YERLE LGL BAZI ATASZLER VE DEYMLERN

MTOLOJK BALANTISI

Do. Dr. Faruk OLAK

Z: Bilindii zere Trkede yer ile ilgili deyim ve ataszleri ol-
duka yaygn bir kullana sahiptir. Bu anlat kalplar yaygnlnn yan
sra, olumsuz anlamlar tamalar asndan ilgi ekicidirler. Sz konusu
bu anlat kalplarndaki olumsuz anlamlandrmann rastgele olmad, da-
has mitolojideki yer iyelerine bal baz kalntlar olduu kanaatindeyiz.
Bundan dolaydr ki; bu makalede yer ile ilgili deyim ve ataszlerinin mi-
toloji ile balants ele alnmaktadr.
Anahtar Kelimeler: Atasz, deyim, mitoloji, yer, yeralt, yer
iyesi, Erlik, amanizm.
The Mitological Relationship of Some Idioms and Proverbs
with Place Names/Ground
ABSTRACT: It is known that proverbs and idioms which are re-
lated to ground have well-known usage. This narrative forms are interest-
ing since they have negative senses besides being well-known. We have
the opinion that this narrative forms are not coincidence in negative inter-
pretation and are residues related to ground possessors in mythology. In
this the relation between mythology and proverbs and idioms related to
are discussed.
Key Words: Proverb, idiom, mythology, ground, underground,
ground possessor, Erlik, Shamanism.

Giri
Mitler, Tanrlar, yar Tanrlar ve evrenin yaratlna k tutan me-
tinlerdir. Mitin balamnn ne olduu konusunda Mit balam davran
kalplar, ritel ve normal durumlarda kullanmyla onaylanmtr. ()
Ritel, hayatn ve zamann balangcndaki yaratl olaylarn ve bugn-
k [ekillerini] srekli tekrar eder. Gndelik hayattan uzaklam gerek-
leri almtr. (Honko 2003: 102, 103) eklinde aklayan Honko, mitle-
rin gnlk hayatta farkna varlmadan kullanlmaya devam ettiine iaret

Nide ni. Fen-Ed. Fak. TDE Bl. farukcolak@hotmail.com

172
TBAR-XXVIII-/2010-Gz/Do. Dr. Faruk OLAK

eder. Mitlerin gndelik hayattaki kullanmlar konusunda Baz mitsel

davranlar hl gzlerimizin nnde varlklarn srdrrler. Burada
arkaik bir anlayn kalntlar deildir sz konusu olan. Ne var ki mitsel
dncenin baz zellik ve ilevleri insann bir parasn olutururlar.
(Eliade 1993: 167) fikirlerini ileri sren Eliade, mitsel unsurun gndelik
hayatn bir paras olduuna ve kk paracklar hlinde yaamaya de-
vam ettiine vurgu yapar. Bu kk paracklarn hangi anlatm kalb,
inan veya gndelik yaam krntsnda olduu konusunda belirli bir bilgi
birikiminin olduu ve bu bilgi birikiminin her geen gn arttn belirt-
mekte fayda grmekteyiz.
nsan hayatnda anlatma sz konusu olunca vazgeilmezimizin ata-
szleri ve deyimler olduu herkesin malumudur. Her insan bilinli veya
bilinsiz sahip olduu kltrn kalp anlatmalarna mracaat etmeden
doyurucu bir anlatm yapamaz. te bu noktada ataszleri ve deyimlerin
sahip olduu anlam younluu veya yaptrd armlar, nemli roller
stlenmektedir. Kalplam olmalar itibariyle de pek ounun temelinde
birtakm yaanm olaylarn olduunu dndmz ataszleri ve de-
yimler; ait olduklar toplumlarn inan, kltr, tarih ve medeniyet miras-
larnn izlerini yanstrlar. Bu anlatm kalplar kendisini var eden bu un-
surlarn izlerini dorudan veya dolayl olarak devam ettirirler. Bu izler
bazen ak bazen de kapal olarak karmza kar. nan, Dars bam-
za! temenni veya duasnn kklerinin amanizm panteonundaki tanrlara
yaplan sa merasimi ile sk ba olduunu (nan 1987: 191) belirterek
sz konusu izlerin hayatmzn herhangi bir yerinde karmza kabilece-
ini ve bu izlerin anlatm kalplarndaki varln ortaya koymaktadr.
Yerle ilgili anlatm kalplar
Trkenin yerle ilgili anlatm kalplar, say olarak, olduka fazla-
dr. Yerle ilgili bu anlatm kalplar arasnda Yerin dibine girmek (Vasfi
1985:252), Yerin dibine gemek1 (Eybolu 1975b: 426; Aksoy 1984b:
943; Vasfi 1985: 252; Parlatr 2008b: 915), Yerlere gemek2 (Parlatr
2008b: 918), Yere batmak (Aksoy 1984b: 943), Yer yarlsa iine gire-
cei gelmek3 (Aksoy 1984b: 943; Parlatr 2008b: 918), Yer yarlp da
iine girmek (Gkeolu 1997: 413), Yer yarld yere gemek (Parla-
tr-etin 2005: 348), Yer ayrlm yere gemi (Eybolu 1975a: 243),
Yerin kula olmak (Eybolu 1975b: 426; Parlatr 2008b: 917), Yer

