JULIA KRISTEVA

1941 ylnda Bulgaristan'da dodu. Sofya niversitesi'nde dilbilim

renimi grd. Gazeteci olarak alt ve 1966 ylnda doktorasn ta
mamlad. O yl, Sosyal A ntropoloji Enstis'nde Claude Uvi-Sra
uss'a yardmc olarak almak zere Paris'e geldi. Philippe Sollcrs,
Michel Foucault ve Roland Barthes 'n bulunduu Tel Quel grubuna
katld ve Jacques Lacan 'n seminerlerini izledi. Dilbilim eitimi ile
antropolojik ve psikanalitik bilgiyi kaynatrd. ok gemeden Fransz
dnce dnyasnn ve ada "eletirel eori"nin nde gelen figrle
rinden biri oldu. Paris Vll niversiesi'nde dilbilim ve (Freudcu-olma
yan) psikanaliz dersleri verdi. Aynca felsefe, semiyotik, eletirel teori
gibi farkl disiplinler arasnda da almalar yrtt. Esas olarak mo
dem ve modernist (zellikle avangard) edebi metinlerin analizini he
defledi. Brksel zgr niversitesi'nden onursal doktor unvaru ald.
1997'de Ugion d'Honneur niaruna layk grld. Aynca Kolombiya
niversitesi 'ndc misafir profesr olardk, Umberto Eco ve Tzvetan To
dorov ile birlikte Edebi Semiyoloji krssnn daimi yesidir. Ulus
lararas Semiyoloji Dernei genel sekreteridir ve ok sayda yayrun
editrln yapmaktadr. Eserleri arasnda yer alan, Semeiotike: Rec
herches pour une semanalyse (1969), Le Texte du roman: Approche se
miologique d0 une sructure discursive transformationne/le (1970) ve
la Revolution du /angage poetique: L' avant-garde il lafin du XIX si
ecle (1974) metinlerar.ts analiz eserleridir. Des Chinoises (1974); la
raversee des signes (1975); Pouvoirs de /' horreur'de ise (1980) [Kor
kunun Gleri] narsisizmin ve irencin psikanalitik. felsefi ve dilbi
limsel ierirnleriyle ilgilenir; Le langage cet inconnu (1981); Histoire
d0amour'da (1983) "ak-ilikisi, ak-nesnesi"ni inceler ve edebi teori
deki ifadesi zerinde durur; Au commencement etait /' amour' da
(1985) psikanaliz ile inan arasndaki ilikiyi irdeler; Les Nouvelles
Maladies de /' dme; Soleil noir (1987) melankoli ve depresyonu sanat
sal te1.ahrleriyle inceler; Etrangers il nous-memes (1988) rklk, ya
banc dmanl sorunlarn milliyetilikle ilintilendirerek inceler. Les
Samourais (1990), Le Temps sensible, la Revo/te intime, Visions capi
ales. Le genie /eminin. Contre la depression naionale, Le ffminin et
le sacre, Prous: Questions d'identite ve Visions capitales... son eser
leri arasndadr.
 . Aynnt: 507
Jnctlemt dizisi: 222
R uhun Yeni Hastalklar
Julia Krfrew
Franszcadan eviren
Nilgn Tua/

Yayma azrlayan
Alev Ozgner

Kitabn zgn ad
Les nouvel/es naladies dt r ame

Librairie Arttem e Fayard/1993

basmndan evrilmitir.

Librairie Artteme Fayard, 1993

Bu kitabn Trke yaym haklan

Aynnb Yaynlan'na aittir

Kapak illstrasyonu
Asuman Ercan
Kapak dzeni
Arslan Kahraman
Dzelti
Aso[Taneri
Bask ve cilt
Sena Ofset (O 212) 613 38 46

Birinci basm 2007

Bask adedi 2000

ISBN 975-539-504-0

AYRINTI YAYINLARI
www.ayrintiyayinlari.com.r & info@ayrintiyayinlari.com.r
Dizdariye emesi Sk. No.: 23/I WOO embcrlita-ist. Tel.: (O 212) 518 76 19 Faks: (O 212) 516 45 77
 Julia Kristeva
Ruhun Yeni
Hastalklar
1 N C E l E M E D 1 Z 1 S 1
ENLlKLJ TOPLUM'/. /Ji:t.,; YEiL POl.liKA/J. Ponitt.,; MARKS. FREUO VE GNLK HAYATIN ELETRisl8. Brown.,; KA
DINLIK ARZULARVR. Cawanl .1 FREUO'DAN LACAN'A PsiKANALZ/S. M. T.ra.,; NASll. SOSYALZM? HANGi YEL? NiN
TiNSELLIK?/R. Ba/'t .,; ANTROPOLOJiK AIOAN loDET/Der; O. Rich8s .,; ELETiREL AiLE KURAMVM. Poslst.,; ldelN'E
o00RuR. IWiialns .,; DEMOKRASi ARAYIINOA KEHTIK Bnit .1 YARIWR. Hvemam .,; DEVlETE KARI TOPLUM/I
Castes .,; RUSYA'OA SOVYETLEA (1905-1921YO. Anwekr.,; OOLEV<LER VE Il OENETMIM. 8rinton .,; EDEBiYAT
KURAMVT. Eagleton.,; iKi FARKLI slYASET/L K6/<Br.,; ZGR EG TiMJ. Spring .,; EZiLENLERiN PEDAGOJislP. Freire.,;
SANAYi SONRASI TOPYAl..AA/8. FrarMI.,; KENCEYi DUROURUNVT. Akam.,; ZORUNLU EGtrlt.E HAYIRVC. Bak8r.,;
sesslz YIGINLARIN GlGEsiNDE YA DA TOPLUMSAi.iN SONU/J. BaWilard .. ZGR BIRTOPLu.llA elliMP. Feytabend
.,; VAH SAVAININ MIJTSUZLuGU/P. Claslres .,; CEHENNEME VGIG. Vassal .,; GSTERI TOPLUMU VE YORlJM.
LARIG. Debon1.,; AGJR EKiML SegaJ.,; CiNSEL ioOET/A Godeni-"' ALTERNATF TEKNOLOJlO. Oid<son .,; ATE VE
GNE//. MxSoct .,; OTORTEIR. SenHll .,; TOTALITARIZWS. Tomey .,; ISLAM'IN BILlNAl.TINDA KAOINIF. Ayt Sablal
.,; MEDYA VE DEMOKRASlJ. Ksane .1 _QUK HAKLARVOer: 8. Franklm.,; KTEN SONRA/Der. R. Blackb.rn .,; Dl'ol
YANIN BATILILAWSVS. L.aru:he .,; TURKIYE'NIN BATIUIRll.MASVC.1J1a/ .,; SINIRLARJ YU<MAKIM. Mellor.,; KAPI
TALlzM, SOSYALizM. EKOLOJIA Goa.,; AVRUPAMEAKEZCLIKIS. Amin AHtAK VE MOOERNLIK/R. Poo1e.,; GNDELiK
HAYAT KlLAVUZU/S. Wlis.,; siVL TOPLUM VE DEVLET/Der: J. Kea/18 -"' TELEVizvoN: LDREN EGlENcE/N. Postman .1
MOOERNLGN SONULARVA Gens.,; DAHA AZ DEVLET DAHAOKTOPLUM/R. Cantzen.,; GELECEGe BAKMAK/M. AJ.
beri R. Hahnel.,; MEDYA. DEVLET VE ULUS/P. Sdls6gsr.,; MAHREMiYETiN ONMIA G1ens .,; TARiH VE TlNIJ.
Kovet .,; ZGRLGON EKOLOJislM. Bookdit .,; DEMOKRASl VE Sivil TOPLUl4'J. KsiNlll .,; U HAN KALPLERIMizR.
Caward.,; AKLA VEDAIP. Feytabend.,; BEYiN IGFAL EBEKESIA Matlela1.,; IKTisADI AKLIN ELETjRisliA Goz.,; MO
DERNLlGN SIKINTILARVC. Taylor .,; GL DEMOKRASlB. Barb6r .,; EKRGE/8. Suits .,; KTULOCiN EFFAFUGVJ.
Bauillatd.,; ENTELEKTEL/E. Said.,; TUHAF HAVA/Aflass .,; YENi ZAMANl.APIS. Hal-il Jacqes .1 TAHAKl<t). VE Dl
RENI SANATI.ARVJ.C. Scon.,; SAGLIN GASPVl /llich .1 SEVGNN BlGELIGliA Fifi<iel<raut.,; KIMLlK VE FARKLllJKIW.
Conno .1 ANTPOLTIK AGoA POLtri<AIG. Mlgan .,; VENi BiR SOL ZERiNE TARTIMALAR/H. Wainwiglt .,; DEMOK
RASi VE KAPtrALizWS. 8otlss-H. Gintis.,; OLUMSALLIK, iRONi VE DAYANIWJR. Rtxty.,; OTOMOBILlN EKOLOJisiP. Fm
und-0. Manin .,; PME, GIOIKLANMA VE SIKllMA ZERNEIA ffllls llMKANSIZIN POlTiKAsVJ.M. 8esrier.,; GEN
LER ilN HAYAT BLGiSi EL KTABVR. Vaneigem .,; CENNETiN DBliG. Vassal.,; EKOLOJiK BiR TOPLUMA ooGRU/M. Bookc
hin.,; IDEOLOJliT. Eag/e!on.,; DZEN VE KALKINMA KISKACINDA TRJdveA insel.,; AMERIKAIJ. Baudriliarl .1 POST
MOOERNZM VE TKETM KLTR/M. Featherstone .,; ERKEK AKJLJG. l./oyd .,; BARBARLIK/M. Henry .,; KAMUSAL NSA
NIN MIR. Senne.,; POPLER KLTRLER/O. Rowe.,; BELLEGiNfYITREN TOPLUM/R.Jacoby.,; GLlMetH. Berg
son .,; lUME KARI HAYATIN. O. Brown .,; Sivil TAATSiZLiK/Der:: Y. Coar .1 AHLAK ZERiNE TARTIMALARIJ. Nttal
-"' TKETiM TOPLUMUIJ. Baudrillar! .,; EDEBiYAT VE KT!.KIG. Ba .,; lMCL HASTALIK UMUTSUZLUK/S. KJer.
kegaard .,; ORTAK BR EYlERI OLMAYANLARIN ORTAKLIGVA. .,; VAKtr l.ORMEK/P. Fe .,; VATAN!<!$
KUM. Vgo/i .,; KMLK MEKANLAFIVO. Morley-K. Rabirs .,; DOSTLUK ZERINE/S. Lynct .,; KiiSEL i.KILER/H. LaFollette
.,; KADINLAR NEDEN YAZDIKLARJ HER MEKTUBU GNDERMEZLER?/O. Leadt.,; OOKUNWJG. J:sip<Mc. .,; TiRAF EDi
LEMEYEN CEMAATiM. 81anclof I FlRT ZERINE/A Plilfp.,; FELSEFEY-1 YAAMAKIR. Bi11ing1o .1 POLlTIK KAMEFWM.
Ryan-0. Kellnr.,; CUMHURYETILIKIP. Pettit -"' POSTMOOERN TEORlS. &s-O. Kellnr .,; MARKSizM VE AHLAK!S. Lu
lces .,; VAHETi KAVRAMAKIJ.P. Reentsma .,; SOSYOLOJiK ONMEKIZ Baunan .,; POSTMOOE RN ETIKIZ 8aman .1
TOPLUMSAL ciNslYET VE IKTIOARIR. w. con .. OKKLTURL ''URTTAUK/W. Kymlid<a .. KARIDEVRM VE s
YAWH. Marcusa .. KUSURSUZ c[YEW. Badriad .. TOPLl!,MUN McOONALDLATIRILMASVG, Ritzer .. KUSURSUZ Nl
HILIST/K.A. PeatSlJll .,; HOGAU UZERINEIM. Wa/zer.,; 21. YUZYIL ANARIZMliOer.: J. P.os & J. Bowen.,; MARX'IN Z
GRLK ETIGiJG. G. Brm<et.,; MEDYA VE GAZETECi.IKTE ETiK SORUNLAR/Der.: A &lsey & R. Chadwick .,; HAYATIN DE
RliJ. Haris .,; POSTMOOERNjZMlt; Yl].SAMALARVJ; 18too .,; DNYAYI DEGTIRMEK ZERINE/M. L6wy .1 K
ZUN A'SV8. Sand5.,; TAHAYYUL GUCUNU YENiDEN DUUNMEK/Oer.: G. Robirson & J. Rundel.,; TUTKULU SOSVOLO
JlA Game & A NeJcalfe .,; EDEPSizLIK, ANARi VE GEREKLiK/il. SatweN.,; KENTSZ KENTLEME//.!. Bookdin .,; YN
TEME KARllP. Feyerabend .,; HAKIKA! 0.YUNLARVJ. Fonester .,; TOPLUMLAR NASIL ANIMSAR?IP. Clvnef!on .,; LME
HAKKVS. lnCeou.,; ANARizMIN BUGUNU/Oer.: HansJUrgen Oege -"' MELANKOLi KADINDIR/O. Binlett .1 SiYAH 'AN'Wl
HVJ. Baudrilanl.,; MODERNizM. VRENSELLlK VE BIREY/. Benlabib .,; KLTREL EMPERYALZMIJ. Tomlnsoo.,; G
ZN VICOANVR. Se<net .,; KRESELLEME!Z Baumar .,; ETIGE GIRIIA Piepll!.,; OUVGUYESI TOPLUM/S. Mestrovi
.,; EDEBiYAT OLARAK HAYATIA Nelamas .1 IMAJIK Robins .,; MEKANLAR! TKETMEKIJ. Uy .1 YA'WJA SANATVG.
Satwell -"' ARZU AGVJ. KOV91 .,; KOLONYALZM POSTKOl.ONYALZMIA Loorrba .,; KRETEKi YABANVA Ph/Jfs .,;
ZAMAN ZERiNE/fi Eias .,; TARiHiN YAPISKMIA. MunsJow .,; FREUD SAVALARVJ. Fonester .,; TEYE AOIWM.
Blanchol .,; POSTYAPISALCI ANARZMiN SiYASET FELSEFESllT. Alay .,; ATEizMIR. Le PoidW .,; !<!$K LIKILERliO.F.
Kemberg .,; POSTMOOERNLIK VE HONUTSUZLUKLARVZ Baumar .,; LMLLK, l.MSZLK VE DIGER HAYAT
STRATEJl.ERllZ Baman .1 TOPLUM VE BLNDIllK Le/edalJs .,; BYS BOZULMU DNYAYI BYl.EMEKIG. Rit!B!
KAlf<AHANIN ZAFERliB. Sar>iers EDEBIYATIN YARATILIVF. Ot.pont .,; PARALANMI HAYAT/Z Banan .,; KUL
TUREL BELLEKIJ. Assmann .,; MARKSiZM VE DiL FELSEFESllV. fi Voloinov .1 MARXIN HAYALETLERiJ. Oerrida .,;
ERDEM PEINDEIAMadntyr .. DEVLETiN NIDEN RETIMIJ. Stevets .. AGDA SOSYAL BiLiMLER FELSEFEslia Fay
.,; KARNAVALDAN ROMANNM . Bakhtil1 .1 PIYASNJ. O?liill .,; ANNE: MELEK MI, YOSMA Ml?IE. V. WeflOO .,; KUTSAL
INSAN/G. AganbOO .,; BILNALTINDA DEVLETiR. 1.JJ<Jraul YAAOGIMIZ SEFALET/A. Gofl YAAMA SANATI FELSE
FESl!A. Nelamas -"' KORKU KLTRIF. Fured .,; EGtrlMDE ETIK/F. Haynes .,; DUYGUSAL YM$ANTVD. l.uplon .,;
ELETiREL TEORl!R. Geuss .,; AKTVSTIN EL KTABllR. Shaw .,; KARAKTER AINMASVR. Senll8tt .,; MODERNLlK VE
t.(JPHEMLK/Z Bauman .,; NIETZSCHE: BiR AHLAK KARITININ ETIGIP. Ber/<JJ'Mtz .,; KLT KMLiK VE SYASET/Nafiz
Tol< .il AYOINLANMI ANARlM. l<aJJ!maM .. MODA VE GNDE'-l.ERlO. Cr.ne .. BILlM tGlio. Rsnl .. CEHEN
NEMiN TARIHlAK. Tumet .,; ZGRLKLE KALKINMA/A. Sen .1 KRESELLEME VE t<LTRIJ. TonVinson .,; SiYASAL
IKT iSADIN ABC'si/R. Hahnel .,; ERKEN KEN KARANLIK/K.R. Jamison .1 MARX VE MAHDUMLARVJ. Oerrida .,; ADALET
TUTKUSUIR.C. Sokmon .,; HACKER E TGiP. Himanen .1 KLTR YORUMLARVTerry Eaglelon .,; HAYVAN
ZGRLEMESliP. Singer.,; MOOERll..GN SOSYOLOJISllP. l:\'3;ner.,; ooGRVYU SYLEMEK/Al. Focut .,; SAYGUR.
Sennett.,; KURBANSAL SUNU/M. 8*Jran .1 FOUCAULTNUN ZGRLKSERVENitJ. W. Benaoor.,; DELEUZE & GUAT
TARVP. GoodcMd .,; KTDARIN PSK YAAMVJ. But1r .,; IKOLATANIN GERJ;K TARIHlS.O. Coe & M.O. Coe .,;
DEVRiMiN ZAMANVA f'IB9i .,; GEZEGENGESEL CrrOP YA TARIHl!A Maltela:I .,; <i, KLTR. KMl.IK/I. Clambers .,;
ATE ve SlJG.M. Ramlrez.,; MiLLETLER VE MILLlYETILIKIE.J. Hobsbawm .1 HOMO LUDENS/J. Huizinga .,; MOOERN
DUNCEDE KTLK/S. Nirnar.,; lM VE ZAMANIE. L6Was.,; GRNR DNYANIN ESIGVK. Silvemdn.,; BAKUN
IN'OEN LACAN'AIS. N-.an .,; ORTAAGoA ENTELEKTELLER/J. L Golf .,; HAYAL KIRIKLfGVIMJ Craib .,; HAKiKAT VE
HAKIKATLILIK/a l\llans RUHUN YENi HASTAUKLAAVJ. Krisleva .,; lff<ET/J. 81ar .,;
 indekiler

Birinci Blm
Klinik

1. RUH VEMGE ............................................................................ 11

A. Tp m felsefe mi? ..................................................................... 1 l
B. Yeni hastalar var m? . . 16
...................................... ........ ........ .........

C. Dleme dayal ileyimsel kompozisyon . . 19

............. ............... ......

O. Yadsma ve dilin gszl .....................................................23

E. Faciams bir kimliin "ileyimsel" ryas ...................................25
F. Kar-aktarmda kuram 27
............................................................

G. Resim ve tehir: adlandrmak edimde bulunmak deildir 30 ...........

H. "Suraun datp parampara etmek" .........................................31

I. ifte btnleme ryas 33
................................................................

i. Dleme dayal ileyimsel kompozisyonlarnn "kolajlar"

ve bu "kolajlarn sklmesi" . . .. . 34
..... .... ................ . .............. ........ .

J. Anallikten babaya: cezalandrma ve simgeselletirme .35 ................

K. Portre armaan: psiik bir dnm .........................................37

5
 II. KEND BLNCNDE OLMAYAN MEDETSZLK (DErRESSE)
ZAMANINDA PSKANALSTLER NE E YARAR? .40 .............

A. Biyoloji ve dil. Drt ve imgelem .43 .............................................

B. Her tedavi tektir .48

........................................................................

C. Analitik sz karsndaki iki engel 49 ..............................................

III. SAPLANTILI VE ANNES ..........................................................59

A. "(-1) Edimler"den aynmaya ............................................... ..... . .60
B. Ana! ve oral arasnda "Fareli Adam" ......................................... ..63
C. Erken olumu bir tatmin ............................................................ 69
D. Bunalmdaki arnenin ibirlikisi ve haini ................................... 72

IV. KARI-AKTARIM: DEPREEN STER ...................................78

A. steriin iki hafzas .
............................................. ...................... 82
B. Analitik tedavi isteriden korunur ................................. .... . ........... 91
C. Kar-ak.tann: mutlak ya da patolojik ......................................... 94

V. SMGESEL GD: BR SORU .............................................. .. . 102

A. Soru nedir? .
........ ...................................................................... 102
B. Entelektel edime gei .
......................................... .................. 106
C. zne-cogito ve ben-duyu .......................................................... 109
D. Psikodramm eiinde blnme ve lm arzusu ......................... 111
E. Analitik teknik: Bilisel gstergelerin bir soykt .................. 115

VI. DLE GETRLEMEZ ANLAMLI OCUK ........................ :.....119

A. Biyoloji ile dil arasnda imgesel... ............................................. 119
B. Bir opera .................................................................................. 122
C. "Baba, geliyorum" .
................................................. .................. 124
D. Masal, dilbilgisel kategorilerin ynetmeni . . .
. .. .... ...................... 126
E. Ak zaman kurar ..................................................................... .128

kinci Blm

Tarih

1. KTABI MUKADDES' OKUMAK ..... .....................................131

A. Kutsal karsnda taknlan iki tutum ......................................... 131
B. Temsil edilemeyen ak .
........................................... .................. 137
C. Psikanaliz, "Yahudi bilimi" mi? . .......... ..................................... 139

II. GSTERGELERDEN ZNE Y E ............................................. . . 144

6
 111. ERGEN ROMANI ......................................................................153
A. Ergenlie yazmak 153
....................................................................

B. Romanesk yaz . l 57
.................................................. ......................

C. hanet edilen paj haine dnr.

Mulaklk, romanesk deer ;.......................159
...............................

D. XVIII. Y zyl: Hangi cinsiyetten?

Ya da psiik bir yaam nasl oluur? l 61
.......................................

E. Babalar ve oullar: Beden ve baba ad stne . 167

......................... .

F. Biimi olmayan ile olgunlamam olann batan karcl 170 ......

iV. GLMSEY LER ARKI ..... ,................................................ 173

V. HRET, YAS VE YAZl ............................................................179

VI. JOYCE "THE GRACEHOPER" YA DA

ORPHEUS 'UN GER DN ............................................... l 93
A. Sapknlk ya da yceltme ......................................................... 193
B. zdeleme zerine Eros ve Agape . .
... ................ ...................... 199
C. "ocuk-erkek"in tzsel dnilrnleri .
................ ........................ 202

VII. BR PSKANALSTN SIRLARI...............................................210

A. Psikanalitik arzunun oda ................................................... 21O
B. "Sanki" .................................................................................... 216
C. Cinsel soukluk - depresyonun dili .. ......................................... 217
D. Bir "ak yap": Kadn ergen .................................................... 220

VIII. KADINLARIN ZAMANl ...........................................................222

A. Ulusal ve Avrupal kadnlar 222
......................................................

B. Hangi zaman? .
.................................................. ........................225
c. iki kuak 228
.................................................................................

D. Sosyalizm ve Freudculuk 230

.........................................................

E. di edilmiler ya da dil zneleri ............................................232

F. Kurban olgusunu yaamak .........................................................234
G. ktidarn terril ya da ter.rizmin iktidar ...................................236
H. Yaratlm ve yarauc kadnlar .................................................240
1. Baba, oul adna... ya kadn adna? - 243
. Baka bir kuak, baka bir uzamdr 244
............................................

- Dizin 247
...........................................................................................

7
Birinci Blm

Klinik
 Ruh ve mge

"nsanlar iin bedenden ziyade ruhu logosa

dntrmek daha nemlidir."
Demokritos, B 187.

Bir ruhunuz var m? Felsefi, teolojik ya da yalnzca mnasebetsiz

denebilecek bu soru, bugn yeni bir deer tayor. Yattrc ila
larla, aerobikle ve zappingle uramak zorunda kalan ruh hfila var
ln srdrmekte midir?

A. TIP MI FELSEFE M?

Yunanlarn "psie"si [ruh] Latin Stoaclarn "anima"s" biimini al

madan nce, hekimlerle filozoflar arasndaki tartmadan yararla
narak esiz deikelere brnd. Antik dnemdeki doktorlar beden
Anima, nefes, ruh, birey, canl varlk anlamlarna gelmektedir. (.n.)

11
ile ruh arasndaki metafizik ayrm yeniden gndeme getirerek, mo
dem psikiyatrinin habercisi olan hakiki bir benzeim ina etmiler
dir: Bedensel hastalklarla karlatrlabilir "ruh hastalklar" ola
bileceini ima etmilerdir. Bylece zntden sevince ve hatta de
lilie kadar tm tutkular ruh hastalklar iinde yer alacaktr. Be
densel ile ruhsal arasnda kurulan bu koutluk, kimilerini insan var
ln "teki" bir adan kavramsallatrmaya yneltir. Gelgelelim
bu dnemdeki ou kii iin, psiik ile bedensel gibi birbirinden
ayr iki alan arasndaki bir birlikte-mevcutluk ya da ebiimlilik
fikri, aslnda bu iki alann radikal farkllklarn ortaya koymutur.
kicilikler antikadan bu yana galip geliyor, kimileri psie ile be
deni birbirini tamamlayan ak dinamikleri olarak kabul ederken,
kimileri bunlar sorunlu kartlklar olarak ele almaktadr. Nerede
konumlanaca (Kalpte mi? Beden svlarnda m? Beyinde mi?)
beyhude bir ekilde aranan psieyi bedende zndrmeyi deneyen
bilimser ilerlemelerin tesinde, zmlenemez bir muamma varl
n srdryor. Anlam yaps olarak psie, konuan varln te
kiyle balarn temsil eder. Bu yzden de hem tedavi amal hem de
ahlaki bir deer kazanr. Canl-ruhlu [a11 ime1 bireyin bedeni kar
sndaki sorumluluunu gvence altna alan psie, bu bireyi biyolo
jik yazgsndan kurtarr ve onu konuan beden olarak kabul eder.1
sevi tecessm, insan-tanrnn beden ve ruh tutkusu, iki binyl
dr Hristiyan aleminin isel yaamn besleyen bu dinamie yeni
bir atlm kazandrr. Mutlak zneye, Tanrya ya da sa'ya adanm
tutkularn arlklar, patolojik olmaktan kar ve ruhu Yce'ye g
tren mistik yolu aar. Akl hastalnn ortaya kmas iin teslis
diyalektiinin paralanmas, anatominin bedeni sahiplenmesi ve
ar mizalarn gzlem ve gzetim konusu haline gelmesi gerek
mitir. Bylece tmarhaneye kapatlacak delilik biimine brnen
akl hastal, kutsaln uzamndan kopmutur. Michel Foucault, ru
hu, hasta bedenle benzeik klma kouluyla tanyan bu kliniin ta-
1 Jackie Pigeaud'nun mkemmel kitab La Maladie de / 'ame. Etude sur la re/a
.

tion de l'ame et du corps dans la tradition medico-philosophique antique, Les

Belles Lettres, 1 989, bu tarihin izini srer ve bu tarihe dayanarak gnmz insan
bilimleri iin bilgibilimsel ve ahl'lki sonular kartr. Bizim dncemizi esinleyen
kaynak da budur.

12
rihini parlak bir ekilde kaleme almtr.2 Yine de ruhu bedenle ben
zetirme tutumunun klasik adan daha eski dnemlerde ortaya
ktn hatrlatmakta yarar var. Beden hastalklar ile ruh hastalk
lar arasndaki ayrm ve benzerlii kurmu Yunan felsefesinin ve
tbbnn kkenlerinde de bu tutumun izini srmek mmkndr.
Modern psikiyatri, zellikle Ph. PineP akl hastalnn kkenine
dair fiziksel kuram ile ahlaki kuram antikadakine benzer tarzda
benimser.4
Felsefi bir ikicilii aka stlenen Freud da ayn izgide yer
alr. Bu postlattan; bedene indirgenemese bile biyolojik etkilere
tabi, ama zellikle dil yaplarnda gzlemlenebilir bir kuramsal in
a olarak "psiik aygt"n6 oluturulduunu anlayalm. Drt yoluy
la biyolojide kk salan, ama zerk mantklara bal olan ve "psiik
aygt" haline gelen psie, (psiik ya da bedensel) semptomlar retir
ve aktarmda dnr.
Gelgelelim bilindnn ve aktarmn kefedilmesinin etkisi,
psieye bir ayncalk tanyarak ruh ve beden hakkndaki antik tart
may yeniden canlandrmakla snrl kalmaz. Dahas -ve kendisine
atfedilen bu an psie genilemesinin tesinde- psikanaliz balan-
2. Bkz. Naissance de la clinique, Paris, PUF, 1 963 [Kliniin Douu, ev.: nci
Malak Uysal, Epos Yay., 2002. (.n.)] ve Histoire de la folie a l'fge classique, Gal
limard, 1 972.
3. Ph. Pinel, Traite medico-philosophique sur l'alienation mentale, Paris, IX. Yl,
fotokopiyle oaltlm metin, Tchou, 1 965; ve Nosographie philosophique, 5. ba
sm, Paris, 1 81 3.
4. Bkz. J. Pigeaud, a.g.y., s. 534.
5. kici konum Freud'un tm yaptnda yer alr, ancak zellikle lm drtsnn
yaam drtsne kart bir ekilde iin iine katlmasnda ifade bulur: "Kavray
mz balangtan itibaren ikiciydi; ego itkileri ile ilkel itkiler arasndaki kartla
yaam itkileri ile lm itkileri arasndaki kartl ikame ettiimizden bu yana ok
daha ikici hale gelmitir." Au-dela du principe de plaisir (1 920), Franszca eviri,
Payet, 1 963, s. 67.

spat edilemese bile doru olarak kabul edilen nerme. (.n.)

6. L'Esquisse d'une psychologie scientifique'ten (1 895) L'lnterpretation des re
ves'e (1900) ve a Metapsychologie)e giden srete bu "psiik aygt", iyi bilinen
iki topik (Bilin, nbilin, Bilind; Ust-ben, Ben, ld) biimini alr ve psikanalizin
babasnn farkl takipilerinde yapsn gelitirmeyi srdrr. Lacan ve Bion ken
di deikelerini nerirler.
[ d olarak karladmz a [Bu], Freud'un paral ruhsal yap modelinde her
keste ortak olan temel biyolojik igdleri, arzular ve drtleri ieren bilinsiz
ruhsal enerji kaynadr. Haz ilkesine gre alr ve acdan kanmay, doyumu
maksimum dzeye karmay hedefler. (.n))

13
gta kabul edilen ruh-beden ikiciliini sorgular. Drtlerin enerji
sel kalnts, anlamn cinsel arzu yoluyla belirlenmesi, nceki psi
ko-duyusal travmalarn yeniden canlandnlmas olarak anlalan
aktarma tedavinin dahil edilmesi gibi psikanalizin ok sayda ku
rucu esi, ruh/beden arasndaki snrlar aar ve bu ikilii kateden
konular zerinde alr. Her eye ramen tedavideki dilsel kaldra
varln korur: Anlamlandnc yap olarak, analiz edilenin sz ile
analistin sz temsil dizileriyle alr. Bu temsil dizilerinin trde
olmad yadsnmaz. Ama btn itibariyle hepsini, bilimin gn
mzdeki koullarnda az ok snflandrlm biyolojik katmanlara
indirgenemez olduklar anlamda "psiik" temsiller olarak da adlan
drmakta bir saknca yok.
Psikanaliz ruh modelleri nererek, "psie" fikrini eitlendirir,
anlamlandrma aralarmzn tikelliini tanr ve patolojiyi zgl
mantklar iinde sourur. Psiik hastalk nosyonu yok olmasa bile,
her "psiik aygt"a (Freud) ve her "konuan varlk"a (Lacan) ikin
mantksal g iz i/glerden biriyle zdeleme eilimi tar. "Norm"
ve "anormallik" sorgulanmaya balanmtr, ama psikanaliz liberter
anlaytaki insanlarn bir yzyldan beri kendilerini ait hissettikleri
bu bozgunculukla snrlanamaz. Anlam zerinde srar edilmesi ve
aktarmda erotik/emi szn kullanm, Freudcu keif olarak nite
leyebileceimiz bu ayrks macerann kabul grdnn nemli bir
gstergesi olmay srdrr.
Bat'nn kendi felsefesinin, dininin ve biliminin kvrmlarnda
gelitirdii kii etiine sadk kalan psikanaliz, kiinin psiik yaa
mn salamlatrarak ve inceleyerek onu konuan varln yaam
na arr. Sadece ve sadece psiik bir yaamnz varsa hayattasnz
demektir. Ho grlemez, acl, lmcl ya da nee kayna -dili
kateden temsil sistemlerini oluturan- bu psiik yaam, sizin bede
ne ve tekilere ulamanz salar. Ruh yoluyla edimlerde bulunma
ya yeterli hale gelirsiniz. Psiik yaamnz znesi olduunuz, zarar
l ya da kurtarc olabilecek edim halindeki bir sylemdir. Bu yaa
m analiz etmek iin beraberiz: Onu zndrmek ve sfrdan ba
lamak iin. Tarihin hibir dneminde anlamlandnc temsillerin
tzsel etkileri, asla bylesi bir kesinlik ve gle tannmam ve kul-

14
!anlmamtr. Freud ile birlikte psie yeni bir yaam srmeye ba
lar: sadk yorumlarn oulluuyla zenginleen ruh, yaayan-canl
bedenin "tzsel dnm"ne daha iyi hizmet edebilmek iin o
ullar ve oksesli hale gelir. Burada Freud'un kendisinden nce
ki geleneklerden yola karak gerekletirdii gl sentezin dee
ri daha iyi anlalr. Freud, ruhun deerli klnmasn aynn gzet
meksizin hem tedavi amal hem ahlaki bir eylem arac haline ge
tirmitir.
Bilimlerdeki, zellikle de biyolojideki ve nrobiyolojideki iler
lemeler ruhun lecei umudunu yaratabilirdi. Gerekten de, nron
larn gizemlerinin, mizalarnn ve elektromanyetik etkilerinin git
gide daha iyi kefedildii zamanmzda binlerce yllk bu kuruntu
ya hala ihtiya var m? Hem hcrelerin davranlarn hem de birey
lerin davranlarn ayn bilisel emalar akla kavuturmuyor
mu? Ama "gerek" bilimden srldn sandmz ruhuyla bir
likte zne, bilisellik bayra altnda en gelikin biyolojik kuram
larda yeniden hzla gndeme gelmektedir. Biyologlar "imgenin be
yinde nesneden nce var olduunu" ileri sryor.7 ''Beyinde oluan
bilisel etkinlik sinir sistemine nfuz eder, yoksa bilisel mimari si
nir sisteminin basksna maruz kalmaz."8 "Burada bir teleonomi
e'den saknamayz."9 "Amacn temsili olmadan, yani kendisini ve
beklenilen amac temsil etmeye alan bir zne olmadan, zihinsel
bir ileyiin nasl tasarlanacan aklm almyor."10
Nesneden nce imge, zne, teleonomie, temsil... Ruh buralarda

Kullanlan szck transsubtantation, bir maddenin bir baka madde haline gel
mesinin yan sra, Kudas ayininde ekmekle arabn sa'nn etiyle kanna dn
mesini anlatmak iin de kullanlr. Kristeva bu anlam vurgulamak iin szc
trnak iinde kullanmtr. (.n.)
7. Jacques Hochmann ve Marc Jeannerot, Esprit, o es-tu? Psychanalyse et ne
uroscience, Odile Jacob, 1 99 1 , s. 71 .
8. Z. Pylyszyn, "Computation and cognition. lssues in the foundation of cognitive
science", Behavioural Brain Sciences, 1 980, 3, s. 1 1 1 -1 69, aktaran Jeannerot,
a.g.y., s. 81 .
Amaca ynelik bilgi demektir. Biyolojide kullanlr. Biyolojik adaptasyonlarda

kabul edilen amallk biimi. Az ok uzak bir gelecek dikkate alnmadan amacn
dorudan bir yararllkla ilgili olmas. (.n.)
9. J. Hochmann ve M. Jeannerot, a.g.y., s. 1 29.
1 o. A.g.y., s. 53.

15
bir yerlerde misin? Eer bilisellik biyolojiyi yeni bir tinselci gr
nme brnmeye srklemeyecekse, ruhun neden olutuunu ken
dimize sormann zaman gelmitir. Hangi tip temsiller, hangi man
tk eitlilii ruhu oluturur? Psikanaliz mutlaka bunun yantlarna
sahip olmasa da bu yantlar arayacak tek disiplindir.

B. YEN H ASTALAR VAR MI?

Gnlk deneyim isel yaamn artc bir kn gzler nne

sermektedir. Kimin bugn hala bir ruhu var? Televizyon dizilerine
yarar duygusal antajdan bolca bulunuyor, ama bu antaj, roman
tik tatminsizlik ve burjuva vodvili dolaysyla iyi bildiimiz psiik
yaamn isterik baarszln sergilemekten baka bir ey yapm
yor. Dinlere ynelik ilginin yeniden canlanna gelince, bunun bir
arayn sonucu mu, yoksa tersine, sakatlanm znelliine gereken
ruh protezini inantan talep eden psiik bir yoksunluun sonucu mu
olduunu kendimize sormaya hakkmz var.
nk u saptama kendini dayatmaktadr: Stresten iki aya bir
pabuca girmi, kazanmak, harcamak, haz almak ve lmek konusun
da sabrsz kadn ve erkekler gnmzde psiik yaam diye adlan
dnlan deneyimlerinin temsilinden tasarruf etmektedirler. Anlam
yorumlamaktansa, bunun yerini edim ve dublr olan vazgei al
maktadr.
Kendimize bir ruh oluturmak iin gerekli ne zamanmz ne de
yerimiz var. Bu tr bir kaygya dair basit bir phe bile sama ve
yersiz bulunuyor. Kendi kibrine ve bana buyrukluuna gbekten
bal modem insan, belki ac eken, ama asla vicdan azab duyma
yan bir narsisiktir. Istrap onu bedeninde yakalar - onu bedenselle
tirir. Yakndnda, umarszca arzulad ikayetinden daha fazla
honut olabilmek iin yaknr. Eer depresyona girmemise, asla
tatmin nedir bilmeyen sapkn bir arzu iinde sradan ve deersiz
nesnelerle coarak kendinden geer. Paralanm ve hzlanm bir
zaman ve uzamda ikamet eden bu modem insan, genellikle kendi
yzn tanmakta zorluk eker. Cinsel, znel ya da ahlaki bir kim-

16
!ie sahip olmayan bu amfibi bir snr varldr, bir "snr kiilik"tir
ya da bir "sahte ben"dir. Genellikle edimsel sarholuk cokusu bile
hissetmeden edimde bulunan bir bedendir. Modern insan ruhunu
kaybetme yolundadr. Ama bunun farkna bile varamamaktadr,
nk zne iin temsilleri ve anlamlandrc deerlerini kaydeden
tam da psiik aygttr. Karanlk oda artk bozulmutur, almamak
tadr.
Modern bireyin iinde biimlendii toplum elbette ki bu bireyi
aresiz brakmaz. Birey bazen olduka etkili olan bir areyi nro
kimyada bulur. Nrokimya uyku bozukluklarn, kayglar, kimi
ruhsal hastalklar ve baz depresyonlar tedavi edebilir. Kim buna
kusur bulacak ki? Beden ruhun grnmez alann ele geiriyor. y
leyse perde! Bunun sorumlusu siz deilsiniz. mgelere boulmu
sunuz, imgeler sizi alp gtryor, sizin yerinize geiyor, hayal ale
mindesiniz. Halsinasyonla kendinden geme: Artk ne zevk ile
gereklik, ne de doru ile yanl arasnda bir snr var. Gsteri bir
d yaamdr, hepimiz bu yaamdan pay almak istiyoruz. "Siz",
"biz" diye bir ey var m? fadeniz standartlayor, syleminiz nor
malleiyor. Sizin bir syleminiz var m ki?
Sorumluluunuzu uyuturucu stlenmediinde, imgelerle "ya
ranz sarlr." Ruh hallerinizi, daha onlar szcklerle formle edil
meden, medyatik akta boarsnz. mge, skntlarnz ve arzula
rnz ele geirme ve younluklaryla megul olma, onlarn anlam
larn askya alma ynnde inanlmaz bir gce sahiptir. Tek bana
hareket eder. Modern insann psiik yaam artk bedensel semp
tomlar (hastaneyi de beraberinde getiren hastalk) ile arzularnn
imgelere dnmesi (televizyon karsndaki dsellik) arasnda
konumlanmaktadr. Bu durumda psiik yaam engellenir, ketlenir
ve lr. Ama bylesi bir dzenlemenin yararlar aka ortadadr.
Varln metafizik endiesini ve anlam kaygsn psikolojik honut
lukla am olacak yeni bir insanln habercisi, herhangi bir ko:ay
lk ya da "halkn afyonu"nun yeni bir versiyonundan ziyade, belki
de psiik yaamn bu dnmdr. Bir hapla ya da ekranla tatmin
olan biri olaanst deil midir?
in skc yan, bylesi bir st-insann yolunun tuzaklarla dolu

F2N/Ruhun Yeni Htslklan 17

olmasdr. Dier insanlarla ilikilerde ve cinsel yaamda yaanan
zorluklar, bedensel semptomlar, kendini ifade etme gl, "ya
pay'', "bo" ve "robotlam" olduu bir sre sonra fark edilen bir
dil kullanmnn yaratt rahatszlk, yeni hastalan psikanalistin di
vanna ynlendirmektedir. Bu hastalar genellikle analize gelen
"klasik" hastalara benzerler. sterik ya da saplantl tutumlarn geri
sinden "ruh hastahklar" hzla ba gsterir; psikotiklerin dayanl
maz travmalar simgeselletirme konusundaki gszlklerini -bu
nunla kartrlabilir olmasa da- akla getirirler. Bunun farkna varan
psikanalistler hemen, yaralanm "narsisizmler"i, "sahte benler"i,
"snr kiilikler"i ve "psikosomatik hastalklar"11 dikkate alan yeni
hastalk snflamalar icat etmeye ynelirler. Bu yeni semptomato
lojileri, farkllklarnn tesinde, ortak bir nitelik birletirir: Temsil
edebilme imkAnszl. ster psiik suskunluk biimini alsn, isterse
de "bo" ve "sahte" olduu hissedilen iaretleri kullanmaya al
sn bu psiik temsil yetersizlii duyusal, cinsel ve entelektel yaa
m engeller, hatta bizzat biyolojik ileyii bozabilir. Bu durumda k
lk deitirmi biimler altnda psikanalistten yardm talep edilir
ondan, konuan bedene en st dzeyde yaam imkam tanyacak e
kilde psiik yaan onarp eski haline getirmesi istenir.
Bu yeni hastalar, her birinin ailevi koullarn ve ocukken ya
adklar zorluklar arlatran ve bunlar bir an semptomlarna
dntren modem yaam m retmektedir? Yoksa tbbi bamllk
ve imgeye doru hcum edilmesi, tm zamanlara zg narsisik
yoksunluun ada deikelerini mi oluturmaktadr? Ya da has
talar tarihsel bir dnm m geirmektedir, yoksa daha nce ih
mal ettikleri semptomatolojilerin yorumlarn gelitirmeleriyle ba
lantl olarak psikanalistlerin dinleme biimlerinde bir deiiklik

11. Bu snflandrmalardan en nemlilerini hatrlayalm:

-H. Deutsch, "Some forms of emotional disturbances and their relationship to
schizophrenia" (1934), La Psychanalyse des nevroses iinde, Payot, 1970.
-0.W. Winnicott, "Oistorsion du moi en fonction du vrai et faux-ser (1960), Pro
cessus de maturation chez l'enfant, Payot, 1970.
-P. Marty, L'Ordre psychosomatique, Payot, 1980.
-0. Kemberg, Les troubles limites de la personnalite, Privat, 1979.
-A. Green, Narcissisme de vie, narcissisme de mart, Ed. de Minuit, 1983.

18 F2ARKA/Ruhun Y eni l:luabklan

mi olmutur? Bu sorularla -baka sorularn yan sra- ilerleyen say
falarn okuru da yazar gibi kar karya kalacaktr. Ancak hastala
rnn her birinde yeni bir ruh hastal kefetmeyen bir psikanalist,
hastasn hakiki tikellii asndan dinlemiyor demektir. Aynca ye
niden gzden geirilmesi gereken klasik hastalk snflandrmalar
nn tesinde ruhun yeni hastalklarnn psiik uzamn lmne yol
aabilecek psiik temsil edebilme glkleri ve yetersizlikleri oldu
unu dikkate aldmzda, bizzat analitik projenin iinde konum
lanm oluruz. Grameri ve retorii yenilemek, artk sylememeye
ve iitilmemeye tahamml edemediklerinden bizimle konumaya
gelen hasta kadn ya da erkein slubunu karmaklatrmak, psika
nalizin kefetmeyi istedii u yeniden dou, u yeni psie anlam
na gelmez mi?

C. DLEME DAYALI
LEYMSEL KOMPOZSYON

Aada bir analizden aktarlan kesit, bu yeni ruh hastalklarndan

birinin somut bir rneini sunmaktadr: Dlemsel ketlenme [Inhi
bition fantasmatiquef. Yapt resimlerdeki imgelerle yaayan Di
dier, paradoksal bir ekilde tutkularn anlatamamakta ve imgele
nen anlatlara dntrememektedir. Didier'nin anlatdan yoksun
kalan arzusuysa yok olup gitmektedir. Bu adan Didier'yi ada
insann simgesel bir figr olarak grebiliriz: Gsteri toplumunun
aktr ya da tketicisi, imgeleme yoksunluu ekmektedir. Didi
er'nin aktrlk paradoksu, kendisinin kiiel olarak hissetme yeti
sine sahip olmad duygular insan yanltacak lde taklit eden
profesyonel bir tiyatro oyuncusunu grnr klyordu. XVIII. yz
yl filozofunun gznde bir stnlk olacak bu durum, imdi tersi
ne dnerek hastalk halini almtr: mge reticisi ve tketicisi im
geleycmemekten dolay ac ekmektedir. Gszlklerinin sonucu

Bkz. Talat Parman, "evirenin nsz", J. La Planche/J.B. Pontalis, Temel

D/em, ev.: Talat Parman, Balam Yay., 2002, s. 1 2 ["Dlem, imgesel bir se
naryodur ve elbette bir arzunun, bilind bir arzunun yerine getirilmesidir.1

19
olarak ortaya kansa, ktrmlktr. Bu insanlar psi.kanalisten ne
ister? Yeni bir psiik aygt. Bu yeni psiik aygtn gelitirilmesi,
dlem anlatsnn diline geilmeden nce aktarm iinde imgenin
yeniden deerli klnmasyla mmkn olacaktr.
Didier bana, edebiyat ve sanat konusundaki kitaplarm been
diini yazmt. Amatr bir ressam olan Didier, "ilikilerde yaad
zorluklar" nede11iyle analize balamaya karar vermiti. Benim
"bu macera"da kendisine yol gsterebilecek tek kii olduumu d
nyordu. Yazd mektup, Didier'nin psikanaliz ve edebiyat ya
ptlarnn okuru ve bilgili bir sanat amatr olduunu hissettiyordu.
Y llar boyunca Didier'nin monoton bir ses tonuyla dillendirdii
bilgi ve kibar szcklerle ina edilmi bir kendi kendisiyle konu
mayla kar karya kaldm. Durumdaki elilci kimi zaman bana
gln ya da tuhaf geldi: ylesine beni yok saymak iin konuu
yordu ki, bu adamn "hastam" olduuna kendimi ikna etmekte g
lk ekiyordum. Hatta bu "anlalmaz dalg", "grnmez Walk
man"i (onun zihinsel ve libidinal otomatizmini kendimce adlandr
mak iin kullandm benzetmeler) kabuundan dar ikarmay
baardmda, Didier hi vakit kaybetmeden yaptm zmleme
yi kendine mal ediyordu: "Evet, ok doru, ben de bunu diyecek
tim, bunu ben de dnmtm... " Ve mdahalelerimin hi etkisi
altnda kalmadan "denizalt dal"na devam ediyordu.
Daha ilk grmelerde aka grlen, Didier'nin bu szsel ka
panmas, tedavinin imkanszlnn bir iareti olarak da deerlendi
rilebilirdi. Ama bylesi bir sylem yapsnn bu hastann ikayet et
meye geldii rahatszlkla mkemmel bir uyum iinde olduu kara
nn verdim. Didier psikosomatik hastalara zg "ileyimsel" ve
"teknik" tarzda dile getirdii, cansz nesnelere ve mikroptan arnd
rlm atklara benzeyen "zet ifadeler"le rahatszlndan ikayet
ediyordu. Kendisini yalnz, sevme yetisine sahip olmayan, ntr, a
lma arkadalarndan ve einden kopuk, hatta annesinin lmne
bile kaytsz kalan biri olarak betimliyordu. Mastrbasyondan ve
resimden baka hibir ey ilgisini ekmiyordu.
Bir kz ocuktan sonra dnyaya gelen Didier, okul ana kadar
onu bir kz gibi giydiren ve salarn bir kz ocuununki gibi tara-

20
yan annesinin taparcasna sevdii bir ocuk olmutu. Kz ocuuna
dntrd olu araclyla kendisini kk bir kz gibi sevebil
dii evirtik arzusunun merkezine kk erkek ocuunu yerletiren
anne, aslnda bylece olunun yaamnn merkezini igal ediyordu.
Didier "annem", "annemiz" deil, "anne" diyordu. Anneye byle
hitap etmenin, bir savunma sisteminin paras olduunu fark ede
cektim. Didier'nin sapkn biletiren [combinatoire perverse] olarak
nitelenebilecek bu savunma sistemi, onu "annesi"yle da vurulma
m, tahrik edici ve tahripkar bir mahremiyetten korumaya yaryor
du. "Sapkn biletiren" deyiimin altn iziyorum; nk herhangi
baka bir cinsellii dlayan mastrbasyon etkinliine bedenselle
tirmeler ve (resmindeki) yceltmeler elik ediyordu. Bu mastrbas
yon etkinlii, bedenselletinneler ve yceltmeler Didier'nin syle
mini soyutlamaya (Anne) ve kii olarak Didier'yi de muhteem bir
yaltlmla hapsediyordu. Eer "Anne" bir kii deilse, kimse
yoktur.
ou hasta gibi Didier'nin de klasik hastalk snflandrmalar
na hi uymadnn farkna varmam salayacak birok frsat kt
karma. Psikosomatik hastalkla i ie geen saplantl yaltlm
lna ve onu mastrbasyona ynlendiren olgunlamamlna ra
men Didier'nin, psiik yapsnn herhangi bir snflandrmaya bire
bir uyduunu dnmyordum. Sylemde drtlerin ortaya kma
sn salayabilme ve canl ve karmak bir aktarm iinde bu drt
leri zmleyebilme beklentisiyle, baskm sapkn dinlemeyi tercih
ettim. Hasta da tam olarak bundan kamaya alyordu. Gelgele
lim saplanttl biletiren ya da narsisik kiilik dikkatimi ncelikli
olarak ekmeliydi. Zarif ve duygusuz sylemi ile yalnz yrtt
entelektel ve sanatsal etkinlikleri arasnda skp kalan Didier,
kendisini (ve beni) bir ruhu olmadna ikna etmek istiyordu: Bir
robottan, bazen hastalanan bir robottan baka bir ey deildi.
Didier'nin babas "Anne"yle evlenmeden nce bir yabancyla
evlenmiti. Romantik bir hale bylece mevcut olmayan babay var
klyor ve "Anne"nin igalci mevcudiyetine kar bir koruma ilevi
gryordu. Bu durumun Didier'nin cinsel kimliinin oluumunda
etkili olduu kansndaydm - annesinin karmak arzusu Didier'yi

21
ecinsellie ya da psikoza da srkleyebilirdi. Oysa Didier'nin an
nesiyle cennetimsi btnlk dnemine dair kesin bir ans yoktu.
Annesinin lmn nomal bir ey olarak gryor, sadece tek bir
ey iin zlyordu: Didier resimlerini sadece annesine gsteriyor
du. Gstermek, dikizci annenin arzusunu kkrtmak, haz almak ve
kendini gstermek. Szsz iletiimleri ve btnlemeleri ite byle
gerekleiyordu: Anneye gsterilecek yeni tablolarn malzemesini
yourup kararak elden gzlere ve gzlerden ele giden iletiim. Ama
bu oyun sona ermiti ve artk mastrbasyon yapmaktan bile daha az
zevk alyordu. lye sadakati baka bir biim almt: Ziyaret edi
lemeyen boluk, yasaklanm, girilemeyen maara. Didier anne
evinin kapsna, annesi ldnde evi nasl brakmsa o halde kilit
vurmutu. Bu durumda ev yasak olduu iin gerekli bir uzam olma
y srdryordu: Didier'nin syleminde henz ortaya kmam
olan hangi Baba yasann ardmdan olumu (?)dokunulmaz anne.
Aslnda fazlasyla youn bir ilikinin bu yasaklanmasnn tesinde,
apartman dairesi artk annenin kkrtc mevcudiyetinden yoksun
hale gelmiti. Didier'nin ska gnderme yapt anne uzamn bu
ekilde deerlendirmitim. Kapsna kilit vurulmu anne eviyle bir
likte bu tutkuyu btnlkl ve gizli bir tutku olarak korumaya ka
rarl Didier, hem bu tutkunun mevcut olmadn ("bo"?) sylyor
hem de benden onu ortaya karmam istiyordu. Ayn edimle ben
den hem yardm istiyor hem de beni reddediyordu, beni aryor ve
hapsediyordu. Analitik srete de ayn ey sz konusu olacakt.
Hastann uysallk grnts altnda psikanalisti kendisine bo
yun edirmeye alt maniplasyona ncelikle dikkati ekmek
isterim: Bana oyunun kurallarn Didier tebli ediyor.12 Bununla
balantl olarak Didier, sadece bilmeyi hedefleyen bir program
dikkate alyor: "Duygu yok, sadece bilmek istiyorum, hepsi bu."
Freud drtnn ve nesnenin sapknda birbiriyle kaynam ol
duunu ileri srmt (mahremiyet/kurallar tebli etme ikilisinin
de kkeninde de bu mekanizma yer alabilir). Ama zellikle drt
12. Sapknn ifte yzn bakalaryla birlikte Masud Khan ortaya karmtr: Bir
yanda gl ve gizli duygusal bir "mahremiyet", dier yanda (terimin zorbala
gnderme yapan anlamnda) muhataba kurallar "resmi olarak bildirme" [intimelj
eilimi. Figures de la perversion iinde (1979), Gallimard, 1981, s. 31.

22
idealletirilmitir, zira "psiik etkinliin bir ksm"nn3 sapknln
oluumunun daha en banda gereklemi olmas gerekir. Bu yz
den (Didier vakasnn da gsterecei gibi) sapknda idealletirme
ye dayal psiik etkinlik bizatihi nemlidir, ama ifte bir nitelie sa
iptir. Bir yandan kk ocuk annesinin ona duyduu arzunun far
kna erkenden varr ve anneye, onun fantezisiyle btnleik savun
mac bir fantezi ina ederek yant vermeye alr. te yandan sa
vunmaya dayal bir yapya sahip olduu iin bu psiik idealletirme
etkinlii, gen benin gelitirme yetisine henz sahip olamad dr
tsel kaosu engeller. Drtsel kaosu yadsyarak, onun stnde ko
numlanr. Yadsmann rettii psiik etkinlik, idealletirme ve bil
me, Winnicott'un "sahte-ben"iyle ya da Marty'nin "ileyimsel d
nce"siyle14 karlatrabileceimiz yapmack ya da yapay bir bo
yut kazanr. Didier'nin syleminin de -ayrca resmi gibi- bu yapay
nitelie sahip olduu kansna vardm. Gelikin, bilgisel dayanak
lar olan, zenli bir teknie sahip Didier'nin sylemi drtlerin,
zellikle de saldrgan drtlerin tannmasn engellemeyi amal
yordu.

D. YA DSIMA VE DLN GSZL

Didier, bedenselletirmenin, saplanulln ve "sahte-ben"in srek

li tehdit ettii (ya da istikrara kavuturduu) zel bir sapkn yap
lanmay kefetmemi salad. Annenin idi edilmesinin yadsnma
sna dayanan bu yap, annenin ve onunla zdeleen ocuun mut-

1 3. "Anormal diye nitelediimiz vakalardan edindiimiz deneyim, bize, bu vaka

larda cinsel drtyle cinsel nesne arasnda bir btnleme olduunu gstermi
tir. Ancak bu btnlemeyi, drtnn nesneyi de iinde tad normal yapla
mann tekbiimlilii yznden fark edemeyebiliriz." Daha ileride: "Drtnn dn
mne psiik katlmn bizzat en iren sapknlklarda ok daha youn olduu
nu kabul etmek gerekir. Bu vesileyle psiik etkinliin bir ksm gereklemitir ve
korkun sonucuna ramen bu psiik etkinliin drtnn idealletirilmesi asn
dan sahip olduu deeri yadsmak mmkn deildir", Freud, Trois essais sur la
theorie de la sexualite (1 905), Fr. ev.: Gallimard, 1 987, s. 57 ve 74.
1 4. P. Marty ve M. de m'Uzan, "La pensee operatoire", Revue franaise de
psychanalyse iinde, 1 963, 27, s. 345-346; P. Marty, L'Ordre psychosomatique,
Payot, 1 980.

23
lak kudretini srekli klyordu. Benzer narsisik mutlak kudret has
tadaki ikicinslilik fantezisini salamlatryor ve onu ancak bir yok
sunluk deneyimiyle oluabilecek tekiyle her trl ilikiye kar
duyarsz klyordu. Oysa, fallik anne ile oul-kz arasndaki kay
namaya dayal btnlemede, drtl ift hibir eyin yoksunluu
nu ekmiyordu: Bu eril-diil drtl her eydi.
Gelgelelim bu z-erotik mutlak kudret, sz konusu kapal siste
min katlmclarn, onlar yadsyarak cezalandryordu. Fanteziye
dayal mutlak kudret tersine evrilip, gszle dnyordu. An
nenin gszl; zira anne arzu nesnesi olarak kurulmad iin
oulun z-erotizminin cansz bir aracndan, fetiist bir dekorundan
baka bir ey deildi. Annesinden aynmam oulun gszl;
nk oul kendisini idi edilmenin ve fallik kimliin znesi ha
line getirebilecek Oidipusu snanmadan kanmt. Nihayetinde
(nesnesi ve znesi olmayan) bu erotik gszlk, benzerine Didi
er'nin dncesinde kavumutu: Dilbilgisi, mantk ve toplumsal
uyum kurallarna uygun bir ekilde ina edilmi bu benzerin gr
nte kalan simgesel yetisi, bir "sahte-ben"di, duygular ve drtler
stnde hibir etkisi olmayan bir sylemdi. Blnmeye yol ama
dan bu yadsma, hastann simgesel ileyii ile adlandrlamaz dr
tlerinin gizli blgesi arasnda bir uyumsuzlua neden olmutu.
Aslnda Didier hakiki bir sapkn yap oluturmakta baarsz ol
mutu. Ancak yadsma ve nesnesi olmayan cinselletirme aracl
yla, Oidipus-ncesi atmalar sapkn bir yapda muhafaza edi
yordu. Donmu atmalar olarak grndkleri lde bu atma
larn fazlasyla iddetli olduklar karsamas yaplabilir. yle ki,
bu hastadaki simgeselletirme drtsel krizlere kar koruyucu bir
ilev gremiyordu. Bedenselletirmeler bu yzden ortaya kyor
du. z-erotik deri, bir deri hastalnn metafor olarak ortaya k
masna olanak vermek zere atlyordu. Mastrbasyon yapmann
yaratt sululuk duygusu mu, yoksa derinin arkaik klf olduu
narsisik kimliin krlganlnn bir iareti mi sz konusu? Deri ra
hatszlklar annesinin lmnn ardndan artmt.
Bu durumda sapknl, drtler ve onlarn psiik temsilcileri ile
dil ve simgesel ileyi arasndaki kopukluk olarak dnmeye ba-

24
!adm. Bu kopukluk, bedeni mlplak buakyor ve onun bedensel
letirmelere konu olmasna yol ayordu. Bu z-erotizm ve yapay
sylem, bir kimlik deil de, yumurta biimli, kendi kendini yne
ten ve kendi kendini hazmeden, yoksunluk ekmeyen ve tekisi ol
mayan sadik-ana! bir btnlk oluturularak bu ihlallerin stn
rtme giriimi olarak deerlendirilebilir. Benzer bir ekilde yads
nan ve yutulan drtlere ve tekine dil araclyla ulaabilmek
iin, bu savunma ilevinin paralanmas gerekiyordu. Ancak bu
paralama ilemi baarldktan sonradu ki, bir Oidipus anamnezine
balamak mmkn olabilecekti: nce Oidipus'u ayn kalm, kist
lemi Oidipus-ncesi gizlerden yola karak yeniden oluturmak
ve ardndan bildik trden analizine balamak gerekiyordu.

E . FA CAMSI BR K MLGN "LEY MSEL" RYA SI

Didier 'nin rya anlatlar bile savunmaya dayal, "tarafszlatuan"

ve "ileyimsel"15 bir boyut tayordu. Bu rya da dierleri gibi ste
nografik bir anlatya sahip ve analize bakaldran armlar ieri
yor. Didier aile evinin penceresinden sarkyor. Kendini kt hisse
diyor ya da birisi onu itiyor, bolua dyor. Bu youn sknt an
lk atmasna neden oluyor ya da en azndan o byle olduunu
dnyor. Her neyse, rya dilsiz. Aniden kz kardeinin yzn
yanstan bir aynann karsnda olduunu fark ediyor. En az nceki
kadar youn bir skntyla, uykudan uyanyor. Didier "lk"tan ve
"sknt"dan kendisine zg bir tarafszlkla bahsetmekte. Bu eve,
pencereye ve aynaya dair hibir ayrnt yok. Rya boluu dondu
ruyor. Donmu, buz tutmu rya. Bir uurum karsnda yaanan
korkuyu; kadnn ya da kz kardein idi edilmesinden kaynakla-
1 5. Bu terimi psikosomatik deerini dikkate alan anlamda deil, sz kullanmn
da duygusala yatrm yapmamaya dayanan Didier'nin karmak psiik yaplan
mas hakkndaki deerlendirmem iin gerekli olduunu dndm anlamda
kullanyorum. Bu hasta duygularn da vurmuyor ve benimle salt saplantl yal
tlmlkla snrl kalmayan, bedenselletirmeyi de ieren bilgi ve souk teknik bir
sylem araclyla konuuyor. Benim atfettiim anlamla "ileyimsel" terimi, Didi
er'nin sapknlnn, bedenselletirmesinin, "sahte-ben"inin ve saplantllnn
gstergebilimlerini kapsyor.

25
nan korkuyu; belki de bir douma, vuku bulmam bir douma da
ir rktc fanteziyi dnyorum. Didier' nin yakn evresindeki
bir doum vakas, var olmama korkusunu yeniden mi canlandr
mt? Babas yabanc kadn terk etmemi ya da annesi (ylesine
hayal knc olduu iin kz klna soktuu) olan (sadece reddet
memi deil de) atm olsayd, Didier domayabilirdi. Kuyu gibi
ak bu pencere, varlk-olmayann teskin edilemez skntsdr: Di
dier'nin psiizminin olumam blgelerini bana ifa eden narsi
sizmin kara delii, benliin ldrlmesi. Sapacak ya da geliecek
yer bulamayan youn ve saldrgan kaotik drtler, hastann libido
suna ve zihnine boluu kaydediyorlard.
"Narsisik kara delik" hipotezim doru olsayd, kendini bir kz
karde, bir dii, annenin bir ifti olarak grmek bu "kara delik"i t
kamann bir yolu olabilirdi. Ama Didier kendisini kz kardeiyle
kartrmyordu - bu olas klk deitirmeyi "dondurmutu" [ayna
da alkoymutur, tpk kendi yok oluunun skntsn da dondur
mu olduu gibi. Hem bu klk deitirmeyi hem de yok oluunu
"dnmt." Kz kardei ne annesini ne de babasn ilgilendiri
yordu. Bir kadn olmak hi de gerekten istek uyandran bir pers
pektif deildir. Perspektif de, yaplacak bir ey de yok: Gszl
srdrmek. Bir kadndan baka bir ey olmama korkusu, bu adamn
konuma yetisini yitirmi biri olma tehlikesiyle kar karya kald
n ifade etmektedir. Didier, pencerenin altndaki uurum ile kz
kardein yzn yanstan ayna arasnda seimini aynadan yana ya
par. . . Baka bir deyile Didier nesneleriyle kaynam, eriilemez,
dondurulmu drtsel atmalar benne aktarr. Annesinin feti
nesnesi ve mastrbasyonunun olan-kz olmay duygusuz ve se
rinkanl bir ekilde srdrr. Bu kadnn, yabanc kadnn ansnn,
babann pek de gizleme zahmetine girmedii bu yabancya duydu
u nostaljinin neden olduu kskanl neredeyse otistik saylabi
lecek z-erotik bir kapanmayla telafi ettiini tahayyl ediyorum.
Didier'ye cinsel kimliini kaybetme korkusundan kaynaklanan
sknts hakknda bir yorumda bulunmutum. Bir de bu skntnn

Kristeva g/acer (dondurmak) szcn kullanarak Didier'nin ryasndaki gla

ce (ayna) szcne gnderme yapyor. (.n.)

26
benliin tamamen yok olmas korkusundan kaynaklanan faciams
bir baka skntnn stn rtebileceini de ileri srdm. Duyum
samaz bir ekilde, "Sanmyorum" diyerek yadsd. Ardndan sessiz
lik. Perde! Reddedi. Kk yol burada bitiyor. Aslnda Didier ken
disini "bu pencereden" aaya atmayacan ve "kimsenin doma
sna izin vermeyeceini" bana itiraf etmiti. Belki de birlikte yapt
mz almadan da bir ey domasn istemiyordu. Bu saydamsz
l annenin kapsna kilit vurulmu eviyle balantlandrmay de
nedim : "Anne" kendisiyle birlikte her eyi alp gtrm olduu
iin Didier bana isel yaamna dair hibir ey sylemek istemiyor.
Didier annesinin, tutkularn, korkularm ve nefretlerini kefetme
sinden korkuyor ve "annesinin uzman olmadm" dnerek ra
hatlyor. ini bana daha fazla dkerse, pencereden aa dmesine
gz yumacaimdan m korkuyordu? Ya da ona kendi erkek yz
nn mevcut olmad bir ayna tutacamdan m?

F. K A RI-A K TA RIMDA K URA M

"Oynak" kuramsallatrmalara bavurulmas aslnda, bir kar-akta

rm verisini dayanaklar olan analitik bir yoruma dntren -me
safeli, ama rtk ve zorunlu- nc kulak ilevi grmektedir. Di
dier'yi dinlemem ve bu dinlemeye dayanarak oluturduum "ina
lar", bana, Gillepsie'nin sapknn mutlak kudreti hakknda gzlem
lerin i anmsatmt. Bu gzlemlerinde Gillepsie sapknln yaps
n psikozun yapsyla ilikilendirir (sapkn, bastrlan savunma ile
izoid ya da blnm kiilik arasnda konumlanr16). Ayn bak
asn paylaan E. Glover sapknln, ocukluk andaki saldr
ganln etkisizletirilmesi ve gereklik duygusunu koruyan bir uz
lama olduunu dnmt.17 Winnicott'un1x anne-st bebei ili-
1 6. W.H. Gillepsie, "Notes on the analysis of sexual perversions", lntemational
Journal of Psychoanalysis iinde, 33, 1 952.
1 7. E. Glover, "The relation of perversion-formation ta the development of reality
sense", On the ear/y Development Mind iinde, Londra, lmago, 1 956.
1 8. D.W. Winnicott, The Maturational Process and the Facilitating Environment,
Londra, Hogart Press, 1 965; Fr. ev.: Processus de la maturation chez l'enfant,
Payot, 1 970.

27
kisi ve gei nesnesi konusunda yapt almalardan etkilenen o
u modem yazar, sapknln gizli psikotiklii zerinde srar eder.
Joyce McDougall sapkn kiilik ile ben' in Oidipus -ncesi arkaik
bozukluklar arasnda balantlar kurar. 1 9 Sapknln savunma ek
rann ve "sahte-ben"inse kristallemesini oluturduu bu bozuk
luklar, A. Green'in analiz ettii narsisik semplomatolojilere gn
derme yaparlar.2() Ayrca Didier ile alrken, J. Lacan 'n sapknlk
hakkndaki kimi nermelerini dikkate aldm.21 rnein J. Lacan,

1 9. Joyce McGougall "psiik nedensellii erken oluan libidinal drtlerle ilikisi"

asndan ele alrken, nce sapknlktaki Oidipus-ncesi atmalar kefetti (Pla
idoyer pour une certaine anormalite, Gallimard, 1 978) ardndan psikosomatik ge
rilemelerin kkenininde yatabilecek kaynamsal ilkel bir sadik cinsellik hipotezi
ni ileri srd. Ayrca psikosomatik gerilemeler, sapkn edimlere de dnebilecek
lmcl yaam deneyimlerine kar savunmalar biiminde ortaya kar (bkz.
Theatres du Je, Gallimard, 1 982, s. 37). Joyce McDougall Melanie Klein ile M.
Mahler'in depresif konumdan saknma olarak ele aldklar sapknlk hakkndaki
dncelerini gelitirerek, sapknn tekniklerinin onun cinse/kimliini srdrebile
ceini, ama cinsel kimliin gerisinde znel kimlie kar bir tehdidin gizlendiini
ileri srer (bkz. J. McDougall, "ldentifications, Neoneeds ans Neosexualities", ln
temational Joumal of Psychonalysis iinde, 1 986, 67, s. 1 9-31 ve M. Mah\er, On
human Symbiosis and the Vicissitudes of ldentification iinde, cilt 1, New York ln
ternational University Press, 1 968).
20. A. Green bir "sessiz dizi'' klinii nermek amacyla "olumsuz narsisizm" ola
rak adlandrd bir "lm narsisizmi" hipotezi gelitirir. Bu "sessiz dizi" klinii ola
rak adlandrlan diziye, "youn, kkl ve geici bir ilgi kayb sonucunda oluan ve
bilinaltnda 'psiik boluklar' eklinde iz brakan olumsuz halsinasyonu, sessiz
psikozu ve sessiz yas" dahil eder. Bu "psiik boluklar" ise libidinal erotik ilgi kay
bnn zayflamasyla serbest kalan ykcln ifadesi olan ilginin yeniden kazanl
masyla doldurulacaktr. Nefret ifadeleri ve bu ifadeleri takiben ortaya kan tela
fi etme sreleri, ilk nesne olan anneye kar bu nemli ilgi kaybnn ikincil gr
nmlerini oluturur" (bkz. Narcissisme de vie, narcissisme de mart, a.g.y., 1 983,
s. 226-227). A. Green "olumsuz n arsisizm"i "psiik lm aray" olarak tanmlar
(s. 278). Didier Green'in atfettii anlamda "l bir anne"nin ocuu deildir. Bu
na karn, analizi, cinsel zdeleme aamasnda cinsiyetine ve tm znelliine
kar bir ilgi kayb yaadn ortaya karmtr.
Green'in sessiz psikoz dedii, semptomsuz izofreniye karlk gelir. Belirti ver
meyen bir ruhsal hastalk olgusu ve sreci sz konusudur. Green'in serie blanc
he, pychose blanche ve deuil blanc kavramlarndaki blanche, blanc ifadelerinin
yerine semptomsuz, basit, belirtisiz denilebilirdi. Ancak, hastaln belirtileri vard r.
ama grnmez ve sessizdirler. Bu nedenle sz konusu kavramlarda sessiz nite
lemesini kullanmay yeledik. Bu aklamalar psikanalist Talat Parman'a aittir.
2 1 . Dil (langage), fantezisel temsil ve drtler arasnda gzlemlediim ayrma,
Lacan'n iaret ettii eyle ilgili grnmektedir. Lacan simgeseAn, imgeseAn ve
gerek'in sapknlkta "kopmu" olmadna, ama birbirinden "ayrm" olduuna
iaret etmiti. Baba ilevinin bir tr sreklilii psikozu engelleyerek sapkn hem

28
sapkn fetiizmin baba ilevini ortadan kaldrmadna iaret etmi
tir. Fetiizm babann yadsnan deerini koruyarak, baba ilevini
kkrtr ("babaya-sapma"22)". Lacan'n dil ve psiik ileyi hakkn
da gelitirdii dnceler, beni, sapknn hem syleminin hem de
imgesel oluumlarnn (ryalar, fanteziler) zgl konumu zerine
dnmeye itti.
Bu klinik ve kuramsal balamda, Didier'yi pek de "iyi niyetli"
olmayan "tarafszlk"nn dna kartan anlarn, bana resminden
sz ettii anlar olduunu grdm. Didier'nin an "uzmanlam"
ve "teknik" syleminin ierii tablolarn tahayyl etmemi engelli
yordu. Ama bu anlarda sesi canlanyordu, yznn kzardn g
ryordum, duygu ortaya kyordu. Resim, sylemiyle oluturduu
aysbergin gizli yann oluturuyordu aka. "Grmek" demek,
onun iin hibir ey "ifade etmiyordu." Didier ' nin tutkular szde
kabul grmyordu. Didier baka bir ekilde "anlamlandryordu."
"sinthome hem de "semptom" ile birletiren bu aynm ba gvence altna alr.
deal bir babaya ynelik bu idealletirilmi zlem olan "sapknlk aslnda babaya
doru ynelmeden baka bir ey deildir": Bu zlem yasay ondan daha iyi haz
almak iin kkrtr ve hlal eder (Ornicar?'n iinde 6, "Le Sinthome", 1 1 Kasm
1 975). Didier'nin tedavisinde, dil-fantezi-drt ilikisinin dntrlebilmi olma
s, idi edilmenin baba ilevi olarak tannmasn salamtr. Bedensel sempto
mun analiz edilmesinin ardndan (idealletirilen ve/veya deersizletirilen) "sint
home" olarak yadsnan baba hastada Oidispusu bir baba istikrarna kavuacak
tr. Bkz. "Subversion du sujet et dialectique du desir", Ecrits iinde, Seuil, 1 966,
s. 823-825.
Sinthome szcn Lacan symptme (semptom) szcnn hep ayn an

lamda amlanmasna kar bir are olarak icat etmitir. Bir ile, Baba ile zde
leme semptoma gnderme yapar. Semptom Freud'un da dikkat ektii gibi Ba
ba'nn gcne, bu gce kar giriilen mcadeleye iaret ederken, semptomun
bir baka boyutu, sinthome szc ile vurgulanmak istenen boyutu, bir haz bo
yutunu ierir. Semptomun sinthome'a dnmesi semptomun yarat olarak
semptoma dnmesine denk der. Lacan'n Sinthome balkl Ecrits'de yer
alan seminerinin baln "Babann-Ad bir semptomdur"u da koyabilecei dikka
te alndnda, sinthome'un Baba ilevi, semptom olarak Babann-Ad anlamlar
n ierdii sylenebilir. Lacan semptom szcnn oluturduu gstereni hep
ayn ekilde anlayanlara kar sinthome szcn icat ettiinde, gsterenin her
zaman ayn anlama gelmediini vurgulamak istemitir. (.n.)
22. "Haz-alma-fazlas, sapknlktan/babaya-sapmadan [pere-version], haz alma
nn itah ac deikesinden doar" (Ornicar? 5, "ASI", 1 8 Mart 1 975). "Freud'un
sylediini tam olarak izlersek, bu, her insan cinselliinin sapkn olduunu sy
lemenin bir tarzdr'' (Ornicar? 1 1 , 1 1 Mart 1 976).
Kristeva burada perversion'u, (sapknl) pere-version eklinde yazarak baba

ya sapma, babaya ynelme anlam vermektedir. (.n.)

29
Didier' nin narsisik benliinin yaratmay baaramad psiik kim
lii oluturabilmek iin eylerin temsilleri ile s1,cklerin temsille
ri arasndaki ilikinin yerin i eylerin temsillerinin ikameleri (resim
leri) alyordu. Anlamlandrmay ve edimi i ie geirerek, fantezi
lerini yoksullatnyordu. Mastrbasyona varncaya kadar, z-gn
dermese! edimde ald tatmini artryordu. Bunun karlndaysa
dilin gstergeleri anlamdan yoksunlayor, edimlerden ayryor ve
duygu iermiyor; trensellemi, ii boalm ve soyut gstergele
re dnyordu.

G. REM VE TEHR: A DLA pIR.MA K

EDIMDE B ULUNMA K DEGILDIR

Didier ' nin duygu ve arzuyu ifade eden dolaysz dilinin sz deil de
resim olduuna dair "kar-aktarmsal kan" bende byle olutu.
Travmalarn ve arzularn ifreledii -ya da byle olduunu var
saydm- ifade aralarn da tedaviye belli bir zaman sresince
dahil etmem gerekirdi . 9ysa sadece Didier 'nin savunmac sylemi
ni dikkate almtm. Bu nedenle belki de yanl bir yola sapmtk.
Bana tek tek yorumlad eserlerinin fotoraflarn getirmiti. Didi
er'nin eserleri kolaj ve resim karmlarndan oluuyordu. Bu re
simsel "sylem"in iddeti karsnda akna dnmtm. nk
Didier 'nin o gne kadar bana hitap ederken kulland sylemin ta
rafszl, an incelii ve soyutluuyla iyice elien bir sylem
vard karmda. Sanki bir insan kymdan kmasna krk dkk
ve parampara olmu -sanatnn gdmndeki- deiik varlklar
ve uysal nesneler, yeni bir kimlik oluturuyordu. Ancak beyhude
liklerini ve pheye yer brakmayan irkinliklerini da vuran ou
dii ve parampara olmu kiilerin kalntlarn tek bir figr iermi
yordu. Dolaysyla kimlik travmatizminin "kara delik"i kendisine
resimde bir dil bulmutu. Didier' nin saplantl szn yaltc arac
lndan gemeyen sadik drts resimde kendisini zgrce ifade
ediyordu. Sapkn bir fanteziyi beslemek iin bakalarnn paralar
na gereksinim duyan ve mastrbasyon annda bile eriilemeyen

30
haz, burada ortaya kyordu.
Olunun eserlerini onaylayarak ve yorum yapmadan kabul den
l annenin yerin i almtm. Ama anneyle aramda nemli bir fark
vard: Sadik fantezileri adlandrdm iin annenin konumundan
kendimi ayntnyordum. Bu hastaya bilfiil "fantezisel bir organ
nakli" yaptm kansndaydm. En cesurane resimsel temsillerden
birinin erotik ierii adlandnlmadnda ve estetik soyutlamalarla
yadsndnda, bir fanteziyle kar karya olduumuz sylenebilir
mi? Didier vakasnda bunun yerinde bir soru olduu kansna var
dm, nk (benim iin onun fantezilerini temsil eden) "imgeler"
bilinli syleminden yaltlmt ve bilind fanteziye ulamamz
salayabilecek bir arm etkinliine kar duyarszdlar. Bu ne
denle bu "imgeler"de gml (yaltlm ya da gerekten bln
m) fantezileri ve cinsel anlam ad/andrmaya baladm. Kar-ak
tarm boyutunun farkna kolayca varlan tuhaf bir yorum, eer bu
durumda bir yorumdan sz edilebilirse tabii. Didier'ye tablolarnn
bende artrd kendi fantezilerimden sz ediyordum. Her ne
kadar kendi fantezilerimden dem vuruyor olsam da, bu ekilde ara
mzda imgesel ve simgesel bir ba olutu. Sylemimi "indirgeyici"
ve basit" bulmakla birlikte Didier, kolajlar hakkndaki yorumlar
m kabul etmeye, deitirmeye, kesinletirmeye ya da reddetmeye
balad. Bu aamadan itibaren Didier, donmu tekniinin gerisinde
ki fantezi evrenini kendisi adlandrmaya balad. Ardndan psi
ik olay ortaya kt. Bu olayn Didier'nin analizindeki dnm
noktas olduu kansndaym.

