Abul-Farac Tarihi II - Gregory Abul-Farac

GREGORY ABL-FARAC
(BA R H E B R A E U S )
ABL-FARAC TARH
Cilt II
S U R Y A N C A D A N N G L Z C E Y E E V R E N
ERNEST A. WALLIS BUDGE
TRKEYE E V R E N
MER RZA DORUL

ABL-FARAC TARH
Cilt II.
Birinci bask : 1950
kinci bask : 1987
A T A T R K K L T R , DL V E T A R H Y K S E K K U R U M U
T R K T A R H K U R U M U Y A Y I N L A R I
II. DZ Sa. al
GREG ORY ABL - FARAC

(B A R H E B R A E U S )
ABL -FARAC TARlH

Cilt II.
S U R Y A N C A D A N N G L Z C E Y E E V R E N
ERNEST A. WALLIS BUDGE
TRKEYE EVREN
M E R RZA D O R U L
2. Bask
TRK TARH KURUMU BASIMEV ANKARA
19 8 7
NDEKLER
X. - ARAP H K M D A R L A R I (Devam.)
Sayfa
Hallar t a r i h i ..................................................................................................339
Edessann Frankiardan alnmasna d a i r .............................................. 378
Tatar olan Moollarn saltanatnn balangcna dair - . . 476
Cingiz H ann oullarna d a i r .................................... ..............................478
Cingiz H ann yapt kanunlara d a i r ........................................................ 478
Moollarn putperestlie ne ekilde balanm olduklarna dair 480
M oollarn ranhlara ait memleketleri ve bunlarn garbndaki
blgeleri harap etmelerinin sebebine dair . . 481
Frankiarm stanbul'u Rnm lardan almalarna d a i r .............................. 483
Semerkandn Tatarlar tarafndan alnmasna d a i r ..................... ......... 512
Harezmin Tatarlar tarafndan alnmasna d a i r ........................... ......... 513
Eminddevle Taomanm Badadda katline d a i r .......................... ......... 516
Cingiz H ann lmne d a i r .................................................... ................... 522
H ann, babas Cingiz H annn lmnden sonra Mool salta
natnn tahtna oturmasna dair . . . . . . . 525
Musul emri Bedreddin Lulunun saltanatnn balamasna dair 533
Goyuk H ann kardei olan Hann yerine tahta gemesine dair 546
Munga H ann Mool tahtna gemesine d a i r ............................... ......... 552
BabiPin yani Badadn zaptna d a i r ................................................... 568
XI. - A R A P H K M D A R L A R IN D A N HUN H K M D A R
L A R IN A G E E N XI. H N E D A N
Hanlar han Byk Munga H ann biraderi H ulabu . . . . . 571

Kublay H ann Moollar tahtna gemesine d a ir ................................... 577
H ulabndan sonra Abaka, Hanlar han oldu . . . . . . . 585
A ntakyann zaptna d a i r ................................................................... .........588
Takudar A h m e d .................................... .............................................. .........610
A b akann oiu A r g u n ............................................... ...................................615
Divan reisi emseddnin katline, dair . . . . . . . . . 616
Argunun kardei Kenytu ( K e y h t u ) ...................................................638
N DEKS
I. ahs adlar. ................................................................... ..... . 661

II. Yer, kavim, devlet ve hanedan adlar . . . . . . . 700
HALILAR TARH
Y
unanllarn 1408 (m. 1097) ylnda iki frank kral ve 7 kont
akn etmiler ve A ntakyaya kar gelerek onu Trklerin
elinden almlard. Bu seferin yaplmasna sebep udur: Trk-
menler Suriye, Filistin vesair memleketlerde hkim olduklar
zaman, Filistini ziyaret iin gelen hristiyanlar bilhassa Roma
diyarndan ve talyann sair lkelerinden gelenleri fena mua
melelere uratyorlard. Franklar bu yzden kzarak asker
topladlar ve evvel spanyaya giderek buradaki ehirleri
zapt ile birok kan dktler. Bunlar birok araplarn kulaklarn,
burunlarn, dudaklarn kestiler ve gzlerini kr ettiler. Sonra
bunlar stanbula kar geldiler. Rom a kral A l e x i s bunlara
yol vermedii iin ehre kar yedi yl muharebe ettiler. Daha
sonra bunlar ilerleyerek A ntak y aya kar adrlarn kurdular
ve dokuz ay muharebe ettiler, fakat ehri zaptedemediler. Bunun
zerine bunlar, ismi R u z b a h olan ve Kakaruf vadisi zerin
deki kuleyi muhafaza eden adamla gizli bir anlama yaptlar,
ona altn ve gm vaadettiler. Bunun zerine demirden
srklar uzatld ve bunlarn zerinde bir kule vcuda getirildi.
Franklar de geceleyin gelerek buradan ieri girdiler, bakalar
da ipler kullanarak duvarlar atlar. Bunlarn says oaldktan
sonra, gecenin son nbeti srasnda davullar alarak iaret
verdiler. smi G a i s g a n olan Trk hkimi bu sesler zerine
uyand ve franklarn kaleyi zaptetikleini sanarak korkudan
titredi. Sonra ehrin kapsn aarak 30 kii ile beraber Halep
yolundan kat. G n d o duu zaman, o adam piman oldu,
ehrimi, adamlarm, ailemi, malm, m lkm ne diye brakp
katm ?,, diye dnd. Sonra geri dnerek A ntakyaya bakt
ve alad; kederi son derece iddetli o lduu iin atndan
dt. Y anndaki adamlar onu birka defa kaldrarak atnn
srtna yerletirdilerse de bu adam tekrar dtnden onu
brakp ayrldlar.
D alarda odun kesmekle megul olan bir ermeni, G a i s
g a n m ban keserek Franklara gtrd. Franklar ehri aldktan
340 ABUL - FA RA C TARH
sonra iindeki Trkleri ve Araplar soydular ve biroklarn

ldrdler. Kontlarn biri olan B a i m on d (Boemundus) ehre
hkim oldu. Franklar burada 13 gn yiyecek birey bulam a
dklar iin, atlarnn etini yediler. Sultan T r k y a r u k keyfi
yetten haber alnca, A ntak y a ya 100.000 atl gnderdi. Bunlar
da Bagrasa gelerek kararghlarn kurdular. Bu srada frank
krallarndan biri, bir rya grd. Bunun zerine Mar C a s s i -
a n o s un kilisesinde bir yeri atlar ve burada Mesihin
zerinde salbolunduu han birtakm krntlarn bularak bu
krntlardan bir ha vcuda getirdiler ve bir mzrak ucu yap
tlar. Sonra bunlar alarak Trklere kar yrdler. Allah da
Franklara zafer verdi ve bunlar yer yzn maktullerle d ol
durdular.
Franklar buradan kalkarak Maarra ehrine kar hareket
ettiler ve ehri zaptettiler. Bunlar 100.000 den fazla insan
ldrdler ve burada 40 gn kalarak birok ganimetler ald
lar. Daha sonra Lbnan dana kar hareket ederek burada
Nusayr adn tayan kimselerden byk bir kalabal ld r
dler. Sonra Trabulusun civarnda olan A rk aya kar geldiler.
Buraya kar 4 ay harbettikleri halde ehri zaptedemediler.
O nun in burasn brakarak aizara geldiler ve buradaki
M u n k d o l u adl arap onlara teslim oldu, vergi vermee
raz oldu, onlar da buradan ayrldlar ve Emesaya gittiler.
Buradaki C e n a h d - d e v l e de onlar karlayarak tabiiyet
lerine girmei kabul etti.
Franklar da onu brakarak K udse gittiler ve K udse
kar 40 gnden fazla harbettiler. Burada Msrhlardan, f t i
h a r d - d e v l e nam nda biri blunuyordu. Franklar tahtadan
iki muhasara kulesi yaptlar ve bunlarn birini cenupta Sihyon
(Sion) adl yere, birini de ark kapsnn orta yerine, yni Mar
stefan tarafna yerletirdiler. Araplar, Sihyon tarafndaki
kuleye ate verdiler, fakat bu kule bsbtn yanmadan nce
bir sayha koptu ve Franklar ark tarafndan yklenerek aha
liyi tam bir hafta kltan geirdiler. Bunlar S l e y m a n
Mbedi iinde 70.000 den fazla A rap ldrdler ve Sahradan
(yni Y a k u b un Betele diktii kayadan) 40 gm kandil aldlar.
Bu kandillerin herbiri 3600 gm zuze arlnda idi. Bun
lar 150 zuze arlndaki kk kandilleri de aldlar. Bunlarn
ARAP H KM DARLARI 341
arasnda Msr altnndan yaplma 20 kandil bulunuyordu. Bun

dan baka arl (Suriye lsiyle) 40 litre olan ve Badat
lsiyle alt litre tutan bir gm frrn kandil sanarak aldlar
ve burada bulduklar sair eyay da brakmadlar.
Franklarn K u d ste hkm sren ilk kral G o n d o f r e
(Godofredus) idi. Bu adam Yunanllarn 1409 (m. 1098) ylnda
hkim oldu ve hkimiyeti 2 yl srd. Daha sonra B a g d u i n
(Balduinus, yahut Baldoin) 17 yl hkm srd. Msrdaki
Msrllar hdiselerden haber alnca, ordu kum andanm a olu
A f d a l by k bir ordu ile hareket etti ve Franklar buna
kar gelerek Askalan civarnda dtler ve Araplar m alp
edildiler. Franklar bunlarn birounu ldrdler, geride kalan
lar da A skalana katlar. Askalan ahalisi Franklara 12.000 dinar
verdikleri iin onlar da bunlar brakarak K udse dndler.
Araplarn 492 (m. 1098) ylnda Trk eraf vezir Me c d -
d -d e v l e nin zalimne muamelesinden dolay Sultan T r k -
y a r u k ' a kar isyan ettiler ve veziri ldrdler. Sonra b u n
lar T i i r k y a r u k u brakarak kardei M u h a m m e d ' e g it
tiler ve onu hkm dar yaptlar. Halife de onu kabul ederek
bir ferman yazd ve onu G y a s d - d n y a v e ' d- d n
E b u c a ' M u h a m m e d S u l t a n 1 diye iln etti. T r k -
y a r u k da Badata doru kat ve Sultan M u h a m m e d onu
takip etti. Bunlar birka defa d t le r; birbirlerini yendiler
ve yenildiler.
Araplarn 493 (m . 1099) yl sralarnda C e z l e o l u
Y a h y a namndaki Badatl tabip vefat etti. Kendisi M i n h a c
adl mehur eserin mellifidir. Bu eser devrimizin tabibleri
elindedir ve illardan, mrekkep ve basit gdalardan bahset
mektedir. Bu zat, hristiyand. A rap edebiyatn ve m ant
V e l i d o l u E b A l i adl arap edibinden renmiti. Sonra
Nastuilerin dedii gibi, lh mahiyette cisman ve ahs bir
lii kabul etmee imkn bulunm adna inanarak yanld ve
mslman oldu. Zengin bir adam olduu, yalnz dostlarn
ziyaret ettii ve fakirlerden tedavi creti alm ad anlatlyor.
Daha sonra M alatyada hkim olan yunanl G a b r i e l
yaz mevsiminde Sebastiadan gelerek memleketi harap eden,
mahsulleri yiyen ve kn dnp giden D a n i m e n d o l unun

tazyiki dolaysiyile Franklara haber gndererek Malatyay on
lara vereceini kere vaadetti. Kral B o h e m u n d ona g
venerek Malatyaya gitmek zere hareket etti. Bunun zerine
P i l a r d o s zamanndan beri baz yerleri ellerinde bulunduran
Ermeniler ile K hoj B a s i l nam nda bir ekya olup, Kium,
Raban namndaki yerleri elinde tutan reis ve Ermenistanda
baz yerlere hkim olan R u f i n o u l l a r , Franklarn gelip
balarna gemelerinden ve kendilerini kovm alarndan korkarak
D a n i m e n d o l u s m a i l e gizlice haber gnderdiler ve
Franklara kar bir pusu kurmasn istediler. Melun G a b r i e l
de Frank kiralnn, Malatyadan tede bulunan Gapna kyne
varmas zerine onu artmaa ve D a n i m e n d o l u n u n
muvasalatna kadar onu geciktirmee urat. Bu adam kirala
kar pusular kurdu, onu pusuya drd, sonra ona zincir
vurarak Sebastiaya gnderdi. Sonra bizzat M alatyaya kar
hareket ederek harbetti. G a b r i e l ktlne ktlk katyor
ve ehrin iinde yaayanlar insafszca soyuyordu. Bunun ze
rine askerlerinden ikisi ona kzarak ehri Yunanllarn 1413
(m. 1102) ylnn eyll aynn 18 inci gn Trklere teslim
ettiler. Baz arap yazmalarnda hdisenin 412 ylnda vukubul-
duu kaydedilmektedir. Trkler Malatyaya girince bu talihsiz
yerin btn servetini soydular. n k D a n i m e n d o l u
ehrin servetini askerlerine datmt ve yalnz ahaliye dokun-
mamt. D a n i m e n d o l u , bir kimsenin ldrlmesine m
saade etmeyerek btn ahaliyi kendine ait saym, herkesi
evine gndermi ve kendi memleketinden buday, inek vesair
lzumlu eyleri getirterek ahaliye vermiti. O nun devrinde
Malatya birok nimetlere nail oldu. O da buraya ad
B a s i l olan birini k a t a b a n , yni vli olarak tayin etti;
bu adam Allahtan korkar ve insafl bir adamd.
G a b r i e l e gelince, o da adaletin elinden kurtulamad.
Trkler de, Hristiyanlar da mukaddes adamn ve nhak yere
itham ettii valilerin ldrlmesini hatrlatarak ona en ar
eziyyeti ektirdiler. Bunlar ona hakaretler yaptlar (?); kendisini
karsnn bulunduu Katia kalesinin nne gtrdler. Trkler
G a b r i e / in karsna bu kaleyi teslim ettirmesini syledilerse
de, bu adam eytan bir hile ile Trkleri aldatt ve karsna
ARAP HKM DARLARI 343
u haberi g n d e rd i: Kaleyi teslim et ! Ben sana birka gn

nce M i d a s namnda bir gen gnderdim ,,. Midas kelime
sinin rm dilindeki mnas teslim etmemektir,,. Trkler bunu
anlaynca G a b r i e l ' i ldrdler ve cesedini kpeklere
attlar.
D a n i m e n d o l u , Frank kral B o h e m u n d ' u Ma
latyaya getirdi ve ehri 100.000 dinara satt. B o h e m u n d da
A ntakyay hemiresinin oluna vererek kendi memleketine
dnd.
Yunanllarn 1414 (m. 1103) ylnda S a n j e l (Saint Gilles),
Tarsus ehrinde idi. A raplar onun maiyetindeki askerlerin az
olduunu haber alarak Trablus, am ve Emesadaki Trk or
dularn ona kar yola kardlar. Frank kral yannda yal
nz 303 atl bulunduu iin amllara kar 100, Trabuluslulara
kar 100 ve Emesallara kar 50 atl gndererek geride kalan
50 atly de yannda alkoydu. Bunlar muharebe meydannda
karlanca Emesallar ve amllar sratle daa katlar. H al
buki saylar 5.000den fazla idi. Fakat saylar 3.000 kadar
olan Trabuluslular muharebe ettiler. S a i n t G i l le s , Trklerin
stn geldiklerini anlad anda yannda alkoyduu 50 frankla
birlikte bizzat hcum etti ve Trkleri krd. Sonra kaanlar
takip etti ve 1000 kadar arap ldrd. S a i n t G i l l e s , Kilik-
yadan karak Trabulusa gitti, bu ehrin nnde adrlarn
kurarak iddetli bir muharebe yapt. Antaradusu zaptederek
buradaki btn Araplar ld rd ve dier kalelere kar harp
at. Deniz yolu ile gelen baka bir kont, A k k y muhasara
etti ve onu ar kayplara uratt. Bunlar Edessay aldlar,
Suriye iinde Araplarla Trklerin ellerinde bulunan her yeri
alp soymaa koyuldular.
Araplarn 498 (m. 1104) ylnda sultan R k n d - d n
T r k y a r u k muhtelif hastalklara yni verem ve fistl has
talklarna ve dier ar veren arzalara urad ve kendisi
leceini anlayarak erafn, olu M e l i k a h ' a sadakat yemini
etmelerini temin ederek olunu Badata gnderdi. O lu drt
yanda olduu halde C e l l d - d e v l e M e l i k a h S u l t a n
diye iln olundu. T r k y a r u k ise ld ve sfahanda gm l
d. T r k y a r u k ' u . n olu M e l i k a h ' m Badatta bulunduu
srada, amcas Sultan M u h a m m e d de buraya geldi. Badat
344 ABUL - F A R A C TARH
ahalisi ikisi arasnda kopacak mcadeleye srklenmekten

fena halde korktular. M e l i k a h 'n saltanatn idareye memur
olan Emir A y a z akll bir adam olduu ve T r k y a r u k 'un
askerleri onun kumandas altnda bulunduklar ve ona itaat
ettikleri iin, bu zat Sultan M u h a m m e d ' t and iirerek u
szleri sy ledi: Bu ocuk kardeinin oludur. O na itina gs
termen bilhassa sana yakr. O nu babasnn saltanatndan ve
mirasndan mahrum etmek gerekmez. Nasl ki sizin beni bana
ait olandan mahrum etmeniz yakmaz,,. Buna kar sultan,
bu ocuk benim olumdur,, dedi ve ona iyi muamele etmei
vaadetti. Emir A y a z da sultann yanna gitti ve onun tara
fndan izzet ikram ile karland.
Ertesi gn Emir A y a z byk bir ziyafet verdi ve sultan
davet etti. Sultan da daveti kabul ederek ziyafete itirak etti.
Fena bir tesadf eseri olarak Emir A y a z 'n toplantsna, elbi
sesinin altna zrh giyen bir ktip karm ve hizmetle megul
olan kimselerin arasnda yer almt. Bu adam glkle km l
dayabiliyordu. Sultan bu adam grerek yanndaki kk kle
lerin birine u emri v e rd i: git bu adam aratr, zerinde ne
bulunduunu anla ve onu kmldamaktan alakoyan sebebi
ren,,. Bu kk kle, rivayete gre, gitti, adamn zerini
arad, sonra sultana gelerek u haberi verdi: bu adam elbi
sesinin altnda zrh tamaktadr,,. Bunun zerine sultan u
szleri syledi: ktipler zrh giydiklerine gre Trk atllar
ne kullanacaklar?,, ve Emir A y a z 'n kendisine bir ktlk
yapmak niyetinde olduunu sanarak yanndaki askere Emir
A y a z ' m kafasn kesmelerini emretti. A y a z ' a taraftar olan
Trkler hadiseyi haber alnca kendi mallar ile bakalarnn
mallarndan tayabildiklerini alarak Suriyeye katlar.
Araplarn 499 (m. 1105) ve Yunanllarn 1417 (m. 1106)
ylnda ve mart aynda nehirler kabard ve Frat nehri (?) tat
ve Badat mahallelerinin birok evlerini tahrip etti. Badat
zenginlerinden biri sularn ev eiine kadar ykseldiini grerek
evin harap olmasndan korktu, mallarn, karlarn, ocuklarn ve
cariyelerini iki kaya ykledi ve kayklarn kendisini yksek
bir yere gtrmelerini istedi. Bunlar hareket ettikten sonra
kayklarn biri batt. Bunun iinde 9 asil kz, gen bir kadn, 7
yanda bir ocuk ile anas bulunuyordu. Bunlarn hepsi de
bouldular ve yanlarndaki servet de kayboldu, ikinci kaykta

bulunanlar bu felketi grerek evlerine dndler. Ertesi gn
sular ekildi, insanlar A llaha krettiler ve insann kendini
kurtarmaa uramasnn bo birey olduunu anladlar.
A yn yl T a n u m a n , Malatyada iki yl hkm srdk
ten sonra Sebastiada ld. Hazirann 28 inci gn K l
A r s l a n Malatyann nne geldi ve kararghn kurarak eh
rin imali arkndaki kuleyi tahribe alt. K l A r s l a n , id
detli bir muharebeden sonra Yunanllarn 1417 (m. 1106) ylnn
eyll aynn 2 inci g n burasn kl kuvveti ile deil, and-
lama yolu ile zaptetti ve ehre giderek hkim olduktan sonra
bir kimseye zarar vermedi.
Araplarn 500 (m. 1106) ylnda Musula hkim olan Trk
emiri G a b a r m (Jaarm) Sultan M u h a m m e d ' e kar
isyan hazrlamakta olduundan sultan, ismi C a v a l olan dier
bir Trk emirini ona .kar gnderdi ve Musulu ona verdi.
C a v a l , Erbile vard zaman, J a a r m ordusunu topla
yarak onunla dm ek zere hareket etti ise de, yenildi ve
esir edildi. Bunun zerine Musul halk, ismi Z e n g i olan,
J a a r m n oluna sadakat yeminin ifa ettiler ve C a v a l ile
muharebe iin hazrlandlar. Bunlar Konya sultan K a t
l a m ' m torunu ve S l e y m a n ' m olu K l Ars-
l a n 'a haber gndererek ondan yardm istediler. Bunun zerine
J a a r m ' elinde esir tutan C a v a l , Musula kar geldi
ve kararghn kurdu. Bu adam burada bir ukur kazdrarak
J a a r m ' onun iine yerletirdi. nk Musullularn onu
karmalarndan korkuyordu. J a a r m da burada ld.
J a a r m 'n malbiyeti srasnda yannda Musul yer
lilerinden Kusairath olu E b T a l i b namnda biri vard ki
Erbile kamt. C a v a l da Erbil hkimi M u s a k o l u n d a n
bu adam kendisine gndermesini istemiti. Bu adamn gnde
rilmesi zerine' C a v a 11 elinde esir olan Erbil Emirinin olunu
serbest brakt. K u s a i r a t h o l u n u n , C a v a l nezdine gel
mesi zerine Musulu ona teslim etmei vaadetti ve bildii yer
lerden geni lde altn toplayp ona vereceini syledi ve sz
n tuttu. Sonra ismi V a d a n o l u olan Musul kads, K u s a i -
r a t h o l u ile arasndaki husumet dolays ile C a v a l ya haber
gndererek K u s a i r a t h o l u n u ldrd takdirde Musulu
346 ABUL FARAC TARH
ona teslim etmei vadetti. C a v a l da bu ricay kabl etti ve

dmannn kellesini ona gnderdi.
V a d a n o l u ' nun bu hareketi Musul iindeki Trkleri
kzdrd. Bunlar da ona hcum ettiler ve onu ldrdler.
Bylece birka gn iinde bir ktlk dier bir ktlk ile
mukabele grd.
Bu sralarda K l A r s l a n , Roma diyarndan Kardu
adasna geldi, C a v a l da burasn brakp kaarak Balad
ehrini ald. Sonra Suriyeye dnd. K l A r s l a n Musula
kar hareket etti ve burasn sratle zaptetti. K l A r s l a n ,
J a a r m n olu Z e n g i ' y e d e , yannda bulunanlara da,
ehir halkndan birine de dokunmad. Bilkis her kim bir kimse
aleyhinde iftirada bulunursa lme mahkmdur,, diye iln etti.
Sonra ahrazurlu K a s m olu Kad U b e y d u l l a h ' eski
yerine gnderdi. Sultan M u h a m m e d in Musulda namna
hutbe okunmasn yasak etti ve bunun zerine halifeden sonra
onun adna hutbeler okundu. K l A r s l a n Musul kalesine
ad B a z m olan bir adam koydu ve 11 yanda bir ocuk
olan M e l i k a h ' hkm dar unvan ile Musulda brakt
gibi, anasn da onunla birlikte saraya yerletirdi.
K l A r s l a n daha sonra 5.000 atl ile birlikte H abura
doru ilerledi. Bu srada Emir C a v a l , Halep Emiri R d v a n
ile anlat, bunlar cesur ve atlgan adamlardan 4.000 atl top
layarak H abur zerinde K l A r s l a n ' la karlatlar. ki
taraf saff- harp nizam alnca K l A r s l a n harikulda bir
cesaret gsterdi. n k bizzat C a v a l ' nn ordusu iine dald,
sanca tayan zatn bir darbe ile kolunu kestikten sonra
C a v a l ' y da bir kl darbesi ile yere yuvarlad ve onun
giydii zrh bir zarara uratmadan ald. C a v a l ile R d -
v a n ' m askerleri, K l A r s l a n ' n n bu kahramanl gster
d iini grerek geri kalmamak istediler ve K l A r s l a n ' m
askerlerine hamle ederek onlar krdlar ve karttlar. K l
A r s l a n , askerlerinin katn ve tek bana kaldn grnce,
hayatnn tehlikeye dmesinden korktu. n k bu adamlar
onu ldrmezlerse de, kendisine zincir vurularak sultann yanna
g trld taktirde sultan onun yaamasna imkn vermezdi.
n k Musulda, sultann adnn anlmasn* yasak etmiti. Bu
yzden K l A r s l a n , Habur nehrine atld ve kendisini
A RA P H K M D ARLA RI 347
takip edenlere oklar atarak su iinde yzd. Kendisi ve

at zrhl olduklar ve arkasndan gelenler de ona ok attklar
iin at bouldu ve o da at ile birlikte ayn akbete urad.
Birka gn sonra cesedi nehrin kylarna atld ve K l
A r s l a n , D am an(?) adl kye g m ld 1.
R d v a n ' n Calonicuosa kar hareket etmesi zerine
C a v a l ve J a r a m ' m klelerinden bir harem aasn
yakaiyarak, ondan 40.000 altn dinar ald. Sonra kalenin
teslimi ve Musuldan alm olduu her eyin iadesi iin B a z
m i a. haber knderdi. Ve onun, kimlerle beraber geldiyse
onlar da alarak sulh iinde geri dnmesini istedi. B a z m
mukavemete muktedir deildi, nk efendisi olan K l
A r s l a n n lm ile her m idi krlmt. O nun iin K l
A r s l a n ' m karsn ve akrabasn sknet iinde alarak Ma
latyaya gitti, yalnz K l A r s l a n ' m olu M e l i k a h '
birlikte gtrmemiti. n k C a v a l onu sultann yanma
gndermiti.
Sonra Cezireye gitti ve burasn muhasara etti. J a a r
m 'm o l u H a b e ona 6.000 dinar ile bir arap at vermi
olduundan, o da onu brakarak Musula dnd. Bu adam,
a h r a z u r i o l u nu kadlktan azlederek yerine Erbilli E b
B e k i r i tayin etti, nk C a v a l bu kadar muhteem bir
zaferi kazandktan sonra mard, sultana kar sadakati aza
larak eline geirdii ganimetten gnderilmesi icap eden hisseyi
gndermedi. Bu yzden sultan G y a s d - d n M u h a m m e d
ondan mtessir oldu ve ona kar bir ok emirlerle birlikte
Emir M e v d u d ' u gnderdi. Bunlarla beraber Araplarn
502 ( m . 1108) ylnda byk bir ordu gnderdi. C a v a l
bunlarn gelmekte olduklarn anlayarak Musulu tahkim etti
ve Musula hucum iin gelen emirlerden B u r s u k ' un hemiresi
olan karsn, burada brakt. Askerlerini surlarn zerine yerle
tirerek kendisine yardm edecek ve ehir iinde kapanmasna
mni olacak adamlar bulm ak zere buradan kt. Ve bir
frank kontu olup Musuld a esir bulunan B o d z u i n id e birlikte
getirdi. Bununla yapt anlamaya gre kendisine 70.000
1 Muhtasara gre K l Arslan emsaniye de gmlmtr S. 346

bn l-Esir emsaniyenin Habur kylerinden olduunu ilve eder. C. X.
s. 161 . R.
348 A BU 'L-FA RA C TARH
dinar verecek; o da yanndaki arap esirleri serbest brakacak,

yardma muhta olduka frank ordusiyle ona yardm iin
gelecekti. O da bu adam Caber kalesine gndererek szn
yapmasna kadar orada kalmasn istedi.
B o d w i n dar ktktan sonra hemiresinin olu J o s l i n
(Joscely) getirtti, ona kendi yerine rehine olarak brakt ve
istenen altnlar getirmek zere hareket etti. Bunun zerine
C a v a l ' nn Musulda braklan kars Musul yerlilerine fena
muamele etmee ve ar vergilerle bizar etmee balad. Bu
yzden ehirin baz adamlar yani binalar iin har hazrlayan
iiler, kulelerin birini ellerine geirerek yaasn byk sultan
G i y a s d - d n diye bardlar, Emir M e v d u d ile onunla
beraber bulunanlar ayn ekilde selmladlar ve bylece bun
lar Musula hkim olduiar. C a v a l ' nn kars da kardei
B u r s u k ' un yanna gitti. Bunun zerine C a v a l , Nisibis ve
Mardin hkimi l g a z i ' nin yanna gitti. l g a z i bu srada
H abur kylerinden A rabanda bulunuyordu. C a v a l i onunla
anlamak iin son derece uratysa da l g a z i raz olmad
ve onu brakarak Mardin kalesine hareket etti.
C a v a l , Rahbute hcum etti ve burada yetmi gn
kadar muharebe etti. Sonra J o s c e l y n i Caber kalesinden
getirterek ona ahane elbiseler giydirdi, bindii at ona verdi;
sonra onu days B o d z u i n e yollayarak altnlarn sratle
gnderilmesini ve esirlerin serbest braklmasn temin etmek
istedi. J o s c e l y n Antakya ya varnca Antakya kral Ta g r i t h
(T ancred?) ona 30.000 dinar vererek Halepten olan erkek ve
kadn yz arap esiriyle J a v a l i ' ya gnderdi, o d a R ahbutu
brakarak Calonicusa kar hareket etti ve burada gnlerce
muharebe etti.
Bunun zerine Sultan G y a s d - d i n , A t a b e y o l u
H s e y i n nam nda bir emiri gndererek teslim olmasn ve
eskisi gibi Musuldaki vazifesinin bana dnmesini emretti.
Fakat C a v a l itaat etmedi ve Bala ehirine kar hareket
ederek burasn zaptetti, yama etti ve byk tahribat yapt.
Bunun zerine C a v a l tarafndan m alp edilen Suriye hkimi
R d v a n , C a v a l ' nn memleketlerini tahrip etmi olduunu
grerek Antakya kral T a n c r e d ' den yardm istedi. O da
1.500 frank atlsi ile geldi ve R d v a n n 600 atls bun
lara katld. C a v a l da B o d r v i n ve J o s c e l y n e yardm iin

gelmelerini istedi, bunlarn gelmeleri zerine Tel-beir civarn
da muharebe iin hazrlanld. Franklarla, Rdvan n Trkleri,
Franklarla C a v a 11 nn Trklerine galip geldiler ve onlar kr
dlar. Muharebede birok Trkler m aktul dtlerse de, Frank
lar birbirlerini ldrmiyerek atlarndan drmekle iktifa ettiler.
B o d w in ve J o s c e ly n katlar, Tel-beire gittiler ve Caval ya
taraftar olan Trklerin bir ksm da onlara katldlar. Bu Trk
lerin yaralar tedavi edildikten sonra C a v a h ya gnderildiler.
C a v a l m alp edilmi olduu iin sultann merhametine ilti
cadan baka are bulamamt.
Bu adam birka kiiyle birlikte kyafetini deitirerek, ve
adn gizliyerek yz altm fersahlk bir mesafe olan Suriye-
Horasan yolunu onyedi gnde am, Sultann kararghna
varnca, muhafzlara ben C a v a l zym, beni Emir H e y i n ' in
adrna gtrn,, demiti. n k kendisi R ahbuta kar hare
ket ettii zaman sultann onu tedip iin gnderdii zat, bu idi.
Emir H e y i n onun abasn (?) tayarak 1 sultann yanna
gtrd. S u lta n d a ona acd, onu affetti ve hizmetine ald.
Sultan K l A r s l a n m karsn Musuldan alp M alat
yaya giden B a z m , K l A r s l a n ' m kk olu T u r u l
Ar slan hkm dar iln etti. Burada ismi A r s l a n olan
bir dier emir bulunuyordu, bu gen adamn anas onunla an
lat, o da B a z m ' ldrerek bu kadnla evlendi. Bu adam
Malatya halkn altn toplamakla bizar ettii iin, gen hkm
darn anas oluyla anlaarak A r s l a n yakaladlar, kapadlar;
hatt onu ldrdkleri zannedilmiti. Bir yl sonra bunlar
A r s l a n kapal olduu yerden kararak Horasana, Sultan G -
y a s d - d n ' in yanna gnderdiler. S ultan d a K l A r s l a n
m olu M e l i k a h Malatyaya gnderdi ve M e l i k a h bura
da hkm dar iln olundu. M e l i k a h , kk kardeini T u
r u l A r s l a n azlederek dier iki kardei M e s ' u d ve A r a b '
hapsetti. M e l i k a h Malatyada yllarca kaldktan ve D a n i
m e n d o l u tarafndan rahatsz edildikten sonra Rom a kral
A l e x i sten yardm istemek zere onun yanna gitti. M e l i k
a h sevin ile karlanm ve kendisine birok altn verilmiti.
1 bn l-Esre gre kefenini tayarak,, C. s. 176. . R.

350 ABUL- FARAC TARH
Geri d n d zaman D a n i m e n d o l u ona bir pusu kurdu,

yakalad ve gzlerini kr etti. Bunun zerine Malatyadaki
emirler M e s ' u d 'u hapisten karttlar ve Sultan iln ettiler.
M e s ' u d kardeleri A r a p ve T u r u l A r s l a n ' Malatyada
brakarak Konyaya gitti, ve burasn saltanatnn payitaht yapt.
Yunanllarn 1421 (m . 1110) ylnda Franklar 7 sene m u
harebeden sonra Trablusu Araplarn elinden aldlar. Bir yl
sonra Antakya kral T a n c r e d , Franklardan mteekkil byk
bir ordu ile hareket ederek birok kaleler zaptetti ve bunlar
Araplardan ald. Rastgeldiklerinin hepsini ldrd. Daha sonra
Franklar Mabbugh'a geldilerse de burada bir kimse bulamadlar
ve ehri tututurarak yaktlar. Franklar, Trablusa dndler ve
burada bahar mevsiminde atlarn besliyerek daha sonra geri
dnmek istediler. Franklardan son derece korkmaa balyan
Araplar, Franklara altn vererek, muharebeden vazgeirmee
urayorlard.Halep hkimi R d v a n , frank kral T a n c r e d ' e
32.000 dinar, 20 A rap at ve kymetli kumalardan 40 balya
gnderdi. Sur hkimi 7.000 dinar, Askalan hkimi 4.000 dinar,
iraz hkimi M u n k d o l u 4.000 dinar, Hama emri K r t A l i
2.000 dinar gnderdiler ve sulh yaptlar. Fakat bu sulh mahsuln
toplanmasna kadar devam edecek, daha sonra bunlar aldklar
mahsul teslim edeceklerdi.
A yn yl Cenoal Franklar ( yani Cenevizler ) Araplarn
Tannis ve Dimyat ehirlerinden gelen birok gemilerine hcum
ettiler ve 70 kadar Arap tacirini esir ederek bunlar yksek
fiatla sattlar. Bunlardan 400 sandk Msr ekeri ile Dimyat
kumalarndan 50 balya yk ve daha birok eyler almlard.
Bu srada Halep ahalisinden bir A rap olup slm eriatine
vakf olan bir adam Badata gelerek frank istils yznden
barm aa ve alamaa balad. Halk onun etrafnda toplana
rak Cum a gn byk camiye gittiler ve minberi ykarak
ibadeti durdurdular. Halife ve Sultann din gayretinden mah
rum olmalar dolaysiyle szlandlar. Sultan bu hadiselerden
haber alnca Emir M e v d u cTun olu E b ' l - F e t h M e s ' u d ' u
hazrlad, ona byk bir ordu vererek Musula gnderdi ve
burada Franklarla muharebe iin hazrlanmasn istedi.
Yunanllarn 1422 (m. 1111) ylnda Sultann Malatyadaki
atabei, franklardan Ceyhan nehri havalisini geri ald. A rap
A RAP HKMDARLARI 351
larn 505 (m. 1111) ylnda Musul Emiri M e v d u d byk bir

ordu ile Suriyeye indi. Y ol zerinde abaktan lkesindeki ka
leleri zaptederek ilerindeki Franklar ldrd. Sonra Edessaya
kar hareket ederek bir m ddet iin burada kald ise de,
ehri zaptetmedi ve onu brakarak Franklarn elinde bulunan
Tel-beire gitti. Fakat burasn da ele geiremedi. Bu yzden
onu da brakarak H alepe doru hareket etti ise de, Halep
Emiri R d v a n ehrin kaplarn yzne kar kapad. O da
H alepi brakarak ama gitti. Emir T u t e k i n ehirden ka
rak ona kar nezaket gsterdi ise de, onun bir hiyanet netice
sinde am zaptetmesinden endie etti ve bu yzden Franklara
haber gndererek onlarla sulh yaptktan sonra Emir M e v d u d ' -
dan yz evirdi.
A yn yl Araplarn byk stad G h a z a z A l i 1 vefat
etti ve K ilikyadaki Tarsusta defnedildi. Bu adam Araplarn
aptest almaa ve d yzlerini sslemee ehemmiyet vermele
rine mukabil gnahlarn kayna olan kalplerinin temizliine
ehemmiyet vermediklerini syler ve bu yzden yazlarnda
A raplarn aleyhinde ar bir dil kullanrd. Kendisi byk bir
eser ya-zm, zhd ve takvaya tevik etmi ve lde yayan
hristiyanlarm hayatndan ve szlerinden rnekler gstermitir.
Biz de bu yzden onu anyoruz.
Yunanllarn 1424 (m. 1113) ylnda Malatya Sultan K l
A r s l a n ' m kars, Bula kalesinin hkimi B a l a k ' m yanna
gitti ve ona u szleri s y le d i: Sultan nice defalar sizi med-
hederek dedi ki, btn Trk emirleri iinde B a l a k derecesin
de akll ve kudretli bir kimse yoktur. Ben de, beni de, ocuk
larm da adnzla korumanz istiyorum,,. B a l a k da onu hi
mayesine ald.
B a l a k ' n kuvveti gittike artt ve sultann kars ile
evlendi. Bu yzden H a t u n Malatyaya geri dn d zaman
atabeyi atarak olunu Malatya kalesine yerletirdi. Zaid ka
lesine hkim olarak B a l a k tarafndan rahatsz edilen dier bir
trk de kalesini Malatya sultanna satt. Ksa bir zaman sonra
Horasanl Sultan M u h a m m e d ( M a h m u d ? ) un olu geldi ve
1 G azaliden bahsedildii anlalyor. Gazali Hicretin 505 ylnda

(ra. 1111) de vefat etmitir. Ve Tarsusda deil Tossda defnedilmitir.
Mellifin Gazali hakkndaki mtalealar, daha fazla, indidir. . R.
Z a id kalesini M alatya sultanndan ald. Bu srada Malatya ahalisi

byk bir merhamet gstererek Zaid kalesinde esir denlerin
bir oklarn satn aldklar gibi, A rkada esir denleri de
Trklerin elinden satn almlar ve hepsini azad etmilerdi.
A raplarn 507 (m. 1113) ve yunanllarn 1425 (m. 1114)
ylnda Antakya kral T a n c r e d ld ve onun yerine R o g e r
geldi. Emir M e v d u d ile maiyetinde bulunan 7.000 atl yanla
rnda 2.000 piyade ve bir miktar frenk atllar bulunan B o d m i n
ve J o s c e l y n ile karlatlar ve iki taraf arasnda T aberiye gl
civarnda muharebe oldu. Franklar krlmlar ve piyadelerin
den 1.300 kii maktul dmt. Daha sonra Trablustaki Frank
lar bunlara yardm iin kotular ve S a n j el' in olu ile A ntakya
kral R o g e r ordular ile geldiler. Franklar, Araplarn bulun
duu mevkie hkim bir daa karak muharebeye devam etmek
istediler, fakat 26 gn birbirleri ile tutuamadlar. Franklar
buradan Erdn nehrine indiler. Bunun zerine kendi ehirle
rinden uzak olmak dolaysiyle alktan mustarip olan Araplar
mevkilerini brakarak am civarnda adrlarn kurdular. Cuma
gn Emir M e v d u d namaz iin byk camiye gitti. Namaz
bitirdikten sonra Emir Tu te k i n ile ikisi elele vererek bi
nann harikulde gzelliine baktlar. Tam bu srada adamn
biri M e v d u d 'un zerine srad ve onu drt yerinden bak
lad. M e v d u d kaldrld ve Tu te k i n 'in evine gtrld
ise de orada vefat etti. M e v d u d ' u n kleleri katili yakal-
yarak orackta paraladlar. Baz kimseler Halep emiri R d
v a n n bu sm ailyi gndermi olduunu sanyorlarsa da, ba
kalar T u te k i n ' in bu hdiseyi hazrladn ve mahbus olan
bir caniye mkfatlar vaadi ile bu cinayeti ilettiini ve by-
lece Eimr M e v d u d ' t a n kurtulmak istediini tahmin ediyorlar.
M e v d u d ' un lmesi zerine Emir A k s e n k u r B u r s u k
askerler iinden baa geerek 15.000 adam la birlikte Edessaya
kar hareket etti ve burada 2 ay kadar kald.
Araplarn 508 (m. 1114) ylnda Franklar, Edessadan
karak Araplar mtemadiyen ldryorlard. Bunlar bi defa
ehirden karak onbir arab yakaladlar ve ehre getirerek
Trklerin gz nnde ellerini ve ayaklarn kestikten sonra
cesetlerini duvarlara mhladlar. A k s e n k u r bu hdiselerden
mteessir olarak 50 frank esirini getirdi ve bunlar ldrd.
ARAP HKMDARLARI 353
Trkler alktan son derece mustarip olarak Edessay terket-

tiler ve Ermeni K h o g h B a s i l ' in kars tarafndan idare
edilmekte olan Samosataya gittiler. Bu kadn ayni zamanda
M ara, Kium ve R abana da hkimdi. Kocasnn lmnden
sonra idareyi ele alan bu kadn btn bu memleketleri akl ve
basiretle idare etmekte idi. Kendisi atllardan ve piyadelerden
byk bir ordu toplam ve atllarn herbirine on ikier, piya
delerin herbirine de er dinar aylk balamt. Ermenilerin
sultan bu mahiyette bir insand. Romallar kendilerini toplayarak
memleketlerinin bir ksmn Araplardan istirdat ettikleri zaman
Trklere kar mukavemet edememekle beraber, i lkelerini
istil etmilerdi ve Romallarn idaresi altnda yaayan Erme-
niler, dalara ve eriilmez yerlere iltica etmilerdi.
Bu srada K ilikyada R o f i n u s ' un olu olan C o n s t a n -
t i n e ' i n iki olu bulunmakta idi. M i c h a i l ile I o h a n n e s ,
Garar ve Bet Bulada bulunuyorlard. Kium, Raban, Bet Hesne
ve K alai Rum ise K h o g h B a s i l ' in yani hrsz W a s i l ' i n
idaresinde idi. Samosatada C o n s t a n t i n e ile T a h t u g bu
lunmakta idi. Yastafor, S a n b i l ' in oullarnda idi. K h o g h
B a s i l ' e ve onun karsnn khyas olan ve D h e g h a B a s i l ,
yani Gen B a s i l ' e iltihak edenler Suriyeli idiler. K h u r t i g
( Khurdik ? ) yukarda anlattmz kadnn idaresine bakan ve
Suriyelilerden nefret eden fena bir adam d. Kendisi K i
um civarndaki Daira Sum aktay zaptederek onu Ermeni
K a t o l i k o s u K h r i k o r i o s ( Gregorius ? ) a verdikten baka
Zabar danda bulunan Bet Kenayedeki 5 manastr da ky
lere evirmiti. Arni kalesi de esas itibariyle bir manastrd.
K h u r t i g buradaki rahipleri kovdu ve onlarn yerine as
kerler ve muhafzlar koydu. Bundan baka rahiplerden 2.000
dinar isteyerek ikenceye uratt. Antakya kral T a n c r e d
Kium a kar iki yl harbetti ve en byk glkle onu zaptede-
bildi. n k K h u r t i g hilekr bir adam idi ve Franklar
ancak bir pln hazrladktan ve ona bir frank kadn gnder
dikten sonra kaleyi alabildiler. A d K a l a m a r i a olan bu
frank kadn K h u r t i g ' i zehirleyerek ldrmtr.
K h o g h B a s i l' in kars, trk askerlerinin memleketini istil
edip her taraf tahrip ettiklerini grnce, Habura m iri A k
s e n k u r ' a haber gndererek ona sevgisini vaad etti ve yardm
A b 'u b F a ra c ta r ih i F . 23
istedi. O da kendisine S e n k u r D r az, yani uzun S en k u r

nam nda bir eli gnderdi. K adn ahane taht zerine oturarak
muhteem elbiseler giyen gen kzlardan mteekkil hizmet
ilerini etrafna ald. S e n k u r ieri girince ona da karsnda
ayr bir taht kurdurdu ve onunla konuurken kurnazca hareket
etti ve en tevazu ifade eden arapa kelimeler kulland. S e n k u r le
beraber gelen Trkler adrlarn ehir dnda kurduklar s
rada o da eliye adamlarnza emrediniz, geceyi ehir dnda
geirmesinler. n k casuslarm tarafndan getirilen malmata
gre Franklar onlar ele geirmek iin hazrlanmlardr,, dedi.
S e n k u r , gururu yznden, bu szlere ehemmiyet vermedi
ve nasihati kabul etmedi. Fakat 700 frank atls geldiler, Trk-
leri yakaladlar ve bunlarn ok az kaabildi. Bu hdiseden
sonra kadn S e n k u r D r a z ' birok hediyeler ile birlikte
Emir A k s e n k u r a iade etti. O da bu kadnn memleketinden
ekilerek Seruga gitti. Burada 5 gn kadar harbetti ve y a
nndaki askerler buradaki sebzeleri ve mahsulleri yediler. A k-
s e n k u r buradan abaktana gitti ve burada byk bir zi
yafet verdi. Sultann Harranda kalan ve M e v d u d ile birlikte
Frat gemeyen olu Melik M e s ' u d buraya geldi. Sonra
A r t u k o l u l g a z i ' nin olu olan Mardin Emiri A y a z '
esir etti ve M ardin havalisini zaptetti.
Y unanllarn 1426 (m . 1115) ylnda son terinin 29 uncu
gnnde ve araplarn 6 nc aynn 29 uncu gnnde son de
rece iddetli bir zelzele oldu. Bu yzden btn Mara ehri
yer altna gm ld ve btn ehir halk iin bir mezar oldu.
Sam osatada b iro k evler ykld ve bu srada burada bulunan
G argar hkim i C o n s t a n t i n ile birlikte enkaz arasnda boul
dular. Edessa surunun kulelerinden 13 dt ve Harran suru
nun bir ksm ykld. Bala kalesinin yars ile 100 ev ykld.
Kiumda Mar John kilisesi ile K rk ehit kilisesi ykld. Fakat
bu kiliseler piskapos D i o n i s i u sun yardm sayesinde yeniden
ina olundu.
A raplarn 509 (m . 1115) ve yunanllarn 1427 (m . 1116)
ylnda A ntakya kral R o g e r 500 atl ile Halep ve Maarra emiri
A k s e n k u r ' a kar hareket etti. A k s e n k u r ile kardei Zangi
katlar ve bir daa ktlar. Franklar, Trk askerlerini ldr
mekle, ardaki tacirleri ve dkknlar soymakla meguldler.
A RA P H K M DARLARI 355
Aksenkur ile kardei pek az kimse ile birlikte katklar iin

Franklar onlar bir fersah kadar takip ettilerse de kendilerine
yetiemediler. Sonra geri dndler ve 3.000 Trk esir alarak
Trklerin adrlarn krp geirdiler ve hepsini yaktlar. Bundan
baka buradaki kk ocuklar ve ie yaramayan ihtiyarlan
atete yaktlar ve geride kalan halk zincirler iinde A ntakyaya
gtrdler. Halep emiri R d v a n , dostlan olduu iin ona 8
hecin, 3 at, 2 katr, eriate vakf 2 adam, 2 gen Trk ile
Trk emirlerinden olan E b l- v e f a ' nn ban gnderdiler. A n
takyada by k enlikler olmutu.
Araplarn 511 (m. 1117) ylnda Sultan G y a s d - d i n
M u h a m m e d b. M e l i k a h sfahanda ld ve ondan sonra
olu Sultan M a h m u d yerine geti. A yn yl Halife M u s t a t h e r 1
Badatta ld ve ondan sonra kk olu M s t e r i d geldi.
A yn yl (Y u n an llarn 1429, m. 1118) kral A l e x i s , Austos
aynda ld. A kll ve kudretli bir adamd. A klll sayesinde
stanbulu Franklardan kurtard.O ndan sonra olu I w u n i ( J o a n
n e s) yerine geti. Fakat kardei, hemiresi ve anas ona kar
hainane hareket ettiler. Kendisi, kardeini ve hemiresini sr
gne gnderdikten ve anasnn salarm tra ederek onu bir
manastra yerletirdikten sonra mevkiini salamlad. A yn yl
Msr sultan ve Gazne sultan ldler. Ksa bir zaman sonra
A ntakya kral R o g e r maktul dt. ki yl zarfnda len
krallarn says on e vard. Bunlarn lm nden nce iddetli
bir zelzele oldu ve ksa bir zaman sonra bu krallar ldler.
M s t a z h i r den sonra olu M s t e r i d 17 yl, 8 ay
hkm srd. Tahta getikten sonra babasna ait olan birok
arap kpleri bularak bunlarn hepsini krd ve paralarn da
tt. Sonra saraydaki hanende erkekleri ve kadnlan kovdu.
M s i e r i d , bir gece ryasnda babasn grd ve babas
ona u szleri syledi : beni sana yakn olmaktan kurtar.
Yoksa ben seni yaknm a alrm,,. Titreyerek uyanan M s i e r i d ,
afif ve nezih bir adam tavr ile hareket ediyordu. Kendisi
hazinedar A h m e d olu E b T a h i r m sarayn zaptetti ve
onun iinde bir kilise ile bir mezbahm btn levazmn buldu.
Bunun sebebini sorunca E b T a h i r u cevab v e r d i: H ris-
1 Mstazhir, bn l-Esre gre 512 senesinin Rebiulahirinde l

mtr. C. 10 S. 201 . R.
356 ABUL- FA RA C TARH
tjan bir karm var ve benim malumatm olmadan bu ekilde

hareket etmitir,,.
A raplarn 512 (m. 1118) ylnda A r t u k olu Emir / / g a z i
Harran zaptetti ve buradaki mehur hkemay ve kady esir
etti. Yunanllarn 1430 (m . 1119) ylnda Halep emiri, Antakya
kral R o g e r e birok altn vermekle beraber sulhu yalnz 4 ay,
yani mahsul toplayp anbar edinceye kadar devam ettirebildi.
Bunun zerine R o g e r geldi ve Halebe kar adrlarn kurdu.
Halep halk da Mardin Emiri A r t u k o l u l g a z i ' y e iltica
ettiler. O da 7.000 Trk toplad, Franklarla karlamak zere
hareket ederek bunlar krd ve kral R o g e r in kendisi de m u
harebede maktul dt. Muharebe arasnda kaabilen Franklar
A ntakyaya iltica ettiler. Trkler A ntakya havalisini zaptederek
K aradada birok rahipleri ldrdler. Nihayet Kuds kral
(11 in ci) B o d u i n hadiseden haber alarak Trkleri takip etti.
Frank piyadeleri Trklerin bir pususunu tahrip ettikten sonra
kral B o d z u i n tekrar bunlara kar hareket etti ve hepsini
krd. Sonra l g a z i ' y i takip etti ve elindeki ganimetleri alarak
A ntak y aya gitti.
Mteveffa Mar M i c h a i l der ki: D a n i m e d olu G a z i ,
Franklar krd ve R o g e r ' i ld rd ,,, ihtimal ki bu hata isim
mabeheti yzndendir. A yn yl Malatya sultan, Ceyhan ve
Elbistan havalisini zaptederek Katia kalesine hakim oldu. Bu
senenin ubat aynda Franklar Malatya havalisini aldlar ve
Trkler, G a rg a r zaptettiler. Malatya sultan, Kemah havalisini
alm ve burann emiri Trabzondaki rumlara iltica etmiti.
G a b r a s da onunla beraber idi. Sultan ile B a l a k Rumlarla
harpederek bunlar m alp ettiler. G a b r a s ele dm ve
30.000 dinar vererek kendini kurtarp kendi memleketine git
miti. stanbul kral v a n i (Jo a n n e s ), Trklerden kale
ald. l g a z i , Edessa havalisindeki mahsul yakt ve Antakya
havalisini zaptetti. am Emiri T u t e k i n ld ve yerine geen
olu, A l t n t a adl bir Trk tarafndan ldrld ve bu adam
kendini ap sultan iln etti.
Araplarn 515 (m. 1121) ylnda Musuldaki Melik M e s 'u d ,
kardei Sultan M a h m u d ' a kar isyan etti. Fakat emir Z a n g i
onu ila beraber hareket etmedi ve kardeinin hareketini tasvip
etmedi. M e s' u d bir ordu toplayarak kardei ile karlat ve
onu krd. Sonra onu yakalayarak kendisine zincir vurdu ve

Musulu, Cezire, Sincar ve Nisibs ile birlikte, B u r s u k namnda
bir emire vererek onu bu havaliye gnderdi.
Bu srada stanbulun yunanl kral, A r t u k olu l g a z ye
u haberi g n d e r d i: D ik k a t edin. Suriyeye denizden byk bir
ordu geliyor. Bu ordu ile dvmek zere hazrlan, ihtiyacn
versa 30.000 adam gndererek sana yardm edebilirim,,. Bunun
zerine I l g a z i , sratle hareket etti, lim anlan zaptederek bir
ak Franklar ldrd ve bunlardan hayatta kalanlar frank di
yarna dndler. Bu hadise, Rum larn hiyaneti yznden vuku
buldu. Bu srada G argardaki Ermeniler, Zaid kalesinin, Bula ve
Malatya havalisini gizlice tahrip ediyorlard. Trk Emiri
B a l a k , Gargar emiri ermeni M i c h a i l ' t haber gndererek
kendisine her yl 1000 yk buday ile memleketi dahilindeki
kylerden 3 n vermesi lzm geldiini bildirdi. M i c h a i l hr
szlklarn kendi memleketinde bulunm adna dair mkerrer
defalar yemin etti ise de szn tutmad ve hrszlar H anzit-
teki kyleri yakm aa devam ettiler. Bunun zerine B a l a k
ubat aynda dalarn karlarla rtl olduu srada Fratn
buzlar zerinden G ubusa geti ve Keryona adn tayan da
zerindeki yola babo 1000 at brakarak karlar dzledi.
Trk ordular da atlar ve gnn birinde S a w m a olunun
manastrna vardlar. Trkler Esetha dan geceleyin aarak
sabahleyin bu memlekete vardlar ve haftann ikinci gn
burasn aldlar. Hadise 1432 ( m. 1121) ylnn ocak aynn
balarnda vukubulmutu. A hali ile davarlar ve baka her
neleri varsa zaptedilmiti. Emir, hristiyan olan askerlere (yahut
kyllere) son dereca merhamet gsterdi, bunlar kle yapmaya
rak H anztda yerletirdi ve kendilerine ait olan hereyi ellerinde
brakt. Bunlar G argara dnmeyeceklerine dair yemin ettiler.
Dndkleri takdirde bir daha canlarn kurtaramayacaklard.
Yunanllarn 1433 (m. 1122) ylnda Sultan M a h m u d
beryelilerin memleketine byk bir ordu gnderdi. Trkler bu
memlekete girince beryeliler kral mstahkem mevkilerini
kapayarak Trklerin biroklarn imha etti. Frank J e s c e l y n ,
Gubos memleketini ald. Araplarn 516 (m. 1122) ylnda A r t u k
olu I l g a z i ld. J e s c e l y n , karsnn lm zerine Antak
ya kral R o g e r in kzn ikinci zevce olarak ald ve onu
358 ABUL- F A R A C TARH
Edessaya gtrmek istedi. B a l a k ona bir pusu kurdu veka-

dn ele geirerek Bulaya gnderdi. Ermeni M i c h a i l , Trkler
tarafndan malup edildikten sonra G argar kral B o d w i n e
verdi ve onun memleketinde bir ehir ald.
Araplarn 517 (m. 1123) ylnda Musul kads a h r a z u r
olu Badata geldi, Halifeye 5.000 dinar verdi ve Musuldan
Basraya kadar Diclenin garbnda bulunan memleketlere malik
oldu. Yunanllarn 1434 (m. 1123) ylnda Franklar Sanga
nehri zerinde karargh kurmu bulunduklar srada, Trk
Emiri B a l a k ' n askerleri bir pusudan karak bunlara y k
lendiler. Trkler, Franklarn kararghn altst ettiler ve kral
B o d v i n 'i de beyaz elbise haftasnn drdnc gn esir
ettiler. Bunun zerine Kont J o s c e l y n ve Kont G a l e r a n
btn yaz Trklere kar hazrlandlar ve hazrlklarn tamam
ladktan sonra harbe girdilersede krldlar ve J o s c e l y n ile
G a l e r a n hac bayramnn fecir vaktinda esir dtler. B a l a k
bunlarn n de Zaid kalesindeki bir m aaraya kapad.
ehirdeki Ermeni iiler kalede ok az asker bulundu
unu bildiklerinden ehir kapsnda toplandlar ve aldklar
cretlerden szlanyormu gibi hareket ederek bulduklar kl
lara sarldlar ve Trk muhafzlar ldrdler. Sonra maaraya
doru kotular, kral B o d z v i n ile J o s c e l y n ve G a l er a n '
kardlar. Bunlar Araplar ldrdler ve Zaid kalesine, yani
Hartabert (yahut Harat-parat) kalesine hkim o ld u la r./ o s c e l y n
bir ermeni ile birlikte geceleyin kt, kaleyi muhafaza edebil
mek ve kral namna zaptetmek zere frank ordusunu arad.
J o s c e l y n ' i n gitmesinden sonra B a l a k geldi ve kaleye
kar mancnklar kullanarak onu zaptetti, 70 frank ve ermeniyi
ldrd ve kral B o d v v i n ile kz kardeinin olu G a l er a n
alarak Mabhug a doru hareket etti. B a l a k burada harp
ettii esnada surdan atlan bir ok ile yaralanm ve lmtr.
Bunun zerine B a l a k ' m askerleri Halepe katlar ve onun
ismi Te m r t a olan amcasnn olunu balarna geirdiler.
T e m r t a kral ile hemiresinin olu mukabilinde 100.000
dinar ald ve kral B o d z o i n K udse dnd. B a l a k ailesin
den olan S l e y m a n , Zaid kalesini, Malatya sultan,
Masara ve G argar aldlar. Bu srada cenuptan imale kadar
gk yzn kaplayan bir yldz grnd. Yldzn eni bir

beygirin boynuna benziyordu ve bu yldz iki ay grnmekte
devam etti.
Yunanhlarn 1435 (m . 1124) ylnn 13 Haziran Cuma
gn Sebastia emiri D a n i m e n d o l u Emir G a z i Malatyaya
kar hareket ederek btn memleketi ald ve ehri bir ay ra
hatsz etti. Sonra olu M u h a m m e d ' i Byk-Sam an kynde
byk bir ordu ile brakarak her gn ehrin kaplarna h
cum etmei ve bir kimsenin ehre girip kmasna msaade
etmemelerini emretti. A r a p , D a n i m e n d lerin memleketle
rine bir ekya gibi taarruz etmekle megul olduundan bu
srada ehir iinde bulunmuyordu. ehir iddetli bir ktla
uramt. Bir merkep yk buday 36 altn dinara, satlyordu.
Nihayet ehir dahilinde gda namna hi bir ey kalmad; in
sanlar eskimi derileri, su iinde yumuatmaa, bunlar ve bun
lara benzer eyleri inemee balamlard. Kedi, kpek, hatta
l eek cesetlerine rastgelinmiyordu. Acnacak hale gelen e
hir ar darbe ile karlamakta idi. ehir iinden kaanlar
darda kl darbeleri ile mahvoluyor, ieride kalanlar ktlk
yznden yklyorlard. nc darbe, ehrin iinde bulunan
ve ikinci bir J e z e b e l rol oynyan valide sultan idi. Bu ka
dn Musuldan kurtarlarak buraya getirilmiti. Ve altnlarn
almak iin hr insanlarn ocuklarn ikenceye tabi tutuyor ve
bunlar soymak sayesinde ehirden kama umuyordu. Bu kadn,
btn ehir halkn ldrmei gze almt. G k yznde doan
bir takm yldzlar yeryzne dyormu gibi grnmekte idi.
Nihayet Allah hayatta kalan Hristiyanlara acd ve 1436
(m. 1125) ylnn 10 aralk aynn sabah bu melun kadn ile
olu ehirden kp gittiler ve Emir G a z i ehre girdi. A ha
linin ktlk yznden mezardan km gibi olduklarn gren
Emir onlara teselli verdi, iftilere tohumluk buday datt ve
her taraftan koyunlar ve davarlar getirtti. Bu sayede ehir
yeniden dirilmee balad. M a r M i c h a i l , Halife M s t a z
h i r ' in bu sene ld n ve olu M s t e r i d ' in yerine
getiini sylerse de hata ettii ve araplarn kamer yllar ile
y u a lla rn yllarn kartrd anlalyor.
Yunanllarn 1437 (m. 1126) ylnda Hama Emiri, Kefar
Tabta Franklar tarafndan ldrld. Franklar G abalay ald
lar ve Venedik Franklarnn gemileri gelinceye kadar Suru

muhasara ettiler. Kuds kral da yardm a geldi ve iddetli
bir maharebeden sonra burasn aldlar. M e l i k A r a p bir
ordu toplayarak Konya sultan olan kardei M e s' u d ile har-
betti. Sebebi D a n i m e n d l er ile bir anlama yapmas idi.
Bunun zerine M e s ' u d stanbula kat ve Y un a n kral
I w a n i tarafndan sevinle karland. Kral ona bir ordu ile
birok altnlar verdi. O da hareket ederek Emir G a z rnin
yanna geldi ve ikisi birlikte M e l i k A r a p ile harbettiler.
A r a p , Toros (T h e o d o ru s?)a kat. Bu adam K ilikyann
ermeni hakimi idi.
A raplarn 520 (m. 1126)- ylnda smaililerden on kii
Musul byk camiinde Musul emiri A k s e n k u r B u r s u k ' un
zerine atldlar. Kendisi bunlarn n kendi eli ile ldrd
ise de geride kalanlar onu ldrdler. Yerine olu z d -
d n M e s ' u d , Musul, Kardu adas, Bet Nahrin, Hama vesair
yerlere hakim oldu ve bir sene yaadktan sonra ld. Daha
sonra kk kardei, onun yerine geti ve babas B u r s u k un
klelerinden olan Trk Emiri C a v a l onun idaresini ele
ald.
C a v a l , Musul kads a h r a z u r olu E b ' l- H a s a n
A l i ' yi ve S a l a h Y a g u b s n i ' yi Badata eli olarak
gnderdi ve bylece B u r s u k i nin kk olunun tahtn
salamlamak istedi. Bunlar sultana u szleri sylediler:
Musul, Franklara kar durm aa muktedir kuvvetli muhariplere
muhtatr. n k Franklar btn araplar titretiyorlar.,, Sonra
bunlar Vast ve Badat valisi olan K a s m d-devle
A k s en k u r u n olu atabey Z a n g i ' ye iaret ettiler. Sultan,
muvafakat etti. Z a n g i iin ferman kard ve onu Musula
gnderdi. Z a n g i evvel Bawazigh (Bet Vazk) ald ve buradan
Musula hareket etti. C a v a l , ona kar gelmek zere hare
ket etti ise de Z a n g i , Rahbutu ona verdi ve onu buraya g n
derdi. Z a n g i Musula giderek kalenin idaresini S a l a h
Y a g u b s n 'y e , Musul ve etrafnn kadln a h r a z u r
oluna, ve zrriyetine verdi. Sonra Z a n g i , Cezire,*Erbil, igar,
Rahbut, Halep, Ham a ve Emeseyi ald.
Yunanllarn 1438 (m. 1126) ylnda G a z i ile A r a p
muharebe m eydannda tekrar karlatlar ve A r a p malup
A RA P H KM DARLARI 361
edildi. G a z i onu takip ederek adrlarn yama etti. Sonra

Kum una ve A nkiraya kar hareket ederek iddetli muha
rebeler yapt ve M e l i k A r a p tarafndan buraya kapatlan
olu M u h a m m e d . ' i kurtard. Melik A r a p tekrar bir ordu
toplad ve G a z i ile dvt ise de yine m alp edildi ve
Rumlar tarafna kat srada kaybolarak bir daha ona dair
haber alnamad.
1438 (m. 1127) ylnda B o h a i m o n d olu B o h a i m o n d ,
Romallar tarafndan gelerek A ntakyaya hkim oldu. Franklar
arasnda ayrlklar bagsterdi ve j o s c e l y n btn A ntakyay
zaptetti. Patrik bu hareketten mteessir olarak kiliselerin
kaplarn kapad, anlarn alnmasn ve ibadetlerin yaplma
sn menetti ve J o s c e l y n in btn ganimetleri geri vermesine
kadar vaziyet bu ekilde devam etti.
Yunanllarn 1439 (m. 1128) ylnda Halep araplar
J o s c e l y n den korkarak ona her yl 12.000 dinar vermei
taahhd ettiler, o da bunun mukabilinde onlar tazyik etme
yecekti. D aha sonra Halep Trkleri, J o s c e l y n in frank ahla-
larn altn ile ifal ettiler. Bunlar da J o s c e l y n ile yannda
bulunan alt atlya zehirli ikiler verdiler. A lt atl ldlerse de
J o s c e l y n Allahn inayeti ile ve tabiplerin tedavisi ile kurtuldu
ve kendisine zehir verenlerle oullarn ldrd. A yn yl
Malatyadan atlan T u r u l A r s l a n Malatyay istil etti, d
ksmlarn aldktan sonra geri dnd ve bir daha grnmedi.
Y unanllarn 1440 (m. 1129) ylnda J o s c e l y n , A m id e
giderek Aoma danda yaayan Trkmenleri ve Krtleri soydu
ve ehir kapsna kadar rastgeldii btn kyleri yam a etti.
A raplarn 523 (m. 1128) ylnda Musul emiri Z a n g i , sul
tann Musulu Dubais'e vermek istediini iiterek sultan g r
mek zere Babile geldi, sultana kar tevazu gstererek ona
100.000 dinar takdim etti ve azledilmemek iin ricada bulundu.
Z a n g i , halifeye de birok hediyeler vererek D u b a i s' in her
hangi bir yere tayin edilmesine mani olmak istedi.
Eserimiz muhtasar bir hulsa olduu iin halife ile maa-
diler (gebeler) hkm dar olan D u b a i s arasnda vuku
bulan muharabelerden, D u b a i sin sultana tutunarak halifeyi
zmesinden, onun Badata gelmesinden ve zerre kadar kork
mayarak ehirde dolamasndan, ve halifenin ahsndan perva
362 ABUL- FA RA C TARH
etmemesinden, sultann hastal srasnda sultann kk o

lunu ele keirerek, kamasndan Kfe, Basra ve Hilleyi zaptet
mesinden, birok altnlar toplamasndan, ve yannda 10.000
atl bulundurmasndan, bu atllar le gtrmesinden ve buna
benzer bir ok marifetlerinden bahsedemeyeceiz. A nlatldna
gre, D u b a i s ile halife arasnda vuku bulan muharebelerin
birinde D u b a i s yenilmi ve btn adamlar kltan geirilmi
olduu halde tek bana kam, Frattan yzerek geerken
yal bir gebe kadn tarafndan grlm ve bu kadn ona
u szleri sylemiti : Dubeyr ( yani bedbaht a d a m ) geldin
m i? . Fakat kendisi darlmayarak u cevab vermiti: Bedbaht,
geri dnmeyen kimseye derler.,,
Bu yl iinde Franklar, Ismaililerle muharebe meydannda
karlatlar, bunlarn 10.000 ini krdlar ve Fenikede alm
olduklar birok kaleleri yeniden zaptettiler. Suriyede bulunan
btn Araplar, Franklardan titriyorlard. Franklar, ama kar
hareket ettiler ve burasn sk bir surette muhasara ettiler.
amllar her yl 20.000 dinarlk bir vergiyi kabl ettikleri iin,
Franklar d a burasn brakp geri dndler. Bu srada Franklar
M ardinde abakatana ve buradan Msrn hududu zerindeki
Arie kadar btn memlekete hakimdiler. Btn Suriyede
Araplarn elinde Halep, Hama, Emesa ve am dan baka bir
yer kalmamt, bunlar da vergi veriyorlard. Franklar Halep
ten mahsuln yarsn alyorlard. Bu hususta o kadar ileri git
milerdi ki Halepin Babl -ferec tarafndaki bir deirmenin
kard unun yarsna el koyuyorlard. Bunlar amda bulu
nan hristiyan klelere a iam lar gndererek bunlar saydlar,
A raplarla beraber yaamak istemeyenleri mukabilsiz alp gtr
dler. Franklarn reisleri Am id, Nisibis ve Ras A yn a kadar
gelmiler, Calonicus ve Harran ahalisi bunlarn yznden en
biare vaziyete dmlerdi. A raplar l yolu ile arktan
am a glkle seyahat edebiliyorlard.
Y unanllarn 1441 (m. 1130) ylnda K ilikya hakimi T o r o s
ld ve kardei L e o n yerine geti. A ntakya hakimi Frank
B o h a i m o n d , L e o n ile kavga etti. Araplarn 524 (m. 1129)
ylnn mart aynn 8 inci gn Badatta iddetli bir zelzele
oldu ve birok evler bir yn enkaza dnd. Musulda da byk
bir bulut ykseldi ve sanak, sanak yamur y a d ; sonra
havadan yer yzne yanan kmrler dt ve bunlar birok

evleri eyas ile birlikte, yakt. Bu hakikaten dehet verici bir
hadise idi. Ayn yl Rumlarn C a s i a n u s adl valisi D a n i
m e n d o l u Emir G a z i ye giderek Pontustaki birok kaleleri
ona devretti, o da btn K apadokyaya hakim oldu. Sonra
birok askerler toplayarak yama kast ile K ilikyaya gitti.
A yn gnde A ntakya hakimi B o h a i m o n d dier bir taraftan
ayn yere geldi. Fakat hi biri tekinin burada bulunduuna
vakf deildi. Bunun zerine Trklerle Franklar birden bire
muharebeye tututular ve Ermeni L e o n bunlarn her hangisi
ile birlikte dvmekten ekindi. Trkler Franklar malup
ettiler ve B o h a i m o n d 'u ldrdler. n k onun kral oldu
unun farknda deillerdi. Bunun zerin'e L e o n kalelerini T rk
lerin yzne kapad ve Trklerden biroklarn ldrd.
Araplarn 525 (m. 1130) ylnda am Emiri gebe arap
D u b a i s ' esir etti ve onu Musul Emiri Z a n g i ' y e vererek
Z a n g i nin nezdinde esir olan olunu kurtard.
Y unanllarn 1442 (m. 1131) ylnda Kuds kral ile J o s
c e l y n K udsten karak A ntakyaya geldiler ve burada hkm
srmek istediler. Fakat A ntakya ahalisi kaplarn bun
larn yzlerine kapadlar. Bunlar A n tak y a nn Bohai-
m o n d un kzna ait olduunu ve onun namna idare oluna
can, kzm yetiip evlenmesi zerine kocasnn Antakya
hakimi saylacan sylediler ve bu yolda and itiler. D a n i
m e n d o l u Emir G a z i K ilikyay istil ederek kaleler zap
tetti. Bunun zerine Ermeni L e o n ona kar tavazu gstere
rek memleketine aknclar gndermeyeceine ve her yl vergi
vereceine dair yemin etti. Fakat L e o n yalan syledi ve hi
birey vermedi. Rum kiralnn kardei s a c i u s (?) K ilikya-
daki L e o n 'un yanna gitti ve kzn ona zevce olarak verdi
ve Masista (Mopsuestia) ve A d a n a y mehir olarak takdim etti.
Daha sonra ikisi arasnda ihtilf kt ve sacius (?) ile olu,
Konya sultan M e s ' u d 'un yanna katlar.
J o s c l y n 'in lm nden sonra ikinci J o s c e l y n , Edes-
saya hakim oldu. A yn yl iinde Sultan M a h m u d ' n n Ba
dattan Horasana gitmesi zerine kardei M e s ' u d onun
huzuruna gelerek tevazu gsterdi ve onun karsnda bir
g a i y e, yani bir eer rtsn tad. ki karde kucakla
tlar ve sultan M a h m u d kardeine lkeler ve ordular dev

retti. Sonra Hemedana gitti ve 28 yanda olduu halde,
burada vefat etti. Bunun zerine Sultan M a h m u d 'un olu
D a v u d ile M a h m u d 'un iki kardei olan M e s ' u d , ve
S e l u k a h , Sultan Mahmudun oullar ve amcas Sultan
S e n e a r ile beraber olan kardeleri Turul arasnda
savalar balad. Bunlarn her biri halifeye haber gnde
rerek saltanatn kendisine tevcih olunmasn istedi. Halife
ilk nce S e n e a r tercih ederek dierlerine u haberi g n
d erdi: iinizde her kim M e l i k a h 'n olu M e l i k Sen-
c a r ' istiyorsa ve ona yazl bir teahhd vermek istiyorsa
yanma gelsin, b e n d e onu kabl ederim,,. S e n e ar' a d a u
haberi g n d e rd i: Biz senden bakasn istemiyoruz. Sen de
bir bakasnn hkm srmesine msaade etme,,. M e s ' u d
halifenin bu cevabn aldktan sonra Musuldaki Z a n g i 'ye
gelerek halifeye kar harp amak zere altn ve yardm istedi.
Sonra gebelerin emiri D u b a i s' i arayarak kendisinin hali
fenin yanna gtrmesini ve kendi hesabna bir yn imtiyaz
lar koparmasn istedi. Z a n g i u cevab v e rd i: 50.000 dinar
ile dilediiniz kadar kle ve cariye ve at verebilirim. Fakat
D u b a i s ' i veremem. n k Sultan S e n e a r bir emir gnde
rerek onun bir kimseye verilmemesini istedi. Ben de onun
emrine kar gelemem,,.
M e s ' u d bu hareketten mteessir olarak Dicleyi geti
ve Musulun garp havalisinde adrlarn kurdu. Z a n g i ehrin
kaplarn kapad ve muhasara altnda yaamaa kudreti ol
mayan fakirleri ehirden kovdu. Sonra Musul kalesine yerleti.
M e s ' u d Musula kar harbetmiyerek Badatn zerine y
rd ve halifeye u haberi g n d e rd i: saltanatm iln edersen
sana kar bir dost ve bir tebaa gibi hareket ederim. ln
etmezsen size kar kltan baka bir ey yoktur,,. Badat
ordular M e s ' u d ile harbetmek zere ehirden kt. Bunlar
kh galip geliyor, kh m alp oluyorlard. Muharebenin de
vemi esnasnda sultan S e n c a r ' n ordularla Badata gel
mekte olduuna dair haberler yayld ve Badat ahalisi korktu.
Halife, S e n c a r 'dan fazla M e s ' u d 'u ramedebileceini anla
yarak M e s' u d ile sulh yapt ve onu getirterek saraya ald ve
bylece hepsi de S e n c a r ile harbetmek zere hazrlandlar.
A R A P H K M D ARLA RI 365
A raplarn 626 (m. 1131) ylnda S e n c a r geldi, Heme-

d an ald ve kendisi ile beraber olan M a h m u d a l u Tu-
r u Zu buraya hkm dar iln etti. Bunun zerine halife ordu
sunun kum andan M e s u d K a r a c a Hemedana gitti ve
S e n e a rn askerlerini takip etti. Bunlar halifeye haber g n
dererek kendisinin bizzat S e n e a r a kar harbe kmas lzim
geldiini bildirdiler. Halife hareket iin hazrland zaman,
Z a n g i ile gebe D u b a i s' in anlatklarna ve B adatn ze
rine yrmekte olduklarna dair haberler geldi. Bu yzden
Halife geri dnd, D u b a i s ve Z a n g i ile harbetmek zere
hazrlanmaa balad. Halife ehirden karak 2.000 kii ile
bunlar karlad ve m alp etti. Z a n g i , Tagrita, D u b a i s
de Frat kylarna katlar. Z a n g i , halifeye K a d e h r a -
z u r o l u nu eli olarak gnderdi ve halifeden affn diledi.
Sonra B adata gelmek ve Sencar havalisinin valisi olmak
iin izin ve msaade diledi. Halife u cevab verdi :
bizim Sencar zerinde hakimiyetimiz yoktur ve onun valisini
kabl edemeyiz. Z a n g i bizimle sulh olmak istiyorsa D u b a i si
bize teslim etsin ve Musulda sulh iinde kalsn. D u b a i s' i
bize teslim etmezse, biz de ona kar hareket edeceiz,,.
Araplarn 527 (m. 1132) ylnda Sultan M e s ' u d , B adat
istil etti ve saltanat iln olundu. Bylece halife ile olu evvel
S e n e a r , sonra M e s ' d 'u , sonra kardei D a v v d ' u bir sra
da sultan iln ettiler. Sonra halife M s t e r i d, Musula kar
hareket etti, burasn 80 gn muhasara etti ise de ehri alamad
ve Sultan M e s ' u d un kendisine kar isyan etmi olduuna dair
haberler gelmesi zerine M usulu terkederek Badata dnd.
kinci J o s c e l y n , abaktan kalesini alarak onu temelinden
ykt. Y u n an kral m a n i (Joannes) Kastamoni kalesini Trk-
lerden sulh yolu ile ald ve dier iki kaleyi harp yolu ile zapt
ederek ikisini de ykt. K udsn Frank hkm dar B o d z u i n ,
A ntakya civarndaki Kusayr kalesini harbederek zaptetti, lam a
gitti ve burada Trkler, Franklara kar ekirge ynlar gibi
toplandlar. Franklar, Trkler karsnda evvel katlar ve
onlar ovaya ektiler. Sonra birbirlerinden af dileyerek Trkle
rin zerine yrdler ve akama kadar dverek biroklarn
ldrdler. Bu hadiseler Yunanllarn 1445 (m . 1134) ylnde
vukubuldu.
Bu yl iinde Edessa ekirge istilsna urad. Hristiyan

lar M a r S a zum a oluna iltica ettiler ve mukaddes adamn
sa kolunu ihtiva eden tabutu getirttiler. Tabutun gelmesi ile
bir mucize vukubuldu ve ekirgeler memleketin bir tarafna da
dokunmadan ekilip gittiler. Bunun zerine ileri kskanlkla
tutuan Yunanllar frank metrepolidi P a p y a s tarafndan te
vik edilerek tabutu amak ve sa kolu grmek istediler. R a
hipler tabutun almasn istemediklerinden Y unanllar gldler
ve tabutun iinde birey bulunm adn sylediler. Bunun ze
rine rahipler tabutu Franklarn kilisesinde atlar. Tabutun al
mas ile mthi gk grlemeleri oldu, bulutlar gk yzn
karartt, ar dolular yeryzne yad ve arlar bu dolu
larla doldu. Btn halk Kuryalaison yani Ey A llahn gzidesi,
bize ac!,, diye barp armaa baladlar, Yunanllar kap
saklandlar ve dolularn durmas zerine btn ahali toplana
rak gn ibadet ettiler.
Harran Araplar bu mucizeyi grnce sa kolun kendilerine
verilmesini istediler. Fakat Franklar buna raz olmadlar ve
tabutu tekrar manastra iade ettiler. Malatya ahalisi gelerek
lhiler ve dualar okuya okuya sa kolu kendi ehirlerine g
trdler. Bu sayede ekirgelerin az zincirlendi ve mahsullere
hibir zarar vermedi.
Eylln 23 nc gn imek akmas yedi kz ve bir
gen adam yakt ve Sim naduda bir Trk arpp yakt. Erme
nistanda iddetli bir zelzele oldu ve D ogodap ehri ykld.
Malatyada iddetli bir k oldu ve krmz kar yad.
Y unanllarn 1446 (m. 1135) ylnda talyadan ismi Be-
d e w i ( P o i c t i e r s ' l i R a y m o n d ? ) olan bir frank gelerek
A ntaky a kral olup maktul den B o h a i m o n d un kz ile
evlendi ve A ntakyaya hkim oldu. A yn yl Kuds Kral
ikinci B o d z v i n ld. B o d r v i n , F u g namnda ( F u lk Foul-
ques?) adamn kz olan bir kadn ile evlendi ve Kudste
hkim oldu.
Araplarn 529 (m. 1154) ylnda Musul Emiri Z a n g i ,
olunu Badata gnderdi ve onunla birlikte Musulun anah
tarlarn ve rehine olarak baz zevcelerini gnderdi. Z a n g i
sadakat yeminlerini ifa ederek itaat vaadinde bulunmu ve
erefli bir surette kabul edilmiti. Halife, sultan S e n c a r ile
de dostluk tesis ederek ona bir ta, bir yaka ve altndan

nallarla nallanm bir at gnderdi. S e n c a r yerinden kalkarak
atn ayaklarn pt ve ben bir kle ve tebaaym,, dedi.
Bu srada Nasturlerin Katolikusu olan G a b b a r a olu bir
gece baheye kt zaman bir ylan inedi, ylan onu soktu, o
da ld. Baz kimseler onun ylan tarafndan zehirlenmeyerek
korku yznden ld n iddia ederler. A yn yl iinde hali
fe, Malatya hkimi D a n i m e n d . ola Emir G a z i ye tbiiyet
almeti olarak boynuna taklmak zere, bir altn yaka, altndan
bir asa, siyah bayrak ve onun huzurunda alnacak davullar
gnderdi ve Emir G a z i , melik iln olundu. Eliler onun
yanna geldikleri zaman hast^. olduunu grdler. O da birka
gn sonra ld. Bu yzden merasim, olu M u h a m m e d ' e
yapld ve eliler geri dndler.
Bunun zerine Melik M u h a m m e d oktan beri harap
bir halde olan Kapadokyadaki Kayseriyi tamir etti ve burada
ikamet etti. Melik M u h a m m e d , M alatya halknn kardeine
yardm etmelerinden korkarak Malatyaya geldi ve hr adam
larn oullarn rehine olarak alp geri dnd. Melik M u h a m
m e d kardei Y a a n ile karlat ve onu ldrd. Dier bir
kardei olan D e v l e t ' i Malatyaya birlikte gtrd.
A yn yln 7 inci aynda halife, Sultan M e s ' u d un salta
natna son verdi ve 7.000 asker toplayarak onunla harp
etmek istedi. Halife M e s ' u d ' un yannda yalnz 1500 asker
bulunduuna dair malmat almt. Halbuki halifenin yannda
5.000 asker bulunduu halde M e s ' u d ' un yannda 15.000 asker
bulunuyordu. Bunlar muharebe m eydannda karlatlar, hali
fenin askerleri kam, bizzat Halife M s i e r i d esir dm
ve yanndaki hazine yama edilmiti. Halifenin yannda 70
katr yk altn ve gm, 5.000 deve ve 400 katr yk
kuma, elbise ve yol levazm bulunuyordu. Denildiine gre,
halifenin yannda 40.000 sark tlbendi ve kollu aba bulu
nuyordu. D aha sonra M e s ' u d askerlerine mnadiler vastas
ile u emri v e rd i: m allar ve servetler sizin. Fakat kan benim
dir. K im bir adam ldrrse, ldrd adam mukabilinde
ldrlecektir,,. Bu yzden be kiiden baka bir kimse ld
rlmedi. M e s ' u d daha sonra u emri iln etti: eskiden hali
fe tarafndan olup iimizde kalanlar muhakak ldrlecek
lerdir,,. Sonra Badatllar birbirlerini ezdiler ve srtlar plak

ve yalnayak olduklar halde saa, sola katlar.
Sultan M e s ' u d , B adada bir vali gnderdi ve halifenin
B adada bir mektup yazarak kendisi tarafndan izaz olundu
unu ve yaknda B adada dneceini bildirmesini istedi.
M e s' u d 'u n valisi bu mektubu da alarak B adada gidince
Badat ahalisi halifenin bu szleri korku yznden, isteme
yerek yazdn anladlar. ehirde byk bir grlt koptu,
ayak takm ndan 150 kadar kii maktul dt. Halk glkle
teskin edilebildi.
Bu sralarda Badatda sk sk zelzeleler oluyor ve her
gn ortalk be alt kerre sarslyordu. Bu srada Sultan
S e n c a r , Sultan M e s u d ' a iki mektup tayan bir eli g n
derdi. Mektuplarn biri gizli idi ve bunda Sultan M e s ' u d tahkir
ediliyor, kendisi ile alay ediliyor ve u sual soruluyordu:
harp karklklar arasnda halifeyi niin ldrm edin ? Dier
mektup akt ve bunda u szler syleniyordu: Bu satrlar
okuduunuz anda ey Gyas-d-dnya ved-dn M e s ' u d , m
minlerin emiri nezdine gidiniz, huzurunda topra pnz ve
ilediiniz hata yznden af dileyiniz. n k bu hata yzn
den gk ve yer isyan etmektedir ve bu yzden frtnalar, gk
grlemeleri, imek akmalar ve yer deprenmeleri d nyann
huzurunu karmaktadr. Bu yzden arap milletlerine eytan
musallat oldu. Btn ran ve Senarda ibadetler durdu ve
camilerin kaplar kapand. O nun iin halifeyi izzet ikram ile
tahtna iade et ve D u b a i s' i ona teslim et ki cezasn
bulsun. n k btn bu fenalklarn sebebi odur,,.
M e s ' u d bu szleri dinledikten sonra emir verdi ve byk
adrlar kuruldu. Sonra halifeyi bunlarn iine oturttu. Halifenin
karsnda, yarm fersah kadar eerinin rtsn tad. Sonra
onu ahane otaa yerletirdi ve kabahatinden dolay af diledi.
Sultan M e s u d kendisine zincir vurulmu olan D u b a i si g e tird i;
yannda bir kl ile kefeni bulunuyordu. Ve u szleri s y le d i:
hereyi bu adam yapt. O nu size teslim ediyorum. Y aptnn
cezasn bulmas iin emir verin,,. Halife onun bu szlerini
kalbi ile deil yalnz dudaklar ile sylediini anladndan
D u b a i s' i de affetti. Bunun zerine M e s u d halifeyi B adada
gitmek iin tevike balad. Halife zr diledi ve Siz de bizzat
A RA P HKM DARLARI 369
benimle beraber gelmezseniz, gitmem dedi. M e s ' u d da sizi,

hizmetinizde bulunacak emirler ile beraber gndereceim, izzet
ikram iinde giderek saraynzda ikamet edeceksiniz dedi.
Halife gitmek istemiyordu. n k yolda bir pusuya dmekten
ve halife sfat ile apak bir ekilde ldrlmiyecei iin,
hainane bir surette ldrlmekten korkuyordu.
Bunun zerine M e s ' u d kardeinin olu D a v u d ile harp
etmek zere dorudan dorya A zerbaycana hareket etti ve
Halifeyi de yanna ald. S e n c a r , Meraga ehrinin kaplar nnde
adrlarn kurduu srada M e s u d'a. eliler gndererek vakit
geirmeksizin halifeyi B adada gndermesini tavsiye etti. Sen
cardan birok askerler gelmiti ve bunlarla beraber on yedi
sm ail de bulunuyordu. Araplarn 529 (m. 1134) ylnn 11 inci
aynn 16 nc gn halife adrnn iinde kendi Kitabn oku
makla megul olduu bir srada bunlardan 15 kii baklarn
ekerek zerine yrdler ve onunla beraber asilzadelerden
3 kiiyi ldrdler. M e s ' u d derhal hareket etti, adrlar sard
ve halifenin katillerini ldrd. Bazlarna gre S e n c a r ' m
bu Ismaillerden haberi yoktu. Fakat hakikat, bunlarn S e n c a r
tarafndan gnderilmi olduklardr. M e s ' u d ise bundan ha
berdar deildi.
M s t e r i d ' den sonra olu R a i d bir yl hkm sr
d. Halife M s t e r i d ' n ldrlmesi zerine Sultan S e n c a r
Badat valisine haber gndererek asilzadelerin ve kadlarn
toplanmasn ve M s t e r i d ' in olu R a i d ' e sadakat yemini
ifa etmelerini ve onu babasnn yerine geirmelerini emretti.
Bylece de yapld. Bu srada S a d a k a olu D u b a i s, Sultan
M e s ' u d ' a hiyanet ederek, Z a n g zye u yolda bir mektup
y azd : ben bu adam n huzurundan ayrlmay tasarladm. Ben
sizin yannza geleceim. Maaddileri toplayacam ve bunlardan
deniz sahillerinin kumlar saysnca asker toplayacam ve by-
lece gelecek nesillerin hatrlayaca bir ii Sultan M e s ' u d ' a
yapacaz,,.
Bu mektup birinin eline dt ve Sultan M e s ' u d ' a geti
rildi. Bunun zerine erafn M e s' u d nezdinde toplanp kendi
lerine erbet verilmesi zerine kalkp gitmeleri srasnda Sultan,
D u b a i s'e iaret etti ve seninle gizli bir meseleyi konuacam.
Sen kal,, dedi. Dierleri gidip D u b a i s kalnca, M e s' u d i oda-
A bnl-F arac Tarihi, F. 24
ya girdi ve mektubu kl tayan bir ermeni kleye verererek

bu mektubu D u b a i se ver. Mektubu okumaa balaynca arka
sndan kellesini vur ve kafasn kes dedi. Kle dar knca
D u b a i sin parma ile topra kartrarak lm ,huzursuz bir
hayata mraccahtr,, dediini iitti. Kle mektubu uzatt. D u b a -
i s in mektubu ap okumas zerine kle onu ensesinden vura
rak kafasn kesti. Hilekr bir muharip olan D u b a i s bu ekilde
ld ve kendisi dman olan Halife M s i e r i d ' in katlinden
35 gn sonra lmt.
Araplarn 530 (m . 1135) ve Yunanllarn 1447 (m . 1136)
ylnda B a l a k zamannda Gargar kalesini Franklara satarak
burasn tahliye eden ermeni M i c h a i l geri d nd ve burasn
Franklarn elinden kurtard. M i c h a i l , Franklarla harbederek
burann kylerini yama etti. Bir gn Trkler, Frat kylar
zerindeki Zizona kynde Ermeni M i c h a i Vi ele geirdiler. O nu
her taraftan kuattklar iin kam aa muvaffak olamad ve ken
dini bir kayadan nehre att. Srtnda demirden zrh bulunduu iin
nehrin dibine batan M i c h a i l tekar sularn zerine kt ve bul
duu bir kayk sayesinde kurtuldu ve lmedi. Denildiine gre, bu
adam elinde tuttuu kalkan bile atmamt. M i c h a i l , G nrgar
ikinci J o s c e l y n e vererek mukabilinde Sopros adn tayan
yeri ald. J o s c e l y n , G argar Ermenilerin katolikosunun kar
dei olan B a s i l e satt.
M i c h a i l bir ordu toplyarak Kium lkesini ald.Franklar
bir pusu kurarak onu ldrdler. D e g h a B a s i l , K ilikyadaki
L e o n a giderek onun dam ad oldu. O da Ermenileri toplad
ve Kephar Zamandaki Franklara kar harp at. Bu yzden
bir ok Ermeniler maktul dtler. A yn yl iinde ve A ralk
aynda o kadar iddetli bir souk oldu ki dalardaki kek
lik gibi kular ve ldeki vahi hayvanlar [yuvalarndan ve
inlerinden] kaarak ehirlere indiler ve bilhassa A m id ehrine
akn ettiler. m id valisi bir kimsenin hayvanlara dokunmama
sn emretti ve ahali bunlara Nisan ayna kadar yem verdiler.
Sonra vali bunlar ehirden kovdu. A nlatldn gre ortalk
donm adan evvel, yani son bahardan itibaren kular ve hay
vanlar maaralara girmee baladlar. Bu da A llahn bu dilsiz
hayvanlara havann ne olacan kefetmek iin bir sezgi ver
mi olduunu gsteriyor.
A y n yl Sultan M e s 'u d , Halife R a i d ' e haber gndere

rek, babas M s t e r i d 'in yannda bulunduu srada kendi
sine vaad etmi olduu 300,000 dinar istedi, bundan baka
Badat ahalisi tarafndan yardm olmak zere toplanlan 300,000
dinar ve hilfet makamna gemek mnasebeti iie verilmesi
mutad olan paray da istedi. Bunun zerine Halife aslzdelerini
toplyarak bunlardan akl dant ve ne cevap vereceiz ? diye
sordu. Bunlar da u tavsiyede bulundular: Asker toplyalm
ve Trklerle (?) muharebe edelim,,. H alifede bu tavsiyeyi kabul
etti, hzinelerini aarak bir ok altnlar kard ve bir ok as
kerler toplad. Sonra M e s u ' d ' a eli gndererek u cevab bil
dirdi: Babamn vaad ettii altn senin elinden kurtulmak
iindi. H albuki sen onu ldrdn, ben de senden onun cn
almaa hazrm. Seninle aramzda kltan baka bir ey yoktur,,.
Eli bu cevab alnca derhal yzn evirdi ve kat. Halife de
surlar ve kuleleri takviyeye en byk ehemmiyeti verdi.
Bu srada Musul emiri Z a n g i ile Sultan M e s ' u d 'un
kardei olu D a v u d Halifeye yardm iin geldiler. Sultan1 Mes-
udu saltanattan atarak onun yerine D a v u d u iln etmek istedi
ise de Z a n g i raz olm ad ve M e s' u d ile oyun oynamaa gel
mez dedi. Gen D v u d 'a da u szler sy le n d i: Git amcanla
harbet. Galip gelir ve mevkiini salamlarsan seni sultan olarak
iln ederiz,,, Fakat Halife bu fikirleri kabul etmedi ve M e s'a-
e/un saltanatn ilga ederek D a v u d ' u sultan iln etti.
Bunun zerine M e s ' u d Halifeye haber gndererek u
szleri bildirdi: A rtk sana ihtiyacmz kalmad ve biz A l i
hanedanna mensup birini hilfete geireceiz. Sen de kendine
baka bir yer bul, nereye istiyorsan oraya git,,. Halife korktu ve
Tagrit emiri B e h r u z 'a haber gndererek Tagrite gitmek ve
orada emniyete kavumak istediini bildirdirdi. B e h r u z u
cevab verdi: Ben M e s ' u d ' u n adamlarndanm ve seni benden
istiyecek olursa, ona kar gelemem,,. Bunun zerine halife,
M e s ' u d ile harbetmee mecbur oldu, adrlarn Badat d
na kard ve Z a n g i ile dier asilzadeler onunla birlikte
hareket ettiler. Daha sonra M e s ' u d 'un byk bir ordu ile
geldiine dair haberler alnd. Z a n g i aslzdeler ile konua-
1 Sultan yerine Halife demek icap eder ( . R.).

372 A B U L - F A R A C TARH
rak u szleri syledi: Asilzadeler a'rasndaki ihtilflar yzn

den M s t e r i d ' in bana gelenleri biliyorsunuz. Gerek M s-
t e r i d , gerek asiller bu yzden istifade etmediler. O nun iin
ayet Sultan M e s u d ile istiyerek muharebe edecekseniz ve
niyetinizde samimi iseniz, bunu aka syleyiniz. Y oksa onunla
dvp krlm aa ve yamaya uram aa ne lzum var? yi
si mi, geri dnn, herkes yurduna gitsin ve kendi maln koru
maa baksn,,. Aslzdelerin hepsi de ses karmyor ve bakp
duruyordu. Z a n g i de bunlarn hain olduklarn anlad ve
keyfiyeti Halifeye bildirdi. Hepsi de kalktlar, ehre dndler
ve adrlarn ehrin iinde kurdular. Z a n g i derhal Musula
dnd. Halife onu alkoyamad ve bu yzden o da Z a n g i ile
birlikte Musula kat.
Bunun zerine sultan M e s ' u d Badata geldi. Halka iyi
muamele etti ve bir tek evin yam a edilmesini istemedi. Sul
tan, aslzdeleri bir araya toplayarak onlara halife R a i d 'in
bir yazsn vesika olarak gsterdi. Yaz u mealde id i: Asker
toplayp sultan M e s ' u d 'un emirlerinden biri ile dahi harp iin
yola ktm gn, kendimi hilafetten azledilmi sayacam,,.
Bu vesikann imzasnda hazr bulunan ahitler mecliste bulun
duklar ve ehadetlerini teyit ettikleri iin, halife R a i d hil
fetten azledildi. Halife aleyhinde daha baka thmetler de
ileri srld. G ya halife babasnn cariyeleri ile dp kal
kyor, arap iiyor, namaz klmyor, top oynuyor, zulmediyor ve
masum kan dkyordu.
R a i d ' den sonra M s t a t h i r'in 1 olu ve R a i d ' in
amcas M k t e f i 24 yl, 2 ay hkm srd. R a i d 'in azli
zerine, Sultan, vezir olan e r e f d d i n Z e y n ' y i 2 ard
ve hilfete geirilecek zat semei ona brakt. O da R aid 'in
atlan amcasn seti. n k dam ad idi. Sultan Mes'ud saraya
giderek M k t e f zyi ard ve M k t e f i , sultana 112.000 dinar
vermei kabul ettikten sonra tahta oturdu. Bu srada Halifenin
hzinesinde bi tek dinar bulunmuyordu. Halbuki M k t e / z nin
tahta gemesinden nce 10.000 dinar bulunuyordu. Ve tahta
gemek masrafn da bunlardan temin etmiti. Bunun zerine
Halife R a i d ile Sultan D a v u d ' u n hutbelerde adlar okunmaz
1 M stazhar olm aldr ( . R.).

2 Zeynebi olacak; bk. bn l-Esir, C. XI, s. 18 (. R.).
oldu ve M k t e f i ile M e s' u d ' tan bahsedilir oldu. Denildiine

gre Sultan, Halifenin sarayndan knca veziri artp bu
adamn seilmesi yznden onu azarlam ve u szleri syle
miti: Olgunlam bir orta yal ve akll adam semekle
hata ettin. Bir gen adam seip yetitirmi olsaydn sana
daha iyi bir gz ile bakard. Memleketin idaresi ve kumandas
uzun bir zaman elinde kalrd. Bu adam semek yznden
istifade etmeyeceini sanyorum ve bu dncemin doru oldu
unu greceksin,,.
Araplarn 531 (1136 M.) yl balad zaman Malatya
hkimi D a n i m e n d o l u B adadda bulunan Sultana haber
gndererek vazifesine iade edilmesini istedi. Eli dete gre
kapnn eiini pmee davet olunduu zaman, itiraz etti ve
ve ben efendimin kovulmu olduu bir kapnn eiini p
mem,, dedi. Bunun zerine Z a n g i bir ordu toplayarak Tagrite
geldi ve Sultan M e s ' u d 'un svarisini (?) yenerek Musula
dnd. Halife M k t e f i , Z a n g i ' y e haber gndererek ona
mehur 10 yeri (ehirleri ?) vereceini vaad ederek R a i d ' e
yardm etmemesini istedi. Z a n g i verdii cevapta R a i d ' e
yardm etmiyeceim. Fakat bildirdiiniz yerleri verseniz de onu
size teslim etmiyeceim. Hutbeyi sizin adnza okutacam ve
sizinle anlaacam, fakat R a i d 'i buradan karmyacam,,
dedi. Bunun zerine bu on yer yani Harbi, Hadra, Sarifeyn,
Hille vesair yerler ona verildi ve Z a n g i , Halife M k t e f i ile
Sultan M e s 'u d 'un isimlerini iln etti ve R a i d 'i Musulun
Altun adn tayan mahallesinde oturttu.
Bu sralarda B adadda malm bir adamn kars olan
bir acze vard ki A zgha Kaps (Bab Alazaj) civarnda zengin
bir tacirin evinde hizmet ediyordu. Tacir yola kt zaman,
kars ve kz evde kaldlar. htiyar kadn olunu ve hrsz olan
bir takm genleri getirdi ve bunlar evin iinde ne varsa hepsini
aldlar. Bunlarn dar kmalar zerine ihtiyar kadn tacirin
zevcesine A llaha ok kr ki gzleri kr oldu da kasay a
madlar,, dedi. Hrszlar bu szleri iiderek geri dndler ve
kasay aarak iinden 4.000 dinar, kymetli talar ve inciler
alp gittiler.
M e s ' u d ile D a v u d harp m eydannda karlamlard. M e s
' u d m alp oldu ve taraftarlarndan bir ou maktul dtler.
374 A BUL - FA RA C TARH
Y unanllarn 1448 (1137 M.) ylnda Yunanllarn kral m a n n i

(Joannes) hiddet ve gazab iinde Ermeni L e o ' ya kar hareket
etti ve Tarsusu, A d a n a y ve Mopsuestiay zaptetti. L e o ile
karsn ve oullarn ele geirerek stanbula gnderdi. Sonra
A ntakyann zerine yrd, fakat burasn zaptedemedi. Bunun
zerine J o s c e l y n geldi ve / z w a n n z n in H a le b i vesair Suriye
ehirlerini alarak franklara vermesi, buna mukabil A ntakyann
da ona verilmesi zerinde anlatlar. A ralarnda fikir birlii
hasl olmutu. Hepsi de birlikte H alepe kar hareket ettiler
ve Buzaia kalesini alarak eyzere kar askerler diktiler.
Sonra Konya sultan M e s ' u d K ilikyaya hcum etti, A dana
ehrini ald, ahali ile piskaposu esir ederek Malatyaya gtrd.
Kral z v a n n i bu hdiselerden haber alnca mancnklar
yakt, K ilik y aya d n d ve Konya sultan M e s ' u d ile bar
tktan sonra stanbula gitti.
M alatya emiri Melik M u h a m m e d , kardei D e v i e t ' i
kovdu ve ondan Elbistan ile Ceyhan havalisini ald. D e v l e t ,
H anazidi geti, buradan A m id e gitti, buradan da J o s c e l y n-
in yanna vardktan sonra bir yerden bir yere kondu. Bu s
rada bir ad Sabukt olan Sibabarak emiri olup B adada gidip
mslman olan Ermeni B o g o s 'un neslinden olan s a , bir
ordu toplad ve G argar havalisini yam a etmek zere hareket
etti. Memleketin esasen harap edilmi olduunu gren bu adam
manastrlara ve mabedlere d nd ve M a r A b h h a i manast
rna hcum etti. Buraya Frat kysndan girmee muvaffak
olamayarak bir kayann tepesine kt ve adamlarn oradan
sarktt. Rahipler korktular ve onu karlamaa ktlar. s a
burada bulunan her eyi eline geirdi, kilise iinde bulduu
btn let, edevat ve tefriat, buhurdanlklar, gmten ya
plm a ya kaplarn, halar, velhasl A b h d o n o l u patrik
M a r J o h n devrinden kalma her eyi ve mukaddes kurnay
alp gtrd, tariki dnya Rabban D a v i d ve arkadalarn
ira manastrna gnderdi ve yalnz E b C a l i p hkm
darn masasnda kald.
Araplarn 532 (1137 M.) ylnda Halife R a i d Musulu
terkederek Horasanda sultan D a v u d ' u n yanm a gitti ve onun
tarafndan izzet ikram ile karland. Bunlarn ikisi birlikte
hareket ederek Ham edan Sultan M e s u d dan aldlar. R a i d
buradan sfahana hcum etti ve iddetli bir hastala tutuldu.

Kendisi hastalktan yatyorken Horasanl drt kii zerine
hcum ettiler ve onu sfahan kapsnn civarnda ldrdler.
Denildiine gre kendisi ldrlmemi olsa idi hastal y
znden lecekti. n k kendisine 3 defa ldrc zehir ve
rilmiti. R a i d sfahan kaps civarnda ve ld r ld
yerde gm ld. Nasl ki babas da Meraga kapsnda ld rl
m ve ld yere gmlmt.
Yunanllarn 1449 (1138 M.) ylnda Edessann Trkler
tarafndan muhasaras srasnda 300 frank atl ile 4.000 kadar
piyade vesaire toplandlar ve Samosatadan karak Edessaya
gda maddeleri gtrmek istediler. Mardin emiri T e m u r t a -
n kurduu pusuya den bu hristiyanlarn bir ou ld
rld ve hayatta kalanlar kle olarak gtrldler. Bir vezir,
tabip ve filosof olan E b S a'd, e m ' u n a olu M i c h a i l ile
olu da bunlarla beraberdi. T e m u r t a , Kesos kalesini de
Franklardan ald. K onya Sultan M e s u d , Kiuma hcum
etti ve kyleri zaptederek yakt.
A raplarn 533 (1138 M.) ylnn 2 inci aynda ran arazi
sinde bir ehir olan G a n z a d a iddetli bir zelzele oldu ve
230.000 insan telef oldu. Btn ehir yerin dibine geti ve
yerden siyah sular fkrd. ehirden kaanlar mezarlklara il
tica ederek lleri iin matem tuttular.
Yunanllarn 1450 (1139 M.) y luda M alatya emiri M e l i k
M u h a m m e d , K ilikyaya gitti ve Bahgai ve G abnupirath
kalelerini zaptetti. Bundan baka Pontus denizi sahili zerin
deki Kasinos lkesini istil etti. Buradaki btn halk yama
ederek esir ald ve hepsini kle olarak satt.
Yunanllarn 1451 (1140 M.) ylnda Kalonikusda yer ya
rld ve 40 atly atlar ile birlikte yuttu. Bunlardan ancak ar
kadalarndan ayrlan biri kurtuldu. Y er altnda kalan adam
larn ve atlarn iniltileri uzun bir m ddet iitildi.
A raplarn 534 (1139 M.) ylnda Sultan M e s ' u d ' un Ve
zir e r e f d d i n e syledii sz tahakkuk etti. O nun bu
szleri, vezirin Halife intihabndaki isabetsizliine dairdi. n k
Halife vezir ile danm adan siyas meselelere karmaa ba
lamt. Vezir evinden kamyordu. Veziri huzuruna ardka
onunla lubali bir tarzda konuuyordu. Bylece vezir bir ok
ilere karmaz olmu ve ok gemeden Halife onu vezirlikten

bsbtn atmt.
A raplarn 535 (1140 M.) ve Yunanllarn 1452 (1141 M.) yl
nn ekim aynda M alatyadaki Trkler, Bet Zabar, yani Bat Kanya
manastrlarna hcum ettiler ve buralarn yama ederek gittiler.
Mays aynda Franklar intikam almak iin hareket ettiler.
Zobatra ve A rk a ya gelerek hristiyanlarn mallarn tadlar,
birok Trk ldrp ocuklarn ve karlarn esir aldlar.
Trkler byk bir sratle H anazitden hareket ederek Frank
larn memleketlerini istil etmek istediler. Bunlar A bhdahar
dan gemekte olan Kalisural bir m ukaddes adama tesadf
ettiler, onu ve kendisi ile beraber bulunanlar yakalayp ld r
mek zere baladlar. Fakat birden bire Franklarn korkun
naralar ykseldi, Trkler de rahipleri brakarak katlar ve
Franklar gelip bunlarn balarn zdler.
Yunan kral manni (Joannes) hareket ederek Yeni Kay-
seriye geldi. Trkler ve Yunanllar 6 ay kadar birbirlerine
kar karargh kurdularsa da harbetmeden ayrldlar. Bu sra
da Yunanllarn, yahut Franklarn kiralnn ismini anan her
hristiyan, Trkler tarafndan ldrlyordu. Bu yzden M alat
ya halkndan biroklar helk oldu.
Araplarn 536 (1141 M.) ylnda Harzemah mslman-
l kabul etmedikleri iin Araplarn Kfir Trk,, dedikleri kim
seleri H nler kiralna iade etti ve onu Sultan S en c e r ile
muharebeye davet etti. n k Sultan S en cer, H a r z e m -
a h 'm kardeini ldrmt. Bu Hnlerin 300.000 adam top
lamalarna mukabil Sencer 100.000 adam toplad. Ceyhun
nehrini geerek harp meydannda Hnlerle karlat ve taraf-
darlar kmilen krldlar. Denildiine gre S e n c e r yalnz 6
kii ile birlikte kaarak Belh ehrine geldi, Kars ve kznn
kz ile 4.000 kadn esir dmlerdi. O nun toplad 100.000
askerden biri de kltan veya esaretten kurtulamad.
Yunanllarn 1454 (1143 M.) ylnda M e l i k M a h m u d Kay-
seride ld ve olu D h a o n- N o n u n 1 yerine gemesini istedi.
Fakat kars onun kardei Y a k u b A r s l a n ' artt, onunla
evlendi, o da Sebastiada hkm srd. D h u on- N o n, ise
Simnaduya kat ve Kayseride hkmn srd. Dier bir karde
1 = Z u n-Nn.
olan D e v l e t de geldi. Masara kalesi hkimi Y u n u s onunla

andlat ve ikisi Malatyaya hcum ettilerse de burasn alam-
yarak A rkaya kar hareket ettiler. Bunun zerine Y a k u b
A r s l a n ile evlenen Hatun, Malatyay korumak ve buradaki
Trkleri kararak Sebastiaya gndermek iin 2.000 adam
istetti. M alatyada bulunan Trkler isyan ederek ehrin Buridya
adn tayan kapsn baltalarla yktlar. n k hkim bunlarn
kmalarn istemiyordu. Bunlar bu ekilde ktlar ve ilerinden
2.000 kii kamaa muvaffak oldular. Bunlar ayn gn D e v
l e t' getirdiler ve M alatyann bana geirdiler.
Daha sonra Konya Sultan M e s ' u d tekrar Sebastiaya
geldi ve burasn zaptederek tahrip etti. Sonra Malatyaya
kar geldi ve Nisann 17 nci gn ona kar adrlarn kurdu,
m ancnklar kulland ve ehri harp ile mustarip etti. ehrin
iinde bulunan D e v l e t , muhariplere verilmek zere Hristi
yanlardan to plad ar vergiler ile bunlar bizar etti. U ay
sonra bir Eyll sabah Sultan mancnklarn yakt, ayrlp gitti
ve Malatya halk nefes aldlar.
Ayn yln Nisan aynda Yunan Kral wanni Kilikyada
avlanrken bir yabani domuzun hcumuna urayarak ld.
Byk olu yannda bulunmad iin daha kk olu M a -
n u e l ' in ii ele almasn emretti. O d a Yunanllarn 1445 (1144
M.) ylnn Nisan aynda hkm srmee balad. Kendisi
stanbula dnnce kardei onu iyi karlad ve onu selmlya-
rak saltanatn salamlad. Franklarn K u d steki kral da av
esnasnda atndan derek ld ve kk olu [ 3 nc ] Bod-
win yerine geti. Bu zat ok kk olduu iin anas onun
yerine idareyi ele almt.
Yunanllarn 1455 ( 1144 M .) ylnda Zaid kalesi emiri
D a v u d vefat etti ve yerine kk olu K a r a A r s l a n ge
ti. D a v u d un en byk olu A r s l a n T o m i Musul emiri
Z a n g i ile beraber olduu iin Z a n g i , K a r a A r s l a n ' alp,
A r s l a n T o m i i yerine geirmek zere hareket etti. K a r a
A r s l a n da Konya Sultan M e s ' u d ' un yanm a giderek ona
iltica etti. M e s ' u d ona 20.000 atl verdi, o d a bunlar alarak
Z an g iye kar ilerledi. Zangi keyfiyetten haber alnca memle
ketine d n d ve Konya Sultan M e s ' u d da Malatyaya kar
ay muharebe ettikten sonra burasn brakarak gitti.
378 ABL - F A R A C TARH
Edessanm F ran klardan alnm asna dair

Yunanllarn 1456 (1145 M.) ylnda Edessaya hkim olan
J o s c e l y n , Antakyaya gittii zaman Harran ahalisi, Musul
Emiri Z a n g iye Edessann iinde asker bulunmadn bildir
milerdi. Z a n g i de ordular toplayarak ve Kasm aynn 12
inci gnne msadif haftann nc gn gelmi ve Edessaya
kar askerlerini ymt. Bunlar, ae kaps nnde ve tira f
kilisesinin yaknlarnda adrlarn kurmular, ehre kar yedi
mancnk koymular ve yam ur gibi ok yadrmlard. Byk
kk ehrin btn halk ile dalardaki rahipler, sur zerin-
deydiler ve talar yuvarlyor, harp edenlere yiyecek ve iecek
veriyorlard. Dardakiler yeri kazp sura vardklar srada
ieridekiler de yer altn kazarak dardakilere kar hareket
etmiler, yer altnda bulduklarn ldrmler, ve geri dnerek
surun yanlan ksm nnde bir duvar ina etmiler, bunun
zerine dardakiler dier iki kulenin altndan yeri kazmlard.
Kuleler dmek zere iken Z a n g i , Edessailara A t a b e g* i
gndererek unlar b ild ird i: ki adamnz bize vermek muka
bilinde iki adammz alnz da kulelerin dmek zere olduunu
grnz ve ehri, ele geerek klla helk olmadan evvel
teslim ediniz. Edessann iinde bulunan Franklarn efi P ap-
y a s , J o s c e l y n ile Kuds kiralnn yardm iin geleceklerine
emin olduu iin, bu szlere inanmam, bunlarla alay etmi
ve Z a n g i ile istihza etmiti. Bunun zerine darda bulunan
lar, kuleleri destekleyen ahap merkezlere ate vermiler,
bunlar da dmt. Trkler, alan yarktan ieriye girmee
baladlar. Bunun zerine ehir halk, P a p y a s ve mukaddes
adamlar bu yarn iinde mevki aldlar ve Trkleri ieri
girmekten menetmek istediler. Yark ieridekilerin ve darda-
kilerin l ynlar ile dolmutu.
A hali yark zerinde toplanm olduklar iin Trkler
muhariplerin suru terketmi olduklarna dikkat ettiler ve mer
divenler kurarak surlarn zerine ktlar. ehrin iindekiler,
Trklerin surlara hkim olduklarn grnce, ciz kalarak ehrin
kalesine doru katlar. Bu n tarif etmek o kadar gtr ki,
dilin kekelememesi, elin titrememesi mmkn deildir. n k
O can 3 ne msadif cumartesi sabahnn 3 nc saatinde
ARAP H K M DARLARI 379
Trkler kllarn ekerek yklendiler ve onlarn bu kllar

gen ve yal, erkek ve kadn, papas ve rahip, rahibe ve
bakireler, ocuklar, gelinler ve gveyler, kime rasgeldi ise
hepsinin kann iti. Manzara anlatlmayacak derecede feci idi.
M e s i h ' i n dostu olan A b h g a r ' m ehri ayaklar altnda i
nenen bir yn toprak haline gelmiti. O ullar babalarn,
babalar oullarn tanmyorlard. A nalar ocuklarna efkat gs
termei unutmulard. Herkes dan tepesine kouyordu. ehit
lerin tabutlarn tayan yal papaslar, A llahn gazabna uram
olduklarn grnce, durdular ve kllar dillerini susturuncaya
kadar duaya devam ettiler. Daha sonralar kanla bulam elbiseleri
iinde bulundular. Nice valideler, pilileri toplyan tavuklar gibi
yavrularn etraflarnda toplyarak ayn klla lmei yahut
ocuklariyie birlikte esarete dmei beklediler.
Kale muhafzlar, ancak P a p y a s n yzn grdkten
sonra, kalenin kaplarn kaanlara atlar. P a p y a s ilk kaan
larla beraber hareket etmedii iin binlerce kii ezilip boul
du. P a p y a s da kalenin kaps nndeki l cesetleri y
znden buraya giremedi ve bir Trkn att okun isabeti ile
ld. Z a n g i bu korkun manzaray g rd zaman kllarn
durmas iin emir verdi. Mukaddes adam B a s i l us, plak ve yaln
ayak bulunmutu ve Trkler tarafndan bir ip ile srklenmekte
idi. Z a n g i , onun yzndeki nuraniyeti sezerek bu adamn kim
olduunn sordu ve metropolit olduunu anlyarak kendisine
elbise verilmesini ve adrna getirilmesini emretti. Sonra ehri
teslim etmemek ve halk lm den korumamak yznden mu
kaddes adam tevbih etti. O da u cevab v e rd i: Mukadde-
rat- lhiye bunun byle olmasn, sizin byle bir zaferi ka
zanmanz ve hkm darlar arasnda byk ve muhteem bir
hret sahibi olmanz irade etti. Biz fakir ve masum kimsele
riz. Hyanet etmedik ve andlarmz bozm adk,,. Bu szler Ata-
begi memnun etti, o da u mukabelede bulundu : Doru sy
lyorsunuz metropolit. n k andlarn bozm yanlan, A llah da,
insanlar da severler. Bilhassa lnceye kadar andna sadk
kalan herkes taziz eder,,. Kalede bulunanlara gelince, iki gn
sonra, teslim olduklar takdirde canlarn kurtaracaklar iln
olundu. O nlar da teslim oldular. Trkler rasgeldikleri her
Frank ldryorlard. Fakat milletimize ve Ermenilere dokun-
380 A B U L- F A R A C TARH
muyorlard. Bu faciay anlatmak bana deil, Ermiya Peygambe

re ve ona benzer kimselere yarar 1. nsanlar, onlarn mersi
yelerini ve hazin eserlerini okuyarak dnsnler. Edessann
sukutu gnnde Kararit manastrnda yangn koptu ve btn
hcreleri yakt, ihtiyar bir rahip ile dier kimseler frndan
kaar gibi katlar. Ayn gn Marataki bir ky de yand.
Mar Savvma olunun manastrnda da ate kt ve hcrenin
yanmasndan sonra glkle n alnd. Selibhiolu M a r
D i o n y s i u s , Edessann zapt hakknda yaz, Edessal
M a r B a s i l yaz yazmtr. Bunlarn hepsi de M a r J a k o b
vezni zere yazlmtr.
Z a n g i , Edessay aldktan sonra, Frat zerinde si bir
kale olan B i r a ya hareket etti. Kendisi burada harb ile me
gul iken Musulda bir takm ihtilflar ktna ve buradaki
vekili olan N a s r d d i n ' i n katledilmi olduuna dair haberler
geldi. O da Biray terkederek Musula dnd. Biradaki Frank
lar Z a n g i ' nin tekrar geri dnerek kendilerine hcum etme
sinden korktuklar iin Mardin emiri ve A rtukun torunu
I l g a z i olu H s a m e d d i n T e m u r t a a haber gndererek
ehri ona devrettiler. l g a z i , Z a n g i ' nin geri dnerek kendi
memleketine taarruuz etmesinden ve buradaki kaleleri
zaptederek btn memlekete hkim olm asndan korktuu
iin Hurbagar, Tel - Beme, Tuma, Tel - ih kaleleri ile Mar
H ananya manastrna yakn olup Kadn kalesi,, diye maruf
olan kaleyi tahrip etti. Bu srada Temurta, Hatha
kalesini bir yl drt ay devam eden muhasaradan sonra
teminat vererek ve altnlarla kyler hediye ederek bir K rdn
elinden ald. Zaid kalesi emiri D a v u d olu A r s l a n To -
m , Z a n g i ' den ayrlarak Tel-Arsanyas nnde kararghn
1 Bar Hebraeusun hdiseyi bu derece zam etmesine mukabil slm

mverrihleri Z a n g i ' nin burada gsterdii bykl u suretle anlatrlar:
Atabeg Zangi bu ehri beendiinden, onu tahrip etmenin siyaset bakm n
dan doru olmayacana hkmetmi, onun iin askerlerine, erkek, ocuk,
namna ele ne geirdilerse hepsini evlerine iade etmelerini ve bunlara ait
olarak eya ve mal namna ne aldlarsa hepsini vermelerini emretmi, as
kerleri de bu ekilde hareket etmi ve btn aldklarn geri vermiler,
bu yzden ok az ey kaybolmu ve ehir eski haline dnm t, bk. bn
l- esir, C ilt 11, sahife 41. ( . R.).
ARA P HKM DARLARI 383
kurdu ve kalenin teslim edilmesini istedi. Fakat bu kale sahip

leri, oullarnn Zaid kalesinde rehine olarak tutulmas yzn
den teslim olmak istemediler. Muharebenin balamas zerine
kale de sratle sukut etti ve iinde memleketin her tarafndan
alnma 15.000 esir bulundu. Emirin emri ile, balarnda pisko
pos T i m o t h y olmak zere, bunlarn hepsi kle sayldlar ve
satldlar.
Araplarn 540 (1145 M.) ylnda Z a n g i , Kardu adas
tarafndaki Panak kalesine kar bir ordu gnderdi. Buraya
m e r o u l l a r y e r i denilir. Dicie zerindeki bu kale isyan
halinde idi ve 300 senedenberi B a n a v a Krtlerinin elinde
bulunuyordu. Araplarn 541 (1146 M.) ylnda Z a n g i vekili
olan N a s r d d i r i in katlinden sonra Musul yerlileri ile
sulh yaparak kendisine ait olan Halebe gitti ve bir ordu
toplyarak C a ber kalesine kar hareket etti. Z a n g i , bir gn
adrnda bir takm maden iilerinin kendisine yapmakta
olduklar altndan bir tasa bakm akta iken zrhlarn tayan
klelerinden biri klc ile onu arkasndan vurdu ve ban
kesti. Bazlarna gre, Z a n g i , sarholuk yznden szm olduu
bir gecede klelerinden tarafndan ldrlmt. Katiller
ehrin suruna kaarak surun banda bulunan muhafzlara Bizi
yannza ekiniz de size iyi haberler verelim,, dediler. Muha
fzlar bir sepet sarkttlar ve bu adamlar teker teker ektiler.
Bunlar yukarya knca kale muhafzlarna Biz Z a n g i yi
ldrdk. Bu srada bir kimse de bunun faiknda deildir. Siz
bu haberi yayn,, dediler. Bunun zerine muhafzlar boru al
dlar ve Uyannz ve cesedi kokmadan evvel efendinizi gm
nz,, diye bardlar. Bunun zerine Z a n g i ' nin 3:anna giden
ler onun l olduunu grdler.
Bunun zerine Z a n g i ' nin N u r e d d i n diye maruf olan
olu M a h m u d , babasnn yannda olduu iin, kaleye daha
byk iddetle hcum etti. Gerek kendisi, gerek ierdekiler
mcadelede yprannca, M a h m u d bunlara u szleri syledi:
Bize babam n katillerini teslim ediniz ve sulh iinde yayalm.
Kendisine kle teslim olundu, o da bunlar iddetli iken
celere urattktan sonra ldrd ve cesetlerini yaktrd.
Z a n g znin drt olu ve bir kz vard. Bunlar S e y f d -
d i n G a z i , N u r e d d i n M a h m u d , K ut b u d d i n M e v d u d ,
382 ABUL . FARAC TARH
Emir l-mer N u s r e t d d i n ve hemireleri idi. Z a n g i , Mu

sulda meydan karsndaki bir tek ahane saray bulunmasndan
dolay, burada mteaddit saraylar vcuda getirdi. Musulun sur
lann ykseltti ve surun etrafndaki hendekleri derinletirdi. Ken
di adna izafeten / m a d adn tayan kapy da o at ve etrafn
da baheler vcuda getirdi. Denildiine gre nceden Musulda
meyveler ve zmler o kadar nadir idi ki, bir hizmeti, satmak
zere bir salkm zm kopard zaman, bir tek danenin
yere dmemesini temin iin salkm ustura ile keserdi. Zangi
Musuldaki meyvelerin her eidini oaltt.
Z a n g ?nin, Sultan saraynda gece gndz cereyan eden
hereyi kendisine gizlice bildiren adamlar vard. Kendisine
bir eli geldii zaman onun idare adamlar ve ehir halk
ile konumasna msaade etmezdi. Z a n g i , bir gn kymetli
bireyi klelerinden birine vererek Bunu benim iin sakla,,
dedi. Kle de onu alarak bir mendile sard ve gsne koydu.
Zangi bir yl sonra O kymetli ey nerede,,? diye sordu.
Kle de elini gsne koyarak mendili kard ve ona teslim
etti. Klenin bu hizmeti Z a n g i ' yi honut ettiinden ona
Oyle ise kalenin muhafzln da bu ekilde yap,, dedi ve
Kavai kalesinin emirliini ona tevcih ederek kendisini oraya
gnderdi. Z a n g i ' nin daha birok kymetli meziyetleri vard.
Mtevazi ve liyakatli idi, kabahatlilere kar sert davranrd.
Fakat bu meziyetleri hlsa etmek bile uzun srecei iin
bunlar brakmak mecburiyetindeyiz. Z a n g i , Suriyeyi 19 yl
idare etti.
A t a b e g Z a n g i ' nin C a ber kalesinde katli srasnda
yannda E s e d d d d i n i r k u h adl byk ve akll bir adam
bulunuyordu. Bu adam Zanginin olu N u r e d d i n ' e yaklaa
rak u szleri syledi : Benim grme gre, babann veziri,
Musula gtrmek ve orada hkm darln iln etmek istedii
kardein S e y f e d d i n lehine askerleri saptrmakla megul
oluyur. Bu yzden senin Halebe gitmeni, orada hkm srmeni
ve buradan btn Suriyeye hkim olman daha mreccah g
ryorum. Bunu yaptktan sonra D ou, yani Musul ve havali
si de sana tbi olur,,. Bylece de hareket edildi. Mnadler
Suriye ordular arasnda bu hatt- hareketi iln ettiler. Bunlarn
hepsi N u r e d d i n' e kattlar ve bu sayede N u r e d d i n Halebi
ARAP HKMDARLARI 383
ve Halebin kalesini zaptederek burada hkmran oldu. Kardei

S e y f e d d i n ise Musulu alm ve burada hkm srmt.
Sultan M e s ' u d , babasnn hayat srasnda kendisine byk
hizmetler ifa eden S e y f e d d i n i sevdii iin ona hne
hilatler gnderdi ve onun Musul sultanln teyit etti. N u r e d -
d i n , kardei S e y f e d d i n ' den korkuyor ve ona hediyeler
gndererek ve hrmetler gstererek korkusunu belli ediyordu.
S e y f e d d i n , Suriyeye gelmesi zerine andlar ierek teminat
verdii iin N u r e d d i n de onun yanma gitti. kisi karlanca
N u r e d d i n iildi, kardeinin huzurunda yeri pt. S e y f e d d i n ,
kardei N u r e d d i n' e sordu : Niin benim yanma gelm edin?
Benden korkmu olmana imkn var m ? Emin ol ki aklndan
geen dnceler benim aklmdan gemedi. Kardeime ktlk
ettikten sonra hayatn ve lkelerin ne deeri k a lr? Bylece
iki karde anlatlar ve herbiri kendi lkesine dnd.
Z a n g i ' nin katli srasnda A ntakya hkimi B a y m o n d
( R a y m o n d?) Halep ve Ham aya giderek birok Araplar ldrd
ve birok esir ald, fakat i r k u h ona yetiti ve onu geri dnmee
mecbur etti. am emiri M u c i r d d i n Balebeke kar hare
ket etti ve buraya kar harb aarak ehri S e l h a d d i n i n
babas N e c m e d d i n E y y u b ' dan ald ve N e c me d d i n'e bir
takm kyler vererek onu birlikte ama gtrd.
Y u n anllarn 1458 (1147 M .) ylnn Ekim aynda
Kium emiri J o s c e l y n ve B o d z a i n , Edessaya geldiler.
Geceleyin Frank piyadeleri bir takm Ermeni muhafzlar
ile anlam olmaktan istifade ederek kurulan merdivenlerle
kulelere ktlar ve Trkler kaleye katlar. Sabahleyin sur
kaps alm ve J o s c e l y n ieri girmiti. Franklar Edessada
6 gn kaldktan sonra 10.000 Trk ile hareket eden N u r e d
d i n bunlara baskn verdi. J o s c e l y n Edessann bedbaht
halkn rahatsz etti ve erkekleri, kadnlar, genleri ve kzlar
yakalyarak gecenin ikinci saatinde yurtlarndan yola kard.
G n dounca Trkler bunlara yetitiler, zerlerine dolu gibi
ok yadrdlar ve bunlar arca yaraladlar. Ortal gazap
saanaklar kaplam, gnllerde merhametten iz kalmamt.
Gece, lm gecesi idi. Sabah, cehennem sabah idi. Zavall
ehrin halk, sefalet ve strap iinde bouluyordu. Halbuki bu
ehir, ehirlerin gpta ettii bir mamre idi.
n k Frank atllar, Trklere kar duram adklar iin

kamlard. Franklarn kaamyan piyadeleri Yldz adn
tayan harap kaleye gz dikerek oraya gittiler. Acnacak
bir halde olan ayak takm da buraya iltica etti ve Trklerin
kllar, atein samanlar yakm as gibi, bunlar mahvetti. T rk
ler kan dkmekten yorulunca, geride kalanlar, ayakkaplarn
ve stbalarn karmaa mecbur ettiler, bunlarn erkek ve
kadnlarn baladlar ve plak bir halde atlarla yar etmee
mecbur ettiler. Birinci ve ikinci hamlede maktul denlerin
says 30.000 e varmt. Esir edilerek gtrlenlerin says da
46.000 kadard. Frank piyadeleri ile beraber harap kaleye
kaanlarn says 1000 kadard. Bir tek kadn veya ocuk
kurtulamamt. Edessa topra kan ile yurulmu ve kendi
evltlarnn ve kzlarnn zas ile dolan bir harabeye d n
mt. Vah hayvanlar, geceleri buraya gelerek maktullerin
etini yiyorlard. Buras akallarn yurdu olmutu. Kium
hkimi Bodwinin cesedi de bulunamam ve melun joscelyn,
Samusataya kamt. Mukaddes adammz B a s i l kamakla
kurtulmu, fakat Ermeniler iinde birok kimselerle beraber
yakalanmt.
Franklar, Edessann urad felketi haber alnca, son
derece mteessir oldular ve talyadan birok ordular geldii
gibi, A lm anya kral (C o n r a d ?) 90.000 atl ile A raplarn
F o n i s ( L o u i s ) dedikleri Afranzis (Fransa) kral 50.000 atl
ve saysz piyade ile gelmilerdi.
Y u n a nllarn 1459 (1148 M.) ylnda bunlar, Y unanllarn
hyanetine vakf olduklar iin, stanbula kar harb iln
ettiler. Kral M a n u e l , bunlara birok altn verdikten sonra,
kendilerine hyanet etmeksizin rehberlik edeceine dair yemin
etti. Fakat bunlar susuz dalara sevkeden rehberler vererek
kendilerine dosdoru ihanet etti. Bunlar 5 gn kadar bu
vaziyet iinde dn p dolatktan sonra rehberlerinin kam
olduklarn grdler, ilerinden binlercesi susuzluktan ld ve
atlar da ayn ekilde helk oldu. Trkler haber alarak dalar
arasnda dank bir halde olan Franklarn zerine ykleddiler
ve bunlardan bulduklar g ru plan imha ettiler. Trklerin
memleketleri, Franklardan aldklar ganimetler ile dolmutu
Tar tale gm M alatyada kurun bahasna satlyordu. K aa
bilen Franklar Pontus sahiline vardlar. Yunanllar budaya

kire kartrarak bunlara verdiler. Bu ekmekleri yiyenler
dyor ve lyorlard.
Almanya kral kont ile birlikte kaabildi, K udse
gelebildi, burada Mukaddes Mezar da dua etti ve takdis olundu.
Bu kral birka gn istirahatten sonra 10,000 atl ve 60.000
piyade ile am a kar hareket etti. Trklerle A raplarn says
130.000 piyadeden fazla idi. A tllar bu saydan hariti. Frank
lar, A raplarla Trklerin ok olmakla beraber korkun olm adk
larn grerek cesaretlendiler ve adrlarn nehirler ze
rinde ve baheler arasnda kuracak derecede ilerlediler.
am emiri M u i n mitsizlie derek Kuds kiralna okayc
szler ile dolu bir mektup ile birlikte hepsi de Msr altn
suyuna batrlm tun ( veya b a k rd a n ) ibaret 200.000 dinar
gndermi, bundan baka Taberiye ( ? ) hkimine ayn sahte
altndan 50.000 dinar gndermi, fakat bu altn denenmi ve
onun sahtelii anlalmt. Bu altn ufalanyordu. Geri ben 5
A rap yazmasn okudum, fakat bunlarn birinde de bu hikyeyi
grmedim. Bunu kaydeden biricik muharrir mbarek M a r
M i c h a i l 'dir.
A lm anyann byk kral bu hyaneti grnce am
brakt ve byk bir keder iinde kendi memleketine dnd.
Bu byk milletin uram olduu fena kibet bu merkezde idi-
Sicilya kral, Y unanllarn hyanetinden haber alnca ok fena
hiddetlendi Tep ehrine kar hareket ederek bu ehri tah
rip etti ve iindeki Y unanllar kmilen kltan geirdi. Sonra
Edirne ve Filibe ehirlerine kar da ayn ekilde hareket etti
ve stanbula gelerek onun btn etrafn tahrip etti.
Bu srada K ilikya hkimi Ermeni L e o , stanbulda ld
ve olu To r o s bir dilenci gibi yaya olarak kat ve K ilikyaya
geldi. Bu adam mukaddes adammz M a r A t h a n a s i u s ' a
giderek A llahn atalarndan kalma mirasn kendisine iade iin
dua etmesini istedi ve dua srasnda bir atn bedelini hediye
olarak verdi. Bu adama oniki Ermeni katld ve bunlar evvel
A m uda kalesine hcum ettiler. Kaledeki kimseler efendilerinin
gelmi olduunu grnce sratle teslim oldular, o da kaleye
girerek burada bulunan Y unanllar ldrd. Bu yzden dier
Abu'l-Farac Tarihi, F. 25
386 ABU L - F A R A C TARH
kalelerde bulunan Yunanllar ondan korktular, o da birok

mevkileri zorluk ekmeden zaptetti. Y u n anllar ve Ermeniler
onunla birleerek Trklerle dtler ve Trklerden 3.000
kadar ldrdler. Bu adam zaferler kazanyor ve onun hreti
yaylyordu. Trkler ona ehemmiyet veriyor ve onunla mcadele
etmemee bakyorlard. Daha sonralar bu adam Anazarba
ehri ile daha baka ehirlere hkim oldu.
A yn yl Z a n g i olu N u r e d d i n , Abham ea kalesi ile di
er kaleleri Franklardan ald. A ntakya hkimi ona bir pusu kurdu
ve ordusunun mhim bir ksmn imha etti. Fakat N u r e d d i n
in kendisi, birka adam ile birlikte kat ve Halebe dod.
Yunanllarn 1460 (1149 M.) ve Araplarn 5443 (1148 M.)
ylnda N u r e d d i n , H rim e kar hareket etti ve kalenin
dndaki havali ile binalar tahrip etti. A ntaky a hkimi P r a y n s
onu, H rim den uzaklatrmak zere buraya akn edince Franklar
Trkler tarafndan m alp edildiler ve Franklar iinde Trkler
tarafndan en ok korkulan Frank hkm dar P r a y n s maktul
dt. Bunun zerine Antakyallar arasnda ayrlklar bagsterdi
ve bunlarn birou ehri N u r e d d i n ' e teslim etmek istediler.
Fakat dierleri Kuds kiralna sratle haber gnderdiler, o da
hemen geldi, burada kalan atllarn bakiyesine cesaret verdi
ve P r a y n s ' n olu B o h a y a m o n d un yetimesine kadar
patriklerini hkim olarak balarna geirdi. Kium valisi bu
srada maktul dm ve Joscelyn, Kium ile Bet Hesna zerinde
hkim kesilmiti.
A yn yl Konya sultan M e s ' u d ' un olu olup ismi K l
A r s l a n olan zat, Maraa kar hareket etti ve onu Franklarn
elinden ald. mi olduu andlar yznden Frank atllarnn,
piskaposun ve ihtiyarlarn A ntaky aya gitmelerine msaade
eden K l A r s l a n , bunlarn peinden Trkleri gnderdi,
onlar da bunlar ldrdler. Maran zapt srasnda kilisemizin
tefriat ve tehizat, piskoposa kar gelen bykler tarafndan
tahribediimi, bu yzden M u r o n ya kutusu, buhurdanlklar,
koku kaplar, gm buhurdanlklar, perdeler ve duvar rtleri
zyaa uramt.
Zaid kalesi emiri, yani K a r a A r s l a n , Babhulay Frank
lardan ald ve G argara aknclar gnderdi. Btn ahalinin ser
vetleri ile birlikte Sazvma olu d a n a iltica ettikleri grlerek
yerde pusu kuruldu ve erkenden hayvanlar, yani koyunlar

ve keiler ile davarlar ele geirildi. Manastrn hademesinden
kii ile iki Trk ldrldler. Trkler manastra adam g n
dererek G argar ahalisini bize veriniz. Biz de sizden aldm z
hereyi iade ederiz. n k buradaki azize hrmetimiz vardr
ve biz manastra fenalk etmek iin gelmedik. Elimize verilecek
ahaliye gelince, onlar kle olarak kullanacak deiliz. O nlar
kylerine yerletireceiz ve araziyi bizim iin ilemelerini temin
edeceiz,, dediler.
Manastrn iinde ihtilf koptu. Rahiplerin bir ksm bun
lar teslim edelim, bir ksm da teslim etmiyelim diyorlard. Az
kald manastr halk birbirlerine kar klca sarlacakt.
Nihayet yal bir rahip her iki taraftan ikier kii ald ve hep
birlikte Trklerin yanna gittiler ve yal adam u szleri
syledi: Dediiniz doru ise ve bu adamlar kle etmiyerek
tarlalarnda altrmak istiyorsanz, iinizden birka kii bizimle
birlikte gelsin ve sizin hminiz olan emire gidelim. O ne em
rederse onu yapalm,,. O zaman hyanet aa vuruldu ve
rahipler anlaarak hep birlikte Bunlara teslim olmayz,, dediler.
Bunun zerine Trkler, etraftaki balar yaktlar ve buradan
ayrlp gittiler. Rahipler Zaid kalesine giderek emir tarafndan
kabul olundular. Emirin gnlne merhamet geldi, o da alman
hereyi geri verdi.
A yn yl J o s c e l y n , Tel-Beirden karak 200 atl ile
A ntakyaya gitmek ve orada bir gemiyi karlamak istedi. Y o ld a
birka Trkmenle karlatlar. Fakat Trkmenler bunlardan
korktular ve katlar. Fakat Trkler bunlar takib ettiler ve
Joscelyni yakalyarak Halep emiri N u r e d d i n ' i a huzuruna
getirdiler. Halep emiri bu adam bin dinara satn ald, ona
zincir vurdu ve hapse att. J o s c e l y n , 9 yl mahpus yaad.
Kendisine mslman olmas iin trl trl tazyikler yapld ve
birok mkfatlar vaad olunduysa d a kabul etmedi.
Bu adam dini zere kalmaa srar etti. Mar Sawma olu
nun manastrn zaptetmek yznden bu halin bana geldiini
ve A llahn cezasna uradn syledi. Bu noktay, Allahn
yardmiyle kilise tarihimizde izah edeceiz. J o s c e l y n lmek
zere olduunu hissedince piskoposu istedi, gnahlarn itiraf
etti, sonra piskopos onu Sr haziresine g trd ve orada bir
maara iinde hayat son buldu. J o s c e l y rcin esir dmesi

zerine Trkler cesaret alarak Franklarn elinden Garga, Kahti,
Hsn-Mansur, Tihinkar gibi birok yerleri aldlar. J o s c e l y n in
lm zerine Tel-Beirdeki Franklar, bir ocuk olan olunu
onun yerine geirdiler. O da, J o s c e l y n namn taknd.
Yunanllarn 1461 (M. 1150) ylnda Kium halk, Trk
kuvvetinin artmakta olduunu grerek mukaddes bir adam
olan M a r v a n n i s ' i Konya sultan M es'ud.'a gnderdiler
ve kendileri ile birlikte olan Franklarn emniyet iinde Ayn-
taba gitmeleri iin sz aldlar ve bu sz yerine getirildi. Biz
zat K onya sultan, Kium, Bet Hesne, Raban, Barzaman ve
Mara zerinde hkm sryordu. O nun Tel-Beire kar
hareket etmesi zerine Z a n g i olu N u r e d d i n onu karla
m aa kt ve sultan kzn ona zevce olarak verdi. N u r e d -
d i n , karsn Tel-Beirde brakt ve geri dnd. n k onu
almaa kudreti yoktu. Kuds kral gelerek J o s c e l y n in
zevcesini, ocuklarn ve btn Franklar kaldrarak K udse
gtrd ve Tel-Beirde Yunan kiralna mensup adamlar
brakt. Bu Yunanllar A yn tab ve A zaza hkimdiler. Daha
sonra N u r e d d i n bunlara kar harb at ve bunlar, ktla
da uramak yznden, bu yerleri sulh iinde ona devrettiler.
Mardin emiri T e m r t a , Bira, Samosata, Huris ve Ke-
farsutda hkm sryordu. Roma kalesinde ad M i c h a i l
olan bir Ermeni bulunuyordu. Bu adam, J o s c e l y n ' in kars ile
oluna haber gndererek Ermeni katolikosu olup Daira Ya-
methada ikamet eden G r e g o r i u s ' u n kendisi ile ikamet etmek
ve yardmcs olmak iin emir vermelerini istedi. Bu adam
kalkp geldi, Michaile kar hyanet gsterdi. O nun btn
maln alarak kendisini kovdu ve Roma kalesinde kald.
Araplarn 544 (M. 1149) ylnda Musul emiri Z a n g i
olu S e y f e d d i n , Mardin emiri T e m r t a ' tan D r ehrini
ald ve onunla sulh yapt. S e y f e d d i n , Musula dndkten
sonra hastaland ve ld.
O nd an sonra kardei K u t b u d d i n M e v d u d yerine
geti ve T e m r t a ' m kz ile evlendi. Bunun zerine
erafn bir ksm Halep emiri N u r e d d i n e haber g n
dererek gelmesini istediler. N u r e d d i n , vakit geirmeksizin,
70 atl ile igara geldi ve buradakiler ona teslim oldular.
ARAP H KMDARLARI 389
Daha sonra N u r e d d i n , kale emiri K a r a A r s l a n a haber

gndererek yardmna gelmek mukabilinde Haytam kalesini
ona vaad etii. N u r e d d i n ' n kardei K u t b u d d i n , bir ordu
toplyarak N u r e d d i n ile harb meydannda karlamak
zere Tell-Afara hareket etti. Bunun zerine eraf kendisi ile
konutular, o da S e y f e d d i n e ait Emesay N u r e d d i n t
verdi. N u r e d d i n de igar K u t b u d d i n e iade etti ve
Halebe dnd.
Ayn yln austos aynn 23 nc gn Zaid kalesinde
bir tuyan oldu ve sular bir ocuk ile anasn, iki katr, iki
manday, bir merkebi srkledi ve hepsi bouldular.
Yunanllarn 1462 (M. 1151) ylnda zange emirinin
kars kendisini bir kiri ile bodu ve Dibarigide bulunan
kardeini getirtti. O da, bu kadn ile evlendi ve hkmdar
oldu. Bir Trk emiri, Pontus Rumlarmn Sirikha manastrna
giderek / s a nn salbolunduu han bir parasn ihtiva eden
altn ha kaldrd ve bu memleketteki askerleri ziyaret etti.
Bir mddet sonra bu zat, rahiplerden alm olduu byk
ganimetleri iade etti. Bunun zerine aziz Mar Sawma oluna
kar Kudreti varsa Joscelynin sa kolu kaldrp gtrmesine
niin msaade etti,, ? diye aziz ile istihza eden Rumlar mahcup
oldular ve utandlar.
Ayn yl N u r e d d i n am havalisine gitti ve amllara
u haberi gnderdi: Sizinle dvmek iin gelmedim. Sizi
zilletten kurtarmak istiyorum. nk siz Franklarn boyundu
ruu altnda yayorsunuz. Memleketinizin ocuklar ve kzlar
Franklarn esiridirler ve sizin bunlara kar bir yardmcnz
yoktur,,. Bunun zerine amllar u cevab verdiler: Bizler
Franklarla sulh iinde yayoruz ve sizin yardmnza ihtiya
cmz yoktur. Bizi brakp memleketinize dnmezseniz Frank
lar getirtiriz ve onlarla bir olup size kar kl ekeriz,,.
N u r e d d i n , bu szleri iidince fena halde hiddetlendi ve ehre
kar yrmek istedi. Fakat Cenab- Hak iddetli ve ykc
yamurlar gnderdi, o da yryemedi. am eraf ehirden
karak onu teskin ettiler. Hutbelerde halife ile sultann adndan
sonra onun ismini andlar. O da bunlar brakarak Halebe
dnd.
Yunanllarn 1463 (M. 1152) ylnda Franklar hain Yunan
llara kar hiddet iinde hareket ederek stanbulun btn

havalisini yaktlar. Bunlar, daha sonra, Filistine giderek Askalan
havalisindeki birok kyleri yaktlar ve rasgeldikleri Trklerle
Araplarn kann dktler. Bunlar Msra da giderek Msrn
batsndaki birok kyleri yaktlar, sonra memleketlerine dn
dler. Ayn yl Malatya emiri D e v l e t vefat etti ve olu Z l-
k a r n e y n yerine geti. Konya sultan M e s ' u d , bundan ha
berdar olunca, D e v i e t ' m kardei Y a k u b A r s l a n ' a hcum
etti ve onu malp ettikten sonra Malatyaya kar karargh
kurarak ehrin etrafndaki btn gzel yerleri tahrip etti.
Bunun zerine bu gen adamn anas -ki imdi kardeinin
kz idi- onun hesabna' ve olu hesabna ricalarda bulundu.
Sultan da u cevab verdi: ayet kendisi gelir de itaatini arze-
derse onu kabul ederim ve ehri ona brakrm,,. Gen adam
bir kl ve bir kefen alarak gitti ve sultan tarafndan kabul
olunarak mevkiinde kald. Gen adam da geri dnd. Onun
anas ehri idare ediyor ve ehrin halkndan yalnz Hristiyan
lara deil, Araplara da eziyet ediyor ve bilhassa vergi ve para
toplamak hususunda bunlar bzar ediyordu. Bu kadn, bir sr
byc kadn ile lleri kaldran kadnlan etrafnda toplamt
Bunlar, ona uzun bir saltanat sreceini ve her istedii kimse
ile evlenebileceini sylyorlard. Bu yzden bu kadn gen
olunu ldrmek iin bir suikast hazrlad. Fakat suikast ke-
folundu ve memleket eraf, onu ve banda bulunan byc
kadnlar memleketten karp attlar. Eiann kitabndaki u
kehanet ona intibak eder: imdi genliinden beri megul ol
duun by ve efsunlarla kal. Belki istifade edersin. Fakat ben
dncelerinin okluundan bzarm,, (Eia XLV1I, 12).
Ayn yl iddetli yamurlar yad, byk kayalar, tepe
leri silip sprd ve dan bir paras Tarana kynn kalesi
olan Bet Abdahar vadisine kayd. Bu yzden Frat nehrinin
ak saat duraklad ve sular Prosidin kyne kadar yk
seldi. Bu ky ise dan tepesinde idi. Daha sonra Claudia
dann eteindeki manialar paraland, sular akt ve bu yz
den Suriyede byk tahribat hasl oldu. Ayn yl Meyat yer
lileri vebaya tutuldular, 12.000 kii ld ve birok manastr
bo kald. N u r e d d i n ' i n ama kar hcumu zerine Franklar,
ARAP HKMDARLARI 391
amllara yardm iin toplandlar. N u r e d d i n de, bundan ha

ber alarak Halebe dnd.
Araplarn 546 (M. 1151) ylnda S e l a h a d d i n , Balebek
hkimi olan babas N e c m e d d i n E y y u b ' dan ayrlarak, Ha
lebe, amcas E s e d d d i n i r k u h ' un yanna geldi. O da
S e l a h a d d i n ' N u r e d d i n e takdim etti; N u r e d d i n onu
kabul etti ve kendisine i verdi.
Yunanllarn 1464 ve Araplarn 547 ( M. 1152 ) ylnda
Kuds kral, anas iie kavga etti. Kralie de, Davud kule-
sinde yerleerek burasn takviye etti. Bunun zerine eraf
araya girdi ve kiraln anas kralielikten istifa ederek elin
deki ehirleri ve askerleri olu olan kirala devretti. Kral,
Msrl Araplarn elindeki Askalan ehrine hcum etti. Bu
ehre kar tahtadan bir kule ile mancnklar kulland ve ehrin
surunda bir gedik at. Drtyz birader (Frers?) sradlar, bu
gedikten getiler ve Araplar bunlarn hepsini ldrdler. nk
gediin iinde 20.000 zrhl adam bulunuyordu. Kiraln ken
disi de, byk eziyetlere urayarak burasn brakp gitmek
istemise de muhariplerin biri ehri zapta muvaffak olmutu.
Franklar atklar gedii btn gece bekliyerek Araplarn bu
rasn yeniden kapamalarna msaade etmediler.
Sabahleyin kral bir ha alarak onu ehrin iine att ve
u szleri syledi: Bu ha ile birlikte ilerlemiyen Hristiyan
saylmaz,,. Ve herkes kotu ve ehre girdiler. Askalanda
15.000 kadar Arap ldrlm ve geride kalanlar biner biner
Msra kamlard. Hakikat u merkezdedir ki, Franklar As-
kalan Araplarn 548 (M. 1153) ve Yunanllarn 1465 y
lnda aldlar. Fakat M a r M i c h a i l , bu hadisenin bir yl
nce vukubulduunu bildirir. Kuds kiralnn kazanm olduu
bu zaferle Antakyann hkimiyeti de ona geti, o da Antakya
hkiminin vefat dolaysiyle karsn zevce olarak ald. Kilikya
hkimi Ermeni To r o s, Kapadokyaya gitti, Trklerden esir
ald ve memleketine dnd.
Konya sultan M e s 'u d , kzn Y a k u b A r s l a n a verdi
ve ikisi Kilikyay istilya karar verdiler. Fakat mstahkem
ehirler Ermeniler tarafndan gayet iyi mdafaa edildii iin
Trkler muvaffakiyetsizlie urayarak geri dndler. Bunun
zerine Torosun kuvveti artt, o da Yunanllar elinde kalan
392 ABU'L-FARAC TARH
yerleri onlardan ald. Yunan kral M a n u el, bu yzden hid

detlenerek Kilikya kratlk hanedanna mensup ordu kumandan
A n d r o n i c o s ' u . yola kard. Ermeniler ile bunlar birleerek
Yunanllar Tarsus kaps nnde karladlar ve Yunanllar
malp edildiler. Bunlarn 3.000 i ldrlm, gerisi de deniz
yolu ile kamt.
Ayn yl iinde bir kei gzl ve iki azl bir yavru
dourdu. Kilikya ve Konyada mthi bir veba koptu. Ayn
yln ekim aynda Gubosta yaplan M a r A g r i p a s yortusuna
itirak etmek zere Zaid kalesinden gelip Frat nehrini gemekte
olan erkek ve kadnlar bir kazaya urayarak kmilen bouldular.
Bu srada birok insanlar gnah iledikleri iin kilise resas,
esas koydu: Birincisi, Allahn anlalmaz hkmlerini aratr
mak doru deildir; kincisi, erkekler ve kadnlar bu zamanda
azizlerin hatralarn sevap kazanmak iin deil, belki kendi sfli
arzularn tatmin iin tesid etmektedirler ; ncs, bu insan
lar helk olmu saymak doru deildir. nk Allahn hk
mnce, lm, onlar iin hayata mreccahtr. Bu yzden yalnz
putperestler helk olurlar. Fakat mminler helk olmazlar,
mealinde idi.
Ayn yl Horasan sultan M e s ' u d , Hemedanda ld ve Mu-
h a m m e d ' m olu olan biraderzdesi M e l i k a h yerine geti.
Emir H a b a g 1 onun idaresini ele ald. Yunanllarn 1465
(M . 1154) ylnda Konya sultan M e s ' u d , Trklerden mteek
kil byk bir ordu ile Kilikyay istil etti. M e s ' u d , Tel-
Hamdun karsnda karargh kurduu ve harb at srada
Allahn gazabna urad, Byk M u s a nn devrinde olduu
gibi, ordusu kehle ve bit vebasna tutuldu. Kokladklar hava
mteaffindi, kendileri de, atlar da hasta dtler. Vebann
tesiri artnca btn mallarn brakarak katlar ve To r o s ile
Ermeniler, dalardan inerek bunlar ypranmcaya kadar ldr
dler. Sonra Davalu diye maruf olan Gabdanyaya gittiler ve
Trkleri soyarak geri dndler.
Ayn yl (sahih rivayetlere gre) Franklar Askalan ald
lar ve buras Selahaddin tarafndan zaptolununcaya kadar 35 sene
ellerinde kald. Araplarn 548 (M. 1153) ylnda Mardin emri
1 til H as Bey. Bk. bn l-Esr, c, II, s. 66. ( . R. )

ARA P HKMDARLARI 393
H s a m e d d i n T e m r t a ld ve olu N e c m e d d i n yerine
geti. N e c m e d d i n devrinin balangcnda Hristiyanlara son
derece iddetle muamele ettii halde lm srasnda oullarna,
Hristiyanlara kar merhametli davranmay ve onlara iddet
gstermemei tavsiye etti. Denildiine gre aziz Mar Abai
ona, mana leminde grnmt. N e c m e d d i n ' i n oullarndan
Cemaleddin, Haniyi ve S a m s a m e d d i n , Daray idare
ediyorlard.
Yunanllarn 1466 (M. 1155) ylnda Konya sultan M e s
' u d vefat etti ve onun yerine olu K l A r s l a n geti.
N u r e d d i n , kendi lkelerini D a n i m e n d o u l l a r jnn, bil
hassa Yakub Arslanm taarruzlarndan glkle koruyabildii
halde Parzaman ve Aymtaba hcum etti ve bunlar
harbetmeden ald. Araplarn 549 (M. 1154) ylnda N u r e d d i n
am harbetmeksizin Emr M u c i r d d i n den ald. nk emir
ile erafn arasna nifak salmaa muvaffak olmutu. N u r e d d i n
emire gnderdii gizli bir mektupta u ve bu hususlarda
erafn hyanetinden saknn, nk bunlar am teslim iin
bana mracaat ediyorlar. Ben ise Franklar brakp Araplara
kar muharebe amak hususunda karar veremiyorum,, demiti.
N u r e d d i n bylece am emirini artt gibi, ordusunun
kumandanlarn da birer birer ldrtyordu. Nihayet N u r e d d i n ,
am iinde kendisine mukavemet edebilecek bir kimse kalma
dn grerek ehre hcum etti ve kolaylkla zaptetti. N u
r e d d i n , am emiri M c i r d d i n ' e Emesa taraflarnda y-
ler vererek onu oraya gnderdi. am ahalisine ok iy; muamele
etti. Kendisi Franklara kar gelebilecek kudrette olduundan
amllar onun idaresine girmekten sevindiler.
Ayn yl iinde Msr halifesi H a f i t olu T a f i r 1 ld
ve 3 yanda bir ocuk olan s a onun yerine tahta geirildi
ve kendisine F i z ismi verildi. A b b a s adndaki adam onun
veziri oldu. Emir F r i s d d i n bu veziri beenmediinden
vezir A b b a s ' azletti ve onun kendi szn dinlememi oldu
unu iln etti. A b b a s korktu ve btn maln toplyarak
1 Birincisinin ad JisU = H a fz ve olunun ad = Z fir dir.