1
Bu deyim Yapt hatadan dolay ok utanmak, kimsenin yzne bakama-
mak (Parlatr 2008b: 915) anlamnda kullanlmaktadr.
2
Bu deyim ok utanp sklmak veya kahrolmak, mahcup olmak (Parlatr
2008b: 918) anlamnda kullanlmaktadr.
3
Bu atasz Yapt hatadan dolay ok utanmak, kimsenin yzne bakama-
mak (Parlatr 2008b: 915) anlamnda kullanlmaktadr.
 173
TBAR-XXVIII-/2010-Gz/Yerle lgili Baz Ataszleri ve Deyimler...

demir gk bakr olmak/ Yer bakr gk demir olmak4 (Parlatr-etin

2005: 348; Parlatr 2008b: 912) ile ayn anlamdaki Yer demir gk bakr
kesilmek5 (Parlatr 2008b: 912), Yeri g ben yarattm demek6 (Parla-
tr 2008b: 914), Yeri g birbirine katmak7 (Parlatr 2008b: 914), Yer
yerinden oynamak8 (Parlatr 2008b: 918), Yeri g inletmek9 (Parlatr
2008b: 914), Yeri g trmalamak10 (Parlatr 2008b: 914), Yeri g
tutmak11 (Parlatr 2008b: 914), Yeri pmek12 (Parlatr 2008b: 917),
Yer pmek13 (Parlatr 2008b: 918), Yere bakmak yrek yakmak14
(Parlatr 2008b: 901), Yerin kula olmak (Parlatr-etin 2005: 348;
Aksoy 1984a: 383; Eybolu 1975a: 243), Yer pek girilmez, gk yksek
klmaz olmak (Parlatr-etin 2005: 348), Yerin st de bir alt da bir
olmak (Parlatr-etin 2005: 348) deyimleriyle Yerdeki yze baslmaz /
Yerdeki yze kimse basmaz / Yerdeki yz kimse inemez?15 (Parlatr-
etin 2005: 348; Parlatr 2008: 554; Eybolu 1975a: 243), Yere bakan
(ar) yrek yakan(ar)16 (Parlatr-etin 2005: 348; Parlatr 2008a: 554),
Yer damar damar, insan soy soy/ nsan soy soy (insan eit eit), yer
damar damar17 (Parlatr 2008a: 320, 554), Yerde yatan yumurta, gkte

