MANTIK

Nurettin Topu
 Mantk in yayn haklan Dergh Yaynlanna aittir.

Dergh Yaynlan
239

ada Trk Dncesi

32

Nurettin Topu Klliyat

16

ISBN
975-6611 22-7

2. Bask
Kasrn 2006

Sahife Dzeni
Ayten Bala

Kapak Tasannu
etmin Yavuz

Basm Yeri
A Ajans Reklamclk Filimcilik Matb. San. ve Tic. Ltd. Ltd. ti. Beysan
Sanayi Sitesi Birlik Cad. Yaynclar Birlii Sitesi
No: 32 Kap No: 4G Yakuph - Bykekmece / stanbul

Cilt
Gven Mcellit & Matbaaclk San. ve Tic. Ltd. ti.
Devekaldnm Cad. Gelincik Sok. Gven han No: 6
Mahmutbey - Baclar / tstanbul

Datm ve Sat
Ana Basm Yayn
Molla Fenan Sok. No: 28 Yldz Han Giri Kat
Tel: [212] 526 99 41 (3 hat) Faks: [212] 519 04 21
 Nurettin Topu

MANTIK

Yayna H azrlayanlar
Ezel Erverdi - smail Kara

DERGH YAYINLARI
K lodfarer Cad. Nu.: 3/20 34112 Sultanahm et / stanbul
Tel: [212] 518 95 78 (3 hat) Faks: [212] 518 95 81
www.dergahyayinlari.com / e-posta: bilgi@ dergahyayinlari.com
 SUNU

Merhum Nurettin Topu bir akademisyen, bir fikir ve mcade

le adam, byk'bir yazar olduu kadar belki onlardan daha fazla
bir retmen, bir muallimdir. Talebelik yllar istisna edilirse mr
nn resmi ve fahri muallimliklerle, talim ve terbiye ile getiini
sylemek doru olur. 40 yl okuttuu felsefe grubu derslerinden
ayr olarak Robert Kolejde tarih, stanbul mam Hatip Okulunda
dinler tarihi dersleri de verdi. Okulda ve snfta nihayete ermeyen,
sokaa, evine, derneklere, dergi idarehanesine, camiye kadar uza
nan bir hoca-talebe mnasebeti. Peygamber mesleininin mesuli
yetlerini ve zevklerini btn vekar ve ciddiyetiyle bir mr boyu
tayp srdrmeye ve rencilerine aktarmaya gayret gsterdi.
1952 ylndan itibaren muallimliinin yannda yryen birde
ders kitab yazarl var. Kendisinin de okuttuu felsefe grubu ders
kitaplar (Felsefe, Sosyoloji, Psikoloji, Mantk) yazma srecine
70li yllarda ahlk kitaplar da dahil olacaktr
Nurettin Topu klliyatn bir btnle kavuturmak iin
onun kaleminden kma ders kitaplarn da yaynlyoruz. Kitapla
rnda ele ald birok konuya ders kitaplarnda da tesadf etmek
elbette artc olmayacaktr; bu adan birbirlerini tamamlayan,
kronolojik boluklar dolduran zellikleri var. Ders kitab olmalar
ve resmi programda snrlar izilen konulan ilemeleri dolaysyla
kitaplarndaki fikir ve deerlendirmelerle yer yer farkllaan, eli
ir gibi gzken noktalara da rastlanlacaktr. rnek olarak Durkhe-

5
 SUNU

im deerlendirmeleri zikredilebilir.
Uzun yllar liselerde ve mam Hatip Okullarnda ders kitab
olarak okutulan bu kitaplarn btn basklar gzden geirildii za
man Milli Eitim Bakanlnca ders programlarnn, nite muhte
valarnn deitirilmesine paralel olarak yenilendii, baz ksmlar
nn deitirildii, eklendii grlecektir. Dnemlerin siyaset ve
hissiyatna uygun olarak Sosyolojinin Toplumbilim, Psikolo-
jinin de Ruhbilim olarak basld olmutur. Nurettin Beyin ken
di ktphanesinden bize intikal eden kitaplarda yeni basklar iin
baz sadeletirmeler yapt da grlmektedir. Bu deiikliklerin
btnn elinizdeki basklarda zikretmemiz elbette szkonusu ola
mazd. Fakat felsefe grubu derslerinin Trkiyede tedrisi ve prog
ramlan ile ders kitaplar zerinde alacak veya Nurettin Top
unun fikriyatna hususen eilecek olanlarn bu basklan tek tek ve
kronoloji gzeterek tetkik etme mecburiyetinde olduklar aktr.
Ders kitab hviyetini korumas iin nite sonlarnda yer alan soru
lan da muhafaza ettik.
Mantk kitabnn ilk basks 1952 ylnda yapld. Son basks
1984 ylnda yaplan 8. bask olmaldr. Biz burada 1966 tarihli 3.
basky esas aldk.

DERGAH YAYINLARI

6
indekiler

MANTIK NEDR?/ 9
Mantn blm len/10
Mantn douu/ 11
TERMLER/ 13
lem ve mul/ 14
Be geneller/ 13
Snflandrma/ 16
Tarif/ 17
NERMELER/ 19
AKIL YRTME/21
Metodun genel kaideleri/ 22
Vastasz dedksiyon ekilleri/ 23
1. Akis/ 23
2. Karolum/ 24
KIYAS/ 27
Kyasn artlar/ 28
ncllerin kemmiyet ve keyfiyetine gre kyasn ald ekiller/ 29
Dzensiz kyaslar/ 30
Kyasn deeri/ 34
MATEMATKTE METOT/ 37
Matematiin konusu: Mikdar ve kemmiyet/ 37
MATEMATK LMLER/ 39
Aritmetik/ 39
Cebir/ 40
Analitik geometri/ 40
Geometri/ 40

7
 NDEKLER

Mekanik/ 41
Astronomi/ 41
MATEMATN PRENSPLER/ 42
Aksiyomlar/ 42
Pastlatlar/ 43
Tarifler/ 44
MATEMATKTE SPAT/ 46
spatn ekilleri/ 46
Kyastan faiklar/ 50
MATEMATN DEER/ 52
LMLERN DOUU/ 56
Msbet ilmin karakterleri/ 58
LM DN/ 61
DENEYSEL LMLERDE METOT ENDKSYON/ 63
Sebep aratrma yollar/ 63
A. Bacon'n ii levhas/ 64
B. Stuart Millin metotlar/ 64
C. Deneysel metodun safhas: I. Gzlem,2. Hipotez,3. Deneyleme/ 67
Deneysel kanun/ 73
DENEYSEL LMLERDE PRENSP VE TEORLER/ 76
I. Prensipler/ 76
II. Teoriler/ 77
Fizikte teoriler/ 78
Biyolojide teoriler/ 79
ANALOJ/83
Analojinin yaps ve deeri/ 84
TARHTE METOT/86
Tarihin evrimi/ 87
Tarihin metodu/ 89
1. Tarihte analiz/ 89
2. Tarihte sentez/ 92
Tarih felsefesi/ 93
OKUNACAK ESERLER/95

8
 MANTIK NEDR?

Mantk, doru dnmenin kaidelerini ortaya koyan ilimdir*

diye tarif edilir. Dncemizin normal ileyiini Psikoloji ilmi an
latmaktadr. Ancak duygu ve irade olaylar mant ilgilendirmez.
u halde duygu ve irade olaylar darda kalarak, sade zihin olayla
r zerinde yaptmz aratrmalarla, dnmenin ilmini yapm
oluyoruz. Mantn Psikoloji ile ilgisi ite bu noktada kendini gs
termektedir; nk zihnin hakikate ulamak gayesiyle ne yolda i
letilmesi gerektiini bilmek iin, onun kendiliinden nasl ilemek
te olduunu bilmek lzumludur. Bu sebepten, bazlar mantn
zek psikolojisi olduunu sylerler. Ancak psikolojide anormal
haller, yani uurun hastalk halleri de incelendii halde, mantk zih
nin yalnz normal ileyiini incelemek iddiasndadr. u halde
mantk, normal zeknn psikolojisidir demek daha doru olacak
tr. Bylelikle mantn psikolojiden ibaret olduu grlrse de, ha
kikatte bu iki ilim birbirinden ayrdr. Zira psikoloji, uur hallerini
olduklar gibi ele almakta ve ulalmas gerekli olan herhangi bir
gayeyi gznnde tutmamaktadr. Mantkda ise, hakikate ulamak
gayesi gdlr. Hakikate ulamak iin zihnin gelii gzel ilemesi
kfi deildir. Bunun iin birtakm kaidelere uymas zorunludur. Bu
kidelerin dna knca yanlma tehlikesi kendini gsterir. te bu
sebepten manta normatifi kaide koyucu) ilim denir. Ahlkn, vic
dan iyilie ulatnc kaideleri gibi, mantn da, akl hakikate ula-
trc kaideleri bulunduundan, bu iki ilim normatif ilimlerdir. im
di mant tam olarak tarif edelim:

9
 MANTIK NEDR?

Mantk, hakikate ulamak iin zorunlu olan kaideleri ortaya

koyan ilimdir. Bylelikle mantk, doru dnme kaidelerinin b
tnnden ibaret bir ilim olmu oluyor.

Mantn blmleri

Mantk iki blme ayrlr:

A. Genel mantk, B. Metodoloji.

A. Genel mantk, dnlen eyin akln prensiplerine uygun

olmas iin lzm olan kaideleri aratrr. Akln prensipleri tr:
1. Aynilik prensibi yle ifade edilir:
Bir ey, kendi kendisinin ayndr; veya bir ey neyse odur. A,
Adr; Ahmet, Ahmettir; kapal kap, kapaldr, gibi.
2 Tenalcuzsuzluk prensibi udur
Bir ey, ayn zamanda hem kendi, hem de kendisinden baka
bir ey olamaz: A, ayn zamanda B olamaz; kapal kap, aym za
manda ak olamaz.
3. nc ihtimalin yokluu prensibi:
Bir ey, ya vardr, ya yoktur, nc ihtimal olamaz. A ile
Adan bakas arasnda nc bir hal mmkn deildir. Varlk ya
canldr, ya canl deildir; nc bir ihtimal olamaz.
Prensiplerin genel mantkda oynad rol, zihni tenakuzlara
dmekten, yani yanlmaktan korumaktr. Bu prensiplere dayana
rak doru dnmeyi temin eden genel mantk terim, nerme ve k-
yasdan bahseder.
B. Metodoloji, ilimlerin hakikate ulamak iin takip etmek zo
runda bulunduklar yollar aratrr. Bu yollara metot denir. Her il
min metodu baka bakadr. Her ilim iin kendi konusuna uygun
olan bir metoda ihtiya vardr.
Genel mantk, zihnin kendi kendisine uygunluunu arar; Me
todoloji ise, zihnin kendi dndaki objeye (eyaya) uygunluunu
aratrr.

10
 MANTIK

Mantn douu

Eski Yunanistanda Sokrat ve Sofistler (Sokrattan evvelki fi

lozoflar), mantk yerine mnakaa ve ikn sanatn kullanrlard.
Doru dnmenin, herkes tarafndan kabul edilen genel kaideleri
yoktu. Daha sonra, M.. IV. asrda Aristo, bu kaideleri koydu. Or-
ganon adl kitabnda mant delil ve ispat ilmi diye tarif etti. Aris
tonun kurduu mantk, genel mantkt. Metodu ise kyasdan ibaret
ti. Kyas, ilk iki nermesi ortaya konulunca, Uncs onlardan zo
runlu olarak karlan, nermeden meydana gelmi bir dedksi-
yondur. Aristo, kyas ile btn hakikatlere ulalacan kabul edi
yordu. Aristonun kurduu mank, btn Ortaada devam etti.
Aristonun, kyas usulne dayanan mant, Islm leminde Frb
ve bn-i Sn gibi filozoflar tarafndan benimsendi. Bunlar gibi di
er slm filozoflar da Aristo mantn, slm dininin ortaya koy
duu hakikatleri ispat etmek iin, yegne metot olarak kullandlar.
Aristoda balayp Ortaa iinde devam eden manta, iskolstik
mantk ad verildi. XVII. asnn banda felsefede rnesans hazrla
yan ngiliz Bacon ve Fransz Descartes, kyasn tekrardan ibaret ol
duunu, hakikatlere ulatrmadn iddia ettiler ve iskolstik man
ta iddetli tenkitler yaptlar. Descartes, daima yeni mnasebetler
bulmak suretiyle hakikatler dourucu olan matematik ispat usul
n ortaya koydu. Her ilmin kendi konusuna uygun bulunan ayr
metotlara sahip olmas lzumu anlald; bylece metodolojinin
nemi meydana kt.
Ayn asrda Bacon, endksiyon metodunun tecrbe ilimlerine
tatbikini mdafaa etti; metodolojinin esasn kurdu. Endksiyon,
zel hallerden daha genel bir hkm, olaylardan kanun karlma
sna yarayan metodun addr. Geen asrda Stuart Mili ve Claude
Bemard, Baconun ortaya koyduu metodoloji meselelerini yeni
den ele aldlar.

11
 MANTIK NEDR?

Sorular

1. Mantk nasl bir ilimdir? Mantn Psikoloji ile ilgisini gsteriniz.

2. Mantk, Psikolojiden nasl ayrlr?
3- Mantn blmleri nelerdir? Bu blmlerden herbirinin deerini
belirtiniz.
4 . Akln prensiplerinden herbirine er misal veriniz.
5. Akl prensiplerinden, dierlerine temel olan hangisidir?
6. Her yanlmada bir tenakuzun bulunmas ne demektir. Birka mi
slle aklaynz.
7. Genel mantkla metodolojiden hangisinin sahas daha genitir?
8. Mantn iki blmnden hangisi br iin lzumludur?
9. Mantn kuruluundaki safhalar ayr ayr gsteriniz

12
 TERMLER

Terim, bir fikrin ifadesidir. Psikolojide kavram denilen eydir.

Terimler, kemmiyet bakmndan ciz ve kll. ferd ve genel
diye ayrlrlar.
Cz, bir zmre varln yalnz bir blmn ifade eden te
rimdir.
Kll, ifade edilen eyin butun fertlerini ierisine alan terimdir.
Yalnz bir eyi gsteren terime ferd denir.
Bir cinsi ifade eden terime genel terim denir. Birka insan
veya baz insanlar terimi czdir; Btn insanlar terimi kll
dir; Ahmet terimi ferddir; nsan terimi geneldir.
Keyfiyet bakmndan terimler, mcerret ve mahhas olurlar.
Mcerret terim, zihnin dnda konusu bulunmayan terimdir nsan
lk, iyilik, beyazlk, gibi. Mahhas terim, zihnin dnda konusu
bulunan terimdir: Ahmet. stanbul gibi.
Mantkda terimlerin mahhas ve mcerret olular, psikoloji
de kavramlarn mahhas ve mcerret oluundan farkldr.
Mantkda bir eyi veya bir varl gsteren terimler mahhas
tr Bitki, hayvan, insan, Allah terimleri gibi. Ait olduklar eya ve
varlklardan yalnlama ile ayrlm olarak bir olu tarzn, bir vasf
veya bir mnasebeti gsteren terimler, mcerrettir Mesafe, beyaz
lk, hayat, dnce terimleri gibi.
Mcerret terimler genel olarak sfatlarla Fiillerden yaplr. Me
sel, beyazlk mcerret terimi, beyaz sfatndan; yry, yrmek
fiilinden yaplmtr.

13
 TERMLER

Sfatlarla fiillerden yaplan terimler de, kendisine iaret olunan

muayyen bir varla ait olduklar zaman mahhas olurlar: u du
varn beyazl, Ahmetin yry misllerinde beyazlk ve yr
y terimleri mahhas olarak kullanlmtr.
Cins isimleri mantkda mcerret de olurlar, mahhas da olur
lar. Fert gstermeleri bakmndan mahhastrlar: nsan, ehir, ev
gibi. Kendilerinden yalnz kavram anlalrsa mcerret olurlar.
Ahmet insandr nermesindeki'insan terimi gibi. u halde ner
menin sjesi olurlarsa mahhastrlar, sfat olurlarsa mcerrettir
ler

lem ve mul

Bir terimin esasl karakterlerine o terimin ilemi denir.

lemin karakterlerini tayan fertlerin btn ise terimin
muln gsterir.
Yani bir terimden kabilen butun terimler, onun muln te
kil eder.
VARLIK
---- 1
Canl Cansz
___ I__
Bitki Hayvan

nsan Dier hayvanlar

h -
Asyal AvrupalI Afr ikal Amerikal AvustralyalI
_ | __
Hintli inli Trk Iranl
I----- -------1--------------- 1
Trkistanl Azerbey canl Trkiyeli

Erzurumlu AnkaralI Tokatl

I------
Yusuf Bey Hsrev Aa Gazi Osman Paa

14
 MANTIK

Yukardaki zincirlemede canl teriminin ilem varlk terimi

dir; umul ise bitki ve hayvan terimleri ile bunlardan karlan b
tn terimlerdir. Her terim, kendisinden yukarda bulunan terimin
muln, kendisinden aada bulunanlarn ise, ilemini tekil
eder. Tamamen mcerret olan varlk teriminin ilemi bulunmad
gibi, tamamen mahhas olan Gazi Osman Paa teriminin de mu
l kalmamtr. Bir terimin ilemi oalnca mul azalr, mul
oalnca ilemi azalr.
lemde ykseldike mcerretlik artar; en sonunda evrensel
bir terime ulalr: Varlk gibi. mulde indike mahhaslk oa
lr, sonunda tamamen mahhas bir ferde ulalr: Yusuf Bey, Hs-
rev Aa. Gazi Osman Paa gibi.

Be geneller

Cins ve tr: Mterek vasflara sahip terimlerin bu vasflan

dolaysiyle balandktan terime onlarn cinsi denir. Cinsin mul
ne dahil olan terimler onun trlerini tekil ederier. Misl: Omurga
llar terimi, memeliler, kular, balklar, kurbaalar, srngenler te
rimlerinin cinsidir. Omurgallar cinsinin mulne dahil olan bu te
rimler de omurgallann trlerini tekil ederler.
Bir trn stnde kendine en yakn olan cins, yani bir trn
dorudan doruya baland cins, onun yakut cinsidir, araya giren
cinsler vastasiyle baland cins ise, uzak cinsidir.
Bir cinsin altnda kendine en yakn olan tr, yani bir cinsin
dorudan doruya baland tr, onun yakn trdr; araya giren
trler vastasiyle baland tr ise, uzak trdr.
Aadaki emada omurgallar terimi, memeliler, kular, balk
lar, kurbaalar, srngenler terimlerinin yakn cinsidir; hayvanlar
terimi ise, bunlarn uzak cinsidir.
Ku terimi, omurgallar teriminin yakn trdr hayvanlar te
riminin uzak trdr.

15
 TERMLER

HAYVANLAR

Omurgallar Omurgaszlar

Muneliter Kular Balklar Kurbaalar Srngenler

Ayrm (difference): Cinsleri ve trleri birbirinden ayran ana

karakterlere ayrm denir. Yakn cinsi blen ana karaktere yakn ay
rm, uzak cinsi blen ana karaktere uzak ayrm denir. Aklllk, hay
van cinsini bld ve insan trn dier trlerden ayrd iin,
insann yakn ayrmdr. Byyclk, insan bymeyen varlklar
dan ayrd iin, insann uzak ayrmdr.
Hassa (propridt)\ Trn tli vasflarna hassa denir, insanda
konuma, akln eseri olduu iin hassadr.
Mterek araz vasf (accident): Sjede bulunmakla beraber,
varl sjenin varlna muhta olmayan vasflara mterek araz
vasf denir. nsan vcudunun scakl ve soukluu, beyazl ve
ya esmerlii onun mterek araz vasflardr.
Cins, tr, ayrm, hassa ve mterek araz vasflara mantkda
be geneller denilmektedir. Be geneller, eitli ekillerde tarif ya
plmasna yararlar.