Z fir katle d ilm i ve verine oSflu Fiz = >\s felmitir (bk. bn l-Esr,
c ilt II, s. 7 8 )( . R .) .
hizmetinde bulunan 3.000 Ermeni ile birlikte kat ve N u r e d

d i n' e iltica etti. Msrllar A b b a s '
takib ettilerse de onun
yanndaki Ermeniler dndler ve Msrllarn ounu ldrdler,
A b b a s ile yannda bulunanlar rehberler tarafndan aldatlm
olduklar iin lden geerken ala ve susuzlua urayarak
byk glklerle karlatlar. Nihayet bunlar Askalanm
karsndaki bir yere ktlar ve Franklar bunlara kar yrd
ler. Ermeniler Franklarn mzraklarnn ucundaki halar grerek
silhlarn attlar ve Franklara kartlar. O gn 5.000 kadar
Arap ldrld ve M u c i r (A bbas ? ) in kendisi yakaland
Franklar tarafndan Msrllara satld ve Msrllar da onu ka
zkladlar.
Ayn yl Halife M k t e f i , Tagrite kar hareket etti ve
iddetli bir muharebe yaparak bu havaliyi kmilen tahribetti,
sonra kaleye kar harbetti. Bunun zerine sultan M e s ' u d un
olu M u h a m m e d a h , Musul emirlerine haber gndererek
u szleri bildirdi : Sizin bana yardmnz dokunmas iin
bulunduunuz yerlerin valiliini size veriyorum. Btn Senarda
bize Tagrit kalesinden baka bir yer kalmyor. Halife denilen
adamsa burasn elimizden almak istemektedir. Onun iin vakit
geirmeksizin gelmenizi ve beni onun elinden kurtarmanz
rica ediyorum,,. Bunun zerine Musuldaki zevat toplandlar ve
Tagrite doru hareket ettiler. Halife bunlarn gelmekte olduk
larn anlayarak korktu, hzinesini ve silhlarn brakarak
Badada dnd. Bir ka gn sonra bir Trk olan emir 12.000
kadar adam toplad, Seluk T u r u l ' un olu A r s l a n a h
Tagritteki hapishaneden kard. nk Seluklerin btn a
n hreti onun ahsnda yayordu. Halife askerlerini toplaya
rak harp meydannda bunlarla karlamak zere hareket etti.
Bunlar Horasan yolu zerinde 18 gn kadar kar karya,
durduktan sonra harbe tututular ve halifenin ordusu krlarak
kamak istedi. Fakat halifenin yanndaki eraftan ikisi muka
vemetin bir mddet devam etmesini istediler ve halifeyi zorla
atna bindirerek n safa getirdiler. Bunun zerine Badadllar
cesaret alarak Trklere kar dndler, Trkleri yendiler ve
kamaa mecbur ederek btn hzinelerini ele geirdiler. De
nildiine gre bunlar birok kz ve develerden baka 14.000
koyunu da Trklerden almlard.
ARAP HKMDARLARI 395
Ayn yl Diclenin suyu kan renginde kp krmz akt.

Vstn muhtelif yerlerinde topraktan kan fkrd ve bir kimse
de sebebini anlayamad.
Yunanllarn 1467 (M. 1156) ylnda Antakya hakimi P r a
y n s , Kilikya halimi T o r o s ile harbetti. nk Franklar Er-
menilerin Yunanllardan aldklar kaleleri istiyerek bunlarn, a
lmalarn btn Hristiyanlar iin vakfeden biraderlere (frer-
lere) ait olduunu ve Yunanllarn bu kaleleri biraderlerden
(/rerlerden) alm olduklarn iddia ediyorlard. Ermeniler bu
talebe kar mukavemet gsterdiler. ki taraf Sunkraton (Se-
kuntaron?)da karlatlar ve dvtler, Ermeniler malp
edildiler ve T o r o s kat. Sonra sulh yaparak ehirleri frer'\ere
verdi (?).
Ayn yl Mara emiri, Ermenilere ait bir ky zerinde
harbettii srada T o r o sun kardei s t e f a n Ermenileri toplad
ve bunlar geceleyin gelerek Ermenilerin evlerinde gizlendiler.
Sabahleyin kalenin kaps ald zaman hepsi de atldlar,
ieri girdiler, kapy ve d duvar tuttular ve ieride kalanla
r yakalamaa baladlar. Fakat emir ile Trklerin gelmekte ol
duklarna dair yaylan haber yznden fena halde korktular.
ki duvar arasnda skarak hem ierdekilerle, hem dardaki-
lerle harbe mecbur kalmamak iin ehri yama ettiler, evleri
ve gtremiyecekleri hereyi yaktlar ve btn ahaliyi alarak
katlar.
Esir edilenler arasnda S a l i b h i olu M a r D i o n y s i u s
adl mukadddes adam da bulunuyodu. Bu zat melun Er
meniler tarafndan yakalanm, fakat bunlarn ellerinden kurtu
larak K a l a s y u r (Kalasyud?) manastrna yaya olarak gitmiti.
Bu zat Maran tahribine dair yaz yazmtr. nk Mara
bu srada onun meras idi. Trkler geldikleri zaman ehirde
kalan Hristiyanlara iyi muamele ettiler ve katktan sonra geri
dnen Ermenilerin evlerini, balarn ve tarlalarn kendilerine
verdiler. Fakat Ermenilerle birleik hareket eden bir papasn
diri olarak derisini yzdler, gn sonra dilini kestiler, son
ra ellerini ve ayaklarn kestiler ve ate iinde yaktlar. Erme
niler bu hadiseden haber alarak baz Trklere ayn ekilde
muamele ettiler.
Ayn yl Malatyada yine bir Ermeni olan bir papas ci
396 ABU 'L -FARAC TARH
varda yaayan henz nianlanan bir gen kzn rzna getii

iin ayn ekilde diri diri derisi yzlmee mahkm olmu ve
bu muameleyi grmt. Bu papas bahis mevzuu olan gen
kz kiliseye gtrm, onunla zina etmek istemi, zavall
kz barmaa balaynca avucu ile azn tkam ve bylece
bu irkin cinayeti irtikb etmiti. Kzn zerinden kalknca son
nefesini almakta olduunu grerek papas onu elleri ile boa
rak ldrm, kzn kulaklarn ve ien parmaklarn kesmi,
kpelerini ve yzklerini alarak kandillerin iinde saklam,
sonra cesedini bir elbiseye sararak mezbahn iine koymutu.
Bir saat sonra kzn akrabas ve ana babas onu aramaa
balaynca sokakta oynayan ocuklar kzn kiliseye girmi ol
duunu sylemilerdi. Papaza ayn sual sorulunca Evet,, dedi
kiliseye girdi, fakat beni grerek utand ve bir dakika dur
madan telala kp gitti,,. Bunlar da papasa inandlar ve d
np gittiler. Bunlar ehirde aratrmalar yapyor ve akrabala
rnn evlerine urayarak kzlarn bulmaa alyorlard. Bu
srada bunlar bu mlevvves adamn ehir kapsndan kmakta
olduunu grdler ve onu yakalayarak hkime gtrdler.
Papas dayak yedikten sonra cinayetini itiraf etti ve kzn ce
sedini ve kulaklar ile parmaklarn gsterdi. Arap-hristiyan
erkek-kadn btn ehir halk toplandlar ve matem tutarak
kz gmdler. Sonra mlevves adamn derisini yzdler, za-
sn kestiler, sonra cesedini yaktlar.
Yunanllarn 1468 (M. 1157) ylnda Antakya hkimi P r a
y n s Yunanllarla beraber olan Kbrsa gitti, btn aday ald
ve iindeki btn adamlar, koyunlar, kzleri, beygirleri vesair
mallar eline geirdi. Bunlar sahile indirilince Kbrsllar kendi
lerini ve hayvanlarn kurtarmak iin altnlar verdiler, Franklar
da Kbrsllara ait hzineyi gtrmekle beraber bunlar brak
tlar. Franklar piskaposlan vesair rical-i ruhanyeyi, ve valileri
rehine olarak Antakyaya gtrdler. Bunlar altnlarn verilmesi
zerine tahliye edilecekti.
Yunanllarn 1469 ( M. 1158) ylnda s t e f a n , kardei
T o r o s ' a kar hinane bir tarzda hareket ederek onu ldrmek
istedi. T o r o s bunun farkna vararak onu yakalad ve 10 ay
kadar hapsetti. Daha sonralar Franklarn efaati zerine onu
hapisten kard, o da Franklarn hizmetine girdi. Araplarn 552
A RA P HKMDARLARI 397
(M . 1157) ylnda Suriyede iddetli zelzeleler oldu ve birok

ehirleri harap etti. Hamadaki kale ve ehirdeki byk bina
lar ihtiyar adamlarn, kadnlarn ve ocuklarn zerine ykld
ve nfusun onbinlercesi bu ekilde ld. eyzer kalesi de ks
men yklm ve burada ancak bir kadn ile bir haremaas
kurtulabilmiti. Emesa halk sratle kamak yznden canlarn
kurtarabilmiler, fakat manastrlar ve kaleleri harap olmutu.
Halep ahalisi de ehirden ayni ekilde katlar, gnlerce
ehir dnda ikamet bahasna canlarn kurtardlar. Fakat
evleri yklm ve 500 kadar kii enkaz altnda kalmt Kafar
Tab ve Apameada bir kimse kurtulamad, Rahbuta kadar
dier yerlerde de ayn vaziyet hasl oldu. Frank ehirlerinden
Hsn el-Ekrad ile Arkad kmilen ykld. Lzikyede yalnz b
yk kilise kald. Fakat kilisenin zemini yarld ve ii amur
dolu bir uurum peyda oldu. amurun iinde dkme bir heykel
duruyordu. Antakyann byk ksm ve Trablus ehri harap
olmutu.
Halep piskaposu I g n a t i u s 'a gre Joscelyn bu yl
nedamet ederek ld ve bu piskopos son nefesini verirken
yannda bulundu. Ayn yl sultan M a h m u d ' un olu
Sultan M u h a m m e t byk bir ordu ile Badada geldi ve
Badada kar drt ay harp ile megul oldu. Bunun zerine
sultann yanndaki erafa rvetler veren halife, Sultann harbi
durdurmasna imkn buldu. Bu srada sultann kardei M e l i k -
a h ' m Hemedan zaptederek yama ettiine ve erafn zevce
lerini de ele geirmi olduuna dair haberler geldi. Bu yzden
sultan harbi brakt ve Badaddan uzaklat. Badadllarn
ordular sultan takip etti ve eline geirdii her Trk merha
metsizce ldrd. nk bu Trkler kararghlarn kurmu
olduklar Badadn garb tarafn byk zarara urattlar. Bun
lar camilerde evvel kadnlarla, kocalarnn nnde zina irtikp
ediyorlard, ldrdkleri kimseler ve yaktklar evler oktu.
Ayn yl sultan S e n c a r b. M e l i k a h b. A l p A r s l a n
b. D a v u d kendisini esir eden Ouzlarn elinden kurtarlmas
n mteakip vefat etti. Yunanllarn 1470 (M. 1158-59) ylnda
Yunan kral M a n u e l Kilikyaya gitti ve Ermeni T o r o s ka
t. Kral, Tarsusa, Anazarbaya vesair ehirlere hkim olarak
btn k burada geirdi. Kuds ve Antakya kral Franklarn
398 ABU'L- FA RA C TARH
patrii ile birlikte kiraln yanna gelerek onunla bir anlama

yapt ve onunla T o r o s arasnda sulh yaparak Torosu kira
ln yanna getirdiler ve kral onu sahil zerindeki Yunan e
hirlerinin ordu kumandanlna tayin etti. Yunan, Frank ve
Ermeni btn Hristiyanlar birleerek Halebe, ama ve btn
Suriyeye hcum etmek istediler. Bu srada stanbul ahalisinin
kirala hyanet ederek onun yerine baka birini kralla geir
mek istediklerine dair haber geldi Kral M a n u e l de derhal
stanbula dnd iin kararlatrlan pln tatbik edilemedi.
Ayn yl nisan aynda Badadda sular tat ve halifenin sara
ynn duvarlarn ksmen ykt. Ahali hastalar, ihtiyarlar ve
ocuklar tayarak ehrin garp tarafna iltica ettiler. Bu yzden
bir tek sefer iin bir kaya 4 altn dinar cret veriliyordu.
Yunanlarn 1471 (M. 1160) ylnda esir olan J o s c e l y n
in olu, ikide birde Halebe kar hcum ediyor ve bir ekiya
gibi soygunculuk yapyordu. N u r e d d i n ona kar bir pusu
kurdu, onu pusuya drd ve neticede o da babasnn hap
sedilmi olduu maaraya atld.
Araplarn 555 (M. 1160) ylnn 3 nc aynn 2 nci g
nnde, yani mart aynda halife M k t e f i anjin hastalndan
ld ve olu M s t e n c i d yerine geti. M k t e f i '
den sonra M s t e n c i d 12 yl hkm srd. Babasnn lm
zerine M s t e n c i d babasnn cesedini grmek zere bulun
duu yere gitti. Bir Trk kadn olan babasnn kars ve k
k kardeinin anas cariyelerini hazrlad ve bunlarn ellerine
baklar verdi. M s t e n c i d babasnn yanna girer girmez
bunlar onu ldrecekler ve bylece saltanat daha kk ou-
la geecekti. Fakat kadnlardan biri M s t e n c i d ' i kaz etti,
o da askerler toplayarak kardeini yakalad ve ona zincir vu
rarak hapsetti. Bundan baka bu kadnlarn zerine hcum
etti ve bunlarn herbirini ayr ayr yerlere kapayarak ilerin
den istediklerini ldrd. Bylece hilfetini salamlad ve is
mini hutbelerde okuttu.
Yunanllarn 1472 (M. 1161) ylnda Kuds kiralnn kar
dei S i r A m o r i ( A m a u r i ) Msra gitti ve franklar byk
servetler alarak geri dndler. Ksa bir zaman sonra Msr
halifesi F i z vefat etti. Msrllar Franklara 160.000 dinar vergi
vermei kabul etmilerdi. beryeliler kral G e o r g e taarruza
ARAP HKMDARLARI 399
geerek Trklerden Ani adl byk ehri alm, byk gani

metler zaptettikten baka, birok Arap esirleri alarak memle
ketine dnmt.
Musulda bulunan Emir C e m a l e d d i r bu devrin en mer
hametli adam idi ve sadakalar mebzuld Bu zat Mafrian / g-
n a t i u s u G e o r g e nezdine Arap esirlerini kurtarmak zere eli
gnderdi. Eli izzet- ikram ile karlanm ve esirlerin birou
bedelsiz verilmiti. Mafrian, Musul emirine hediyeler de getirmi
ve kendisine bir Iberyeli eli de yol arkada olarak verilmiti.
Bunlar Musula muvasalat edince Emir bunlar karlamak zere
kt ve Mafrian ile eliler, ularnda ha bulunan mzraklar ta
yarak Musula girdiler. Esirlerin kurtarlm olmalar Hristiyan
lara da, Araplara da teselli verdi. Ayn yl Barasta ekya
lkla megul bir frank bulunuyordu. Frankler onu yakalamak
istedikleri iin bu adam N u r e d d i n e iltica etti ve yanna
baz Trkleri alarak Antakyay soymak istedi. Fakat Franklar,
onu kurduklar pusuya drdler ve cesedini atee atarak
yaktlar.
Yunanllarn 1473 (M. 1162) ylnn ilkterin aynda Malatya
emiri Z l k a r n e y n vefat etti ve bir ocuk olan olu yerine
geti. Konya sultan K l A s l a n , Y a k u b A r s l a n ile sair
emirlerin kendisini atarak kardeini yerine geirmek istediklerini
grp stanbula gitti ve Yunanllar tarafndan izzet ikram ile
karland. K l A r s l a n burada 8 gn kald, kendisine hergn
gm ve altn tabaklar iinde iki kerre yemek gnderiliyor
ve bu tabaklan iadeye mecbur tutulmad iin bunlar yannda
kalyor ve daha sonraki yemekler yine altn ve gm tabaklar
iinde gnderiliyordu. En son gn de kral ile sultan bir masa
bana getiler, btn tabaklar ile masann tezyinat sultana
verildi ve sultan ile birlikte gelen 1.000 Trke trl trl he
diyeler sunuldu. Sultann hareket etmesi zerine Y a k u b A r s
l a n korktu ve ona kar tevazu gstererek aralarnda sulh
oldu. Bu srada Kilikya hakimi T o r o s ' un kar s t e f a n , Tar
sus hakimi Yunanl A n d r o n i tarafndan bir ziyafete davet
edilmi, fakat ldrlm olduu grlmt. Bu yzden To-
r o s Yunanllara kar hiddetlendi ve bunlardan 10.000 kiiden
fazlasn ldrd. Nihayet Kuds kral geldi ve Ermeniler ile
yunanllar arasnda sulh yapt.
Yunanllarn 1474 (M. 1163) ylnda Zaid kalesi emiri K a

r a A r s l a n , Am ide kar hareket ederek iddetli bir harbe
tututu. Daha sonra askerleri arasnda ayrlklar bagsterdi, o
da burasn brakarak geri dnd. Y a k u b A r s l a n kendi
memleketine giderek umuki kalesini ald ve 100.000 kadar
insan esir ederek kyleri l haline getirdi. Bu srada Telia
Arseniusta bulunan zahid g n a t i u s esir edilerek Kemaha
kadar gtrlm ve burada serbest braklarak Malatyaya
gelmiti. Zaid kalesinin azizi de yakalanm, fakat iki gn sonra
tahliye edilmiti. P r a y n s 'n yakalanarak Halepde hapsedilen
zevcesi, olu ile kavga ederek onun tahta gemesini istemedi.
Erafn mukavemeti ile karlaan bu kadn damad olan Yunan
kiralna haber gndererek gelmesini istedi ve Antakyay ona
devretti. Patrik ile eraf buna kar Kilikyadan T o r o su
getirdiler, o da Antakyaya gitti, kralieyi ehirden att ve
olunun mevkiini salamlatrd.
Araplarn 558 (M . 1162) ylnda N u r e d d i n , Trklerden
byk bir ordu toplad ve Krt kalesine (Kalat l-Ekrad) kar
karargh kurarak kaleyi almak ve Trablusu fethetmek istedi
ini gsterdi. Trklerin le zeri adrlarnda istirahat ettik
leri bir srada Franklarn halar birden bire grnm ve
Trkler fena halde korkmulard. Denildiine gre N u r e d d i n
Franklarn sancaklarn grr grmez zrhn giymeden ad
rndan frlad ve adr civarnda bulunan atnn srtna atlad.
Hayvann ayaklar kstekli olduu olduu iin Krtlerin biri
geldi, kstekleri kesti ve Nureddin kaarak kendini kurtard.
Franklar bu Krd takip ettiler ve onu ldrdler. Sonra bir
ok Trkleri ldrdler, geride kalanlara zincir vurdular ve
ganimetler alarak Trablusa gittiler.
Yunanllarn 1475 (M. 1164) ylnda Y a k u p A r s l a n
Alis nehrinin kylar zerindeki Sangarda anszn vefat etti
ve kardeinin olu s m a i l onun yerine geerek Y a k u b
A r s l a n m kars ile evlendi. Bu kadn sultann kz idi. N u
r e d d i n , Hrim ehrine kar hareket etti. Daha sonra Frank
lardan 5 hakim, yani Antakya hakimi P r a y n s , Trablus kon
tu Kilikyal T o r o s , Tarsusun Yunanl prensi ve Frerlerin
maysteri bir araya geldiler ve 13.000 atl ve piyade ile hare
ket ettiler. Bunlar N u r e d d i n ile dvtler ve Franklar
fena halde krldlar. Trablus kontu, Tarsus prensi ve P r a y n s

yakalanarak Halebe gtrlmlerdi. Btn frerler ldrl
mlerdi ve Toros Antakyaya kamt. Franklarn patriki b
yk bir matem tutarak btn anlar krdrd ve ibadetleri
durdurdu. N u r e d d i n Hrimi, Deyr Seman ald, rahip
lerle btn memleket ahalisini kle etti.
Araplarn 559 (M. 1163) ylnda N u r e d d i n , E s e d d -
din i r k u h ' u Msra gnderdi. Bu zat S e l a h a d d i n ' in
babas olan N e c m e d d i n E y y u b 'u n kardeidir. i r k u h ve
E y y u b , a d i ' nin oullar idi ve bunlar Ermenistann bir
ehri olan Dvinden idiler1 ve rkan Krttler. ikisi de T a g r i t
emiri2 olan haremaas M c a h i d d d i n B e h r u z un hiz
metinde idiler ve bu emir hristiyanlarn muhibbi idi. i r k u h
Tagrit hristiyanlarndan, emirin ok sevdii bir adam ldr
m olduundan iki karde Musulda bulunan Zanginin yanna
katlar. O da bunlar iyi karlad ve ikisi onun maiyetinde tefey
yz ettiler, Z a n g i Balebeki aldktan sonra N e c m e d d i n
E y y u b 'u kale emirliine tayin etti. Zanginin katli zerine
N e c m e d d i n kaleyi am emirine teslim etti. Kardei, E s e-
d d d i n i r k u h , N u r e d d i nin hizmetinde idi ve Af u -
r e d d i n ona Emes ve Rahbutu vermiti. Eyyub da yar
dmlarda bulundu ye am N u r e d d i n'e. teslim etti. Bunlar
N u r e d d i rcin yannda izzet- ikram iinde yayorlard. M
srllarn biare bir vaziyette olmalarna mebni buraya asker
gnderilmesi icap edince ve Msr veziri a v i r yardm ricasnda
bulununca N u r e d d i n , i r k u A'un bu ie en ok lyk
adam olduunu grm ve onu a v i r ile birlikte gnder
miti.
Bunlar birlikte hareket ederek Msra geldiler. a v i r ,
i r k u h' un hareketlerinden, Msrllarn saltanatn kaldrma
a tarafdar olduunu anlamt. O da Franklarla haber gn
derdi ve onlarla sulh yapt. a v i r , i r k u h' a ehemmiyet
1 bn I-Esr yle der kisi de A ze rb a y c a n n D ov in ehrinden idi

ler. Bk. c. II, s. 38 ( . R ).
2 B adad za b ta sn n reisi id i (bn l-Esr, c. II, s. 138). Buras Ar-
ran nahiyelerinden ve Tiflise ya k n d r ( M uhtasar d-dveV in ta b m a
nezaret eden A n to n S alhanenin notu, s. 370 ). ( . R .).
Abu'l - Farac Tarihi F . 26

vermedi, ona altn vermedikten baka vaad ettii ehirlerin bi

rini de devretmedi. Bunun zerine i r k u h ordularn gn
dererek Blbeys ehrini zaptetti. a v i r de, Kuds kralm
byk bir ordu ile birlikte getirtti. i r k u h , Bulbeysteki
vaziyetini salamlad ve Msrllar Franklarla birleerek Bulbeys
te bulunan i r k u h a hcum ettiler ve onu orada ay ka
dar muhasara altnda tuttular. Franklarn Hrim civarnda kr
larak esir edildiklerine dair haberler gelince Kuds kral i r
k u h ile konuarak onu sulh yapmaa ve Msr sahiplerine
brakarak kp gitmee ikna etti. i r k u h raz oldu ve ama
gitti.
Yunanllarn 1476 (M. 1165) ylnda Konya sultan K l
A r s l a n , Gadug, Elbistin ve Turanda zerinde hkim oldu
ve D a n i m e n d oullarn tazyike balad. N u r e d d i n
Banyas alm ve burasn son derece tahkim etmiti. Er
meni T o r o s Mara yama etti ve 400 Trk esir ald. Ken
disi N u r e d d i n ' e u haberi gndermiti: Yannzda bulunan
hristiyan eflerini bana satmazsanz hepsini de ate iinde
yakarm,,. N u r e d d i n bunlar satmaa mecbur kald v e P r a-
y n s namndaki gen dahil olmak zere bunlar 100.000 dinara
satt. B o h a i m o n d P r a y n s , kam olduu iin damad
bulunduu Yunan kiralna iltihak etmek zere stanbula gitti;
burada kendisine birok paralar verildi, o da Antakyaya dnd
ve ismi A t h a n a s i u s olan Yunan patrikini de birlikte getirdi.
Bu yzden Franklarn patriki mteessir oldu ve Kusayr kalesine
ekilerek Antakya Franklarn aforozlad.
Ayn yln ubat aynda hristiyan bir tabip olan T a l-
m i d h olu E m i n d d e v l e 1 Badadda 90 yanda olduu
halde vefat etti. Bu adam birok ilimlerle vakft. Fakat tedavi
sanatmda devrinin yekta bir simas idi. Retorik sanatnda,
Arap gramerinde ve iirinde en yksek Araplardan geri deildi.
Hayatn refat iinde geirdi ve hkmdarlar tarafndan izaz
olundu. Anlatldna gre lm srasnda olu ona u suali
sordu: Neden dolay mustaripsiniz?,, O da u cevab verdi:
90 yllk mrn arlndan,,. Bunun zerine olu Bir arzunuz
1 T ilm iz o lu diye m arufd ur. Bk. M uhtasar d-dvel.

s. 364. ( . R . ).
itiha ettiiniz bir ey var m ? diye sordu. O da u cevab

verdi: tah sahibi olmay arzu ediyorum.,,
Yunanllarn 1476 (M. 1165) ylmda Alinas ehrinin ocuk
larndan u garip hikyeyi iittik : bu yl iinde Grupiada veba
kopmutu ve burada bulunan bir Trk ahaliye u suali sormutu :
vebadan ilk len ahs kimdi?,, Bunlar da bu adamn kim oldu
unu tesbit ettikten sonra mezarn atlar ve lmnden drt ay
gemi olduu halde cesedinin tefessh etmediini grdler.
Gzleri kapanmamt, az akt, kafasn ve gsn saran
kuma ypranmamt, sa kolu yanna doru uzanmt. Bunun
zerine mezar atran Trk azn kapatt, ince bir kazk tkad
ve o gnden balayarak vebadan bir kimse lmedi.
Yunanllarn 1477 (M. 1166) ylnda Yunan kral Ma-
n u e l Bulgarlarla harbettii srada yaralanarak, atndan dt,
Bulgarlardan biri onu ldrmek istedi. M a n u e l kral olduunu
syleyerek ona ok byk hediyeler vereceine dair kuvvetli
andlar iti ve kendisini stanbula gtrmesini istedi. Bulgar
ona inanarak kral ehre getirdi, kral da szn tuttu ve ona
vaad ettiinden ok fazla eyler verdi. Anlattna gre M a
n u el, kralienin ocuk dourmamas yznden bir mddet
ona hyanet etti ; ona zehir vererek ldrd, sonra baka bir
kadnla evlendi. Fakat bu hareket bir kral iin gayr-i meru
mahiyettedir.
Yunanllarn 1478 (M. 1167) ve Araplarn 462 (M . 1166)
ylnda N u r e d d i n , Emir E s e d d d i n i r k u h ile kar
deinin olu S e l a h e d d i n i Msra tekrar gnderdi. i r
k u h Msra sratle varmaa istekli olduundan buraya bir
ka hizmetisi ile muvasalat ederek Nil nehrini at ve garp
tarafna geti. Sonra Said yani yukar Msr tarafna kadar
ilerledi. Bunun zerine Msr veziri a v i r Franklara haber
gnderdi ve Franklarla Msrllardan mteekkil birok ordular
hazrlandlar ve nehrin garp tarafna geerek i r k u h u ta
kibe baladlar. i r k u h' un yannda bulunan eraf ona u
tavsiyede bulundular: Artk bize den, nehrin dou tarafna
gemek ve Suriyeye gitmektir. nk bu kuvvetlere kar
gelebilecek kuvvetimiz yoktur. Bunlarla harp edecek olursak
zafere kavumak bertaraf, hezimete urayacamz muhakkak
tr. Sonra byle bir hdise vukuunda nereye iltica edebiliriz?
404 A BU 'L -FA R A C TARH
nk bu memleketin iftileri, askerleri ve btn yerlileri bi

zim dmanlarmzdr,,.
Bunun zerine N u r e d d i n ' in klelerinden olup ismi
B u n g u olan cesur ve muharip bir gen u szleri syledi:
Sizler dman ile muharebe etmezseniz N u r e d d i n in yannda
galip veya malp sfat ile durumunuzu mufassal bir surette
izah etmek mecburiyetinde kalacaksnz. O da sizin tahsisatnz
kesecek ve size vermek itiyadnda olduu hereyi geri alacak
tr. nk dmanla karlamaktan korkan kimse asker sayl
maz. Belki bir renperdir, yahut evde kadnlarla birlikte kal
maa lyk bir kimsedir,,. i r k u h bu szleri iittikten sonra
Ben de ayn fikirdeyim,, dedi ve bylece hepsi de harbetmee
karar verdiler, Msrllarla Franklar da sratle anlatlar ve
istemeyerek harbe giritiler.
Bunun zerine i r k u h kardeinin olu S e l a h e d d i n 'i
ve nezdinde bulunan btn kymetli eyay harp sahasnn or
tasna yd ve bylece saylarnn ok grnmesini temin et
mek istedi. Sonra u kumanday verdi : Franklarla Msrhlar
beni merkezde saymaktadrlar, onun iin btn kuvvetleri ile
size ykleneceklerdir. Siz onlara kar iddetli bir muharebeye
girimeyerek ar ar geri dnnz. Onlarn sizi takip etme
lerinden korkmaynz. nk ben onlarn ricat hatlarn ke
seceim ve arkalarndan hcum edeceiz,, . Askerler bu ekilde
tertip edildikten sonra i r k u h kuvvetlerine ve d ay an k lla
rna gvenebilecei avclar seti ve bunlarla hareket etti.
Franklar ve Msrllar harbe balaynca merkezde bulunanlar
arkalarn evirdiler ve Franklar ile Msrllar bunlarn pelerine
dtler. Tam bu srada i r k u h bunlarn arkasnda grnd
ve gerileyenler yzlerini evirdiler ve Franklar ile Msrllar
iki ate arasnda kalmak yznden mthi bir hezimete ura
dlar ve ancak kltan kurtulabilenler kaabildiler. Denildiine
gre i r k u h ile beraber olanlarn says 2.000den ibaretti.
Franklarla Msrllarsa 10.000 kadardlar. Bunun zerine i r-
k u h skenderiye zerine yrd ve burasn muharebe etme
den ald.
Daha sonra Msrllar ve Franklar Kahirede toplandlar
ve i r k u h 'a haber gndererek sulh istediler. O da kendi
sine memleketine dnmek zere 50,000 dinar verilmesi ve
ARAP HKMDARLARI 405
skenderiyenin Msrllara iadesi, Franklara her yl 100.090

dinar verilmesi ve memleketlerine dnmeleri artlarn kabul etti.
Yalnz Franklar skenderiye kaplarnda bir zabit ile atllar
bulunduracaklard. Bunlar kaplar muhafaza edecekler ve
N u r e d d i n tarafdarlarnn buradan bir kimsenin gemesine
mni olmalarna kar geleceklerdi. i r k u h bylece ama
dnd.
Bu yl iinde Zaid kalesi emiri K a r a A r s l a n ,
mide kar hareket etti ve bekilerin hiyaneti yznden iki
kuleyi ele geirdi. Fakat kalenin iinde bulunanlar stnlk
gsterdiler ve kuleye girenleri ldrdler. K a r a A r s l a n
hacalete urad, keder ve istirap iinde memleketine dnd.
Ksa bir zaman sonra, yani temmuzun 17 sinde ld ve yerine
olu geti.
Yunanllarn 1476 (M. 1168) ylnda knunuevvel aynda
Kilikya hkimi T o r o s ld. Bu adam lm srasnda ra
hiplik ediyordu ve henz bir ocuk olan en kk olunun
yerine gemesini ve teyzesinin olu T h o m a s n idareyi ele
almasn istemiti. T o r o s , kardei M a l i h ' i btn mirasndan
mahrum ediyordu. Bu yzden M a l i h kzd, N u r e d d i n m
yanna gitti ve Trklerden mteekkil bir ordu alarak Kilikya
ya hcum etti. Neticede 16.000 gen erkek ve kz, kadn ve
erkekleri, rahipleri, piskaposlar alarak Halebe gtrd. Bun
lar tacirlere satt ve bedellerini kendisi ile; beraber olan Trk-
lere verdi. Bunun zerine Ermeniler onu artarak memleketin
yarsn ona verdiler. O da dier yarnn gen hkmdarda
kalmasna raz olacana dair yemin etti. M a l i h ok geme
den yeminini bozarak btn memleketi, kale ve ehirleri zap
tetti, birok piskaposlarn ve memurlarn gzlerini kararak
ellerini ve ayaklarn kesti, bakalarnn derilerini yzdrerek
cesetlerini vah hayvanlara att.
Araplarn 563 (M. 1167) ylnda Musu lemiri K u t b u d d i n -
in ilerini idare eden Trk emiri Z e y n d d i n ihtiyar, sar
ve kr olmak dolaysiyle idaresi altndaki memleketleri yani
igar, Harran, Akr Kalesi, Hakkri Kalesi, Tagrit ve ahar-
zuru Kutbuddine devretti ve kendine Atabeg Z a n g i dev-
rindenberi ahsna ait olan Erbili brakt ve buraya giderek
burada ld. Yerine olu M u t a / f a r d d n 1 geti ve M ii-

cnhidddin idareyi eline ald. Z e y n i i d d i n 'in bir Trk
emiri olduu, adalet ve hakkaniyetinin, fukaraperverliinn ve
cmertliinin hudut tanmad sylenmektedir. Gayet zeki bir
adam olduu halde, gayet sade yaard. Atllarndan biri ken
disine gelerek ve atnn kuyruunu gstererek atnn lm
olduunu iddia etmiti. Z e y n i i d d i n bu atlya baka bir at
verilmesini emretti. Bu da kuyruu alarak gitti ve onu baka
bir atlya verdi. Bu adam da Z ey n d d i n e gelerek atnn
lm olduunu iddia etti. Z e y n d d i n ona da bir baka at
verilmesini emretti. At kuyruu bu ekilde elden ele geti, 12
kii kuyruu getirdiler ve 12 at aldlar Emir kuyruu en son
getiren adama u szleri syledi: Ben sizden utanyorum da,
siz niin benden utanmyorsunuz ? Oniki defadr ayn kuyruu
getiriyorsunuz, ben de bu kuyruu tanyorum, fakat sizi utan-
drmak, sizin haysiyetinizi drmek, hediyemi size yklemek
ve banza kakmak istemedim,,. airlerden biri gelerek emirin
karsnda iirler okumutu. Z ey n d d i n ona u szleri sy
ledi : Senin ne dediini anlamyorum. Fakat senin birey iste
diini kavradm,, ve bu adama 500 dinar, bir at ve 500 elbise
verilmesini emretti.
Yunanllarn 1480 (M. 1169) ylnda Konya sultan K l
A r s l a n Kapadokyadaki Kayseriyi ve Simnaduyu D a n i
m e n d o u l l a r 'ndan ald. Araplarn 564 (M. 1168) ylnda
N u r e d d i n , U k a y l o u 11 a r n& mensup M a a d d i l i Emir
a h a p tan C ber kalesini alarak Seru, Malahta ve Bab Buza-
ay 20.000 dinar ile birlikte ona verdi. Bu zat Seruda iken
arkadalarndan bazlar ona sordular: Oradan m daha mem
nundun buradan m daha memnunsun ?. O da u cevab ver
di: Burada daha fazla servet var, fakat orada erefimizi b
raktk,,. Ayn yl K l A r s l a n Yunanllardan Ankara ve
Kankar ehirlerini ald.
Bu srada altn olarak tediye olunan vergiyi toplamak ve
kaplar gzetlemek zere Msr ve skenderiyede bulunduru
lan Franklar Kuds kral A m o r i ' y e u haberi gnderdiler:
Bu memlekette asker yoktur ve siz burasn kolaylkla zapte-
1 M uzafferddit olacak ( . R .).

ARAP HKMDARLARI 4W
debiiirsmiz,,. Kudsteki eraf bunun zerine sefere kmak

istedilerse de dirayetli bir adam olan kral bunlar durdurdu
ve bunlara u szleri syledi: Msrn btn altn toplanp
bize gnderiliyor. Msr'a hcum edersek Araplar bizden nef
ret ederler ve N u r e d d i n'e temayl ederek onu yardm iin
arrlar. Bu yzden biz de iten ve dtan muharebeye
srkleniriz ve iinden kamayacamz bir ie girmi oIuru~.
Kiraln bu szlerinden honut olmayan eraf u cevab verdi
ler -. N u r e d d i nin askerlerini toplayp gelmesinden evvel
biz Msr alabiliriz,,. Bylece kral szn yrtemedi, onlar
da askerlerini toplayarak sratle hareket ettiler, Blbeys eh
rini alarak yama ettiler ve burann halkn esir ederek gtr
dler. Bunlar daha sonra Kahire Mesrin'e kar vaziyet aldlar.
Msrllar Blbeys ahalisinin bana gelenin kendi balarna da
gelmesinden korkarak birbirlerine cesaret verdiler, ehirlerin
surlarn takviye ettiler ve Franklara kar cesaret ve meta
netle muharebe ettiler. Msr halifesi Asa d 1, zevcelerinin ve
kzlarnn salarn keserek bunlar N u r e d d i n'e gnderdi
ve ona u szleri b ild ird i: Zevcelerimiz alayp inlemekte
ve sizin kendilerini Franklarn elinden kurtarmanz iin yal
varmaktadrlar,,. N u r e d d i n iki ay kadar asker toplamakla
megul oldu. Onun bu ekilde gecikmesi srasnda Msra
kar muharebe bsbtn iddetlendi, Msr veziri a v i r
kral A m o r iye ve Frank erafna u haberi gnderdi : Size
borlu olduumu biliyorsunuz. Araplarn raz olacan bilsem
Msr size derhal devrederim. Fakat Araplar byle bireyden
haber alacak olurlarsa zerre kadar tereddt etmeden beni
mahvederler. Onun iin size istediiniz kadar altn verelim,
siz de memleketinize dnnz. Adamlarnz gnderip eskisi
gibi vergileri toplayn, fakat N u r e d d i n in gelip Msr alma
sna imkn vermeyin. nk bu takdirde Msr kaybettikten
baka vergiyi de kaybedersiniz,,.
Franklar bu szleri dinledikten sonra kendilerine 1000
kere 1000 dinar verilmesi art ile sulh yaptlar. a v i r de
onlara birden 100.000 dinar verdi ve "Memleketi brakp gider-
1 M sr halifesi J.J>W=Add olm ak icap eder. Bk. bn l-Esir, e. 11,

s. 148 ( . R .).
eniz gerisini toplar ve size gnderirim,, dedi. Franklar da bu

radan ayrldlar ve memleketlerine dndler.
N u r e d d i n , Frenklerin Msrdan ayrldklarn haber al
dktan sonra da asker gndermekten fari olmad. nk
maksad Msrllara iyilik etmek deil, belki memleketlerine
hakim olmakt. Onun iin i r k u h 'u ordunun bana geirdi
ve kardeinin olu S e l a he d d i n i de alp hareket etmesini
istedi. i r k u h , Kahireye giderek halife A s'adm 1 huzuruna
girdi ve onun tarafndan izaz olundu. Memleketin btn idare
si vezir a v i r in elinde bulunduundan halife i r k u h'u bo
szlerle savd; gerek ona, gerek yannda bulunanlara hi bir
ey ikram etmedi. Bilakis halife, E s e d d d i n ile kardeinin
olunu ele geirmek iin bir ziyafet tertip etmekte idi. Fakat
a v i r in olu buna mni oldu. S e l a h e d d i n de a v i r i
ldrmek iin tertibat alyordu. Fakat amcas irkuh buna ma
ni oldu. a v i r , birgn i r k u h 'u ziyaret edince onu bula
mad. nk i r k u h bir takm evliyay ziyarete gitmiti.
Salahaddin de bu srada a v i rin yannda idi. Bunlar birbir
leri ile konuuyorken S e l a h e d d i n birdenbire atndan
srayarak a v i r i yakalad. Fakat amcasndan emir almad
iin onu ldremedi. S e l e h a d d i n , keyfiyeti amcasna bil
dirince amcas u cevab verdi: Halifeden emir almadka bir-
ey yapamayz,,. Bunun zerine keyfiyeti halife A s' a d 'a 1 bildir
diler ve halife ^ a f r in ldrlmesini istedi. nk v i r
halifenin elinde zerre kadar nfuz brakmamt. a v i r by
lece ldrld, evi yama edildi ve i r k u h onun yerine ve
zir oldu. Msr vezirlerine melik, ordu kumandan denildii iin
ona da ayn unvanlar verilmiti i r k u h , Msrda iki ay ve
zirlik ettikten sonra hunnak illetinden ld ve kardei N e c
m e d d i n E y y u 6un olu S e l a h e d d i n onun yerine
geti. S e l a h e d d i n cmertlii sayesinde btn askerlerin
dostluunu kazanm ve Msra hakim olmutu.
E s e d d d i n i r k u h un N a s r d d i n adl bir
olu vard. Emesa ona ve oullarna aitti. Kardei N e c m e d
d i n in 6 olu vard. lki skenderiyeye hakim olan e m -
s i i d d e v l e T u r a n a h idi. kincisi / z z e d d i n F e r r u h -
1 d.d.
ARAP HKMDARLARI 409
a h n ve T a k i y y d d i n m e / in babas e h i n a h
idi. Hama ona ve oullarna aitti. ncs cenuba hakim olan
S e y f l s l m T u t e k i n idi. Drdncs Msr, Filistin, Su
riye ve Bet Nahrine hakim olan S e l a h e d d i n Yusuj
idi. Beincisi Selahaddin den sonra yerine geen M e l i k
dil E b - B e k i r idi. Altncs S e l e h e d d i n in H a
lebe kar hareketi srasnda vefat eden T a c l m l k Tu-
r idi.
Yunanllarn 1481 (M. 1170-1169) ylnda Malatya emiri
M u h a m m e d eraf ve ahali tarafndan, bir fahie ve by
c olan bir kadna ball dolays ile umum nefreti kazan
m olduundan bu byc kadn alarak Malatyadan kt
ve bir yerden bir yere gitmek suretiyle bir hayli dolat. Eraf
ve ahali onun yerine kk kardei E b u l - K a s m getir
diler. Kuds kral Kilikya hakimi Ermeni M a l i h m Hristi
yanlara ektirdii eziyetlerden haber alarak son derece hid
detlendi ve ona hcum ederek kendisini bir kaleye kapatt.
M a l i h burada sknt ektiinden nedamet etti ve bundan
byle kirala itaat ederek yaayacana ve Trklerle el birlii
yapmayacana yemin etti. Kuds kral da onu brakp gitti.
Araplarn 565 (M. 1169) ylnda Musul emiri Zanginin
olu K u t b u d d i n M e v d u d vefat etti. K u l b u d d i n , olu
/ m a d d d i n Z a n g i ' nin yerine gemesini emretmiti. Kutbud-
dinin idare ilerini yrten zat, F a h r d d i n A b d l m e s i h ,
namnda idi. Bu adam Antakyal idi ve esir dmt. Bu
A b d l m e s i h , madddinden nefret ettii iin K u t b u d d i n -
in kars ile beraber olarak vasiyyeti deitirdi ve K u t b u d -
d i n ' m kk olu S e y f d d i n G a z i yi babasnn yerine
geirdi ve eraf ona biat ettiler. m a d d d i n Suriyeye
amcas N u r e d d i n ' e alayarak ikyet etti ve A b d l m e-
s i h in kendisini mirasndan ve saltanatndan mahrum etmi
olduunu bildirdi. Arap ylnn 12 inci ayna tesadf eden
hazirann 29 uncu pazartesi gn iddetli bir zelzele oldu ve
yeryz deniz zerindeki bir gemi gibi salland. Bu hdise
nesillerden beri emsali grlmemi mahiyette idi. Mukaddes
patrik Mar Michael der ki : Mar Hananya manastrnda
sabah yinini yaptmz srada iddetli gk grltsne
benzer bir ses yerin altnda ykseldi. Mukaddes masann
nnde bulunduumuz iin ona tutunduk, fakat bir taraftan

bir tarafa sarsldk. Uzun bir zaman sonra mezardan km
gibi geri dndk. Gzlerimiz uykudan uyanm adamlarn gz
leri gibi yalanyordu ve dillerimiz Allaha krediyordu,,. Zel
zele esnasnda Halep, Balebek, Hama, Emesa, eyzar, Baras
ehirlerinin surlar, kaleleri ve byk binalar ahalinin zerine
ykld. Antakyadaki byk Rum kilisesi ile Franklara ait
Kusyana kilisesinin mezbah kmilen ykld. Bize, yni cemaa
timizin artklarna gelince Allah aczimize bakarak yardm etti,
nk iimizde kral veya emir bulunmuyordu. Halepte herey
ykld halde bir kilise kurtuldu. Antakyada Meryem Ana kili
sesi ile G e o r g e ve M a r S a v m a olu kiliseleri yklmaktan
kurtuldu. Gabarada ve Lzikiyede birer kk kilise ykl
mt. Bu zelzele 25 gn devam etti.
Yunanllarn 1482 (M. 1171) ylnda emir E b u l -K a s m,
Zaid kalesi sahibi K a r a A r l a nn kzyle evlendi. Dn
esnasnda birok elenceler yaplm, sonra ata binerek hner
gsterilmi, fakat bu srada E b l - K a s m atndan derek
lm ve bylece sevin mateme dnmt. Bunun zerine Ma
latya ahalisi onun kk kardei A f r i d u n u yerine geirdiler
ve kadn istemedii halde kardeinin karsn ona verdiler. Da
ha sonra Konya sultan K l A r s l a n bir ordu toplayarak
Malatyaya hcum etti ise de burasn alamad, fakat memleket
halkn esir etti ve Kayseriye dnd. Daha sonra N u r e d d i n
ile Mardin emiri, Zaid kalesi emiri, Kilikya Ermenileri, Sebastia
emiri D a n i m e n d o l u bir anlama yaptlar ve Sebastiada
toplanarak K l A r l a n a kar harp amak istediler ve
Kayseri kapsna kadar ilerlediler. K 1 1 1 A r s l a n muharebeye
kmayarak sulh istedi ve Malatyadan kaldrp gtrd halk
iade etti. K l A r l a ndan, hapsetmekte olduu drt karde
ocuu talep edildii zaman gayet melunane bir harekette bu
lundu ve bu ocuklardan birini keserek ate zerinde kzartt
ve bir tabaa koyarak babasna gnderdi ve dierlerini de
istemekte srar ederlerse onlar da bu hale koyacana yemin
etti. Onlar da onu braktlar ve gittiler.
Araplarn 566 (M. 1170) ylnda K a r a A r s l a n , D a n i
m e n d o u l l a r ' na ait btn memleketlere hakim oldu. Ayn
yl iinde N u r e d d i n kardei K u t b u d d i nin vefat ettii
ni ve olu S e y f e d d i n in yerme geerek Abdlmesihin

Musul saltan atn istedii gibi idare ettiim ve halka ok ar
ykler yklediini haber alnca fena halde skld ve u szleri
syledi: Kardeimin oullarn benim mi yoksa A b d u l m e-
s i t i in mi idare etmesi dorudur ? Sonra Halepten hareket
ederek Kalonicusa kar yrd. Habura havalisini ve Nisibisi
idaresine ald. K a r a A r l a n m olu olup bir kale sahibi
olan M u h a m m e d, N u r e d d i n e geldi ve igara kar
harp ederek burasn ald ve buraya kardeinin olu / m a-
d d d i r i i tayin etti. Sonra buradan Balat ehrine gitti, Dic
le'yi geti ve Musulun ark tarafnda yani Ninova semtinde
adrlarn kurdu. Onun buraya muvasalat gnnde harikulde
bir hadise vuku buldu. nk Musulun byk kulelerinden
biri kendiliinden dt. htimal ki bu kule bir sene evvel
vukubulan iddetli zelzele srasnda sarslm ve tesadfen o
gn yklmt.
A b d l m e s i h btn Araplarn Nureddine mtemayil
olduklarn grnce kendisine kar kl kullanmalarndan
korktu ve kendi canna dokunulmad takdirde Musulu teslim
edeceini, fakat S e y f e d d i nin Musuldan atlmasn isteme
diini bildirdi. N u r e d d i n u cevab verdi : Ben saltanat
yahut ehri oullarmn elinden almak iin gelmedim. Belki
halk A b d ii l m e s i h in zulmnden kurtarmak iin geldim.
Onun iin sana hayatn balyorum. Fakat Musuldan kar
yorum ve Suriyeye gtryorum. Benden baka birey bekli-
yemezsin,,. Bylece sulh oldu, N u r e d d i n Musula girdi
ve buradaki kalede kararghn kurdu. Ve S e y f e d d i n
G a z i yi Musul emirliinde brakarak S a d e d d i n G ii m -
t e k i n adnda bir haremaasn dizdarla, yani idare ilerine
tayin etti. N u r e d d i n kardeinin brakm olduu serveti
oullan arasnda mtesaviyen takdim etti. Halk birok vergi
lerden kurtard ve N u r adn tayan ulu camii ina etttirdi.
S e y f e d d i n e Musulu verdikten baka Kardu adasn da
verdi ve Musulda 17 gn kadar kaldktan sonra F a h r d d i n
A b d l m e s i h i yanna alarak Suriyeye dnd ve bunun
adn Mesihin kulu yerine Allahn kulu manasna gelen A b-
d u 11 a h ' a evirerek kendisine maietini temin edecek geni
tahsisat balad. Geri bu A b d l m e s i h grnte msl
man gibi hareket ediyordu. Fakat iin iin hristyanla bal

idi ve Hristiyanlara byk iyilikler yapyordu. Araplarn ve
Arap muallimlerin ak dman idi. Mukaddes patrik M a r
M i c h a i l onu M o r d e c a i ile kyas eder.
Ayn yl halife Mstencid bel ars yznden hasta dt.
Hastal ilerleyince erafn bir ksm Austaddar 1 ile dierleri
midi kestiler, hapishanenin kaplarn aarak mahpus olan
kardelerini kardlar. Vezir hadiseyi halifeye bildirince halife
kzd ve bir hristiyan olan tabibine yani kendisine bakan
S a f y a o l u na2 btn bu erafn yakalanp balarnn kesilmesi
iin vezire bir emirnme yazmasn syledi. Bu emir yazldk
tan sonra ktipler hastaln ilerlemesi yznden halifenin
yanna girmemeleri dolaysiyle halife bizzat bu emirnmeyi
mhrledi ve bir gen haremaasn ararak u szleri sy
ledi : Bu emirnmeyi al, darya elenmee gidiyormu gibi
komadan k, vezire yaklaarak bu kd ona ver,,. Harem-
aas emirnmeyi alarak halifenin istedii tarzda dar knca
tabib halifenin yannda ksa bir mddet kald ve dinlenmek iin
dar knca Austaddarm3 yanna giderek vaziyeti bildirdi.
A ustaddar3 derhal baka haremaalar gnderdi ve bunlar
emirnmeyi tayan gen haremaasn buldular. Bu adam
henz emirnmeyi vermiti. Bunlar onu yakalayarak Austaddara
gtrdler. O da onu arad, emirnmeyi ald, sonra gen hare-
maasn ldrerek cesedini bir ukura att. Austaddar ile
arkadalar harekete geerek sarayn i dairelerine, yani ha
reme girdiler. Kadnlar bunlarn yzne u ekilde bardlar :
Gidi kpekler gidi, bizi ar kadnlar gibi di kadn sanarak
buraya nasl tecavz ettiniz ? Fakat Austaddar ile arkada
lar bunlara bakmayarak halifenin bulunduu daireye doru
ilerlediler ve onun yanna giderek ona u szleri sylediler : Ta
bib seni hamama gtrmemizi istedi,,. Halife kzd ve "Hamama
gitmek istemiyorum,, dedi ise de onu dinlemediler, onu zorla
soyarak rl plak ettiler ve onu tayarak i odaya attlar. Halife
humma yznden son derece muztaip ve ayakta duramayacak
halde olmakla beraber iini ekip inlediinden dolay sesinin
1 = s ta d d-dr : E vin stad, saray n azr, saray hade
mesi efi ( . R.).
2 ''i*-' u:' Bk. bn l Esir, c. 11, s. 145; M uhtasar, s. 372. ( . R .).
3 Y u k a rd a k i 1. nota b a k n z. ( . R .).
ARA P HKMDARLARI' 413
duyulmamas iin kaplar ekilerle vurdular ve bylece kadnla

rn kendilerini onu ldrm olmakla itham etmelerine kar gel
diler. Bir mddet sonra eraftan biri halifenin yanna girdi
ve aya ile karnna bast. Halife can vermek zere iken
eraf onu dar kardlar ve klelerle cariyeler onun boula
rak ldrlmemi olduunu gstermek istediler, Onlarn dar
kmalar zerine halife biraz su istedi. Fakat ona bir damla
su vermediler ve Su iersen zarar grrsn dediler. Bunun
zerine tabib u szleri syledi: Ona su verin, nk su du
daklarna deer demez lecektir,,. Halife kendisine verilen su
yu yutamad, nk boaz kurumu ve tkanmt. Halife M s
t e n c i d bu ekilde ld.
Yazma bir eserde grdme gre bu halife ismi B e n e f e
(Yani meneke) namnda bir kadn son derece severdi ve ha
lifenin kars bu kadjn kskanrd. Bu yzden halifenin zevce
si, olunu Meneke ile mnasebette bulunmaa tevik etti ve
halife bu sevdii cariyeyi isteyince ona u cevab verdi: Bu
kadn sana yakmaz, nk olunla birlikte mnasebeti var
dr,,. Halifenin can skld ve clu yznden ekmi olduu
strap dolays ile hasta dt. Hatta bir aralk hiddet ederek
olunun ldrlmesini emretti, fakat eraf bu emrin zddn
yaptlar, yani halifeyi ldrdler ve olunu yerine geirdiler.
M s t e n c i dden sonra olu M s t a d i 1 9 yl hkm sr
d. Mstencidi anlattmz ekilde ldren eraf hilfete namzet
olmayan oullarndan birini tevazuu ve terbiyesi dolays ile
semiler, ondan ilerinden birini ldrmeyeceine dair ve baba
snn kendilerinden alm olduu hereyi iade edeceine dair
sz almlard. Yeni halife lm tehditleri karsnda bunlara
kar and iti. Bunlar halifenin dier oullarna kar da ayn
ekilde hareket ettiler ve bunlarn hepsi de yeni halifeye sa
dakat yeminini ifa ettiler. Bunun zerine M s t a d i ' nin ismi
hutbelerde okundu.
Yunanllarn 1483 (M. 1172) ylnda btn memlekete ar
karlar yad. Kar o kadar iddetli idi kv Hindistan gibi kar
yamayan yerlerde dahi kar yam ve 14 kar ykselmiti.
Nehirler ve kuyular donmutu. Vahi hayvanlar ve kular alk
^ U ( . R.).
414 ABU 'L -FA RA C TARH
ve susuzluk yznden helk oldular. nsanlar evlerinde kabre

girmi gibi mahpus yayor, bir kimse kyden kye gidemi
yorlard. adrlarda yaayanlar ve yol zerinde bulunan sey
yahlar kar iinde kalarak boulmulard. Sebastiada ktlk
heryerden iddetli olduu iin eraf Kapadokya emiri D a n i
m e n d o l u s m a i l ' den kendilerine ve adamlarna buday
vermesini rica ettiler. Ancak bu sayede lmeden yaz mevsi
mini bulacaklarn sylediler. s m a i l in nezdinde buday ile
dolu birok byk ambarlar bulunuyordu. s m a i l ricay
reddettii iin bunlar toplandlar, onun ve sultan K l
A r s l a n ' m hemiresi olan karsn onun hnedanma mensup
olanlardan, klelerinden ve cariyelerinden 500 kiiyi ldrd
ler ve btn ambarlan ellerine geirdiler, sonra amda bulu
nan amcas D u a l n o n ' u 1 getirttiler ve onu Sebastian ba
na geirdiler. D u a l n o n 1 daha nce sultandan kaarak
ama gitmiti..
Araplarn 567 (M . 1171 ) ylnda N u r e d d i n , S e l a-
h e d d i n ' e bir emir gndererek Msr halifesi d d ' m ye
rine Badad halifesinin adn hutbelerde okutmasn istedi.
Selaheddin Msrllarn bu yzden kendisine kar isyan
etmelerinden korkarak emrin icrasn geciktirdi. Fakat N u
r e d d i n onu tazyik etti, o da N u r e d d i n ' i n emrine kar
gelemedii iin bu emri infaz iin eraf ile grt. Bunlarn
bir ksm "Emri tatbik etmeli,,, bir ksm Tatbik etmemeli,,
derken burada bulunan ve kendisine emr ve stad denilen
bir ranl "Ben herkesten evvel bu emri yerine getiriyorum,,
dedi. Cuma gn bu adam minbere kt ve hutbede " A l i
olu A d d diyeceine A h b a s olu M ii s t a d i dedi ve
hibir kimse szlanmad. Dier camilerde de ayn ekilde ha
reket edildi ve Msr halifelerinin ad anlmaz oldu. Halife
A d d bu srada hasta olduundan hadise kendisine bildiril
medi ve keder yznden lmemesine dikkat edildi. Nitekim
bu halife hadiseden haber almamakszn vefat etti.
Bunun zerine Selaheddin Msr halifesinin oullarn ve
aile erknn hapse koydu ve nesillerinin krlmas iin erkek
leri kadnlardan ayrd. Bundan sonra onun klelerini ve cari-
1 i /J ' }> Z u- n- nun ( . R.)-

ARAP HKMDARLARI 415
yelerini zad etti. Araplar arasndaki fatalistler sevindiler,

irade-i cziyyeyi ve insann hakimiyetini kabl edenlerin mez
hebi itibardan dt. Bilhassa Fatmlerin A l i ve F a t m a
neslinden gelmeyerek bir yahudi veya bir mecusnin torunlar
olduklarna dair ileri srlen iddialar reva buldu. airler bir
sr iirler yazarak Firavunun devri son buldu ve Yusufun
devri balad,, tarznda szler sylediler. Fatmi'lerden ondr-
d garpta, Afrikada hkim oldular. Afrikada hakim olan
lar Mehdi, Kaim ve Mansur idiler. Msrda hakim olanlar otbir
idiler ve bunlar Muiz, Aziz, Hakim, Tahir1, Mstansr, Mstali,
mir, Hfid2, Tfir3, Fiz, sd* idiler.
S e l a h e d d i n Msrda yalnz bana hakim oldu. Onun
Msrda dman kalmamt. Fakat N u r e d d i n tarafndan
kskanlyordu. N u r e d d i n ona bir mektup gndererek u
szleri syledi: ben Karaka kar hareket ettim, sen de
vakit geirmeden askerlerini topla ve buraya gel,,. Selaheddin
korktu ve gitmedi. Bu yzden Nureddin ona darld ve bizzat
Msra giderek onu oradan srkleyip karmak istedi. Bunun
zerine S e l a h e d d i n eraf toplayarak hkmetin idaresine
dair bunlarla istiare etti. Bunlarn hepsi de skt ettiklerin
den, isyan ve itaat tavsiyesinde bulunamadklarndan S el a h a d-
d i nin kardeinin olu olan bir gen adam ayaa kalkt ve
u szleri syledi: N u r e d d i n bize kar gelecek olursa
onunla harbederiz ve onun Msra girmesine imkn vermeyiz,,.
Bu gencin btn gen arkadalar da ayn ekilde sz
sylediler.
Fakat S e l a h e d d i n in babas da, amcas da raz ol
madlar ve babas btn bu genleri tahkir etti. Sonra S e l a-
h e d d i ne dnerek u szleri syledi: Btn bu eraf iinde
benden ve amcandan baka senin iyiliini isteyen bir kimse
yok mu. Selaheddin Yoktur,, dedi. Bunun zerine babas u
cevab verdi: "yi bil ki ben de, amcan da N u r e d d i n ' i
grecek olursak yapacamz ey karsnda diz kmek ve
yeri pmekten ibarettir. Biz byle yaptktan sonra eraf iinde
N u r e d d i n e kar kl ekecek bir kimse kalr m? B
tn bu Msr vesair memleketler N u r e d d i n' e ait olduun
1 Z ahir. 2 H fz . 3 Z fir 4 d d olacak ( . R .).

dan bizi valilikten azledecek olursa bize kar asker kullan

masna ihtiya kalr m? N u r e d d i n ' m bir tek adam gn
derip senin boynuna bir kemend vurmas ve seni ama s
rklemesi kfidir. Ondan sonra da istediini valilie tayin
eder,,.
Daha sonra ihtiyar bir adam olan N e c m e d d i n E y
y u b yerinden kalkt ve erafa hakaret ederek bard: He
piniz kalknz. Biz hepimiz N u r e d d i n in kleleriyiz ve o
ne isterse yapabilir,,. Erafn kalkp gitmesi zerine N e c
m e d d i n , S e l a h e d d i n ' e u szleri syledi: Sen aklsz
bir ocuksun. Hareketlerinde hata ediyorsun. Bilmiyorsun ki
N u r e d d i n senin isyan ettiini haber alacak olursa elindeki
her ii brakr ve senin kkn krncya kadar peine der.
Onu brakp da sana katlacak bir asker var m? Benim sana
sylediim szler ona hemen eriecektir. Sen de ona bir eli
gnder, kendisine kar tevazu gster, ona itaat ettiini, onun
bendesi olduunu bildir ve yalnz Franklardan korkmak y
znden ona iltihak etmediini anlat,,. Bu ihtiyar adam ne dedi
ise yle yapld.
Bu srada Nubyallardan bir cemaat Msrn Saidine ka
dar ilerlediler ve birok kyleri yama ettiler. S e l a h e d
d i n keyfiyetten haber alarak bu tarafa bir ordu gnderdi.
Araplarla Nubyallar muharebe meydannda karlatlar, iki ta
raftan da biroklar maktl dt. nk siyahlar son derece
kuvvetli idiler. Bunun zerine S e l a h e d d i n kardei e m -
s d d e v l e T u r a n - a h byk bir ordu ile gnderdi ve
onun gelmesi zerine Nubyallar katlar ve araplar onlar ta
kip ederek biroklarn ldrdler, yama ettiler ve E b r i m na
mndaki kaleyi alarak buraya bir Arap kuvveti yerletirdiler.
Arap ordusunun geri dnmesi zerine Nubyallar tekrar geldiler,
kalelerini istirdat ettiler ve Nuhyallarm kral, e m s d d e v -
l eye Kus ehrinde bulunduu srada eli gndererek sulh is
tedi. e m s d d e v l e u cevab verdi: Vergi verirseniz sulh
olur,,. Sonra M e s ' u d namnda bir Halepliyi Nubya kiralnn
elisi ile birlikte gnderdi. e m s d d e v l e nin elisi Nub-
yallarn Dunkula isimli payitahtlarna gelince burasnn ok sefil
bir memleket olduunu grd ve halkn dardan baka hububat
tanmadn anlad. Bunlarn bir miktar hurmalar da bulunu
yordu ve btn gdalar dardan yaplma ekmek ile hurmadan

ibaretti. Btn burada bir tek byk bina vard, o da kiraln
saray idi. Ahalinin hepsi ise maaralarda ve kulubelerde ya
amakta idiler. Bu eli diyor ki: Birgn Nubya kiralnn rl
plak ktn ve srt plak bir ata bindiini grdm. Daha
sonra kral srtna bir atlas paras ald ve ban rtmeden
dolat. Kendisine yaklaarak selm verince kral gld, sonra
emir verdi ve bamn zerinde haa benzeyen bir tahta par
asn yaktlar. Sonra bana 50 litre hububat verdi ve gitmeme
msaade etti,,.
Araplarn 569 (M. 1173) ylnda S e l a h e d d i n in kar
dei e m s d d e v l e cenup memleketlerine gitti, buralarn
istil etti ve bu havaliye hakim oldu.
Yunanllarn 1474 (M. 1174) ylnn mays aynda N u -
r e d d i n amda hunnak illetinden vefat etti, (iki olunu ihti
yarlklarnda grm olduum) Mehur R a h a b a y a namndaki
hnerli am tabibi u vakay anlatyor: N u r e d d i n'in has
talktan zafa uramas zerine dier tabiplerle onu grmee a
rldk. eri girince onun kk ve son derece rahatszlk veren
bir odada yattn grdk. Biz de, bir damar amak lzm
geldiini syledik. Fakat msaade etmedi. N u r e d d i n her
kesten korktuu iin biz de szlerimizi tekrar etmedik. O da
hemen ld. Esmer, uzun boylu idi, kse idi ve enesinin al
tnda bir ka kl vard. Hali tavr ve giyinii sade idi. A l i
neslinden gelen Araplardan iddetle nefret ederdi. Franklardan
50 kadar ehir ve kale almt. amda byk bir misafirhane
(yahut han) ve bir medrese, Musulda byk bir cami ina et
miti.,, N u r e d d i nin lm zerine olu M e l i k S a l i h 1 s-
m a i l onun yerine geti. Btn eraf ona bat ettiler. S e
l a h e d d i n de Msrda onun namna hutbe okuttu ve ismi
ni zuze 'ler ve dinar lar zerine bastrd.
Musul emiri S e y f e d d i n G a z i amcas N u r e d d i n -
in vefatn haber alnca $on derece sevindi ve mnadler ka
rarak Musulda herkesin serbest serbest iki iebileceini, sar
ho olabileceini ve emir hesabna elenebileceini iln etti.
Sonra ordular toplayarak Bet Nahrine geldi, Edessay, Harran
vesair yerleri zaptetti. Halep ordusu kumandan Emir e m s d -
d i n am erafna haber gndererek M e l i k S a l i h i Halebe
E b u l - Farac Tarihi, F . 27
getiriniz. Byle yapmazsanz saltanat elinden gider,, dedi. Fakat

eraf u cevab verdiler : Biz e m s e d d i n ' in memlekete
hkim olmas iin ona selhiyet veremeyiz,, ve M e l i k S a
l i h in kendilerinden ayrlmasna msaade etmediler. S e l a h e d
d i n am erafn muahaze etti, memleketler elden gittii hal
de kendisine niin haber vermediklerini ve kendisinden niin
yardm istemediklerini sordu. Sonra su szleri de syledi:
N u r e d d i n iinizde benden daha uyank bir kimse bulun
duunu bilse idi Msr saltanatn ona verirdi. Ben geliyorum.
nk efendimizin ve olunun saltanatn sizin deil benim
idare etmem icap eder,,.
Bunun zerine eraf S a l i h ' i Halebe gnderdiler ve S a-
d e d d i n namndaki haremaas onun veziri oldu. Bu haremaas
N u r e d d i n tarafndan Musul kalesinin hkimliine tayin olun
mutu. O da S e y f e d d i n ' den kaarak efendisinin yanna
gelmiti. am halk S e l a h e d d i nden korkarak Kuds kral
A m o r iye haber gnderdiler, sulh istediler ve vergi vermeyi
taahhd ettiler. Birka gn sonra kral hastalanarak N u r e d-
d i nin lmnden 40 gn sonra temmuz aynda Akkuda ld.
Hristiyanlar bu drst kiraln lmnden dolay byk matem
tuttular. Kendisi btn Araplar, Msr ve Suriye ahalisini kor
kutmutu. Onun lm zerine olu (Drdnc) B o d z v i n
yerine geti.
Konya sultan K l A r s l a n , D a n i m e n d olu D u-
a l n o n nun 1 yardmcs olan N u r e d d i nin lmnden haber
alnca memleket lerine giderek Sebastiay, Yeni Kayseriyi ve
Komanyay zaptetti. D u a l n o n 1 stanbula kaarak Rum kira
lna iltica etti. Bylece D a n i m e n d o u l l a r nn hkimiyeti
122 yl devam ettikten sonra nihayet buldu. Bet Sasan Erme-
nileri Maiperkat emirinden rahatsz olarak Halat emiri a h
A r m a n a haber gnderdiler ve btn kalelerini ona teslim
ettiler. Ibirya kral da geri dnerek Ani ehrini Iranllardan ald.
Araplarn 570 (M. 1174) ylnda S e l a h e d d i n ordularn
toplayarak efendisinin oluna yardm iddias ile Msrdan
ama geldi ve ehre girerek babasnn saraynda karargh
kurdu. S e l a h e d d i n kalenin hakim olan haremaas R i h a n
1 Zu-n*nun
A R A P H KMDARLARI 419
gizlice okayarak kalenin almasn temin etti. S e l a h e d d i n ,

kardei Sey f l i s l m ve adamlarn am kalesine yerletirdi ve
M e l i k S a l i h s m a i l'in adn hutbelerde okutmaa devam ede
rek burasn ele geirdi. S e la h e d d in , amdan hareket ederek
Emesaya hcum etti ve burasn ald. Sonra buradan Hamaya
gitti ve burasn da ald. Sonra Halep civarndaki Cavan dana
geldi ve kararghn kurdu. Halepde bulunan emirler byk,
kk btn halk Irak kaps meydannda toplayarak Salihi
halk ile konumaa evkettiler. S a l i h meydann tepesinde
durarak iini ekerek unlar syledi: Halep ocuklar! Ben
sizin yetitirmeniz olan bir ocuum ; size iltica etmi ve sizin
aranzda yer alm bulunuyorum. Sizden baka anam, babam
yoktur,,. Sonra alamaa balad ve ahali onunla beraber a
layarak: Hepimiz senin kleleriniz ve senden evvel biz lece
iz,, dediler. Franklar da S e l a h e d d i n ' e eliler gndererek
Sizin bu ii yapmamaklnz icap eder. nk bu ekilde hare
ketle efendinizin hnedanna iyilik yerine ktlk ediyorsunuz.
Bizi dinleyerek Halepden dnmezseniz hepimiz size kar gelece
iz,, dediler. S e l a h e d d i n ilerin kendi arzusu dahilinde yr
mediini ve Haleplileri muharebeden vazgeirmee imkn bulun
madn grerek geri dnd ve Balebeke giderek burasn zap
tetti. S e l a h e d d i n buradan Emesaya gitti ve Emesann
kalesini ele geirdi, Daha sonra Halepliler Musul emiri
S e y f d d i n ' e eliler gndererek u szleri sylediler:
S e l a h e d d i nin Halebi almasna msaade ederseniz Mu
sulun elinizde kalacan sanmayn,,.
Bunun zerine S e y f d d i n kardei I z z d d i n
M e s ' u d ile birlikte byk bir orduyu gnderdi ve bunlar
Halebe geldiler. Bunlar Haleplilerle birlikte hareket ederek
Hamaya kar yrdler ve Emesada bulunan S e l a h e d-
d i ne eli gndererek efendisinin msaadesi olmadan ald
btn kaleleri iade etmesini istediler ve yalnz amn ona
braklacan, kendisinin burada da M e l i k S a l i h ' i n emirle
rinden biri sfat ile bulunacan bildirdiler. S e l a h e d d i n
u cevab verdi: Ben efendimin olu ile harbetmek iin deil,
fakat onu himaye iin geldim. Onun topraklarn ve hzinelerini
koruyacam ve sizin sylediiniz szler yznden geri dn
meyeceim,,. Bunlar S e l a h e d d i nin sulha temayl ettiini
grerek Ras A yna kar adrlarn kurdular. S e l a h e d d i n

de onlar karlamak zere geldi ve ikisi Karnhama adn
tayan yerde bulutular. Musullularla Halepliler malp edil
diler ve yzlerini evirerek katlar, S e l a h e d d i n askerlerini
kaanlar takip etmekten ve bir kimseyi ldrmekten menetti.
Bunun zerine M e l i k S a l i h , S e l a h e d d i n'e haber gn
dererek sulh istedi ve S e l a h e d d i n i n am, Hama, Emesaya
hkim olacan ve Suriyenin gerisini, yani D Suriyeyi ken
disine brakacan bildirdi. S e l a h e d d i n buna raz ol
mayarak Maarra ve Kefartab da istediini bildirdi. Elinde
bulunan btn memleketlerde hutbelerin sultan M e l i k S a l i h
namna okutulacana yemin etti ve frsat dtke onun
yardmna koacan temin etti. Halife, S e l a h e d d i n ' in ka
zand zaferden haber alnca ona rhane bir hilat, bir kl,
bayraklar ve bir ferman gnderdi.
Bu srada Badad emirlerinden K u t b u d d i n K a i m a z 1
halife Mustadiye kar bakaldrd ve adamlarn toplayarak
halifenin saray etrafnda harp nizamnda dizdi. Halife korka
rak sarayn damna kt ve bir madiye yksek bir sesle
u szleri syletti: Ey Badad ahalisi, efendinize ve dininizin
reisine yardm edin ve dininize sadk olduunuzu gsterin,,.
Ses ehirde iitildi ve herkes kl, sopa, ta tayarak geldiler
ve K a i m a z ile adamlarn kamaa mecbur ettiler. Bunlar
le doru gittiler ve susuzlua uradlar. Bulduklar su ylan
larn iinde boulduu bir havuz idi. Bunlar bu sudan itiler
ve kendileri ile hayvanlar hasta dtler. Bunlar Musul yolu
nu tuttularsa da biroklar yolda ldler ve ilerinden Musula
varanlar da yaayamadlar.
Yunanllarn 1486 (M. 1175) ylnda Kilikyadaki Ermeni
eraf Kilikya hakimi M a l i h e kar isyan ettiler ve onu
ldrmek istediler. M a l i h bu vaziyet karsnda kalelerin
birine kat. Kale muhafzlar hristiyanlarn bu adam yznden
ektikleri ve ekmekte olduklar eziyetleri bildiklerinden onu
yakaladlar, vcudunu paraladlar ve kpeklere attlar. Sonra
eraf onun kardeinin olu 1 s t e f a n olu R u p i ni getir
diler ve balarna geirdiler. Bu adam amcas M a l i t i i l
1 (K a ym az). Bk. bn l-Esr, c. 11, s. 112 ( . R).

ARAP HKMDARLARI 421
drenleri ldrd. nk bunlar onu ldrdkten sonra cese

dini gmmeyerek kpeklere atmlard.
Araplarn 571 (M. 1175) ylnda Musul emiri S e y f n d -
d i n Halepte bulunan N u r e d d i n olu S a l i t i e bir nme
gndererek S e l a h e d d i n le sulh yapmad iin onu tevbih
etti. Musul emiri 20.000 kadar atl toplayarak Halebe geldi ve
uzun zamandan beri burada mahpus olan Frank erafn hapis
ten kararak Trablus kontunu 80.000 dinara, J o s c e l y n o
lu J o s c e l y n\ 50.000 dinara Antakyal P r a y n s ' ( ? )
120.000 dinara satt ve bunlara daima kendisi ile mttefik ola
caklarna dair andlar iirdi. S e l a h e d d i n Msra haber gnde
rerek ordularn toplatt ve bunlar Halep ile Hama arasnda
Gubhai Trkmanaya denilen yere gelerek muharebe meynmda
karlatlar, S e l a h e d d i n Halep ve Musul askerlerini malup
etti, kard, adrlarn alarak mallarn yama etti. Bunlarn
iinde birok kular, birok gvercinler, papaanlar ve 100 kadar
gen hanende kadnlar buldu. Sonra kafesilerden ( ? ) birini
ararak Seyfddin nezdine kafeslerle birlikte eli sfatiyle
gnderdi ve ona u szleri syledi: Seyfddinin yanma git,
benim namma sulh iln ederek de k i: erefli mevkiinize dnerek
kularnzla elenmee devam ediniz. nk bu kular gzeldir
ve bunlar tehlikeye uratmak doru deildir,,. S e l a h e d d i n
eline den Musul erafna hilatler verdi. F a h r d d i n A b
d l m e s i h bunlar arasnda idi ve S e l a h e d d i n ona atlar
ve hediyeler vererek sulh iinde gnderdi. Sonra Halepten
karak Buzaa kalesine kar hareket etti ve burasn ald.
Sonra Mabbu'a gitti ve burasn da ald. Burann kalesinde
300.000 dinar buldu. Sonra A zaza. hcum etti ve 40 gn
iinde zaptetti.
Yunanllarn 1407 (M. 1176) ylnda Yunan kral M a n u e l
hareket ederek Trklerin hududu zerine iki ehir kurdu. Ve
buraya asker yerletirdi. Bunlar K l A r s l a n hnedanna
mensup olanlar iddetle tazyik ettiler. Sebebi, kiraln, sultan
dan D a n i m e n d o u l l a r na ait arazinin iadesini isteme
siydi. Bu yzden kral 30 bin Yunan atlsn, D a n i m e n d
o l u D u a l n o n 1 ile gnderdi. Ve bunlar Nicomediaya kar
karargh kurdular. Bunun zerine ierde bulunan Trkler Yeni
1 Zu-n-un.
422 A BU'L-FARAC TARH
Kayserideki Hristiyanlar azndan Yunanca bir mektup yaza

rak, Rumlara u szleri sylediler : Beraber getirmi olduu
muz D u a l n on' a inanmaynz, nk sizi aldatarak kendi mil
letine mensup kimselere teslim etmek istiyor,,. Bunun zerine
Rumlar arasnda grlt koptu ve bunlar Yeni Kayseriden
ekildiler, Trkler bunlar takip ettiler ve kiraln hemire za
desini ldrdler.
Kral, hemire zadesinin ldrlm olduundan haber
alnca, byk bir ordu toplyarak Trk hududuna yrd.
Kral, gda ile ykl arabalarn brakt, ve Rumlar, ahalisin
den ve gda maddelerinden mahrum kalan Trk kylerini
yama ederek ve yakarak ilerlediler. Bunun zerine Trkler
bilhassa aralarndaki piyadeler dalara saptlar ve Bet-Tomann
de/in geitlerine dalarak, Rumlarn ar eyalarn braktklar
byk karargha geldiler, yama ettiler ve arabalar yaktlar.
Bu yzden Rumlar mitlerini kestiler ve Trkler onlara hkim
oldular. Trkler da tepelerinden kayalar Rumlarn zerine
yuvarlyor ve Rumlar ile atlar arasnda karklklar vcuda
getiriyorlard. Bunun zerine kral geceleyin Sultana bir eli
gnderdi ve sulh istedi. Sultann kendisi de fena bir vaziyette
olduu iin bu teklifi kabul ederek Trk emirini seti ve
bunlar kiraln hududuna varncaya kadar ilerlediler. Rumlarn
yama edilen kararghnda kiliseler, halar ve birok eya
(yani asklar ve perdeler) ile Mesihin zerinde salp olunduu
hatan bir tahta parasn ihtiva eden bir ha bulunduundan
ve gtrlm olduundan, kral Sultana birok altn gnde
rerek bu ha aldrd.
Ayni yl Mardin emiri N e c m e d d i n 22 yl hkm sr
dkten sonra ld. Hristiyanlar, kiliseler ve manastrlar onunla
dostluk artlar iinde yayorlard. Olu K u t b d d i n onun
yerine geti ve Hani emiri olan amcasiyle, Dara emiri olan
amcasiyle kavga ettiyse de daha sonra onlarla bart, bunlar
onun yanna geldiler ve ona tbi oldular. Onun lm olduu
na dair bir haberin yaylmas zerine Maaddiler arazisine akn
etmee baladlar, fakat kendisi kuvvetli ve shhatli olduun
dan binlerce Arabi ldrd, bunlardan 12000 deve ald ve
bunlarn gerisi katlar.
Araplarn 572 (M. 1176) ylnda S e l a h e d d i n Halebe
ARAP HKMDARLARI 423
kar karargh kurdu. S a l i h bu kuvvetlere kar gelemiyece-

ini anlayarak tevazu gsterdi ve sulh istedi. S e l a h e d d i n
de Halep, Musul ve Kk Ermenistan ile sulh yapt. Sulhun
salanmas zerine S a l i h kk hemiresini S e l a h e d d i n e
gnderdi, o da ondan A z a z istedi. S e l a h e d d i n de bura
sn ona verdi. Sonra buradan ayrlarak ama gitti ve ismi
/ s m e t d d i n olan N u r e d d i n in karsn zevce olarak
ald ve kardei e m s e d d i n T u r a n a h am emiri yapa
rak Msra dnd. Burada Msr (Fostat) ve Kahire ehirlerini
evreliyen bir sur ina etti ve bunlarn arasndaki da zerinde
kaleyi ina etti.
Araplarn 573 (M . 1177) ve Yunanllarn 1489 y
lnda S e l a h e d d i n byk bir ordu ile Msrenden karak
Askalana kars hareket etti, ehri yama ederek esirler ald
ve birok hristiyan kan dkt. Franklar bu srada byk bir
korku iinde idiler, nk Kudsn gen kral elefantiasis
hastalna uramt. Fakat vaziyet bu merkezde olduu halde
gen kral askerlerinin artklarn toplyarak atndan indi ve
mukaddes han nnde yere kapanarak alad. Herkesin
kalbi deta durmutu, hepsi de arkalarn dnp kamamak iin
and itiler ve lnceye kadar harp edeceklerine sz verdiler.
Bunun zerine bunlar yama ile megul olan ve Franklarn
zaif olduklarna inanarak harp hazrl yapmyan Trklerin
memlekete girmelerine msaade ettiler, sonra Franklar hayvan
larna bindiler ve bir nehri gemekte olan Trklerin zerine
ullandlar. Bu ehilde krleen Trklere kar Franklarn k
lc hkim oldu, Trkler de yzlerini evirdiler ve susuz llerin
yolsuz beyabanlarna kark bir halde dtler, Franklar bunlar
imha iin be gn geirdiler ve bunlardan birok kme
ler buldular, bunlar ldrdler ve esir aldlar. S e l a h e d d i n
de adamlarndan birkayle Kahireye kat.
Mverrih diyor k i : Atlara binmi mjdecilerin ve mna-
dierin arlarda Sultan muzaffer oldu ve Franklar malp
oldular,, diye bardklarn iiderek kazanlan zaferin mahiye
tini renmek zere kotumsa da bunlara yaklanca u sz
leri sylediklerini iittim: Sultann selmette olmasndan sevi
nin,, ve o zaman iin tesine gitmi olduunu anladm,,.
Ayn yl Sultan K l A r s l a n , Yunan kral Manuel
ile sulh yaptktan sonra byk bir ordu ile gelerek Malatyaya
kar drt ay karargh kurdu, fakat muharebeye girimedi ve
askerlerine emir vermesi zerine bunlar k geirmek zere
kendilerine tuladan evler yaptlar. Sultan iin de mezar tala
rn kullanarak byk evler yaptlar. ehrin iinde bulunan
emir, D a n i m e n d hnedanna mensuptu ve ehir iindeki
erafn alk yznden kendine ihanet etmelerinden korkuyor
du. Onun iin Sultana hemen haber gndererek nefsinin sel
meti namna sz alm ve buradan karak Zaid kalesine ge
miti. K l A r s l a n da Yunanllarn 1489 ylnn ilk te
rin aynn yirmi beine msadif haftann drdnc gnnden
balyarak Malatyaya hkim oldu.
Yunanllarn 1490 (M. 1179) ylnda btn Franklar Kral
B o d iv i n ile anlatlar, Yakub kalesi denilen yerde ve Erdn
nehrinin kylar zerinde bir ehir kurmaa baladlar. Mak
satlar am buradan tazyik etmekti. S e l a h e d d i n Msr
dan gelerek Balebeke hcum etti. nk buradaki hkim ona
kar isyan etmiti. Balebek hkimi harp ile karlanca haya
tn korumak iin sz alarak Balebeki teslim etti. S e l a h e d-
d i n buradan Filistine hareket etti. Franklar ona hcum ettiler,
onu kamaa mecbur ettiler. Araplarn memleketini soyarak
dndler. Franklar kararghlar iinde dinlendikleri ve zafer
kazanm gibi sevindikleri srada Araplarn bir pususuna d
tler ve Araplar Frank muhariplerinden 100 kadarn esir aldlar
ve Franklarn stadn da ellerine geirdiler S e l a h e d d i n Frank
larn henz ina ettikleri yere hcum ederek burasn zapta muvaf
fak oldu. Frerlerin 500 burada bulunuyordu. Bunlar Arapla-
kuvvetine dayanamyacaklarn grnce ilerinden bazlar ken
dilerini atee attlar ve lnceye kadar yandlar. Bazlar da
Erdn nehrine dtler ve bouldular. Bir ksm da kendilerini
surun zerinden kayalara attlar ve paralanarak ldler. Ha
yatta kalanlar da Araplar tarafndan ldrlmlerdi.
Yunanllarn 1491 (M. 1180) ylnda Yunan kral Manuel
hastaland ve lmek zere olduunu hissederek rahip oldu ve
tacn kral iln ettii olu Alexe brakt, gen Alexin anas
olan karsn da rahibe yapt ve saltanatn hzinelerini ona
emanet etti. Bir mddet sonra rahibe olan kralie 12 eraftan
biri ile gayr-i meru mnasebetlerde bulundu. Dier eraf kra-
lieyi de olunu da atmak ve yerine Manuelin ilk zevcesin'

den doan kzn tahta geirmek ve bu kzn kocasn kral
iln etmek istedilerse de bunu yapamadlar. nk suikast
kef olundu, eraf bu yzden korkarak Byk kiliseye snd
lar. ehirde yedi gn dahil harp oldu ve stanbulun iinde bir
ok kanlar dkld. Kral ve anas ile beraber olanlar Aya-
sofyaya kar harp fetleri kurdular.
Bunun zerine patrik Te o d o s i u s ile kral ve anas kilisede
bulunanlar dar ktklar takdirde kendilerine dokunulmaya
cana dair yemin ettikleri iin ieride bulunan eraf dar k
tlar. Fakat kral ile anas itikleri and ayaklar ile inediler
ve eraftan onbirinin gzlerini oyduktan baka btn tarafdarla-
rn ldrdler. Bu yzden son derece mteessir olan patrik
btn ehri afarozlad ve ehir dndaki bir manastra giderek
9 ay mddetle anlarn alnmasn ve ibadetlerin ifa edilme
sini durdurdu. ller eek lei gibi merasimsiz defnoluyordu.
Ayn yl Sultan K l A r s l a n , Rabana kar bir
ordu gnderdi ve Kapadokyallar amllarn mukavemet eden
ordusu karsnda katlar. nk bunlar Franklarla muharebe
etmekte tecrbeli idiler.
Araplarn 575 (M. 1179) ylnda Halife M s t a d ld ve
ondan sonra olu N s r yerine geti. M u s t a d ' den sonra
olu N s r 47 yl hkm srd. Bu halife tahta getii za
man vezir A t a r a o l unu 1 yakalayarak hapse att, ona zin
cirler vurdu ve btn maln ald. Sonra onbirinci ayn onikinci
gnne tesadf eden haftann drdnc gn akamnda vezir
l olacak karld. Badadllar bundan haber alnca veziri
tayan adamn srtndan yere attlar, stn ban soydular,
vcuduna bir ip geirdiler ve arlar iinde srklediler. o
cuklar da onunla istihza ettiler ve nihayet Trkler gelip cese
dini gmdler. Ayn yl iinde mthi ktlk oldu ve veba b
tn dnyay tahrip etti.
Yunanllarn 1492 ve Araplarn 576 (M. 1180) yln
da S e l a h e d d i n , N ureddin b. K a r a A r s l a n b.
D a v u d b. A r t u k yznden K l A r s l a n ile muha
rebeye kt. nk Kipa kalesinin emiri olan bu adam Sultan
1 A tta r n o lu = jlk o llj! bn l*Esir, c. 11, s. 187 ( . R.).

K l A r s l a n ' n damad idi ve sultann kzna kar ok

fena muamelede bulunarak onu bir zniye mevkiine drm
t. Sultan onu tehdid edince korktu ve S e l a h e d d i n e il
tica etti. S e l a h e d d i n de sultana bir eli gndererek damad
nn suunu affetmesini diledi. Sultan teklifi kabl etmeyince
Selaheddin sahil zerindeki Franklarla dost oldu, as
kerlerini oplayarak Halepe gitti ve Kara Hedar adl otlakta
kararghn kurdu. Burada kale ile Mansur kalesi arasnda
nehir akmaktadr. Sultan buradan hareket ederek Lugasu
(Lugasik ?) nehri zerinde karargh kurdu. K a r a A r s l a n -
n olu N u r e d d i n burada yanma geldi ve izzet ikram
ile karland. Sonra Allah, Sultan K l A r s l a n m kalbi
ne sulh ilham etti, o da S e l a h e d d i n' e eli gnderdi.
Sultann damad bir daha ahlkszlk etmeyeceine ve sultann
kzn izaz edeceine, sultana kar bir evlt gibi itaatli ola
cana yemin ettiinden o da damad ile bart.
S e l a h e d d i n buradan hareket ederek Ukama nehri
zerinde adrlarn kurdu ve ordular Kilikyay yama ile
megl oldular. nk Kilikya hkimi R u p i n mamleketinde
bulunan Trkmen obanlarn birounu ldrm ve bunlarn
zevcelerini ve ocuklarn esir ederek mallarn yani davarlarn
zaptetmiti.
Bunun zerine R u p i n , S e l a h e d d i n e kar tevazu ve
itaat gstereceini bildirdi, ona birok altnlar gndererek
500 Trk esirini serbest brakt. Sulh olmas zerine S e l a
h e d d i n geri dnd, K l A r s l a n da Malatyaya gele
rek ehrin iki surunu yeniledi. Bu srada Antakyal P r a y n s
Yunanl zevcesini terketti. Kendisi bu kadn Kral M a n u e l
devrinde stanbulda alarak zina irtikp etmiti. Antakya pat-
riki onun bu fahie ile izdivacn takdis eden papas ve btn
ehri afarozlad ve burada anlarn alnmasn ve ibadetlerin
ifa edilmesini yasak etti. Bu yzden P r a y n s son derece hid
detlendi ve Franklarn btn kiliselerini ve manastrlarn yama
etti. Bunun zerine Kuds partrii selhiyetli adamlarla (Kont
larla) birlikte gelerek P r a y n s ' teskin etti, onun gayr-i meru
kars ile yaamasna msaade etti, o da kilise ve manastrlar
dan ald hereyi geri verdi.
A yn yl iinde Musul emiri Z a n g i ' n m olu S e y f d -
ARAP HKMDARLARI 427
din T z i b. K e v k e v d d i n M e v d u d vefat etti. Kendisi

muhteem bir hayat srmei seven bir adamd ve daima arap
ierdi. Devrinde Musullular parlak bir sulh devri yaadlar
ve son derece mesud oldular. Onun yerine kardei / z z d-
d i n M e s'u d Musul emirliine geti. Ona E b l-f e i h de
nilirdi ve kendisi btn idare ilerinde muntazam bir terbiye
grmt. S e l a h e d d i n ama gitti ve buradan Msra ha
reket ederek Kahire kalesinin inasn tamamlad ve kardei
e m s d d e v l e skenderiyede vefat etti.
Araplarn 577 (M . 1181) ylnda Nureddin Zangi
olu M e l i k S a l i h s m a i l lm hastalna tutuldu. lmek
zere olduunu anlaynca Musul emiri ve amcazdesi z z d -
d i n M e s ' u d ' u ard ve Halebi S e l a h e d d i n ' e deil,
fakat kendisine teslim etmek zere sratle gelmesini istedi. O
d af eraf toplad ve amcasnn oluna sadakat yemini aldktan
sonra vefat etti. Bir rivayete gre klelerinden biri bir salkm
zme zehir katarak kendisine verdi. Bakalarna gre emir
belkemii hastalndan ld. Halepliler onun lm yznden
byk bir matem tuttular, nk bu emir ruh ve fikri mezi
yetleri bakmndan mkemmel olduu gibi, eklen de son de
rece gzel bir adamd. Onun lm zerine Halepliler arasnda
yani Halep ehri iinde yaayan ehirliler ile Halep dnda
yaayan yrkler arasnda ihtilf kt. Yrkler Sincar emiri
m a d d d i n Z a n g i ' y i ararak Halebi ona teslim etmek
istediler. Fakat Halep ehri ahalisi bunlara haber gndererek
geri dnmedikleri takdirde i m a d d d i n i yakalayarak kendi
sine zincir vuracaklarn bildirdiler.
Onun gitmesi zerine I z z d d i n M e s ' u d Halebe geldi
ve kaleye girerek burasn ald. z z d d in, M e l i k S a l i h ' in
anasn zevce olarak ald ve Musula gnderdi. Sonra eskiden
N u r e d d i n e ve babas Z a n g i ' ye ait olan hzineleri at,
sonsuz servetlerle dolu olan bu hzinelerde bulduklarn kmi-
len Musula gnderdi. z z d d i n , Antakya hkimi B o h a i -
m o n d P r a y n s ile iki sene mddetli sulh yapt. Sonra kk
bir ocuk olan olu N u r e d d i n i Halep kalesinde brakarak
emir tayin etti. Sonra buradan ayrlarak Karahisar otlanda
karargh kurdu ve Sincar emiri olan kardei m a d d d i n

Z a n g i ye bir eli gnderdi. nk bu adam btn hazine
ile birlikte oullarn ve hnedann gtrd. Bu zat Circesiuma
gelerek S e l a h e d d i n e iltica etmek ve bylece babasnn
saltanatna sahip olmak istedi. m a d d d i n kardeinin eli
sine u cevab verdi: Halebi yahut Musulu, yahut btn Bet
Nahrini bana vermedike geri dnmiyeceim,,. z z d d i n
de yalnz Halep ehrini, olu kalede kalmak artiyle, ona ver
mee raz oldu. m a d d d i n u cevab verdi : Olunuz
hesabna Halepte emirlik etmei kabul etmem,,. Buna mukabil
z z d d i n Bundan baka Arban, Makdal ile Haburun baz
yerlerini de veririm,, dedi.
Bu mnakaann cereyan ve m a d d d i n tarafndan
vukubulan teklifin reddi srasnda eraf u fikri verdiler: Ha
lebi de, kalesini de veriniz de kardeinizle koruyamyacanz
ve Selaheddine kar muhafaza edemiyeceiniz birey zerine
kavga etmeyiniz. Zaten Halebi kaybetmek yznden kederle
necek ne kald? Buradaki btn serveti Musula gtrm bu
lunuyoruz,,. Bunun zerine iki karde birbirlerine yemin ettiler
ve m a d d d i n Halebi ve etrafn alarak Musul ile birlikte
Sincar z z d d i n e. brakt.
Ayn yl Franklar, byk bir gemiyi, Araplarla aralarnda
sulh olmas yznden Dimyata gnderdiler. Araplar hyanet
ettiler ve geminin iindeki 2500 Frank tacirini ve denizcisini
esir ettiler ve musalna devrinin son bulmu olduunu bahane
olarak ileri srdler. Bunun zerine Franklar Sazlar denizi ze
rindeki A yala sahil ehrine gittiler, burada birok gemiler
yaptktan sonra Bahr-i Ahmerde seyahat ettiler. Bu, Franklarn
Bahr-i Ahmerde yaptklar ilk seyahatti, deniliyor. Franklar
zengin mallarla dolu olan birok Arap gemilerini zaptettiler ve
dab adn tayan ehrin birok ahalisini ldrdler. Fakat
S e l a h e d d i n skenderiyeden, develere yklenecek yklerle
dolu gemiler gnderdi ve bunlar Bahr-i Ahmere aktartt. Bu
yzden Araplar Franklara yetitiler ve iki taraftan da birok
kimseler maktl dtler.
Yunanllarn 1494 (M. 1183) ylnda kral M a n u e l ' m s
tanbuldan srm olduu Rum erafndan A n d r o n i c u s , Gen
ARAP HKMDARLARI 429
A l e x ile anasn kandrarak stanbula dnd ve ksa bir md

det iin itaat gsterdi. Sonra gen kiraln anasn, ve damad
n denize att ve Gen A l e x ' gizlice ldrtt. Bundan baka
erafn binden fazlasn ldrerek atete yakt ve birok kim
selerin gzlerini oydu. Bu mlevves ihtiyar adam A l e x rin
gen karsn zevce olarak ald ve Franklar stanbuldan srp
att. Bunlar, kp giderlerken Yunan lkelerinde bulunan
14.000 manastr ve ky yaktlar.
Sicilya kral geldi ve Yunanllarn ehirlerini ykt ve ha
rap etti.
Araplarn 578 (M. 1182) ylnda S e l a h e d d i n , Msrdan
karak ama geldi ve Halebe kar hareket ederek muharebe
amak istedi. Yanndaki aslzdelerden biri evvel Frat ge
mesini, Bet Nahrin ve Asur ehirlerinin almasn, daha sonra
Halebe kar hareket ederse onu alabileceini syledi. S e l a
h e d d i n bu tavsiyeyi kabl ederek Frat geti, Edessaya
geldi ve onu da, Harran da zaptetti. Sonra Kaloncusa gitti
ve burasn da ald. Sonra Arabala gitti ve buradaki muhafz
lar anahtarlar kendisine getirmediklerinden o da ehri ald
ve onunla birlikte Maksii de zaptetti. S e l a h e d d i n , H-
burallara iyi muamele etti, sonra Nisibise gitti. Buradaki eraf
harbe hazrdlar, Fakat S e l a h e d d i n bu ehre kar harp
amak niyetinde deildi, Onun iin ehrin etrafnda bir ordu
yerletirdi ve askerlere halkn ehre girip kmasn menetmele
rini syledi. Halk iddetli skntya uradklarndan ehri sr-
atle teslim ettiler.
S e l a h e d d i n Musula kar da her taraftan asker sevk
ederek ehri zaptetti. Bunun zerine Musul emiri i z z d d i n
halifeye mracaat ederek S e l a h e d d i n nezdinde efaatte bu
lunmasn rica etti, Halife de S e l a h e d d i n e bir eli gnde
rerek ricada bulundu. Bunun zerine S e l a h e d d i n Musul
halknn yapt masraflar altn vererek tazmin etmelerini yahut
Halebi kendisine vermelerini istedi. Musul halk Bizim altn
mz yoktur. Halebe gelince onun baka bir emiri vardr ki
madddindir. Bize ait olmayan bir memleketi biz nasl verebi
liriz dediler.
Selaheddin Musulu ele geiremiyeceini anlyarak
burasm brakt ve Sincara giderek buraya kar harp at ve
430 ABUL -FARAC TARH
K u t b d d i n M e v d u d 'n a olu e r e f e d d i nden burasn ald.

S e l a h e d d i n buradan tekrar Draya kar hareket etti. Bu
rann emiri A r t u k olu e m s d d i n B i h r a m ona hizmet
etmek zere hareket etti ve S e l a h e d d i n ' e kar tevazu ve
itaat gsterdi. S e l a h e d d i n ona ait ehri kendisine brakarak
H a r r a n ' a gitti ve ordusuna mensup her kiinin memleketine
gidip kendi evinde dinlenmesini temin etti. nk mevsim kt
ve Araplarn oru ve bayram gnleri duhul etmek zere idi.
S e l a h e d d i n kk bir muhafz kuvvetle Harranda kalmt.
Musul halk S e l a h e d d i n 'in bahar mevsiminde Sincar
ald gibi Musulu almasndan endie ettikleri iin Halat emiri
a h a r m a n a haber gndererek kendisinden yardm istediler,
a h a r m a n ricay memnuniyetle kabul ederek hemerisinin
olu Mardin emiri K u t b d d i n l g a z i b. A l p i b. Te m r -
ta' gnderdi. Bu zat Musul emiri z z d d i n in amcas
idi. Btn Mardin halk ile Musul ahalisi ve a h a r m a n ' n
tarafdarlar Barayada toplandlar ve bunlara Halepten gelen
1700 yrk atls katld ve hepsi S e l a h e d d i n ile harbetmek
zere hazrlandlar. S e l a h e d d i n dmanlarnn birlemi ol
duklarn haber alnca rahatsz oldu, korktu ve askerlerinin
toplanmas iin haber gnderdi. Bunlar Hama, Emesa ve Bet
Nahrinden gelerek 8 gn iinde toplandlar. Kipa kalesi emiri
K a r a A r s l a n ' m olu da onlarla beraberdi. a h a r m a n ,
S e l a h e d d i n ' in askerlerini toplamakta gsterdii abukluu
ve askerlerinin kendisine kar gsterdii sadakati takdir ede
rek Musul ve Mardin emirlerine Mevsim ktr ve harp iin
msait deildir. Her birimiz kendi lkesine ve baharn hulul
zerine tekrar toplanalm,, dedi. Bunun zerine bu kuvvetler
eridi, bu toplant zld ve S e l a h e d d i n halifeye haber
gndererek Musul halknn yaptklarn anlatt. Kendisinin on
larla deil, onlarn kendisi ile kavga etmekte olduklarn bil
dirdi ve halifeden mide kar harp amak iin msaade ald.
Araplarn 579 (M. 1183) ylnn ilk aynda, yani Yunan
llarn 1494 (M. 1183) ylnn mays aynda S e l a h e d d i n
iddetli bir muharebeden sonra A m idi zaptetti. Bu srada
Amidin emiri N i s a n R i a n a o l u 1' idi. Bu emir ehri
i r= N isan o lu Bahaeddin. Bk. bn l-Esir, c. 11, s.
200 (. R . ) .
ARAP HKMDARLARI 431
muhasara edenlere kar cesaretle harp etti, fakat ehir halk

ondan yz evirdiler, nk bir defa Sultan S e l a h e d d i n in
adamlarndan bir ksm Am idin iki suru arasna girmiler ve
Amidliler bunlarn zerine atlarak hepsini ldrmlerdi. Bunun
zerine Sultan S e l a h e d d i n emire iddetli tehditler yazarak
ar andlar imi, bunlar ok ucuna koyarak ehrin iine atm
ve ehri almadka dnmeyeceini, ehri almak iin kendisine
yardm edilmezse btn ehri tututurup yakacan bildirmiti.
ehrin iindekiler bu yzden korkmular ve nar kalmlard.
N i s a n o l u bu vaziyet karsnda korktu, kendi hayat ve
ailesini. selmeti ve mallarn emniyeti namna sz aldktan
sonra sultann msaadesi ile 3 gn iinde saraynn iinde ne
varsa hepsini kard ve bylece ehri teslim etti. N i s a n
o l u , 3 gnlk mhlet iinde sarayndaki altn, gm,
mcevher ve eya namna ne varsa hepsini tatt. Denildiine
gre kendisi bu 3 gn iinde servetinin anak onda birini
tayabilmiti. nk onun Amid iinde toplad servet
ok bykt.
S e l a h e d d i n , Am idi aldktan sonra onu iindeki her-
ey ile beraber K a r a A r s l a n olu N u r e d d i n e verdi.
Bunun zerine baz kimseler S e l a h e d d i n'e gelerek Siz ona
yalnz ehri vad ettiniz. indeki her eyi vad etmediniz.
Halbuki buradaki servet binlerce bin dinar deerinden fazla
dr,, dediler. S a i d h a d d i n u cevab verdi: Dostumuza
bo bir ehir vermek bize yakmaz,,. Denildiine gre kulele
rin birinde yz bin mum ve ktphnede bir milyon krk bin
cilt kitap bulunmutu. S e l a h e d d i n , Amidden yalnz bu ki
taplar ald ve bunlar veziri olan Kad E l - F d t l ' a verdi.
S e l a h e d d i n andlar ierek K a r a A r s l a n m emirliini
salamlad.
S e l a h e d d i n Frat geerek tekrar Ayntaba gitti ve
burann emiri olan K u m a r t e k i n olu N a s h d d i n ehri
ona teslim etti. Daha sonra S e l a h e d d i n Halebe kar
hareket etti ve burasn muhasara etti. Burann emiri ma -
d d d i n ehrin bo olduunu ve askerlerinin cret iin ken
disini tazyik ettiklerini grerek ehirde birey bulunmamas
ve muhasara dolaysiyle ehir dndan birey gelmemesi dola-
ysiyle eraftan birine Size verecek bireyim yok,, dedi ve
432 ABUL - FARAC TARH
u cevab ald Emirlik etmek istiyorsan karnzn altnlarn

satn ve bunlarn bedelini harbeden adamlara verin,,. Fakat
I m a d d d i riin vaziyeti gnden gne fenalat ve ehir hal
knn kendisine gnderdii yemee muhta olarak ailesi ile
birlikte bu sayede yaayabildi. Bunun neticesi olarak onunla
beraber olan eraf ile askerler harbetmez oldular. Fakat ehir
halk byk bir gayretle mcadele ediyordu. S e l a h e d d i n
ehri harbederek almann mmkn olmadn grerek ehir
iindeki eraf ile gizli bir anlama yapt ve bunlar hediyeler
ile kandrd. Bunlar I m a d d d i n e ehrin teslimi ve onun
yerine baka ehirler almay tavsiye ettiler ve ayet ehri
bakalar teslim edecek olursa kendisin bir dilenci gibi kala
can sylediler. Bunlar bundan baka Siz muharebe iin
avema gveniyor ve onlarn gnderdikleri lokmay yiyorsunuz.
Fakat onlarn da ambarlar tkenmek zeredir, Sizin de onlara
verilecek bireyiniz yoktur. Oun iin ne yapacaksanz imdi
den yapnz,, dediler. m a d d d i n bu tavsiyelere inanarak
haber gnderdi
S e l a h e d d i ne ve kendisinden Halep
mukabilinde Sincar, Nisibi, Habur ve Kalonicusu istedi.
Selaheddin raz oldu ve kendi eli ile bir mektup
yazarak ona gnderdi ve btn bunlar kendisine vereceine
dair ayrca yemin etti. ehir halk i m a d d d i n in Halebi
teslim etmek istediini anlaynca son derece mteessir
oldular ve kalenin nnde toplanarak en irkin szlerle
hakaret ettiler. Bir amar lienini getirerek iine su koydular
ve ona "Ey karlam adam, sana hkmdarlk deil, belki
amarclk yakr,, diye bardlar. m a d d d i n bir binadan
bunlara bakyordu ve hakaretlerini iitiyordu. Bu yln ikinci
aynn 18 inci gn akamnda m a d d d i n , Halep kalesinden
indi, kaleden karak kendisi iin kurulan bir adrda oturdu.
Bylece S e l a h e d d i n l e beraber olanlar kaleyi ve ehri ald
lar ve m a d d d i n evvelce anlattmz ehirleri alarak Sin-
carda yerleti. S e l a h e d d i n , imdiye kadar ald ehirlerden
fazla Halebi almaktan son derece sevindi. Anlatldna gre
kale kapsndan ieri girerken Kuranda yazl olan ve Danyal
Peygambere ait olan u yeti okudu: Dnya saltanatna malik
olan Allah onu dilediine verir ve kullarnn en mutevazna
nasip eder,,1 (Daniyal, IV. 32). Sonra yanndaki erafa dnerek

u szleri syledi: Artk bir saltanat kurmu olduumu anlyo
rum. Ben Nureddinin bahtiyarlna haset etuedim, Fakat Ha
lebi iitiyordum ve ondan baka bir ey zlemiyordum,,, S e l a
h e d d i n Halebe hkim oiduktan sonra birok vergileri kaldrd
ve resimleri indirdi ve birok atyyeler verdi. Bunlarn deeri
850.000 dinar' d.
Halebe kar harp srasnda Selheddinin kk kardei
T a c I m l k B u r i ( T r i ? ) 2 yaraland, birka gn hasta
yatt ve ld. Denildiine gre S e l a h e d d i n onu hastal
esnasna ziyaret ederek u szleri syledi: Mjde olsun, nk
Halebi aldk ve bundan byle senin olacak,,. Gen adam u
cevab verdi : Hkmdarlk yaayanlara aittir. Ben ise ller
srasndaym. Halebi ar bir bedel mukabilinde alm bulunu
yorsunuz. nk onu almak mukabilinde beni kaydediyorsu
nuz,,. T a c l m l k harp meydanlarnda son derece cesaretle
dven bir adamd ve onun lm yznden S e l a h e d d i n
de, kendisi ile beraber bulunanlarn hepsi de ac ac aladlar.
Bu srada Hrim emiri kalesini Franklara satmak istedi
ve kale muhafzlar bunun farkna vardlar. Emir bir gn e
lenmek iin kt zaman geri dnnce muhafzlarn kale kap
larn amadklarn ve kendisini darda braktklarn grd.
Muhafzlar S e l a h e d d i n'e haber gndererek kaleyi ona tes
lime hazr olduklarn bildirdiler. Sultan da kardeinin olu ile
amcasnn olunu kaleyi almak zere gnderdi. Fakat muha
fzlar sultann bizzat gelip kaleyi teslim almasn istediler. Sul
tan bu mslmanlara hediyeler vererek onlar kaleden kard
ve kale emirine bir ceza vermedi. nk buradaki eraf ona
yardm ettiler ve muhafzlarn ona dair yalan sylediklerini
anlattlar.
S e l a h e d d i n , olu M e l i k et-T h i r i 3 Halep kalesine
yerletirdikten sonra ama gitti. Burada bir bir ordu toplaya-
1 D a n y a l k ita b n d a k i ye t insan hkm eti zerinde m telin hkim
id i ve an istediine verdii . . . ta rzn d a d r. K u rann yetleri ise
Isra suresinin so n la rn d a d r ve E y m lk n sahibi olan A lla h m ! Sen
m lk dilediine verirsin, belki d ile di in d en alrsn . D ile d i in i azab kla r
sn, d ile d i in i zelil edersin m e alind ed ir ( . R .).
2 bn l-Esre gre i j f , (B k. c. 11, s. 202).
? = M elik z-Zahir. Bk. bu l-Esr, e. 11, s. 204 ( . R .).
Ebul - Farac Tarihi, F. 28
434 ABUL - FARAC TARH
rak Karak kalesine kar hareket etti ve bu kaleye kar id

detli bir harp at. Bunun zerine franklar toplandlar ve bu
rasn zaptetmek istediler. S e l a h e d d i n bunun zerine Karak
kalesini brakt ve a m 'a dnd. S e l a h e d d i n in kardei
M elik A d i l Msrdan gelerek kendisine birok altn getirdi,
o da onu Haleb emirliine ve ona bal olan Raban ile Frat
kylarna ve Hamaya kadar uzanan lkelere emir tayin etti.
d i l Haleb kalesine gitti ve S e l a h e d d i n i n
olu T a h i r
burada 6 ay kaldktan sonra Halepten kt ve babasnn ya
nna gitti.
Araplarn 580 (M. 1184) ylnda S e l a h e d d i n Karaka
kar harp iin hazrland ve N u r e d d i n i Kipa kalesinden,
kardei A d i Vi Halep kalesinden ve T a k i y y d d i n i Msrdan
getirterek hepsini Karak kalesine kar toplad. Franklar da top
lanm olduklar iin Trkler korktular. S e l a h e d d i n , Ka
rak kalesine kar kurulan harp letlerinin yaklmasn emret
tikten sonra buradan ayrldlar ve amrin (Samaria) lkesine
giderek burasn yama ettiler. Bunun zerine Karak emiri
P r a y n s A r n a t ( Arnoldus, Renaud de Chatillon ) dalara
ekildi, sonra Karaka girerek onu onu son derece tahkim etti.
Antakya emiri P r a y n s da 200 atl ile Hrime gitti ve bu
rasn tahrip ederek Demir kpr adn tayan yerde vazife
gren Arap atllarn biroklarn ldrd. Franklar burasn
zaptettiler. Bundan baka araplann da banda kurduklar
pusuyu tahrip ederek 400 piyade ve 20 atly kmilen ldr
dler.
Ayni yl iinde K u t b d d i n I l g a z i b. N e c m e d d i n
A l p i b. T e m r t a b. I l g a z i b. A r t u k vefat etti ve onun
yerine Mardin emirliine kk bir ocuk olan H s a m e d d i n
Yavlak Arslan geti. T a h i r d d i n a h a r m a n bu
ocuun days olduu iin memleketinin idaresine babasnn
klelerinden biri olan N e t a m e d d i n 'i1, tayin etti. Bu N e t a-
m e d d i n ocuun anas ile evlendi ve lkeyi iyi idare etti.
Daha sonra H s a m e d d i n adl ocuk ld. Kendisinden da
ha kk kardei olan ve babasnn ad K u t b d d i n ismini
tayan oouk N e t a m e d d i n tarafndan kardeinin yerine
1 N izam eddin olacak. B k. bn l-Esr, c. 11, s. 207 ( . R .).
A RA P HKMDARLARI 435
geirildi. Bu ocuk yalnz sureta hkmdard. nk btn

hkmet N e t a m e d d i n i n ve onun klesi L u l u ' nun elinde
idi.
ocuk byyerek ancak suret hkmdar olduunu ve
hakikatte hkmdarlk etmediini grnce birgn grnte
ziyaret kast ile hasta olan N e t a m e d d i nin yanna gitti.
Ziyareti mteakip L u l u onu izaz etmi olmak iin kendisini
kapya kadar uurlad. kisi dar bir geide varnca K u t b u d -
d i n , L u l u y u bir hanerle vurdu ve ldrd. Sonra hasta
yatan N e t a m e d d i n e dnerek onu da ldrd ve ikisinin
kafalarn alarak kaleden erafn zerine att. Bunlar bu kafa
lar grerek K u t b d d i n 1den korktular ve ona itaat ettiler.
Bu katil hadisesi Araplarn 601 senesinde (M. 1204) vuku buldu.
N e t a m e d d i n 20 yl hkm srd.
Araplarn 581 (M. 1185) ylnda S e l a h e d d i n Halebe
gitti ve buradan Frat geerek Edessay, emiri olan Zey-
n e d d i n olu M a t a f a r a d - d i n l den ald. Sonra Ras Ayna
ve buradan Drya gitti. K a r a A r s l a n olu / m a d e d d i n
burada hasta olan ve gelmee kudreti olmayan kardei
N u r e d d i n yerine geldi. S e l a h e d d i n buradan Balada
doru gitti. Sonra Musul'a kar hareket etti. Erbil emiri
Z e y n d d i n b. A l i K u j & ile kardei Harran emiri M u z a f
f e r d d i n , S e l a h e d d i n ile beraberdiler. S e l a h e d d i n
Musulu tazyik etti ve iddetli bir muhasaraya tabi tuttu. Mu
sul emiri i z z d d i n anas olan Artuk oullarna mensup
kadn Z a n g i olu N u r e d d i nin kz ile birlikte Musuldan
karak burasm z z d d i n'e brakmas, eski gnleri hatrla
mas ve Z a n g i hanedann grd iyilikleri unutmamas iin
S e l a h e d d i n'e yalvardlar, karsnda aladlar ve eteklerine
sarldlar. Fakat S e l a h e d d i n ricalarn kabul etmedi ve mit
lerini krd. Bunlar yes iinde geri dnnce byk kk
btn Musul halk hiddet ettiler ve atabe Z a n g i hanedanna
kar muhabbetlerini gsterdiler. Sonra ehirin btn surlarn
btn kuvvetleri ile salamlayarak candan harbe giritiler ve
S e l a h e d d i n in efendilerinden grd iyiliklere nankrlkle
karlayan bir adam olduunu syleyerek ona hakaret ettiler.
1 = M u zaffer dd in Bk. bnl-Esr, c. 11, s. 208 ( . R .).

436 ABU'L -FARAC TARH
Bunun zerin t S e l a h e d d i n Musulu zaptetmek zere bir ordu

brakarak kendisi Halata gitti. nk burann emiri olan
a h a r m a n m ldn ve klesi B u h t a m a r ' m 1 yerine
gemi olduunu, bu adamn Halatllar tarafndan ok sevil
diini renmiti.
B u h t a m a r , ran hkimi l d a g u z ( 11 d a g u r ?) olu
P e h l i v a n n 2 kendisine kar hareket ettiini renerek S e l a
h e d d i nden yardm istedi ve Halat kendisine teslim edeceini
bildirdi. S e l a h e d d i n Halata vard zaman Buhtamarm
ehiri ok iyi tahkim etmi olduunu ve kendisini karlamaa
kmadn grd. emseddin Pehlivan da randan gelerek
Halatm dier cephesinde kararghn kurmutu. O da Halata
kar harp amak zere idi. Fakat kendisine u szler
sylendi : ayet siz B u h t a m a r ' tazyik edecek olursanz
Halat S e l a h e d d i n ' e teslim eder ve siz onun civarnda hu
zur yz grmezsiniz . Bu yzden P e h l i v a n , B u h t a m a r
ile muhabere etti, ona ok iyi szler syledi, akrabalarndan
bir kz ona zevce olarak verdi ve burasn brakp gitti
Selaheddin, Halatllarn ve Iranllarm anlatklarn
grerek M aiperkat' a (c^jkL.) dnd. nk burann emiri olan
Mardin emiri K u t b u d d i n lm ve evvelce anlattmz
gibi kkolu onun yerine gemiti. S e l a h e d d i n buraya
kar harp atx. ehrin iinde ordu kumandan olan E s e d d
d i n B r i k a s3 ile K u t b d d i n i n kars olan Hatun ve kzlar
askerlerini harp iin tevik ediyorlard. Harp uzad iin 5 e-
l a h e d d i n kadn vaatlerle kandrarak H atka 1 kalesinin kendi
ne braklmasn rica etti ve Maiperkat S e l a h e d d i n ' e vere
rek Hatkaya gitti. Amid emiri K u t b d d i n S k m e n b.
K a r a A r s l a n Selaheddine geldi ve ikram ile karlanarak
ehrine dnd.
S e l a h e d d i n Maiperkattan hareket ederek Karaman
nehri zerinde kararghn kurduktan sonra buradan Dicle nehri
zerindeki Kafi Zammara gitti. ehirlerinin muhasarasndan
1 = Beytem r S eyfd d in . Bk. bn l-Esr c. 11 a, 209 ( . R .).

2 A zerbeycan ve H em edan h k m d a r em sddin P ehlivan b. ild e n iz
(b n l-Esr, c. 11, s. 209).
3 (bn l-Esr c. 11 s. 110).
4 Bk. bn l- E sr, c. 11, s. 210).
ARAP HKMDARLARI 437
muztarip olan Musul halk ayn kadnlar tekrar S e l a h e d d i n ' e

gndererek sulh iin yalvardlar. Bunlarla beraber olan Sincar
emiri m a d d d i n ve Musul emiri i z z d d i n btn ahra-
zur lkesi ile Zab ve Bet Vazk nehirleri arasndaki ark
lkelerini ve daha baka yerleri S e l a h e d d i n' e verdiler.
Musulda S e l a h e d d i n adna hutbeler okuma, zuza ve
dinar lar zerinde ismini basma taahhd ettiler ve bylece
sulh oldu.
S e l a h e d d i n Harrana gitti ve burada ok ar bir has
tala tutuldu ise de ifa buldu. S e l a h e d d i n Harranda hasta
yatt srada amcasnn olu N u r e d d i n b. E s e d d d i n
i r k h yannda bulunuyordu. Bu adam S e l a h e d d i nin
yaamyacan sanarak onu brakp kendi ehri olan Emesaya
gitti. Buradaki genleri toplayarak S e l a h e d d i n in lm
zerine saltanatn kendisine gemesi iin bunlara andlar iirdi.
Fakat S e l a h e d d i n iyiletii halde N a s r d d i n ld
ve S e l a h e d d i n Emesaya giderek ona ait hereyi ald,
kk bir ocuk olan oluna M e l i k M c a h i t ismini verdi
ve onu babasnn yerine geirdi. Denildiine gre bu ocuk
bir yl sonra S e l a h e d d i n ile karlat, o da ona u suali
sordu : Kurandan hangi sureye kadar ezberledin?,, ocuk da
u cevab verdi: u yete kadar ezberledim : O nlar k i k
szlerin m allarn nahak yere yerler, ate yemi olurlar . S e-
l e h a d d i n ocuun zeksna hayran olarak Bu ocuk bu
szleri bile bile sylediine gre ondan korkmak gerektir,,
dedi.
Yunanllarn 1496 (M. 1185) ylnda stanbulda tiranlk
eden A n d r o n i c u s , I s i k y o s ( Melek shak ? ) nmndaki
asilzdeyi ldrmek istedi. Bu adam Kral M a n u e l hneda-
nndan hayatta kalan biricik kimse idi. s i k y o s evini tah
kim etti ve A n d r o n i c u s un yanna girmek zere ordu
kumandann gndermesi zerine klcn ekerek ordu kuman
dann ldrd. Sonra onun atna bindi ve kan damlayan
klc elinde olduu halde byk kiliseye gitti, bard. Burada
bulunan ve A n d r o n i c u s tan eza gren eraf ile halk onun
etrafna toplandlar, kiliseye girdiler ve patrii zorlayarak
s i k y o s ' u kral iln ettiler. A n d r o n i c u s hdiseyi ha
ber alarak sarayndan kt ve deniz yolu ile kamak istedi.