4
Bu deyim Verimsiz orak ve scak bir yer; hibir yardm ve umut yok, art-
lar ar ve imknlar kstl (Parlatr 2008b: 912) anlamnda kullanlmaktadr.
5
Bu deyim Elde avuta hibir ey kalmamak, bitmek, tkenmek, yokluk iine
dmek (Parlatr 2008b: 912) anlamnda kullanlmaktadr.
6
Bu deyim Ar derecede byklenmek, gurur yapmak, byklk taslamak
(Parlatr 2008b: 914) anlamnda kullanlmaktadr.
7
Bu deyim Etraf velveleye vermek, ok telalanmak ve ortal datmak
(Parlatr 2008b: 914) anlamnda kullanlmaktadr.
8
Bu deyim Bir ii ok grltl yapmak, yaanlan bir olay evrede byk
heyecan yaratmak. (Parlatr 2008b: 918) anlamnda kullanlmaktadr.
9
Bu deyim Yksek sesle feryat etmek, olanca gcyle barp armak.
(Parlatr 2008b: 914) anlamnda kullanlmaktadr.
10
Bu deyim ok sanc ekmek, ar ve sancdan yerlerde srnmek. (Parlatr
2008b: 914) anlamnda kullanlmaktadr.
11
Bu deyim Her taraf ele geirmek ve denetim altnda bulundurmak; her tara-
f kaplamak (Parlatr 2008b: 914) anlamnda kullanlmaktadr.
12
Alay etmek maksadyla kullanlan bu deyim Yere boylu boyunca dmek,
yere serilmek (Parlatr 2008b: 917) anlamndadr.
13
Bu deyim nemli bir kimsenin veya bir byn nnde eilmek, temanna
etmek (Parlatr 2008b: 918) anlamnda kullanlmaktadr.
14
Bu deyim Sakin, sessiz, uysal ve uslu grnmesine karlk sinsice ktlk
yapan (Parlatr 2008b: 913) anlamnda kullanlmaktadr.
15
Bu atasz Alak gnll ve hogrl olanlar kimse aalamaz veya ez-
mez. Herkes onlar korur (Parlatr 2008: 554) anlamnda kullanlmaktadr.
16
Bu atasz nsann yere bakan iten pazarlkl olur ve karsndaki kimse
hakknda iyi dnmez (Parlatr 2008a: 554) anlamnda kullanlmaktadr.
17
Bu atasz nsan soyunun deiik zellik ve karaktere sahip olmas nasl
doal ise topran da rengi ve nitelii farkldr. Her iki unsur da yani insan r-
174
TBAR-XXVIII-/2010-Gz/Do. Dr. Faruk OLAK

uan ku olur/ Yerdiin olan (kk) yer tutar18 (Parlatr 2008a: 554)
ataszleri yer almaktadr.
Anlatm kalplar ve mitoloji
Trkedeki anlatm kalplarndan bazlarnn mitolojik balants
olduu aikrdr. Bu balantya Bahaeddin gel, gz kanl deyimini
aklarken bize gre Trke karanlk deyimleri, yine Anadolu Trke-
si aklayabilir. (gel 1989: 136) diyerek deyimlerdeki anlam kalpla-
malarnn beslendii kaynaklarn eskiliine; nan ise, Dars bamza!
temenni veya duasnn kkeninin amanizmde olduunu (nan 1987:
191) belirterek konunun nemine vurgu yaparlar. Biz de bir yazmzda bu
anlatm kalplarndan Gk keinin pskll ola olmak deyiminin mi-
tolojik balantsna temas etmitik19. Bahse konu olan almalardan da
anlalmaktadr ki; anlatm kalplar yaygn formlarn alrlarken mitolojik
olgulardan beslenmektedirler. Bir baka ifadeyle baz anlatm kalplarnn
anlamlar ile mitolojik olaylar arasnda dorudan bir iliki vardr. Bura-
daki vardr veya yoktur fark bak asndan kaynaklanmaktadr. Yapl-
mas gereken anlatm kalplarna bu dikkatle de baklmas gerekliliidir.
Yerle ilgili mitolojik veriler
Yaratl mitlerinin en ncelikli problemlerinden olan ilk su ve
ilk ceza kiiolunun mutlak bir dzen (kozmos) tesis etme ve bu
dzene tabi olma drt ya da arzusunu ortaya koyma dncesinden
kaynaklanmaktadr (Aa 2004: 15, 16). Bu drt zamanla sulu olduu
kabul edilen baz varlklarn domasna sebep olmutur. Bilindii zere
Trk mitolojisinde Erlik olarak adlandrlan varlk da bu mantk silsile-
sinin sonucu olarak yaratlmtr. Bu minvalde Erlikin Tanr20 ile olan
ilikisi ise muhalif hareketler erevesinde ekillenmi, netice itibariyle
bu muhalif hareketler onun huzurdan kovulmasna sebep olmutur. Bu
durum, yaratlla ilgili anlatlarda u ekilde verilir.
lgen hikmetli kitap olan nom yardmyla ilk insan yarat-
maya balam. Altn fincan iine gk iek (kk iek) koymu.
Byk kardei Erlik bu iein parasn alm ve o da bir insan
yaratm.

knn farkllyla topran niteliinin farkll ayr bir deer tar (Parlatr
2008a: 320, 554) anlamnda kullanlmaktadr.
18
Bu atasz Kkken beenmediiniz, kendisinde yetenek grmediiniz bir
ocuun zamanla bilgisi, grgs artar; toplumda nemli bir yeri ve deeri
olur (Parlatr 2008a: 554) anlamnda kullanlmaktadr.
19
lgili makale iin bk. (olak 2008:193-204).
20
Burada Tanr, lgen anlamnda kullanlmtr. lgen ise yaratl gerekle-
tiren varlktr.
 175
TBAR-XXVIII-/2010-Gz/Yerle lgili Baz Ataszleri ve Deyimler...

