Table of Contents

LI NH XUT BN
PHN 1: CON NGI TH GII K B NHT TRONG V TR
1. NHNG IU CHA BIT V C TH CON NGI
2. B MT CA HIN TNG SIU TR NH
3. NG LM HNG CHC NM MT HIN TNG CHA C GII THCH
4. HIN TNG "NGI L LNG"
5. NGI HO SP M V CI CHT B N
6. B MT V HIN TNG O GIC
7. CC HA S TO O GIC TRN TRANH NH TH NO?
8. BC VO TH GII BA CHIU TRONG CC TC PHM THI K PHC HNG
9. M NHC TRONG TC PHM HI HA THI K PHC HNG
10. CUC GP G CHIU KHNG GIAN TH T
11. CON NGI C CON MT TH BA?
12. S THT V HIN TNG NGI T BC HO
13. HIN TNG CHT LM SNG: TRI TIM NGNG P CN SNG HAY
CHT?
14. THN GIAO CCH CM, THC V H
15. SC HT CA NI S
16. V SAO CHNG TA S?
17. B MT CA "NH GNG"
18. TRC GIC N T U?
19. GII M NHNG B MT CA THIN NH
20. GII M NHNG GIC M
21. THIN TI V NHNG CN BNH B N
22. HIN TNG "NGI SIU PHM"
23. C MT NH BC HC TRONG MI CHNG TA
24. TM HIU NO B K GIT NGI HNG LOT
 25. TH GII B N CA NHNG NGI "NGHE" MU
26. NHNG BNG MA "U NM TRONG TM TNG"
27. V SAO THY BI LUN NI NG?
28. LI NGUYN TRUYN THUYT HAY IU C THT C M HO
29. TM VI LIM CA CHA JESSUS
30. CON NGI MT KH NNG NH HI NH TH NO?
31. B N HIN TNG P XC T NHIN COLOMBIA
32. K THUT B N GI XC P NGUYN VN SAU 70 NM
33. P LNH C TH HNH TRNH GIAN NAN I TM S BT T
34. TR EM GII THCH TH GII NH TH NO?
35. GIY GIN TNG GIT CHT NAPOLEON
36. B N TRONG S "HO V N CH"
37. NGI RNG VIT NAM, HUYN THOI V S THT
38. S THT V QUI VT C NHN CYCLOPE
39. D VT K L TRONG C TH NGI
40. S LA CHN B N CA T NHIN
41. S PHA L - PHT HIN B N NHT TH K XX
42. NHNG B N XUNG QUANH HIN TNG A PHU
43. THUYT U SINH V MNG TI CA DI TRUYN HC
PHN 2: V TR V NHNG HIN TNG KHOA HC CHA C GII M
1. NHNG CN GIN CA V TR
2. S VA P CA TH GII
3. IU NHY CHT NGI
4. LM SNG T B MT NA TH K CA MT TRNG
5. SC MNH NO TO NN NHNG CHIC H B N ARGENTINA?
6. SNG H M TO NN S HUYN B TRONG CC NGI NH MA
7. LC XOY HIN TNG THIN NHIN B N
8. V SAO N SNG THN CNG BC CHY KHI A LN MT BIN?
9. GII C B N CA NHNG BNG SNG K L
 10. SAO KIM QUAY NGC CHIU
11. LA V TR V V CHY B N CHICAGO
12. B N NHNG TNG BIT I
13. TAI HA B N SIBERIA KHNG PHI DO THIN THCH
14. VT TH BAY B N KHIN NNG DN N KHIP S
15. VT TH L XUT HIN SRI LAN KA
16. LI GII CHO NHNG VNG TRN B N TRN CNH NG
17. NH SNG VNH HNG TRN MT TRNG
18. TM THY HIN VT CA NGI HNH TINH KHC?
19. NG SAU TAI HA B N SIBERIA
20. LI GII CHO S MT TCH B N CA HT NEUTRINO
21. B N CA ST HN
22. ST HN VN L KHONG TI TRONG KHOA HC
23. LI GII CHO NHNG VNG B N TRN BC CC
24. B MT CA NHNG CON SNG MA
25. V SAO TR ST DELHI KHNG G?
26. B N XUNG QUANH CUN DI CO VOYNICH TH K XIII
27. GII M B N TAM GIC QU BERMUDA
28. V SAO TRNG LUC QUAY TRN U NH?
PHN 3: NHNG IU K L CA TH GII NG THC VT
1. THN GIAO CCH CM LOI VT
2. GII M C CH BAY CA THN LN C I
3. C KNH THCH NHI TING
4. PHT HIN CHIM KHU MUN TI RNG KRNG
5. BM TNG NG HNH VI KHNG LONG
6. HU CAO C KHNG PHI LC NO CNG CAO C
7. GII M NGN NG CA LOI VOI
8. B N V S TI SINH CC C QUAN NG VT
9. NHNG GI THUYT V VIC NH MT KH NNG TI SINH
10. TRUNG QUC XN XAO V GING NGA C M HI MU
11. V SAO LOI DI C HAI RNG CA VN NG C LP NHAU?
12. NHN DIN MI HNG LM GIM HNG TNH
13. KIN CHA THC THI QUYN LC NH TH NO?
14. HOA M HP M MI CHO B HUNG
15. TM GIAO TIP BNG NH HUNH QUANG
16. XNG RNG MEXICO PH TNH DI THEO CHIM
17. NHN SI KHNG QUN NGY HN H U TIN
18. I MT V KH SN TNH CA RUI C
19. CHIM MOA CI A CC CHNG T HON
20. MN QU TNH YU C O CA B ZEUS
21. MT HNG HP DN HN MT TRNG
22. THN THIN B QUYT LINH CU C LT MT XANH CON CI
23. S BIN QUYN R NHAU BNG MI QUT
24. NH SNG PHN CC TRN CNH BM HP DN BN TNH
25. OM DM TA NH SNG THU HT BN TNH
26. M CNG SNG, CHIM C CNG KHE, CNG HP DN
27. C GAI C TRANG HONG T QUYN R BN TNH
28. KH CI THCH LM BN VI NHAU HN L CON C
29. NG VT NH THC VT GI H BN TNH
30. CCH THC SINH SN K L CA THN LN SN M
31. KIN C GI MI CON CI TRNH K TH
32. KHNG LONG QUYN R BN TNH NH TH NO?
33. CH C CU HN BNG TING HT
34. GING CI CNG CH NG SN N BN TNH
35. PHONG LAN D D ONG BNG MU SC
36. NHN SN MI BNG CCH GI MO MI HNG
37. C HEO D D BN GI BNG GING HT TRM
38. DI HT MU HUYN THOI V S THT
PHN 4: TH GII C I K B
1. TM KIM DU VT C I T V TR
2. PHT HIN BI NHC C TI N
3. PHT HIN M NGI HU CA VUA AI CP
4. B MT CA NHNG NGI M 3.500 NM MN BC
5. B N CA CNG NGH P XC AI CP
6. B N V NHNG NGN N VNH CU
7. B MT XUNG QUANH NHNG DU CHN K QUC
8. B N CA NHNG TNG TRN O PHC SINH
9. TM KIM I QUN BA T C TRN SA MC AI CP
10. GI THUYT MI V NGUN GC KIM T THP
11. I SNG CNG NHN XY KIM T THP
12. TM RA DU VT V TRIU I PHARAON RAMSES II
13. TM THY TM BA H MNH THI LA M C I
14. NGI AI CP MI L TC GI CA H S M
15. AI CP DNG KHOA HC XA B LI NGUYN PHARAON
16. KHM PH B N V HONG LA M
17. B QUYT LM P THI LA M C I
18. M PHM LA M C I XUT HIN LONDON
19. ALEXANDER I C THC S V I?
20. TM THY XC P CA N HONG AI CP C I
21. THNH ROME C LY TN CA MT PH N?
 PHN 1:
CON NGI TH GII K B NHT TRONG
V TR
1. NHNG IU CHA BIT V C TH CON
NGI
th con ngi l mt trong nhng b my k diu nht. Chng ta bit rng qu tim
C ca mi ngi phi lm vic sut 70-80 nm tri khng mt giy pht ngng ngh, th
mi thy ht c s k diu . D l ch s hu, nhng khng my ai trong chng ta
hiu ht nhng g ang xy ra trong c th mnh.
- Trong sut mt i ngi, qu tim p 3 t ln v bm 48 triu gallon mu.
- Mi ngy, mu thc hin mt cuc hnh trnh di 95.540km trong c th chng ta.
- B no trung bnh ca mt ngi c 100 t t bo thn kinh.
- Cc xung ng thn kinh truyn n no v t no truyn i vi vn tc 274 km/gi.
- Khng bao gi bn c th ht hi m khng phi nhm mt.
- Khi bn ht hi, mi chc nng ca c th u ngng hot ng k c tri tim.
- D dy ca bn cn phi to ra mt lp mng nhy mi c sau hai tun l, nu khng, n
s t "tiu ho" n.
- Cn c s tng tc ca 72 c bp khc nhau to thnh ting ni ca chng ta.
- Tui th trung bnh ca mi chic gai li l 10 ngy.
- Ting ho vng ra khi ming chng ta vi vn tc 96 km/gi.
- a tr sinh ra khng c xng bnh ch. Phi ch khi chng c t 2 n 6 tun tui
th b phn ny mi xut hin.
- Chng ta sinh ra vi 300 khc xng, khi trng thnh, ch cn 206 khc xng.
- a tr ln nhanh hn vo ma xun so vi cc ma khc.
- Trong sut mt i ngi, ph n chp mt nhiu gn gp 2 ln n ng.
- Mt ngi nhy mt trung bnh 6.205.000 ln mi nm.
- Ngi cn mt mt ch b mt khong 1,5 th lc, nhng mt ton b cm gic v chiu
su.
 - T lc sinh ra cho n khi trng thnh, mt ca chng ta vn khng thay i, trong khi
, tai v mi khng ngng pht trin cho n lc cui i.
- Trung bnh mt i ngi, chng ta i b trn mt qung ng di bng 5 ln ng
xch o.
- Da u mi ngi trung bnh cha 100.000 si tc.
- Hp s con ngi c cu to bi 29 mnh xng khc nhau.
- Tc mc di ra ca mng tay tng ng vi chiu di ngn tay. Mng tay ca ngn
gia mc nhanh nht. Mng tay mc nhanh gp i mng chn.
- Tc v mng tay c cng mt cht liu cu to nh nhau.
- Khi con ngi cht i, c th kh li, to o gic l mng tay v tc cn tip tc mc
thm sau khi cht.
- Din tch b mt rut l 200 m2.
- Din tch b mt da ngi l 2 m2.
- Mt ngi trung bnh b thay i hn 18 kg da trong mt i ngi.
- C mi giy i qua, c 15 triu t bo mu b tiu hu trong c th.
- Mi nm qua i, c khong 98% nguyn t trong c th b thay th.
- Qu tim con ngi to ra mt p sut y mu i xa 9 m.
- Xng i ca con ngi cng hn b tng.
- Di lp da mi ngi c 72 km dy thn kinh.
- Mi 2,5 cm2 da ngi cha 6 m mch mu.
- C 24 gi, mt ngi trung bnh th 23.040 ln.

2. B MT CA HIN TNG SIU TR NH

Nm 20 tui, c gi Elina Markand (ngi c) b tai nn. Khi tnh dy, Elina bng ni
ting Italy rt thng tho, mc d trc c cha tng hc mt ngoi ng no. C cn t
nhn mnh l Rozetta Caste Liani, cng dn Italy v c yu cu c tr v thm qu
hng.

Mysytic tranh ca Liisa Rahkonen

V ti nh", Elina mi bit rng ngi c tn l Rozetta Caste mt t nm 1917. n
c l mt b gi l kh, xng l con gi ca Rozetta Caste. Elina ch tay vo b gi, ni: "y
l Fransa, con gi ti!". Lc y, tt c mi ngi u git mnh, v ngi n b qu thc tn
l Fransa, ng nh Elina gi.
Cu chuyn ca Elina Markand tr thnh ti y hp dn cho khoa hc. Thc t,
trong lch s tng c khng t trng hp tng t v hin tng "nh v qu kh" khng
nht thit phi bt u t mt chn thng no , nh trng hp ca Elina Markand.
Vo thp nin trc, mt c gi nh ngi Anh bin thnh "mt ngi xa l" sau khi
thc dy vo mt bui sng. Em khng nhn ra m v ngi thn ca mnh, khng ni c
ting m trong khi li thng tho ting Ty Ban Nha v lc no cng t ra s st.
Cc bc s u c kt lun ging nhau: Em b 10 tui ny khng c biu hin g v bnh l
hoc tm thn, sc kho tt. Em nhn mnh l ngi Ty Ban Nha v sng thnh ph
Toledo. Em k li rng mt ngi cng ph do ghen ght v k m cht em nm em
22 tui. Cnh st Ty Ban Nha thm tra li cu chuyn k quc v "tin kip" ca em v
kt lun, ng nh li em k. s nh trong thnh ph Toledo tng c mt c gi 22
tui b hm hi. Nhng ngi hng xm tm thy xc c ngay trong nh. Cu chuyn cng
sng t hn khi hung th (lc ny gi) t n gp cnh st th ti.
Cc nh khoa hc cn tip tc ghi nhn nhiu trng hp khc. Chng hn c mt ngi
t nhin "bin thnh cng dn La M c i, vi bng chng kh chi ci l anh ta bit s
dng th ngn ng "nguyn thu" ca mnh, m khng cn ai hiu c. Tng t nh vy,
c ngi chu u bng ni ting Ai Cp, mt hn kh nng ni ting m . Ri anh ta m t
chnh xc cnh vt sng Nile v t nhn c ngun gc Ai Cp.
* "Tr nh gene"
Mt s nh khoa hc th a ra mt l thuyt gii thch hin tng trn vi khi nim
"tr nh gene": Nu cc vng "ng" trong ADN b kch thch, con ngi c th tr v tin
kip". H bng nh li ngun gc La M hoc Ai Cp t x xa. Cng do nh hng bi tin
kip m nhiu ngi c thi quen xoa ru quai nn, mc d trn mt khng h c ru.
Ngi khc li c thi quen nhc vt o vt, y nh ng tc vn vy di ang mc khi vt
qua vng nc ca ph n.
Nh c Elina ngi c v b gi ngi Anh th r rng khng h c quan h no v
"gene di truyn" vi ngi m mnh ho thn, c ngha l trng hp ca h khng th gii
thch bng "tr nh gene". Vy ngha l th no? Nhng ngi theo o pht rt quen thuc
vi thuyt lun hi cho rng th xc con ngi tc l ci "b ngoi" lun thay i. Cn
ci "bn trong th xc" tc linh hn l vnh cu. Theo thuyt lun hi, cuc sng khng
khi u bng s sinh ra v cng khng kt thc bng s mt i. Cuc sng c tri v tn.
Linh hn mi "kip" li nhp vo mt thn xc mi. V th, s khng l khi c Elina v b
gi ngi Anh t nhin nh li kip trc ca mnh.
* Thuyt v kt cu "phch"
Li c mt s nh vt l v sinh hc a ra cch gii thch vn trn bng "kt cu
phch". "Phch" y tt nhin khng phi l "phch" trong m nhc, m l mt khi nim
ch "phn bt bin" ca con ngi, cn c hiu l "phn nng lng tch ra di dng
sng". Khi ngi cht, "phch" lin tan vo v tr. V th, "phch" c th hiu l mt loi
"trng sng ht c bn nh, hoc l "tp hp nhng nng lng thng tin c th".
Theo cc nh khoa hc ny, thuyt v phch c th l gii c nh a phn hin tng
thn ng (trong m nhc, thi ca, khoa hc...). tui rt tr, nhng thn ng ny tch t
c lng kin thc khng l m ngi bnh thng c i d hc tp chm ch cng kh
c c. Theo thuyt ny, "phch" ca cc thin ti l sn phm ca hng vn kip trong
qu kh dn li trong mt c th hin hu. Ni cch khc, "trng sng ht c bn nh"
hay nhng "tp hp thng tin c th" tp trung vo c th h theo mt quy lut no .
Nhiu nh khoa hc mnh dn cp ti nhng khi nim rt mi v hin tng "nh
v qu kh". H lp ra mt quy trnh cng ngh" cho php bng thc nghim a con
ngi vo trng thi gia m v thc. trng thi l lng k o ny, ngi tham gia thc
nghim vn nhn thy nhng g quanh mnh, nhng trong tim thc, h li thy c qu kh.
Phng php thc nghim ny c p dng cha mt s bnh tm thn v em li
kt qu.
Mc d c nhng thnh tu nht nh, nhng n nay, nhng chuyn v "siu tr nh"
gn nh vn nm ngoi vng nghin cu ca khoa hc chnh thng. Tt nhin, iu
khng c ngha l nhn loi chu b cuc ri t do vo vng "bt kh tri", cc nh khoa
hc vn ang tm cch nghin cu nhng iu kh gii thch nht.

3. NG LM HNG CHC NM MT HIN TNG

CHA C GII THCH
Do b tng nhm l cht, c b Nazira Rustemova (4 tui, ngi Kazakstan) tng b
chn sng. c a ra khi m, Nazira chm vo mt gic ng di 16 nm ri mi y bng
nhin tnh gic. C th ca c (vn thay i rt t trong thi gian hn m) bng ln ln tng
ngy nhanh chng tr thnh c th mt thiu n trng thnh.
l mt trong nhng trng hp mc chng hn thu, cho n nay vn l mt b n i
vi khoa hc. Nhng ngi b chng hn thu c th ng hng thng tri, thm ch vi chc
nm. Trong thi gian , c th h hu nh khng c s thay i. Sau khi tnh gic, qu
trnh trao i cht c tng tc khin cho c th ln nhanh trng thy, y nh trong truyn
c tch. mt s bnh nhn cn xut hin nhiu kh nng k l m trc khi hn m h
cha h c. Nazira Rustemova l mt trng hp in hnh.
Lc mi sinh, Nazira l mt c b kho mnh, c th pht trin bnh thng nh bao a
tr khc. Gn n sinh nht ln th 4, t nhin c b b au u d di, khng thuc no
lm gim c. Sau mi cn au, c b li lm i. Mt bui sng, khi vo nh thc con, cha
m ca Nazira thy c b nm bt ng trn ging. Cc bc s bnh vin huyn khng
nh Nazira cht m khng r nguyn nhn.
Sau khi mai tng cho Nazira, ng v b c b nm mng thy c ngi bo rng Nazira
cha cht m b chn sng. Ngi cha tr li ngha a, lt vn o quan ln kim tra.
ng sng st nhn thy xc con gi nm st vo mt gc ch khng v tr chnh gia
nh lc h huyt. Lp vi lim qun quanh c b b nhu v i ch c vt co xc. ng vi
vng b con v nh.
Hai tun lin. Gia nh Nazira tm mi cch nh thc c b nhng v hiu. Khi bit
tin, B Y t Lin X chuyn Nazira ln Matxcva nghin cu. C b c t trong
lng knh sut 16 nm cho n ngy tnh li.
"Sut thi gian , ti khng h ngi dy ln no" Nazira nh li "Mc d nm bt
ng nhng ti vn nhn bit c mi chuyn xy ra xung quanh mnh. Thm ch c ln
ti cn ngi thy hng thm thoang thong c trng ca vng tho nguyn qu ti. Mt
hm, ti nghe thy ting chung in thoi ro rt lu. Mi m khng c ai nhc my; th l
ti quyt nh ng dy ni chuyn in thoi..." Sau khi tnh gic, Nazira c cc bc s
gi li tip tc kim tra sc kho trong my thng ri mi tr v nh.
Trong 16 nm ng lm, ngi Nazira ch di thm 30 cm mc d vn tip nhn thc n
qua h thng ng dn ni vi d dy. Tuy nhin, khi tnh li, c th c pht trin nhanh nh
thi. Ch trong mt thi gian rt ngn t mt c b, Nazira c mt c th pht trin nh
mi c gi 20 tui khc.
Trong my ngy u, Nazira phc hi kh nng khu ng, c th giao tip vi mi
ngi m khng qun t no. Thm ch, c cn ni c 4 ngoi ng, trong c ting
Latinh (mt ngn ng hin nay rt t ngi bit) v t nhc mnh khi mt t nh nhng
nh bay. Tuy nhin, sau my nm, nhng kh nng ny bin mt. Nazira qun c ting
m (ting Kazakstan), ch cn nh duy nht ting Nga.

4. HIN TNG "NGI L LNG"

"Qu tra, Subbayah Pullivar ra cho chng ti v cho bit thc hnh yoga c gn 20
nm.

L lng khng phi l khng th

Khi nghi l l lng bt u, nh yoga n ny i vo mt ci lu. Vi pht sau, vch lu
c nng ln, cho thy ng ang l lng gia vng trn nc". l li k ca P.Y.Plunkett,
mt ngi bn tn mt chng kin mn biu din ngy 6/6/1936.
Nhiu khn gi n gn kim tra xem c s gian di no khng. Subbayah Pullivar nh
trong trng thi ln ng, l lng trn khng, cch mt t khong 1 mt. ng da vo mt
cy gy, hn l ch gi thng bng, Plunkett v bn b n kim tra xung quanh nh yoga:
chng c dy hay tr ma mnh no c.
Sau , ci lu c ph xung v Pullivar h xung t. Plunkett chng kin s h
xung ny qua mt ci khe trn vch lu mng. Sau mt pht, nh yoga c v lc l. ng
bt u h xung t t, vn trong t th nm ngang nh lc u. Phi mt 5 pht chm
xung t. Lc y, cc t a ng ra gia khn gi, yu cu mi ngi th b tay b chn
ng. Nhng d c nhiu ngi, chng ti vn khng th lm c. Subbayay Pullivar c
xoa bp bng nc lnh hn 5 pht sau khi ri khi trng thi l lng v li c ng tay
chn bnh thng.
Trong nhiu trng hp l lng khc, khn gi ch n chuyn ng lc l v t th
nm ngang. Cnh tng din ra ti Thu S, trng ca nh yoga Maharishi Mahesh, mt
hc vin mn thin siu vit hc k li: "Chng ti lc l, lc u chm, sau nhanh dn. K
, chng ti bt u nhc mnh ln khi mt t. Phi thc hnh bi tp trong t th ngi
xp bng. Ngi ta s b au n nu hai chn bung thng. Lc h xung l mt c sc.
V th cn phi ngi trn nm. Sau chng ti bit cch kim sot v bi tp tr nn tht
thch th".
Liu mt ngy no tt c mi ngi u c th bit l lng khng? Theo nhng ngi
hc thin siu vit, iu l c th, vi iu kin phi rn luyn tinh thn rt tch cc.
* Trng thi bn trng lc
Cng c mt cch l lng ang c bn ci, l t mt ngi trong trng thi bn trng
lc. Ngi y ngi trn gh, xung quanh l 4 ngi th nghim. Bn ngi ny xp hai bn
tay trn u ngi kia (nhng khng chm nhau), ri tp trung t tng trong 15 giy. Sau
, h nhanh chng t ngn tr ln khuu tay v u gi ca nhng ngi ngi trn gh.
Th l ngi y c nng khi mt t. Lm sao c th gii thch c hin tng ? S
tp trung t tng ca 4 ngi c d tnh chnh xc liu c th gii phng mt sc mnh b
n ca ngh lc, gip thot khi cc nh lut ca trng trng khng? Nhiu cu hi cha
c li gii thch tha mn.
Bennett l nh s. ng nh nhng n mc c th t mnh nng ln nh mt chic l, ta
nh thot khi trng lc. Tuy nhin, hin tng l lng dng nh khng cao c bao
nhiu: i tng thng ch ln c 1 - 2 m l ti a. Nhng bit u cc dn tc thi c
i c "cha kho" cho kh nng bay bng cao hn. Nh th, h c th thc hin nhng
cng trnh v i, chng hn nh cc hnh v trong sa mc Nazca Peru m ngi ta ch c
th thy r t trn cao. Nhiu truyn thuyt ca ngi Celte cng k v cc php s c kh
nng bay c. Phi chng l s ho thn ca linh hn, hay l s l lng tht s ca c
th.
Trong nhiu trng hp ngoi l, s l lng dng nh c lin quan n mt trng thi
c bit, tip thu c sau mt qu trnh luyn tp lu di. Lc y, c th bt chp cc nh
lut hp dn thng thng nh mt sc mnh b n. Nm 1657, mt thiu nin Anh 12 tui,
Henry Jones, bng dng bay ln n trn nh, t hai bn tay ln trn. Hin tng ny ch
ko di trong 1 nm, v sau ny cu ta mt kh nng .

5. NGI HO SP M V CI CHT B N
 Th nghim chp ct lp thi hi
Ngy 27/9, ti bo tng Mutter, Philadelphia, M, ngi ta tin hnh chp ct lp mt
thi th k l: xc p ca mt ph n mp mp bin i gn nh hon ton thnh cht sp
m. Ngi n b ny l ai? B ta mt vo th k XVII, XVIII hay XIX? V sao thn th b ta li
c th ho sp?... Cc nh khoa hc hy vng sm c cu tr li t thit b qut mi, my scan
CT.
Thi hi ngi ph n ny, vi bit danh "Soap Lady", nm trong t knh ca bo tng
Mutter hn mt th k. Thi gian qua b lun l mu thc nghim l tng cho cc sinh
vin y khoa v by gi xc b ang hp dn du khch nh mt trng hp l th trong y
hc.
Bng my chp CT, cc nh khoa hc quan st thy mt s m ni tng. H hy vng s
tr li c nghi vn lu nay: B y cht nh th no? Gerald Conlogue, Gio s i hc
Quinnipac v cc cng s ang tm kim mt ming v quan ti c lm t th cht x
phng ny b ri ra ngoi mi trng. T , h s hiu r hn v s x phng ho - hin
tng chuyn ho cht bo thnh cht sp m. Trong t nhin, trng hp ny rt him
gp v qu trnh x phng ho ph thuc vo nhiu nhn t, nh m, nhit , qun o v
hot ng ca vi khun. Ngi cng bo, kh nng b x phng ho cng ln.
* i tm tung tch Soap Lady
Ln th nghim chp ct lp l ln u tin Soap Lady c a khi bn trng by, k t
nm 1874. Mt nh gii phu ni ting ca i hc Pennsylvania, Joseph Leidy, tng thi
hi ny cho bo tng. Leidy khng nh Soap Lady mt vo khong cui th k XVII. Theo
mu ch thch gn km vi gi trng by, "Ngi n b ny, c tn Ellenbogen, mt
nm 1792 ti Philadenlphia v bnh st vng v c chn gn ng Fourth v Race".
Nhng, li gii thch ca Leidy ch ng vng ti nm 1942, khi Tin s Joseph
McFarland, ngi qun l bo tng xc nh Soap Lady mt vo th k XVIII v tn ca
b b qu kh lng qun. Theo ng, khng c ai qua i v bnh st vng Philadenphia
vo nm 1792. Ch c mt trng hp xy ra vo 1793, nhng tn khng phi l
"Ellenbogen". Hn th, cha h c mt ngha a gn ng Fourth v Race.
Nm 1987, ngi ta chp tia X trn xc p ny v pht hin thy c 2 ci ghim thng
v 2 chic khuy 4 l c sn xut vo th k XIX. Mt quan chc bo tng ni: "n y,
tung tch ca ngi n b ny li cng m mt hn".

6. B MT V HIN TNG O GIC

 Mt ln, bn ang tr li mt ngi hi ng, th t nhin, hai ngi l mt
khnh mt cnh ca t gia bn v v khch. Bn hi ngc nhin mt cht,
nhng sau hai k bt lch s kia vi v khnh ca i. Sau , bn vn tip
tc ni m khng nhn thy mt iu k l xy ra...
Ngi khch hi: "Ch thy g l khng?". Bn nhn trn... hnh nh bn cm
thy c g khc l nhng li khng hiu l g. Ngi khch li hi: "Ch th nhn ti k
hn xem no!" Bn nhn rt su vo mt ngi khch, ri bn ti ging anh ta ni, ti
o qun anh ta mc... Hi lu... A! Bn bng ht ln. ng trc mt bn l mt ngi n
ng hon ton khc ch khng phi ngi hi ng bn... Mt lc sau, ngi l mt ny
gii thch cho bn bit rng, anh ta l mt trong hai ngi n ng khnh cnh ca v
tro i v tr vi ngi khch hi ng trong thi gian ngn ngi khi h dng li gia hai
ngi...
Trn y l mt v d tiu biu v hin tng o gic, mt hin tng k l v kh hiu
nht thng gp trong thc t. Ngi lm th nghim ny l Gio s Daniel Simons, i hc
Havard, M. ng tin hnh th nghim ny trn hng trm trng hp khc nhau v kt
qu tht k l: Trn 50% cc trng hp, ngi ch ng vn tip tc ni chuyn vi v
khch hi ng b nh tro m khng nhn ra iu g l, mc d hai nhn vt ny hon
ton khc nhau, t hnh dng, ging ni ti qun o.
* Nhn bit c la chn
Hin tng trn cn c tn khoa hc l "m thong qua" (change-blindness). Cng vi
cc kt qu th nghim khc, u nhng nm 90, hin tng ny dn ti mt gi thuyt gy
ra nhiu cuc tranh lun d di: Ci chng ta thc s nhn thy t hn nhiu so vi ci chng
ta tng rng nhn thy. iu c ngha l, chng ta lun sng trong o gic bi nim
tin c to ra. Trong th nghim trn, ngi ch ng lun tin rng mnh ang ni
chuyn vi cng mt ngi hi ng, nn hon ton khng nhn thy anh ta c s thay
i g sau khi b nh tro.
ng Simons gii thch: "Nu bn quan st mt khung cnh vi nhng hin tng xy ra
trong , thng bn ch c th nhn bit mt s chi tit nht nh. Nhng chi tit ny s
c b sung thm nh kh nng nh li hoc tr tng tng ca bn, cho ra mt hnh
nh tng qut v ci m bn nhn c v ghi li trong no b".
* Mt c vai tr nh mt ng knh
Trong h thng ghi chp v lu gi hnh nh, mt ng vai tr nh mt ng knh video.
N lin tc qut cc hnh nh a vo trung tm x l ca no b. Ti y, hnh nh s
c phn tch rt nhanh. Thng tin khng quan trng s b loi b v ch c nhng chi tit
quan trng nht gip con ngi ng x trong hon cnh nht nh mi c gi li trong
no b.
"Nh vic la chn gia nhng chi tit quan trng v khng quan trng nn con ngi
mi c th tn ti c", Trit gia Danial Dennett khng nh nh vy trong mt cun
sch c tiu "Kin gii v thc". Theo , hnh nh lu tr trong b no lu ngy
chim qu nhiu b nh nn n ch ghi li nhng g thay i v gi nh rng, tt c
nhng th khc vn gi nguyn nh vy.
* Chuyn v mt con vn chy qua...
Daniel Simons li tip tc lm mt th nghim na chng minh rng, thc t chng ta
lun b st nhng chi tit nht nh. ng cho mi 40 ngi n ng ti xem mt trn bng
r v yu cu h m tt c cc ng chuyn ca hai i. Nhng ngi n ng u tp
trung ht sc vo cc pha chuyn bng. t nhin xut hin mt con vn chy i chy li
qua sn bng n 5 giy ng h. Sau , Simons hi tt c 40 ngi n ng ny v con
vn v h u tr li l khng nhn thy g c.
"Thng th ngi ta khng bao gi nhn thy rng xanh gia m cy ci rm rp",
Simons ni. iu i khi rt nguy him. Cc chuyn gia nghin cu giao thng cho bit,
phn ln cc tai nn t u c lin quan ti hin tng "m thong qua". Trong th nghim
trn, nhng ngi n ng chi mt vo cc qu bng c th so snh vi ngi ti x ang
li xe chy trn ng v mi m ngh v mt chuyn g , cn con vn ging nh ngi
qua ng. Th l xy ra tai nn.
* Gii m n ci ca nng Mona Lisa

Mona Lisa, ni bun n di n ci

N ci ca Mona Lisa cng gy o gic. Cng nhn lu vo khun mt nng, bn cng
thy i mt y ang ci, rt kiu sa v rt mn nguyn. Nhng ch cn nhn xung kho
ming mt cht bn s thy khun mt ngi thiu n nghim ngh k l. t nhin, bn
khng hiu nng ang vui hay bun, thanh thn hay lo lng.
Trong phn trc chng ta cp ti hin tng "m thong qua", gii thch v sao
i mt thng b st mt s chi tit nht nh khi ta quan st mt khung cnh no . Ho
s, trit gia, nh khoa hc thin ti ngi Italia Leonard de Vince "v tnh" li dng hin
tng ny sng to ra n ci b him c mt khng hai trn kho ming Mona Lisa.

Mona Lisa
"iu khin chng ta yu thch Mona Lisa chnh l b mt c y lun thay i mi khi
chng ta nhn, khin cho c y dng nh sng ng", Margaret Livingstone, nh sinh hc
thn kinh hc ti i hc Harvard (M) nhn xt nh vy, sau mi thi gian nghin cu ho
phm ni ting ca Leonardo de Vince.
 Tuy nhin, b cho rng thc t b mt Mona Lisa khng i, bn cht chnh l s thay i
trong mt ngi xem ch khng phi mu sn. Theo b, th gic trung tm ca con ngi
bt gi nhng chi tit nh rt tt, trong khi th gic ngoi bin ch x l nhng chi tit l m
gi l tn s khng gian thp. Nhng n ci ca Mona Lisa li c v bng tng mu m
du, ri vo tn s thp. Livingstone ni: "Bn khng th nhn n ci ny bng th gic
trung tm m phi bng th gic ngoi bin khi nhn t ming ca Mona Lisa".
Hiu qu tng t c quan st trn nhng tc phm cui th k XIX ca nhng ngi
theo k thut chm mu (pointillist), cng nh trn cc bc ho chn dung hin i ca
Chuck Close v tranh ghp mnh ca Robert Silvers (thng dng trong qung co).
Livingstone nhn xt: "Mi khi nhn, bn nhn nhng chm ring r, nhng th gic ngoi
bin th tp hp chng li vi nhau v trn ln mu sc, v th bn chuyn ng mt xung
quanh v to ra nhng thay i trong khi nhn". Cch gii thch ny c l lm ngc nhin
nhng ho s ca k thut chm mu, bi h ngh rng tc phm ca mnh l s trn ln mu
sc.
Tuy nhin, Livingstone li cho rng Leonard khng hiu c iu th v t bc tranh
ca ng: "ng y vit nhiu iu nhng khng bao gi vit iu ny ra v cng khng v li
mt bc ho no nh Mona Lisa. Ti cho rng ng cng nhn thy iu tuyt vi trong n
ci ca Mona Lisa, nhng cng nhiu ngi, li khng th phn tch c ti sao n li
nh vy".

7. CC HA S TO O GIC TRN TRANH NH

TH NO?

Bc n tng mt tri mc ca Claude Monet

Trong kit tc n tng Mt tri mc ca Claude Monet, mt tri dng nh ht ht sinh
lc ca thin nhin to sng rc r. Nhng thc ra, sng ca n khng h ln hn
nhng im xm trn nn tri xung quanh. Th ra, Claude Monet khai thc mt c im
th gic ca mt ngi to nn o gic .
Nh thn kinh hc Margaret Livingstone, i hc Y khoa Harvard (M), cng b cng
trnh nghin cu ny ti cuc hp thng nin ca Hip hi khoa hc tin b M, ang din
ra ti Denver.
Livingstone s dng nhng kit tc hi ho minh chng cho s khc bit gia nhn
thc v mu sc v sng ca no ngi. Trong mt chuyn thm ti Pais gn y, b c
dp kim tra bc tranh n tng Mt tri mc v bn cng Le Harve ca Monet. Tm im
ca bc tranh l hnh nh mt tri, xut hin nh mt qu cu la nh ln trn nn tri
my m xanh xm, phn chiu nh sng xung mt nc, ni nhng con tu nh c ang
bung neo. Tuy nhin, tri vi cm nhn thng thng ca chng ta, Livingstone cho bit
mt tri trn bc tranh khng h sng hn so vi nn tri xanh xm quanh .
B ni: "L do l h thng th gic ca chng ta b phn i r rt: Mt bn cm nhn v
mu sc v bn kia l v sng (cng phn x nh sng). Gia chng khng h c mi
rng buc vi nhau. Khi nh gi mu sc bc tranh, no ta v tnh coi mt tri nh l
mt loi cp sng v v th ta tng rng mt tri chi lo hn hn cnh vt xung quanh".
Vic nh gi s cng bng hn, nu tt c u dng en trng, khi mi vt th c
sng nh nhau u xm cng mt cp. Livingstone chng minh iu ny bng cch chp
li nh en trng ca bc n tng Mt tri mc. Vi bc nh , bng mt thng mt tri
bin mt, ni ng hn l ho vo mu xm ca nn tri, do n c sng bng vi sng
ca nn tri xung quanh.
"Cc ho s thin ti nh Monet hiu r h thng th gic ca con ngi phn i nh th
no v khai thc n mt cch tinh t to ra o gic v mu sc v khng gian".
Livingstone gii thch. Hai phn th gic i khi cn c gi l h thng "Where" (
u) v "What" (ci g). H thng "Where" tn ti ng vt c v, cho php chng ta c th
thy c s vt trong khng gian 3 chiu, v nhn ra nhng vt th di ng, nhng khng
thy mu sc. Ngc li, h thng "What" ch tn ti loi ng vt bc cao, trong c con
ngi, cho php ta nhn thy mu sc, phn bit c cc khun mt cng nh nh gi
mt biu hin hoc thi .

N ci ca Mona Lisa di cc gc nhn khc nhau (chn tm im ca bc tranh khc nhau).

Cng bng th php to hiu ng o gic, Leonard de Vince khin cho n ci ca
nng Mona Lisa tr nn nh nhng m huyn b. Livingstone cho bit: khi chm ch nhn
vo i mt ca Mona Lisa, bn ch "khoanh" c mt khu vc rt nh bn lng my v g
m. V vy, bn khng nhn thy ton b khun mt v khng gian ng sau bc tranh. Khi
, cc nt m trn g m Mona Lisa s hin ln kh r, khin bn c cm gic kho mi ca
ngi ph n ny cng c ko nhch ln v t m hn. Kt qu, bn thy ngi ph n
ci. Ngc li, khi bn nhn vo ming nng th hiu ng ny cng lp tc bin mt cng
vi n ci y. Th ra n ci ny va tht, va o. C iu, khi s dng "mo" o gic ny,
Leonard de Vince c l khng vn dng n kin thc khoa hc m da vo kinh nghim
ca mt ngh s nhiu hn.
* "Mt thn"
Bi nghin cu ca Gio s Itzhk Fried, i hc California (M) ng trn tp ch khoa
hc The Lancet nm 1992 khng nh: " nhn bit hnh nh, con ngi cn rt t thc t".
y l mt kt lun tht kh hiu. tm hiu xem Fried ni g, mt ln na, chng ta li
phi quay li... vi bc tranh Mona Lisa.
Fried cho mi 100 ngi n ng ti mt cuc th nghim. ng chia h lm hai nhm.
Nhm th nht c nhn thy bn sao ca Mona Lisa treo trn tng, cn nhm th hai
ti mt cn phng trng trn nghe k v bc tranh. Sau ng mi hai nhm ti mt
cn phng khc v ngh h miu t li bc tranh. Trong khi nhng ngi ny miu t,
Fried dng mt phng php c bit o cc hot ng trong no b ca h. Kt qu
tht k l: No b ca nhng ngi ny u vn ng cc t bo ging ht nhau v "bc
tranh" m h k li kh ging nhau: Chng u l sn phm ca rt t thc t v rt nhiu
tng tng.
"iu quan trng khng phi l chng ta nhn thy bc tranh tht hay ch ngi tng
tng. Mi ngi u c mt con mt thn b phn lu gi cc hnh nh tng tng
gip chng ta c th tng hp hnh nh v trnh by mt khung cnh nht nh", Fried ni.
* Thc t v o gic

o gic hoa Thy Tin

Ti sao bn lun c cm gic rng bn c mt bc tranh y v thc t v cuc sng
hin thc ny? "Bi v rt him khi bn gp c ai ch cho thy iu ngc li!", cc nh
nghin cu hnh vi gii thch.
No b ca bn lun c thu np v x l mt s hnh nh m mt bn "qut" c t
thc t, nhng n cn thu nhn mt khi lng ln hn nhiu cc hnh nh t kho kinh
nghim v tr tng tng ca bn. Mt khc, vic no b ca bn la chn "thc t" no l
do tr tng tng quyt nh. V d, mt bn "qut" c ton cnh mt cnh ng gm
nhiu bm bm v chut, nhng nu tr tng tng ca bn ch thch bm bm
chng hn, th no b s t ng xo nhng con chut ra khi bc tranh. Kt qu l bn ch
nh c mt bc tranh c ton bm bm. Tm li, bc tranh tng th v th gii ca
bn phn nhiu l tng tng ch khng phi thc t. C th ni, mt s hnh nh v th
gii ch do o gic ca con ngi m c c.
Cc nghin cu mi nht v khoa hc thn kinh cho bit, khng ai c th cng mt lc
nhn thy tt c nhng chi tit ca mt bc tranh. Mi vt th, di con mt ca mi ngi
s c mt hnh th khc nhau. Cc nh khoa hc gi thuyt: "Nhn v la chn hnh nh l
mt qu trnh sng to, y ht nh hnh v mt bc tranh vy. Sn phm ca n ch v tnh
trng lp vi th gii ca nhng hin tng vt l m thi".
* Chuyn chn o nhm mu trong siu th
Nu gi thuyt trn c ng hoc kim chng th s l mt tin mng ln vi nh vt
l Isaac Newton. Cui th k XVII, Newton c tng cho rng: mi vt t n u khng
c mu sc nu khng c s hin hu ca nh sng. Tuy vy, no b ca chng vn c gn
cho chng mu sc no .
Hai nh sinh hc thn kinh Dale Purves v Beau Lotto, i hc Duke (Anh), cho bit:
"Mu sc l sn phm ca cm nhn ch khng phi thc t". Theo , con ngi c th thu
np hnh nh da trn tng tng v kinh nghim mt cch kh chnh xc. Tuy nhin,
khng phi lc no cng nh vy. Nhiu trng hp, ngi mua hng chn mt chic o
theo mu a thch trong siu th, nhng khi v nh mi pht hin ra n c mu khng nh
mun. Nguyn nhn l khi ca hng, ngi chn mu theo tng tng v kinh
nghim ch khng phi theo mu thc do mt "qut" c.
* Vn nhn chng
Nu cc hnh nh lu gi trong no b khng c lin h g r rng vi th gii hin hu,
th ai c th khng nh rng, ci anh ta nhn thy l "tht s xy ra", hay ch l "o
gic". Trong ln th nghim phn th nht, ngi ph n ni chuyn my pht lin vi
khch hi ng m khng nhn ra anh ta b tro i. Vy th li k ca nhn chng
trong mt s kin ch din ra chp nhong c th tin c hay khng? Hn na, thi
im xy ra s kin, nhn chng thng kh th , thm ch anh ta ang ch tm vo mt
vic g hon ton khc. Th th, nhn chng c khc g nhng ngi n ng xem bng
r, khng h nhn thy con vn chy qua.
Nh khoa hc Stephen Kosslyn, i hc Harvard, cn lm mt th nghim nh sau: ng
mi 10 ngi xem bc nh ca mt ngi n ng. Sau , ng cho h xem mt bc nh
khc cng ca ngi y vi mt s nt thay i v qun o v kiu tc. Khi c mi k li
v s khc bit gia hai bc nh, 10 ngi ny ni khc nhau, trong c nhiu chi tit
khng h c trong c hai bc nh. Kosslyn kt lun: "Con ngi khng th phn bit c
u l thng tin khch quan (thc t) v u l tng tng. Bnh thng, h thu nhn hn
hp c hai ngun thng tin ny".
* Mt mnh gia ci i
C l s rt lu khoa hc mi gii thch c mi lin h gia thc t v tng tng. Tuy
nhin ngy cng c nhiu gi thit cho rng: Th gii th gic y ca chng ta c hnh
thnh t mt s hnh nh c th, kt hp vi mt s hnh nh chm su trong kho kinh
nghim v... rt nhiu tng tng.
V mi ngi u c mt tr tng tng ring, nn mi ngi u c c trong mt th
gii ca nhng hnh nh th gic n l. Tin s Richard Gregory, nh tm l, tc gi ca rt
nhiu cun sch v tri thc th gic a ra mt tng kt bi quan nh sau: "Th gii th
gic m bn ang sng l ngi nh ring ca bn. Thnh thong bn li nui o tng rng,
c th chia s n vi mt ngi no . Nhng thc t, chng ai c th chia s vi bn. Bn
ch c mt mnh m thi... Mt mnh gia ci i ny.

8. BC VO TH GII BA CHIU TRONG CC

TC PHM THI K PHC HNG

Tc phm Cha chu pht (The Flagellation of Christ)

 Microsoft pht trin k thut gip ngi yu hi ho tip cn th gii ca nhng ho
s bc thy thi Phc Hng. Bng mt chuyn du lch o, khch tham quan c th thm nhp
vo mi gc cnh ca bc tranh Cha chu pht ca danh ha Piero della Francesca, i bn
cc tng hoc ng cnh Cha Jesus.
Cc nh nghin cu ti phng th nghim ca Microsoft Cambridge. Anh, xy dng
cc thut ton to ra ton b khung cnh hoc tng phn ca bc ho, cho php cc nh
nghin cu ngh thut phn tch hnh khi v v tr ca tng vt th. K thut ny cn c th
gip ti to khng gian ba chiu ca ton b bc ho.
Antonia Criminisi, mt trong nhng nh nghin cu, cho bit: "Bn s cm thy mnh nh
hin din trong bc tranh v thm ch c ng ngay cnh Cha Jesus".
Ngi ta hy vng cng ngh chp hnh mi ny s a th gii ngh thut v khoa hc
my tnh tin li gn nhau hn. N cng gp phn ci tin hnh thc tham quan bo tng
thng qua mt chuyn du lch o, khng cn b gii hn trn nhng bc tng.

9. M NHC TRONG TC PHM HI HA THI K

PHC HNG
Mt bc ho ni ting thi k Phc Hng h l n k diu v mt trong nhng hnh
thc ngh thut u tin c s kt hp gia m nhc v hi ho. Tc phm c tn Thnh
mu v con cng n thin thn ca danh ho Filippino Lippi, ngi Italy, th k XV.
Tc phm c trng by ti cuc trin lm ca danh ha Botticelli v Filippino Nhng
tc phm hi hc n tng v c sc ca th k XV ti Florence, Italy, nhm tn vinh hai
danh ho Botticelli v Fillipino.
Cc hc gi t lu vn tin rng nhng nt nhc trn di giy nm trn tay cc thin thn
c v mt cch ngu nhin, ch khng mang tnh nhc no. Tuy vy, gio s m nhc
Timothy McGee ti i hc Toronto, Canada, pht hin rng nhng nt nhc c cha
nhc iu.
McGee ni. "Nhng nt nhc u tin chnh l khc m u trong bi ht ni ting thi k
Phc Hng: Fortuna Desperata. Tuy vy, nhng ni tip theo th li khng theo giai iu
".
C th nh son nhc c dng ngi nghe nhn thy rng ng mn on m
u trong bn nhc Fortuna Desperata. McGee nhn nh: "N c th ging nh kiu mt
nh th m u tc phm ca mnh bng li trch ca mt bi th ni ting khc".
c vit tng nim ci cht ca Simonetta Cattaneo, ngi tnh ca Giuliano de
Medici v cng l anh trai ca Lorenzo the Magnificient, Fortuna Desperata tr thnh bi ca
ni ting nht vo th k XV Italy v l mt trong nhng bn mu c s dng nhiu
nht vo thi k Phc Hng.
 McGee ni. "Tht khng may l chng ta ch cn mt na u ca bn nhc. on cn li
b cun trong di giy di chn cc thin thn. Ti lc khp mi ni tm tt c cc bn
tho thuc giai on nhng u khng thy. V vy y l bn sao chp duy nht".
Bn nhc c trnh din ti cuc trin lm ngh thut Florentine. , khch
tham quan c th va ngm tranh, va nghe nhc.
Nh lch s Jonathan Nelson pht biu. "Khng nghi ng g khi y l ln u tin bn
nhc c ct ln trong 500 nm. l mt cm gic th v, a chng ta ngc li vi thi
gian, khi th m nhc thin thn cng c trnh din ngay trc bc ho".
Fillipo Lippi (1457-1504) sinh ra ti Prato, gn Florence, ni y c cuc sng b bao
trm bi cc v x-cngan. ng l con trai ca mt ni c 23 tui. Lucrezia Buti vi mt thy
dng Carmelite ngoi 50 tui v cng l mt ho s lng danh.
Nm 12 tui, Filippo tr thnh hc sinh ca Sandro Botticelli. Cn Botticelli th chnh l
hc sinh ca cha Philippino. Trin lm ln u tin ti Florentine ti hin li cuc sng v
s nghip ca hai danh ho ny, h u ni danh ting v ti nng thi ca v hi ho.
Theo Nelson, nhng g tm thy chng t Filppino cng ti nng nh Botticelli. "ng ta
cng l mt nhc s ti ba. C th chnh Filippino son ra bn nhc trong bc tranh ".