Fakat ona yetitiler ve onu stanbula evirdiler ve diri oldu
u halde etlerini baklarla keserek lnceye kadar bu ekilde
hareket ettiler. A n d r o n i c u s byk ikenceler ektikten
sonra byk bir kalabaln ortasnda atee atlarak yakld.
Ayn yl Kuds kral B o d w i n' in urad elefaniia-
sis hastal arlat, o da saltanat hemiresinin kk
oluna devretti ve bu ocua Bodvvin (V.) ad verildi ve kral
ayn yl vefat etti.
Araplarn 582 (M. 1186) ylnda S e l a h e d d i n ifa buldu
ve Harrandan Halebe ve buradan Emesaya gitti. Buraya
vard zaman kardei e m s d i n i n olu N a s r d d i n in
lmekte olduunu grerek onun olundan Emesa kalesini ald
ve burada birok ganimetler buldu. S e l a h e d d i n buradan
ama gitti, sonra geri dnerek Halepi kardei A d i /den ald
ve kendi olu M e l i k T a h i r e verdi. S e l a h e d d i n am da
dier bir olu olan M e l i k A f d a l e, Msr da yine kendi olu
olan M e l i k A z i z e verdi ve onu Msra kardei A d i l ile
birlikte gnderdi. Kardeinin olu T a k y y d d i n Msrn
elinden gittiini haber alnca mteessir oldu ve Afrikaya
gitmek zere hazrland. Fakat S e l a h e d d i n ona haber gn
dererek yola kmaktan menetti ve onu huzuruna getirtti. Ona
teselli vermek iin kendisini cesareti dolaysiyle yanna ald
n syledi ve ona Hama, Maarra, Selemye, Mabu ve Necm
kalelerini verdi, stelik Maiperkat da ona devretti. Sonra olu
M e l i k M a n s u r u Msrdaki askerleri ile birlikte getirtti. Onun
klesi olan B u z a b a h gelmek istemiyordu, onun iin garba
gitti ve Afrikada hkm srd.
Yunanllarn 1497 ( M. 1186) ylnda Seyyarelerin alts
Mizan burcunda birletiler. Yalnz Merih harite kalyordu.
Hadise eylln 14 nc gn ve Araplarn 6 mc aynn 29
uncu gn vuku buldu. Btn heyetiler umum bir tufan
olacan ve dnyann mthi bir kasrgaya urayacan,
btn insanlk leminin Nuh zamannda olduu gibi helk
olacan sylediler ve sularn btn dnyay kaplayacan
bildirdiler. Herkesten fazla Konya sultan K l A r s l a n
bu budalaca lflara inand ve yn yn paralar bo yere
israf ederek yeraltn kazdrd ve yerin diplerinde muhkem

evler yaptrd.
Fakat an yce olan Allah btn bu kehanetlerin bo
ve aslsz olduunu gsterdi. Mneccimlerin tayin ettikleri gn
hull edince birok kimseler kazdklar yerlere ve maaralara
iltica ettilerse de o gn hava her zamankinden daha sakin
geti ve yalnz her zaman olduu gibi bir aralk gne tutuldu.
Hkmdarlar da, avam da yalanlan yznden mneccimlere
hakaret ettiler. Mehur heyetilerden biri olup aya kehanetleri
ileri sren biri Bunlar hesaplarnda yanldlar,, dedi. Sultan
kendisini ararak buna dair sual sorunca ayn cevab verdi
ve kehanetlerinden birinin de vukubulmayacan ve insan
oullarnn bir felkete uramayacan bildiren bir beyan
name yazd. Sultan bunun byle olacan nereden bildiini
sorunca, o da u cevab verdi : Yer yzn tufan kaplaya
cak olursa beni muahaze edecek bir kimse hayatta kalmaz.
Olmazsa ben doruyu sylemi olduum iin ayrca mkfat
grrm,,. Sultan da gld ve ona bir atyye verdi.
Bu srada Antakya emiri P r a y n s , S e l a h e d d i n l e
sulh yapt ve Kilikya hakimi R u p i ni hainne bir surette yaka
layarak ona zincirler vurdu ve bir mahpese kapatt. Sonra bir
ordu toplayarak Kilikyay istil etti. L e o n iddetle mukavemet
etti ve P r a y n s zillet iinde geri dnd. Daha sonra Ermeniler
ona 30.000 dinar ile Mopsoestiay ve Adanay verdiler, o da
R u p i ni serbest brakt. R u p i n kurtulu akesi verilerek
serbest kaldktan sonra btn bu yerleri geri ald. P r a y n s
da yamac aknlar ile btn Kilikyay tahribe koyuldu.
Bu srada, ran hakimi P e h l i v a n ldrld ve arada
birok katiller oldu. Bundan baka Krtler ve Trkmenler Nisi-
bis civarnda birbirleri ile dvtler. Sebebi, bir Tkmenin
dier Trkmenlere mensup bir kadn alp gtrmesi idi. Y ap
lan dnde, misafirler Zavzandaki bir Krt kalesinden geer
lerken Krtler yolu keserek verilen ziyafete itirak etmek iste
diler. Trkmenler kar geldiler, fakat Krtler sayca stn
olduklar iin bunlar yendiler ve gelini alp kalelerine gtr
dler. Bu yzden byk bir muharebe koytu, yollar kesildi.
Tacirlerin kervanlar yama edildi ve iki taraftan 10.000 kadar
kimsenin kam dkld. 30.000 kadar Krt toplanarak Habura
civarnda Trkmenlerle harp ettiler, malp oldular. Maktl

denler Habura nehrinin kylarndan Nisibe kadar srk
lenmilerdi. ki defa bunlar Musul civarnda karlatlar ve
Krtler hezimete uradlar. Trkmenler Krtleri mteaddit de
falar Suriyede malp ettikten sonra bunlar Kilikyaya kadar
takip ettiler, erkeklen ve kadnlar, hatt ocuklar ldrdler.
Trkmenler btn Suriye ve Bet Nahrindeki btn Krt
leri krdktan sonra Ermenistan istil ettiler ve 36.000 Erme-
niyi kle olarak aldlar ve bunlar sattlar. Bunlar Garbia
(Cirbid)daki byk manastr da yaktlar ve rahipleri ldrd
ler. Sryanlerden de 170 kii Mardindeki Tel Besmide ld
rlmlerdi. Zrh tayan ve Malatya sultanl dahilindeki
Klavdia lkesindeki Ambron kynden olan 200 genimiz de
katledilmilerdi. Btn Kapadokyada ve Malatyada iddetli
muharebeler oldu ve birok kanlar dkld. Araplarla smail-
ler muharebe meydanlarnda karlatlar ve birok kiiler
maktl dtler.
Ayn yl Franklar arasnda ayrlklar oldu. nk Tabe-
riye hkimi, lm srasnda kk olunu Trablus kontuna
yetitirilmek zere vermiti. Bir mddet sonra bu ocuk ld
ve idare anasna kald. Bu kadn, ismi K a i (Gui Eusignan)
namnda olup hkmdarlar hnedannda mensup olmayan bir
adama gz dikmi, onun kars olmu ve tac onun bana
geirmiti1. Trablus kontu bu yzden mteessir oldu ve S e l a
h e d d i n tarafna katlarak kralie ile kendi dindalar aley
hine ukurlar kazmaa balad.
Araplarn 583 (M. 1187) ylnda Selaheddin, P r a y n s A r-
n a ^n verdii andlar bozduunu, Arap tacirlerinin kervanlarn
soyduunu ve bir ordu topladn grerek h ,rp iin hazr
land. S e l a h e d d i n byk bir ordu ile Karak kalesine
hcum etti ve etraftaki aalar kesti ve kyleri tahrip etti.
Sonra burasn brakarak avbak 'a hcum etti, orada da ayn
eyleri yapt. Olu M e lik A f d a l de Taberiyeye gitti ve etraf
1 B e d j a r i m notu: S ebella, yahut zba ila , K u d s n drdnc k ra l

olan B odw inin kz kardei ve V. Bodw nin anas id i. Bu k a d n ,
d u l kalnca kardeinin isteiyle E ju y un kars o ldu. ki Bodvvinin lm
zerine b t n m em leket ona k a ld ve kocas yaln z Taberiyenin d e il K u
d s n de k r a l oldu .
ARAP HKMDARLARI 441
yama etti. Franklar buna kar Araplarla harbettiler ve Araplar

az kald bsbtn krlarak vahim bir hezimete urayacak ve
kaacaklard. Haleplilerin metaneti onlar bu kibetten korudu,
Franklar de ehirlerine dndler ve Melik Efdal ile yannda
bulunanlar S e l a h e d d i n ' e gittiler.
Bunun zerine Frank krallar ve asilzdeleri toplanarak
araplarla harp meselesini konutular. Trablus kontu u fikirde
idi: Bilirsiniz ki kardelerim, S e l a h e d d i n ile harbermekte
kk bir tehlike ile karlamayacaz. nk kendisi nce
avamdand, imdi ise btn Msra, Filistine ve arka kadar
heryere hkimdir. Bana kalrsa yaplacak i onunla sulh zerine
yaamak ve yerli yerinde kalmaktr. Daha sonra yeni kral
olup Taberiye kraliesi ile evlenen G u y marur bir tavrla u
szleri syledi: Benim dnceme gre harbetmekten baka
are yoktur,,. Bunun zerine kont u szleri syledi: O halde
bu arzunuzun kibetini greceksiniz,,.
S e l a h e d d i n de asilzdelerini toplad ve onlardan fikir
sordu. Onlar da u fikiri ileri srdler: Bu srada Franklarla
dvmek doru deildir. nk btn kuvvetlerini toplam
bulunuyorlar. Evvel Franklarn ellerindeki memleketlerin kuv
vetini bir dereceye kadar ypratalm, onlar dank ve peri
an bir hale getirdikten sonra hepsini birden imhaya imkn
hasl olur,,. Fakat S e l a h e d d i n bunlarn bu tavsiyesini kabul
etmeyerek u cevab verdi: Ben bir daha ne zaman bu kadar
cemaati bir araya toplayabilirim ? Onun iin kendinizi kuvvet
lendiriniz ve dvnz. Sonra Allah ne dilerse o olur,,.
S e l a h e d d i n daha sonra atma bindi, askerlerini yola
kard ve Taberiye gl etrafnda Erdn nehrinin zerinde
kararghn kurdu. Franklar da Sfurya adl bir yerde toplan
dlar. ki ordu harbe balamadan gnlerce kar karya bek
ledi. Daha sonra S e l a h e d d i n askerlerinden bir ksmn
geceleyin gizli bir yoldan Taberiye ehrine kar gnderdi.
Bunlar gn dounca harekete getiler, ehrin iine girdiler ve
ehri kl ve ates iinde braktlar. Kralie, ok salam olan
kalesinde bulunuyordu *. Kocas G u y hdiseden haber alarak
1 B e d j a n n n o tu : Bu kralie K u ds kraliesi sabella d e ildi.

T aberiye kontu R a y m o n d un kars idi.
elbisesini kard ve Franklar Araplarla dvmee tevik etti.

Hepsi de btn iddetleri ile Araplara yklendiler.
Akamleyin iki taraf birbirine ok yakn bir yerde bulu
nuyorlard ve o gece iki taraftan bir kimse de uyku uyumad.
Araplar, Erdn kalesine hkim olduklar iin Franklar btn
geceyi susuz geirdiler, nk su tedarik edebilecek bir yer
yoktu. Bu da onlar dvmee tevik etti. Gn doar do
maz Araplar Eranklarn ar gibi harbe atldklarn ve yzlerini
evirmediklerini grerek son derece korktular ve korkudan
bacaklar titredi. S e l a h e d d i n Araplarn gevekliini seze
rek derhal ortalarna kotu, yksek bir sesle bard ve bal
gibi tatl olduu kadar, zehir gibi ac sesini hepsine iittirdi
ve bylece araplar onun teviklerini ve tehditlerini anladlar.
Daha sonra S e l a h e d d i n 'in kuvvetli bir gen olan
M a n g u r a s adl bir klesi Araplarn safndan karak Frank
larn zerine atld, onun iki ordu arasna varmas zerine
Franklardan bir kuvvetli muharip onu karlamak zere ilerle
di ve mzrann bir darbesi ile onu atndan yuvarlayarak
elbiselerinden yakalad ve Franklarn tarafna gtrd. Frank
lar da onun ban kestiler. Bu hdise Franklarn evkini art
trd. nk ldrlen genci S e l a h e d d i n 'in oullarndan
biri sanmlard. Bunun zerine ii fesat dolu olan Franklarn
zaferi kazanmalarndan endieye den ve evvelce harbedilme-
mesin tavsiye ettii iin mkl bir vaziyete den kont, Frank
lar alp Araplara meydan okumak istediini syledi ve atna
binerek Araplarn tarafna gidince Araplar onun gemesi iin
saflarn atlar. nk aralarnda bu ekilde hareket iin bir
anlama vard ve araplar kontun kendi dindalar ile bark
olmadn biliyorlard. Arap saflar arasndan geen kont,
kendi ehri olan Trablusa gitti. Bunun gitmesi zerine Franklar
hezimete uradlar. nk ilerinden bir kimse dierine gven
miyordu. Fakat buna ramen dvmekten baka are bulun
mad iin Franklar kllarn ekerek Araplara kartlar, fakat
birey kazanamadlar. nk kontun gitmesinden sonra Frank
lar her midi kaybetmi adamlar gibi idiler. Araplar Franklara
galip geldiler ve Taberiye hakimi (Kuds?) G u y u ve Karak
emiri P r a y n s A r n a t ' , zavall Frerlerden ve Hospitallerden
ARAP HKMDARLARI 443
vs. den biroklarn esir aldlar. Bunlarn pek az, kamaa

imkn bulmulard.
Harbin bitmesi zerine S e l a h e d d i n adrnda otur
du ve asilzadeler etrafnda toplandlar. S e l a h e d d i n ' in
emri ile kralienin kocas, G u y ve P r a y n s A r n a i hu
zuruna getirildiler. S e l a h e d d i n , G u y 'a hrmet gster
di, onu yanbanda oturttu ve A r n a t ' da oturttu. G u y ,
susuzluktan yand iin oturur oturmaz su istedi. S e l a h e d
d i n de emretti ve ona karla soutulmu su getirildi. G u y su
yun yarsn itikten sonra yarsn A r n a t ' a uzatt o da iti.
S e l a h e d d i n Ben emretmeden sizin ona su vermeniz doru
deildir,, dedi. G u y da u cevab verdi: Susuzluk bir lmdr
ve sizin on iki kerre ldrmeniz gerekmez. Malbiyet, maktl
dmek demektir. Size de iki kere katletmek yakmaz,,. Bu
szler sultan memnun etti ve asilzdeler srar etmemi olsa
lard sultan A r n a / ' n hayatn balamaa hazrd. Asilzdeler
Bu adam yaamaa lyk deil. nk nice defalar sadakat
andn itii halde yalan syledi,, dediler Bunun zerine S e
laheddin bunlarn ikisini kendilerine hazrlanan adra
gnderdikten bir saat sonra A r n a t ' huzuruna getirtti ve
klcn ekerek onu kendi eli ile ldrd. A m a t harp ile
rinde tecrbeli ibir ihtiyard. Kuvvet ve cesareti hudutsuzdu ve
Araplar ondan ok korkuyorlard*.
S e l a h e d d i n daha sonra Taberiye kalesine gitti, kra-
lieyi and imek sureti ile ifal ederek kaleden kard,
onu btn maiyyeti ile ve mallan ile birlikte Trabulus'a gn
derdi ve ona hediyeler de verdi. Esir edilen ve saylar 80 e
varan Frerler ve Hospitaller kmilen katlolunmulard. Kendisi
bunlarn ounu 500 er dinar mukabilinde kendi atllarndan
satn almt ve bunlarn dier Franklarn hepsinden daha ok
fazla Arap dinini tahrip ettiklerini ve kendi dinlerinin zaferi
iin kan dkmei ho grdklerini ve bunun iin hepsini l
drdn syledi.
Selaheddin buradan A k k a ya geldi ve btn eraf
deniz yolu ile Sura katlar. Zavall halk ise canlarna doku
nulmayacana dair sz almlard. S e l a h e d d i n , A kkdan
1 e d j a n n n o t u : A rn a t m slm an olm ak istem edii iin Sel-
heddin ta ra fn d a n ldrlm t.
sonra Hayfa, Nabius ( k i amrindir ) Tabnin, Sayda, Kayseri,

Yafa, Beyrut ve Nasray zaptetti. Arap lkelerinde yaayan
hristiyanlarn bu srada uradklar istihza ve hakaretie dere
cesini kelimelerle tasvire imkn yoktur. Jubeyl emiri de esir
dm olduu iin ehrini teslim ederek kendini kurtard.
S e l a h e d d i n , Askalana hcum etti ve burasnn muha
riplerle dolu olduunu grerek iddetli bir muharebe at ise
de burasn almaa muvaffak olamad. Sonra kendi nezdinde
esir olan Taberiye hkimi ( Kuds kral )ne Askalan teslim
ettii takdirde onu serbest brakacan syledi. Kral, Aska
lan hkimini nezdine ard ve ehri teslim etmesini emretti.
Askalan hkimi itiraz edince kral kendisini muhafaza eden
Araplara hkime ve onunla beraber bulunanlara zincir vurma
larn syledi. Bunlara zincir vurduktan sonra kral ehirde
bulunanlara haber verdi ve ehri teslim edip canlarn kurtar
malarn syledi. Bunlar da itaat ettiler ve ehri Araplara tes
lim ettiler. Sur ahalisi de ehirlerini teslim etmek zere iken
M a r k i s namndaki bir kont (talyadaki Monferat markizi
Conrad) geldi ve burasn ehemmiyetle mdafaa etti.
S e l a h e d d i n buradan Kudse giderek kararghn
ona kar kurdu ve ehrin kuzey tarafndaki kapsna kar
kuvvetli harp lt yerletirdi. ehrin bu taraf geniti ve
muhariplerin hareketlerine muvafkt. Muharebe 3 gn iddetle
devam etti. Franklar galiptiler. nk ehrin iinde piyade ve
atl 60.000 muharip bulunuyordu. Bunlar Araplara kar hare
ket ettiler ve biroklarn ldrdler. Ayn yl Cber kalesi
emiri 1 z z d d i n s a ile dier mehur adamlar maktl
dtler. Bunun zerine Araplar ok kullandlar ve hcumlarn
ksa bir zaman iin surlarn zerine teksif ettiler. Bylece
Halepliler sura yaklatlar ve surun talarn byk bir h
nerle skmee baladlar. Bunlar surun zerinden gedikler
amlar ve bu gedikleri tahtalarla doldurmular, bylece yan
gn kararak suru ykmaa imkn vermilerdi.
Franklar yardmdan midi kesince ilerinde bilgi sahibi
olanlardan iki kiiyi S e l a h e d d i ne gnderdiler ve can
larn korumas iin sz istediler. S e l a h e d d i n zr
dileyerek Bu ehri ancak kdla fethedeceim ve siz bu ehri
aldnz zaman ne yapt iseniz aynn size yapacam,, dedi.
ARA P H KMDARLARI 445
Bunun zerine iki Franktan biri S e l a h e d d i n e u szleri

syledi: Bana darlmayacanz vad ederseniz size bir sz
daha sylemek isterim,,. Sultan Ne isterseniz syleyiniz, darl-
mtyacam,, dedi. Frank da u szleri syledi: Biz sizin
basiret sahibi olduunuza ve hkmdarlar arasnda eskiden
beri sayi gren kanunlara kar gelmiyeceinize emin oldu
umuz iin size mracaat ettik. Eskiden beri sayg gren
kanuna gre malp olan bir dman silhn brakrsa ve
sulh isterse artk onunla harbedilmez. Sizin buna kar gelece
inizi bilseydik mracaat etmezdik. Fakat geldik ve sizden
iyilik grmekten midi kestik. Onun iin geri dneceiz
ve vaziyeti bizimle beraber olan muhariplere bildireceiz.
Evvel elimizdeki Arap esirlerini ldreceiz sonra byk
camii yakacaz, sonra kiliseleri ve sair binalar ykacaz,
sonra mal mlk namna ne varsa hepsini tahrip ederek kanla
rmz, oullarmz ve kzlarmz kendi ellerimizle ldreceiz
ve sizin bunlar ihtiraslarnz tatmin iin kullanmanza mani
olacaz. Daha sonra herbirimiz, bir veya iki Arabi ldrdk
ten sonra ldrlecektir.,,
S e l a h e d d i n Frankn syledii bu szleri hayretle kar
lad, ona adrlarn birinde oturup beklemei syleyerek asil
zadelerini toplad ve onlarla grt. Bunlarn hepsi de tek
adamm gibi u cevab verdiler: Franklar bu adamn dedik
lerini yapabilirler, hatt daha fazlas da ellerinden gelir. Bun
larn sulh iinde kp gitmelerini temin etmek daha doru
olur. Bunun zerine sultan iki Frank ard ve onlara u sz
leri syledi : Mracaatnz kabul ediyorum. Fakat ehirde bu
lunanlarn mukabilsiz kp gitmelerine msaaede edemeyiz.
Yanmdaki emirler byk gayret sarfettikleri ve harp masraf
olarak mallarn harcettikleri iin altn istiyorlar,,. Mesele u
ekilde hallolundu: ehirden kacak her erkek 10 dinar, her
kadn 5 dinar, her erkek veya kz ocuk 2 dinar verecek ve
bunlar tayabildikleri hereyi alp gideceklerdi. Franklar da bu
artlan kabul ettiler, verecek bireyleri olmayan fakirler nam
na 30.000 dinar verdiler. Zenginler kendi namlarna ve fakirler
namna dinarlar vererek sulh iinde kp gittiler. Yalnz say
lar 5.000 tutan verilecek bireyleri bulunmayan genler esir
kaldlar. Arap muhafzlarndan herbirine birer dinar verildi ve
bunlar da ehirden karldlar. Z e y n e d d i n olu M u z a f -

f e r d d i n , Sryanlerden ve Ermenilerden 1000 kii satn al
d ve Bunlar Edessaldrlar ve bana tabidirler,, dedi. Bira
emiri i h a b e d d i n o l u da biroklarn satn ald ve bunla
rn da kendi memleketine mensup olduklarn syledi.
Kudste rahibe elbiseleri giyen ve bir manastrda yaa
yan bir Yunan kraliesi bulunuyordu. Bu kadn, S e l a h e d d i n -
e mracaat ederek kendisine ltuf gstermesini ve bir kimsenin
kendisine dokunmamasn rica etti. S e l a h e d d i n emretti ve
bu kadn erkek, kadn hizmetileri ile, haremaalar ile ve b
tn mallar ile birlikte hareket etti ve S e l a h e d d i n onu
Franklarn hudununa kadar gtren atllar gnderdi. S e
l a h e d d i n Kudste yaayan ve Frank olan dier krali-
elere de gayet iyi muamele etti ve onlar btn mallar ile
beraber gnderdi. Patrik, byk kilisenin vesair kiliselerin
eyasn, altn ve gm kandilleri vs. alp gtrd. Dier e
hir halk da tayamadklar eyay sattlar. Hulsa Franklar
Kuds gda maddelerinden vs. levazmdan tamamiyle boal
tlm bir halde Araplara teslim ettiler. smi m a d olan bir
yazc bu mnasebetle S e l a h e d d i n ' e . u szleri syledi:
Biz bunlara, yalnz canlarnn selmeti iin sz verdiimiz
halde bunlar niin btn bu kymetli eyay alp gtryor
la r ? ,,. S e l a h e d d i n de u cevab verdi: Hakikat bu mer
kezdedir. Fakat Franklar farknda deiller. Biz bunlarn ellerin
deki eyalar alacak olursak itiimiz and tutmadmza dair
darda sz sylerler ve bylece bizim admz kirletirler,,.
S e l a h e d d i n , Araplarn 583 (M. 1187) ylnn 7 inci
aynn 27 inci cuma gn, yani ilkterinin 12 inci gn (Yu-
yanllarn 1488) Kudse hkim olmutur. Bu hdise 6 Seyya
renin iktiranndan 28 gn sonra vuku bulmutur. Daha sonra
hritiyanlar hibir vakit Kudse hakim olmadlar. S e l a h e d
d i n , Kamame kilisesinde 4 Frank rahip brakt ve mabedin
idaresine bunlar baktlar. Ksa bir zaman sonra kilisenin ida
resi Rum patriine verildi.
S e l a h e d d i n Kudsn ilerini yoluna koyduktan sonra
Sus ehrine kar hareket etti. Bu ehir denizin ortasndadr.
S e l a h e d d i n bu ehre kar kuvvetli kuleler ina etti ve
Sura kar at muharebede btn kuvvetini gstermek
ARAP HKMDARLARI 447
isteyerek btn askerlerini harekete geirdi ve onlara u

szleri syledi: Deniz sahilinde Franklarn Susdan baka
barnabilecekleri bir yer kalmad. Bu ehri zaptedersek onla
rn btn mitleri krulr, biz de onlardan kurtuluruz,,. Bu
eit szler karlatklar glklere son verdi ( ? ). Romadan
gelen marki Sur ehrini kaleler inas ile takviye etmi ve
buraya cesur adamlar yerletirmiti. Bu sayede Franklar kma
hareketleri yapyor ve Araplar ldrp bilhassa denizde gemi
ler kullanarak geri dnyorlard.
Bunun zerine S e l a h e d d i n skenderiyeye haber gn
dererek byk gemiler istetti ve bunlar Sur limanna getirtti.
Bir gece Sur denizcileri kk ve sratli kayklarla hareket
ederek Arap gemilerinin birounu tahrip ettiler ve garptan
gelen 2 mehur deniz kaptann yakaladlar, dier denizciler
de kendilerini denize atarak bouldular, daha bakalar da
Berut istikametini tutarak katlar. Franklar bunlar takip ederek
biroklarn yakaladlar, dierleri de denizde bouldular.
S e l a h e d d i n bunlarn uradklar felketi ve karadan harp
edenlerin karlatklar glkleri gz nne getirerek muha
riplerin honut olmadklarna karar verdi. Bunun zerine ina
olunan kuleler yakld, mancnklar ve geride kalan gemiler
imha edildi ve S e l a h e d d i n Surdan ayrlarak A kkya
gitti. Daha sonra ordusuna mensup herkiinin memleketine
gidip evinde istirahat etmesini emretti.
Bu srada Halife N s r ile S e l a h e d d i n arasnda
ihtilf kt. Sebebi S e l a h e d d i nin Suriyeden alnan ver
giyi halifeden kesmesi ve halifeuin Msrdan birey alabile
ceine inanmamas idi. Bundan baka S e l a h e d d i n iki
itike u szleri sylyordu: Badadtakilerin hutbelerden
isimlerini kaldrp, eskiden Msrda bulunan Fatmlerin isim
lerini yenileyeceim,,. N s r bu yzden znt iinde idi.
S e l a h e d d i nin Kuds aldktan sonra Badad bu haberi
gtrmek zere maiyetinde bulunan ve Badadn nisbeten
dk bir ailesine mensup bir adam eli olarak semesi hali
fenin zntsn arttrmt.
Ayn yl iinde ismi R t e m olan bir Trkmen oban
Trkmenlerden 5000 atl ile birok piyadeler toplayarak
memleketi yama etmek zere Kilikyaya geldi. Kilikya hki
mi L e o n hadiseden haber alarak Mara blgesindeki geit

leri bunlarn yzne kapad ve hepsini kltan geirdi. Fakat
5000 Trkmen, Halep civarnda toplanarak Antakyay ya
ma etmek zere hareket ettiler, Prens B o h a i m o n d bunlara
kar kt ve bunlar ayn suretle imha etti.
Araplarn 584 (M . 1188) ylnda S e l a h e d d i n bizzat
Krtler kalesine kar hareket etti ve bir gn burada harp ile
megul oldu. Sonra burasnn ok kuvvetli olduunu olduunu
grerek Antarsusa kar hareket etti ve adrlarn kurulma
sndan nce Halepliler buradaki surlara hkim oldular. ki
kulede buluan Franklar teslim olmak istemedilerse de sonunda
teslim oldular ve S e l a h e d d i n Antartus ehrinin suru ile
kalesini ve mehur Meryem Ana kilisesini ve ona bal btn
binalar tahrip etti. S e l a h e d d i n daha sonra Markiaya kar
hareket etti ise de burasnn bo olduunu (yahut tahliye edil
mi olduunu) grd ve bunun zerine Cebeleye kar hare
ket etti ve buradaki Araplar bu ehri ona teslim ettiler.
S e l a h e d d i n daha sonra Lzkiyyeye kar hareket etti ve
buraya kar son derece iddetli bir muharebe yapt. Halep
liler ehrin altna 60 arn uzunluunda ve 4 arn eninde bir
tnel atlar. Franklar bu hafriyat gkrnce korktular ve kendi
selmetleri iin sz istediler. S e l a h e d d i n de bunlarn oul
lar ile, zevceleri ile ve btn mallar ile kp gitmelerine,
yalnz davarlarn, davarlarn yemlerini ve harp letlerini
brakmalarn istemiti. S e l a h e d d i n Lzkiyeyi aldktan
sonra burasn Hama emiri olu Takyyddine verdi.
Bu srada Frank muharipleri Sicilyadan gemilerle gelerek
hristiyanlara yardm ettiler. Bunlarn kumandan, S e l a h e d d i n
ile konumak istemi ve sultan ona msaade etmiti. Kuman
dan sultana u szleri syledi: Siz btn sahil boyunca Frank
larn hkmdarsnz, fakat Franklara braktnz yer ok k
ktr. Sizin onlar tamamiyle ortadan kaldrmanz doru de
ildir. nk bu takdirde byk bir millet deniz yolu ile ge
lerek size hcum eder, siz de bu yzden birok eziyetlere
urarsnz. Bu zavall kimselerin size komu kalmalar daha
iyidir. nk karada yaayanlar ile sizin aranzda bir engel
gibi kalyorlar,,.
S e l a h e d d i n de u cevab verdi: Bizim eriatmz
ARAP HKMDARLARI 449
dinimizi btn kuvvetimizle yksek tutma emreder. Onun iin

Allah ne dilerse o olur,,. Bunun zerine bu Frank, S e l a h e d
d i n in yanndan ayrld ve memleketine dnd. S a l h a d-
d i n buradan hareket ederek Sehyona 1 kar adrlarn kur
du ve burasnn iki vadi arasnda kayalk bir yer zerinde
kurulduunu grd. Burada yaplan muharebe neticesinde,
eraf sulh isteyerek ehri teslim ettiler. S a l h a d d i n bura
m B u z a n olu M c a h i d d d i n in klesi olan K u -
m a r T e k i nin olu N a s r d d i n M a n g u r a s a 2 verdi.
Sonra S e l a h e d d i n urubaks 3 da ald ve buradan Der*
bisaga gitti ve buraya kar harp aarak muvaffak
oldu. Sonra Barasa kar hareket etti. Burada kfi miktarda
asker yoktu ve burada bulunan zavalllarn kumandan ehri
teslim etti. Btn bu ehirlere Araplar yerletirilmi olmakla
beraber Antakyallar mthi bir korku iinde idiler. nk
btn yollar kapanmt ve kendilerine buday gnderilmiyor
du. Bu yzden P r a y n s , S e l a h e d d i n e kar tevazu gs
tererek sulh iin yalvard. S e l a h e d d i n de 8 ay mddetle
sulh yaparak Halebe hareket etti ve buradan ama giderek
birka gn istirahat etti. Sonra yola kt ve Safede kar
iddetli bir harp at. Buras da teslim oldu. S e l a h e d d i n
daha sonra birok eziyetleri mteakip Kevkab kalesini ald.
Bu yl iinde M i t r a n o l u diye maruf olan am tabibi
M u v a f f a k A s a d vefat etti. Bu adam bu fani dnyann
an-u erefine kaplarak dinini brakt ve mslman oldu. B
yk bir servet sahibi idi ve S e l a h e d d i n onu cariyelein-
den biri ile nianlamt. Tabib, ksa bir zamcn sonra ld ve
ad da unutuldu. S el a he d d i nin lmnden sonra, karsnn
(yani tabibin kars) kendisinin ok sevdii bir ocukla mn
zevilerin evlerini dolaarak sadaka istedii grlyordu.
Araplarn 585 (M. 1189) ylnda B o h a i m o n d ve Antak-
yal P r a y n s , Hrim havalisini yama ettiler. Bunlar Laie
kadar ilerlediler ve Araplar da, hristiyanlar da beraber ldr
dler. Saidan prensi A r n a t kendi ehrinin elinden alnmas
2 (Bk. bn l-Esr, c. 12, s. 4).

3 Bk. bn l-Esr, c. 12. s. 4).
4 ugr ve Bakas (Bk. bn l-sr, c. 12, s. 4).
Ebu'l - Farac Tarihi, F. 29

zerine A m o n kalesine giderek orada ikamet etmi iken Se-

l a h e d d i nden ald sz zerine buradan karak 3 aylk bir
mtareke istemi ve bu mddet iinde adamlarn Surdan
harice yollamak, bundan baka kaleyi teslim etmek mukabi
linde am havalisinde kendisine yetecek bir kasabaya talip
olmutu. S e l a h e d d i n buna raz oldu, fakat sonra A m a fn
kendisini hilelerle aldattn ve siperler kazarak, surlar ina
ederek vaziyet aldn grd. Bu yzden kendisini ziyarete
geldii bir gn onu balatarak ama gnderdi ve ancak
Arnon kayasn teslim ettikten sonra onu serbest brakt.
Yunanllarn 1500 (M. 1189) ylnda K l A r s l a n
ile Sebastiada ikamet eden en byk ordu arasnda ihtilf
km ve sultann olu ile beraber olan 4.000 kadar Trkmen
katledilmilerdi. Bunun zerine sultann damad olan Emir 2? z-Zi
ra /n a h aralarn buldu ve sultan hciplik eden / h t i y a-
r d d i n H a a n azletti. nk bu adam sultan ile oul
lar arasnda fesatlar karyordu, t h t i y a r d d i n oullarn,
hizmetilerini ve 200 atldan mteekkil akrabasn toplayarak
Kamyuh ovasna vard zaman sultann olu Trkmenler
gnderdi ve bunlar onu, oullarn ve yannda bulunanlar
kldrdler, bilhassa kendisini para para ederek her para
sn mzrak ucuna astlar ve ha bayram gnnde Sebastia-
da dolatrdlar.
Bu yl iinde K l A r s l a n m olu M u i z z d d i n
K a y s e r a h Malatyada hkm srd. Ayn yl iinde muh
telif milletlere mensup ve saylamayacak derecede ok Franklar
Sur ehrinden karak A kkya kar hareket ettiler. S e l a
h e d d i n keyfiyetten haber alnca ok zld ve endieye
dt. Sonra btn ordularn toplad ve bizzat balarna gee
rek Franklara yakn bir yerde kararghn kurdu. S e l a h e d
d i n Franklarn gittike kuvvetlendiklerini ve hergn deniz yolu
ile yardm ve levazm aldklarn grerek ard ve erafn
toplayarak bunlarn reyini ald. Bunlar vakit geirmeden har-
bedilmesi ve Franklarn daha fazla kuvvetlenmelerine meydan
verilmemenini istediler. Bunlar 7 inci ayn birinci gnne m
sadif cuma gecesini, hazrlk yapmakla geirdiler ve gnn
domasyla harbe atldlar. Muharebe gnein batmasna kadar
devam etti ve iki ta: af cesaretle dverek btn geceyi atla-
ARAP HKMDARLARI 451
rnm srtnda geirdiler. Muharebe cumartesi gn de btn

gn devam etti. Franklar harbetmekle megul olduklar srada
Frank adr bulunmyan imal taraf bsbtn boalmt. S e l a
h e d d i n frsattan istifade ederek A kkya girdi ve ehrin iine
birok piyade askerlerle gda maddeleri ve sair lzumlu ey
leri ald. Sonra muharip olmayanlar ehirden kard ve ehir
de bulunanlarn hepsini yalnz surlar zerinde kalarak deil,
huru hareketleri yapmak suretiyle harbe itirake davet etti.
Bunlar da Franklar vuracaklar ve iki tarafl hcumlar sayesin
de Franklar yeneceklerdi. Fakat Franklarn saylar o kadar
ok idi ki bu vaziyet yznden de krlmadlar. Yalnz iki ta
rafla dvtkleri iin ehri zaptetmeleri uzun srmt. Byle
olmasayd idi ehri sratle alabileceklerdi.
Haftann ikinci gn Franklarn atllar Araplarn adrlarna
doru hareket ettlar, bunlarn yanlarna piyadeler piyadeler
almadan saldrdlar ve birok kimseleri ldrerek geri dndler.
Araplar bunlar takip edince atllar *H a a gerilenler tepesi diye
maruf alan tepeye sndlar S e l a h e d d i n Franklarn tepeden
istifade ettiklerini grerek kararghm Akkya nazr bir mukabil
tepeye nakletti. Araplarn piyadeleri her gn buradan hareket
ederek Franklarn piyadelerine hcum ediyorlard. Anlatldna
gre birgn Franklar ehrin iindeki araplara u szleri syle
diler: imdiye kadar yal adamlarla dvmekten bktk. Bugn
de gen ocuklarla dverek elenmek istiyoruz,,., Sonra 100
Frank genci getirdiler. Araplar da bunlara kar 100 Arap gen
ci kardlar. Bunlar evvel birbirlerine ta atarak dvtler.
Sonra ellerine sopalar alarak dve devam ettiler. Araplarla
Franklar birbirlerine kartlar ve Frank genleri Araplar ka
maa ve ehre girmee mecbur ettiler.
Yedinci ayn 20 iraei gnnde mthi bir muharebe oldu
Franklar ekirge srs gibi adrlarndan* akn ettiler. Kural
lar da krmz bir rt ile muhafaza olunan ve papaslar tara
fndan ba zre tanan ncili alarak hareket etti. S e l a h e d
d i n bu manzaradan korktu ve askerlerine bararak onlar
korkuttu ve bunlar saff- harp nizam aldlar. Franklarn sol
cenah S e l a k e d d i n i n yeeni T a s k t y y d d i n m e r in ku
mandas altndaki sa cenabn zerine yklendi. Bu cenah Frank
larn hcumuna muhteem bir surette dayand. Franklarn kral
Araplarn ba emediklerini grerek cesaretini toplad, yz

nn zerine ha iareti yaptktan sonra Arap askerlerinin en
ok bulunduklar yerin zerine doru yrd. S e l a h e d d i n ' in
oullar A f d a l ve Z a f i r , Kpa kalesi emiri K u t b d d i n
b. N u r e d d i n b. K a r a A r s l a n ve Nablus emiri L a i n
o l u ve daha bakalar burada bulunuyorlard.
ki taraf birbirine karnca Franklar orakla ot bier gibi
araplar bitiler ve Araplar kamaa baladlar. Franklar elle
rinde kl olduu halde Araplar takip ettiler ve Araplar fena
halde krldlar. Franklar Araplarn kararghna gelerek a
drlar soydular ve yollarda rastgeldiklerinin hepsini ldr
dler. Arap muhacirleri am ve Taberiyeye kadar uzan
mlard. Franklar Araplar bir fersah kadar kovaladktan
sonra geri dndler ve Araplara ait sol cenahn yerinden
kmldamam olduunu grdler. Kendileri yorgun ve bu
Araplar rahat olduklar iin bunlarla dvmediler, adr
larna giderek silhlarn kardlar. Bunun zerine S e l a
heddin bararak ve herkesi tevik ederek kaanlar geri
dnmee evketti, bunlar da geldiler ve l gibi adrlarna
serildiler. Maktul denler saylnca bunlarn 4100 kii olduklar
anlald. S e l a h e d d i n emretti ve A kkdaki Araplar llerin
cesetlerini denize attlar. Deniz kysnda olan bir adam denize
bir adam atldka elindeki sicimi dmlyordu. Bylece Arap
maktullerin says anlalmt. Franklardan maktl denlerin
says da 2000 idi.
Bunun zerine eraf S e l a h e d d i n in bu yerden hareket
ederek Franklardan biraz uzaa ekilmesini tavsiye ettiler. leri
srdkleri sebep u idi : Belki bu mntakadaki hava maktllerin
taaffn yznden zehirlenirdi. Araplarn ekilmeleri zerine
Franklar tepe ile deniz arasnda derin bir ukur kazdlar ve
bylece A kkya g-iden yolu araplarn yzne kapadlar. Bir
kimsenin ieri girmesine veya yani, dar kmasna imkn
kalmamt.
S e la h e d d in bu srada Almanya kral (yani I. F r e d e r ik
B a r b a r o s s a ) nn stanbul yolu ile ve 200.000 atl ve piyade ile
gelmekte olduunu haber ald. Bu yzden mteessir olan S e
l a h e d d i n , a d d a d olu B a h a d d i ni halifenin nezdine el
i olarak gnderdi ve btn ark hkmdarlarna eliler gnde
ARAP HKMDARLARI 453
rerek derhal yola kmalarm, kmadklar takdirde Arap dev

letinin batan baa ortadan kaldrlacan bildirdi. Araplarn
586 (M. 1190) ylnn hull zerine S e l a h e d d i n Frank ka
rarghndan uzak bulunduunu, Franklarla A kkdan baka bir
yerde harbedecek yer bulunmadn sanyordu. Bu srada bir
den bire byk bir Frank ordusu Araplarn karargh zerine
hcum etti. S e l a h e d d i n lde bulunuyordu. Fakat kardei
A d i l burada idi. O da derhal askerlere bard, bunlar da
atlarnn srtna atladlar ve Franklarla Araplar birbirlerine ka
rtlar. Birok Araplar maktl dmt. Akam olmasayd tam
bir hezimete urayacaklard. Akam olduu iin Franklar da
dndler ve kararghlarna gittiler.
K yaklamakta idi ve iki tarafn karargh arasnda son
derece mlevves bir saha bulunuyordu. Bu yzden bir kimse
buradan at ile geemedii gibi hi bir taraf ta dmanna
yaklaamamakta idi. A kknn iinde bulunanlar S e l a h e d -
d i ne dair hibir haber alamadklar gibi, S e l a h e d d i n
de Akknn iinde bulunanlar dair hibir haber alamyordu.
Akkllardan biri deniz yolu ile yze yze kaarak S e l a
h e d d i n in yanna geldi ve Franklarn ehre kar son derece
iddetli bir harp atklarn, ehre hkim kuleler vcuda getir
diklerini, ehrin iinde bulunanlarn byk bir sknt geir
diklerini anlatt.
S e l a h e d d i n atna binerek Franklara kar yrd.
Franklar kendisi ile muharebeye mecbur etmek ve bylece
ehir iindekilerinin bir mddet istirahat etmelerini temin etmek
istedi. Fakat Franklarn kazdklar derin ukuru grd ve bunun
ilerlemee imkn vermediini anlad. Bunun zerine S e l a
h e d d i n parmaklarn srarak geri dnd ve Telia di Egla-
da kararghn kurdu. Burada Franklardan uzaka bir mesafede
idi. Btn Arap hkmdarlar S e l a h e d d i nin etrafnda
toplanmaa balamlard. Gelenler Sincar emiri m a d d d i n
Z a n g i , Dezite emiri M u i z z d d i n S e n c a r a h b.
S e y f d d i n G a z i b. M e v d u d , Musul emiri A l i y y d d i n
H u r a m a h b. M e s' ud, Erbil emiri M u z a f f e r d d i n
b. Z e y n d d i n K a v a k (Kujek) idiler. S e l a h e d d i n
ate atmay bilen iileri A kkya gtrd ve bunlar Frank
lara yardm etti, nk rzgr ehre doru esiyordu. Bu yz
454 A B U L - F A R A TARH
den birok ahali kulalerin yanmas yznden tututular ve

yandlar. Franklarn kazdklar ukur ise onlar yakc alevler
karsnda kamaktan alakoydu. Bu kuleler tekerlek zerinde
yryordu. Frenkler istedike bu kuleler sayesinde ehirin
suruna yalayor ve bu kulelerin iindeki muhariplerden isti
fade ediyorlard. Yine Franklar istedike bu kulelere halatlar
geirerek kendi taraflarna ekiyorlard. Bu manzarann seyri
hayret verici idi.
Almanya (Cermanya) kral stanbula kar geldii za
man Yunanllar onu ilerlemekten alakoydular. Bu yzden kral
onlarla dvt ve onlar malp etti. Yunanllar da ona
boyun ediler ve yol verdiler. O da denizi geerek K l
A r l a nn memleketine geldi. Sultann olu K u t b d d i n
M elikah Trkmenlerden bir ordu toplayarak Almanlarla
harbe tututu. Trkmenler maip olarak katlar. Almanlar,
Konya ehrine girdiler ve burada birok kimseleri ldrdler.
Bu srada Yunanllarn by olan ve aslen Malatyadan
gelen Papa M i c h a i l vergi tahsiline karak bunlarla
maktl dmt. Sultan K l A r s l a n Konya kalesine
kapanmt. Sonralar Alman kiralna hediyeler verdi, onunla
sulh yapt ve gemesine msaade etti. O da bu memleketten
geerek Kilikya memleketine gitti. Kilikya hakimi L e o nun
torunu ve Istefanm olu L e o n , Tarsusa gelerek Alman
kiralna itaat gsterdi. Yal olan Alman kral nehirde yzmek
istemi, fakat ortalk ok souk olduu iin hastalanm ve
burada lmt. Olu da onun cesedini Antakyaya tad
Almanlar buradan Trablusa gittiler. Yolculuk yznden
ok yorgun olduklar iin birka adam deniz zerinde kaldlar
ve buradan A kkya geldiler. Almanlarn birou hastalk
yznden Kilikyada lmlerdi.
Daha sonra ngiltere kral (I . R i c h a r d - Arslan Yrekli)
memleketinden karak Kbrs Yunanllardan ald ve A kkya
kar karargh kurdu. Franklar onun gelmesi ile son derece
kuvvetlenmilerdi. A kknm iinde Arap emirlerinden 20 si
bulunuyordu. Bunlar S e l a h e d d i ne u haberi gnder
1 B e d j a n un notu : A ra p ulem asntn a n la t n a gre M ild 9 0

y ln n 0 h a zira n n d a nehri g e ti i s ra la rd a b o u ld u .
ARAP HKMDARLARI 455
diler: Biz tamamiyle ypranm ve devaml harp yznden

zaiflemi bulunuyoruz. stelik hastalklar yznden ztrap
ekiyoruz,,.
S e l a h e d d i n ' in emri ile bunlar, denizyolu ile ehirden
ktlar ve onlarn yerini bakalar aldlar. Bunlar surlar ze
rinde harbetmek hususunda tecrbeli olmadklar iin Franklar
umumiyetle stn geliyor ve bunlar bir kuleye kar 7 manc
nk kurmu bulunuyorlard. Ingiltere kral, S e l a h e d d i n' e
bir eli gndererek unlar bildirdi: Kar karya gelip otu
racak olursak size bir zararm dokunmaz, belki iki tarafn ii
ne yarayacak bir ey yaparm,,. S e l a h e d d i n de u cevab
verdi: Bizim evvel aramzda sulhu salamlamamz, sonra bir
arada bulunmamz icap eder. Yoksa gzel gzel konutuktan
ve beraber yemek yedikten sonra harbetmek yakk almaz,,.
Bu sralarda ngiltere kral ok ar bir hastala urad
ve onun hastal Franklar harbetmekten alkoydu. Kral iyi
letikten sonra S e l a h e d d i n ' e bir eli gnderdi ve u szle
ri bildirdi: Sizinle konumamzn kesilmesi yznden beni mua-
haze etmeyiniz. nk hastalk mni oldu, iyilemi bulunu
yorum ve msaade ederseniz size hediyeler gndermek istiyo
rum. nk hkmdarlarn birbirlerine hediyeler, sefirler ve
muhabbet ifade eden szler teati etmeleri iyi bir eydir ve
arada harp olmas da buna mni olmamaldr. Atalarmz olan
eski hkmdarlarn braktklar kanunlar bize bunu retiyor,,.
S e l a h e d d i n de u cevab verdi: Siz de bizden bilmukabele
hediyeler kabl ederseniz, biz de sizin hediyelerinizi kabl
ederiz,,. R i c h a r d ' n sefiri bunun zerine u szleri syledi:
Bizde ahinler, kartallar ve daha baka terbiye edilmi ku
lar var. Hepsi de zaif dtler. Bunlar beslemek iin bize ta
vuk ve gvercin vermenizi rica ediyoruz. Biz de size bunlar
getiririz,,. S e l a h e d d i n in kardei M e l i k d i l glmseye
rek u szleri syledi: ngiltere kral hastalktan kalkt iin
gvercin yemek ihtiyacnda. ahinler ise bir bahaneden ibaret,,.
Bunun zerine S e l a h e d d i n ngiliz elisine hane hiPatler
giydirdi ve ona birok pililer, gvercinler ve kumrular verdi.
Daha sonra Franklar tarafndan S e l a h e d d i n ' e eli gele
rek meyve ve buz (yahut kar) islediler ve bunlar alarak git
tiler. Anlatldna gre ngiltere kiralnn arasra bu eit bo
456 ABU'L FARAC TARH
masallarla sefirler gndermesinden maksad S e l a h e d d i n'in

ve etrafnda toplanan hkmdarlarn kuvveti hakknda tam
malmat almakt.
ehrin iinde bulunanlar muharebenin iddetlenmesi ze
rine S e l a h e d d i n ' e haber gndererek Bize yardm gnder
mezseniz teslim olacaz,, dediler. Fakat S e l a h e d d i n Frank
lar kendisi ile harbetmee mecbur etmekten baka birey
yapamyordu. Franklar bu yzden iki ksma ayrlmlard, bir
ksm ehrin dnda bulunanlarla, dierleri ehrin iindeki
kuvvetlerle harbediyorlard. ehrin iinde bulunanlar ele ge
mek zere olduklarn grerek canlarn kurtarmak iin sz
istediler. Fakat Franklar u cevab verdiler: S e l a h e d d i n
yannda bulunan btn Frank esirlerini ve bizden alm olduu
btn ehirleri iade etmedike sz vermeyiz,,. Bunlar S e l a-
h e d d i n ' e bu cevab bildirdiler. A kkdaki Araplar muka
bilinde yalnz 3.000 esir iade ederim. A kky da bana bra
krlarsa bir ehir mukabilinde yalnz bir ehir veririm. Aksi
takdirde ehri klla alsnlar. Dier ehirleri de ayn ekilde
almaa alsnlar. nk ben de ayn ekilde bu ehirleri
almtm,, dedi.
Franklar bu cevab aldktan sonra hareketlerini hzlan
drdlar ve merdivenler kurarak surlarn zerine ktlar, ehrin
iine indiler ve birok kan dktkten sonra ehrin bir semtin
de bulunanlar bir araya topladlar. Araplar Franklara u sz
leri sylediler : S e l a h e d d i n ' e haber gnderip bizi altn
vererek ve istediiniz Frank esirlerini serbest brakarak kur
tarmasn isteyelim ve bizi o zamana kadar ldrmeyiniz,, de
diler. Franklar bu teklifi kabul ettiler ve 14 gn iinde yani
yeni ayn domasna kadar Selaheddin bize 200.000 altn dinar
ve kont, valye ve sair unvanlarla isimlerini kaydettiimiz
100 esir ve isimlerini bilmediimiz 1500 esir iade ederse biz
de sizi serbest brakrz,,.
Akk Araplar bu haberi W a t h d L a h a d - d in 'e bil
dirdiler, o da eraf toplad ve keyfiyeti onlara anlatt. Bun
larn hepsi tek bir azla Bu A raplar bizim kardeimizdir, on
lara kar lk ay d kalmamza im kn var m ? dediler ve
S e l a h e d d i n istediklerini vermei kabul ederek her tarafa
haber gnderdi ve Frank esirlerini toplad. S e l a h e d d i n
ARAP HKMDARLARI 457
verilecek altn hakknda da u szleri syledi : Her on gn

bu miktarn te birini vereceiz,, lk on gn geince Frank
lara haber gndererek Nezdinizdeki btn Araplar veriniz,
biz de size altnn te birini ve altnn geride kalan te ikisi
iin rehineler veririz. Yahut siz bize aldnz altn mukabi
linde rehineler veriniz,,. Franklar Bizim szmz kfi gelme
lidir, taahhdmz rehine yerine tutar,, dediler. Buna kar
S e l a h e d d i n ' in kalbi sertleti ve Franklarn artlarn kabl
etmedi. Franklar da kzdlar, Araplar balarla baladlar ve
ehir dndaki da tarafna gtrerek etraflarna ym yn
odun, f vesaireyi bir dvar gibi ydlar. Sonra kllarn
ekerek bunlarn hepsi drdler ve bylece Akk surlar
zerinde, ehir iinde ve ehir dndaki da etrafnda ld
rlen Araplarn says 1800 buldu. Bu hdiseler Araplarn 587
(M. 1191) ve Yunanllarn 1502 ylnn austos aynda ve
Arap ylnn 7 inci aynda vukubuldu. Bu hdiseyi tafsilt
ile anlatmamzn sebebi Araplar arasnda kazanm olduu
hrettir. Araplar Franklardan ekmi olduklar eziyetler hak
knda byk ciltler yazmlardr. Franklar, A kky aldktan
sonra iinde burasn muhafaza edebilecek kuvvetler braktlar
ve surlarn inasn temin edecek mimarlar braktlar. Sonra
Arsufa gittiler. S e l a h e d d i n de onlarla birlikte ilerledi. ki
taraf yolculuk esnasnda muharebeye devam ediyorlard.
Birgn Araplar Franklara ait bir takm eyaya kar hcum
ettiler. Bu hareket ngiltere kiraln kzdrd. O da byk bir
kuvvetle Araplar takip etti. Araplar daldlar ve ilerinden
biroklan katlar. S e l a h e d d i n ile birlikte seme araplardan
yalnz 17 kii ile trampet alanlar ve bayrak tayanlar kal
mlard. Franklar Araplarn kan bir hle sanarak uzakta
durmam olsalard S e l a h e d d i nini de ele geirirler ve bylece
Araplarn temel direi yklm olurdu. S e l a h e d d i n bu sra
larda mimarlar ve atllar gndererek Baras kalesindeki leva
zmn boaltlmasn ve kalenin tahrip edilmesini istedi. Bunlar
Bagrasa gidip kalenin bir ksmn tahrip ettikten sonra Kilikya
hkimi L e o nun kendilerini ele geirmek zere olduunu haber
aldlar ve burasn brakp katlar. Antakyallar bu katan
haber alarak Barasa geldiler ve kalenin iinde 12.000 lek
(makuke) buday buldular, bunlar Antakyaya gtrdler. Bu
buday son derece iddetli bir ktlk srasna tesadf ettii

iin ilerine ok yarad. Daha sonlar L e o n geldi ve Franklara
kar stnlk kazanarak B a r a s ' ellerinden ald.
S e l a h e d d i n adamlar gndererek Askalan tahrip etti
ve buradaki ahaliyi boaltt. nk Franklar Joppa' y ina
etmi ve burada ikamete balamlard. Buras Kuds ile A ska
lan arasndadr. Bu yzden Araplar Bizim burasn korumamza
imkn yoktur,, dediler. S e l a h e d d i n de Kudse gitti,
burasn kefetti ve muhafzlar arttrarak ve daha baka ted
birler alarak burasn takviye etti. Bu srada Malatya hkimi
M u i z z d d i n kendisine gelerek babas K l A r s l a n
dan ve kardelerinden ikyet etti ve bunlarn Malatyay elin
den almak istediklerini syledi. S e l a h e d d i n onu izzet ve
ikram ile karlad, kardei M e l i k A d i l m kzn ona zevce
olarak verdi, sonra onu Nalatyaya gndererek kardeinden
veya babasndan korkmamaa tevik etti.
ngiltere kral S e l a h e d d i n e bir eli gndererek u
szleri syledi: Bizim taraftakilerle sizin taraftakiler harp
yznden azaldlar. Bu ne zamana kadar byle devam edecek?
Bizim kllarmzda sizin kllarnz da kan ie ie doydu. O
halde bizden aldnz memleketlerle ibadetghmz olan ve
urunda buraya kadar gelmi bulunduumuz Kuds bize
iade ediniz. Biz de memleketlerimize dnelim ve hepimiz dinle
nelim,, . S e l a h e d d i n u cevab verdi : Bu memleketler
eskiden bize ait deildi, Rumlara aitti. Araplar buralarn ftu
hata baladklar zaman Rumlardan aldlar. Araplar zaifledikleri
zaman siz buralarn onlardan aldnz. imdi de biz kendi
memleketlerimizi sizden alm bulunuyoruz. badetghmz oldu
unu sylediiniz Kudse gelince buras bizim de ibadetgh-
mzdr ve biz buraya sizden fazla hrmet ederiz ve ta3zim
gsteririz. nk Allah Kurbannda byle emrediyor .
ngiltere kral Sultan S e l a h e d d i n'e bir eli daha
gndererek unlar bildirdi: Kardeiniz M e l i k A d i l ' in hem
iremi alarak akrabam olmasn istiyorum. nk hemirem de
Kudste ibadet etmek zere benimle birlikte gelmiti. Sahil
boyundaki ehirleri kardeinize verir o da bu sayede kalelere,
ehirlere ve kylere hkim olursa ve kyler fakirlere ve hos-
pitallere ait saylrsa bu akrabalk tahakkuk eder. Ben de
ARAP HKMDARLARI 459
Franklarn ellerinde bulunan sahil ehirlerini kzkardeime

veririm. Kzkardeimin ikametgh Kudste olacaktr,,. S e l a
h e d d i n bu teklifi kabul etmek istemedi. Fakat kardei d i l
arzu ile yanyordu. Onun iin eraf ve bykleri kardei
S e l a h e d d i n e gndererek teklifin kabuln temin etmek
istedi. S e l a h e d d i n inad ile muhalefet ettii iin ma
virleri u tavsiyede bulundular: Bu iin olmyacan ve byk
bir kiraln kz olan bu kadnn bir Arapla evlenmek istemiye-
ceini biliyoruz. Kadnn kardei de bunu ok iyi biliyor.
Belki kral bunu bir hile ve bir ltife olarak teklif etmitir.
Onun iin siz de kardeinize eziyet etmeyiniz,,. S e l a h e d d i n
bu ekilde kandrld. O da ngiltere kiralna teklifi kabl
ettiine dair bir eli gnderdi. Kral eliyi 3 gn yannda
alakoyduktan sonra 3 nc gn S e l a h e d d i n e u haberi
gnderdi: gndr, geceli gndzl, kzkardeimi kandrmak
iin uratm. Fakat kandramadm. Kz kardeim diyor ki,
d i l gerek bir hristiyan olursa izdiva vuku bulur, yoksa
olmaz,, S e l a h e d d i n i n elisi bu haberi alarak mecburiyet
iinde geri dnd.
Bu sralarda S e l a h e d d i n ' i n yeeni T a k y y d d i n
m e r , Halat zaptetmek zere hareket ettii srada yolda
ld ve onu alarak Maiperkatta gmdler. Bu adam hristi-
yanlarn iddetli bir dman idi ve Cebel Jurda tazyika u
rayan Ermeni iftilerinin kann merhametsizce dkmt Olu
M e l i k M a n s u r yannda idi ve bu zat Maiperkatta kuv
vet kazanmt. Kendisi S e l a h e d d i n' e haber gndererek
babas T a k y y d d i n ' e ait lkeleri kendisine brakmad
takdirde Halat emiri B u h t a m a r ile birleeceini bildirmiti.
Bu yzden S e l a h e d d i n bir mddet iin onu taciz etmedi
ve bir mddet sonra babasnn lkelerini A d i l e vermek mu
kabilinde M e l i k M a n s ura. Edessa, Harran ve Samusatay
brakmt.
Franklar ve Araplar Askalana doru ilerlerken, bir gn
kararghlarn kurduklar zaman Araplan, kendi karargahlarn
dan kp odun toplamaa giden Franklara pusu kurdular.
Franklar kurulan pusunun farkna vararak atlarna bindiler ve
Araplarn pususuna dorudan doruya yryerek S e l a h e d
d i n in zabitlerinden asilzdeyi ldrdler ve Franklarn
neferlerinden ancak iki atl Araplarn eline dt. Ingiltere kral

A d i l e haber gndererek psu yznden onu tahkir etti ve
u szleri ilve etti: Sizi grmek ve sizinlek onumak istiyorum.
Franklar kararghlarnn dnda byk bir adr kurdular ve
dil, Ingiltere kiralnn yanma gitti burada btn gn
beraber oturdular ve akama doru ayrldlar. Ingiltere kral
A d i l e u szleri syledi: Kardeiniz Sultan ile ayn ekilde
bu adrda oturmak, onu grmek ve kendisi ile konumak is-
toyorum,,. d i l bunlar S e l a h e d d i n ' e bildirdi ise de
Sultan iki sebepten dolay bunu arzu etmedi: Birincisi korku
idi, kincisi onun ayana gitmei kklk saymakt. Onun
iin u cevab verdi: Hkmdarlarn sulh yapmadan nce
bulumalar yakk almaz. Sulh ise henz istikrar bulama
mtr. Sulhu yapma dnsek dahi ben sizin lisannz, siz
de benim lisanm anlamyorsunuz. Bu yzden aramzda bir
tercman bulunmas icap ediyor. O halde bu tercman aramz
da elilik etsin. Onun iin bulumamza lzum yoktur. K
mevsiminin hull zerine ngiltere kral A kkya gitti. Selahed
din ise Kudse gitti ve kirala 24.000 altn dinar gnderdi ve
bunlarla Franklarn elindeki arap esirlerini kurtard.
Araplarn 588 (M. 1191) ylnn banda Franklar Askalana
gittiler ve buradaki binalarn tamiri ile megul oldular. Sonra
Sur hkimi olan Markisile ngiltere kral arasnda ihtilf bas-
gsterdi, nk kral onun Sur zerinde mstakillen hkim
olmasnn doru olmadn syleyerek burasn elinden almak
istedi. Bunun zerine M a r k i Araplarla beraber olacan S e
l a h e d d i n ' e vad etti ve Araplarn savan benimseyeceini
syledi. Markisin elisi S e l a h e d d i n ile bu meseleyi konu
makta olduu srada rahip elbisesi giyen iki smail, atnn
srtnda dolamakta olan Markisin zerine atldlar, ilerinden
biri onu bakla vurdu ve arkada civardaki bir kiliseye kat.
Vurulan Markisi de bu kiliseye getirmilerdi. Markisi vuran
Ismailnin arkada nn hl sz syleyebildiini grerek kili
senin iinde zerine atld, onu tekrar vurdu ve Markis hemen
ld. Franklar bu iki Ismailyi yakalayarak onlara ikence etti
ler, bunlar da ngiltere kiralnn kendilerini gndermi olduunu
sylediler. Aradaki husmet dolaysiyle Franklar katillerin sz
ARAP HKMDARLARI 461
lerine inandlar, fakat daha sonralar smaillerin reisi olan
Sinann bunlar gndermi olduu meydana kt.
Bunun zerine Ingiltere kral Suru Kont H a n r iye
( H e n r i , C o m t e d e C h a m p a g n e ) verdi, o da Markisin
kars ile evlendi ve bu kadn hamile olduu halde onunla gayr-i
meru bir harekette bulundu.
Franklar kuvvetlerini toplayarak Daruma kar karargh
kurdular ve burasn dve dve araplardan alarak ehrin
iinde bulunanlarn hepsini ldrdler. Franklar bu srada
Msrdan gelen S e l a h e d d in'e altn getiren bir byk Arap
kervann yakaladlar. S e l a h e d d i n Franklarn byk bir
ordu ile Kudse kar yrmek zere olduklarn haber alarak
ordularn toplad ve Kudsn surlarn kuvvetlendirdi. Frank
larn Kudse kar yrmee hazrlanmalar zerine Ingiltere
kral onlar bu hareketten alakoydu ve u szleri syledi
Kuds mntkas susuzdur. Araplar ehrin etrafndaki su
kaynaklarn tahrip ettiler. Nehir ise bir fersahtan fazla uzak
tadr. Onun iin Kuds Akk gibi sanmaynz. Deniz olmasa
idi Akk civarnda da iki gnden fazla kalamazdk,,. Hepsi bu
nasihati dinlediler ve Gazzeje kar yrdler. S e l a h e d d i n
bunlarn Kudsten dnmelerinden memnun oldu ise de Msr
hesabna korkuya dt. Bunun zerine ngiltere kral S e l a
h e d d i n'e bir eli gndererek u szleri bildirdi : Korku
veya zaf yznden uzak bir yere gittiimi sanmaynz. nk
bir ko ancak hasmn toslamak iin geriler. Onun iin talep
lerimizi gznnde tutarak sulh yaparsan senin iin iyi olur.
Ben de size bunu bildirmi bulunuyorum,, . Birok elilerin
mbadelesinden sonra sulh oldu. Franklarn elindeki memle
ketler kendilerinde kalacakt. Yani Joppa ve havalisi, Kayseri,
Arsuf, Hayfa, Akk, Antakya ve Trablus Franklarda kalacak,
geride kalan ehirler Araplara ait saylacak ve Askalan bir
harabe olarak braklacakt. S e l a h e d d i n Franklara Aska-
lann inas iin kfi derecede altn verdi. Yol alm ve
Franklarn birou Kudse ibadet iin gelmilerdi. S e l a
h e d d i n bunlar arlad ve onlara hediyeler ve binek hay
vanlar verdi. Denildiine gre Ingiltere kral S e l a h e d d i n e
haber gndererek u szleri syledi: Franklardan mhrm
tamayanlarn Kudse girmelerine msaade etmeyiniz,, S e l a -
h e d i n d e akll adamlarn toplad ve onlara u suali sordu:

Bu meselede kiraln maksad nedir ? Bunlar dndler ve
u cevab verdiler: Franklarn buraya gelmekten gzettikleri
byk maksat Kudste ibadetten ibarettir. Bunu yaparak
memleketlerine dndkleri takdirde tekrar buraya gelmek
istemezler. Kral bunlar ibadetten alakoymakla tekrar buraya
gelmek istedii zaman bunlar kolaylkla toplama ve getir
mei gzetliyor,,. Bu yzden S e l a h e i n kirala u cevabi
verdi : Bu insanlar yabancdrlar. Arada sulh olduktan sonra
onlara ceza veremem. Siz onlara mani olmak isterseniz eliniz
den geleni yapnz,,.
Franklar A kky zaptettikleri zaman Arap asillerinden
ikisini esir ettiler. Bunlarn biri M a t u b o l u , dieri harem-
aas olan K a r a k u idi. Bu K a r a k u aslen Rumdu.
S e l a h e i n onu Afrikaya gnderdi. O da birok ehirleri
zaptetmi, sonra Msra dnerek burada bugne kadar kendi
adn tayan suru ina etmiti. Sonra bu adam A kkdaki Arap
larn ordu kumandan idi. Franklar onun iin kurtulu akesi
olarak 8. 000 dinar istediler. O da u suali sordu: M a t u b
o l u 'ndan ne kadar ake istediniz?,,. Franklar u cevab ver
diler: 30.000 dinar,,. K a r a k u da Ben de ayn paray veri
rim. nk M a t ub o l u nun 30 ve benim 6 vermem caiz
deildir,, dedi. Franklar gldler ve ondan da 30.000 dinar
aldlar. K a r a k u un buna benzer birok hikyeleri vardr.
irlerden biri ona dair tam bir eser yazd ve K a r a k u ?un
lmnden sonra bu eseri neretti.
S e l a h e i n sulhten sonra Beruta gitti ve Antakya
prensi B o h a i m o n yanna geldi. S e l a h e i n onu izaz
etti, kendisi ile yannda bulunan 14 aslzdeyi hane hilat-
lerle ssledi ve ona Araplara verilen Antakya vergisinin
yarsn hediye etti. S e l a h e i n prensin korkmadan yan
na gelmesini ve kendisine itimat gstermesini hayretle kar
lad ve bu yzden onu ok fazla arlad Sonra onunla sulh
iini konutu. S e l a h e i n buradan ama gitti. ngiltere
kral hemirezdesi Kont H a n r i 'yi A kkda brakt. Sonra
deniz yolu ile memleketine gitti. Onun memleketine varmadan
ld haber veriliyor.
Yunanllarn 1503 (M. 1192) ylnn austos ay sonunda
ARAP HKMDARLARI 463
Sultan K l A r s l a n Konya ehrinde vefat etti. Bu adam

korku ve dehet verici idi. Akll idi ve Rumlardan birok
memleketler almt. htiyarlad zaman topraklarn oullan
arasnda taksim etti ve bunlarn arasnda fakir ve yoksul bir
adam gibi yaad. Hangi olunun yanna gittiyse, olu rahat
sz oluyor, o da onu brakarak baka bir olunun yanna gi
diyordu. Berolu emiri, olu G y a s d d i n K e y h u s r e v ' i n
yanna gittii zaman onu izaz ile karlad, iyi muamele etti ve
istirahatini temin etti. K e y h u s r e v ordusunu toplad ve ih
tiyar babas kendisi ile birlikte hareket etti ve Konyaya kar
ilerleyerek burasn kardei K u t b d d i n den aldlar. Daha
sonra Aksaraya kar hareket ettiler ve Sultan K l A r s l a n
burada hasta dt. Onun yanna olu K e y h u s r e v ' i getir
dikleri zaman ld ve Konyada defnedildi. G y a s d d i n
K e y h u s r e v , kardei R k n d d i n n, daha sonra gstere
ceimiz gibi Konyay Allahn inayetiyle zaptetmesine kadar
burada hkm srd. K l A r s l a n 38 yl hkmran ol
mutu. Bu hkmdar M e s ' u d un, o da K l A r l a n n,
o d a S l e y m a n n, o da K a t l a m n, o da Y a b g unun,
o da S e l u k un, o da D u k a k ' n olu idi. K l A r s
l a n , hkmdarlk eden 12 oul brakt.
Bu srada S e l a h e d d i n iddetli bir hummaya tutuldu
ve Araplarn 589 1 ylnn 2 inci aynn 27 inci gnnde ve haf
tann 4 nc gnnde amda vefat etti. On yedi erkek evlt
ile bir kz evlat brakmt. ld zaman hzinesinde bir tek
dinar ile 36 zuze bulunmutu. nk ok ak elli idi ve ba
sayede ykselmiti. Denildiine gre S e l a h e d d i n am
ald zaman hzinedeki her dinar ve zuzeyi kard ve huzu
runda byk bir yn para toplad. Bunun zerine M u k a d a m
o l u adn tayan birine u emri v erdi: Bunu asilzdeler,
atllar ile kleleri arasnda taksim et ve her adama
bir avu dolusu ver,, . Bu adam avucunun iine az para al
d iin Selaheddin onu tekdir etti ve "Avucunun iini
1 B e d j a n 'n notu : Selaheddin M ild n 1193 y ln n 4. ezar gn l-

d g zam an 57 y a n d a id i. D e n ild i in e gre lecei srada em irlerden
birin in , ke fe nin i bir sa r a asarak arda dolam asn ve u szleri sy
lem esini e m retm iti : S ulta n Selaheddin ld ve b t n m alla rn d a n y a l
nz bu kefen parasn a lp g t rd .
iyice doldur,, dedi. Mukadam ola glmee balad. S e l ci

fi e d d i n de niin gldn sordu. M u k a d a m o l u u
cevab verdi; N u r e d d i n ' in oturduunuz yerde oturduu
bir gn hatrladm. Kendisine zmle dolu bir sepet getiril
miti. zm daneleri iri idi. N u r e d d i n emretti: Bu zm
leri eraf arasnda avu avu dat,,. Ben de avucumu doldura
rak vermee baladm. Bana Dikkat et, dedi zmleri bu e
kilde datrsan hepsine yetimez.,, S e l a h e d d i n de gld
ve Hasislik hkmdarlara deil bezirgnlara yakr. Onun
iin tek avula deil ift avula dat,, dedi. Orada bulunan
larn biri kendisine isabet eden avuta 158 dinar bulunduunu
sylyor.
Selaheddin A kknn karssnda karargh kurduu
srada ordunun kads ile birlikte birg at srtnda dolarken
Yahudinin biri bard ve u szleri syledi: Araplarn eri-
atinden yardm diliyorum,,. Kleler bu adama sordular: Has-
mn kim ve kimin tecavzne uradn?,, Yahudi u cevab
verdi: Hasmm sultan kendisidir ve onun kleleri bana te
cavz ettiler,,. S e l a h e d d i n bu szlerden hiddetlendi ise
de derhal atndan indi ve kad da ayn ekilde hareket etti.
Sonra Selaheddin kadnn karsnda yahudi ile beraber yan-
yana durdu ve yahudi u szleri syledi: Ben bir yahudiyim
ve am tacirleridenim. Deniz yolu ile skenderiyeden geliyo
rum. Yanmda 20 yk eker vard. Akk limanna knca si
zin adamlarnz beni soydular ve bana u szleri sylediler:
Sen bir kfirsin ve senin mallarn sultann hakkdr.,, Bunun
zerine S e l a h e d d i n ekeri alanlar getirtti, bunlar ekeri
hzineye vermi olduklarn sylediklerinden ekerin bedeli
onun emri ile yahudi tacire verildi.
Dier bir gn Sultan S e l a h e d d i n eraf ile birlikte
oturuyordu. ocuk yanda olan kleler birlikte oynuyorlard.
Bunlardan biri ayandaki sandal alarak dierine att ve san
dal S e l a h e d d i n in dizi dibine dt. Sultan derhal y
zn baka bir tarafa evirdi ve yanndaki adamla konuma
a dalarak hadiseyi grmemi gibi davrand.
Dier bir gn sultan susam ve su istemiti. Kleler bir
birlerine Sen getir,, deyerek ve ii birbirlerine atarak suyu
getirmediler. Bunun zerine S e l a h e d d i n tekrar su istedi ve
ARAP HKMDARLARI 465
bylece emrini be kere tekrarlad. Su g-elince suyu iti ve zerre

kadar hiddet gstermedi.
Dier bir gn hastalktan kalkmasn mteakip hamama
gitmi ve bir miktar souk su istemiti. Suyun bir ksmn
vcudunun zerine serpti. Titremekte olduundan su imek
istemedi, fakat daha sonra susuzluu artt ve strap duymaa
balayarak tekrar su istedi. Suyu getiren adam sinir yznden
titremi ve elindeki btn su sultann zerine dklmt. Sul
tan fena halde titredii halde klesine yalnz u szleri syle-
de: Kasdn beni ldrmekse bilelim,,.
S e l a h e d d i n ' in lm zerine Halat valisi B u h t a m a r
keyfiyetten haber ald ve son derece sevindi. Sonra askerlerini
toplad ve Maiperkata doru yrd. Sonra aharmann klesi
olan Hazar Dinar namnda bir adam kt, onu ldrd ve
yerine geti. Kendisi Buhtamarn damad olduundan ismi
Mahmud olan kk olunu ldrmedi, belki kendi evld imi
gibi yetitirdi. Ayn yl iinde smaillerin reisi olan S i n a n ,
Masrayatta ld ve yerine N s r adn tayan bir Iranl
geti. Btn Arap ve Frank hkmdarlar bu S i n a n dan kor
karlard. Kendisi hanerler yaptrm ve bunlardan herbirinin
zerine krallardan birinin adn yazdrmt. Hanerlerden biri
ne verdi mi, ldrlecek adam denizin gbeinde olsa dahi,
onun emri mutlaka yaplrd. S i n a n yabanclarn ilmine vakft
ve ruhlarn tenashne inanrd. Kendi frkasna mensup adam
larn herbirine Afltunun akidesini retirdi. Bu yzden bunlar
lm istihkar eder ve ldrldkleri halde bu dnyadan g
mediklerine inanrlard. S i n a n birok defalar kendini gizledi;
bu yzden ldne dair haberler yayld. Fakat ok geme
den tekrar grnd. Kendisi mteaddit defalar gizlenmi oldu
u iin ld zaman kleleri lmne inanmamlard.
Yunanllarn 1504 (M. 1193) ylnda Kilikya hkimi L e o n
bir suikast tertip ederek Antakya prensi P r a y n s B o h a-
i m o n d a ele geirdi. Yukarda sylediimiz gibi Bagras,
L e o n a ait olduu iin Araplar burasn brakp katlar, o da
burasn ald. B o h a i m o n d , Bagrasn Ermeni hkimini prens
ile gizli tertibat almaa sevketmek istedi, onun efendisi olan
Leona kar isyan ederek kaleyi P r a y n s 'a teslim etmesini ve
Antakyaya gidip orada ikamet etmesini bildirdi. Bagras hki-
Ebul - Farac Tarihi, F. 30
mi bu teklifi P r a y n s 'a . gnderdi ve Bagras ona teslim

etmei vad etti. P r a y n s da ona inand ve kars ve ocuu
beraber olduu halde sratle hareket etti. Bunlar Bagrasn
karsndaki Kuyu nnde kararghlarn kurdular ve Bagras
hkimi bunlara gda ve arap gnderdi. Sonra bunlara G n
dzn kaleye kmak imknszdr. Ortalk karardktan sonra
gelirseniz kaplar ak bulursunuz ve gizlice ieri girersiniz.
Birlikte atllar bulunmasn ki, nbetiler bunlar grp srr
mz kefetmesinler. Atllar civarda gizlenmee devam et
sinler,, dedi.
P r a y n s bunlara inanarak Kuyunun nnden hare.ket
etti ve Antakyaya gitmekte olduunu iddia etti. Ortalk kara
rnca kars ve olu, kendisine hizmet eden ocuklarla birlikte
geri dnd, kale kapsna yaklat, kapnn ak olduunu
grd ve yanndakilerle birlikte sevine sevine ieri girdi.
Bagras hkimi bunlara Siz burada yatn ve gn douuna
kadar istirahat edin. Biz de tertibat alr, atllar ksm ksm
ieri alr ve muhafzlar yakalarz,, dedi. Bunlar yattktan sonra
hkim burada gizlenmi oan ve birok Ermenilerle birlikte
gelen L e o n a haber gknderdi, o da Bagrasa geldi, P r a y n s '
yakalayarak kendisine zincir vurduu gibi, karsn ve olunu
da demirden balar iinde tuttu. P r a y n s , L e o n un kar
dei R u p i n'e ikence ettii iin Leon da Praynsa son
derece iddetli ikenceler etti. ngiltere kiralnn kzkardeinin
biraderi Hanrinin gelip tavassut etmesine ve andlamalar
yapmasna kadar P r a y n s , Leonun yannda esir kald ve
bunun zerine serbest brakld, L e o n , K l A r l a nn
lmnden sonra ok kuvvetlendi, ksmen Trklerden, ksmen
Rumlardan 72 kale zaptetti ve btn muharebelerinde bir fatih
olarak grnd.
Musul emiri z z d d i n M e s 'u d , S e l a h e d d i n ' in
ldn haber aldktan sonra Suriye saltanatn geri alma
hararetle zledi ve kardei olan Sincar ve Nisibis emiri m a-
d d d i n'e ve kardeinin olu Cezire emiri S e n c a r a h ' a
ve Erbil emiri Z e y n d d i n olu M u z a f f e r d d i n'e
haberler gndererek birlikte hareket iin hazr olmalarn ve
S e l a h e d d i rcin hnedamna tbi ehirleri zapt iin hareket
etmelerini istedi. Bunun zerine S e l a h e d d i n ' in en byk
ARAP HKMDARLARI 467
olu olup kardeleri yerine amda hkm sren A f d a l o zaman

amda bulunan amcas d i V' istedi, o da Atabegler hnedan
ile yaplacak muharebeye itirak etmek ve askerlerin banda
bulunmak zere bir kuvvet getirdi. A f d a l Msrda hkm s
ren dier kardei M e l i k A z i z e ve Halepte hkk sren di
er kardei M e l i k T a h ir e, Hamada hkm sren amcazdesi
T a k i y y d d i nin kardei N a s r d d i n e ve Emesada hkm
sren babasnn amcazdesi N a s r d d i n olu M e lik M c a -
h i d e haberler gnderi, hepsinden askerler toplad ve bunlar
amcas d i l ile birlikte yola kard. d i l hareket ederek
Edessa havalisindeki Rihan ayrnda karargh kurdu. Musul
emiri i z z d d i n keyfiyetten haber alarak o da taraflarlarn
toplad ve Nisibise geldi. Fakat burada dizanteriye tutuldu ve
Musula dnerek ksa bir zaman sonra ld. Bu emir gzel
huylu, ok merhametli ve mtevazi bir adamd. Hibir kimse
onun mstehcen bir tek sylediini iitmedi. Gzlerini daima
ne doru dikerdi ve kendisinden birey dileyen bir kimseye
Hayr,, dememiti.
N u r e d d i n A r s l a n a h yerine geti ve M c a h i d d-
d i n K a y m a z 'n idaresini ele ald. Araplarn 590 (M. 1193)
ylnda A l e d d i n T a k H a r e z m a h Horasandan
kt ve Rey ehri civarnda Sultan T u r u l ile harp mey
dannda karlat. T u r u l maktl dt, kellesi Badada
gnderildi ve halifenin saraynn kapsnda bir kam zerinde
asl durdu.
H a r e z m a h , Hemedana ve dier memleketlere hkim
oldu ve P e h l i v a n olu K u t l u I n a n a g (lnah?) ve
kil tayin etti. Bu zat daha nce Hemedan hkimi idi ve
H a r e z m a h nezdine getirtmiti. nk sultan T u r u l
onun hapishnesinden kaarak kendisine kar stnlk ka*
zanm ve ondan memleketler almt. Bu T u r u l ile Sel
uklularn Horasandaki saltanat sona erdi ve Seluklularn
Rum diyarnda bulunanlar kaldlar. T u r u l , A : s l a n n
olu idi, o da T u r u l un, o da M a h m u d un, o da
M u h a m m e d 'in o da M e l i k a t i m, o da A l p A r s l a n ' m
o da D u k a k' n, o da D a v u d ' u n yani a r B e y ' in, o da
M i k i l in, o da e l u k un, o da D u k a k ' m olu idi.
Bu yl iinde Msr hkmdar M e l i k A z i z byk kar

dei A f d a l dan am almak zere geldi ve amac M e l i k
d i l ikisi arasnda sulh yaparak Kudsn M e l i k A z i ze,
Gabala ve Lzikyenin Halep emiri M e l i k T a h i r ' e ve
Msrda baz kylerin A d i l e ait olmasn kararlatrd.
Bylece sulh oldu ve herbiri kendi lkesine gitti.
Araplarn 591 (M. 1194) ylnda Halife N s r asilzade
lerinden biri olan S e y f d d i n T u r u l ile sfahana bir
ordu gnderdi. Burann ahalisi balarnda bulunan Harezmli
zlimlerden nefret ettikleri iin ehri ona teslim ettiler. Yine
bu yl iinde Msr hkmdar M e l i k A z i z yine am kardei
M e l i k A f d a l ' d e n almak zere hazrland. A f d a l keyfiyetten
haber alnca amcas A d i l in bulunduu Cafer kalesine ve
kardei T a h i r ' in nezdine bizzat gitti, onlardan yardm
diledi, onlar da kendisi ile birlikte ama geldiler.
M e l i k A z i z de gelmi ve am bitiiinde kararghn
kurdurmuti. Bunun zerine S e l a h e d d i nin eski kleleri
M e l i k A z i z ' e kar hiyanet ettiler, d i l ve A f d a l ' e
ha
ber gndererek Bize geliniz, biz de bu adam size teslim
ederiz,, dediler. Aziz hiyanetten haber alarak dorudan do
ruya ve sratle Msra dnd. Bunun zerine d i l ve Af -
d a l onu takip ederek Msra gittiler ve Blbeyse kar karar
gh kurdular. Bunlar Msr almaa muktedir idiler, fakat
Adil, A f d al' tuttu ve sulh yapt. A f d a l da ama
dnd ve Kuds de ona ait oldu. d i l ise Msr istil et
ti ve M e l i k A z i z in idaresini ele ald.
Araplarn 592 (M. 1195) ylnda M e l i k d i l ve M e l i k
A ziz Msrdan ktlar ve ama kar karargh kurarak bu
rasn M e l i k A f d a l n elinden almak istediler. A f d a l sur
lar zerinde harbe hazrland ve ehrin kaplarn ve surlarn
asilzdeleri arasnda taksim etti. Bu srada Emesa ahalisinden
olup ismi zzddin olan ve amn ark kapsn muhafaza et
mekte olan adam, A f d a / a hiyanet etti ve d i l i amn
iine soktu. O da amcas E s e d d d i n i r k u h un ma
hallesinde kararghn kurdu, M e l i k A z i z de ehrin iine
girdi. Bunlar ehri M e l i k A f d a l ' dan aldlar ve ona Sarhad
kalesini verdiler. O da buraya gitti, M e l i k A z i z Msra dn
ARAP HKMDARLARI 469
d ve A d i l, M e l i k A z i z e tbi saylan amda kald. Fakat

asl kumanda umumiyetle d i /de idi ve M e l i k A z i z buna
yalnz suret sahipti. Halep emiri M e l i k T a h i r mkerrer de
falar M e l i k A f d a l ' a mracaat ederek u szleri syledi:
A d i l e gvenme, ondan bize hayr gelmez ve ben onu siz
den iyi tanrm. Geri o hepimizin amcasdr, fakat ben ste
lik onun damadym. Ondan bize iyilik gelse idi ben hepiniz
den fazla ona yakn olduum iin bu iyiliin bana isabet et
mesi gerekirdi,,. A f d a l u cevab verdi: Dncen doru
deildir. Bu adam babamzn yerindedir. Ondan bize nasl fe
nalk gelebilir?,,.
Araplarn 593 (M. 1196) ylnda d i l Ingiltere kiralnn
lm ile onunla S e l a h e d d i n arasnda yaplan musalhanm
infisah ettiini ileri srerek Franklarla harp etti. A d i l ' Jop-
paya kar karargh kurarak burasn harp ile ald. Bunun
zerine sahil zerindeki Franklar ierideki olan Franklara u
haberi gnderdiler : "Sratle gelip bize katlmazsanz Araplar
btn sahil boyuna hkim olacaklar,,, ierdeki Franklar da
bunlara birok askerler gnderdiler ve bunlarn bana an-
lye (ansler) ismi verilen kilise oullarndan birini geirdiler.
Bunlar hareket ettiler, Tabline kar karargh kurdular ve bu
ehre kar iddetli bir muharebe yaptlar. Bunlar ehri almak
zere iken Akk kontu H a n r i 'nin yksek bir yerden derek
ldn haber aldlar. Bylece bunlar balarnda bir kral
bulunmad iin muharebeyi durdurdular ve Kbrs prensini
getirterek Hanrinin karsn ona verdiler. d i l keyfiyetten
haber alarak ona haber gnderdi ve Berut'un Franklara,
Tabnin n Araplara ait olmas artiyle kendisi ile sulh yapt.
Franklar da Tabnin i braktlar ve gittiler.
Ayn yl iinde H a r e z m a h T a k olu M e l i k a h
Niaburda vefat etti ve onun yerine K u t b d d i n M u h a m
m e d geldi. Halbuki babalarnn vasiyetine gre saltanatn ona
deil, fakat kardei H e n d o k H a n a ait olmas icap ederdi.
Bu srada S e l a h e d d i n ' in kardei E y y b olu S e y f d d i n
el-Islam Tutekin vefat etti. Kendisi Taimna zerinde
hkimdi ve olu s m a i l yerine geti. Fakat hkmdarla ka-
470 A B U L - F A K A C TARH
biliyetsizlii yznden memleketin eraf ona kart geldi ve onu

ldrdler.
Araplarn 594 (M. 1198} ylnda m a d d d i n b. Z a n g i
b. M e v d u d b. Z a n g i b. A k s u n g u r vefat etti. Kendisi
Sinear, Nisibis, Habura ve Kalonikus emiri idi. Onun yerine
olu K u t b d d i n M a h m u d hkm srd ve babasnn
klesi Y a k olu M c a h i d d d i n onun idaresini ele
ald. Ayn yl iinde Musul emiri N u r e d d i n A r s l a n h
Nisibis'e kart hareket etti ve burasn amcasnn olu K u t
b d d i n M u h a m m e d 'in elinden ald. nk K u t b d
d i n Musul hududu zerinde ve iki nehir blgesinde bulunan
baz kylere el uzatmt. Kendisi kyllerin idaresi iin bir
eli gnderdi ise da talebi reddolundu, N u r e d d i n de bir
ordu toplayarak Nisibise kar hareket etti. K u t b d d i n de
geldi, fakat krld ve Harrana gitti. O da d i /e haber gn
derdi ve kendisinden yardm diledi. N u r e d d i n , Nisibise
girdikten sonra birka gn iinde askerleri hastala tutuldu ve
Musul erafndan alts ld. M c a h i d d d i n K y m a z
namndaki veziri bunlar arasnda idi. Bu yzden N u r e d d i n ,
Nisibisi brakp Musula geldi ve burann emiri K u t b d d i n
burasn tekrar teslim etti.
Ayn yl H a r e z m a h , Buhara ehrine gitti ve burasn
Kafallardan yani inlilerden ald. Buharadaki Araplar, inli
lerle dostluk artlar iinde yaadklar ve inliler Araplarn
dini zre olmamakla beraber akll ve insafl olduklar iin
ehrin surlar zerinde son derece iddetle harbettiler. Nihayet
bir kpei alarak ve onu Harzemaha benzer tarzda giydi
rerek Harezmlilee attlar ve Bu sizin hkmdarnzdr,, de
diler. Fakat Harezmah ehri kl kuvveti ile aldktan sonra
bunlarn kabahatini aklna getirmiyerek kendilerine altn verdi
ve onlara sadakat yemini ettirdi.
Ayn yl iinde M e l i k d i l Mardine kar hareket etti
ve bu ehre kar iddetle muharebe etti. Burann emiri kk
bir ocuktu, ad H s a m e d d i n idi ve idaresini eviren zat
Y a k olu N e t a m e d d i n idi. Kalenin iindekiler hiyanet
ettiler, ehri d i Ze teslim ettiler ve askerler ehre girerek
onu yama ettiler ve tyler rpertici zulmler irtikb ederek
ehir iinden kaleye kar muharebeye devam ettiler.
ARAP HKMDARLARI 471
Araplarn 595 (M . 1198) ylnda S e l a h e d d i n in olu

olan Msr hkmdar M e l i k A z i z vefat etti. Aziz lde bu
lunuyordu. Bir kurdun kendisini takip ettiini grerek atndan
dt ve bir hummaya yakaland. Sonra Kahireye dnd ve
burada vefat etti. A z i z , M e l i k M a n s u r adn tayan bir
kk ocuk brakmt. Bu yzden eraf arasnda ihtilf ba-
gsterdi. Bunlarn bir ksm ocuun babasnn yerine geir
mek, bir ksm d i f i bir ksm da A f d a l hkmdar
iln etmek lehinde idiler. A f d a l ' i isteyen taraf kuvvetli
idi, bununla beraber M e l i k M a n s u r u Sarhadtan getir
diler ve tahta geirdiler. Bunun zerine A f d a l isteyenler
katlar ve gidip Kuds' aldlar. Afdal Msrllardan bir
ordu alarak ama gitmek istedi. amllar da Mardine
kar muharebe etmekte olan M e l i k A d i /e vaziyeti bildirdi
ler. O da olu K m i l M u h a m m e d ' i Mardin kalesine
brakt ve tel iinde ama kotu. A f d a l de geldi, asker
lerini ama kar yrtt, fakat askerleri kendi aleyhinde ay
rlklar iinde idiler. O da burasn brakt ve tekrar Msra
gitti. Buraya gelii beyhude idi.
d i l ia olu K m i l Mardin kalesi iinde bulunanlar g
daszlk ve hastalk yznden byk straplara urattndan
kalenin iinde bulunan H s a m e d d i n ' in idare miri Ne t a -
m e d d i n kaleyi teslim etmek zere idi. Fakat Musul emiri
N u r e d d i n ile Sincar emiri ve amcazdeleri ve Cezire emiri
keyfiyetten haberdar olunca son derece rahatsz oldular ve
birbirlerine u szleri sylediler: A d i l ' i n hnedan Mardine
hkim olursa bizi de, btn arazimizden mahrum ederler,,.
Bu yzden sratle anlatlar ve hep birlikte Dunaiser'e gitti
ler. Kmil buna kar ovaya indi ve burada atabelerin oul
lar onunla dverek ordusunu krdlar. K m i l ile beraberin
de bulunanlar, Mardinden katlar. Bunlar ehre girince kalede
bulunanlarn aa inerek adrlarn yama etmi olduklarn
grdler. K m i l geceleyin askerlerini alarak Harrana ve
Harrandan amda bulunan babasnn yanna gitti. Denildiine
gre Kmile mensup olanlar dadan ovaya inmemi olsalard
Atabeg hnedan onlar Mardinden gmee mecbur edemez
di ve bunlar kaleyi de alrlard. Fakat an yce olan Allah ne
dilerse onu yapar.
Araplarn 586 (M. 1198) ylnda M e l i k d i l askerlerini

toplad ve Msr toprana gitti. A f d a l haber alarak asker
lerini toplad ve yola karak amcas ile muharebe meydannda
karlat ise de ordusu krld ve kendisi geceleyin kaarak
Kahireye gitti. Adil de Kahireye kar kararghn kurarak ona
kar harb amak istedi. Bunun zerine eraf onu sulh iste
mee tevik ettiler. nk d i l ' in kuvvetine denk olacak
bir kuvveti yoktu. A f d a l , A d i l e sulh iin mracaat etti ve
Msr yerine amn kendisine verilmesini istedi ise de M e l i k
A d i l buna raz olmad. Bunun zerine A f d a l , Edessa ve
Harran istedi. Fakat Adil bunlar da vermei kabul etmedi.
Bunun zerine A f d a l Mairperkat, Hani ve Cebel Curu
istedi ve A d i l muvafakat etti. kisi anlatlar ve A f d a l
Msrdan karak Sarhada gitti ve adamlarn gndererek
Maiperkatn teslim olmasn istedi. d i l'in olu N e c m e d d i n
itiraz ederek burasn teslim etmeyeceini sylediinden A f-
dal keyfiyeti d il'e . bildirdi ve Olunuz emrinize isyan
ediyor ve sizi dinlemiyor,, dedi. A f d a l onunla olu arasnda
geeni anladktan sonra ona iltihak etti ve mesele hakknda
baka bir eli gnderdi. Ayn yl iinde Harezm ile Horasan
n bir ksmna ve Rey ile dier dalk memleketlere hkim
olan A l p A r s l a n olu H a r e z m a h T a k vefat etti ve
onun yerine babas tarafndan kendisine A l e d d i n ismi
verilen K u t b d d i n M u h a m m e d in olu geti. Ayn yl
iinde Msrda devrinin en mehur ulemasndan olan K a d
F a d l vefat etti.
Araplarn 597 (M. 1200) ylnda d i l M e l i k A z i z in
olu gen M e l i k M a n s u r adnn hutbelerde okunmasn dur
durdu. Eraf bu hareketi yanl buldular ve keyfiyeti Sarhadda
bulunan M e l i k A f d a l a ve Halepte bulunan kardei m e l i k
T a h i r e bildirdiler ve bunlara u szleri sylediler: Geliniz
ve ama kar karargh kurunuz. M e l i k d i l sizinle harbet
mek zere kt zaman biz onu esir alr ve sizin elinize
veririz,,. dil bu vaziyetten bir dereceye kadar haberdar
olduu iin amda bulunan olu Melik M u t a m e r e f e d -
d i n Is a 'y a haber gndererek derhal hareket etmesini ve
A fdal"\ Sarhadtaki kalesine kapamasn istedi. A f d a l bun
ARAP HKMDARLARI 473
dan haber alarak Sarhadtan tella hareket etti ve Halepte

bulunan kardei T a h i r in yanna geldi. Bunlarn ikisi A d i l ' e
ait olan Mabbua gittiler, burasn aldlar, sonra Necm kalesini
ayn ekilde ele geirdiler. Sonra dndler ve Hamaya
kar hareket ettiler. T a k y y d d i n olu N a s r d d i n bun
lara 30.000 Sur dinar verdiinden onu braktlar, BaIebek
yolu ile ama kar hareket ettiler. A f d a l ile T a h i r am
alnca onu M e l i k A f d a l ' a vermek hususunda anlamlard.
Bunlar daha sonra Msra gidecekler, Msr alnca Melik
A f d a l am T a h i r ' e verecek ve kendisi Msrda hkm
srecekti. ki karde bu maksatla ama kar harbettiler. Fa
kat burasn tam zaptedecekleri srada M e l i k T a h i r , kardei
M e l i k A f d a l ' kskanarak ona u szleri syledi: am be
nim olsun, ben de sizin Msr almanz iin askerlerimi size
veririm. A f d a l u cevab verdi: Validemin ve ailemin
Emesada el kapsnda bulunduklarn bilmiyor musunuz? (nk
A f d a l bunlar Sarhadtan getirerek babasnn bir klesi
olan Z e y n i i d d i n K a r a c a ya emanet etmi ve bylece onun
yardmn temin etmiti). Bunun iin am bana brak da bu
kadnlar burada barnsnlar ve bizim Msr almamza kadar
sizin de buna raz olmanz icabeder,, . M e l i k T a h i r itiraz etti
ve bu teklifi kabul etmedi.
Eraf iki karde arasndaki ayrl grerek bunlar bra
kp gittiler ve bir ksm d i l ' e iltihak etti, bir ksm da amda
kald. Bunun zerine iki karde M e l i k d i l e mracaat ede
rek sulh istemee karar verdiler ve M e l i k d i l ' e bavurdu
lar. d i l , M e l i k T a h i r ' e Halepten baka Mabu, Apamia,
Kafr Tab ve Muarranm bir ksmn verdi ve M e l i k A f d a l ' a
Samusata, Seru, Ras Ayn ve Cumlini verdi. M e l i k d i l
bunun zerine ama gitti, dierlerinin herbiri de kendi lke
sine gitti.
Bu srada yani A f d a l ile d i l ' m ama kar karargh
kurmu olduklar srada N u r e d d i n askerlerini toplad ve
amcasnn olu Sincar emiri K u t b d d i n M u h a m m e d '
ve Msr emirini yanna alarak Bet Nahrini d i l ' n hneda-
nndan ekip almak istedi. Bunlar Ras Ayna vardklar
zaman mevsim yaz olduu iin hastalandlar. Ad M e l i k F a i z
olan d i l ' in olu Harranda idi ve N u r e d d i n ' e mracaat

ederek sulh istedi. N u r e d d i n , A f d a l ve T a h i r ile amca
lar A d i l arasndaki dostluktan haber ald ve kendisi has
tala urad iin sulha raz oldu, bunlar da karlkl ant
latlar. N u r e d d i n Musula dnd, dierlerinden herbiri de
kendi memleketine gitti.
Ayn yl iinde M u i z z d d i n K a y s e r a h n "Malat
yada hkm srd srada kardei olan K l A r s l a n
olu R k n d d i n S u l t a n ona hcum etti, memleketine kar
harp at ve Yunanllarn 1511 (M. 1200) ylnn haziran aynda
memleketini zaptetti. M u i z z d d i n K a y s e r a h kardeinden
kaarak kaynbabas olan M e l i k A d i /in yanna geldi. M e l i k
A d i l onu Edessada ikamet ettirdi ve kendisine levazm verdi.
R k n d d i n buradan Erzenerruma gitti. M e l i k M u ha m-
m e d ' in olu burada bulunuyordu. Bu zat S a l t a k n olu idi
ve ok eski bir ileye mensuptu. Bunlar uzun bir zamandan-
beri Erzenurrumda hkm sryorlard. Burann emiri tevazu
iinde R k n d d i n in yanna gitti ise de R k n d d i n onu
yakalad, hap.se att ve ehri ald. Sonra onun kardei G y a -
s d d i n K e y h s r e v den Konyay zaptetti ve G y a s d -
d i n Suriyeye kaarak Halep emiri M e l i k T a h i r ' in yanna
geldi, keyfiyeti ona bildirerek elinden tutmasn mit etti. Fa
kat T a h i r ona yardm etmedii iin o da buradan ayrld,
kendisini gizledi ve bir yerden bir yere ge ge stanbula
vard. Rum kral onu son derece arlad ve byk asilzde-
le den birinin kzn ona zevce olarak verdi. Kendisi Franklarn,
ileride gstereceimiz gibi, stanbulu almalarna kadar burada
yaad. Franklarn stanbula hkim olmalar zerine G y a -
s d d i n kalelerden birinin emiri olan babasnn yanna kat.
Kaynbabas ona u szleri syledi: Allah bize teselli verin
ceye kadar bu kale sana da, bana da yetiir,,. G y a s d d i n
kardeinin lmne kadar burada kald.
Ayn yl iinde Msrda ktlk oldu. nk Nil nehri her
sene olduu gibi tamad. nsanlar l hayvanlarn ve insanla
rn etlerini yediler. Ktlktan sonra veba balad. Bir zelzele
koptu ve am, Emesa, Hama, Trablus, Sur, Akk ve amrin
ARAP HKMDARLARI 475
(Samarya) deki birok binalar ve yksek surlar ykld. Zelzele

Bet Romayaya kadar yayld, fakat arkta iddetli olmad.
Araplarn 598 (M. 1201) ylnda H a r e z m a h M u h a m
m e d b. T a k Horasana gitti ve Maru (Merv) ve Niapuru
G y a s d d i nden ve kardei e h a b d d i rcden ald. nk
buralar vaktiyle kendisine aitti. Fakat Harzeme gitmesi ve
babas G y a s d d i nin cenazesi ile megul olmas srasnda
bu yerleri almlard. Kendisi bunlara u haberi gnderdi:
Ben sizden bu ekilde hareketi ummuyordum. BiPakis sizin
inlilere kar bana yardm etmenizi bekliyordum. Bana yardm
etmemi olduunuza gre bana zarar vermek hakknz deildir,,.
Bunlar ona dostasna bir cevap vermedikleri iin, o da bu e
hirlere geldi ve bunlar kl kuvveti ile ald. G y a s d d i n
damla hastalndan son derece mustarip olduu iin malp
oldu. Onun kardei e h a b d d i n bu srada Hindlilerle har-
betmekte idi.
Araplarn 599 (M. 1202) ylnda Msr ve am sultan Eyyub
olu M e l i k d i l E b B e k i r , olu M e l i k E r e f M u s a
ile birlikte Mardine kar askerler gnderdi, burasn gnlerce
muhasara etti ve etraftaki kyleri ve araziyi zaptetti. Bunun
zerine S e l a h e d d i n olu M e lik T a h i r G a z i aralarna gir
di ve Mardin emirinin herbiri 6 zuze kymetinde 150.000 beyaz
dinar M e l i k d i l ' e vermesi ve A d i l ' in ismini hutbeler
de okutmas, d i T m ismini zuze ve dinarlar zerine basmas
art ile iki taraf bartrd. M e l i k T a h i r de parann tutarn
dan 20.000 dinar ile abaktan lkesindeki Kuradi ehrini ald
ve E r e f kalkp gitti. Bu srada Trkmenler ekyalk eden
eteler tekil ederek memleketlerde birok tahribat yaptlar ve
insanlar atllarn ve silhl kimselerin yardm olmakszn yol
larda seyahat edemez oldular.
Bu yl iinde d i l kardeinin olu A f d a l ' d a n Seru,
Ras Jumlin ehirlerini geri ald. Kardei Halep emiri T a h i r
de A f d a /dan Necm kalesini aldndan A f d a l m elinde yal
nz Samus kald. Amcas ile kardeinin kendisine fenalk ettik
lerini gren A f d a l Malatya ve Konya hkimi K l A r s l a n
olu Sultan R k n d d i ne eli gnderdi, ona tbi olan ve hutbe
lerde onun adn okuttuu gibi onun adn zuzelere bastrd ve
bylece Diyar- Rum emirlerinden biri gibi oldu. A f d a l , vali
desini M e l i k d i /e gnderdi, o da olundan ald ehirleri

iade etmesi iin yalvard. Fakat d i l onun ricalarn kabul
etmedi. Sultan S e l a h e d d i n lmnden sonra cezasn byle
buldu ve Atabe hnedanna yaptklarnn karln aynen
grd. nk Musul emiri anasn ve amcasnn kzn ona
gnderip yalvard halde ricalarn kabul etmemiti.
Ayn yl M e l i k d i l M e l i k A z i z'in olu M e l i k
M a n s u r u Msrdan kard ve onu biraderleri ve hemireleri
ile birlikte Edessa ehrinde yaama mecbur etti. nk M
srllarn onu hkmdar yapmalarudan korkuyordu.
T a tar olan Moollarn saltanatnn

balangcna dair
Tatarlarn d memleketlere yaylmalarndan nceki ilk
yurtlar malm bir vadi idi (?). Yani dnyann imali arkn
daki byk ova idi. Bunun boyu ve eni 8 aylk seyahatti.
Memleketleri ark tarafndan Kataya Snayaya yani Kataya,
bat tarafndan Uygur Trklerinin memleketine, kuzey tarafndan
Salapgay (Seber, Sibirya) denilen memlekete , gneyden Hin
distana kadar uzanyordu. lk hkmdarlar olan Cingiz Hanm
zuhurundan evvel bunlar basz yayorlard ve Kataya yani
inlilere vergi veriyorlard. Bunlar kpek ve kurt derilerini
giyiyor, fare (san) vesair mlevves hayvanlarn eti ile yayor
ve ksraklarn stn iiyorlard. Aralarnda byk emirlerin
almeti ata bindikleri zaman demirden yaplan zengiler kul
lanmalar idi, bakalarnn zengileri ise tahtadand.
Yunanllarn 1514 ( M. 1203) ve Araplarn 599 yln
da U n k H a n , yani hristiyanlar kral J o h n K r i t diye
tanlan H a n barbarlar kabilesine hakim olduu srada C i n-
g i z H a n onun hizmetlerini mtemadiyen fa etmekte idi. U n k
Han onun yksek zekasn grerek ve gnden gne ilerledii-
in gz nnde tutarak onu kskand, onu hle ile ele geirmek
ve ldrmek istedi. U n k H a n m adamlarndan iki gen bu hi-
yanete vakf olarak C i n g i z ' e haber verdiler, C i n g i z de bu
nu adamlarna bildirdi, bunlar da geceleyin adrlarndan g
erek kendilerini bir pusu iinde gizlediler. Gn doduu za
man U n k H a n Tatarlarn adrlarna saldrd ise de ilerinde
ARAP HKMDARLARI 477
bir kimse bulamad. Bunun zerine C i n g i z in tarafdarlar

onun zerine atldlar ve iki taraf B a l u y a ad ile tannan
bir duvar yannda birbirleri ile harbe tututular. C i n g i z in
taraf muzaffer oldu ve U n g H a n n taraf krld. ki taraf
nice nice defalar dvtler. Nihayet U n k H a n n taraf ta-
mamiyle mahvoldu, U n g Ha n n kendisi de ldrld ve ka
rlar, oullar ve kzlar esir dtler. C i n g i z H a n o iki gen
ci ykseltti, onlara dair bir azadlk yasas kard. Bu sayede
bunlarn bulunduu bir yerde esir alndka hkmdar (veya
hkmdarlar) iin hisse alnmyor, oullarna ve sonuna ka
dar torunlarna bu muamele gsteriliyordu1. Bunlar istedikleri
zaman ve davet vuku bulmadan hkmdarlarn huzuruna gire
bileceklerdi. Her ne kabahat ilerlerse ilesinler hibir kimse
bunlara ceza veremiyecekti. C i n g i z kendisi ile bu muhare
bede bulunan dier adamlar da ykseltti ve onlar asilzde
yapt. C i n g i z ile beraber bulunan Moollardan, A v i r o
t a y a ,, tesmiye olunan kabileye mensup olanlar, beden hare
ketler bakmndan bakalarna nisbetle daha byk hner gs
terip daha dayankl bir surette harp ettiklerinden, bunlar da
taziz etti ve bir kanun kararak hkmdar oullarna alnacak
kzlarn bunlarn kzlar arasndan seilmesini gerekletirdi
ve bylece C i n g i z oullarnn oalmalarn istedi. Bundan
baka hkmdarlarn kzlar da bunlarn oullarna e olarak
verilecekti. Bu yasa bugne kadar bunlar arasnda yrrlktedir.
U n k H a n ' n yani Kritli J o h n ' un bana gelenler de
bouna deildi. nk bu adam kendisini ycelten Mesihten
kalbini evirerek Karaketa ad ile tanlan in kabilesinden
bir zevce almt. Bu adam atalarnn dinini terkederek yabanc
ilhlara tapm, Allah da saltanatn elinden alarak kendisinden
daha iyi olan ve tanr huzurunda drst bir kalb tayan kim
seye vermiti. Bu srada Tatarlar iinde yle bir adam zuhur
etti ki karak mevsiminde ortaln souktan donduu sralar
da plak dolar, dalar tepeler arasnda gnlerce gezerdi.
Bu adam Ben A lla h tarafndan geldim. A lla h bana dedi k i:
1 B unlar 7 'u rA a n (= T a rh a n ) y a p m t. Turhan, s u lta n la ra a it h akla r

m kellef tu tu lm y a n hr kim selerdi. M uharebelerde eline gelecek dem ekle
ganim etlerden h km dar iin hisse a y rlm a zd ( Bk.Muhtasar-d-dvel,
8. 395) ( . R.).
ben btn dnyay T e m r k h i n ( T e m u r g i n) ile oullarna

verdim ve ben ona i n g i z H a n adn verdim diyordu.
T e m r k h i n , C i n g i z H a n m asl ismi idi ve Tatarlar bu
adama Tu b u t T a n r adn verdiler.
C i n g i z H a n n oullarna dair
C i n g i z H a n n birok oullan ve kzlar vard, fakat
bunlar iinde anl anl olanlar B y k K r a l i enin dourmu
olduklar idi ve C i n g i z H a n n ad Y a s u n i n B a olan
bu byk kraliesinin drt olu olmutu. Birincisi T u i, kin
cisi a g a t a i ( a a t a y ) , ncs A v k a t a i (Oktay), dr
dncs T u l i idi. C i n g i z , T u i yi av reisi yapt. nk av
hereyden fazla seviyordu ve avclar taziz ediyordu. a g a t a y ,
kanun yani yasa ilerinin ba yapt. C i n g i z ' in emriyle dev
letin idaresi A v k a t a i ( O k t a y ) ya verdi ve kennisi en kk
olu T u l i' yi askerlere ve muhariplere ba olarak tayin etti.
Bunlarn herbirine husus ikametgh olmak zere yer gsterdi.
Ad A v t u k i n T u m a n olan kardei ile amcalarnn ve akra
balarnn oullarn Kata yurduna gnderdi.
C i n g i z H a n m yapt kanunlara dair

Moollarn edebiyat veya yazs bulunmad iin C i n g i z
H a n emretti ve Uygur ktipler kitaplarn Tatarlarn ocuklarna
getirdiler ve onlara rettiler, ve Msrllarn kendi dillerini
Yunan harfleri ile ve Iranllarn kendi dillerini Arap harfleri ile
yazmalar gibi bunlar da Mool dilini Uygur harfleri ile yaz
dlar. Sonra onun emri ile onun yapt u kanunlar yaz
dlar :
I. Moollar slere mektup yazmak ve eli gndermek
ihtiyacn hissettikleri zaman, bunlar ordularnn ve saylarnn
bykl ile tehdit etmesinler. Yalnz onlara desinler ki itaat
ederek teslim olursanz iyi muamele grrsnz ve istirahat
edersiniz. Fakat mukavemet ederseniz, biz ne biliriz, fakat da
ima yaayan Allah banza ne geleceini bilir. Bu hatt- hare
ketle Moollar Allaha kar gvenlerini gsterirler. Onlar bu
sayede galip gelmilerdir ve galip geleceklerdir.
II. Moollar mtevazi, temiz ve drst kimseleri, ktipleri,
akl sahiplerini, hangi millete mensup olurlarsa olsunlar, taziz
ARAP HKMDARLAR! 479
etsinler ve makamlarn ykseltsinler. Ktlerden ve insafszlar

dan nefret etsinler. Moollar bu biim tevazuu ( yahut iffeti )
hristiyanlar arasnda grm olduklar iin, muhakkak ki sal
tanatlarnn ksa bir zaman nce olan balangcnda, bunlar ok
sevmi olacaklard. Fakat bunlarn sevgisi o derece iddetli
nefrete evrilmitir ki bu huylan ve meziyyetleri beenen gz
lerle gremeyecek hale geldiler. nk hepsi de, binlercesi ve
binlercesi mslman oldular.
III. Mooll ar hkmdarlarna ve aslzdelerine dier millet
ler, bilhassa mslmanlar gibi kendilerini en (yahut unvan
lar) vermeyeceklerdi. Taht zerinde oturan kimseye yalnz H a n
yahut K a n kelimesini ilve ederler. Taht zerinde oturan zatn
kardeleri ve akrabalar onu doduu zaman kendisine verilen
ilk isimle arrlar.
IV. Moollar, bir muharebeden sonra, dmanlarla megul
olmadklar zaman, vakitlerini ava verirler ve oullarna vah
hayvanlan avlama retirler. Bylece bunlar vahlerle d
vmee alrlar, kuvvetlenirler, yorgunlua dayanrlar ve vah
hayvanlar karladklar zaman yaptklar gibi dmanlarn
karlarlar ve kendilerini saknmazlar.
V. Muharipler yirmi yandan balayarak daha fazla yal
olan kimselerden seilirler. Her 10 kiinin bir, her 100 kiinin
bir, her 1000 kiinin bir ve her 10.000 kiinin bir reisi vardr.
VI. Btn Moollar her yl hanlarna srlerinden, davarla
rndan, servetlerinden, atlarndan, koyunlarndan, stlerinden
hatta ynlerinden hediyeler vererek ona yardm ederler.
VII. On kiilik, yz kiilik, bin kiilik kafilelere ayrlan
kimselerden biri baka bir kafileye katilamaz. Byle birey
yaparsa o da, onu kabul eden kafilenin reisi de ldrlrd.
VIII. Her 10.000 kiilik kafilelerden ikisi yol zerinde el
ilere binek olmak zere atlar bulundurur.
IX. Vris brakmadan len kimseden, han namna birey
alnmaz ve nesi varsa kendisine bakan adama verilir.
Bunlarn daha baka kanunlar vard. Fakat sz uzat
mamak iin bunlarn heyet-i mecmuasndan bu kadarn kaydet
mekle iktifa ediyoruz.
M oollarm putperestlie ne ekilde balanm

olduklarna dair
Moollarn nceden kendilerine mahsus edebiyatlar veya
dinleri yoktu. Fakat cihann hliki olan bir Allah tanyor,
ilerinden bazlar da semay, Tanr sayarak onu bu sfatla
yd ediyordu. Moollar, U y g u r Trklerine hkim oluncaya
kadar bu ekilde hareket ettiler. Sonra Uygurlar arasnda
sihirbazlar bulunduunu ve bunlara K a m a l a r denildiini gr
dler. Bunlar hakknda biroklarnn u szleri sylediklerini
iittik: adrlarn aralarndan bakarak bu adamlarn konu
makta olduklar cinlerin sesleri kulamza geldi,, . Bunlarn
cinlerle yaptklar gizli konumalarn tamamlanmas iin baka
adamlar tarafndan telvis olunmalar icap ediyordu. nk
bunlarn ou kadn-erkek idiler (sodomit idiler ?). Bu adam
larn hepsi de mstekreh kimselerdi. nk byclk yap
mak istedikleri zaman rastgeldikleri her kimseyi yakalarlar ve
kendi rzlarn telvise mecbur ederlerdi. Bu yzden Moollar
bunlar grdkleri zaman basit kimseler olduklar iin bu
adamlardan yz evirdiler.
Daha sonralar C i n g i z H a n inlilerin, yani Katayllarn
heykelleri (yahut putlar) ve akl-u hikmet sahibi khinleri bulun
duunu haber alarak bunlara eliler gnderdi, khinler gn
dermelerini istedi ve bunlar izaz etmei vad etti. Khinler
gelince C e n g i z H a n bunlarn din zerinde mzakerelerde
bulunmalarn ve K a m alarla konumalarn istedi. Khinler
konutular, kendi dillerinde Navm adn tayan kitaplarndan
paralar okudular. Bycler bunlara cevap vermediler ve
malp edildiler. Cevap veremeyilerinin sebebi bilgiden mah
rum olmalar idi. Bu sradan balayarak Moollar arasnda
khinlerin says artt ve bunlara heykeller yapmalar ve bun
larn kopyalarn karmalar emrolundu. Bunlarda kendi mem
leketlerinde yaptklarnn tpksn yaparak kendi detlerine
gre adaklar adyor ve ttsler yakyorlard. Bunlar khinlere
son derece hrmet gstermekle beraber bycleri de btn
btn reddetmediler. Moollar arasnda ikisi de bulunuyor ve
biri de dierini tahkir etmeden, yahut kmsemeden kendi
iini yapyordu. Bunlarn hali, peygamberlerin getirdii kitap
lara sahip olan milletlerin haline benzemez. nk bu kitap
ARAP HKMDARLARI
sahibi milletlerin herbiri dierine fena szler syler ve onu

kfir sayar (yahut onu hakikf dinden uzak tanr). Khinlerin
Navm adn tayan kitaplarnda S t. G r e g o i r e T h e o g l o
u sun bize hatrlatt ata szlerine benzer szlerden baka
gzel kanunlar da vardr. Mesel bu kanunlar insanlar zulm-
den saknmaa, bakalarna eziyet etmekten kanmaa davet
eder, ktle ktlkle deil, fakat iyilikle mukabele etmek
icap ettiini anlatr ve bir insann bit veya kehle gibi kk
mahlklar ldrmemesi lzm geldiini bildirir. Bunlar A f l -
t u n gibi ruhlarn bir cesetten bir cesede geerek tenash
ettiini sylerler ve insafl insanlara, doru drst ve iyilik
eden adamlara ait ruhlarn vefatlar zerine hkmdarlarn ve
asil kimselerin cesetlerine hicret ettiini, kt ve habis kimse
lere ait ruhlarn ikence eken, dayak yiyen, ldrlen kt
kimselerin cesetleri ile akl sahibi olmayan mahlkatn ceset
lerine, srnerek yryen hayvanlarn ve yrtc kularn ceset
lerine getiini anlatrlar. Bunlara yemek iin et getirildii
zaman onu getirene u suali sorarlar: Bu hayvan bizim iin
mi kestin, yoksa bu eti ardan m aldn,, ? Eti getiren Ben
bunu sizin iin kestim,, derse, o eti azlarna gtrmezler.
Moollarn ranllara ait m em leketleri ve

bunlarn garbndaki blgeleri larap
etmelerinin sebebine dair
Moollarn mstakar ikametghlar bulunmadndan ve
ehirlerden getirilen elbiseliklere ve yataklara muhta oldukla
rndan C i n g i z H a n herhangi blgeden kendilerine gelen ta
cirlere sulh sz verdi ve yollar muhafaza eden ve kendilerine
K a r a k s h a y a (K arakjiya ) denilen adamlarn bunlara zarar
vermemelerini emretti. Bunun zerine Buhara ehrinden kii
elbiseler ve muhteem kumalarla dolu denkler ve Moollarn
iine yarayacana emin olduklar birok eyler hazrlayarak
bunlar hayvanlara yklediler ve byk karargha gittiler.
C i n g i z H a n n emri ile hizmetileri bunlarn ne getirdiklerini
grdler ve mallarnn deerini sordular. Tacirlerden ismi
A h m e d olan biri, on dinar mukabilinde alnabilecek birey
iin talen gm istedi. Her talenin deeri 700 zuze idi.
C i n g i z H a n bunu haber alnca hiddetlendi ve "G aliba bu
Ebu'l - Farac Tarihi, F . 31
482 A B U 'L - F A R A C TARH
adam bizim mrmzde bu eit eyay grmediimizi sanyor,,

dedi ve adamlarndan birine iaret ederek altnla dokunmu
bir kuma parasn getirtti ve bu kuma paras tacirlere
gsterildi. Hkmdarn emri ile tacirler nezaret altna alndlar
ve getirdikleri btn mallarn bir listesi karld. Daha sonra
hizmetiler tacirin dier iki arkadan getirdiler ve bunlar
mallara bakarak mnasip grdkleri fiatlar istediler. Fakat
bunlar para istemiyeek u szleri sylediler : Biz btn bu
m allar H an iin getirdik. Kendisi bize iltifat ederse bunlarn
deerini bize ltfeder . Bu szler Han honut etti, o da adam
larna emretti ve bunlara altn srmas ile dokunmu her ku
ma paras iin bir talen altn, yani 700 miskal ve srma ile
ilenmi her kuma iin bir talen gm verilmesini syledi.
Han bunlarn arkadalarna da acyarak bunlara verdiini
ona da verdirdi. Sonra Han kralielerine, oullarna ve kzla
rna emir vererek klelerine altn vermelerini ve bunlar bu
tacirle beraber gndererek istediklerini getirtmelerini bildirdi,
onlar da bu ekilde hareket ettiler. Drt yz kadar tacir top
lanm ve bunlarla birlikte ran hkmdar Sultan M u h a m
m e d e. bir eli gnderilmiti. Bu eli sultana u szleri sy
ledi : Bundan byle yer yzndeki btn memleketler arasnda
sulh olmasn emrediyoruz. Tacirler korkmadan her yere gidip
gelecekler. Zenginler ve fakirler bar iinde yaayarak A llah a
kredecekler .
Eli ile tacirler buradan hareket ederek Iranllarn bir
ehri olan Othrar a vardklar zaman vali keyfiyeti sultana bil
dirdi. Sultan bunlarn evindeki mallara gz dikerek ismi I n a-
s h l u k ( In a ls h u k ) olan valiye bunlarn hepsini gizlice imha
etmesini emretti. Vali bu emri tatbik ettii srada ilerinden
biri Allahn yardm ile kat ve gidip keyfiyeti C i n g i z H a na
bildirdi. O da bu haberi alnca mthi bir surette hiddetlendi.
C i n g i z bizzat kalkt, bir dan tepesine kt, ban aarak
yzn topraa srd ve yemeden imeden gn bura
da kald. C i n g i z gk yzte bakarak u szleri syledi:
Ey cihann rabbi ve h lik i, gayemin ne olduunu ve iy ili i he
def tandm biliyorsun. Dman ise ktle balad ve kt
l k istiyor. Ben de dman ameline gre cezalandrman d ili
ARAP HKMDARLARI 483
yorum . Sonra bu andan balayarak Iranllarm topraklarna

kme kme askerler gndermee, ehirleri, daha sonra anla
tacamz gibi, kl ucu ile imha etmee koyuldu.
Franklarn stanbula Kumlardan alm alarna dair

Araplarn 600 ve Yunanllarn 1515 (M . 1204) ylnn
nisan aynda Franklar stanbulu Rumlardan aldlar ve bu
yldan balayarak saltanatlarna son verdiler. nk Rum
kral, Fransa kiralnn kz kardeini zevce olarak alm, o da
ona bir oul dourmutu. Rum kiralnn bir kardei vard ve
bu adam kirala kar isyan etti. Bu yzden kiraln gzleri kr
edildi ve hapishnede ldrld. Bunun zerine katlolunan
adamn olu, days olan Fransa kiralna kat ve Fransa k
ral hiddetlenerek asker toplad ve stanbula kar yryerek
ehir karsnda kararghn kurdu. ehir halk bu zalim
adamn kardeine kar muamelesinden honut olmadklar iin
ehre ate saldlar ve yangn kardlar. Bu yzden sur
lar zerinde harbetmeleri icap eden adamlar, baka yerlerde
megul oldular, Franklar da merdiven kurarak surlarn ze
rine ktlar, ehre girdiler ve bu sayede zalim adam da
kat. Franklar kk ocuu saltanat tahtna oturttular.
Fakat onun saltanat szden ibaretti. Asl kumanda ise Frank
larda idi. Franklar ar vergiler tarhederek, kiliselerin haznele
rini yama ederek halka zulmettiler, kiliselerdeki halar ve
ncillerin rtlerini ve aykonlarn zerindeki altnlar ve gm
leri alp gtrdler.
Ahali Franklar tarafndan insafszca yama edildiklerini
grerek Rum kiralnn olu olan gen hkmdara* zerine y
rdler ve onu ldrdler. Sonra Franklar da ehirden kova
rak ehrin kaplarn yzlerine kar kapadlar. Franklar ehir
dnda kalarak muharebeye devam ettiler. Harp uzadndan
dolay ehrin iindekiler za'fa uradlar ve haber gndererek
Konya sultan R k n d d i n den yardm istedilerse de bu
zat onlara yardm edemedi. stanbulda ikamet eden Frank ta
cirleri 30.000 kadardlar. Fakat ehrin bykl yznden
gze pek de arpmyorlard. Fakat bunlar ehre iki kere ate
verdiler ve ehrin drtte birinin yanmasna sebep oldular. Bun
lar ehrin kaplarn da atlar, dar ktlar ve kllarn
ekerek pek ok Rumlar ldrdler. Franklar Ayasofya kilisesine

iltica edenlerin biroklarna da saldrdlar. Patrik ile bapapas-
lar ve bykler halar ve nciller tayarak bunlar karlamaa
ktlar, bunlarn nnde yerlere kapandlar ve burada bulunan
halkn gemisini kurtarmak iin yalvarp yakardlar. Fakat Frank
lar bunlara hakaret ettiler, papaslar ve ahaliyi ldrerek kili
seyi yama ettiler.
Franklarn reisi vard: Birincisi B u n d i k a y a 1 d u k a s
idi. Franklarn btn askerleri onun gemileri iinde gelmilerdi.
Bu adam bu srada kr bir ihtiyard. Dieri Franszlarn efi
idi, ad M a r k i s ti. Bir dierinin ad da G o n d o f r i idi. Bunlar
stanbul saltanatnn kime ait olacan tayin iin aralarnda
kura ektiler ve kura G o n d o f r i ye ( B o u d o u i n - F l a n d e r -
l i ? ) isabet etti. O da stanbulda hkm srd B u n d i k a y a ise
Girit, Rodos vesair adalar zerinde hkimdi. M a r k i s ' s de
Puntusa geen deniz yolunun batsndaki memleketi verdiler.
Yani Laodikea ve Nikea ile Filadelfia vesaire ona aitti. Fakat
Rumlar mukavemet ettiler, Franklarla anlamak istediler ve ismi
L a k a r (Laskaris?)2 olan bir Rum patrii Rumlara hkim oldu.
Musul emiri olan N u r e d d i n a h ile amcasnn olu Sin-
car emiri K u t b d d i n M u h a m m e d b. Z a n g i bu srada
birbirleri ile ok iyi artlar iinde yayorlard. Fakat M e l i k
d i l aralarn bozdu. Bu yzden N u r e d d i n amcazdesine
ait olan Nisibise kar karargh kurdu ve burasn zaptedecek
vaziyete geldi.
Bunun zerine Erbil emiri M u z a f f e r d d i n K u k b a r i
( Kukburi) b. Z e y n e d d i n A l i K u j e k ' in Ninovaya kar
taarruza geerek ehri tahrip ettiine ve mahsuln yaktna
dair haberler geldi. N u r e d d i n de Nisibis'i brakarak B alad' a
geldi. Burada M u z a f f e r d d i nin geri dnerek E rbile git
tiini anlad, o da Tel A fa r a giderek burasn derek ele
geirdi. Bunun zerine A d i /in olu M e l i k E r e f Harranda
bulunmaktan istifade ederek Ra s A yn'e geldi, Erbil emiri Mu-
zafferddin ile ve m id ile Kipa kalesi emiri ile ve Ce-
1 B e d j a n b un un d oru o lm a d n syliyerek dorusun un Bodwin