H. "SURATINI DAITIP PA RA MPA RA ETMEK "

Yabanc bir lkede domu ve yaam karsyla arasndaki bir kav

gay aktaryor. D idier'ye "yabanc bir kadnn suratn datp pa
rampara etmek" istediini sylyorum. Onun iin asl yabancnn
ben olduuma beni inandrmaya alan Didier, bu yorumu redde
diyor. Hastamn cinsel etkinlikleri ylesine tek bana gereklet
rilen etkinlikler ki, karsn sapkn bir nesne olarak dnmek ona

31
zor geliyor. Oysa mastrbasyon yapmasn ho gren ya da buna
gz yuman st-ben olmas nedeniyle kars, Didier ' nin mastrbas
yondan ald zevke "dahil olmaktadr." Kocasnn ona kar ger
ekten saldrganlamasna deilse bile, onu aka deersizletir
mesine neden olmaktadr. Koca bylece bir bakasyla yaanan cin
sel ilikiye kar ilgi duymayabilir (kars zahmete demiyorsa,
"cinsel i liki"ye de demez) ve mastrbasyondan alnan zevki ye
ren erotik edimden kanabilir. Karsnn "yabanclk" annenin
verdii ve anneye salanan tatmin tarafndan yutulma ve paralan
ma endiesine kar bir gvence ilevi grmektedir: Yabanc bir l
keden geldii iin kans, tahrik edici ve ykc "anne" gibi olamaz.
Bu yzden de Didier annesinin aksine karsn, hep arzulanm ama
asla gereklememi, nihayet edimselletirilmi mutlak bir kudre
tin kurban haline getirebilir.
Seansn ardndan Didier'nin kars ile ilikisi daha fazla iddet
iermeye balyor. iddetli kavgalarn ardndan Didier cinselliin
den, penisse! ve ana! mastrbasyonundan bana daha fazla ve daha
ayrntl olarak sz etmeye balyor. Utan hissiyle kark youn
evk, Didier'nin alldk edepli tavryla tamamen elimekteydi.
Btnlkl bir deneyimin, okbiimli bir tahrik oluun hafzas
olarak mastrbasyon, snrsz bir sado-mazoist bedeni, baka bi
riyle konuarak ya da temas kurarak paylalamadndan youn bir
gerilimden kurtulma tela iindeki hepten cinsel organa dnm
bir bedeni edime srklyordu.23 "Kapsna kilit vurulmu" apart-
23. Janine Chasseguet-Smirgel "anal-sadik gerilemenin tm farkllklar nasl yok
ettiini" ortaya karr; sapknda fantezinin yerini alan gerileme "arzunun, kayna
nn, amacnn ve amaca bal temsillerin sadik-ana! alana kaymasna yol aar.
Bu kayma sreci, sadece tatminin ertelenmesinden saknlmasna deil, ayn za
manda erteleme kavramnn bile yok ojmasna yol aar. Ayn srete, psikolojik
cinselliin genital boyutu da yok olur" (Ethique et esthetique de la peNersion iin
de, Champ Vallon, 1 984, s. 1 86). Baka yollar izlemi olsa da nerdiim analiz
de benzer saptamalara ular; rnein Didier'nin duygusuz sylemine dair sorgu
lamam, J. Chasseguet-Smirgel'in "Le rossignol et l'empereur de Chine, Essai
psychanalytique sur le 'faux'", Revue franaise de psychana/yse, 1 969, s. 1 1 5-
1 41 'de deindii (paranoyakta fallikliin ikamesi anallik) "sahte" sorunsalyla
balantlandrlarak okunabilir. Gelgelelim paranoyak kar-yatrmda bulunma
yan, (ne Sade, ne de"Marienbad" olan) Didier, anal savunmalar ve eserleri de
dahil olmak zere hemen her eyi ktrmletiriyor, geersizletiriyor ve irnkan
szlatnyor.

32
man dairesinin ok iyi simgeledii, Didier 'nin hafzasnda doku
nulmas mmkn olmayan "Anne"yle birlikte, az da hapsolmu
tu. Memeden ok ge kesilen Didier bu adlandrlamaz orallii sr
gibi saklyordu, cinsel gerilimse daha sonra gelien ans ve penis
blgelerinde odaklanmt. Azn bu "kilitleni"ini, uzunca bir sre
-tpk orallik gibi- duygulardan arndrlm ve mekanikletirilmi
dilin ok kk yata ve yetenekli bir ekilde kullanlmasyla ba
lantlandrmak gerekir.

1. FTE BTNLEME RYASI

Drtlerinin ve szlerinin "buzlarnn zlmesi" diye adlandrd

m alma esnasnda, Didier bana ikinci bir ryasn daha anlatt.
Didier annesiyle babasnn yatandadr. Sevimektedirler. An
cak Didier sadece annesiyle babasnn ortasnda deil, ayn anda
her ikisi de, hem vajina hem de penistir. Ayn anda hem erkek hem
kadndr, sevime esnasnda anne ile babay birbirinden ayrt etmek
mmkn deildir, bu esnada vajinal bir haz alma duygusu bile ya
amaktadr.
Ph. Greenacre, sapknn, ocuun ihtiyacn ebeveynlerin du
yarllyla birletirdiine iaret etmiti. .c Didier' de birleme iki
ebeveynin duyarllyla gerekleiyor gibidir, bu da beni ifte b
tnlemeden [symbiose bifocale] sz etmeye yneltti. Ben, mastr
basyon srasnda bedenine "kayp bir nesne" olarak deil, bir ilkel
sahne olarak muamele ediyordu. Bu ilkel sahnede, (alternatif bir
ikicinslilikten farkl bir ekilde yaanan) eksiksiz bir cinsellik fan
tezisine dayanan hem anne hem de baba ile btnleme gerek
lemekteydi. Ayrntl ve iletilebilir bir temsili engelleyen de bu ek
siksiz cinsellik deil miydi? kicinslilik fantezisi bir bakasyla sz
l iletiime kar bir engel olarak yorumlanabilir, nk bu- bakas
cinsellemeyi ve dolaysyla da blnmeyi gerektirir. Didier vaka
snda cinsellikten ziyade tahrik edilebilirlikten sz etmek daha do-

24. Ph. Greenacre, "On focal symbiosis", Dynamic Psychopathology On Childho

od iinde, J. Lessner ve E. Ravensteld, New York, Grune and Stratton, 1 959.

F3N/Ruhun Yeni Haslklan 33

ru olur, nk Didier Eros' u n zn oluturan tekiyle ilikiyi d
lamaktadr. Bu yaplanmada erotizmin ve depresyonun yerini ken
dini tatmin etme ve d krkl alr. Bu ikisiyse bedeni ya beden
sel edimsel/emeye ya da bedensellemeye maruz brakr. Fantezi
lerine ve hislerine yeniden kavuan Didier, benimle konuuyor.
Kendi kendiyle konumann yerini, gitgide bir tr ortak-mevcudi
yet ve yant beklentisi alyor. Tatil dnnde Didier deri hastal
nn getiini sylyor.

. DLEME DAYA LI LEYMSEL KOMPOZSYONLARIN

"KOLA JLA R"! VE B U " KOLA JLARIN SK LMES"

imdi fantezinin bu hastadaki konumunu daha iyi anlayabiliriz.

Eserlerinin ardndan, ryasnda iki ebeyven inin cinsel organlaryla
yapt "kolaj"25 analiz ettim. Yadsnmas g bir karakter olan ba
bann mevcudiyeti, diil bir figrn deerli klnmasyla, ona ac
ektirilmesiyle, haz verilmesiyle ve cokunlua srklenmesiyle
snrlanmaktadr. Ebeveynlerin cinsel birlemesine katlarak Didi
er'nin annesinin fantezisini ve (br kadn iin ecinsel, koca iin
se karcinsel) ikili arzusunu yeniden rettii hipotezi i leri srle
bilir. Bunlar birletirilmesi g unsurlar olduundan sapkn, onla
rn -tahrik kayna olan- aykrlklarn korumaktadr. Bu unsurla
r yan yana getirerek etkisizletirmeye almaktadr. Bu uzlam
yznden Didier' nin fantezisi psikanaliste bir tiyatrolaurma, sah
neleme ya da bir oyun olarak grnmektedir. Didier'deki dleme
dayal ileyimsel kompozisyon (kat zerindeki kolajlar, ryadaki
kolajlar) drtler ile sylemin arasna girmekte ve onlan birbirin
den ayn tutmaktadr.
25. M. Khan sapknlklar n oluumunda bir "i nesne-kolaj"dan sz eder, Figures
de la perversion iinde, Gallimard (1 979), 1 980. Didier i-psiik bir "nesne-kolaj"
hipotezini dorulamak istercesine gerek kolajlar yapyor. Didier'de "i nesne-ko
laj" n bir tr edimselletirildii izlemine kapldm, bu ayn ey deil, ama sapkn
lkta ya da sanatta bir st dzey mi? Byk olaslkla y celtmenin btnleyict bir
paras olan idealletirmede st bir dzey olsa gerek. "Psiik ileyiin bir ksm
bu vesileyle tamamlanmt ve korkun sonucuna ramen, bunun drtnn ide
alletirilmesi asndan tad deeri yadsmak mmkn deil" (Freud, a.g.y., s.
1 4, dipnot 2).

34 F3ARKA/Ruhun Yeni Hastulklm

 Farkl tipteki kolajlar hakk nda nerdiim yorumlama alma
s erotik temsil dzeninin deimesine katkda bulundu. nemli bir
arm etkinliinin ardndan grlen yeni tip rya znel btnl
n oluturulmasnda elde edilen bir gelimeyi iaret ediyordu.26
Ryay gren, ocuun deiik elerden oluan bedeninin btn
ln duyumsama ihtiyacna ayrk unsurlarla (baba, anne, ideal
letirilen ilk e) yanlsamal bir kaynama yoluyla yant vennekte
dir. Bu dsel btnleme, ilk srelerle, drtsel ve duyumsal de
neyimle biimlenen szl gsterenin yolunu izliyor ve fantezi et
kinliine yansyordu. Artk edimlerin birinci tekil ahs tarafndan
szcelenmesi (Ben+fiiller), yceltici devinimiyle kayg eiini aa
eken ve fantezi inas}n 'kolaylatran edimletirmenin (kolajlar)
yerini almaktadr.

J . ANA LLI KTEN BA BAYA : CEZA LA N DIRMA

VE SiMGESELLETRME

"Geneli itibariyle olumlu" aktarm, Oidipus'un baba kutbuna kay

d. Bylece hasta, babasna kar ei az grlr trden iddet ieren
ryalarn aktarmaya balad. B u ryalar ana! drtsellikleri a
sndan analiz etmek, hastann sapkn karakterinin nemli bir geli
tirimine [e/aborationr imkan tand. B abaya ana! olarak saldrma
arzusu, Didier'nin annesinin edilgen nesnesi olmasna gz yuman
babadan alma arzusu olarak yorumland. Analizin bu aamasn
da bu koruyucu olmayan babann yerine gemitim, Didier'nin sal
drlar bana ynelmiti (Didier o zamana kadar bilindnda kal
m anal drtlerin saldrsna maruz kaldn hissediyordu). Buna
karn yorumlarmn onda yaratt korkudan, bir kez daha edilgen-

26. Fantezi ve rya mantklannn bu esneklii, Michel Neyraut'nun bilind man

tklarnn oulluu hakkndaki dnceleriyle badamaktadr. Bkz. Les logiqu
es de l'inconscient, Paris, Hachette, 1978.
Psikanalizde "yeni bellek izlerinin yorumlanp, ilenip, mevcut bellek izleriyle
ilikisinin kurulmas; yeni bilgilerin yorumlanarak eski bilgilerle btnletirilmesi"
anlamna gelmektedir. Szc bazen gelitirim, bazen de detaylandrma olarak
karladk. Daha geni bilgi iin bkz. Seluk Budak, Psikoloji Szl, 2000, An
kara: Billm ve Sanat, s. 206 ve dv. (.n.)

35
lie itilme korkusundan ayn dlemsel imgelerle almay da sr
dryordu. Bastrlm anal atmalar tedavi sayesinde kabul gr
mt, ama tedavi bu atmalar belki de yok edememiti. Byle
si bir amaca ulamak mmkn olsa bile, Didier gibi bir hasta iin
bunun tartmaya ak, hatta tehlikeli bir ama olduu kansnda
ym. Sapknl, analliin yardmyla kilit altna alnm narsisizm
yoksunluuna kar ksmen engel oluturuyordu (anal tahrik edile
bilirlik genitallii engellediinden, ortaya anallii idealletiren
rnler olarak resim kyordu). Didier ' ninki gibi bu tr bir yap
lanmada, gelime gsterme yetisine sahip ("sarslm" haliyle)
anallik, psiik kimliin korunabilmesi asndan gereklidir. B yle
si bir ihtiyatlln haricinde, ilci perspektif dikkate alnabilir. Anal
savunma silahnn yok edilmesi ya psikotik bir ke yol aar ya
da psikanalistin ana! olaylarn ebedi analistine dnmesine neden
olur. Bu tr bir kendini adama, kukusuz nice psikanalitik yne
limin srrn oluturmaktadr... Didier bylesi bir konumun sorum
luluunu stlenmeye hazr deildi. Babayla girilen Oidipusu at
malarn analizi yine de bu aamadan sonra mmkn bale gelmiti.
Kendisini erkek olarak tanmlama giriimi Didier'yi babasyla
arasndaki Oidispusu rekabetiyle yzletirmiti. Bu Oidispusu
fkeden nce, yadsma eksiksiz bir cinsel deneyim fantezisinin
domasna yol amt. u anda cinselleme, babadan kaynaklana
bilecek bir idi edilme tehdidini ieriyordu. Didier bu tehdide kar
babasn ldrerek tepki gsteriyordu. Bununla birlikte ( arzula
d, tahayyl ettii ve ona sunduu "eksiksiz hazz" tasvip etme
dii varsaylan psikanaliste kar hissettii) Oidipus kaynakl su
luluun, ciddi bir yan olmasa da, daha nce bir ameliyat geirmi
Didier iin endie kayna olan bir hastaln saysz nedeni arasn
da yer aldna ikna olmutum. Bu bedenselletirme, psiik temsi
lin drtsel atmann sorumluluunu tamamen stlenmeden ge
litiine iaret etmektedir. Bu hastann sapkn yaps Oidipus'un
bylesi bir bedensel zlmesinden hangi lde sorumluydu?
Kendisini bu "ceza"ya maruz brakarak Didier, cinselliini eril
nc bir kiinin mdahalesi olmadan zndremeyen kadn ve
psikanalist olan beni cezalandrmay istememi miydi? Her neyse,

36
cerrahn nemli mdahalesinin edl111Selletirmenin [acing], hatta
"kolaj"n ya da "kolajlarn sklmesi"nin fizyolojik dzeninde ka
rarlatnlm olduunu dnmekte srar ediyorum. Bu anlamda
sz konusu mdahale sapknn indirgenemez ve eriilemez erotik
mahremiyetine tanklk etmektedir. Buna karn, hasta bu olaylan
aktarm srasnda aktararak, tedaviye ayrcalkl bir yer tanmt:
Bireysellemesinin dramnn oynand imgeleme ve simgesele ait
ayrcalkl bir yer.

K. PORTRE ARMAGANI: PSK BR DNM

Tedavinin sonunda Didier bana portremi verdi. Hibir kolaj yoktu,

Elimde bir sigara tuttuum bir fotoraftan hareketle yaplan bir re
sim. Yalnz, fotoraftakinden farkl olarak Didier'nin yapt re
simde ellerim bolukta apanyordu.
Bu tabloda ilk ryann gsterenlerini gryorum. Bu gsteren
ler burada farkl bir ekilde eklemlenmi. ronik gl, bir Hint
heykelinin eli, mandala' ark. atla ve kr olmayan bir ayna
da yeniden oluturulmu yabanc bir kadn , zarar grmeden taham
ml edilen bak ve hiliin mevcudiyeti. "Ellerin arasnda hibir
ey yok, ne penis ne de feti, iyi tahmin edilmi, deil mi?" diyerek
glen Didier, her zamanki gibi "bilgi", ama gitgide daha neeli ve
zgr.
Psikanalistin savunmac bir idealletirilmesiyle ie balamtk.
Ardndan gstergesel27 rnlerin, kolajlarn dikkate alnmas aa
masna getik. dealletirmenin yceltmeye dnt kolajlar ilk
sel srelerin ve ey temsillerinin bir tpkbasm olarak dnmek
mmkndr. Fantezinin sze dklerek yorumlanmas fantezinin
vcut bulmasn salad. Bununla eanl olarak (dokunmaya ve
' Hinduizmde mistik bir temsil. (.n.}
27. Anlamlandrma srecinin iki kiplii olarak gstergesel (gsterge-ncesi ve dil
ncesi} ile simgeseli (gstergeler ve dilbilgisi} birbirinden aynyorum. Gsterge
seli ayna evresi ile fallik evreden nce gelen olarak tanmlyorum. Bkz. La revo
lution du langage poetique, Le Seuil, 1 975. Michel Neyraut, gstergeseli hareke
te geiren kolaj tekniinin ilksel srelerin bir tpkbasm olarak dnlebilece
ini telkin etti bana.

37
bakmaya dayal) duyusaln (oral, anal, retral) drtlerin belirtiseli
[indicielle] olarak dikkate alnmas,daha nce bastrlm ya da y
celtilmi olan drtsel geliimi destekledi. nemli derecede sado
mazoist bir boyut ieren genitallik-ncesi okbiimli fantezilerin
yorumu, hastann psiik geliimin bir sonraki aamasna gemesini
salad: Oidipus'un yeniden kefedilmesi ve yeniden ina edilme
si. Dolaysyla analitik almann bir blm bir anamnezi al
masndan daha ziyade znenin yaralanm ya da henz oluamam
bileenlerinin zmlenmesinden ("analysis") nce, bir yeniden in
a edilmesi almas oldu. Yeniden oluturucu ve yceltici bir dile
bavurulmas, genel olarak "narsisik kiilikler"in tedavisinde zo
runlu olabilir.
Psikanalist bylesi bir tedavinin sonu gelmez nitelii karsnda
aknlar. Analize neden ve nerede son vermek? Bu soruyu yant
lamak., dier hastalar deil de Didier sz konusu olduunda -Didi
er 'de pisik aygtn bu sonlanmaml tedavi srasnda erotik ve
varolusal bir hareketlilik kaynana dnt iin- daha zor g
rnmektedir. u soru varln korumaya devam eder: "Bir sapkn
l analiz etme" ifadesi ve ihtiras ne anla.ma gelir? Tedavinin so
nunda, "sapkn yaplanma"nn tpk bir eldiven gibi sadece tersine
evrilmi olduu izlenimine kapldm. Tedavinin balangcnda
ksmi zevkler, edimsellikler ve kolajlar (yani dleme dayal ile
yimsel kompozisyonlar) hibir yoksunluu ho grmeyen bir mut
lak gibi grnyorlardysa da, tedavinin sonunda bir "olumsuz"la
yklendiler: Ebediyen analiz edilebilir nevroz. Bu sapkn koruyucu
kabuk, yok olmasa da, tekinin hesaba katld bir yapnn iine
dahil olur (ak.tarm ve kar-aktarm bunu mecbur klar). Ksmi
zevklerin ve artk formlletirilebilen fantezilerin snamasna tabi
tutulma da buna dahildir. Freud'la hemfikir olursak, her cinselliin
sapkn olmas kanlmaz deil midir?
Bununla birlikte, z-erotik zevk enflasyonuyla cinsellikten otis
tik bir tarzda kanmaya dayanan "sapknlk", sapkn bir belirlen
meye de sahip cinsellikle kartrlmamaldr. Bu cinsellik zneyi

28. "Nevroz adeta sapknln olumsuzudur", Freud, Trois essais, a.g.y., s. 80 ve

1 79.

38
psiik uzamna ulatran temsil etkinliiyle (bir olumsuzun ve onun
idi etme alaynn, farkn ve tekinin oluumuyla) sapkn cinsel
likten farkllar. Bu olumsuz, gerekletirdiimiz imgesel ve sim
gesel nakil -psiik nakil- sadece incecik bir katmandr. Sapknln
gelgiti bu naklin nn tkar, krlgan narsisizm ise nakli tehdit eder.
Ama sapkn asndan, kendi idi edilmesinden ziyade kadnn ve
psikanalistin idi edilmesini kabul etmek daha zor deil midir?
Bir imge olarak kalmay, ama Didier'nin dile getirilemez bir
tahrik olu mezarna hapsetmeden ya da katletmeden oynad bir
imge olarak kalmay srdryorum. Portremi yaparak ve portremi
kendi szckleriyle anlatarak Didier ona verdiimi kendi tarznda
bana geri veriyor. Balangtakinden daha karmak bir durum. Di
dier 'nin psiizmine ulamasn salayan analitik bir alma mm
kn olmutu. Katmanlam. yaltlm ve direnen temsillerini akta
rm srasnda adlandran analiz, kolajlarndan oluan dleme daya
l ileyimsel inalara drty ve dili yeniden kazandrd. Didier'nin
devinimsiz ve etkisizlemi "sinema"s ve ac eken bedeni, dina
mik bir baka uzamda hareketlendiler: Bir bakasyla birlikte ve bu
bakas iin psiik yaam. Devam ona kalm.
"Ruhu logos'a" dntren Didier ' nin kendisine yeniden bir
beden de oluturduunu grdm. Bu, Demokritos 'un ... program
olmutu. Ayn zamanda Freud'un da. in sadece bandayz. B ir
balangtan baka bir ey deil bu. Analizin uzunluu, gszl
ve alakgnlll. Ama bugn mahremiyeti baka kim yeniden
canlandm?

* lkada boluk kavramyla balantl olarak Demokritos (ve onun gibi atomcu

lar) gerein temellerinin, boluktan ve boluu dolduran blnmz ve paralan

maz atomlardan olutuunu sylemilerdi. (.n.)

39
 il
Kendi bilincinde olmayan medetsizlik
(detresse ) zamannda psikanalistler
ne ie yarar? 1

Devasa bir kent, camdan ve elikten yaplm, gkyzne uzanan,

gkyzn yanstan, kendisini ve sizi yanstan evler; imgelerine
boulmu, acelesi olan, ar makyajl. altnlar, incilerle kapl ve k
deriler giyinmi insanlar tahayyl ediyorum; yan sokakta ylm
pislik ve uykuya ya da paryalarn t'kesine elik eden uyuturucu ...
Bu kent New York olabilir, yarnn herhangi byk bir kentine,
bizimkine benziyor. . .
Detresse szcne karlk olarak kulland mz "medetsizlik" szcnn an
lam iin bkz. Psikanaliz Yazlar, say: 3, 200 1 . s. 1 05.
1 . Paris Psikanalitik Demei'nin dzenledii kolokyum, Unesco, 14- 1 5 Ocak
1 989. Bu kolokyum "La psychanalyse: question pour demain", Revue franaise
de psychanalyse monografisi iinde yaymlanmtr, PUF, 1 990, s. 2 1 -33.

40
 Bu kentte ne yapmal? Tek bir ey: Metalar ya da imgeler sat
mak ve satn almak, ikisi de ayn anlama gelir, nk bu metalar ve
imgeler anlamdan yoksun ve derinliksizdir... Lks olduu gibi
deheti de etkisizletiren bir yaama sahip olabilenler ya da sahip
olmaya alanlar, kendileri iin bir "ieri" oluturmak zorundadr:
Gizli bir bahe, mahrem bir ev ya da basite ve daha iddial bir e
kilde psiik bir yaam.
Ama dramn patlak verdii yer de bu isel yaamdr. Hristiyan
an balangcnda Narsis'in ifte yzn dua edilirken ellerin bir
letirilmesinde dnme uratan Plotinos'tan bu yana Bau'nn bi
na ettii, hem tinsel yolculuun hem de ortaa karnavalnn peki
tirdii, Montaigne'in krlgan beninin, Diderot'nun tutkularnn,
Hegel ya da Kant'n dncelerinin aklk kazandrd bu isel
yaam, psiik dramla, psikodramla son bulmaktadr.
Plotinos Dallas'a... dnt. Aslnda elikten ina edilmi ken
tin sakinleri, Freudcu bilindnn ngrd kadar ciddi, depresif,
nevrotik ya da psikotik isel dramlarn eksikliini ekmemektedir.
Baarl olma hrsndan kurtulunduunda, psikolojinin tuzana d
lmektedir. Bu yzden psikanalizin nnde daha yaplacak ok i
var. nk Freudcu psikanalizin bizi ekip kurtannaya alt
tam da, psikolojik huzursuzluun bu sktnlm uzamdr.
Modern zamanlarn imgesi olarak aldm kent, toplumsa/ tari
hin psiik yaamn yaplanma ve srekliliini koruma etmenleri
arasnda hesaba katlmas gerektiini telkin eder. Sanayi toplumu
nun diliyle konumak gerekirse, psikanalizin paray zamana evir
diini ve mutsuzluk duygusunun szle -kimi zaman devinimsiz ki
mi zaman kem km eden, ama hep bakas iin bir sz olan szle
bulumasna imkan tandn syleyebiliriz. Tecimsel ekonominin
ve bu ekonominin yaratt nevrozun aksi ynnde ilerleyen bu ei
grlmemi dnm, psikozun anlamn da bulup ortaya karabi
lir. nk en az 2.000 yllk isel yaam deneyimi ruhun bu hapis
hanesinde tasarlanmtr, psikanaliz bu hapishanenin naif krlgan
ln orada bir gedik amak, akllarmzn oksesliliini yanklat
mak iin ele geirmektedir.
Proust, Freud iin pise haline gelen ya da gelecek olan eyi

41
herkesten daha iyi zetler: "Hastalar kendilerini ruhlarna daha ya
kn hisseder."2 Ya da: "nk kendimizi daima ruhumuz tarafndan
kuatlm hissetsek de, bizi evreleyen bu ruh, sabit bir hapishane
deildir; daha ziyade ruhumuzu amak, darya ulamak iin s
rekli hamleler yaparak, onunla birlikte, bir hayal krkl iinde s
rklenir, etrafmzda hep, dardan bir yank deil de, iimizdeki
bir titreimin nlamas olan ve hi deimeyen bir tn iitir gibi
yizdir."3
Demek ki psiizmin sreklilii ve duvarlarndan kurtulan tn:
.
Gelitirilmesi bize den bu dinlemeyi gerekletirebilmek iin
Freud bize, bir balang teknii sunar. Ruh hastalyla kurduu
muz empatiden, hastalk ile yaknlmzdan psieyi -ebediyen
katetmeyi reniriz.
Psiik belki de hem bedensel semptomu n hem de lgnlk yan
smasnn gelitii ve znd yerdir: Psiik, oraya hapsolup kal
mamak ve dil edimiyle bir yceltmeye, bir dnce, yorum ve ili
kisel dnm edimine aktarlmas kouluyla, bizim koruyucu
muzdur... Bununla birlikte "psiik" sorunsaln bir dil edimi olarak
konumlandrmak kanlmazdr. Bu, psiiin ne edime gei ne de
imgesel mahzende psikolojik bir anmsay deil, ama kanlmaz
ve zorunlu bu anmsay ile anmsayn olas bir szsel gelitirimi
arasndaki kpr olduu anlamna gelir.
Demek ki modern a niteleyen psikolojik hastaln ciddi bir
boyut kazanmas, baar ve stres toplumunun dier yz gibi gr
nen bu "sabun kp operas", psikanalizden talep edilen bir yar
dm ars olarak yorumlanabilir. "sel ykmmzn anlamn sy
leyin bize, bizi bundan kurtarn'', gsteri toplumunun alter egosu
olan psikolojik altst olmuluu dile getirir gibidir.
Dolaysyla psikanalizin grevi, Bat ' nn hayatta kalma ve ko
runma yntemi olarak bina ettii, ama artk ykmn sergileyen bu
ruh hapishanesini dntrmektir. Bu ayn zamanda tedavisel, etik

2. Les Plaisirs et /es jours, Jean Santeuil iinde, Pleiade, 1 971 , s. 6.

3. Ou cte de chez Swann, Pleiade, 1 987, 1 , il, s. 85-86. [Alnt Proust'un bu ki
tabnn Trke evirisinden aynen alnmtr. Swann'larn Taraf, ev.: Roza Hak
men, stanbul: YKY, nc Bask , 200 1 , s. 9 1 . (.n.)]
Dier ben. (.n.)

42
ve de siyasal bir grevdir. Gelgelelim, psikanalitik operasyonun ka
bul gnnesi ve yaygnlaabilmesi iin bylesi rtk bir ar mev
cutsa da, bu yardm talebinin karsna ciddi engeller kmaktadr.
Psikanalizi psiizm yarallarn toplumsal baarya ulatracak
olan normalletirmeye dntnne -her daim baki olan- tehlike
sinden sz etmiyorum. Tedavinin, zellik.le de Amerikan tedavi bi
iminin ierdii bu bozulma bilinen ve eletirilen bir eydir, bu bo
zulma bir tehlike arz etse bile, ona kar mcadele gemite kalm
tr, ancak gnmzde de bu tehlikeye kar dikkatli olmak gerekir.
Bana kalrsa gelecekte psikanalizi psiizmin yaplanmas ve s
rekliliini korumas sorunu asndan iki byk yzleme bekle
mektedir. lk yzleme, psikanalizin sinirbilimlerle rekabet edip
edemeyeceidir: "Hap ya da sz", artk, olmak ya da olmamak so
rununa dnmtr. kincisi ise, ilabilimin sunduu aikar kolay
lkla yndeen ve modern insann olumsuz narsisizminin4 de niteli
i olan bilmeyi istememe arzusunun psikanalize dayatt snavdr.

A . BYOLOJ VE DL. DRT VE MGELEM

Analitik konumu kabaca yle zetleyebiliriz: Aktarm ilikisinde

gerekleen yorumlamayla tannabilir ve dntrlebilir belirle
nimlere ve zorlamalara boyun een bilind psiik bir yaam mev
cuttur.
Bu belirlenimlerin ve zorlamalarn bazlar biyolojik kkenlidir.
Nrobiyoloj ideki ve ilabilimdeki modern ilerlemeler davrana
mdahale edebilmeyi ve psiik yaam paralann deitirebilmeyi
olanakl klmaktadr. Analitik tedavinin bu mdahalelerle ba hi
olmad kadar gnceldir. Bu ba, karlat somut durumlarla
balantl olarak psikanalistin dikkatini zellikle ekmektedir.
Sinirbilimlerin gelimesi psikanalizi yok etmemekte, ama bizi
Freudcu drt kavramn yeniden gncelletirmeye davet etmekte
dir: "Beden" ile "psie" arasndaki, biyoloji ile temsil arasndaki
kavak noktas olan drt kavramn. Drt dinlemenin ve Freudcu

4. A. Green, Narcissisme de vie, narcissisme de mort, a.g.y.

43
kuramn, yani analitik inann (ya da tahayyln) ulat en st ya
planma ve istikrar dzeyidir. nk biyolojiden anladmz ...
drtdr: Yani, tabiri caizse enerjidir, ama daima "anlam taycs"
ve bir bakasyla (bu bakas kendimiz bile olsa) "iliki" olan bir
enerjidir. Bu ifte (biyolojik ve enerjisel-gstergesel) doas itiba
riyle drt, zaten ayn zammda bir yapdr. Kaynaktan (organdan)
amaca (tatmin) giden srete drtnn gll ya da zayfl
zorlamalar ortaya karr. (Ontolojik, felsefi ya da genetik olarak
konuacak olursak) en arkaik ilikiler, dilsel ifadeyle karlatrl
dklarnda en istikrarsz ilikiler olduklarndan en direnli de olan
ilikiler, bu zorlamalarda kaytldr. Bir ben ve onun bir nesneyle
ilikisi bu drtsel yaplanmada peyderpey biimleneceklerdir.
znenin yaps da nesnenin farkl kipliklerine bal olarak be
nin farkl konum allarna gre kurulur. Drt ile dil arasnda yer
oul
alan aralkta biimlenen benler kadar nesne tiplerinin de bu
luu zerinde ncelikle durmak nemlidir. Aynca Freudcu psikana
list, bu znel yaplarn drtlerin yazgsn tayacan ve drtle
rin ifte (biyoloji ve dilsel olmayan temsil) doasyla ykl olacak
larn da unutmaz. rnein drtnn akl yrtmenin soukkanl
mantna hcum etmesinin (ki bu da akl yrtmenin halsinasyo
na ya da ldrmaya dnmesine neden olur) sonucu olarak kavra
dmz fantezi, bize, drtnn ya da sapmayla duygunun, sadece
bir sylen deil, dnce etkinliini (akl yrtmeyi ve sz) bi
imlendiren bir rgtleme ve istikrar faktr olduunu anmsatr.
Drt/dil i ie gemilii duygusal krelme, nesnenin reddedilme
si ve depresyondaki kiinin canlln yitirmi sz asndan da
analiz edilecektir. Depresyonun Eros'un nesneye tanmasna daya
nan sylemin anlamn inkar etmesini gzlemleyerek, ykc drt
nn (ya da lm drtsnn) ben ile nesne arasndaki ayrm ola
naksz kld ve bu ayrmn yerine melankolik zneyi kurduu
sonucunu karabiliriz. Bu melankolik zne, bir nesnenin deil, as
la yitirilmemesi gereken lmcl bir eyin mutlak efendisi olan
olumsuz Narsis'tir.s
Netice itibariyle drt "sylen"inin ciddiye alnmas, drtnn
5. Bkz. Julia Kristeva, Soleil noir. Depression et melancolie, Gallimard, 1 987.

44
mantn yeniden oluturan imgesel bir serimlemeye dayanarak bu
defa son kertede konuan varlklar olma niteliimizi belirleyen dil
sel tutukluun zlmesini salar. rgtleme ve istikrar faktr
olan sylemde sadece oul anlamlandrmalar ve hatta imalar ya
da mantksal nvarsaymlar deil, ayn zamanda da sz kapasitesi
nin zlmesini duymak: (izofrenik ya da melankolik olsun. fi
grler deiiklik gsterebilir) zlme, bu andan itibaren szsel an
lam/andrmaya bylece eklenen drtnn anlamnn ayrcalkl ta
n olarak ortaya kar.
Dilsel dneminin ardndan gnmzn ve kukusuz gelecein
psikanalizi, Freudcu mirasa dayanarak ve sinirbilimlerin etkisi al
tnda drty yeniden dikkate almaya balamtr. Bunun bir sonu
drtsel anlamn klk deitirdii dilsel_ an
cu olarak psikanaliz,
lamlandrmann tesinde drtlerin dramaturjisini zmler. B u
drtsel anlamn iaretleri, dil-tesi iaretler olabilir. rnein sesi
ele alalm: Genellikle ses younluklar ve ritimleri, tekiyle arasn
daki dilsel balantlar koparm olmasna ramen, psikanalistin sa
nld kadar da l olmayan bir arzuyu bulmaya alaca ses
temrinlerinin gizli ifresinin iine duyguyu gmen depresyondaki
kiinin rtk erotizmini tarlar.
Buradan hareket ederek, tekiyle ilikiden kaynaklandklar ve
dilde gerekletikleri lde analitik yorumun dorudan nesnesi
olan rgtlenme ve istikrar faktrlerine ulayorum. Drtsel yaz
gnn ncelii hakknda yaptm bu hatrlatmann nda, anlam
landrc zorlamalarn karmak ve trde olmayan bir rgtlenme
oluturduunu dnyorum. Bu karmak ve trde olmayan r
gtlenmenin oluumu znenin ok erken yalarnda balar, znenin
tarihi boyunca geliir ve onun simgesel yazgsn belirler.
Dilbilim ve toplumbilimler alannda 60' l yllardaki gelimeye
bal olarak ortaya kan ve Lacan 'a ok ey borlu olan psikana
lizdeki yap kavram, psiik yaama egemen olan bu simgesel yaz
gnn -bu "dil varlk"nn- rgtlenmesinin nceden olduundan
daha kesinlikli bir ekilde dnlmesine olanak tanr. Bize dile ge
tirilen bir sylemin ya da semptomun, unsurlar konuan znenin
sadece muhatabyla -zellikle de psikanalistiyle- girdii iliki ie-

45
risinde anlam kazanan bir btn olarak kavranmas Freudculan hi
de artmayacaktr. stelik Freudcu pratik, kuramsal bir ina olu
turmak zere bir semptoma, bir syleme, bir aktarma ve bir zne
ye niteliini kazandran bu anlamlandrc ilikiler ann, psiik
yaamn gerekletii ve kendini da vurduu tek ve biricik ger
eklik de olmasn engellemediini ortaya karmtr. Aslna bak
lacak olursa bu anlamlandrc ilikiler, yardm talebiyle birisinin
kendisine bavurduu psikanalistin onlar dntrmek iin edim
de bulunma olaslna sahip olabildii tek gereklii olutururlar.
Bu analitik konumla balantl olarak sorun endie kayna ha
line gelir.
1 / Konuan varln yazgs dile ve sze indirgenebilir mi? Ya
da konuan varln mantksal tikelliklerinin dnlebilmesi ve
1..ne iin anlamn kurulduu hakiki psiik dzeye ulaabilmesi iin
baka temsil sistemlerinin mi dikkate alnmas gerekir?
2/ Yorumlayc szn hangi nitelikleri, znenin biyolojik kaln
tsna ulaabilmek ve onu dntrebilmek iin znenin simgesel
yazgsyla yanklanabilir?
31 Eer analitik tedavi bylesi bir iktidara sahipse, bu iktidarn
snrlarn ve etiini nasl kavramlatrmak gerekir?
* (Bir dil [langue] ya da sylem, bir yap ya da gramer, bir sz
ce ya da szcelem olarak anlalsn) znel dil kullanmna [langa
ge] indirgenemez (ikonik kod ya da mziksel kod gibi) deiik gs
teren sistemlerinin dnlmesine yol aan gstergebilimin geli
mesi, "dilsel emperyalizm"i yerinden etmitir. Bununla balantl
olarak Freud'a ve zellikle de Freudcu temsil kavramna yeniden
dnlmesi, ey temsili, szck temsili, drtsel temsil, duygu tem
sili olmak zere psiik temsillerin oulluunu dikkate alr. Psiik
temsillerin oulluunun dikkate alnmasndan, trde-olmayan iz
lerle ve gstergelerle gerekletirilen psiik anlamlln [signifian
ce] "katmanl" bir modeli ortaya kar. Psikanalist kendisini (ses,
jest, vb) dilsel ve dil-tesi deiik dzeylerde muhatap alan syle
mi dinlemek ve sylemin bu dzeylerden hangisinde aktarm a
sndan burada ve imdi anlam oluturduunu tespit etmek iin bu
okseslilii dikkate almakla ykmldr.

46
 * deal bir hipotez asndan yorumlayc sessizliin, znenin
semptomunun ikamet ettii bu farkl anlam yaplarnn znenin bi
lincinde yanklanmasn salamas gerekir. Huzursuzluun (dilsel
ve dil-tesi) farkl ifadelerini tespit eden ve onlar zneye kazand
ran genellikle ve ska analitik yorumdur. Bunu nasl yapar? Cinsel
belirlenme tarihinde bu semptoma ya da bu yapya yol aan ailevi
belirlenmeleri adlandrarak. Psikalanalist bunu genellikle ve zel
likle, kendi duygularn ve psiik temsiller dizgesini harekete gei
rerek eksiltili ya da metaforik ve younlam terimlerde ifadesini
bulan uygun bir formlletimeyi bularak yapar. Burada iin iine
sesin mzikalliini, mecazlar ve zihnin ileyiinin argmansal ta
nmlanmasn da kapsayan hakiki bir yorum poiesis'i" girer. Aktar
mn ve kar-aktarmn nihai gereklii olan bu poiesis, bilinli din
lemeyi kateder ve hastann bilind ve zellikle de drtsel olan
psiik temsilcilerine hitap eder. Bu bilind ve drtsel psiik
temsilcilerin subkortikal, "elektriksel" ya da "vcut svsal" sistem
lere zg sinirsel aklarla yaknlk iinde olduu varsaylabilir. Bi
lind temsillerle nrobiyolojik yapy birletiren geit ya da her
ikisini birbirinden ayran boluk belki sonsuzdur, belki de mevcut
deildir. Kuramlar ve deneyler bu ilcisi arasndaki ban tam olarak
ne olduunu tartadursunlar, yorumlayc sz onun psikosomatik
etkilerini tedavi etmektedir.
* Byle anlaldnda analitik yorumun iddeti bizi ancak sarsa
bilir. Hastann bu iddeti uygulamamza izin vermek iin bize y
nelttii tek ey olan talepse, bu iddeti merulatrmakta kullanla
cak ok yetersiz bir argman nitelii tamaktadr. Bu talep hem
semptomun btnleyeci bir paras hem de semptomun almas iin
atlacak bir ilk adm deil midir? Bu durumda psikanaliz etii, ait ol
duu Bat rasyonelliine zg iki zorunluluktan dayanak alabilir:
- Bir yandan, bir anlamn, verili bir durum iin geerli ve ispat
lanabilir bir hakikatin korunmas. Bu, psikanalizin "normatif' bo
yutunu oluturur. Gerekten de "norm"u, analitik kuramn ulat
dzey ve belirli bir psikanalistin bu kuramda konumland yer be
lirler.
Aa karma, yaratma, yapma. (.n.)

47
 - te yandan, hastann yorumumuzu kabul etme yetisine sahip
olmasn ya da olmamamasn olanakl klan arzusuna ve hazzna
(zgrlk olarak) sayg duyulmas. nk hastann yaps tam ola
rak yorumumuza gsterdii zgl dirente ortaya kar. Bunun ya
n sra yorumun geerlilii de sorgulanr, nk psikanalistin' hazz
da yorumlayc inasnn "hakikat" maskesine brnmesinin altn
da gizlenir. Bat rasyonellii tarihinde psikanalitik sylemden ba
ka hibir sylem hakikat ile haz, otorite ile ihlali arasnda bir den
ge kurma zlemine sadk kalmay baaramamtr: Psikanalitik
sylemin canlln gvence altna alan, baka bir deyile lmn
(bilgi sylemi) ve lmde yeniden tecessmn (arzu sylemi) i
kinliini gvence altna alan bir denge. Bu nedenle psikanaliz, Fre
ud'un, kaynan katletmeden aldn syledii toplum szleme
sini de bozar. Bilginin l babas olmakla yetinmedii, ama bu s
nanmadan gemekten kanmadan, tekinin psiizminde yapland
nc etkiler oluturabilmek amacyla kendisinin de bir duygu, arzu
ya da haz znesi olduunu ifa ettii iin psikanalist, kolejlerin ve
akademilerin gznde kusurludur.

B . HER TEDAV TEKTR

Dile doru ynlendirilen, ama dilin gramer yapsna ve mantna

indirgenemeyen farkl psiik temsil tipleri ve yorumlayc sylemin
iinde gerekletii aktanmn ve kar-aktanmn iftkulupl'uluu,
her somut analitik konumun zgl bir mikrokozmos olarak d
nlmesini salar. yle ki, (isterik, saplantl, izofrenik, paranoyak,
vb) psikiyatrik "yaplar" kavram analitik alma iin ilk ve ilksel
iaret ilevi gryorlarsa da, psiik temsillerin trdesizliine ve
okdeerliliine dikkat gsteren bir mikro-ar.alize kar direnemez
ler. Yaplarn i ie gemiliini dnme zorunluluuyla gitgide
daha fazla kar karya kalmaktayz. Ayn ekilde znelliin ve
psiik durumlarn evrimlemesine iaret eden yeni klinik olgular ol
malarnn yan sra, zellikle klasik hastalk snflandrmalannm
geerliliini temelden sorunsallatrma gibi bir avantaja da sahip

48
olan "snr durumlar" dnme zorunluluuyla da kar karya
kalmaktayz.
Dolaysyla psiik belirleyicilerin dilsel ve dil-tesi ifadelerine
dikkat gsteren psikanalizin grnteki soyutluu, aslnda tedavi
nin olabildiince bireyselletirilmesini de beraberinde getirmekte
dir. Her tedavi bir idiolecte'e," bir sanat eserine ve yeni bir kuram
sal yaralnn Freudcu ktann iine geici olarak yerletirilmesine
dnr. Ancak bunun bir sonucu olarak, bu sylemlerin Freud'un
dncesine ait olduunu gsteren emarelerin neler olduunu ve
ballk, yenilik ve aykrlk arasndaki snrn nerede izildiini
kendimize sonnamz da gerekir... Analitik hareketin tarihi ve bil
hassa da (Freudcu, Kleinc, Winnicottu, Lacanc vb) doktrinlerin
kmenik'' gncellii, psikanaliz geleneinden geldiklerini kabul
etmeleri kouluyla yenilikilerin -yanl anlamalarn ve kmazla
rn tesinde- referans almak zorunda olduu yolu Freud 'un at
n gsterir. Kukusuz bu dar bir yoldur ve bu dar yola gre cinsel
deneyim de dile bakaldrmaktadr. Bu bakaldndan hem bastrma
hem de bilindnn dilden gizlenen iaretlerinin dil araclyla
yorumlanmas zorunluluu domaktadr. Ama aktarm esnasnda
bu yolla dilin erotiklemesi cinsel deneyimin anlamlandrlmasna
imkan tanr ve znenin en gl anlamlandrma kapasitesine bal
olarak semptomun sona erdirilmesini salar. Analizin bylesi bir
sonlandrlmasnn hastann normallemesi hakknda bir fikir ver
medii stnde durmak gerekir mi?

C. ANALTK SZ K A RISIN D A K K ENGEL

Sylediimizi destekleyen ve analitik szn karsna kan iki ti

pik engele iaret eden iki analitik tedavi rnei sunmaya alalm.
1/ Depresyon. 30 yanda gen bir kadn olan Florence iddet
-

li manik-depresif patlamalardan ikayet ederek benimle grmeye

Bir kiinin kendine zg ve yalnz kendisinin bildii bir dil kullanmas. (.n.)
CBcumenique szc evrensellik, btnsellik iddiasna iaret etmek iin b
tn Hristiyan kiliselerinin birlemesi anlamnda ska kullanlr. (.n.)

F4N/Ruhun Yeni Hastalk.lan 49

geldi. Daha nce baka bir meslektala bir analiz giriiminde bu
lunmu, ancak dediine gre analiz ikayet ettii patlamalarn yo
unluunu ve skln artrd iin yanda kesilmiti. Florence ba
na gelmeden nce bir psikiyatrn tavsiyesi zerine depresyona kar
Imipramine isimli ilac kullanmaya balamu. nceki psikana
listi bu koullarda tedaviyi srdrmeyi kabul etmemiti. Bu hastay
la nce bir psikoterapiye baladk. Psikoterapi srasnda halli Imip
ramine almaya devam eden Florence uzanmak istedi. B irka ay
sonra depresyon ilalar almay kesti ve analizi ilasz devam etti ...
Florence Imipramine 'in i sknusnn arlklarn azalttn ve
birok defa yaad ciddi depresyon hallerine girmeden ocuklu
unun ve bugnk yaamnn dramatik durumlarn sz aracly
la ele alma imkan tandn syledi. Aslnda bu hastadaki kayg
eii bariz bir ekilde ok dk olduundan, ilala tedavinin bu s
knty dengelemesi drtlerin ve temsilcilerinin szsel temsillerle
balantlandnlmasna yardmc oluyordu. Gelgelelim, gerekli, ama
geici olduunu dndm bu ilala mdahalelerin bir tr mesa
fenin olumasna neden olduu kansndaydm. Ancak bu ilalarn
drtlerin szcklere dntrlmesinden daha farkl bir avantaj
saladn dnyordum. Aramza (ila, psikiyatr gibi) bir n
c kiinin/eyin dahil olmas, manik taknl deitiriyordu (Flo
rence kadir-i mutlak olmad gibi ben de deildim, bir nc ki
i/ey vard, ama ayn zamanda baka bir gereklik de). Bu, Floren
ce'n narsisizminin ele alnmasna ve narsisizminin Florence'n ba
na hasretmek istedii an idealletirmeye yanstlmasna olanak
salyordu. Bylece, deien kayg eii sayesinde Florence'n yi
tirmeye ve ayrlmaya dayanabilmek iin oluturduu manik-depre
sif mekanizmalar daha kolay ele alabildik. Florence 'la aramda, da
ha az faciams ve gerek ya da imgesel bir ayrlma durumunun ya
rataca tahamml g bir yok olu tehlikesini daha az barndran
yeni bir nesne ilikisi kuruldu. Ayn zamanda da yeni bir zne ya
ps olan bu yeni nesne ilikisi pekitiinde, Florence lmipramine
kullanmay brakt. Artk sadece Imipramine'in "lokal" desteiyle
ina ettiimiz simgesel ve imgesel aa gvenmeyi denemeye ba
lad. Kimyevi yollara bavurmadan ve birlikte yeniden oluturdu-
50 F4ARKA/Ruhun Yeni l!astalklan
umuz ve dzensizlii onu ok daha az tehdit eden psiik temsil
cilere bavurarak...
Imipramine'in etkisi altndaki analiz dnemi boyunca, drtsel
younluklarn dengelendii, ama sylemin "anestezi altndaym
asna duyarszlat" duygusuna kapldm. Bu izlenim, Floren
ce'n o ana kadar temsil edilemeden kalm kayg hali ryalarn bu
koullarda grmeye balayabilmi olmasyla balantldr. Florence
annesinin onu ve kendisinin de annesini paralayp yiyip yuttuu
eklinde bir kayg yayordu. Grlm ve anlatlm bu ryalara,
Florence'ta, mesafeli davranma ve savunmaya dayal bir anlayama
ma duygusu elik etmekteydi. Ancak ryalarn grlmesi ve anla
tlmas bile, Florence'n nceki depresif suskunluuyla ve nceki
depresyondaki gsterenin "sahte lm"yle karlatrldnda,
nemli bir psiik ilerlemeydi zaten. Bu ryalar analizin ikinci ev
resinde yeniden ele alp analiz edebildik.
lk rya: nsan eti yenilen bir dn yemei ryas. Bu yemek
Florence'n anne ve babasnn evlilik fotoraflarn andrmaktadr.
Ryada davetliler birbirlerinin uzuvl3:f1n ve balarn yiyip yut
maktadr. Bu sahne binamn merdivenlerinde geiyor.
kinci rya: Florence cinsel ilikinin ardndan kusuyor: Annesi
nin ba leene dyor. Bu ryay hamile kalmasndan hemen n
ce grmt.
Bu ryalar nasl yeniden ele aldk? Analiz srasnda anne olan
ve ilalara bavurmadan tedavisini srdren Florence, baka bir
semptom gelitirdi: Kzn katletme fantezilerinden kaynaklanan
bir korku. Bana tebelle olan ve onu bitkin dren fantezileriyle
nasl epeevre kuatlm olduunu ve ama bir ekilde eyleme
geme cesaretini de kendinde nasl bulamadn, ancak srekli ak
lndan kmayan bu fantezilerin onu nasl bitap drdn bkp
usanmadan bana anlatt.
Dedim ki: "Katil-leen-yiyip/sindirrnek." Trajik ya da tuhaf bu

"Leen" szcnn Franszcas bassine ile Kristeva daha sonra "leen" ve

"kala" anlamna gelen bassin szc arasnda armsal bir iliki kurmakta
dr. Ayrca assasine-bassine-assimiler lsn "katletmek-can skmak-sindir
mek" eklinde de okumak mmkn. (.n.)

51
younlatrlm yorum sayesinde Florence nceki iki ryasnn
drtsel anlam ile simgesel anlamn kavramay ve bunlar o an ya
ad kayg ile balantlandrmay baard. Kzn katletme istei,
Imipramine'i sindirme (yiyip yutma), ama ncelikle de kendi ocu
una yer amak iin (hamile olmak, kendi karnnda bakasn ika
met ettirmek iin) leene kusmay (kusma ryas) baard annesi
nin ban ve (kala, meme gibi) uzuvlarn yeme isteinin (insan
eti yenilen rya) geri dnmesidir. Bu ryalarn drtsel anlam da
ha nce Florence'n psiizminde, melankolik suskunlukla ikame
olan aktarlan ryalarn olumas yoluyla bile olsa depresif semp
tomlar gerileterek edimde bulunuyordu. Ancak bu drtsel anlam
szsel anlamlandrmada kendini da vurmay baaramyordu. Yo
rumlarm armlarn olumasn salayamyordu. imdi bu dr
tsel anlam simgesel bir anlamlandrmaya, bir gelimeye kavua
bildi.
"Katil-leen-yiyip/sindirmek." (Proust'un da diyecei gibi) "i
titreim", -nk yaptm yorumu byle deerlendiriyorum- dile
getirilemez olan, bunaltan ve depresyona neden olan drtsel tem
sillerden, yaptm yorumun nda ha5tann kendisinin olutur
duu (depresyonunun ve onun dier yz olan manikliinin) szsel
ifadesine doru yankland. Florence'n katletmek istedii kz de
ildi. Florence kk bir ocukken onu ktrmletiren ve anne
sinden uzaklatran ocukluk dnemindeki bir felten (kala felcin
den) intikam almak iin annesini yiyip yutan-sindiren ve kusan ka
til-yamyam kz olarak imledii kendi imgesinden kurtulmak isti
yordu (bir devinim bozukluundan kurtulan bir nesneyi ele geir
mek iin genellikle orallie an yatrm yaplr).
Aktarmn dinamiinde kaytl szck oyunum ve ardndan yap
tmz aklayc-argmanlara dayal alma, hastann drtsel
yapsyla kurulan empatinin sonucudur: Narsisik bir yaralanmlk
la, kas devinimi bozukluklaryla ve oral doymazlkla zdeleme;
henz dilsel gstergeleri olmayan, ama sadece drtsel younluk
lar tayan yanklamalara [echolalies'] sahip depresyondaki ey
den yiyip yutma ve dar atma yoluyla intikam almaya dayanan
Kardaki ne sylerse onu yineleme sayrl . (.n.)

52
manik eilimlerle zdeleme. Yorumum Florence' n drtsel ya
psnn katletmeye kar ilgisiz dile [langage] yeniden dahil olma
sn salad (Florence ldrmek istiyor, ama bu yine de saplantya
dnen arzuyla arasnda sanki bir mesafe var, kendisini bu arzu
dan kopmu hissediyor). Aikar "szck oyunum" hem syleme,
hem aktarma canllk kazandrmasnn yan sra, Florence' (analy
sante)" da ona ocukluunu, arkaik fantezinin yksn ve bu fan
tezinin narsisik yaralanml telafi etme ilevini hatrlatarak di
riltti.
B u analiz fragmanndan yola karak bugnn ve neden olma
sn, belki de gelecein psikanalizi asndan ok nemli bulduum
birka noktay akla kavuturmay isterim:
- Florence' n tedavisinin ilabilimle i ie gemi olmas sinir
bilimleri ile psikanaliz arasndaki ilikinin iki ynde geliebilecei
ni dnme olana salyor. Bir yandl tedavisinde hem ilaca hem
de analize bavurulan hastalarn says gitgide artacak., dolaysyla
ilalarn etkilerinin ve aktarmla etkileimlerinin doru bir deer
lendirilmesinin yaplmas gerekecektir. te yandan kamunun ila
bilimin hedef alanna girmeyen ve tam anlamyla [stricto sensu]
psikanalitik tedaviyi zorunlu klan psiik rahatszlklarn devasa
alan hakknda bilgilendirilmesi kanlmazdr. Drtlerin szck
lere tercme edilebilirliine zel bir dikkat gsteren bir analiz, psi
ik aygtn aktarmla gitgide daha incelikli bir analizi artk .elde
edilmi bir kazanmdr.
- "lmn gstereni", psikanalistin depresyondaki sz has
tann gstereni inkar etmesi ("lkletirilmi", yavalatlm, ilgi
sizlemi, tekdze ya da hzlandrlm, ama silinmi, "bo" sz) ve
dilin aktarm vektr olarak deersizletirilmesi asndan dinle
mesinde birden ortaya kar.
- Gelgelelim szle anlamlandrlamayan arzu ve semptomun
belirleyenleri, (ses, titremleme gibi) sz-ncesi dzeyde ya da bir

Psikanaliste bavuran hastaya psikanalistler analiz eden anlamna gelen analy

sant(e) diyorlar. Bylece hastan n d a yorumlama ve zmleme srecine katlan
edilgen deil etken bir zne olduunu vurguluyorlar. Ama eviride analiz eden
olarak karlandnda, metinde karklklarn olumamas iin hasta demeyi ya
da hastan n adn vermeyi tercih ettim. (.n.)
53
gsterenler oyununun ya da bakasnn sylediinin yinelenmesi
sayrlnn olumasn salayan eseslilikte anlamlarn konumlan
dnn ya da kodlam olabilir.
- Analitik yorum, bu anlamn yanks ilevini stlenerek belli
bir zaman sresince "gerileme"nin ve "holding"in orta haline ge
lebilir. Ama bunu yaparken, nce travmann ve ardndan da arzula
rn bir bakas iin sylemde zihinselletirilmesi ve bilinli bir e
kilde formlletirilmesi iin zellikle arabulucu ilevini yeri getir
meyi ihmal etmez.
- Depresyon, depresyondaki zneden ayrmam, ama eyi
olarak onun hfilcimiyeti altndaki tekiyle bir ilikiden hareketle r
gtlenmi gibi grnmektedir. Bu ey adlandrlamaz ve lmcl
dr (yitmemi cennetle ortakyaarlksal [symbiotique] bu birle
meyle "intihar dnleri"nde de karlarz). Gelgelelim nesneyle
bu zgl iliki kukusuz depresyondaki sylemin hem "ierik"inde
hem de "biim"inde kodlanmtr. Nesne ilikisi ile sylemin yap
s ayn nedenlerle depresyonun belirleyenlerini olutururlar. Bu ne
denle, analitik mdahalenin, hem anlamlandrmas hem de biimi
araclyla zne psiizminin bu iki srekli faktr (nesne ve sy
lem) stnde younlamas gerekir.

2/ Sapknlk. - Sk rastlanan, gncel ve analize zel bir diren

gsteren sapknlk beni u nedenlerle ilgilendirmektedir:
- Ksmi bir nesneyle tatmin olmak, edeerlisi olarak feti bir
sylem ierir. Tehirci bu sylem her eyi bilir, hibir eyi bilmek
istemez.
- Szn an bir deerle yklenmesi analize kar bir direnme
olarak ilev grmektedir: Duygular, sapkn fanteziyi yanstan sy
lemden ayrmtr. Bu yaltlmlk, fantezi hastann sado-mazoist
yapsna terapistin dahil edilmesine ynelik bilind bir niyetle
psikanaliste iletildiinde bile varln srdrr.
- Bu durumda sapkn edimin imgesinin ve temsillerinin olas
imge ve temsiller olarak: aktarm srasnda ortaya karlmas gere
i doabilir. Tedavi srasnda sapkn senaryonun bu trden bir gn
celletirilmesi duygunun ya da drtnn sz-ncesi temsilcilerinin

54
younluklarn harekete geirir ve bu temsilcilerinin yorumlayc
sze "tercme" edilmesinin bir nkoulunu oluturur.

Didier analize tatminkar cinsel ilikiler kurma yetersizliinden i

kayet etmek zere geldi.6 Sado-mazoist senaryolar en yksek
oranda zevk alnmasn kkrttndan Didier'nin cinselliinin di
kizci, tehirci olduu ve mastrbasyona dayand abucak ortaya
kt. Didier kendisi iin resim yapyordu: Resimlerini hayattayken
annesi dnda ... hi kimse iin sergilememiti. "Kamu"sunun l
mnden bu yana anne evi kapatlmt ve Didier grmek ya da sat
mak amacyla da olsa annesinin evine dokunmaya cesaret edemi
yordu. Divandaki sylemi konukand, her eyi biliyordu, benden
hibir ey beklemiyordu. Snrsz ocuksu bir iktidara sahip mas
trbasyoncu szyle Didier, sanki uzaktan gzetledii aktrlerin
edimlerini soukkanllkla ynlendiren bir ynetmenin senaryosu
nu okuyormu gibi bana mastrbasyon ritellerinden bahsediyordu.
Didier' ni n srrnn annenin evinde, ama ayrca da drtleri ve duy
gular kodlayan ve onlarn szde ifade edilmesine olanak tanma
yan gizli bir sylemde yatt izlenime kapldm ya da bende bu
ynde kar-aktarmsal bir inan olutu. Bu hastann sz duygular
dan kopmutu - duygular szde grlemiyordu. B u nedenle Didi
er'nin yaptlarn grmeyi kabul ettim: Kesilmi poster kolajlar,
renkler posterlerin ya stn rtyor ya da onlar grnmezletirip
bulanaklatmyor, bo-beyaz sayfalar... Didier'nin sesi hareketlen
meye balayarak daha bir canllk kazand. Divanda uzanmken
oluturduu (hatta aklayc sunusunu daha iyi takip edebilmem
iin fotoraf zerinde bana rneklerini gsterdii) tablolar hakk n
daki sylemi, hep tarafsz, teknik ve estetik bir sylemdi. Bu tehi
rin sapkn anlamlandrlmas iini yapmak bana dyordu: Bu ke
silmi organlar, bu dksal materyalleri ben anlamlandrmalydm.
Didier' nin tedavi srasnda sapknl az ok edimletirmesine
-tablolar gstermek- izin verdim; bu tehire Didier'nin eksiklii-

6. "Ruh ve imge" blmnde bu analizin daha derinlikli ve ayrntl bir yorumu yer
almaktadr, s. 1 1 -39.

55
ni ektii sapknlk-d sylemin nakledilmesini saladm. Onun
mu benim mi olduunu bilemediim bu sapkn fanteziyi kabul etti.
Bylece fantezi kapasitesi zgr kald. Fantezi kapasitesi tamamen
son vermedii edime geilerin yerini yava yava almaya balad.
Didier bu edime geilere kar kendisini bitkin dren bir bam
llk duygusundan artk kurtulmaya balad, nk onlar daha kar
mak yeni psiik yapsna sylemiyle dahil etmeyi ve gelitirmeyi
baarabildi.
Sapkna gre teki, znenin sado-mazoist zevkinin failine in
dirgenmitir. Bylece bu teki znenin mutlak kudretinin gvence
sini oluturur. Bundan kaynakl sylem her ne kadar normatif sy
lemin mantksal ve gramatikal niteliklerine sahip olsa da, ne bulgu
sal lheuristique] de ne de yer deitirici bir deere sahiptir. Gr
nrdeki niteliklerinin tesinde bu sylemin tad bilind an
lam tekinin (analistin) etkisizletirilmesinde ve tekinin sapkn
megalomanln feti-nesnesine indirgenmesinde yatar. Bu bilin
d belirlenmilik oyununa girmek iin, feti-szn paralanp s
klmesi gereklidir. Analist szckler araclyla sapknn hem se
naryo-imgesine hem de onun hakiki "gerek dil"i olan edime yat
rm yapabilir. (Sapknn yok edildii deil) znenin karmakl
nn kendini da vuraca szn (ve tekiyle ilikinin) ok ynl,
bulgusal ve yer deitirici boyutunu oluturmak, sadece bunun ar
dndan mmkn olabilecektir.
Aktarmn balamas bilme, kendini bilme-tanma ve iyileme
yolunda kendini dntrme arzusuna bal olduu lde, bylesi
znel bir elverililiin tarihsel olarak belirlenmi olup olmadn
sorgulamann sakncas yoktur. Musevi Tanrnn etik talebinden H
ristiyan znelliin teslise dayal gizemine ve ift beni birok adan

Freud'un tasarlad benin habercisi olan Montaigne'in "Ne biliyo
rum?"una kadar bu teki ve hakikat iin duyulan.znel arzunun bi
imleri farkllk gsteririr. Bu biimler Bat tarihinin temellerini ol
duu kadar, hasta zneye yeni bir yk ol uturabilmek iin semp
tomlarnn hafzasnn sonsuz temellk olarak kavranan psikanali
zin de temellerini oluturur. Buna karn deerlerin modern ada
ki krizinin elik ettii narsisik sefaletin giderilmesi bylesi psiik

56
bir meraklln aksi ynnde yol almaktadr, oysa bu merak olma
dan herhangi bir znel deiimin geekletirilmesini tasarlamak bi
le mmkn deildir.
Psikanaliz Tarih 'in deil de bir tarihi konumann sonunu ilan
eden bu modem konforun karsnda konumlanr. B ununla birlikte
sonuna gelindii, eletirildii ve reddedildii de grlen son ve
konfor. . .
Gelgelelim analitik teknik narsisik ie kapanmay ve bilme ar
zusunun azalmasn grmezden gelemez: Psikanalizin onlar tan
mas ve onlara elik etmesi gerekir. Ancak bunlar yaptktan sonra
psikanaliz, bu kapanmay ve arzu eksikliini Freud'un yolunu at
benliin tannmasnn bu yeni biimine doru amay deneyebi
lir. Freud benliin tannmasnn yolunu "hastalk" psiizmin biza
tihi iine dahil ederek ve psiik yaam sonsuz bir ina etmeye-yk
maya dntrerek amt. Baka "modem" semptomlarn yan s
ra depresyonun ve sapknln da analitik yaklamla ele alnmas,
analitik uzanm en ok direnle karlat snrlan da kapsayacak
ekilde genilemesi olarak deerlendirilebilir.
Psikanalizin, inisiz ksz, kibirli, para denen ve para de
yen modern kentin erkeklerine ve kadnlarna yaamlarn koruma
imkan tanyan, bugnn ve gelecein sanat -kabul ediyorum:
oyunu, yapmac- olduu kansndaym. Konuan varln yaa
mnn pisik yaamla -bu yaam asndan sz, heterojen bir dina
miin eksenidir- birlikte ve bu yaamdan hareketle uyand ve
snd ne kadar da doru. Psikanaliz sayesinde Freud bize sade
ce gsteri ve tketim toplumuna kar bir snak sunmaz. Freudcu
psikanaliz paraya dayal takas mantn tanyarak ve kabul ederek
yabanclatrc kenti bir dnme imkan tanyacak ekilde alaa
eder. Aksi halde parltl gkdelenlerin kristal billurluu, banka
larn amansz bayal ve bizatihi genetik kodlarla programlan
m yazg arasnda ne deiebilirdi?
leri srdm nedenlere dayanarak psikanalizin, deiimin ve
srprizin, bir baka deyile yaamn koruma altna alnd gelece
in nadir yerlerinden biri olabileceini dile getirmek isterim. Psika
naliz (biyolojiden drtlere ve dile kadar) psiik sreklilik etmen-

57
lerini hep gz nnde bulunduracak, ama ayn zamanda bunlar d
ntrmek isteyenlere de elik edecektir. nk Freud'un kukucu
luuna sadk, ama ayn zamanda da psiik sylemin esnekliini de
gzden karmayan bizler, bu dnmn mmkn olduunu sy
lemeye devam etmekteyiz.
 111
S aplantl ve annesi1

Saplantl nevroz, etrafnda rgtlenmi olaca gerek ya da psiik

bir travmann varlm dorudan akla getirmez. nk saplantlda
engellenmi ya da patlamaya hazr, zorlayc ya da tepisel, ama s
rarl ve hastann savunmac sylemine bakaldran bir tahrik olma
arl gzlenir. Saplantl sz tam da duygusal ya da rtsel bu
geri dnn nfuz edilemez zrh olarak dayatr kendini. Tam da
bu nedenle -sanki sansrlenmi bir travma ekramymasna- sap
lantl sz, aktarm esnasnda ideal olarak dilenen anmsall
sakatlar, eer bu armsall yapay entelektelletirme dolam
balarna sokmam, bylece analitik tedavi olasln da imkan
szlatrmamsa.
1 . Revue franaise de psychanalyse, 6/1 988, s. 1 357-1369.

59
 Saplantl sylemle balantl olarak bu tahrik olma arlnn
ve bu arln ayrmasnn mantn, Freud'un travmatizm hak
knd.:.ki dncesinin evriminde baat bir yere sahip "ekonomik"
kavramsallatrmaya paralel bir ynde -yani nesne ilikisinde- ara
yabiliriz.2 Bir zne onu en kk yalardan itibaren biimleyen te
kiyle iliki tipine gre kimi olaylar az ya da ok travmatik olaylar
olarak alglar. Dolaysyla travmatik, yap olabilir. Ama saplantl,
lmcl ve paradoksal zamann, savunmasnn umursamazln
ya da sado-mazoist tutkusunun taknlamasn zaten kendiliin
den eylermi gibi tehir edebilmek iin kendisinin temelini olutu
ran bu tekiyle badan kopmakla geirir. Olaylarn bu tarihisine,
maruz kalnan ya da arzulanan travmatizmlerin bu vakanvisine
burada kendisinin nesneyle ilikisini hatrlatalm.

A. "(- ! ) EDMLER"DEN AYRIMAYA

Saplantl nevrozun anlalmasna yakn zaman nce aklk getir

diini dndm iki fikir stnde duracam:3
11 Anderson' a gre yapmann sylemek, "usulsel"in "aklayc
olan" zerindeki basknl ("A B anlamna gelir"den daha ziyade
eer "A ise B yap") sapkna zg olabilir. Bu forml saplantl d
ncenin bysel olma eilimini zl bir ekilde dile getirir. Aynca
saplantldagstergelerin belli bir yetersizliine de dikkati eker.
Bu inat dnr aslnda gsterenin keyfi deerini yadsr ve gste
reni edime dntrr: Pek dncelere dalp giden biri olmayan
saplantl, halsinasyonlar gren bir zanaatkar mdr yoksa? D.
Widlcher,5 A. Braconnier ve B. Brusset saplantlda gsterenin
keyfiliinin gsterenin dorudan gereklemesi, bysel ve zorlay
c ortaya k ve edim eklinde cisimsellemesi yararna geri e-

2. Bkz. Julia Kristeva, "L'impossibilite de perdre", Cahiers de L'IPPC, Paris Vll

niversitesi, Kasm 1 988, s. 29-40.
3. O. Wdlcher, P. Fedida ve J. Kristeva'nn ynettii saplantl nevroz zerine
psikopataloji ve gstergebilim hakknda 1 9871 988 ylnda Paris VI ile Paris Vll
niversitelerinde dzenlenen seminer. Anlan almalar bu seminerde sunuldu.
4. John R. Anderson, Language, Thought and Memory, New York, 1 976.
5. Ayrca bkz. O. Wdlcher, Metapsycho/ogie du sens, PUF, 1 986.

60
kilmesi zerinde srarla durmulardr.
Freud saplantlya zg bu dnce-eylem ile stricto sensu edim
arasnda bir ayrm yapm grnmektedir. Freud "zorlayc bir g
le ikameci edimin yerine ortaya kan edime hazrlk evresi" anla
mnda bir dnceden sz eder ve bu dnceyi kesin kararlarn ye
rini alan hazrlayc edimler olarak tanmlanan "gerileme"de bulup
ortaya karr (HR,6 258). Demek ki, gstergelerin keyfiliinin yok
luu-eksiklii (ya da dncelerin simgesel deerinin yokluu-ek
siklii) nedeniyle "hazrlayc", "giri niteliinde" edimler, "eksi 1"
edimler ("(- l ) edimler") olmaldr. Bu hazrlayc ya d a eksi 1
edimler dncenin mantksal akn ve bu mantn ynlendirdii
stricto sensu edimleri engeller. Bu "(- 1 ) edimler"e zg gerileme
nin etkisiyle saplantlnn tm edimleri zorlanml, kukulu ve ters
yz edilebilir hale gelecektir.
2/ Freud saplantlda (talep edilen ya da uzaklatrlan ama srar
l ve youn) "bak"n ve "dokunu"un etkisinin altn izmiti. P.
Fedida7 ve F.-D. Villa bu konuda nemli bir katk salayarak bu et
kiye belirginlik kazandrrlar: Dncenin ve saplantl davrann
dl, "sanki bir ryaym gibi" seyreden halsinasyonlu bir
devingenlie kadar bile gidebilir. Buna karn rya anlats hem ge
rilemeyi hem bilinaltna ulamay hem de bizzat analitik alma
y engelleyen bir savunma olarak kurulur.

Bu iki noktadan hareketle Freud'un sorgulanmas gerektiine inan

dm bir saptamas stnde yeniden duracam: "Bastrma trav
matizmi unutturmak yerine, travmatizmi duygusal yknden yoksun
brakr, yle ki bilinli anda kaytsz ve byk olaslkla nemsiz
bir temsil edici ierikten baka bir ey kalmaz" (HR, 226). Bu ner
me saplantlda travmatizmin duygusal yknden yoksun kald
eklinde anlalabilir. Aslnda Freud "bilinli an nn duygusal y
knden yoksun kaldn" dnr. Buna ramen, saplantlda trav-
6. HR iareti una gnderme yapar: S. Freud, "L'Homme aux ras. Cinq Psycha
nalyses iinde, PUF, 1 966.
7. Ayrca bkz. Pierre Feclida, Corps du vide et espace de seance, Ed. universi
taires, Paris, 1 9n.

61
matilc duygusal ykn bir ekilde "donduu" yollu fikir genellikle
baskn kar. Oysa farkl saplantsal zelliklerin yan sra paradok
sa/ yapmann (bir eksi 1 yapmak) ve dln basknl bunun
hi de byle olmadn gsterir. Duygusal yk oradadr, mevcut
tur, etkindir, youndur: Bu duygusal yk dnce ieriini edimde
bulunmaya ve duyguya doru ynlendirir: Bu ynlendirmeyi,
edimde bulunmaya ve duyguya tekrarn zorlanml mantnn ve
phe ve imkansz karar kayna olan tersyz etmenin gerileyici
mantnn damgasn vurarak yapar.
Saplantl bastrmann duygunun psiik temsilcisini szsel tem
silden ayrtrd kansndaym. Ortaya kan, gstergeler siste
mindeki bir ayrmadr. Bir yanda "soyut" , "savunmac" , duygu
nun psiik temsilcilerinden ayrm bir dil ya da dnce; te yan
da -bak, ses, jestler gibi- baka gstergesel eksenlere eklenen ve
bysel bir edimde bulunmayla geliip serpilen duygunun bu psi
ik temsilcileri. Bysel edimde bulunma, bilinli savunmann
elinden kurtulur ve arzunun ("gerekleen", ama gerekletii an
dan itibaren de bir fantezi olarak deil, bir "by" olarak yaanm
olan bir fantezi gibi) dorudan tatmin edilmesini salar. Gzlemci,
saplantlmn psiizminin edimde bulunmann nfuzu altnda oldu
u izlenimine kaplr. Oysa, dilin ve tekinin aracl ndan bile ge
meden nce karlanan, dorudan tatmin edilen bir talebin ser
venleri sz konusudur.
Duygu temsilcisi ile szsel temsil arasndaki saplantl ayrma
nn, duyguyu dili koullandran bastrma asndan zgr ve hare
ketli klan bu saplantl ayrmann altn iziyorum. Gerekten de
eer bastrma bizzat duyguya ynelik olsayd, duygu semptomun
isterik biimine brnerek geri dnerdi. Bu olaslk saplantlda
mevcut olsa bile, saplantlda bastrmadan -ya da daha ziyade ay
rmadan- kurtulan, duygunun psiik temsilcisidir. Duygu dilin ve
dncenin dzeninde patlar ve bedensel bir semptom deil, "sim
gesel bir canavarsallk", dncenin bir semptomunu -bysel d
nce, "anlamlandrmak" ile kartrlan "yapmak", "dlk"
vb-- retir. Duygunun temsilcisinin dilsel temsildeki ya da dnce
deki geri dn, dnceyi imgeye, sese, dokunmaya zg daha
62
etken, dorudan ya da rekabeti olduunun farkna vardmz gs
tergebilimsel zniteliklerle donatr.
Duygu oradadr, bastnlmamtr. Duygu sadece szsel ifade
asndan yknden kurtulmutur. Ama bak, ses ve "(- 1 ) edimler"
asndan duygunun kaytsz olduu sylenemez, gldr, ld
rr, lmcldr. Bu saptamayla saplantlnn ifte boyutu ortaya
kar: Saplantl glgelerle, hayaletlerle, llerle iletiime girer, sz
ve dncesi taldr [pierrale]; ancak saplantl ayn zamanda li
bidinal, dsel ve "usulsel" edimi asndan katledeci, doymak bil
meyen ve frenlenemeyen bir tirandr.
Tam da bu adan saplantl semptom dilseldir: Szsel gstere
nin duygunun psiik temsilcisinden ayrt dile ilikindir: Bu ay
rma duygunun bu temsilcisini paradoksal edimlere, "eksi I "
edimlere v e "yntemsel"e kadar uzanan Gestler, baklar, devingen
lik gibi) baka gstergesel ifadeler bulmaya iter.
Bu ifte gstergesellik (fazlasyla yatrm yaplan bu baka gs
tergesel materyallere ve zorlanml bir edimde bulunmaya elik
eden ilgisiz dil) ile saplantlnn anne nesnesiyle ilikisi arasnda
balant kurmay deneyeceim.