10. CUC GP G CHIU KHNG GIAN TH T

t nhin mt t rung chuyn, nh ca, cy ci nghing ng nh ng t. Nhng sinh
vt k l s dng cc loi my bay quay trn trn nhng nc nh trong lng. ngay khong
t trc nh mnh, "h" p xung v m ca khoang my ra ngoi. Lc , ni s hi v
khip m khin cho em hong lon, Nhng khi bnh tm, em nh li tt c...

Khng gian bn chiu trong tng tng ca danh ha Dali v nhng inh cu rt ng trn tay cha Jesus
l li k ca em gi 13 tui Theodona khi nhn thy ngi ngoi tri t trong hai trn
cung phong xy ra nm 1998 mt lng nh thuc ngoi thnh ph Shoumen
(Bulgaria). Theo li cc c gi trong lng, l hai trn cung phong k l cha tng c. t
phi xy ra trn mt vng rng ln ch khng phi ch trong phm vi lng. Tuy nhin,
khng ai trong lng nhn thy g khc l. Ngoi tr Theodona...
Theo s m t ca b gi ny, cc nh khoa hc phng on, phi l cuc ving thm
ca nhng c dn ngoi tri t, khi s dng phi thuyn dng a bay, c tc rt ln
tng ng tc nh sng (300.000 km/s) p xung lng. Theodona k rng, "m
ngi l c nhiu hnh th khc nhau, c ngi ging nh ngi Bulgaria vi vc dng rt
p nh thin thn trong cc truyn c tch, nhng khng t ngi din mo d dn nh
qu...".
 Nh khoa hc v tr Nga Valentin Phomenko sang Bulgaria tm hiu v "chuyn ca c
hc tr nh vng Shoumen". Sau mt thi gian nghin cu, ng kt lun: "B gi Theodona
tht s c kh nng giao tip v nhn r nhng sinh vt l t bn ngoi v tr, trong khi
nhng ngi khc Shoumen khng c kh nng ny". Theo Phomenko, iu c lin
quan n mt nng lc c bit, gip Theodona i vo khng gian bn chiu y b n, v
vy em nhn thy hnh nh m ngi khc khng thy c".
Theo cc nh khoa hc, no b ca con ngi khng th tng tng c khng gian
bn chiu. iu c gii thch nh sau: Bn hy tng tng cc sinh vt khng gian
hai chiu. Chng sng trong mt mt phng v khng bit g v s hin hu ca khng gian
ba chiu. V vy, mi di chuyn ca chng s b gii hn trn mt phng y v khng th tin
vo chiu th t nh chng ta. Nu mt qu cu lt vo th gii , cc sinh vt hai chiu
mi u s nhn thy mt im sng, ri n cc hnh trn to dn ln, n mc cc i, ri
cc hnh trn nh dn, thu li thnh mt im ri bin mt. Kt qu l, chng ch nhn thy
nhng ng trn m khng hiu "ton b cu chuyn v qu cu" nh th no.
Nhng i khi, sinh vt hai chiu cng c th t ti iu k b. V d chng mun vt
qua khong cch t A ti B trn mt phng. Theo l thng, thi gian cn thit ln ti c
chc nm. Nhng v mt bin c no , mt phng kia b cong li trong khng gian ba
chiu, khin im A v B tr nn gn nhau, thm ch trng ln nhau. Khi , iu k diu
n vi chng: khong cch chc nm s c rt ngn ch trong pht chc!
Phomenko gii thch, khng gian ba chiu nm trong ci ni ca khng gian bn chiu.
Nu ai c kh nng xm nhp vo khng gian th t, th i vi anh ta, khong cch hng
vn dm, thm ch hng vn nm nh sng khng c ngha g. Anh ta vt qua trong pht
chc bng cch i qua khe h ca chiu th t ny. "Khe h" l bin gii ngn cch hai
th gii, th gii ca khng gian ba chiu v khng gian bn chiu. chnh l c hi
nhng sinh vt nh b xm nhp vo chiu th t, nh em gi Theodona.
 11. CON NGI C CON MT TH BA?

N thn vi 10 cnh tay v 3 con mt

Cc nh khoa hc t lu tranh lun v nghin cu v gi thuyt ny. Theo h, con mt
th ba rt c th l c quan gip mt s ngi c c nhng kh nng rt c bit nh
tin tri hay thn giao cch cm... v bt c ai trong chng ta cng c con mt , vn l ta
c bit "m" n ra hay khng.
Kh nng c c ch hay phim nh trong mt phong b dn kn, ngn nh sng, c trn
trn ca nhiu nh ngoi cm khng phi l qu xa l vi chng ta. Khoa hc hin vn cha
th gii thch thu o v hin tng ny. Cn truyn thuyt c xa ca phng ng li
khng nh, c nhng trung tm nng lng c bit c kh nng c v pht ra cc dng
c gi l "con mt th ba".
Vic sng bi loi mt ny c ngun gc t rt xa xa. Trong nhiu tn ngng phng
ng, c quan c bit ny gn nh c coi l ti sn ring ca cc v thn. N cho php
h theo di lch s ca ton b th gii, nhn thy tng lai, quan st bt c gc no
trong v tr bao la. C th thng xuyn bt gp con mt th ba c gn trn trn cc v
thn, trn cc hnh v hay pho tng ti nhng n cha o Pht. Mt s nh nghin cu
cn cho rng y chnh l k c v nhng "t tin c ngun gc ngoi tri t" ca nhn
loi. Theo nhng truyn thuyt cn tn ti n ngy nay, con mt gip h c kh nng
ht sc c bit thi min v tin tri, thn giao cch cm v tc ng t xa, kh nng thu
nhn kin thc trc tip ca v tr, bit c qu kh v tng lai...
Nhng ngi luyn yoga trn thc t m ra c cc kh nng tm l khc thng.
Nhiu ngi tng tn mt chng kin k cng ca h nhn xt: "Chnh xc tng t nh
cc tia sng xuyn qua knh hay tia X i qua cc vt trong sut, nh yoga c th nhn thy
cc vt ng sau bc tng dy, bit ni dung bc th trong phong b dn kn hay pht
hin kho bu di t nh s gip ca con mt tinh thn bn trong ca mnh".
Phm vi nh hng ca "con mt th ba" cn vt ra ngoi khng gian ba chiu quen
thuc i chng ta. Cc nh yoga c th quan st c cc s kin din ra trn nhng
khong cch ln v bt c thi gian no, qu kh, hin ti hay tng lai. Ti n , nhng
ngi c kh nng k diu nh vy c gi vy c gi l Trikalazna (ngi bit ba thi
gian). Tuy nhin, khng phi nh yoga no cng c c nhng kh nng c bit trn tt
c ph thuc vo s pht trin ca con mt th ba". Theo truyn thng ca yoga, ngi ta
chia nhng kh nng ny thnh 4 mc .
Mc thp nht cho php nhn thy nhng vng ho quang (hay cn gi l tinh hoa) pht
ra t vt hay con ngi. "Ho quang" ny thng thay i v hnh dng v mu sc tu
theo mc sc kho v trng thi tm l ca ngi . Chnh nh kh nng ny, mt vi
nh yoga c kh nng d on c mt s bnh tt ca con ngi.
mc tip theo, con ngi c th quan st cc vt v s kin tng t nh trong
mt "bn v thu nh" v d nh nhn thy bn trong c th hay cao ca cc loi chim
ang bay. Nhng bc tranh c quan st thng lin quan n hin ti, hay qu kh
mi xy ra khng lu. Ti mc ny, i khi ngi ta cn nhn thy nhng dng ngh cc
k mnh m (v nh lin quan n tn gio tn ngng) kt qu ca qu trnh tp trung
cao ca con ngi. Nhng giai on u, kh nng nhn thu ny vn cha r rng v
bn vng. Nhng vi bc pht trin tip theo ca con mt th ba, sng v r nt ca
cc bc tranh s ngy cng tng ln. n mt thi im no ca mc th ba, nhng
hnh nh c quan st bng "con mt th ba" s c cht lng khng km nhng g chng
ta nhn thy bng mt thng. D thi gian hin th ca chng rt ngn, thm ch thng
ch trong khonh khc, ta vn c th nhn thy r rng v t m tng chi tit.
Cc chuyn gia khng nh, bt c ngi no cng c th t c ba mc ni trn
bng cch luyn tp. Thm ch i vi nhng ngi m, kh nng pht trin "con mt th
ba" thng nhanh chng v thnh cng hn. Cn mc th t mc tinh thng th
rt t ngi c th lm c. t ti ngng ny, con ngi cn phi ton tm cng hin
cho s nghip hon thin v tinh thn. Khi t n mc tuyt nh ca giai on th
t, con ngi s tr thnh mt mn "khng cn hc ai v khng cn hc ci g na". iu
ny khng phi do anh ta bit tt c, m l anh ta s khng phi vi u vo hng trm
cun sch, nghe ging sut ngy, chi u vo knh hin vi hay knh vin vng... Kh nng
th gic bng tinh thn s cho php con ngi bit v nhn thy tt c nhng g anh ta mong
mun m khng ph thuc vo thi gian hay khng gian.
Cc kin nhn nh v vn ny kh khc bit. Mt lun im cho
rng nhng ng vt c con mt th ba cng khng phi l him, thng
xuyn gp hn c l nhng loi b st, c bit l rn v thn ln. Chng
c mt con mt thp c bit, nm ngay di mt l nh trn phn xng
s. loi b st, l nh ny c ph mt lp da mng bn trong sut
khin cc nh khoa hc nhn nh n khng ch lm vic trong di nh
sng nhn thy. D on trn c khng nh, sau khi ngi ta pht hin c quan ny
c bit nhy cm vi di sng milimt cng nh i vi tng trng. H cn t gi
thuyt, n c th thu nhn c cc loi sng siu m v h m. Chnh nh , loi b st
thng c kh nng cm nhn trc nhng thm ha thin nhin nh ng t, ni la
phun tro hay thm ch c ma bo.
Cn i vi mt s ngi, chng ta cng c bng chng kh thuyt phc v con mt th
ba. C quan k l ny i khi nm trn thp hay gy ca mt s ngi vn ang sng bn
cnh chng ta. l trng hp ca Emi Hanson, mt c gio 25 tui ti thnh ph
Columbus (M). Emi qu tht c ti 3 con mt, trong khi mt th ba nm sau gy li nhn r
hn hai con mt pha trc vn b cn ca c. u im ca con mt ny kh r rng, Emi c
th xem truyn hnh bng gy hay quan st c ng sau xe hi ca mnh m khng cn
knh chiu hu.
 Nhng huyn thoi ca n v con mt th ba - con mt ca s tng tng v m
c thuyt phc c cc nh khoa hc Anh v c. Vo thp nin 80, h a ra gi
thuyt v s tn ti ca nhng ngi c con mt th ba, tng t nh cc loi b st
nguyn thy. Tuy nhin con ngi, con mt ny dn dn chui su vo bn trong lp
xng s. Theo xu hng ny, hin c nhiu kin cho rng c quan b n trn khng c g
khc m chnh l tuyn qu thng (epiphisis) - mt b phn ch nh c ht u, c dng
hnh qu l v mu nu, nm ngay pha trc tiu no.
Nhng nghin cu khoa hc gn y cng ni nhiu v c quan thn b ny. Ngi ta
pht hin trong tuyn qu thng c cha cc thnh phn gi l "ct no" (acervulus
cerebralis) nhng mu khong cht hnh cu c kch thc khong 0,5 mm. Cho d c
mi ngi ngay t khi sinh ra, nhng cc nh khoa hc vn cha bit n c tc dng g.
Xung quang c kh nhiu gi thuyt. Phn tch bng tia X ghi nhn trong nhng "ht ct"
c nhng cu trc dng tinh th silic. Dng nh nhng vi tinh th ny l ni cha ng
thng tin dng ba chiu v ton b c th con ngi.
Trong khi tm hiu tc dng ca tuyn qu thng, mt s ngi ch ti chuyn ng
k l ca c quan ny. N c kh nng t xoay tng t nh mt ngi. Ngi ta cn bn v
nhng im ging nhau gia tuyn qu thng vi nhn cu mt do n cng c thu knh v
cc thnh phn th cm mu sc. Mt im ch na l hot ng ca tuyn qu thng
c thc y ng k bi tn hiu sng n t mt. Cng nh c kin nhn nh, do kt
qu ca qu trnh hng nghn nm khng hot ng, tuyn ny thu nh kch thc ng
k (trong qu kh, n ln c vin bi ca tr em).
Hin vn cha th khng nh chc chn epiphisis c phi l con mt th ba tng c thi
nm trn no, hay l mt c quan c lp no c nhng kh nng c bit. Tuy nhin
ngi ta vn c c mt bng chng, d l gin tip, cho thy epiphisis c lin quan n
th gic v nhng kh nng thng tin c bit ca con ngi. Cc nh khoa hc cn nhn
thy mt quy lut kh th v: nhng ngi thng xuyn rn luyn v tinh thn v c
c nhng kh nng thng tin tm l c bit, phn xng trn chp li mng i n
mc ch cn nh mt lp da tng t nh con mt loi rn.

12. S THT V HIN TNG NGI T BC

HO

Minh ha mt v chy t pht. T tri sang: ngi ngi trn ngh, bc chy v ha than vi
i chn cn nguyn vn
Mt v khch n g ca nh b Reeser, ngi ph n lung tui v hu sng ti bang
Florida, M. Mi khng thy ai ra, b gi ngi n ph ca. Trong nh, trn chic gh bnh,
ch nh chy thnh than, ch cn li mt bn chn i giy vi, xung quanh c hu
nh vn nguyn vn...
 S vic xy ra vo nm 1951. B Reeser ch l mt trong nhiu trng hp c lch s
ghi nhn l nn nhn ca ci cht rt l: t bc ho thnh than. Vo nm 1660, d lun
Paris tng xn xao vi v chy "t nhin" ca mt ph n nghin ru nng, ch cn li vi
t ngn tay v chic s.
iu k l l trong mi v chy, cc nn nhn u li cc du hiu ging nhau: thn th
ho than nhng bao gi cng st li mt b phn khng chy tri, thng l cng chn
hay bn chn v cn nguyn vn n l k.
Ngi ta khng hiu la t u ra, v xung quanh nn nhn, thng c tm thy trong
t th ngi trn gh, la hu nh khng gy h hi. Chnh v vy, cc nh quan st thi
khng cht nghi ng, mt mc cho rng la nht thit phi khi pht t ph tng ca nn
nhn vi mt l do... khng r v bt ng. V th, tn gi m by lu ngi ta vn gn cho
hin tng b n trn l "V chy ngi t pht".
* Ngn uc cn?
Mt gi thuyt khng khi khin ngi ta ngh n ngay, do n c suy ra mt cch t
nhin t thi quen ca cc nn nhn l h u nghin ru nng v kinh nin. Nu h bc
chy th l do c l cng rt n gin: do h ung qu nhiu cht men, khin chng thm
vo c c th v ch cn mt tia la l lm h bc chy.
Lp lun nghe c v xui tai, nhng k thc qu vi v hp tp. Bc s Mercier Guyon gii
thch: C ly th t sut l trong mi lt mu nn nhn c n 9g ru, tng ng mt
lng ru c th gy t vong nu n c ung cn mt hi. Mt lt mu cn nng chng
1000g, vy t l ru y l 0,9%; d la vo mt cht lng c cn yu n vy cng
chng khc g th t chy nc gii kht soda!
V ngay c khi ton c th ngi nghin ru c thm cht men n u i na, n cng
khng th t bc chy. T nm 1850, nh ho hc c Justus von Liebig chng minh
rng khng th no t chy ra tro cc m ca con ngi tm ru pha long ch vi mt
ngn la n thun.
* Bc la v stress?
Li c mt gi thuyt c a ra nh sau: con ngi nhiu khi c th ng vai tr ca
nhng c-quy in v thu st. Nhng ngi c tr tng tng hn c cn ni n mt
dng "t st tm thn": c th bc la di tc ng ca stress cao ! K thc vn
khng d dng gii quyt nh vy.
Chng hn Thomas Krompecher, bc s php y i hc Lausanne (Thu S) phi trn
tr: "C th con ngi c to bi gn 70% l nc. iu khin vic t chy l cc k
kh khn!". Qu vy, t chy mt xc ngi cn mt nhit rt ln. Trong mt l t
xc, thiu xc ngi thnh tro phi t nhit 9500C, trong mt ting ri. Cn mun
t kt qu bn trong ngi nh, phi dng nhin liu nh xng. V kt qu s ra sao?
Mt ngn la mnh nh vy s lan to khp ngi nh. M iu ny li khng khp vi
chuyn k v cc nn nhn ca chng bc ho ng s: cc xc cht chy thnh than mt
phn, nhng ngn la rt t xm hi i vi vt xung quanh.
 * Li gii
Cui cng, cc nh khoa hc cng a ra c mt p n hp l hn c. l hin
tng "hiu ng n cy", khng c cht g l siu nhin. Theo gi thuyt ny, ngn la
c truyn lan sang thn th ca nn nhn qua mt ngun bn ngoi, c th thiu chy
dn dn thn th ngi nh mt ngn sp chy vy.
i th, kch bn nh nhau: B mt s c v tim hay ng, mt ngi tt th. La t mt
vt trung gian l thuc l, tu hay mt n cy, chy lan ra o qun, ri chy n da v lp
m ngay di da. Tip xc vi la, m ny tan ra nc, chy ra bn ngoi thn th, thm
vo cc ln vi tip xc vi nn nhn. Trong phn ln cc trng hp th l qun o ang
mc trn ngi, ph gh ta ni m nn nhn ang ngi. vi thm t m s chy t
t trong nhiu gi. S chy ny to ra v duy tr mt ngn la chy m c nhit
6000C, n khng lm h hi c ton gian phng m ch thiu hu c xc cht.
S chy chm ko di c th lm h hi mt s b phn ca c th, nhng vn khng lm
chng chy thnh tro v li mt b phn hon ton lnh ln. Mark Benecke, bc s php y
ti i hc Cologne (c) gii thch: la ch thiu hu c cc m ca c th ngi nm
bn trn ngn la. Hai bn chn v cng chn thng cn nguyn vn l do chng nm pha
ngn la khng chy xung.
La thng bt chy t hai i ca ngi ngi, hu ht l nhng ngi gi hay ng tui
lp ngi d gp tai bin v tim khin h phi ngi l mt ch hoc nhng ngi ang
cn say ru thm cnh xy ra. Chnh ru to iu kin thun li cho cc loi tai nn .
Trc ht, mt ai khi say th t ch n loi la m h ang cm trong tay, hn na
ru cng gp phn lm hnh thnh m bo, c ngha m l cht t chnh trong v chy
chm ny.
R rng, hin tng ngi chy "t nhin" hay "t pht" lu nay ch l huyn thoi hay
huyn hoc, c nui dng bi tro lu vn hc kinh d th k XIX v c bit l trong
cc chuyn tranh vui ca M sau ny.

13. HIN TNG CHT LM SNG: TRI TIM

NGNG P CN SNG HAY CHT?

Ngay c khi in tm chy thnh mt vch thng tp, bnh nhn cha hn cht
Trong phng cp cu, xung in lm ngi bnh git ln nhiu ln, nhng tim khng
hot ng li. Bc s nhn ng h: "Mi pht ri! No khng cn hot ng... Anh ta ang
th gii bn kia...". Sai lm ny khin hng trm nghn ngi vnh vin ra i trong khi y
hc cn c th cu sng h.
"Khng bit Hollywood ra sao, ch bnh vin chng ti, mi chuyn khng kt thc
nhanh nh vy". Gio s Rant Bagdasarov khng nh: "Vic cp cu vn tip tc khong
trn di mt ting ng h sau khi tim ngng p. o c ngh nghip buc chng ti
phi hi sc cho bnh nhn du ngi ch c th sng li thm vi gi na".
"Nu ngi bnh qua thi im trn mt ting ri ng h hoc b chn thng
khng th cu sng, hoc b bnh him ngho giai on cui th bnh vin mi khng tin
hnh hi sc cp cu. Trong trng hp , bnh vin phi thnh lp mt hi ng y t
theo ng quy nh c. Ngi bnh c a n trong tnh trng rt nguy kch, mi
mt giy ng h u ht sc gi tr. Bi th nn chng ti phi bt tay vo cp cu trc,
sau ri mi tp hp hi ng xc nh xem c nn cp cu hay khng", Bagdasarov ni.
Ranh gii gia s sng v ci cht rt mong manh, n mc khng mt bc s no
thm quyn xc nh xem ngi bnh c th cn cu c hay khng. Thc t y hc cho
hay, khi ngi bnh trt hi th cui cng, tri tim ngng p, in tm chy thnh mt
vch thng tp, vn cha th khng nh rng h cht. Nhiu bc s khng nht tr vi
khi nim "ci cht lm sng". Theo h, khi bnh nhn b coi l cht lm sng, thc t anh ta
vn cn sng, ch c iu y hc cha hiu c trng thi c bit ca s sng m thi.
* Cht lm sng hay gic ng l?

Con qu- mt hnh nh tng tng v a ngc

Gio s Rant Bagdasarov dnh 29 nm nghin cu v "ci cht lm sng" v c th
khng nh vi y lun c khoa hc rng ch khi cc m v t bo ca c th bt u tan
r, khng phc hi c mi c th coi l ngi cht cht. Tim ngng p, no ngng
hot ng ch l mt s cnh bo v nguy c cht. Trong lc , c th vn sng trong trng
thi "ch i" xem iu g s xy ra tip theo.
Nu c nhng tc ng y khoa ng n, c th c th thot ra khi trng thi ch i
b hiu lm l "ci cht lm sng".
Bagdasarov ni: "Ti tng chng kin nhiu cuc hi sc cp cu nh sau: Tim bnh
nhn ngng p nhiu ln. Mi ln xung in lm n hot ng tr li, bnh nhn u gt
ln: yn cho ngi ta ng no!".
C l ci cht lm sng hay trng thi ch i ch l mt gic ng c bit. Ngi bnh c
th "thc dy" hoc "yn gic ngn thu"... Vn ch cn trch nhim ca cc bc s: nh
thc c anh ta dy hay anh ta ra i vnh vin.
Cht lm sng: Linh hn i v u?
"Ti bng thy khng cn au n trong lng ngc na. Ngi ti nh tnh, ni phnh trn
trn nh, pha sau cc chp n ph y bi. Ti pht bc mnh, sao phng m li bn thu
th! Pha di, cc bc s ang loay hoay quanh mt xc cht. Phi mt mt lc ti mi hiu,
chnh l ci xc ca ti...", ch Marline, mt bnh nhn cht lm sng k li.
Marline k tip: "...Nhng ti khng h hong s m li thy sung sng v t do. Mt
ng hm su hun ht vi nh sng chi lo cui ng nh mi gi. Ti nh lao
vo , nhng cn mun nhn xung di ln cui: To nh trong sut nh c bng pha l
vy. C my ngi ang st st khc. l chng v cc con ti. Ti ni: Tm bit! Nhng
khng ai nghe thy. Bng ti sc tnh: Mnh khng th b mc cc con ai s nui dy
chng...".
Cu chuyn trn ch l mt trong hng nghn tri nghim do nhng bnh nhn cht lm
sng k li. Theo kt qu nghin cu ca cc nh khoa hc Anh, th 6% s bnh nhn cm
thy vui sng khi tim ngng p. 69% c xem li ton b cuc i trc nh trong
mt cun phim tua nhanh. 44% thy mnh bay trong ng ng. 72% thy ngi thn
mt hoc cc thin thn ni vi h rng cha nn cht vi. 19% khng nh nhn thy a
ngc, phn ln trong s ny l nhng ngi t st.
Cho n nay, cc nh khoa hc phng Ty vn cha thng nht: V sao ngi ta c th
nhn c sau khi cht? Mt s kin cho rng, l v no b vn cn sng sau khi tim
ngng p. Nhng v khng c cung cp oxy nn ngi bnh ri vo trng thi m sng.
Nhiu ngi khc li khng nh l kt qu ca hiu ng trn hocmn d tr vo thi
im tim ngng p. Vi nhm khoa hc khc li cho rng: thc vn tip tc sng, ngay c
khi c s vt cht ca n l no b cht (iu ny trng vi quan im ca cc tn gio
ln trn th gii).
* Ranh gii gia s sng v ci cht?
Cht lm sng l mt trong nhng hin tng kh gii thch nht trong y hc hin i.
l s "ra i" nhng li b nu ko "tr v", hay n gin l khoa hc cha xc nh c
ng ranh gii gia vic cn sng v cht?
Gio s Bagdasarov ni: "Sai lm ca tt c cc nh nghin cu l h lin tc hi ngi
bnh ngay khi h tri qua ci cht lm sng. Anh ta phi tr li nhng cu hi theo mu
nh trc, trong khi cn cha kp tnh to hiu iu g xy ra". Kt qu l h thu
c mt bn dch nhng cm gic ca ngi bnh trong qu trnh tnh li, c din t
bng ngn ng thng thng vi cc ng ng, nh sng chi lo... tc l y ht nh trong
Kinh Thnh. Tuy nhin, nhng bnh nhn v thn li khng thy g c thm ch khng nh
ni iu g xy ra sau khi cht lm sng. Bagdasarov nhn xt: "Nh th l r: Khi hi
tnh, no b r sot nhanh li ton b nh, v vy nhng g bnh nhn k cho cc nh khoa
hc ch l iu c ghi nhn trong no b ca h t trc, khng hn khng km".
"Chng ti tng nghin cu hn 20 bnh nhn ngoi o tnh li sau khi b ngt. H
cng k v nhng cm gic nh bng, v ng ng, nh sng chi lo, thn nhn, thin
thn... mc d r rng ngi b ngt cha ranh gii ca s sng v ci cht, cng nh
khng th thy c th gii bn kia. iu khng nh thm quan im v s r sot
nhanh b nh trong qu trnh bnh nhn tnh li, d b ngt hay cht lm sng. Kt lun ny
khin chng ti phi t li cu hi: Vy bn cht ca cht lm sng l g? Ranh gii gia s
sng v ci cht nh hin nay chng ta vn tin tng chun xc cha?...", Bagdasarov ni.

14. THN GIAO CCH CM, THC V H

 C nh ngoi cm cn nhn bit c ngi khc qua tng
Sau mt v n bom khng b ti qung trng Puskin, Matxcva (Nga), bnh vin
Sklifosovski tip nhn mt nn nhn n b v s vt bng trn ngi. Khi ngi ch sinh
i n thm bnh nhn , cc nhn vin v cng sng st nhn thy trn c th kho
mnh ca c cng c nhng vt bng.
Mc d khng h c mt ti vi n nhng ngi ch nhn mt phn au n t em. S
kin trn din ra vo thng 8/2000. y c coi l mt v d v hin tng thn giao cch
cm.
Cc nh khoa hc t lu chng minh c rng: C s tn ti ca tn hiu thn giao
cch cm. T nm 1989, ti Vin No thuc Vin Hn lm Y hc Nga, ngi ta tin hnh
nhng cuc nghin cu cho php thu nhn nhng tn hiu bng my o.
* Th nghim
Valeri Guzel, Trng khoa Tm l thuc i hc Nhn vn (Nga) bt my tnh, m mt
tp d liu. Trn mn hnh hin ln mt ngi vi nhng vng ho quang v nhng tia sng
t on pht ra xung quanh. "y l aura, tc trng sinh hc ca mt ngi c th
nghim", ng ni v gii thch thm: "Hy xem y l vng m trch cng vic ca h tim
mch, vng ny cho rut non, vng ny cho xng ct... khu vc d dy, aura yu, c l
anh ta n phi ci g khng n... S lng chung: 36.000 n v. Tnh i xng 98%, l
cc ch s tt. Cn by gi, hy xem sau khi anh ta tip xc vi mt ngi khc, aura gim
bt: S lng tt xung cn 31.000 n v, tnh i xng: 76%. Ngha l vic tip xc khng
thnh cng".
Sau nhiu nm theo di v th nghim, Guzel kt lun: gia bc s tm l tr liu v bnh
nhn (cng nh gia bc s v nhng ngi c bt k quan h cht ch no vi bnh nhn)
u c s trao i dng nng lng. Chng truyn ti thng tin v s hot ng ca cc
c quan hay h thng trong c th mi ngi. Nu tnh trng ca bnh nhn c ci thin
th nhiu khi chnh bc s li gp du hiu mt mi v trm ut. Hn na, c khi bc s
"nhn" v mnh nhng vn v bnh tt t bnh nhn. Ri h, li chuyn cho bn b,
ngi thn hay bnh nhn n sau.
* S iu chnh theo nhau
Tin s trit hc, GS Aleksandr Vodolagin (Nga) ni: "Mt s trng thi tm l c th c
tnh ly nhim v c truyn thng qua trao i nng lng". y khng c g l huyn
b, n gin l khi c s tip xc, xy ra hin tng lin kt hai h thng nng lng sinh
hc thnh mt khi thng nht. Hin tng ny c gi l s iu chnh theo nhau.
Ngi ta c th gp hin tng ny trong i sng hng ngy, khi hai ngi hiu nhau
ch cn bng na li ni, cng nh "hai tri tim cng mt nhp p"... Chng hn, ngi ta
nhn thy rng nu v chng sng vi nhau tm u hp trong nhiu nm, th cch th
hin bn ngoi ca h tr nn ging nhau.
 Cc nh nghin cu a mt con th ln tu ngm. Cn trn mt con tu ngm khc,
ln mt i dng khc, ngi ta nht nhng a con ca n. Vo mt thi im, khi
chch in vo da th con, th m ng thi cng b git theo. Ngi m v a con nh
cng c iu chnh theo nhau rt ln, do vy "nghe" thy nhau t khong cch rt xa, ging
nh hai i pht sng v tuyn cng trn mt tn s.
* Hi chng s ng
Ti sao mt ngi bnh thng, khi gia m ng li hnh ng nh mt k mt hn
v hon ton tun theo "khng kh" ca m ng ?.
"S iu chnh theo nhau ca m ng c sc mnh rt ln. Bt c mc ch thng nht
no, d c tnh xy dng hay ph hu, s dn ti mt t trng mnh. Tinh thn ca m
ng lm thay i tinh thn ca c th, lm cho n mt tnh i xng v t khin cho
cm xc vt qu gii hn, Vodolagin gii thch.
Cc du hiu c trng cho mt quc gia nh quc ca, quc huy l nhng yu t ca s
iu chnh theo nhau. l nhng tn hiu lm cho bn khc v xao xuyn khi ni ti mt
iu g v i. Cn nu trong m ng c mt thn tng chung, th ngi c c hi
tuyt vi thay i trng thi tm l ca mi ngi. V d, mt ngh s nghin ma tu, bn
thn khng c nh tuyn truyn, nhng v tnh "hng" m ng ca ngi hm m
ti vic th dng cht nguy him .

15. SC HT CA NI S
M tng xy ra mt chuyn k l: Trc khi b phim Thn th (Body) c chiu ln
mn nh, ngi ta khng thy c trng hp no c mp tn cng ngi. Nhng khi phim
c trnh chiu, cc con c hung d bt u sn ui nhng ngi i ngh trn bi bin.
iu g xy ra?
" l s lp trnh u khp, s nh trc vo ni lo s - ng Guzel a ra mt gi
thuyt khi con ngi s mt ci g, anh ta s nhn c chnh ci . Khi tm cch xua
ui i tng gy ra ni s hi, chng ta nhn c s p tr t chnh n. S p tr
a ta n ch theo ng khng gian v thi gian ni i tng (hay tnh hung) ch i
chng ta. Tt nhin mi ch l mt cch gii thch cho mt trong nhng hin tng cn
b n trong cuc sng ca chng ta.

16. V SAO CHNG TA S?

Anna-Li Yaron s khng bao gi qun c ting bom n m ln u tin
c nghe thy. N xy ra vo u thng 1/2003 khi c ang ngi hc
trng trung hc Charles Smith ti Jerusalem. Gio vin bo trc cho c
lp bit v cuc din tp qun s nhng khi ting ci h ko di, c b Yaron
16 tui vn run ln v s.
C lp ci ch nho c. Chnh c cng thy bun ci v s nht nht ca mnh. l
mt phn tm l ca Yaron v c th gii xung quanh mnh. Gia nh c chun b mi th
cn thit phng chin tranh Iraq. Nh trng cng din tp s tn cc hc sinh n
ni tr n. H lun cng thng v nhng din bin xy ra trn th gii. Nht, ngi ta lo
lng v nn kinh t suy sp trong nc. Anh v M, ngi ta lo s khng b kiu 11/9. V
u cng c nhng ni lo s...
Nhng ni s nh th lm suy gim tnh min dch, khin ta km n, mt ng, ni mn
hoc c khi u. Tnh trng tm l nh hng ti nhp sinh hc ca con ngi. Nhng ngi
lo lng d gp tai nn, cm lnh hoc b bnh tim. Mt iu k l l cng s hi ngi ta li
cng n nhiu. l nghch l ca ni s. l phn ng c bn vi s sinh tn. Chng c
hi i vi chng ta, lm gim th, thm ch l git cht con ngi.
Trc y, khng ai bit no sinh cm gic s hi hoc lo lng bng cch no. Cui thp
nin 1970, mt nh khoa hc v thn kinh Joseph LeDoux thuc i hc New York, M,
nghin cu v ni s. V ri n c lm sng t hn bt k lnh vc no ca tm l.
Cm gic s hi m h khc vi cm gic s hi khi trong ngi nh ang chy hoc
trn chic my bay b cp. Nhng chng khng tch bit. Ni s v ni lo xut hin theo
dy chuyn, bt ngun t sinh l v c h qu tng t.
No b khng ch l "c my suy ngh", m cn l s phng to sinh hc, c thit k
thc y s sinh tn trong mi trng. Cu trc no x l cng vic trc hot ng nhn
thc. LeDoux gi l "no cm xc" l "mng li mch" c iu chnh theo cc tn hiu
ca s nguy him cc .
Ni s cng ko di th cng nguy him ti sc kho. N khi ngun t vng phn ng
gn vng h i trong khi sn sinh CRF (corticotropin releasing factor). N lun phin pht
tn hiu cho cc tuyn nhn v tuyn thng thn a cc cht epinephrine
(adrenaline), nor- epinephrine v cortisol vo mch mu. Cc hoc mn gy cng thng ny
"ng" cc hot ng "khng khn cp" nh tiu ho v min dch "trc chin hoc trn
chy". Tim p, phi bm v c bp nhn glucose.
Norepinephrine rt gy hi cho cc m, nht l tim Israel thng k c gn 100 ca t
vong trong cuc tn cng bng tn la Scud ca Iraq trong cuc chin vng Vnh ln I, h
khng cht v bom m v au tim, do s hi v cng thng. Sau v 11/9, s bnh nhn tim
quanh vng New York tng gp i. Cht adrenaline lm hi tim v cht cortisol lm hi
h min dch, do vy m ngi ta d b nhim trng, d b bnh truyn nhim v ung th.
Cc hoc mn gy cng thng lm tn thng no, lm suy yu lin kt neuron. C ngi
ln ng vt, cng cng thng th no cng suy yu.
Tr em rt nhy cm vi ni s v ni lo lng, v no ca chng ang pht trin, nh
hng n tnh kh. Hng triu ngi b m nh, nht l ph n. t nht c khong hn 300
chng s hi. Cng ngy con ngi cng c thm nhiu ni lo s.

17. B MT CA "NH GNG"

 Thng th bn sao cm lng v ch nhn phin bn th nht trn tri
Khi thy chnh mnh ang ngi trong chic gh bn, ngi ph n 75 tui bt gic mm
ci th v. Phin bn th hai ca b ngi im, mc mt chic vy quen thuc chic vy m
b thng mc thi 17 tui, nhon ming vi "ch nhn". Hnh nh ko di nhiu giy ng
h. Su gi sau, b c a vo bnh vin v mt cn t qu trm trng.
Mt th c kh 35 tui li thy cuc gp g vi v khch cm lng ca anh chng hay ho
cht no. Khi pht hin ra hnh nh ca mnh, hai u gi anh mm nhn ra, chn run ly
by. Phin bn th hai ca anh ng sng sng trc mt, ngay ti ni lm vic, vc trn
vai mt hp ng ngh v nhn anh trng trng. Ngi ta lp tc a anh vo bnh vin
ngay khi nghe anh k v o nh . Khm nghim ca bc s cho thy: anh th ny c sc
kho hon ho. Sut thi gian v sau, s bnh n ca anh cng ch c mt im ng ch
nh ln trc l mt ngy n, anh li nhn thy hnh nh ca chnh mnh.
Hin tng o nh v chnh bn thn mnh, cn gi l nh gng. "Phin bn" ca cc
nhn chng thng ngi trong nhng gc bn trng hoc xut hin di dng nh treo trn
tng, hay nhn trn tri vo "phin bn th nht" t mt nhm ngi ng c trn
qung trng, hay k l hn l vt vo trn mt ct n ng no !
Ngnh tm l hc cho n nay ghi nhn chnh thc 70 trng hp gp g nh gng
nh vy. Nhng cc chuyn gia cho rng s lng tht s ln gp nhiu ln, bi nhng ai
gp hin tng "nhn i" thng s ngi xung quanh cho l h mc bnh in v giu
k tm s ca mnh.
* Nhn xt bc u ca cc nh tm l hc: C tht
Cc chuyn gia hon ton khng nghi ng s tn ti ca hin tng nh gng k l. Nh
tm l hc Bernd Frank, ngi cha bnh sut 17 nm cho 7 ngi mc triu chng nh
gng, khng nh: "B no ca chng ta thnh thong cng c nhng bc nhy bt ng v
t ngt m chng ta cha r ti sao".
Thng 12/200, tp ch chuyn ngnh Medical Tribune cnh bo: khng nn coi chuyn
nh gng l nh, v d nhng ngi no tng nhn thy bn thn mnh b cht v treo lng
lng trn mt cnh cy thng rt d sa vo con ng t t.
iu khin mi ngi kinh ngc qua li miu t ca nhn chng l h cm nhn v phin
bn th hai ca chnh mnh rt chi tit v sng ng. Mc d lun thc c v nt siu
thc ca "v khch", "ch nh" vn tin rng h c mt mi quan h b him vi nhn vt o
kia.
Mt s ngi cn cm nhn gng r rng hn chnh bn thn mnh. Sau ny, h thng
nh li rng c th h ti nhng giy pht gp g kinh hi thng trng rng, lnh lng
nh kit mu, trong khi chnh nhn vt kia mi cha ng ton b s sng ca c hai.
* Nhn dng "nh gng"
 Trn th gii, nhm hot ng tch cc nht v hin tng nh gng l cc nh nghin
cu Anh. H xem xt, nghin cu, th nghim vi hin tng k b ny v ng kt lun
trn tp ch Tm l Sc kho Anh:
- Nhn vt th hai xut hin ht sc t ngt. Ch trong mt s trng hp, nhn chng
trc c cm gic l c ngi ng cnh hoc sau lng mnh.
- nh gng thng xut hin trong mu xm vi nhng ng nt tng i nho.
Nhng khng t trng hp chng hin ln rt r rng nh nhng bc tng tranh mu
sng ng. Khng nhn chng no c th nh rng "ngi kia" c bng hay khng.
- Thng th phin bn th hai cm lng v ch nhn phin bn th nht trn tri. Trong
mt s trng hp, chng chuyn ng nh hnh nh soi gng ca nhn chng, hnh
ng hoc biu l nhng c ch tng t nh nhn chng trong nhng tnh hung bt ng,
i hi phn x bn nng.
- nh gng thng xut hin ngoi tm tay vi v s bin mt khi nhn chng tm cch
s ti hoc n gn chng.
- i a s nh gng xut hin lc hong hn hay lc sm mai. Mt s trng hp ch
xut hin mt hoc hai ln trong c cuc i. Mt s ngi khc li gp ti 5-6 ln trong
mt khong thi gian ko di.

Khi o nh xut hin ngi ta b thn kinh hoc kit sc

* B mt ca "nh gng"
Mt nn nhn c khi u trong khu vc tuyn yn no k rng anh phi chung sng
vi nh gng sut 7 nm tri. Ngi st pht ban nhng nhiu khi c cm gic nh mt
c th th hai ang nm cnh mnh trn ging. Nhng ai b lit na ngi thnh thong
cng k v hin tng ...
Nh vn ngi Php Guy de Maupasant b nh gng hnh h sut thi gian ng phi
nm bp trn ging v bnh giang mai.
Theo cc chuyn gia, nguyn nhn gy ra hin tng o ny thng l cc cn bnh nh
tm thn phn lit, trm cm, ng kinh... c bit l nhng cn t qu hoc cn bnh ung
th ti khu vc tuyn yn no.
Nh tm l hc ngi M Geo Krizek ca bnh vin St. Elizabeth ti Washington va
thng bo rng nhng v tai nn gy nh hng trm trng n bn cu no phi cng c
th mang li nhng hnh nh k qui . Mt trong nhng bnh nhn ca ng c a vo
bnh vin nm 15 tui sau mt tai nn giao thng vi triu chng chy mu trong bn cu
no phi. Vi nm sau, anh quay li gp Krizek v gp nh gng ca anh ngay gia ph,
thm ch ni chuyn vi "ngi " sut 15 pht.
nh gng xut hin nhiu nht nhm ngi mc chng bnh au na u. Mt n
bnh nhn 42 tui k rng thnh thong li thy mt thn hnh na ca bn thn ch nm
bn cnh. Trong lc nh vy, ch cm thy rt r rng: N m p v mi ng nt u y ht
thn hnh "th nht" ca ch.
Ti liu ngnh y ghi li rng c nhng ngi mc bnh ng kinh cng thng phi
chim ngng bn thn mnh kiu y. Tc gi ca tc phm Ti c v trng pht, nh vn
Nga Dostoievsli vit mt cun tiu thuyt c ta Bn th th hai v trong nhng tc
phm khc, thng cc nhn vt chnh ca ng cng lun nhn thy nh gng b him:
Nhng bng ngi xm xt, khng mu, i mt vi nn nhn trong nh sng m o ca
hong hn hoc ban mai. Cc chuyn gia phng on rng nh vn miu t nhng bc
tranh xut pht t tm hn ng, thc p v hnh h bn thn ng: Ngi ta n rng
Dostoievski mc bnh ng kinh.
* o nh, "con " ca kit sc
Trong khi o nh ca nhng ngi mc bnh au na u hoc bnh ng kinh thng
xut hin sau nhng qung sng rc r, th nhng ngi kho mnh, chng xut hin bt
ng, khng h bo trc. Ni cng thng gay gt v tnh cm, nhng s hi hoc nhng lc
kit sc thng lm cho mi ngi b nh hng ca nh gng.
Bc s Dirk Arenz ca Bnh vin Thn kinh Andernach (c) gii thch: "Khi nhng gic
quan mt mi v phi lm vic qu sc, hin thc bn ngoi s nht nho i, nhng hnh nh
ch huy ni ti hin ln, nm quyn ch huy v... lao ra ngoi". Theo bc s Erich Kasten ca
i hc Tng hp Magdeburg, trung tm no b lu tr hnh nh ca chnh bn thn bnh
nhn trong tnh trng qu mt mi s lin tc c kch hot v lm ny sinh hiu ng nhn
i o.
Vic trung tm no b ng mt vai tr nht nh trong vic xut hin nh gng cng
c chng minh qua s phn ngc chiu ca nhng bnh nhn Alzheimer. Theo thi
gian, trung tm no ca h ngy cng b ph hu. Hu qu l nn nhn mt ngy kia s ng
trc gng v t hi: K l mt no ang nhn ta trong gng kia?
Hin thi, nh tm l hc Bernd Frank tha nhn rng: "Chng ta ch c th lng nghe,
an i v cm thng vi h".