Boudouin of Flanders o lduu nu kaydeder.
2 Theodore Lascaris. Bk. M uhtasar d-d-vel haiyesi, s. 397 ( . R .)
ARAP HKMDARLARI 485
zire emiri ile ve Dara emiri ile anlamalar yapt ve bu an

lama ile N u r e d d i n i n Sincar emirine ait araziden herhangi
bir paray almasna mani olmak iin karar verdiler. Hepsi de
Nisibise gelerek buradan Bet Arbhaya'y a gittiler. N u r e d d i n
de Kafr Zam ara'ya hareket etti ve oradan Buazze'ye gitti.
Bunlar yorgun olduklar iin istirahat etmek zere adrlarn
kurunca E r e f ile beraberinde bulunan askerler harekete ge
tiler ve N u r e d d i n ile harbe tututular. N u r e d d i n i n asker
leri krlm ve kat hezimete uramt. N u r e d d i n ' in kendisi
drt kii ile birlikte kaarak Musula vard E r e f i n tarafdar-
lar da Musulun zerine saldrdlar, burasn tahrip ettiler ve
tututurdular. Bunlar bilhassa Balat ehrini ok fena tahrip et
milerdi. Denildiine gre bu srada bir kadn yemek piir
mekle meguld. Kadn ehrin tahribine devam edildiini
grerek iki bileziini alm ve ocan iine gmerek kamt.
Fakat atllarn biri yiyecek bulmak emeli ile bu eve girdi, evin
iinde bir tek yumurtadan baka yiyecek birey bulmad. Atl
yumurtay alarak ocan bana geti ve oca kartrnca bi
lezikleri buldu. Hadise ok garipti ve askerler memleketi gn
lerce tahribe devam ettiler. Arada eliler gidib geliyorlard.
N u r e d d i n de Tel A f a r amcalarnn oluna iade ettiinden
sulh oldu ve daha sonralar askerler de daldlar.
Franklar stanbulu aldklar yl son derece kuvvetlendiler.
Bunlar Fenike'den ilerleyerek Erdn e kadar her taraf tahrip
ettiler ve Araplarn birok kanlarn dktler. Bunlar daha
sonra H am a' ya geldiler ve burann emiri olan N a s r d d i n
b. T a k y y d d i n b. e h i n a h b. E y y u b ehirden karak
bunlarla harbe tututu. N a s r d d i n krlarak H am a' ya kat.
Arap yerliler Franklarla dvmek zere ktlarsa da hepsi de
ldrldler. Bunun zerine M e l i k d i l bunlara haber gn
derdi ve Nasra' y onlara verdi. Bundan baka aradaki toprak
larn mahsl de Araplar ve Franklar arasnda paylald ve
bylece sulh oldu. ok gemeden dier Franklar Msra kar
hareket ettiler ve birok ganimetler alarak geri dndler.
Ayn yl iinde Malatya ve Konya emiri Sultan R k n d
d i n Ankara ehrini kardeinden ald. Fakat Ankara ehri son
derece kuvvetli olduu iin muharebe bir yl kadar devam etti.
R k n d d i n kardeini ve kardeinin iki olunu buradan
kartt. cra bir yerde bir kale vard, bunlar bu kaleye doru
giderken pelerinden ekiyaya benzer bir kuvvet gnderdi ve
hepsini ldrtt. Kardei ile oullarnn ldrlmelerinden be
gn sonra kendisi srt arsna urad ve sratle ld. Onun
yerine kk bir yata olan olu K l A r s l a n geti. Bu
Sultan R k n d d i n hakknda son derece akll ve muntazam
hareketli olduu syleniyor. Yabanc filesoflarn dncelerine
meylediyordu. Kendisi bunlara taraftar olmakla beraber bu
dnceleri aa vurmuyordu.
Ayn yl iinde iddetli bir zelzele oldu ve Sur ehrinin
suru ile Msr, Filistin, Bet Nahrin ve Musulda birok yerleri
tahrip ettii gibi Kbrs ve Sicilya adalarnda da tahribat yapt.
Araplarn 601 (M. 1204) ylnda Rum diyarnn asilzadeleri
arasnda ihtilflar ba gsterdi ve Rum hududu zerindeki Byk
bir Trkmen memleketi olan ag (U) emirleri adam gndererek
Rumlar nezdinde mlteci olan G y a s d d i n K e y h u s r e v ' i
getirtiler. Birok askerler toplayarak Konya ehrine kar
hareket ettiler ve karargh kurdular. Konya dahilindeki asker
ler dar karak bunlarla dvtler ve Iuglular' (Ulular)
krarak kagmaa mecbur ettiler. G y a s d d i n ne yapacan
ve nereye gideceini ard iin Konyaya yakn bir
yerde olan Abgarm kasabasna iltica etti. Aksarayllar bundan
haber alnca mteessir oldular ve kendi hkimlerini atarak
G y a s d d i n K ey h u s r e v i ardlar. Konyallar Aksaray
lIlar kskanarak balarndaki eraf yakaladlar ve Yaasn
Sultan G y a s d d i n K e y h u s r e v , , diye bararak G y a -
s d d i n ' Konyaya getirdiler. O da kardeinin olu K l
A r s l a n alarak hapsetti ve onunla beraber olanlar da hap
setti. Ksa bir zaman sonra btn lkeler ona tbi oldu. R k
n d d i n ile beraber olan ve Malatyann kendisinden alnmas
zerine kaarak Edessaya giden kardei K a y s e r a h da
onun yanna geldi. Fakat G y a s d d i n i huzuruna kabul
etmedi, ona birok altn vererek tekrar Edessaya gnderdi,
Sultan G y a s d d i n , Kayseri'ye vard zaman Samosata
emiri S e l a h e d d i n olu M e l i k A f d a l ve Zait kalesi emiri
N e t a m e d d i n yanna geldiler, ona itaat gsterdiler, bu da
onun kuvvetini son derece bytt.
Ayn yl iinde N a s r d d i n M a h m u d b. M u ham -
ARAP HKMDARLARI 487
m e d b. K a r a A r s l a n , A d i /in olu M e l i k E r e f i n yan

na gitti ve onun, vermi olduu sz tutarak, Zait kalesini alp
kendisine vermesi istedi. E r e f , Suriye, Musul, ve Cezire
ordularn toplayarak Zait kelesine hcum etti, Bunlar ehri zap
tederek kaleye kar harbetmee baladlar. Bunun zerine
Zait kalesinin emiri Sultan G y a s i i d d i ne haber gndere
rek yardm istedi. Sultan, Samosata emiri M e l i k A f d a l n
kumandas altnda 6.000 atl gnderdi. Bunlar Malatya
ya varnca E r e f ile mid emiri keyfiyetten haberdar
oldular ve Hartabirt'ien yz evirerek iki kaleyi muhtevi
olan ve biri mid emirine, dieri Zait kalesi emirine ait olan
Samain glne kar karargh kurdular ve bu kalenin emirine
kar harp aarak buraya muhafzlar diktiler. Sultann ordusu
Hartabirt'e gelince mid emiri mide doru hareket etti ve
sultann ordusu Rum diyarna dnd.
Yunanllarn 1516 (M. 1205) ylnda lbiryahlar Azerbay-
candan karak birok kanlar dktler ve ganimetler aldlar,
sonra Halata geldiler, burada byk tahribat yaptlar. Sonra
buradan Ercie geldiler, her taraf yama ettiler ve yaktlar.
Sonra Bet Halat ve Erzenrrma kar karargh kurdular. Bu
nun zerine Halat emiri Erzenrrum emiri olan K l A r s l a n
oluna giderek buradan bir ordu ald. Sonra biryallar ile har
be tututular. biryallarn kumandan olan K k Z a h a r i
maktl dt ve biryallar gerileyerek kendi memleketine gittiler.
Ayn yl iinde B adadda bir kadn iki kafal, drt
ayakl ve drt elli bir ocuk dourdu ve ocuk doduu
gn ld. Bundan baka Badad'da iki kr Arap dier bir
krn yanna giderek camilerin birinde onu ldrdler.
nk bu krn zerinde zuze ( yani p a ra ) bulunduunu
sanyorlard. ki kr, gn doar domaz korktular ve
Musula kamak zere ktlar. Fakat baka bir asker bun
larla ltife ederek u szleri syledi: O kr adam mutlaka
bu ik i kr ldrd. nk bir kr ancak bir kr ldre
bilir,, . Askerin syledii bu szleri iiten krlerin biri yere
oturarak Vallahi,, dedi onu ben ldrmedim, fak at bu arka
dam ld rd ,, . Dier kr de Hayr,, dedi ben ldrmedim,
sen ld rd n,, . Bunun zerine
ikisi de yakalanarak hkime g
trldler ve hkimin karsnda ilerinden birinin adam tut
488 A B L - F A R A C TARH
tuunu, tekinin de yatak arafn kullanarak oni boduunu

itiraf ettiler ve ikisi de dam edildiler.
Araplarn 602 (M. 1205) ylnda Madai (Medya) dalarnda
gasayan ve kendilerine Tirahaye denilen Krtlerden bir
kabile dalardan indiler ve bu havalide byk tahribat yap
tlar. Iranllarn askerleri bir araya gelerek bunlarla dvtler
ve bunlarn biroklarn ldrdler. Bu dallar, slm dinine
yirmemilerdi. Fakat kendi memleketlerinin iptidai putperestlii
ile mecuslii kabul etmilerdi. Bunlarn eline bir mslman
dt m onu en iddetli ikencelere uratarak ldryorlard.
Bunlarda bir kz ocuu doduu zaman kzn babas evinin
kaps nnde durur ve yle barr: uBu kzla kim nian
lanacak ? ayet bir adam kar da kz isterse babas onun
yaamasna raz olur. Bir kimse kmazsa babas onu ldrr.
Bu yzden bunlarn aralarnda kadnlar ok azd ve bu yz
den bir kadn btn bir ev halknn zevcesi saylrd. Bir erkek
bir kadnn yanna girdii zaman ayakkabsn o evin kaps
nnde brakr. Bu yzden baka bir adam gelirse bu ayak
kaby grerek eve girmez ve ierideki kimsenin kmasn
bekler. Doan ocuklara gelince erkeklerin en yals onun
babas saylr.
Araplarn 603 (M. 1206) ylnda biryallar tekrar Halata
geldiler ve her taraf yama ederek, yakarak, birok kimseleri
ldrdkten sonra kp gittiler. G y a s d d i n K e y h u s r e v
Antalyay (Satalya?) zaptetti. Buras sahil zerinde bir ehir
dir ve G y a s d d i n buraya 8 inci ayn 3 nc gn girmiti.
Kendisi bu seneden nce de buraya kar bir ordu gnder
miti. Buradaki Rumlar Kbrsa haber gnderdiler, nk buras
Antalyaya yakndr ve Kbrstaki Franklar Rumlara yardm
iin geldiler. Bunun zerine sultan askerlerini ehirden uzak
latrd ve dalardaki bir pusu iinde gizledi. Onlar da ehir
den her kan yakaladlar. ehir halk bir mddet strap
ektikten sonra sultana haber gndererek ehri ona teslim
ettiler ve Trklerle Rumlar bir olup Franklarla dvtler.
Sultan kaleyi ald, iindeki Franklar esir etti, sonra H unas
da ele geirdi.
Ayn yl iinde Halat emiri B u h t a m a r olu M u h a m-
m e d kuvvetlendi ve kendi babasn ldren damad H a z a r -
ARAP HKMDARLARI 489
d i n a r i ' yi ldrd. Kendisi gen olduu iin en sefih hayat

yaamaa koyuldu ve Halat ahalisi ondan nefret ettiler. Bun
dan baka a h a r m a n m klelerinden biri olan B a l a b a n
ona kar Minazgerdde isyan etti. Bunun zerine Halat ahali
sinden bazlar Mardin emiri Nasrddin A r t u k b. //-
gazi b. A l p i b. T e m r t a b. I l g a z i A r t u k' a haber
gnderdiler ve ona u szleri sylediler: Bu senin babann
amca olu kendisini idare edecek bir kafadan mahrum. Siz geli
niz de H alat' size teslim edelim,, Mardin emiri de hareket
Yannda Trklerden ve Maaddilerden askerler bulunuyordu.
Ala urayan ahali bunlar grnce yamagerlik etmelerin
den korkarak harp iin hazrlandlar.
Bunun zerine B a l a b a n , Mardin emirine u haberi gn
derdi : H alat ahalisi yannzda bulunan Maaddilerden fena
halde rktlsr. Onun iin siz Halat'tan ayrlnz ve bu iin id a
resini bana braknz,,. Fakat Mardin emiri ekilmedi ve bu
yzden B a l a b a n ona tehdit edici nmeler gndererek ekil
medii takdirde kendisine hcum edeceini bildirdi. Yannda
bulunanlar az olduklar iin o da korktu ve burasn bra
karak gitti ise de memleketinin M e l i k E r e f tarafndan
yama edilmi olduunu grd. E r e f , Dunaiserde yerle
miti, buralardan byk servetler toplam, sonra Harrana
gitmiti. Bunun zerine B a l a b a n bir ordu toplayarak H alat'&
kar geldi, fakat onu hcum ederek almaa muvaffak olmad.
Balaban ahaliye temin edecei istifadelere dair bol bol
teminat verdi ve kendilerine kar son derece kuvvetli antlar
ierek kimseye zarar vermeyeceini syledii iin Halat aha
lisi ona teslim oldular. Kendisi ehre girince B u h t a m a rn
o l u n u kalelerin birine kapayarak son derece kuvvet kazand
Melik Ev had N e c m e d d i n E y y u b b. d i l
bu srada
Mus kalesini ve ehrini zaptetmi olduundan Halata kar
karargh kurdu ve B a l a b a n ehirden karak mstahkem
geitleri ona kar kapad ve onunla beraber olanlarn birok
larn imha etti. A d i l in olu N e c m e d d i n de birka adamla
ve yarallarla birlikte Maiperkata kat.
Ayn yl iinde biryallar, Halat sahas iinde bir ehir
olan Kars senelerce uratktan sonra aldlar. Bunlar bu
mddet zarfnda ehre kar harbetmiler, ehri muhasara

etmiler ve oraya gda maddeleri gitmesine mani olmulard.
Araplarn 604 (M. 1207) ylnda M e l i k E v h a d babas
M e l i k A d i l'e haber gndererek H alat' almak iin yardm
istedi. O da byk bir ordu ile birlikte M e l i k E r e f i gn
derdi ve ikisi birlikte Halat civarna geldiler. B a l a b a n
ehirden karak bunlarla harbetti, fakat harbe devam ede
meyerek ikisinden de kat ve Halata girdi. Sonra Erzenur-
rum emiri K l A r s l a n olu M u g i s i i d d i n ' e haber gn
dererek yardm istedi. O da bizzat geldi ve B a l a b a n onu
karlamaa kt. kisi de M e l i k E v h a d ile kardeine kar
harbettiler, onlar krdlar ve kardlar.
Bunlarn ikisi hareket ederek Mu'a kar karargh
kurdular ve burasn almak zere olduklar srada K l
A r s l a n o l u , B a l a b a n ' aldatt ve bizzat kendisinin
Halata hakim olmak istediini ileri srerek onu ldrd.
Fakat K l A r s l a n ' m olunun Halata kar hareket et
mesi zerine ahali kaplarn onun yzne kar kapadlar;
o da buradan Minazgerde (Malazgird) gitti ve bu ehrin
iindekiler de ayn ekilde hareket ettiler. O da meyus ola
rak kendi memleketine dnd. Halat ahalisi M e l i k E v h a d a
haber gndererek onu getirttiler ve ehri ona teslim ettiler.
Civardaki Arap emirleri d i /den korkmak dolaysiyle olu
nun burada hkim olmasn istemediklerinden Halata bilhassa
biryaya mtemadiyen eteler gnderiyor ve burasn yama
ediyorlard. Bundan baka Halat emirlerinden bazlar E v h a d' a
kar isyan ederek (bu civarda en kuvvetli kale saylan)
Van aldlar ve Ercie de hkim oldular. E v h a d birok
meakkatlardan sonra kardei E r e f i de getirerek Van
ele geirmee muvaffak oldu. Halat ahalisi burasn d i l in
hnedanma mensup olan birine teslim etmei uursuzluk say
yorlard. Bu yzden E v h a d ' m Minazgerde gidip burasn
lykyle idareye uramas zerine Halatllarn Mang-
d a b h k i r dedikleri ete reisleri E v h a d ' n taraftarlarna h
cum ettiler, bunlar ehirden kardlar ve kaleye kar muha
rebeye giritiler. E v h a d keyfiyetten haber alnca Bet Nahrin
askerleri ile Halata kar hareket etti ve kararghn kurdu.
ARAP HKMDARLARI 491
Yerliler arasnda kan kavgay bastrd, ahaliden birok kim

seleri ldrd, bir ksmn da esir ederek Maiperkata gnder
di. Bylece emirleri azledip yerlerine istedikleri kimseleri
geirmee alk olan gen kabile (yahut ete) reislerinin mu
kavemeti ezildi.
Bu yl iinde G y a s d d i n K e y h u s r e v vefat etti ve
yerine olu I z z d d i n K e y k v s hkm srd. K e y k v s
kardei A l e d d i n K e y k u b a d yakalad ve onu Mar
Ahron manastrnn altndaki Masara kalesine kapad. Bu ma
nastr Malatya civarndaki Mukaddes dadadr.
Ayn yl iinde Franklar, Trablustan karak Emesaya
karargh kurdular ve etraf tahrip ettiler. Emesa emiri
E s e d d d i n i r k u h b. M u h a m m e d b. B y k i r k u h -
un Franklar kracak kuvveti yoktu. Kbrsllar da Araplardan
birok gemileri zaptettiler ve iindekileri esir aldlar. A d i l
keyfiyetten haber alnca askerleri ile birlikte Msrdan hareket
etti. Bu yzden Franklar da bir i yapamadlar.
Ayn yl iinde Marago (meraga) emiri K a r a S e n k r o
lu A l e d d i n vefat etti ve yerine kk olu geti. Fakat ksa
bir zaman sonra o da ld. Bunun zerine Tebriz emiri
N u s r a t d d i n E b B e k i r b. P e h l i v a n geldi, Mara-
ga'ya ve btn havalisine hkim oldu. Hkim olamad
biricik yer Revandiz kalesi idi ve burada gen emirin idare
ilerini deruhte eden haremaas isyan etmiti.
Araplarn 605 (M. 1208) ylnda biryallardan birok kim
seler memleketlerinden karak Halata geldiler ve Erci ehrini
istil ederek ehri yama ettiler. Yallar ve ocuklar ldr
dler, kadnlar ve oullan ile kzlarn esir aldlar. Bunlar
burasn kmilen tahrip ederek her taraf rl plak ve ykk
dkk bir halde braktlar. N e c m e d d i n E v h a d Halatta
bulunuyordu, fakat dar karak bunlarla harp meydannda
karlaamyordu. nk saylar ok deildi. Sonra Halat aha
lisi iinden biroklarn ldrm olduu iin bunlara gvene
miyor, ehirden kt takdirde bunlarn isyan ederek ehri
biryallara teslim etmelerinden korkuyordu.
Ayn yl iinde Niabur'da. iddetli bir zelzele oldu, b
tn halk ovaya kotular ve zelzele duraklayncaya kadar gn
lerce burada kaldlar. Sonra ehirlerine dndler. Horasanda

da bir zelzele oldu, fakat Niabur zelzelesi kadar iddetli de
ildi.
Araplarn 606 (M. 1209) ylnda M e l i k d i l ile Musul
emiri A r s l a n a h arasnda dostluk hasl oldu. N u r e d d i n
kzlarndan birini A d i l in oullarndan birine verdi. Bunlar
Sincar K u t b d d i n den alarak A d i l ' e vermee ve Kardu
adasn S e n c a r a h tan alp N u r e d d i n' e vermee karar
verdiler. A d i l hazrland ve Sincar emirine ait olan H abura
ve Nisibisi zaptetti. N u r e d d i n keyfiyetten haber alarak
mteessir oldu ve ilerin bozulmasndan dolay aknlklar geir
di. N u r e d d i n dnd tand ve Sincar ile Cezire'yi almaa
teebbs ettii takdirde Cezireyi elinden alacaklarn, belki
Musulu da kendisine brakmayacaklarn anlad. N u r e d d i n
belli bal adamlar ile istiare edince bunlar A d i l ile anla
madan evvel bu srr kendilerine ifa etmemi olmasndan onu
muahaze ettiler ve u szleri sylediler: A rtk A dil'e verilen
sz tutmaktan baka are yoktur. Yoksa bunu bahane ederek
size kar hareket eder ve size itii and bozan adam mu
amelesi y a p a r,,. Bu adam hayret denizinde bocalayp durur
ken d i l ' e yardm iin bir ordu hazrlyormu gibi davra
nyordu. Bu srada bir gece kendisine Erbil emiri M u z a f f e -
r d d i n K u k b u r i den bir eli geldi. Erbil emiri bir ordu
toplayarak onun yardmna gelmeyi onunla birlikte hareket
ederek d i l in bu memleketlere girmesine mani olmay vad
etti. N u r e d d i n bu yzden son derece sevindi; bu hatt- ha
reketi tutacana dair andlar iti.
Erbil emirinin elisi geceleyin giderek keyfiyeti M u z a f -
f e r d d i n'e bildirdi, o da vakit kaybetmeksizin askerler toplad
ve Musulun dnda kararghn kurdu. Sonra halifeye bir eli
gndererek d i l ' hasedi yznden muaheze etmesini istedi.
Bundan baka Halep emiri S e l a h e d d i n olu M e l i k T a h i r ' e
ve Sultan i z z d d i n K e y k v s ' e haberler gnderdi, bun
lar da yardm vadinde bulundular. Bundan baka d i l ile
beraber olanlar Sincar'a kar iddetli muharebe etmiyorlard.
Emesa emiri E s e d d d i n aktan aa ehre levazm ve ko
ARAP HKMDARLARI 493
yunlar gndermekte idi. Sincar emiri ehri teslim etmek zere

hazrland srada bir takm yardmlar grerek kuvvetlendi. Ha
lifenin elileri de gelerek d i l 'i muaheze ettiler. Bu yzden
arada sulh oldu. d i l alm olduu yerlerde yani Habura
ve Nisibisde kalacan sand ve buradan ayrlarak Suriyeye
gitti.
Erbil emiri M u z a f f e r d d i n in Musulda bulunduu
srada iki kzn N u r e d d i n i n iki olu i z z d d i n M e s u d
ve m a d d d i n Z a n g i ye verdi. Bu suretle Muzaffer,
d i l hnedanna mensup olanlara son derece yardm etmi
oldu. Fakat Sincar emiri olunu ona gndererek A d i l ' e m
racaat etmesini ve Sincar ona brakmasn rica etti. M u z a f
f e r d d i n ise d i /e gizli bir haber gnderdi. nk A d i l -
den memleketinin yars istense dahi bu zat bo gndermeye
ceine inanyordu. A d i l ise bu mracaata ehemmiyet vermedi
ve bu yzden M u z a f f e r mteessir olarak N u r e d d i n ile
birleti ve onun gibi A d i l e kar dmanlk gsterir oldu.
Bu yl iinde F a h r e d d i n R a z 63 yanda olduu halde
vefat etti. Byk bir limdi ve byk bir mfessirdi. onun ahs
ile ve telif ettii birok eserlerle btn dnyadaki Araplar
aydnlanlandlar, bugne kadar da aydnlanmaktadrlar. Ben bu
adam, eserleri sayesinde hristiyanlk limlerini zenginletiren
O t i g e n ile kyas ediyorum. Fakat Hristiyanlar nasl Origenin
bidati olduunu syledilerse Araplar da Fahreddin Razye
kfir dediler ve onu Aristo akidesinin tarafdar saydlar '.
Araplarn 607 (M. 1210) ylnda Ismaililerin reisi olan
H a a n olu M u h a m m e d vefat etti. Bu adam da babas
gibi filesoflarn yolunu tutmutu. Araplarn dininden ve din
lerinin temellerinden biroklarn altst etmi ve atmt.
Yaad devirde iktidar mevkiinde bulunan valilere gnder
dii adamlarna istedii vergileri vermeyenleri ldrtyordu.
Onun adamlar efendilerinin ktl urunda lmden kork
muyorlard. Kendisi 46 yl hkm srdkten sonra ld ve
1 B e d j a n n notu : M ukaddes kilise, O r i g e n in vesair yazc la rn

eserlerindeki teiniz z a lr ve to rtu la n to p la y a ra k yakar. nsanlar da bu
yzden zarara uram azlar.
494 ABU'L - F A R A C TARH
ondan sonra C e l l e d d i n H s e y i n yerine geti. Bu

adam hkimiyetinin balangcnda slm dinine sayg gsterdi
ini iddia ederek oru tuttu, namaz kld ve Badad halifesine
Sultan M u h a m m e d H a r e z m a h ' a ve sair Arap hkm
darlarna babasnn kt yolundan yz evirdiini ve slm
yolunu tutmu olduunu bildirdi. Bunlar da ona inanarak
sevindiler, birok hediyeler ve kymetli atyyeler gndermek
suretiyle onu izaz ettiler.
Ayn yl iinde Musul emiri N u r e d d i n A r s l a n a h
b . M e s ' u d b. M e v d u d b. Z a n g i b. A k s e n k u r vefat
etti. nsafl bir adamd ve kudretli idi. Memleketinin ahalisi
(yahut sarayllar) ve kendisine muasr olan dier hkm
darlar kendisinden korkarlard. lm yaklat zaman asl-
zdelerin en byk olu Kahir zzddin M e'su d
namna sadakat yeminini ald ve en kk olu i m a d d d i n
Z a n g i ' y e iki kale verdi. Bunlar Akr Hamidye ve u idi.
ki olunun idare ilerine nezaret iin klesi B e d r e d d i n
L u l u yu tayin etti. Bu adam hkmdarla lyk olan ince
ve vakur bir ahsiyetti. N u r e d d i nin hastal iddetlenince
tabibler onun Mar Zfna manastrnn Dicle kylarndaki men-
balarnda ykanmas lzm geldiini sylediler. B e d r e d d i n
onu alp gtrd, o da bu menbada ykand. Fakat istifade
etmedi. nk lm hastalna tutulmutu. B e d r e d d i n onu
kk bir kayk iinde Musula gtrrken emir ehre var
madan evvel vefat etti. Yannda yalnz iki kle bulu
nuyordu. B e d r e d d i n ile bu iki adam onu tadlar, gecele
yin onu saraya gtrdler ve baka bir kimseyi vaziyetten gh
etmediler. Gn dounca B e d r e d d i n her gnk gibi lzumlu
ileri ile megul oldu ve ancak gnn 9 uncu saatine doru
emirin lmn ifa etti. Geceleyin de onun mezarn hazrlad.
Buras emir tarafndan sarayn mukabilinde ina edilmiti. Bu
nun zerine M e l i k K a h i r babasnn yerine geti ve B e d
r e d d i n saltanatn siyas idaresini ele ald.
Araplarn 608 ve 609 (M. 1211, 1212) yllarnda (anlatla
cak) birey bulamadk.
Araplarn 610 ( M. 1213 ) ylnda Badad tabiblerinden
ARAP HKMDARLAR! 495
olup Musulda H u b a l o l u 1 diye tannm olan M u h a d a b 2

vefat etti. Bu adam devrinin en yksek tabibi idi ve Badad-
n yahudi tabibi olan Ebl-Berektn tilmizi idi. Bu adam,
Badaddan Musula, buradan Azerbaycana, sonra Halata
gitti, a h a r m a nn hizmetinde yaad ve onu tedavi mukabi
linde byk bir servet edindi. Emirin ektii hastalklarn
birinde Hubal olu onun zerinden bir miktar alp her
vakit yapt gibi muayene etmek istedi. Bunun zerine kle
lerin biri ona u szleri syledi : Ey tabib buna niin bak
yorsun da azna alp tatmyorsun ? . Tabib birden bire cevap
vermedi, fakat dar ktktan sonra kleyi ard ve ona
gizlice u suali sordu: reyi tatmaa ait sz bir bakas m,
yani, hkm darn kendisi mi, yahut aile erknndan biri mi
syledi, yoksa bu sz kendi aklndan m syledin ? . Kle u
cevab verdi : B ir kimse sylemedi. Fakat renin rengi, koku
su ve teekkl gibi tadnn da bir eyi er ifade ettiine dair bir
eyler iitmitim,, . Tabib Olabilir, fakat her hastalk iin byle
deildir. Sen bana bu sz sylemekle fenalk ettin. nk h
km dar senin szlerini iitecek olursa kendisini tedavi hususun
da yaplmas icap eden hereyi yapmadma zahip olur,, dedi.
Tabib bu hdiseden balayarak zihninde karklk hissettii
iin huzurdan mahrum oldu. Onun iin kleye vfir miktarda
gm verdi ve bir daha byle birey sylememesini rica etti.
Sonra emirin hizmetinden istifa ederek hkmdardan bir fer
man ald, Halattan ayrlarak Musulda yerleti ve lnceye ka
dar burada kald. Hayatnn son demlerinde kr olmutu. Bir
ok kimseler yanna gelir ve ondan tb ilmini renirlerdi. 95
sene yaad ve tb hakknda El-Muhtar adn verdii 4 cilt
lik muazzam bir eser yazd. Bugne kadar biroklan bu eseri
okuyarak istifade etmektedirler.
Araplarn 610 (M. 1213) ylnda C i n g i z H a n bizzat
rana gitmek istedi. Uygur Trklerinin bulunduu memlekete
muvasalat edince buradaki btn emirler ile askerleri onun
1 bn H ebel olm as gerektir. Bk. El-A'lm, s. 656 ( . R. )

2 M uhazzebddin olm ak icap eder ( Tabakat l-Etibba, c. 1, s. 204.)
A d Ebl H aan A li b. A hm ed b. A l id ir ( M uhtasar d - dvel s.
420 ).
496 ABU'L- F A R A C TARH
hizmetine girdiler. Bibalg tarafndan gelenler I d i k u p 1 ismin

deki hakim tarafndan gelenlerle ordusu ve iftileri, Alma-
l daki emir S e k n a k (Suftak ?) T e k i n ve atllar ve daha
biroklan ona iltihak etmilerdir. Bunun zerine C i n g i z H a n
en byk olu T u i'y i 50.000 askerle Hokand blgesine,
dier iki olu a a t a y ve O k a t a y Otrar ehrine kar
gnderdi. Kendisi de Buharaya kar hareket etti ve Otrar da
brakt kimselere son derece iddetle harbetmei emretti.
Bunlar iddetle harbettilerse de ehir be ay mukavemete
devam etti. nk Sultan M u h a m m e d ehrin iinde kuman
danlar Jair Han olan 50.000 atl ve kumandanlar K a r a c a
( K a r a j a ) H a s H a c i p olan 10.000 dier atl brakmt. K a
r a c a Tatarlar kadar kuvvetli olmadn grnce bir gece
tarafdarlarndan biroklarn alarak Sofi kapsndan kt ve
Moollarn tarafna gitti. Moollar onu sabaha kadar muhafaza
altnda tuttular ve sabahleyin Hann iki olu nezdine gtr
dler. Bunlar ehre ve iindeki muhariplere dair renilebile
cek btn malmat dikkat ve itina ile aldktan sonra ona u
szleri sylediler: Sen kendi efendini nasl aldattmsa bizi de
yle aldatacaksn. Onun iin senin bize lzumun yoktur,, Sonra
emrettiler, o da ve kendisi ile beraber gelenlerin hepsi de
ldrldler.
0 gn Tatarlar ehre hkim oldular, ehrin iindeki erkek,
kadn btn nfusu kovdular ve ehrin hzinelerini yama ettiler.
Bunun zerine J a i r H a n ehirdeki yksek evlerin damlan ve
surlarn zerinde bulunan 20.000 adam ile birlikte isyan etti.
Bunlar ellier ellier Tatarlarn tarafna gittiler, ldrdler. Niha
yet J a i r H a n ile birlikte sarayn dam zerinde yalnz iki kii
katmt. Tatarlarn birou bunlara kar birletiler ve
iki adam ldrnceye kadar uratlar. J a i r H a n da yapayal
nz kald. Onun btn oklarn kullanmas zerine ocuklar ve
cariyeler duvarlardan tulalar ve talar kararak Tatarlarla
dvmee devam ettiler. Han bu adamn harp esnasnda l-
drlmeyerek diri bir halde esir alnmasn emrettii iin Tatar
lar birok zahmetlere katlandlar ve onu ele geirinceye kadar
1 U y g u rla rn h k m d a rn a d i K u t d e n ilird i ki m ns A lla h ta ra

fn d an gnderilen d ir. Bk. D eguigaes, c. 11, s. 275 ( . R .).
ARAP HKMDARLARI 497
lmemesi iin dikkat ettiler. C i n g i z H a n bu adam grdkten

sonra Gksaray yani Yeil konak,, denilen yerde ldrlmesi
ni emretti.
Araplarn 611 (M. 1214) ylnda sultan z z d d i n K e y -
k v s , Pontus denizi zerinde olan Sinoba hkim oldu ve
burann prensi olan Kir Alexi ldrd.
612 (M. 1215) ylnda da Antalyay Rumlardan ikinci defa
ald.
Araplarn 613 (M. 1216) ylnda S e l a h e d d i n Y u s u f
b. E y y u b ' un olu olan Halep emiri M e l i k T a h i r G a z i ve
fat etti. Kendisi kk olu M e l i k A z i z M u h a m m e d ' in
yerine gemesini emretmiti. O lu bu srada iki yan birka ay
am bulunuyordu. Onun daha byk yata olan dier bir olu
vard. Fakat kn anas M e l i k A d i l ' n kz olduundan
k hkmdarla getirdi ve bylece byk kardeinden
zarar grmemesini temin etti.
T a h i r insafl ve merhametli bir haremaas olan e h a -
b e d d i n T u r u l ' u kk olunun idare ilerine tayin etti ve
onu atabe tanmasn temin etti. Onun mkemmel idaresi sa
yesinde Halep ahalisi derin bahtiyarlk ve verimli bar iinde
yaadlar. T a h i r i n hayat esnasnda gasbettii hereyi l
mnden sonra sahiplerine iade etti.
Yunanllarn 1558 (M. 1217) ve Araplarn 614 ylnda Roma
papas Frank hkmdarlarnn hepsine haber gndererek Allahn
emri ile askerlerini toplamalarn ve yola kp mukaddes ehir
olan Kuds Araplarn elinden kurtarmalarn istedi. Birok mil
letler toplanarak A kkva gittiler. d i l keyfiyetten haber alnca
derhal Msrdan kalkarak Kudse gitti, franklar da A kkdan
ilerliyerek Ekyalar maaras,, denilen yer nndeki sular
zerinde karargh kurdular. d i l onlardan evvel buraya ge
lerek bu mevkide yerlemek arzusunda idi. Bunu yapamaynca
kararghn Bayamda kurdu ve Franklar ilerleyerek onunla
harbe tutumak istediler. Fakat d i l Franklar derecesinde
kuvvetli olmadn grerek am civarnda kararghn kurdu
ve kuvvetlerini burada tamamlamak istedi. Franklar ilerlediler
ve Bayam ile Banias arasnda bulduklar hereyi beraber g-
E bu'l - Farac Tarihi, F. 32
trerek biroklarn ldrdler, esir aldlar ve elleri ganimet

lerle dolu olduu halde A kkya dndler.
Denildiine gre A d i l , Bayamdan ayrld srada ar
bir yk tayan ve adm adm yryen bir adam grd ve bu
adamn bir lhza dinlenmek iin oturduuna dikkat etti. Bizzat
A d i l bu adama yaklaarak sordu: Kendini bu yk altnda
niin ldryorsun ? Teln neden ? htiyar adam da u ce
vab verdi: Sultana deyin k i o tel etmese id i biz de tel
gstermezdik, belki evlerimizden kmazdk,,. d i l bu szler
den utand ve ihtiyar brakarak gitti.
P r a y n s B a i m o n d ( B o h a i m o n d ) , bu sralarda ld
R u p i n namnda bir oul brakt. Bu ocuk Ermenilerin kral
R u p i n ' in kzndan domutu. Saltanat ona ait olduu halde
days cret gstererek bunu elinden ald. Bunun zerine
Ermeni R u p i n in kardei olan Ermeni kral L e o n kzd ve
kzkardeinin olu olan F r a n k R u p i n in hakkna vukubu-
lan tecavz dolaysiyle Antakyaya gelerek Antakya ahalisinin
ona sadakat yeminini fa etmelerini temin etti. Sonra bu kafa
sz adam hkm srdn grerek gurur ile kabard ve
kendisini hkmdarla getiren L e o n ' u ele geirip Kilikya
zerine de hkim olmak istedi. Frerler bu suikasttan haber
alarak keyfiyeti L e o n ' a bildirdiler, o d a bir zarara uramadan
kat.
Araplarn 615 ( M. 1218 ) ylnda Franklar gemilere
binerek Dimyata hcum etmek zere hareket ettiler ve Bizah
Genzah ?) denilen karaya ktlar. Nil nehri Franklar ile Dimyat
arasnda idi. Araplar Nilin ortasnda byk bir kule ina ettiler
ve kule iindeki muhariplerin, Franklar Dimyata varmaktan
alakoymalarn istediler. Franklar bu kuleye kar 4 ay harbet-
tikten sonra onu zaptettiler, iindeki adamlar ldrdler ve
Nil nehri zerindeki zincirleri kestiler. Bu srada A d i l 'in olu
M e l i k K m i l , Dimyatn br kysnda kararghn kurmu
bulunuyordu. M e l i k K m i l Franklarn Nil zerindeki zincir
leri kestiklerini grnce zincirler yerine byk bir kpry
nehrin zerine balad. Fakat Franklar bu kpry de tahrip
ettiler. Bunun zerine K m i l byk kayklarda delikler aa
rak denize batrd ve bu yzden byk gemilerin nehir zerin
ARAP HKMDARLARI 499
den gemelerine imkn kalmad. Daha sonra Franklar nehrin

karki kysnda derin bir ukur kazdlar ve burasn nehir
suyu ile doldurdular. Sonra gemilerini batrlan kayklar zerin
den kaydrdlar ve Dimyatm suruna yaklaarak nehrin zerin
den harbe devam ettiler. Dimyatta bulunanlar K m i l ile
askerlerinin yaknlarda bulunmalar ve muhta olduklar her-
eyin kara yolu ile gelmesi dolaysyle Franklardan birey
istemiyorlard. Tam bu srada Allahn iradesi ile M e lik A d i /in
amda lm olduu ve emir b n - i M a t u b ile Hakkri Krt
lerinin dier emirlerinin Msr hkmdarlna K m i l ' in kar
dei olan M e l i k F i z i geirmek istediklerine ait haberler M e
l i k K m i l ' e eriti. Bu yzden M e l i k K m i l askerlerini
alarak Dimyat brakt ve Msrn zerine yrd. Franklar
gelip gelerek kara zerinde yrdler ve Araplarn karar
ghlarnda brakm olduklar hazine artklarn tayp g
trdler. Franklar, Dimyat ehrine kar karargh kura
rak kara ve denizden taarruza getiler. Dimyat ahalisi Arap
larn kendilerine yardm gndermelerini beklediklerinden har
bi btn iddetiyle idame ediyorlard. Franklar da dokuz
ay ehre hcum ettiler, Nihayet ehrin iindekiler yese ura
dlar. nk K m i l hiyanete uramaktan korkarak Msrdan
ayrlamyordu. Bunun zerine Dimyat ahalisi sulhan ehri Frank
lara teslim ettiler. Franklar Dimyat alnca unu iln ettiler:
A raplar iinde herkim levazmn alp gitmek isterse gidebilir.
K alm ak isteyen de k a la b ilir,,. Biroklar da ehirden ayrl
madlar.
K m i l Franklarn cesaretini grdkten sonra onlardan
son derece korktu, sonra Kudsn surunu yktrd ve Frankla
rn Kuds zaptettikleri zaman barnacak bir yer bulmamalarn
temin etmek istedi. Bu srada Antakya prensi Frank R u p i n ,
days K r P r a n y n sn reva grd eziyetlerden son derece
muztarip olduu iin Trablus prensi (Kral Leondan iltifat gr
memek ve yapt iyilie kar ktlkle mukabele grmek
zere olduu iin ) Antakyadan kt, Dimyattaki Franklarn
kral olan H a n r i J o a n (Henry John, Briennel i ? ) a gitti ve
kral Leonun lmne kadar onunla beraber yaad.
Bu yl iinde Araplar yalnz garptan gelen Franklardan
deil, ark tarafndan infilk eden ve Hemedana, Azerbaycana
ve Arran (Arzan?)a kadar gelen ve btn randa mdhi zu

lmler irtikb eden Tatarlardan da bilhassa korktular. Ayn yl
iinde Araplarn 3 nc aylarnn 27 inci gnnde Musul emiri
M e l i k K a h i r z z d d i n M e s u d b. N u r e d d i n 7 yl 9 ay
hkm srdkten sonra vefat etti. Bu adam hep lmden kor-
kararak yaad. Kendini elendirmee ok istekli idi ve her
elenceyi lmn elinden koparyormu gibi benimserdi. En
byk olu N u r e d d i n A r s l a n onun yerine geti. Kendisi
henz 10 yanda bir ocuktu ( yahut 12 yanda bir genti) ve
kendisine byk babasnn ismi verilmiti. M e l i k K a h i r , l
m srasnda B e d r e d d i n L u l u yu. oluna mrebbi yahut
idare mdr olarak tayin etti, nasl ki daha nce bu adam
kendisini de yetitirmiti B e d r e d d i n aslne hareket ederek
Halife Nasra haber gnderdi ve gen adam iin saltanat bera
tn getirtti. Sonra dier memleketlerin hkmdarlarna haberler
gndererek bar salamlad. B e d r e d d i n grlt karma
dan Musul saltanatn ele ald ve gen adamn lmesini isteye
rek saltanat ele geirmee hevesli olanlar ok olduklar ve
amcas Akk emiri m a d d d i n ve babasnn amcalar bun
lar arasnda bulunduklar iin bunlara mani oldu ve asilzde-
lere iyilik ederek kendisini hepsine sevdirdi.
Akk emiri olup gen N u r e d d i n in amcas olan
i m a d d d i n , Erbil emiri Z ey ne d d i n olu M u z a f f e r d -
d i n K u k b u r i ye haber gndererek Bedreddin hanedanmz
aldatarak saltanat kendi eline geirmek istiyor dedi. Bunun
zerine M u z a f f e r d d i n Akk emirine yardm etti, ikisi
de gittiler ve madiye kalesini aldlar. B e d r e d d i n de as
ker toplayarak madiye'ye kar harb etti ve madiye'yi ele
geirdi. Mevsim kt ve dalar kesif karlarla rtl idi. B e d
r e d d i n de buradan ayrlarak Musula dnd. m a d e d d i n
mukavemet ediyor ve Hakkri ve Zevzanaya kalelerine haber
ler gnderiyor ve btn buralarda hkm sryordu.
Ayn yl iinde Diyar- Ruma hakim olan Sultan z z d
d i n K e y k v s Halebi ele geirmek istedi. nk burada
bir emir yoktu ve henz meme emen bir ocuk buraya emir
iln edilmiti. K e y k v s ' un asilzdeleri onun burasn kolay
lkla almas iin u tavsiyede bulundular: Samusata emiri
ARAP HKMDARLARI 501
S e l a h e d d i n olu M e l i k A f d a l ' yannza alr ve onun
kardelerinden grd muameleden mteessir olduunuzu ileri
srer, S e l a h e d d i n i n en byk olu olmak dolaysyle baba
snn saltanatn kendisine iade etmek istediinizi bildirirseniz
bu i kolaylar,,. Sultan z z d d i n de. M e l i k A f d a l ' Samu-
satadan getirtti, ona altn ve hilatler, atlar ve silahlar verdi,
onu kendisi ile birlikte Suriyeye gitmek zere hazrlad ve
Halep ile M e l i k A f d a l ' a ait hereyin kendisine de ait sayl
masn art kotu ve Bet N ahrin'de M e l i k E r e f e ait arazi
den herne alrlarsa Sultan z z d d i n K e y k v s ' e ait sayl
mas lzm geldiini bildirdi.
Bunlar asker toplayarak evvel Ayintaba kar hareket
ettiler, burasn aldlar ve M e l i k A f d a l burasn teslim etti,
sonra Tel Beir'e gittiler, onu da ayn ekilde aldlar. Sultan
z z d d i n burasn teslim etti, fakat Melik A f d a l ' a vermedi.
A f d a l mteessir oldu ve teslim olanlar da piman oldular. Bu
andan balayarak A f d a l hiyanet etmei iinde kurdu ve
z z d d i n i Halepe kar hareketten alkoymaa balad. Ona
Evvel Mabu'u vesair yerleri alalm. Bu sayede H aleb'i alm a
mza im kn hasl olur. nk o zaman Halep kanatlar yolun
mu bir gvercine benzer,, dedi. Mabua kar gidince i h a -
b d d i n , M e l i k E r e f e bir haremaas gnderdi ve kzkar-
deinin olu olan kk ocua yardm etmek zere gelmesini
rica etti. E r e f hiddetlendi ve kalkp gelerek Rum diyarnn
askerlerine kar Mabuda harbetti. Rum askerleri bozuldular,
Sultan i z z d d i n de harbe devam etmiyerek memleketine
dnd. Bunun zerine E r e f Ayntaba kar gitti, burasn
ald, sonra Tel Beire kar ayn ekilde hareket ederek bu
ralarn Halep emirine verdi. Tel Beiri E r e f e teslim eden
ler kendi memleketlerine gidince Sultan z z d d i n bunlar
tuttu, bir evin iine koydu ve merhametsizce yakt.
Yukarda anlattmz gibi Franklarn Dimyata kar ha
reket ettikleri yl iinde M e l i k d i l Araplarn 615(M. 1218)
ylnn 6 nc aynn 7 inci gn vefa etti. Yetmibe yanda
idi ve A lk in denilen yerde vefat ederek ama gtrld ve
hayatnda yaptrm olduu kabre gmld. Son derece vakur
bir adamd, kin gder, uzun bir zaman gese de intikam
alrd. u oullar brakt: Msr hkmdar M e l i k K m i l

Nasrddin E b l - M eli, am ve Kuds hkmdar
M e l i k - i m u a z z a m M u z a f f e r d d i n s a , Edessa, Harran
ve Halat emiri M e l i k E r e f e r e f d d i n M u s a , Maiper-
kat emiri M e l i k M u z a f f e r i h a b d d i n G a z i , Caber
kalesi emiri M e l i k H a f z , Banyas emiri M e l i k A z i z
O s m a n , Boar emiri M e l i k S a l i h s m a i l ve M e l i k
F i z Y a k u b ve M e l i k E m c e d A b b a s ve M e l i k A f
d a l K u t b d d i n ve M e l i k K a h i r T a c d d i n Is hak.
Ayn yl iinde B e d r e d d i n, Erbil emiri M u z a f f e r d
d i n ile Akr emiri m a d d d i n
Z a n g i ' nin Musul havalisini
tahrip etmek zere anlatklarn ve kalelere hkim olmak iste
diklerini anlayarak bunlara kar tevazu gstermenin mfit
olmayacana, bunlara tek bana mukavemet edemiyeceine
hkmederek Bet Nahrin ve Halat emiri M e l i k E r e f t e n
yardm istedi ve onun emirlerinden biri imi gibi ona itaat
edeceini bildirdi. E r e f de memnun oldu ve Nisibise bir
ordu gnderdi. Bu ordu B e d r e d d i n ' in talebi zerine ona
iltihak edecekti.
Araplarn 616 (M. 1219) ylnda m a d d d i n Z a n g i ,
madiye kalesinden inerek Akr kalesine gftti ve ovadaki ehir
lere hkim olmak istedi, nk esasen bu dalk havaliyi ele
geirmi bulunuyordu. B e d r e d d i n keyfiyetten haber alarak
bu havaliyi korumak zere bir ordu gnderdi. Bunun zerine
eraf ile ordu kumandanlar konutular ve B e d r e d d i n ' e
haber vermeden m a d d d i n i Akr tarafndan malp et
mee karar verdiler. Bunlar btn gece yol aldlar ve Arap
larn ilk aynn sonuna msadif cumartesi gn gn dounca
Akr kalesinin alt ksmnda harp meydannda bulutular. Z a n g i
tamamiyle krlm ve Musula M u z a f f e r d d i n ' in yanma
kam ve Musullular da kararghlarna dnmlerdi.
Bunun zerine Halife N s r dan ve M e l i k E r e f ten
eliler geldiler, bu eliler bunlar bartrd ve aralarnda sulh
yapt. Sulhun salamlanmas zerine Musul emiri M e l i k T-
h i r n olu gen N u r e d d i n ld. Kendisi sk sk hastala
nan bir adamd ve arada on gn at srtna binmedii grl
yordu. B e d r e d d i n onun henz yanda bir ocuk olan
ARAP HKMDARLARI 503
N asrddin Mahmud namndaki kardeini alp onun

yerine geirdi ve erafn ona bat etmelerini temin etti. ocuk
at srtna bindirilerek ahaliye gsterilmi ve ahali honut
olmutu. nk Atabe hnedanna mensup bir hkmdarn
balarna gemi olduunu grmlerdi ve halk bu hnedan
son derece sevmekte idiler.
N u r e d d i n " in lm ve kardeinin yerine gemesi ze
rine M u z a } f e r d d i n ile Z a n g i Musul askerleriyle dv
mee ve bu havaliye aknlar yapmaa baladlar. B e d r e d d i n ,
Franklarn memleketlerini istil ve tahrip etmek isteyen M e l i k
E r e f e yardm etmek zere Musul askerlerini Halebe gn
dermi olduundan E r e f i n Nisibise gndermi olduu ordu
kumandan A y b e y e haber yollad ve onu yanna artt.
N u r e d d i n E r e f i n klesi olan A y b e y ile gelenlerin
pek az olduklarn grerek zld ve tela dt. nk
onun M e l i k E r e / e gnderdii askerlerin says E r e f
tarafndan gnderilmi olanlardan daha ok fazla idi. Fakat
Aybey byklk taslamaa balad ve B e d r e d d i n i Dicleyi
geip Erbil havalisini yama etmee mecbur etti. M u z a f f e -
r d d i n hdiseden haber alnca askerlerini toplad ve Zabha
nehrini geti. B e d r e d d i n ile A y b e y de birbirine kar kuv
vetlerini hazrladlar. Gece yars olunca Aybey uyanarak Erbil
ordusunu ezmek iin hareket etmek istedi. B e d r e d d i n onu
alkoydu ve sabaha kadar beklemesini syledi. Fakat onu ik
na edemedii iin Aybey atma bindi, askerlerini de atlarna
binmee evketti, B e d r e d d i n de ona katlmaa mecbur oldu.
Bylece bunlar M u z a f f er d d i n ' i harbe srklediler. E
r e f in klesi i z z d d i n A y b e y Erbil emirinin sol cenahna
doru hareket etmi olduundan Erbil emirinin sa cenah
B e d r e d d i n ' in sol cenahn krmaa muvaffak oldu.
B e d r e d d i n birka adamla birlikte merkezde kalmt
ve kendisi Erbil emirinin kll kuvvetlerine mukavemetten ciz
di. B e d r e d d i n , M u z a f f e r d d i n in karsndan kaarak
sratli bir yryle Dicleyi am ve Musul'a varmt. Fa
kat burada da durmayarak yeniden asker toplayabilmek iin
Balat ehrine gitti ve kararghn burada kurdu. M u z a f f e-
r d d i n onun peine takld ve Nineva kalesinin tepesi ardn
da kararghn kurarak burada gn kadar kald. B e d r e d-
d i n in kendisini geceleyin ezmek zere hazrlandn haber

alan M u z a f f e r d d i n buradan ayrld ve Erbile gitti. Ni-
nevadan geerken bir kimseye dokunmad. Yalnz kendisi
ile beraber olan ahrazurlu bir takm adamlar Bet Sahraya
(yani Dilenciler evi) kynden yeni evlenmi bir gelini kald
rp gtrmlerdi. Gelinin akrabalar hiddetlenmiler, kzlarn
kurtarmlar ve Krtlerden baz kiileri ldrmlerdi.
M u z a f f e r hdiseden haber alarak fena halde kzd.
nk ona Bu kyller senin adn lekelediler ve bunlar B e d
r e d d i n in hayat iin bardlar dediler. Bunun zerine
M u z a f f e r bu kye kar bir kuvvet gnderdi, bunlar
kiliseye iltica eden kyllere de hcum etmiler ve 300 ka
dar kii ldrerek geri dnmlerdi. Bunlar Barteliden getik
leri srada gen bir adamn elini klla kesmiler ve bu hdi
selerin vukuundan sonra iki taraf arasnda eliler mbadele
edilmi ve sulh yaplmt.
Ayn yl iinde Kavai kalesinde bulunanlar dier kale
lerin i m a d d d i n Z a n g i ' y e teslim olduklarn grerek Kava-
iyi de ona teslim etmek zere haber gnderdiler ve kale
iinde B e d r e d d i n hnedanna mensup olanlar kaleden
kardlar. B e d r e d d i n , M u z a f f er d d i n in itii andlar
tutmadn grerek ve Zangyi kendisi ile muharebeye tevik
ettiini anlayarak M e l i k E r e f e , haber gnderdi ve bizzat
gelip kendisine yardm etmesini ve Erbil emirini kendisi ile
uramaktan vazgeirmesini istedi. E r e f muhaliflerinin bu
srada ok olmalar dolaysyle B e d r e d d i n e. ancak bir
mddet sonra yardm edebildi. nk bu srada Rum diya
rnn hkmdar Sultan K e y k v s ile A m id emiri ve Kipa
kalesi emiri ve Mardin emiri ve Emir I bn-i M a t u b ile Emir
i z z d d i n H a m i d ona kar isyan etmi bulunuyorlard.
Araplarn 616 (M. 1219) ylnn onbir inci aynda ve Y u
nanllarn 1531 ylnn sonknun aynda sultan i z z d d i n
K e y k v s b. Sultan K e y h u s r e v b. Sultan K l
A r s l a n vefat etti. Kendisi M e l i k E r e f ile Bet Nahrinde
harbetmek iin asker toplam bulunuyordu, fakat Malatyaya
vard zaman verem hastal iddetlendi ve bu yzden Sul
tan geri dnd ve ld. Eraf Briha dandaki Masara kale
ARAP HKMDARLARI 505
sinde mahpus olan A l e d d i n K e y k u b a d ' getirttiler ve

onu hkmdarla geirdiler. Bazlarnn anlatna gre bizzat
Sultan z z d d i n vefatndan nce onu mahpesinden karm
ve saltanata gemee lyk bir olu bulunmadndan erafn
ona bat etmelerini temin etmiti. Sultan A l e d d i n K e y k u -
b a d saltanatnn balangcnda dmanlarnn ok olduklarn,
yani etrafndaki Rumlarn ve Ermenilerin kendisine dman
olduklarn ve Erzenrrum emiri olan amcasnn M e l i k E r e f
ile dost olduunu grd ve M e l i k E r e f i n hemiresini zevcesi
olmak zere istedi. Bu kadn ona sene sonra verildi.
Ermenilerin 668 ylnda Kilikya kral L e o n ld. Muhare
be meydanlarnda satvetli bir muharipti ve ok kuvvetli bir ta
kipi idi. smi Z a b i l (Is a b e l?) olan bir tek kz vard. Deniz
sahili zerindeki kalenin emiri S i r a D a n P a l i (Sire Dom
Baila?) kral kznn ve kralln varidatn iki yl kadar ele
geirdi ve nihayet Ismailler tarafndan ldrld.
Araplarn 617 (M. 1220) ylnn ilk aynda C i n g i z H a n
hizzat hareket ederek Ceyhun nehrinin tesindeki btn mem
leketlerdeki mslmanlarn bamerkezi olan Buhara ehrine
kar yrd. Cingiz kalenin kapsna har kararghn kurdu.
Say bakmndan ekirgeleri ve karncalar geride brakan Mo
ol ktalar geldiler ve zavall ehrin etrafn evirdiler. ehrin
iinde 20.000 kadar atl ile mehur kumandanlardan S a v i n
H a n ile K e l i H a n bulunuyordu. Bu adamlar Tatarlarn ok
luunu grerek harbi kazanmaktan midi kestiler ve akamleyin
ehirden karak kamak istediler. Bunlar Ceyhun nehrinin
kylarna vardklar zaman yollardaki Mool devriyeleri bun
lar yakaladlar ve hepsini kl ucu ile imha ettiler. ehir halk
kendi hesaplarna Moollara mukavemet edecek bir kimse kal
madn grerek ehrin kaplarn atlar ve Cingiz Han
selmlamak zere ktlar. Han bunlara acd ve onlar ldr
medi. Fakat ehri grmek zere ieri gelince byk caminin
kaps nnde durdu ve u suali sordu: Buras hkm darn
saray m ? Ktipler Hayr, buras Tanr evidir,, dediler.
C i n g i z H a n da atndan inerek ieri girdi ve mihrabn nn
de oturdu. Onun kk olu T u l i minberin basamaklarndan
kt. C i n g i z H a n u szleri syledi: Atlarm atr ve ova
da bunlar besleyecek ot yok Bunun zerine eraf kalkp
gittiler, buday ve arpa ambarlarn aarak bunlar yklediler

ve atlara vererek bunlar temaa ettiler. Bundan baka yerliler
arap dolu kaplar getirdiler ve bunlar Tatarlara verdiler. ark
syleyen erkekler ve kadnlar, raks eden kadnlar da getiril
mi ve bunlar btn istekleri ile raksetmilerdi.
C i n g i z H a n ehrin erafna bararak u szleri sy
ledi : S izin yer yz stndeki servetlerinizi gstermenizi iste
miyoruz, fakat yer dibine gmdnz servetleri meydana ka
rp bize vermenizi istiyoruz. Bunu yaparsanz hayatnz kurta
rrsnz,, . Onlar da Em rinizi ifat/a hazrz,, dediler. Sonra
gittiler, yerleri kazdlar ve saylmyacak derecede gizlenmi
birok muharipler bulunduu iin bunlar ehri tututurdular ve
ehir, iinde bulunan btn definelerle birlikte yanmt. ehrin
dnda bulunanlar muhtelif lkelere daldlar. Buharadan
Horasana gelebilen adamlara u sual sorulmutu : Size nasl
muamele ettiler ? . Onlar u cevab vermilerdi : Bize bu eit
sualleri sorup, bizi niin yoruyorsunuz ? Tatarlar geldiler, defi
nelerimizi ortaya kardlar, sonra yaktlar, yama ettiler ve git
tiler. ibret alm ak isteyen alsn .
Ayn yl iinde evvelce anlattmz gibi M a t u b o l u ,
E r e f 'e , kar isyan ederek Nisibise hcum etti ve buradan
Erbile giderek M u z a f f e r d d i ne kar gelmek istedi.
Nisibis hkimi onunla harp etmek zere hareket etti ve
onu malp ederek yannda bulunanlar datt. M a t u b o l u -
nun kendisi bir ka adam ile birlikte kat ve Sincar l
kesine geti, F e r r u h a h b. Z a n g i b. M e v d u d b.
Z a n g i keyfiyetten haber alarak bir ordu gnderdi, onu ya
kalad ve bir esir olarak tuttu. Sincar emiri F e r r u h a h
E r e f 'in taraftar olduundan M a t u b o l u onu aldatt
ve onu E r e / in dman yapt. Ona yeminler ederek Musulu
B e d r e d d i nin elinden alncaya kadar kendisi ile birlikte
muharebe edeceini ve bylece Musulun da ona ait olacan
syledi. Bunun zerine Sincar emiri M a t u b o l u ' nu ser
best brakt, ona atllardan mteekkil bir ordu verdi, o da
bu ordu ile hareket ederek Bet Arbaya havalisini yama etti.
Bedreddin hdiseden haber alarak askerler gnderdi
ve M a t u b o l u malp edilerek kat ve Tel Afar kalesine
gitti. nk buras Sincar emirine aitti. B e d r e d d i n onun bu
ARAP HKMDARLARI 507
raya gitmi olduunu anlaynca bizzat hareket ederek Tal Af ar ka

lesine kar hareket etti ve burasn zaptedinceye kadar harbede-
rek M a t u b o l a nu esir ald ve onu M e l i k E r e / e gnderdi.
M a t u b o l u lnceye kadar Harranda mahpus kald. Sonra
M e l i k E r e f, Hni ve Cebel Curu mid emirine verdi ve Dra
ehrini de alp ona vermei vaad etti. Bylece kendisini Mardin
emirinden ayrmak hususunda kuvvetli bir tarzda hareket etti
ve Dunaisere geldi ve btn Mardin havalisine hkim oldu.
Kendisi Mardin emirini kalesine kapam ve onu gdadan mah
rum etmiti.
Daha sonra mid emiri E re / e geldi ve bunlarn ara
larn bularak sulh yapt. Mardin emiri Ras Ayn ile 30.000
dinar E r e f e ve abaktan lkesindeki Muvazar mid
emirine verdi. E r e f sonra Nisibise kar hareket etti ve
Sincar emiri kendisinden korkarak henz yolda olduu srada
bir eli gnderdi ve Sincar E r e f e teslim etmek mukabi
linde Kalonikusu ald. O da btn kardeleri ile, akrabalar
ile ve mallar ile birlikte hareket etti. E r e f Sincar aldktan
sonra askerlerini Musula gndermee balad ve buradan
Erbile gemek istedi. Her gn atllardan mteekkil byk bir
kta Musula geliyordu. Ve nihayet kendisi de senenin 5 inci
aynn 3 nc gn Musula geldi.
Halifenin elileri Erbil emirine gelerek Zanginin ald
btn kaleleri B e d r e d d i n'e vermei vad ederek sulhun
hkm srmesini istediler. E r e f bu teklifi kabul etmiyerek
Musul'dan hareket etti, Dicleyi geti ve Zebha nehrinin civa
rnda bir ky olan Selemiyyede kararghn kurdu. Tesadfen
M u z a f f e r d d i n de Zebhann bu kysna kararghn kur
mu bulunuyordu. mid emiri M u z a f f e r d d i ne kar
gizli bir sevgi gsterdiinden M e l i k E r e f e sulh yapma
ve erefli bir surette geri dnmei tavsiye ederek ona u
szleri de syledi : G alip gelirsen halifeyi darltm olursun
ve bu yzden btn Arap milleti tarafndan hor grlrsn.
M alp olursan sen de, seninle beraber olanlar da fena bir isim
kazanm olurlar,,. E r e f bu szlere aldand ve sulh yapmaa
raz oldu. Sonra Akr emiri i m a d d d i n Z a n g i ' yi rehine
olarak ald ve onun alm olduu kaleyi teslim etmesine kadar
onu rehine olarak tuttu ve Sinpara dnd. Kaleyi almak ve
B e d r e d d i n t teslim etmek zere bir takm adamlar gnde

rilmiti. Bunlar Hakkri hududunda olan bir kale mstesna ol
mak zere bunlar almaa muvaffak olamadlar; nk dier
kalelerin iindekiler kar geldiler ve teslim olmak istemediler.
M u z a f f e r d d i n , E r e f ' in kardei i h a b d d i n
G a z i' ye mracaat etti, o da onun namna E r e / e yalvard.
O da kaleler teslim olmad halde kendisini serbest brakt.
B e d r e d d i n bu yzden darld ise de E r e f in iradesine
kar gelemedi.
Bu srada B e d r e d d i n , E r e f ' in Tel Af ar kalesini
kendisinden almak istediini gizlice rendi. nk bu kale
esas itibariyle Sincara aitti. Bu yzden Tel Afar ona devretti
ve bylece Sincar ile Tel Afar E r e f e geti. Z a n g i , Hak
kri ve Zavzanya kalelerine hakim olduu iin burada bulu
nanlara fena muamele ediyor ve bunlar hediyeler ve ar ver
giler vermee mecbur tutarak rahatsz ediyordu. Bu yzden
onunla yaplan muahedeye sayg gsterenler piman oldular
ve kaleleri B e d r e d d i n'e teslim etmek istediler. Fakat bun
lar bu kalelerin gsterecei mukavemetten korkuyorlard. B ed~
r e d d i n bu hdiseden haber alnca bunlara haber gndere
rek kendilerine hi bir zarar gelmeyeceine dair kuvvetli and
lar iti ve hepsine en iyi muameleyi yapma taahhd ederek
bunlarn tavr hareketi sayesinde E r e f ' e minnettar olmak
tan kurtulacan bildirdi. Bunun zerine madiye kalesi eraf
teslim olmay kabul ettiler. Fakat B e d r e d d i n , E r e f ' in
izin ve msaadesi olmadka bireyi almaa muktedir olamad
ndan E r e / e haber gnderdi ve kendisinden bir berat is
tedi. Fakat E r e f , Hathatta adn tayan ve Nisibis civarn
da iki nehir arasndaki blgede bulunan kaleyi vermedike
izin vermeyeceini bildirdi. Fakat B e d r e d d i n madiyeyi
ald ve kaleyi teslim edenleri umduklarndan ok fazla ihsan
larla taltif etti.
Dier kalelerin sahipleri de keyfiyetten haber alarak hep
si de teslim oldular. ayan hayret olan bir nokta Suriye,
Bet Nahrin, Ermenistan vesair yerlerden gelen birok ordular
toplatm olduu halde bu kaleleri alamamlar, fakat Bedred
din zeks sayesinde hibir bask kullanmadan bunlarn hep
ARAP HKMDARLARI 509
sine hkim olmutu. Bu kssadan alnacak hisse hkimlere g

venmekten fazla Allaha gvenmenin daha hayrl olacadr.
Ayn yl iinde M e l i k M a n s u r, N a s r d d i n
M u h a m m e d b. M u z a f f e r T a k y y d d i n m e r
b . e h i n a h b . E y y u b 50 yanda olduu halde vefat
etti. Kendisi Halep emiri idi ve Msrda amcas M e l i k K
m i l ile bulunan olu M u z a f f e r T a k y y d d i n in ye
rine gemesini vasiyet etmiti. Eraf bu olunu artmyarak
amda bulunan dier olu M e l i k N s r K l A r s-
l a n ' arttlar ve onu Hamaya yerletirdiler.
Araplarn 618 (M. 1221) ylnda am emiri M e l i k
Muazzam ve Mardin emiri M e l i k E r e f ile Halep or
dusu ve Hama emiri M e l i k N s r ve Emesa emiri
M e l i k M c a h i r , M e l i k K m i l ' e yardm etmek zere
hareket ettiler. Hepsi de Dimyata kar karargh kurdular ve
Franklara kar yollar keserek ehri tazyik ettiler. Franklar
korku iinde idiler. Onun iin Dimyat ve A kkda bulunan
btn Arap esirlerini teslim etmei kabul ettiler, Araplar da
onlarn Dimyattan kp sulh iinde memleketlerine dnmelerini
kabul ettiler. M e l i k K m i l Franklarn bir ksmn Dim-
yatn ve esirlerin teslimine kadar rehine olarak ald. Araplarla
yaplan sulh Roma papasnn mmessili tarafndan tasdik
edildi. nk papann mmessili Frank ordusunun banda
bulunuyordu. Ayn sulhu Akk prensi J o a n da tasdik etti.
Bylece Araplar Dimyat tekrar aldlar ve Franklarn ura
malar boa gitti. nk M e l i k K m i l yardm gelmeden
nce Franklara mkerrer defalar haber gnderdi ve sulh
yapma teklif ederek Kuds, Askalan, Taberiyye, Sayda,
Cebele ve Lzikiyyeyi Dimyatn tahliyesi mukabilinde
Franklara vermei teklif etti ve bylece btn Msrda Frank
lardan eser kalmamasn istedi. Fakat Franklar bu teklifi red
dettiler. nk stelik Karak kalesinin teslimini ve M e l i k
K m il tarafndan yklan Kuds surlarnn tamiri iin
300.000 dinarn verilmesini istemilerdi. K m i l bu yzden
hiddetlendi, kardelerini ve dindalarn yardm iin ard ve
hibir ey vermeden Dimyat Franklardan geri ald. Bu sefil
adamlar Araplardan almakta olduklar Emesann yar mahsu
ln de kaybettikleri gibi Hospitaller de Barimden aldklar
vergiyi kaybettiler. Dimyat Franklarn elinde bu' srada bir yl

on ay ve yirmi drt gn kalmt.
Bu srada smailler Ermeniler lkesinin hkimi olan Sira
D ann zerine yklendiler ve Sis ehri iindeki Mar Savvma
olunun kilisesine giden dar yol zerinde onu ldrdler.
Onun yerine kral L e o n un amcas, B a r o n B a s i l 'in olu
P a l i B a r o n K o n s t a n i i n geti. R u p i n , kral Lionun
lm olduunu ve S i r a d a n m katledildiini haber aldktan
sonra byk kral R u p i n i n kz olan anasn beraber alarak
denizden bir gemiye bindi ve Kiryakus limanna giderek
Kilikyaya varmak ve burada hkm srmek istedi. Bu kalenin
prensi olan akad hkimi B a r o n B i h r a m onun gemesine
msaade etmedikten baka anasn kendisine zevce olarak
vermedii takdirde kendisini yakalayp ldreceini de sy
ledi. Vaziyetten son derece rahatsz olan R u p i n bu mesele
hakknda anasn kandrmaa alt. Kadn keyfiyetten haber
alnca ok mteessir oldu ve sesini ykselterek B i h r a m
aleyhinde en ar hakaretlerde bulundu. Bunun zerine hr
adamlarla hr kadnlar onunla konuarak olunun istifadesi
iin icap ederse kendisini atee de atmas lzm geldiini
sylediler. Kadn bu tazyik altnda raz oldu, fakat ayn
zamanda u ekilde de bard: Bu, beni gayri meru bir
harekete sevmektedir.,,. B i h r a m bu kadnla evlendikten sonra
ona fevkalde hrmet gsterdi, hayatn ona ve onun oluna
hizmete hasrederek Tarsus ehrine kar hareket etti ve bu
ehri zaptetti.
Sonra buradan Adanaya gitti ve burasn da ele geirdi.
Sonra Mopsuestiaya kar hareket etti ve buraya kar karar
gh kurduu srada P a l i B a r o n K o n s t a n t i n bir ordu
toplayarak bunlara kar yrd ve hepsini krp geirdi.
Bunlar onun nnden kaarken o da bunlar takip etti, onlar
Tarsus ehrine ilticaya mecbur edereK burada kapanmaa
zorlad. Hepsini yakalayarak B i h r a m ' , R u p i n i , anasn ve
byk R u f i n in kzn imha etti. Daha sonra P a l i Ermeni
erafnn kral L e o n kznn oullarndan birine verilmesi ve
bu olunun tahta gemesi iin mracaat etmelerini bekledi.
nk be olu vard. Kendisine bu yolda mracaat olunma
mas, iin iin mteessir olmasna sebep oldu, o da baka bir
ARAP HKMDARLARI 511
tedbir ald. Bunlar P r a y n s A v r a n n olu F i l i p' i ar

tarak Kral Leonun kz Z a b i l ' i ona verdiler ve onu Kilikya
hkmdar yaptlar. O da iki yl kadar hkm srd. Fakat bu
hkmdar btn Ermeni erafn imha ederek yerlerine Frank
lar tayin ettii iin hkmeti karkt. Kendisi Ermenilere
hakaret ediyor ve bunlara falhe (yani asker) diyeceine
fellah (yani ifti yahut renber) diyordu. Bunlarn kendisi ile
birlikte ayn masa zerinde yemek yemelerine msaade etmi
yordu. Bunlar kapsna on kere geldikleri halde kendilerini
glkle bir defa kabl ediyordu. Bu yzden ona kar Erme
nilerin nefreti artt.
Onun zulmne tahamml edemeyecek hale gelince toplan
dlar ve Pali Baron Konstantine gidererek ondan kurtulmak
iin bir are bulmaa yardm etmesini istediler. nk hepsi
de onu hkmdarla getirmi olmak yznden pimandlar.
P a l i bunlarn itikleri anda inandktan sonra bir takm keaf
lar ve avclar hazrlad ve bir gece yatanda yatt srada
F i l i p in zerine hcum etti ve onu kralienin koynundan
ekip srkledi. Kralie barmaa ve trnaklar ile yzn
yrtmaa balayarak kocasn kurtarmak iin urat, diditi.
nk bu kadn kocasna kt, fakat ieri girenler ve kral
gtrenler ona cevap vermediler ve yalvarlarna kulak asma
dlar. Bunlar F i l i p ' i zincirlerle baladlar ve Tal Hamdundan
Sis ehrine getirdiler. O da burada iki sene mahpus kald.
Onun babas olan prens geri kuvvetli bir adamd, fakat Erme
nilerin olunu ldrmelerinden korkarak onlara dokunmak
istemedi. Fakat eliler gnderdi ve olunun serbest brakl
masn da istemedi. Babas eli gndermekten yorulunca bizzat
Tel Hamduna geldi ve oluna sunulmak zere bir mektup
verdi. O zamanlar Ermeniler onu dinlediler ve onu Amudha
ad verilen kaleye gtrdler ve babasnn adam gnderip
olunu aldrmasn bildirdiler. Baba olunu almak isteyince
ona u szleri sylediler: Olunuzu gtrseniz de kendisi
yaamyacak,,. nk ona zehir iirmilerdi ve onun on gnden
fazla yaamasna imkan kalmamt ve bu on gn de gemi
bulunuyordu. Prens, kfrederek ve tehditler savurarak gittik
ten sonra F i l i p vefat etti ve onun nereye gmldn bir
kimse anlayamad.
Kralie onun lmnden haber alarak yese dt ve

deniz sahili zerindeki Silawkya kalesine giderek kaleye hkim
olan Frerlere iltica etti. Onlar da onu namuskrane bir tarzda
himaye ettiler. Krahenin anas da Kbrstan onun yanma
geldi. Bu kadn Kbrs kiralnn kz idi ve bir Frank kadn
idi. Kzn F i l i p ' e verdikleri zaman kendisini de Servandtaki
Kipa prensi S i r p o f r i (Geofry)ye vermek istediler. Bu prens
B a r o n S u n b a t m olu ve B a r o n K o n s t a n t i n P a l i nin
kardei (olu?) idi. Kadn ona varmak istemedii iin onu
memleketinden kovdular, o da Kbrsa gitti. Sonra bu sralar
da kznn yanma dnd ve iki kadn P a l i tarafndan zorla
getirilinceye kadar Silawkyada yaadlar.
Semerkandm Tatarlar tarafndan alnmasna dair

Araplarn 618 (M. 1221) ylnda Tatarlarn B u h a r a y
zaptetmelerinden sonra bunlar byk Semerkand ehrine kar
hareket ettiler ve onun nnde kararghlarn kurdular. Bu eh
rin etrafnda byk kyler bulunuyordu ve ehrin etraf muhte
em bahelerle evrelenmiti. Sultan M u h a m m e d ehri koru
mak iin burada 110.000 kuvvetli cenk eri ve muharip adam b
rakmt. C e n g i z H a n ehrin iinde bu kadar kuvvetli muha
ripler bulunduunu anladktan sonra bizzat buraya hareket etti.
Moollar ehri sardlar ve kuleleri saydlar. ehrin ii ile dnda
bulunanlar arasndaki sur zerinde mthi bir ate yaklmt.
Ertesi gn ierdeki askerler yaya olarak ehirden ktlar ve
Tatarlarla karlaarak son derece iddetle muharebe ettiler,
Tatarlardan biroklarn ldrdler, bir ksmn diri yakalayarak
ehrin iine gtrdler, bunlar burada korkun bir surette
ikenceye urattlar ve zlimane bir surette ldrdler.
ehirliler son derece korku iinde olduklarna bakarak
birbirlerine D ik k at etmezsek bu Tatarlarn c m uhakkak ki
bizden alnacaktr,, dediler. Sonra birbirleri ile dantlar ve
C e n g i z H a n ' a gizlice adamlar gndererek geceleyin ehrin
kaplarn ama ve ehri teslim etmei vad ettiler. C e n g i z
H a n memnun oldu ve bunlara, hayatlarna dokunmamak iin
sz verdi.
Akam zeri ehrin kads ile eyhlislm diye tanlan
dier bir memur ve halktan byk bir kalabalk toplandlar,
ARAP HKMDARLARI 513
ehrin kapsn atlar ve Moollar ieri girdiler. ehrin iin

deki muharipler kaarak kalede gizlendiler. Tatarlar ahaliyi
esir almaa ve yama etmee baladlar. Bunlar ehrin erkek
ve kadnlarn yzer yzer ehir dna karyor ve bunlar
grup grup oturtuyorlard. Kendilerine dokunulmayan kimseler
kad ve eyhlislm ile birlikte olan 50.000 kii idi. Bunlar
kurtulmular ve ehirin dna kmamlard. Ortalk kararnca
Tatarlar ehirden ktlar ve ehrin dna gtrdkleri kimse
lerin hepsini ldrdler. Yalnz 20 yandan aa olan erkek
leri ve kzlar sa braktlar. Bunun zerine kalede bulunan
eflerden biri byk bir cesaret gsterdi. Kendisi 1000 adam
alarak Tatar askerlerini yarp gemi ve bunlar bir zarara
uramadan karmaa muvaffak olmutu. Bu ef Horasanda
bulunan Sultan Muhammedin yanma gitti.
Harezm'in Tatarlar tarafndan alnmasna dair

C i n g i z H a n artk Semerkand'm zapt ile megul ol
mad iin iki olu aatay ile Agatay Harezme kar gn
derdi. Harezm bir iklimin addr. Bu iklimdeki byk ehrin
ad Crcaniye dir. Tatarlar iinde askerlerin nnde yrmeleri
mutad olan kimseler ehrin kapsna vardklar zaman ehirli
ler bu adamlara bakarak bunlarn sayca az olduklarn sand
lar ve atllarla piyadelerden mteekkil byk bir kalabalk
ehirden karak Tatarlarla harbe tututular. Bunlar bir mesafe
uzakta olan ve Kavram namnda bir adama ait bulunan baa
vardklar zaman Mool ordusu bunlarn zerine atlm ve
hepsini ldrmt. Bu ekilde ldrlerek yere serilen ehirli
lerin says 100.000 kadard. Tatarlar muzaffer olarak ilerlemi
ler, ehre kolaylkla hkim olmular ve ehri de, ehrin nfu
sundan kalanlar da imha etmilerdi.
Sultan M u h a m m e d esasen ehirden km ve Hora
sana gitmi bulunuyordu. Kendisi burada eraf ile mtemadi
yen istiare ediyor ve Ne yapacaz ve bu mthi dmandan
yakam z nasl kurtaracaz ? diyordu. Onlar da Ceyhun neh
rinin tesindeki memleketlerden yardm gelmesini mit etmee
im k n yok, ancak, burada yani Horasan n kalesi civarnda
harbetmek zere asker hazrlam aa ve buraya geldikleri takdir-
A bul - Farac Tarihi, F. 33
514 A B U L FARAC TARH
de mukavemet etmee im kn vardr diyorlard. Sultan Bu

adamlarla dvmek iin bizde yrek kalmad. Bu yzden bu
raya da gelecek olurlarsa onlarn karlarndan H indistan a ka
maktan baka yaplacak i yoktur,, dedi. Fakat Celleddin
Harezmahn olu kamak fikrini tasvibetmedi ve hepsinin mu
harebe meydannda lnceye kadar dvmelerini istedi. Babas
bu dnceden dolay onu muaheze etti ve hemen lmee ha
zrlanm bir adam gibi yemee imee, dnya zevkleri ile
elenmee koyuldu ve btn bu zevklerden nasibini doya do
ya almak isteyen bir adam gibi hareket etti. Kendisi bunlarla
megul ikt-n Tatarlarn Ceyhun sularn atklarn haber ald
ve burasn terkederek Hemedana kat. Karlarn ve kk
ocuklarn Balan kalesine gnderdi.
Tatarlarn Hemedana varmalar zerine sultann kendisi
Mazenderann karsndaki dalara kat ve Tatarlarn ken-
kendisini takip ejmeleri zerine Hyrcania denizinin adalarndan
birine gitti ve ailesini gndermi olduu kalenin Tatarlar tara
fndan zaptedilmi olduunu ve karlarnn, oullarnn ve kzlar
nn esir dtn, bunlarn iindeki erkeklerin ldrlm ve
ka dnlarn Karakurumaa gnderilmi olduunu haber alncaya
kadar burada kald. Bu haberler onu mthi bir surette keder
lendirdi ve kendisi ok ar bir hastala urayarak bulunduu
adada bu dnyadan gt ve burada gmld. Bir mddet
sonra da Ardahan adn tayan kaleye gtrld. Sultan Mu-
h a m m e d in olu C e l l e d d i n babasnn lmn haber
alnca ran memleketine, yani Hindistan hududu zerindeki
lkelere doru 40 mili bir gecede geti. Burada 90.000 seme
atl onun etrafnda topland. C i n g i z H a n , C e l l e d d i n H a-
r e z m a h ' n babasndan daha satvetli olduunu anlayarak Mo-
ollardan byk bir orduyu ona kar gnderdi. C e l l e d d i n
de keyfiyeti anlayarak onlar karlamaa kt. Tatarlarn hcum
etmeleri zerine Sultan muhafzlarna birka sz syledi, bunlar
da atlarndan indiler ve atlarn elleri ile idare ederek lm is
tihkar ettiler. O gece iki muharip taraf, btn geceyi olduklar
yerde geirdiler. Ertesi gn Tatarlar Harezmahn cesaretini
grerek kamak zere yzlerini evirdiler. Harezmah da on
lar takip etti ve bunlar Tatarlarn kahramanlarndan 500 kiiyi
ldrdler.
ARAP HKMDARLARI 515
C i n g i z H a n bunlardan haber alnca imek akmas

srati hareket ederek bir orduyla geldi. Bu ordunun says
o kadar oktu ki bu sayy rakamla ifadeye imkn yoktur.
C e l l e d d i n bunlar grr grmez kuvvetlerinin bu kuvvete
denk olmadn anlayarak arka doru gitmek zere] Ceyhun
nehrine doru dnd ve nehri gemek iin gemiler hazrla
malarn istedi. Fakat C e n g i z H a n onun maksadn anlyarak
ona kar gelecek byk bir orduyu gnderdi ve bu ordu
C e l l e d d i nin yolunu kesti. Bu vaziyet karsnda C e l l e d-
d i nin lnceye kadar dvmekten baka aresi kalmyordu. ki
taraf harp iin hazrlandlar. H a r e z m a t i m sa cenah krld
Buna mukabil Moollarn da sol cenah krld. C e l l e d d i n
in kendisi 700 atl ile birlikte merkezde bulunuyordu ve bir
kurt gibi bir yandan bir yana srayarak ldrd Tatarlar
yere seriyordu; fakat Moollar arttka arttlar ve her taraftan
gelerek onun etrafnda kesafet peyda ettiler. Bunun zerine
C e l l e d d i n i n amcazdesi olan Harezmli bir emir atnn
dizginini tutarak onu geriye srd. C e l l e d d i n de baka
bir mit kalmadn grerek atndan indi, ilesi erknn ve
ocuklarn p t ; o da, onlar da ilerini ekerek ve hkrarak
aladlar. Sonra bunlardan ayrlarak atna bindi ve muhafz
lar olan atllara Beni sevenler hayatta ve lmde benimle
beraber olurlar diyerek atn mahmuzlad, Tatarlarn iine dald
ve atnn srtnda olduu halde kendini suya yuvarlad.
C i n g i z H a n bu hareketleri grerek nehrin kysna
kotu ve manzaray hayretle temaa etti. Moollardan birka
kii kendilerini sulara atarak onu takip etmek istediler. Fakat
H a n l a r h a n bu ekilde hareket etmelerine msaade et
medi, elini azna gtrerek oullarna u. szleri syledi :
Byle bir babann olu olmak ne erefli eydir,, Sonra asilz-
delerine dnerek Byle bir adama adam demek yakr. nk
ok byk muvaffakiyetler kazanmtr ve byle bir adamdan
deersiz adam gelmez,, dedi. C e l l e d d i n bir kl, bir mz
rak ve bir kalkan tayarak sulardan kurtuldu ve yalnz 6
atl ile nehri aabildi, nehrin kylarnda iki gn kadar kald.
Bu mddet zarfnda etrafnda 50 atl daha topland ve ken
disi bunlarla birlikte Hindistana hareket etti. O na mensup
atllardan 100 kii daha kendisine orada iltihak ettiler Bunlar
daha nce bir adam gndererek vaziyeti kefetmek iste

diler. O da gitti, buralarn aratrd ve geri dnerek u
szleri syledi: H in d ordusuna mensup 2.000 asker fil n
mevkide bulunuyorlar,,. H a r e z m a h bu askerlere kar
yrd, bunlar yakalad ve hepsini ldrerek atlarn
ald. Bunlar gittike artyor ve 500 atlya varm bulunu
yorlard. Bunlara kar 5.000 Hindli topland ve bunlarla
muharebeye tututu. Hindliler tekrar malp oldular. Harezm-
liierden kap da muhtelif yerlerde gizlenenler keyfiyetten
haber alarak bunlara iltihak etmek istediler. Bylece bunlarn
says 3.000 e vard. Hindlilerin hkmdarlar Harezmlilerin
kuvvetine denk kuvvet sahibi olmadklarn grerek Harezmah
ile dost oldular ve ona hediyeler gnderdiler. Fakat bunlar
scak yznden bu memlekette yaayamyarak bir takm illet
ve hastalklardan muztarip olmaa baladlar ve Tatarlarn
Harezmi brakarak douya doru Ceyhunu getiklerini haber
alnca Hindistandan ktlar ve C e l l e d d i n 6 yanndaki-
lerin hepsi iraza gittiler. iraz atabei Sad ona para, kle
ve cariyeler gnderdi. Bunlar oradan sfahana gittiler ve
Araplarn 620 (M. 1223) ylnda S u l t a n A l e d d i n , Adria-
nos denizinin sahili zerindeki kuvvetli kaleyi alarak buraya
Aliye namn verdi.
Eminddevle Taomann Badadda katline dair

Ayn yl iinde ve Arap aylarnn 5 incisinin 28 inci
gnnde ve haftann 5 inci gecesinde fevkalde meziyetleri ile
mehur olan yksek tabip Eminddevle Ebl Kerem Said b.
Taoma 1 Badadda katledildi. Kendisi Badad yerlilerindendi
ve bizim Yakublerdendi. Tedavi sanatnda yksek bir hneri
haizdi. Doru drst bir adamd, idrak sahibi idi, hr fikirli
idi, fakirlerin ihtiyalarn temin iin her vastaya bavururdu
ve ihtiyalarn temin ederek ilerini grrd. Halife N s r
tarafndan sevilir ve taziz edilirdi. Mevkii o derece yksel
miti ki saltanatn btn idaresi ile halife oullarnn, kzlar
nn ve karlarnn idaresi onun itina ve ihtimamna tevdi olun
mutu. Halife N s r ' m son zamanlarnda gzleri zayflad ve
* U y (j> fjCS\y\,
ARAP HKMDARLARI 517
vezirine mahrem talimat veremeyecek hale geldii iin ismi

S i t N e s i m olan bir kadn bulunmu ve bu kadn Halife
N s r m yazsndan ayrt edilemiyecek yazlar yazmaa muk
tedir olduunu gstermiti. Halife N s r onu huzuruna ararak
srlarn ona ifa etti ve yazlmasn istedii hereyi ona yaz
drmaa balad. Vezir mektuplar aldka bizzat halifenin bun
lar yazm olduunu sanyordu. nk halife gzlerinin kr
ln vezirinden dahi saklamt.
Vaziyet bir mddet iin bu ekilde devam etti. Daha sonra
T a c d d i n R a k adl bir haremaas bu kadnla dost oldu
ve bunlar her istediklerini halife adna yazp vezire gnderme
e baladlar. Vezir de ald emirleri icra etti. Bir gn vezi
rin kendisi, yani Meyyedddin b. Kasm halifeye bir mesele
ye dair bir yaz yazd ve buna kar kark ve mevve bir
cevap ald. Vezir keyfiyetten phelenerek vaziyeti mehur
tabip Eminddevleye bildirdi ve meseleyi husus bir surette
tahkik etmesini rica etti. Eminddevle halifenin kr olduunu
vezire anlatt ve halifenin yazsn taklit eden ve bu gibi yaz
lar yazan kadndan bahsederek haremaas Rakn bu kadnla
ortak olduunu ve bunlarn halifenin haberi olmadan her iste
diklerini yazmakta olduklarn bildirdi. Bu andan balayarak
vezir ald emirlere kar ehemmiyet vermemee balad. Ka
dnla haremaas Eminddevlenin srlarn fetmi olduunu
anladlar. nk vezir ile konuan kimseler arasnda Emind-
devleden bakas bu srra vakf deildi. Bu yzden bunlar
K a m e r d d i nin oullar diye tanlan iki genci kandrdlar ve
bunlar bir gece tabibin halife sarayndan kp kendi evine
gitmesini bekleyerek zerine atldlar ve onu bir hanerle vur
dular. Eminddevle, bunlar grnce bard ve Bunlar y a
kalaynz, bunlar u ve u kimselerdir,, dedi. Cniler onun se
sini iiterek geri dndler, onu bir kere daha bakladlar
ve bsbtn ldrdler. Bundan baka fener tayan adam da
ayn ekilde vurdular. ehir birden bire heyecanland, halifenin
saraynda tel koptu ve l adam kaldrlp evine gtrlerek
orada gmld. Dokuz ay sonra bu adamn cesedi Mar Taoma
kilisesine gtrld ve burada atalarnn yanna gmld. Onu
ldren iki cni, cinayet gecesi yakalandlar ve cinayeti irti-
kb ettikleri yerde armha getirildiler. Maktln sayg gren
518 A B U L - F a R A C TARH!
olu vard. Bunlar emsddevle, Fahrddevle ve Tacddev-

le adl idiler. Bunlar da yksele erefler kazandlar ve bilhassa
emsddevle son derece temayz etmiti.
Araplarn 618 (M. 1221) ylnda smaillerin reisi C e l
l e d d i n H a a n vefat etti ve yerine olu A l e d d i n M u
h a m m e d geti. Kendisi henz dokuz yanda idi. Bu ocuk ken
disi ile yat ocuklarla koyun gderek, develer yederek yetiti
ve lkesinin idaresini tamamiyle kadnlara brakt. Devrinin 5
inci ylnda burada bulunan bir tabip lzum olmad halde
ocuun bir damarn keserek hayli miktarda kann ald. Bu
yzden ocuk kendi kendine bir takm korkun hayallere da
larak Allah olduunu sanmaa balamt. Onun idaresi altnda
bulunanlar her dediine inanyorlard. Bir kimse de ona nasihat
etmedi; onun lnet okuduu, yahut hakaret ettii her kimse
korkun bir ekilde ldrlyordu. Bu yzden maiyetindeki
akll adamlar da ondan korkarak kendisini bir ilh gibi hr
met ve tazimle karladlar. A l e d d i n ssl elbiselerden nef
ret ederdi ve ynden yaplma ve mavi ile ilemeli elbiseler
giyer ve daima koyunlar ile birlikte der kalkard. Denildi
ine gre kendisi birgn yksek bir dan tepesinde muhtelif
memleketlerin elileri etrafnda bulunduklar halde oturuyordu.
Onun bir gz iareti ile karsnda duran adamlarn ellisi yk
sek dan tepesinden kendilerini attlar ve ldler. Bu yzden
yer yzndeki hkmdarlarn hepsi de ondan korktular, ona
vergi vermek ykne dayandlar ve ona memleketlerinin gzel
mahsullerini gndermee devam ettiler.
Araplarn 621 (M. 1124)1 ylnda S e l a h e d d i n b. E y
y u b ' un olu M e l i kA f d a l , emiri olduu Samosatada ld.
Bu adam edebiyat, belgat ve iir vadilerinde yksek vukufu
ile tannmt. Fakat hareketlerinde ve icraatnda zayft ve basi
retsizdi. Basiret vasf ise hkmdarlar iin zarurdir. Bu yzden
babasnn saltanatn kaybetti ve kendisine geen o byk
devlete mukabil elinde kk bir lke kalmt.
Araplarn 622 (M 1125)2. ylnda Halife N s r E b u l
A b bas A h m e d Araplarn ramazan bayram gecesinin saba-
1 1224 M. olm ak icap eder ( . R .) .

2 1225 M. olm ak icap eder ( . R.) .
ARAP HKMDARLARI 519
hmda 70 yanda olduu halde vefat etti. Son derece uyank

ve zeki bir adamd. Daima yerini deitirir, sokaa kar ve
Badad arlarnda dolaarak ineden iplie kadar hereyi
anlamak, yani en byk ilerden en kk ilere kadar her
eyi renmek isterdi. Ara sra Trk elbiseleri, yahut ran
elbiseleri giyer, bazan da tccar klna girer ve bu muhtelif
ekillerde heryere giderdi. Bu yzden birok kimseler ldrl
mtr. nk halife kendisini tanyan bir kimse ile karla
t m onu hemen yakalatr ve merhametsizce ldrtd.
Bununla beraber halife kendini gizlemee ehemmiyet yermez
ve onun gibi kyafetlerini deitiren mehur adamlarla birlikte
dolard. Onu grenler gemesini beklemiyerek kaarlard.
Bundan baka geceleri bile erkekler zevceleri ile konuurken
ihtiyatsz bir dil kullanmaktan saknrlar ve onun ev iinde
yahut dam zerinde bulunmasndan korkarlard. nk halife
bazam damlara trmanr, bazan da evlerin duvarlarna kar
ve aileleri gzetlerdi. Kendisinin hereye ait tafsilta vakf
olmak merak llemeyecek derecede geniti ve yalnz kendi
memleketine ait tafsilt ile alkalanmaz, dier hkmdarlarn
memleketlerindeki ahvale de vakf olmak isterdi.
Rivayet edildiine gre Sultan K l A r l a r m kz
olan ve kendisine H a l a t a i t a denilen Hatun Mekkeyi ziyaret
iin giderken Badada uramt. Halifeye onun gzelliinden
bahsedilmi, o da saraynn ihtiyar kadnlarn, onu kendisine
nianlamak zere gndermiti. Hatun evli olduunu bildirerek
zr diledi ve halife ile evlenmenin imknsz olduunu
anlatt. Daha sonra Badaddan ayrlarak Mekkeye giden
Hatun halifeden korkarak memleketine Suriye yolu ile dn
mee karar verdi. Halife N s r da onun bu ekilde
hareket edeceini peinen tahmin ettii iin atllarndan bir
ktay Mekkeyi ziyarete gidiyormu gibi onun peine takmt.
Hatun yolunu deitirmee karar verince bunlar ona engel
oldular ve kuvvet kullanarak onu tekrar Badada getirdiler.
Hatun Badada varr varmaz kendisine kocasnn lm olduu
bildirildi. Kocas nasl lmt, onu Allah bilir. Fakat N s r
onu artarak saraya ald ve onunla evlendi.
N s r bu hatunu btn varl ile seviyordu ve bu kadn
Halattaki sarayna benzer bir saray isteyince ondan saraynn
vasflar ve hususiyetleri hakknda malmat alarak geceleyin

vezirini artt ve yaplacak saray ve bahenin plnn verdi.
Vezir derhal giderek 200 mimar ve 2000 ii buldu, bunlar da
lzm olan talan ve harlar hazrlyarak herbiri ayr bir b
lmde btn gn alt. Dier taraftan eski saraylarn kapla
r sklerek yeni saraya taklm, bahelerdeki aalar yerle
rinden karlarak yeni baheye dikilmi, velhasl akam oldu
u zaman btn iler bitmi, hallar ve yayglar yaylm, l
zumlu eyann hepsi getirilmi ve Halatl hatun yeni sarayna
yerlemiti. Bu kadn birka sene sonra vefat edince Halife
N s r onun iin byk bir matem tuttu ve onun emri ile
saray ve bahe ortadan kaldrlarak bunlar bir harabe haline
geldi. Halife ayn yere kars iin bir trbe ina etti. Buras
hretli bir bidedir ve bugne kadar burada namazlar kln
makta, sadakalar ve atyyeler tevzi edilmektedir.
N s rdan sonra olu T h i r 1 9 ay hkm srd. Bu
adam babasnn hayatnda veliahd iln edilmiti, fakat babas
olundan korktuu iin veliahdln ilga etmi, onu hapse
atm ve daha kk olu Emir A liyi onun yerine veliahd iln
etmiti. Emir Ali babasnn hayatnda lm ve kk ocuk
lar brakmt. Babas onun matemini tarif edilmez bir tarzda
tutmu ve btn hkmdarlara taziyet iin eliler yahut mek
tuplar gndermemelerini istemiti. Btn Badad ahalisi de ma
tem tuttular, her ile iinde bir sr kadnlar toplanarak ala
yp szladlar. Kadnlar srtlarna uvallar geirerek ve yzleri
ni karartarak Badad sokaklarnda dolatlar ve dolatklar
esnada avaz avaz bardlar. Bu hareket gnlerce devam etti.
Daha sonra halife alamak istiyen her kadnn kendi evinde
alamasn emretti ve bylece kadnlarn sokaa kmalar ya
sak edildi.
Halife N s r n lm zerine eraf T h i r i hapisten
kardlar. nk onu iyilii yznden seviyorlard. Bunlar
ona sadakat yeminini ifa ederek babasnn tahtna getir
diler. Thir tahta oturduu srada B ir insann ikindiden
sonra d kkn amas yakk alr m ? nk ben de elliyi
atktan sonra hilfete geiyorum,, dedi. Sonra adalet ve mer
1 T a h i r d eil Z h i r dir ( . R.)*

ARAP HKMDARLARI 521
hamet gsterdi, paralan alnm olan kimselerin paralarn iade

etti. nk babas hasis bir adamd. nsanlar bu sayede kor
kudan ve mfterilerden kurtulmulard. Thir Badadda Dicle
zerindeki kprye yeni bir kpr ilve etti. Bylece ehir
200 sene bir tek kpr ile idare olunduu halde iki kprye
sahip olmutu.
Ayn yl iinde am emiri M e l i k M u a t a m 1 amdan
karak Hama havalisini yama etti. Kardei M e l i k E r e f
keyfiyetten haber alarak bu hareket yznden onu tevbih etti.
Sonra ona darlmas yznden bu srada Halat ve Maiperkat
emiri olan dier kardei i h a b d d i n G a z ye haber gn
derdi, o da bunu E r e f' e kar isyana evketti. E r e f de
Halata hareket etti ve dverek burasn kardeinden ald.
Kardeini de esir eden E r e f onu ldrmedi, Maiperkat ona
brakt, onu da oraya gnderi.
Bu srada B a r o n K o n s t a n t i n P a l i patrikimiz Mar
gnatus ile Ermenilerin katolikosu M a r K o n s a n t i n u s a
kral L e o nun kz hakknda haber gndererek onun Silavk-
yadan gelip sulh yapmasn ve bylece hristiyan cemaati ms-
tefid edecek bir iin baarlmasn istedi. nk hristiyanlar
arasndaki aynlk yznden Rum diyan sultan A l e d d i n
Kilikya kalelerinden bir oklarna hkim olmutu. Bu iki m
barek adam L e o n 'un kzna gittiler, ona samimiyetle yalvar
dlar ve nasihat ettiler. Fakat hepsi boa gitti, stelik bu kadn
bunlar tahkir etti ve onlara katillerin ve masum kan dken
lerin dostlar ( veya ortaklan ) olduklarn syledi. Bunlar ne
yaptlarsa kadn zr dilemee mecbur edemediler ve muvaffa-
kiyetsizlie uryarak geri dndler. Daha sonra P a l i bizzat
gitti ve Franklarn kuvvet kullanarak onu kendisine ver
melerini istedi. Franklar Evlerimiz ve kalelerimiz Hristiyan
lar iin bir smaktr. Bize iltica eden bir kadn, bir kralieyi
teslim edemeyiz,, dediler.
Bunun zerine P a l i bir plan kurdu ve altn mukabilinde
bunlarden kaleyi ve kalenin iinde bulunan hereyi satn ald.
Sonra onlar buradan kard ve bylece kalenin sahibi ve
hkimi oldu P a l i kralieyi kolundan tutarak dar
1 Muazzam olacak ( . R .).

kard ve zorla Tarsusa gtrd. Sonra patrikleri, piska-

poslar ve papaslar toplad ve bunlar onu olu H a i -
t u m ( O tto n ? ) ile birlikte taladlar. H a i t u m hazirann
14 nc gn Kilikya kral iln olundu. Bu hdise Y u
nanllarn 1537 (M. 1226) ylnda vuku buldu. Kralie Za-
bil ( sabel ? ) 10 yl kiraln kendisine yaklamasna msaade
etmedi, fakat sonra onunla bart ve ondan oullar ve kzlar
dourdu. Araplarn 623 (M. 1226) ylnda halife Thir (Zhir)
7 inci ayn 14 nc gn vefat etti.
Thir (Zhir)den sonra olu Mstansr 17 yl hkm srd.
Bu adam ak bir tarzda hkm srmee balayarak atna bi
nip dar kar ve kendini bir kimseden gizlemezdi. Onun
adaleti babasnn adaletinden daha stnd. Sadakalar bol bol
veriyor ve birok binalar tamir ediyordu. Adn tayan med
reseyi ina etmitir ve yer yznde bu medresenin bir ei
yoktur. Burada drt fakih, drt mezhep zere ders veriyorlard.
Medresenin 300 mderrisi ve her mderrisin mnasip bir maa
vard. Halife bunlara mahsus olmak zere bir hamam da ina
etmiti ve buraya yabanclar girmezdi. Bunlara bakan ve has
talarn tedavi eden bir husus tabip de tayin olunmutu.
Cingiz Han n lmne dair

Araplarn 624 (M. 1226) ylnda C i n g i z H a n doudan
Horasan lkelerine dnd vakit, Hindistan hududu zerin
deki T ankurt' larn memleketlerini fethe karar verdi. Buraya
hareket ettii srada ar bir hastala urad ve bu hastalk
havann mfrit rutubetinden ileri gelmiti. C i n g i z H a n dok
torlardan yardm gremiyeceini anlaynca ve midi kesince
oullarn, yani a a t a y , Oktay, T u l i, H a l k a n ,
J u r h a t a y , A u r d j a r ard ve bunlara u szleri sy
ledi : Ben gmek zereyim ve bir adamn saltanatm sarsl
madan koruyacan grmei her bakmdan hak sayyorum. Size
birka defa sylediim gibi dileim udur : Oktay benim yerime
saltanat tahtna geecek-, nk onun anlayna ve tekiltlan
drma kudretine itimadm vardr. Size gelince fik rin iz nedir ?
Bunun zerine btn oullan diz kerek u cevab verdiler :
Babamz, efendimiz ve hkmdarmz, biz hepimiz sizin kle-
leriniziz. Her emrinizi dinler ve itaat ederiz. O emre gre ha
ARAP HKMDARLARI 523
reket ederiz,, . Daha sonra C i n g i z in hastal ilerledi ve

iddetlendi. Nihayet Araplarn 9 uncu aynn 4 nc gn bu
dnyadan gt (M. 24 Austos 1227).
Bunun zerine hazr olan oullar birbirlerine eliler gn
dererek Kpakn dalarnda ve ovalarnda bulunan ocuklar
ve akrabay, yani en byk oul olan Tu s i yi, H a r d u
(Harru) yu, B a t u yu, S i b k a n , T a n g u t ' , B a r a k a y,
B a r k a a u r ' u, B o k a T i m u r u, A k n a s ve a g a-
t a y arttlar. Gneyden de O k t a y ' hkim olduu mem
leketten davet ettiler. Doudan amcalar A v t e k i n i ve
B u l h a t a y N a v i n ve A l c a t a y N a v i n ile T u l i y i
ve C i n g i z H a n ' n kararghnda bulunan dier kk
kardeleri ardlar. Bunlar iki yl kadar olduklar gibi kald
lar. Nihayet toplant tamamland ve O k t a y ileride gsterile
cei vehile saltanat tahtna oturdu.
Bu yl iinde am ve Kuds emiri A d i l olu M e l i k
M u a z z a m vefat etti. Bu adam inat ve korkun bir adamd.
Btn memleketlere hkim olmak hevesini tayordu. Bakala
rna ait memleketleri bilhassa Emesa ve Hamay yama
eden Maaddlere muzaharet ediyordu. Onun lm zerine M e-
l i k N s r S e l h e d d i n D a v u d yerine geti ve onun iki
amcas olan M e l i k A z i z ile M e l i k S a l i h nnde eer
takmnn pidesini tadlar.
Araplarn 625 (M. 1227) ylnda M e l i k K m i l Msr
dan karak am kardeinin olundan almak istedi. amrine
vard zaman Almanya imparatoru (mparator II. Frederic) Jop-
paya gitti ve K m i l am meselesini geriye brakt. Onun
kardei E r e f ile Emesa emiri M e l i k M c a h i d yanna
geldiler ve bunlar hep birlikte Tel Aglede karargh kurdular.
Sonra imparatora eliler gndererek gelmesinin sebebini anla
mak istediler. mparator da Kudsteki rabbn evini kurtarmak
iin geldiini bildirdi. Araplar da Kuds Franklara teslim
ettiler. Fakat teslim olunan ksm yalnz ehirdi. ehrin etraf
deildi ve bylece sulh oldu.
Bu yl iinde Edessa (Urfa) ahalisinden olan tabip Ha s -
n u n vefat etti. Bu zat Rum diyarna giderek I m r a h o r Sey-
f d d i n ile I h t i y a r d d i n H a a n
tedavi etti. Buradan
da Diyarbekire gitti ve ah Arman oullar ile Hazardinryi
tedavi etti. Daha sonra bu havalide d i l in oullar hkm

srdler. Tabip en nihayet Edessaya dnd. Fakat h t i y a -
r d d i r i i tedavi etmesinden beri dostu olan haremaas
T u r u 1un Halep memleketinin atabei ve maviri mevkiine
getirildiini haber alnca buraya geldi. Fakat basiretli bir adam
olmayan haremaas onu lyk olduu izzet ve ikram ile kar
lamad. Kendisi bu tavr-u hareketinden dolay muaheze
edince Ona kar gsterdiim ihm al hristiyan olmas yzn-
dendir,, dedi.
Tabip H a s n u n Halepte kald, fakat buradaki ikamet
kendisini huzursuzlua uratt ve tabip bu yzden son de
rece muztarip oldu. H a s n u n Edessa'ya dnmek istedii
zaman iddetli bir hummaya tutuldu ve humma ile birlikte
dizanteriye urad ve bu yzden Halepte lerek Mar Barbara
kilisesine gmld. Yakkl ve eli ak bir adamd. Tedavi
sanatna ve felsefe inceliklerine hakkyla vakf bir adamd.
Onun daima Lukari ( L u b ari) kitabn okuduu sylenmek
tedir. Sohbeti ok tatl idi. Eski hkmdarlara ve hkemya
dair birok hikyeler bildii gibi, muasrlarnn da birok men
kbelerini anlatrd. Onun zamannda yine byk bir tabip
olan G a b r i e l de Edessada ok iyi tannm bulunuyordu. Te
davi sanatna ve felsefeye dair Sryanca ile birok eserler
yazmt.
Araplarn 626 (M. 1227) ylnda M e l i k K m i l ile
kardei E r e f i n Tel Eglede yanyana karargh kurmu olduk
lar srada am ve havalisini kardeleri M u a z z a m n olu
M e l i k N s r D a v u d dan almak istediler. am ehri Paik
tepesine kadar E r e f e ait olacak ve Paikten Gazzeye kadar
uzanan saha K m i l e verilecekti. E r e f , M e l i k N s r a
am yerine arkta baz yerler yahut kasabalar verecekti.
M e l i k N s r da muvafakat etti. Fakat hzinesini ve ilesini
almak zere ama gitmek ve geri dnmek zere hareket
ettii zaman yaptna piman oldu ve ehri teslim etmek
istemedi. Bunun zere E r e f kendi askerleri ile Kmilin
askerlerinden bir ksmn ald ve ama kar karargh kura
rak burasn muhasara etti. E r e f burasn alamad iin
kardei K m i l ' i artt. O da geldi ve ama kar harbi
iddetlendirerek 8inci ayn balarnda ehri zaptetti ve onu
ARAP HKMDARLARI 525
E r e f ' e teslim etti. E r e f de kardei K m i l ' e am yerine

Edessa, Harran, Kalonikos, Seru, Ras Ayn, Mazzar ve
Jamlini verdi. am emiri M u a z z a m olu N s r a da
Karak kalesini, Balkay, Kuds havalisini ve amrin (Sama-
ria)i verdi.
K m i l , M e l i k M u z a f f e r T a k y y d d i n ile H a
maya kar askerler gndererek burasn kardei M e l i k
N s r K l A r s l a n d a n almak istedi. Bu adam kaleden
gizlice inerek Kmile gitti ve Hamadan karlmamak muka
bilinde ona altn vermei vad etti. K m i l kabul etmedi ve
N s r , K m i l ' e u szleri syledi : H am a'y benden mutlaka
alm ak istiyorsan bunu kendin iin alacana ve kardein Taky-
yddin'e vermeyeceine dair bana yemin et. K m i l de yemin
etti ve ehri almak zere adamlarn gnderdi. Fakat ehir ve
kale halk itiraz ettil.er ve Kendi hkm darmzdan baka bir
kimseyi istemeyiz,, diyerek son derece iddetle harbettiler.
Bunun zerine K m i l bunlara haber gnderdi ve H km da
rnz Takyyddin yannzdadr, onu bana teslim ediniz,, dedi.
Ahali son derece sevindiler, T a k y y d d i n ' i teslim ettiler, o
da kaleye kt. Birka gn sonra bu adam Harranda bulunan
ve kendisine verilen memleketi tefti ile megul olan K m i l ' n
yanna gitti. K m i l onu izzet- ikram ile karlad, ona mu
habbet gsterdi ve kzn ona zevce olarak verdi. Sonra onu
da, yannda bulunanlar da hilatlerle ssleyerek Hamaya gn
derdi. nk baz mfsidler ona T a k y y d d i n in Hama ka
lesinden inmeyeceini sylemilerdi. Fakat T a k y y d d i n
tevazu gsterdii iin ona ok iyi muamele etti. Ayn yl
iinde Sultan A l e d d i n , Erzincan ve Kemah ehirlerine h
kim oldu.
Hann, babas Cengiz Hann lmnden sonra

Mool saltanatnn tahtna oturmasna dair
Araplarn 626 (M. 1228) ylnda Mool prenslerinin top
lanmas tamamlandktan sonra bunlar gn yediler, itiler.
Sonra O k a t a y ' a u szleri sylediler: C i n g i z H a n n emri
u merkezdedir: Sen onun yerine hkm sreceksin,,. O da akll
bir adam sfat ile u cevab verdi: Geri babamn emri bu
bu merkezdedir. Fakat iimizde benden daha byk olan bir
kardeim ve bu makama benden daha liyakatli amcalarm var

dr. Bundan baka kardeim Tuli byk kararghta domutur,
ve daim a babamzn hizmetinde bulunmutur. Devletin kanunla
rna ve idare ilerine benden daha ok vukufludur, isterseniz
tahta onu geiriniz,, .
Bunun zerine hepsi de u ekilde bardlar: Muazzez
babamzn emrini tanmamak imknszdr. O nasl emretti ise,
yle olur,,. Sonra hepsi de balarn atlar ve kemerlerini omuz
larnn zerine aldlar. aatay Hann sa elini, Autkin de
sol elini tutarak O k a t a y \ drt ilteli tahtn zerine oturttular.
Bu drt iltenin manas dnyann drt kesine hkim olmakt.
Bunun zerine O k a t ay, H an unvann ald. Onun daha kk
kardei olan T u l i kardeinin kendisini hkmdarla herkesten
fazla lyk grmesi dolays ile Hana iilmek zere bir kadeh
takdim etti, karsnda diz kt, onu selmlad ve ona btn
varl ile ve mutlak surette itaat ettiini gsterdi. Dier kar
delerinin hepsi de ayn ekilde hareket ettiler. Otan dnda
bulunan eraf ise dizleri ile yere 9 kere vurdular ve Han selm
ladlar. Bunun zerine otan iinde bulunanlar dar ktlar
ve kendi detleri mucibince gnee kar kere yere iildiler.
Han bylece tahtna yerletikten sonra babasnn hzine
lerini at, kardelerine ve amcalarna hediyeler datt ve her
kese mevki ve derecesine gre ihsanlarda bulundu. Eraf da
kzlar arasnda gzellike aya benzeyen krk bakireyi setiler,
bunlar son derece kymetli elbiselerle, kymetli talarla ilen
mi zinetlerle ve zincirlerle ssleyerek Hana hediye ettiler.
Hepsi de son derece sevin iinde idiler. Bunun zerine Han
bir ferman kararak Cingiz Han tarafndan kabul olunan b
tn kanunlarn ve emirlerin icra edileceini, bunlara kar ge
len herkesin lm cezasna arplacan bildirdi.
C e l l e d d i n H a r e z m a h bu srada bir geyik gibi Ho
rasan lkelerinde srayp durduu iin Han dnyann bu ta
rafna a r m a g o n (Jurmaon ?) N a v i n ' 30 (yahut 3) bin adam
ile gnderdi. Bundan baka Kapadokyallara ve Bulgaiara kar
S u n a t a i A g o n e s t a y bir ordu ile birlikte yola kard,
birok askerleri de Hindistana kar harekete geirdi, bizzat
kendisi kardeleriyle ve akrabas ile birlikte ine kar yrd.
ARAP HKMDARLARI 527
Araplarn 627 (M. 1229) ylnda M e l i k E r e f , Bale-

bek' burann emiri olan M e l i k E m e e t' ten alarak ama git
ti ve Balebek hzinelerinde bulduu her eyi gnderdikten sonra
ama giderek babasnn saraynda ikamet etti. Ayn yln bala
rnda H a r e z m a h C e l l e d d i n M a n j a b a r n i b. H a r e z m
a h M u h a m m e d , Halata kar hareket ederek burasn mu
hasara etti ve iddetli bir muharebeye giriti. M e l i k E r e f m
iki kardei T a k y y d d i n A b b b a s ve M c i r d d i n
Y a k u b burada bulunuyorlard. Bu C e l l e d d i n H a
r e z m a h 5 yl nce Senar arazisinde hkim olmak isteyerek
Dakukaya ve Bavaziha gelmi, yakm ykm ve halk kltan
geilmiti. Daha sonra ahrazur Mergine gitti ve Erbil emiri
M u z a f f e r i i d d i n ona hediyeler gndererek kendisi ile
sulh yapt. Sonra bu yl iinde Halata kar hareket etti ve
ehrin civarndaki gl tarafndan ehre kar 20 mancnk kur
du. Harp iddetlenmi ve Halat halk iddetli ktla uryarak
kpek ve eek cesetlerini yemilerdi. Suriye llerine gre bir
kilo ( yani alt Suriye kilosu bir Babil kilosuna denktir ) et 1
Msr dinarna satlyordu.
Sultan A l e d d i n K e y k u b a d 20.000 asker topla
yarak Malatyaya geldi ve Erzincana bunlarn 10.000ini gn
dererek 10.000ini yannda alkoydu. Sonra E r e f e bir mek
tup yazarak onun bizzat Halata giderek H a r e z m a h ile
karlamasn, Allah dilerse onun randaki Ceyhunun sular
ile atlarn svaracam syledi. Sonra H a r e z m a Aa bir
sefir gndererek u szleri syledi : Siz sultan olu bir sul
tansnz. Gayri meru bir hareket yapmak size yakmaz. A llah
arkn Tatarlarn babanzn zerine k firli i yznden musallat
etti. Bu Eyyub olu hnedan byk ve mbarek bir hnedandr.
Bunlarn kardeleri, karde oullar, amcazdeleri ve oullar
2.000 atl tutar. Beni onlarn dman sanma. B ilakis una inan
ki ben onlarn dostuyum ve onlarn lehinde harbederim. nk
aramzda yaknlk vardr. Sonra benim amcam onlarn hsm
dr. Sana da yakan onlarla dost olmaktr. T ki biz ve onlar
senin dmanlarnn dman olalm ,, . Fakat H a r e z m a h
inat etti ve u cevab verdi : H alat' brakmaa im kn yoktur .
Sonra muharebeye devam etti.
Bunun zerine baz Vanllar hiyanet ettiler, ehri teslim

ettiler ve Harezmliler ehre hkim oldular. E r e f ' in karde
leri katlarsa da E r e f in teyzesinin kocas H i i s a m e d d i n
K a i m a r i ve Halat hkimi z z d d i n
A y b e y Halat kalesinde
kendilerini kurtardlar. Birka gn sonra bunlara dokunulma
yacana dair sz verildi, onlar da kaleyi teslim ettiler. H a
r e z m a h , Halat aldktan sonra E r e f ' in kardelerini hapset
medi, bunlar da onun hizmetine girdiler, onunla beraber ge
zip dolatlar ve her gn stadyumda onun karsnda yaplan
sporlara itirak ettiler. E r e f , haber alnca hrsland ve der
hal kalkarak Ablastine geldi ve askerleri burada onun etra
fnda toplandlar.
Sultan A l e d d i n askerleri ile birlikte karak hepsi de
Akehirde toplandlar. H a r e z m a h haber alarak bunlar
karlamak zere askerleri ile birlikte hareket etti. Bunlarn
says 40.000 kadard. Bunlar arkadalarndan aynlan ve Rum
diyarndan gelen 4.000 kadar atly bularak hepsini ldrdler.
Sonra birbirlerine yaklatlar ve cuma gn harbe tututular.
Zaferi M e l i k E r e f kazand. Bunlar cumartesi gecesini har-
bederek ve birbirlerini imha ederek geirdiler. Cumartesi gn
doduu zaman muharebe devam etti ve Harezmliler fena krl
dlar. Bunlarn birou maktl dt, fakat bir kimse bunlarn
saylarn tahkik edememiti. Birok mera ile mehur muha
ripler esir dtler. Bunlarn birou Trabzon ile beryahlarn
memleketine katlar. lerinden 1500 kadar atl geceleyin yk
sek bir kayadan yuvarlanarak ldler. Bu hdiseler Yunanl
larn 1541 (M. 1230) ylnn austos aynda vuku buldu. Erze-
nrrum emiri sultan A i e d d i n m amcazdesi ve damad
sultana kar hy8net ederek H a r e z m a h ile dost olduu ve
ondan nce harbe giritii iin o da esir edilmiti. Sultan E -
r e f ile birlikte Erzenrruma kar hareket etti ve ikisi buraya
kar iddetli bir muharebe yaptlar. ehrin iindekiler esir d
en emirlerinin ldrlmeyeceine dair sultana and iirdikten
sonra ehri ona teslim ettiler. Erzenrrum emirinin kzkardei
ehrin iinde bulunuyordu. Sultan oktan beri onunla evlenme
e istekli idi, fakat kardei raz olmuyordu. Sultan bu kadn
elmakla zaferi kazanmaktan daha fazla sevindi. Fakat ksa bir
ARAP HKMDARLARI 529
mddet sonra bu kadn kardeinin serbest braklmasn istemi,

sultan bu yzden ona kzm, onu ldrtm, stelik kardeini
de denizde bodurtmutu.
Harezmlilerin krlmasndan sonra E r e f , surlarn ina
etmek ve ehri ikamet edilebilir hale getirmek iin Halata
gitti. Sultan da ona 1000 atl ve mebzul hediyeler gnderdi.
Sultann kendisi de memleketine dnmt. Bunun zerine
C e l l e d d i n H a r e z m a h ilesini alarak Azerbaycann
bir ehri olan Hoya gitti ve orada ikamet etti. Sonra E r e f
in kardei T a k y y d d i n ' i Badad halifesine bir hediye
olarak gnderdi. T a k y y d d i n zincirler iinde idi. Halife
onu serbest brakt ve izzet- ikram iinde kardei E r e f in
yanna gnderdi. Bunun zerine E r e f Harezmaha bir eli
gndererek unlar bildirdi : Sen geldin ve memleketimizi
harab ettin. ldryor ve yam a ediyorsun. Yoksa bizim sana
kar hibir kabahatimiz yoktur. ayet sizin memleketinizin bir
parasn tahrip eden Hacip A li yznden intikam alm ak isti
yorsan bil k i bu adam muharebede m aktul dt ve yaptklar
nn cezasn buldu. Sizden talebimiz, nahak yere alm olduun
memleketimizi brakp giderek bizimle sulh yapmandr,,. Fakat
H a r e z m a h sefire hakaret etti ve sulh yapmad. E r e f de
buradan kalkarak Bet Nahrine gitti, K m i l de Msrda idi.
E r e f in kardei M c i r d d i n Yakub, H a re z m a h
nezdinde esirdi.
Ayn yl iinde zavall Frerler ve Hospitaller Hama emiri
ne haber gndererek vergi olarak vermekte olduu 1000 dinar
istediler. Hama emiri bunlara glerek paray vermek isteme
dii iin Frerler ilerinden 500 atl ve 2700 piyade topladlar
ve Hamay zaptetmek zere hareket ettilerse de T a k y y d -
d i n bunlar karlad ve muharebe meydannda krmaa mu
vaffak oldu.
Yunanllarn 1542 (M. 1231) ylnda Tatarlar Harezmlileri
takip ettiler ve H a r e z m a h , Suriyeye kat. Fakat Tatarlar
mid civarnda ona yetitiler, onunla beraber olan kuvveti
imha ettiler. H a r e z m a h m kendisi Tatarlardan kat ve
Sufnaya dalarndan birine gitti. Burada bulunan Krtler
onu tanmadlar ve ldrdler. Bazlarna gre onu esvaps
ldrmtr ve kendisi esvapnn elbiselerini giyerek bir
Abu'l-Farac Tarihi, F . 34
mddet dolamtr. Bu elbise yndendi ve kendisi bu sayede

bir mddet gizlice yaayabilmiti.
Daha sonra Tatarlarn bir kuvveti Zait kalesine hcum
etti. Bunlar Frata kadar ilerlediler ve nehri Hanazid ovasnda
atlar. Btn Malatya ahalisi korkmular, halk ehirlerden ve
heryerden kamlard. Tatarlar daha sonra geri dndler,
Azerbaycan ve ahrazurda hkm srdler ve beryallar da
itaate mecbur ettiler. M u z a f f e r d d i n keyfiyetten haberdar
olarak korktu ve halifeden yardm rica etti. O da C e m a l e d-
d i n K a t i m u r u byk bir ordu ile gnderdi. Harezmliler-
den geride kalan 10.000 kadar kii Rum diyarnn sultan
A l e d d i n e iltica ettiler, sultan bunlar konuklad ve Harezm
liler sultann lmne kadar ona itaat ettiler.
Bu srada C e n g i z H a n ' n olu olan H a n Mool dev
letinin idaresini ele aldktan sonra byk bir ordu ile inin d
taraflarna, yani Kataya doru hareket etti. Bu ordu heryer
den nce Hjbanutaksin (Khujabnuyaksin ?) adl bir ehrin
nnde karargh kurdu. Buras Kara Muran namndaki
byk nehrin zerindedir ve ehrin iinde 20 (yahut 10) bin
muharip bulunuyordu. 40 gn kadar muharebe edildikten sonra
ehrin iindekiler malp edildiler ve ehrin eraf Hann ka
rarghna giderek kendilerine dokunulmayacana dair sz
aldlar ve sonra ehirdeki muharipler kayklara binerek nehir
yolu ile katlar. Han bu suretle ehre hkim oldu ve ehir
iinde bulunanlarn birine de zarar gelmedi.
Han, buradan balayarak bu memleketlere hull etmee
balad. Bunun zerine Katay memleketinin, ad A l t m H a n
olan hkmdar, cesur adamlardan 100.000 kiilik bir ordu
toplad ve bu orduyu Tatarlara kar gnderdi. Bunlar Tatarlar
bir yzk gibi enberlediler. nk son derece kuvvetli
muharip idiler. Han, dmann kuvvetini grerek baka bir
hatt- hareket takip etti ve yannda bulunan sihirbazlar ve
afsuncular artarak yamur tan getirmelerini istedi. Bun
lar yamur tan getirerek gn gece btn marifetlerini
yaptlar ve bunun zerine Katayllarn ordughna son derece
iddetli yamurlar yad. Bundan baka kar yad, ortalk
dondu ve mevsim temmuz olduu halde ortal k kaplad.
Bunun zerine Tatarlar koyun srlerine hcum eden kurtlar
ARAP HKMDARLARI 531
gibi Kalayllarn zerine saldrdlar ve onlar mthi bir

hezimete urattlar. A l t u n H a n payitahtna koarak karla
rn, ocuklarn, kardelerini ve btn akrabalarn sarayn
iinde toplad ve hizmetilerine emir vererek yn yn
odunlar ydrd, bu odunlara ate verdi ve kendisi btn
halk ile beraber diri diri yand. Mool askerleri de geldiler
ve ismi N am kinank olan bu ehri yama ettiler ve birok
kimseleri ldrdkten baka gzel genleri ve sevimli kzlar
esir aldlar. Bu esirler saylmayacak kadar oktular.
Han byk sevin iinde geri dnerek Karakuram da
larna geldi ve Urdubalk, yani ordu ehri adn tayan ehri
ina etti. Bugn buras Karakuram diye maruftur. Han, Katay-
dan ve Araplarn lkelerinden sanatkrlar ve adamlar getir
terek burada yesletirdi. Han kazanm olduu zaferi kutla
makla megul olduu srada son derece sevdii kk kar
dei T u l i vefat etti ve Han bu yzden son derece kederlendi
ve onun kars olan ve Kral Johnun kardeinin kz olan ve
S a r k u t a n i B a g i adn tayan kralienin ona ait lkeyi
idare etmesini emretti. Bu kralienin 4 yetikin olu vard :
1. M u n g a ki bilhare Han olmutur. 2. K u b l ay. 3. H u l a -
gu. 4. A r b o k a . Bu kralie oullarn o kadar iyi yeti
tirmiti ki btn prensler onun idaredeki kudretine hayran
olmulard. Bu kadn kralie Helene gibi samim ve sadk
bir hristiyand. airin biri tarafndan sylenen u szler sanki
onun iin sylenmitir: Kadn cinsi arasnda buna benzer baka
bir kadn grseydim, kadn cinsinin erkek cinsine stn oldu
unu sylerdim,, i.
Bu srada C e n g i z H a n 'n en byk olu T u i vefat
etti. T u i 7 yetikin oul brakmt. Bunlar: T a m a l , H a r -
du, B a tu, S i b a r an, T a n g u t , B a r a k a v e B a r k a j a r idi
ler. Han bunlarn iinden B a t u yu seti ve ona Slavlarn, Cer-
manlarn, Ruslarn ve Bulgarlarn imaldeki memleketlerini ver
di. Onun merkezi byk bir nehir olan til (yani Volga) ze
rinde idi. Batu, beryallarn memleketinde imal yolundan gi
derek Bulgarlarn ve Iskitlerin memleketlerini klla imha etti
1 Beyit M t e n e b b fn in d ir ve yle olm as icab e d e r: K a d n lar

bunun g ib i olsayd m uhakkak ki erkeklere stn tu tu lu rla rd . ( . R .).
ve bunlarn saltanatlarn yer yznden kaldrd. Han u emri

vermiti: Askerler m aktl den her Bulgarin ve Rusun sa
kulan kesecekler,, Bu kulaklar saylnca Tatarlarn eiinde
750.000 kulak bulunduu anlalmt.
Han iddetle harekete devam etti ve Bulgarlar mahallesi
tarafndan stanbula kar bir taarruz hazrlad. Frenk krallar
keyfiyetten haber alarak toplandlar ve harp meydannda Batu
ile karlaarak askerlerini krdlar ve onu kardlar. Daha
sonra Tatarlardan biri de Frenklerin memleketine gitmedi ve ta-
Tarlar Kapadokya ovasnda ikamet ettiler. Bu 5 c r fu nun olu
nun ad S a r t a k idi ve bu adam hristiyanlk dinini severdi
vaftiz edilmiti. S a r t a k okuma yazmay rendi ve ruhan
bir vazifeye tayin olundu. Billare gstereceimiz gibi bu zat,
M a n g u H a n ' n hizmetine girmek zere giderken yolda vefat
etmitir.
Yunanllarn 1543 (M. 1232) ylnda Tatarlar harekete ge
erek baz ehirleri tahrip ettikten sonra raka dndler. Sul
tan Aleddin kuvvet itibariyle onlarn dengi olmadn gre
rek vergi vermee karar verdi ve onlarla dost oldu. Bylece
tatarlardan yana endiesi kalmayan A l e d d i n S u l t a n Halat
E r e f t e n ald ve Darmaniadan birok kalelerle Surmar eh
rini ald. Msr hkmdar K m i l , A m id i emirinden ald ve
emirin maietini temin iin ona baz kyler verdi.
Araplarn 630 (M. 1232) ylnda am yerlilerinden olup
D a h v a r diye tanlan tabip M h e z z e p vefat etti. Bu adam
mesleine balad zaman arda oturur ve para mukabilinde
hastalan tedavi ederdi. Sonra dilin oullarndan birinin hiz
metine girdi, meslekda olan bir ok tabiplere fenalk ederek
onlar almaktan menetti. Bu adamn dili aldatc idi, mzev-
virdi ve ahlka dkn ve gevek bir kimse idi. Son gnle
rinde meslekda olan tabiblere kar kulland dilinden ar
bir hastala urad, sz syleyemez bir hale geldi ve dilsiz
oldu. Bu hastalk gittike artt, onu yere serdi ve nihayet onu
ldrd. Vrisi olmad iin brakt vasiyette evinin tp
sanat ile megul olan kimseler iin bir medrese olarak kulla
nlmasn istedi ve btn kitaplarm burada brakt. Fena ni
yetli bir adam olduu iin mslmanlardan baka bir kimsenin
yani yahudilerin ve hristiyanlarn bu med/eseye girmesini ve
ARAP HKMDARLARI 533
burada okumasn menetti. Bugne kadar amda bu vaziyet

dairesinde hareket ediliyor ve yahudilerle Hristiyanlar iinde
tp ilmini tahsil edenler medresenin dnda oturup ders oku
yorlar. Ayn yl iinde yani Araplarn 630 (M. 1232) ylnda Erbil
emiri M u z a f f e r d d i n K u k b u r i b. Z e y n e d d i n A l i
K u a k (Kujek) vefat etti, ve Mekkeye gtrlerek orada g
mld. Halife Erbile T a h i r i i d d i n E b A l i A r i d A l g a
ile ordu kumandan B a h a d d i n B u n g u ' un kumandas al
tnda askerler gnderdi. Erbil ahalisi ba emedikleri iin ere-
f d d i n a r a b buraya gnderildi, o da harbe giriti ve
Amkava kapsn ve Babhlayay yakarak Erbile girdi, ehri
yama etti ve ksa bir zaman sonra kaleye de hkim oldu.
ehrin iinde burann hkimi olan e m s d d i n B a t k i n ve
A r i d A l g a ve E b l M e a l i M u h a m m e d b. N s r
S a l a y a namndaki asilzde ve S a d a k o l u M r i f
bulunuyorlard.
Musul emiri Bedreddin Lulunun saltanatnn

balamasna dair
Yunanllarn 1544 (M. 1232-1233) ylnda halife, Musu!
emiri B e d r e d d i n ' e bir saltanat berat yazd ve B e d r e d
d i n sultan iln edildi. nk N s t r d d i n M a h m u d b.
K a h i r ( Krah ) b. N u r e d d i n namndaki gen vefat etmi
bulunuyordu. A d i l ' n oullar Sultan A l e d d i n ' i n Halat
kendilerinden alm olmas dolaysyle son derece szlanyor
lard. Bunlar Msrdan Biroaya kadar byk bir ordu topladlar
ve Msrllara Zait kalesi emirinin, Mardin emirinin, Musul emi
rinin kuvvetleri ile S e l a h e d d i n in olu ve Samusata emiri
M e l i k A f d a l ' m kuvvetlerini bunlara kattlar ve Maaddlerin
ve Tagliblerin kuvvetlerinden de istifade ettiler.
Yunanllarn 1545 (M. 1234) ylnda Sultan da Franklar
Rumlar, Ermeniler, beryallar ve Harezmlilerden mteekkil b
yk bir toplant yapt. Bu sayede 100.000 den fazla harp adam
topland ve Sultan bunlar alarak Filistine hareket etti ve bu
rada Msrllarla ve btn mttefikleri ile karlamak istedi.
A d i l n oullar casuslar gndererek Sultann ordu ile kar-
laamayacaklarn anladlar, onun ii Mansur kalesini aldlar
ve btn bu havaliyi tahrip ettiler. Sonra toplantlarn bozdu
lar ve memleketlerine dndler. Sultan yanndaki byk ordu

ile Malatyaya geldi, sonra Frat geti, Zait kalesine kar or
dughn kurdu ve ok gemeden ehri alarak yama etti. Ka
lenin emiri kendisine yardm iin Msrdan gelen 6.000 atl ile
birlikte ehrin kalesine snd. Bunun zerine Sultan K m i l ' -
in baaas olan ve buradaki Msrllarn kumandasn deruhde
eden e m s e d d i n S u a b izzet- ikram iinde Msra gn
derdi. Sonra Zait kalesi emirini btn serveti ile ve zevceleri
ile birlikte sahile gnderdi ve onu burada yl yaattktan
sonra gizlice ldrtt. Sultan kaleyi ve ehri tahkim etti ve
birok insanlar burada iskn etti. Sonra Samusataya bir ordu
gnderdi, etrafn tahrip etmekle beraber ehri alamad. nk
k balamak zere idi. Sultan da burasn brakarak talyaya
(Antalya yahut S atalya?) hereket etti. Buras sahil zerinde
bir ehirdi. Sultan mutad vehile k burada geirecekti. Yaz
gelince sultan muhtelif milletler arasndan askerler toplad.
Bunlar 100 kadar atl ve birok piyadeden mteekkildiler,
Sultan bunlar alarak mid ehrine hcum etmek istedi.
Bunun zerine M e l i k K m i l gneyde hkm srmekte
olan olunun kendisine hyanet etmi olduuna dair haberler
ald. Bu yzden Sultan, A m ide kar hareketini durdurdu. nk
ehir son derece muhkemdi ve ancak uzun bir muharebeden
sonra glkle zptolunabilirdi. Sultan Yunanllarn 1546
(M. 1235) ylnn haziran aynda askerlerini Edessaya kar
gnderdi ve bunlar buraya son derece iddetle hcum ettiler
ve Edessann iindeki ahali surlar zerinden son derece id
detle harbettiler. Ayn srada Rum diyarna mensup askerler
Sibabarak a kar gittiler ve burasn aldlar. Bundan baka
bunlar Kalonikus 'a (yani Rakkaya) gittiler ve burasn da ala
rak surlarn yktlar ve ehri hiddet iinde yama ettiler.
Harran ahalisi korkmulard. Bunlar Harrann anahtarlarn
alp Malatyada bulunan sultana getirdiler, o da bunlar kabul
etti ve gelenleri izzet- ikram iinde iade etti. Fakat Edessa
ahalisi son derece inat idiler ve Sultana hakaret ettiler. O da
bu yzden hiddetlendi ve bizzat hareket ederek ehre hcum
etti. Bu yzden Rum diyarnn askerleri btn kuvvet ve hner
leri ile harbettiler ve ehrin surunda delikler amak ve kulelerine
kar merdivenler kurmak suretiyle ehri zaptettiler. ehre say
ARAP HKMDARLARI 535
sz bir ordu girdi ve bunlar erafn evlerini yama ettiler. Er

kekler ve kadnlar plak bir hale getirilmiler, mabedlerin
eya ve tezyinat, ehrin iinde bulunan mehur kiliselerin mu
kaddes kaplan gtrlm, hr erkeklerin ve hr kadnlarn
srtlarndaki elbiseler alnm, bunlar ehrin dnda bulunan
adrlar arasndaki gbre ynlarna doru srlmler, burada
temmuzun mthi sca altnda yanp kavrulmulard. ehrin
iinde bulunan ordu kumandanlar ile 2.000 kadar asker plak
bir Rum diyarnn ilerine sevkedilmilerdi. Edessa ehrinin
iinde yn yn altn ve gm, eer takmlar, koumlar,
dizginler vesair harp tehizat bulunuyordu. Bunlar Abiastayn-
dan geri dnen M e l i k K m i l burada brakmt. Sultan
Edessay yeniden tahkim etti; burada askerler, mimarlar, ma
rangozlar brakt, Harranda da ayn ekilde hareket etti. Son
ra Rum diyarna dnd.
K m i l Edessada vukubulan felketten haber alnca
byk bir ordu ile Msrdan hareket ederek Rum diyar ordu
sunun hareketinden drt ay sonra Edessaya kar geldi ve mt
hi bir tecavzle Edessa kalesinin byk kulesini tahrip etti ve
burada bulduu eraf, muharip ve sanatkrlar develere bin
direrek Msra gnderdi.
Ayn yl iinde Rum diyarnda hububat ktl ok iddetli
idi, Bet Nahrinde de vaziyet ayn merkezde idi. Balar ve
aalar kn iddeti yznden kurudu. Sonterinden ubatn
bedr-i tam srasna kadar byk Frat nehri dondu ve hi ya
mur yamad.
Yunanllarn 1547 (M . 1236) ylnda Sultan A l e d d i n
Amide kar askerler gnderdi ve burada muharebe 4 ay de
vam etti ise de ehir zapt olunmad, fakat ehrin havalisi ya
ma ve tahrip edildi, sonra A l e d d i nin askerleri geri dn
d. Araplarn 633 (M. 1235) ylnda M e l i k N s r D a v u d
b. M u a z z a m b. A d i l amcas K m i l ve E r e / ten
ikyet etmek ve bunlarn am elinden alm olduklarn an
latmak zere Badada halifeyi grmek zere gitti. Kendisi bu
srada Karak emiri idi. Ayn yl iinde R k n d d i n M e-
l i k a h smail b. B e d r e d d i n halifeye hizmet etmek
zere Badada gitti. Kendisi Musul emiri idi.
Bu srada Tatarlar Erbile vardlar ve buradan Ninevaya

geldiler ve Karmeni kynn kanal zerinde karargh kurdu
lar. Ahaii katlar ve buradaki kilieye sndlar. Tatarlar kili
seyi de zaptettiler ve eraftan ikisi kilisenin iki kaps yannda
yer aldlar. Bunlarn biri kendi kapsndan kanlarn hayatn
koruyor ve serbest brakyordu, dieri kendi kapsna gelen
erkek kadn ve ocuklar kl ucu ile imha ediyordu.
Tatarlar buradan Sincara getiler ve Suriyeye gitmekte
olan tacirlerin byk kervanna anszn taarruz ederek tacirle
rin hepsini ldrdler.
Yunanllarn 1548 (M . 1237) ylnda Sultan A l e d d d i n
muhtelif milletleri, yani Maadileri, Harezmlileri, Hnleri, Rum
lar, Franklar, Ermenileri ve beryallar toplad ve mide
kar hareket iin hazrlad. Araplarn bayram yaklamakta
idi ve Sultan btn asilzdelerine hyk bir ziyafet verdi.
Bunlar yiyor, iiyor, eleniyor, arklar dinliyor ve raks-
lar seyrediyorken yksek tahtnn zerinde oturan ve ok
neeli bir halde bu manzaralar temaaya dalan sultan birden
bire barsaklarnda bir ar hissetti ve kendisinden birok
kan gelmee balad. Sultan gece gndz strap duyarak
haftann ikinci gn ve haziran aynn banda bu dnyadan
gt. Hdise Yunanllarn 1548 (M. 1237) ve Araplarn 634
(M. 1236) senesinin evval aynda vukubuldu.
Ayn yl iinde Halep emiri M e l i k A z i z vefat etti ve
olu M e l i k N s r S e l k e d d i n (ki Araplar tarafndan
bizim zamanmzda katlolunmutur) onun yerine hkm srd.
Ayn yl iinde byk S e l h e d d i r in olu M e l i k M u h
s i n Halepte vefat etti. Ayn yln onuncu aynda Tatarlar
tekrar Erbile geldiler ve Aa Zab nehri zerinde karargh
larn kurdular. Erbil ahalisi plak bir halde kaleye katlar
ve Tatarlar ehirdeki evleri zaptederek birok ganimetler g
trdler, sonra evlerin ounu yaktlar. Bunlar kaleye 40 gn
kadar hcum ettiler, daha sonra kendilerine birok altn ve
rildi, onlar da bunlar alarak gittiler.
Sultan A l e d d i n K e y k u b a d devrinin hkmdarlar
arasnda nevi ahsna mnhasr bir zat idi, evik bir adamd,
salam kafal ve temiz varlkl idi. Arap hkmdarlarnn al
k olduklar birok mlevves itiyadlardan ve irkin ihtiras
ARAP HKMDARLARI 537
lardan mnezzeh bir kimse idi. Sululara kar sert davranr

ve hkmlerinde adaleti gzetirdi. Birok ehirleri ve mstah
kem mevkileri zaptederek saltanatna katm ve satvetini yay
maa muvaffak olmutu. lm zerine toplanan eraf en
byk olu G y a s d d i n K e y h u s r e v ' i aldlar, onu
Kayseriye getirdiler ve burada sadakat yeminlerini ifa ederek
onu babas K e y k u b a d ' n tahtna oturttular, onun sultanl
n iln ettiler ve ahali bu yzden son derece sevindi. Sultann
emri ile zincir iinde olan btn esirler serbest brakld ve bu
hareket btn lkeleri iinde tatbik edildi. Anlatldna gre
bu sayede hrriyetlerine kavuanlarn says 12.000 kadard.
Yeni sultan Harezmlilerin reislerini yakalatmak istedi.
nk bunlarn isyan etmelerinden endie ediyordu. Bu yz
den ismi K a i r (G i r j)z) H a n olan bir byk reisi tevkif
etti, bunu duyanlar da katlar ve Rum diyarndan kp git
tiler. Bunlar getikleri her yerde mthi tahribat yapyorlard.
Nitekim Malatyaya gelmiler ve burann subas olan Sey-
f d d e v l e ' yi esir etmilerdi. Bunlar daha sonra yaya olarak
Frat getiler. Masara (M a k ra ?) kalesine gittiler. Zait kale
sinin hududuna ve H arbizak kalesinin yanma vardklar zaman
bu havalideki ordular bunlarla harbe tututular, fakat Ha
rezmliler tarafndan malp edildiler ve Zait kalesinin B a i -
r a m i z adndaki subas maktl dt. Bunlar Samusata
(Armiat) havalisini tahrip ettiler. Sonra Sibabarak ve Hami-
mata havalisine gittiler ve burada yl kadar ikamet ederek
civardaki lkeleri yama ettiler. Bunlar daha sonra Halep
emiri olan M e l i k N s r namndaki gencin tebeas oldular,
o da bunlara Edessa ve Harran ile Bet Nahrinin dier ehir
lerini verdi ve bylece yer yz bu sayede rahat buldu.
Yeni Sultan G y a s d d i n , beryallar kraliesinin kzn
getirterek onunla evlendi ve onu son derece sevdi. Sultan
kendini bir takm ocukluklara kaptrarak vaktini arap imekle
ve sarho olmakla geiriyor ve kularla, hayvanlarla nefsini
elendiriyordu. Hkmetin ilerini klelerine brakmt ve
bunlarn her biri istedii gibi hareket ediyordu, Iberyal bir
kadn olan kralie memleketinden hristiyan elbiseleri giyerek
gelmiti. Katolikus ile mukaddes adamlar ve kilise papaslar
kendisine refakat ediyorlard. K k D a v i d adn tayan ve

beryann hkmdar olan kardei de kralie ile beraber
gelmiti. Kralie ksa bir zaman sonra hristiyan dinini terkede-
rek mslman olmu ve kardei D a v i d ile katolikus yakala
narak kalelerin birine kapatlmlar, Tatarlarn geliine kadar
burada kalmlar, mahbus olduklar kalenin Tatarlar tarafndan
zaptedilmesi zerine serbest braklmlard.
Araplarn 635 (M. 1237) ylnn balarnda M elik
E r e f I s a b. A d i l
E y y u b 60 yanda olduu halde am
da vefat etti. Bu adamn cmertlii hudut tanmazd. Nefis
etlerin ve muhteem yemeklerin son derece dkn idi.
Yunanllarn 1549 (M. 1238) ylnda Tatarlar dndler ve yine
Erbil'e gelerek yama ettiler ve tahrip ettiler. Bunlar B adad
hududundaki Angabad (Zangabad) denilen yere kadar geldiler
ve burasn da yama ettiler. Dier bir ksm Surmanraiye
geldiler ve buradaki ahaliyi ldrdler. Bunun zerine Badad
ordular hareket etti ve bunlara kar gelmek istedi. Badad
ordusunun banda M c a h i d d d i n D a v i d d a r ve eraf
reisi e r e f d d i n l k b a l a r a b bulunuyordu. Bunlar Tatar
larla harbettiler ve onlar kardlar. Fakat Tatarlarn dnme
lerinden korkarak Badad surlarn mancnklarla kuvvet
lendirdiler.
Ayn yl iinde M e l i k F i z Y a k u b , kardei M e l i k
K m i l in yanndan Badada kat ve halifenin hizmetinde
bulunmak istedi. Ksa bir zaman sonra Msr hkmdar
A d i l ' m olu M e l i k K m i l vefat ederek amda gmld.
Kuvvetli ve korkulur bir adamd ve 70 yl yaamt. Byk
babasnn adn alan olu M e l i k A d i l Msrda onun yerine
geti ve K m i /in kardei M e l i k S a l i h Suriyeye hkim
olarak Harezmliler arasnda kuvvet sahibi oldu ve bunlara
Haburay ilve etti. Kardeinin olu olup Karakda emir olan
M e l i k N s r onun yerine gemek istediyse de zaman ona
msaade etmedi. Bu adam iyi tahsil grm ve felsefe mez
hepleri zerindeki geni vukufu ile tannmt. Anlatldna
gre kendisi amda filosof e m s e d d i nden ders okuduu
zaman, stadnn evinden uzak bir yerde atndan iner, klele
ARAP HKMDARLARI 539
rini burada brakr, sonra kitabn1 koltuunun altna alarak

filosofun yanna yaya olarak gider, dersini okur ve filosofun
ayaa kalkarak kendisini karlamasna raz olmazd.
Ayn yl iinde sm ailler Musul emiri B e d r e d d i n in
zerine hcum ettilerse de onu yaralayamadlar. Senenin 11
inci aynda Tatarlar Badad hududuna dndler ve Hanikin
denilen yere kadar ilerlediler, Badad ordular bunlara kar
karak tatarlarla harbettiler, Badadllar krldlar ve bun
lardan yalnz asilzde kaabildi. Dierleri kltan gemek
suretiyle mahvoldular. Tatarlar byk ganimetler alarak geri
dndler.
Yunanllarn 1550 (M. 1239) ve Araplarn 636 (M . 1238 )
ylnda Dicle nehri tam ve B adad 'da birok evleri yktk
tan baka iki gemiyi paralam ve 50 kiinin boulmasna
sebep lmt. Ertesi yl etrafmzdaki lkelerde kayda deer
bir hdise olmamt.
Yunanllarn 1551 (M. 1240) ylnn haziran aynda Tatar
lar geldiler ve beryahlarm memleketinden Erzenrrum'un hu
duduna kadar uzanan sahalar yama ettiler2. Roma ordular
arlarak Ermenistana kadar gittiler ve Tatarlarn Roma di
yarn istildan alakoymak istediler. Tatarlar askerlerin top
lanm olduklarn anlaynca ricat ettiler ve skitlerin memle
ketine dndler. Roma diyarndan gelen askerler burada ka
kadar beklediler, sonra onlar da yurtlarna dndler. Ayn yl
iinde tiryak (y a n i her hastal tedavi eden il ) tertip
eden T a J B a l c a r , Roma diyarndan Badada eli olarak
gnderildi ve burada 90 yana varm olduu halde vefat etti.
Yunanllarn 1552 (M. 1241) ve Araplarn 683 (M. 1240)
ylnn terinler mevsiminde Araplarn dinine kar fena bir ay
rlk hareketi bagsterdi. nk ihtiyar ve zahid bir Trk
men Amasyada hret kazand. Bu adamn ad Papa (Baba?)
idi. Kendisine resul yani gnderilen adam ( Peygamber ) di
yor ve hakikaten Allahn peygamberi olduunu syleyerek
M u h a m m e d' in yalanc olduunu ve Peygamber olmadn
1 l b n i S i n a nn Uyn l - Hikme ad l eseri. Bk. M uhtasar d-

diivel, s. 445 ( . R . ) .
2 E rzuru m u m uhasara eden zat a r m a a n Navin (= N oyan)
idi. Bk. Muhtasar d- dvel, s. 440 ( . R.) .
iddia ediyordu. Birok Trkmenler ona inandlar. nk

kendisi gsteriler yapyordu. Bu adam ihtiyar s h a k namn
daki mridini Roma diyarnn hududu zerindeki Hsn Man-
sura gnderdi ve onun burada halk kendi peygamberliine
inanmaa davet etmesini istedi. Bu adam birok kimselerin
stadna balanmalarn temin etti ve onun harbedebilmesi iin
birok silhlar tedarik etti. Btn Trkmen askerleri merkep
lerini, kzlerini ve koy unlarn satarab atlar aldlar ve atlara
binerek Hsn Mansur, Gargar ve Gati havalisini soymaa
baladlar. Bunlar B a b a 'nn Allah tarafndan gnderilme bir
eli ve peygamber olduunu kabul etmeyenleri ldryorlard.
Bunun zerine Malatya emiri 500 atldan mteekkil bir
ordu toplayarak S a w m a o l u manastrndaki tebeadan 50
adam seti ve bunlarn ok atmaktaki hnerinden istifade etti.
Bunlarn hepsi giderek Trkmenlerle harbettiler. Bunlar ma
lp oldular ve manastra mensup kimselerden pek az kii can
larn kurtarabildiler. Bu yzden Trkmenler son derece kuv
vetlendiler ve birok halk ktleleri onlara balandlar. Trk
menler Ablastayn taraflarna giderek burada da bir orduyu
malp ettiler. Sonra Amasyaya da giderek peygamber tan
dklar adami grmei arzu ettiler. Bunun zerine Roma diya
rnn asilzdeleri ihtiyar B a b a 'ya kar bir pusu kurdular ve
B a b a'y pusuya drerek bodular. Babann mridi s h a k ile
adamlar onu bulamaynca babann kendilerine yardm etmek
zere melekleri getirmek iin gitmi olduu ayiasn yaydlar
ve Amasyaya kar vahiyane bir muharebe atlar. Roma
diyarndan gelip toplanan 60.000 atl 6.000 A raptan1 mte
ekkil bu kk kuvvete hcum edemediler.
Bunun zerine Sultann hizmetinde bulunan 1.000 Frenk
atl hiddet ile alevlenerek dilerini gcrdattlar ve yzlerinin
zerine ha iaretleri yaparak bu sapk adamlarn zerine h
cum ettiler ve bunlar dattlar. Daha sonra Araplar da bun
larla beraber hareket ederek Trkmenleri emberlediler ve
hepsini kltan geirerek mahvettiler. Bunlardan erkek, kadn,
ocuk, hayvan velhasl hibir ey kltan kurtulamad ve by
lece bu fitne bastrld.
1 T rkm en dem ek isted ii aikr ! ( . R. ) .