B. ANA L VE ORAL A RASINDA "FA REL A DA M"

Freud'un "L'homme aux rats" [Fareli Adam] metninde ve de Jour

nal ' de8 Dr Lehrs'in, yani hastann annesinden pek de sz edilmez.
Journal'in yaynclar yine de u notu eklemitir: "Anne, anonim,
ya bilinmiyor, Speransky ailesinin evlatlk kz" (J, s. 27).
Freud "Fareli Adam"da hastann kendisine "doktoruna aktar
mnda yaadyla benzer bir atmay temsil eden bir rya" aktar
dndan sz eder: "Annem ldii (Freud'un annesi). Bana basal
dilemek istediini, ancak bunu yapmak isterken bu tr durumlar
da pek ok defa bana geldii gibi uygunsuz bir glmeye tutulmak
tan endielendiini belirtir. Bu nedenle (pour condoteance [basa-
8. J harfi una gnderme yapar: S. Freud, "L'homme aux rats", Journal d'une
analyse, PUF, 1 974. "Der Rattenmann: Bemerkungen ber Einenfall von Zwang
nevrose" ( 1 909)

63
l dilerim anlamna gelen]) p.c. harflerini yazarak kartn brak
may tercih eder, ama yazarken p.c. harfleri (pour feliciter [kut
larm anlamna gelen]) pf. harflerine dnr" (HR, 225).
Freud bu "l anne" ryasn, psikanalistiyle arasndaki aktarm
nedeniyle hastann l anneyi rtk bir biimde yeniden anmsa
mas (hastann annesi lm olduu iin, hastann psikanalistin an
nesini ve psikanalisti ldrme arzusu) olarak zmler. "ldrme"
ya da "katletme" olarak deil, ama: Anne lmtr, artk bir ceset
tir, artk mevcut deildir. "Uygunsuz gl"n, mutlak bir yasan
ortadan kalk karsnda savunma ve simgeselletirme aralarn
dan yoksun kalan birisini; kaslarn kasld, delice ve konuma ye
teneinin yitirildii bir hazda kendini kelimenin tam anlamnda yok
eden birisini ele geiren delice gln nedeni de budur. znenin
anlamlandrlamaz bir duyguyla, "delice bir gl"le bu yok oluu
nu, isterik bir dnm olarak yorumlama eilimi baskndr. Bu va
kada ben bunu, arkaik bir otoriteye, aneninkine kar bir meydan
okuma ("uygunsuz gl") ve benlikle kartrlan tekinin (anne
nin) ldrlmesinin gereklemesi hareketi olarak yorumlayac.
m; her ikisi adlandrlamaz bir sarsntlar dizisi olutururlar. z
ne mastrbasyonu andran bu spazml glten ibaret mstehcen
dorudan bir tatmin ediminde lye kar meydan okumaya devam
ederek -onu yiyip yutarak, onu "perek"- lyle birlikte kendi l
mn gerekletirmekten haz alr.
Journa/'de Freud (J, 23), "ona (hastasna)" kuram "paralar
nn" yan sra "attracak bir eyler de verdiini" (Stck, ein neues
Stckchen) belirtir. Kitabn editrleri Freud ' u kastederek, "Anne
rol oynad" diye dipnot der (1, dipnot 505).
Yine Journal' de (J, 153) Freud hastasn:n ona "bir dizi temsil"
aktardna deinir. (Temsil szc Freud'un el yazmalarnda yer
almaz, evirmenler cmlenin sonunda yer alan machen fiiline da
yanarak bu szc eklediklerini belirtirler). Bu "temsil" (fantezi
mi? Halsinasyon mu? "(- 1) edimde bulunma" m?) (daha sonra
Lucretia'ya atf yaparak tpk bir dekorasyona benzediini syledi
i iki klcn tam olarak gsne sapland) "annemin plak bede
ni"ni betimler. Sextus Tarquinus'un tecavz etlii Tarquinus Colla-

64
tinus'un kans Lucretia, kendisini hanerleyerek ldrr. Lucre
tia'nn intihar ederken kulland hanerlerin daha sonra rya ara
clyla dekorasyona -"natrrnort"a- dntn de bu arada not
edelim. Shakespeare'in The Rape of Lucrece'inde [Lucretia'nn
Karl] oul Brutus, haneri ekip karan ve hanerlerin at
gsteki .... bu yaradan akan kanla bylenerek annesini pen ilk
kiidir. Ama hastann "temsil"i gsten karn altna doru yer de
itirir - orallikten genitallie ...oru bir kayma diye belirtelim:
"Ben ve ocuklar karn altn ve zellikle de cinsel org:n tamamen
yiyip yuttuk." Freud bunu yle yorumlar: "Hasta bir metaforla yo
lunu arr. Bir kadnn gzelliinin cinsel ilikiyle ve ocuk do
urmayla yok olup gideceine dayanan ileci fikir ierii olutur
maktadr."
Gelgelelim metafor Freud'un u iki eyi unutmasna yol aar:
Bir yandan anne, oul tarafndan yenilip yutulmutur: Youn bir
orallik hem arkaik ifti hem de hasta ile psikanalistini birbirine
balar. te yandar., ocuklarn yiyip yuLau diil cinsel organ ile
hastann kendi bedeninin alt ksmnn bu kez ans yoluyla fareler
tarafndan yenilip yutulaca endiesi arasnda bir benzerlik oluur.
Fareler Freud'a oral olan ve bunun hastada anal olanla yer deiti
riini unutturur. Freud aktarmda kendisini de "zorla dahil olan" ya
da ok fazla "zorlayan" kii olarak tanmlayarak "fareler" sempto
munu ve "anal" semptomu ska kullanmasna ramen, sadece has
tasna yemek servisleri yapt trenle de olsa katlm olduu oral
erotizm hrucknda sessiz kalr. Yiyip yutma izlei, hasta ile annesi
arasndaki bir aynmamay ierimler ve tpk anlatnn tam da bu
ksmna ait armlarn devamnn tanklk ettii gibi hastann
psiik ileyiinin baka dzeylerinde ortaya kan tersine evirme
mantn (zne nesneye ve nesne zneye dnr) ynlendirir. r
nein, aslnda bu hastadan baka biri ol mad aikar olan tiksinti
uyandrc tip, psikanalistin kznn cinsel organn yalyordu . ..
Journal'e gre Fareli Adam daha nce deinilen ryay ertesi
gnk analizde anlatr: "Annem ld." HR 'da deinilen "lm an
ne" ryas ile ayn rya m sz konusu? Eer yleyse, tuhaf bir ter
sine evirme ortaya kmtr: HR'da l, psikanalistin annesiyken,

F5N/Ruhun Yeni Hualklan 65

Journal'de hasta kendi annesinin lmnden sz eder. sabetli bir
ekilde Freud bunun aktarm ryas olduunu dnr. Ama Freud
insan eti yeme izleini ve ift ynl ve tersine evrilebilir olan nes
neyle zdeleme ilikisini bir kenara brakarak, sadece saldrgan
l yorumlamay tercih eder: "Annenizin lmnn sizi tm at
malardan kurtaracan hi dnmediniz mi, nk artk evlenebi
lirsiniz?" Hasta, "Benden intikam almaktasnz" der. "Beni buna siz
zorluyorsunuz nk benden intikam almak istiyorsunuz." Freud,
"Benim tarafmdan dvlme endiesi" diye yorumlar ve u notu
der: "Hasta kendisi iin hfila ok zor olan itiraflarda bulunarak
srekli kendini dvyor" (J, 1 53).
zleyen analiz seans Freud'un teorik metninde (HR) yer alma
yan aktarma ve anne izlei zerine younlar. "Sonraki seans has
tann anlatmakta an zorland en korkun aktarmla geti. An
nem orada ayakta, umutsuz bir halde: ocuklarnn hepsi aslm
t" (J, 1 59). Anne l deil artk, umutsuz halde. Sz konusu olan
Freud'un annesi ve psikanalist, hastann psikanalistini astrmaya
ynelik saldrgan arzusunu yorumluyor.
Bu umutsuz haldeki anne imgesine ve anneden onu sadece sal
drganlk ekseninde konumlandrak sz edebilmenin dnda sz
edememe imkanszlna dikkati ekiyorum. Fareli Adam annesin
den ancak teki adamn (Freud'un) ve (Freud' un) annesinin kendi
sinde uyandrd saldrganlk sayesinde annesiyle lmcl ve dep
resyonlu ilikisini erotikletirerek sz edebilmektedir. Depresyon
daki anneyle ilikiden ifte bir kanma sz konusu sanki: Bir yan
dan Freud'un annesinden kanma; te yandan aslm ocuklar
dnmenin annenin acsn dnmekten daha kolay oJmas.
Anne figrnden kanma, hastann sylemindeki srekli bir
edir. rnein plak bedene deinir deinmez, bu bedeni byk
annenin bedeninden sz etmek iin aniden gmer (diyebiliriz). Has
ta rnein yiyip yutmaktan '!e kadn cinsel organn yalamaktan sz
etmesinin hemen ardndan kahverengi bir eyle (dky dnebili
riz) halelenmi dudaklarn gzel bir eymi gibi yalayan Freud'un
olunu anmsar ve yeniden baka bir yne kayar: "Bu, benim; ben
bunu anneme yaparm" (konuan Freud). Saplantlnn annesi l-

66 FSARKA/Ruhun Yeni HA.tlklan

mtr, anonimdir, depresyondadr ya da bir bakasnn annesidir.
Freud ' u n iki metnine atfla Dr. Lehr ile annesi arasndaki ban
izini srmeyi daha fazla srdrmey"ceim: Eksiksiz olmaktan uzak
bu okumay, Freud ' u bu adan yorumlama kaygsyla deil, sap
lantl hastalarmla ilgili kimi gzlemler nedeniyle yaptm. Bir yan
dan bu hastalarn anneyle ocukluktaki ilikilerinden nadiren sz
ettiini saptadn. Babalaryla ya da erkek kardeleriyle atmala
rna deinmekten hi kanmayan, kadnlarla yaamakta olduklar
ya da gemite yaadklar maceralar aktarrken mstehcenlik ko
nusunda hi de esirgeyici davranmayan bu hastalarn psiznlerinin
tam merkezinde hakiki bir "gmlm anne" yuvalanmt. te
yandan. bu "gmlm anne"nin ebediyen 'tatmin edilmi ve tam
da bu nedenle grselin, dokunsaln ve sesselin dnda bir simgesel
letirme yetisine sahip olmayan, szden acmaszca koparlm id
det ykl bir libidonun ekim kutbunu oluturduu kansndaydm.
Sanki saplantlnn iki dili var gibiydi: Birincisi, gizli ve szsel ol
mayan "sz", kadnlk arzular tatmin olmad lde daha da ho
nut klc bir anneye yneltilen vakitsiz bir talebin salad tatmi
nin mahzeni ya da ekran gibi ilev gren bir "sz"; ikincisiyse, et
kisizletirimi, "lm", bu doymak bilmez talebin zincirlerinden
kurtulmu ve bu nedenle de hibir eye ilgi yatrm yapmayan, ge
reksizce yinelemeli, tersyz edilebilir, kukucu ve yaratc olmayan
dil ve dnce.
B ylesi "gmlm bir anne" hi de zorunlu olarak A. Green 'in
"lm anne" dedii, baka bir deyile "snr kiilik"in[border-li
ne] ayrm ve neredeyse psikotik "lm anne"si deildir.9 Genel
likle sadece bunalmdaki ya da bazen depresyondaki, ama bu has
taln stn ar bir etkincilikle rten bir kadn sz konusudur.
Bu kadn olunun bilincinde ldrc bir nesne izleniminden ziya
de ve hatta genellikle tam tersine kat bir anne izlenimi brakr. Gel
gelelim, iki ba koparm bir anne olarak biimlenir: Babayla ero
tik ba ve dille ba koparan anne. Bu anne babann arzu nesnesi
deildir, aynca bu arzunun nesnesi olmay zaten kendisi de arLula-

9. A. Green, "La mere morte", Narcissisme de vie, narcissisme de mort iinde, s.

222-254.

67
maz. Sadece olunu ve -bir ebeveynin ya da ryalarn hasrettii
toplumsal bir kiiliin yceltilmi figr diyebileceimiz- bir sera
b arzular. Kendisini ifade etmez - suskun, "anonim", sesi yitik bu
anneden oula, yant vermeyi ya da oynamay reddetmenin dnda
hibir szsel ifade kalmaz. Buna karn saplantl, dei toku edi
len baklara, dokunulara ve zenlere dair youn bir izlenimi hep
korur zihninde. Annenin salamad, ama zaten hep orada olan,
saplantlnn btnleyici bir parasn oluturan, kesinlikle onun
iin yaratlm ve kanlmaz olarak onun tarafndan yenilip yutul
mu "anonim" bir klf olarak anne. Sanki annenin yaad depres
yonun zgl gstereninin yadsnmasna (bu yadsmann altnda ac
kayna ve temsil edilemez duygu yatar10) vakitsiz bir ak ba da
eklenmiti. Oulun talebi annenin engellenmi arzusunu btnyle
karlar ve sz konusu talep hi beklemeden tatmin edilmi arzuya
dnr. Simgeselletirmeye ve gstergeye ayrlacak zaman yok
tur. Bir yanda depresyon yer alrken, te yanda talebin tatmin edil
mi arzuya dnmesi yer alr. Dilin duygunun temsilcisine ula
masn salayacak yollan tkayan koullar bylece olumutur. Dil
kendisini bir baka ktada, depresyonun ve talebin ktasndan ayr
m bir ba:ka ktada ina eder. kinci bir dile, ikincil bir dile, dar
atmaya ve nfuz etmeye kenetlenmi bir dile dnr. Bu dil ken
disi de zorlayc olan bir psikanalistle karlamas kouluyla, sap
lantlnn ve gmlm annesinin btnlemesi-birbirini yiyip yut
mas olarak tanmlayabileceimiz ulalmas g bastrlana kar
ana! mazoizmi nihai bir ekranm gibi ifadelendirebilir.
Bu gzlemler psikanalist olarak bu gmlm nesnenin yerini
alabilme, onu yeniden canlandrabilme ve ancak bunlarn ardndan
saplantl hastalarmn ak ilikilerini yeniden yaamalarn sala
yabilme olanam konusunda beni kararszla srkledi. Bu ak
ilikileri olumaya baladklar andan itibaren srekli hayal krkl
yaratacak ve pek de duygu yatrm yaplmayan ilikiler oldukla
rndan daha balamadan baarszla mahkumdular. Freud' un met
nini yeniden okurken, tpk kavranamaz bir travma misali Fareli
Adam' annesine balayan ban niteliini oluturan ve ilk okuma-
1 0. Bkz. Julia Kristeva, Soleil noir. Depression et melancolie, Gallimard, 1 987.

68
larmda gzmden kam bu anonimliin, tersine evrilebilir oral
liin, temsil d szsel-olmayan edilgen bu vampirciliin farkna
vardm.
Kavranlmaz travmalara snak ilevi gren kimi saplantlar
kadar parlak bir rnek nitelii tamayan aada yer vereceim iki
tedavi fragman olduka yaygn bir saplantll betimlemektedir.
Bu saplantlln gstergebilimsel elerini, baarsz olma yar,
tercih yapma imkanszl, arzularn tersine evrilmesi, hayal krk
l yaratan saysz ve imkansz ak ilikileri oluturur. Tatmine d
ntrlerek st rtlmeye allan bir lmden hareketle ina
edilmi olduunu kimi trajik olaylar ifa etmese, tamamen sradan
saylabilecek bir saplantlhk.

C. ERKEN OLUMU BiR TATMN

Pierre sava sonras yllarda nlenen bir aktrn ve grne bak

lrsa bu babann aka kmsedii mtevaz bir bro iisi anne
nin oluydu; baba ocuunu, Pierre ' i ve kk kardelerini,
"hizmetinin ocuklar" diye niteleyecek kadar anneyi kms
yordu. Pierre "kararszlk halleri" -herhangi mesleki bir etkinlii
onun iin imkanszlatran iki fikir ya da iki eylem arasndan birini
seme kararn verememe- ve birbirini izleyen duygusal baarsz
lklar -"kariyer sahibi kadnlar"dan etkilenmesine ramen, ancak
"pek fazla nitelii olmayan seksi" gen kzlara, "ya uyuturucu kul
lanan ya da hafif merep kzlar"a cinsel olarak ilgi duyuyordu- ne
deniyle bana bavurmutu. Pierre girdii ilk cinsel ilikilerin ardn
dan bu kzlara kar ilgisini yitiriyor ve bu kzlar en ufak bir ruh ha
line, arzuya, ilgiye ve karaktere sahip olduklarn da vurduklarn
da onlara kar iddetli bir nefret duygusuyla doluyordu.
Analizin balangc Pierre'in babasyla arasndaki ilikiler etra
fnda dnd dolat. Pierre'in mesafeli, utanga ve denetimli syle
mine salar dklm bana kadar yaylan bir yz kzarmas elik
ediyordu; szlerin souk bir yorumdan baka bir eyin duyulmas
na imkan tanmad cinsel tahriki, sanki bir kan hcumu da vu-

69
ruyor gibiydi. Pierre 12 yandan 20 yana kadar kimsenin tehi
koyamad ve tedavi edemedii sk baylma nbetleri geirdiini
sylemiti. Bu nbetlerden hatrladklarnn hemen ncesinde yal
bir adamn arkadan kendisine saldrmasnn temrili yer alyordu.
Analiz srasnda anlatt ryalar, bir gece kulbnden sarho kan
ve ona tecavz etmeye alan kt adamlar eliinde, Pierre ' in da
iresine hrsz gibi zorla giren babasn betimliyordu. Analizin bu
ksm, Pierre'in babasyla "lgn oyuncu" yllar hakknda -mikro
fon ve teyple kaydedip, kaydettiini zerek- grmeye karar ver
me cesareti gstermesiyle son bulmasa da en azndan belli bir ge
lime gsterdi. B u bant kayd sayesinde Pierre artk babasn ele ge
irmiti. Babasnn sylemi Pierre'in nesnesine, malna ya da ele
geirilen ve sahip olunan deerli bir ata dnmt.
Bununla birlikte kadnlarla ilikileri deimemiti. Kar konu
lamaz bir taknlk Pierre' i gen ve dolgun bir gen kzla iliki kur
maya yneltiyor, bu iliki kz kl haline getirip, hilie indirgiyor
du; bu kz da "ba belas" bir atkt ve Pkrre ondan tiksiniyordu.
Sanki cinsel iliki gen kzn ekiciliini yok ediyordu; ve bu du
rum Pierre' in, baKa birisi yerini almadan nce bu bahtsz gen k
za kar zihinsel bir dizi alma ve acmaszlk hissi duymasna yol
ayordu.
Pierre annesinden sz etmekten holanmyordu. B abann "hiz
metinin ocuklar" gibi nitelemeleri onu annesinden kesin bir e
kilde uzaklatrmt; yle dnyordu. "Hi ilgin biri deil, ko
numaz, sylecek hibir eyi yok." Bununla birlikte sanki nemsiz
bir eymiesine bana hfila ayn evde, "koridorun teki tarafnda"
oturmaya devam ettiklerini ve "neredeyse" birlikte yaadklarn
ama "annesinin farkna bile varmadn" sylyordu. Arkaik, hatta
biraz utan kayna bir btnleme, atklarn itiraf edilemeyen bir
lemesinde (hizmeti ve olu) yaanan bir beraberlik. Pierre' in bir
ans: Pierre babasnn seyahatlerinden birini dnerek yapt g
zel bir gemiyi annesine gsterir. Annesi gemiye bo ve zntl
gzlerle bakar, Pierre annesinin gzlerinde "hayranlk" olduunu
dnr, ama anne hi konumz. Bu yzden srarla annesine, "Bu
nun iin ne dnyorsun?" diye sorar. Anne, "Hibir ey" diye ya-

70
nl verir ve kendisini hznne hapseder. "Hibir ey" olan ne ya da
kimdir? Anne mi, gemi mi, yoksa Pierre mi? letiim yok, sadece
sourulma hissi var. Annesi gerekten Pierre' i souruyordu, bu so
urma Pierre'e hibir gvenlik duygusu vermiyordu. Sadece "yok
edilmilik" duygusu, ancak karanlkta "tannmadan" yaanabilen
"tatmin" duygusu.
Pierre' in analizden uzaklama ve psiik dramlar gelitirme ei
limini karanlkta ve tannmadan yaanan bu tatminle balantlan
drdm. "Banyoruz, birbirimize dokunuyoruz, bakyoruz, bir
eyler olup bitiyor, sadece sze dayal fazlasyla entelektel analiz
de olduu gibi deil." Bununla birlikte pisik dramlarn patlak ver
mesi Pierre' i tatmin etmiyor. Bana ilikilerin kaba saba olduunu,
insanlarn aptal ve aa konumda olduklarn sylyor. Daha nezih
bir ilikiye duyduu ihtiya hissediliyor. Ben yle konuuyorum:
" nsanlar belki aptallar ve aa konumdalar, ancak koridorun br
taraf gibi ehvete zg, ama engellenmi tatminler salayabiliyor
lar." Genellikle olduka kibar ya da kimi zaman ironik olan Pierre,
birden sinirlenip bana sen diye hitap ediyor: "Sanki bu seni niye il
gilendirsin ki, sana dert mi oldu ha?"
Pierre' in analizinin bu evresini duygu ile sz arasndaki ayn
ma ile "arkaik" nesneyle ilikinin duyguda ve duygunun jest, do
kunma ve bak gibi sz-ncesi temsilcilerinde saklandnda srar
etmek iin aklda tutuyorum. Analitik szden katnda Pierre, bu
sz-ncesi temsilcileri psiik dramlarda aryordu. Bu nedenle Pier
re 'in sadece erotik olarak deil (baba tarafnda erotizm analdi),
ama ayn zamanda ve daha temel bir ekilde narsisik olarak -bu
narsisik durum yaptm yorumun Pierre ' i yaralamasn ve Pier
re 'in ani fkesini aklar- deneyimledii bu duyguyu, yaptm yo
rumun dile getirmesinin ve dolaysyla da kabul etmesinin gerekli
olduunu dndm. (Temsil ettiim) nc kiiyi oul ile anne
arasndaki bu vampirimsi ve bunalml ilikiye dahil ederek, terk e
dilmi ve depresyonlu cinsel nesne olan annesiyle zdelemesin
den dolay yaad travmann arl karsnda pes eden Pierre' in
-nceden duygudan yoksun olan- anml syleminin savunma
c uultusuna aniden son verebilmitim. Pierre aktaki baarszlk-

71
larnn zntsne sonradan kendisi maruz kalmadan nce, bu trav
madan kurtulabilmek iin ayn travmay sevgililerine yaatyordu.
B u analizi hem olanakl olduu lde anne-oul izleini yorumla
yarak hem de Pierre'in kimi zaman kaamak bir ekilde antrd
beden hallerini ve bakla, tenle, iitimle balantl hislerini szck
lere (metaforlara ya da betimlemelere) "tercme ederek" srdr
dm. Kmsenmenin ya da depresyonun stn rtt anneye
ait duygulanyla bir beden ve toplumsal-simgesel sahne arasnda bir
kpr kurduum izlenimine sahiptim. Kk erkek ocuk annesi
nin depresyonuyla kendisini bir tutmutu, ama ayn zamanda da bu
depresyonla zdelemeden her ikisi de suskun bir tatmin elde et
miti. Suskun kalan arzu bu suskunlukta youn bir tatmin elde ede
rek edimde bulunuyordu. Gelgelelim bu suskunluk, "resmi" syle
min, baba sylem inin baarsnn, maskesinin ve sahte grn
nn hkm srd "sahne n"yle karlatrldnda bir baar
szlk olarak yaanmt. Saplantl, usullerinin, kararszlklarnn
ve trenlerinin bkp usanmadan engelledii bu hazzn yasn tut
maktadr.

D. B UN ALIMDAK ANNENN B RLKS VE H A N

Yvt;s adndaki baka bir hasta aka saplantl semptomlar gster

mektedir. Hasta ocuklara retmenlik yapan Yves gelen bekledii
kendi X otobs deil de ayn gzergahtan geen Y ya da Z otobs
leriyse, sorumluluunu stlendii bir ocuun katatoni krizi geir
mesinden ya da bir baka ocuun okuldan kaacandan endie
duymaktadr. Bu saplantl fikirler otobslere ve erotik trenin fark
l unsurlarna odaklanr. Yves ereksiyon olmakta gecikirse, boal
mazsa, kz arkada u deil de bu pozisyonu alrsa, yine Yves'in
korumas altndakileri yeni kazalar tehdit edecektir. Bu trenlerin
mantn amlayabiliriz: ocuklara duyulan ecinsel arzu -bu ar
zuya bilinli kar k-, bysel bir dncenin ortaya k. Bu
bysel dnce, analizin Yves' in babasyla ilikisinden kaynak
landn ortaya kard ecinsel arzuyu daha iyi frenlemek iin

72
cinsel gce kaytsz ya da bu gce bal bir eyi seer. Yves sanki
uyumaktaymasna ya da uyku ile uyanklk arasnda uyanmak
zereymiesine neredeyse duyulmayan ksk bir sesle yava yava
konuur. rkt izlenimini verir ve sanki uyuyakalm gibi dsel
bir tarzda Freud'un, "Bir ocua dayak atlyor"unu bkmadan yo
rumlamad zamanlarda, okuldaki sadik kadn retmenlerden ye
dii dayak anlarna sk sk deinir. Yves birileri tarafndan ya d
vlyor ya da batan karlyor. Kim bu "birileri''? Kim bu ocuk?
Bunlar srekli sorguluyor. Yves ehir dnda oturan ve mesafeli
bir ilikisi olduu annesinden bana nadiren sz ediyor. Okuldaki
kadn retmenlerin aslnda "dayak atan bir anne"yi gizlemeye ya
rayp yaramadn soruyor ve ocukken annesi ile bir aile dostu
arasndaki erotik ilikiye davetsizce tank olduu izlenimine kapl
dnda hissettii fenal anmsatyor. Ama tm bu anlattklar
mulak, silik, uyuuk ve kaytsz bir nitelie brnyor. Yves baba
snn yaamakta olduu mesleki zorluklar dile getirirken canlanr
gibi oluyor ve "erkek arkadalar" iin hissettii ecinsel arzular
hakknda kendini sorguluyor. "Kz arkadalar"nn her zaman ad
belli bir sevgilisi var, bu yzden Yves, teki erkein zevkinin fan
tezisini kurarak ve bu arada "eer etrafta bir baka erkek yoksa"
"cinsel ilikiden zevk almayan" biri olduu izlenimine kaplarak
hep kendini bir nc kii konumunda buluyor.
Bu bylece, annesi intihar ettii iin bana analize gelemeyece
ini bildirdii duygulu bir telgraf -telgraf gibi duygu olgusu da
nemli- gnderdii gne kadar devam ediyor.
Yves iki seans sonra geliyor -cenaze treni ehir dndayd- ve
Yves'in sylemindeki deiiklii hemen not ediyorum: Artk syle
mi sarih ve anlalr, daha hzl konuuyor, ok konukan olmasa
bile eskisine gre daha fazla konuuyor. Yves annesinin depresyon
da olduu varsaymn glendirecek anlar bulmak iin abalyor.
nemli bir ey kmyor anlardan. Anne oradayd, etkindi, keyif
siz ve dalgnd. Yeniden dnldnde belki de anne bunalm
dayd. Yves belki de annesine olan kaytszlndan kurtulabilmek
iin dayak atan kadn retmenlerin sadik tahrikini bilind bir
tarzda talep etmiti. Ya da bunu tek erkek ocuk ile bunalmdaki an-

73
ne arasnda tutkulu, ama gizli bir iliki yaratmak iin yapmt.
Yves kendisini nesne olarak deil, annenin bastrlm duygusunun
ve hncnn ikamesi olarak grmektedir.
Saplantlnn sylemindeki bu gmlen anne stnde biraz daha
durmak isterim . Anne zaten lmt, Yves' in kiiliinin bir paras
kadavraya zg sylemiyle, cinsel iktidarszlyla ve rolleri tersine
evirdii ve kendisini sorumluluu altndaki ocuklarn cellad ola
rak grd saplantl trenleriyle annesini zmlemiti. Yves anne
sinin mahzenine dnmt. B unun da tesinde Yves eril arzuya,
annesinin gerekleememi ve bunalmdaki arzusuyla zdeleerek
ulaabilmiti. Bunalmdaki anne dilsiz narsisik acsnda daha iyi ya
abilmek iin, bu acy lmcl edime kadar gtrerek libidosunu
dierlerinden ekip alyordu. Oysa olu, annenin yadsd bu arzu
nun son rndr. Oul bakalarna ynelir, bir etkinlik gsterir ve
tahrik olur... Ama pheciliini ve kararszln srdrr, annesi
nin yaral narsisizmini zmlemi olmann arln hisseder ve ay
n zamanda da bakalarna ynelik szden ve edimlerden depresif
bir ekilde kanr. "zmlemi" deyiimin altn iziyorum.
Yves'in annesinin bir aile dostuyla olan ilikisini anszn yakalad
nda hissettii fenala dair belirsiz an, ocuun dondurma ye
mekte olduu bir ana tekabl eder - Yves kusmutur.
Bir bakasnn arzu nesnesine dnen anneden irenmenin
anneyi reddediin izledii bu yiyip yutmay dikkate almamtm.
Tedavinin bu aamasnda yorumlama ekseni, dier erkek iin duyu
lan arzu-nefrete younlamt. Bunu yeniden dndm ve bu
dondurma yeme sahnesini, annesinin lmn izleyen birka ana
liz seansndan sonra Yves ryasnda kendi cinsel organn emdiini
grdnde yeniden ele aldk. Yves bu ryasnda kendi cinsel or
gann emme pozisyonunun zor ve imkansz olduunu dnr ve
cinsel organnn kendisinin deil annesininki olduunun farkna va
nr: "Sanki ikimiz bir beden gibiydik, cinsel organ hem onun hem
de benim cinsel organmd, bilemiyorum, sanki iki cinsel organ bir
birinden ayrmamt."
Daha nce "kadn cinsel organn yalama" ve "yiyip-yutma" ile
balantl olarak Journal'deki Fareli Adam hakknda benzer bir iz-

74
lee ve bedensel bir topografiye dikkati ekmitim. Oulun -oral
talebi dorudan tatmin edildiinde, bunalmdaki anne bu talebi ger
eklememi ve tkenmi kendi arzusunu ona yanstarak karlad
ndan, tekinin iinde yiyilip yutulduu, ama buna karn bir ha
yalet gibi de alkonulduu uzam kapanr. Cinsel farkn kendini d
a vuraca yer yoktur. Dilin bir nc kiiye duygular tayabil
mesi iin gerekli mesafe yoktur ve dil duygulardan kendini soyut
lar. nk bunalmdaki anne bu ikameci arzu nesnesinin yerinde
konumlanan oluna, nc kiilerin dnyasnda arzunun hayal k
rc bir yapaylktan baka bir ey olmad mesajn gnderir.
B u nedenle saplantlnn duygularnn tannmasn salamak
iin iddete bavurmaktan baka yapacak bir eyi yoktur: Nesne
kadnlara -"glgeler"e- tecavz etmek; sanki bir edilgen nesney
miesine, bir hayvanmasna kendisine tecavz ettirmek; dilinin
ve yapay kiiliinin zrhn, hala itiraf edemedii srr olmaya de
vam eden arkaik oral tatminini dengelemek iin anal olmasn ko
layca kabul ettii bir zorla giile paralamak. Aslna baklrsa,
orallik konusunda sofu olan bu insan nasl olup da sze dayal bir
tedaviye yanaabilir?
Annesinin intihar Yves' in bunalmdaki annesiyle zdeleme
sini sona erdirdi. Sanki annesini kusmuasma ondan kurtuldu. An
nesinden sanki bir bakas sz konusuymu gibi sz etmeye bala
d. Kendi sznn znesi olmaya, kendi adna konumaya al
yor.
Bir hastann bana gelen trajik bir olay kanlmaz olarak psi
kanalistin kendisini sorgulamasna yol aar: Tedavi baka bir biim
alm olsayd, Yves'in annesiyle ilikisini dntrebilir ve intihar
nleyebilir miydi? Yves ' in annesi konusundaki suskunluunun i
birlikisi deil miydim, bu kadn olunun kilitlenmi arzusunun
iinde tuttuu mahzenden karmam gerekmez miydi ve birbirleri
ni dilsiz ve sar bir ekilde tatmin ettikleri bu vampirimsi ve sou
rucu ilikideki annenin kendi ibirlikiliini ortaya karmam ge
rekmez miydi? Bunlar kukusuz iin iine lm kartnda souk
kanllkla karlamakta glk ektiimiz kar-aktarm sorunlar
dr. Saplantlnn tedavisi asndan zellikle de duygunun temsilci-
75
sinin sze kar ilgisizliini dikkate alarak, gelenekilie ters den
ama buna karn artk zorunlu olduuna inandm teknik bir gerek
lilie iaret etmek istiyorum. Saplantl savunmaya oka benzeyen
tarafszlktan ve bekleyiten kimi zaman uzaklamann uygun ol
mas bir yana; arkaik nesneyle, n-nesneyle ve narsisizmle ilikiy
le balantl szsel ve duygusal inalar nennek zellikle nemli
dir. Sanki her eyden nce saplantlya konumay bilmedii bir di
li, edimde bulunduunu ya da bakalarnn onun yannda edimde
bulunduunu retmek gerekiyor. Bu dil, erken olumu batan
karmann dilidir.
Bu dile sahip olamad iin depresyondaki kii arzudan (batan
karmadan) vazgeer ve simgesizlik yznden ac ektii iin de
lm edimiyle btnleir.
Batan karma dilinin yoksunluunu eken saplantl oul,
kendisine yapay bir dil -bunalmdaki annesinin fallik protezini- in
a eder. Tedavi, saplantl sylem olarak niteleyebileceimiz ve
"sahte-ben" deikesi olarak adlandracam bu yapay savunma
durumunda srdrlemez. Analitik almann bu l dil ile arzu
sylemi arasnda geitler bulmaya almas gerekir; sz konusu
olan, annda youn bir ekilde tatmin edilmi ve edimde bulundu
u sansna kaplan l bir gstergenin altna gml doymak
bilmez ve erken olumu taleple arasndaki ba kefetmeye alan
bir arzu sylemidir.
Bunalml sylemi gsterenin yadsnmas etrafnda ina edilen
bir sylem olarak tanmlamay nennitim: Bu gsteren duygular
dan koptuu iin "canlln yitirmi" bir gsterendir. Saplantlnn
annenin yaad depresyonla ilksel ve oral zdelemesi onu bir
yandan bu zdelemeyi reddetmeye ve telafi olarak da bu zde
lemeyi simgesele (dil, dnce, ecinsel ilikiler) ilgi yatrmyla
ikame etmeye yneltir. Bylece saplantl, bunalmdaki annenin
celladnn yerinde, annenin yoksunluunu ektii ve mutsuzluuna
neden olan eril iktidar olduunu tahayyl ettii eyin yerinde ko
numlanr. Ama te yandan saplantlnn psiik ileyiinin temel ya
ps annenin bu depresyonuyla balantl olarak oluur: Duygu tem
sili ile szsel temsil arasndaki ayrma. Bununla birlikte saplantl,

76
duygu temsillerini bunalmdaki annenin yapt gibi (grsel, sessel
ve dokunsal) etkisizletirmekten ve zayflatmaktansa baka gster
gesel materyallerle da vurur - edimletirir. Bylece varln alg
lasa bile tasarlayamad anne mahzenine sadk bir ekilde saplan
tl bu temsilleri gizli tutmay srdrr. ocuun talebini karlama
dan ve bylece varln srdrmeye almadan nce bir sre onun
stne ullanm annenin depresyonu nedeniyle travma geiren
saplantl, yine de bu zntnn inat ve hoyrat hainidir. Saplant
l annenin hayal krkln zmlemi olduu iin, aslnda bu zn
t onun zntsdr. Ve bu znty aksi bir ekilde [a contrario]
rnein intikamn arzularnn deerini yitirmi kadn-nsnelerin
den alarak; ya da kendisini hemcinslerinin anal saldrlarnn olduk
a edilgen bir kurban olan nesne olarak dndnde, yaralanm
ve bunalmdaki annenin narsisizmini erotikletirerek da vurur.
Bu nedenle analiz, saplantl syleme ve anal erotikletirmeye
ikin savunmalar (anal erotikletirme bu savunmalar destekler ve
srekli klar), saplantlnn annesinin depresyonuyla travmatik oral
ilikisi aa karldktan sonra ele almay baarabilir. nk bu
travmatik oral iliki, dili, talebin dorudan tatminiyle denklii sa
lamaya alarak halsinasyonlu psiik bir etkinlie ("(- 1 ) edim
ler"e) doru yneltir. Saplantl sylemin paradoksal bir edime
doru kaymas, depresif annenin tutkusunun ve ona kar duyulan
tutkunun yaratt travmann bir ekilde nlenmesi giriimi olarak
deerlendirilebilir.

77
 iV
Kar-aktar m : Depreen isteri 1

Hastasyla, onun kaygsn ve uyanlabilirliini bunlar daha iyi an

lamlandrabilmek iin paylamaya vardracak denli zdeletiin
de, psikanalist aktarm isterikletirir. Ya da en azndan hepimiz za
man zaman isteriizdir. Hepimizin isterie dair bir kavram, imge
si ya da daha ziyade bir izleninl vardr: Kukusuz ben burada size
kendi kavram, imge ve izlenimimi sunacam. Psikanalistin l gi
bi davranmadan ya da bunun yasn tutmadan nce, bilgisinin, ben
zerinin kaderinin sorumluluunu stlenme kapasitesine dayand
n biraz utangaa ya da sululuk hissi eliinde kabul etme tarz
dr, belki de kar-aktarm dediimiz.
Kltrn ve psikanalizin tarihi, her ey olup bittikten sonra kar-
1 . Revue lnternationale de la psychopathologie, say: 5/1992, s. 43-63.

78
-aktanmn maceralar olarak tehis koyabileceimiz, isterik ve
setii kiinin bu kar karyalnda yaanan kmazlarla ve zafer
lerle rldr. Bunlardan ikisine bu dnmlere imgesel bir eki
cilik kazandrabilmek umuduyla deineceim.
Jeanne Guyon ( 1 649- 1 7 1 7) son byk Fransz gizemcilerinden
biridir.2 Dinginci ve "saf ak" peygamberi Guyon, sessizlii kendi
ni Tanrya adamann ve hem Tanryla hem de dierleriyle iletiim
kunnann tek tarz olarak uygular ve salk verir. Kiisel arzularn,
istenlerin ve karlarn snmlenmesi olarak "saf ak" ve "sessiz
iletiim"i "iiz bir i", "edilgen gece", "her eyden yoksun olma",
"lm", "tasvip etmeme" eklinde tanmlar. Bu kaynamada hem
ben hem de Tanrs her trl nitelikten yoksundur. Bu, nitelikleri ol
madnda benin ve ben idealinin yarglamadan yoksun olduu an
lamna gelir. an Descartes'lar benliin, dncenin ve dilin
bu yok edilmesini, Port-Royal rasyonalizmine kar bir bakaldr
olarak gnnlerdir. Ama Bossuet' nin ahsnda zellikle Kilise
Madam Guyon 'a kar tavr alr ve Guyon araclyla da arkada
nn kimi fikirlerini benimseyen Fenelon 'u hedef alr. Jeanne mez
hep sapknlyla sulanr ve alt yl boyunca hapsedilir.
Gelecein gizemcisi daha doduu andan itibaren ciddi biimde
hastadr: S rtndaki ve bacaklarndaki apseler kangrene yol aar.
Daha sonra iek hastalna yakalanr ve tm hayat boyunca
srekli , "kriz" denilen hallere girer. Ama aclarn dindirmeyi ve
duygularn olsun, aclarn olsun temsilini kabul etmemeyi baarr.
Ya da daha ziyade acdan, ac ekme olarak dnlmeden tketi
len bu hazdan haz alr. Bu acy "saf ak" olarak adlandrr:

Ruh "sevdii iin acdan yanp tutuuyor. " Onu dnmyorum ...
Onun hakknda bir ey bilmiyorum. Yreimin ta iinde derin bir ya
ra hissediyorum, ama ylesine tadna doyum olmaz bir ey ki, acmda

dinleniyorum, acm zevkime dntryorum (Le moyen court).

Bu sihrin srr m? Kayg ve ac, deal bir Baba'nn, tarihncesinin

2. J. Kristeva, "Un pur silence: la peiection de Jeanne Guyon", Histoires f'amo

ur iinde, Paris, Gallimard, Folio "Essais", s. 366-394.

79
imgesel Babasnn3 hesabna geirilmitir. Jeanne'n, kendisini sev
diinden emin olduu ve Sevgili diye hitap ettii Baba. Jeanne'n
yakn takipisi Fenelon ve an mantkl Bossuet onun bu konumu
na erimeyi baaramayacaklardr.
Bununla birlikte Jeanne dokuz yandan itibaren ehvetle
kvranr gibidir, ama "cehennemden korktuunu" syler. Baka bir
ifadeyle, bilindnn bountular ryalarnda ortaya ksa bile, Je
anne onlar yadsmay baarr. Daha sonra duygulan, balangta
yer alan ve egemen olan szlere gre yarglamadn, ama duygu
lara bir ncelik tandn ileri srerek (ah mezhep sapknl! ) Bos
suet'yi zvanadan karmaya devam eder.
Gelgelelim "dile getirilemez bir sessizlik"in, "meleklerin di
li"nin, "sessiz iletiim"in yanda Jeanne, konukan bir yazardr.
B itmez tkenmez mektuplamalar, zyaamyks, gerekstc
lerin otomatik yaznnn habercisi iirler, ateli ve denetimsiz bir
tensellii da vurur. Fenelon "varlmzn ocukluu", "karanlk
bir gece" olarak adlandraca eyin yaratt bylenmeyle batan
kar ve bu bylenmeyi paylar. Guyon'u mahkum eden Bossuet
bile bu dinginciyle kavgalarnn balangcnda eletirdii "dua hal
leri"yle Fenelon 'un etkisi altnda kalarak ilgilenmeye balar.
stelik, ocuk sa ile zdeleen, dile getirilemez olann bu tut
kunu bir mondendir: Farkl hayr ilerinin yan sra bir de Saf Ak
Tarikat kurar. Jeanne'n naif elikileri ve arlklar onun Frano
is de Sales, Azize Therese ya da Aziz Jean de la Croix gibi ncl
lerininkiyle kyaslandnda daha tuhaf bir belagat tr ortaya ko
yar. Sanki zne drtlerin, simgesel bir zihinsel yaplanmaya yol
aan psiik bir kayta doru kayd yerde konumlanmaktadr. B u
kavakta isterik, dile getirilemez drtsel tahrik ile bedenle tka ba
sa dolu simgeselin elik ettii dil arasnda salnp duracaktr. Fene
lon kar-aktarmn adlandrlamaz stnden yapacak, Bossuet ise
Jeanne'da bilindnda kalan sapknl eletirerek kat baba rol
n stlenecektir.
Bizim zamanmza daha yakn dnemlerde Jung bariz ciddi i-

3. S. Freud, "Le Moi et le a" ( 1 923), Essais de psychanalyse iinde, Payot,

1 963, s. 200.

80
zofrenik sorunlar yznden Sabina Spielrein adnda gen bir Rus
kzn hastaneye yatrr. Tp rencisi Sabina Spielrein, Freud ile
Jung arasnda analist olur. Spielrein seslemenin fphonation] drt
sel temellerinden (P, B gibi sert nszlerin saldrganl; L, M gibi
yumuak nszlerin kaynamal erotizmi) ve lm drtsnn ya
am drtsne ikin bir eksen olduundan sz eden ilk kii olmu
tur.5
lk psikanalisti Jung' a ak olan Spielrein, ondan bir ocuk -Ar
yen, san bir Siegfred- dourmak istediini ona itiraf eder. Gizemli
hastayla aksal zdelemesinin etkisi altndaki Jung ise, bu kay
namayla olmas gerektii gibi teoride kalan kendi ocuunu vcu
da getirir: Jung -bir tr her insann temelinde yer alan isterik ya da
psikotik diil yedek oyuncular olan6- Glge [Ombre) ve Ruh [Ani
ma] kavramlarn icat eder. Buna karn Freud Sabina'dan lm
drts fikrini dn alr ve bu borcun farknda olduunu gster
mek istercesine hemen Jung ile yeni gen yandalarnn yetenekle
ri hakknda yazmaya balar. Matmazel Spielrein Jung'un erotik
hareketliliini ve Jung ile Freud'un teorik almasn tahrik ve te
vik ederse de, Freud daha akl banda ve kararl davranr. Bu l
kucaklamaya son verir. Gen batan karcy kkenlerine ve an
nelik sorumluluuna kesin ekilde geri gnderme karar alr. Bu da
aslnda kendini baba olarak konumlandrmann bir biimidir:

Ona, (ocuunuz) sarslmaz bir siyoniste dnecektir, diye yazar. Es

mer olmas gerekir.7

Bu iki kar-aktarm (Jung-Freud) arasnda, esin perisine Yahudi ya

da psikanalitik soyaacnn sorumluluunu stlenmesini ve
SSCB 'de psikanalizin temellerinin atlmasna katkda bulunmasn
buyuran Freud'un kabaln tercih etme eiliminde olduumu iti
raf ediyorum. Bu grev, Jungcu Batnilie ait ayna ya da glge
4. Sabina Spielrein entre Freud et Jung, yay. haz.: M. Guibal ve J. Nobecourt,
Aubier, 1 98 1 .
5. Eserleri iin bkz. L a destruction comme cause de l a naissance ( 1912) ve Con
sideration sur les divers stades du developpement linguistique. L'origine des
mots infantiles Papa et Maman (1 922).
6. A.g.y s. 7 1 .
.

7 . A.g.y., s . 272.

F6N/Ruhun Yeni HastalJclan 81

oyunlarnda sararp solmaya dayanan grevden ok daha maceral
ve riskli bir grev gibi grnmektedir. Olaylarn devam da bunu
kantlar...
Jeanne Guyon dilin snrlarnda, Sabina Spielrein ise lm dr
tsnde: B urada kadn olan isterik iki yolla spazml bir bedeni,
temsile bakaldran bedensel bir hafzay imgeselletirir. Yine de
simgesel iktidan grmezden gelmeden. Hatta bu simgesel iktidar,
onunla oynayacak, alay edip ona meydan okuyacak ve onun yzn
den ac ekmeye hazr bir ekilde ve bunu sadece bir deil iki ba
bayla yaparak, sanki Onun var olduundan iyice emin olmak ister
cesine dikkate alr.
Efendilerinin kurban olan isteriin kaderi iin alanabilir. Ben
kendi adma, (kadn ya da erkek) isteriin, efendisinin bilisel sa
vunmasn parampara ederek ve (hem kendisinin hem de efendisi
nin) kaygsna dair hep yetersiz kalmaya mahkum yeni bir kavram
latrma oluturmaya kkrtarak onda yol at esini vurgulamay
tercih ederim. Psikanalist isterik sylemle ve onun sessiz darsy
la zdeleererek ilerleme kaydeder; isterii szselden bedensele
ve bedenselden szsele geiren esneklii imgeselde sergiler; bu es
neklii fobilerin, depresyonlarn ve psikozlarn dinlenmesne tar.
te bu, isteri ile yorumun ortak kaderini birbirine balayan psika
nalitik tedavinin temelidir.
steri kavramnn biimlendirilmesine zen gsterilmediinde,
kavram kesin bir tanma hapsetmekten kanlmadnda ve farkl
bir dinlemeyi ve teknii gerektiren dier psiik yaplarn zgllk
lerine dikkat gsterilmediinde, analitik tekniin gelimesine bir
engel de oluturabilecek isterie bu ayrcalkl rol neden atfedilir?
Bu soruya eril ya da diil isteride iki piik plann, hafzann ve ya
pnn birlikte var olduunu ileri srerek yant vermeye alacam.

A. STERN K HAFIZASI

sterinin nedeni cinsel midir: steri dsal bir etkenin yaratt bir
travmatizme ya da uzlamaz olduu iin bunaltc da olan dlem-

82 F6ARKA/Ruhun Yeni Hashklan

sel bir oluuma bal olarak m ortaya kmtr? Yoksa isteriye yol
aan travmatizmin ya da fantezinin ortaya kmas iin, "zayf bi
lin dzeyi"ne sahip bir benin mi, (Briquet, Charcot, Bemheim gi
bi XIX. yzyl sonu psikiyatrlannn dnd gibi) bilin fikrinin
bedensel ac olarak somutlaacak "plastik bir cismanileme"ye
doru g etmesini kolaylatran "hipnotik bir ben"in (Breuer) mi
var olmas gerekir? Ya da Janet'nin daha incelikli bir ekilde belirt
tii gibi isteriin beni tmceyi sentezleyebilmek iin ok mu zayf
tr? yle ki isterik "ben artk gremiyorum"un "ben" ve artk
..

... memek" szcklerini ortadan kaldrarak sadece "grmek"i alko

yar - bilialtnda konumlanan ve bilinalt sabit fikir haline gelen

duygulanm m? Bu durum a isteri "temsil yoluyla bir hastalk'>11
olmaktadr.
Freud'un ardndan zayf bir sentez yetisine sahip ben hakknda
ki bu sabit ve bilinalt fikrin cinsel bir fantezi olduunda hemfikir
olunmutu. Daha kesin bir ifadeyle, isteriin bir duygunun basit bir
temsilinden dolay deil, simgesel sistemiyle uyumayan, ama bu
na ramen alkonulan bir cinsel senaryodan dolay ac ektii ileri
srlmt.
steri karsndaki yeni konumlanmalar XIX. yzyl Fransz psi
kiyatrlarnn hipotezine geri dnm gibidir. Bu konumlamalar ya
cinsel nedenden tasarru f etmektedirler ya da en azndan (psikanali
ze yakn bir bak asndan) cinsel hipotezi isterik gstergeselliin
tamamlayc belirleyeni sfatyla kale almaktadrlar. Bylece her
duygunun (uyuturulmu maskelere, hatta "saf ak" maskesine b
rnebilen isterinin yerleik duygusalln dnelim) zihinsel ya
da pragmatik eylem planlarnn ketlenmesini yanstt ileri srlr.
Bu hipotezde -isterik asndan haz alma yerine geen arkada
kayg, bilisel uygunsuzluu dzeltmede yaanan zorluktan kay
naklanr. Bunu yle anlayalm: Yeni bir bilgi znenin zihinsel et
kinliini harekete geirememesine yol aar ve onu dlemsel
kaygnn kollarna teslim eder. Bilind fantezi, arzu younluu
nun oluturduu ar tahriki karlayabilmek iin bilisel uygun
suzlua bal psiik bir yant olarak. kavranr. (sel ya da dsal)
8. P. Janet, L'ttat mental des hystenques, Paris, Alcan, 1 894.

83
travma, iinde anksiyetenin yer ald bir betilemeye nbeti devre
den bilisel bir uygunsuzluktan baka bir ey deildir. Anksiyete,
bilisel, mantksal ve savlara dayal zihinsel bir zmleme etkinli
ini harekete geirme yetisinden yoksun duygusal yaamn baar
szl olarak ortaya kar.9
En incelikli deikesi Janet'ye ait olan psikiyatrik konumlara
(Freudculuktan her ne kadar etkilenmi olsa da) bu kaamak geri
dn, psikanalisti artabilir ve endielendirebilirdi. Ama ben
kendi adma bu geri dnn isterinin yaygn kavranl biiminin
yerinden edilmesi iin bir frsat olduunu dnyorum. Bylece,
kar-aktarmn mmkn olabildiince ynlendirilmesiyle hem ko
laylaan hem de saptrlan isterinin deneyimsel yeniden canlandrl
mas olarak anlalan analitik tedavinin rol, daha geni temeller
den hareketle tartlabilir. Bu konudaki fikirlerimi aklaym.
sterik en yksek dzeydeki simgesel ve fiziksel hazz arzular.
Ama ayn zamanda da bu arzunun bounaln, bounaln brak
tndaysa imkanszln ileri srmeye devam eder. Bu aykrlk,
iyi bilinen biimlere brnr: S rekli batan karma ve kar cin
se i lgisizlik; dnyayla ve dierleriyle girilen ilikilerin erotikleti
rilmesi ve dokunulmaz bir ztensellik; szsel acelecilik ve szn
deersizletirilmesi; cinsel saplantlar yceltme ve amansz hzn,
st rtk depresyon hali; babann ve bilgisinin kkrtlmas ve ra
kip, ift, anne karsnda hastala varacak derecede spazml, fke
li ya da dilsiz bir beden. B u ksa hatrlatmayla isterik semptomato
loji tablosunu tamamlamay deil, isteriin ilci kaygdan ve iki ha
fzadan dolay ac ektiini ileri srmeyi amalyorum.
Babayla fallik zdeleme (kadn ya da erkek) isterik zneyi en
yksek dzeyde simgesel peiformarsla rekabete srkler. Bu reka
betten hzl (dolaysyla da yeterince iselletirilmemi) bir dil edi
nimi, konukan bir sylem, entelektel bir merak ve bir bilgi k
krtmas doar. "Bana ne bildiimi syleyin, aksi halde ben bunu
size sylemeyeceim." steriin antaj yapma biimi byledir.

9. J.-Fr. Allilaire, "Modelisation des mecanismes psychopathologiques de l'anxi

ete. Mode d'action des therapeutiques", DRAPS seminerinde sunulan bildiri, Pa
ris VI ve Paris Vll niversiteleri, 1 991 ve dier almalar.

84
 Sonuta ortaya kan simgesel ya da bilisel yeterlilik, hatta a
n yeterlilik isterii kolayca benimsenip yaygnlaan ve insanlar
harekete geiren toplumsal sylemlerin ya lideri, lideri deilse
devindirici gc olmaya ynlendirir. Gelgelelim grlmemi" bir
tahrik edilebilirlik, isterii bilisel uygunsuzluunun destek ald
bu fallik yapy bozguna uratmaya gtrr. Bu fallik yapnn kar
sna isterik, znt verici ya da esritici takn bir duyguyu koyar,
ama bu duygunun taknl aslnda simgesel sentez planndaki ek
siklikle ortaya kar. Ve her eye ramen edinilmi, gelitirilmi ve
arzulanm bu tutarll, onun karsna bedenin adlandrlamaz
acl zevklerini ya da gizemcilerin szle anlatlamaz gecesini ya da
balantszla, lme tapnmay koymak iin sentezlenmemi ha
le getirmek isterie der.
Simgeselin ar talepkarl ve tahrik edilebilirliin ar talep
kfrl gibi iki szleme arasnda skp kalan isterik, bunlar sen
tezleyemedii iin uzlama yollar aramaya balar: Kayg, beden
selletirme, uzlamaz fantezi.
Travmay bu iki talep arasndaki arpmann ortaya kmas
olarak adlandracam. Bu arpma bir dnm ya da dlemsel
bir kayg biimine brnebilir: Simgesel taleple arzunun talep edil
mesi arasnda (biri bedene, dieri psiik temsillere daha yakn) iki
uzlamsal zm.
ocuklukta ortaya kan travma, isteriin psiko-cinsel uzlam
m zora sokan yeni bilgilerle kar karya kald her durumda ken
dini hissettirir. sterik pragmatik ya da zihinsel eylem plann terk
eder ve dnme ya da dlemsel kaygya snr.
Demek ki isterik iki tip anmsamadan dolay ac eker:10 Simge
sel bilginin ve bilisel yeterliliin babasal otoritesiyle batan kar
maya dayal bir ekilde zdelemi olmasnn anmsanmas; ve
hilik, edilgenlik, kadnn idi edilmesi, narsisik eksiklik, b na-
Kristeva grlmemiin karl olarak hars pair szcn kullanr, bu szck
le ayn ekilde ifade edilen hars pere (baba d) ifadesini de tmcesine ekleye
rek sessel bir armdan yararlanarak simgesel yerterlilik ile baba arasnda
kurduu balanty antrr. (.n.)
1 0. S. Freud, J. Breuer, Etudes sur l'hysterie (1 895), Paris, PUF, 1 956, s. 5;
" sterik zellikle anmsama yznden ac eker."

85
lml deersizletirme olarak yaanlm simgeselletirilemez gl
bir tahrik edilebilirliin anmsanmas.
Psiik durumlar iin kullanlan ilalarn genel anlamda kayg,
zel anlamda ise isteriin kaygs zerinde ikili bir etkisi saptan
mtr. Bu ilalardan bazlar kayg duygusuna yol aan etkinleme
halinin alglanmasn engelleyerek, zerk sinir sisteminin yantlar
n deitirir. Bazlarysa hiperaktifliini denetimleri altnda tuttuk
lar merkezi sinir sistemi stnde yattrc bir etkiye sahiptirler ve
ayn zamanda da alldk ve bazen de yeni edinilmi eylem planla
rnn ketlenmesine son verirler. Bu etkiler kaygya ikin tahrik edi
lebilir/iin biyolojik katman n ortaya karr ve bilisel (simgesel)
hafzann nkoullan hakknda bir aratrma ortam sunarlar. B iyo
lojik dengenin yitirilmesi isteriin psiik dengesini altst eder ve
psikotik yap bozukluklarna deil, ama dnmde ve kaygda ye
ni bir uzlamaya yol aar.
steriin bu ikili szlemesine dayanarak genellikle roller, mas
keler ve oul kiilikler eklinde gzlemlenen kiiliinin paralan
mas karsamasn yapacam. Bu oul kiilikler, duygusal ya da
kaygl hafzann saldrlarnn nce fantezide imgelenen ve ardn
dan sentez yetisine sahip olmayan ahsiyetler dizisinde cismanile
en kimliksel istikrarlamalar olarak yorumlanabilir.
sterikte bilgi plannn kesintiye uramas gerekten de gz ka
matncidr. Kiiliin paralanmasnn yan sra muhatabn st r
tk duygularn ve dncelerini ortaya karan ar duyarl ve ne
redeyse medyumsal bir sezginin domasna yol aabilir. Analiz
randevusuna olduka sarslm bir halde gelen bir hasta divana uza
nr ve bana kansere yakalandm ya da yakn evremden bir kad
nn kanserden dolay lmek zere olduunu anlatmaya balar. Ger
ekten de yeni aldm bir mektupta, yakn akrabalarmdan bir ka
dna kanser tehisi konulduu yazyordu. Daha nceki konumala
rmza dayanarak hastann bu szlerini, benim ve kendi annesinin
lmne ynelik bir arzu olarak yorumladm. Ama bu lm arzu
su, hastann benim stmde hkmranlk kurmak ve kendisini a
tmalarndan uzaklatrabilmek iin kulland bedensel gsterge
lerle iletilen duygusal bir yanklanma olmaktan da geri kalmaz.

86
 Ayrca bilgi plannn kesintiye uramas delilie yol ac fante
zilerin olumasna neden olabilir: yi toplumsallam isterinin tam
merkezinde, delilik ykmna yol aan yanltc bir an anm
sallk. rnein genellikle soukkanl bir rasyonellie sahip bir ba
ka kadn hasta, analiz randevusuna intihar etmi bir kadn arkada
nn, intiharnd kendini sorumlu tuttuu bir kadn arkadann,
hediye ettii kazakla gelir. Bu hastann duyusal hafzasn ele alr
ken analizin neden olduu kar-aktarm stnde ayrntl olarak
duracam. 11 Beni grdnde aniden bu kaza bana hediye etmek
istedi: "lm zincirini sizinle kapatmak iin" dedi, "eer yeterince
gl deilseniz lmnze neden olabileceimi size sylemi
tim." Sevgisine dahil edemediinden benim lmme neden ol
mak. steriin erotik fantezisi rasyonel iletiim rtsn paralar ve
kayg hastann sylemine szar. Bu nedenle dil bulac bir g le
hine bilisel tutarlln yitirir. Arzuyla ve tensellikle yklenen
gstergeler ve nesneler (szckler, kazak) "edimsel" hale gelirler:
Bu ekilde ortaya kan isterik younluun -erotik ve esasnda
lmcl- dorudan faillerine dnrler. Engellenemez drtsel
bir gcn destekledii bilind arzu sze szar. Bozguna uratma
dan bu sz, syleminin st-dilsel deerlendirilmesi imkannn ye
rini nesnelerin animizminin ald uyurgezerlik mantyla donatr.
Psikanalist iin olas tek duru, lym gibi davranmak ve Stoac
duyumsamazlk tavrn m benimsemektir?
sterik psiizminin bu ift deerlilii, isterik cinselliin tensel
/emeyle yadsnd eklindeki daha nce yaplm gzlemi destek
ler. sterie atfedilen szde sonsuzca haz alma eilimi cinsel deil,
tensel bir eilimdir, snrsz bir duyusal ve duygusal tahrik olabilir
liktir. Cinsel sayrlkl isterik cinsel anlamda souk biri deilse
eer, cinsel iliki atesidir. Ama kendi duyusal bedeninin sofusu ol
duunun stn rter. tekiyle, babayla ve bilgiyle karlat ar
zuda isterik kendini zorlar, sanki gibi yapar, oyun oynar ya da u
vallar. Gelgelelim doyurulmam arzunun yaratt ac isteriin giz
li bir alana, tensel ve z-tensel kopyasnn stne kapanmasna yol
aar. Burada isterik yoksunluk ekmekten, rpnmaktan, terk edil-
1 1 . Bkz. daha ileride, s. 97 ve devam.

87
mi olmaktan, bir baka benzerin aldatc grnyle bylen
mekten kaygyla birlikte haz alr: Edilgen olmak, bir kadn olmak
ve idi edilmi anne olmak. Bir yanda fallik cinsellik, te yanda
aynadaki z-tensellik-tekinin yeniden kopyalanmas; dolaysyla
isteriin cinsiyeti yoktur, cinsiyeti olmamasnn yaratt kaygyla
tatmin olur. sterik eer bir kadnsa, cinsellie kar duyduu so
ukluk, onun kendini duyumsal ve sadomazoist bir sapknla tes
lim etmesine engel olmaz. Ya gerek sapknlarn kurban haline ge
lir ya da kendisi iin eitli ac, ktrmlk, tiksinti ya da kusma
semptomlar yaratr.
rnein tam bir entelektel olan Roberte adl gen kadn bana
bavurur, nk yllardr dilerini kaybetmektedir ve diiye gitme
diinde ise yuttuu her eyi kusmakla yetinmektedir. Roberte'in
azdaki ve midedeki arlarna cinsel bir soukluun elik ettiini
hemen kefettim. Bu arlar ve cinsel soukluk birlikte, Roberte'in
hi de duyarl olmadn syledii (tecavz, bedensel kt mu
ameleler, su ileme eilimi gsteren kiiler arasndan setii part
nerlerinin bata ve bendende at yaralar gibi) mazoist cinsel
ilikileri telafi eden bir kendinden haz almay oluturur. Hastann
konumalarnda gen erkek kardei tamamen namevcuttur. Analiz
onun nemli bir travma faili olduunu ortaya karacaktr. Gerek
ten de hastann dlem kaygs kk kzn annesiyle ilikilerini
koparan ve onu babasyla sadomazoist bir rekabete srkleyen er
kek ocuun doumuyla ortaya kmtr. Bebek kznn bedeni ve
dili zerinde deneyimlere girien baba, hastann fallik arzusunun ve
simgesel performansnn dayanadr. Babann spknl yznden
bu plan yine de yasaklanmtr. Bu pla11, bir erkekle herhangi bir
cinsel iliki giriiminin baarszlkla sonulanmasna neden olur
ve ncelikle orale ve sindirimsele (anneler ile bebekleri arasndaki
en ok sevilen ba) odaklanan an tenselliin akn etmesine yol
aar. Babasnn kendisine tecavz etmesine izin vermediinde Ro
berte 'i cinsel souklua mahkum eden bir baba fantezisi, tedavi s
rasnda bir uzlama zm olarak ortaya kar. Bu baba fantezisi
hastay hem ergenlik andaki ilk kaamaklarnda hem de bugn
k entelektel kalarnda desteklemektedir.

88
 sterik kadnn nadir tatmin anlarndan birine hamilelik srasn
da kavutuunu ileri srebiliriz. Bu durumda babann ocuuna en
sonunda sahip olmu ve bylece arzuda, bilgide ve simgeselde yer
lemi ve yerini salamlatrmtr. Bu, kesinlii tartma gtrme
yen bu tatmine duyusal bir doygunluun elik ettiini inkar etmek
olur. Ba dnmesi ve kusma ya da nedensiz kendinden gemeler,
arzunun ve fallik dzenin kazanmlarn, onlar hamilenin adland
rlamaz, kendisiyie tatmin olan ve yaklalmaz tenselliinde bo
mak iin, geersiz klarlar.
Ulatm bu noktada isteriin iki elikisiyle ilikisini ksaca
ele almak isterim. Bu elikilerin ilki isterik iin (gizli tensellii
temsil eden) teki kadndr, dieri (fallik bilginin iareti) dildir.
ster fallik, bunalmda, seven ya da terk edilme korkusu iinde
olsun isteriin annesi (ve zellikle de isterik kadnn annesi) sade
ce babann tekisi deildir, ayn zamanda fallusun klesi ya da i
di edilmenin cismanilemesidir. Bu nedenle korkun olan anne,
bununla birlikte ve ayn zamanda isterik psiizmin dier plannn
repliidir: Gsterge d tenselliinin, eriilemez ve yce varlk ol
maktaki eksikliinin replii. Anneden tiksinme anneyi arzulanan,
nefret edilen ve iren bir kopyaya dntrmek iin ona boyun e
meyle birlikte var olur. Bu durumda diil ecinsellik (teki kadnn
ve onun prototipi olan annenin somutlatrd) bu tensel kayg s
tnde fallik iktidarn egemen klnmas biimini almadnda, bir
cinsellik deildir. Diil ecinsellik, dnmlerin ve bunalmlarn
ortaya kard kaygnn sonsuzcasna yinelenmesidir.
Fallik performansla benzerlik tayan ve mantksal tutarll bir
maske ve batan karma olarak alkonulan dil, kaygl tahrik edile
bilirlikle karlatrldnda nemsiz grnmektedir. Hi oluma
m ve yanl olan dil, suskunluk bunalmlarnda ya da kimi gizem
li deneyimlerde sessizlie boyun eer. Ya da tersine, aklanamaz
duygunun paralad benin yok olmas sz konusu deilse, eklem
lenemez dncenin cokulu bir ekilde hzlanmas dilin yerini alr.
Dilin bu yadsnmas bir psikoz deil, z-erotik tenselliin arzuya ve
arzunun trevine -bilgi- kar verdii savunmac bir mcadeledir.
sterik zneyi dier psiik yaplardan ayran, bu znenin iki pla-

89
n da srdrme ve ikisini birbirine kar oynama becerisidir. Derin
bir bilisel yap bozukluu sz konusu deildir, ama dnmden,
kaygdan, uydurma olandan, cinsel soukluk/tensellik ikilisinden,
bulac dnceden oluan bu uzlamalar pahasna. Ama iki haf
za arasndaki bu boluk ve bununla birlikte ikisi arasndaki esnek
lik dikkate alndnda, isteriin bir ruha sahip olduunu gerekten
ileri srebilir miyiz?
Soru teolojide kadnlar konusunda sorulabilmiti ve anlamsz
bir soru da deildir. Aslna baklrsa dile ve temsile bakaldran bu
tahrik edilebilirlik isterik yapnn ifte temelini oluturuyorsa, iste
rik hakkndaki her eyin psiede yer almadn hakl olarak d
nebiliriz. Geride devasa bir ksm vardr. Bu geriye kalan ksm,
-duygular ve drtleri temsilden srekli dlanan, ama yine de s
rekli temsile doru ynlendirilen psiko-bedensel varlklar olarak
dnerek- psiizmde yeniden ele geirebiliriz.
Ayn ekilde eer Freud'a gre bilind, dil deil de drtsel
bir hazneyse, bilindyla birlikte isterik psie, iinde psiik ile psi
ik-d arasndaki geiin bellekletirildii ayrcalkl bir yer hali
ne gelir. sterii araya sokarak dnm ve kaygy yorumda ele
geirme istei yaratmas sebebiyle bilirid, psikanalizin seilmi
topra mdr? Analitik dzenin tamam gibi bilindnn kefi de,
isteriin tahrik edilebilirlik ve anlamlandrma olan iki plan birbiri
ne balamak iin harcad dokunakl abann yerini alan ve isteri
in bu birletirmeyi gerekletirmedeki gszln ya da yeti
sizliini gideren teorik bir modelin oluturulmas olarak biimlenir.
Bilind. tahrik edilebilirlik ile bili arasndaki bir gei ya da ak
tarm yeri anlamnda bir hafzadr. Burada, bilind denilen arzu
yu (nk teki, bilinli arzu ylesine akkan ve gizlenmitir ki,
var olup olmadn bile sorabiliriz) ve psikanalisti buluruz. steri
in hizmetkan olan bu ikisi (bilind arzu ve piskanalist) isteriin
var olmasna imkan tanr. sterik zneyi ina eden ve dileriz ayn
zamanda da onu zndren szde var olma.
Bilince eklenen bilind, biyolojisi ile batan karclar tara
fndan bir o yana bir bu yana ekitirilen isteriin ele geirmekte
glk ektii iin bylesine srarla talep ettii bu "isel yaam"

90
onun iin sentezlemeyi hedefleyen giz midir? Teologlar znelerine
haz alnmas gereken tek bir nesneyi, Tanry (Aziz Augustinus'a
gre "res qua fruendem est") iaret ederek, sentezi zndrrn
lerdi. Tanr olmadnda, isterik heterojenliin ve maskelerinin par
alarn lehimleyip pekitiren, bilinddr. Freud'un bize m iras b
rakt manta sk skya bal kalarak, sentezin teorik bir g
hamlesi olduunu unutmayalm. steriin semptomlar ve kayg
ieren hazz bizi onun kapanmlndan kurtulan eye doru -bi
yolojik bedene ve eyleme (batan karmaya-edimselletirmeye)
doru- isterii amaya da davet eder.

B . ANALTK TEDAV STERDEN KORUN U R

Analitik dzeni oluturduunda Freud, isterik batan karmay (et

kisizletirmediinde) babaya duyulan arzu ekseninde frenler; ayn
zamanda z-tensel bedensel tahrik edilebilirlii de snrlar: Bak
tan, dokunutan, hareketlilikten kanmak, bunlar sze tercme
etmeye davet. Bylece daha analitik dzenin oluturulmasnn ba
langcnda, isterinin kaygl fantezide alkonulduu grlr. Beden
kabul edilemez bir tahrikin tazyikiyle bilinli temsilin bozulmasna
maruz kalr ya da maruz kalmak zorundadr. Bu durumda isteri,
sylemsel bir formasyon ya da daha dorusu bir deformasyon ol
maldr.
Freudcu iki isteri kuram bu alkonulmann geliimine tanklk
eder. Batan karc ebeveynin yol at travmann ardndan12 Fre
ud, isteriin sapkn arzularnn rn olan uzlamaz fanteziyi, bu
fantezide isteriin kaygsnn ve dnmlerinin kaynan ortaya
karmak iin yeler.13 Bununla birlikte isterinin (biyoloji ya da d-
Tanr kendisi araclyla haz aldmz eydir. (.n.)
12. S. Freud, "Les psychonevroses de defense" (1 894) ve "Communications pre
liminaire" (1 893), Etudes sur /'hysterie iinde.
13. S. Freud, J. Breuer, Etudes sur /'hysterie (1 895); "Le cas Dora", Cinq Psycha
nalyses iinde ( 1 905), Fr. ev.: PUF, 1 966. "Travmatizm"in isterinin nedeni olarak
"fantezi"ye doru yer deitirmesini S. Freud Cinq leons sur la psychanalyse'de
( 1 909) ve bu yaptn iindeki "Contribution a l'histoire du mouvement psychana
litic;ue" ( 1 9 1 4) yazsnda grebiliriz.

91
sal bir fail gibi) dsal bir nedenden dolay ortaya kt hipotezi,
ksmiletirilmi olsa da tamamen bir kenara atlmaz. Gelgelelim
dsal fail isterik hafzadan karlr ve tedavinin gncelliine dahil
edilir: Aktarm psikanalist stnde travmann etkili olmasn salar
ve tedavinin iki tarafnda da hem z-tensellii hem de ukluk ha
fzasn ve dlemsel kaygy uyandrr. Dsaln (batan karc fa
il ve z-tensellik) aktarmn gncelletirdii isele (kaygl fantezi)
bu dahil ediliiyle analist, bilind fanteziden yararlanarak semp
tomdan yola kp bedensel ve bilisel uygunluu tekrar oluturma
ya kadar geriye gider. Bu, isterinin heterojen kaytlarnn tercme
si olarak tedaviyi zora sokacak direnileri hesaba katmamak ve Fre
ud' u hem topiini hem de analizin amalarn yeniden formlletir
meye yneltmek anlamna gelir. 14
Cinsel fanteziyi isterik dnme ve kaygya ulamann yolu
olarak seen analiz, bilgi plan ile temsile bakaldran duygusal pla
nn birleme noktas olma avantajn kazanr. Yorumun rol her iki
plana da ulamak olduundan , hem hastann aktarm hem de ana
listin kar-aktarm kesintisiz bir ekilde gereklidir. ncelikle bi
lisel uygunluun ve zellikle de pratisyeninkinin kesintiye uratl
mas sz konusudur. Yorum yoluyla hastaya yeniden kazandrlma
s iin pratisyenin bilindnn, kaygsnn ve duygusallnn ser
best braklmas gerekir. Yorum, adlandrlan ve znenin sentez ka
pasitesine peyderpey dahil edilen fantezilere ait, eitlilik gsteren
ve tekrara dayal bir diziye bunlarn tercme edilmesine dayanr.
Aktarm bilisel uyumluluun yitirilmesiyle balyorsa, ayn eyi
kar-aktarmn da yapmas gerekir, bu, isterik psiizmi dinlemek
iin zorunludur. sterinin dinlenmesindeki kar-aktarm neyin di
er kar-aktarmlardan farkllatrdn daha sonra ele alacam.
Ancak burada unu dile getireceim: Psikanalistin empatisine ve
kavrayna, didaktik hibir analizin tketemeyecei kendi psiik
atmalarnn ve kendi bilind haznesinin yeniden canlandrl
mas zorunlu olarak elik ediyorsa, bu kar-aktarm benzer bir psi-
14. kinci topiin oluturulmas iin bkz. S. Freud "Le Moi et le a" ( 1 923) Fr. ev.:
Essais de psychana/yse iinde, Payot, 1 963, Abrege de psychanalyse ( 1 928), Fr.
ev.: Payot, 1 949 ve "Analyses avec tin et sans fin" (1 937), Fr. ev.: Resultats,
idees, problemes iinde, Payot, 1 985, s. 231 -268.

92
ik almay hastalarda da gndeme getirmeyi-batan kannay
retmeyi hedefler. Adlandrlamaz bir z-tensellii uzlaabilir bir
syleme dntrme konusunda olas bir ansla.
Yattrc ilalarn depresyon ve psikoz durumlarnn tedavisin
de kabul gren kullanmnn, ciddi isterik kayg vakalarnda da
dogmatik olarak reddedilmemesi gerektii kansndaym. Bylesi
bir mdahale kar-aktarmn, baka bir deyile hem bilindnn
hem de psikanalistin dayand teorinin yetki alan iine girer:
Kaygnn tamamen ortadan kalkmas anlamna gelmeyen hafifle
mesinin, daha iyi bir yorum imkan yaratt varsaylmaktadr. ste
rik semptomlar da dahil olmak zere kimi semptomlarn kayna
n, sadece psiizmin isel direnleri deil, ayn zamanda tedavi edi
lebilir beyinsel bozukluklar da oluturabilir. Semptomun hem yo
rumlanp hem de teskin edilmesi, ne analizden vazgemek ne de
psiik abann yok edilmesi pahasna iyileme srecinden kan
mak anlamna gelmektedir. Bu tutum, isterik yapy kuran ikili sz
lemeyi ve ikili hafzay kabul eder: Psiik hastaln heterojenlii
ni, isteriin arzulamamay (isterik kaygsndan ald hazz srdr
mek iin iyilemeye kar kar, onu baltalar, engeller) arzulama
d eyin, (nesnesel olmayan [non objecal] ve pisik temsil sn
rnda yer alan kayta odaklanm olduu iin) isteriin arzulayama
d eyin ayrt edilmesinin nemli olduu heterojenlii tanmakta
dr. lalara bavurmay reddetmenin nedeni, baka bir kar-akta
rmdr; psikanalizin kkeninin ideolojik balamna dedii ve ac
ekmeyi ve yoksunluu psiik almann tek kayna olarak baki
klan romantik ve nihilist bortur. Bu konumun hakikati kuku g
trmez; ama tarihin ve tarihe bal olarak kiilerin evrimi dikkate
alnarak deitirilebilirdir de; son kertede bu hakikat psikanalistin
kendi kar-aktarmyla hastasn (aka sylenecek olursa isterii
ve onun ifte hafzasn) ele ald teorik modele baldr.
Anlama bakaldran tahrik edilebilirliin tannmas ve belki de
ilalarn yardmyla dntrlmesi; ar genilemi ya da tehdit
altndaki psiik uzam salamlatrmak amacyla aktarma dayal
ban empatiyle-batan karmayla-yoksunlukla glendirilmesi,
isterideki kar-aktarm kipliklerini oluturmaktadrlar.