lgen kardeine fkelenmi ve Senin yarattn halk kara

kay kuakl kara kavim olsun! diyerek bunu lanetlemi. Sonra:
Benim yarattm ak kavim gnein doduu, senin yarattn ka-
ra kavim ise gnein batt yere gitsin. demi.
Erlikin dumansz barut ile doldurulan bir tfei varm.
Her gece yeralt dnyasndan kp onlar vurur, canlarn ise alp
gtrrm. Daha sonra gzel kzlar a (kazanc) delikanllar
ise seyis (kdi) yaparm. lgen saraydaki halkn azln fark
etmi. O zaman Erlikin barutluunu kimse grmeden baka bir
barut ile doldurmu. Erlik gece tfeini atelemi. Kulaklar sar
eden bir ses meydana gelmi. Erlik korkusundan tfei atp yeralt
lemine kam.
O gn bu gndr Erlik, yeryzne kmaz olmu. O imdi
canlar avlamak iin elilerini gndermektedir. (Anohin 2006: 20,
21).
Erlikin yeraltna bu seyahati orada kalc olmu ve bu durum Al-
tayllarda gerek yer (n yer) ve alt dnyann (altng oroon) (Anohin
2006: 19) ayrlmas anlayn ortaya karmtr. Sonsuz karanln h-
kim olduu bu alt dnya iin uzak, rak yer anlamna gelen (als yer)
(Anohin 2006: 19) ifadesini de bu dncenin karl olarak kullanm-
lardr. Erlik bu yeralt diyarnda kara amurdan yaplm sarayda, dier
versiyonlara gre de duvarlarla evrili kara demirden yaplm sarayda
yaamaktadr. (Anohin 2006: 5). Erlik bu sarayda hayatn srdrrken,
dnyadaki insanlar yanna ekmeye alr ve yanna ektiklerini dier
insanlarn cann alma iinde grevlendirir.
Altay amanlna gre;
insanlar ve hayvanlar iin en ar ve salgn hastalklar ile
korkun felaketler Erlikin adyla badatrlr. O, insan kendisine
kurban kesmesi iin zorlamak amacyla bu hastalklar gnderir.
Eer insan onun arzusunu yerine getirmezse, kurban sunmaz ise
Erlik onu lmle cezalandrr. Sonra onun cann yanna alp
(lttn tn algan) yeralt lemine gtrr (altng oroon) ve kendi-
sinin hkim olduu bir mahkemede yargladktan sonra onu kendi-
ne uak, hizmetkr yapar (Anohin 2006: 3-4).
nsanlarn yeraltna gtrlmesi, orada Erlikin kurallarna gre
yarglanmas, ceza olarak da sonsuza kadar Erlikin hizmetine girmesi in-
sandaki kt ynle ilikilidir. Bu kt yn her zaman Erlikin karakteriy-
le badatrlm, ktler ve kurban vermeyenler yeraltna layk grl-
mtr. Katanov, bu dnyaya gei yolunu yer yzeyindeki herhangi bir
ukur, delik veya atlak olarak vermi (Katanov 2000: 241) ve yeraltnda
176
TBAR-XXVIII-/2010-Gz/Do. Dr. Faruk OLAK

