Trkbilig, 2010/20: 165- 178.

TRKMEN MASALLARINDA MTOLOJK HAYVANLAR ve

FONKSYONLARI

Ahmet GKMEN*
zet: Mitoloji, masallara materyal sunan nemli bir kaynaktr. Mitolojinin
kahramanlar ve varlklar olaanstlklerle sslenerek masallarn
bnyesine girebilir. Bylece ortaya renkli ve zengin motiflerden oluan bir
sentez kar. Trkmen masallarnda byle bir sentezin rneklerini grmek
mmkndr.
Dev, at, simurg ve ejderha Trkmen masallarnda en fazla yer tutan mitolojik
hayvanlardr. Bu almada, ad geen hayvanlarn masallardaki mitik
zellikleri ve fonksiyonlar deerlendirilecektir.
Anahtar kelimeler: Trkmen Masal, Mitoloji, Dev, At, Simurg, Ejderha
Mythological Animals and Functions in the Turkmen Tales
Abstract: Mythology is an important source providing tales with material.
The heroes and existences of mythology can be put into the tales by
embellishing with extraordinary things. Thus, a synthesis which is made up of
rich and colourful motifs appears. In the Turkmen tales examples of such a
synthesis can be seen.
Ogre, horse, simurg, and dragon are the mythological animals most-
frequently seen in the Turkmen tales. In this study, the mythological
characteristics of the animals mentioned and their function in this tales
evaluated.
Key Words: Turkmen Tale, Mythology, Ogre, Horse, Simurg, Dragon

Giri
Zengin bir szl kltre sahip olan Trkmenlerin nemli hazinelerinden biri
masallardr. Trkmenler, masal kavramna karlk genellikle erteki szcn
kullanrlar. Yaadklar corafya, dou ve bat arasnda nemli bir kpr olduu iin
Trkmen masallar, zengin motifler ihtiva ederler. Bu motifleri sadece insan
muhayyilesinin rn olaanstlkler diye deerlendirmek dar bir yaklam olur.
Zira Trkmen masallarnda grlen birok olaanst motifin ve bunlarla ilgili
varlklarn blgenin zengin mitolojisi ile balantlar vardr. Bilindii zere
masallar, mitolojik devirlerden sonra tarihi devirlerin ierisinde meydana
gelmilerdir ve mitlerin izlerini tarlar.

*
Yrd. Do .Dr., Atatrk niversitesi,
Trkbilig, 2010/20: 165-178.
Ahmet GKMEN

Trkmen masallar hakknda aratrma yapan halkbilimi uzmanlar, masallarn

kahramanlarn ve konularn dikkate alarak grup ortaya koymulardr:
a. Hayvan Masallar
b. Sihirli Masallar
c. Realist Masallar (Halmuhammedov vd. 1978: 2-5)
Yukardaki snflandrmadan hareketle zellikle sihir ve hayvan konulu
masallarda, mitolojik karakteri olan hayvanlar karmza kar. Bu hayvanlar, ayn
masal ierisinde olaanst vasflar bulunan dier benzerlerinden farkl baz
hususiyetlere sahiptir. Hayvann doumu, fiziksel zellikleri, yaad mekn vb.
unsurlar bu farkllklarn banda gelir. Bahsi geen hususiyetlerin izlerini mitlerde
aramak doru bir metot olur. rnein atn umas, olaanst bir durum olarak
kabul edilebilir. Fakat atn soyu, nasl dnyaya geldii ve uma zelliinin neye
dayand sorularnn cevab mitolojide aranmaldr. Bu cevaplar, mitolojide
sorgulandnda ortaya mit kahramanndan izler tayan varlklar kacaktr. Mitin
kahraman sonsuz derece gl ve dayankl, fantastik emeller sahibi, ayn zamanda
karakterce son derece basit bir kahraman olmaldr. Onun psikolojisi ya kara ya da
ak renkle verilmeli, i lemi ya olumlu ya da olumsuz zelliklere sahip olmaldr.
Psikolojik ve manevi karmaklk, mit kahramanna yabanc bir durumdur. O, tek
sfatta, tek renkte grnr. (Abdullah 1997: 51)
Dev, at, simurg ve ejderha belirgin vasflar ile Trkmen masallarndaki en
yaygn mitik hayvanlardr. Ya iyi ya da kt kiilikleri ve olaanst gleri ile bu
hayvanlar, Trk mitolojisinden ve komu mitolojilerden izler tarlar. ncelenen bu
drt hayvan haricinde Trkmen masallarnda, Trk mitolojisine gre kutsal olan
birok hayvan vardr. Ama bunlar, mitik vasflarn yitirmilerdir. Bu duruma en
belirgin rnei kurt ile verebiliriz. O, Trkler iin kutsal ve mitolojik bir hayvandr.
Bununla birlikte incelenen masallarda kurtla ilgili birok anlat olmasna ramen
kurdun mitolojik kiilii grlmez, doadaki olaan yeri ile ele alnr:
nsanlar teknolojinin ilerlemesi ile doaya hkim olunca nceden kutsal
sayd hayvana hkmetmeye balar. O hayvan avlayp ldrr. Daha nce
kendine hkmeden bu hayvann son durumuna glerek masallarda alaya alr.
Dolaysyla nceden kutsal olan sonradan sradanlar. (Halmuhammedov
vd. 1978: 2)
Trkmen masallarnda sz konusu drt hayvan, mitik vasflaryla beraber iyi-
kt, ahlak taraflaryla da insan zellikler sergiler. Pertev Naili Boratav, bu
durumu yle izah eder:
Hayvan masallarnn kahramanlar ya da Rabelaisin kiileri gibi devler,
canavarlar, cinler, periler; yrtclklar, abartlm boylar boslar, sk sk
ekil deitirme yeteneklerinin dnda insancl bir dzeye indirgenmilerdir.
nsanlar gibi ahlaksal kategori gsterirler: yi ve kt. nsanlarla olan
ilikilerinde de her ey insan topluluklarndaki gibidir. Hepsi insanlarn
dilinden konuur. Devler canavarlar aile hayat srdrrler, kimileri iftilik
yapar, kimileri avclkla geinir. (Boratav 1982: 277)