93
 C. K ARI-AKTAR I M : M UTLAK YA DA PATOLOJ K

Freud (sadece 19 15 tarihli aktarm ak konusunu ele alan metinde

szn ettii15) kar-aktarm stnde srar etmemi olsa da, Fe
renczi hastaya gsterilen youn empatiyi analizin zorunlu urak
larndan birine dntrmtr. kinci Dnya Sava'ndan b u yana
sorun, sarih olmayan saysz tartmaya konu olmutur. Konunun
kendisi bunu zorunlu klmaktadr. ou kiinin artk temel yapt
sayd bir metinde Annie Reich'in yapt tanm, yaygn bir ekil
de alntlanmaktadr: '6

Kar-aktarm. analistin kavray ya da teknii konusunda kendi bi

lind gereksinimlerinin ve almalarnn etkilerini kapsamaktadr. 17

Bu tanmda kar-aktarm tedavinin srdrlmesine elverisiz, za

rarl etkileri asndan ele alnmaktadr. B u bak asndan hayr
hah tarafszln terk edildiine iaret eden tm gstergeler ve zel
likle de psikanalistin hastasna kar hissettii dmanca duygular
sz konusu olduunda kar-aktarmdan sz edilir: Can sknts,
uyuukluk, nedensiz keyifsizlik, tezkzarlk, an derecede olumlu
ya da olumsuz duygular, hastann szlerindeki anlam kavrama
gl, hastalar hakknda grlen ryalar, istediinin tersine dav
ranlarda bulunma. farkl "eylemleme" [acting-out] ya da nevrotik
eilim biimleri.16
B unun aksine Melanie Klein 'n takipileri, zellikle de Paula
Heimann 1 95019 ylndan itibaren ve daha sonra yazlm bir metin-
1 5. Bkz. "Observations sur l'amour de transfer'', Fr. ev.: La Technique psycha
nalytique iinde, Paris, PUF, 1 977, s. 1 1 6- 1 30.
1 6. "On Countertranference", lnternationa/ Journal of Psychoanalysis iinde,
1 951 , 32, s. 25-3 1 .
1 7. A.g.y., s . 26.
1 8. M.A. Silberman, Countertranaference and the Myth of Perfectly analysed
Analyst, The Psychoanalytic Ouarterly iinde, cilt iV, 1 985, s. 1 75- 1 97 ve ayrca
bkz. "Countertransference in Theory and Practice Panel at the Annual Meeting of
the American Psychoanalytic Association", Journal of the American Psy iinde,
1 986, 34, say: 3, s. 699-708.
1 9. "On countertransference", The /nternational Joumal of Psychoanalysis iin
de, 1 950, cilt 3 1 , say: 1 -2, s. 81 -84.

94
de,20 kar-aktarmn oluumunun ve hastaya yorumlanmasnn te
davilerde gerekli olduunu dorulamakla kalmaz, ayn zamanda
kar-aktarm empatinin ve sezginin eanlamls olarak kabul eder
ler. Ben de bu konumu benimseme eilimindeyim. Psikanalistin
kendi bilind haznesini edimselletirmenin dnda baka hangi
areye bavurarak, kukusuz mesafeyi koruyan, ama her eyden
nce zdelemeden, sezgiden ve empatiden oluan nl, ama bir o
kadar da gizemli "hayrhah dinleme"yi gerekletirebilmek iin
st-bensel ya da sadece bilinli bir dinlemeden kurtulabileceini
anlamak gerekten zordur.
Lacan, Paula Heimann 'n ilk metnine dayanarak ve Kleinc ba
k alarn tamamen reddederek kar-aktarmn analitik lma
ya ikinliini radikalletirir. Kar-aktarm kendisine ylesine yap
mack bir kavram gibi gelmektedir ki Lacan, ii, kavram tamamen
reddetmeye kadar gtrr. Lacan' a gre aktarm analizin iki taraf
n da, psikanalisti ve bilhassa da onun sevgi ya da nefret ykl duy
gularn bertaraf etmeksizin, eanl olarak iermektedir. Bilhassa
duygusal nitelikli yeni bir enformasyonun bilisel uygunluk plan
n bozduuna ve duygular, kaygy ve fanteziyi serbest braktna
ve bylece aktarmn koulunu oluturduuna daha nce deindii
miz isteriin psiik ileyiini yanklatacak ekilde Lacan, zetle
yle yazar: Dinlemesi bir aktarm olduu lde, psikanalist ken
di bilisel uygunluundan kurtulur ve bu stn nitelikli "cahillik"
[nescience] sayesinde tekinin bilindna yaklar. Hastann a
nesnesinden psikanalist sadece bilgisinin bu atlamasnn -bu bil
gi atlamasnn iinde duygusunu, sevgisini ve nefretini oyuna
(bri oyunu) sokmak iin- sorumluluunu stlenebilir. Lacan rnek
olarak Kleinc bir psikanalistin aktard bir vakay ele alr: Hasta
snn ryasn anlayamayan psikanalist hastasyla ayn rahatszlk
lar hissetmeye balar, ancak sadece hastasna hatasn ve analitik

20. "Further Observations on the Analyst's Cognitive Process", Joumal of the

American Psychoana/ytic Association iinde, 1 977, 25, s. 31 3-333.
Objet a (nesne a) Lacan'da anlamlandrc eklemlemenin souramad haz ka
lntsna, fantezi nesnesine iaret eder. Bu konuda bkz. "szlk", Slavoj 2!iek. K
rlgan Temas iinde, ev.: Tuncay Birkan, Metis Yay., 2002. s. 307. (.n.)

95
konumun farkl boyutlarn akladktan sonradr ki hastasnn yan
stma nesnesi, kusurlu nesnesi olmaktan kurtulur. Tedavi daha ve
rimli bir ekilde yeniden balar.

"nk analist sadece etkilendiini ve normal kar-aktarmdan bir

sapmann ortaya ktn anlamadnda."21 (Lacan'n eletirecei
Kleinclara gre).

Bunun aksine Lacan 'a gre, analistin anlamas ya da anlamamas

gerekli bile deildir. Analist yapsal olarak nesne a 'dr: Hastasnn
setii kimse ve hurdal, sevgisi ve nefretidir. Bu durumda ne
yapmal? Anlamamak, ama iki oyuncunun da teki' nin arzusuna
kaplm olduunu bilmek. Analizdeki znenin tikel arzusunun or
taya kmasna imkan tanyarak lym gibi yapmak. Analiste, ar
zunun ne olduunu bilmesi kendisinin hastasnn arzu nesnesi ve
hastasnn da kendi arzu nesnesi olduunu anlamas iin yeter. Nes
neler zaten teki'de olduundan, analizin iki taraf sadece sevgili
leri, tutkulu aklar canlandrular. Dolaysyla aktarm ak (nk
sz konusu olan budur), analizde yasaklanan bir ey ve bir handi
kap olamaz.

"Onun iin buradayz. Bu, tabiri caizse aikar etki. Ama cahilliine,
bilgisizliine bal st rtk bir etki daha var. Ne konusunda cahillik?
st rtk tarzda, yani nesnel ve yapsal tarzda demek istiyorum, tam
da arzusunun nesnesinin ne olduu konusunda."22

Analistin ve hastann aktarm ak. analizin iki tarafnn st rtk,

yapsal ar.wsunun saptanmasn salayacaktr. Demek ki iki taraf da
ieren bir cahillik. Analiste zg cahilliin ve Stoac duyumsamazl
n zgll, analistin bir baka arzudan, sadece kendisinin sahip
olduu yeni bir arzudan destek almasndan kaynaklanr.

Analist olarak (...) beni daha gl bir arzu ele geirdi (... ) onun a
sndan arzusunun yapsnda bir dnm ortaya kt.

2 1 . Jacques Lacan, Seminaire sur le transfer, Seuil, 1 991 , s. 227.

22. A.g.y., s. 230.

96
Analist lmle oynar ve lym gibi yapar: "Bu, analistin dat
lan katlarda ne olduunu her zaman bilmesi gerektii anlamna
gelir" (bri oyunu).23
Bu szlere ilkeleri asndan sylenecek bir ey yok gibi grn
se de, tedavinin ve zellikle de isteriin tedavisinin somut geliim
sreci engeller oluturur ve zglletirilmesi gereken talepler orta
ya karr gibidir: Cahillik honutlua dnmemekte midir? ly
m gibi yapan kiinin duyumsamazl, babann sznden dlan
maktan kaynaklanan isterik kaygy ya da tersine babann simgesel
iktidaryla btnleme fantezisini glendirmez mi? Aktarm ak
nn serimlenmesi -eer bu, edimde yaplmyorsa- hangi tr sa
domaosizm yaralarna yol aar? lalarla kendi kendini tedavi et
me kolaylna dmemesi ve kle-hastann psikanalist-efendisine
boyun emesine yol amamas iin kar-aktarmn nasl kullanl
mas gerekir?
. steriklerin tedavisinde kar-aktarmn karsna iki nemli zor
luk dikilir. Analist tekinin arzusunun ve bilgisinin karlkl olarak
serimlendii batan karmann olumlu ya da olumsuz nesnesine
dnme tehdidiyle kar karya kalr. Tenselliine baml analist
kendisini adlandrlamaz kaygyla btnlemeye kaptrabilir ya da
tam tersine kendi kalp atlarn dinlemeyi ve onlara gstergeler at
fetmeyi reddedebilir. Bu kar-aktanmsal tuzaklar telaara neden
olacak ve fantezilerin dolamn engelleyecek bir boyut kazandk
larnda, kr uran, tedavinin durdurulmas gndeme gelir. ki r
nekle bunu zetleyeceim. lki duyusal hafza ve dile bakaldran
duygu planndaki kar-aklanma rnektir. kincisi fallik snanma ve
bu snanmann isterikle ortaya kmasna neden olduu kayg ile il
gilidir. Anlalaca zere bu iki plan ve kar-aktarmda yaanan
zorluklar i ie geer.

lmcl kazakl hasta Claire ilk grmelerimizde nceki analisti

nin belirli grme saatleri nermemi olmasndan dert yanmt.
Bununla'birlikte tedavinin ilk iki yl boyunca tuhaf bir davran
23. A.g.y., s. 221 .

F7N/Ruhuo Ycn IWalldar 97

sergiledi. Claire onu nceden haberdar ettiim tatil gnlerim konu
sunda yanlyordu. Tatile kmdan nceki randevuya gelmiyor,
tatilden dnmden bir hafta nce geliyordu. Kafa karkl, si
temler, tedavi cretini demeyi reddetme vs: Genellikle olduka
akl banda davranlara ve syleme sahip hasta, tatile kmam sz
konusu olduunda aniden altst oluyordu. Claire'in sevgili tek o
cuu olduu annesiyle ok sk balar, bu sk kucaklama imgesi
ne bal olarak sk sk tekrarlanan bronit astm vard. Tatil semp
tomunu bir ayrlk kaygs olarak yorumluyorum. Tekrarlanan red
detme, Claire bu yorumu kendisine uygun bulmuyor, bu durumdan
yararlanarak bana yorumlarmn onu "boduundan" ya da boma
dklarndaysa onu "skaladndan" sz ediyor. stelik "sabit bir
plan erevesi", "kat kurallar" arzuladn tekrarlayp duruyor. z
leyen ayrlma anlarnda sanki halsinasyona tutulmu gibi bu anla
n grmezden gelmek iin, ii beni kendimden phelendirmeye ka
dar vardryor: Tatil gnlerimi belirtirken ben kendim yanlm ola
bilir miyim? Baka yorumlar neriyorum: Seanslarn tabi olduu
kurallar grmezden gelerek Claire anne kskacn ve benim onu
kucaklaym gevetmeye alyor. Beni sarsmaya, beni "boma
ya", aklm kartrmaya, delirtmeye alyor. Hibir sonu yok. Ya
da rasyonel bir kabulleni ve bunlarda duygusal anlamda kendisini
bulamadndan ikayet dnda bir sonu yok:

Sylemek istediinizi anlyorum, ama bunun benimle ilgisi yok. Bu

szckler bana hitap etmiyor, zihnime ediyor, iime deil.

Ac ekmekte olan bu spazml ierisi, Claire'in engellenmi haz

zyd. Claire sadece kala ilgili hakiki bir teatral sahneleme bii
mini alan mil edimselliinde kendisini bana teslim ediyordu. Fobik
gsteri, ayn zamanda da analistin fallik, oral ve ana! snanmaya ta
bi tutulmas. "ereve"nin hakikatine sahip olan ben deilim, Cla
ire. Nefesini, szn, parasn verme ya da vermeme gcn Claire
elinde tutuyor.
Hasta iin kabul edilebilir, doru szckleri bulmadan nce bir
hayli zaman harcadm (bana yle geldi; Claire'in beni kendi zihin
sel "ereve"mden, kavray biimimden ve anlalrlmdan -

98 F7ARKA/Ruhun Yeni H:.<talklan

karma giriimleri karsnda hissetmeye baladm rahatszlktan
kaynaklanan kar-aktarmsal bir sabrszlk myd bu?). Annesine
doymak bilmeyen balln ve bu btnlemede ezilmi olmaktan
dolay yaad kaygy dile getirebilen szckleri. Claire, amz
daki szlemeyi unutmak; bilisel referans noktalarn kaybetmek;
sanki annesinden almak, onu nefessiz brakmak ve astmn ona
iade etmek istercesine beni zihin karklna srklemek yoluyla
kendisini savunmaktayd. Yorumlamaktan vazgetim, bylece Cla
ire'e hatal olduum, yanlm olduum izlenimi verdim. Sesizlik
ten oluan empati rolme geri dndm: Onu delirmekte serbest b
rakmak, beni ldrebileceine ynelik byl inancna kar tepki
gstermemek, Claire'i "aydnlatmak"' iin yorum yapma eilimi
J!le son vermek, her zamankinden daha fazla enemi kapatmak. Ar
dndan younlatrlm, imgelenmi, -ak/nefret gibi- ift yanl,
ama aikar bir biimde batan karc ve zellikle de sanki bebek
konumasym gibi duyusal ve eksiltili yorumlar yeniden kefet
mek. rnein li.mcl kazak seansnda byle yaptm.

Ben:
lmcl kazak - beni ldren ve gsm stan bir zincir.
Claire:
Hi size sarlma arzusuduymadm. annemin gs yoktu.

zleyen seansta Claire ilk defa bana babasndan sz ediyor: Dep

resif ve gasp bir annenin, kzna bal, koruyucu, sevecen antido
tu, yeni bir erkek temsili beliriyor. Arzu ve bilgi ekseninde konum
lanm durumdayz. Claire referans noktalarnn hafzasna yeniden
kavuuyor. Tatil nedeniyle gndeme gelen ayrlklar srasnda artk
Clairc randevularn tarihi konusunda yanlmyor.
Son rnek bilin-ncesi fallik arzu plannda isterikle yaanan
kar-aktarm zorluklarn ortaya karacak. Gzetim altndaki bir
tedaviye dair bu rnei Jacop A. Arlow aktanr.24 Denetim altndaki
Kristeva burada e-clairer diye yazar aydnlatmak fiilini, bylece hastann ad
olan Claire szcyle yapt armla, Claire'i Claire'e gstermek, Claire d
latrmak gibi bir anlam oluturmaktadr. (.n.)
24. J.A. Arlow, "Seme Technical Problems of countertransference", The Psycho
ana/ytic Quarterly iinde, 1 985, cilt iV, s. 1 64- 1 74.

99
analist, ecinsel bir adam vakasn aktarr. Hasta cinsel organnn
emilmesini teklif etmekten haz alr. Oysa fantezisinde cinsel orga
n emen partnerle zdeleir ve bu gl erkei idi ettiini hayal
eder. Penisini kaybeden cinsel organnn emilmesine maruz kalan
deil, cinsel organ emendir. Bu etken ve edilgen zdelemelerin
kesimesi hastada ciddi bir ketlenmeler dizisinin ortaya kmasna
neden olur. Terapist bu kesien fantezileri yorumlamakta zorlanr
ve gzetimcisine u ryay anlattnda kendisi de ketlenmi gibi
grnmektedir:

Hastas ryasnda divanda yann, analistine doru dndn ve

ona bir sigara uzattn grr.

Analist gzlemcisine bu hastann onu rahatsz ettiini ve bu rya

nn ona ilham vermediini itiraf eder. Tam bu srada bir sigara
karr ve sigaray sigara imediini ok iyi bildii gzlemcisine uza
tr. Arlow, denetlenen gen terapistin kar-aktarmda hastasyla z
delemi olduu yorumunu yapar. Gen terapist kendisinin de has
tasnnkine benzer bilind sorunlar olduunu kefeder (edilgen
ecinsellik, penisini ve sigarasn sunmak, gl erkekle zdele
me ve kendisinin idi edilmesine izin vererek bu adam idi etme
arzusu). Bu olduka ak gibi grnyor. Gzlemci Arlow'un sy
lemedii, gzlemci olarak kendisinin de kar-aktarma nasl dahil
olmu olduudur. Arlow cinsel organ emen gl erkein roln
stlenmemi midir? Gzlemci gen terapistin zihinsel almasna
gzlem ve seans srasnda ket vurarak, onu edilgen bir konuma sok
mam mdr? Bilincine varmadan gzlemi altndaki terapisti ken
disi olan efendinin bilind agzllne tabi klmam mdr ve
gen pratisyen de hocasna sigara sunarak onun bu bilind agz
lln ortaya karmam mdr? Agzllk m dedim? Arzu,
yani Latince;leki itah [appetitus]. Gzlem altndakinin itah m?
Ya da kendine sunulan lezzetli yemee ok dkn gzlemcinin i
tah m?
Bu rastgele ne srlm, ama ayn zamanda da kar-aktanmn
her yerdeliini, analitik srecin her aamasndaki srekliliini vur-

1 00
 gulama avantajna da sahip bir hipotezdir.
Analitik temayln gizli nedeni olan kar-aktarm zerinde so
nuca varmak mmkn deildir. Ben de bunu ancak yapay bir ekil
de yapacam: Sizin de farkna varabileceiniz gibi efendi olduu
nu sanann fallik itah bahsiyle noktalanan seansmn kesilmesi s
tnde durarak.
steriin ak"1anmn her yerdeliini analitik servene zehirli bir
armaan olarak sunduu doru bile olsa, analitik dinlemenin akta
rmn her yerdeliinin -ondan asla irenmeden ve kendini daha iyi
saknmak iin- tadn kannaya dayandn kabul etnek gerekir.
Gelgelelim aramzdan ka bu denetlenen isteri ya d.a daha ziyade
depreen isteri yeteneine sahiptir? steri, bizi itahtan vazgemek-
. sizin isel alktan-tatminsizlikten kelimelere duyulan saf itaha
gtrecektir.

101
 v
Simgesel idi : B ir soru '

S ORU NEDR?

Analist bilgiye dinlemesiyle, yani sessiz ya da duyulabilir, yorum

layan dncesiyle ular. Bu dinleyen dncenin kaynaklarn ar
zusunda, hatta erojen blgelerinde bulduunu kim kabul etmez?
Ama sz konusu kaynan, ancak kesin bir ekilde soruya dn
mesi kouluyla dnce haline geldiini eklemek gerekir.
Soru bir yadsma deildir. Kukusuz bizi hastayla zdeleme
ye iten ihtiyacn ve zevkin basknlnn reddedilmesiyle balar: Bu
zdelemenin tadna doyum olmaz ve akn karanlnn, zengin-

1 . Angoisse et complexe de castration, Revue franaise de psychanalyse'ln mo

nografisi, PUF, 1 991 , s. 1 01 -1 1 2.

o
letirici olmaktan ok pahalya mal olan psikanaliz sreciyle hibir
alakasnn olmadn kim bilmez.
Yadsma ya da reddetme, Verneinung ya da Verwerfung, Freud
ve Lacan bu konuda belki de hemen her eyi dile getirdi. kisinin
bu konudaki srar, idi edilmenin keskinliinde sz ve szn
denetimi altndaki simgesel ilevi resmi olarak onaylar. B u ilemle
birlikte anlam cinsel kimlie sahip dnen var-olann tam da
edimde bulunduu yerde ilk defa konumlandrlr. Ben ' in (konuan
Ben, Hasta Ben ya da analist Ben) konuabilmesi iin, mutlak bir
koul zorunludur: Hem zdeleme ihtiyacndan hem de arzunun
ihtiya halindeki gizliliklerinden kurtulabilmem ve saf bir Sz haz
zn dile getirmem gerekir. tekini dinlerken tutkunun at yara
lara kadar kendisine meydan okuyabilmesiyle sz, ete kemie b
rnr. Daha eitimsel szcklerle ifade edecek olursak, sze d
ntrme srecinde psiko-somatik mucizelere tank oluruz.
Gelgelelim simgesel idie ikin olan yadsma ve reddetme s
tnde ok fazla srar edildiinde, analistlere ve hastalara Stoac bir
varolu vaat ederek simgesel idii sadece yasta konumlandrmak
tan kaynaklanacak byk bir riskle kar karya kalnmaktadr. Bu
konumun saygnl kuku gtrmez ve Klcinclarn konuma ka
pa<;itemizin tam merkezindeki depresyonlu konumu ortaya kar
mak suretiyle elde ettikleri tedavideki yararlar da bilinmektedir.
Gelgelelim bu bedel dendiinde szn ettiimiz saygnlk, erotik
senaryolarn kibar telkiniyle telafi edilel;>ilmektedir. Yasl varlk bu
batan karc dllendirmeleri hzla stlenmektedir. Karanlk t
nellere girip kmaktan bkmayan kk trenler enliinden baka
ne, bir yasn tersi (dolaysyla dayanmacs) olabilir ayrca? Daha
bilgie bir tarzda, konuan-varln kouluna ikin olan yoksunlu
m tannmas, eyleme geilerin ya da siyasal hesaplamalarn te
lafi ettii genellikle sessiz tedavjlere kat gzlemci kesinlii kazan
drr.
Bylece yadsmaya ve reddetmeye bal, ayrlmaya ve yoksun
braklmaya gebe, oral, ana[ ve penisse! kayplarla ykl simgesel
idiin, hayrhah ve hoyrat etkisini, yadsmann tesinde, bir soru
olmaya borlu olup olmadn kendimize sorabiliriz.

1 03
 Soru nedir? Size sorann. Bu, konumadan kendimi geri ekti
im ve tam da konuma [allocution] olarak adlandrdm bu sz
aktarmnn merkezine sizi yerletirdiim anlamna gelir. Duygula
rnzn ve etkin eilimlerinizin olduunu st rtk olarak kabul
ediyorum.2 Yok, konumac olarak kendime atfettiim ayn bilgiyi
size atfetmiyorum. Ama psielerimizin dalmn yapyorum: Siz
de kendimden bir para olduunu var sayyorum ve bu parann di
er parann formlletirdii soruyu yantlamasn bekliyorum. Ba
na sizden beklediim gibi yant vermiyorsunuz mutlaka, beni hayal
krklna uratp, (bazen) artyorsunuz, (nadiren) beni anlyor,
honut ediyorsunuz (bekleyelim grelim).
Sorgulamann melodik erisini ve szdizimsel iaretlerin i tek
rarlamakszn, analitik yorumlama bir sorunun psiik duruunu be
nimser. B ildiime inanyorum, ama vazgeiyorum, sz size veri
yorum: Bilin, dile getirin, yalan syleyin, dnn.
Fomlletirilemez olan adlandrarak. onu soru haline getiriyo
rum. B ir duygu sorusu oluturuyorum . Duyumsamay bir gsterge
nin anlama yetenei d7..eyine tayorum, gizli travmatizni konu
maya dahil ediyorum. Analist asndan soruya dnen formlle
tirilemez duyu ya da duygu hasta asndan anlam retmeye bala
maktadr. Her ikisi de eklemlenme, yer deitirme ve gelime an
sn yakalamaktadr. Analitik adlandrma bir tanmlama deildir:
Yok etmeyi ortadan kaldrmakla yetinir (bu adan da Vernein
ung un m irassdr) ve -ifte yadsma biiminde- simgeseli bir
'

sonsuz sorgulama olarak aar. nk hasta asndan analist "bildi

i varsaylan zne" olsa da, analist bir soru znesinden, sorgulanan
bir zneden baka bir ey olmadn bilmektedir.
Bylece bir sorgulama olarak anlalan s imgesel idi Oidi
pus'un mantksal yann oluturmaktadr. S imgesel idi, henz ko
numay bilmeyen varln [itifans] sylemini amakta ve onun
sonsuz bir ufka doru sz almasna imkan tanmaktadr. Analitik
usuln bu zorunlu konumu, hastay kendi bilinmeziyle yzletir-

2. Herkesten daha ol< d olmay grftmzde hala srdren Damourette ve

Pichon gibi yal dlbilimciler kendilerini byle ifade ediyorlard , Des mots a la
pensee, cilt iV, s. 1 383.

1 04
mekte ve analistin kadir-i mutlak imgelemini tahtndan indirerek
ona kendi cahilliini gstermektedir. Kukusuz analizin sonu, cin
sel bir kimliin seilmesinde yatar: Ama sonulanmas sadece cin
sel bir kimliin seilmesinden ibaret olsayd, -yeni bir sorunun
ortaya kabilmesi iin tek bama- yantlamak zorunda olduum
dan baka hibir ey bilmediim bir sorular ormann amam ol
sayd analiz, robotumsu bir ekilde son bulmu olurdu.
Simgesel idiin bu biimde formlletirilmesinin. yazgsaldan
daha ok dirilisel olmas muhtemeldir. Bu formlletirme, simge
sel olarak yok edilmi bir beni yeniden oluturmay hedefleyen edi
me geilerin elik ettii kimi tedavilerin sonunda ska grlen
vazgeie kar bir tr yaratcla tevik eder.
Analistin simgesel anlamda idi edilmesi, anlald zere,
onun yorumlama sanatn ynlendirmektedir. Reddedii demekle
yetinen ve nevrotik. yzeylerde beklenmedik. psikozlara yol aan
kat sessizlik, hastam bana yakndan izleme olana vermi o1an
bulac duyguyla bt nl e meyle birlikte var olmaktadr. Duygusal
ortaklk ben i hastama pintice rzalardan ve yer deitirmelerden
ibaret bir n-dil kipinde yant vermeye zorlamaktadr. (Etkililiinin
geicilii sorgulama d olan, bunu sylemek gerekir) bu iki m
dahale kipinden, bir sezgi szn formlletirebilmck iin yine de
vazgemem gerekmektedir.
Sezgi bir affetmedir, armaan sunumudur.3 tekine bir anlama
ve akl yrtme kapasitesinin armaan edilmesidir. Anlama ve akl
y rtme kapasitemi bir kenara brakyor, duygumdan ve korkun
ya da hazsal eksiksizliini sorguladm sessizliimden vazgeiyo
rum. Ve srekli sorular formle ediyorum. Onun konumlandn
dndm yerden hareketle kendimi sorguladm ona her za
man sylemiyorum. Bilmediimi bilme tarzm; sesimin tonunda,
hareke tlerimde bedenimin eilmesinde ve son olarak da syle
,

mimde ifadesini bulan benim kendimi srekli sorgulama biimimi

oluturmaktadr. Sorgulama, sadece psik.analisti gzetim altnda
tutmayan, ama ayn zamanda onu hi de esirgemeyen mutlak bilgi-

3. J. Kristeva, Soleil noir. Depression et melancolie, Gallimard, 1 987, s. 1 99 ve

devam.

105
nin tuzandan kurtarmaktadr beni. Sorgulama, hayranlnn etki
si altnda, belki de bir konumda, bilgide, aidiyette odaklanmadan
nefretini ortaya karmaya yeltenecek hastaya en sonunda ulamak
tadr.
S imgesel idii bir ileden ok bir alma, almayla sonsuz bir
poiesis'e ynelme olarak grdm belirtmem gerekir mi? B u be
nim sapknlk biimim, bir tr canllk kipim.
rnek mi?

B. ENTELEKTEL EDi ME GE

Martine yabanclar iin Franszca retmenlii yapmaktayd, beni

grmeye geldiinde krkl yalara yaklayordu.4 Hayatn yeniden
kurmak, kendisi ve dierleri hakknda yeni eyler renmek, "zih
nini amak" istemekteydi. Bekar olan Martine meslekta bir kadn
olan Edith ile birlikte yaamt. B u arkada Martine' in onu gtr
d yabanc bir lkede geirdii trafik kazas sonucu lmt. Bu
korkun ve sululuk duygusu ieren any olduka- ekinceli bir e
kilde gndeme getirdi. Gzyalar ve fkeli hareketlerle kendini bu
andan uzaklatrmaktayd. Bunlar, duygularn dile kabul edilme
mesiyle koutluk iinde olan anmsama engelleniinc iaret eden
davranlardr.
ocukluk andaki iki travmatik olay daha analizin banda or
taya kar. Hasta fakir ve tekrarl, ama kzgnlk ykl syleminde
bu olaylar stnde srarla durur. Hastann babas annesi hamileyken
lmtr. B u trajediyi, kocasnn yerini bir erkek ocuuyla doldur
may arzulayan -hatta o derecede ki bir kz ocuuna konulacak di
il bir isim bile dnlmemitir- annenin teskin edilemez yas iz
lemektedir. Yeni doan bebein ismi babasnnki gibi Martin ola
caktr (ayrca anne sk sk aryor ve hastam bilfiil Martin diye
aryordu). Martine'in cinsel kimliini yerine bir erkein cinsel
kimliini nakletmek iin yok eden bu iddete, bu defa duyusal ve

4. Baka bir aklama eliinde bu analizin bir ksmn L'Affect et fa pensee ko

nulu bir kolokyumda sundum, Paris Vll niversitesi, 24 Kasm 1 989.

1 06
erotik olan sadik bir zorla giri de ekleniyordu. Kznn barsak so
runlarnn ardndan anne, Martine'in ansne uzun uzun lavman,
tenkye uyguluyordu. Uzun bir sre boyunca analizde ocukluk d
nemine ait dier imgeleri kovan temel anya dnerek bu megu
liyet, hastann hafzasn doldurmu ve kilitlemi gibi grnmekte
dir.
Martine kat bir dini eitimden gemitir, bu eitimin ardndan
bir gizem krizi geirmi ve tarikatlara girme eilimi gstermitir.
Bir rahip Martine'i, ..niyetinin safl"ndan (anlalr bir ey) emin
olmad iin bu fikrinden caydrr. "Fahielik yapma alkanlna
sahip" bir arkadann tevikiyle Martine, ksa bir sre boyunca fa
hielik yapar. Cinsellikten irenme ve cinselliin terk edilmesi. Li
seyi bitirmeden nce terk edilen, sonra yeniden balanan eitim s
reci , yabanclara ynelik Franszca retmenliinde uzmanlama.
Martine "yabanclara ynelik Franszca" eitimine Edith' le ili
kisinin olduu dnemde balam, ilk grme talebiyle bana gel
diinde renimini tamamlamt. Eitimi tm psiik ve cinsel ya
amn igal ediyordu. tekilerin sylemini zmsyor ve yeniden
oluturuyor; psikanalize yalnzln ve semptomlarn anlamasm
salayacak bir ara olarak yaklayordu. nk ocukluktan anali
ze kadar semptomlar devamlln korumutu: Kanamal rekto-ko
lit ve ayrca zellikle dudaklarn, kulaklarn ve gzlerin kenarlarn
da ortaya kan egzema (bunlar bedenin snrlar ya da ketlenmi
cinsel deliklerin yer deitirmeleri olarak yorumlayabiliriz).
Analiz srasnda bu semptomlar, zellikle de "entelektel edime
geiler" diye adlandrmann dnda baka bir ekilde adlandra
mayacam anlarda ortaya ktlar ve ciddiletiler. Martine derslere
sarlmakta, seminer sorumlusunun teorisine kart olduunu bildii
bir teoriyi ileriye srmek iin analitik seminerlere katlmakta ve te
orik yaznla bylenmektedir.
Bu entelektel edime geiler kukusuz sylemini, zihinselle
tirme ve bilinli ussallatrma dzeyinde tutmay, serbest arm
engellemeyi hedefliyordu. Bylece analiz seanslar teorilerin sunu
muyla, tartlmasyla ve Martine'in u ya da bu felsefeci ya da dil
bilimciye kar kyla geiyordu. Benim bu cokulu etkinlii o-

1 07
cukluk dneminde yaanan travmatizmi telafi edecek bir batan
karma ve zihinsel bir mdahale giriimi ile balantlandrmay
amalayan yorumlarm merakla kabul grmt. Freudcu ya da La
canc teorilerde yerini alan yorumlard bunlar. Martine'in yeni oku
duu teorik inalarla yerleri deitirilen yorumlar.
B u entelektel edime geilerin hedefi bendim. Martine:in beni
nesnesi kld idealletirmeye denk dyorlard: Teorisyen oldu
um ve yazdm iin, Martine asndan entelektel etkinliklerimi
zin karlatrlmasna dayanan (yle olduunu dndm), anal
penisler arasnniki bu g gsterisi gibi mkemmel bir aratan da
ha iyi ne onu bana yaklatrabilir, beni batan karmasn, bana sal
drmasn ve bana tecavz etmesini salayabilir ki! Martin'in beni
idealletirmesi, drtsel ve duygusal ketlenmeyi glendiriyor,
travmatizmlerin duyusal ve duygusal hafzaya tercme edilmesin i
destekliyor ve takn bir bilme etkinliini tetikliyordu. B ylesine
youn bir entelektel merak sz konusu olduunda yine de ketlen
meden sz edebilir miyiz? ki nedenle bu soruya olumlu yant ve
riyorum.

Martine bu teorileri seminerlerde ve benim nmde ana! fallik ikti

darn serimlemek iin zmsyor ve birbirleriyle tokuturuyordu.
Ancak bu teorik inalar ile gemiinin ve bugnk yaantsnn ba
na at kck fragmanlar arasnda hibir balant kurmuyor,
ben bu balanty kurduumda da bunu kabul etmiyordu. Bu ente
lektel edime geiler, aktarmn savunmac kullanm (psikanalis
tin idealletirilmesi ve yok saylmas) asndan benimle ilintiliydi.
Aynca Martine'in kaleme ald ve bana gsterdii metinler
hibir bilisel ve teorik yaratclk iermiyordu. Bu metinler usta
larn okumalarn bir araya getiren basit derlemeler olmaktan teye
gemiyorlard. Bu metinlerde, analize balamadan nce kanamal
rekto-kolitin hastann bedeninde sahneledii ve analizin balang
cnda yerini hastann yeteneklerinin ("entelektel edime gei
ler"inin) ald, gasp annenin kzgn bir ekilde hazmedilmesini
ve darya boaltlmasn grebiliriz .

108
Martine analize direnme dilinientelektel etkinlikleriyle glendi
riyordu. Direniin tedavideki etkisi bu ise, hastann sylem yaps
nn rettii bu direni etkisinin, bebei ve ocuu dilin var olma
sndan nce sadece duygunun ve bedenin savunabildii arkaik bir
dnemdeki erken olumu saldrlara nasl yant verdiini betimle
mek ilgin olabilir. Gelgelelim idi edilmeye kar ve ayn zaman
da da narsisik paralanmaya kar bylesi duygusal bir arkaik "sa
vunma"nn, hastann kimlii asndan olduka tehdit edici bir ni
telik tad ortaya kmt (hastann, annesi ve Edith ile ilikisin
deki iddet bunu gzler nne sermektedir). Bu arkaik savunma
terk edilerek, yerine bilisel sylem paravart ve kukusuz bedeni
tehlikeye atsa bile duygularn ve cinsel kimliin korunmasn sa
layan psikosomatik aksaklklar konmutu. Sanrm Martine 'in is
tencesini "cinsel duygudan ziyade zihin ve beden" oluturuyordu.

C. Z NE-COGJTO" VE BEN-DUYU

Martine'in dilini, benden v e bilindnn oluumundan ayrm co

gito znesinin ele geirdii bir dil olarak betimleyeceim.
B u durumda ketlenme, cogito sylemi ve znesi ile benin duy
gularnm ve bilindmn oluumunun ikonik, jestlere dayal ve iist
dilsel bir ifadesi arasndaki ayrmada okunabilir. "Aynma"y z
ne cogito nun sylemi (teorik inalar ve etkinlikler) ile benin ve bi
- '

lindnn oluumunun st-dilsel ifadesi arasndaki ayrma olarak

kullanyorum, nk.ii ayrma (psikoza ve saplantya zg) "bln
me"den ya da "yaltlma"dan daha sradan bir szcktr. Bu szc
n tarafszl onu, duygular ve travmalar karsnda ketlenmi
isterik sylemin bizatihi niteliklerini oluturan frenlemeyi, durma
y , aknl betimlemeye ehil klar. nk Martine, sylemin ia
ret ettii, ama anlamlandrmad arzularn edimselletirmektedir.
Martine kukusuz bu arzularn entelektel alanda edimselletir
mektedir, ama onlara "analletirilmi" ve "dksallatrlm" kav
ramlar klf giydirerek bunu yapar. Martine analiz srasnda syle

zbilincin her trl ierikten yoksun saf biimi. (.n.)

1 09
mini esas olarak biliselletirerek onun armsallna ket vur
maktadr. Pek az rya ve asla fantezi yok.
Bu iki ketlenmenin bedeli ise semptomla (egzema, rekto-kolit)
denmektedir.
Gelgelelim aktarm benin ve bilindnn oluumunu destekle
mektedir. kisi nce analizi psiik dram gibi maniple etme giriim
lerinde ortaya ktlar. Martine st-dilsel ve dilsel-olmayan iaretle
re yatnn yapt. Kendisinde "dile getirilemez" orgazmlar kkrtan
osteopatik maniplasyonlara girimektedir seanslarda. "Duyusal
bir otizm"e doru yaplan bu yolculuun kimi aamalar stnde
duracam. Tedavi srasnda duygunun gncellemesi, daha sonra
ki bir dnemde duyguyu, aktarm dramna zg szcklerle terc
me edebilir ve sorgulayabilir.
Martine "evre"deki iaretlere kar ok dikkatlidir: B inann gi
ri ifresine, i iletiim telefonuna, kap zillerine, apartman kaps
nn otomatik olarak almasna ve bunlardaki en kk deiiklik
lere kar duyarldr. Dikkati snrlara, giri blgelerine ve deliklere
younlamaktadr.
Teorik bir sunu yaptktan sonra dil-cogito'sunun kendisini ifa
de edemediini dnerek aniden kaygya kapld: Gzyalarna
bouldu, kendisine, bir profesre ya da (son ya da ilk kertede) ba
na kar duyduu fke krizleriyle kvrand.
Martine hi Franszca konumayan bir rencisiyle evlendi. Sa
dece bedenle iletiim kurmaktan ald zevkten sz ederek bana
meydan okuyordu, kocas yetenekli bir renci olmad gibi yeni
lkesinin dilini renmekte de aceleci davranmyordu.
Martine, kendi yanda olas bir hamilelik ansn artraca d
ncesiyle, organlarn duyarllatrmak amacyla bir kadna rahim
masajlar yaptrmaya balad. "Kocamn bana verdiiyle karlat
rlmaz ve hayal edilemez bir haz." Ben: "Bu kadn size dokundu."
Martine: "Adn bile bilmiyorum, yzne bile bakmyorum. Sade
ce eller ve bana hi tadlmam duygular sadece benim iin yaa
tan karnm."
Martine'i dinlerken, Freud\n ve Lacan'n, "Bir kadn ne ister?"

1 10
sorusu karsndaki aknlklarn dnyorum. Belki de sadece
unu: Duygunun otist bir ekilde kapatlmas ve tekinin yutulma
s. Aslnda kadn istemiyor. Kadn kahramansz bir z-duyulanma
da kendisini vajinaszlatnyor, bu da aslnda onun idi edilmeyi
(yani teki cinsi) reddetmesinin yan sra entelektel ketlenmesinin
ya da entelektel edime geiinin gizli yzn oluturmaktadr.
Cinsel soukluk sandmz ey belki de z-beden imgesini bile
bastran bu duyusal otizmdir, yle ki bu duyusal otizm durumuna
z-erotizm terimi uygun dmemektedir. Aslnda baklrsa Marti
ne' in kendi bedenine dair imgesi kt ve dksal bir imgedir. Mar
tine ancak kendi bedeninin temsilinden nceki otistik bir duygudan
haz alabilmektedir. Bu duygunun gizli kodu duyumlarn kodudur.
Psikanalistin otizmden z-erotizme ve erotizme ulaabilmek iin
bu gizli kodu duyumlarda aramas gerekmektedir.
Dolasyla isterik ketlenme bana unlar arasndaki bir ayrma
gibi grnmektedir:
-Cogito sylemi (bu verili vakada hastann anal travmatizmle
riyle balantl olarak ve da vurulmu anal bir erotizmi dengele
yici olarak glendirilmi bir cogito sylemi: Dnce ana! erotiz
mi engellemektedir).
-Benin duygularnn ve bilindnn oluumunun dil-ncesi ve
dil-st dizinlenmesi; Bu dizinlemede, simgesel idi edilme de
dahil olmak zere idi edilmenin reddedilii bedenin mazoist b
tnlnde ortaya kmaktadr.

D. PSKODRA MIN ENDE:

BLNME VE LM ARZUSU

Bu tr b i r yap analitik erevelemenin dayatt yasaklamadan ya

rarlanr. Kukusuz bu yap analistin, annenin tenkyelerini tekarla
ma riski pahasna hastay bu tr bir yaplanmadan kmaya zorla
maktaki kararszlndan da yararlanmaktadr. Dolaysyla Marti
ne ' i dncelere dalmaya brakyordum. Saf bir kayp olarak - yo
rumluyordum.

111
 Analizin dnm noktasna, Martine'in tedaviye dayatmaya a
. lt psikodramn snrlarna iki defa geldiimizde ulald.

1 . Dnce/duygu ayrmas bir blnmeye doru evrildi. Marti

ne' e zg tekinin alglanmasnn zayflamas -Martine' i n
"otizm"i- b u alglamann hakiki bir askya alnmas biimini ald.
Martine X'in ya da Y' nin kendisine tam olarak ne sylediini bil
memektedir (st rtk olarak: Benim ona ne sylediimi bilmi
yor). "Fikri" alkoyuyor, ama "szckleri" deil. X'in ya da Y' nin
nasl giyindiini ya da esmer mi sarn m olduunu hi anmsama
maktadr. Bu alglama ve duyumsama kayplar tedavi srasnda
onu endielendirmeye balamt. Ama bu kayplar, hastann teki
algsn tamamen yok ettii iki edime geie kadar da bir deiikli
e uramad.
Martine bir lokantann nnde bir arkadan beklemektedir.
Ama arkada gelmekte gecikmektedir. Martine kar, bir taksi g
rr ve taksiye binip gitmeye karar verir. Taksiden biri iner ve cre
ti der, Martine sabrszlanr, kzgnlkla baklarn ynelttii bu
kiiyi neredeyse ittirir ve bir krlk annn ardndan taksiden inen
kadnn arkadandan baka biri olmadn fark eder (ya da daha
dorusu bu kii onu uyuukluundan karmak iin ona barr ve
sarsar). Olumsuz halsinasyon. saldrganln ya da bu arkadaa
kar hissedilen tutkusal mulakln frenlenmesi yznden algla
mann-duyumsamann askya alnmas.
Martine bana olduka kiisel iki inceleme yazmakta olduunu,
ama teorik referanslarnn olmay yznden cannn skldn
syled i : Nerval hakknda bir inceleme ile izledii seminerlerden bi
rinde sunaca Celine'deki irenlik zerine bir inceleme. alma
larnda gelitirecei fikirleri bana anlatrken, zorluk ekmeden ken
di metinlerimi hemen tandm. Ona dedim ki: "Dnce aracly
la bana yaklamaya alyorsunuz. Benim gibi olma, benim yerimi
alma arzusu, bana dokunmak, bedenime dokunmak istediinizi
dnmekten mi kurtaryor sizi?" Martine fkelendi, bard, yz
n buruturdu: "Ecinselliimi hep yzme vuruyorsunuz. Ne de-

1 12
mek istediinizi anlayamyorum."
Burada teoriye snmann, nasl duygularn anlamay bir red
dedi olduunu saptarz. Martine "ecinsellik"e iaret ediyor, ancak
teorik bir etiket olarak. Szckleri, yazlarnda nesnesi olduum
iddeti ve yok edilmeyi siliyor. Ama bu iddeti sesiyle ve edimle
riyle edimselletiriyor. Ancak iki analiz seansndan sonra bana -bu
metinleri yazarak ve bunlardan bana sz ederek- aslnda benim
metinlerimi intihal etmi olduunun farkna vardn sylyor.
Sevilen-nefret edilen nesnenin yok edilmesi. Alglamann-du
yumsamann askya alnmas. z edimin ("Taksiye biniyorum" -
"Yazyorum") ya da z bilginin glendirilmesinde tekinin psiko
tik yutulmasyla bir zne-cogito'nun oluturulmas.
Dok.-u nma, tat alma, grme ve duyma zerinde srar etmeye ba
ladm. Martine'in teorik nermelerindeki duyusal imleri ortaya
karyordum ve hem duyusalln hem de sylemin ketlendii yerle
ri tekrar ederek Martine' in savunmac entelektel sylemine iaret
ediyordum (Martine bundan sz etmiyordu, hissetmiyordu, huzur
suz oluyordu ya da ac ekiyordu).

2. Martine'in izledii felsefecilerin ve hocalarn katlmyla analiz

psikodrama dnyordu. Hastann olduka anlaml grnen ente
lektel edime geilerinden birinden yararlanarak lm arzusunu
analiz ettik.
Martine yabanclara ynelik Fransz Ensitits'ne. psiko-peda
gojik bir yardm danmanl -ynetici Madam X'in sorumluluu
altnda- stlnmeyi nerir. Bylece benimle kurduu zdeleme
yi (analist olmak) Madam X'in otoritesi altnda baka bir balama
tamaktadr. Birka ay sonra huzursuz ve kaygl bir halde Madam
X 'in' isminin Christine olduunu ve bunun benimle ve ayrca ikin
ci isminin Christine olduunu yeni rendiim Edith ile balantl
olduunu dndn bana syler.
Bu ani anmsamann bir yandan kz kardeinin ldn grme
ve yazlarnda beni yok sayma ve yok etme arzusu hakknda daha

FSON/Ruhun Yeni Haslldan 1 13

nce yapm olduumuz analizle, te yandan da Martine'in bana
szn etmeye devam ettii teorik nennelerindeki dokunma, tat
alma, grme ve duyma stndeki srarmla balantl olduunu d
ndm. Gerekten de Martine'in zihinselletirmelerindeki duyusal
imleri serimlemeyi ve hem duyusalln hem de sylemin bu
ketlenmi yerlerini saptayar_ak savunmac sylemine iaret etmeyi
semitim. Martine Madam X'i l yerine koymaktan duyduu ra
hatszl dile getirdi. "Anlyor musunuz, artk hibir ey olmayan
bir l! Edith'in benim iin hibir anlam yoktu! Ona dair hibir
imge yok bende, ne de belli bir an var. Ama kendimi sulu hisset
tiriyor ve hi dunnadan bana ac ektiriyor" dedi; tmcelerine a
r bir tutku, divandaki beden hareketleri ve kvrlp bklmeler e
lik ediyordu.
Duyularn ve lm arzusunun adlandrlm olmas an zaman
nn balamasna yol at. Edith'in, Madam X'in, benim ve geride
de Martine'in annesiyle ilikisine dair artk duyusal ve sululuktan
arnm annn yer ald bir hafza. Lavmanlar, nefretler, aklar ve
Martine'in annesine duyduu sadik fkeler. Martine.'e l'nn
Edith deil, ama Madam Christine X ve hatta Madam Christine X
onun analitik bir etkinlii yerine getirmesine izin vererek benim ye
rimi almaktan baka bir ey yapmad iin belki de ben olduumu
syledim.
Yeniden fke patlamalar ve gzyalar. Martine izleyen analiz
seansna aktarm hakknda beni tamamen hakl karan bir kitap
okuduunu sylerek geliyor. Bir kitapla sakinlemeye ve dnme
ye gereksinim duymaktadr, onun arkasnda oturduum bromda
ise Martine'e her ey ok daha tehlikeli grnmektedir.
Bir analiz fragmannn bu ekilde anmsatlmasnn ardndan so
nu olarak, ketlenmenin (duygusal temsilcilerle dizinlenmi bir
benden ayrm cog ito sylemi) anatilik erevenin dna kl
masna (edime gei) neden olduunu ve bu ketlenmenin hem ana
liz dndaki etkinliklerin hem de iletiimin olas duyusal, dilsel-ol
mayan boyutlarnn dikkate alnmasn gerektirdiini sylemek.le
yetineceim.

1 14 FllARKA/Ruhun Yeni llsalklan

 Freud, hasta "anmsamak yerine, edimselletirir" diye yazmt.5
Martine dndn sanyor, oysa sylemi duyusal zamann fl!r
ketlenmesidir. Hastamn zihinsel deneyiminden dlanan zaman,
ocukluk hafzasnn zamandr: Bili-tesi duyusal bir deneyim.

E. ANALiTK TEKNK:
B LSEL GSTERGELERN BR SOY K TG

Bu tr sorunlar karsnda analitik tekniin bavuraca iki :r:

vardr:
1 . Duygular harekete geirmek, isteriin eilim gsterdii e
kilde tedavinin psikodram boyutunun abarthn:sndan ekinme
mek, nk hastaya kalan kullanabilecei duygularn dili byle'.
bir yapya sahiptir. Duygularn harekete geirilmesi u J.Jan an
lamlandrma srecinin ketlenmesini nler: Aktarmla canlanclrlan
yeni duygular entelektelletirmeyi ve entelektel edime geie z
g ketleyici ilevi bozar. Analist yorumlamada kendisini libido kut
bu olarak aka sunarak duyguyu harekete geirir. Analistin beni
stndeki bu srar, isteriin duyusal otizmine son verme yetisi n"
sahip tedavinin imgeselletirilmesidir.
2. B unun ardndan alglamann ve duyumsamann sze dkl
mesi, savunmac bir ekilde entelektelletirmeye snan anlam
landrma srecinin ketlenmesini nleyebilecek etkili bir ara ola
rak, mmkn hale gelmektedir. Erotik beden imgesini ycnidc:>n
oluturmak, adlandrarak duyumsamalar ve alglamay yeniden
oluturmak. Alglamalar ve duyumsamalar bir anlam kazanan1adk
lar srece znenin uyanmas diye bir ey sz konusu olamamakta
dr. Anlamlandrma olmadnda, zne-cogito ve iletilemez duygu
larla dizinlenen ben arasndaki ayrmayla kar karya kalrz.
Ketlenme figr m? - Dizinlenen benin frenledii zne-cogitv,
zne - cogito ' yu engelleyen dizinlenmi ben. zne birinin dierinde
oluumu mu, zne-cogito'nun dizinlenen bendeki oluumu ya da
tersi mi olacaktr?

5. Abrege de psychanalyse (1 938), Fr. ev.: PUF, 1 949 (1 978), s. 45 .

J 15
 Serbest armn olumasn salad an, znenin Lravmatik
deneyimle sz araclyla yzleebilmesi iin gemiin aratml
masdr. Ama travmatik annn bu ele geirilmesi bilisel gsterge
lerin soyktn amadmzda gerekletirilemez. Cogito'nun
duyumsamaya doru kaydrlmas. Madlenden" alnan tal anmsa
ma olaslyla ortaya kar. Ya da tersine an, szckler aracly
la bizatihi madlenden alnan tat ve bu tada elik eden zevk deilse
nedir? Yeniden kavuulan zaman zneden baka bir ey deildir,
ama bunun olabilmesi iin birinin bilisel dille bizzat alglamay
gmld yerden karabilme yetisine sahip olmas gerekmekte
dir.
Oysa edime gei aslnda duyumsama yoksunluu ekmektedir.
tekine ya da teki olarak kendine ynelik duyumsamalar sy
lemi, zaten ketlenmemi bir sylemdir. Freud'un, "Hasta anmsa
mak yerine edimletirir" eklindeki formln yle deitirece
im: "Duyumsal zamann ketlenmesiyle hasta edimletirir." Du
yumsal zaman, simgesel idi zamanndan baka bir ey deildir,
simgesel idi olmadan ne zaman ne de zne vardr.
Oral. vajinal ve ana! idie bakaldran Martine bilind ana!
penis fantezilerini, tekinin ve rckto-kolit biimini alan semptomu
nun lmcl iddetinde kendisinin de yok edilmesiyle pekitirmek
tedir. Buna paralel olarak analitik ereve de Martine'e idi edil
meyi reddetmesi asndan simgesel bir temel salama frsat ver
mektedir: Analistin yok edici bir nefretin elik ettii idealletirilme
sine dayanan simgesel idiin reddedilmesidir bu. Bedensel semp
tomdan kukusuz daha az lmcllk ieren simgesel idiin bu
reddi, arm srecini aksatmakta ve hakiki bilindnn ortaya
kmasn engellemektedir.
Simgesel idie ancak simgeselin reten metni [geno-texte]6
olarak adlandracam eye bavurularak ulalabilmektedir: Sim
geselletirmeye direnen gerek ve imgesel travmatizmlerin iinde
Marcel Proust'un madlen deneyimine gnderme. (y.h.n.)
6. J. Kristeva, la Revolution du langage poetique, Seuil, 1 974, s . 83 ve devam.
[" reten metin bir metnin retilecei mantksal, derin dzeyi, yani dogrudan do
ruya retme aamasn belirtir", bkz. Mehmet Rifat. Gstergebilimcinin Kitab,
Dzlem Yaynlar, 1 996, s . 51 -.n.]

1 16
kaytl olduu duygular ve bu duygularn ilk imleri (duyumsama
lar). Analitik almann eanl olarak u iki dzen stnde youn
lamas gerektii kansndaym: l ) Oral yoksunluun, vajinal idi
in, anal idiin reddedilmesinin ve bunlara kar Martine'in lm
cl savunmasnn ifrelendii duygu ve duyumsama. 2) Travmatik
ihtiyac ve dnlemez hazz betimleyerek, onlar sorunsallatran
dil. Ayn zamanda hasta asndan, hisseden ve dnen varlk ola
rak analist sorusunu gndeme getiren dil.
Bu dinleme srecinde analist kendi duygusalln sorgulamak
tadr. Kar-aktarm srasnda ortaya kan benim duygum, hastam
dinlediim sorgulamada onunla paylaum idi edilmenin ilk
reddedili zamanna beni yaklatnnaktadr. Bylesi bir giriim
analistin de kendini iin iine sokmasn gerektirmektedir. Analist
simgesel tarafszln sorgulamaya amakta ve kadn ya da erkek
hastayla, onlarn idie bakaldran tutkularnn yerinde bulumak
tadr. Bu andan itibaren -"bilisel olarak" deil ama oral, anal, va
jinal idi edilme gereinden hareketle- entelektel ketlenmenin
kaynan oluturan simgesel idiin reddediliini sorgulamaya g
trecek yol alabilecektir.
Oidipus'u tamamlayan simgesel idi, gizemleri tetiklemekte
dir. S imgesel idi, kendine ve dnyaya ynelik merak uyandr
maktadr - oysa analiz talebi ve bizatihi analitik sre genellikle
bu merak yok etmek iin gndeme gelir. Tedavinin simgesel idi
in reddine ve bilisel gvenceye dnmesini engelleyerek, yaa
yan ve duyarl bilgi sorununu yeniden canlandrmak bize dmek
tedir.
Ya analist asndan? Ayn zamanda simgesel idi, analistin
ska hastalarnn, meslektalarnn ve dmanlarnn kurban oldu
u entelektel yutulma boyutuyla ortaya kmaz m? Daha kesin bir
ifadeyle, hepimizin maruz kald bu olgularda, birazck mizah
duygusunun "yaray sarma"ya imklin tand narsisik bir mini s
nanma sz konusudur. Aksine almamzdaki gerek zorluk, ken
dimizi simgesel idie maruz klabilmek"tir. Analistin simgesel i
die yetenekli oluu, duygu-dil-talep-yadsma-sorudan oluan yolu
yeniden katedebilme esnekliinde yatmaktadr. Analist bu yolu iki
1 17
ynde de, dile getirilemez travmalardan onlarn bilinmesine ve bi
lmelerinden travmalara gidi gelilerle katetmektedir. Sorulan
kkrtma sanat, sradan ve acmasz bir ekilde, kendini srekli
sorgulal)laya maruz brakma sanatn gerektirmektedir. Bu sorgula
ma zihinsel olarak yaplan bir sorgulama deil, duygu-duyumsama
lardan zne-cogito'ya doru gidilerek yaplan bir sorgulamadr.
Simgesel di duygula: n sorulara v sorularn da duygulara
sonsuzcasna dnutrLnesidir, belki de. Tam da yorumlayc s
zn verdii zevkleri ve yol at yorgunluu betimleyecek ey. Bir
Stoac ya da mizah olunmadka, dnyada bu rol oynamann im
kanszl. Aslnda Stoac ya da mizah olmak, analitik temayln
iki sapmasndan baka bir ey deildir.

1 18
 v
Dile getirilemez anlaml ocuk1

A. BYOLOJ !LE DL ARASINDA tMGESEL

Tanmianmas zor fizyolojik nedenler. dilin edinilmesindeki kimi

gecikmelerin ya da mantksal ve dilbilgisel kategorilerin renil
mesindeki kimi zorluklarn kayna olabilmektedir. Bu fizyolojik
nedenleri bedensel dzeylerinde ele almak ise daha da zordur. Bu
na karn er beynin kava andran yapsndaki bu lezyonlar,
nemsiz lezyonlarsa, simgesele eriim yolunu ipotek altna alma
maktadrlar. ocua imgeselin geni ve youn bir kullanm olasl
nn sunulma; kouluyla.
-.!..!._mgeseli, konumann mant ksal ve dilbilgisel kurallarna gre
1 . Reeducaion orttophonique, cilt 27, Haziran 1 988, say: 1 54, s. 203-21 0.

1 19
sylemin olumas olarak adlandryorum. mgeseli ise beden im
gesini, ben ve teki imgelerini harekete geiren ve (yer deitirme
ve younlatrma gibi) ilksel sreleri kullanan zdeleme, ie
yanstma ve yanstma stratejilerinin temsili olarak adlandryorum.
mgesel kukusuz ayna evresine baldr. mgesel, oluum sre
cindeki znenin kendi imgesini oluturur. Bunu yapabilmek iin.
ocua nerilen temsiller oyunuyla, tm zdelemeler dizisini ha
rekete geirir: Anne imgesi stndeki bir hfilcimiyetin ve annenin
kopyasna dnmenin elik ettii narsisik zdeleme; "kiisel ta
rihncesi"nin2 hayrhah babasyla ilksel zdeleme, Oidipus aa
masnda ikincil zdeleme ve bunun deikesi olan fallik rolle is
terik zdeleme vb. mgesel, kendilerinden hareketle szcelem z
nesinin ortaya kt ben imgeleri kaleydeskopudur. B unun bize,
imgeselin etkilerinin yanstc zdelemeye ncel psiik kipliklere
kadar, yani zmsemenin ve reddetmenin, yer deitirmenin ve yo
unlatrmann oynak kurallarna boyun een duygularn psiik
temsilcilerine kadar uzandn unutturmamas gerekir. Dilsel an
lamlandrmayla kartlk iindeki gstergesel anlamn bu imgesel
dzeyinin, beynin i katmanlarna zg drtsel temsilcilere daha
yakn olduu h ipotezini ne srebiliriz. Bundan dolay bu imgelem
dzeyi bu katmanlar ile dilsel yetiyi ynlendiren, bylece de olas
biyo-psikolojik yetersizliklere are olabilecek ek beyinsel dolam
lar oluturan korteks arasnda balant ilevini stlenebilmektedir.
Bu yzden, simgesel iletiimin etkin kullanmna sahip olmayan
ocukta -ocuun simgesel iletiimi edilgen bir ekilde doru an
layp anlamad da ok belli deildir- imgesel ya dorudan dilsel
anlamlandrmaya ya da en azndan daha arkaik duygusal temsillere
ulamann aracn oluturmaktadr. Ve bu temsillerin onun peini
bir trl brakmayan, onu bunaltan ve ona haz veren dramatrjile-
rine ulamann. .
Bu durumda duyusal vektrleri (ses: melodi, ritim, renk. koku
vb) dilinkinden genellikle farkl olan ilksel srelere gre biimlen
mi drtsel ve duygusal anlam. yani gstergesel diye adlandrd
m anlam ile dilsel gstergelerde ve bu gstergelerin szdizimsel-
2. S. Freud, "Le Moi et le a", Essais de psychanalyse iinde, 1 963, s. 200.

1 20
mantksal dzenlenlemerinde gerekleen dilsel anlamlandrma
arasnda bir ayrm yapyorum. Gstergesel dzeyden ayn olan bu
dilsel dzey, ortaya kabilmek iin ek biyolojik ve psiik koulla
r gerektirmektedir.3 Kukusuz imgelem ve kurgu yaptlar anlamn
da anlalan imgesel, dilsel anlamlandrmadan domaktadr. Dilbil
gisinden ve mantktan ayrlmazdr. Buna karn dilsel performans
araclyla imgeselde ilgimi dilsel performansn psiik nkoullar
ekmektedir. Bu nkoullara kimi ocuklarn doutan sahip ol
duklarn , rahim ii yaam srasnda ya da doum srasnda onlarn
zarar grm olduklarn dnmyorum. Terapist, imgeseli kul
lanma becerisiyle bu nkoullar ortaya karmay deneyebilir.
Bir adm daha ileriye gideceim. Kimi ocuklarn anlama ula
abilmelerine ramen doal olarak ya da kendiliinden anlamlan
drmaya ulaamamalarna yol aan szn ettiim bu simgesele
erime glkleri, onlarda az ok saptanabilir ve farkl derecelerde
ciddilik ieren bir depresyona neden olabilmektedir. Oysa dil dze
yinde bir depresyon simgeselin yadsnmasyla nitelenmektedir.4
"Dilin bir nemi yok, anlamlandrmanz beni ilgilendirmiyor, sizin
kilerden biri deilim, kendimi geri ekiyorum , hatta zor karakterli
birinin yapaca gibi sizinle mcadele bile etmiyorum, bir otistin
yapabilecei gibi anlam balarn da koparmyorum, dile getirile
mez anlammm iine sizi hapsetmek iin lp bitiyorum" - bu,
"dilsel sorunlar" olan, genellikle bunalml, ama bunalmda oldu
u fark edilmeyen bir ocuun sylemek istediidir. Simgeseli kul
lanamad iin, bebeklik durumunu uzatan gen "ocuk" [dil-n
cesi varlk] anlamlandrlmam duygularnn mahzenine kendini
gmer, etrafndakileri kzdrr, kendisi fkelenir ve bu gizlenme ye
rinde zevk alr; ama yetikin, bu ocuun znt ve gerileme ie
ren i-dilinin gizli iareclerini anlama yetisine sahip deildir. Otist
ya da zor karakterli olmaktan uzak bu ocuklar, syleme erimele
rini engelleyen fobik bir ketlenmenin penesine dtkleri izlenimi
vermektedirler. Sanki dil onlar korkutuyor gibidir. oysa belki de
onlar dili kullanma yetisine sahip olamamaktan. konuan tekile-
3. Bkz. J. Kristeva. La Revolution du langage poetique, Seuil, 1 974, 1 . blm.
4. Bkz. J. Kristeva, Soleil noir. Depression et melancolie, Gallimard, 1 987, 1 . ve
2. b lmler.

121
rin dnyasna uygun olmamaktan, "kt konumaclar" olmaktan
kaynaklanan depresyonlar korkutmaktadr. Bu durumda terapistin
iki grevi vardr. Bir yandan ketlenmenin ve depresyonun tesinde
ki arzuyu ortaya karabilmek iin (anlalaca zere konuma ar
zusunu) analiste dnmesi gerekir. te yandan, bu ocua zgl
yollar aabilmek (bu ocuk asndan "evrenseller"in evrensel tarz
da gncellemediini anlamtr) iin ve onun zne olarak varl
na simgesel bir gerekleim salamasna imkan tanyacak dilsel ka
tegorileri elde etmesine yardm edebilmek iin konuma terapisti
haline gelmesi gerekmektedir.
B il isel (bizim terminolojimizde simgesel) gereklerin alaa
edilmesi gereksizlemektedir. stelik bu tutum, anlama sahip, ama
anlam/andrmaya sahip olmayan bu ocuun [dil-ncesi varln]
iinde bulunduu, syleme eriimin gstergesel nkoullann im
geselde gelitirme gereksinimini sansrlemektedir.
Kesin bir ifadeyle, imgesel yaplanma szce/em znesini ortaya
karmaktadr. Szcelem znesi de dilin edinilebilmesinin psiik
koulunu oluturmaktadr.
B u dnceleri klinik vakalara ksa birka atfla akla kavu
turmak isterim.

B . B R OP ERA

Paul'n nrolojik skntlarn, doduu andan itibaren izledim.

yandayken ayrt edemediimiz szde-nszlerin [pseudo-con
sonnes] zar zor seilebildii, syleneni nl harflerle tekrarlama
sayrlnn dnda azndan tek bir sz karmay beceremiyordu.
Anne babas arasndaki konumalara katlanamyor ve tahmin edile
cei gibi annesi ile terapist arasndaki sz alveriini de reddedi
yordu. Bu tr durumlar onu, fkeden ziyade lklar, gzyalar ve
zntnn kart dramatik hallere sokuyordu. Bu tepkileri, anne
si ile babas arasndaki cinsel ilikiyi ve daha genel olarak da Pa
ul 'n kendisini dlanm hissettii iki yetikin arasndaki erotik ol
duu var saylan her tr sz alveriini Oidipusu bir reddetme

1 22
olarak yorumladm. Paul'n stnde hibir etkisi olmayan bu yoru
mun, yeterince olgunlamam olduunu dnmeye baladm he
men. Paul 'n, oluturmay beceremedii anlaml bir ardkl red
dettiini ve bu yetersizliin alglanmasnn (olgunlamam bilin
demeliydim) onu deersizletirdiini, bunalma soktuunu ve kor
kuyla ketlediini dndm. Onunla ve annesiyle Paul'n kullana
bildii arala (arkyla) iletiim kurmaya karar verdim. Birlikte
sylediimiz ve olas dinleyicilere komik gelebilecek operalar kar
lkl dile getirmek istediim ya da istediimiz anlamlandrmay
ieriyordu. Ama bu operalar nce, Paul iin daha eriilebilir (hatta
eriebilecei yegane eyler) olan melodilerde, ritimforde ve youn
luklarda kodlanm duygu ve drt temsilcilerinin anlamn ta
yordu. "Beni gnneye gel" (do-re-mi); "Naslsnz" (do-si-la) vb.
Bu ses oyunuyla. ama aslnda okboyutlu (gstergesel ve sim
gesel) bu ses oyununuyla ocuk yava yava ketlenmesinden kurtu
luyor ve seslerini gittike daha iyi eitlendirmeye balyordu. Bu
nunla balantl olarak daha fazla kaset dinlemeye ve melodileri
tekrarlamaya; a:dndan <la szleri retmeye balad. Bir mzik ale
i , i , .ikordunu yapun, onu iyi kullandm ve bu yanklayan be
..ndcn git ;ce daha fazla beklenmedik ve karmak olaslk orta
ya karmaya baladm izlenimine sahiptim. Bylece opera arac
lyla seslerin arkda kesin bir eklemlenmesini gerekletirdik,
ak konumak gerekirse bunu yaparken tam olarak bir telaffuz tek
nii almasna bavurmadk, ama melodilerle eklemleme ve ken
dini duyma olana ve zevki zerinde younlatk. Dolaysyla -ne
fesle, bzc kaslarla, kassaI devingenlikle ve bedeniyle- ark
sylerken telaffuz etmeyi bildii gvencesine sahip olduu andan
itibaren Paul, operada kullanmay rendii bu sesleri artk gnlk
dilde de kullanmaya balad. Ve bunu ok az ocuun sahip olduu
bir eklemleme kesinliiyle yapmaya balad. arkc konumacya
dnt.
Gerekletirdiimiz tam anlamyla analitik almadan size sz
etmeyeceim. Yalnzca bu almann, ortaya kmasna yardmc
olduu dilin oluumundan ayr tutulamayacan sylemekle yeti
neceim.

1 23
 C. "BABA, GELYORUM"

mgeselin bir kez daha zmemizi salad zorluklar izleyen aa

malarda ortaya kt. rneklerden biri: Ben-sen [je-tulrnoi-toi] gibi
birinci ve ikinci ah zamirlerini ayrt edememe. Bu karklk Pa
ul'n annesine bamlln da vuruyordu. Olunun zihinsel ye
tersizlikleri nedeniyle iine girdii bunalmda yatrm yapt narsi
sik protez-olundan kendisini ayrabilmi olan gen annenin katl
m, tedavinin anahtar olmutu. Gelgelelim ben/sen arasndaki ay
rmn durgusu, Paul'n (nl masal kahraman) Pinokyo ile zde
lemesi oldu. zellikle kk olann, babas Gepetto'yu canavar
balinann azndan kurtard ksmdaki zdeleme. "mdat Pinok
yo" diye yakaryordu yal baba. "Ben geliyorum, baba, bekle be
ni, korkma, ben seninleyim" diye yant veriyordu Paul. Bu hikaye
ocuun yutucu balinann gcnden kurtulmasna ve artk bir kur
ban olmamasna imkan tanyordu. stelik Paul babasndan hncn
da alyordu. Yutulma ya da idi edilme tehdidini hissetmemesi ko
uluyla imdi artk "ben" diyebiliyordu. Sen, yani -mutsuz ocuk,
ac eken- Paul' imlediimiz gsterge, masalda bir bakasyd.
Kendisinin kt yanyla btnleen korkutucu teki ("sen;,), artk
bu bahtsz sevebilirdi. nk masalda bu tekini Gepetto,
hayrhah ve yetenekli baba temsil ediyordu. Kt "sen"in yerini iyi
"sen" alyordu. Bu idealletirme araclyla teki ("sen") benlikten
("ben"den) kendi., ini ayrt edebiliyor ve benlikten baka bir ey
olarak adlandnlabiliyordu. Ayn zamanda Paul kahraman rolne
brnyor ve sadece bu koul sayesinde kendisini annesinin azn
dan kan "sen''le deil de "ben" ile tanmlayabiliyordu. Aynca
"sen'', kt "ben" ile kartrlmayan bir konum elde ediyordu. Bu,
gsz bir ocuk olmakszn snamalara maruz kalabilecek teki
nin (Gepetto'nun) konumuydu. Bu kurban konumunun bilindik
bahtszlklaryla ve onlarn araclyla, "sen" kukusuz tehlikede
ki, ama egemen ve sevilmeye layk bir saygn kiilik roln betim
liyordu (sen bir dier kahramandn, kahramann tekisiydin). B u
saygn kiilik sayesinde Pinokyo, eit eite, yani farkl farklya
alverite bulunabiliyordu.

1 24
 Burada kimi unsurlarn ksaca serimlediim Paul ile grme
lerim hakkndaki bu aklamalarn ardndan zorunlu olarak u so
nular kyor:
Analistlerin hepsi ses terapisti olmasalar bile, ocuun dile ula
masn saladklarnda ses terapistleri analistlerin ilevini yerine
getinni olmaktadrlar. Ve burada uyguladnz, genellikle meka
nik basil bir retim teknii olarak alglanan eyin temelinde yatan
zorlu ve genellikle pek takdir edilmeyen bu sanata -analitik sana
ta- sayglarm sunmak istiyorum.
Konuma, dilbilgisel kategorilerin ve bu kategorilerin bir araya
getirilmesinin simgesel diye adlandrdm boyutuna indirgeneme
yecek, karmak bir psiik olaydr. Dille benzemeyen gstergesel
kiplii de ierir. Duygularn psiik temsilcileri ve bunlarla birlikte,
kullanm dilinin kodlanm anlamlandrlmasnda kaytlanmay ba
aramam olsa bile ocuk iin bir anlam tayan arzularn, korku
larn, depresyonlarn dramaturjisi bu gstergesel kiplikte ortaya
kmaktadr.
-dilsel bu gstergesel anlam duyabilmek iin analist-ses tera
pistinin maksimum dzeyde bir anne dinleyiine sahip olmas ge
rekmektedir. Paul 'n annesine gvendim ya da daha ziyade beni
ocuunda anlamn olduuna ikna etti, nk onu anladn syl
yordu ve olundan bir tek szck bile duymamasna ramen ona
yant veriyordu. Paul ' n annesinin bu anlam dinleme ve zmle
me biimini benimsedim. Bilimin kadnlarn hepsinin dourgan
olabilmesini salad gnmzde annelik ilevinin yeniden deer
li klnmasna almamz gerekir: Her eye ramen (ocuun nar
sisik bir protez, kar-fobik bir nesne ya da geici bir yattrc ol
ma ilevine ramen) ocuk iin anlamlandrmaya doru bir yol sa
lamay baaran annelik ilevini. Anadili denilen dilin oluturulma
snda, anne genellikle yalnzdr. Anne, zellikle de nrolojik sorun
lar tm konuan varlklar iin de zaten sorunlu olan anlamdan an
lamlandnnaya geii zorltrdnda, bize gvenmektedir. En iyi
durumda anne bize anlam tamaktadr. Biz analistlere ise anlam
landnnay bulmak kalmaktadr. Baka bir deyile bu, rolmzn
annelik rolnden daha fazlasn ierdiini sylemektir: Anneyle

1 25
ocuk arasndaki ilikiyle zdeleerek sylenmeyenin anlamn ta
nyor ve genellikle bu anlamn ilerisinde yer alyoruz. Hapsedilmi
duygularn ve engellenmi zdelemelerin mantn kavrama ola
namzla, acya mahzeninden kma imkan veriyoruz. Kulland
mz gsteren -kullanm dilinin gstereni- ancak bu ekilde, o
cuk iin cansz ve zmsenemez bir zarf olmaktan kabilmekte ve
ikinci doumuna elik ettiimiz zneye yatrm yapabilmektedir.
Engelli ocuklarnn dile getirilemez anlamna anlamlandrma
y tek bana ka7.andrabilen annelerin says ok azdr, nk bu di
le getirilemez anlama annelerin bastrlm bugnk ya da gemi
teki kendi aclar da eklenmek"tedir. Bu durum adlandrldnda, bu
adlandrmay yapan nc kiinin yardmna (bizim, babann ya
da nc bir kiinin) bavurmak gerekmektedir: Anneyi benze bir
yolu katedebilmesi iin ocuuna yardmc olmadan nce adland
rlamaz depresyonunu kabul etmeye, adlandrmaya ve ortadan kal
drmaya yneltmi olan kiinin yardm. nk birinin depresyo
nunun nedenleri esas olarak biyolojik, dierininkinin psiik olsa bi
le, dille ilikili olan sonu benzerdir: Duygunun psiik temsilcileri
ni szsel gstergelere dntrme imkanszl sz konusudur.

D. M AS AL. DLBLG SEL

KATEGORLERN YNETMEN

Aslnda imgesel, dilbilgisel kategorileri destekleyen psiik koulla

rn ynetmeni roln oynamaktadr. mgesel bazen taklitle ya da
tekrara zorlanmayla edinilen dilin bir "sahte-ben"e ynelik yapay
bir ey olarak kullanlmasn nler. Kimi gecikmelerine ramen Pa
ul asla "sanki" kiilik semptomlarna sahip deildi. ocuk balan
gtaki mtevaz ve "yann" altndaki tm becerilerini yaratc bir
tarzda kullanma kapasitesi karsnda hayrete dyordu.
Aslnda imgeselin zamam szn zaman deildir. Bir hikayenin,
kk bir hikayenin, Aristoteles'in kulland anlamda "muthos"un
zamandr: B ir atmann ortaya ku ve bir zmn, yani sz
znesinin tutunabildii bir yolun ortaya kt bir zaman. Bili nd-

1 26
nn zaman-dn, ebedi dnn bktrc tekrarn ve kzgnlk
grnmne brnebilen acnn aniden ortaya kn kapsayan
dolambal bir zamandr. Ve son olarak anlayn aydnla kavu
mas; bu durumun tersine olarak, dile getirilemez olann karmaas
iinde balangta grlmedii ekliyle, gizli bir proje, bir amaca
doru st rtk bir ilerleme olarak nceki entrika takdir edilmek
tedir. Ama bu imgesel zamana zg labirentlerde ne ok karanlk
gece, ne ok bekleyi, ne ok fke sz konusudur. Ta ki konuann,
akl yrtme edimi olan bir edimi tasarlad szdiziminin (zne/fi
il) izgisel zaman olan szn (simgeselin) zamannn ortaya k
na kadar. Gelgelelim, akl yrtmenin bu parltl zamannn o
cuk tarafndan dile getirildiini duyduumuzda iimizin rahatlama
snda olduu gibi, -bu zaman puslandnda, ocuk artk tamamen
elde ettiine inandmz szdizimsel ve akl yrtc bu anlam
landrmay aniden ve tekrar bizden ekip aldnda- imgesel zama
nn labirentine yeniden girmeyi de unutmamamz gerekmektedir.
nk bu labirentte ar aksak yeniden yol almak, ocuun kslp
kalm olduu mantksal kmaz zmlememize yardmc ola
caktr.
Paul bir fiil ekimi ya da dilbigisel bir altrma sz konusu ol
duunda fiil zamanlarn (imdiki, gemi, gelecek) doru kullan
yordu. Ama bir hikaye anlattnda hep imdiki zaman kullanyor
du. Sadece zamir Paul 'n kendisini bir ncede, bir imdide ve bir
sonrada konumlandrdn gsteriyordu, ama fiil sistemine ait ki
isel szcelemesi bu ayrm henz da vurmuyordu. "nce, bebe
im" diyordu; "imdi bym; sonra fze pilotuyum." Fiil zama
n kategorileri soyut bir eki lde edinilmi olmay srdryordu,
nk Paul onlar fiil ekimlerinde kullanabiliyor, ama bu katego
riler Paul'n konumasnda yaratc bir ekilde ortaya kmyordu.
Dnm masallar bizi zamansal dnmlerin [shifterisations]
Paul 'n sylemine dahil edilmesine gtrd .