Snflandrma

Terimleri mul derecelenne gre ayrmaya, snflandrma de

nir. Snflandrma, mulle yaplr. Ayn terimin mul ierisinde
snflandrma yaplr. Yabanc terimler arasnda snflandrma yapl
maz. Mesel at kestanesi ile ada tavan terimleri, ayn snflandr
maya giremezler. Memelilerle kular ayn snflandrma iinde yer
alrlar. Snflandrma ya sun veya tabi ekilde yaplr.
a) Sun snflandrma, herhangi bir pratik kolaylk endiesiy

16
 MANTIK

le yaplmaktadr Pratik hayatmzda ilerimizi kolaylatran bu s

nflandrmann ilimle alkas yoktur. Eczanede hafif zehirli illar
bir tarafa, ar zehirli illar br tarafa ayrrlar. Ktphanede her
sahaya ait eserler ayr ayr raflarda sralanr.
b) Tabi snflandrma, ilimlerde yaplan snflandrmadr
Bunda, snflandrmas yaplan eylerin esasl karakterleri gz-
nnde tutulur. Mesel, hayvanlarda omurgal olu, snflandrmaya
esas olan bir karakterdir. Buna dayanarak hayvanlar snflanr. S
nflandrmadan en ok faydalanan ilim, biyoloji ilmidir
Snflandrmann doru ve tam olmas iin, yaplan blmeler
de eksik ve fazla bulunmamaldr.
Terimlerin ilem ve muln belirtmesi bakmndan, snflan
drma tarifde iimize yaramaktadr.

Tarif

Tarif, bir terimin ilemnde bulunan esasl karakterierinin be

lirtilmesidir. Tarif, ya analiz veya sentez yoluyla yaplr. Su, oksi
jenle hidrojenin birlemesinden meydana gelme bir cisimdir tari
finde suyun unsurlar ayrlp gsterildiinden, bu tarif analiz yoluy
la yaplmtr. nsan, dik yryt ve akll hayvandr tarifinde
ise, bir takm karakterlerin zihinde birletirilmesi, insann tasavvu
runu dourduu iin, bu tarif sentez yoluyla yaplmUr.Tam bir ta
rif, bir terimin yakn cinsi ve yakn ayrm ile yaplr. Mesel: n
san, dik yriiyl ve akll hayvandr tarifi, insan teriminin yakn
cinsi olan hayvan terimi ile, onun dier hayvan trlerine nazaran
ayrmn tekil eden dik yriiyl ve akll terimleri alnmak sure
tiyle yaplmtr.
lemi bulunmayan terimlerin tarifini yapmak kabil olmaz:
Varlk terimi byledir. Yalnz trlerin tarifi yaplr. Fertleri gsteren
tek eylerin tarifi yaplamaz. Yavuz Selim, stanbul, Sakarya gibi
birer zel isimden ibaret olan tek eylerin ancak tasviri yaplabilir
Tasvir, bir terimin gze arpan btn karakterlerinin belirtilmesidir.

17
 TERMLER

Tariften bsbtn ayrdr. Bir de duyularn dorudan doruya tant

t renk, ses, koku, ilh... gibi eyler de tarif edilmez, ancak tasvir
edilebilir. u halde en uzak cins ile en uzak trn fertleri ve bir de
duyularn dorudan verileri tarif edilemez.
Tam bir tarifte aranan artlar unlardr
a) Tarif, ak ve belli olmaldr; bu da tarifi yaplan terimin
mulnn iyi bilinmesiyle kabildir.
b) Tarif, pek uzun ve pek ksa olmamaldr; terimin ana karak
terlerini tam olarak ierisine almaldr.
c) Tam bir tarif, ifade ettii fertlerin hepsini ierisine almal,
kendisine yabanc fertleri tamamen dnda brakmaldr. Kendi
muln eksiksiz olarak ierisine almal, kendi mulnn dna
kmamaldr.

Sorular

1. Terim nedir? Kemmiyet ve keyfiyet bakmndan terimler nasl ay

rlr?
2. Terimlerin keyfiyeti incelenirken Psikoloji ile Mantk arasnda
hangi bakmlardan ayrlk gryorsunuz? Bu gr ayrl hangi sebepten
domu olabilir?
3. tlem ve mul neye derler?
4. Su, yol, yemi, makine, medeniyet, ilim terimlerinin ilem ve ti-
mullerini birer ema halinde gsteriniz.
5. Be genelleri tarif ediniz ve misllerle anlatnz. Bunlarn ierisin
de en nemlileri hangileridir?
6. Snflandrma ne demektir? yi bir snflandrma nasl olmaldr?
7. Tarif nedir? Nasl yaplr?
8. Analiz ve sentez yoluyla yaplm ikier tarif misli veriniz.
9. Tarif ile tasvir arasnda ne fark vardr?

18
 NERMELER

nerme, terimler arasnda bant kurmaktr. Bu bantnn

dnlmesine psikolojide hkm deniliyordu, szle ifadesine
mantkda nerme denir. Mesel: nsan aklldr ifadesi, bir ner
medir. Bir nermede iki terim bulunur. Kendisinden bahsedilen te
rime sje denir. Sjenin hl ve karakterlerini gsteren terime sfat
denir. Bunlar birbirine balayan eke de ba ad verilir.
nermeler kemmiyet ve keyfiyetlerine gre ayrlrlar. ner
menin sjesinin ya btn mul ile veya mulnn bir ksmiyle
alnmas, onun kemmiyetini gsterir. nermenin keyfiyeti .sfatnn
sjesine yaklatnlmas veya ondan uzaklatrlmas demektir.
A. Kemmiyet bakmndan nermeler kiill ve cz olmak ze
re ayrlr. nermenin sjesi, btn fertlerini gsterirse, byle ner
meler kllidir: Btn insanlar aklldr gibi; fertlerinin yalnz bir
ksmn gsterirse, byle nermeler czdir: Baz insanlar limdir
gibi.
B. Keyfiyet bakmndan nermeler msbet, menfi diye ayrlr.
Bir eyin olduunu gsteren nerme msbet, olmadn gsteren
nerme menfidir. Daha doru bir ifade ile, sfat sjesine yaklat
rlan nerme msbettin nsan aklldr gibi; sfat sjesinden
uzaklatrlan nerme menfidir: nsan drt ayakl deildir gibi.
Bylelikle drt trl nerme elde edilir
1. Kll msbet: Her B, Cdir.
2. Kll menfi: Hi bir B, C deildir.
3. Cz msbet: Baz B, Cdir.

19
 NERMELER

4. Cz menfi: Baz B, C deildir

ki nerme arasnda u drt trl bant bulunmaktadr:
1. Kll msbet ile kll menf kar nermeler tekil ederler:

Btn insanlar canldr.

Hibir insan canl deildir.

2. Cz msbet ile cz menf altkar nermeler tekil ederler:

Baz insanlar limdir,

Baz insanlar lim deildir.

3. Kll msbet ile cz menfi ykmah veya eliik nerme

ler tekil ederler

Btn insanlar aklldr,

Baz insanlar aklldr.

4. Kll msbet ile cz msbet ve kll menf ile cuz menfi

subaltern nermeler tekil ederler:

Btn insanlar aklldr,

Baz insanlar aklldr.

Hibir insan drt ayakl deildir,

Baz insanlar drt ayakl deildir.

Sorular

1. nerme nedir? Hkmle nerme arasnda ne fark gryorsunuz?

2. Kemmiyet ve keyfiyet bakmndan nermeler ne ekiller alabilir?
3. nermede sje ile sfat arasnda, sahalarnn genilii bakmndan
ka trl mnasebet bulunabilir?
4. nermeler arasndaki mnasebetleri gsteriniz.

20
 AKIL YRTME

Bir veya birka nermeden yeni bir nerme karmak iin zih
nin ileyiine akl yrtme denir. Balca ekilleri dedksiyon ve
endksiyondur.
Dedksiyon: Prensipten sonuca gememize yarayan ak! y
rtmedir. Baka ifade ile, prensip olarak alman ncllerden sonu
cun zorunlu olarak karlmasna yarayan akl yrtmeye denir. Mi
sl:

Btn insanlar aklldr.

Ahmet insandr,
Ahmet aklldr.

Dedksiyonun, vastasz ve vastal ekilleri vardr. Vastasz

ekilleri, akis ve karolumdut; vastal ekilleri ise. kyas ile mate
matik dedksiyondur.
Endksiyon: Zihni zel hallerden umum hale veya olaylardan
kanuna ykselten akl yrtmeye endksiyon denir. Endksiyonun,
form el ve gerek diye adlandrlan iki ekli vardr. Aristonun orta
ya koyduu formel endksiyonda bir cismin btn fertleri hakkn
da ayr ayn verilen hkm, cins hakknda ileri srlmektedir. Mi
sl:

Vens, Mars ve Dnya... gezegen yldzlardr,

Vens, Mars ve Dnya... elips izerler.

21
 AKILYRiME

Gezegen yldzlar elips izerler.

Baconun ortaya koyduu gerek veya geniletici endksiyon

da. ise, bir cinse dahil bulunan baz hallerin tannmasndan o cinsin
btn hakknda hkm karlmaktadr. Bu endksiyonun kurulu
u, evvelkinden farkldr. Bir mislle gsterelim:

Sere, kanarya, gvercin... uucudur.

Serce, kanarya, gvercin... kutur,
Btn kular uucudur.

Deneysel ilimlerin kulland, gerek endksiyondur. Endk

siyon, yaplan tecrbelerden kanunlar karmaya yarar. Her ilim en
dksiyon metodunu, kendi olaylarnn zelliine gre kullanr.

Metodun genel kaideleri

Bu iki metottan baka, zihnin btn konularna tatbiki gerekli

bir takm kaideler vardr. Descartesin ortaya koyduu bu kaideler
drt tanedir:
1. Apaklk kaidesi: Bizzat kendi tarafmzdan doruluu apa
k olarak tannmam olan hibir fikrin doruluunu kabul etme
mektir. Bizi yanlmaya srkleyen sebepler, dmzda veya iimiz
de bulunabilir.
a) Yanlmann dtan sebebi, bakalarnn szne itimattr. Bir
eyin doru olarak tannmas iin, onun her tarafnn ak ve seik
olarak bizzat bizim tarafmzdan tannm olmas arttr. Aklk,
pheyi ortadan kaldracak derecede tam bilginin vasfdr. Seildik,
onun baka fikirlerden ayrd edilmesidir. Bu prensiple, btn Orta
ada hkim olan stad otoriteleri ortadan kaldrlmtr.
b) Yanlmann iten sebebi, ihtiraslarmzdr. Bundan kurtul
mak iin, hkm mmkn olduu kadar sonraya brakmaldr.
2. Analiz kaidesi: Bir btn unsurlarna ayrmaktr. Zihinde

22
 MANTIK

kavramlarn analiz yoluyla unsurlarna ayrld grlmektedir.

Analizin gayesi basitletirmektir; bylelikle anlamay kolaylatr
maktr.
3. Sentez kaidesi: Unsurlar birletirerek btn meydana ge
tirmektir. Sentez de hem zihinde, hem tabiatta yaplr. Sebepleri
kullanarak, neticenin nasl aklandn gsterir.
4. Sayma kaidesi: Yaplan zihn ilemlerde hibir eyin unuta
madn grmek iin, tam saymalar yapmak ve unsurlarn hepsini
sk sk gzden geirmektir.
Bu drt kaideden analiz ile sentez, zihnin btn ilimlerde kul
land ve dierlerinden daha umum olan genel metotlardr.

Vastasz dedksiyon ekilleri

1. Akis

Akis, bir nermenin keyfiyetini bozmadan sjesini sfat, sfa

tn sje yapmaktr. Misl:

Btn insanlar aklldr,

Btn aklllar insandr

Tarif olan kll msbet nermelerden madasnda akis yaplr

ken kemmiyet deiir (cz olur):

Btn insanlar canldr,

Baz canllar insandr.

Menfi nermelerin aksinde kemmiyet deimez:

Hibir insan dileyici deildir.

Hibir dileyici insan deildir.

23
 AKIL YRTME

2. Karolum

Karolurn, bir nermenin ketumiyetini veya keyfiyetini veya

hut hem keyfiyet, hem de kemmiyetini deitirmektir.

A. Kemmiyet deitirilince subaltem nermeler elde edili

Subaltern nermelerde u drt halden biri bulunur:
1. Bu nermelerden kllsi doru ise, czsi de dorudur:

Btn insanlar konuucudur,

Baz insanlar konuucudur.

2. Kll nerme yanl ise, czsi doru da olabilir:

Btn insanlar limdir,

Baz insanlar limdir.

Yanl da olabilir:

Btn insanlar drt ayakldr.

Baz insanlar drt ayakldr.

3. Cz nerme doru ise. kll nermenin doru olmas lzm

gelmez, yanl da olabilir:
Baz insanlar irdir nermesi doru olduu halde, bundan,
Btn insanlar irdir nermesi doru olarak karlamaz, kll
olan bu sonuncu nerme yanltr. Kll nerme doru da olabilir:
Baz insanlar konuucudur nermesi doru olduu gibi, bu
nun kllsi olan Btn insanlar konuucudur nermesi de doru
dur.
4. Cz nerme yanl ise, kll nerme mutlaka yanl olur:
Baz denizler tuzsuzdur cz nermesinden Btn denizler

24
 MANTIK

tuzsuzdur kllsi doru olarak karlamaz, bu da czsi gibi yan

ltr.

B. Keyfiyetin deimesinde iki hl vardr: Kemmiyet ya klli

dir veya ciiz'dir.
Kll nermelerin keyfiyetini deitirmekle kar nermeler
elde edilir. Kar nermelerde,
1. nermelerden biri doru ise obru mutlaka yanltr:

Btn insanlar canldr,

Hibir insan canl deildir.

2. nermelerin ikisi de yanl olabilir:

Btn insanlar dhidir.

Hibir insan dhi deildir.

Hibir zaman nermenin ikisi de doru olamaz.

Cz nermelerin keyfiyetini deitirmekle altkar nerme
ler elde edilir. Altkar nermelerin,
1. Her ikisi de doru olabilir:

Baz insanlar uzun boyludur,

Baz insanlar uzun boylu deildir.

2. Biri doru, dieri yanl da olabilir:

Baz insanlar iki ayakldr,

Baz insanlar iki ayakl deildir.

C. Hem kemmiyet, hem de keyfiyet deitirmekle ykmal

veya eliik nermeler elde edilir:

25
 AKIL YRTME

Btn insanlar canldr,

Baz insanlar canl deildir.

Ykmal nermelerin biri doru ise, br mutlaka yanltr.

Karolum ekillerini yle bir ema le gsterirler:

Btn insanlar Hi bir insan

- K A R I
merhametlidir." m erhametli
Z ~ 7 deildir.
06 06
W W
H * K * H
J f J
< <
03 03
D D
Bz insanlar 00 / S * / co Bz insanlar
merhametlidir." A L T K A R N merhametli
deildir.

Bu emada her terimin iki ucunda yazl bulunan nermeler a-

rasnda, o terimle ifade olunan karolum ekli meydana gelmekte
dir: A ile E kar nermelerdir; t ile O altkar nermelerdir; A ile
, E ile O subaltern nermelerdir; A ile O, E ile ykmal nerme
lerdir.

26
 KIYAS

Aristonun ortaya koyduu kyas, vastal dedksiyonun m

kemmel eklidir. Kyas, ilk iki nermesi ortaya konulunca, nc
nermesi onlardan zorunlu olarak karlan, nermeden meyda
na gelmi bir dedksiyondur. Kyasda terim bulunur: Byk te
rim, kk terim, orta terim: misl:

Btn aalar bitkidir,

Mee aatr,
Mee bitkidir.

Yukardaki mislde bitki byk ten m, mee kk terim, aa

orta terimdir. Orta terim, dier iki terimle ayr ayr karlatrlarak
birer nerme karlr. Bu iki karlatrmadan sonuca varlr. Gr
lyor ki. kyasn kurulmas iin, nceden orta terimin bulunmas l
zmdr.
Kyasn ilk iki nermesine nc/ler denir, ncye varg ad
verilir. erisinde byk terimin, yani vargnn sfatnn bulunduu
nermeye byk nerme, ierisinde kk terimin, yani vargnn
sjesinin bulunduu nermeye kk nerme ad verilir.
Kyasda bulunan terimden herbiri iki yerde tekrarlanr. Aa
daki kyas mislinde byk terim, byk nermenin ve vargnn
sfatdr. Kk terim, kk nermenin ve vargnn sjesidir. Orta
terim, byk nermenin sjesi, kk nermenin sfatdr:

27
 KIYAS

B.. Btn insanlar aklldr.

ncller |
K.. Ahmet insandr
Varg Ahmet aklldr

Bu kyasta akll byk terim, Ahmet kuuk terim, insan orta

terimdir.

Kyasn artlar

Bir kyasn kurulabilmesi, yani bir takm ncllerden doru

olarak vargnn karlabilmesi iin, var olmas lzm gelen artla
rn bal alar unlardr:
I. Hibir terim, vargda ncllerden daha genel halde bulun
maz. ncllerde bulunan terimler, birisi byk nermede, br
kk nermede bulunan byk ve kk terimlerdir. Bu terimle
rin ilemi ncllerde ne ise vargda da ayn olmas lzmdr; daha
geni olursa, bunlar ayn terimler olmaktan karlar. Bu takdirde k
yas kurulamaz:

Btn insanlar aklldr,

Ahmet insandr,
Ahmet canldr.

Bunun vargsnda kullanlan canl terimi akll teriminden da

ha geneldir. Lkin onunla drt terim meydana geldiinden kyas
kurulamaz.
2. Orta terim, btn mul ile alnm olmaldr. Eer nc
lerin herbirinde orta terimin yalnz bir czsi alnm olursa, bu iki
cz biribirinin ayn olmayabilir. Byle olunca da, byk ve kk
terimler orta terim yerinde bulunan iki ayr terimle karlatrlm
olurlar. Bu yzden drt terim meydana kar ve bunlardan hibir
varg karlmaz:

28
 MANTIK

Gl kokuludur.
Karanfil iektir.

nclleriyle hi bir sonuca varlmaz.

ncllerin kemmiyet ve keyfiyetine gre kyasn

ald ekiller

Kyasda ncllerin kemmiyet ve keyfiyetine gre, varg u e

killeri alr.

Kemrruyete gre:
A. Ayn cinsten iki kll veya iki cz nermeden hi bir v
g kmaz:

Kll hal { Btn tayyareler uucudur.

Btn kular uucudur.

Fuzul airdir,
Cz hal {
Hmit airdir.

B. nermelerden biri kll, biri cz ise, varg cz olur:

Btn kular kanatldr.

Sere kutur,
Sere kanatldr.

Keyfiyete gre:
A. ki msbet nermenin vargs mutlaka msbettir:

Btn balklar sularda yaaycdr,

Yunus balktr,
Yunus sularda yaaycdr.

29
 KIYAS

B. nermelerden biri musbet, biri menfi ise, varg menfi olun

Hibir insan drt ayakl deildir,

Ahmet insandr,
Ahmet drt ayakl deildir.

C. ki menfi nermeden hibir varg kmaz:

Ahmet ku deildir.
Ku yzc deildir.

Dzensiz kyaslar

Kyas, her zaman dzenli ve mkemmel ekilde gzkmez.

Bazan daralm, bazan da genilemi halde bulunur. Kyasn bu e
killerine dzensiz kyaslar denir. Dzensiz kyaslarda ncller ya
azalm veya artrlm veyahut klara ayrlmtr. Balca ekille
ri unlardr.

1. Ksaltlm kyas: Bu kyasda ncllerden birisi ortadan kal

drlmtr:

Btn talebeler alkandr.

Ahmet alkandr.

Baka misl:

nsann vazifeleri vardr,

u halde haklar da vardr.

2. Delilli kyas: Bu kyasta ncller oaltlm ve delillerle is

patlanmtn

30
 MANTIK

Btn alkan talebeler snfta muvaffak olurlar,

Ahmet de alkan talebedir,
(retmenler onun hakknda iyi kanaat sahibidirler),
Ahmet snfta muvaffak olur.

ieronun Milonu mdafaas da delilli kyasa bir misldir.