zerinde yaadmz bu dnyadakine benzer bir hayat ve dzen olduuy-

la ilgili metinler (Katanov 2000: 272) yaynlamtr. Baz halk masalla-
rndaki yeraltna gei iin kullanlan kuyu, ukur, delik veya atlaklar bu
durumla ilgili olmaldr. nsan muhayyilesi beslendii inan yapsnn te-
siriyle oluturduu kahramanlar ordusuna sahiptir. Bu kahramanlar da ait
olduklar dnyalarda yaamlarna devam etmektedirler. aman davulunda
yeralt dnyasnn ayrntl olarak tasvir edilmesi (Katanov 2000: 198) bu
tezin gzel bir aklaycs olabilir.
Trk mitolojisinde yeralt, kt krmslerin merkezi (Anohin
2006: 30)dir. eytanlar ve kt ruhlar hep yeraltndan karlar. Bu eski
Trk inannn gereidir. (gel 1989: 540). Bu zelliinden dolay da
kara tsler (kara krms) Erlikle ayn snfa (Anohin 2006: 3-8) konul-
mutur. Trk dncesinde topran/ yerin kara olmas da bu sebepten ol-
sa gerektir.
Mitolojiyle ilgili yukarda verilen bilgiler deerlendirildiinde g-
rlecektir ki; Trk dncesi ikili dnya anlayna sahiptir. Bu durum
yukarda da temas edildii zere; Altayllarda daha somut olarak karm-
za kmaktadr. Onlarn gerek yerle (n yer) ve alt dnya (altng oroon)
(Anohin 2006: 19) anlaylar bu durumun sonucudur. Bu dnyalardan il-
ki gerek yerdir ve bu gerek yerde iyiler, yani lgen tarafnda olanlar
yaar. Yeraltnda ise bu dnyada iyi olma zelliini kaybetmi, kt ol-
mu, gnaha girmi varlklar yer almaktadr. Yerle ilgili deyimler de tam
bu noktada varln hissettirmektedir. Sz konusu anlatm kalplarnn
sylenii/ kullanl esnasndaki psikoloji de gz nne alndnda iyili-
in kaybolmas, kt konumda olma veya gnaha girme durumlarnn or-
taya kt grlecektir. Bu durum da ktnn yeraltna gitmesi gerektii
fikrini douracaktr. Yerle ilgili anlatm kalplarmzdaki olumsuz durum
da bu alglaytan kaynaklanmaktadr. Bir baka ifade ile kt her zaman
yeraltna girmek zorundadr.
Yerle ilgili anlatm kalplar ve mitoloji
Yukarda aktardmz anlatm kalplarnn tamam olmasa da b-
yk ounluunun temelinde mitolojik olaylarn, anlatlarn veya inanla-
rn izleri vardr. Yerle ilgili bu deyimleri tek tek ele almadan nce unu
belirtmek gerekir ki, bu deyimlerin ounluunda olumsuz bir anlam ve-
ya durum yer almaktadr. Sz konusu deyimlerdeki olumsuz armlar,
yerle ilgili mitolojik anlatmalarn yaayan tesirleri olarak kabul edilmeli-
dir.
Yerin dibine gemek, Yerlere gemek, Yere batmak, Yer ya-
rlsa iine girecei gelmek, Yer yarlp da iine girmek, Yer yarld
yere gemek ve Yer ayrlm yere gemi deyimleri yerin iine gir-
mekle ilintili deyimlerdir.
 177
TBAR-XXVIII-/2010-Gz/Yerle lgili Baz Ataszleri ve Deyimler...

Bu deyimler ilk bakta lmekle ilgili bir arm yaptrsalar da

anlamlarna nfuz edildike grlmektedir ki, bu anlamlarn arkasnda
daha baka ipular veya armlar vardr. Bu ipularndan ilki yerle il-
gili anlatm kalplarnn kullanl anndaki psikolojidir. Trk insan kt
olduunu dnd, kendisine zarar veren veya herhangi bir ekilde ca-
nn skan bir insan iin anlk tepki verirken yerle balantl beddualar
kullanr. te bu psikoloji, onun uuraltndaki veya inancndaki yerle ilgili
dncelerinin da vurumudur. Buradaki Yerin dibine girmek deyimi-
nin sylendii andaki psikoloji, lmekten farkldr ve lmek eylemine
gre biraz da hafiftir. Bu ifadelerin en kat ve sevimsizi ise geber-
mektir. Gebermek kt bir ekilde lmek manasnda kullanlmaktadr21.
Hlbuki Yerin dibine girmek deyiminde lmekten ok, hapsolmak, tut-
sak olmak, bir yere kapatlmak anlamlar ne kmaktadr. Burada deyimi
kullanan, muhatabna hem ceza vermi olmakta, onu hapsetmekte hem de
bu cezay lmden bir derece daha yumuak hle getirmektedir. Deyimle
mitoloji arasndaki bu anlam ilikisi, yukarda verilen deyimlerin de k-
keninin mitoloji olduunu ortaya koyar.
Yerle ilgili anlatm kalplarnn ana temasn oluturan yere hap-
solma, mitolojimizin nemli motiflerindendir. Bu motiflerin neler oldu-
una yukarda temas edildi. Her dinin veya inan sisteminin bir ilah tra-
gedyas vardr denilirse, abartlm olmaz. Anlatm kalplarndaki yere
hapsolma motifi de Trk mitolojisinin ilah tragedyasnn kalntlarndan-
dr.
Yerin kula var/ olmak anlatm kalb hem atasz hem de de-
yim olarak da deerlendirilir. Ayn anlatm kalb Krgz Trklerinde de
kullanlmaktadr. Her sylenen duyulabilir manasnda kullanlan deyim
Krgzlarda Yerin kula yedi kattr eklindedir (gel 1995: 264). Ede-
biyatlarda yerle dinleme ilikisinin sembol olarak karmza byk ku-
lak motifi kar. Saklanan bir bilgiyi gayri nizam kanallardan almak ku-
lan (dinleyen, sesi duyan nesne) bymesine sebep olmaktadr. Kuran-
Kerimde kulak hrszl eklinde verilen gizli bilgiyi dinleme eytanla
ilgilidir22. eytann gizli bilgiyi elde etmek istemesine karlk ate topla-
ryla nlem alnmas sz konusudur. Mitolojilerde ise byle bir bilgiyi el-
de etmek isteyenlere kar bir nlem mevcut deildir. Mitolojide nlem
yerine ceza uygulamas yer alr. Bu sebepten dolaydr ki bu dinlemeyi
gerekletirenler insan ise kulaklar, insan d bir varlk ise bedenleri