1 27
 E. A K ZAMAN I KURAR

rnein masallardan biri, Uyuyan Gzel. Ktlk Perisi onu uyut

tuunda prenses on alt yandadr; aradan yz yl geer; prenses
prensin akyla on alt yandaki genliinin canllna, ama baka
bir ada, yeniden kavumak zere uyanr. lm bir kiinin, uy
kusundan uyandrlmasnn tesine geerek, gemiini yeni, bilin
meyen ve artc bir balama tayp hep olduu haline yeniden
ama canl olarak kavutuu bu yeniden dirili izlei, geen zama
nn llmesine olanak tanr. ocuk Uyuyan Gzel ' in gemi o
cukluuyla zdeleir ("prenses ... olmutu"). Ardndan ocuk sfr
zamanyla, ama ayn zamanda zorluklara kar mcadele ettii, an
lamad imdiki ann duraanln temsil eden uykunun ("uyu
yor"un, "prenses uyuyor"un) youn zamanyla zdeleir. ocuk
nihayetinde bir projeye, gelecek bir yaama (aslnda zaten gerek
lemi olan, nk "prenses ak sayesinde yeniden yaama dner,
yaayacaktr") denk den yeniden diriliin zamanyla zdeleir.
Artk ayrlk tehdidi yoktur, kavuma ve yeniden-dou olarak ge
lecek gvencesine sahiptir. Paul iin hakiki bir dnm noktasn,
masaln bir imdiki zaman-boluk, yani zihin kankl yaratan
imdiki zaman (uyku) ile bir imdiki zaman-balang, edim ve
gerekleme (uyanma) arasnda yapt ayrmn oluturduu kan
sndaym. lki gemie doru uzaklarken, ikincisi, Paul iin ger
ek tetikleyici olan gelecek yaama doru almtr. Bu tetiklenme
gemi ile gelecei konumlandrd ve ocuun zamansal kategori
lerde yolculua kabilmesine imkan verdi.
zneyi yaplandran ve bylece dilsel kategorilerin nkoullan
n yaratan bu hikayelerin ak hikayeleri olduuna dikkati ekmek
gerekir. Bunun zerinde bir an dnelim ve karmza dile getiri
lemez anlamyla bir ocuk ktnda bunu yeniden anmsayalm.

1 28
 kinci Blm
Tarih

F9N/Ruhun Yon! Hastall<lan

 1
Kitab Mukaddes ' i okumak'

A . KUTSAL KARISINDA TAKIN ILAN K TUTUM

Kitab Mukaddes'i, Das Kapital'i [Kapital] ya da Les Chants de

Maldoror'u [Maldoror'un arklar]" okur gibi okumak, dier me
tinlere benzeyen bir metnin i ie geilerinin ondaki ifrelerini
zmek, kukusuz yapsalcln ve gstergebilimin yaratt bir
yaklamdr. Bu, indirgeciyi ya da skandal yaratc bir ey olarak
grlebilir. Oysa dinsel olay ya da metne dair her trl yorum, bun
larn analiz nesnesi olarak oluturulma olasln varsaymaktadr.
B u metin ya da olayn analiz edilemezin alanna girdiini fark etme

1 . Esprit, say: 9, Eyll 1 982, s. 1 43-152.

Lautremont, Ma/doror'un arklar, ev.: zdemir nce, Gece Yay. , 1 989. (.n.)

131
pahasna olsa da. Kukusuz sylemeden sylediini kutsal metne
sylettirmeye drt elle sanlan yorum saplantsn sorgulayabiliriz.
Kutsalla bu grkemli ya da kutsallk iermeyen ebedi dnn
nedeni olduunu dndm eye, daha sonra deineceim.
B ir sylende, ayinsel bir metinde ya da bir iirde ortaya konan
evrensel mant aa karmay arzulayan bir rac;yonellie bal
"insan bilimleri", Kitab Mukaddes sz konusu olduunda metnin
mantn ya da retoriini incelemekle yetinmektedirler. Bu metnin
kutsal gcn balangta dikkate almamakta, ama bu pozitif ve ta
rafsz analizin sonunda "kutsal" olarak alglanm olann ve st
rtk bir biimde byle ileyenin mekanizmasn ya da srrn z
meyi umut etmektedirler. Kitab Mukaddes metinleri gstergebi
limsel incelemeye belki de dier metinlerden daha uygundur. Ger
ekten de, yorumlarn yolunu aarak Talmut ve Kabala gelenekle
ri, fazladan yorumlara da davetiye karmaktadr. stelik Kitap Ya
hudilikteki dini deneyime egemen olmakta ve riteli glgede brak
makta ya da daha ziyade ritelin yerine getirilmesini buyurarak ri
teli harfin, onun yorumlayc deerlerinin ve insann Tanrya duy
duu arzuyu destekleyen Bir ama Sonsuz Anlam'n yararna a
maktadr. Kitab Mukaddes'in okunmas ve yorumlanmas aslnda
egemen olan ritelin, Yahudilik riteli ve kutsallnn dilde ve
mantkta tketilmesi deil midir?
Kitab Mukaddes'in bu tip okumalar arasnda, farkl okullardan
esinlenen, ama Kitab Mukaddes metnindeki kutsal deerin derin,
retici mantn aratrmalar nedeniyle birbirlerinden pek de fark
llamayan almalar hatrlatlabilir.
Mary Douglas'n ilevselcilii bunlardan biridir. Mary Douglas
Jacop Neusner gibi din bilimleri uzmanlarnn yam sra ve onlar
dan bamsz olarak Levililer'in besin tabularnn haramn simge
sel bir dzenin dna itilmesine dayanan evrensel dlama yasasna
boyun ediini gstermiti. Kitab Mukaddes'teki saflk-temizlik
saplants bu durumda kutsaln temel tan oluturmaktadr. Ama
bu saplant aslnda, sadece bir kimlii ya da bir btn kimlik ola
rak oluturan, doaya kar kltr zglletiren ve toplum ile
2. The idea of Purity in Ancien Judaism, Leiden, E.J. Brill, 1 973.

1 32
kltrnden ibaret bu devasa katarsisin kurucu arnma ritellerinde
kutsanan ayrma zorunluluunun anlamsal bir deikesinden baka
bir ey deildir.3
J. Soler Levililer 'e gre mekruh olanlarn daha gstergebilimsel
bir okumasn nermektedir. Soler bu mekruh olanlarda karmla
rn ayrlmasna ve dlanmasna dayanan bir snflandrmann anla
tlatnlmasn ve ritelletirilmesini ortaya koymaktadr.4 Balan
gta stnde lm/yaam ikiliinin egemenlik kurduu bu snf
landrma. Tanr/insan iftine denk dmektedir ve "Asla ldrme
yeceksin" yasan dile getirmektedir. Levililer'e zg mekruh ey
lerin kodu (Il-26) zamanla, karkl nlemekle ve uzaklatrmak
la grevli gerek bir farkllklar koduna dnr. unsurdan (de
niz, gkyz ve toprak) her biriyle srasyla ilikilendirilen balk
larla, kularla ve bceklerle ilgili besin tabular rnei dnlebi
lir: Bu unsurlar birbiriyle kartran besinler haram olacaktr. Bu
yoruma gre, Levililer'in tabular en temel karkln ensest oldu
unu ileri srmektedirler. Bunu dier buyruklarn yan sra, nl
buyruktan dorudan karsamak mmkndr: "Ola annesinin
stnde piirmeyeceksin" (G, 23, 19; 34; Tesniye 1 4, 2 1 ).
Aynca E.M. Zuesse bu dlama figrnn tzselletirilmi de
erini derinletirmektedir. Zuesse Kitab Mukaddes'te tabunun
dzdeimece mant ile (yer deitirmeyle iler) kutsaln ereti
leme eilimi (ortadan kaldrma ve ikameyle iler) arasnda bir kar
tlk olduuna iaret etmektedir. B una dayanarak yazar, Kitab
Mukaddcs'in bir kurallar, yasaklar ve ahlak sisteminin yararna
kurbana dayal dinin sonunu dayattn ileri srmektedir.5
zellikle Yahudilik bata olmak zere dinlerin tarihsel ya da fi
lolojik bir bilimiyle balantl ya da ondan bamsz olarak Kitab
Mukaddes'teki dncenin nasl ilediinin ortaya kar lmasna
son yllarda katlada bulunmu almalardan bazlarn anmsamak
iin duralm. Kitab Mukaddes'in anlalmas iin bu almalarn

3. Bkz. Mary Douglas, De la souil/ure, Maspero, 1 971 .

4. Bkz. J. Soler, "Semiotique de la nourriture dans la Bible", Annales iinde, Tem
muz-Austos, 1 973, s. 93 ve devam.
5. E.M. Zuesse, "Taboo and the Divine Order", Journal of the American Academy
of Religion iinde, 1 974, cilt XLll, say: 3, s. 482-501 .

133
katksnn ok nemli olduunu dnyorum. Ama bu katk yine
de nemli bir reddedie [forclusionr dayanmaktadr: Kitab Mukad
des'in szceleme znesinin ve dolaysyla bu szcenin hitap ettii
kiinin reddedilmesi. Kitab Mukaddes'te kim konuur? Kimin iin
konuur?
Modem yorum teorilerinin znesi gibi tarafsz ya da kaytsz ol
maktan uzak olan ve aksine Tanrsyla zgl bir kriz ve dava iliki
sini srdren bir zne sz konusu olduu lde, bu sorun daha da
nem kazanmaktadr. Kutsal denilen tm metinlerin znelliin s
nr hal lerinden sz ettii doruysa da, Kitab Mukaddes 'in anlatc
snn taknd bu tikel halleri sorgulamakta yine de yarar vardr.
Dolaysyla bu tr bir okuma, kulsal metnin znellik ii ya da z
nellik-tesi dinamiiyle ilgilenmeye ynelecektir. Anlalaca
zere bu dinamik kendisini bizzat metnin figrlerinde da vurmak
tadr. Ama bu dinamiin yorumlanmas yeni bir uzanm, konuan
znenin uzamnn dikkate alnmasna baldr. Bu uzam analiz edi
lebilir uzamlara almak iin artk mantksal ilemlerin evrenselli
ini gvence altna alan saydamsz nokta olmaktan kmaktadr.
Burada Freudcu teoriye gnderme yapyorum , nk bu teori
Kitab Mukaddes'e dair yukarda deindiimiz analizlerin sonula
rn yeniden ele alp onlar znel uzamda serimleyebilmektedir. B u
keifleri szcelem znesinin kimi hallerine zg dispozitifler ola
rak iselletirebilecek bir yorum, salt betimleyici bir amacn al
masna imkan tanmaktadr. Kitab Mukaddes metninin alclar s
tndeki etkisini aydnlataoilmektedir.
rnein Kitab Mukaddes'teki besin tabularnn karakteristik fi
grlerini ele almakla yetindiimizde, Kitab Mukaddes anlatsnda
aldklar deiik biimler ne olursa olsun bu kurallarn dlad
nesnenin, son kertede anneye iaret ettiini dnmtk nce.6 Bi
zi bu dnceye sevk eden akl yrtmeyi burada yeniden gnde
me getirmemiz mmkn olmadndan, okuru Korkunun Gle
ri'ni okumaya davet ediyoruz. Tabularn oluturulmasna ikin olan
Tahamml edilemez temsillerin znenin bilindna ulamadan nce yadsnd
psiik mekanizma. (.n.)
6. Bkz. Julia Kriteva, PoL!.voirs de l'horreur, essai sur /'abjection, Seuil, 1 980 [Kor
kunun Gleri, irenlik Uzerine Deneme, ev.: Nilgn Tuta!, Ayrnt Yay., 2004].

1 34
dlamann mantksal ileyiinin detaylarna taklp kalmamak ge
rektiini sylemekle yetinelim. Tam aksine, dlanan nesnenin an
lamsal ve pragmatik deerinin incelenmesi gerekmektedir. Bu du
rumda -baka eylerin yan sra- anneden ayrlmann, anneyi itme
nin, "onu iren klma"nn ve bu yadsmayla anneyi yeniden ele
alp onun araclyla kendini tanmlamann, onu "ykseklere ta
ma"nn, nceki ya da yaamakta olan pagancln anneye bal
inanlarna kar verdii mcadelesi asndan Kitab Mukaddes
metni iin zorunlu bir devinimi oluturduu fark edilmektedir.
Analist de znenin konuan varlk olarak oluumunda irenme
nin bu gerekliliini saptar. Kk ocukluun ve dilin ediniliinin
dinlenmesi, annenin reddedilmesinin anneyi ilk ihtiya, arzu ve sz
nesnesine dntrdn ortaya karmaktadr. Ama (mantksal
ve kronolojik olarak) mulak bir nesneye dnmeden ve ayrlm
zneyi bylece ortaya karmadan nce aslnda iren [ab-ject] bir
nesnedir: Yan i bir ekim-itim kutbudur. Henz bir "temiz-kendi"
olmayann glgesine girme ve ikili bir narsisik birlikteliin drama
tik uyumsuzluudur.
Dahas znel snrlarn (ben/teki, ierisi/dars) belirsizlikle
rini da vuran fobik ve psikotik semptomatolojiler, anneye duyu
lan bu saldrgan bylenmeyi iermektedirler. Yetikin syleminde
anne bir tiksinti ve tapnma yeri olarak ortaya kmaktadr. Anne,
krizdeki bir benin krlgan btnlnn snrlarda gvence altna
alnabilmesi iin harekete geirilen tiksinti ve anallie ait tm ks
mi nesneler alayyla donatlmtr.
Bu bak asndan ele alndnda, Levililer'de (deriden besine,
cinsellie ve ahlaka kadar giden) mekruhun kesin snrlarn belir
leyen Kitab Mukaddes metni zne oluumunun hakiki bir soyk
tn vcuda getirmektedir. Kitab Mukaddes metni aslnda zne
nin hassas ve acl ayrln, asla "temiz-kendi" olamayan, asla ta
mamlanmam, asla teki ' nde salam bir ekilde gvenceye aln
mam zerklie doru yol almak iin narsisik btnlemeden ko
puunu ayrntlaryla aama aama anlatmaktadr.
nerdiim yorum, Levililer ile znenin Oidipus-ncesi ayr
masnn dinamii arasnda bir paralelliin kurulmasna dayanmak-

1 35
tadr. Eer lemellendirilmise bu yorum, Kitab Mukaddes metni
nin, znelliin krlgan durum larndaki arnmaya dayal deerini en
azndan ksmen aklamaktadr. Levililer beni, kendi "temiz-ken
di"mi kaybettiim yerde bularak bana hitap etmektedir. Levililer,
liksintilerimi ele almakta, deri rahatszlklarm, cinselliimin ho
ya da ho olmayan yanlarn, topluluk yaammdaki gizli uzlama
lar ya da korkun kesinlikleri bilmektedir. Tam da eksikliklerimin
snrnda yer almaktadr, nk teki iin, ilk teki olan anne iin
hissedilen mulak arzuyu temelinde, yani beni konuan (ayran, b
len, balayan) varlk olarak oluturann teki tarafnda yoklayp
aratnnaktadr. Kitab Mukaddes, szn benim kaybm asndan
uzatan bir metindir, ama bu kaybmdan sz ederek bana kaybmla
nedenini bilerek yzleme olana vennek iin bunu yapar.
Bilind bir bilme; yle olsun. Ama bu bilme beni, Kitab Mu
kaddes 'in kadn ya da erkek okurunu bir snr (salamlmn ve k
nlganlmn birbirinden ayrt ve birbirine kart ayrm hatla
r) sakini olarak da olutunnaktadr. Kitab Mukaddes metninin
kutsal denilen deeri belki de urada yatmaktadr: Arzu nesnesinin
irencinin sarst anlamn elimden kap gittii ve "benim" lm
cl narsisik bir kaynamann kaytszlna dme tehlikesiyle kar
karya kaldm bu znellik krizlerine anlam vennek.
Tm zamanlarn kutsal yazn belki de farkl kurban venne bi
imlerine brnen katletmenin Anlam 'n koulunu oluturduunu
szcelemekten baka bir ey yapmamaktadr. Ayn zamanda kutsal
yazn, yok edebilecei, hiletirebilecei ya da ldrebilecei an
lam stnde kaynamal libidonun estirdii ba dndrc tehlike
zerinde srarla dunnutur. Ancak Kitab Mukaddes'teki mekruh
eylerin iletisi likeldir, tektir: ldnnemek iin annenden ayrlman
gerekir. Arzuyu gvence altna alan ve en u noktasna ulatnda
onu lm arzusundan koruyan, anlamdr. Nefretini dnceye ta
yacaksn, katletmenin ya da deliliin yerine onlardan koruyucu bir
mantk oluturacaksn. Bu mantn keyfiyeti senin kutsanman ola
cak. Kurban etmenin dile bu ekilde tanmasn, katletmenin an
lam sisteminde bu ekilde almasn ya da yer deitinnesini Kila
b Mukaddes dnda bir yerde bu kadar iyi gzlemlemek asla

1 36
mmkn deildir. Bylece katletmeyi dengeleyen bu sistem, tm
krizlerimizin zincirlerinden boand ve ortadan kalkt yere d
nmektedir. Kitab Mukaddes'in bu yaplanmasnn nirengi nokta
sn, annelii olduka tikel bir ekilde kavramlatrmas olutur
maktadr: Terk edilmesi kouluyla vaat edilen toprak; vazgeilme
si ve yasaklanmas kouluyla arzu nesnesi; zevk ve katletme, bilin
ci yakam brakmayan ya da daha ziyade benim bilincimin kurucu
yedek oyuncusu olan engellenemez "iren." "nk elleriniz kan
la / ve parmaklarnz fesatla kirlendi" (aya, 59, 3).

B. TEM S L EDLEMEYEN AK

Yahudi halknn Tanrsna duyduu, Kitab Mukaddes'te saysz de

fa alt izilen ak, yetersiz olduunda ya talep edilir ya da knanr.
Ama eski metinler Tanrnn srail'e duyduu ak konusunda sz
pek de fazla uzatmazlar. Bu konuda sadece iki referans buluruz:
- Samuel II, 1 2/24: "Ve Davud kars B at-ebat teselli etti, ve
onun yanma girip onunla yatt; ve kadn bir oul dourdu, ve onun
adn Sleyman koydu. Ve RAB onu sevdi; ve peygamber Natan
elilc gnderdi ve RAB urunda onun adn Yedidya (RAB BN sev
gilisi) koydu."'
- Krallar 1, 1 0/9. eba kraliesi Yehova'nn srail'i sevdiini
dile getir: "Seni srail taht zerine koymak iin senden raz olan
A11ahn RAB mbarek olsun."
Hristiyanlarn Son Yemei (Agape'') durumu tersine evirecek
ve Ak'n biz sevmeden nce bize gkyznden geldiini ileri s
recektir. Kitab Mukaddes' in Tanrsnn halkna duyduu ak farkl
bir ekilde aklanmaktadr. Bu ak dorudan bir ak olsa bile, ne
hak etmeyi ne de dorulanmay talep etmektedir: Tercihlerden ve
semeden olumu bu ak, sevileni dorudan kelimenin gl anla
Alntlar Kitab Mukaddes'ten yaplmtr, Kitab Mukaddes irketi, lstanbul.
Kitab Mukaddes'in ilk evirmenleri lbraniceden Yunancaya yaptklar eviride
ak anlamna gelen branice ahabah ve hesed szcklerini evirmekte zorluk e
ker ve agape (ak-eros) szcnde karar klarlar. lk Hristiyanlar Son Yemek'i
anmsamak iin bir araya toplandklarnda bu kutlamay agape olarak adland rd
lar. (.n.}
137
mnda, zne olarak belirlemektedir. Eski Kitab Mukaddes metinle
ri akn bu tanmnda pek srarl deillerdir ya da akn varl ko
nusunda telkinlerde bulunsalar bile bunun temsil edilemez bir ak
olduunu ima etmektedirler. Sleyman' n sevilen olduunun Nat
han tarafndan, ama szsz bir ekilde dile getirilmi olmasnda bu
nun bir iaretini bulabiliriz. Dahas ocuk Yedidya (Tanrnn sevgi
li kulu) ismi anlatda hi ortaya kmamaktadr. kinci ksmda Tan
r akndan sz eden, yabanc bir kadndr. Bu kadn bilmecelere
bavurarak konumaktadr. . .
Burada Kitab Mukaddes' in Tan hakkndaki ana sorunla kar
karya kalrz: B u Tanr adlandrlamaz, grlemez ve temsil e
dilemezdir. Bu niteliklerin tikel olarak, alntladmz metinlerde
grdmz gibi Tanrnn aknn da nitelikleri olmas, analistin
Kitab Mukaddes'teki olduka karmak temsil yasa sorununun
bir boyutunu aydnlatmasna yardmc olacak bir yoldur.
Analist babann aknn ya da babaya duyulan akn Oidipusu
ele alndan nce, narsisik yaralardan sz edildiini ya da daha iyi
si narsisik yaralanmann oluturduu zneleri dinlediinde babann
fazlasyla hayaletimsi, ama ayn zamanda da ok salam bir mev
cudiyetine tank olmaktadr. Kimliin n ihai gvencesi olarak ilksel
narsisizmin kylarnda beliren baba ilevinin bu arkaik serabn ra
hata imgesel bir Baba olarak adlandrabiliriz. Gerek varl hal
sinasyonvari gibi grnse de bu imgesel baba, yceltici ya da sa
natsal kapasitelerin kilit tan oluturmaktadr. Freud Ben de
ali 'nin koulu olan bu Baba'y "bireysel tarihncesinin babas" (Va
ter der persnlichen Vorzeit)1 olarak adlandrarak onu "ilksel z
deleme"nin dayana olarak tanmlamtr. Freud bu babann kav
rannn "dorudan ve dolaysz" olduunu (direkte und unmittel
bare) ileri srmektedir. Bu babann iki ebeveynin ve iki cinsiyetin
bir ymndan olutuunu da belirtmektedir. Bireysel tarihnce
sinin Anne-Baba<nn kk ocuk tarafndan bu gizemli ve dolay
sz kavranna denk drlen bu mutlan dorudanl. ocuun
idealletirme kapasitelerinin gvencesini oluturmaktadr. te bu,
felsefenin teolojik ya da teoloj i kart zlemlerini skandala yol a-
7. S. Freud. "Le Mai et le a", Essais de psychanalyse iinde, s. 200.

1 38
c bir kla aydnlatmaktadr. Hegel'den Heidegger'e felsefenin
varln anlamn mutlak mevcudiyetin, parousie'nins dorudanl
n yorumlayarak olutunna projesini herkes bilmektedir. S imge
selin kurucusu olan akrabaln bu ikiyanl ve ikicinsli figrnn,
artk narsisizm olmayann arayndaki analizin ulaabilecei nihai
nokta olduunu rahata saptayabiliriz. Bununla birlikte simgesel
zerklie (ve bu zerkliin var sayd zne-nesne ayrmna) ula
lmakszn.
Simgeselliin sfr derecesini oluturan, byk bir olaslkla da
annenin ar.lulad baba (annenin kendi babas m?) olan bu imge
sel Baba, nesnenin ortaya kna deil (bu yolda irenci ve ayr
c saplanty bulmutuk) teki iin, teki araclyla bir varlk an
lamndaki znellik kon umuna gtren srelerin yndetii odan
merkezinde yer almaktad.r. Bu srecin erken gelimilii ve anne
nin arzusuyla dolayllatnlmas, znenin bu sreci Oidipus'un ta
d anlamlandrc yelpazenin berisinde ya da tesinde yer alan
ve temsile bakaldran bir sre olarak duyumsamasna yol amak
tadr. Kitab Mukaddes Tanrsnn ak ona inananlar asndan p
heye yer brakmamaktadr. Temsil edilemez, geici, hep orada, ama
grlmez olan bu ak, elimden kap kurtulmakta ve beni onu hak
edebilmek iin narsisizmimden syrlmaya, kendimi riske atmaya,
hatta kendimi aclara ve zulmlere maruz klmaya tevik etmekte
dir. Bu ak. kklerini, onu kabul edenlerde yer eden ve onlar koru
yan bu sklp atlamaz, arkaik ve salam inanta bulmaz m? Oi
dipus ncesi bir babann, bir Vater der persnlichen Vorzeir'n,

im-
gesel bir babann var olduuna duyulan inanta.

C . PS KANALZ, "YA H UD B LM" M?

Kutsal metnin anlamn psikozun kylarndaki psiik atmalarn

hazrlanmas olarak yorumlamak, psikanalistin kutsal metne ilgi

' sa'nn grkemli geri dn. (.n.)

8. Bkz. J. Kristeva, "L'abjet d'amour", Confrantations iinde. say: 6, 1 98 1 , s. 1 23-
1 25 ve Histoires d'amour iinde, Denoel, 1 983, s. 53-56, Folio "Essais", Galli
m ard, 1 985.

1 39
gsterdiini, halta kutsal metin karsndaki krlganln varsay
mal<tr. Analitik dinleme neden Freud'dan bu yana hi deiiklik
gstermeden sonunda kutsala, daha zgl bir biimde de Kitab
Mukaddes'in kutsallna ynelmi grnmektedir?
Yorumlamaya dayal konumun kendisinin bizatihi buna tevik
ettiini iddia edebiliriz. znesi iin anlam tamayan ya da artk an
lam tamayan ve bu nedenle de ac iinde deneyimlenen bir konu
may dinlemek ve sessizlik ya da sz araclyla yorumlamak zo
rundaym. Gelgelelim, znel kimliin ya da dilsel tutarlln en
dramatik paralanmalarnda bile, anlamn bir zaten oradasnn has
talar ele geirmi olduunu saptadmda aknla dyorum.
mgesel baba? Kimin babas?
Bu sze. aktarmla ya da kar-aktarmla kucak aan psikanalis
tin yorumlayc inas da (bir yorumu ilettiimde) olas bir anlamn
ya da (sessizlie brndmde) keyfi, dmerkezli bir anlamn
kpr aya olmay ama edinmektedir. Meruluunu sadece be
nim arzumdan ald lde delice bir nitelik de tayan bu yorum
layc ina, yine de hastann szn onun glgesinden kurtarp bel
li bir zerklie yneltmek iin sahip olduum -tek?- tarz olutur
maktadr. Bu yneltme srasnda krizlerin yadsnmamas gerekir,
ama krizlere taklp kalmamam ve krizlerden tat almamam da
nemlidir. Dolaysyla tanmlanmam ve sonsuz bir hakikat ilevi
gren imgesel bir ina neriyorum. Son sz, iktidar szn kendi
ne tanyarak bir gereklii kavramaya alan pozitivist yorumun
aksine analitik yorum -hakikat ilevi gren imgesel sylem-, ka
nlmaz bir ekilde bir kurgunun, bir metnin tikel statsn ar
trmaktadr.
Kutsal bir metnin stats m? Hemen bir kenara atlmamas ge
reken bu hipotez, her trden rasyonalisti ayaa kaldracak bir nite
lik tamaktadr: rnein bir psikanalistin College de France'ta yer
almas dnlemez bir eydir. Gelgelelim analitik yorum metninin
inanlar parampara ettii hemen fark edilmektedir: Psikanalist
kukuyla karlanmakta, mabetlerden ve kiliselerden dlanmakta
dr. Neden acaba?
Ska sylendii gibi psikanalizin normatifletirerek ve anlaya-

1 40
rak yok ettii. aslnda ..arzu" deildir. Evet, psikanaliz kesmektedir.
Ama nancn Anka Kuu 'nun kanatlarn kesmektedir: arzunun son
kertede adlandrlamaz olan byleyici bir nesneye boyun emesi
ne son vermektedir. B u nesnenin ilksel fantezilerimize ve yorum
arzularmza varncaya kadar bizi ele geiren Ana Tanra grn
mne brnm olmas, analistin gznden kamamaktadr. Bu an
dan itibaren analist hem Akl Tanrasna duyulan nan'tan hem de
dinsel nan'tan uzaklamaktan baka are bulamaz.
Dolaysyla analist kendisinin de yorumlamak zorunda olduu
semptomlarn Kitab Mukaddes'te sarih bir anlatlatrmayla nasl
ele alndn okumaktadr. Yalnz Kitab Mukaddes anlatsyla bu
yan yanalk, bir yol ayrmna almaktadr. Analist teki'nin tzsel
letirilmi Anlam karsnda yorumu alkoymaya devam etmekte
dir: Bu teki'nin, Baba'nn, Yasa'nn elinden byleyici gcn
ekip almaktadr.
Analist tekinin fantezisi asndan hem artc hem de yoksun
brakc olan bu yorumlama arzusunun da anneye geri dn fante
zisinin iinde nerkezlendiini bilmiyor deildir. Bylesi bir tutum,
tektanrcln katlnn gerisinde, onu zora koan pagan anne
saplantsn ortaya karmaktadr. Ama psikanaliz, arketipik bir
Jungcln tuzana dmekten, ancak sylenenin kaynana ula
tna dair kendi sadomazoist sevincinde (babann yasas, annneye
kar duyulan bylenme ile) adlandrlamaz nesne tarafndan ele
geirildiini fark ederek kurtulur. Anlam verici olan psi.kanalist
uzun vadede stnde oturduu dal, koltuu kesmek zorundadr.
nk inancn devindirici gc, Kitab Mukaddes'in inan anlay
nn bizi uzaklatrd da aslnda anneye geri dn fantezisidir.
Sz konusu mulaklk, tamamen iselletirildiinde Yahudilii din
lerin en az dinsel olanna dntrmektedir.
Yeni Ahit'teki bu konudaki suskunluun ardndan Hristiyanlk,
B akire Meryem'in ihtiamn gn na kartarak inancn bu giz
li yann kendisi de farkna varmadan ortaya kard.9 Freud'un ak-

9. Bkz. J. Kristeva, "Herethique de l'amour", Tel Ouel iinde, say: 74, 1 977 K,
"Stabat Mater" balyla Histoires d'amout'da da yer almaktadr, a.g.y., s. 295-
327.

1 41
sine Bakire Meryem'in Hristiyanlktaki mevcudiyetini, paganizme
geri dn eklinde yorumlamamak gerekmektedir. Bu mevcudiye
ti, bizi uyutucu ve ezici devinimiyle kuatarak bize Baba'ya inan
tan baka bir kurtulu yolu brakmayan kutsal aygtn (her trl
kutsal aygtn) gizli yznn bir ekilde itiraf edilmesi olarak gr
mek daha isabetli olur.
Psikanaliz daha azn deil, daha fazlasn yapmaktadr. Bu, n
ce anlamn bir fantezi olarak rntgenini ektiinde; ardndan dei
ik fanteziler altnda ebedi dnn nedeni anne aknn nesne-tik
sintisine bir hayranlk olarak ilksel fanteziyi dinlediinde; ve son
olarak kendi izledii yolu ebedi dnn yoluna dahil ettiinde psi
kanalizin "post-Katolik" olduunu sylemektir. Bu l aama sa
yesinde bir yanmaya dnen deneyim.
Tm bunlarn atee dntn syleyelim. Heraklitos'un ate
ine. Ya da alev alev yanan alln' ateine. Ya da aya' nn dili
nin yand atee. Ya da Hamsin yortusunda balarn zerinde pa
rldayan alevlerin ateine ... Hakikaten bunun, analitik seanstaki an
lamn kaderi olduunu dnyorum: okdeerli, karara balana
maz, alev alm ama bununla birlikte Bir, burada ve imdi kesin
olan anlam . Anlamn bu kaderi analisti bu atein var olabilmesi ve
aniden snp gitmemesi iin Kitab Mukaddes'teki kesinlie, man
ta ve aka tutunmaya -herkesin hemfikir olaca gibi- mecbur
klmaktadr. Ama hibir eyi gremeyecek kadar kr olmamas ko
uluyla ... Zaman geldiinde de doruyu sylesin diye.
Kitab Mukaddes'e zg, rasyonalist, dini ya da pozitivist olma
yan analistin konumu hep baka bir yerdir, hayal krcdr ya da
bolua ynelen dikkat nedeniyle de en azndan artcdr. Umut
stne deil de, kutsal alev stne bina edilen bir ina ya da iyile
tirme etii. Bu, yle sanld gibi sadece inananlar deil, aslnda
herkesi biraz rahatsz edecek bir eydir. Freud, analiz insanlar
"kzdrr", onlar kendileriyle elimeye yneltir der.
Kitab Mukaddes' in mant, analizin merkezi noktas olmay
ve analizin asla ulalamayan sonunun dingin hafifliinin olutur
duu arlk yoluyla elde edilen bu boaltmann kr kayas olmay
Tanrnn Musa Peygamber'e grnd sylenen biim. (.n.)

1 42
srdrmektedir. Bu mantn etkisinin gcn bedeni gmtten
karabilmek iin yadsmak; anneyi ya da drt duvar arasna hapse
dilmi arzuyu ortaya karabilmek iin Baba 'y artmak, klinik ola
rak hastay fantezinin, umudun ya da bamlln anneye zg ku
canda konumlandran iyi niyetli bir Yahudi-kartlna kolayca
gtrebilir. Seilmi, dlanm bir varln varlkszlnn [deset
re] sorumluluunu stlenmek fazlasyla zor bir eydir. Aksine Ki
tab Mukaddes metninin, mulaklklardan ve zellikle de ,tektann
cln -daha nce hatrlattmz- kurucu mantksal arzusunu ev
releyen anne bedenine reklenen pagan ynden kanarak daha
kuralc, "matematik" bir okunmasyla da yetinmek mmkndr:
Bylesi "bilimsel" bir okuma, analitik pratii, Lacan'n teki iin
duyulan paranoyak nefret-aklatrma diyecei eye zlem duyan
(kadn ve erkek iin) isterinin tercihen ortaya kt bir yere dn
trmeye yol amaktadr. B unu son yllarda okullarda ve yaadkla
r paralanmalarda fazlasyla grmedik mi?

Ne yapmal?
Kitab Mukaddes'i bir kez daha okuyalm. Kukusuz yorumla
mak iin, ama ayn zamanda orada kendi fantezilerimizin, yorum
lama lgnlklarmzn belirmesine ve birbirleriyle kesimesine de
imkan tanmak iin.

1 43
 il
Gstergelerden zneye '

Yuhanna 6'ya gre (50-90. Bablar aras) ncil gstergebilimsel bir

tartma olarak okunabilir. sa, gstergelerin "insanlara" gre kav
ramlatrlmasna kar baka bir yorum nermektedir. B u gsterge
leri, bir zne teorisi olarak nitelendirilebilecek bir teoride konum
landnnak.tadr.
Bu "insanlar", "onlar", "Yahudiler", hi kukusuz Yuhannac
toplulua muhalif kiilerdir. Sinagoga bal olup olmadklar ya da
sinagoga muhalefet edip etmedikleri, "sa'nn kardei" Yak.up'un
takipileri ya da Jean-Baptiste taraftan olup olmadklar ve Yahudi
Hristiyan bir mezhebi oluturup olutunnadklar sorunu, tarihiler
1 . Variations johanniques, Cerf, CERiT, 1 989, s. 1 47-1 55.

1 44
tarafndan tartlmaktadr.2 Bizi burada ilgilendiren sorunun top
lumsal-tarihsel boyutu deildir. Yuhanna'nn "yksek Hristiyanlk
Bilgisi"ni oluturmak iin gstergebilimsel bir tartmaya giritii
ni sylemekle yetineceim. Yuhanna'nn anlats, sa'nn gerek
letirdii mucizelerin, Yuhanna'nn kendisinin savunduu hakiki
Hristiyanlktan nceki inananlarn inancn oluturan byl gs
tergelerle zdeletirilmesiyle balar. Ama Yuhanna bu byye,
onu baka bir inan anlayna sokmak iin nfuz etmektedir.
Bu dnmleri izleyelim.
sa nce sihirbazdr: "Byk bir kalabalk onun ardnca gidiyor
du; nk hastalar zerinde onun yapt alametleri gryorlard"
(Yuhanna 6, 2). Tekniinin doruundaki sa. kk bir olann elin
deki be arpa ekmeini ve iki bal alr ve onlar be bin kiiye
paylatrarak karnlarn doyurur. Doal olarak herkes sa'nn "ger
ek dnyaya gelecek olan peygamber" (Yuhanna 6, 14) olduuna
inanr. Ve sa Kefernuma'ya doru "deniz zerinde yrr" (Yuhan
na 6, 19).
Ama Yuhanna'nn yazar, artk bu mucizelere baka bir anlam
atfetmeye almaktadr. Bu mucizeler "insanlar"n bildii ve Kita
b Mukaddes'in dile getirdiiyle ayn deere mi sahiptir? Musa'nn
halkna sunduu "ldeki ekmek" anlatsnn bir anmsanmas m
sz konusudur? "sa'ya dediler: mdi grp sana iman edelim diye,
sen ne alamet yapyorsun? Atalarmz lde man yediler, nasl ki:
' Yemek iin onlara gkten ekmek verdi' diye yazlmtr" (Yuhan
na 6, 30-3 1 ). Ksacas sa'nn alametleri Kitab Mukaddes'teki ala
metlerin yeniden ele alnmas mdr, eer bu doruysa hangi gster
ge ile bunu tanyabiliriz?
te Yuhanna burada sa'ya yeni bir gstergebilim ina ettirir.
ncelikle Yuhanna'ya gre, bir gsterge onu almlayan asn
dan biimsel bir im deildir. B ir gsterge alcnn duyusal ihtiya
larna yant vermesi kouluyla gnderilen iin deer tamaktadr.

2. Bkz. Raymond E. Brown, La communaute du disciple bien-aime, Paris, 1 983 .

Yuhanna ncili konusundaki yeni almalar stne muhteem bir incelemeyi Xa
vier Leon-Dufour yapmtr, "L' Evangile de Jean", Bul/etin d'exegese du Nouve
au Testament, Recherches des sciences religieuses iinde. Nisan-Haziran 1 985,
say: 2, s. 245-280.

Fl()N/Ruhun Yeni Htalklan 1 45

Dolaysyla bedensel ihtiyalar (alk, susuzluk) tanyalm, nk
"gstergeler" kendilerine gsterge stats salayan gce, bu ihtiya
lara yant vererek sahip olmaktadr. Yuhanna bylece sa'nm szle
rinden hareketle gstergelere duyusal bir boyut katmaktadr. Gster
geleri hayatta kalmak iin gerekli temel ihtiyalarn tatmin edilmesi
eklinde yorumlamaktadr. "sa onlara cevap verip dedi: Dorusu ve
dorusu size derim: Al<lmet/eri grdnzden deil, fakat ekmek
lerden yiyip doyduunuzdan beni aryorsunuz" (Yuhanna 6, 26).
Dolaysyla gstergelerin Yuhannac yorumu bir duyusalclkla
ya da (Yuhanna aslnda, "A ve susuzsunuz" demektedir) Kudas
ayini yemeinin simgesel merkezinde de varlm srdrecek olan
duygularn olumlanmasyla balamaktadr.
Yuhanna, sadece grme, bu "gstergeler" karsndaki deneyi
minizin younluunu aklamaz diye srar etmektedir. Ba Mu
sa' dan aldnz bu gsterge-ba grerek bylenmeye son ve
rin. Bu gstergeyle bylenmek yerine, kendi tarafnza doru yer
deitirin... nk gsterge-ban basit alclar deilsiniz, siz
varsnz. Anlatm ilerledike size gerekten ne olduunuzu syle
yeceim. imdilik ackm, susam olduunuzu ve ihtiya iinde
olduunuz kabul edin . . .
Buradan hareketle ikinci bir yer deitirme olas hale gelecektir.
Yuhanna bunu ele almakta gecikmeyecektir: htiyalarn bu gster
ge-besinlerinden zneye gemek ve zneye gvenmek sz konusu
olacaktr. "Hayat ekmei benim" (Yuhanna 6, 35). Kim bu "ben"?
"Fani olan yiyecek iin deil, fakat ebedi hayata baki olan yiye
cek iin aln, onu size i nsanolu verecektir; nk Baba Allah
ona mhrn basmtr" (Yuhanna 6, 27).
Mutlak zne, Baba Tanr ile arasndaki yakn ilikiden destek
alan bir "insanolu"dur. Babalktan sz etmek, tensel bir soyzinci
rini ierimlemektedir. Kuak bann gsterge-mucizelere dair bir
hatrlatmann iinde antrlmas, bedeni ve duyular srarla yeni
den gndeme getirmektedir. Bu antrma, Yuhannac yeni gster
gebilimin iine kurucular topluluunu fiziki beden olarak bir kez
daha kaydetmektedir.
Dahas "mhr basmak"3 ifadesi, temsil eden (Oul) ile temsil

146 FlOARKA!Ruhun Yeni Hastalktan

edilen (Baba) arasndaki kopmaz yaknl antrinaktadr. Baba
ve oul bir yandan mhr ve izi, ihlal etme ve izi, ba ve kabul
edilmesi, ann aan ve ancak yaralanmann verdii acyla bir tatmi
ne dnen annaann kabul edilmesi gibi birbirlerine "sarlmlar
dr." te yandan ve ayn zamanda "mhr basmak" fiili, iki varlk
arasndaki bir anlam ilikisini de ierimlemektedir: Oul, Baba an
lamna gelir ve bu anlamlandrmay ncil anlausnn gnderilenleri,
sizlerin ortaya kannas gerekmektedir. Nasl Oul Baba'ya g
vendiyse siz de Oula gvenin. Anlamlandrma kendisi de kendi
gveniyle Babasna balanm olan tekine duyulan gvendir.
znel yorum da en az aamadan olumu bu gzergahta ko
numlanacaktr. Anlamn n-mevcudiyeti, Baba'nn ahsnda ve Ba
ba 'nn ahs araclyla ileri srlmektedir. Ama Baba'ya mhr
lenmi oul da dorudan bu ycelie ait olmaktadr. Tutkusunun
-znelliinin- izleyecei gzergah, kurucularn hem farklln
hem de karlkl aidiyetlerini ortaya koyacaktr. En sonunda bu g
zergah, sa'nn da n-mevcudiyetini ifa edecektir: "brahim olma
dan nce ben varm" (Yuhanna 8, 58).
Baka bir deyile "grmek" ile ya da bir alameti yeniden gr
mek ile yetinmemek, zne-Ben'e "gelmek'" gerekecektir. Gster-

3. simden fiil sphragi6dan sphragis, yani mhr domutur. Bu kelimelerin k

keni hakknda pek fazla bilgi yoktur. Kimi yazarlar (mhr basldnda balmumu
nu ya da kiti paraladndan) "parampara etmek", "patlatmak", "paralamak" ya
da "stmak" ve "czrdamak" gibi anlamlar tadklarn sylerler; isim olarak kul
lanldnda yark-atlak anlam vardr. Bu anlamsal uzamda iddet, ihlal etme,
biim bozulmasyla biim kazanma gibi "tutku" izleine de pek yabanc olmayan
anlamlar gndeme gelecektir. Ama "Ege kltr evreninde mhr Helenizm nce
si bir uygulama olduundan", dn almay da bu anlamsal uzama katmak gere
kir. (bkz. rnein Chantraine, Dictionnaire etymologique de la langue grecque).
Latince, Yuhanna 6'nn bu tmcesinde "signavif' szcn kullanr ve "mhr
basmak"taki dier olas ierikleri bir kenara atarak "anlam" deerini alkoymakta
karar klar.
Ayn szcn Nazianzoslu Gregorios tarafndan, Pavlus ile karlatrlacak,
"vaftiz" anlamndaki kullanmn da ekleyebiliriz : "Mektup ( ... ) ona iman etmi
olarak vadin Ruhulkuds ile mhrlendiniZ' (Efesoslulara Mektup 1 , 1 3).
Le Thesaurus Graecae Unguae, sphragisin Yahudilerin brahim'in Tanrsyla bir
anlaman n gstergesi olarak snnet olmasna iaret ettiini belirtir. .
4. Yuhanna'daki ifann uzamsal nitelii zerinde daha nce durulmutu: sa jJ.1-
lahtan kp gelir (Yuhanna 8, 42; 3, 1 9) ya da gkten iner (Yuhanna 6, 38); sa
dnyaya gelir (Yuhanna 3, 1 9; 1 2, 46; 6, 1 4; 1 1 , 27 vb. . . ); sa geldii yere geri

1 47
ge bundan byle gsterge-ban yerini alan znenin yolculuk g
zergah haline gelmektedir. Polemik konusu pasaj bu bak asn
dan okuyabiliriz: "Dorusu ve dorusu size derim: Size gkten ek
mei Musa vermedi, fakat size gkten gerek ekmei Babam veri
yor" (Yuhanna 6, 32).
Anlamlandrmaya katlabilmek iin, Bann mevcudiyetinin
bir imini grerek saptamak yeterli deildir. Ben ile Baba arasnda
ki gveni temsil araclyla ("grmek"le) esas olarak yeni bir i
sellikle ("bana geleni asla dar atmam", Yuhanna 6, 37) serimle
yen ve znel diye niteleyebileceimiz bu uzam amak nemlidir.
"Fakat ben size dedim ki, beni grdnz, ve iman etmiyorsunuz.
Babann btn bana verdii bana gelecektir, ve bana geleni asla d
ar atmam. Zira kendi irademi deil, fakat beni gnderenin irade
sini yapmak iin gkten indim" (Yuhanna 6, 36-38).
Bu isel ve grnmez uzanm almasyla, Yuhannac gsterge
bilimin duyusal temelleri youn bir ekilde simgesel bir boyuta ta
nmaktadr. Sz konusu olan Baba'y "grmek" ve annesini ve ba
basn "tandmz" gibi oulun Gkyz 'ndcn inen bir ekmek ol
duunu "tanmak" deildir (Yuhanna 6, 46). Yalnzca Tanndan "ge
len" Baba'y grmtr ("Babay kimse grm demek deildir;
ancak Allahtan olan, Babay o grmtr" Yuhanna 6 46). Grsel ,

temsilin yerini bir kez daha hem fiziksel (yolculuk, akrabalk ba)
hem de simgesel (anlam verme) bir kken almaktadr: nc a
hs (Baba) tarafndan anlamlandrldna ve yaratldna inand
iin Oul, gvenmeye devam etmektedir ve tekilerin gvenini ka
zanmaktadr. Eer znelse, anlam, kaynan bu gvenden almak
tadr. sa'nn sevgili takipisi olduu iin Yuhanna, anlamlandrma
kavramnn temeline gveni ya da ak yerletirebilmitir.
Yuhannac topluluun bu znel gstergebilimsellie erimesi
nin yolu nerede bulunmaktadr? Kudas ayininde, ayine katlann

dner ( 1 4, 2; 1 2, 28; 1 3, 1 vb . . . . ); Paskalya'dan sonra yeniden gelir ( 1 4, 1 6, 1 6

22 vb). (Bkz. Virgilio Pasquetto, lncarnazione e Communione con Dio, Roma,
1 982, aktaran Leon-Dufour, s. 257). Mutlak anlamlandrma kendini uzamsal bir
sre, alan bir yol, duraklarna ve ulam aralarnn stne dnlmesi gere
ken bir yol olarak sunmaktadr.

1 48
"insanolunun etini yeme"ye ve "kann ime"ye davet edildii
ayinde bulunmaktadr (Yuhanna 6, 53).
Tanrnn Olunun inanan kimse tarafndan bu oral ve simgesel
zmsenmesinde, ayine katlan kimsenin Mutlak zne ile -yukar
da Baba'ya gvenle, Baba'nn gveniyle "mhrlenen" eklinde
tanmlanan sa ile- youn bir ekilde zdelemesinin sz konusu
olduunu syleyebiliriz. mgeyi, duyulan ve duygulan harekete
geiren ve bu gzergah talandran soyut anlamlandrmaya kadar
uzanan, fanteziye dayal bir zdeleme sz konusu gibidir. nan
l kimseye (duygulardan yceltilmi aka, yiyip yutucu iddetten
zmseyici gvene kadar -karlkl olarak- uzanan) farkl znel
deneyim yollarn aan Kudas ayinindeki sz konusu zdeleme
nin dinamizmi, hakiki bir "tzsel dnm" iermektedir. "Benim
etimi yiyip benim kanm ien bende durur, ve ben onda" (Yuhan
na 6, 56).
Yeniden yer deitirdik: "Ben"' in "onun"la zdelemesi, ayine
katlan mutlak znenin ve inanl kimsenin modelini oluturan
sa'nn sadece balarndan yararlanmaya deil, sa'nn tutkusunu
paylamaya yneltmektedir. Gstergebilimsel bir dille ifade edecek
olursak, Kudas ayinindeki "ben" ile "o" arasndaki bu an etkile
imden hareketle, eski gsterge zclerin de zneye dnmele
ri gerekmektedir. Bir Ba'nn imlerine kucak amaktan honut
olmayan bu zneler, bu zdeleme potasnda Ba' nn
, anlam
n, aslnda kendilerininki olduu ortaya kan anlam aa kanna
yeteneine sahip kiilere dnmektedirler.
Yuhanna'ya gre gstergelerin bu tr bir znellemesinin ifte
bir yarar vardr. ncelikle Tanrnn sonsuz anlamna dlemsel ka
tlm, zneyi yorumun sonsuz zamanna amaktadr: znenin
nnde ebediyetin olduu sylenebilir. te yandan, Tanrnn O
luyla sze dayanan simgesel zdeleme, beden zerinde dorudan
bir etkiye sahiptir. Burada gstergelerin, daha bandan itibaren ile
ri srlen duyusal ve duygusal dayanan buluruz. imdi ters yn
de ilerleyelim: Kendisinin Mutlak zne'yle sz araclyla btn
letiinin bilgisine sahip inanl kimse, kendi bedeninin yeniden
canllk kazanmasyla kar karya kalmaktadr. tekinin akna

1 49
tanma -aktarlma- etkisiy_le bu duyusal ve bedensel anlamda ye
niden can bulma deneyimi, ebedi bir yaam ve dirili vaadi olarak
tahayyl edilmektedir. "Hayat olan Baba beni gnderdii, ben de
Baba vastas ile yaamakta olduum iin, beni yiyen de benim va
stamla yayacaktr" (Yuhanna 6, 57).
Gelgelelim szden yeniden doan bu etki, aslnda anlamn ka
bulnn geriye dnl bir etkisinden baka bir ey deildir. Yu
hanna'nn anlats, "tin"in ve "sz"n yararna duyusal imlerin red
dedilmesiyle son bulmaktadr. "Hayat veren ruhtur; beden hi ie
yaramaz; size sylemi olduum szler ruhtur, ve hayattr" (Yuhan
na 6, 63). Yuhannac Hristiyan bilim aslnda ok yksekte konum
lanmaktadr. znenin tensel mevcudiyetini inkar etmemektedir.
Ayinin yeniden yaam verici etkilerini zne'nin tensel mevcudiye
tiyle zdelemeye dayandran Yuhanna, inanc benin Baba'ya du
yulan tutkuda mhrlenmi (verilmi) Oulun Anlam'yla zde
lemesinde bulmaktadr. "Ve dedi: B undan tr size dedim ki: Ba
badan kendine verilmi olmadka, kimse bana gelemez" (Yuhanna
6, 65).
Hem rasyonel bilgiyi hem de ezoterik mezheplerin fetiizmini
aan bu talebin zorluunu anlayabiliriz. Terk etme ve ihanet birbi
rini izlemektedir ve nceden ngrlebilmektedir: "Bunun zerine
akirtlerden ou geri dnp artk onunla gezmiyorlard" (Yuhanna
6, 66).
Yine de Yuhanna'nn dncesi, psikanalist iin rnek tekil
edecek bir gzergah nermektedir. "nsanlar"n bir teki' ni n ikti
darna boyun emesine yol aan gsterge-batan yola karak Yu
hannac dnce karmak znelliin temeli olarak iki dzeyli (sa
ile Tanr ve inanan ile sa arasnda) bir ak-zdeleme teorisi ge
litirmektedir. Bu teoride gsterge ba olmaktan kmaktadr. As
lnda ihtiyac tatmin eden ve onu ldren gsterge-ba ("atalarn
yemi olduklar gibi deil ve onlar ldler") lm iin bir iktidarn
sonluluunda zorunlu olarak kaytlanmaktadr. Artk gsterge, me
tafordan-daha-fazlas olarak edimde bulunmaktadr: Baba'ya akta
rlma, duygularn iddetinin denetlenmesi, yorumiayc sonsuz ey
lemin harekete geirilmesi ve bedensel kimlie geri dn.

150
 Gstergenin 1 . Modeli ("insanlar")
steyen ----. nesne +-- Ba
Ba
Bann gstergesi
Bann mevcudiyeti
Tatmin

Gstergenin 2. Modeli (Yuhannac gsterge)

1
g

zne,...duygu
.
t
++Baba'ya mihrlenen Oul

tt
1 metafor

"gvenmek", "sevmek", ..anlanlandrmak"

Bu metnin okunmasndan zetle iki gster modeli ortaya k

maktadr: lkine kar .klr, ikincisi nerilir. Yuhanna ile birlikte
yeni bir anlamlandrma dinamii ortaya .kaktadr: evrimsel
(benzerden teki'!le), trde olmayan (anlarr ve duygu), sonsuz
(oyun olarak yorumlama). Bu dinamikte Oulun Baba'ya "ba"
edilmesi, sa'nn lm gvende (aktarma, ac) kaytlanmaktadr.
lm-tatminde ya da krallara zg lmcl bi iktidarda donup ka
tlamakszn bu dinamik, anlamn ve yaamr sonsuzluunu hare
kete geirmektedir. sa'nn tam olarak reddetti de budur.
Bu dolam bir katedi olarak adlandraliliriz. sa'nn denizi
gemesi "mucize"si en etkileyici mucizelerde biridir. Ama bu ge
i szle anlatlacak gibi deildir: Aniden "sardal karaya vurur" ve
sadece imgelem sa'nn su stndeki yryn izlemeye davet
edilir... mgesel bu geiin, tinsel bir gei oldunu syleyebiliriz.
Her halkarda Hokkabaz sa'y Yuhanna lir Hristiyan isellii
haline getirmektedir. Plotinos'un, Kilise Babaannn, Descartes'n,
Hegel'in ve nice dierlerinin anlataca bir lilc.ye balamaktadr.

151
imkan tanmaktadr: Yani dardan. Bylece, Kudas ayininindeld
zmseme riteli znenin bir tr "ortaya k"na dntrlebil
mektedir.

1 52
 111
Ergen Roman '

A. ERGENLE YAZMAK

Ergen de ocuk gibi imgelemin m itsel bir figrn olutunnaktadr.

Ergen figr kimi eksikliklerimizden, blnmelerimizden, yads
malanmzdan ya da basite, arzularmzdan uzaklamamza imkan
tanmaktadr. Bunlar henz bymemi bir ahsn imgesinde ey
letirerek gnnemizi, duymamz ve okumamz salamaktadr.
Kimi alar ocukluu yceltmitir. Rousseau 'nun a, Emile
araclyla, yeni bir toplum szlemesinin liberal istikrarllna
zlem duymutur. Freud'un ve ilk Freudcularn a, okbiimli
sapknlara dair ihtiyatl, ama salam bilgi aray iindeydi.

1. Ado/escence, 1 986, 4, 1 , 1 3-28.

153
 Baka alar, Casanova'dan Milos Forman ve Mad Max 'e va
rncaya kadar, kendilerini bile isteye gen pajlarn ya da zrtle
rin, sulularn ya da terristlerin mulaklnda tanmaktadrlar...
Bizimki bu alara daha yakn gibidir. Zamanmzn ergenlerinin
yaratt gerek sorunlar ne olursa olsun, burada benimseyeceim
bak asndan "ergen"den sz etmek ve dahas "ergen yaz
n"ndan sz etmek, imgeselin kar-aktarmdaki rol ve hem hasta
hem analist asndan tedavideki etkililii hakknda kendimizi sor
gulamaktan ibarettir.
"Ergen" szcnden, bir ya snfndan ziyade ak bir psiik
yapy anlyorum. Kimliklerini bir baka kimlikle etkileim iinde
yenileyen canl organizmalar bahsinde biyolojinin szn ettii
"ak sistemler" gibi, ergen yaps da bastrlm olana almaktadr.
Aynca bu yap, st-benin mthi bir ekilde esnekletirilmesi saye
sinde bireyin psiik olarak yeniden rgtlenmesine de yol amak
tadr. Ardndan genitallik-ncesinin uyanmas ve genitallikle b
tnlemesi giriimi gelmektedir. Ergen, znel kimliinin Oidipusu
anlamda istikrara kavumasnn ardndan zdelemelerini, sz ve
simgeselletirme kapasitesini sorgulamaya balamaktadr. Yeni bir
ak nesnesi aray, depresyon halini ve bu hali sona erdirmeyi
amalayan -sapknlk, uyuturucu bamll ve yaygn ideolojik
ya da dinsel akmlar benimseme gibi- manik giriimleri yeniden
etkinletirmektedir. Kilit ta, yaznn taycs teki, ben-ideali
deil de ideal-ben olduu lde, bu psiik yaplar ve onlarn sonu
cu olan yaz narsisik ve sapkn bir boyut kazanmaktadr.
"Sanki (Comme si)" kiilikler olduu gibi "ak yapl" kiilik
ler de vardr. "Sank.i"nin dnda, mutlaka belirgin sapknlklar g
rlmeksizin sapkn yaplarda ortaya kabilen baka nitelikleri de
barndrrlar. Modem ailenin evrimi, cinsel rollerin ve ebeveyn rol
lerinin mulaklamas, dinsel ve ahlfilci yasaklarn gevemesi, z
neleri yasan ya da yasann katl etrafnda yaplandrmayan et
kenler arasnda yer almaktadr. Cinsiyet ya da kimlik farkllklar,
gereklik ile fantezi, edim ile sylem vb farkllklar arasndaki s
nrlar, sapknlktan ya da snr kiilikten sz edilmesine gerek kal
Paj: Bir senyrn, kraln hizmetine verilen soylu delikanl. (y.h.n.)
1 54
madan kolayca alabilmektedirler. Bunun nedeni en azndan sz
konusu "ak yaplar"n medyatik toplumun deikenlii ve istik
rarszlyla dorudan bir yaknlk iinde olmasdr. Bu yaplar ya
knmay rtmek iin yceltmeye bavurmaktadr. Ergen, sadece is
tikrarl bir ideal yasa a sndan "kriz" yaps diye adlandrabilece
imiz bu yapy doal olarak temsil etmektedir.
Bu ak yapmn tanmn biraz daha gelitirmeyi deneyelim. Bu
yapda yaznn alabilecei deer zerinde duralm. Yaznn en az
kayt alan vardr:
1. Yazl gstergeler reticisi gstergesel etkinlik. Dilsel altkat
manyla desteklenen yaz, yine de bu altkatmanma devindirici bir
unsuru ilave etmektedir: Kassal ve anal hfilcimiyet, tekinin ve ayn
zamanda z bedenin saldrgan bir ekilde sahiplenilmesi, mastr
basyona dayal narsisik bir dllendirme.
2. Romanesk bir kurgunun retilmesi. mgesel etkinlik. bu kur
gu, kiisel fantezileri szgeten geiren temsil kodlarndan ya da
halihazrdaki ideolojilerden kaynan almaktadr. "Szgeten ge
irme" bilind ieriklerin bastrlmasna dnebilmekte ve kli
elerden olumu basmakalp bir yaznn ortaya kmasna yol aa
bilmektedir. Bunun yan sra, bilind ieriklerin dilde gerek an
lamda kaytlanmasna da imkan tanyabilmekte ve ergene en so
nunda ve hayatnda ilk defa bo deil, "sanki" deil, ama canl bir
syleme sahip olduu duygusunu yaatabilmektedir. Fanteziden
daha gerek olan kurgu, yeni bir canl kimlik retmektedir. Maya
kovski gibi bir tanrtanmazn yeniden dirilie inanabilmesinin al
tnda, inancnn bir yaz deneyimiyle desteklenmesinin yatt sy
lenebilir.
3. tekinin yaptrmndan kanma. Mnzevi yapsyla yaz, z
neyi fobik duygulardan korumaktadr. znenin psiik uzanm ye
niden kurmasna imkan tansa da, zneyi gereklik snavndan kur
tarmaktadr. Bylesi bir kurtuluun psiik yarar aktr. znenin
kendi deneyiminde ve doal olarak da znenin metinlerini kullan
dndaysa tedavide, gereklikle ba sorununu gndeme getirme
meR imkanszdr.
Haftada bir defa psikote_rapide grdm 1 8 yandaki bir has-
1 55
ta vakasn ksaca ele alacam. Fanteziye dayal hakiki bir detay
landnna [elaboration] sz konusu olmadan, delilik krizleri ve edi
me geilerle kar karya kalan bu gen kz, polis olmay iste
mektedir ve hemen her trden jandanna ve zel gvenlik gleri
mensuplarn srekli batan kannaktadr. Tedavisinin balang
aamasnda Anne, bu arzu-delilik ve edime geilere ilikin hibir
mesafe gzetmeyen anlatsndan baka bir syleme sahip deildi.
Aktarm srasnda benim yaptm gibi kendisinin de ak zerine
yazabileceinin altn izerek hasta, polislerin yaamn ve cinsel
servenlerini anlatan izgi romanlar yazmaya balad. Ses taklitle
ri yava yava, gitgide daha da kannaklaan szleri ve diyalogla
r kapsayan balonlara ayak uydunnaya balad. "Bu polis ykleri
sanki bir rya, bir roman gibi" diyordu. zleyen aamada Anne, ak
arklarnn, ama ngilizce arklarn, gftecisi olduunu hayal et
meye balad. B ilind ieriklerin gitgide daha doru bir temsili
ne ulamak iin resmin ve yabanc bir dilin kullanldnn altn
izmek gerekir. Ardndan, analiste, yaknmay ve psiik acy ak
a ifade eden mektuplarn gnderilmesi gndeme geldi. Mektupla
rn ve dier yazlarn getirdii seanslar srasnda Anne'n sylemi
deiti. Sylemi daha da karmaklat, syleminin talepkarl
dorudan daha az saldrgan, kukusuz daha fazla depresyon ieren,
ama tam da bu nedenle daha inceiikli bir hal ald. Yaz, "dzen g
leri"nin yerini ald. Geici bir "bar koruyucusu" olduundan ku
ku duymadm bu yaznn, Anne' a gemiinin hafzasn yeniden
kazanma imkan tanyan bir soluklanma olduunu dndm.
Bu vakada, ama ayn zamanda Anne gibi "snr kiilik" sempto
matolojisine sahip olmayan ergenlerde yaznn, idealletirilmi ol
gunluk ncesinde psiik uzamn yeniden rgtlenmesini kolaylat
ran gstergesel bir etkinlik olduu kansndaym . Ergen imgelemi
esas olarak aka dayal bir imgelemdir. Ama buna karn kaybedi
lebilecek ak nesnesi ayn zamanda depresyonu da tetiklemektedir.
Bu nesnesel [ohjectal] konumdan hareketle ergen yazs (yazl
gsterge + yararlanlabilen imgesel kodlarn szgecinden geen
fantezi), simgenin ortaya k srecini yeniden balatmaktadr.
Hanna Segal2 bu yazy depresyon durumuyla ilintilendirir ve para-

156
noid durumun "simgesel edeerleri"nin ardndan olutuunu d
nr. stelik simgenin bu yeniden etkinlemesine, depresyonlu
yeniden etkinlemeye ergenlik dneminde az ok serbest bir d
lemsel hazrlk elik etmektedir. Fanteziler st-rtk drtler ile
konuma ya da yaz dilinin gstergelerinin birbirlerine uyarlanma
sna olanak tanmaktadr. Bu anlamda imgesel etkinlik ve daha da
zel olarak imgesel yaz (salad narsisik dllendirme ve fobik
korunmayla) zneye "bo" olmayan bir sylem gelitirme ve bu
sylemi otantik bir sylem olarak deneyimleme ans tanmaktadr.
Hanna Segal'in sylediklerine, manik bir konumdan destek aldn
dan dolay ergen yazsnn, depresyonlu konumun yeniden etkinle
tirilmesinde kendisine yer bulduunu ekleyeceim. Yitirmenin yad
snmas ve metnin fetiletirilmesiyle benin elde ettii zafer olan ya
z, temel bir fallik tamamlayana dnmektedir. Ya da bizatihi fallu
sa. Bu nedenle de ergen yazs ideal bir babala dayanmaktadr.
Toplumumuz bylesi fallik bir olumlamay ergenlikte yasakla
mamaktadr. Hatta tam tersine ergenin imgesele sahip olma hakk
vardr. Modem toplumlar baka toplumlarn ergenlere dayatt
toplumsal hayata giri ritellerinin yerine imgesel etkinliklere da
vetiye karmakta ya da belki de bu imgesel etkinliklerle bu ritel
leri yumuatmaktadr. Ama yetikin, imgesele sahip olma hakkna
sadece romanlarn, filmlerin ya da tablolarn okuru veya izleyicisi
olarak kavuabilmektedir. Ya da sanat olarak. Ayrca "ak bir ya
p" olma olgusunun dnda bir insan yazmaya ne ynlendirebilir ki?

B . ROMANESK YAZI

Bir slubun yaratlmas anlam ndaki yaz, bu nedenle znenin i

zofreni ya da depresyonla mcadelesiyle yakndan ilikilidir. Ya
zyla kartrlmamas gereken romanesk tr, karakterleri ve eylem
lerinin mant asndan yaznn "ergen" yapsyla derinden ba
la ntldr. Bu bak asndan deerlendirildiinde romann, hep er-
2. Bkz. "Notes on symbol formation", lnternationa/ Journal of Psychoanalysis,
1 957, XXXVll, 6. sm, Fr. ev. Revue Franaise de psychanalyse iinde, 1 970,
xxxv. say; 4, s. 685-696.
1 57
gen kalan bir znenin eseri olduu sylenebilir. Ergenliimizin s
rekli tan olan roman, estetik denilen zevkin bir boyutunu borlu
olduumuz hem depresyonlu hem de neeli bir tamamlanmamlk
haline yeniden kavumamz salamaktadr.
Yazardaki tikel bir blnmeden daha ziyade, st-ben askya
alnm olduundan, ben ile ben ideali arasndaki bir mesafeden sz
edeceim. Ama bu askya alnma sayesinde (depresyon , yanstma,
genitallik-ncesi, narsisizm gibi) ergen yapsyla zdelemi bir
ben temsilleri ile bir ben ideali temsili arasnda bir dolam ortaya
kmaktadr. Bu dolam yer deitirme ve younlatrma aracl
yla ben idealinin benin yaad atmalara tanklk etmesine
olanak tanmaktadr.
Sz konusu dolam da ak bir yapdr. Ama bu yap, ergen ya
zsnda belirleyici olan ideal-benin yerini yetikin yazarda daha
salam bir ben ideali alm olduu iin, ak ergenlik yapsndan
farkldr. Erkekte ben-ideali annenin arzu nesnesi, genellikle anne
nin babas olan arzu nesnesi zerine kurulmutur (erkek yazar an
ne tarafndan bykbabasnn konumundan, onun ergenken nasl
olduunu gzlemleyerek yazmaktadr). Kadn yazarda bu ben ide
ali, desteini, ensst eilimli babadan ya da onun edeerlisinden
almaktadr. Kadn yazsnn ensest eilimli babayla bu i ie gei
i, (erkeklerden daha fazla kadnlar iin ciddi psikotik tehlikeler
ieren) anneyle balantl duygusal mulakln (ak-nefret) dra
matik bir ekilde patlamasna yol amaktadr.
ster romanc, ben idealinin temsil ettii bir ergen roln stlen
sin; ister kendisini ergende tansn; ister bir ergen olsun; romanda
ki ergen izlei bunu kantlamaktadr. Ergen izlei, Bat' daki roma
nesk trn anahtar figr olarak karmza kmaktadr.

1 58
 C. HANET EDLEN PAJ H ANE DNR.
M ULAKLIK, ROMANES K DEER

Mozart Figaro' 11un Diin'nde sz konusu olann ak olup olma

dn bilemeden gece gndz i eken paj figr, mutlu Narsis'i
lmsz klmtr. Ortaan sonundaki lk modem romanlarn paj
aklarn konu aldnn alt belki de yeterince izilmemitir. Roma
nesk psikolojinin dokusu bile bu aklardan olumaktadr.
Franszcadaki dzyaz eklindeki, ne bir destan ne de bir lirik
saray iiri olan ilk romann ( 1 385 - 1 386 'da doan ve 1460'ta len)
Antoine de La Sale'n Le Petit Jelan de Saimre [Kk Jehan de
Saintre] ( 1456)3 balkl metni olduu yaygn olarak kabul grmek
tedir. XV. yzyln tam ortasndayz ve yazar Yzyl Savalan ' nn,
Orleans arpmasnn (1 428) ve Jeanne d'Arc'n lmnn ( 1 43 1 )
gerekletii yllarda yayor. Kilisenin zayflam etkinlii, an
iinde bulunduu simgesel altst olua tanklk etmektedir: Basel
Konsili ( 1 43 1 - 1439) ve Konstanz Konsili ( 1 4 1 4- 1 4 1 8). Bu olaylar
dorudan metne dahil olmasalar bile roman, ortaadan Rne
sans' a geie tanklk etmektedir. Romanda ortaa sylemleri
(zellikle de bilgi anlamnda) varln korumaya devam etmekte,
ancak yeni sylemler de ortaya kmaktadr. lkrenimini Proven
ce'ta tamamladktan sonra A. de La Sale nce 14 yandan itibaren
Sicilya kral il. Louis'nin saraynda paj olur. 1 422 ylna doru hem
yazar (tarihsel, corafi, hukuki ve etik metinleri derler) hem de ei
timci olur (kendi rencileri iin kitaplar yazar). Ardndan sanki
kendi pajlk deneyiminin ve didaktik eserler adad rencilerinin
varolularnn bir sentezi sz konusuymu gibi, Jehan de Saintre
isimli karakteri yaratr.
Kendisini dokuyan ipliklerin kolayca grlmesine izin verecek
kadar ustalktan uzak olan bu ilk Fransz romancsnn, yetkinle
memi karakteri zerinde duralm ncelikle: Klasik bilgi, saray
edebiyatndan dn alnan unsurlar, tiyatroya zg diyaloun kul
lanm romanesk metinde olduklar gibi yer almaktadrlar. Bu bas
makalp biimler henz gcnden pek de emin olamayan, srekli

3. Bkz. J. Kristeva, Le Texte du roman, Mouton, 1 970.

1 59
egemen bir sylem arayndaki bir yazara iaret etmektedir. Bu er
gen niteliine bir de romandaki metin/tiyatro/gereklik arasndaki
mulakl da ekleyelim. rnein her sz al iin "Yazar", "Aktr"
ya da "Hanm" gibi balklar kullanlmtr. Bu imlerde, kurguyla
araya konulan bir mesafe (sanki yazar yapmack eyler kulland
nn bilincindeymi ve bunu bize gstermek istiyormu gibi) ve met
nin gsteri olarak, edim olarak eyletirilmesini okuyabiliriz (sanki
yazar bu sz varlklarn bize, hakiki bedenlerin halsinasyona da
yal ya da gerek biimleri altnda gstermek istiyor gibidir). B u ilk
Fransz romancsnn metni dramn -psikodramn- etkililiinden
vazgememekte, ama dram huzurlu bir okumann tesinden a
ntrmaktadr. Ama gen pajn Hanm'la ve onun sevgilisi Rahip'le
son derece zgl ilikisi, bu ilk metnin yine de ergen yap etrafn
da konumlandrlmasn salamaktadr.
Gen Jehan, Hanm ' sevmektedir. Oysa Hanm'n ihanet eden
bir sylemi vardr. Jehan 'a bir ey, Saray'a baka bir ey sylemek
te ve kendisine ak genci Rahip ile aldatmaktadr. Roman, ikiyz
ll ergenlik anda renebilsin diye "her ey olup bittikten
sonra" kahraman, Oidipusu bir durumla ka:r karya getirir. Gen
cin Hanm'a duyduu enseste dayal ak, onunla imgesel bir zde
lemeye dnecektir. Jehan gitgide ifte bir dil oluturacakur: Ha
nm ' hem sevecek hem kmseyecek ve sonunda da onu cezalan
dracaktr. Anlat burada son bulmaktadr. Ama roman, kahramann
lnceye kadarki servenlerinin bir zeti biiminde devam etmek
tedir.
Bu romann ilginliini, ergenin, ensest ilikiye dayal nesnesi
Hanm karsnda onun sylemini imgesel bir ekilde zmseyerek
elde ettii zafer oluturmaktadr. Bu kk servende bir zihniyet
ler devrim i biimlenmektedir. Romandan nce kahraman ile hain
tekdecrlidir. Chanson de Roland ile Cyc/es de la Tab/e ronde'da
[Yuvarlak Masa iirleri] kahraman ile hain zm olmayan ve as
la olas bir uzlamann salanamad bir dmanlkla birbirlerinin
peinden komaktadrlar. Roland ile Ganelon'un ortak hibir nok
tas yoktur, birbirlerini dlarlar ve bu, saray geleneinde de byle
dir: hanet karakterlerin erefini lekeler ve metni sonlandnr. Oysa

1 60
 bylesi bir ey, bizim ergenimiz ve evresi asndan sz konusu
deildir. ocuk ve sava, paj ve kahraman, Hanm tarafndan al
datlan, ancak askerlere galip gelen, tedavi edilen ve kendisine iha
net edilen, Hanm' n a ve Kral 'n ya da onun silah arkada Bo
uc.icault' nun sevdii kii, asla tamamen eril olmayan, Hanm'n o
cuk-a. ama ayn zamanda da efendilerinin ya da yatan da
paylat kardeinin yolda-arkada Saintre, bir hnsadr, masum
ve hakl bulunan bir sapkndr.
Psikolojinin kkenini bu mulaklktan aldnn altn izmek
gerekir. Aldatma ve ihanet olmadan psikoloji mmkn deildir.
Mulaklk ve psikoloji destanla ya da saray edebiyatyla kartlk
iinde romanesk trn eanlamlsdr. XV. yzyl Fransz yazar
-yitirmeyi. ihaneti- yazya dkebilmek iin- ncelikle bir ara du
rumu, tm olaslarn, "her ey olasdr"n figr de olan bir tamam
lanmamlk figrn tahayyl etmeye gereksinim duyuyordu. Paj
Jehan de Saintre yeni bir trn, ergen romannn hayat bulabilmesi
iin Hanm'a ve Rahip'e kar zafer kazanr. Ergen gibi yazar da,
zgr olabilmek iin ailesine ihanet edebilen -ebeveynlerini onlara
ramen yitiren- kiidir. Bu onun bymesini salamasa bile, st
ben ylesine inanlmaz bir esneklik kazanr ki ! Okur iinse bu s
ze sahip olmayan, ama ergen olmaktan baka bir ey de arzulama
yan ocuk ne byk bir dldr.

D. xvm: YZYIL: HANG CNSYETTEN?

YA DA PS K BR YAAM NASIL OLUUR?

Psikanaliz, psiik uzam, iinde drevsel bir devinimle znenin de

neyimlerinin topland bir isellik olarak alglama eilimindedir.
Sze ve iebaka dayal analizin ilkesi psiik uzamn bu ekilde
kavramlatnlmasn kukusuz desteklemektedir. Analiz bir btn
lemeye ya da karmaklam bir detaylandrmaya ulaacak (ya da
ulaabilecek) ideal bir ileyii kendine model almaktadr.
Oysa edebiyat tarihisi asndan (Plotinos'un ngrd,
ibadetin ya da teolojinin kefettii) "psiik isellik", XIX. yzyl

Fi IN/Ruhun Yeni Hastalklan 161

psikolojik romannda ok gzel bir biimde ifadesini bulan imgesel
bir yaratdr.
XVII. yzyl insan ise tam tersine ierisi olmayan bir insandr.
Ya da en azndan XVII. yzyl insannn isellii olmayan bir insan
olarak temsil edilmesi sz konusudur. Barok, oynak ve deiken is
tikrarszla tmden sadk bu isellii olmayan birey, Tirso de Mo
Iina' nn Don Juan hakknda kulland ifadeyle bu "isimsiz insan"
en iyi imgesine barok gsterilerde kavumaktadr. Suyun parlts
ve gsteriden sonra genellikle yaklan dekorun atafau, "sihirli
ada" diye anlan bu temsillerle seyircilere Tarrnn dnda hibir
eyin gerek olmadn gsterirdi. Her ey bir "sahnelemedir", her
ey bir "m gibi yapmak"tr.
iki yzyl sonra XIX. yzyln gerekileri bu iek drbnn
andran ve yapay psiik uzam artk anlayamaz hale gelmilerdi. Bu
psiik uzam, inanlmas g ve kaygsz bir oyunsalln bir "ikin
ci doa'04 ( ! ) olduunu ileri srerek beceriksizce ehliletirmeye a
lmlard.
erisi ve dars olmayan barok insandan romantiklerin psiko
lojik insanna, Stendhal'dan George Sand'a gei_ XVIII. yzylda
gerekleir. Daha kesin bir ifadeyle bu gei, pikaresk romana ve
liberten romana zg srprizleri, tiyatronun beklenmedik olaylar
n, bu inanlmas g biim deitirmeleri ve dier "edime gei
Ier"i onlar baka bir dzene tabi klmak amacyla yeniden ele alan
romanesk trn kendisini olumlamasnda aka grlmektedir. Bu
baka dzen, "toplumsal szleme" dzeni, "doal" bireyin dzeni,
romanesk kompozisyonun dzenidir. Dikkat ekici olan ise udur:
Ergen karakteri, "ierisi ve dars olmayan" barok insann XIX.
yzyln psikolojik insanna doru evrilmesinin modelini olutur
maktadr.
XVIII. yzylda ergen hakknda sorulmu birok sorudan sade
ce cinsel kimlik sorgulamas zerinde duracam. an. romanlar
okunduunda, cinsel farklln, tamamlanmam ya da hakknda
karar verilmesi imkansz sorunsal olarak aka XVIII. yzylda di-

4. Bkz. Jean Rousset. L'lnteneur et l'Exterieur, XVll. yzylda iir sanat ve tiyat
ro zerine deneme, Jose Corti, 1 968.

1 62 Fi l ARKNRuhun Yon Hsalkln

le getirildiini ne srmek mmkndr.5 Rousseau ' nun Emile'i
(1792) hatrlanaca zere toplumun oluumunun ama ayn zaman
da da sapkmlamasnm ve ykmnn kkeninde cinsiyet farkszl
nn yattn ileri srmektedir. Eitimcinin temel amac, Emile 'in
eitimci ve Sophie'nin ocuk bakcs olabilmesi iin cinsiyetleri
ve grevleri farkllatrmak olacaktr. Ama ocuk, farkllamam
tr: "Evlenme yana kadar he_r iki cinsten ocuklar grnte onla
r farkllatran hibir eye sahip deillerdir; ayn yz, ayn ten, ay
n grn, ayn ses, her ey birbirine benzemektedir: Kzlar ocuk
tur, olanlar ocuktur; bylesine benzer varlklar iin tek bir isim
yeterlidir.'>6 "Yana gre yetitirilen ocuk tektir; sadece alkn ol
duklarna baWk duymaktadr, saatin i sevdii tarzda kz kardeini,
kpeini sevdii tarzda arkadan sevmektedir. Bir cinsiyet ya da
tr ayn m yapmamaktadr, kadn da erkek de ona yabancdr. m Da
ha da kts cinsel kimlikler edinilmeye balandnda da bu fark
llamamlk riski devam edebilmektedir: "Emile erkektir, Sophie
kadn; onlarn tm ihtiam da bundan kaynaklanmaktadr. Bugn
lerde yaygnlaan cinsiyetlerin birbirine kartrlmasn dikkate al
dmzda, kendi cinsinden olma neredeyse bir mucizedir." stik
rarl bir cinsel kimlie kavumak iin Rousseaucu ocuun, hakiki
bir eitici yolculuktan gemesi gerekmektedir. Toplumsal yaama
giri riteli niteliindeki bu snamalar, macera romanlarndaki ola
anst baarlara benzemezler, kendini ona kar daha iyi koruya
bilmek ve bylece bir bakasna, kendi'ye dnebilmek iin dii
le kar mcadele etmeye dayanmaktadrlar. Eitimcinin amac buy
sa da, bu amacn gereklemesi o kadar da kolay grnmemektedir.
Rousseau ' nun, Lettre a d'A/embert sur /es spectacles'n [Gste
riler zerine d 'Alcmbert'e Mektup] izledii La Reine Fantasque
[Kaprisli Kralie] isimli, yaygnlam bir kadnslama ("kadn lar
ayrlktan dolay ac ekmek istemediklerinden ve erkee de dn-

5. izleyen dnceler Sylvie Lougarre-Bonniau'nun tezinden alnmtr.. Sexe,

genre et filiation. Etude sur le roman et tMtre au XVl/f' siecle, Paris Vll Univer
sitesi, UFA Sciences des textes et documents, 1 985.
6 . o.c. Pleiade, cilt 4, s. 489.
.