166
 Trkbilig, 2010/20: 165-178.
TRKMEN MASALLARINDA MTOLOJK HAYVANLAR VE FONKSYONLARI

Sz edilen durum Trkmen masallarndaki mitik zellikli hayvanlar iin de

geerlidir. nk masallardaki devler insanlarla evlenirler, ocuklar olur ve bir aile
hayat yaarlar. Csseleri byk ve yalar ilerlemi olan bu devlerin ou da ekil
deitirebilir. Dier bir mitik hayvan olan simurgun da yavrular vardr ve iyi bir
annedir.
Trkmen masallarnda mitik hayvanlarn yaad meknlar da olaanstdr.
Sra d varlklar olduklar iin yaadklar yerler bilinenin tesindedir. Dev, simurg
ve ejderha; gkler tesi dnyalarda, ulalmaz lemlerde ya da yerin derinliklerinde
hayatlarn srdrrler. At ise bunlardan farkl olarak evcilletii ve kahramann
yannda yer ald iin sradan meknlarda yer alr.
Trkmen masallarndaki dev, at, simurg ve ejderhaya ait mitolojik zellikler ve
bu hayvanlarn fonksiyonlar u ekildedir:
a. Dev
Mitoloji szlnde, masal ve halk kltr rnlerinde korkun, iri csseli,
aptal, insan eti yiyen bir varlk olarak tanmlanr. Dev; sve, sko, rlanda ve
Norve mitlerinde kocaman bir hayvan; Yunan mitlerinde ejderha; Rus ve Macar
mitlerinde ise ylan olarak alglanmaktadr. (Leach 1950: 816)
Trkmen masallarnda en ok geen varlklardan biri olan dev, dnya
mitolojilerinden de bir takm zellikler tar. Masaldan masala deiiklik gsterse
de tek gzllk, aptallk, insan eti yemeleri, canlarnn bedenlerinden baka bir
yerde bulunmas, uzun mrl olmalar; eme, ie, bahe, ev, gvercin, kaplan ve
geyik gibi hem canl hem cansz varlklara dnmeleri; sihirli tyleri, birden
balayp yirmi drde kadar ulaan ba saylar ve bazen harabelikte bazen de
sarayda yaamalar bu devlerin genel vasflarndandr. ou mitolojik bir iz tayan
bu vasflar yle deerlendirebiliriz:
Yunan mitolojisindeki Kiklopslar ve Dede Korkutda geen Tepegz gibi
Trkmen masallarnda da tek gzl devler karmza kar. Trkistan blgesinde
olduu gibi, Anadolu topraklarnda da kaydedilen metinlerde, bazen cin anlamnda
da kullanlan devler, zaman zaman Tepegz Dev olarak da adlandrlrlar.
(Beydili 2005: 168) Tek gzl dev, yaygn bir Trk dnyas motifi olarak Trkmen
masallarnn mitik varlklarndandr. Gl Avc masalndaki devin tek gz vardr.
Bu masal, Basatn Tepegz ldrd Boyun bir benzeridir. (Ergin 1990: 151)
Masalda anlatldna gre bir avc nehrin kar yakasna geip avlanr. Bir gn tek
gzl zalim bir deve esir der. Devin gzn ile oyduktan sonra koyunlarn
arasna gizlenerek kaar ve kurtulur. Avc, bu kalenin iine girince es-Selam
aleykm! diyerek selam vermi. Evin iinden tek gzl bir dev karak Ve aleykm
selam, eer selam vermeseydin seni parampara ederdim diyerek avcy
yakalam. (Smbll 2000: 155) Buradaki dev tipi Tepegzn masallam
eklidir, denilebilir. Tepegzn bu tr anlatmlar Anadoluda da vardr. (Elin
1997: 60,114)

167
Trkbilig, 2010/20: 165-178.
Ahmet GKMEN

Devin birok mitik zelliinin grld Trkmen masallarndan biri de

Karaca Bahadrdr. Bu masalda, kasrga eklinde devler karmza kar. Bu
devler, zalim ve acmaszdr. nsanlarn deerli mallarn alarak yaarlar. Masaln
kahraman Karaca Bahadr, Yunan mitolojisinde Odysseusun, Dede Korkutta Kam
Prenin Olu Bams Beyrek boyunun kahraman Beyrekin bana gelenlerin
benzerini yaar. (Kozanolu 1994: 85, Ergin 1990: 58) Masalda, Karaca Bahadr ve
kardelerinin dourmak zere olan ksraklarnn taylarn hortum eklinde kasrga
kararak gelen dev alar. Kardeleri taylar almaya giderken esir derler.
Karaca Bahadr hem kardelerini hem de taylar bulmak iin yola koyulur. O,
kasrga eklindeki devin elinden taylar ve kardelerini kurtarr. Ayrca yendii
devlerin saraylarnda tutsak periyi de kendisi ve kardeleri iin e olarak yanna
alr. Dnerken kardeleri ona tuzak kurar. Babalarnn yanna gelen iki karde,
Karaca Bahadrn ldn sylerler. Perilerden ikisi ile evlenen kardeler,
ncs iin yay ekip ok atma yar dzenlerler. Kazanan nc periyi
alacaktr. Bu srada bir derviin yardm ile tuzaklardan kurtulan Karaca Bahadr,
dne yetiir. Hi kimsenin ekmeyi baaramad yay ile kardelerini ldrr.
Ailesine bandan geenleri anlatr ve nc peri ile evlenir. (Cumayev vd. 1998:
124) Bu masalda Penelope ve Ban iekin yerini peri, Kiklopsun yerini kasrga
eklindeki dev, Odysseus ve Beyrekin yerini Karaca Bahadr, Tanra Athenann
yerini de yardmc dervi almtr. Anlalaca zere Karaca Bahadr masal
mitin tam anlam ile yeni bir versiyonu saylabilir.
Bilindii zere Trk dnyas anlatlarnda eitli varlklarn can darda
sakldr. Bu varlklardan biri de devdir. Cann/ruhun beden dnda saklanmas
inann, biraz farkl bir ekilde masallarmzda grmek mmkndr: Olaanst
masallarda masaln bakahramannn alt etmesi gereken en byk engellerden
birisi olan devin veya dev benzeri yaratn can bedeninde deildir. Balangc
belli olmayan bir zamanda gvenli bir yer olarak seilmi bir yerde devin can
muhafaza edilir. Bulunmad, ele geirilmedii mddete devin hayat
gvencededir. Dolaysyla da dev yaralanmaktan, ldrlmekten tamamyla
korunmu durumdadr. (Sever 2003: 162)
Trkmen masallarndaki ou devin can bedeninin dndadr. Devlerin can
genellikle sandk iinde bulunan gizli yumurtada; ejderhann, geyiin ve korkun
bir ihtiyarn kulandaki iede, denizin dibindeki sandn iinde bulunan kuta ve
bir kaplanda gizlidir. Bu ekilde canlarn gizlenmesiyle devlerin kolayca
ldrlemeyecei vurgulanr. Memmetcan masalnda tr dev vardr. Bunlarn
her birinin canlar farkl yerlerde gizlidir. Devlerle savaan Memmetcan, beyaz
devin cann ejderhann, iki bal devin cann geyiin ve yedi bal devin cann ise
ihtiyarn kulandaki ieyi krarak alr. Kz, beyaz devin cann nasl alacn
Memmetcana yle anlatr: Kz da yle demi: u evde bir ejderha yatmaktadr.
Sa gz ak, sol gz kapal ise uyuyordur. Beyaz devin can ite onun sol
kulandadr. Yava yava onun yanna giderek, ejderhann ak gznn zerine
bir kse su dk. O zaman ejderhann sol kulandan bir ie der. Sen hazrlkl ol,
o ie yere der dmez al ve kr. (Smbll 2000: 204) Bir Adamn Kz

