AZ0RBAYCAN T0HSIL NAZiRLIYi AZ0RBAYCAN DOVL0T NEFT

AKADEMiYASI

NEFT V0 QAZ QUYULARININ QAZILMASI

TEXNiKASI V0 TEXNOLOGiYASI F0NNIND0N
MUHAZiR0L0RiN QISA KONSPEKTi

MU0LLiFL0R: T.E.N. DOS. iBRAHiMOV RAFiQ SALMAN OGLU

ASS. BAX0LIYEVA iRlN OQTAY QIZI

Rafiq ibrahimov,2012

BAKI-2012
1. Axundov B. Neft vs qaz quyularini qzilmasi, Baki, MAARIF, 1977
 M0SL0H0T GORUL0N 0D0BIYYAT
2. Bskirov . Qazima ssnstinin incsliklsri, Baki, Oskar NPM-nin mstbsssi, 2006
3. R.Quliyev,H.Mscidov,S.Cslalov. Qazima
mshlullari.Baki,Elm,2003
4. Quliyev B.A., irinov M.M. Neft vs qaz
quyularinin qazilmasi, Baki, ADNA-nin mstbsssi, 2009
5. R.S.ibrahimov, L.B.Ksrimov, S.Q.Rza-zads vs b. Neft vs qazima, 2006
6. R.S.ibrahimov,Quyularm qazilmasinda dag suxurlarinin
dagidilmasi, Baki,Qaioglu,2011
7. R.S.ibrahimov,.O.Baxsliyeva,Suxurdagidici alstlsr, Baki,Qaioglu,2011
8. T.0liyev Quyularin mohksmlsndirilmssi, sementlsnmssi vs
tamamlanmsi, 1982
9. Calal Mahmudov. istehsal sahslsrinin texnologiyasi vs ssnaye
ekologiyasi.Baki,ADtLOGLU2001
10. .. . M, ,
2003
11. .. , I, II -.:
, 1985.
12. .., .., ..
. , , 1981
13. .., .., ..
. , , 1984
14. .. . , ,
1989
15. .., ..
, . , 1986
16. .., .. . M.:
, 1975
17. ..
, , , 1991
18. ... ...
 M0SL0H0T GORUL0N 0D0BIYYAT

. .; ; 1997 ().
19. .., .., ...
. , , 1998. ( ).

20. .., .., ...

.
., 2001. . ().

21. HussainRabia.Well Engineering &Construction

MUHAZIR0 D0RSL0RIND0 T0DRIS OLUNAN MOVZULARININ
M0ZMUNUNUN SiYAHISI
Proqramin Mtthazird ddrsldrindd tddris olunan ixtisas ttzrd saatlar
movzulari movzularin mdzmunu
1. Giri.Neft vd qaz quyularinin firlanma ttsulu 6
ild qazilmasi
1.1 Neft vs qaz quyularinin qazilmasinin qisa 2
inkiaf tarixi
1.2 Neft vs qaz quyularinin inasi, neft vs qaz 2
quyularinin qazilmasi usullari
1.3 Dag suxurlarinin tssnifati 2
2. Neft vd qaz quyularinin qazilmasinda ddniz 10
ozttlldn,ttzdn texniki vasitdldr vd buruq
dsaslari
2.1 Quruda qurulan buruq ssaslari 2
2.2 Dsnizds qurulan ssaslar vs dsniz ozullsri 2
2.3 Dsrin qazima u?un qurulan dsniz ssaslari 2
2.4 Ozuqalxan uzsn qazima qurgulari 2
2.5 Yarimdalma uzsn qazima qurgulari 2
3. Neft vd qaz quyularinin qazilmasinda istifadd 12
edildn qazima avadanliqlari vd aldtldri

3.1 Vika,onun vszifssi vs quruluu 2

3.2 Kronblok vs tal bloklari,qaldirici qarmaqlar,tal 2
kanatlari,
3.3 Qazima bucurqadlari,bucurqadin yukqaldirma 2
qabiliyystinin tsyini
3.4 Buruqda firladici mexanizmlsr, rotorlar, 2
firlangiclar
3.5 Buruq nasoslari vs qazima lanqlari 2
3.6 Ssyyar vs yarimssyyar qurgulari,buruqda 2
elektrik tschizati vs qazima intiqalina olan
tslsblsr
4. Quyularin qazilmasinda istifadd edildn 10
sttxurdagidici aldtldr
4.1 Neft vs qaz quyularin qazilmasinda ilsnilsn 2
baltalarin tssnifati;psrli vs arokali baltalarin
inkiafi vs novlsri
4.2 Almazli vs iSM tipli baltalar 2
4.3 Baltalarin materiallari, damgalanmasi vs 2
rsnglsnmssi
4.4 Rusiyanin istehsali olan Burintexelmi 2
istehsalatin tipli baltalari
4.5 PDS qazima baltalari; xususi msqssdlsr u?un 2
baltalar
5. Rotorla neft vd qaz quyularinin qazilmasi 8
prosesinin texnologiyasi
5.1 Dag suxurlarinin dagidilmasi 2
mexanizmi,rotorla qazimanin texnoloji sxemi

5.2 Suxurlarin qazimaya tssir edsn ssas xassslsri, 2

baltanin firladilmasi
5.3 Qazima rejiminin tsyini,baltanin quyuda 2
ssmsrsli ilsmssi muddsti
5.4 Qazimanin reys surstinin tsyini,qazima 2
rejiminin analiz usullari
6. Maili vd ttfqi qazima texnologiyasi 10
6.1 Maili quyularinin qazilmasinin tstbiq sahslsri 2
vs msqssdi
6.2 Maili quyu profilinin layihs edilmssi 2
6.3 Maili quyularin qazilmasi u?un alstlsr 2
6.4 Ufqi quyularin qazilmasi u?un texniki 2
tsrtibatlar vs qazima texnologiyasi
6.5 inhirafetdiricilsrin vs istiqamstlsn- dirilmsysn 2
QKAH-in se?ilmssi, layihslsndirilmssi vs
hesablanmasi
7. Quyularin mohkdmldndirilmdsi 10
7.1 Quyu qurululari haqda umumi mslumatlar 2

7.2 Quyularin mohksmlsndirilmssi msqssdi 2

7.3 Qoruyucu borular vs onlarin birlsmslsri
7.4 Tamponaj materiallari haqda mslumat 2
7.5 Neft vs qaz quyularinin sementlsnmssi 2
usullari
8. Neft vd qaz quyularinda istifadd edildn 8
qazima mdhlullari
8.1 Qazima mshlulunun qazimada shsmiyysti 2

8.2 Gilli mshlullarin fiziki mexaniki xassslsri 2

8.3 Qazima mshlulunun parametrlsrinin tsnzimi 2
 8.4 Qazima mshlulunun hazirlanmasi vs 2
tsmizlsnmssi
9. Neft vd qaz quyularinin qazilmasinda 4
qdzalarla mttbarizd
9.1 Qazimada ba versn qszalarin ssbsblsri 2
9.2 Qszalarin lsgv edilmssi usullari,murskksb 2
qszalarin lsgvi
10 Neft vd qaz laylarinin agilmasi vd quyularin 4
mdnimsdnilmdsind hazirlannasi

10.1 Suxurlarin tsyini,quyularin karotaj edilmssi, 2

ksmsrlarin perforasiyasi
10.2 Neft vs qaz laylarinin afilmasi usullari 2
11 Neft vd qaz quyularinin qazilmasinda dmdyin 4
vd istehsal prosesinin tdkili

11.1 Qazimada smsyin tskili,ksmsrlsri endirib- 2

qaldirilmasi ufun alstlsr
11.2 Boru bazasi,qazima turbinlsritsmiri 2
bazasi,balta meydanfasi
12 Neft vd qaz quyularinin qazilmasinin texniki 4
iqtisadi gostdricildri
12.1 Quyularin inasi tskli vs onun tskili 2
12.2 Qazimanin texniki iqtisadi gostsricilsrinin 2
tsyini
Csmi 90 saat
MOVZU N-1: GIRl. NEFT V0 QAZ QUYULARININ QAZILMASININ
QISA INKI^AF TARIXI

Azsrbaycanda neft fixarilmasi tarixi fox qsdimdir. Hstta X ssrds yaami srsb alimi
Q.Mssudi Baki shsri yaxinliginda qazilan neft quyularini gormu, onlarin qazilmasi
usullari ils tani olmu vs bu barsds oz sssrlsrinds yazmidir.
1733-cu ilds Bakiya gslmi mshur rus alimi doktor i.Lerxe qazilmi 52 neft quyusu
gormu vs eyni zamanda bir nefs quyunun qazilmaqda oldugunu qeyd etmidir.
1771-ci ilds Rusiya Elmlsr Akademiyasinin tapirigi ils Baki neft quyulari vs
onlarin qazilmasi usulari ils tani olmaq ufun Azsrbaycana gslmi akademik
S.Qmelin ds, Aberonda neft quyularinin dsrinliyi 40-50 m vs diametrlsri 0,7-1,0 m qsdsr
oldugunu qeyd etmidir.
Balaxanida (Baki) neft quyularinin birinds da uzsrinds yazilmi tarixds gostsrilir
ki, hsmin quyu usta Allahyar Msmmsd Nur oglu tsrsfindsn 1594-cu ilds qazilib qurtarmi
vs istismara verilmidir.
Bunlardan slavs, XVI-XVII ssrlsrds vs sonralar Rusiyada duz vs su fixarmaq ufun
bir fox quyularin fox sads vs ibtidai usulla qazilmasi da, tarixi msnbslsrdsn bizs mslumdur.
1687-ci ilds Kostroma quberniyasinda duz fixarmaq ufun 5 quyunun qazilmasi;
1831-ci ilds Peterburqda, 1833-cu ilds Riqada, Simferopolda, 1834-cu ilds Tambovda,
1836-ci ilds Hstsrxanda, Orenburqda vs s. su quyularinin muvsffsqiyystls qazilib
qurtarmasini da olksmizin texnika tarixindsn bilirik. Bu quyularin dsrinliyi 60-70 m vs
daha artiq olurdu.
1865-ci ilds Bryansk arsenalinda muh.C.Q.Voyslavin dunyada ilk maili qiui
qazimasi da bizs mslumdur.
1867-ci ilds Moskvada 80 m dsrinlikds ilk artezian quyusu qazilmidi.
Yuxarida gostsrilsnlsrdsn aydindir ki, olksmizds neft, duz vs su quyularinin bir qsdsr
mexaniklsdirilmi vasitslsrls qazilmasi tarixi fox qsdim vs boyukdur.
ilk dovrds neft quyularinin qazilmasi usullari fox sads vs ibtidai oldugu ufun,
bunblarin dayaz olmasina baxmayaraq qazilmasi uzun vaxt vs boyuk xsrc tslsb edirdi.
Qazima texnikasinin inkiafinda rus alim vs mutsxsssislsri hslledici rol oynamilar.
1865-ci ilds muhsndis S.Q.Voyslav Bryansk arsenali sahssinds dunyada ilk mail su
quyusunu qazdi. Bu quyu 300 mailliyinds olub, o dovr qazima texnikasinin boyuk nailiyysti
idi.
Rus alimlsri texnika ils bsrabsr nszsri mssslslsrls ds yaxindan msgul olurdular.
1884-cu ilds V.i.Roqozinin neft ssnaye haqqinda hsls o zamana qsdsr dunya sdsbiyyatina
mslum olmayan birinci sssri nsr edilir. Neft vs neft ssnayesi adlanan bu sssr quyunun
qazilmasina, istismarina vs neft emalina hssr olunmudu.
0vvsllsr msdsn muhsndisi, sonralar iss professor olmu A.Vasilyev 1885-ci ilds neft
ssnayesins aid ilk dissertasiya yazir. Dissertasiyanin movzusu Aberon yarimadasinda
neftin istehsali vs orada qazima iinin muasir vsziyysti idi.
 Tsdricsn inkiaf edsn qazima ii bu dovrds (18850 hsm nszsri, hsm ds smsli
cshstdsn xususi bir elm sklini alir. Belslikls, dsrin quyularin kutlsvi surstds qazilmasina
imkan yaranir.
1890-ci ilds Baki muhsndisi K.Q.Simfenko dunyada ilk qazima turbinini ixtira edir.
1893-cu ilds Rusiyanin ikinci neft msnbsyi Qrozni is ba.lanir. Burada qazilan 142
m dsrinliyinds birinci quyu fontan vurur.
Bu illsr srzinds Baki vs Qrozni foxlu muhsndis vs texnik quvvslsri cslb edilmidir
ki, bunlarin da xeyli hissssi qazima iinds faliirdi. 1899-cu ildsn bu mutsxsssislsrin
itiraki ils Bakida muntszsm olaraq adli ilk mscmus nsr edilmsys
baladi. Bu mscmus rus dilinds ilk dsfs fixmaqla, yalniz neft mssslslsrini shats edirdi. O
zamanlar, bszsn neft haqqinda msqalslsr dsrc edirdiss ds, lakin o,
xususi neft mscmussi deyildi.
Belslikls, XX ssrin balangicina qsdsr rus neft ssnayesi oz inkiafinin musyysn
msrhslssins gslib fatir.
Muhsndis-texnik ifilsrin yaradiciliq fikri daha irsliys gedir. 1901-ci ilds muhsndis
V.Volski hidravlik taran ils qazima usulunu ixtira edir. Bu mexanizm quyunun dibins
buraxilir vs hidravlik vurgu nsticssinds baltani quyunun dibins vurur. Bu hidravlik taran,
qazima sahssinds quyu dibinds muhsrriklsr ilstmsnin numunssi, hsm ds plksmizin qazima
texnikasinda irsliys atilan bir addim idi. Lakin bu i ds o zaman intiar eds bilmsdi.
1904-1911-ci ilds rus qazima msktsbi klassiklsrindsn muhsndis i.N.Qlukov olksds
neft quyulari qazima iinin 40 illik tscrubssini yoxlamaqla, qazima iins hssr etdiyi 4
cilddsn ibarst sssrini nsr etmifdir. Hsmin sssr indi ds vurma- qazima texnikasi tarixinin
ssas msnbsyi hesab olunur. Bu ssr Quyu qazima iinds rshbsrlik adi ils mshurdur.
Belslikls, neft ssnaye yaradilmasinin birinci 40 ili srzinds Azsrbaycan neft
msdsnlsrinds tanq vs kanat ils vurma qazimasi inkiaf etmskls bsrabsr, bir fox muksmmsl
usullar vs alstlsr yardilir. Bu inkiaf ubhssiz ki, alim vs mutsxsssislsrimizin komsyi ils
ilmudur. Bu alimlsrdsn akad. Leybenzonu, akad. Dinniki, prof. Uspenskini,
muhsndislsrdsn Qlukovu, Quskovu, Voyslavi vs Rusiya Elmlsr Akademiyasinin muxbir
uzvu Kapelyunikovu xususils qeyd etmsk lazimdir.
 Muharibs illsrinds dsniz qazimasi vs mail quyularin qazilmasi geni inkiaf etdirilir.
1941-ci ilds turbin usulu ils dunyada birinci mail quyu qazildi. Bu quyunun dsrinliyi 2000
m-dsn artiq idi.
ikinci Baki vs Krasnokamsk rayonlarinda da vertikal bs mail quyularin qazilmasi
fox inkiaf edir. Rusiyada birinci dsfs olaraq Krasnokamskda kut adlanan, bir nefs
quyunun bir ssasdan qazilmasina balanir. 1944-46-ci il vs daha sonralar olksmizds yeni
qurululu baltalar, yukssk tszyiqli nasolar, sabit vs ssyyar muksmsl qazima avadanligi vs
sairs meydana fixir. Bu qazima avadanligi Bakinin Kirov vs leytenant midt adina
zavodlarinda, Qorki shsrinin Stalin adina zavodunda, Uralmada vs olksmizin bir fox
baqa zavodlarinda hazirlanir.
 MOVZU N-2: NEFT V0 QAZ QUYULARININ INASI, NEFT V0 QAZ
QUYULARININ QAZILMASI USULLARI

Azsrbaycanda ilk neft quyularinin qazilmasi usulu ils qisaca tani olaq.
Gslscsk neft quyusunu msrkszds yerlsdirmsk srtils, yer uzundsn diametri
qazilacaq quyu dsrinliyinin iki mislins bsrabsr olan vs aagi getdikcs kifilsn konus sklinds
boyuk bir fala qazilirdi (skil 1). Bu fala qazildiqca onun divarlarinda pillslsr qayrilir vs
qazilan suxur bir-bir pillsdsn pillsys tullanaraq, nshayst qazilan faladan xaric edilirdi.

-P-
hi
-1-1
t
r-J
S*-l

1
skil 1
Belslikls, neft layina fatmi falanin dibi 1,5-2 m qsdsr genilsnir vs sonra vertikal
quyunun divarlari da vs ya taxta ils tikilib bsrkidilirdi. Quyu hazir olduqdan sonra, onun
strafinda qazilmi fala yenidsn doldurulurdu.
10- 15 m dsrinlikds bels neft quyusunun qazilmasi tsxminsn iki ils qsdsr fskirdi.
Bels quyular o zaman fox uzun muddst istismar edilirdi. Bundan slavs, ikinci bir
usul olaraq, neft quyulari adi su quyulari kimi, lap svvsldsn 0,7-1,0 m diametrds qazilaraq
ne^ layina fatdirilirdi. Lakin neft layindan fixam qaz fox
tshleksli srait yaratdigindan bu usul, quyu ifsrisinds ilsysn fshlslsr ufun bsdbsxt
hadisslsr torssdirdi. Bu ikinci, tshlulski usul daha ucuz baa gsldiyi ufun, quyu sahiblsri
onun tsbiqindsn hef ds fskinmirdilsr.
csdvsl 1
Quyularin adi Dsrinliyi, m ils Bir gunds verdiyi neft, t ils
0hliman 1 36,2 9.8
Ssfsrov 2 28 6,0
Mixaylovski 23,8 5,90
Cabbar 34 4,5
Salahi 19,8 2,62
Csfsrov 1 19,5 2,24
Xslsfi 27,8 1,38
0lskbsr 30 1,27
Agai 24,8 0,86
0hliman 2 25,5 0,86
Qazi 24,1 0,51

Neft ssnayemizin balangic dovruns yaxin illsrds (1870-ci il) Aberonda yuxarida
gostsrilsn usullarla qazilmi 237 neft quyusu var idi, bunlardan da yalniz 211-i istismar
edilirdi. Bu quyularin 118-i Balaxanida, 47-si Binsqsdids, 21-i Suraxanida vs 25-i Bibi-
heybstds idi.
Onlardan bir qisminin dsrinliyi vs onlardan fixarilan neftin miqdari csdvsl 1-ds
verilir.
Bu quyulardan neft tuluq vs ya badyalar vasitssils fixarilirdi.

Bir qayda olaraq, neft yataqlari akar edildikdsn sonra onun musyysn sahslsrinds
keyfiyyst quyulari qazilir, yatagin boyukluyu vs neftin hansi dsrinlikds yatmasi

tsyin edilir.
Neft vs ya qaz gixarmaq msqssdils yer tizsrindsn mexaniki vasitslsrlsr qazilmi
silindrik quyuya neft vs ya qaz quyusu deyilir.
Muasir neft quyularinin diametri onlarin dsrinliklsrins nisbstsn fox kifik olur: mssslsn
quyunun diametri 161mm oldugu halda, onun dsrinliyi 10 km vs
daha fox ola bilsr. Hazirki neft quyularinin sn boyuk balangic diametri 490 mm, sn kifik
son diametri iss 100 mm-s yaxin olur.
Quyunun yer ssthindsn balangicina - quyunun agzi, sonuna iss - dibi deyilir. Bir
qayda olaraq, quyunun dsrinliyi artdiqca, onun diametri kifilir. Aagidaki skilds nefft vs
ya qaz quyusunun prinsipal sxemi verilir ( skil 2).

1\

m 42

skil 2.Neft-qaz quyusunun sxemi

1-quyuagzi;2-quyu dibi;3-quyunun divari(quyu lulssi);4-quyunun oxu

Bu skildsn gorunur ki, quyunun dsrinliyi artdiqca, onun diametri musyysn

intervaldan sonra azalir.
Neft quyulari vszifslsrins gors aagidaki novlsrs bolunur:
1. Axtari quyulari. Bels quyularinin qazilmasinda msqssd neft-qaz
yataqlarinin olmasi haqqinda ilkin mslumat toplamaqdan ibarstdir. Onlarin dsrinliyi 2000
m-dsn fox olmur.
2. Ksfiyyat quyulari. Bu quyular neft-qaz yataqlarinin akar edildiyi
srazids qazilir. Onlarin komsyils yatagin boyukluyu, laylarin tszyiqlsri, suxurlarin xassslsri
vs s. musyysnlsdirilir. Ksfiyyat quyularinin dsrinliyi 7-10 km vs daha fox, diametrlsri iss
190,5; 161; 139,7 vs s.
 3.istismar quyulari. Bu quyular yalniz yar qatlarindan neft vs ya qaz msqssdils
qazilir. Onlarin dsrinliyi yataqlarin yerlsms dsrinliyindsn asili olaraq muxtslif olur.
4.injeksiya quyulari. Neft fixarildiqca laylarin tszyiqi azalir, bu da neft hasilatinin
azalmasin ssbsb olur. Bu hadissnin qarisini almaq ufun xususi sxem uzrs quyular qazib
onlarin vasitssils daha boyuk tszyiq altinda su vurmaqdan ibarstdir.bels quyulara injeksiya
quyulari deyilir. Hal-hazirda neft vs qaz quyularini qazmaq ufun aagidaki 3 muasir
fsrlanma usulundan istifads edilir.
1. Rotor qazimasi.
2. Turbin qazimasi.
3. elektirk qazimasi.
0vvslsr neft quyularini qazmaq ufun vurma usulundan istifads edirdilsr. Bels halda
mancanaga baglanib ipdsn vs ya kanatdan asilmi vurma alstini - baltani fshls qaldirib
quvvstls aagi vururdu. Bu zaman balta suxuru dagidir vs quyu dsrinlsirdi. Buna zsrbs
usulu deyirdilsr. Anvcaq bu usulla quyu fox gec qazilirdi, vs, demsk olar ki, bu usul lsgv
edilmidir.
Rotor qazima usulu Azsrbaycanda neft vs qaz quyularinin qazilmasi ufun sn ssmsrsli
usullardan biridir.Bu usulda balta qazima boru ksksrini aagi ucuna baglanir, yuxari ucuna
iss kvadrat adlanan bir boru baglanir. Yer uzsrinds yerlssn muhsrrik kvadrat vs qazima
boru ksmsri ds quyunun ifinds fsrlanir. Belslikls, firlanma baltaya oturlur. Konusvari
dilsri olan balta iss suxurlari kssib dograyir vs quyu dsrinlsdirilir.
Neft vs qaz quyularinin rotor usulu ils qazilmasinin bszi noqsanlarina baxmayaraq
bu usul geni tstbiq edilir vs yaxi nsticslsr verir.
Turbin qazimasi usulunda hidravlik muhsrrikdsnistifads edirlsr. Bu usulda qazima
turbini quyuda baltanin ustunds yerlsdirilir. Turbinin ifindsn gslsn gilli mshlul onun
valini, val da ona baglanmi baltani firladir. Bu zaman qazima turbinin govdssi vs qazima
ksmsri firlanmi, yalniz irslilsms hsrsksti edir. Bu usulda quyuya endirilsn sistemin aagi
hissssi bels yigilir: balta, qazima turbini vs qazima borulari.
Muasir qazima turbinlsrinin qusurlu cshstlsri vardir. Els buna gors ds turbin qazima
usulu rotor usukunu tamamils sixidirib aradan fixara bilmir.
 Elektrik qazima usulunda elektrik qaziyicisi da qazima turbini kimi quyuya endirilir
vs baltanin ustunds yerlsir, ysni bu usulda quyuya endirilsn sistemin aagi hissssi bels
yigilir: balta, elektrik qaziyicisi vs qazima borulari. Elektrik enerjisi qazima borularinin
ifsrisindsn kefsn kabel vasitssils elektrik qaziyicisina verilir.
Elektrik qaziyicisinin sn boyuk prinsipial ustunluyu qazima prosesinds avtomatik
tsnzimlsnmsnin nisbstsn daha asan slds edilmssidir. lakin bu usulun sn fstin mssslslsrindsn
biri elektrik enerjisinin quyu dibi muhsrriks oturulmssidir. Bels ki, neft quyusunun qazilma
sraiti bunun ufun hef ds slverili deyildir. Vsziyystdsn fixmaq ufun qisa kabellsrdsn ibarst
murskksb sistem tstbiq etmsk qsrarina gsliblsr. Bu kabellsr qazima borusu ils kontaktadir.
Borular bir-birils yivls birlsdikds, qonu kontaktlar da birlsir vs vahid elektrik dovrssi
yaranir.
Neft vs qaz quyularinin qazilmasi prosesi, bir-birinin ardinca gorulsn aagidaki
ilsrdsn ibarstdir:
-suxuru dagidan baltanin quyu dibins endirilmssi -
suxurun balta ils dagidilmasi -baltanin quyudan
fixarilmasi
-quyunun qoruyucu borularla bsrkidilmssi vs sementlsnmssi.
Bundan slavs, qazima zamani bir sira komskfi ilsr ds aparilmalidir. Mssslsn, suxur
vs maye numunslsri quyudan fixarilmali, quyunun syriliyi oyrsnilmsli vs s.
Rotor usulu ils neft vs qaz quyularinin qazilmasinin sadslsdirilmi texnoloji sxemi
skil 3-ds verilir.
J fi

I W
21

1
a
m V
Z?

9
1

3
12

wmm
:.Vy.
J'l
rr rrr*-f I j
14 M
V
23 \J5

5
22 f f m L
I Z
iL
2 U ; m
19
9''QQ:O
7 y.
7
HU
X w
4f
4 w% yp
m<
V

skil 3.Rotor usulu ils neft vs qaz quyularinin qazilmasmm texnolji sxemi

Balta (1), yukssk keyfiyystli poladdan hazirlanmi qazima borulari (2) vasitssils
quyuya (3) endirilir. Bu borular bir-birins qazima qifili (20) ils birlsdirilir.
Rotor usulu ils qazima zamani hsrskst oturucu mexanizmlsr vasitssils buruqda
qoyulmu elektrik muhsrriklsrindsn qazima ksmsrins (2) kefirilir. Qazima ksmsrinin
yuxarisinda ilsk boru (10) yerlsdirilir. Onun vszifssi hsrsksti rotordan (12) qazima
ksmsrins kefirmskdir.
Balta, qazima ksmsri vs ilsk boru tal sisteminin qaldirici qarmagindan asilir. Tal
sistemi vikanin (13) yuxarisinda qoyulmu kronblokdan(5), tal blokundan (7), qaldirici
qarmaqdan (8) vs tal kanatindan (6) ibarstdir.
Qazima zamani quyu gilli mshlul nasos (17) vasitssils yuyulur. Naos elektrik
muhsrriki (18) ilsyit. Bu nasos gilli mshlulu qsbul fsnindsn (16) soraraq
manifold (19), dik boru (10), rezin buruq lanq (9), firlangic (21) vasitssils qazima
ksmsrins vurur. Gilli mshlul suxur hisssciklsrini ozu ils bsrabsr qazima ksmsri ils quyu
divarindaki hslqsvi fsza (4) ils yuxari qaldirir. Quyudan fixan gilli mshlul novlar (14) vs
tsmizlsyici qurgular (15) vasitssils suxurlardan tsmizlsnsrsk, yens ds nasosun qsbul
fsnims daxil olur. Belslikls, gilli mshlulun hsrskst dovrani yaranir.
Quyunu qazmaqdan qabaq oraya ilk boru (22) endirilir, bu da axt borusu vs ya
istiqamstlsndirici adlanir.
Bir qsdsr qazildiqdan sonra, quyuya birinci qoruyucu ksmsri , daha sonraki
intervallar qazildiqdan sonra iss ikinci vs ufuncu qoruyucu ksmsrlsri endirilir. Onlar
quyunun divarlarini ufulmaqdan qorudugu ufun qoruyucu boru adlanir. Sonra quyu
sementlsnir, ysni boru arxasina sement qati (23) tskil edilir.
Sement bsrkidikdsn sonra sementlsnmi qoruyucu boru ksmsrinin ifsrisins balta
endirilsrsk, qazima davam etdirilir. Sonra quyya novbsti borular ksmsri endirilir,
sementlsnir vs s.
Quyuya endirilsn sonuncu qoruyucu ksmsrs iss istismar ksmsri deyilir.
O, bszi hallarda quyu agzina qsdsr sementlsnir.
Quyunu qaziyan baltalarin olfusu, quyuya endirilsn qoruyucu ksmsrlsrin sayi,
onlarin uzunluqlari vs s. - neft vs ya qaz quyusunun quruluunu tskil edir.
Adstsn, musssissnin geoloji xidmst obssi quyu quruluunun sefilmssi zamani
istismar ksmsrinin diametrini konkret srait ufun musyysn edir. Buna ssassn quyuya
endirilscsk qoruyucu borularin diametrlisri tsyin edilir.
Baltanin diametrlsrins uygun gslsn qoruyucu borularin diametrlsri aagida
gostsrilir:
baltanin diametri 139,7 165,1 190,5 215,9 244,5
qoruyucu borunun 114,3 127,0 139,7 168,3 193,7
diametri
baltanin diametri 269,9 295,3 349,7 393,7 490,0
qoruyucu borunun 219,1 244,5 273,1 323,9 377,0
diametri
Daha sonra istismar ksmsrinin yerini qaziyan baltanin diametrins ssassn araliq
ksmsrlsrinin diametrlsri sefilir. Dsrin quyular ufun iss qoruyucu borular mohksmliys
hesablanib yoxlanilir.
Xususi qeyd etmsk lazimdir ki, istismar ksmsri quyunun ssas ifi ksmsri olub,
bununla quyunun omru boyu laydan neft vs ya qaz mshsulu fixarilir. Muxtslif quyu
qurulularinda neftfixarmanin usulundan asili olaraq bunlarin diametri 114-168 mm qsdsr
olur. Qox dsrin quyularda bu ksmsr iki vs ya ufolfulu borulardan pillsli skilds ds tsrtib
edilir. Bir qayda olaraq, istismar ksmsrinin diametri els qsbul edilmslidir ki, quyunun
msnimssnilmssi ufun onun ifsrisins buraxilacaq qaldirici lift asan vs manessiz olaraq
yungul texniki sraitds endirilib- qaldirila bilsin. Istismar ksmsri arxasinda sement o qsdsr
qaldirilmalidir ki. gslscskds aagidan yuxariya dogru istismar edilscsk laylar baglanib bir-
birindsn ayrilsin. Bu hundurluk mshsuldar laylarin qalinligindan 50-100 m fox qsbul
edilmslidir.

MOVZU N-3: DAG SUXURLARININ T0SNIFATI

Dag suxurlarinin ilkin yatim formasi ufuqi skilds olur. Yer qabiginda ba versn
tektonik proseslsr nsticssinds laylar maili, buzumu vs qirilmi olaraq muxtslif struktur
formalar smsls gstirir. 0gsr lay maili skilds yatirsa, onda o ufuqi, aquli vs hsqiqi
qalinliqlarla xarakterizs edilir. Laylarin yatim formasi dedikds lay vs ya lay dsstslsrinin
fszada tutdugu movqe, onlar arasindaki ardicilliq vs qariliqli munasibst nszsrds tutulur.
Suxurlarin yatim formalari vs onlarin qariliqli slaqslsrins gors altda yatan laya nisbstsn
usts yatmi laylarin iki yatim novu var: uygun vs qeyri-uygun. (skil 1.4).
Monoklinal
Horst

ms? > *a x -
ti fc/n>* m&?m
.<V:,

* 4 tZijt
skil 4. Laylarin yatim novu

Tsbistds yayilmi butun qiriiqlar onlarin ssas formasi olan antiklinal vs sinklinal
qiriiqlarin muxtslif novlsrindsn ibarstdir. Lay vs lay dsstslsri qiriarksn syilms hissslsri
yuxariya dogru yonslirss, buna antiklinal qiriiq, aagiya dogru yonslirss, sinklinal qiriiq
deyilir. Qiriiq oz elementlsri ils xarakterizs edilir. Qiriigin yan tsrsfins onun qanadlari,
qanadlari syilsrsk birlsdirdiyi hisssys iss tagi deyilir. Qiriigin qanadlarina fskilmi
bucaga qirima bucagi deyilir.

Sinklinalin nuvssi cavan, ksnarlari iss qsdim fokuntulsrdsn tskil olundugu halda,
antiklinal qiriiqda sks vsziyyst muahids edilir. Bunlarin hsr ikisi birlikds ardicilliq tskil
etdikds tam vs ya butov qiriiq adlanir.

Kulli miqdarda neft vs qaz, yalniz boyuk hscmds boluqlari, ysni musyysn
mssamslsri olan suxurlarda yerlsir.
Bu suxurlar ssassn fokuntu suxuru olub, muxtslif fiziki-mexaniki xassslsrs malikdir.
Ayri-ayri uataqlarin goturulmu eyni suxur numunslsrinin xassslsri ds tamamils muxtslif
olur.
Suxur numunslsrinin quruluu, mssamsliyi, mineraloji tsrkibi, laylanmasi, hscm
fskisi vs s. azaciq fsrqlsndikds, onlarin fiziki-mexaniki xassslsri fox muxtslif olur.
Rusiyada neft yataqlari ssassn fokuntu suxurlardan ibarstdir. Bu suxurlar maqmatik
(puskumkmu) suxurlarin mexaniki vs ya kimysvi dagilmsi nsticssinds smsls gslmidir.
Qokuntu suxurlar, dsnslsrinin olfusundsn asili olaraq, uf hisssys ayrilir:
 1) qaliq suxurlari - mexaniki dagidilma nsticssinds smsls gslmi suxurlar
(konqlomeratlar, qumlar, toz sklinds fokuntulsr);
2) gillsr - fox xirda dogranilma vs kimysvi dagidilma nsticssinds smsls
gslmi suxurlar;
3) kimysvi vs orqanogen suxurlar - mshlullardan vs ya koloidlsrdsn fokmu
narin hisssciklsrdsn smsls gslmi suxurlar (karbonat suxurlar, silisiumlu
suxurlar, halloidlsr vs b.)
Yer kurssini tskil edsn suxurlardan tsxminsn 65-80% gil, 15-30% qaliq suxurlari,
5%-i ds kimysvi vs orqanogen suxurlardir.
Qokuntu suxurlari, onlarin smsls gslmssi ssbsblsrindsn asili olaraq siniflsrs ayrilir.
Csdvsl 2-ds fokuntu suxurlarin tssnifi (klassifikasiyasi) verilmidir.
Cddvdl 2
Mexaniki gokuntuldr (plastik vd Fiziki-kimydvi (ddndli kristallik) Uzvi gokuntuldr

ya qaliq suxurlar) gokuntuldr

Caqillar, 0hsngdai, Da
Qumlar, Gillsr, Sulfatlar vs Karbonatlar, Silikatlar
konqlomeratlar qumdalan, gilli xloridlsr(anhidrid, shsndai, vs tsbair komurlsr

arkozlar, suxurlar, da duz, gips vs dolomitlsr hidratlar

s.)
kvarsitlsr istlsr

Bundan slavs, qaliq suxurlari da, dsnslsrinin olfusundsn asili olaraq, xususi
siniflsrs ayrilir (csdvsl 3).
Cddvdl 3
Suxurlar Diametri, mm ild
iri buzlaq dai 300 vs daha boyuk
Xirda buzlq dai 330-dsn 100-s qsdsr
aqil 100 --10 --
inqil 10 -- 2 --
Qaba qum 2 -- 1 --
iri qum 1 -- 0,5 --
Orta qum 0,5 -- 0,25 --
Xirda qum 0,25 -- 0,1 --
 iri toz
0,1 -- 0,05 --
Narin toz
Lil 0,05 -- 0,01 --
Gil 0,01 -- 0,001
-0,001 daha
Neft quyularinin qazilmasi tscrubssinds, fox vaxt kifik
suxurlarin xususi vs hscmi
fskisini bilmsk lazim gslir.
Suxurlarin xususi fskisi onlarin dsnslsrinin mineraloji tsrkibindsn, quruluundan,
qovudurucu maddssindsn vs s. asilidir. Suxurun hscm fskisi iss onun mssamslsrinin vs
yariqlarinin olfusundsn asilidir.
-5
Bir fox qum dsnslsrinin xususi fskisi 2,62-2,65 q/sm olur.
-5
Gilli mshlulun hazirlandigi gillsrin xususi fskisi 2,53-2,90 q/sm , hscm
-5
fskisi iss 1,40-2,25 q/sm olur.
Maqmatik suxurlarin mssamslik koeffisieyenti hsdsiz az oldugu halda (1%-s
qsdsr), fokuntu susurlarin mssamsliyi 50%-s fatir.
Suxur mssamslsri hscminin, suxurun tam hscmins olan nisbstins
mssamslik koefisiyenti deyilir vs bu, adstsn, %-ls ifads edilir:
p =_ 100 (1)

Burada, p- mssamslik koeffisieyenti;

Vi- suxurun mssamslsri hscmi; v2
- hsmin suxurun tam hscmidir.
Suxurlarin mssamsliyinin vs kefiricilik qabiliyystinin, neft quyusunun
qazilmasinda vs istismarinda boyuk shsmiyysti vardir.
Cddvdl 4
5
Suxur Orta hdcm gdkisi, q/sm ild Orta mdsamdlik koeffisieyenti
Bazalt 2,95 0,64-1,28

Qabbro 2,86 0,6-0,7

Diorit 2,81 0,25

Dolomi 2,80 3,0-10,5

0hsngda
t 2,55 0,53-13,35
i
2,30 3,48-29,24
Qumdai
 Qum 1,98 25-30
Gil 1,43 8 vs daha fox

Csdvsl4-ds suxurlarin orta hscm fskisi vs orta mssamslik koeffisiyenti verilmidir.

MOVZU N-4: QURUDA QURULAN BURUQ 0SASLARI

Vika vs mexanizmlsr ufun ozul qurmaq qazima ilsrinds muhum mssslslsrdsn
biridir. Qazima hazirliq dovrunds aparilan bu ilsr xeyli xsrc tslsb edir vs fox vaxt aparir.
Odur ki, ozul qurmaq iini daha da ssmsrslsdirmsyin boyuk shsmiyysti vardir. Hazirda
qazima ufun quruda qurulan ozullsr 2 tipdir: sabit vs ssyyar ozullsr. Ssyyar ozullsr
metaldan vs bir noqtsdsn digsrins fskilsrsk aparilir.
Qazimanin, quruluun vs suxurun xarakterindsn asili olaraq, qazimada sabit ozullsri
agacdan, betondan vs ya bunlarin hsr ikisindsn qururlar.
Bu ozullsrin dsysri quyunun hesabina gedir, buna gors ds qazimanin bir metrinin
dsysrni artirir. Ssyyar ozullsrvika vs mexanizmlsrls bsrabsr kofurulsrsk, bunlarla bir nefs
quyu qaziyirlar. Tsbiidir ki, bels ozulls quyu daha tez qazilmaga baglanir vs daha ucuz
baa gslir.
Qazima qurululari ufun ozul sefilsrksn sahsdski suxurlarin fiziki-mexaniki
xassslsri, muqavimstlsri vs s. nszsrds tutulmalidir.
Vika bataqliq vs ya muqavimstsiz suxur uzsrinds qurulmali olarsa, ozullsr yers
vurulmu dayaqlar uzsrinds qoyulur.
Quruda qoyulan vikanin ayaqlari altinda ozul, adstsn agac dayaqlardan vs ya
betondan olur.
Dsrin vs fox dsrin qazimada vika vs mexanizmlsrin ozullsri ssassn betondan
qurulur, lakin burada ssyyar metal ozullsrdsn ds istifads edils bilsr.
 Dayaz orta qazimada iss vika sabit ozti1, 20 sm diametrli 4 vs ya 6 agaz dayadan
ibarst olur (skil 5). Bu halda qazima mexanzimbri ? ds
6zllr agac dayaqlar vs
bruslardan dzldilir.

s
[OL T|
sJDO

fo*

l i\ , _ !
IL <_
L_o
>
vi
-; !,
ijrr
ll>* CD
CD
T_
riry3
[50 AIM cnt
i5
?

skil 5
az olmayan sxur
Dsrin qazimada qurulu, buraxilan gsrginliyi 2 kq/sm2-dsn zrind
qurulursa, 6zllri beton ya metaldan hazirlamaq daha ssmsrslidir. , buraxilan gsrginliyi 1,5
kq/sm2 olan sxur zrind quralur^ bu 6zllr bruslardan betondan ibarst olmalidir. Bels
hlada vi kanin 6zl beton tumba
spklinds dzldilir (skil6).
 Buruq avadanliginin quruluunun sxemi

I
I


00
0 N
N I
v U I 10

o >
1

"1
LI
) ft.

03

Qazima i^brinda oziibr iigiin hazirlanan betonun muqavimati 90 kq/sm2 olmalidir.

Beton oziilbr qurularkan, onlarin yerbrinda oztil boltlan iigiin xtisusi boluqlar
saxlanir. Boltlar yerina qoyulduqdan sonra bu boluqlar sementb doldurulur.
 SI
CJL
W
ft
*
tt
1

f*

pn
? 3 I
100 v Ij
0

I
'
8

UBffl Li]
,r 13
1

\#
V
<
. I

1-vika;2-vikanin 6zllri;3-noy sistemi;4-vikarnn k6rpm^5-vikanin sarayi;6- firdi intiqal

sarayi;7-nasos sarayi;8-transformator;9-nasoslar;10-motorlarin nsqliyyat qutusu;11,12-ehtiyat
gsnbri;13-gil qatagi (qandiricisi )14-kompensator

MOVZU N-5: D0NIZDO QURULAN 0SASLAR D0NIZ OZULL0M

Azsrbaycanda neft ssnayesinin perspektivlsri dsniz yataqlarinin ibnmssi ils

slaqsdardir.Onu demsk kifaystdir ki, ssrimizin birinci
yarisinda dsniz neft hasilati mumdnya
hasilatinin 50%-ni tekil edscsyi g6zlsnilir. 1 ona g6rs
 Buruq avadanliginin quruluunun sxemi

ds, son illsrds Xszsr dsnizinds ds neft qaz yataqlarinin axtarii, ksfiyyati
10 vs
msnimssnilmssi ilsri xeyli gdndirilmiidir.
Qazima vs msdsn tsssrrafatinin dsniz sraitinds tskili fox fstin
mrkkbdir. Buna baxmayaraq, Azsrbaycanda xeyli dsniz neft msdsni tskil edilmi,
yksk mshsuldar texniki vasitslsrin tstbiqi sayssinds dsrin sahslsrds dtoya stamdartalrina
uygun ksfiyyat vs istismar ibrinin aparilmasi mmkn olmudur.
Dsniz qazimasi fn 3 ssas suldan istifads edilir:
1. Dsniz sahssinin qurudulmasi
2. Dsnizds fsrdi ssaslarin qurulmasi
3.Sahildsn dsnizs dogru vs ya afiq dsnizds xsusi k6rpnn tikilmssi.
Dsnizds neft qaz quyularinin qazilmasinin texnologiyasi qurudakindan
bir qsdsr fsrqlsnir. Hsmin fsrq, ssassn, ondan ibarstdir ki, dsniz sraitinds quyunu dsniz
suyundan izols etmsk lazimdir.
Bunun fn dsniz meydanfasi qurulub qazima avadanligi yerlsdirdikdsn
sonra balta qazima ksmsri ils dsniz dibins endirilir dsrinliyi, mssslsn, 50-60 m olan b6yk
diametrli quyu qazilir. Daha sonra alst quyudan qaldirilir vs oraya istiqamstlsndirici adlanan
qoruyucu boru ksmsri endirilir sementlsnir. Sement mshlulu istiqamstlsndirici boru
ksmsrinin daxilindsn vurulur o, quyu dibindsn fixaraq boru ksmsri ils quyu divari
arasinda qalan hslqsvi fszani doldurur. Sement mshlulu vaxt kefdikds (24-36 saat) bsrkiysrsk
sement daina fevrilir. Belslikls ds. Quyu tamamils dsniz suyundan izols edilmi olur.
Sonradan quyunun layihsys ssassn, dsrinbdirilmssi adi qaydada aparilir.
Dsniz qazimasinin texnoloji xsusiyytlrdn biri ds orada miqdarda
maili quyularin qazilmasidir. Dsnizds qazilan quyularin 95%-dsn foxu mail istiqamstds olur.
 Dayaqlar uzarinda qurulan asas.Bu tip ssaslardan vaxtils gox yayilani mtih.
B.A.Raqinski tsrsfindsn tsklif edilmi ssas idir. Bu ssasin metal fermalari dsniz dibins
basdmlmi 24 boru dayaq tizsrins oturur. Bu dayaqlardan 20-sinin
diameri 85/8", vika altindaki 4 dayagin diametri iss 123/4 vs ssasin faydali sahssi
42x19 m-dir.
Tsbiidir ki, dsniz ssasi tizsrinds buruq qurulu vs mexanzimlsri yalniz mtisyysn bir
sxem tizrs yerlsdirilmslidir (skil 7). Buruq otagi vika ssasinin yaninda, quyunun
msrkszindsn 44 m mssafsds 4 dayaq tizsrinds qurulur vs bununla da xtisusi korpti
vasitssils slaqs saxlanilir.