7. A.g.y., s. 256.
8. A.g.y., s. 746.

1 63
emediklerinden bizi kadn haline getiriyorlar") tehlikesine kar
uyarda bulunan ksa yks, cinsiyetlerin birbirine kartrlmas
ihtimallerini kefetmekten holanmaktadr. Sz koqusu olan kar
tnlmadr, ocuksu bir cinsietsizlik deil. Bu felsefi yk cinsel
melezlii, tpatp benzerlii ve ikizlii ele almaktadr. Rousseau
"katlanlr, hatta elenceli, entrikas olmayan, ak ve mstehcen
szler iermeyen" bir anlat kaleme alma konusunda bahse girmi
tir. Ama mstehcenliin doruuna ularz, Rousseau baarsz olur,
nk yk tuhaf bir maceray konu almaktadr. Erkek ve kz ikiz
ler, anlamazlk ve ksknlk sonucu, doumlarnda kar cinsin
nitelikleriyle donanmlardr. Bu iinden klmas g durum so
nunda dzelir, nk ikizler byyp de ergenlik a gelip att
nda cinsiyetleri aka belirlenmeden toplumsal ilevlerini yerine
getirememektedirler. Yazarnn paradoksal bir ekilde dilemi oldu
unun aksine erotiklii hi de bir kenara atamam olan yk, cin
sel mulakl derinlemesine ele almaktadr: Prens Kapris ar de
recede diildir, Prenses Akl bir hkmdarn niteliklerine sahiptir.
Her ikisi de tam tersine dnen, tuhaf bir entrikada, bir melezleme
ve akldlk entrikasnda akna dnmlerdir. Mulaklk o bo
yuttadr ki, hibir mantksal ya da pedagojik yntem ona son vere
cek gibi grnmemektedir. Sadece Janrnn inayeti, bir rastlant
eylerin doal dzene girmesini salayacaktr. Aynca Rousseau da
'
karakterlerine, bu dzenin kendisine de keyfi bir dzen gibi grn-
dn ska syletmektedir: "Sama sapan konumanz" gerekir
diye neride bulunur (Arbal Peri Kral'a, "Karnz iyi letirmek
iin sahip olduunuz en iyi ara onunla "sama sapan konumak
tr" der); ya da: 'Tuhaflklarna ramen ya da bu tuhaflklar saye
sinde her ey doal dzenine kavuacaktr." Rousscau, aslnda an
nenin fantezilerinden kaynaklanan ve ergenliin sonunda Tanrnn
inayetiyle zme kavuacak olan cinsiyet karmaasna vg nite
liindeki bu yky yaymlayp yaymlamamakta uzun sre karar
sz kalmtr. kiz ift, melez ift ve annelerinin arzusu asndan
potansiyel olarak enseste yatkn bir ift: "En azndan mmkn ola
bildiince birbirlerini seveceklerinden eminim."
Erkek ve kadn, erkek karde ve kz karde, ocuk ve yetikin

1 64
olan ergen figr, ardndan Rousseau 'da "mstehcenlik"ten uzak
bir figre dnmektedir. "Erkek karde ve kz karde olmay sr
drerek kar koca" haline gelen mulak ergenlerin ("sesi deiiyor,
daha dorusu sesini yitiriyor; ne ocuk ne erkek, bunlardan hibiri
nin sesine sahip deil") yaad Valais'nin ensest ilikilere daya
nan krsal toplumlarn konu alan kr iiri bilinmektedir. Rousseau
La Reine Fan tasque ' n ikizlerinin olaand sapknlklarn bir al
tn a aldatmacasyla yumuatmaktadr.
Daha zgrlk Diderot Neveu de Rameau [Rameau'nun Ye
eni] ( 1 773) ile Jacques le Fataliste'i [Kaderci Jacques] (1 777)
babala, normallie ve dine kar kan ergen prototiplerine d
ntrmtr. Restif de La Bretonne'da krsal toplumun ve roma
nesk mantn kuralna dnebilmek iin yaygnlam ensest, er
geni kntlarndan yoksun brakmakta ve onu dierleri gibi ensest
ilikiye giren birine dntrmektedir.
Kiiliin ve cinsel kimliin ergen figr araclyla btnleti
rilmesine ve paralanmasna dayanan bir dier tarz da xvm. yz
yln daha az bilinen bir metninde buluruz: Jean-Baptiste Lo
uvet ' nin Les Amours du chevalier de Faublas (1787-1790) balkl
metni.
Faublas kendisine hem keyfince cinsiyet deitirme imkan ve
ren hem de Stendhal'nkini fazlasyla geride brakan bir okisimli
lik iinde birok takma isi m edinmesine olanak tanyan klk dei
tirme sanatnda esiz bir baar elde etmitir. Baron de Faublas'n
olu olsa da, annesini ok erken yala yitirmi olan bu gen adamn
kimlii yoktu r. Maskelerini ylesine lgnca deitirmektedir ki,
sanki cinsel sapknlklardan daha ziyade kendisinde hibir sulul uk
duygusu yaratmayan ihanetlerinin hzllndan haz alyor gibidir.
Kl k deitirmek onun sanatdr, z deil: Bale figrlerindeki gi
bi yer dei tirmektedir, efendiler ile hanmlar, kz kardeler ile er
kek kardeler arasnda gidip gelmektedir. Cinsel bir amfibi, bir tr
grnler zinciri gibi aralarnda ok da fark gzetmeden kendisi
ne Faublas, Blasfau, Matmazel du Portail, valye de Florville
(metreslerinden biri olan Madam de B . ' nin, erkek klna girdiin
de kulland takma isim) isimlerini koymaktadr. Baronun olu-

1 65
dur, Adelalde'in erkek kardeidir, ardndan baronun kz, Adela
'ide'in kz kardei ve Portail'n kz, sonra da kendi erkek kardeine
dnebilmek iin onun oludur... Hangi "l anne" aray iinde
dir? Bu ba dndrc klk deitirme, delilie kar mthi bir
korunma ilevi grmektedir. Aralarnda artk oynayamamas iin
metreslerinden ikisinin (annesi gibi) lmesi yeterlidir. Oyun bitti
inde, maskeler de dmektedir. Ortaya kansa plaklk deil ama
bir boluk, bir hi kimse, bir deliliktir. Metreslerinin yok oluunun
ardndan serbest kalan Faublas, setii bir kadnla evlenmeye y
nelmez. Sahte annelerle yaknlamasn salayan hayaletler olma
dan Faublas da var olamaz. Semptomatik bir ekilde Faublas' nn
delilii anlatya son vermektedir ve delilie kayn mektuplar (as
lnda metinsel fragmanlar) dile getirmektedir. Faublas'nn iyile
mesi ve son ln duyulmas iin babann eyleri yerine oturtma
s ve oluna kendisini dayatmas gerekmektedir: "O bize ait." Deli
travesti kendi cinsinden olanlara ait, gerek bir ergene dnmek
tedir.
Cinsel mulaklk, klk deitirme, okisimlilik: Faublas bir
XVIlI. yzyl i unk'dr. Oyunu son bulsun, delilii ortaya ksn.
Bu, barpk oyunun (Don Juan, Casanova) son bulabileceini ve son
bulmas gerektiini tasarlayan bilincin kendini olumlamas anlam
na gelmektedir. Bundan byle, nce delilik, kaos ya da boluk olan
bir isellik l)rtaya kmaktadr. Bu iselliin dzenlenmesi gerekir:
Baba figrn, onun yanda doktor figrnn ve bunlarn yan sra
da romanesk sylemin ortaya kmasyla. nk deliliin (sessiz
lik, lklar) patlak verdiini anlatan mektuplann ardndan, anlat
psiik olayla'l aralarnda btnletirerek yeniden balamaktadr.
Klk deitirmeleri rya anlatlan, kurulan yaknlklar ve benzer
likler izlemektedir... Yaz armsal ve yorumlayc bir nitelik ka
zanmaktadr. Aynca rnein Restif'te enseste dayal edime geile
rin, dzenci bir metinle anlatldn not edelim: Birbirlerini yant
layan ryalar, zelikle de Le Paysan perverti [Batan karlan
Kyl] ( 1 775) ile La Paysanne Pervertie [Batan karlan Kyl
Kadn] ( 1784) arasnda tamamlayclarn gerektiren gstergeler,
antrmalar ve sylemler.

1 66
 ster sapknln anormallii isterse de doall araclyla ol
sun xvn. yzyln ergeni karmza temel bir karakter olarak k
maktadr. Krizdeki bir znelliin amblemi ergen, romancnn psi
koza varan psiik paralanmay hem serimlemesine hem de roma
nn btnl iinde bu paralanmay kapsamasna imkan tan
maktadr. okdeerli romanesk yorum, tm klk deitirmeleri ve
tm oyunlar kapsayan bir btnlk yaratmaktadr. zlei ne olursa
olsun, sonraki roman, bu ergen evrenini devralr: ift yzldr,
melezdir, klk deitirmitir, "baroktur." Roman ergenin uzants
dr ve ergenin edimlerinin yerine bir anlaty ve okbiimli ve ka
rara balanamaz yorumlar geirmektedir.

E. BABALAR V E OGULLAR:
BEDEN VE BABA ADI STNE

Dostoyevski ' nin Delikanl (1 874-1 875) balkl genellikle nl ya

,

zarn nemsiz bir metni olarak nitelenen metni, Ecinniler ve Kara

mazov Kardeler gibi bayaptlarnn arasnda yer alr. Bu zengin
metinde, Dostoyevski'nin kendisinin de pek ok defa dile getirdii
ergene duyduu ilgi ile Arkadi 'nin soy zincirini ele al tarz ze
rinde duracam.
1 874 ylnda Dostoyevski Gnlkler inde yle yazar: "ocuk
'

lar hakknda, sadece ocuklar ve bir ocuk-kahraman hakknda bir

roman." Daha sonra 1 876 ylnda Bir Yazarn Gnl kesinlemi
tercihini daha da belirginletirir: "Dncesinin kant olarak" "o
cukluktan yeni km bir olan" ele almak: "ekingen bir ekilde
yaama tek bana ilk admn olabildii nce abuk atmay ar.ulayan
ve henz olgunlamam bir erkek." unu not etmek gerekir: Yaza
rn "dncesinin kant olarak." ergen bir kahraman semek gere
kir. Dahas romann oluum srecine ait notlarda yazarn birincil te
kil ahs kullanarak yazmaya karar verdiini okuyabiliriz. Buna is
tinaden yazarn ergenle zdeletiini syleyebiliriz: "Onuru krl
m, intikam hrsyla yanp tutuan ve byk bir z saygya sahip
gen bir erkek." "De/ikanll, byk bir gnahkarn kendisinin kale-

1 67
me ald itiraf', ''sorunun sert zm: Kendi adna yazmak.
Ben ... szcyle balamak ... An zl bir itiraf."
Dostoyevski ergeni ncelikle "agzl biri" olarak grmekte
dir... "En dzeysiz kabaln en incelikli yce gnlllkle bulu
mas. Hem batan karc hem de itici." Ama anlau. ilerledike bu
nitelikler Arkadi 'nin babasna atfedilmektedir. Roman, deerlerini
yitirmekte olan, ama buna karn byleyiciliini koruyan yksek
tabakay temsil eden, Delikanl'nn biyolojik babas, batan kar
c ve dinsiz Kont Versilov' un maceralarn betimlemektedir. Onun
yannda ise tamamyla simgesel bir deer tayan kutsal bir babal
temsil eden Rus kyls yasal baba Makar Dolgonki yer almak
tadr. sa'nn szn kutsal Rusya topraklarnda yaymak iin mis
tik bir gebelik yoluna kendini adamadan nce, karsnn gayri
meru ocuuna ismini verir. Bu tarihsel ve ailevi ortamda delikan
l bir tek "fikre" sahiptir: G. ncelikle parann gc (Rothschild
gibi zengin olmak ister), kadnlar ve kendisinden aadakiler ze
rinde parann salad zaferden kaynakl g ve son olarak da
"gle elde edilen ve onsuz elde edilemeyen ey: Gcnn dingin
ve yalnzlk iindeki bilinci.''9 Aynca sz konusu olan tamamen
simgesel bir gtr, nk delikanl hi de bu gc kullanrray is
tememektedir: "Ah bir gce sahip olabilseydim ... artk ona ihtiya
cm olmazd; her yerde kendi irademle en arkada yer alacamdan
eminim." Ve bylece dlere dalmaktadr: "Sadece bir dilim ekmek
ve jambonla yetinen Rothschild gibi olacam ve vicdanmdan b
kp usanacam." Bu zaferin simgesel dorulanmas, delikanlnn
duruunu yazarn iktidarna yaklatrr: "Ve biliniz ki, srf kendime
ondan vazgeecek kadar gl olduumu kantlamak iin ktcl
irademin tamamna ihtiyacm var."10
Alakgnllk biimine bile brnebilen bylesi megaloman
yak bir zlemin, ift baba figryle hesaplamas gerekmektedir:
Kutsal baba ve batan karc baba. Delikanl ikisine kar bir ak
nefret tutumu benimsemektedir: Versilov'un erotik yaamndan ve
dinsel kukuculuundan bylenen delikanl, ayn zamanda da

9. F.M. Oostoievski, L'Adolescent, Pleiade, 1 956, s. 95.

1 o. A.g.y s. 97.
..

168
kyl Dolgoruki' nin mistik inziva yaamna byk bir hayranlk
duymaktadr. S rayla Versilov'un kars ve Dolgoruki ' nin alter ego
su olacak, bylece ele geirilemez bir babaya duyulan ecinsel tut
kusunun tm deikelerini yaayacaktr. nk bu babalar dosun
da, Arkadi aslnda bir babas olduundan bile emin deildir. Bu ro
manda sanki babann varlna kesin bir ekilde phe drmek
amacyla birbiriyle mcadele eden iki "kken roman" var gibidir.
Gelgelelim yazar-delikanlnn babay st rtk olarak bu red
dediine, sa' nn bedensel ve tinsel olarak Babasna ait olduunu
kutsal olmayan bir tarzda yeniden reten bir baba sevgisi elik et
mektedir. Babasndan ayn den Oul, Tin ' in sadece Baba'dan
(per ftlium) doduunu kabul eden teslis araclyla B aba 'ya ula
maya almaktadr. Rus Ortodoks teolojisinin bu zengin izlei,
Tin'in Baba'dan ve Oul'dan (ftlioque) doduunu dnen Kato
likliin "eitliki" e-tzllnden farkldr. Ortodoks Dostoyevs
ki asndan delikanl hemen elde etmedii, babayla bu libidinal ve
simgesel zdelemeyi kendi arzusu araclyla ina etmek zorun
dadr. Ardndan baba-oul ilikisinin tm mulakln hesaba ka
tan ecinselliin incelikli bir ekilde biimlenmesi gelmektedir.
Freud Dostoyevski 'yi konu alan bir incelemesinde yazar, fazla
da dnmeden, "baba katili"11 olarak betimlemektedir. Aksine epi
lepsi semptomunda bile, srp giden bir elikinin (nefret ve sevgi)
sz-ncesi bir ifadesini grmek mmkndr. zmsz bu eliki,
zneyi devindirici bir boalmaya hapsetmektedir (kimileriniyse
edime geie zorlayabilecei gibi). Delikanlnn beden ve babann
adyla yaad skntlar romanesk bir ekilde kurgulamasn,
gen Dostoyevski 'nin tiran babasyla karanlk ilikisini analiz et
meye girimesi olarak yorumlamak mmkndr. Bir varsayma g
re ayaklanan Rus kyllerinin ldrd baba, zindandaki daha da
tiranca muamelenin yeniden etkinletirdii ilk rpnmal semp
tomlar tetiklemi grnmektedir. Karamazov Kardeler baba ve

1 1 . "Dosto'ievksi et le parricide" ( 1 927), Resultats, ldees, Problemes iinde, Cilt:

il, PUF, Paris, 1 985, s. 1 61 -1 75. Ayrca bkz. Ph. Sollers'in bu tez zerine tart
mas, "Dostoievksi, Freud et la roulette", Theorie des exceptions iinde, Folio,
Gallimard, 1 986, s. 57-74.

1 69
sululuk, erkek kardeler ve ecinsellik izleini yeniden ele almak
ta, baba figr arzunun eksenini olutunnay srdnnektedir. Ama
bu sorunsaln doal uzamna kavumas ve dolaysz, aile kapsamn
da incelenmesi daha ok Delikanl 'da gereklemektedir.

F. B M OLMAYAN LE OLGUNLAMAMI
OLANIN B ATAN IKARICILII

Modem roman kendisini sorgulamaya baladnda ya da yetikin

toplumun kanlmaz olarak babaya bal deerlerini sorgulamaya
baladnda yazar, ergen erkek ya da kz ocuunun bysne ka
pldn aka dile getirmektedir. Tpk Nabokov'un Loli ta's
( 1 955) ile ya da Gombrowicz'in Trans-alantique'i [Trans-atlan
tik] ( 1950) ve Pornografia' s [Pornografi] ( 1 958) ile yapt gibi.
Yazarlarn az ok gizli tehirciliklerini ve ecinselliklerini ifade et
me yntemini bylece bulduklarn sylemek az kalr. Anlatcnn,
batan karcs kadn ya da erkek ile zdelemesi bu metinlerde
ortaya kmaktadr ve ergenlerin kodlanm sapknlk kategorisine
dahil olmamalar sayesinde bu zlememe ok daha etkili bir e
kilde gereklemektedir. Ergenler romanclara, henz biimlenmi
olmayann metaforlar olarak gerekmektedir: Dil-ncesinin ya da
belirsiz bedenin hayali.
rnein Gombrowicz yaptn, sz yitiminde ya da absrtte yok
olacak denli deneyimin akkanlna uygun anlatsal biimler bul
ma arayna vakfetmi olmasna ramen (Kosmos, 1 964), "B iim
yaamn zyle uyumuyor"12 diye yazabilmitir. Yazar, "esas ola
rak gen olan her eye, yani yaayan her eye zg olan biimsiz
olan, aa olan, olgunlamam olan"13 talandrr. En barok
olanlar da dahil olmak zere yetikinlerin dnyasnn karsna (r
nein Trans-atlantique'teki sapkn Gonzalo gibi) ergenlerin -Igna
ce, Karol, Henia- byleyici dnyasn koymaktadr. "Doal olarak
benim ilk grevim erkek ocuk, ergen gibi nemsiz szckleri en

1 2. Journal, 1 953-1956, Bourgois, 1 98 1 , s. 1 71 .

1 3. A.g.y., s. 259.

1 70
n sraya ykseltmektir: Tm resmi sunaklara bir dierini ekleye
rek, oraya daha kt olann, daha az iyi olann, aa konumda bu
lunann gen tanrsn, 'nemsiz olan't, ama gcn aa konu
mundaki nfuzundan alan oturtmak."1 Yazarn kaleme ald por
nografi bu ama peinde ergenlerin erotik oyunundan esinlenmek
tedir. Mstehcenlik, skandal ya da aklk sz konusu deildir. ma
lar, antrmalar, yaknlamalara ya da kanmalara yaplan imal
gndermeler. Sadece gstergeler. Tpk yazarlarn pornografisi gi
bi olgunlamamlann pornografisini, ergen pornografisini de bir
adlandrma abas, szck ile drt arasndaki snrda yer alan be
lirsiz bir anlam ortaya karma abas olarak deerlendirmek
mmkn mdr?

Romanesk yaratnn nemli anlarna damgasn vuran ergen imge

lerini ve atmalarn, paja ihanet edilmesi ve paj n ihanet etmesi,
ikicinslilik ve klk deitirme, soyzinciri, olgunlamam batan
karclar gibi izlekler doal olarak tketememektedir. Bunlara
Tristram Shandy'den Julien Sorel ve Bel Ami'ye adar ergenlik ile
roman arasndaki mahrem balan ele alan karakter "oluum" ede
biyatn da eklemek gerekmektedir. Yine de bu izlekler, romanesk
trn oksesliliinin, mulaklnn ve Oidipusu olmaktan ziyade
biraz sap.kn olan esnekliinin ne denli ak ergen yapya borlu ol
duklarn yeterli bir ekilde gstermektedir.
Esas itibariyle ak, tamamlanmam bir yapnn yaz aracly
la temsili okur iin uyuturucudan baka bir ey olabilir mi? Arn
maya daha yakn olan roman, aktarm ve yorumla yaplanla balan
tsz olmayan belli bir detaylandrma nermektedir. Bu detay
landrmay gstergesel olarak adlandnyorum;s Bu detaylandrma
ergenlikteki uyanm ilksel srelerin ortadr, ergen fantezilerinin
dramaturjisini yeniden retmekle, basmakalp yarglan zmse
mekte, ama ergen bilin-ncesiyle ayn dzeyde olan bilind ie-

1 4. A.g.y., s. 260.
1 5. Bkz. Julia Kristeva, La Revolution du langage poetique, Le Seuil, 1 973. 1 . B
lm.

171
ri.klerin gerek bir kaytlanmasn da salayabilmektedir. Bu gster
gesel detaylandrma ergen dnmnn kabdr (biimidir) ve ba
zen de basite onun aynasdr. Bu balamda u soruyu hakl olarak
sorabiliriz: Bir ergeni analize gndermek ile ona romanlar yazdr
mak arasnda bir tercih yapmak gerekir mi? Ya da bu romanlar bir
likte yazmak. Pek ciddi olmayan, ergenlie dair soru. Bu soru bir
baka soruyu da beraberinde getirmektedir: Analist bykanne mi
dir yoksa ergen midir? Eer ak bir yapya kulak vermeye devam
edilmek isteniyorsa, belki de biri olmadan asla dieri olamaz.
Ergen ve yaz hakkndaki sorgulama bizi sapknla ve onun ya
zyla ilikisine ynlendirdi. Sapknl empatiyle, ama hatr sayar
la varmadan nasl alglayabiliriz: Romanesk aznn tarihi bize bu
konuda yardmc olabilir. "Hayrhah dinleyi'inin belli bir sapkn
lktan azade olmadn bilen analist, kendi tekniini de bu sorgu
lamaya tabi klarak sorgulamay srdrebilir: erevenin kapanma
s ya da esnekletirilmesi, farkl sz gstergelerinin kullanlmas ya
da kullanlmamas, aktarm asndan ulaabilecekleri noktann te
sinde gerek olaylarn dikkate alnmas vb. Bunlar, ergenlerin olu
turduu "ak yaplar"n dikkate alnmasnn analisti kar karya
brakt teknik sorunlardan sadece bazlardr. Daha baka sorunlar
da yok deil.

172
 iV
Glmseyiler ark 1

"nsanlara varlklarnn ikinci kkeninin

ilk, belki de ikinci kkenini ifa ettim."
Leoardo da Vinci

Azize Hanna'nn gzkapaklarn yalayan turuncu n iine kay

yorsunuz. Bu aydnlktan Meryem'in omzunu ve dans eden Jocon
de tarz gizemli gln fark eder gibi oluyorsunuz. Dizlerinin
arasndan sa'y karan ve onu ya yere brakan ya da alkoyan eh
vetli ve gl kolu boyunca aaya doru i niyorsunuz. Son derece
ekici kalalar ve bacaklarn zerine rtyle birlikte akan bu Vene
dik su yeiline dalyorsunuz. ocuk-Tanrnn tombul ve afacan y
z ile onun uzants -tutkusu ve yeniden dirilii olan- kuzu zerin
de baknz sabitleniyor.
imdi arkaya dnerek, ve yine, yansyan n bylenmi
devinimi iinde, ifte anne-kzn, Hanna ile Meryem 'in yzyle

1 . Le Nouve/ Observateur, Say: 1 01 3 (6- 1 2 Nisan 1 984), s. 92-93.

.
1 73
karlayorsunuz. Yansmalar turnikesinde ebediyen batan bal
yorsunuz.
Gizemli bir nee glnn tayapraklar byle aralanr. Siz de
bylece bir yzler kaleydeskopuna kaptrrsnz kendinizi. Gzleri
nizin nnde bir anne ile olunun dairesel yansmasyla bir insan
lk tarihi domaktadr. Anne nceki bir anne okaynn ans saye
sinde zaten ifttir. Oul ihtiama doru hayvanms ve erotik ka
a daha imdiden balamtr.
Modem insan, bireyin bu imgesel tarihncesini kutlayacak ne
bir sze ne de bir imgeye sahip artk. Hem anne hem oul olduu
nuz, henz ayrm bir deri, henz alm bir imge olduunuz bir
ryann scakl iinizden tatnda; bir kadnslk, aka zg ya
da narsisik belirsizliin tadna doyum olmaz alkantlar karsnda
dilsiz bir yan yanaln, beden bedeneliin, kvnm kvnm stne
oluun ve esiz ayrln anne yann kabullendiinde, Louvre'a bu
Leonardo 'yu gnneye gidin.
Vinci kendisinden nce kabul gnn "l Azize Hanna" (bu
nu talyanca ve Almanca daha iyi ifade eder: Santa Anna Metterza,
heilige Anna Selbdritt) modelinde Meryem Ana'y ve sa'nn Te
cessm 'n burada teolojik olarak younlatnntr. XIII. ve XV.
yzyllar arasnda bu izlek, klasik Baba-Oul-Kutsal Ruh 'tan olu
an teslis inancnn yedei ve dengeleyicisi olarak kendisini dayat
maya balar. Bunun olabilmesi iin, Meryem merkezli bir perspek
tifin icat edilmesi, Hanna' nn Meryem ' i gnahsz bir gebelikle do
urduunun (Duns Scott bunu bir praeredemptio olarak niteler) ka
bul edilmesi ve ayn zamanda da hem Hristiyanln teslis mant
nn hem de bu mantn bir tanra-anne kutsallatrlmasn ele
alnn derin letirilmesi gerekmiti.
Bununla birlikte, Dante'nin "Cennet"inin derin etkisi altndaki
Leonardocu diil teslis anlay, kz Meryem 'in akla sevdii Han
na'nn sedefli teninden ortaya kan sa'nn bedeniin insancl bir
yceltiliidir. Yaratc ve ayn zamanda ressam yaratc, k saan
diillie sahip bir erkek olsa gerektir. Bu k saan diillik, kuzu
nun alnnda parlar: Hem Kyamet hem de evrensel glmseme va
adidir. Rnesans insan iin demek ki sa, bir annesi olduu iin bir

1 75
Bakire Meryem. Azize Hanna ve ocuk l sa. Taslak. Burlington House. Mukavva zerine beyaz fra darbeleriyle kmr kalem.
1 3x 1 0 1 cm. 1 499-1 501 . National Gallery, Londra.
cinsellie -yce bir cinsellie- mi sahipti? Burada kendimizi Bat
imgeleminin tam merkezinde buluruz.
Freud kendi zyaamyksn de ekleyerek bu tabloyu yeni bir
dnce nesnesine dntrr. Aslnda hibir akbaba,2 hibir ayla
k. sanatnn zmsedii ideal annelik kltnden aa kalmayan
bu gizemli uua glge dremez. Fallus varsa bile, belki baka
bir yerdedir. Gerekten de sa ve kuzu ne yapmaktadrlar? Sanki
bebek ile hayvan arasnda bir sreklilik varm izlenimi yaratacak
ekilde ocuun bacann uzants halindeki bu pati; boynuz gibi
uzun kulaklarn sertliine sk sk sarlm eller; kuzunun sa'mn
bacak arasnda konumlanmas... ocuun ve yaratcnn z-erotiz
mi annenin sevincinin kefili midir?
Ama ben Leonardo iin sorunun her eyden nce plastik bir so
run olduuna iddiaya girerim: Dairenin genle nasl badatrla
ca sorunu. Meryem 'in ba sa ada Hanna'nn omzuna dayan
maktadr. Meryem'in bacaklar Hanna'nn, Hanna'nnkiler de Mer
yem 'in bacaklar olabilir: ki gen birbirine dayanmtr ve birbi
rini destekler. Meryem'in dizkapann yapt a kvrk dirsek ii
ni iaret eder. Grubun ayandan soldaki -Hanna'nn aya- sa
aya -Meryem 'in aya- oluturmak iin aynada yansr. Mer
yem' in bedeninin kvrl yapnn merkezinde yer alr ve alar bir
elipse tar. Ta ki ban evirerek eriyi tamamlayan sa'ya kadar.
Kuzu ise bu geriye bak belirgin hale getirir.
Leonardo Dante'den alnt yapar: "Dz as olmayan bir gen
bir yarn daireden elde edilebilirse" ("Paradis", XIII, 101). Ve sy
lediine yle kesinlik kazandrr: "Dairesel bir m yansd bir
ortama yerletirilen her cisim, etraftaki uzam kendi saysz benze-

2. Leonardo da Vinci (1 4521519) yle yazar: zellikle akbabayla megul ol

mann yazgm olduu kansndaydm, nk ( . ) henz beikte bir bebekken bir
akbaba yanma geldi, kuyruuyla azm at ve dudaklarmn arasna kuyruuy..
la pek ok defa vurdu. "Souvenir d'enfance de Leonard de Vinci"nin (1 927, Fr.
ev.: Gallimard, 1 983, s. 49) etkisi altnda kalan Freud, ocuk isa'ya doru ei
len Bakire Meryem'in giysi kvrmlarnn arasnda bu akbabann imgesini bulur ve
gerek bir an deil de bir fantezi olarak grd eyin analizini yapar: Bu
fantezide hem ocuk Leonardo da Vinci'nin annesiyle ilikisi hem de daha sonra
ortaya kacak olan ecinsellii akla kavuacaktr.

Fll()NJRuhun Yeni Hasa1ldan 177

riyle doldurmak iin yaylr. Her ey her eyde ve her ey her
parada grnr" ("Gnlkler").
Ressam aynada kefedilmek iin yazyordu. Belki de Plotinos'u
yanklayarak. Hanna'nn iaretparmann grubun gksel kkenine
iaret ettii, Londra'daki resmin aksine, Louvre'daki tablo Hristi
yanlk tarihinin kaynan karlkl yansmalarla temsil eder Ba
. ..

langta", ak baklarn yansmas vard. Bir ocuk, iki anne: Ba

langsz ve sonsuz, glmseyiler ark.

1 78 Fl2ARKA/RuhunYeni Hualklan
 v
hret, yas ve yaz '
(Madam de Stail hakknda bir "Romantik" e Mektup)

Sevgili dostum, benim gibi "uzman olmayan" ve "romantik olma

yan" birisine Madam de Stael'e dair dncesinin ne olduunu sor
duunuz iin size teekkr ederim. Onu ahsiyet olarak ele alrsam,
kafam kartnyor, yazar olarak ele alrsam da, sz ok uzattn
dnyorum. Tarihsel bir alkantnn ortasndaki bu kadnn, kural
d dncelerinin gizemlerinin ve modernler stndeki etkilerinin
henz aa kmadn dnyorum. Bununla birlikte, size onun
hakknda syleyebileceklerim, izlenimlerden, varsaymlardan ve
kararsz dncelerden ibaret olacaktr ve bilimse] bir aratrma
derlemesine burnumu sokmaktan da byk bir rahatszlk duyuyo
rum. Elbette yapt yeniden okudum: Elenerek, stnde younla-

1 . Romantisme dergisi, say: 68, drdnc aylk, 1 988, s. 7-1 4.

1 79
arak ve empatiyle. Coppet Rahibesi 'nin nitelikleri de olabilecek
bu niteliklerin benim nl barones ile bilind bir zdelememi
da vurduu kansndaym . Bu zdelemeyi hemen reddettiimi
sylemeye gerek bile yok.
Bir entelektel -Madam de Stael (1766- 1 8 1 7) bu rahatsz edici
trn ilkidir- ilk bakta sempatik biri deildir. Onun iin Dev
rim ' den intihara, edebiyattan aka, mutluluktan ihanete kadar he
men her ey dnme malzemesidir. Bu akl yrtc kadn hedefi
onikiden vunnasn ve yzyllar aabilmesini salayacak buluma
anna kadar yarglarn imbikten geinnekten (ar ykl cmleler,
bilgie antrmalar, uzmanca ya da egoiste konu d szler) ho
lanr. Romanlarnn (rnein Delphine'de ahlfilci projelerden, Corin
ne ' de ise talyan kltryle ykl gkyz altnda ecinsel ve en
seste dayal ilikilerin masumluundan geilmez! ) yerel renklerine
zaten bulanm duygusal entrikalarn yavan amazlarla karmak
latrmaya drt elle sarlr. stelik klarn en yetkini, yani en ok
ac ekeni olma iddiasndadr. Balang olarak demezsek son ola
rak, ac tadndan znt duysa bile hrette kk salmak ister.
Btn bunlar niye yapar? Alcsn, baka bir deyile nce a
n ve ardndan halk, son olarak da Dnya'y daha iyi boyunduruu
altna alabilmek iin, nk Madam de Stael kozmopolittir. Ama
zellikle de kendisinin itiraf ettii gibi, fazlasyla iyi bir biimde do
lu olduuna inanlan bir yaamdaki "boluk"u doldurabilmek iin.
Kadn dmanlar gibi, Madam de Stael ' in gzel olmayn ya
da yeterince gzel olmadna dair kendisini iten ie kemiren p
heyi telafi etmek iin dnceye sarldn sylemeyeceim. Sta
el'in ei Gennaine Necker' in, merakla alm gzleri, zihninin id
detini da vuran fazlaca tombul ve doymak bilmez kollar ve terci
hen Alman kltr olmak zere dnya kltrn ele geirmekteki
doymazl ve ("kendi zamannda en fazla hret elde etmi ve yz
yllarn yansz adaletinde hretin en fazlasna kavuacak olan,
zellikle de yanna yaklamaktan endie duyduum insan" -De
l' influence des passions-2 olarak grd) babasnn da tesinde

2. Madam de Stael'in yaptlar 1 836 ylnn Owvres completes basksnda yer al

maktadr.
1 80
Avrupa'nn sahip olduu tm nl ya da sadece ekici adamlarn
hepsini hayrete drmek konusundaki agzll dikkate alnd
nda, kadns bir ekicilie sahip olmadm kiisel olarak dn
myorum. Kukusuz bylesi bir arln yarataca olumsuzlukla
r ya da bu tutkulu ve szsel Niagara'nn tayaca riskleri fark
edebilecek bir erkek deilim. Ama yine de Goethe'nin yerinde ol
saydm -bylesi bir ikameyi dnme cesareti gsterebilirsem
eer- Fransz gezgin kadn ziyaret etmekten ne pahasna olursa ol
sun kanmaktansa, pek klasik bir yan tamayan ve acmaszca ro
mantik naifliklerine ve esinse! uularna onu gldrmeyi dnr
dm.
Germaine de Stael bir entelektlclir, nk kendisini XVII.
yzyldan Devrim'e kadar ndelemi olan nl yazma ustalar ve
romanclar gibi bir fikir ve dnce kadn deildir. XIX. yzyln
sonuna doru kadnlarn dnecei bir uzman ya da bilgin de de
ildir henz. Madam de Sevigne'nin retorik ihtiamna da sahip ol
mayan de Stael -matematikteki yeteneklerine ramen- Chate
let' nin Emilie'sinin duyduu tekdeerli bilim hayranlna ya da bir
Sophie Kovalevskaya'nn ya da bir Marie Curie'nin aikar dehas
na da sahip deildir. Hatta sadece insanbilimleri alanyla snrl kal
dmzda bile rnein bir Melanie Klein kadar deneysel hakikat
kaygsn deil de bir felsefi kuruluu Sartre'n yanndaki bir Simo
ne de Beauvoir'a dntrebilen giriim ruhunu tadm kabul
edersiniz. Necker'in kz skc Msy de Stael, yakkl Narbon
ne, uysal Rocca, hatta nl ama ll ve kararsz Benjamin Cons
tant ile karlamak yerine tutkulu dncesine layk bir adamla
karlam olsayd, belki de daha az ateli olurdu. Ama tm bunlar
ileri srdm antnn alar ve varsaymlar olmaktan daha fazla bir
anlam ifade etmez. Zaten "mektup"un biraz da kuralsz retorik bir
tr olmas, daha fazlasn sylemeyi zorlatrr.
Eski ve Yeni Rejim aras dnemde olduu gibi iki tip diil zeka
arasnda konumlanan Madam de S.ael, ansiklopedik bir merak
temsil eder. Her ey ile ilgilenir, kendisini bilgilenmekten alkoy
masa bile sezgilerde bulunur ve zellikle (olaylarla gitgide genile-

181
yen) kamusal alana sadece din adamlarna zg etin bir dnsel
lii tamay bilir. Bu tutkulu kadn daha o zamandan medyatik bir
kadndr. Bunun zerinde daha sonra duracam. imdilik de Sta
el'in bir Ansiklopedist gibi olduuna sizi ikna etmeye alacam.
Ayrca nl felsefeciler arasnda kadnlar da yoktu. Aydn beylerin
liberten, srda, suorta, kltrl, hatta bilimle uraan kadn ar
kadalar vard, ama asla sahip olduklar evrensellik iddias asn
dan onlarla eit kadnlar yoktu. Germaine de S tael gecikmi bir An
siklopedist olmutur. S iyasal ve edebi kurumlar hakkndaki yazla
rnda izlerini bulduumuz Montesquieu ile Voltaire'i izler. Ama Te
rr'e meydan okuyan bu kadn insana zg olduu kansn srdr
d dncenin zaferini tutkularn, yasn ya da basite, teki kar
snda duyumsanan belirsizliin zel alanlarna doru tar. Bunu
yaparken kendi gzyalarn ve urad bozgunlar dikkatle ince
lediinde bile iddial tavrlarndan vazgemez. Srekli depresyonu
nu, tpk erkekleri az ok ustalk ve baaryla ynetmeye alt
tarzda yneten mcadeleci bir isterik midir?
Her hal karda toplumsal ya da doal insan ile acl ve iddial
insan arasndaki geii gerekletirebilmek iin bir kadn olmak ge
rekliydi. Ama ayn zamanda ikinci cinse ok yakn ve onu tehdit
eden melankolik szlanmann iine dmemek iin de yetenekli bir
kadn olmay srdrmek ve bu szlanmalar akl yrtme gcyle
nlemek gerekiyordu. Artk romantik diye adlandrlan zntyle
yaknl akl yrtmeyi zayflatmaz, aksine glendirir. Teori, bizi
depresyona kar koruyan, depresyonu seyreditir. Stael'in ardn
dan gelen entelekteller bu deneyimi yaayacaklardr, deneyimi ilk
balatan ise Madam de Stael ' dir.
De Stael'i bylesine sorunlu bir soyzincirinin, yaamlarn d
nceleri ve yazlaryla kazanan kadn entelektLiellcrin soyzinciri
nin atas olarak grmek (Madam de Stael, sahip olduu ahsiyeti
-nemi ona yardmc olan ama onu glgelemeyen- soyuna ve ser
vetine gre takdire deer bir bamszlkla kendi kendine ve kendi
si iin ina eder), bugn kimsenin onun yaptlarn okumadn
sylemekten beni alkoyamaz. Doal olarak sizin ve meslektalar
nzn dnda hi kimsenin. Obur kaleminden kan saysz sayfa-

1 82
dan geriye sadece u nl deyi kalmtr: "hret mutluluun pa
nlt l yasdr."
Kukusuz bunun dnda kalanlarn bilinmiyor oluu adil deil
dir. Ama tartmaya ak yarg (kiisel olarak bunu paylamyorum
ve baka bir ifade kullanmay yelerdim, ama bu da baka bir hika
ye) fazlasyla ardr. Bunun yettiini syleyecek deilim, ama
Madam de Stael'in tamamnn yukardaki deyite yer aldn ileri
srme kolayln gze alyorum. nk yaamn ve an zetle
yen hret ile yasn oluturduu iki kutup arasnda, bu kadnn mut
luluu saysz tutkunun ve hayal krklnn labirentlerinden geer.
Srf o bunlar yazabilsin diye. te bu nedenle bu romantik, gerek
bir moderndir: Bununla, duygusal romantizminin, cokuyla geliti
rilen tutkusal ieriin tesinde yaznn kendisi iin yceltildii bir
laboratuvar ilevi grm olduunu kastediyorum. Madam de Sta
el 'in inceliklerine kulak verdii hret kavram, talep edilen tutku
tutkusu araclyla yaz imparatorluuna, sadece bu imparatorlua
ait olmay ifade eder. Germaine de Stael ile, yaznn hreti -mut
suzluun yceltilmesinden geerek- Akl Tanras'nn yerine ge
er.
Madam de Stael iin hretin stnde hibir ey yer alamaz.
hreti onun teolojik gkyznden indirir, hretin fallik nitelikle
rine sahip karak ("Gloria Patri et Filio et Spiritui Sancto")' bu ni
telikleri liyakatlarmz hakknda dierlerinin oluturduklar bak
asna, halkn bize gnderdii gurur okayan olumlu imgeye yer

letirir. Hoa gitme kaygs tayan bu ak kadn bir psikolog ve bir
sosyologdur. Narsisizmin ve ben idealinin (baka bir aa ait bu dil
iin beni affediniz) ortaya k olarak hret, Madam de Stael iin
byk lde "ilkel" ve ister istemez "toplumsal"dr.

"nsan kalbinin duyumsayabilecei tm tutkularn iinde hret ak

kadar grkemli bir nitelie sahip baka bir tutku yoktur: Tutkunun de
v inimlerin in izini insann ilkel doasnda bulabiliriz, ama bu duygu
gerek gcne to pl umsal bir ortamda kavuur. Tutku adn hak etmek
iin tutkunun, ruhun dier tm duygularn sourmu olmas gerekir.

hret Baba, Oul ve Kutsal Ruh. (.n.)

1 83
 Verdii zevkler kadar at yaralar da sadece, tutkunun sahip olduu
gcn gelimesine zgdr.''3

Yine yle der: "Ruhumuzu harekete geirebilecek ilkelerin en g

zeli hret akdr.'04 Kukusuz "greceli bir tannmlk" sz konu
sudur ve "bylesine yce bir ta ban hakl kann ay evrene ve
gelecee brakrz daima.'' Ama "uzam ve yaam sresi konusunda
yanlsamaya dmek, sonsuzun metafizik niteliklerinden bazlarna
sahip olduumuz kansna kaplmak olas olsa da, evreni kendi is
mimizle doldurmak ve kendinin tesinde var olmak ne ba dnd
rc bir haz"5 kaynadr. Bir erkein kaleminden km olsayd
bylesi bir itiraf, pek inandrc olmayaca gibi hatta bir byklk
kuruntusu olarak da nitelendirilebilirdi . Laik Azize Therese 'imizin
esrimesinde, sradan bir ekilde sadece aynaya hasredilen diil nar
sisizmin esasl bir biimde merulatrlna ve talep ediliine tank
oluruz. Ama bunun da tesinde evrensel bir narsisizm de merula
trlr ve talep edilir. Bu satrlar yazan kii "kalabaln ruhu cotu
ran alklaryla" yaadn syler: Mtevazlk kendini dayattn
dan kendisini ayn zamanda btnyle dierlerine, yani "halk"'a
adar: "( ... ) inizde nasl da byk olaylar geliiyor ve sizin aydn
lnza gvenen halk adna bu byk olaylar en canl dikkatin si
zin dncelerinize ynelmesini salyor.''6 Farkl hretlerin, r
nein yazlara ve. zellikle de askeri eylemlere dair hretlerin var
lnn bilincinde olan yazar, doal olarak birinci trden hretleri
destekler. "Yalnz deneyimlenen zevkler"e yakn yaznn salad
bu hret, gelgelelim nadiren "adatr." Kavrayl psikoloumu
zu bir alk, ac ve kskanlk hissiyle dolduran bylesi bir hret
ak tatmin edilemez olarak kalr: "Bu hretin yaatt zevkler as
la yeterli olmadndan, ruh ancak onlarn beklentisiyle doludur, el
de ettii zevkler ruhu arzuladklar zevklere yaklatrmaktan baka
ie yaramaz."7

3. De /'influence des passions, ilk ksm.

4. A.g.y.
5. A.g.y.
6. A.g.y.
7. A.g.y.

1 84
 Madam de Stael'in bu ve baka metinlerde serimledii hret
bileenlerinin bu pek de allmadk bilgisini anmsatma iini daha
fazla uzatmayacam. Bana arpc gelen eyin altn izmekle ye
tineceim: Psikolojik analizin tarihsel gzlemlerle eanll. Daha
girite "terrn hkm srmesi"nin kendisini hret asndan mo
narilerin ve cumhuriyetlerin sahip olduu avantajlar karlatr
maya ynelttiini syler. Cumhuriyetlere hayranlk duysa bile, soy
luluun bireysel deerleri ve toplumsal nitelikleri iin kayglanan
Madam de Stael, kamuoyunun tiranl karsnda duyulan ada
ilk endieleri dile getirir: "Popler olmayan toplumsal farkllama
lardan haz alarak kendini nereye kadar poplerliin eline teslim
edeceini bilmekten daha zor bir ey yoktur. Genel kanya hangi l
de itenlik gstermek gerektiini kesin bir ekilde bilebilmek ne
redeyse imkanszdr. "8
Demokratmzn ne totalitarizmi ne de medyatik hkmranl
tandn hatrlatalm. Henz Hanna Arendt'in ok uzandayz
ama, iki felsefeci arasnda yzyllar aan bir ba yine de kurulmu-
tur. Terrle balantl olarak Madam de Stael an "yeni medya
lar" olarak adlandrmamz gereken olguyu gzlemler. Matbaann
icadnn ardndan "basn zgrl"ne ve "gazetelerin oullu
u"na dair bir duyarllk tamaktadr. zgrlk ve zorunlu, vazge
ilmez bilgilenme kayna olan ve "her gn bir gn ncesinin d
ncesini kamusal klan" bu yeni olgular, "herhangi bir lkede h
ret diye adlandrlabilecek bir eyin var olmasn da neredeyse im
kanszlatnyorlar.'19 Daha o zamandan "dnme statlar" ortadan
kalkar! Yazar yle devam eder:

"(...) Sayg gsterme mevcut, nk sayg gsterme eitlii yok etmi

yor ve sayg gsteren kii kendini teslim etmek yerine yarglamakta
dr; ama insanlara duyulan hayranlk yasaklanmtr ( ... ) Gnmzde
kendisini gstermek isteyen kii herkesin z-saygsna kar savamak
zorundadr. ( . . . ) Nihayet, bilimlerdeki her keif kitleyi zenginletirerek
insann bireysel imparatorluunu hkm altna almaktadr."10

8. A.g.y.
9. A.g.y.
1 0. A.g.y.

1 85
Bu srecin ynlar iin vazgeilmez ve yararl olmas bounadr:
Yazar zntsn gizleyemez. Burada herkesi eitleyen demokrasi
lere ynelik sulamalardan ilki biimlenir, metnin devam yce bir
deer olarak grlen mutluluk adna hrete susaml reddetme
ihtiyatn gsterse bile. "( ... ) insan acdan kanmak iin kendini l
drdne gre insann mutluluu ona yaamndan daha fazla ge
reklidir ( ... ) tm duygular gibi hret tutkusu da mutluluk zerinde
ki etkisine gre deerlendirilmelidir."11
Ancak bu mutluluk dini, mutluluun imkanszln daha iyi
gsterebilmek iin alkonulur:

"nsann tasarlad haliyle mutluluk her adan imkinszdr (altn ben

izdim); ve sahip olabileceimiz haliyle mutlulua ( ...) byk aclar
dan kanlmasn salayabilmek iin en gvenilir yntemlerin ince
lenmesiyle ulalabilir. Bu kitap bu amacn aratrlmasna adanm
tr."12

Dolaysyla artk hret yok, varsaymsal olarak arzulanan mutlulu

un yerine, kanlacak ac var sadece. "Giyotin" mi dediniz? .. Bu
korkun satr Madam de Stael'de "kutsal mutsuzluk klt" (Ref/e
[Kralienin Davas zerine Dn
xions sur le proces de la Reine
celer]) olarak adlandrd eyi tetikler. Bu melankoli zevkini ne
kadar an da ol::a slt tarihsel bir belirlenime indirgeyemeyiz. Ma
dam de Stael Marie-Antoinette'in balanmas iin yakardnda,
savumasnda kamuoyu grnn vahilii karsnda aristokratn
katledilmesinden ve gazabndan tiksinen hmanistin yaralanm
gururu ile kadnlarn bask altna alnmasna kar bakaldran, ke
sin oluumunu tamamlamaktan ok uzak bir "feminist"in isyannn
da vurulduuna dair kesin bir kan tayorum. B u nlar mutsuzlua
belli bir ball desteklemeye deilse bile kkrtmaya rahata
yeterlidir. Germaine de Stael Kralie' nin masum olduunu, kadn
ln, zgnln ve anneliini savunur. Yksek bir toplumsal
konumdan aaya dn daha acl olduunu ileri srer. Verilen
bu kurbanla, toplumsal zayflklar ve annelikten kaynakl krl-

1 1 . A.g.y.
1 2. A.g.y. (Giri).

1 86
ganlklar asndan tm kadnlara hakaret edildiini dnr. r
nein:

"Kralienin yaamnn hakemleri, size arzularnza gre hitap eunek

istiyorum; size yalvarmak istiyorum; Marie-Antoinette'e kar adil ve
merhametli olunuz; ama aynca hretini kskanruz: Onu kurban ede
rek hretini ebedi klacaksnz."13

"Bylesine efkatli bir annede kurban edilmi kadnlar, zayfla kar

yaplan saldnyla, acma duygusunun yok edilmesiyle kurban edilen
kadnlar, size sesleniyorum; eer vahet egemenliini kurarsa, sizin
imparatorluunuz yok olur, eer gzyalar bouna akarsa. sizin yazg
nzn sonu gelir. Doann tm silahlaryla Kralie'yi savunun.""

hret dncesi idam cezas karsnda bile Madam de Stael' i terk

etmez. Am devrimci tiranln vahice nne katp srkledii di
il zayfln ve acnn hretten daha stn olduu kansndadr.
rnein Terr ve "kamuoyu" hreti yok etmeye alr ve
mutluluu imkansz k l arken , mutsuzluk -acl bir tarihin belgesel
cisi- Madam de Stael 'in kurduu romantik psikoloj i olan simya
kavanozunun dibine ker. Mutsuzluk hrete ulatrabilecek tek
unsurdur. Den em elerinde ve romanlarnda damtaca de ite bu
mutsuzluktur.
Sululuk duygusuna yol aan an bir ahlakilik talebi ve kat bir
st-ben mutsuzlua bu bamll gerektirir. Madam de Stael y
le yazar: "Richardson'a niye Clarisse'i bylesine mutsuz kld so
ruldu: nk babasnn evini terk etmesini asla balayamadm
dan diye yant verdi Richardson."'5 (Germaine de Necker'e uygu
lanm olsayd bu szler ilginliklerini yitirmezlerdi). Romanc de
vam eder: "Hakikati sylecek olursam, roman mda Delphine'i evli
bir erkee besledii duyguya, bu duygu her ne kadar safln koru
mu bile olsa, kendisini teslim etmesi yznden affedemedim." Ka
dnlara uygulanan toplumsal bask, bu ac ekmeye yazgl ol ua
kendi payn ekler: "Delphine'e kar toplumun uygulad katlk-

13. A.g.y.
14. A.g.y.
1 5. auelques retlexions sur le but moral de Detphine.

1 87
ta da mahkum edilebilir olan eyi gstermek istedim."16
Yazarn gznde tm bunlar birbiriyle yndeir ve rasyonelden
daha ok duygusal olan insani bir z ortaya karmaya katkda bu
lunur: "Dnyada sadece duygular yznden ac eken ve duygular
dan haz alan bir insan grubu olduuna inanyorum - yle ki insan
larn ou bu duygularn isel varolularnn neredeyse farknda bi
le deildir."17 Daha radikal ve gerekten daha melankolik bir tarzda
Madam de Stael, ihtirasl ve dinsel tutkularn gerisinde "yaamn
boluu"nun18 yattn gsterir. Kadn kahramanlarndan biri olan
Corinne'e -ayn ad tayan romanda- sylettii eyle, yazar deha
snn depresyonlu niteliini kabul etmi grnr:

"Bahtsz! Eer hala varln koruyorsa deham, varln bana ancak

acmn gcyle hissettiriyor; onu ancak gl bir dman grnts
altnda anyabiliriz."19

Ancak modem insan, bir konuda yanlmasn: Burada bir patoloji

sz konusu deil. B urada tasarland haliyle mutsuzluk, bir liyakat
imidir, elit bir ruhu betimler. Liberalizmin ilk mi/itam Madam de
Stael 'in tm dnce abas, farkllkfar korumaya dayanr. Tek
tipletirici demokrasilerin sert dman yazar, kendisini de cezbe
den eitlii keyfi feodal farkllamalar deil de "eitim farkllkla
r" ve "kiisel baar"nn dier kantlarn smflandrma kaygsyla
rttnde savunur.

"Demokratik temeller stne kurulmu bir devletin dilin saflna,

ifadenin soyluluuna, onurlu bir ruh imgesine zellikle sahip olmas
gerekir... Demokratik sistemlerde iktidar kiisel liyakatndan dolay
seilmeyi hak etmeye dayandnda, bu liyakatn dsal niteliklerinin
korunmasna daha fazla zen gsterilmesi gerekir.":o

1 6. A.g.y.
1 7. A.g.y.
1 8. A.g.y.
1 9. Corinne, V. Blm.
20. De la litterature. Giri konumas : "De la litterature dans ses rapports avec la
liberte."

1 88
Bu dnceler balamnda melankoli hi de tek bana "hret" an
lamna gelmese de, hrete gtrd iin yine de iyi bir eydir.
Neden? nk Madam de Stael melankolinin, edebiyatn mkem
melliine de katlcda bulunan bir zgrlk meyvesi olduunu d
nr. ngiltere rnei bunu gsterir:

"Ynetim biimleri ve rfleriyle mutlu ngilizlerin neden Franszlar

dan ok daha fazla melankolik bir imgeleme sahip olduklarn kendi
mize sorarz. nk insan aklnn iki byk rn olan zgrlk ile er
dem dnceyi gerekli klar; dnce ise kanlmaz olarak ciddi ko
nulara ynlendirir."21

Baka bir tarzda Madam de Stael 'in Almanya iin ngrd kal
knma, Fransz aydnlanmasnn duygusal ve bugnk tabirle
"baarya ynelik" liyakata dayal daha iyi bir kullanmnn sonucu
olarak ortaya kacaktr.
Ama tm liyakatlann iinde edebiyat liyakat tm soyluluuyla
parlar, nk bu liyakat mutsuzluu hretle balantlandru. Da
has geen zamanla birlikte olas tek hret, tutkular ve bunlara
egemen olabilmek iin de mutsuzluu serimieme gcne sahip ede
biyatn hreti olacaktr. Madam de Stael bu iddasndan yol ka
rak, slubu "zgr bir devletin sahip olduu glerden biri" konu
muna ykseltir:

" (. .. ) s lup sadece dilb ilgisel kurulua dayanmaz; fikirlerin derinlii

ne, tinin doasna baldr; asla basit bir biim deildir... Dilin uygun
luu, asaleti, safl tm lkelerde ve zellikle de siyasal eitliin ku
rulduu bir lkede bizi ynetenlerin saygnlna byk katkda bulu
nur. Dilin hakiki saygnl, tm ahlaki mesafeleri ifade etmenin ve
sayg duyan slah eden bir sayg uyandrmann en iyi yntemidir. Yaz
ma yetenei zgr bir devletin glerinden birine dnebilir."22

Fransz devlet adamlarnn en nllerine de bu dnce rehberlik

etmemi midir? Deerleri yok etmediinde kanlmaz olarak gre
celetiren bir demokraside dncenin; "insani nitelik" diye adlan
drlan eyin kantlayc lt olmay srdrmesi gerekir.
21 . De la litterature, 1 . Ksm, XV. Blm.
22. A.g.y. , 2. Ksm, Vll. Blm. Altn ben izdim.
189
 Gelgelelim edebiyatn onurlandrlmasna erkekler kadar katk
da bulunsalar da kadn edebiyatlar hretin mutsuzluklaryla er
keklerden daha fazla kar karya kalrlar. Kadn edebiyat bizzat
hreti bir mutsuzluk olarak yaar. Ve Madam de Stael gl bir en
telektel grnmnn ardnda saklanan acya dair bu sarsc ve
maalesef hala gncel itirafa kendini teslim eder. Ac ekmeyi en
yce erdem konumuna yerletirecek kadar her eye hakim olduu
izlenimi veren maskenin altnda krlganln gizleyen ilk kendisi
olduunda, bu yaral savann ac ektiini kim tahmin edebilir?

"( ... ) savalar kask, m7..ra, parltyla gz kamatran sorgucu grr

ve iddetle saldrp daha ilk darbelerde kalpten vururlar."

Aslnda kadn edebiyat:

"Hindistan' n Paryalar (altn ben izdim) gibi tikel varoluunu ait ol

mad snflarn, onu kendi bana var olmas gereken varlk olarak
gren snflarn arasnda gezindirir: Merak, belki de kskanlk nesne
si kadn edebiyat, aslnda acmadan baka bir eye layk grlmez.""

Madam de Stael'in, saygn uluslarn yazn ve sz sanatnn kayna

n siyasal kurumlarn oluturduunu ilk dnen Montesquieu,
Voltaire, Condorcet ve Andre Chenier gibi dn adamlarnn ara
snda yer ald sylenmitir. Ben Madam de Stael'in siyasal ku
rumlar yazn sanatyla karlatrlabilir sluplar olarak kavrad
m dnyorum. S iyasetin ona m kemmelletirilebilir bir ey ole.: -
rak grnmesinin nedeni -bu program Fransa'mn devrimci kaostan
kmas iin ne kadar da elzemdir-, siyasal greneklerin yetenein
.
srekli inceltmeye alt edebi inalar n ve teamllerin i mgesine
hizmet etmesidir. B urada yeniden karmza hret kaygs kar.
Bu kaygyla birlikte de kukusuz kadnn krlganlyla bir tutulan
y azarn krlganl saptamas belirir.

"hret kazanma umuduyla atlan ilk admlar fazlasyla ekicidir,

dllendirildiinizi, kamuoyunda belli bir yer edindiinizi ve farkl bir
konuma yerletirildiinizi duymaktan haz alrsnz; ama bir kez buna
23. A.g.y., iV. Blm, "Des femrnes qui cultivent les letters".

1 90
 ulaldnda ne inanlmaz bir yalnzlk, ne youn bir rknt hisse
dilir! Ortak paydaya katlmak istersiniz, ama artk bunun zaman ge
mitir. Elde ettiiniz ksmi pa:l da kolayca kaybedebilirsiniz,
ama hi tannmam bir insana gsterilecek hayrhah karlanmay bul
manz artk mmkn deildir."24

Madam de Stael yazya dklen acnn yalnz deneyimlenmesiyle,

edebiyatn salad hretin asla tatmin etmeyen, ama parlakln
da hep koruyan ufkunu bkp usanmadan hedeflemeye devam ede
cektir. Ak tutkular (Narbonne, Ribbing, Constant, O'Donnell,
Prosper de Barante, Franois de Pange, John Rocca ...), aynlklar,
hayal krklklar, rakip kadnlarn ya da sadk olmayan sevgililerin
at yaralar romantik bir kurgunun malzemesini oluturur. Ger
maine de Stael bu romantik kurguyu yaamtr ve yaamyks de
bunu bize iletir.
Ama d krklklarn serimlemekte ve amakta ortaya koydu
u gcn izini srdnzde, bunlarn, yazabilmenin zorunlu ko
ullan olduuna ikna olursunuz. Sevgililerin en iyilerini bile en so
nunda bunaltan tm bu szlanmalar ve talepler, acy tek sevgi nes
nesi olarak kucaklayan hakiki bir melankolik mazoizm anlamna
gelmezler. Belki de ksmen bu szlanma ve talepler, kiisel varln
da barnd:d baba otoritesinden baka bir otoritenin varln his
setmeme eilimi gsteren fazlasyla ahlaki bir gen kzn kendisine
uygulad nevrotik cezalandrmalar olabilir. Tm bu aklar tak
mna ramen Germaine de Stael aslnda bir liberten deildir - ero
tik zevkler kaleminin ilgisini ekmez, erotik zevklerin tartmal ol
duu sylenilen "gereklik"i konusundaysa tanklklar genellikle
dedikodu dzeyinde kalmaktadr... Ama bu kadn asl ycelten ey,
-acdan sz sanatna doru uzanan- pisik uzam szlerle, tmce
lerle, yarglarla ve mantksal ve romanesk inalarla de..etim altna
almasdr. Bu snrl, ama ebedi hret iin yazar tutku aclarna dair
bahanelerini oaltmay asla elden brakmaz.
Romantik duyarllk bir yaz klt iin basamak ilevi mi grr?
Yeni bir kutsaln oluturulmas m sz konusu? Terr, ller, cema-
24. De la litterature, sonu.
191
ati kamuoyunun anlamszl, yaamn boluu: Olsun bakalm.
Geriye hayatta kalmak kalr. Yazyla. Ama artk yaz, yce Yarat
l'n incelikli, mtevaz ya da daha kstaha, ironik klarak ege
men olduu ikincil bir yarat deildir. Yaz, aknln ikinliine
dnmtr. Yaz, sarslm, pheli, ama direnli, kamuoyunun
hem vglere boduu hem de rk sald ve dierlerinin bakn
da tek bana haz almay amalayan dinselliin snd bir sunak
olmutur. Madam de Stael bu cokuyu bir hret olarak adlandrr:
Bu coku, yaamn oluturan yaznnn devindirici gcdr.
Artk bu "hret"e bile inanmadmz kabul ediyorum. Artk
"buna" bile inanmyoruz. Sadece birisi yazmak istediinde "bu"
yeniden ortaya kyor. Gizlice. Zaman zaman. Ve Madam de Stael
bizim iin yeniden tuhaf bir ekilde tandk birine dnyor.
Size iyilikler dilerim.

1 92
 VI
Joyce "the Gracehoper"
ya da Orpheus ' un Geri D n1

A. SAPKINLIK YA DA YCELTME

Joyce'un yaptndan sz etmenin ne kadar dayanlmas g, acl,

sama ve gln bir giriim olduunu size ben retecek deilim.
Edebiyat eletirisi ya da ondan bugne ne kalmsa o, bu imgesel
devinimin hzll karsnda bylenmeyi hala srdnnektedir.
Temsillerin, ardkln, yer deitirmenin, yok olma ya da zn
menin, Finnegans Wake'te szsel gstergenin kimliini alaa
edecek olan, ama Ulysses te zaten batan karan ya da altst eden
'

Tannnn ltfunu dileyen kii. (.n.)

1 . The lntemational James Joyce Symposium'da sunulan metin, Frankfurt, 1 1 - 1 6
Haziran 1 984, L'lnfini, say: 8, Sonbahar 1 984, s . 3-13.

F13N/Ruhun Yeni Hlt!Jlklan 193

bir hzla birikmesi. Yarg bu imgeler malstrmnn semptomda m
yoksa semptomun katedilmesinde mi, semptomun anlam sunana
meydan okuyan kutsal bir enlikle yaknlk ieren harcanmasnda
m konumlandrlmas gerektiinde kararszdr.
Joyce'u tam bir kar-Mallarme olarak gryorum : aire kar,
tamamen kar ve baka bir yerden yazar. Mallarme'nin yapt gi
bi, "Salt yazma ediminin neden olduu fazlasyla endie verici
semptomlar hissettim" diyebilirdi. Ama Roma Soka stadnn
tam aksine bu semptomu doyurmakla ya da mzii ve edebiyat
birbirine kartrarak ve anlam sonsuzluunu bir anlam hiliine in
direrek biimsel gc kefetmekle yetinmez. Yazn semptomunu,
konuan varln bir baka zne ya da nesneyle, para ya da nitelik
le zdeleme kapasitesinde kk salan psiizm-ii boyutuyla analiz
eder. zdeleme, imgeseli ve insann anlamdaki endieli macera
sn deer. Edebiyatn karakterleriyle, geree benzerliiyle, boa
lmlaryla, klasik ya da daha az klasik edebiyat kuramnnn reper
tuarn oluturduu dier topikleriyle ifa ettii ey budur. Ama
kurgu diye nitelebilecek imgeselin ortaya kna nclk eden z
delemenin ayrntlarn taklit etmi, tanm ve (byle olduunun
belki farknda olmayan, ama bu nedenle de gcnden hibir ey
kaybetmeyen bir bilgiyle) tantm olmann korkun avantaj Joy
ce' a aittir.
Dncemin bu aamasnda kanlmaz olarak birka soru orta
ya kyor. Bir analist "zdeleme"den ne anlamaktadr ve bu ev
rensel psiik sre imgesele nasl yn vermektedir? Niye zel ola
rak Joyce imgesel ilevin bu belirli boyutuyla yzlemeye eilim
gstermitir? Ve son olarak da yaptndaki hangi izlekler ve usuller
bu kritik hipotezi destekler?
Bir ilikiyle ya da bir nesneyle (anne, baba ya da onlarm nitelik
lerinden biriyle) zdeleme, oluum aamasndaki ve dolaysyla
henz tamamlanmam, hareketli ve akkan bedenimin ve psiik
aygtmn, sabitlii benim iin bir hareket noktas ve daha imdiden
bir temsil olan tekiye aktarlmasdr. Kendimi onlar sanarak ve on
lara dnerek -bu aktarlmanm metaforik boyutuna dikkat edin,
Yunanca fiil metaphorein der bunun iin- Bir'e, sz-ncesi ve sz-

1 94 Fl3ARKA/Ruhun Yen Hastalklan

sel temsil yetisine sahip bir zneye dnyorum. Bu zdeleme
oral zmsemeyi ve sevgiye dayal btnlemeyi artrr. Ger
ekten de, bana verilen ve tekine verdiim sevgi sayesinde mm
kndr. B u sevgi ile birlikte geliir. Sevgiyi burada iddetli, ykc
ama ayn zamanda da platonik olarak deal'e doru ykselen Yu
nanca eros anlamyla; ve teki' den ben 'e doru inen ve hak etmek
zorunda bile olmadm Hristiyan agape anlamyla dnn.
Joyce'un Katoliklii,2 -ta glnlne varncaya kadar- tes
lise dayal bu dine dair derin deneyimi onu Katolikliin merkezini
oluturan Kudas ayiniyle - Tanrnn bedeniyle mkemmelen bir z
deleme olan ve Katolikliin destekledii sanatsal bolluk da dahil
olmak zere tm dier zdelemelerin temel dayana ritelle
yzletinnitir. Derinden zmsedii Katolikliin ar bast kl
tr ortamnda Joyce'un. kimliini tehlikeye atan bir yaamyksel
olay yaam olmas muhtemeldir. B u durumun, Joyce'un yazsn
dinlerin en sonuncusunun merkezinde bylesine ustalkla konumla
nan psiik ileyiin zdeletirici bu alt katman stnde younla
trmasna imkan tanm olmas olasdr.
Joyce "The Gracehoper"n Arius'un tzsel dnm ya da mez
hep sapknl stndeki, S hakespeare'in Hamlet' indeki baba ile
olunun etzll, ama aynca Shakespeare'in, babasnn ve o
lu Hamnet' in etzll stndeki ve oyun yazarnn gerek soy
zinciri olarak grd tm yapt stndeki saysz srar, Joyce 'un
saplantsn Kudas ayini izlei araclyla vurgulu bir ekilde ifade
etmektedir. "Egrkemteyahudigmteklii" [Contransmagnifi
candjewbangtantiality] gibi bir tayc szckte "teslis"in ve "tz
sel dnm"n younlatnlm olduunu anmsyoruz. Daha do
layl bir ekilde de, karacierlerin, talklarn ve hayvanlarn dir
sakatatlarnn obur tadcs Bloom 'un orallii; Mulligan ya da Stcp
hen 'in bilgiyi alas bir ekilde zmsemesi; Stephen ile Blo
om 'un cinsel iliki iin aralarnda kadn dei toku nerisini kap
sayacak buluma sahnesini oluturan yemek; son monologda anla-

2. Bkz. Robert Beyle, S.J., James Joyce, Pauline Vision, South Univ. Press, 1 978
ve J.L. Houdebine, "Joyce, litterature et religion", Tel Quel, 89 ve Exces de lan
gage, Denol:U, 1 984, s. 21 1 -250.

1 95
tcnn Molly karakteriyle zdelemesi gibi olgular kurgunun an
latsal izleklerinde ve hatta dinamiinde, zdeleme srrnn yer
deitirmesi ve gereklemesine iaret etmektedirler. Gelgelelirn,
sanatsal deJleyime zg zdeletirici devinimin en geerli ve ana
litik olarak en doru gerekleiminin ak deneyiminin iki deike
sinde -Stephen Dedalus'un agape'sinde ve Leopold Bloom 'un
eros'unda3- sz konusu olduunu ileri sreceim.
Psiizm-ii zdelemenin edebi bir metinde nlplaklatrl
mas "bastrlann geri dn" olarak yorumlanabilir: Psiik uza
mmzn oluumunu dzenleyen sreleri bastrrz ve bu bastrlan
ancak bastrmann almasyla ya da onu engeleyen eyin dnt
rlmesiyle ortaya kar. Bu nedenle, zdeletirici anlatm izlekle
rinin ya da usullerinin youn mevcudiyeti bir semptom olarak g
rlebilir. Dolaysyla Mallarme'nin szn ettii yazma ediminin
mkemmelen semptomuna dnen, tam da blnp oalan, istik
rarsz ve sorunlu zdelemedir. Joyce bunun farkna belki de bi
linsiz bir bilgi ya da teolojik cehaletin yayd bir bilgi sayesinde
varmt. Bu yzden semptomu ters eviririr, boaltr ve derin man
tn gnlk yaammzn bir zorunluluu olarak talep eder. - o
ul, plastik, okbiirnli ve oksesli zdelemelere ihtiya duyarz.
Bu frsat bize sunan Kudas ayini sahip olduu byleyici gc yir
tirmi bile olsa, bize yine de bunu gerekletirmenin iki yolu kalr:
Edebiyat okuyalm ve ak yeniden kefetmeyi deneyelim. zde
letirici srecin birbirini destekleyen boyutlar olarak ak deneyimi
ve sanat deneyimi, psiik uzammz "yaayan sistem" olarak, yani
teki 'ye ak, uyum ve deime yeteneine sahip sistem olarak mu
hafaza etmemizin yegane yolunu olutururlar.
okbiimliliin ya da sapknln bu tr bir btnlemesi ne ka
dar ba dndrc olursa olsun "saf gsterenler"in hesap edilme
siyle snrl olmayan bir dil pratiine elik eder. Bu btnleme,
jestlerden renklere ve seslere varncaya kadar geni bir gstergesel
imler dizisiyle ileyen sz-ncesi ya da sz-tesi temsilleri bir ara
ya getirir. Dil kullanmn biimsel bir mantk altnnasna deil,
3. Eros ve agape hakknda bkz. Anders Nygren, Eros et Agape, 1 936, Fr. ev.:
Aubier ve Histoires d'amour'daki benim bu ayrm konusundaki analitik yorumum
(1 983), Folios, "Essais", Gallimard, 1 985.

1 96
ritel bir tiyatroya, karnavallatnlm trensel bir bieme dnt
rr.
Psikozla (szcklerin eylermi gibi maniple edilmi olmasn
dan dolay) bu yaknln -eitlilii iinde ylesine olaanst bir
zdeletirici okbiimlilikle dolup taan bu yaknln- nedeni ar
kaik bir anneyle nihai bir zdeleme midir? Kurallara bal her
trl kimliin gvencesi olan baba yasasna saplantl bir ekilde
meydan okuyan anlatcnn plastik kimliinin snd bu yce
otoriteyle zdeleme midir? C.G. Jung, Joyce "sanki eytann b
ykannesiymiesine diil ruhu tanr" dediinde buna inanr grn
mektedir. Diil bedenlere hakiki aktarmlar yadsmasa bile (Blo
om 'un Gertie'nin nnnde mastrbasyon yapmas) fallik hazz asl
metnin gcyle (zel ismin kutsal dayatmasyla) sourulan ehvetli
bir Yahudi (Bloom) klna brnm tuhaf bir bykanne.
Ya da Joyce, kadnla zdelemeye dayal sapkn semptomu bir
eldiven gibi tersine evirmi ve Lacan'n4 ima ettii gibi, idi edil
menin yerine slubun atlganln ortaya karm olan "kutsal bir
insan" mdr?
Joyce'un Orpheus'un baarsz olduu yerde baarl olduunu
dnmeyi tercih ederim. Joyce'un serveni Yunan mitinin modern
ve Hristiyanlk-sonras deikesini temsil eder. Sanat kahrama
nn bir ey grmesi yasaktr: Sanatnn Eurydike'yi cehennemde
aramas, diil gizeme yeniden dnmesi yasaktr. Orpheus bunu yap
tnda sevgilisini yitirir ve bu imkansz ak bedelini bir sunguyla
(Mainadlar tarafndan paraland) ve dahas bir lmszlkle der
(arklarna serpitirilmi bir ekilde yaamaya devam eder). Aksi
ne Dedalus-Bloom Eurydik:e'yi yutan cehennemi geceye kendisi
yok olmadan bakar. Tpla Joyce gibi, Dedalus-Bloom da varoluu
nun yaatt zorluklara ramen toplumsal varln lanetlenmi bir
sanat syleni iin kurban etmez ve edebiyata sahip kan ve onu
koruyan kadnlar arasnda teknesini yzdrmeye ironik bir ekilde
devam eder. Belki de sadece trajik bir tarzda Lucia' nn delilii, ye
rinde duramayan bir babann oyuncul dnmlerine tanklk eder.
Ama aksine Joyce'un yapl vatanna yolculuu, onu diilliin, Fre-
4. Ornicar?, say: 7 , 1 976, s. 3-1 8; ve say: 8, 1 9n, s. 32-40.
1 97
ud'un her iki cinsiyet iin de kiiliin ulalmaz ksm olduunu
syledii diilliin gzle grlmez gizemine ynelmekten alkoy
maz. Anlatc bu diillii, kstah, saldrgan ve mstehcen Eurydi
ke-Molly'sini seyreder: Joyce'un Nora'ya yazd kaba mektuplar
dnelim.$ Joyce Molly'yi tutku cehenneminden, varln byk
lde Nora'nn mektuplarna borlu olan monolog-arky ona at
federek kurtarr. 6
Kimileri Ulysses'in sonundaki bu monolou, kadn cinselliinin
tannmas ya da aksine sansr edilmesi eklinde yorumlamlardr.
Aslnda Orpheus'un yuttuu Mainad ' bize yeniden iade eden nihai
bir uygunluk-zdelemeyle dopdolu bir erkek sanat sz konusu
dur.7 rnein sadece Dedalus-Bloom metin-bedeninin btnln
gerekletirir ve en sonunda metnini sanki bedeni, kendisinin tz
sel dnm sz konusuymu gibi bize brakr. Finnegans Wa
ke'te HCE ile zdelemelerini anmsayacamz anlatc, "Bu, be
nim bedenim" der gibidir. Oysa okur, Bakkhalar gibi, metnin gs
tergelerine dayanarak karmak bir eril cinselliin gerek mevcudi
yetini zmser. Bu cinsellik hibir bastnna iermez. Gizemli y
celtme iin gerekli koullarla kar karyayz: Metin libidonun y
nn deitirir, ama bastrmaz, bylece okur stndeki arndrc
ilevini yerine getirir. Yceltilen bastrmann bu ortadan kaldrl
okurun rahatszln, bylenmesini ve daha kesin bir ekilde de
teslim olmasn aklar. Her ey gzden geirilebilir, her konum
elde edilebilir. Hibir ey eksik deildir, fiilen mevcut olamayacak
hibir ey gizlenmez. Tutku cehennemi, diil eytan komediye ya
da ac alaya dnmek iin izleklerden ve dilden silinir. Kiisel sr
gizlenebilir. Psikolojik yaam besleyen duygular haznesi ise gizle
nemez. Bu hazne zdeletirici, obur ve kesintisiz bir yaznn her
yerdeliinde ortadan kalkacaktr.
5. Bkz. Joyce, ceuvres, Pleiade, yay. haz. J. Aubert, 1 982, 1 909 yl Mektuplar,
s.1 258-1 289.
6. Joyce'un mektuplar Nora'nn mektuplarna atf yapar. ama Nora'nn mektup
lar bulunamamtr. Bkz. Brenda Maddox, Nora. La verite sur fes rapports de No
ra et James Joyce, Albin Michel, 1 990.
7. ( ... ) Bir kadn bylesine ierden yazma yeteneine sahip bir erkek psikoloji
"

yllklarn altst eder" (Philippe Solers, "La voix de Joyce", TMorie des excepti
ons iinde, Folio Essais, 1 986, s.1 03).