Bunda, ncllerin ikisini de ispat iin ayn ayr deliller kullanlmak
tadr:

Haksz olarak saldran adam ldrmek cizdir,

(Tabiat kanunu ve umum haller bunu icap ettirir).
Klodyus haksz olarak saldrmtr,
(Hdiseden nceki halleri, hazrlktan, kamas ve Milon ile
karlamas bunu ispat ediyor,)
u halde Milonun Klodys ldrmesi cizdir.

3. Zincirleme kyas: Bu kyasda bir seri nerme u kaide

birbirlerine balanm bulunur Birinci nermenin sfat kincinin
sjesi, kincinin sfat ncnn sjesi, ncnn sfat drdn
cnn sjesi olur ve sonuncuya kadar nermeler bu ekilde zincir
lenir. Bu sonuncu nermede, birinci nermenin sjesi ile kendinden
evvelki nermenin sfat birlemi bulunur:

Baz byk adamlar zamanlarnda halk tarafndan anlalmazlar,

Halk tarafndan anlalmayanlar fitne ile lekelenirler,
Fitne ile lekelenenler gzden derler,
Gzden denler muztarip yaarlar.
Baz byk adamlar muztarip yaarlar.

Montaignein, tilkisine sylettii u szler, bir zincirleme k

yas mislidir

Bu rmak grlt yapyor.

31
 KIYAS

Grlt yapan ey kmldanr,

Kmldayan ey donmam ili r.
Donmayan ey beni tayamaz.
u halde bu rmak beni tayamaz.

4. Dilem. Bu kyasda, byk nerme iki kka ayrlr. Her i

k ayr ayr ele alnarak, ayn sonuca varlr. Dersini bilmeyen bir
talebeye retmenin u ifadesi bir dilem tekil eder:

Sen geen derste ya vadn ya yoktun.

Var idiysen dersi almadn iin.
Yok idiysen mektepten katn iin.
Her iki halde de kabahatlisin.

Dman geiren nbetiye komutann u szleri de bir dilem

tekil etmektedir:

Sen ya nbet yerinde idin veya deildin,

Nbet yerinde idiysen dman sen geirdin.
Deil idiysen nbeti terkettin,
Her iki halde cezaya lyksn.

Baka bir misl:

mam- zam Abbs Halifesi Mansur aryor; Seni Kfe
kads yaptm diyor. mam- zam ona, Ben kadlk yapamam
diye cevap veriyor. Halife, yalan sylyorsun, yaparsn! deyince
mam- zam, benim szm doru ise yapamam demektir; ayet
yalan sylyorsam, yalan syleyen bir kimse eran kad olamaz; o
halde yine kadlk yapamam demitir.
mam- zamn bu cevab yle bir dilem tekil etmektedir:

Benim bu sozum ya dorudur, ya yalandr.

Doru ise szmn ifadesi gereince,

32
 MANTIK

Yalan ise yalanc kad olamayaca iin,

Her iki halde de ben kadlk yapamam.

11. Sultan Murad, tahtn ondrt yandaki olu Fatih Sultan

Mehmede terk ettii zaman, batda Hallarn devletimize kar
harp hazrl yapmalar zerine, devletin idaresini tekrar ele alma
s iin tecrbeli bir kumandan olan Sultan Murad davet maksadiy-
le gen Fatih, babasna yazd mektupta yle bir dilemle fikrini
mdafaa etmiti:

Ya sen Padiahsn, ya ben Padiahm,

Sen Padiahsan millete kar vazifen olduundan,
Ben Padiahsam sana bu emrim zerine,
Her iki halde de ordunun bana gemelisin.

Yunan mantklarndan Protagoras, Evalt ismindeki bir gence

belagat dersleri vermi. Ders cretinin yarsn pein alm; yars
n talebenin ileride kazanaca ilk dvadan demesini kararlatr
mlar. Lkin zaman geip de Evalt borcunu demeyince, Protago
ras onun hakknda dav am. Dav gn mahkemeye girmeden
nce, hoca ile talebe arasnda yle bir konuma cereyan etmi.
Protagoras demi ki*
- Sen bu davy kazansan da kaybetsen de, borcunu deyecek
sin. Kazanrsan mukavele gereince ilk dvan kazanm olacan
iin, kaybedersen hkimin karar mucibince, demen icabedecektir.
Evalt, hocasna u cevab vermi:
- Ben bu dvay kazansam da kaybetsem de, borcumu deme
yeceim. Kazanrsam hkimin karar gereince, kaybedersem mu
kavelemiz mucibinde, (davy kaybettiim iin) borcumu deme
yeceim.
Bu kyaslarn her biri ayr ayr birer dilem tekil etmektedir.
Bu dilemleri ematik olarak gsterelim:

33
 KIYAS

Protagoras Evalt
Kazanrsam Kaybedersem Kazanrsam Kaybedersem

Mukavele ile Hkim karar ile Hkim karar ile Mukavele ile

Borcunu deyeceksin Borcumu demeyeceim

Bu iki dilemde biribirinin zdd olan sonulara varlmasnn se

bebi, kk nermeyi tekil eden klardan herbirinin, dilemlerin
herbirinde kart haller hakknda kullanlm olmasdr.

Kyasn deeri

Kyas metodunu ortaya koyan Aristo, onun hakikatlara ulatr

dn syledi. Byk nerme doru olmak artiyle kyas vastasiy-
le doru varglar elde edilir. nk vag, kyasn ncllerinde giz
lenmi bulunmaktadr. Lkin bu vargnn zihinde herhangi bir yeni
lik ortaya koyucu olmad iddias ile, rnesanstan itibaren kyas
hakknda birok itirazlar yapld. Bunlarn bazlarn grelim.
Descartesa gre kyas, hibir hakikatin kefine yaramaz. Fikir
ve szlerin sadece bir tekrardr. Kyas ile elde edilen varg, byk
nermenin iindedir, onun bir blmdr. Bizim bu vargy kar
makla yaptmz i, sadece onun tahlilinden, yani blmlerine ay
rlmasndan ibarettir. Bu vargy karmakla yeni bir fikir ortaya ko
yulmu deildir. Belki btn hakknda verilen hkm,onun blm
leri hakknda tekrarlanmtr.
Leibniz, kyasn deeri hakknda evvelkine benzer bir itirazda
bulundu. Ona gre, kyas hibir fikrin doruluunu ortaya koymaz.
Kyasta eer byk nerme doru ise, varg da doru olur. Byk
nerme doru deilse, varg yanl da olabilir.
Bu itirazlara uygun olarak daha sonra Stuart Mili, kyasn k
sr dng ve prensip msaderesi olduu fikrini ileri srd.
Ksr dng udur: Kyasn ortaya koyduu varg hakkndaki

34
 MANTIK

bilginin, byk nermenin iinde bulunduunu biliyoruz. u halde

byk nermeden hareket edip, vargya doru ilerlemekle yaplan
i. dnp dolap yine byk nermeye gelmekten ibaret olmakta
dr. Buna ksr dng denir.
Prensip msaderesi u demektir: Kyasta vagnn doruluu
nu ispat iin byk nerme kullanyoruz. Halbuki varg, byk
nermenin bir czdr. u halde kendisini yine kendisi ile ispat et
mek istiyoruz. Buna prensip msaderesi denir. Bu fikirleri ileri s
ren Stuart Mili, kyasn aldatc bir dedksiyon olduunu syledi.
Ona gre kyasda yapld gibi, dorudan doruya klliden
czye gemek bir grnten ibarettir. Her eyden nce kll ha
kikati ortaya koymak iin, cz'tlerden ie balamak zorunludur.
Btn insanlarn akll olduunu bilmek iin, insan denen fertler
den bir miktarnn teker teker akili: olduklarn bilmeye ihtiya var
dr. Ancak czlerin ayn ayr tannmalarndan sonra kll bilgiyi
elde etmek kabildir. u halde kyas, eklen bir dedksiyon olmakla
beraber, hakikatta onda byk nermeyi meydana koyan bir endk
siyon gizlidir. Bu endksiyonun nclleri (dayand cz nerme
ler) kyas yaplrken zihinde sakldr. Kyasta yaplan i, bu
czlerden bir tanesinin karlp gsterilmesinden ibarettir.
Stuart Millden yirmi asr nce, Aristo, kyas hakknda yap
labilecek olan bu itiraz dnerek, onu cevaplandrmtr. yle ki;
Aristoya gre kyasn dayand byk nerme, kendini meydana
getiren czlerin teker teker tannmasndan karlm deildir.
Belki byk nermenin sjesine ait genel karakterlerin bilgisinden
karlmtr. Binaenaleyh fertlere ait cuz bilgilerin mahsul de
ildir. ddia edildii gibi kyas, bir endksiyona dayanmamaktadr.
Deney metodunun ortaya konmasiyle tabiat olaylar bu metot
ile incelenmeye balad ve bylece pozitif ilim meydana geldi. Bu
alanda kyasn rol kalmamtr. Kyas ancak, zihnin dayand pren
siplerden doru neticeler elde etmek iin, zihnin faaliyetini kontrola
yarar. Ayn zamanda, byk nermede bulunduu halde ak olarak
bilinmeyen hakikatlann belirtilmesinde kullanlmaktadr.

35
 KIYAS

AKIL YRTME
________ I________
-------1
D edkjyon Endksiyon
___ I____ I
Vastasz Vastal
I __ I__
--------1
Akis Karolum Kyas Matematik dedksyon

Dzenli Dzensiz

I--------- ------1------ I
Ksaltlm kyas Delilli kyas Zinciriemc kyas Dilem

Sorular

1. Akl yrtme nedir? Ka trl akl yrtme vardr?

2. Akis nedir? Mislle anlatnz
3. Karolum nedir?
4. Kar nermelerle ytkmal nermeler arasnda ne fark vardr?
5. Subaltem nermelerle altkar nermeler arasnda, sjenin saha
s bakmndan ne fark buluyorsunuz? Ayn terimler hem subaltem, hem de
altkar nermelerin sjesi olabilirler mi?
6. Insan-akll, deniz-tuzlu, aa-yaprakl, koyun-boynuzlu terimle
rinden faydalanarak karolumun birer eklini meydana getiriniz
7. Kyas tarif ediniz ve ekillerini gsteriniz.
8. Kyasn kurulabilmesi iin ne gibi artlar lzmdr?
9. Dzensiz kyaslan anlatnz ve herbirine misller veriniz.
10. Kyasn deerini mnakaa ediniz.
11. Ksr dng ve prensip msaderesi ne demektir?
12. Kyas aldatc bir dedksiyondur sznden ne anlyorsunuz?

36
 m a t e m a t ik t e m e t o t

Matematiin konusu

Mikdar ve kemrniyet: Etrafmzdaki eyann daima azalp o

almada olduunu gryoruz: Bir mesafe, az veya ok uzundur; bir
hareket, az veya ok hzldr; bir yk, az veya ok ardr; bir ba
sn az vaya ok kuvvetlidir. Kendi iimizde bir hissin veya bir he
yecann, hatt bir duyumun az veya ok iddetli olduunu anlaya
biliyoruz. te bu denemelerin bize tantt uzunluk, hz, arlk ve
iddetten herbirisi baka cinsten bir mikdann ifadesidir. Mikdarlar,
azalp oalabilen eylerdir. Daha dorusu, azalp oalabilen e
yann bu vasfna mikdar denir. Matematik, mikdarian inceler. An
cak bir mikdann matematiin konusu olabilmesi iin, onun ll
m veya llebilir olmas lzmdr. Byle mikdariara kernrniye
denir. Kemmiyetler, matematiin konusudur. u halde matematiin
konusu olan kemmiyetler, llebilen mikdarlardr. Matematikde,
bilinen bir takm kemmiyetler arasnda bantlar kurmak suretiyle,
yeni kemmiyetler elde edilir. Kemmiyetler, sreksiz (kesikli) ve s
rekli olmak zere ikiye ayrlr.
I . Sreksiz veya kesikli kemmiyetler, sonsuz olarak blndk
leri halde aralannda yine boluk brakan ketumiyetlerdir. Aritmeti
in kemmiyetleri byledir. Birim sonsuz olarak blnd halde,
blnen paralarn birinden brne gemek iin, arada bulunan
sonsuz birimlerin zerinden atlayarak gemek lzm gelmektedir.
Aradaki boluu ortadan kaldrmak iin blmeye devam edilerek,

37
 MATEMATKTE METOT

artk blnemez olan birimi elde etmek hibir zaman kbil olmya-
caktr. Zira var olan ey, mutlaka blnebilir ve ne kadar blnr
se blnsn yok edilemez. u halde blnemez olan birim hibir
zaman elde edilemiyecektir; birimler arasndaki boluk ortadan
kaldrlamyacaktr. Aadaki seride ortaya konan orant, birimin
sonsuz olarak blnebileceini gstermektedir.

I
m
8

Bylelikle birimi blmeye ne kadar devam etsek, bunun sonu

gelmeyecek ve 1 tam adedine eklenen blmlerle hibir zaman 2
tam adedini elde etmek kbil olmayacaktr. Sreksiz kemmiyetler,
saylardr.
2. Srekli kemmiyetler, birimleri arasnda boluk brakmayan
kemmiyetlerdir. Uzayn kemmiyetleri sreklidir. Geometrik ekil
ler, uzayda kendi yolu zerindeki btn noktalardan geen bir ha
reketin eseri olduklarndan, sreklidirler.

Sorular

1. Kemmiyet nedir? Ka tiirl ketumiyet vardr?

2. Mikdarla kemmiyet arasnda ne fark vardr?
3. Bir doru ile bir say arasnda ne fark gryorsunuz?
4. Saylar dnyay idare ediyor sznden ne anlyorsunuz?
5. Bertrand RusselFin u sznden ne anlyorsunuz: Matematik
ilimlerde bahsedilen eyin ne olduu bilinmedii gibi, bunun doru olup
olmad da hibir zaman bilinemez.
6. nsanlarn ou niin matematikten holanmaz?
7. Matematik renimi insan zihninin ne trl ileyiini kuvvetlendirir?
8. Dubois - Reymondun u sznden ne anlyorsunuz: Felsefe bil
meden matematik hakkiyle anlalmaz .
,9. Matematik hangi bakmdan felsefe ile ilgilenir?
 MATEMATK LMLER

Matematik ilimler, saf matematik ilimler ve fiziko-matematik

ilimler diye ikiye ayrlr.
Saf matematik ilimler, kemmiyetin kendisini inceler; llebi
len eyadan mstakil olarak, ly aratrrlar. Aritmetik, Cebir,
Analitik geometri ve geometri saf matematik ilimlerdir.
Fiziko - matematik ilimler, kemmiyetlerin eyaya tatbikini in
celemektedir. Mekanik ve Astronomi fiziko-matematik ilimlerdir.
nce saf matematik ilimleri grelim.

Aritmetik

Saylardan, saylarn meydana gelilerinden, vasflarndan ve

onlarn birlemelerinden bahseden matematik ilimdir. Saylar ara
snda bulunan mnasebetler, azlk, okluk ve eitlik ekillerinde g
zkr. Aristo, akln prensiplerini bu mnasebetlerden kard. Eit
likten aynilik prensibini, azlk-okluktan elimeyi karmtr.
Aritmetiin esaslarn Araplardan Ben Musa kurmutur. slm ma
tematikileri, matematik ilimlere esas olarak Cebri kabul ettiler.
Aritmetie Cebr-i adetti, asl cebre de Cebr-i n e v 'dediler.
Auguste Comte ise, aritmetii esas olarak alm, asl aritmeti
e deerlerin aritmetii, cebre de fonksiyonlarn aritmetii ismini
vermitir.

39
 MATEMATK LMLER

Cebir

Bir takm harflerle gsterilen saylar arasndaki mnasebetleri

inceler. Cebirde, aritmetiin verdii sonular genelletirilmektedir.
Metotlar basitletirilmitir; ksa yoldan neticeye gtrcdr.

Analitik geometri

Geometrinin ekillerini ve onlara ait vasflar cebirle gsteren

metotlarn btndr. Analitik geometrinin kurucusu Descartesdr.
Daha sonra Pascal, Leibniz ve Nevvton, ihtimaller hesab ile sonsuz
kk hesabn ortaya koydular. Bu ilimlerle ketumiyetlerdeki s
reksizliin ortadan kalkmas ve btn kemmiyetlerin srekli hale
koyulmas kbil olacakt. Analitik geometri, kendi sahasnda pek
deerli grler ve hakikatler ortaya koymakla beraber, geen asrn
sonlarndan beri, srekli ve sreksiz kemmiyetlerin ayrlmas cere
yan tekrar kendini gsterdi; kemmiyetlerin bire irca edilmesinin
imknsz olduu ileri srld. Matematikte bu ikilik cereyannn
tarafdarlar Renouver, Boutroux ve Poincarg gibi limlerdir.

Geometri

Uzaydan ve uzayda bulunan ekillerden bahseden matematik

ilimdir. ekiller bir uzay iersinde bulunurlar veya onlarn btn
bir uzay tekil eder. Bylece uzay iki ekilde aklanyor
a) Aristodan evvel gelen Yunan atomcularna gre uzay, mut
lak boluktur; eyadan nce vardr; eya onun iinde bulunur. Za
manmzda Renouvier ve Pincarg tekrar uzayn bu eski telkkisi
ne dnmlerdir.
b) Descartes, Leibniz ve Nevvton bu anlaya itiraz ederek, e
yann kendiliinden uzama sahip olduunu ve ancak eyann varl
sayesinde uzayn meydana geldiini kabul etmilerdir. Atomcu

40
 MANTIK

lara gre, btnden blmlere doru gidildii halde. Dekartlara

gre blmlerden btne doru gidilmektedir.
Fizko-matematik ilimlere gelince:

Mekanik

Madenin artlarndan mstakil olarak cisimlerin hareketinden

bahseden ilimler. Hareket, noktann uzayda yer deitirmesidir. L
kin mekanik cisimlere tatbik edildiinden, onun kulland hareket
tecrbeleri, cisimler zerinde yaplmaktadr.

Astronomi

Yldzlarn hareketlerine mekaniin tatbikini yapan ilimdir.

Astronomide gksel varlklarn bytc vastalarla gzlemi yap
lr. Bu ilme Gksel Fizik ad da verilir. Metot bakmndan umum
fizikten fark, bunda deneylemenin yaplamaydr.

Sorular

1. Matematik ilimler nasl snflandrlr?

2. Btn kemmiyetleri srekli hale koymak gayesi ile hangi matema
tik ilim ortaya koyulmutur?
3. Geometrinin konusu olan uzay, ne ekillerde aklanmaktadr?
4. Matematik ilimlerden hangisinin konusu dierlerinden daha m
cerret, hangisininki daha mahhastr7
3. Mekanik ve astronomi ilimlerinde, matematie ve fizie ait unsur
lar misller zerinde gstererek birbirlerinden aynrz.

41
 MATEMATN PRENSPLER

Matematik dedksiyonun hareket noktas, ispatsz olarak ka

bul edilen bir takm prensiplerdir. Bu prensipler, Aksiyomlar, Pos
tulatlar ve Tariflerdir.

Aksiyomlar

ispatlan mmkn olmayan ve kemmiyetin her ekline tatbik

edilen apak nermelerdir. Bu tarifte grld zere, u karakter
leri tarlar:
a) Apaktrlar; yani her zihin tarafndan kolayca kabul edilir
ler.
b) spat olunamazlar; nk her ispatn dayand temeller un
lardr.
c) Geneldirler; btn kemmiyetlerin ispatnda kullanlrlar; ay
n ekilde aritmetie, geometriye ve mekanie tatbik edilirler. Ak
siyomlar, akln temel prensibi olan aynilik prensibinin, matemati
in konusu olan kemmiyetlere tatbikinden baka bir ey deildir.
Birka aksiyom misli:
Btn, blmlerinden byktr.
Eit sayda eit blmlerden meydana gelen btnler, birbir
lerine eittirler.
Ayr ayr nc bir kemmyete eit bulunan kemmiyetler,
kendi aralarnda da eittirler.