21
Gebermek kelimesinin anlamyla ilgili olarak bk. (Trkmen 2004: 131-
134).
22
Hicr Suresinde geen dinleme u ekildedir: And olsun ki, gkte burlar
meydana getirdik, onlar bakanlar iin donattk (16). Onlar, kovulmu her
eytandan koruduk (17). Fakat kulak hrszl yapan olursa, parlak bir ate
onu kovalar. (18). (Kuran- Kerim 1983: 262).
178
TBAR-XXVIII-/2010-Gz/Do. Dr. Faruk OLAK

uzar. Yunan mitolojisindeki Midasn kulaklarnn uzamas ve bu srrn

ifa edilmesinden dolay kuyudaki kamn uzamasn23 bu ekilde yorum-
lanmas gerekir, diye dnyoruz.
Bunlarn dnda Trk mitolojisinde de dinlemeyle ilikisi ak ol-
mamakla beraber yerle alakal uzun kulakl varlklar vardr. Bu varlklar
eytan olarak adlandrlrlar. Er Tk masalnda Er Tkn yeral-
tndaki macerasnda kuyudaki acayip kulakl dev eytan olarak da adlan-
drlr. Bu konuda destanda Er Tkn kurtard yeralt eytanYla
ilgili bilememi ki, yeraltndan kanlarn hepsi eytandr (gel
1989: 545) ifadesi kullanlr. Er Tkn ldrlmesini salayan oin
Kulak isimli bu ve baka devler de bu trden bir eytandr. Bu olayla ilgi-
li masal anlatcs u tespiti yapar: Er Tk genliinde, byle kulak
lakabn tayan, yeralt eytanlarn hep ldre gelmiti. Ama yle anla-
lyor ki, bu ada artk ihtiyarlamt. Kuvveti de azalmt. (gel
1989: 545). Er Tk eitli maceralardan sonra tekrar yeryzne kar.
Bu cinsten olmak zere Trk mitolojisindeki kulak tavsifli devler
(Temir-Kulak, Ay-Kulak, Kn-Kulak, Kan-Kulak, oin-Kulak, Yan-
tak) in hepsinin kulaklar byktr ve bunlar yukarda verildii zere
eytan olarak anlatlmaktadr.
Yer demir gk bakr/ Yer bakr gk demir, Yer demir gk bakr
kesilmek, Yeri g ben yarattm demek, Yeri g birbirine kat-
mak, Yer yerinden oynamak, Yeri g inletmek, Yeri g trma-
lamak ve Yeri g tutmak deyim ve ataszlerinde yer ile gk iki-
lemi veya tezad yer almaktadr. Bu anlatm kalplarnda mbalaa, gk