Vj3 Z
r--> "tl-
H*

t
T
r
 1

v
J

- X 4V u

/
\
v IF \
J t

skil 7

Bu ssasin 18 dayagi su ssviyyssindsn 3 m htindtirltikds, 4 vikaalti dayaq vs

onlarin yanindaki dayaqlar iss sudan 4 m htindtirltikds kssilir. Odur ki, bu sonuncu
dayaqlarin tizsrins qoyulan fermalardigsrlsrindsn htindtir olur. Bu fermalar 10 ayri
seksiyadan ibarstdir.
f/OII 1 / II

Fermalar sahilds 6 vs 4 borulardan qaynaqla hazirlanir. Seksiyalarin hazirlanmasi

5 m-dsn artiq metal tslsb edir.
0sas, xtisusi dsniz krani vasitssils qurulur. Sistemin ssrtliyini tsmin etmsk tiftin
dayaqlarla fermalar arasinda dsmir farpazlar dartilir.Vikanin 2 darticisi
C/OH

ssasin uclarina, 2 digsrlsri iss basidirlmi xtisusi 6 dayaqlara baglanir.

Bu ssasda daha axt dayaqlarina ehtiyac olmur, ftinki rotor altinda dayaq
vszifssini hsls quyunun axt borusu daiyir. Dsniz sraitinds diametri 20 3/4 olan axt
borusu adstsn 30-40 m dsrinliys buraxilib orada sementlsnir. Odur ki, ssasin axt
hissssinds 4 slavs farpaz vasitssils bu axt borusu, fox mohksm dayaq olur.
 Qeyd edilmslidir ki, bu dayaqlar tizsrinds qurulan ssas olksmizds dsniz
qazimasinin ilk inkiafi dovrtinds mtisyysn proqressiv rol onamidir. Olksmizds bu tip
ssaslar tizsrinds bir fox quyular qazlib istismar edilmskdsdir. Lakin bu tip ssasin boytik
msnfi cshsti, dsnizds dayaqlari basdirmagin meteoroloji sraitdsn asili olmasindadir.
Azaciq ktilsk ssdikds ksrsci vasitssils ilsmsk mtimktin olmur. Odur ki, havadan asililigi
mtimtiktin qsdsr azaltmaq tiftin bu sahsds texnikamiz bloklu ssaslarin qurulmasi
istiqamstinds inkiaf etmidir.
Piramida tipli asas.Dsniz qazimasi tiftin ilk blok tipli ssas olksmizds 1944-cti ilds
mqtihsndislsr S.M.Quliyev, Y.0.Ssfsrov vs R.i.ienko tsrsfindsn tsklif edilmidir. Bu
tsklifs qsdsr btittin dtinyanin neft ssnayesinds bloklu tipds dsniz ssasi mslum deyildi.
Odur ki, burada da mtitsxsssislsrimizin boytik nailiyystlsri vs olksmizin birinciliyi
xtisussn qeyd edilmslidir. Bu blok tipli ssasin dayaqlari tiftsrsfli pramida sklinds oldugu
tiftin piramidali ssas deys adlanir. 0sasin qurulmasinda aagidaki amillsr nszsrds
tutulmudur:
1) qurulu ilsrinin, mtimtiktin qsdsr dsnizin vs havanin vsziyystindsn asili
olmamasi;
2) ayri-ayri bloklarin sahilds yigilmasi vs tez bir zamanda dsnizds yerins
qoyulmasi;
3) sbsks tipli sualti hissslsrinin dalgalar tiftin minimal mtiqavimstli olmasi;
4) ssas dayaqlarini yerins mohksmlstmsk ilsrinin mtimktin qsdsr azaldilmasi vs
sadslsdirilmssi;
5) dayaq tipli ssasin tist fermalarindan burada da yenidsn istifads edilmssi.
Piramida tipli ssas, olftilsri 8x32 m olan vs bir-birindsn 4 m mssafsds
qoyulan 2 mtistsqil blokdan ibarstdir.
Birinci blokun tizsrinds vikanin korptisti, vika vs saray; ikincinin uzsrinds iss -
mshlul nasoslari, gil vs enerji tsssrrtifati vs ehtiyat hscmlsri yerlsdirilir.
Deniz $elflerinde neft ve qaz quyularinin qazilmasinda mtixteliflik
oldugundan hazirda onlar ^ xtisusi qazima tikilileri yaradilmi^dir. Tikililerin tipii
esasen denizin derinliyinden ve onun dibinin geoloji qurulu^undan asilidir.
Tikililerin konstruksiyasma qazima rayonunun iqlim $eraiti mtihtim derecede tesir
gosterir. Deniz buruq tikilileri ferdi layiheler esasinda yaradilir. Umumi halda onlari dord
qrupa bolmek olar:

1. Denizin dibinde dayagi olan deniz buruq esaslari;

2. Oztiqalxan tizen qazima qurgulari;
3. Uzen qazima gemileri
4. Yarimdalma tizen qazima qurgulari.
Estakada yaxud ada asaslari birinci qrup deniz tikililerini te$kil edir. Artiq onlarin
Xezer, Qara ve Azov denizlerinde tikintisi tizre mtihtim tecmbe toplanmi^dir. Gsasin
tizerinde yaxud estakadada seriyali qazima avadanligini yerle^dirmek ^ meydanga
yaradirlar ve ondan mtieyyen qeder uzaqliqda qazima briqadasi ^ mei$et otaqlari
yerle^dirirler. Su tizerinde meydanganin htindtirtoyti dalganin en boytik htindtirtoytinden
asili olaraq 6-30 m te$kil edir. Adeten bir meydangadan 3-20 quyu qazilir. Onlarin sayi
geoloji $eraitden ve meydanganin olgtistinden asili olur.Quyuagzini kiplendirmek tigtin
avadanliqlar bu halda qurudaki kimi olur.Qazima gdmildri denizin 150-200 m
derinliklerinde quyular qazimaq tigtindtir. Qazima gemisi 7-35 min m3 su tutan adi deniz
gemisidir, goyertesinde qazima avadanligi yerle^dirilir. Qazima gemisinden qazima
zamani quyu agzi ve fontana qar$i avadanliq deniz dibinde yerle^dirilir. Avadanligin
idare olunmasi gemiden distansion olaraq heyata kegirilir. Quyu agzi qazima gemisi ile
teleskopik hermetik su ayirici kemerle birle^dirilir. Qazima gemisi qazima noqtesinde
lovberlerin yaxud dinamiki stabille^dirme sisteminin komeyi ile saxlanilir. Denizde
dalga olduqda gemi ile quyuagzi arasindaki mesafe deyi^ildiyinden qazima kemeri
teleskopik amortizator qurulu^una malik olmalidir.

Amerika mtitexessislerinin verdiyi tovsiyelere gore Uzen qazima vasiteleri denizin

derinliyinden asili olaraq a^agidaki $eraitlerde istifade oluna bilerler:

Dalma ...................................................................................................... 45 m-dek

Oztiqalxan .............................................................................................. 15-120 m

Yarimdalma qurgular ve lovberde olan qazima gemileri .................. 30-200m

 Yarimdalma qurgular ve dinamiki stabille^dirici sistemli

qazima gemileri ............................................................................................... >200m

Denizin mtixtelif derinliyinde qazima aparmaq tigtin qazima vasitelerinin sinfinin

segilmesi iqtisadi amillerle mtieyyen olunur.

MOVZU N-7: OZUQALXAN UZ0N QAZIMA QURGULARI

Ozuqalxan qazima qurgularini 1956-1958-ci illerde Denizneftlayihe

Institutunda yaratmaga ba^layiblar. Birinci bele qurgu 1959-cu ilde denizin derinliyi 6,5
m olan yerde derindiyi 1200 m-e gatan quyunu qazimaq tigtin tikildi. 1966-ci ilde
Ab^eron adli Uzen qazima qurgusu (UQQ) istifadeye verildi ki, o, denizin 15 m.
derinliyinde 1800 m derinlikli quyu qazimaq tigtin nezerde tutulmu^du ($ekil 19).
Sonralar daha gticto Azerbaycan qurgusu yaradildi ki, onunla denizin 22 m.
derinliyinde 3000 m. qazima i$leri aparmaga imkan verildi ($ekil 20). 1975-ci ilde
Baki adli UQQ tikildi ve denizin derinliyi 60 m. olan yerde 6000 m derinlikli quyu
tigtin nezerde tutuldu i^i veziyyetde YQQ-nin govdesi su sethinden verilmi$
htindtirtokde kemerler vasitesile saxlanilir. Neql olunma veziyyetinde dayaq kemerleri
ponton goyertesi tizerinde qaldirilir.YDUQQ qazilan quyularin quyu agzi su altinda
yerle^ir. Yanacaq, boru, qazima mehlulu ve diger material ehtiyatlarina gore UQQ
avtonom qurgu sayilir ve 30 gtin sahille elaqesi olmadan i$leye biler.
%
qazima yarimqaldirilmi$ platformalar ve qazima gemileridir.
Uzen yarimdaldirilmi$ qazima platformasi pontonlardan ve qazima qurgusu
yerle$dirilmi$ yuxari qazima meydangasindan ibaretdir. Pontonlu meydanga
stabille^dirici kemerlerlde elaqelendirilir. i$?i veziyyetde pontonlar 2025 m derinliyinde
suya qaldirilir ki, bu da deniz dalgalarinin platformaya tesirini azaldir. Lovberler yaxud
dinamika stabille^dirme sistemleri yanmaaldirilmi^ platformanin quyu agzinda
saxlayir.

OA'Sf * 7)
MOVZU N-8: YARIMDALMA UZ0N QAZIMA QURGULARI

A/

fr LK
r -<
r> M SL WEAb<*
l
>-* T

Denizin daha derinliklerindeki neft ve qaz yataqlarmda axtari$ ve ke^fiyyat

i^lerini aparmaq tigtin yarimdalma tizen qazima qurgularindan istifade olunur. Bu
qurgularin govdesi suya batirilir. Pantonlar hem neql, hem de i$ zamani qurgunu tizen
veziyyetde saxlayir. YDUQQ neql edilen zaman pantonlarda az ballast saxlanilir. 1$
zamani pantonun arakesmeleri (ballast pantonlari) su ile doldurulur ve qurgu lazimi
qeder suya gokdtimtor, panton su altinda olur ve buna dalga zeif tesir edir.
YDUQQ-de quyuagzi denizin dibinde yerle^ir. Btitan quyuagzi avadanliqlar
burada montaj edilir. Quyuagzi rotor ve yuma mehlulunun dovran sistemi, rayzer ve
divertorun komeyi ile elaqelendirilir. Btitan quyuagzi avadanliqlar portalda xtisusi
pult vasitesi ile idare olunurlar. Bu zaman televiziya kamerasi vasitesile sualti
avadanliqlar mti^ahide edilir. Qurgu kompleks dalgic avadanliqlari ile de
techiz olunmu^dur. Lazim geldikde dalgiclar sualti avadanliqda tedqiqat i$leri
apara bilirler.
Qurgu qazima noqtesinde i^fi veziyyetinde lovber vasitesile saxlanilir. Yuxari
goyertede vi$ka, bucurqad, rotor ve s. buruq avadanliqlari yerle$dirilmi$dir. Qurgu
lazimi qeder xilasedici vasitelerle temin edilmi^dir. Qurgu bir yerden ba$qa yere
gemiler vasitesile aparilir.
Bele qurgular, a^agi pantondan, alti sabitle^dirici stitunlardan ve yuxari govdeden
te$kil edilmi^dir. Bu tipli qurgularin denizin derinliyi 200 metre qeder olan sahelerinde
6000 m derinliye qeder axtari$, ke^fiyyat quyulari qazimaq imkani var.

1. Qabarit ol^meri, m:
vertolyot meydanfasi nezere alinmaqla uzunlugu 97,9

lovber kron^teyni nezere alinmaqla eni 71,56

vi$ka ile birlikde htindtirtoyti 94,135

2. Gsas olftileri, m:

Uzunlugu 62,38

Eni 49,20

Bortun Mndtirtoyti 6,0

3. A$agi panton, m:

Uzunlugu (en fox) sag 91,935

Uzunlugu (en fox) sol 91,934

Eni 15

Htindtirtoyti 6,0

4. Sabitle^dirici stitunlar, m:
Stitunun diametri 9,8

Htindtirtoyti 18,47
Miqdari, eded 6,0
 Stitunlarin oxlari arasindaki mesafe 31,19

(uzununa)

Stitunlarin oxlari arasindaki mesafe 49,20

(enine)

5. 4okme (suya oturma heddi), m:

Bo$ 4,75

Kefid zamani 5,6

Istismar zamani 14,3

6. Su basimi: ytikstiz, t 11460

Ytikstiz: kogme vaxti, t 13890

Istismar zamani , t 19770

7. Qazima zamani denizin en azderinliyi, m 90

8. Qazima zamani denizin en fox derinliyi, m 200

9. Govdenin gemi avadanligi ile ktitlesi, t 9102

10. Elektrik avadanliqlari ve mexanizmleri

ile ktitlesi, t 1818

11 .Texniki ve buruq avadanliqlari ile

ktitlesi, t 500

12. Su ve erzaq avtonomlulugu, gtin 30

13. Yedek avadanliginin imkani nezere

alinmaqla 2 bal ktilekde yedek stireti 7 uzel (1 uzel 1852 m)

14. 4okme, suyun tiztine qalxma

pantonlari maye (su) qebul etmekle qurgunu i^fi veziyyetine qeder suya gokdtimlmesi ve
ya suyu bayira vurmaqla su sethine qaldirilmasi prosesidir.
15. Qurgunun istismar veziyyeti onun qazima zamani oldugu veziyyeti ve
hemginin quyuagzi sualti avadanligin montaj edilmesi, kemerin buraxilmasi, onun
sementlenmesi ve quyunun menimsenilmesi (sinaq edilmesi) veziyyetidir.
16. Firtina vaxti pis hidrometeoroloji hava $eraitinde dayanmaq.

17. Sert firtina vaxti ya$ayi$i temin etmek en pis hidrometeoroloji $eraitde
dayanmaq.
18. Qurgunun qazima noqtesine qoyulmasi, gixarilmasi, manevr
edilmesinde komekgi gemilerden istifade edilir.
19. Ba$qa yere kegerken qurguda 50% gemi (702 ton) ve 50% texnololji yuk (1075
ton) olmalidir.

Kegme () qurgunun eyni yataqda yerini deyi^mesi

Kogme () qurgunun ba$qa yataq ve ya rayona kogmesi

4okme () maye (su) qebul etmekle qurgunun i$gi

veziyyetine qeder suya gokdUrUlmesi

Qalxma () maye (su) bayira vurmaqla su sethine qalxmaq

Istismar veziyyeti qurgunun qazima zamani oldugu veziyyetdir. Bu

quyuagzi

() sualti avadanligin montaj i kemerin buraxilmasi,

sementlenmesi ve s. quyunun menimsenilmesi
veziyyetleridir

4okme firtina vaxti, suya gokme, pis hidrometeoroloji $eraitde i^gi

veziyyetde olmayan halda dayanmaq ve ya$ayi$i temin
etmek, habele qazima noqtesine qoyanda ve ya oradan
gixardanda, lovberlerde qoyulanda ve ya gixardanda manevr
eden veziyyeti temin etmek.
Yarimdalma qazima qurgusunda ehtiyat yukunun ke^id zamani paylanmasi
 10% 10% 50% 50% 100%
gemi g0mi g0mi g0mi g0mi
V0 V0 V0 V0 V0
10% 10% 50% 50% 100%
texno texnol texnol texnol texnol
loji o i
j
Ehtiyat ytikleri ehtiya ehtiyat ehtiyat, ehtiyat ehtiyat

t, t ytikti t ytikti lar, t

V0 V0
qazima qazima
nin -nin
tullanti tullanti
lari lari il0,
il0, t t

1 2 3 4 5
Variant
10170.901.088
 Texnoloji 200 200 200
ehtiyat: 20

Qazima borulari 5 50 50 50
Qazima aletleri 28 100 100 100
Qoruyucu kemer 37 150 150 150
Ba$ goyertede
50 50 50
bunkerler 5 -li 13
Stitunda 15 50 50 50
(kolonda) 55 120 120 120
Ambarda kiseler
150 150 150
Yuma mehlulu -
Preventor bloku
158 158 158
BP540x210 ve -
SM.610
46 46 46
Preventor bloku -
BP350x700 ve
SM.406
ve sualti 400 400 800
quyuagzi
avadanliqlar 80
46 - - 46
ehtiyati: 14 70 70 141
24 126 126 239
Gsas ehtiyat 17 17 23
sisternlerinde 12 - 60 60

yanacaq 6
Mesref -
sisterninde
107 1075 1075
yanacaq
5 702
Igmeli su
1374
Duzsuz su ($irin
702
su) 173
Ekipaj (ytikleri 191

MOVZU N-9: VI$KA,ONUN V0ZIF0SI V0 QURULU$U

Qazima ufun qurulan vika qubbsdsn vs bir, yaxud iki saraydan ibarst olur. Bu saraylarda
qazima mexanizmlsri vs avadanligi yerlsdirilir. Vika, qazima ksmsrini quyuya
qaldirmaq vs qoruyucu ksmsr endirmsk ufundur. Qazima ufun qurulan vika aagidaki
texniki tslsblsri tsmin etmslidir:
1. Gozlsnilsn maksimumvertikal yuklsrin agirligina davam gstirscsk dsrscsds
mohksm vs maksimum horizontal yuklsrs qari dayaniqli olmali;
2. Ifsrisinds qazima mexanizmlsri rahat yerlsmsli vs istifads ufun kifayst qsdsr
hundurluyu vs sahssi olmali;
3. Sokulmsdsn, bir yerdsn baqa yers fskils bilmsli;
4. Qazima ifilsrini vs mexanizmlsrini atmosfer tssirindsn qorumalidir.
Buruq quruluunun ssas hissslsri bunlardir:
a) ozul
b) vika
c) saray
d) korpu
e) gilli mshlul csrsyani sistemi
j) gilli mshlul ufun xususi tsssrrufat.
Qazima vikalari bir-birindsn yukqaldirma, ayaqlarinin oxuarasindaki mssafs,
hundurluk vs ssndslinin (quxananin) hundurluyu ils fsrqlsnir. Vikanin aagi oturacagi
uzrs ayaqlari arasindaki mssafs, qazima dszgahinin olfulsri vs qazima texnologiyasi
proseslsrinin rahat apailmasi tslsblsri ils musyysn edilir.
Yuxari oturacaq uzrs ayaqlar arasindaki mssafs, quxananin yaninda qazima
amlarinin yerlsdiyi zaman, tal blokunun ssrbsst vs surstls hsrskstinin tsmin edilmssi ils
musyysn edilir.
Vikanin oturacaqlari olfulsrini tsyin edsrksn, onun dayaniqliginin tsmin edilmssi
ds nszsrds tutulmalidir. Vikanin hundurluyu - qazima amlarinin uzunlugu, tal bloku vs
qaldirici qarmagin ssrbsst yerlsmssi vs eyni zamanda kronblokdan musyysn mssafsds
qalmasi tslsbati ils musyysn edilir. Adstsn vikanin hundrnluyu muvafiq qazima aminin
1,5-1,65 uzunlugu qsdsr olur.
 Burugun quxanasi, qazima amlarinin orta uzunlugundan 1,25-2,8 m aagi
ssviyysds yerlsdirilir. Yukqaldirma qabiliyysti uzrs buruqlar yungul vs agir tipli olur.
Vaxtils olksmizds qaima ufun vikalar taxtadan qurulurdu. Hazirda iss vikalar
yalniz metaldan qurulur.
Muasir qazima vikalari BM-41, BM-28, BM-41-2, B1-300-53 tipli olur.
Vikanin hundurluyu, qazimanin dsrinliyindsn ds musyysn qsdsr asili olur. Dayaz
qazimada ilsdilsn 17-18 m uzunlugunda amlar ufun hundurluyu 28 m, dsrin qazimada
ilsdilsn 25-26 m amlar ufun hundurluyu 41 m vs fox dsrin qazimada ilsdilsn 36-37 m
amlar ufun hundurluyu 53 m olan vika qurulur.
Hsr bir qazilan burugun yaninda, qazima ustasi vs ifilsrinin istirahsti, i
paltarlarinin saxnmasi, texniki muavirslsrin kefirilmssi vs s. ufun buruq otagi duzsldilir.
/11 1 II

Metal vi^kalar.Metal vikalar 6 vs 4 kohns qazima borularindan vs ya profilli

poladdan hazirlanir.
Vikalarin elastik farpazlari (diaqonallari) diametri 27 vs 16 mm olan dsmirdsn
olur. B1-300-53 tipli vikanin farpazlari iss ssrt olub, profilli poladdan hazirlanir.
Metal vikalarin kulsys muqavimst sahssi, onun kulsk vuran tsrsfindsn trapesiyasi
sahssinin tsxminsn 12-18%-i qsdsr olur.
Metal vikalari bir yerdsn baqa yers 10-12 dsfs vs ya daha fox nsql etmsk
mumkun olur. Vika ya sokulmsdsn butov halda, ya da sokulsrsk nsql edilir. Bu
xususiyystlsr metal vikalarin boyuk ustunluyudur.
BM-41, BM-28, B1-300-53 tipli vikalar, bunlardan B1-300-53 skil 68-ds
gostsrilmidir.
 4
ll W

1 g
[f

it
nxwa

akil 8
Metal vikalann texniki xarakteristikasi cadval 4-da verilmidir.

cddvdl 4

Metal qazima vikalarmm texniki xarakteristikasi

B1-300-53
Parametrfor BM-28 BM-41 BM-41-2
300
Yukqaldirma qabiliyyati (statik) 110 150 150
400
Az muddatda maksimum 150 200 200
yuklana bilmasi
Hnudurluyu (istinad tavasindan 28 41 41 53
kronblok ydayaqlarinin ustuna
qadar)
Aagi oturacaq carcivasinin 8x8 8x8 8x8 10x10
olculari
 Yuxari oturacagin olfulsri 2x2 2x2 2x2 2x2
Panellsrin hundurluyu 4 4,027 4,027 2,186
Ayagin ayrilan hissslsri 4 4,05 4,05 4,372
Quruluu Sokulsn-farpazli Sokulsn
ikifarpazli
Agirligi 16 20 20 32
Panellsrin sayi 7 10 10 24
Qapisinin hundurluyu 8 8 12 10,8

Qazima vikalarinm oturacaq (fsrfivs), axt vs s. brnslan agac ya metaldam olur.

Vikanin axt bruslari, quyu msrkszindsn hsr iki tsrsfs simmetrik olaraq, qazima dszgahina
paralel istiqamstds qoyulur. Bu bruslar arasindaki afiq mssafs 800 mm olmalidir. Agac
bruslarin kssiyi olfulsri 300x300 mm olur.
Qazima tikililerine vi^kalar, esaslar, qebul korptictikleri ve qazima ve qoruyucu borulari
yerle^dirmek stellajlar aiddir.

Mtiasir qazima tikilileri temperaturu - 40C-d8n a$agi olmayan ^eraitde i^lemek

nezerde tutulmu^dur.

Qazima vi^kasinin yuxari hissesinde ondan asilmi$ ve qazima yaxud qoruyucu

kemerle ^klenmi$ tal sistemli kronblok qoyulmu^dur. Vi^kada endirib - qaldirma
emeliyyatini mexanikle^dirme vasiteleri ve qazimafinin ikinci komekfisi ^ balkon
qura^dirilir. Vi$ka elece de qazima boru $amlarini ^aquli veziyyetde saxlamaq ^
nezerde tutulur. Vi^kada pilleken ve ehate olunmu$ saheler vardir. Belelikle, vi$ka
stnd8ki butun avadanliqlarla birlikde ^kqaldirma tikilisidir.

Qazimada iki tip vi^kalar tetbiq olunur: q^leli ve dor ^ekilli. Qll8li vi^kalarda dord
aparan dayaq olur ki, bunlar oz aralarinda ferfive ile elaqelenerek vahid feza sistemi emele
getirir. Dor ^ekilli vi^kalar iki ayaga malik olub, yuxari hissede bir-birile elaqelenir. Bu
vi^kalar iki dayagin komeyile $aquli veziyyetde dayanirlar.

Uralma^zavodun buraxdigi vi^kalarin i^arelenmesi a^agidaki kimidir:

meselen VBA-58 300 -ASP sistemli, faydali 58 m, ytiksaxlamasi 3000 kH
olan qmleli vi$ka, B-vi$ka; B-qmleli; A-ASP nezerde tutulmu$; 58 -vi^kanin
faydali Mnd^toy^ 300-qarmaqdaki yksalama, t. Dor $ekilli vi^kalarda iki herf yazilir,
 meselen, VA-45 200 - faydali htod^to^ 45 m, yksalamasl 2000 kH olan A $ekilli
dorlu vi$ka.

Vi^kalarin texniki xarakteristikalari cedvel 5-de verilmi^dir.

Qazima vi^kalarinin texniki xarakteristikalari

Cadval 5

Parametrler ^4 - Br 0 5 0 0
U
5 00 " ,A cn<N-x ^
^ 5

41x170

45x200

58x400
A
2 > X 5k> <r B m Bx

VBA-
PQ * VA-
8 >

VA-
Ln
'N|-
Yksaxlama, 500 750 800 1700 2000 2500 3200 4000 4000
kH
32 40 40,5 41 45 45 45 58 58
Faydali
hndrlk, m
18,3 22,8 22,1 20,7 24,1 24,12 20,41 30,5 -
Balkonun
yerle^diyi
hndrlk, m
- 42,4 - 46,97 - 52,08 51,85 70 -
Umumi
htod&mk, m
- - - 4,5 6,2 6,2 7,0 6,0 6,0
Gsas
do^emesinin
hndrly,
m
5,5 6,2 7,2 9,2 10,3 10,3 10,3 16,5 14,5
Ayaqlar
arasindaki
mesafe, m
tl8si. t 11,7 17,3 18,3 25,7 27,1 - - - -

Qazima vi^kalarina a^agidaki telebler ireli srlr:

Quyunun tikilmosi zamani texnoloji omoliyyatlarin yerino yetirilmosi prosesinde
verilmi$ yUksaxlamanin etibarligi;
 istismar miiddotindo mtixtolif iqlim soraitlorindo tomirsiz islomo qabiliyyeti;

qurasdirma ve s ok ill men in rahatligi vo saquli voziyotdo yeni qazima noqtesine

aparmagin mUmkUnlUyU;

viska daxilindoki fozada balkonun vo ASP sistemi mexanizmlorinin

yerle^dirilmesinin mUmkUnlUyU;

qiymotinin vo hazirlanmada omok tutumunun az olmasi;

viskada yerlosdirilmis avadanliqlara xidmotin rahhatligi vo xidmot heyoti i$inin

tehlUkesizliyi.

dkilli dorlu vikalar konstruktiv sxemine ve qura^dirilma Usuluna gore eyni

tiplidir. Vi$ka borularindan yerine yetirilerek qaynaqla hazirlanmi$ iki eded $aquli formaya
malikdir. Diger dorlu vi^kalardan ferqli olaraq BU-75BR, BU-80 Br ve VA- 41x170 vi^kalari
beraber yanli UgkUnc prokatlardan hazirlanir. Her bir ferma 10 m uzunlugu dord bolmeden
te$kil olunur. Bolmelerin sonunda oz aralarinda birle^dirilmek UgUn flanslar vardir ki,
bunlar da ya boltlar, ya da xUsusi xomutlar vasitesile berkidilirler.

Qulldli vihalar formasina gore dord UzlU kesik piramidani xatirladir. Vi^kanin esas
dUyUnleri- ayaqlar, kemerler, diaqnal dartilar, dayaq dUyUnleri, qapisi, kronblok alti
gergivesi, balkonlari, ehate olunmu$ pilleken ve saheleridir. QUlleli vi^kalar boru ve prokat
materiallardan hazirlana bilerler. Onlar ayrica gubuqlardan qura^dirilir ki, bu da
qura^dirmada goxlu bolt ve emek tutumu teleb edir.

VBA-58x300 qulleli vi^kasi BU-300E, BU-300 DE qazima qurgulari komplektine

daxildir.

VBA-58 x 400 qulleli vi^kasi ise Uralma$ 15 000 qazima qurgusu

komplektine daxildir.

Gger vi$ka $imal ^eraitinde istismar olunacaqsa, onda onun buton zl8ri demir vereqe
ile tikilir ve iferisi qizdirilir. Bu i^leyen qazima briqadasi zvl8ri de rahatliq yaradir.

Fontana qar$i avadanliq quyuagzi ile qazima qurgusunun do^emesi arasinda

yerle^dirilir. Buna gore de sisteme daxil olan avadanliqlar kompakt olmalidirlar.
 Neftqazfixarma senayesinde tehtokesizlik qaydalarina gore anomal ^ksek lay tezyiqli
yataqlarda hokmen fontana qar$i avadanliqlar desti qura^dirilmalidir. Quyu agzi konduktor
ve araliq kemerler buraxildiqdan sonra preventorlarla temin olunur. Fontana qar$i
avadanliqlar mohkemliye ve hermetikliye qar$i sinanirlar.

MOVZU N-10: KRONBLOK V0 TAL BLOKLARI,QALDIRICI QARMAQLAR,TAL

KANATLARI

Tal bloklari ve kronbloklar tal sistemi polispst mexanizminin esas dynl8ridir. Tal
bloku ve ona asilmi$ qazima qarmagi yaxud elevatorla birlikde tal sisteminin hereketli
hissesini te$kil edir. Kronblok terpenmez dyn olub tal sisteminin qarmaqdaki ykl8
birlikde hereketli hissesini vi$ka z8rind8 saxlamaq tetbiq olunur. Her bir qasnaq
adeten bir c^ diyirlenme yastigi z8rind8 qura^dirilaraq ox z8rind8 oturdulur.
 Tal bloklan ancaq biroxlu olurlar (sakil 9). Kronbloklar isa ikioxlu da ola 11
(sekil 10). genis yayilam, hazirlanma ve istismar iiciin rahat olam iki oxlu iki dayaqlf
konstruksiyadir (sekil 10).

akil 9. Tal bloku

\


> V 1 CO
Q- * w
W
1 1 N tococ/)
1
Q_ oi^
oo<4 CO


rm c

(/r~C\K
J
GO
= *

W(A
imm 11 ! 1

AA
yvvi 1
v
T
iM i 1 CO
,- Cj-J

4
ooC -
KN
P-
A A
PLH
X
4-yanaq, 5-qasnaq, 6- diyircekli yastiq, 7-
akil 10. Qasnaqlarm bloklarm
ox, 8-qayka, 9-halqa, 10-travers,
oxlarinda 1 sxemi
1- sirga, 2-barmaqciq, 3-
kronsteyn,

ll-orttik
 2
Mf
wM
U34 5 I
stintf
il Jol r, 3

H M
? -1

iL
m\i
LA
/ \
bs

m
V
t
iPi
V
ii
Sk
OL- H

org tM

11. UKBA 7-500 kronbloku l-gergive, 2-ortUk, 3 ve 4-dayaqlar, 5- komekgi blok, 6-

U9qasnaqli bolme, 7-

Tal bloklari konstruktiv sxemlerine gore bir-birinden az ferqlenirler. Onlar mUxtelif

yUkqaldirma qabiliyyetlerine ve uygun olaraq qasnaqlarin sayina ve esas detallarin
olgUlerine gore ferqlenirler. Tal blokunun ve kronbloklarin tipik konstruksiyalarindan biri
$ekil 9-de ve $ekil 10-de tesvir olunmu^dur.

Tal sistemleri qazima qurgusu qaldirma kompleksinin bir hisesi olub, yeyilmi$ baltani
deyi^dirmek meqsedile heyata kegirillen endirib-qaldirma emeliyyati UgUn, sUxur nUmunesi
gotUren zaman qazima kemerini endirmek, qaldirmaq ve asili halda saxlamaq UgUn, quyuda
tutma ve diger emeliyyatlari yerine yetirmek ve elece de qoruyucu borulari endirmek UgUn
tetbiq olunur. Diger hallarda, pergimlenmi^ ve ya qezaya ugrami$ qazima borularini quyudan
gixarmaq UgUn qarmaqda teleb olunan qUvve yaratmagi temin edir.

Tal sistemleri qazima bucurqadi qaldirici barabaninin firlanma hereketinin qazima ve

ya qoruyucu kemer asilmi$ qarmagin irelileme hereketine gevirirler. Eyni zamanda onlar
polipast rolunu oynayaraq tal kanatinin bucurqad barabanina sarinan aparan ucundaki
gerilmeni azaldirlar. Bununla qaldirma valindaki firlanma momenti, bucurqada ve gUc
intiqalina olan bUtUn qUvveler azalmi$ olur.

Tal sistemlerinin texniki xarakteristikalarinin (cedvel. 6) esas gostericisi

onlarin yUkqaldirma qabiliyyetidir ki, buna uygun olaraq onlarla mUxtelif qazima
qurgulari komplektle^dirilir.

Tal sistemlerinin texniki xarakteristikalari

Parametrler Qazima qurgulari

BU- BU- BU- BU- BU- BU-
BU- BU-
2000 2500 3000 4000 5000 6500 800 1000
0 0
1,2 1,4 1,7 2,0 2,5 3,2 4,0 5,0
Qarmaqdaki en boyUk
yUk, MN
qasnagin diametri,mm 900 1080 1080 1140 1140 1280 136 1600
0
25 28 28 32 32 35 38 38-42
Tal kanatinin diametri, mm

4x5 4x5 5x6 5x6 6x7 6x7 6x7 7x8

0n boyUk mUmkUn
tellenme

Tal sistemi polispast mexanizmden, qazima qarmagindan ve tal kanatinin terpenmez

ucunu berkitme qurulu^undan te$kil olunur. Polispast mexanizmine konstruktiv olaraq
bir blokda birle$dirilmi$ iki qrup kanat qasnaqlari daxildir. Terpenmez qasnaqlar
qrupunu temsil eden kronblok vi^kanin yuxari meydangvsinda qoyulmu^dur. O, tal
kanati ile qarmaq asilmi$ hereketli tal blokla elaqelenir. Bezi hallarda tal bloku ve
qarmaq konstruktiv olaraq bir dUyUnde birle^diridlir ve qarmaqblok adlanir.
Kronblokdan kegen tal kanatinin aparan ucu bucurqada gedir ve onun barabanina
berkidilir, terpenmez ucu ise kanati vi^kanin ayagina baglayan xUsusi tertibata berkidilir.

Hereketsiz tal sisteminde kanatin qollarindaki qUvveler mUntezem paylanir ve

a^agidakina beraberdir:
 +!

buralda Pd , p , P2, P3 , ... Pn-kanatin aparan, birinci, ikinci, UgUncU, ... terpenmez
hereketli
ucundaki qUvveler; Q-qarmaqdaki yUk; Qts -tal sisteminin hisselerinin (tal bloku,
qarmaq ve kanat) gekisi; m- tellenmelerin sayidir.

Tal blokunun hereketi zamani qasnaq yastiqlarinda ve kanatla qasnaq arasinda

sUrtUnme qUvveleri yaranir ve bununla elaqedar olaraq kanat qollarindaki qUvvelerin
mUntezemliyi deyilir. Kemeri qaldirma zamani en boyUk qUvve aparan ucda, en kigik
qUvve terpenmez ucda olur:
+ + T]
M
il
burada T| ts - tal sisteminin f.i.e.-dir.

Qaldirmada kanatin her qolundaki qUvveni Q-den asili tapiriq:

Pi = Pan;

P2 = Pin = Pan 2 P3 = P2n = Pan3

Pm = Pm-in = Panm

il

Axirinci iki ifadenin sag tereflerinin beraberliyinden Umumi f.i.e.-ni tapa bilerik:

(1 "*) n nv -11 ;
n
41 a)

Qarmagin qalxmasi zamani kanat barabana qatlarla sarinir. Xarici qatlarin daxile
:::i - 1 " % M

Toyinatmdan ve isfkmo,-
isniar ^eraitindon a^iii ^i
* -.tr. *

Ti >) b i r merkezi nietaj ve ya qeyri-me,al

nuveh PoJad mefffl,erde ha21rldanm,5

(0 _ Ljj kanatlar:
0 '

2) ntivdsiz polad kanatlar;

3) her sargida ve merkezi Imsede iizvi

12 - ^Sm,e<ikniV9,iP'ad ^den
tihoriiklti ve niiveJi tal *laz>r!anmis kanatlar.
kanati l-Ii6riik-2-niiv0.
Qazima qurgularmm (al
sistemleri iifiin acteten birinci
qrup
tetbiq olunur (S0kii.l2).
Kanatm korroziya va frii

si

CoxlayJi sarmmanm ^ iisulu movcuddur:

1) meftillerin xetti (oxunmas, (LK) ila smmm;

2) meftiJJerin noqtevi toxiinmasi (TK) ile sarmma;

) kombine olnn]u> sannma (TLK)

Qazima qarmaqlan onlardan asm vn >

4oruyucu k
- firlan,lcia ona;~k6may,,e ~ <biq oJunur.Qazima qarmaqIan J Arinin
asilmasl

aradmliqlanna aid 1]. sistemmm duyunii o)ub yiikqaJdjrma

Kons,ruksiya)anna g6ra hi

qazima u?u nezerde to(uimu? ^ 9 ~ 'b, Denn

qurgulannda ancaq ^ buynuz]u
qarmaqlari istifade olunur. Iki buynuzlu qarmaq BU - 50 Br-1 qurgusunun komplektine daxildir,
bir buynuzlu qarmaqlar struktur -ke^fiyyat qazimasinda i^ledilir. Ug buynuzun olmasi agir
qarmaqlarin istifadesi UgUn rahatliq yaradir. Gsas buynuz, adeten firlangicin asilmasi UgUn
istifade olunur. Yan buynuzlarda qazima vaxti da elevatorun asilmasi UgUn iki asqi yerle^ir.
Qarmagin bele konsruksiyasi yUngUlle$dirilmi$ bir telli asqilarin tetbiq olunmasina imkan verir.
Qazima qarmaqlarinin hazirlanmasi Usuluna g.ore tokme, doyme yaxud lovhe $eklinde ola bilirler.
Onlarin esas texniki gostericileri cedvel 9-da verilmi$dir.1250 kN -dan yuxari yUkqaldirma
qabiliyyeti olan qarmaqlar lovheli $ekilde hazirlanir ki, bu da onlarin etibarliginin artmasina sebeb
olur.

ekil 13-de 1250 kN yUkqaldirma qabiliyyetine malik olan Ugbuynuzlu qazima qarmagi
gosterilmi^dir.

Qazima qarmaqlari ayrica qarmaq $eklinde ve tal bloku ile qarmagin konstruksiyasini
ozUnde birle^diren qarmaqblok $eklinde hazirlana biler. Qarmaqblokun esas UstUnlUyU ondadir
ki, onun hUndUrlUyU tal bloku ile qarmagin Umumi hUndUrlUyUnden az olur.
 /i\
i iV ?
ms

i a1 g -
m . & lu
jrf

si
il 12
6.
5 i Z ------------------------------------------ V ro
p1fe
PTH ss 5
I It
-15 H't-
1/ <t>/
* ..i? :
rs ' f
yf& V

v
2 _$ id
S

UJ

4\m-/
<& - 5>

ekil 13. 1250 kN ytikqaldirma qabiliyyetine malik tigbuynuzlu qazima qarmagi

MOVZU N-11: QAZIMA BUCURQADLARI, BUCURQADIN YUKQALDIRMA

QABILIYY0TININ T0YINI

Qazima bucurqadlari qazimanin semereliliyini teyin eden qazima kompleksinin ba$

aqreqatlarina aiddir. Qeyd olunmalidir ki, onlardan ister endirib - qaldirma emeliyyatlarinda,
isterse de quyunun qazilmasi zamani istifade olunur.

Qazima bucurqadlari ve tal sisteminin komeyile qazima kemerini endirir, qaldirir ve asili
veziyyetde saxlayir, qoruyucu kemerleri quyuya endirirler. Qaldirma zamani intiqaldan
bucurqadin barabanina oturtilen firlanma hereketi tal kanatinin vasitesile tal blokunun ve
qarmagin irelileme hereketine gevrilir. Endirme zamani ise eyleme qurulu^lari quyuya endirilen
kemerlerin agirligindan yaranan srneti mehdudla^dirir. Qazima bucurqadlarindan elece de
rotora hereket
vermek, borulari baglayib-agmaq istifade olunur.

Qazima bucurqadlari ve onlarin eyleme sistemleri qazima texnologi- yasininin teleblerine

ve istismar ^ertlerine cavab vermelidir. Onlarin ve dartma qvv8si kifayet qeder olmalidir
ki, en agir texnoloji emeliyyatlar yerine yetirile bilsin. Qaldirma ve endirme s&etleri
emeliyyatlarin qezasiz heyata kegirilmesine teminat vermeli, iqtisadi cehetden semereli ve
yks8k mehsuldar olmalidir.

Bucurqad qazima qurgusu qaldirma kompleksinin esas mexanizmidir. Onun teyinati

a^agidaki emeliyyatlari yerine yetirmek gndr:

1. Qazima ve qoruyucu kemerleri endirib-qaldirmaq;

2. Qazima ve yuma prosesi zamani kemerin agirligini oz z8rind8 saxlamaq;

3. Borulari elave etdikde kemeri qaldirmaq;

4. Rotora firlanma hereketini otarmek;

5. Borulari baglamaq ve agmaq.

Qazima bucurqadlarini gcl8rin8 ve diger texniki parametrlerine, elece de kinematik ve
konstruktiv elametlerine gore ferqlendirirler.

Qazima bucurqadlarinin gc 200 - 2950 kw heddinde olur ve qazimanin derinliyinden

asili olur. Sr8tl8rinin sayina gore qazima bucurqadlari iki, , dord, be$ v8 alti s^etli ola
bilirler. Xarici analoqlarda 8 ve 10 s^etli bucurqadlar da movcuddur.

Istifade olunan intiqaldan asili olaraq qazima bucurqadlari s^etleri pile ile, fasilesiz
pilleli, pillesiz deyi^en olurlar.

Vallarin sayina gore bir-, iki ve ^valli bucurqadlar ferqlendirilir. Bir - ve ikivalli
bucurqadlar ayrica 6trm8ni deyi^en sr8tl8r qutusuna malik olurdlar. Rotora otamlen
sr8tl8rin sayina ve otarmenin kinematik sxemine gore de bucurqadlar bir-birinden ferqlenirler.
Gosterilen ferqlendirici xsusiyy8tl8rl8 yana$i bucurqadlarda diger ferqler de vardir.
Meselen, zencir 6trm8sinin damla-damla yaxud axinla yaglanmasi, eylec qasnaqlarinin hava ve
ya su ile soyudulmasi, hidrodinamiki ve elektromaqnit komekgi eyleclerinin olmasi, el ile yaxud
uzaq mesafeden idare olunmasi.

Qazima bucurqadlari qaynaq olunmu$ gergive z8rind8 yerl8$dirilmi$ qaldirici ve

transmisiya vallarindan, 6trm8ni deyi^me qutusundan, esas (lentli) ve komekgi
(tenzimleymici) eyleme sisteminden ve idare pultundan t8$kil olunur.

Qazima bucurqadlari qaldirma zamani 6trm8k ve yaranan enerjini udmaq

etibarli eyleme qurulu^lari ile temin olunurlar.

S^etlerin deyi^dirilmesi friksion emeliyyat muftalari vasitesile heyata kegirilir. Bu

muftalar emeliyyatlari minimum vaxtda, hem de selis yerine yetirir.

Qazima bucurqadlarinin birle^dirici olg^eri bunlardir: tal kanatinin diametri v8 barabanin

merkezinden rotor vali z8rind8 oturdulmu$ zencir garxinin ortasinadek olan mesafe. Kanatin
diametri barabanin xarici sethinde olan novlarin 6lgs ile eyni olmalidir.

Masir qazima bucurqadlari esasen iki qurulu^lu sxem zr8 hazirlanirlar;

1. Bucurqad butun komponentleri ile mumi gergivede qura^dirilir. Bu bucurqadlar

sr8tl8r qutusundan zencir 6trm8si ile herekete g8tirilmi$ bir ba$ vala malik olurlar (LB-750,
LBU-1100, LBU-1700 ve s.).