168
 Trkbilig, 2010/20: 165-178.
TRKMEN MASALLARINDA MTOLOJK HAYVANLAR VE FONKSYONLARI

masalnda devin can denizin dibindeki bir yumurtada gizlidir. Kz, devin cann
nasl alacan, yle renir:
Senin cann nerede, diye sormu. Dev de benim canm u sprgenin altnda
diye cevap vermi. Bunun zerine kz buray gzel eylerle sslemeye
balam. Dev, bunu grnce unun altna ben canm koyacak kadar aptal
mym? Eer benim canm onun altnda olsayd sen onu alp gitmez miydin?
Benim canm onun altnda deil. Denizin dibinde bir sandk var. Onun iinde
ise bir ku vardr. O kuun da bir yumurtas vardr. Ben ve benim gibi
devlerin can o yumurtann iindedir. Onu hi kimse alamaz. Fakat Sleyman
Peygamberin yz olan birisi, onu denizin suyuna dedirdii zaman
sandk suyun yzne kar. Sadece benim deil, dier devlerin cann da
bylece alr. Bu yzk sadece bir kii de vardr. Onun da buralara gelecek
cesareti yoktur. (Smbll 2000: 145)
Kerem adl masalda da Kerem, aznda krk kilit olan sandn iindeki
kaplan ldrnce devi yok etmi olur. (Smbll 2000:194)
Trkmen masallarnda devlerin balar genellikle birden fazladr. Bunlar yirmi
drde kadar ulaabilir. Stilistik say motifleri ile bu balarn says uyumaktadr.
Bilindii zere mitolojik olaylarn ve varlklarn sembolik rakamlar vardr. Krk,
yedi ve katlar, masallarda en ok tekrar edilen stilistik saylardr. Memmetcan
masalnda da birden yediye kadar ulaan balar bulunan devler mevcuttur.
(Smbll 2000: 204) Bir Adamn Kz masalnda yedi, on iki ve yirmi drt
bal devler vardr. Birinci devin yedi kellesi, ikinci devin on iki kellesi, bu devin
ise yirmi drt kellesi varm. (Smbll 2000: 145) Trkmen masallarnda
devlerin sadece balar deil, ayn zamanda yalar ve uykular da stilistik saylarla
balantldr. rnein vey Kardeler masalndaki devin ya 7770tir. O dev,
7770 yanda kt niyetli bir dev anasym. (Smbll 2000: 141) Krk saysnn
n plana karld Gl Avc masalnda dev, krk gn krk gece uyur. Ayrca bu
dev, bir kez yatnca, krk gn krk gece uykuya dalarm. (Smbll 2000: 155)
Trkmen masallarnda devler de atlar ve simurg gibi kahramana kl verir. Bu,
devler iin yaygn bir motif olmasa da baz masallarda grlr. Kl veren devler,
masallarda olumlu ve yardmc bir karakter sergiler. ounlukla devler, kahramann
yenmesi gereken varlk ve alt etmesi icap eden engel olsa da bazen zalimlere kar
onun en nemli destekisidir. Devler, yardmlaryla kiileri zafere ve zenginlie
kavutururlar. Dev, Avc adl masalda avcy, zalim padiahn ordusundan
kurtarr. Dev kp barm ve btn devler oraya toplanm. (Gkimen 2000:
97) Yardmc dev, toplad arkadalaryla padiahn ordusunu malup eder ve
avcy padiah yapar.
Masallardaki devlerin nemli bir vasf da ekil deitirmedir. Devler genellikle
aaca, emeye, eve, dervie, ineye, geyie ve ata dnrler. Dikkat edilecek
olursa dnlen varlk ve objeler ya kutsaldr ya da mitolojik zelikler tar.
rnein emeler, Trk mitolojisinde ruhlarn yeraltndan yerstne kt
meknlar gibi grlr. Yeraltndan kan pnarlar ve kaynaklar, yer ve su
ruhlarnn yerleridir. Yeraltndan gelen pnarlar, yer alt ruhlarnn dar kmas