198
 B . ZDELEME ZERNE. EROS VE AGAFE

Psikanalitik zdeleme terimi znelleme srecinin farkl aamala

rn kapsar: Narsisik zdeleme, isterik zdeleme, yanstc z
deleme ... tekinin Yasas altnda asla ideal olarak Bir olmad
m kabul ettiimde, tm psiik servenim narsisizmin, sapknln
ve yabanclamann yer edindii eksik kalm zdelemelerden ve
imkansz zerkliklerden olumutur. erdii bu okdeerlilie ra
men zdeleme teriminin analitik pratikte ve teoride kullanlmas
en azndan iki nedenle uygundur. zdelemenin deikeleri ne
olursa olsun "zdeleme" trseli [generique], konuan varla z
g kendinden ayn bir varlkla simgesel ya da gerek olarak btn
leme eilimini varsayar. Bu dinamikte iki temsil srecinin gerekli
olduunun altn izelim: Szsel temsiller ile sz-tesi ya da sz
ncesi temsiller. Aynca zdeleme, kar-aktarmda bilgi ve teki
nin yorumlanma vektr olarak ilev grr.
Yaznn yaps, zellikle de Joyce 'un yazsnn yaps asndan
zdeleme sorunu vurguyu Oidipus kompleksinden, Oidipus'a n
cel ya da onu kateden ve son kertede psikiyatrik olan "yaplar" gi
bi etiketlerle ifade edilemeyecek psiizm-ii bir servene doru
kaydrr. Birok yazar Oidipus kompleksi sorunsalnn Oidipus ya
da Orestes gibi Yunan kyclarla deil de Telemakhos ve Ulysses8
gibi gezginlerle daha ok ilgilenen Joyce gibi birisi iin pek de akla
yatkn bir sorunsal olmadna iaret etmitir.
Bu durumda zdelemeden , kendisini teki ile bir haline,
onunla zde hale getirdii lde zneyi oluturan devinimi anla
yalm. znenin kendisini teki gibi moclelletirdiini sylemiyo
rum; bu, karlatrmann plastik belirsizliine zg bir ey olurdu.
Tersine, teki'ye aktarlan "ben", zdelemede, tm simgesel, im
gesel ve gerek dizgesiyle tekiyle Bir haline gelir. Freud bir Ein
fhlung younluundan, kimi iik olma, hipnotiklik ya da gizemli
lik hallerine zg bir empati younluundan sz eder. Freud ayn
ca, znenin ilksel zdelemesinin, "bireysel tarihncesitiin baba
s" (Vater des Persn/ichen Vorzeit) olarak adlandrd ve ebe-

8. Bkz. R. Ellman, The Consciousness of Joyce, Fab&r & Faber, 1.977.

1 99
veynlerin her ikisinin de cinsel niteliklerine sahip olduu varsay
lan ilkel bir biimle gerekletiine de iaret eder. Bunu, Joyce hak
knda yeniden ele almak zere, imdilik not etmekle yetinelim.
ada analitik pratikte narsisik, snrda ve psikosomatik hasta
larn analize balamas, analistin Einfhlung'unu -ilksel zdele
melere kadar geriye giden sz-tesi bu zdelemeyi- eskiden ol
duundan daha fazla tedavinin temel bir an olarak gndeme getir
mektedir. Bu yeni hastalarn pheli bastrmas (ayrca bu bastrma
sanatlarda da pheli deil midir?), drtnn psiik temsillerine
varncaya kadar szsel temsilleri dolama sokar: Yani aktarm,
analistin duygusunu olduu kadar szn de harekete geirir. rne
in hastamn rpnmal krizler yaad psiik alana szm yn
lendirebilmek iin, gstergelerin diline bir srama yapmadan ve
bir sre boyunca adlandrlmadan kalm ortak duygumuza bir isim
vermeden nce, hastamn ektii acda ona duyguyla elik etmem
gerekir. Dolaysyla burada sz konusu olan karlatrma serveni
deil , Baudelaireci "gizemli dnm'' anlamnda meta/ora yakn
bir servendir. Tam da bu devinim, znenin oluumunun olmazsa
olmaz koulunu oluturur. Beden ve ruh olarak beni kendisiyle Bir
haline getiren bir tekinin yerine, drtsel temsilcilerin ve dilsel
temsillerin tanmas olacak bir metafor sz konusudur. Narsisik
ikileme [reduplication] (annemi tekrar ediyorum; bu, henz istikra
ra kavumu zdeletirici bir metafor deil, ama basit bir tekrar)
ya da yanstc zdeleme (annemden nefret ettiimi bilmek iste
miyorum, dolaysyla o benden tiksiniyor), Freud'un "ilksel zde
leme" olarak adlandrd imgesel Baba'yla zdelemeye dayal
metaforik bu devinimde (geici olarak ama asla tamamen deil) ta
mamlanacak bir dizinin unsurlarn olutururlar. Hristiyan agape' -
de olduu gibi bu zdeleme bize yukardan (analist asdan
nc kiiye duyulan anne sevgisinin eseri olan) nc kiiden
gelir, ama ocuun bu zdelemeyi gelitirmesi gerekmez. Zevk
ler ve huzura kavuma, varoluun hayaletimsi borcu ve nihai
amac. Hamlet. Shakespeare, Bloom, Rudy ve Dedalus gibi kur
gularna inanacak olursak ite bu, evlada zg Joycecu agape ola
caktr.

200
 Narsisik zdelemede ve yanstc zdelemede drtsel tem
silcilerin szsel temsilcilere baskn kmas daha belirgindir. Ama
bu basknlk, her trl zdelemede st rtk olarak bulunur.
nk mant asndan zdeleme, hep bir istikrarsz/Ik ve devi
nimdir ("belli belirsiz bir btn"), yaps asndansa mulaktr:
Simgesel ve gerektir. zdeleme, bedenselliin almasdr
[transcorporation]. Tedavinin verimli aamasnda benim bedenim,
neredeyse semptomu da dahil olmak zere hastamn bedenine d
nmektedir: Yorgunluumun, ama ayn zamanda da genliimin
ve yeniden douumun kayna. likimizin onda zenginletirdii
yorum ya da sze dkme araclyla hastam n ikayet ettii semp
tomun yerini alnn. Bunun yan sra -ve bu, nemlidir- hem akta
rmda hem de kar-aktarmda hastamla birlikte ayn zdeletirici
belirgede konumlannz.
Bu analitik ve sanatsal agapede, zdelemeden tzsel dn
me gemi oluruz. Baba oulla ayn tze mi aittir, yoksa oul ba
bann imgesinden mi yaratlmtr? Kutsal ekmek ve arap, yutarak
kendimi zdeletirdiim sa'nn gerek bedeni mi ya da yalnzca
bir temsil midir? Yoksa Jansenit Port-Royal Mann' nn son derece
mantksal olarak syledii gibi nce bir ekmek ve arapt da ve im
di sa'nn bedeni mi oldu? Trento Konsili 'ne ( 1 545- 1 563) kadar H
ristiyanl paralayan ve zdelemenin psiik kapsam hakk ndaki
sorgulamanuzn merkezinde yer alan bu tartmann aynntlan ze
rinde durmayacam. Bu tartmay iki laikle balantl olarak ele
alacam: ncelike Joyce, ama ondan nce Galilei.
Tzsel dnm hakkndaki bu tartmann modern bilim ve
zellikle de Galilei tarafndan yeniden canlandrldn ve aslnda
sona erdirildiini rendiinizde annayacaksmz.9 Galilei'ye
kar alan davann en nemli kant Kilise'nin en sonunda kabul
ettii onun Kopemiki gne merkezcilii deil, bir atom bilgini
olduunun (zellikle de Sagg ia tore ' sinde , 1 623) farkna varld
madde kavramdr. Dolaysyla eer her madde benzer biimde
atomsa! nitelikteyse, 155 l ylndaki Trento Konsili'nin kesin bir
tarzda dogma olarak kabul ettii tzsel dnm diye bir eyin sz
9. Bkz. Pietro Redondi, Gali/eo Eretico, Einaudi, 1 983.
201
konusu olamayaca aktr. Doal olarak hibir fizik bilim zde
lemenin simgesel-ve-gerek kapsamn ispatlayamaz. Bilimin en
iyi yapaca ey, bunu znellie gndermektir: "Tahayyl" ediniz,
X ile zdesiniz ... Bedensel dnmler de dahil olmak zere sim
gesel zdelemenin gerek deerini yepyeni bir tarzda talep ede
bilmek iin Freud'u, bilindnn Galilei'sini beklemek gerekmi
tir.
Benzer psiik grnmlerin cesur kaifi sanat yine de zde
letirici semptomu zgn sylemde -tarzda- boaltr ya da kullanr.
Ne mmin biri gibi boyun een, ne de isterik gibi bedensel rahat
szlklara ynelen -kimi zaman her ikisi de olabilen- sanat oul
zdelemeler retmeyi elden brakmaz. Ama sanat bu zdele
meleri konuur. Hipotez: nk sanat "bireysel tarihncesinin
babas"na herhangi birisinden daha fazla tutunmutur. Olduka
yaygn kabul gren, annesinin arzusuna boyun een sanat syle
ninin aksine, ya da daha ziyade kendisini bu arzuya kar savunmak
iin, annesinin fallusu olduunu deil de, annenin arzulad n
c kii konumundaki hayalet olduunu sanr. nc kiinin sevgi
dolu bir deikesi, (ncillerin dedii gibi) "ilk sizi sevmi olan" Oi
dipus-ncesi bir baba, (Freud'un ileri srd gibi) iki cinsin bir
lemesinden oluan bir baba ... "Tanr Agape 'dir."

C. "OCUK-ERKEK"N TZSEL DN MLER

Joyce Ulysses'te tzsel dnme nemli atflar yapar. Arius'un

mezhep sapknl Joyce'u dndrr: Nikaia [ znik] Konsili' nde
(325) Oul ile B aba' nn etzselliine phe drmekle sulanan
bu sapknlk, Kilise' nin (Ortodoksluk, Protestanlk olmak zere)
byk paralanmalarn nceden haber vermektedir. rnein:
"Oul'un Baba'yla ayn cevherden halk edildii dncesine kar
yaam boyu sava veren Arius .. "10; "O halde bu, Baba ve Oul'un
.

etzl olarak yer ald ilahi tz m ola ki? Zavall Arius'uk, ki-

1 0. Ulysse, Fr. ev.: Gallimard, Folio (1 929, 1 957'de gzden geirilmi). Cilt 1, s.
34. [Alnt Ulyssesten yaplmtr. ev.: Nevzat Erkmen, YKY, 2005 basks, s. 49.]

202
minle tutuacak:?.. Yldz dk mezhep sapkn."11 Stephen'in
Hamlet ve Hamlet'in hayalet babasyla ilikisi hakkndaki dn
cesi, romandaki en arpc ksm oluturur, nk bu ksm Joy
ce' un yaznn bir yeniden dirili olduuna duyduu artan inancyla
birlikte sevi gizem saplantsn ietler. "Kiisel olmayan yce bir
iktidar" olmaktan ok uzak olan yazar, eserlerinin yaam asndan
kendi yaamyksne doal olarak baldr (Trieste konferansla
nnda, Hamlet'in yazlabilmesi iin Shakespeare'in babasnn ve
olunun lmne atfettii nem de bundan kaynaklanr). Ama ya
zar zellikle kendisinin gerek soyzinciri olan eserlerinde fiziksel
olarak yaamaya devam eder. Joyce'ta yaratc ile yaratlan, baba
ile oul, seven ve sevilen arasnda hem simgesel hem de gerek bir
etkileim olduu fikri baskndr.
Bu etkileimde ecinselliin ortadan kalkmas aslnda bylesi
bir ilemin en artc sonucu olan slupla karlatrldnda ikin
cil kalr. Eer slup dildeki bir semptom ise, gln kutsallk, ha
fif tarafszlk, bedenin ve anlamn yitirilecek ekilde harcanmas
anlamrda ("erigenating from next to nothing", Finnegans Wake)
iinin oyulmas, (baba-oul'dan oluan) iki varhn bu birbirine
aktarmndan kaynaklanr. Kukusuz balangta dsel ol an bu ak
tarm. yazn znesinin gerek ve sonsuz esne.liini, inanlmaz
cambazln, babann hayran olduu acnn sourduu sapknln
ve imgesel yeniden dirililer asndan sahip olduu neredeyse s
nrsz kapa<itesini gvence altna alr. (sa ve ayn zamanda da Da
nimarka kral gibi) lme mahkum edilen bu babann yerine geen
imgesel yeniden dirililer sz konusudur hep. (Mhendis Dedal u s
gibi) niteliksiz insan boyutlarnn ya da (bilindii zere mulak ve
engellenmi babaln Stephen'a nerecek B loom gibi) tensel za
yflklarnn kleletirdii ve ie dokunan karakter. Stephen, Ham
let hakknda bunu hayran olunas bir ekilde ifade eder: "Bir baba,
dedi Stephen, umutsuzlua dmemek iin rpnarak, gere kli bir
beladr. [Shakespeare] oyunu, babasnn l m n izleyen birka ay
iinde yazmt (... ). John Shakespeare'in cesedi gece yryleri-

1 1 . A.g.y., s. 57. [Alnt U/ysses'ten yaplmtr. ev.: Nevzat Erkmeri, YKY, 2005
basks, s. 68.]

203
ne kmamak.tadr. Her geen saat daha da rmektedir. B abal
n terk etmi, o gizemli tahtn oluna brakmtr ( ... ). Babalk, bi
linli olarak dnyaya getirme anlamnda, erkeklerin bilmedii bir
eydir. Yalnzca getirenden dnyaya getirilene aktarlan gizemli bir
konum, havarilerinki gibi bir ardklktr bu. Kilise bu gizemin
zerine kurulmutur. O muzip talyan aklnn Avrupal kalabalkla
rn nne frlattklar Meryem Ana zerine deil; hem de insanyla
kfnatyla tm alemin boluk zerinde kurulmu olduu gibi sarsl
maz bir ekilde kurulmutur. Belirsizlik zerine, olaszlk zerine
kurulmutur. Amor matris, bu znel ve nesnel tamlayan, yaamda
ki tek gerek eydir be lki de. B abalk yasal bir varsaym olabilir.
Babasn sevmi olan ve babasnn da o olunu sevmi olduu bir
babayla oul var mdr acaba?"12
Joyce l baba, yazar S hakespeare ve yazarn sanat araclyla
hayalet halinden, metin olan oluna dnm arasndaki benze
iklikleri sabrla izler. "Hayalettir bu, kral, kral olmayan kral, ve bu
oyuncu tm yaam boyunca Hamlet' i yutmu olan hayalet roln
gsteri olsun diye oynamayan Shakespeare'dir. Karsnda duran,
mezarn br yanndaki B ourbage'a adyla hitap ederek diyor ki:
'Hamlet, hen babann ruhuyum senin.' Ve dinlemesini buyuruyor.
Konutuu kimse bir ouldur, ruhunun olu onun, bir prens, gen
Hamlet, Stratford 'da len ve adn ebediletirecek olan, bedeninin
de olu Hamnet S hakespeare.
"Oyuncu Shakespeare' in, etten kemikten yoksun bir hayalet
olarak ve gmlen Danimarka Kral'nn kyafetiyle, lm de hort
lam birinin, kendi szleriyle kendi z oluna onun adyla hitap
etmesi (Hamnet Shakespeare yaasayd, prens Hamlet'in ikizi ola
cakt) ya da o nermelerin mantksal sonucunu bilmemesi ya da n
grmemesi olas mdr: Sen mirasndan yoksun braklm oulsun:
Ben katledilmi babaym: Annen gnahkar kralie, kzlk soyad
Hathaway olan Anne Shakespeare?"13

1 2 . A.g.y., s. 209. [Alnt U/ysses'ten yaplmtr. ev.: Nevzat Erkmen, YKY,

2005 basks, s. 247-248.]
1 3. A.g.y., s. 272-273. [Alnt U/ysses'ten yaplmtr. ev.: Nevzat Erkmen, YKY,
2005 basks, s. 228.]

204
 Olu yaasn diye baba lr. Oul, babas eserinde yeniden cis
manilesin ve z oluna dnsn diye lr. Bu iinden klmaz
labirentte kadn aramak. Tzsel dnmlerin Hristiyan agape'si
Yunan eros'un kartdr. Platon len'de Diotima'nn azndan ya
da Phaidros'un ikinci ksmnda Yunan eros'u gzele ve iyiye yne
lik gizemli aray asndan yceltmeden nce ak. iddetli bir
psikodram olarak betimler: Ak, filozofun kurt ve kuzuyla karla
trmakta tereddt etmedii seven ile sevilen arasndaki katledici bir
sadomazoizmdir. Bu hikaye gerekten yitik midir? Kutsal ekmek
ve arapla zdeleme edimini sonulandran babann sevgiyle yu
tulmas, st rtk saldrganln iddetini gizlememelidir. Babaya
ya da daha ziyade Beden olduu lde babann bedenine ynelik
bir saldrganlk vardr. nk babann bedeni. ben ve narsisik nite
likleri arasndaki arkaik btnleme zamannn klf-bedeni olmu
olan anne bedeninin hafzasn tar. Baba bedeninin dknln
ya da basite cinselliini -eksiklik, haz alma, gnah- tahayyl et
mek beni anne bedenine bamllmdan kurtarr. stelik bylesi
bir tahayyl-yer deitirme tamamlanmam insan varlk oluuma
[neote11e] bal gszlm ... bir bakasnn yazgs haline geti
rir: Hasta, tutkulu ve kurban edilen ben deil, odur, babadr.14
Gelgelelim fantezide ve babayla idealletirmeye dayal zde
leme deviniminin iinde, ret yldrmlarn eken anne olur. Asln
da, babann yerine trde olmayan bir aktarm (beden ve anlam,
metafor-gizemli dnm) olarak zdeleme, benim olasszlkta
ve belirsizlikte, yani anlamda konumlandnlmamla balar. Ama z
ne kimliimi oluturan meru kurguya (znel ve nesnel tamlayan
durumu) amor matris'ten ayrlarak girerim. Ama ayn zamanda an
ne bedeninden bu erotik sonsuz ayrl, erotizmimin temelini -aga
peci zdelemelerimin daimi yedek oyuncusunu- oluturur.
Stephen' n erotizmi, lmnn nedeni olabileceine kolaylkla
inand (anneyi ne ldrr: Oul mu, kanser mi?) annesinin etra-

1 4. "Babalk sorunu. (Joyce) bu konuda birok bilgiye yol aar, ama ok az coku
uyandrr. Anneler bitkin dtklerini, babalar nlplak brakldklarn, kzlar O
ullatrldklarn, olanlar dengeden ktklarn hisseder ( . ) Joyce Schreber
kartdr" diye yazar Philippe Solers, Joyce et c-, Theories des exceptions iin
de, s. 87 ve 95.

205
fnda sinsice devinir. S tephen 'n nefret ykl tutkusu annesini he
def alr: "Gulyabani! Srtlan ! "15
Stephen'n annesi can ekiirken kard hrltlarla temsil edi
lir ama, sylemi tutkuludur, olunun olumsuz tutkusunu kkrtr:
"(hrldayarak can ekiir) Stephen 'dan mafretini esirgeme, Tan
rm, hatrm iin! sa armha gerilirken sevgisi, strab ve ektii
eziyet karsnda duyduum acy anlatmak imkansz", "Stephen:
Nothung! (Bastonunu iki eliyle kaldrr ve avizeyi parampara
eder.}"16
Joyce, karakterlerinden hibirinin tek bir tutkunun simgesine
dnmemesi amacyla Stephen-agape ile B loom-eros arasndaki
yollar grnmez klsa da, evlada zg sevgiyi arama iini Step
hen 'a deil de Bloom 'a brakr: 1 1 gnlkken len kendi kanndan
olunun yerini tamamen simgesel ve fizik-st bir younlua bal
bir soyzinciri, B loom alacaktr. Ama ayn zamanda erotizmi de B lo
om temsil eder. Bloom'un Molly'nin zinasna gz yummas ecin
sel bir tutkuyu da vursa da, (gen kzlktan, doal olarak elie
geerek lohusala uzanan) kadn bedeni Bloom'un z-erotizmini
ve karcinsel libidosunun tm deikelerin i harekete geirir. Joyce
1 904 ylnda yaad ak deneyimini temsil etmesi iin Stephen'
deil, Bloom 'u seer. Bir ak arks hakkndaki nl ak vgs
n de B loom yapar: "Szckler? Mzik? Hayr: Esas, ardndakiler.
Bloom ilmekledi, ilinei bozdu, bir dm att, dm zd.
Bloom. Hprdeterekyalanan lk aure seli mzikle tap akt, ks
nl, yalanacak. kvamda akarak ileyerek iine. Dokun ona, vur ona,
k ona, ye onu. Vur. Mesamat kabarsn kabartarak. Vur. Sevincini
hissetmen in o lk o. Vur. Boalmak nabz nabz fkrtp. Sel, ta
kn, seyelan, sevintaan, zonklayavuran. imdi! Akn Dili."17 Ya
da ak nesnesinin belirsizlii ve karmakl hakknda daha miza
hi bir tarzda: "Ak ak sevmeyi sever ( ... ) B irisini seversin. Ve bu

1 5. Ulysse, Cilt il, s. 271 . [Alnt Ulysses'ten yaplmtr. ev.: Nevzat Erkmen,
YKY. 2005 basks, s. 625.]
1 6. A.g.y. [Alnt Ulyssesten yaplmtr. ev.: Nevzat Erkmen, YKY, 2005
basks , s. 626.]
1 7. Ulysse, cilt 1, s. 385. [Bu alnt Ulysses'ten yaplmtr. ev.: Nevzat Erkmen,
YKY, 2005 basks , s. 31 8.]

206
kii bir bakasn sever, nk herkes birini sever, ama Tann, o,
herkesi sever."18 Ayrca akn Hristiyan deikesi ironik olarak ha
trlatlr ve "saygdeer Ak B aba"sna, "iimizde bir yerlerdeki pe
der"e19 atfedilir.
Sanatnn deneyimi, zdelemenin iki deikesini oluturan
biri simgesel baba ak, dieri drtsel anne ak olmak zere iki
ak biimini birletirir. Bu deneyim sanaty "etzsellikli bir e
kilde" psiizmini karakterleri ve onlann maceralaryla zdeletir
meye yneltir. Molly'nin monolouyla metnin son bulmas her
edebi karakterin oluumunu niteleyen ve Flaubert'in "Madam Bo
vary, benim"inin daha nceden ima etmi olduu hem tutkusal (se
vilen kadn ile zdeleme-onun iftine dnme yoluyla) hem de
simgesel (sznn iselletirilmesi yoluyla) bu aktarlmay en iyi
ekilde temsil eder. Bu son, Les Breuf du Soleil'de [Gnein kz
leri] bebein doumu -ya da sanat eserininki mi?- blmn daha
iyi kavramamz salar. Annenin dourgan gcnn aynadaki nar
sisik tekrarnn yaratcnn fantezisindeki yeri yadsnamaz. Ama bu
tekrar ancak babayla zdeleme, agapeci bir zdeleme sayesinde,
szcklerde bu tutkulu ikilemenin yer deitirmesiyle olas hale ge
lir. Bu zdelemeye, Bloom ile Stephen 'n birlikte aynada kendi
lerine baktklar ve "rigid in facial paralysis" Shakespeare'in tysz
toy yzn grdkleri sahnede laik ve ironik bir tarzda iaret edi
lir. Babann hayaletinin alaya alnmas, iki grnmllnn
(hem yce hem de ktrm) imgesi; bu sahne, sanat iin bir baba
figrnn idealletirilmesinin ne kadar gerekli olduunu gsterir.
Bu baba figrnn hem (hi dunnadan tekrar tekrar oluturulmas
gereken bir kimlie sahip olmak iin) istikrarsz hem de (anne be
denini taklit ederek ona anne bedeninin canlln ekleyip onu ta
mamlamak iin) kat olmas kouluyla. Eros 'tan agape'ye geiin
srekli olmas gerekir. Bu gei yzeyde belli bir hnsal gven
ce altna alr. Ama ayn zamanda gstergelerin yaamna duyulan
inanc ve yaamn metne indirgenmesini de gvence altna alr...
Bu "ocuk-erkek" ya da "erkek-ocuk" annesi ile babasnn

18. A.g.y., cilt , s. 481 .

1 9. A.g.y., s. 352.
207
obur bir zmleyicisidir. Joyce 'un kendisini Oidipus kompleksinde
tanmakta ekimserlik gstermesinin nedeni ( 1 9 1 5 'ten nce Fre
ud'u ve Jung'u okumutu), Joyce'un srrnn, klasik Oidipus deil,
ama daha sonra yalnzca narsisizm ve psikozun analizlerin ilgi ala
nna dayataca bir zdeleme esneklii olmasdr. Kukusuz, ba
ba katli ve anne katli (hem Nora Bamacle hem de Exiles'te [Sr
gnler] Richard'n kans "kadn katil" der). Ama babaya ya da da
ha yanstmal bir tarzda anneye ynelik ak erotik bir saldrganlk
anlamnda deil. Daha ziyade narsisik-ve-aka zg bir zmleme
sz konusudur: Deiken, (kiileri, metinleri, hafzalar ... ) zmle
me olaslklarnn tesinde herhangi bir isellie sahip olmayan bir
znenin akkan kimliinde narsisizmin d kutuplarnn ele geiril
mesi. Ne ierisi ne de dars vardr, ama binnden dierine srekli
bir aktarm sz konusudur.
Joyce 1 9 1 6 ylnda Nora' nn bir ryasn not eder: Shakespe
are'in yeni bir piyesi oynanmaktadr, Shakespeare oradadr, odada
iki hayalet vardr, Nora Lucia'nn rkmesinden korkar. Joyce iki
hayaletin mevcudiyetini yorumlamaz. Lucia'nn "herself in little"
olduunu ve korkunun belki de "that either subsequent honours or
the future developemcnt of my mind or art or its extravagant excur
sions into forbidden territory may bring inrest into her life"' ileri
geldiini not eder. Joyce'un baars, dncesinin ya da sanatnn
gelimesi, yasak bir blgede dolamalar nedeniyle bir kadnn ya
amn endieye boabilir mi, onu korkutabilir mi? - Soukkanl,
biraz dar grl, evli kadn olmaktan dolay dllendirilmi ya da
sapkn bir ekilde su orta Nora, bundan etkilenmi gibi grn
mez. Aksine kk kz, rahatszlnn biyolojik nedenleri ne olur
sa olsun deliliinde babayla belirsiz zdelemelerin bedelinin
dendiini gsterir: Oluum halindeki bir baka kimliin kabul
edemeyecei zdelemeler. Kendisi de tehdit altndaki, kimi za
man da rkm haldeki okur bundan, arnmayla ve gerei imge
selden ayrtrarak kurtulur: Eninde sonunda Joyce baba deildir,
bir isimdir, bir metindir... harika bir metin.
Joyce kahramann Dedalus deil de Orpheus diye adlandrma
y dnmt. Sylemin ve psiik yaamn labirentimsi karmak-

208
l stnde srar eden ve amzdaki tekniklii artran bir isim
semekte kukusuz haklyd. Gelgelelim modem insann airden
daha ok mhendise yakn olmas bounadr, Orpheus kompleksi
-ya da daha iyi bir ifadeyle kompleksiz Orpheus- bastrmann ak
sine bir yceltme olarak adlandrlan bu esrarl yapnn derin devin
diricisini oluturur gibidir. Ne Oidipus ne Orestes, babasnn ya da
annesinin ne basit bir sevgilisi ne de basit bir katili olan Orpheus,
Stephen-Bloom, agape-eros Apollon-Shakespeare'e meydan okur
ve Eurydike-Molly'yi kendi iinde eritir. Bir slubun aknda eri
lin ve diilin yok edilmesi, svlatrlmas. Hibir kimlikte karar
klmaz; ne kiisel, ne cinsel ne de ideolojik bir kimlikte. B u kimlik
lerin hepsini tanr. Yahudi-Hristiyan bir Orpheus mu?
Joyce hasta m? Ya da irek mi? Ya da post-modern mi? Sorular
sorulmaya hala devam ediyor. Gelgelelim Joyce'un semptomu ve
anlalmazl en aprak labirentleriyle post-modemizmin can
alc sorusunu sorduklar iin takdire deerler: zdeleme, temsil.
Finnegann Wake ' in ba dndrc hzlanmasnn ya da daha son
raki iirsel avangart sanatn yapaca gibi zdeleme ve temsil so
rununu gz ard etmeden Ulysses, bizi tene ve duyguya doru kay
maya hazr bir imgenin dilde donduu u zanm bizzat kendisiyle
kar karya getirir. Ulysses'teki izlekler, iftboyutluluu (beden ve
anlamlandrma) ve bedensellik-tesi [transcorporeite1 nitelii ne
deniyle kutsaln yerini alma mcadelesi veren imgesel uzamn bu
akkorlamasn mkemmel bir ekilde yanstr. Bu, Joyce 'un, kimi
zaman birok "yazn"n bize unutturduu nihai tutkusu deil midir?

Fl4N/Ruhun Yeni Hasalkl1t1 209

 Vll
B ir psikanalistin s rlar1

A. PSKANALTK A RZUNUN ODAI

te yaamyks trnn, mutsuzluk l ve hrete ar gibi

genellikle dramatik iki buyruuna boyun emeyen bir yaamyk
s. slubun stenografk ve tbbi yalnl, geici ve eitimli duygu
su, psikanalizin bu saygn kadnnn kendisiyle yzlemesinin sadk
ve bazen de unutular ieren hatras, okurda metnin hem bir mo
mento mori'nin' acmasz zorunluluuna hem de ergene zg bir
dselliin tazeliine sahip olduu duygusunu yaratr.
Psikanalistin ilevinin, tjaamyks denilen, tutkularmzn

1 . Helene Deutsch'ye nsz, Autobographie, Mercure de France, 1 986.

lmek zorunda olduunu u nutma. (.n.)

210 Fl4ARKA/Ruhun Yeni H.ualklm

bu kalntsyla uyuup uyumadn kendimize sorabiliriz. Analis
tin her hastay dinleyiinde yaamyksyle birlikte kendisini de
iin iine katmas ve yorumlarndan her birinde dnme uram
olduu iin gizli bir zyaamyks yazmas gerekmez mi? Anali
tik uran oluturduu bylesine gizemli bir ekilde sourucu bu
giriimden geriye, kukusuz "bir eyler" kalr. Bu szntlarn nihai
bir olgusal hakikati betimleme isteini deil de daha mantksal bir
ekilde edebi bir kurguyu ya da teorik bir inay beslemesi gerek
mekte gibidir. Biz analistler en azndan iki sylem arasnda skp
kalmaz myz daima? Kendi tarihimize zg olan, nceki analizle
rin hakikati stnde bir phe yeli estiren yeni bir analizin ya da z
analizin deviniminde deilse nerede elde edeceimizi ileri srebili
riz?
Yine de Helene Deutsch'un Autobiographie'sini [zyaamy
ks] derin bir sempatiyle okuyorum. Daha 1 908 ylnda eserlerini
okuduu ve 1 9 1 8 ylnda hastas olduu Freud'un bu alma arka
da, Viyana Psikanaliz Enstits'n ynetmi ve 1934 ylndan iti
baren de Amerikan analitik hareketinin nemli isimlerinden biri ha
line gelmitir. Katettii bu yolun sonunda Helene Deutsch, analitik
pratik karsndaki tutumunun ne olduunu ve analist arzusunu te
tikleyen ve bu arzuyu iin iin besleyen en nemli unsurlarn neler
olduunu sorar kendisine. Yorumlayc sznn ve rgtleyici et
kinliinin dayand kaideyi -kimileri buna analiz edilmemi olan,
analiz edilemez kaide diyecektir- sorgular. Kendisini ayntnnay
kukusuz baard. ama kariyeri boyunca da onu oluturarak ve
ona elik ederek syleminin altta yatan nedeni, i kulann ve ger
eklik duygusunun koulu olmu olan psikanalizin bu tekisi han
gisidir?
Kitabn at yol Helene Deutsch 'u macerasna doru s
rkler. B u yollar psikanalitik sylemin oluumunda sahip oldukla
r nemden dolay sadece bireysel yaamyksnn nemli urak
lar olarak nitelendirilemez. Devrim, kadnlar ve sanat sz konusu
dur.
nce Devrim. Polonya'nn Galiya blgesindeki Przemysl 'de
1 884 ylnda doan kk Hala Rosenbach liberal ve zellikle ba-

211
ba taraf asimile olmu Yahudi bir aileden gelir. Deerli bir hukuk
u ve uluslararas hukuk hocas babas Wilhelm Rosenbach toplum
sal olarak saygn bir kiidir ve bir Yahudiye nadiren tannan "ulu
sal bir sorumluk" stlenmektedir. "Genellikle kendimi Yahudiliin
ar bast toplumsal ortammla deil, daha ok kleletirilmi Po
lonya'nn aclaryla zdeletiriyordum." Helene Deutsch 'un ilk
sevgilisi ideal baba imgesine uygun, kendisinden 16 ya daha b
yk, evli, Fransz Devrimi'nin idealleriyle beslenen, Rusya'daki
olaylarla sarslan, sosyalist bir ynetici ve dava adam olan Hennan
Lieberman'dr. Onun siyaset tutkusunu paylaan Deutsch, Rosa
Luxemburg ile karlaca 1 9 1 0 ylnda Stockholm'de dzenlenen
Sosyalist Enternasyonal Kongresi'nde ona elik eder. Freud'u ke
fetmesi, devrim ve zgrleme ruhunun bir sreklilii olarak yaa
nacaktr. Toplumsal, dinsel ve rk nefretlerin parampara ettii;
burjuva devrimi ve sosyalizm fikirleriyle kendisini yenilediine
inanan bir Avrupa'da gelenek.le balarn koparan bir Yahudi kadn,
laik, zgrlk ve devrimci ruhu tamamladn dnd psika
nalitik harekete kendini doal olarak katlm bulur. "Psikanaliz be
nim son ve en derin devrimimdi; toplumsal ve siyal alanda h akl
olarak bir muhafazakar olduu dnlen Freud, benim iin yzy
ln en byk devrimcisiydi."
Dolaysyla psikanaliz yalnzca fikirlerin tarihinde deil ama
ayn zamanda kurucularnn yaamyks araclyla (H. Deutsch
bu kurucularn iinde son derece nemli bir yere sahiptir, ama tek
deildir) da kendisini ilerlemeci rasyonelliin tamamlanmas ola
rak kabul ettirir. Psikanaliz ayn zamanda bu rasyonnelliin erii
olarak da ortaya kar. Hala, genlik aknn onu sk skya bala
d siyasal tutkuyu terk edip kadn olarak zgrlne kavuur ve
mesleki baary yakalar.
Psychologie der Frau' daki [Kadnlarn Psikolojisi]2 "eril dev
rimci kadn"a yaplan saysz atf Helene Deutsch'un, bu tavra kar
duyduu sempatiyi, ama zellikle bu tavrdan kopuunu gsterir.
rnein L' imposteur'de [kiyzl], sahte kiiliklerin "sanki" kii
liklerin eer siyasal eyleme "uygun koullar"a sahip olmu olsalar-
2. La psycho/ogie des femmes, Presses Universitaires de France, 1 949.

212
d psikopatolojilerinden kurtulabilecekleri (gizleyebilecekleri?)
okunabilir: "Tpk birok sava ve devrim kahraman gibi (ikiyzl
de) patolojisini grkemli bir kariyerin hizmetine koabilirdi."3 Bunu
yle kavrayalm : aksine psikanaliz ikiyzlln yok oluu diyebi
leceimiz bir baka yol ve bir bakasyla hakiki bir arzu ve ak ili
kisi kunna ans sunar. Bunun, Helene Deutsch'un kendisinde bile
kefettiini syledii ikiyzlln heryerdeliine nfuz etme hr
snn st rtk iletisi olduunu dnyorum. "kiyzl kiiyle il
gilenmeye baladmdan bu yana, o peimi brakmyor. Onunla ar
kadalarmda, ilikilerimde ve hatta kendimde karlayorum.""
(H. Deutsch'un rgtleyici etkililiini yaam boyunca koruma
ya devam edecei) bu siyasal m ilitanlk yolculuuna baka bir ta
lep elik eder. Bu talep de yzyln siyasal mcadelerinde kaytl
dr, ama psikanaliz bu talebi artc yla aydnlatmay umut eder:
Kadn olma talebi. Psychologie der Frau ' nun iki cildini Helene
Deutsch yazmtr. Autohiographie bu kitapta yazlanlarn kayna
n yazarn kendi deneyiminden aldn ortaya karmtr. kz
kardein en k olan Hala kendisini annesine yabanc hisseder,
annesinin onu sevmediini dnr ve o da annesini reddeder ve
babasyla ayrcalkl bir iliki kurar. Ergenlik anda bu idealle
tirme tam da olmas gerektii gibi cinsel zgrleme olarak patlak
verir. Bu zyaamyks anlarnn okurlar, zyaamyksne da
ir antrmalar yaplmakszn bu tutumun psiik bir genelletirme
dzeyine tand Psyclologie der Frau' nun olduka yansz sayfa
larn okuyabili)er: "Bilhassa kz ocuu en kk kzsa (altn biz
izdik) ya da birok kzn en kklerinden biriyse babayla iliki
ou durumda ( ... ) ok yumuaktr. Byrken bu ayrcaln yitirir
ve dier kz kardeleri gibi muamele grmeye balar. Bu sadakat
sizlie kar sadakatsizlikle alr: 'Tek bir erkein yerine btn
erkekler. ' nceden annesine bitii bu cinsel role tenezzl eder. Er;
genlik dneminde babann reddedilmesi, sadece imgelemin deH,
almaya ynelik tepkilerin de en yaygn nedenidir. Bu tepkilerin
mazoist ierii babaya kar hissedilen gemite bastrlm duy-

3. La psychana/yse des nevroses, Payot, 1 970, s. 275.

4. A.g.y., s. 285.
5. La psychofogie des femmes. cilt 1, s. 225.
213
guyu ifa etmektedir."5 Ya da sevecen ve fedakar Bayan Felix De
utsch'un imzasn tayan, kznn babasna duyduu sevginin gzel
bir betimlenmesi (bu sevgiye, babasna ve onun yerini alan Hennan
Lieberman ' a kar sadk bir hayranlk beslemi olan eski gen kz
Rosenbach'n zyaamyks aklk getirir): "Babasn ncelikle
daha iyi bir yazgy hak eden olaanst bir erkek, ona sevimsiz pa
ra kazanma iini dayatm, incelikten uzak annenin bir kurban ola
rak grr. Kk kz, babas ondan vazgemek zorunda olsa bile,
onun iin ok daha uygundur. ou durumda psiik olarak normal
bir kadnn ilk ak nesnesi, tm yaam boyunca bal kalaca nes
ne, onun akna karlk veren, ama daha nceki ilikilerine de son
veremeyen evli bir erkektir. Bylesi bir erkek babann konumunu
yeniden retir. Kadnn erkein ac ykl arzusunu tahayyl etme
si ve ektii aclan paylamas, genellikle mutlu bir beraberlikten
ok, sadk bir ball besler. '6
Helene Deutsch hayatnn ilk devriminin "annemin despotlu
undan kurtulmak" olduunu dnr. Kadn psikolojisinin nem
li ve birbiriyle dayanma iinde olduunu dnd iki bilekesi
zerinde iddetle srar eder: Mazoizm ve narsisizim. Dneminin
feminist hareketine duyduu sempati, kadnln belirleyicisi ma
zoizm-narsisizm ikilisi kuramna sonuna kadar sadk kalmasn
engellemez. Ama "mazoizm" terimini patoloj iden ve zellikle de
sapknlktan ayrtrmaya altn not edelim. Mazoizmde n
celikle, kadnn psiik geliiminde doal bir ketlenme olduunu or
taya karr. Bu ketlenmeyi kk kza duyduu sevgiyle ve onu
reddetmesiyle baba glendinnektedir. Bu eilimin kadn libidosu
nun hakiki bir edilgenlik olarak deil, "ieriye doru bir etkinlik",
evin, bedenin ve i yaamn iine doru bir etkinlik olarak rgt
lenmesinde yeniden ortaya ktn dnr. Bu bak asndan
Helene Deutsch mazoik semptom kavramn, kiiliin mazoik bir
rgtlenmesine dntrr. Bu mazoik rgtlenme hem biyolojik
(eriilemez ve edilgen vajina, cinsel birleme ve ocuk dourmann
verdii ac) hem de toplumsal basknn bir sonucu olarak aklanr.
Mazoizm kavramnn bylesi bir tarafszlatrlmas ya da "doal-

6. A.g.y., s. 1 75.

214
latnlma"syla elde edilen kazanm kolayca fark edilir. Gelgelelim
sapkn arzu (babaya ynelik arzu?) kiilik rgtlenmesinin bylesi
bir kavramlatrlmasnn tamamen dnda brakldnda, diil cin
selliin nemli bir dinamiini de yitiririz. Ayrca bu perspektif di-

il hazzn simgesel belirlemelerini de yadsr grnmektedir.

Bu balamda narsisizm, mazoik eilime kar denge ilevi g
ren ve bu eilimin yenilmesini salayacak bir unsurdur. Mulak ya
da ikiye blnm yap olarak kadn, insan trne de ait olan bir bi
rey olma yazgsnn kendisinde gereklemi olmas nedeniyle nar
sis olacaktr. Kadn-birey zevki amalar. Trn devamlln sa
layan, dnyaya ocuk getiren kadn ac eker ve bu acya ancak, ac
bir zevk kaynana dnebilirse katlanabilir. Helene Deutsch ac
ekmeye bilind bir ekilde raz olmann, kadn kolayca uyum
salayan ve toplumsallaan bir varla dntrdn dnr.
(Yaamyksnn ve teorilerinin birbirine kart) metinleri
okunduunda ska sylendii gibi kadnln boyun eiinin vg
snden daha ziyade bu an kadnlarnn ounun gndelik gere
ini dile getiren mcadeleci bir kadnn ak grllyle kar
karya olduumuz izlenimine kaplrz. Autobiographie mesleki
kariyer ile annelii (Psychologie der Frau nun cildi tamamen bu
'

iki konuya ayrlmtr) ayn anda stlenmek zorunda olmann, bir

kadn zorunlu olarak incelikli bir mazoizm-narsisizm simyasyla
kar karya braktn zl ayrntlarla gsterir. Helene Deutcsh
yeni dllenme ve dourma tekniklerinin kadnn bu psiik gerek
liini deitirebileceini daha o zamandan ngrmtr.
Son bir. odak, Deutsch'un analiz arzusunu yarm yzyllk bir
zaman dilimi boyunca canl tutmutur: Sanat. Auobiograplie Pro
ust'a, Flaubert'e, Gide'e, talyan sanatna ya da Yunan antikitesine
gndermelerle bezenmitir.
Freud'un bilindnn kefedilmesinde kendisini nceleyen sa
natlara duyduu hayranlk, analitik pratiin artk son bulduu
yallk dneminde gittike younluk kazanan sanatla her an i ie
olmay aklamaya yetmez. S anat, bize hitaben sarf edilen szck
lerin yaratt acnn bizi iine ekip boduu hakikat yznden l
mememize yardm eder mi? Helene Deutsch'un gzelde sadece bir

215
ka, bir yadsma ya da irenlie kar bir panzehir aramam ol
duunu dnmeyi yelerim. Deutsch gzelde olas sylemlerin
den birini kefetti: Zevkle dile getirerek gecenin sonuna kadar gi
debilen, tekilerin arzusunu dileyerek yaamn anlamn yitirebi
len, konuan varlklar olarak ekilmez durumumuzun ifadeleri. He
lene Deutsch, ilk kaiflerinden biri olduu narsisizmin ve ycelt
menin tehlikeli emesinden beslenir.

B. "SANK"

Helene Deutsc h ' un narsisik duygulan kefetmesinin, analitik d

nceye yapt saysz katklarn en gls olduu kansndaym.
"Snr durumlar"n ve "sahte benlikler"in artk ilerleme kaydetmi
analizinden ok nce Helene Deutsch, daha 1 934 ylnda '"sanki'
kiiliklcr"den sz eder. Kadn narsisizmini dinlemesi kukusuz
onun "izofreni" kavramn dntrmesine ve bu temelden hare
ketle de '"sanki'7 kiilikler"e dair gelikin bir kavram ileri srme
sine olanak tanmtr. Sanki kiiliklerin izofreniyle kartrlma
mas gereken duygusal bozukluklar, izofreniyi akla getirir. "Psi
kanaliz 'sanki' bireyde bir bastrma edimini deil, ama nesneye ya
trmn gerek bir yitimini ortaya karr. Dnyayla grnte nor
mal iliki, ocuun taklit etme davranna benzer; sz konusu olan,
evredeki ortamla zdelemenin ifadesidir, nesne yatrmnn ol
mamasna ramen gereklik dnyasyla grnte iyi bir uyuma
yol aan bir taklitiliktir."8 sterik zdeletii nesnelere youn bir
libido yatrm yapar (hatta bunu, bastrmann bu yatrm engelle
meye almasna ve atmalarn sona ermesinin bir yolu olan
kayg yoksunluuna yol asa bile yapar), oysa '" sanki' hastalarda
duygunun geliiminde erken ortaya kan bir yetersizlik, isteride

7. "Seme forms of ernotional disturbances and their relationship to schizophre

nia" (1 934), La psychanalyse des nevroses'da yeniden ele alnd. H. Deutsch'un
bulduu bu kavram hakknda bkz. Joseph Weiss, "Clinical and theoretical as
pects of 'as it' characters", Journal of the American psychoanalytic Association
iinde, 1 966, cilt: 1 4, say: 3, s. 569-590 ve Nathaniel Ross, "The as if' concept",
a.g.y.. cilt: 1 5, say: 1 , s. 59-82.
8. La psychanalyse des nevroses, s. 225.

216
grlmeyen, tm kiiliin zayflamasna neden olan i atmay
azaltr." (... ) " 'S anki' hastalarda nesneler darda tutulur ve bu nes
nelerle iliki iinde, tm atmalar sonuna kadar gtrlr. st
ben ile atmadan bylece kanlr, nk 'sanki ' ben, asla ie
yanstlmam bir otoritenin arzularna ve emirlerine zdeleme
yoluyla boyun eer.'09 Helene Deutsch grnteki fedakar tutum
larnn ve sevgilerinin gerisinde bo, namevcut, souk olduklar iz
lenimi yaratan kadnlan ve erkekleri incelikle analiz eder. Saysz
zyaamsal itirafla birlikte okumaktan kendimizi alkoyamad
mz bu sayfalar, Winnicott'un "sahte benlikler"ini parlak bir ekil
de mjdeler.'0

C. CNSEL SOGUKLUK - DEPRESYONUN DL

Hakknda maalesef bize pek fazla bir ey sylemedii (rnein has

ta analistinin kars ve ailesi iin st getiriyormu) ve sonunu "sarp"
diye niteledii Freud ile bir analizin ardndan Helene Deutch, 1 924
ylnda Berlin 'de Kari Abraham ' n hastas olur. Deutsch burada
kendisi de Abraham ' n hastas olan ve "babasnn bir baka kz"n,
Anna Freud 'u kendisine tercih etmi olduu iin zgnln tem
kinli bir ekilde kabul ettii Melanie Klein ile karlar. Helene
Deutsch, byk bir ileri grllkle ve biraz da ironik bir biimde
devrimci (Rosa Luxemburg, Angelica B alabanoff) ya da analitik
(?"ellikle Anna Freud, ama ayn zamanda Marie Bonaparte, Jeanne
Lampl-de Groot vb) hareketin nl kadnlaryla zdelcmelerini
analiz eder. Gelgelelim "rakip kz kardeler"e (Lou Salome, Mela
nie Klein, Karen Horney) kar duyduu saldrganlk, kskanlk ve
onlarla uyumazlklar hakknda pek de ak davranmaz. B irbirini
hem seven hem de ekemeyen Freud 'un etrafndaki bu kadn drt-
9. A.g.y.
1 0. Bkz. D.W. Winnicott, "Distorsion du moi en fonction du vrai et faux self'
( 1 960), Processus de maturation chez f'enfant iinde, Payet, 1 970, Blm IX,
s.11 5-1 32. H. Deutsch'un fikirleri, benliin, narsisik yatrm kutbu olarak tanm
land H. Hartman'daki Ego teorisiyle de balantlandrlacaktr (bkz. H. Hartman
"Comments on the psychoanalytic Theory of the Ego" (1 950), Essays on Ego
Psychology (1 964) iinde.

217
l, yazarmz iin daha sonra kiisel bir anlam kazanm grnmek
tedir. Bykanne olduunda Helene Deutsch reddeden ve reddedi
len annenin yerini alm olan byk kz kardelerine duyduu hay
ranlktan yeniden sz eder. Kk ve byk geliniyle ilikilerini
analiz eder. Bu son oluumun kadn narsisik bir ekilde oula
ya da nihai sevgi ve sknt nesnesi, mazoizm-narsisizmlerinin
odak noktas olan toruna ilgi gsterirler... Bu kez yaa bykan
ne konumundaki Helene Deutsch -esprili bir ekilde- artk kendi
sinin olmad en gen kadnn ... "Barbara, benim kk gelinim"
dedii gen kadnn yararna kendisini geri planda tuttuunu syler.
Victor Tausk'un analisti, zihni Ferenczi 'yle megul ve depres
yon stne ilk almalar yapan hayran olduu Abraham' n hasta
s olan Helene Deutsch, kimi nevrozlarn, zellikle de kadnlardaki
nevrozlarn melankolik altyaps zerine dnr. Kadnlarn psi
kolojisindeki yolculuu onu diil ac ve hzn olas bir zevk kay
na ya da diil hazzn temel bir ketlenmesi olarak dnmeye iter.
Ama bunu yaparken anotomik ve fizyolojik bir dil kullanr. Mazo
izmin tesinde, temel bir kadn depresyonu olarak grnen ey s
tnde srarla durur. Bu depresyonu zellikle annelik deneyimine
(hamilelik, doum, emzirme) bal psiik olaylar stnde durarak
analiz eder. Nihayetinde kadn depresyonunu cinsel soukluk ile
balantlandnr ve bunlarn en nemli nedenin vajinann biyolojik
yazgsnn lm kaygsnn toplanma yeri olmasna balar. " ... Ka
dnn ilkel cinsel organ, klitoris, idi edilme korkularnn birikme
yeridir. Vajina, annelie elik eden ve hamilelik ve doum esnasn
da harekete geen en derin kaygnn, yani lmn toplanma yeridir.
yle grnyor ki bu kayg, kadn organnn vajinal ksmnndak i
cinsel tepkileri engelleyebilmektedir.""
Helene Deutsch'un bu saptamasn baka bir teorik ereveye
tercme etmi olsaydk (bu srecin- anatomik temelleri ne olursa ol
sun) bir kadnn eriilemez bir nesneyi bedeninin iine dlemeyle
hapsettiini sylerdim. Dlemsel olarak son kertede bu ierisi va
jinadr. Ya da Lou Salome'ye gre "anse adanm vajina"dr. Sz

1 1 . "La frigidite chez les femmes" (1 960), La Psychanalyse des nevroses iinde,
s. 305.

218
konusu nesne, kt bir annedir; kadn bu anneyi, onu kaybetme
mek, onun stnde hfilcimiyet kurmak ya da kadnlar arasndaki
melankolik bir beden bedenelikte muhtemelen kendisini ldrerek
onu ldrmek iin hapseder. Cinsel olarak souk kadnn bu kt
anneyle ilgili dlemsellii, depresyonun dinamiiyle birleir. Dep
resyondaki zne, nefret ettii kadn ya da erkei onlar yitirmemek
iin depresyonun bu dinamiine dahil eder. stelik bu kadn ya da
erkei ldrerek, kendini ldrr.
Cinsel ilikide kadn iin iki haz olaslndan sz edilebilir. Bir
yandan, klitorisi harekete geiren -partnerin simgesel iktidaryla
rekabet ya da zdeleme olarak- fallik haz. te yandan, dleme
nin daha derinden hem psiik uzam hem de beden uzamn hedef
leyerek tahayyl ettii ve gerekletirdii bir baka haz. Bu baka
haz psiik ve bedensel ieriyi tkayan melankolik nesnenin tama
men yok edilmi olmasn gerektirir. Bunu kim yapabilir? Bir "an
neden-daha-fazlas" olabilecei tahayyl edilen bir partner. - Bu
partner, ben'de hapsedilmi anneyi, onun bana verebildiini ya da
veremediini bana vererek zndrebilir. Yine de anneninkinden
farkl bir konumda yer almay srdrmesi gereken bu partner, an
nenin bana asla veremedii bir armaan, yeni bir yaam bana su
nabilecek kii olabilir. Bu kii ne kzn ideal olarak dllendiren
baba ne de eril bir rekabetle kadnn ulamaya abalad simgesel
damzlk olabilir. Bu partnerle birlikte (psiik uzam ve bedensel d
zeydeyse vajina-ans birlemesi olan) diil ierisi, bedendeki l
anneyi kucaklayan ve cinsel soukluu gerektiren mahzen olmak
tan kabilir. Cinsel partner, bendeki lmcl anneyi ldrerek bir
yaam vericinin, tam olarak "anneden-daha-fazlas"nn ekiciliini
elde edebilir. Bu partner fallik bir anne olmadan, hem kty yok
edip hem de veren ve dllendiren fallik bir iddet araclyla an
nenin telafisini gerekletirir. Ardndan gelen vajinal denilen haz,
anlalaca zere, simgesel olarak teki'yle ilikiye baldr. Bu
teki artk, kendisiyle fallik vaat yar yaplan kimse olarak deil,
narsisik nesneyi oluturan kimse, bu nesnenin darya doru yer
deitirmesini salayabilen kimse olarak tahayyl edilir. Erkek, bir
ocuk vererek ve kendisi de ane-ocuk ba ile simgesel iktidar
219
arasndaki birletirme izgisine dnerek haz verir.
Hibir ey bu baka hazzn bir kadnn psiik geliiminin ta
mamlanmas iin mutlaka gerekli olduunu gstermez. Genellikle
fallik, mesleki, annelie bal telafi ya da klitoris kaynakl zevk
cinsel soukluun az ok szdrmaz rtsdr. Gelgelelim eer ka
dnlar ve erkekler baka hazza neredeyse kutsal bir deer atfediyor
larsa, bu belki de bu hazzn depresyona kar geici bir zafer elde
eden diil bedenin dili olmasndandr. lme kar bir zaferdir bu.
Kukusuz sz konusu olan, bireyin nihai yazgs deildir, annesi
onu terk ettiinde, ihmal ettiinde ya da anlamadnda, olgunla
mam insann srekli tehdidi altnda olduu imgesel bir lmdr.
Diil dlemsellikte bu haz, ierisinin, muhtemelen biyolojik ya
am kayna olmay da elden brakmaszn dllendirme ve psiik
yaam kaynana dnebilmesi iin, lmcl anneye kar zafer
elde edilmesi gerektiini var sayar. Helene Deutsch 'un annelik
hakkndaki yazlarnn ve Autobiographie'sinde annesiyle anla
mazlklar ve e ve anne olarak yaam hakkndaki ll imalar
nn bu teorik hipotezin olas gereklemelerinden biri olduu kan
sndaym.

D. BR "AIK YAPI": KADIN ERGEN

Yaam yolculuunun sonunda yal kadn ebedi bir ergen olduunu

kefeder. "Olgunluk yllarma fazlasyla taan Sturm und Drang"
dnemimin bende hala canl olduunu ve snp gitmeyi reddettii
ni hissediyorum. (... ) Kendimde hala aklar ve esrimeler kefediyo
rum ve bu duygular ergenliimde kk salmtr." Pek ok ergeni te
davi etmi ola Helene Deutsch, ergenliin "Sturm und Drang"nn
12 .
bir ya dilimden daha ok "ak yap" olarak adlandrdm bir ya
p olduunu bilir. Terimin, evreye ya da bir baka yapya ak ol
mas sayesinde kendisini yenileyerek yaam n srdren bir canl

' 1 8. yzyl sonunda Almanya'da domu, rasyonalizme ve hmanizme kar

kan, romantizm ncesi edebi ve siyasi bir hareket. (.n.)
1 2. Bkz. bu kitapta "Ergen Roman" blm, s. 1 53-172.

220
organizmay tanmlamak iin kullanld doruysa da, bu nitelie
psiik dzeyde sahip olan konuan varlklar da vardr. Temsillerin
farkl psiik dzeyler arasnda dolam, oumuzda ergenlik a
nda ortaya kan st-benin mthi bir esneklik kazanmasyla ger
ekleir (rnein drtler-ilksel kaytlar-ikincil kaytlar). Baka ki
ilerle, nesnelerle ya da simgesel sistemlerle sk ve yaratc akta
rmlar oluturma kapasitesi de bundan doar. Bu aktarmsal aklk
ve psiik dinamiin yeniden dzenlenmesi, Helene Deutsch'un de
dii gibi zneleri "aklara ve esrimelere" zel bir ekilde yetenekli
klar. Kukusuz kadnlar bu ak.tarmsal esneklik ve ergen dinamii
yetisine zaten sahiptir. Kimi zneler, bylesi bir zellii simgesel
bir ekilde gelitirmeyi ve yaratc bir ekilde aktarmay baarabi
lir: Bunlar, sanatlardr. Ardndan sapknln ehlilemesi gelir. Bu
ehlileme, ideal bir babadan destek alr ve en yksek dzeydeki
hazda kendinden azami lde vererek tekilere adapte olmay sa
lar.
Bu tr bir zglln analist olabilmenin zorunlu koulu oldu
unun farkndaym. Helene Deutsch 'un zyaamyks bir kad
nn bu "ak yap"y nasl gelitirmi, korumu ve srdrm olabi
leceinin kefedilmesine imkan tanr. Helene Deutsch bu yapya
uygun den sylemi, yzylmzn dramatik olaylarnn tam orta
snda ve sakin gebe yaamnn zc rastlantlarnda bulmutur.
Helene Deutsch, 1982 ylnda neredeyse 1 00 yanda lmtr.

221
 v
Kadnlarn zaman 1

A . ULUSAL VE AVRUPALI K ADINLAR

Ulus - XIX. yzyln ryas ve gereklii. Zirvesine ve snrlarna

1 929 krizi ve nasyonal-sosyalist kyamet ile ulam grnyor.
Ulusu oluturan temellerin ykldm grdk: Ekonomik trdelik,
tarihsel gelenek, dilsel birlik. Ulusal deerler adna yaplan kinci
Dnya Sava ulusal gereklie, onu artk ideolojik ya da tamamen
siyasal bir amala alkonulan bir yanlsamadan baka bir eye d
ntrmemek zere son verdi. Ulusal ya da ulusu yeniden dou
lara umut balansa ya da onlardan endie duyulsa bile, ulusun top
lumsal ya da felsefi uyumu snrlarna dayanmtr.

1 . Revue 34144, Paris Vll niversitesi, say: 5, 1 979, s. 5-1 9.

222
 Ekonomik trdelik aray yerini (byk ekonomik glere bo
yun emek sz konusu olmadnda) karlkl bamlla brak
mtr. Bununla balantl olarak tarihsel gelenek ve dilsel birlik,
"simgesel payda" diye adlandrabilecek daha geni ve daha derin
bir paydada yeniden gzden geirilmitir: Kann ak bir tarihin ve
corafyann kurgulad kltrel ve dinsel hafza. Bu hafza siyasal
partiler arasnda hfila kullanmda olan, ama gitgide gcn yitiren
bir atmayla ynetilen ulusal topraklan retmektedir. Gelgelelim
"simsegel ortak payda" dnyasallamann ve ekonomik tekbiim
lemenin tesinde ulus-st ve kimi zaman da bir latann snrlary
la rten zellikleri gzler nne sermektedir.
Bylece, iinde ulusun kendine has nitelikleri kaybetmekten zi
yade onlan yeniden elde ettii ve belirgin kld ulus-st yeni bir
toplumsal btn ortaya kmaktadr. Ama paradoksal bir zamansal
lk sz konusudur: En fazla bastrlm ulus-tesi gemiin prog
ramlanm tekbiimlilie yeni bir grnm kazandrd bir tr
"gemi gelecek." nk sz konusu hafza, yani simgesel ortak
payda, topraklarnn ve zamanlarnn btnletirdii insan gruplar
nn maddi rnlerin retimi sorunlar iin deil, yeniden-retime,
trn devamna, yaama ve lme, bedene, cinsellie ve simgesele
dair sorunlar iin bulduu yantlarla ilgilidir. Avrupa'nm bylesi bir
toplumsal-kltrel btn temsil ettii doruysa er, Avrupa bunu
ekonomik profiline deil, daha ok sanatnda, felsefesinde ve din
lerinde ifadesini bulan bu "simgesel payda"ya borludur. Ekono
mik profilin kolektif hafzaya bal olduuna elbette kuku yok,
ama bu profilin nitelikleri dnyasal ortaklarnn basks altnda hz
la dnm geirmektedir.
Bylesi toplumsal bir btnn yeniden-retim tarznda ve bu
tarzn temsillerinde -biyolojik tr, bu temsiller araclyla zamana
baml insanlna eklemlenir- kk salm bir salamla sahip
olmas kolayca anlalabilir. Bu btn bir krlganla da sahiptir,
nk simgesel payda evrensellik iddiasnda olamaz ve baka top
lumsal-kltrel hafzalarn etkilerine ve saldrlarna maruz kalr.
rnein daha oluturulduu andan itibaren Avrupa, baka hk
metler-st btnlere zg kltrel, sanatsal, felsefi ve dinsel ina-

223
larda kendisini tanma talebiyle kar karya kald. Bu, tarihin bir
birine yakmlatrabildii kendilikler (rnein Avrupa ve Kuzey
Amerika ya da Avrupa ve Latin Amerika) sz konusu olduunda
doal gibi grnmektedir. Ama ayn olgu, bu simgesel paydann
evrensellii, aka birbirine muhalif retim ve yeniden retim
tarzlarn (Avrupa ve Arap dnyas, Avrupa ve Hindistan ya da Av
rupa ve in) yanklattnda da ortaya kmaktadr.
Ksacas "Avrupa" tipi toplumsal-kltrel btnler sz konusu
olduunda, kendimizi srekli ikili bir sorunsal karsnda buluruz:
Tarihsel kelmeyle oluml kimlik sorunsal ve antropolojiyle
bulumak iin tarihten kaan hafzalar balantsnn rettii kimlik
yitimi sorunsal. Baka ekilde ifade edilecek olursa, iki boyutlu bir
zamanla kar karyayz: izgisel, ilek bir tarihin zaman ve bu
hkmetler-st toplumsal-kltrel btnleri onlardan daha byk
oluumlarda bir araya getiren baka bir tarihin zaman. yani antsal
bir baka zaman (terimler Nietzsche'den).
Bu tip bir toplumsal-kltrel organizmada, bu organizmann di
namiinin ne olduunun anlalmasn saladn dndm ki
mi oluumlara dikkati ekmek isterim. Sz konusu olan, toplumsal
kltrel gruplar, yani retimdeki rolleriyle tanmlanan gruplardr.
Ama bu gruplar daha ok yeniden-retim tarzndaki ve bu tarzn
temsillerindeki rolleriyle tanmlanrlar. nk sz konusu toplum
sal-kltrel oluumun zgl niteliklerine sahip olmalarnn yan s
ra, bu toplumsal-kltrel oluumla yatay iliki iindedirler ve onu
dier toplumsal-kltrel oluumlarla balantlandrrlar. zellikle
aceleci bir ekilde ya gruplarna (rnein "Avrupa'da genler") ya
da cinsel blmlemelere (rnein "Avrupa'da kadnlar") gre ta
nmlanan toplumsal-kltrel gruplar dnyorum. Avrupa'daki
"genler" ya da "kadnlar" elbette kendilerine zg niteliklere sa
hiptir. Ama onlar "genler" ya da "kadnlar" olarak tanmlayan e
yin, onlar dorudan Avrupal "kken"leriyle yatay biimde ba
lantlandrd ve onlarn Kuzey Amerika'daki, in'deki ya da ba
ka yerlerdeki ayn toplumsal kategorilerle ortak yanlarn ortaya
kard da bir o kadar kesindir. "Antsal tarih"e dahil olduklar l
de sadece Avrupa "genler"i ya da "kadnlar" olmayacaklardr.

224
Yeniden-retimdeki ve temsillerindeki yapsal konumlarnn nite
likleri olan evrensel nitelikleri. doal olarak zgl bir tawia yans
tacaklardr.
zleyen sayfalardaAvrupa'da kadnlar sorunsaln zamana dair bir
sorgulama iinde konumlandrmaya alacam: Feminist hareketin
miras ald ve bu hareketin ortaya knn dntrd zaman.
Ardndan iki aamay ya da iki kadn kuan birbirinden ayntrma
y deneyeceim: Evrenselci ve kozmopolit olmalarna ramen bu ka
dn kuaklan birbirlerinden farkldr. lk kua daha ok ulusal bir
sorunsal belirlemektedir, oysa "simgesel payda" ile daha fazla belir
lenen ikinci kuak Avrupal ve Avrupal-tesidir. Son olarak ele al
dm sorunlarla ve nerdiim analiz tipiyle, artk dnyasal bir yay
gnla sahip bir alanda Avrupal bir nerme olmay srdren eyi
ortaya karmay deneyeceim. Ya da en azndan Avrupal bir kad
nn nermesi olacak olan eyi serimlemeye alacam.

B . HANG ZAMAN?

Joyce, "babann zaman, annenin cinsi" demiti. Kadnlarn adn

ve yazgsn andm zda zamandan, o l uu mdan ya da tarihten da
ha ok insan trmzn dourucu uzamn dnrz. znellie,
znell ii n soyktne ya da znelliin ilineklerine dair modem
bilimler, toplumsal-tarihsel bir konjonktrn sonucu olan bu bln
meyi dorulamaktadr. Hastalarnn ryalarna ve fantezilerine ku
lak veren Freud, "isterinin mekana bal olduunum dnmt.
ocuklarn simgesel ilevi renmelerini konu alan daha sonraki
almalar, anne sevgisinin srekliliinin ve kalitesinin ilk uzamsal
imlerin oluumunu koullandrdn ispat etmitir. Bu uzamsal im
ler nce ocuk gln, ardndan gstergeye ve szdizimine gt
ren tm simgesel davurumlar dizisini oluturur.3 Anti-psikiyatri
ile psikozlarn tedavisinde uygulanan psikanaliz, hastaya aktarm
2. S. Freud ve C.G. Jung, Correspondance, Cilt 1, Gallimard, 1 975, s. 87.
3. Bkz. R. Spitz, La Premiere Annee de la vie de f'enfant, PUF, 1 958; Winnicott,
Jeu et realite, Gallimard, 1 975; J. Kristeva, "Nam de lieu.., Polylogue iinde, Se
uil, 1 9n. s. 469-49 1 .

FlSN/Ruhun Yeni Hotalkl;u 225

ve iletiim kapasitesini kazandnnadan nce anne uzamnn ge
miteki yoksunluklarn gideren ve tamir eden ikamelerin, yeni yer
lerin oluturulmas iin giriimde bulunmaz m? rnekler oalt
labilir. Ama rneklerin hepsi, yeniden ortaya kan anaerkil birok
dinin "kadn"a atfettii bu uzam sorunsalna ynelir. Platon antik
an atomcularn kendi zgn sisteminin iinde zetleyerek kad
n khora'nn zmsz elikisiyle tanmlamt: Kapsayc [matri
ciel]. besleyici, adlandrlamaz, Bir'e ve Tanrya ncel ve bu ne
denle de metafizie meydan okuyan uzam.4
Zamana gelince, diil znellik ona, uygarlklar tarihindeki bili
nen oul biimlerinden sadece tekran ve ebediyeti dikkate alan
zgl bir l kazandnntr. Bir yanda: Dnemler, gebelik. doa
nnkiyle uyum iinde biyolojik bir ritmin etrafnda ebedi dn.
Zamann bu kliesi aknlk yaratabilir; znellik-d bir zaman,
kozmik bir yaam olarak deneyimlenenle uyumlu dzenlilii, ad
landrlamaz hayranlklar ve hazlar frsatdr. te yanda: Youn, ek
siksiz ve szntsz bir zamansallk. B u zamansalln, zamansallk
adn bile hak etmeyen izgisel zamanla ortak pek bir yan yoktur
mgesel uzam gibi kapsayc ve sonsuz . bu zamansallk, Hesiodos
mitolojisinin ensest ilikiye giren, Gaia'nn tm yzeyini onu baba
Urano'tan ayrmak iin sk ve youn mevcudiyeti ile kavrayan
oul Kronos' unu dndrr. Ya da en yeni Hristiyan deikesinin
de ortaya kn kapsayacak ekilde bir anne kltnn izlerini tm
dinlerde srekli klan yeniden dirili sylenlerini dndrr. Bu
zamansalla gre Bakire Meryem ' in bedeni lmez, ama (Orto
dokslara gre) uyku haliyle ya da (Katoliklere gre5) ge yksel
meyle ayn anda bir uzamdan dierine geer.
B u iki tip evrimsel ve youn zamansallk, zorunlu olarak anne
likle balantl olarak dnld lde diil znellie gelenek-
4. Platon, Time 52: "Sonsuzcasna bir yer; yok edilmeye maruz kalamaz, ama
her tr duyum dnda kendisi de bir tr melez akl yrtme araclyla kavran
lr olduundan bir olua sahip her eye bir yer sunar; neredeyse bir inan nesne
si bile olmaz; farkna vardmzda bize rya grdren ve var olan her eyin bir
yerde. belirli bir yerde olmas gerektiini bir zorunluluk olarak dorulatan da biz
zati odur . . ." Bkz. J. Kristeva, La Revolution du /angage poetique, Seuil, 1 975, s.
23 vd.
5. Bkz. J. Kristeva, "Hert'ithique de l'amour", Histoires d'amour iinde, s. 295-327.

226 FISARKA/Ruhun Yeni Hastalklan

sel olarak baldr. T::krar ve ebediyeti, birok deneyimde, zellik
le de mistik deneyimlerde zamann temel kavramlar olarak buldu
umuzu da u nutmayalm.6 Modern feminizm akmlar bu kavram
larda kendilerini grdklerinde tam olarak "eril" deerlerle kart
lk iinde deillerdir.
Buna karn sadece zamann belli bir kavramlatrlmas asn
dan diil znellik sorun yaratyor gibi grnmektedir. Proje, teleolo
ji, izgisel ve gelecee ynelik geliim olarak zaman sz korusu
dur: Balang, ilerleme ve var zaman, tarih zaman. Bu zaman
salln verili bir uygarln mantksal ve ontolojik deerlerine ba
l olduu aka ispat edilmitir. Baka zamansallklarn gizledii
bir kopuu, bir bekleyii ya da bir kaygy akla kavuturduunu
varsayabiliriz. Bu zaman, tmcelerin szcelenmesi olarak dilin za
mandr (adlsal dizim ve fiilse! dizim; konu-yorum; balang-son).
Bu zaman, desteini, kendi payandasndan, lmden alr. Bu kayg
l zamann boyunduruk altna alnmasnda klenin hakiki yapsn
bulan psikanalist, bunu saplantlya zg zaman olarak niteleyecek
tir. Anmsadklarndan dolay ac eken kadn ya da erkek isterilcse,
kendisini nceki zamansal kipliklerde, evrimselde ve antsalda ta
nyacaktr. Ancak psiik yaplarn bu kartl, bir uygarln iin
de, toplumsal gruplar ve ideolojiler arasndaki bir kartla da d
nr. Aslna baklrsa kimi feministlerin kktenci konumlar, tinsel
ya da mistik esinli marjinal gruplarn sylemiyle ve tuhaf bir ekil
de yeni bilimsel kayglarla rtmektedir. Uzamdan ayrtrlamaz
bir zaman, snrsz bir ekilde yaylmakta olan ya da rastlantlarn ve
facialarn ritim kazandrd bir uzam-zaman sorunsalnn hem uzay
bilimini hem de genetii megul ettii doru deil m idir? Ve aynca
haberin stoklanmas ve yeniden retimiyle ortaya kan medya dev
rimi de bir baka tarzda, talebin rastlantsallna gre dondurulmu
ya da patlayan bir zaman fikrini iermez mi? Geriye dnen, ama ha
kim olunamaz, nesnesini amanszca aan, kendisini kabul edenleri
sadece iki kayg iinde brakan bir zaman: Kken (programlama) ve
son (kullanma) stnde kim g sahibi olacak?
Okur, referans terimin deikenlii karsnda ap kalacaktr:
6. Bkz. H.-Ch. Puech, La Gnose et le temps, Gallimard, 1 977.
227
Anne, kadn, isterik... "Kadn" teriminin "kitle" ya da "ok" etkisi
nin tesinde grnte sahip olduu tutarllk, bu szckle birlikte
edime geen ilevler ya da yaplar arasndaki farkllklar siler. Di
il yzlerin ve kayglarn oulluunu ortaya kannann zaman
artk belki de gelmitir. Bu farkllklarn bulumasndan, iki cins
arasndaki temel farkn daha kesin, daha az medyatik, ama daha
gereki bir tarzda ortaya kmas nemlidir. Feminizm bu temel
fark acl bir hale getirmesinden, yani borsann ve savalarn dn
da can sknts ekmekten baka bir ey yapamayan bir uygarlkta
bu temel fark srpriz ve simgesel yaam kayna haline getirme
sinden dolay takdiri hak eder.
Bu toplumsal-kltrel gerekliin hangi tarih iinde konumlan
dn ele almadan Avrupa'dan ve "Avrupa'daki kad nlar"dan sz
edilemez. B ir kadn duyarllnn neredeyse bir yzyldan beri var
olduu elbette dorudur. Ama bu kadn duyarllnn zaman kav
ramn dikkate aldmzda, onun bir "ebedi Avrupa" fikriyle ve
hatta belki de "modem Avrupa" fikriyle uyumadn rahatlkla id
dia edebiliriz. Sz konusu kadn duyarll, daha ziyade bir hafza
nn deposu olarak anlalabilecek "Avrupa" btn_ araclyla ve
Avrupal imdi ve gemi araclyla ve bu imdi ve gemile bir
likte kendine zg, Avrupa-tesi zamansalln aramaktadr. Her
halkarda Avrupa'daki feminist hareketlerin, kolayca eril diye nite
lendirilen ve hem uygarla hem de saplantya zg olan bu izgi
sel zamansallk kavram karsnda tutum sergilediini gzlem
leyebiliriz.

C. iK K U A K

XIX. yzyl banda ngilterc'de seme ve seilme hakk isteyen

kadnlarn ya da varoluu feministlerin mcadelesi olarak kadn
hareketi, balangcnda, projenin ve tarihin zaman olarak izgisel
zamanda kendisine bir yer amaya almtr. Sz konusu bu ev
renselci kadn hareketi bu anlamda uluslarn toplumsal-siyasal ya
amnda derin bir biimde kk salar. Kadnlarn siyasal talepleri,

228
cret ve i eitlii iin, erkeklerle eit bir ekilde toplumsal kurum
larda iktidar sahibi olmak iin yaptklar mcadeleler, bu tarihe da
hil olmakla uyumad dnlen kadns ya da annelie bal ni
teliklerin reddedilmesi, ulusa ve devlete zg rasyonelliin ideolo
jik (ideolojik deerlere kar hakl olarak gericilikleri nedeniyle
mcadele edilmitir) deil, mantksal ve ontolojik deerleriyle bu
zdeleme mantndan kaynaklanr. Bu zel. leme mantnn ve
bu talepi m cadelenin kadnlara salad ve hala da salamaya
devam ettii yararlar (krtaj, doum kontrol, c:et eitlii, mes
leki anlamda tannma) sralamaya gerek yok. Elde edilen bu haklar
sanayi devriminin salad haklardan ok daha nemli etkilere sa
hiptir ve sahip olacaklardr. Seyri asndan evrenselci olan bu fe
minizm akm farkl toplumsal gruplara, farkl ya gruplarna, fark
l uygarlklara ait ya da basite farkl psiik yaplar olan kadnlarn
sorunlarn Evrensel Kadn etiketi altnda kiireselletirir. Bu femi
nist akmn yrngesinde kalndnda kadn kuaklan zerine bir
deerlendirme, ancak kurucularn belirledii programn gerek
lemesi iin bir ardklk ve ilerleme olarak tasarlanabilir.
kinci bir aama, estetik ya da psikanalitik bir deneyimle Mays
1 968 'den sonra feminizme katlan kadnlarla balantldr. izgisel
zamansalln yaygn bir reddine ve siyaset karsnda duyulan a
n bir gvensizlie tank olunur. Daha yakn tarihli bu feminizm
akmnn feminizmin kurucularn referans ald ve kadnlarn top
lumsal-kltrel anlamda tannmas iin yrtt mcadelenin bu
akmn en nemli kaygs olduu dorudur. Ama bu akm kendisi
nin niteliksel olarak ilk kuaktan farkl olduunu dnr. Kadn
psikolojisinin zg/liiyle ve bunun simgesel gerekleimleriyle
ncelikli olarak ilgilenen bu kadnlar, nceki kltrn sessizlie
mahkum ettii bedensel ve zneler-aras deneyimler iin bir dil
oluturm aya alr. Sanat ya da yazar bu kadnlar kendilerini
gstergeler dinamiinin hakiki bir kefine adar. Onlarn bu keifle
ri, en azndan zlemleri asndan, estetik ve dinsel byk altst
olu projeleriyle benzerlik tar. Bu deneyimi yeni bir kuan de
neyimi olarak adlandrmak, sadece baka sorunlarn balangtaki
toplumsal-siyasal kimlik taleplerine eklendii anlamna gelmez. n-

229
dirgenemez ve kendi iinde paralanm, oul, akkan, bir ekil
de benzer olmayan bir tikelliin kabuln talep etmesiyle gn
mz feminizmi, yanstma ya da talep yoluyla iletiim kuran kim
liklerin izgisel zamannn dnda konumlanr. Bu feminizm ken
disini hP-m arkaik (mitsel) bir hafzayla hem de "marjinalcilik
ler"in evrimsel ya da antsal zamansallyla balantlandnr. Av
rupa ya da Avrupa-st sorunsalnn feminizmin bu yeni aamasy
la ayn zamanda kendisini dayatmas kukusuz bir rastlant deil
dir.
Bu dnm toplumsal-siyasal kkenli hangi sreler ya da
olaylar ortaya kanntr? Bu dnmdeki sorunlar, kazanmlar
ya da kmazlar nelerdir?