18. TRC GIC N T U?

Ti mt bnh vin Zimbabwe, mt ph n 30 tui ang nm trn bng ca
ch c a vo phng m, tnh c n bc s Rebecca Bingham i ngang qua.
Mc d cha tng gp cng nh c bnh n ca bnh nhn ny, Bingham bng
c mt cm gic bt an, mt s thi thc b n buc ch phi kim tra tim ngi
bnh.
p ng nghe vo ngc bnh nhn, ch nhn thy du hiu ca chng hp van hai l, mt
tnh trng c th gy ra bin chng trong qu trnh gy m phu thut. Ch lp tc bo
vi bc s ang chun b ca phu thut v h quyt nh hon li. Cc cuc xt nghim k
lng sau xc nh nhng iu Bingham ni l ng. Tuy nhin khi c hi do u m
ch nhn nh c iu , Bingham tr li n gin: l mt linh cm.
 Trong cuc sng ca chng ta, nhng linh cm nh ca bc s Bingham xut hin kh
nhiu, i khi vt ngoi tm ch ca mi ngi. Nhiu nh tm l hc, trong c tin s
Timothy D.Wilson, gio s i hc Virginia v l tc gi cun Strangers to Ourselves
(Nhng k xa l vi chnh mnh), tin rng linh cm l s gi nh t mt min v thc. N
khng nh nhng k c b dn nn hay nhng cm xc nguyn thu nh trong l thuyt
ca Freud, m l c ch trong no c tc dng iu hnh cc thng tin v cm gic, phn loi
chng tm ra cc nguyn c, phn on v con ngi v tc ng ln cm xc cng nhng
cch ng x vt ra ngoi tm thc ca chng ta.
Theo tin s Gary Klein, tc gi cun Intuition at work (Trc gic hot ng), "chnh
nhng nng lc tim tng ca tri gic l iu m ngi ta thng gi l kh nng nhn thy
ci v hnh". Trong trng hp ca Bingham, s b n nm bn di b mt thc. Kinh
nghim cng tc ti chu Phi mch bo cho ch bit rng: Chng hp van hai l chu lc
ny c tnh ph bin hn M. Cng nh Bingham, hu ht trong chng ta u c mt trc
gic chnh xc xut pht t mt ni no . Chng thng c gi l "nhng lo sng y
b n ca linh cm", "tri gic ngoi cm", "bn nng loi vt" hay "gic quan th su"...
Tin s Klein lun ch tm n nng lc tim tng ca trc gic. ng dnh thi gian
nghin cu hnh vi ca nhng ngi m ngh nghip buc h phi a ra quyt nh tc
th v c tnh sinh t nh lnh cu ho, y t cp cu hay lnh trn. Trong mt cuc phng
vn, mt trung u cu ho miu t chnh gic quan th su cu sng anh cng ng i.
Khi vo mt ngi nh dp tt la pht ra t mt cn bp, h lun b ngn la y ngc
tr li. y ch l mt v chy nh nhng cn bp li nng khng khip. Vin trung u c
cm gic mi nguy him nghim trng ang gn k, vi ra lnh cho thuc cp ri khi ngi
nh. Khi h va ra n ng th cn nh sp xung; nu cn li, h s ri vo chnh tm
im ca ngn la ang bc ln ngn ngt.

o nh thc nc.
Phn tch trng hp trn, Klein cho rng linh cm ca vin trung u cu ho thc ra ch
l mt s hi c ca tim thc. Ngn la khng th dp tt, cn phng qu nng chnh l
nhng hi tng bo ng trong tim thc ca vin s quan. Chnh tim thc ny gi nhc
n mt trng hp c nhng iu kin tng t cng gy ra s sp ca khi kin trc
m anh tng tri qua (nhng khng nh) v lnh rt khi ngi nh ca anh xut pht t
mt mnh lnh ca tim thc. Trong qu trnh nghin cu, Klein nghe ni n nhiu
trng hp tng t. Cc phi cng, y t cp cu v nhiu thnh phn ngh nghip khc k
rng trong tnh hung khn cp, h khng c iu kin la chn hay a ra mt quyt nh
c thc. H buc phi hnh ng theo mt tri gic ngoi cm no . Trong mt tin trnh
nh vy, d l khn cp i ph vi tnh th, trc gic ca con ngi thng c hai bc
hot ng: Trc tin, n nhanh chng phn bit cc k c, tm mt mu k c quen thuc
dn dt chng ta v sau , khi chng ta i theo mt phng n xy ra trong mt tnh
hung tng t trc y, tim thc s ch trng n nhng iu k quc v bt ng nht.
* Nhng tn hiu ca c th
 Ngay c khi khng vo tnh th khn cp, h thng "radar" trong c th ca chng ta
cng lun pht tn hiu bo ng khi c nhng du hiu e do s an ton cho bn thn hay
ngi thn. Mt cuc nghin cu do cc nh khoa hc thuc trng Y ca i hc Iowa
(M) cho thy c th chng ta thng minh hn chng ta tng. Trng hp ca George
Soros, nh t ph c tp ch Forbes xp hng 38 trong s nhng ngi giu nht th gii
nm 2003, l mt. Theo tit l ca chnh Soros, ng da phn nhiu vo bn nng quyt
nh u t bc t. Mi khi lng ca Soros bt u nhi au l tn hiu cho bit c mt iu
g khng thun li trong quyt nh u t chun b c a ra, nh vy m nhiu lc
ng trnh c nhiu trng hp thua l.
* c tn hiu trn gng mt ngi khc
Nhiu lc chnh trc gic hay linh tnh gip chng ta nhn nh mt tnh th khng nguy
him nh ta tng. Mt ba n, anh John Yarbough thuc s cnh st Los Angeles i tun
tra v yu cu dng mt chic xe li kim sot nh thng l. Khi anh n gn, ti x l
mt thiu nin vt bc ra mt khu sng lm lm trong tay. H ang cch nhau khng
y 2 m v Yarbough ch c mt nhy mt phn on ca cu thiu nin ny. Trn
nguyn tc, trong tnh hung ny, anh c quyn bn h y, nhng v l do no , anh
khng lm th. Kt cc cho thy trc gic ca anh l ng. Ch sau mt vi cu ni khn
kho, cu thiu nin b sng xung theo yu cu ca cnh st.
Nhiu nm sau, khi tham gia truy lng ti phm, Yarbough mi c iu kin tm hiu ti
sao anh khng n sng trc, trong khi bn nng sinh tn thi thc anh lm iu . Qua
kt qu nghin cu ca tin s Paul Ekman, tc gi cun Emotions revealed (Nhng cm xc
c pht hin), Yarbough mi bit rng trong cuc i u chp nhong k trn, anh
vn dng k thut "c gng mt" i th m khng bit. Chnh trc gic cn c vo nt
mt ca cu thiu nin li xe mch bo vi anh rng cu ta s khng bn anh trc.
kh nng ny mi chng ta u c nhng mc khc nhau. Chng gip ta nh gi chnh
xc nhng biu hin nh nht trn gng mt ngi i din. c th l nhng cm xc
mnh m c khi ch xut hin trong 1/4 giy, nhng cng th hin cm ngh thc ca ch
nhn ngay c trong trng hp c s c tnh che giu chng.
Tr li trng hp ca bc s Bingham, ch cho rng linh cm ca ch thng xut hin
trong mt s ln chn on n mc k l. C ln ch pht hin bnh ung th phi mt
bnh nhn n khm bnh thng thng. bnh nhn ny khng c triu chng no r rt,
nhng linh tnh mch bo Bingham rng cn chp X quang lng ngc ca bnh nhn. Nh
vy m ch pht hin ra khi u mi pht ca ngi bnh, gip cho vic iu tr tr nn d
dng hn.

19. GII M NHNG B MT CA THIN NH

Thin nh tr thnh mn hc chnh kha nhiu trng hc ca M

Khng c phi vo rng kim mt guru ru di mi hc c thin. Ti M, gi y, nhiu
khi khng mun ngi thin cng kh v gi y n l mn c yu cu ti nhiu trng hc,
bnh vin, cng ty lut, cc t chc chnh ph v c trong nh t...
 Trong cc trng hc bao gm c i hc, trung hc cp 2, cp 3 v tiu hc Fairfeild,
Iowa, sinh vin v hc sinh ngi thin tp th 2 ln mi ngy. Ngay ti cc khch sn khu
Catskills New York tr thnh cc trung tm thin nhanh n mc c coi l Buddhist
Belt (Vnh ai Pht gio).
Tro lu thin nh khi pht t vn ho v y hc. Ngy cng nhiu thy thuc M yu
cu bnh nhn ngi thin nh mt bin php phng v iu tr cc bnh mn tnh nh tim,
AIDS, ung th, v sinh v c bit l cc bnh ri lon thn kinh, trm cm. "30 nm nghin
cu cho chng ti thy thin nh c tc dng tuyt vi trong vic gim stress", Daniel
Goleman cho bit. ng l tc gi ca cun Destructive Emotions (Nhng cm xc tiu cc)
cun sch miu t cuc i thoi gia t Lai Lt Ma v nhm cc nh thn kinh hc. Cc k
thut qut nh no tn tin cho thy thin c th "ra" li no, gii to cc khu vc cng
thng v mu tnh trng ch tc...
B no cng ging nh c th, c th tri qua nhng thay i cc nh trong thin nh
su. Nm 1967, gio s Herbert Benson i hc Y Harvard tin hnh nghin cu trn
36 ngi thin nh v thy rng khi ngi thin h dng lng oxy t hn bnh thng 17%,
gim 3 nhp tim/ pht v tng sng Theta no ht nh trng thi trc ng trong khi
ton no vn tnh to. Nhng nm 70, Benson cn chng minh rng: ngi ngi thin c th
t c trng thi tnh to hn v hnh phc hn. Benson ni: "Tt c nhng g ti lm l
dng logic sinh vt hc gii thch mn thin hc c con ngi dng hng nghn nm
nay".
By nm sau, tin s tm thn hc Gregg Jacobs, i hc Havard qua vic ghi sng no
pht hin ra rng nhng ngi ngi thin nh c th sn sinh ra rt nhiu sng Theta v c
th phong to phn no trc vn nhn v x l cm gic, ngoi ra h cng gim thiu hot
ng phn thu nh no, ni ph trch cc cm gic v khng gian thi gian. Bng cch
"tt" thu nh no, ngi ta c th mt cm gic v gii hn v thy v tr "tr thnh mt".
Cng ngh dng nh no ra i cng thc y thm nhiu nghin cu. Nm 1997, nh
thn kinh hc Andrew Newberg, thuc i hc tng hp Pennsylvania, dng tia phng
x xem p lc mu trong no ca mt nhm cc thin s v pht hin ra rng khi h
nhp nh, no ca h khng "tt" m ch phong to cc thng tin ln thu nh no. Nghin
cu thin nh c mt bc ngot vo thng 3/2000 khi t Lai Lt Ma gp g cc nh
thn kinh hc n v yu cu s dng cc k thut dng nh no hin i nht quan
st cc i s thin nh (gn y cc in cc).
Ngi M ang say m th cc k thut thin nh Vipassana (tp th), thin nh (i b
chm trong tnh gic), TM (thn thin, bng cch nhc i nhc li nhng cu thn ch ting
Phn). Dzogchen (tnh gic) v thm ch c thin v (nhy theo nhc). Roger Walsh, gio s
trit hc, tm thn hc, i hc tng hp California, ni: "Ch nhng nm gn y ngnh
tm thn hc phng Ty mi ch nhn ra hi chng nhiu lon ch mt tp trung).
Nhng cc thin gi phng ng bit t hng nghn nm trc rng con ngi lun b
nhiu lon ch m khng thc c".
Hn 10 nm trc, tin s Dean Ornish khng nh thin cng vi yoga v n king c
tc dng gim thiu s tch t cc mng bm ng mch vnh. Thng 4/2003, ti i hi
ca Hi Tit niu M, ng cng b nghin cu rng: Thin nh c th lm chm li s
pht trin ca ung th tuyn tin lit. Ti i hc Cambridge, John Teasdale chng minh
rng: Thin gip bnh nhn trm cm rt hiu qu v gim ti 1/2 kh nng ti pht bnh.
Ngoi ra, Jon Kabat-Zin, ngi thnh lp Trung tm tr liu Stress nm 1979, gip
hn 14.000 ngi vt qua cc bnh au n m khng cn dng thuc bng cch tp
trung thin nh. Jon ni: "Thin nh cc k hu dng vi nhng bnh nhn ung th, AIDS
hay cc bnh nhn au mn tnh". Cng theo Jon, k thut thin nh cng hon ho, con
ngi cng c nhiu khng th v h thng min dch trong c th cng ln mnh.
Ngoi ra, nhiu nghin cu mi cng cho thy thin i khi c th thay th c Viagra v
n mang li rt nhiu sinh lc. N ngh s Heather Graham bt u ngi thin t 12 nm
trc di s hng dn ca David Lynch, t ca Maharishi ni ting: "Thin nh
khin i ti i khc", ch ni. "Vo cui ngy, nhng cu chuyn phc tp phim trng
chng cn ngha g vi ti na". Rt nhiu ngi M ni ting ngi thin nh: Goldie
Hawn, vi thin phng y nh t Lai Lt Ma v m Teresa; hay Bill Ford, ng ch hng
Ford Motors; c Hillary Clinton cng ngi thin; ri v chng nh Al Gore. "C hai chng ti
u tin tng vo cu nguyn v c bit l thin nh", Al Gore, cu ph tng thng M
ni.

20. GII M NHNG GIC M

Theo nhiu chuyn gia, gic m phn nh phn no nhng mong c ca con ngi, hoc
th hin tnh cch c nhn... vi cun sch ny, chng ta hy cng khm ph b n ca
nhng gic m theo s tng hp ca mt nh tm l hc ngi Php.
M thy nc mt: Nu bn m thy mnh khc, iu chng t bn ang gp chuyn
khng vui v cn c an i. Cn nu bn m thy ngi thn hoc bn b khc th ngi
y ang c nhu cu c chia s.
M thy mt trng: Mt trng l biu tng ca nhng g m i nht. Nu mt trng
lun hin hu trong gic m ca bn, cho thy bn sng kh lng mn, thm ch hi u m.
Nhng khng sao, bn rt n tnh v nhiu ngi mn bn bi tnh cch ny.
M thy bn tay: Bt tay l mt hnh ng giao tip x hi. Bn tay cng i din cho
hnh ng v c sng to. M thy ang ra tay th hin bn mun tin xa hn na trong
quan h vi mt ngi no . Cn nu trong mng thy bn tay b t cng, hy th kim
tra xem bn c ang gp b tc vi vn no khng.
M thy gng: Hnh nh m bn nhn thy trong gng cho thy bn c nhu cu mun
khm ph nhng tnh cch ca con ngi . Nu bn nhn thy hnh nh ca ngi m bn
rt c cm tnh th bn c can m m bc tip, bi iu chng minh rng khong cch
gia bn v ngi y ang dn c rt ngn.
M thy cht v sinh n: Theo quan nim ca ngi Vit th "sinh d t lnh", nhng
trong gic m th n li khng th hin nh vy. M thy cht khng c ngha l mt im
xu m n gin ch l s chia ly hay l s n c. Cn m thy sinh n li bo trc mt
s may mn.
 M thy tuyt: Tuyt lun th hin s lnh lo. Bn l ngi s c n v s c thi gian
tri qua na. Nu bn m thy ang vo tng nm tuyt nh chng t bn ang nui tic
qung thi gian va tri qua v c nh nu ko thi gian.
M thy my: Tinh thn bn ang b ri lon. Gic m bo hiu mt cuc ci ln sp xy
ra. C th bn s hn gin ngi yu hoc ng nghip. Nng n hn l xung t n ra ngay
chnh trong gia nh bn.
M thy ging: Cho thy s khc bit gia bn v ngi thn. Nu bn c gia nh th
chnh l s khc gia bn v chng (v) bn, t ny sinh nhiu vn trong cuc
sng gia nh bn.
M thy b bi lit: Bn ang gp b tc trong cng vic. Cch tt nht l c mc thi
gian cho n tri qua.
M thy b m: Gic m th hin bn ang bn khon gia vic sng trong s bao bc
ca b m nhng li b b buc, hoc sng mt cch thoi mi m khng c h bn cnh.
Nu ch m thy m thi iu th hin bn ang b c ch v mt tnh cm, cn ch m
thy b th th hin s thoi mi.
M thy cnh st: Thng thng mi khi gp cnh st ni lo b kim tra giy t xut
hin khng ch ring ai. Trong gic m n li th hin s s hi v mt tnh cm. c th
l hnh ng ngoi tnh.
M thy cu: Nm m thy ngi ta i qua cu cho thy bn l ngi rt c nng lc
trong cng vic. Bn c th cng mt lc gii quyt nhiu vn tng nh i vo b tc.
Nu m thy mt chic cu b gy, tham vng ca bn c nguy c b sp nh chic cu
kia vy.
M thy cnh ca: Cnh ca ch m mt cch chng t bn ang vn dng c sng to
v tnh phiu lu ca mnh vo mt cng vic hay mt mi quan h mi. Nu ca m vo
bn trong, bn nh tin thm mt bc trn con ng t khm ph chnh mnh. Ca m
ra bn ngoi, cho thy mi quan h x hi ca bn tin trin tt p. Ca ng, bn va lm
tut mt mt c hi no v phi ch i rt lu th c hi y mi quay tr li.
M thy nh t: Th hin mt tnh cm b bch. M thy mnh trong t, rt c th cng
vic hin ti khng ph hp vi trnh chuyn mn hoc vi tnh cch ca bn. Nhn thy
ngi thn trong t cho thy bn l ngi c tnh a nghi cao, ngay c vi ngi thn bn
cng lun t d chng.
M thy chut: Gn lin vi bnh tt. M thy chut b ln ngi th nn kim tra xem
c mc mt bnh no khng. Nu thy chut chy lung tung hoc chng ui bt nhau
th rt c th tui th ca bn tri qua khng bnh lng. Bn c mt ngi m khng bit
chiu chung con hay mt ngi cha qu nghim khc.
M hn h: Bn ang mun thay i cuc sng hin ti nhng tht kh c th lm c
vic y v bn ang cn s gip ca chnh ngi m bn hn h trong gic m.
 M thy nt: C th bn ang trong trng thi suy nhc trm trng. Mt ngi nh
bnh yn vi nhng ng nt xung quanh cho thy mt tnh yu n phng c th bn
vi mt ai hoc ngc li.
M thy rn: Ni n rn ngi ta lin tng n y hc. Nhng trong gic m iu ny
li hon ton khc. Nu m thy rn b, bn ang gp mt vn kh x trong tnh cm v
bn au u v n. M thy git cht rn, th hin s quyt tm dm ngh dm lm.
M thy quan h tnh dc: Nhng ngi thng nm m n vn ny thng c i
sng tnh dc khng y . M thy quan h vi ngi cng gii th hin s thiu tin
tng vo bn thn v s hi khng c p ng.
M thy sng: Mt ln sng cun cun d di th hin mt hnh ng m bn lm
mt cch khng thc ch nhm gii quyt cho xong cng vic m khng h ngh n hu
qu ca n. Nu gic m c lin h n s chia ly th chnh bn l nguyn nhn ca cuc
chia ly y.
M bay: Cuc sng hin ti ang lm bn bc bi v bn mun thot khi n. Nu bn
nm m bay ngang chng t bn ang mun thot khi s e do ca ai . Cn nu m
bay ln xung, bn ang c mt s thay i v mt tinh thn.
 Tng thng M Abraham Lincoln l nhn vt ni ting mc hi chng Marfa.

21. THIN TI V NHNG CN BNH B N

Thin ti c sinh ra mt cch ngu nhin hay theo mt quy lut nht nh no ? y
l cu hi ln i vi cc nh khoa hc. Theo mt thuyt c nhiu ngi quan tm th
thin ti thng mc mt cn bnh c bit no v chnh cn bnh ny tc ng khin
h c nhng kh nng phi thng.
Thuyt ny ln u tin c nh di truyn hc ngi Nga Vladimir Froismon a ra hi
u th k XX.
Vladimir Froismon dnh nhiu thi gian thng k thnh mt danh sch nhng
thin ti b nh hng ca bnh vim khp, trong c nhng ngi c tn tui ln hn
Isaac Newton, Charles Darwin, Christophe Colombo, Galileo, Francis Bacon, Desiderius,
Voltaire... Theo nghin cu ca Froismon th bnh vim khp thng gy ra mt lng axit
uric cao trong mu. Loi axit ny l tc nhn kch thch b c lm vic mnh m. Thnh
phn ca axit uric cng tng t nh thnh phn ca cht caffein v theobromin, nhng
cht kch thch c trong c ph v ch. Hin tng nhiu axit uric trong mu khng ch gip
lm tng kh nng nghin cu trong cc lnh vc khoa hc t nhin nh ton hc, vt l
hc, ho hc, thin vn hc m cn thc y cc nh hot ng x hi v ti nng ngh
thut, vn chng pht trin. Danh sch nhng ngi chu nh hng ca bnh vim khp
cn c cc danh ho nh Michel Angelo, Rembrandt, thin ti m nhc Beethoven v nh
chnh tr ni ting ngi c Otto Bismarck.
Mt cn bnh khc cng c coi l nh hng n s ra i ca cc thin ti v hi
chng Marfan. Nhng ngi mc hi chng ny thng c tm vc cao ln qu kh vi
nhng ngn tay, ngn chn, cng tay, cng chn di mt cch khc thng. Mt c im
na l hu ht nhng ngi mc hi chng Marfan u c khun mt di v hp.
c trng l lng trn l do nhng bin th c bit ca c th con ngi di tc ng
ca hi chng Marfan gy ra. Nhiu nh khoa hc cho rng chnh s bin i nh vy
mang li cho th gii nhiu nhn vt xut chng. C th lit k nhiu nhn vt ni ting trn
th gii mc hi chng Marfan u c nhng c im nh vy, trong tiu biu nht l 3
ngi sau y.
Th nht l tng thng Anh Abraham Lincoln (1809 - 1865), ngi c cng xo b ch
n l nc ny. Abraham Lincoln xut thn t mt th khc g, sau nh ngh lc vn
ln ng tr thnh lut s, ri thnh tng thng M. ng c nng lc lm vic phi thng,
kh nng phn on v c lng dng cm. Tng thng Lincoln cng c khun mt di v
hp.

Nhng ngi c kh nng truyn cm s liu thng thy mt mn hnh o trc mt

 Ngi th hai l nh vn ni ting ngi an Mch, Hans Christian Andersen (1805 -
1875). ng vn l con trai ca mt ngi th ng giy ngho kh, m ci t nh, Andersen
bt u i hc rt mun v mi n nm 23 tui mi vo i hc. ng ni ting qua nhng
cu chuyn c tch, chuyn ng ngn lm say m c tr em ln ngi ln trn khp th gii
hn th k qua. Khun mt ca Andersen cng c nt nh hp ca nhng ngi mc hi
chng Marfan.
Ngi th ba l tng thng Php Charles de Gaulle (1890-1970). ng l mt v tng ni
ting ca Php trong Chin tranh th gii ln th 2 v v sau tr thnh v tng thng ghi
m du n trong lch s chnh tr Php giai on sau chin tranh. Ngay t khi cn nh, de
Gaulle biu hin lng dng cm v tr thng minh. ng c tm vc cao ln hn tt c bn
b v b vai c bit hp hnh gc nhn.
C 3 nhn vt ni ting nu trn u mang nhng triu chng ca hi chng Marfan.
Ngoi nng khiu c bit v chnh tr, vn hc v qun s, h cn c mt sc kho rt ng
n.
Cc nh khoa hc cho rng hi chng Marfan l nguyn nhn sn sinh ra nhiu cht
catecholamin trong mu. y l t cht gp phn kch thch s hot ng cao ca tr c v
sinh l c th, khin cho hu ht nhng ngi mc hi chng Marfan u c nng lc lm
vic phi thng. Ngoi ra, mt trong nhng im chung ca ngi mc hi chng Marfan l
a s h u c nhng kh nng hi hc c bit. Tng thng Lincoln v nh vn
Andersen l minh chng cho nhn nh ny.

22. HIN TNG "NGI SIU PHM"

Khng t ngi c kh nng c bit nh nhn c vt trong hp kn hoc linh cm
trc tai ha. H thng c coi l nhng ngi c kh nng "siu phm". Va qua, Trung
Quc cho thnh lp "Hc hi khoa hc nhn th" nghin cu v cc hin tng c
coi l "khng th gii thch" ny.
Cch y khng lu, khoa Vt l Cng trnh in t, i hc Phc n, Thng
Hi (Trung Quc), tin hnh hai th nghim vi mt s ngi c kh nng c
bit. th nghim th nht ngi ta t mt que dim trong chic hp nha mu
en. Sau , hai ngi c kh nng c bit ng t xa, khng h ng ti chic
hp, nhng vn b gy c que dim trong chic hp. Th nghim th hai: Hai ngi c
kh nng c bit ny ng cch rt xa mt ngi khc, nhng vn c c nhng ch do
ngi ny vit ra.
Trn y ch l hai trong s rt nhiu trng hp v kh nng c bit ca mt s ngi
rt nhiu v d v kh nng c bit ca mt s ngi Trung Quc. Chnh v vy, Chnh
ph nc ny ng cho thnh lp "Hc hi khoa hc nhn th". Hi ny c php
pht hnh tp ch "Khoa hc nhn th" gii thiu nhng hin tng k l, cng nh
nhng cng trnh nghin cu v kh nng c bit ca con ngi.
Gio s Thnh H H, Vin trng Vin Nghin cu di truyn hc, i hc Phc n
(Trung Quc), cho bit: sau hn 10 nm nghin cu hin tng trng sinh hc, ng pht
hin ra rng chng cng c mt s quy lut. Chng hn, nhng ngi c kh nng truyn
cm s liu (tc l nhng ngi c kh nng c v truyn i nhng s liu c vit ra t
c ly xa) u k rng, khi t nhin trc mt h hin ln mt "mn hnh o". Cc s liu
hoc hnh nh u hin dn ln "mn hnh" ny v h c th nhn thy chng r rng.
Nhng vt th hin ln "mn hnh" u chuyn ng t t theo hnh xon trn t pha
sau ra pha trc. Nh vy, nhng ngi c kh nng c bit c th nhn ra c vt th
l g. Nhng quan st v "ngi siu phm" gn y cho thy, kh nng "truyn cm s
liu" hoc "truyn cm hnh nh" ca h c th thc hin c c ly trn 1.000 km, t
Bc Kinh ti Thng Hi v dung lng truyn cm c th ln ti 41 ch ci hoc ch s.
Ngoi kh nng truyn cm bng th gic, mt s ngi cn c th truyn cm bng v
gic hoc khu gic, nh "ngi" c, hoc "cm" c mt vt th xa c mi g hoc v
g... Tuy nhin, mi trng truyn cm cng nh cc quy lut truyn cm vn cn b n vi
cc nh nghin cu. ng Thnh H H ni rng: hin cn qu sm d bo v mt ngnh
khoa hc mi khoa hc nhn th, nhng chc chn l n c trin vng, v cc hin tng d
thng l c tht.

23. C MT NH BC HC TRONG MI CHNG TA

Mt cu b 10 tui sau my thng b mt qu bng chy vng trng u, bng nhin c
nhng nng lc m a s ngi khc v c cu trc khng c? Mt ngi ch trong vi
giy, c th nhm chnh xc bi ton gm 9 con s c nhn i n 24 ln? Lm sao gii
thch cc trng hp k l ny, nu khng phi l do nng lc tim n ca con ngi?
Khi ra i, b Nadia hon ton kho mnh. Nhng n nm c b ln 2 tui, b m cm
thy c iu g khng bnh thng. Em n trnh nh mt ngi khc v t ra v cm
trc n ci ca h. C v nh c b khng cn nhn ra m na. T lc 6 tui, Nadia
chng tht ln mt li no, thng lm l v lp i lp li mt vic no chng hn nh x
giy.
V mt y hc, l nhng du hiu ca bnh t k (autism: ngi bnh khng c kh
nng giao tip hoc thit lp quan h giao tip vi ngi khc). Nhng lc ln ba tui ri
th Nadia cm ly cy bt v... v. Cha tng c dy v bao gi, nhng c b phc
ho c theo tr nh hnh nh nhng con nga ang phi nc i m ch nhng ngi ln
tng hc v mi c th lm c. Khng ging nh cch v nga ca ngi ln, c b bt
u vi nhng chi tit ngu nhin, trc tin l ci mng ri n b bm v b yn cng,
nhn qua th chng chng n nhp g vi nhau c. Nhng khi Nadia ni nhng im li,
ngi ta nhn thy chng nm ng v tr mt cch khng ng.
Trong lch s, ngi ta ghi nhn rt nhiu trng hp "thng thi" mt cch k l, vt
xa trng hp ca b Nadia. Tiu biu nht c l l trng hp ca ng Joseph. Khi c
hi "con s no nhn ln bao nhiu ln th ra con s 1.234.567.890?", ng p ngay tc
khc: " l con s 137.174.210 nhn ln 9 ln". Qu ng l nh vy. Mt ngi khc li
nhn i con s 8.288.628 v tip tc nhn i nh th n 24 ln, cho ra s
140.737.488.355.328! Nhng vic lm y thc s vt qu kh nng ca nhng ngi bnh
thng nh chng ta.
 Mt ngy n, nh bo phng Ty Douglas S.Fox n thm tri Acorn Outdoor
Ornaments dnh cho nhng ngi ln mc bnh t k, c chm sc v hun luyn cch
sng t lp. Mt trong nhng ngi m c gp l Guy. Mc d cha bit sn phm in t l
g. Guy trang tr cn phng ca mnh mt cch ng n phc. Trong s nhng sn phm
anh t lm, c chic qut in gn mt con c su. Mi khi qut xoay t bn ny qua bn kia
th ming con c su h to ri ngm li. Trn mt cy qut khc, c tng ng ng bng kim
loi c th gi cn cu ln hay h cn cu xung theo chuyn ng ca qut. Nhng c o
nht c l l con cu, khi nhn t bn tri n l mt con vt c b lng rt mt, nhng khi
nhn t bn phi th ch l mt b xng. iu ng ni l Guy cha h bit c hay lm
ton, nhng li c kh nng ch to mt con ch vn hnh bng in, c th sa, vy ui
v... t.

No b ngi thng (tri) No b ngi thng (Phi)

Mt ngi khc m S. Fox gp trong tri Acorn na l Tim. Anh ta i vo phng khch
nh nhng nh mt cn gi, ri khi nh chy i, nhng ngh ti mt iu g , anh ta ng
li hi ngy sinh ca c nh bo:
- Ngy 15/7/1970
- l th t phi khng?
Anh ta ni ng m khng phi suy ngh mt giy no, ri sau chy i mt.
Cch y nhiu nm, Timothy Richard, mt nh tm l hc thuc i hc California San
Diego (M), tip xc vi mt ngi n ng 40 tui m theo nh gi ca ng, trnh
nhn thc ca ng ta ch bng mt a tr ln 5. Anh ta m bm sinh, khng lm c mt
bi ton n gin nht, khng bit lch ngy l g v cng cha tng tng tng n ra sao.
Th m khi a ra bt k mt con s ngy thng no, anh ta c th cho bit l ngy
th my trong tun, vi chnh xc 70%.
Trong lch s, nhng hin tng nh Tim khng phi l t. C nhng bo co khoa hc
cp n mt cp song sinh c th tnh ngy trong vng trc hay sau 40.000 nm! y qu
l iu lm au u cc nh khoa hc.

24. TM HIU NO B K GIT NGI HNG

LOT
Joel Rifkin, tn ti phm kht ting New york, k git 17 c gi im trong vng 4 nm,
th nhn rng: Hn khng hiu ti sao mnh li git ngi. Trong mt cuc phng vn nh
t, y than th: "Ti khng bit ti c phi l mt qui vt khng, hay b no ca ti b hng
m ti li hnh ng nh vy na".
 Cu hi ca Rifkin cng chnh l cu hi m hng nghn nh nghin cu ti phm trn th
gii ang phi i din. Qu thc, c nhng k git ngi, hon ton khng v tr th hay v
tin bc, m chnh bn thn hn cng khng hiu v sao hn lm nh vy.
Nhm nghin cu ca Adrian Raine, i hc Nam California v Monte Buchsbaum, i
hc Y khoa Mount Sinai New York (M), dng k thut cng hng t chp no ca
nhng k git ngi hng lot.
So snh vi no b ca ngi thng, cc nh khoa hc pht hin: No ca nhng tn ti
phm ny c nhiu im khc l thu thi dng. Buchsbaum ni: "Thu thi dng l
mt trong nhng khu vc hot ng mnh nht ca no, tuy nhin nhng k git ngi
hng lot, khu vc ny hu nh khng hot ng, hoc hot ng rt km".
Theo cc nh khoa hc, thu thi dng c trch nhim kim sot cm xc v hnh vi ca
con ngi. N gip ngi ta kim ch trong hnh ng. Nu khu vc ny b hng, con ngi
s x s bung th theo cm xc. y c th l li gii thch cho hnh ng "khng hiu ti
sao" ca nhng k git ngi hng lot.
Tuy nhin, cc nh khoa hc cho rng: Pht hin ln ny khng th gii thch hon ton
ng c git ngi ca nhng tn ti phm. Cn nhiu yu t tm l khc: Nh s xa lnh
ca x hi, hay s gh tm ng loi do b lm dng tnh dc lc u th, cng c th bin
bt c ai thnh ti phm.
Tuy nhin, nhng h hi thu thi dng khng phi bao gi cng dn ti hnh ng
git ngi. Ngc li, trong hu ht cc trng hp, ch l mt dng bnh no bnh
thng.

25. TH GII B N CA NHNG NGI "NGHE"

MU
Mt ngi n ng trung nin khng nh t khi cn b nhn v nghe bng... mu sc.
Chng hn ch "hai" c mu xanh l, s "2" mu vng, s "3" mu hng v ch "giao thng"
l pha trn gia xanh l v nu. C ngi cho l ng mt tr. Nhng xem ra, iu ng ni
chnh l nhng g ng tht s thy.
Trong nhiu thng th nghim, khi c cc nh khoa hc yu cu ni tn mu m ng
nhn thy trn mt s ch in, ngi n ng ny u khng nh trc sau nh mt cm
gic ca mnh.
ng ch l mt trong s rt t ngi c th "nghe" mu, "s" m thanh hay "nm" hnh
dng, thm ch c th nhn thy cc mu sc khc nhau i km vi mt ch hoc s no .
Cc nh khoa hc gi y l hi chng "cm gic th pht". Theo nh ngha th hin tng
ny l s nhn thc m trong cc con s, k t v t ng c nhng mu sc ring bit.

Nghin cu ca Wiseman s dng hng trm ngi tnh nguyn

 Theo nghin cu ca i hc Vanderbilt (Washington, M) cho bit: B no ca nhng
ngi mc hi chng ny c mt cht khc bit so vi nhng ngi bnh thng v kt qu
l thay i cch thc x l thng tin ca h. c tnh, c trong 2.000 n 25.000 ngi th
c mt ngi mc phi v ph n th hay mc hn n ng.
T nhng cu tr li ca ngi b hi chng ny, cc bc s xc nh rng cm gic th
pht din ra khu trung tm trong qu trnh x l thng tin th gic, sau khi hnh nh thu
thp t hai mt kt hp vi nhau.
Bng cch no hin tng c th xy ra? Khng ai bit chc, nhng kt qu nghin cu
trn ng nh ng h gi thuyt ca Vilayanur Ramachandran, i hc California. Theo
, cm gic th pht hnh thnh do cc lin kt an xen nhau ht sc tinh vi din ra
trong no. Nhng vng no c bit s x l thng tin v nhng kha cnh khc nhau ca
cng mt s vt c nhn thy nh mu sc, hnh dng chuyn ng.

nh trn chp ti hm m s 9 ca South Bridge. nh di c chp ch sau 5 pht

Cc bn no ch ra rng trn no c mt vng mu c bn nm lin k vi vng iu
khin v k t. Mt vng mu khc li nm ngay cnh vng x l thng tin thnh gic. Nu
nron trong nhng vng ny an xen dy c hn hoc lin kt vi nhau mnh hn bnh
thng, th ngi ta s nhn thy cc t vng, s v nghe m thanh vi nhng mu sc khc
nhau.

26. NHNG BNG MA "U NM TRONG TM

TNG"
Bng ma l cch din gii tr c v qu trnh tng tc ca c th vi nhng vt xung
quanh, cc nh tm l hc Anh nhn nh. Cm gic n lnh khi tri chng vng ti hoc
trong mt t trng no c th gi nn ni m nh "c ai " trong phng, nhng tt
c ch dng li mc cm gic m thi.
Li gii thch ny l kt qu ca mt cuc nghin cu ln. Trong , cc nh nghin cu
dn hng trm ngi tnh nguyn i vng quanh hai a danh hi hng nht nc Anh
cung in Hampton Court v cc hm m South Bridge Edingburgh, Scotland.
Tin s Richard Wiseman, thuc i hc Hertfordshire v cng s cho bit nghin cu ca
h a ra nhiu s liu th v, gip l gii v sao nhiu ngi c th cm thy kinh hi
trong mt to nh, nhng khng tm thy bng chng v s tn ti ca bng ma .
Ti Hampton Court c cho l ni ang n nu oan hn Catherine Howard, v th 5
ca vua Henry VIII, ngi b x t cc tnh nguyn vin c yu cu i mt vi ni
s ca h. H phi ghi li tt c tri nghim bt thng no, chng nghe thy ting bc
chn, cm gic n lnh hoc nhn thy mt bng ngi xut hin trong phng, cng nh
nh du mc cm nhn mi v tr ln mt s . Tt nhin trc khi lm iu ny, cc
tnh nguyn vin phi k khai tt c nhng g h bit hoc tng nghe ni v nhng ni
m nh y.
Tip , cc nh nghin cu kim tra li s phn b ca nhng tri nghim bt thng.
Theo sp t thng thng, tn sut gp ma s phn b u khp to nh. Nhng trong mt
m tp m nh c in, cc cuc chm trn s tp trung xung quanh nhng v tr c bit
no .
Kt qu tht bt ng: nhng ngi tham gia ghi nhn s lng tri nghim bt thng
cao hn hn ti cc im vn ni ting l ma qui ca Hampton Court, nh cc phng ca
Georgian v phng trng by Ma m. Trong cc hm m Edinburgh, kt qu cng tng
t: nhng hm m b coi l k b hn c cng l nhng a im din ra hu ht cc tri
nghim bt thng ca nhng ngi tnh nguyn.
Cc nh nghin cu ct ngha: y chnh l bng chng cho thy ni m nh l hin tng
c tht, bi chng ch tp trung mt vi a im c bit no . V thc t l nhng
ngi thuc cc nn vn ho khc nhau u tri qua nhng cm gic tng t d qua
hng trm nm.
"m nh tn ti, vi ngha l tn ti nhng khu vc m ngi ta tri qua nhng
cm gic bt thng", tin s Richard Wiseman lp lun.
Nhng s thc th ma qu l g? Wiseman v cng s khng chc chn v iu . H
nhn nh, d c v nh hi ngc i rng m nh tn ti nhng ma th khng. "Ngi ta
tri qua nhng cm gic nh nhau nhng a im khng i, nhng ti cho rng n ch
yu xut pht t nhng nhn t th gic, v cng vi mt vi yu t mi trng na", ng
ni.
Khi kim tra chi tit ti mi a im nh nhit , cng nh sng v din tch phng,
tin s Wiseman cho rng nhng ngi "b m nh" b nh hng mt cch v thc vi
nhng yu t ca mi trng v "trng thi gi nn s hong s" ca cnh vt xung quang.
ng cho bit c rt nhiu trng hp cnh vt tr nn ma qui trong mt ngi tnh
nguyn, nhng ni m trc cha ai tri nghim cm gic y.
Nhng ngi theo ch ngha hoi nghi t lu vn tin rng: nhng ln gp g vi ma mt
phn b chi phi bi nhng hiu bit trc ca mt ngi v a im ny v lch s ca
n. Nhng nghin cu mi bc b gii thch . "Chng ti tm thy rt t nu khng
mun ni l khng c bng chng no v vic hnh dung trc ca mt ngi v cc khu
vc b ma m li c th nh hng n nhng tri nghim thc t ca h", Wiseman ni.

27. V SAO THY BI LUN NI NG?

Nh mi hnh thc bi ton, chim tinh a ra cc d bo qu chung chung, nn nhiu
ngi cho l chnh xc. Nm 1992, nh vt l Geofrey Dean c kt ra 10 nguyn l v 26
k thut thng gp nht.
1. Hiu ng Barnum, hay vic ngi d dng tip nhn nhng thng bo m h, chung
chung. Hiu ng ny c t tn theo cc mn xic ca P.T. Barnum. Nm 1949, mt gio
s tm l a ra mt m t nhn cch rt tng qut n mc mi sinh vin u nhn
l chnh mnh, kiu nh: "Bn c xu hng ph phn bn thn" hay "bn thch mt cht
thay i". Thng bo Barnum cng c tha nhn khi: 1) Ngn gn, tng qut, d c
chp nhn v c cho l ng vi bn. 2) L nhng iu d a, ph hp vi nhn cch
bn, trnh nhng thng bo kh chu kiu nh: "Bn khng phi l ngi suy ngh c lp",
3) i tng ngy th v d thay i.
2. c ngui (cold reading), hay vai tr ca ngn ng c th. u th k XX ti Berlin, ch
nga Hans thng minh bit la theo phn ng ca ngi i din (nhn my, nhm trn,
ht vo hay th ra, vn hay so vai...) lm ton. Nga cn bit, th ti sao thy bi li
khng? Khng ch cc thy bi, m gii ng ct cng rt tho "k thut ly tin" ny.
3. Hiu ng tin s Fox, hay chng ta b la bng khoa hc v s hi hc. Khi cm thy
trong mt mi trng giu tr tu v tin rng ang c nghe mt ngi am hiu vn
ni, ta s tho mn m khng rng, thc ra quan im cha hn ng. Nm 1947,
ba nh gio dng mt ngi ng vai "tin s Fox" thuyt gii v L thuyt tr chi trong
ton hc, ng dng trong ging dy vt l trc 55 nh tm thn hc, tm l hc, ging vin,
quan chc trng ph thng v nh hot ng x hi. Khi in phiu thm d, 42 ngi cho
rng: bi ging c t chc tt, nhiu minh ho v kch thch t duy. Hu ht ngi nghe
u mun nghe thm v ch ny. Khng ai bit ch l mt tr la gt.
4. Hiu ng vng ho quang, hay tm quan trng ca n tng ban u. Ta c xu hng
tin tng nhng thy bi c tnh cch nng nhit hn lnh lng, t ch hn thiu t ch, o
qun tm tt hn n mc cu th, a nhn hn km hnh thc... Gii bi ton thuc lng
nhng quy tc ny!
5. Tng quan o hay tin tng l s thy. y l quy lut vng ca tm l hc. Ta s thy
ci m ta mun thy. T v s s kin xy ra trong i, ta nht nh thy c mt s
kin ph hp vi d bo ca ng thy bi m ta thch.
6. Tnh khng sai lm hay v sao thy bi khng th sai. D bo th qu chung chung
nn kh c th sai lm. Nu sai th thy bi cng c cch bin minh, n gin nht l tha
nhn cha hiu ht thin c. Ai m khng mc sai lm v ai c th hiu ht thin c?
7. Hiu ng gi c (placebo), hay n s tt nu ta ngh rng n tt i vi ta. Rt t
ngi i xem bi li hy vng thy bi ni sai. Ci c vng mun tin l mt v kh li hi
i vi thy bi. Khi h bi sai, ta sn sng cung cp nhng m hiu gip h hiu chnh.
8. Hiu ng ngi phc v khch hng, hay buc khch hng ph hp vi d bo. iu
ny thc ra d dng hn ta ngh nhiu. Ngi phc v khch sn ngh rng v khch ny s
cho t tin boa, th l anh ta phc v khng ra g, kt qu l tin boa t tht. Anh ta cho l
kt qu tin tri, m khng ngh rng ch l h qu ca s phc v ti.

Phi chng nhng ci cht b n xung quanh Kim t thp c lin quan n li nguyn
 9. K c chn lc, hay ch nh nhng g mun nh. Khi thy bi a ra hai d bo ng
v tm d bo sai, ta say sa k cho mi ngi v hai d bo "ng mt cch k l", m
qun mt rng, chnh xc ch l 20%! Trn thc t, nhiu khi on m cng t chnh
xc ti 50% (thng hay thua, trai hay gi...), thm ch 70% (thi tit ngy mai ging hm
nay).
10. Hiu ng mong c, hay d bo cng d c chp nhn. Gii bi ton hiu r iu
ny nn cc d bo thng l d chu. V s xu nnh s a ta ti bt c u. Khi c ai tuyn
b ta ti gii, thng minh, giu tr tu, nhy cm, giao thip rng, thng tin lin tc v giu
c, ta tc khc xem l mt nh tin tri thu hiu huyn c!
Cng khng nn qun mt k thut th s nhng hu dng, l c nng (hot reading).
N th s n mc khng c Dean nhc ti. Va gp bn, ng thy bi ni ngay rng
ng qu mt mi do xem qu nhiu ngi nn hn bn vo tun sau. ng hn bn ti v
ng ta lin k vanh vch nhng thng tin c bn v bn nh h tn, c quan, hon cnh gia
nh... Bn chong vng trc "ti ngh" siu phm v sau tin theo tt c nhng g thy
ni, m khng h bit rng, ln trc thm t ca thy kn o bm theo bn. Ch cn hi
ngi bn nc trc ca nh bn cng c thng tin cn thit!
V nh vy, theo bn, bi ton c cn phi chnh xc khng?

28. LI NGUYN TRUYN THUYT HAY IU C

THT C M HO
Vo th k XVII v th k XVIII, nhng hm m u tin ca cc Pharaon b khai qut. T
, cu chuyn c tht v li nguyn hn mt ln vt khi cc kim t thp, vang ln
iu rn e khng khip. Ngi ta nh n v c nc Anh run ln v ci np quch c
tm thy vo nm 1860, thuc s hu ca Vin Bo tng Hong gia Anh.
Ci np c ly ln t phn m ca mt n tu s thi xa. Khi v Anh quc, vt phm
l kia gieo rc tai ha cho tt c nhng ngi tip xc trc tip vi n. Ngi ch s hu
u tin l ng Douglas Muray. ng ny b mt mt cnh tay ngay sau khi mua ci np do
mt vin n pht n t chnh khu sng ca mnh. t lu sau, ngi th hai nm tri s
trng pht l mt nh bo London. C mn ci np v nh xem. t ngy sau, m c t
ngt qua i, ri li ha hn b tan v v c mc mt chng bnh nan y b him, y hc thi
khng th cha tr c.
Nhng s trng pht vn tip tc khi ng Muray "cung tin" ci np qu qui cho Vin
Bo tng. Mt nh khoa hc v Ai Cp, khi ang xem xt nhng dng ch c in trn np,
bng ln ra cht. Nn nhn tip theo l mt nh nhip nh. ng ny t t sau khi chp
c tm nh lm r nt gian c ca khun mt v pha ngoi np (m ai cng cho l gng
mt hin lnh, kh i)...
Tin n v s gh gm ca ci np quch lan nhanh n mc vo thp nin 1930,
cng l t khp hnh tinh ti tp gi v Vin Bo tng Hong gia Anh, c bit l cc vng
hoa quanh np lun ti mi. Nhng nhiu ci cht k l v t ngt vn lin tip xy ra
cc im khai qut kho c Ai Cp v nhng ni khc trn th gii.
Li nguyn khng ch c t cc vt m phn cc Pharaon. Nhng v ch nhn khc
cng c kh nng "tm" li nguyn c a vo ci m h cm thy cn gi gn. Thurston
Hopskins ghi li cu chuyn nh sau:
Vo thi N hong Victoria, tn st nhn William Corder git cht tnh nhn ca hn
ti Polsted (nc Anh) vo khong thng 5/1827. V hn b hnh hnh. Nm mi nm sau,
phn thi th ca tn st nhn c v bc s c tn Kilmer ct gi. ng l mt nh khoa hc
c quan im r rng i vi hin tng k b. V bc s tch chic s ca tn git ngi,
nh bng n v by "lm cnh" phng lm vic. Th ri iu k l xy ra. V bc s v
c c gip vic u cng nhn thy c lc m h, c lc rt r k l mt ng trong phng,
vn y phc thi Victoria. Ring bc s Kilmer cn nghe r c ting lm bm v hi th ph
ph. Nhiu ln na m thc gic, bc s nghe nhiu ting ng bt bnh thng cn
phng c by ci s. Mt m, cn gi lnh t u thc ti, gia lc Kilmer bc vo phng,
ci gi t s ri v tung, cn s tn st nhn t dch chuyn sang v tr khc v ng cm
thy n nh ci nhn nh (?). Kilmer kim sot nh ca nhng li khng thy du hiu
no ca ngi l hin din bn trong. V bc s, nh khoa hc ny tht s thng tht. ng
em chic s Corder tr li cho cha Thurston Hopskin, ng ny em cc th y chn ct
ngha a. T tr i, hin tng k l trong nh bc s Kilmer cng bin mt.

Vi ph mt Sudarium
Chuyn chic o khoc ca Nh ht Cng tc York gy ra ni s n lnh ngi. l
vo nm 1948, Thora Hird, n din vin hi kch ni ting mc chic o khi trnh din
mt v kch. C kinh hi khi thy chic o ngy cng tht cht vo ngi mnh. Tt c ng
nghip ca c cng gp ni s hi tng t khi khoc chic o ny ln ngi...
Phi chng li nguyn bao ph ln tai ho trong cc cu chuyn trn, hay tai ho bt
ngun t ni khip s m nh. Cu hi vn khng c li p khi ngi ta ngy cng c gng
tm thy nhiu bng chng k b nhng vt qu him, t tin. Vin kim cng "Hy vng"
l in hnh ca chui giai thoi theo m tp y: M u l thm ho ca v ch nhn th
nht: Mt c ngi ln ca. Sau tai ng ging xung v hong hu Marie Antoinette,
cng t vic s hu vin kim cng "Hy vng". Sau , n lin tip reo rc en i l nhng
v t st, khuynh gia bi sn cho nhng ngi tng s hu n, trong c mt v vua Hi
gio b mt ngi.

Tm vi lim Turin.
i tm li gii cho truyn thuyt c tht v li nguyn, nhiu nh khoa hc ng tnh vi
kin cho rng nguyn nhn ca nhng ci cht v c nhng tai ha b n trn l do mt loi
vi khun "cha bit n" ang nm yn trong hm m, tch t ngy mt nhiu trong cc
vt. Khi hm m c khai qut, cc "qui vt" nh li ti c gii phng khi ch n nu,
lin chng t ngay sc mnh tn ph ca chng.
 Vn cn nhiu iu b n vn cha c bit n v liu li gii thch bng loi vi khun
cha bit n" ny c sc thuyt phc nhng ngi cn tin vo s hin hu mang tnh
thu dt ca li nguyn cn l iu b n.