169
Trkbilig, 2010/20: 165-178.
Ahmet GKMEN

iin bir yol vazifesi gryorlard. Bu sebeple Tepegzn de bir yer alt ruhu olmas
muhtemeldir.(gel 1997: 164) Devler, byle mitik varlklara dnerek
kahramandan kaar ya da onu aldatrlar. Bu duruma Padiahn Cariyeden Olan ki
Olu masaln rnek verebiliriz. Bu masalda dev, dervie dnerek, olan aldatr
ve kendi yaad yere getirerek yemek ister. ki papaan, bu durumdan habersiz
olana derviin insan deil, dev olduunu syler. Ey ehzade, seni buraya alp
getiren byc devdi! (Smbll 2000: 233 )
Mitik varlklar olan devlerin yaad meknlar da olaanstdr. Byk drt
keli harika saraylar, yksek ve ulalamayan kayalklar, altndan yaplm ehirler,
altn ve gm kkler bu meknlardan bazlardr. Bahsi geen meknlara Geyik
eklindeki Dev masalnda, devlerin yaad kuyunun iindeki olaanst byk
altn ehri rnek gsterebiliriz:
Bunlar, kuyunun aslnda byk bir ehir olduunu, buradaki evlerin kap
kollarnn bile altndan yaplm olduunu grr. Bir evin kapsn ap
ieri girdiklerinde altnla, baka bir evin iininse eya ile dolu olduunu
grmler. Buralar devlerin mekndr. Kendileri de on sekiz tanedir. Her
birinin de 1160 askeri vardr. (Smbll 2000: 192 )
Devlerin mitoloji szlklerinde ortak olarak kabul edilen bir zellii de
aptalldr. Trkmen masallarnn devleri ounlukla aptaldr. Kandrlarak ya
ldrlrler ya da hazineleri alnr. Kz Karde masalnda kz, yanllkla
dtkleri devlerin meknndan yle kaarlar: Birinci kz elindeki tara atar ve sk
bir orman oluur. Dev, buray nasl getiklerini kzlara sorar. Kzlar gzlerimizi
baladk derler. Dev, aynsn yapar ve aalara toslayarak ormandan kar. Kzlar,
devin yaklatn grnce ikinci kz elindeki makas atar ve ortalk keskin talarla
dolar. Dev, kzlara bu talardan nasl kurtulduklarn sorar. Kzlar elbiselerimiz
kardk ve yle yrdk derler. Dev onlarn dediini yapar ve ok yara alr. Devin
yeniden yaklatn gren kzlarn ncs, bu sefer elindeki aynay yere atar ve
byk bir nehir meydana gelir. Dev, kzlara bu nehri nasl getiklerini sorar. Kzlar
da ayamza ta balayarak derler. Dev, ayana ta balayp nehre atlar ve
boulur. Kzlar, bu sayede devden kurtulurlar. (Sakaolu, Ergun 1991: 121)
Devlerin ktlkleri baz masallarda renkleri araclyla sembolik olarak verilir.
rnein rengi kara devler, zalimliin en st derecesini belirtirken, rengi ak devler
daha alt kademlerini gsterir. Memmetcan masalnda ldrlen devden ilki
beyazdr. lk devin renginin beyaz olmas, onun ldrlmesinin kolay olacan
gsterir. (Smbll 2000: 204) Renklerinin koyuluu, yaadklar ulalmaz yerler
ve farkl olaanstlkleriyle zalim devler, masallarda nemli bir fonksiyonu icra
ederler. Bu zellikleriyle devler, Trkmen masallarnda onu alt eden kahramann
byklne ve gcne iaret ederler. Zira masallardaki devler ne kadar zalim ve
glyse onu yenen kahramanlar da o derece gldr, vurgusu yaplmaktadr.

170
 Trkbilig, 2010/20: 165-178.
TRKMEN MASALLARINDA MTOLOJK HAYVANLAR VE FONKSYONLARI

b. At
At; aba, g, zgrlk, zarafet, hareket, zek, enerji, hz, verimlilik ve
kavrayn semboldr. Budizmde at ve ejderha Tanr Brahmann dadr (Leach
1950: 504-505). Trk Mitolojisine gre aman kutsal glerin yanna gtren,
Tanrnn yannda bulunan at, lmn ve sezginin semboldr, gkyznde de
yeryznde de yeri vardr. Tanrnn insana yardm etmesi iin onun varl
gerekmektedir. Esrarengiz bir lemi yeryznde temsil eden hayvandr. amann ve
insanlarn en iyi dostudur. (Seyidolu 1996: 55)
Atlarn Trk mitolojisinde zel bir yeri vardr. Onlarn ortaya klarna ilikin
eitli anlatlar mevcuttur. Bunlardan birinde tanrsal kaynakl olduu ifade edilir:
At, en kuvvetli klt olan destanlarda ok yer tutan bir hayvandr.
amanl kabul eden Trkler ile Moollarn inanna gre at gkten
inmitir. Yakutlara gre kahramanlarn atlar gne leminden gelmitir. Bir
de kanatl atlar vardr ki bu atlar Kaf Dann altndaki (St Glnde)
bulunmaktadr. Hzr lme are ararken bu atlar grm, tutamam,
nihayet (St Glne) arap dkerek bunlar sarho edip bir iftini tutmu,
kanatlarn koparm, bunlar iftletirmi, at nesli byle tremi.
En kymetli cins atlar iin sudan kan bir aygr orada rastlad bir ksrakla
iftlemi, cins atlar bunlardan tremitir. Bir efsaneye gre de cins atlar
tanrlarla ejderhalardan trerdi.(Uraz 1994: 145-146)
Bilindii zere Trk mitolojisinde farkl kkenlerden gelen atlar vardr. Bunlarn
her biri kendi soyundan gelen kutsallklara sahiptir. Aratrmaclar Trk
mitolojisinde kutsal bir yere sahip olan atlar, eitli kategorilerde
snflandrmlardr. kr Elin, Trk efsanelerindeki atlar drt grupta
incelemitir:
a. Gk Meneli Atlar
b. Rzgar Meneli Atlar
c. Maara Toprak Meneli Atlar
d. Sudan kan Atlar (Elin 1997: 502)
Bu tasnif ve ifadelere uygun balamda Trkmen masallarna bakldnda su
meneli atlar ne kar. Su kkenli atlar, Trkmenler tarafndan Tulpar olarak
adlandrlr. Onlar, kaynaklarda kanatlar olan ve uan efsanevi at diye tanmlanr.
(Ekabirov, vd. 1981: 222) Gogargul ve Onun At masalnda Gogargulnun at
su atnn neslinden gelen bir tulpardr ve uar. Sahibini birok tehlikeden korur.
Sonunda ihtiyar, bal soymak istemi. Bal soyunca karnndan bir tay km. O
tay, ok zayfm. htiyar, onun su atnn neslinden olduunu anlayp, hemen zerine
su serperek serinletmi. (Gkimen 2000: 80) Su, mitolojide kutsaldr. Bundan
dolay Trkmen masallarnda grlen atn sudan tremesinde suyun mitik kutsall
ile atn kutsall btnlemitir.