42
 MANTIK

Aksiyomlar hibir zaman ispata kalkmamaldr. Zira ispat

demek, bir fikri kendinden daha ak fikirlere irca etmek demektir.
Halbuki aksiyomlardan daha ak fikirler bulunmadndan, bunla
r irca edeceimiz fikirler, ister istemez kendilerinden daha az ak
olacaktr. Bylelikle aksiyomlar ispat etmek isterken, onlarn apa
kl ortadan kalkacaktr. Bundan dolay aksiyomlarn ispat im
knszdr.

Postulatlar

Apakl bulunmayan ve ispatsz olarak kabul edilen mate

matik nermelerdir. u karakterleri tarlar:
a) Bunlar da aksiyomlar gibi ispat olunamazlar. spatsz olarak
doruluklarn kabul ederiz.
b) Aksiyomlardan ayrldklar nokta, apak olmaylardr.
c) Yalnz geometride kullanlrlar.
Matematiki Henri Poincare, geometrinin u postulata da
yandn gsterdi:
1. ki noktadan yalnz bir doru geer.
2. ki nokta arasnda en ksa yol. bu noktalardan geen doru
dur.
3. Bir dorunun dndaki bir noktadan o doruya yalnz bir
paralel izilir.
Bu ncs, Eudidein postulatdr. Euclidein geometrisin
de bir genin i alar toplam iki dik aya eittir.
Geen asrda Lobaevski bu postulatlardan ilk ikisini kabul
ederek ncsn reddetti. Ona gre, bir doruya dndaki bir
noktadan sonsuz paraleller izilebilir. Uzayda bir dorunun dn
daki bir noktadan geip de o doruyu kesmeyen sonsuz paraleller
bulunabilir. Lobaevskinin geometrisinde bir genin i alan
toplam iki dik adan kktr.
Yine geen asrda matematiki Riemann bunu da kabul etme

43
 MATEMATN PRENSPLER

yerek baka bir postulat ortaya koydu. Ona gre bir dorunun d
ndaki bir noktadan o doruya hi paralel izilemez. Bizim don
dediimiz, kre zerindeki byk dairelerden alnm yay parala
rdr. Bunlarn hepsi birbirini kutup denilen krenin en uzak nokta
snda keseceklerinden, paralellik mmkn deildir. Bu postlat-
tan herbiri neticede ayn hl ekillerine ulatryor. Ancak tatbikat
taki kolayl sebebiyle, Eudide postulatlar kullanlmaktadr.

Tarifler

Matematik kavramlarn esasl karakterlerini onaya koyan

nermelerdir. Matematik kavramlar, nokta, uzay, hareket, daire,
dzlem, say, bir.m ve paralellik gibi kemmiyet gsteren kavram
lardr. Bunlardan birkan tarif edelim.
Nokta, boyutlar bulunmayan zihn bir tasavvurdur.
Uzay, mutlak boluktur.
Hareket, noktann uzayda yer deitirmesidir.
Daire, merkez noktasndan daima ayn uzaklkta bulunan bir
noktann hareketiyle meydana getirilen eridir.
Matematik tariflerin meydana gelii hakknda iki zt gr or
taya atlmtr:
a) Aklclar, tariflerin akldan karldn iddia ediyorlar. On
lara gre, insan zihni bu kavramlara sahiptir; tarifler deneylerden
karlmamtr.
b) Ampiristler ise, matematik tariflerin eyada grlen bir ta
km mnasebetlerden karldn sylyorlar. Mesel daire fikri
ayn evresinden, gen fikri Nilin deltasndan karlmtr. Say
larmzn onarl oluu, ellerimizdeki parmaklarn on tane oluu esa
sna dayanmaktadr. Btn bunlar, realite ile temasn ortaya koydu
u fikirlerdir. Eer matematik kavramlar zihnimizde doutan bu
lunsalard, herkesin matematiki olmas icabederdi. Halbuki mate
matik bilgisi etin bir retimle kazanlmaktadr.

44
 MANTIK

Ampiristlerin bu iddialar, aklclar tarafndan tenkit edilmitir.

Aklclar diyorlar ki: Eer saylar eyadan karisayd milyon, mil
yar, trilyon sayda realitelerin tatbikatn yapamadmz iin bu sa
ylarn bilgisini edinemiyecektik. Geometrik ekillere gelince, bun
lar da kinat varlklarndan karlm deildir. Zira bizim tasarla
dmz geometrik ekiller, mutlak mnada muntazam olan m
kemmel ekillerdir. Realitede bunlarn tpks yoktur; belki az ok
benzerleri vardr. Realite ile temastan nce, biz bunlarn mkem
mellerine sahip bulunuyoruz. Sonra dmzda bu mkemmel ekil
lerin benzerlerini bularak onlara yaklatryoruz ve zihnimizdeki
mkemmelleriyle bunlar isimlendiriyoruz. lk ekiller zihnimizde-
dir. Binaenaleyh matematik tarifler akldan karlmtr.

Sorular

1. Aksiyomlarla postulatlarn karakterlerim gstermek suretiyle, bun

lar birbirinden ayrnz.
2. Aksiyomlarla akln prensipleri arasnda nasl bir bant bulun
maktadr? Mislle aklaynz.
3. Postulatlarn eitli oluu neden ilen gelmektedir?
4. Matematik tariflerin meydana geliinde tecrbenin roln belirti
niz.
5. Matematikte tecrbeye dayanmayan bir ka tarif misli veriniz.
6. Matematiin prensiplerinden hangisinin sahas dierlerinden daha
genitir? Hangisinde en fazla katlik vardr?
7. Matematik prensiplerin itibar Fikirler olmayp hakikat ifade ettik
lerini neye dayanarak iddia edebiliriz?
8. Matematik ilimlerin kuruluunda tecrbenin rol var mdr?
9. Matematiki Henri Poincarenin u sznden ne anlyorsunuz:
Tabiatta kat cisimler bulunmasayd, geometri olmayacakt.

45
 MATEMATK SPAT

Matematikte kullanlan metot dedksiyondur. Matematik de-

dksiyon, ispat usuldr. spat, doruluu kabul edilen prensipler
den hareket ederek doruluklarndan phe edilmiyen sonulara
varmaktr; bir nermenin doruluunu, onun, doruluklar kabul
edilen bir takm ncllerden zorunlu olarak karldn gstermek
suretiyle ortaya koyan dedksiyon eklidir. Matematik ispat, aksi
yom ve tarifler gibi zorunlu prensiplere dayandndan, zihni zo
runlu neticelere ulatncdr.

spatn ekilleri

spatn, biri vastasz, br vastal olmak zere iki ekli vardr.

I. Vastasz ispat, iki kemmiyet arasnda mnasebet kurmakta
ibarettir. Bunun da iki ekli vardr: Ya analiz yoluyla veya sentez
yoluyla yaplr.
Analiz yoluyla yaplan ispat, sonulardan prensiplere ykselmek
tir. Sentez yoluyla yaplan ispat ise, prensiplerden sonulara inmektir.
A. Analiz, matematikte kefin tkip ettii esasl yoldur. Bu
usulde, ispat istenen nermelerden hareket edilir; sonunda doru
luklarndan phe edilmeyen nermelere (prensiplere) varlmak
zere bir nermeler zincirlemesi meydana getirilir. Bu zincirleme
de birinciden balyarak, her nerme kendinden sonrakinin zorunlu
sonucu olacaktr. Bylelikle birinci nerme, sonuncu nermenin
zorunlu sonucu olmu olur ve onun gibi o da doru olur.

46
 MANTIK

Mesel, bir genin alar toplam iki dik aya eittir^ te

oremini ispatlamak iin, bu nermeden hareket ederek daha nce
ispatlanm teoremlere varlr. Sonunda da bir prensibe varlr.
Bunu gstermek iin; nce BC dorusunu C ynnde uzata
lm. C noktasndan BA dorusuna paralel izelim. Meydana gelen
ACD as BAC asna, DCE as da ABC asna eit olurlar. Bu
iki a, BCA ile beraber bir dorunun bir tarafndaki alarn bt
nn tekil etmektedirler. Bir dorunun bir tarafndaki alarn top
lam iki dik aya eit olduundan, bylece bir genin i alar
toplamnn da iki dik aya eit bulunduu ispatlanm olur.
A D

Bir cebir probleminin denklem halinde gsterilmesi, analiz

metodunun ifadesi olur. Geometride analiz metodu, trl ekillerde
kullanlmaktadr. Bunlar birer mislle gsterelim.
a) Tatbik yoluyla ispat: Bunda, iki eklin her noktas birbiri
zerine getirilmek suretiyle, neticeye varlr. Misl: Eit kenarlar
arasndaki alar eit olan iki gen biribirine eittir.
A A'

47
 MATEMATK SPAT

Bu teoremi ispatlamak iin, ABC genini A'B'C' geni ze

rine getirelim. yle ki, A noktas A' noktasna, B noktas B' nok
tasna gelsin. Eit olan AB ile A'B' kenarlar da stste gelecektir.
Byle olunca A ve A' alar aralarnda eit olduklarndan AC kena
r da A'C* ynn alacaktr. Bu kenarlar esasen biribiierine eit ol
duklarndan C ile C' noktalar st ste gelecektir. BC ve B'C' ke
narlarnn iki ulan st ste gelirlerse, zorunlu olarak bu kenarlar
da st ste gelirler. Bylece tatbik, yani st ste getirme yoluyla bu
iki genin eitlii ispatlanm olur.
b) ekillerin blnmesi yoluyla ispat: Tabanlar eit olan iki
dik drtgenin alanlar, ykseklikleriyle orantldr teoremini ispat
iin, aldmz bir dikdrtgen, eit blmlere ayrlr. Bu blmlerin
yars tabana dokunmadan ortadan kaldrlr. Bylelikle alan bak
mndan evvelkinin yarsna eit bir dikdrtgen elde edildii grlr.
Bu ikinci drtgenin ykseklii, birincinin yarsna eit olduu g
rlmekle teorem ispatlanm olur.

_______ ____________________________ ________________I

A A

c) Bir eklin edeerini bulma yoluyla ispat: Bunda ise ortay

konan bir teoremi ispatlamak iin, kendisinin yerme edeeri gei
rilir. Misl: Bir yamuun alan, alt ve st tabanlarnn toplamnn
yars ile yksekliinin arpmna eittir. Bu teoremi ispat iin
ABCD yamuunu alalm. Sonra DC kenarlarn uzatalm. Cden
balyarak AB kenarna eit uzunlukta CE uzunluunu alalm. Son
ra A ile E noktasnn arasn birletirelim. Bylelikle meydana ge
len AED geninin ABCD yamuuna edeer olduunu ispatla
makla, teoremin ispat yaplm olur.

48
 MANTIK

A B

D C E

B. Sentez yoluyla ispatta prensiplerden hareket edilir ve gittik

e karmaklaan sonulara varlr. Tam mnasiyle ispatlayc olan
metot, sentez metodudur. Sentez metodu, keiften ziyade ispat
gstermek iin kullanlr. Geometrinin en ok faydaland bu me
tottur.
II. Vastal ispat veya abese irca metodu: Vastasz ispatn
(analiz veya sentezin) mmkn olmad hallerde vastal ispata ba
vurulur. Vastal ispat, herhangi bir hipotezde, yalnz bir tanesinden
baka btn sonularn zihni imknszla ulatrdklarn gster
mekten ibarettir. Mmkn olmayan sonular karlnca geri kalan
tek sonucun doruluunu kabul etmek zorunlu olur. Bu metoda di
er adiyle abese irca metodu denilmesinin sebebi udur: Bu metot
la ispat istenen nermenin tam aksi nerme alnarak bu sonuncu
nun yanll ispat edilir. Buna nazaran, ispat istenen nermenin
doruluunu kabul etmek zorunlu olur. Mesel, bir doruyu kesen
iki dik doru, birbirine paraleldir teoremini abese irca metodu ile
yle ispatlarz:

B C

49
 MATEMATK SPAT

Eer bunlar, (ekilde A dorusunu kesen B ve C dik dorula

r) birbirine paralel dorular deilse, uzatlarak nihayet birbirlerini
bir noktada keseceklerdir. Bunu kabul edince, bir doruya dnda
ki bir noktadan birok dik dorularn izilebileceini kabul etmek
lzm gelecektir; bu ise imknszdr. O halde, bir doruyu kesen
iki dik doru, birbirine paraleldir nermesinin doruluu ispatlan
m olur.

Kyasdan farklar

Matematik ispat, yaps bakmndan kyas andrr. Onda da k-

yasdaolduu gibi, nceden bir takm nermeler kabul edilir ve bun
lar arasnda mnasebetler kirmak suretiyle sonulara varlr. Mate
matik ispatta byk nerme yerinde prensipler, kk nerme ye
rinde nceden ispatlanm teoremler bulunur. Bu teoremlerle pren
sipler ne kadar oaltlrsa, karlan sonu hakikate o kadar yakn
olur. Lkin ispat, alelde kyastan esasl farklarla ayrlmaktadr.
1. Kyasda yalnz ekil bakmndan doruluk arand halde,
ispatta hem ekil, hem de madde (mna) bakmndan doruluk ara
nr.
2. Kyasn terimleri keyfiyet ifade ettii halde, ispatta kullan
lan terimler kemmyetlenn ifadesidir.
3. Kyas, byk nerme hakkndaki bilgimizi, yine kendisin
den kardmz varg hakknda tekrarlamaktan ibarettir; onda ya
ratclk yoktur; yeni bir fikir ortaya kpyulmamaktadr. Kyas, n
cllerde gizli olarak ifade edilen hkm, vargda belirli halde orta
ya koymaktan ibaret bir dnce hareketidir; dnceyi ilerletme-
mektedir. Halbuki ispat daima yeni mnasebetler ortaya koymak
suretiyle, yaratcdr: nceden bilinmeyen yeni fikirler ortaya koyu
cudur.
ite kendisini kyasdan ayran bu karakterleriyle ve en bata
yaratc oluu ile ispat, dncemizi ilerletme hususunda byk bir
deer tamaktadr.

50
 MANTIK

SPATIN EKLLER

I
Vastasz ispat Vastal ispat
(abese irca metodu)
Analiz yoluyla Sentez yoluyla

I ---- 1------------------------ 1
Tatbik ekillerin Bir eklin edeerini bulma
blnmesi

Sorular

1. ispat ne demektir? Matematik ispat kyasdan nasl ayrlr?

2. Matematik ispatn yaratc oluu neden ileri gelmektedir?
3. Hangi yollardan gidilerek matematik ispat yaplmaktadr?
4. Matematik metodun orijinal tarafn gsteriniz.
5. Akln eseri olan matematikte hayl gcnn hi rol yok mudur?
6. Matematik tahsili hem bir sknt, hem de bir nee yaratcdr.
Byle zt hislerin domasnn sebeplerini aratrnz.
7. Matematiin, hakiki ispat ortaya koyduunu sylerler. Bu imtiyaz
matematie nereden gelmektedir?
8. Matematik metot, ilimlerin ideal metodu olarak kabul olunabli
mi?
9. Matematikte kullanlan abese irca yoluyla ispatn, dier ilimlerde
benzeri bulunduuna dair misller veriniz.

51
 MATEMATN DEER

Matematik ilimlerin deeri, kemmiyet ilimleri olularndan

ileri gelmektedir. leride de greceimiz gibi, tecrbe ilimlerinin te
rakkisi, keyfiyet ve tasvir safhasndan kemmiyet ve aklama (ola
yn sebebini bulma) safhasna gemeyi salamtr. Rnesans felse
fesinin kurucularndan Descartes, gnn birinde btn ilimlerin ev
rensel bir matematik haline geleceini ve matematikteki mutlak
kalliin btn hadiselerin aklanmasnda bulunabileceini umu
yordu. Lkin matematiin bizzat kendi sahip olduu teorik deerin
den baka, onun dier ilimlere tatbikinden doan faydalar da, pek-
oktur. Auguste Comte, matematiin bal bana bir ilim olmaktan
ziyade, btn ilimlerin zorunlu olarak bavurduklar bir vasta ol
duunu syledi. Filhakika mekanik ve astronomi, aritmetiin orta
ya koyduu genel mnasebetlerin mahhas varlklara tatbikini ya
pan ilimlerdir. Lkin bilhassa tecrbe ilimleri, matematiin tatbika
tndan faydalanmaktadr. Bu faydalanma, balca iki ekilde kendi
ni gstermektedir:
1. Btn ilimlerde olaylar azlk veya okluk tamakta oldu
undan hepsini aritmetiin saylariyle ifade ediyoruz. Kat kemmi-
yetlerle ifade olunmayan olaylar, lm katlik tayamyor. Mesel
suyun stlnca kaynadn bilmek, lm bir fikir olmad halde,
damtk suyun 100 derece sda kaynadn sylemek, bir ilim ifa
desi ortaya koymaktr. Ayn ekilde fosforun 37 derecede yandn
sylemek de, lm bir ifade ortaya koymaktr. Tecrbeden karlan
ilmin kanunlar da kemmiyetlerle ifade edilmedikleri mddete ka

52
 MANTIK

nun deerini tayamyoriar. Bu yzden tecrbeyi kullanan ilimle

rin kanunlar, matematik formller halini alyor ve cebirin denk
lemlerine benzer ekilde ifade ediliyor.
2. En bata fizik olmak zere btn tabiat ilimlerinde, olayla
rn geirdii azalp oalma safhalar, geometrinin grafikleriyle de
gsteriliyor. Grafikler sreklilik ifadesi tayan ekilleriyle olayn
zaman iindeki deimelerini, tam miktarlarn belli ederek, gster
mektedir. Bu yzden ilmin kanunlarn bile grafiklerle ifade etmek
kbil oluyor. Kanunun ifadesinde bulunan deimez ve kat mna
sebet, grafik zerinde grlebiliyor. Mesel Morin cihaznda, d
en cisimlerin bir parabol izdiini gsteren grafik, uzay ve sr'at
kanunlarn ortaya koymaktadr.

Grafikler vastasiyle, bir olayn geirdii safhalar arasndaki

sreklilik tesbit edilebildii gibi, olayn sebebini de tyin etmek k
bil olmaktadr. Bunun iin, olaya ait grafik izildikten sonra, onun

53
 MATEMATN DEER

sebebi olduu zannedilen olayn grafii de izilerek evvelkisiyle

karlatrlr. Eer her iki grafikte de ayn erinin izildii grlr
se, tahmin edilen sebebin, aklanmak istenen olayn sebebi oldu
unda phe kalmaz. Eer her ikisinde ayn eri grlmezse, ayn
eriyi izen olayn grafii bulununcaya kadar muhtelif olaylarn
grafikleri izilmeye devam edilir. Aralarnda zaman ve mekn be
raberlii bulunan olaylardan ikisinin grafikleri birbirine tastamam
uygun olunca, bu olaylarn arasnda sebep-sonu bants bulundu
unu kabul etmek lzmdr. Olaylarn aklanmasnda, yani sebep
lerinin meydana karlmasnda kullanlan karlatrlm grafikler,
yalnz fizik ve biyoloji gibi tabiat ilimlerinde deil, ruh ve cemiyet
ilimlerinde de iimize yaramaktadr. Mesel sosyolojide isizlikle
cinayet olaylarna ait iki grafik st ste getirilince, birbirlerini ya
kndan takip ettikleri grlmekle, isizliin cinayeti dourmada bir
sebep olduunu kabul etmek lzm gelecektir.

Cinayet isizlik

54
 MANTIK

Ancak, matematik metodun ilimlere tatbiki hudutsuz deildir.