2. Iki v8 vali bucurqadlar 6trm8ni deyi^en qutu ile birle^dirilerek bir aqreqat sayilir
9U2-2-11. U2-5-5 ve s.)
 MOVZU N-12: BURUQDA FIRLADICI MEXANIZML0R, ROTORLAR,
FIRLANGICLAR

Qazimada firlangiclarin vszifssi ikidir:

a) onun vasitssils qrmaqdan asilmi qazima ksmsri ufun firlanmaga imkan yaratmaq;
b) qazima ksmsri vasitssils quyunun dibins gilli mhlul vurmaq.
Muasir qazimada ilsdilsn firlangiclarin texniki xarakteristikasi csdvslds verilmidir.
14-160 firlangici, hsr hansi baqa firlangic kimi, iki hissslsr qrupundan: a)
firlanmayan, i zamani qarmaqdan hsrskstsiz asilan hissslsr qrupundan vs b) i zamani qazima
ksmsri ils bsrabsr firlanan hissslsr qrupundan ibarstdir(skil13).
Birinci qrup hissslsr bunlardir poladdan tokulmu
vs tropun salinmasi ufun ciblsri olan govds (1). Govdsnin ifi yastiqlar ufun yag
3

u> hovzssidir. trop (2) govds ils oxlari (3) vasitssils

birlsdirilir. Yuxari qapaq (4) eyni
3 zamanda yuxari yastiga (11) istiqamst vericidir. Bogaz (50 lanqla
birlsdirilir vs bunun altinda gil borusu (6) qoyulur. Osas
yastigin (10) tavasi (7) govdsys baglanmidir. Aagi
kipksc (8) yag hovzssini aagidan kiplsdirmsk ufundur.
Firlangicin firlanan hissslsri uastiqlar
sistemi ils lulsdsn (9) ibarstdir.0sas yastiq (10) firlangica baglanmi alstin agirligini oz uzsrins
goturur. Yonsldici yastiqlar (11) firlangicin lulssins istiqamst vermskls bsrabsr, radila quvvslsri
oz uzsrins goturur.
Qazimanin balangic dovrunds alst dayaq yastigi (12) uzsrinds firlanir. Eyni zamanda
bsrk suxurlari qaziyarksn smsls gslsn yuxari vurgular bu yastiqla qsbul edilir. Yuxari kipksc
(13) yag hovzssini yuxaridan kiplsdiril
 Muasir qazimada ighdihm firlamgiclarim texniki xarakteristikasi Cddvdl 7
Texniki Firlangiclarin tipfori
parametrfor 3-75 4-150 14-160 6-130-1 1-300

Statik 75 150 160 130 300

yukqaldirma
qabiliyysti
Dsqiqsds 150 150 350 200 300

maksimal
dovrlsr sayi
Lulsnin daxili 75 75 90 75 100

diametri, mm ils
0sas dayagin tipi ikisirali Konus Konus Konus Konus
kurscikli dsyircskli, 90 dsyircskli dsyircskli, 60 dsyircskli
Kipksclsr a) gil kipksci - manjetli; b) yag kipksci - ksndirls kiplsms vs yagli manjetli

Yaglanmasi a) dayaqlar - silindr yagi 2;

b) gil kipksci - konstalin L.
Qabarit ol9ulsri,
m ils:
Hundurluyu 2660 2660 2970 3094 3450
trop uzrs eni 720 852 975 926 1000

trop 640 693 720 1080

mustsvisins
perpendikulya
r istiqamstds
Agirligi,
eni kq ils 1060 1550 1815 1775 2500

manjetli gil kipksci gil borusu (6) ils lulsnin (9) arasmi kiplsdirsrsk boyuk tsztiq
altinda (100 at qsdsr) ilsyir. Buradaki V-ys oxar manjetlsrin ozu tszyiq altinda daha da
kiplisir.
Gil kipksci vs yuxari kipksc (13) yagdan (14) ils vurulan konsistent yagla yaglanir.
 Yag firlangicin govdssins dslikdsn (16) tokulur. Qizmi yag buxarmm fixmasi ufun bu
dsliyin qapaginda xususi dsliklsr qoyulmudur.
Qapaqlar (17) yuxari vs aagi yag ssviyyssini tsyin etmsk ufundur. Firlangicin yagi
dsyidirildikds, onun boaldilmasi ufun yaxi aagi fixii olur.
Bu tip firlangic son, muksmmsl qurululu olub, istehsalatda musbst nsticslsr vermidir.
Qox dsrin qazima sraitinds firlangicin i sraiti olduqca mursksbdir. Odur ki, son
zamanlar AzTNMAS bu sraits muvafiq, fox muksmmsl B1-300 tipli frlangic layihssi
hazirlanmidir (skil 14).

$1
& 60 -

L r

as \

m Afisem* du&r t* mI
f|s%&ziSe,QT

Sskil 14

Bu firlangicin statik yukqaldirma qabiliyysti 300 m-dir. Frialngicin quruluu, dayaq

yastigi luftunun tsnzimins imkan verir. Yastiqlar, govdsdski yag hovzssindsn yaglana bilir, yag
hovzssi muksmsl kiplsnmidir, gilli mshlulun yag hovzssinsdaxil ola bilmssi qarisi, muksmmsl
qurululu kipksclsr ils alinir, yagin durulmasi vs yag buxarinin xaric edilmssi tsmin olunur vs s.
 Elevator troplarinin firlangic govdssins ola bilscsk vurgularinin qarisini almaq,
hsmginin firlangic tropunu qarmaqla tutmaqdan otru onu rahat vsziyystds saxlamaq ugun,
firlangicin xususi dayagi dayagi vardir.
B1-300 firlangici gox dsrin qazimanin murskksb tslsblsrini muvsffsqiyystls odsyir.
Umumiyystls gox dsrin qaima ugun hazirlanmi bu qurulu olksmizds neft
mainqayirma sahssinin nailiyystlsrindsn biridir.
FIRLANGIC

Daha geni$ yayilan konstruksiya dorddayaqli

firlangicdir. ($8k. 15.). Bu \ sxem zr8 V14-160, UV-250, UV-320, UV-450
i:
r> firlangiclari buraxilir. Onlarda esas dayaq silindrik diyircekli dayaq
f
I Ii
yastiqlari, I j a^agidan yuxari istiqametlenmi^ ykl8ri qebul eden komekgi yastiq
t
I \
ise kr8cikli dayaq yastigi ^eklinde istifade olunur. Gsas yastiq statiki ^kqaldirmaya
yoxlanmaqla dinamiki ykqaldlrma zr8 uzun6mrly8 hesablanir. Komekgi yastiqlar
ir y

konstruktiv olaraq segilir. Iki merkezle^dirici yastiq disbalansdan yaranan ykl8ri qebul edir ve
f

/
V
V
V

konstruktiv qebul olunur. Onlar adeten radial diyircekli
yastiqlardan segilir. Konstruksiyalandirma zamani
gali^maq lazimdir ki, merkezle^dirici dayaqlar arasindaki mesafe
ekil 15. Dord dayaqli
imkan daxilinde b6yk olsun.
konstruksiya
Firlangici qazima boru kemeri ile birle^dirmek
tolenin a^agi ucunda qifil yivli mufta qoyulur. Onun
yeyilmesini azaltmaq meqsedile gevirici nezerde tutulur. mlenin yuxari hissesinde basqi
borusunu yerle^dirmek ve kiplik yaratmaq yonma de$ik agilir.
 Qazima rotorlari quyu tolesinin qazilmasi ve ya geni^lendirilmesi zamani qazima
kemerine firlanma hereketi vermek, endirib-qaldirma emeliyyati prosesinde qazima ve
qoruyucu borularin agilmasi ve baglanmasi zamani nlarm tam agirligini saxlamaq ve quyuda
tutma i^lerini yerine yetirmek teyinatlanmi^dir. Quyudibi mherriklerle qazimada rotor
kemerini
qazima baltanin firlanma istiqametinin eksine yonelmi^ firlanmadan saxlayir, yem
quyudibi mherrikden yaranan reaktiv momenti qebul edir ve pergimlenmenin qar^isini almaq
^ dovri olaraq qazima kemerini bu ve diger terefe burur.

Prinsipial qurulu^una s S' i 32 r gore rotor bucaq reduktorunu temsil edir ($ek.16).
/ //
Rotor hem ferdi intiqala malik ola biler, hem de hereketi zencir ve ya kardan
m /

ortmesi ile bucurqaddan ala biler. Rotorun aparan valinda 1 i$gil

V s /
birle^mesi ile zencir garxi 2 qura^dirilir. Aparan val 1 iki 6z
9c
nizamlanan diyircekli yastiq 3 zerinde yerle^ir. Aparan valin sol konsol ucunda
konus aparan garxi
V

turd
1 W
4

1
o

ulur \ ki, o da oz 4 novbesinde rotor stolu 6 ile elaqede olan aparilan

konus di$li garxla 5 daimi ) ili^mededir.Rotorun stolu qoruyucu ve qazima kemerinin
!2 71
agirligindan yaranan statik ^ qebul eden esas dayaq yastigina 8 soyfernn Qazima

ekil 16. Rotorun kinematik kemerinin firlanmasi zamani esas yastiq hiss
olunacaq derecede az, quyu derinle^dikce qazima
kemerinin endirilmesinde aparan borunun rotor sixaclarina srtnmesinden yaranan ^ke gore
ise gox yklenir. Komekgi dayaq 9 ise aletin tiremesi ve qazima kemerinin qaldirilmasindan yaranan
ve a^agidan yuxariya dogru istiqametlenmi$ ykleri qebul edir. Eyni zamanda ister esas, isterse
de
komekgi yastiqlar rotor stolunun merkezle^dirilmesini temin edirlerRotor stolunun igerisinde
iglikler 11 ve sixaclar 12 yerleq^dirilir. Rotorun ^ detallari ister qazima ve isterse de
endirib-qaldirma emeliyyatlarinda ^ nov ykleri qebul eden gatinda (govdede) 10
qura^dirilir. Her bir rotor firlanmayan 6rtye 7
malikdir. Ortak elevatorun qoyulmasi ve rotorun yag vannasina qazima mehlulun tokmmesinin
qar^isini almaq lazimdir.

Rotorlarin prinsipial sxemleri eyni tiplidir.

MOVZU N-13: BURUQ NASOSLARI V0 QAZIMA LANQLARI

Quyularin qazilmasi zamani onlarin dagidilmi$ sxurlardan temizlenmesi qazima

qurgusu qazima nasoslarindan, vurma boru kemerinden, qazima mehlulunun yigilmasi ve
temizlenmesi qurgulardan ibaret hidravliki sistemle komplektle^dirilir.

Qazima mehlulu nasoslardan manifold xetti ile rezin borudan ve firlangicdan kegerek
qazima borularina daxil olur. Mehlul qazima kemeri vasitesile quyunun dibine vurulur, quyudibi
mh8rrik8 daxil olur. Oz enerjisinin bir hissesini quyudibi mh8rrik8 vererek qazima baltasina
daxil olur. Mehlul baltani soyudur, quyudibini ve baltani sxur qirintilarindan temizleyir ve
boruarxasi feza ile onlari asili halda yer sethine qaldirir ve nov sistemine yoneldir. Mehlul nov
sisteminden szl8r8k titreyen eleklere daxil olur ve hidrosiklondan kegerek temizlenir,
nisbeten soyuyur ve birinci tutuma ve yaxud ambara daxil olur, soyuyaraq novbeti ambara-
nasoslarin qebul genine axidilir.

Qazima nasoslari qazimada esas enerji telebatgilaridir ve hazirki vaxtda onlarin 190-
1250 kw-a gatir.

Qazimanin texnologiyasi eledir ki, qazima mehlulunun dovraninin kesilmesine yol

verilmir, ona gore de etibarligi temin etmek qazima qurgusu terkibinde biri ehtiyat
olmaqla iki nasos nezerde tutulur. Derin qazimada quyudibi mh8rrikl8rl8 i^ledikde iki nasos
paralel qo^uldugundan ehtiyat nasos da
nezerde tutulur.

Qazima nasosu 6zsoran olub, 2-3 m sorma htod^toytode dayaniqli i^lemelidir. O, quyuda
emele gelen tixac ve kipgecleri temizlemek
qlsamddetli tezyiq artimini temin etmeli, konstruksiyasina gore sade, istismarina gore etibarli
ve rahat olmali; silindr oymaqlarinin, pistonlarin, $toklarin, klapanlarin, kipgeclerin ve diger tez
yeyilen detallarin tez deyi^dirilmesi imkanina malik olmalidir. Nasosun xidmet mddeti 10 min
saatdan az olmamali, konstruksiyasi imkan vermelidir ki, qazima zamani verimi ve ya tezyiqi 2-
3 defe artirmaq yaxud azaltmaq mmkn olsun. Nasosun intiqali dizelden, elektrik
mherrikinden ve ya qrup intiqalindan i^lemesi ^ universal olmalidir.

Qazima nasoslarinin esas parametrleri g^^ basqisi ve verimidir. asir qazima nasoslari
mxtelif derinlikli ve konstruksiyali neft ve qaz quyularini qazimaq n nezerde tutulmu^dur.
Adeten neft ve qaz quyusu pilleli konstruksiyaya malik olur. Bir pilleden digerine kegdikde
verimi azaldaraq tezyiqi artirmaq zerureti yaranir. Lazimi verim quyunun boruarxasi fezasinda
mehlulun sretine gore meyyen olunur. Lazimi basqi ise btn hidravliki itkilerin ceminden
artiq olmalidir.

Nasosun transmisiya valindaki gc yaxud intiqal esas parametr kimi nasosun $ifrine daxil
edilir, meselen UNB-1250.

Nasosun verimi vahid zamanda vurulan mayenin miqdaridir, l/s ile ifade olunur. asir
qazima nasoslarinin texniki xarakteristikalari cedvel 14-de verilmi^dir. Buradan g6rnr ki,
nasosun verimi 7,2-51,4 l/s heddinde olur. Her bir qazima nasosunda tezyiq ve verimi
tenzimlemek ^ 3-7 pille olur ki, bu da silindr oymaqlari ve pistonlari deyi^mekle heyata
kegirilir.

Nasosun vurma xettindeki basqi yaxud tezyiq potensial enerji olub nasosdan vurulan
mayeye verilir. Nasosun esas parametri onun maksimal tezyiqidir. asir nasoslar tezyiq 40
MPa-ya gatir.

Iki tesirli ^ intiqalli pistonlu nasos hidravliki ve intiqal hisselerden ibaretdir. Hidravliki
hisseye pistonla birlikde silindr iki sorma ve iki vurma klapanlari daxildir. Klapanlar ele
yerle$dirilmi$dir ki, mayeni ancaq bir istiqametde buraxirlar. Sorma klapanlari xettine sorma
boru xetti qo$ulmu$dur. Vurma klapanlari zerinde verimin qeyri-:^ntezemdHyim aradan
qaldiran
kompensatorlu basqi kamerasi yerlo^dirilmi^dir ki, oradan maye vurma boru xettine daxil
olur.

lanqlar.Buruqda hsrskstsiz lanq dayagi ils firlangici bir-birils alnq birlsdirir. Qazima
alanqlar rezindsn vs ya metaldan olur. daxili diametri 77-78 mm olan rezin alnqlar bir-
birins yapidirilmi avtopnevmatik tsbsqslsrdsn ibarstdir.Bu tsbsqslsrdsn smsls gslmi
rezin borunun mohksmliyini artirmaq ugun, ya onun strafina 3 mm qalinliginda msftildsn
spiral gskilir, ya da 0,7 mm qalinliginda 3 sira msftil tor salinir.
Uzunlugu 13, 16 vs 18 m olan bu alnqlar 80-120 at i tszyiqini odsyir. Adstsn rezin
lanqlarin dvarlari bir cinsolmur, bu da alnqi zsiflsdirir. lanqin bu ssbsbdsn
zsiflsmssins onun muntszsmsizli koeffisiyenti deyilir. Azsrb. ETNI-nin tsdqiqatina gors,
rezin lanqlarin muntszsmsizlik koeffisiyenti orta hesabla 0,65 gatir.
Matal lanqlar ayri-ayri boru pargalarindan, xususi qadaqla birlsdirilir vs elastik
olur. Tsbiidir ki, bu lanqlar yukssk tszyiqs (250 at qsdsr) davamlidir.
Diametri 100 mm olan vs buruqlarda tstsbiq edilsn metal lanqlar 10,5 vs 17,5
uzunlugunda hazirlanir
! 7-da nasoslarin texniki xarakteristikalari verilib

Cedvel 7
<N
Parametrler - - <N - - -
-
- -
pq

0 s P ^ hr N0 N8
PQ N6 P 40 hr
P OO N
5
Nasosun , kw 365 600 585 850 800 950
P 1180
Nasosun faydali , kw 330 540 500 710 720 855 1060
Pistonlarin sayi 2 3 2 2 3 3 3
Silindrin i$gi kameralarinin 2 1 2 2 1 1 1
sayi
Pistonun 1 doqiqodoki ikili 72 135 66 66 135 125 125
gedi^lerinin sayi
Pistonun gedi$i, mm 300 250 400 400 250 290 290
Silindr 0n bo^k 180 180 200 200 180 180 180
 oymaqlarinin 0n kigik 130 120 130 140 130 140 140
daxili
diametri,
mm
Verimi, l/s On boyUk 34,8 42,9 50,9 50,9 41,4 46,0 46,0
On kigik 16,4 19,1 18,9 22,7 22,4 28,8 28,8
Nasosun On boyUk 9,8 11,3 9,6 14,2 17 19 24
gixi^nindaki On kigik 20 25 25 32 32 32 40
tezyiq, MPa
Piston $tokunun diametri, 65 65 80 80 70 60 60
mm
Transisiya valinin maksimal 330 425 325 337 412 566 566
firlanma tezliyi, dovr/deq

Di$li cUtUn ortUrme ededi 4,15 3,15 4,92 5,11 3,05 4,53 4,53
Klapan yeherinin kegid 145 145 145 145 135 145 145
de$iyinin diametri, mm
Nasosun endaze Uzunlugu 4160 4460 5000 5340 4470 5550 5550
olgUleri, mm Eni 2430 2720 3000 3340 2980 5250 5400
HUndUrlUy 2710 1640 3240 3400 2200 3250 3400
U 13,2 19 27,7 37,3 22,4 22,7 23,5
Qasnaqla birge nasosun gekisi,
t

MOVZU N-14: S0YYAR V0 YARIMS0YYAR QURGULARI,BURUQDA

ELEKTRIK T0CHIZATI V0 QAZIMA INTIQALINA OLAN T0L0BL0R

QAZIMA MEXANIZML0RI UUN S0YYAR OZULL0R.Vikalar ufun qurulan ssyyar

ozullsr vs bu ozullsrls birlikds burugun kofurulmssi barssinds yuxarida lazimi mslumat

verilmidir. Bununla bsrabsr, qazima mexanizmlsri ufun ds muhsndislsr
Q.L.Permyakov, N.S.Timofeyev vs N.A.Korotkov tsrsfindsn dayaz qazima ufun ssyyar
ozul tsklif edilmidir.
Bu sxem uzrs qazima quruluunun ozulu 2 ssas blokdan ibarstdir (skil17).
 F

nil
TTOT7
5
7
f
9kil17
9klinda olan birinci blok buruq ugun , 2-ci blok isa oto, 2 suratli buCurqad, reduktor,
Qazima qurtardiqdan sonra
muharrik va kontrollerlar ugunfe bu mexanizmlar da vika kimi oz ozul
bloku teya ?akilir orada tez bir zamanda birinci blikla yenidan qurasdmkraq
birlikda yeni n q

istismar edilir
. ki, burada buruq tasarrufati da yuxarida gostarilmi soyyar tipli olur-
Dayaz orta qazimada, bu original tipda zul bloklarin tatbiqi, ubhasiz ki, qazimaya hazirliq
ilarini suratlandirilir daha da samaraladirilir.
daz ahi va muharrik r
Bu deyilanlardan alava ayrica olaraq, qazima g b u?un, elaca da rotor ugun
xususi sayyar ozullardan istifada edilir. Qazima dazgahi va
reduktor ugun 31/2, 41/2 va 65/8 kohna qazima
borularindan hazirlanmi sayyar ozul akil18-da gostarilmidir.
 18
zamani, bucurqad barabanma sanlan kanatm dartilma qiivvasinin, bucuradm
agirligmdan 20% artiq ola bibcayini alaraq, sayyar oztilti yerindan qalxmasm deya,
xtisusi bruslar vasitasib vikanm ayaqlarma baglayirlar.
Rotor iigiin qurulan fbrdi sayyar oztiltin (19) qazilmi quyu agzmdan ggkib bilmasi
tigtin bir brsfi agiqdir.

LO

(f)
h-
(
CD
c^

q?
-L"o -
" .
CO

U
O

-

^-

19
0 sasm dayaqlari bir-biri ib 19 mm diametrli garpazlar vasitasib birbdirilir. Bu
asasm ayri-ayn hissabri sahilda hzirlamr va sonra yerinda quradinlir. Yan alan gamibrin
vurgusundan qorumaq iigiin asasm qabaq hissasinda xiisusi qoruyucu qoyulur.
 Dsniz qurululannin metal hissslsrini korroziyadan qorumaq ufun, onlari xususi
rsnglsrls rsnglsyirlsr. Sualti hissslsr, ssviyysdsn 2 m dsrinliys qsdsr, suyustu hissslsr iss
tamamils korroziyadan qoruyan rsnglsrls rsnglsnmslidirlsr.
Dsniz ssasinin qaynaq yerlsrikorroziyaya fox tez ugrayir. Buna gors ds quruluun
tikilsrins boyuk shsmiyyst verilmsli vs onlar vaxtli-vaxtinda yoxlanilmalidir.
0sasin tikilsrini mis slavs edilmi xususi elektrodlar vasitssils qaynaqlamaq
msslshstdir.
Dsniz qazimasi sraitinds, buruqda adi tshlukssizlik teznikasi tslsbatindan slavs bir
nefs xususi tslsb ds nszsrds tutulmalidir (ssas uzsrinds batmaq quraqlar, xususi siqnal
iigi, rabits vasitslsri, su vs yemsk ehtiyati vs s.)

MOVZU N-15: NEFT V0 QAZ QUYULARIN QAZILMASINDA IL0NIL0N

BALTALARIN T0SNIFATI;P0RLI V0 AROKALI BALTALARIN INKI^AFI V0
NOVL0RI

aro$kali baltalar esas etibarile Ug i^i hisseden ibaretdir: di$li konusvari $aro$kalar,
dayaq yastiqlari ve qazima mehlulu axan kanallar. Bunlarin her UgU qaynaq edilmi$
pencelerin Uzerinde bir govdede birle^dirilir. Baltanin govdesi oz oxu etrafinda firlandiqda
$aro$kalar planetar hereket ederek, quyu dibi Uzre diyirlenerek sUxurlari dagidir.

aro$kalarin sayina gore baltalar bir-, iki-, Ug ve gox^aro^kali olurdar. On geni$

yayilani Ug^aro^kali baltalardir.

Ug^aro^kali baltalar govdelerinin konstruksiyasina gore iki qruppa bolUnUrler: hisse

qaynaqli ve bUtov govdeli baltalar.

Hisseli baltalarin govdesi, Uzerinde $aro$kalar oturlulmu$ ayri-ayri pencelerden

qaynaq edilerek hazirlanir ve Uzerinde nippel yivi agilir.

Ikinci qrup baltalarda govde bUtov tokUlUr, Uzerinde mufti yivi agilir,
$aro$kalar oturulmu$ penceler ise ona qaynaq edilir.

Hisseli baltalarin nominal diametri 76 mm-den 320 mm-e, brtov govdeli baltalarin
nominal diametri ise 346 mm-den 490 mm-e qeder deyi^ir.

Qazima mehlulu quyu dibine gatdirmaq ^, ^$aro$kali baltalarda yuma kanallari

(de^ikler) agilir. u de^ikler vasitesile qazima mehlulun axini ya $aro$kalarin z0rin0, ya
onlarin arasina ve yaxud da quyunun merkezine dogru istiqametlendirilir. Ug$aro$kali
baltalar hidromonitor tesirli de hazirlanir.

aro$kali baltalarin esas i$gi elementlerinden biri de dayaq yastiqlaridir. aro$kalar,

baltanin ol^stoden, tipinden ve konstruksiyasindan asili olaraq, ikisirali ve yaxud ^sirali
diyircekli ve yaxud srken radial dayaq yastiqlari ile penceler (sapfa) zerinde
oturdulurlar. Dayaq yastiqlari radial istiqametde ortaliga gixan qvv0l0ri qebul edir. Orta
sirada yerle$dirilmi$ kr0cikli dayaq yastigi ise radial istiqametdeki oz z0rin0
almaqla eyni zamanda $aro$kalari pencenin oxu boyu yerdeyi^mesinin qar^isini alir. una
gore de bu dayaq yastiqlarina qifil dayaq yastigi deyilir. Dayaq yastiqlari ya qazima
mehlulla ya da yagla yaglanir. Yag vasitesile yaglandiqda dayaqlar hermetik olmalidirlar.

ekil 20-de ^$aro$kali baltalarin qazima mehlulla yaglanan mxtelif konstruksiyali

dayaq yastiqlarinin sxemi gosterilmi^dir.
 /
/A
MW
> Y
r s /
! j j
m E
A
J> 7\
v

V
/
7J 4;rr _A
ri 3
mi
Lm
22'
vN>:
w

/I JK.#*
f~u/'/>
mMi
\a
20. aro$kali baltalarin dayaq yasitiqlari

Ikisirali, diyircek-kUrecik ($ekil 20a), kUrecik-kUrecik yaxud kUrecik-

sUm^ken dayaq yastiqlari, diametri 145 mm-den kigik olan baltalarda tetbiq edilir.

Ugsirali dayaq yastiqlari (iki sira diyicek bir sira kUrecik-qifil yaxud elave daban
yastigi, ($ekil 20q) ve yaxud sUm^ken dayaqli ve dabanli, ($ekil 3q) temin edilmi$), en
gox yUksek qazima rejimlerinde istifade olunan baltalarda tetbiq edilir.

Ugsirali diyicek-iki sira kUrecik, ($ekil 20 d) dayaq yastiqlari diametri 145190 mm

olan Ug^aro^kali baltalarda istifade olunur.

Ugsirali kUrevi dayaq yastiqlari ($ekil 20e) hazirlanma texnologiyasinin mUrekkeb

olmasina ve berk sUxurlarin qazilmasinda ortaya gixan
dinamiki yklerin tesiri altinda pis i^lemesine gore az tetbiq edilir.

Axirinci sxem ($ekil 20 s) diametri 214 mm olan baltalarda tetbiq edilir.

xtelif fiziki ve mexaniki xasselere malik dag sxurlarlnl dagilmaq ^ sekkiz

tip baltadan istifade olunur ve , MS, S, ST, , , , $erti i^arelerile gosterilir.

M tipli baltalar olduqca yum$aq ve ozto sxurlarln dagidilmasinda istifade olunur.

Bu tip baltalar ikikonuslu ve yaxud ^konuslu 6z-6zn temsizleyen $aro$kalardan
ibaretdir. aro$kalarin oxu baltanin oxu ile 5730r bucaq te$kil edib, srm olurlar.
aro$kalar z0rind0 yerle^dirilen dialer bo^k olur ve iti hazirlanir. Kenar siralardaki dialer
$ahmat qaydasinda yerle^dirilir.

MC tipli baltalar igerisinde orta berkliye malik gil, ag da$, duz, gips ve ba$qa dag
sxurlarl olan yum$aq sxurlarln qazilmasinda istifade edilir. Bu baltalar da, oxlari
srdrlm iki ve yaxud ^konuslu, 6z-6zn temizleyen $aro$kalardan ibaretdir. M
tipli baltalara nisbeten MC baltalarinin $aro$kalarinin oxlari bir qeder az srdrlr,
baltanin oxu ile te$kil etdiyi bucaq ise bezi hallarda 550 30r qeder kigildilir. Kenar siralarda
oturdulmu$ dialer, arabir rast gelen berk sxurlarl dagitmaq ^ bir ve yaxud iki
$aro$kali Q ve yaxud iki $aro$kali Q ve yaxud T $ekilli hazirlanir.

S tipli baltalar terkibi six gilden, mergelden ve ba$qa sxurlardan ibaret olan orta
berkliye malik dag sxurlarlnln qazilmasinda istifade edilir. Bu baltalarin $aro$kalari
oxlari az srdrlm, 6z-6zn temizleyen iki ve yaxud ^konuslu olur. aro$kalarin
oxlari baltanin oxu ile 550 te$kil edir, dialer sivri ve uzun hazirlanir.

ST tipli baltalar aralarinda berk ve abraziv sxurlar olan orta berkliye malik dag
sxurlarlnln qazilmasinda tetbiq edilir. Bu baltalarin $aro$kalari iki yaxud ^konuslu olub,
oxlari baltanin oxu zerinde bir noqtede gom^rler ve $aquli 52 - 550 bucaq te$kil edirler.
Di^lerin eni kigildilir, bir ve yaxud iki $aro$kanin kenar siralarinda yerle^dirilen dialer T
^eklinde hazirlanir. Bu baltalarda sxurlarln qoparilib dagilma effekti azalir.
tipli baltalar abraziv ve berk stixurlarm dagidilmasinda istifade olunur. aro$kalar
- temizleyir, oxlari baltanin oxu tizerinde bir noqtede gom^r ve $aquli 50-520
bucaq te$kil edirler. Dialer kigik ve sivri olur. Butun $aro$kalarin kenar siralarinda
yerle^dirilen dialer $eklinde olub, yeyilmeye qar$i davamli olur.

tipli baltalar kovrek ve abraziv sxur1ardan ibaret olan berk sxur1arln

dagidilmasinda i^ledilir. Bu baltalarda $oro$kalarin kenar siralarindaki dialer, sferik
formaya malik, meyyen qayda ile yuvalarda oturudulmu$ berk xelitelerden hazirlanir.

ve tipli baltalar ise daha berk ve abraziv sxur1arln dagidilmasinda istifade

edilir. Bu balta z-zn temizleyen birkonuslu, oxlari baltanin oxu zerinde bir noqtede
gom^en $aro$kalardan ibaretdir. Dialer berk xelitelerden hazirlanib $aro$kalarin zerinde
oturdulur. aro$kalar ve penceler ^ksek keyfiyyetli xromnikelli, nikelmolibdenli,
azkarbonlu, termiki i$lenmi$ poladlardan, govde ise ortakarbonlu poladlardan hazirlanir.

Neft ve qaz quyularinin qazilmasinda a^agidaki sxurdagldlcl aletlerden istifade olunur:

Quyudibini tam dagidan qazima baltalari;

quyudibinin halqavi dagidan qazima basliqlan;

quyu ltilesini geneltmek iiciin genislendiriciler;

quyu divarmi formalasdirmaq ve qazima kemerini merkezleqsdirmek ^

kalibrator, stabilizator ve merkezle^diriciler.

Sxura dagidici tesirin xarakterine gore qazima baltalari ve qazima ba^liqlari

dograyici ($aro$kali), kesici-qopardici (perli) ve surfa^ -kesici (almazli ve ISM
tipli)novlere ayrilirlar.

Baltanin dayaniqligi onun sonraki tetbiqi ve meqsedeuygun olmadigi hala qeder

yeyilmesi mddeti ile meyyen edilir. Baltanin dayaniqligi saatlarla ol^tor ve yeyilme kimi
amillerden asilidir. Yeyilmeye, buna uygun olaraq da baltanin dayaniqligina verilen
geoloji-texniki $eraitlerde qazima rejimini mUeyyen eden baltanin firlanma tezliyi, oxboyu
yUk, verim ve qazima mehlulun miqdari tesir gosterir.

Baltanin dayaniqligi hemginin istifade olunan materialin fiziki-mexaniki xasseleri ve

keyfiyyeti, baltanin techiz olunmasi ve yuyucu qurgulardan, hazirlanma deqiqliyinden ve
diger konstruktiv, texnoloji amillerden asilidir. Valtaya verilen yUklerin seviyyesine,
mUxtelif nov yeyilmelerin mecmusuna gore qazima baltalari qazimada tetbiq edilen diger
avadanliqlarla mUqayisede daha mUnasib (elveri^li) $eraitdedir.

Baltanin i$inin mUhUm gostericileri baltaya dU$en kegid ve qazimanin mexaniki

sUretidir.
 Qazima kegidi balta ile onun buraxilmasindan yeyilme, sinma ve diger imtinalar
neticesinde qaldirilmasina qeder quyu lUlesinin qazilma metrleri ile olgUlUr.

Balta suxuru qaziyarksn iki ssas smsliyyati - suxura batmaq vs sonra onu dagitmaq
smsliyyatini ifa etmslidir.
Baltanin suxura batmasi vs onu dagitmasi aagidaki amillsrdsn
ibarstdir:
-baltaya verilsn ox boyu yukdsn -baltanin
ilsk sahssinin vsziyystindsn -qazilan
suxurlarin bsrkliyindsn
Adstsn, balta suxuru eyni zamanda olan iki hsrskst nsticssinds dagidir: biri
onun yuxaridan aagiya dogru irslilsms hsrsksti vs ya verii vs ikinic firlanma hsrsksti.
Quyularin qazilmasi zamani quyu dibi els tsmizlsnmslidir ki, balta
dagidilmi suxuru yenidsn dagidaraq artiq i gosrmssin, funki bu artiq i baltanin ilsms
ssmsrsliliyini xeyli azaldir.
Butun baltalar muasir mainqayirma zavodlarinda hazirlanir.
Suxuru dagitma xarakterins gors baltalar 3 qrupa ayrilir:
-psrli baltalar (suxurlari ksssrsk dagidirlar)
-arokali baltalar (quyu dibi suxurlari qopardaraq dagidirlar)
-almazli baltalar (suxurlari ovxalayaraq vs surtsrsk dagidirlar).
Vszifslsrins gors baltalar 3 qrupa ayrilir:
1. Quyu dibini oz diametri boyunca tamamils qazimaq ugun ilsdilsn
baltalar: psrli, arokali vs s.
2. Quyu dibini halqa sklinds qaziyan sutuncuqlu baltalar.
3. Xususi ilsr ugun istifads edilsn baltalar (ekssentrik, nizsysoxar, yana
gixan vs s.).
Qeyd etmsk lazimdir ki, suxurlari ssmsrsli qazimaq ugun onlarin bsrlkiyins
uygun muxtslif markali baltalardan istifads edirlsr. Onlardan ssaslari aagida gostsrilir:
M modeli balta nazik vs mohksm suxurlarla laylanan plastik vs ozlu gillsri,
nazik qum qatlari vs yumaq suxurlarin qazilmasinda tstbiq edilir.
MZ modelli balta gox dsrinlikds rast gslsn, abraziv yumaq suxurlarin,
mssamsli qumdalarinin vs s. qazilmasinda istifads edilir.
MS modelli balta orta bsrkliys malik suxurlarin qazilmasinda tstbiq
edilir.
MZS modelli balta dsrinlikds yerlssn abraziv yumaq vs orta bsrkliys
malik suxurlarin qazilmasinda tstbiq edilir.
S modelli balta plastik vs kovrsk orta bsrkliys malik suxurlarin
qazilmasinda tstbiq edilir.
SZ modelli balta gox dsrin laylarda yerlssn orta bsrklikli abraziv malik
suxurlarin qazilmasinda tstbiq edilir.
ST modelli balta orta ssrtlikli, abraziv, plastik, kovrsk vs six suxurlari
qazimaq ugun tstbiq edilir.
T modelli balta zsif abraziv, plastik vs mohksm suxurlari qazmaq ugun
tstbiq edilir.
STZ modelli balta abraziv mohksm suxurlari qazmaq ufun tstbiq
edilir.
TK modelli balta yukssk abraziv mohksm pilastik qumdalarinin
qazilmasinda tstbiq edilir.
TKZ modelli balta fox dsrinlikds laylarin ssrt vs abraziv yukssk plastik
suxurlarin qazilmasinda tstbiq edilir.
K modelli balta sn mohksm abraziv suxurlarin qazilmasinda tstbiq
edilir.
OK modelli balta yukssk abraziv, kovrsk suxurlarin qazilmasinda
tstbiq edilir.
Baltalar tipindsn, vszifssindsn vs konstruksiyasindan asili olmayaraq
dovlst standartalrina uygun halda, ssassn, aagidaki diametrlsrds buraxilir: 98,4; 120,6;
132; 139,7; 151; 161; 215,9; 244,5; 269,9; 295,3; 320; 349,2; 393,7; 445,5 vs 490 mm.
Parli baltalar yumaq vs nisbstsn orta bsrkliys malik suxurlarin
qazilmasinda tstbiq edilir. Psrlsrin sayina gors onlar 2,3,4 vs 6 psrli olurlar.
Son zamanlar aagidan yuyulan ikipsrli baltalarla yapiqan gillsri
qazildiqida yazi nstics verir. Bels baltalarda gilli mshlul fixan yuyuntu deiklsri balta
agzindan 120 mm mssafsys qsdsr quyu dibins yaxmladirilir. Bels halda balta deiyindsn
fixan gilli mshlul irnagi boyuk surstls quyu dibins yonslir vs suxurlarin intensiv
dagidilmasina komsk edir. Buna hidromonitor tssir deyilir. aro$kali baltalarin
ustunluklsri aagidakilardir:
1. arokali baltalarin quyu dibi ils tsmas ssthi kssici tipli psrli baltalardan fox kifikdir.
Ona gors ds suxurlarin ssmsrsli dagilmasi ufn az oxboyu yuk tslsb olunur;
2. arokali baltalarin kutlssns qsdsr psrli baltalara nisbstsn daha fox qazima gedii olur.
Qunki suxurun hsr dis tssir muddsti fox azdir vs yeyilmsni meydana fixaran surtunms
quvvslsrinin ii kifikdir;
3. Bsrk suxurlarda ilsysrksn arokali baltalar ugun tslsb edilsn firladici moment
kigikdir, gunki bels suxurlarda psrli baltalarin firlanmasina ssas muqavimst yaradan
surnms surtunmssi, burada yirgalanma surtunmssi ils svsz edilmidir;
4. arokali baltalarin ssas noqsani onlarin nisbstsn murskksb vs baha olmasidir.
arokali baltalar, digsr baltalari kimi, mainqayirma zavodlarinda
hazirlanir; dayaqlari iss aagidaki formada hazirlanir: V - diyircsk yastiqli, N - bir
surnms yastiqli, A - iki vs daha gox surnms yastiqli, U - yastigi avtomatik yaglanan
baltalar.

MOVZU N-16: ALMAZLI V0 ISM TIPLI BALTALAR

Almazli baltalar gox dsrin quyularin qazilmasinda daha gox tstbiq edilir. Onlar
0, 35-0,5 karat 10-20 sdsd xirda almaz pargalari ils tschiz edilir. Bu almazlal
xususi tsrkibli matrisa uzsrinds yerlsdirilir.
Almazli baltalar bsrk vs kovrsk suxurlari szib ovxalayaraq dagidir. Bels
baltalar baha baa gslir, ancaq praktikada tamamils ozunu dogruldur.0n gox istifads
olunan almazli baltalarin diametri 159, 188, 212, 241 vs 267 mm.
Aagidaki skilds ugpsrli, ugarokali vs almazli baltalarin prinsipial
sxemlsri verilir (skil 21).
Neft-qaz quyularinin muvsffsqiyystls qazilmasini tsmin etmsk ugun quyu dibi muhsrrikin
 diametri baltanin diametrins uygun segilmslidir. Bu nisbst aagida verilir.
Baltanin diametri 97-114 118-132 132,7-158,7
Muhsrrikin diametri 85 105 127
Baltanin diametri 161-172 187,3-190,5 196,7-200
Muhsrrikin diametri 143 164 172
Baltanin diametri 212,7-228,6 243-250,8 269,9
Muhsrrikin diametri 195 215 240
Baltanin diametri 295-320 346-508
Muhsrrikin diametri 265 315
Quyularin qazilmasi usulundan asili olmayaraq, baltalarin bir sira
keyfiyyst gostsricilsri vardir:
 l.Baltanin vs ya qazimanin mexaniki sursti.

2. Baltanin vs ya qazimanin reys sursti.

3. Reys kegidi.
4. Qazimanin kommersiya sursti - bir dszgah-aya dusn
metrlsrin
sayini gostsrir:
Melum oldugu kimi derin quyularin qazilmasi zamani mexaniki qazimaya butun qazima
mddetinin 22-23%-i, endirme-qaldirma emeliyyatina ise 25-26%-i serf edilir. Endirme-
qaldirma emeliyyati i^lerinin sayini azaltmaq ^, habele berk sxur1arl ve s. qazimaq
^ almazli baltalardan istifade olunur.
Bu baltalar 0,35-0,5 karat ve ya bir karat hecminde (karat qiymetli da$lar ^ geki
vahididir ve 0,2055 qrama beraberdir) 10-20 eded xirda almaz pargalari ile techiz edilir. Bu
almazlar xsusi terkibli matrisa zerinde (birtebeqeli baltalarda) ve ya igerisinde
(goxtebeqeli baltalarda) yerle^dirilir.

Almaz pargalar matrisaya gox vaxt bu qaydada yerle^dirilir: almazlar narin volfram,
mis, atominium, kobalt, nikel ve diger metallarla birlikde press-formaya doldurulur ve
sonra 100 MPa tezyiq altinda preslenir. Bundan sonra bu six qari^iq 1300S temperaturda
bi^irilir (bu da nezere alinmalidir ki, almaz 1360S temperaturda qrafite dnr). Bu proses
ba$qa su11ar1a da aparila biler.

Almaz (ereb sz olub almas - berk menasinda, yunan dilinde ise adamas - yola
gelmeyen, tabe olmayan, meglubedilmez menasindadir) - mineraldir, temiz kom^den
ibaretdir. butun minerallardan en berkidir.

Almazli balta berk ve kovrek sxur1arl ezib-pargalayaraq dagidir. Almaz baltalari ^

diger tip baltalardan daha artiq qazima metrleri elde etmeye imkan verir. susi1e lap
derin ve nisbeten kigik diametrli quyular qazilan zaman bu baltalar gox elveri^lidir.

Almazli balta ile i^leyerken onun nomresinin her vahidine d^en oxboyu ^k
0, 3-0,4 t olsa - meqbuldur.
 a

jffi3i >2

UJ
PrJ
r
4"
5v. 7
p-yi
i U <c)

OTB
a
T

v'-.M
-

tl C-r- SiS am mm

skil 21

1 - govde, 2 - matrisa, 3 - almaz, 4 - nipel, 5,7,8 - mehlul kanali,

6 - ni$an yeri, D -baltanin diametri, d - govdesinin diametri,

H - hUndUrlUyU

Tipleri: a) DR; b) DK; v) DL; q) DV; d) DI; e) DU (DUS);

 MOVZU N-17: BALTALARIN MATERIALLARI, DAMGALANMASI V0
R0NGL0NM0SI

arokali baltalarin arokalari vs psncslsri ssassn azkarbonlu xromnikelli 12XH2

vs 12XH2A markali poladlardan hazirlanir. Bszi vaxt 12XH2 markali polad, yukssk
keyfiyystli 17XH2 vs 20XH2 markali poladlarla svsz edilir.

T vs CT tipli baltalarin aroka vs psncslsri ufun nikelin miqdari artirilmi

20XH3A markali poladdan da istifads edilir.

K vs T tipli baltalarin aroka vs psncslsri yukssk mexaniki xassslsrs malik olan,

nikelmolibdenli 17H3MA markali poladdan; B qrup arokali baltalarin govdssi iss 35
markali poladdan hazirlanir.

A qrup baltalarin seksiyalari OMM-5 vs -7 markali poladdan hazirlanan

suvaqli elektrodla qaynaqlanaraq, bir-birils birlsdirilir.

aroka dilsrinin uzqaynagi dsnsli 3 vs 3T markali ssrt xslits ils armirlsnir.

Ufpsrlidsn baqa, butun psrli tip baltalar doyms usulu ils 40 markali poladdan
hazirlanir.

Ufpsrli baltalarin govdssi 35X markali poladdan tokulur; bunlarin psrlsri iss 40 vs
ya 35 markali poladdan hazirlanib, elektrik usulu ils govdsys qaynaq edilir.

Psrli baltalarin uzqaynagi ufun dsnsli relit vs parfa-parfa likar, pobedit, dolotit
,vokar ssrt xslitslsrdsn istifads edilir.

Quyularin qazilmasi zamani quyu dibine buraxilan sUxurdagidici alet balta adlanir.
Balta sUxuru qaziyarken iki esas emeliyyati - sUxura batmaq ve onu dagitmaq (kesmek,
qoparmaq, dogramaq) emeliyyatini yerine yetirmelidir.
Qazimada Ug nov balta tetbiq edilir:
1. Mexaniki qazima prosesinde i^ledilen perli (ve ya tiyeli), $aro$kali ve almazli
baltalar;
2. Geoloji ke^fiyyat i^lerini ba$a gatdirmaq meqsedi ile i^ledilen stuncuqlu baltalar;
3. Komekgi meqsedler ^ i^ledilen baltalar.
aro$ka - konusvari, sferik, yaxud silindrik formada ve zerinde hendesi
profille yonulmu$ di^leri olan balta hissesidir. Bele hissesi olan baltalar $aro$kali
baltalar adlanir.
Hazirda standarta gore 12 tip $aro$kali baltalar i^lenir.

Bu tip baltalarin hansi sxurlar ^ hazirlandigi cedvelde gosterilmi^dir.

Baltanin
Mvafiq dag sxurlarlnln qisa litoloji xarakteristikasi
tipi

M
Six giller, layli ve laysiz, ehengli ve ehengsiz, tez- tez
qumda^ili ve slyudali (mikali), herden piritli (demir
kolgedanli) ve sideritli (^ demir filizlerinden biri),
yum$aq qat-qat gilli qumda^i ve alevrolitler, gilli mikali
mergel ve ehengda^lari.

Qat-qat gilli kigikdeneli qumlar ve vulkanik kmler.