171
Trkbilig, 2010/20: 165-178.
Ahmet GKMEN

amanizmde en kutsal kurbanlardan saylan atn, mitolojiden Trkmen

masallarna tad en nemli zellik onun soyu olmutur. Zira Trkmen
masallarndaki atlara ait anlatlarda, yukardaki rnekte olduu zere genellikle
suyla balantl kkeni ne kmtr. Dier bir deyile Trkmen masallarnda
zellikle su meneli atlar, mitolojinin kalnts olarak varln srdrmtr. Sz
konusu meneinden tr mitik izgide Trk mitolojisindeki kozmosun taycs
olmutur.
Ouz Trklerinde at vcudunun dnya modelini simgelemesi
Ouznamelerden bilinmektedir. Mitolojide atn sudan kan aygrdan
tremesi, ayrca kanatl gk atlar hakkndaki mitolojik anlatlardan da yola
karak sylemek mmkndr ki, at dnya modelinde kozmosu simgelemitir.
At, bedeni ile yere ayaklar ile drt yne, ba ile semaya atf yapmtr.
(Bayat 2007: 65-66)
Trkmen masallarnda gerek iyilerin gerekse ktlerin atlar kanatldr.
Dolaysyla at, sadece olumlu kiiliklerin hizmetinde deildir. Her iki tipin atnda da
ayn fonksiyonlar ve davran biimleri sz konusudur. Ktlerin uan atlarna
Memmet masaln rnek verebiliriz. Bu masaldaki devin uan at, bakahramann
atnn palan takmn kskand iin sahibini ldrr. Devi alt etme yolunu, masal
kahramanna pars, yle anlatr: Dev senin ardndan kovalayp yetiince sen ona
benim atmn takmlar altndan, senin atnn takmlar kara kurumdan diye
kskandr. Bundan sonra onun at devi ykp ldrr, demi. (Gkimen 2000:102)
Trk mitolojisindeki atlar, gkler tesi leme ulamann en nemli kutsal
vastalardr. amanizmle ilgili seanslarda sadece at deil, beyaz at kllar da
kullanlr. amanlarn zerine oturduu kr atn kllar yaklnca at onlar dnyann
tesine tar. Buryat mitine gre at, l amanlar yeni evlerine gtrr. Bir Yakut
mitinde aman, davulunu evirir elindeki sopayla kere vurur, davul ayakl bir
taya dnerek onu gkyzne gtrr. (Seyidolu 1996: 52) Trk mitolojisindeki
atn bu zellii masallarda kendini korumutur. Her ne kadar at, kahraman tanrsal
bir varla gtrmese de bunun yerine bilinmeyen bir leme ya da lkeye tar.
ahmahrem masalndaki at, ovada dolarken ehzade tarafndan yakalanr.
ehzade onun zerine bindikten sonra ahmahrem denen gkyzndeki perilerin
yaad dnyaya gider. Bu at kamy yer yemez gkyzne doru hzla
ykselmi. Bir sre sonra bu at, padiah bir yere indirmi. (Smbll 2000: 265)
Trk mitolojisinde gkyz, dnyay oluturan mekndan biridir, tanrlar ve iyi
ruhlar orada yaar. amann gkyzndeki tanry ziyarete karken kulland at
gibi bu at da ehzadeyi gkler tesine tar. Bu masalda Trk mitolojindeki olay ve
kahramanlar klk deitirmitir. Ama atn fonksiyonu deimemitir.
Tm Trk dnyas masallarnda olduu gibi Trkmen masallarnda da
kahramann en byk yardmclarndan biri olan at, bazen yardmn kllar
vastasyla yapar. Czde klln gcn ifade eden bu kllar yaklnca, at yardma
gelir. Memmet adl masalda Memmet, babasnn mezarn gn bekledii iin
mkfat olarak attan kl alr. Atlar, ona sktn zaman kllar yak der. eitli
snavlardan geen Memmet, bu kllar kullanarak atlardan yardm alp, baarya

172
 Trkbilig, 2010/20: 165-178.
TRKMEN MASALLARINDA MTOLOJK HAYVANLAR VE FONKSYONLARI

ular. Memmet, bir sre oturduktan sonra, gkten bir yel atl parlayp gelmi. Hal
hatr sorup kuyruundan birka tane kl alarak: Sktn zaman bunlar yakarsan,
ben yetiirim diyerek, kllar eline verip gitmi. (Gkimen 2000: 98) Bu
masaldaki at gk menelidir. Geldii yer itibariyle at, mitolojideki tanrsal lemi
simgeler. Memmete yaplan yardm, at vastasyla bir nevi tanrsal bir kutsiyet
kazanmtr.
At, mitolojide sezginin nemli bir sembol kabul edilir. Sezgileriyle at, birok
ktl ya da gizli durumu fark ederek, kahramana destek olur. Trk destanlarnda
at, bu niteliinin yan sra kahramann en nemli yardmcs ve en yakn arkadadr.
Kahraman onunla srlarn paylar. At, konumas ve aklll ile bir insan gibi
davranr. Bu zellikler, masallarda da aynen yer alr. Senever adl masalda at,
sezgileriyle olacaklar nceden tespit eder ve sahibini lmden kurtarr. Padiahn
iki karsndan birer olu olur. Bunlardan iyi olan, iyi bir at sahibidir. vey
kardeinin annesi, kskanlndan padiah kandrarak bu at ve ocuu ldrmeye
karar verir. At, bu durumu hisseder. Sahibine padiahn onu ldreceini syler ve
kurtulu yolunu gsterir. Yaptklar plan zere ocuk, atn srtna biner. At da
kanatlarn ap uarak olan kurtarr. Olan atnn zerine binerek onun yzn
gzn okam, imdi ne yapacaz diye sormu. At, ona artk bu lkede yaamak
bize haram oldu. Sen imdi babann elbiselerini giyip zerime bin; geri kalann da
ben hallederim, demi. At, epeyce bir sre utuktan sonra bir yerde durarak,
olana dnp: imdi sen bir ii klna brnerek u ehre git. Eer bana bir i
gelirse sana verdiim kl yak. (Smbll 2000: 250) Bu masalda bahsedilen atn
zelikleri, Krolunun ve Manasn atnda da grlr. Zira her iki kahramann at
da sahipleri iin endielenir ve onlara zor durumlarda yardm eder.
c. Simurg
Trkmen masallarnda sere, kaz, karga, turna, sln gibi birok ku tr vardr.
Ama bu kular masallarda mitik bir karakter sergilemez. Simurg, btn bu ku
trlerinden farkl bir yere sahiptir. Mitolojiden ald vasflarla simurg, Trkmen
masallarnn en kutsal kuu olmutur.
Simurg hakknda birok anlat sz konusudur. Anka, Kaf Danda yaad
varsaylan, tyleri renkli, yz insana benzer asla yere konmayp ykseklerde uan
ve kendisinde her kutan bir alamet bulunduran, ad var kendi yok bir kutur. Bir
rivayete gre anka cennet kuuna benzer yeil bir kumu. Bu yzden ona
zmrdanka denilirmi. ranllar, ankaya zerinde otuz kutan birer renk ve
alamet bulundurduu iin simurg ya da sireng der. (Pala 1998: 36) Jobesin
eserinde simurg; ranllara gre kularn padiahdr. Zal olu Rsteme cesaret ve
gaipten haber veren bir kutur. O, dnyann kez tahrip edildiini grm ve tm
alarn bilgisine sahiptir. Bu yzden en mkemmel varlk olarak kabul edilmitir.
htimal ki ankann dier bir benzeridir. (Jobes 1962: 1456)
Anadolu masallarnda genelde anka diye bildiimiz ku, Trkmen
masallarnda simurg olarak yer alr. Birok masalda olumlu bir tip olarak