Bu metot, her trl olaylarn aklanmasna tatbik olunamamakta
dr. Zira, tabiatta her ey kat llerle llemiyor. Mesel biyo
lojide hayat yapnn i ksmnda geen olaylar tam olarak bilemi
yoruz. Psikolojide ise, her olayn kendine zel yaps vardr. Birbi
rine benzeyen iki duyum arasnda azlk veya okluk mnasebeti
aramak doru deildir. Bunlar ayr cinsten olaylardr. Aralarnda
kemmiyet fark deil, keyfiyet fark bulunmaktadr. Fechner kanu
nu ile duyumlarn, uyarclarn logaritmasiyle orantl olarak dei
tiklerini ifade etmek, bu yzden tenkitlere uramtr. Netice olarak
unu syleyelim: Tecrbe ilimlerinde olaylar saylarla ve grafikler
le gsterirken, bu olaylarn keyfiyetine asla dokunmamal, onlarn
srf kemmiyetlerine ait taraflarn say ve grafik halinde ifade etme
lidir. Ayn zamanda ilim olaylarnn hepsi ayn katlie sahip olma
dklarndan, btn ilim olaylar ayn derecede katlik tayan say
lar ve grafiklerle ifade olunamazlar.

Sorular

1. Matematiin dier ilimlerde oynad rol, misller vermek sure

tiyle belirtiniz.
2. Matematik hangi mnada ve ne derecede ilmin en mkemmel r
nei saylabilir?
3. Matematiin, bal bana bir ilim olmayp, dier ilimlerin al
masn tamamlayc bir vastadan ibaret olduu fikrini kabul eder misiniz?
4. Auguste Comteun u szn izah ediniz: nsan zeksnn hese-
ri, matematik ilimler deildir; bu ilimlerin, tabiatn incelenmesine tatbik
edilmesidir.
5. Aristonun u sznden ne anlyorsunuz: Her ilimden o ilmin sa
hip olduu katlikten daha fazlas istenmemelidir

55
 LMLERN DOUU

lim, muayyen metotlarla ortaya konan, birletirilmi ve genel

bilgilerdir. Matematiin konusu, zihinde kurulan mcerret mnase
betler olduu halde, dier ilimlerin konusu zihnin dnda bulunan
bir takm olaylardr. Yalnz psikoloji ilmi, zihnin kendi hallerini in
celemekle beraber, bu hallerin da evrilen hareketlerimiz zerin
deki tesirlerini de aratrmaktadr. Dnen zihnin dndaki m
ahhas varlklar konu olarak inceleyen ilimlerin gayesi, olaylarn
deneyler yaparak tanmaktr. te, konusu olan olaylar deneyler
yapmak suretiyle inceleyen bu ilimlere, nsbet ilimler denir.
Genel olarak ilimlerin douu hakknda iki gr ortaya atl
mtr: Bunlardan biri biyolojinin, br sosyolojinin grdr.
A. Biyolojik teori, ilimlerin pratik ihtiya\atan ve teknikten
doduunu kabul ediyor. Pragmatistlerle beraber Bergson, insan
zeksnn, hareketlerimizin emrinde bulunduunu ve pratik menfa
atler aratrdn sylyor. Ona gre, ilimlerin asl gayesi, teknie
ulamaktr.
Bu gr tenkit eden Poincarye gre ise, ilimlerin gayesi
hibir menfaat gzetmeyen tanmak arzusudur.
B. Sosyolojik teori, ilimlerin balangta dinden km olduk
larn kabul ediyor. Durkheime gre, matematikle beraber btn
ilimler, ilk cemiyetlerde dinden ayrlm olan sihirden kmlardr.
lkel cemiyetlerde sihirbaz denilen bir takm adamlar, din hayata
ait kuvvetleri ellerine geirdiklerini syleyerek, kullandklar bir ta
km ekiller, semboller, iaretler ve szlerle kinat hdiseleri ve in

56
 MANTIK

sanlar zerinde tesirde bulunduklarn iddia ediyorlard. Bu adam

lar bu maksatla btn mrlerince yaptklar say tekrarlamalar ile
aritmetiin, yaptklar hareket ve izgi tekrarlariyle geometrinin
esasn buldular. Ayn ekilde baz cisimlere tesir yapmak isteyerek,
madd unsurlarla srekli temas sayesinde fizik ve kimyann temeli
ni kurdular. Vaktiyle simya ilmi, btn deersiz madenleri altn ve
gm haline koymak arzusu ile yaplan aratrmalardan domu
tur ve bugnk kimyann temeli olmutur.
lka medeniyetleri ierisinde bylece sihirle ve menfaat ga
yesiyle kark olarak inkiaf eden ilk bilgiler, Yunan dncesinde
sihirle faydaya ait unsurlardan ayklanarak srf akl bir ekilde ve
felsefe ad altnda toplandlar. Yunanistanda insan ve eyaya ait ak
ln ortaya koyduu hakikatleri bilen insanlara filo zo f deniliyordu.
nsan dncesinin Yunanda kavutuu bu inklba Yunan hrikas
derler. Sonra, en bata matematik olmak zere, btn ilimler birer
birer felsefeden ayrlarak istikll kazandlar. Milttan buuk asr
nce Yunanda Euclide, geometriyi kurmutur. Ondan yarm asr
sonra Sirakzal Arimed, mekanik ilmini kurdu. XVI. asrda Ko-
pernik tarafndan astronomi kuruldu. Yine XVI. asrda Viete, cebri
sistemletirdi XVII. asrn banda Descartes, analitik geometriyi
kurdu. Bununla, matematik ilimlerin kuruluu tamamland.
Msbet ilimlere gelince; fiziin kurucusu XVII. asrda Galile
saylr. Kimyay XVIII. asrda Lavoisier kurmutur. Biyoloji ilmi
ise, XVIII. asrn sonunda Cuvier, Buffon, Jeoffroy Saint-Hilaire ve
Lamark tarafndan kurulmu, sonra XIX. asrda Danvin ve Claude
Bemard tarafndan tam mnasiyle ilim haline getirilmi, nihayet
XIX. asnn sonlarnda Pasteur gibi limlerin yeni keifleri ile bu il
min kuruluu tamamlanmtr.
Psikoloji, XIX. asrda felsefeden ayrlarak ilim haline gelme
ye balad. Weber, Fehner, Wundt gibi limler, psikolojiyi tecrbe
ilmi haline koymaya altlar.
Sosyoloji ilminin varl, XIX. asrn ortalarndaAuguste Com-
te tarafndan ortaya atld. Lkin ancak geen asnn sonu ile asrm

57
 LMLERN DOUU

zn banda Emile Durkheim tarafndan tam mnasyle ilim haline

getirilmitir. Sosyolojinin kurulmastyle, ilimlerin kuruluu tamam
lanm oldu.
Bu ilimlerden matematiin konusu, kemmiyetlerdir. Fiziin
konusu madde olaylar, biyolojinin hayat olaylar, psikolojinin ruh
olaylar, sosyolojinin ise cemiyet olaylardr.
Matematik, dedksiyon metodunu, dier ilimler, endksiyon
metodunu kullanrlar.

Msbet ilmin karakterleri

Yukarda tarifini verdiimiz msbet ilimler, u karakterlere ta

yan ilimlerdin
A. Deneye dayanma: Msbet ilimler akldan deil, duyularn
eya ile temasndan hareket ederler. Bizzat olaylarn kendisinden
ie balarlar ve mutlaka olaylarn deneyini yapmak isterler. Dene
yin dnda hibir eye balanmazlar. Deney, tabiatta geen olayla
rn, bizim istediimiz artlar iinde meydana getirilmesidir. Deneyi
yaplamayan olaylar, msbet ilim olay saylmazlar. limler ieri
sinde ancak iki tanesinde, astronomi ve sosyoloji ilimlerinde deney
yapmak kabil olmadndan, bunlarda srekli ve karlatrlm
gzlemlerle iktifa edilmektedir. Filhakika astronomide insan gc,
sosyolojide ferdin hrriyeti, olaylarn istenen artlar iinde meyda
na getirilmesini mmkn klmamaktadr. Deneyin en mkemmel
ekilde tatbik edildii ilim, fizik ilmidir.
B. Determinizm: Ayn sebeplerin ayn artlar ierisinde daima
ayn sonucu dourmasna determinizm denir. Msbet ilmin olayla
r byledir. (A) olay daima ayn artlar ierisinde (B) olayn mey
dana getirir. Braklan bir cisim daima der. limlerde determiniz
min azalmas, zorunsuzlua (contingence) yer brakr. Zonnsuz-
luk, belli bir olayn belli artlar ierisinde bazan bir sonucu dour
duu gibi, bazan da baka bir sonucu dourmasna denir. (A) olay
nn (B) olayn dourabildii gibi, baka bir defa (C) olayn ve ba

58
 MANTIK

ka bir denemede ise (D) olayn dourabilmesi byledir. Mesel;

bir cemiyette nfusun fazla artmas, bazan i blmn genileti
yor, bazan su hallerini artryor, bazan da harbi dourabiliyor.
Olaylarda zorunsuzluun fazlalamasiyle determinizm azalyor de
mektir. Zorunsuzluun oalmas, ilmin ulat neticeleri katilik
ten uzaklatrr. Boutroux, fizik ilimlerden biyolojiye, biyolojiden
psikolojiye, ondan da sosyolojiye geildike determinizmin derece
derece azalarak zorunsuzluun arttn ve sosyolojide en yksek
haddini bulduunu gsterdi. Bu sebepten Boutroux ve Bergson sos
yolojinin msbet ilim olamyacan ileri srmlerdir.
C. Kemmiletirme: Msbet ilim, olaylarn kemmiyetlerle ifa
de etmek zorundadr. Kemmiletirilemeyen olaylar, ilimden ziyade
dzensiz bilginin konusu olabilirler. Mesel, suyun stlnca kay
nad hakkndaki bilgi bir dzensiz bilgidir. Buna mukabil dam
tk suyun 100 derece stlnca kaynadn bilmek, lm bilgidir.
Fosforun yandn bilmek dzensiz bilgi olduu halde, fosforun 37
derecede yand bilgisi lm bilgidir.
Gayesi deneysel kanunlara ykselmek olan ilim, u u ii yap
maktadr:
a) Ferdyi genelletirir. Tabiatta teker teker hdiseler grrz
ve herbirini ayr ayn ele alrz. Bizim iin bunlar baka baka olay
lardr. lim ise, bunlarn ortak karakter tayanlarn birletirir ve
zmreler meydana getirir. Her gruba ait karakterleri tanmakla ikti
fa eder ve bir gruba giren olay tanmak isterken, o olayn bal bu
lunduu grubun genel karakterlerini gznnde bulundurur. Mese
l, biz tan dtn, yamur damlasnn dtn, vurulan ku
un dtn... ilh, grrz. lim, bu olaylarn hepsini dme
olayna balayarak aklar.
b) Karma basitletirir. Tabiatta kark halde gzken olay
lar bir fikre irca etmek suretiyle basitletirir. Braklan tan d
mesi, bir pamuk parasnn havada dalgalanmas, uurtmann hava
da durmas gibi olaylar, ekim kanununa balamakla tek fikre irca
etmi, yani basitletirmi olur.
 LMLERN DOUU

c) Olabiliri zorunlu yapar. Bir olay tabiatta meydana gelmez

den nce bizim iin sadece mmkndr. Halbuki ilmin istedii
artlar meydana geldikten sonra, lim gznde bir olayn domas
zorunlu olur. Mesel dzensiz dnte herhangi bir zamanda
yamurun yamas mmkn grlebilir. lm dnte ise, su bu
harnn younlamas yeterli hal aldktan sonra yamurun yamas
zorunlu olur. Bu hal, lm dnceye nceden gr karakterini ka
zandrmaktadr.

Sorular

1. Btn ilimlerin kayna nedir?

2. limlerin douundaki sray gsteriniz.
3. Neden matematik dier ilimlerden nce domutur?
4. Msbet ilim hangi karakterleri tamaktadr?
5. Baz olaylarda determinizmin yerinde zonnsuzluun bulunmas
ne demektir?
6. Ancak llebilen eylerin ilmi yaplabildii fikri doru mudur?
7. Deneysel kanunlara ykselirken ilmin yapt iler nelerdir?
8. Aristonun u sznden ne anlyorsunuz: Ancak genel olaylarn
ilmi yaplabilir
9. Auguste Comte diyor ki: lim nceden gr salyor, nceden
gr de hareketlerimizi hazrlyor. Bununla ne demek istemektedir?

60
 LM DN

lim, kendine mahsus bir dn tarz ortaya koymutur. lim

adam gibi, ilmin deerine inanm ve onu kavram olan her insan,
bu dnn baland esaslara uymaktadr. Bu esaslar ksaca
gzden geirelim.
A. lim dn hrdr ve tarafsz\klan ayrlmaz. lim, ka
naatlerini kendi menfaat ve duygularnn olduu gibi yabanc oto
ritelerin tesirinden de korur. lim dnnde en bata gelen hr
riyet Fikrini, ilk defa Descartes ortaya atmtr. Ona gre hakikatin
lt, akln ulaabildii apaklktr. Pascal da fiziin aratrmala
rnda akl ve tecrbenin yerine otoriteyi delil olarak kabul edenlere
hcum etti. Filhakika, otorite diye tannan bakalarnn fikirleri, il
min aratrmalarnda zihni esarete srkler ve bylelikle hakikatten
uzaklatrr.
lim pein hkmlerle de aratrma yapmaz. Onun, her ara
trmaya balarken, daha nceden o konu zerinde sahip olduu b
tn bilgileri zihninden syrarak bir tarafa brakmas lzmdr.
B. lim dn tenkitidir. lim hibir fikrin doruluunu
gelii gzel kabul etmez. Her fikrin doruluunu bizzat kendisi
aratrr. Her grn eksik ve hatal taraflarn bulmaya alr.
Bylelikle zihni hakikata doru gtrecek olan yol salamlatrl
m olur. Fikirler karsnda herkesin hakk olan tenkit, lim iin
haktan daha fazla bir ey, bir vazifedir. Her sahada kat formller
ortaya koyan ve tenkitlere tahamml edemeyen zihinler, lm d
nn dnda kalrlar.

61
 LM DN

C. lim, hakikati aratrcdr. lim almalarnda yalnz h

kikati gznnde tutar, hakikata ulamay gaye edinir. Onun dn
da ne kendinin, ne de cemiyetin menfaatini dnr. Servet ve h
ret duygulan gibi, tima selmet duygusu da hakikat idealinin d
nda kalr. Vaka ilimlerden insanla fayda getirici bir takm tatbi
katn doduunu, her ilmin bir teknie balandn biliyoruz. L
kin, teknik, limin gayesi olmayp kendiliinden doan bir netice
dir. Muayyen teknie ulamak gayesiyle ilim yaplmaz. Hakikat
sevgisi, ilim dnnn ahlk karakteridir. lim dnnn zi
hinde yaatt hrriyetle hakikat sevgisi syesinde lm alma,
her almadan ziyade, insan ykseltir ve insanlatrr.

Sorular

1. lim dnnn zihn ve ahlk karakterleri nelerdir?

2. Dncede hrriyet ne demektir ve nasl elde edilir?
3. Boutroux diyor ki: lim dn, her bilginin kayna, kaidesi,
ls ve kontrol olmak zere, olaylara balanma duygusudur. Bu sz
den ne anlyorsunuz?
4. Tenkit ne demektir? Hakikati meydana karmada tenkidin roln
gsteriniz.
5. lim dnnde phenin deerini belirtiniz.
6. Hakikat sevgisi ne demektir?
7. lmin gayesi olaylar sadece tanmak mdr? Yoksa onlardan fayda
lanmak mdr?
8. lmin terakkisi, menfaatlerimizden syrlma sayesinde kbil ol
maktadr cmlesini aklaynz.
9. lmin hakik hedefi, insann madd ihtiyalarn gidermek midir?
Yoksa zihindeki tanma ihtiyacn tatmin etmek midir?
10. lm kltrn ahlk olgunlamada tesiri var mdr?

62
 DENEYSEL LMLERDE METOT

ENDKSYON

Deneysel ilimler, zihnin dnda mahhas konusu bulunan

ilimlerdir.Tam mnasiyle deneysel olan ilimler, fizik, kimya ve bi
yoloji ilimleridir. Vka psikolojide ruh hallerinin baka insanlar
zerinde gzleminden, sosyolojide ayn guruba girebilen cemiyet
olaylarnn karlatrlmasndan faydalanmak suretiyle deneysel
ilimlerin metodu kullanlrsa da, bu ilimlerde fizikle biyolojide ol
duu kadar, kat sonular elde etmek kbil deildir. Deneysel ilim
lerin gayesi, nce ele ald olaylarn sebebini meydana karmak,
sonra bu olaylar arasnda deimez ve zorunlu bantlar kurmak,
yani kanunlar yapmaktr. Zihni, olaylardan kanunlara ykseltici
metot endksiyon metodu olduundan, deneysel ilimler endksiyon
metodunu kullanrlar.

Sebep aratrma yollar

Endksiyon metoduyla yaplan deneylemeler, aklanmak is

tenen olayn sebebi hakknda yeter derecede fikir verdikten sonra
bundan bir kanun karlr. Endksiyon kullanarak olaylarn sebe
binin aratrlmasnda Baconun ve Stuart Millin metotlariyle Cla-
ude Bernardn ortaya koyduu aratrma tarzn ayr ayr gzden
geirelim.

63
 DENEYSEL LMLERDE MFI UT

A. Baconun U levhas

Endksiyon metodunu kurmu olan Franois Bacon, olaylarn

sebebini bulmak iin, u levha metodunu ortaya koydu.
1. Var levhas; sebebi aratrlan olayla birlikte gzken olay
lar kaydetmektir.
2. Yok levhas; olayla birlikte ortadan kalkan olaylar kaydet
mektir.
3. Derece levhas; olayla birlikte kemmiyet deitiren olaylar
kaydetmektir.
Hazrlanan bu levha karlatrlarak, herbirinde beraber var
olan, beraber yok olan, beraber derece deitiren olaylar hangileri
ise, onlarn arasnda sebep-sonu bants bulunduu meydana
kacaktr. Ancak bu metodun zihni yanltmas daima mmkndr.
Zira iki olay, yukarda sylenen ekilde (birlikte var olma, bir
likte yok olma ve birlikte kemmiyet deitirme ekillerinde) birbi
rini takip edebilir de yine aralarnda sebep-sonu bants bulun
maz: Beyinle dnce gibi, bolukla svlarn ykselmesi gibi. Bu
sebepten bu metot, olaylarn sebebini kat ekilde tyine elverili
deildir; ancak bir taslaktan ibarettir.

B. Stuart Miliin metotlar

XIX. asrda Stuart Mili, Baconun levhalarn mkemmelle

tirdi. Onlara bir drdnc metot da ilve etti. Bu drt metodu kul
lanarak deneylemenin tekrarlanmasiyle, tek sebebi bulma yollar
tannm oldu.
1. Uygunluk metodu: Bu metotla deneyler tekrarlanr. Sebeb
aranan olayla birlikte gzken dier olaylar, her deneylemede de
itikleri halde, onlardan yalnz birisi her defasnda olayla beraber
bulunur. Olayn sebebi bu olduu anlalr.

64
 MANTIK

A a b c d
A a e f g
A a 1m o

Denyelemenin her tekrarnda a nn yan sra gzken olaylar

deitikleri halde, byk A olay ile beraber a olaynn her zaman
meydana ktn gryoruz. Bununla Ann sebebi a olduu anla
lr.
Mesel, yaplan bir ok deneylemelerde, ses olay meydana
gelirken, onunla birlikte keman, alk, tokmak, barma ve hava tit
reiminin de beraber olduu grlr. Bunlardan yalnz havann tit
reimi deneylemelerimizin hepsinde bulunur. Dierleri her deney
lemede bulunmayabilir. Deneylemelerin hepsinde mutlaka bulunan
hava titreim, sesin gerek sebebidir.
2. Ayrm metodu: Yaplan deneylemede sebebi aranan olay
birlikte birok olaylar gzkr. Deneylemenin tekrarnda dier
olaylar deimedii halde, bir tanesi ortadan kalkt zaman, sebe
bi aranan olay da ortadan kalkarsa, onun sebebi kendisiyle birlikte
ortadan kalkan olaydr.