ARAP HKMDARLARI 541
Ayn yl iinde Roma diyarnn ordular Z aid kalesinin

subas S i n a n ' n kumandas altnda toplandlar. S i n a n
katlolunan B a i r a m i z 'in yerine tayin olunmutu ve bunlarn
hepsi m ide kar hareket etmilerdi. Burann emiri M e l i k
K m i l ' i n olu idi ve Msrda bulunuyordu. Roma diyarndan
gelenler muhafzlarla anlatlar, bunlara gm vermei vad
ettiler ve muhafzlar ehri teslim ettiler. Halepliler de yardmc
sfat ile Roma diyarndan gelenlere iltihak etmilerdi. Bunlar
A m id i aldktan sonra Maiperkat'a kar giderek burasn da
almak istediler, fakat M e l i k K m i l ' in kardei olan Emir
G a z i > Bet Nahrindeki Harezmlileri yardm iin ararak
iddetle mukavemet gsterdi ve dmanlar tarafndan malp
edilemedi. Bunun balca sebeplerinden biri Haleplilerin onunla
muharebe etmemeleri idi. nk E m i r G a z i Halep kralie
sinin kardei idi ve bu kadn Halep emiri M e l i k N s r ' m
babas M e l i k T h i r in anas idi. S i n a n , Amidi aldktan
sonra sultandan Erzenrruma gitmek, oraya hkim olmak ve
ve Tatarlarn taarruzlarna kar gelmek zere emir ald. Bu
raya gider gitmez J u r m a g o n N a v i n kuvvetli bir Tatar
ordusu ile geldi ve bunlar bir ka gn iinde bu mstahkem
mevkii zaptederek erkek, kadn btn ahaliyi kltan geirdiler
ve yalnz klelie elverili olan gen erkekleri ve kzlar ko
rudular. Tatarlar S i n a n ' ve gen olunu da ldrerek burasn
bir harabe halinde brakp gittiler.
Ertesi yl yani Yunanllarn 1553 (M. 1242) ylnda Tatarlar
tekrar geldiler ve Zait kalesine kadar ilerleyerek bulduklar
hereyi yama ettiler ve rana dndler. Yunanllarn 1554
(M. 1243) ylnda Sultan G y a s d d i n birok askerler topla
yarak altn mukabilinde Haleplilerden, Rumlardan, Frenklerden
ve Maaddilerden atllar kiralad. Emesa emiri ve Maiperkat
emiri M e l i k G a z i de yardm iin gelmei vad ettilerse de
Sultan aldattlar ve gelmediler. Ermenilerin kral H a i t u m un
babas B a r o n K o n s t a n t i n, Kayseride bulunan sultann ya
nna geldi ve izzet- ikram ile karlanarak birok hediyeler
toplad ve Ermenileri toplayp getirmei ve sultana yardmlarn
temin etmei vad etti. Sultan, Sebastiaya doru ilerledi. Tatar
lar gelerek Erzincan istil ettiler. Sultan da sratle hareket
ederek onlar karlamaa gitti. Sultann askerleri Kavsata yani
Tura Mesanta'da. Tatarlarla harp meydannda karlatlar ve bun

lar ta muharebenin bandan tecrbesiz askerler gibi srtlarn
evirdiler ve katlar ve Tatarlarla harbetmek bertaraf bir saat
iinde dalarak sultan tek bana braktlar. Hayretten dona
kalan sultan karsn ve oullarn alarak Ankara ehrinde se
lmete kavutu.
Tatarlar sultana ait askerlerin bir darbe indirmeden ka
tklarn ve adrlarm da brakp gittiklerini grnce bir hya
netle karlatklarn ve bir pusuya drleceklerini sanarak
geri dndler. Bunlar bir gn bekleyerek casuslar gnderdiler
ve kan stratejik bir hareket olmadn anlayarak parslar
gibi kkrediler ve adrlara hcum ederek bulduklar hereyi
yama ettiler. Bunlar Roma diyarna yayldlar ve Sebastiaya
geldiler. Fakat burann halk bunlarla anlatlar ve birok
altnlar getirerek bunlar vermek mukabilinde canlarn lmden,
oullarn ve kzlarn esaretten kurtardlar. Tatarlar ehre gi
rerek ahne hzineleri soydular, istediklerini aldlar, silhlan
yaktlar ve ehri evreleyen surun 4 (yahut 40) karik tepe
sini yktlar.
Dier bir reis Kayseriye gitti. Fakat burann ahalisi ehri
teslim etmek istemediler. Bunun zerine Tatarlarn hepsi buraya
kar toplandlar, ehrin surunu mancnklarla yktlar ve ehre
girerek ahne hzineleri soydular ve ehrin iindeki gzel
evleri ve binalar yaktlar. Bunlar asilzadeleri ve hr kimseleri
ikenceye tabi tutarak bunlar btn servetlerinden mahrum
edinceye kadar kllarla drtklediler. Daha sonra onbinlerce
kimseyi ldrdler ve gen erkekleri ve gen kadnlan esir
ederek gtrdler.
Sultan G ly a s ii d d i n' i n validesi bu tahribattan haber
alnca kzn yani sultann kz kardeini, klelerini, cariyelerini,
servetini alarak Kilikya memleketine gitti ve kral H a i t u m -
un babas olan ve yardm hususunda sultan aldatan, yardm
n hdiselerin neticesi belli oluncaya kadar geciktiren B a r o n
K o n s t a n i i n e iltica etti. Bunlar valide sultann burada bu
lunduunu anlaynca kiraln babas P a l i 'ye mracaat ederek
onu istediler. Bazlarnn anlatna gre P a l i Tatarlar honut
etmek iin onlara Filn ve falan ahsiyetler benim yanmdadr,
haber gnderin de size teslim edeyim,, tarznda bir nne gn
ARAP HKMDARLARI 543
dermiti. Tatarlar da eliler gnderdikleri iin valide sultan

onlara teslim olunmutu. Bu son derece menfur ve mstekreh
hareket btn hkmdarlar nazarnda hi bir vehile vukuu
caiz saylmyordu. Valide sultan bylece esir edilmi ve ken
disi bugne kadar serbest braklmamtr.
Bu srada Ablastayn Trkmenleri Daira Karira adn ta
yan anl manastrmz istil ettiler, ekserisi ilim adam; olan
15 rahip ile dier papaslar ve kilise memurlarn ldrdler.
Bu melun adamlar kamak zere yzlerini evirdikleri zaman
Tatarlar yetitiler ve hepsini kltan geirerek imha ettiler.
Bylece 3 gn zarfnda adalet yerini buldu ve bu adamlar
bakalarn ne ekilde ldrdlerse ayn ekilde ldrldler.
Sultann malbiyet haberi Malatyaya vardktan sonra
suba R e i d d d i n ile saraydaki dier zabitler geceleyin
hkmdarn hzinesine girdiler ve burada bulduklar altn ve
gm aralarnda paylaarak kaplar ak braktlar ve Halebe
katlar. ehrin eraf ile Hristiyanlar arasnda kamaa kud
retleri yetenler de ehri terkettiier. Bunlar ehirden bir gnlk
mesafede olan Bet Gavze adn tayan daa vardklar zaman
Tatarlardan bir kta bunlara yetimi ve bunlarn ounu
imha ederek oullarn ve kzlarn esir almt. Bunlarn pek
az kamak suretiyle canlarn kurtardlar ve ehre rl plak
ve yaln ayak bir halde geldiler. ehrin iinde ikamet eden
muhtelif halk tabakalar, hrszlar (?), dokumaclar vesaire h
kimlerin ve erafn ehri brakp gittiklerini grnce Araplar
ve Hristiyanlar Malatya metrepoliti M a r D i o n y s i u s yani
bilhere patrik olan A n g u r ' u n nezdinde toplandlar ve met
ropolitin ehri himaye etmei zerine almasn istediler. nk
metrepolit uyank ve zeki bir adamd ve Araplarla Hristiyan
lar birbirlerine kar sadakat gstermek iin yemin etmilerdi.
Bunlar btn gece surlar zerinde dolaarak etraf gzettiler,
gndzn de ehrin kaps nnde oturdular. nk ehrin
btn kaplarndan yalnz biri, yani Byk Kap yahut Saray
Kaps ak tutuluyordu. ehir iki ay kadar mevve bir va
ziyet iinde kald. Nihayet Tatarlar Rum diyarna gittiler ve
Allahn inayeti ile Malatyaya gelmediler. Yalnz Bet Gavze'-
deki muhacirlerin yoluna kan Tatarlardan bakas bu tarafa
uramad.
544 A B U L i F A R A C TARH
Tatarlar dnleri srasnda Erzincan'a, kar ordugh

kurdular ve burann erafndan altn istediler. Fakat bunlar
birey vermediler. Bunun zerine Tatarlar hiddetlendiler, ehre
kar mancnklar kurdular ve ehrin surlarn sratle ykarak
ieri girdiler, ehri yama ettiler, ehir halkn ldrdler ve
ehri tamamen tahrip ettiler. Bunun zerine Sultan G y a s d d i n
Tatarlara eliler gndererek sulh istedi ve altn verdikten ba
ka atlar, davarlar, koyunlar ve kleler vermei de deruhte etti.
Araplarn 640 (M. 1242) ylnda Halife M u s t a n s r vefat etti.
M us t a n s r dan sonra olu M s t a s m 16 yl hkm
srd. Bu adam ocuk kafas tar, iyiyi ktden ayrt etmek
ten ciz bir kimse idi. Btn vaktini gvercinlerle oynayarak,
kular avlayarak geirirdi. Bu halifeye Tatarlar Badad zapt
iin hazrlanyorlar, hatt randa bir takm mehur ehirleri
zaptettiler ve tahrip ettiler,, denildii zaman u cevab ver
miti : Bu bizim tahtmzdr. Onlara msaade etmezsek gele
mezler,, !. Bylece Cenab- Hakk Abbaslerin saltanatna bu
budala adamn devrinde son verdi.
Yunanllarn 1555 (M. 1244 ) ylnda ismi Y a s a v u r (Na-
savur) N a v i n olan tatar reisi Maiperkati, Mardin ve Edessa
havalisine indi ve Frat geerek Halep kaps civarndaki
H ailan isimli yere geldi. Fakat ehre yaklamad. nk ban
da bulunduu ordunun atlar, yerin kuruluu ve muhitin scakl
yzden bacaklar aksamt. Bunlar, yaz mevsiminde indiler.
N a s a v u r bu havaliyi aldktan sonra Halep emirine haber
gndererek altn istedi. Bu emir onun istedii hereyi verdikten
sonra N a s a v u r buradan ayrld ve Malatyaya kar hareket
ederek ordughn burada kurdu ve Malatyann ekinlerini ve
balarn ve arlarn imha ettikten baka ehrin dnda bul
duu herkimseyi ldrd. Tatarlar ehrin hkimi olan ve Halep-
ten geri dnen R e i d d d i n i tehdit ettikleri iin bu adam
altn, gm birok paralar, mcevherler, altn ve gmten
kaplar toplad. Btn bunlar 40.000 dinar deerinde idi. Ken
disi mabedlerin iindeki kaplan da alarak amdanlar, buhur
1 Bu halife B adad bana yetiir ; sair m em leketleri onlara b ra k r

sam burasn bana ok grm ezler. Ben burada iken bana hcum etmezler.
Buras benim evim dir ve ik am e tg h m d r diyo rdu. (Bk. Muhtar-d dvel,
s. 446) ( . R .).
ARAP HKMDARLARI 545
danlklar, evliyalarn tabutlarn byk kiliseden kartt ve

bunlar Tatarlara verdi. Onlar da bunlar alarak rana gittiler.
Tatarlarn gitmeleri zerine Malatya ile etrafnda iddetli bir
ktlk oldu, veba bagsterdi ve memleket arlarnda len,
hayvanlardan farksz, sefil kimselerle doldu. Birok kimseler
oullarn ve kzlarn kle ve cariye olarak satmak istedilerse
de alc bulamadlar.
Bu srada H a s n u n un tilmizi olan Edesseli tabib I s a Ma
latyada hret sahibi bulunuyordu. Bu adam Malatyadan Kilik
yaya giderek bura kiralnn mayyetinde yaad ve Aziz Sawma
olu namna ina olunan gzel kilisenin temellerini att.
Yunanllarn 1556 (M. 1245) ylnda Tatarlar Badada git
tiler. Halkn byk bir ksm onlara azam iddetle mukave
met ettii iin ehri alamadlar ve elleri bo olarak dndler
Ayn yl iinde Sultan G y a s d d i n anasnn ve hemiresinin
Tatarlara teslimi yznden fena halde hiddetlenerek birok as
kerleri Kilikyaya gnderdi. Diyar- Rum askerleri ordughlarn
Tarsus ehri nnde kurdular ve iddetli bir muharebe yaptlar.
Kral H a i t u m' un babas P a l i ile en byk olu K o n t u s t a b l
(Constable) burada bulunuyorlard ve kendileri ile harbedenlere
kar muvaffakiyetli bir mukavemet gsteriyorlerd. nk yan
larnda birok Franklar bulunuyordu. iddetli yamurlar ehir
dnda bulunanlar tepeden trnaa kadar slatms ve bunlar
bu yzden fena vaziyete dmlerdi. Bunlar baka biryere
gidemedikleri gibi, kendilerine ve atlarna yiyecek bulamyor
lard. Sebebi ortaln mthi amur iinde olmas idi. Bunlar
bu feci vaziyette iken sultann lmne dair haberler geldi. Bu
yzden bunlar da rahat bir nefes alarak Ermenilerin bu haberi
almalarndan nce buradan ayrldlar. Sultan G y a s d d i n
sonbahar mevsiminde, Yunanllarn 1557 ( M. 1246 ) ylnn
balarnda vefat etmiti. Sultann 3 kk olu vard. simleri
i z z d d i n , R k n d d i n ve A l e d d i n idi. Eraf en byk
evlt olan I z z d d i n' e sadakat yeminini ifa ettiler ve S u l t a n
K e y k v s ad ile saltanatn iln ettiler. Bu srada Moolla
rn elileri gelerek S u l t a n I z z d d i n in H a n ' a , sayglarn
sunmak zere gelmesini istediler. Sulan zr dileyerek memlet-
ten ayrld takdirde dman olan Rumlarn ve Ermenilerin
Abu - Farac Tarihi, F, 35
memleketlerine musallat olacaklarn anlatt ve kendi yerine

kardei R k n d d i n i gndererek baka bir zaman bizzat
kendisinin de gideceini bildirdi.
Goyuk Hann kardei olan Hann yerine

tahta gemesine dair
H a n bu srada hasta olduu iin olu Goyuku bulmak
ve saltanat ona devretmek zere adamlar gnderdi. Onun gel
mek zere hareket etmesi ve civara yaklamas zerine, H a n
olunu grmeden vefat etti. H a n n kars ve Goyukun anas
olan T r k i n a son derece akll ve basiretli bir kimse idi. Bu
yzden aatay ile hkmdarlarn dier oullar, hepsinin
toplanp yeni bir hkmet tekil etmelerine kadar onun
saltanat idare etmesini istediler. Sonra birbirlerine eliler
gndererek ilkbaharn balarnda toplandlar. Doudan K u t a n
(K u b a n ? ) ve Cingiz Hann kardei A u t e k i n ve A l a t a y
( A l j a t a y), Batdan aatayn oullar K a r a m u r i , B a id ur,
T r k a n geldiler. imalden B a t u bizzat gelemedii iin drt
kardeini gndermiti. Uygurlardan Emir M e s ' u d B e y ve Ho
rasandan Emir A r g u n , Diyar- Rumdan Sultan R k n d d i n,
Kilikyadan Kral H a i t um, Iberyallardan B y k D a v i d ve
K k D a v i d, Suriyeden Halep emirinin kardeleri, Badad-
dan Kadlar kads F a h r d d i n , Franklar tarafndan eliler
ve Alamut emiri A l e d d i n , yani hanerler tayan I s m a i l -
l e rin reisi tarafndan eliler gelmilerdi.
H a n ' n hkmdarla seebilir olu vard: G o y u k ,
K u t a n ve kk bir ocuk olan S i r a m o n . Valide sultan
T r k i na, G o y u k ' u semiti ve hkmdarlarn oullar ile
eraf onu tasvip ettiler. G o y u k , dete gre zr dileyerek
unun bunun daha mnasip olacan syledi ise de onu zorla
ekerek saltanat tahtna oturttular. Sonra dizlerinin zerine dokuz
kere iilerek ona arz- tazimat ettiler, sonra kendisine bir kadeh
takdim ederek bu kadehi iirdiler.
G o y u k tahta salamca oturduktan sonra memleketi iyi
idare etmee balad. nk kafas aydn bir adamd ve ok
akll bir kimse idi. Han, D i y a r- R u m' u, berya diyarn, Asur,
Suriye ve Kilikyay resadan biri olan A i l i k a t a i (yahut
ARAP HKMDARLARI 547
lljikatay)a 1 verdi. Byk Emir Y a l v a j ' Kataya gnderdi.

ran M e s ' u d B e y e verdi. Emir A r g o n a . Horasan, Hemedan,
Azerbaycan, irvan, Lor, Kirman ve Hindistana kadar uzanan
sahay verdi. R k n d d i nin Rum diyar sultan olmasn emr
etti. Kral H a i t u m ' u, beryallar ve Franklar izzet- ikram
ile gnderdi. Halifeye, silere dair tehditler gnderdi ve
I s m a i l l e r in elilerini tahkir ederek geri evirdi. Hristiyan
K a d a k t balangtan hizmetinde bulunduu iin mavir ve
hkim oldu. G o y u k H a n n kendisi hakik bir hristiyand ve
onun devrinde Hazret-i Mesihe tbi olanlarn an ykselmi,
H a n ' m karargh mukaddes adamlar, papaslar ve rahiplerle
dolmutu. Bu srada ad F a t m a H a t u n olan bir Arap kadn
G o y u k H a n ' n anas T r k i n a H a t u n ' un sk dostu idi
ve onun tarafndan sevilmekte idi. Hatun bu kadna btn
srlarn syledi. Bir talisizlik eseri olarak bu kadn hak
knda G o y u k H a n ' a bir takm iftiralarda bulunuldu. Bu
mfteriler Bu kadn size ve kardelerinize kar by yapyor,,
demilerdi. H a n anasna haber gndererek bu kadn istedi.
Hatun onu teslim etmedii iin H a n bu kadn zorla getirtti
ve ldrtt. Bu yzden ana ile oul arasnda ihtilf kt ve
ok gemeden Valide Sultan da vefat etti.
Arap kadn olan F a i m a ya gelince onu gnlerce plak,
a ve susuz braktktan sonra byc olduunu itiraf edinceye
kadar dvdler. Sonra onun vcudundaki btn ak yerleri
diktiler, onu bir kumaa sardlar ve suya attlar, o da boul
du. Sonra bu kadnn etrafnda toplanan toplanan btn akra
balar da ldrld. nk bu kadn T r k i n a H a t u n
zerindeki nufuzu dolaysyle ksa bir zaman iinde btn o
devletin deta hkmdar olmutu.
Bu hdiseden ksa bir zaman sonra G o y u k H a n garp
memleketlerine gitmek zere hareket ederek Bibal ehrin
den yedi gnlk bir yere vard srada vefat etti. Bu srada
Rum diyarnn erafndan bazlar i z z d d i n ' in vekili olarak
H a n ' n yanna gnderilen G t y a s d d i n olu R k n d d i n-
in tahta gemesini istediler. sfahanh olan vezir e m s e d d i n
bunun farkna vararak bunlarn hepsini yakalad ve ldrd.
1 M uhtasar d-dvelde yledir : ( . R .).

Bu adam ok marur idi ve Sultan i z z d d i n ' in anas ile

evlenerek ondan bir oul sahibi olmutu. Onun bu kstaha
hareketi herkes tarafndan takbih ediliyordu. Vezir birok al
tnlar, hane hilatler ve atlar hazrlayarak R k n d d i n ile
birlikte Tatarlarn yanna rehine olmak zere gnderdi ve by
lece sulhu salamlamak istedi. Gen prens, G o y u k H a n ' n
yanma gelince Rknddin ile beraber olan eraftan B a h a d -
d i n T a r j a n 1 vezirden ikyet ederek Hana u szleri sy
ledi: Vezir eraf ldrd, vefat eden sultann karp ile ev
lendi ve sizden emir almakszn yeni bir sultan tayin etmek
istedi,,. Bunun zerine H a n , z z d d i n ' in tahttan inmesini
ve kendi yzn grmek zere gelen R k n d d i n in hkm
srmesini, B a h a d d i n T a r j a n ' n onun veziri olmasn ve
e m s e d d i n in mevkiinden atlmasn emretti. Vezir, bu emir
leri alnca korktu ve Malatya subas Emir A r d ' birok al
tnlar ve mcevherlerle H a n ' n nezdine gndererek kendini
mevkiinde brakacak bir buyruk istedi. Bu adam Erzincana
gelince R k n d d i n S u l t a n n ve B a h a e d d i n T a r j a n ' m
muvasalat etmek zere olduklarn anlayarak yannda bulunan
serveti Kemah kalesine gtrd ve birka adamla birlikte Ha-
lepe kat. Ksa bir zaman sonra B a h a e d d i n 2. 000 Moolla
birlikte gelerek R k n d d i ni Erzincan, Sebastia, Kayseri,
Malatya, Zait kalesi ve Amidde sultan iln etti. Heryere yeni
valiler ve hkimler tayin olunuyor ve z z d d i n ' in memur
larna azlediliyordu. T a r j a n Halebe bir eli gnderdi, o da
buraya kaan R e i d d d i n ' i yakalad ve onu Habig adn
tayan kaleye gtrp kapad. Kaleye kapananlardan ancak
bu adam kurtulabildi ve sonra affedilerek serbest brakld.
Bu kalenin duvar zerinde ve yksek bir kayann stnde
bir kap vard. Onun dnda kk bir basamak bulunmak
tadr. Bir insan bunun zerinde ayakta duramaz. Ayakta
durmak iin byk sknt eker. Deerli eraftan birine kar
lm cezas verildii ve ona el srlmesi ve ldrlmesi
istenmedii"zaman onu buradan karrlar, basaman zerinde
brakrlar ve kapy yzne kar kaparlard. Burada kalan
adam bir iki gn diini sktktan sonra uykusuzlua tahamml
1 M uhtasar d-dvel de y le dir (Bk. s. 450): ( . R .).

ARAP HKMDARLARI 549
edemez ve buradan derek lrd. Tatarlarn btn bu gidi

gelileri sene iinde vuku buldu.
Yunanllarn 1560 (M. 1249) ylnda B a h a e d d i n in Ta
tarlarla birlikte muvasalat etmesi zerine Isfahanl e m s e d-
d i n korkudan titredi ve Sultan t z z d d i n ' i alp deniz kalele
rinin birinde isyan etmei kurdu. Bu srada Kanya (Kunya ?)da
Sultan A l e d d i n in klesi olup ismi C e l l e d d i n K a
r a t a y 1 olan bir asilzde vard. Kendisi et yemekten, arap
imekten ve evlenmekten saknan bir zhid idi. yi ve merha
metli bir adamd. Bu adam vezirin 1 z z d d i n i alp kaaca
n anlaynca onu artarak evinde tuttu, ona zincirler vurdu ve
B a h a e d d i n e haber vermek zere acele etti. Bu adam Ta
tarlar gnderdi, bunlar da gelip sfahanl emseddine ikence
ettiler, o da bunlara sonsuz haznelerin yerini ifa etti. Daha son
ra onu ldrdler. Bu adam tahsili yerinde olan bir zeki adamd.
ldrlmek zere olduunu anlaynca ran dili ile kendi nefsi
ne ac mersiyeler syledi. Bu mersiye matemle dolu ve en par
lak szlerle ifade olunmu son derece gzel bir eserdi. Onun
katli zerine C e l l e d d i n , Sultan i z z d d i n ' in idaresini ele
ald ve memleket iki karde arasnda taksim olundu. Konya,
Aksaray, Ankara ve Antalya (Satalya ?), yani bat ehirleri
1 z z d d i n'e ve dou ehirleri R k n d d i n'e aitti.
Fakat R k n d d i nin yanndaki eraf mtemadiyen kav
ga ediyorlard ve bunlar yalnz R k n d d i n in sultan say
larak z z d d i n ' in saltanattan atlmasn istiyorlard. Bunun
zerine K a r a t a y bir pln hazrlad ve bunlara u szleri
syledi: 'Sizin arzunuz gerekleecek ve R k n d d i n , Hann
emri mucibince, byk sultan olacaktr. Bunun iin onu alnz
ve Aksaraya gtrnz. zzddin de gelsin ve kardei ona ne
verirse onu kabul etsin,,. Eraf bu teklifi kabul ederek R k-
n d d i n i Aksaraya gtrdler. z z d d i n de Konyadan
kalkarak buraya geldi. Maaddler gizlenerek pusu kurmular,
sonra R k n d d i nin muhafzlarna hcum ederek bunlar kr
mlar ve R k n d d i nin atabei olan B a h a e d d i n i de ele
geirmilerd. 1 z z d d i n kardei R k n d d i ni alarak ona
1 j'.-'l'Jik- Bk. Muhtasar, s. 450 ( . R .).

dokunmadan Konyaya getirdi. Burada karde tahta birlikte

oturdular ve paralar nn ad ile basld.
Btn bunlardan sonra, yani Yunanllarn 1561 (M.
1250) ylnda Frank memleketlerinin uzakta olanlarndan bi
rine hkim olan R i d a f r a n s 1 yani Fransa kral birok atl
lar, piyadeler, askerler ve muharipler ile birlikte hareket ede
rek byk gemilerle ve saysz miktarda altn ve gm, silh
ve erzak tayan gemilerle hareket etti. Bunlarn hareketi kar
snda yeryz sarsld ve bunlarn Msra gitmek zere olduk
lar anlald. Msr hkmdar K m i l olu M e l i k S a l i h daha
kk kardei olan A d il'in lm zerine Filistin ehirlerinden
olan Emesann emirliine de gemiti ve bu ehri almak iin
M e l i k E r e f ile harbetmekte idi. bu E r e f byk S e l -
h e d d i n in amcas olan E s e d d d i n i r k u h un nes-
lindendi ve bu yzden Tel Beir de onundu. M e l i k S a l i h
Franklara ait haberleri aldktan sonra Emeay brakp b
tn srati ile Msra gitti ve Mansura denilen aalar mebzul
bir yerde kararghn kurdu. Sonra emir vererek skenderi
yeden, Kus ve Asvandan yn yn araklan getirtti. Bu
srada Dimyat ahalisi Franklarn kendilerine hcum edecek
lerini tahmin ederek korktular ve harp balamadan ehri boal
tarak ailelerini ve mallarn Msra gtrdler.
Dimyat eraf ultann yanna gittiler, o da bunlara u
suali sordu: Franklar size kar harp aarak eziyet ettiler
m i? onlarda u cevab verdiler: Hayr, fakat vaktiyle Ak-
kda vuku bulan hdiselerin bamza gelmesinden korktuk.
Franklar A kkdaki ahaliyi ldrdler ve bir kimseyi koruma
dlar,,. S a l i h bu cevaptan hiddetlendi ve eraftan 64 kiiyi,
32 haa gerdirdi, yani her haa 2 adam isabet ediyordu ve
bunlar elbiseleri srtlarnda, ayakkaplar ayaklarnda bulunduu
halde salbedilmilerdi. Kendisi bu adamlarn salbinden birka
gn sonra bacanda kan zehirli bir ur yznden ld. Bu
ur kesilmi ve kral bu yzden lmt. Bunun zerine Msr
eraf Kipa kalesinde bulunan S a l i h in olu M e l i k Mu a -
t a m 2 ardlar ve babasnn yerine geirdiler. Byk vezir
1 R io de France. Bk. Muhtasar, s. 452 not ( . R .).

2 M uazzam = olacak ( . R .).
ARAP HKMDARLARI 551
eyh--yuhun olu F a h r d d i n O s m a n onun idaresini

ele ald. Bunun zerine Franklar Dimyatn suruna yaklatlar ve
burada muhafzlardan bir kimse grmedikleri gibi, kulelerde
de nbeti dikilmemi olduuna bakarak hayret ettiler. Frank
lar da limann iine gittiler, fakat burada da tek kimse ile kar-
karlamadlar. Bunun zerine ahalinin kam olduuna ina
narak yaklatlar, memnuniyet ve sevin iinde ehrin iine
girdiler. Hdise haftann 6 nc gn vuku buldu. Bunlar sur
civarnda bir kimse ile karlamamlar ve btn yiyeceklerini
deniz yolu ile tedarik etmilerdi.
Bunlar dmanlarn hor grdkleri iin arazinin vaziye
tini, nehirlerin girinti ve kntlarn, yollan reninceye kadar
sabretmediler, Nilin bir kanaln geerek susuz bir yoldan
Msr zerine yrdler. Arap askerlerinden bir ksm bunla
rn peine derek Franklar ile su arasnda engel tekil ettiler,
daha baka Araplar da nden hareket ederek ayn vazifeyi
grdler. Bylece Franklar iki Arap ktas arasnda kalarak
kendileri de, atlar da alk ve susuzluk yznden ikenceye
uradlar. Vaziyetten cesaretlenen Araplar Franklar en ar
darbelere uratarak bunlarn ounu ldrdler, Frank era
fn esir ettiler, Frank kralm yakalayarak M u a z z a m n hu
zuruna gtrdler, o da bu kral ordughn kurmu olduu
yere yakn bir yerde hapsetti. Daha sonra M e l i k M u a z
z a m ile yat olan gen kleler ona mracaat ederek u sz
leri sylediler: Siz bu Frank kiraln ldrecek olursanz,
btn mrnz Franklarla harbederek geirirsiniz. nk
Frank krallar okturlar ve satvetlidirler. Onun iin bu h
kmdar ile anlan ve gerek kendisinin, kardelerinin, oulla
rnn yahut torunlarnn 120 sene mddetle Araplara kar
kl ekmeyeceklerine dair and iirin. Sonra onu serbest bra
kn, kendisi ile dindalarnn size teekkr ederek gitmelerine
msaade edin. Bu sayede huzura kavuur ve bar iinde
yaarsnz. O zaman atalarnzn toplam olduu servetleri
askerler arasnda datmaa lzum kalmaz,,.
M u a z z a m bu nasihati kabule meyletti ve geceleyin
Fransa kralm getirterek onun yemin etmesini istedi ve ona
birok hediyeler vererek serbest brakt.
Denildiine gre Fransa kiralnn esir dt srada
Dimyatta bulunan karsnn bir erkek ocuk dourduunu

haber ald. Ayn haberi alan M e l i k M u a z z a m da kralieye
hediyeler yani 10.000 altn dinar ve altndan bir beik ile
ahane elbiseler gnderdi. M u a z z a m n babasna ait yal
kleler keyfiyyetten haber alarak M u a z z a m ' m Fransa kraln
serbest brakm olduunu anlaynca hiddetlendiler ve onu
yakalamak iin denize gemiler kardlar. Bunlar Fransa kira
lna yetiemedikleri iin kllarn ekerek M u a z z a mn ze
rine yrdler. M u a z z a m bunlarn karsndan kat ve tah
tadan bir kuleye iltica etti. Fakat kleler kuleye ate verdiler,
M u a z z a m da ate ortasnda kaldn grerek kendisini de
nize att, bouldu ve cesedi bulunmad.
Fransa kral ise Dimyattaki btn ilesini alarak Akk-
ya geldi ve bir mddet burada kalarak Filip Kayserisini ve
sair ehirleri ina ettikten sonra memleketine dnd.
Msr hkmdar M u a z z a m 'n katli zerine babasnn
klelerinden bir Trkmen olan z z d d i n Msra hkim ol
du ve ismi e c e r e t d d r olan Trk kars ile evlendi.
zzddin bir mddet hkmdarlk ettikten sonra yzmek
zere hamama gitti, kars da kk klelerinden bir kan
gndererek onu bodurdu. nk onun kendisini ldrmek
niyetinde olduunu sezmiti. Bu Trkmenden sonra onun Trk
klesi olan K u t u z yerine geti ve M e lik M u t a f a r 1 adn
ald. Bu adam e c e r e t d d r ldrterek cesedini k
peklere att. leri srd bahane, efendisinin intikamn almakt.
Hakikatte bu kadnn, kendisini de ldrmesinden korkuyordu.
Yoksa onu hi ldrmezdi. nk bu kadn gzellii ile
mehurdu ve bir erkek kadar cesaret ve canll ile tann
mt. Bu srada Halep emiri M e l i k N s r Msrda kle
lerin hkm srdklerini ve elence gibi birbirlerini ldrdk
lerini grerek askerlerini toplad, ama gitti ve harbetmeden
sulh iinde hkm srd.
Munga Hann Mool tahtna gem esine dair

C i n g i z H a ren olu T u i' nin olu B a t u , Saksin'let
ile Bulgar'larn memleketinde bulunan kararghndan hareket
1 M elik M uzaffer = ji iiU ( . R ,).

ARAP HKMDARLARI 553
ederek G o y u k H a n ' grmek zere gittii zaman Kayal

ehrinin civarndaki Al-Akmak nam yere vard zaman G o y u k
H a n m vefat haberini ald. Bu yzden olduu yerde kald ve
hkmdarlarn oullarna eliler gndererek bunlar etrafnda
toplad. Bunlardan gelemeyenler, mektuplar gndererek B a t u
iim izdeki en byk prenstir. O ne yaparsa kabul ve tasdik
ederiz dediler. lk nce G o y u k H a n n oullar ile valide
leri olup ismi A o j u l G a n m H a t u n ile birlikte B a t u -
ya geldiler ve burada yalnz iki gn kaldlar. Sonra T i m u
N a v i n i brakarak geri dndler. Bunlar T i m u r ' a : H
kmdarlarn byk kk oullar toplandktan sonra her ne
zerinde anlarlarsa sen de bizim nammza kabul et dediler.
Prenslerin hepsi toplandktan sonra H a n ' m seilmesini
B a t u ' ya brakarak Kendisi Han olmak istiyorsa olsun. ste
miyorsa onun seecei kimseyi hepimiz kabul ederiz,, dediler.
B a t u da su cevab verdi : imizde Mungadan baka bir
kimseyi bu kadar byk bir saltanat lyk ile idareye muk
tedir gremiyorum,,. Hepsi de Liyakatlidir ve mnasiptir,,
dediler. M u n g a her akll adam gibi zr diledikten sonra
onu zorla tuttular ve tahta oturttular. B a t u ile dier btn
prensler diz kerek onu selmladlar. B a t u da det zere
kadehi ald ve kendisine sundu.
Araplarn 649 (M. 1251) ylnn 4 nc aynn 9 uncu
gnnde saltanata getikten sonra, M u n g a H a n n son de
rece akll ve inanl bir kadn olan anas S a r k u t a n i B a
hediyeler vererek eraf ve asilzdelerle dostluklar vcuda ge
tirmee ve iyi muamele vadi ile sileri itaate sevketmee
balad. Bunlar G o y u k H a n ' m oullar ile anas A o j u l
J a n m n gelmelerini bekledikleri srada prensleri elendir
mek iin arslanlar terbiye ile megul bir adam gelerek Ben
bir arslan avlayp ldrmek iin uratm srada arslann
peinde gnlk yol gittim ve buraya gelmekte olan G o y u k
H a n oullarnn adrlarn grdm. Burada krlan bir araba
ile onu tamire alan bir gen bulunuyordu. Bu gen beni
kendisine yardm iin ard. Ona yaklanca arabann zrhl
olduunu ve harp silhlar ile doldurulmu bulunduunu gr
dm. Gen adama sordum : Bunlar nedir ? O da hayret
ederek u cevab verdi : Sen bizden olduuna gre bun-
iarn ne olduunu bilmez olur musun. Yanmzdaki btn

arabalar ayn ekildedir. Ben de onu brakarak sana haber ver
mee geldim. Ne yaplacan kendin kestir,, dedi. Bunun zerine
M u n g a H a n , M a n g a s a r namnda bir reisi 2.000 atl ile
birlikte G o y u k H a n n oullarn karlamak zere gnderdi
ve bunlara u szleri syledi: Siz evvel M u n g a H a n '
grmee geliniz, sonra ordularnz gelsin, diye syleyiniz,,.
Bunlar da bu ekilde hareket ederek bu szleri bildirdiler. O n
lar geldikten sonra yediler itiler, gn dinlendiler, M u n g a
H a n d a , keyfiyeti onlara bildirdi. O n lard a utandlar ve hibir
mazerette bulunamadlar. Bunun zerine M u n g a H a n n
emri ile bunlar hyanetlerine mukabil ldrldler. nk
bunlar G o y u k H a n m garp hkmdar tayin ettii A i l j i -
k a t a i N a v i n i n yanndan ayrlmlard. Bunlarla beraber
olan dier kimseler de malp edildiler. M u n g a H a n daha
sonra K a d a k N a v i n ' i bir araba iinde getirdi, o da suunu
itiraf ettii iin ikenceli bir tarzda ldrld. G o y u k H a n '
n kars da ayn muameleyi grd ve o da hkm giydikten
sonra katledildi. Fakat oullar Han evltlar olduklar iin
ldrlmeyerek her biri kendisine nezaret edecek birka kii
ile birlikte ayr ayr yerlere gnderildiler. Bylece M u n g a
H a n m saltanat temelleti. O da in diyarn, yani Katay
kardei Kublaya verdi. Dier bir kardeini, yani H u l a bu yu
garp memleketlerine gnderdi ve A r B u k a adn tayan
daha kk kardeini de kendi yaknnda tuttu.
H a n , Katay diyar iin u kanunu hazrlad:
Her zengin adam ylda 15 altn dinar vergi verecek. Fa
kirler birer dinar verecekler. ran diyarnda her zengin adam
ylda 10 dinar, her fakir adam da 1 dinar verecekti.
Onun davarlar ve hayvanlar hakkndaki emri u mer
kezde idi :
Her 100 davardan 1 tanesi alnacakt ve 100 davardan
aasna malik olanlardan birey alnmayacakt.
Han btn mahpuslara ve esirlere serbesti verdi.
Ve putperest (?) papaslarm ve hristiyan papaslarn ve
rahiplerin ve msliiman limlerin vergiden affolunmalarn
emretti. Btn milletler iinde yalnz yahudiler bu imtiyazdan
ARAP HKMDARLAR! 555
mahrum edileceklerdi, O devrin airlerinden biri der ki : Bu

hrriyet leminde ey yahudi, sana bir pay yoktur ve senin gibi
sefiller iin zilletten baka yolda bulunmaz .
Yunanllarn 1562 (M. 1251) ylnda Msrdaki Trk
kleler arasnda ayrlk bagsterdi. Bunlarn bir ksm amda
hkm srd srada M e l i k N s r ' a haber gndererek
Msra gelmesini istediler ve Msr ona teslim etmei vad
ettiler. O da byk bir ordu toplayarak Msra gidip hkm
srmek zere Gazaya gitti. Onu sevmeyen Trkler keyfiyet
ten haber alnca onlar da askerlerini topladlar. Yanlarnda
esir olarak bulunan Franklarn da getirerek atlara bindirdiler
ve Gaza civarnda M e l i k N s r ile derek onu fena
halde krdlar ve ancak byk glkle N s r ile birka kii
kaarak ama iltica ettiler.
Ayn yln sonknununda B y k L e o n un kz mutekit
kralie Zabil (Isabel) vefat etti. K o n s t a n t i n o l u kral
H a i t u m un kars, kral ikinci L e o n un anas idi. Bu kadnn
iyilii, merhameti, tevazuu bir kimsenin tarif edemiyecei
ykseklikte idi. Kendisi kadnlara mahsus manastrlara ve kili
selere yaln ayak gider ve dua iin ne kadar uzun zaman
ayakta kalrsa kalsn mtemadiyen alard. Allah onu da
dier mukaddes kadnlarla beraber istirahate kavutursun.
Senenin yenilenmesi zerine yani Yunanllarn 1563 (M. 1252)
ylnda Kilikya kral H a i t u m, byk M u n g a H a n 'a , hizmet
etmek zere gitti ve haftann 5 inci gn Hayat verme
yinine itirak ederek sann salbolunmasna msadif cuma
gn hareket etti. Kral, Rum diyar merasnn kendisini
arkadan vurmalarndan korktuu iin H a n a bizzat gitme
yerek bir eli gndermi olduuna dair rivayetler yayd ve
H a rcdan izin aldktan sonra yola kacan iln etli. Bundan
baka Rum diyarnn sultanna bu mealde mektuplar da
yazmt. Sonra kendi elisi ile birlikte hizmeti kyafeti
ile hareket ederek bir atn dizginlerini idare etti ve
bu yolculuk esnasnda pis paavralar giydii gibi sefil bir
hayvann srtna binmiti. Kral, Rum diyarnn btn ehirlerin
den bu ekilde geti ve bir kimse tarafndan tannmad. Fakat
Erzincana vard zaman ardaki bir adam onu tand
ve Bu adam kral Haitum'dur,, dedi. Eli bu szleri ii
terek atn ekmekte olan kirala dnd, suratna bir tokat

indirdi ve ona hakaret ederek: Budala adam, dedi, sen buraya
kral olmaa lykmsn ve burada kral olursan sevilecekmi
sin,, dedi. Bu muamele yznden kral tanyan adamn p
hesi bertaraf oldu ve kral beryahlarn hududuna varncaya ka
dar renber elbiseleri kullanmaa devam etti. Ancak buraya
vardktan sonra kim olduunu ifa etti. Onun memleket hari
cinde geirdii mddet 3,5 sene srd. Daha sonra memleke
tine dnd.
Araplarn 650 (M. 1152)1 ylnda K urultaydan, yani byk
toplantdan sonra M u n g a H a n ' n kardei H u l a b u Bat
memleketlerine gelmek zere adrlarn skt. Buralar G o y u k
H a n n gndermi olduu A i l j i k a t a i ' m lkeleri haricinde
ki yerlerdi. Daha sonra M u n g a H a n dou ve bat ordular
nn hepsinden her 10 kiiden 2 kiinin ayrlp harbe gitmesini
emretti. Onun gnderdii kral oullar arasnda ismi S a b a -
t a y (Suntay ? Stai ?) A o c h u l 1 namndaki kk kardei var
d. B a t u B u l g a y tarafndan Sibakan olu ile K u t ar, A o-
g h u l ve K u l i birok askerlerle birlikte gnderilmilerdi. To
runu olan a a t a y T a k u d a r ve i k a n ( Jijkan ? )
B a g i (yani Hann hemiresi) ve B o k a T i m u r tarafndan
Aviratyallardan mteekkil bir ordu gnderilmiti. Kata memle
ketlerinden 1000 hne halk getirtilmiti. Bunlar harp letleri
yapmakta ve neft atmakta hnerli idiler. Ekmekilerin efi olan
K i d b o k a askerlerin ilerisinden gidiyordu. H u l a b u byk
kralieden olan olu u m g a r (Jamgar ?) 3 anas ile birlikte
M u n g a H a n ' a hizmet etmek zere brakt. Bu olu bir md
det sonra babasna iltihak etmek zere hareket ettii zaman
yolda vefat etmiti. O da dier oullarndan ismi A b k a (Aba-
ka ?) namndaki en byk olunu ve A m u t ( Bamut ? ) u 4
yanma ald. Babas T u l i H a n n zevcelerinden D a k u z ( T o
k u z ? ) H a t u n 5 u yanna ald. Bu kadn hakikaten mutekid
bir hristiyan kralie idi. Bu kadn Moollarn detince H u-
1 1252 olm ak icabeder.

2 M uhtasar *da (S. 460) yiedir : jli- ( . R.).
3 M u h ta s a r d a (S. 461) y le d ir. ( . R .).
4 M uhtasar d& (S . 461) yledir : >.J ( . R .).
5 M uhtasarda. (S. 461) v ie d ir: ( . R .).
ARAP HKMDARLARI 557
l a b u ya zevce olarak verildi ve onunla beraber hareket etti

ve yer yzndeki btn hristiyanlar onun sayesinde aziz oldu.
Bunlar Araplarn 653 (M. 1255) ylma kadar yolda kala
rak sonra rana geldiler ve ayn yln temmuz aynda Tatarla
rn bir ordusu birden bire Malatyaya kar geldi. Bu ordu 8
yl nce buraya gelen Y a s a v u r un kumandas altnda idi.
Tatar askerleri kyleri ve nahiyeleri tahrip ederek evleri ve
anbarlan yaktlar, yollarda bulduklar herkesi ldrdler ve
ordughlarn ehrin imal tarafnda kurdular.
Tatarlarn bir ksm Gubus havalisinden geerken Makru-
na manastrna giderek rahiplerden altn, et ve iki istediler.
Bu zavall ve yoksul adamlar bunlara birey vermek istemedi
ler ve Tatarlarn geip gideceklerini sandlar. Geri bunlar da
gittiler, fakat birok Tatarlar getirerek dndler ve yine ra
hiplerin birey vermelerini istediler. Rahipler vermemekte srar
ettikleri iin Moollar bunlara kar harp atlar, manastrn
kulesine ate saldlar. Burada yn yn amarkubha, mum,
ya bulunuyordu ve hepsi yand. Sonra 300e bali olan gen,
ihtiyar rahibi yaktlar ve burann yerlisi olan erkek ve kadn
lara da ayn muameleyi gsterdiler.
Bu yl iinde bu satrlarn muharriri Gubos piskaposu
idi ve A n g u r adn tayan patrik M a r D i o n y s i u s un inti
habnda Mar Savma olu manastrnda hazr bulunuyordu.
Kendisi ile birlikte iki tilmizden yani Domninaya yerlilerinden
F a r a c ile sivil bir karde olan(?) Luaznaya l K a v m a
bulunmakta idi. F a r a c kendini kuleden Tatarlarn tarafna att
ve tatari-ar ona dokunmadlar. Fakat ksa bir mddet sonra
kendisi ld. K a v m a ise ate iinde yand. htiyar bir adam
olan Tabib Ahron, piskaposun babas id i1 ve kk olu
olan Savma olu ile Marga kyndeki hububat anbarnda bu
lunuyordu. Tatarlarn hcumu zerine sair ky halk ile birlikte
manastra kamak istedi. Fakat br taraftaki daa trmana
rak Fratn kylar zerindeki muhkem bir kayalkta gizlendi
ve burada kk olu ile birlikte 40 gn kadar gizli kald.
Nihayet Tatarlar gittiler ve yalnz bir katr nehir iinde bo
dular. Bar Rama denilen yerde de bir takm mlteciler bulunu
1 Y a n i bu eserin m uharriri A b u l-Faracn babas idi.

558 AB U'L- F A R A C TARH
yordu. Bunlar geceleri kyor ve kendileri ile hayvanlar iin

gda tedarik ediyorlard.
Araplarn 647 (M. 1249) ylnda Musul emiri B e d r e d d i n
L u l u anlatacam sebepten dolay Kardunun bir ehri olan
Gazartada hkm srd. Atabe Z a n g nin oullarnn neslin
den gelen Gazarta (Cezire) emiri M e l i k M u a z z a m , B e d r e d -
d i nin kuvvetli .olduunu ve icabnda yardm temin edecek,
icabnda zarar verebilecek bir orduya malik olduunu grerek
onunla dost olmak istedi ve B e d r e d d i n in kzn olu M e l i k
M e s ' u d ' a zevce olarak ald. Fakat eytan eseri olarak M e s '
u d , B e d r e d d i n ' in kzndan btn kalbi ile nefret etti. Baba
s M u a z z a m ona nasihat ederek nefretini belli etmemesini
istedi, Fakat M e s u d bunu yapamad. Kz, babas olan B e d
r e d d i n aleyhinde sylenmee baladndan babas haber
gnderdi ve onu aldrd. Ksa bir zaman sonra M u a z z a m
ld ve olu M e s ' u d yerine geti. B e d r e d d i n byk bir
takm talepler ile onu taciz ediyordu ve ona Filan kadnn
boynundaki gerdanln filan tan ve filan cariyeyi ve buna
benzer eyleri isterim,, diyordu, M e s u d istenen her eyi ver
dikten sonra nihayet u sual ile karlat: Biz Nisibise kar
harbettiimiz srada siz Gazartay hakikaten sattnz m ?.
Mesudda u cevab verdi: Sizden hereyi aldm, fakat salta
natm size vermek istersem dahi bunu yapamam,, .
Bunun zerine B e d r e d d i n asker toplad, Gazartaya
kar ordugh kurdu ve bahis mevzuu ettiimiz senenin 6 nc
aynn 24 nc gnnde harbe giriti. M e s u d kendi hayatna
dokunulmayacana dair sz istedi, B e d r e d d i n de ona Pa-
rah kalesini vermei vad ederek ailesini ve zevcelerini alarak
buraya gitmesini istedi. M e s u d raz oldu, o da buradaki
muhafzlar ve muharipleri ekti.
B e d r e d d i n , haremaalarndan birini gndererek Mes'-
u d' a zincirler vurdurdu, onu geceleyin Gazartadan kararak
bir kaya yerletirdi ve kendisini Musula gndermek zere
yola kardn iddia etti. B e d r e d d i n , M e s ' u d ile beraber
gnderdii denizcilere ve klelere onu Diclede bomalarn,
sonra kaya brakarak Suriyeye kamalarn emretmiti. Bun
lar bu ii yaptktan sonra M e s' u d' un kendisini nehre atp
boulmu olduunu iddia edecekler ve Efendimiz B e d r e d-
ARAP HKMDARLARI 559
d i n in onun yznden bizi cezaya arpmasndan korktuumuz

iin katk,, diyeceklerdi. Bunlar da M e s u d u alp Dicle ze
rinde hareket ettiler ve aldklar emri tatbik ettikten sonra
Suriyeye katlar, yukarda anlattmz gibi bir takm ayia
lar yaydktan sonra Musula dndler. Bunun zerine B e d
r e d d i n , Gazartaya giderek senenin 7*inci aynn 11 inci
cuma gn burasn zaptetti. Bu ehir Rumlar tarafndan deil,
Maaddller (yani gebe Araplar) tarafndan kurulmutur. Bun
lara mer oullar denir ve onun iin buraya bn-i mer
Ceziresi ad verilmitir.
Bu srada randaki byk Ceyhun nehrini gemekte olan
tacirler fakirlerin elbisesini giyen bir zavall adama rastgeldi-
ler. Bu adam kaykya Ben Sultan C e l l e d d i n H a r e z m -
a hm. Geri Krtlerin beni m id dalarnda ldrdkleri
syleniyor, fakat ldrlen ben deildim. Belki esvabnamd.
Senelerden beri bu kyafetle dolayor ve yayorum,, dedi.
Yolcular korkarak onu yaknlarda bulunan Mool erafna
gtrdler. Moollar da bu adama iddetli ikenceler yaptlar.
Fakat bu adam syledii szlerden dnmedi ve son nefesini
verinceye kadar Ben oyum, yani Celleddin im dedi.
Yunanllarn 1565 (M. 1254) ylnda eliler Konyadaki
Sultan zzddine sk sk gelerek byk H a n a hizmet etmek
zere (yani onun hkimiyetini tanmak iin) bizzat yola kma
sn, aksi takdirde Mool askerlerinin memleketini istil edip
tahrip edeceklerini bildirdiler. Ieridekiler ve dardakiler onu
gitmek iin tevik ettiklerinden o da zorla Sebastiaya kadar
gitti ve burada kendini, iret ve sefahate ve trl trl ihti
raslarn tatmine verdi. nk bir kadn veya kz hakknda
yahut eraftan ve halktan birinin olu hakknda bir eyler ha
ber ald m bunlar zorla getirtir ve rzlarna tecavz ederdi. Bu
yzden eraf kendisinden nefret ediyer ve kardei R k n d
d i nin tebaas olma zlyorlard. z z d d i n keyfiyetten
haber alnca korktu ve Konyaya dnerek kk kardei A l -
e d d i n i H a nn yanma gitmek ve H a n selmlamak zere
hazrlad ve bu kardeine yazd bir mektubu verdi. Mek
tupta u szler syleniyordu: Benim gibi bir sultan olan
kk kardeim A l e d d i n i size gnderiyorum. Benim biz
zat gelmee imkn bulamamaklmn sebebi atabeim C e l -
560 A B U L FARAC TARH
l e d d i n K a r a t a y ' m vefat etmi olmasdr. Garp

tarafndaki
bir dmanm da bana kar hareket etmitir. Baka bir zaman
muhakkak ki kendim geleceim,,.
Kk kardei, yanndaki eraf ile hareket etmesinden
sonra yolda erafn gadrine urayarak vefat etti. z z d d i n
ve R k n d d i n Konyada kalmlard. z z d d i n kk
kardeinin vefatn haber aldktan sonra saltanatta orta olan
kardeini yakalayp ldrmek ve bylece saltanat kendine
hasretmek istedi. Eraf bunu anlyarak R k n d d i n i kar
dlar. Denildiine gre bunlar R k n d d i ne a elbiseleri
giydirdiler, bana pimi etle dolu bir sini koydular ve onu
geceleyin saraydan bu klkla kararak bir ata bindirdiler ve
bir gece Kayseriye vardrdlar, burada onu tahta oturttular
ve askerlerinden biroklar etrafnda toplandlar. R k n d
d i n bu askerleri alarak kardei zzddin ile harbetmek
zere hareket etti. z z d d i n de onunla karlamak zere
yola kt ve kardeini tekrar malp ederek esir ald ve onu
Davalu adl kalede hapsetti.
Yunanllarn 1566 ve Araplarn 653 (M. 1255) ylnda
smaillerin reisi olan A l e d d i n , irkuh yani Arslan da
adn tayan kalede katledildi ve onun lmnden sonra olu
R k n d d i n yerine geti. H u l a b u bu adama haber gnde
rerek u szleri bildirdi : Senin bize kar niyetin temiz ise
ve bizimle dostluk ve bar iinde yaamak istersen btn
kalelerini yk ve bizzat bizim tarafmza gel. Yoksa harbe
hazr ol . Bunun zerine R k n d d i n iinde levazm bulun
mayan 5 kaleyi yktrd. nk bu kaltlein Tatarlara muka
vemet etmesine imkn yoktu. Daha sonra H u l a b u ya u
cevab v e rd i: Emrinizi ksmen ifa ettim. Yava yava dier
kaleleri de yktracam*. H u l a b u , R k n d d i n in bu hile
ile vakit kazanmak istediini anlayarak K i d B u k a' y, ah-
dair (ahdiz) adn tayan kaleye kar gnderdi. O da bu
kaleyi iki gnde ald ve onun etrafndaki dier 3 kaleyi de
zaptetti.
Bunun zerine R k n d d i n fakir bir ilenin olunu
alarak ona hane bir hilat giydirdi ve bir rehine olmak zere
hkmdarn yanna gnderdi. H u l a b u bu ocuun sahte bir
ARAP HKMDARLARI 561
evlt (yani Rknddinin evld olmadn) anlamakla beraber

bunu aa vurmad ve bu ocuu izzet ikram iinde geri
evirerek u szleri bildirdi : Biz senin olunu deil, kendini
istedik,,. Daha sonra R k n d d i n hakik kardeini gn
derdi ve i r an a h adl bu adamla birlikte 300 atly yola
kard. H u l a b u atllar alarak Kazvine gnderdi ve R k-
n d d i n in kardeini iade ederek bizzat R k n d d i n ' in
gelmesi icap ettiini syledi. Mesihin doum gn R k n d
d i n , H u l a b u ya gitmek zere hareket ettii zaman kleleri
hanerlerini ektiler ve Gidersen seni ldrrz,, dediler. O da
keyfiyeti bylece Hanlar hanna bildirdi. H u l a b u da u emri
verdi : Kendini bunlara kar koru ve bize gelmiyeceini
anlat. Biz bunlarn hepsini kltan geireceiz ve sen yaya-
caksn,,. R k n d d i n de bu emri kabul etti.
R k n d d i n bir akam oullar ve ilesi ile birlikte
gelerek Hanlar han tarafndan muhteem bir surette kabul
olundu ve izzet- ikram iinde Kazvin ehrine gnderildi. 300
atlya gelince, Moollar bunlar gizlice ldrdler ve R k-
n d d i nin ikamet ettii kaleye de hkim olarak Maimundur
adn tayan bu kaleyi tahrip ettiler. A lam ut namndaki
kuvvetli kale de ayn kibete uradktan baka Gerdkh adn
tayan ve ufkun kalpghnda bulunan kale de ayn akbete
urad. Tatarlar bu civardaki dier 50 kaleyi de aldlar ve
hepsini tahrip ederek yktlar ve ilerinde bulunanlar ldrd
ler. Bu mbarek zaferler sayesinde Ismaillerden korku ve
dehet iinde yaayan Arap ve Hristiyan hkmdarlar kurtul
dular. nk smailler hanerler tarlar ve masum kan
dkerlerdi.
R k n d d i n , H u l a b u nun ahsna gsterdii ltuflarn
samim olduunu grerek ona ak bir cesaretle u szleri
syledi: Yaadm bu gnler sizin iyiliiniz sayesinde mr
me ilve edilmitir. Sizden ricam bu gnleri hoa geirmeme
msaade etmektir,,. H u l a b u da bu adama vfir miktar altn
ve gm verilmesi iin hazinedarna emir verdi. R k n d -
d i n bunlar alarak yemee, imee ve elenmee koyuldu.
Mool kzlarndan birini sevmi ve H u l a b u bu kzn ona
zevce olarak verilmesini emretmiti. Bir gn arap itii srada
A bu'l - Farac Tarihi 36
ut alan sanatkra emretti, o da ran diii ile yazlan u kt-

ay syledi:
Size bir hastann tabibe gelmesi gibi geldim
Sizi, ey Hanlar han, grerek mr kazanmak iin geldim
Size banzn shhat veren meyvesini derlemek iin geldim
Siz olmasa idiniz sizin yurdunuza hangi sermaye ile ge
lebilirdim ?
H u l a b u bu msralar dinleyerek honut oldu ve R k-
n d d i n e kar muhabbeti artt.
Bunun zerine R k n d d i n , M u n g a H a nn yzn
grmek iin bir pukdne (yani kumanda, msaade yahut ruh
satname) istedi. H u l a bu da onunla beraber gidecek bir eli
tayin ederek yola kard. R k n d d i n yo! zerinde eli ile
kavga etti ve ondan son derece nefret etti. O kadar ki M u n
g a H a nn kararghna vardklar zaman eli R k n d d i n ' i
ktlemi ve kendisi bu yzden ldrlmt. Daha sonra
verilen bir emir ile smailler'in erkek, kadn btn neslinin
ortadan kaldrlmas istendi.
Ayn yl iinde Tatar askerleri kumandan B a (Baju?) Na-
v i n Erzenrruma doru hareket etti ve austos aynda Sultan
I z z d d i n ' e bir eli gndererek k geirmek iin kendisine
bir yer gstermesini istedi. nk her yl k geirdii Mujan
lkesinde Hanlar han ve M u n g a H a nn biraderi H u l a -
b u klamak niyetinde idi. H a i i u m , Byk hann nez-
dinden B a j u ile birlikte gelmi ve eylln birinci gnne
msadif cuma gn memleketine girmi, Hristiyanlar bu yz
den son derece sevinmilerdi. Sultan klamak iin Bajuya yer
vermek istemiyordu. Onun iin bu adama kar hakaret etmi
ve onun kendisinden daha byk bir reis tarafndan, hatt
efendisi tarafndan kovulmu olduuna dair ald malmat bu
ekilde hareket etmesine sebep olmutu. z z d d i n bu adam
ile harbetmek zere hazrland. B a j u da geldi ve sultan ile
Konya ve Aksaray arasndaki Depo (yahut Han ?) civarnda
karlat. Baju malp edilerek Nineva hududundaki i lkele
rine doru kat. Rum diyar ordusunun banda Y a v t a B e y
l e r b e y bulunuyordu ve muharebede maktl dmt. B a j u
ARAP HKMDARLARI 563
N a v i n , R k n d d iri\ hapisten kararak Yunanllarn 1577

(M. 1256) ylnda Rum diyar sultan iln etti.
i z z d d i n bulunduu yerden H u l a b u' ya bir sefir
gnderdi ve B a j udan ikyet ederek kendisini saltanatndan
ve atalarnn mirasndan mahrum etmee uratn syledi.
H u l a b u da bir yarl, yani bir pukdne (hne bir ferman)
gnderdi ve memleketin iki karde arasnda taksim olunaca
n bildirdi. Bu yzden Yunanllarn 1568 (M. 1258) ylnn ba
lamas zerinde i z z d d i n saltanata avdet etti ve Konyaya
geldi. R k n d d i n de Baju ile birlikte deniz sahili zerin
deki Bitinia havalisindeki klaklara gitti. z z d d i n , Baju-
dan korktuu iin bir ordu hazrlamaa balad ve Krtlerden,
Maaddilerden ve Trkmenlerden bir ordu hazrlamak zere
T u r H a p a (Tugr Balaba ?) namnda bir klesini Malatya
tarafna gnderdi. Bu kle buraya vararak Zait kalesine gitti
ve Krt erafndan ikiini artt. Bunlarn biri Belas olu e
r e f d d i n A h m e d idi ve Malatyay ona vermiti. Dieri
e r e f d d i n M e h m e d idi ve eyh Adiyin olu idi. Ona
da Zait kalesini vermiti.
B e l a s o l u Malatya halk tarafndan karlanmamt.
nk bunlar R k n d d i n'e biat etmilerdi. O da Malatya
lIlara kar harp at. Halk bu yzden btn k eziyet iinde
geirdi ve ortaklkta ktlk bagsterdi. Bir buday kepizesi
sultann sikkelerinden 120 tane ile satlyordu. Malatya halk
bu hale tahamml edemeyecek raddeye gelince B e l a s o l u n a
kar kyam ettiler ve taraftarlarndan 300 kadar kiiyi ldrd
ler. O da kaarak Klaudia havalisine geti ve Asya Manastr
n, Madik manastrn, Hosanna haftasnn ilk gnnde yani
nisann birinci gnnde yakt, etraf tahrip ettikten baka, Gu-
bos havalisini de tahrip etti, sonra Amide kar hareket etti
ise de Maiperkat emirinin yetimesi zerine malp edildi ve
ldrld.
eyh Adiyin olu olan dier kle Zait kalesine giderek
kale ahalisini birok eziyetlere maruz braktktan sonra zevce
lerini (Kardelerini ?) alarak Sultan z z d d i n ' e yardm etmek
zere Kemah tarafna yrd, fakat A n g u r a k N a v i n in
askerleri kendisine yetitiler ve onu ldrdler. Sultan z z d -
d i n kendisine yardm etmek zere gelen Krtlerin kbetini

renince ordusunun kumandann Malatyaya gnderdi. Bu
zatn ad A l i B a h a d u r idi. Ksa boylu, biimsiz, fakat
kuvvetli bir muharip ve harp tabiyesine vkf bir askerdi.
Malatya ahalisi bu zat ok iyi karladlar ve bu zat halka ve
memlekete yardm ederek yollar at ve her taraftan buday
gelmee balad. Bu srada Malatyann etrafndaki dalar, te
peler, vadiler Trkmenlerle ve Agagralar ile (Ajazaylar ile)
dolmutu ve bunlar her taraf yama etmekte idiler. Hsn-
Mansur civarndaki bir tek kyden 7,000 kz, inek, dii ve
erkek merkep, 45.000 koyun ve kei almlard. Sonra Madik,
Mar Asya, Mar Dimat manastrlarn da zaptetmiler ve bun
lardan yn yn eya ve mallar alp gtrmlerdi. A l i
B a h a d a r bunlar bizzat takip ederek memleketten kovmu
ve bunlarn u t i (Juti ?) B e y ismindeki reisini yakalayarak
Masara kalesine kapamt.
Malatya ahalisi bu suretle sulhtan istifade ettikleri srada
B a j u ile ordular Bitiniann i taraflarndan hareket ederek
nisan ay iinde Galatia ve Kapadokya havalisinde yayldlar
ve kalelere hcum ederek buralar R k n d d i n ' e teslim
etmek istediler. Bunlar Ablastayn blgesine gelerek buradaki
btn halkn kann dktler, 7.000 kiiyi ldrdler ve gen
erkekler ile gen kzlar esir alarak gtrdler. Bunlar eyll
aynn bedr-i tam gnne msadif cumartesi gn Malatyaya
vardlar ve B a h a d u r, Ghtaya kat. Bunun zerine B a j u
Malatya halknn R k n d d i n ' e biat etmeleri iin bunlara
andlar iirdi ve buradan yn yn dinarlar ald. B a j u e
hirde R k n d d i ra in klelerinden olan F a h r d d i n
A y a s brakarak Zait kalesine gitti. nk Hanlar han
H u l a b u dan azam sratle Badada gelmek iin emir
almt.
Yunanllarn 1599 (M. 1258) ylnn sonbahar mevsiminde
B a j u N a v i n Musula geldi ve memleket zarar vermedi.
nk Musul emiri olan B e d r e d d i n olu M e l i k a h ,
H u l a b u 'y a tazimatn sunmak zere yapt seyahatten he
nz dnmt. C e l l e d d i n H a r e z m a h n kz T r-
k n ona zevce olarak verilmi ve Mool elbiseleri ile onunla
birlikte gelmiti. Fakat btn memleket halk B a j u nun geip
ARAP HKMDARLARI 565
gitmesine kadar ehre iltica ederek kendilerini gizlediler ve

B a j u nun Frat amas zerine A l i B a h a d u r geri d
nerek Malatyaya geldi. Fakat ahali R k n d d i n e biat
ettikleri ve B a j u dan korktuklar iin ehrin kaplarn yz
ne kapadlar. O da Agagralar &n bir orda toplayarak ehre kar
harp at ve ehir harp ve ktlk yznden byk eziyetler ekti.
Bir merkep yk tuz, sultann beyaz sikkelerinden 400 mukabi
linde satlyordu ve bir merkep yk buday 70 sikke muka
bilinde alnyordu. ehir halk alk ve esarete daha fazla
tahamml edemedikleri iin bir gece kalktlar, ehrin kaplarn
atlar, B a h a d u r u ve yanndaki Agagrahlan ieriye aldlar.
B a h a d u r geceleyin camilerin minarelerine mnadiler ka
rarak Araplara ve hristiyanlara sulh iln etti. Ve bireyden
korkmama, nk halka kar deil, fakat erafa kar hare
ket edeceini iln etti.
Ertesi sabah B a ha d ur, R k n ii d d i nin klesini ya
kalayarak hapsetti ve a h a b r d' bir merkebe bin
direrek ehirde dolatrp maskara ettikten sonra onu ldrtt.
M u i n d i (yahut Iri) B a namndaki bir adamn boy
nuna pamuktan bir kafa ve kpek biiminde dier bir kafa
balayarak sokaklarda dolatrdktan sonra onu da ldrtt.
K a l a v y a n ismindeki Rum papas ile kardei B a s i l ve
M a n i i ve olu K i r Y a v r i ayn ekilde ldrlmlerdi.
Bunlarn hepsi de hukuk ilmine vkf kimselerdi. Bunlarla beraber
Krt emiri olan i h a b s l a v o u l l a r ' nm ldrl
mlerdi. Bylece adam ldrmek ii bitmi ve ehir nisbeten
sulha kavumutu. Fakat ehrin kaplar aldktan sonra ktlk
bsbtn artt. nk memleket tam manas ile le dnmt
ve Trkmenlerin yollar istil edip ekyalk etmeleri yznden
de bir taraftan da birey gelmiyordu. Birok kimseler oulla
rn ve kzlarn Agagralara sattlar, dierleri eski ayakkapla-
rn sularda yumuatarak kaynatp yediler. Bir kadnn olunu
ldrp etini piirdii kefolunmu, kadn yakalannca olunun
etini ancak lmnden sonra piirdiini yemin ederek anlat
mt. Bir takm kadnlar l bir kadnn etini keserken grl
mler ve bunlar kestikleri etleri piirip yemilerdi.
B a h a d u r ilerleyen Tatarlarn karsnda mdafaada bu
lunamayacan anlaynca ehri brakarak Sultan z z d d i n ' -
in yanna kat ve H s e y i n J o b a n' ve A n d r i o s olu

B a r S a v m a ' y birlikte gtrm ve bunlar yolda ldr
mt. Ktlk srasnda Gubos genlerinden baz hristiyanlar
Gazartann Ebra kynde isyan ederek kendileri gibi hristi-
yan olan kardelerini soyup ldrmler ve bu sayede yiyecek
bulmulard.
Bu srada Nineva kral K a l a v y a n olu T e o d o r ,
N ipi adn tayan ehirde hasta dt. leceini anlaynca patrik
A r s e n i u s ' u artarak olu K a l a v y a nn yetitirilmesini ona
emanet etti. nk ocuk henz kkt ve bu srada M i h a i l
namnda bir generalin elinde idi. Bu general P a l a i o l o g o s
ad ile maruftu. Kral T e o d o r bu generalin isyan kararak
saltanat zorla ele geirmesinden korkuyordu. Nitekim byle
olmutu. Onun iin generallerden biri olan G a d i n o s ' u Mi -
h a i l in yaamakta olduu Selnike gnderdi ve ona zincir vu
rarak kendisine getirmesini istedi. G a d i n o s , Mihaile u szleri
syledi: Senin kral olacan biliyorum. Fakat bir hile olmak
zere sana zincir vurulmasna raz ol ve benimle birlikte kira
la gel. Kral senin itaat ettiini grnce seni serbest brakr
ve ann ykseltir,,. Mihail de bu ekilde hareket etti ve zin
cir iinde kiraln yanna gitti. Kral onun ikyet etmediini,
bilakis ona kar minnet gsterdiini grerek onu serbest b
rakt ve gen olunun terbiyesini patrikle paylamasn istedi.
Birka gn sonra kral ld ve onun vekili olup ayn zaman
da kiraln hemiresi olan K i r a B a l v i n ann damad olan
M u z a l o n kral alarak Manisa manastrna gtrd ve bu
rada yatan atalarnn yanna gmd. M u z a l on, manastrda
birka gn kalarak len kiraln kz kardei olan kaynanas ile
tertibat yapmak ve krallk mevkiine geerek kars gelen e
raf ldrmek istedi.
Bu tertibatn meydana kmas zerine Mihail ile taraf-
dar olan eraf, emirleri altnda bulunan Frank askerlerinin Ma
nastra gidip M u z a l o n u bulmalarn ve kllar ile para
para etmelerini istediler. Bunlar M u z a l o n ' u kilisede dua
eder vaziyette bularak para para ettiler. Rumlar hep birden
en yksek sesle Hkmdarmz M i h a i l P a l a i o l o g o s
yaasn,, diye bardlar ve hepsi de Nicaeadan kalkarak gen
K a l a v y a n ' yakaladlar ve onu bir kaleye hapsettiler. Katil
ARAP HKMDARLARI 567
hdisesi yznden muahezelerde bulunan patrik A r e n i -

u s u srgne gnderdiler ve Pontus denizinin adalarndaki
bir manastra kapadlar.
M i h a i l ksa bir zaman iin hkm srdkten sonra s
tanbula kar hareket iin karar verdi. nk burada Frank
kral Bodvinin kumandas altnda kk bir ordudan baka
birey bulunmadn haber almt. M i h a i l seyahati esnasn
da Efes metrepolidi N i k e f o r o s u getirtti ve onu Kalyopoli
(yani Gelibolu) ehrinde Arseniusun yerine patrik yapt. Sonra
buradan hareket ederek stanbula kar ordughn kurdu, fa
kat stanbulu zaptedernedi. nk ahali ile askerler surlar
zerinde sebat ederek iddetle muharebe ettiler. Mihail mu
vaffak olamayacan anlaynca ehri brakp geri dnd.
Ksa bir zaman sonra Akk ehrinde bulunan ve Bun-
dukiya yani Venedikli ad ile tanlan Frenk tacirleri Janabiz,
yani Cenevizliler ile dvmee baladlar ve Pizanayalar Ve
nediklilere yardm ettiler. Dier memleketlerdeki Venedikliler
keyfiyetten haber alnca arkadalarnn yardmna gecikmeden
kotular ve stanbulda bunlardan biri de kalmad. M i h a i l
bu srada bir uydurma haber yayarak bir kalenin kumandan
olan tarafdarlarndan birini isyan izleri gstermei tavsiye
ederek kral B o d v i n e bir ordu gndermesi iin mracaat
etmesini ve kaleyi kendisine devretmesini istedi. Kale kuman
dan bu ekilde hareket ederek B o d v i n i ifal etti ve yan
l yola saptrd, B o d v i n yannda bulunan kk orduyu
gnderdii iin M i h a i l derhal faaliyete geerek ehre kar
ordughn kurdu. M i h a i l ehir halkndan bazlarn ifal
ederek bunlarn B y k K o n s t a n t i n zamanndan beri al
mayan eski bir kapy amalarn temin etti. Bylece Rumlar
ieri girdiler ve ehri kltan geirdiler. B o d n i n in kendisi
ve ilesi kk bir kaya binerek kendilerini glkle kur
tardlar ve Frenklerin tarafna katlar. Bylece stanbul 53 yl
Franklarn elinde kaldktan sonra tekrar Rumlarn eline geti.
Gayr meru patrik N i k e f o r o s a gelince uzun bir zaman
yaamayarak abucak ld ve M i h a i l onun yerine Edirne
patrii R o m a n o s u tayin etti. Bu adam ykselir ykselmez
bir takm rezaletlere kararak atld. Bunun zerine kral M i -
h a i l , patrik Arseniusu srgnden getirtti ve kiraln olu
568 A B U L- F A R a C TARH
K a l a v y a n ' hapisten karp babasnn saltanatn kendisi

ne devretmei ve klla ald stanbulu kendi nefsine has
redeceini vad etti. Bu yzden patrik ona dua etti, onunla
bart ve patriklik tahtna tekrar oturdu.
Bunun zerine M i h a i l patrii kk drd, ktlk
zerine ktlk iledi ve K a l a v y a n ' hapisten karp k-
ral yapacana gzlerini kard ve kr etti. Patrik keyfiyeti
anlaynca tekrar makamn terketti ve mahpesine dnd. Kral
da ismi J o s e f (?) olan bir arhimanderiti getirerek patrik iln
etti. Bu adam hl kilisesinin bandadr. Bu fenalklar k
gnlerinde Malatyada duyuldu.
Babilin, yani Badadm zaptna dair

Hanlar han H u l a b u Badada gitmi, B a j u da Ro
ma diyarndan buraya gelmiti. Badad askerleri ehirden
karak harp meydannda Tatarlar ile karlamak istediler. Bun
larn balarnda bulunan kumandanlar u kimselerdi: smi
b n K u r a r olan Krt B y k E m i r ve halifenin bir klesi
olan K k D a v i d d a r . ki taraf muharebe etmeden 23 gn
kar karya durdular. Daha sonra Araplarn 1 inci aynn 8
inci ve haftann 4 nc gnnde B a j u N a v i n ve askerleri
Badadn garp tarafndaki Ahmedin mezar diye tanlan yere
yaklatlar (Hdise Araplarn 656 [M. 1258] ve Yunanllarn
1569 ylnda vuku bulmutu). Bunun zerine Badad askerleri
de yaklatlar ve iki ordu harp meydannda karlatlar. B a-
j u N a v i n in askerleri krlm ve Badad askerleri anl
bir zafer kazanmlard. Emir S l e y m a n a h ile ordusu
Badad surlar zerinde idi.
Akam olduu zaman ihtiyar bir adam olan b n K u r a r
gen bir adam olan D a v i d d a r ' a u szleri syledi: Bu
defa Allah bize yardm etti, muzaffer olduk. Evlerimize gidip
dinlenmek hakkmzdr. Sonra tekrar hareket eder ve hcuma
geeriz,, . Gen adam gitmek istemedi ve ikisi de geceyi da
rda geirdiler. Badad askerleri alaka bir yerde karargh
kurmu olduklar iin Tatarlar Diclenin akt byk bir ka
naln kylarnda bir gedik atlar ve Badad askerleri, gece
yars sralarnda su altnda kaldklarn grerek sulardan ka
maa baladlar ve onlarn oklar, yaylar, kllarnn knlar
ARAP HKMDARLARI 569
su iinde kald. Gn doduu zaman H u l a b u nun kuman

das altndaki Tatarlar geri geldiler ve muharebe haftann 5
inci gnnn 9 uncu saatine kadar devam etti. Badad asker
leri yenilmiler, nar vaziyete dmler, b n K u r a r maktl
dm ve Daviddar kaarak ehre girmiti.
Bunun zerine B a j u ile askerleri ordughlarn Badad-
n bat tarafnda kurdular. H u l a b u da ehrin ark tarafnda
bulunuyordu. Araplarn ilk aynn 18 nc gnne msadif
haftann ikinci gn Badada kar harp bilhassa halife sara
ynn mukabilinde en byk iddeti peyda etti. Sefil bir adam
olan halife M u t a ' s i m yes iinde kalarak veziri olan A l k a mi ' -
yi ve D a r n u s olu N e c m e d d i n A b d l j a n i ve katolikus
M a r M a k i k a y ararak bol bol altn ve hne mallar ve
Arap atlar alarak mahpus olan Tatar elilerini hilatler ile ss
lemelerini ve kendilerine mebzul hediyeler vermelerini ve hep
birlikte Hanlar hannn yanna gitmelerini syledi. Bunlar Ha
lifenin oullarnn ve kzlarnn selmeti iin sz isteyecekler
ve vuku bulan hdiselerin ancak fena mavirlerin eseri oldu
unu syleyerek zr dileyeceklerdi. ayet Hanlar han kendi
lerini affeder ve hayatlarn balarsa onun klesi olacaklar
ve kendisine vergi veren tebaa olma kabul edeceklerdi.
Bu adamlar Hanlar hannn yanma giderek elilik vazife
sini yaptlar. H u l a b u onlar yannda alakoyarak Halifenin ta
rafna avdet etmelerine msaade etmedi ve muharebeye daha
byk bir iddetle devam etti. Tatarlar Ajan mi kulesinde b
yk bir gedik atlar ve ilk ayn 2 inci cuma gn ehre gir
diler. Fakat ehirliler galip gelerek onlar tekrar pskrttler.
Ertesi gn, yani cumartesi gn Tatarlar daha byk iddetle
hcum ettiler ve btn surlara hkim oldular. Badad ahalisi
katlar ve evlerin iinde ve yer altndaki koridorlarda sak
landlar. Cumartesi gn Halifenin iki olu, Hanlar hannn
yanna gittiler ve bir saat sonra Halifenin kendisi de onun ya
nna gitti. Hanlar hannn emri ile bunlara zincir vuruldu ve 7
gn bir adr iinde kaldlar. Bu srada Hanlar hannn kendi
si halifenin sarayna gitmi, hzineleri, gzel eyleri, depolarda
sakl olan eski yeni eyay kartarak hepsini tetkik etmiti.
Moollar kllarn ekerek btn Badad ahalisi ldrdler.
ldrlenler onbinlerce idiler ve bilhassa beryallar ok kan
dktler. Katolikus btn hristiyanlar nc Pazar kilisesine

toplad, onlar burada himaye etti ve hristiyanlarm biri de za
rara uramad. Zengin Araplar servetlerin byk ksmn Kato-
likusa getirdiler ve canlarn kurtardklar takdirde servetlerini
istirdat etmek istediler, fakat hepsi de ldrldler.
Hanlar hannn gazab bir dereceye kadar yattktan
sonra sefil Halifeyi huzuruna getirtti, onu mahkm etti ve kat-
lolunmasn emretti. Halife bir uval parasnn iine kondu,
uvaln etraf dikildi ve bu adam tepile tepile ldrld. Bu
ekilde hareket etmelerinin sebebi baz Araplarn Bu ada
mn kan yeryzne dklrse bir daha yamur yamaz ve
buradan ateler fkrr,, diyerek Hanlar hann korkutmalar
idi. Abbas oullarnn saltanat bu ekilde son bulduu gibi
Araplarn dier saltanatlar da sarslmaa balad. Moollarn
saltanat i memleketlerde de d memleketlerde de salamlan
m ve muzaffer olmutu.
Tatarlar Badad dnnde Erbil kalesine kar ordugh
kurdular, S a l a y a olu S a h i p onlara teslim olmak isteyince
burada ikamet eden birok Krtler onu tecavzle tehdit ettiler,
o da bunlar brakarak Tatarlarn yanna kat. Bunun zerine
B e d r e d d i n L u l u gelerek kaleyi ve iinde bulunan hereyi
70.000 dinar mukabilinde Tatarlardan satn ald. Tatarlar bura
dan gittiler, B e d r e d d i n de Erbil kalesini alarak iine mu
hafzlar yerletirdi. Ksa bir zaman sonra ismi e r e f e d d i n
C e l l olan bir Krt emiri bir ferman getirerek kaleyi B e d -
r e d d i r i den ald ve buradaki muhafzlarn kard. Ayn C e
l l i yanndaki Tatar askerleri ile Julmarktaki si Krtlere
kar hareket ettikleri zaman B e d r e d d i n baz Krtleri gn
dererek adrnda uyuduu srada onu ldrtt ve ismi M u
h a t a olup mehur tabip S a f i S l e y m a n n kardei olan
hristiyan Erbil emiri oldu. Onun lm zerine olu Ta-
c d d i n s a yerine geti, iyi ve mutekit bir kimse idi. Dev
rinde Senar, Asur, Bet Nahrin, Suriye ve Roma diyarnda id
detli ktlk ve veba koptu. amda bir hasta adam iin bir
kk gvercin 12 nasraraya satlmt1.
1 B unlar Selaheddin ta ra fn d a n b aslm p a ra lard . Y un a n ca d a bun'

ara drahm i (? ) denilir.
XI.
ARAP HKMDARLARINDAN HUN
HKMDARLARINA GEEN XI. HNEDAN
Hanlar Ian Byk Munga Hann biraderi Hulabu
H
alife M u t a ' s i m ' m katli zerine Hanlar han, ismi A l i
B a h a d u r olan bir adam Badad idare etmek zere
tayin etti. Harbin bu sralarnda Tagrit hristiyanlar Katoiikusa
haber gndererek kendilerini koruyacak bir hkimin gnderil
mesini istediler ve bunlara istedikleri adam gnderildi. Tatar
larn Arap asillerini ldrp zengin mallarn yama ettikten
sonra gitmeleri zerine M a r A h u d e m e nmna ithaf olunan
ve Araplar tarafndan bir snak olmak zere zaptedilen
Yeil (? ) kilise deki btn Hristiyanlar Hosanna pazarndan, yani
Yunanllarn 1569 (M. 1258) ylnn 17 martndan itibaren hibir
zarara uramayarak burada kaldlar. Daha sonra fena bir adam
ve ismi D u r i o l u olan bir Arap Hristiyanlar hakknda vali
katnda bhtanda bulunarak Bu Hristiyanlar Araplara ait bir
ok servetleri gizlediler ve bunlarn sahipleri ldrlm ol
duklar halde sizlere de birey vermediler,, dedi.- Vali, mese
leyi Hristiyanlardan sordu, onlar da inkr edemediler, belki
hakikati itiraf ederek hereyi onun huzuruna getirdiler, o da
keyfiyeti Hanlar hanna bildirdi. Bu yzden zavall Tagritliler
Mool kanununa gre lm hkmn giydiler. Byk bir ef
bir Tatar ordusu ile birlikte gnderildi, bunlar hristiyanlar
20 er 20 er alarak kaleyi ykmak iin kullanlacaklarm gibi
kaleye gtrdler ve burada bunlar ldrdler. Btn Hristi
yanlarn ldrlmesi tamam oluncaya kadar bu ekilde hare
ket edildi. Bir ihtiyar adamla bir ihtiyar kadndan baka bir-
kimse kurtulamad ve bu Hristiyanlarn oullan ve kzlan
esir edilerek gtrldler. Araplar da Byk Kiliseyi tekrar
aldlar. Tagritin yaknnda olan Karma kynden iki yal
adam ile civarda yaayan birka adam sair kiliselerde ibadet
etmek zere kalmlard. Mfteri D u r i o l u na gelince, ismi
B ihram olan ve Tagritte hkimlik eden bir hristiyan tara

fndan ldrlmt.
Musul emiri B e d r e d d i n , Badadn alnm olduunu
anlaynca olu M e l i k S a l i h ' i 1000 atl ile birlikte Hanlar
hanna yardm etmek zere gnderdi. Fakat Han onu sevine
rek kabul etmedi, bilkis ona u zleri syledi: Siz hangi
tarafn muzaffer olacan grerek o tarafa balanmak istediniz.
Halife muzaffer olsa idi bana deil, onun yanna giderdiniz,,.
S a l i h geri dnerek babas B e d r e d d i n e keyfiyeti anla
tnca B e d r e d d i n korkusundan titredi ve hemen kalkarak
ok byk ve saylamayacak derecede ok para alarak Hanlar
hannn yanna gitti ve onu honut ederek bar iinde dnd.
B e d r e d d i n bu korkuyu atlattktan sonra Hanlar hanna
kar o kadar cret gsterdi ve onunla o derece serbest
konutu ki Han, onun yambanda tahtta oturarak kulan
eline almasna ve kulana iki eli ile son derece kymetli inci
lerden yaplma bir kpeyi geirmesine msaade etti.
Badadn alnmas zerine Maiperkat emiri yani E r e f
b. M e l i k G a z i b. B y k d i l , iin iin isyan etmei tasar
lyordu. E r e f Bedlisli olan ve Byk handan bir yarl
(yani 'nne bir ferman) tayan ihtiyar bir Suriyeliyi armha
germi ve Moollarn gnderdikleri valileri sarayndan kovmu
tu. E r e f amdaki M e l i k N s r a gitti ve Tatarlar ile har-
bedilmek ve bylece bunlar Suriyeye inmekten alkoymak ve
mmknse Badaddan da pskrtmek iin yardm istedi. M e
l i k N s r onu bo vaidlerle bandan savd, o da Maiperkat
ehrine dnd. Onun geri dnmesi ile Tatarlarn onu her taraf
tan evirmeleri bir oldu. Bu Tatarlar Hanlar hannn olu A -
m u t un kumandas altnda idi. Bunlar ehir etrafnda bir sur
ina ettiler, harbetmek iin kuvvetli kaleler vcude getirdiler ve
ehrin dnda vuku bulan iddetli muharebeye kar ehrin
iindekiler daha fazla iddetle mukabele ettiler. Bu yzden ehir
iki sene kadar zaptedilemedi. Fakat Badadn zabtndan sonra
askerler Maiperkat istilya baladlar. Hanlar hannn elileri
sk sk M e l i k N s r ' ziyaret ediyor ve onun Hana giderek
hizmetinde bulunmasn (yani stnln tanmasn) istiyor
lard. M e l i k N s r n yanndaki eraf buna raz olmadklar
iin N s r kendi yerine olu M e l i k A z i z ' Yunanllarn
HUN H K M D A RLA RIN A GEEN XI. HANEDAN 573
1570 (M. 1259) ylnn sonbaharnda kymetli mallar ve meb

zul hediyeler ile gnderdi ve olu M e l i k A z i z btn k
orada geirdi. Sonra bahar mevsiminde sann urucu bayramn
dan sonra Halebe dnerek babasna u szleri syledi: Han
lar han bana emrederek dedi ki: - Biz seni istemedik, baban
istedik. Sulh olmasn istiyorsanz kendisi bize gelsin, yoksa
biz ona gideriz,,. M e l i k N s r iki mni yznden gidemi
yordu: Birincisi Tatarlardan korkmaa devam ettike huzura
kavuamamas, kincisi eraf ve klelerinin kendisine kar
kyam edip onu ldrmelerinden korkusu idi. Kendisi bu mt
hi korku yznden meflu bir hale gelmiti.
Ayn srada Hanlar han, Rum diyar sultanlar z z d
d i n ve R k n d d i n i artarak Hanlar han olduunu ta
nmalarn istedi, ikisi de geldiler ve iyi karlandlar. Hanlar
han R k n d d i n ' i n Kayseriden balayarak Byk Erme
nistana kadar, i z z d d i n 'in Aksaraydan Rum saltanatnn
hududu olan denize kadar hkm srmelerini istedi, iki kar
de de Hanlar ham ile birlikte Bet Nahrine kadar gittiler ve
buradan Rum diyarna getiler. R k n d d i n Sebastiada, / z-
z d di n de Konyada ikamet etti. Sultan z z d d i n bu
srada Bar Savmann manastrna giderek Mar Dionysiusa
iyiliklerde bulunma vad etti.
Ayn yl iinde Musul emiri B e d r e d d i n temmuz aynn
20 inci gn vefat etti ve en byk olu M e l i k S a l i h s
m a i l yerine geti. Onun kendisine veklet eden olu A l
e d d i n , Sincarda ve ismi S e y f e d d i n olan en kk olu
Kardu ceziresinde hkm sryordu.
Araplarn 658 (M. 1259) ve Yunanllarn 1571 (M. 1260)
ylnn sonbahar mevsiminde Hanlar han 400.000 atldan m
teekkil askerleri ile Bet Nahrin havalisine geldi ve evvel
Harrana kar ordughn kurdu. Yerliler burasn sulh iinde
teslim ettiler ve kendilerine dokunulmad. Edessa yerlileri de
ayn ekilde hareket ettiler. Eli gndermeyen Seru ahalisi
hayatlarna dokunulmayacana dair sz istediler ve hepsi de
ldrldler. Hanlar hannn emri ile Malatya, Romaita kalesi,
Bira ve Circesium (Osrohoena)dan Frat zerinde kprler bir
birine baland ve bizzat Hanlar han ile mutekit ve Hazret-i
Mesihin k olan 9 hatun ile askerleri Suriyeye getiler.

Mabu (Menbic) ehrinde byk bir ktal oldu, askerler ve
muharipler Bira kalesine ve Necm kalesine, Caber kalesine, Ka-
lonikus ve Balaa kar yerletirildiler ve buradaki btn aha
li ldrld. Evvel saylar az olan askerler Halep civarna
geldiler. Byk S e l a h e d d i n in olu olup yal bir adam olan
M e l i k M u a z z a m ehirden karak bunlarla harbetti, fakat
krld iin kat ve Haleb'e girdi. Tatarlar buradan geerek
Maarraya gittiler ve burasn tahrip ettiler. Sonra Hamaya
gittiler, fakat burann ahalisi sulh iinde teslim oldular. Emesa
halk da ayn ekilde hareket ettiler.
M elik Nsr zevcelerini, oullarn ve klelerini ala
rak amdan hareket etti, Karak ve avbak lne kat. Ta
tarlar ama doru hareket ettiler, ehrin eraf burasn sulh
iinde teslim ettikleri iin balarna bir felket gelmedi. Fakat
bizzat Hanlar han Halebe kar ordugh kurdu. Onun emri
ile Halep surlarnn etrafnda epe evre surlar ina edildi ve
Tatarlar ehre kar iddetle muharebe etmee baladlar. Bir
ka gn sonra Irak kaps civarndaki surlara hkim oldular
ve bahis mevzuu ettiimiz senenin sonknun aynn Nineva
orucunun balad haftann ilk gnnde Halepte Badadtaki
gibi ktal oldu. Yalnz Halebinki daha korkuntu. Balebek
ahalisinin bulunduu kilisemizin yukar duvarlarnn bir ksm
yklm olduu iin burann metrepolidi olan bu ciz muharrir
Hanlar hanna biat etmek zere hareket etti ve Necm kalesine
hapsedildi. Halepteki ahalimiz basz kalmlard ve bunlarn
ou Rumlarn kilisesinde toplanmlard. Tatarlar bunlara h
cum ettiler, bunlar ldrdler ve ilelerini esir ettiler. Nihayet
M a r K o n s t a n t i n ' in olu Ermeni ihtiyar T o r o s ieri gi
rerek hayatta bulduklarn serbest brakt ve bunlar bizim ki
lisemizde toplad. Tatarlar ehri aldktan sonra kaleye kar
harbettiler ve burasn da sulh iinde aldlar.
Hanlar han buradan Harime kar hareket etti ve aha
linin teslim olmasn isteyerek onlara dokunmayacna dair ye
min etti. Fakat bu budalalar u cevab verdiler: Sen geri bir
hansn, fakat dinin mehuldr. Ne zerine yemin edeceksin.
Halep kalesi emiri Fahrddin bize dokunmayacanza dair
yemin ederse, biz de teslim oluruz,,. Hanlar han da emretti
HUN H K M D A RL A RIN A GEEN XI. HNEDAN 575
ve Fahrddin bunlara giderek yemin etti. Bunun zerine bun

lar kaplarn atlar ve teslim oldular. Hanlar han da erkek
kadn, kz ve ocuk, hatt memedeki ocuklarn kmilen l
drlmelerini emretti. Bir Ermeni demircisinden baka kimse
kurtulmad. Bunlara yemin eden F a h r d d i n de ldrld.
nk Halep erafndan S ey f e d d i n olu V e l i y y d d i n
onun hakknda Kltan geirilmemek istiyorsanz ehri tes
lim ediniz, diyen babam ve kardeimi ldrd,, demiti.
Btn bu hdiselerin son bulmas zerine Hanlar han
Filistinde K t B o a namnda bir ef ile 10.000, yani bir tmen
atl brakt ve geldii yoldan geri dnd. Tel Beire vard
zaman Tatarlarn Maiperkat aldklarna dair haber geldi. Bun
lar burann emiri M e l i k E r e f 'i de ele geirmiler ve
Hanlar hanna getirmilerdi. O da onu ldrd. Maiperkata
E r e f ' in babasnin ahrlarna bakan A b d u l l a h tayin
olundu. Buralarda ei grlmemi ktlk oldu. Ktlk o kadar
iddetli idi ki burann nfusundan yalnz 100 kii sa kal
mt ve bunlar ancak ok byk glkle ehri zaptedebil-
milerdi. Maiperkat ahalisinden olup alevli bir frnn iinden
karlan yanm bir odun parasndan farksz bir hale gelen
A r d u bana unlar anlatt: Bir gn ocuklarmla birlikte
etle kaynatlm buday yemei zledim. Bu bir tencerelik
yemei 500 hristiyan zuzesine ok byk glklere katla
narak mal edebildim,,.
Hanlar han Frat getikten sonra Mardin emirine ha
ber gndererek nezdine gelmesini istedi, fakat emir bu arzuyu
yerine getirmee muhalefet etti. Bunun zerine Hanlar han
onun olu M e l i k M u z a f f e r 'e . haber gnderdi. nk
M u z a f f e r ile Musul emiri B e d r e d d i n ' n olu Halep hak
knda ona mracaat etmilerdi. Hanlar han M u z a f f e r ' e
u szleri syledi: Babana nasihat et de teslim olsun. Onun
isyan ederek helk olmasna raz olma,,. Gen adam babas
nn yanna gelince babas onu dinlememekle kalmad, ona
zincirler vurdu ve hapse att. Hanlar hannn gnderdii as
kerler Mardine kar ordugh kurarak harbe balad. an
yce olan Allah buraya veba musallat etmeseydi bunlar yl
larca dvseler de burasn zaptedemezlerdi. ehrin iinde
bulunan halkn birou Allahn iradesi mucibince helk oldu
576 AB U L - F A R A C TARH
lar. Sultann kendisi de lm olduundan olu M e l i k M u

z a f f e r kaleyi teslim etti. Hanlar han onu son derece izaz
etti, en yksek ereflere nil kld, ona kar sevgi duyarak
emirlie tayin etti.
K t B o a etraf dikkatle aratrarak M e l i k N s r ' m
lde saklanm olduu yeri buldu, ona kar bir kuvvet gn
derdi ve N s r yakalayarak huzuruna getirtti, daha sonra
onu byk bir dikkat iinde Hanlar hanfnn yanna gnderdi.
Hanlar han M e l i k N s r sevinerek karlad, ona izze
t- ikramda bulundu ve onu memleketine gndermei vad
etti.
Bu sralarda byk R a b b a n u n u n olu tabib byk
R a b b a n S i m e o n vefat etti. Kendisi Romaita kalesi ahali-
sindendi ve Hanlar han H u l a b u nun hizmetine girmiti.
ok alm ve son derece ilerlemiti. Hkmdarlarn oullan
ile kralieler tarafndan seviliyordu. kametghlar hkmdar
larn ikametghndan farkszd, baheleri, iftlikleri, emenlikler
iinde kuleleri vard. Yllk irad 5.000 dinar tutuyordu ve bu
irad Babil (Badad), Asur, Kapadokya ve Meragadan geliyordu.
Milletimiz onun sayesinde yardm gryor, alnn ykseltiyor
ve eref kazanyordu. Kilise heryerde istikrar bulmu ve hi
mayeye mazhar olmutu.
Daha sonra Msrda hkm sren Trk K o t a z. Hanlar
hannn gittiini, M e l i k N s r n yakalanarak ona gn
derildiini ve K t B o a ' nn yalnz 10.000 kii ile Filistinde
kaldn duyarak Msr ordularn toplad ve hareket ederek
Tabur da karsnda ve Baian ovasnda Tatarlar krlmlar
K t B o a ' n n kendisi harp meydannda maktl derek
oullan Araplarn 658 (M. 1259) ylnn 9 uncu aynn 27 inci
gn esir edilmilerdi.
Hanlar han keyfiyetten haber alnca hiddetlendi ve
Araplarn saltanatn kknden ykmaa karar vererek M e l i k
N s r ve kardei M e l i k T a h i r in ve yanlarnda bulunan
kimselerin kmilen ldrlmelerini emretti. Hdise Yunanllarn
1571 (M. 1260) ylnn 10 uncu, Arap aynn 20 inci gnnde
ve gnn 9 uncu saatinde, kamerin Hermi burcunda bulun
duu srada Nevehir vadilerinin birinde vukubuidu. Bunlardan
HUN H K M D A RLA RIN A GEEN XI. H N E D A N 577
hendese ve heyet limi M u h a i (e d d i n ) 1 kurtuldu. Bu zat

bana dedi k i 2 : M e l i k N s r birgn adrnda otururken
beni yan na ararak bana taliini hesap etmemi syledi. Daha
sonra leye doru Moollarn byk eflerinden biri geldi.
Yannda elli kadar Mool bulunuyordu. M e l i k N s r da
onu karlamaa kt. Mool efi ona u szleri syledi :
Hanlar han bugn byk bir iki ziyafeti veriyor. Kardein,
ocuklarn ve yanndaki eraf ile birlikte sizi davet ediyor,,.
Bunun zerine M e l i k N s r ilesi erknn ve yanndaki
eraf ald ve 20 kadar olan bu zevat atlarna binerek hareket
ettiler. ok gemeden 20 atl bizim adrlarmza geldiler ve
Atllarla limler gelsinler ve geride yalnz adrlar kuran hiz
metiler ile alar ve obanlar kalsn,, dediler. Atlarmza bi
nince bizi derin uurumlardan geirdiler ve Mool erafnn ka
rargh kurmu olduklar yere gtrdler. Yaklatmz zaman
bizimle konumaa baladlar. Derken Moollar anszn zerimize
sradlar ve ilerinden herbiri birimizi yakalad. Ben erafa
bakarak heyet limi ve semav ecramn hareketlerini anlayan
bir adam olduumu iaretlerle anlattm. Onlar da beni ard
lar ve aralarnda oturttular. Dierlerine gelince onlar biraz
teye gtrerek ldrdler. M e l i k N s r ile kardei ve
yanndaki asilzdeler de ldrlmlerdi. Fakat onun oullar
ldrlmemilerdi ve bugne kadar esir olarak yayorlar.
Daha sonra Moollar adrlarda kalan adamlar da getirdiler
ve onlar da ldrdler,,3.
Kublay Hann Moollar tahtna gemesine dair

Bu srada in, yahut Kata hkmdarlarnn byklerin
den biri olup M a n z a y a adn tayan zat Moollara kar
isyan etti. Denildiine gre bu zat 400 ehir sahibi olmak
dolaysiyle byk bir ordusu da bulunduundan M u n g a
H a n daha byk bir ordu toplayarak bu in hkmdar ile
1 j ,.JJ|LSa Bk. M uhtasar, s. 489 ( . R . ).

2 M ellif, M uhtasar d-dvel adl eserinde (S. 498.) M uhyidd in ile
M e rag ada b ulum u o lduu nu tasrih eder ( . R. ).
3 M u h tasa r cia (S. 490) u cmle de v a r d r . Benim vaziyetim i Hu-
lg y a a n la ttla r. Ben de M e rag ada rasathnede Hoca N asreddin hizm e
tine girdim . M elik N asrn iki olu da onun hizm etinde ka ld la r. ( . R).
A b u l - Farac Tarihi 37
muharebe etmek zere bizzat harekete mecbur oldu. M u n g a

H a n kendisinden daha kk olan Kublay birlikte alarak
inlilerin i memleketine gitmi, yerine en kk kardei
olan A r k B u k a ' y brakmt brakmt. M u n g a H a n ,
kral ile dvt srada fena bir tali eseri olarak bir ok
yedi ve bylee hayat son buldu. Bunun zerine kardei
K u b l a y , Mool ordularn alarak inlilerin i memleketlerin
den kt ve bunlarn d memleketlerinde H anbalk (P aik in
yahut Pekin) adn tayan byk ehirde ikamet etti. Kar
deleri de onun Han olmas zerinde anlatlar. Fakat kk
kardei A r k B u k a u szleri syledi: Saltanatn bana ait
olmas icap eder. nk M u n g a H a n harbe kt zaman
saltanat bana devretmiti. Hayat esnasnda da beni kendi
yerine geiriyordu,, . Bu yzden iki karde arasnda byk
kavga koptu ve bunlar 17 ene birok muharebeler yaptlar.
En nihayet kk karde malp edilerek yakaland ve ad
iitilmez oldu. Saltanat batan baa K u b l a y H a n 'a ait oldu.
Kendisi adaletli, dirayetli bir hkmdard. Hristiyanlarn dostu
idi. Her millete mensup bilgili adamlar, limleri ve tabipleri
taziz ederdi.
K o t az, K t B o a 'y ldrdkten sonra am, Halep ve
btn Suriyeye hkim oldu ve her ehre valiler ve kanuna
vkf zatlar tayin etti. Sonra Msr istil etmek 1 ve ordular
hazrlayarak Tatarlarn btn kuvvetleri ile karlamak zere
faaliyete geti. Yolda bulunduu srada ve Gazzeye var
d esnada B a y b a r s yani Byk Bundukdartn klesi
olan Kk Bundukdar kyam ederek ona kar geldi ve
onu ldrd. Sonra Msra gitti ve buraya hkim olarak
M e l i k T a h i r 2 R k n d d i n ad ile tannd. Bu srada
Sincar emiri A l e d d i n b. Musul emiri B e d r e d d i n
onun yanna kat ve Halebi ona verdi. Sahil boyunca yaa
yan Hristiyanlar B u n d u k d a r yznden birok eziyetler
ektiler ve ekmee devam ediyorlar. nk kendisi btn
kalelerine hkimdir ve hristiyanlarn elinde yalnz Akk,
Trablus ve Sur kaleleri kalmtr.
1 Esasen M s rda hkim dir. D o rusu, M sra dnerek . . . ek

linde olm ak lzm . M uhtasar A& da b y le a ir (B k. s. 491) ( . R .).
2 T ahir deil Z h ir olm ak icabeder (Bk. Muhtasar, s. 492) ( . R .).
HUN H K M D A RL A RIN A GEEN XI. H N E D A N 579
Yunanllarn 1572 (M. 1261) ylnn hull zerine Tatar

lar balarnda K u k a l a g a ( K u k a l e k ) N a v i n bulunduu
halde Suriyeye geldiler ve Kukalek, Emesaya kadar ilerleyerek
bu havaliyi ald ve ahaliyi ldrd. Btn Suriye halk Halebe
kam olduu iin Navin bunlarn dar kmalarn, herkesin
kendi ehir ve memleketinde ikamet etmesini istedi. Ahali bu
ekilde hareket edince bunlarn hepsini ldrd ve yalnz
Halep ahalisini hayatta brakt. Sonra hayatta kalanlara Siz
bizim dostumuz olsaydnz bizden kamazdnz,, dedi.
K u k a l a g a N a v i n , bunlar yaptktan sonra Suriye
den dnerek Frat geti. Msrllar da geri dnerek btn Su
riyeye hkim oldular. Bu senenin yaz mevsiminde Sincar emiri
B e d r e d d i n olu A l e d d i n Musul emiri olan kardei M e l i k
S a l i h 'e . Msrllarn yanndan bir mektup yazarak ona Msrlla
rn kuvvetlerinden bahsetti ve Musulu terkederek B u n d u k d a -
r n hemen yanma gitmei, nk B u n d u k d a r n Tatarlar
krmas zerine Asur hkmdar olmakla kalmayarak btn
arkn hkmdar olacan bildirdi. Birgn B e d r e d d i n ' i n
erafndan olan Y u n u s o l u , M e l i k S a l i Ain yannda otu
rurken onun oturduu seccadenin altna elini uzatarak kar
deinden gelen mektubu ekti, sonra ayaa kalkarak Nine-
vada olan Bet Aika adl kyne gitti. Salih bir mddet
sonra kardeinden gelen mektubu arad ise de bulamad. Fa
kat Y u n u s o l u nun onu alp gittiini anlad ve onun
peinden iki kle gnderdi. Y u n u s o l u bunlarn evine
varmalar zerine bana bir felket geleceini, S a l i h 'in
eline derse helk olacan anlayarak klelere hediyeler
verdi, bunlara arap kard ve Bu akam yeyin, iin, elenin;
sabahleyin hep birlikte Musula gideriz,, dedi. Kleler itiler
ve sarho oldular. Yunus olu da geceleyin kalkarak adam
larn ald ve atna binerek Barteli (Bar Telli)ye geldi. Sonra
burann hkimi olan H o u o l u A b d u l l a h ' a u szleri
syledi: Ahaliye haber ver, hepsi kasnlar. nk S a l i h
hristiyanlar ldrmek iin hazrlanyor. Kendisi de Msra
kaacak,,. Bura ahalisinden kudreti olanlar kalktlar ve Er
bile katlar.
Ertesi gn kleler uyandklar zaman Yunus olunu bula
maynca onun kendilerinden nce Musula gittiini sanarak bu
raya dndler ve vaziyeti S a l i h ' e anlattlar. S a l i h , Yunus

olunun Tatarlara gitmesinden ve oradan bir kuvvet getirerek
kendisini yakalatmasndan korkarak olu A l l m l k ile k
lelerini ald ve bu senenin mays aynda Suriyeye kat. Yolda
bulunduu srada kleleri arasnda kendine dair ihtilflar kt,
bunlar da onu brakarak Musula dndler. Musul ahalisi Mo
ollarn valisi olan Y a s a n ve emir ile gitmek istemeyen Ha-
rezmli T r k n H a t u n ile birlikte ehrin kaplarn bunlarn
yzne kar kapadlar ve bunlar birka gn ehre kar mu
harebe ile megul oldular. Bunun zerine aharsin yani Mu
suldaki arlarn drdncsnn ahalisi ismi Z e b a l a k o l u
olan bir adamla el birlii yaparak ehrin kapsn atlar. Bu
sayede A l a m S a n g a r ile onunla beraber olanlar ehre gir
diler. Y a s a n ile arkadalar katlar ve T r k n kaleye e
kilerek orada kald.
Geri dnen bu adamlar Musula girdikten sonra hristi-
yanlar iddetle tazyik ederek evlerini yama ettiler ve msl-
man olmayan her kiiyi ldrdler. Birok ihtiyarlar, papaslar,
iftiler dinlerini terkettiler ve yalnz S u v a y a d hnedanna
yani V a d h o k i ilesine mensup baz kimseler ile, kuyumcu
N a f i ilesine mensup baz kimseler kendi dinleri zere kald
lar. Nineva dndaki havaliye gelince M e l i k S a l i h in ka
mas zerine derhal Krtler geldiler, hrstiyanlar ldrdler,
Bet Kudidadaki hemireler manastrn aldlar ve memleket
halkndan burada gizlenmi olanlarn hepsini ldrdler. Bu
melun. adamlar M attai manastrna da giderek burada bin
lerce atl ve piyade halinde toplandlar ve 4 ay kadar rahip
lere kar harbettiler. Sonra bunlar baz yerlere merdivenler
kurarak surlar amak istedilerse de rahipler galip geldiler ve
bunlarn merdivenlerini yaktlar. Bunun zerine Krtler manas
trn stndeki dadan byk bir kaya paras kestiler ve onu
manastrn zerine yuvarladlar. Bu koca ta paras ikiye b
lnd ve biri sur zerinde bir rahne at, fakat bu rahnenin
iine bir yzn ta gibi saplanp kald. Dier paras sura
bir delik at ve iinden geti. Krtler de buradan ieri gir
mek iin tler. Rahipler ile buraya iltica eden yerliler id
detle mukavemet ettiler, talarla ve oklarla dvereK bunlar
ieri sokmak istemediler. Sonra duvarda alan delii derhal
HUN H K M D A RLA RIN A GEEN XI. HNEDAN 581
talarla ve kirelerle kapadlar. Bu mcadeleler arasnda Ar-

himandarit E b N a s r 'm gzlerinin biri kr oldu. Birka adam
ok isabetine urad ise de tekrar iyiletiler. Rahipler dv
mekten bitap dtkleri iin Krtlerden sulh istediler ve kilise
nin btn asklarn, perdelerini ve cihazlarn onlara vermei,
altn, gm ve mcevher toplama vad ettiler. Krtler Tatar
larn gelmek zere olduklarn duyduklar iin sulh tekli
fini sratle kabul ettiler ve manastrdan geni lde eya
aldlar. Aldklar eyann topu 100 altn dinar deerinde idi.
Sonra gittiler.
Bu srada Bet Sahraya ky halkndan bir ksm ile Nine
va ahalisinden olup Habhshushyatha manastrnda mahbus olan
Nineva yerlilerinden olan dierleri buradan ayrldlar ve Zab
nehrini geerek Erbile gittiler. Emir K u t l u B e y bunlar kar
lad ve dman tarafndan gelmi olduklar bahanesini ileri
srerek kadn, erkek .hepsini ldrd. A l a m S a n g a r , Mu
sula vardktan sonra tatarlarn Cezire tarafndan geldiklerini
duyarak harekete geti, bunlarla dvt ve maktl dt.
Tatarlarn bir casusu gelerek onlara u haberi verdi:
M e l i k S a l i h , Musula tekrar geliyor,,. Bu yzden Tatarlar
durdular ve M e l i k S a l i h ' i n gelmesine ve ehre girmesine
kadar Musula kar hareket etmediler.
Cezire emiri S e y f e d d i n kardei S a l i h in Suriyeye
katn haber alnca o da kamak iin hazrland. Musul emiri
N a r v i n bunu haber alarak onu yakalamak zere geldi. Ce
zire yerlileri olan halk onun aleyhinde toplandlar, onu ldr
mek istediler, o da byk glklerle kap kendini kurtard.
S e y f e d d i n hristiyanlar toplayarak hapishaneye kapad ve
bunlardan 2.000 altn dinar istedi. Bu hdise sann urucu g
nne tesadf etti. Hristiyanlar hayatlarndan midi kesmi bir
halde mahbus kaldlar. S e y f e d d i n askerleri arasnda birok
altn datm ve onun etrafnda 70.000 kadar Krt toplanarak
onu alp Suriyeye gtrmlerdi. Cezire emirsiz kalm oldu
u iin birinin ad i z a z B a s , dierinin ad M u h a m m e d
olan iki asker zuhur ederek burada hkim oldular. Bunlar H
ristiyanlarn 700 dinarn aldktan sonra, mahbus olduklar
yerden kardlar ve bunlarn iinden Tatarlarn yanma gidip
gelmekte olan birini ldrdler.
Bu srada madiye emiri ve B e d r e d d i n - in klesi olan

i z z d d i n A y b e y 3.000 kadar atl toplad ve Cezirede
hkim olmak zere geldi. cAmirli N u r i n 300 atl ile bunlara
kar hareket ederek Kardu dandan akan Depe nehri civa
rnda harbetti ve onu malp ederek kamaa mecbur etti.
Maiperkatta hkim olan A b d u l l a h burasn almak iin bir
defa geldi ise de imkn bulamad. Bu senenin yaz mevsimi
sonunda Konya sultan / z z d d i n eliler vastasyle vuku
bulan srara mebni Hanlar hanna arz- tazim etmek zere yola
kmaa hazrland. Yola kmak zere adrlarn Konya dnda
kurduktan sonra bir casus gelerek ona u szleri syledi :
A l y a j a k N a v i n , Aksaraya geldi. Kardein R k n d d i n
onunla beraberdir. P a r v a n a (dahi) yanlarnda bulunuyor.
Bunlar seni esir etmek iin harbedecekler ve sana zincirler
vurarak Hanlar hanna gtreceklerdir,,, i z z d d i n korkudan
titredi ve kurulan adrlarn terkederek oullarn ve ilesini
ald ve stanbuldaki Rum kral M i h a i l ' in yanna kat.
A l y a j a k N a v i n , R k n d d i n S u l t a n ' alarak Konyada
saltanat tahtna oturttu ve P e r v a n e de onun idaresini
ele ald.
Ayn yl iinde Msr sultan, rengi siyah olan ve halife
ilesine mensup olduu anlalan bir genci alarak kk bir
ordu ile Badad zaptetmek ve atalarnn tahtna oturmak
zere yola kard. Sonra Musul emiri M e l i k S a l i h 'e haber
gndererek Musula gelmesini ve tahtna oturmasn bildirdi.
nk bu srada u ayia yaylmt: Tatarlar muzmahil oldu
lar ve gkyznn kahryla yeryznden kalktlar. Kular da
gzlerini kr etti,,. Bu yle bir hikye idi ki bebekler bile ona
inanamazlard. Rengi siyah olan halifeye gelince Badad civa
rna vard zaman A l i B a h a d u r onu ordusu ile karlam,
onun askerlerini krm ve kendisini ldrmt.
M e l i k S a l i h ise birinci knunun 7 inci gnne msa
dif haftann 3 nc gn sabah Musula gitti. Moollar hris-
tiyan bir Mool olan ve son derece muhteem bir gen olan
S a m d a gu' nun kumandas altnda sratle geldiler. Haftann
nc gn afak skerken ve kamer arslan burcunda iken
ehri kuattlar. Bunlar ehrin dnda bir duvar ina ederek
HUN H K M D A RL A RIN A GEEN XI. HANEDAN 583
bunun zerinden iddetle muharebe ettiler. Muharebe yaz

mevsimine kadar srklendi ve ehrin iinde mthi bir ktlk
oldu. Herkes muharebeden bitap dmt. stelik mcade
lelerde halk yormutu. S a m d a g u bunlara teselli verici mahi
yette szler sylyor ve M e l i k S a l i h ' e iyiliklerde bulun
ma vad ediyordu. M e l i k S a l i h davullar, defler ve utlar
alarak ve canbazlar oynatarak S a m d a g u ile grmek zere
hareket etti. S a m d a g u nun tarafna yaklanca Mool asker
leri tarafndan kuatld ve Moollar ehre girerek her taraf
yama ettiler ve halk ldrdler. S a m d a g u , S a l i h in o
luna, yani A l l m l k e arap verdi ve onu sarho etti. Sonra
onu bacaklarnn ortasndan ikiye bldler ve ehrin kapsnda
astlar. Z e b a l a k olu M u h i nin kafas da kesilmiti. Amirli
Y u n u s o l u da Musulda hkim oldu.
Musul hdisesi son bulduktan sonra S a m d a g u Cezireye
kar hareket etti ve onun etrafnda bir duvar vcuda getire
rek harbe balad ve yaz gelinceye kadar btn k harbetti.
Bunun zerine ehrin dnda bulunan Cezirenin nastur
piskoposu H e t a n 1 u, Hanlar hanna, kimya sanatna vakf
olduunu ve istedii kadar kendisine altn yapabileceini anla
tarak Cezire halk iin bir pukdne (yani bir ferman) ald ve
bunun ile halkn selmetini temin ederek ehre geldi. E z a z
o l u onu ldrmek iin kalkt ise de efler buna msaade
etmediler. O da Hanlar hanna gidip daha yksek selhiyetler
veren bir ferman getirmei vad etti ve, giderek bir yarl
getirdi. Bu ferman, Cezire emiri S e y f e d d i n in klesi C e m a -
l e d d i n G l b a k (Glbey)n Cezirede hkmdarlk edece-
ceini, E z a z B a s ile ordu kumandan olarak yannda bulu
nan M u h a m m e d in pakodhe (yani kumandan) olacaklarn,
M a r H e n a n u nun mavir ve idareci sfat ile bir baba
gibi hareket edeceini bildiriyordu. H e n a n u Cezireye
gitti ve burada bulunanlarn kalbini honut ettii iin ehrin
kaplar kendisine ald. S a m d a g h u ehre girdi ve onun
emri ile Tatarlar bir saat iinde ukurlar kazdlar ve ehrin
dvarlarn ykarak buradan ktlar, Erbil havalisindeki ema-
meye giderek yerletiler.
Yunanllarn 1574 (M . 1263 ) yl balad zaman Cezire
emiri S e y f e d d i n klelerinden birini Msrdan Cezireye

hkim olan klemen C e m a l e d d i n G l b e y 'e gndererek
muayyen bir yerde gizlemi olduu altnlarn kendisine gn
derilmesini istedi. C e m a l e d d i n altnlar bulup kard ve bu
kleye verdi. O d a bunlar alarak Imadiyede bulunan z z d
d i n A y b e y 'e giderek efendisinin szlerini bildirdi. O da bu
adam alarak S a m d a g u ya gtrd. S a m d a g h u , C e m a
l e d d i n G l b ey ' i ard ve onu tevbih ederek dedi ki: Biz
seni hkmdar yaptk. Sen ise Msrdan gelen casuslar kabul
ediyor ve bu ii bizden gizli tutuyorsun,,. C e m a l e d d i n in
kr edince S a m d a g u , Msrdan gelen adam gsterdi, o da
Glbeyin sulu olduunu isbat ederek onun ldrlmesine se
bep oldu. Daha sonra S a m d a g u , Cezireye gitti ve buradaki
P a k o d he' leri ldrd ve H e n a n u hkm srd.
Yunanllarn 1575 (M. 1264) ylnda Musul emiri B e d r e d
d i n i n askerlerinden olup Erbilli olan Z e k i, Hanlar han nez-
dinde Musula hkim olan Y u n u s o l u nu hiyanet crm ile
itham etti ve u szleri syledi : Bu adam B e d r e d d i n ' in
hzinesinden altn alarak gizledi, bunlar alarak Msra kamak
istiyor. Ben bu srra vakf olduum iin bana zehir iirmek ve
ldrmek istedi. M u v a f f a k isimli ve Nisibli hristiyan tabip
beni tedavi edip kurtarmasayd muhakkak ki lecektim,,. Hanlar
han kzd ve Y u n u s o l u ' na dayak atlmasn emretti. Bu
adam dayak iin yatrdklar zaman gsnden bir kt dt
ve bu kdn iinde Kuranm u yetleri yazl idi : Onlarn
dilleri azlan iinde balanacak, ayaklarna zincir vurulacak
ve boyunlarna yular geirilecek ve biz sevineceiz. Hanlar
han bu szlerin ne demek olduunu sorunca, Y u n u s ol u-
nun dmanlar u cevab verdiler : Bunlar bu adamn size
kar yaptrd byleri anlatyor . Hanlar han da Yunus
olunun ldrlmesini emretti ve Erbilli Z e k i onun yerine
hkmdar oldu. Bu adama bir de 3Akil Kar (yani mzevvir)
deniliyordu, nk bu adam tbn-i Y u n u s ' un etini yemi ve
onu ldrmt.
Yunanllarn 1576 (M. 1265) ylnda Nineva orucu gnle
rinde Hanlar han H u l a bu bu dnyadan gt. Bu adamn akl
ll ve ruhunun bykl, hayret verici hareketleri baka biri
H UN H K M D A R L A R I N A GEEN XI. H N E D A N 585
ile llemez1. Yaz gnlerinde mutekit kralie T o k u z H a

t u n vefat etti. Btn dnyadaki Hristiyanlar, hristiyanlk dinini
muzaffer klan bu iki byk n snmesini byk teessrle
karladlar.
Hulabudan sonra Ab aka, Hanlar han oldu

lhan H u l a b u ' nun bu fni hayattan gt gnlerde
hkmdarlarn oullar ile Moollar, onun en byk olunun
tahtna gemesi zerinde anlatlar. nk Allahn ona idrak,
basiret, merhamet ve gzel bir huy ihsan etmi olduunu
grdler. O da tahta oturduktan sonra harplerde muzaffer ol
duunu, btn dmanlarn malp ettiini ve hkm altnda
olan btn milletler tarafndan sevildiini gsterdi. Yunanllarn
1576 ylna msadif bu ylda Antakyadaki Rumlarn patriki
Eftimius (Euthymius ) , M i h a i l P a l e o l o g o s un kzn
Hanlar han A b a k a ' y a getirdi. nk babas daha nce eli
gndererek onu istemiti. Kzn verildii ylda Kayserye var
masndan nce Hanlar han H u l a b u 'n u n vefatndan haber
aldlar ve geri dnmediler.
Ayn yl iinde S u l t a n z z d d i n stanbul havalisinden
kat ve buraya komu olan B a r a k a t hnedanna haber
gndererek vaziyetini bildirdi. Bunlar da onu yakaladlar ve
gtrdler. Kendisi hl oradadr.
Ayn yln yaz gnlerinde divan reisi A l e d d i n ' e
bir pukdne (ferman) gelerek onun Badadda mutlak h
kim olduunu bildirdi. Daha sonra divan reisi olan kardei
e m s e d d i n ' in ordughta esir tutulmu olduuna dair hay
ret verici bir haber yayld. Badad hkimi K a r a B u k a
derhal A l e d d i n ' i yakalad, austosun 20 inci gn kendi
saraynda hapsederek keyfiyeti kardeine bildirdi. Bunun
zerine bir ferman geldi ve A l e d d i n 'in izaz ve himaye
edilerek gnderilmesini bildirdi. Kendisi ile birlikte K a r a
B u k a ' nnktibi olan Ermeni genci s a k ile Maaddilerden
biri gnderildi. Bu Maadd Ben Aleddini karmak zere
1 M ellif, M uhtasar d-dveVde (S . 497) yle d iy o r : H u lg u , ha

kim , h a lm , dnceli ve b ilg ili bir a d am d . H uk e m ve u le m y severdi
( . R .) .
geldim,, demiti. Bunlar ordugha vardklar zaman M aadd

olan adama dayak atld, o da u itirafta bulundu: / o f b e
nim bu yalan sylememi istedi,,. Bunun zerine I s a k da,
Maaddilerden olan adam da ldrld ve bu sradan balaya
rak hristiyanlarm durumlar bozuldu.
Yunanllarn 1577 (M. 1266) ylnda Msr emiri B u n d u k-
d a r Kilikya kral Haituma haber gndererek kendisine ver
gi vereceini ve Suriye yolunu aarak memleketinden erzak
a la ca n b ild ird i. FZral T a ta r la r d a n k o r k m a k , y z n d e n b ir b a -
r anlamas yapmaktan ekindi ve bu yzden B u n d u k d a r
vakit geirmeksizin Kilikyaya gelmek zere hazrland. K
rat, Rum diyarna giderek ismi N a p h s h i 1 olan Tatarlar efine
mracaat edip yardm istedi. O da Hanlar hanndan pukdne
almadka gelemem,, dedi. Kiraln eli gndererek cevap bek
ledii srada Msrl askerler Kilikyaya saldrdlar. Kral ise
bu srada memleket dnda bulunuyordu. Bunun zerine kar
dei olan vekili ve iki kiraln olu
ile memleket eraf acele
ederek Msrllar karlamaa ktlar ve Servand kayasnn
civarnda harbe tututular. Ermeniler krlmlar ve bu havali
nin hkimi olup kiraln en byk olu olan L e o n bu yln
austos aynn 24 nc gnnde ve haftann 3 nc gnnde
esir edilmiti. Kiraln daha kk olu olan B a r o n T o r o s
ldrlm ve erafn gerisi kamlard.
Msrllar btn Kilikya havalisinde yayldlar ve birok
tahribat yaparak insan ldrdler ve ahaliyi esir aldlar. Bun
lar Sis ehrine ate salmlar ve byk kiliseyi ykmakla
kalmayarak, btn kiliseleri ykmlard. Kiliselerin yal
nz ikisi yani lhn anasna ait olan kilise ile M a r S a zu-
m a o\l unun kilisesi kurtuldu. nk bunlarn binasnda
ahap yoktu. Msrllar Mopsuestiay, Ayas ve Adanay tahrip
ederek sonu gelmeyen surette erkek ocuklar ve kzlar esir
aldlar. Bunlar Tarsusa gelmediler. Msrllar Paksemat manas
trna ate saldiarsa da Gvihat manastrna dokunmadlar.
Burada arapa bilir bir rahip bulunmas bu manastrn yaklma
sna kar gelmi ve bu rahip Msrllara kar tevazu gster
miti. Bu yzden Msrllar onun ahsna da, manastrna da
1 M uhtasar d-dvelde (S. 498) arapcas yledir : (. R .) .