173
Trkbilig, 2010/20: 165-178.
Ahmet GKMEN

karmza kar. Mitolojideki kutsal zellikleri sayesinde simurg, ou Trkmen

masalna, ei benzeri olmayan ve olaanst bir hayvan olarak girmitir. Tad
olaanstlkler arasnda gayb bilme, byk gcyle ayn anda birok varl
ldrme ve uzun mesafeler uabilme saylabilir. Simurg, Trkmen masallarnda bu
gleriyle kahramana zor durumlarda yardm eder ve onun baarya ulamasn
salar.
Memmetcan adl masalda Blblgye kuunu bulmaya giden Memmetcan,
devler lkesine der. Bu lkede dinlenirken bir nar aacna ejderhann
trmandn grr. nardaki yavrulara ynelen ejderhay, att okla ldren
Memmetcan, ejderhann etini paralayp yuvadaki yavrulara yedirir. Yavrularn
annesi dndnde aacn altnda yatan Memmetcan grr. Her sene yavrularn
ldren kii zannedip, ona saldraca srada yavrular olan biteni annelerine anlatr.
Simurg, Memmetcana teekkr edip ona bir iyilik eder. Blblgye kuunu
almaya onun srtnda gider. Ku onu eitli tuzaklardan koruyarak Blblgye
kuunu almasn salar. Anne kuun ad Simurgmu. Simurg: Ey Memmetcan o
kuu alabilmen ok zordur. Senin bu amala geldiini devler iitirlerse, kesinlikle
seni ldrrler demi. (Smbll 2000: 213) Bu masalda Simurg, gayb bilme ve
uzun mesafeleri ama gcyle ve yardmyla Memmetcan zafere ulatrr.
Simurg, Altn Boazl Kz adl masalda yukardakine benzer bir biimde
kahramana yardmc olur. Fakat bu masalda simurg, Memmetcan masalndan farkl
olarak kahramana desteini, verdii sihirli tylerle yapar. Sihirli tyleri -tpk at
tylerinde olduu gibi- yaklnca, simurg, zor durumdaki kahramann imdadna
yetiir. Altn Boazl Kz adl masalda simurg iin u bilgiler mevcuttur: Gl
Padiah adl periler padiahnn yedi kat ot, kum ve da denizi vardr. Bu denizin
kenarnda bir nar vardr. Bu narn tepesinde simurgun yuvas vardr. Her yl
yavrularn ejderha yer. Ejderha aaca trmanrken yavrular lk koparr.
Yakalad otuz krk civarndaki yaban eeini brakp yavrularnn imdadna koan
ku ejderhay ldren insanolu ile karlar. Yavrularn kurtarmasna karlk ona
byk bir iyilik eder. imdi haberi simurg kuundan alalm. Bu ku otuz krk
civarnda yaban eei avlayarak, gelip Garavul Dann zerine konmu. Sen, o
odaya girer girmez benim verdiim tyleri hemen yak. (Smbll 2000:177)
rnekte grlecei zere bu masalda Simurgun byk gc ve sihirli tyleri n
plandadr. Bu zellikleriyle simurg, bakahraman ammova yapt iyiliin
karl olarak yardm eder. Baarya ulamasn ve Gl Padiahn srlarn
renmesini salar.
Padiahn Cariyeden Olma ki Olu masalnda simurgun kularn padiah
olduu belirtilir. Dolaysyla ad geen masalda hem kular lkesine hem de bu
lkenin yneticisine atfta bulunulur. Padiahn ei olan simurg kuu yavrularn
ejderhadan kurtaran ehzadeye her dileini yerine getirebileceini syler. Daha
sonra simurg: Ey ehzade sen, bana byk bir iyilik ettin. Bu ejderha, her yl benim
yokluumdan istifade ederek, yavrularm yiyip gidiyormu. Senin u dnyada
istediin her neyse bana syle. Ben simurg kularnn padiahnn eiyim. Elimden