29. TM VI LIM CA CHA JESSUS

Cch y 15 nm, tm vi lim Turin m nhiu ngi tin l mt trong nhng di vt thing
ling nht ca gio hi C c c ba vin khoa hc c lp tuyn b l vt gi mo.
Tuy nhin, cc chuyn gia vn rt quan tm ti n v nhng nghin cu mi cho thy tm
vi Turin ny ng c kim tra mt ln na.
Vi lim Turin, di khong 4 m, rng 1 m, nhum mu v hn ln hnh khun mt, tay v
thn th m nht ca mt nam gii b tra tn. Nhiu tn C c gio tin rng l tm
vi lim ca Jesus. Raymond Rogers, mt nh ho hc vt l ngh hu, tng lm vic ti
Phng Th nghim Quc gia Los Almos New Mexico, M, cho rng: mu c s dng
xc nh nin i ca vi lim Turin c nhiu khim khuyt v nn gim nh li. Kt lun
ny c da trn phn tch ho hc gn y ca ng v tm vi v nhng quan st nm
1978.
Rogers l mt trong hn hai mi nh khoa hc M tham gia vo D n nghin cu tm
vi lim Turin (STURP) vo nm 1978 - mt cuc iu tra khoa hc ko di nm ngy ti
Turin, Italia. Nm 1988, Vatican cho php cc chuyn gia ct nhiu ming c kch c
bng con tem mt gc ca tm vi, ri a chng ti ba phng th nghim xc nh
nin i bng phng php phng x carbon (i hc Arizona, i hc Oxford, v Vin Lin
bang Thu S). Kt qu cho thy tm vi c sn xut vo khong nm 1260 ti nm 1390.
Thng 12/2003, Rogers nhn c mt mu vi lim t ng nghip lm vic trong d
n STURRP. Mu ny cng c ly vo nm 1988. S dng phng php phn tch ho hc
v knh hin vi, Rogers pht hin mt cht kt dnh c qut ln mt si gc ca
tm vi lim b ct ra. iu cho thy tm vi c phc ch. Cht kt dnh c l
c s dng gn cht nhum vo si.
Rogers cho bit: "Gc vi ny chc chn c nhum ph hp vi mu ban u ca
tm vi lim". Rogers cng tm thy mt ch ghp bng chng cho thy gc vi khng ch
c nhum m cn c sa cha v dt li. ng nghi ng cht nhum v cng vic sa
cha c l c tin hnh vng Cn ng trong thi Trung c, trng hp vi kt qu
xc nh nin i bng carbon, bi mi cho ti th k XVI, hn hp cht nhum trn mi
c du nhp ti Anh v Php. Rogers ni: "Cng vic gim nh nm 1988 a ra nin i
chnh xc ca mu vi c cung cp. Tuy nhin, khng c ai nghi ng ch vi c xc
nh nin i c cu trc ho hc hon ton khc vi phn chnh l nin i ca tm vi".
Kt qu nghin cu ca cc nh khoa hc thuc d n STURRP cng cho thy gc vi c
ly mu khng ging cc vng khc ca tm vi lim.
Theo Kinh Phc m, Cha Jesus c a xung v ci tri khi thnh gi, c t vo
mt ngi m m trc thi th ng c cun vi theo tp qun Do Thi. Tuy nhin, c
rt t ti liu t thi gian ghi chi tit v tr ca vi lim. Tm vi lim Turin thu ht s
quan tm ca cng chng v Gio hong Clement VI, vo nm 1349 khi mt hip s ngi
Php tn Geoffrey de Charny mua c n Constantinople (Istanbul ngy nay). Tm vi
lim c lu ti mt nh th Lirey, Php v ln u tin c trng by trc cng chng
vo nm 1355.
K t cuc trin lm u tin ny, nhiu ngi hoi nghi v tnh chn thc ca tm vi v
lm gi cc vt tn gio kh ph bin trong thi Trung c. Kt qu xc nh nin i l
vo nm 1988 lm cho nhiu ngi tho mn: Tm vi l gi mo. Douglas Donahue,
nh vt l thuc i hc Arizona, ti Turin vo nm 1988 thu thp mu vi cho qu
trnh kim tra. ng cho bit: "Ti tho mn vi cch ly mu vi. Chng ti c nhiu chuyn
gia vi ti t cc quc gia v tt c h u nht tr mu chng ti nhn c i din cho
ton tm vi. Ngay c khi phng php xc nh nin i bng carbon cho thy tm vi c
t th k th I, kh c th chng minh n l tm vi lim cun Cha Jesus.

Con ngi mt dn kh nng khu gic th gic pht trin hn?

Tuy nhin, mt s nh khoa hc li khng tho mn. Nm 1999, ti Hi ngh Thc vt hc
Quc t ln th XVI, Avinoam Danin, nh sinh vt hc thuc i hc Jerusalem, tuyn b cc
ht phn hoa trn tm vi ch c th c tm thy Jerusalem. ng kt lun tm vi c
ngun gc Trung ng. Sudarium - tm vi c cho l vi ph mt ca Jesus c dnh
phn hoa ging nhm AB. Do Sudarium c gi trong mt nh th Ty Ban Nha t th
k th VIII nn c th thy l tm vi lim Turin c nin i c khng km Sudarium.
D tm vi c thuc v Cha Jesus hay khng th n cng thu ht c hng triu du
khch ti cc bui trng by. Gio s Phillip Wiebe thuc i hc Trinity Western, Canada,
cho bit "Tm vi lim Turin c sc li cun c v mt khoa hc ln tm linh. N l mt vt
th y b n. Cu hi t ra l hnh nh trn vi c hnh thnh nh th no v l hnh
nh ca ai?". Nu hnh nh ny l gi nh chng na th vn cn nhng b n xung quanh
cch n c to ra. Mt s ngi cho rng l hnh v. Tuy nhin, gii phn tch ngh
thut STURRP khng tm thy bng chng ca mu v.

30. CON NGI MT KH NNG NH HI NH

TH NO?
Ch c th c hun luyn tm ra thuc phin v cht n, hoc ln theo du vt ca
k tnh nghi l ti phm ch qua ngi mi. Vy ti sao chng ta khng lm c iu ? Cc
nh khoa hc ca Vin Weizmann v Vin nhn chng hc tin ha Max Planck (c) c
li gii thch cho hin tng ny.

Xc p bn trong hm m ngha trang San Bemado

Tt c cc ng vt, trong c con ngi u c khong 1.000 gene chi phi nhng
protein pht hin mi, hay cn gi l c quan cm th khu gic. Nhng th quan ny khu
tr trong lp mng nhy ca mi, v nhn ra mt mi hng no bng vic bm dnh cc
phn t cht mi y. Tuy nhin, cc gene khu gic khng pht huy hiu qu trn tt c cc
loi ng vt, m ch trn mt s loi. Phn trm s gene ny hot ng s quyt nh
nhy bn vi mi ca ng vt hoc ngi .
Trong cc nghin cu trc kia, gio s Doron Lancet ca Vin Weizmann khm ph
ra rng: hn mt na s gene khu gic ngi cha t bin, khin chng khng th hot
ng bnh thng.
Trong mt nghin cu mi y ng trn tp ch Proceedings of the National Academy of
Sciences, cc nh nghin cu gii p c cu hi th hai: Liu hin tng mt chc
nng gene khu gic c nh hng ti tt c cc loi linh trng, hay ch trn ngi?
Nhm nghin cu so snh ADN ca 50 gene khu gic chung cho c ngi, vn
ngi v kh. H pht hin thy ngi, 54% s gene b suy yu, so vi 28-36% trn cc
loi vt cn li. Cc nh khoa hc cho rng: qu trnh suy gim ny ko di t 3 n 5 triu
nm v din ra trn ngi vi tc nhanh gp 4 ln trn cc nhnh linh trng khc,
khin con ngi thiu nhy cm hn vi mi v.
Tuy nhin, cng theo cc nh nghin cu: S suy gim chc nng khu gic l mt c
im tin ho ca homo sapiens. N c th ny sinh do s pht trin kh nng th gic
ca no ngi kh nng cho php chng ta phn bit mu sc v cc thnh vin khc cng
loi qua nhng c im ngoi hnh, ch khng ch bng mi v.
 Xc p khng h thay i sau 70 nm

31. B N HIN TNG P XC T NHIN

COLOMBIA
Bn mi nm trc y, cc th o huyt mt ngi lng Colombia m mt s
quan ti c chn ct rt lu ra v nhn thy: Nhng xc ngi bn trong kh qut
li v cn nguyn hnh dng. Lm th no nhng thi th vn cn nguyn vn, n nay
ang l mt iu b n i vi cc nh khoa hc.
Pht hin ny bin ngha trang San Bernado thnh mt im dng chn cho khch du
lch, ni h c th chim ngng nhng xc p c ct trong t knh: tc, rng v mng
chn, tay vn cn nguyn vn. Mt dng ch bn trn c ghi: "Hi Cha, hy cho h c
yn ngh ci vnh hng".

Nhng m nu c th l cc vng b mt nc
Nhng xc p c pht hin khi cng nhn m np quan ti chuyn thi th sang vt
chung ng di ct, mt th tc thng thng dn ch trong cc ngha a Colombia.
Cc nh khoa hc vn cha tm c cch gii thch rnh mch cho vic nhng xc p
ngha trang San Bernado, nm mt thung lng mu m cch th Bogota 72 km v pha
Ty Nam, khng b phn r m li kh nh vy.

Thi Hi Lnin
Ngi dn a phng cho rng hp cht ho hc trong t khu vc, s phn hu cc
loi qu nhiu gai bn x gi l guatila v kh hu kh cn bo qun c nhng thi
th ny.

32. K THUT B N GI XC P NGUYN VN

SAU 70 NM
Trong khi nc Nga phi dng ti c mt nhm khoa hc bo qun thi hi Lnin th
Andrey Romadanovsky, mt tr l phng th nghim khng bng cp, t mnh tm ra
mt phng php p xc khng h thua km c thc hin ti Siberia t 70 nm trc
y.
Trung tm truyn hnh Nga (TV) cho bit: Hin mt thi th p dng k thut c
bit ny ang c trng by ti Vin hn lm Y khoa thnh ph Omsk. l xc
mt ngi n ng, trng ng ta hu nh khng thay i t khi c p vo nm
1933. Cc nh khoa hc khng r danh tnh ca ngi ny, nhng phng on l mt
trong nhng nhn vin ca Vin tnh nguyn hin xc cho cc th nghim ca khoa hc.
 Khc vi thi hi Lnin ang yn ngh trong lng Qung trng (ni p sut khng
kh v nhit lun c gi khng i), xc p v danh Omsk ch nm trong quan ti
bng knh thng trnh bi. Tuy th, thi th ny vn gn nh khng thay i so vi nm
1993. Thm ch tt c cc ni tng bn trong cng vn cn nguyn vn. Cc nh khoa hc
bit rng Romadanovsky s dng mt hp cht tng hp t formol, cn v glycerin
to ra dch p. Nhng b mt nm t l kt hp ny v n nay, cha ai c th pha ch li
n.
Trong khi , bo qun thi hi Lnin, cc nh khoa hc phi theo di thng xuyn
m bo iu kin tt nht. Khun mt v i tay ca ng c ngm hai ln mi tun
trong mt dung dch c bit. V hng nm, lng li c ng ca mt ln ngi ta
ngm c thi th Lnin trong dung dch ny.
Hin ti, mt Vin nghin cu c bit vn tip tc th nghim tm ra phng php bo
qun tt hn thi hi ngi sng lp ra Lin bang X Vit. Cn ti Omsk, tt c nhng g m
cc nhn vin bo tng lm bo qun xc p ca h l rc mt t bt p xc quanh
.

33. P LNH C TH HNH TRNH GIAN NAN

I TM S BT T
Tm ngng cuc sng bng phng php ng lnh ri nh thc dy sau hng chc,
thm ch hng trm nm l iu khng t ngi tin v b ra c gia ti thc hin. Trong
vic ny, ch c mt tr ngi duy nht, nhng li l ln nht: khi nc ng cng li thnh
, n ph hu cc t bo.

Xc p ca mt cu b
M, c hng nghn ngi ang mong c ng lnh sau khi cht. C n 5 hng kinh
doanh th trng y tim nng ny. Hin nay, gn 70 di hi c th vo trong cc
thng y nit lng, v hng trm ngi cn sng ng k dch v ny. H u hy
vng tr li vi cuc sng ng k dch v ny. H u hy vng tr li vi cuc sng sau
20, 50 hay 100 nm, khi m cc nh khoa hc tm ra phng thuc chng li th bnh
cp i tnh mng ca h, hoc c cch chng li tui gi.
Tuy nhin c hy vng phc sinh, nht thit bn phi l ngi giu c. Qu trnh ng
lnh v bo qun c th tn trn 150.000 USD. Nhng ngi t tin hn c th chn gii
php khc, kinh t hn gi l neuro. l ch c phn u ca ngi cht c gi trong
mi trng ng lnh, ch yu gi ly no, c quan quyt nh bn cht ca ngi mun
hi sinh. Hugh Hixon, k thut vin ca Alcor Cryogenics, mt trong 5 hng ng lnh ni
ting, cho bit: No b ca ngi tham gia dch v c th c ghp vi mt c th sinh sn
v tnh ca chnh mnh b no, hoc vi mt th xc khc c ci thin theo kiu
ngi hng Rambo hoc l thng tin ca b no s c chuyn vo mt ngi my thng
qua my tnh...
 thc hin c nhng l thuyt , trc ht cc thn th v b c kia phi vt qua
mt qung thi gian di m vn khng b h hng nhiu. ng l ci lnh c kh nng gn
gi. N lm chm li v chm dt qu trnh phn hu nhit -1960C (nhit ca nit
lng). Nhng nu s thi ra khng xy ra, th cc t thi c p lnh vn c th thc dy
nhng trong tnh trng b thng l ch...
Th phm y l s ng bng. Ngay khi vt qu ranh gii 00C, nc (chim n 70%
c th chng ta) bt u chuyn thnh bng. N tng 9% khi lng v kt tinh. Nhng tinh
th ny c bit c hi cho c th. Nu qu trnh ng lnh din ra t t, nhng vin
s c hnh thnh bn ngoi t bo, ng thi c lp nhng phn t nc ca cht lng
trong c th. Kt qu l tt c nhng thnh phn trong cht lng s b ho tan trong
lng cht lng mi lc mt thu nh. Dung dch bn ngoi s c hn dung dch bn trong
t bo v to thnh lc ht nc t trong t bo ra bn ngoi. Hin tng ny s lm tan v
t bo.
Ngc li vi quy trnh trn, nu qu trnh lm lnh y nhanh, cc t bo khng c thi
gian mt nc. Bng s hnh thnh ngay bn trong t bo v cc tinh th x rch cc lp
mng. Hin nhin l trn l thuyt c tn ti mt qu trnh lm lnh l tng, khng lm tn
hi n cc t bo. Nhng p dng n ng b vi tt c cc t bo ca mt t thi nng 70
kg vn cn l mt "nhim v bt kh thi" (v mi loi t bo cn mt iu kin bo qun
khc nhau, trong khi c th ngi th c hng trm nghn loi t bo nh th vy).
... Mt s ng vt mu lnh, nh ch rng, thch nghi rt tt vi nhit khc nghit.
Vo ma ng, loi lng c ny c kh nng sng st sau hai tun vi 65% lng nc
trong c th dng bng. B mt ca chng l khng bao gi cc tinh th hnh thnh bn
trong t bo.
thc hin c iu , c th ch c nhng phn t cha gluco, ng vai tr mt
cng c chng lnh ngm vo bn trong t bo v ngn cn s ng . Kt qu l cc phn
t nc t do c lin kt vi nhau, nh vy qu trnh ng bng din ra chm hn. V vi
nhit thp, cho n -80C (di nhit ny ch s cht), pha bn trong ca t bo vn
cn cht lng.
Ly tng t kh nng ca ch, cc chuyn gia k thut ca cng ty Alcor th truyn
cho khch hng ca mnh cht glycerol. Tuy nhin i vi cc chuyn gia trong lnh vc p
xc th y cha phi l gii php ti u. H cng tnh n gii php s dng cc cht
chng ng lnh. Mc ch l lu gi cc t bo nhit -1960C, nhm bo qun cc b
phn trong c th, phc v vic cy ghp. Hin ti, cc ni tng c bo qun trong mi
trng trn 00C mt cht. Vi nhit ny, mt tri tim c th gi c 4-6 ting, ch
cc bc s lm cc xt nghim cn thit trc khi cy ghp.
* Truyn cht lng ng bng
Nh vo cc cht chng ng bng khc nhau, cc chuyn gia p xc ngy nay c th
gi c cc t bo n l di 00C m khng b h hi, v d nh hng cu, tinh trng, cc
t bo gan, tim, xng hay c mt nhm nh t bo nh cc phi cha pht trin (t 4 n
8 t bo), cc van tim v thm ch mt vi m n gin nh da hay gic mc. Tuy nhin, cc
b phn nguyn vn nh tri tim, gan hay thn c gi nhit m -1960C, sau c
hi phc th u khng thnh cng. Nguyn nhn l v mi c quan c hp thnh t hng
triu t bo rt khc nhau, mi loi li c nhng yu cu c bit (v d nh t bo tu sn
xut ra insulin, chng li s ng lnh nhanh, trong khi t bo khc, tit ra gulcagon, li
khng chu c bt k mt cht chng ng bng nhanh no...)
Gi s cc nh khoa hc c th xc nh c nhng iu kin trung bnh ph hp vi tt
c cc t bo, th cng kh c th p dng mt cch ng thi vi ton b c th. Cc t bo
nm b mt ng lnh nhanh hn cc t bo trung tm, cc t bo nm cnh ng mch
(ngi ta truyn cht chng ng bng lnh qua ng mch) s c cung cp tt hn cc
t bo xa.
* Thu tinh thay th bng gi

a s tr em c tin rng mt v n sinh ra tri t

Khng chu, cc chuyn gia k thut i hng sang mt phng php mi: thu tinh
ho. Vi k thut ny khng cn bng gia cc t bo, m l mt cht v nh hnh ging
nh thu tinh. Nh vy, khi nhit c gim nhanh xung -1300C th cc cht lng tn
ti mt cch ln xn v khng ng bng c. Nh , t bo vn gi c hnh th ban
u, v "thu tinh" ngn khong trng gia cc t bo khng lm bin i cu trc ca
cc b phn c th.
y c coi l k thut l tng gi c mt b phn hoc c c th ngi. Tuy
nhin, n vn ch l l thuyt v cc nh khoa hc nhiu ln th nghim trn mt b phn
c th, nhng vn cha thnh cng. Nu t bo khng cht v nhim c chng ng bng
(thng gy c nhng ch tp trung nhiu), chng cng cht v b x rch bi cc tinh
th hnh thnh lc hm nng ln, nu qu trnh hm nng khng mnh...
Mc d vy, Geogory M. Fahy, chuyn gia thu tinh ho cc ni tng, vn rt lc quan.
Trong phng th nghim, ng tip tc th nghim nhng hp cht chng ng bng mi, t
c hn. V cc chuyn gia ca Alcor cng khng b cuc. Trong cun sch ca mnh, h
gii thch rng trong mt tng lai gn, con ngi s ch ng c nhng cng ngh siu
nh trong h thng tun hon mu. Nh kh nng hot ng c lp, cc c my ny s
c ln chng trnh sa cha ht phn t ny n phn t khc, ngn chn mi tn
hi gy ra do qu trnh ng lnh, tui tc, bnh tt v ci cht. Tt nhin cho n nay, tt c
mi ch l chuyn khoa hc vin tng.

34. TR EM GII THCH TH GII NH TH NO?

" l hi xa, xa lm, lc em cn cha sinh ra. Bng c mt ting n ln, ri tt c xut
hin: mt tri, mt trng, cc v sao... n gin nh vy thi", mt c b 9 tui hn nhin tr
li nh vy khi c hi th gii ra i nh th no.
Trong mt cuc kho st suy ngh ca tr em v s xut hin ca tri t, cc nh khoa
hc c tp trung vo nhng em ang hc cp I, tc l cha c kin thc v v tr. Kt
qu tht k l, a s cc em u tr li: Mt v n ln sinh ra tri t. Ch c rt t em ni
rng Cha to ra th gii.
 "N n. Em ngh l mt v n sinh ra tri t. Tt c mi ngi u b ting n nh
thc dy. Ngay lp tc, h bt u lm cng vic ca mnh. V nhiu ngi a knh vin
vng ra ngm xem ti sao n li n to nh vy", mt cu b 10 tui ni.
c hi v sao c v n, mt hc sinh 12 tui ni: "Mt v n ln hn sinh ra v n ny.
Ri v n ny sinh ra th gii. Lc u tt c u rt p, mt tri cng du mt ch
khng nng nh by gi".
Ch c rt t em tin rng Cha to ra tri t. Trong , nhiu em nh t ra kh hoi nghi.
Mt em ni: "Ch c cha hoc qu mi c th to ra tri t. Nhiu ngi tin rng qu
lm nh vy, c nh th th by gi tri t ca chng ta mi hn lon v loi ngi.

Nu bn tm c mt chic thang di vi bc tng...

35. GIY GIN TNG GIT CHT NAPOLEON

Mt mu giy nh c th l nguyn nhn git cht hong Napoleon va c bn
vi gi 1250 bng Anh ti nh u gi Ludlow ngy 16-10.

... th tng s v
Nhng cuc kim nghim cch y 8 nm trn mt ln tc c ct ra t tc ca
Napoleon sau khi ng cht, cho thy 8 ln u c b thch tn. "Th phm" c th l ming
giy dn tng mu v vng trn ging ng ca ng ngi nh Longwood trn o St
Helena, ni ng sng 6 nm lu y trc khi qua i vo nm 1821.
Thch tn c dng lm c cc cht nhum tng hp trong giy v vi, mt vi nh
khoa hc tin rng mt bc tng m c th gy cht ngi v lng thch tn to ra.
Mu giy - c bn cho nh su tp t nhn, ngi bn u gi Mullock Madele
c th l vt duy nht chng minh cho gi thuyt trn v chm dt nhng nghi vn v vic
ng cht v ung th d dy hoc b m st.
Richard Westwood-Brookes, chuyn gia t liu ca nh u gi cho bit: Mnh giy 2-
inch c xem l mu vt duy nht cn li t ging ng ca Napoleon.
Ngi bn nc danh tha hng vt ny t ng ni ca ng thuc gio hong Peter
ngi x mnh giy t bc tng nm 1825 a li. Ngi bn cho bit khi cn nh
tui, ng b cm n gn ci hm cha mnh giy ca ng ni v vt cha bn trong rt
c gi tr v cn c c t na.

36. B N TRONG S "HO V N CH"

 Sp i lm mun, bn vi vng li ngn ko nhng khng tm c hai chic tt cng i.
Trong nh bp, lt bnh m trt khi a ri xung sn - ng bun nht l mt pht b
p xung t. Ti bn xe, bn xp t ngi nht cui cng bn nhn ra rng, hng bn
cnh c mua v trong khi v khch ng trc mt bn vn loay hoay sp xp cho
chuyn i...
ch l ngu nhin hay l cch vn hnh ca v tr? C th ngc nhin nhng bn
cn lm quen vi mt s tht khng vui l: v tr lun chng li con ngi. Quan nim ny
c bit n t lu, thm ch c hn tn gi l nh lut Murphy: Nu mt vic c th
din bin xu, n s din bin ng t th v km theo mt s s vt xu khc na. mt
s nc phng ng, cng c quan nim tng t nh vy, d cch din gii hi khc:
Phc bt trng lai, ho v n ch.

Nu mi vic dng nh tin trin rt tt p, th hin nhin bn b qua mt iu g

Trong khi hu ht mi ngi tha nhn quy lut ny th gii khoa hc thng xem l
kt qu ca "k c chn lc", do nhng s vic ng bun lun n su trong tm tr mi
ngi. Mt s nh khoa hc, trong c Robert Matthews i hc Aston ti Birmingham
(Anh), dng kin thc ca nhiu ngnh khoa hc khm ph v nhn thy: Nhiu v d
ni ting theo nh lut Murphy l c c s.
nh lut Murphy xut hin nm 1949, l nghin cu ca khng qun M v tc dng
ca qu trnh gim tc nhanh ca cc phi cng. Ngi tnh nguyn b buc trong xe trt
tuyt gn ng c phn lc v phn ng ca h khi xe dng t ngt s c ghi li nh h
thng in cc gn kht vo b gh ngi do i u Edward A.Murphy thit k. Tuy nhin,
Murphy khng ghi c s liu no sau cuc th nghim tng chng khng c sai st
g. Th ra, mt in cc b mc sai. Sai lm hy hu ny khin Murphy phi tht ln: "Nu
trong nhiu cch c mt cch sai s c ngi thc hin cch sai ". Ti mt cuc hp bo,
quan st ca Murphy c cc k s d n ghi li v trnh by nh mt gi thuyt lm vic
tuyt vi cc k thut i hi s an ton cao nht.
Nhng khng phi n Murphy ngi ta mi nhn ra tnh bng bnh ca cc din bin.
Nhiu phin bn ca nh lut c t nhng th k trc. Chng hn, n c nh th
Scotland Robert Burn pht biu t 1786: "Ti cha tng c mt mu bnh m/ di v
ln/ Nhng khi ri xung nn ct/ Mt pht b lun ri xung trc".
* V tr lun chng li con ngi?
Nm 1994, c mt thng tin v vic sch ri t trn bn xung t. Mt bn c k li
rng cun sch nm trn bn khi b ri xung t lun b p sp v thc mc, hin tng
c g chung vi lt bnh m pht b khng.

t thng b hng trn ng ti cuc hp quan trng

Phn ng ban u ca gii khoa hc l: Kh nng sch ri sp hay nga u nh nhau v
bn khng lp li nhiu th nghim thng k thnh cc quy lut. Tuy nhin, ngi ta
nhanh chng nhn ra rng, hin tng sch ri khc xa s ngu nhin. Kt lun cui cng
c a ra l: tc quay ca cun sch qu nh n c th quay ht mt vng - iu
kin n c th quay trn mt vng - iu kin n c th nm nga nh khi trn mt
bn. l do lc xon ca trng lc hp dn tri t tc ng ln cc vt hng ngy nh
sch, lt bnh m... kh nh, nn tc quay ca cun sch qu nh n c th quay trn
mt vng - iu kin n c th nm nga nh khi trn mt bn. l do lc xon ca
trng hp dn tri t tc ng ln cc vt hng ngy nh sch, lt bnh m... kh nh, nn
tc quay khng nhanh.
Nhng nghin cu ca Matthews thc s ng lm ngc nhin: C mt mi lin h su xa
gia "hnh ng" ca lt bnh m v cc hng s c bn ca v tr. R rng l mt pht b
ca lt bnh m s khng p t nu chic bn cao ( lt bnh m quay ht mt vng).
Nhng ti sao bn khng cao? V n phi ph hp vi chiu cao ca con ngi. Vy ti
sao chng ta li c chiu cao ang c? Gio s vt l thin vn William H. Pres ca i hc
Harvard ch ra rng: chng ta l loi ng vt c xng sng ng bng hai chn nn rt d
ng. Nu cao qu, chng s b chn thng s no mi khi ng. V loi ngi s dit vong v
mt nguyn nhn kh tm thng l b ng! trnh thm ho tuyt chng ny, chng ta
khng c cao qu mt gii hn no v gii hn chiu cao con ngi c quy nh
bng ln tng i gia cc lin kt ho hc v vt l ca hp s i vi lc hp dn ca
tri t.

Hng bn ng lun kt thc sau cng!

Tip , cc lin kt ca hp s li l kt qu ca cc hng s c bn khc, chng hn in
tch ca in t. M gi tr ca mi my hng s c bn trong v tr th c c nh
trc thi im v tr n (Big Bang) 15 t nm trc. T cc gi tr , Matthews tnh
c rng, chiu cao cc i ca con ngi ch vo khong 3 m, thp hn nhiu gi tr cn
thit mt pht b ca lt bnh m khng p xung t. Ni mt cch khoa hc, mt pht
b p xung t v v tr "mong mun" nh vy!
Kt lun trn c ng trn Tp ch vt l chu u v thu ht s ch c bit ca cng
chng.
Ngi ta ngh Mattthews gii thch cc v d khc ca nh lut Murphy: Ti sao thi
tit thng xu vo ngy ngh, cn t thng hng trn ng ti mt cuc hp quan
trng? Trong khi ch ra rng, ch l kt qu ca "k c chn lc", th Matthews cng thy
nhiu trng hp khng nh hiu lc ca nh lut Murphy.
V d in hnh l Quy lut bn : "Nu a im bn tm c th nm nhng v tr
khng thun li trn bn , n s nm ". Cn nguyn ca quy lut l s kt hp l th
gia xc sut v o gic quang hc. Hy gi nh bn hnh vung, khi "vng Murphy"
gm cc phn nm ra v pha di bn , ni h thng ng s dn ti chng phn ln
l bt tin.
Hnh hc trc quan cho thy, nu rng vng Murphy ch bng 1/10 rng tm bn
th n chim hn phn na din tch c bn . Nh vy, mt im bt k cng c xc
sut ri vo vng Murphy ln hn 50%. Ngoi ra l o gic quang hc: Cho d vng Murphy
kh hp, ranh gii ca n c k trn phn ln tm bn , khin ta tng n chim mt
din tch ln.
Mt v d khc l Quy lut xp hng: "Hng bn cnh thng kt thc trc". Tt nhin
nu bn xp sau mt gia nh ng ngi i mua sm cui nm, s chng ngc nhin nu
cc hng khc kt thc trc. Nhng nu bn ng mt hng cng di v thnh phn
nh cc hng khc th sao? Bn c thot khi sc m nh k l ca nh lut Murphy hay
khng?
Rt ng tic l khng. Ly trung bnh th mi hng u kt thc nh nhau, nhng cc
din bin ngu nhin lun c th xy ra: My tnh tin hng, ngi thu ngn bm nhm, v
khch hng mun kim tra ho n... Nhng khi xp hng trong siu th, ta khng quan tm,
ti cc gi tr trung bnh, m bn thn ch mun kt thc sm. V xc sut chn ng hng
xp l 1/N, vi N l tng s hng trong siu th.
Trong trng hp ny, thm ch ch so snh vi hai hng k bn, c may ca ta cng ch
l mt phn ba. Ni cch khc, ta thng thua v trong hai phn ba trng hp, ta chn phi
hng sai!
Xc sut v l thuyt t hp gi vai tr cha kho trong mt quy lut Murphy khc: "Nu
c ngh tt c th khng cng i, n s khng cng i". Nu ban u bn c 10 i tt, sau
mt thi gian bn mt mt na, th kh nng bn c mt ngn ko ton tt cc cch nhiu
ln gp 4 ln kh nng bn c hai chic cng i. Chnh v vy, kh tm c mt i tt
hon chnh trong lc vi i l l ng nhin.

Ngi rng c nhn thy liu c phi l i i

L thuyt xc sut cng gii thch c Quy lut mang : "Mang khi c d bo ma
khin ma t khi xy ra". Vi kh nng d bo thi tit t ti chnh xc 80%, dng
nh vic mang theo li khuyn ca nh kh tng s ng 4 trong 5 trng hp. Th
nhng, lp lun c v chnh xc ny li t ra khng thch hp vi vng him ma. nhng
ni , 80% cc d bo ma li c kt qu l tri khng ma. V th m c chuyn vui v b
v v gim c nh kh tng vi chic o ma lun lun mi (v chng khi no dng), b
mang o ma khi chng bo ma (m tri li nng) v o nh mi khi tri ma!
quyt nh c mang hay khng, cn tnh n xc sut c ma trong khong thi gian
bn i ng (chng hn 1 gi ng h). N c gi tr nh trn ton th gii. V d xc
sut ma l 0,1 c ngha l kh nng bn khng dnh ma ln gp 10 ln kh nng dnh
ma. Trong trng hp y, l thuyt xc sut ch ra rng: khin vic mang ca bn tr
nn v ch. Bn cht ca vn nm ch, kh nng d bo cao cng cha d bo
trc c cc din bin t xy ra.
i u Murphy c th khng hi lng v xu hng tm thng ho cc nguyn l rt c
gi tr ca ng trong cc k thut i hi s hon thin v chnh xc. Tuy nhin, nhiu nh
khoa hc cho rng, cc phin bn "bnh dn" ca quy lut ny khng h thiu sc sng v
tin ch. Bi hc quan trng nht l t nh lut Murphy l cc hin tng tm thng cha
chc c cch gii thch tm thng.
 37. NGI RNG VIT NAM, HUYN THOI V
S THT
"Mt du chn duy nht ca bn chn tri trng r rng nh khi ta ly tay n ln bt bnh
tri. N to mt cch l thng vi nhng ngn di v thon nh bn tay con gi!...". Tin s
Trn Hng Vit, Gim c trung tm nghin cu ng vt n sinh v ng vt qu him Vit
Nam, k v du chn ngi rng m ng tng gp ti Ty Nguyn.
Cu chuyn xy ra vo u ma ma nm 1982, ti a phn tnh Gia Lai Kon Tum.
Chuyn thm him nm trong khun kh chng trnh bo v mi sinh 5.202. Tin s Trn
Hng Vit, nay l ch nhim B mn ng vt hc, i hc S phm H Ni, l ngi c may
mn "tm" c du chn ngi rng trn nh o Ngc Vin m t. Du r rng nh khi
ta ly tay n ln bt bnh tri, khin ng c nim tin st rng ngi rng ang
hin hu Vit Nam.
Tin s Vit chp c bc nh v bn chn ny. N di khong 30 cm, rng gn 13 cm
(tng ng c giy 55-60). Cn c vo du chn trn nn t, ngi ta thy lng bn
chn ngi rng lm rt su, c im m theo cc nh khoa hc l rt ph hp vi iu
kin leo ni. y rt c th l bng chng cho thy trong nhng cnh rng i ngn ca
min nam Vit Nam, ngi rng vn cn sng! Khng nhng th, y cn l mt loi rt c,
thm ch trc c ngi Neanderthal, loi sng cch chng ta t 25.000 n 30.000 nm.
K li cu chuyn ny, nh ng vt hc t ra tic nui v cng: Nu ngy y chic Uot c
l khng gy nhp, nu ng c mt ch ch bcgi, rt c th c mt cuc gp g "lch s"
gia lp chu cht "vn minh" v nhng hu du hoang d ca cc c t n lng l thi xa
xa.
Thc ra, thng tin v ngi rng Vit nam khng ch qua du chn duy nht ny. Nhiu
chin s cng tng bt gp ngi rng khi hnh qun qua rng Trng Sn. Trong , ng
ch l chuyn v cuc hi ng gia mt on dn cng vi ngi rng trong mt m
trng sng. m , hn hai mi anh ch em ang th hng ln th bng nhin sng s khi
thy mt ci bng to ln, sng sng i xung t trn nh o Ngc Vin. Con ngi to ln
y lng l ny thn nhin r m ng sang hai bn v nhanh chng mt ht trong rng
gi. Sau ny k li, cc thnh vin trong on khng nh h nhn r ngi rng. Tin s
Vit cho bit c nhng ngi trong on dn cng y vn cn sng v mi y ng n
gp mt vi ngi trong s h.
Xa hn cht na, dn Kon Tum cn lu truyn cu chuyn lnh M bn cht mt ngi
rng. Lc sn bay trc thng d chin Kon Tum, lnh M t xc ngi rng trong chic
vng. H thy thc s y l mt ngi rng khng l, cao gn 2m.
D l truyn thuyt hay cu chuyn k, tin s Vit vn tin rng y l chuyn c tht.
Bi l ngi dn Ty Nguyn vn sng trong rng su, lm sao bit sch gio khoa m t
ngi c i nh th no, vy m khi c phng vn, h m t rt chi tit v hnh dng,
bc i, khun mt... ca ngi rng v chnh xc nh sch vy!
 Cng khng phi ngu nhin, lm trng Bc Sa Thy c mt khu rng c gi l "rng
i i". bi g gn sui, nhn vin ca lm trng tng nhn thy du chn ca c mt
gia nh ngi rng. Cn nm 1980, hai nhn vin kim lm tn mt ngm ngi rng
v tr rt gn. Thot u, h tng l gu, nhng tin st li gn, li l "con gu" ng
thng bng hai chn, tc xo ngang lng, ang rung mt thn cy nht trng chim ri
xung. Tuy nhin, tin s Trn Hng Vit vn cha a ra kt lun chc chn no v ng t
chi ngh c ng bc nh du chn ngi c i.

Chng c nhn bo thai d dng

Ngi rng Nam B to ln nh vy, cn Bc B th sao? Trong t cng tc gn y
nht ti Sn La, tin s Vit tnh c gp mt ngi th sn lnh ngh, tng l mt qun
nhn. Anh ny cho bit nhn thy mt con vt k l, m theo m t, rt ging vi con vt
m gio s o Vn Tin c ngi dn Sn La k cho nghe t nm 1965. l mt con
kh ging y nh ngi, ting Thi gi l P coong ci (hay Ma coong ci), cao khong 1,5 m.
Trc y, theo gio s Tin, n khng phi l kh v khng c thi quen n m. Li cng
cha bao gi kh lm "o chch" t nhp vo nh dn bc trm cm. Tn "o chch" m
anh th sn Sn La va gp cng ging nh vy, ngi y lng l; n ang lt kim
giun, thy anh lin b chy. Ln nh i, n gp "ng bn", mt tay n tm ly bn, tay kia
d d v pha ngi th sn, ri c hai bc i rt nhanh bng i chn ng thng.

Xng s ging voi ln c tm thy ti Sicile, Italia

iu ng ni l d "ngi rng" cao ln, thch sng c c min Nam, hay ngi rng
b nh sng theo n min Bc, th c hai u ang c nguy c b tuyt chng. Min Nam,
nhng cnh ng Sa Thy nhng cnh rng nguyn sinh cui cng Ty Nguyn - ang b
tn ph. Cn min Bc, thu in Sn La sp khi cng vo mt ngy khng xa, s nhn
chm ni ca P coong ci trong b nc mnh mng.
D sao, cu chuyn v ngi rng Vit Nam vn ang che ph mn sng huyn
thoi, ngay c vi nhng ngi c tr tng tng phong ph. V liu nhng iu m tin s
Vit bc l trn y c m ra mt hng nghin cu mi trong tng lai?

38. S THT V QUI VT C NHN CYCLOPE

Vo thi trung c nhng xng s tm thy trn o Sicile (Italia) cha y b n: Rt to
v gia trn li c mt l hng k l. Phi chng l vt tch ca nhng con qui vt
Cyclope khng l m Homere ni n trong trng ca Odysses?
Chuyn bt u khi ngi chin thng thnh Troie cng vi thu th on gh vo b
bin Sicile, vng t ca bn qui vt Cyclopes (mt mt) 2.700 nm trc. Ti y, din
ra cuc gp g m mu gia Ulysse, vua x Ithaque v Polypheme, con qui vt mt mt
khng l, con ca thn bin, rt thch n tht ngi.
 Khong 2.000 nm sau, cc nh hng hi v danh khm ph trong mt hang ng pha
bc Sicile nhiu mu xng s b n. Tt c u c mt l rng k l trn trn. R rng
khng phi l nhng ngi bnh thng. Nhng chng l ai?
* Sn phm ca bo thai d dng?
Lc by gi, c thi s ngi Italia, Boccade, cho rng hn l vt tch ca nhng con
Cyclope trong trng ca Odysses! V li y khng phi l ln u tin ngi ta tm thy
xng ca nhng loi khng l. T th k V trc Cng nguyn, trit gia Hy Lp Empedocle
k v s pht hin cc b xng khng l. Cn sinh vt mt mt cng khng c g l
hoang tng c. Thin nhin i khi vn gn cho con ngi v ng vt nhng chng d
dng k l, nh chng c nhn (Cyclope). T su tun, mi ca bo thai mc bnh khng
pht trin na v hai mt nhch li gn n mc nhp vo lm mt. a b cho i s
khng c c may sng st v no ngng pht trin rt sm. Theo cc bc s, y khng
phi l mt d dng do gene, m c th l do ngi m dng qu nhiu vitamin A lc
mang thai.

D vt trong xng mt bnh nhn

* S nhm ln ca Homere
n cui th k XVII, mt s hc gi bt u nghi ng v tnh xc thc ca Odysses.
Athanasius Kircher l ngi u tin thc mc v nhng loi khng l . lm sng t
iu ny, ng vi u trong th vin v tm thy bn vit ca Boccade. Theo nh th, con
qui vt ny cao khng di 100m. Khi nghin cu k vn bn v tnh ton li, Kircher
khng nh n ch cao c 10m. ng cng tm c mt tc phm trong m t t m ci s
ca loi voi. T , ng khng cn nghi ng g na v cc xng s tm thy chnh l ca
nhng con voi.
n th k XVIII, mi vic thay i cng vi s tin b ca ngnh c th hc
i chiu. Cc nh sinh hc nghin cu loi vt k cng hn, mi loi c m t
mt cch chnh xc. Nm 1914, nh khoa hc o Othenio Abel xem xt li nhng
mu xng s Sicile v cho bit l xng ca ging voi ln Mnaidriensis, sng trn
o cch y 10.000 nm. Othenio Abel l ngi u tin lin kt cc mu xng voi truyn
thuyt v Cyclope. Ci l trn trn chnh l hc mi ca chng, ni m vi gn vi u. Mt
tht ch l hai l nh b nm hai bn. Nh th, nhng mu xng voi khin nhiu th
h loi ngi b nhm ln, k c Homere.

39. D VT K L TRONG C TH NGI

Mt n bnh nhn 30 tui phn nn v nhng cn au u thng xuyn. Chp X quang,
ngi ta nhn thy mt vt trn mu thm trong u ca c. Vt c kch thc gn 5 mm
vi hnh dng kh phc tp, c ngun gc khng phi ca t nhin.
Do vt l tr nn trong sut di tc dng ca tia Rnghen, cc chuyn gia y t kt lun:
N khng phi l kim loi v xp d vt trn vo loi "khng xc nh".
 T 30 nm trc, bo ch khoa hc bt u a ra nhng tuyn b nghim tc v vic
pht hin ra cc vt k l trong c th ngi. Vo gia nhng nm 1980, Harloy v Clark,
nhn vin y t ca mt bnh vin Oxford, Anh, khi dng knh hin vi kim tra nc i ca
mt ph n mang thai, pht hin mt d vt c kch thc gn 0,5 mm nm gia cc
nhim sc th. N ging nh mt ma trn gm nhng hnh vung xp thng hng, c dng
nh mt on m nh phn. Trong bi bo ni v s vic ny, tp ch Nature ln u tin
gi d vt kiu trn l implant, ni n kh nng n c th c cy t bn ngoi vo.
Cc tnh bo Trung ng M (CIA) t lu thu thp c hng trm vt cy (implant)
rt a dng, c ly ra trong qu trnh phu thut. CIA cn c mt chuyn gia hng u
chuyn nghin cu v vn ny l tin s Roger Leir. T gia nm 1990, Roger Leir
c giao tm hiu hn 100 ngi c nhng vt l ngun gc khng xc nh nm trong c
th. Phn ln trong s h ng phu thut ly nhng d vt ra.
Mt trong nhng d vt l th u tin l c hnh dng ch T di gn 1 cm. N gn vo
xng bn chn ca mt ph n kho mnh tn l Patricia v c bao ph bng mt lp
mng sinh hc mu ti, ngay c dao m sc cng kh tch ra. Lp mng k l gn cht vi
phn li cng ca d vt l xng bn chn. Phn m xung quang d vt c cu to rt khc
l, dng nh chng b dch chuyn hay ni ng hn l c sp xp li. "D vt gn
lin vi xng chn lm g, khi no v v sao, ti hon ton khng r. Phn da bn ngoi
khng h c mt vt so no d l nh nht c th chng minh kh nng vt l c cy
ghp vo c th bng phu thut", tin s Leir ngc nhin ni.
Cc d vt c ly ra t c th ngi rt a dng. l nhng vt hnh cu mu xm
nht rt ging nhau c cu to bng canxi, hoc bng nhng cht phc tp cha tng bit
n. Trong b su tp ca CIA cn c nhng d vt hnh kim c thnh phn ho hc gn
ging vi cu to ca cc... thin thch. Chng khng c mng hu c bao bc xung quanh,
nhng li khng h gy ra mt phn ng t v no ca c th di dng sng ty hay u
nang. Trong rt nhiu trng hp lp mng sinh hc bao quanh cc d vt c cu to t
keratin - mt loi t bo da, thng ch nm lp ngoi cng ca da ngi.

Cun sch v cc d vt trong c th ngi ca tin s Roger Leir

T hn 10 nm nay, trn da ca mt bnh nhn Nga theo nh k nh ra nhng... mu
nh kim loi nhng v tr huyt chm cu, gy ra nhng vt thng au n rt lu khi.
Chng l nhng d vt c hnh dng kch thc t 1mm n 1 cm, cha silic, magie v bc.
Nhng ho cht ny khng th gi l "nhng mn qu ca sc kho" nhng d sao cng
khng qu c nh thu ngn c tm thy trong c th ngi th in 53 tui Pavel
Popkov Nikolaiev-an-Amur (Nga). Bc s phu thut sau khi m vt sng ty trn vai ng
pht hin c mt... nhm thu ngn ng nh. Kt qu kim tra sau cho thy, tnh trng
sc kho cng cc ch s sinh ho ca Pavel Popkov hon ton bnh thng, bt chp mt
s lng thu ngn ang nm trong c th. Thu ngn cn c tm thy khp ngi
Popkov, tr phn u. Dng nh thu ngn vo c th anh ta bng con ng tim,
nhng Pavel Popkov bc b kh nng ny. Mt vt sng ty c thu ngn na cng c
pht hin trong c th mt chng trai mi 18 tui.
 Thng tin gn y nht lin quan n vic pht hin kim loi trong c th ngi n t
Php, qua cu chuyn k ca mt chuyn gia phu thut tr em ni ting Andre Mayer ti
mt hi ngh quc t. Khi , ng phi phu thut cho mt a b mi 6 thng tui b bnh
tim v c trc trc trong tun hon mu. Ngay sau khi m lng ngc, gio s Mayer pht
hin mt vt th bng kim loi nm ngay cnh ng mch ch. Sau khi ly d vt ra, bnh
tim ca a b cng bin mt. C bc s v m a b u khng hiu c, v sao mt vt
tng i ln c hnh u n t hi th k XVIII - XIX li c th nm ngay bn cnh tim ca
cu b.
nh sng v t trng tc ng cng lc vo cc phn t tri v phi vi
s lng nh nhau (A). Nhng lin kt b ph v (B) to nn mt dng
phn t tri hoc phi (C)
* Mt s gi thuyt
Phn ln nhng ngi M c d vt trong ngi u nh li rng tng gp ngi
ngoi tri t. H c khuynh hng gii thch s c mt ca cc d vt trong ngi mnh l
do kt qu ca ln tip xc ny. Nhng bng cch no m cc sinh vt thng minh c th
cy cc d vt vo c th h m h khng dng dao ko th khng ai bit. Tuy nhin, Leir cho
rng, vic tip xc vi ngi hnh tinh khc ch l kt qu ca qu trnh sng to khng
nhn thc ca no b con ngi hay cn gi l o gic. Trn c s ny, ng gii thch r
mt s trng hp hoang tng ca cc bnh nhn c d vt trong ngi. ng nhn thy
h c nhng cm gic hi hp, lo lng, s hi hay c hiu qu thp ca vic gy m hay gy
t khi phu thut. Cc chuyn gia tm l nghin cu v vn ny cng a ra mt kt lun
chung: D nhng ngi ny tng c tip xc vi i din ca th gii khc tuy khng c
nhng bnh l r rng, nhng h cng c nhng biu hin ca bnh ri lon thn kinh chc
nng.
Theo mt s chuyn gia, d vt xut hin trong c th ngi hon ton c kh nng l kt
qu ca hot ng t pht v khng th iu khin trong nhn thc ca con ngi, hnh
thnh nn hin tng vt cht ha hay teleportasia (ngha l qu trnh t chuyn di ca
vt, thm ch con ngi) t v tr ny sang v tr khc. Trong trng hp mi trng ny
sinh ch l yu t th yu, qu trnh teleportasia c th din ra trong khng kh, trong cc
lp t trn ni. l l do gii thch vic pht hin ra nhng sn phm do bn tay con
ngi lm ra nhng cng c, kim hon, vt kim loi, nm trong cc tng than, vi
hay hoa cng vn c hnh thnh t hng trm triu nm trc y.
Tuy nin, li gii thch ng v hp l nht vn phi ch thi gian c mt nghin cu
ng n hn na.