D. SOSYALZM VE FREUDCULUK

Bu yeni kadn kuann, sosyalizmin ve Freudculuun toplumsal

ilikilerde ve zihinlerde yol at hakiki bir kopu nedeniyle Ame
rika Birleik Devletleri 'nde deil de, daha ak bir ekilde B at Av
rupa'da ortaya kt sylenebilir. Eitliki bir ideoloji olarak g
nmzde derin bir krizden gemesine ramen sosyalizm, her ei
limden hkmetlere ve partilere, hem zenginliklerin dalmnda
hem de kltre eriimde dayanmay glendirmeleri ynnde
bask yapmaktadr. Toplumsal alana ikin kaldra olarak Freudcu
luk, birbirlerine indirgenemez znelerin cinsel farkll ve tikellii
sorununu gndeme getirerek eitlikilii sorgular.
Balangta kadnlarn eitlik ya da farkllk talepleriyle (Flora
Tristan) sarslan Bat sosyalizmi, toplumda ve kltrde diil roln
zgllnn tannmasn isteyen talepleri hzla gndem d brak
t. Aydnlanma hmanizminin eitliki ve evrenselci ruhundan,
"ikinci cins"in zgrlemesinin tek ve biricik yolu olarak sadece iki
cins arasndaki zorunlu bir kimlik fikrin i sahiplendi. Bu "eitlik
idcali"nin sosyalist esinli hareketlerin ve partilerin pratiinde pek
de uygulanmyor olduu olgusunu burada tartmayacaz. Mays
1 968'den sonra Bat Avrupa'da yeni kadn kua, ksmen bu duru-

230
ma bakaldrdan domutur. Dou Avrupa lkelerinde hem teoride
hem de pratikte retimdeki ve retim ilikilerindeki konumuyla be
lirlenmi insan kavram zerinde temellenen sosyalist ideoloji. bu
i
insann yeniden ret mdeki ve simgesel dzendeki yerini dikkate al
mamt. Bunun sonucu olarak kadnlarn zgl nitelii ona bu ide
olojinin totalletirici ve hatta totaliter zihniyeti asndan ancak
nemsiz ya da var olmayan bir ey olarak grnebilirdi.7 Ayn eit
liki ve sansrc muamelenin Aydnlanma hmanizmi tarafndan,
sosyalizmi de kapsayacak derecede dinsel zgllklere de dayatl
m olduunu fark etmeye baladk. zellikle de Yahudilere.8
Gelgelelim bu tJtumun kazanmlar kadnlar iin ok nemlidir.
Buna rnek olarak Dou Avrupa'nn eski sosyalist lkelerinde ka
dn yazgsnn deimesini alacam. Biraz abartarak, XIX. yzyl
banda seme ve seilme hakk talep eden feministler ile varolu
u feministlerin taleplerinin bu lkelerde byk lde gerekleti
rildiini syleyebiliriz. Kurucu feminizmin byk taleplerinden
nn, Dou lkelerindeki kimi yanlg ve yanllara ramen kar
lanm olduu bir gerektir: Ekonomik eitlik, siyasal eitlik,
mesleki eitlik. Drdncs, cinsel ilikilerde serbestlii, krtaj ve
doum kontoln de ieren cinsel eitlikse, Marksistletirici etik ve
hikmeti hkmet tarafndan tabu konular olarak kabul edilmitir.
Dolaysyla bu drdnc eitlik sorun yaratmakta ve yeni kuan
mcadelesi asndan nemli grnmektedir. Ama eanl bir biim
de ve aslnda bir hayal krkl olan bu sosyalist gereklemenin
sonucu olarak, artk mcadele bir eitlik aray iin yaplmamakta
dr. Mcadele artk farkll ve zgll talep etmektedir. Mca
delede katedilen yolun bu gelinen aamasnda yeni kuak simgesel
diye adlandrdmz sorunla karlamaktadr. Cinsel, biyolojik,
fizyolojik ve yeniden retime bal farkllk, toplumsal szleme de
diyebileceimiz simgesel szlemede zneler aras ilikideki fark

7. Bkz. D. Desanti, "l'autre sexe des bolcheviks", Tel Quel, say: 76, 1 978; J.
Kristeva, Des Chinoises, Ed. des Femmes, 1 975 (Urizen Books, 1 977).
8. Bkz. Athur Hertzberg, The French En/ightenment and the Jews, Columbia
University Press, 1968; les Juifs et la Revolution franaise, deri. 8. Blumenkranz
ve A. Soboul, Ed. Privat, 1 976.

23 1
tercme etmektedir. ktidarla, dille, anlamla ilikilerinde kadnlar
ile erkekler arasndaki farkn zglletirilmesi sz konusudur. Yeni
kuan yaratt feminist bozgunculuun en incelikli noktas artk
bu alanda konumlanyor. Yen i kuak, cinseli ve simgeseli, onlarda
ncelikle diili, ardndan her bir kadn n iteleyen eyin ne olduu
nu bulmak amacyla birbiriyle balantlandryor.
Sosyalist ideolojinin doyum noktasna ulamas ve yeni bir top
lum szlemesi iin programnn tkenmesi, sray ... Freudculua
brakyor. Militan kadnlarn Freud 'u, an sklgan ve dknleen
bir Viyana'nn korkun fallokrat ve kadnlan erkeklerin altnda yer
alan insanlar, idi edilmi erkekler olarak gren biri olarak dn
dklerini bilmiyor deilim.

E. GD EDLMLER YA DA DL ZNELER

Kadnlara dair daha doru bir bak as nerebilmek iin Freud'u

geride brakmadan nce, onun idi edilme kavramn anlamaya
alalm. Psikanalizin kurucusu bir idi edilme kaygs ya da kor
kusu ve buna bal bir penis arzusu saptar: Kadn ve erkek, iki cins
ten nevrozlularn sylemlerine zg tm imgesel oluumlar. Fre
ud'un dikkatli, ann getirdii biyolojizminin ve mekanikilii
nin tesine geen bir okunmas daha ileri gitmemeze olanak tanr.
"lkel sahne" n varsaym olarak idi edilme fantezisi ve bu fan
teziye bal penis arzusu, kuramn kendisine zg hipotezler, n
sel/erdir [a priori]. di edilme fantezisi ve penis arzusu, nevro
tik sylemde ilemeyi hi elden brakmayan eyi aklayabilmek
iin "kken"de konumlandrlacak mantksal zorunluluklar temsil
eder. Baka bir deyile, kadnn ya da erkein nevrotik sylemi an
cak temel nedenleri -ilkel sahne ve idi edilme fantezisi- kabul
edildiinde kendi mant asndan anlalr. stelik hibir ey
bunlar gereklikte var klmyor olsa bile, geerli olan budur. di
edilme gereklii, modern astrofiziin evrenin balangcnda mey
dana gelen bir patlama hipotezi kadar gerektir. Ama bu tr ente-

232
lektel giriim cansz tre ilikin olarak i leri srldnde deil de
kendi znelliimize ve dncemizin temel bilme ve anlama arzu
su [epistemophilique] mekanizmasna uygulandnda ok daha a
rtc bulunur.
Ayrca Freud 'u n kimi metinleri (Die Traumdeutiung [Ryalar
ve Yorumlar] ama zellikle Metapsyclologie bata olmak zere
ikinci topik metinleri) ve bunlarn yakn tarihli uzantlar (zellikle
Lacan) idi edilmenin , simgesel alan ve bunda kaytl her varl
oluturan psiik bir mekanizmaya dayanan imgesel ina olduunu
ima ederler. Bir znenin ayrm nesnelerine gnderme yapan ek
lemlenmi bir farkllk/ar ann, anlam oluturabilmesi iin, gs
tergenin ve szdiziminin. yani kaynaml bir zevk halinden ayrl
ma olarak dilin ortaya kmas sz konusudur. (ocuk psikolojisi
nin ve psiko-dilbilimin onaylad) dilin szdizimsel ardkln
nceden koullandran bu mantksal ayrlma ilemi, kadn ve erkek
her iki cinsin ortak kaderidir. Kimi biyoloj ik-ailevi i likiler kadn
lar (zellikle isterikleri) bu ayrlmay ve ardndan oluan dili yad
smaya yneltirken, erkekler (zellikle de saplantllar) bu ayrlma
y ve dili yceltir ve rkm bir ekilde onlar denetimleri altna al
maya alrlar: Bu konuda Freudcu kefin syledii ite budur.
Analitik dinleme penisin bu ayrlma ileminin fantezideki en
nemli gndergesi olduunu ve zne dilin dzeninde kaytlandn
da zneyi oluturan yoksunluk ya da arzuya tm anlamn da peni
sin kazandrdn ispatlar. Simgeselin ve toplumsaln oluturucusu
bu ilemin kendi hakikatinde ortaya kabilmesi ve iki cins tarafn
dan anlalabilmesi iin, bu ileme, penisi kaybetme kaygsna e
lik eden ve eksiksizlik ve btnln yitirilmesini dayatan tm bir
yoksun braklmalar ve dlamalar dizisinin de dahil edilmesi do
ru ol ur. Bu durumda idi edilme, simgeselin oluumu iin zorunlu
"kopular"n tamam olarak ortaya kar.

233
 F. KURBAN OLG U S UN U YA AM A K

Uyanlanna elik eden y a d a b u uyan ortaya karm olan d

nmlerin bilincinde olsunlar ya da olmasnlar bugn kadnlarn
kar karya kald soruyu yle formlletirmek mmkndr:
Toplum szlemesindeki yerimiz nedir? Eit erkeklerin szlemesi
olmaktan uzak olan bu szleme, farkllklarn ayrlmas ve eklem
lenmesine dayanan, tamamen kurbansal bir iliki (bylece iletilebi
lir bir anlam da reten iliki) zerine kurulmutur. O halde bizim bu
kurban ve/veya dil dzenindeki yerimiz nedir? Bu dzenden dlan
may istemeden ya da bize toplumsal-simgesel szlemeyi koruma
mz, dzenlememiz ve srdrmemiz iin verilmi olan ilevle (an
neler, eler. hemireler, doktorlar, retmenler... ) yetinmeden, bu
dzende gelenein bize uygun bulduu ve dntrmeyi istedii
miz yerimizi nasl oluturabiliriz?
B ugn ortaya kt haliyle kadnlarn simgeselle i likisinde
neyin toplumsal-tarihsel bir konjonktrden (ataerkil , Hristiyan,
hmanist, sosyalist vb ideoloji) ya da bir yapdan kaynaklandna
karar vermek gtr. Verili bir toplumsaltarihsel balamda. yani
Batl Hristiyan uygarlk ve onun laik uzantlar balamnda gz
lemlenen bir yapdan sz edebiliriz ancak. Bu psikolojik-simgesel
yapnn iinde kadnlar kendilerini, dilin ve toplumsal ban terk
ettii kiiler olarak hissederler. Kadnlar bu yapda ne duygular ne
de doayla. bedenleriyle, ocuun, bir baka kadnn ya da bir er
kein bedeniyle aralarndaki ilikilerin anlamlamdrlmalarn bu
lurlar. Kimi erkeklerin de yabancs olmad bu yoksunluk hali,
yeni feminist ideoloji iin byk bir nem tamaktadr. Bununla
balantl olarak kadnlarn, dili ve toplumsal kodu oluturan, bu
k"ll rbana zg ayrlma ya da szdizimsel ardklk mantn be
nimsemesi zor ve hatta imkansz grnmektedir. Baba ilevinin
reddedilmesi olarak deneyimlenen ve psikozlara yol aan simgese
lin reddediliiyle kar karya kalnmaktadr.
Bu saptamadan hareketle, kimileri simgeseli inceleyen insan bi
limlerine -antropoloji, psikanaliz, dilbilim-9 yeni bir bak as

9. Bu almalar, en prestijlilerinden biri Signs olan farkl entelektel dergilerde

234
-yeni nesneler, yeni zmlemeler- kazandrmaya almaktadr:
Daha znel bir yaklama sahip bakalarysa ada sanat akmnn
izinden giderek bedene ve duyguya daha yakn bir slupla dili ve
dier ifade kodlarn dntrmeyi denemektedir. Szdizimsel
varoluu tartmal olan ve sz daarcnn grnteki zgll
cinsel bir farkllktan ok, toplumsal bir marjinalletirilmenin r
n olan bir kadn dilinden10 sz etmiyorum burada. Kadnlarn
rnlerinin estetik kalitesinden de sz etmiyorum: ounluu az
ok keyifli ya da hznl bir romantizmi dillerine pelesenk ediyor
ve narsisik dllendirme yoksunluu eken bir benin patlamasn
sahneye koyuyor. Kurbansal szleme olarak toplumsal-simgesel
szlemenin yeni kadn kuann en temel kaygs haline geldiini
unutmuyorum.
Antropologlar ve sosyologlar bir yzyldr yaban dncelerin,
savalarn, rya sylemlerinin ya da byk yazarlarn ifa ettii
kurban-toplum stnde srarla durmaktadrlar. rnein ktle
dair metafizik sorunsal yeniden formlletirip zmlemektedir
ler. Toplum gerekten de ortak ilenen bir cinayet stne kurulmu
sa, insanlar toplumsal ve simgesel szlemenin kurucusu idii be
nimseyerek cinayeti ertelerler. nsanlar (cinayeti) simgeselleirir
ler ve kendilerine uursuz kaosu en uygun toplumsal-simgesel d
zene dntrme ans tanrlar.
Kadnlarsa bugn bu kurbansal szlemeyi istemeyerek benim
sediklerini ifade etmektedirler. Bundan hareketle kendileri iin bir
yeniden dirili anlam tayan bakaldrya girimektedirler. Ama
toplumsal btn asndan bu bakaldr bir reddedi anlamna gel
mektedir. Bakaldr bizi cinsiyetler aras bir iddete srkleyebilir:
lmcl nefret, iftin ve ailenin paralanmas. Ya da kltrel bir
yenilemeye gtrebilir. Byk olaslkla da her ikisine birden.
Ama hedef ortadadr ve aa zg bir nitelie sahiptir. Ktle
dzenli olarak yaymlanmtr, Chicago Univ. Press. Revue des sciences huma
ines in zel saysna da iaret edelim, Lille-111, 1 977, say: 4, "Ecriture, feminite,
'

feminisme"; ve Le Doctrinal de sapience, say: 3, 1 977 (Ed. Solin), "Les femmes

et la philosophie".
1 o. "Diil dil" hakkndaki dilbilimsel aratrmalar iin bkz. R. Lakotl, Language and
Women 's place, 1 974; M.R. Key, Male/Fema/e Language, 1 973; A.-M. Houdebi
ne, "Les femmes et la langue", Tel Oue/ iinde say: 74, 1 977.
,

235
kar mcadele edilirken, ktlk bu kez yeniden toplumsal ban
tam merkezinde (erkek-kadn arasnda) yeniden retilmektedir.

G. KTDARIN TERR YA DA
TERORZM N KTDARI

nce eski sosyalist lkelerde (SSCB, in vb) ve daha belirgin bir

tar.lda Batl demokrasilerde feminist hareketlerin etkisi altnda ka
dnlar yrtme gcnde, sanayi ve kltr alanlarnda ynetim
kademelerine gelmilerdir. Eitsizlikler, deersizletinneler, kk
gnneler ve zulmler ortal hala istedii kadar kasp kavursun,
bunlara kar mcadele arkaizmlere kar bir mcadeledir. Kadnla
rn davas bunlara ramen anlalm, ilke kabul edilmi, geriye di
renileri krmak kalmtr. Bu anlamda bu mcadele yeni kuan
temel mcadele alanlarndan birini oluturmaya devam etmesine
ramen, aka sylenecek olursa artk bu kuan sorunu deildir.
Buna karn bu kuan iktidarla balantl sorunu yle zetlene
bilir: Kadnlar iktidar ele geirdiinde ve onunla zdeletiklerin
de ne olmaktadr? Ya da aksine iktidar reddedip, paralel bir top
lum, fikir kulbnden ok komandosuna kadar bir kar-iktidar,
kurduklarnda ne olur?
Kadnlarn yrtme, sanayi ve kltr alanlarnda iktidar payla
malar bu iktidarn doasn deitirmedi. Bunu ak bir biimde
Dou lkelerinde grmek mmkn. Ynetim kadrolarna atanan ve
binlerce yldr reddedilen ekonomik ve narsisik avantajlara aniden
sahip olan kadnlar, ibandaki rejimlerin temel direklerine, stat
konun gardiyanlarna, yerleik dzenin en gayretli koruyucularna
dnmektedirler.11 Kadnlarn daha nce yoksun brakc, baskc
ya da eriilemez olarak grdkleri bir iktidarla zdelemeleri tota
liter rejimler tarafndan ska kullanlmtr: Alman nasyonal-sos
yalistleri ve ili cuntas bunun mekleridir.12 Balangta yadsnan
1 1 . Bkz. J. Kristeva, Des Chinoises.
1 2. Bkz., M.-A. Macciocchi, Elements pour une analyse du faseisme, 1 0/1 8,
1 976; Michefe Mattelart, "Le coup d'Etat au teminin", Les Temps modernes iin
de, Ocak 1 975.

236
simgesel bir dzenin paranoyak tipte bir kar-yatrmnn sz ko
nusu olabilecei tans, belki de bu alltist edici olguyu aklamam
za yardmc olabilir. Ancak aklamak, sz konusu olgunun, yuka
rda deindiimiz totaliter biimlerinden daha yumuak biimler
altnda tm dnyada youn bir yaygnlk kazanmasn engellemi
yor. Bu biimlerin hepsi istisnalarn, deneyimlerin, rastlantlarn
yok edilmesi pahasna eitletinne, istikrar ve uygunculuk asn
dan birbirleriyle yndemektedir.
Kimileri feminizm gibi zgrlk bir hareketin gelimesinin
uygunculuun salamlatrlmasna yol amasndan znt duya
cak; kimileriyse bundan honut olup kar elde edecektir. Seim
kampanyalar. siyasal partilerin yaam bu son eilim stne bahse
girmeyi srdrmektedir. Deneyimle grlmtr ki, iktidarn so
urduu kadnlarn muhalif ya da yeniliki inisiyatifleri (inisiyatif
ler dorudan ikidara boyun emiyorlarsa) aygt hesabna aktarl
mtr. Kadnlarn kurumlara dahil olmasnn bu kurumlar demok
ratikletirecei varsaym, genellikle birka diil "ef'in imal edil
mesiyle sonulanmtr.
Daha radikal feminist akmlar var olan iktidar reddedip, ikinci
cinsi bir kar-topluma dntrmektedirler. inde zevk umutlar
nn snak bulaca diil bir toplum, resmi toplumun bir tr alter
egosu olarak olumaktadr. Kurbansal ve yoksun klc toplumsal
simgesel szlemeye kar: Uyumlu olduu, yasaklarn olmad,
zgr ve hazc olduu tahayyl edilen bir kar-toplum. tesi ol
mayan modern toplumlarmzda kar-toplum hazzn tek snan
oluturmaktadr, nk kar-toplumun kendisi bir olmayan-yer,
yasadan muaf bir yer ve topyann tesviye havuzudur.
Her toplum gibi kar-toplum da bir dlanann dar atlmas
zerine kurulmaktadr. Ktlkle yklenen gnah keisi bylece
kendisini artk tartma konusu yapmayan oluturulmu topluluu')
ktlkten arndrmaktadr. Talep ne sren modern hareketler
eletirilerden kendilerini korumak iin bir sulu gsterek-yabanc,

1 3. R. Girard bir "kurban antropolojisi"nin ilkelerini La Violence et le sacre, Gras

set 1 972 ve zellikle de Des choses cacMes depuis la fondation du monde,
Grasset, 1 978'de ele almtr.
237
sennaye, teki din, teki cins- bu modeli yinelemilerdir. B u man
tk asndan feminizm de tersine evrilmi bir cinsiyetilie d
nmez mi? Cinsiyete, yaa, dine, etnik kkene, ideolojiye bal
farkl marjinallikler modem dnyada bir umut snan, laikle
mi bir aknl temsil etmektedir. Ama kadnlarla birlikte ve fark
llklanyla birka yl ncesinde olduundan daha az heyecan uyan
drc biimler altnda bile olsa ilgilenen kadnlann says artt l
de, kar-toplum sorunu yaygnlamaktadr: Kar-toplum ne az
ne ok, neredeyse "gkyznn yans"n ilgilendinnektedir.
Talepleri olan hareketlerin, feminizm de dahil olmak zere,
"balangta zgrlk" olup da ancak sonradan dogmatikletik
leri sylenemez. Bu hareketler mcadele edilen modellerin izledik
leri yola bir i sapmann ktl ya da bir d maniplasyonla gir
mezler. Kar-iktidar ve kar-toplum, bizzat kendi yapsyla, mca
dele edilen toplumun ya da iktidarn tasla olma zn retir. Mo
dern feminizm (kukusuz fazlasyla Hegelci bak asndan) her
simgesel szlemenin temelini oluturan acmasz iddete (ayrlma.
idi edilme) dair sonu gelmez bir bilin oluumu srecindeki bir
andan baka bir ey olamayacaktr.
Terrist gruplarda (Filistinli komandolar, Baader etesi, Kzl
Tugaylar vb) ok sayda kadnn yer aldna daha nce dikkat e
kilmiti. Kadn smrs hfila ok yaygn olduu ve kadnlar he
def alan geleneksel nyarglar tm iddetini korumaya devam etti
i iin bu olgunun olduka tarafsz bir ekilde ele alnabilmesi g
tr. Ama bu olgunun, toplumsal-simgesel szlemenin yadsnma
syla ve bu szlemenin bir kar-yatrmyla ortaya km olduu
nu imdiden syleyebiliriz. Bu paranoyak tipteki mekanizma her
siyasal giriimin temelinde yatar ve uygarlatrc farkl tutumlara
yol aabilir. Ama bir kadn hoyrata bir kenara itildiinde; kadn
duygularnn ya da toplumsal varlk olma durumunun ailesi ve top
lumsal kurumlar da dahil olmak zere yerleik bir sylem ve ikti
dar tarafndan yadsndn hissettiinde, maruz kald bu iddetin
kar-yatrmyla bu sylem ve iktidarn "ele geirilmi" eyleyeni
ne dnebilir. B u kadn, engellenmiliine kar, oransz grnen,
ama kaynaklandklar narsisik acyla karlatrldnda li de

238
 oransz olmayan silahlarla mcadele eder. Yerleik burjuva demok
rasilerinden oluan rejimlere zorunlu olarak muhalif olan bu ter
rist iddet, mcadele ettii dzeninkinden daha baskc ve daha faz
la kurbansal sunuya dayal bir dzeni kendisinin zgrleme prog
ram olarak tanmlar. Aslnda kadnlarn da katld bu terrist
gruplar totaliter rejimlere deil, demokratik bir geliim gsterme
eilimindeki liberal rejimlere kar karlar. Bir ulus, bask altna
alnm bir grup ya da iyi ve salkl olduu tahayyl edilen bir in
san z adna harekete geilir. Burada, keyfi, soyut ve bu nedenle de
kt bir dzenin altst ettii varsaylan arkaik bir eksiksizlik fante
zisi sz konusudur. Bu baskc olmakla sulanan dzenin yzne
aslnda zayfl vurulmaz m? Bu dzenin eletirilen yan, marji
nalletirilmi kadnn arzulad saf ve iyi, ama artk yitirilmi ola
rak tahayyl edilen bir tz karsnda istenilen gte olmamas de
il midir?
Antropoloji toplumsal dzenin kurbansal sunguya dayandn
saptar, ama kurban verme iddete son verir ve bir dzen kurar
(ibadet ya da toplumsal bar). Bu toplumsal dzen reddedildiin
de, engellenemez, yasasz ve hukuksuz mutlak bir keyfiyet olarak
zincirlerinden boanan szde iyi tzn patlamasyla kar karya
kalrz.
Tektannclk krizine bal olarak iki yzyldr devrimler, yakn
zamanlarda faizm ve Stalinizm, sonu katletmeye varan basklan
m iyi niyetin bu mantn trajik bir ekilde serimlemitir. Kadn
lar terrizmin acmasz arkna dahil olma konusunda baka top
lumsal kategorilerden daha m fazla yeteneklidir? Feminizmin afa
ndan ve hatta ondan da nce srad kadnlarn katletmeyle,
komployla ve suikastla ortaya km olduklarna deinmekle yeti
nelim. Anneye denmesi gereken ebedi bor kadn simgesel d
zende daha dayanksz hale getirir, kadn bu dzenden dolay ac
ektiinde daha da krlganlar, kendisini bu simgesel dzene kar
savunduundaysa daha zehirli hale gelir. topyalara zg iyi ve
salkl bir tz inanc arketipi eer, arkaik, eksiksiz, btn, kuatc
ve engellenmeye, ayrla ve simgeciliin retici kopuuna yol a
mayan (idisiz) bir annenin kadir-i mutlaklna duyulan inansa,

239
bu arkaik anne sylenini tartma konusu yapmadan, ortaya kan
iddet eylemlerine son vermenin imkansz olduu kavranabilir. Pa
ranoyann kadn hareketlerini igal etmesine iaret edilmiti ve La
can 'n skandal yaratan tmcesini herkes bilir: "Kadn diye bir ey
yok." Aslnda iktidar terrnn ve iktidar arzusu olarak terrizmin
dayand sylensel bir btnln, ulvi bir gcn sahibi olarak
Kadn diye bir ey yoktur. Ne byk bir bozgunculuk gc! Atele
ne tehlikeli bir oyun !

H. YARATILMI VE YA RATICI KADI NLAR

nceki feminist kuann yabanclatrc ya da gerici bulduu an

ne olma arzusu, bugnk kuak iin bir bayrak haline gelmedi.
Ama anneliklerinin mesleki yaamlaryla uyum iinde olduunu
dnen kadnlarn says artyor (yaam koullarnda ortaya kan
kimi iyilemeler bunun nedenini oluturmaktadr: Krelerin ve o
cuk bakmevlerinin saysnn artmas, anneliin getirdii ar y
kmllklere erkeklerin daha aktif katlm vb). stelik kadnlar,
ierdii mutluluklar ve aclarla birlikte anneliin kadn deneyimi
nin kannakl iin vazgeilmez olduunu dnmektedirler. Bu
eilimin an bir ucu da var: Lezbiyen ya da kimi bekar anneler ba
ba! k ilevinin deerin i reddetmektedir. Burada karmza, yukar
da szn ettiimiz simgeselin reddedilmesinin en iddetli biim
lerinden biri ve anne gcnn en cokulu yceltililerinden biri
kar. Hegel bir kadn hukukunu (ailevi ve dini) eril bir yasadan (ken
tin ve siyasetin yasasndan) ayrtnnt. Toplumlarmz bu eril ya
sann kullanmlarn ve ktye kullanmlarn yakndan tanyor.
Ama kadn hukukunun imdilik bir bolukta yzdn kabul et
mek gerekir. Babasz annelik uygulamalar genelleecek olursa,
hem erkein hem de ocuun nesnesi olduu iddeti nlemek iin
bunun yasal erevesinin oluturulmas zorunludur. Kadnlar bu
psikolojik ve hukuki kaygy hissetme yetisine sahip midir? te,
yeni kadn kuann karlat en byk sorunlardan biri. stelik
bu sorunun nemi, kadnlar, kurban olduklarn dndkleri bir

240
dzene ve yasasna kar fkeye kaplp bu tr sorular sormay red
dettiklerinde daha da artmaktadr.
Bu durum karsnda, anneliin reddedilmesinin genel bir poli
tika olamayaca kesindir - kendilerine duyulan ilgiyi geniletme
ye altklarnda feminist gruplar gitgide bunun farkna daha fazla
varmaktadr. Bugn kadnlarn ou bir ocuun dnyaya getiril
mesinde kendi eilimini bulabilmektedir. Bu annelik arzusu neye
tekabl eder? nceki kuan yasaklad, yeni kuak asndan ise
sorulmas gereken bir soru. Bu soruyu yantlayamayan feminist
ideoloji, yolu annelerin skntlarn, aclarn ve umutlarn tatmin
edecek eye sahip dini uyanlara ak brakmaktadr. Freud'un, o
cuk arzusunun bir penis arzusu olduu ve bu anlamda da fallik ve
simgesel gcn bir ikamesi olduu ynndeki iddiasn sadece ks
men kabul edebiliyorsak, bu deneyim hakkndaki modem kadnla
rn szlerine de kulak vermek zorundayz. Hamilelik radikal bir s
nanmadr: Bedenin ikiye blnmesi, ben ile bir tekinin, bir doa
ile bir bilincin, bir fizyoloji ile bir szn birbirinden ayrlmas ve
birlikte var olmas. Temel diyebileceimiz bu kimlik sorgulanmas
na bir btnlk fantezisi -narsisik eksiksizlik- elik eder. Hamile
lik, kurumsallatrlm, toplumsallatrlm doal bir tr psikoz
dur. Buna karn ocuun doumu annesini olduka srad bir de
neyimin labirentlerine iter: Bir bakasna duyulan sevgi. Kendi
iin, kendiyle zde bir varlk iin duyulan sevgiye benzemeyen,
hatta "zne"nin (ak ya da cinsellik tutkusuyla) btnletii bir te
ki iin duyulan sevgiyeyse hi benzemeyen bir sevgi. zen gster
menin, efkatli olmann ve benliin unutulmasnn yava, zor ve ta
dna doyum olmaz bir ekilde renilmesi. Mazoizme dmeden
ve duygusal, entelektel ve mesleki kiiliin tamamen yok edilme
si sz konusu olmadan bu yolculuu tamamlamak - sululuktan
arndrlm bir anneliin bugnk hedefi bu grnmektedir. Anne
lik, szcn gl anlamnda, bir yaratma dnr. imdilik ih
mal edilen bir yaratm.
Gelgelelim diil kendini olumlama arzusu bugn sanatsal, zel
likle de edebi yaratm zleminde kendini gstermektedir. Niye ede
biyat?

Fl6N/Ruhun Yeni li1.1alklu '.241

 Edebiyat toplumsal nonnlann karsnda, bastrlm, gizli ve
bilind bir evren hakkndaki bilgiyi ve bazen de hakikati serim
ledii iin mi? Bylece edebiyat, sylenmemi-olann ve endie
verici tuhafln ortaya kararak toplumsal szlemeyi yineledii
iin mi? Toplumsal gstergelerin , geerli iletiimin szcklerinin
soyut ve engelleyici dzenini bir oyuna, fantezi ve zevk uzamna
dntrd iin mi? Flaubert, "Madam Bovary, benim" demi
ti. Kimi kadnlar bugn unu tahayyl ediyor: Flaubert, benim. Bu
iddia, sadece imgesel gle bir zdelemeyi ifade etmemektedir.
Ayn zamanda kadnlarn toplumsal szlemenin kurbansal ykn
stlenme arzusunu da dile getirmektedir. Toplumlarmz daha yu
muak, daha zgr, henz toplumsal dolam nesnesi olmam ola
n adlandrmay bilen bir sylemle besleme arzusunu: Bedenin gi
zemlerini, ikinci cinsin gizli cokularm, utanlarn, nefretlerini...
Bu nedenle diil yazn son zamanlarda hem medyann hem de
"uzmanlar"n ilgisini daha fazla ekmektedir. Ama bu yazn yolcu
luunun nndeki engeller hi de nemsiz engeller deildir. Kitap
lar pek ok kadn eserinin "patron"u olan "erkek edebiyat"nn
sama bir ekilde reddediliini okumuyor muyuz? Feminist etiketi
sayesinde pek ok eser satlmyor mu? stelik bu eserlerin naif sz
lanmalar ya da ucuz romantizmleri bu etikete sahip olmasalard
kabul grmezdi. Kadn yazarlarn kaleminden km, fallokrat ik
tidarn en nemli aralar olmakla sulanan Dil ' e ve Gsterge 'ye
kar dlemsel saldrlarla karlamyor muyuz? Anlamdan yok
sun braklm ve hakikatinin sadece "davransal" ya da "mzikal"
olduu iddia edilen bir beden adna?
Yine de, kadn yaznnn tartlabilir sonular ne olursa olsun,
semptom aika ortadadr: Kadnlar yazmaktadr. Ve ar bir bekle
yi sz konusu: Kadnlar yeniden ne yazacak?

242 Flfu\RKA/Ruhun Yeni ll;sallclan

 I . BABA, OGUL A DINA ... YA KADIN ADINA?

Avrupa'daki bu yeni kadn kuana zg szn ettiimiz davu

rumlar, bu kuan uygarlmzn yaad din krizinin ortaya k
t yerde konumlandn gstermektedir.
Konuan varlklarn onlar konuan varlk olarak oluturan e
yin yerine kendilerine (hayvani, diil, eril, ailevi vb ... ) bir temsil
oluturmaya ynelik dlemsel zorunluluunu din olarak adlandr
yorum: Simgesellik. Gnmz feminizminin, Hristiyan gelenein
ve onun hmanist laik deikesinin kadnlara dayatt yoksunluk
lar telafi etrneye alan tam da bylesi bir tems ili oluturmaya a
lt kansndaym. Bu yeni ideolojinin anaerkil denilen inanlar
la benzer yanlarnn olmas, onun radikal yeniliinin stn rtme
melidir. Bu yeni ideoloji, kltrmze canllk kazandran kurban
sal-kart bir akmn parasdr. B asklara kar knda bu yeni
ideoloji, iddete ve terrizme daha az maruz kalmamaktadr. Radi
kalizmin bu dzeyinde, tartmaya alan bizzat toplumsallk ilkesi
olmaktadr.
Bilindii gibi kimi ada dnrler asndan modernlik, in
sann din olmadan yaamay denedii, insanlk tarihinin ilk an
oluturmaktadr. Bugnk biimiyle feminizm bir dine dnmek
te deil midir?
Ya da tersine feminizm geni ufuklu, gz alabildiine ve inancn
yitirilmesi pahasna her bir kadnn tikelliini, oullumu ve o
ul dillerini ortaya karabilmek iin Kadn' a, kadnn ktidarna ve
Yaznna duyduu inantan kendisini uzaklatrabilecek mi?
Nihai bir bir araya gelme etkeni mi? Yoksa analiz etkeni mi?
Narsisizmleri engelleyen teknokratik bir ada imgesel dayanak
m? Yoksa kozmosun, atomlarn, hcrelerin yani bizim gerek a
dalarmzn akkan ve zgr bir znelliin ina edilmesine ar
da bulunduu bu zamana uygun aralar m?

243
 i. BAKA B R KUAK, B AKA BR UZAMDIR

nceki iki kadn kuayla araya artk bir mesafe konulabilir belki
de. B u , nc bir kuan, en azndan Avrupa'da ortaya kmakta
olduu anlamna gelir. Yeni bir ya snfn (nemi her kadar k
msenmeyecek olsa da) ya da ikinci kuan ardndan gelen bir
baka "kitlesel kadn hareketi"ni dnmyorum . "Kuak" terimi
nin burada brnd anlam, aslnda bir kronolojiden daha ziyade
anlamlandran bir uzam, zihinsel, bedensel ve arzulayan bir uza
m ierimler.
Benimsediim -ya da tahhayyl ettiim?- bu nc kuak a
sndan rakip iki varlk kartl olarak erkek/kadn ikilii metafizi
e ait olan bir ikilik olarak grnmektedir. Kimlik kavramnn ken
disinin bile tartmal bulunduu kuramsal ve bilimsel bir uzamda
"kimlik" ve hatta "cinsel kimlik" ne anlama gelebilir?14 Genellikle
bir btnle, farklln silinmesine dair zlemi da vuran bir iki
cinslilii ima etmiyorum. ncelikle iki cins arasndaki "lmne
mcadele"nin abartlmamasn kastediyorum. Doal olarak bunu
iki cinsin bartrlmas adna nermiyorum - feminizm en azndan,
toplumsal szlemede indirgenemez ve hatta lmcl olan ortaya
karmasndan dolay takdiri hak eder. Ama bunu, bu lmne m
cadelenin iddetinin tekinin reddiyle deil de, bizzat kiisel ve
cinsel kimliin iinde azami uzlamazlkla etkili olmas iin neri
yorum.
Ama bundan toplumsal, ulusal, dinsel ve siyasal gruplara zg
saldrgan glerin birliklerini koruma eiliminin oluturduu kii
sel denge ve toplumsal denge asndan riskler domaktadr. Gelge
lelim dengeden dolay ac ekenleri bu dengeden kendilerini kurtar
maya ve farklln bir baka dzenleniini aramaya srkleyen, bu
"denge"ye ikin tahamml edilemez gizli gerilim deil midir?
lk ve ikinci kuan militanclna kar kaytszln ardnda
cinsiyetilik karsnda bir geri ekilmenin ortaya ktn gzlem
liyorum.

1 4. Bkz. CI. Levi-Strauss'un ynetiminde dzenlenen L 'identite konulu seminer,

Grasset, 1 977.

244
 Ecinsel, eril ve diil taleplerin dnda, cinsiyet kendini gitgide
daha az znel ilgi merkezi olarak dayatmaktadr. Bu cinsiyet-d
latrma, hmanizmin tesinde kltrmzn stne bina edildii
insanbiimcilii bile tartma konusu yapmaya kadar gidebilmekte
dir. Erkek ve kat.im gitgide daha az toplumsal ilginin merkezinde
yer almaktadr. adalarmzn doruuna ulam narsisizmi ya da
egoizmi insanbiimciliin bu gerilemesiyle aslnda sadece gr
nte eliki iindedir. Bu narsisizm teknik basknlk ya da yaygn
laan robotlama nedeniyle baarszla uramadnda, yenik
dm haliyle tinsellikte yeni kurtulu areleri aramaktadr. Cinsel
zgrleme ve feminizm sadece tinselcilie gei olabilir mi?
Bu tinselciliin ka ya da uyguncu bir bastrma biimini ala
bilecek olmas, bu giriimin radikalli inin stn rtmemelidir.
Sz konusu radikallii, toplumsal ve simgesel szlemenin temelini
olUturan ayrlmann iselletirilmesi olarak zetleyebiliriz. Bun
dan byle artk teki, ben'e yabanc bir ktlk, dsal bir gnah
keisi deildir: teki cinstir, teki snftr, teki rktr, teki ulustur.
Ben kurban-ve-celladm, benzer ve tekiyim, zde ve yabancym.
Artk bana sadece kendime ait ve savunulamaz kimliimin kurucu
ayrmn sonsuzcasna analiz etmek dmektedir.
Dinler, feminist servenin de katld ideolojik kazanmlarn ve
amazlarn ardndan beliren esas ktle dikkat gsteren bu Avru
pal bilinci kucaklamaya hazrdr. Bu bilinci desteleyebilecek ba
ka sylemler var mdr? Psikanalizin yan sra estetik deneyimlerin
rol, hem enformasyonun stoklanmasn ve tekbiimliliini denge
lemek hem de evrensel, btnletirici, eitleyici ara olarak dil top
luluun mitini ykmak iin artmaldr. Her birimizin tikelliiyle, z
delemelerimizin oulluunu, simgesel ve biyolojik varolular
mzn greceliini ortaya karabilmek iin.
Byle anlalan estetik ahlak sorununun ykmln stlenir.
kiyzllk ve nefret dogmalardan ve yasalardan zgrlemi top
lumlarmz iten ie kemirmeye devam ettii srece, imgesel he
nz ortada olmayan bir etiin tasarlanmasna katkda bulunur. Zor
lama ve oyun olarak imgesel, dzeninin kurbansal olduunun bilin
cinde olduundan, katlmclarnn her biri iin ykmll sakl
245
tutan bir etiin ngrlmesini salar. Bu etik dzenin katlmclar
n sulu ve dolaysyla sorumlu ilan eder, ama hemen ardndan on
lara haz alma, eitli retimlerde bulunma, snanmalardan ve fark
llklardan olumu yaamlar deneyimleme olasln sunar. top
yac bir etik, ama bunun dnda baka bir etik var m dr?
Spinoza'nn sorusunu burada yineleyebiliriz: Kadnlar etie ta
bi midir? Feminist kuaklarn, kararszlkla tehlikeli bir biimde
iinde kaytlandklar klasik felsefenin tanmlad etie byk ola
slkla tabi deiller. Ama kadnlar amzn farkl dzeylerde (sa
valardan yapay dllenmeye, arada uyuturucular da unutmamal)
yaad ve yeni bir etik zorunluluu gndeme getiren bu altst olu
a katlmyorlar m? Verilecek yant, trmzn zgrlemesini le
keledii haliyle (ve gnmzde Amerika Birleik Devletleri'ndeki
"politically correct" akmlarnn da vurduu haliyle) insanbiim
ci bir kimlii ele geirmeyi arzulayan dnce an olarak feminiz
min son bulmas pahasna olumlu olabilir. Bu adan bakldnda
Avrupa bilinci daha ileridedir. Byk lde de kadnlarnn duy
duu endie ve sahip olduu yaratclk sayesinde.

246
 Dizin
A 202, 204-209, 2 1 3-215, 2 1 8-220. 225,
Abraham, Kari 2 17, 2 1 8
agape 195, 1 96. 1 99-202. 205-207, 209
aktanm 1 3, 14. 20, 2 1 . 35, 37, 38, 39, 43,
46-49, 52-54. 56, 59, 63-66. 90, 92-97,
1 0 1 , 104, 108, 1 1 0. 1 14, 1 1 5, 140, 156.
1 7 1 , 172. 197, 199. 200, 201 , 203. 205,
208, 221 , 225
aler egp 42, 169
anaJ 32, 35, 36, 65, 68, 75, 77, 98, 103.
108, 1 1 1 . ] ] 6, l l 7. 155
anallik 36, 135
Anderson 60
anima 1 1 , 81
anksiyce 84
anlam 12, 14, 16. 17. 19, 20. 3 1 . 37, 38,
41, 42, 44-47, 52-54, 56, 60, 6 1 , 64,
79, 86, 87, 90, 92-94, 96, 97, 98, 103-
105. 107, 109. 1 13-115, t l9-123, 125,
126. 128, 1 36, 1 39-142, 145, 147-1 49,
s . 1 54. 155, 151, 159, 166. m . s.
189. 191, 194. 195, 200, 203, 204, 205,
208, 216, 2 1 7, 228, 229, 232-236, 241.
242, 244
anlamlandnna 14, 17, 20, 45, 49, 52, 53,
54, 55. 62, 64. 78, 1 15. 1 20- 123, 125,
126, 127, 147- 15 1 , 209, 234, 244
anne 20-24, 26, 27, 3 1-35, 5 1 , 52, 55, 59,
63-65, 67-77, 84, 86, 88, 89, 98, 99,
106-109. 1 1 1 . l l4, 120, 122- 1 26, 133-
139. 141 -143, 148, 156, 158, 164- 166,
175, 1 11, 1 78, 186, 187, 194, 1 97, 200.
226, 228, 229, 234, 239-241
antropoloji 224, 234, 239
Arendt, Hanna 1 85
Aristoteles 126
Arlow, Jacop A. 99, 100
arzu 14, 16, 48, 53, 57, 72. 76. 83, 86, 87,
90, 9 1 , 96, 99, 2 1 3. 2 1 5
arzu nesnesi 24, 67, 74, 75, 96, 135, 136.
137, 158
asimilc 2 1 1
ik 8 1 . 96 , 160, 178. 1 80. 183. 1 9 1 , 199
ak 68, 69. 7 1 , 79-81 . 83. 84, 96, 91. 1 14,
128. 137-140, 148- 1 5 1 , 154, 1 56, 160.
164, 168, 175, 1 80, 183, 184, 1 91 , 196.
197, 205-207, 2 1 2-214, 220, 238
ayna evresi 1 20
aynma 24. 54, 60. 62. 63, 65, 7 1 , 74, 76.
109. . 1 12, 1 15, 135
B
baba 2 1 , 22, 26, 29. 33-36, 48. S i , 67. 69,
70. 72. 73, 79-82. 84, 85, 87, 88. 89,
9 1 , 97. 99, 106, 1 20, 122. 1 24, 126.
1 38-143, 146-151, 157. 158, 1 65-170,
175. 180. 187, 191 . 194, 195, 197,
1 99-205. 207-209, 2 1 1-214, 2 1 9, 22 1 ,
226, 234, 240, 243
Bakire Meryem 141, 142, 226
Balabanoff, Angelica 2 1 7
basunlan 27, 68. 196
basmna 49, 6 1 , 62. 1 69, 1 98, 200. 209,
247
 2 16, 245 cinselleime 24
balang 13, 39, 42, 80, 126, 127, 128, cinsiyet 88, 1 38, 154, 163- 165. 198. 235,
132, 133. 156, 178. 190. 203, 227, 229, 238. 244, 245
230. 238 cogito 109-11 . 1 1 3- 116. 1 18
Beauvoir, Simone de 181 Condorcct 190
beden 1 1-14, 17, 39, 72, 91. l l l , 1 14. Curie, Marie 181
1 15. 120. 146. 149, lSO. 167, 169. 175. ddrma 44
188. 200. 205, 209, 219. 242 ifte btnleme 33
bcdenselleime 16, 21, 23, 24, 25, 36, okbiimli 32, 36, 153, 167, 196
85 okbiimlilik 196. 19'7
bcdenselliin almas (ranscorporaion]
201 D
bcdensellik-tcsi 209 d'Arc, Jcanne l.:i9
Bemheim 83 da Vinci. Lconardo 173. 175. n
bilinaln 61, 83 Dane 175, n
bilid 13. s. 43, 47, 49, 54, 56. 73. delilik 12, 87, 156, 166
80, 83, 87. 90-95. 100. 109- 1 1 1 , 1 1 6. Demokrios 1 . 39
1 26, 1 36, 155, 156, 171, 180, 202. 215. depresyon 16, 17, 34, 44, 45, 49-54. 57,
242 66-68. 71-73, 76, TI, 82, 84, 93, 103,
bilisel gstergeler 1 1 6 121. 122, 125, 126, 154, 156-158. 182.
biliscllilc s . 1 6 217-220
bilmeyi isteme 43 Dcscares 79, 151
birlikte-mcvcutluk 12 detaylandnna 156, 161, 1 7 1 , 172
Bossuet 79, 80 Deutsch. Helene 211-218, 220, 221
BracoMicr 60 Diderot 41, l (iS
Brcuer 83 dil 1 3, 20, 24. 25, 29, 30. 33, 38, 39, 41.
Briquc 83 42, 44, 45, 46, 48..49, 52, 53, 56, 57,
Bnssc. B. 60 60, 62, 63, 67, 68, 71, 73, 75-77, 79,
80, 82, 84, 87-90, 92, 97, 99. 103. 104.
C- 106. 109. 1 o. 1 14, 1 15, 1 1 1-123, 1 25.
Celine 1 12 128, 132. 133. 135-1 37. 155, 156. 151.
Charco 83 160, 170. 183, 189, 196. 198, 200. 203,
Chaclc 181 213, 215, 2 1 8, 220, 227. 229, 232,-235,
CMnier, Amire 1 90 242, 243, 245
cinsel arzu 14 dil edimi 42
cinsel iliki 32, 5 1 . 55, 65, 69, 70, 73, 87, dil kullannu 18. 46, 196
88, 1 22. 195, 2 19, 231 dil varlk 45
cinse\ kimlik 2 1 , 26. \03, \OS, \06, \09, dilbilgisi 24. 121
162, 163, 165, 244 dilbilim 45, 107. 233, 234
cinsel soukluk 88, 90, 1 1 1 . 21 8-220 dilsel anlamlandnna 45, 120, 121
cinsel-cinsellik 16, 18, 2 1 . 31 -34, 36, 38, din 132, 182, 243
39. 47, 49, 55, 65, 66, 69, 7 1 , 73-75, Dosoyevski 167, 168, 169
8-85, 87-89, 92. 100, 107, 109, 1 35. Douglas. Mary 132
136. 154, 164-166, 177. 198, 200, 205, duygu 22, 29, 30, 46, 62, 63, 68, 71, 73.
209. 213-215, 218, 219, 223. 224, 230, 76, 11. 97. 1 04. 1 12. 1 1 7, 123. 183.
2 3 1 , 235, 24 1 , 245 187
cinselleme 33. 34, 36 drt 13, 14. 21-26, 30. 33-35, 38, 39, 43,

248
 44, 45, 50, 53-55, 57, 59, 80-82, 90,
123, 157, 1 7 1 , 200, 221
drtsel anlam 45, 52
dleme 34, 38, 39, 218, 2 1 9
dlemsel ketlenme (lnhibition fanasma-
ique) 1 9
dsellik 1 7 , 2 1 0
Foucaul. Michel 12
Freud 13-15, 22, 38, 39, 4 1 , 42, 46, 48,
49, 56-58, 60, 61, 63-68, 73, 8 1 , 83,
90-92. 94, 1 03. os. o. 1 15. 1 1 6.
138, 140-142, 153, 1 69, 177. 197. 199.
200. 202. 208, 2 1 1 . 2 1 2. 2 15, 211, 232,
233. 241

E G
edimler 14, 30, 35, 55, 6 1 , 63, 74, 79, Galilei 201 , 202
1 1 3. 167 gelitirim [elaboration] 35, 42
edimseUetinne 32, 37, 9 1 , 95, 109, 1 13, Gide 215
115 Gillepsie 27
edimseUik 38, 98 Glovcr, E. 27
Einfhlung 1 99, 200 Goche 1 8 1
cmpati 42, 52, 92-95, 99, 172, 1 80, 199 Gombrowicz l 70
cnses 133. 158, 160, 164-166, 180, 226 gsterge 14. 30, 46, 52, 60, 6 1 , 62, 68,
ergen 153-158, 160-162, 165- 168, 170. 76, 86, 87, 94, 97. 104, 1 16, 120, 124.
172, 210, 220, 221 126. 144. 145, 146. 148. 149, 150. s .
crgenlik 88, 153, 157, 158, 160, 164, 1 7 1 , 155-157, 166, 1 7 1 , 172, 193, 198, 200,
1 72, 2 13, 220, 221 207, 225. 229, 233, 242
Eros 34, 44, 195, 196, 199, 205-207, 209 gstergebilim 46. 63, 69, 1 3 1 - 1 33, 144-
erotiklemi sz 14 146, 148
erotizm 34, 45, 65, 7 1 , 8 1 , 1 1 1 , 205, 206 gstergeler dinamii 229
ebiimlilik 12 gstergesel 37, 44, 62. 63, 77, 83, 120,
ccinsellik 22, 89, 100. 1 12, 1 13, 1 69, 122, 123, 125, 1 55, 156, 1 7 1 . 172, 196
gsteri 7. 160

170, 203
etik 42, 56, 1 59, 231, 246 gsteri toplumu 19, 42, 57
Grccn, A. 28, 67

F Greenacre, Ph. 33
fallik 24, 76, 84, 85, 88. 89, 97-99, 101, Guyon, Jeanne 79; 80, 82
108, 120, 157. 183, 197, 2 1 9, 220. 241
fallus 89, 157, 177. 202 H
fantezi 23. 24, 26, 29, 30, 3 1 , 33-38, 44, haflZB 32. 33, 56, 82, 84, 86. 87, 90. 92,
5 1 , 53, 54. 56. 62. 73, 83. 85-88. 9 1 , 93. 97. 99, 101. 108. 1 14, 5, 1 56,
92. 95, 97. oo. 1 10. 1 16. 1 4 1 , 143, 205, 208. 223, 224. 228
149, 1 54-157, 164. 1 7 1 , 205, 207, 225. halsinasyon 17, 44, 60. 6 1 , 64, 77. 98.
232. 233, 239, 241 , 242 1 12
farldlklar a 233 haz 34, 48. 64. 79. 88. lOO. t , 120. 165.
faizm 239 215, 220
feminizm 227-23 1 , 237-239, 243,-246 haz almak 16, 22. 33, 83, 87. 88, 91, 185,
Fenelon 79, 80 188, 190, 192, 205. 246
Ferenczi 94, 218 Hegel 4 1 , 139, 1 5 1 , 240
feti 26. 37, 54, 56 Heidegger 1 39
fetiizm 29, 150 Heimann, Paula 94. 95
Flauben 207, 215, 242 Henklitos 142
Fonnan, Milos 154 Hristiyan 12, 41, 56, 137, 144. 1 50, 1 5 1 .

249
 195. 200, 205. 209, 226, 234, 243
Hristiyanlk 14 1, 142. 14S, 11S, 178,
197. 201
Homey. Karen 217
hnsa 161
hnsalk 207
I-i
strap 206
ieri 4 1 , 45, 98. 162, 208, 214, 2 1 8-220
idi 104, 1 16. i l 8
idi edilme 23-2S, 36, 39, 8S, 88, 89,
100. 102. 105, 109. i l i , 1 1 6, 1 1 7, 145.
197. 2 1 8. 232, 233
idi etme 39, 100
iren [ab-jcct] 89, 1 1 2. 135, 137, 21S
ikicinslilik 24, 33. 139. 171, 244
iktidar 46. 55, 76, 89, 97, 108, 140, ISO,
1 5 1 , 168, 203, 2 1 9, 229, 236-238, 240.
242
imge-imgesel IS, 1 7-20, 29, 3 1 , 36, 37,
39-42. 45, so. S2. 54, 62, 66, 78-80,
82. 86. 98, 99, os. 107, 1 1 1 , 1 1 4- 1 1 6,
1 19-122. 1 26, 127, 138-140, 1 5 1 , 153-
IS7, 160. 162, 1 7 1 , 175, 177, 1 83. 188,
1 89, 190. 193, 194, 199-201 . 203, 207-
209, 212. 2 1 3 , 220, 232, 233. 242, 243,
24S
imgelem 37. 105, 120, 1 2 1 , 1 5 1 , 153,
156, 177. 189, 2 1 3
imgeleme yoksunluu 1 9
lncil 144, 147, 202
insanbiincilik 245, 246
sa 12. 80. 144- 146. 148-151. 168, 169,
173, 17S, 177, 201 . 203, 206
isteri-isterik 1 6. 48, 62. 64, 48, 49, 80-93,
95. 97, 99, 101. 109, 1 1 1 , 1 15, 120,
143, 182. 199. 202, 216. 225. 227. 228,
233
ileyimscl 20. 23, 25, 34, 38, 39
izlenim 38, S i , 55, 62. 67, 68, 72, 73, 78,
99, 121, 123, 1 79. 190, 2 1 5. 2 1 7
J Louvet, Jcan-Baptiste 1 65
Janet 83, 84
Jean-Baptistc 144, 1 65
Joyce 28, 193-204, 206, 208. 209, 225
250
Jung, C.G. 80, 8 1 . 1 4 1 . 197
K
Kant 41
kar-aklann 27. 3 1 . 38, 47, 48, 55, 75,
78, 80, 8 1 , 84, 87. 92-97, 99, 100, 1 0 1 ,
1 17, 1 40 , 154, 1 99 , 201
kar-aktanmsal kan 30
Katolik 142, 169, 226
kayg 5 1 , 52, 79, 85-87, 89, 9 1 , 93, 97,
126, 227
kayg eii 3S, 50
kendini gstermek 22. 241
ketlenme 83, 86, 100, 108- l l l . 1 14- 1 17,
1 2 1 -2 1 4, 218
kimlik 25, 30, 132, 154, 155, 1 62, 224,
229, 230, 241. 244
kimlik yitimi 224
kiilik 17. 18, 2 1 . 27, 28. 38, 67, 86, 1 2 1 ,
124, 126, 1 34. 156. 2 12. 2 1 5 , 2 1 6
Kitab Mukaddes 1 3 1 - 143, 145
Klcin, Melanie 94, 1 8 1 . 2 1 7
kolajlar 3 1 , 34, 35, 37-39, 5 5
kolajlarn sklmesi 34, 37
konuma [allocution) 19, 20, 26, 34, 4 1 ,
57, 64. 70. 75, 76. 86, 88, 99. 1 03, 104.
1 10, 1 1 9, 1 2 1 - 123. 125', 127. 138. 140,
157, 164
Kovalevskaya 1 8 1
ktlk 128. 236, 237, 245
kurbansal 234, 235, 237, 239, 242, 243.
245
kutsal 12, 1 3 1 - 1 34, 1 36, 139, 140, 142,
168. 169, 175, 186. 1 9 1 . 194, 1 97, 201 ,
203, 205, 209, 220
L
La Sale. Antoine de 159
Lacan, J. 14, 28, 29. 45, 49, 95, 96, 103,
108, 1 10, 143, 1 97, 233, 240
liberali7.I11 188
libido 26. 67, 74, 1 15, 1 36, 198, 206, 2 1 4.
216
Luxemburg, Rosa 2 1 2. 2 1 7
M nevroz 38, 6 1 , 59, 60, 2 1 8, 232
Mallanne 1 94, 196 Nietzsche 224
manuk 1 3, 14, 16, 24, 45, 46. 56, 6 1 , 80,
84, 89, 104, 1 1 9, 1 2 1 . 1 27. 132, 1 34- 0-
136, 1 43, 164, 1 9 1 , 1 96. 201, 204. 2 1 1 , Oidipus 24, 25, 28, 35, 36, 38, 1 04. 1 1 7.
227, 229, 232. 233, 238 120, 132, 135. 138, 139, 1 54, 160, 1 7 1 .
manuksal gizilg 1 4 1 99. 202. 208, 209
Marie-Antoinette 186, 1 87 Oidipus kompleksi 199, 208
Marty 23 oral-orallik 33, 52, 63, 65, 69, 75-77, 88,
mastrbasyon 20-22. 24, 26, 30, 32, 33, 98, 103, 1 1 7, 149, 195
55, 64. 1 55. 197 Orpheus kompleksi 209
Mayakovski 155 otizm 1 10, i l ! , 1 15
mazoizm 68. 191, 205, 2 1 4, 2 1 5, 248, lm 1 9, 20, 22, 24, 44, 48, 5 1 , 53, 55,
341 65, 66, 69, 74-76. 79, 8 1 , 82, 8.S-87,
McDougall, Joyce 28 97, . 1 1 3. 1 1 4. 133, 1 36, 1 so . s .
medetsizlik (detresse} 40 203, 205, 208, 220, 223, 227, 244
melankoli 44, 45 , 52, 1 82, 1 86, 188, 189, teki 1 2, 14. 24, 25, 34, 38, 39, 45, 48.
1 9 1 , 2 1 8, 2 1 9 54, 56. 60. 62, 65, 66. 70, 73, 75, 87-
Meryem Ana 175. 204 90, 95, 96, 97, 1 03, 105, 107, l l l - 1 13,
meta 4 1 1 16. 1 20, 1 2 1 , 1 24, 1 35, 1 36, 1 39, 1 4 1 ,
metafizik 1 2 . 1 7 . 1 84. 226, 235, 244 1 43, 1 47- 1 5 1 , 1 54, 1 5 5 , 182, 194-1 96,
metafor 24, 65, 72, 1 50, 1 70, 200 199. 200. 2 1 1 . 2 1 6. 2 1 9, 221 , 238, 241 ,
mctaforik 47, 1 94, 200, 205 244, 245
Montaigne 4 1 , 56 ozdeleme 14, 52, 53. 66, 7 1 , 72, 75, 76,
Montesquieu 182, 1 90 8 1 , 84, 95, 100, 102, 103, 1 1 3, 1 20.
Mozan 1 59 124. 1 38, 149. 1 50, 154, 160, 1 69, 1 80,
mulak 73, 1 12, 135, 1 36, 141, 143, 154, 194-202, 205, 207-209, 2 1 6, 2 1 7. 2 1 9,
158. 160. 1 6 1 , 1 64-166, 1 69. 1 7 1 , 201 . 236, 242, 245
203. 2 1 5 zdeleme mnu 126. 229
Musa 145. 1 46, 148 z-erotizm 24, 25, 1 1, 177, 206
mstehcenlik 64, 67, 1 64, 1 65, 198 zgrleme 2 12, 2 13, 230, 239, 245, 246
zne 12, 1 4, 1 5, 17, 24, 38, 44-50. 54. 56,
N 57, 60, 64, 66, 75, 80. 83, 84. 89-92,
Nabokov 170 96, 104. 109, 1 1 5, 1 16. 1 20, 122. 126.
narsis 16, 2 1 5 128, 134, 1 35, 138- 140. 144- 1 50, 152,
narsisik kara delik 26 1 54, 155, 157, 158, 1 6 1 , 169, 194, 195.
narsisizm 18, 26, 36, 39, 43, 50, 74, 76, 199, 200, 203, 205, 208, 2 1 9, 22 1 ,
77. 138, 139. 158, 1 83. 1 84. 1 99, 208, 229-233. 235, 24 1
2 1 4-216,"2 18 , 243, 245 zne-cogito 109, 1 1 3, 1 1 5, 1 1 8
Necker 180. 1 8 1 , 1 87 znelleme 149, 199
nefret 27, 69, 74, 89, 95, 96, 99, 106, l l3,
1 14, 1 1 6. 136, 143, 158, 168, 169, 200, p
206, 212. 2 1 9, 233, 242 . 245 patoloji 12, 14, 188, 2 1 2-2 14
Nerval 1 1 2 Ph. Pinel 1 3
nesne 3 1 . 44. 50, 54, 60 , 65, 67. 7 1 , 74, Platon 205, 226
77, 96. 125. 1 39, 1 4 1 , 2 1 6 Plotinos 4 1 , 1 5 1 , 1 6 1 , 178
Neusner, Jacop 132 poiesis 47, 106

251
pornografi 171
post-modemi7m 209
Prousl 4 1 , 52, 2 1 5
psikanaliz 1 3 , 1 4 , 1 6 , 1 9, 20, 41-43, 45,
47-49, 53, 56-58, 8 1 , 83, 90, 97, 103,
107, 140-142, 1 6 1 , 2 1 0-2 1 3, 216, 225,
232, 234, 245
psikoz 22, 27, 4 1 , 82. 89, 93, 1 05, 109,
1 39, 167, 197, 208. 225 , 134. 241
psie 1 1 - 15, 19, 42, 43, 90. 1 04
psiik anl:mllk [signifiance] 46 snr durumlar 46, 2 1 6
psiik aygt 1 3, 14, 17, 20. 43, 194
psiizm 26. 39, 42, 43, 48. 52, 54, 58, 62,
67, 87, 89, 90, 92. 93. 194, 196. 198.
207
R 169. 1 99, 201 -203. 206. 207, 2 1 5 , 2 1 9,
reddetme 26, 3 1 . 68. 76, 93, 95, 98. 103,
i l i . 1 1 6, 1 20, 152, 186, 2 14, 240
Reich, Annie 94
Rolhschild 168
Rousseau 153, 163, 164, 165
Rnesans 159. 175
ruh 1 1 - 17. 19, 2 1 , 4 1 . 42, 49, 8 1 . 90. 130.
181, 183. 184, 188, 1 97, 200, 204, 2 12,
230
ruh-beden ikicilii 14
rya 25, 29, 33, 34, 35 , 37 , 5 1, 52, 6 1 ,
63-66, 68. 70, 74, 80, 94, 100, 1 1 0,
156, 166. 177, 208. 222, 225. 235
S -
sadomazoizm 205
sahte ben 17, 1 8
sahte benlikler 2 1 6, 2 1 7
sahte-ben 23, 24, 28, 76, 1 26
Salome, Lou 217. 2 1 8
Sand, Georgc 162
''sanki" (comme-si) 126, 1 54, 255, 262
sapkn 16. 22-24, 27-3 1 , 33-39. 54, 55,
56. 66, 78, 9 1 . 106, 153, 1 54, 1 6 1 . 1 70.
1 7 1 , 197. 203, 208. 2 1 5
sapkn biletiren 2 1
sapkn yaplanma 23
sapknlk 23. 24, 27. 28. 36. 38. 39. 54-
57, 79, 80. 88, 154, 165, 167, 170, 172.
195. 196, 199, 202, 214, 221
252
saplanu 53, 59-6 1 , 69, 84. 109, 1 32. 1 39,
1 4 1 , 195, 203. 228, 233
saplanul 18. 2 1 , 23, 30, 48, 59, 62, 63,
66-69, 72, 74-77, 197, 227
Scott, Duns 175
Segal, Hanna 157
sevgi 95, 96, 1 69, 1 9 1 , 195, 200, 202,
205, 206, 214, 2 1 7, 218 , 225, 241
Shakespearc 65, 195, 200, 203, 204, 207-
209
snr kiilik 1 7 . 1 8 , 67, 154, 156
simgesel 19, 24, 3 1 , 37, 39, 45, 46, 50,
52, 6 1 , 62. 72, 76, 80. 82-86, 88, 89,
97, 102-106, i l i , 1 1 6- 123. 125, 1 27,
1 32, 139, 146, 148, 149, 157, 159, 168,
22 1 , 223-225, 228, 229, 23 1 -235, 237-
24 1 . 243, 245
simgeselletirme 18, 24, 64. 67, 68. 86,
154. 235
simgesellik 139, 243
sinir bilimleri 53
Soler 133
sosyalizm 2 1 2, 230, 23 1
sylem 14, 17, 20-25, 29, 30, 3 1 , 34, 44-
49, 5 1 , 54-56, 58, 60 66. 69-74, 76.
77, 82, 84, 85, 87, 93, 98, 104-107,
109, . 1 1 3- 1 1 6, 1 20, 127, 1 35, 140,
154-157, 159, 160, 166, 170, 202. 206,
208, 2 1 1 , 2 1 6, 22 1 , 227, 232. 235. 238,
242, 245
SZ 14, 29, 30, 4 1 , 43, 45-47, 49, 50, 53,
54, 56. 57, 59, 63, 67, 69, 7 1 , 74, 75,
80, 9 1 , 97, 103, 104, 1 1 6. 1 1 8, 122.
123, 126, 127, 136, 140, 149, 154, 1 6 1 ,
169, 182, 185, 1 9 1 . 21 l , 235, 241
szcclem 46. 120, 122, 127, '1 34, 136
szck 17. 20, 30, 39, 46, 50, 52, 53. 56,
64, 72, 83, 84. 86, 87, 98, 103, 109,
1 10. 1 1 3, 1 16, 125, 1 54. 158, 1 70, 1 7 1 ,
195, 207, 2 1 5, 228, 24 1 , 242
Spino1.a 246
St.aCI, Madam de 179-183, 185-192
Stalinizm 239
Stcndhal 162, 165
sululuk 24. 78, 106, 1 1 4. 165, 170, 241
Sleyman l 37, 1 38 Wdlcher, D. 60
ehvet 7 1 , 80, 173, 197 Winnicou 23. 27, 2 1 7
izofreni 48, 80, 157. 2 1 6
hret 1 80. 183-187, 189- 1 92, 2 1 0 y
yabanclama 199
T yabanclk 32
l'dllil 12, 56, 79. 9 1 , 132- 1 34, 137-139, yadsma 23, 24, 36, 68, 80, 102-104, 1 17,
141, 148-1 50, 1 62. 164. 173. 1 95, 202. 135, 1 43, 153. 1 97, 2 1 5, 233
206. 207, 226 Yahudilik 132, 133, 1 4 1 , 2 1 2
tarih 13, 18, 4 1 , 45, 47-49, 56. 57,-78, 93, Yakup 144
99, 172. 1 75, 178. 187, 2 1 1 . 2 12, 224- yarglama 79, 80, 1 27, 185
229. 233, 243 yas 72. 78. 103, 1 06, 1 79, 1 82. 183
Tausk. Vicor 2 1 8 yabtnc ilalar 1 l , 93
eleoloji 227 )'37.1 80. 107. 1 1 3. 136. 154-158. 1 6 1 ,
temsil 12, 14, 15, 1 8, 3 1 , 35, 39, 43, 46, 166. 171-173. 1 83, 190. 192. 194, 202.
48, 5 1 . 61 -63, 68. 69, 76. 83, 89. 93, 209, 242. 243
124. 128, 138, 147' 148, 155, 158. 162. Yeni Ahit 1 4 1
168. 178, 1 8 1 . 194, 195, 197, 199. 20 1 . yoksunluk deneyimi 24
206, 207, 209, 223, 232, 238, 243 Yuhanna 144- 1 5 1
temsil dizileri 14 yceltme 2 1 , 37, 42, 84. 1 55, 1 93, 198.
temsil edebilme imkanszl 18 205, 209, 2 1 6
tensellik 80, 87-89, 97
teoloji 90, 1 38, 1 6 1 , 1 69 z
terrist 1 54, 238, 239 .arnan 1 6, 20, 30, 41. 54. 60. 68. 7 1 . 72,
terrizm 239, 240. 243 73, 76, 18. 91, 98. 105. 16, 1 21. 128.
teslis 12, 56, 169, 1 75, 1 95 192 , 202, 208. 209, 2 15, 223. 224. 227.
tehir 54, 55, 60, 170 228
tin 1 69, 1 89 Zuesse, E.M. 133
tzsel dnm 15, 149, 1 95, 198, 201.
202, 205
travma 14, 18, 30, 54, 59, 68, 69, 7 1 , 72,
77, 84, 85, 88, 9 1 , 92, 109, 1 1 8
ravmatizm 30, 60, 6 1 . 82, 83, l04, os.
111, 116
uku 22, 1 83, 1 9 1 , 198
tutkusal mulak I 1 2

u
uyku bozukluklar 17
uzam 1 2, 16. 19, 22, 39, 41. 57. 75. 93,
134, 148, 155, 156. 1 6 1 , 162. 170, 177,
1 84, 191, 196. 209, 2 1 9, 225-227, 242.
244

V-W
varsaymak 13 l , l 40
Voltaire 182, 190

253
 Philip Goodchild
Deleuze & Guattari
A RZU P OLTKA SINA GR
lnu/t!me/eviren: Rahmi G . dl/360 sa)fa/ISBN 975.539443.5
Tezleriyle felsefe tarihinin gzden geirilmesine neden olan Gilles De
leuze ve Felix Guattari amzn en etkili dilnrleridir.
Deleuze, Bat metafiziini P laton'dan bu yana karakterize eden temsi
li dilnceye muhalif durulanyla birbirine balanan dnrler soyu
nu kefetmitir. Lucretius, Hume, Spinoza, Nietzsche ve Bergson ara
snda, olumsuzluk eletirisi, nee k!iltrti, isellikten nefret, kuvvetle
rin ve ilikilerin dsall, erkin aa vurulmas sayesinde kurulan
gizli bir ban olduunu gstermitir.
Gualtari, yaamn politik eylemci olarak geiren bir psikanalisttir. La
can 'c analist JeanOury tarafndan kurulmu psikiyatri klinii La Bor
de'da almtr. La Borde'da ama, bir btn olarak toplum iinde
bulunan erk ilikilerine ynelik kolektif bir eletiri retecek ekilde,
doktorlann ve hastalarn deneyimlerini ram olarak davurmalann
salayacak interaktif bir grup dinamii yararna doktor ile hasta arasn
da bulunan hiyerariyi ortadan kaldrmakt.
Deleuze ve Guattari, '68 hareketini aktif bir biimde desteklediler: fe
minizm, gay haklar, evrecilik gibi sosyal hareketlerin ilk savunucu
larndan oldular.
Bu kitapta Goodchild. Deleuze ve Guattari'nin ortak yaptlan /' Anti
Oedipe ve Mille Plateaux'da insani iliki olanaklarn, znellik, top
lum ve evrenin yeniden yapmnda bu olanaklann roln gstermeye
giriiyor. Deleuze ve Guattari'nin dncesindeki zgrlk, toplumsal
beklentilerden kap kurtulma zgrl deil. aksine toplumsal ili
kilere girme zgrldr. Devrim, senaryoyu yrtp atmak, iselleti
rilmi gelenekleri, beklentileri ve dsal politik ve ekonomik kurumla
n unutmak ya da ykmak sorunu deildir, nk geriye hibir iliki

kalmaz. A ksine devrim, senaryoya eklemelerle, baka yerlerden strate

jiler dn alp umulmadk deiikliklerle gerekleir. Kuramsal
normlar dorudan bir kenara frlatmak yerine, baka yerden dn
celer tayarak, sapmalar ve alternatifler dizisi sunarak hegemonik
sylemlerin tutarll darmadan edilebilir.
Arz Politikasma Giri, felsefe tarihini yeni bir bak asyla gzden
geirmek isteyen felsefe okuru kadar, Dcleuze ve Guattari 'nin yapt
lann okurken zorlanan okura da yol gsterici nitelikte.
 Judith Butler
kti!IJN a}jfEJam
ncelemdeviN!n; Fama Tncii/190 stI)fal/SBN 975-539-442-7
Doksanlardan bu yana toplumsal cinsiyet, cinsel kimlik, psie, zne oluu
mu ve beden zerine yapt almalarla dnsel hayata yn venni son
derece nemli bir dnr olan Judih Butlcr; Foucault, Deleuze ve Lacan
gibi dnrlerin at ufukta yilrmil, ele ald konular bu diiilnrle
in nda tanmtr. almalaryla feminist dililnceye yeni boyutlar
kazandrmay amalayan dnr, zellikle toplumsal cinsiyetlerin tartl
masnda kadn-erkek kutupsallnn mutlak olarak alnmamasn savunur.
Zira Butler'a gre "kadn" ve "erkek", birtakm zsel niteliklerin belirledi
i sabit kategoriler olarak grlmemelidir. 7Jlenin cinsellii, bu tr dla
yc ve sabitleyici kategorilerle deil, pratiklere ve bunlarn yol at ak
c kimlik oluumlarna yaplan gndermelerle ele alnmaldr.
ktidarn Psiik Yaam, Butler'n Foucault'cu 7Jle anlayndan hareketle
zne-iktidar ilikisini ele ald bir alma. Butler bu kitabnda farkl kay
naklara ynelerek Foucault'nun almasnda tehis ettii u nemli para
doksa mercek tutuyor: Eer iktidar sadece zneyi kstlayan deil, ayn za
manda zneyi kuran temel unsursa, o halde herhangi bir iktidar ilikisi ol
madan znenin var olamayacan sylemek zorundayz. Peki eer iktidar
iliki lerinden azade bir zneden bahsedemeyeceksek, znelerin iktidara di
renebileceklerini ya da tabi olduklarn sylememiz nasl mmkiln olacak
tr? zne basit anlamda iktidarn bir rn mdr, yoksa zneyle iktidar
arasnda daha karmak bir iliki mi sz konusudur?
Butler, bu sorunu zmek zere Hegel, Nietzsche, Freud, Althusser gibi
dnrlerin kuramlarna bavuruyor; mutsuz bilin, kara vicdan, arma,
zdeleme ve melankoli gibi kavramlar Foucault ' nun kuramyla iletiime
sokar.k psienin iktidarla olan ilikisinin basit bir kabullenme ve iselle
timeden ibaret olmadn vurguluyor. Butler bylece szn ettiimiz
dngsellikle ba etmeye alyor, ancak bunu yaparken onu devre d b
rakmay deil, derinletirip inceltmeyi hedefliyor. Butler, dier kitaplarn
da balatt izgiyi srdrerek, kidarn Psiik Yaam'nda da znenin
kuruluunda pratiklerin, performansn ve deiken zdeleme ilikilerinin
nemini irdeliyor. Sonuta karmza, iinde eitli eylem ve zdeleme
olanaklar barndr.n, akcl sayesinde her trl sabitletirici snn ihlal
edebilen, deiime ak bir zne resmi kyor: ktidarn snrlayc ve
dntrcil imkanlarn kendi bilnyesinde buluturan, eylemsel ve retici
enerjisini bu atmadan alan bir zne.
 W'*.

Susan Neiman
Modem Dncede Ktlk
ALTER NATF B i R FELSEFE TARH
nceltme!t\'.: Ayhan Sargney/394 S<I)faf!SBN 975-539-469-9
Susan Neiman, Modern Dncede Ktiilk adl bu kitabnda ktlk sorunu
zerinden felsefe tarihinin farkl bir okumasn gerekletiriyor. Zira ona gre,
modem dllncenin esas ynlendirici gc bu sorunda vcut bulmaktadr. te
yandan. dnyann bir anlamnn olup olmamasyla ktlk arasnda ne gibi bir
ilikinin bulunduunun aa karlabilmesi iin baz sorulara verilen yantla
nn izinin sllrlmesi gerekli: Doal ktlklerle ahliiki ktlkler arasnda bir
iliki var m? Doal fclakelcr. alliikd davranlarn bir cezas m? ekilen s
braplar hak edilen bir ce1.ann sonucu mu? Ktl-n kayna erdemsizlik mi
dir? lahi adalet er ge gerekleir mi? inde yaadmz bu dnyaya, olas
dnyalarn en iyisi demek mmkn m?
Sergilenen her trl yaklam sonuta ktln dnyann kavranyla ilgili
bir konu olduunu ortaya koyacaktr. rnein 18. yzyl Avrupallan Lizbon
depremini ktln bir kant sayarken gnmz insanndan bir hayli farkl bir
yaklam sergilemekteydiler. Leibniz'den Hegel'e kadar pek ok filozof da k
tln var olduu bir dnyann yaratcsn, bu sorular erevesinde hakl kl
maya alb. Ne var ki, bu kadar eliki ve acyla dolu bir dnyay kusursuz bir
Tannnn yaras saymak ne kadar mmkn? Bu filozoflarn gsterdikleri aba;
Pope, Voltaire, Marquis de Sade gibi edebi kiiliklerin de hz vermesiyle umu
lann tersine Tanrnn gcn .ayflatt. Artk, Nietzsche'nin savnn dile gelme
zamanyd: Tanr ld! Dnyadaki mutsuzluun ne kadarnn Tannnn hatas,
ne kadarnn bizim hatamz olduuna ilikin bir tarma olarak balayan alli\
ki ve doal ktlkler arasndaki aynm, bundan byle daha da derinleecekti.
Neiman bugn bizlerin, ktillll insan zalimliine ilikin bir ey diye grd
mz vurguluyor. Bunun en somut rnei olarak da Auschwitz btn dehet
verici grnmyle karmzda dumakta. Lizbon depremi hakknda bkknlk
yaraacak kadar ok laf edilmiken Auschwitz'in entelektiiellcr arasnda tuhaf
bir suskunluk yaratmas da her eyden te, bu akl almazln bir yansmasdr
esasta. Nitekim Neiman, kitabnda gerekletirmeye alt alternatif bir fel
sefe tarihi ina etme abasnda, son alli\ki ktlilk sayd Holocaust'a fel
sefenin verdii cevabn peini kovalar gibidir: Ahli\k, ktl kavnnr m kl
maldr, yoksa kavranr klmas bizi daha m aresiz hale getirecektir?
Modern Diicede Ktlk, yaam ve lm arasnda ac iinde hayaa anlam
vermeye alan biz "modemler" iin nerede durduumuzun iyi bir gstergesi.