174
 Trkbilig, 2010/20: 165-178.
TRKMEN MASALLARINDA MTOLOJK HAYVANLAR VE FONKSYONLARI

gelen iyilii yapmaya hazrm, demi. (Smbll 2000:236). ehzade, kralie anne
simurgdan ald tylerle zorluklarn stesinden gelir. Masalda her ne kadar padiah
simurg, aktif rol oynamasa da onun yerini kralie simurg alm ve masaldaki
kahraman desteklemitir.
Simurgdan bahseden Trkmen masallarn birok ortak unsurundan biri de nar
aacdr. eitli dnya mitlerinde hayat aacnn deiik yansmalar ve trleri
mevcuttur. Bu kutsal hayat aalarndan biri de nardr. Geni yapraklar, koyu
glgesi, heybetli grn ve ak budaklaryla Trkn kutsal vasflandrmasna
uygun den narlar, ulu aa, gaba aa, unvanlaryla anlr olmulardr.
Masallarda ehzadelerin atlarn baladklar, dibindeki pnardan su itikleri bu
aalar, nurun, aydnln, Tanr kutunun sembolleridir. (Ergun 2004: 232)
Trkmen masallarnda narn kahramandan ziyade kula balants kurulur.
Simurgun narda yuva yapmas motifinde aacn kutsall ile simurgun mitik
zelikleri birlemitir. Bu esnada byk bir ejderhann nara yaklatn
grm, Her yl simurgun yavrularn yemeye alan kt ejderha, hibir yere
sapmadan, hibir yere bakmadan doruca nara trmanmaya balam.
(Smbll 2000: 211, 176)
d. Ejderha
Ejderha, Trk mitolojisinde nemli bir varlktr. O; g, bolluk ve iktidar
sembol saylmtr. eitli dnya mitlerindeyse ejder hem iyi hem de kt bir
tiptir. ou mitte kt iken, in mitolojisinde tanrya ait sarayn koruyucusu,
yamur ve rzgrn ilah, deniz ve akarsularn tanrs gibi kutsal ve olumlu
zelliklere sahiptir. Kelt mitolojisinde de gc temsil eder. (Jobes 1962: 467-469)
Leach, ejderha hakknda szlnde u bilgileri vermektedir:
Eski ve yenidnyann tm insanlarnn bilgisine gre mitik bir yaratktr.
Tm ejderhalarn vcudu ve derisi, ylan ve timsaha; kafalar da aslan, kartal
ve ahine benzemektedir. Birounun kanatlar vardr. Genellikle ate
pskrrler. Korkun bir sesi olan bu varlklar, hazinelere bekilik eder;
akarsu, gl, maara ve bulutlarda yaar... Ejderha, eski zamanlarda
insanlarn ou tarafndan tanr ile ilikili bir varlk gibi ya da baz
kltrlerce tanr olarak kabul edilmitir. (Leach 1950: 323)
Trkmen masallarnda ejderha genellikle ktdr ve onunla ilgili bir ksm
srlarn aklanmas yasaktr. Azndan ate yerine kasrga pskrtr. Baz trleri de
devlerin cann kulaklarnda tar. Kahramana ve insanlara zarar verir ve onlarn bir
ksm kaynaklarn kstlar ya da ele geirir. Halka zulmeder. Aslnda bu vasflaryla
ejderhann mitolojideki mspet yerini kaybettii grlr. stelik bu g ve bereket
sembol varlk, mitolojiden masala giden srete olumsuz bir deiim geirir.
Trklerde zellikle erken dnemlerde bereket, refah, g ve kuvvet simgesi olarak
kabul edilmi bu efsanevi yaratk, n Asya kltryle ilikiye geildiinde bu
anlamlar zayflam ve daha ok alt edilen ktln simgesi olmutur. (oruhlu
2002: 133) Genelde Trkmen masallarnda ktlk timsali olan, zalim ejderhann
fiziki zellikleri pek fazla yer tutmaz. Onun yaygn vasflar saylan umasndan ve

175
Trkbilig, 2010/20: 165-178.
Ahmet GKMEN

alev pskrtmesinden de bahsedilmez. Daha ok ktlk etme ya da iyilik yapma

gibi karakteristik yaps n plandadr. Bu olaanst zalimliiyle tpk dev de
olduu gibi kahramann gcne iret eder. Yani ejderha ne kadar zalimse, onu
ldren kahraman da o derece gldr.
Ejderha, vey Kardeler masalnda her gn bir kz yemektedir ve geldii
zaman yeri sarsp tozu dumana katmaktadr. Masaldaki padiahn olu, lde
grd prensesten ejderha hakknda u bilgileri alr:
Olan kza burada ne yaptn sorunca, kz: Beni bu gn bir ejderha
yiyecek. Ben bir padiah kzym. lkemizde epey bir sredir byk bir sknt
var. Bir ejderha gelip her gn bir kz yutup gidiyor. Eer kz bulamazsa,
adamlarn suyun bana gnderip, suyu kestirerek, halk susuz brakyor.
Bir ara olann yzne kzn gzya damlaynca, bu olan tiksinip uyanm.
Ejderhann geldii esnada yeri sarstn ve ortal toz dumana kattn
grm. (Smbll 2000: 140)
Altn Boazl Kz masalnda ejderha her yl simurgun yavrularn yer.
Simurg, bu durumun farknda deildir. Masaln kahraman ammov, ejderhay
grr ve simurgun yavrularn kurtarr. O esnada bir ejderhann azn bir kula
am olduunu ve azndan kan nefesiyle kasrga kararak geldiini grm.
ammov da yanna okunu alarak, temkinli bir ekilde onu beklemeye balam. Her
yl simurgun yavrularn yemeye alan kt ejderha, hibir yere sapmadan, hibir
yere bakmadan doruca nara trmanmaya balam. (Smbll 2000: 176) Bu
iki rnekte de grlecei gibi Trkmen masallarnda ejderhann birka vasf vardr.
ok deiik olaanst zellikler tamaz. En belirgin vasflar olan yeri sarsma,
kasrga karma ve byk zararlar verme, masallarda srekli tekrar edilmektedir.
ounlukla kt bir role sahip ejderha, bir ksm masallarda iyi bir karakter
sergiler. nsanla dost olup zalimlere kar savar. oban adl masalda obann
lmden kurtard ve iyiletirdii ejderha ona byk iyilikte bulunur.
O, bu ekilde gezerken, ileride iki ejderhann birbirleriyle dvtklerini
grm. oban bu duruma seyirci kalmayp, hemen koarak onlarn yanna
gelmi. Ya hayr ya er diyerek klcn yukardaki ejderhann kellesine
indirmi. Bylece yukardaki ejderha lm, aadaki ise dilini dar
kararak: Ey insanolu bana yardm ettiin iin sana ok teekkr ederim.
Sen bana byk iyilik ettin. Ayrca karnmdaki u yaray da iyiletirirsen,
sana byk bir yardmda bulunurum, demi. (Smbll 2000: 263)