A a b c
- - b c

lk deneylemede A ile beraber gzken olaylardan a olay,

ikinci deneylemede ortadan kalknca A da ortadan kalkyor. Bun
dan Ann sebebi a olduu anlalr.
Mesel cisimlerin dmesindeki hz fark arand zaman, bu
olayla birlikte havann direnci ve cismin arl gibi olaylar birin
ci deneylemede gzkebilirler. Tekrarlanan deneylemelerde hava
nn direnci ortadan kaldrlnca, cisimlerin dmesindeki hz fark
nn da ortadan kalktn gryoruz. Bu suretle, aranan sebebin ha
vann direnci olduu meydana kyor.

65
 DENEYSEL LMLERDE METOT

3. Beraber deime metodu: Bir olayla birlikte meydana ka

olaylarn kemmiyetleri belli edilir. Sonra deneyin her tekrarnda bu
kemmiyetlerin hepsinin deitii grlr. Ancak bu deimede, se
bebi aratrlan olayn yann doan olaylardan bir tanesi, onunla
orantl olarak kemmiyet deitirir; brleri hep baka kemmiyetler
alrlar. Bu halde aklanmas istenen olayla orantl olarak kemmi
yet deitiren olay, onun sebebidir.

a 3 a3 b5 C I2 ^8
^6 b ,6 dp
a9 a bzj 25 ^30

Buna misl olarak, madenlerin genlemesini alabiliriz. Gen

leme olaynn yansra s, k ve rutubet olaylarn grmek kabil
dir. Ancak deneylemenin her tekrarnda madenin genlemesiyle
orantl olarak yalnz s olaynn azald veya oald grlr.
Bylelikle genlemenin sebebi s olduu anlalr.
4. Tortu metodu: Baconun levhalar arasnda grlmeyen b
metodun esas udur Bazan sebebi aranan olay, baka olaylarla
karmak bulunuyor ve bu olaylar karmann yansra da bir ta
km olaylar gtiizkyor. Bu metodun gayesi, aklanmak istenen
olay, bu olaylar karmandan ayrp yalnz brakmaktr. Bunun
iin nce aklayacamz olayla birlikte bulunan olaylarn sebebi,
onlarn yan sra gzken olaylar arasndan teker teker meydana
karlr; bylelikle olaymz yalnz braklr. Sonra da onun sebebi,
yan sra doan olaylarn geri kalanlar arasndan evvelki metotlar
la aratrlr.

A B C
a b c d e f

ABC karmak olaylardr. Biz Ann sebebini aryoruz. Tortu

66
 MANTIK

metodunun gayesi, onu B ile Cden ayrp en sonraya brakmaktr.

Bunun iin bu karmak olaylarn yan sra doan a, b, c. d, e, f
olaylar arasndan teker teker nce B ile Cnin sebepleri aratrlr
ve bu sebeplerin b ile c olduu grlr. Ondan sonra tek bana ka
lan .Ann sebebi, a, d, e./olaylar arasndan, bundan evvel grd
mz metottan birisiyle aratrlarak belli edilir.
Bu metoda misl olarak Leverriernin Neptn yldzn keti
gsterilmektedir. nce Uransn yrngesinde erilik bulunduu
grlm ve bu erilik dier gezegenlerin ekimiyle izah edileme
mitir. Sonra bu metotla yaplan aratrmalarda burada Neptn yl
dznn varl anlalmtr.
Bu metotlarn deeri: Bu drt metottan sonuncusu, ancak ms
tesna hallere tatbik edilir ve kendi kendisine yeterli deildir. Uygun
luk metodu ise zihni kat sonulara gtrmekten uzaktr. Zira iki
olay daima beraber bulunduklar halde, aralarnda sebep-sonu ba
nts olmayabilir. Bu metot ispattan ziyade kefe yaraycdr.
Ayrm metodu, uygunluk metoduna nazaran daha kat sonu
lar vermekle beraber, tam mnasiyle katlik salayc deildir.
Beraber deime metodu, msbet ilmin karakterlerinden biri
olan, olaylar kemmiyetlerie ifade etme esasna dayand iin di
erlerine stn deer tamaktadr.
Lkin Baconn levhalarnda olduu gibi, Stuart Millin bu
drt metodunda da nceden bir hipotez yaplmakszn gzlemler
den deneylemeye geilmektedir. Taslak halinde de olsa, gaye belli
olmadan yaplan deneylemeler tesadfi sonulara yandrabilir. Bu
sonulardan kanun karmak kabil deildir. Gerek Baconn, gerek
Sturat Millin metotlarn hipotezler elde etmek iin kullanmak, il
me en uygun yolu tutmaktr.

C. Deneysel metodun safhas

nceden yaplm bir hipotezden hareket etmeyerek Stuart

Millin metotlariyle gzlemlerden deneylemeye gemenin zihni

67
 DENEYSEL LMLERDE METOT

hibir zaman ilmi katlie ulatrmayacam iddia eden Claude

Bernard, deneysel metodun safhasndan gemek sureliyle zihnin
kanunlara ykseldiini syledi: nce olay zihinde bir fikir yarat
yor; fikir, deneyi idare ediyor; deney, fikrin doruluunu ortaya ko
yuyor. Bylelikle deneysel metot, safhadan geiyor: Gzlem,
hipotez, deneyleme.

1. Gzlem

Gzlem, olaylarn sebebini tanmak gayesiyle, dikkatle ince

lenmesidir. Etrafmzdaki olaylara sadece bakmaktan ibaret deil
dir; inceleyeceimiz olaylar semek, unsurlara ayrmak, mnalan-
drmak ve llebilir hale getirmek demektir. Tabiatta karmza
kan kaba olaylar ancak bylelikle ilim olay karakterini kazanrlar.
Bu ileri yapabilen aktif gzlem, lm deer tamaktadr. Tesadf
lerin idare ettii pasif gzlem, bazan hipotezlerin domasna sebep
olursa da, ilimde esasl olan, limin iradesiyle istikamet verdii ak
tif gzlemdir. Hayat hdiseleri karsnda metotsuz olarak her gn
yaptmz gzlemlerin lm deeri yoktur.
Vastalar: Gzlem, duyularla yaplr. Lkin, duyularn eksii
ni gidermek ve zaafn telfi etmek iin, gzlemde baz letler kul
lanlr. Bu letler trldr:
a) Bir ksm duyularmzn kuvvetini artrcdr: Mikroskop ve
teleskop gibi.
b) Bazlar duyulara katlik getirici lme letleridir: Terazi,
termometre, barometre ve kronometre gibi.
c) Baz letler de duyularn yerini tutmak iin kullanlr; bun
lar kaydedici letlerdir: Astronomik fotoraf, sismograf, kardiyog
raf ve Morin cihaz gibi
letlerin bir ksm bu u ii birden yapcdr.
Biyolojide gzlem: Gzlem, biyolojide canl vanln bnyesi
ne ait zellikler tamaktadr. Biyolojide anatomi ba ve mikro-
kop gibi letler, gzlem yapmada kullanlr. Anatomi ba ile uz-

68
 MANTIK

v yapnn i ksmlarn aarak, gzlemini yapmak kabil oluyor.

Mikroskop, gzle grlemeyecek kadar kk elemanlarn grl
mesine yaryor.
Canllarn hastalk ve iyileme halleri de, bu hallere urayan
uzuvlardaki deimelerin gzlemini yapmamza elverili birer ze
min hazrlaycdr.
artlar: Deneysel metodun hareket noktas olan gzlemin ya
plmasnda bir takm artlar aranmaktadr.
a) Gzlem, mmkn olduu kadar tam olmaldr. Yarm gz
lemler insan aldatr.
b) Gzlem, doru olmaldr; gzlenen olaya hibir ey ilve et
memelidir.
c) Gzlem, bir olayn sade keyfiyetlerini deil, kemmiyetini de
ortaya koymaldr.
d) Gzlem, metotla yaplmal, tesadfe dayanarak yaplmama
ldr. Gzlemde bir sra takip edilmelidir. Mesel, ya basit olaylar
dan karmak olaylara, veyahut karmak olaylardan basitlere do
ru gidilmelidir.
yi bir gzleyicide duyularn salam oluundan baka, bir ta
km ruh vasflarn da bulunmas lzmdr. yi bir gzleyici;
a) Mtecessis olmal; yani her eyin sebebini aratrc bir ruh
yapsna sahip olmaldr.
b) Sabrl olmal; acele hkmler vermemelidir.
c) Tarafsz olmal; pein hkmleri ve ahs hislerini bir tarafa
braktktan sonra gzlem yapmaldr.

2. Hipotez

Olaylarn aklanmasnda, deneylemeden nce yaplan ve

olaylar tarafndan yanllklar ortaya koyulmad mddete, kabul
olunan muvakkat taslaklara hipotez denir. lim, aratrmalarna is
tikamet verebilmek iin, bir hipotezle ie balamak zorundadr.
Kendisine evrildii hedef hakknda hibir fikre sahip olmadan,

69
 DENEYSEL LMLERDE METOT

ilimde yeni bilgiler edinmeye imkn yoktur. Hipotez sayesinde zi

hin hem tatmin kazanr, hem de istikametini tyin eder, nereye gi
deceini bilir. Gaye hakknda hibir fikre sahip olmadan, geliig
zel yaplan deneylemelerle kefe ulalmaz, sadece vakit kaybedil
mi olur. Hatt ilimde yanl hipotezlerin de faydas vardr. Onlar
bertaraf ede ede doru hipotezler yapma imknlar hsl olur.

Hipotez nasl yaplr?

Hipotezlerin douunda muayyen kaideler yoktur; bir olayn
gzlemi, bir duygu, bir sezgi veya bir tesadf hipotez dourabilir.
a) Her eyden nce gzlemle tannan olaylar hipotez dourucu
olurlar.
Kepler, Mars yldznn yrngesinin kapal bir elips eklinde
olduu hakkndaki hipotezini gzlemden karmt
b) Hipotez meydana getirmek iin, lim tecrbelerden de fay
dalanr.
Claude Bernard, krar zehri zerindeki hipotezini deneyden
karmtr. Krarn iddetli bir zehir olduu biliniyordu; ancak v
cutta yapt tesir bilinmiyordu. Claude Bernard, bu zehri geliig
zel bir takm hayvanlara rnga etti. Bu hayvanlar ldkten sonra,
vcutlarn aarak inceledi. Bunlarn, hareket ettirici sinirlerinin
felce uramas ile lm olduklarn grd. Bylelikle krarn tesi
ri hakkndaki hipotezini meydana getirdi.
c) Tesadfler de hipotez yaratc olurlar.
Claude Bernard, unutularak a braklan ada tavanlarnn id
rarlarnn parlak krmz oluundan, a kalan hayvanlarn, kendi ye
dek besinleriyle gdalandklar hakkndaki hipotezini karmt.
Fleming lboratuvarnda baz mikroplar zerinde tecrbe ya
parken, bir tbn ierisinde kltr yapmaya yarayan madde zerin
de kf teekkl ettiini ve yalnz kfn bulunduu yerde mikropla
rn meydana gelmediini grm, bundan, kfn yapsnda bu mik
roplarn teekklne mni olan Penisilin denilen bir maddenin bu
lunduu hakkndaki hipotezini elde etmiti.

70
 MANTIK

d) Sezgiden de hipotez doabilir. Bu halde hipotez, limin zih

ninde bir imek parlts halinde belirir.
Arimedin, bir svya batrlan bir cismin sv tarafndan her
yandan itildii hakkndaki kanunu, hamamda ilk defa bir hipotez
olarak ortaya koymas byle olmutur.
Newtonun genel ekim kanununu ortaya koymasna sebep ci
lan ilk hipotez de limin gece ay nda elma aacndan elmann
dtn grmesiyle, zihninde douvermitir. Ay dmedii hal
de elmann dmesi, Nevvtonun zeksnda, kinatta genel bir eki
min varl hipotezini meydana getirdi.
Lkin, hipotezlerin byle ni sezgilerle douu, onlarn ancak
o andaki zihn almann eseri olduu zannn vermemelidir; bu
sezgiler, limin zihninde uzun sren aratrmalarn eseri olmakta
dr.
artlar: Hipotezlerin u karakterlere sahip olmas lzmdn
1. Hipotezler, gerek olaylardan karlm olmal, hayl eseri
olmamaldr.
2. Doruluklar deneylerle aratrlabilmelidir.
3. Doruluu bilinen olaylara aykr olmamaldr.
Bu esasl artlardan baka, bir hipotezde u iki artn bulunma
s da arzu edilir.
4. Hipotez basit ve anlalmas kolay olmaldr.
5. Verimli olmal, ilme yeni yollar aabilmelidir.
Hipotezlerin doru olup olmadklar, deneyleme ile aratrlr.
Deneyleme tarafndan doruluu ortaya konan hipotezler, kanun
haline gelir; deneylemenin, yanlln ortaya koyduu hipotezler,
terkedilir.

3. Deneyleme

Deneyleme, tabiatta geen olaylarn, lim tarafndan hazrla

nan artlar iinde meydana getirilmesidir. Gayesi, bazan bir olayn
daha iyi gzlemini yapmak, fakat esas itibariyle bir hipotezin do

71
 DENEYSEL LMLERDE METOT

ruluunu kontrol etmektir. Deneyleme, matematik ispattan yle

ayrlr Matematik teoremler, doruluklarndan phe edilmeyen
prensipler tarafndan ispatland halde, burada ancak deneyin orta
ya koyduu sonular hakikati meydana karr.
Yollar: Baconun ortaya koyduu deneyleme yollarnn bal-
calan unlardr:
1. Deneyin eitlendirilmesi: Tekrarlanan deneylemede artlar
deitirilir.
Mesel madenlerin s ile genlemesi aratrlrken yaplan de
neylemelerin birinde demir. kincisinde bakr, ncsnde kalay
kullanlr.
2. Deneyin tekrar veya uzatlmas:
arab inbikten ektikten sonra, bundan elde edilen ispirtonun
da tekrar inbikten ekilmesi, deneyin tekrarlanmasdr.
Maryot kanununu ispat etmek iin, havann miktann ve bin-
netice gaza yaplan tazyikin miktann mtemadiyen artrmak ise,
deneyin uzatlmasna misl olur.
3. Deneyin nakli: Tabiatta gzken bir olayn, ayn artlar al
tnda lim tarafndan meydana getirilmesidir.
Gk kuan, tabiatta bu olay douran artlar kk apta
ortaya koymak suretiyle lboratuarlarda elde etmek kabildir.
4. Deneyin tersine evrilmesi: lk yaplan deneyde takip edilen
yolun tersine gidilerek deney yaplmasdr.
lk deneyde suyun analizini yaparak, O ile H ayrldktan son
ra, ikinci deneyde O ile hTnin sentezini yaparak suyu meydana ge
tirmek, buna misl olur.
Biyolojide deneyleme: Deneylemenin biyolojide kullanlan
zel ekilleri, kimya analizleriyle ortamn deitirilmesidir.
Kimya analizleri, canl varln yapsn tekil eden dokularn
hangi basit elemanlardan (azot, karbon, oksijen, ilh.) meydana
geldiini ortaya koyucudur.
Ortam deimeleri ise, iki trl olur: D ortamn deimesi, i
ortamn deimesi. D ortam deitirmek,canl varln iinde ba-

72
 MANTIK

nnd hava artlarn deitirmekle olur. Mesel, tek hcreli hay

vanlar barndrdmz havann rutubet, s ve tazyik derecelerini
deitirmekle bu hayvanlarn bnyesinde deimelerin meydana
geldii grlr.
ortam deitirmek, canlnn besin artlarn vesaireyi dei
tirmek ve bir de onu sun ayklamaya tbi tutmak gibi eylerdir.
Claude Bemardn yapt tesadfi deneylemede a braklan ada
tavanlarnn ot yeyici iken et yeyici hale gemeleri, i ortamn de
imesiyle yaplan bir deneylemenin sonucudur. Bundan baka
bahvanlarla hayvan yetitiricilarin, alama ve ehlletirme sure
tiyle yaptklar sun ayklamalar da i ortamn deimesiyle canl
larn bnyesinde meydana gelen evrimi ortaya koyucu birer deney
leme ekilleridir.
Faydalar: Tabiat ilimleri deneylemenin eseridir, ondan vaz
geemezler. Yalnz gzlemle ilim yaplamaz. Gzleme nazaran de
neylemeye bu stnl kazandran sebepler unlardr:
a) Deneyleme sayesinde lim, bir olay istedii kadar tekrarla
yabilir. Bylelikle tam aratrmalar yapar.
b) Deneyleme ile limin, olaylar istedii ve uygun bulduu
artlar iersinde meydana getirmesi kbildir. Bylelikle deiik
artlar kullanarak elde ettii neticelerden daha emin olur.
c) Lboratuvarda tabiatta bulunmayan artlar hazrlamak
mmkndr. Bu sayede tabiatta grlmeyen bir olay meydana ge
tirmek de kbil olur.
d) Deneyleme syesinde olaylarn llerek kemmiyetler ha
linde ifadesi mmkn olmaktadr. Bylelikle kemm kanunlara ula
lr.

Deneysel kanun

Olayn sebebi meydana karldktan sonra, kanun yapmaya s

ra gelir. Yalnz mineraloji (madenler ilmi), botanik (bitkiler ilmi),
zooloji (hayvanlar ilmi) ve anatomi (organlarn yaps mi) gibi ta

73
 DENEYSEL LMLERDE METOT

biat ilimlerinin bazlarnda gaye, kanunlara ulamak deildir. Bu

ilimler, nce olaylarn gzlemini yapar; sonra gzlemi yaplan bu
olaylar tasvir eder ve snflandrrlar; kanun aratrmazlar.
Bir olay douran sebep, tabiatta cz hallere tatbik edilen de
neylerle anlaldktan sonra, evrensel kanunlara ykselmek kbil
olur. Endksiyon, zel hallerde grlen mnasebetlerin genelleti
rilmesidir; tabiatta tek tek tandmz olaylar arasnda bulunan se-
bep-sonu bantsndan zihnin evrensel kanunlara ykselmesidir.
Olaylarn sebebi deneyle meydana karlyor.
Sebep aratrmann eitli yollarn grdk. Bu yollardan biri
siyle sebebi meydana karlan olaylardan deneysel kanunlara yk
seliyoruz. u halde nce olayn sebebini meydana karyor, sonra
bundan kanuna ykseliyoruz. Ancak bu iki i ayr ayr yaplmaz.
Deneylemeler yaplrken, zihin bu deneylemelerden hangi kanuna
ykselmede olduunu tasarlar. Deneylemeler, iki olay arasnda se-
bep-son bantsnn bulunduu fikrini kuvvetlendirdike, zihin
de kanun meydana gelmeye balar. Bylelikle meydana gelen ka
nunlara deneysel kanun denir. Deneysel kanun, her zaman deneyi
yaplabilen olaylar arasndaki deimez ve zorunlu bantlarn ifa
desidir.
Ancak burada u soru ile karlayoruz: Belli sayda zel hal
lerin tannmasndan evrensel kanun nasl karlyor? Filhakika
lim ne kadar ok sayda olursa olsun, yine mahdut miktarda olay
lar tanyabiliyor ve bu olaylarn tannmasndan, sonsuz sayda
olaylar iersine alan kanunlar karyor. Az veya ok, mahdut sa
yda olaylarn bilgisine dayanarak gemite, halde ve gelecekteki
sonsuz sayda olaylar hakknda hkm nasl karabiliriz? Bu me
sele, endksiyonun temel meselesidir. Kanun yaparken zihnin da
yand temel, kinatta dzen bulunduuna inancmzdr. Kinatta
dzenin bulunmas demek, her zaman ayn olaylarn ayn artlar al
tnda meydana gelmesi demektir. Ayn sebeplerin, ayn artlar altn
da daima ayn sonucu dourmasna determinivn demitik. u hal
de endksiyon, determinizm prensibine dayanmaktadr. Lkin, bu

74
 MANTIK

gn var olan artlarn yarn var olup olmayacaklarn bilemeyiz.