HUN H K M DA RLA RIN A GEEN XI. H N E D A N 587
dokunmadlar. Fakat bu havalide 20 gn kalarak yamagerlik

ettiler, etraf yakp yktlar, nihayet gittiler.
Onlarn gitmesinden sonra kral H a i t u m Tatarlardan ve
Rum diyar ahalisinden bir ordu ile geldi ise de bunlar zarar
larn telfisine alacaklar yerde Msrllardan arta kalan ey
leri yama ettiler. Bunun zerine kral H a i t u m olunu kur
tarmak kaygsna dt ve olunu kurtarmak iin Msrllara
altnlar ve kaleler vermei vad ettiinden Msrllar u cevab
verdiler: Biz sizden tatarlarn elinde bulunan ve ismi S e n k u r
A k a r yani kzl sal adam olan dostu istiyoruz. Bu adam
kurtarp gnderin ve olunuzu alm *.
Bu srada Rum diyar sultan R k n d d i n kendisini sal
tanat tahtnda salamlayan P a r v a n a (Pervane)y ortadan
kaldrmak istedi. Halbuki bu P e r v a n e ' nin hkmete ettii
iyilikler ve gzel hareketler etrafa yaylmtr. Pervane keyfi
yetten haberalnca R k n d d i n ' in yanlarnda bulunduu
srada Mool erafn ikaz etti ve bir adam ikna ederek R k-
n d d i nin yatt adra gnderdi. Bu adam R k n d d i n ' in
boynuna bir kemend att, onu bodu, sonra onu dar kar
dlar ve gmdler ve onun yerine henz 4 yanda bir ocuk
olan olu G y a s d d i n ' i tahta oturttular. Bu sene iinde
N s r (Rdi ?) d d i n P a p a (Baba) ordughtan bir pukdne
getirerek Erbilli Zekiyi ldrd ve onun yerine Musulda
bkm srd.
Yunanllarn 1578 (M. 1267) ylnda kral Haitum Musula
geldi ve buradan hareketle Hanlar han A b a k a 'y a biat etmek
zere gitti. Kral Msrda esir olan olu yznden Hanlar
hannn karsnda alayarak olunun yerine kzl sal S e n-
k u r u istedi. A b a k a ona acyarak u szleri syledi: Bu
adam hali hazrda yaknlarda deildir, fakat sen memleketine
dn, ben de onu getirtir ve sana gnderirim,,. H a i t u m da
han brakarak geri dnd.
Bu srada Rum diyarnn idaresini elinde bulunduran
P e r v a n e , kral H a i t u m un kzn almak suretiyle arada
mnasebet tesis etmek istedi ve bu meseleyi Ermeni bir rahip
1 K ra l da bu ekilde hareket etti ve o lu n u k urta rd . Bk. M uhta

sar d-dvel, s. 499 ( . R .) .
olan ve kral tarafndan Tatarlara eli olarak gnderilen P ar-

s i t i a at. Bu budala da ona u fikri verdi: Kral memleke
tinizden gemek zere buraya geldii zaman ona hrmet
gsteriniz ve kz ondan isteyiniz. O da, onu sizden esirge
mez,,. Bunun zerine kral, ordughtan dnerek Karataydaki
hana indii ve burada bir gece kald srada P e r v a n e Rum
diyarnn btn eraf ile birlikte gelerek kirala son derece
kymetli hediyeler vermi ve kzn istemiti. P e r v a n e kz
isteyince kral u cevab verdi: Kzmn kardei esir yaad
mddete bize dn yapmak yakmaz,,. P e r v a n e kzn
kardei geri gelinceye kadar bekledi, fakat kiraln kz bu
srada vefat ettii iin onun da fazla beklemesine hacet
kalmad. Bu yzden rahip Parsih de hiddetine kurban gitti.
Yunanllarn 1578 (M. 1267) ylnda Musuldaki Msrl
fakih cA l a m r - R i a s e yakalanarak eyll aynn 29 uncu g
nne msadif haftann ikinci gn mahpeste katledildi.
Yunanllarn 1579 (M. 1268) ylnda S e n k u r A k a r
Semerkanddan getirilerek kral Haituma gnderildi, o da
onu Msra gnderdi. Ayn yln 40 gnlk orucu srasnda
Nasturlerin katolikusu olan M a r D e n h a senelerce nce ms-
lman olan Tagrit ahalisinden birini alarak onu Diclede vaf-
tizlemek istedi. Badad ahalisi keyfiyyetten haber aldlar ve
divan reisi A l e d d i n e kar byk bir grlt kopardlar. O
da katolikusa mteaddit defalar eraf gndererek bu adam is
tetti. Katolikus bu adam vermek istemediinden ahali hiddetten
kprdler ve katolikusun ahaptan olan evine ate saldlar,
sonra katolikusu ldrmek zere dvarlar trmandlar. Divan
reisi keyfiyetten haber alarak katolikusu sularn akt taraftan
gizlice sarayna alarak onu kurtard. Katolikus da ordugha
mracaat ederek ikyet etti, bunun zerine eliler geldi ve
onu alp ordugha gtrdler. Katolikus ikyet edince hi
bir kimse onu dinlemedi, o da buradan Erbile dnd ve bu
rann kalesinde bir kilise inasna teebbs ederek burada
ikamet etti.
A ntakyann zaptna dair

Ayn yln haziran aynda Msr hkmdar olan B u n
d u k d a r Suriyenin Byk Antakyasna kar ordular gn
HU N H K M D A RLA RIN A GEEN XI. HNEDAN 589
dererek burasn mdafaa edecek kfi kuvvet bulunmamas

yznden ehri kl ucu ile zaptetti. ehrin iindekiler sulhan
teslim olacak derecede idrk sahibi kimseler deillerdi. Bu
yzden Msrllar ehre girdiler, ehrin iindeki btn erkekleri
kestiler, mehur kiliseleri yktlar, kadnlar, erkek ve kz o
cuklar esir alarak burasn bugne kadar harabe ynlarn
dan ve bir lden ibaret braktlar.
Ayn yln yaz mevsiminde A z i z M a r yani Cezire pis-
kaposu H e n a n o yakaland ve onun ldrlmesi iin bir
ferman karld sylendi. Nitekim bu adam klca deil
fakat uzanarak tefekkr ile megul olduu srada byk bir
tan kaldrlarak arkasndan bann zerine atlmas ile ld
rlmt. Daha sonra kafas kesilmi ve Cezire ehrinin kaps
zerine aslmt. Onun bana bu belnn gelmesine sebep,
dnya ilerine dalmas ve bir hkmdar olmak istemesi idi.
Kendisi birok utandrc hareketlerle de itham edilmiti.
Bu sralarda Msrllar, varidat reisi Kral H a i t u m olu
L e o n 'u babasnn yanma gnderdiler. O da bu yln temmuz
aynda Kilikyaya gelerek babasna ve btn Hristiyanlara
teselli verdi. Kral H a i t u m Badadda bulunan Hanlar hanna
tazimatn sunmak zere gitti, olunun kurtulmas yznden
kranlarn sunduktan sonra olunun memleketi idare etmesi
ve kendisinin de yall ve zaiflii dolaysyle huzur iinde
yaamas iin bir ferman ald. Hanlar han Leonun tahta ge
mesi iin icabeden emirleri verdi.
Yunanllarn 1580 (M. 1269) ylnda nisan aynn 17 inci
gnnde, haftann 4 nc gnn ilk saatinde Kilikyada id
detli bir zelzele oldu ve Servand kalesinin kayasn ve Ama-
osu ve Haruta kayasn, Ermenilerin byk manastrn, yani
K ral Balut manastr n tahrip etti. Bu felket srasnda 8.000
kadar kii helk oldu. Temmuz aynda varidat reisi Kral zde
Leon hanna arz- tazimat etmek zere hareket etti ve ok iyi
karland. Onun, babas yerine saltanat idare etmesi karar
latrld.
Yunanllarn 1581 (M. 1271) ylnda Msr hkmdar Fi
listine gitti ve Ekrad kalesine kar bizzat ordugh kurarak
burasn kl kuvveti ile zabtetti ve kalenin iinde bir kimseyi
ldrmeyerek burada yaamak isteyenleri yerlerinde brakt ve

gitmek isteyenleri Trablusa gnderdi.
mutekit hkmdar H a i t u m gsnde patlak veren irinli bir
apse yznden vefat etti. Ayn yl iinde ba papaslar ve e
raf Tarsus ehrinde toplandlar ve tac olunun basma geir
diler ve onu kral iln ettiler.
Daha sonraki oru mevsiminde Ismailler, divan reisi
A l e d d i r i l Badadda at srtnda gezdii srada yakalaya
rak bakladlar, fakat onu ar bir surette yaralayamadlar.
I s m a i l l e r yakalanmlar ve zalar paralanmt. Araplar
bu srada bunlarn hristiyan olduklarn ve katolikus tarafn
dan gnderilmi bulunduklarn bildiren ayialar yaydlar. Bu
yzden Badadda bulunan mukaddes adamlar, rahipler ve
balca ahslar yakalanp hapse atldlar. Erbil emiri K u t l u
B e y de katolikusu ve mukaddes adamlarn yakalayarak hap
setti. Bunlar btn oru mevsimini byk mihnetler iinde ge
irdiler. Nihayet Allah onlara yardm etti ve ordughtan gelen
bir ferman ile serbest brakldlar. Katolikus bu sradan ba
layarak Azerbaycandaki Enu ehrinde ikamet etmektedir.
Yunanllarn 1583 (M. 1272) ylnda Kilikyadaki Rum
asilzdeleri yeni kral L e o n 'a kar hinane bir surette hare
ket ettiler. Halk bu hiyaneti sezerek bunlarn banda bulunan
B a r o n u yakaladlar. B a r o n un arkadalar keyfiyetten haber
alarak kalelerin birine katlar ve Rum diyarna haber gnde
rerek yardm iin gelmelerini ve kaleye kar karargh kurdu
ve ierde bulunan Ermeniler Rum asilzdeierini yakalayarak
bunlar hkmdarlarna teslim ettiler. O da bunlarn hepsini
ldrd. Bundan baka Anazarba ehrinin kalesinde bulunan
Bihram da ldrd. nk bu adamlar bu kaleye katklar
zaman kral Antakyadaki Rum patriini bunlara gnderdi, o da
sulh iinde teslim olduklar takdirde kendilerine dokunulmya-
cana dair yemin etti. Fakat patrik bunlarn yanna gidince
teslim olmamalarn, nk teslim olurlarsa kiraln yanna d
nerek kirala u szleri syledi : Bunlar beni dinlemeyerek
teslim olmadlar,,. Kral da vaziyeti anlad iin bu adamlar
ldrdkten sonra patriki yakalayarak stanbul kiralna gn
dermek ve kiraln verecei hkm beklemek istedi. Patrik,
H UN H K M D A RL A RIN A GEEN XI. H N E D A N 591
stanbula gtrlmek zere askerlere teslim olunmu, bunlar da

onu Ayas ehrine gtrerek deniz kysnda ona bir adr
kurmulard. Askerler daha sonra gda maddeleri almak zere
ehre gitmiler ve akama kadar arap imekle vakit geirmi
lerdi. Patrik de civarda yaayan Rum denizcilerine bir mektup
yazarak bunlar arm ve karlarnda alyarak askerlerin
onu stanbula gtrmiyerek Ermenilere ait deniz kysnda
brakarak lmne sebep olmak istediklerini sylemiti. Rumlar
patriin haline acdklar iin kk bir kaya aldlar ve onu
Rum diyarndaki Trklerin yanna gtrdler.
Bu srada Ermeni kral L e o n babasnn Pervaneye ver
mek istemedii kzkardei yerine bir cariyeden hasl olan kzn
Pervanenin oluna verdi ve bylece aralarnda samim bir dost
luk kuruldu.
Yunanllarn 1584 (M. 1273) ylnn 18 sonknun gnnde
ve haftann 4 nc gecesinde Azerbaycan ehrinde ve bilhassa
Tebriz ehrinde iddetli bir zelzele oldu ; bu yzden saraylar,
camiler, stun balar ykld. Fakat Allah bizim kilisemizi ko
rudu ve bu kilise asla sarslmad ve yinlerin icras bir lhza
durmad. Rumlar, Ermeniler, Nasturler ve bizim btn cemaa
timiz burada toplandlar. Fakat onbinlerce Arap ehrin dndaki
bahelerde adrlar kurdular, burada 2 ay kadar kaldktan
sonra tekrar ehre dndler. Bu zelzele srasnda 250 kadar
Arap lmt.
Bu senenin yaz mevsiminde Suriyenin ekya eteleri
Ayntabdan ve Biradan K laudia (Claudia) ya geldiler ve yl
drm srati ile memleketi aarak hududuna vardlar, kadnlar
ve bir sr gen erkekleri esir ederek gittiler. Bunlar geceleri
kalmayarak gndz hareket ediyorlard.
Biz bu sralarda S a w m a o l u manastrna gitmek zere
hazrlanmtk. nk vukubulan hdiseden ancak bu havaliye
yaklatktan sonra haber alm ve buralarn doluya tutulmu bir
ba gibi dpedz bir hale geldiini grmtk. S e r g i u s manas
trnda oturduumuz srada manastrdan 30 kadar silhl rahip
geldi ve bizi alp manastra gtrdler.
Yunanllarn 1585 (M. 1274) ylnda Hanlar han birok
askerler ile Badada geldi. Burada yoksuzluk vard ve gda
maddeleri ndirlemiti. stelik ekirge de musallat olmutu.
Bu senenin 40 gnlk orucu srasnda Musul civarindaki Mihail

manastrndaki Nastur bir rahibin bir Arap kadn ile gayri
meru mnasebetlerde bulunduu kefedilmi, o da dinini ter-
kederek mslman olmutu. Bu hdise yznden Hristiyanlar
ok strap ektiler ve kederlendiler. Bunun zerine bu
manastra mensup olan rahipler ile mslman olan rahibin z-
hid amcas bu zillete ve enaata tahamml edemeyerek keyfi
yeti Mool ordular kumandan Tarpaiye bildirdiler. O da
kalkp Musula geldi ve mslman olan rahibi ldrecekmi
gibi hiddetle yakalad. Musulun Arap halk bu hali grerek
hrslandlar ve bu yzden byk bir kalabalk sopalar ve fe
nerler tayarak sarayn kaps nnde biriktiler ve Moollara
kar ar hakaretler yadrdlar ve mslman olan adam ser
best brakmad takdirde Tarpaiyi ve yannda bulunanlar
ldreceklerini syleyerek tehditler yadrdlar. Moollar kork
tuklar iin rahibi serbest braktlar, Araplar da onu alarak bir
ata bindirdiler ve Musul ehrinde dolatrdlar. Bylece hristi-
yanlarn kederi eskisine nisbetle kat kat artt.
Bu sralarda Erbil hristiyanlar Hosanna bayramn tesid
etmek istedilerse de Araplarn buna mani olmak istediklerini
anlyarak hristiyan olan ve kendilerine yakn bir yerde bulu
nan baz Tatarla yardm iin ardlar. Bunlar geldiler ve
mzraklarnn ularna halar diktiler. Nasturlerin metropol de
atlar srtnda nden giden Tatarlarn peinden btn cemaati
ile birlikte yola kt. Bunlar kalenin karsnda grnnce
Arap cemaatleri toplandlar ve ellerindeki talar Tatarlarn ve
hristiyanlarm zerine attlar. Bunlar da daldlar ve her hrs-
tiyan bir tarafa kat. Bundan sonra Hristiyanlar birka gn
bir yere kamadlar. Bu hdise de. her yerde bulunan hristi-
yanlar mahzun etti.
Bu yl iinde Iranl feylesof H c e N s r 1 vefat etti.
nl ve hretli bir adamd, ilmin her vadisinde teferrd et
miti. Bilhassa riyaziyatta ok yksekti. Kendisi yldzlar ta
rassut iin letler yapm ve skenderiyede Batlamyus tarafn
dan yaplan harikulde byk tun kreden daha hayret ve
rici kreler vcuda getirmi ve yldzlar tarassut ederek bun
H UN H K M DA RLA RIN A GEEN XI. HANEDAN 593
larn hareketlerini tarif etmiti. Azerbaycan ehirlerinden olan

Meraga da muhtelif memleketlere mensup zeki adamlar onun
etrafnda toplanmt. Btn Badad ve Asurdaki medreselere
ve ilim ocaklarna aid btn evkaf onun idaresi altnda bu
lunduundan kendisi buralara kifayet edecek muallimler ve
talebelere hisselerini gnderiyordu ve btn bu yerleri ziyaret
ediyordu. Kendisi bu sralarda muhtelif yerlere gitmek zere
Badad ziyaret etmekte olduundan burada vefat etmiti.
Baz kimseler onun kr olduunu yazyorlar. Kendisi birok
eserler yazmtr. Bunlarn bir ksm retorik ile tabi ve lh
ilimler hakkndadr. Oklid ile Magisti kemali dikkatle tertip
etmiti. Farsa ile bir kamus yazarak, amel felsefeye mteallik
Efltun ve Aristonun szlerini bu eserde izah etmitir. Ken
disi eski filosoflarn dncelerine bal idi ve yazlar ile on
lara kar gelenlerle mcadele etmiti.
Yunanllarn 1586 (M. 1271) ylnn ilk knun aynda Mu
suldaki baz fena adamlar geceleyin yahudi bir kuyumcunun
kapsn aldlar, kuyumcu bunlara Ne istiyorsunuz?,, deyince
u cevab ald : Biz gen adamlarz, yiyecek satn almak ze
re sizden para istemee geldik,,. Yahudi sordu: Ka para
istersiniz?,,, onlar da cevap verdiler: 20 zuze,.. Yahudi kor
karak istediklerini getirdi ve paray kapnn iindeki bir de
likten vermek istedi. Bunlar raz olmadlar ve Kapy a de
diler. Meseleyi bir saat kadar mnakaa ettikten sonra bunla
rn bir ksm dvarlar trmanarak dama ktlar, evin iine
inerek kapy atlar ve hepsi de ieri girdiler. Bunlar yahudi-
ye ikence ederek btn servetini gstermesine sebep oldular.
Sonra onu ldrmek zere ellerini uzattklar zaman kars
araya gerilerek hrszlara yalvarmaa balad ve Bu adamn
genliine acynz ve beni onun yerine ldrnz,, dedi. Bu
kat yrekli melun adamlar u cevab verdiler: Seni de, onu
da ldrrz ve kocasn ldrdkten sonra onu da bak
layarak yar bir halde braktlar ve servetin byk bir
ksmn alp gittiler. Gn doup herkes geldii zaman yahu-
dinin l ve karsnn son nefesini vermekte bulunduunu
grdler. Kadn da hdiseyi anlattktan sonra gnn 9 uncu
saatine doru ld.
Abu l- F a ra c Tarihi 38
Bu srada saylar 30a varan Arap fa k irle ri Suriye tara

fndan Kilikyaya gelerek Tarsusta gml olan halife Memu-
nun kabrini ziyaretle feyiz kazanmak istediler. Bu srada, Msr
hkmdar B u n d u k d a r n da bunlarn arasnda bulunduu
ve kyafetini deitirerek dier memleketlerin ahvalini tetkik
etmek istedii sanld. Kilikya hkmdar da bunlar yakalaya
rak byk bir kaleye hapsetti. ayia Msra varnca sk sk
eliler gelip kimlerin mahbus olduklarn aratrmaa baladlar.
Bu yzden phe teeyyd eder gibi oldu ve kral L e o n bun
lar tahliye etmek istemedi. Msrllardan bir ordu toplanm
ve byk oru gnlerinde Kilikyay istil etmiti.
Yunanllarn 1586 (M. 1275) ylnda 500 atl ile Ermeni-
lerden mteekkil bir ordu Msrllarla harbe tutuarak bunlar
kamaa mecbur etti. Fakat bunun zerine 8.000 kiiden mte
ekkil kuvvetli bir ordu topland ve bunlar zavall memleketin
zerine ullandlar. Askerler martn 25 inci gnne msadif
haftann ikinci gnnde Ayaa vardlar ve burada bulduk
larn ldrdler. nk yakn olan kk adadaki ahalinin
ou buraya kamlar, fakat Mrl Araplardan kurtulmakla
beraber Frank ekyasnn eline dmler, Franklar bunlarn
btn eyalarn yama etmiler ve abalarn dahi alp gtr
mler, fakat bunlar ldrmemilerdi. Daha sonra Msrllar
haftann 3 nc gn Ayatan Mopsuestiaya sratle geldiler,
birok kanlar dktkten sonra burasn kmilen yarattlar ve bir
kpry aarak btn bu havalide yayldlar. Bunlarn bir ksm
Tarsusa gittiler ve Araplarn bayramna msadif cumartesi gn
buradaki kulede namazlarn klarak Krikusa kadar ilerlediler
ve rastgeldiklerini ldrdler, yama ettiler ve yaktlar. Bunlarn
bir ksm Sise kadar ilerlediler, fakat burada bir tek adam bula
madlar. nk herkes kaleye iltica etmiti. Onlar da burasn
para para yaktlar.Paksimat manastrnda 25 rahip ile muhteem
bir ihtiyar olan ve mteveffa Patrik Mar Ignatiusun akrabas
olan R a b b a n S a l o m o nu ldrmler, manastra ate vermiler
ve Guihat manastr ile Ermenilerin ve Rumlarn dier manas
trlarn ve Sis ehrinin havalisinde bulunan patrikimizin kk
manastrn yakmlard. Bunun zerine patrik, Bahga kalesine
kat ve bu hdiseler geinceye kadar bir mlteci olarak
orada kald.
Msrllar Beyaz Septe kadar bu memlekette kaldlar.

Sonra birok ganimetler alarak ilerlediler. ldrlenlerin says
60.000 e varmt. Esir olarak gtrlen kadnlar ile ocuklar
ise saylamayacak derecede oktular. Buralarda 10.000 kadar
Trkmen bulunuyordu. Bunlar da hristiyanlarn mallarn b
yk tahribata urattlar. Msrllar, hcum edince kral hepsini
ldrd, ilelerini esir etti ve mallarn yama etti.
Ayn yl iinde Trablus prensi B a i m o n d (Bohaimond)
vefat etti ve olu yerine geti. Asilzdeler Kbrs prensinin
babas olan, yal ve akll bir zat saylan S i r H a r r i yi ge
tirterek gen adamn yetitirilmesini ve memleketinin idaresini
ona emanet ettiler.
Bu srada Musul havalisindeki Krtlerin peygamber say
dklar e y h A d i y in oullar olan iki karde kavgaya tutu
tular. Bunlarn biri Moollardan bir zevce ald iin, dieri
korku iinde idi. Onun iin 400 kadar kiiden mteekkil
ilesini ve akrabasn alarak koyunlar, inekleri ve atlar ile
birlikte Suriyeye kat. Hristiyanlar bu adamn yurtlarndan
geerken kendilerini ldrp mallarn yama etmesinden son
derece korkmulard. Fakat bu adam bir kimseye zara do
kunmadan geip gitmiti. Onun gitmesinden sonra bir takm
ekya geldiler, Nineva havalisinde bir ky olan Bet Takuru
aldlar. Kyller bunlarla iddetli bir muharebeye tutuarak
ekyann on kadarn ldrdler ve kyllerden be kii ld
rlerek yedi gen kadn ve gen erkek kaldrlp gt
rlmt.
Yunanllarn 1587 (M . 1276) ylnn ilk terin aynn
3 nc gnne msadif haftann 5 inci gn Artestia, yani
Ercite iddetli bir zelzele oldu ve kuvvetli surlar ile btn
binalar ykld ve ahalinin byk bir ksm helk oldu. Ayn
hdise Halat ehrinde vukubudu, yalnz buradaki zelzele
gnn 9 uncu saatinde hissolundu. Burada da geni tahribat
oldu, fakat bu tahribat Erciteki tahribat derecesinde geni
deildi. Bu srada Kilikyadan Rum diyarna gitmekte olan
Hristiyanlara ait byk bir ticaret kervan 300 Trkmen
atlnn taarruzuna uram, bunlar en mehur hristiyan tacir
lerinden 80 kadarn Heraklia ehri civarnda ldrmler
ve bunlarn mallarn allp gtrmlerdi. H a d i r i olu Isa
ilesine mensup olan tacirlerden biri ile beraber 120 bin Sur
dinar bulunmakta idi. Btn kervandan yalnz 4 Arap devesi
kurtulabilmiti.
Ayn yln knda 70.000 Mool askeri toplanarak Bira
kalesini almak zere yrdler. Fakat iddetli karlarn ya
mas ve ac souklarn balamas yznden muvaffak olama
dlar. Bunlarn ou atsz kaldklar iin yaya olarak dndler.
Byk A b a t a i N a v i n bunlarn banda bulunuyordu. O da
Asura vard zaman iddetli souk yznden hasta d
mt. Bu askerlerin geri dnmesi zerine Trkmenler ileri
atldlar, byk kuvvetler ile hareket ettiler ve bunlara Msr
ordusuna mensup 1000 atl katld. Bunlar Mara tarafndan
gelerek Kilikyann dalk taraflarna gitmek istediler. Kral
L e o n buna kar Ermenilerden bir ordu toplad ve onun
bana amcas olan B a r o n S i n b a t ' ve sair eraf geirdi.
Bunlar Trkmenler ile Mara civarnda 40 gnlk orucun
mukaddes oru gnlerine msadif 3 nc cuma gn harbe
tututular. Ayn gn kiraln amcas olan Baron Sinbat ile
dier eraf yani Harbizag (?) prensi ile en mehur adamlardan
13 kii ve 300 atl maktl dtler. Trkmenlerden de
biroklar ldrldler ve bunlar memlekete giremiyerek geri
dndler.
Bu hdiselerin vukuundan evvel, yani bu orucun ilk cu
martesine msadif haftann drdnc gnnde ve ubat aynn
17 inci gnnde (Yunanllarn 1587 si, M. 1276) Musul ve
Erbilde ve bunlarn etrafnda boralar koptu, rzgr krmz
kumlarla o derece ykl idi ki herkes gnn 3 nc saatinden
9 uncu saatine kadar yan bandaki kimseyi gremiyecek hale
geldi. Herkes dehet iinde idi. Ercite olduu gibi bir rzgr
tufan ile, yahut bir zelzele ile ortadan kalkacaklarn sanyor
lard. Halk bu yzden evlerinden dar karak geceyi ovada
geirdiler ve rzgrn yavalamas zerine evlerine dndler.
Oruca girmee tekaddm eden ller haftasnda rzgr yine
birok kumlar tad, fakat bunlar ilk nceki kadar mebzul
deildi.
Bu srada ismi B i a r olan kt ve kan dkc olup
100 yama varm bir ihtiyar olan Zait kalesi emiri, Msrllar
tarafna kamaa karar verdi. nk Erzincan ehrinin byk
bir adam olan ve Hnlerin kral tarafndan sayg gren Erme

ni piskaposu M a r S a r k i s'e kar dmanlk hissediyordu.
Onun iin bu adam ldrp kamaa karar verdi ve bu ii
yapmak iin hr adamlarndan bazlarn yanna alarak Erzin
can havalisine gitti. B i a r piskaposun bir manastrda bulun
duunu ve Hosanna bayram iin hazrlandn haber alarak
onu yolda bekledi. Mukaddes adam haftann 2 inci gn ehre
gitmek zere kalkt zaman byk ve mehur bir adam olan
olu da yannda idi. Olu mukaddes adam olan babasna u
szleri syledi: Siz ehre gidiniz, bense bir kye giderek
megul olacam ve orada yaplan bir kiliseyi takdis edece
im,,. Babas ona buraya gitmek iin izin verdi ve olunun
uzun mddet kalmamasn syledi. Bunlarn ayrlmalar zerine
3 Trk atls geldiler ve mukaddes adamla bulutular. Bunlar
atlarndan inip onun elini pmek zere ilerlediler. Bunlar ona
Bir eli geldi, sizinle 'olunuzun yarl (yani Mool fermann
veya dar emirnmeyi) okumanz istedi. Mukaddes adam u ce
vab verdi: Olum bir kye gitti, fakat ben geleyim,,. Bunlar bir
mddet ilerledikten sonra 200 Trk atlsnn taarruzuna uradlar
ve neticede mukaddes adam ile ihtiyarlardan, rahiplerden ve kle
lerden mteekkil olup yannda bulunan 38 kii ld. Mukaddes
adamn ba kesilmi, sonra ky zaptedilmi ve olunun bulun
duu kilise kuatlmt. Bunlar kiliseye girince mukaddes adamn
olunu bulamadlar. nk kilisenin iinde bir yn buday
bulunuyordu ve kendisi bunun iine saklanmt. Bunlar geri
dnmek isteyince bu melun kfirlerden biri Evvel u yna
ate verelim de yle gidelim dedi. Yna ate verildikten
sonra gen adam yar diri bir halde kt. Trkler ona sordu
lar : Baban nerede ? ; o da u cevab verdi ehre gitti .
Bunun zerine babasnn kesik ban nne attlar. Gen bu
kafay grnce bir lk kopararak babasnn ba zerine
dt. Onlar da onun dmesi zerine vcudunu para para
ettiler.
Bu hdiselerden sonra B i a r nmndaki kt adam
oullarn ve btn askerlerini alarak Msr hkmdarnn ya
nma gitti. Rum diyarnn idaresini elinde bulunduran P e r v a n e
Moollarn Msrllara kar temayl gstermekte olmasnn
phe uyandrmasndan endie ederek Sultan R k n d d i n 'in
kzn ald ve Hanlar hanna hizmet etmek zere gtrd ve

u szleri syledi : Msrllarn gelip bu kz ele geirmek
istediklerini haber aldm. Onun iin acele ederek onu buraya
getirdim,,. Tatarlarda bu yzden ona teekkr ettiler. P e r v a -
n e u szleri de syledi: Bizim emirlerimizden olan H a t r
o l u Rum diyar, prensi olan G y a s d d i n namndaki genci
alarak Msra kamak niyetindedir. Bana bir ordu verin de
onu hemen yakalyalm,,. Bunun zerine Hanlar hannn kk
kardei K u n g u r t a y onunla beraber hareket etti ve bunlar
H t r o l u ile gen sultan Filistin ovasnda buldular ve
Suriyeye kamak istediklerini grdler. K u n g u r t a y , H t r
o l u n u ldrdkten sonra sultan P e r v a n e ' ye teslim etti,
o da onu tekrar saltanat tahtna oturttu. Bylece P e r v a n e
Tatarlar tarafndan ok byk adam saylr oldu ve kendi
lerine gsterdii samim sevgi yznden son derece sevilir bir
adam oldu.
Bu srada Erbil kylerinden Bar Kavta yerlisi olan byk
bir hristiyan tccar, yani A l e m d d i n Y a k u b , K u b l a y
H a n 'a arz- hrmet ederek dn srasnda Horasan yollarnda
vefat etti. Bunun zerine kendisine refakata memur edilen ve
Uygur milletine mensup erefli ve byk adam olup zhidne
bir hayat sren A m u t tacirin oullarn alarak Hanlar han
Abakaya arz- tazimat etmek zere alp gtrd. Hanlar han
bunlar nezaketle karlad ve en byk olu olan M e s ' u d ' u
Musul ve Erbil emirliine tayin etti. A m u t da bu emirin ida
resini ele ald.
M e s ' u d ' un hkmran
olduu ylda, yani Yunanllarn
1587 (M. 1276) ylnda eyh Adiyin dier olu Musul havali
sinden Msra kat ve Tatarlar arasndan alm olduu Mool
kadnn da birlikte gtrd.
1588 (M. 1277) ylnda Msr hkmdar B u n d u k d a r
Rum diyarna bizzat gitmee karar verdi. nk B i a r na
mndaki ihtiyar adam ile onunla birlikte kaan dier Rum di
yar eraf onu bu hatt- hareketi tutmaa evkettiler. Kilikya
kral L e o n keyfiyetin farkna varnca Tatar kumandanlarna
haber gndererek Msrllarn kendilerini yakalamak zere bu
lunmalar hasebiyle uyank davranmalarn syledi. Bunun ze
rine P e r v a n e ' ya Ermeniler kiralna kar nefretinden, yahut
HU N H K M DA RLA RIN A GEEN XI. H N E D A N 599
tatarlara kar drst davranmadndan Tatarlara kar yalan

c olduunu gsterdi. Kral L e o n buna tahamml etmedii iin
Dababa kalesinde bulunan Tatarlara bitiik bir yere geldi ve
hergn Tatarlara bir eli gndererek u szleri bildirdi: Dik
kat edin ve uykudan uyann, nk Msrllar byk bir ordu
ile yaklatlar,,. P e r v a n e de ayn ekilde yalan sylyor ve
Tatarlara mtemadiyen yiyecek ve iecee ait haberler gnde
riyordu. Bu yzden Tatarlar kral L e o n un szlerine inanmad
lar. Pervane ise Tatarlara hergn ziyafet ekiyor, yedirip iiri
yordu. Bu hal Yunanllarn 1588 (M. 1277) ylnn cumaye m
sadif 16 nc Nisan gnne kadar devam etti.
O gn Msrllar, Moollarn zerine atldlar ve bunlar
yemekten imi, ikiden szm bir halde buldular. Bunlarn
herbiri atma en byk glkle binebiliyordu, Tatar yasas
na gre dmanla karlap dvmeden kamak yasak oldu
u iin Tatarlar Msrllar ile dvtler ve krldlar. Bu
malbiyet srasnda Tatarlarn byk eflerinden ikisi maktl
dt. Bunlarn biri D o u , dieri P e h l i v a n T u d a n idiler.
Tatarlar ile birlikte 3.000 beryal da bulunuyordu. Bunlarn
gsterdikleri mukavemet son derece iddetli olduu iin ile
rinden 2.000 kii ld ve bunlar birok Msrllar yere serdi
ler, sonra ilerinden 1000 kii kurtuldu. Moollardan muhare
bede maktl denlerin says 5.000 idi.
P e r v a n e Tatarlarn malp olduklarn grdkten sonra
sultan alarak Dukia kalesine kat. Msr hkmdar B u n
d u k d a r da adrlarn Kayserinin civarnda Kaykubad adn
tayan yerde kurdu ve burada 15 gn kald. Sonra hemen
Kayseriye giderek sultann taht zerinde oturdu. Kendisi
halktan bir kimseye dokunmad gibi, yamagerlik de etmedi.
Ordusuna mensup askerler de hereyi bedeli mukabilinde satn
aldlar. Hatt atlarnn samann dahi bu ekilde tedarik ettiler.
nk B u n d u k d a r u szleri sylemiti: Ben bu memle
keti harap etmek iin gelmedim. Sultann Tatarlarn esaretin
den kurtarmak iin geldim,,.
Hanlar han A b a k a bu muharebeye ait haberleri alnca
hazr olan askerlerini toplad ve Rum diyarna doru hareket
etti. B u n d u k d a r ordusunun dvemiyeceini anlayarak P e r
v a ne'nin anas olan ihtiyar kadn ve Ermeniler kiralnn
damad olan en byk olunu yanna alarak hareket etti ve

bu srada Roman adl hristiyan ehrini kl ucu ile imha etti.
nk ona Tatarlar bunlara gvenerek kuvvetleniyor ve Su
riyeye geiyorlar,, denilmiti. Hanlar han Rum diyarna va
rnca Msrllardan kimse kalmadn ve Suriyeye kaan
Trkmenlere mensup birka kii kaldn grd. Hanlar han
bunlar takip ederek kendilerine yetiti, ellerine denleri l
drd ve aileleri ile akrabalarn esir ald. Tatarlar agzl
lkleri dolaysiyle birok hristiyanlar ldrerek esirler aldlar,
yamagerlik ettiler. Hanlar hannn hristiyanla dokunulma-
masn emretmesi de kr etmedi. Halbuki Hristiyanlar Msrl
lardan kaan Tatarlar gizlemiler ve beslemilerdi. Hanlar han
bir yarl (yani bir ferman) yal bir rahibe vererek her
tarafa gidip Rum diyarna mensup hristiyan esirlerin kurtarl
masn emretti. Ve bylece yapld.
Hanlar han Kapadokya dalarna kadar giderek Aka
(Aka?) Derbend denilen yere vardktan sonra geri dnd. P e r
v a n e , Hanlar hannn yanma gelince Han ona gsterilen hr
meti eksiltmedi, belki ona her zamandan fazla iltifat etti ve onu
yanna alarak Rum diyarna kar takip olunacak hatt- hare
keti hazrlamak istiyormu gibi davrand ve Msrllarn isti
ls tekerrr ettii takdirde bunlara kar duracak ordunun ne
kadar byk olmas icabettiini ve hangi ordu kumandannn
buralarda braklmas mnasip olacan onunla konutu. Bun
lar Ermenistandaki Alada tarafna vardklar zaman H a n ,
P e r v a n e ' ye bir ziyafet ekti. P e r v a n e arap imedii iin
Han ona geni lde ksrak st ikram etti. Pervane su
dkmek zere kalkt zaman H a n silh tayan adamlara bir
iaret verdi ve bunlar Araplarn 675 (M. 1276) ylnn austos
aynn 2 inci gnne msadif haftann ikinci gnnde P e r
v a n e'yi para para ettiler. Bylece P e r v a n e , Hanlar han
nn R k n d d i n ' i ldrd tarzda ld ve bylece Katil
mutlaka maktl olur ve kan heder olur,, tarzndaki sz ger
ekleti. Denildiine gre Tatarlar P e r v a ne' ye kar kllarn
eker ekmez bu adam titremedi ve korkmad, belki Tatarlara
sp sayd ve Sizden greceim mkfat bu mu ? Sizi
sevenlerin grd karlk byle midir ? dedi.
Bundukdar'm ama muvasalatndan nce Hama civa-
rmda bana Allahn cezas arpt ve kendisi burada ld.

Bylece onun ktlk ile dolu olan birok geni tasavvurlar
son buldu. Bu adam son derece byklk tasarlyordu ve
ksa bir zaman iinde eskiden Firavnn sylemi olduu szleri
tekrarlayarak Nil nehri benimdir ve onu ben yarattm,, demiti.
Denildiine gre B u n d u k d a r Tatarlar ile muharebe ettii sra
da baldrna bir ok isabeti ile yaralanm ve bu ok gnlerce iinde
kalmt. Bu okun karlmasn cerraha emretmesi zerine okun
kmasiyle beraber can da birlikte kmt. Onu mteakip Msrda
olu yerine geti ve btn Suriyenin idaresini Hama emirine ver
di. Bize bilhare temin olunduuna gre onun lm bu ekilde
vukubulmad. Belki hazinedar ldrc bir zehiri ksrak stne
kartrarak imek zere ona verdi. Bunun zerine hkmdar
hastalanm ve hazinedarn da ayn stten imesini emretmi,
bylece ikisi de beraber lmlerdir.
Bu muharebe srasnda kayde deer bir hdise olm utu:
Anlattklarna gre Tatarlarn malp olmas zerine ilerinde
ldrlenler yere serildiler. B u n d u k d a r da kendi tarafna
kaan H t r o l u namndaki kk kardeine maktl Ta
tarlar arasnda dolaarak hangi mehur adamlarn ldrlm
olduklarn aratrmasn istemi ve bylece Msrllar arasnda
bunlar ldrm olmakla nmei kurmutu. Bu adam l
lerin bulunduu yere gidince kendilerini tanmak iin yzlerini
evirdi. Tatarlar arasnda yaralanp yere den fakat henz
lmemi olan ve hl kuvveti yerinde bulunan biri bulunuyor
ve ortaln kararmasndan sonra kamak iin bekliyordu.
Kendisi H t r o l u nun lleri dikkatle muayene ettiini
grerek bu adamn henz lmeyenleri de ldreceini sand
ve silhlar ile birlikte yere dm olduu iin yayn ekti ve
bir ok alarak H t r o l u ' na evirdi, okunu yle bir usta
lkla att ki gzne isabet ettirdi ve ok diman iinde kald.
H t r o l u nun yannda bulunanlar bu okun gkyznden
frladn sandlar ve onu alarak B u n d u k d a r ' m huzuruna
gtrdler, o da burackta ld.
Ayn yln haziran aynn 7 inci gnne msadif haftann
5 inci gn melun Krtler Alpap danda bir pusu kurdular
ve M a r M a 11 a i manastrndan 10 rahip alarak onlara i
kence ettiler. Rahipler iinde M a s u t h a unvan ile tanlan
602 A B U L F A R A C TARH
birini ldrdkten sonra geride kalan 9 unu 4.000 zuze muka

bilinde sattlar.
Yunanllarn 1589 (M. 1278) ylnda kral L e o n , P e r v a -
n e nin gelini olan kzn evine ald. nk sylediimiz gibi
kocas Msra gtrlmt. Ayn yl iinde son derece souk bir
iddetli k oldu ve Azerbaycanla Byk Ermenistandan Iskitlerin
hududuna kadar btn blgeleri kaplad. Atlar ve davarlar
ile adrlarda oturan kimselerin koyunlar manvoldu. Gda
maddeleri de nadirleti. nk budayn 100 maneye'si, ya
ni bir kk merkep yk M ugari da 40 rkniye d in a rn a sa
tlyordu.
Bu k esnasnda Musul kratlnda Kavtiolu M e s 'u d -
un hkimiyetine son veren Iranl P a p a (Baba), M e s ' u d
aleyhinde tezviratta bulunmu, onun Musul havalisini imha et
mekte olduunu ve memleketi nasl idare edeceini bilmedi
ini sylemiti. Bunun zerine Hanlar han baz erafa em
retti, onlar da P a p a ile birlikte Musula geldiler. Papa, A -
m u i ile Mesuda kar sahte ahitler gsterdi, hkimlere r
vet yedirdi ve sahtekrlk yolu ile aleyhinde hkm ald. Ta
tarlar da bu hristiyanlr mahkm ettiler, hayatlarna son ver
diler ve P a p a 'y emirlie tayin ettiler.
Ayn senenin yaz mevsiminde Trkmenlerden, l seke
nesinden ve Suriyede toplanan Krtlerden mteekkil bir ka
labalk Suriyede bir araya geldiler ve Kilikyay istil ederek
Hamduna kadar ilerlediler, memlekette byk tahribat yapt
lar ve bir ok ganimetler aldktan sonra geri dndler.
Yunanllarn 1590 (M. 1279) ylnda K u t a y H a t u n
hristiyanlarn son yllar zarfnda Araplar ile yaptklar kavga
lar yznden nehir sularn takdis etmek zere yin yapma
dklarn ve souklarn ok iddetli olduunu grerek bizzat
M e r a g a ehrine geldi ve Hristiyanlara detleri vehile mz-
akrlarnn ularna halar asarak hareket etmek zere emir
verdi. Bunlar yinlerini yaptlar ve Allahn nimetine nil oldu
lar. Bu sayede souun iddeti eksildi, ayrlar bitti ve k
otlarn bitmesine msait bir mahiyet ald. Moollar atlarn
kurtarmalarndan dolay, Hristiyanlar da itikatlarnn zaferinden
dolay memnun olmulard.
Bu k esnasnda Tatar ordusuna mensup olup say
H UN H K M DA RLA RIN A GEEN XI. HNEDAN 603
lar 5000e varan ve kaarak Hindistan hududunda gizlenen

si Tatarlar iraz havalisine geldiler, mthi tahribat yaptlar
ve birok kanlar dktler. Fakat ehre giremeyerek ehirden
kan ordu ile dvtler ve ilerinden pek az, bunlar da son
derece glkle, kaabildiler. Bu srada irazn iindeki hrsz-
ler servet sahibi olanlarn mallarna tecavz ederek bu mallara
el koydular. Hanlar hamnn olu, silerin neler yaptklarn
haber alarak bunlarn peine dt ve onlar yakalayarak o
unu kltan geirdi.
Bahar mevsiminde Badadda emirin hizmetinde olan kt
ve kstah bir adam treyerek birok kimselere fenalklar etti
ve insanlarn zevcelerine tasallut etti. Bu adam saltanatn b
yk meclisi ile alay ediyor ve bir komedi temsil ediyormu gibi
onun kararlarna glyordu. Emirin ava kt srada bir gn
meclis bu kstah adam yakalatt ve onu asmak iin bir araba
zerine bir ha gerildi. Sonra onun ellerini ve ayaklarn bu
haa balayarak uval dikmek iin kullanlan iki uvaldz, dili
ne sokulmu olduu halde Badad arlarnda dolatrdlar.
Bir gen adam arabann iinde bu adamn arkasnda duruyor
ve yanaklarna konan sinekleri kovalyordu. Bu adam elleri
ile dvyor ve Eraf ile alay edenin cezas budur,, diyorlard.
Nihayet bu adam Diclenin kysna getirdiler ve kafasn ke
serek kprnn zerine astlar, cesedini atete yaktlar. Ktlk
eden birok adamlar onun urad kibet karsnda korktu
lar. Bu adam sokaklarda dolatrdklar srada gece idi ve
birok oyuncular davul alarak ve raksederek onunla alay
ediyorlard.
Ayn yln mays aynn cumaya msadif 19 uncu gn
Msr ordular Rumkale nin zerine saldrdlar. Bunlar 9.000 at
ldan ve 4.000 piyadeden mteekkil idiler. Msrllarn banda
B a s a r i adl bir emr bulunuyordu. Suriye askerlerinin banda
da Ayntab ahalisinden olan H s a m e d d i n bulunmakta idi.
Bunlar Parzaman nehri zerinde ordugh kurdular ve katolikusa
eli olarak biri Arap dieri Ermeni olan iki kii gndererek
u szleri bildirdiler : Sultan sizin kaleyi sulh iinde teslim
etmenizi ve sizinle rahiplerinizin Kudse gidip orada ikamet
etmenizi emretti. Size iaeniz iin kfi derecede kyler verile
cektir. Bu ekilde hareket etmek istemez de Kilikyaya gitmek
604 A B U L F A R A C TARH
isterseniz kendi katrlarmz ve atlarmzla sizi izzet- ik

ram iinde gtreceiz. Fakat teslim olmaz da mukavemet eder
seniz Allah btn bu hristiyanlarn kanm dkmenin vebalini
sizden soracaktr,,.
Bunun zerine katolikus u cevab verdi: lnceye ka
dar harbedeceim. Biz hem Allaha, hem kirala sadakat gstere
meyiz,,. Bunun zerine Msrllar btn gece bahelerde topla
narak aalar kestiler, merdivenler yaptlar ve cumartesi sa
bah ehre kar en iddetli muharebeye giritiler. ehrin alt
tarafnda ina olunan yeni sur zerinde dven Ermeniler
kamaa mecbur edilmiler, sonra merdivenler kurarak zavall
ehre girilmi, ehir yama edilmi ve iindeki btn evlere
ate verilmiti. Btn ehir halk kaleye kam olduklar iin
Msrllar ehirde bir tek adam bulamadlar, fakat burada 5
gn yamagerlik etmekle, ganimet toplamakla ve yangnlar
karmakla megul oldular. Bunlar her taraf tahrip ettikten
sonra harekei ettiler. Fakat buday anbarlarn boaltmlar,
balan kesmiler, aalan ykmlar, un deirmenlerinin tala
rn krmlar, hamamlarn talarn alarak Biroaya gtrmlerdi.
Msr ordusunun Rumkale ye kar ordugh kurmu ol
duu sralarda K a r a m a n o l u Rum diyarndan Msr h
kmdarna Trkmen E u g a y a 'y gndererek kendisinine zemin
hazrlamak ve Suriyeye geirmek zere bir ordu gndermesi
ni istedi. Bunu istemesinin sebebi Tatarlarn ordularndan ve
ermenilerin kiralndan korkmas idi. Msr hkmdar kral L e
o n a haber gndererek Emir B i s a r zye yol vermesini ve onun
gidip K a r a m a n o l u nu getirmesini temin eylemesini bildir
di. Kral bunlarn kendi memleketinin hududu zerinden ge
melerini kabul etti, onlar da bu ekilde hareket ederek dalar
dan getiler ve Kayseriye yakn bir yere vararak K a r a
m a n o l u nu aldlar ve geri dndler. Geri dnleri sra
snda Emir B i s a r i , efendisine kar isyan etmei kurarak
maiyetindeki askerlerin kendisine sadakat yemini etmelerini
temin etti. Bunlar Kilikya havalisine giderek burada 15 gn
ganimet toplamakla ve ortal yama etmekle vakit geirdiler.
Sonra 10 gn kadar Anazarbada ordugh kurdular ve bura
dan kaan yerlilere birok eziyetler ettiler. Burada bir mddet
daha kalm olsalard ortalkta su kalmyacakt. Fakat Allah
HUN H K M DA RLA RIN A GEEN XI. HNEDAN 605
onlar cezaya arpt. Banlar Paksimat manastrn tamamen

yaktlar. R a b b a n K a v m a manastrna da ayn ekilde hare
ket ettiler. Fakat Guihat tarafna gelmediler.
Bunlarn Suriyeye varmalar zerine B u n d u k d a r n
olu olan Msr hkmdar suikasdn farkna vard ve derhal
amdan hareket ederek Msra gitti ve burada asker topla
maa balad. Bu srada B i s a r i ile beraber olan askerler
Sultandan korkarak daldlar. B i s a r i yalnz kaldn gre
rek Kudse gitti ve Sleymann kayas iinde kalarak sala
rn tra etti, burada tevbe ve nedamet gsterdi. B u n d u k
d a r 'm byk olu askerleri arasnda ayrlklar baladm
grerek Karak kalesine gitti ve saltanattan istifade etti. Bunun
zerine eraf toplanarak kk kardeine biat ettiler ve onu
Msr tahtna geirdiler. Bu hkmdar muvaffak olamad, nk
A l p i 1 namnda bir emir ona kar kyam ederek onu memle
ketten kovdu ve Msrda hkmran oldu.
Yaz mevsiminde Rum diyar sultan z z d d i n , Barka
havalisinden kaarak kendisini ok iyi karlyan A b a k a ' n m
yanma geldi. A b a k a Rum diyarnn bir ksmn ona vermek
istedi ise de eraf raz olmadlar ve Bu ekilde hareket eder
seniz onun ile amcasnn olu arasndaki ihtilf bsbtn id
detlenir,, dediler. Bunlar ona btn memleketin varidatndan
bir hisse vermei kabul etmekle beraber onun herhangi bir
yerde kumanda deruhte etmesine raz olmadlar. zzddin
holanmamakla beraber bu vaziyeti kabul etti.
Yunanllarn 1591 (M. 1280) ylnda Uygurlu emir A-
mut ve Kavti olu M e s ud, Hanlar han A b a k a ' nn nez-
dine giderek Iranl P a p a (Baba) ile birlikte gnderilen
hkimlerin kendisini aldattklarn gsterdiler ve verilen hkmn
rvet alarak verildiini belirttiler. Bunun zerine A b a k a
kardeininin ve damadnn hkim olmalarn ve iki taraftan
hangisinin masum olduunu anlamalarn emretti. Mesele bir
ay kadar tetkik edildikten sonra P a p a (Baba)nn sulu
olduu anlald ve sabk hkimler tehir edildiler. Bunlar da,
P a p a (Baba)dan rvet alm olduklarn itiraf ettiler. Bunun
zerine emr gnderildi ve bahis mevzuu senenin austos aynn
1 jJU = E lfi olacak. Bk. M uhtasar, s. 503 ( . R .).

8 inci gnne msadif haftann 5 inci gn P a p a (Baba)nn

kellesi klla kesildi ve Musula gtrld. Bu hristiyan
valiler tekrar Musul ve Erbile hkim oldular ve al bir zafer
kazandlar. Irkan ranl bir byk adam olan Hotatl C e l
l e d d i n T u r a n , P a p a (Baba) lehinde oynad rol ile bu
adamn kstahlna kar gelmemek yznden katledilmiti.
Bu sralarda ismi B a r d u olan Musullu bir Krt emir btn
ailesi ve akrabas ile birlikte Suriyeye kat. Tatar ordusun
dan yollar muhafazaya memur olanlar onu takip ettilerse de
kendisine yetiemediler. amda bulunan S e n k u r A k a r ,
A l p n n Msrda hkm srmesine raz olmayarak bir ordu
toplad ve onunla harbetti. Alpinin muzaffer olmas zerine o
da kaarak Rahbutda bulunan Emir I s a namndaki gebeye
geldi ve ikisi birletiler. Bunlar Hanlar han Abakaya bir eli
gndererek l p i ye kar askerler gndermesini istediler. O
da bunlar dinleyerek Suriyeye asker gnderdi. Fakat S e n
k u r bu adamlar yznden kendi hayat namna korku iinde
idi ve bu adamlara itimat etmedii iin kat ve Shyun kale
sine iltica etti. Tatarlar Halebe kadar geldiler ve kl ucu ile
ellerine den herkesi ldrdler ve rastgeldikleri her binaya
ate verdiler. Fakat ahalinin byk ksm maaralarda gizlen
dikleri iin kllardan kurtuldular. Tatarlarn Suriyeye inileri
Yunanllarn 1592 (M. 1282) ylnn k gnlerine tesadf eder.
Hanlar han A bakann kk kardei K u n g a r t a y bun
larn kumandan idi.
Tatarlarn Halepten dnmeleri zerine 7.000 Msr atls
toplandlar ve sahil zerindeki Markab kalesine kar ordugh
kurdular. Kaleye hkim olan Frerler (biraderler) bunlarn gel
mekte olduklarn anlaynca 200 atl ve 500 svari ileri atld
lar ve kale civarndaki bir uurumda saklandlar. Bunlar atla
rndan inerek adr kurmaa baladlar. Tam bu srada Frenk
ordusu zerlerine saldrd, ounu kltan geirdi ve pek az
kurtulabildiler.
Bu senenin yaz mevsiminde C e l l e d d i n Turan
hanedanna mensup hanllar ile P a p a (Baba) nn hanedanna
mensup ranllar K a v t i o l u M e s ' u d a kar bir kavga
kararak onun C e l l e d d i n e ait hzineden birok servet
ler, altnlar ve mcevherler alp gtrdn iddia ettiler.
HUN H K M D A RL A RIN A GEEN XI. HANEDAN 607
M e s' a d yakaland ve ektii mthi ikencelerden sonra

5.000 darik vermek iin bir teahhdnme yazd. Onun yeeni
olan S u i d a t muhakeme neticesinde mahkm olarak klla
katledildi. Musullu bir Arap olan ve M e s ' u d un himayesi
altnda yaayan S a m n i a o l u ikence altnda ld. Dier
bir emir olan Hakkrili bir Krt gemi yllarda Asur dala
rnda isyan ettii halde M e s ' u d ile barm olduundan
ordugha gtrld ve 8 arkada ile birlikte katloludu. Bu
adamn ismi E b B e k i r idi. e y h A d i ^/in en byk olu
olup Suriyeye -kaan zat geri dnerek ordugha gitmi, ka
mak yznden zr dilemi, fakat lme mahkm edilmi ve
katlolunmutu. M e s ' u d , Mool askerleriyle beraber altnlar
teslim etmek zere Musula getirilmi, M e s ' u d birka gn
kaldktan sonra bir gece bunlardan kamt.
Mool ordular tekrar Suriyeye geldi. Bunlar Hanlar hannn
sevgili kardei M u n g a T i m u r un kumandas altnda olan
50.000 kadar askerdi. Kilikya kral L e o n da askerlerini top
layarak ona yardm etmek zere hareket etti. Msr ve Suriye
askerleri de toplanm bulunuyorlard ve Sultanlk makamnda
bulunan A l p i bunlarn banda idi. S e n k u r A k a r da A l -
p i ile barm olduu iin onunla beraber bulunuyordu.
Tatarlar ve Msrllar ibu yln birinci terin aynn
13 nc gnne msadif haftann 5 inci gn Hama ile Eme
sa arasnda harp meydannda bulutular ve Tatar taraf Msr
llar tarafna galip geldi. Tatarlarn tam bir zafer kazanmak
zere olduklar srada ldeki Taglib'\\\&xm kurduklar bir pu
su sol tarafndan taarruza uramalarna sebep oldu. Tatarlar
nden ve arkadan kuatlm olduklarn sanarak merkezde bu
lunan kuvvetler ile sol cenahtakiler arkalarn evirdiler ve
kamaa baladlar. Fakat cenahta olup Avirataya ad ile tan
lan Tatar rkna mensup olanlar ile 5.000 kadar Iberyal ve Er
meni kral ile Ermeni askerleri Araplarn pususunu grmeyerek
kendilerine iddetle mukavemet etmekte olan Msrllar krd
lar ve Emesann kaplarna kadar bunlar takip ederek arka
dalarnn kam olduklarn haber alncaya kadar bunlar k
rp geirdiler, sonra onlar da icat ettiler. Bunlar geri dner
ken kaan Tatarlar takip eden Msrllarn bir kuvveti ile mu
harebe ettiler ve iki tarafn ikisi de birbirlerinden ylarak d

vtler, ldler ve ldrdler. Bunlar her tarafta kafileler
tekil ederek her kafile kendi nahiyesine gitti. Bu yzden Ta
tarlarn sa cenah Msr paralan, katrlar, elbiseleri ve eya
lar alarak dnd halde merkezdekiler ile sol cenahtakiler
stlerindeki elbiseleri dahi atarak kamlard. Bunlarn birok
lan alk ve susuzluktan harap bir halde geri dnmt. M
srllarn sa cenah ile merkez ksm birok ganimetler alarak
ama dndler. Fakat Msrllarn sol cenahndan kurtulabilen
ler pek azdlar. Bunlar ok fena yaralanmlar ve soyulmulard.
A b a k a , Frat kylarna kadar geldikten sonra Badada dn
memi olsayd Msrllar harp sahnesinde para para edilerek
kalrlard.
Bu yln k mevsiminde Asur ahalisi byk tasalar ge
irdiler. Senar taraflar da ayn vaziyette idi ve hepsi de bu
askerlerin dnlerinden korkuyorlard. Bundan baka souk
ok iddetli idi ve Musul havalisine mutaddan ok fazla kar ya
mt. Mool ve Msrllarn askerlerini terhis etmelerinden sonra
l kabilelerinin, Trkmenlerin ve Krtlerin ekiyalar birleerek
Kilikya havalisini istil ettiler ve Ayaa kadar ilerleyerek buray
yaktlar ve yama ettiler. Bunlar burada ahaliden birini de
bulamadlar. nk halk denize kamlard ve deniz iinde
kurduklar yeni bir kaleye iltica etmilerdi. Bunlar ellerine
den hereyi yama ettikten sonra gittiler ve bakalar s
ras ile defa geldiler. Drdnc defa gelenler memleketi
Yunanllarn 1593 (M. 1282) ylnn Nineva septi gnnde istil
ettiler. Bunlar Telia ve Hamduna kadar ilerlediler ve birok ga
nimetler gtrdler. Gidecekleri srada Ermeniler tahkimatn
kaplarn ve ehir kaplarn zerlerine kapayarak hepsini k
ltan geirdiler ve silhlarn alarak kafataslarnn derisini
yzdler. Silhlar, mzraklar, kllar ve kafataslar birok
hayvanlara yklenmi ve Hanlar hanna gnderilmiti.
Birka gn sonra Bira kalesinin Haydar ismindeki emiri
2. 000 atl kadar bin kuvvet toplayarak Zait kalesini zaptetti.
Birok Hristiyanlar katlar ve Araplarn byk camiine iltica
ederek kurtuldular. Bazlar Al-Estona adl yerde isyan ettiler.
Ekyalar bunlara kar hareket edemediler. nk bulunduk
lar yere erimek gt ve buras dik bir yama gibi idi. Son
HUN H K M D A R L A R I N A GEEN XI. HNEDAN 609
ra bu melun adamlar 4. 000 kadn ve ocuu ararak Ma

latyann karsndan Frat getiler ve bu havaliyi yama
ettiler. Bunlar Arka kynde birok Hristiyanlar buldular ve
bunlar da esir ederek Suriyeye gittiler. M a n g u T i m u r
Suriyeden dnerek Badadda bulunan A b a k a nn yanna
gitti. Urad malbiyetten mahzun ve mteessir idi. Onun
iin tekrar Suriyeye gitmei taahht etti ve geri dnd
zaman Kardu ceziresine varnca ismi S a f i K er k u b i olan
bir muhbir cezire hkimleri aleyhinde bir takm tezviratta bu
lundu. Bu yzden M u n g a T i m u r bunlara fena muamele
ederek straba uratt ve bunlar ona kar kin beslediler. Bir
gn M u n g a T i m u r ' un hamamdan kmas zerine ski-
lerinden biri ile gizlice anlaarak ona imek zere zehir
sundular. M u n g a T i m u r shhatinin teevve urad
n grerek cezireden Nisibise doru hareket etti. Cezire hkim
leri M u n g a T i m u r un hayat ile alkasnn kesilmi olduuna
inanarak S a f i K er k u b i ile olunu ve klesini yakaladlar,
bunlar Cezirenin arlarnda rl plak dolatrdktan sonra
kt bir ekilde ldrdler.
Hanlar han A b a k a Badaddan hareket ederek Heme-
dan ehrine geldi. Yunanllarn 1593 (M. 1282) ylnn, Mesihin
mezarndan kmas pazarna msadif gnde Hanlar han bura
daki kiliseye gitti ve hristiyanlarn bayramna sevinerek iti-
rk etti. Haftann ikinci gn ismi B i h r a m olan bir Iran
asilzdesi kendi saraynda onun erefine bir ziyafet verdi.
Haftann 3 nc gecesi Hanlar han sayklamaa balayarak
havada hayaletler grmee balad ve haftann 4 nc gn
ve nisann 1 inci gn Arap aylarnn 11 incisinin 20 inci
gn bu dnyadan gt. Nisann 26 nc gn ve muhar
rem aynn 16 nc gn kardei M a n g u T i m u r (Aynen)
Cezire havalisinde bu hayat ile iliiini kesti. Bu yzden
A b a k a 'm n lm zerine eraf ona bir eli gndererek u
szleri sylediler : Suriyeye gitmeniz iin emir yok,, ve ona
kardeinin lmn haber vermediler. Bylece dnyaya hkim
olan bu iki karde birbirinin lmnden haberdar olmayarak
ldler.
Birka gn sonra Suriyeden 600 kadar atl geldi ve
Abu l - Farac Tarihi 39
Frat geerek Kardu ceziresine kadar ilerlediler. ehrin hkimi

olan M u m i n ehirden karak bunlar ile dvt ise de
malp edildi ve esir derek Msra gtrld. Nineva hava
lisi dehet iinde idi. Ve bu havalinin yerlileri Mar Mattai
manastrna katlar. Bunlar byk eziyetler ekiyorlard ve
vebaya uram bulunuyorlard. Rahiplerin 30 kadar lmt.
Bu srada ismi M ec d l m l k olan bir Iranl ktip Ba-
dadn divan reisi A l e d d i n & hcum etti ve onun hkmet
hzinesinden byk bir paray alm olduunu isbat etti.
A l e d d i n yakalanarak btn mallar msadere edildi ve
kk oullar bile tacirlere satld. Onun bu felketi ekmekte
olduu srada A b a k a ld ve A h m e d yerine geerek ktib
M e c d l m l k ldrd. Ksa bir zaman sonra A l e d d i n
de vefat etti.
Takudar Ahmed
A b a k adan sonra ismi A h m e d olan kardei geldi.
Hanlar han Abakamn bu dnyadan gmesi zerine btn
hkmdar oullar ile eraf toplandlar ve H u l a b unun
byk kralie K u t a y H a t u n d an doan olu Ahmedin
batdaki Moollarn bana gemesi icabettii zerinde anla
tlar. nk buralar ona aitti ve kendisi kardelerinin en
by idi. A h m e d , Yunanllarn 1593 (M. 1282) ylnn
haziran aynn 21 inci gnne msadif haftann 1 inci gn
saltanat tahtna oturdu. Kendisi son derece merhametli ve
cmert bir kimse olduunu gsterdi. A h m e d babasnn ve
kardeinin hzinesini aarak ym yn altnlar ve gmler
kard ve bunlar kardeleri ile emirler ve Mool askerleri
arasnda daitt. A h m e d herkese merhametli bir gzle
bakyor, bilhassa hristiyan mezheplerinin reislerine iltifat edi
yor ve btn kiliseleri, btn din evlerini, papaslar ve rahip
leri memleketin her tarafnda ve her mmtakasnda vergilerden
ve resimlerden affeden fermanlar yazm bulunuyordu.
Ahmed, Msr hkmdarna, ihtiyar adama, Rum di
yar sultannn atabeine, Sebastia ehrinin hkimi Kutbd-
dine, Mardin emirinin veziri T i t i olu e m s e d d i n e
eliler gnderdi ve Msrllara u szleri bildirdi : Allahn
buyruuna ve atamz C e n g i z H a n n bizler iin yapt
HUN H K M DA RLA RIN A GEEN XI. H N E D A N 611
kanuna gre Mool saltanat bana gemi bulunmaktadr.

Hak beni sulh tarafna davet etmi olduu iin her insann
kendi memleketinde sulh ve sknet iinde yaamasn, mu
harebelerin, kan dkmelerin ve esaretlerin yer yznden kalk
masn istiyorum. Siz de bu hususta ayn fikirde iseniz sulh ve
itaat elini uzatnz. syan halinde devam ederseniz kanlar d
klecek zavall insanlarn hesabn Allah sizden soracaktr,,.
Msr hkmdar sulh olmasn kabul etti ve aradan klcn
kalkmasna raz oldu. leri srd art Musul ehrinin B e d-
r e d d i nin oluna ait olmas, bakalarnn Moollara verdik
lerini vermesi idi. Badad ile Sincar da teklifi kabul ettiler.
Eliler geri dnerek kendilerine sylenen szleri bildirme
leri zerine Hanlar han sulhu salamlamak zere e y h Ab-
d u r r a h m a n Msrllara gnderdi ve bylece hareket edildi.
Bu srada yollar ald ve tacirler Babil, Asur ve randan
Suriyeye, Msrl tacirler Tatarlarn bu memleketlerine geliyor
lar ve bir kimsede bunlara dokunmuyordu. A b d u r r a h m a n
Suriyeye gitmek zere hazrland zaman Moollarn hne
hzinesinden byk bir miktar para ile kymetli talar, gz ka
matrc inciler, altnlar, gmler, esvaplar, altn ile dokunmu
srmal kumalar alp gtrd. A b d u r r a h m a n Alataktan
hareket ederek Tebrize geldi ve bir ay kadar buradaki eit
eit el iilerini, kuyumcular, terzileri (yani dokumaclar) ve
saireyi toplayarak hereyi hne rneklere gre hazrlad.
Sonra buradan Musula gitti ve Badaddan da 10.000 altn
paras getirterek bunlar Mardine gtrd. Msr hkmdar
Sultan Alpinin elisi onunla grmek zere buraya geldi ve
ona u szleri syledi : Sultan sizi selmlayarak der k i : Uzun
bir mddet amda kalarak gelmenizi bekliyor, sizi grmek
talebinizi yerine getirerek Msra gitmek iin bekliyorum. n
k bu memleket yanmdaki btn askerleri besleyemez. Onun
iin fazla ge kalmamanz rica ediyorum,,.
A b d u r r a h m a n da u cevab verdi : Gelmee haz
rm. Memleketinize vardm zaman bendelerinizin beni izzet-
ikram ile huzurunuza getirmelerini, beni geceleyin yannza
gtrmemelerini ve benden nce size gelen elilere kar hare
ket ettikleri gibi hareket etmemelerini rica ederim.,, Sultan da ona
u cevab gnderdi: Siz bizim nazarmzda byk adamsnz ve
sizin makamnz daha nceki elilerin makamlarndan ok ayr

dr. Bu yzden emin olunuz ve tam bir honutluk iinde geliniz,,
Bunun zerine e y h A b d u r r a h m a n emin oldu ve
mid yollarn muhafaza eden Tatar ordusunu getirerek bera
ber hareket etti. Mardin emiri M e l i k M u z a f f e r de onunla
birlikte kendi tarafndan bir eli gnderdi. Bu zat byk ve
mehur bir adam olan T i t i olu e m s e d d n idi. Mardin
emiri e y h 'i Frat kylarna kadar uurlayacak, sonra geri
dnecek askerler de vermiti. eyh, Arap ylnn 10 uncu ay
olan evval aynn 10 unda ve Araplarn 682 (M. 1283) ylnda
Mardinden hareket etti. Harrana vard zaman Msr sultan
nn klelerinden biri olan emir kendisini karlamaa geldi. Bu
emir e y h e hizmet edecek, onun gelmesi zerine atndan ine
cek, yaya yryerek onu selmlayacak ve dete gre onun
elini pecekti. Fakai bu emir atndan inmedi ve e y h 'in nne
gelerek onu yksek bir sesle selmlad. Sonra e y h 'e haber
gndererek Yannzdaki Tatarlarn daha fazla ilerlemelerini
hacet kalmad. Emredinde geri dnsnler,, dedi. e y h de Ta
tarlarn geri dnmelerine msaade etti.
Askerlerin gitmeleri zerine emir e y h ile maiyetinde
bulunanlar alarak bunlar Biraya giden yoldan uzak bir yere
gtrd ve u szleri syledi: Size daha baka bir yerde bir
karargh hazrladk,, ve bunlar buradan hareket ederek Fra-
tn kylarna vardlar. Emir adrlarnz nehrin br kysna
kurduk,, dedi. e y h de Siz nereye konarsanz, biz de oraya
konarz,, dedi. Bunun zerine e y h i uurlamak zere gelen
Mardinliler aldklar emre gre geri dnmek istediler. Fakat
Msr sultannn emiri bunlara msaade etmeyerek Sultan sizin
Halepe kadar gelmenizi emretti,, dedi. Bu yzden bunlar da
istemedikleri halde Frat getiler ve burada konukladlar.
Akama doru emir, e y h ve maiyetindekiler iin mebzul
yemekler getirdi. Bunlar yemeklerini yiyip dinlenmee ekil
dikten ve bir saat yahut daha fazla uzandktan sonra emir ile
maiyetindekiler eyhe haber gndererek Kalknz, atnza bini
niz gidelim,, dediler. eyh itiraz etti, Ben ancak gndzn g
nein aydnlnda hareket ederim,, dedi. Emir u cevab verdi :
Sizi isteseniz de, istemeseniz de yalnz geceleri yola karmak
iin emir aldm ,,. eyh hiddetlendi ve u szleri syledi: Be
ni ldrecek derecede ileri gitseniz dahi geceleyin yola k

mam,,. Emir Muhakkak ki sizi ldrmeyeceim, fakat size
zincir vurarak gtrrm,, dedi. eyh erefine tecavz edilece
ini grnce yola kmaa muvafakat ederek kalkt ve atna
bindi. Btn gece yol aldlar. Sabahleyin erkenden yoldan ve
meskn yerlerden uzaklatlar ve geceleyin Halebe vararak
medreselerin birine indiler.
Msr sultan A i p i tarafndan gelen bir emre gre, Mar
dinlilerden herbirine ikier yz zuze verilecek ve memleketle
rine iade edileceklerdi. eyh ile maiyeti ve bunlarla beraber
bulunan Mool emiri ve Mardin emirinin elisi e m s e d d i n
azam itina ile geceleyin seyahat ederek ama getirileceklerdi.
Sultan bu emirleri verdikten sonra amdan Msra gitti ve
eyh ile grmek zere beklemedi. eyh ama varnca kale
ye gtrld ve yanndaki emir ile birlikte bir eve kapatld.
Mardin emirinin elisi dier bir eve konmu ve hizmetileri de
ifter ifter evlere yerletirilmiti. Mool emirinin olu olan
gen adam ile M e c d I m l k n olu olan dier bir gen
emirlerin hkmdarnn hizmetine tayin olunmular ve bunlar
onun maiyetinde dolaarak silhlklarn tamaa balamlard.
Bu srada yaplan bir kanuna gre hi bir kimse e y h Ab-
d u r r a h m a n n nerede bulunduuna ve ne halde olduuna
dair sual sormayacakt. O gnden bugne kadar yani bir se
nedir e y h A b d u r r a h m a r i a ait haberler gizli tutulmaktadr.
e y h A b d u r r a h m a r i m Suriyeye hareketinden sonra
Hanlar han A h m e d e kardei K u n g a r i a y hakknda A b a-
k a nn olu A r go n ile konumalar yapyor ve bir gece uyudu
unuz srada sizi adrnzda yakalayp ldrmek iin hazrlan
yor,, dediler. Ahmed korktu, dehet iinde kald ve derhal kardei
Kungartaya zincir vurdurarak onu ldrd. Argun amcasnn kat
lini haber alnca son derece mteessir oldu ve Ahmede kar his
leri deiti. A h m e d , A r g o n un kalbinden ve hislerinden
phe etmee baladktan sonra byk bir ordu ile birlikte ordu
kumandan A l n a h ( A l y a n a h ?) gnderdi. A l n a h N a
v i n hareket ederek ilerledi ve Horasana vard. A r g o n onun
nnden kayordu. A l y a n a h dnya zevklerine balanan,
harp ilerine kar ihmalci olan bir adamd. Yiyor, iiyor ve
sarho oluyordu. Bir gece A r g o n , A l y a n a h n ordughna
hcum etti, birok kan dkt ve A l y a n a h ile yannda bu

lunanlardan pek az son deece glkle kendilerini kltan
kurtarabildiler.
A h m e d , A l y a n a h ' n urad talisizlikten haber
alarak btn memleketlere haber gnderdi, Moollardan, Krt-
lerden, Lurladan, ranllardan ve beryallardan askerler topla
yarak Horasanda bulunan A r g o n a kar hareket etti. A r-
g o n, A h m e d in ordusuna kar gelemiyeceini anlyarak
en gzide adamlarndan 300 kii ile birlikte kalelerin birine
ekildi. Kale iinde kapanmak kendisi iin faydal olmadn
dan fikren teevve uramaa balad. nk Kapanan her
kimsenin yakalanm ak zere,, olduunu sylyor v e A h m e d in
yanna gitmekten de korkuyordu.
Kendisi bu vaziyette iken ismi B o k a olan A b a k a ta
rafndan ok sevilen bir emir A h m e d e u szleri syledi :
A r g o n 'a bir fenalk etmiyeceini vad edersen, bizzat gi
derim ve onu size getiririm,,. A h m e d de sz verdi ve Mo
ollarn yaptklar yeminler ile and ierek A r g o n un kendi
isteiyle gelirse ona hibir surette dokunmyacan bildirdi.
Bunun zerine Emir B o k a derhal A r g o n 'a gitti, onu
kaleden indirdi v e A h m e d ' i n yanna gtrd. A h m e d onun
gelmesinden ok sevindi ve gn sren bir ziyafet verdi. Bu
gnden sonra A h m e d in kafasna fena fikirler gelmee
balad, o da A l y a n a h ile arkadalarn A r g o n ' n n muha
fazasna memur ederek Ben, dedi, Azerbaycanda bulunan
validem K u t a y H a t u n ' un yanna gidiyorum. Siz A r
g o n un kamasna imkn vermiyecek bir surette onu sk
sk gzetleyiniz ve ben her nerede bulunursam onu benim
yanma getiriniz,,. A h m e d hareket edecei gece iinde gizle
dii srr eraftan bir ksmna ifa ederek bunlara u szleri
syledi: A r g o n ile sair prensleri ldrmezsem saltanatm
dan emin olmayacam,,. A h m e d bu szleri syledikten sonra
ertesi sabah gn doarken yola kt ve A r g o n un da ya
va yava kendisine doru getirilmesini emretti.
B o k a bu vaziyeti anlaynca A h m e d ile birlikte yola
kmak hususunda gecikti ve akama kadar burada kald.
Sonra btn prenslere giderek A h m e d in gizli maksadn
anlatt ve onun hepsini ldrmee hazrlandn bildirdi. Prens
HUN H K M DA RLA RIN A GEEN XI. HANEDAN 615
ler hiddetten kprdler ve geceleyin kalkarak A r g o n ' \ n

muhafaza altnda bulunduu yere geldiler, onu kardlar, zrh-
ladlar, silhlar verdiler ve bir ata bindirdiler. Sonra hepsi de
A l y a n a h 'm uyumakta olduu yere giderek onu adr
iinde ldrdkten baka, yannda bulunan eraf da ldr
dler. Moollarn ordughnda mnadiler u ekilde bard
lar : Prensler A l y a n a h ile yanndaki eraf ldrdler.
Herkes yerli yerinde kalsn ve bir kimse yerinden kmlda
np baka bir yere gitmesin,,. Gn doduu zaman Moollar
isimleri K a r a v a n a l a r olan ve A h m e d ' i istemeyen kim
seleri getirttiler. Bunlar A h m e d ' i takip ederek ona anas
nn ikametghnda yetitiler, onu yakalayarak zincirlediler,
sk bir muhafaza altnda tuttular ve anas ile zevcelerinin ka
rarghn yama ettiler.
A r g o n ile sair prensler gelerek A r g o n un Moolla
rn bana gemesi zerinde birleerek babas A b a k a nn
yerine tahta oturmasn ve A h m e d ' in liyakatsizlii yzn
den atlmasn kararlatrdlar.
Tatar ordular birbirleri ile dvtkleri srada Msr
sultan A l p i, ordu kumandan H a y d a r ile 3.000 atly a-
baktana gnderdi. Bunlar bir Ermeni pehlivan olan ordu ku
mandan e k a n (fk a n ) o l u nun yakalayacaklar, bir kafese ko
yarak diri bir halde Msra getireceklerdi. nk bu adam Su
riyeye giden Araplara ar muameleler yapyordu. Bunlar Frat
geerek Ermenilerin bir kalesi olan Tina'ya kar ordugh kur
dular. Muharebenin ilk gnnde Haydar bir ok yiyerek yara
land ve ld. Bu yzden askerleri korkuya urayarak kaleyi
braktlar ve Suriyeye katlar. Bylece hristiyanlar soyan,
Malatya ve Zait memleketlerini tahrip eden H a y d a r lyk
olduu cezay buldu. Bu hdiseler Yunanllarn 1595 (M. 1284)
ylnn yaz mevsiminde vukubuldu.
Abakanm o lu A r g o n
A h m e d ismi ile tanlan T a k u d a r dan sonra A b a k a
nm olu A r g o n hkm srd. A h m e d in saltanat Araplarn
683 (M. 1284) yani Yunanllarn 1595 (M. 1284) ylnn, Arap
aylarnn 5 incisine msadif ayn ilk gnnde ve haftann
4 nc gnnde ve temmuzun 26 nc gnnde sona ermi
ve Hanlar han A r g o n tahta oturmutu. Eraftan biroklan

Ahmedin yaamas doru deildir,, dedilerse de A r g o n
u cevab verdi : Ben onu ldrmek iine katiyyen karmam.
Fakat K u n g a r t a y m anas ile ocuklar isterlerse onu ld
rebilirler, isterlerse hayatta brakrlar,,. A h m e d birka gn
muhafaza altnda kaldktan sonra K u n g a r t a y n oullan onu
ldrdler ve Araplarn 6 nc ayna msadif haftann 4 nc
gnnde, yani austosun 16 snda babalarnn intikamn
aldlar. Bylece A r g o n u n saltanat salamlat. O da ordula
rnn bulunduu Babil, Mazenderan, Asur, Horasan ve Rum
diyarna birer prens tayin etti. Herkes, bilhassa Suriyeliler,
A r g o n d a n korkuyorlard. Anlatldna gre bu haber Suri
yeye vard zaman Halepten Hamaya gitmek iin bir
deveyi kiralamann bedeli 400 zzeye ykseldi. nk herkes
Msra kamaa bakyordu. A r g o n saltanatnn balangcnda
K u t i olu M e s 'u d ' u Musul hkmdar yapt: ve bu yzden
btn Hristiyanlar sevindiler. Fakat Hristiyanlar A r g o n un
A h m e d ' e geldii sralarda u sebepten mahzun oldular:
Celleddin Turann oullan Uygurlara mensup bir
rahip olan Emir A m u t ' u , babalarnn intikamn almak iin
ldrmlerdi.
Divan reisi emseddinin katline dair

A r g o n ile A h m e d arasnda Divan reisi emsed
dinin katlinden dolay bir dava hasl olmutu. A r g o ri a u
szler sylenmiti: Divan reisi babanz zehirleyerek ldrd,,.
Bu yzden A r g o n , A h m e d' e haber gndererek bu ada
m istedi ve A h m e d onu vermedi. Bunun neticesi olarak
A r g o n , A h m e d' in Hanlar han A b a k ann lm y
znden memnun olduunu anlayarak phelenmee balad ve
onun hanla gemek iin bu hdiseden istifade ettiine
inand. A h m e d' in dmesi ve A r g o nun muzaffer olmas
zerine e m s e d d i n Med dana kaarak Lur ismini
tayan Krtlere iltica etti. Lurlarn reisi olan Y u s u f a h ,
A r g o nun saltanat taht zerinde oturduunu ve mevkiini
salamladn grnce ona itaatini arzetmek zere geldi ve
divan reisini yakalayarak getirmei vadettii iin ok iyi
karland. Y u s u f a h , divan reisini yakalayarak, birok
HUN H K M DA RLA RIN A GEEN XI. H A N E D A N 617
rvetler vad etmesine ramen onu A r g o nun yanna

getirdi. Divan reisinden cann kurtarmas iin 1 milyon altn
darik istendi. e m s e d d i n de u cevab verdi: Mallarm
iade ederseniz daha fazlasn verebilirim, iade etmezseniz
veremem,,. Eraf dndler ve ona su tavsiyede bulundular :
Bu paray dn al ver. Sonra mallarn sana iade ederiz,,.
O da akrabasndan, ilesinden, hizmetilerinden ve dostlarn
dan dn almaa balad ve istenen paradan 400. 00 darik
toplayarak Daha fazlasn bulamayacam. Bununla ne ister
seniz yapnz,, dedi. Bu yzden katledilmesi iin emir verildi.
Moollar onu ellerinden ve ayaklarndan havaya astlar, onu
kere yere arptlar, onu ineye ineye paraladlar ve
Arablarn 683 (M. 1283) ylnn aban aynn 5 inci gnne
msadif haftann 3 nc gn, yani Yunanllarn 1596 (M. 1285)
ylnn ilk terin aynn 17 inci gn onun kellesini kestiler.
te bu ylgn ve kaygl adamn kibeti bu kadar fena
oldu. Maghogh hnedanna ait btn saltanat onun parma
ucunda idi. nk ok anlayl ve akll bir adamd. Birok
ilimlerde ve fenlerde derin bilgili idi. Badad emiri olan ve iki
yl nce eceli ile Muganda len A l e d d i n , Tebriz ehrine
getirilerek buraya gmlmt. Bu adam birok iiimlerde yk
sek hnerli idi ve iir sanatua dair geni malmat sahibi idi.
Fars dili ile Seluklular, Harezmliler, Ismailler ve Moollarn
tarihlerine dair muazzam bir eser sahibidir. Bu meselelere
dair eserimizde verdiimiz malmat onun eserinden iktibas
olunmutur.
Araplarn 683 ( M. 1284 ) ylnda R k n d d i n olu
Rum diyar sultan G y a s d d i n vefat etti. Yeeni sultan
Mesud ile bulumak zere ordugha gelmek iin hareket et
miti. Erzincan ehrine vard zaman eraf ona ldrc bir
il verdiler ve onu fena bir adam ve idaresi rk bir kimse
olduu iin ldrdler. K mevsiminde yedi seyyare Kapri-
korn burcunda toplandlar ve bu yzden btn dnya dep
rendi ve sarsld 1. nk bu yl iinde Kronos ve Zeos
1 B e d j a n * un notu: Bu d ny ada vukubulan hdiselerin sem av ecra-

mn hareketi ile bir a lk a s o lm a d g ib i o nlarn iktiran yznden de vuku-
b ulm az. B unlar A lla h n iradesine b a ld r ve onun iradesi olm adan bir
sere bile konm az. Muta X . 29 .
namndaki byk yldzlar Akvarius burcunda iktiran etmekte

idiler.
Msr sultan, saltanatnn salamlatna ve A h m e d 'in
teklif ettii sulh ile birlikte bu dnyadan gm olduuna
dair haber alnca e y h A b du r r a h m a n kaledeki mahbesin-
den kararak onu am camilerinin birinde ikamete memur etti
ve kendisine yetecek nafaka balad. Bu A b d u r r a h m a n
ldrlen Halife M u s i a s m 'n klelerinden birinin olu idi
ve rkan Rumdu. Badadn zapt zerine ldrlmekten kurtu
larak Musula geldi ve arda ikamet ederek dlgerlik ile
megul oidu, nk bu sanat severdi ve onu renmiti. D a h a
sonra madiye kalesine giderek burann emri olan 1 z z d d i ne
kendisinin beyenilmee deer birok eya ve mefruat yapmaa
muktedir olduunu ve bunlar yapmay ruhan bir takm varlk
lardan renmi olduunu syledi, i z z d d i n onu Hanlar han
Abakaya gtrd ve onunla konutuu srada Beni hzinenizi bu
lundurduunuz Tila kalesine gtrn de size hnerimi gstereyim,,
dedi. Onu buraya gtrdler. O da u ve bu taraftaki yeri lme
e balad. Nihayet bir yer gstererek Burasn kazn,, dedi
ve kendisi tede durdu. Yeri kaznca zerinde son derece ky
metli ve hayret verici mcevher bulunan bir yzk bularak
Hana gtrdler. Bu adamn sz doru kt iin onun her
sylediine, yani eytanlar kovaladna, cinlerin esrarn an
ladna dair syledii her sze inanmaa baladlar. Kendisi
prensler ile gayet serbest konuur, gayet samim mnasebet
lerde bulunurdu. O kadar ki en nihayet saltanatn btn ida
resi, bilhassa A h m e d ' i n ksa hkimiyeti srasnda, ona ema
net olundu. Denildiine gre Tatarlar halifenin hzinesini ya
ma ettikleri srada onu da esir aldlar, Tila kalesine gtrdler,
o da btn eyas ile birlikte bu kalede kald ve burada bul
duu yz kendisi buraya gmmt.
Bu senenin son knun aynda Hanlar han Argon btn
memleketlere br yarl gndererek unlar bildirdi: A h m e d
atalarmzn kanunlarndan ayrld ve atalarmzn tanmad
slmiyet yolunu tuttuu iin btn prensler anlaarak onu
saltanattan attlar ve byk atamz olan Han tarafndan mu
hakeme edilmek zere onun yanma gnderdiler. Beni de Cey
hun nehrinden balayarak Frengistana kadar uzanan saltana
tn tahtna oturttular. Bu yzden sevininiz ve herkes kendi ii

ile megul olsun. Her yerdeki valiler ve hkimler bir kimseye
zulmetmeyecekler. Zulmederlerse kbetlerinden korksunlar.
Yoksa para para edilirler,,. Bu sralarda iittiimize gre Msr
sultan, e y h A b d u r r a h m a n ile maiyetinde bulunanlar
amdan Safad kalesine gnderdi ve onlar burada hapsetti.
Bylece bunlarn kurtulmalar ihtimali tamamiyle bertaraf oldu.
Yunanllarn 1596 (M. 1285) ylnda Bartelli kynde bir
tavuk bir devekuu yumurtas kadar byk bir yumurta yu
murtlad. Mesihin salbine msadif cumartesi gn yine Bar-
tellide bir tavuk hyar gibi ince boyunlu, kvrk ve uzun bir
kk yumurta yumurtlad. Bunu bize getirdiler, biz de grdk.
Temmuz aynn 29 uncu gnne msadif haftann birinci gn
Krt, Trk ve l Araplarndan mteekkil 600 mevcutlu Suri
yeli bir ordu Erbile hcum etti ve Amkabad kyndeki hristi-
yanlarn ounu ldrp soyduklar gibi, Surhagan vesair ky
lere de ayn muameleyi reva grdler. Krt B a h a e d d i n bunlar
karlamak zere Erbilden kt ise de malp edildi ve kaa
rak ehre girdi. Bu melun ekya birok ganimetler, kadnlar,
kzlar, birok davarlar alp gittiler. Bugnlerde birok ekya
eteleri Tur Abdin havalisine geidiler, Kelt kynde ve Bet
Manim ile dier kylerde ve Sebirinada birok kanlar dkt
ler, Bet Rieden birok ganimetler alarak gittiler.
Yunanllarn 1597 (M. 1286)1 ylnn 17 hazirannda Krt-
lerden, Trkmenlerden ve Araplardan mteekkil 4.000 kadar
atl ekya bir araya geldiler ve baz rivayetlere gre Msr
klelerinden 300 kadar seme atl bunlara katldlar ve hep bir
arada Musula yrdler. Bunlar yollarndaki kyleri soyduktan
sonra Araplarn 3 nc aynn 22 inci gnne msadif haftann
2 inci gn sabah ehrin zerine yrdler. Bu hdise Arap
larn 685 (M. 1285) ylnda vuku buldu. Bunun zerine M e l i k
M e s ' u d ile ehir iinde bulunan dier atllar bunlar ile kar
lamak zere atlarna bindiler. Fakat bunlarn ok olduklarn
ve kendilerine denk olmadklarn grerek yzlerine evirdiler
1 B e d j a n n notu : Y u n a n lla r n 1597 ve M ild n 1286 y ln n 30

tem m uz gn M a r G r e o g o r y B a r H e b r a e a s M eraga ehrinde
bu dny adan g t. D i e r bir m uharrir, ih tim al ki kardei Bar Savvma
Sofi, daha sonraki senelerin va ka la rn yazm tr.
ve ehre dndler. Onlar da Dicleyi geerek Mar Mattai ma

nastrna trmandlar ve burada birka gn kaldlar. Melun
ekya ehre girince yerli Araplar bunlar, bol bol yemekler ve
souk sular vermekle karladlar, onlarn gelmeleri yznden
ok sevindikleri, ekiya da bunlara dokunmuyarak yalnz h-
ristiyanlar ldrp soyacaklarn sylediler.
Tagritanya kilisesinin civarnda olan Hristiyanlar karla
rn, oullarn, kzlarn ve btn davarlarn alarak Peygam
berin amcas olan ve kendisine Nakib l- Alavahim (yahut Abd
ul-vahan, yahut Nakib ul-Alavyin) denilen zatn evine iltica
ederek ekiyann bu binaya hrmet gstermelerini ve bylece
ehirde yapld gibi kanlarnn dklmesinden ve mallarnn
yama edilmesinden kurtulmay umdular.
Kaacak yerleri bulunmyan ve Nakibin evine iltica ede-
miyen dier Hristiyanlar korkudan titriyor, alayp szlyor
lard. Halbuki asl felket Nakibin evine gidenlerin bana
geldi. Ekyalar buraya gelir gelmez Hristiyanlarn nerede bu
lunduklarn sordular. Yerli Araplar da hep birden u cevab
verdiler : Btn Hristiyanlar Nakibin evindedirler,,. Bunun
zerine btn ekyalar derlenip toplanarak buraya girdiler.
teye beriye merdivenler kurarak evi zaptettiler ve ieride
bulunan btn ahaliyi soydular. Hristiyanlarn biri bir ok
yiyerek yaralanm ve lmt. Bunlar Hristiyanlara ikence
etmekle kalmyarak Araplara da ikence ettiler ve camilerde
gzlerinin nnde karlarna, oullarna ve kzlarna satatlar.
Btn bunlar bittikten sonra eteciler Yahudi mahallesine
gittiler, evlerini yama ettiler ve btn cemaatlerini soydular.
Evlerinde kalp baka bir yere gitmiyen Hristiyanlara gelince
bunlara bir kimse dokunmad, hatt bunlar etecileri grme
diler. Fakat ehre gelmekte olan baz Hristiyan tacirleri ile
birok Araplar ehrin dndaki hanlara inmiler, bunlar da
mallarnn ounu kaybetmilerdi. Bunlarn mallan ehrin iine
getirilerek arlarn depolarna konmu, daha sonra ahaliye
satlmas istenmi, eteciler de bu srada arya hcm ede
rek hereyi gtrmlerdi.
ehrin yerlilerinden olan birok genler arnn kapsnda
duruyorlard. Soyduklar mallar yklenen eteciler ardan
knca bu genler bunlarn ellerindekini kaparak katlar.
Daha bakalar da etecilerin ar kapsnda braktklar atlara

binerek gittiler. Bylece sabahtan akama kadar eteciler atlar,
katrlar, merkepler ve kzler toplamakla megul oldular, 500
kadar kle ve cariye topladlar. Bunlarn ou Araplardan ve
Yahudilerdendi. Pek az da Hristiyand ve bu Hristiyanlar
Nakibin evinde bulunmutu. Mutekit ve son derece hnerli bir
kuyumcu, olunu etecilerin elinden kurtarmak istedii iin ld
rlmt. Bu adam bir kl darbesi yemi ve gn sonra lmt.
Melun etecilerden onu ehirde dolarken bir takm kmaz
lara saptklar ve ahali tarafndan taa tutulduklar iin helk
olmulard. ehrin yerli Araplar etecilerin kendi dindalar ol
duklarn bilmi olsaydlar bunlar zerre kadar acmadan eh
rin dar sokaklarnda ldrrlerdi ve esasen bunlar da ehre
kolaylkla giremezlerdi. Bunlar aldanm olduklar iin piman
oldularsa da pimanlktan faide gremediler. eteciler ehirden
btn gn topladklar ganimetleri bir yere yarak ortalk ka-
rarncaya kadar beklediler. ehir ahalisi etecilerin ertesi gn
de yamagerlie devam edeceklerini sanyorlard. Fakat ete
ciler o gece atlarn yklediler ve saylmayacak derecede ok
olan mallan alarak geceleyin gittiler. Gn doduu zaman ge
ride bir kimse kalmamt. Yalnz karargh kurduklar yer g
ze arpyordu.
Yunanllarn 1599 (M. 1288) ylnn 28 nisan gn Krtler
ile onlara yakn olan Moollar arasnda baz kavgalar oldu ve
Moollar Krtlere kar hiddetlerini muhafaza ettiler. Bunlar
geri dnleri srasnda adamlarnn altsn geride braktlar,
bunlar da Musul yolunda gizlendiler. Kudidat (Kudida ?) oul
larndan 12 mmtaz gen buradan geerken bu melun ekva
zerlerine saldrarak ortalk gpegndz olduu halde hepsini
de koyun keser gibi ldrdler. Bir mddet (yahut, saat) son
ra bakalar Musuldan geldiler ve bu talihsiz genleri kan iin
de grdler. lerinden yalnz biri henz diri idi. Bunu kald
rarak kye getirdiler, o da hikyeyi anlatt, nasl ldrldk
lerini bildirerek putperest katillerin isimlerini verdi. gn
sonra o da ld.
A b a k a n n olu A r g o n tahtnda yerletikten sonra yu
karda gsterdiimiz vehile A r g o n ' u n A h m e d den kurtul
masna sebep olan hazinedar B o k a son derece zenginledi, sal
tanat iinde o kadar yksek ve nfuzlu bir ahsiyet oldu ki

prensler, damatlar, gelinler, Mool ordusunun kumandanlar
dahi ona gelip itaatlerini arzediyor, kapsnda durup kendisin
den bir takm imtiyazlar ve ltuflar istiyorlard. Meleketin btn
idari vazifeleri ona verilmiti. Maghogh hnedanna ait lkeler
deki hkmdarlar, valiler ancak onun verdii pukdne ve
onun yani B o k ann krmz mhr sayesinde tanlyorlard.
Bu B o k a kardei A r o ku Babil, Azerbaycan ve Bet
Nahrinde umum vali ve reis tayin etmiti. Bu korkun ve
dehet verici adam Moollara ait btn ordulara, hkmdar
lara, valilere ve btn bu memleketlerdeki ktiplere riyaset
ediyordu.
Bu iki karde alt sene mddetle Mool devletini tarife
smaz byk debdebe ve ihtiam iinde idare ettiler. Bunlar
Hanlar han A r g o nun ilerini ihmal ediyorlard ve servet
toplamakla, at, altn, gm ve mcevher toplamakla megul
oluyorlard. A r g o n kendi hizmeti iin dier emirler tayin
etmiti. Bunlar onunla beraber yola kyor, gidip geliyor1
yiyip iiyorlard. Ordughta uzak ve yakn memleketlerde
olan biten her i Hanlar hanna azar azar bildiriliyordu.
Boka kendini btn eraftan stn tutuyor, satveti ile
vnyor ve yaplan her iin kendi azmi ile baarlm oldu
unu iddia ediyordu.
Bu yzden ona muhalif olan emirler onun yapt her
ii Hanlar hanna fena ve ters bir ekilde anlatyorlard. En
nihayet Badadda bulunan muteber ahsiyetlerden H a n
n hne otana gittiler ve A r o k aleyhinde ithamlarda
bulundular. Onun tahribat yaptn, irkin hareketleri ile
zarar verdiini ve zorla byk servetler topladn gster
diler. Bunun zerine Hanlar han bu ahsn izaz edilerek
muhafaza altnda tutulmalarn ve A r o &un gelmesine kadar
Ordughtan ayrlmamalarn emretti. B o k a ise u mealde
bir nme gndermiti: Bu ahslar tevkif ediniz ve hkimlere
mracaat etmeden, aratrp soruturmadan nn kafasn
kesiniz,, Bu marrane hatt- hareket btn saltanatn gzne
arpt ve bu frsat B o k a ile A r o k'un muhalifleri tara
fndan kullanld. Bu andan balayarak bu iki kardein aley
hinde sylenen her sz kolaylkla kabul edilir ve bu szler
den phe edilmez oldu. Prensler ldrlen adamlar yznden

son derece mteessir oldular ve son derece hiddetlendiler.
B o k a prensleri rvetlerle tatmin etmee bakarak kalkp gitti.
Ksa bir zaman sonra ismi S a ' d d d e v l e olup yakn
larda vefat eden Badad valisinin kaynpederi olan bir yahudi,
Ordugha giderek emirlerin huzurunda u szleri syledi:
A r o i un Badada gitmesine mani olursanz kendisi her yl
Ordugha gnderilen varidatn iki mislini takdim eder,,. Bunun
zerine A r o k ' n n tekrar Badada gitmeyecei ve ona kuman
danlk (yahut hkimlik) verilmeyecei ayias yayld ve emir
ler ileri yahudiye havale ettiler. Bugn A b b a s o u l l a r nn
taht zerinde bir yahudi vali oturmaktadr. Baknz, slmiyet
ne kadar alald! Bununla beraber mslmanlar ktlklerin
den ve istibdatlarndan zerresini eksiltmiyorlar.
Bu andan balayarak A r o k aleyhindeki ikyetler sk
lat. Bunlarn biri ismi A b d l m ' m i n olan Iranl bir ktip
tarafndan ileri srld. Bu adam Ordugha giderek A r o k
ile bandaki emirlerin, zabitlerin ve ktiplerin idareleri altn
daki memleketleri ve btn ehirleri tahrip ettiklerini, A r ok
yakaland takdirde 1 milyon altn dinar vereceini gsterdi.
Emirler bu eit hikyelerden holandklar iin bu haberleri
veren adama Sen bir mddet bekle,, dediler.
B o k a kendisi ile kardei aleyhindeki iddialarn sevinle
karlandn grerek mteessir oldu ve kendini ekti. B o k a
hasta olduunu syleyerek evinde yatana serildi. Eraf gr
nte kendini ziyaret iin geldike iini ekiyor ve A h m e d -
in zamannda A r g o n lehine yapt gzel hareketlerden
nedamet ettiini, A r g o nun iyilie lyk ile mukabelede
bulunmadn teessrle sylyordu. B o k a , A r g o n aleyhinde
gizli bir isyan tertibi ile megul olmakta ve bu srrn eraf
tan birkana ifa etmi bulunmakta idi. Bu eraf onun son
derece hilekr bir adam olduunu, A h m e d ' in mahza onun
yznden sukut ettiini ve A r g o n ' u n bu sayede muzaffer
olduunu bildikleri iin onun szlerini safdillikle karladlar.
A r g o n a gelince, bu eit haller bandan gemi olduu
iin kendini ok kuvvetli bir muhafaza altna almt. nk
A r g o nun hizmetinde bulunan emirler B o k ann fena niyet
lerini daima anlamakta idiler.
624 ABUL-FARAC TARH
B o k a hilesinin anlalm olduunu farkedince korkudan

titremee balad ve ne yapacan bilmez hale geldi. Onun
iin kalkt, atna bindi ve gya kendisine iltica etmek zere
Byk Hatun A l j i ' m n kararghna kat. A r g o n ile dier
emirler B o k a nn atna binip gittiini haber aldklar zaman
onlar da atlarna binerek peine dtler, ona yetitiler ve onu
yakalayarak geri evirdiler. Ona sual sorunca hilesini itiraf
ederek u szleri syledi: Maksadm Hanlar hann deil, fa
kat daima aleyhimde bulunan ve beni tahkir eden, Hanlar ha-
nnnm gznden dren emirleri incitmekti,,. Fakat bu sz
leri kabul olunmad ve B o k a ldrlerek zas para para
edildi. Hdise Yunanllarn 1600 (M. 1289) ylnn sonknu
aynn 14 nc cuma gn vuku buldu. B o k a ' nn evi, mallan
ve eyas yama edildikten baka oullan, gizliden gizliye
onun ortaklan saylan kimseler de ldrldler. Ayn gn pa
pas tabip ve kanuninas e m u n da ldrld. Kendisi Er
bil ahalisinden bir hristiyand ve E b ' l - K e r e m unvann
tamakta idi. Ayn gn bizce mehul olan birok Moollar da
ldrldler.
A r o k Musul havalisinde klamakta olduu iin hne
otadan kuvvetli ve cesur bir adam olan ve birka gn nce
M u g a r i dan mid civarna gelen B a i t m i s h adl emir sr-
atle gnderildi. O da btn Mool askerlerini atlarna binmee
mecbur ederek, kardeinin bana gelenlerden haberi olmayan
ve bu havalide Moollarn beyaz bayramn tesid iin yiyip
imekle megjl olan Arok'\ kuatt. A r ok, Mool askerleri
ile Baian kzlerinin kendisini evirmi olduunu grnce
dona kald ve ne yapacan ard. Fakat atna bindi ve ka
rs ile ocuklarn alarak sabaha kadar Kaaf namndaki k
k kaleye iltica etti. B a i t m i s h ona dosdoru u haberi
gnderdi: Mukavemet etmek sana yakmaz,,. A r o k da u
cevab gnderdi: Ben buraya mukavemet edecek olan bir si
sfat ile gelmedim. Fakat ne olduunu bilmediim askerlerin
etrafmda niin toplandklarn anlamadm iin geldim. Siz
vaziyeti bana bildirin de ne olduunu anlayaym,,.
Bunun zerine bizzat B a i t m i s h kalenin kapsna yakla
arak u szleri syledi: Kardein B o k a , Hana kar hiyanet
etti; onun iin sdr olan emirle ldrld. Biz seni yakalamak
ve Hanlar hannn yanma gtrmek zere geldik. Hayatta m

braklacaksn, yoksa ldrlecek misin, bnnu ancak Han bilir,,.
Bunun zerine A r o k derhal kalenin kapsn at, ilesi ile
birlikte indi ve u szleri syledi: Hann emri bamn ze
rinde,,. Onlar da A r o k ' a zincir vurdular, bana muhafzlar
diktiler ve onu ordugha gnderdiler, o da orada katledildi.
A r o k Nineva orucuna msadif haftann ikinci gn yani se
nenin sonknun aynn son gn yakalanm ve yedi gn son
ra ldrlmt.
A r o k aleyhinde ihbaratta bulunan ve onun krallardan,
valilerden, velhasl hkm altndaki btn memleketlerde zul
metmek ve tahribatta bulunmak dolaysyla bir milyon altn
toplam olduunu syleyen Iranl ktibin szleri A r o k ' a
kar hissolunan umum nefret dolays ile kabul olunmu ve
btn bu adamlar (yani hkmdarlar, valiler ve ktipler) aley
hinde fena hkmler verilmi ve bunlarn mukadderat emir
B a i t m i s h 'a havale edilmiti. A b d l m m i n bunlarn
hesabn yapm ve herbirinin aleyhindeki thmetleri tesbit et
miti. B a i t m i s h da bu adamlarn herbirini dverek, her
birine ikence ederek ellerindekini istirdat edecek ve ilerinde
lm cezasna lyk olanlar acmadan ldrecekti.
K a v t i olu M e s ' u d ile kardeleri ve akrabalar hne
Ordughta B o k a dan baka bir kimseyi tanmadklar ve
dier emirlere hizmeti manasz bulduklar iin bunlara nahak
yere hrmet gstermei arzu etmiyorlard. B o k a nn emri
btn emirlerin emrinden yksek olduu iin bunlar da di
erlerinin hepsini ihmal ederek yalnz B o k a 'y tanmlar ve
onun hatt- hareketi herkes tarafndan beenilmedii ve takbih
edildii halde ona bal kalmlar ve ona nasihatta bulunarak
u szleri sylemilerdi: Daima hne hizmette bulunan emir
leri ihmal etmek ve itaat gstermemek doru deildir. Bize
gelince birini kabul ederek biroklarn mteessir etmek mec-
nunne bir harekettir. nk itimat ettiimiz tek emirin ba
na bir bela gelirse dier emirlerden yardm gremeyiz.
M e s ' u d dn itibariyle ocuktan farksz ve hareket
lerinde basiretsiz davrand iin u szleri ne ne sy-
A b u l - Farac Tarihi 40
le d i: Ben B o k adan sonra yaamak istemem. B o k a lrse

ben de lm yaamaa tercih ederim . Nitekim byle oldu
ve M e s ' u d bu szlerini yerine getirdi. nk A r ok' un yaka
land gn M e s ' u d da muhafaza altma alnd ve son derece
itina ile muhafaza edildi ve bu vaziyet iranl ktib A b d l -
m ' m i r i in gelmesine kadar devam etti. Bunun zerine Hristi
yanlar aleyhinde tazyklar ve galeyanlar balad. Sylenmesi
doru deilse de Allah da onlar terketmi gibi idi. Moollar
hristiyanlar merhametsizce ikenceye tabi tuttular ve bilhassa
Erbil hkimi olan M u h t a o l u T a c e d d i n ' i son derece
iddetle ikenceye urattlar. Bu adamlar yerden bir arn
yksekte astlar ve yklncaya kadar ayaklarna sopa ektiler.
Sonra yere indirdiler ve l saylacak hale gelinceye kadar
srtna ve gsne sopalar indirdiler. Sonra bir mangala kmr
koydular ve gsnn zerine dayadlar. Velhasl ondan 50.000
dinar koparncaya kadar en ar ikenceyi yaptlar. En sonra
ikenceye tahamml edemiyecek hale gelince onu bir ka defa
Dicle nehrine atp kardlar. htimal ki bu adam nehirde bo
ularak ikenceden ve dayaktan kurtuldu.
K a v t i o l u M e s ' u d hasta olduundan ona dayak
atmadlar; onun lmesinden ve lm ile birlikte servetinin
kaybolmasndan korktular. Bu yzden ona kar bo vaitlerde
bulunarak kendilerine bir milyon altn dinar verdii takdirde
erefli mekiinde kalacan ve bir kimsenin kendisine dokun
mayacan sylediler. M e s ' u d dayak yemediine bakarak
Moollarn kendisine kar ltuflarda bulunacaklarn sand ve
son derece hasis olduu iin Moollara kar sert szler
kulland. Moollar da ona kar hnerlerini gstererek kh
krbalar ve yumruklar, kh tehditler ve kfrler sayesinde is
tedikleri paray ondan aldlar ve onu kendileri ile birlikte Er-
bile gtrerek orada bu yln nisan aynn 4 nc gn ldr
dler. Oluna da tahtadan yaplma balar vurarak hapse attlar.
M e s ' u d ' un
kardei i h a b d d i n kam olduu iin
onu dikkatle aradlarsa da bulamadlar. Bet Sahraya kynden
olan D u b a i s namndaki adam onun yznden ldrld.
nk i h a b d d i n bu kyde birka gn saklanm, sonra
buradan ayrlp gitmiti. D u b a i s ' e ona dair sualler sorulduu
zaman yemin ederek onu grmediini syledi. Fakat bu kye
mensup bir ocuk yakalanarak kendisine dayak atlm, o da

i h a b d d i n 'in
kyde bulunduu srada saklanm olduu
yeri gstermiti. Moollar i h a b d d i n in nereye geldiini
anladktan sonra zavall D u b a i s' i Musula gtrerek burada
ldrdler ve ayak takm da onun cesedini taa tuttular.
Onun katlinden sonra Musul ahalisi dier bir gen aley
hinde bir takm ithamlarda bulundular, onun fuh yaptn ve
Arap kadnlarnn rzna tasallut ettiini sylediler. Bu gen de
ldrld ve cesedi ehrin sokaklarnda srklendi. Daha sonra
cesedinin zerine odun yld ve odunlara ate verildi. Niha
yet onun kafatasn aldlar ve bunu kiliselerin kaplarna gt
rerek hristiyanlarla istihza ettiler. Musul ahalisinin bu iki ay
zarfnda karlatklar tazyik ve eziyet lisan ile tarif edilemez
ve kalem bunlar tasvirden ciz kalr. Yarabbi, kullarnn kan
ne kadar merhametsizce dklyor ve mabedlerin tazyik y
znden ne elm bir vaziyete dm bulunuyor.
B o k a 'nn ldrlm olduu gnlerde B a i t m i s h Garp
memleketlerine gnderildi ve Moollarn btn askerleri atla
rna binerek A r o k ' a yakalamak iin hareket ettiler. Suriye
ahalisi korku ve dehetten titriyorlard. nk Moollarn
hcumuna uramak zere olduklarn sanyorlard. Suriyeliler
kendilerini kuvvetlendirerek birok askerler topladlar ve Mo
ollarla muharebe etmek zere hazrlandlar. Fakat Moollarn
kendi aralarnda kopan ilerle megul olduklarn anlayarak
ve onlarn baka milletlerle uraacak halde olmadklarn kes
tirdiler, askerlerini bou bouna datmay muvafk grmediler
ve Byk denizin sahilinde olan Trablus ehrine kar ordugh
kurarak iddetli bir muharebe yaptlar. ehrin iinde bulunan
lar Kbrs adarnda bulunan Frank akrabalarndan yardm iste
diler ve bunlar da onlara deniz yolu ile bir miktar asker
gnderdiler. Bu askerlerin gelmesi ile yerliler kuvvetlendiler ve
surlarn zerine karak, aa yukar ay kadar byk bir
cesaretle harbettiler. Fakat ehrin dndakiler stn gelerek
surlar mancnklarla deldiler. Bunun zerine Hristiyanlar ma
lp edileceklerini grerek gemilere bindiler ve buradan Kbrsa
gittiler. ehrin iinde kalanlara gelince Araplar bunlara hcum
ettiler, bunlar da kllarn ekerek Araplarn iine kartlar
ve bu kargaaik iinde ldler ve ldrldler. Araplar iinde
maktl denlerin says ok olduu iin bunlar btn ehri

tahrip ettiler ve yakmadklar bir kule veya kilise brakmadlar.
Araplar saylamayacak derecede ok ganimetler aldlar ve yine
saysz erkekleri ve kzlar esir aldlar, saysz miktarda papas-
lar, rahipler ve rahibeler ldrdler, ehri uuldayan bir beya
ban halinde brakarak gittiler. Bu hdiseler Yunanllarn 1600
(M. 1289) ylnn Nisan aynn bedr-i tam srasnda vuku buldu.
Ayn yl iinde Suriye etecilerinden 2.000 kadar atl
Sincar ve Bet Arbaya hududunu geerek Piabur civarna ge
linceye kadar yamagerlikte bulunmadan hareket etmiler, fakat
Dicle zerindeki bu kye varnca geceleyin burada konaklya-
rak gece yars nehri gemiler ve Nasturlerin byk bir ky
olan Vastava doru hareket etmiler, Austos aynn 14 ne
msadif haftann birinci gn afak skerken bu kye hcum
etmilerdi. Kyller bunlarn birka ekyadan ibaret oldukla
rn sanarak bunlara kar hareket ettiler. Fakat bunlarn sa
ysn anlyarak kye dndler, bir ksm kiliseye iltica etti ve
kurtuldu, bir ksm da bahelere ve balara iltica etti. Bu
melun adamlar etrafa dalarak byk tahribat yaptlar ve 500
kadar adam ldrdkten baka, kadn, ocuk ve kzlardan mte
ekkil 1000 kadar kiiyi esir aldlar, ehirdeki paralar, koyun-
lar ve davarlar alp gtrdler ve ayn gn geldikleri yoldan
dnerek Habura nehrine kadar skn iinde vardiar. Bu neh
rin zerinde dar bir kpr bulunuyordu. Ganimetin bolluu ve
esirlerin okluu bunlarn buradan gemelerine sebep oldu.
Bu sayede Musulda bulunan Mool emiri bunlarn hareketin
den haber alarak derhal hazrland ve atlarna binen askerleri
ile takibe kt. Moollar bunlar buldular ve bunlarn ou
kpry gemi, yklerini kar tarafa geirmi bulunuyorlard.
Moollar henz kpry gememi olanlar ldrdrerek esir
kadn kz ve erkeklerden yzn kurtardlar ve bunlar
akrabalarna teslim ettiler.
Bundan baka yaz mevsiminde 2.000 kadar Suriyeli e
kya Malatya ve Hesna havalisine taarruz ettiler. Burada bulu
nan ordu kumandan H a r b a n d a hdiseden haber alarak
askerlerini toplad ve bunlarla harbetti ise de malp edildi.
H a r b a n d a ile beraber bulunanlarn birou maktl dtkten
baka dostlarndan bir ksm, akrabalar, karde ocuklar ve
daha birok kimseler esir dtler. Kendisi ile birlikte 40 kii

kaarak kurtuldular ve Hesnadaki yaptrd yeni konaa dn
dler. Hesnann, ram dilindeki ad Horasandr. H a r b a n d a
burada oturarak, harpte esir denleri nasl kurtaracan
teessr iinde dnyorken muharebenin Hristiyanlar yzn
den vukubulduuna karar ve vermi ve esirleri kurtarmak iin
Hristiyanlardan para toplamay muvafk grmt. Bunun ze
rine her ehir ve kye verebilecei kadar altn tarhedildi,
fakat adaleti lhiye bunlarn bu zulmn kabul etmedii iin
iinde oturduklar yeni konak zerlerine ykld ve bylece
hepsi de mahvoldular ve ilerinden yalnz bir kapc kurtar-
labildi. Onun da srtna bir kalas dm ve bu sayede evin
dna geebilmiti.
Yunanllarn 1601 (M. 1290) ylnn banda hristiyanlarn
byk bir dman olan Maiperkat emi A l A l m , rkan
bir Ermeni ve bir hristiyan olan Mu emirine adam gndere
rek onu gizlice ldrtt ve Mar Kavma rahiplerini eziyetlere
uratt, Buradaki rahiplerden biri hiddetten tutuarak Ordu
gha gitti ve A l A l m aleyhinde ikyetlerde bulundu.
Hanlar han ona sz hrriyeti vermi ve szlerini zevk ile
dinlemiti.
Kendisi Hanlar han ile serbeste konuabiliyordu. Hanlar
han da onun szlerini zevkle dinlerdi. Birgn Hanlar han atla
dolayordu. Havrr rma zerindeki bir kpry gemek zere
iken, rahip onun atnn geminden tuttu ve yemin ederek yle
sylendi: Buradan A l A l m i in lm emrini vermeden
gemene mani olacam.,, Hanlar han derhal bu emri verdi ve
A l A l m ldrld.
Ayn gnler iinde M u s u Zda ktiplik etmekte olan Fere-
c u l l a h adl Msri bir fakih, yukarda bahsi geen A b d l
M m i n 'in yapt hivaneti iln etti. A b d l M m i n , B a r
K a v t 'nin olu M e s ' u d u haksz olarak ldrm, hristiyan-
larn byk ztraplar ekmelerine sebep olmu ve kendisi iin
byk bir servet toplamt. Hanlar han bu iin tahkik edilme
sini emretti. Bunun zerine Iranl hkm giyerek ldrld ve
Tanrnn adaleti sratle yerine getirildi. te bu zamandan
itibaren Hanlar han Araplarn samimi olmadklarnn ve
ihtiyatla hareket etmediklerinin farkna vard, ve ona gsteril
di ki, onlar her yaptklar ite hileye bavururlar (veya hiya

net ederler) ve iki yzllkle hareket ederler. Musevi olan
Badat valisi S a ' d d d i n in, btn lkesindeki ktiplerin
reisi yani sahib-i divan olmasn, ve valilerin katiyyen bir
Arabi ktiplie tayin etmemelerini ve bu ii yalnz hristi-
yan veya Yahudilere vermelerini derhal emretti. Bu suretle
Araplarn (Hristiyanlara kar) duyduklar nefret ve kt niyet
artt. Ad geen Musev Badad valisi olduundan, ehrin vergi
ve varidat ilerinin tanzimi onun uhdesinde idi. Hanlar han
kardeini onun yerine Badat valiliine getirdi. Dier kardeini
de umum mdr M u h a t a s n olu T a c d d i n ile birlikte,
M u s u l , M a r d i n ve D i y a r b a k r a gnderdi.
Bunlar yerlerine varnca, uzun zamandan beri Erbil valisi
bulunan ve M l e z a r B e g ad ile tannan Krt bir emir bun
lardan korktu. Bunlarn kendisine byk zararlar dokunacan
zannetti ve derhal Hanlar hannn ordughna gitmek iin yola
kt. Hanlar han tarafndan merhametle karland takdirde
btn bu korkulardan kurtulacan dnd. Fakat yeni emirler,
o yola kar kmaz, arkasndan onun aleyhinde birok haber
ciler gnderdiler. Hanlar han kendisini ldrmeye karar verdi,
fakat onu bir mddet mitle avuttu. Ona soyu ve taraftarlar
ile birlikte son vermek iin, oullarn, ev halkn, akrabasn
ve vatandalarn yakalatmak zere, ilkin bir haberci gnderdi;
onu bunlara ldrtecekti.
Bu pln bilen bir kadn bir gece vaziyeti emire anlatt.
Bunun zerine bu Krt, en ufak bir tereddtle vakit kaybet
meden klelerinden birini yanma ald ve ikisi birlikte atlarna
binerek ordughtan katlar. Tuzaktan kurtulmu bir ku gibi
katlar. At ile o kadar sratle yol ald ki Hanlar hannn haber
cisini geti. Evine vard ve ilesi ile birlikte btn yiyecekleri
ni yanlarna alarak dalara, tepelere ve eriilmez vahi yerle
re sndlar.
Bundan sonra Hanlar hannn habercisi yerine ulat ve hay
retler iinde kald. Hanlar han da pek fazla hiddetlendi ve fke
sinden ate pskrd. Onu kzdran yalnz bu adam elinden
karm olmak deil, hususiyle onun bu srr elde etmi olmas
idi. Srr bu Krde ifa etmi olan orduhn iindeki insan
kim di? Devriye vazifesi grmek ve bu dalarla Krtler arasn
daki yollar tutmak zere mntakaya asker birlikler gnderdi.

Fakat mevsim k olduundan ve Krtlerin bulunduu dalarn
tepesi karla rtl olduu iin, Moollarn bu asker birlikleri
ne bu yollardan gemeye ve ne de bunlar kontrolleri altnda
bulundurmaya muvaffak oldular ve bu sebeple, Krdlerin
ifti ve fakir rgat olarak bulunduklar ve vergi veren Krd*
lerin yaad ovalara geri dndler. Moollar bunlar soydu
lar ve ldrdler, evlerini ve zahire anbarlann yama ettiler
ve yaktlar. Bu fakir insanlar hususiyle K e y e y e (Keyejye?)
ad ile anlan ve Mool kuvvetleri arasnda bulunan dallar
tarafndan fena muameleye maruz brakldlar. nk .bunlar
hristiyand ve Araplardan tabiatlar icab olarak nefret ederler
di; bunlar Krdiere byk zararlar verdiler ve tasviri imkn
sz gaddarlklarda bulundular. Erkekleri merhametsizce ldr
dler, saysz kadn ve kz ve erkek ocuu esir aldlar. Yedek
yiyeceklerinden beraberlerinde alabildikleri kadarn alp gtr
dler, geri kalan da atee verdiler. te bunun zerine, bu
dallar yznden Araplar Hristiyanlar hakknda pek fkeli
szler sylediler ve Bu dallar olmasa, Moollar hatyyen
Krdiere fena muamele etmezlerdi, nk Moollarn pek b
yk bir says gnmzde H a r e g ey e (yani, mslman) ol
mulardr. Bunlar hi bir zaman mslmanlara fenalk etmek
istemezler; byle bir eyi belki ancak asilleri tarafndan zor
landklar taktirde yapabilirler,, dediler.
Yaz gelince Moollar, Musul ve Erbil mntakasn terke-
dip gittiler ve da tepelerinden inmi olan ve saylar on binleri
bulan Krdler ovaya geldiler. Meleketin yerlileri de onlarn
nnden kaarak ehirlere sndlar. Erbil civarnn btn aha
lisi kaleye kapand. Krdler de kaleyi derhal muhasara ettiler.
Fakat Allah onlarn vahi saldrlarn durdurdu. Kaleye yap
tklar hcumda tamamiyle muvaffak olamadlar. Ona kar har
betmek iin her toplandklarnda, aralarndan aa yukar yedi
veya sekiz kii ld.
Bunlar kaledekilere kar on yedi (veya on be ?) gn
kadar bir mddet hcumla vakit geirmilerdi ki, saylar iki
yz kadar tutan baz F r a n k 'lar Hanlar hannn emri ile, gemi
yapmak zere Babile (Badat) ve oradan Basraya inecekler,
oradan da Pentos denizi (Sf denizi ?) yoliyle gidip Msrllara
hcum edeceklermi gibi, Dicle zerinden, yani rmak yolu ile

Musula indiler. Franklardan saylar yedi yz bulan bir kafi
le de karadan geldi. Bunlar btn k, yani ilerini bitirinciye
kadar Badatta kaldlar. Badattaki Franklar hakknda hatr-
lanmya deer hikyeler var. Fakat asl konumuzdan ayrlma
mak iin biz yine meseleye dneceiz ve bu hikyelerden son
ra bahsedeceiz.
Krdler baz Franklarn Musula varm olduklarn haber
alnca, bunlarn kendileri iin geldiklerini tasavvur ettiler ve
kaleyi terkederek krlara daldlar. Bunun zerine Krdlerin
basksndan kurtulunca, kaledekiler gidip B e t S a y y e d e k
ynn ahalisini kaleye getirmek ve bu suretle onlarn Krdler-
den zarar grmemelerini temin etmek istediler. Halbuki haki
katte onlar yerlerinde braksalard onlara hi bir zarar gelmi-
yecekti. ki yz kadar atl, K e y e j y e yani bahsi geen da
llar, kaleden karak B e t S a y y e d eye indiler. Hakikatte ky
ahalisini deil, kendilerini dnerek hareket ediyorlard. Ora
ya gelince altlarndaki atlar iftilere dn verdiler ve on
lar beklemiyerek yaya olarak geri dndler. Bylece dank
ve basz bir gurup vaziyetinde bulunuyorlard. ehrin yakn
larna geldikleri zaman orada pusu kurup bunlar beklemekte
olan Krdler birden bire zerlerine atldlar. Aralarnda len
leri az oldu ise de, Krdler bunlarn ounu esir aldlar ve
yanlarnda bulabildikleri her eyi yama ettiler.
Suriyedeki ekiya ve yolkesiciler Krdlerin Erbil kalesini
muhasara ettiklerini iitince, kendileri de ayn zamanda ayn
eyi Suriyede yapmaya, mal yama etmiye, insan ldrmeye,
esirler almaya ve ganimet elde etmiye karar verdiler. Bu mak
satla iki bin kii kadar bir kuvvet topladlar ve Krdlerin yar
dmna kotular. Kaleye vardklar zaman Krdleri bekledikle
ri vaziyette bulmadlar, nk iindekilerin kuvvet ve asker
maharetleri dolaysile onlar bile kaleye yaklaamamlard. Su
riyedeki akler kale mdafilerini denemek arzusu ile, ilerin
den iki yz kadar kii ayrdlar ve bunlar kalenin kapsna
yaklatlar. Kaledekiler dar karak bunlarla dvtler ve
onlarn elinden atlarnn bir ksmn alarak kaleye dndler.
akler, kendilerine hi bir kazan temin edemediklerini, kaleye
kadar gelmelerinin hi bir faydas olmadn ve o zamana
kadar Krdlerle birlemiye bile muvaffak olamadklarn grn

ce, elleri bo ve hayal sukutuna uram bir vaziyette, geldik
leri yoldan tekrar geri dndler. Bu olaylar, haftann nc
gnnde ve Haziran aynn yirmi yedinci gnnde cereyan
etmitir.
Bu yln Temmuz ay iinde, doru bir insan olan ve
memleket memleket dolaarak insanlar ktlk yapmaktan sa-
knmya, pimanla, hallerini islha ve gnahlarn itirafa te
vikle vaktini geiren bir Ermeni rahibi Zaid kalesine geldi ve
orada bir ay mddetle kald. Szleri oradaki hristiyanlar ok
memnun brakt. Baz genler onun cazibesine kapldlar. Ge
celeri onun etrafnda toplanmya baladlar; onunla birlikte yiyip
itiler ve kutsallk kazanm kimseler ve din yolunda kendi
ni feda etmi olanlarn mkfatlandrlmalar hikye ve men-
kibeleri zerinde musahebeler yaptlar. Szlerinin ne kadar
kudretli olduu Araplara haber verilince, bazlar ona kar
byk bir gpta duymya baladlar ve cuma gecesi l bir
kpek bularak gtrp byk camiin kapsnn zerine astlar.
afak skp Araplar namaz klmak iin bir araya geldikleri
zaman, kpek leini grdler ve iyice hiddetlendiler. Hepsi bir
azdan, Bu Ermeni rahibinin ve onun etrafnda toplananlarn
iidir,, dediler. Kllarn ve kamalarn ektiler ve gidip za
vall rahibi ve ehrin onun yannda bulduklar bir ka yer
lisini yakaladlar. Oynanan bu oyunu renmi olan bir ok
kimseler Araplarn gazabndan kurtulmak iin bulunduklar
yerlerden kam ve saklanmlard. Rahibe hcum eden insaf
szlar onu alarak B a t h manastrna gtrdler. Orada rahiple
rin hcrelerine girerek eyalarn gasbettiler. Zavall Ermeni
rahibini de ehrin yerlilerinden iki veya kii ile birlikte
ldrdler ve ehire dndler. ehirde dindar hrstiyanlarn
evlerine girerek bulduklar her eyi yama ettier. Bir ok
hrmete deer kimseleri dvdler ve onlara ikenceler yapt
lar. ehirdeki al veri bir aya yakn bir zaman iin durdu.
Bir mddet nce ranl ktibin hyanetini aa vurarak
onun lmne eebep olmu olan Msrl fakih F a r e u l l a h,
syledii szlerin kabul edilmesi dolaysiyle ilerinin iyi gitti
ini grerek bu gnlerde byk bir gurura kaplmt. Ordu
gha gidip Muhetan olu T a c i i d d i r hakknda bir sr ifti
ralar yadrmya balad ve O kendisi iin krk bin altun

toplamtr,, dedi. Sahib-i dvan olan Yahudi bu szleri iitince
cesaretlendi ve kendi kendine yle dnd: Eer bu adam
iin sylenenler doru ise, ayn eyin F e r e c u 11 a A m kardei
iin daha kuvvetle varit olmas icabeder. nk o T a c d d i n
in yakn arkadadr ve vali olmas dolaysiyle, ona nazaran
daha byk iktidar sahibi ve para alp vermek hususunda
daha geni selhiyet sahibidir,,.
Bundan dolay F e r e c u l l u t i a kar mltefit davranmya
balad ve onun szlerinin yalnz T a c d d i n e zarar vermek
le kalmyacan, fakat kardeine daha byk zararlar doku
nacan syledi. akn bir hale gelen F e r e c u l l a h , ne bu
adamn hkmn rtebileceini, ne de ona kar durabilece
ini ve kendi sylediklerini geri alacak olursa kampn emirleri
tarafndan ldrleceini grd. Baz kimseler ona yle dedi
ler : Yazl olarak, sylediklerini sarholuk sebebiyle syledi
ini ve bu iki adamn, yan T a c d d i n ile arkadann zali
mane hareket etmemi olduklarn ve hi bir zaman hi bir
kimseden adalete uygun olmyarak bir ey almam olduklarn
bir vesika iinde tesbit et ve bu vesikay Sahib-i dvana ver.
O senin iini dzeltir ve bu adamlarla da seni arkadar eder.,,
F e r e c u l l a h bu nasihati kabul etti ve yukarda sylenen e
kilde bir yaz yazarak Sahib-i dlvana verdi.
Bu vesika eline geer gemez, hain Yahudi onu alp Hanlar
hanna gtrd ve Dn o szleri syleyip de bugn de bunlar
yazm olan adam hakknda emriniz nedir ? diye sordu. Hanlar
hanna Hakikaten bunun gibi bir insann ldrlmesi icab
eder dedi. Ferecullah derhal ldrld. Yahudi, onun Musulda
kendisinden fena iki arkada bulunduunu da isbat etti. e-
hinah bunlarn da ldrlmesini emretti ve ktip M v e y e d ' -
in olu M v e y e d ' i ve Erbilin yerlisi olan M u h t e s i b ' i n o
lu E m i r d d i ni acele olarak Musula gderdi.
Bundan bir ka gn sonra, mkemmel bir insan ve Mu
sul havalisindeki hristiyanlarn byk bir dayana olan E m i r
M a t t a i, ahaliden Moollarn mutad hediyesini almak zere or
dughtan S i i r d ' e gnderildi. Bu mntaka ahalisi Hristiyanlar
dan nefret ederler ve kendilerini idare eden bu Hazret-i saya
benzeyen adam hi sevmezlerdi. Kllar ve kamalar ile onun
oturduu kke hcum ettiler ve onu orada o yln Temmuz

aynn otuz birinde, haftann ikinci gnnde ldrdler. Haya-
yatna insafszca son verilmi olan bu adamn oullan derhal
ordugha gittiler ve oradaki Araplarn yapt kstahlklar anlat
tlar. Bunun zerine, Katiller ldrlecek ve ehrin yerlilerin
den on bin (dinar) ceza kesilecek,, diye bir emir kt. Bu
maksatla ehire gelinerek oradaki Satraplardan yedi ve sekizi
ldrld.
Yunanllarn bin alt yz iki ylnn banda (M. 1291)
Kardnun Gezarte mntakasnda olan ve S e c a l d d i r L a z e -
k ad ile tannan bir Krt emiri aleyhinde bir itham yapl
mt. Meselenin tahkikini kuvvetli bir insan olan Baitms yapt,
ve neticede, Krt emiri ile oullarndan biri Musulda ldrld.
Bugnlerde Musuldaki emir ve komutanlar ldrmek iin,
smaillerden bir ka kii tccar kyafetine sokulacak oraya
gnderildi. Bundan maksat artk orada hristiyan ve Yahudile-
rin yksek idare makamlarn igal etmemelerini temin etmekti.
Onlara kendileri hcum etmek frsatn bulumazlarsa, sui kasd
yapmak iin gizli ve hileli yollara ba vuracaklard. Musula
vardklarnda, tacirlerin deti zere bir hana indiler. Fakat
aralarnda bir kavga kt ve birbirleri ile dvmiye balad
lar. Yaknlarnda bulunan ve kavgalar iiten biri bunlarn sz
lerinden phelendi ve derhal giderek emirlere bu adamlar
hakknda malmat verdi. Onlar da hemen bunlarn yakalattlar.
Bunlar ikcnce yaplmya balannca, aralarndan yal biri,
Bize ikence yapmamza lzum yok, biz mz sizi ldrmiye
geldik. kii de Babile oradaki Yahudiyi ldrmiye gitti. Ba
ka kii de orada bulunan S a h i b - i d v a n ' ldrmek iin
ordugha gittiler,, dedi. Bunun zerine emirler bu kiiyi der
hal ldrdler ve Babile de adam gndererek su-i kasdcy
kolayca yakalatp ldrttler. Kampa gitmi olanlara gelince,
bunlarn arzulan yerine geldi ve hedeflerine zorluk ekmeden
eritiler.
Tabiatn, ileri ne kadar hayret verici bir ekilde idare
ettiine dikkat edilmiye deer. nk o kk bir noktada
yanlsa ve deersiz birine byk pye ve itibar verse, onu
refaha kavutursa ve onu iyice ykseltse bile, bu ancak ksa
bir zaman srer; bu durum az sonra kolaylkla tashih edilir
ve yle grlyor ki, tabiatn kendisi, yapt hatalardan dolay

piman olur ve yaptklarndan rcu ederek hak kazanlmadan
verdii mevki ve pyeyi geri a lr1,
Araplarn hareket tarz anlalmtr. Zamanmza gelince-
ye kadar hi bir Yahudi onlar arasnda yksek bir eref mev
kiine karlmamtr. Araplar ancak debba, boyac veya terzi
olarak Yahudiler arasnda grmek mmkndr; bunlardan ba
kas Yahudilerle grp konumya tenezzl etmez. Fakat u
nu kabul etmek lzmdr ki, Yahudiler arasnda sayg deer
ve ayn zamanda talihli olanlar, tbba ve kitabet sanatna e
ref getirebilmektedirler, yani bu sahalarda yksek kabiliyet
sahibidirler. Bundan baka, bakalarnn almaya tenezzl
etmiyecekleri artlar altnda bunlar alrlar. Moollar, Bat
memleketlerinde hkm srmekte olduklar bu zamanda, her
kese lyk olduu erefe gre muamele etmediler ve hkmdar
neslinden gelenlere onlara tabi olan mntakalarda hkm sr
mek hakkn vermediler. Moollar, klelerle hrler, mutekitlerle
putperestler ve Yahudilerle Hristiyanlar arasnda tefrik yap
mazlar. Btn insanlar bir ve ayn nesilden sayarlar. O n
lara dnya nimetleri ile gelenlerin hediyelerini kabul eder
ler ve istedikleri ii ve mevkii, iin byklne ve k
klne veya onlarn bu iin ehli olup olmadna bak
madan, byle kimselere verirler. altrdklar kimselerden
Moollarn bekledikleri yegne ey, almaktan ylmamak ve
emirlere harfi harfine itaat etmektir. Fakat Moollarn bu art
lar o kadar ardr ki onlara katlanmak insan tahammlnn
dndadr.
te bu sebeple bahsi geen Yahudi her bakmdan muzaf
fer oldu ve Hanlar han A r g u n zamannda mmkn olan her
trl eref ve itibara sahip oldu. Yalnz o btn siyas mese
leleri baarl bir sonuca balyabiliyor ve daha bundan baka
bir ok ilerde muvaffakiyet kazanyordu. Ordudaki asllere
aldr etmiyor, etiket kaidelerine riayete lzum grmyor, ba
lca emirlere ve yksek dar makamlarda bulunanlara hakaret
1 B e d j a n buraya yie bir not ive etm itir * D n y a y idare eden

ta b ia t deil, ancak d ny a la rn a lla h d r. O n u n idaresinde hi bir yanl
bulunm az. n k adale ti tevzi eden odur. B a zla rn m eakkate dar
eder ve d ie rle rin i yksek payeye eritirir (Mezmur L X X V , 7).
HU N H K M D A RLA RIN A GEEN XI. H N E D A N 637
ediyordu. Olsa olsa bir Yahudi bir ihsanda bulunabilecek veya

insana zarar verecek derecede nfuz sahibi olabiliyor, Pdi
hn lkesinde byle bir mevkie ykselebiliyordu. Bu artlardan
faydalanarak cr kelerde bulunan bir ok Yahudiler onun
etrafnda toplanyorlar ve Allah bu adam vastasiyle necat
kaplarn am, branlerin ahfadn, son gnlerinde, erefli bir
mevkie ykselmitir,, diyorlard.
Yahudiler grdkleri bu itibarla nr ve ellerine geen
iktidardan faydalanrken, birden bire Hanlar han A r g u r i a
fel geldi ve bir aya yakn bir zaman iin iddetli iztraplar
ekti. Zavall Yahudi bu hastalk karsnda ard ve onu
muhakkak surette iyi etmek iin her areye bavurdu. Ordu
ghn bu yahudiden son derece nefret eden emir ve asilleri,
A r g u n ' u n hayatn kurtarmak mitlerini tamamen kaybedince,
A r g u n un hastalna, sinsi hareketleri ile bu Yahudinin sebep
olduunu iddia etmiye ve ona iddetle hcuma baladlar. Ni
hayet A r g u n ocak aynn sonunda haftann drdnc gn
(M. 1291), lnce, Yahudiler her yerde Allahn gazabna u
radlar. Sahib-i dvan S a ' d d de v l e hemen orada ldrld.
(Emirler ve aslle) dikkatli bir plnla, Mool idaresi altnda
bulunan her yere eliler gnderterek onun kardelerini ve ak
rabasn yakalattlar ve zincire vurdular. Onlarn zahire anbar-
lar yama edildi, oullan, kzlan, kleleri ve hizmetileri tev
kif edildi, hayvanlar ve btn mallan gasbedildi. Aralarndan
bazlar ldrld, geri kalanlar da yerlerine dndler. Bir gn
nce bir mevki sahibi olan, istediini diledii gibi kayt altna
alan veya serbest brakan veye saray kyafeti ile grlen in-
sannbir gn bir uvala brnd grlyordu. Kirli ellerile
o bir ktipten fazla bir boyacya ve mevki sahibi bir insandan
fazla kapu kapu dolaan bir dilenciye benziyordu. Yahudi'ere
kar duyulan bu fkeyi ve onlarn ektii ztrab ne dillerle
ifade etmek kabildir, ne de kalemlerle yazp tesbit etmek.
Bu Yahudinin ldrld haberi Babilde (Badat) iiti
lince, Araplar silhlanarak Yahudi mahallesine gittiler, nk
yahudiler hep bir orada avn mahallede oturmakta idiler. Fakat
mahalleye girip orasn yama etmek istedikleri zaman Yahu
diler byk bir kuvvetle onlara kar geldiler ve onlarla d
vtler. Kavgada Araplardan da Yahudilerden de lenler oldu.
Araplar Yahudilerden idare makamlarna geecek hi bir kim-

eyi brakmadlar. Bunlarn hepsini ldrdler. Araplar Bu
Yahudi iktidar ve eref mevkiine ykseldii zaman, Tebrizde
kendisi iin bir saray yaplmasn emretti ve onun duvarlar
iine altun ve gm dolu bir ok kpler gmd,, dediler. Bu
nun byle olduu ancak o zaman anlald. nk Moollar
onlara ikence yaptklar zaman onlar kplerin yerlerini gs
terdiler ve duvarlar alarak kpler dar karld. Bu Yahu
dinin mdrlk ve valilik devri aa yukar iki seneden
ibaretti. ldrlnce artk adndan da eser kalmad, fakat onun
yznden btn dnyadaki Yahudiler herkesin nefretini kazan
dlar ve bir ok fena muamelelere maruz kaldlar.
Argunun kardei Kenytu (Keyhtu)

A b a k a n n olu A r g u n dan sonra kardei Kenytu h
kmdar oldu. A r g u n saltanatnn balangcnda, Kenytuyu,
on bin Mool askerini alarak B e t R h o m y e mntakasn mu
hafazaya memur etmiti. Kenytu Argunun mrnn sonuna
kadar bu mntkada kald ve buralar o kadar sevdi ki bura
lardan ayrlmak istemiyordu. Nihayet kardei Argunun lmesi
zerine, btn prensler toplanp kendisinin hkmdar tahtna
oturmasnn doru olacan beyan edince, bunu tereddtle
kabul etti ve adeta cebir altnda gelip kardeinin yerine geti.
nk o, B e t R h o m y e mntakasnda bulunmaktan dolay
ok memnundu ve kendisini byk bir huzur iinde hissedi
yordu. Burada gzel bir mr sryor ve hayatn zevklerini
tatmakla zamann geiriyordu. Hayatndaki bu deiiklii ka
bulde tereddt etmesinde bir de unun tesiri vard ki selefleri
olan iki hkmdar muvakkat hayatn zevklerini tamamen tat
madan ve daha gen yalarnda iken hayata gzlerini yum
mulard. K e n y t u tereddtle verdii karardan abuk dnd.
Hkmdar olarak kalmya raz olmad. Gayesi ve ahs tema
yl B e t R h o m y eye geri dnmekti. Bir anlama yaparak
prens ve asilzadeleri, bir sene sonra, yani ertesi yln ayni gn
lerinde hkmdarla balyaca midi ile oyalad ve onlarn
yanndan ayrlarak B e t R o m y e ye ekildi.
Oraya vard zaman Bet Karamann Trkmen I u g a y e -
lerinin Mool arazisine el uzattklarn, yamalar yaptklarn
ganimet gtrdklerini, baz yerleri zaptettiklerini ve baz kim

seleri esir ederek beraberlerinde gtrm olduklarn grd.
Bunun zerine ordusunu toplyarak, mehur Tangazlu kalesini
sard. Bu kale zaptedildi ve iindekilerden bir ou ldrld.
Bundan sonrada kylere kam olan dier l u g a y e leri kl
tan geirdi ve bunlar mahv ve perian etti.
Kardei A r g u n henz hayatta iken Romadaki papa
dan ve dier krallar nezdinden ona eliler gelirdi. Bunlar,
Moollarla Frankiarn birbirleri ile dayanmalar, tek vcut
gibi hareket etmeleri ve sefahat ve fesatlarn arttrm olan ve
Hristiyanlara ve hristiyan ehirlerine zarar getiren M s r l ' -
lara ve P h a r a o h i t e ' l t r e kar yrmeleri gerektii hususun
da onu ikna ettiler. Argun da, I g r rahibi R a b b a n B a r
S a v ma ' y , Byk Hann lkesinden Ermeni kilisesi patriyarh
M a r Y a b h a l l h a ile birlikte, papaya eli olarak gnderdi.
Papa, bu eli vastasiyle birlikte harekete geerek araplarn di
nini ortadan kaldracaklar hakknda Argunla mukavele yapt
ve ona teninat verdi. Fakat, hdiseler bu tasavvurlarn tam
aksine olarak cereyan etti. K h a i j t u (Key htu) B e t R o m a y a
lkesinden B y k E r m e n i s t a n dalarna dnd zaman,
Mool prens ve aslzdeleri bir araya gelerek onu Yunanllarn
bin alt yznc ylnn (M. 1292) Haziran aynn yirmi nc
gn hkmdarlk tahtna oturttular.
A r g u n ' u n lm haberini alan Msrllar, saysz yerli
ve yabanc askerlerden mrekkep pek byk ve kalabalk bir
ordu toplayarak Franklarn Byk Denizin sahilinde bulunan
A k k ehrini muhasara ettiler ve buraya kar iki ay iddetli
hcumlar yaptlar. Kalede bulunan Franklar gurur ve azamet
lerinden dolay gece veya gndz, hi bir zaman ehir
kaplarn kapatmya tenezzl etmediler. Frank svarileri, cesa
retle klar yaparak dardaki Araplar trpanla ot bier
gibi kltan geiriyorlard. A k k da yirmi binden fazla Arabn
ld sylenir. Valileri Byk Kont okla yaralanarak lnci-
ye kadar, ehir Franklar tarafndan byk bir dikkat ve baar
ile mdafaa edildi. Fakat valinin lm zerine ierdekiler
enerjilerini kaybettiler; dardakiler de kuvvet kazandlar ve
insiyatifi daha byk lde ellerine aldlar. Kara cihetinde
olan alak duvara kar yz harp makinesi kurdular. Te
mellerindeki topra kazmak iin her kulenin altna bin kadar

lmc yerletirdiler ve bir veya iki kuleyi ykarak duvardan
ayrdlar... Fena duruma den Hristiyanlar ve burada bulunan
asilzadeler salam binalara (veya manastrlara) girerek sava
larna buradan devam ettiler.
Msrllar ehire girince, binalardakileri harbe devamdan
vaz gemek iin iknaa altlar. Eyalarn terketmeb artiyle,
kendilerine hi bir zarar verilmiyeceini, gemilerine binip ka
dnlar, oullan ve kzlan ile birlikte istedikleri yere gidebile
ceklerini onlara sylediler. Bunun zerine Hristiyanlar kaplar
atlar. Araplar da, beraberlerinde bulunan eya ve paralarn
alamamalar iin derhal ieri girdiler. Fakat Araplar hristiyan-
lar oullarnn ve kzlarnn ay kadar gzel yzlerini grnce
bunlar salmamaya kalktlar. Franklar buna tahamml edemi-
yerek silha sarldlar. Bunun zerine iki taraf birbirine girdi ve
her iki tarafdan da saysz insan ld. Araplar gzel ve mamur
olan bu ehri harap ettiler ve Byk Deniz kysnda Franklar
iin balarn sokacak hi bir yer brakmadlar. Bu olaylar,
Yunanllarn bin alt yz ylnn (Mild 1292) Nisan
ay iinde vuku bulmutur.
Yine Firavunun byk bir ordusu Frat zerinde bulunan
Romaita kalesini sard ve buray yirmi gn sonra zaptetti.
Bu askerler bir ok kimseleri ldrdler, ganimetler aldlar,
eya yama ettiler ve bir ok erkek ve kz esir aldlar. Ermeni
kilisesi patriyarhn ve onunla birlikte btn rahipleri yakalad
lar. (Bir rivayete gre) Ermeni patriyahna kar hrmet gs
terdiler ve onu Haziran aynn yirmi sekizinci cumartesi gn
K u d s e gtrdler; kendisi hl oradadr. Fakat dier bir
rivayete gre o K u d s 'te deildir; o armha gerilmi (veya
aslm) yanndaki rahipler de demir kazklara aslarak Msra
gtrlmtr. Bu adamn kibeti henz kat olarak bilinmemeK-
tedir. Mamafih, hayatnn, amda mahpus olarak ve sefalet
iinde sona erdii muhakkaktr. Ermeniler bunu bir vaka ola
rak kabul ederlrr. Onun verine mnasip birini bularak patri-
yarh setiler ve onun iin Kiiikyann S s ehrinde bir taht
yaptlar.
K e y j t u Hkmdar olunca ve M o o l s l l e s i ' nin
padiahlna geince, debdebeli bir hayat yaamaktan ve e
lence ve sefahatla vakit geirmekten baka bir ey ile megul

olmad. Bir kral iin ahsen lzm olan ve elde etmesi zarur
olan eyleri dnmekle iktifa etti ve aslzdelerin kzlarn ve
oullarn elde edip onlarla cins mnasebette bulunmaktan
baka bir ey dnmedi. Utan duymadan ve tevazu gster
meksizin, bunlara sahip olmakla gurur duyar ve nrd.
Aslzdelerin karlar arasnda namuslu olan bir oklan onun
errinden katlar. Bir oklar da oullarn ve kzlarn
uzak mntakalara gndererek onun gznden uzaklatrdlar.
Fakat ondan ve onun hicap verici fiillerinden kendilerini kur
taramadlar. Aa yukar drt sene iin bu fena hayat srd,
kendisini bu ekildeki irkin arzularla kirletti ve fayda getirmiyen
cismani zevklerle kendisini elendirdi. Fakat bu zaman zarfn
da btn hkmet erknnn pek iddetli nefretlerini kendi
zerine ekti.
Yunanllarn bin be yz be ylnn (Mild 1294)
Temmuz aynda, amcasnn B a y d u adndaki olu ile bera
berdi. B a y d u nun yakkl bir olu vard. kisi birlikte
bir iki sofrasnda yer, ier ve neelenirken K e y j t u , Bay-
duya aka bir hakarette bulundu. Bunun zerine Bayduda
ona hakaret etti ve onu bir fahienin olu olmakla itham etti.
Bunun zerine K e y j t u fke ile galeyana geldi ve etrafta
bulunanlara onu derhal ordudan dar atmalarn ve bakl-
yarak ldrmelerini emretti. Byle bir kibet B a y d u nun hi
aklna gelmemiti. Ona byk bir hakarette bulunmu olsa bile
Keyjtunun kendisine byle bir ey yapacan hi tasavvur
etmemiti. Baydu derhal yakalanarak gtrld, fena halde
hrpaland, fena muamelelere ve hakarete maruz brakld. Onu
srkliyerek gtrdler ve kk bir adra kapattlar. Burada
kendisini ldreceklerini zannediyorlard.
Fakat K e y j t u bir saat kadar uyuduktan sonra asl-z-
delere haber gnderdi ve onlara gidip fena hareketinden ve
ehinaha kfretmek eklindeki irkin durumundan dolay B a y-
d uyu takbih etmelerini syledi. Baydu ok kurnazca hareket
etti ve aka ile kark onlara alay ederek syledikleri eyler
den haberi olmadn ve onlarn sylediklerini bile anlamad
n syledi. K e y j t u nerede?,,; Bana arap getirin,,; son
ra Nasl oldu da bu adra geldim?,, gibi szlerle dinleyicileri-
A bu l Farac Tarihi F. 4 !
ni artt ve onlarn bir ounu, hakikatte doru olmyan sz

lerinin doru olduuna inandrd.
Keyjtu da kolayca ikna edildi ve aldatld ve Bayduya
ektirdii iztiraptan dolay pek byk bir teessr duymya
balad. Onu teskin iin her areye ba vurdu ve B a y d u 'ya
ikence yapld,, diyerek hayfland. B a y d u biraz daha istira
hat ettikten sonra, K e y j i u yine asl-zdelerini gndererek,
onun sarho hali ile yapt kavgalarda neler sylemi olduu
nun farknda olup olmadn anlamak istedi. B a y d u , byle
szler sylemi olduunu hi bilmediinde daha byk bir
kuvvetle srar etti ve kendisini dayak suretiyle cebredilse de
ne sylemi olduunu bilmesine ve hatt tahayylne bile im
kn olmadn syledi. Tersine olarak, hikyelerinin doru ol
duuna yemin etmelerini istedi ve ona bir oyun oynamak is
tediklerini zannetmi gibi grnd. Kendisi ile Keyjtu arasn
da gemi olanlar ona tafsiltl olarak anlattklar zaman da,
byk bir hayrete dm grnerek Keyjtunun bana gs
terdii msamahay ben hi bir ey ile deyemem; bana veri
lecek ceza beni hemen orada kr testere ile kesmek olmal
idi,, dedi.
K e y j t u bu szleri iitince tamamen teskin edilmi oldu.
Kendisi bizzat Baydunun yanna gitti, onu kucaklyarak pt.
Sonra da onu alp kampa dnd ve hkmdar elbiseleri getir
terek ona giydirdi. K e y j t u sulu ve gnahkr tavr taknd
ve sanki ldrlmesi gerekli imi gibi szler syledi. Sarho
luu sralarnda alayp inliyor ve Gnahmn farknda deil
dim, bunu uurumla yapmadm; seni gcendirdim amma bunda
hi kastm yoktu; sana yalvarrm, etimi kpeklerine yedir,,
diye szlanyordu. K e y j t u ' n n B a y d u y& sevgisi bsbtn
artt ve ona emsalsiz hediyeler verdi. Bu iki gn iinde ona
verdii hediyelerin deeri drt yz bin dinar buldu. Bunlar
arasnda altun, gm altun ilemeli ipek kumalar, paha biil
mez bir elbise, lal ve baka cinsten nadir talarla kakmal
kemerler, binek atlar, katrlar ve yk atlar bulunuyordu. Fa
kat K e y j t u saray erkn tarafndan takbih edildi. Onlar ona
unlar sylediler: Bu adamn erefi ile oynamak, ona o kadar
haysiyet krc bir ekilde muamele etmek ve onu salarndan
tutup srkliyen, dven ve ikence yapan vicdansz insanlarn
HUN H K M D A RIN A GEEN XI H N E D A N 643
eline teslim etmek doru deildi. Fakat olan olmutur; hediye

ler fayda vermez ve elendirici hikyeler anlatmakla o avutu
lamaz. Bundan byle ona kar ok ihtiyatl bulunmak ve her
hareketini takip etmek icabeder.,, Bakalar da yle syledi
ler: Onu yoketmek gerekir. Yoksa ondan birok zararn gel
mesi beklenebilir.,, Dier baz kimselerde yle diyorlard:
Onun ar vazifelerle sk kontrol altna alnmas lzmdr.
Btn mrnce bask altnda bulundurulmal ve kimseyi ldr
mek veya kimseye zarar vermek iin ona frsat verilmemelidir.,,
K e y j t u nun hi de methedilmiye demiyecek baz tuhaf te
maylleri olduundan yukarda bahsedilmiti, ite bu temayl
lerin tesiri altnda K e y j t u baz hafif cisman arzularna ma
lp oldu, zihni kararszlk iinde kald ve kavrama ve karar
kabiliyeti zayflad. O kadar ki, B a y d u dan Olunun yanm
da kalmasn, benim hizmetimde ve benimle birlikte bulunmas
n ve buna dostluk ve arkadalk etmesini istiyorum,, eklinde
bir talepte bulundu. B a y d u bu teklifi mutlak bir itaat ve mu
tavaat tavr ile ve zahiri bir memnuniyetle kabul etti. Olunun
getirilmesi iin derhal birinin gnderilmesini emretti. Fakat
K e y j t u yle cevap verdi: Hayr sen kendin git. nk
aramzdaki esef verici hdisenin haberi onlarn ve hizmetkrla
rnn kulana sen oraya gitmeden ulaacak olursa onlar tel-
lanacakdr. Oraya varr varmaz da olunu bana gnder,,. B a y
d u Emriniz bam zerine,, diye cevap verdi.
Onun ordughtan ayrlmas bir kuun kafesten kamas
gibiydi. Belki kendisini geri armaya gelen olur korkusu
ile hepgz arkasnda idi. Kendi evine gelinciye kadar,
her gn yolculua gre drt gnlk yol ald. Evinde de
oyalanmad. Keyjtunun yanna gitmek zere olunu yola
kard; kendisi de avlanmya gidiyormu gibi grnerek
H e m e d a r dalarna gitmek zere yola kt. Oradan A r-
g u n 'un olu G a z a n 'a bir eli gnderdi. Ona yana
yakla btn ikyetlerini bildirdi ve bana gelenlerin
hepsini anlatt. Keyjtunun bu ilerden hi haberi yoktu.
irkin hareketleri ve ar israf ile kendi leminde yaa
makta idi. Fena talih eseri olarak da, yannda Sadreddin
adnda Iranl bir sahib-i dvan bulunuyordu. Bu- adam o kadar
msrifti ki, ksa bir zaman iinde Keyjtunun hzinesini bom
bo bir hale getirdi. Bu durum karsnda bor almya balad,

fakat sarfiyat da durduramad. Sonunda vaziyet tamiri kabil
olmayan bir ekle girdi. Keyjtunun yemei iin kesilecek bir
tek koyun bile kalmad.
R e i d d d e v l e adl bir Yahudi, Keyjtunun her hangi
bir yer ve zamanda arzu edecei her hangi bir yemei ona
lyk olacak bir ekilde hazrlatmakla vazifelendirmiti. Her
eye ramen bu Yahudi bu ii byk bir sebat ve ciddiyetle
yapmakta devam etti ve bunun iin kendi kesesinden pek ok
para sarfetti. On binlerce koyun satn ald, kasaplar ve alar
temin etti. Sahib-i dvan iin muntazaman para toplanmak ve
tamamen bo olan hzineden lzumlu geliri temin edebilmek
artile, bu adam vazifesini pek mkemmel bir ekilde yapmya
hazr durumda idi. Bu maksatla mektuplar yazlarak muhtelif
blgelere gnderildi. Fakat bu Yahudi vazifesi iin lzumlu
paray temin edemedi. Kendi ahs servetini bu yolda tamamen
sarfedince, artk elinde hi paras kalmad ve iini bu tarzda
idarede devamna imkn kalmaynca, ii brakarak kat. Sk sk
vergiler topland halde sahib-i dvan byk mklt iinde idi
ve Hanlar hannn sk sk ve srarla talep ettii hediyeleri temin
etmekte byk glk ekiyordu. Btn Mool lkesindeki para
lar yalnz sahib-i dvann hediyelerini karlamya kfi gelmiyor
du. u halde Keyjtunun cmertlii ve israf ile nasl baa
kabilirdi? Sahib-i dvan bo hayallere kaplmya balad. Ye
ni para basmay dnd. Fakat altn ve gm bulmak mm
kn olmad iin bunu yapamad. Artk altn ve gm kul
lanlmamas yolunda bir irade karld. Papirsten kt par
alar hazrlatt, bunlarn zerini krmz iaretlerle damgalatt
ve zerlerine kaar dinara tekabl ettiklerini gsterir yazlar
yazdrtt. Bunlara v ad verildi. Tellllar ehrin her ta
rafn dolatlar ve al verii v larla yapmyanlarn lm
cezasna arplacaklarn iln ettiler. Hususi ellerde bulunan
btn gm paralarn hkmete teslim edilmesi gerektii ve
bunlar zerine v damgas vurulup yerine kat para veri
lecei iln edildi. Bu emre riayet etmiyenlerin de lmle ceza
landrlaca bildirildi. Bu suretle halk iki aylk bir mddet
iin byk bir tela iinde kald ve tasviri imknsz iztraplar
ekti.
Moollarn hkmet merkezi olan Tebriz, hazin bir hara

beye dnd. Ahali ehirden kaarak kylere ve krlara dald.
Sokaklarda ve arlarda tek tk insanlardan baka kimse g
rlmemee balad. T e b r i z 'de o zamana kadar hkm srm
olan refahtan sonra, burada anlatlmas g bir alk, ktlk
ve sefalet ba gsterdi. nk kimse bu menfur kt para
larn kullanmya rza gstermiyor, eski paralan kullanmak
ta herkes srar ediyordu. Herkes sahib-i dvandan ik
yet ediyordu. Nihayet onun yzne kar da kfr ve ha
karet yadrmya baladlar. Hakaretlerini ve ac szlerini
ona duyurdular ; onun szleri ile ikna edilmemekte ve ona
kulak vermemekte srar ettiler. Bu vaziyet zerine sahib-i d
van ne yapacan ard. Szlerinden ve kararlarndan
geri dnerse kk decekti, fakat onlar infaz etmek
ten de cizdi. Onun hareketlerini hicvetmiyen bir tek air
ve onunla alay etmeyen tek hanende kalmad. Gerek ehir
iinden gerek dndan gelen tevikler neticesinde, sahib-i dvan
nihayet yeni irade karlmasna karar verdi. Bu sefer herkesin
istedii ekilde hareket edebilecei, dileyenlerin v' ve di
leyenlerin gm paray kullanabilecekleri, bu hususta cebir
kullanlmyaca iln edildi. Hanlar han, ayrca, unlar da te
min ettti: Arzumuz sizlerin rahat ve sude bir hayat yaamanz
ve refah iinde bulunmanzdr. Her kesin, imknlarnn son
haddine kadar hkmete para vermesini de istemiyoruz. Her
kesin mal ve mlknn gerektirdii ihtiyala mtenasip olarak,
elinde harcayacak paras bulunmaldr. Kt paralar, binler ve
on binlerle, derhal denize atlsn, terkedilsin. Bunlardan ik
yeti olan her kes bilsin ki kendisi bunlar kullanmak iin zor-
lanmyacaktr.,, Bunun zerine btn ky ve ehirleri byk bir
sevin havas sard ve yollar tekrar ald. nk bu iki ay
zarfnda ticaret durmu, yollar kesilmi, hanlar kapanm ve
btn al veri sekteye uramt.
Yunanllarn bin alt yz altnc yl (M. 1295) ba
lam olduu cihetle B a y d u , klamak iin, deti zere
Dakka blgesine dnd. Hl Keyjtudan grd zulm
dnmekle meguld. Yaknnda bulunan binlerce Mool as
kerinin bandaki subaylarla gizli bir anlama yapt ve kendisini
askerlerle ihata etti. Sonra kendisi ahsen M u s u l a geldi ve
Halbuki sonunda, gerek yaknnda bulunanlar ve gerekse uza

nda olanlar ona sahtekr nazar ile bakmya baladlar.
te o zaman K e y j t u dalm olduu uykudan uyand.
Kuzeye bir eli gndererek oradaki askerlerin gidip B a y d u ' -
yu yakalamalarn emretti. Bu eli Kuzeye, yani D i y a r b a
kr' a. vasl olduu zaman oradaki asker birliklerin hepsinin
Bayduya iltihak etmi olduklarn grd. Eli bnray terkede-
rek kat ve orduya dnerek bunlarn niyetlerinden K e y j t u ' -
yu haberdar etti. K e y j t u bu haberi alnca, B a y d u r m a
kamak zere olduunu ve Gazana iltica edeceini tasavvur
etti. Lzumlu kuvvetleri sevkederek Horasana giden yollar
tuttu ve nl komutan Ta j i r i on bin kiilik bir ordunun
banda B a y d u nun nn kesip a h e r z u r (ehrizor)
dalarn gemesine mani olmak ii ile grevlendirdi.
Bir ka gn sonra kayn babas A k b o k a ' y on bin
kiilik bir ordu ile B a y duya, kar gnderdi. Kendisi de on
bin kii ile harekta itirak edecekti. Kendisi henz T e b r i z
civarnda Aughan (Ucan) adl mevkide iken, T a j i r ile A k-
boka, idarelerindeki ordularla aherzur dalarnn dou
eteklerine varm bulunuyorlard. B a y d u da kendi idaresin
deki kuvvetlerle bu dalarn bat eteklerinde bulunuyordu.
Baydu T a j i r e gizlice bir eli gnderdi ve ona yle hitap
e tti: Ben kendim Magog hanedannn saltanatna byk bir
samimiyetle balym. K e y j t u nun methedilecek hi bir
taraf olmayan ahs temayllerine gre hareket edebilmek
frsatna bir son vermek iin gayret ediyorum. Hususiyle
u bakmdan ki, iittiime gre, karlarnzdan, oullarnzdan
ve kzlarnzdan onun kirletmedii kimse kalmamtr. Bu
sebeple hepimizin birleerek onu aramzdan atmamz ve G a-
z a n' tahta oturtmamz lzmdr. Hepimiz elbirlii ederek
K e y j t uyu teslim olmaya mecbur etmeliyiz,,.
T a j i r bu teklifi memnuniyetle kabul etti ve tereddt
etmeden ona iltihak etti. Sonrada A k b o k a ' y a haber yollya-
rak Ben B a y d u ile beraberim, onun fikirlerine itirak edi
yorum ve onunla birlikte harekete hazrm. Senin bu husustaki
niyetin nedir?,, diye sordu. A k b o k a , K e y j t u nun kayn
babas olduu iin, bu teklif onun houna gitmedi. Bu vaziyet
H UN H K M D A RLA RIN A GEEN XI. HNEDAN 647
oradaki asker kuvvetin bandaki subay yakalatarak ldrd.