Ghengda^lari ve baliqqulagi layi.

MZ
Qat-qat ve berk giller, alevrolitler, gilli ve ya karbonatli
qumda^lari ve mergelli ehengda^lari, novbele^en
ehengda^li ve ehengda^siz argelitler.

Mxtelif deneli kvarsli qumda^lari, gilli $istler,

dolomitler, mergel-ler, anhidrid ve ya argelitler.
Herden ehengda^inin mergele kegdiyi yerler.
 S
Kigik deneli, brekgiyali, zeif dolomitle$mi$ ehengda^lari
ve dolomitler; ehengda^lari; teba^irler; nazik qatli
argelitli, alevrolitli, ehengda^li, $istli, herden gipsle$mi$
six giller; qat- qat ehengli argelitler; qumlu mergeller;
mxte1if sixliqli qumda^lari, six ve bo$ alevrolitler,
konqlomeratlar; gil, anhidrid, dolomit ve ehengda^li
kristalla$mi$ da$ duzlari.

MS
Argelitli, qumda^li giller; mxte1if deneli qumda^i layli
argelitler; gilli alevrolitler, ehengda^lari ve sementlenmi$
konqlomeratlar.

MSZ
Rengbereng giller ve ehengda^i qatli alevrolitler;
mxte1if deneli qumda^li ve alevrolitli, ehengda^li ve
ehengda^siz argelitler; argelitler, alevrolitler; mxte1if
qurulu^lu qumda^lari; konqlomeratlar.

Baltanin
Mwafiq dag sxur1arlnln qisa litoloji xarakteristikasi
tipi

ST
Brekgiyali mxte1if deneli dolomitler ve ehengda^lari,
alevrolit ve alevrolitli qatla$mi$ giller; ehengli argelitler,
gipsler, mergeller, anhidridler, iri kristalli da$ duzlari.

SZ
Orqanogenli ehengda^lari, six giller, mxte1if dereceli
qumlu, ehengda^li, gipsle$mi$, kvarsla$mi$, gilli argelitli
$istler.
 T
Narin ve kigik deneli, kristalla$mi$, gox vaxt
dolomitle$mi$, mUxtelif dereceli da$la$mi$
ehengda^lari; narin ve kigik deneli, six, herdenbir
gipsle$mi$, anhidridle$mi$ dolomitler; konqlomeratlar.

TZ Xirda deneli, orqanogenli ehengda^lari.

TKZ
Narin ve kigik deneli dolomitler; da$la$mi$ argelitler;
kvarsli ve xirda deneli alevrolit ve qumda^lari; gol $pati
ile kvarsdan ibaret olan mineral (keratit), andezit ve
andezitli bazaltlar .

Da$la$mi$ dolomitler ve ehengda^lari.

Nazik qatli alevrolitler, komUr gilli $istler, kvarsli

qumda^lari, andezitler, andezitli bazaltlar.

Baltanin
Balta govdssinin rsngi
tipi

Sari

MS Qara

S gy

ST Boz

T
y
a

TK Qshvsyi

Qirmizi

narinci
 /

XV

4 5 -s a p f a , 6 , 7 , 8 -y a s ti q ta , 9
^govdM-yW^qaynaqSow^pence,
aro5ka, 10 - nwrkazi yuma deliyi
MOVZU N-18: RUSIYANIN ISTEHSALI OLAN BURINTEXELMI ISTEHSALATIN
TIPLI BALTALARI
 Baker Hughes INTEC kompaniyasinin buraxdigi qazima baltalari yeyilmsys gox
davamliliga malikdir vs onlarin govdssi eroziyaya davamli karbidvolframli matrisadan
hazirlandigindan yer ssthins qaldirilmadan quyudibinds uzun muddst ilsys bilir.Kssici
elementlsri yarimkristallik sintetik almaz (PDS), tsbii almaz vs istiliys davamli Ballasetdsn
ibarst oldugundan, ists- nilsn laylardan suxur numunssi goturulmssi ssmsrililiyi tsmin edsn
geni istismar hududuna malikdir.

Yarimkristallik sintetik almazdan (PDS) ibarst kssici taxmalar, baltanin yukssk

texniki qazima sursti vs uzun muddst ilsmssini tsmin edir. Onlarin kssici qabirgalari
yumaq vs orta bsrklikli suxurlari qazidiqdan sonra iti qalir.

Tsbii almaz taxilmaqla yeyilmsys davamliliginin artirilmasi nsticssinds bu qazima

baltalari orta vs yukssk bsrklikli suxurlari qazidiqdan sonra da kssici elementlsrinin ssthinin
hamar qalmasini saxlayir.

Ballaset qazima baltalari istiliys davamlidirlar. Onlardan ssassn qazima zamani

surtunms nsticssinds hsrarst 2192oF (1200o5) qsdsr yuksslsn hallarda istifads etmsk olar.

Bels tip baltalari Hughers Christensen irksti sifariginin verdiyi texniki tslsblsrs uygun
istehsal edir vs suxur numunssi goturulsn zaman maksimal texniki istismar
xarakteristikasini tsmin etmsk ugun layihslsndirilir. Baltanin konstruksiyasinda a- agida
gostsrilsn i sraiti daxilinds maksimal mshsuldarligi tsmin edsn butun srtlsr nszsrs alinir:

1. Qazima baltasinin profili (yandan gOrunuu), hidravlik xarakteristikasi;

2. Xarici diametrin qorunub saxlanmasi;

3. Kssici dilsrin sixligi, istiqamsti, yerlsdirilmssi vs matrisadan fixma ssviyyssi.

Geydirilmi (taxilmi) yarimkristallik almazlarla tschiz olunan, guclsndirilmi

konstruksiyali Ultra Serie qazima baltalarinin yeyilmsys yukssk davamli cilalanmi
kssici elementlsri (dilsri) bsrk suxurlarin qazilmasi zamani baltanin ilsms muddstinin
aagi dumssins ssbsb ola bilsn qaliq gsrginliyinin tssirindsn kssici dilsrin (almazlarin)
dagilmasi ehtimalini azaldir. Bels kssici dilsr sinmaya davamlidir, o vaxta qsdsr
hamarlanir ki, onlarin suxurla surtunms smsali, buzun buz uzsrinds surtunmssi zamani
smsls gslsn surtunms smsali ils muqayiss oluna bilsr. Kssicilsrin hamarlanmasi qazilmi
suxur hisssciklsrininquyu dibindsn tsmizlsnmssini yaxiladirir, qazimanin mexaniki
surstini vs ssmsrsliliyini artirir.

Qazima zamani qazima mshlulu baltanin yuma dsliyindsn fixarksn onun burulganli
hsrskstinin tssiri qazima surstinin aagi dumssins, ilsms muddstinin qisalmasina vs suxur
numunssi goturulsn zaman psrfimlsnmssins ssbsb ola bilsr. Odur ki, Baker Hughes INTEC
firmasi qazima mshlulunun baltadan fixan zaman vintvari burulgan hsrskstinin zsrsrli
tssirini azaltmaga imkan versn xususi burulgan sleyhins texnologiya hazirlamidir.

Bu baltalar qazima alstini endirib-qaldirmadan, novbs ils qazima vs suxur numunssi

goturmsys imkan verirlsr. Core Drill tipli burulgan sleyhins iki msqssdli baltalar,
qazimaya ssrf edilsn vaxta qsnast etmsys, yukssk keyfiyystli suxur numunssi goturmsys vs
bununla slaqsdar vssait ssrfinin azalmasina imkan verir.

Geldsn istifads etmskls Baker Hughes INTEC sutuncuqlu qazima texnologiyasi,

suxur onun ufun nszsrds tutulmu qurguya daxil olmazdan qabaq gel onun ssthini
otrduyundsn suxur sutuncugunun tam butovluyunu tsmin edir. Gel CorinqSM gel sistemi
Core Gard baltasi ils birlikds filtratin statik sraitds su-
 zulmssinin aagi (zsif) olmasi vs suxur numunssinin mexaniki cshstdsn butovluyunu tsmin
edir.

ARC325

ja Xirda kssici dili burulgan sleyhins PDS baltasi. ARC 412

m-

L
Orta bsrklikli suxurlar ugun- kssici
dilsrs sabit yuk, kigik
mshsuldarliq

Az sixliqli PDS
tslsb

Burulgana qari. Filtrat zsif qazima

sursti tslsb olunan gox yumaq ugun
n diametr vs yukssk olunan
zonalarda.

istifads olunur.
daxil olmaqla yukssk vs
orta bsrklikli suxurlar
V

ft S ARC 425
Orta sixliqli PDS

Burulgan
ft sleyhins. Yumaq vs orta bsrklikli suxurlar ugundur. Optimal qazima
surstinds suxur numunssi goturmsk vs onun butovluyunu muhafizs etmsk ugun istifads
edilir.
m ARC 427

MOVZU N-19: PDS QAZIMA BALTALARI; XUSUSI M0QS0DL0R

U^UN BALTALAR

Kssici dilsri fox six yerlsdirilmi burulgan sleyhins PDS baltalari. Adi PDS
qazima baltasi ils suxur numunssi goturmsk mumkun olmayan orta vs bsrk suxurlarda
istifads edilir.

JL Jt

ARC 435
Orta sixliqli PDC
hazirlanmidir. .. 11.:

tektonikasi .
Balta bahqlan. B u r a x i l a n s i i x u r q a b u l e d i c i TK3
K

Bateba5
t"ln suxurqsbuledicili suxurqabuledici brtbat (qurgu)
^^^ tipbrinin yivi: K-qifil, - mppel.

&
tv 4 .*
/ve **|
*

viP
i: \/ V-X'
Ji-
>
V
*A *
1

y> v

>s
*;wj
fx

v:

M,

Firlanma tisulu ito q sfeurun dagdmas, 9ox , bir pro^- Baltaya venbn

boyuna onun sUxUra batmasma ^

baltaya ke?n burucu n o n u Manmaga mscbur birlikdo

tosiri noticosindo siixur dagilir.

 Tutq ki, balta 3500-4500 m dsrinlikds ilsyir. Bels dsrinlikds ilsysn qazima borularinin
xarici diametri, adstsn 114 mm (4 ^) olur. Odur ki, bels quyuda ilsysn qazima ksmsri
uzunlugunun en olfusuns olan nisbsti
H
= 31000-40000
Dx
olur.
Baqa sozls, bu quyuda ilsysn qazima borulari ksmsrini, srti olaraq, uzunlugu 40 m vs
diametri 1mm olan msftil kimi tsssvvur etmsk olar. ubhssiz ki, bels bir msftil dayaniqli
olmayib fox elastik val vszifssini daiyan bir sistem olacaqdir. Qazima zamani quyunun
divarlari bi elastik qazima ksmsrinin boyuna syilmssini mshdudlandirir vs onun ufun i sraiti
yaradir.
Qazilan quyunun diametri fox boyuk olsa idi, onda qazima ksmsri vasitssils quyu dibinds
suxuru dagitmaq fox fstin olardi.
Qazimada balta suxura surtunsrsk qizir, quyuda csrsyan edsn gilli mshlul iss onu arasi
kssilmsdsn soyudur. Bildiyimiz kimi, eyni zamanda hsmin gilli mshlul qazilmi suxuru da quyu
dibindsn yuxari qaldirir.
Belslikls, rotor qazimasinin texnoloji sxemini musyysn edsn elementlsr bunlardir:
a) boyuna yukun vs burucu momentin baltaya eni zamanda kefirilmssi;
b) firlanmani baltaya kefirsn qazima borulari ksmsrinin slastikliyi;
c) mayenin quyuda mutsmadi csrsyani

MOVZU N-21: SUXURLARIN QAZIMAYA T0SIR ED0N 0SAS XASS0L0RI, BALTANIN

FIRLADILMASI

arokali baltalarla qaziyarksn, suxurlar, ssassn firlanan arokalarin eyni zamanda

vertikal-rsqs hsrskstindsn smsls gslsn dograma prosesi nsticssinds dagilir. Bu vsziyysti tsdqiq
edsk.
 skil22-ds sxematik olaraq arokanin hsrskstini tssvir edir. Burada I vsziyyst - baltanin
iki dis ssaslanaraq quyu dibinds muvazinstini, II vsziyst iss - balta bir azaciq hsrskst etdikds
arokanin alacaq vsziyystini gostsrir. Qazima ksmsri firlandiqda aroka, gostsrildiyi kimi,
sola dogru hsrsksts balayacaqdir. Onun msrkszi O noqtssindsn O' vsziyystins kegscsk vs bu
zaman aroka quyu dibinds iki A vs B noqtslsrins deyil, yalniz bir A noqtssinso
ssaslanacaqdir.

j a33uuuam
jj8a3uUUam

y,
j
7fi&7T7y,777777777?7777

skil22
0gsr suxur deformasiya etmsz qsbul edilsrss, onda aroka CO' qsdsr yuxari qalxacaqdir.
Lakin bu vsziyyst dayaniqli deyildir, odur ki, ikinci momentd arokanin msrkszi, O noqtssils
bir ssviyysds olan O" noqtssins kegscsk, aroka da daha dayaniqli vsziyyst alacaqdir.
arokanin i zamani bu rsqs hsrsksti, qazima ksmsrini ds bels hsrsksts mscbur edscsk,
ona gors ds qazima zamani suxura tezliyi boyuk olan vurgular tssir gostsrscskdir. Bu noqteyi
nszsrdsn arokali baltanin ilsmssi vurma usulundaki baltanin ilsmssins oxardir.
Yumaq suxurlari qaziyarlsn nisbstsn kigik tszyiq tslsb edildiyi ugun, baltanin dayaq sahssi ds
boyuk ola bilsr. Bu halda baltanin xususi syilmssi (ysni hsr bir qazilmi m dusn syilms)az
olur, odur ki, BQ vs onun kimi kssici tipli baltalarin i.lsk sahssi ils dayaq sahssi eyni olur.
 Bsrk suxurlari qazidiqda iss boyuk xususi tszyiq tslsb edilir, lakin baltaya verils bilscsk
boyuna yuk texniki ssbsblsrs gors musyysn qsdsr mshduddur. Odur ki, bu suxurlarda ilsysn
baltalar ufun dayaq sahssi mumkun qsdsr az olmalidir. Lakin, burada, baltanin xususi syilmssi
boyuk oldugu vs baltanin quyu dibinds ilsmssi muddstini artirmaq lazim gsldiyi ufun, onun
ilsk sahssi dayaq sahssindsn fox-fox artiq goturulur. Bu ssbsb gors, suxur bsrk olduqca
aroka dilsrinin sayi da artirilir.
Misal ufun gostsrmsk olar ki, eyni diametrds olan ufarokali vs BQ tipli baltalarin i.lsk
sahslsrinin nisbsti tsxminsn 20 vs daha ziyads olur. Balta dilsrinin profili vs yerlsmssi
sistemini tssvir etmsk msqssdils, orta bsrkliyi olan suxurlari bsrk vs abraziv (yeyici) xassssi
olan suxurlari vs fox bsrk, eyni zamanda abraziv suxurlari qazimaq ufun ssmsrsli arokali
baltalar gostsrilmilsr.
Umumiyystls baltani layihs edsrksn faliirlar ki, a) quyu dibinin sahssitamamsn balta ils
dagidilsin; b) baltanin ilsk sahslsrinin syilmssi minimal olsun.
Quyu dibinin sahssini, minimum dovrlsr sayinda, tamamils dagitmaq ufun falimalidir
ki, a) arokalarda spiral dilsrin istiqamsti baqa-baqa (sag vs sol olsun); b) bir arokanin
spiral kssilmi dilsri digsrinin dogurani uzrs kssilmi dilsri ils kombins edilsin vs v) dilsrin
kssilmssi els kombins edilsin ki, hsr arokada dilsrin addimi baqa-baqa olsun.
M vs MC tipli baltalarin dilsri sn iti formalidir (skil 23 a); vs CT tipli baltalarin
dilsri nisbstsn az itidir (skil 23b); T vs TK tipli baltalarda di bucagi sn boyuk qiymstdsdir
(skil 23 v) .

K tipli baltalarda aroka uzsrinds yerlsdirilsn fivlsr (taxma metal) ssrt xslitsdsn
hazirlanir, bunlarin tspssi sferik, hundurluyu iss 3-4 mm olur.

Suxurlarin xassslsri muxtslif oldugundan, onlara surums vs qoparmanin tssiri vs elscs

ds quyu divarini kalibrlsms sraiti muxtslifdir.

Bunu tsmin etmsk ufun ayri-ayri tip balta arokalarini quyunun oxuna nisbstsn fsrqli
bucaq altinda yerlsdirirlsr. Bu zaman quyudibinin formasi da fsrqli olur.
skil 23. Muxtslif tipli balta arokasi di- lsrinin
itilsnmssi: a- M vs MC tipli balta; 38 t b- vs CT tiplibalta ; v- T vs TK
tipli
m % V6W p
balta p

a b v
MOVZU N-22: QAZIMA REJIMININ T0YINI,BALTANIN QUYUDA S0M0R0LI IL0M0SI
MUDD0TI

Qazima zamani quyu dibinds suxuru arasi kssilmsdsn dagitmaq ugun, balta ils bsrabsr
firlanan qazima ksmsrini eyni zamanda tsdricsn aagi endirmsk lazim gslir. Bu ii qazmagi,
adstsn, bucurqadin sl tormozunu bir qsdsr boaltmaqla gorur. Bu zaman balta, qazima
ksmsrinin, ya da onun aagisindaki aoir borularin musyysn hisssinin agirligi tssirindsn yenidsn
suxura batir. Qazima zamani baltanin bels tsdricsn aagi endirilmssins onun verii deyilir.
Rotorun bir dovrunds baltanin verii suxurun bsrkliyindsn vs baltanin keyfiyystindsn
asili olaraq, gox kigik qiymstdsn bir negs mm-s qsdsr ola bilsr. Tsbiidir ki, qazima ksmsri
absolut ssrt cism olmadigi ugun, qazmaginin verdiyi veriin musyysn hissssi qazima
ksmsrinin elastik deformasiyalarini odsmsys ssrf edilscskdir. Demsli, hsr zaman bataya verilsn
veri onun suxura batmasindan bir qsdsr gox olur.
Qazima zamani baltanin duzgun verilmssinin gox boyuk shsmiyysti vardir. Baltanin bir
qsrarla duzgun verilmssi qazimanin daha efektli getmssini, quyunun keydiyystini (vertikal
olmasini) vs qaima ksmsrinin nisbstsn yaxi sraitds ilsmssini tsmin edir.
Baltaya els veri verilmslidir ki, qazilan sxurun bsrkliyins muvafiq xususi tszyiq tsmin
edilsin. Baltaya veriin bir qsrarla verilmssini tsmin etmsk ugun, buruqlarda gskil
indikatorundan istifads edilir. Qarmaqda tssir edsn yukun qiymsti vs baltaya verilsn boyuma
yuk, gski indikatoru vasitssils asanliqla tsyin edilir.
Qazima zamani baltaya verilsn boyuna yuk kafi olmalidir ki, xususi tszyiqds suxurun
bsrkliyins muvafiq olsun. Qazimanni daha ssmsrsli getmssi ugun bsrk suxurlari qziyarksn
boyuna yuk artirilmali, dovrlsr sayi nisbstsn azaldila bilsr, orta dsrscsds bsrk vs yumaq
suxurlari qazidiqda iss, boyuna yuk nisbstsn azaldilmali, dovrlsr sayi iss artirilmalidir.
Qazima prosesinds baltanin quyudan qaldirilmasinin ssmsrsli zamanini tsyin etmsk muasir
qazima texnologiyasini muhum mssslslsrindsn biridir. Bu sahsds aparilmi tsdqiqat nsticssinds
musyysn metodika slds edilmidir ki, bunun vasitssils ds buruqda baltanin qaldirilmasi vs ya
qazimaqda etdirilmssi sadscs hsll edilir.
Bu usuldan istifads etmsk ugun svvslcs qzimanin reys sursti tsyin edilmslidir.
Reys sursti - qazimanin mexaniki surstindsn, baltanni qaldirilmasi, dsyidirilmssi vs
endirilmssins, habels qazima alstinin slavssins ssrf edilsn zamandan vs nshayst, baltanin
qaldirilmasi zamaninin duzgun tsyinindsn asilidir.
Qazimanin reys sursti buruq briqadasi iinin sn muhum gostsricisidir. Odur ki, qazimada
bu gostsricini, verilmi srait ugun (suxurlar, qazima rejimi vs s.) mumkun olan maksimum
qiymsts gatdirmaga galimaq lazimdir. Bu zaman qazimaya ilsdilscsk baltalarin sayi artsa da,
bu vsziyyst onlarin iinin texniki- iqtisadi effekti ils odsnilmslidir.
Baltanin quyuda slverili ilsmssi muddstini tsyin etmsk ugun buruqda qazimanin reys
sursti hsr musyysn zamandan (adstsn hsr saatdan) mutamadi olaraq tsyin edilmsli vs bu surst
maksimum qiymstindsn aagi enmsys baladiqda balta qaldirilmalidir.
Quyu qazilan bir sira sahslsrds, xusussn bir fox yeni neft sahslsrinds qaz vs su laylari ils
mubarizs ufun gilli mshlulu agirladirmadan qazimaq axir vaxtlara qsdsr qeyri-mumkun
tsssvvur edilirdi. Neft laylarini afdiqda quyuda agir gilli mshlulun olmasi zsruri zsnn edlirdi.
Buna gors ds neft sahslsrinds qazimaq ufun kulli miqdarda agirladirici tslsb olunur, gilli
mshlulun kimysvi ilsnilib, sonra agirladirilmasina fox vaxt ssrf edilir, qazimanin surstlsri
azalir vs quyunu dsysri artirdi.
Istehsalat yenilifisi, Buzovna (Baki) qazima kontorunun buruq ustasi srif Fstquliyev bir
fox sahslsrds, hstta geoloji vs texnoloji cshstdsn hsls yaxfi oyrsnilmsmi yeni neft sahslsrinds
bels quyularin, gilli mshlulu agirladirmadan, muvsffsqiyystls vs daha boyuk surstls qazila
bilmssi mssslssini qaldirdivs oz qazima briqadasi ils birliikds yeni neft sahssinds bunu yukssk
gostsricilsrls isbat etdi.

MOVZU N-23: QAZIMANIN REYS SUR0TININ T0YINI,QAZIMA REJIMININ ANALIZ

USULLARI

Qazima rejimini tsyin etmsk - qazilan suxurlarin xassslsrins vs onlarin yerlsmssins

muvafiq olaraq, boyuna yuku P, dovrlsr sayini n, gilli mshlulun ssrfini Q vs gilli mshlulun
keyfiyystini duzgun sefmsk lazimdir.
 Kssici tipli baltalarla ilsdikds, qazima rejimi qazimaya verils bilscsk gucs ssassn
sefilmslidir. Bu gucs muvafiq olaraq, P, n, Q arasinda els nisbst tsyin edilmslidir ki, qazimanin
maksimum keyfiyyst vs ksmiyyst gostsricilsri slds edilsin. Bu zaman qazima borularinin
texniki imkani, mohksmliyi vs buruq mexanizmlsrinin normal i sraiti nszsrs alinmalidir.
Aydindir ki, gilli mshlulun parametrlsri qazima suxurlarin xassslsrins muvafiq olmalidir.
arokali baltalarla ilsdikds, bu baltalarin bir mexanizm oldugu nszsrds tutulmalidir.
Bu mexanizm normal sraitds ilsmszss, onun mssul hissssi, ysni dayaq yastiqlari arokanin
kssici ssthi yeyilmsdsn qabaq siradan fixar vs balta quyu dibinds lazimi qsdsr istifads
edilmsdsn qaldirilar.
Qazima rejimini sefmskdsn qabaq, verilmi sahsnin geoloji sraiti oyrsnilmsli vs
qazilacaq quyularin syils bilscsyi tshlukssinin olub-olmadigi musyysn edilmslidir.
Quyularin syilms bucagi qdstsn suxurlarin mailiyystindsn fox olmur. Odur ki, az
mailiyysti olan suxurlari qaziyarksn, qazima rejimi balica olaraq qazimanmin ksmiyyst
gostsricilsrins ssaslanmalidir. Qazilacaq suxurlarin mailliyi boyuk iss vs suxurlar yumaq gillsr
vs bsrk mergellsrls tsbsqslsnmiss, bu zaman syriliyin gozs farpacaq surstls artacagi ehtimal
olunur.
Bu halda qazima rejimi, ssassn keyfiyyst gostsricilsrini (quyunu vertikal olmasini) tsyin
etmskls bsrabsr, muvafiq ksmiyyst gostsricilsrini ds odsmslidir. Adstsn quyunun syils bilmssi
ehtimali onun butun govdssinds deyil, yalniz ayri- ayri intervallarda olur. Odur ki, ayri-ayri
intervallar ufun qazima rejimi da baqa olmali vs bu rejim quyunun vertikalligi ils bsrabsr,
minimum zamanda qazilmasini tsmin etmslidir.
Qazima rejimi - qazima ufun sefilmi balta tipins muvafiq olan boyuna yuk P, dovrlsr sayi n,
gilli mshlulun quyuya vurulan ssrfi Q vs onun keyfiyysti ils musyysn edilir.
Tsyiun edilmi qazima rejiminin keyfiyysti - baltanin bir reysds qazildigi mssafs,
qazimanin mexaniki sursti vs baltanin quyu dibinds ilmssi muddsti ils musyysn edilir.
Baltanin tipi vs quruluu qqazima suxurun bsrkliyins muvafiq surstds duzgun sefilsrss,
qazimanin effekti da xeyli artmi olar. Baltanin olfusundsn vs tipindsn asili olmayaraq, ona
verilsn boyuna yuk artirildiqda, ubhssiz ki, qazimanin sursti ds artir. Lakin bu surstin artmasi
qanunu, baqa-baqa suxurlar ufun fsrqli olur: BQ baltasinin yumaq suxurarda qazima sursti
boyuna yukun artirilmasina, tsqribsn proporsional olaraq artir, halbuki bsrk suxurlarda
arokali baltalarin qazima sursti, boyuna yukun artmasi kvadratina proporsional olaraq artir.
Boyuna yukun baltanin ilsmssi effektins tssirinin oyrsnilmssi, baltanin verii rejimi ils
slaqsdar olmalidir. Bu rejim qazima prosesinds ug halda tssaduf eds bilsr:
a) boyuna yuk P, baltanin quyu dibinds ilsmssi muddstinds sabit qalir (P=sonst),
xususi tszyiq p iss dsyiir;
b) boyuna yuk tsdricsn els dsyidirilir ki, xususi tszyiq sabit qalir
(p=const);
c) baltanin ilsmssi muddstinds boyuna yuk vs xususi tszyiq dsyiir.
Bunlardan birinci qazima rejimi sn ssmsrslisidir.
Elmi-tsdqiqat institutlarinin apardigi tsdqiqat, elscs ds qazima ustalarinin tscrubslsri
aydin gostsrir ki, baltanni dovrlsr sayi artdiqca qazimanin da mexaniki sursti artir. Mssslsn,
Buzovnaneft terstinds 433 N-li quyunu qaziyarksn, Sosialist Qmsyi Qshrsmani Usta Baba
Pirmsmmsdin vs muh. S.B.Qrobteynin tsklifi uzrs rotor qazimasinda ilk dsfs olaraq baltaya
dsqiqsds 421 dovr verildi vs quyu tsxminsn 1300 m qsdsr bu dovr sayi ils qazildi. Alinan
nsticslsr, baqa eyni sraitds mexaniki surstin 20-50% artmasini gostsrdi. Diametri 113/4 olan
bu quyuda baltaya (ugarokali ZIS vs ya ZIM baltalari) 12-15 m biyuna yuk verilirdi. Qeyd
edilmslidir ki, bu quyuda ilsdilmi baltalarin sayi baqa quyulara nisbstsn artirilmami vs
bilavasits qazima, umumi quyunun qazilmasi prosesinin 38,1 %-ni tskil etmidir.
433-cu quyu 1887 m dsrinliys 4007,5 m/dszgah-ay kommersiya surstils qazilib istismara
verilmidir. Hsmin sahsds gsnc usta Agadada Ksrbslayi oglu 1975 m dsrinliys 4528,7
m/dszgah-ay surstils qazilmi 526 N-li quyunu 1950-ci il avqustun 10-da qurtardi.
Qazima zamani quyuya vurulan gilli mshlul ssrfinin ds qazima surstins tssiri az deyil.
Mshlulun quyuda ssrfi artdiqca, qazima sursti ds artir. Bu ssrf els olmalidir ki, baltanni
dagitdigi suxur tez quyu dibindsn qaldirilsin vs quyudan xaric edilsin. Quyunu daha ssmsrsli
qazilmasi ugun hslqsvi fszada gilli mshlulun qalxma sursti 0,8-1,5 m/san vs daha artiq
olmalidir.
Quyunu qazyarksn, qazilmi interval vaxtairi bir negs dsqiqs balta ils tskrar
ilsnilmslidir ki, quyunun divarlari daha hamaq olsun vs quyu yuyulub daha da tsmizlsnsin. Bu
tskrar ilsms, gslscskds quyuya qoruyucu ksmsr endirilsrksn, xususi gensltms prosesini
lazimsiz edir.
 Qazima rejimini musyysn edsn amillsrdsn ssaslari, yuxarida deyildiyi kimi, baltanni
dovrlsr sayi, ona verilsn boyuna yuk vs quyuya vurulan gilli mshlulun sirfi vs keyfiyystidir.
Tsyin edilmi qazima rejiminin ns qsdsr effektli olmasi, bir reysds baltanin qazildigi
mssafs h ils bslli edilir. Qazilan bu h mssafssi vm mexaniki surstindsn vs baltanin quyu dibind
ssmsrsli ilsmssinin T muddstindsn asilidir:
h=VmT
0n ssmsrsli rejim els qazima qazima rejimidir ki, bu zaman quyuya buraxilmi balta
daha boyuk mexaniki surstls vs daha gox muddst ilssin.
Qazima sahssinin geoloji sraitini vs xususiyystlsrini dsrindsn oyrsnsrsk, usta srif
Fstquliyev bels nsticsys gslmidir ki, bu yeni neft sahssinds quyunu agirladiricisizadi gilli
mshlulla qazimaq mumkundur.
Bunun ugun yalniz quyu burada geoloji-texniki tapiriqda gostsrilmi surstdsn daha
boyuk surstls qazilmali vs quyunun quruluu sadslsdirilmslidir. Tsklif etdiyi bu yeni texniki
layihs uzrs, usta srif Fstquliyev verilmi quyunu iki dsfs tez muddstds qazimi vsi qazimanin
plan uzrs kommersiya sursti 2205 artiqlamasi ils odsnilgmidir. Belslikls, ustanin briqadasi bu
sahsds ilk dsfs olaraq, agirladiricisiz surstli qazimani hsyata kegirdi.
Bu sraitds yeni qaima rejimi ils ilk quyunu muvsffsqiyystls qazimaq ugun usta srif
Fstquliyev vs onun briqadasi balica olaraq, gilli mshlulun keyfiyystins boyuk shsmiyyst vs
diqqst vermidir. Buruq yaninda kafi qsdsr gilli mshlul ehtiyati tsmin edimi vs qazima zamani
quyuda gilli mshlul tez-tez dsyidirilmidir. Eyni zamanda rotorun dovrlsr sayi aririlaraq,
qazimanin boyuk mexaniki sursti tsmin edilmidir.
Bu ssas qazima rejim amillsri, qazimanin agirladiricisiz muvsffsqiyystls aparailmasini
tsmin etdi.
srif Fstquliyevin yeni tsklifinin tstbiqi nsticssinds bu quyunu qazilmasinda yalniz,
agirladiricidan 300 min manata qsdsr qsnast slds edildi.
srif Fstquliyevin bu nailiyystindsn sonra bir fox qazima ustalari onun tscrubssi ssasinda
quyulari agirladiricisizsurstli qazimaya baladilar vs yeni muvsfsqiyystlsr slds etdilsr.
Hazirda srif Fstquliyevin tsklifi bir fox neft sahslsrinds muvsffsqiyystls yayilmaqdadir.
Istedadli istehsalat yenilikfisi usta srif Fstquliyevin bu tsklifi olksmizin qazima
texnikasi inkiafinda yeni bir shsmiyystli addim olmudur.
 Qazima vaxti bir reysi ayri-ayri texnoloji proseslsrins ssrf edilmi zamani aagidaki
kimi iars edsk:
Tq - saatla ifads olunmu, qazimaya ssrf edilsn zaman (quyunu yuyulmasi, tskrar
ilsnilmssi vs gensldilmssi buraya daxil olmaqla); Tqb- baltanin qaldirilmasina, dsyidirilmssins
vs endirilmssins ssrf edilsn zaman vs h - Tq zamaninda qazilmi mssafs, m. Onda qazmanin
reys sursti

Vr = h , m/saat Vl
Tqb+Tq
olur.
Odur ki, buruqda qazima vaxti, bilavasits qazimaya ssrf edilsn zaman vs bu zamanda
qazilmi mssafs qeyd edilsrss, onda baltanin ssmsrsli i muddsti Ts bu deyilsn usulla tsyin edils
bilsr.
MOVZU N-24: MAILI QUYULARININ QAZILMASININ T0TBIQ
SAH0L0RI V0 M0QS0DI

Olksmizds neft quyularini qazilmasi sahssinds qazanilmi boyuk nailiyystlsrdsn biri ds,
dunya texnikasinda slk dsfs tsklif vs tstbiq edilmi turbinls qazimadir. 1890-ci ilds Baki
muhsndisi K.Q.Simgenko dunyada birinci olaraq, qazima turbini layihssini hazirlanmi vs
tsklif etmi, lakin o zaman bu proqressiv tsklif nszsrs alinmamidir.
Turbinls qazima usulunun musllifi, SSRI Elmlsr Akademiyasinin muxbir- uzvu prof.
M.A.Kapelyunikovdur. Bu usulla qazima ilk dsfs 1924-cu ilds Suraxanida hsyata
kegirilmidir.
Turbinls qazimada, qazima muhsrriki bilavasits quyunun dibins endirilir vs orada ilsyir.
Buna gors ds qazima zamani qazima ksmsri firlanmir, o yalniz baltanin veriini tsmin edir.
Qazima ksmsrins baglanib quyuya endirilsn turbin, aagisindaki baltani firladaraq
suxuru qaziyir. Bu zaman turbini ilsdsn enerji msnbsyi - nasoslarla vurulan gilli mshlul vs ya
su axinidir. Odur ki, turbin qazimasinda gilli mshlulun bir ds vszifssi - qazima turbinins enerji
yetirmskdir. Buna gors ds turbin qazimasinda rotor qazimasina nisbstsn daha guclu vs daha
yukssk tszyiq yaradan nasoslar tslsb edilir.
M.A.Kapelyunikovun tsklif etdiyi ilk qazima turbini, bir pillsli reduktorlu turbin idi. Bu
turbin 1924-34-cu illsrds ssnayeds tstbiq edilmidir (skil 24).
 mm. ... s*
&////

toszo m
7SX

skil 24
Bir pillsli qazima turbini (skil 24): istiqamstverici garxdan (10, turbindsn (20 vs valdan
(3) ibarstdir. Turbinin istiqamstverici garxi onun govdssins bsrkidilir; valin aagi ucu iss
reduktorun dili garxi ils slaqsdardir. Reduktorun gixi vali aagidan qazima aparatinin
pindelins vs pindel ds baltaya baglanir. Qazima ksmsrindsn gslsn gilli mshlul, turbinin ilsk
kanallarindan kegir, sonra reduktorun ortuyu ils aparatin govdssi arasindaki hslqsvi fszaya
gslsrsk xususi dsliklsrdsn pindels daxil olur vs nshayst oradan da baltaya kegir.
Bu birpillsli qazima turbini adstsn 15-20 at tszyiq enmssinds ilsyirdi ki, bu da turbinin
kanallarinda axinin 60-70 m/san surstins muvafiq gslir. Bu boyuk surstls axan gilli mshlul,
turbinin kanallarini vs baqa hissslsrini tez yuyub dagidir vs qazima turbinini gucunun 10-15
a.g. olmasi qazima ugun kafi deyildi.
Turbin qazimasinda qazimanin mexaniki sursti turbinin gucu ils, quyu dibinds ilsms
muddsti iss, onun gilli mshlulla yeyilmsys muqavimsti ils tsyin edilir. Odur ki, turbinin gucunu
artirmaq ugun turbinds tszyiq enmssi artirilmali, ysni turbin kanallarinda axin sursti daha
boyudulmslidir. Bu halda turbinn quyu dibinds onsuz da az olan ilsms muddsti daha da
azalardi.
Bundan baqa, M.A.Kapelyunikov qazima turbininin bir negs boyuk qurulu
noqsanlari da var idi. Bir pillsli qazima turbininin bu noqsanlari vs qzima tslsbatini nszsrs
alaraq, olksmizin muhsndislsrindsn P.P.umilov, R.A.Ioannesyan, E.I.Tagiyev vs M.T.Qusman
uzun muddst murskksb nszsri vs tscrubsvi tsdqiqat nsticssinds goxpillsli, reduktorsuz qazima
turbinini ixtira etdilsr. Qazimanin tslsbatini tamamils tsmin edsn bu turbin 1938-ci ilds geni
tstbiq olunmaga balandir. Boyuk shsmiyysti olan bu ixtira - olksmizin qazima texnikasinda
ikinci muhum nailiyyst oldu.
Olksmizin neft ssnayesi, quyudibi qazima muhsrriklsrinin vstsni vs bu yeni
tskmillsdirilmi qazima usullarinin yaradicisidir.
 Mail quyu els quyuya deyilir ki, onun dibi, agzinin dib ssviyyssindski horizontal mustsvi
uzsrins proyeksiyasina nisbstsn, istsnilsn istiqamstds u\yana getmi olsun. Bu zaman, quyu
agzinin vs dibinin proyeksiyalari arasindaki sn yaxin mssafsys - mail quyunun uzaqlamasi
(inhirafi) deyilir.
Olksmizds mail quyularin qazilmasi texnikasi geni inkiaf etmidir, bels ki, qazilmi
mail quyunun dibi nszsri layihs noqtssindsn sn foxu 5-10 m mssafsds olur. Bu,
mutsxsssislsrimizin boyuk nailiyystidir. Mail quyunun bels duzgun istiqamstds qazilmasi,
olksmizds slds edilmi xususi olfu cihazlarinin, habels qazima vasitslsri vs usullarinin tstbiqi
ils tsmin edilir.
Olksmizds muasir mail quyular qazima turbini vs ya elektrik qaziyicisi vasitssils qazilir.
Bu usul E.I.Tagiyev, R.A.Ioanessyan, P.P.umilov vs M.T.Qusman tsrsfindsn ixtira edilmi vs
dunyada ilk dsfs olaraq, 1941-ci ilds Bakida muvsffsqiyytsls tstbiq edilmidir.
Qeyd edilmslidir ki, mail qazimanin texnoloji prosesi vertikal qazimadan daha
murskksbdir. Odur ki, bu qazima usulundan aagda qeyd edilsn hallarda istifads edilir:
1) dsniz,gol vs fay altinda yerlsmi neft sahslsrini istismar etmsk ufun,
quyu qurudan qazildiqda;
2) dsniz ssasi uzsrindsn kut quyular qazildiqda;
3) quruda layin musyysn hissssinin istismari vertikal quyu ils mumkun
olmadiqda (sahsds tikintilsr, dsmir yolu, bataqliq vs s.mane oldugu hallarda);
4) quyu geoloji dsyiikliklsr kefirmi yataqlara (faylara, fokuntulsrs,
fatlayilara vs s.) qazildiqda;
5) vertikal qazilan quyu qszaya ugradigina gors yana fixmaq lazim gsldikds
vs s.
Qeyd edilmslidir ki, 1941-ci ilds mail quyular yalniz rotor usulu ils qazilirdi. Qox
murskksb vs qeyri-muksmmsl olan bu usul quyu diblsrinin agizlarindan istsnilsn istqamstds
istsnilsn qsdsr uzaqlamasini fox fstinlikls tsmin edirdi. Odur ki, bu usul olksmizin neft
ssnayesinds inkiaf etmsdi.
Rotor usulu ils mail quyular olksmizds 1933-cu ildsn qazilmaga balanmidi, lakin bu
usuldan umumiyystls bir qsdsr Artyom adina adanin sahilindsn dsnizalti sahslsrs quyu
qazilmasinda, habels Qrozni neft msdsnlsrinds istifads edilmidir.
 Istsr rotor, istsrss ds turbin usulu ils mail quyulari iki qayda ils qazimaq mumkundur.
a) quyu svvsldsn, ya da bir qsdsr vertikal qazildiqdan sonra, mail xstt uzrs
qazilmali;
b) quyu svvslcs vertikal vs sonra gokuklu syri uzrs qazilmalidir.
Birinci qayda hsyati deyil vs tscrubsds tstbiq edils bilmsz, gunki qazima ksmsrinin
agirliq quvvssi quyunun mail xstt uzrsgetmssins mutlsq mane olacaqdir.
Digsr tsrsfdsn mail quyunu qaziyarksn, hsr dsfs syici alst buraxdiqda onu yalniz 2-40
symsk mumkun olur, odur ki, quyunu govdssini istsnilsn istiqamstds tsdricsn symsk yegans
vasitsdir.
Turbin usulu ils qzilan muasir mail quyular, svvslcs vertikal qazilir vs sonra, musyysn
dsrinlikdsn istsnilsn istiqamsts syilsrsk, gokuklu syri uzrs neft layinin tslsb edilsn noqtssins
gatdirilir.
Tsbiidir ki, bels quyunu vertikal hissssi ns qsdsr gox olarsa, o qsdsr slverilidir, lakin bu
hisssnin uzunlugu mail qazima texnologiyasinin tslsbati ils mshdud edilir.
Malum oldugu kimi, rotor qazimasinda, hereket, gtic ve firlanma momenti qazima boru
kemeri vasitesile baltaya otamtor.Quyularin derinliyi artdiqca, qazima borularinin i$ ^eraiti
getinle^diyine gore qazima srneti getdikce azalmaga ba^layir.Derin quyularin rotor tisulu ile
qazilmasi effektiv olmur. Buna gore de turbin tisulu ile qazimaya kegmek lazim gelir.

Qazima sahesinde i^leyen mtitexessisler uzun mtiddet mtiherrikin quyu dibine

kogtimlmesi problemi ile me$gul olmu^lar. 1890-ci ilde bakili mtihendis- texnoloq
K.Q.Simgenko ilk turboburun layihesini hazirladi. Az sonra rus mtihendisi Volski oztintin
zerbe Prinsipi esasinda i^leyen qazima taranini hazirlayib tecmbeden kegirdi. Volskinin tarani
bir sira konstruktiv qtisurlarina gore inki^af tapa bilmedi.
M^zendis Kapelyu^nikov 1928-ci ilde bu meselenin semereli praktiki hellini verdi.
Qazima mehlul ile herekete getirilen turbin m^erriki balta ile birlikde (turbobur) quyu dibine
kOgrld, qazima kemeri hereketsiz qalaraq agir ^kden azad edildi, baltaya hereket bilavasite
turboburdan otamld^

Bu turbobur ardicil suretde birpilleli turbin ve pilleli s^et qutusundan, birpilleli turbin
ve ikipilleli s&et qutusundan ibaret olaraq hazirlanmi^dir.

1935-36-ci illerde goxpilleli turbobur yaradildi.

 4oxpilleli turboburlar i$ prinsipi etibarile hidravliki turbinden ibaret olub, quyu dibine
gonderilen qazima mehlul vasitesile herekete getirilir.

goxpilleli turbobur a^agidaki hisselerden ibaretdir:

1) stator ve rotor (turbin);

2) val ^zerinde rotorlar oturdulur);

3) yastiqlar (radial ve ox istiqametinde yaranan qebul edirler);

4) govde ^zerinde statorlar berkidilir);

5) birle^dirici elementler;

Turboburlarin konstruksiyalari zaman kegdikce tekmille^dirilmi^dir.

T12M3 -172 turboburu masir turboburlarin esasini te$kil etmekle yana$i olduqca
tekmille^dirilmi^dir ($ekil. 24).

Ox istiqametindeki qebul etmek sekkizpilleli daban

yastiqlarindan istifade olunur. Yastiqlarin yan zl0ri rezin tebeqe ile ortator ve bu da radial
istiqametdeki ^^^ qebul edilmesine imkan verir. Qazima mehlulun kegmesi
gevreboyu de^ikler agilmi^dir. Bundan ba$qa turboburun vali az ^klenir ve yks0k boyuna
^kler altinda uzun zaman i^lemek mmkn olur.

Bir sira turboburlar (T12M-8, T12-9 %, T19-10, T18 ve T20) ardicil olaraq
tekmille^dirilmi^dir.
Turboburlarm artirilmasi meqsedi ile goxb6lmeli turboburlar (TC3, TC4, TC10
ve s) yaradilmi^dir.

Turbobur hidravliki mh0rri oldugundan onun esas i$gi orqani hidravliki turbindir.