40. S LA CHN B N CA T NHIN

Nu t nhin l mt c gi th ngi y s c 2 tay tri v 2 chn phi mt c th khng
cn i. Tht vy, cc phn t khng th thiu cho s sng, cc axit amin ca protein hoc
ng ca AND, ch tn ti mt hnh dng khng gian duy nht, ch bn phi hoc bn tri
ca hai hnh i nhau qua gng.
 Nu tn ti dng ny, th dng kia s khng c trong t nhin na. Ti sao vy? C l
li gii n cha t trng ca cc ngi sao.

Mt chic s pha l trong bo tng

T lu, vn cng tay ca t nhin thu ht s ch ca nhiu nh sinh vt hc v
ha hc, bi hnh dng ca cc phn t s quyt nh n hiu qu s dng ca n. Chng
hn, mt s loi dc phm ch c th s dng cc phn t tri, hay phi m thi. Louis
Pasteur cng tng c gng to ra hnh dng ca axit tatric c trong nc nho, nhng v ch.
Gii thch cho vn cng pha ny, mt s nh sinh hc cho rng: Trc kia, s cc
phn t phi v tri bng nhau, ri t nhin la chn gi li mt dng duy nht. Tuy
nhin h khng c bng chng thc nghim v iu ny. Nhiu nh ha hc khc li tin l
s sng ch xut hin trong mt mi trng bt i xng ln. Chng hn, s trng i
ca AND l khng th c trong mt mi trng m cc phn t phi v tri bng nhau.

Xng s pha l Mitchell - Hedges tm thy ti Trung M vo nm 1972

Nh vy s tht cn c tm ra theo cch khc, l cc lc bn ngoi tc ng vo
phn t. Mi y, hai nh nghin cu thuc phng th nghim t trng Grenoble (Php)
Geert Rikken v Ernst Raupach, chn nh sng v t trng nghin cu.
T lu ngi ta bit rng nhn bit cc phn t tri v phi, cch tt nht l dng
my chiu. Bi s ht nh sng ph thuc vo nhng c tnh in ca phn t, hay hnh
dng khng gian ca chng. Bng vic phi hp rt hp l gia nh sng v t trng,
Rikken v Raupach thnh cng khi lm mt cn bng mt nhm cc phn t ha hc ban
u, gm cc phn t phi v tri vi s lng nh nhau. Cc phn t ny ht nh sng
khc nhau trong iu kin c t trng song song vi tia sng. Kt qu l cn bng b ph
v, cc phn t c to ra hoc ch cng phi, hoc cng tri. T trng cng mnh th s
mt cn bng cng ln.
T pht hin ny cc nh nghin cu cho rng: Rt c th dng tay mt pha phn t
cng phi hoc cng tri - xut hin cc ngi sao (ni c t trng mnh hn hng
triu ln so vi th nghim v hng nghn t ln so vi cc vng trn tri t).
Nghin cu cn dn ti mt khm ph th v khc. l ch cn s vt tri rt nh v s
lng ca mt loi so vi loi kia (mt phn t tri c thm trn 1.000 phn t phi c
trc), cng lm o ln trt t cc phn t. Kt qu l chng u mt pha ca
gng.
Tuy nhin, chng minh c tm quan trng ca hin tng ny, hai nh nghin cu
cn phi th nghim c tng t vi nhng phn t chuyn ha, nh cc axit amin. Vn
t ra y l thiu phng tin v mt s ngi phn i, bi theo h, th nghim ny
nh hng n ngun gc ca s sng.
 41. S PHA L - PHT HIN B N NHT TH K
XX
Hng chc s ngi bng pha l c tm thy nhiu ni trn th gii vo th k XX,
khin cho cc nh khoa hc v cc nh nghin cu lch s au u trong vic l gii nhng
b n lin quan n chng. Nhng chic s ny khng c to ra theo k thut thng
thng.
Chic s u tin thuc loi ny c tm thy vo nm 1927 ti Trung M, trong chuyn
kho st ca nh kho c hc ni ting ca ngi Anh F. Albert Mitchell-Hedges v mt
thnh ph c ca ngi Maya. Nhng cng trnh b n c xa nay b che ph hon ton
trong mt din tch 33 ha rng rm. c nhng kim t thp nt bng , nhng bc
tng nh st nhau v cui cng l mt h trng rng ln c th cha hng nghn khn
gi. Mitchell-Hedges t tn cho thnh ph ca nhng cng trnh sp ny l
Lubaantun.
Ba nm sau, Mitchell-Hedges cho con gi mnh l Anna cng i trong chuyn kho st tip
theo ti y. Vo mt ngy thng 4/1927, c gi 17 tui ny tnh c pht hin thy mt vt
k l nm di ng nt ca mt bn c c xa. l mt chic s ngi lm bng thch
anh (mt dng pha l trong sut), c nh bng hon ho v c kch thc y nh tht.
Khi c pht hin chic s b thiu phn xng hm di. Nhng ch 3 thng sau, ngi ta
tm ra c phn xng ny cch vi chc mt. Phn xng gn rt kht vi hp s
qua nhng bn l hon ho v c th c ng mi khi c ngi chm vo.
T thi im , nhng cu chuyn l lng bt u xy ra vi nhng ngi tip xc vi
chic s, m ngi u tin l Anna. C mi ln t chic s bn cnh ging ng, Anna li
gp nhng gic m kh k l. Thc dy, c c th k li chi tit mi iu nhn thy trong
mng, ch yu lin quan n cuc sng ca ngi da t hng nghn nm v trc.

Xng s mo c tm thy ti bang colorado (M) nm 1994

Ban u, Anna cha ch n s lin quan gia hp s v nhng gic m. Nhng chng
vn tip tc n vi c khi c vn chic s pha l ngay cnh ging ng mi ln u c
nhng chi tit mi v cuc sng xa xa ca ngi da , trong c nhng iu m cc nh
khoa hc cha tng bit n trc y. Nhng m chic s c em i ni khc, Anna li
khng bt gp nhng gic m kiu nh vy na...

Khun mt c gi tr c ti to li t xng s Mitchell - Hedges.

Sau ci cht ca ngi cha vo u thp nin 60, Anna quyt nh trao chic s cho nh
nghin cu ngh thut Frank Dordland. Khi xem xt t m tng chi tit, ng pht hin ra
chic s c mt h thng hon chnh cc thu knh, lng knh v rnh to nn nhng hiu
ng quang hc k l. Dordland cn ngc nhin hn khi nhn thy, khi pha l ny c
nh bng l tng n ni, knh hin vi cng khng th nhn thy nhng du vt ca qu
trnh gia cng. Cui cng ng quyt nh tham vn hng Hewlett-Packard, ni chuyn sn
xut cc my pht thch anh v y c nh gi l ni c uy tn nht trong lnh vc thm
nh thch anh.
Tht bt ng khi bit kt qu th nghim: Chic s ny xut hin t rt lu, trc thi k
xut hin ca nhng nn vn minh u tin ti khu vc ny ca chu M. Ngoi ra, loi
thch anh c cht lng cao n nh vy cng cha h thy y. Mt pht hin k l khc
l chic s c ch to t mt khi tinh th hon chnh.
Mt k s hng u ca cng ty th nghim cho bit: Loi thch anh to nn chic s pha
l c cng ti 7 theo thang Moos ch thua 3 loi l hong ngc (topaz), cng
ngc (coridon) v kim cng. Ngoi kim cng ra, khng vt liu no ct c n. Vi cu
trc tinh th kiu nh trn, bt c mt n lc no nhm o gt loi vt liu ny cng ch
lm n v ra. c th to ra chic s hon ho nh vy, cn phi c nhng phng php
phn tch chnh xc nht: Vic ct cn phi khp hon ton vi trc ca tinh th.
Cc chuyn gia t Hewlett-Parkard cui cng cng phi bi ri ni rng: Ci vt ng
nguyn ra ny n gin l khng th tn ti. Ngi lm ra n khng c bt c mt khi
nim nh nht no v tinh th hc v quang hc. H hon ton pht l cc trc i xng v
vt ny chc chn phi v ra ngay t nhng bc ch tc u tin. V sao iu ny khng
xy ra th kh c th tng tng ni. Cc chuyn gia cng ngh ti y cn khng nh,
trn chic s khng h c bt c mt du vt nh nht no thao tc c kh thm ch c
nhng vt try xc nh do nh bng. nh bng vt liu cng nh vy theo hon
ho ca chic s, cn phi mt trm nm...
* Cc hp s c lm t pha l do?
Nhn nh ny c gin tip khng nh t mt trong nhng pht hin gn y c
tp ch FATE cng b thng 8/1996. Ma ng nm 1994, mt ch trang tri gn Kreston
(bang Colorado M) khi ci nga trong khu t ca mnh, v tnh nhn thy mt vt lp
lnh nm di t. chnh l mt chic s ngi bng knh hay pha l trong sut. C iu
chic s ny li mo m v vn vo ging nh th trc khi ng cng n l mt loi cht
do no . Chic s ny t u ra v v sao li mo m nh vy hin vn cn l mt b n.
B thu ht trc nhng pht hin k l ny, cc nh lch s hc v cc nh dn tc hc bt
u lao vo mt chin dch tm kim, vi hy vng ln ra cht nh sng v nhng s ngi k
b.
Chng bao lu, nhng du vt u tin c tm thy trong cc truyn thuyt ca
ngi da c xa. Theo , c ti 30 chic s pha l ca Thn cht v chng c lu
gi ring bit di s canh gc cht ch ca cc nh t t v nhng chin binh c bit.
Vic n lc tm kim cng cho ra nhng kt qu u tin. Nhng chic s tng t cng
c pht hin ti kho ca mt s bo tng v trong cc b su tp c nhn. Chng khng
ch tm thy ti chu M (Mexico, Brazil, M) m cn li ti chu u (Php) v chu (Mng
C, Ty Tng Trung Quc). Nhng hp s kiu ny cn nhiu hn c con s 30 theo nh
truyn thuyt, cho d tt c u khng hon thin nh hp s Mitchell-Hedges. Phn ln
chng u c v th hn rt nhiu. Dng nh chng c lm sau nhi nhng
chic s l tng, vn c coi l qu tng ca cc v thn dnh cho loi ngi.

Mt con kh Langur ang tm cch d d bn tnh

Mt trong nhng nh nghin cu v hp s pha l c uy tn nht, Frank Josheph, bng
ny ra mt tng: Liu ngi nguyn mu ca hp s Mitchell-Hedges c khun mt
nh th no. tr li cu hi ny, ngi ta giao nhim v cho hai nhm ring bit nhm
m bo tnh khch quan: Phng th nghim ca cnh st New York (ni chuyn trch dng
li khun mt ngi theo cc xng s) v mt nhm cc chuyn gia ngoi cm tip xc vi
chic s trong trng thi thi min. Kt qu l c hai nhm trn u cho bit: nguyn mu
ca xng s Mitchell-Hedges l s ca mt c gi tr. Chn dung ca c hai bn a ra rt
ging nhau.
Tuy nhin, khng phi tt c nhng xng s kiu trn u c lin quan n con ngi.
Ngi ta cn bt gp nhng kiu nh xng s Maya v xng s ngi ngoi hnh
tinh, nhng loi t c cc ng nt ca con ngi.
Mt s nh khoa hc cho rng: Ngi xa dng nhng hp s b n ny cha bnh v
thc hin cc liu php tm l. Quan st v phng vn nhng ngi chng kin cho thy, s
pha l qu tht tc ng ln bt c ai n gn, d mc khc nhau. Mt s ngi cm
thy kh chu v c ni s kh hiu, cn s khc th ngt xu v mt tr nh trong mt thi
gian di...
Nhng c nhng i tng li cm thy rt bnh an, thm ch cm thy sng khoi. Mt
s ngi sau khi giao tip vi chic s "Mitchell-Hedges khi hn nhng cn bnh
nng. N ch nhn ca xng s ngi hnh tinh khc l Joke fon Ditan th cam oan,
khi u trong no ca b ta xp dn v bin mt nh chic s pha l ny. Cn Juan Parks,
ngi c tha k s pha l Marks t mt nh s Ty Tng, cng khng nh chic s c
th cha c bnh.
Cc nh ngoi cm v mt s ngi c kh nng nhy cm cao u c chung mt nh
gi: Nhng hp s pha l a h vo nhng trng thi gn nh thi min, km theo l
nhng mi v v m thanh k l, nhng o th sng chi. i khi nhng thi im c bit,
h cn nhn thy nhng o nh t qu kh xa xi hay cng c th t tng lai ti.
Thi gian gn y, ngy cng c nhiu kin thin v gi thuyt cho rng, s pha l l
mt loi my thu pht c bit, lm vic trong nhng di nng lng tm l v dng ngh.
i vi loi my ny, khng h c ro cn v khong cch hay thi gian. Chng rt c th
c dng lin lc vi nhng ngi hnh tinh khc.
Vn by gi l liu c th a ra c mt gi thuyt no , gii thch tnh cht k l
ca nhng tinh th ni chng v s pha l ni ring hay khng? Cc tinh th vn c mt tnh
cht chng kh k diu l c b nh ring nh cc i tng sinh hc sng. iu ny lin
quan nhiu n cu trc tinh th cht ch ca chng. Mi khong cht u c mt tm li
khng gian ring bit, qua xc nh c nhng tnh cht vt l v c tnh k l ca
chng. y chnh l ni ghi li nhng s kin xy ra trong qu trnh hnh thnh v pht
trin ca tinh th.
H d th no, tt c nhng l gii trn vn ch dng li mc gi thuyt v chic s
pha l vn lun l mt trong nhng pht hin b n nht ca th k XX.

42. NHNG B N XUNG QUANH HIN TNG A

PHU
Quan st th gii loi vt, ng t ca thuyt tin ha - Darwin cho rng con ci thng
nht nht, t thch giao phi hn con c v ch chn mt con c no ni bt nht. T hc
thuyt ny, Darwin suy ra ph n cng c thi ng x nh vy. Tuy nhin, cc cng
trnh nghin cu gn y li nhn nhn khc.
Trn tp ch khoa hc Proceeding of Royal Society s gn y, nh tm l hc sinh vt
hc Steven Gangestad, i hc New Mexico (M), gii thiu mt cng trnh nghin cu
bng phng php vn p v xt nghim hormone i vi 51 ph n. ng rt ra kt lun:
Trong chu k rng trng, ph n c khuynh hng b nhng ngi n ng khc thu ht
hn chng mnh v i lc sn sng ngoi tnh. Tuy s ph n c Steven Gangestad kho
st cn cha ln, nhng kt lun ny li c nhiu nh nghin cu tha nhn, v n ph
hp vi nhiu phng on lu nay. Cch y 3 nm, gio s sinh vt hc ni ting Jared
Diamond, i hc Y khoa Los Angeles (M), tng a ra mt nhn nh tng t.

63% tr em thuc b tc Ache u c mt hoc hai ngi cha ph

Mt cuc kho st khc c cc nh x hi hc M thc hin trong cc v trng cho
thy: Trong thi k mang thai, ph n thng thch n mc h hang hn bnh thng. Mt
nghin cu tip theo v ph n thuc b tc du mc Bushman sng sa mc Kalahari ti
min Nam chu Phi kt lun: Trong thi k rng trng, bn nng tnh dc ca ph n gia
tng, v vy h sn lng quan h tnh dc thoi mi vi chng cng nh nhiu ngi n
ng khc. Trc , mt cng trnh nghin cu Anh chng minh rng, ph n ng tnh
vn cm thy sung hn trong thi k rng trng.
Hng ngn nm nay, nam gii thng dng mi bin php kim sot kh nng sinh
sn v bn nng tnh dc ca ph n. D vy, xu hng ngoi tnh theo chu k kinh nguyt
vn tn ti v xt v di truyn hc, xu hng ny l di sn cn st li ca lch s tin ha.
n gia th k XX, cc cng trnh nghin cu di truyn hc vn tip tc cng c hc thuyt
ca Darwin. Qua nghin cu trn rui gim, cc nh khoa hc kt lun: Con c ci thin
ging ni bng cch giao phi vi con ci cng nhiu cng tt. Trong khi , con ci khng
bao gi hnh ng bung th nh vy. Nh sinh hc Angus John Bateman dng phng
php loi suy t loi vt sang loi ngi v kt lun: Con c cng ho sc bao nhiu th
con ci cng th ng by nhiu. Theo Bateman, con c rt d sn xut tinh dch nn cng
phung ph tinh dch bao nhiu cng c nhiu con chu by nhiu, trong khi con ci sn xut
t trng hn, do rt chm cht tm kim con c thch hp mi cho trng.
 Tuy nhin hin nay, lun thuyt ca Bateman ang b nhiu nh nghin cu v sinh vt
hc ng x phn bc. Thm ch h cn yu cu xem xt li hc thuyt chn lc gii tnh ca
Darwin. Nh nhn chng hc v linh trng hc Sarah Balaffree Hrde thuc i hc
California-Davies (M) nhn xt: Trong thi k c th th thai, kh u ch ci ch ch
kh c u n i ch khc l n s giao phi ngay vi con c tr trung khc. Trong
thp nin 1980, Hrde l mt trong nhng ngi u tin bc b hnh mu con ci con ci
lun th ng trong quan h gii tnh ca Darwin qua nhiu bng chng: Kh Langur ci
ho hc i bt cp vi nhiu kh c, hoc kh ci d mang thai vn tranh nhau giao phi
vi con c va tranh ginh c v tr u n. Theo b, kh ci lm th che giu gc
tch cha rut ca kh con, v nn st hi con rt ph bin trong th gii loi kh.
* Nhng b mt xung quanh hin tng a phu ...
Vo thi by gi, cng ng khoa hc rt hoi nghi lun im ca Sarah Balaffer Hrde,
khi b bc b quan nim con ci lun th ng trong quan h gii tnh. Nhng sau , nhiu
nghin cu khc cng a ra kt lun rng, con ci c mu a tnh khng khc g con c
a th.
Lu nay, cc nh khoa hc c ngh ch c con c mi nh nhau v bn gi. Nhng
Jakob Bro-Jorgensen, Hi ng vt hc London (Anh), quan st thy trong qun th linh
dng Ty Phi, con c thng tp trung vo mt khu vc trong ma giao phi v ch cc
con ci nh nhau ch t ginh ly con c ni tri nht.
i vi mt s loi vt, kh nng duy tr ni ging ph thuc trc tip vo kh nng tm
kim nhiu bn tnh ca con ci. loi kh, con ci cng tm kim nhiu bn tnh, th th h
con ca n cng c bo him tt hn. Ngoi ra, do chng sng theo ch t thip
ca kh c, nn ngoi tnh s gip chng trnh khi hin tng ng huyt.
John Hoogland i hc Maryland (M) chng minh rng: Ch ci ging Cymomys
gunnisonni sn sng giao phi vi nhiu con c. Ngoi mc ch sinh sn nhiu, chng cn
mun con sinh ra c sc khe tt hn so vi con ca nhng con ci ch giao phi vi mt
con c duy nht. Mt nghin cu mi y ca i hc Leeds (Anh) trn loi d Gryllus
bimaculatus cng cho thy, cht lng tinh trng quyt nh n sc khe ca i con:
Ngi ta cho nhm d ci th nht giao phi vi mt con c anh em v nhm th hai
giao phi mt con c khc khng cng dng h. Kt qu l: Nhm th hai sinh con mnh
khe hn. Cc cng trnh nghin cu trn thn ln sa mc Lacerta agilis v rn vipere mm
trn cng cho kt lun tng t.
S d con ci ngoi tnh v chng c c hi tm c mt con c tng thch vi chng
v mt di truyn, Jeanne v David Zed, thuc i hc Nevada (M), suy on. khng
nh gi thuyt ny, h cho nhn b cp ging Cordylochernes scorpioides giao phi hai ln
vi mt con c hoc mt ln vi hai con c khc nhau. Theo cch ny, mi con ci u
nhn c mt lng tinh dch nh nhau, nhng con ci no giao phi vi nhiu con c
hn s c t l nhn con sng st n giai on trng thnh cao hn.
ng nhin, cc kt qu nghin cu trn loi vt khng th c s dng suy ra cho
loi ngi. Nhng mt nghin cu gn y cng ghi nhn rng: Ph n c kh nng ngi
mi v bit c ngi n ng no c h min dch thch hp vi mnh.
 Trong tc phm L thuyt v thc t ca vai tr ngi cha ti Nam M, hai nh nhn
chng hc Steve Beckerman i hc bang Pennsylvania (M) v Paul Valentine i hc
London (Anh) c kt 20 nm nghin cu ca h bng hnh nh sau: Mt a b cho
i. Ngi m cng khai nu tn mt hoc nhiu ngi n ng m b quan h tnh dc.
Nu ngi n ng no chu trch nhim lm cha, dn lng s ng cho ngi y chm
sc b m v a b .

Trng hp c ba th h cng l bc hc nh gia nh Darwin khng nhiu trong lch s

Theo cng trnh nghin cu ny, trong mt s b tc Nam M, ngi m mun bo v con
ci khi i km hoc m ci hp thc ha vai tr ca ngi tnh nh ngi cha th hai
trong gia nh. H t do lm iu y v theo mt truyn thuyt rt ph bin khu vc M
Latinh: Bo thai do tinh trng ca nhiu ngi n ng to thnh. Tr em thuc cc b tc
Bari Venezuela hoc Ache Paraguay c nhiu ngi cha cng chm sc nn t l sng
st cao hn nhng a tr sng vi mt ngi cha duy nht. Theo kt qu kho st ca nh
nhn chng hc Kim Hill, 63% tr em thuc b tc Ache u c mt hoc hai ngi cha ph.
Cn trong b tc Bari, Steve Beckeman ghi nhn 80% trong s 194 tr c nghin cu
c nhiu cha ph, s sng ti thiu 15 tui, trong khi ch c 64% trong 628 tr c mt ngi
cha duy nht sng n la tui ny.
Ty theo v tr ca ngi ph n trong b tc, h c quyn la chn thm ngi cha cho
con ci. Trong b tc Currioaco Colombia, nam gii gi cng v ch gia nh. Con ci ra
i m khng chc chn mang dng mu ca ngi cha trong nh s b ngc i v
thng cht sm. Ngc li, trong b tc Canela, dn chng li ngh rng: Lm cho ph n
mang thai l nhim v ht sc quan trng v kh khn m mt ngi n ng duy nht kh
m ng ni. Tp tc phi c nhiu ngi n ng gip mt ngi ph n mang thai
cng ph bin chu Phi. i vi ngi ph n kh khn, mt ngi cha khng th nui
ni gia nh, hai ngi cha s l iu kin m bo hn v ba ngi cha gn nh chc chn
s mang li cuc sng m no cho con h.
M hnh gia nh a ph nh vy khng ch tn ti trong cc b tc lc hu, m cn ph
bin nhng tng lp ngho kh trong x hi vn minh v n xut hin t thi xa xa.
Mt s b m vng th chu Phi, cc khu ph ngho Nam M hoc Bc M sn sng
quan h tnh dc vi nhiu ngi m bo cuc sng sung tc hn. Nh di truyn hc
Bryan Sykes i hc Oxford s dng phng php phn tch di truyn v pht hin
50% thnh vin trong dng h ca ng khng mang gene c th ca dng h. Trong vng
700 nm qua, c mi th h li c 1,3% tr em cho i trong dng h Sykes l con ngoi
hn. Mt bo co ca Hip hi ngn hng mu M ghi nhn, trong nm 1999, c 25.000
ca xt nghim AND tm quan h cha con c thc hin M. Trong s ny c 28% trng
hp khng phi l cha rut. Thy in, t l ngoi hn dao ng t 1 -10%. Anh, t l
ny l 5,9%.
 43. THUYT U SINH V MNG TI CA DI
TRUYN HC
Nhiu nh khoa hc ang y mnh nghin cu nhn bn c c cc bn sao ngi
theo mun: Gi hay trai, thin ti hay c s trng c bit... Nhng hn h cha qun tri
ging ngi thng ng ca pht xt c, ni phn ln trong s 50.000 em nh c
sinh ra t cc ng b b m hon m li c IQ di mc trung bnh.
Hitler tng tuyn b nhiu ln: Chng ta phi to ra mt giai cp u vit nht, c kh
nng thng tr nhiu th k. i qun ca chng ta phi c la chn trn nguyn tc
ca hc thuyt u sinh, h v con ci tr thnh giai cp qu tc ca hin ti v tng lai,
khng ch nc c m trn ton th gii.
Theo lnh ca Hitler, nc c thnh lp cc tri ging cho nhng ngi
thuc dng di lenbenborn, tm gi l ngun gc cuc sng. l nhng
chng trai c tuyn chn trong qun i theo tiu chun cc k nghim
ngt, nhng c gi hon m v ngoi hnh v th lc, v tinh thn v t tng
(theo tiu chun ca ch ngha pht xt c). H c nui dng cn thn v chng minh
hc thuyt u sinh. Tuy nhin, kt qu thu c li kh tht vng.
C khong 50.000 tr em ra i t cc tri ging ngi thng ng ny. Sau khi ch
ngha pht xt tht bi v tan r, ngi ta bit rng phn ln cc em nh c ch s thng
minh di trung bnh. S tr ny n n nhng tnh tnh hung hn hn mc bnh thng
n vi ln. iu ny nh du chm ht cho nhng tranh ci cn dai dng, xa nha kh
nng thc hin thuyt u sinh i vi con ngi.
Nhng chng ta khng th ph nhn tnh di truyn qua thc t ca nhng v nhn m con
chu ca h cng danh ting khng km. Chng hn, ng ni ca Charles Darwin cng l
mt nh khoa hc ln: Erasme Darwin, ngi pht minh ra thuyt v ngun gc ca Thi
dng h t nhng m bi trong v tr. n i con ca Charles Darwin, c ba u l
nhng nh bc hc ln. Trong sut 5 th h k tip ca nh son nhc thin ti Bach c ti
16 nhc s ni ting v 20 nhc cng c hng.
Tuy nhin, cng c nhng con s ng bun v tnh cht di truyn: V d con chu ca
A.Tolstoi ngay i k tip c mt ngi b in, i th t b 3 ngi ng ngn v 2
ngi cm ic. Cha ca nhc s thin ti Schuman l nh th nhng tnh nt rt lm cm,
m ng l ngi hay bc ng v ch ng tng b bnh tm thn. Bn thn Schuman cht
trong bnh vin v cn bnh tng t. Nhiu bc v nhn v thin ti khc cng mc cn
bnh ny v thng b bnh ri lon thn kinh ht sc bt thng. Ha s thin ti Van
Gogh lc ni cn in ct c tai v t chy bn tay mnh. Newton, Gogol, Pascal,
Maupassant nhiu khi cng ln cn hong lon lm mi ngi xung quanh s hi...
Cc v d trn chng t rng khng phi gene di truyn quyt nh tt c n nhng tnh
nng u vit c cht lc t th h ny qua th h khc. V cc nh khoa hc, nhng ngi
ang nung nu nh nhn bn con ngi cn phi suy xt ti cc tnh hung d khc d
ci, kiu nh: Cha thin ti, con nhn bn li kh kh.
 PHN 2:
V TR V NHNG HIN TNG KHOA
HC CHA C GII M
1. NHNG CN GIN CA V TR
rong khi con ngi lm bin i trt t ca thin nhin, th cc s kin d di nht ca
T v tr li to ra nhng khi u mi. Ni cch khc, chnh s hn n to ra mi
th.
c sinh ra t a ngc Big Bang, v tr phi tri qua nhng giai on d di nht.
Nhng cn ma tiu hnh tinh v sao chi va p vo nhng thin th, ngi sao v di
thin h khc khin chng b nhp vo hoc v ra v dn ti cc thm ha c khp ni.
Ch cn mt ngi sao cht, n s tr thnh mt l en ht tt c cc tia nng lng mnh v
ch trong vi giy n sng rc ln bng nh sng ca c triu ngi sao gp li. Tip n, h
en ny nut tt c vt cht i qua n, ging nh mt vt phm n ca v tr v pht ra
cc vt sng mnh gp 500.00 ln nh sng ca mt tri.
Nhng nhng cn gin d y li chnh l nhng phng tin mang li cho thin nhin
nhng iu mi, lm thay i cc nh lut vt l tng c nh hng quyt nh ti v tr,
mt s nh vt l thin vn nhn nh. iu ny ngc vi tng ca Friedrich Hegel:
Chng c g l mi m trong thin nhin c.
Tht vy, t th k XX, tm lch s v v tr c thay i. V tr ca chng ta khng
l th bt bin v vn hnh nh mt chic ng h. N ang phi chu mt cuc bin i
trong cc thm ha thng rt d di to ra nhng thay i c nh hng ln ti
con ngi.
Hin thc khng ch cn c nh ot bi nhng quy lut thin nhin p dng vi
nhng iu kin c bit ban u, n cng b ct gt v iu khin bi mt lot nhng s
kin ngu nhin v lch s. Th t lun cng nhc trong khi s hn n li c to ra lin
tc, l chnh trong cun best-seller ca Trnh Xun Thun Le Chaos at Harmonie (Hn
n v Hi ha). y l mt tng m nh thin vn s bo v trong nhng trang tip
theo ca bi vit, mang n mt vin cnh mi trong cch nhn nhn nhng thm ha ca
v tr.

2. S VA P CA TH GII
Cc tiu hnh tinh ri rng, cc hnh tinh ng vi nhau: Nhng thin th trong v tr
c mt cuc sng tht ln xn.
 Trong nhng vng trn chm chp v tnh lng, hng trm nghn cc mnh thin thch
ln quay tng hng st xung quanh mt tri. Mt mt, sao Mc do kch thc qu ln
che khut gn ht cc c dn tiu hnh tinh vng vnh ai chnh, mt khc sao Ha
mt cch yu t, nm pha sau canh gi nhng hnh tinh t khc. t nhin, mt tiu
hnh tinh lt st qua mt thin thch khc. B lch khi qu o bay, n ng vo mt
tiu hnh tinh bn cnh khin hnh tinh ny b n tung. V va chm khng l gy ra t
sng nng lng lm o ln cc thin thch gn v thay i s lu thng ca cc tiu
hnh tinh trn phm vi ln.
Nhiu nm nay, cc nh khoa hc bit c rng nhiu v va chm tiu hnh tinh t
xa xa to ra h mt tri ngy nay. Nhng vic nhn nhn u tin v thm ha ch mi
c a ra cch y khng lu, do mt nhm cc nh nghin cu Southwest Bolder
(bang Colorado). Tuy nhin, cc nh nghin cu vn cha bit c thi gian chnh xc ca
thm ha m ch bit n cch y 5,8 triu nm. D th, h cng c th ti to li nhng s
kin mt cch chnh xc t nhng mnh v ca s va p ln. Va p vo mt thin th nh
nhng vi tc qu ln, tiu hnh tinh c ng knh khong 25 km b v thnh 39 mnh
c cu trc ging nhau vn ang di chuyn trn cng mt qu o.
Nhng v va chm u l nhng tai bin ra phm vi ca nhiu hnh tinh. Chng thng
xy ra vo u thi k h mt tri, c sinh ra khi khng gian lin hnh tinh cn cha y
nhng mnh thin thch v sao chi. Nhng th ny dn bin mt hoc b vng khi h mt
tri di tc ng ca lc hp dn t nhng hnh tinh khng l.
Sao Kim dng nh c rt nhiu cuc va chm mnh t khi xut hin v v th n
quay rt chm. C th lc u hai vt th st nhp lm mt ri n b mt sao bng
cc ln, c sao Ha va p vo. Vic va chm khin n ngc vi cc hnh tinh khc:
Mt tri mc pha ty ca sao Kim ch khng nh pha ng ca cc hnh tinh. V va
p ny cng l ngun gc ca cc hot ng ni la nhng hnh tinh gn tri t khin
chng khng c th s sng? n nay, nhng gi thuyt v s k l ca sao Kim vn ang
mu thun nhau.
Xa hn na, vic khm ph nhng hnh tinh ngoi h mt tri chng t s hin din
ca cc tin trnh cn khng khip hn. H thng cc ngi sao c hin tng nhng hnh
tinh khng l di chuyn v hng ngi sao trung tm. Trn ng i, nhng ngi sao nh
c tri t nu va phi chng th b v tan, cn t hn na, chng s b vng ra khi h mt
tri v cn tri trong khong ti v tn ca sa mc khng gian.

3. IU NHY CHT NGI

Leon Stuart vi chic knh thin vn.

i vi ngi sao, nhng cu chuyn tnh thng kt thc khng c hu, gy ra nhng
v n sng chi, kinh khng.
 Mt tai bin thc s s xy ra khi hai ngi sao m thng vo nhau. Nu iu ny din ra
i vi mt tri, nhng ngi sao chi s l nn nhn u tin. Khi b y ti gn ngi sao
lang thang, nhng hnh cu bng bng kia s v tung nh nhng qu bom nhit hch trong
h mt tri. Ri iu ny tip tc xy ra vi nhng hnh tinh b hn ca h mt tri. Ri
iu ny tip tc xy ra vi nhng hnh tinh b nh bt ra khi qu o va chm vo
nhng hnh tinh b hn ca h mt tri. Cui cng, hai hnh tinh rc sng s m thng
vo nhau, va chm v nhp thnh mt ngi sao khng l. S hp nht cht ngi ny khng
bn v ngi sao sau khi t chy ht vt cht s kt thc bng vic n tung v phng ra
carbon ti hnh tinh khc trong khong khng lin hnh tinh. Tht may mn, iu gi
tng ni trn hu nh khng th thc hin c i vi mt tri: Ngi sao gn nht v
ng e da nht Proxima du Centaura - ang v tr cch chng ta khong 4,2 nm nh
sng. Trn thc t, mt sa mc v tr dy c lun ngn cch phn ln cc ngi sao vi
nhng hng xm trong di thin h. Nhng cng c lc chng ti gn nhau n mc
khng th trnh c va chm. l trng hp trung tm ca di ngn h, trong nhng
tinh cu, hng triu ngi sao tp trung trong mt khng gian hp xung quanh ngoi vi ca
cc di thin h. Gia chng lun c mt lc hp dn mnh chng ch cch nhau
khong 1/10 nm nh sng. Nhng ngi sao ca m tinh cu bay hn lon trong khong
khng hp v kt thc bng nhng c va p.
Nhiu ngi sao khc trong nhng cng ng ny cng nh trong di ngn h cc ngi
sao thng sng cp vi nhau. Hai ngi sao quay xung quanh nhau v di chuyn rt gi
gn cho nhau. iu nhy thin th ny s kt thc khi cp sao gp phi mt ngi sao
neutron, tc l mt ngi sao nh nhng c mt cc nh ghp li cc k dy c (kiu nh
10 ngi sao c mt tri nn li thnh mt c din tch c ch bng Paris) vt tch ca mt
ngi sao khc cht khp li. Sau nhng hnh ng tim cn nhau kh phc tp, thnh vin
nh cn trong cp tnh nhn s tch khi bn nhy ch v trong khong khng cp
b vi ngi sao neutron m chng cht ngng ngng. Sau khi ginh c ngi tnh
ngi sao neutron bt u n hn ma c rng ca n: Lc hp dn mnh m, tip tc tng
thm vt cht trong n cho ti khi nn nhn cht hn. S gas ht c b ri vo vng cu
nng rc bao quanh ngi sao neutron, to thnh nhng t n ln ngon mc nhn thy
c di dng tia X. Cnh tng ny tn ti kh lu vi cc tia trc y gi thuyt l tia
v tr, hin ti c chnh l nh cc nghin cu ca hai nhm thin vn M c tr gip
bi knh vin vng Chandra.

4. LM SNG T B MT NA TH K CA MT
TRNG
Ming h do thin thch gy ra Arizona (M).
Sng ngy 15/11/1953, nh thin vn nghip d Leon Stuart Oklahoma (M) chp
c mt hnh nh ngon mc: Mt khi bin thnh qu cu la khng l, bn tung ln
t b mt ca mt trng. Nu iu ny c xc nhn, th Stuart s l ngi u tin trong
lch s chng kin v ghi li c tc ng ca mt thin th ti ch Hng.
 Cc nh thin vn gi hin tng l Stuarts Event. Gn na th k qua, nhiu tu
thm d v 6 con tu c ngi li ln lt h cnh trn v tinh ca tri t, nhng vn
khng tn ra du vt ca v va chm ny mt trng. Nhng ngi theo ch ngha hoi
nghi ph nhn d liu ca Stuart v khng nh rng vt sng k l m ng nhn thy ch l
mt thin thch, b bc chy khi bay vo bu kh quyn ca tri t. Tuy nhin, gi y, hai
nh khoa hc M chng minh iu gi nh ca Stuart l hon ton ng: H tm thy
du vt ca v va chm m Stuart nhn thy mt ming h mi tinh trn b mt ca
mt trng. Cn c vo chp sng k l trn bc nh ca Stuart, chng ti phng on rng
vt th va vo mt trng c ng knh khong 20 m v to ra mt ci h rng khong 2
km. Nhim v ca chng ti l tm c chic h ny, tin s Bonnie Buratti, phng th
nghim Jet Propulsion ca NASA California, v Lane Johnson, i hc Pomona, cho
bit. Hai nh nghin cu ni rng: Do s kin din ra cha lu, nn chic h c th cn
nguyn vn, nu khng b xi mn hay phong ha.
H s dng hai ch th trn chng t mt ming h trn b mt (chng t t
cha phi tri qua qu trnh phong ha, vn lm cho t c mu ) v du hiu th hai l
cc h mi bao gi cng phn x nh sng nhiu hn nhng vng xung quanh. Buratti v
Lane tm kim trn mt vng rng 35 km, ni c xem l din ra v va chm. u tin,
h lc nhiu trn cc bc nh do tu Lunar Orbiter gi v t nm 1967, nhng trn
khng mt ming h no c v ph hp. Sau , h tm ti nhng bc nh r nt hn, do
tu khng gian Clementine chp c nm 1994. y, Buratti v Lane c c iu
m h mun: Mt ming h rng 1,5 km vi lp bi xanh sng xung quanh v nm v tr
chnh gia trong bc nh ca Stuart. T nhng thng tin quan trng ny, hai nh nghin
cu tnh c nng lng gii phng trong v va chm l khong 5 mega tn (gp 35 ln
sc cng ph ca qu bom nguyn t m M th xung Hiroshima) v phng on rng c
sau na th k, li c mt v va chm nh vy xy ra trn mt trng. Chng ti tng c
dy rng mt trng l mnh t cht, nhng pht hin ny ph nhn iu . Gi y,
chng ti thc s c th nhn thy nhng thay i trn mt trng, Buratti ni. Nghin cu
ca hai nh khoa hc c cng b trn s mi nht ca tp ch v tr hc Icarus.

5. SC MNH NO TO NN NHNG CHIC

H B N ARGENTINA?
Mt thp k nay, cc nh hnh tinh hc tin rng, nhng bn trng thon di chy song
song hng trm km v vng Pampas hnh thnh t cc cuc va chm thin thch ln. Hin
nay, c gi thuyt li cho rng: chng qua ch l sn phm iu khc ca gi trong hng
nghn nm.
Nm 1991, mt s nh a cht hc Argentina khi bay qua vng Pampas (cn gi l ng
bng Pampean) quan st thy nhng h trng thon di, nh th c tc nn khi c rt
nhiu vt th khc nhau lao xin xung mt t, gc gn nh nm ngang. Cc bn trng
ny chy song song vi nhau, cho thy cc mnh thin thch bay cng mt hng. Trn
mt t, h cng tm thy mt s mu thin thch v cc mnh knh c sinh ra do nhit
cao ca v va chm. T nhng bng chng ny, nhm nghin cu suy on mt thin
thch ln, rng khong 150 300 m vng ngang vi vn tc 90.000km/h, v st qua
mt t gc nh hn 7 . S kin ny xy ra khong 10.000 nm trc y, khi trong
vng mi ch c cc th dn chu M sinh sng.
Cu chuyn ly k ny c cng b 1992, khin rt nhiu nh khoa hc nng mt. H
cho rng mt tng thin thch ln bay vi gc thp nh vy l khng th tn ti.

Bc nh c nht v lc xoy c chp ngy 28/8/1984 ti Nam Dakota.

Sau mt thp k, Philip A.Bland v cng s ca ng vo nghin cu. Khi phn tch nh
v tinh ca hng ngn km2 trong vng Pampas, nhm nghin cu nhn thy bc tranh lch
s phc tp hn nhiu so vi tng tng ca h. Tuy cc h trng chy dc khp vng v
mi vng, u thng hng vi nhau, nhng trn nh v tinh, chng chng ging t no
vi cc h thin thch c, m ging nh cc n ct hn. Ngy 10/5 va qua, cng b trn
tp ch Science, Jay Melosh, cng s ca Bland i hc Arizona (M) cho bit: Nhng h
trng ny l do gi to nn, v mi a phng, chng xoay theo mt hng khc nhau,
theo ng hng gi thnh hnh trong vng. Xa hn na, nhm ca Bland kt lun rng
nhng mu thin thch c tm thy t mt thp k trc qu ng l sn phm ca
cc v thin thch va chm vi tri t, nhng xy ra t rt lu. Chng b chn vi trong
t v cho n gn y th l ra trong qu trnh gi thi mnh cc bn trng. Bng chng l
cc mu thin thch ny v c nhng mu mi c tm thy gn y c hnh dng v thi
gian hnh thnh hon ton khc nhau, chng t chng xut hin trong nhng thi im a
cht cng hon ton khc nhau.
Vy l sau mt th k, b mt v nhng chic h trn ng bng Pampas c li gii hp
l hn c. Nhng trong tng lai, c th li c nhng nhn nh mi v nhng chic h b
n. V chng ta hy cng ch xem.

6. SNG H M TO NN S HUYN B TRONG

CC NGI NH MA
Nhng ngn nn pht tt, cm gic ma qui v n lnh sng lng c th khng phi l s
hin hin ca nhng bng ma, m c gi nn bi mt loi m thanh c tn s cc thp
m con ngi khng nghe thy, cc nh khoa hc Anh tuyn b.
Thng th bn khng th nghe thy loi m thanh ny, tin s Richard Lord, mt
chuyn gia v m hc ti Phng th nghim Vt l Quc gia Anh, cho bit.
Trong mt th nghim, Lord v cng s to nn sng h m bng mt chic ng di 7
m v th nghim phn ng ca n ln 750 ngi ngi trong mt phng ho nhc London.
Cc thnh gi c nghe 4 bn nhc (mt s trong c lng thm sng h m) v c yu
cu m t li cm gic ca h. Nhng ngi ny khng bit bn nhc no c cng hng
thm sng h m, nhng 22% cho bit h tri qua nhng cm gic khc l nh lo lng
bt rt, bun b, n lnh xng sng, hi hp, khip s hay hong ht. Kt qu ny chng
t m thanh c tn s thp c th khin con ngi c nhng tri nghim bt thng, d h
khng pht hin ra l do h m, Richard Wiseman, gio s tm l hc ti i hc
Hertfordshire, thnh vin ca nhm nghin cu, cho bit nh vy trong hi tho mi y
ca Hip hi Khoa hc Anh. Pht hin ny ng h mt gi thuyt ph bin lu nay v mi
lin quan gia h m v nhng cm gic k l. Mt s nh khoa hc tng phng on rng
loi m thanh ny c th xut hin mt s khu vc b coi l c ma m v v th, n khin
ngi ta cm gic k l m h tng tng ra l c ma. Pht hin ca chng ti xc nhn
iu . Wiseman ni. Cng theo cc nh nghin cu, sng h m cn c th pht sinh t
nhng hin tng t nhin, nh trong cc c bo, gi ma, nhng kiu thi tit c bit v
i khi l cc dng ng t. Nhiu loi ng vt nh voi cng s dng loi sng ny giao
tip qua nhng khong cch ln hay lm v kh nh ui k th.

Mi nm ti M c gn, 1000 cn lc xoy, lm cht khong 80 ngi v 1.500 ngi b thng

7. LC XOY HIN TNG THIN NHIN B N

Ma lc xoy bt u M v s ln cao tro vo cui thng 5. D hin tng t nhin
nguy him xy ra lin tc v thnh thong gy cht ngi nhng n vn l mt b n i vi
cc nh khoa hc.
* Nng lng
Cc chuyn gia kh tng cho bit lc xoy l mt trong nhng loi bo mnh nht ca t
nhin do bo sm sinh ra. l mt ct kh cc mnh, tri di t mt cn bo sm xung
mt t. Tuy nhin, h cha r thi im hoc cc iu kin m mt cn bo sm cn c
sinh ra lc xoy. Roger Edwards, nh kh tng thuc Trung tm bo Bo thuc Cc Kh
quyn v i dng quc gia M (NOAA), cho bit: Phn ln cc cn bo khng sinh ra lc
xoy. Phi c nhiu giai on v tc ng dy chuyn xy ra trong kh quyn bo sm
sinh ra lc xoy.
Cp Sc gi Mc tn ph
F0 < 116 km/g Thit hi nh
F1 117-180 km/g Thit hi trung bnh
F2 253 km/g Thit hi ln
F3 > 322 km/g Thit hi nghim trng
F4,5 333 - 512 km/g Sc ph hy gh gm
F6 > 513 km/g B nghi ng
Lc xoy xy ra nhiu ni trn th gii v cng xy ra nhiu ni trn nc M. Tuy
nhin, mt s iu kin thi tit c bit thng to ra chng vng Alley Tornado. Vng
Alley Tornado M tri di v pha Nam t Dakota ti Gulf Coast, pha Ty tip gip vi dy
ni Rocky v pha ng gip vi dy Appalachian. Trong khu vc ny, khng kh kh bc
ln t dy Rocky gp khng kh m v m t vnh Mexico cng nh khng kh lnh Bc Cc
trn xung t min Bc. S kt hp gia khng kh nng v lnh, m v kh cung cp
nng lng th cho cc cn bo sm v lc xoy.
* iu tra
 Cc nh khoa hc mi ch bt u thu thp d liu v lc xoy trong vng vi chc nm
qua. Theo nh kh tng Greg Forbes, t nht 80% lc xoy xy ra trc nm 1950 khng
c ghi nhn. Ngy nay, mt s lc xoy yu cng khng c d hoc thng bo. S lc
xoy c thng bo tng t khong 600/nm vo cui nhng nm 1950 ln khong
1.200/nm hin nay. a s nhng cn lc xoy ny khng gy thit hi ln, ch khong 5%
mnh c th san bng cc to nh v thnh thong lm cht ngi. Thu thp thng tin v
lc xoy cng ging nh vic ghi li thi quen ca mt mnh th vi giy trc khi n tn
cng vy.

Mt lc xoy mnh trn cnh ng ti vng Trung Ty nc M

Khng ging mt cn bo mnh cp 8 (hurricane), lc xoy thng nh, ko di trong
mt thi gian ngn v di chuyn nhanh. iu c ngha l cc nh nghin cu lc xoy
phi ui theo cc cn bo sm m h hy vng c th sinh ra lc xoy. Khi bo sinh ra lc
xoy, h phi thu thp d liu, ch ti phu lc trong khi nhng ngi khc th tm ng
thot gn nht. Mt s ci tin gn y trong vic rt ui lc xoy cung cp cho cc
nh kh tng nhiu thng tin mi. Cc nh nghin cu thuc NOAA s dng nhng
chic xe ti cht y dng c ui theo lc xoy v thu thp d liu. Nh khoa hc Tim
Samaras Denver, Colorado, thit k mt phng tin thm d cha nhiu my cm
bin thu thp thng tin lc xoy. N c th chu c tc ng trc tip t mt cn lc
xoy trn thc a.