B a d a d .'da ayn asker mevkii igal eden subay da gnder
dii adamlar marifetiyle ldrtt.
Yksek mevkilerdeki Mool asl-zdeleri Baydunun bu e
kilde hareket edecek cesarette olduunu grnce ona kolayca te-
baiyet ettiler. Memnuniyetle onun etrafnda toplandlar, G a z a r i a
eliler gndererek karar hususundaki muvafakatlarini bildirdiler
ve K e y j t u 'nun Mool detlerinden inhiraf etmi olduunu,
cedleri Cingiz Handan nefret ettiini, srd irkin ve sefih
hayatiyle ve lsz cmertlii ile hkmet hzinesini boalt-
hn, onun hkmet ileri ile deil, srf bu muvakkat dnya-
tnn cisman zevkleri ile alkas olduunu sylediler. Biz hepi
miz, erkek ve kadn, onu bertaraf etmiye karar verdik, nk
onun nevi lkemiz iin faydaszdr. Magog saltanat tahtna
seni oturtmak istiyoruz,, dediler.
Bunun zerine G a z a n , B a y d u' ya yle bir haber gn
derdi : Sen srailden byk bir adamsn. Biz tek tek ve toplu
olarak seninle uyuuyoruz ve kendimizi tekrar senin idaren
altna getirmek istiyoruz. Uygun, doru ve faydal grdn
gibi hareket et. u kadar ki saltanat pyidar olsun ve zarar
grmesin. Hkmdarla seilen ahsn kendini zevk ve safaya,
i- na, sefahate, msriflie vermemesi icabeder. lkesini
dikkatle korumal, dmanlar ile yapaca savalarn idaresi
zerinde mtemadiyen teemml etmelidir. nk bir devletin
korunmasnda akl ve dirayetin on binlerce askerden daha
byk rol vardr,,.
Asller, prensler ve saylar on binleri bulan askeri kuv
vetlerin subaylar G a z a n ile B a y d u nun dost olduklarn,
birbirleriyle uyutuklarn, birbirlerine iyi muamele etmek arzu
sunu beslediklerini ve eliler vastasiyle birbirleriyle mnase
bet idame ettiklerini sarih olarak grdler. K e y j t u 'dan
sonra tahta oturmak srasnn kanun olarak G a z a n 'da oldu
u da aikrd. B a y d u 'nun da G a z a n ' tahta oturtmak iin
kendileri namna almakta olduuna ahit oldular. te bu
sebeplerle B a y d u'ya. istekle iltihak ettiler ve K e y j t u ' dan
yz evirdiler. K e y j t u bu vaziyetten habersizdi. nk
onun dnyada olup bitenlerden haberi yoktu. O zevk-u sa
faya ve sefahate dalm, iyi bir vakit geirmekle meguld.
gndermiti. Bu eli kampa geldii vakit K e y j t u nun ld

rlm olduunu grd ve eli bo olarak B a y d u ' n u n yanna
yanna dnd. Bu hdise zerine btn asller ileleri ve oluk
ile birlikte B a y d u yu kral olarak tanmaya karar verdiler.
Asllerin byk says ile hem fikir olarak, B a y d u , G a z a r i
vakit geirmeden yanna gelmeye davet etti. G a z a n uzak bir
yerde konaklam bulunuyordu. Mevsim de daha kt; yollar
da ot bulunmad gibi, hayvanlar iin baka yemlerin de bu
yollarda tedarikine imkn yoktu. Bu sebeple G a z a n ve ya
nnda bulunan askerler, B a y d u nun bulunduu mntakaya gi
derken birok glkler ektiler. G a z a n n mklt ektiini
ve abuka gelemediini grnce, B a y d unun etrafnda top
lanm bulunanlar onu pohpohlamya baladlar ve ona yle
sylediler: Saltanat sana yakr. G a z a n gentir, tecrbesi
azdr, M a g o g o u l l a r hkmetini idarede yetersizlik gstere
cektir. Eer sen bu iten elini eker ve btn idareyi G a z a n a
teslim edersen, M o o l rk perian olarak sona erecektir.,,
Bu methiyelerin tesiri altnda B a y d u yanl yola sapt,
gurura kapld, ve kendini dev aynasnda grmiye balad. A r
tk G a z a n n gelmesini beklememeye karar verdi. T e b r i z ' d e
bulunan ve A b a k a ' n m , A r g u n u n ve onlardan sonra gelen
pdihlarn kullanm olduklar taht getirterek A u g h a n
( U c a n ) civarna yerletirtti. Bu tahtn zerine kendisi oturdu
ve bundan byle kendi hkmdarlnn artk emniyet altna
alnm olduunu tasavvur etti.
Yeni hanla etrafndaki asilzdeler bir ka gn birlikte
yiyip itiler ve bir ka gn sonra S i a h k u h ' a doru hareket
ettiler. Burada han ilesindeki btn erkek, kadn ve ocuklar
ordularn kumandanlar ve btn mool aslzdeleri birlikte
dosta vakit geirdiler. Baydu bunlara kar byk bir tevazu
ile hareket ediyordu. Kardelerinden ve yeenlerinden her bi
rinin idaresine birer mntaka verdi. Bunlar buralarn mahsulle
rini kendi ihtiyalarna gre kullanacaklar, kendi ihtiyalarn
dan arta kalan ksm da B a y d u y a gndereceklerdi, ihtiyala
rn karlyamadklar takdirde de B a y d u ' ya mracaat ede
cekler, eksiklerini o onlara temin edecekti. Bu suretle btn
prens ve aslzdeler memnuniyet, nee ve sadet iinde Ba y -
H UN H K M D A RL A RIN A GEEN XI. HNEDAN 649
kendisini mteessir etti ve tellandrd. Geceleyin on bin

kiilik ordusunu alarak K e y j t u nun yanna dnmiye karar
verdi.
Tan arrken T a j i r , B a y d u y a iltihak etmiye gidiyor
mu gibi, yola kt. T a j i rin kendisine hcum etmek zere
olduunu zan eden Akboka yerini brakarak kat ve yann
daki on bin kiiden ancak bir ka kii yanma katld. A k-
b o k a sratle bir yolculuk yaparak Keyjtunun yanna geldi
ve olan bitenleri ona anlatt.
Keyjtu korku ve tel iinde kald. Ne yaptn bilmi
yordu. Yanndaki binlerce kiilik kuvvetlerin komutan olan
B r i m (brahim?) adl subay artt ve ona yle syledi:
Askerlerimin bana ihanet ettiklerini gryorum. Sen metin ve
iradeli bir adamsn. Bana sadakatte kusur etme ve azimli
hareket et.
Hilat getirterek ona giydirdi ve atma binerek karla
rnn, akrabasnn ve ilesi fertlerinin bulunduu ordugha
gitmek iin yola k t; kklerini adrlarn olduu gibi
brakt. Fakat daha K e y j t u bir ok menzili kadar uzakla
madan B r i m ayakland, adrlar yama etti ve K e y j t uyu
takibe balad. Daha bu hdiselerden nce Keyjtu, berya-
llarn mntakasnda bulunan D u k a l adl baka bir kuman
dan idaresindeki on bin kii ile celbettirmiti. Bu mntaka
K e y j t u 'nun kampnn civarnda idi. D u k a l kampa gelince
burann karma kark bir halde, bir harp sahnesi halinde
bulunduunu, askerlerin birbiriyle dvmekte olduklarn ve
her kesin alabildiini yama ve apulculuk yaptn grd.
K e y j t u da az sonra buraya drt be kii ile birlikte geldi.
Brim ( brahim ? ) onu takip etmekte i d i ; D u k a l da
bu srada ileride bir yerde bulunuyordu. K e y j t u yakalana
rak ldrld. Bu hdise Mart aynn beinci gn ve Yunan
takviminin bin alt yz altnc ylnda ( M. 1295 ) olmutur.
Bu katil hdisesi B a y d u nun malmat olmakszn vukubul-
mutur.
B a y d u , K e y j t u yu ldrmek niyetinde deildi. Onu
yakalyarak bir kaleye kapatmak istiyordu. Asller kendisine
iltihak edince ve askerler de kendi tarafna geince, B a y d u
K e y j t u ' yu alp getirmek zere bir eli gndermiti. Bu eli
ziyette idiler. Askerler ok yorulmu, aralarndaki irtibat kay

bolacak ekilde dalm bulunuyorlard. te bu sebeplerle
B a y d u ' nun askerine kar sava amak da imknszd. a
knlk ve kararszlk iinde olduklar yerde tl vaziyette
kaldlar.
Dier taraftan B a y d v e beraberinde bulunanlar korku ve
dehet iinde kaldlar. Atlarna binerek G a z a n'a kar yrd
ler. Harp edecek durumda bulunmadn gren G a z a n atndan
indi ve bunu gren B a y d u da ayn ekilde mukabele etti. B ay-
d u ile G a z a n birbirlerine yaklatlar ve birbirini kucakladlar.
kisi de askerleri nnde yaptklar hareketten dolay nedamet
duyuyorlard. B a y d u silha sarlmak hususunda verdii acele
karardan ve G a z a n nn gelmesini beklememi olmaktan do
lay kendisini kabahatli hissediyordu. G a z a n da gizli ve ha
bersiz bir ekilde B a y d u y\ yakalamak kararndan dolay
pimanlk duyuyordu. Gerekten yamur ve frtna mani olma
m olsayd, muhakkak ki B a y d u ' nun bl tamamiyle imha
edilmi olacakt. Gecenin karanl iinde B a y d u ' nun aske
rinden bir teki bile kaamyacak, hepsi de kltan geirilmi
olacakt.
Bu suretle aralan dzelip barnca meseleyi birbirleriyle
sknetle mnakaaya ve birbirlerinin tasavvurlarn tesbite
baladlar. Bu konumalarda, G a z a n byk bir alak gnl
llk ve ayn zamanda hanlarn gstermesi zarur olan vl
meye deer ihtiyat ve zek ile hareket etti. B a y d u ile ara
larnda uyumazlk kalmad, kendisine syledii hereyde
onunla mutabk olduu hissini verdi. Birbirleriyle kavga etmi-
yeceklerine ve birbirlerinin aleyhinde almyacaklanna tek
irade halinde ve tam bir uyumadan doan bir ahenk ile, bir
likte sevgi, sulh ve skn iinde yayacaklarna karlkl
olarak yemin ettiler. B a y d u , G a z a n ' i birlikte yiyip imek,
iyi vakit geirmek ve kurduklar bar kutlamak iin ordughna
ard. Fakat G a z a n Geceleyin ok yorulduk, olduumuz
yerde biraz dinlenip kendimize gelelim, yarn sabah tekrar
buluuruz,, diyerek msaade istedi.
B a y d u bu teklifi kabul etmek safdilliini gsterdi. G a
zan, B a y d u ' dan ayrlarak konaklama yerine dnnce atn
dan bile inmedi. O akam yola kt ve btn gece yolculuuna
HU N H K M D A R L A R I N A GEEN XI. HNEDAN 651
r fu nun yanndan ayrldlar, Mool askerleri ve asl-zdeleri

arasnda kurulmu olan sulh ve dostluktan dolay Allaha kr
ettiler.
G a z a n , Siahkuh civarna vasl olunca, B a y d u ' nun h
kmdarl kendi eline alm olduunu ve kanuna aykr olarak
tahta oturduunu rendi. Bu haber onu fena halde kzdrd
ve onda byk bir infial uyandrd. Kendisinin ve askerlerinin
uzun meakkat ve yorgunluklar pahasna yaptklar bu uzun
yolculuun tamamen lzumsuz ve maksatsz bir hale gelmi
olmas onu ok zd. B a y d u ' dan ikyetle yle ise beni
neden ard ? Madem ki ard, benim gelmemi neden bekle
medi? Sonra, tahta oturmak iin benim muvaffakatimi ald m?
B a y d u , G a z a n ' i tevazu gstermekle ve hediyeler vermekle
teskin edeceini sanyordu. Ona icabnda btn H o r a s a n ' ,
i r a z ' , B a h r e y n ' iv e K i r m a n ' teslim etmeyi dnyor,
A r g u n un babasnn btn ordughlarn, bir tekini kendisi iin
alkoymakszn vermiye, ona ok sayda at, sr ve koyun s
rleri hediye etmiye hazrlanyor ve bu suretle G a z a n ' n bun
lar alarak Horasana dnmesini temin edeceini zannediyordu.
G a z a n , K u n g u r a l a n (Kungur Aulan) civarna geldi.
B a y d u ' nun bulunduu yerle buras arasnda bir gnlk bir
mesafe vard. G a z a n ' n beraberinde bir blk asker vard.
Bunlarn komutan N e v r u z adnda ok mahir ve tecrbeli
bir muharipti. N e v r u z , A r g u n A k a ' n m olu idi. G a z a n
bu komutanla grt. B a y duya, geceleyin baskn yapp onu
gafil avlyarak esir almak zere bir pln hazrland. Bu plna
gre hareket edildi, fakat vaziyet umduklar ekilde inkiaf et
medi. Geceleyin byk bir gayret ile atlar zerinde yol al-
yorlarken ok iddetli bir yamur balad. Bir ok yerleri su
bast, seller meydana geldi ve imek, gk grlemeleri, rzgr
ve kasrgalar ile misli grlmemi bir fet ba gsterdi. G a
z a n n kafilesini tekil eden kuvvetler yollarm ardlar ve
dank ve irtibatsz bir gurup haline gelerek yollarn kay
bettiler. afak sknceye kadar nereye gittiklerini ve yollar
nn hangisi olduunu bilmeksizin akn ve vre bir ekilde
lde dolatlar. Gn yardm ile yerlerini tayine muvaffak
olunca, B a y d u ' nun blne bal askerlerin civarnda bu
lunduklarn grdler. stleri balan slak, kendileri bitkin va-
devam etti. Takip eden var m diye daima arkasna bakyor ve

kendisini B a y d u ' nun elinden kurtarp kurtaramyacam d
nerek endie iinde bulunuyordu. Dier taraftan da B a y d u ,
ordughna varnca etli yemekler ve eitli ve mutena hediyeler
hazrlamya balad. O geceyi uykusuz geirdi ve hi istirahat
etmedi. Btn gece G a z a n ' i ne suretle teskin edebileceini
ve onda gceniklikten hibir eser brakmamak iin nasl hare
ket edeceini dnd.
Gn doar domaz da G a z a n selmlamak ve geceyi
iyi geirip geirmediini sormak zere baz aslzdeleri onun
yanna gnderdi. Bunlar birka fersahlk mesafeye kadar git
tikleri halde yol zerinde hi bir kimse gremediler. Belki
ancak dp kalarak geride braklm atlara rastladlar. Bun
larn bazs deta lm, olduklar yerde dm kalmlard.
Asl-zdeler dnerek vaziyeti B a y d u ya anlattlar. G a z a n
m gcenmi olduunu, uyumya niyeti olmadn, geri dn
m olduunu ve kuvvet toplyarak hcumunu yeniliyeceini
kuvvetle tahmin eden B a y d u az heyecan ve korku geir
medi. Btn asillerin, toplyabildikleri btn kuvvetlerle hazr
olmalarn ve bir araya gelerek G a z a n n yapaca byk
taarruza kar koymalarn emretti.
G a z a n , bakumandan N e v r u z ile istiare etti. Bir
likte B a y d u ' yu teskin etmek ve G a z a n n askerlerini alma
sna ve idareindeki ahaliden asker toplamasna mani olmak
maksadiyle nezdine bir eli gndermeyi karar altna aldlar.
nk B a y d u asker toplamakta istical edecek olursa, on
binlerce asker toplyabilir ve G a z a n ona mukavemete muk
tedir olamazd. Onu memnun etmeleri lzmd. G a z a n n
yannda bulunan askerler yorgun ve bitkin bir halde bulunu
yorlard. Atlar gda noksanl yznden zayf dmlerdi.
G a z a n n bulunduu mntakalar otsuz ve kuru idi, ehirlerin
civar bo ve hli araziden mteekkildi. Buralarda ne hay
vanlar iin yem ne de insanlar iin yiyecek bulmak mmkn
deildi. ste bu gibi zaruretler gznnde tutuldu ve N e v
r u z bizzat B a y d u y a gitmeyi ve her ne suretle olursa olsun,
B a y d u yu harekete gememeye ve G a z a n a , kar skin
ve mfik olmya ikna etmeyi kendi zerine ald.
H UN H K M D A R L A R I N A GEEN XI. H N E D A N 653
N e v r u z , B a y d u nun yanna gelince, B a y d u ona kar

byk hrmet gsterdi ve gizli plnlarnn hepsini ona anlatt.
Sonunda N e v r u z , B a y d u ' y a unlar syledi: G a z a n ' a
kar sana itimat gelmiyor ve ona kar zihnine huzur getire-
miyorsak, ben kendim geri gider ve sana onun ban gnde
ririm,,. Halbuki, iinden gizli olarak, B a y d u nun yanndan
sa salim ayrlarak G a z a n a , dnmenin arelerini aryordu.
Nevruzun teklifi zerine Baydu pek memnun oldu ve sevin
ten yerinden zplyarak Sen bu dediini yapabilirsen, ben
hkmetimin btn dar ilerini sana devrederim,, dedi. Ona
mutena hediyeler ve on binlerle altun sikke verdi. Ayrca da,
K a z v i n ehrinde kendisine daha on bin altn verilmesini
emreden bir vesikay N e v r u z a teslim ederek onu serbest
brakt. N e v r u z , G a z a n ' n yanna dnd zaman, her
ikisi de Nevruzun gidip kendisini Baydunun eline teslim
etmekle ne kadar ihtiyatszca hareket etmi olduunu ve
B a y d u nun onu eline geirmiken sa brakm olmakla ne
kadar saf davranm olduunu dnerek kendilerini hayretten
alamyorlard.
Bu andan itibaren asker toplamya ve harp hazrlklar
yapmya baladlar. Ordularn idaresi ve her taraftan asker
toplanmas iini Nevruz bizzat zerine ald. G a z a n bir ka
kii ile birlikte avianmak zere Mazenderan dalarna, toplan
m olan orduyu da baka bir mmtakaya gnderdi. Kendisi
de ilesi ile beraber dier bir yerde kald. Baydunun zihni
karmt. G a z a n la N e v r u z un nerede bulunduklarn, ne
ile negal olduklarn ve harbetmek niyetinde olup olmadk
larn renmek istiyordu. Onlarn yanna eliler gnderdi ve
onlar hakknda gizliden gizliye malmat toplamya alt.
Baydunun elileri G a z a n grmek ve onunla yz yze
konumak istedikleri zaman, N e v r u z onlara unlar sy
lyordu: Hi bir eyden anlamyan ve hi bir ey bilmi-
yen tecrbesiz bir delikanl ile grmekten ne kar? O
imdi dalarda ve tepelerde dolayor. Avlanmaktan baka bir
eyden hazetmiyor. Eer onu grmeniz muhakkak surette lzmsa,
sizin yannza adam kataym, sizi onun yanna gtrsn...
Eliler bu adamlarla birlikte l yolundan gittiler. Bunlar
doru yoldan ayrldlar ve yollarn ararak ehir ehir ve

ky ky dolatlar.
Bu suretle G a z a n m yanna gitmek iin bir ok gn sar-
fediliyordu. G a z a n da bunlar grr grmez onlara ikyetle
rini syledi. Hani B a y d u nun buna verdii szler? Ordugh
lar ve kadnlar, babamn cariyeleri ? Bunlar bana gnderecek,
ben de kendi yerime dnecektim. Eer szlerinden' dnyorsa
bana sylesin de ben de bouna beklemiyeyim. Horasana d
neyim,, diyordu. Bu eliler B a y d u nun yanna dndkleri za
man onun phelerinin yerinde olmadn sylyorlar ve ye
min ederek unlar anlatyorlard: Hi asker topluluu yok.
G a z a n harbetmek istemiyor. Kendi yerine dnmek iin senin
vadettiin eyleri kendisine gndermeni bekliyor,,.
B a y d u saflk gsterdi ve G a z a r i a sz verdiinden de
fazla hediye gndermeye karar verdi. Fakat yannda bulunan
baz kurnaz kimseler onu caydrdlar. O sana hiyanet etmek
niyetindedir. Sana kar samim hareket etmiyor. Onun derdi
babasnn ordularn elde etmek deil, belki onlara sahip ol
mak suretiyle sana stn duruma gelerek sana saldrmaktr. O
senin elinden binlerce yerli ve yabanc tebaay, senin atlarn
ve mlkn almak istiyor,, dediler.
G a z a n , B a y d u ' y a yeniden mracaatta bulundu. Bana
acele olarak ordu gnder. Ceyhun kylarnda bulunan dou
daki dmanlar Horasana hcum etmek tasavvurundadrlar.
Bu mntakada bir ok ayaklanmalar oluyor,, diye haber gn
derdi. B a y d u n u n yannda bulunan tecrbeli ve kurnaz kim
seler bu kaamakl szlerin ve tekliflerin manas zerinde p
heli bir ekilde dndler. Teklifinin yerine getirilmediini
gren G a z a n , B a y d u y a yeniden yle haber sald: Ordu
gndermene lzum kalmamtr, kimseyi yollama,,, G a z a n bu
surede B a y d u n u n phelerini yersizmi gibi gsterdi.
Bunun zerine B a y d u biraz ferahlad ve hayallerini ha
kikat farzederek, kendisini kk bir ocuk gibi bu hile ve
ve yalanlarla avuttu. Mcadele, kavga ve sava fikirlerini ken
dinden uzaklatrd ve yalnz iyi bir hayat srmekle ve imekle
vakit geirmiye balad. Kendisi ar zevk ve sefaya dkn
deildi, karlarndan baka kadnlara hi bir zaman gnln
kaptrmazd. Selefi gibi ehvet hislerini gayri tabi cins te-
H UN H K M D A RLA RIN A GEEN XI. HNEDAN 655
malarla tatmin etmek temaylnde deildi. Her zaman tem

kinli ve anlayl bir ekilde hareket eder, vlmiye deer bir
alak gnlllk gsterirdi. Yksek mevki sahibi kimseleri,
ilim adamlarn, rahipleri ve zhidleri, hangi akidede olurlarsa
olsunlar, huzuruna kabul eder ve bunlara kar hrmet gste
rirdi. Hediyelerle taltif etmek ve hlat vermek detinde idi.
A b a k a ' n m kars ve B i z a n s kiralnn kz D e s p o e n a (?)*
ile uzun yllar sren tankl dolaysiyle, Hristiyanlara kar
iyi muamele etmiye mtemayildi. Bir ka senelik bir zaman
iin ordusu ile birlikte seyyar bir kilise ve bir anc2 bulun
durmutu. bundan baka, kendisi aka hristiyan olarak iln
ederdi.
Dier taraftan, bu ada M o o l 'larn gerek aslzde s
nf, gerek halk, tamamen mslmanl kabul etmi, snnet
olmu ve abdest almay, namaz klmay ve dier mslman
detlerini renmi bulunuyorlard. Bu sebeple onlar memnun
etmek iin, B a y d u ahsen mslmanl kabul etti, yani ms
lman oldu ve bu hareketi btn M o o l asilleri tarafndan
byk sevinle karland. Bununla beraber, hristiy anlarla ara
sndaki sk mnasebette bir deime olmad ve hkmetin idare
sinde onlardan bakasna itimat etmiye katiyyen rza gstermedi.
te bu sebepten dolay iki engelle karlamya balad. Hristi
yanlara Ben hristiyanm,, der ve boynuna bir ha asard. Ms
l m a n la r da mslman olduunu isbat ederdi; fakat abdest ve
orular hi bir zaman renmi deildi. Mslman dininin ileri
gelenleri kendi yannda bulunduklar zaman, B a y d u olunu
onlarla birlikte namaz klmaa gnderir, bu suretle onlar tes
kin eder ve fkelerini yattrrd. Fakat Hristiyanlara mtema
yil olduu ve onlara itimat ettii Araplardan gizli kalmazd. O,
takriben be aylk bir zaman iin, hkmetini bu iki zt siya
setle iade etmitir.
K i l i k y a 'nn dindar, dil ve drst kral ( ki nci ?) H i
t a m , B a y d u 'nun galebe ettiini, Mool tahtn kendisi iin
temin etmi olduunu ve hristiyanlarn dostu olup baka din
lerden fazla hristiyanl mtemayil olduunu iitince, onunla
1 Bu, M i h a i l P a l a e o l o g o sn k z M a r i a' dr.

2 M etinde, t a n n a n ta h ta y alan ifadesi k u lla n lm tr. 3 u tahta
an yerine k u lla n lm a k ta idi.
ahsen grmek, ona hrmetlerini sunmak ve aralarndaki baz

meseleleri salam bir esasa balyarak halletmek isledi. Bu seya
hat iin kendi memleketini terkettikten sonra iki aya yakn bir
yolculuktan sonra Siankuh civarna vasl oldu. Bu srada Nev
ruz da, Bayduyu esir almak maksadiyle toplad ordunun
banda ihakuk civarna gelmi bulunuyordu.
B a y d u bu srada kendi ileri ile pek megul bir vaziyette
olduundan Ermeni kral (kinci) H i t a m a bir eli gndererek,,
Geri dn ve orada bekle. Ben harplerimi bitirip ordugha d
nnce adam gnderip seni tekrar arrm,, diye haber yollad.
H i t a m d a bu ekilde hareket etti ve M e r a g oda on gn kadar
kald. Bu srada B a y d u , byk kumandan N e v r u z tarafndan
hezimete uratld ve kamya balad. Hanlar han G a z a n da
gelerek D i a h h u r k n civarndaki T e l i a A u k a m a mev
kiinde konaklad. H i t a m derhal hazrlanarak onu ziya
rete gitti ve ona byk hediyeler verdi. Hanlar han ona
Sen bizi deil B a y d u ' yu ziyarete geldin dedi. H i-
t m da yle cevab verdi ; Ben C e n g i z H a n nn btn
ahfadna ubudiyet gstermekle mkellefim. Tahtta kim oturu
yorsa ihtiramlarm ona arza geldim,,. Bunun zerine Hanlar ham
ona ok iyi muamele etti ve ona kral elbisesi giydirdi. Onu
tandn gsterir bir belgenin tanzimi ve btn isteklerinin
yerine getirilmesi iin emir verdi.
Bir mddet nce btn kiliselerin tahrip edilmesi hususunda
G a z a n dan bir emir sadr olmutu. Kiliselerin Allahn evleri
ve ibadet yerleri olmalarn sebep gstererek Hitam bunlarn
tahrip edilmemelerini Hanlar hannndan rica etti. Hanlar han bu
nun zerine, tahrip edilmemelerini emretti. Kiliselere katiyyen do-
kunulmamasn, yalnz putperest mabetlerinin ortadan kaldrlma
sn ve bu binalarn bundan byle Araplar iin cami ve med
rese olarak kullanlmasn emreden bir ferman kararak bunu
bir eliye verdi. Bu suretle bu mutekit kral sayesinde bir ok
kiliseler tahripten kurtuldu. Kendisi kamptan kalp huzuru ve
sevin iinde ayrld, ordughtan ayrl Yunanllarn bin alt
yz yedi yl ekim aynn dokuzuna, yani haftann ilk gnne
rastlar (M . 1295 ?).
N e v r u z , kumandasndaki ordularn B a y d uya hcumu
n oldu. Bu baskn K u n g u r a u l a n mevkiinde yapld.
HUN H K M D A RLA RIN A GEEN XI HNEDAN 657
B a y d u , Hanlar ham G a z a n 'a kar bir saat bile mukavemet

edemedi ve ona kar muntazam bir harp yapamad. Bin alt
yz alt yl eyll aynn yirmi beinci (veya yirmi drdnc)
gn (M. 1295), pek ksa sren bir karlamadan sonra derhal
arkasn dnerek kamya balad. N e v r u z , B a y d u yu takibe
koyuldu ve ona yetierek nn kesti. Yunanllarn bin alt yz
yedi yl ekim aynn dokuzunda ve haftann beinci gnnde
(M. 1296) B a y d u yu ldrd. Bundan sonra, hristiyan ve
putperest kiliselerinin ve havralarn yklmasn, putperest pa
pazlara ve yksek rtbeli hristiyan papazlarna hakaretle mu
amele edilmesini ve onlardan vergi alnmasn emretti Hristi
yanlarn bellerine kuak sarmadan Yahudilerin de balarnda
hususi bir iaret bulunmadan sokaa kmalarn yasak etti.
Bu gnlerde yabanclar T e b r i ze ellerini uzattlar ve
oradaki kiliseleri tahrip ederek btn dnya hristiyanlar
arasnda teessre sebep oldular. Hristiyanlarn bu mnase
betle hususiyle Badadda maruz kaldklar mezalimi, nekbeti,
istihzay ve hakareti tasvir etmek imknszdr. Sylendiine
gre, Hristiyanlar sokaa ve arya kamaz oldular. Arap-
lardan tefrik edilemedikleri ve hristiyan olduklarn anlamak
g olduu iin, yalnz kadnlar evlerinden kabiliyorlar ve
al veri yapabiliyorlard. Fakat bunlardan hristiyan olduk
lar anlalanlara da hakaret edilmi, dayak atlm, bunlar
tokatlanm ve maskara edilmitir. Btn bu mmtakalardaki
Hristiyanlar bu ekilde eza ve cefaya martz braklm ; fakat
Allah bunlara kar kaytsz kalmtr denilmemesi icabeder.
Hristiyanlar bu ekilde hrpalanrken ve hakkaniyet dman
lar onlara hakaret ederken, kendilerine istihza ile yle sy
leniyordu : Allahnz nerede ? Bu mezalim yalnz halkmza
(Hristiyanlara) tevcih edilmi de deildi. Yahudiler de ayn
muamelelere maruzdu. Putperest papazlara da kat kat daha
iddetli zulmler ve ikenceler yapld. Halbuki o zamana
kadar Mool krallar bunlar byk eref mevkilerine ykselt
milerdi. O kadar ki, hzinedeki parann yars bunlara veril
mi ve altun ve gm putlarn yaplmas iin sarf (?) edil
miti. Maruz kaldklar bu mezalim zerine putperest papazlarn
birou mslman oldular.
Abul-F arac Tarihi F. 42

Bunlar mteakiben hanlar han btn mmtakalar iin yarlk

lar kard ve kiliseleri tahrip ve manastrlar yama iin her
mntakaya ve her ehire Mool habercileri gnderildi. Bu ha
berciler, hristiyanlarn kendilerine her trl hizmete mde ol
duklar ve hediyeler verdikleri yerlerde daha mlyim davran
dlar. A r b e l a ehrinde olup bitenlere baklrsa, bunlar kilise
tahribinden fazla para toplamak derdinde idiler. Bu ilere me
mur edilenler bu ehire geldikleri zaman yirmi gn kadar bir
zaman iin hi bir ey yapmyarak beklediler ve kiliselerine
dokunulmamas iin hristiyanlarn gelip kendilerine hediyeler
vereceklerini mit ettiler. Fakat byle bir ey yapan olmad.
Buradaki metropolit, kiliselerinin masraflarn karlayamyor,
kiliselerin bakmn zerine almak isteyen baka kimse de bu
lunmuyordu. Herkes kendi evinin idaresi ile meguldu. Vazi
yet byle olunca, memurlar putperestlere frsat verdiler, bun
lar da oradaki muhteem ve nefis kiliseyi ta ta zerinde
brakmamak zere yktlar. Bu olaylarn tarihi ayn yln ka
sm aynn yirmi sekizine ve haftann drdnc gnne rastlar.
A r bi l (Arbela)in kibetini iitince N i n o v a l a t telaa d
tler ve pek fazla korktular. Mool aslzde ve subaylar M u
s ul mntakasna geince, mukaddes kiliselerin bakm ve muhafa
zasna kar ilgi gsteren baz hayr sahipleri onlara giderek
kendilerine klliyetli miktarda altn verdiler. Fakat bunlarn
madd hi bir servetleri bulunmad iin kiliselerdeki eyaya
el koymulard. Almadklar tek ha, tasvir, buhurdanlk, altn
kakmal ncil kalmad. Bunlar da kfi gelmeyince ehir ve ky
lerdeki Hristiyanlardan para topladlar. Bu suretle toplanan
para on be bin dinara yaknd. te bu para ile kiliselerini
tahripten kurtardlar ve hristiyanlarn haracn demi oldular.
Allahn yardm ile tek bir kiliseye bile zarar gelmedi.
Bu gnlerde A v r a t a y e adl bir Mool kabilesi Mar Mat-
tai manastr civarnda klamakta idiler. Bunlarn Hanlar han
hakknda bir ikyetleri vard. Dier taraftan Hanlar han nez-
dinden bunlara baz haberciler geldi. Bu haberciler bunlara kf
rediyor ve bunlar tehdit ediyorlard. nk B a y d u nun
hkm srd gnlerde bu Avrataye kabilesi baz Trk-
meniere saldrm ve bunlardan pek ok koyun, inek, at,
aygr, katr ve deve itinam etmiti. Baydunun hkmdarl
HUN H K M D A RL A RIN A GE E N XI. H N E D A N 659
sona erip Gazan tahta oturunca, Trkmenlerin kendilerinden

zorla alnm olan btn bu eyleri Avratayeden geri almalar
ve itaat etmiyerek kar gelenlerin lm cezasna arplmas
iin bir emir kt. Bu mallarn pek ou mahvolmu bulundu
undan ve Avrataye kabilesinin elinde hi bir ey kalmam
olduundan, bunlar byk meakkatler ektiler ve elilerle
Trkmenler tarafndan pek fena muamelelere narz kaldlar.
Sonunda bunlar elilerin ve Trkmenlerin zerine saldrarak
onlar ldrdler. Ailelerini ve yanlarna alabildikleri her eyi
de alarak, on bin kiilik asker ve muharipten mteekkil bir
kuvvet halinde S u r i y e ye katlar. Bu hadiseler Yunan tak
viminin bin alt yz yedinci ylnn aralk aynn yirmi do
kuzuncu (veya on dokuzuncu), yani haftann nc gnne
rastlar (M. 1296).
Bu yl iinde Surz'#enin zlim yamaclarndan bir teki
bile bu Dou mntakalarna gelmemitir. nk mazlumlarn
kan ve fakirlerin figan Allah tarafndan grlm ve duyul
mutu. alara nezret eden adalet bu zalimlerin aleyhine
dnm ve onlarn memleketine ve hususile M s r a rz olan
ktlk ve salgnlar yolile onlarn bana felket getirmitir.
s k e n d e r i y e ' nin
tamamen bo ve ssz hale geldii syleni
yor. Bu hikyeler bize itimada deer ve katS bir ekilde
intikal etmemi olduklarndan, halktan iittiimiz bu rivayetler
zerinde tafsilt vermiyeceiz. Fakat buralarda ktlk ve salgn
bulunduundan phe edilemez. Mamafih bunun ekli, yeri ve
zaman hakknda imdilik kat bilgimiz yoktur.
Yunanllarn1 bin alt yz sekizinci ylnda (M. 1297),
Haziran aynn ilk yirmi gn iinde ve haftann ikinci gn
sabahleyin, J j ' m n olu diye tannan A l e d d i n m i d
ehrini zaptetti. Maiyetinde, Suriye memleketlerinden toplanm
kuvvetli bir Arap ordusu bulunuyordu. Bu hadise zerine m i d
sert bir esaret hayat yaamya balad. On iki bin kii esir
alnd ve bir ok dinar (hristiyan) larn canna kyld. ehir
deki aziz M a r G r e g o r y ilk nce dvld, sonra ldrld.
ehirdeki byk Meryem Ana Kilisesini yama etmek cesareti
1 Bu pa ra g ra f yaln z O x f o r d C o d e x (B odl. 1) 'inde m evcuttur.

gsterildi ve sonra da bu kilise atee verildi. Bu kilisenin bi

nalar ykld ve hrikulde bir gzellikte olan methal ksm ve
sutunlar tahrip edildi. Yangn o kadar iddetli idi ki kiliseden
bir yn tatan baka bir ey kalmad. Ate ve duman izleri
ancak bir ay sonra tamamen kayboldu. Btn bu hadiselerin
sebebi m i d halknn M a r d i n emiri M e l i k s- S l i tie
kar isyan etmi olmalar idi. Yukarda bahsi geen ahsn
Suriyeye gelmesini isteyen de bu emir olmutu. Bu adam, em
rinde takriben on iki bin svariden mteekkil bir kuvvetle
geldi. ehirde A l e m d d i n adnda bir emir vard. Bu emir,
kimseye sezdirmeden ehrin kaplarn bunlara at ve onlar
ieri ald. Kendisi de Mardin emirine gitti. Bunlar ehir zerin
de hkimiyetlerini tesis ettiler ve onu birlikte tahrip ettiler. Ka
rs ve ocuklar ile birlikte uyumakta olan bir adamn yanna
geldiler ve bunlar derhal uyandrarak erkei ldrdler ve
kadn ile ocuklar esir aldlar.
NDEKS
1. a h s a d la r
A
A ar o d , Papas, 131. m annda kum an dan , 205-6,208.

Abaga, Bk. A'olca, A b k a , 50. A bd l - Melik, M ervan olu,
A b a k a, H a n la r han, 22, 50, 556, 187-190.
587, 599, 605, 606, 608-610, 614- Abd l-Mesih, Bk. A b d u lla h
616, 618, Fahr d- D in , 411.
A b a r e s, Bk. A b h a ris , 164. A b d l - M i i mia, Ira n l k tip ,
A b b a P u l a B i h o i , 56. 623, 625, 626, 629.
A b b a s, E m av le rd e n V e d in a m A bd l - Vahan, Bk. N ak ib l-
cas, 197. A la v y in , 620.
A b b a s, H a life M em unun olu, A b g a, Bk. A b a g a , A b a k a , 50.
213, 222-3 , 226, 228. A b h a r, Bk. E ber, 74.
A b !) a s, E raftan, 247. A b h g a r, A bhgar U rha i - Edessa
A b b a s, F iz in veziri, 393-3. k ra l, 120-1, 189, 256, 379.
A b b a s, Bk. M ucir, 394. Abharis, Bk. A b are s, 164,
A b b e 1 o o s, 9. Abhdan o l u , 374.
A b e 1 o s, Bk. A bbelo os, 10 n 1. A b h i h u d h, 91.
A b d u l l a h , A li olu, 199. A b h i n a d a p h , Bk. A m in ad a p h , 86.
A b d u l l a h , H iam o lu , 213. A b h i r a m, 91.
Abdullah, M ervan olu, 187. A b h i s a d, 85.
Abdullah, M ktefi olu, 257. A b h i t a n, 89.
Abdullah, m e r olu, 197. A b h u d h a, Bk. L a b hu dh a, 69.
A b d u 1 1 a h, Peygam ber Muhamme- A b h y a, 90.
d in babas, 372. A b i h d o, N uhdheran piskoposu,
57.
Abdullah, Sim eonun o lu , 250.
A b i m e l e c h , 79, 84.
Abdullah, T ahir olu, 217, 223.
A b k a, Bk. A b g a , A b a g a , A baka,
Abdullah, Zbeyr olu, 186 - 7,
556.
188.
A b r a h a m , Prens B e hm ann ana
A b d u l l a h , Bk. Fah rd din A b d l-
s, 56.
M esih, 411.
A b r a h a m, Bk. brahim , 77.
Abdullah, H izm eti, 575.
A b u H u d e y l . 197.
A b d u l l a h , H ou o lu , 579.
A b u l-F a r a , K ita b n m ellifi,
A b d u l l a h , M aiparket hakim i, 582. Bk. Bar H ebraeus Bar Eb-
Abdullah b. m i r , 179 n 1. harya bn l-br 10-2, 43,
Abdurrahman, Abd l- M elik 48, 67.
olu, 206, A b ul- K a i r m a n, 23.
Abd i - l , 216. A b u l - M u 11 a 1 i p, 172 n2.
A bd l - M e l i k , H arun Reid za A bu N a s r, M an astr efi, 61.
A b u a l- U r , 181. Ahmed, G a u ri olu, 220, 226.

A c a c i u s, A m id li piskopos, 144, Ahmed, Tacir, 481.
156. A h m e d T a k u d a r , H a n la r han,
d em Peygamber, 36, 68-9, 610, 614-6, 618, 621, 623.
72-3, 78, 82, 89, 93, 98, 109 - A h m e d b. A 1i, K arahan olu, 282.
111, 121, 124, 126, 132-3, 170. A h m e d b. M u h a m m e d b. H a
A d h a d a d - D a w I a h , 271. n e f i y e b. A l i , 242.
A d h a r m l e c k , K ulu, 93. A h o r, Bk E hud, 83.
A d d, M sr halifesi, 407 n 1, 414, A h r o n, Bk. H arun, A b u l-Faraem
415 n 4. babas, 10, 12, 42.
Adil M e l i k A z i z , Selhaddin-i A h r o n A n k u r , Bk. D ionysius, 13.
E y y u b nin kardei, 438, 453. A h s h i r a s h , Bk. Ahaserus, 104.
467, 470, 472-4, 491, 493, 498. A iljik a ta i N a v i n , 546, 554,
523-4, 532-3. 556.
A d i l , M elik K m il'in kardei, 550. A i 1 i k a t a i, Bk. ljikatay. A iljik a
A d I e r , S n 1. ta i, 546.
A d r a m e 1 e c h. 274. A i t h i o p s, Bk. A thonopyos, 76.
A d r a m o n, K isran n kum andan, A i t a, H arem aas, 207-8.
157, 164. k a p p o r a, 143.
A e 1 i a n u s, Bk. E lyan us Tabib, A k h r o n, 85.
128. A k i I k a r s , 584.
A e n e a s, Bk. A n ia s , 85. A k i l o s, Bk. Aseolus, 140.
Aesculapius, Bk. A s k la ip id is , A k n a s, 523.
72. A k s e n k u r , Bk. A ghsenkur, 334-5.
A e t i s, 226, 228. A ksenkur Bursuk. Musul
A f d a l , Selhaddin-i E y y ub olu, em iri, 352-5, 360.
341, 452, 467-8, 471-5.
A l a , 90.
A f t u n , 465, 481.
A l a l m , M aipe rkat emiri, 629.
A f r i c a n u s , M verrih, 45, 83, 85,
Aleddin, Bk. K u tb d d in M u
98, 104, 110, 121.
ham m ed, 472.
A f r i c a n u s , D ik ta tr, 105.
A 1 e. d i n, K ara S enkr o lu
A f r i c a n u s, skenderiyeli filozof,
125. M araga emiri, 491.
A f r i d u n, 410. Aleddin, R um diyar (Seluk
A f i n , 225-6, 318-321. lu) s u lta n Bk. A . K eykubad,
A g a b u s, Bk. A g hab ho s, 123. 521. 530
A g a t a y , 513. Aleddin, A la m u t em iri, 545-6
A g h a b h o s , Bk. A g abu s, 123. 559-560.
Aghathodahm on, Bk. Agat- Aleddin, M usul em iri B edred
hodaim on, 72. din o lu S in car emiri, 573,
A g h s e n k u r , Bk. A ksenkur, 334. 578, 579.
A g o g o s, 80. Aleddin, D ivan reisi, 585, 588,
A h a b, A m r i olu, 91. 590, 610.
A h a s u e t u s , Bk. A hshirosh, 104. Aleddin Keykubad, 491,
A h a z, 93-4. 505,
A h a z i a h , Y ahu diye k ra l, 91. A leddin Muhammed, 518.
N DEKS 663
Aleddin Tak H a re z m Alpethgan, am valisi, 269, 270.

a h , 467. A p i , 605-7, 613, 615.
A l a k a , 276. A 1 p i d i, Sicilya patriki, 206, 208.
Alakobhos, Bk. Y a k u b , 71. Alatay, Bk. A lja ta y , 546.
Alam S a n g a r, 580-1. A l t n t a , 356.
A l a m r-Riase, M srl fakih, A ltun Han, K atay hkm dar
588. 530, 531.
A 1 a r e k o s, Bk. A laricus A fr i A l y a j a k N a v i n , 582.
k a l, 143 A l y a n a h , Bk. A ln a h , 613-5.
A l a r i c u s , Bk. A larekos, 143. A m a n u e 1, Asilzade, 221-2, 228.
A l 1 - M 1 k, 580, 583. A m a r, 212-3, 215-6.
A l c a t a y N a v i n , 523. A m a u r i, Bk. S ir A m a ri, 398.
Alem d -D i n Yakub, 598. A m b r o s e, Piskopos, 141.
A I e x, M anuelin o lu , 424. Amenophis, Bk. A m o n pathis,
A 1 e x i s C o m n e n i n u s , 329, 339, 80-1.
349, 355. A m i n a da p h , Bk. A b hinad a ph ,
Aleandra, John A lexandren 86.
kars S elina, 116. m i r , 415.
A 1 e s a n d r e, A fro d is itli, 128, 239. A m i r l i N u r i n, 582.
A l e x a n d r e , Rom a (Bizans) kral, A m m a n o n, 70.
243, 248. A m m o n, 80, 96,
Aiexandre, Bk. B atlam yos, 116, Amon n u s, Bk. A m o zino s, 189.
A l e x a n d r e , J o h n Ivannis, 116. Amonpathis, Bk. Am enophis,
A 1 e x a n c! r e, P apas, 109. 80-1.
A 1 1 n a h, Bk. A ly a n a k , 613. A m o r a, Bk. G om orrah, 77.
A 1 i, si, 238, 240. A m o r i, K uds kral, 406-7, 418.
A 1i, A b b a s olu, 271. A m o s, 92.
A 1 i, E b T alip olu, 182-3. 238, A m o s y a, 92.
415, 417. Amozinos, Bk. A m on Inus, 189.
A 1 i, E m in in ordu k u m a n da n , 212. A m p e s i s, 70.
A 1 i, Mehdi zam annda, 204. A m r a m, 80
A 1 i, Y ahy a olu, 236. A m r i, 90.
A 1 i, Zaraa olu, 279. A m u 1 a, 192.
A li B a h a d u r , 564. 565, 571, 582. A n a n s h o , 52.
A l i b. S i n a , 32. Anastasius, K ra l, 148, 150-1,
A liyyddin Huramah b. 166, 191, 192.
M e s ud, Musul emiri, 453. A n a s t u s, A n d re a olu, 189.
A 1 j a t a y, Bk. A la tay , 546. A n a t h, 84.
A 1i i, B yk H a tu n , 624. A n a x a g o r a s, T ab iiy at, 103.
A 1k a m i. V ezir, 569. A n b e s e, A ra p k u m a n da n , 233.
A 1 m i 1 o n, 70. A n d r e a , V a li, 183-4, 189.
A 1 o n, 85. Andrea Estaphiriki, 243.
A I o r o s, 70. A n d r o m a k u s , 109.
A 1 p a r o s, 70. Andronicus, Y unan m uharriri,
A lp A r s l a n , 314, 316-318, 321, 45, 83, 85-6, 98, 103, 110, 121.
323, 325, 328, 467. Andronicos, Bizans kum andan
stan b uld a tira n , 392, 428, A r a b, S eluklu S u lta n Mesu d un

437-8. kardei, 349, 350, 359.
A n g u r, P atrik, 543, 557. O r a m a , 80.
Angurak Navin, 563. Arbugastes, Bk. A g u b a t u s ,
Anias, Bk. A eneas, 85. 141.
A n i a n u s, R a h ip Bk. A nyanos, A r c a d i u s, 141-2.
45, 69, 82, 83, 85, 87, 96, 109, A r c h e l a i s , 120, 129.
111. Archimedis, 45.
A n i t o s, 107. A r d a i r, ran h k m d a r P abak
A n o s, 69, 70. olu, 103, 130.
A n u t e k i n , E m r, 297. A r d a i r, ran hkm dar apur
A n t h o n y, M s r l, 57. olu, 138, 140, 171.
Antigonus, D ia d o h , 116. A r d u, 575.
Antiochus, D iadoh, 110-1, 113, A r e s, 137.
115. Areopagus, Bk. A rios Paghos,
Antiochus Agritta, 115. 83.
Antiochus Demetrius, 115. A r g a n i a, Bk. radni, 147.
A n t i o c h u s E p i p h a n e s , 113. Argubatus, Bk. A rbugastes,
A n t i o c h u s E u p a t o r , 113-4. 141-2.
Antiochus K u d i k o s, 116. Argun-Argon, H a n la r han, 50,
A ntiochus S i d i t o s , 115. 613-618, 621-624, 632, 636-7,
639.
Antiochus S o t e r , 111.
A r i a d n e, Leonun kz, 146.
Antpater, 117, 120.
A r i d A l g a , 533.
Antipatus, Bk. A n t i p a t r u s ,
A r io s P a g h o s , Bk. A eopagus,
121.
83.
A n t i p a t r u s , D iad oh Bk. A n t i
A r i p p a , Bk. Herod, 122.
patus, 121-2.
A r i s, A surlu, kral, 79.
A n t o n i u s, 118.
A r i s t a b u l u s , Jo n a ta n olu - Bk.
Anyanos, Bk. Anianus-Ra- A risto B ullus, 116.
h i p, 69. A r i s t o , 30, 35, 47, 88, 105-7, 128,
Aodhoranbo, 70. 294, 301, 493, 593.
A o g h u 1, 556. Ar isto Bullus, 116, 118.
Aojul Ganm Hatun, 553. A r i s t o t 1 e, Bk. A risto, 88.
A o t y a r t i s , 71. A r i s t i d e s, A tin a l, 127.
A p a p o s , K ra l, 80. A r i s t a k i s, 318.
Apcalis, Bk. E upalis, 103. A r i s t o p h a n , K om edi yazar, 103.
A p d a s y a b , 335. A r b o k a - A r i k B u k a , 531.
A p h r e m, 135. A r m a t i s, 147.
A p i D t o s, Firavun, 77. A r m o n i s, 77.
Apiphanyos, 76. A r m i n o s, 78.
A p o 1 1 o, 84. A r m o p o t i s, Bk. H erm oplis, 81.
A p o 1 1 o n i u s, 45. A r n a t, S aidon prensi, 449.
A p o 11 o n i u s, Bk. P hilarius, 125. A r n e b h a, 109.
A p s i m a r o s , Bk. Tiberius, 188, A r n o 1 d u s, K arak emiri, 434,
190. A r o, Bk. Reu, 74-75.
NDEKS 665
Arok, 522, 623-627. A k r a , 198.

A r p a c h s h a r , Bk. Arpaxad-Sam'- A m u t , U ygur emiri, Bk. Bamut,
n o lu , 73-4. 556, 572, 598, 602, 605.
A r p a x a d, Bk. A rpachshar, 73-4. A r a f , 560.
A r p a z a z, 77. A t o r e t , Bk. shto reth, 90.
A r s e n i u s, P atrik, 566-7. A t a b e g Z a n g i , K asm iid-Devle
Arsham - Arshach, 108. A k su n k u r o lu Bk. Zangi,
A r s i s, Bk. Parsis, 106. 360, 378-9, 380 n 1, 405, 558.
A r s l a n , S e l u k un olu, 293. A t a n o 3, Bk. A th a n is iu s A m idli,
Arslan, S eluklu em ri, 349. 137.
A r s l a n , A r s l a n a h , S eluklu A t a r a o l u , Vezir, 425.
lardan, T urul b. M ahm ud oln, A t h a 1 i a h, 91.
394, 467.
Athanasi, 189.
Arslan Hatun, 308, 314. Athanasius, Bk. Bar urama-
A r s l a n a h , Musul emri, 492. nach Bet N uhadhra pisko
A r a k , 131. posu, 20.
A r t a b a , 196, 198. Athanisius, Bk. A tano s
A r t a b a n u s , 104. m id li, 131.
A r t a m o n i s , 81. Athanasius, patrik, 402.
A r t a r e r s e , 105. Athanopyos, Bk. A ithiop s, 76.
Artaxerxes L o n g im a n u s , A t h n i e 1, Bk. O th n ie l, 83.
Bk. A ryoeh, 104. Atrophilos. 235.
A r t a x e r x e s O c h u s , 105. A u g u s t a, 164.
A s a h a c h - A r s h a m , 108. A u g u s tu s Sezar, 117, 119.
A r t u k , 330, 332-3, 380. A u g u s t u s, 120.
Aryoeh, Bk. Artaxerxes Longi- A u r d j a r, 522.
manus, 104. Austaddar, 412.
A s a , 90-1. Autekin-Autkin, 526, 546.
A s a d , M sr halifesi, 407-8. A v k a t a i, Bk. O k ta y . 478.
A s a p h, 75, 77. A v t e k i n, Bk. A u te k in , 523.
A s c l e p i a d i s , 81. A v t e k i n T u m a n , 478.
A s e d u s, Bk. A kibos, 140. A w g i n, Bk. Egenius, 141.
A s e m o l u , 239 n 3. A z a z i 1, Sam o satal, 132.
A s f a r, 303-4. A z a r i a s, 96.
shtoreth, Bk. A toret, 90. A z a r y a, Bk. O z ia , 92, 94.
A s d, 415. zermduht, 375 n 3.
Asklepiades, 106. A z i z , F a tim halifesi, 389, 272-5.
A s k 1 a i p i d i s, Bk. A eseulapius, 415.
72. A z i z B a s i l , 75.
s o l u A m r, 183 n 1. Aziz Mar Heman o, Cezire
A s s e m a n i , 9, 11, 32, 36, 43, 44. piskoposu, 589.
A s t y a g e s , Bk. Estighs, 97. A ziz Saw m a olu, 545.
A s y a l J o h n , 35. A y , K le o p a tra m n olu, 118.
A s v i r o s, 105. A y a z , M ardin em ri, 344, 354.
A e r, 75. Aybey, 503.
B a a n i s, Rom a ordusu k u m a n d a n i-br, 1, 10, 42, 67.

la rn d a n , 176. Bar Gumaye, Bk. A th an asi,
B a b a , Bk. P a p a ranl, 539, 540, 189.
602, 605-6. Bar H a d a h , 92.
B a b e k , H arzem li, 221, 225-6. Bar H a m z a h , 18.
B a b h a i, zla olu, 57. Bar H e b r a e u s , Bk. Bar E b h a r
B a c o h u s, 130, 132. ya
A b ul-Farac
bn l-
B a d g e r, 10 n 2, 65. br, 1 - 13, 16, 25, 29, 31-42,
B a g d u i n, Bk. B alduinus, 341. 44-49, 50- 54, 61, 80 n2, 328,
Bagi, 556. 380 n l.
B a h a d-D i n, eddad olu, 452. B ar I g n a t u s , 22.
B a h a d-D in T a r j a n , 548-9. Bar K a 1 i g h, 21.
Bahad-Din Bungu, Ku Bar M a d a n i , 13-16.
m andan, 533. Bar Naggre, 25.
B a h a ii d-D e v l e , 273. B a r S a w m a, 12, 14, 22, 25-6, 28,
B a h r a m, 166, 168. 29, 32, 3 3 ,3 6 , 38, 48-9, 71,
B a i d u r, 546. 566, 619.
B a i m o n d", Bk. Bohaim on Boe- Bar Sumanach, (Sam m anah),
m undus, 300, 595. Bk. A thanasius Bet N ukadhra
B a i r a m i z, Z a it kalesi subas, piskoposu, 17, 21.
537, 541. B a r o n B a s i l , 510.
Baitmish, 624-5, 627, 635. Baron Bihram, akad hkim i,
Baju Navin, Bk. Ba, 562-565, 510.
568-9. Baron K o n s t a n t i n o p a l i , 512,
Bkir M e r y e m , 65. 521, 541-2.
B a k r a t, A o t olu, 232. Baron S u n b a t( S in b a t ), 512,
B a l a b a n , 489. 596.
B a l a k . 351, 356-358, 374. B a r o n Toros, 586.
B a 1 a , 148. B a s a r i, 603.
B a l d v i n , Bk. Bagduin B a ld u i Basavonog, Bk. P artial Kasnvo-
nus, 341. nos, 77.
Balduinus, Bk. B agduin - Baldo- B a s h a, 90.
in, 341, B a s i l , Tebriz piskoposu, 12 n 4,
B a 1 i s a r i u s, 152. 19, 20, 167.
B a 1 i z e b u b, 316. B a s i l , Rom a k r a l, 237, 240, 247,
B a 1 k o s, A sur kral, 84. 267, 270-1, 273- 5, 287, 342,
B a r a k . 84. 370, 379, 384.
Baraka, 523, 531. B a s i I i d e s, Y la n a ta p an la rn re-
B a r a m, K isran n kz, 174. L-i, 126.
B a r g a v a n , kum an dan , 275. 277. B a s i i i s c u s, 146, 147.
B a r k a j a r, 531. B a s i 1 i u s, 228.
Barkaaur, Bk. Barkajar, 523. B a s t a m, 197.
Bar Ebharya, Bk. Bar Heb- B a a , D e y le m lilerden, 263.
raeus A b u l-Farac bn B a m u t, Bk. A m u t, 556.
N DEKS 667
Ba Navin, Bk. Baju, 562. Belshazzar, Bk. Beltshasar, 100.

Bathsheba, 88. B e n e f e , 413.
Batlamyos, Bk. P tolem y, 19, B e n h a m, R ah ib , 17.
34, 47, 109, 592. B e r o a, M uharrir, 201.
Batlamyos, Bk. Lagus, 110. B e r n s t e i n, 10, 39, 40, 41, 51 n l.
Batlamyos, H abbubha olu, B e s a s i r , G ebe kum andan,
115-6. 309, 313, 314, 315.
B a t l a m y o s A ] e x a n d r e, 116. B e i r , 228, 196.
Batlamyos D i o n i s u s , 116, 117. B e t h u n a , Bk. B ithynia, 83.
Batlamyos E p i p h a n e s , 112- B e t K a r a m a n , 638.
13, 115. B e y t e m ii- S e y f d d i n , 436
B a t l a m y o s Evergetes i. , n 1.
112. B i g u, Bk. Y a b ag u , 293.
Batlamyos E v e r g e t e s II., 115. B i h r a m, Iran asilzadesi, 609.
B a t l a m y o s O l a u d i u s , 99. B i h r a m a h , Em ir, 450, 572.
B a t 1a m yos P h i l a d e l p h u s , B i l o s , Bk. Belos. 77.
112. B i l u s , Bk. Belus, 78.
Batlamyos P h i l o m e t o r , 113- B i s a r , E m ir, 604-5.
5. Biar, Zaid kalesi emiri, 596-7-8.
Batlamyos Philopator, 112. B i t h y n i a, Bk. Bethunia, 83.
Batlamyos S o t e r , 116. B o d i n , 226.
Batu, 523, 531-2, 546, 552-3. B o d w i n. Frank h km dar. 347-9,
B a t u B u 1g a y, 556. 352, 358, 365.
B a u m s t a r k , 29 n 1, 33. B o d w i n II. K uds kral, 356, 366.
B a y b a r s, Bk. Bundukdar, 578. B o d w i n, III. K ium h akim i, 377,
B a y d u , 641-2. 383-384.
B a v d u, K t emri, 606. B o d w i n, F rank k ra l, 418, 424.
Baymond, Bk. R aym ond A n ta k B o d v v i n V . K uds k r a l, 438-440
ya h k im i, 383. n 1, 567.
Bazm, 346-7-9. B o e m u n d u s , Bk. Baim ond, 340.
B e d e w i, Bk. P oictiers'li R aym ond, B o r, A ra p kum andan, 232.
366. B o h a i m o n d , B o haim o nd o lu A n
Bedirhan Bey, Bohtan M iri, takya h a k im i, 361, 363, 366.
62 n 1. B o h a i m o n d P r a y n s , A n ta k y a
Bedjan, 1, 41, 42. ha k im i, 402, 427, 449, 462.
Bedreddin L u l u , Musul em iri, B o h a i m o n d , Bk. B a im o n d T rab
494, 500, 502-4, 506-8, 533, 539, lus prensi, 595.
559, 558, 572, 573, 575, 578, 582, B o h a y a m o n d , P raynsm olu, 386.
584, 671. B o h e m u n d , Frank k ra l 342-3.
B e h n a n, K ra ln olu, 55. B o h t o, T abib Georo-eun oM u,
B e h r u z , T agrit emiri, 371. 210, 234.
B e l , 102. B o h t i u, 202.
B e 1 o s, Bk. Bilos, 77. B o k a T i m u r , 523, 556.
Beltshasar, Bk. Belshazzar, B o k a , em ir, 614.
100 - 1. B o k a , H azinedar, 621, 622, 623, 626,
B e 1 u s, Bk. Bilus, 78. 627.
B o u d o u i n of F l a n d e r s , Bk. Caiophas, Bk. K ay a fa , 124.

Bodwin, 484 n 1. C 1 e o p h a s, K udsl, 125.
B o z o s, 96. C o l o n i e u s , 185.
B r a k y o n , 131. Candaules, Bk. K andek, 150.
B r u n s , 38, 39, 40, 41. C a r d a k i , 9.
B u d 2 e, 42 n 1, 50 n 1, 51 n 1, 52 C a r i n u s, N um erianusun o lu , 132.
n 1, 57 n 1, 58 n 1. C a s i a n u s, R um V alis i, 363.
B u h t a m a r, H alat Emiri, 436, 459, C a v a l , Trk E m iri, 345, 360.
465, 488, 489. C e h r a i l , Melek, 242.
B u 1j a r is , 165. C e b r a i l , M uham m et olu, 277.
B u 1 h a t a y N a v i n , 523. C e l l e d d i n , S u lta n Muhamme-
B u o d a k d a r, Bk. Baybars Msr din olu, 514-6.
Emiri, 578. 579, 586-8. 594-98, C e m a l e d d i n G l b a k , Bk. C e
599 - 601, 605. m aleddin G lb e y , 583.
B u n g u !, 404. C e m a l e d d i n G l b e y , Bk. C e
B u r i d h a, 187. m aleddin G lb a k , 583-4.
B a r s u i:, 328-9, 347-8. C e l l e d d i n H a r e z m a h , 514,
B u r s u l: , 357. 526, 527, 529, 559, 564.
B u z a b a h, 438. Celleddin Haan, Ism ail
B u z a n , Emir, 334-5- reisi, 518.
B y k A b a t a i N a v i n , 596. C e l l e d d i n H s e y i n , 494.
B y k A n t h o n y, 56. C elleddin K a r a t a y, 549,
B y k A n t i o c h u s , 112,113, 115. 560.
B .i y k B a s i l , 136. Celleddin Turan, H o ta n l,
B y k C o s t a n t i n , 133 n 1. 606, 616.
B y k D a v i d, 546. Cell d-Devle Melik ah
B y k E m i r Y a l v a j . 547. S u l t a n , Bk. Melihah, 343.
B y k H a n , 572, 639, 562, 559.
e l i l , 119.
B y k s k e n d e r , 105, 108, 303.
C i n g i z Han, 4, 46, 476, 477,
B y k K o n s t a n t i n , 567.
478, 480, 481, 482, 495, 496,
B y k K o n t , 639.
497, 505, 506, 512, 513, 514,
B y k K r a l i e , 478.
515, 522, 523, 525, 526, 531,
B y k L e o n , 555.
546, 552, 610.
B y k M i c h a e l , Eliasolu, 1,
4, 35, 36, 39, 46 C e m aleddin, Necmeddin olu,
B yi i k M a n y a t t a n , 571. 393.
C e m a l e d d i n K a t i m u r , 530.
B y k M u s a , Peygamber, 203,
392 C e n a h d - D e v l e , 340.
B y k P h y t h o g o r a s , 106. C h a b o t , 36 n 1, 40.
B u y k S e l h e d d i n , 550, 574. Chiliareh, 123.
B ii y k S i m a n , 18, 19. C h e m o s h, 89.
B y k Y a k u b , 19. C h 1 o r u s, Bk. C o n sta ntin s, 133.
C hristopher, H arem aas,
C 2S8.
C h r o n o s, 48.
C a f e , M neccim , 48, 246. C h u s, ranl, 105.
NDEKS 669
C i b r i l , Feriteh, 232. D
Cilcatl Y a i r , 84.
C laudius Batlomyog, 126, D a h v a r, 532.
128. D a k u z H atun, k ra lie, 18.
Claudius James R i c k, 62, 63. D a k y o s, Bk. Decius, 130.
C 1 e m e s, 97, 103. D a m a r i s, 81.
C o m m o d u s, 129. Dana, 84.
C o m t e de C h a m p a g n e , Bk. D a a y a I, P eygam ber, 96, 97, 98,
K o n t H om i, 461. 99, 100, 101, 102, 109, 110,
Constable, Bk. K o n tu stab l, 545. 113, 115, 122, 432, 433.
C o n r a d. A lm a n y a kral Bk. D anim end olu, M a latya h
M arkis, 384, 444. kim i, 342, 343, 349, 350, 373,
C o n s t a n s, 135, 136. 410.
C o n s t a n t i n u s , Rom a ve Bizans D anim end olu Emir Ga-
k ratlar 96, 132, 133, 135-6, z i, S eb astia em iri, 359, 367.
143, 179, 182, 183-6, 196, 198, Danimend olu smail,
199, 201, 204, 206-7, 209, 218, K ap a do ky a e m iri, 331, 342,414.
243-4, 248, 254-5, 260, 267, 270-1, D a r a n, 81.
288, 298, 301, 304, 305, 306, 353. D a r i us, M edyeli, Bk. D aryava,
Costantin, G a rg o r hakim i, 354. 97, 102, 103, 104, 108, 109,
117, 151.
Constantius, Bk, Chlorus, 133,
Darius Nothus, 105.
135, 136.
Daryava, Bk. D arius, 151.
Constantin Monomachus,
305. Daviddar, 569.
C o r c , Bk. G iv a rg i, 224, 225. D a v u d , gnatius S a b a Y a k u b ile r
C o r n e 1 i a. R a h ib e , 125. p a tri i, 12.
C y p r i a n, Piskopos, 130. Davud, P ey gam b e r, 87, 88, 89.
C v r e n i u s, Bk. Keurinnos, 119. 115, 117, 119.
C y r i a c u s, P atrik, 214, 312. D a v u d , H n e y n olu, 239.
C y r i 1, skenderiyeli, 60. D a v u d , Bk. a r B e y, 293, 314.
C y r u s, Bk. Kuru, 98. D a v u d , S u lta n M ahm ud olu, 363,
365, 369, 371, 373, 377.
D a v u d o l u A r s l a n To-
m , Z aid kalesi emiri, 380.
a g a t a i, Bk. a a ta y , 478. D e b b s iid-Devle, Bk. To
puz d-Devle, 277.
aatay, Bk. a g a ta i, 478, 496,
D e b o r a h, 84.
513, 522, 523, 546.
D e c iu s , Bk. D akyos, 130.
aatay Takudar, 556.
D e g h a Basil, 370.
a r B e y , Bk. D avud, 293, 296,
D e m e tr iu s l., 114, 115.
308, 315, 316, 325, 467.
D e m e t r i u s II, 115.
arm aan Navin, Bk. arma- D e m i r y a y. Bk. Tem r Y a lg ,
an N oyan, 539 n 2. 292.
a r m a a n N oyan , Bk. D e m o c r i t u s , F ilo zo f, 103.
a rm a a n N avin, 539 n 2. D e n h a, Bk. Bar H am zah , 18.
oban A o n o s , 70. D e n h a, Bk. Joh n, 20.
670 A B U L-FARAC TARH
D e u c i a 1i o n , Bk. Doka] yon, 81. E b l-a l Sleyman b. V a-

D e v le t, M alatya emiri, 367, hapb. S u f y a n , 266.
377, 374, 390. E b Ali, E rm eni ku m an d an , 274.
D h e g h a B asil, 353. E b A li H a a n b. H a t t a m,
Dhesbina Hatun, K ralie , 24. 285.
D h u o n - N o n , Bk. Z n n n , 376. E b A li Haan b. M e r v a n ,
D i m e t r i u s S o t e r , Seleucusun 274 n. 1.
o lu , 114. Eb A l i Hiisey n bn Sina,
D i o c h t i a n, 54. 294.
D i o c l e t i a n , 133- E b 'l-A b b a s, M uham m ed b. A li
D i o g e n e s, Filozof, 103. b. A b b a s n o lu , 198, 252.
D i o g e n e s, Rom a k ral, 320, E b -1 A b b a s A b d u l l a h , 199.
321, 322, 324. E b I-A b b a s A h m e d , shakm
D i o k l a t i y a n a , D io cletio n un k olu, 273.
z, 133. E b l-A b b a s R a d i , 255.
D i o n i s i u s , Piskopos, 354. E b Bekir, 174, 175.
D i o n y s i u s, B apiskopos, Bk. Ah- E b Bekir, E r b illi, 347.
ron A n k ur, 1 1 ,1 3 ,1 4 ,2 0 , 25,67, Eb B e k i r , H k k r ili K rt, 607.
189. E b 'l-B e r e k t, Y a h u d i Tabib,
D i o n y s i u s , Bar a lih i, 33. 495.
Dioseurus, 147. E b C a f e r , 200 - 202. 213.
D i o s k o r i d e s , 30, 34. E b C a f e r K a i m , 298, 306.
D a k a 1 y o n, Bk. O encialion, 81. E b C a f e r M a n s u r , 199.
D o k t o r D e r k i n s, 62. E b C a 1 i b, 244, 374.
D o k u z H a t u n , Bk. Tokuz H atun, E b 1-F a r a , N as tu r rah ib i, 301.
18, 556. E b 'l-F a d a i I, 274, 275.
D o m a s t i c u s h u m u h k i n , E b u l - f e t h , 427.
267. E b l-F e t h M e su d, 350.
D o m e n o s, 152. E b l-F i d a, 197 n 3, 202 n 1, 261 n 1.
D o m i t i a n, 125. E b s h a k, M em unun olu, 222.
D u a 1 n o n , Z n n n D anim end E b H a r a b T e m i m , 229, 230.
o lu, 414, 416, 421, 422. E b l-H a s a n Tabith, 244.
D u b a i s, G ebe emiri, 361, 362- E b l-H a s a n Ali b. Ahmed
363, 364-365, 368-369-370, 626, b. A l i , 495 n 2.
627.
Ebl-Heytem, 260.
D u k a k, D a v u d un olu, 463, 467.
E H s e y i n , K a d , 260.
Dukas Domesticus, 276. E b l-K a s m , 409, 410.
D u r i o l u , 571.
E b 1-K e r e m, 624.
Duval N e s t e l e , 9.
Eb Leyla, Bk. Y e zid in olu
E M uaviye, 186.
Eb Mansur, M aika olu, 337.
E b e r, Bk. A b b a r , 74, 76. E b l-M e a l i M uhammed b.
Eb A bdillah e 1 - N a t i I , Nsr Saiaya, 533.
294 n. 1. E b M s l i m , 199.
E b l a l F ahid b. brahim, E b N s r , 273.
M s rl Y a k u b , 276. E b N s r, srail olu, 281.
NDEKS 671
00
Eb Nasr Beir b. Harun E m p d o e h 1 e s, Byk filozof,
00
G o m a 1 a, 281. E m r A 1 i, 520.
E b S a d, T abib ve filosof, 375. E m r A b d l - A z i z , 189.
E b S a i d , 228, 229. E m r A s m u t, 21, 616.
E b Salim, 273, 337. E m r A r d, M alatya subas, 548.
Eb Sehl M e s i h , 271. E m r A r g u n , 546-547.
Eb Sehl Yahya, Turyal Rs- E m r C e m a l e d d i n , 399.
tern olu, 272. E m r E s e d d - D i n i r k u h,
E b e y h , 213. 403.
E b T a g I i b , 265, 268. E m r Gazi, D anim end o lu ,
E b T a h i r , 277, 278. 359, 360, 361, 363, 541,
E b Tahir, A hm ed o lu , 355. E m r H a b a , 392.
Eb Tabib, K usairath olu, 345. E m r s a , 606.
E b 1 Vefa, 355. E m r K u t l u B e y , 581.
E b ez-Zbab, 187. E m r M a 11 a i, 634.
E d e s s a l Y a k u b , 34. E m r M e s u d B e y , 546.
E d v v a r d I. , Ingiltere k ra l, 50. E m r M c i r d-D i n, 393.
E e n o m i u s , 81. E m r S l e y m a n , 206.
E e s e b i u s, 83. E m r S l e y m a n ah, 568.
Efltun, Bk. P lato, 88, 105, 106, E m r ahap, M aa d d ili, 406.
127, 593. E m r e m s d d i n , H ale p ordu
E f t i m i u s, Bk. E uthym ius Rum su kum an dan , 417.

E m i r d d i n, M uhtesibolu, 634
pa trik i, 585.
E h u d, Bk. A har, 83-84. E n o c h, Bk. H anokh, 70, 71
E i r e n e, 134. 72.
E j u y, 440 n 1. E p a r c h S t i 1 i c o, 143.
E k b h a , 71. E p a r h S a t u r n i n u s , 132.
E p a rh Piinius S e c u n d u s,
E k 1 i m a, Bk. K lim a, 69.
125.
Elefantiasis, K uds k ra l, 423.
E p i c u r u s, 105.
E 1 i a z a r, Ba khin, 91, 111, 113.
E p i p h a b e s, 113.
E 1 i e z a r, 83.
E p i p h a n i u s, 89.
E i i e z a r H a v r a n , 114.
E p p h a n o s, A n tio c h u s un o-
E I i j a h, Bk. lya, 91.
lu. 119.
E 1 i s h a, Peygam ber, 91-92.
E r d e i r, Bk. A rdair Babek
E I y a k i m, Bk. Y oyakim , 97-98,
100. olu, 177.
E r i h a, 115.
E I y a n u s, Bk. A elianus Tabib,
128. E r m e n i Bogos, 374.
E m e s a , 176. E r m e n i Leo, K ilik y a h k im i,
385.
E m i n , H a ru n un olu, 211, 214, 215.
E m i n d - D e v 1 e, T alm idh olu, E r m e n i Leon, 363.
402, 517. E r m e n i M a l i k h, K iliky a h k i
Emin d-Devle E b l - K e m i, 248, 409.
r e m S a i d b. T a o m a , 516. E r m e n i Mal i kh, 248.
E m i n d - D i n M u b r e k , Nas- E r m e n i Toros, K ilik y a h
tu r, 14. kim i, 591, 397, 402, 574.
E r m i y a, P eygam ber, 96, 97 98, F

102, 380.
E s a n , 77, 79. F a d l , M u kte dirin c lu , 257.
Esedddin, Em esa emiri, 492. F h i d, H ris tiy a n k tip , 276.
Esedddin B r i k a s , 436. F a h r d d i n , K a d lar kads, 546.
Esedddin i r k u h , 391, 401, Fahrddin A b d l m e s i h ,
402, 404, 405, 408, 468, 409, 421.
Esedddin irkuh b. Mu Fahrddin A y a s, 564.
hammed b. B y k ir Fahrddin, H ale p kalesi emiri,
kuh, Em esa emiri, 491, 550. 574-575.
Estafana, 225. Fahreddin R a z i , 493.
Ester, 104, 105. Fahrddevle, 518.
E s t i g h o s, Bk. A sty a g e s. 97. Fahrddin Osman, eyh--
E i a, 390. y u h un olu, 551.
E i y a, 102. F i z . 393, 398, 415.
Eiya P e y g a m b e r , 95. F a k a i, 612.
E r e f , 475, 485, 490, 506, 507, 508 F a n is , Bk. Louis, 384.
523, 524, 525, 528, 529, 532, Farac, 557.
535, 545. Fatih, Seleucu3 N ikator, 110.
E r e f b. Melik G a z i b. B F a t i h C o n s t a n t i n , 133-134-135-
yk dil, M aiperkat emiri, 136.
572. F a 1 1 m a, 415.
E t h b o a 1, Bk. thbel, 91. Fatma Hatun, 547.
Ethir el-Din M ufaddal b. F a u s t a, M ax im ianusun k z, 133a 2.
m e r e 1-E b h e r , 31. F e 1 i x, M sr h k im i, 122-123.
E u d o i a, 144, 171. Ferecullah, M srl F akih, 629,
E u c 1 i d, 45, 633-634.
E u g e n i u s, 141. F e r i t e R e f a i l , 95.
E u g e n i u s, B k. Avvgin, 141. F e r r u h a h b. Z e n g i b . M e v
E u e r g e t e s , 115. d u d b. Z e n g i , Sincar E m iri,
E u p a r k a, 226. 506.
E u p o l e s , Bk. A p calis, 103. F e s t u s, 123.
E u s e b i a, K ralie, 136. F e z a r a, 208.
Eusebius, 45, 67, 74, 85, 87, 98, F il i p, P rayn s A v ira nn olu, 511,
110, 121, 127. 512.
E u s e b r u s , 103. F i 1 i p, skenderin babas, 105-6,
E u t h y m i u s , Bk. E ftim iu s Rum 116, 120, 122.
pa trik i, 585. F i r a v u n A m o n P a t h i s, 81.
E u z o i u s , Bk. O zios A n ta k y a l, F i r a v u n A u r o n k o s, 78.
136. F i r a v u n s a k o s, 79.
E y y u b , P eygam ber, 77. F i r a v u n P a n o s,, 78.
Eyyub olu Melik Adil F i r a v u n P s o n o s, 81.
E b B e k i r , am S u lta n , 475. F i r a v u n S i m o n o s, K ral, 78.
E z a z B a s , 583. F i r a v u n o s o n o s, 79.
E z a z o l u , 583. F i r a v u n T a r a k o s, Bk. Tarakos,
E z v a, 104. 79.
NDEKS 673
Firavun Tarkos, Bk. Tarkos, G a l e n , G a l l i n u s , T abib, 34, 72,

79. 126, 127, 128, 131.
Fisogoras, Bk. Pythogoras, 88. G a 11 u s, 130, 131, 135, 136.
F r u z, 146, 149. G a r m a n o s , 164.
T}
a c c i l l a , Bk. F la kida , 140-141. G a u r i, 220.

a k i d a, Bk. Flaccilla, 140. G a v i k h a t A rh im a n d rit, 15.
-T]
F o u lq u e s, Bk. F u g FouIques 366. G a z a l i , 351 n 1.

F o r d , A rap a F rofes, 38. Gazi, D anim end olu, 356.
Frank Bohaimond, A n ta k y a G e d o n, Bk. gideon, 84.
hkim i, 362. G e o f r y, K ipa Prensi 512.
Frank Rupin, A n ta k y a Prensi, George, A ra p la rn Piskoposu, 110
498-499. George, b k . G iw argis, 202.
Frederik B a r b a r o s s a I. , George, berya K ra l, 398-99.
A lm a n y a K r a l, 452. Gen A 1 e x, 429.
F r e d e r i k II.. A lm a n y a m paratoru, G e n B a s i l , 353.
523. G e n D a v u d , 371.
F u g , Bk. Fulk , 366. G h a z a z A l i , 351.
F u 1 k, Bk. Fug, 366. G h a f i k , 31.
G h o s i o s, Bk. G osius skenderi
G yeli, 131.
G i d e o n , Bk. G edon, 84.
G a b a 1 e, H ristiy a n , A ra p hkm G i l e a d, 85.
d ar, 208. G i r a, 83.
G a b r a i 1, Boht onun o lu , 234. G i r a h, 195.
G a b r a i l b. B o h t u b. B o h t - G i v a r g i, Bk. Corc, 110, 224.
u o l u B o h t u , 210, 233. G i w a r g i s, Bk. George, 202.
G a b a r m i , Bk. Jog arm , 345. G i y a s- d-D i n, 349, 475, 547, 587,
G a b r a s , 356. 598, 617
G a b b a r a o l u , 367. Gyas d - Di n Keyhusrev,
G a b r i e l , 211, 239, 337, 341-342, 463, 474, 486, 488, 491, 537.
343, 336. Gyas d- Dnya veddn
Gabriel, T abib, 524. Eb uca Muhammed
G a b r i e l b. Boht ob. G i - S u l t a n , 341, 47-8, 355.
wargis b. B o h t o , 210. G o b r i e 1 i, 25.
Grodofredus, Bk. G ondofre,
G a b r i e l S i o n i t a , 33.
341.
G a d i n u s, 566.
G o n d o f r i , Bk. Boudouin Flan-
G a f i k , 31, 34.
derli, 484.
G i n a s , Bk. G iuus, 142.
G o 1 i a d h, Bk. G uly a d h , 87.
G a i u s, 122.
G o m o r r a h , Bk. A m o ra, 77.
G a i u s, Bk. G inas, 142.
G a i u s S e z a r , 122. G o n d o f r e , Bk. G odofredus, 341.
G a i u u s J u l i u s , 117. Gosius, Bk. G ho sius skenderi
G i r H a n , Bk. K ir H an, 537. yeli, 131.
G a i s g a n, 339. Goyuk Han, 546-8, 553-4, 556.
Galla p 1 a c i 1 d i a, 141 n 1. Gratianus, 138-140,
A bul - Farac Tarihi 43

674 A B U 'L - F A R A C T ARH
G r e g o r, A hv an o lu A b ul- Farac, Hkim, 276-279, 281-286, 415.

16.
H a 1 a t a i t a, 519.
G r e g o r i, 11.
H a 1 a t l H a t u n , 520.
G r e g o r i , A hvan olu Ab-ul F a
H a l id , 176-
rac, 15.
G r e g o r i, Piskopos, 131. H a l l a , 250.
H a m , N uh un olu, 73-75.
Gregorius Bk. A b u' 1 -F a r a c,
H a m a , A m a lik a d a n , 104.
13-4, 1.
H a m a r G a z a r t a , 197.
Gregorius, A fr ik a l P atrik, 168,
180. H a n , 531,545-549.
Gregorius, Bk. Khrikorios, 353, H a n a n y a, 120.
388. Hanlar H a n , bk. H u la b u , 561,
Gregory, Bk. G rigor, 10. 562, 564, 569, 570, 572-576, 582-
G r e g o r y, lh iy a t, 107. 584. 586, 589, 591, 598, 600,
G r e g o r y , N yssal, 136. 602, 603, 607, 611, 613, 624,
Gregory, N azy anzo lu ilh iy at, 625, 629-631, 634.
107, 136, 151. H a n M o y o l , C e n g izin olu, 530.
Grigor, Bk. G regory, 10. H a n r i, 466, 469.
G u i E u s i g o a n , Bk. K ai, 440. H a r b a n d a , O rd u kum andan,
G u l y a d h , Bk. G oliadh, 87. 628.
G u y , taberiye H a k im i, 441-443. H a r b i z a g, 596.
G m t e k i n, 318. H a r d u, Bk. H arru, 523, 531.
Gne, fClopatrann olu, 118. H a r a n , 73, 78.
H a r m i s T r i s - M a g i s t os, Bk.
H H erm es, 71.
Harru, Bk. H a rd u , 523.
Hubakkuk, P eygam ber, 102. Harun, Bk. A hron, 10, 12, 31, 36,
H a b i b, S uriyli, 180, 182-3. 44, 68, 204, 221.
H a b i 1, d em in olu, 69. Harun R e i d , 205-211.
H a b h u b h a , 115. Harezm a h , 376, 470, 515, 516,
H a b e , ja a r m olu, 347. 528-
H a c c a c, 188. Harezm ah Mahmud, 286,
Hace Nsr, ranl feylesof, 592. 287.
H a c e r, 78. Hare z mah C e 1 1 e d d in
H a c i p A l i , 529. M a n j a b a r n i b. H a r e z m-
H f i d, 415. a h M u h a m m e d , 527.
H f z , 393 nl , - 415 2. Harezmah Harun, 293.
H a g g a i, Peygam ber, 98,103. Harezmah Muhammed b.
H a d r i a S e z a r, 126. T a k , 475.
Hairkulyos, Bk. M axim inus, 132. H a r e z m a h T a k , 472.
H a i t u m , K lik y a k ra l, 14,16. H a a n , M em unun kum andan, 216,
Haitum, Bk. O tton- kral, 522, 541, 221, 239.
542, 545, 546, 547, 555, 562, Haan olu Muhammed, Is-
586, 587, 588, 590. m a ililerin reisi, 493.
H k a n, H azar k ra l, 164, 171, H a s n u n , Tabib, 523, 545,
190, 196, 198, 199, 292. H a s o r, 84.
N D EK S 675
Hassan, S uriye valisi, 290. Heysem o l u , 286.
H t r o l u , 590, 601. H e z e k i a h , 94-95.
H a t i c e , 172. H i e r o t h e u s, 33.
H a t u n , 315, 325, 351, 377. H l a k y a , Bk. H ilkiah, 96.
H a t u n . K u tb d d in in kars, 436. Hilkiah, Bk. H ilak y a , 96.
H a t u n , K l A rs la n 'm kz., 519. H i p p a r c h u s , F ilo s o f, 99.
H a 11 a p o l u m e r , 175. H i p p o c r a t e s . 31, 34, 72,103, 131.
H a v i 1 a. 75. H i p p o l y t u s , 115, 121.
H a v v a. A d e m in kari3i, 69, 126. H i r a ra, Bk. rom os S u r k r a l, 89,
H a w a i 1i B a s s i 1, 337. 99.
H a y d a r, E m ir, 608, 615. Hiam, 195-196.
H a z a r D i n a r , 465, 489, 523. H i z k i y a 1, 292.
H a z a i l , 92. H r i s t i y a n K a d a k, 547.
H a z a r a s p, 309. Hnanail, 117-118.
H a z a r m o r d, 268. H o c a N a s r e d d i n , 577 n 3.
garaber, 170. H o d a v i, ranH H ristiy an , 57.
H a jret- t s a , Peygam ber, 634. H o f f m a n, 56.
H a z r e t - i M e r y e m , 189. H o l o p h e v n e s , 103,
H a z r e t-i M e s i h , P eygam ber, H o m e r u s , 89, 93, 203.
547, 574. Hormizad, 131.
H e 1 e n a , 133, 134, 136, 162,, 531. H o n o fe h, Bk. Enoeh, 70-71.
H e 1 i a s H a d r i a n u s, 126. H o n o r i u s, T heodosius'un ou,
H e I i o d o r u s, 113. 140- 143.
H e n a n o. Cezire N a s tu r P isko Ho r m iz d N arsa i'n in olu,. 58,
posu, 583, 584, 589. 60, 132,
H e n d o k H a n , 469, H o s a, 93.
H e n r i, Bk. K o n t H an ri, 461. H o s a n n a , 592, 597.
H e n r y J o h n , Bk. H a n ri Joan, 499 H o s t i I i s, 96.
H e r a c 1 i u s, 168, 171, 172, 175, Hoa, 92.
177 - 179. H o h a, 93.
H e r e u l e s , K o n sta n sn olu, 182. H u b a b, Bk. H u k ab , 187.
H e r a k 1 i, 185. H u b a 1 o l u , 495.
He rakluna. Bak. Y e ni D avid , H u b i b , 213.
175, 179. Hukab, Bk. H u b ab , 187.
H e r a t , G eb e leo lu, 155. Hulabu, Bk. H ula g u, 11, 554,
H e r m e s, 72, 245. 556, 557, 560-564, 568, 569,
H e r m e s T r i s-M a g i s t o s, Bk. 576. 584, 585, 610.
H arm is, 45, 71. H u 1 a g u. T atarlarn k r a l, 17 18,
H e r m o p 1 i s, Bk. A rm opotis, 81. 45, 50, 531, 577 n 3, 585.
H e r o d, K h in , 117.
H u 1 d h i. K a d n P eygam ber, 96.
H e r o d , A n ti P ate rin olu, Bk. H u m a n o s, K ra l, Bk. Manos. 80
A g rip p a 117- 120, 122. H u n i a, Bk O n ia s , 110, 114.
H e r o d A n t i p a t o s, 122. H u r d i k, 334.
H e r o d i a s, 121, 122, 312. Hbeyre olu mer, 192.
H e s i o d, 89, 93. H b e y , 239, 240.
676 A B U L- F A R A C T ARH
H n e y n, shale o lu , 32, 131, 238- brahim, Y usuf o lu , 298, 315.

240. brahim aniel (Y n a l), 313.
H r m z , 161, 163, 164, 166, 175. 1 d i k u p , 496.
H r m z a n , 166. fkan olu, Bk. ekon E rm eni
H s a m e d d i n , 470, 471, 603. P ehlivan, 615.
H s a m e d d i n K a i m a r i , 528. f t i h a r d D e v I e, 340.
H s a m e d d i n T e m r t a , M ar g h u p t o s , 93.
din E m iri, 393. g n a t i u s, Bk. Y a k u b o lu Salib-
Hsameddin Y j vlak Ars- ha, 9.
1 a n, M ardin emiri, 434. gnatiusII , P a trik , 12, 20, 60,
H s e y i n , O rd u kum an dan , 214. 125, 268, 397, 399, 400.
H s e y i n , A li olu, 232. g n a t i u s S a b a , Y a k u b le r p a t
Hseyin, A tab e y o lu , 348. r i i Bk. D avud, 12.
Hseyin, M ukled o lu , 234. h t i y a r d d i n , 524.
Hseyin, smail o lu , 241. htiyarddin Haan, 450,
H s e y n, Em ir 349. 523.
Hseyin b. s h a k , 3 1 . 1 d a g u r, Bk. ld a g u z ran h k i
Hseyin Joban, 566. mi, 436.
H y r c a n u s , Bakhin, 122. i 1 d a g u z, Bk. ld a g u r ran hk im i,
H y r k a n i a, 115. 436.
H y r k a n o s , Bakhin, 117, 118. l g a z i, 348, 354, 356, 357.
H y r k a n u s , 115-117. lgazi olu Hsameddin
H y s t a s p e s , 98, 102, 103, 117. Temurta, M ardin em iri,
380.
I j i k a t a y, Bk. A ilik a ta i, 547.
l H an K a z a n , 45.
b n - A d d a s, 277, 278. 1 y a, Bk. Elijah, 91.
b n H e b e 1, 495 n 1. m a d, 446.
b n I - b r i, brahim in o lu Bk. m a d d d i n , 411, 431, 432.
B ar E bharya, A bil-Farac, Bar madddin, K a ra A rsla n olu,
H abraeus, 10. 435.
madddin, Sincar emiri, 437,
b n Kurar, K rt byk E m ir,
466, 500.
568, 569.
bn-i Matub, 499, 504. madddin Zangi, 409, 427,
b n S i n a , 30, 34, 295. 428, 453, 493, 494, 502, 504,
bn-i Y u n u s , 581. 507.
b n i z - Z e y y a t , 269 n 1. mrahor Seyfddin, 523.
b r a h i m , P eygam ber, 76. n g, Bk. nng, 292.
brahim, Bk. A b rah am , 77, 78, n n g, Bk. nig, 292.
79, 81, 82. n a n a g h, Bk. anak, 313.
b r a h i m, Y ezidin kardei, 197. n a n a k, Bk. nanagh, 313.
I b r a h i m, M uham m edin kardei, nalshuk, Bk. nashluk, 482.
200. n a s h 1 u k, Bk. nalshuk, 482.
brahim, M ehdi olu, 216, 217, o b a s, Bk. Libw as A !ibw as, 90.
220, 224. r a d n i, Bk. A rg a n ia , 147.
N D EK S 677
ren, C o n stantin in anas, 204, 206, w a n n i s, Bk. Joannes, 143, 166,

207. 317.
I r o m o s, Bk. H iram S ur k ra l, 89. w u n i, Bk. Joannes, 355.
s a , P eygam ber, 21, 48,49 119, 120, zaz Kas, 581.
135, ,38. 148, 152, 199, 200, zbaila, Bk. S ebella, 440 n 1.
217, 218, 223, 242, 272, 273, z z d d e v l e , 265, 268, 269.
276, 333, 374, 389, 393, 555, z z d d i n , M usul emiri, 428, 429,
573, 581, 595. 430, 435, 437, 467, 468, 545,
s a , Edesseli T abib, 545. 547, 548, 552, 560, 563, 573,
s a b. N a s t r , 272. 582, 605, 618.
sa Eb K u r a y , T abib, 210. izzddin F e r r u h a h , 408.
s a b e I i a, K uds kraliesi, 44 n l. zzddin H a m id , 504.
s a n b e I, Bk. Z ab it, 505, 512, 555. zzddin s a , C ab er kalesi emiri,
s a c i u s , 363. 444.
s a i a, Peygam ber, 92. zzddin K e y k v s , 491, 497.
s a g o c i, 294. zzddin Aybey, K le, 503,
s a k, E rm eni genci, 585, 586. 528, 582, 584.
s a n o l u , H e y etinas, 336. z z d d i n M e su d, 369, 419, 427,
i s h a k, P eygam ber, 78-80. 466, 493.
s a k, A h u d olu, 221.
s h a k, H m eyn olu, 239, 540.
s h o , 102.
J
sikyos, Bk. Melek shak, 437. J a b a r, 333.
skender, 106,107,109, 110, 114, J a b i n, Bk. N abhit H osor kral,
115. 84.
s m a i l , b ra h im in olu, 78. J a c o b, Edesseli, 76, 110.
s m a i l , T uteki o lu , 469. J a r a m , Bk. G a b a rm , 345-
smail, A hm e d olu, 243, 331. 347.
smail, Y akup A r s la n m olu, Jair Han, 496.
400. Jakop B a r S a l i p h i , 46.
s m a i 1, 352. J a k t a n, 75.
s m e t d d i n, 423. J a m g o r, Bk. um g or, 556.
s o k r a t e s , S efistlerden, 103. J a m e s , Lithurgy ve sann kardei,
s t e f a n, 395, 396, 399. 34.
1 s t e p h a n u s, 254-255. James, Mesihin kardei, 122.
1 o, Savira M anastrna m ensub, 18. James, Zebcenin olu, 122.
o, Rahip, 18. J a p h y, Bk. J a p h e t N u h un olu,
o, Bk. Joshua, 83 73.
t h b e I, Bk. E thboal, 91. Jebusili Aran, 88.
t h i d a a h, 46. Jehoboam, 90.
I v a n n i s, Bk. Joh n, 116. J e h o i a d a, Bk. Y o y adh a, 91.
v v a n i , Bk. Joannes, 260, 269, 324, J eh o i a k i m , 97.
356, 360, 365. J e h o s a p h a t , Y a safat, 9 1.
I w a n n i, Bk. Joannes, Y unan kral, J e h u, Bk. Y aho Y a u s k i olu, 91.
374, 376, 377. J e h u, Bk. Zachaisah, 92.
678 A B U 'L - F A R A C T ARH
J e s s e, 87. J u d a s, 114.
J e r o b o a m , 89, 90. J u d a s M a k k a b u s , \ahudile-
J e t h r o n, Bk. Y a th ro n , 81. rin ilk h k im i, 114.
J e z e b e l, 91, 359. J u d i t h, 103.
J i j k a n, Bk. ikan, 556. J u d a n, 136-137, 138.
J o a n, A k k prensi, 509. J u l i a n P a r a b i t i s , 136.
J o a n n e s , 18, 24, J u 1 i a n u s, 135.
J o a n n e s , Bk. vvatnis, 166, 167, J u 1 i s, 117.
168, 207, 260, 269, 317, 324, J u r h a t a y , 522.
355, 356, 365, 374, 376. Jurm agon N avin, arm agon
J o b, P atrik, 24, 222. N avin, 526, 541.
J o h n , Bk. Y uh anna, 10, 12 n 4, 13. J u s t i n a, 139.
J o h n , Bk. D e n h a , 20, 21, 76, 85, J u s t i n i a n u s , Ju s tim s un yeeni,
102. 105, 114, 115, 116, 120, 152, 154-155.
121, 125, 152, 153, 155. J u s t i n i a n u s II. , 155, 185, 187,
J o n, B oht onvn olu, 234. 188, 190-191.
J o n, M saviye o lu T abib, 239. Justinus, 151-152, 155 156, 159,
J o h n , K ra l, 531. 161-162.
John A 1 e x a n d r e, 116. J u s t u s, Bk. Ystos, 148.
John B a r N a g g a r e, 51. J u t i B e y , Bk. uti, 564.
J o h n G a d d a i, 114.
J o h n H y r k a n u s , 116. K
John K t i t, H ris tiy a n K r a l, 476.
John P h i l o p o n e s , 154. K a b i l , A d em in o lu , 69, 70.
J o n a t a n . 87, 114, 115, 117. K a b i l II. 182.
Jonatan Hapos, 114. Kadak Navin, 554.
J o r a m, 91. Kadir, 274, 289, 315.
J o s c e l y , Bk. Josn, 348. K a d F a d l , 472.
Joscelyn, 349, 352, 357, 361, K a d n a p r a , M apas K rra l, 81.
363. K f i r T r k, 376.
J o s c e l y n II. , 363, 365, 370, 374, K a b a r y a. H arem aast, 321.
378, 383, 384, 386, 387 - 388, K a hat h Bk. Kohath-Levinin olu,
389, 397, 398, 421. 80.
J o s e p h, 124. Khin li, Bk. E li, 86.
J o s e f, A rhim an de rit, 568. Khin Azarya, Bk. O z ia, 92.
J o s e p h u s , 73, 104, 112, 122, 123- K h i n O z i a , Bk. A zary a, 92.
124, 125. K a h i r , 251 - 254.
J o s e p h. R ahip, 313. K a h i r z z d d i n M e s u d , 494.
J o s h a n a, Bk. a, 83. K a i, Bk. G u i Lusignan, 440.
J o s i a h, 89, 96-97-98. K a i m , H a life , 3, 290, 296, 299, 302,
J o s 1i n, Bk. Joscely, 348. 305, 313, 314, 315, 327, 415.
J o v i a n o s, 138. K a i n a n , A rphax ad o lu , 48. 70,
J o z e p h u s , 78. 73-74.
J u d * . 114, 117. K a i r H a n , Bk. G ir H an, 537.
J u d a M a k b a i , 114. K i k i , M srl kad n, 60.
NDEKS 679
K a l a m a r l a , 353. K a v m a, 557.
K a 1 a p a t, 289. K a v v a m, 513.
K a l a v y a n , Rum papas, 565, 568. K a y f a, Bk. Caiophas, 124.
K a I i s t a, 83. K a y s, 205, 215.
K a m b i r o s, 76 K a y s e r i l i E u s e b i u s , 35.
K a m b i z , 103. K a y s e r a h , 486.
K a m e r d d i n , 517. Keldani Ne b u c h a d n e z z a r ,
K m i l , 471, 499, 529, 532, 535. 99.
K a n d a b i s, 115. K e n a n, 75, 78.
K a n d e k , Bk. Candoules, 150. K en 'a n I Arodh, 77.
K a n d e k, Bk. Topa! Kanrek, 150. K e n anl Melchisedik, 78.
K a n p a r a , 81. K e n t o r a , 81.
K a n t u r a, T rk k ira ln n kz, 79 Kenytu, Bk. K eyhtu, 638.
n 1. Keli Han, 505.
K a r a A r S 1 a n, 377, 386, 389, 400, Keurinnos, Bk. C yrenius, 119.
405, 410, 411, 430, 431. Kevkebe olu, 126.
Kara Buka, B ad at hkim i, 585. Keyhtu, Bk. K e nytu, K h a ij tu ,
Karaca Has Hacip, Bk. Kara- K e jjtu, 638-9-
ja Has H acip, 496. Keyhtu, Bk. K h a ijtu , 639.
K a r a j a H a s H a c i p , Bk. Karaca Keyjtu, 640-642.
Has H acip, 496. Keykvs, 545.
Karaku, H arem aas, 462. Keykubad, 537.
K a r a m a n o l u , 604. Khaijtu, Bk. K e yh tu, 639.
K a r a m u r i , 546. K h a n o t h i s , 81.
K a r a t a y. 549. K h o y h B a s i l , Erm eni, 342, 353.
K a r d e n g a n . Bk. K ard ig an, 170. K h r i k o r i o s , Bk. G regorius,
Kardigan, Bk. K a rd e n g a n , 170, 353.
175. Khurtig, Bk. K h urdik, 353.
K a r e s, lk G ir it hkm dar, 79. K h u r d i k, Bk. K h urtig , 353.
K a r i m o n. Firavun, 77. K h y a r o n, 81.
K a r u t, Bk. K aurath, 325,326. K i d B u k a , 556, 560.
Kasaranos, P artl k ra l, 77. K i n o s, 77.
K a t i a m , O u z la rn reisi, 308, K ip a olu, 276.
328, 329, 345, 463. Kira Balvina, 566.
K atlam o l u , 331. K ir A 1 e y, 497.
K atlam olu Sleyman, K i r s e h, 39-41.
332, 333. K i r y a v r i, 565.
Katolikus Bar Denha, 20. K isr a , ran K ra l, 155-158, 161,
21, 33, 163, 166, 167, 168, 170, 171,
K atolikus Mar Denha, 20, 176, 207.
33. K is r a b. K a v a d, 152.
Katolikus M a r Y a h b h-A 1 1 a- K i r o s, Bk. M auricius, 161.
h a , 27. K i u r a, 244.
Kaurath, Bk. K arut, 326. K i u r d, b ra h im in o lu , 244.
K a v a d, F iru zun olu, 148, 149. K l A rs la n , Seuk S u lta n
ve m elik leri, M esudn olu, Kura, 150, 178, 244.

386, 393, 399, 402, 406, 410, K u r e y , K um andan, 313-315.
414, 418, 421, 423-426. 438, K u r u , Bk. C yrus, 98.
450, 454, 458, 463, 466, 475. K u r u , ranl, 102.
K l A r s la n , H a la t ve Er- K u r t a n a, 150.
zenrrun emiri. 486, 487, 490. K u r t o s, Bk. Quaclratus, 127.
K t Boa. 575. 576, 578. K u a n , 83.
Kzl, Y ahy a olu, 296. Kutan, Bk. K u b a n , 546, 556.
K l e o p a t r a , 113, 115, 117, Kutbddin, Musul E m i i , 405,
118, 119. 410, 422, 434, 435, 436, 463,
K lim a, Bk, K lu ny a, 69' 492.
K 1 u n y a, Bk. K lim a , 69. K utbddin, S ebastia hakim i,
K o h a t h, Bk. K a h a th Levi'nolu, 610.
80. Kutbddin lgazi b. Alpi
K o 1 a v y a n, Teodorun o lu , b. T e m r t a , M ardin E m iri
566. 430.
Duka, Ro.T.a k ra l, 3 8. Kutbddin lgazi b. Nec -
K o n s t a n t i olu, 555. meddin Alpi b. Temur-
K o n t G a le r a n , 358. ta b. l g a z i b. A r t u k, 434.
K o n t J o s c e l y a, 358. K u tb d d in Kaimaz, Badad
K o n t u s t a b l , Bk. C o nstable , 545. e m i r l e r i n d e n , 420.
K o s h i n Sim eonlu, 96. Kutbddin M a h m u d, A ksunya
K o t a z. 578. olu, 470.
K r Pranyns, 499. K utb dd in M e l i k a h , 454.
Kt Merodach, 100. K utbddin Muhammed, 469,
Kral L e o n , T rablus Pirensi. 499. 470, 472.
K r a s i, 329. K utb dd in Muhammed b.
K r a s o s, 117. Z a n g i , Sincar emiri, 473, 484.
K r i 1 1 i J o h n , 477, K utbddin Mevdud, 381, 388,
K r o n o s, 25. 389, 409.
K r o n o s, M a k e d o n y a lI, 161, K u t b d d i n b. Nureddin b.
Ksisorthos, Bk. Ksisothros, K ara A rsla n , K ipa kalesi
71. emiri, 452.
Ksisothros, Bk. Ksisorthos, K u t b d d i n S k m e n b. K a r a
71. A r s l a n , m id em iri, 436. 452.
K a b a n , Bk. K u tan , 546. K u t a y H a t u n , 602, 610, 614.
K u b l a y , B yk H an, 21, 531. K u t l u B e y , Erbil emiri, 590.
K u b l a y H a n . 42 n l, 577,578,598. K u t l u n a i g h, Bk. K u tlu nan ag
K u k a l a g a Na vin, Bk. K ukalek P ehlivan o lu , 467.
Navin, 579.
Kutlu n a n a g , Bk. K u tlu na ig h
Kukalek Navin, Bk. K u ka la g a Pehlivan o lu , 467.
N av in , 579. K u t u z , 552.
K u l i, 556. K u y u k, 4.
K u m a r T e k i n , 449. K u z i k o s, Suriye k ra l, 116.
K u n g a r t a y , 598, 606, 613, 616. K k D a v i d, 546, 538.
NDEKS 681
K k D a v id d a r , 568. L o t, Bk. L u t, 78.

Kk Theodosius, 145. L o u i s. Bk. Fonis, 384,
Kk Zahari, berya kum an L u e i u s, 129.
dan, 487. L u k a, Bk- Luke, 74.
Krt Ali, H am a em iri, 350, L u k e, Bk. Luka, 74.
Krt N s i r , 228. Lulu, K um andan, 274, 275, 435.
Krt S a n i h, 265. L u m p i s, 126.
L u s a n i a , 122.
L L u s i a, 114.
L u t , Bk. Lot, 78.
Labhudha, Bk. A b h ud h a , 69. L y v, 44.
L a c e d e m o n i a , 84. L y s a n i u s, 120,
L a g h o s, Bk. Lagus, 109.
Lagus, Bk. B atlam yos, 109, 110, M
111.
L a i t, 204. M a c o r i u s, 56.
L a k a p h e m , 42. M a f r i y a n I g n a t iu s , Bk.
L a m e c h, Bk. Lam kh, 72. M afriy an S alibha, 16.
L a m k h, Bk. Larnech, 72. Mafriyan S a l i b h a , Bk. M a f
L a m y, 9, 10 n 1. riyan Ign atius, 3, 15, 17, 18,
L a s k a r i s, Bk. Lakari, 484. 19, 20, 21, 22, 23, 24, 25, 26,
L a i n o l u , N ablus em iri, 452. 27, 28, 29.
L a k a r i , Bk. Laskaris, 484. M a g n e, Suriye kum andan, 162,
L a z a r u s, G ub os piskoposu, 12. 163.
L e o , 146, 151, 185, 192. 193, 194, Magnetius, 136.
196, 198, 202, 203, 204, 213, M a g o g, N uh o lu Y a fe s in olu,
218, 240, 243. 292.
Leo, Ermeni. 374. M a h i h a, K atolicus. 18.
L e o n , Torosun kardei, 352, 370, M a h 1a 1 a i l , 70.
439, 457, 448, 454, 458, 465, M a h m u d . 299, 334, 335.
466, 498, 404, 410, 511, 521,
Mahmud, Bk. M uham m ed, 351,
555, 586, 589, 590,
591, 594, 355. 356.
596, 598, 599, 602, 604, 607. M e l i k M a h m u d , 376.
L e o n e , Bk. Leo, 198. M a h m u d , B uh tam a rn o lu , 465.
L e o n t i n u s , Leonun to runu, 146. M a h m u d , M uham m ed'in olu, 467.
L e o n t i u s, Bk, Tiberus, 188, 190. M a h n i m, 92, 93.
M a l i h , 405, 420.
L e v i , Y akub un o lu , 79, 80.
M a 1 o s, 83.
L i b a n i u s, S ofist, 137.
M a 1 k u m , 89.
L i b w a s A I i b w a s, Bk. obas, M a n u s 1, 178.
90, M a n a s i h, Em ir, 281.
L i o n, K ra l, 510. M a n a s s a b. K a z a r a , 272.
L o m e c h, 73. M a n g a s a r , 554.
L o o g in u s , R o m al, 120. M a n e s, Bk. M ni, 130.
L o r b a e h, 39, 41. Mni, Bk. M anes, 130, 131.
682 A B U L- F A R A C T ARH
M a n g a 1 u n, K ra l, 22. M a i a, 166.
M a n g u t e k i n , 274. M a i n u s, 244.
M a n y a k o s , Bk. M inakos, 298. Ma s t e f a n, 340.
M anii, 565. Ma g n at i u s, Bk. K ab an Io,
M a n g d a b h k i r , 490. 15, 16.
M a n g u r a s , 442. Ma I g n a t u s, P atrik, 521, 594.
M a n o s, K ral Bk. H um anos, 80. Ma 1w a n n i s, 388.
M a n s u r , N s rn olu, 219. Ma Jacob, 121, 134, 380.
M a n sur, H alife, 203. Ma John, P atrik, 15-16, 313, 374.
M a n sur, A b d u n olu, 278, 415. M a John Bar N a g g a r a , 24.
M a n u e 1, Y un a n k r a lla r , 377, 384, M a J o h n M a d a i, 13.
392, 397, 398, 403, 421, 423, Ma k i s, Bk. C onrad, 444, 460, 461,
425, 426, 428. 484,
M a n z a y a, 577. Ma o n d a , 83.
M a p a s, Bk. M em fis, 81. M a k, 147.
M a p r o s, 80. Ma k A r. t o i n, 117.
M ar A b d u m , P atrik, 288. M a k i , 447, 460.
M a r A h u d e m e , 571. Ma Konsantinus, Erm enilerin
M a r A p r i m, 75. katolikosu, 521.
M ar A p h r e m , 134. Ma Konstantin, 574.
M ar A g r i p a s , 392. Ma k s, 147.
M ar A t h a n a s i u s , 385. Ma M a k i k a, K atolikus, 569.
M ar A u g i n, 56. Ma M a 11 a i, 54, 62, 65.
M a r B a c c h u s , 153. M a M u 11 i, 56.
M ar BarSavvm a, 10. M a n a, 129.
M a r S a w m a olu, 366, 389. Ma t i n a, 175, 179.
M ar B a s i l , Edessal, 380. Ma M a h i h a, N asturler reisi, 17.
M ar B e h n a m , 261. Ma M i h a i l , P a tr ik , 67.
M a rc A u r e l i u Antoni- M a M i c h a i 1. M ukaddes patrik,
n u s, 129.
359, 335, 391, 409, 412.
M a r c o P o l o , 49 n 1.
Ma M i k a e 1, 323.
M a r C a s s i a n u s 331.
M a M i k o i 1, 318.
M ar Denha, E rbil m etrepolidi,
Ma S a r g i s, 153.
18, 21, 588.
Ma S a r k i s, E rm eni piskoposu,
M a r D i o n y s i u s , Teli Mahre p a t
597.
ri i, 206, 207, 215, 222, 225,
Ma T o m a s, 20.
308, 395, 543, 557, 573:
Ma t i n u s, B ad uiu, 125.
M a r c i o n, B idat, 60, 156, 159.
Ma u t h a, 36
M a rg a l Thomas, 52 n 1.
M a u t h a, Piskopos, 143.
M ar G regori, 15-6, 67.
Ma y, Bk. Meryem , 321.
M ar Gregori, Bk. A b u l-Farac,
42. M a Y a b h a l l h a , E rm eni kilise
M a r G r e g o r i Y a h y a , 10. si patriki, 639.
M a r c i a n u s , 144, 145, 146. M a s u t h a, 601.
Margal Thomas, 57 n 1. Matub olu, 462, 506, 507.
M a r i, H yreanusun kz, 118, 122. M a t i t h a , 114.
N D EK S 683
M a t h u s h l a h, Bk. M ethuselah, M e l i k G a z i , Em esa ve M aiper

71-73. kat emiri, 541.
M a t r a n M u s a , M ar M a tfai m a Melik E m cet, B a'lebek emiri,
n astr efi, 63. 527.
M a t t a i, Cezire piskoposu, 25, 54, Melik Emced A b b a s , 502.
55, 58 n 1. Melik Eref, A d il o lu , 484,
M a 11 a i, K h ir, 123. 487, 489, 501 - 505, 507, 509,
Mauricius, Bk. Kiros, 161, 168. 521, 527, 528, 538, 550, 575.
M a x i m u s, 140, 191. Melik Eref erefddin
M a x i m i n u s, 130. M u s a , Edessa, ve H a la t em i
M a x i m i a n u s, 132, 133. ri, 475, 502.
M a x i n i n u s, Bk. H nirkulyos, 132. Melik Evhad Necmeddin
M a x e n t iu s , 133. Eyyub b . A d i l , 489, 490.
M a x i n i t u s, 132. Melik s h a k, Bk. sikyos, 437.
M a y e r, 41.
Melik Hafz, C aber kalesi emiri,
M e c d d-d e v l e , Trk erafndan,
502.
341.
M e l i k K a h i r z z d d i n M e s
M e c d l m l k , ranl k tip, 610,
ud b. N u r e d d i n , Musul
613.
emiri, 500.
Medyali Darius, 100-1.
Melik Kahir Tacddin s -
Medyenli Rauil, 81.
h a k , 502.
M e h d i , 201-203, 221, 415.
Mehimandrit Zakkai, 56. Melik Kmil, 498, 509, 523-525,
Melik Adil, S e l b a d d in in k a r 534, 535, 538, 541.
dei, 434, 455, 458- 460- 475- Melik Kmil, d ilin o lu M sr
478, 484, 485, 490, 492, 497, h km dar, 538.
499, 501, 538. Melik Kmil Nasrddin
Melik dil EbBekir, 409. E b l - M e 1i, 502.
M e l i k A f d a l , 438, 440, 441, 469,
Melik Mansur, 438, 459, 471,
473, 486, 487, 501, 518, 533.
472, 476, 509.
Melik Afdal Kutbddin,
Melik M e s ud, 354, 558, 559,
502.
619.
Melik A r a p , 360, 361.
Melik Aziz, 467-469, 47]. Melik Muhammed, 367, 374,
375.
Melik Aziz Osman, Banyas
Muhamm ed ah, S u lta n Mes-
emiri, 502.
udun o lu , 394.
Melik Aziz, N sr Selhaddir.
Melik Muatam ( Bk, M u az
D avud o lu , 523.
z a m ) , am E m iri, 509, 521,
Melik Aziz, H alep em iri, 536. 523, 550-552, 558, 574.
M e l ik Aziz, N sr olu, 572, M e 1 i k-i m u a z z a m M u z a f f e -
573. r d d i n s a , am ve K u ds
Melik Aziz M u h a m m e d , 497. h k m d a r, 502.
Melik F i z, 473, 499.
M u az za m o - it Nsr, am
Melik Fiz Yakub, 538. em iri, 525.
M e l ik M u h s i n , S elaheddin olu, dino lu, B k.M elik Tahir 475, 497.

536. Melik Tahir R k n d d i n ,
M e 1i k M c a h i r, Emesa emiri, 578.
509. M e l i k Y a k u p, 502.
M e l ik Mutafar, 552. M e m f i s, Bk. M apas, 81,
M e n a s s e h , 95, 96, 106.
M e l ik Muzaffer, 575,576, 612.
M e m n , 211, 212, 214, 215-216,
M e l ik M u z a f f e r T a k y d d i n , 218, 220, 221-222, 236, 272,
525. 594.
M e l ik M u z a f f e r ihabddin Menander, 81.
Gazi, M aipe rkat em iri, 502. M e n a i r w e n a , 133 n 2.
M e 1 i k - e 1- N a s r, 14. M e n e s s a, 272.
M e Iik Nsr, H ale p vt- H am a M e r a g a, 577 n 2.
emiri, 509, 537, 538, 541, 552, M e r d A h m e d , 22.
555, 572, 574, 576. M e r v a n , H ake m o lu, 50, 186, 187,
197, 198, 244.
Me 1 k N s r D a v u d b . M u
M e r v a n olu. V a li, 304, 305,
a z z a m b. A d i l , 524, 535.
309, 310, 329, 330.
M e1 k Nsr Kl Arslan,
M e r v li s h o d a a d h , 33.
509.
M e r y e m , Bk. M ukaddes b k ire
M el k Nsr Selheddin, M ary, 119, 120, 125, 148, 166,
536. 321.
M el kN sr S e l b e d d i n Da M e s i h , P eygam ber, 54, 117, 120 n l,
vud, 523, 536. 121, 124, 125, 127 - 128 - 129,
M el k Mutam erefeddin 130, 133, 134, 136, 145, 150,

157, 163, 189, 191, 195, 221,
s a, 472
256, 279, 285, 305, 340, 379,
M el k Sencar, M elikahn o-
411, 422, 561, 609, 619.
u, 364.
M e s I e m e, 190, 192, 193-194, 195.
M el k Salih, N sr Selheddin M e su d, S ultan , 296, 297, 299, 349,
) a v u d o l u , 525, 538. 350, 356, 360, 363, 373 - 374,
M el k Salih, K m il o lu M sr 375, 377, 386 , 388, 390, 392,
lkm d ar, 550. 393, 416, 463, 598.
M e s u d, S u ltan M a h m u d un karde
M el k Salih, Bedreddin olu,
i, 363-365.
572, 579, 580-581, 582-583.
M e s ud, K avti olu, 602, 605
M el k S alih smail, 417-418, 607, 616, 625, 626, 629.
420, 427, 502, 573.
M e s u d B e y , 547.
M el k a h , 325, 326, 328, 330, Methodius, Sur piskoposu, 69.
332. 334, 343, 344, 346, 347, M e t h u s e i a h , Bk. M athushlah, 71.
349, 392, 397, 467, 469, 564. M e 11 a, 97.
M el i k Ta hi r, 433, 438, 467 - 468, M e v d u d , Mesudun olu, 297,347,
469, 472, 473 - 474, 475, 492, 348, 350-352, 354.
502, 541, 576. M i c a h, 91.
M e l ik Tahir Gazi, Selhed- Michael, S ta v rik inin d a m ad, 213,
NDEKS 685
218, 220, 221, 230, 235, 237, M u h a m m e d , Peygam ber, 172, 173,
268, 289, 290, 292, 294, 297, 174, 306, 539
298. M u h a m m e d , K a rd u adas emiri,
Michaelis, 40. 188.
Michail, K o n stan tin olu, 323, Muhammed, A b d l m e lik in K u
324, 327, 328, 353, 356 - m andan, 188.
358, 370, 375, 388, 454. Muhammed, A li olu, 200.
M i d a a, 343. M u h a m m e d , E m in H a ru n un olu,
Mighalaros, 70. 210, 211, 236 n 1.
M i h a i l , Bk. M ukhles, 20.
Muhammed, Zekeriya olu, 241,
M i h a i l , G eneral B k.M .P alevlogos,
246.
566, 567, 568, 582, 585.
M u h a m m e d , M u kte dirin olu, 251.
Mihail P a l e o l o g o s , 585.
M u h a m m ed , M u ta d d n olu,
Milesyeli Thalea, Bk. Thalia,
253.
95.
Muhammed, N sr d-Devle, 260.
M i 1 i t o a, 107. Muhammed, Bk. T urul Bey, 293.
M i k a i l . 293. Muhammed, Mesudun kardei
M i k i 1, S elukun olu, 467. 297.
M i n a k o a , Bk. M anyakos, 298. Muhammed, B erkyarukun k a r
M i a a e 1, 96. dei, 341. 343, 344, 345.
M i t k a 1, 13. Muhammed, S ulta n , 346.
Mtran o l u , 449. Muhammed, Bk. M ahm ud, 351.
M lezar B e y , K rt emir, 630. M u h a m m e d , Em ir G azi olu, 359,
M o a b, 80. 361, 367, 392.
M o a b l E g 1 o n , 83. Muhammed, M alatya em iri, 409.
Mool Hulagu, Bk. H ula b u. Muhammed, K ara A rsla n olu,
Monomaehus, 50. 411.
Monumachus, 298.
M uhamm ed , M e'ikahn olu,
M o r a I e s, 51 n 1.
467.
M o r d e c a i , 412.
M u h a m m e d , R u h ta m a r o lu , 488.
M o r d i k a y, 104.
M u h a m m e d , A sker, 581, 583.
M o r f o s , 78.
M u h a t a , 570.
M u a v i y e, Y e zid in olu' Bk. E b
Leyl, 116, 139, 179, 180, 181, M u h a z z e b d d i n , 495 n 2.
182, 183, 184, 186, 195. M u h i, Z e b a lak o lu , 583.
M u h t a r , 186.
Mbarek Macedonius, 141.
M u c i r , Bk. A b b o s , 394. Muha olu Taceddin, E rbil
hakim i, 626.
Mucirddin, am e m ir, 383.
Muin, am emiri, 385.
M ucir iiddin Yaku, 527, 529.
M u e d , T aglip A ra p la r reisi, 188. M u i n d i ba, Bk. M uin -
d iba, 565.
Mugiaddin, K l A rsla n olu,
490. M u i z, 415.
Muhaieddin, 577. M u i z z, 258.
M u h a d a b, 495. M u i z z d-D i n, M ala ty a em iri, 458.
Muizz d-D i n Kayser ah , 450, M u t e m i d, M tevekkilin olu, 240,

474. 243.
Muizz d-D i n S e n c a r a h b. M u t e m i d d - D e v l e , 300.
S c y f i i d d i n G a z i b. M e v M u t e z , 232, 235, 237, 238, 247.
d u d, ezirte emiri, 453. M u t i , halife, 257, 268, 269.
Muizz d-D e v l e , 257, 265. M u z a f f e r , 504.
Muizz i d - D e v l e , 260. M uzafferddin, E rb il emiri,
Mukadam olu, 463, 464. 406 o l , 435, 446, 493, 502-
Mukalet olu Karava, Bk. 504, 506-508. 527, 30.
M u k bil o lu K arava, 281. Muzafferddin b. Z e y n d -
M u k a d d e s Bakire, Bk. Mer din K a v a k , Bk. M u zaffe
yem, 120. rddin b. Z ey n d d in K ujek, 453.
M u k h l e s , Bk. M ihail, 20. M uzafferddin b, Z e y n d
Muklid olu Karava, Bk. d i n K u j e k , Bk. Muzafferd-
M ukalet o lu K a ra va , 281. din b. Zeynddin K avak, 453.
M u k t e d i , 327, 335. Muzafferddin K u kb uri,
M u k t e d i r , 247, 248, 251, 252, E rbil emiri, 484, 492, 500, 533.
253, 273. M u z a f f e r T a k y y d d i n , 509.
M u n d a r , A ra p K r a l, 151, 155. M u z a 1 o n, 566.
Munga H a n , 531, 532, 552 - 556, Muvaffak, A ra p kum an dan , 240.
562, 577, 578. M u v a f f a k , H ristiyan ta b ib , 548.
M u n g a T i m u r , 607, 609. M u v a f f a k A s a d , am tab ib i,
M u n i s , B a A a , 247, 251-253. 449.
Munkd olu, 340, 350. M c a h i d d d i n , Buzan olu, 406,
M u n t a s r, 232, 235, 236, 294. 449.
M s t a s r , M sr halifesi, 313, Mcahidddin, Y ak o lu , 470.
415, 522, 544. M e l i k M c a h i d , Emesa em iri
M u n z i r, 162. N sr d d in o ln , 437, 467, 523.
M u s a , Peygam ber, 69, 80 - 8 3, 94, M c a h i d d d i n B e h r u z , Tag-
139, 204, 205, 293. rit em iri ve harem aas, 401.
Mcahidddin D aviddar,
M u s a k o l u , E rb il hkim i. 345.
538.
M u s t a d i, 420.
M cahidddin K a y m a z , 467,
M u e, K rt reisi, 230.
470.
M u t a d i l , 244, 246,
M e y y e d, 232, 235, 237.
M u t a f a r a d-d i n, Z eyneddin olu,
Meyyedddin b. K a s m ,
M u t a f f a r d d i n , 406.
517.
M u t a f f e r , 251.
M h e z z e p , T abib, 532.
M u t a s t, M u v a f f a k n olu,
M h t e d i, V a s k n olu, 238,
243.
240.
M u t a s d, M utezin o lu , 247. Mktefi, halife , 246, 372, 373,
M u t a s m, 222, 230. 394, 398.
M u s t a s m, H a life , 544, 569, 571, M m i n, K o rdu hakim i, 610.
618. M n z i r, 155.
M u t e k i t , 621. Msadif, 130.
N DEKS 687
Mrted J u 1 i a , 54. N a s a r a t h , 303.