Olaylar douran artlarn her zaman ayn olacaklar ispat edile
mez; ancak byle olacana inanyoruz. u halde endksiyonunun
temeli, kinat olaylarnda determinizmin bulunduuna olan inanc-
mzdr.

Sorular

1. Endksiyonu tarif ediniz ve safhalarn ayrnz.

2. Endksiyonun sebep aratrma metotlar hangileridir?
3. Endksiyonla tek sebebi bulma metotlarn misllerle anlatnz.
4. limde gzlemin yetersizlii neden ileri gelmektedir?
5. Alelde bir alg ve lm bir gzlem arasnda ne fark vardr?
6. Hipotezlerin ilimde roliinii ve deerini belirtiniz.
7. Beni nceden bulmu olmasaydn, hi aramazdn sz, ilim
aratrmalarnda hangi olayn ifadesi olmaktadr?
8. Hangi artlar altnda bir hipotez lm deere sahip olabilir?
9. Ostvaldin u sznden ne anlyorsunuz: timin ii hipotezler or
taya koymak deildir, belki mevcut olan hipotezleri (yanllklarn gste
rerek) ortadan kaldrmaktr?
10. Deneyleme nedir? lim aratrmalarnda ne gibi faydalar salay
cdr?
11. Deneysel ilimlerde olaylarn aklanmas ne demektir?
12. Deneyleme yollarn, misller vermek suretiyle anlatnz.
13. lim, olaylarn sebeplerini mi aratrr, yoksa kanunlar m ortaya
koyar?
14. Deneysel kanun nedir ve nasl yaplr9
S. Endksiyon hangi prensibe dayanmaktadr/

75
 DENEYSEL LMLERDE
PRENSP VE TEORLER

I. Prensipler

Deneye dayanan ilimlerde deneylerden kanuna ykselirken,

zihnin hareket noktas olan hakikatlaraprensip ad verilir. Bu ilim
lerde prensiplerden balayarak en zel kanunlara kadar inilir. Pren
siplerin baka kavramlarla ispat islenmez, dier kavramlar onlar
dan karlr. Prensiplerin doruluundan hi phe edilmez. Mate
matiin dayand prensiplerin de bu karaktere sahip olduunu bi
liyoruz. Ancak matematik prensipler akl olduu halde, deneysel
ilimlerin dayand prensipler tecrbeden karlr.
Prensipler, kanunlardan daha genel ve mcerret hakikatlardr.
zel ve genel olmak zere iki guruba ayrlrlar.
A. zel prensipler: Yalnz bir ilmin aratrmalarnda kullanlr.
Buna misl olarak mekaniin eylemsizlik prensibini ve hidrostati
in Paskal ve Arimed prensiplerini gsterebiliriz.
Eylemsizlik prensibi: Hareketsiz bir cisim kendiliinden hare
kete gemez. Hareket halinde bulunan bir cisim, dtan bir tesirle
karlamadka, hareketine devam eder.
Paskal prensibi: Kapal bir kabn iinde bulunan bir svya, ka
bn her yanndan yaplan itme (basn), svnn her tarafna ayn e
kilde iletilir.
Arimed prensibi: Bir svya batrlan bir cisim, hacmi kadar

76
 MANTIK

svnn arlna eit bir kuvvetle yukarya doru itilir.

B. Genel prensipler: Yalnz bir ilme zel olmayp, birok ilim
lerde dncenin hareket noktasn tekil ederler. Misl olarak La
voisier. Mayer ve Camot prensiplerini verebiliriz.
Lavoisier prensibine maddenin sakm prensibi denilmektedir
Tabiatta hibir ey yok olmaz ve hibir ey yoktan var olmaz.
Mayer prensibi: Enerji ne var, ne yok edilebilir. Buna enerji
nin sakm prensibi denir.
Carnot prensibi: Enerji deiikliklere uradktan sonra, hibir
zaman btn ortadan kaldrlamayan s haline gelir. Buna da
enerjinin alalmas prensibi denir.
Prensiplerde u karakterleri buluyoruz:
a) Prensipler, birok kanunlarn ifadesinden kanlmtr. Bu
kanunlara ulatrc pek ok endksiyonlar prensiplerin douunu
hazrlam demektir. Bylelikle tam mnasiyle katlik kazanan
prensiplerin doruluunu, tekrar deney yaparak aratrmaya kalk
mak mnaszdr.
b) Esasen pek geni ilim olaylarn ierisine alan prensiplerin,
genellikleri sebebiyle mcerret olu lan, ok kere onlarn deneyleri
nin tam olarak yaplmasn imknsz klmaktadr
c) Yaplabilen deneyler, prensiplerin ifadesine aykr sonula
ra ulatrmazlar.

II. Teoriler

Genel hipotez veya teori diye, deneylen yaplmad halde bir

ok limler tarafndan doruluu kabul edilen hakikatlara denir.
Prensipler kadar kat ve genel deildirler. Kanunlardan farklar ise,
bunlarn deneylerinin her zaman yaplamaydr. Tecrbelerin ta
ntt birok olaylar, kendi ifadeleri iinde birletirirler; lkin ken
dilerinin deneyi ok kere yaplamaz. Bundan baka, bir mesele hak
knda yalnz bir kanun yaplmad halde birok teoriler ortaya ko
nulabilir. lim leminde bir zaman iin kabul edilen bir teorinin,

77
 DENEYSEL LMLERDE PRENSP VE TEORLER

yanll yeni yaplan aratrmalarla meydana knca, ortadan

kalktn grrz.

Fizikte teoriler

1. Madd kuvvetlerin birlii: Ses, s, k gibi eitli ekillerde

duyularmz harekete geiren her trl fizik unsurlarn bazlar,
madde molekllerinin gzle grlmeyen titreiminden ibarettir; ba
zlar ise, baka baka uzunluklardaki dalgalarla esrin titreimidir.
Lkin hepsinin esas birdir. Kinatta madde ile esrden baka bir
ey yoktur.

2. Madde ile enerjinin birlii: Modem kimya basit unsurlarn

ok olduunu ortaya koymutur. Lkin basit unsurlarn ok oluu,
herbirini meydana getiren elemanlarn baka baka tarzlarda birle
mi bulunmasndan ileri gelmektedir. Hepsini meydana getiren bu
elemanlarn yaps ayndr. Maddenin hl deitirmeleri Mayer ve
Camot prensiplerine uygun olarak enerjide meydana gelen dei
melerin eseridir. Fizik dnyasnn asl yapsn tekil eden, madde
deil enerjidir.

3. Evrensel ekim: Newton, yldzlarn arln ve hareketle

rini evrensel ekimle aklad.
nce, Nevvtonun bir tesadfle u hipotezi elde ettii sylenir;
Ay nda bahesinde otururken, aatan elmann dtn g
rnce, birdenbire limin zihninde u soru canland; Elma dyor
da, ay niin dmyor? Sonradan, elmay dren kuvvetle kendi
yrngesi zerinde ayn hareketlerini idare eden ekimin ayn oldu
unu kefetti.

4. Genel rotatiftik: Nevvton, fizikte mutlak kavram kabul

ediyordu: zaman, uzay ve ktle. Albert Einstein, asrmzda ortaya
koyduu genel rlatiflik teorisiyle, zaman, uzay ve ktle kavramla

78
 MANTIK

rnn mutlak olmayp, grelie sahip bulunduklarn iddia eti.

a) Mutlak zaman olamaz; Bizim ayn zamanda gzlemini yap
tmz iki olayn, gerekte ayn zamanda getikleri ispat edilemez.
Biri brne nisbetle uzakta bulunan iki yldzn douunu, biz ay
n zamanda grm olabiliriz. Lkin uzaktaki yldzn , mesa
fenin uzunluu sebebiyle bizim gzmze brnn ndan da
ha ge gelmitir. u halde biz onlarn ayn zamanda doduklarn
grdmz halde, uzakta bulunan yldz, yaknda bulunandan da
ha nce domutur.
b) Mutlak uzay yoktur: Uzay, ekilsiz ve ii bo bir ereve de
ildir; o ancak kendini dolduran varlklar syesinde mevcuttur.
Uzayn varln ortaya koyan, maddenin kendisidir. Madd olan
uzay kre eklindedir. Uzay diye, lemi dolduran maddeden ayr,
mutlak bir varlk mevcut deildir.
c) Mutlak ktle yoktur. Einsteine gre, cisimlerin ktlesi, cis
min sratna, sahip olduu sya, ilh... gre daima deiir. Sratla-
n, n sratna yaklam bulunan cisimlere, eski mekanik tat
bik edilemiyor.

Biyolojide teoriler

Hayat hakknda ortaya koyulmu olan teorilerin bir ksm, ha

yatn zel yapsna ait olup, felsefdir. Bir ksm ise, hayatn yery
znde yaylp evrimlenmesini aklamas itibariyle, lmdir. Bu iki
zmre teorileri ayn ayr gzden geirelim.

Felsefi teoriler: Felsef bakmdan hayatn aklanmasn yapan

teorilerin balcalar mekanizm ve dinamizmdir.
Mekanizme gre hayat, fziko-imik kuvvetlerin harekete ge
irdii bir olaydr. D tesirlerin mahsuldr. zel yaps madde-
ninkinden farkszdr.
Dinamizmin gr ise, buna tamamen aykrdr. Ona gre ha
yat, canl varln kendi iinden gelen bir itilmenin mahsuldr.

79
 DENEYSEL LMLERDE PRENSP VETEORlLER

Olu ve evrim kudretini, o kendi bnyesinde tamaktadr.

Modem dinamizmin hayat gru, finalizm (gayecilikje ula
tryor. Finalizme gre hayat, bir gayeye doru ilerlemektedir. Ha
yatn iki eit gayesi olabilir: ya dta olur, veya ite olur. D ga-
yecilik, hayatn (canl vatlklarn) kinat dzenini gerekletirmek
iin evrimlendiini kabul ediyor. gayecilie gre ise, canl var
lklarn gayesi, kendi ekillerinin mkemmellemesidir. Mkem
mellemek, kendi fonksiyonlarn en iyi yapacak ekiller kazan
maktr.

b teoriler: lm teoriler, hayatn yeryzne yayl tarzn

aklamak iin ortaya koyulmuturlar.
XVIII. asrda Fransz Cuvier, trn devam teorisini ortaya
koydu. Ona gre, bugn dnyada var olan canl trlerin hepsi ayn
ekilde hayatn balangcndan beri bulunmaktadrlar. Fertler gelip
geicidir, trler bakdir, deimezler.
XVIII. asrn sonunda Fransz Lamarck, trn devam teorisini,
pheli trlerin varln ileri srerek reddetti ve yerine transfor
mizm (ekil deitiricilik) teorisini ortaya koydu. (Muayyen trle
rin karakterlerini tam olarak tamayan trlere pheli tr denir.)
Tranformizme gre, hayatn balangcnda yeryznde mah
dut bir ka cins vard. Sonra azar azar bu cinslerden yeni trler k
t. Daha sonra, yine bunlarn herbirinden baka trler kt. Bu ev
rim devam ettike yeryzn canl trleri doldurdu. Yine mtema
diyen yeni canl trleri meydana kmaktadr. Bir trden yeni trle
rin kmasn aklayan sebepler, evrenin tesiriyle canllarn her
hangi bir organ kullanmak iin sahip olduu ihtiyatr; yani haya
t fonksiyonlardr. evre, iklim, beslenme ve yaama artlarn ihti
va etmektedir. Mesel scak bir yerden souk bir yere nakledilen
bir hayvan iklime uyma zaruretiyle, tyleniyor. Kendi yapsnda
meydana gelen daha bir ok deiikliklerle yeni bir tr meydana
kyor. Et yiyen hayvan, evrenin zorlaycl yznden ot yeyici
olunca, sindirim cihaznda deiiklikler meydana geliyor. Bu olay,

80
 MANTIK

dier baz deiikliklerle biieince, yeni bir trn meydana kt

n gryoruz. Suda yaayan hayvanlar, sular ekilince karada ya
amak zorunda kalyor ve bu yzden karada yaayan hayvanlarn
zelliklerini elde ediyorlar.
Bir fonksiyonun yaplmasna olan ihtiya da, canl varln
bnyesinde deiiklikler yaratarak, yeni trleri meydana karyor
zrafalarn n ayaklaryla boyunlarnn uzun oluu, gdalarn yk
seklerden tedarik etmek ihtiyacnda olularnn eseridir. Canl var
lklarn bnyesinde meydana gelen deiiklikler, nesilden nesile
devam ediyor ve yeni trleri meydana karyor.
Lamarck, bu fikirlerini iki kanunda toplamtr:
1. Canl varlklarda fonksiyon, organ meydana getirir. Fonksi
yon ortadan kalknca, organ da yava yava kaybolur.
2. Canl varln kazand yeni kabiliyetler, verset halinde
gelecek nesillerde devam eder.
XIX. asrn ortasnda ngiliz Darvvin, Lamarckn eksik brakt
noktalar tamamlad. Onun ortaya koyduu tabi ayklama teori
sine gre, canllar leminde yeni trler meydana gelirken, canl var
ln kendisi iin lzumsuz organlar ortadan kalkyor ve hayat
fonksiyonlarn en iyi ekilde yapmaya elverili organlar meydana
geliyor. Bu ayklamada gaye, bizim iimize yarayclk veya bizim
houmuza gidicilik deildir. Tabiatn yapt ayklama, canl varl
n kendi fonksiyonlarn mkemmelletirmek iindir. Hayvanlar
ehlletirmede ve bitkilerin alanmasnda bizim takip ettiimiz ga
ye ise, onlarn kendi iimize veya zevkimize elverili hale getiril
mesidir. Ancak bu sun ayklama neticesinde canllarn remesi,
ehliletirme nisbetinde azalyor. Tabi ayklamada ise, canllarn
remesi gitgide artmaktadr. Bu artan nesiller iin tabiat, bir hayat
sava sahnesidir. Bol ve abuk olarak bu sahnede reyen nesiller,
remesi azalan canl trlerini ortadan kaldrmak iin savarlar.
Lamarck ve Darvvin, daima yeni trleri meydana getirmek iin
canllarn ar ar evrimlendiklerini kabul ediyorlad. 1900 sene
lerine doru HollandalI biyolojist Hugo de Vries, bu evrimlenme

81
 DENEYSEL LMLERDE PRENSP VE TEORLER

de, yer yer miitasyon denilen ve yeni trlerde, evvelkilerin vasfla-

riyle aklanmas imknsz deimelerin bulunduunu gsterdi.
Canllarn evriminde sray\zm bulunduu fikrini ortaya koydu.

Sorular

1. Prensip neye derler? Deneysel ilimlerin dayand zel ve genel

prensipler hangileridir?
2. Prensiple kanun atasnda ne fark buluyorsunuz?
3. Teori nedir, ilmin aklamalarnda ne faydas vardr9
4. Hipotezle teori arasndaki farklar misllerle gsteriniz
5. Kanunla teori arasnda ne fark vardr?
6. limler teori yapmaktan vazgeebilirler mi?
7. Fizik ilmine ait teorilerden birkan anlatnz.
8. Hayatn zel yapsn aklayc teorileri anlatnz.
9. Yeryznde hayatn yayln aklayan grler arasnda birbirle
rine aykr olanlarla birbirini tamamlayanlar hangileridir?
10. Canl trlerinde ayklama neye derler? Ka ekilde olur?
11. Hayat sava ne demektir?
12. Mtasyon nedir? Canllarn evriminde bu prensip neyi aklayc
dr?

82
 ANALOJ

Analoji, bilinen benzeyilerden faydalanarak bilinmeyen ben

zeyileri karmaya yarayan akl yrtmedir. Zihnin eyada buldu
u benzeyiler tam olmayp baz bakmlardan grlen benzeyiler
din Mesel akcierle solungacn, ku kanadiyle balk kanadnn
birbirine benzeyii, birer analoji meydana koyar. Zihin bu gibi ben
zeyilerden faydalanarak yeni bilgilere ular. Bu metot fizikte, ast
ronomide ve biyolojide kullanlr. Tatbik sahas geni deildir.
Fizikte, mesel buhar kuvvetini hesaplarken, bunun nceden
bilinen beygir kuvveti, rzgr kuvveti gibi kuvvet kaynaklarna
benzerlii dnld ve onlarla lld.
Lavoisier, nefes almada oksijenin roln gstermek iin, nefes
alma ile kanda geen hdiseyi yanma olayna benzetti. Bunlar birer
analojidir.
Astronomide analoji metodunun kullanlna u misli verebi
liriz: erisinde hava ve su bulunan dnyamzda insanlar barnmak
tadr. Mars yldznda da hava ve su bulunuyor. u halde Mars yl
dznda da insanlar barnmaktadr.
Analojiyi en ok kullanan biyolojide, bu metot iki ekilde tat
bik edilmekledir:
1 Organlarn benzeyiinden fonksiyonu karma: Paleontolo
jide baz fosillerin solungaca benzer organlar bulunduuna bakla
rak bu hayvanlarn, solungac bulunanlar gibi, vaktiyle sularda ya
am olduklar neticesini karmak, byle bir analoji ile kbil olu
yor.

83
 ANALOJ

2. Sonutan sebebi karma: Buna misl olarak, Claude Ber-

nardn ada tavanlar zerinde yapt, evvelki bahislerde ele ald
mz deneylemeyi gsterebiliriz.
Claude Bemard, a braklan ada tavanlarnn idrarlarnn bu
lank sar olmayp parlak krmz olduunu grnce, bundan u ne
ticeyi karmtn A braklan hayvanlar kendi yedek besinleriyle
beslenirler. Bu yedek besinler et cinsinden olduu iin, ada tavan
lar ot yiyici olduktan halde, a braklnca et yiyici hale geiyorlar.
drarlarnn renk deitirmesi,unlardaki bu fonksiyon deimesinin
sebebini ortaya koyucu oluyor. Byle analoji yoluyla sonutan se
bebe geilmektedir.

Analojinin yaps ve deeri

Analoji metodu, bircz bilgiden dier bircz bilginin ka

rlmasdr. Ancak bunu yaparken zihin, genel bir bilgiye dayanmak
tadr. Astronomide yaplan analojiye dair yukarda verilen mislde,
ierisinde hava ve su bulunan her yldzda insanlarn barnd
nermesi, bir endksiyonun sonucudur. erisinde hava ve su bu
lunan Mars yldznda da insanlarn barnd nermesi ise, bir de-
dksiyonun sonucu olarak karlmtr. u halde analoji yoluyla
akl yrtmede hem endksiyonun, hem de dedksiyonun rol bu
lunmaktadr. Ancak bu ileyilerin ikisi de, analojide kat sonula
ra ulatrmyor; belki sade ihtimallere ulatryor. nce, analojinin
dayand endksiyon ekseriya farazidir; nk, mislde olduu gi
bi, bir endksiyonun sonucu olan ierisinde su ve hava bulunan
her yldzda insanlar barnmaktadr nermesi ispatlanm bir ka
nun deildir. Sonra da, bu hkme dayanarak yaplan dedksiyon
her zaman farazidir; kat olmaktan uzaktr. Mislimizde ierisin
de hava ve su bulunan Mars yldznda da insanlar barnmaktadr
nermesi, deneylerden karlm deildir.
Analojinin kulland dedksiyonun kat olmayp, taraz olan
sonulara ulatrmasnn sebebi dedksiyonun burada, asl dedksi-

84
 MANTIK

yonda olduu gibi sonulan n aynilik yoluyla karmayp benzeyi

yoluyla karmasdr.
u halde analoji, esas itibariyle farazi hkmler vericidir, ih
timalleri ortaya koyucudur. Ancak bu ihtimallerin kuvvetli oluu,
say bakmndan ok ve nemli karakterler arasnda benzeyi m
nasebetlerinin kurulmasiyle kbil olmaktadr.
Analoji metodu, kanun yapmada kullanlmaz, ancak tarifte ve
snflandrmada iimize yaramaktadr.