Nhng vin n sng thn cng c th nng ln cc nhanh sau nhiu nm b vi di bin.
Vo thng 6/2003, Samaras v ng nghip ca ng tin gn ti mt cn lc xoy
khong cch 180 m gn Manchester, Nam Dakota. H th thit b thm d v ... b chy khi
lc xoy tin st ti ch h. Samaras ni: m thanh ca lc xoy ging nh mt thc nc
mnh kt hp vi ng c phn lc. Lc xoy di chuyn v gm r ngay bn trn my thm
d v m ra mt s b mt khi i qua. Thit b cho thy kh p gim 100 milibar bn trong
lc xoy. Kh p gim v t ngt chnh l nguyn nhn sinh ra nhng lung gi cc mnh
trong lc xoy v bo. Nu kh p gim t ngt, chng hn t 1.000 milibar xung cn 900
milibar, mt cn gi cc mnh s xut hin. T lu, cc nh kh tng nghi ng lc xoy
dn ti hin tng gim kh p song phng tin thm d ca Samaras l bng chng
thuyt phc u tin cho thy iu c th xy ra.
* Nhng vi xoy khng l
Nh kh tng Ted Fujita xp loi lc xoy trn thang o t cp 0 ti cp 6. Thnh
thong, mt cn lc xoy cc mnh c th tn cng mt thnh ph v git hng chc n
hng trm ngi. Mt lc xoy xut hin vo 6/5/1840 pha ng Louisiana v tin ti
Natchez vo khong 1 gi tra. N lm m nhiu tu thuyn, ph hu nh ca v cun cc
mnh vn i xa nhiu km. t nht c 317 ngi b cht. Vo ngy 8/3/1925, mt lc xoy
xut hin gn Ellington, Missouri. ng i ca n tri di 352 km qua ba bang. Trc ,
n lm cht 695 ngi ti Missouri, Illinois v Indiana.
i khi, cc cn bo sm cc mnh sinh ra nhiu lc xoy, th chng xung ging nh
nhng qu bom. t lc xoy ti t nht c ghi li xy ra vo ngy mng 3 v mng
4/4/1974 khi cc c bo sm khp vng Trung Ty nc M sinh ra 148 lc xoy. Hn 300
ngi b cht khi cc cn lc xoy ny i qua ti 13 bang t Michigan ti Bc Carolina. S
ngi cht c l cao hn nhiu nu khng c Dick Gilbert, phi cng li trc thng ng
thi l phng vin giao thng cho i pht thanh WHAS Louisville. Kentucky. Gilbert ang
trn cao th mt lc xoy vi sc gi hn 333 km/g tn cng Louisville ngay sau 16 gi
chiu ngy 3/4. Gilbert theo di lc xoy ny t my bay khi n qut qua thnh ph. Li
cnh bo ca ng gip hng trm ngi s tn khi ng i ca lc xoy.
Ngy nay, cc nh kh tng mun cnh bo sm hn cho dn c mt vng rng ln
hn. l mt trong nhng ng lc khin h nghin cu lc xoy. iu kin no lm lc
xoy xut hin? iu g xy ra ngay khi chng hnh thnh? Tr li c nhng cu hi ny
cc nh kh tng c th cnh bo sm v cu c nhiu ngi thot nn hn. Hy vng
trong ma bo sp ti, cc nh khoa hc s c nhiu thng tin hn v xoy lc.
Trong trng hp gp lc xoy hoc c cnh bo v lc xoy, mi ngi nn tm kim ch
n np ngay: Xung tng hm, chui xung m hoc di mt chic bn vng chc; nu to
nh khng c hm, hy chy vo phng trong cng hoc bn di cu thang; trnh xa ca
s v khom mnh, hai tay che u. Nu bn ang trong mt cn nh di ng hoc xe t,
tt hn ht l nhanh chng ra khi v tm im thp nht c th trn mt t, trnh xa
cy ci, t, nm p mt xung t, hai tay che ln u.

Gio s Jack Pettigrew v mt bng sng.

8. V SAO N SNG THN CNG BC CHY KHI

A LN MT BIN?
Hai nh ho hc Anh tin rng h gii m c mt hin tng b n t 26 nm nay, tr
li cu hi: Ti sao nhng vin n st li bng chy thnh nhng qu cu la ln, khi c
vt ln t con tu m?
"Chng bt u rc ln v bn c th cm thy hi nng to ra khi chic bn k bt
u bc khi". Bob Child, hin l nh ho hc ti cc Bo tng v Phng trng by t nhin
ca x Wales Cardiff, k li.
Hin tng k l ny xy ra nm 1976, khi Child ang bo qun nhng vt trc vt
c t con tu HMS Coronation, b m nm 1961. Trong m li ko ln vi chc vin
n sng thn cng bng st, b mt lp v ct cng nh b tng bao ph sau 3 th k nm
yn di y bin. Khi dng ba p v lp v ngoi ny, Child sng st khi thy mt vin
bi st t nhin nng ln d di, n mc hu nh bn la sang chic bn g k bn
di. Theo phng on ca ng, nhit ca nhng qu cu st phi ln ti 300 - 4000C.
 Ngy nay, khi hm nng li hin tng ny, Child v mt nh ho hc khc, David
Rosseinky, cho bit h tm hiu c nguyn nhn. ng gii thch nh sau:

nh sng b khc x, i theo ng cong ca mt cu

Khi chic Coronation chm xung y bin, do b bao bc bi nc bin mn v giu oxy,
nhng qu cu st b hoen g mnh. Qu trnh ny khin th tch khi cu tng ln, chng n
ra, v t trng gim xung (thc t, nhng qu cu bi st c li ln mt nc nh hn
nhiu so vi nhng g ngi ta tng). Cng lc , nhng qu cu t t chm vo ct,
tng tc vi tng ct y bin to nn mt lp v cng chc nh canxi. Qua nhiu th k,
nhng vt cht hu c thi ra gn kh cc kim loi b oxy ho ny, chuyn chng
thnh st nguyn cht. Tuy nhin, iu cn lu y l th tch khi cu vn cn gi
khng i, ngha l nhng l rng (m trc l v tr ca cc ion st) vn c gi
nguyn. Khi a qu cu ln mt bin v p v lp v xi, khng kh trn vo cc l rng
ny v phn ng oxy ho xy ra tc th, bng ln thnh ngn la.

o nh ca mt rng ni xa. N tan i khi mt tri lm m lp kh st mt t

Nh nghin cu Stephen Fletcher thuc i hc Loughborough, M, cho rng: Hin tng
ny khng c g l bt thng. Khi st b xy ho, n gii phng ra nng lng v v qu cu
st c v s cc l rng, nn din tch tip xc ca st vi xy l cc ln v qu trnh xy
ho xy ra cc nhanh, n mc c th bc chy.

9. GII C B N CA NHNG BNG SNG K

L
Hy tng tng bn ang ngi trong phng khch, t nhin c mt bng sng xut
hin l lng gia nh. Khi bn nghing u xem iu g to nn th nh sng k l ,
n cng nghing theo... chnh l nhng bng sng (cn gi Min Min light) v n thng
thy Australia.
K thc, nhng bng sng ny ch l o nh ca cc ngun sng i khi cch hng
trm km, gio s Jack Pettigrew, i hc Queensland Brisbane, Australia, va khng nh
nh vy trn tp ch Clinical and Experimental Optometry.
Pettigrew nghin cu hin tng ny Channel, min ty Queensland, ni n m
nh ngi dn a phng trong nhiu nm qua. Ngay c nhng ngi ng ng mnh dn
nht cng phi chy nc mt v s hi, ng ni:

Sao Kim, trng thi quay ngc chiu bn vng

Ln u tin chm chn vi Min Minh light, Pettigrew tng rng l sao Kim. Nhng
khng phi th, n i xung ng chn tri v nm yn mt lc. Ln sau , khi
ang li xe vi hai cng s, Pettigrew trng thy mt m sng m thot u h t nh
l mt ca mt con mo cch khong 50 m. Tuy nhin, khi h dng xe v tt n pha,
m sng kia vn cn nguyn , nhy nht xung quanh nh th n l mt sinh th sng.
Chng ti tranh ci kch lit, khng th ng tnh vi nhau c l ci g v cch
bao xa.
B ba li xe xuyn qua vng ng bng v s dng mt chic la bn trn t tnh ra
khong cch ti m sng. Nhng sau 5 km, la bn trn xe vn khng h i hng. Chng
ti phng on n phi nm cch khong 300 km trn ng chn tri. V sau, ba
ngi mi bit c mt chic xe i ngc chiu ng thi im h nhn thy m sng.
Pettigrew, ngi tng bit n hin tng o nh tc l cc cnh vt rt xa dng
nh treo ngc trn bu tri cho rng iu ny c th gip gii thch c cc Min Min
light.
o nh xut hin khi c hin tng nghch nhit, tc l khng kh lnh m c nm bn
di st vi mt t, cn lp kh m bn trn. Trong iu kin nh vy, nh sng t mt
t chiu ln s b khc x, v i theo ng cong m ly tri t, thay v chiu thng ra
ngoi (nh). Trong lp kh lnh ny, nh sng c th xut hin cch xa ngun ca n hng
trm km, to nn o nh .
th nghim gi thuyt rng Min Min light thc s l mt hin tng o nh trong
m, Pettigrew thc hin mt th nghim cho thy ng c th to ra th tng t nh
vy.

Minh ha v m chy khng khip ti Chicago

Trc ht, Pettigrew chn mt m c thi tit thun li: m lnh sau mt ngy tri
nng, t gi. Sau , ng li xe 10 km vng qua mt khu i ti im nm di ng i
chun ca nh sng (ng thng). iu k l xut hin 6 ngi quan st vn nhn thy
nh sng ca chic xe hi l lng pha chn tri.
Bui sng sau m trnh din, Pettigrew cho bit nhn thy o nh ca mt rng ni
xa ti khu vc ny. iu ng h gi thuyt cho rng Min Min light c to ra trong mt
iu kin c bit ca kh quyn. Thng thng ta khng th nhn thy rng ni , v n
nm di ng chn tri. Nhng trong iu kin nghch nhit, n xut hin l lng trn
cao v dn dn tan i, cui cng th bin mt khi mt tri si m lp khng kh st mt
t.
C hi nhn thy Min Min light v o nh ban ngy Channel l rt cao, v vng ny bng
phng vi cc ch hi trng, ni khng kh lnh rt d b gi li. Hn na y, ngi ta
nhn thy r chn tri.

10. SAO KIM QUAY NGC CHIU

Sao Kim c trng thi quay ngc chiu bn vng. Sao Kim, cn c gi l sao Hm, hay
sao Mai l hnh tinh duy nht trong h mt tri quay t ng sang ty, trong tt c cc hnh
tinh khc u quay theo chiu ngc li. Nguyn nhn ca hin tng ny l do bu kh
quyn dy c ca Kim tinh.
Hai nh nghin cu Alexander Coreia v Jacques Laskar thuc trung tm CNRS (Php),
cho rng: Ban u hnh tinh ny c trc quay rt nghing. Theo h, c t nht hai cch gii
thch s thay i chiu quay ny. u tin, nh a s cc nh khoa hc thng ngh, hnh
tinh ny o ngc trc quay 180 . S vn ng hn n ca tng kh quyn trn hnh
tinh khin trc quay ca n nhch dn ri o ngc hn. Gi thuyt th hai cho rng do s
vn ng tng kh quyn dy c bn ngoi khin cu trc rn bn trong b ko theo, quay
ngc chiu trong khi trc quay khng thay i.
L hnh tinh sng nht trong h mt tri, sao Kim c coi l anh em song sinh ca tri
t. Kch thc ca n bng 93% ng knh tri t, khi lng bng 88%, c mt v
thnh phn ho hc gn tng t v tui tng i tr (c rt t ming ni la hai
hnh tinh ny).
Tuy nhin, sao Kim khc hn hnh tinh xanh ca chng ta, c bit do p sut ca n cao
gp 90 ln tri t. Cc lp my dy c cha acid sulfuric khin cho cc nh thin vn
khng th quan st c b mt tht ca sao Kim. Do c tng my khng l bao ph, nhit
b mt hnh tinh ny cao n 4700C t sinh ra hiu ng nh knh.
 11. LA V TR V V CHY B N CHICAGO
m ch nht, ngy 8/10/1871, ng ph Chicago (M) ang no nhit vui v th t
nhin mt ngi nh pha ng bc thnh ph bc chy. Lnh cu ho cha kp phn ng
th mt ngn la khc ba kn nh th thnh Paul. Khp thnh ph ci bo chy h
vang...
Chicago ni ting M v nhiu gi nn cn c gi l thnh ph gi. Nay thnh ph
gp la, tnh trng cng thm hi hn. La mn sc gi bc cao d di v lan nhanh
khng khip. Cha y na ting sau, Chicago chm trong bin la mnh mng. Dn
chng hong lon cha tng thy, ngi ta nho nho chy ra ng, gim p ln nhau,
chen ln cng gia sc tm ng chy trn. m chy khng khip ko di ti sng hm
sau. Hn 17.000 ngi nh trung tm thnh ph bin thnh tro bi, hng nghn ngi t
nn v chy v v b giy xo.
Gii thch nguyn nhn ca v ho hon, t Thi bo Chicago v mt s bo ln ca M
a tin: l do s sut ca mt b ch, mt con b ci hc ngn n du gy chy
chung, m chy pht la t chung b lan khp Chicago. Tuy nhin, li gii thch ny
b a s dn Chicago phn bc, h cho rng gii bo ch chng bit g. Mt v ch huy trc
tip tham gia cu ho cho bit: Ch trong chp mt, thnh ph trn ngp trong bin la,
do bo rng m chy lan ra t chung b l iu v l, y thc s l mt trn la bay
mi nhanh n nh vy! C bu tri bc chy, nhng hn nng bng nh t trn tri
trt xung.

C phi trong mi tng u c linh hn ca mt dng sng khc

Nhiu ngi dn thot cht sau v ho hon cng khng nh: La ging nh ma t
trn tri ri xung. Tp hp li cc thng tin, cnh st lin bang M cho bit: Bui ti ,
cng vi Chicago, cc ni nh Wisconsin, Michigan, Nevada v mt s vng rng ni,
ng c pha ng M cng c ho hn. R rng khng th l s pht la bnh thng. i
tm vt chng cho hin tng k l, ngi ta tm thy s pho tng hoa cng trung
tm Chicago b nung chy; gin gio bng thp ca mt xng ng tu dng bn sng
cng b t chy ra dnh vo nhau, nhiu kho st thp b t chy thnh ng... iu
chng t nhit phi rt cao.
Mt iu k l na trong v i ho ca Chicago l ci cht thm khc ca c ngn ngi
dn chy thot khi thn la, ra ti c vng ngoi . Gim nh thi th nn nhn cho
thy, ci cht ca h khng c cht g lin quan n la. n y, cc nh khoa hc phi vo
cuc.
Tin s W.Ximoberin, mt chuyn gia lng danh v cc v n thin vn cho rng: La
c em n Chicago trong trn ma sao bng. Theo ng, th phm ca v ny l sao
chi Bira (tn nh thin vn Tip Khc tm ra n vo nm 1826). Sao chi Bira c chu k
quay quanh mt tri l 6,6 nm. Vo nm 1846, trong khi bay qua tri t, nhn Bira b v
lm hai mnh. Nhng quan st tip theo cho thy, n nm 1852, hai phn b v i kia
cch nhau ti 2,4 triu km mt ht trong v tr. ng vo ngy 8/10/1871, mt phn
nhn sao chi Bira li gp g tri t v im giao tip ln ny nm trn khng phn M.
Kt qu l trn ma sao bng d di xy ra. Phn ln thin thch b t chy khi ma st
vi khng kh, phn cn li ri o t xung mt t c nhit cao, nng lc ho lng st
thp v cc loi hoa cng. Chicago khng may mn nm gn trong vng trung tm ca
trn ma la.
Ngoi ra, Ximoberin cng cho rng, trn ma ny do s bc chy ca vn thch cn
mang theo mt lng ln kh xyanua v dioxit carbon, to thnh cc vng tiu kh hu git
ngi. iu ny gii thch v vic c nghn ngi thot khi vng la, ra n ngoi
thnh ph, song vn khng thot cht do ng c mt lng kh qu m dc.
Lun thuyt ca Ximoberin c nhiu ngi quan tm. Nhng thc t, n nay ngi ta
vn cha tm c mt bng chng no ng h gi thuyt , nh cc mu thin thch cn
st li, thc vt b la tri thiu t hay cc khu t b nhim...
Nhng ngi bc b gi thuyt ca Ximoberin cho rng, sao chi l mt thin th khng
l nhng rt long, nhn sao chi nu c va qut vo tri t th cng khng th gy tai ho
v tri t c bu kh quyn l tm l chn rt hu hiu. Nu c thin thch no cha chy
ht trong bu kh quyn, th khi ri xung b mt tri t cng khng th gy ra ho hon.
m chy Chicago vn cn l mt b n cho n ngy nay.

12. B N NHNG TNG BIT I

Trn tri t c nhng tng bng nhin t di chuyn khi ch chng ang nm. V d
bang California (M), nhng tng nng hng na tn thc hin nhng cuc do
chi ti y h cn Restrake m khng cn bt k s tr gip no.
H Restrake nm trong Khu bo tn thin nhin thung lng Cht, California. y l mt
trong nhng ni nng nht trn tri t. Vo nm 1917, nhit ln ti 500C trong sut 43
ngy. Cc tng di chuyn chm chp, i khi theo ng zic-zc, vt qua hng chc
mt, li du vt r rng trn nn ct. Chng khng ln, khng quay, m trn trn b
mt nh c lc v hnh ko i. Cc nh khoa hc nhiu ln tm cch ghi li s di chuyn
ca chng, nhng khng thnh cng. Ngi ta khng sao chp c thi im m cc tng
du ngon. Song ch cn nhng ngi theo di trnh xa mt cht, l chng li bt u
dch chuyn, i khi n na mt mi gi. Cc nh khoa hc theo di sut ngy m
quanh khu vc, nhng khng nhn ra bt c ai hoc ci g tr gip chng.
iu k l vi cc tng khng ch xy ra M. Cch lng Gorodishe (gn Pereslavl-
Zalesk, Nga) khng xa c tng Sin. Theo truyn thuyt, trong tng ny c v thn c
m v mong mun. Vo u th k XVII, nh th a phng tuyn chin vi o a thn.
Cha Anufri, ph t ca nh th, cho o mt h ln nm Sin xung . Nhng vi
nm sau, tng li b him hin ln mt t. 150 nm sau, chnh quyn v nh th
Pereslavl quyt nh t tng thn b di y mng ca thp chung a phng.
Ngi ta t tng ln xe trt v ko n trn mt bng ca h Plesheev. Bng v v tng
 chm xung su 5 m. Nhng chng bao lu, nhng ngi nh c bt u nhn thy
tng thay i v tr. N t t di chuyn y h. Vo 40 nm sau, n b ln n b
chn ni Iarilin ri nm cho n tn by gi.

Hin trng v n Tunguska. nh chp nm 1953.

vng vin ng ca Nga, cch h Bolon khng xa, c mt tng nng na tn, dng
gn nh trn. N c dn a phng gi l tng cht. Tuy vy n cng thch i du
lch. Bnh thng n nm yn mt ch trong vi thng, nhng c khi n li t ngt di
chuyn.
Nhng tng b him nht c l l vng Ty Tng, gn mt Pht vin lu i. N
khng ch n gin i c, m cn nh nhng leo c ln ni. V tng ny nng
1.100 kg, nn kh nng leo ni ca n k diu. Hnh trnh ln nh ni ca tng ko
di hn 1.000 nm nay. N di chuyn theo mt tuyn xc nh, ri b xung. Cui cng, n
di chuyn theo vng trn. Thi gian ln v xung ni ca n ko di chng 15 nm. Thi
gian i theo vng trn, 60 km, mt 50 nm. Tng ny c khomg 50 triu nm tui.
Cc nh khoa hc tm cch gii thch trong hng chc nm v iu b n xung quanh
nhng tng . Ngi ta a ra nhiu gi thuyt, trong c khng t iu huyn b. Mt s
nh nghin cu cho rng cc tng chuyn ng l i din ca mt dng sng khc. H
quan nim cuc sng hon ton c th c hnh thnh t silic (phn chnh ca ). Thm
vo , truyn thuyt v cc tng sng xut hin khng phi ngu nhin. Nhng ngi
trng la m Bc u v vng Baltic cho n nay vn tin mt cch nghim tc l cc tng
khng ch c kh nng di chuyn, m cn mc ln c, v chng thng xuyn xut hin
trn cc cnh ng c dn sch.
Cng c nhng cch gii thch khoa hc hn v hin tng lang thang. Mt s nh
khoa hc cho rng l do nh hng ca a t, v a s cc tng lang thang thng
ng c nhng ni c s bt n a t mnh nht. Tuy nhin, ngi ta khng hiu c
trng a t phi ln nh th no mi chng li c lc hp dn c th dch chuyn
c nhng tng s t ch ny sang ch khc. Mt gi thuyt khc cho rng, s di
chuyn ca cc tng l do nh hng ca ma v gi. Cc nh nghin cu khng nh
rng s d cc tng di chuyn c l do chng trt trn nn t st khi b nhng cn
gi y. Tuy nhin i vi trng hp cc vin thung lng Cht, gi thuyt ny t ra
bt lc. Th nht, rt t c ma. Th hai, nhng vt m cc tng li thng
ngc vi hng gi thi. Nm 1995, mt nhm cc nh a cht bang Massachussets
(M) sau nhng cuc nghin cu ko di thung lng Cht a ra mt gi thuyt khc.
Theo , iu kin chnh tng di chuyn c l lc ma st gim t ngt. thung
lng Cht thng c s chnh lch nhit ngy - m rt cao, dn n s hnh thnh v
tch t nc. Cc git nc ban m ng trn b mt v bin thnh bng. B mt bng
rt trn, v th cc cn gi git mnh c th lm cc tng bt ra khi ch v di chuyn.

Mt vt th l chp c ti qun Mirzapur.

 13. TAI HA B N SIBERIA KHNG PHI DO
THIN THCH
Tri vi cc quan im lu nay cho rng: Tai ho thiu tri mt phn Siberia nm 1908 l
do thin thch gy ra, nh a cht Nga Vladimir Epifanov tuyn b: V n c nguyn nhn
t trong lng t.
Cch y gn 100 nm, khu vc Tunguska Siberia tri qua mt tai ha bt ng. Bui
sng ngy 30/6/1908, mt ting n vi sc cng ph tng ng 10 -15 triu tn TNT
thiu tri c mt khu vc rng ln. Tuy nhin n nay, nguyn nhn ca v n ny vn cn
l cu hi vi nhiu nh khoa hc.
Gn y, cc nh khoa hc Italy cho rng, mt thin thch nh l th phm gy tai ho
ny. Nhng nay theo ng Vladimir Epifanov Vin Nghin cu a cht Novosibirsc Siberia,
th gi thuyt ca nh khoa hc Italy c nhiu im khng tho ng.
Th nht, nu qu thc mt thin thch m xung Siberia, th n phi li mt h
su nh ci h ti trung tm v n, hoc t ra ngi ta cng phi tm thy cc mnh v ca
thin thch. Th hai, cy ci ti trung tm va chm phi b nt hon ton (thc t cn nhng
khc g kh nguyn vn). Th ba, khi phn tch cc vt gy, xc ca cc cy g, Epifanov
thy rng, chng khng ging nh b mt thin thch t trn cao lao xung lm gy, m c
v nh b chm ngang bi v n t di t gy nn. Da trn cc lun im ny, Epifanov
kt lun: Tai ho ny khng phi do thin thch gy ra.
Theo Epifanov, quang cnh Tunguska nhn ging mt hin trng sau v n bom
nguyn t, d khng h c phng x. Theo ng, mt v n nh vy c l xut hin t
trong lng t: Kh metan pht ln, bng chy, to ra mt qu cu la khng l km theo
ting n.
Tunguska l khu vc c cu to a cht c bit. Di lp t bazan dy, ngi ta tm
thy s lng du la v kh t rt ln. Ti y cn c cc rnh nt chy trong lng t.
theo gi thuyt ca Epifanov, nm 1908, mt trn ng t trung bnh lm hn hp kh v
du la b nn mnh. Hn hp ny chy dc theo cc khe nt trong lng t ri pht ln.
ng thi, cc m bi t khe nt cng theo thot ln, t kh quyn, to ra cc m
my bi tch in. Rt c th mt tia la in mnh phng xung lp hn hp kh v du
la di t, to ra v n khng khip.
Gi thuyt ca Epifanov c th gii thch v sao khng c mt h khng l hay cc mnh
v ca thin thch xung quanh tm n. Tuy nhin, nhng ngi theo thuyt thin thch
vn bo v quan im ca mnh. Theo h, thin thch trc khi m vo tri t b v
vn cao vi km trn khng kh, nn khng li du vt g.

14. VT TH BAY B N KHIN NNG DN N

KHIP S
 Xut hin hng m di dng qu cu xanh l v ta, vt th tr thnh ni kinh
hong cho nhng ngi nng dn n , khi n gy ra nhng vt bng v thm ch l ci
cht cho mt vi ngi. Ti bang Uttar Pradesh, c t nht 7 ngi t vong m cng biu
hin mt triu chng.
Mt vt th bay k l tn cng anh y trong m, ng Raghuraj Pal k v ci cht ca
ngi hng xm Ramji Pal trc my hm ti lng Shanwa. Bng anh y b x rch, v
anh y qua i hai ngy sau . Nhng ngi khc trong lng cng khng nh mt vt
th k l lm da h b try xc v ngi h b thng trong khi ang ng.
Cn ti lng Darra, b Kalawati, 53 tui, cho bit b b mt qu bng la tn cng hi
tun trc. Vt th trng nh mt qu bng vi nhng tia sng chi lo. N t chy
da tht khin ti khng th ng c v au, va ni, b Kalawati va cha ra nhng vt
bng rp vn cn nguyn du trn cng tay en. Khu vc b nh hng nng nht l qun
Mirzapur, cch New Delhi 700 km v pha ng Nam.

Cc vng trn v hoa vn cu k trn cnh ng

Trc phng on ca dn lng, cc bc s ngh ti mt nguyn nhn khc. H cho
rng nhng ngi b cht hoc b thng u l nn nhn ca mt cn kch ng v thc,
t tn cng mnh cho n khi b au. Trong khi , cnh st li cho rng c hai gi thuyt
trn u khng ng. Theo h, mt loi b va c dn a phng tm thy mi l th
phm ca nhng vt thng k l ny. l mt loi cn trng c cnh di khong 7 cm.
Chng li nhng nt pht ban v vt thng trn b mt da, ng Kavindra P.Singh, mt
s quan cnh st, cho bit.
Tuy nhin, dn cc lng ang phi tri qua ni khip s ny nn h khng tin li gii
thch ca bc s v cnh st. H chp nhn ng trong nh t d nhit nng bc n chy
m v tnh trng mt in din ra thng xuyn. i bo v a phng lin tc nh
trng v bo ng vi cu ni: Tt c mi ngi cnh gic. phng b tn cng. Nhiu
ngi dn ra ng yu cu cc cp chnh quyn thc hin ngay bin php bo v v
bt gi nhng vt th l ngoi tri t.

15. VT TH L XUT HIN SRI LAN KA

Trong vng vi tun qua, hng trm ngi dn vng trung Bc Sri lanka cho bit vi
ln nhn thy mt qu cu b n, pht ra nh sng xanh trng. Tng t, mt nhm ngi i
du lch cng c xc nhn nhng thng tin v s vt trn l c tht.
Gio s Chandana Jayaratne, mt nh vt l thin vn ti i hc Colombo (Sri Lanka)
cho bit, ln u tin dn lng nhn thy mt qu cu k l l trn khu di tch lch s
Dimbulagala, c nin i t th k u tin sau Cng nguyn. V mi y, mt nhm khch
du lch ti vng ny cng c 3 ngy lin tip chng kin UFO (Vt th bay khng xc
nh).
 Gio s Miden cng Harri v Vivien Thomlison, nhng ngi chng kin s to thnh cc vng trn
trn cnh ng.
H cho bit l mt chm sng hnh ch V, dng nh di chuyn vi tc rt cao, v
khi s xung thp, n pht ra ting ng ging nh ting vo ve ca ong. Nhn nh ny cng
trng khp vi kin ca nhng ngi dn trong vng.
Mt thnh vin giu tn trong on ni: Hn 100 ngi dn trong lng nhn thy
UFO. Chng ti cng vy v khng th coi l nhng cu chuyn ba t. Chm sng khng
ging bt c th g m chng ti tng nhn thy... N quay trn, t ngt bin mt v li t
ngt hin tr li trong vi giy sau v tr cch 300 400 m. N c th i hng
trnh va chm vi cy ci.
Ngi ny cng cho bit thm: nh sng l dng nh pht ra t mt cnh rng rm, v
th chng ti khng th n gn tm hiu k hn. Theo phng on ban u th y l
mt vt th c th pht ra chm sng hnh ch V vi cng rt mnh.

16. LI GII CHO NHNG VNG TRN B N

TRN CNH NG
Ngi ta gi chng nhng hnh trn to nh do la rp xung m thnh l du vt
ca a bay, kt qu th nghim v kh mi, hay thm ch l mt dng ghi chp b mt ca
v tr ti cao... Nhng thuyt phc nht l kin rng cho l sn phm ca cc lung gi
xoy.
C rt nhiu kiu hnh trn khc nhau. n gin nht l mt hnh trn vi cc bng la
nm rp xung bn trong, nhng chng khng h b gy m ch qun quanh r. Cng c
khi vng trn xut hin dng kp, cc bng la vng ngoi cng qun quanh r, nhng
li ngc chiu vi la vng trong. i khi, bao quanh vng trn trung tm l mt lot cc
vng nh (v tinh), thng c ni vng vi vng chnh bng nhng con knh. Trong
trng hp khc c th thy nhng vng trn nh vi nhng bng la khng qun quanh
r, m nm ng gia vng trung tm vi vng ln ngoi cng.
Lc u, ngi ta tng rng vng trong k l ch xut hin min nam nc Anh.
Nhng khi bo ch bt u vit v n th rt nhiu tin tc tng t t khp nc Anh v cc
nc khc cng c ng ti. Cc gi thuyt lin tc c c, t nguyn nhn do n
nhm hay chn ph hoi, m du vt li ca a bay; t hu qu ca cuc chin gia cc
n chim cho n vic la b ly bnh do nm; t vic bn qu nhiu phn cho n vic th
nghim nhng loi v kh mi.
Ngy cng c thm nhiu thng tin, khng ch v s lng cc vng trn m cn c c cc
dng hoa vn cu k l mt. Trong cun sch c xp hng best seller: Cc vng trong
nhn chng, hai k s v hin l hai nh nghin cu v cc hnh k l, Pat Delgaldo v Colin
Endrius a ra gi thuyt vng trn chnh l mt dng ghi chp b mt ca v tr ti cao.
Trong khi , nhng b tc da vng Arizona th cho rng l nhng k hiu bo trc
v mt him ha cht ngi ang e da c th gii.
Mt gi thuyt i thng m thuyt phc hn c, l ca gio s tin s Miden,
ngi Anh. Theo ng, trn ng i ca nhng cn gi git, nu c nhng ngn ni nm
chn ngang, s to nn cc xoy kh. Kt qu l khng kh thng ng pha khut gi ca
ngn ni b xoy thnh hnh trn c, xit cht khng kh bn trong v to nn mt lung
in kh quyn. Khi hin tng ny xy ra trn cnh ng, th lung kh xon trn c s lm
cho cc bng la rp xung t v to nn cc vng trn. Cng vi vic to thnh cc lung
in, cn xut hin mt m thanh gi rt chi tai ngay trc khi cc vng trn c to
thnh.
L thuyt ca Miden khng ch lm sng t cc qu trnh vt l ca s to thnh cc vng
trn m cn gii thch c trng hp cc hnh nh k l ny xut hin ngay trc mt
ca ngi chng kin.
iu ny xy ra vo thng 8/1991 khi Harri v Vivien Tomlison sng Hambldon
ang do chi ngoi cnh ng. Bt cht h c chng kin mt cnh tng rt l cnh
ng la m pha bn phi. Mt m sng m che ph v h nghe thy m thanh k l rt
ln. Tip , sau lng h mt cn lc ni ln vi sc gi mnh n mc kh khn lm h
mi ng vng c. Mi tc Harri tp trung nhiu in tch nn dng ngc ht ln. V
cng t nhin, gi xoy gim hn ri bin mt. Sng m tan i, cn li hai ngi ng
trung tm mt vng trn gia nhng bng la ng rp.

Hin vt bng hp kim nhm di 20cm, tm c Auid, Romania

Mt nhm nh khoa hc Nht Bn do gio s Ioshikhiko Oshuki ng u khng nh
li gi thuyt trn ca Miden. Vo thng 6/1991, h thng bo lm c mt th nghim,
trong c t cc qu cu nh kim tra s tc ng ca cc plasma (khng kh b ion
ha) do truyn in t vo khng kh. Khi tip xc vi nhng chic a ph mt lp bt
nhm, cc qu cu ny to nn nhng hnh trn ging nh xut hin trn cnh ng.
Tin s Miden cn gn nhng vng trn k l trn cnh ng ny vi tp qun xa xa ca
con ngi. Trong cun "N thn t ca mnh, ng a ra gi thuyt cho rng: Nhng bc
ha ni ting trn cc chn bt, nhng hoa vn rc ri hay nhng trang sc hnh khi l
tng trng cho nhng lung gi gn vi quan nim t thi trung c v N thn sinh si.
Rt c th nhng tp qun ny xut hin trong cuc sng l do con ngi nhn thy
nhng vng trn trn cnh ng v chng kin qu trnh chng c hnh thnh nh
th no.

17. NH SNG VNH HNG TRN MT TRNG

Cc nh thin vn tm thy nhng vng trn x s ca Mt trng ni m nh mt tri
khng bao gi tt. l 4 khu vc trn ra ming h Peary rng 73 km cc Bc mt trng.
Nhm nghin cu, dn u l tin s Ben Bussey thuc i hc Jopkins M, xem xt
cc bc nh chp cc mt trng do tu thm d Clementine chp nm 1994. H to ra mt
b phim th hin s thay i chiu sng trn cc vng trn mt trng trong vng mt
thng.
Trc t quay ca mt trng nghing 1,5 so vi mt phng qu o ca tri t quay
quanh mt tri. Kt qu l mt trng c ma ngn hn so vi trn tri t v qua mi ma,
iu kin chiu sng li thay i ng k ti cc cc ca n. C nhng y h v thnh
ming h hng v cc khng bao gi c nh sng mt tri.

Nhng vt so cha lnh vn cn thy r trn mnh t ny ngy nay

Gii nghin cu tng tin rng: Khng c ni no trn mt trng c chiu sng mi mi,
mc d mt s cng trnh xc nh c vi im trn cc Bc sng trong 95% thi gian.
Tuy nhin, theo phn tch ca nhm thuc i hc John Hop-kins cho thy, kt lun ny c
th l qu vi vng.
Khng ging nh cc nam ca mt trng, ni khng c ngn ni no sng vnh vin,
cc Bc c nhng nh ni c mt tri chiu ri trin min t nht l trong ma h
mt trng.
Pht biu ti Hi tho khoa hc hnh tinh v Mt trng Houston, Texas, tin s Ben
Bussey cnh bo rng: Vic chiu sng vnh vin c th l mt hiu ng theo ma v n s
bin mt trong ma ng (v chng ta cha c d liu vo ma ).
Pht hin v vng sng thng xuyn ny khin cho cc Bc ca mt trng tr thnh mt
a im th v thm him v t trm nghin cu u tin trn v tinh ny.

18. TM THY HIN VT CA NGI HNH TINH

KHC?

Chiu ca cy cho thy hng bay ca thin thch

Mnh hp kim nhm ging nh chic ru c tm thy gia m xng voi 1 triu nm
tui Auid mt thnh ph pha nam Romania l b n ln i vi cc nh kho c. Bi v
cch y 1 triu nm con ngi ch va thot khi hnh dng ca loi vn. V phi n u
th k XIX, h mi tm ra cch sn xut nhm.
Hin vt tm c gm hai mnh xng v mt mnh kim loi nm su 10 mt di lp
t Romania. Sau khi xt nghim, cc nh kho c kt lun, hai mnh xng thuc v
mt ging voi tuyt chng cch y 1 triu nm. Cn mnh kim loi l mt hp kim
nhm, di 20cm. Theo phn tch cho thy, y khng th l mt cu trc t nhin, m r
rng l mt sn phm nhn to: Hai mt khoan l trn, xuyn thng vo tm ca vt th.
Ngoi ra, u hin vt cn c mt mu treo ( b gy) nh mt vt dng thi hin i.
Tin s I. Niederkorn, Vin nghin cu qung kim loi c, sau khi nghin cu hin vt
ch ra thnh phn ca n nh sau: 6,2% ng, 2,84% silic, 1,81% thic, 0,11% cadmium,
0,0024% niken, 0,0023% coban, 0,0002% bc v 89% nhm.
 Nh vy, c th ni rng, nhm chim a phn trong hp kim ny. tm hiu v b mt
ca hin vt, c l chng ta cng nn bit mt s iu v nhm. Nm 1825, ln u tin
ngi ta tm ra cch ch bin nhm v phi u th k XX, cng ngh sn xut nhm mi
pht trin. c nhm nguyn cht, ngi ta phi nung qung nhm nhit trn
10000C. Khi nhm nguyn cht gp khng kh, ngay lp tc n b oxy ha v to ra mt lp
oxit cc mng trn b mt. Lp xit mng ny rt cng, nhm bo v cc lp nhm nguyn
cht bn trong.

Bn nc nng trung tm my d (m hnh)

19. NG SAU TAI HA B N SIBERIA

iu g tn ph gh gm mt vng xa xi ca Siberia? Cu hi ny lm au u cc nh
thin vn trong gn mt th k qua. Cc nhn chng k li rng m sng ngy 30/6/1908,
h thy mt v n khng khip v mt ct la bng ln. Hng ngn km2 rng b thiu
tri v san phng...
T lu, cc nh khoa hc vn tin rng mt ngi sao chi hay thin thch no lm th
phm ca thm ha ny. Nhng ngi ta khng pht hin ra mt ming h no, cng nh
khng thy bt k mnh vn no thuc v mt vt th ngoi tri t.
Hin nay, mt nhm cc nh nghin cu Italia tin rng c th h c cu tr li chnh
xc. Sau khi kt hp thng tin t cc nhn chng cha h c bit trc y, vi cc d
liu a chn, cng vi mt cuc kho st mi v vng b nh hng, cc nh khoa hc nhn
nh rng: K ch mu l mt thin thch c t trng nh. Thm ch h cn bit vt th ny
t u ti trong v tr xa xm.
* Th phm phn r hon ton
Chng ti c mt bc tranh hon chnh v nhng g xy ra, Tin s Luigi Foschini,
mt trong nhng ngi lnh o ca nhm thm him cho bit. V n ny, tng ng
vi sc cng ph ca 1- 15 triu tn TNT, xy ra trn cc cnh rng Siberia, gn khu vc
Tunguska.
Ch c vi ngi th sn v nhng ngi by th sng trong vng dn c tha tht , v
th, chc chn khng c ai b thit mng. Nu v ng ny xy ra mt th ca chu
u, th hng trm ngn ngi c th thnh nn nhn ca n.
Ngay sau ting n, m chy bng ln lm hng ngn cy ci trong khu vc b nh
hng. Mt cn sng chn cc mnh trong bu kh quyn lan i hai vng quanh tri t
v sut hai ngy sau , tro bi mn trong khng trung nhiu n ni ngi ta c th c
bo vo ban m nh nh sng khuych tn trn cc ng ph ca Lun n, cch
10.000 km.
Cc nh khoa hc phng on rng vt th ny lao n Tunguska t pha ng Nam, vi
vn tc gn 11 km/s. Cn c vo s liu ny cng du vt ti hin trng, cc nh khoa hc
a ra danh sch nghi can, gm 886 vt th rn ang bay trn qu o quanh tri t.
Trong s , hn 80% l thin thch. Nhng ti sao chng li phn r hon ton?

Qua ng khi, st hn t nhp vo nh

Rt c th vt ny c cu to tng t thin thch Mathilde c tu Near-Shoemaker
chp nm 1997. Mathilde l mt ng t vn vi t trng gn bng t trng nc. iu
ny c ngha l n c th bng n v tan thnh nhiu mnh trong kh quyn, m ch to ra
mt sng chn ng l lan ti c mt t.

20. LI GII CHO S MT TCH B N CA HT

NEUTRINO
Mt nhm nghin cu Vt l quc t va khng nh c p n cho b n ko di 30
nm qua: S mt tch ca cc ht neutrino (dng ht c bn cu thnh vt cht) pht ra t
mt tri. Khng vt no khc, m chnh cc neutrino thay hnh i dng trn ng
bay n tri t, khin cc nh khoa hc mt du vt ca chng!
Neutrino l mt trong s cc ht c bn cu thnh vt cht. Chng thng c gi l
bng ma do c tnh tng tc qu yu so vi cc dng khc ca vt cht. Chng chia
thnh 3 dng: Electron neutrino, moun neutrino v tau neutrino. Cc neutrino sinh ra
t cc phn ng ht nhn trong lng mt tri u l dng electron neutrino.
u thp k 70, cc nh khoa hc thc hin nhiu th nghim xc nh lng
neutrino n tri t. Tuy nhin, h ch tm thy khong 1/3 s ht so vi c tnh. Nhng
ht cn li i u? C iu g sai st trong l thuyt v mt tri, hay nhn thc ca chng ta
v neutrino?
Sau nhiu nm nghin cu, n nay cc nh khoa hc M, Anh v Canada c c li
gii r rng: Chnh electron neutrino, trong qu trnh chu du t nhn mt tri ti tri
t, chuyn ha sang dng moun neutrino v tau neutrino khin cc nh khoa hc
khng pht hin c. Thc t, tng lng electron neutrino c sinh ra t mt tri vn
bng vi s lng tnh ton theo m hnh.
* My d neutrino khng l
Nghin cu c thc hin bi mt my d neutrino khng l t ngm di lng t
Canada - i nghin cu Neutrino Sudbury (SNO). T hp ny nm su 2 km trong mt m
niken gn Sudbury, Ontario, gm mt qu cu trn cha 1.000 tn nc nng, bn ngoi l
cc my d. Nhim v duy nht ca n l pht hin cc dng tng tc ca neutrino. Trong
phn t nc nng, nguyn t hydro c thay th bng ng v nng deuterum. Khi mt
nguyn t deuterium neutrino bn ph, n s tch thnh mt proton v mt neutron. Nh
vy, cc my d m c s ht ny. Hai dng cn li ca neutrino khng th b gy
nguyn t deuterium.
 So snh s ht m c vi mt kt qu khc do my d Nht thc hin, s lng cc
neutrino m c Nht nhiu hn, vi c 3 loi. iu chng t trong hnh trnh
bay n tri t, eletron neutrino chuyn ha thnh moun neutrino v tau neutrino.
Cc nh khoa hc cng cho rng: D c s lng rt ln, nhng tng khi lng ca cc
neutrino li rt nh, do vy, chng hu nh khng th ngn chn qu trnh n rng ca v
tr.
 21. B N CA ST HN
Trong m ma sm st, mt vt sng la hnh cu kch thc bng qu cam hay qu nho
bay vt qua ca s vo nh v lt qua sn, chp nhong trong vi giy, ph hy c ri
bin mt, li ng sau m thanh v mt th mi k l. l nhn dng s b ca st
hn.
St hn l mt trong nhng hin tng vt l cha c li gii thch tha ng. Nhiu
ngi gn chng vi ma qu hay vt th bay khng xc nh (UFO). Mt s nh khoa hc
kh tnh xem chng l kt qu ca o gic hay nhng sai lch trong hot ng ca cc gic
quan trong c th con ngi. Trn thc t, st hn l mt hin tng t nhin c
quan st v miu t t m t thi Hy Lp c.
Theo kin ca McNally (a ra vo thp nin 1960) khong 5% dn s trn tri t
tn nhn thy st hn. Trong mt l th gi Nht bo Bu in London, Moris (1936) m
t trng hp st hn lm si c mt kt nc.
* Bn ng hnh ca st
Phn ln cc quan st c thc hin khi c sm st. a phn nhng st hn xut hin
hu nh ng thi vi mt tia st nh t my xung t. Chng xut hin cch mt t vi
mt. Cn khi xut hin lc khng c st nh, chng bay thp hn na. Ngi ta cng quan
st c nhng st hn bay cao trn khng v nhng st hn t mt m my nh nhanh
xung mt t.
* Khng c phi trn
Chng thng c dng hnh cu nhng cng c hnh dng khc. ng knh qu cu thay
i t 0,01-1 m, trong thng gp l ng knh 0,1 0,2 m. St hn c nhiu mu khc
nhau, thng thng l mu , da cam v mu vng. Chng khng nht thit phi ta sng
rc r nhng c th nhn thy rt r di nh sng ban ngy. Chng thng gi nguyn
sng v kch thc trong sut thi gian xut hin, tuy khng him trng hp c s thay
i.
* Hnh vi k quc
St hn thng chuyn ng theo phng nm ngang vi vn tc vi mt mt giy.
Chng c th ng yn trn khng trung hoc t trn my bay xung mt t. Chng t khi
bay ln nh trng hp cc qu kh cu nng chuyn ng trong khng kh. Nhiu bo co
m t chng t xoay khi ang chuyn ng. Thnh thong chng bay ln trn cc vt
cng hay trn mt t.
Hnh vi ca st hn l iu gy ch nht i vi cc nh khoa hc. Khng ging cc
loi st thng thng v hin tng in khc, n khng ch ti dy dn, vt kim loi v
nc hn cc vt dng km hay khng dn in. Thay vo l mt hnh vi ging nh
c iu khin bi s t m v tr thng minh c loi vt: Bay vng quanh v bay theo
ngi, khm ph cc cn phng v treo gia khong khng gn cc vt nh nhn
cho r hn. St hn thng bm vo cc vt kim loi nh hng ro dy thp gai hay
ng dy in thoi. Sau khi bm, chng thng chuyn ng dc theo nhng vt ny.
* Tn ti ngn ngi
St hn thng c thi gian tn ti khng qu 5 giy. Mt s trng hp tn ti hn mt
pht.
t ngi khi quan st cm thy sc nng ca nhit. Tuy nhin, nhiu st hn lm chy
vt hay lm nng chy kim loi. Bo co ca McNally nm 1996 m t mt st hn chm vo
bnh nc cng vi l ting xo xo pht ra nh khi nhng mt ming kim loi nung
vo nc. i khi, chng pht ra m thanh nh ting hut ci. Nhiu ngi ngi thy mi
khc l, rt kh chu, ging nh mi ozone, sulphur chy hay oxit nitric.
* t nhp nh thn
St hn thng vo nh qua mn che hay ng khi. i khi, chng t nhp qua ca knh
m khng lm v knh. Cng thy trng hp st hn xut hin chnh trong cc ta nh,
c trng hp t my in thoi. St hn cng c th xut hin v tn ti trong mt cu
trc ton kim loi, v d trong khoang my bay, nh mt bo co ca Uman nm 1968.
* Hon tt chuyn du ngon
St hn phn r theo mt hai cch: Im lng hay km theo mt ting n. Phn r im lng c
th xy ra nhanh hay chm. Sau khi phn r, thnh thong st hn li mt cht sng m
hay cht b. Him khi quan st thy mt st hn phn r thnh hai hay nhiu st hn nh
hn.