Turboburun turbininden kegen qazima mehlulun enerjisi mexaniki i$e gevrilerek val
z0rind0 toplanir. Statordan kegen qazima mehlul m0yy0n istiqamete malik s&etle rotora
daxil olub onu herekete getirir. Qazima mehzlulun serfinden ve tezyiqinden asili olaraq
meyyen , firlanma momenti ve firlanma s^eti alinir.Uzun mdd0t nezeri tedqiqat i$leri
aparmi$ P.P.umilov kigik ^ turboburlarin hidromexaniki esaslarini vermi^dir.
 MOVZU N-25: MAILI QUYU PROFILININ LAYIH0 EDILM0SI

Quyu profilinin duzgun sefilmssi mail qazimanin keyfiyystins vs mssarifins boyuk tssir
bagilayir.
Mail qazima tscrubssinds qazimanin usulundan, laylarin laylanmasi sraitindsn v s. asili
olaraq, bir nefs tip quyu profilindsn istifads edilir.
Mail quyunu ssmsrsli qazilmasi ufun, onun profili els sefilmslidir ki, aagidaki tslsbati
tsmin etsin:
1) quyu tez vs keyfiyystli qazilmali;
2) yana verici alstlsr mumkun qsdsr az tstbiq edilmsli;
3) qoruyucu ksmsrlsrin layihs dsrinliyins fatdirilmasi tsmin edilmsli;
4) quyunu sementlsnmssi keyfiyystli olmali;
5) quyunun keyfiyystli istismari ufun maksimal srait yaradilmalidir.
Qazilan mail quyularin yuxari hissssi vertikal olur vs musyysn dsrinliys
fatdiqdan sonra quyu lazimi istiqamsds syilir. Quyunun profili els olmalidir ki, onun syrilik
radiusu musyysn qiymstdsn kifik olmasin. Bu qiymst quyuya endirilscsk qoruyucu borularda
smsls gslsn slavs syilms gsrginliklsri ils vs ksmsr endirilsrksn oradaki surtunms quvvslsrinin
quymsti ils musyysn edilir.
 Qoruyucu borular mail quyuya endirildikda onlarda boyuk garginliyin ba
verm3m3si usun, quyunun ayriHk radiusu, kamarin yol verilan ayrilik radiusundan daha boyuk
olmalidir.
Qazima lati va qoruyucu kamari
n quyuya endirilmasi texnologiyasini nazara
alaraq az masafada quyunu birdan-bira o
, ? x aymamalidir; ayilma tadricla, mutasavi artmaldir.
Yuxarida g starilmi
o xususiyyatlari nazara alaraq, qazima tacrubasinda mail quyular u9un ug tip profil
taklif edilmidir. Bunlari tadqiq edak:
Birinci tip prof l u tip rofilli u
i .B p q yularda, quyunu ayri hissasi ayri-ayri
intervallara b lunur va bu intervallarin
o ayriliyi toplanaraq quyunun umumi
uzaqla masini ta kil edir Mail u u
. q y nu xarakteriza etmak ugun akil25-da verilmi profili tadqiq edak.

4
//!
*
or
r 9- O';

4
V-yet7

/ ___ t
?'-*

akil 25 akil 26

Bu
akilda qabul edilmi iaralarbunlaridir: lo~ quyunun vertikal hissasinin uzunlugu; lr quyunun
mail hissasinin uzunlugu;
h~ quyunun mail hissasinin (7 vertikal mustavi uzarina proyeksiyasi;
 H - quyunun dsrinliyi;
b - quyu dibinin horizontal uzrs vertikaldan uzaqlamasi (inhirafi); l=b/sina; lj qovsunun
son noqtslsrini birlsdirsn duz xstt vs ya l0 dsrinlikdsn aparilan duz mail quyu;
a - bu xsttin (duz mail quyunun) maillik bucagi;
P - maksimal uzaqlama bucagidir (P=2a).
Aydindir ki, quyunun bu maksimal uzaqlama bucagi, onun ayri-ayri syri hissslsrinin
hsqiqi uzaqlama bucaqlari an toplusuna bsrabsr olacaqdir.
Mail quyularin qazilmasi tscrubssinds bu On bucagi 2-50 arasinda dsyiir. Bu bucagin
qiymsti ssassn suxurlarin laylanmasindan vs yanaverici alstin quruluundan asili olur.
Bu birinci tip profils qazilacaq quyunun uzunlugu (neft layi horizontal olarsa):
L = 0,017453 . +|0 = 0,017453 . _ + |0 Ia
),017453 lu
sina sin2a u
uzaqlamasi
iss
b=l sina vs ya b=l2tga;
olar.
a - bu xsttin (duz mail quyunun) maillik bucagi;
P - maksimal uzaqlama bucagidir (P=2a).
Aydindir ki, quyunun bu maksimal uzaqlama bucagi P, onun ayri-ayri syri hissslsrinin
hsqiqi uzaqlama bucaqlari an toplusuna bsrabsr olacaqdir.
Mail quyularin qzilmasi tscrubssinds bu an bucagi 2-50 arasinda dsyiir. Bu bucagin
qiymsti ssassn suxurlarin laylanmasindan vs yanaverici alstin qurulundan asili olur.
Bu birinci tip profils qazilacaq quyunun uzunlugu (neft layi horizontal olarsa):

L=0,017453 la + |0 = 0,017453 b-f +

sina sin2a

uzaqlamasi iss
b=l sina vs ya b=l2tga
 olar.
Neft layi horizonta
l olmadiqda, onun maillik istiqamati bu bucagi nazara almmalidir.
Odur ki qazllacaq quyunun
, bu tip profili quruldugu zaman onun ayri- ayriayri ln hissdari tigtin
uzaqlama bucaqlari an tayin edilarak axirinci dtisturla bu hissada (intervalda) mtivafiq bn
uzaqlamasi tapilir, sonra isa ln va bn koordinatlari vasitasila tapilmi noqtalar sistemi bir-birila
birladirilarak, profil ayrisi mtiayyan edilir (akil 26).

M
OVZU N-26: MAILI QUYULARIN QAZILMASI UUN AL0TL0R
Yuxarida d turbinila
eyildiyi kimi, mail quyular iki tisulla: rotorla va qazima , ya da elek
trik
tisulu
qaziyici ila qazila bilar. Mail quyularin rotorla qazilmasi yalniz Rusiya (Qrozni) sahalarinda
mai
nadir hallarda tatbiq edilir. Olkamizda l quyular timumiyatla turbinla va elektrik qaziyici ila
qazilir.
Mail
quyu rotorla qazildiqda, quyunu istanilan istiqamatda aymak tigtin uipstok (gap
inhirafetdiricidan) va qisman hidravlik yanavericidan istifada
edilir
.Qap inhirafetdirici quyuya, qazima kamkarina
birladirilmi haida m endirilir va
m
i
H

onunla da s ! 1*

qaldirilir.Qap inhirafetdiricinin quruluu akil 27-

*1
da gostarilmidir; bunun uzunlugu 23 m olur.
:i
II
+ '.fi
Ti
I Sfc

iS

J
*
akil 27 akil 28
Inhirafetdiricinin aagi ucu iti olur ki, quyu dibinda suxura batsin va oz oxu atrafinda
harakat eda bilmasinin qarisi alinsin.
Qazima borusu gap inhirafetdiricinin, bilarzikdan ibarat olan yuxari hissasi
igarisindan kegirilir. Bu tip yanaverici ila iladikda, yanaverici borusuna baglanmi xususi
spiral baltadan (akil 28) istifada olunur.
0slan bu balta spiral aklinda hazirlanmi ugparli baltadir. Bu baltanin gap
yanaverici ila birladirmak ugun onun govdasinda xususi daliklar agilir va sonra bu daliklara
pargim vurulur. Onlari bela birladirmakdan maqsad - qluyuya istiqamatla endirilan gap
inhirafetdiricinin qazima kamarina nisbatan dolana bilmasina imkan vermamakdir.
Spiral baltanin olgulari ela segilir ki, o gap inhirafetdiricinin bilarziyi igindan kega
bilmasin. Buna gora da baltani qaldirdiqda, yanaverici da onunla barabar yuxari qalxir.
Inhirafetdiriciila ilayan baltanin diametri quyunun nominal diametrindan kigik
oldugu ugun, quyu yana getdikdan sonra onu tadrican bir nega balta ila genaltmak lazim galir.
Bunun ugun da xususi genaldici balta va ya BQ, uparli, HO baltalari iladilir.
Rotorla mail qazimada qazima kamarinin baltaya baglanmi yarimami, nisbatan kigik
diametrli borulardan takil edilir va alatin elastikliyini alda etmak ugun bu yarimamla, qalan
kamar arasinda xususi birladirici qadaq qoyulur.
Gilli mahlul baltaya bu qadagin igindan kegir.
ap inhirafetdirici i^tams rejimi.Quyunu yana vermak ugun segilmi 10-12 m interval
yumaq suxurlarda olmalidir. Qap inhirafetdiricini quyunun dibina mohkam oturtmaq va talab
edilan uzaqlama bucagini tamin etmak ugun qabaqcadan quyu dibinda nisbatan kigik
diametrla 1-2 m kigik yer qazilir. Adatan, bu kigik yerin diametri yanavericinin diametrindan
2" boyuk olur. Qap inhirafetdirici qazima kamari ila barabar yonaldilarak quyuya endirilir va
bu kigik yera atdiqdan sonra, qazima kamarina bir qadar bo verarak oraya oturdulur. Bu
zaman balta ils yanavericini birlsdirsn psrgimlsr kssilir, buna gors ds balta vs qazima ksmsri
ssrbsst olur.
Qspinhirafetdiriciils ilsrksn, qazima rejimi bels olur: rotorun dsqiqsds dovrlsr sayi -
30-40; baltaya verilsn boyuna yuk - 1,5-2 t; balta yanavericidsn kegdikdsn sonra boyuna yuk -
3-4 t; dovrlsr sayi - 50-60 dovr/dsq; gilli mshlulun ssrfi iss normal ola bilsr.
Mail quyunun rotor usulu ils qazilmasi texnologiyasi gox murskksb oldugu ugun,
quyu qazilarksn bszsn yanavericini dsfslsrls oraya endirmsk tslsb edilir.
Qssslsn, vaxtils Artyom adina (indiki Pirallahi) adada orta dsrinliyi 780800 m olan
bir sira mail quyular 4-6 gsp yanaverici vasitssils muvsffsqiyystls qazildigi halda, hsmin orada
bir negs mail quyunu qazimaq ugun onlara 20-30 dsfs gsp inhirafetdirici endirilmidir. Kohns
Qrozni rayonunda rotorla qazilan mail quyulardan birins 50-dsn artiq yanavericinin
endirilmssins ehtiyac olmudur.
Buradan aydindir ki, ibtidai vs eyni zamanda murskksb texnologiyasi olan rotor mail
qazimasi olksmizin yukssk texnikasina muvafiq deyil, ona gors ds tstbqi yalniz xususi hallarda
ola bilsr.
Maili quyularin turbinb qazilmasi.Mail quyular turbinls qazildiqda, qazima zamani baltani,
turbinin oxuna perpendikulyar istiqamstds yana aparan sabit N quvvssini slds etmsk
msqssdils, qazima ksmsrinin firlanmasindan istifads edilsrsk, qazima turbinin yaxinliginda vs
ya ustunds elastik quvvslsr momenti yaradilir.Turbinin yaxinliginda bu elastik quvvslsr
momentini yaratmaq ugun qazima ksmsrinin aagisi els tschiz edilir ki, ksmsr oxu arasinda
gornms bucagi smsls gslsin.Bu elastik quvvslsr momentinin qiymsti, oxlar gornsn kssik
sahssinin ekvatorialmuqavimst momenti vs borular materialinin proporsionalliq hsddi ils
musyysn edilir.Yanaverici N quvvssinin qiymsti, bu quvvsnin tssir xstti vs elastik quvvslsr
momentini doguran kssik arasindaki mssafs ils tsrs proporsional oldugu ugun oxlarin
gornmssi qazima turbininin vs ya baltanin bilavasits yaxinliginda olmalidir.
 .1

2 i

\
\
3
Af

Ml
%

1
to t
1
>!'
skil30
skil 29
1-qazima ksmsri;2-inhirafetdsrici; 3-
syrilik kssiyi;4-turbobur

Qazima ksmsri quyuya endirildikds quyu divarlarrnrn tssiri altinda, qazima borusunun vs
turbinin oxlari birlsmi kimi olur vs bunun nsticssinds oxlar gorusn kssikds elastik
quvvslsr smsls gslir (skil 28).
Buradan aydin olur ki, mail qazimada boyuk elastik quvvslsr momenti
(hsmfinin, boyuk yanaverici quvvs) almaq ufun qazima ksmsrinin aagisi mumkun qsdsr
yukssk ssrtliys malik olmalidir.
Qazima turbininds elastik quvvslsr momenti almaq ufun bir nefs tip
yanavericidsn, mssslsn: turbinin ustunds yerlsdirilsn syri borudan, turbinin govdssins
qaynaqlanmi xususi dayaqdan, turbinin govdssi uzsrinds qoyulmu xususi novfadan vs
s. istifads edils bilsr (skil 29). Mail qazima tscrubssinds sn geni inkiaf etmi
yanaverici - syri borudur.
Mail turbin qazimasinda, qazima turbininin momenti bir tsrsfdsn quyu dibinds
suxurlarin qazilmasina, digsr tsrsfdsn iss quyu divarlarinin balta ils frezerlsnmssins
(yonulmasina) ssrf edilir. Frezerlsnms momentinin qiymsti -
 yanaverici N quvvasindan, qazilan suxurun xarakteristikasindan va baltanin
tipindan asilidir.
Burada baltanin dovrlar sayinin da boyuk ahamiyyati vardir. Qazima turbinin
nisbatan boyuk dovrlar sayi quyunun yana gixib uzaqlama prosesini suratlandirir.
Qazima zamani baltaya tasir edan yanaverici quvva sabit oldugu ugun, eyni geoloji va
texnoloji araitda vahid zaman igarisinda quyunun uzaqlamasi da sabit qiymatda olur.
Odur ki, eyni araitda quyunun xususi uzaqlamasi, yani har metr qazilmi
masafada horizontal uzaqlama, qazimanin mexaniki suratindan asili olur. Buna goradir
ki, quyunun istiqamatini tez dayimak va ya quyuda tez yana gixmaq lazim galdikda,
baltanin bir qadar mahdud verii ila ilamak maslahatdir. Bu halda quyuda xususi
maksimal qiymatina gatmi olar. Turbin qazimasi tacrubasinda 0,4 qadar xususi
uzaqlama alda edilmidir.
Yuxarida deyilanlara gora, turbinla mail qazimada balica olaraq aagidaki
asililiqlar alda edilir:
a) mail quyunun uzaqlama surati, yanaverici N quvvasindan, baltanin dovrlar
sayindan, onun tipindan va qazilan suxurlarin xarakterindan asilidir;
b) mail quyuda xususi uzaqlama, yanaverici N quvvasindan, suxurlarin
xarakterindanbaltanin tipindan, qazima rejimindan va quyunun profilindan asilidir.
Odur ki, turbinla mail qazimada baltaya verilan boyuna yuku va yanaverici N
quvvasini tanzsim edarak, habela qaima turbininin i rejimini dayiarak, suxurlarin
dagilmasi ugun an samarali arait alda edila bilar, bununla da ayri-ayri suxurlarda
quyunun talab edilan xususi uzaqlamasi tamin edilar.
Turbinla mail qazimada xususi uzaqlamanin tanzim edila bilmasi, qazimanin
nisbatanyeksak mexaniki suratini tamin edir. Burada, baltanin suxura batmasi bucaginin
dayimasi da mail qazimanin mexaniki suratinin, vertikal qazimaya nisbatan
yuksalmasina sabab olur. Bu son amilin qazimada ahamiyyati boyukdur.
Yuxarida deyildiyi kimi, turbin ustunda qoyulan yanavericinin ayrilik bucagi,
onun sartliyi (diametri, qalinligi, materiali) va baltaya verilan boyuna yuk quyunun
uzaqlamasina (syriliyin artmasina) musbst tssir bagilayir. Digsr tsrsfdsn, balta ils
yanavericinin syrilik ssviyyssi arasindaki mssafsnin artmasi, habels qazima turbininin
diametri ils balta diametri arasindaki nisbstin kigilmssi - quyuda syriliyin artmasina mane
olur.
Mail quyu qazilmaga balandiqda, bszi vaxt konduktorun endirslscsyi dsrinliys
qsdsr rotorla qaziyir vs sonra turbins kegirlsr. Quyu yana gixamaga baladiqda, qaqzima
turbininin ustuns yanaverici (adstsn, syri boru) baglanir vs qazima alsti durbin ya
borulara damgalanmi xususi iarslsr vasitssils yonsldirilsrsk, quyuya endirilir. Son
zamanlar msdsnlsrimizin adli-sanli ustalari quyuda yana gixmaq ugun, alstin
yonsldilmssins xususi vaxt ssrf etmsdsn, adi boru ils endirilmi turbinin i rejimini
dsyimskls, quyunu 40 qsdsr symsys muvsffsq olurlar. Bels syrilik slds edildikdsn sonra
qazima alstini yonsltmsk sadslsir.
Tsbiidir ki, qazima alsti quyuda yonsldikdikds, qazima ksmsrinin reaktiv
moment tssiri altinda burulmasi nszsrs alinmalidir.
Mail quyunun qazilmasi zamani, profil uzrs tslsb edilsn syriliyi slds edsns
qsdsr yuxarida deyildiyi kimi, syri borudan vs ya geoloji sraitdsn istifads edilir.

MOVZU N-27: UFQI QUYULARIN QAZILMASI UUN TEXNIKI T0RTIBATLAR

V0 QAZIMA TEXNOLOGIYASI

Karbohidrogenli xammal yataqlarinin yks0k derecede inki^af etmi$ semereli

texnologiyasini yaradarken ^ quyularin qazilmasi ve tetbiqi meselelerine ^ yer
verilir. Dnya elmi dovri metbuatinda bu problemin goxcehetli nezeri ve praktik
aspektlerini i^iqlandiran goxsayli tedqiqatlarin neticeleri oz eksini tapmi^dir.

Bu baxi^dan A.X.Mirzecanzade, P.Y.Polubarinova-Kogina, (Z.S.0liyev ve ermet,

Y.P.Borisov ve b., M.K.Bagirov ve b., M.N.Veliyev ve Q.A.Memmedov,
I. A.Nesrullayev, V.P.Pilatovski, V.P.Tabakov, I.A.^arni, R.Q.Saqiyev,
F.M.Ciqer,
R.S.Carvalho, H.M.Mead), S.D.Joshi, G.J.Lichenberger ve b. mUellifler tetqiqatlar
aparmi^lar. Bu tedqiqatlar UfUqi quyularla agilmi$ laylar haqqinda informasiyanin
alinmasi meselelerine hesr olunmu^dur: burada yeralti hidrodinamika meseleleri ve
metodlari esasinda debit, layda tezyiqin berpa edilmesi, sUzUlme-tutum xasseleri ve s.
qiymetlendirilir, UfUqi quyularin hidrodinamik tedqiqat melumatlarinin $erti metodlari
verilir.

Yataqlarin i^lenmesi prosesinde quyularin istismar parametrleri qazimanin texnoloji

proseslerinin yerine yetirilmesi keyfiyyetinden asilidir. Bu, ufuqi quyulara daha gox
aiddir. Eyni mehsuldar horizontdan i^leyen quyularin istismar xarakteristikalarin
mUqayisesi gosterir ki, 6 mm diametrli $tuseri olan Ufuqi quyularin orta debiti 145 t/sut,
$aquli quyularda ise 25 t/sut te$kil edir.

Ufuqi istismar quyularinin qazilmasinda esas meqsed laylarla kontaktin

artirilmasindan ve quyularin mehsuldarliq emsalinin yUkseldilmesinden ibaretdir.
Vurucu UfUqi quyular halinda ise tesir obyekti ile boyUk kontakt sahesi quyunun
qebuletme qabiliyyetini ve demeli, laylarin neftvermesinin artirilmasi UgUn tetbiq edilen
Usullarin semeresini yUkseltmeye imkan verir. Umumi halda, UfUqi quyunun qazilmasi
mehsuldar lay sUxUrlarinin laylanma mUstevisine paralel heyata kegirilir. Yatagi
sUxurlardan ibaret mUsteviye 900 bucaq altinda layi agan quyu ise $aquli quyu ise $aquli
quyudur ($ekil31 ). Lakin laylanma mUstevisinin ozU $aqulidirse, bu halda $aquli quyu
hemin mUsteviye paralel qazilir ve nezeri baximdan bele $aquli quyu artiq UfUqi quyu
olur.

O
o
h o 00000000
o L

Y/////////7//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////,

ekil 31 . aquli ve UfUqi quyularin sxemi

 Beloliklo, istismar olunan yatagin suxurlarinin laylanma mustovisinin hondosi
olgulori ufuqi quyunun qazilmasi prosesini layiholondirdikdo vo onun istismarinin
sonraki gostoricilorindo nozoro alinmalidir. Ufuqi quyu konstruksiyasinin
layiholondirilmosi $aquli quyu ilo muqayisodo forqlonir, gunki birinci halda quyunun
mohsuldarligi quyu dibinin L uzunlugu, ikinci halda iso h qalinligi ilo muoyyon olunur.
($okil 31.). Oz novbosindo ufuqi quyuda quyudibi uzunlugu boyuk hududlarda doyi^ir
vo quyularin qazilmasinda totbiq olunan texnikadan asilidir.

Ufuqi quyularin istismar gostoricilorino tosir edon muhum amil, quyudibi i^lorinin
tamamlanmasi sxemidir. Layin yerlo^diyi geoloji ^oraitdon asili olaraq ufuqi quyularin
tamamlanmasi i^lori uzorindo komor-quyruq vo ya pakerli komor olan agiq govdo ilo, ya
da qoruyucu komor olan oturdulmu$ govdo ilo ba$a gatdirilir vo sonra komor
perforasiya olunur. Ufuqi quyunun tamamlanma i^lorinin novu qazilmanin muoyyon
texnika vo texnologiyasinin totbiqini tolob edir. Ufuqi govdonin uzunlugu, onun layda
yerlo^dirilmosi, qazima zamani yol verilobilon sapma vo quyunun tamamlanma i^lorinin
zoruri tipii totbiq olunan qazima usulundan gox asilidir. Buna goro do muvafiq geoloji
^oraitdo ufuqi quyularin qazilmasinda totbiq olunan texnologiyalarin muxtolifliyini,
onlarin ustun vo gati^mayan cohotlorini bilmok vo ba$a du$mok gox vacibdir.

MOVZU N-28: QUYU QURULULARI HAQDA UMUMI

M0LUMATLAR

Quyunun quruluu segilarkan quyuya endirilacak kamarlarin diametri ila barabar,

quyunu qaziyacaq baltalarin va qazima borularinin diametrlari da nazara
alinmalidir.Qazima tacxrubasi gostarir ki, normal araida quyunu qaziyan baltanin
diametri, ora endirilacak qoruyucu borularin xarici diametrindan heg olmazsa 3" boyuk
olmalidir. Quyuya endirilmi kamarin igarisinda ilayan baltanin diametri
^ xarici diametrind3n a., V ki?ik olmalidir. Be^ikls, qoruyucu ordann vs
^ arasmda musyyan bir asililiq olur.
^ vaxt quyuya ksmsr endirmskdsn qabaq onu xususi olaraq gensltmsk
a*m galmssin deys, quyunu yuxarida , edilsndsn bir qsdsr boyuk diametrli
 bal
ta ils qaziyirlar.

Quyuda i?lsysclk qazlma borularl l

n n diametri, baltanni diametrindsn,
qazima
usulu vs dsrinliyindsn asili olur.
Hsr halda quyunun diametri ils
qoruyucu borularin diametri arasinda nisbst ea o malidir fa, boru dalinda
sement
halqasini qalinligi kifayst qsdsr olsun

"eft quyularinin qurulu^una tiPik numuns olaraq, fi5> iki vs bir ksmsrli
ur ula qazilan quyularl kssilii skil32-ds verilmidir.
q ul

t
3T w I,
s f7%4* S
150* 2lV

M

M3* " troo Jr1S%

w
/V *3-?
1 toW ioW
2200 2200
2 9%*
m 9'
$
*
6/ d)
41000

skil32
Bu - murskk
1 sb ^sraitds qazilan ksfiyyat quyusuna 2
^u - ?ox dsri quyuya> 3 quruluu - turbinls mail qazilan quyuya 4 quruluu - adi istismar quyusuna vs
5
qurulu5u - dayaz qazimaya aiddir.

Olksmizds slds edilmi? zbgi qazima gostsrir ki, keyfiyy^b

qazilmi q da qoruy c ksmsrin h h
5 uyu uu sr ansi istsnilsn ?ixi5i tsmin edilir Odur Id
muasir y^ ssviyyssi dovrunds quyunun qurulu5u qoruyucu kbmsrlsr ?ixi5i ils
qazima tex ikasl l

mshdud edils bilmsz.

C/QI!

Hazirda ssmsrsli qsbul edilmi istismar ksmsri 6 diametrli ksmsrdir. Xususi hallarda
istismar ksmsri 53/4 vs ya iki hisssdsn -65/8 vs 53/4 borulardan tskil edilir, ya da 4" olur.
Istismar ksmsrinin diametri musyysn edildikdsn sonra, bu ksmsrin bilsrziynin diametri Dbil
vs bu bilsrzikls quyu divarlari arasindals araliq mssafssi 5 nszsrs alinaraq, quunu qaziyacaq baltanin
diametri aagidaki dustur c\vasitssils tsyin edilir:
 Da=Dbil+25
Tscrubsds araliq mssafssi adstsn 24-50 mm arasinda olur. Yuxarida gostsrilmi balta olgusu ils
qoruyucu borularin diametri arasindaki nisbst saxlandiqda, sn kigik
araliq mssafssi slds edilir.

MOVZU N-29: QUYULARIN MOHK0ML0NDIRILM0SI M0QS0DI

Quyu qazilarksn agilan su, qaz vs neft laylari mutlsq bir-birindsn ayrilmalidir. Quyuda su
laylari baglanmazsa, onun altinda vs ya ustunds yerlsmi neft vs qaz laylari da sulana bilsr.
Bundan baqa, qazilmi quyunun divarlari mohksmlsndirilmslidir ki, qazima vs ya istismar zamani
quy ugula bilmssin. Nshayst, istismara verilmi quyuda neftin itkisiz vs muasir usullarla istehsal
edilmssi ugun quyu mutal ksmsrls tschiz edilmslidir. Neft quyularinin mohksmlsndirilmssi - onlara
metal borular ksmsri endirib, bu ksmsrls quyu divarlari arasindaki hslqsvi fszani maye sementls
doldurmaqdan ibarst olur. Yuxarida deyildiyi kimi, borular ksmsrinin vszifslsrindsn biri quyunun
divarlarini ugulmaqdan qorumaq oldugu ugun, ona qoruyucu vs bu ksmsri tskil edsn
borulara qoruyucu borular deyilir.
Qoruyucu ksmsr endirilmi quyuya sement vurulmasi prosesins - quyunun sementldnmdsi;
ksmsrin endirilmssi ils sementlsms prosesins iss birlikds - quyunun mohkdmbndirilmdsi deyilir.
Vurma usulu ils qazimada, neft quyusu bir qsdsr dsrinlsdikds (3-5 m), mutsmadi olaraq
borularla mohksmlsndirilir vsi bu qoruyucu ksmsr musyysn
darinliya gatdqdan sonra va ya kamar daha quyuya getmadikda, quyu sementlanirdi.
Muasir firlanma usulu ila qazimada isa, quyu mutlaq agzina qadar gilli mahlulla dolu
olduguna gora va bu mahlul sutununun yaratdigi hidrostatik tazyiq quyunun divarlarini ugulmaqdan
qorudugu ugun, quyunu vaxtairi olaraq, muayyan intervallarda mohkamlatmak kafi olur. Bela ki,
birinci kamar endirildikdan sonra quyu qazimaqda davam edir, kamarin bamagindan 2000-2500 m
va ya daha artiq darinliya gatdiqda, quyyya birdan-bira qoruyucu kamar buraxilir va sementlanir.
Bir quyuya endirilan muxtalif diametrli va uzunluqda qoruyucu kamarlarla hamin quyunu
qaziyan baltalarin diametrlarinin kompleksina - quyunun quruluu deylir. Bu qurulu geoloji
araitdan, qazima usulundan va quyunun vazifasindan (kafiyyat, istismar va s.) asili olaraq baqa-
baqa olur.
 Quyunun keyfiyyatini yuksaltmakla barabar quruluunu da mumkun aqadar sadailadirmaya
galimaq lazimdir.
Quyunun qurulu^unu muayyan edsn amilbr.Quyunun quruluunu maayyan edan asas amillar
aagildakilardir:
a) istismar kamarinin diametri - bu diametr muasir istismar usullari ila muayyan edilir;
b) sahanin geoloji kasilii - texniki qoruyucu kamarlarin endirilma darinliyi va sementin
qaldirilma yuksakliyi bu kasilila muayyan edilir;
c) endirilmi kamarin bamagindan gixi - bu gixiin imkani, qazima texnikasanan inkiafi
saviyyasi ila alaqadardir;
d) metalin mumkun qadar az sarf edilmasi.
Bu deyilanlardan alava, quyunun quruluunu tayin edarkan, neft yataqlarinin istismari ugun
olkamizda qabul edilmi asas prinsip - laylarin aagidan yuxariya dogru sira ila itismar edilacayi da
nazara alinmalidir.
Quyunu qazimaga balarkan, onun agzini mohkamlatmak va gilli mahlul carayanini tamin
etmak ugun quyuya endirilan ilk qoruyucu borulara yomldici boru va ya axt borusu deyilir.
Yonaldicinin endirilacak darinliyi adatan 4-30 m va diametri boyuk olur. Bu son raqam asasan
daniz qazimasina aiddir.
Quyu bir qadar qazildiqdan sonra ora endirilan birinci qoruyucu borular kamarina -
konduktor deyilir. Konduktorun vazifasi - quyunun agmi oldugu yuxari laylari baglamaq, quyuya
vertikal istiqamat vermak va quyu agzina preventorun qoyula bilmasini tamin etmakdir.
Konduktorun endirilacak darinliyi - 50-300 m olur.
Quyu qazilib qurtardiqdan sonra, ora endirilan son borular kamarina istismar ksmsri va bu
kamalra konduktor arasinda quyuya buraxilan qoruyucu kamarlara texniki ksmsr deyilir.
Istismar kamari - quyunun agdigi butun laylari baglayir va quyunun istismari ugun talab
edilan araiti tamin edir. Texniki kamarlar - geoloji va texniki sabablara gora endirlir, bunlarin asas
vazifasi quyunun agdigi laylari baglamaq va qazima araitini asanladirmaqdir.

MOVZU N-30: QORUYUCU BORULAR V0 ONLARIN BIRL0M0L0RI

 Qazima borularindan yigilmi$ komor igi bo$, uzunlugu en kosiyino nisboton olduqca boyuk
olan vo igorisindon yuksok tozyiq altinda qazima mohlul axan elastik vali tomsil edir vo a^agidaki
i^lori yerino yetirmok ugun istifado edilir.

1. Rotor qazimasinda yer sothindon, muoyyon gucu, firlanma momentini vo dovrlor sayini
quyu dibindo baltaya oturmok, turbin vo ya elektroburla i^lodikdo iso reaktiv momenti qobul
etmok.

2. Qazima prosesindo fasilosiz olaraq qazima mohlulu quyu dibino oturmok, oz agirligi
hesabina baltaya verilocok boyuna yuku yaratmaq.

3. Yeyilmi$ baltani doyi^dikdo vo ya digor komokgi i^lori gordukdo qaldirib-endirmo

omoliyyatini yerino yetirmok.
Qazima kemeri a^agida yerle$dirilmi$ agir borulardan, qazima borularindan, mufta ve
qazima qifillarindan, merkezle^dirici ve istiqametvericilerden, i$gi borudan ibaret olur.

Qazima kemeri birolgUlU (eyni diametrli borulardan yigilmi$) ve goxolgUlU (mUxtelif

diametrli borulardan yigilmi$) ola biler.

Qazima kemerini (rotor qazimasinda) quyunun divarina sUrtUlerek yeyilmeden qorumaq

UgUn ona rezin halqalar geydirilir. Qazima kemeri olduqca agir $eraitde i^leyir. I^inin
xUsusiyyetine gore o olduqca mohkem, dayaniqli, hermetik ve tez agilib-baglanan olmalidir.
Qazima kemerini te$kil eden elementler bir-birile mUxtelif olgU ve formaya malik yivlerle
birle^dirilir.

Yuxaridan baxdiqda, qazima kemeri saat eqrebi istiqametinde firlanmali oldugundan

birle^meler sag yivden te$kil olunurlar.

Quyuya buraxilmi$ qoruyucu boru kemeri quyu divarinin berkidilmesi funksiyasini yerine yetirerek
ayri-ayri laylari ve horizontlari da bir-birinden ayirir. Adeten kemerarxasi feza sement mehlulu ile
doldurulur. Bu sement tebeqesi berkidikden sonra neftin ve qazin laydan-laya kegmesinin qar^isini
almali ve borularin terpenmez qalmasini temin etmelidir. Araliq kemerlerin sayi quyunun geoloji
kesiyinden ve onun oyrenilme derecesinden asilidir. Ona gore de ke^fiyyat quyularinda kemerlerin
sayi istismar quyularina nezeren gox olur.

Teyinatina gore qoruyucu kemerler a^agidakilara bolUnUrler:

 i sti qam etl endirici - birinci boru kemeri olub quyu agzini ugmadan ve qazima vaxti qazima
mehlulunun dovranindan yuyulmasindan qorumaq UgUn tetbiq olunur (6-20 m). Denizde 100-200
m.

konduktor- dag sUxurlarinin yuxari kesiklerinin ayrilmasi, sulu horizontlarin girklenmeden

izle edilmesi, fontana qar$i avadanligin qura^dirilmasi ve sonraki qoruyucu kemerlerin asilmasi
UgUn istifade olunur (50-700m).

araliq kemerler -qazima $eraitine gore uzla^mayan laylarin ayrilmasi UgUn tetbiq olunur.
istismar komori - axirmci boru kemeri olub mehsullar laym diger laylardan ayrilmasi,
quyunun istismari prosessinde neft ve qazin yer sethine qaldirilmasi tetbiq olunur (layihe
derinliyine qeder).

Agir qazima $eraitinde (tolenin eyilmesi, reyslerin sayi olduqda) araliq qoruyucu
kemerlerin susi novleri (quyruq ve ya deyi^dirile bilen) istifade olunur.

Qoruyucu kemerlere borularin oz agirligindan yaranan oxboyu dartici ykler tesir edir.
Bezen kemeri quyu dibine oturdurlar, bu halda onun a$agi hissesinde oxboyu sixilma ^kleri yaranir
ki, onlar da kemerin boyuna eyilmesine sebeb olur.

Endirme prosesinde ve sonralar kemer daxili ve xarici tezyiqlerin tesiri altinda olur. Hesabi
kemiyyet kimi xarici ve daxili izafi tezyiq gotamtor. Xarici izafi tezyiq lay tezyiqi ile yaradilir.
Onun qiymeti quyu menimsenildikde artir, gtoki bu zaman daxili hidrostatik tezyiq azalir.

Gyilmi$ quyulara qoruyucu kemerleri buraxdiqda borularda eyilme gerginlikleri yaranir ve

onlar dartilma gerginlikleri ile toplanirlar. Qoruyucu kemerler bir nege on illikler istismar
olunduqda korroziyali m^itle -qazima mehlulu ve duzlu lay sulari ile, yksek temperaturlu
hidrogensulfid ve karbonat tur^ulari ile bilavasite temasda olurlar.

QOST-a uygun olaraq derin quyular qoruyucu borularin movcud konstruksiyalari

dord qrupa boton^ler ve esasen yivli birle^menin konstruksiyasina gore bir-birinden ferqlenirler;

1. Qisa yaxud uzadilmi$ bucaq yivli borular;

2. Trapesiya yivli mufta birle^meli tipli borular;

3. Trapesiya yivli yksek hermetik birle^meli OTTQ tipli borular;

4. Muftasiz TBO tipli borular

 Xarici qoruyucu borularin markalanmasinin ardicilligi a^agidaki kimidir: istehsalginin Adi-

API monoqrammi-borunun diametri - 1 futun kutlomsi (divarinin qalinligi) - poladin markasi -

borunun hazirlanma usulu -poladin tipii-borunun uzunlugu- borunun umumi kutlosi -yivin tipii.

Poladin markasi: , J, C, N, P. Horflordon sonraki roqomlor materialin bir kvadrat

duymosino du$on minimum axiciliq hoddinin min funtlarla ifado olunmu$ qiymotini
sociyyfyolondirir. S horfi -poladin hidroksisulfido dayaniqli marka oldugunu bildirir.

Hazirlanma usulu: S-tiki^siz, -elektroqaynaq;

Poladin tipii: B-semerovsuz, BO -oksigen-konvektorlu.

Yivin tipii: qisa vo uzun yivli doyirmilonmi^ profili -uygun olaraq CGS vo LCGS, dayaq
yivli -Batres, BAM, Ekstrem -Lay.

MOVZU N-31: TAMPONAJ MATERIALLARI HAQDA M0LUMAT

Qazimada tamponaj ela materiala deyilir ki, onu su ila qaridirdiqda amala galan suspenziya
quyu araitinda, muayyan vaxtdan sonra kegiriciliyi olmayan cisma (daa) donur. Tamponaj
materiallarindan aagidaki maqsadlar ugun istifada olunur:

1. Qazilan quyulara buraxilan qoruyucu kamalar arxasi fazani doldurmaq va

kegiriciliyi olan butun laylari bir-birindan ayirmaq ;

2. Kamar arxasi faza ila maye va qazin bir laydan o biri laya va ya atmosfera
kegmasinin qarisini almaq;

3. Qazima mahlulu udula bilan gatlari, kavernalari va baqa kanallari doldurub

baglamaq;

4. Lay sularin (qazlarin) tasirindan qoruyucu kamarlarin xarici sathinda amala

galan, korroziyadan onlari muhafiza utmak;
5. Axan suxurlardan ibarst quyu divarlarini muvsqqsti vs ya daimi baglamaq
(sement korpusu ils);

6. Qoruyucu ksmsrlsrs daha gox dayaniqliq vermsk vs s.

Quyunun sementlsnmssi (laylari bir-birindsn ayirmaq) vs yuxarida gostsrilsn msqssdlsri

yerins yetirmsk ugun tamponaj materiallari bir sira tslsbatlari odsmslidir:

1. Tamponaj materialindan alinan mshlul sementlsms aparilmasi muddstinds

quyunun verilmi intervalina qsdsr asanliqla vurulmali, sementlsmsdsn sonra iss sedimentasiyaya
qari dsyanstli olmalidir;

2. Tamponaj mshlul quyuya vurulduqdan sonra, hstta straf muhitin aagi

temperatur sraitinds bels, az muddst srzinds tscrubi olaraq kegiriciliyi olmayan bsrk cisms daa
donmslidir;

3. Mshluldan smsls gslsn bsrk cism yukssk elastikliyils, uzunomurlu, lay sulari
ils kontaktda iss korroziyaya qari dsyanstli olmalidir;

4. Quyu sraitinds tamponaj mshlulunun bsrk cisms donmssi nsticssinds onun

hscmi az da olsa qisalmalidir;

5. Quyunun ilsmssi muddsti srzinds hsr bir sraitds dsyimssindsn asili

olmayaraq smsls gslmi sement dai oz mexaniki xassslsrini, kegirisizliyini vs korroziyaya qari
dsyanstliyini saxlamalidir;

6. Qoruyucu ksmsr ils quyu divari arasindaki hsmin sement dainin yaratdigi
birlsms quyunun ilsmssi dovrunds smsls gsls bilsn hsr bir quvvsys qari kifayst qsdsr mohksm
olmalidir;

7. Yuxarida gostsrilsn tslsbatlari yerins yetirmskls tamponaj materiali eyni

zamanda qazimada boyuk hscmds ilsdildiyi ugun nisbstsn ucuz baa gslmslidir.

Qazimada ilsdibn tamponaj portland sementlsri karbonatlar ils silisium oksidi (kremnozem)
- giltorpaq (qlinozem) torpagin tsrkibinds olan aluminium oksidi) materiallarinin suni qariigin
1200-14000S temperaturda yandirilmasi naticasinda amala galan murakkab mahsuldur.

Neft va qaz quyularinin sementlanmasinda tamponaj portland sementlarinin muxtalif novlari

iladilir. MDB-da sementlar QOST-1581-85 standartina asasan hazirlanir.

Portland sementlarin tarkibi 60-65% ahangdai, 19-21% silisium-4oksid (SiO4), 7,5-10,5%

gilli torpaq va damir oksidlarindan, hamginin bir sira baqa qariiqlardan ibaratdir. Klinker adlanan
bu qariigin yaniqlari xususi dayirmanda uyudulur. Alinan mahlul istar hava, istar su muhitinda
barkima xususiyyatina malikdir. Bu madda tamponaj portland sementi adlanir.

Tamponaj portland sementlarinin tarkibi Alit, Belit va Tselit minerallarinin

Sementin hazirlanmasi texnologiyasi zavodlarda iki usul ila aparilir:

1.Quru

2Ya

Qum usulu ila istehsal prosesinda xam materiallari avvalca qurudub, bolgulara ayirib sonra
arli dayirmanlarda hissaciklari 5-100mk olan olguda porook halina gatirana qadar dograyirlar. Bu
qayda ila hazirlanan qariigi korrektlama aparib axta tipli va ya firlanan sobalarda 1400-1500S
temperaturda yandirirlar.

Silindrik formada olan bu sobalar daxildan istiya davamli materiallarla futerlanmidir va

proses getdikda 1 dovr/daq suratla firlanir. Qariiq avvalca soba arxasi istilik dayidiriciya daxil
olub, orada 900-10000S qadar qazdirilir va sonra sobaya daxil olaraq onun igarisinda 1400-14500S
temperaturda biana qadar yandirilir. Bela temperaturda va sobanin firlanma naticasinda qariiq
qisman ariyib 10-30mm olgulu danala gevrilir va xususi soyuducuya gondarilir. Hava ila
soyudulduqdan sonra sement klinkeri yandirilma ugun sobaya gondarilir. Bir daha soyudulduqdan
sonra alinan klinker arli dayirmanlarda dogranaraq narin porook halina gslsns qsdsr uyudulur vs
belslikls sement alinir. Uyudulms vaxti sementm tutuma vaxtini tsnzimlsmsk vs quyu sraitinds
sement dainin smsls gstirilmssi ufun ona gips vs baqa slavslsr qatilir. Ya usulla sementm
istehsalmda hazirlanmi qariigin xirda hissslsrs dogranmasini su slavs etmskls aparilir. Bunun
nsticssinds horra-lam (palfiq halina gstirilmi qariigi) uzun boylu firlanan sobalara: 05m,
L=200m gondsrilir. Firlanan sobanin ifsrisinds uzununa hsrskst edsn qariiq tsdricsn quruyaraq
qizir. Temperatur 9000S fatdiqda qariiqda dekarbonizasiya balayir vs sobadan fixan qazlarla
birlikds CO2 qazi da ufur. Qariigin tsrkibinds iss ssrbsst CaO qalir. Prosesin gedii turularin
oksidlsri ils reaksiyaya daxil olan CaO-nin fox hissssi ssrf olunana qsdsr davam edir. Temperatur
14500S-ys fatdiqdan sonra xususi soyuducuya verilir. Belslikls, hasil olan porook portland sement
adlanir. Bu sementi su ils qaridirdiqda qovudurucu, tutudurucu kutls alinir ki, bu da hsm havada
, hsm ds su muhiti sraitinds bsrk cisms donms qabiliyystins malik olur.