M s t a d i, A b bas olu-halife, 413, Nasavur Navun, Bk. Y asavur
414, 425. T atar reisi, 544.
M s t a i n, M u 'ta sm olu, 236. N s r , 312, 212, 214, 21, 217, 218,
237. 219, 225, 23, 425, 447, 465,
M s t al i, 415. 468, 500, 592, 516, 517, 519,
M s t e n c i d , halife, 398, 412, 413. 520.
M s t e r i d , halife, 355, 359, 365, N a s r E bu 1 Abbas Ahmed,
367, 369-372. H a l i f e , 518.
Mustazhar, 372 n 1. N a s r - E d d ti v 1 e, Musul valisi,
M s t a 1 1 a , H alife, 335, 372. 257, 260, 265, 266, 268, 289.
M s t a z h i r , halife, 336, 359. N a s r u d d i n , 467.
M s t e k f i , 257. N a 3 r d d i n , irk ukum o lu , 408.
M r i f, S adak olu, 533. N a su r idd in em sddin olu,
M t t e k i, M u k te dirina o lu , 255, 437. 438.
257. N a s r d d i n,, T akyyddin, 473.
M t e v e k k i l , 231-235. N a s r ii d d i n , 381.
M v e y e d , k tip , 634. N a s r d d i n P a p a , Bk. Radi-
M v e y e d, M veyed o . u, 634. ddin Baba, 587.
M z e v v i r , 584. N s r d d i n M a h m u d, 503.
N s i r d d i n M a h m u d b. K a -
N h i r b. N u r e d d i n , 533.
N s r d d i n M a h m u d b. M u-
N a b a 1 i, 294. h a m m e d 1 b. K a r a a r s l a n ,
N a b h a t s, Bk. N ovatus, 130. 486.
N a b h i d , Bk. Ja b 'n H asar kra N s r ii d d i n,, M u h a m m e d b.
l, 84. M u z a f f < r T a k y y d d i n
Naboridus, Bk. N apharhidas, r n er b. e h i n a h b. E y-
101. y u b, 485,, 509.
Nabopolassar, 97. N s r d d i n M a n g a r a r , 449.
N a h a m, 92. N s r d d i n , K n ar Tekin olu,
Nahor, 76, 77, 78. 431,
N a k h a u t h , Bk. N echo, 96. N a i f . Harem aas, 233.
N a k h n u t h , Bk. T opal Firavun, 96. N a w h a,, Bk. Nerha, 71.
Nakib ul-Al aviy yin, Bk. N a z m a n, A ra p kum an dan , 243.
A b u l, V a h a n , 620. N e b u c h a d n e s s a r, 97, 100,
N a k t a n a b u s , Bk. M e k t - h e r - 103.
hebit M sr hkm dar, N e c a, 261.
105. N e c h o, Bk. N ak hauth , 96.
Namus olu H a m i d , 260. N e c m <i d d i n, T em rtan o-
N a p h s h i, 586. lu, 393.
Napharhidas, Bk. N abonidus, N e c m (: d d i n, M ardin emiri,
101. 422.
N a r s a r i, 231. N e c m <; d d i n, d il o lu , 472,
N a r v i m , M usul em iri, 581. 489.
688 A B U L-FARAC TARH
Necmeddin Abdl j a n i , Dur- Nuh, P eygam ber, 73, 74, 75, 336,
nus o lu , 569. 438.
N e c m e d d i n E v h a d , 491. N u m a n, 162, 163.
Necmeddin Eyyub, 383, 391, Numerianus, 132.
401, 416. N u r e d d i n , 382, 383, 386, 387,
N e h e m i a h, 104, 105. 388, 389, 390, 391, 394, 398,
Nelct-hu-hebit, Bk. N aktm a- 400, 401, 402, 403, 04, 405,
bus, 105. 406, 407, 408, 408, 410, 411,
N e m r u d, Ku olu, 75, 76. 414, 415, 416, 417, 418, 423,
N e r o, 123. 429, 427.
N e r o n, 104, 124. N u r e d d i n , zz d d in in olu, 427.
N e s t 1 e, 40. N u r e d d i n , K ara A rslan olu, 425,
N e s t 1 ey, 33. 431, 433, 434, 435, 464, 473,
Nestorius, 211. 474, 485, 492, 493, 494.
N e t a m e d d i n , 434, 435, 470, 471, Nureddin, M elik Tahir olu
486. 502, 503.
N e v h a, Bk. N aw ha, 71. Nureddin A r s l a n , 500
Nicephorus, K ap a do ky a h , 207, N u r e d d i n A r s l a n ahb.
208, 209. 212, 213. M e s u d b. M e v l u d b.
N i c e p h o r u s Domasticus, a n g i b. A k s e n k u r ,
260, 261, 262, 263, 264, 265, Musul emiri, 467, 470, 494.
267, 268. Nureddin b. Esseddin
Nicephorus B o t a n i c u s , 328, irkh, 437.
329.
Nureddin E r e f , 503
N i c e t a, A silzade, 207. Nureddin M a h m u d , 381.
M i c o 1a u s, 132.
Nureddin ah, M usul emiri,
Nikeforos, P atrik, 567.
Nikeforos, E fes m etropolidi, N u s a, 1S6.
567. N u s r a t d d i n E b B e k i r b.
N i k o 1 a, 233. P e h l i v a n , Tebriz emiri, 491.
Nikomedius, 201. Nusretddin, E m ir l - m era,
N i m r u d . R ahip, 19, 382.
Nisan o l u , 431.
Nian R i a n a o l u , m id em i O
ri, 430.
N i n o s , 78, 102. O c h u s, 106.
N i n o s, Bk, N inus, 78. O b a d i a h, 91.
N i n u s, Bk. Ninos, 78, O f i r , 76.
Nizameddin, 434 n 1. Ogst, 1 1 7 ,1 1 8 ,3 0 5 .
Noachos, 71. O h u s, 105.
O k a t a y , 496, 525, 526.
Noah, Bk. N oh . 71.
O k t a y , Bk. A v k a ta i, 478, 522.
N o h , Bk. N oah, 71, 83, 91.
O k 1 i d. 34, 47, 593.
N o v a t u s, Bk. N ab hatis, 130. O 1d M o o r e, N air, 2.
N l deke, 9, 11, 37, 44. O 1 y m p a s, 105.
N DEKS 689
O n i a s, Bakhin 106, 110, P a t r i c i u s, 175.

112, 114. P a t r o n u s, S uriye N azr, 122.
O n ik i havari, 134. P a t r o p i l o s , Bk. P atrophilus, 125.
O r i g e n, 493. Patrophilus, Bk. Patropilos,
Osman. 179, 182, 183, 213. 125.
O s m a n o l u , 242. Patros, Resul, 81, 82, 89, 122,
O t h C , 124. 123.
O t h n i e l , Bk. A th n ie l, 83. P a u l B e d j a n , 40.
O t t o n , Bk. H a itum , 522. P a u 1u s, 285.
O z a i 1, 91. P e t e r, 123.
Ozia, Bk. A zo ry a, 92, 93. P e h l i v a n , ran H akim i, 436, 439.
O z i o s, Bk. E uro ius A n ta k y a l, 136. Pehlivan T u d o n , 599.
P e k a h , 93.
P e k h a y a, 93.
P e l e g , Bk. P alagh, 74.
m e r , 176, 178, 179, 193, 194. P e r e B e d j a n , 5.
m e r , H a tta p olu, 208, 212. P e r c y B a d g e r , 7.
mer, M alatya valisi, 223. P e r o n , Bk. Firaun, 77.
mer, A ra p kum an dan , 236. Per'on Barsanos, 76.
P e r t i n a x, 129.
P P h y s k o n, 116.
P h o c a s, Bk, Poka, 167, 168.
P a l a g h , Bk, Peleg, 74, 75.
Philadelphus, 111.
P a 1 a i I o j o s, Bk. M ihail, 566.
P h i I a g r i u s, 131.
P a l i , 542, 545.
P h i 1 a r i u s, Bk. A p u llo n iu s, 125.
Pali Baron K o n s t a n t i n, 510,
P h i 1 a r i u s. Bk. Pilare, 125.
511.
P h i l i p , 165, 166.
P a 1 1 a d i u s, 52.
Philip A r r i d a c u s, 110.
Panopis, M srn ilk kral, 74,
P h i I i p i c u s, 191.
Papa, Bk. Baba, 539, 602, 605,
P h i l e y e n u s , 23.
606.
P h i 1 o, skenderiyeli brani filo-
P a p o s, Frank m etrepolidi, 366, 378,
sofu, 122, 123.
379.
Phinehas, 83.
Parandos, T ebli, 78.
P i I a r d o s, E rm eni, 329, 330, 331,
P a r k a t, 318.
333, 342.
P a r o t o n, 81.
P i l a r e , Bk. P hilarius, 125.
P a r s i s, Bk, Arsis, 106, 108.
P i l a t e , 120, 121.
P a r s o s, 161.
P i n d a r , M u sikiin an, 103.
Partial Kasaronos, Bk. Ba-
P l a t o . Bk. E fltu n , 88, 105.
saronos, 77.
P o a, 84.
P a r v a n a, 582. Pococke, 9
Pervane, 582. P o i c t i e r s li R a y m o n d ,
Pervana, Bk. Pervane, 587. 366.
P e r v a n e , Bk Pervana, 587, 588, P o k a , Bk. Phoeas, 167.
591, 597, 598, 599, 600, 602. P o I, Babil K ra l, V3.
A ba'l - Farac Tarihi 44

Pompey, 117. Rahabaya, am T ab ib i, 417.

Porphyryios, 93. R a h b u t, 401.
P o s i d i o n, 106. R a m o s o, Bk. Raosa, 81.
P r a y n s , A n ta k y a hakim i, 386, 395, R a u s a, 81.
396, 400, 401, 402, 421, 426, R a o s a , Bk. Ram oso, 81.
434, 439, 449. R a o t, Bk. R u lh , 85.
P r a y n s A n a t, Bk. A rnoldus, K a R a s a n, 93,
rak em iri. 434, 440, 442, 443. Raid. 369, 371 - 375.
Prayns A v i r a, 511. Raid olu, A ra p K um an d an ,
Prayns Baimond, Bk, Prayns 240.
B ohaim ond, 498. R a v a n d i z , 62.
Prayns Bohimond, A n ta k y a R a y m o n d , Bk. B aym ond A n ta k
prensi, 465, 466. ya hakim i, 383.
P r a y n s B o h a im o n d , Bk. Raymond, Taberiye kontu, 441
Prayn3 Baim oud, 448, 498. n 1.
P r o c o p i u s, 138. Rebekka, Bk. R a b ka , 79,
Priscus, R o m a l K um and an, 165. R e b a b o l u , 262.
P r i s o s, Bk. Parsos, 84. R e c a, O r d u kum andan, 229, 230.
P r o t a g o r a s , R ofistle rd e n, 103. Re o b o a m, 89.
P r o x i m u s, 249. Renaud de Chatillon, Bk.
P t o I e m y, Bk. B atlam yus, 109, 182. P rayns A r n a t K orak emiri,
Pulcheria, 143, 144, 145, 146. 434.
Pythagoras, Bk. Fisagoras, 88, R e d d d i n , 543, 544, 548.
103.
R e n , Bk. A ro , 74 - 76.
R i c h a r d, A rsla n y re k li ngiltere
Q k ral, 454, 455.
R i d a f r a u s , 550.
Q u a d r a t n s, Bk. K urlos, 127.
Rdvan, H ale p emiri, 346 352,
355.
R R i h a n , H arem aas, 418.
Robertson Smith, 9.
R a b b a n o , Bk. Mar Ignatius, 15-6,
R o e d i g e r, 40.
Rabban Bar Savma, Igur ra
R o f i n u s, 353.
hibi, 639.
Roger, 352 354- 357.
R a b b a n D a v i d , 374.
R o m a n u s, 132, 254, 255, 260, 263,
Rabban Hormid, irzl, 57,
267, 270, 288, 289, 318.
62, 63.
R o m a n o s, Edirne P atrii, 567.
R a b b a n u , 576.
R o m u 1 u s, 94.
R a b b a n M a t t a , 63.
R a b b a n S a l o m o n , 594. R o x a n a, Bk. R ushn a k D arius'un
R a b b a n S i m e o D) Tabib, 576. kz, 109.
R a b i a, 225. Robens Duval, 9.
R a b k a, Bk. Rebekka, 79. R u d b a r y a , 275.
R d , M u k te d irin olu, 254. R u f i n, 510.
R a d i d d in Baba, Bk. Nsird- R u h , 208, 209.
d in P apa, 587. R u m i i a n, Bk. ahrbaz, 168.
NDEKS 691
R u p i n , tefan o lu , 420, 426, 439, S a i d, K um and an, 179, 183.
466, 498, 510. S a i d o l u m e r , 187.
R o s k n a k , Bk, R oxana D ariusun Said, H d ey l olu, 197, 403.
kz, 109. Saint Gilles, Bk. Sanjel, 343.
R u t h , Bk. R a ot, 85. Salah Yagubasn, 360.
R u z b a h, 339.
Selaheddin, N ecm eddin olu,
Rknddin, 463
383, 391-2, 401, 403, 404, 408,
R k n d d i n , K onya S ulta n , 472,
409, 414-453, 455-466, 468, 469,
483, 486, 545 - 549, 559, 560 -
471, 476, 501, 570 n 1.
565, 573, 582, 587, 600.
Salar a h , 317.
Rknddin M eIika h s-
Salibha, Y akub V ag ih o lu , 12.
amil b. B e d r e d d i n , 535.
Salibha, Bk. M afiryan gnatius,
Rknddin Sultan Turul
16.
B e y, 305, 306.
Salih, E raftan, 418, 421, 423, 580.
R k n d d i n T r k y a r u k , 343.
S 1 i m, 202.
k a t e m, A ra p kum andan, 248.
S a 1 1 u s t, 125.
S a i t a k , 474.
S
S 1 , lh, 67.
S a m , N u h un o lu , 73, 74.
S a a r, B. Zoar, 77.
amama olu, 276.
Sabatay Aochul, Bk. S un tay,
Samdagu, 582-584.
556.
S a m i r o s, 76, 77.
S a b e I 1 i u s, 127.
S a m o s, Bk . Bar-Sawma, 71.
S a b i t , 214.
Samnia o l u , M usullu A ra p , 607.
Sabit olu Sinan, B atabib,
252, 255, 269. S a m s a m , 271.
Samsamddevle, 272.
S a b u k t, 374.
Samsameddin, 393.
Sabuni olu Said, 335.
S a m s o n, Bk. Shemshon, 84, 85.
S e o p o s, F ira v u n un generali, 112.
S a d, 176, 516. S a m u e i, 83, 86, 87, 89.
S a d d d e v l e , H alep em iri , S a m y a z o s , 70.

274, 623. S a n b i I, 353.
S a d d din, B adad valisi, 630. S a n h e r i b, A sur k ra l, 55, 56.

S a dddevle, Sahib-i divan, Sanhrp o l u , 324.
634-5, 637. Sanjel, Bk. S ain t G ille s, 343, 352.
S a d e d d i , 418.
Sara, A sur k ral Sanherib'in kz,
Sfieddevle Sleyman,
55, 56, 79.
Cemele olu, 20.
S a f i K e r k u b , 609. S a r g i , Bk. S ergius, 175, 183, 184,
189.
S a f i S l e y m a n , Tabib, 570.
S a f y a o l u , 412. Sargi Patricius , Bk. Sergius
S a g h d i a n o s, 105. Patricius, 174.
Sahib-i divan, Bk. S ad d Sergius Patricius, Bk. S argi
devle, 634, 635, 637. P atricius, 174.
S a h i p , S alaya olu, 570, S a r g i s, Ras A y n li, 239.
Said, T abib ve reis, 26. Sri, 220,
S a r i g olu, 197. S e r e n u s , S ayrainos, 127.

S a r l , K ra l, 87. S e r g i u s , 130-132, 166, 183.
S a r k o t a n i B a g i , 5 3 1, 553. S e r u g, Bk. Serogh, 75-77.
S a r t a k , 532. Serogh, Bk. Serug, 75.
Satirecius, Bk. S aturekius S e t i s, 79.
R o m a lla rn ordu kum andan, S e v e r u s, 19, 36, 195.
208. S e v e r u z, Tebriz piskoposu, 20.
Saturekius, Bk. Satirecius S e y f d d i n, 382, 383, 388, 389,
R o m a llarn ordu kum andan, 411, 418, 419, 421, 573, 581,
208.
583, 584.
Savma olu, 557.
Seyfddin Gazi b. Kevke-
S a v m a , D a ira ita olu, 337.
vddin Mevdud, 381, 409,
S a v t e k i n, 321.
411, 417, 427.
S a v i n H a n , 505.
Seyfddin Turul, 468.
S a y r a i n o s , B k : Serenus. 127.
Seyfddevle, M a latya Suba-
S e b a s t u s, 119.
s, 537.
S e b e 11 a, Bk. zbaila, 440 n 1.
S e y f d devle, H a le p ve Emesa
Sebktekin, 269, 293.
em ri, 258, 259 262, 265, 266.
Setalddin Lazek, K rt
S e y f d d e v l e b r a h i m , 310.
Em iri, 635.
S e y f l i s l m T u t e k i n , 409.
S e c u n d u s , Filozof, 126.
Seyfddin el-slm Tu
S e d h o n Bk. Sedom , 77.
tekin, E y y u b o lu , 469.
S e d o m, Bk. Sedhon, 77.
S e z a r , 117. 120, 122, 126.
Seknak Tekin, Bk. S u fta k , 496.
Sezar Alexandre, M arna o
S e l u k , 292, 293, 463, 467.
lu, 129, 130.
S e l u k a h , S u lta n M ahm udun
Sezar Antoninus, A ly o g a la I
kardei, 364.
Bk A ly o g ab ala , 129.
S e l u k T u r u l , 394.
Sezar A u r e l i a n , 131.
S e l e u c u , , 110, 111-113.
S e z a r C a r u s , 132.
Seleucus K o l o n i k u s , 112.
Sezar C la u d iu s, 123, 131.
Seleucus K r o n o s , 112.
Sezar Decius, 130.
Seleucus N i k a t o r , Bk. Fatih,
110. Sezar Diocletian, 132.
Sezar F l o r i a n u s . 131.
S e 1i n a, 116.
S e z a r G a i u s , 123.
S e m i r a n i s, Bk. am iram , 78, 79.
Sezar Gordianus, 130.
S e n c a r , 365.
Sencar b. Melikah b. A l p S e z a r H a d r i a n , 127.
Sezar Macrinus, 129.
A r s l a n b. D a v u d , 397.
Sezar Macrinus, A ly o g a b a l
S e n c a r a h , Cezire em ri, 466,
492. 129.
Senkur Akar, 587, 588, 606, S e z a r Ma r c u s A u r e l i u s , 129.
607. S e z a r N e r o n , 123.
Senkur D r a z , 354. Sezar Nerva, 125.
S e n n a c h e r i b , 94, 95. Sezar Philip, 130.
S e p o r a, Bk. Zipporah, 81, S e z a r P r o b u s , 132.
Septuagint, Bk. Y e tm is tu , 86. Sezai Severianus, 129.
NDEKS 693
Sezar Tiberius, 159, 160. S i s r a , 84.

S e z a r T i t o s, 125. S i t N e s i m , 517.
S e z a r T i t u s A n t o n i n u s , 129. S i t t - l - M l k , 283.
S e z a r T r a j a n, 125. Socrates, 35, 67, 88, 104, 106,
Sezar Vespasian, 124. 107, 138.
S h a b h o r, 184. Solon, A tin a lla r a kanuncusu, 106.
S h a h a b h o r , 183. S o p h i a, 155, 161, 162.
S h a 1 a h, 74. S o p h r o n i u s , K u d s piskoposu,
S h a l m a n e s e r , A sur k ral, 93, 94. 178.
S h a 1o m, 92. S o r o s, Bk. Z o ro s K ral, 81.
Spen sippus, Bk. Sposipos, 106.
Shakhup, 91.
S h a m a y a, Bk. em i Peygam ber, Suph d e n i z i, 82.
Sposipos, Bk. Speusippus, 106.
89, 90.
Shebha, 75, 76. Stai Aochul, Bk. S u n ta y Aoc-
S h e m, Bk. a m , 73. hul, 556.
S h e m s h o n, Bk. Samsot 84. Stai Aochul, Bk. S ab a ta y Aoe-
S h i s h a k, M sr kral, 90. S t a s i k o r o s , Bk. Sti-koros, 80.
S h u m u s h k i n , 263. S t a v r i k i, 213.
S i b a r o n, 531. S t. Gregoire Theoglogus,
Sibakan olu, 556. 481.
S i b k a n, 523 S t o d d a r d , Y a rb a y , 62.
Sidney Smith, B ritanya mzesi t i - k o r o s, Bk. Stasikoros, 80.
M sr ve A sur a n tika la r u Strateyos Adhar burius,
besi m dr, 8, 59 n 1. 143.
S i m o n, Tus ehri Piskoposu, 21. S t. T h o m a s , 31, 36.
S i m o n, B akhin, 115, 125, 131, S u b a , H orasan valisi, 296.
188, 243. S u f t a k t e k i n , Bk, Seknak, 496.
S i m o n i d e s, M usikiinas, 103. S u i d a t, 607.
S i m o n S t y 1 i t e s, 56. Sultan Aleddin, 516, 525,
S i m o n T a v s a i, 114. 527, 528, 532, 53i , 535, 536,
S i m y o n, B ulgar, 255. 549.
S i n a n , Z a id Kalesi subas, 541. S u 11 a n A l p i , M sr hkm dar,
S i n a n , sm ail reisi, 461, 465. 611.
S i n o d, 191. Sultan D a v u d , 372, 374.
Sira Dan, E rm eni lkesi hkim i, Sultan E r e f , 528.
510. Sultan Gyasddin, Z ait ka-
Sira D an Pali, Bk. Sire D om lesi em ri, 487, 541, 542, 544,
Baila, 505. 545.
S i r a m o , 564. S 1t a nzzddin, 501, 505.
S i r A m o r i, Bk. A m a u ri, 398. 555, 548, 549, 559, 562, 563,
Sire Dom Baila, Bk. Sira D an 565, 585.
P ali, 505. Sultan zzddin Keyk V s
S i r H a r r i, 595. b. S u l t a n K e y h u s r e v b.
S i r P o f r i, Bk. G e o fri K ipa p re n Sultan Kl Arsl a n ,
si, 512. 492, 500, 501, 504, 505.
Sultan Kmil, 534. a h r a z u r o l u, 347, 358, 360,

Sultan K e y k v s , R um diyar 365.
h k m d a r, 504. a h r b a r a z , Bk. R um izan, 168,
S u l t a n K l A r s l a n . 519. 169, 170, 171, 175, 176.
S u l t a n M e s u d , M ah m ud un olu, a 1 o m, 113.
293, 367, 368, 369, 371, 372, a m a 1 a, T ag lib A rap H ris tiy a n
374, 375, 383, 617. la rn n reisi, 191.
S u l t a n M a h m u d , 357, 363, 364, a m i r a n, Bk. Sem iram is, 78, 79.
397. amon, 113.
Sultan Muhammed, S ultan a u s I e r, 469.
M ah m ud un olu, 397, 482, 496, a p u r , 56, 130, 331, 133, 134, 135,
512, 513.
137, 138, 140.
Sultan MuhammedHrezm-
a r h M a f i y o n , 15.
a h, 494.
a r m a g o n N a v i n , Bk. Jrna-
Sultan Rknddin, 546, 597.
gon N avin, 526.
Sultan Rknddin, M alatya
ve K onya em ri, 475, 485, 486. avir, M sr veziri, 401 - 403, 407,
S u lt a n Senear, 364, 366, 367, 408.
58, 369, 376. v er Navin, M ool G enerali,
Sultan a h , 326. 12 .
Sultan T u r u l , 467. e b h a, D ariusun kz, 109.
Sleyman, P eygam ber, 88, 89, e b i p , 217.
90, 93, 192, 193, 196, 197. e c e r e t d d r , 552.
Sleyman, O rd u kum an dan , 212. i h a b d d i n , 475.
Sleyman, T ab ib , 225, ?44. ihabddin, 501, 626, 627.
Sleyman, a r Beyin olu, ihabddin G a z i , 508. 521.
316. ihabddin olu, Bira emiri,
S l e y m a n , K a tla m n olu, 329, 446.
331, 345. ehabeddin Turul, 497.
S l e y m a n , Balak ailesinden, 358, e h i n a h , 409.
463. e k a o l u , Bk. tkan Erm eni
Sunatai Agonesta, 526. Pehlivan, 615.
S u l a n , 525. m, 73.
S un t ay Aochul, Bk. S abatay e m s ii d d i n, 418, 538, 54/, 548,
A ochul, 556. 549, 585, 610, 612, 613, 619,
Sylvester, Rom a piskoposu, 133. 617
e m s d d i n B a t k i n , 533.
em sud din B i h r a m, A rtu k
olu, 430.
d i, 322, 401. emsd devle M ri Emin-ed-
ahab rd, 565. devle T aom ann olu, 20.
ah Arman, H a la t emiri, 418, e m s d d e v l e , 417, 427, 518.
430, 436, 465, 489, 495. em sddevle T u ra n ah ,
a h i n , ranl, 169. 408, 416, 423.
ahin Harezmah Mahmud, e u s d d in P e h l i v a n b. l
282. d e n i z , 436 n 2.
N DEKS 695
emsddin S u ab, M sr Ku Tabib Kir Mikael, G a b rail o

m an d an , 534. lu, 14.
e m i, Bk. S ham aya P eygam ber. T a b i b N i e o m a c h o s , stagirah,
89. 106.
e m m, Papas, 624. Tabib Hasnun, 524.
e m s l m l k , T ab ajah olu, 325. Tabib S i m o n , 22.

e m s ! M l k T e k i n , 321 nl T a b t u g, 353.
erefddevle, 272, 329, 330, T a c i t u s, Bk. T akitos, 131.
331, 332. Tacddevle, R a b b a n S im onun
olu, 23.
e r e f d d i n , K u d b d d in Mevdud
Tacddevle T a t a , 334.
ogl, 430.
T a c d d e v l e , 518.
erefddin, 375.
T a c d d i n, M uheta olu, 630,
erefddin Ahmed, Belas 633, 634.
o lu, 563. T a c d d i n s a , 570.
erpfeddin C e l l , 570. T a c d d i n R a l k , 517.
erefddin ikbal arab, T a c l m l u k B u r i, Bk. Tacl-
eraf reisi, 538. m l k Tri, 433.
e r e f d d i n M e h m e d , 563. Taclmlk Tri, Bk. Tacl-
erefddin a r a b i , 533. m lk Buri, 409, 433.
e r e f d d i n Z e y n , 372. T f i r, H a it o lu , M sr H alifesi,
eyh A b d u r r a h m a n , 611, 393, 415.
612, 614, 618, 619. T a g r i t h, Bk. Tancred, 348.
e y h A d i y , 563, 595, 598, T a h i r , 212, 214-218, 293, 415, 434,
607. 473-475.
h a u p h a r , 84. T a h i r , H a life N sr olu, 520-
h a r e z e r , 274. 522.
h u r a h k i n , 268, 269, 270. Tahir, H k im in olu, 284.
humuhkin Domastos, 264. Tahirddin Eb Ali Arid
i b a 1 o l u , A ra p emiri, 289. A l g a , 533.
i h a b I s l a v , K rt em iri, 565. T a h i r d d i n a h a r m a n ,
i r k u h , 383. 434.
i r i n , K is ra nn olu, 171. Tahir olu, 219, 220.
i r a n a h , 561. T , H a life , 269, 271, 273, 274.
i , 69, 70, 72. T a j B u l g a r , 539.
i k a n , Bk; Jjke n , 556. Tali M a h r e li Dionysius,
irvan a h , Trk em ri, 318. 35, 95 n 1.
k u m h k i n, Bk. Zi.niscen, 260. Takitos, Bk, Tacitus, 131.
u a y b, Peygam ber, 81. Takyyddin, 529.
u t i B e y , Bk. Ju ti Bey, 564. Takyyddin A b b a s , 527.
Takyyddin m e r , 406, 451,
T 459.
T a k i y y d d i n, 431, 438, 448,
Tabin;, 90. 467.
Tabib Ahron, 557. T a k u d a r, Bk. A hm ed, 610, 615.
T a b i b H a r u n , 11, 12. T a k u d a r olu, 4.
T a m a I, 531. T h e o d o r u s , Bk. Toros, 360.

T a n c r e d, Bk. T agrith, 348, 350, T h e o f i 1 a , 48.
352, 353. T h e o f i la , Taom a olu, 203, 204,
T a n g u t, 523, 531. 223, 225 230.
T a n u m a m , 345. T h e o d o r e t, 115.
T o p r a , H azar K r a l, 335. T h e o p h r a s t u s , 107.
T a r h a k, Bk. T irhakak K u lula- T h e o n , skenderiyeli, 106. 128.
rn kral, 94. T h o m a s , 405.
T a r h , Bk. Terah, 77, 78. T h o t h m e s, Bk. Tomothos, 80.
T a r p a i, M ool kum andan, 592. Tib er i U S, 119, 120, 121-2, 158, 161-
T a r s u s , 84. 164, 182, 185, 188, 190, 191, 196.
T a s o s, 83. T i b e r i u s S e z a r , 120, 122.
T a t a , 335. T i g 1 a t h-P i 1 e s e r, A sur k ra l,
T e m u r g i n, Bk. Tem urkhin, 478. 93.
Temurkhiu, Bk. Tem urgin, 478. T i m o t h y, 147, 381.
T e m r ta , M ardin e m ri, 358, T i m o t i, 18.
375, 380, 388. Ti m u Navin, 553.
Temr Yalg, Bk. D em ir Yay, T i m u r , 553.
292. T i r h a k a h, Bk. T arh ak K u lu-
Teodor, S am ak ria l, 16.
larn kral, 94.
Theodor, 125, 139, 152.
T i t u s, 123, 125.
Theodor, K alavy oa o lu N ineva
Titus Antoninus, 127.
k ra l, 566. T o b i t, 95.
Theodore Lascaris, 484 n 2.
Tokuz Hatun, K ralie, 585.
T e r a h , Bk. Tarh, 77.
T o l a , 84.
Tetrarh Herod, H e ro d un o
Tomothos, Bk. Thothmes, 80.
lu, 121, 122. Topal Firavun, Bk. N akhaut,
Tahaoma, M usam ar olu, 209,
96, 97.
218.
Topal Kanrek, Bk. K andek,
T h e k a, 218, 221.
150.
T h e m i s t i u s , Filozof, 138.
T h e o d o r a, M axim ionusun kz, Topuz-d-devle, Bk. Debbus-
133, 154, 230, 233, 297, 298, d-de^le, 277.
301, 306. Toros, Bk. Theodorus, 360, 362,
T h e o d o r i e , H e rac liu sun kardei, 385, 392, 395, 396, 398, 399,
175, 176. 400, 405.
T h e o p h a n a , 267, 270.
T r a j a n, 125, 126.
T h e o d o t s, 139. T r e m o t t i s a , K a n a p ra nn zevce
T h e o p i t u s , 196.
si. 81.
T h e o d o s i u s , 3.
Trampetcinin o l u , 181.
T h e o d o s i u s , P atrik, 131, 140
Tugr Balaba, Bk. Tougr H apa,
144, 151, 164, 166, 181, 182,
563.
192, 193, 214.
T h e o p h i l u s , Edessal, 110, 111. Turul, M ahm udun olu, 364, 365,
Theophilus, R om a k r a l, 220, 467, 524.
221 , 222 . Turul A s I a n, 349, 350, 361,
NDEKS 697
Tubut T a n r , 478. V
Turul Bey, Bk. M uham m ed,
293, 296 , 298, 299, 300, 302 V a i a b o 1 u, 290.
3C5, 308, 314-316. Vebus, 138, 139, 140.
T n t e k i n , am E m iri, 351, 352, Valantinus, 127.
356. Valentinianus, 138, 139, 141,
T u l i , 478, 505, 521, 522, 523, 531. 143, 144, 145.
T u l i H a n , 559. Valerianus, 131.
T u 1 1 o s, 95. V a l i d e S u l t a n , 359, 543, 547.
Turan, 179 n 2. V a n d a n o l u , 345.
Turris S t r a t o n , 119. V a r d a n a h , 326.
T u s iu Nasreddin, Heyeti- V a s f , A ra p k um an dan , 246.
nas 45. V a r h a r a n , 143, 146.
T U i, 478, 496, 523, 531, 552. Varharan Garman a h , 140,
Tur Hapa, Bk. Tugr Balaba, V a s k, 230, 231.
563. V a s 1 1, 360.
T r k n , 546, 564. V a t a b o 1 u, 291, 295.
T r k n H a t u n , 334, 335. V e l i d, 190, 191, 192, 196, 205.
T r k n H a t u n , H arezm li, 580. V e l i d o , E b A l i , 341.
Trkn a h , 326. V e l i y y d d i n , S eyfd d in olu
Trkina Hatun, 546, 547. H ale p erafndan, 575.
Trk K o t a z , 576. Vespasian, 123, 123, 125.
T r k m e n E n g a y a , 604. Vestilianus, 129.
T r k y a r u k , 334, 335, 340, 341, V i t a 1 i a n u s, 151.
344. V i t al 1 i a n u s, 124.
T z , K um andan, 256. V o l u s i a n u s , 130, 131.
u W
U b ey d, S ri olu, 220. Wairina, B yk Leonun kars,

Ubeydullah, K a sm o lu, 346. 146, 147.
U c e y b, O r d u kum an dan , 226. W a 1g a s h, P art k ro l, 129.
U k b e , Musul V alisi, 57, 58, 59. W a r d o s, 270, 271.
U n g ( U n k ) H a n , 477. W a r h a r a n , 132.
U r i a h, 87. W a s i 1, 353.
U r s i n o s, 125. W a t h d l a h a d - d i n , 456.
U t a i r o l u , A ra p em iri, 289. W i 11 i a s, 325.
U u d o x i a, 142. W r i g h t, W illia m C a m b rid g e de
U z, A ram o lu , 78. P r o f ., 1, 9, 32, 37, 40, 56.
Uzun Senkur, 354.
Y
V a b ag u, Bk. Bigu, 293,
n c I g n a t i u s , Bk. Mafriyon Yabau Arslan, S eluk o lu ,
S a lib h a , 15. 328.
nc Yahb-A llaha 50. V a b g u, 463'
Y a f e t, 75, Y o k a n ya, 96, 97.

Y a j a n , 367. Y o y a k h i n, Bk. Yoyakirn Elya-
Y a h b h - A l l o h a , 21, 22. 50. kim 97, 100.
Y a h o, Bk. Jehu, 91, 92. Yonathan, 92,
Y a h p Allaha, 42. Y o s h a. 91
Y a h o a h a z, 92, 96, 97. Y o y a d a, 89.
Y a h u d a , 94, Y o y a d y a, Bk. Jehoiada, 91.
Yahya, Peygamber, 119, 121, Y o y a k i m, Bk. E I y a k i m, 96,
242. 312, 351- 97, 100,
Y a h y a b, S a i d , 212, Y o y a h i m. Bk. Yoyachin, 100.
Y a h a n , 81. Y o t h a m, 92, 93.
Yakub, 13, 57, 63, 71, 79, 80, Y o z a d a k, 102,
Yakub Arslan, 376, 377. 390, Y u h a n n a, Bk. joh, 10.
391, 393, 399, 400. Yunanl Androni, Tarsus h
Yakubolu Salibha, Bk. kim i, 599.
Ignatius, 9. Y u n u s, Masara kalesi h k im i,
Yambris, 81. 387.
Y a m s h i, 91,
Y u n u s o l u, 599, 580, 583. 584.
Y a m i s , 81,
Y a r d. 70, 11. Y u n u s N e b i , 266.
Y u s u f , R a h i b , 6, 20, 80, 119.
Y a sa f a t, Bk. Jehosophat, 91.
Y u j u f , M uham m ed olu, 232.
Yasan, M ool valizi, 580.
Yusuf, Peyjamber, 415.
Y a s a v n r, 557.
Yusuf ah, Lur reisi, 616.
Yasavur Navin, Bk. N asavur
Y u a, Bk. o, 83, 91.
T atar roisi, 544.
Y aetafor, 353. Y s t o s, Bk. Tustus, 148.
Yasunin B a , K ra lie, 478,
Y a t h r o n , Bk. jethron, 81. Z
Y a v t a Beylerbey, 552.
Y a z d a g a r d , ap ur'un olu, 142, Z a b h d a i, Bk. Zebee, 122.
146, 146, 175, 176, 177, 179. Z a b i l , Bk. sabel, 505, 511, 522,
Y a h u d a, 119. 555.
Y a m i n a, 92. Zachariah Rhetor, 35, 67, 92,
Yeni D a v i d, Bk. H erakluna, 98.
179. Z a d u m u d u h t , 175.
Y e t m i l e r , Bk, S e p t u a m p e n t Z f i r . 393 n, 415 n3, 452.
86, 111. Z a i , Bk. Zoai. 297. 298, 301.
Yezid, 186, 194, 195, 197, 201, Zaiatholu, Bk. Z e w th , 269.
205. Z a h a r y a, 153.
Y o a s h, A h a z ia h n o lu , 91, 92. Z e c h a r i a, 158.
Y o a . 91. Z a h i r , 415 n, 522.
Yohbbh, Z a r h o l u , 77. Z a m a s p, K a v a d n kardei. 148.
Y o c n y a, Bk. Y o y a h i m, 100. Z a m r i, 90.
Yohanma N o t a y n D a r a u n i, Z a r a h, K u k ra l, 90.
* 33. Z a y a o, 147.
NDEKS 699
Z a y n o n, Bk. Zeno, 146, 148. Zeynddin b. A l i Kujk, Erbil

Z e b e e, Bk. Z ab hd al, 122. em ri, 435.
,Z e b a 1 a k o l u , 580. Zeynddin Karta, 470.
Z e d e k i a h, 9 i, 96. 97, 98, 99, 124. Z e y n d d i n o lu M u z a f
Z e k e r i y y a , Peygam ber, 103, 224, ferddin, E rhil em iri, 466.
Z e k i , E rbilli, 584, 587. Zeyrek, 232.
Z e n $r i, Jo o rm n o lu , 345, 346, Z i m i r c e n, Bk. kum ukin, 260.
354. 356, 391, 363, 364. 365, Z i p p o r a h, Bk. Seporo, 81.
366, 369, 371, 372, 373, 377, Z i r a k. K le. 225.
378, 379, 380, 381, 382, 383, Z i m a r o s, 79.
386, 401, 409, 426, 427, 503, Z o a i, Bk. Z a i, 297. 301.
507. Z o a r, Bk. Soar, 77.
Zeno, Bk. Z ayno, 146. Z o r o s , Bk. Soros K ra l, 81.
Z e p h a n i a h , 96. Z u f e r r a , 187.
Z e u s, 25, 48. 113. Z u r b a b i I, 102.
Z e w a t h o l u , Bk. Z aia th , 269. Zlkarneyn, D evlet olu, 390,
Z e y n d d i n , T rk em iri, 405, 406, 399.
II< Y e r, K avim , D e vle t ve H nedan ad lar
A
Abbasier, 544. A kr K a l e s i , 405, 494, 502.
Abbas oullar, 570, 623. Aksaray, 463, 549, 562, 573,
A b g a r m, 486. 582.
A b h a m e a K a l e s i , 386. A k s a r a y l l a r , 486.
A b h d a h a r d a , 376. A k s a s, 290.
A b 1 a s t a y, 535, 540, 543, 564. Aka Derbend, Bk. A ka
D erbend, 609.
A d 1a s t i n, 191, 528.
A k e h i r , 528.
A b r a h a n t m a n a s t r , 237.
A k u l , Bk. K fe, 176, 194, 214,
A c a c i u s m a b e d i . 142.
216, 241.
A c h a i a, 139.
Akvarius Burcu, 618.
A d o m, Bk. Edom , 79.
A 1a d a , 600.
Adana, Bk. T uana, 190, 259,
A 1 i y e, 516.
264, 324, 363, 374, 439, 510,
A 1 - A k m a k, 553.
586.
A l a m u t kalesi, 561.
dil hanedan, 471, 493.
Alan. 165.
Adrianos denizi, 516.
A l a n l a r , 257.
A e o l u s A d a s , Bk. Ivalos, 115.
Alanya, 75.
A { r a n z i s, Bk. Fransa, 384.
Alatak, 611.
Afrika, 74, 105. 132, 136, 153,
A 1 E s t o n a, 608.
168, 180, 185, 197, 200, 201,
A li h a n e d a n , 371.
220; 232, 230, 415, 438, 462.
A I i n a s, 403.
A j a g r a l a r , Bk. A jazaylar. 564,
A Ii s nehri, 400.
565.
A kin, 501.
A h n u l M a n a s t r , 310.
A l - K o s h , 57, 60, 62-64,
A h r o n o u l l a r , 237.
A l - K o s h d a , 58.
Ajanmi kulesi, 569.
Allahn anas kilisesi, 16,
A j az a y l a r , Bk. A g oy ralar, 564.
17, 20.
Akanthos, 95.
A I m a 11 , 496.
A k a r d i a, 95.
Alm anlar ve A l m a n y a , Bk.
Aka Derbend, Bk. A ka Der-
75, 385. 4S4.
bend, 600.
Alpap da, 601.
A k d e n i z , 75.
A 1 p e f d a , 56, 60-2, 64, 65.
A k k a r, Bk. A kkad , 75.
A I o s i n a, 192.
A k k , 12 n 4, 291, 343, 4 4 3,44 7, Altn kap, 193, 243.
450- 454. 456, 457, 460- 462, Altun, 373.
464. 474, 407, 498, 509, 550, Amasya, 539, 540.
552, 567, 578, 639. Amaos kayas, 580.
A k k I 1 a r, 453. A m b r o n, 440.
Akku, 418. A n e d j a, 230.
NDEKS 701
Amerika ve Amerikallar, 410, 426, 448, 449, 451, 457,

62. 461, 462, 465. 466. 498. 499,
Amess! 181. 585, 588, 590.
mid, Bk. D iy a rb a k r, 33, 54, 136, A ntakya F r a n k l a r , 402.
149. 167, 259, 260, 265, 268, Antakyallar, 266 , 386 , 457.
300, 316, 320, 330, 332, 361,
Antalya, Bk S ataly a, 488 534,
370, 374. 400, 405. 430, 431,
549.
487, 529, 532, 534, 535, 541,
Antardus, 329,331.
548, 563, 612, 624.
Antarsus, 448.
mid dalar, 459.
A n t i a k h, 265.
mid kalesi, 484, 487, 507. A n t i o, 165.
m i d 1 i 1 e r, 431. Ayasofya k i l i s e s i , 484.
Amkava kaps. 533. Apamea, 73, 110, 132, 149, 151,
Amon da, 165. 153, 157, 214, 275, 276, 397,
Amon oullar, 89. 373.
A m p o I o n , Bk. E m b o I o s, 142. Apophthegm ata, 53 n 1.
A m u d a k a l e s i , 385. A r a b a I, 429.
A m m o n I u 1 a r, 95, 93. A r a b i s o s, 164.
A m u r i 1e r, 73, 88 A r a c h, Bk. Ereeh, 75.
Amurin, 192, 193, 196, 226, 228.
A raplar ve Arabistan, Bk.
Amurin nehri, 180.
T ayyayalar, 1, 9 n 1. 10 n 1,
A nastasia kilisesi, 140.
11, 15, 16, 26, 35, 37, 39, 44,
A n a d o l u , 196.
45, 45, 49, 51, 56, 60, 68, 74,
Ananias hanedan, Bk. Ha-
81, 93, 94, 118, 128, 139, 144,
nanya, 99.
151, 153, 154, 159, 163, 164,
A n a s t a s i o p o l i s , 151.
170 n I, 171, 172. 174 - 188.
Anazarba, 209, 233, 261, 397,
190-195, 197, 199-201, 203 209,
590, 604.
214, 218, 221 -226, 228, 230-
A n g a b a d, Bk. Z an g a ba d , 538.
233, 235-241, 243-248, 250,254-
A n e y ra, Bk. A n k ara, 209.
256, 258, 260 - 272, 274 - 276-
Ani, 316, 399, 418.
278 -283, 286 - 291, 292, 295,
Ankara, Bk. Aneyra, 209, 226,
296, 298, 299, 300-1, 302-306,
365, 406, 485, 512, 549.
308, 312, 313, 315. 317-320,323,
Antaraduj, 343. 325 - 327, 329, 331 - 336, 339-
Antakya, 12, 23, 36, 42, 68, 89, 341, 343 -345, 347, 348, 350-
110, 113, 116, 123, 128, 132, 358, 369-363, 365, 366, 368-
134, 135, 137, 139, 141, 148, 370, 373 - 376, 381, 38 i -386,
151, 151, 153, 154, 157, 159, 388, 90 - 393, 396, 398 - 403,
165-168, 175-177, 188, 214, 405-407, 409-412.414-418,421-
217, 229, 235, 261, 265-267, 425, 427 - 430, 435, 438, 440-
274-276, 288,318, 323,328, 331- 444, 446 - 449, 451 - 453, 456-
334, 339, 340, 343. 348, 350, 465, 467 - 472, 475, 476, 483,
352, 353, 355. 556, 361. 363, 485, 486, 488, 490 - 495, 497-
365, 366, 374, 378, 386, 387, 502, 504, 505 - 509, 512, 516,
391, 396, 397, 400, 402, 409, 518, 522 - 525, 527, 531 - 533,
535, 536, 538 - 540, 543, 544, Aryis m e zh e b i 134, 135, 140.
551, 553, 556 - 558, 560-1, 565, A r z a n , Bk. A rran , 144. 187, 256,
568-571, 573, 576, 581, 590, 592, 259, 500.
594, 596, 600, 602-3, 607, 608-9, A r z o n . 151.
612, 615-617, 619-621, 627-631- Arzonitler, 153.
633, 635-640. A s h d o d, Bk. Asotos, 93.
Arap atlar, 434. Askalan, 117, 198, 2 9 ', 341, 350,
Arap f a k i r l e r i , 594. 390-392, 394, 423, 444, 458-461,
Arap Hristiyanlar, 571. 509.
Arap m u h a c i r l e r i,452. A s k I a b 1 a r, Bk. S lavlar, 75, 188,
A r m i 1 e r, Bk. E d o m lu la r, 93. 257.
A r a s n e h r i , 316. Asklabhunya. 165.
A r b a n, 428. si nehri, Bk. O rontes, 274.
A r b i l , Bh. Erbil, 78. A s o t o s , Bk. A s h d o d, 93.
A r b i s o s, 204. A s u r , 2, 15, 16, 22, 42, 54, 56,
Ardahan Kalesi, 514. 59, 74, 77, 78, 80. 163, 188,
Ardohyalar, Bk. A v a d itle r, 73. 197, 198, 201, 546, 570, 576,
A r g i s, Bk. A rkestia, 18, 319, 320. 579, 593, 608, 611, 616.
A r g i , 274. Asur d a l a r , 607.
A r i , 220, 362. A s u r I u I a r, 73, 78, 94, 97, 95,
A r k a , 340, 352, 376, 377, 609. 102, 232, 234.
A r k a d , 397. A s v a n, Bk. S y ie , 198, 224, 286,
A r k e, 23. 550.
Arkestia, Bk. Arg-is, 319. A s y a , 5, 59 n 1, 75, 77, 109, 110,
A r k e s t i a g l , 18. 116, 152, 192.
A r m a n i k o, 183, 198. A s y a m a n a s t r , 563.
Arminya, 232, 236, 293, 295, A a Z a p n e h r i , 536
304, 309, 316, 321. Aoma da, 361.
Armande-Arba, 199. Ana, 21.
A r n a t , 450. Atabe hanedan, 467, 471,
A r n i kalesi, 353. 476, 503.
A m o n kalesi, 450. Atina, 83, 99, 104, 125, 126, 136,
A r r a n, Bk. A rza n , 401 n 2, 500. 207.
A r s l a n d a kalesi, Bk. ir itin a lla r, 107.
kuh kalesi, 560. Aquarius, 48
A r s u f , 457, 461. A q u i I e i a, Bk. K w e n a, 130.
A r a k l l a r , 111. A v i r a t a y a K a h i l e s i , 477, 607.
A r a m, 57. A v i r a t a y a l l a r , 556.
A r m i a t, Bk. S a m s a, 537. Avrupa ve Avrupallar, 5,
Artah kalesi, 319. 37, 62, 64.
A r t e s t i a, 595 Ayalf, 428.
A r t u k O u l l a r , 435. A y a s , 586, 591, 594, 608.
A r v a d , 181. A y n t a b , 3 8 8 ,3 9 3 .4 3 1 ,5 0 1 ,5 9 1 ,
A r v a d i t l e r , 3k. A rd o h y a la r, 73. 603.
N DEKS 703
A z e r b a y c a n , 18, 21, 22, 26, 40, 535, 538, 539, 544, 546, 564,
43, 45, 68, 187, 188, 195, 232, 568, 572, 574, 576, 582, 585,
246, 257, 295- 297, 301, 335, 588. 591- 563, 603, 608. 609,
401 n 1. 436 n 2, 487, 499, 529, 611, 617, 618, 622, 623, 630,
530, 547, 590, 591, 593, 602, 632.
614, 622. Badadltlar, 274, 394, 397, 425.
A z g h a K a p s , Bk. Bab Alaza), Badad kprs, 214.
373 Badad mahalleleri, 344.
A z a r , 153.
Bahgai kalesi, 375, 594.
A Z a z, 388, 421, 423.
B a r a s, 340, 3 9 9 ,4 1 0 ,4 4 9 ,4 5 8 ,
465, 46 .
B B a r ar k a l e s i , 457.
B a g r h d a , 158, 621.
Baba hanedan, Bk. Papa, 606.
B a h r e y n , 219.
B a b a d a n , 279.
B a h r e y n d e n i z i , 223.
Bab A l a z a i, Bk, A rgh a kaps,
B a h r e n y l i l e r , 219.
373.
b a h r - i A h m e r , 428.
B a b B u z a a, 406.
B a i a n , 576, 624.
B a b h 1 a y a, 533.
Bakterya, 74.
B a b h u 1 a, 386.
B a al m a b e d i , 91.
B a b h u I o n, Bk. Babi!, 77.
B a al n e z b a h , 96.
B a b i r 2, 42, 59, 74, 77, 93, 97,
99, 102, 105, 109, 117, 178, B a l a d , 300, 309, 346, 411, 435, 484,
182, 187, 194, 198, 201, 240, 485, 503.
361, 527, 568, 576, 611, 616, B a l a n k a l e s i , 514.
622, 631, 635. B a 1 a i, Bk. Balana, 215.
B a b i 1 k r a l . 94, 95. B a 1 a , 13, 153, 157, 574.
B a b i 1 l i 1 e r, 99. Balana, Blc. Balan, 215.
B a b i 1 o n y a. 109, 110. B a 1 e b e k, 134, 185, 107, 269. 383.
Babil n e h i r l e r i , 272. 401, 410, 419, 424, 473, 527,
B a b 'l - F e r e c. 11, 362. 574.
B a d r i n o s, 161. B a l k a . 525.
B a d u, Bk. Bartlu, 125. B a 1 u y a, 477.
B a d a d . 3, 8, 15, x8, 20, 21. 45, B a ' 1 u t h, 89.
62, 193, 200, 202, 205, 210, B a m a r a y a, 212.
212. 215, 219, 223, 225, 229. B a n i a s, 497.
236, 239, 241, 544. 247, 248, B a n y a s, 402.
250, 251, 256, 257 259, 261, Barakat hanedan, 580.
265, 266, 268, 272, 279, 281, B a r a y a, 430.
288, 291, 296, 298, 299, 304, Barbarlar, 140, 142, 154, 164,
309, 312, 313, 314, 316, 317, ?01.
326, 332, 334, 335, 341, 343, B a r d a a h, 257.
350, 355, 358, 360, 365, 367, B a r d u, Bk. Badu, 125.
368, 369, 371, 374, 394, 397, B a r d t a m a n a s 1 1 r , 57.
398, 401 n 2, 402, 420,447, 467, B a r i u , 509.
487, 494, 496, 516, 519, 521, B a r k a , 605.
B a r N a g g a r e K i l i s e s i , 24. B e tD a n ie l kilisesi, 17.

B a r S a v v m a m a n a s t r , 19, 35, Bet E d h r a i da, 57.
573. B e t G a v z e , 543.
B a r t e 1 i, Bk. Bartelli, 579. B e tG u b b e M a n a s t r , 56.
B a r t e 1 I i, Bk. Barteli, 21, 24, 25, B e t G u m a y a , 203.
28, 504, 579. 619. B e t H a l a t , 487.
B a r z a m a n , 388. Bet H a w r a , 89.
B a s b a d e l- m e v t mabedi, B e t h e I, 89.
279, 294. B e t H e s n e, 353, 386, 388.
Basra, 175, 190, 194, 219. 229. 240, Bet K a d d i e , 10.
246, 279, 285, 358, 362, 6 3 . B e t K e n a y e , 353.
Basra krfezi, Bk. B yk deniz, Bet K u d i d h a , 24.
259. Bet L a h m , 119, 120.
Basra krfezi, Bk. ran denizi, Bet M a n i u n , 619.
279. Bet Nahrin, 15, 16, 42, 126, 129,
Basra n e h r i , 241. 132, 134, 148, 153, 177, 188,
Baar manastr, 237. 195 , 201, 232 , 333, 360, 409,
B a n a v a k r t l e r i, 380. 417, 428, 430, 440, 486, 490,
B a t k a n y a m a n a s t r , Bk. Bet 501, 504, 508, 529, 535, 537,
Z ab ar, 376. 541, 570, 573, 622.
B a t i a m y a s 1 a r, 119. Bet N ahrin k i l i s e s i , 22.
B a t n a n, 153. Bet Nuhahra, 24.
B fth m a n a s t r , 633.
B e t R h o m y e, 475, 638, 639.
B a v a z i h, 527.
Bet Rom an manastr, 20.
B a w a i j h, Bk. Bet V a zk , 360.
B a w i n n a, Bk. W in n a, 121. B e t R i e, 619.
B a y a m, 497, 498. Bet Sasan E r m e n i l e r i, 418.
B e d 1 i s, 572. Bet Sahraya, 504, 581, 626.
B e l a k e r n e , 243. Bet Saitha, E rb il kylerinden,
B e l h , 294, 376. 18.
B e l h n e h r i , 212. Bet S a y y e d e , 632.
B e 1 k a, 195. Bet Tahar, 20
Belas, Bk. Bilos, 80. Bet T a k u r , 595.
Bergamus, Bk. Bergam a, 128. Bet Togarme, 292.
Berlin, 9, 40, 41. Bet Toman, 422.
Beroea, 42, 110, 167. Bet Z a b i r a y e , 213.
B e r u t, 154, 270, 444, 447, 462, Bet Y a k t a n , 77.
469. Bet Zabar manastr, 376.
Bet Abdahar, 390. Bet Vazik, 309, 360.
B etV azik nehri, 437.
Bet A r b a y a, 163, 485, 506, 628.
Beyaz S e p t e , 595.
Bet A k r e, 24.
Bezkin m a n a s t r , 57, 58, 59.
Bet A i k a, 579.
B i b l o s , Bk. Cebel, 254, 270.
B e t B a l a k a l e s i , 217. B h a h k u r t o s , 72.
B e t B u l a , 353. B h a r i p o l i s , 6.
NDEKS 705
B b i n a n, Bk. Vienne, 120 B y k K a p , 543.

B i l o s . Bk. Belus, 80. B y k K i l i s e , 425, 571.
B i r , , 388, 573, 591, 612. B y k S a m a n k y , 359.
B i r a k a l e s i , 380, 574. 596, 6''8.
B i r a d e r l e r , Bk. Frerler, 606, C
B i r o a, 533, 604.
B i b a I k, 496. C a b a k, 78.
Bithynea. 94. Caber kalesi, 333, 348, 381.
B i t i n i a, 138, 564. 382, 406. 574.
B i z a h, Bk. G en zah, 49g. Calacb, Bk. K ab ya, 75.
B i z a n s , Bk. Rom a, 75, 133, 134, C a Io n i c u s, Bk. R a k k a, 23,
Bizansl Grekler, Bk. R um lar, 164, 143, 164, 195, 195, 196,
85. 201, 205, 206, 209, 912, 214,
B i z a n s 1 1 a r, Bk. R o m a lla r, 10 215, 216. 217, 219, 220, 246,
n 2, 68, 73, 96. 256, 330, 347, 348, 362.
B l i h a , 151. C a p p a d o k y a , 42, 75.
B o i a y a I a r, 233. C a p i t o I i u m, 129.
B o m b a y , 63. C a v a n da, 419.
B o n n , 9. Cebel, Bk. G o b a I a, 270.
Borim manastr, 217, C e be le , 235, 448, 509.
B o s p o r o s , 138. C e b e l J u r, 459, 472. 507.
B o 7 a n t i a, 96. C e f e r kalesi, 468.
B r i e n n e, 499. C e l l d d i n T u r a n h n e -
B r i h a d a . 504. d a n , 606.
B r i t a n y a M z e s i , 5. 7. e lil, 138, 154, 168, 185.
B r u t o n i a, 132.
C e n e v i z l i l e r . 250, 567.
Buhara, 201, 28?. 294, 308, 325,
C e n o v a l F r a n k la r , gSQ.
470, 481, 496, 505, 512.
C e r m a n v a , Bk. A lm a n y a, 455.
B u l a , 357, 358.
G e r m e n l e r , 132, 531.
B u l g a r , 403, 432.
C e s 8 u n i a, Bk. K ium , 205.
B u l g a r l a r ve B u l g a r i s t a n ,
C e y h a n , 331, 356, 374.
75, 165, 166, 190, 193, 207,
C e y h a n n e h r i , 293, 326, 550,
212, 213, 221. 243. 287, 403,
505, 513, 514, 515, 516, 527,
526. 531, 532, 552,
559. 618,
Burganzis, 144.
B u r s a , 182. C e zire , 18, 199, 212, 347, 357,
B u a z z e, 485. 360, 487, 492, 558, 581, 582,
Buzaa k a I e s !, 421. 583, 584, 589, 609.
B u z a i a k a l e s i , 374. C e z i r e em ri, 471, 485.
B y k A s y a , 110. C h a 1 c e d o n, 56, 193, 194,
Byk Antakya, 588. Chreronesus, 95.
B l b e y s , 275, 462, 407, 468.
C i r b i d, Bk. G a rb ia , 440.
B y k D e n i z , Bk. Basra krfezi
C i r e e s i u m, Bk. O srohoena, 287,
259, 627, 639, 640.
232, 428, 573.
Byk Ermenistan, 573, 602,
939. Circeseum, Bk. K arkison, 112.
A bu'l - Farac Tarihi 45

C D e h r i I e r, 88 3.
D e m i r k p r , 434.
C la u d i a, Bk. K laudia, 23, 199, D e p o , Bk. H o a , 562.
591. D e p e n e h r i , 582.
Ciaudia da, 390. D e r b i s a g, 449.
C o n s t a n t i n o p l e , 96. Deylemliler. 269, 273, 306,
C t e S i p h o n, 22, 137, 177, 200. 307, 308.
C u m I i n, 473. D e y l e m d a , 259.
Curcaniye, 513. D e y r S e m a n, 401.
C y z i c u s, Bk. Kuzikos, 94. c 1e n e h r i, 2, 54, 76, 102,
Cyriacus oullar, 303. 137, 150, 177, 200, 223, 225,
236, 255, 256, 265, 270, 288,
300. 307, 317, 358, 364, 381,
389, 395, 411, 494, 503, 507,
a h a r s i n , Bk. M usul, 580. 521, 539, 558, 559, 568, 588,
in ve inliler, 1, 21, 219, 603, 620, 928, 632.
282, 470, 475, 476, 477, 480, l a m , Bk. D ilum , 200.
526, 530, 554, 577. 578. 1 u m, Bk. D ilam , 200.
l A r a p l a r , 619. m y a t, 350, 428,, 498, 499, 501,
D 502, 510, 550, 551, 552.
Dinieper n e h r i , Bk. D unb ir,
Dababa k a l e s i , 599.
165.
D a i r a, 273.
Diyarbakr, Bk. m id , 54, 525,
D a ra K ar i ra manastr,
630.
543.
D i y a r- R u m , 475, 500, 545, 546.
Daira S u m a k t a , 356.
D H i n d i s t a n , 296.
Daira Yametha, 388.
D Suriye, 420.
D a k a s 1> a r , 129.
D o d a s t a n a , Bk. D asta n ia , 138.
D a k u k a , 248, 277, 279, 527.
D o g o d a p, 366.
D a l u k , 259.
D o m n i n a y a , 557.
D a m a s c u , Bk. D arm asuk, 78.
D on B o y u , 85.
D a m g a n , 293.
Dona nehri, Bk. Tanis, 165.
D a m a n, 347.
D o v i n, 401 n l.
D a u, 89.
Dunbir nehri, Bk. D inieper,
Danimend oullar, 331,
165.
360, 393, 402, 406, 410, 418,
D u n b is nehri, Bk. T ibris, 133,
421. 424.
134.
D r , 151, 156, 166-7, 178, 230,
D u k i a k a l e s i , 324, 599.
388, 393, 430, 435, 507.
D u n a s e r , 471, 498, 507.
D a r m a n i a, 532.
D u n k u 1 a, 416.
D a r m a s u k . Bk. D am ascus, 78.
D a r u m, 461.
E
D a s t a n i a, Bk. D u d astana, 138.
D a v a I u, 392, 560. E b r a, 566.
D a v u d k a l e s i , 333, 391. Ebrim kalesi, 416.
D v i n , 401. Eb Emran h n e d a n , 337.
N DEKS 707
E b u m r a n <o u l l a r , 273. Erdn n e h r i , 352, '124, 441.

E d es s a ,Bk. Urfa,, 23, 36 n 1, 71, E r e c h, Bk. A rach , 75.
75. 110, 120, 126, 129, 137, 153, E r g i , 274 n 1.
164, 166, 167, 171, 175, 176, E r i h a, 91.
178, 189,
196, 203, 205, 206, E r k o n i a, Bk. H urkan ia, 109.
212, 213, 215, 216, 256, 263, E r m o n i, 1.
264, 289, 290, 291, 296, 318, E r m e n i r a h i b i , 633.
320, 323, 329, 331, 333, 334, E r m e n i l e r ve E r m e n i s t a n ,
343, 351. 352, 353, 354, 356, 16 - 7, 27, 43, 46, 73. 75,
358, 363, 366, 375, 378, 380, 111, 117, 119, 133, 144, 149,
383, 384, 417. 429, 435, 459, 150, 151, 153, 155. 158, 161,
467, 472, 473, 474, 476, 486, 163, 166, 177, 187, 188, 189,
523, 524, 525, 534, 535, 537, 191, 197, 206, 212, 225, 232,
544, 573. 263, 265, 274, 301, 312. 314,
E d e s s a I l a r, 446. 316-318, 324, 325, 330, 3 3 ,
E d i r n e,, 165, 255, 385. 342, 357, 358, 366, 370, 379,
E d o m, Bk. A d o m , 79, 92. 383, 384, 386, 391, 392, 394,
E d o m 1 1 1 a r, 91-2, 93. 395, 398, 399, 401, 405, 420,
E f e s , 87, 130, 204. 439, 440, 446, 466, 498, 505,
508, 510, 511, 533. 536, 539,
Ekrud k a l e s i , 584.
541, 545, 586, 587, 589, 590,
E 1 m, 202, 210.
591, 594, 596, 598-600, 603,
E l b i s t a n , 356, 374, 402.
604, 607, 608, 615, 640.
E i p e f d a , 10.
Ermeni iftileri, 459.
E m b o 1 o s, Bk. A m polon, 142.
E r m e n i E r a f , 510.
Emesa, 103, 151. 163, 197, 205,
Erzenrrum, Bk. E r z u r u m ,
232, 247, 258, 266, 269, 275,
199, 229. 306, 474, 487, 505.
340, 343, 360, 362, 389, 393,
539, 541, 562.
397, 401. 410, 419, 420, 430,
437, 438, 468, 474, 491, 509, Erzenrum, Bk. Erzurum , 149.
523. 550, 574, 579, 607. E r z i d c a n, 303, 525, 527, 541, 544,
548, 555, 596, 597, 617.
E m e s a I t 1 a r, 343.
E r z u r u m , Bk. E rzen rum Erzenr
E m m a u s, Bk. N ikopolis, 129.
rum , 119.
E n d l s l l e r , 220.
Erzurum, Bk. E rzenrrum , 199,
Epirus, 110.
229.
Erbil, 18, 78, 345, 347, 360, 405, E s a n O u l l a r , 80.
484, 503, 504, 506, 507, 533, Esetha d a , 357.
536, 538, 570, 579, 581, 583, Eski Sryani, 71.
584, 588, 596, 598, 606, 6*9, E s t a g i r a, 95.
630, 631, 632, 634. Estraton kulesi, 119.
Erbil emirlii, 503, 504, 507, E st r o s nehri, Bk. ster, 142.
570. E t i l e r , 73.
Erbil H r i s t i y a n l a r , 592. E t y o p i a, 105.
Erci, 487, 490, 491, 595. Ekyalar maaras, 497.
Erdn, 119, 168, 232, 485. E n u, 590.
Erdn kalesi, 442. Eyyubolu hanedan, 527.
F Fransa k r a t l a r , 483, 550-552.

Frengistan, 618.
F a r o, Bk. Pharos, 111. F r e n k 1 e r, 14, 49, 85, 325, 336,
Fatmler, 415, 447. 532, 541, 567.
F e n i k e , 12, 74, 113, 181, 186, 362, F r e n k t a c i r l e r i , 567.
485. Frerler, 395, 400, 401, 424, 442,
Fenikeliler, 81, 241. 443. 498, 512, 529, 606.
Fezara kabilesi, 208. F r i k y a, 152, 196.
F i 1 a d e 1 f i a, 484. Fostat, 178,189, 220, 224, 423.
Filibe, 385.
Filip Kay serisi, 552.
G
Filistin, .11, 74, 75. 79, 84, 95,
129, 148, 152, 153, 171, 172, Gabaia, Bk. Cebel, 119, 270, 359,
173, 174, 175, 178, 179, 183, 468.
212, 232, 242, 291, 333, 390,
G a b a r a, 410.
409, 424, 441, 533, 550, 575,
G abnupirath k a l e s i , 375.
576, 589, 598.
G a b d a n y a , 392.
Filistinliler, 85. G a d u g, 402.
Finike, 134, 153, 154. G a d h a r, 79, 90.
Frat nehri, 2, 3, 9 n 1, 13, 76, G a d h i r o n, 73.
96, 138, 144, 152, 158, 167, 176, G a d i r a, 75.
177, 178, 186, 195, 197, 205, G ag ai olu m a n a s t r , 313.
223, 225, 288, 305, 320, 329, G a t i, 540.
344, 357, 362, 370, 373, 374, G h t a y, 564.
375 , 380, 390, 392, 29, 431, G a 1, Bk. G alsine, 120, 132, 133.
434, 435, 530, 534, 535, 537, Galatia, 153, 192, 564.
544, 557, 565, 579, 608, 610, G a 1 a t y a, 75, 138.
612, 615, 640. G a l l a y e t e r , Bk. G aul, 75.
Fratserhaddi, 9. Gatlar, 136, 153.
G a l t i a. 185.
F 1 a m i n i a, 130.
G a n g r a, 195.
F r a n k 1 a r, 94, 339, 340, 341, 342,
Galliler, 111, 131.
348-363, 365, 366, 370, 374-
G a t s i n e, Bk. G a l, 120.
378, 383-386, 388-400, 402-408,
G a 1 u 1 a, 177.
410, 416, 417, 419, 421, 423-
G a m a r, 292.
426, 428, 429, 433, 434, 440-
G a n a b a h, 279,
448, 450-462, 469, 474, 483-
G a n z o, 375.
485, 491, 497-499, 501, 503,
G a p n a, 342.
509-511, 521, 523, 533, 536,
G a r b i a, Bk, C irb id . 440.
545-547, 550, 551, 555, 556,
Garbi A s y a , 11, 35, 36, 39, 54.
594, 627, 631, 632, 639, 640.
Garb i n , 46.
Frank k r a t l a r , 339, 340. G a r g a. 388.
F r a n s a , Bk. A fra n zis, 384. G a r g a r , 23, 353, 356, 357, 358,
F r a n s a v e F r a n s z l a r , 1, 484. 370, 374, 386, 387, 540.
N DEKS 709
G a r g a r k a l e s i , 370. G r g n , 200.
G a r g u m a y a , 185. G r z a n, 187.
Garzin d a , Bk. G erizim , 106. G i i r z a n y a , 200.
G a t h, 93. G v i h a t m a n a s t r , 586.
G a u I, Bk. G a lla y e le r, 75,
G a w s i t h, 175. H
Gaza, 555.
G a z a k a l e s i , 266. H a b e , 13.
G a z a r t a, 188, 558, 559. 566. H a b e i s t a n , Bk. Ku, 153.
G a z z e , 291, 461, 524, 578, H a b e l i l e r ve H a b e i s t a n ,
G a z n e, 297, 355. 233.
Gelibolu, Bk. K aly op oli, 567. Habhshushyatha m an ast
G e n i m i , 48. r, 581.
G e n z a h , Bk. Bizah, 498. Habig k a l e s i , 548.
George K i l i s e s i , 410. H a b u r a , 151, 232, 300, 439, 492,
G e r d k u h k a l e s i , 561. 493, 538, 628.
G e r i z i m d a , Bk. G arzim , 106. H a b u r a n e h r i , 440.
G e r m a n i k , Bk. M ara, 258. Habur, 346, 347 n 1, 348, 428,
G e r m a n i k i , Bk. M ara, 110. 200. 432, 470.
Germanlar, 129. H a b u r nehri, 346.
G e z a r t e, 635. H a e e r - i E s v e d , 258, 285.
G h a z a r, 89. Haa gerilenler tepesi,
Gibbon, 43. 451.
G i r g a s i t l e r , 73. H a d e s, 229.
G i r i d , 181, 484. H a d e t h , 205.
Gnostikler, 126. H d i s, 213.
G o m e l n e h r i , 57. H a d i s e , 315.
G o t l a r , 131, 134, 140. H a d t h a, 163.
Gebeler, Bk. M aaddiler, 301, H a d r a, 373.
306, 307, 308 309, 361. H a i 1 a n, 544.
H a l k a n , 522.
Gksaray, 497.
Halkedonya, 175.
G r e k 1 e r, 3.
Halkidon, 151, 152, 163, 16*.
G r u p i a , 403.
169, 184.
G u b b o s, Bk. G ubus, 12, 23, 42. Halkidonya, 145, 147, 167.
Guhos, 12, 317, 357, 392, 563, Halkidonyllar, 163, 203, 222,
566. 266.
G u b u s , Bk. G ubbo s, 12, 357, 557. Hakkri, 508, 607.
G u b h a i T r k m a n a y a , 421. H akkri k a l e s i , 405, 500, 508.
G u i h a t m a n a s t r , 594. H a k k r i k r t l e r i, 499.
G u i h a t, 605. H a l a m n e h r i , 297.
G um aya hanedan, 207, H a I a t. 274 n 1, 318, 320, 436, 459,
G m y a, 23. 487-489, 490, 491, 495, 519,
G n n d i a p u r, 131. 527, 529, 532, 533, 595.
G u z 1 a r, 29? Halat kalesi, 528.
710 AB U'L - F A R A C TARH
Halattlar, 436, 490. Harezm diyar, 293.

H a l e p , 11, 12 n 4, 13 - 16, 23, 28, Harezmliler, 470, 516, 528,
42, 84, 153, 176, 201, 203, 204, 529, 530, 533, 536-537, 541,
215, 258-260, 262-267, 274, 275, 617.
288, 290, 319, 334, 339, 348, Hrim, 386, 400-402, 433, 434,
350-352, 354, 356, 358, 360, 449, 574.
362, 374, 382, 383, 389, 391, H a r o n i a, 260.
397, 3Y8. 400, 401,405, 409-411, Harran, 14, 23, 74, 78, 79, 129,
418-423, 426-435, 438, 448, 449, 137, 196, 197, 212, 213, 216,
467, 472, 473, 497, 500, 501, 229, 244, 245, 264, 269, 290,
503, 509, 524,536, 543. 546, 548, 291, 318, 329, 354, 356, 362,
572, 574, 575, 578, 579, 606, 378, 405, 417, 429, 430, 437,
612, 613, 616. 438, 459, 470. 471, 472, 484,
H a l e p A r a p l a r , 361. 489, 507, 525, 534, 535, 537,
H a l e p k a l e s i , 427, 432 - 434, 573, 612.
544. Harran Araplar, 366.
Harranler, 196.
Halepliler, 215, 419, 427, 441,
Haruriye mezhebi, 205.
448, 541.
Haruta k a z a s , 589.
Halep T r k l e r i, 3 l.
H a r t a b e r t kalesi, Bk. Harat-
H a m a , 297, 350, 360, 362, 383, 397,
parat, 358, 487.
409, 410, 419, 420, 421, 430,
Hartama, 214, 215.
434, 438, 467, 473, 474, 509,
H a s a n n a, 563.
521, 523, 525, 529, 574, 600,
H a s o r, 89.
601, 607, 616.
H atka k a l e s i , 380, 436.
Hama emirlii, 359, 529. Havariler, 166.
H a m a v i n d, 62. Havayeler, Bk. H iv e ller, 73.
H amdan oullar, 262. H a v r r r m a , 629.
H a m d u n, 602, 608. H a y f a, 444, 461.
H a m m i m a t a , 537. H a y t o m k a l e s i , 389.
H a m i r a y a, 153. H a z a r , 165.
H a m m u h, 255. H a z a r I I a r, 164, 165. 200, 292.
Hananya hanedan, Bk. Ana- Hazar d e n i z i , 105, 200.
nias, 99. Hazar n e h r i , 186.
H a n a z i d, 374, 376, 530. H a b h r o n , 80, 87, 143.
H a n b a 11 k, Bk. P aikin, 578. H e I i o p o 1 i s, Bk. liospantas, 114.
H a n i , 217 , 393, 472, 507. H e l U s , Bk. ladha, 75, 105, 139.
H a n i k i n, 539. Hcllcspontus, 110, 147.
H a n z i t, 357. H e m e d a n , 295, 313,318,364, 365,
H a r a t - p a r a t kalesi, Bk. Har- 374, 392, 397, 436 n 2, 467,
ta b u t, 358. 499, 514, 547, 609.
H a r b a n d a , 629. Hendos nehri, Bk. ndos, 109,
H a r b i z a k k a l e s i , 537: Hephaistia, Bk. Ipastia, 129.
Harezm, 297, 298, 317, 325, 472, H e s n a, 628, 629.
513, 516. H e r a c l e i a , 147, 209, 212, 595.
N DEK S 711
H e r a c le ia lla r hanedan, 475, 492, 506, 513, 522, 526,
209. 546, 547, 598 , 614, 616, 629.
Hermi B u r c u , 576. Horasanllar, 266.
Hermon d a , 69, 70. H o y , 529.
H i 11 e, 362, 373. H l y a n , 303.
Hint, 1. H u m u s , Bk, Emessa, 197.
Hintliler v e H i n d i s t a n , 51, H u n a s, 488.
53, 73, 74, 77, 109, 110, 153, H u n a y a, Bk. H u n la r U naya, 142.
200, 219, 232, 243 248, 282, H u n 1 a r, Bk. H n le r H u n ay a
286, 287, 290, 294, 297, 303, U naya, 18, 68, 109, 142, 144,
413, 475, 476, 514, 515, 516, 148, 151, 155, 198, 282, 299,
522, 526, 547, 603. 335, 376, 536, 597.
H i r t a, 194, 239. Hunlar k r a l , 376.
H i t h, 163. H un diyar, 292.
H i v e i i 1e r, Bk. H avayeler, 73. Hurbagar kalesi, 380.
H r i s t i y a n l a r , 4, 11, 15, 19, 21, H u r k a n i a, Bk. E rkonia, 109.
42, 44, 50, 52, 54, 55, 56, 65 H u r i s, 388.
n 1, 123, 125, 126, 127, 129, H u t a n, 303.
130, 131, 132, 134, 137, 144, Hjbanutaksin, Bk. Khujabnu-
148, 152, 156, 164, 174, 177, yaksin, 530.
189, 191, 194, 199, 202, 204, Hlefy- Ridin, 170 n 1.
206, 214, 216, 218, 220. 230, H y r c a n i a, 74, 105, 292.
231, 233, 237, 248, 250, 261, H y r c a n i a d e n i z i , 314.
265, 266-268. 272, 276, 278, 279,
285, 288, 289, 324, 331, 333, I
339, 351, 359, 375-377, 390,
393, 395, 399, 401, 418, 422, m kalesi, 319.
444, 448, 449, 459, 493, 532, rak, 2, 8, 532.
533, 543, 562, 565, 566, 570, Irak kaps meydan, 419.
571, 578-581, 585, 589, 592, I r a k k a p s , 574.
595, 602, 608, 609, 615, 620, I s f a h a n , 232.
627, 629, 631, 633, 634, 636, I s p a n y o l l a r , 153.
640. s p a r t a , 65,
Hsn el-Ekrad, 397. I u g a y e l e r , 638, 639.
Hsn- Mansur, 388, 540. 564.
H o k a n d, 496
Hosanna, 571. a m, 365.
H o s a n n a B a y r a m , 231. b e r y e 1 i 1 e r, Bk. pherayeliler,
H o s p i t a 11 e r, 442, 443, 509, 529. 73.
H o r a s a n , 21, 197, 198, 200, 215, berya ve beryailar, 112,
217, 223, 229, 232, 266, 271, 117, 134, 139. 318, 357, 487-489,
281, 293, 296-298. 315, 320, 491, 528, 530, 531, 533, 536,
326, 333, 334, 349, 351, 363, 537, 539, 546, 547, 556, 569,
374, 375, 394, 467, 472, 474, 607, 614.
iberya k r a l l , 418. 5 2 7, 541, 544, 545, 547, 557,

bran, 2, 9-11, 32, 42, 46, 104. 5 5 9 , 606, 614.
branier, 44, 51, 68, 73, 74, i , m n 1 /
__ I r a n d e n 1 z , dk. Basra krfezi,
80-82, 85-87, 103, 105, 111,
279, 291,
637.
bn-i m e r Ceziresi, 559. r e , 69.
berya, 538. rene Mahallesi, 142.
ran, 296. sa n e h r i , 241.
T r k d i y a r , 279. j s a 0 r y a, 117.
d a b, 428. f 1 .7
s a u r a , 14/,
lada, b k , H ellas, 139. sfahan, 197, 290, 3 0 5 ,3 3 4 , 335,
1 a d h a, Bk. H e lia s, 75. 343, 355 375, 468, 5x 6 ,5 47 ,
1 i o n, 203. 549.
l i y r i c n , 144. s f a h a n k a p s , 375.
lam, 113. skenderiye, 111, 116, 124, 126,
liospantas, Bk. H elio po lis, ^31, 147, 153, 154, 169, 180,
114. 220, 275, 404, 405, 406, 403,
427, 428, 447. 464, 550, 592.
m a d , 382.
s k i t l e r , 95, 134, 531, 539, 602.
m a d i y e, 500.
m a d i y e k a l e s i , 502, 508, 618. *>k i t y a, 164, 165.
1 n Ar i s 1 a v 1 a r, Bk. A s k ala p l ar, 257,
n c l . 74. 451, 484. ^ ^
n d o s, Bk. H endos, 109. s m a i 1 1 e r, 360, 362, 369, 440, 460,

n g i 11 e r e, 6. 465j 5Q5 510> 53^ 546 54?
oripos, Bk. Persepolis, 109. 561, 56?, 590, 617, 635.
o t o p a t a, Bk. Y o to p a ta, 123. spanya, Bk. berya, 112, 140,
p a s t i a, Bk. H ephaistia, 129. 339.
pherayeliler, Bk. beryeliler, I s p a n y o l l a r , 75.
73. srail oullar, 79, 80, 82, 86,
ranllar ve r a n , 3, 11, 45, 8 7 ,8 8 ,9 5 , 97,
48, 51, 54, 62 n 2, 64, 68, 73, s s u s, 108.
7 4 ,1 0 2 .1 0 5 ,1 0 8 ,1 0 9 ,1 1 3 ,1 1 7 , stanbul, 24.131, 134-140, 144-
120, 130, 132, 133, 134, 135, 147, 149, 154, 155, 162, 165,
137, 138, 140, 142, 144, 146, 168, 170, 177, 181, 182, 190,
148, 149, 152, 153, 157, 159, 192, 193, 196. 198, ?18, 226,
161, 163, 164,165, 166, 168, 171, 235, 243, 255, 263, 264, 270,
1 7 3 ,1 7 9 ,1 9 4 ,2 0 0 ,2 0 1 ,2 0 7 ,2 0 9 , 320, 323, 324, 328, 3 2 9 ,3 3 1 ,
210, 214, 215, 217 -219, 225, 339, 355, 357. 360, 374, 377,
230, 232, 241, 272, 277, 289, 384, 385, 390, 398, 399, 402,
290, 292, 293, 306, 308, 310, 403. 418, 425, 426, 428, 429,
313, 314, 316, 331-333, 368, 437, 438, 452, 454, 474, 483,
375, 414, 418, 436, 478, 481- 484, 485, 532, 567, 568, 582,
483, 488, 495, 500, 514, 519, 585, 590, 591.
N DEKS 713
ser nehri, Bk. Estros, 142, K a h t i, 388.

t s t r i s, 95. K a l a-i R u m , 353.
t a y a v e t a i y a n l a r , 94, 136, K a l a s y u d m a n a s t r , Bk. Ka-
143 151, 153, 154, 185, 339, lasyur, 395.
366, 384, 534, K a l a s y u r m a n a s t r , Bb. K a
talya krallar, 94. lasy ud , 395.
t a l i a , Bk. T italia, 141. K a l at l -Ekad, Bk. K rt k a
t i l n e h r i , 531. lesi, 400.
t i r a f k i l i s e s i , 378. K a 1 a y a 1 1 a r, Bk. K e ltle r, 111.
! u g, Bk. U , 486. K a i d e , 189.
u g 1 u 1 a r, Bk. U lular, 486. K a 1 d i y a 1 1 a r, 125.
valos adas, Bk. Aeolus, 115, K a 1 i k a 1 a, Bk. K a lo n ik a la , 199.
y o n y a I 1 a r, Bk. Y u n a n lla r, 75. K a 1i s u r a, 376.
yonya v e B i z a n s , Bk. Yunan, 2. K a 1 k e d o n, Bk. K arkidha, 142.
z a n g e, 389. K a 1 1 i s u r a, 23.
z n i k , Bk. N ieara, 134 n l, 192. K a l o n i k a l a , Bki K alik a la, 199.
K a 1 o n i k u s, Bk. Rakka, 112, 318,
J 375, 470, 507, 525, 534, 574.
K a I a n i c u s, 411, 429, 432.
J a ra b i r, 525.
K a 1 a n o n, 94.
J a n a b i z, Bk. Cenevizliler, 567.
K a 1 n a i, 78.
J e b u s i t ler, Bk, Y abhusayeer,
K a 11 o, 76.
73.
K a l y a , Bk. C a la c h, 75.
J e p t h a h, Bk, N aphtah, 85.
K a l y o p o 1 , Bk. G elibo lu, 567.
J e r o b o a m , 96.
K a m a l a r , 480.
J o p p a , 458, 461, 469, 523.
K a m a m e k i l i s e s i , 446.
Jubeyl e m i r i . 444.
K a m a k K a l e s i , 199.
Juda, 102, 112, 113.
K a m y u h, 450.
J u d e a, 112.
K a n k a r, 406.
J u l mark, 570,
K a n y a, Bb. K onya, 549.
J u d a s, 114.
Kapadokya, 135, 136, 142, 147,
153, 158, 164, 168, 180, 188,
K 190, 206, 208, 222, 263, 264.
266, 274, 363, 367, 391, 406,
K b . e , 202, 285. 440, 532, 564, 576.
Kaboz frkas, 159. Kapadokya dalar, 600.
K b u 1, 200. Kapadokyallar, 425, 526.
K a d n kalesi, 380. K a p h a r t u t h a , 255, 260, 266.
K a f a r, 397. K s p i t o 1 i u m, 124.
K a f r Z a m m a r, 436. K a p p a d o c a , 131.
K a f r Z a m a r a , 485. K a p r i k o r n B u r c u , 617.
K a f , Bk. K o rfu, 112. K a r a D a , 185, 356.
K a h i r e , 286, 404, 408, 423, 471, K a r a H e d a r , 426.
472. Karahi ar O t l a , 427.
K a h i r e k a l e s i , 427. K a r a k , 415, 538.
Karak lii, 574. K a h a n d a , 259.

Karak emirlii, 535. K a k a r u f V a d i s i , 339.
Karak kalesi, 434, 440, 509, K a t a , 478, 554, 556, 577.
525, 605. K a t a 1 1 a r, 470.
K a r a k j i y a, Bk. K arakshaya, 481. K a t a n a , 95.
Karaketa kabilesi, 477. K a t a y , 530, 531, 547.
Karakshaya, Bk. K arakjiya, K a t a y a S m a y a, 476.
481. K a t a y 1 1 a r, 480, 530, 531.
Karakurum, 514, 531. Katia K a l e s i , 342, 356.
K a r a k u r u m d a l a r , 531. Katharalar, 130.
K a r a m a n n e h r i , 436. K a t o l i k , 15.
K a r a M u r a n n e h r i , 530. K a w d i a, 317.
K a r a r i t m a n a s t r , 380. K a w s y n a, 331.
K a r a t a y, 588. K a v a i k a l e s i , 382, 504.
K a r a v a n a l a r , 615. K a v a h i h a p i s h a n e s i , 266.
Kardavaya, Bk. K rtle r, 153, Kavsata, Bk. Tura M esanta,
221. 541.
K a r d o , 25, 74. Kavvaik n e h r i , 215.
K a r d u , 21, 230, 558, 635. K a y a 1 , 553,
Kardu Adas, 197, 310, 360, Kayseri, 135, 158, 188, 262, 264,
381, 411, 492. 331, 367, 376, 406, 410, 444,
K a r d u C e z i r e s i , 573, 609, 610, 461, 486, 537, 541, 542, 548,
K a r d u D a , 274, 582. 560, 573, 585, 599, 604.
K r g r, 303. K a y s e r i k a p s , 410.
K a r h, 254. Kayseriye, Bk. Sezaria, 119,
Karigat-Al-Marajra, 45. 122, 148, 151, 168, 174, 179,
K a r k i d h a, Bk' K alkedon, 142. 180, 195.
K a r k i s o n , Bk. Circeseum , 112. K a y s i 1 e r, Bk. A ra p la r, 215.
K a r m a , 571.
K o y u n c u k, Bk. N ineva, 7.
K a r m a t l e r , 238, 259. K a z i k O u l l a r , 317.
K a r m e n i , 536.
Kazvin, 232, 293, 561.
Karnhama, 420.
K e 1 d a n , Bk. B a b il, 41, 43 ,71,
K a r s , 489,
99.
K a r e n a, 228, 240.
K e l d a n i l e r , 68, 73, 76, 77, 78,
Karhena, 260.
80, 81, 100, 102.
K a r u n k i t a b e , 10.
K a r t a e a, Bk. K arkido n, 84, 105. K e f a r s u t , 388.
K a r t a c e n a , 152. K e f a r T a b , 359, 420.
Kartamin manastr, 221. K e 1 p, 319.
K a r y a, 110, 152. Keltler, Bk. K a la y a lla r, 111.
Kara K a l e s i , 297. Kemah, 356, 400, 525, 563.
Kasinos l k e s i , 375. Kemah kalesi, 548.
K astam on i kalesi, 365. K e n a n 11 1 a r, 76, 83.
K a a f k a l e s i , 624. K e p i s o s n e h r i , Bk. Pisos, 126,
K a a n , 232. K e p h a r Z a m a n , 370.
NDEKS 715
Keryona da, 357. Kbrsllar, 396, 491.

K e s o s K a l e s i , 375. Kpt, 46.
K e I t, 619. K r k e h i t k i l i s e s i , 150, 354.
K e y e j y e, Bk. Keyeye, 631, 632. K l a u d i a , Bk. C la un ia , 536, 591.
K e y e y e , Bk. Keyejye, 631. K 1 a v d i a, 440.
K e v k a b K a l e s i , 449. K o d a y e. Bk. Kwarao, 129.
K h a 1 a t, 274. K o m a n y a, 418.
Khartabist, 12. K o n y a , Bk. K u n ya, 331, 335, 345,
K h t a, 282. 350, 392, 454, 463, 474, 486,
K h i s m, 213. 549, 550, 559, 562, 573, 582.
Khisum, 2 1 8 ,2 1 9 ,3 3 1 . Konya k a l e s i , 454.
K h o k e k i l i s e s i , 21. K o n y a 1 1 a r, 486.
Khujabnuyaksin, Bk. Hj- Kos, 181.
b anutaksin, 530. K o r l a , Bk-. K a fu , 112.
K i b a l a , Bk. K ibalo , 138. K n i g s b e r g , 33.
K i balon, Bk. K ibalo , 138. K u f a, Bk. A k u l, 176, 179.
K f e , 186, 190, 245, 268, 362.
Kilikya, 14-19, 74, 95, 108, 110,
K u m , 232.
131, 136, 138, 151, 154, 179,
K u m u n a , 361,
185, 188, 214, 222. 229, 233,
K u n i k a, 319.
246, 255, 259, 261, 262, 363,
Kunya, Bk. Konya, 549.
264, 324, 330, 331, 343 351,
K u r n e h r i , 232.
353, 360, 363, 370, 374, 375,
K u r a , 216.
377, 385, 391, 392, 397, 400,
405, 420, 426, 439, 440, 447, K u r a d i, 475.
454, 498, 510, 511, 521, 522, Kurey kabilesi, 208, 220.
542. 545, 5^6, 586, 589, 590, K u r e y l e r , 220.
594, 595, 596, 602-604, 608, K u r d a n y a , 221,
640. K u r i t h i m, 163.
K u r o s , Bk, Sru, 188, 213.
Kilikya E r m e n i l e r i, 410.
K u s , 416, 550.
K in n e s r i n , 155, 157, 167, 201,
213, 215. K u say r kalesi, 365, 402.
K ip a kalesi, 425, 430, 434, Kusyana k i l i s e s i , 410,
484, 550. K u . Bk. H abeistan N ubya, 74,
K p a k, 523. 81, 153, 169.
Kirman, 326, 547. K b 1 u 1 a r, 75, 81, 90.
K i r y a k u s, 510. Kral Balut Manastr, 589.
K i s r a, 153.
Kremastos, 99.
K a m , 370.
K r i k u s, 594.
K i h u m, 246.
Krith, 279.
K i ti n i, Bk. Ce S unia, 205, 342,
353, 354, 374, 386, 388. K u b a k i b , 9 n J.
K 1 b r 1 S, 75, 116, 126, 180, 181, 187, K u d i d a , 580.

188, 328, 396, 454, 469, 486, Kudida oullar, Bk. K u did at,
488, 512, 595, 627. 621.
K u d id a t oullar, Bk. K u d id a L a k h a h, 21.

621. L a m i s, 147.
K u d a n i s, 62. L a o d i c e a , 235.
Kuds 12, 21, 78, 87, 88, 90, 92, L a o d i k e a, 484,
93, 91, 95, 96, 97, 98, 100, 102. Lapathus, 181.
104, 105, 106, 110, 113, 114, L a i , 449.
115, 117, 119, 123, 124, 126, L a t a k i a, 235.
128, 131, 168, 178, 229, 242, L a t a k y a, 110.
267, 279, 280, 291, 294, 333, L t i n 1 e r, 73, 85, 94.
340, 341, 358, 360, 363, 365, L a v , 87.
377, 385, 388, 397, 407, 423, L z i k i y e, 397, 410, 448. 468, 509.
440 n 1. 444, 446, 447, 458,459, Lazlar, Bk. L ag za y a la r, 257.
466, 461, 462, 468, 497, 499, Leontopolis, 146.
509, 523, 525, 603, 605, 640, Leontinea, 95.
Kuds k r a l l , 378, 386, 391, L e i p z i g, 10, 38, 42.
398, 399, 402, 409. L i b r a, 48.
Kuds p a t r i i i, 426. L i b y a , 74, 126, 153, 169.
Kuyuncuk, E ski N inova kalesi, L i b y a 1 1 a r, Bk. L u ry a lla r, 73,
63. 90.
K u z i k o s, Bk. Cyzicus, 94. L i d y a , 75, 152.
Kk Ermenistan, 423, L i p o r e 1 1 e r, 185.
K i 1 1 e r, 238, 292. L i p s i a 1 e, 39.
K r t . 300, 401, 607, 619. Lolon, Bk. Luivvah, 222.
Krt Eraf, 563. Longobard, 164.
Krt kabileleri, 296. Londra, 7, 9, 21 n 1, 51 n 1, 66.
Krt kalesi, Bk. K a l'a t l E krad, L o r , 547.
400, 439. Louvain, 37 n 2.
K r t 1e r v e K r d i s tan, Bk, L o o v a n n i i, 37 n 1.
K ardovay a , 60 - 63, 65, 153, L u a z n a y a , 557.
230, 291, 361, 400, 439, 440, Lugasik nehri, Bk. Lugasu,
488, 504, 529, 5<9, 563, 564, 426.
570, 580, 581, 595, 601, 602, Lugasu nehri, Bk. I.ugasik, 426.
608, 614, 619, 621, 630, 63 !, Luka k a l e s i , 267.
632, 633. L u k y a, Bk. Lycia, 75.
K r t 1 e r k a 1 e s i, 448. L u 1 w a h, Bk. L o lo n, 222.
K u y u , 466. L u 1v a d kalesi, Bk. L ulvah, 240.
K w a r a o, Bk. Kodaye, 129. Lur K r t l e r i, 616.
K w e n a, Bk. A q u ile ia , 130. L u r y a l l a r , Bk. Leidyahlar, 73.
l - u r l u l a r , 614, 616.
L Lutvah kalesi, Bk. Lulvan, 240.
Lbnan, 75, 187.
L a c h i s h, 92. Lbnan d a , 340.
Ldikiye, 154. Lbnan dalar, 185.
L a g z a y a l a r , Bk Lazlar, 257. L y c a n i a, 94.
L a k a b h i n, 12, 13, 23. Lycia, Bk. L u ky a , 75, 185.
NDEKS 717
M 331, 332, 334, 335, 337, 341

343, 345, 347, 349 352, 356,
M a a d, 281, 288. 357, 359, 361, 366, 367, 374,
M a a d 1 i 1 a r, 288. 376, 377, 384, 390, 395. 409,
Maad oullar, 291. 410, 424, 426, 440, 474, 450,
M a a d d i 1 e r, Bk. G ebeler, 290, 454, 486, 491, 504, 527, 530,
301, 306 - 410. 313, 315, 534, 537, 540, 543-545, 548,
318, 319, 329, 330. 332, 361, 557, 563, 564, 565, 568, 573,
369, 422 523, 533, 536, 541, 609, 615, 628.
549, 559, 593, 585, 586. M alatya d a l a r , 317.
M a a r r a, 340, 354, 420, 438,574. M alazgerd, Bk. M inazgerd, 274,
M a b b u g h, Blc. M enbic, 2 3 ,9 6 , 490.
167, 350, 438, 501, 574. Mamprokea, Bk. Mopsucrena,
136.
Mabios nehri, Bk. M abhyanos,
131. M a u r e, 134.
M n i m e z h e b i , 203.
M e b b u , Bk. M a b bu gh Menbic,
Manisa manastr, 566.
152, 217.
Mansur kalesi, 426, 533.
M a g h 1 a r a, 95.
M a n s u r a, 550
M a g d o n i u s nehri, 135.
Manuel hnedan, 437.
M a g i s t, 593.
M a p o s, Bk. M enfis, 80.
M a g h o g Lnedan,617, 622.
M ar A b h h a i manastr, 374
M o o l l a r , 198.
M a r a g a, Bk. M eraga, 491.
M a h g r a y a l a r , Bk. M slm anlar.
M a r a g a n e h r i , 296.
223.
M ar A h u d e m e h mabedi, 223.
M a h r u b a n, 279,
M ar A s y a manastr, 564.
M a i m a n d a r k a l e s i , 561.
M ar B a r b a r a kilisesi, 524.
M a i p e r k a I, 143, 166, 236, 256,
M ar B e n h a m manastr, 21.
259, 260, 261, 300, 320, 334,
Mar A h r o n manastr, 491.
418, 436, 438, 459, 465, 472,
M ar Cassianos kilisesi,
489. 491, 541, 544, 563, 572,
340.
575, 578.
M ar orc mbedi, 223.
M a k a li ky, 135.
M a r C i a n o p o l i s , 138.
M a k d a 1, 428.
M a r d e , 2! 3-
Makbub d a , 7, 54.
Ma r D imet manastr, 564.
Makkabiler, 104, 112, 115.
Mardin, 56, 348, 354, 356, 362,
Makra kalesi, Bk. Masara
537. 430, 440, 470, 471, 475, 507,
Makruna manastr, 557. 544, 575, 610, 61!, 612, 630.

M a k s i n , 429. Mardin emirlii, 410, 489, 507,
M a 1 o, 89. 533, 575,
M a l a h;t a, 406. Mardinliler, 612, 613.
Malatya, Bk. Melitee, 9, 11 13, M a r g a, 557.
19, 20, 23, 35, 42, 44, 67, 158, M a r G e o r g e k i l i s e s i , 216.
184, 198, 192, 203, 225. 229, M a r H a n a n y a m a n a s t r , 17,
247, 273, 312, 313, 317, 324, 380, 409.
Markab kalesi, 606. Makedonyallar, Bk. Y u n a n l

M a r k i a, 448. lar, 73, 109, 111.
M a r M a t t a i m a n a s t r , 7, 10, M e l a s , 9 n 1.
18-21, 54, 57, 59-63, 66, 601, M e 1i t e n e, Bk. M a latya, 9, 42,
620.
184.
M ar M a t t a i meyhanesi, 64,
M e l c h i s e d e k , 79.
Mar Mama kilisesi, 135.
M e l l a h k y , 63.
M a r M a m a d e h l i z i , 146.
M e n b i c, Bk. M ab bu gh , 96, 97,
M a r a , Bk. G erm an ik i, 110, 200,
152, 574.
229, 248, 258, 330, 331, 333,
353, 354, 380, 386, 388, 395, Menfis, Bk. Mapos, 80, 275.
402, 448, 596. Meraja, Bk. M araga, 3, 4, 19,
M a r u, Bk. Merv, 475. 20, 24, 26, 27 28, 30, 31, 43,
Marurut, 2 6. 45. 47, 369, 491, 576, 593, 602,
Mar Bar Sawma olu m a 619.
nastr, 18, 317, 380, 387,
M e r a g a k a p s , 375.
410, 510, 547.
M e r d a k a l e s i , 167.
M ar Simeon Styliter ma
Meryem k i l i s e s i , 191, 216, 410,
n a s t r , 176.
448.
M ar S i m o n Manastr, 154.
Merv, Bk. M aru, 46, 179, 325, 475.
Martoniya, Bk. T aorm ina, 95.
M e s h a n i - M e s h a n i t a , 307.
M a r T a u n a k i l i s e s i , 517.
M e s o p o t o m i a , 74.
M ar Z in a m a n a s t r . 494.
M e y a t, 390.
M a s a r a, 358.
Mezopotamya, Bk. Bet N akrin,
M a s a ra kalesi, Bk. M akra, 491,
56, 60, 126, 129, 130, 148.
504, 537, 564.
Masista, Bk. M opsuestia, 363. M i a n t i s g l , 165.
M a s r a y a t , 465. Mihail manastr, 592.
Mattai manastr, 580. M i n a z g e r d , Bk. M alazjjerd, 274,
Mazenderan, 514, 616. 306, 320, 321, 323, 389, 490.
M e c s I e r, 48, 56, 103, 119, M i s i a, 75, 139, 165.
120, 155. 200, 415. M i t h i a, 95.
M e d a i n, 75 n 3, 78 n 1.
Mizan b u r c u , 438.
M e d a i d a l a r , Bk. M edya, 488.
Msrl A r a p l a r , 391.
M e d i o l a n u m, 141, 142.
Medya, Bk. Moria, 73, 109, 200. Msr ve Msrllar, 59, 74,
M e d y a d a l a r , Bk, M edai, 488. 82, 89, 93, 96-7, 99, 104, 105,
M a d d a , 616. 109, 112, 113, 119, 123, 126,
M e d y e, 75. 130, 132, 138, 143, 145, 153,
M e d l e r , 68, 73, 77, 101, 102. 169, 174, 175, 177-8, 182 3, 189,
M e d y e n, 82. 195,203,211, 220,222,224,231,
Medyenliler, 84. 233, 241, 261, 272, 274, 279, 282,
Mekke, 172 n 3, 258, 261, 285, 283, 285, 286, 278, 291, 294,
306, 336, 519, 533. 305, 306, 308, 309, 311, 313,
Makedonya, 105, 110, 139, 255, 314, 319, 325, 328, 340, 341,
320. 350, 355, 362. 385, 390, 391,
NDEKS 719
394. 398, 401, 409, 414, 418, M u s u l , 7, 10. 17, 25, 56, 61, 62,
421, 423, 424, 427, 429, 434, 64, 66, 197, 234, 260 266, 268,
438, 441. 447, 461, 462, 467, 279, 281, 291, 300, 304, 308-
468, 481. 476, 478, 485 , 491, 311, 313, 316, 329, 334, 345 -
497, 499, 509, 523. 527, 52 , 348, 350, 356 - 362, 364, 365,
533, 535, 538, 541, 550. 552, 3f>6, 372 - 374, 380, 382, 383,
555, 576, 578, 579, 584, 586, 388, 394, 399, 401, 411, 417-8,
589, 594, 596, 598, 608, 610, 420, 421, 423, 427- 4 0, 435-
613, 615 616, 618-9, 631, 639, 437, 440, 467, 470, 474, 485-
640.
487, 492 - 495, 500, 502, 503,
M s r e n, 423.
506, 507, 558, 559, 564, 579-
M o a b, 85.
584, 587, 588, 592, 593, 595,
M o o l l a r , 7, 4, 10 n 1, 12, 16,
596, 598, 602, 606, 608, 611,
21, 36, 45, 49, 50, 60, 61, 201,
618, 619, 621, 624, 627 - 632,
476, 477, 478, 479, 480, 481,
634, 635.
496, 505, 512, 513-515, 525,
Musul e m i r l i i , 476, 533, 535.
531, 548, 556, 557, 559, 561,
Musul K r a l l , 602.
8-9, 569, 570, 571, 572, 577,
M u s u 1 1 u 1a r, 345, 420, 427, 502.
580, 582, 583, 585, 592, 595,
Musul saltanat, 500.
596, 597, 598-9, 602, 607-8,
Musul yerlileri, 381.
610, 611, 613, 614, 615, 617,
M u a h, 292.
621, 622, 624, 626, 627, 628,
M u K a l e s i , 489-90, 629.
631, 636, 638, 639.
M 11 e k i, 256.
Moolistan, 45, 49, 50, 60, 61,
M u v a z a r, 507.
201, 477, 478, 480, 481, 496,
M s l m a n l a r , Bk. M ahgrayalar,
505, 512, 513, 514, 515, 556,
11, 31, 56, 196, 204, 206, 223,
557, 559, 561, 572, 577, 590.
276, 288, 305, 505.
Mool Saray, Bk. Ta k, 22.
M yjdonya, 135.
Mool s l l e s i , 640.
M y s i a, 74.
M o n o t i s 1 1 e r, 33, 36, 43.
Mopsuerena, Bk. M auprokea,
136. N
M o p s u e s t i a , 190, 209, 264, 374,
439, 510, 586, 594. N a b h o 1 o s, Bk. N ablus, 90.
M o r i a , Bk. M edya, 109. Nabhuzardan mabedi, 97.

M u a z z a r, 525. Nablus, Bk. N abhoios am rin,
Muallak M a n a s t r , 20. 90, 119 n2, 444.
M u g a n, 617, 624. Nabk, 163.
M u h a v e 1, 332. N a b u M a b e d i , 7.
M u h u 1 K a p s , 17, 20. N a f i a i l e s i , 580.
M u j a n, 562. N a m k i n a n k , 531.
M u k a d d e s D a , 491. N a p h t a h , Bk. Je p h th a h , 85.
M u k a d d e s M e z a r , 385. N a s r a n a, 242.
Munzir frkas, H aris olu, Nasranah, Bk. N asariah, 241.
159. N a s a r i a h, Bk. N asranah, 241.
M u r i n, 114. N a s r a n , 127, 245.
Nasra, 119, 444, 485. N u s a y r l e r , 241.

N a s t u r i l e r, 5, 1?, 20, 27, 33, Nusaybin, 75 n 2, 135, 187, 205.
36, 41, 43, 49, 50, 56, 57, 59, N m e y r, 291.
61, 64, 65, 211, 216, 228, 248, Nm eyir oullar, 290.
303, 341,367, 591, 592, 628.
N a v m, 480, 481. O
N e b a d i s l e r , Bk. N u b y a lla r, 224.
Necm k a l e s i , 438, 473, 474, 475. Ouzlar, 397.
Nedamet da, 266. Orontes nehri, Bk. A si, 274.

Ortodoks, 152, 163, 172.
Neon Amblon, Bk. Y eni kap,
Osrhoena, Bk. Circesium , 187,
146.
573.
N e o p o 1 i s, 152.
Otokrolar, 117.
N e v e h i r , 576.
O t h r a r, 482.
Nicaea, 127, 134, 1 9 5 ,2 2 6 ,3 3 1 ,
O t r a r , 496.
566.
N i c o m e d i a, 134, 331, 421.
N i k e a, Bk. Niceea, 484.

N i k o m e d y a , 201.
mer oullar, 559.
N i k o p o l i s, Bk. Em m ans, 129,
mer oullar y e r i , 381.
148.
N i l n e h r i, 80, 198, 220, 222, 282,
P
285, 286, 403, 474, 498, 551, 601.
Nineva
Ninova, Bk. Kuyun- Padana R b b e t t a , 203.
cuk, 7, 15 8, 19, 20, 23-5, Paflagonya, 110.
31, 5 4 - 5 , 61, 78, 9 4 - 5 , 102, P a i k t e p e s i , 524.
186, 411, 484, 503, 504, 536, P a i k i n, Bk. H a n b a lk , 578.
562, 574, 579, 581, 584, 595, P a k o d h e l e r , 584.
608 610, 625.
Paksim at manastr, 586,
N i p i, 566. 594, 605.
N i s i b, 440, 584. P a l m i r a b b a r , 131.
N i s i b i s , 75, 134, 135, 138, 150, P a 1 m u r a, Bk. Palmyra-Tedm r,
151, 156, 159, 166, 230, 256, 260, 89.
268, 291, 300, 334, 348, 357, P a u p y 1 i a, 74.
362, 411, 429, 439, 467, 470, P a n a k K a l e s i , 381.
484, 492, 493, 502, 503, 506, P a u g u r l a r , 165.
507, 508, 558, 609. P a n n o n i a, 129, 138.
Niapur, 232, 2 9 6 ,3 1 7 , 469, 475, Papa Horasan, Bk. Baba,
491, 492. 606.
N i s i b i , 432. P a p e 1 i o n, 158.
Nuba k a p s , 326. Paskalya, 152.
N u b y a, Bk. Ku, 169, 198. P a r s i h, 588.
N u b y a k r a l , 416, 417. P a t a r a, Bk. Petra, 93.
Nubyallar, Bk. N ebadisler, 224, P a r t i a, 200.
225, 416. P a r t l a r , 76, 111. 117, 129, 197.
Nusayriler, 241, 340. P a r z a m a n , 393.
N DEKS 721
P a r z a m a n n e h r i , 603. R a s A y n, 144, 166, 187, 303,

P e k i n , Bk. H an talk, 578. 362, 420, 435, 473, 484, 507,
Peloponez, 208. 525.
Pergamos, 192. R a s J u m 1 i n, 475.
P e r e p o l i s , Bk. loripos, 109. R e h o b o t h , Bk, R ahb uth, 78.
P e t r a, Bk. P ata ra , 93. R e 's i A y n, Bk. Ri-Ayne-Ras A yn,
P h a r a o h i t e l e r , 639. 78.
P h a r o s , Bk. Paro, 111. R e v a n d i z k a l e s i . 491.
P h r y g i a, 75. R e v o k i b a h e l e r i , 103.
P i l a s, 110. R e y, 232, 241, 293, 296, 316, 472.
P i s i d i a, 74, 74. R i g i n, 155.
P i s o s n e h r i , Bk. Kepisos, 126. Rihan ayr, 467.
P i a b u r, 628. R i n o k a r a, 73.
P i z a n a y a l a r , 567. R i s h a l A b r a h a m m anas
Pontus, 94, 95, 131, 195, 331, t r , 57.
363. R i A y n a, 213.
P on tu s denizi, 165, 169, 375. R i - A y n e, Bk. Ras A y n , 78.
P u n t u s, 484. R i h K i p a , 213.
P o n t u s d e n i z i , Bk. S af denizi, Rodos A d a s , 93.
497, 577, 631, Rodos, 112, 151, 181, 192, 484.
R a k k a, Bk. Calenicus, 23.
Pontos denizi adalar,
Ro m aita kalesi, 573, 576.
567.
Roma Papas, 497, 509.
Pontus Rumlar, 389.
R o m a n , 600.
P o n t u s s a h i l i , 385.
R o m e, 33.
P o t t e 1 e r, 292.
R o m a v e R o m a l l a r , A y rc a bk.
P r a c t o r i u m , 142.
B izansllar, 9, 17, 38-9, 43, 54,
P r a t h n e h r i , k . F ra t, 158.
68, 75, 87, 90. 94, 96, 105,
Procopius kilisesi, 148.
111-119, 132, 134-143 144, 146,
P r o s i d i a, 390.
148, 149, 151-155, 156-159, 161-
P u r u m o n n e h r i , 204.
167, 169-171, 173-179, 181-183,
185, 187, 188, 190-196, 198-202,
R
201-209. 212.213, 216, 218,221-
231, 233, 235, 236, 239, 240, 244,
R a b a n , 331, 342, 353, 388, 425,
246-248, 250, 255, 255, 256,
434.
258-264, 266 - 268, 270, 271,
Rabban Hormiza m a n a s t
273-277, 280, 287-291, 294-298,
r, 66, 605.
301, 303-306,316, 319-323, 327-
R a p e k a h , 201, 209, 214, 217. 331, 339, 346, 353, 361.
R a b s a k k a l e s i , 206.
Rufin oullar, 342.
R a h b u t h, Bk. R ehoboth, 78.
Rum, 27, 43.
K a k k a, Bk. K alonikus, 112, 201,
R u m a, Bk. R o m a, 17.
n l, 534.
Rum d i y a r , 467, 486, 487, 501,
Rahbat, 348, 349, 360, 397, 606. 523, 528, 534, 535, 537, 543,
R a s a n, 78. 547, 555, 562, 563, 568, 570,
Abu'l - Farac Tarihi 46

722 A B U L - F A R A C FARH
573, 586, 587, 590, 591, 595,

S a m a r i 1 a r, Bk. S h a m ra lla r, 109.
597-600, 604, 605, 610, 616. Samaritliler, 129, 148, 152,
R u m k r a l , 418, 483. 174, 175.
Rum k a l e , 603, 604. S a m a r y a, Bk. am rin, 115, 474.
Rum k i l i s e s i , 24, 410. Sameritenlilcr, Bk. Samra-
Rum P a t r i i , 446. yehler, 94.
R u m l a r , Bk. Bizatsl G rekler, 85, S a m h a, 23.
126, 356, 357, 361, 386, 422, S a m i r i i e r, 69 n 3.
458, 463, 466, 483, 484, 488, S o o s a t a, 331.
505, 533, 536, 541, 545, 559, S a m s o n, 206.
567, 574, 591, 594. Samosata, Bk. A rm iat, 188,
Rum s a l t a n a t , 573. 200, 212, 213, 219, 225, 250,
Rus, 532. 259, 353, 354, 388, 459, 518.
R u s I a r, Bk. slavla r, 301, 531-2. Sa m u s a t a , Bk. A rm iat, 384,
R u s a f a y a , 166. 473, 501, 534, 537.
R u s a f e, 196, 197. S a m u s, 475.
R s t e m, 447. S a m, Bk. Tannis, 319.
S a n g a r, 400.
S S a n g i s, 317.
Satsanaya da, 312.
Saba, Bk. ebha, 109. Saray kaps, 543.
S a b a b a r o k , 320.
Sargisia manastr, 317.
S a b h a, 232.
S ar had, 471-473.
Sabiiler, 245 n 1.
Sarhad kalesi, 468.
S a f ad k a l e s i , 619.
S a r i f e y n, 373.
S a f e d, 449.
Sarmaeyaliiar, 75.
S a f i n e h r i , 45.
S a r m a t y a l l a r , 129, 134,
Sagaris nehri, 204.
139.
S a h r a , Bk. Y a k b u un Betele d ik
ti i kaya, 340. Sasan oullar, 130, 177.
S a i d , 416. S a t a 1 y a, Bk. A n ta ly a , 488, 534,
S a i d b a d, 335. 549.
Sakal, 94. S a t i k, B k . Selencin, 75.
Sakz, 75. Satraplar, 635
S a k s i n 1 e r, 552. Sawma olu da, 386.
S a k u t h a, 171. Savvma o l n Manastr, 357,
Sahapgay, Bk. Seber, 475. 540, 591.
S a l i a , 165.
S a y a - a d - d d , 316.
Salik, Bk. Selencia, 78.
S a y d a , Bk. Sidon, 91, 444, 509.
S a 1 i n o s, 94, 95.
Sazlar d e n i z i , 428,
S a 1 a m o n i, Bk. S alan im a, 126.
Scele l, 285.
S a l a n m a , Bk. S alom oni, 126.
Samain g l , 487. S e b a s t i a , 90, 119, 158, 263, 274,
a m a r a , 236, 237, 265. 301, 341, 342, 345, 376, 377,
S a m a r i a. Bk. am rin, 89, 92, 113, 410, 414, 418, 450, 542, 548,
119, 434, 525. 559, 573, 610.
NDEKS 723
S e b e r, Bk. S alap gay, 476. S i i r d, 634.

S e b i r i n a, 619. S i k i l i a , Bk. Sicilya, 94, 95.
S e i r, Bk. nir, 92. S i l o w k y a k a l e s i , 240, 512.
S e k u n t a r o n , Bk. Sunkraton, 395. S I ow k i a nehri, 231.
Selaheddin hanedan, 466. Silentiariiler, 148.
Selanik, 140, 141, 181, 566. S i m a I o s, 204.
Seluklular, Seluk o u l S i m a n d u, 263.
l a n , 292, 328, 394, 467, 617. S i m n a d 11, 320, 321, 366, 376, 406.
S e i u c i a, 18. Sincar, Bk. Shighar, 300, 357,
S e 1 e u c i a , 22, 75, 78, 110, 137. 365, 429, 430, 432, 470, 474,
S e l e u c i n , Bk. S atik, 75. 485, 492, 493, 506, 507, 508,
S e 1e n i y y e, 507. 536, 573, 611, 628.
Selemye kalesi, 438. Sincar da, 308.
S e m e r k a n d, 303, 308, 325, 512,
Sincar oullar, 308.
513, 588.
S i n o b, 497.
S e m n s n, 293.
S e n a h r i p l i l e r , 274. S i o n , Bk. Zion, 87, 340.
S e n a r, Bk. Sennaar, 238, 279, 291, S i r a k u z, 112.

S e n a r, Bk. inar, 74, 75, 163- S i r a n i k a, 126.
Sennaar, Bk. Senar, 238. Sirdaptan, 22.
316, 332, 368. 527. 570, 608. Sirikha manastr, 389-
S e r h a s, 296.
S i ri n, 275.
S e r m i o n, Bk. Serm yon, 131, 132,
Sis, 14, 15. 16, 19, 262, 510, 586,
136.
594, 640.
S e r nr, 205, 213, 215, 218, 256,
290, 318, 406, 473, 475, 525, S i v a n i, Bk. Syine, 198.
573. S i f u r y a, 441.
Serug nehri, 217. S h y u n kalesi, 606.
S e r v a n d, 512, 589. S r h a z i n e si, 387.
S e r v a n d k a y a s , 586. S k i t y a, 139.
S e z a r i a , Bk. Kayseriye, 119. S 1 a v I a r, Bk. A labhe, 75, 155,
S e v e r u s h a n e d a n , 175, 158, 165, 188, 243, 244, 531.
S e y h u n, Bk. Zion, 87. S o m o s, 87.
S h a b a r a k, 291, 374. 534, 537. S r u, Bk. Kuros, 212.
S h a m r a l l a r , Bk. S am ariler, 109, Sufnaya dalar, 529.
S h a m r i n, Bk. Sam aria, 89, 90, Sf denizi, Bk. P e n to i denizi,
103. 631.
S hi ct h a r, Bk. Sincar, 300. S r a n e h r i , 217.
S i b i r y a , Bk. S alapgay, 476. S n k r a t o n , Bk. Sekntaron ,
S i c i l y a , Bk. S ik ilia , 76, 94, 95, 395.
112, 115, 128, 182, 325, 385, 448.
S t a g i r a, 106.
Sicilya adalar, 486. S u r , 89. 81, 99, 103, 276, 350, 360,
S i d o n, Bk. S ayda, 91, 270. 443, 444. 446, 447, 450, 460,
S i g i s t a n , 177, 179. 461, 473, 474, 486, 578, 596.
S i h y un , Bk. Sion, 340, 449. S u r i y e l i l e r , 204.
SuriyeveSuriyeliler, 13-16, am, 13, 14, 93, 103, 168, 176, 186,
25, 31, 74, 92, 110- 116, 119, 187, 189, 191, 195, 197, 198,
131. 132, 142, 162, 63, 168, 232, 264, 269, 274, 275, 276,
177, 178, 182, 186, 188. 192, 285, 327, 333, 334, 335, 343,
194, 195, 196, 201, 235. 238, 351, 352, 362, 263, 383, 385,
291, 267, 269, 272, 272, 274, 389, 390, 393, 398, 401, 402,
278, 291, 295, 297, 303, 306, 414, 416, 417, 418, 419.
308, 309, 318, 327, 332, 333, 420, 423, 424, 427, 429, 433,
334, 339, 340, 343, 344, 346, 434, 438, 449, 450, 452, 462,
348, 349, 351, 353, 362, 374, 463. 467, 468, 469, 471, 472,
382, 383, 390, 397, 398, 409, 473, 474, 475, 497, 499, 501,
4 1 i, 418, 420, 440, 447, 466, 509, 521, 523, 524, 525, 527,
474, 487, 493, 501, 508, 519, 532, 533, 535, 538, 552, 555,
527, 529, 536, 538, 546, 558, 570, 572, 574, 578, 600, 605,
559, 570, 572, 571, 578 -581, 606, 608, 611, 613, 618 619,
586, 588, 591, 594, 595, 598, 640.
600 - 607, 609, 611, 613, 615, am e r a f i , 418.
616, 619, 627, 628, 632. amllar, 343, 389, 391, 393, 425,
S u r m a r , 532. 471.
S u s , 446, 447.
am tacirleri, 464.
S u v a y a d h a n e d a n , 580.
m i r, Bk. Seir, 90. 92.
S l e y m a n n k a y a s . 605.
Sleym an mabedi, 103, 178, amrayeliler, Bk. Sameritenli-
340. ler, 94.
S r m a n r a y , 238, 538. a m i r i n, Bk. Sam aria, 92, 93, 94,
S m e r , 59. 115, 119, 434, 444, 474, 523,
S r y a n i 1 e r, 5, 10, 11, 26, 35, 525.
38, 40, 42-44, 45, 65 n l , 68, 69 amrin d a , 90.
n 3, 73, 75, 82, 94, 110, 121, ark Hind Kumpanyas,
128, 131, 440, 446. 63.
S y i n e , Bk. Asvan, 198. a v b a k, 440.
S y i n e, Bk. S ivani, 198. a v b a k l , 574.
S y r a c u s e , 95, 182. e. b a, 74.
e b h a , Bk. Saba, 109, 232.
e m, 73.
e m a m e, 583.
a b a k t a n , 3 5 1 , 362, 365, 475, 507. e m s a n i y e , 347 n 1.
a h a r z r, 232, 346, 405. e y z e r, 374, 410.
a h a r z u r d a , 313. i h a b I s 1a oullar, 535.
ah dair kalesi, Bk. ah diz, i A r a p l a r , 269.
560. i g a r, 310, 360, 388, 389, 405, 411.
a h d i z k a l e s i . Bk. ah dair, 560. i m a l i H i n d i s t a n , 74.
a h r a z u r , 504, 530. S i n a r, Bk. Sem 'ar, 74, 75.
ah O sm an oullar, 523. i r a M a n a s t r , 374.
a i z a r, 340. r a z, 279, 325, 326, 350, 516, 603.
NDEKS 725
i r k u h k a l e s i , Bk. A rslan d a 259, 260, 261, 262, 264, 265,

kalesi, 560. 270, 329, 331, 343, 351, 374,
</i
i r v a n, 547. 397, 400, 401. 454, 510, 522,

umuki k a l e s i . 400. 545, 586, 590, 594.
*c/ </ m/5
u r u b a k s, 449. Tarsus c a m i i , 365.

u k a l e s i , 494. Tarsus kaps, 362.
T a k a 1 e, 167.
T T a t a r I a r, 1, 11 14-16, 476-478, 496,
500, 505, 506, 512-519, 527,
T a b, 397. 529, 530, 532, 536, 538, 539,
Taberistan, 200, 232. 541-545, 547, 549, 557, 560,
Taberiye. 385, 440, 441, 443, 561, 565, 568,-572. 574-576,
444, 452. 578-583, 586-588, 592, 598-
Taberiye g l , 352, 441. 601, 603, 604, 606-608, 611,
Tabiin, 469. 612, 618.
T a b r i D, 444, 469. T a y , 159, 163.
T a b r d a , 576. T ay yayalar, Bk. A ra p la r, 159.
T a g h r i t h, Bk. T agrit, 36. T e b, Bk. Thebaid, 126, 385.
T a g 1 i b i 1 e r, 533.
T e b i t, 303.
T a g r i t, 20, 36, 248, 273, 279, 309, Tebriz, 19, 20, 22 - 2 4, 28. 45,
365, 371, 373, 394, 405, 571, 298, 335, 591. 611, 638.
572, 588. T e d n r, Bk. P alm yra, 89.
T a g r i t H r i s t i y a n l a r ! , 571, T e k r i t. Bk. Tegrit, 232.
T a g r i t a n y a k i l i s e s i , 620. T e l A f a r k a l e s i , 310, 313,484,
Tagritliler, 571. 485, 506, 507, 508.
T a g, Bk. M ool saray. 22. T e l A g 1 e, 523, 524.
T a i m a a, 469. T e l A r s a n y a s , 380.
T a l H a m d n , 5 l . T e l B e m e k a l e s i , 380.
Tangozlu kalesi, 632. T e l B a s m i, 440.
T a n i s n e h r i , Bk. D ona, 165. T e 1 B e i r, 349, 351, 387, 388, 501,
T a n k u r t l a r , 522. 550 575.,
T a n n i s, 285 , 319, 350. T e l H a m d u n , 392.
T a n u k l a r , 204, 115. T e l i T a v r a , 317.
T a o r n i n a, Bk. M artoniya, 95. T e 1 I , 178, 213, 608.
T a p h s a h, 92. T e l i a A r s e n i u s , 400.
T a r e s k y a n e , 213, T e 1 1 a d i E g I a, 453.
Tark, Bk. Trk, 146, 151, 155. T e l i h K a l e s i , 380.
T a r k a , 288. Tibris n e h r i , Bk. D unbis, 133.
T a r k e 1e r, 190, 235. T i f l i s . 232, 401 n 2.
Tarki, l-k. Trkiye. 75, 140, 142, T h e b a i d, Bk. Teb, 126.
144,146, 151, 158, 170, 204, 207, T h e b a i s, 74.
255. T h e r m o k y l a i , 112.
T a r k i s, 139. T h i n K a r , 388.
Tarsus, 95. 131, 138, 154, 222, T i l a k a l e s i , 618.
226, 231, 241, 246, 248, 258, Tirahaye kabilesi, 488.
726 A B U L - F A R A C TAR H
T i t a 1 i a, Bk. talia, 141. 425, 426, 434, 466, 488, 519,

T 11 u s, 124. 552, 555, 591. 597.
T o s s, 351 n 1. T r k l e r k a p s , 165.
T r a b I u s, 12- 14, 154, 261, 266, Trk klemenler, 237, 238,
275, 340, 350, 352, 352, 247.
397, 400, 442, 443, 461, 474, Trkmenler, Bk. O u zla r, 313,
491, 578, 590, 627. 327, 330, 339, 351, 387, 426,
439, 440, 447, 448, 450, 454,
Trablus kontluu, 401, 421,
474, 486, 539, 540, 563, 564,
440, 441.
565, 595, 596, 600, 602, 608,
Trabluslular, 243.
619.
T r a b z o n , Bk. T rapizonta, 94, 356,
528. U
Trakya, Bk. Tarki, 75, 110.
U , Bk. J u g , 486.
T r a p i z o n t a , Bk. Tralzon, 94.
U l u l a r , Bk. Ju g lu la r, 486.
T r i p o g r i n, Bk. kule, 150.
U j a y r, 222.
T r o a s, 154.
U u z 1 a r, Bk. Trkm enler, 295,
T u a n a, Bk. A d ana, 190. 209. 223.
296, 297, 298, 300, 301, 303,
T u a n i, 222.
306, 307, 308, 309, 310, 313,
T u b i I, 292.
314, 315.
T u f a n , 73.
Ukama N e h r i , 426.
T u h m a h s u , 9 a 1.
U k a m t a, 245.
T u r n a k a l e s i , 380.
Ukavl oullar, 406.
Tuna nehri, Bk. M abios, 131.
U k h i t a,
T u r A b d i n, 168, 221, 619.
Unaya, Bk. H unaya, 142.
Tura Mesanta, Bk. K avsata, U r, 59 n 1, 78-
542. U r d b a 1 k, 531.
T u r a n , 292. U r f a, Bk. Edessa, 23, 26 n 1, 75 n l,
T u r a n d a . 190, 402. 120 n 2, 523.
T u s, 210, 296. U r h a i. Bk. Edessa, 71, 110, 120.
T u v a n a, 240. U r h a y, Bk. Ede3sa, 75.
Trkistan, 46. U r n i, 62.
Trkiye, Bk. Tarki, 140, 142, 144, U r u m y a, 295.
146. 151. Uygurlar, Uygur T r k i e r i,
T r k l e r , 19 n 1. 21, 75, 103, 146, 21, 476, 478. 480, 495, 496 n 1,
151, 155, 157, 177, 179, 193, 546, 598, 616.
195, 232, 235, 237, 238, 261,
269, 273. 289, 295, 597, 306,
308, 312, 313, 315, 316, 319,
321, 329, 331, 333, 334, 339, kule, Bk. Triposrrin, 150.
340, 342, 344, 346, 349, 351-2,
354, 358, 363, 265, 370, 371, V
375, 379, 383, 388, 390, 392,
394, 295, 397, 398, 399, 400, Vadhaki ailesi, 580.
403, 405, 406, 409, 421, 423, V a n , 490.
N DEK S 727
V a n g l , 62. Yesrib, 172, 176, 182, 186 188,

V a n l l a r , 528. 200, 208.
V a s i t. 197, 314, 395. Yeil kilise, 571.
V a s t a v, 628. Yeil konak, 497.
Vatikan, 38, 41. Yldz k a l e s i , 384.
V e n e d i k l i l e r , 567. Y o n a t h, 87.
V enedik Franklar, 360. Yonathabh oullar, 114.
V i e n n e, Bk. Bhim an, 12. Yotopata, Bk. oto pata, 123.
Yunan, Y unanllar ve Y u
W nanistan, Bk. yonya vfc
Bizans, 2, 4, 5 .6 , 9, 16, 27, 33.
W i n n a, 121. 35, 44, 48, 51, 56, 68, 71, 73,
76, 104, 109, 110, 111, 113,
Y 116. 119, 120, 122, 124, 128,
129, 131, 132, 133, 134, 161,
Yalhusayeler, Bk. Je b u s itler, 167, 170, 177, 178, 180-188,
73. 190-192, 194-196, 199-201, 204,
Y a f a , 444. 205, 235, 236, 239-241, 243,
Y a h u d a, 95-98, 120, 123, 126. 247, 248, 254, 255, 259-261,
Yahudiler, 10, 42, 43-4, 50, 97, 263, 264, 266, 269, 274, 276,
99, 104, 106, 110, 111, 112, 114, 282, 287, 288, 291, 292, 297,
116, 117, 118, 119, 120, 121, 298 , 301, 303, 304, 306, 312,
122, 123, 125, 126, 127, 129, 316-319, 326, 327, 329-332, 335,
137, 148, 152, 172, 194, 195, 336, 339, 341-345, 350*352, 354-
220, 232, 272, 280, 301, 415, 363, 365, 366, 370, 374-378,
464, 532, 533, 593, 621, 630, 483-386, 388, 398, 399, 391, 392,
635, 636, 637, 638. 393, 395-400, 402, 403, 405,
Yahudi m a h a l l e s i , 620. 406, 409, 410, 413, 417, 420,
Yahudiye, 89, 92, 93. 421, 423-425, 428-430, 437, 438,
Yahudiye oullar, 90. 450, 454, 457, 462, 465, 474,
Y e h u z a, 89. 476, 478, 483, 487, 497, 504, 522,
Y a k u b , 5, 30, 41, 42, 43, 47, 56, 528, 529, 532-536, 538,539, 541,
58, 61. 544, 545, 549, 550, 555, 559,
Y a k u b k a l e s i , 424. 560, 563, 564, 568. 571-573,
Yakub k i l i s e s i . 36. 576, 579, 583-591, 593-596, 598,
Y a k u b l e r . 4, 13, 15 n 1, 17, 20, 599, 602, 605 610, 615, 617, 619,
27,33, 4% 54, 57, 59, 60, 63, 621, 624, 628, 629, 635, 640,
66, 176, 211, 516. 641.
Y a k u b un B e t ele diktii Yrkler, 472.
k a y a , Bk. Sahra, 340.
Yarnuk n e h r i , 176. Z
Y e m e n l i l e r , 205.
Yeni kap, Bk. Neon A m b lo n, Z ab Nehri, Bk. Z abha, 198, 437,
146. 581.
Yeni K a y s e r i , 418, 422. Zabar d a , 353.
728 AB U L - F A R A C T a RH
Zabhanehri, Bk. Zab, 198, 503. Z e b u 1 o n, 85.

Z a i d k a I e s i, 351, 352, 357, 357, Z i o n , Bk. Seyhun, 87.
377, 381, 386, 387, 289, 392, Z i 2 a n a, 370.
400, 410, 424, 387, 530, 533, Z o a n, Bk. S an, 319.
534, 537, 548, 563, 564, 608, Z o b a t r a, 208, 376.
615, 633. Z u b a t r a , Bk. Z ob atra, 221, 225.
Zangabad, Bk. A n k a b a d , 538. Zubatra nehri, 223.
Z a n g i h n e d a n , 435. Zn k arin m a n a s t r , 54.
Z a v 2 a n, 439. Z u t i a r , 223.
Zavzanya k a l e s i , . 500, 508. Zut korsanlar, 223.
Zebha nehri, 507. Z u z e , 340.

Abul-Farac Tarihi II - Gregory Abul-Farac

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Abul-Farac Tarihi II - Gregory Abul-Farac

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

GREGORY ABL-FARAC

ERNEST A. WALLIS BUDGE

MER RZA DORUL

GREG ORY ABL - FARAC

ABL -FARAC TARlH

ERNEST A. WALLIS BUDGE

TRK TARH KURUMU BASIMEV ANKARA

Hanlar han Byk Munga H ann biraderi H ulabu . . . . . 571

I. ahs adlar. ................................................................... ..... . 661

sonra iindeki Trkleri ve Araplar soydular ve biroklarn

arasnda Msr altnndan yaplma 20 kandil bulunuyordu. Bun

mahsulleri yiyen ve kn dnp giden D a n i m e n d o l unun

u haberi g n d e rd i: Kaleyi teslim et ! Ben sana birka gn

ahalisi ikisi arasnda kopacak mcadeleye srklenmekten

bouldular ve yanlarndaki servet de kayboldu, ikinci kaykta

ona teslim etmei vadetti. C a v a l da bu ricay kabl etti ve

takip edenlere oklar atarak su iinde yzd. Kendisi ve

1 Muhtasara gre K l Arslan emsaniye de gmlmtr S. 346

dinar verecek; o da yanndaki arap esirleri serbest brakacak,

lara katld. C a v a l da B o d r v i n ve J o s c e l y n e yardm iin

1 bn l-Esre gre kefenini tayarak,, C. s. 176. . R.

Geri d n d zaman D a n i m e n d o l u ona bir pusu kurdu,

larn 505 (m. 1111) ylnda Musul Emiri M e v d u d byk bir

1 G azaliden bahsedildii anlalyor. Gazali Hicretin 505 ylnda

Z a id kalesini M alatya sultanndan ald. Bu srada Malatya ahalisi

Trkler alktan son derece mustarip olarak Edessay terket-

istedi. O da kendisine S e n k u r D r az, yani uzun S en k u r

Aksenkur ile kardei pek az kimse ile birlikte katklar iin

1 Mstazhir, bn l-Esre gre 512 senesinin Rebiulahirinde l

tjan bir karm var ve benim malumatm olmadan bu ekilde

onu krd. Sonra onu yakalayarak kendisine zincir vurdu ve

Edessaya gtrmek istedi. B a l a k ona bir pusu kurdu veka-

gk yzn kaplayan bir yldz grnd. Yldzn eni bir

lar ve Venedik Franklarnn gemileri gelinceye kadar Suru

edildi. G a z i onu takip ederek adrlarn yama etti. Sonra

etmemesinden, sultann hastal srasnda sultann kk o

havadan yer yzne yanan kmrler dt ve bunlar birok

tlar ve sultan M a h m u d kardeine lkeler ve ordular dev

A raplarn 626 (m. 1131) ylnda S e n c a r geldi, Heme-

Bu yl iinde Edessa ekirge istilsna urad. Hristiyan

de dostluk tesis ederek ona bir ta, bir yaka ve altndan

lerdir,,. Sonra Badatllar birbirlerini ezdiler ve srtlar plak

benimle beraber gelmezseniz, gitmem dedi. M e s ' u d da sizi,

ya girdi ve mektubu kl tayan bir ermeni kleye verererek

A y n yl Sultan M e s 'u d , Halife R a i d ' e haber gndere

1 Sultan yerine Halife demek icap eder ( . R.).

rak u szleri syledi: Asilzadeler a'rasndaki ihtilflar yzn

1 M stazhar olm aldr ( . R.).

oldu ve M k t e f i ile M e s' u d ' tan bahsedilir oldu. Denildiine

Y unanllarn 1448 (1137 M.) ylnda Yunanllarn kral m a n n i

buradan sfahana hcum etti ve iddetli bir hastala tutuldu.

ilere karmaz olmu ve ok gemeden Halife onu vezirlikten

olan D e v l e t de geldi. Masara kalesi hkimi Y u n u s onunla

Edessanm F ran klardan alnm asna dair

Trkler kllarn ekerek yklendiler ve onlarn bu kllar

muyorlard. Bu faciay anlatmak bana deil, Ermiya Peygambe

1 Bar Hebraeusun hdiseyi bu derece zam etmesine mukabil slm

kurdu ve kalenin teslim edilmesini istedi. Fakat bu kale sahip

Emir l-mer N u s r e t d d i n ve hemireleri idi. Z a n g i , Mu

ve Halebin kalesini zaptederek burada hkmran oldu. Kardei

n k Frank atllar, Trklere kar duram adklar iin

bilen Franklar Pontus sahiline vardlar. Yunanllar budaya

kalelerde bulunan Yunanllar ondan korktular, o da birok

yerde pusu kuruldu ve erkenden hayvanlar, yani koyunlar