La St. Elmo trn ct bum, thng b nh ng l st hn

Nm 1928, Reverend John Henry Lehn ang phng tm ti cn nh Jim Thorpe,
Pennsylvania (M) th nhn thy gia mt cn ging c st th xut hin mt qu cu la
mu vng c bng qu nho ngay bn ngoi rm ca s. N t t xuyn qua tm rm m
khng lm rch hay hng rm ri ln trn quanh bn chn Reverend. Sau n bay vo
mt chu dng ng nc v lm nng chy si dy thp trn ci nt ngt nc. Rt k l
l vi tun sau, Reverend gp trng hp tng t, nhng ln ny hnh trnh ca st kt
thc bn tm, cng vi vic lm nng chy ci nt ngt! iu th v l d c kh nng gy
ra chn thng v ci cht, dng nh st hn rt nh nhng trong cch i x vi con
ngi. C mt trng hp, st hn bay chm chm qua sn hng ti mt ci bn, ni hai
a tr ang chi a. Mt ch b vo qu cu v n pht n. Kt qu l 11 con b trong
chung b cht, cn hai cu b vn v s. trng hp khc, st hn bay quanh mt b gi
ri chm vo ch mo con ang ngi trong lng b. Ch mo cht tc th trong khi em b
khng sao c. Rt nhiu sc vt b st hn lm cht, cn con ngi t khi phi chu thm
cnh .
* Cc l thuyt v st hn
Cc m hnh np nng lng bn trong:
 - St hn l mt loi kh hay khng kh hnh x mt cch bt thng. Trong m hnh
ny, st hn l loi kh chy chm.
- St hn l qu cu khng kh, b nung nng p sut kh quyn.
- St hn l mt khi plasma c mt rt cao, vi cc tnh cht lng t c trng cho
cht rn (Neugebauer, 1937).
- St hn l mt trong nhng cu hnh ca mt dng in khp kn c duy tr bi t
trng do chnh n sinh ra. Finkelstein v Rubinstein (1964) cho rng plasma loi ny
khng th xut hin trong iu kin thi tit thng thng.
- St hn l mt vng khng kh xoy (ging nh cc vng khi).
- St hn l trng bc x vi sng trong mt vnh ai plasma hnh cu mng (Dawson v
Jones, 1968).
Cc m hnh nng lng bn ngoi:
- Trng in t tn s cao (hn 100 MHz): Cerrillo (1943) v Kapitsa (1955) gi nh v
nng lng sng v tuyn hi t t m my tch in c th hnh thnh v duy tr mt st
hn. Tuy nhin, cha bao gi ngi ta thy mt trng in t ln, cn thit cho c ch
ny.
- Dng in khng i t m my xung t: Finkelstein v Rubinstein (1964), Uman v
Helstrom (1966) gi nh mt dng in khng i chy t m my xung t s co li v
tit din ngang vng c dn cao (qu cu). L thuyt ny khng ph hp vi cc st
hn hnh thnh trong cc cu trc, c bit trong cc cu trc kim loi nh khoang my bay
hay tu ngm.
- Cc ht v tr hi t? Arabadzhi (1957) gi nh cc ht v tr phng x c th c hi
t bi in trng trong cn dng, chng to ra mt s phng in trong khng kh ti
im sinh ra st hn.
* B n ca st hn
St hn khng bao gi xut hin vch ni cao, cc cao c hay cc im cao thng thu
ht cc loi st khc. N ti gn cc nng dn v lng trnh cc nh khoa hc! Nhng iu
ny ng h cho l thuyt kh d nht v st hn: Soliton-Maser.

Bc nh ny do mt ngi chp ti Queensland, Australia nm 1987. Mi y, khi c v nghin cu

st hn, ng gi cho cc nh khoa hc.
Trong s cc m hnh v st hn, ch c l thuyt ca nh vt l Nga Nobel Pyotr Kapista
(m hnh Trng in t tn s cao) l c nhiu ngi quan tm chnh l, b sung. Ban
u, Kapista coi st hn l s phng in phi in cc, to ra bi cc sng ng siu cao tn
UHF, ngun gc cha r, tn ti gia mt t v m my.
Trn c s l thuyt ny, Gio s Peter H. Handel, i hc Misourri (M) a ra l
thuyt Soliton-Maser nm 1975. Theo , st hn ngoi tri c to ra bi mt maser kh
quyn c th tch nhiu km3. Maser l thit b to ra s khuch i nh sng. Trong mt s
iu kin nht nh, maser to ra mt in trng nh x (hay soliton), xut hin nh mt
st hn quan st c. Ni cch khc, st hn l cc soliton (cc ht gi) do maser to ra
trong khng kh. Tuy nhin, mt s xut hin nh vy cha c to ra trong phng th
nghim.
C ba l gii ng h cho l thuyt Soliton-Maser:
u tin, st hn khng h c mt ti cc vch ni cao, nh cao tng hay cc im cao
thng thu ht cc loi st khc. Chnh iu khin nhiu ngi nghi ng s tn ti ca
chng. Tuy nhin, theo l thuyt Soliton-Maser, cc vng khng gian cht hp bn cnh cc
cu trc cao ln nh th l khng thch hp cho s xut hin st hn. Ngc li, khi st
nh xung cnh ng vng, trng tc ng cao 3 km v rng ti 10 km. l l do st
hn gi c b mt ca mnh: N tm gp nhng nng dn v trnh xa nhng nh khoa
hc!
Th hai, st hn v hi trong khoang my bay, tu ngm hay nhng ngi nh c cu trc
dn in. Theo l thuyt Soliton-Maser, nng lng ca maser trong cc cu trc ch
khong 10 jun, so vi mc hng t jun ngoi tri, nn khng nguy him i vi con ngi.
Th ba, st hn ngoi tri thng kt thc bng mt v n mnh, i khi c sc ph hoi
gh gm. c bit l cc vt c tnh dn in chu tc ng mnh hn rt nhiu so vi vt
khng dn in.
Ngoi ra, l thuyt trn cn c ng h bi nhng th nghim v phng in UHF ca
hai nh nghin cu st hn Ohtsuki v Ofuruton ti i hc K thut hng khng, Nht Bn
v ca cc nh khoa hc ti Trung tm khoa hc Kurchatov, nc Nga, bt u t nhng
nm u ca thp nin 90.
* Nhm ln v hi
St hn v ngn la St. Elmo (ngn la ca Thnh Elmo) thng b nh ng vi nhau
mt cch sai lm. La St.Elmo l s phng in t mt vt dn nhn khin cho mt in
tch tng cao, dn ti s phng in do c in trng mnh. Ging st hn, la St.Elmo c
dng hnh cu. Nhng c im khng ging vi st hn, l ngn la ny vn tip xc vi
vt dn, mc d c lc n di chuyn dc theo vt dn. Hn na, la St. Elmo c lc thi gian
tn ti lu hn st hn rt nhiu.

cc vng trn ,bn trong l t

22. ST HN VN L KHONG TI TRONG KHOA

HC
Mt qu cu c nh tri bng r, chi la, l lng trn mt t vi giy ri bin mt,
thng xut hin trc cc cn dng. l chn dung ca mt vt th b him st hn.
Cc nh khoa hc tin chc v s tn ti ca n, nhng tha nhn rng tt c nhng gi
thuyt trc y v st hn mi ch l thy bi xem voi.
Trong mt bo co mi y, Hip hi hong gia Anh a ra li k ca cc nhn chng,
vn cha h c cng b. Mt trong s h m t qu cu sng la li mt ci h to
bng qu bng r trn bc tng khi n bay vo mt ngi nh Oregon. Sau qu cu la
ny chui xung tng hm v gy hng mt my cn vi. Trong trng hp khc, mt qu
cu rc r c ng knh 80 cm li tru ngi mt gio vin ngi Nga, bng cch p
vo u ng ta hn 20 ln trc khi bin mt.
Trc nay, li k ca cc nhn chng nh th thng b coi l ma qui, l sn phm ca
tr tng tng. Nhng vi khong 10.000 nhn chng thu thp trong vi thp k qua, cc
nh khoa hc buc phi tin rng st hn thc s tn ti. V cc bc nh chp c v chng
rt him hoi. Theo phc tho ca Hip hi hong gia Anh, st hn c nhng nhn dng chnh
nh sau:
- Mt qu cu la sng chi, tn ti khong 10 giy.
- Qu cu ny chy quanh, i khi lao xung hoc bay vt ln, i khi ln vo trong nh
hoc xuyn qua ca knh.
- Chng thng bin mt sau mt ting n, i khi ko theo s ph hy.
* Cc thy bi xem voi
L gii v qu bng st ny l iu cc k phc tp. Ngi ta khng hiu ti sao st hn c
th sng nh mt bng n 100 W, nhng li khng c nng lng hu hnh. N khng bc
x nhit, d c th lm tan chy knh khi l lng trn cc cnh ca.

Sng ma xut hin t ngt v nut nhng con tu

Theo mt gi thuyt c nh hng ln, st hn hnh thnh khi mt tia chp nh xung
lm bc hi silic dioxin trong t. Hi silic ny ngng t di dng bi mn, gn kt vi
nhau nh cc in tch, to nn mt qu cu tri ni, b xi ha v bng sng. Mt kh nng
khc l khng kh b cc tia chp ion ha ha hp vi nc, to thnh mt qu cu
plasma nng vi lp v l ion v nc lnh. Tuy nhin, bo co ca Hip hi hong gia Anh
li cho rng khng c gi thuyt no trong s cc gi thuyt hin nay gii thch trn vn b
n v st hn, m n c th l sn phm ca mt chui cc qu trnh khc nhau. M phng
nhng qu trnh ny trong phng th nghim c th to c mt qu cu st, nhng nh
hn nhiu so vi cc dng thc k l trong t nhin v khng tn ti c lu nh th.
Theo cc nh khoa hc, nu c th hiu y v st hn v to ra n trong phng th
nghim, ngi ta s tm ra mt phng php mi duy tr cc phn ng nhit cao, rt
c ch trong cng nghip.
 23. LI GII CHO NHNG VNG B N TRN
BC CC
Cc nh nghin cu tm ra tung tch ngi th iu khc tc nn nhng vng
gn nh hon ho trn mt t Alaska v qun o Spisbergen Na Uy: l mt qu trnh
sng lc t nhin. Kt lun ny cng chng t rng nhng sinh vt v tr v cc th lc siu
phm khng n ni ny.
Vng t lnh lo v cn ci nht th gii bc Alaska v qun o Spitsbergen t lu
c bit n vi v s nhng vng trn, nhng hnh a gic v nhng vch sc bng ,
u n v trn tra nh c mt bn tay ca ngi ngh s to nn. Tuy nhin, bng cch
no to ra nhng hnh th tuyt p th vn cn l iu b n. Nhiu gi thuyt cho
rng cc b m thin nhin khng th lm c iu , m phi l cc th lc ngoi v tr
hay cc th lc siu nhin.

Mt vng tay ngi ln mi m ht ct tr ny

Chng qu l k l, nh nghin cu Mark Kessler ca i hc California ti Santa Cruz,
cho bit. ng nhn nh rng nu nhng hnh th ny xut hin cc vng t m hn,
chng s c ch nhiu hn. Nhng v ngi ta ch tm thy chng trong iu kin kh
hu khc nghit vng cc hay trn nh ni cao, nn vic ch v quan st ca mi ngi
b gim i ng k.
gii p b n ny, Kessler v cng s pht trin mt m hnh my tnh 3 chiu v
b mt , trong tnh ti tt c cc kh nng bin i ca n di iu kin ca kh hu,
nht l trong chu k ngy v m: N ra v ng bng v co li khi bng tan (hin tng ny
rt ph bin trn cc vng t ng bng vnh cu).
Cc nh nghin cu pht hin thy rng: Qua nhiu th k ng bng tan bng, cc tng
t t nh ln khi mt t, co cm li vi nhau, bao ly nhng ch khng c , to ra
nhng ch trng ging nh nhng ming h. Trn cc sn i, qu trnh tng t to
ra nhng di .
Nhm khoa hc nhn nh: Pht hin ny m ra mt hng mi cho gii nghin cu,
v t xa n nay a phn cc cnh quan c xem l sn phm ca qu trnh xi mn, t
gy do ng t v cc qu trnh tch t khc, ch cha ai bit n trng hp t v
t phn loi nh trong trng hp ny.

24. B MT CA NHNG CON SNG MA

Mt trang trong bn co Voynich

 Khc vi nhng con sng thn tsumani, c sinh ra t cc v ng t hoc trt t
di y bin, sng ma (freak wave) thng xut hin t ngt khng v l do g. Lu nay,
ngi ta khng gii thch ni v sao t lng bin yn bnh bng dng dng ng ln nhng
ct sng cao ti my chc mt.
Trong nhng giai thoi do nhng ngi i bin k li, th sng ma lun l mt ni
m nh, bi v n xut hin t ngt nh mt hung thn, kh c th hiu c.
Nhiu ngi cho rng, n thc ra khng c tht, m ch l sn phm tng tng
ca nhng u c con ngi a phiu lu. Tuy nhin gn y, cc nh khoa hc Anh
tm ra nhng bng chng kh thuyt phc v s hin hu ca sng ma.
Nm 1978, con tu ch du khng l Munchen (c), mt trong nhng con tu ln nht
th gii, b chm mt cch bt ng. Nhiu ngi cho rng, n gp s c k thut. Tuy
nhin, gn y khi phn tch nhng mnh v ca n, cc nh khoa Anh thy rng con tu
b tn cng bi mt lc ln khng khip, p t trn cao xung. Rt c th l mt con
sng ma.
Hin nay trn th gii, c mi tun li c mt con tu nh b nhn chm mt cch ht sc
kh hiu. Nhiu nh khoa hc cho rng, chng u b tn cng bi cc con sng ma n l,
t ngt tri ln t y bin. Cc bc nh chp t v tinh gn y cho thy, nhng con sng
ma ny l hon ton c tht.
Cc nh khoa hc gii thch rng: Sng ma xut hin trong nhng trng hp c
bit, khi sng thy triu kt hp vi cc cn gi mnh bt cht, to ra mt khu vc
nh bt thng. Khu vc ny nhanh chng cun cc con sng bnh thng khc
vo n, nut nng lng ca chng to ra mt ct sng ln. Ct sng ny ch xut hin
n l, o ln mt ln ri tan ngay. Qu trnh ny xy ra rt nhanh, khin ngi ta hu nh
khng kp phn ng.
Vic nghin cu sng ma l rt cn thit, v n gip cc nh khoa hc thit k nhng con
tu c th chng li n.

25. V SAO TR ST DELHI KHNG G?

Ct st 1.600 tui ti Delhi (n ) t lu ni ting v khng h b g st trong hng
nghn nm qua, bt chp iu kin khc nghit ca thi tit trong vng. Cc chuyn gia ca
Vin cng ngh n mi y pht hin ra mt lp mng mng, l hp cht ca st, oxy v
hidro, bo v cho ct tr ny.

S vng tam gic qu Bermuda

Ct tr st Delhi cao hn 7 m, nng hn 6 tn, c dng nn bi hong Kumara
Gupta ca triu i Gupta (thng tr Bc n vo nm 320-540). Cc nh nghin cu cho bit
lp mng bo v c hnh thnh trong khong 3 nm sau khi cng trnh c dng ln v
k t , tc dy ln rt chm. Sau 1600 nm, b dy ca n ch l 1/10mm. Mng xut
hin nh s xc tc ca s lng ln pht pho trong st, khong 1% (trong khi st thi nay
cha lng pht pho khng qu 0,05%).
 Lng pht pho cao nh vy l h qu t mt quy trnh ch to st c o ca ngi n
c i: Trc khi qung st c p thnh thp, h trn n vi than ci, l loi vt liu
cha rt nhiu pht pho. Trong khi , cc l luyn kim hin i s dng vi thay cho
than ci tch x qung khi kim loi. Lng kim loi ny sau c chuyn thnh thp.
Chnh trong qu trnh tch x qung, hu ht pht pho b loi b.

26. B N XUNG QUANH CUN DI CO VOYNICH

TH K XIII
S phn x cc bc x t nhin ti vng tam gic qu
Cun sch kh 14,6 cm x 21,6 cm, gm 232 trang giy da cu vi nt ch u n, khng
ty xa, k c cc hnh minh ha, hn ngi vit cn nhc rt k trc khi t bt. C
iu, l mt kiu ch cha tng thy trong lch s nhn loi, cn nhng hnh v thc vt
v ng vt li khng h ging vi nhng g chng ta thy trn mt t.
Ngun gc ca cun sch cng khng r rng. Mt ti liu lch s vit nm 1666 cho hay,
n c Hong Rudolf II (1552-1612) ca c mua vi gi cao khng khip: 600 thng
vng. V vua ny on rng cun sch b him c nh bc hc v tin tri Roger Bacon
(1220-1292) vit ra, trong hn cha nhng kin thc k l, nhng li b n v tng lai.
Cun sch c vit bng bt lng vi nt ch u n, chnh xc v sch s n mc k l.
K t thong nhn nh ch Latinh, nhng k thc l mt kiu ch cha tng c trong
lch s ch vit ca nhn loi. Mt s hnh v dng nh ging ngi v cy c, nhng li
khng phi vy. Tuy nhin ln ny, Yardley khng tm ra c nhng tn hiu lp li thng
thy mt ngn ng trong bn co Voynich. Theo Yardley, ci c vit trong bn ny c
th khng phi ngn ng m chng ta bit, hoc n c m ha nhiu ln mt cch ti
tnh n ni khng th c ra c. S vic khng dng li . trang cui ca cun
sch, c mt on vit bi ch ca ngi khc, c l l mt li nhn xt. Nt ch m mt, ri
rm, hu nh khng th c c. Nhng sau nhiu nm nghin cu, gio s William R.
Newbold, i hc California (M), tin rng trong c mt on ting Latinh: A mihi dabas
multas portas. Newbold khng nh, ni dung cun sch c m ha nhiu ln. C th
tc gi ghp hai hoc ba ch ci latinh thnh mt ch ci theo cch no . Tuy nhin,
ng cng ch dng li y m khng th gii thch thm c na.
Gn y nht, nh ngn ng hc ni ting ti i hc Yale, gio s Brumbaugh, cho rng
Bn co Voynich c vit bng mt bng m gm 26 k t. Con s ny trng lp vi ch
ci Latinh (liu y c phi l mt s ngu nhin). C iu, mi gii php Latinh ha nhng
k t ny, ri thay vo cc dng ch vit tay trong bn co, u to ra cc on ch khng
theo quy lut v c v nh khng mang mt ngha g. Brumbaugh cho rng, c l ni dung
cun sch c m ha theo h ngn ng khc vi ch Latinh. V n nay, bn co
Voynich vn cn l mt b n.

27. GII M B N TAM GIC QU BERMUDA

 Tam gic qu Bermuda tng c cp n nh mt vng cht chc, gy ra bit bao
thm ha cho tu thuyn v my bay qua li. Gn y, cc nh khoa hc li a thm mt
gi thuyt mi gii thch tnh cht k b ca khu vc ny.
Bermuda l vng ven bin Bc M khu vc nm gia mi Gatterac, bn o Florida v
qun o Cuba. Xt v a l v kh hu, y l mt vng gn ging nh tm gng phn
chiu rng ln. Cc cn bo xut pht t i Ty Dng to nn lung sng h m cc
mnh, b phn hi t khu vc phn x ny v hi t vo khu vc Tam gic qu. Kch thc
rng ln ca cc cu trc hi t cho php a ra gi thuyt ti c nhng khu vc phn x
m sng h m c th t ti cng rt ln v l nguyn nhn gy nn cc hin tng
qui d. Hnh v di y m t trnh t cc bin c xy ra ti ni ny.
Nh chng ta bit, sng h m c cng ln gy nn cm gic s hi v mun bt
ph ra khi khng gian khp kn. D nhin, hnh vi l hu qu ca phn ng trc cm
hnh thnh t rt lu trong qu kh tin ha ca con ngi, mi khi b tc ng ca sng h
m hnh thnh trc lc n ra cc v ng t. Chnh phn x ny khin cho cc kp my
bay v hnh khch b ht hong v vi v nhy ra khi my bay hoc con tu.

Tam gic qu Bermuda ngoi khi Mexico

Dng xoy h m ca cn bo hi t vo khu vc Tam gic qu. Khi cng hng vi nhp
sinh hc ca con ngi, sng h m c cng cao c th gy cht ngi ngay tc khc.
Sng h m c th l nguyn nhn dao ng cng hng ca ct bum trn thuyn v lm
cho chng gy vn. Hin tng tng t cng xy ra khi sng h m cng hng vi
rung ca cc yu t cu thnh ca my bay. Sng h m cng c th l nguyn nhn hnh
thnh mt lp sng m dy c c mu c nh sa trn i dng v nhanh chng bin
mt. m ca kh quyn tch t li trong giai on gin n c th khng kp tan r trong
khng kh giai on nn tip theo, nhng c th bin mt ngay tc khc khi khng c sng
h m. Cui cng, sng h m c tn s 5-7 Hz c th cng hng vi dao ng c hc, vi
con lc ng h c cng tn s dao ng v gy nn tc ng ph hy. im xut pht ca
huyn thoi v trn gi h rng rn, gy cm gic s hi do sng h m mnh gy ra c th
l cc hin tng tng t xy ra Tam gic qu. Cc cu trc c tnh cht hi t tng t
cng c th c cc khu vc khc nhau trn hnh tinh.
Sng h m c th truyn di nc, cn cu trc hi t c th hnh thnh thm lc a.
Ngun gc ca cc sng h m cng c th l cc ni la hot ng ngm di bin v ng
t. D nhin, hnh dng ca cc tm gng phn chiu sng h m thm lc a khng
hon chnh. Vi kch thc tng ng bc sng, cu trc thm lc a cng c th c
tnh cht cng hng. Cn phi nghin cu mi lin h gia tham s ca cc ngun pht ra
sng h m v s phn b cng sng h m trong mi khu vc b nghi l c hin tng
d thng. Quy lut hnh thnh cc khu vc nguy him quyt nh mc ca cc bin
php phng nga.
nh hng ca sng h m ti con ngi khng ch trc tip i vi c th, m cn ti h
thng thn kinh. Trong qu trnh tin ha ca con ngi, chc chn hnh thnh mt
trung tm xc cm vi sng h m nhm bo ng trc ng t v ni la. Tp hp cc
phn ng cn phi c khi xy ra tc ng bn ngoi vo trung tm ny c th xc nh
c, khi bit chc nng ca cc phn ng l m bo cho con ngi sng st an ton
mi khi b cc tai nn tng t. Vy l phn ng g? C th nu tn cc phn ng sau: N
trnh khng gian khp kn khng b ri vo tnh trng cht hng lot, xu hng chy ra
trnh xa cc i tng c th b v. Ni tm li, con ngi c xu hng chy i bt c
u trnh khu vc c thm ha hay nguy him. D nhin, tt c nhng hnh ng u
ko theo cm xc s hi.
C th quan st c cc phn ng tng t nhiu ng vt, nh ch bit cu cc em
nh trc khi xy ra ng t. ng thi, khi b tc ng trc tip vo c th, s xut hin
cc phn ng khng c th nh suy kit, mt mi v ri lon ging nh khi b tc ng bi
tia X quang v sng v tuyn tn s cao. Ngy nay, con ngi khng cn nhy cm vi sng
h m, nhng khi b tc ng ca sng h m cng ln, h thng bo v t xa c th b
kch ng v ln t kh nng hnh ng tnh to. Nu s s hi khng phi do cc biu
tng bn ngoi gy ra th c th xut pht t bn trong. Con ngi s cm thy mt xc
cm s hi mt cch v thc. iu ny c chng minh qua nhng li ni cui cng ca
cc phi cng v thy th khi b cht trong vng Tam gic qu, nh: "Bu tri tht khc l",
Mt bin tht khc l, mt iu khng khip ang xy ra... Nu s s hi do cc biu tng
bn ngoi gy nn th nhng ngi dng cm quen vi ni s hi c th kp pht nhng
thng bo c th. Ph thuc vo cng ca sng h m, nhng ngi trn tu c th
cm thy s hi cc mc khc nhau. H c th ngi vo xung v bi khi tu hoc
chy ln boong. Vi cng sng h m cc ln, h c th b cht nh tng c m
t.
* Liu c th ha gii c huyn thoi v Tam gic qu Bermuda?
Mi y, nh a cht ngi Anh Alan Judd pht hin mt xc tu m Witchs Hole,
ngoi khi Scotland, vi nhng du hiu ca mt ci cht b n. Vic nghin cu ca ng
c th s lm sng t nhng iu k l v to cht Bermuda.
Ny, ny... l tht, c phi... ng, ng l mt chic tu! Nhng qu tht, ti sao n li
ln y? nghing mnh v pha chic my d bng sng m, Alan Judd cm thy bi ri.
y khng phi ln u tin nh a cht ngi Anh, chuyn thm d nhng m du di
y bin cho cng ty Total, pht hin mt xc tu chm. Nhng ln ny, v tr chic tu m
ng va nhn thy trn mn hnh li nm chnh gia mt ci h rng ng knh khong
100 m, vn rt quen thuc vi cc nh nghin cu kh t t nhin.
Witchs Hole hnh thnh sau khi mt ti kh ngm di bin thot ra t ngt. M kh
mtan ny nm ngoi khi, cch b bin Scotland 150 km. Nhng ti sao chic tu li chm
nm ngay gia l hng y. Liu n c lin quan g n v thot kh t ngt no khng?
* T mt gi thuyt
Hin tng Witchs Hole thng xy ra khi ngi ta khoan du nhng chng may gp
phi ti kh. T by lu nay, n l ni lo s ca cc cng ty khai thc du, v c hn 40 tu
thm d b lt nho do kh thot t ngt. V mt l thuyt, c l nhiu chic tu b nhn
chm gia i dng do kh mtan thot ra theo cch . T nm 1982, nh a cht M
Richard D. Maiver, mt chuyn gia v du kh xut gi thuyt ny gii thch nhng
v mt tch b n vng Tam gic qu Bermuda, ngoi khi Mexico. Th nhng, t n
nay cha c ai tm c chng c xc thc.

Qu trng luc hy sinh nng lng quay ng thng

Theo Maiver, c l thm kch xy ra nh sau: Trong lc kh mtan bt ng thot ra khi
ti kh ngm gy nn mt t sng d di trn mt bin, mt chic tu xui xo no i
vo gia vng bin hn n ny. Nhng t sng y chng c g nguy him lm. Nhng khi
kh mtan thot ht, di y bin hnh thnh mt l hng khng l. Nc s dn li lp
y ch trng , ko theo c con tu. Th l n chm nh l mt tng b nm xung
nc m khng li bt k du vt no.
Judd suy ngh nhiu v gi thuyt ny. D sao kch bn ca Maiver cng khng v l. ng
th nghim v kiu m tu ny bng m hnh thu nh trong phng th nghim v c
gio s Bruce C. Denardo, thuc trng hi qun Caliornia, xc nhn. Trong mt chu thy
tinh cha 4 lt nc, ng lm m mt chic tu t hon nh mt thit b ging nh h thng
thi kh xy trong cc b nui c. Th nghim ny ch l bc u chng minh gi thuyt
ca Maiver. Nhng i dng l mt th gii m v phc tp hn chu nc rt nhiu.
* Du vt cha xc nh
Chic tu m mi c tm thy l c hi thun li Judd chng minh n thc s l
nn nhn ca mt v thot kh v nh vy gi thuyt ca Maiver s tm c ch ng.
Nm 2000, trn chic Skandi Inspector rt hin i mn ca cng ty nghin cu hi
dng Aberdeen (hi cng ln thuc ng bc Scotland), Judd v cng s nh v v
tip cn c vi xc chic tu m.
Thot nhn, v tr ca n cng c thm nhng nghi ng ca ng: Con tu cm thng trn
nn Witchs Hole, nh th b mt t bt kh khng l chp ly ri ko xung. Hn na,
nhng hnh nh do tu ngm ghi li cho thy n t b h hi, mn v cu tu vn cn nguyn
vn. Trong trng hp va vo ngm, thn tu thng b v toc khin nc trn vo lm
tu chm.
Mt khc, on phim do tu ngm quay bn trong Witchs Hole cho thy y bin rt
mp m, cn nhng ch khc li bng phng. Judd nhn nh s khc bit ny l du hiu
cho thy, xy ra mt v trt t lm cho ti kh v tung. Hn na, u nm nay, Judd
cn pht hin thm hai ming ni la c kch c tng t nh Witchs Hole, cch a im
ng kho st khong 100 km v pha bc. Nhng tn hiu ca my nh v bng sng m cho
bit c nhng vt ln nm gia. Judd cha xc nh c l vt g, nhng ng phng
on rt c th cng l nhng con tu m.
Tuy nhin, ch nhng lun chng ny thi vn cha xc nhn gi thuyt. V vy,
Judd lun tm nhng bng chng c th v v thot kh, chng hn du vt ca nhng loi vi
khun c trng, sinh si trong vng c kh mtan. Nhng cc cuc tm kim ca ng vn v
vng. Khng c du vt no ca cc loi vi khun trong lp trm tch quanh xc tu m. D
vy, Judd khng u hng, ng vn tip tc tm kim nhng lun chng khc cng c gi
thuyt ca mnh. ng hy vng s lm sng t mi iu trong tng lai khng xa.

Ch l loi vt rt tnh ngha. Chng cng bit nh ch v c th tm ra ch rt xa

28. V SAO TRNG LUC QUAY TRN U NH?

Ngy nay khi con ngi chinh phc sao Ha, khm ph cc ht c bn, gii m c b
gene ngi..., th vn cn nhng hin tng i thng lm au u cc nh khoa hc. Ti
sao mt qu trng luc c th quay trn u nhn ca n? Hai nhm khoa hc phi cn 6
thng nghin cu tr li cu hi ny.
Bn hy quan st hin tng sau: Khi bn quay mt qu trng luc vi tc nht nh,
thot tin bn thy n chuyn ng nghing ng, ri n quay chm dn v cui cng th
ng thng trn chic u nhn. Dng nh y l mt nghch l, v trng tm ca qu
trng nm pha u t v theo l thng, khi trng quay trng tm phi hng xung
di. Th m trng li quay bng u nhn mi l. T trc ti nay, cha ai gii thch c
hin tng ny. ng dp l Phc sinh nm , nhm khoa hc ca Keith Moffatt, i hc
Cambridge (Anh) v Yutaka Shimomura, i hc Keo (Nht Bn) cng b cc phng
trnh ton hc gii thch hin tng trn, qua 6 thng nghin cu. S d qu trng luc
quay ng bng u nhn l nh s phi hp gia lc quay v lc ma st. Theo tnh ton,
khi qu trng quay vi tc trn 10 vng/s, mt phn ca nng lng quay c chuyn
ha thnh lc theo phng ngang. Chnh lc ny nng trng tm ca trng ln, khin n
quay trn mi nhn, nhng vi tc chm dn. Qu trng hy sinh nng lng quay
trng ng thng, Moffatt ni.
Hin tng trng luc quay ng bng u nhn ch xy ra khi mt bn khng qu nhn
cng khng qu sn si. N cn mt lc ma st cn bng vi lc theo phng ngang do
nng lng quay sinh ra. Nu bn qu nhn, lc ma st khng ln, qu trng s b .
Ngc li, nu ma st qu ln th trng khng quay c.
Trng sng khng th quay ng bng u nhn, v phn ln nng lng quay truyn
cho v trng b phn lng bn trong ha gii v khng lc cho n ng thng ln c
na.
 PHN 3:
NHNG IU K L CA TH GII NG
THC VT
1. THN GIAO CCH CM LOI VT
rong mt chic tu ngm, ngi ta a xung mt n th con mi sinh, tch khi m
T chng ang trn mt t, cch hng nghn km. on thy th c mnh lnh git
tng con th mt. V c sau mi nht dao, trn in tm , ngi ta li thy tim ca
th m p nhanh hn...
Trong th nghim ny, cc nh khoa hc Nga khng gii thch c ti sao li c si dy
v hnh gia th m v con d cch xa nhau nh vy v chp nhn coi l hin tng
thn giao cch cm. iu khng th gii thch ny ch l mt trong v s b n ca t nhin
c gio s Phillippe de Wailly tp hp li trong cun sch c ta Gic quan th su
loi vt.
Trong nhng kh nng linh cm ca ng vt, phi k n kh nng tin tri thm ha,
nht l ng t, phun ni la. Mt bui sng ma h nm 1963, nhn vin bo v Tho
cm vin thnh ph Skopje thuc tnh Macedonia ca Nam T (nay l th Skopje ca
nc cng ha Macedonia) cm thy c iu g khc thng. T sng sm, khng hiu v
sao nhng con th rng nui trong lng nhn nho c ln, chng khng n ung, c go ln
nhng ting thm thit, nhy lung tung nh ph hng ro ra ngoi. n chiu th hin
tng ny ly sang c vt nui trong nh. Nhng ch mo vn hin lnh bng leo ln mi
nh, x lng, cong ui ri rt ln tng hi. Vi con b khng bit t u chy ng ngc trn
ng ph, va vo ca hng, xe c... Cn chim chc xo xc xut hin tng n bay v
hng nam. Hnh nh tt c cc con vt vi ting ku hay c ch ring u mun bo cho c
dn thnh ph mt iu g rt nghim trng. Nhng con ngi b qua hin tng ny
v khi cht hiu ra th qu mun. Vo 5 gi sng ngy 26/7/1963, trong lc mi ngi
cha thc gic, th mt t chuyn ng nh ln ri h xung nh sng bin, nhng khe t
m ra nh ming con qui vt. Ch sau 17 pht, c thnh ph ch cn l mt ng nt
chn vi 1.500 ngi bt hnh.
Theo Gio s Phillippe de Wailly, gic quan th su ca loi vt cn th hin mi quan
h khc thng gia chng vi nhng ci cht ca thn ch. Vo 18 gi trong mt chiu
ma ng nm 1952, gia nhn trong cung in Buckinham bng nghe thy c ting rt
au n ca ch mo Jack of Sandrigham c nh vua George VI ca Anh rt cng chiu.
Ch vi pht sau, cc bc s thng bo l nh vua qua i.
Cn vo thp nin 30, khi B trng hng khng Php l Maurice Bokanovski b cht
trong mt tai nn my bay thnh ph Toul, min nam nc Php, th con mo c ng
rt yu qu Paris bng ku go thm thit, ri b trn di mt ci t, ngay ng thi
khc chic my bay ch ch n m sm xung mt t. Sut nhiu ngy lin con mo
khng ri y t, cho n khi xc ca Bokanovski c a v Paris tm lim th n mi
chui ra.
Nh vn lng danh ngi an Mch, Hans Christian Andersen, c mt ngi bn thn l
Gio s Olaf Lunden b mc bnh lao phi nn phi n vng B bin Ng iu tr. Trc
khi i, gio s Lunden gi ch ch Amour ca mnh li cho bn chm sc gim. Sau hai
ngi vn gi lin lc vi nhau. Thi gian sau, ch ch Amour ru r n mc b n. Mt
bui sng, nh vn bng thy Amour n gn bn mnh ri lim tay ng mt cch mt mi,
bun ru, trc khng lu tn min nam nc Php, ch n va mi qua i.
N din vin ni ting Brigitte Bardot ca Php cng k li rng: Vo thi im m m
ca b qua i ti Bnh vin Neuilly Paris, th ch ch m Nini ang cng b ti vng
Bazoches, cch Paris 30 km, bng h ln tng cn mt cch au n. Nini c m ca
Brigitte nui dng t nh v ch gi li cho con gi khi phi vo cp cu ti Bnh vin.
Cho d cc nh khoa hc rt c gng trong vic nghin cu nhng b n ca loi vt, nht
l hin tng tin on nhng bin ng ca tri t, ci cht ca con ngi, cm gic ca
ng vt vi ch...., nhng dng nh li gii p vn cn u . Cn vi con ngi,
ngy cng pht hin thm nhiu iu k l lin quan n kh nng phi thng ca ng vt.

2. GII M C CH BAY CA THN LN C I

Thng minh hn c chim hin i, loi b st c ny khng ch thc hin nhng chuyn
du ngon trn khng hon ho nh i cnh c mng nh cnh di, chng cn thc hin
cc bin php kim sot c th m chim ngy nay khng c.
Sankar Chatterjee nh kho c hc ng thi l mt k s hng khng i hc Cng
ngh Texas (M) - kt hp cc kin thc c bn ca mnh lm sng t kh nng k
diu ca thn ln bay, nhng sinh vt c kch c thay i t mt con chim kt ti mt phi c
phn lc.
Chatterjee nghin cu 10 nhm thn ln bay c bo qun trong cc tng ha thch
Brazil, p dng nhng m hnh kh ng hc thng c dng nghin cu my bay
v trc thng.
iu k diu l chng bay c th c vi nhng chic cnh cc di v cc mng nh
vy. Chatterjee ni.
Nh nghin cu ny pht hin mt iu c bit ch c thn ln bay m khng c
chim hin i: Ngn chn th t cc di ca n nng v iu khin phn ngoi ca cnh,
trong khi ba ngn nh hn nm t do bn trong ti ch gp khc pha trc cnh. Nhng
ngn t do ny cho php chng v mi v thm ch i trn mt t trong nhiu gi.
Hn na, nhng con thn ln bay ln nht dng nh cn cng ha i cnh ca mnh,
ging nh nhng tm vn bum. Dng tm vn ny to cho i cnh mng c sc mnh
khi xe rng, nhng vn c th gp li lc h xung mt t.
 Cc nh nghin cu cng khm ph ra rng: Thn ln bay c hai loi cnh. Mt loi c
tm thy trn nhm rhamphorhynchoids, c i cnh mng nh ca di, vi mng da gn
vo mt c chn. T cu to ny, thn ln bay tin ha ln dng cnh pterodactyloids
tin b hn, thun, hp hn v gn gn vi khuu cnh (ch gp khc).
Nhng kiu hnh nh vy cng a dng nh chim hin i, Chatterjee nhn xt. Chim
hin i s dng mt lot k thut bay, t cch ln - tit kim nng lng nh chim hi
u ln, n p cnh nhanh v chao mnh ging vi loi chim rui. Trong mt s trng
hp, thn ln bay cn iu luyn hn c chim.
Pht hin ny xa nha nhng kin trc kia cho rng: Cc sinh vt c v ngoi
ging rng ch l nhng con thn ln bit nhy cc v bit ln trn khng.

3. C KNH THCH NHI TING

Ln u tin, nh thit b cng ngh cao di nc, cc nh khoa hc thu c ting
ku ca tng con c knh ring bit. Bng ghi m tit l: Gia nh l c voi ny rt thch bt
chc nhau trong khi ni chuyn.
Trc y, ngi ta cng tng thu c m thanh ca c knh (mt nhm ng vt ln
thuc h c heo trong b c voi), song ch l nhng ting ku pha tp v cc nh nghin
cu khng th phn bit c n pht ra t thnh vin no trong by.
D liu trong cuc nghin cu mi nht phng on rng c voi giao tip vi ng loi
tng t nh con ngi, cc loi linh trng, c heo v chim.
Patrick Miller, trng nhm nghin cu ti B phn nghin cu th bin NERC (i hc
Andrews Scotland) v cng s theo di nhng con c knh c nh du bng cch
s dng mt chic thuyn nh ko theo mt chm cc ng nghe di nc. Chm ng nghe
ny nhm xc nh gc ti ca m thanh v xc nh con no ang to ra ting ng. Tt c
m thanh thu c u thuc nhng nhm gia nh no , bi c knh sng theo n gn
gi nhau v huyt thng. C knh con thng khng xa m cho n lc cht.
m thanh c thu li khi cc c th tch khi by theo mt gc t nht 20 . T ,
nhm nghin cu c th phn bit tng con theo c im nhn dng ca chng. Phn tch
bng thu m cho thy khi mt thnh vin trong n ct ting, nhng con khc s bt chc
ku theo. Th nghim trn nhng ting ku ngu nhin, chng t rng s ln m phng nh
vy ln hn nhiu s trng lp tnh c, c ngha l c knh phi c bt chc ting gi ca
con khc.
Miller v cng s khng chc chn v ngha ca nhng m thanh ny, nhng tin rng
nhng cuc ni chuyn gip gia nh chng c bo ton.
Trong nhiu tnh hung, con ngi cng bt chc nhau, nh khi mt ngi no ni
xin cho vi mt ngi bn hoc mt ngi trong nh, anh ta s nhn c nhng cu
p tng t: Xin cho. Nghin cu trc kia cn thng bo rng c heo mi to cng tham
gia nhng cuc nhi ting nh vy.
 4. PHT HIN CHIM KHU MUN TI RNG
KRNG
Cc nh khoa hc thuc bo tng Lch s t nhin Thy in, trong khi thm him ti
Khu bo tn thin nhin k Rng - Qung Tr, pht hin mt n khu mun gm 5 con
v y c coi l loi chim qu c tn trong sch th gii.

Voi s dng m thanh lin kt by n v by t tnh cm

Khu mun l loi chim c hu ca rng ng Dng, tn khoa hc l Stachyris
herberti, thng kim n cc ln him tr trn ni vi. Trn th gii ln u tin
chng c pht hin ti Lo nm 1937, ln th hai ti Phong Nha- K Bng (Vit Nam)
nm 1996. Cc nh khoa hc nhn nh: Tnh trng sinh sng tha tht ca khu mun
rng min trung Vit Nam cho thy loi chim qu ny ang ng trc nguy c tuyt
chng.

5. BM TNG NG HNH VI KHNG LONG

Nhng sinh vt duyn dng nht trong th gii cn trng dng nh bt u lch s
cng vi nhm b st khng l, li xa hn nhiu so vi c on trc kia ca gii khoa
hc. Cc mu ha thch h phch tuyt m ca chng va ni ln iu .
Nm ming h phch c tm thy Cng ha Dominica thuc vng bin Caribbe, mi
mnh cha mt con bm metalmark cn nguyn vn, thuc loi Voltinia dramba tuyt
chng. Trc , ha thch bm c xem l c nht c nin i khong 40-50 triu nm.
Song, 5 mu vt mi ny ph k lc : Chng chng t bm c th bay ln trn u
l khng long - loi sinh vt b tuyt chng khong 65 triu nm trc.
Tht kh tin ni s hon ho ca cc mu vt. Chng khc g bn bt ly mt con
bm hin i v t n di nh sng hin vi, Robert Robbins, mt thnh vin ca
nhm nghin cu ti Vin Smithsonian th Washington, M, tuyn b.
Robbins v hai nh cn trng hc Jason Hall, Donald Harvay tm hiu 5 mu ha thch
ny trong nhiu nm. Khi h hng gn nht ca chng bm Voltinia danforthi cn sng
v c pht hin Mexico, h c th rt ra kt lun ca mnh v s tin ha ca bm.
Ngy nay, bm metalmark ch cn duy nht mt loi tn ti trn qun o Caribbe,
nhng Trung v Nam M th c hn 1.200 loi. Metalmark sng cc vng m t v ch
yu su trong rng Amazon hoc cc rng n trong my m.

K nhng
 Cc cng trnh nghin cu gn y ca chng ti cho thy: Ha thch trong h phch v
loi ang sng Mexico Voltinia danforthi l ch em h gn nht ca nhau, Robbins gii
thch.
Voltinia danforthi v Voltinia dramba phn tch thnh hai dng cch y t nht 15-
20 triu nm. Nhng v chng hu nh khng chu c tr vng no khc ngoi cc rng
nhit i, nn chng ti c th tin chc rng bm h phch hn theo chn cc hn o
khi cc o ny tri dt t Trung M ti Caribbe.

6. HU CAO C KHNG PHI LC NO CNG

CAO C
Hng triu nm trc, rt nhiu ng vt vng B Ty, Nam Phi, tng tn ti trong hnh
dng kh khc bit so vi hu du ca chng ngy nay. Trong s c nhng sinh vt nh
hu cao c vi ci c rt ngn v nhng chic sng di.
Mt c dn ca vng Jacobs Bay, Rudolf van Vuuren, khm ph ra du tch ca mt
trong nhng sinh vt i vo d vng - cn c gi l sivathere - trong mt h o
cung cp vt liu cho con ng mi m trong th trn.
Van Vuuren a chic xng ha thch ti Cng vin ha thch B Ty gn Langebaaweg
v trao n cho nh qun l Pippa Haarhoff. Haarhoff cho bit dng nh l mt phn ca
mt con sivanthere - loi tuyt chng vo khong 400.000 nm trc. Cn phi kim
tra thm na, nhng t nhng g nhn thy, chng ti phng on l mt con
sivanthere, Haarhoff ni.
Chic xng, c th l xng i, b gy lm i trong khi o t. Na cn li c th
vn nm trong h v ng Van Vuuren quyt nh s tm kim n. C vng B Ty ken cng
cc ha thch, Haarhoff ni.
Sivanthere l mt ng vt ln, chc nch. Chng ti khng r mc ch ca nhng chic
sng di trn u chng - c th l mt cch ph trng tnh dc chng.
Cho ti nay, hng nghn ha thch c cc nh kho c tm thy Langebaanweg,
trong c nhng ng vt ti c nh cnh ct khng l, gu v mo rng kim. Khong
500 con sivanthere cng c tm thy y, nhng khng ha thch no c s nguyn
vn.

7. GII M NGN NG CA LOI VOI

Nh sinh vt hc Joyce Poole nhn ra rng voi s dng hn 70 kiu pht m v 160 tn
hiu, biu hin c ch giao tip hng ngy vi nhau. l kt qu ca 27 nm b sng
gia n voi cng vin quc gia Amboseli, Kenya, nghin cu hnh vi v cch thc giao
tip ca chng.
Ging vi con ngi v nhiu ng vt c v khc, voi c nhiu kiu ting ku, tn hiu
phc v cc mc ch khc nhau nh: Phng v, cnh bo nguy him, gia nhp cc hot
ng tp th, ha gii bt ng, thu ht bn tnh, cng c mi quan h gia nh, by t nhu
cu v c mun...
Nhng biu hin tnh cm nh vui thch, gin d, thng cm, tru a v nhiu trng thi
khc u c th hin bng nhng mn trnh din m thanh phi thng. Chng khng ch
rng ln m cn ku r, h ht, gm g, go r, kht kht, rn r...
Cc ting ku c th bin i t nh nhng nh nhng li th th n inh tai nhc c
hn c mt ci ba khoan, c th choe che nh ting g gy hay ng c nh nc chy qua
cng ngm. Mt s m thanh cn nh n ni tai ngi khng th nghe c.
Voi l ng vt rt sung sc v biu cm, Poole ni, Tnh cm v nng lng ca c n
khi kt hp vi nhau tht mnh m.
Theo cc nh khoa hc, voi cn c h thng giao tip tinh t nh vy duy tr mt cu
trc x hi phc tp, da trn cc mi quan h gia nh bn vng. Voi c trng thnh
sng v hot ng ring r hoc trong mi quan h lng lo vi cc con c khc, nhng
con ci trng thnh th cm u cc nhm gm nhng con ci v con nh khc. Do vy, voi
c v voi ci cng c ting ku khc nhau ph hp vi vai tr ca chng. Ngoi m thanh,
voi cn giao tip qua xc gic, khu gic, th gic v tn hiu ha hc.
Nhng m thanh siu mnh m cho php chng truyn thng ip v li cnh bo vi
khong cch rt xa. V d, voi c th gi nhng thng ip nh: Xin cho, ti y. Bn
u?; Cu ti vi, ti b lc; Ti sn sng lm bn tnh hoc Chng ta ang l mc
tiu b thanh ton"...

8. B N V S TI SINH CC C QUAN NG
VT
Nu ct u mt con vt thuc loi thy tc, u ca n s mc li trong 3 ngy. Nu ct
mt giun dp ra lm 200 mnh, 2 tun sau s thnh 200 con giun mi. Vic thn ln, k
nhng, sa ging mc ui hu nh ai cng bit, nhng loi c xng sng ny bit ti sinh
mt chn, mt phn hm, mt hay tim th khng my ai bit c.
Nm trong s nhng yu t quan trng nht ca s ti sinh l gene, nh nghin cu
Kiyokazu Agata v cng s thuc Trung tm Riken ca Nht khm ph nhng gene khc
nhau lin quan n s ti sinh ca loi giun dp di 1 cm. Nhng gene y pht i tn hiu
cho php bin t bo gc ca con vt thnh t bo thn kinh (v vy tn ca loi giun ny
trong ting Nht c ngha l no khp ni).