Neft vs qaz quyularinin sementlsnmssi ufun tamponaj sementlsri QOST1581-78 vs 1581-85-

s ssassn buraxilir. 0sas tutudurma qovudurucu materiallarina gors tamponaj sementlsri aagidaki
qruplara bolunur:

1.Portland sementlsri bazasinda istehsal edilsn tamponaj sementlsri;

2. Domna laklari dograntilari ssasinda istehsal edilsn tamponaj sementlsri;

3. Belit-kremnozem sementlsri;

4. Yungullsdirilmi sement qariiqlari;

5.0lavslsr kimi baqa sementlsrs qatmaq ufun hazirlanan vs ilsdilsn xususi sementlsr.
MOVZU N-32: NEFT V0 QAZ QUYULARININ SEMENTL0NM0SI
USULLARI

Qoruyucu ksmsri quyuya endirildikdsn sonra neft:, qaz vs su laylarini bir-birindsn ayirmaq vs
quyuya suyun gsls bilmssinin qarisini almaq ugun quyu sementlsnir, ysni quyuda ksmsr
axasindaki hslqsvi fszada fsza musyysn ssviysys qsdsr sement mshlulu ils doldurulur. Bu prosess -
quyunun sementlsnmssi deyilir. Neft quyularini sementlsmsk ugun xususi quyu sementi ilsdilir.
Quyunu qazimi baltanin diametri ils quyuya endirilmi qoruyucu ksmsrin xarici diametri
arasinda 3" fsrq olduqda, ksmsr arxasindaki sement halqasinin qalinligi normal sayilir. Quyunun
divarlari bsrk suxurlardan tskil edildikds, bu mssafs daha da kigils bilsr. Yumaq, dayaniqsiz
suxurlardan (gil, qum) ibarst quyularda iss suxurlar govdsys dogru hsrskst edsrsk, quyunun
diametrini kigildir vs ya quyu divarlarinda qalin gil qabigi tskil edir. Buna gors ds qoruyucu
ksmsri quyuya muvsffsqiyystls endirib quyunu keyfiyystls sementlsmsk ugun, quyunu divarlari
ksmsrin endirilmssindsn qabaq adstsn HO balta ils tsmizilsnmslidir. Buna quyunun yoxlanmasi, ya
da gensldilmssi deyilir. Quyu divarlarini gil qabigindan tsmizlsdikds, sement suxurla daha yaxi vs
daha mohksm qovuur.
 Sementlsnmsnin keyfiyystli olmasi ugun, sement mshlulununxususi gskisi quyudaki gilli
mshlulun xususi gskisindsn mumkun qsdsr artiq, gilli mshluklun statik surnms gsrginliyi iss
nisbstsn az vs sementin hslqsvi fszada qalxma sursti mumkun qsdsr boyuk olmalidir (1,5-2,0
m/sam az olmamali). Bu zaman ksmsrin quyuda konsentrik (msrkszds) olmasinin da boyuk
shsmiyysti vardir ki, araliq mssafssinin maksimum qiymsti slds edilsin. Gilli mshlulun surnms
gsrginliyini azaltmaq msqssdils, sementin ksmsr dalinda qalxmasi zamani ksmsri bas-bo etmsk
msslshstdir.
Quyunun divarlari yoxlanarksn, eyni zamanda glli mshlul csrsyani ils yaxi yuyulmalidir.
Quyunun gensldilmssi sursti 15-20 m/saat-dan az olmamalidir. Quyu, ksmsr endirilmskdsn qabaq
karrotaj edilmsli, onun syriliyi inklinometrls olgulmali va govdasi galib karrotaji (profiloqrafla) ila
yoxlanib haqiqi profili yaxud ayri-ayri saviyyalarda haqiqi diametri tayin edilmalidir.
Adatan bu proseslar quyunun yoxlanmasindan qabaq aparilir. Lakin ola bilar ki, quyuda bu
elektrometrik proseslari aparmaq ugun, onun yoxlanmasi, genaldilmasi va sonra mukammal
yuyulmasi talab edilsin. Qalib karotaji diaqrami (profiloqram) alindiqdan sonra quyunun yalniz dar
yerlarini genaltmak kifayatdir.
Sementlamanin keyfiyyatini tamin edan amillardan biri da quyunun haqiqi profilinin
muayyan edilmasidir ki, bu da profiloqrafla alda edilir. Aberon suxurlarinin litoloji xususiyyatlari,
quyunun haqiqi diametrinin nominal olgusundan gox va ya az olmasina sabab olur. Bela ki, gil
laylarinda quyunun diametrinin nominal olgusundan 50 sm boyuk va 15 sm kigik olmasi muahida
edilmidir. Sementlama zamani sementin qaldirilacaq hundurluyunu tayin etmak ugun talab olunan
sementin miqdari quyunun profiloqrami uzra (akil49) daqiq tayin edilir.
Qoruyucu kamar quyuya endirilarkan, gaki indikatorunun gostarmasina va quyudan gixan
gilli mahlulun parametrlarinin olgulmasina xususan darin va gox darin quyularda boyuk ahamiyyat
verilmalidir. Kamar bo verilanda, gaki indikatorunun gostarmasi (vertikal quyularda) surtunma
quvvalari hesabina azala bilar. Bu gostarmanin ciddi azalmasi halqavi fazanin tamiz olmasinin
(tixac amala galmanin) alamatidir. Bela hallarda quyu yuyulmali va yuyulma zamani kamar
ehtiyatla bas-bo edilmalidir.
0ksklapanla endirilan kamar muayyan zamandan sonra istanilan saviyyaya qadar maye ila
doldurulmalidir. 0ksklapan gilli mahlulun quyudan boyuk hacmda gixarilmasina sabab olur,
quyudaki gilli mahlulu dayimaya va tamizlamaya macbur edir. Bu boyuk musbat cahatdir va
xususan darin quyularda gox ahamiyyatlidir.
Quyu qoruyucu kamarla yuyulduqda, sementlama baligindan istifada edilir.
Qoruyucu kamarlarin tez endirilmasi sahasinda da adli-sanli buruq ustalari briqadalari ila
boyuk nailiyyatlar alda etmilar, masalan, olkamizin mahur buruq ustasi Aga Nematulla mail
quyuda 2400 m darinliya 65/6 istismar kamarini 24
/

saata, surstfi ustalar -1900m dsrinliys 6 istismar ksmsrini 16 saata endirirlsr vs s. Bu rsqsmlsr
qazima texnikamizin yukssk ssviyyssini vs qazmafilarimizin mahir ssnstkarligini tssvir edir.
Hazirda neft quyularinin sementlsnmssi usullari bunlardir:
a) Boquevski usulu ils (adi usulla) sementlsms;
b) suzgscls endirilmi ksmsrin sementlsnmssi;
c) ksmsr quyruq-unun sementlsnmssi;
d) quyu dibinin sementlsnmssi;
e) Baybakov usulu ils sementlsms.
Bunlardan sonuncu usul, quyunun tsmiri zamani tstbiq edilir. Qazima texnikamizin inkiafi
nsticssinds shsmiyystini itirmi pillsli sementlsmsys vs bu kimidigsr qeyri-muksmmsl usullarin
tstsbiqins daha ehtiyac yoxdur. Qazimadan fixan tszs quyulara ksmsr adstsn quyunun diobins qsdsr
endirilir vs quyu adi qsulla sementlsnir. Istismar ksmsri quyuya suzgscls bsrabsr endirilmiss
ksmsrin aagissinin tschizi bir qsdsr xususi skil alir vs quyu suzgscin yuxarisindan sementlsnir,
ysni nef layi suzgsc boyunca sementlsnmsyib afiq qalir.
Quyuya ksmsr quyrugu endirildikds vs bunu sementlsmsk lazim gsldikdsquyunun yalniz
endirilmi hissssi sementlsnir, bunun ufun ds qazima borulkarindan istifads edilir. Adstsn geoloji
tslsbata gors quyu dibi vs ya qszaya ugrami qazilan quyu sementlsnir; ssasli tsmirs verilmi
istismar edilsn quyularda iss quyu dibini sementlsms fox intiar etmi adi bir prosesdir.
Baybakov usulu - istismara verilmi quyuda su afildiqda, onu aagidan tszyiq altinda tskrar
sementlsms ufun tstbiq edilir. Muasir sementsms texnika vs tschizatimiz, hsr bir sraitds quyularin
sementlsnmssini vs seemntin istsnilsn hundurluys qaldirilmasini tsmin edir. Quyu dibi
sementlsmsdsn baqa, quyu qalan usullarla sementlsndikds, sement ksmsrin arxasindaki hslqsvi
fszaya tszyiq altinda qaldirilir.
Neft quyularinin bu usulla sementlsnmssi ilk dsfs 1905-ci ilds muhsndis A.A.Boquevski
tsrsfindsn Bakida tsklif vs tstbiq edilmidir.
Bu sementlsms usulunun texnoloji sxemi belsdir. Ksmsrin igsrisins, igi bo (dslik) olan alt
agac semgentlsms tixaci buraxilir vs bunun ustunds quyuya, sementin istsnilsn hundurluys qsdsr
qaldirilmasi ugun tslsb edilsn hscmds sement mshlulu vurulur. Semgent mshlulu quyyuya
vurulduqdan sonra onun ustundsn, dsliksioz ust sementlsms tixaci buraxilir vs sementi ksmsrin
igsrisindsn, sementlsms borusunun dsliklsrindsn gixaraq, arxadaki hslqsvi fszaya qalxmaga mscbur
etmsk ugun, ksmsrin igsrisins tslsb edilsn hscmds basici gilli mshlul vs ya su vurulur. Lazimi
hscmds maye quyuya vurulduqdan vs ust tixac ksmsrin aagisindaki istinad halqasinin ustunds
dayanmi alt tixaca gatdiqdan (hidravlik vurgu alindiqdan) sonra, sementlsms baliginin kranlari
baglanir vs sementlsms prosesi qurtarir.
Sementlsms baliginin ustundski manometrds tszyiqin dsyimssi butun prosesin gediini
tssvir edir. Tsbiidir ki, quyuya xususi gskisi gilli mshlulundakindan artiq olan sement mshlulu
vurulduqda, sement suxutunu ksmsr igsrisinds ozu aagi gedscsk vs gilli mshlulu hslqsvi fszadan
gixaracaqdir. Buna gors ds quyuya sement vurulduqda orada tszyiq deyil, hstta vakuum olur.
Quyuya basici gilli mshlul vurulduqda iss, tsdricsn (sement arxada yuxari qalxidqca) tszyiq artmaga
balayir vs sementlsmsnin sonunda maksimum qiymstins gatir.
Odur ki, butun sementlsms tschizati, sementlsmsnin sonunda olacaq bu maksimum tszyiqdsn
daha artiq tszyiqs yoxlanmalidir.
Sementlsms prosesins hazirlanarksn tshlukssizlik texnikasinin tslsblsri xususils nszsrds
tutulmali vs tamamils yerins yetirilmslidir. Burada, sementls slaqsdar olan igilsr lazimi tshlukssiz
geyimls tsmin edilmslidir. Sementlsms prosesi yukssk tszyiq altinda getdiyi ugun, prosesds itirak
edsn butun igilsr strafli tslimat almalidirlar.
MOVZU N-33: QAZIMA MSHLULUNUN QAZIMADA 0H0MIYY0TI

Gilli mahlullar neft-qaz quyularinin qazilmasinda aagidaki vazifalari yerina yetirir:

1) quyunun dibina va divarlarina aks tazyiq gostarir;
2) qazilmi suxur hissaciklarini quyu dibindan quyu agzina qaldirir;
3) bu va ya digar sababdan quyuda gilli mahlul harakati kasildikda daxilindaki suxur
hissaciklarini asili vaziyyatda saxlayir;
4) quyunun divarlarini iralayir;
5) ilayan baltani soyudur;
6) turbin qazimasinda qazima turbinini iladir.
Bildiyimiz kimi, qazima prosesinda balta haddindan artir qizir, odur ki, alinan
istilik fasilasizolaraq kanar edilmazsa, alat tamamila siradan gixa bilar. Demali, gilli mahlul baqa
vazifalari yerina yetirmakla yanai, baltani muntazam olaraq soyutmalidir.
Qazima araitinin talabatina uygun olaraq, gilli mahlullari kimyavi emal edarak
onlarin parametrlarini geni hadda dayimak olur.
Gilli mahlul parametrlarinin qazima texnologiyasinda ahamiyyati olduqca
boyukdur. Bunlara asasan aagidakilar aiddir:
-xususi gaki, statik surnma garginliyi, ozluluk, dinamik surnma garginliyi, suverma, duzluluq va
s.
-5

Adi gilli mahlullrin xususi gakisi 1,05-1.3 q/sm arasinda olur. Bu mahlullarin lazim
galdikda xususi emalla agirladirib onun xususi gakisini 2,4
-5 -5

q/sm -a qadar qaldirmaq olur. Bu maqsadla xususi gakisi 4,5 q/sm olan va barit adlananagirladirici
maddadan istifada edilir.
Gilli mahlullarin, quyunun qazilmasini tamin edan parametrlarini tanzim etmak
ugun baritdan baqa, muxtalif kimyavi reagentlardan, yani sathi aktiv maddalardan da geni
istifada olunur.
Firlanma usulu ila quyunun muvaffaqiyyatla qazilmasinda boyuk ahamiyyati olan
asas amillardan biri da gilli mahluldur.
Quyunu yuz vs minlsrcs m mohksmlstmsdsn qazimani davam etdirmsk - yalniz gilli
mshlulun quyuda olmasi sayssinds mumkundur. Gilli mshlulun qazima prosesinds itiraki
nsticssinds, quyuya endirilsn metal borularin miqdari azalir vs quyu daha tez, daha ucuz baa gslir.
Firlanma usulu ils ilk quyular gilli mshlul svszins su ils qazilirdi vs o zaman gilli mshlulun
qazimada hslledici shsmiyysti bslli deyildi. Sonralar qazima tscrubssi gostsrdi ki, quyularin surstls
vs muvsffsqiyystls qazilmasi gilli mshlul ils mumkun olur.
Hazirda gilli mshlulun fiziki-kimysvi cshstdsn oyrsnilmssi nsticssinds, onun qazimada ssas
vszifslsri musyysn edilmidir. Gilli mshlul:
a) quyunun divarlarini irslsyir
 b) maye hsrskst etmsdikds ds qazlmi suxur dsnsciklsrini oz daxilinds asili vsziyystds
saxlayir;
c) qazilmi suxur dsnsciklsrini quyu dibindsn qaldirir;
d) quyunun dibins vs divarlarina hidrostatik tszyiq yaradir;
e) ilsysn baltani soyudur.
Yuxarida qeyd edilmi bu vszifslsrdsn, birinci iki vszifs ancaq gilli mshlulun tstbiqini tslsb
edir. Son uf vszifs hsr hansi bir maye ils ds ifa edils bilsr. Mssslsn, baltani gilli mshlulsvszins su ils
soyutmaq daha yaxi olardi; funki suyun istilik tutumu, gilli mshlulun istilik tutumundan 1.2-1.3
dsfs artiqdir. lakin bu vszifslsrin qazimada eyni zamanda ifasi tslsb edildiyi ufun, tsbiidir ki, burada
yalniz gilli mshlul qsbul edils bilsr.
irslsms prosesi- gilli mshlulun quyu divarlarinda mohksm, dayaniqli vs six qabiq smsls
gstirmssindsn ibarstdir. Bu qabiq quyu divarlarini ufulmaqdan qoruyur vs eyni zamanda afilmi
qaz, neft vs su laylarini baqlayib onlari bir- birindsn ayirir.
Gilli mshlulun suxur dsnslsrini oz daxilinds asili vsziyystds saxlamasi, onun dayaniqligi ils
musyysn edilir. Gilli mshlulels keyfiyystds olmalidir ki, onun quyuda hsrsksti kssildilkds ds
daxilindski dsnslsr foks bilmsyib yens asili vsziyystds qalsin.
Muasir qazimada, yuksik surstlsri vs keyfiyysti tsmin etmsk ugun, gilli mshlullarin vs onlari
hazirlamaq ugun material olan gillsrin kimysvi, fiziki vs mexaniki xassslsri dsrindsn oyrsnilmslidir.
Eyni zamanda gilli mshlulun duzgun usulla hazirlanmasina, saxlanmasina vs tsmizlsnmssins ds
boyuk shsmiyyst verilmsli, bu msqssdls ds qazima prosesi zamani gilli mshlulun keyfiyysti
(parametrlsri) daim nszarst altina alinmalidir.

MOVZU N-34: GILLI M0HLULLARIN FIZIKI MEXANIKI XASS0L0RI

Gilli mshlul gildsn vs sudan ibarst olan kolloid suspenziya sistemidir ki, bunun da igsrisinds
gil hisssciklsri su tsbsqssins sarilmidir. Gilli mshlulun xassslsri, hazirlandigi gilin vs suyun
xassslsrindsn asili olur. Odur ki, hsr gildsn mshlul hazirlamaq olmaz. Mshlulu hazirlamaqdan
qabaq gilin fiziki, kimysvi vs mexaniki xassslsri oyrsnilmsli vs tslsbata muvafiq fil segilmslidir.
Gilin petroqrafik vs kimysvi tsrkibinin, gilli mshlulun keyfiyystins boyuk tssiri olur. Gillsrin
tsrkibinds itirak edsn balica minerallar bunlardir:
Allofan .................................Al2OySiO^5H2O
Kaolinit ...........................AbO3-2SiO2-2H2O
Halluazit .......................... Al2O^2SiO2^3H2O
Montmorillonit .................. Al2O3-4SiO2-H2O
Bentonit gillsrindsn hazirlanmi gilli mshlullar adstsn yukssk keyfiyystli olur, gunki bu
gillsr gox nazik tsbsqslsrs ayrila bilirlsr. Bentonit gillsri vulkan gilindsn smsls gslmi maddsdir.Bu
gilds goxlu miqdarda montmorillinit minerali olur.
Gillsr su ils birlikds plastik palgiq tskil edir. Bu palgiq qurudulduqda, ona verilmi
formanin sklini saxlayir, yandirildiqda iss da kimi bsrkiyir. Bu xassslsr ancaq gillsrs msxsusdur.
Kimysvi tsrkib noqteyi-nszsrincs gillsr ssassn aluminium silikatinin hidratidir. Bundan slavs
butun gillsrds musyysn miqdarda dsmir oksidi (Fe2O3), qslsvilsr oksidi (K2O vs Na2O) vs ya CaO,
MgO olur.
Olkamizda neft sahalarinda iladilan bir nega gillarin taxmini kimyavi tarkibi cadval 18-da
verilmidir.
Gilli mahlul hazirlanacaq gilin tarkibinda natriumun (Na) va ya kalsiumun (Ca) na miqdarda
olmasinin, mahlulun keyfiyyati ugun boyuk ahamiyyati vardir. Bela ki, natriumlu bentonit gili suyu
hoparaq iir va hacmini on dafadan artiq boyudur. Hlabuki kalsiumlu bentonit gili oz balangic
hacmini yalniz iki dafa artirir.
Qazima mahlulunda su iki ya ug vaziyyatda ola bilar. Kolloidal sistema aid olan gilli
mahlullarda su iki vaziyyatda olur: kimyavi bagli va fiziki bagli su. Suspenziyalarda isa su bu
deyilanlardan alava bir da uguncu sarbast vaziyyat alir.
Butun gillarda olan kimyavi bagli (kristallizasiya va ya hidratasiya) su hissaciklarin sathinda
hidroksil qruplari (OH) tabaqasi takil edir va bublar da gox polyar olduqlari ugun, hissaciyin
atrafinda caziba sahasi yaradirlar. 0mala galmi su caziba sahasi, gil hissaciklarinin oz atrafinda su
molekllarinin saxlanmasina sabab olur. Bu fiziki bagli su kimyavi bagli sudan farqlanarak qabiq
suyu adlanir.
Hissaciklari ahata edan qalan su kutlasina gilli mahlulun ssrbsst suyu deyilir.
Belalikla, hidrofil gil hissaciklari gilli mahlul igarisindaki sarbast suda qabiq suyu tabaqasila
ahata edilmi vaziyyatda olur. Bu qabiq suyu hissaciklarin bir- birila tamas etmasina va sonra da
onlarin bir-birina yapiib koaqulyasiyasina yol vermir. Odur ki, bu qabiq suyunun ahamiyyati gox
boyukdur.
Gilli mahlullarin bir sira xususi xassalari vardir.Bu xassalarin qazima texnologiyasinda
boyuk ahamiyyati oldugu ugun, bunlar darindan oyranilmali va qazima zamani quyuda carayan
edan mahlulun parametrlari daim nazarat altna alinmalidir.
Gilli mahlulun keyfiyyati va xassalari onun parametrlarini muayyan etdyi ugun, bu
parametrlari ayri-ayri oyranmaya kegak.
MOVZU N-35: QAZIMA M0HLULUNUN PARAMETRL0RININ T0NZIMI

Gilli mshlulun xususi fskisi onu tam xarakterizs eds bilmsz. Gilli mshlulun parametrlsrini
tsyin edsrksn, qazima texnologiyasi tslsbatina muvafiq olaraq mshlulun statik surums gsrginliyi,
strukturu vs gorunsn ozluluyu, suvermssi vs dayaniqligi musyysn edilmslidir. Mshlulun xususi
fskisi iss bunlarin funksiyasi olub gilli miqdarindan asili olaraq alinir. Yalniz xususi agir sraitds ya
qazla, ya suxurlarin ufulmasi ils, ya da iddstli lay sulari ils mubarizs aparmaq lazim gsldiyi
hallarda gilli mshlulun balica parametri olan xususi fskisi birinci novbsds tsyin edilir.
Gilli mshlulun xususi fskisi laboratoriyada - piknometr, buruq sraitinds iss
- areometr ils tsyin edilir.
Buruqda qazima zamani gilli mshlulun xususi fskisini arasi kssilmsdsn olfmsk ufun muh.
Linevskinin xususi cihazi tstbiq edilmslidir. Quyudan fixan mshlul nov sisteminin balangicinda
yerlsdirilsn bu cihaza daxil olur vs xususi fskisi avtomatik olfulur.
Gilli mshlulda dispers edilmsmi, nisbstsn iri inert hissslsrin olmasi msnfi amildir, funki mshlulun
qazilan suxuru qaldirmasi ufun potensial imkani vs onun dayaniqligi azalir, qazima alstlsri vs
mexanizmlsrinin yeyilmssi ufun srait yaradilir vs nshayst quyudan qaldirilan suxur numunslsri
duzgun tssssvur vermir. Gilli mshlulda dispers edilmsmi hissslsrin miqdari artdiqca, keyfiyyst
azalir. Odur ki, qazima zamani gilli mshlulda bu hissslsrin miqdari tez-tez yoxlanmalidir. Bunun
ufun Lisenko fokdurucusundsn istifads edilir vs mshluldaki qeyri-dispers hissslsrin hscmi miqdari
% ils asan tsyin edilir.
-5

Suxusi fskisi y=1,05-1,40 q/sm olan adi mshlullarin struktur ozluluyu umumiyystls n=1 46-
9,95 santipuaz hsddinds dsyiir. Bog-Boga gilindsn
-5
hazirlanmi, xususi fskisi y=1,20 q/sm olan mshlulun n=5,2 santipuazdir. Adi usulla hazirlanan gilli
mshlulun yukssk striktur ozluluyu ancaq gilin fox
-5

konsentrasiyasinda (y>1,20 q/sm) alda edilir. Mahlul mukammal usulla hazirlandiqda isa struktur
ozluluk, gilin miqdari nisbatan az olduqda da (y<1,15
-5

q/sm ) alda edila bilar.

Gilli mahlullar struktur mayelara aid oldugu ugun harakat zamani surnmaya muqavimat
gostarmak xassasina malikdir. Bu xassa surumsys dinamik muqavimst
-5

deya adlanir va T0 ila iara edilir. Xusuai gakisi y=1,10-1,30 q/sm olan adi gilli
-5

mahlullarin T0=4-160 mq/sm haddinda dayiir. Mahlulun statik surnma garginliyi gox vaxt
onun alinmi T0 yaxin olur.
Yaxi gillardan (Bog-Boga, Qara-Quxur) va mukammal hazirlanmi adi gilli
-5

mahlullardan (y=1,20-1,30 q/sm) gokmasi (O) adatan 1,5-2% haddinda olur.

Mahlulun bu parametri mumkun qadar az olmalidir.
Gilli mahlulda dispers edilmami hissalarin va qumun hacmi miqdari 5-6%-
dan artiq olmamalidir.
Muasir qazimada ilanan gilli mahlullarin xususi gakisi umumiyyatla 1,18 -5

2,3 q/sm qadar olur. Agir gilli mahlullar yalniz xususi va gox murakkab araitda ilanir.
Gilli mahlullarin asas parametrlarindan: statik surnma garginliyi 0, struktur ozluluk n va suverma
xassasi (suzulmasi) B xususi muhum yer tutmaqdadir.
Gilli mahlullari adi mayelardan ayiran asas amil onlarin surnmaya olan muqavimatidir.
Suya bir kigik quvva (maillik) tatbiq etdikda o, darhal axmaga balayir. Gilli mahlullarda isa
vaziyyat baqa olur. Gilli mahlul axmaga balamaq ugun kifayat qadar quvvanin tatbiqini talab
edir va surnmaya muqavimat gostararak nahayat axmaga balayir.
Vahid sahaya duan va gilli mahlulu sukunatdan gixarib harakata macbur edan minimum
quvvaya statik suruma garginliyi deyilir va 0 ila iara edilir.

Suruma garginliyinin vahidi garginlik vahididir, adatan mq/sm ila gostarilir. Bu garginlik
gilli mahlularin elastik xassalarini xarakteriza edir. Statik suruma garginliyi mahlul ugun
qaridirilma zamanindan asili olaraq dayia bilar.

Tacrubada iladilan gilli mahlullarin suruma balangici 0=0-250 mq/sm olur.
 Gilli mshlulun xususi gskisi artdiqda, adstsn onun statik surnms gsrginliyi ds artir.
Temperaturun da surnms gsrginliyins boyuk tssiri vardir.
Yalniz bir qism kolloid mshlullarin elastik xassslsri vardir. Bu mshlullar igsrisindski bsrk
hisssciklsr gubuq vs ya lovhscik (yarpaq) formasinda olur. Bu gubuqlar ortadan su ils asanliqla
islandigi halda uclarindan gstinlikls islanir. Odur ki, hisssciklsr maye igsrisinds tsmas etdikds,
yalniz uclari ils yapia bilsr. Kolloid mshlul sukunstds qaldiqda, bu bsrk hisssciklsr uclari ils
birbsrsk, mshlulda bir sbsks tskil edir. Su iss sbsksnin mssamslsrinds qaldigi ugun artiq ssrbsst
hrskst eds bilmir vs mshlul qovuaraq durum halina kegir.
Kolloid mshlulda smsls gslmi bels sbsksys struktur deyilir. Adi koaqulyasiya zamani
hisssciklsr bir-birins butun ssthils yapiaraq, agirliq tssirindsn gokur. Burada iss tam koaqulyasiya
olmur, hissscikls yalniz uclari ils birbiprak, gokmsyib ancaq struktur tskil edir. Gilli gshlulu
qariirdiqda bu struktur pozulur, gilli mshlul yenidsn mayelsir, hsrskstli olur vs elastik xassslsrini
itirir. Gilli gmshlul durduqda, yenidsn strukturlama hadisssi smsls gstirir. Msflulun qaridirildiqda
mayelsms vs durduqda strukturlama xassssins tiksotropiya deyilir.
Mayenin strukturlamasi - onun statik surums gsrginliyils olgulur. Surnms gsrginliyi
irometr vs ya V.S.Baranov, ya da A.A.Linevski cihazi vasitssils tsyin edilir. Adstsn mshlulun
statik surums gsrginliyi, onun cihaza doldurulmasindan 1 vs 10 dsqiqs kegdikdsn sonra olgulur.
Qazimada ilsdibn gilli mshlullarin tiksotropiya xassssins malik omalari zsruridir. Bu xasss, gilli
mshlulun texnoloji shsmiyystini daha da yukssldir.
Gilli mshlulun muhum parametrlsrindsn biri ds, onun ozluluyudur. Ozluluk mayenin daxili
surtunmssindsn asili olan xasssdir. Gilli mshlulda daxili surtunms hsm bsrk hissslsrs, hsm maye
hissslsrs, hsm ds eyni zamanda iki faza hissslsrins aiddir.
Gilli mshlulun axini zamani daxili surtunmsnin umumi qiymsti, ba.lica olaraq, mshlulda
dispers fazanin konsentrasiyasindan (toplanmasindan) vs hisssciklsrinin olgusundsn asili olur.
Nyuton mayelsrinds absolut ozluluk musyysn hsrsksts vs tszyiqs muvafiq olaraq sabit
ksmiyyst olur vs mayenin axin surstindsn asili olmur. Gilli mshlullarda iss vsziyyst tanails
baqadir, funki bunlar struktur mayelsrs aiddir. Odur ki, gilli mshlullar ufun absolyut ozluluk
svszinds struktur ozluluk n nszsrs

alinmalidir. Bu ozluluklsr puaz (^^) ils ifads edilir. Qazima zamani quyuda
csrsyan edsn gilli mshlulun ozluluyu adstsn artir. Bunun ssbsbi odur ki, mshlulda bsrk fazanin
miqdari artir, qazilan suxur ionlari ils mshlul ionlari arasinda muqabil reaksiya, qismsn
koaqulyasiya ba verir vs yukssk hsrarstin tssiri olur. Zsnn edildiyins gors, tszyiq artdiqda gilli
mshlulun ozluluyu ds bir qsdsr artir.
Qazimada gilli mshlulun keyfiyystinin yukssk olmasi ufun onun gornnsn ozluluyu nisbstsn
az olmali vs statik surums balangici texnoloji sraits muvafiq gslmslidir.
Gilli mshlullarin n struktur ozluyuyunu tsyin etmsk ufun bir nufs tip viskozimetrlsrdsn
istifads edilir. Struktur ozluyuk adstsn santipuazla ifads olunur.
Lakin gilli mshlulun struktur ozluyuyunu viskozimetr vasitssils yalniz laboratoriya sraitinds
tsyin etmsk olar. Buruq sraitinds bu usullar tstbiq edils bilmsz. Odur ki, bilavasits buruq sraitinds
gilli mshlulun struktur ozluyuyunu deyil, srti gorunsn ozluluyunu standart ssyyar viskozimetr
(SPV) vasitssils tsyin edirlsr. Bu halda gorunin gzluluk, srti olaraq, zaman vahidi saniys ils ifads
edilir.
Hazirda standart ssyyar viskozimetr borucugunun diametri yalniz 5 mm olur. Bu
viskozimetrin su sdsdi 15 saniysdir.
Gilli mshlulun dayaniqligi, sistemds olan bsrk hissslsrin mayeds asili vsziyystds qalmasini
xarakterizs edir. Gilli mshlul ns qsdsr dayaniqli olarsa, qazima texnolojisi tslsbatini bir o qsdsr
muvsffsqiyystls tsmin edsr.
Plastik gillsr, habels bentonitlsr sn dayaniqli, ozlulu vs tiksotroplu mshlul verir. Gilli
mshlulun dayaniqligini artirmaq ufun onun muksmmsl qaridirmaq lazimdir. Bu zaman mshluldaki
bsrk hissslsrdaha dogranir vs mshlulun dayanqligi artir.
Gilli mahlula qarimi suxur, qum, ahang, duz, barit, hematit va s. onun dayaniqligini
azaldir. Mahlula muayyan qatiliqda qalavi va ya bentonit gili alava etdikda, onun dayaniqligi artir.
Bir qadar qalavi alava edilmi bentonit suspenziyasi an dayaniqli gilli mahlul olur. Mahlulun
dayanqligini oyrandikda, yalniz ondan ayrilmi suyun hacmi deyil, suyun ayrilmasi suratinin da
boyuk ahamiyati vardir.
Gilli mahlulun dayaniqligi iki usulla tayin edilir: birinci usul - hacmi 100
-5

sm olan olgucu silindra doldurulmu gilli mahluldan 24 saat muddatinda ayrilan suyun miqdarini
tayin etmakdan ibaratdir. Bu usula adatan gokms usulu deyilir. Mahlulun gokmasi O hacmca %-la
ifada olunur.
 Gilli mahlulun dayaniqligi ikinci usulla tayin etdikda, onun ayri-ayri hissalarinin xususi
gakisini 24 saat sukunatda qaldiqdan sonra muqayisa edirlar.
-5

Hacmi 100 sm olan olgucu silindr gilli mahlulla doldurulur, sonra isa onun yuxari va aagi
yarilarinin xususi gakilari muqayisa edilir. Bu xususi gakilarin farqi
0, 02-dan gox olmadiqda, mahlul dayaniqli olur.
Agirladirilmi gilli mahlullarin dayaniligini muayyan edildikda, bu xususi gakilar farqi
0,06 qadar ola bilar.
Gilli mahlullarin istillik tutumunu tayin etmak nazari va tacrubi tarafdan maraqlidir. Mahlullarin
istilik tutumunu tayinetdikda, adatan kalorimetrdan istifada olunur. Bunun ugun bir nega usul
vardir. Muayyan edilmidir ki, xususi gakilari
-5

Y=1,20 q/sm olan va baqa-baqa gillardan hazirlanmi mahlullarin istilik tutumu kigik bir
diapazonda, 0,74-0,77 arasinda dayiir. Gilli mahlulda gilin miqdari artdiqca, adatan mahlulun
istilik tutumu azalir.
Azarbaycan neft sanayesinda ilanan gilli mahlullarin elektrik carayanina muqavimati, mahlul
hazirlamaq ugun sarf edilan suyun va gilin keyfiyyatindan asili olaraq 0,25-12 om/m haddinda
dayiir. Gili mahlullara alava edilan maddalar, mahlulun elektrik naqilliyina nazara garpan tasir
bagilamir, gunki bu maddalar gilli mahlulda asili vaziyyatda va gox az miqdarda olur. Gilli
mahlulun elektrik naqilliyini muayyan edan asas amil sudur. Gilli mahlul hazirlamaq ugun sarf
edilan suyun xassslsrindsn asili olaraq, mshlulun elektrik csrsyanina xususi muqavimstinin
dsyimssi csdvsl22-ds tssvir edilmidir.

MOVZU N-36: QAZIMA M0HLULUNUN HAZIRLANMASI V0

T0MIZL0NM0SI

Quyudan gixzan gilli mshlul hidravlik vs mexaniki usullarla tsmizlsnir. Gilli mshlulun
quyudan gixardigi suxurdan hidravlik usulla tsmizlsnmssi haqqinda aagida mslumat verilmidir.
Qum vs baqa suxur hissslsrinin gilli mshlul igsrisinds asili vsziyystds qalmasina ssbsb -
onuin strukturlugudur. Odur ki, mshlulun strukturu pozulduqda, onda olan suxur hissslsri ds gokur.
Hazirda, neft ssnayemizds inkiaf etmi hidravlik usul, muh. A.A.Linevskinin tsklif etdiyi nov
siatemidir.
Burada burugun nov sistemi, bir-birins paralel olan iki istiqamstds yerlsir. Nov sisteminds
hsr 5-6 m, axina perpendikulyar istiqamstds arakssmslsr qoyulur ki, mshlulun strukturu pozulsun vs
suxur hissslsri yaxi goksun. Paralel novlar bir- birils slaqsdardirlar. Nov sisteminin mailliyi 0,015-
0,020, novlarin eni iss 0,8 m olur. Sistem, uzunlugu 5-6 m olan taxta vs ya metal seksiyalardan
yigilir.
Bu seksiyalarin yigilib-sokulmssi vs nsql edilmssi gox sadidir. Nov sisteminin buruq yaninda
yerlsmssi, relyefdsn vs nasos tsssrrufatinin yerlsmssindsn asili olur. Nov sistemi ayri-ayri
seksiyalarla, mshlulun csrsyani kssilmsdsn tsmizlsnir. Sistemin uzunlugu, vsziyystdsn asili olaraq,
40-60 m arasinda goturulur. skil 33-ds gilli mshlulun, csrsyan sxemils bsrabsr titrsysn slsyin ds
yerlsmssi gostsrilmidir.
Gilli gshglul qsbul gsnindsn (1) nasos (2) ils goturulur vs kompensatordan (3), lanqdan (4),
fsrlangicdan (5) kegsrsk, qazima ksmsrins (6) vurulur. Quyudan gixan mshlul nov (7) vasitssils
titrsysn slsk (8) uzsrins tokulur vs oradan da nov sistemins (9) kegir.
 A

1 I:

40 *\ 4
A
2

Ai\\ all--
m
9 Mlw
-

ty
U71"*
.1 Mr ^

X &>* wxVD^ 4".n W ^ w

#s0*
Cp ... -^
Q\
65^ uQ
tfb <* -
$oSV
Qo* \^ 5\\V^
U
^-
\\\v
\\\Vv
^ & ^ ^3
9
'
iW
$w, acvS^ A^v
^S) ,
ts^ V_
&**nt'i
* # 3>^ ., v\e
.\^
,- .4(A^<V<
rttfv Q\>
W'V3 ds^
G'^v ^ \
\GV
\\ aV^
\^
\>w
*** '*
***..
65^ *^
?^ SV **
4
3\)^ v^O^
W'V3
^ "' ..

W *& A\v
\^ 1
\^ \^
-"' ' aW ". 40V''xW ,_:0 "V ^
*** * ,
esv^ \' W*4
^ ,% > # * >
aW'"
-^0 \

* .'* 1! \^'
^ . vA o4aft
-v ^

<>^<v .#4*
 Qlayin abakasi, olgusu 600x1500 mm olan iki hissadan ibaratdir. Bu abaka
paslanmayan monel-metaldan hazirlanir. Mailliyi 150 olan bu abaka 4 xususi yaya
asaslanir. 0laklarda iladilan abaka adatan 20-40 me olur, yani abakalarin taraflari
0,8-0,5-0,4 mm barabar olur.
Harakat elektromotordan alaya, uzunlugu 285 mm olan A tipli iki trapesiodal
qayila (tekstropla) kegilir. 0lektromotorun harakat istiqamati ela olmalidir ki, qayiin
aagi teli dartan tel olsun. Titrayan alayin tatbiqi nov sisteminin qisaldilmasina imkan
verir.
Gilli mahlulu tamizlamak ugun AzNMT (AzTNMAS) qurululu SQS 60/1546
separatorunun i prinsipi beladir.
Gilli mahlul nov sistemindan separatorun ilak garxi ustuna tokulub onu firladir.
Tlak garxin vali mahlul kegan tamizlayici va numunagi barabanlari trapesiodal qayi
vasitasila harakata gatirir. Barabanlarin neklari ayrilmi suxur hissalarini yigib xaric
edir. Tamizlanmi gilli mahlul nov sistemina kegir.
SQS 60/15-46 separatorunun texniki xarakteristikasi beladir: mahsuldarligi - 30
l/san; tamizlayici va numunagi barabanlarin muvafiq dovrlar sayi - daqiqada 5,5-21,5 va
8,5-34,5; barabanlarin abakasi - 20 me; ilak garxin yaratdigi guc
0, 1-0,4 a.g. Separatorun qabarit olgulari: uzunlugu - 5000 mm; eni - 1220 mm;
hundurluyu - 2234 mm; agirligi - 1285 kq.
Gilli mahlul mexaniki vasitalarla tamizlandikda, eyni zamanda onda olan qaz da
tez buxarlanir. Odur ki, gilli mahlulu qazdan tamizlamak ugun da bu yaxi bir vasitadir.
Nov sisteminda qazin mahlulundan ayrilmasi o qadar da effektli olmur.
Yuxarida deyildiyi kimi, normal qazima araitinda gilli mahlulun asas vazifalari:
quyunun divarini iralamakdan va carayan etmadikda da suxur hissaciklarini oz
daxilinda asili vaziyyatda saxlamaqdan ibaratdir. Eyni zamanda gilli mahlul qazilan
suxuru quyudan qaldirmalidir. Quyu divarini iralamak, gilli mahlulun quyunun
divarinda elastik va mohkam gil qabigi yaratmaq demakdir. Siralanma prosesi quyunun
divarlarindan suzularak suxurlara kegmaya galimasi naticasinda gedir. Bu nufuzetma
prosesi, quyudaki tazyiq lay tazyiqindan artiq olduqda, habels suxurlarin mssamsliyi vs
 nufuzetms qabiliyysti kafi olduqda geds bilsr.
Gilli mshlulun suxura kegmssi dsrscssi vs smsls gslscsk gil qabiginin mohksmliyi,
suxur mssamslsrinin olgusundsn vs formasindan, quyudaki tszyiq ils laydaki tszyiqin
fsrqindsn vs gilli mshlulun parametrlsrindsn asilidir.
Tscrubs gostsrir ki, sn keyfiyystli irs (gil qabigi) mshlulun dispers hissslsrindsn
tskil edilmi nazik qabiq olur. Kolloid olmayan gilli mshlullar, suxurlara goxlu
miqdarda su verir vs quyu divarlarinda da keyfiyystsiz qalin qabiq smsls gstirir, bu hadiss
ds gox vaxt quyuda texnoloji gstinliklsr yaradir.
Quyuda temperaturun artmasi, gilli mshlulun irslsms prosesins msnfi tssir edir.
Mshlulun ozluluyu gox olduqda, irsnin qalinligi adstsn artir. Gilli mshlulun qslsviliyi vs
ya turululugu ubhssiz ki, irslsms prosesins tssir edir. Lakin bu tssirin musbst ya msnfi
olmasi hsls ds oyrsnilmsmidir. Bu muhum msssls oyrsnilmssini vs hsllini gozlsyir.
Quyu divarlarinin irslsnmssi prosesi bels tsssvvur edils bilsr. Qazima zamani
yeni agilmi suxurun mssamslsri gilli mshlulla dolur vs bu mshlulun suyu suxura kegir.
Bu zaman mshlulun bsrk hissslsri suxur mssamslsrinds qalaraq, orada bir tsbsqs tskil
edir. Get-geds bu tsbsqs qalinlaaraq artiq ozundsn yalniz mshlulun suyunu kegirir. Bu
suyun nufuz etmssi ds get-geds azalir. Belslikls, qalinlami gil tsbsqssi qabiq sklini
alir vs irs deys adlanir. Bu irsnin su buraxmasi, mohksmliyi vs umumiyytls keyfiyysti
gilli mshlulun parametrlsrindsn asili olur.
Gilli mshlul kolloid sistem olmadiqda, laya dsrin kegir vs quyunun divarlari
uzsrinds dayaniqsiz, qalin qabiq tskil edir. Bu qabiq ozundsn asanliqla su kegirir vs
qazimasa texnoloji gstinlik yaradir.
Gilli mshlul kolloid olduqda iss, quyunun divarlarinda, ozundsn demsk olar ki, siu
kegirmsysn nazik vs gox mohksm qabiqtskil edir.
ZAL R
MOVZU N-37: QAZIMADA BA VER9N Q9 A IN S9B0BL9RI

Neft quyulari, onlarin oxunun vaziyyatindan asili laraq aYri-ayn qruplara

a) vertikal quyular (akil 34, a);
b) mail quyular (akil 34, b);
 c) ayri quyular (akil 34, v).