Sorular

1. Analoji nasl bir metottur?

2. Hangi ilimler analoji metodunu kullanrlar?
3. Biyolojide analoji metodu hangi ekillerde kullanlmaktadr?
4. Analojinin dcdksiyon ve endksiyonla ilgisini gsteriniz.
5. Analoji ile akl yrtmede her zaman kat sonulara ulalanay-
n sebeplerini syleyiniz.

85
 TARHTE METOT

Tarih, insan cemiyetlerinin gemi zamana ait olaylarn ince

leyen ilimdir. nsandan baka dier varlklarn da tarihi yaplr.
Kozmogoni, az ok faraz ve hayl olmakla beraber, kinatn tari
hidir. Jeoloji, dnyamzn tarihidir. Paleontoloji, ortadan kalkm
bulunan canl trlerinin tarihidir. Tabi tarih, dnyamz dolduran
hayvanlarla bitkilerin tarihidir. Asl tarih ise, gemi zamanlardaki
insan cemiyetlerinin siyas, fikri, ahlk,din ve ekonomik faaliyet
lerini inceler. Herhangi bir olayn tarih olay olabilmesi iin, onda
u karakterler bulunmaldr:
1. Her eyden evvel cemiyetin hayatna tesir yapm olmas l
zmdr. Mesel:
Herhangi bir ferdin ldrlmesi tarih olay deildir. Lkin
Hazreti Osmann ldrlmesi, tarih olaydr. nk bu olay, slm
cemiyetinin yaay zerinde tesir yapt: Mslmanlar ikiye b
lnd ve slm devletinde fitne balad: slm dnyas ruh ve ah
lk azametini kaybetti.
Birinci Cihan Harbi balarken, Avusturya veliahd Aridk Fer-
dnandn Saray Bosnada ldrlmesi de bir tarih olaydr. Cihan
Harbinin domasna gerek sebep deilse bile, vesile olmutur.
2. Aklanmas bakmndan da tarih olay, dier ilimlerin olay
larndan ayrlr. Deneysel ilimlerde ayn zmreye giren btn olay
lar, ayn sebeple aklandklar halde, tarihte tek olayn sebebi aran
maktadr. Ayn sebep, birden fazla olay aklamaz; her olay do
urmu olan sebep, kendine zeldir.

86
 MANTIK

Birinci Cihan Harbini dourmu olan sebeplerle kinci Cihan

Harbini douran sebepler, ekonomik cinsten olabilirler. Lkin ce
miyet hayat 1914 ylndan 1939 ylna kadar geen yirmi be sene
iersinde her bakmdan (ekonomi, hukuk, ahlk ve din bakmlarn
dan) evrimlenmitir. artlar ayn deildir. Her iki harbin domasn
da en bata rol oynayan ekonomik artlar, hepsinden ziyade deiik
karakter kazanmtr. Bunun iin, tarihin tekerrrden ibaret oldu
u yani insanln hayatnda, tabiatta ve bilhassa canszlar dnya
snda olduu gibi, ayn sebeplerin ayn sonular dourmada oldu
u fikri doru deildir. Esasen sebepler de ayn kalamazlar. Cemi
yet hayatnda evrimin varl bir gerek olduuna gre, ayn sebep
lerin daima ayn kalarak tekrar tekrar meydana ktklarn kabul
edemeyiz. Tarihin baz olaylar arasnda grlen yaknlk, ancak
nisb benzeyilerden ibaret olabilir.
3. Tarih olaylarnda, dier ilimlerde olduu gibi deneyleme ya
plamadndan, tarihin olaylarn dorudan doruya tanyamyo-
ruz. Ancak belgelerin brakt izleden yrmek suretiyle, vastal
olarak tanyabiliyoruz. Tarih bilgisi, gemi zamana ait olduu iin,
vastal bilgidir.

Tarihin evrimi

nsanlar, pek eski zamanlardan beri tarihle uramlardr. An

cak,eskilerin tarin anlay bugnk gibi deildi.Tarih anlay,es
ki ve yeni olmak zere, iki devreye ayrlabilir. Eski tarih, edeb idi;
yeni tarih ise, lm tarihtir.
a) Edeb tarih: Eskiler tarihe, edeb ve pedagojik deer veri
yorlard. Bazlarna gre tarih, canl tasvirler yapan ve parlak nu
tuklarla gzel hikyeler anlatan bir sanatt. Bazlar da tarihi, cemi
yetlerin idaresinde ve dmanlardan korunmasnda bilinmesi fay
dal olan olaylarn sistemli ekilde toplanmasndan meydana gel
mi bir bilgi sayyorlard. Eski Yunan tarihilerinden Herodotun
eseri birinci anlaya, Trkididesin eseri kinciye misl olur.

87
 TARHTE METOT

Tkididesin eseri, okuyucuda ilgi uyandran hayl nutuklar

la doludur. Pltark'n, Mehur adamlarn hayat adl tarihinde de,
ruhlar ykseltme ve genlie kuvvetli ruh terbiyesi verme gayesi
gze arpmaktadr. Tasit ve Tit-Liv gibi byk tarihilerin eserle
rinde gzettikleri gaye ise, vatanlarn tebcil etmektir.
b) lm tarih: XVIII. asrda, tarih olaylarnn seilmesi ve an
latlmas iinde tenkide en byk ehemmiyet verildi. Lkin tarih,
ancak XIX. asrda tam mnasiyle ilim haline geldi. Bu asrn bala
rnda Almanyada Ranke, asrn ortalarnda ngilterede Cariyle ve
yine XIX. asnn sonlannda Fransa'da Fustel de Coulanges, lam m
nasiyle lm tarih eserleri verdiler. Vaka tarihde, dier ilimlerde ol
duu gibi, deneyleme yaplamyor ve olaylar douran sebeplerin
bilgisinden genel kanunlar karmak kbil olmuyor. Lkin tarihin
aratrmalar da, dier ilimlerde olduu gibi, olaylarn sebebini
meydana karmak iin yaplr. Ayn zamanda, ilim zihniyetini ida
re eden prensiplerin tarihide de bulunmas lzmdr. Bu sebepler
den, modem tarih anlay, tarihe dier ilimler arasnda yer vermek
tedir.
Tek olaylarn aklanmasn konu olarak alan lm tarih, u ka
rakterleri tamaktadr
a) Tarih kronolojiden ibaret deildir; olaylar zaman srasna
koyarak nakletmekle yetinmez. Onlar dourmu olan sebepleri
aratrr; tenkit szgecinden geirilen olaylar arasnda sebep-sonu
bantlarn meydana karr.
b) Tarih, olaylarn objektif bilgisidir; ferd hisler ve menfaat-
lar, tarih dnne kartrlmamaldr. Aksi halde tarih, lm ol
maktan kar, edeb bir vesika haline gelebilir. Tarafszlk, dier
limlede olduu kadar, belki hepsinden ziyade, tarihide aranan
ahlk bir meziyettir.
Muayyen bir zmre veya partinin menfaatlarn korumak endi
esiyle, bu menfaatlara bal hisleri nesillere telkin edici tarihler, l
m tarih saylmazlar. Ayn ekilde, herhangi bir zmreye kar du
yulan kindarlk duygulariyle kaleme alnan tarihler de zihinleri ha-

88
 MANTIK

kikattan uzaklatrc olmaktadr. Bu sebepten lm tarih, olaylarn

meydana gelmesinde rol bulunan nesil tarafndan deil, ondan
sonra gelen nesiller tarafndan yazlr. Olaylara bal menfaatlann
ortadan kalkmas, objektif grlerin ve tam tarafszln hkim
olabilmesi iin lzm olan artlarn domas beklenir.

Tarihin metodu

Tarihin gayesi, gemi zamanlar canlandrmaktr. Gemi za

manlar artk yok olduundan, onlar ancak braktktan izlerin,eser
lerin yardm ile tanmak kbildir. Gemie ait olan eserlerin, za
man srasna konularak birletirilmesiyle, gemi zaman canlanr.
Bunu yapan tarih metodunda iki safha aynlyon
1. Belgeleri toplamak, tenkit ve izah etmekten ibaret analiz
safhas;
2. Toplanp tenkit edilen belgeleri zaman sras iinde birletir
mekle gemiteki hayat canlandran sentez safhas.

1. Tarihte analiz

Tarihte analiz diye, gemi zamanlara ait belgeleri toplama,

deerlendirme ve bunlar mnalandrma iine denir.

A. Belgeler: Belge diye, gemi zaman olaylar hakknda bize

bilgi veren her eye denir. Bir harp silh, bir tarm leti, bir eme
yknts, bir mektup veya bir htra gibi, gemi zaman hakknda
bilgi veren eylerin hepsi birer belgedir. Tarihin belgelerini gu
ruba ayrabiliriz; Rivayetler, antlar, yazl belgeler.
1. Rivayetler; olaylarn onlan grm veya grenden dinlemi
olan kimseler tarafndan bizzat anlatlmasdr; ahitlerin veya on
lardan duymu olanlarn ifadesidir.
2. Antlar; gemi zaman hakknda bilgi veren her eit mad
d eserlerdir. Antlar, saraylar, camiler, trbeler, mezar talar, e

89
 TARHTE METOT

meler, sebiller, su kemerleri, hamamlar, hanlar, mbleler, gemiler,

silhlar, harp arabalar, zafer taklar, heykeller, paralar, madalyalar,
pul koleksiyonlar gibi eserlerdir.
3. Yazl belgeler; gemi zamana ait olaylarn veya bu olayla
rn baz insanlarn zihninde brakt tesirlerin yazl ifadesini ta
yan eserlerdir. Antlar zerine kaznm yazlar tarih kitaplar , h
tralar, gazete ve mecmualar, mektuplamalar, kanun metinleri, fer
manlar, emimmeler, siciller, ktkler, mukaveleler, anlama me
tinleri , noter senetleri, borsa kaytlan, ilh... yazl belgelerdir.
Bundan baka her trl ilim, edebiyat ve felsefe eserleri de ya
zl belgeler arasna girmektedir. Tarihinin ilk ii, aklayaca
olay hakknda belgeler toplamaktr. Belgelerin toplanmas ilmine
ristik ilmi denir.
Bu kadar ok ve eitli belgelerden faydalanabilmek iin bir
takm teknik bilgilere ihtiya vardr. te bu bilgileri veren, tarihe
yardmc ilimlerdir. Bu ilimlerin balcalar:
Arkeoloji: Yer altndan kanlan antlarla eyay tanma ilmi;
Epigrafi: Mermer ve tun zerine kaznm yazlar okuma il
mi;
Paleografi: Kat ve parmen zerine yazlm eski yazlar
okuma ilmi;
Filoloji veya lengistik: Diller ilmi;
Bibliyografi: Kitaplar ilmi;
Biyografi: Byk adamlann hayatlann tanma ilmi;
Diplomatik: Milletler arasndaki siyas mnasebetler ilmi;
statistik: Olaylarn sayca tekrarndan onlarn sebeplerini
karma ilmi;
Nmizmatik: Baslm paralarla madalyalar tanma ilmidir.

B. Tenkit: Tarihde tenkit, toplanan belgeleri deerlendirme ve

mnalandrma iidir; onlarn hak'kata uygun olup olmadklarnn
aratrlmasdr. Belgelerin tenkidi yaplmadan meydana getirilen
tarih eserlerinin lm kymeti olmaz. Byle eserler don ve yanl

90
 MANTIK

belgeleri birlikte kullandklar iin, zihinleri artarak hakikatten

uzaklatrlrlar. Sadece faydasz deil, ayn zamanda zararl olur
lar.
Tenkit ii, tarihin meydana getirilmesinde en mhim safhay
tekil eder. Bunda en kk yanlma, btn olaylarn akn dei
tirebilir.
Bunun iindir k baz tarihiler, belgelerden bazlarnda fark
na varmadan kabul ettikleri yanlmann btn eseri hakikattan
uzaklatrm olmas yznden, senelerce alarak meydana getir
dikleri eserlerini yakmaya mecbur olmulardr.
Tarihte tenkit, belgelerin d tenkidi, i tenkidi ve bir de ahit
lerin tenkidi olmak zere, esasl ekilde yaplr.
1. D tenkidi; belgelerin meydana geliinde rol bulunan ve
ekle ait olan u iki eyi incelen
a) Evvel kaynaklarn tenkidi yaplr, yani ele geen belgelerin
kimler tarafndan brakld ve doruluklarna gvenilir olup ol
madklar aranr.
Mesel, slm tarihi yazlrken, hadislerin bu tenkide tbi tu
tulmas icabetmektedir. Zira biroklar, hakikatte Peygamberin
sylemedii eyleri, onun szleri diye nakletmilerdir.
Bu sebepten, belgeleri brakanlarn maksat ve niyetlerinin, bir
zmre veya partiyi tutup tutmadklarnn bilinmesi lzmdr. Bir
zmre veya partiye hisleriyle bal olanlarn braktklar belgelere
dayanarak tarih yazlmaz.
b) Aslna irca veya btnleme tenkidi. Bir ok belgeler dei
tirilmi veya ilvelerle iirilmitir. Bu tenkidi yapmak iin, belge
nin asln (orijinal nshasn) ele geirmek, eer asl bulunamazsa
dier kopyalarla karlatrmak lzm gelir.
2. tenkidi, belgelerde anlatlan olaylarn mmkn olup ol
madklarn aratrmak ve onlarn aklanmasn yapmaktr.
Bunun iin evvel belgelerde anlatlan olaylarn akln prensip
lerine ve tabiat kanunlarna uygun olup olmadklar aratrlr; bun
lara aykr olaylar tantan belgeler kabul edilmez.

91
 TARHTE METOT

Evliya elebi nin seyhatnmesinde akln kabul edemiyecei

mitolojik olaylar anlatlr. Tarihinin byle belgeleri kabul etmeme
si lzmdr.
Sonra belgelerin aklanmas yaplr. Aklama, belgeyi tarih
inin olaylar zerindeki geni bilgisine dayanarak tefsir etmektir.
lm aklama, faraza eer bu bir yazl belge ise, belgeleri b
rakan yazarn ifadesindeki incelikleri, dilin o devirde tad zel
likleri bilmekle kbildir. Bu tenkidin yaplmasnda pek geni ve ay
n zamanda salam bilgilere ihtiya vardr.
3. ahitlerin lenkidi. olaylar anlatanlarn doru syleyip sy
lemediklerinin aratrlmasdr. ahitler, bilerek yalan syledikleri
gibi, bazan da yanl bilgi topladklar iin, szlerinin hakikata uy
gun olmadn bilmeyebilirler. ahidin yalan syleyip sylemedi
i, onun zeks, karakteri, kltr seviyesi ve iinde yaad evre
ile onu bu ahitlie srkleyen artlarn incelenmesiyle anlalr.
Yakn zamanda meydana gelmi olan ayn olay hakknda bile, bir
ok ahitlerin baka baka eyler naklettikleri ok defa grlmek
tedir. ahitlerin anlatt olaylarn akla uygunsuzluu da, yine akln
prensiplerine ve tabiat kanunlarna dayanmak suretiyle tenkit edilir.

2. Tarihte sentez

Analiz yoluyla toplanan ve tenkitleri yaplan belgeleri, zaman

srasiyle birletirmek, onlarn sentezini yapmaktr. Tarih sentez ve
ya in ile tarih eseri meydana gelir. yi sentez yapabilmek iin, ta
rihinin hem hakikatten zerre kadar ayrlmayan bir zekya, hem de
gemiteki olaylarn, belgeleri birletirmekle meydana gelen man
zarasn tasavvura kabiliyetli, kuvvetli bir haylgcne sahip olma
s lzmdr. Ancak olaylar sadece zaman srasna koymak kfi gel
mez; onlar douran sebeplerin de aratrlmas, sebep olan olaylar
la onlarn sonular arasnda mnasebetlerin kurulmas lzmdr.
Bir memlekette falan devirde inklplar veya isyanlar olduunu
kaydetmekle tarihinin ii sona ermez; bu inklp veya isyanlarn.

92
 MANTIK

hangi sebeplerin sonucu halinde meydana geldiklerinin aklanma

s tarihinin esasl iidir. Bunu yapmadan, sadece olaylar anlatma
ya kronoloji denir ki, lm tarihin kronoloji olmaktan ktn sy
lemitik. Ancak bu sebeplerin bilgisinden, deneysel ilimlerdeki gi
bi kanunlar karmak tarihte kabil olmuyor.

Tarih felsefesi

Yalnz tarihin olaylar, genel grler telkin etmek suretiyle

dorudan doruya olaylarn kendisinden karlmayan, belki olay
lar zerinde dnen zihinlerde baz mcerret fikirler douruyor.
Bu mcerret fikirleri kanunlar gibi kullanarak genelletirmek sure
tiyle, olaylar zerinde aklama yapmaya tarih felsefesi denir. Tarih
felsefesinin eitli anlaylar meydana gelmitir. Hegel, kar tez
lerin daima sentezleri meydana kard esasna dayanan bir man
tn kanunlarna uygun olarak dnyann evrimlendiini iddia etti.
Herder ve Taine tarihteki evrimi, tabiatn ve bir de rk, evre ve za
man gibi d artlarn tesiriyle akladlar.
Auguste Comte, insanln terakki gayesiyle. U devreden (te
oloji, metafizik ve msbet ilim devreleri) gemek suretiyle ilerle
mekte olduunu ve gayesi olan msbet ilim devresine ulam bu
lunduunu, hal kanunu ile aklamaya alt. Vico, tarih d
nler sisteminde, insann tabiat her zaman ayn olduu iin, ay
n olaylarn daima tekrarlanmada olduunu gstermek istedi. Kari
Marksa gre, insanln evrimini balangtan beri idare eden art
lar, yalnz madd ve ekonomik sebeplerdir. Din, hukuk, ahlk ve
sanat olaylar, hep ekonomik sebeplerin birer sonucu halinde mey
dana gelmilerdir.
Tarih felsefesi ok kere hayli hkmler ortaya koyduundan,
bir ilim gibi itimada deerli deildir; lm tarihin dnda kalr.

93
 TARHTE METOT

Sorular

1. Tarihte metodun gayesi nedir?

2. Tarih olay neye derler?
3. Tarih bir ilim midir?
4. Tarihin bize salad faydalar nelerdir?
5. Tarihin olaylar hakknda kat hkm vermek mmkn mndr?
6. Tarihte tam objektiflie ulamann imknszl neden ileri gel
mektedir?
7. lm tarih dn hangi prensiplere dayanmaktadr?
8. Tarihte analiz ve sentez nasl yaplr?
9. t arihte yardmc ilimler hangileridir?
10. Tarih tenkit nasl yaplr ve ne ekilleri vardr?
11. Jean-Jacques Rousseau tarihi. Birok yanl eyler arasnda, ha
kikate en ok benzeyenleri seme sanatdr diye tarif ediyor. Bununla ne
demek istemektedir?
12. Fnelonun dedii gibi, mkemmel bir tarihinin, belki byk
bir airden daha ender bulunmas neden ileri gelmekledir?
13. Tarihin glkle meydana getirilmesinin sebeplerini gsteriniz.
14. Tarih felsefesi nedir?

94
 OKUNACAK ESERLER

Ansto : Organon
Austen Jane Saduyu ve Duyarlk
Bacon Franois : Denemeler
Bemard Clade . Tpta tecrbe usulnn tetkikine giri
Boutroux Emile Tabiat kanunlarnn zorumsuzluu
Descanes Rene Akln idaresi iin kurallar
t i
Tabiat ile hakikati arama
: Metot zerine konuma
Efltun : Sofist
: Gorgias
: Protagoras
: Kharmides
F rab limlerin saym
Gazl El munkizu Min Ad-Dall
Goblot Edmond : limler sistemi
Lachelier Jules Tmevarm (endksiyon)n temeli hakknda
Mach Emst : Bilim ve hat
Poincar Henri Bilim ve metol
M
Bilimin deeri
: Bilim ve varsaym
: Son dnceler
Renan Emest : Bilimin gelecei
Russel Bertrand . Mistiklik ve mantk

95