Sonu
ncelenen masallardan hareketle Trkmen masallarnda Trk mitolojisi ve
destanlarnn izlerini bulmak mmkndr. Masallar bu hazineler ile balarn
koparmamtr. Ayrca yer yer evrensel mitik anlatlarn emareleri de vardr. Dev,
at, ejderha ve Simurg haricindeki hayvanlar, masaln doas gerei bir ksm
olaanstlkler sergilerken, mitolojik karakterlerini yitirmilerdir. Trkmen
masallarnda en ok grlen mitik varlklar dev ve attr, ardndan Simurg ve ejderha

176
 Trkbilig, 2010/20: 165-178.
TRKMEN MASALLARINDA MTOLOJK HAYVANLAR VE FONKSYONLARI

gelir. Dev ve at birok masalda grlrken Simurg ve ejderha daha az yer alr. Bu
drt varln zellikleri dikkate alnnca en renkli unsurlar devde grlr. Dev; ya,
boyutlar, balar, canlarnn eitli yerlerde gizlenmesi, sihirli objeleri gibi birok
zengin mitik kkenli olaanstlkler tar. Dier yandan hem olumlu hem de
olumsuz bir kiilikle deikenlik sergiler. Devden sonra masallarn dier bir mitik
varl attr. Trk mitolojisinde nemli bir yere sahip olan at, Trkmen masallarnda
genelde su meneli tulpar eklinde karmza kar. Olumlu ya da olumsuz
kahramanlarn temel yardmclar olan bu varlk, hem uar hem de en zor
durumlarda sezgileri sayesinde zm retir. Bu iki temel vasfnn dnda daha
fazla zellik tamaz. Simurg, hususiyle yavrular ve ejderha ile olan mcadelesi ile
masallarda yer alr. Simurgdan, yavrularn kurtaran, kahramana yardmc olan,
srlar bilen, uzun mesafeleri kat eden olumlu ve olaanst bir varlk olarak sz
edilir. Simurg, Trkmen masallarnda tamamen mspet bir karakter izer.
Gleriyle kahraman zafere ulatrr. Ejderha ise genellikle kt bir karakter
olarak; yeri sarsan, kasrga karan ve insanlara zarar veren mitik bir varlktr. Yer
yer iyi bir karakter izdii de grlr. Mitolojideki renkli zellikleri Trkmen
masallarnda ok az yer alr. Btn bunlardan hareketle bir ksm vasflar kaybolsa
da Trkmen masallarnda mitik varlklar (dev, at, simurg, ejderha), yerlerini
korumaktadr. Onlar, mitolojinin zengin dnyasn, masallarn olaanstlkleriyle
harmanlayarak, ypranmalara ramen hizmete sunmulardr. Bylece Trkmen
masallarnn ok eitli ve renkli motifler ihtiva etmesini salamlardr.

Kaynaklar
ABDULLAH, Kemal (1997) Gizli Dede Korkut (Aktaran: Ali Duymaz), stanbul: tken
Yaynlar.
BAYAT, Fuzuli (2007) Trk Mitolojik Sistemi Ontolojik ve Epistomolojik Balamda Trk
Mitolojisi I, stanbul: tken Yaynlar.
BEYDL, Celal (2005) Trk Mitolojisi Ansiklopedik Szlk,
(eviren: Eren Ercan), Ankara: Yurt Kitap-Yayn, I. Bask.
BORATAV, Pertev Naili (1982) Folklor ve Edebiyat II, stanbul: Adam Yaynlar.
ORUHLU, Yaar (2002) Trk Mitolojisinin Anahatlar, stanbul: Kabalc Yaynlar.
EKABROV, S. F., vd. (1981) zbek Tilining zahli Lgati, Cilt II, Moskova: Rus Tili
Neriyati.
ELN, kr (1997) Halk Edebiyat Aratrmalar II, Ankara: Aka Yaynlar, II. Bask.
ERGN, Muharrem (1990) Dede Korkut Kitab, stanbul: Boazii Yaynlar, 9. Bask.
ERGUN, Pervin (2004) Trk Kltrnde Aa Klt, Ankara: Atatrk Kltr Merkezi
Bakanl Yaynlar.
GKMEN, Ahmet (2000) Trkmen Masallar zerine Motif ncelemesi (Hayvan
Masallar), Atatrk nv. Sosyal Bilimler Ens., Erzurum: Baslmam Y. L. Tezi.
JOBES, Gertrude (1962) Dictionary of Mytology Folklore and Symbols I-II; New York: The
Scarecrow Press.

177
Trkbilig, 2010/20: 165-178.
Ahmet GKMEN

KOZAOLU, M. Tahsin (1994) Yunan Mitolojisi, stanbul: Dnen Adam Yaynlar.

LEACH, Maria (1950) Standard Dictionary of Folklore Mytology and Legend I- II; New
York: Funk Wagnalls Comp.
GEL, Bahaeddin (1997) Trk Mitolojisi I- II; Ankara: M.E.B. Yaynlar.
PALA, skender (1989) Ansiklopedik Divan iiri Szl I-II, Ankara: Aka Yaynlar.
SEVER, Mustafa (2003) Masallarda D Can (Cann Beden Dnda Saklanmas ), Milli
Folklor, Say:60, K, 161-164.
SEYDOLU, Bilge (1996) Mitolojik Dnemde At, Prof. Dr. Umay Gnay Armaan,
Anakara: Feryal Matbaas.
SMBLL, Yusuf Ziya (2000) Trkmen Masallar zerine Motif ncelemesi (Byl
Masallar), Atatrk nv. Sosyal Bilimler Ens., Erzurum: Baslmam Y. L. Tezi.
CUMAYEV, K. vd., (1998) Trkiye Dndaki Trk Edebiyatlar Antolojisi (Trkmenistan
Trk Edebiyat), C. 10, Ankara: Kltr Bak. Yaynlar.
HALMUHAMMEDOV, .; N. Atdayev, M. aryev, Y. Nuriyev (1978) Trkmen Halk
Ertekileri, C. I, Agabat: Ilm Neriyat.
SAKAOLU, Saim; Metin Ergun (1991). Trkmen Halk Masallar, Ankara: Kltr Bak.
Yaynlar.
URAZ, Murat (1994) Trk Mitolojisi, stanbul: Dnen Adam Yaynlar.

178