V
Sakil34
Bazanquyu agzinin va onun dibinin horizontal mustavi uzarina
proyeksiyalari arasindaki mssafs gox da boyUk lmur, lukin mail gx ayri
quyularda bu masafa boyulc olur.
Quyunun ayilmasi muhum manfi naticalar yarudir. Geoloji noqtey^naraira
ayri quyu yatagin haqiqi qurulu5u, mahsuldar laylarm laylanim xarakteri va
qalinligi, neftliliyin gevrasi (konturu) va laym dsmnlii^ barasinda yanh?
onlarin
tasavvur verir va bunun naticasinda boyuk sahvlar buraxihr. Qaama zamirni ayri
quyu, qazima kamarinin daha gargin sarattcte firlanmasi naticasinda, borularin dal
tez siradan gixmasina va qazaya ugramasina sabab olur. Endirma-qaldirma
amaliyyatinda, habela qoruyucukamar endirildikda va ya quyu sementlandikda
gatinliklar yaradir; qazaya ugrami? alatin hrtma ^arirn murakksbtesdmr va s.
istismar zamani ayri quyu yutagm duzgun istismanni pozur, gunki
Nahayat,
ayri quyularin dibi ya bir-birindan uzaqlair, ya da bir-birina dato da yiixmla^r W,
bu da layin normal istismari 5araitindan xaftedh. Darinlik nassu ila ishsmar edilan
syri quyuda i sraiti murskksblsir, tanqlar vs nasos borulari tez yeyilir, syri quyuda
umumiyystls endirms-qaldirma ilsri stinbmskb bsrabsr, syrilik istismar borularinin tez siradan
gixmasina ssbsb olur vs s.
Eyni qazima sahssinds syrin quyularin suriliyi baqa-baqa istiqamstds ola bilsr. Lakin qazilan
laylar mail olduqda, adstsn rotorla qazilan quyuda syilms istiqamsti aagidaki iki srts uygun
olur: a) quyunun oxu, qazilan laylarin maillik mustsvisins perpendikulyar vsziyyst almaga galiir;
b) quyunu vertikalla tskil etdiyi bicaq, laylarin maillik bucagindankigik, ya da ona bsrabsr olur.
Bszsn bu iprtbrdsn istfads edsrsk, heg bir syici alst tstbiq etmsdsn, mail quyulari istsnilsn
istiqamstds qazimaq mumkun olur.
Qazimada quyunun syilmssins bir gox ssbsblsr bais olur. Bunlardan sn muhum texnoloji
ssbsblsrdir. Mssslsn, qazilan suxurlar tez-tez bsrkdsn-boa vs ya bodan-bsrks kegdikds, qazima
rejimi bu srts muvafiq olmazsa, bels kegidlsr quyunun syilmssins ssbsb ola bilsr. Habels laylarin
boyuk mailliyi vs bu kimi baqa tektonik pozgunluqlar, baltaya verilsn yukun vsziyysts muvafiq
olmamasi, gilli mshlulun keyfiyystsizliyi, kafi olmasi vs digsr bir sira texniki ssbsblsr ds quyuda
syrilik yarada bilsr.
Baltaya tstbiq edilsn quvvslsrdsn syrilik yarada bilsnlsri, ssassn, boyuna yukls
msrkszdsnqagma quvvslsrin horizontal murskksbssi olur.
Aydindir ki, suxurlarin mailliyi boyuk olduqda vs bsrkliyi dsyidikds, kegid yerinds
quyunu yanlarinin qazilmaga muqavimsti eyni olmayacaqdir, ysni bu muqavimst bsrk suxurda
gox, nisbstsn yumaq suxurlarda iss bundan az ola bilsr. Bu zaman balta quyunun nisbstsn
yumaq tsrsfini daha asan qazlyar vs bu istiqamsts getmsys balayib quyunu sys bilsr.
Qazima tscrubssinds laylarin 10 qsdsr mailliys - az mailli, 10-30 qsdsr mailliyins - orta
mailli vs maillik bucagi 300-dsn artiq olduqda bu laylara gox mailli yataqlar deyilir. Tsdqiqat
nsticssinds musyysn edilmidir ki, laylarin mailliyi artdiqca quyunun syilms imkani da artir.
Bu mulahizslsrs gors, aydindir ki, qazima rejimini tsyin edsrksn, qazilacaq laylarin
mailliyini vs bunun ola bilscsk tssirini unutmaq olmaz.
0lbstts, bu mulahizslsr bszsn tscrubsds hsqiqi olmaz ki, buna da bir sira murskksb vs cari
amillsr ssbsb olur. Qazilmi syri quyularin syrilik istiqamstinin oysrilmssi gostsrir ki, rotor
qazimasinda syrilik sksriyystls laylarin mailliyini sks istiqamstinds gedir.
Onu da qeyd etmsk lazimdir ki, arokali baltalar quyunu daha vertikal qazimaga komsk
edir.
Neft msdsnlsrinds staxanovgularimizin qazidiqlari yuzlsrc quyularin keyfiyysti gostsrir ki,
hsr hansi murskksb geoloji sraitds quyunu, vertikal qazimaq mumkundur. Bunun ugun yalniz
nszsri ssasla tsyin edilmi qazima rejimins riayst edilmsli vs tskmiltadirilmi qazima
texnikamizin imkanlarindan tamamsn istifads olunmalidir.
Qazima nszsriyyssi vs texnikasinin inkiafi nsticssinds hazirda qazilan quyularin syils
bilmssi mssslssi, semsk olar ki, aradan qaldirilmidir.
 Neft quyularini qazilmasi zamani bszsn bir sira sahslsrds ugulan suxurlara tssaduf edilir.
Bu suxurlar ssassn gox boluqlari vs gatlayilari olan gillsrs aiddir. Lakin bszsn baqa suxurlar
da ugulmaya qadirdir. Adsrsn quyuda ugqun olduqdan sonra orada tixac smsls gslir, bu da qazima
alstini quyu dibindsn qaldirdiqda yaxica hiss edilir.
Qazilan quyuda ugulma hadisssinin ba vermssinin balica slamstlsri bunlardir:
a) quyuda csrsyan yaradan nasoslarin tsztiqi artir;
b) quyudan gixan gilli mshlulun ozluluyu birdsn-birs artir;
c) gilli mshlul kopuklsnir; onnla bsrabsr ugulan suxurun iti uclu vs iri quru olan boyuk
pargalari goxlu miqdarda quyudan gixir;
d) qazima alsti quyu dibindsn bir qsdsr qaldirildiqdan sonra yenidsn quyu dibins getmir;
e) ugulan suxurlar tavaninin oldugu dsrnlikdsn aagi buraxilmi qazima alsti vasitssils
quyuda gilli mshlul csrsyaniyaratmaq gstin olur.
f) qazima alstini qaldirdiqda, alst boyuk dartilma quvvssi ils gslir, bu dartilma quvvssi
gox vaxt alstin agirliginin 50-100%-ni tskil edir.
Bu suxurlarin ugulmasini goc murakkab olan sabablari bunlardir:
a) suxurlarin quruluu, onlarin gatlayili va tabaqa-qabaqa olmasi, hissalari arasinda
qovudurucu vsitalarin olmamasi;
b) tektonik pzgunluqlar - suxurun daginqligi, faylar, layin gox boyuk mailliyi;
c) gilli mahlulda olan sarbast suyun daginiq suxura nufuz edarak onu islatmasi, idirmasi
va quyuya gokdurmasi;
d) quyu divarlarina oan aks tazyiqin kafi olmamasi;
e) quyuda qazima ilarinin uzun muddat dayandirilmasi.
Ugulma hadisasinin sabalarini oyrandikdan sonra, muayyan edilir ki, bu xususiyyat har
hansi gil suxurlarina aid deyil. Bu hadisa yalniz gillarin fiziki xassalari ila onlarin yataq araiti
xususiyyatlarindan va qazima rejiminin araita muvafiq olmamasindan ba verir.
Qazima zamani quyuda suxurlarin ugulmasina qari mubarizaya dair verilmi bir sira
nazari anlayilardan daha hayati olanlarina gopra ugulmalar, bir tarafdan dsaginiq vagatlayili
suxurlarin vaziyyatlarinin garginliyi, digar tarafdan isa laya gox miqdarda su kegmasila barabar,
ona aks tazyiqin kafi olmamasi naticasinda ba verir.
Suxurlar mexanikasi noqteyi-nazarinca qazima prosesini suxurlarian deformasiyasi kimi
tasavvur etmak olar. Bu deformasiya da yer qabiginin uzun muddat geoloji tarixi boyunca
topladigi potensial enerjinin tasiri naticasinda alda edilmi garginliklar muvazinatini pozur. Bu
muvazinatin yenidan yaranmasi, suxurlarin quyu govdasina dogru qabarmasina sabab olur.
Belalikla, demaok olar ki, qazimada suxurlarin bir qismi, gillarin su kegmasi naticasinda
islanib idiyina gora, habela suxurlarin gargin vaziyyati, gatlayiligi sababila ugulur.
Buradan, ugulma ila mubarizada gilli mahlulun keyfiyyatinin na qadar boyuk ahamiyyati
oldugu oz-ozuna aydinlair. Odur ki, ugulma hadisasi ila mubarizada gilli mahlul suxusi kimyavi
maddalarla ilanilir. Ugulan layin gatlayilarina va tabaqalari arasina maye gox darin kegmasin
deya, gilli mahlulda sarbast su olmamali vs eyni zamanda mshlul suxura mumkun qsdsr az nufuz
etmslidir. Daxili tszyiq altinda olan daginiq, pozgun suxurlarin qabarib ugulmasi qarisini almaq
ugun, quyuda gilli mshlulu agirladirmaqla, boyuk sks tszyiq yaratmaq lazimdir. Buna gors ds,
kimysvi ilsnilmi gilli mshlulun agirladirilmasi ugulma ils mubarizsds ssas vasitsdir.
Kimysvi ilsms, sulu muhitds gillsrin dayaniqli olmasina imkan yaratmalidir ki, bu da gilli
mshlula hidrofobladirici maddslsrin slavs edilmssils slds edilir. Bu maddslsr gilin hidrotasiyasini
azaltmaq vs su qarisinda dayaniqligini artirmaq xassssins malikdir.

MOVZU N-38: Q0ZALARIN L0GV EDILM0SI

USULLARI,MUR0KK0B Q0ZALARIN L0GVI

0sassn endirms, qazima vs qaldirma ilsrindsn ibarst olan normal qazima prosesi, bszsn
quyuda smsls gslsn qsza nsticssinds pozulmu olur. Bu qszalar neft ssnayesins goxlu zsrsr vuran
vs artiq xsrc tslsb edsn bir hadissdir.
Odur ki, qazima ilsri duzgun tskil edilmsli, yukssk texniki ssviyysds aparilmali, belslikls
ds qazimada uz versn qszalar tamamils aradan qaldirilmalidir.
Qazima tscrubssinds qszalarin uz vermssins ssbsb olan aagisakilardir:
l. Qazima briqadasinin texniki savadsizligi vs kifayst qsdsr ixtisasi olmamasi
(qazima ustasi vs qazmagilar). Bunun nsticssinds smsls gslsn qszalar sirasina bunlar daxil
edilmslidir:
a) qazima borularinin sinmasi, yivin qirilmasi vs s. kimi hadisslsr skssriyystls qazima
rejiminin dogru aparilmamasi, olgu cihazlarindan duzgun istifads eilmsmssi nsticssinds smsls
gslir;
b) qazima alstinin quyuda tutulmasi - bu hadiss mshlulun kafi dsrscsds
tsmizlsnmsmssi vs quyuda tutulmanin nsdsn smsls gslmssini bilmsmsk nsticssinds smsls gslir;
v)endirva va qazima zamani qazimaalatinin yivdan agilmasi - bu adatan qazima qifillarinin
mohkam baglamamasindan meydana gixir.
2. Buruqda sahlankarliga yol verilmasi.Buna aid olan bunlardir:
a) quyuya alat va baqa cismlarin dmasi;
b) tal blokunun kronbloka vurulmasi;
v) olgu cihazlarindan duzgun istifada eilmamasi;
q) qazima mexanizmlarinin vaxtinda yoxlanmamasi va.s.
3. Borular materialinin yorulmasi, borularin kohnalmasi - buraya:
a) borularin gatlayi va tabaqa uzra sinmasi;
b) qalici garginliklar tasiri naticasinda qazima borularinin qalmladirilmi
uclarin sinmasi va s.
4. Gozlanilmayan va quyuda tasadufi uz veran hadisalar, gilli
mahlulun qagmasi va s.
Qazalarin qarisini almaq ugun onlarin sabablari aradan qaldirlmalidir.
Qazilan buruqda uz veran qazalarin aksariyyati borulara va onlarin qalin hissasina aid olur.
Qazima kamarinda qifillarla birlamada qazalarin sayi, bilarzikla birlamadan daha gox olur.
Qazima kamarila olan qazalarin sayini azaltmaq ugun aagidaki asas tadbirlar
gorulmalidir:
1) boru hazirlayan zavodlarda borular texniki artlara muvafiq hazirlanmali;
2) qazima borulari atrafli yoxlanmali, kamarlarin ilanmasinin hesabi saxlanmalidir.
Boru bazalarinda asas ilardan biri qifillari borulara duzgun baglamaqdir.
Qazasiz qazimani tamin etmak ugun aagidakilar gorulmalidir:
1. butun qazima briqadasi vazifalarina muvafiq igilardan takil edilmali va
texniki minimum kegmali;
2. quyudaki gilli mahlulun keyfiyyatina boyuk ahamiyyat vermali;
3. buruqda ilarin dayandirilmasina qatiyyan yol verilmamali.
Quyuda qazanin ba vermasini yoxlama-olgu cihazlarinin gostarii ila bilmak olur.
 Qaza uz verdikda ampermetrin va manometrin gostarilari azalir, gaki indikatorunun
gostarii isa artir va ya daha da azalir. Qazima alatinin qazaya ugramasina bir azaciq ubha olan
kimi, alat quyuda darhal qaldirilmalidir. Qazima alatini qazaya ugramasi hiss edilmazsa alat
pargalarinin uclari bir-birina surtunarak, borulari dagidir va qaza xeyli murakkablair.
Qazalari lagv etmak ugun iladila tutucu alatlar kifayat qadar keyfiyyatli va mohkam
olmalidir. Tutucu alatin eskizi va olgulari buruq buruq ustasi tarafindan qeyd edilmalidir. Tutma
ilari zamani uz veran takrar qaza gox gatin va murakkab arait yaradir va tadbirlar gormak
luzumu qariya gixir.
Buruqda tutma ilari aparilarkan tahlukasizlik texnikasina boyuk ahamiyyat verilmalidir;
tutma prosesi zamani buruqda yalniz murakkab ilar ustasi va qazima ustasi ilamalidirla,
briqadanin baqa uzvlari isa bu zaman buruqdan gixarilmalidirlar.

MOVZU N-39: Q0ZALARIN L0GV EDILM0SI

USULLARI,MUR0KK0B Q0ZALARIN L0GVI

Quyuda qazanin ba vermasini yoxlama-olgu cihazlarinin gostarii ila bilmak olur.

Qaza uz verdikda ampermetrin va manometrin gostarilari azalir, gaki indikatorunun
gostarii isa artir va ya daha da azalir. Qazima alatinin qazaya ugramasina bir azaciq ubha olan
kimi, alat quyuda darhal qaldirilmalidir. Qazima alatini qazaya ugramasi hiss edilmazsa alat
pargalarinin uclari bir-birina surtunarak, borulari dagidir va qaza xeyli murakkablair.
Qazalari lagv etmak ugun iladila tutucu alatlar kifayat qadar keyfiyyatli va mohkam
olmalidir. Tutucu alatin eskizi va olgulari buruq buruq ustasi tarafindan qeyd edilmalidir. Tutma
ilari zamani uz veran takrar qaza gox gatin va murakkab arait yaradir va tadbirlar gormak
luzumu qariya gixir.
Buruqda tutma ilari aparilarkan tahlukasizlik texnikasina boyuk ahamiyyat verilmalidir; tutma
prosesi zamani buruqda yalniz murakkab ilar ustasi va qazima
ustasi
1111, bnqadanin baqa uzvlsr1 1ss bu zaman buruqdan gixanlmalidirlar.

Qazanin uz verm9s1 h1ss ed119n k1m1 qazima alstl mumkun qsdsr tez quyudan
qaldlrilir Quyuda qalmi al t1un uz
. 9 unlugu vs bai musyysn ed111r. Quyuya
xar1c1 b rututan end1r111r
o . Dayaz quyu1ara 1ss overot da endlrmsk olar, ancaq o,
quyunun baltadan yuyulmasina 1mkan ver
mgd1y1 vs agir yuku qaldira b1lmsd1y1
u un dsr1n quyu1arda tstb1q1 mss1
? 9hst gorulmur. Odur kl, dsrin quyu1arda ssassn xar1c1 borututandan
1st1fads o1unur (sk11 35).

t!

Jk
t
I I
T 1

n iiE.
-
sj
s
us
&
ySjpa

sk11 35
Xarici borututanin ustunluklsri:
Q
1. uyu ba1tadan yuyu1ur;
Qazima alst1n1 hsm bas-bo
2. etmsk, hsm ds firlatmaq mumkun 0lur;
3. A1stin tutmasi etlbarli olur.
Xar1c1 borututanin msnf1
cshst1 - onun boalmayan tlpds tutucu a1st
olmasidir Xarlcl borututanin y1v1 ox bs
. ? rk tutdugu ugun tutma zamani onun
svvs1cs ancaq 1-2 y1v1 baglanir v
s yalniz g1111 msh1u1 ba1tadan csrsyan etd1r11d1kdsn sonra
mohksm baglanib bsrk1d111r.
 Xarici borututanlar yuksak keyfiyyatli legirlanmi poladdan hazirlanir, termiki
ilanilir va tutucu yivlari 0,8-1,2 mm darinliya qadar sementlanir. Daxili borututanlar da
yuksak keyfiyyatli poladdan hazirlanir va termiki ilanilir.
Borututanlar ugun iladilan tutucu qiflarin gorunuu va asas olgulari akil 36-da
verilmidir.
icpytoyy y ugSv ws

3
30
a)
Sakil 36
Quyuda qalmi alatin bai qazima qifili va ya bilarzik olarsa, alat daxili borututanlarla
tutulur (akil37).

,V%
t

srf

1
/ I

*f

Sakil37
Quyunun diametrindan asili olaraq daxili borututan quyuya yonaldici va qifla, yaxud
onlarsiz buraxilir.
Murakkab qazalarin lagv edilmasi Usullan.Neft hovzss1 vs ya quyunun neft1s yuyulmasi
musbst nst1cs vermsd1kds, qazima alstlnl quyudan qaldirmaq ugun lkl vas1ts qalir: ya
borular frezerlsnlb agilmali vs ya borulat tutulmu yerln yuxarisindan kss11ms11, ya da
torped 11s partladilib qaldirilmalidirlar. Qox smsk vs vaxt ts1sb edsn bu tutma 1lsr1ns
balamazdan qabaq prosesln lqtlsadl tsrsfi vs sahsnln geolojl butpvluyunu qorumaq msss1ss1
strafli dugunmslldlr. Murskksb qsza nst1cs1sr1n1n 1sgv1 proseslnds, aparilan tutga 1lsr1
1k1 h1sssys bolunur:
a) qazima borularini frezerlsylb suxurdan ayirmaqdan lbarst olan hazirliq
1lsr1ns
b) so1 tutucu q1st1s frezer1snmi borularin agilib qaldirilmasi 11ns.
Borunu agmaq ugun 1lsd11sn so1 tutucu a1st1sr vs sol qaima borulari, adl sag
a1stdsn yalniz ylvlnln 1st1qamst1 11s fsrq1sn1r.
Adstsn, frezer1n d1ametr1, quyuda qalmi qazima borularinin xarlcl d1ametr1ndsn
tsxmrnsn 90-110 mm boyuk olur.
Quyuda qalmi qazima alstlnln bai quyunun msrksz1ndsn yana getml^ss, onu
msrkszs dogru gskmsk ugun msrksz1sd1r1c1 qarmaq 1lsd111r. Msrksz1sd1r1c1
qarmaqla 1lsmsk gox gst1n oldugundan bununla ancaq tutma 1lsr1 ustasi 1lsms11d1r.
Bszsn quyuda tutulmu qazima kmsrimn ssrbsst h1ssss1n1 ksslb qaldirmaq ugun
xarlcl boruksssn 1lsd111r. O, quyuya qoruyucu boru1ar vas1tss11s endlrlllr vis rotorla klglk
dovrlsr sayi lls dolandirilir. Quyuda yana gixmaq lazim gs1d1kds 1ssi, bu msss1s qazima
turblnl vs syri boru vas1tss11s asan hs11 ed111r.
Turbln qazimasinda uz versn qsza balta arokalarini quyuda qalmasindan 1barst olur.
arokalari tez quyudan gixarmaq ugun sn tskm111sd1r1lmL tutucu a1st1srdsn b1r1 o1an
maqn1t11 frezerdsn 1st1fads ed111r.
Maqn1t11 frezer (sk11 38) 24 maqnltll maqnlko xs11tss1 pargasindan 1barstd1r,
bunlar 3 sira yigilmi vs tunc slllndr 1gsr1s1ns yer1sd1r1lm1d1r. Bu tunc s111ndr maqn1t
1zo1yat1ru vsz1fss1n1 daiyir. Onun aagisinda dlsk, yuxarisinda lss yuxari qutb
yerlsd1r1lm1d1r.
 s 4
\
n2
W'. VvA V.Y~?>. V - \\7\

(PTO lyssyysssssyysryi

J
1

Sakil 38
Maqnitli frezer yigildiqdan sonra xususi qurulu vasitasila maqnit a d
l mlir. Sonra maqnit
dovrasi yuxarida qapali, aagida isa agiq oldugu va eyni zamanda xalita pargalarinin boyuk histerezisa
malik oldugu ugun maqnit yerini dayiir. bela ki maqnitli frezerin qutblari aagi qutbdan va qifdan ibarat
o ur
l .
Maqnitli frezer quyu dibinin yuyulmasin imkan verir. Quyu dibina du
um xirda metal
pargalarini goxbarmaq vasitasila qaldirmaq mumkun olur.

MOVZU N-40: SUXURLARIN T0YINI,QUYULARIN KAR0TAJ EDILM0SI, K0M0RLARIN

PERF0RASIYASI

istismar quyulari qazilarkan, agilmi suxurlar kar ta

j vasitasila muayyan
edilir. Kafiyyat
quyularinda isa karotajdan alava sutuncuqlu baltalar va
suxurqaldirici ila suxur numunalari
qaldirilir va sonra da yramlir.
tah i i i a tayin edi ir
Quyu kasiliinin litoloji tarkibi da suur hissaciklarinin ll l l . Odur ki, qazima
zamani nov sisteminin balanglclnda, gilli mah
lu!un quyudan
gixardigi suxur (yani, oyranilan laya
mansub suxur) hissaciklarindan har muayyan vaxtdan bir numuna goturulur va analiz edilarak oyranilir.
Qazima tacrubasinda suxur numunasi (kern) suxurlarin litoloji tarkibindan asili olaraq, 40-90 % gixarilir.
Burada, sutuncuqlu baltanin mukammal qurululu olmasinin va qazdan kern diametrinin ahamiyyati
da az deyildir.
 Adstsn suxur bsrk olduqca, onun numunss1 ba1ta 11s daha yaxi vs gox qaldirilir.
Quyu sutuncuqlu baltalarla deyll, adl baltalarla qazilairsa, onda suxur numunsslnl qaldirmaq
ugun yan suxurqaldiricidan lstlfads ed111r.
Yan suxurqaldiricilar ug tlp lur. B1r1nc1 t1p - quyu dlvarinda suxur numunss1 oymaq
prlnslpl uzsr1nds qurulmudur. Iklncl tlp - suxurqaldiricinin 1lsmss1, partlayi nst1css1nds
atilan slllndrln suxura batib, oradan numuns goturmss1ndsn 1barstd1r. Uguncu tlp
suxurqaldiricilarin slllndrl g1111 msh1u1un tszylql altinda tullanir vs quyu dlvarindan
numuns goturur.
Suxur qaldirmaq msqssdmdsn asili olaraq, gixarilan numuns1sr1n olgusu bels o1ur:
neft1111y1 tsy1n ed11sn qumdai - d=20 mm; /=30 mm; gokms dovru tsy1n ed11sn g11
- d=30 mm; /=30 mm; ma1111y1 tsy1n ed11sn g11 - d=50 mm; /=60 mm; f1z1k1 xasss1sr1
tsy1n ed11sn qumdai - d=50 mm; /=60 mm. Be1s11k1s, s1ds ed1lm1 suxur numunssmm
fiz1k1-mexan1k1 xasss1sr1, tsrklbl, laylanma mallllyl, gokms dovru, neft1111y1 vs s. tsy1n
ed111r vs sonra da alinmi materlaldan lstlfads o1unur.
Quyular qazildiqda, agilmi horlzontlari tsy1n edsn ssas vas1ts - e1ektr1k karotajdir.
Elektrlk karotajinin prlnslpl suxurlarin elektrik csrsyanina gostsrdlyl ayri- ayri
muqavlmst uzsr1nds qurulmudur. Msss1sn, yukssk dsrscsds mmerallami (ysnl gox duzlar
hsll etmi) vs su 11s doydurulmu qum elektrlk csrsyanini ozundsn gox yaxi keglrlr. Lakln
neftls doydurulmu qum elektrlk csrsyanini gst1n keglrlr vs ona boyuk muqavlmst gostsrir.
G111sr1n csrsyana gostsrd1y1 muqavlmst, quru qumun gostsrdlyl muqavlmstdsn baqa olur
vs s. Qox sementlsnmi, six qumdailar gll vs quma n1sbstsn csrsyana daha ksskln
muqavlmst gostsrir.
Neft1s doydurulmu qum laylarinda olan neftln xususl gsklsl artdiqca, onlarin elektrlk
csrsyanina muqav1mst1 ds artir. Buradan aydin olur kl, su nufuz eds b11msysn
sement1snmi, six qumdai laylarinin elektrlk csrsyanina muqav1mst1 boyuk olacaqdir.
Halbukl, klglclk mssams1sr1nds suyu o1an g111sr1n muqav1mst1 msbstsn az o1ur.
Be1s11k1s, quyunu karotaj etmsk ss1sn, quyu boyunca musyysn mssafsdsn, suxurlarin
elektrlk csrsyanina olan muqavlmst1sr1n1 tsy1n etmsk demskd1r.
 Karotaj edilmssi texmkas1 bels olur. Quyuya, bir-birindsn izolyasiya edilmi ? naqili
olan kabel endirilir (skil 39).

fcU7$CtHUMmp I., ,
XI1
oP
2Z * V li
It 7^774
>J
zu-
yv T
2
Af \ A J
M 1 *
t 1 t
V*

skil 39
2
vs 3 naqillsrinin uclarinda M vs N qurguun elektrodlari vardir, $ 1
ba ilinin u una iss A
q c baglanmidir. Bu naqil vasitssils, eyni zamanda
buruqda qo ulmu
y E elektrik batareyasi ils birlsdirilmidir. Belslikls, A
qmblsrin biridir. ikinci qtb iss, quyu konduktorunun st B-dir. Buna gors ds a
y kndsn E batareyasinda
, n vs B konduktorundan ibarst dovrs yerds qapanir.
Elektrik csrsyani sxurdan ke?srksn M vs N slektrodlari arasinda potensial fsrqi
yaradir vs bu da
yuxarida qoyulmu potensimetr vasitssils ^. Eyni zamanda
csrsyanin
iddstini bilsrsk, II ampermetr vasitssils mvafiq mqavimstlsr qeyd edilir.
Adstsn, A yk ils M elektrodu arasindaki mssafs 3 m, M vs N elektrodlari arasindaki mssafs
iss
1 m olur. Kabelin quyuya endirilmi uzunlugu, P bloku ils slaqsdar olan saygac vasitss
ils ^.
Kabelin uclari ? halqasi olan kollektorla birlsdirilmidir. Bu halqalara tsmas edsn Bi, B2 vs B3
dil?slsrindsn ikisi B2 vs B3 csrsyani potensiometrs^^ Bi iss naqili B torpaqlayicisina baglayir.
Karotaj edsrksn
svvslcs cihaz quyunun dibins endirilir vs sonra qaldmlaraq, hsr 1 m mssafsdsn
o
mik mqavimstlsr 6l?ulur. Qalinligi az olan vs tez-tez dsyisn la lari tsd i
y qq ed
srksn,
mqavimstlsr hsr 0,2 vs 0,5 m-dsn 6^lmslidir.
 Karotaj clhazi quyuya endlrllsnds, quyu govdssmds (aagi ya yuxari) hsrskst etd1kcs,
dovr agiq olsa da potenslometrln sqrsbl sukunstds qalmir.Gorunur k1, quyuda hsrskst edsn
karotaj clhazina blr nov elektrlk quvvs1sr1 tss1r ed1r. Madam kl, dovrsnl qldalandiran slstem
qapali deyll, demsk o1ar k1, sqrsbs yalniz ozundsn dogan tsb11 po1yar1zas1ya vs ya spontan
polyarlzaslyasi (PS) sahss1n1n quvvs1sr1 tss1r ed1r.
Spontan polyarlzaslyasi mssamsll laylarin mayesl suzmss1 pr1ns1p1ns ssaslanmidir.
Quyudaki tszy1q 1ay tszy1q1ndsn artiq oldugu ugun mssams11 suxurlarda suzulms sms1s
gs11r. Bunun nst1css1nds ds xususl blr elektrlk had1sss1 ba verlr kl, buna da
e/ektrofi/trasiya dey111r. Bu had1ss potens1a1 fsrq1 11s xarakter1zs ed111r. Hsm1n
potens1a1 fsrq1ndsn layin mssams11y1n1 tsy1n etmsk ugun blr olgu olaraq, lstlfads ed111r.
Spontan polyarlzaslyanin sms1s gs1mss1 1k1 h1potez 11s anlaila bllsr.
Bun1ardan b1r1nc1s1 - e1ektro11t1sr1n mssamsll muhlts nufuz etdlyl zaman elektrlk
quvvs1sr1n1n sms1s gs1mss1, d1gsr1 1ss e1ektrok1mysv1 h1potezd1r. Bu sonuncu da -
fsrqll konsentrasyasi olan mshlullarin dlffuzlyasi zamani elektrlk quvvs1sr1n1n sms1s
gs1mss1 nszsr1yyss1ns ssaslanir. Tsblldlr kl, PS olgu vahldl gsrglnllk vahldl olacaqdir.
Olgulmu omlk muqav1mst1sr vs PS, dsr1n11k1srs muvaflq olaraq, musyysn
mlqyasda xususl kagiz uzrsmds qeyd ed111r k1, buna da karotaj diaqrami dey111r. Karotaj
dlaqraminda PS syrlslnln sola dogru meyll qarisinda muqav1mst1sr dlaqraminin saga dogru
gverdlyl plk qum layinin neftls yaxica doydugunu gostsr1r. Ps syr1s1 tsmayulunun
qarisinda muqav1mst1sr syrlsl plk svsz1ns, zs1f dalgavarl clzgl verlrss, (38-cu b sk11)
nszsrdsn keglrllsn bu layin su lls doymu oldugunu gostsr1r. 38-cu v sk11nds gostsr1lm1
dlaqramda, yuxarisi neftls, aagisi 1ss su 11s doymu qum layi tssvlr edllml^dlr.
Laylarin tsdq1q1ndsn s1avs bszsn karotajdan texn1k1 msqssd1s ds 1st1fads o1unur.
Msss1sn, quyuda qalmi alst ucunun yer1 tsy1n ed111r vs s.
Son zamanlar olksm1zds yenl radlokarotaj usu1u da tstblq edllml^dlr. Bu usulla, hstta
qoruyucu ksmsr1s mohksm1snm1 quyularin geolojl ksslll^lnl tsy1n
etmsk vs dsqiqlsdirmsk miimkim olur, bels karotaj da suxurlarin radioaktivliyi olgiiliir.
Bu usulun gslscskds inkiafi zsruri vs ubhssizdir.
Kamarbrin perforasiyasi.Olksmizds qoruyucu ksmsrlsri dslmsk ugun ixtira edilmi
perforatorlar quyuya karotaj kabeli vasitssils endirilir. Bunlarda bantm parti ay ii vs
ati elektrik csrsyani vasitssils smsls gsldiyindsn, quyuda tssadufi ati aradan
qaldmlmidir.
Olsmizin neft ssnayesinds gen inkiaf edsn PF6-8 perforatoru skil 40-da
gostsrilmidir. Bu perforatorla 53/4 , 65/8 , 75/8 , 85/8 , 95/8 vs 103/4 ksmsrlsr dslinir.
Bu tip perforator, bir-birils birlsdirilsn ayri-ayri seksiyalardan ibarstdir. Kabelin hsr
naqilins dord parti ay i yandmcisi baglanir vs buna gors ds perforator hsr dsfs quyuya
endirilsnds, onunla yalniz 12 gulls atila bilir. Quyuda qoruyucu ksmsrlsri vs sement
halqasim dslib kegmsk ugun, perforator gullssinin sursti boyuk olmalidir, lakin quyunun
diametri parti ay i kamerlsri lulssinin uzunladmlmasma imkan vermir. Odur ki, burada
partlayim kafi dsrscsds quwstli olmasi ugun xususi tsdbirlsr gorulmudur.

>0 xxuuu 0 d6 yps n

n-ii

4f t\l!
! M *|]
||>0 |/\|/ d*0P !/J/O0 X0f1!lu
M.

l/MIAI

skil 40.
l- partlayi kameri;2-luls;3-polad gulls;4-polad vs klingerit
psrds; 5-elektrik partlayicisi;6-tuser;7-barit kameri
 Tsxmlnl hesabat gostsrir kl, partlayi zamani perforatorun kamerlnds tszy1q 4800-
5000 at-ys gatir. Odur kl, perforatorun hazirlanmasi keyf1yyst1 ds bu tszy1qs muvafiq
olmalidir. Perforator gullss1n1n d1ametr1 adstsn 15 mm, uzunlugu 31 mm vs agirligi 30 q
olur.
Perforaslya aparilmaqdan qabaq, quyuda hazirliq 1lsr1n1n muvafiq ts11mata
tamamUs uygun olmasi mutlsq yoxlanmalidir.
Bszsn quyularda daha 1ddstl1 partlayi yaratmaq ugun xususl quyu torped1sr1ndsn
1st1fads ed111r.

MOVZU N-41: NEFT V0 QAZ LAYLARININ A^ILMASI USULLARI

Quyularin istismara hazirlanmasi-qazma baltasi ile mehsuldar layin tavaninin agilmasi

anindan quyunun texnoloji i$ rejimine gixarilmasina qeder aparilan i$ler kompleksidir. Bu
i$ler kompleksine mehsuldar layin agilmasi, qoruyucu kemerin endirilib sementlenmesi,
quyunun agzi ve dibinin avadanliqla techiz edilmesi, perforasiya ve quyularin
menimsenilmesi daxildir. Quyularin istismara hazirlanmasi (quyularin tamamlanmasi)
Usulunun segilmesi bir sira geoloji, texniki, texnoloji ve iqtisadi amillerle mUeyyen edilir.

Qazma prosesinin dag-geoloji $eraitlerinin mUrekkeblik derecesi Uzre tesnifatina gore

quyular a^agidaki qruplara bolUnUr:

1. MUrekkeb olmayan normal dag-geoloji $eraitlerde qazilan $aquli istismar quyulari;

2. Normal dag-geoloji $eraitlerde qazilan maili istiqametlenmi$ istismar quyulari;
3. MUrekkeb dag-geoloji $eraitlerde (anomal yUksek lay tezyiqi zonalari, mehsuldar
laylarin mUxtelifliyi ve s.) qazilan $aquli istiqametlenmi$ istismar quyulari;
4. aquli ke^fiyyat quyulari;
5. MUrekkeb dag-geoloji $eraitlerde qazilan maili istiqametlenmi$ ve UfUqi quyular;
6. Maili istiqametlenmi$ ve UfUqi ke^fiyyat quyulari;
7. Axtari$ quyulari;
8. 4ox derin dayaq quyulari.
Bu tesnifatdan gomnUr ki, 3-8 qrupuna aid olan quyularin tikintisi mUrekkeb dag-geoloji
$eraitlerde aparilir ve bunun UgUn yeni qazma Usullari ve texnologiyalari teleb olunur.
 Quyularin tikintisi prosesini mUrekkeble^diren amiller bunlardir: anomal lay ve mesame
tezyiqleri; dag sUxUrlarinin yUksek gatligi, mesameliyi ve kegiriciliyi; karst zonalarinin
(suda hell olan dag sUxurlarinin (gips, da$, duz ve s.) kimyevi proses neticesinde erimesile
bagli ba$ veren hadiseler, meselen, qif, magara, tunel, yeralti gol ve gay, bo^luqlar, guxur ve
s. emele gelmesi) movcudlugu; quyu govdesinde dag sUxurlarinin zeif dayaniqligi; lay
flrndlerinde aqressiv komponentlerin olmasi ve s.

Quyularin tikintisi zamani onlarin mehsuldarliginin yUkselmesine tesir eden esas amiller
a^agidakilardir:

-mehsuldar layin agilma derecesi ve xarakterine gore quyularin mUkemmellik derecesinin

yUkseldilmesi;

-quyudibi zonaya fiziki-kimyevi, qazhidrodinamik, termodinamik ve diger tesir

Usullarinin tetbiqi;

-sUni quyudibi zonasinin yaradilmasi;

-bir ve ya bir nege lUlenin UfUqi olmasi ile quyularin qazilmasi;

-kopUk sistemleri ve inert qazlarin tetbiqile quyularin menimsenilmesi.

Quyularin i^lenme layihesinde nezerde tutulmu$ mehsuldarligin temin edilmesi UgUn
neft layinin dag-geoloji $eraitlerinden asili olaraq yuxarida gosterilen amillerin biri ve bir
negesinin realla^dirilmasi lazimdir.

Quyularin mehsuldarliginin artirilmasinin vacib istiqameti a^agidaki meselelerin hell

edilmesidir:
-axtari$ ve ke^fiyyat qazmasmda kesili^in potensial mehsuldarligi haqqinda tam cavabin
alinmasi;

-istismar quyularinin qazilmasinda tamamlanma merhelesinde kigik kegiricilikli

kollektorlarin mehsuldarliginin ytikseldilmesi;

-quyularin istismari prosesinde layihede nezerde tutulmu$ mehsuldarligin temin edilmesi.

Qazma prosesinin axirinci mesul merhelesi mehsuldar laylarin agilmasidir. Laylarin

agilmasi stini kanallar vasitesile quyu govdesi ve mehsuldar lay arasinda elaqenin yaradilmasi
tigtin emeliyyatlar kompleksidir. Mehsuldar laylarin agilmasi ve quyularin
menimsenilmesinin keyfiyyetinden laydan daxil olan maye axininin miqdari, yeni quyularin
gelecek istismar semeresi asilidir. Qoruyucu kemerin endirilib sementlenmesi ve perforasiya
de^iklerinin agilmasindan sonra quyularin menimsenilmesi, yeni, laydan quyudibine axinin
yaradilmasi prosesi ba^layir. Neft quyularinin istismar kemeri ile techiz edilmesinden sonra
laylarin agilmasi zeruridir.

Laylarin agilmasi i$leri iki dovre ayrilir:

a) qazma prosesinde balta ile laylarin agilmasi - bu, ilkin agilma adlanir;

b) qazma prosesi qurtardiqdan ve quyu govdesi qoruyucu kemerle berkidildikden sonra

perforasiya vasitesile laylarin agilmasi - bu, tekrar agilma adlanir.

Layin agilma tisulundan asili olaraq quyunun mehsuldarligi mtixtelif olur. Quyu ile
mehsuldar lay arasindaki elaqeye gore a^agidaki hallar ola biler ( $ekil 41).

El&., tiH i S
 g
a b c
ekil 41. Lay ile elaqesine gore quyularin novleri

a -hidrodinamik tamamlanmi$,yeni mUkemmel; b-agilma derecesine gore

hidrodinamik natamam; c-agilma xarakterine gore hidrodinamik natamam; g- agilma
derecesine ve agilma xarakterine gore natamam quyular.

1 - quyunun govdesi; 2 - mehsuldar lay; 3 - sUzgec.

Hidrodinamik tamamlanmi$ quyu ($ekil 41a) dedikde mehsuldar layin tavanindan

dabanina qeder bUtUn qalinligin agildigi ve quyunun lay ile elaqesi olan hissesinin sethinde
maneelerin (sUzgeclerin) olmadigi, yeni mayenin laydan quyuya hereketinde heg bir sUni
mUqavimet gosterilmediyi hal nezerde tutulur. Bele quyuya maye axini, quyunun lay ile
bUtUn temas sethinden ba$ verir. Hidrolinamik tamamlanmi$ quyuya tecmbede demek olar
ki, rast gelinmir, yalniz nezeri hesabatlarda bezen bele quyulara baxilir.

Hidrodinamik natamam quyu, debiti onun debitine beraber, radiusu ise bir nege defe kigik
olan tamamlanmi$ quyu ile evez edile biler. Bele quyunun radiusu ve quyunun ozU fiktiv
olacaqdir.

Quyu esasen iki sebebden natamam ola biler:

1. Quyu vasitesile mehsuldar layin bUtUn qalinligi agilmami^dir; bele quyulara,

layin agilma derecesine gore natamam quyular deyilir ($ekil 41 b);

2. Quyu layin tavanindan dabanina qeder derinle$dirilmi$, maye laydan quyuya

yalniz qoruyucu kemerde perforasiya edilmi$ de^iklerle ve ya sUzgecin de^ikleri ile axir. Bu
da elave mUqavimetler yaradir. Bele quyulara, layin agilma xarakterine gore natamam quyu
deyilir ($ekil 40 c);

3. Quyu eyni zamanda layin agilma derecesi ve xarakterine gore natamam ola biler
($ekil 41 g).
 Mehsuldar layin agilma derecesi geoloji-texniki $eraitle mtieyyen edilir. Meselen, daban
sulari oldugu halda quyularin vaxtindan evvel sula^mamasi tigtin layin a$agi hissesi agilmaya
biler.

Mehsuldar qatin kesili^inde mohkem olmayan stixurlar, meselen giller olarsa, ve ya qeyri-
bircins layciqlardan axinin tenzimlenmesi zerureti olarsa, mehsuldar layin agilmi$ intervali
qoruyucu kemerle tecrid edilir, sonra ise perforasiya aparilir (agilma xarakterine gore
natamam). Bircinsli laylarda perforasiya de^iklerinin sixligini btittin qalinliq boyunca sabit
etmek, qeyri-bircins laylarda ise ele etmek lazimdir ki, axin profili beraberle^sin. Lay
perforasiya ile agilarsa, quyu ile layin elaqesini etibarli suretde tenzimlemek mtimktin olmur,
gtinki bu zaman perforasiya kanallarinin derinlik ve olgtilerini evvelceden bilmek olmur.
Neft ssnayesinds laylarin agilmasi usulu ugdur:
1. Quyuya buraxilmi texniki ksmsr, neft layinin tavani ustunds saxlanir vs
sementlsnir. Bundan sonra neft lkayi agilir vs quyuya yenidsn istismar ksmsri, ya da ksmsr
quyrugu endirilir. Bir negs hallarda neft layi bsrk suxurlardan tskil edildiyi ugun, quyuya
istismar ksmsri endirlir vs texniki ksmsr eyni zamanda onu da svsz edir.
2. Neft layi tamam agildiqdan sonra quyuya, aagisi suzgscdsn ibarst olan
istismar ksmsri endirilir vs bu ksmsr, neft layinin ustundsn sementlsnir, obyektin qarisinda
iss suzgsc qalir.
3. Neft layi tamam agilir vs istismar ksmsri quyunun dibins endirilib sementlsnir.
Sonra neft layi qarisinda layla slaqs ugun ksmsr dslinir.
Bu usullardan birinci vs ikincisi nisbstsn az tstbiq edilir, skssriyystls uguncu usuldan
istifads olunur. Neft layi bu uguncu usulla agilarksn, layin qarisinda istismar ksmsrinin
dslinmssi prosesi gox dsqiq aparilmalidir. Bu usulla agilmi laylarin msnmssnilmssi bszsn
nisbstsn gstinlsir. Buna - neft layinin gilli mshlulla irslsnmssi, ya da sementlsms zamani
sementin laya ciddi surstds kegmssi ssbsb olur.
Naft layinin agilmasi zamani, onun gilli mshlulla irslsnmssi qarisini almaq ugun
aagidaki usullardan istifads edilir:
1 .Neft layi agildiqda gilli mshlul neftls svsz edilir;
2. Neft layi qazilarksn, kimysvi ilsnilmi gilli mshluldan istifads edilir;
3. Neftls zsif doymu lay, vurma-qazima usulu ils qazilib agilir.
 Bu usullardan sn ssmsrslisi vs inkiaf etmii ikinci usuldur.
Neft layi agilarksn, ilsnilmi komur-qslsvili xususi gilli mshlullarin bu halda
tstbiqi, skssriyystls musbst nsticslsr verir vs quyu asanliqla msnimssnilir. Neft layinin
sementls tutulmasi qarisini almaq ugun sn sads yol quyuya ksmsrlsr bsrabsr suzgsc
endirmsk vs quyunu neft layinin ustundsn sementlsmskdir. Gslscskds bu usulun geni
inkiafina gox ehtimal vardir.

MOVZU N-42: QUYULARIN INASI TSKLI V0 ONUN T0KILI

Neft quyulari - ssasli tikintilsrdsndir. Quyu qazimaq - murskksb vs muxtslif yerustu vs

yeralti tikinti-quradirma ilsri gormsk demskdir.

Quyunun qazilmasi tsiklins aagidaki muxtslif hissslsr daxildir.

Tsiklin hissalari Iin xarakteri

l.Yerustu tikintilsr ugun meydanga vs 1.Planladirma, torpaq vs beton ilsri.

bunovrsnin hazirlanmasi.
2. Tikinti-quradirma, materiallarin vs i
gorulscsk sahsds lazimi vasitslsrin
yerlsdirilmssi.
3. Vikanin qurulmasi vs buruq strafindaki
tikintilsrin hazirlanmasi.
4.Buruq avadanliginin quradirilmasi.
5.Qazima ugun i yerinin hazirlanmasi.
6.Quyunun qazilmasi.
7.Quyunun mohksmlsndirilmssi.
2.Vikanin qaldirilmasini vs avadanligin
quradirilmasmi asanladirmaq msqssdils
hazirliq ilsri.
3. Vikanin qurulacagindan asili olaraq,
inaat vs quradirma ilsri.
4.Muhsrriklsr, mexanizmlsr, buruq vs buruq
strafi tikintilsr ugun gilingsrliys,
elektrotexnikaya aid quradirma ilsri.
5.Tal mexanizmin salinmasi, olgu
cihazalrinin qurulmasi vs s.
6.Vertikal vs ya mail quyunun qazilmasi
ilsri.
7.Quyunun qoruyucu borularla

8.Layin agilmasi vs quyunun msnimssmsys
verilmssi.
9.Qazima avadanliginin sokulmssi.
10.Qazilmi quyunun istismara verilmssi.
mohksmlsndirilmssi vs sementlsnmssi ilsri,
(qoruyucu boru ksmsrinin endirilmsys
hazirlanmasi , ksmsrdsn sement tixacinin
qazilmasi, olgms vs yoxlama ilsri).
8.Mohksmlsndirilmi quyu ils lay arasinda
slaqs yaradilmasi ilsri.
9.Qazima borularinin vs avadanligin sokulub
gixarilmasi ilsri.
10.Qazima idarssi numaysndslsrindn
qazilmi quyunun, msdsn numaysndslsri
tsrsfindsn tshvil alinmasi.Qazilmi quyunun
tshvilins dair akt tsrtib olunmasi.