23
Midasn kulaklaryla ilgili efsane u ekildedir: Midas bir gn ormanda do-
larken, Satyroslardan Marsyas ile Apollon arasnda bir mzik yarmas ya-
pldn grd. Yarmann hakemi rmak-tanr Tmolos idi. Hakem iki alg-
cy da dinledikten sonra tanrnn birinci geldiini syledi. Midas ise epeyce
yersiz bir biimde sze karp yargnn haksz olduunu dile getirdi. Apollon
fkelendi ve Midas cezalandrmak iin, adamn bandan bir ift eek kula
kard. Rahatsz edici ve herkesin gzne batabilecek kulaklar saklamak
iin Midas koskoca bir takke giymeye baladysa da, bu sonradan olma sakat-
lnn srrn berberine amak zorunda kald. Ne var ki olayn duyulmasn
nlemek iin yetkisini kullanmaktan da geri kalmyordu; rnein berberin bu
konuda konumasn yasaklam, dinlemezse lm cezasna arptrlacan
bildirmiti. Ancak Midasn srrnn altnda ezilen zavall adam, bir akarsu-
yun kysnda bir delik ap oraya hkmdarn kulaklarnn eek kula oldu-
unu fsldad. Arkasndan delii rtt ve kimsenin duymadndan emin ola-
rak uzaklat. Fakat toprak orada tlsml sazlar var etti; sazlar gelene geene
Midasn, efendimiz Midasn kulaklar, eek kulaklar! diye fsldayp du-
ruyordu. Phryginal hkmdar zavall berberden cn ldrterek ald ama
srrnn halk arasnda yaylmasn nleyemedi. (Agizza 2001: 208, 209;
Erhat 1978: 224, 225).
 179
TBAR-XXVIII-/2010-Gz/Yerle lgili Baz Ataszleri ve Deyimler...

ve yer ikilemi veya tezadyla gerekletirilmitir. Bilindii zere Trk

dncesinde dnya kavram ikili bir alglayla yer alr. Gk, ak iyelerin;
yer ise kara iyelerin yer ald dnyalardr. Bu anlatm kalplarndaki yer
ifadesiyle yeryz deil, ikili dnya alglayndaki yer ve alt kast edil-
mektedir. Yeralt ruhlar genlikle krms, gkyzndekiler Kuday, yer
ruhlar ise yer-su (yer su) veya Altay olarak (Anohin 2006: 3) adlandr-
lan Altay mitolojisinde zerinde yaamakta olduumuz yere Altayllar
n yer (gerek yer) demektedirler. Bu yerin altnda bir yer daha vardr
ki, orada sonsuz karanlk hkimdir. Oras altng oroon (alt dnya) veya
als yar (uzak, rak yer)dir. (Anohin 2006: 19) olarak alglanr. Bu alg-
layta, gk ve zerinde yaadmz yeryz birinci ksm, yeralt ise
ikinci ksm oluturmaktadr. Bundan dolaydr ki iyi ve ak ruhlar gk,
kt ve kara ruhlar yeraltn temsil eder. Bu ayrm, Orhun Kitabelerinde
de vardr. Kitabelerde stte mavi gk (yz) altta da yaz yer yaratld-
nda, ikisinin arasnda insanoullar yaratlm.(Tekin 2008: 25) ek-
linde geen ifade bunun en ak delilidir. Dahas Ouz Kaan destannda
Ouzun evlendii kzlarn gk ve yer meneli olmalar da bu durumu
destekler rneklerdendir.
Sonu
Yerle ilgili anlatm kalplarnn tamamnn olumsuz anlam tamas
da gstermektedir ki; bu anlatm kalplarnn olumasnda ncelikle Trk
mitolojisindeki yeraltyla ilgili anlatlar, nemli katklar salamtr.
Yerin dibine gemek, Yerlere gemek, Yere batmak, Yer ya-
rlsa iine girecei gelmek, Yer yarlp da iine girmek, Yer yarld
yere gemek ve Yer ayrlm yere gemi deyimleri mitolojideki yere
hapsolmayla ilgili anlatmalardan kaynaklanmaktadr.
Yerin kula var/ olmak deyimi yeralt varlklarndan kula n
plana kanlar ve bu kulak vastasyla dinleme fonksiyonu kazanan var-
lklarla ilgili anlatmalardan kaynaklanmaktadr. Byk kulakl veya hap-
sedilmi yeralt varlklarnn mitolojik maceralarnn deyimler ile atasz-
lerine kaynaklk etmesi eldeki verilere gre yadsnamaz bir gerek olarak
karmzda durmaktadr.
Yer ve gk ikileminin yer ald ataszleri ve deyimler de Trk mi-
tolojisindeki yer gk ikileminin yer ald anlatmalardan kaynaklanmak-
tadr. Bu kanaatimizi, Altay Trklerindeki yer ile gk ikilemi kuvvetlen-
dirmektedir. Dahas ayn ayrmn Orhun Kitabelerinde de yer almas, ba-
riz bir rnek olarak karmzda durmaktadr. Yer demir gk bakr/ Yer ba-
kr gk demir, Yer demir gk bakr kesilmek, Yeri g ben yarattm
demek, Yeri g birbirine katmak, Yeri g inletmek, Yeri g
trmalamak ve Yeri g tutmak deyim ve ataszleri bu gruba dhil
edilebilir.
180
TBAR-XXVIII-/2010-Gz/Do. Dr. Faruk OLAK