Yuxarida qeyd edilsn ilsrin hamisi birlikds quyunun qazilmasinin tam tsiklini tskil
edir.
Hsmin tsiklin balangici - tikinti ugun meydanga hazirlamaga balama momenti,
sonu iss - qazilmi quyunun istismara verilmssidir.
Geoloji-texniki tap^iriq.Quyunun qazilmasi vs mohksmlsndirilmssi, quyu qazilmasi
tsiklinin sn mssul hissslsrindsn biridir.
Hsr bir smsliyyat ugun musyysn normalar oldugu vs bununla bsrabsr qazima
texnologiyasi sistemi svvsldsn axiradsk butunlukds mslum oldugu ugun, hsr bir quyunun
qazilmasina aid vaxt normasini tsyin etmsk mumkundur.
Quyularin qazilmasi muddstinin hesablanmasinda aagidaki amillsrin boyuk
shsmiyysti vardir:
1. verilmi quyuya uygun gslsn geoloji-texniki kssili;
2. quyunun qazilmasi ugun texnoloji layihs;
Geoloji-texniki tapiriq 3 ssas bolmsdsn ibarstdir:
1. geoloji hisss;
2. istehsalat-texniki gostsricilsr;
3. smsk gostsricilsri.
Geoloji hisssds aagidakilar musyysn olunmalidir:
1. kssiliin svitasi vs horizontlari;
 2. suxurlari vs dsrinliklsri gostsrsn svitalar vs horizontlarin geoloji kssililsri;
3. geoloji kssililsrin laylara bolunmssi;
4. gstinliklsr torsds bilsn laylar.
Istehsalat-texniki gostsricilsr - qazima ilsrini ardicil surstds yerins yetirmsyin vs
texniki normalarin geni texnoloji sxemini vermslidir, ysni aagidakilari aydinladiran
tslimat olmalidir:
1. qazima ilsri smsliyyatinin ardicilliqla yerins yetirilmssi sxemini;
2. quyunun texniki kssiliini;
3. gilli mshlulun xassslsrini;
4. baltalarin tipi vs olgusunu;
5. baltanin i rejimini;
6. elektrometrik ilsrin aparilacaq yerlsri;
7. tal sisteminin tellsnmssini vs dszgahin hsr bir surstins muvafiq qaldirilacaq
amlarin sayini vs s.
Qmsk gostsricilsri - mexaniki qazima vs qaldirma-endirms smsliyyati ugun vaxt
normalarindan ibarstdir.
Quyunun qazilmasina talab edilan vaxtin tayini.Quyw qazilmasmm texnoloji gedii
aagidaki smsliyyatdan ibarstdir:
1. endirms smsliyyati;
2. mexaniki qazima;
3. borularin slavs edilmssi;
4. quyu dibinin yuyulmasi;
5. qaldirma smsliyyati;
6. syriliyin olgulmssi;
7. karotaj vs digsr elektrometrik ilsr.
Quyunun mdhkdmbndirilmdsi aagidakilardan ibarstdir:
1. quyunun yuyulmasi;
2. qoruycu borular ksmsrinin endirilmsys hazirlanmasi vs quyuya endirilmssi;
3. gilli mshlul csrsyaninin bsrpa edilmssi;
4. quyunun sementlsnmssi;
5. sementin bsrkimssi;
6. sement tixacinin qazilmasi;
7. qoruyucu ksmsrin kipliys yoxlanmasi;
8. lay sularinin yoxlanmasi.
Quyunun qazilmasinda hsr bir quyunun geoloji-texniki tapirigina ssaslanaraq, smin quyunun
qazilmasi ugun lazim olan vaxti hesablamaq mumkundur. Bunun ugun qazima borularinin
endirilmssini, qalairilmasini, mexaniki qazimani, ysni butun ilsri nszsrs almaq vs
hesablamaq lazimdir. Musyysn sraitds mexani qazima smslyyatina dair norma bels ifads
olunur:
Tqaz=Mt,
burada M - verilmi sraitds musyysn bir balta ils qazilacaq metrlsrin sayi olub, bir reys
ugun i normasi; t - zaman, saat;
Tqaz - baltanin quyu dibinds ssmsrsli ilsms normasi.
Qazima borularinin qaldirilmasi vaxtini verilmi sraitds bir amin qaldirilmasi vaxti
normasina ssassn hesablayirlar:
t
qal tm+ti
burada, tm - amin quyudan mainla qaidirilmasmin vaxt normasi, dsq; ti? - ami quyudan
qaldirarksn butun baqa ilsrs ssrf olunan vaxt normasi, dsq.
n amdan ibarst olan qazima ksmsrini qaldirmaq ugun:
1) dordsurstli bucurqad vasitssils
1- ci surstls - n1 qsdsr am
2- ci surstls - n2 qsdsr am
3- cu surstls - n3 qsdsr am
4- cu surstls - n qsdsr am qaldirmaq mumkundurss;
2) hsr bir ami:
1- ci surstls qaldirarksn - tn1 qsdsr vaxt
2- ci surstls qaldirarksn - tn3 qsdsr vaxt
3- cu surstls qaldirarksn - tn3 qsdsr vaxt
4- cu surstls qaldirarksn - tn4 qsdsr vaxt tslsb edilirss,
3) butun qazima borularini qaldirmaq ugun thq qsdsr umumi hazirliq - qurtari vaxti
lazimdirsa, bu zaman norma uzrs butun qazima borularini tamamils quyudan qaldirmaq ugun
lazim olan vaxt bels ifads olunar:
T
tam_thq+tn1n1+ tn2n2+tn3n3+ tn4"n4
Bir amin endirilmssins lazim olan vaxt normasi da hsmin qayda ils tapilir:
t
end tm+ti
burada, ti- amin endirilmssinds sl ils gorulsn ilsrs gedsn vaxt normasidir.
Belslikls, daha muksmmsl rejims riayst edsrsk bir reysdsn o biri reyss, bir smsliyyatdan o
biri smsliyyata kegmskls, tsdricsn hsr bir smsliyyata dair lazimi ksmiyyst vs keyfiyyst
gostsricilsri musyysn edilir.
Bununla da quyunun ayri-ayri hissssinin vs butun quyunun tamamils qazilib qurtarmasi
ugunb lazim olan tam vaxt normasini musyysn etmsk heg ds gstinlik torstmir.
Normalari tsyin edsrksn eyni zamanda bir deyil, bir negs iinin goruls bilmssini ds nszsrs
almaq lazimdir.
Operativ normaladirici, bszi smsliyyatin umumilsdirilmi halda verilmssins
baxmayaraq, xeyli murskksb olur. Qazinma briqadasinin iini planladirmaqla operativ
normaladirici csdvslin gox zsruri bir ssnsd olmasina baxmayaraq, igsrisindski normalarin
goxlugu etibarils smsli cshstdsn narahat olur.
Quyu qazilmasinin texnoloi qrafiki.Plamn ns dsrscsds yerins yetirildiyini bilmsk msqssdils
hsr buruga quyu qazilmasinin texnoloji qrafikini vermsk olduqca xeyirlidir. Bu qrafiki
(skil 42)tsrtib etmsk ugun geolji-texniki tapiriqdan vs operativ
normaladiricidan istifads olunur.
 Qrafik iki perpendikulyar ox uzsrinds qurulmudur.
\ 1,17iu
TEXHOflOWM rP A Q > M K H udiM
>
* II ! i! ft*.'.' .m M4|t

!( <1! HMptM*
A
r /. / i /. 77/. f| / / r /.
1l*- w

N
s
Vi

ft 131 34

1700

73 ani 1#, tv: H it ryi-w;

lOUJMKkl ryf/ltpMMM II -UpJftn
Mt'j.TtbfMU lV|iH4MKU|'

skil 42

Ordinat oxu uzrs qazilan metrlsrin sayi qeyd olunur. Bununla da ordinat oxu
quyunun yuxaridan aagiya dsrinliyini bildirir. Absis oxu uzrs vaxt normasi, ysni
plana ssassn gunlsr vs eyni zamanda, bununla yanai olaraq, tsqvim gunlsri qeyd
edilir. Belslikls, quyunun qazima syrisini qurmaq olur. Bu syri, qazima smsliyyatinin
vs quyunun mohksmlsndirilmssini gostsrir.
Qrafikdsn gorunduyu kimi, vertikal sutunlarinda qazima zamani baltanin vs gilli
mshlulun i rejimins dair ssas gostsrilsr qeyd olunur. Qazima briqadasi bu
gostsrilsrs smsl etmslidir. Ona gors ss H sutununda ssl hsqiqi rejim qeyd
olunmalidir. Bu qeydlsr bir tsrsfdsn texnoloj qaydaya ns dsrscsds riayit
 edildiyini gostsrir, digsr tsrsfdsn iss rejimin ayri-ayri amillsrinin tssirini tsdqiq etmsk
ugun material slds edir. Qazilacaq hsr quyu ugun texnoloj qrafik tsrtib edilmslidir.
Texnoloji rejimin pozulmasi istehsalata zsrsr yetirir. Qazimada ba versn hsr cur
qsza ssbsbinin tsdiqi gostsrir ki, bunlar texnoloji qaydanin pozulmasindan dogur. Tssdiq
edilmi texnoloji smsliyyatin vs onun ayri-ayri hissslsrinin yerins yetirilmssi istehsalatin
qanunu olmalidir. Buna gors ds qazimanin texnoloji qrafiki buruqda sn muhum ssnsddir.
Quyu in^asinin texniki layihasi.Quyu qazilmasimn texnoloji qrafikin sduzsltmsk ds
daxil olmaqla, quyu qazimaq ugun lazim olan vaxtin hesablanmasinin, qazimanin
tskilinds cs planladirilmasinda gox boyuk shsmiyysti olsa da, bu qazima idarssinin
ssas vs komskgi tskilatlarinin iini uyguladirmaq msqssdini daiyan ssnsdin yalniz
bir hissssini tski edir. Bu ssnsddsn msqssd, quyunu daa muksmmsl texnika ils tschiz
etmsk, az material ssrf etmskls quyunu mumkun qsdsr qisa muddstds qazmaqdir.
Quyu qazilmasinin texniki layihssi bels bir ssnsddir. Burada quyunun qazilmasi
xsrclsri ds nszsrds tutulur.
Quyu qazilmasinin texniki layihssi hsr tip quyu ugun ayriliqda tsrtib olunur.
Qazilacaq quyularin tiplsrini bir-birindsn ayiran balica slamstlsr: horizont, texniki
kssili, dsrinlikdir.
Texniki layihsds aagidaki bolmslsr olur:
1) vikanin qurulmasina hazirliq ilsri;
2) vikanin vs avadanligin qurulmasi;
3) quyu qazilmasinin geoloji-texniki sraiti;
4) quyu qazilmasi tsikli muddstinin ssaslandirilmasi;
5) quyu qazilmasi tsiklinin qrafiki;
6) tshlukssizlik texnikasi yangidan muhafizs vs sshiyys tsdbirlsri.
7) qazilacaq quyularin siyahisi.
Layihsnin birinci bolmssins quyunun qazilmasi ugun butun lazimi materiallar vs
tikinti xsrclsri daxildir, ysni:
a) quyu qazilacaq yers yol gskilmssi;
b) su
 xstti;
v)guc xstti;
iiq xstti; q)telefon xstti;
e) gilli mshlul xstti.
Layihsnin ikinci bolmssinds vikanin hansi tip olacagi, yuksskliyi, bunovrssi, buruq
dosmssinin yerdsn hundurluyu, nasoslari ugun xususi tikintinin olgulsri gostsrilir. Bu
bolmsds gil vs kimysvi ilsms ugun fsrdi gil qataginin meydangasi tikilii ds nszsrds
tutulur.
Uguncu bolms - layihsnin sn muhum bolmslsrindsn biridir. Onun tsrtib edilmssinds
ssassn geoloji kssili vs onun murskksb cshstlsri nszsrds tutulur. Bu bolmsnin texniki
kssiliinds quyuya endirilscsk qoruyucu ksmsrlsrin diametri, markasi, qalinligi, ksmsrin
gskisi vs s. gostsrilir. Layihsds hsr bir qoruyucu ksmsrin quyuya endirilmssi vs
sementlsnmssi qaydalari tssvir olunmalidir. Burada tskcs hsmin ilsr deyil, hsm ds
qoruyucu ksmsrlsrin quruluu, istinad halqasinin qoyulacagi yer, quyunun hazirlanmasi
usullari da tssvir edilmslidir.
Bu bolmsds neft layinin agilmasi texnikasi vs bununla slaqsdar olaraq lazimi
yoxlamalar tssvir edilmsli vs istsr istismar ksmsrins, istsrss ds laya dair riayst edilmsli
olan texniki srtlsr gostsrilmslidir.
Dorduncu vs beinci bolmslsrds verilmi tipds quyunun qazimasinin tam tsikli ugun
zsruri olan vaxtin hesablanmasi verilir.
Altinci bolmsds yerustu qurulularin tikilmssinds vs quyunun qazilmasinda hsyata
kegirilmsli olan tshlukssizlik texnikasi, yanginla mubarizs r\texnikasi vs sshiyys
tsdbirlsri gostsrilir.
Yeddinci bolmsds hsmin layihs uzrs qazilmali olan quyu tiplsrinin siyahisindan
baqa, texniki-iqtisadi gostsricilsr ds verilir.
Qazima i^brinin plan-qrafiki.Umumi plan-qrafiki tsrtib edsrksn aagidaki ug sinif
quyulari nszsrds tutmaq lazimdir:
^planlasdirilan dovrdsn qabaq qazilmaga balanilmi vs planlasdirilan dovrds
qurtaracaq quyular;
2) planlasdirilan dovrds qazilmaga baslanacaq vs qurtaracaq quyular;
 3) planlasdirilan dovrds qazilmaga baslanacaq, lakin qurtarmayib, o biri novbsti
plan dovruns kefscsk quyular - bu, baslanmali vs kefici quyulardir.
Bu quyulara muvafiq olaraq, umumi plan-qrafik qurmaq ufun asagidakilar lazimdir:
1. Planlasdirilmaga baslanan gun quyularin ns vsziyystds
oldugunu nszsrs alaraq onlarin, planlasdirilan dovrun birinci gununds ns vsziyystds
oldugu musyysm edilmsli;
2. Hazirda qazilan quyularin, planlasdirilan dovrun birinci
gununds ns vsziyystds olacagini bilib, dsrinliyi vs mohksmlsndirms islsrini nszsrs
alaraq, hsmin quyularin ns vaxt qurtaracagi musyysn edilmsli;
3. Umumi plan-qrafik tsrtib edilsndsn sonraqazilib qurtaracaq quyularin
ardinca islsnilms planina ssassn planlasdirilan dovrds qazilacaq vs qurtaracaq yeni
quyularin plan-qrafiki qurulmali.
Umumi plan-qrafik els tsrtib edilmslidir ki, asagidakilara fstinlik torstmssin:
1. yol, elektrik xstti vs viskanin qurulmasi;
2. zsruri boru ksmsrinin fskilmssi;
3. qazilan quyularin materiallarla tsmin olunmasi.

MOVZU N-43: QAZIMANIN TEXNIKI IQTISADI GOST0RICIL0RININ T0YINI

Qazimanin ssas texniki-iqtisadi gostsricilsri - qazima surstlsri vs maya dsysridir.

Qazima sursti bilavasits qazima ils slaqsdar olan isfilsrin smsk mshsuldarligini
xarakterizs edir.
Qazima sursti - vahid zamanda qazilan metrlsrin sayidir. Qazima tscrubssinds
ssassn 4 surst nszsrds tutulur:
1 .Mexaniki surst;
2. Reys sursti;
3. Quyunun qazilmasinin umumi sursti;
4. Quyunun qazilmasinin tsikl sursti.
Qazimanin mexaniki sursti orta hesabla baltanin quyu dibinds ssmsrsli ilsmssinin
 hsr 1 saatina dusn metrlsrin sayidir.
vm(m/saaat)
Reys sursti iss:
M
Vr =
teqa - alstin qaldirib-endirilmssins ssrf olunan vaxt.
Umumi surst:

Vm =M"T30 (m/dsz-ay)
T- gunlsrin sayidir.
Tsikl sursti:

Vm =MA30 (m/dsZ'ay)
A - csmi gunlsrin sayi.

Qazimanin maya dsysri msfhumuna quyunun inasi ils slaqsdar butun xsrclsr
daxildir:
1. qazima briqadalarinin smsk haqqina gedsn xsrclsr;
2. ehtiyat hissslsrins vs s. kimi materiallaragedsn xsrclsr;
3. avadanligin qurulmasi ils slaqsdar olan xsrclsr;
4. muxtslif enerji novunun ilsdilmssils slaqsdar olan xsrclsr;
5. sementlsmsys gedsn xsrclsr;
6. slavs xsrclsr.
MOVZU N-44: QAZIMADA 0M0YIN T0KILI, K0M0RL0RI ENDIRIB-
QALDIRILMASI UUN AL0TL0R

Qazimada islsrin keyfiyystls vs surstls gorulmssi ufun azi 4 nafardan ibarst briqada
tslsb olunur:
Qazmafi - mexanizmlsri vs qazima briqadasini idars edir,
1 nsfsr (1-ci) qazmafi komskfisi vs 1 nsfsr qazmafi komskfisi (3-cu fshls)
masin afarlari ils islsyir, qazima samlarini yonsldir vs onlari
baglayib- afir,
2-ci qazmafi komskfisi iss yuxari meydanfada (verxovoy) samlari
 qarmaga kefirmsk vs qarmaqdan alib barmaq dalina yerlssdirir.
Qazmafi - ssas mexaniki qazima prosesi sahssinds tscrubsli mutsxsssis
olmalidir.
Qazimafi texnoloji proseslsri duzgun bilmsli vs yoxlama-olfu cihazlarindan
muksmmsl istifads etmsyi bacarmalidir.
Qazimanin ssas texnoloji proseslsri zamani qazimafinin is yeri, qazima
bucurqadinin idars pultundadir.
Eyni zamanda qazimafi qazma prosesinds briqadanin tsrkibinds olan digsr
fshlslsrin gorduyu islsrs rshbsrlik vs nszarst etmslidir.
Qazimafi slavs olaraq filingsr vs elektromontyor pesslsrinin isini ds
bacarmalidir.
1-ci qazimafi komak^isi (asagi fshls) - endirms-qaldirma proseslsri zamani sag
masin afarinda islsyir.
Onun is yeri buruga girsn yerds, rotorun sag tsrsfindsdir.
Buruqda mexaniki qazima prosesi zamani qazimafi komskfisi qazima
prosesinds boyuk shsmiyysti olan nasos sisteminin normal vsziyystds
islsmssins vs qazima mshlulunun parametrlsrins nszarst edir.
Qazimafi komskfisi ssas vszifssini yerins yetirmskdsn basqa, sads filingsrlik
islsrini bilmsli vs nasos sisteminds xirda rnqsanlarin aradan qaldirilmasini da
bacarmalidir.
2-ci qazma^i komak^isi (yuxari fahlasi) - 0sassn qullsnin yuxari
meydangasinda (verxovoyda) ilsyir.
O, endirms-qaldirma proseslsrinds ssas rol oynayan igilsrdsn biridir. Endirms-
qaldirma proseslsrinin dsqiqliyi vs sursti shsmiyystli dsrscsds yuxari fshlssinin
tscrubssindsn vs csldliyindsn asilidir.
Yuxari fshlssi yaxi hazirliqli vs tscrubsli olmalidir.
Buruqda mexaniki qazima prosesi zamani yuxari fshlssi, 1-ci qazimagi
komskgisins komskgi olaraq, gilli mshlulun dovri sisteminin normal ilsmssins
nszarst edir.
Buruqda nov sistemi, kegid korpulsri, pillsksnlsr onun nszarstinds olmalidir.
Yuxari fshlssi oz ssas vszifslsrindsn slavs dulgsrlik vs qismsn sads gilingsrlik
ilsrini ds bacarmalidir.
Qazma^i komak^isi (A^agi fahlasi) - Endirms-qaldirma proseslsri zamani
 qazimagi komskgisi ils bsrabsr agarda ilsyir.
Onun i yeri buruga girsn yerds, sol tsrsfdsdir.
Mexaniki qazima prosesi zamani aagi fshlssi buruqda vs buruq tsssrrufatinda
lazimi ssliqsni vs tsmizliyi tsmin edir.

Aagi fshlssinin dulgsrlik ilsrini bacarmasi lazimdir.

qazima alatinin quyuya endirilmasi;

mexaniki usulla qazima aparilmasi;

alata novbati borunun alava edilmasi;

alatin quyudan qaldirilmasi;

baltanin dayi^dirilmasi;

Bu smsliyyatlar hsr qazilan buruqda dsfslsrls tskrarlanir.

Buna gors ds qazima briqadasinin tsrkibi bu smsliyyatlari nszsrs almaqla

komplektlsdirilir.

Qazimagi: Elevatoru rotora astaca oturdur.

Qazimagi komskgisi vs aagi fshls:

- troplari gixarib bo elevatora salir vs barmaqlari kegirir.

Qazimagi: Bo elevatoru maksimal surstls qaldirir.

Qazimagi komskgisi: Qifilin yivini qrafit yagi ils yaglayir

vs dairsvi agara sarilan ipin

duzsldilmssins komsk edir.

Dairsvi agarin ipini sargaca dogru

buruq dosmssi uzsrins salib, ozu

amaltinin yanina gskilir.

Aagi fshls: Firladicida dairsvi agari sagdan sola

firladaraq, agara 4-5 tel sinkli kanat vs 2 tel ip

sariyir. Yerindsn tsrpsnmsysrsk hazirlanmi

 dairsvi agari qifil bilsrziyins kegirir.

MOVZU N-45: BORU BAZASI,QAZIMA TURBINLORININ T0MIRI BAZASI,BALTA

MEYDAN^ASI

Quyunun muvsffsqiyystls qazilmasinda qazima borulari tsssrrufatinin boyuk

shsmiyysti vardir. Qszalarin qarisini almaq ugun qazima borulari tslimatinin texniki
qaydalarina smsl edilmsli, onlarin duzgun ilsms rejimins riayst olunmali, noqsanli amlar
qazima ksmsri sirasindan gixarilmalidir.
Quyu qazilib qurtarandan sonra, qazima borulari komplekti, yoxlamaq vs tsmir
edilmsli olna borulari ayirmaq ugun, buruqdan boru bazasina aparilir, noqsanli borular
ayrildiqdan sonra, komplektds qalmi borular hidravlik tszyiq altinda preslsnir.
Boru bazasinda alstin aagida gostsrilsn ssas noqsanlari bslli edilir vs tsmir ilsri
gorulur:
a) boru syridir - xususi duzsldici presds duzsldilir;
b) qazima qifilinin yivi pozulmudur - yiv xususi boruksssn dszgahlardan
yenidsn agilir;
v)qazima qifillarinin diametri gox yeyilmi - bu zaman tslsb edilsn uzunlugu slds
etmsk ugun onun qifilini dayaq ssthins, 10-15 mm qalinliginda halqa qaynaqlandirilir, sonra
qifil elektrik usulu ils qaynaq edilib dszgahda yonularaq, yens ds dairsvi hamaq ssth alinir
vs s.
Bels borular boru bazasi fondundan gixarilir vs daxili ehtiyat ssfsrbsrliyi kontorunun
ohdssins verilir.
Siradan gixmi ilsk vs ya agir borular 1.5 m uzunlugunda pargalara bolunsrsk
buruqlarda onlardan ksmsr dayagi alti kimi istifads edilir.
Boru bazasinin asas qurulu^ va tachizati
Bunlar aagidakilardan ibarst olur:
1 .Buruqlardan gslsn borulari yigmaq ugun korpu;
 2. Tsmir edilmi hazir borular korpusu;
3. Tszs borular korpusu;
4.Siradan gixmi borular korpusu;
5. Preslsms msntsqssi;
6. Duzsltms msntsqssi;
7. Elektrik qaynaqxanasi;
8. Bilsrzik baglayici msntsqs;
9. Borukssici msntsqs;
10.1dars vs nsqliyyat msntsqssi.

Qazima borulari tamirinin texnoloji sxemi

Boru bazasinda aparilan tsmir vs s. ilsrinin texnoloji sxemi 43-cu skilds
verilmidir.
 4
r
JJyto/rmm

u
JJWtKWCMWtO
To/vr&r inrxtmt U9K/KHM
T racaMGrtt
a<A**4C&
HtriMflu* , 1 T
S mmtJMMitv

T
frvfiorfi/ tifitc/um
T

PW, J
H' 7>fc*r Ktiatmt
7V9fSV

mm r9v*o.to* C00T
kF*V*St/s*pu* topy
aiiSumv
mfmuffti
St 1
^'bt&Jtop
/'WPuifvAf

J
o+yamff i

fifiCMOJ
fepy/wp S**<<JL
St'JUpyafrxaMO
T
,I Sefrmtmtp pMpma*\tKA4P
ecatMt
U I I* . . TI in ****** p
hcU* U.at TkW

$9kil 43

Defektoskopla yoxlamadan presbmata gixan borular muvafiq

mantaqaya goturultir, masabrn

1. yivbrindan maye buraxan borular, bH^z* ya qlfl11 agmaq

mUvaflq mantaqaya naql edilir;

2. saglam gixmi va tamira ehtlyac1 lmayan borular bazanin TY
meydangasina gedlr;
3. bibrzik qifillari a?ilmi borular, yivin tamm toruks^ m9nbq9y9
qaynaqlanmi qifillar da yonulmaq ? oraya gnd9rilir s.
Qazima yaramaz hesab olunan borular arasinda syribri yarsa, onlar da
feldildikdsn sonra, yaramaz borular yigilir. Bu borulardan sonra vika quruluu, daniz
asaslan v9 s. ^tifeds edilir.
T9SVir edllml texnolojl sxemla lbysn boru bazasinin plani 44- 9kilda
gostarllml^dlr.
 Hj

& ->

W * . W

*5f >

Hg
4a
K* I

-=r
-H - <r& ^
> OJ -J-T- <5
05
a
v 0
-* znS a
3 " ^ 3
4 ^7 Bi
- c ' c _ & : z ^ N - ^ F > ^

Yiv qoruyucularmdan takrar istifadd edilmasi

Qazima borulari va qoruyucu borularin, habela onlarm bilarziklarinin yivlari naql
edilan zaman zadalanmasin deya, bom zavodlan bu yivlara xiisusi qomyucu halqa
baglayir. Bu yiv qomyucularmm hazirlanmasi xeyli vaxt va amak talab edir; onlarin
dayari da qazima kontoru tarafindan ayrica verilir.
Bom zavodlarmi, bu yiv qomyucularmm hazirlanmasi ila alaqadar olan artiq idan
azad etmak, va ahamiyatli qanaat etmak maqsadila, bomlara baglanmi yiv qomyuculan
(halqalar) bom bazalarmda va bumqda agildiqdan sonra yigilmali, tamizlanmali va takrar
istifada ugun zavodlara gondarilmalidir.
Qazima turbinlari tamiri bazasmm quruluu va tachizati, qazima turbinlarinin asasli
tamiri ila alaqadar olan btittin ilari tamin etmalidir. Turbinlarin soktilmasi va yigilmasi
ilarini aparmaq ugun bazanm miivafiq sexinda kafi saha olmalidir. Bundan baqa,
turbin hissalarinin hazirlanmasi va tamiri tigtin, qaynaq ilari, termiki ilama va rezinli
hissalarin vulkaniza edilmasi iigiin bazanm miivafiq sexlari da, mtiasir texnika
saviyyasinda qurulmu olmalidir.
 edsn orta Ii9cmd9
turbininin asash tamirini tsmin
Ayda 20-30 qazima bazanin sxemi
45-ci akild3 verilmidir -v .Mpnriny,

Y+*.0 FZu SO
1 G7=> 273 27=> f

O1
*
cEb 0
-tf
jT] #0
122TZZZ
r-~
i*
T
17 . 4F I
C3 A /
/////zy//

+
45
sexinda sokulur. Qazima

::i; v ::::r-.*>
elektromotor vastosib tentote^ ^ onda 9yrilik mu5atab

edibrsa, o, burada daxili nsqliyyat korpiilii krammn qoyulmasi zarun .

apanldigi ugun
kramn yuk qaldirma qabiliyysti 2,5 t olarsa, kafidir. veriimidir.

Turbin bazas mm rezmli hiss.br sexrnrn sxemi 46-ci 9kHda v 1

T-JJ- ECffitg '|

L
uLJL
0
a
JWW* \
akil 46 4

urtfi -y
 Rezinli hissalar sexini tamin etmak habela, soyuq yerlarda tamira gslml
turbinlarl qizdirmaq , turbln bazasinin qazanxanasi, sexlara, tazyiqi 6 atm qadar
olan buxar verir.
Masir turbln bazasinin qazima turblnlarlnl bo llatmak XUSUSI quruluu
(stendl) olmalidir. Bela stend ytog^ vikadan va bucurqaddan , tazyiqi isa 60-70 at olan
buruq nasosundan ibarat ola bilar.
0sasli tamirdan gixan har bir qazima turbini bu stendda yoxlanmali va onun
aagidaki l elementlarl myyn edilmalidir:
1 .val firlanmaya baladiqda tazyiq;
2.in asanliqla firlanmaya balamasi va tadrican dayanmasi;
3. tam litrajda turbinda tazyiqin enmasi;
4. ke9lrlclnln ylvla birbmabrinin hermetik olmasi.
Turbln asanliqla 1 d^madikda habela, val tadrican dayanmadiqda, turbini
stendda 20 daqiqaya qadar bo lladirbr ki, dayaqlarin srtnm hlssalari bir -birina
uygunlasin.
 NEFT V0 QAZ QUYLARININ QAZILMASI TEXNiKASI V0
TEXNOLOGiYASI fannindan S0RB0ST iL0RiN suallari
1. Qazimanin ahamiyyati tarlxl lnklaf haqqinda malumat.

2. Qazima quyulari haqqinda anlyi va onlarin taylnati.

3. Qazima USUI^H ......................

4. Baltalarin lbnmasina tasir edan amillar .......................

5. Qazima mshlulunun hazirlanmasi

6. Dag s^xur'lan haqqinda mumi malumat................

7. Dag sxurlarmm xassalari .......................................

8. Dag sxurlarmm dagidilmasi mexanlzml ...............

9. Quyularin qazilmasi sxurdagldlcl alatlar. . . .

^^xu-dag^id alat onun elementlari ................................

11. Qazima baltalari, onlarin tip va ^ ..................

12. Baltalarin tipi va ^ .........................................

13. arokali baltalarin kinematikasi ............................

15. Ugarokali baltalar ................................................

14. Parli baltalar ............................................................

16. Almazli UCM baltalar .................................................

17. Baltalarin yuma daliklari hidromonitor baltalar. . .

18. SWuncuqlu baltalar

19. Xarici firmalarin sxurdagldlcl alatlari .........................

20 . PDS qazima baltalari .......................................................

21 . XUSUSI maqsadlar baltalar ......................................

22. Baltalarin materiali, damgalanmasi vs rsnglsnmssi.

23. Ssmsrsli balta tipinin segilmssi .......................................

24. Dag suxurunun qazilmasina ssrf edilsn gucun tsyini.

25.Suxurdagidici alstin istismarinda tshlukssizlik tsdbirlsri..

26. Neft vs qaz yataqlarinin geologiyasi

haqda qisa mslumat ...............................................

27. Neft vs qaz yataqlarinin ksfiyyati vs axtarii .

28. Istismar quyulari

29. Dsniz vs Okean akvatoriyasinda qazima tikililsri

ugun avadanliqlar vs mexanizmlsr ........................

30. Qazima mshlulunu qazilmi suxurdan (lamdan)

tsmizlsmsk ugun avadanliqlar ...............................

31. Fontan sleyhins avadanliqlar.................................

32. Quyularin qazilmasi ugun alstlsr vs onlarin tsyinati

33. Quyu lulssinin qoruyucu ksmsr buraxilmasina

hazirlanmasi ..........................................................

34. Quyularin qoruyucu ksmsrls mohksmlsndirilmssinin

texnologiyasi .........................................................

35. Quyularin sementlsnmssi (Sementing of well)

36. Quyularin yuyulmasi (Washing out of love)....

37. Qazimada murskksblsmslsr (Bore hole proubles)

38. Maili vs ufqi quyularin qazilmasi

(Inclined rectional and horizontal hole drilling)

39. Quyularla .............................................. layin

agilmasi vs tamamlanmasi...........................................
40. Rotor usulu ils qazima

41. Suxurlarin dagidilmasinda maqsad vazifalar

42. Muaslr qazima usullari lla suxurlarin qazilmasi

43. Dag suxurlarinin tasnlfati ......................................

44. Qokuntu suxurlarinin tasnlfati ..............................

45. Agirladirilmi qazima borulari

46. Maili vs ufuqi quyularin tstbiq sahslsri

47. Suxurlarin mexaniki xassalari

48. Elektrik qazima usulu

49. Ufqi quyularin qazilmasinin tstbiq sahslsri

50. Inhirafetdirici alstlsr

51. Qazima ksmsrinin komskgi hissslsri

52. Maili quyu profilinin tiplsri

53. Istinad (dayaq) quyulari

54. Suxurlarin kegiriciliyi vs mssamsliyi

55. Stuktur vs axtari$ quyulari

56. Tabiatda suxurlarin hacml sixilmasi .....................

57. aro$kali baltalar

58. Quyularin tsbii syilmssins texniki amillsrin tssiri

59. Quyu dlvarinin dayanat artbri .............................

60. Qazima ksmsrinin vszifslsri

61. Qazima mshlulunun keyfiyyst parametrlsri

62. Suxurdagidici alatlar suxurun qariliqli tasiri

63. Quyularin tsbii syilms ssbsblsri

64. . Qazima mshlulunun vszifslsri

65. Sart kuranln suxur numunasina basilmasi ............

66. Qazima mshlulunun vszifslsri

67. Muasir qazima usullari

68. Parametrik quyular

69. Ks^fiyyat quyulari

70. Quyularin yuyulmasi

71. Psrli vs ya tiysli baltalar

72. Ufqi quyu profilinin tiplsri

73. Suxurlarin elastikliyi vs plastikliyi 73. Dag

suxurlarinin abrazivlik gostsricilsri

vs abrazivlik uzrs suxurlarin tssnifati ....................

75. Neft vs qaz quyularinin qazilmasinda

ilsnilsn baltalarin tssnifati ....................................

76. Psrli baltalar. Iki vs ugpsrli baltalar ......................

77. Psrli baltalarla qazilan suxurlar arasinda

qariliqli tssir .........................................................

78. Psrli baltanin kinematikasi

79. Psrli baltanin yeyilmssi .........................................

80. Yeyici-kssici tssirli psrli hidromonitor baltalar

81. Yeyici-kssici tssirli goxpillsli psrli balta...............

82. arokali baltalarin inkiafi vs novlsri .................

83. Ugarokali baltanin qurulu vs hissslsri .............

84. arokalarin konstruksiyalari ................................

85. arokali baltalarin dayaqlari ...............................

86. Ugarokali baltalarda yuma dsliyi ......................

87. Ugarokali baltalarin hazirlanmasi modifikasiyasi,

quyudibi suxurlarla qariliqli tssiri .......................

88. Ugarokali baltanin quyudibi ssthls kontakt sahssinin

kutlsmssi ils baltaya verilsn oxboyu yuk

89. Ugarokali balta elementlsrinin yeyilmssi vs

sinmasi ..................................................................

90. Qazima mshlullarinin vszifslsri.

91. Birarokali baltanin konstruktiv quruluu .........

92. Birarokali baltanin kinematikasi ......................

93. Birarokali balta dilsrinin quyudibi ils

qariliqli tssiri .......................................................

94. Almazlar, goxssrt metallar vs onlarin xassslsri

95. Almazli baltalar

96. baltalari .......................................................

97. Almazli baltalarla qazilan suxurlarin

dagilma xususiyystlsri ..........................................

98. Almazli baltalarin qazima sursti ...........................

99. Sutuncuqlu baltalarin novlsri vs tstbiqi ................

100. Baltabalarinin novlsri, qurulu vs xususiyystlsri

101. Psrli vs arokali baltalarin inkiafi vs novlsri

102. Quyularin mohksmlsndirilmssi msqssdi.

103....................................................................... Qazilma
 qabiliyysti haqqinda anlayi .......................................

104. Qoruyucu borularvs onlarin birlsmslsri.

105. Tamponaj sementlsrin novlsri

106. Quyu quruluu.

107. Yuma mshlulunun qazimada shsmiyysti.

108. Qazima mahlulunun dovrani slsteminda yerustu tamizlama

avadanliqlari

109. Gilli mahlullarin tarkibi .Gilli mahlulda suyun vaziyyati.

110. Preventorlar onlarin qazimada tatbiqi

111. Qaz-neft-su tazahurlari onlarla mubarlza usullari

112. Qazima mahlullarinin udulmasi va onlarla mubarlza tadbirlari.

113. Qazima mahlullarinin l zamani tahlukaslzllk texnlkasina

talablar.

114. Neft quyusunun lnasi

115. Neft qaz quyularinin qazilmasinin qisa lnklaf tarlxl

116. Dag suxurlarinin tasnlfati

117. Neft qaz quyularinin lnasi

118. Quruda qurulan buruq asaslari

119. Danizda qurulan asaslar danlz ozullari

120. Darln qazima ugun qurulan daniz asaslari

121. Yarimdalma uzan

qazima qurgulari 122.0zuqalxan uzan

qazima qurgulari

123. Vika,onun vazifasi quruluu

 124. Kronblok tal bloklari,qaldirici qarmaqlar,tal kanatlari,
125.Sayyar yarimsayyar qurgulari,buruqda elektrlk tachlzati va qazima
intiqalina olan talablar

126. Buruqda firladici mexanlzmlar, rotorlar, firlangiclar

127. Buruq nasoslari va qazima lanqlari

128. Qazima bucurqadlari,bucurqadin yukqaldirma qablllyyatinin

tayini

129. Neft qaz quyularin qazilmasinda llanibn baltalarin tasnlfati;

130. Almazli va iSM tipli baltalar

131. PDS qazima baltalari; xususi maqsadlar ugun baltalar

132. Alatln tutulmasi

133. Baltalarin materiallari, damgalanmasi vs rsnglsnmssi

134. Dag suxurlarinin dagidilmasi mexanizmi,rotorla qazimanin texnoloji sxemi

135. Qazimanin reys surstinin tsyini,qazima rejiminin analiz usullari

136. Qazima rejiminin tsyini,baltanin quyuda ssmsrsli ilsmssi

muddsti 137.Suxurlarin qazimaya tssir edsn ssas xassslsri, baltanin

firladilmasi

138. Maili quyularinin qazilmasinin tstbiq sahslsri vs msqssdi

139. Maili quyu profilinin layihs edilmssi

140. Maili quyularin qazilmasi ugun alstlsr

141.Inhirafetdiricilsrin vs istiqamstlsn-dirilmsysn QKAH-in segilmssi, layihslsndirilmssi
vs hesablanmasi

142. Ufqi quyularin qazilmasi ugun texniki tsrtibatlar vs qazima texnologiyasi

143. Quyu qurululari haqda umumi mslumatlar

144. Quyularin mohksmlsndirilmssi msqssdi

145. Qoruyucu borular vs onlarin birlsmslsri

146. Tamponaj materiallari haqda mslumat

147. Neft vs qaz quyularinin sementlsnmssi usullari

148. Qazima mshlulunun qazimada shsmiyysti

149. Gilli mshlullarin fiziki mexaniki xassslsri

150. Qazima mshlulunun hazirlanmasi vs tsmizlsnmssi

151. Qazima mshlulunun parametrlsrinin tsnzimi

152. Qazimada ba versn qszalarin ssbsblsri

153. Qszalarin lsgv edilmssi usullari,murskksb qszalarin lsgvi

154. Neft vs qaz laylarinin agilmasi usullari

155. Qazimada smsyin tskili,ksmsrlsri endirib-qaldirilmasi ugun alstlsr

156. Boru bazasi,qazima turbinlsritsmiri bazasi,balta meydangasi

157. Quyularin inasi tskli vs onun tskili 158.Suxurlarin tsyini,quyularin

karotaj edilmssi, ksmsrlarin perforasiyasi

159. Qazimada smsyin tskili,ksmsrlsri endirib-qaldirilmasi ugun alstlsr

160. Boru bazasi,qazima turbinlsritsmiri bazasi,balta meydangasi

161. Quyularin inasi tskli vs onun tskili

162. Qazimanin texniki iqtisadi gostsricilsrinin tsyini

163.Sualti neft yataqlarinin msnimsinilmssi

164. Quyularin tsbii syilmssins geoloji amillsrin tssiri

165. Suxurlarin sixligi vs xususi gskisi

166. Muasir qazima usullari

167. Quyularin tsbii syilms ssbsblsri

168. Qoruyucu ksmsrlsr,onlarin unsurlsri

169. Vurma usulu ils qazima

170. Aparici vs ya i$lsk boru

171. Quyullarin tsbii syilmssins geoloji amillsrin tssiri

172. Qazima mshlulunun yerins yetirscsyi vszifs

173. Rotor usulu ils qazima

174. Xususi msqssdlsr ugun i^lsdilsn baltalar

175. Quyularin tsbii syilmssins texniki vs texnoloji amillsrin tssiri

176. Qazima mshlulu ils slaqsdar ba$ versn murskksbls^mslsr

177. Agir qazima borulari,onlarin markalanmasi

178. Qazima quyusu haqqinda qisa tarix

179. Quyudibi muhsrriklsrls qazima

180. Qazima borulari vs qazima qifillari

181. Qazima mshlulunun vszifslsri

182. 0yici alstlsr 183.Sutuncuqlu baltalar

184. Yungullsdirilmi qazima borulari

185. Maili vs ufqi quyularin tstbiq sahslsri

186. Qazima mshlulunun keyfiyyst parametrlsri

187. Quyu syriliyini xarakterizs edsn parametrlsr

188. Quyularin yuyulmasinda msqssd

189. Qazima quyularinin novlsri

190. Qazima mshlulunun hazirlanma usullari

191. Qazima ksmsrinin komskgi hissslsri vs vszifslsri

192. Quyularin tsbii syilmssi

193. Firlanma usulu ils qazima

194. Qazima mshlulu haqda

195. Qazima mshlulunun tam dovraninin sxemi

196. Xususi msqssdlsr ugun i^lsdilsn baltalar

197. Quyularin tsbii syilms ssbsblsri vs onlara qar$i mubarizs usullari

198. Qazimanin rejim parametrlsri

199. Qazimada ba$ versn qszalar

200. Qazimanin mexaniki, reys vs tsikl surstlsri

201. Mshsuldar laylarin agilma usullari.

202. Istismar ksmsrinin perforasiya edilmssi

203. Qazimada ba$ versn murskksbls^mslsr

204. Buruqda firlangic mexanlzmlari

205. Rotorlar

206. Qazima bucurqadlari,onlarin vazifalari

207. Qazima nasislari

 RAFIQ SALMAN OGLU IBRAHIMOV

1958-ci ilds Ermsnistanin Sisiyan rayonunun Dsstskerd

ksndinds musllim ailssinds anadan olub.

1965-1975-ci illsr Baki shsrinin 228N-li orta msktsbinin

agirdi,

1975-1980-ci illsr Azsrbaycan Neft vs Kimya Institutunun (Azsrbaycan Dovlst Neft

Akademiyasi) tslsbssi, 1980-1983-cu illsr Kaspmorneft (Dsds Qorqud) uzsn qazima
qurgusunda qazimagi komskgisi, 1983-1986-ci illsr elf-2 uzsn qazima qurgusunda
muhsndis-texnoloq, 1982-1985-ci illsr Azsrbaycan Neft vs Kimya Institutunun qiyabi
aspiranti, 1984-cu il Ukrayna, Ivano-Frankovski Neft vs Qaz Institutunun ixtisas artirma
fakultssinds buruq mshlullarinin texnika vs texnologiyasi kursu, 1986-1989-cu illsr Agiq
neft vs qaz fontanlarinin bildirilmssi vs lsgvi uzrs Xszsr Hsrbilsdirilmi Hisss (Fontana
qari dag-msdsn xilasetms Hsrbilsdirilmi Hisss), Csnub dsstssinin rayon muhsndisi,
1987-ci il Rusiyanin Orenburq Hsrbi Hissssinin Tslim-Operativ dsstssinds neft vs qaz
quyularinda profilaktiki ilsrin aparilmasi kursu, 1988-1989-cu illsr Rusiyanin Axtirski
vs Ot- radnenski Hsrbilsdirilmi Rshbsr Igilsrin hazirliq msktsbi, 1982-1993-cu illsr
Xszsr Hsrbilsdirilmi Hisssnin Csnub dsstssinin komandir komskgisi, Csnub dsstssinin
komandiri, 1993-1999-cu illsr elf-3vsXszsr-2 uzsn qazima qurgularinda buruq
ustasi, 1995-ci il Texniki Elmlsr Namizsdi, 1999-2005
Azsrbaycan Respublikasi Prezidentinin ilsr idarssinds qrup rshbsri, sektor mudiri, 2006-
ci ildsn Azsrbaycan Dovlst Neft Akademiyasinin Neft vs qaz quyularinin qazilmasi
kafedrasinin dosentidir.
 IRIN OQTAY QIZI BAX0LIYEVA
V\

1967-ci ilds Baki shsrinds qulluqgu ailssinds anadan olub.

-Z\\
s 1986-1992-ci illsr Azsrbaycan Dovlst Neft Akademiyasinin tslsbssi, 1986-ci
: v
ildsn Qaz-neft-msdsn fakultssinin dekanliginda, hsmin ilds Neft vs qaz quyularinin
|kHMV
v V

qazilmasi kafedrasinda ba laborant, 2002-ci ildsn Neft vs qaz quyularinin qazilmasi

kafedrasinin assistentidir.1995- 1998-ci illsr Azsrbaycan Dovlst Neft Akademiyasinin
qiyabi aspiranti olub.

1996-ci ildsn Qaz-neft-msdsn fakultssinin Elmi urasinin elmi katibidir.

Fakults Hsmkarlar Tsskilatinin ssdridir.