Yerin st de bir alt da bir olmak deyimi ise Trk mitolojisin-

deki ikili dnya anlayndan kaynaklanmaktadr. Bunun en bariz rnei
de Altay Trklerindeki ikili dnya anlaydr.
Yerin kara olmas inanc da Trk mitolojisindeki yeralt iyeleri-
nin kt olarak alglanmasndan ve kt varlklarn kara ile tavsif edilme-
sinden kaynaklanmaktadr. Bu olumsuzluk yer ile ilgili anlatm kalpla-
rndaki olumsuzlukla ayndr.

KAYNAKA
AA, Mehmet (2004), Yaratl Mitleri, amanizm ve Tasavvuf Balamnda
D, Mahrumiyet ve Hapis, Mill Folklor, S. 62, s. 8-16.
AGIZZA, Rosa (2001), Antik Yunanda Mitoloji Masallar ve Sylenceler, (ev. Z.
Zhre lkgelen), Arkeoloji ve Sanat Yaynlar, stanbul.
AKSOY, mer Asm (1984a), Ataszleri ve Deyimler Szl-I Ataszleri Sz-
l, Trk Dil Kurumu Yaynlar, Ankara.
AKSOY, mer Asm (1984b), Ataszleri ve Deyimler Szl-II Deyimler Sz-
l, Trk Dil Kurumu Yaynlar, Ankara.
ANOHN, Andrey Viktorovi (2006), Altay amanlna Ait Materyaller, (ev.
Zekeriya Karadavut-Jannet Meyermanova), Kmen Yaynlar, Konya.
OLAK, Faruk (2008), Gk Keinin Pskll Ola Olmak Deyiminin Mito-
lojik Deerlendirmesi, Trk Kltr ncelemeleri Dergisi, S. 19, s. 193-
204.
ELADE, Mircea (1993), Mitlerin zellikleri, (ev. Sema Rifat), Simavi Yayn-
lar, stanbul.
ERHAT, Azra (1978), Mitoloji Szl, Remzi Kitabevi, stanbul.
EYBOLU, E. Kemal (1975a), On nc Yzyldan Gnmze iir ve Halk
Dilinde Ataszleri ve Deyimler Ataszleri-, C. 1, stanbul.
EYBOLU, E. Kemal (1975b), On nc Yzyldan Gnmze iir ve Halk
Dilinde Ataszleri ve Deyimler Deyimler (Tabirler)-, C. 2, stanbul.
GKEOLU, Mustafa (1997), Kbrs Trk Ataszleri ve Deyimler Szl,
Galeri Kltr Yaynlar, Lefkoa.
HONKO, Lauri (2003), Mitleri Tanmlama Problemi, (ev. Nezir Temr), Mil-
l Folklor, S. 59, s. 96-103.
NAN, Abdlkadir (1987), Makaleler ve ncelemeler, Trk Tarih Kurumu Ya-
ynlar, Ankara.
KATANOV, Nikolay Fdorovi (2000), Bilimsel Eserlerinden Semeler, (ev.
Fatma zkan), Trksoy Yaynlar, Ankara.
GEL, Bahaeddin (1989), Trk Mitolojisi, C. I, Trk Tarih Kurumu Yaynlar,
Ankara.
GEL, Bahaeddin (1995), Trk Mitolojisi, C. II, Trk Tarih Kurumu Yaynlar,
Ankara.
 181
TBAR-XXVIII-/2010-Gz/Yerle lgili Baz Ataszleri ve Deyimler...

PARLATIR, smail-ETN, Nurullah (2005), inas Btn Eserleri, Ekin Ya-

ynlar, Ankara.
PARLATIR, smail (2008a), Ataszleri, Yarg Yaynlar, Ankara.
PARLATIR, smail (2008b), Deyimler, Yarg Yaynlar, Ankara.
TDV (1983), Kuran- Kerim ve Trke Anlam, Diyanet leri Bakanl Yayn-
lar, Ankara.
TEKN, Talat (2008), Orhon Yaztlar, Trk Dil Kurumu Yaynlar, Ankara.
TRKMEN, Seyfullah (2004), Gebermek Kelimesinin Kkeni zerine, Trk
Dili Aratrmalar Yll-Belleten-, Ankara, s. 131-134.
VASF, hsan S. (1985), Irak Trklerinde Deyimler ve Ataszleri, Fuzl Yayn-
lar, stanbul.