Mt con nga Akhal - Teke

Tuy nhin, cc loi ng vt dng t bo gc ti to mt c quan thng khng ging
nhau. Giun dp c tr lng t bo gc quan trng chim n 30% ton khi t bo giun.
Khi c th con vt b tn hi, cc t bo gc c bo ng, di chuyn v ni b mt v tin
hnh sa cha, tc l sinh sn nhng t bo b thiu, cho n khi hon thnh mt c th
mi.
Phng php th hai l cch ca k nhng. N khng c tr lng ln t bo gc m cc
t bo ny s c sn xut ti ni b thng tn, t nhng t bo c bit ha (t bo
c, b hay thn kinh), c lp trnh v tr nn khng phn ha. V l do ny, qu trnh ti
sinh c gi l s mt phn ho. Mang tnh tng nng (totipotente), cc t bo gc ny
c th sinh sn v hn ti to phn c th b mt.

9. NHNG GI THUYT V VIC NH MT KH

NNG TI SINH
Thot tin, ngi ta ngh s ti sinh ny l mt kh nng him thy trong th gii ng
vt, l kt qu ca mt bin i may mn trong s tin ha. Nhng khng phi vy. Theo
chuyn gia thuc i hc Geneve (Thy S), y l tnh cht kh ph bin. Phn ln cc loi
c kh nng ti sinh. Tm hm thuc loi gip xc mc li cng, sao bin mc li nhnh. C
im nghch l: Mt s loi gn vi cc loi trn li khng c kh nng ti sinh. Ti sao sa
ging ti sinh c m ch li khng? Trong khi nhng gene v pht trin c th vn c
bo ton qua dng tin ha. C th thy trong s tin ha, ti mt hay hai im trn chui
di truyn, nhng t bin xy ra che lp i mt s gene di truyn chnh v mc li, c bit
con ngi.

Di khng lng. Bn phi l nh tht. Bn tri l nh minh ha s mt cn xng gia vng no

dnh cho xc gic vi vng no dnh cho th gic.
ng vt bit ti sinh, ti sao con ngi khng bit? Lm th no nh thc nhng
kh nng chng ta c nhng b vi i y? k nhng v thy tc, qu trnh ti sinh hot
ng vo bt c lc no trong thi k trng thnh v to ra nhng t bo gc gip chng
mc li nhng c quan mt. Trong mt s trng hp cc t cui ngn tay ca tr nh
mc li, nhng dng nh phi ngi thnh hnh nh mt mi kh nng v ti sinh. Ti
sao phi li vt b kh nng k diu ny? Cu tr li n gin nh vic tm li nhng gene
b lng qun. Trng hp ca loi thy tc m ra cho chng ta mt hng tm mi. Loi
vt ny sinh sn bng cch ny mm. Nh tnh ti sinh, t sn ca n mc ra nhng thy
tc nh khc, chng s tch ra sau vi ngy. Nhng nu ta b i con vt , n s chuyn
sang mt k hoch khn cp v gii tnh. N s ngng mc chi, sau mc nhng tinh
hon v bung trng, thng l cng mt lc v kch hot s pht trin sinh dc, to ra mt
trng c sc chu ng cao hn chnh con vt c th sng st trong nhng iu kin
khc nghit. T th d ny, ta c th hnh dung cc sinh vt cao cp tm thi b i kh
nng ti sinh trong dng tin ha, nhng ch cho kh nng tnh dc kch pht, hiu qu
hn trong thi k khng hong, nht l v kh hu. Con ci y n, li c sinh ra t
mt b gene, l cch tt nht m bo cho s tn ti ca loi vt.
Theo mt gi thuyt khc: Mt tnh ti sinh th phi c kh nng ln so nhanh. Theo
quan st ca mt nh khoa hc M, mt trong nhng ngun gc ca chut, c tn MRL, ln
so chm hn nhng gc khc. B li, MRL bit ti sinh t nhng phn b tn hi nghim
trng tim trong khi nhng con chut bnh thng khng c kh nng ny. Din trnh trn
cng c nhiu nt ging vi din trnh ti sinh sa ging. Mt l 2 mm c xuyn qua tai
ca MRL s c bt kn, khng li mt vt so nh. Theo logic: s ln so gip ming vt
thng mau lin, hn ch ti a nguy c nhim khun v s xm nhp ca vi sinh vt gy
bnh. Nhng s ln so nhanh cn tr vic khi pht din trnh mt phn ha t bo hay s
chuyn dch nhng t bo gc cn thit cho s ti sinh.
Nhng khng c g l khng th i li. S hin din ca chut MRL chng t c th khi
pht mt th phm (ersatz) ti sinh loi c v. Trong phng th nghim, cc nh khoa hc
kch hot qu trnh ti sinh si c ca chut, bng cch thm vo nhng t bo c
trch t si c ca sa ging. Vic so snh b gene ca cc loi khng c kh nng ny s gip
vic nghin cu tin hnh nhanh hn.

Mt con bm Pieris napi ang tm kim bn tnh.

10. TRUNG QUC XN XAO V GING NGA C

M HI MU
Cc chuyn gia trn khp t nc Trung Quc hp ti Urumqu, th ph ca khu t tr
dn tc Duy Ng Nh Tn Cng, pha Ty Bc nc ny, tho lun v nhng b n ca
ging nga thun chng c m hi nh mu.
Ti hi ngh, mt s hc gi kt lun rng: Mu ca m hi thc cht l mt cn bnh
him gp, do cc k sinh trng gy ra trn nhng c th nga, v khng ph bin trn bt c
loi no khc.
Cc chuyn gia cng cho rng c khong 3.000 con nga mc bnh tng t ang sng
Turkmenistan, Nga, Kazakhstan v Uzbekistan. Chng thuc v ging nga Akhal- Teke, bt
u c thun ha cch y khong 3.000 nm. y l loi nga thun chng nht th
gii, c tc phi cc nhanh v kh nng chu ng rt tt.
Hi ngh ny xut pht t s kin thng 4/2001, mt chuyn gia Nht Bn thng bo
pht hin thy con nga c m hi mu gn ni Thin Sn, Tn Cng, v chp c nh
ca n. Thng tin ny lp tc thu ht s ch ca nhng ngi nui nga trong nc v
quc t. Tuy nhin, cc chuyn gia Trung Quc phng on ch l mt con nga lai. H
tin rng ging nga m hi mu thun chng khng cn hin din ti Trung Quc, m t
lu chng ch sng trong iu kin nui nht vng Trung .
Nhng n u nm nay, rt nhiu cuc in thoi, th t v cc bc nh, cng cc nhn
chng khng nh rng nhn thy ng vt ny Tn Cng, khin cho lun im ca
cc nh khoa hc b lung lay. Mi y nht, trung tun thng 5, Trung Quc nhn mt
mn qu c bit t quc gia lng ging Turmenistan, mt con nga thun chng Akhal-
Teke.
 Ngi Trung Quc nhp khong 3.000 con nga thuc loi ny vo hn 2.100 nm
trc y, nhm tng cng kh nng phng th quc gia. Tip , nm 1952, khong 101
con khc cng c nhp vo nc ny t Lin bang X Vit. Tuy nhin nhng n lc
duy tr s sng ca chng Trung Quc th khng thnh cng.
 11. V SAO LOI DI C HAI RNG CA VN
NG C LP NHAU?
D khng c bnh chn l loi vt ng yu nht nhng di khng lng c c im
ng trong hng ng cc loi th k l. Loi gm nhm ny c nhng chic rng ca rt
ln, vi hai chic hm di c th vn ng mt cch c lp: S khc bit y l nm
trong no ca chng.
Trong khi nhng ngi b con c lng mao ca di khng lng sng theo
kiu cng ng (nh ong v cc loi cn trng khc), th loi vt ny li sng
n l. V ngoi trn tri vi vi ci lng th cm tha tht cn st li, i tai v
mt nh, y np nhn, di khng lng sng chui li trong nhng chic hang su di lng
t. Nhng c im ny gip chng thch nghi vi cuc sng o bi v ti tm. Nhng
cha ht, im k l nht ca chng l nhng chic rng ca rt ln, hai chic hm di
c th vn ng c lp vi nhau, gip chng o hang v di chuyn cc vt mt cch kho
lo.
Trong mt cuc nghin cu mi, cc nh khoa hc M ch ra rng: Cc vng no ca
di khng lng c s bit ha tng t, quyt nh n hot ng ca cp rng k d ny.
Kenneth Catania v cng s ti i hc Vanderbilt s dng cc thit b in t t hon ghi
li hot ng thn kinh trong no di. H nhn thy gn 1/3 vng v no chi phi cm gic
xc gic (somatosensory cortex) l dnh cho vic thu v pht thng tin ti nhng chic rng
ca ngoi c. Trong khi , hai chn ca di khng lng ch nhn c 10% s chi phi t
no.
Catania cng ni rng: Vng v no chi phi cm gic xc gic ca di khng lng dng
nh ln t ht vng v no mi (thng thng c vai tr chi phi th gic). C l v th
m tm nhn ca di rt km, nhng chng li lm vic kh nhanh nhn trong bng ti. Cho
n nay, ngi ta vn cha hiu v sao di khng lng li dnh phn no ln n th cho
nhng chic rng ca. Nhng d vi l do g i na, kt qu cng ch ra rng: c s sp
xp li no b loi di khng lng, song song vi vic chuyn ha cc cu trc no v
nhng hnh vi c lin quan n i sng o bi.

Hoa hp m Philodendron

12. NHN DIN MI HNG LM GIM HNG

TNH
Ln u tin, cc nh khoa hc xc nh c mt ha cht lm mt hng th i n ca
ging c. Ha cht methyl salicilate- hin ch c bit c tc dng mt vi loi bm,
song gii nghin cu tin rng hin tng tng t c th xy ra trn ngi, cc ng vt v
cn trng khc.
Cc nh nghin cu khm ph ra cht lm suy gim tnh dc trong khi ang tm hiu
loi bm trng gn xanh Pieris napi. Thay v tng bn gi mt chic nhn nh hn
th hin rng nng c ch, bm c ca loi ny tng cho bn tnh mt liu methyl
salicilate trong tinh dch ca chng. Mi kh chu ca ha cht ny s khin cc chng
bm c khc phi trnh xa. Chng nh phi bay i tm cc c nng bm khc cha c
bn tnh m li thm tho hn.
Tuy nhin, hiu lc ca mi hng lm mt hng i n khng phi l mi mi. Thng
th tc dng ca n c lin quan n chu k kt i ca con ci, Johan Anderson, ti Vin
cng ngh Hong gia Stockholm, Thy in, cho bit. iu c ngha l khong thi
gian b km ch giao phi ko di trong khong 4-6 ngy, ri con ci li tr nn hp dn nh
thng v bt u cc cuc tnh mi.
Anderson cho rng qu trnh ny em li li ch cho c con c v con ci, bi t 4-6
ngy l thi gian di con ci trng. Nu khng c ha cht ny, nng bm s
khng c yn n sinh n. Con c cng c li bi chng m bo c khon u t
cho cuc tnh vi con ci v nhng a con ra i s mang gene ca n.
Cc u trng cng phi cm n th ha cht ny, v trong khong thi gian b buc
king khem tnh dc s khin cho con ci chn lc hn trong vic tm bn n i. Chng s
c gng la chn nhng k phi ging mnh m v hp dn nht trong m bn tnh.
Methyl salicilate khng c tc dng i vi ngi. Nhn chung, ng vt c v s dng tt
c cc gic quan ngi, nghe, s v cc bin php khc nhm iu tra tim nng ca bn
tnh. Trong s tt c cc gic quan, con ngi thng s dng nhiu nht l th gic v xc
gic. Tuy nhin, mt vi th nghim ch ra rng mt s hoc mn ca chng ta cng c
th c tc dng lm c ch sex", Anderson ni.
Cng theo Anderson v mt s nghin cu khc cho thy, khi c chn mt i
tng, nam gii s trnh xa nhng ngi ph n tng c xt testoterone ca mt ngi
n ng khc.
Anderson tin rng vic nghin cu hin tng c ch tnh dc ca loi bm trong tng
lai c th gip c nhng nh nng, ngi lm vn v ngi tiu dng trnh c tc
hi ca thuc tr su v su bnh.

13. KIN CHA THC THI QUYN LC NH TH

NO?
Tp tnh cng ng c th l bn nng ca loi kin. Nhng nu c kin th cng dnh
thi gian sinh n, th nng sut ca by c th suy gim. Bi vy, trong vai tr truyn
ging, kin cha s c gng m bo rng n l b m duy nht. Bng mt cch no n s p
t quyn lc?
 Tm b nga
Mt nhm cc nh nghin cu chu u tm hiu loi kin Capononotus floridanus
mt loi chuyn sng thnh nhng t ln - tm ra li gii cho khc mc ny. H pht hin
thy, kin cha bao bc cho nhng qu trng ca n mt ha cht c tn gi l pheromone,
c ch s sinh sn ca kin th.
Juergen Liebig v cng s ti i hc Wuerzburg c to nn vi n kin ch gm
ton kin th (khng c kin cha) v b sung vo nhiu thnh vin nhng nhm tui
khc nhau nh trng, nhng v u trng.
Trong cc n khng nhn c trng do kin cha ra, kin th bt u t mnh sinh
sn. Nhng khi trng ca kin cha v ca kin th cng c th vo t, l kin s ph hy
trng do kin th ra. Nh vy, s c mt ca trng do kin cha sinh ra cn tr qu
trnh sinh sn ca kin th.
Cc nh nghin cu phn tch b mt ca nhng qu trng u cha ny v nhn thy
chng cha mt hn hp hydrocacbon c bit, rt ging vi ha cht ny ln b mt trng
ca kin th, cc qu trng cng c bo v an ton.
Pht hin c cng b trn tp ch ca Vin Khoa hc Quc gia c.

14. HOA M HP M MI CHO B HUNG

Xng rng Pachycereus pectin-aboriginum

Khi nhng con b hung Nam M mun c mt m vui chi x lng th chng tm n
mt loi hoa k l c th to ra khng kh hp m si ng. Trong bu hoa l mt khng
gian trn ngp hng thm lm ngy ngt u c nhng k say tnh, mt kho thc n di
do v c mt ni yn tnh ngh qua m.
l loi hoa philodendron ti French Guiana, n ra mt bng trng ging nh hoa lily
ta hi nng. Hi m nng nn ny l li mi cho hp dn i vi nhng con b hung, bi
n gip chng bo tn nng lng nh chn v lm tnh thay v phi gi m cho c th.
iu th v l t trc ti nay ngi ta vn cho rng hoa ta hi nng gip hng
thm thm nng nn ch khng phi gip my v khch vng lai, tc gi nghin cu
Roger Seymour ti i hc Adlaide min nam Australia pht biu. Nay cc nh khoa hc
chng t rng sc nng cng c mt vai tr quan trng khng khc g mt hoa v phn
hoa. i li loi hoa ny s c cc loi b hung gip th phn v sinh sn thnh cng. Ban
u, cc nh nghin cu nh tm hiu kh nng c bit ca hoa philodendron trong cch
thc ta ra hi nng ging nh chim v ng vt c v. Mt s hoa hm nng mnh bng
cch t m hoc tinh bt mt sn phm ph trong qu trnh trao i cht. Nhng cc nh
nghin cu nhn thy hoa philodendron ch t hm nng mi khi c mt con b trong bu
hoa. Nhng con b ny s gim i 2-5 ln nng lng cn thit hot ng trong bng hoa
so vi bn ngoi. Cc nh khoa hc tm hiu v xy dng nn mi quan h k l gia
hoa philodendron v b hung. Bu hoa mu xanh c mt thn trng mut bn trong. Chic
thn ny gm hng trm bng hoa nh. Nhng bng trn cng l hoa c to phn, cn
bng di l hoa ci sinh sn. gia l nhng hoa c to ra hi nng v thc n hp dn
cho b hung. trnh vic th phn cho chnh mnh, hoa t iu chnh thi gian sao cho
hoa ci trng thnh trc. Khi m n, hoa nng dn ln v hng thm ca n cun ht
rt nhiu b hung. Chng nhanh chng lao n chui u vo bu hoa v say sa nh chn
ri giao phi . Nhit trong bu hoa c th cao hn vi C so vi khng kh bn
ngoi. Khi nhng con b di chuyn, phn ca chng ly t hoa khc dnh trn c th s
c th phn cho nhng hoa ci y. Khi b hung mt v ng thip i ngay trong bu
hoa, nhng hoa c nhanh chng th phn v trng thnh. Trc khi bnh minh ln, bng
hoa khp cht v li buc nhng con b phi bay ra nu khng mun b nghin nt. Khi
khch chi i khi, thn th ca chng dnh y phn hoa v li mang ti nhng bng
hoa khc tip tc vng i . Seymour cho bit: Nhng bng hoa t nng ln ny rt
ph bin cc cnh rng nhit i, ni b hung c th th phn cho t nht 900 loi. ng
tin rng: Hi nng c th c tm quan trng hn trong thi k u tin ha ca cc loi hoa.

Nhn si ci xi con c

15. TM GIAO TIP BNG NH HUNH QUANG

Tm s dng nhng mn trnh din nh sng hunh quang y n tng xua ui k
th v thu ht bn tnh. y l ln u tin hot ng giao tip bng hunh quang c tm
thy trong th gii ng vt.
Cc nh nghin cu tm mt loi b nga ph bin vng i Ty Dng s dng sc
vng xanh nht ni bt di nc cnh bo nguy him. Chng ti bit rng san h c
hunh quang nhng khng th gy n tng bng mu sc sng la ca tm, Justin
Marshall ti i hc Queensland cho bit. Theo nhm nghin cu, khi tm b nga
Lysiosquillina glabriusla cn phi bo v lnh th hoc xua ui k th, n cnh bo bng
cch tng cng nh vng hunh quang trn c th. Mn trnh din tng t cng din ra
khi tm c gp tm ci. Ngoi vic cnh bo k th, nh sng ny cn c s dng
thu ht bn tnh, Marshall ni. Di ti 22 cm, tm b nga tng i to so vi mt con tm
bnh thng. N l loi n tht hung d di y i dng, tri ln bt thnh lnh t
trong hang v s dng i cng trc to khe bt c. Trong sut mn trnh din mu sc
phn c th ca chng phn nh vng thng thng, ng thi ta ra nh sng hunh
quang mu vng v xanh nht.

Rui ci kh c th thot khi mt rui c

Nhng mu sc bnh thng rt kh phn bit c khi di nc do cc c tnh ca
nc. Nhng nh sng hunh quang ni bt trong iu kin di nc hn l ngoi khng
kh. Tm b nga cng c loi c h thng tip nhn mu sc kh phc tp, do chng c b
cm th mu sc nhiu gp 4 ln so vi con ngi.

16. XNG RNG MEXICO PH TNH DI

THEO CHIM
Loi cy xng rng yu thch ca di ti sa mc Sonoran, Mexico, ang b li ch cng
sinh lm cho lm ng lc li. Tng c cho l gn b mt thit vi di n mt hoa ban
m th phn v sinh sn, loi xng rng ny chuyn sang kt giao vi nhng k
th phn khc ng tin cy hn.
Xng rng hnh tr (Pachycereus pectin-aboriginum) l mt trong s cc loi xng
rng Mexico c th phn bi loi di n m. Loi xng rng ny cng pht trin
nhng bng hoa to, nhiu mt vi mi hng c o quyn r nhng con th c cnh.
Nhng mt nghin cu mi thc hin trn sa mc ty bc Mexico, pht hin ra rng:
Xng rng hnh tr khng cn ph thuc hon ton vo nhng ch di ch gh qua Mexico
trong nhng chuyn di c ti Nam m v ngc li. C v nh nhng chuyn ving thm
ca di khng u n v d on trc, v vy m xng rng Mexico buc phi m rng
bng hoa n cho cc v khch ban ngy nhm duy tr nhu cu sinh sn, Carlos
Martinez Del Rio ti i hc Wyoming pht biu. Cc nh khoa hc pht hin thy xng
rng hnh tr cn giao du vi chim v cn trng vo ban ngy, tr di vo ban m. Trong
s nhng v khch thng xuyn bay ti vo ban ngy l loi chim g kin Gila. Pht hin
ny cho thy xng rng t iu chnh bn thn thch nghi vi hon cnh xung
quanh. Loi di n m ph thuc vo xng rng hnh tr sinh sng. Nu mun duy tr
mi quan h tt p gia di v xng rng, cc nh khoa hc cn phi xy dng mt bc
tranh r rng v vic hai loi tng tc vi nhau nh th no qua cc giai on v c
nhng bin php tc ng thch hp, Del Rio nhn nh.

Chim Moa

17. NHN SI KHNG QUN NGY HN H U

TIN
Nu mt con nhn c trng quen mt vi c bn tnh th n s t b n tht hn trong
thi gian giao phi. Cc nh khoa hc tm thy nhn si ci (schizocosa uetzi) thch quan
h vi nhng anh chng trng ging vi nhng con chng gp g trc khi trng
thnh.

B Zeus c ci trn lng con ci v xi ba lun trn .

 Trong t nhin, nhn si c trng thnh nhanh hn nhiu so vi con ci. iu ny c
ngha l trong khi bn thn cha th giao phi th con ci gp g rt nhiu con c
trng thnh v mt tnh dc. Nhng g c nng nhn thy vo thi im quan trng ny s
quyt nh s thch bn tnh v sau. Thng thng, nhn si c quyn r i phng bng
cch vy vy i chn trc. Nhng chic chn lng l ny c mu sc khc nhau, t nu
sm sang en tuyn, ty thuc vo mi c th. chnh l c im nhn ci phn bit
nhng anh chng theo ui. Chng s chn nhng con c c i chn c mu tng t vi
nhng anh chng m chng nhn thy khi tui dy th. K khng t tiu chun khng
nhng b loi b m cn c th tr thnh ba tra cho cc c nng kiu k. Ni theo cch
khc, nhn ci khng thch nhng anh chng l mt. Kt qu ny cho thy ng vt khng
xng sng c kh nng nhn bit x hi, mt iu cha tng c tm thy trc . Tin
s Eileen Hebets ti i hc Cornell New York (M), ng u nghin cu, pht biu:
Kinh nghim x hi nh hng ti s la chn bn tnh ca nhn. iu ny cho thy
ng vt khng xng sng bit nhn thc v mt x hi v c kh nng ghi nh s kin
qua cc giai on trng thnh. Hnh vi ny c th c ch v mt tin ha, bi nhng con
nhn khe mnh thng trng thnh sm hn, do vy m con ci chn la nhng anh
chng c kim chng trc , cho ra nhng anh chng c kim chng trc
, cho ra nhng a con khe mnh, Herbets gii thch. Ngoi ra, nhn s sng gia
nhiu by n khc nhau, nn vic chn bn i quen mt cng l mt cch m bo chng
chn ng ging ni. ng vt c v th li ngc li, chng chn bn i khng ging
mnh trnh giao phi phi nhng con c cng dng h.

18. I MT V KH SN TNH CA RUI C

Nhng con rui c c mt i mt c bit m con rui ci no lt vo kh m thot
c. T bo trong vng mc ca mt rui c chuyn bit ha nhn bit nhng vt th
nh chuyn ng, iu ny gip chng truy ui nhng con ci chy trn.

Kh ci a thch b mt mu hng ca kh c
im tnh trong mt rui c c th nhn bit c nhng con rui bay vi tc cao
khong cch 76 cm, trong khi mt con ci ch nhn thy c trong khong 33 cm. Khi
bn nhn thy 2 con rui ln quanh mt ci chao n, kh nng s l con rui c ang
ui, cn con ci ang tm cch trn thot, Simon Laughlin ti i hc Cambridge, nc
Anh, cho bit. T bo cm th trong im tnh ca mt rui c phn ng mnh m vi
nhng vt th nh v nhn din mc tiu chnh xc hn. Chng cng dng phn x mt
cch nhanh chng, gip gim c s hoa mt, bi n c th xa cc hnh nh cn lu li
trong vng mc (iu ny thng xy ra khi ngi ta xem pho hoa). Mt rui c thu tinh
th ln hn v vy m cho ra hnh nh sc nt hn. Tt c nhng kh nng ny u tiu tn
rt nhiu nng lng, iu l gii v sao im tnh ch nm trn 1/5 con mt. Cc nh
khoa hc cho bit, mt ng vt thng thch nghi vi cuc sng ca chng. Chng hn mt
ch phn ng mnh m vi nhng vt th bay. Nhng n xy ra trong qu trnh x l hnh
nh, ch khng nm trong t bo cm th.
 19. CHIM MOA CI A CC CHNG T HON
Nhng loi chim tr thnh thin c ny u c chung mt c im k l, l hin
tng lng hnh gii tnh o ngc con ci thng ln gp i bn i ca mnh. l
kt qu phn tch AND mi nht t ha thch chim Moa ca hai nhm nghin cu ti Anh v
New Zealand.

Linh Cu
Joel Cracraft, mt nh iu hc ti Bo tng lch s t nhin M New York, cho bit y
l nhng cng trnh nghin cu u tin v gii tnh ca chim Moa da trn cc ha thch.
Phn tch AND ca hai nhm cng cho thy, rt c th hin tng lng hnh gii tnh o
ngc cn tn ti mt s loi chim khc tuyt chng, ch khng ch chim Moa. New
Zealand tng l qu hng ca nhm chim ny nhng loi chim khng bit bay, c th cao
t cha y na mt ti hn 2 m, v nng t 20 n 250 kg. H hng cn sng ca chng
hin nay l iu, iu sa mc Australia v kiwi. Chim Moa sinh si trong nhng cnh
rng ti tt New Zealand cho n nm 1.100 sau Cng nguyn, khi con ngi v cc loi
chut xut hin. K t , chng v gn mt na loi chim bn a quc o ny dn b
y n ch tuyt chng. Trong vng 160 nm k t khi ngi ta tm thy chim Moa u
tin, xng ca hng nghn ng loi ca n c khai qut trong cc m ly v hang
ng. Cn c vo kch c v hnh dng ca chng, cc nh khoa hc xp chng thnh 60
loi khc nhau. Cc nh nghin cu phng on kch c vt tri ca con ci l do n phi
i kim thc n xa hn trong cc m ly, hoc cng c th sc cnh tranh trong cuc
chin tm c mt chng cho mnh. Ch c iu, vi thn hnh qu kh nh vy so vi
i tc, ngi ta khng hiu chng s giao phi bng cch no.

20. MN QU TNH YU C O CA B ZEUS

Nhng con ci thuc loi b sng nc Australia ny chuyn cung cp thc n cho bn
tnh trong thi k giao phi ko di 4 ngy ca chng. y l mn qu ci c coi l
c nht v nh trong th gii ng vt.
Nhng con b ci cnh cng Zeus thuc loi cn trng t hon c tn khoa hc l
Phoreticovelia disparata, tit ra mt th mt ngon lnh trn lng ca chng con c c
th xi gia cc chng lm tnh y nng nhc. khng ch l mt ba n nh m l c
mt ba tic thnh son, cc chuyn gia cho bit. Mt con b c trung bnh tiu th lng
cht bi tit tng ng vi vi phn trm cn nng ca n ging nh mt ba n gm
c pizza, mt chai champagne v mt hp chocolate. Mn qu xa x ca con ci ny l v
cng bt thng xt v mt tin ha. Trong th gii ng vt, thng thng con c cung
cp thc n cho con ci trong qu trnh tm hiu hoc i n. iu ny c l gii theo
thuyt tin ha rng: Lm cho con ci khe mnh v sung sc cng c ngha l con c ang
u t vo nhng a con sp sinh ca mnh. Nhng iu ny c th khng ng i vi
loi b Zeus. Trong trng hp ca b Zeus ci, thc n ch l mt hnh ng nhm cu
sng bn thn nhm gip chng khi b con c nut chng v i l i sau khi lm tnh.
Kt qu nghin cu ca chng ti cho thy vic con ci chu cp cho con c khng phi
nhm nui dng tinh trng, m ch ngn chn hu qu do con c gy ra nh n tht,
tn cng..., cc tc gi kt lun. Loi b ny c ly tn t v thn Hy Lp Zeus, ngi
n tht ngi v u tin ca mnh l Metis.

S bin nh c mo
 21. MT HNG HP DN HN MT TRNG
i m hng dng nh ng mt vai tr quan trng trong cuc cnh tranh tm kim bn
i ca linh trng (trong c con ngi). t nht loi kh nu rhesus macaque, con ci
b cun ht nhiu hn bi nhng anh chng c khun mt mang sc .
Mt nhm nghin cu ngi Anh th nghim trn 24 con kh nu c rhesus
macaque. H s dng my tnh bin hnh nh khun mt chng t trng xanh sang ng
v cho 6 con ci xem. H nhn thy nhng con ci dng li lu hn trn khun mt hng
ho v c hnh ng nh chp ming th hin s thch th. Theo cc nh khoa hc, m hng
chng t hm lng testoterone cao con c, cng ng ngha vi h thng min dch
khe mnh v b gene tt. Nhng con linh trng (khng phi l ngi) c v mt hng
ho nht trong cc loi th. Khng ai bit r v sao nhng n c th ng vai tr quan trng
trong cuc cnh tranh ginh bn tnh gia cc con ng gii, ngi ng u nhm nghin
cu Corri Waitt ti i hc Stirling, Anh, pht biu. Cc nh khoa hc cho rng: Khun mt
hng ho cng l mt c im hp dn con ngi. Ph n lun mun tm kim nhng
ng chng c b gene cht lng cao. Nhng ci kh l c im th cht no phn nh
c ng cht lng . Dng nh sc hng ho l mt s phn nh trung thc v b
gene v sc khe con ngi. iu c th l gii v sao ph n dng m phm lm
hng m v mi.

Heliconius cydno (trn) phn cc nh sng phn chiu, cn Heliconius melpomene (di th khng)
Gi thuyt rng linh trng ci b hp dn bi mu hng ca con c, thc ra c
nh sinh vt hc Charles Darwin cp n vo nm 1876. Nhng y c coi l bng
chng thc nghim u tin ng h gi thuyt ny.

22. THN THIN B QUYT LINH CU C

LT MT XANH CON CI
Thin ch, ch khng phi hung hng, l cch tt nht chinh phc ngi p. Chin
lc ny c l khng ch ca ring loi linh cu m cn l bi hc cho cc chng trai. Mt
nhm khoa hc Anh, c rt ra kt lun ny t m hnh kt i ca linh cu.
Marion East, thuc Vin nghin cu ng vt v th hoang Berlin (c), s dng k
thut gene nghin cu nhng mnh li kt i m 3 nhm linh cu m trong cng
vin quc gia Serengeti Tanzania lm. H nhn thy nhng con linh cu c th hin
s thn thin thng c duyn may vi con ci nhiu hn nhng con chuyn i gy hn.
Nu c cng p hoc c chim cc nng, linh cu c s khng hon thnh c cuc
giao phi. Nhng ch cn b ra thi gian v nng lng xy dng mi quan h cng nh
thin cm, th c may lm b ca chng chc chn s tng ln. Nhiu ngi thng ngh
con ci s chn giao phi vi con c thng tr trong n... nhng kt qu nghin cu ca
chng ti li ch ra rng iu khng ng vi linh cu Marion East ni. Cng thn
thin v bn b, con c cng c trin vng c cc c linh cu mt ti. Cng theo cc
nh nghin cu, con ci b n tng bi nhng iu b thn mt, nim n v ho hoa.
Trong khi , nhng c gng eo bm bn tnh tng lai trong nhiu tun hoc nhiu thng,
hoc c gng ginh con ci khi s ch ca nhng con linh cu c khc u b xem l
hnh vi ng khinh. Ngoi ra, nghin cu cng cho thy: Mt s con c phm phi sai
lm ch n gin l do khng on ng thi im sn sng giao phi v sinh con ca i
tc. hn ch tham vng ca nhng con c u n mun c quyn lm cha v chng
li nhng k mun git con mnh, mt vi con ci giao phi vi nhiu bn tnh.

Chim s vn

23. S BIN QUYN R NHAU BNG MI QUT

Bn s ngi thy mi hng m nhng con s bin c mo ta ra ging nh c ai ang
bc qut bn cnh trc khi bn nhn thy chng vy. Cc nh khoa hc cho bit y l loi
chim u tin c pht hin thy c cch giao tip bng mi. Dng nh bng cch ny,
chng tr nn hp dn hn trong mt k khc gii, Julie Hagelin, nh sinh hc ti i hc
Swarthmore Pennsylvania (M) nhn nh. S bin nh c mo (tn khoa hc l Aethia
cristatella) sng Alaska, mt n ca chng c th ng ti 100.000 con. Khi gp g,
chng thng c m vo c ca nhng con khc, nhng con ta mi m c nht. Cc nh
nghin cu hin cha bit mi hng ny biu hin iu g. Hagelin phng on c th
l thng ip v cht lng ca c th, v mt con chim c n ung y dng nh ta
mi mnh hn. l mt phng thc giao tip hon ton mi trong h nh chim m
trc y chng ta b qua, Julie cho bit. V bn cht, mi qut trn l mt hn hp du
thm, nhng chng c to ra bng cch no th vn cn l iu b n. Nhm nghin cu
pht hin thy th du m tuyn nhn trn da s bin tit ra thc cht khng c mi, m
hnh nh chnh nhng con vi khun sng bm trn lng gip chuyn ha thnh loi
hng thm c o y. S bin nh c mo ch ta mi trong thi k sinh sn. Khi y, cc
chng v cc nng u thm lng khng km g nhau. Nhm ca Julie cng pht hin
thy: S bin nh thch nhng b lng v c mi hi, hoc len nhng hn l cc loi ha
cht khc, nh mi x hng ca ng vt hoc nhng th khng ta ra ci g. Cho ti
nay, ngi ta tm thy nhiu loi chim, trong c kn kn v b cu, da vo hng
thm tm kim thc n v nh v, nhng vic s dng mi hng pht hin cho i
phng th cha tng c bit ti. S bin nh m ra mt phng din nghin cu
hon ton mi, nh vt l hc Bernice Wenzel ca i hc California Los Angeles,
nhn xt.

24. NH SNG PHN CC TRN CNH BM HP

DN BN TNH
 C gai c trang tr t bng nhng l kim loi mu
Khng ch mu sc lung linh ca nhng con bm ci thu ht bn tnh, m chnh nh
sng phn cc pht ra t cnh ca chng cng lm say m bao chng trai tm bn i. y
l bng chng u tin cho thy mt loi vt trn cn c phn ng vi nh sng theo cch
ny. Nhng th nghim mi nht trn loi bm Heliconis cydno, sng ph bin ti cc khu
rng nhit i Trung v Nam M, mang n mt ci nhn hon ton mi v s tin
ha ca cnh bm, Alison Sweeney ti i hc Duke Durham, North Carolina, M, nhn
xt. Sng nh sng pht ra t mt tri l dao ng theo mi hng. Khi phn x trn mt b
mt vt th no , n tr nn phn cc, tc l tt c cc nh sng u xp thng hng v
dao ng theo mt hng. nh sng phn cc gn nh v hnh trc mt ngi, nhng
li d nhn thy trc mt mt s loi bm. Nhm nghin cu ca Sweeney pht hin
ra rng: nh sng phn x t cnh loi bm Heliconius cydno th phn cc, cn nh sng
phn x t cnh loi Heliconius melpomene th khng. Hn th na, khi cho mt con cydno
c xem cnh ca mt con cydno ci c phn x nh sng phn cc, con c tr nn rt ch
, bay ti gn v p cnh vo cnh con ci. Nhng khi nh sng phn cc b lc i, th cc
con c t thi th . Cc nh khoa hc cho rng: Loi bm ny tin ha s dng
nh sng phn cc nh mt cch to tn hiu ni bt trong khu rng trn y nh sng
khng phn cc, ni m chng sinh sng. Thc t, nhng sc t thng thng trn cnh
phi c chiu sng y mi c th nhn r. iu ny c th gii thch v sao nhng con
melpomene sng ng c trn ngp nh sng khng pht trin cu trc lm phn cc trn
cnh. Tom Cronin ti i hc Maryland, Matimore (M), nhn nh: Kt qu ny cho thy c
nhiu ng vt s dng nh sng phn cc giao tip hn chng ta ngh. Ngoi bm, mt
s sinh vt bin cng s dng nh sng phn cc tm bn i.

25. OM DM TA NH SNG THU HT BN

TNH
Nhng m sng lp lnh ca nhng ch om m trong m h ch l mt kiu ph
trng hnh thc, ging nh chic ui rc r ca nhng con cng c. Mt nhm khoa
hc ti M cho bit.

Nhng con kh ci gn b vi nhau nhiu hn vi con c

Cuc nghin cu cho thy s ph trng v p gii tnh khng ch c cc loi nh
chim, th, ngi m c c cn trng. Nhng con om m c tp hp c nh sng
hunh quang lu hn s c kh nng tm bn i thnh cng hn v gip con ci sinh c
nhiu con hn. Sara Lewis ti i hc Tufts, Boston (M), cho bit: Hu ht vic chng lm
khi trng thnh ch l sinh sn. Nhiu loi khc cn kim n, nhng vi om m, khng
g khc c th lm chng sao nhng vic sinh hot tnh dc. om m sng di dng u
trng trong 2 nm. Giai on ny chng ch yu dnh cho vic n thc n. Chng ln, n,
ri ln trong vng 2 nm Lewis ni. Sau , om m bay ln khi mt t v dnh 2 tun
huy hong tn tnh v lm tnh, trc khi cht dn v i. Mi loi om m c kiu pht
sng v thi gian pht sng khc nhau. di ca tn hiu pht sng cn lin quan ti lng
cht dinh dng con c cung cp trong khi giao phi v sau tch tr trong trng ca
con ci.

26. M CNG SNG, CHIM C CNG KHE, CNG

HP DN
Chim ci b hp dn bi nhng chic m sng chi ca chim c, bi m ca chng no
cng sc s, bng by th cng c nhiu cht dinh dng gip tng cng h thng min
dch. Cc nh nghin cu ti Anh v Php cho bit nh vy.

Ong mt Antistrophus rufus

Nhng cht dinh dng c gi l carotenoid, gm ch yu lutein v zeaxanthin,
c tm thy trong hoa qu, rau c v ht ging, c th lm sng m chim. Cc nh khoa
hc t trc ti nay vn bit rng: Chim thng trng din mt cch ti a hp dn
bn tnh. Chng hn nh loi cng vi chic ui di lp lnh, chim vi ting ht trong
tro... ng vt trng din chng t mt iu l chng rt sung sc mt con cng yu
t th khng th mang ni trn mnh mt chic ui ln. Nhng hin nay, cc nh sinh vt
hc ti i hc Glasgow (Anh) tm ra v thy rng cn c l do khc ng sau s m
dng . H nhn thy loi s vn lm m sng bng cch n nhng ht ging v chi non
min qu Australia. C th chng khng th t nhin to ra carotenoid, to ra mu vng
v m. Cc nh khoa hc th nghim b sung cht carotenoid vo ch n ca
nhng con chim nh ny. Chng ti ly hai con c. Mt con c mt ch n thng
thng v con kia c b sung carotenoid. Ch sau 4 tun, chng ti nhn thy con chim
c ch n b sung c chic m sng hn hn, chn trong mi trng hp th con ci
u i theo anh chng c chic m sc s kia, nh sinh vt hc Jonathan Blount ni. iu
th v trong th nghim ny l chng ti cng nhn thy h thng min dch ca con chim c
m hn mnh ln ng k. Nhng con chim c h thng min dch khe hn th s c
kh nng chng chi bnh tt tt hn, tm l vng vng hn v v vy, tm kim thc n
giu dinh dng gii hn, Blount b sung. Trong mt nghin cu khc, cc nh khoa hc
ti i hc Bourgogne, Php, nghin cu nhng con chim kt c c m mu vng cam.
Nhng con c m cha sc cam nhiu hn th kim bn tnh tt hn. H th nghim
bng cch tim mu cu (c th gy bnh) vo c th chng, nhm kch hot h thng min
dch. Kt qu l mu ca m chim b phai dn. Nghin cu ny chng t bnh tt lm
gim h thng min dch v lm tiu hao carotenoid vn em li mu sc cho m chim. T 2
nghin cu trn, cc nh khoa hc kt lun rng vic ph by c th l hnh ng chng
t sc khe ca ging c. V iu ny cng ging nh con ngi. n nhiu hoa qu giu
cht dinh dng gip tng cng h thng min dch con ngi, lm h tr nn tr trung
v khe mnh.
 Thn ln sn m

27. C GAI C TRANG HONG T QUYN R

BN TNH
t vi trang sc sc s trc mt mt c gai c, chng ta s mau chng a ngay
chng v cht ng trong t ca mnh. Cc nh khoa hc pht hin ra rng, chng lm th
tha mn s thch mu m ca cc con ci. Trong t nhin, c ba gai c (Gasterosteus
aculeatus) thng dt nhng chic t hnh ng bng c nhn t. Con ci s trng vo
chic t ny v trng nom cho n khi trng n. Vo ma sinh sn, phn bng ca nhng
con c khe mnh chuyn sang mu v nhng con ci s chn cc chng c mu c
th ti tn. Trong mt th nghim mi y, nh sinh thi hc Mikael Holmlund v cng s,
i hc Oslo, Nauy, th vo trong nc nhng chui ht mu xanh, cc l kim loi ,
xanh v trng bc. ng nhn thy con c gai c thch nht l nhng l kim loi mu v
c gai ci cng dnh 90% thi gian ca chng thm d nhng ci t sc s, hn l nhng
cn h trng trn, xm xt. Vi vic dt t cng mu vi c th, con c dng nh mun
lm ni bt mnh, nh nghin cu Iain Barber ca i hc Wales Aberystwyth, Anh,
phng on. Barber cn pht hin thy c gai ci cng thch nhng chic t gn gng, ng
ngha vi vic n c dt chc chn mt bng chng na cho thy c lang qun
tng lai s cng trng v khe mnh. Vic trang hong t cng l cch m c gai c
qung co v mnh c kh nng nh cp trang tr ca hng xm v khng s k th (v
rng mu sc lng ly ca chic t cng s li ko nhng k sn mi ti). Trong thin nhin,
c rt nhiu loi c m con c xy t phc v con non, nhng c gai l loi u tin
trang hong t ch lm phng the. Nh nghin cu Carl Smith ca i hc Queen Mary
v Westfield, London, cho rng pht hin ny c th kch thch cc nh khoa hc tm kim
nhng hin tng tng t trn nhng ng vt khc v c th n cn ph bin hn nhiu
nh ta vn tng.

28. KH CI THCH LM BN VI NHAU HN L

CON C
Ngy cng c thm nhiu bng chng cho thy, nhiu ng vt c bn tnh tm thi ch
giao phi, ch khng phi c con. Chnh v th, mi quan h c ci ca chng rt
lng lo v chng ch thit tha vi bn cng gii m thi.

Cuc chin ca nhng con kin c cardiocondy la obscurior.

Pht hin ny t ra thch thc mi vi gi thuyt tin ha ca Darwin, tc l mi
sinh vt u pht trin theo hng c nhiu con hn, duy tr ni ging. Mt bng chng
mi nht va c tm thy trn nhng con kh macaca Nht Bn. Nh tm l hc Paul
Vasey, i hc Lethbridge, Alberta (Canada), nghin cu mt nhm gm 120 con kh
ang sng trn dy ni Arashiyama gn Kyoto. Vasey pht hin thy, cc nng ch yu kt
thn vi nhng con ci khc trong n. Ngoi vic n, ng v chi lng cho nhau, chng cn
ci ln lng nhau v bt chc hnh ng giao phi nh vi con c. Cha ht, 9 trong 10
ln cc chng tht n tn tnh u b cc nng nh ui i. Tuy nhin, s thch ngc
i ny khng nh hng ti c hi c con ca kh macaca. Vasey phng on: Nhng con
kh ci m chng kt giao thng thn thin hn v n gin ch l bn tt, ch khng phi
l ch th cnh tranh bn tnh. Mc d vy, s thch y tin ha ra sao th vn cn l mt
cu hi b cha c li p. Nh sinh vt hc tin ha Joan Roughgarden ca i hc
Stanford (M) cho bit: t nht c 14 loi khc, trong c ngng tri Canada v di qu,
i khi vn chn bn i cng gii ch khng phi l nhng k khc gii. Trc kia, hin
tng ny c xem l cc trng hp ngoi l. Nhng hin nay, vi vic c thm nhng
bng chng thuyt phc hn, ngi ta s phi xem li gi thuyt tin ha ph bin trc
y.

29. NG VT NH THC VT GI H BN TNH

B nht cht trong thn cy, con ci ca loi ong mt tho nguyn Antistrophus rufus
khng sao bo c cho cc chng bit v s c mt ca mnh trong . Chng bn kch
thch cy sn ra cc cht thm d cc chng ti.

Sng, mo v m ca khng long ch c chc nng quyn r bn tnh

y l ln u tin khoa hc ghi nhn c mt loi ng vt c th sai khin c thc
vt sn ra hoocmn gii tnh cn thit, gip n quyn r bn khc gii, John F. Tooker, i
hc Illinois (M), cho bit. Khi nghin cu v tp tnh ca nhng cng ng cn trng trn
cc tho nguyn min trung Ty nc M, Tooker v cng s tnh c pht hin ra kiu
hp tc k l ny. Ong mt tho nguyn Antistrophus rufus ch nh nh b cht, c sinh
ra trong thn ca loi c Silphium. Ma ng, con non vn cn dng u trng. Xun n,
nhng con c chui ra khi t u tin, trong khi cc con ci vn b nht cht trong thn cy
mc. Ch khi mt con c ti nh c trn ci thn cy y, con ci mi nhai nt thn cy v
tm ng n vi chng. Tooker t hi lm th no nhng con ong c t hon v khng
bit bay ny, trong qung thi gian ngn ngi 9 ngy chng c th tm ra ni ca con ci.
y, cn loi tr gi thuyt con ci s dng cc tn hiu trc tip thu ht con c nh
nhiu loi cn trng khc vn lm, v chng hon ton b nim phong trong thn cy. Nh
vy, ch c kh nng l cc nng bo ng cho chng bit thng qua bc th tnh m
thn cy gi h - l cc cht do cy tit ra. Qu tht, khi so snh nhng thn c Silphium
c cha v khng cha ong ci, Tooker pht hin thy nhng thn cy che giu cc nng
th tit ra cc ha cht bo v c mi mnh hn nhiu so vi cc cy khng cha ong. Chnh
nh nhng du vt ny, m ong c c th tm c bn i ca n, thm ch rt lu sau
ny cy cht.
 30. CCH THC SINH SN K L CA THN LN
SN M
Trong th gii ng vt, him c loi vt no m con ci li chuyn quyn nh thn
ln sn m: Chng la chn bn i, quyt nh a im sng v thm ch cn nh a
im sng v thm ch nh ot gii tnh cho con. Hu nh tt c mi cng on trong chu
k kt i v sinh sn ca loi thn ln nh ny u do con ci iu khin.

Chng ch ang tn gi bng ging ca ca mnh.

Thn ln sn m l loi thn ln ph bin nht vng Ty M. Chng sng trn cc bi
phn b t vng Rocky Moutains Canada ti bn o Baja Mexico. Loi ng vt ny
kh nh, con ci di khong 6 cm, con c cn b hn v ch bng na nh th. Tuy vy,
chng vn khin cc nh khoa hc phi kinh ngc v cch thc la chn bn i v sinh sn
phc tp ca mnh. Thng thng, con ci chn ly mt chng lm bn trm nm v
l nhng con c to cao, sng trn mt tng ln, ti nhng a im tt nht. Tuy nhin,
trong trng hp phi la chn gia hai kh nng: Con c ln - bi nh, hay con c
nh - bi ln, cc c s khng ngn ngi chn phng n hai, l ni n c m bo
mt cuc sng tin nghi hn, tuy rng n thit thi cht t v ngoi hnh ca bn i.
Nhng vn cha phi l s la chn cui cng. Cc nh nghin cu pht hin thy thn
ln ci khng chu bng lng vi anh chng b nh ny, m cn i hoang n 5- 6 ln na
trong k sinh sn. Tuy nhin, n cha vi cho trng th tinh ngay, m gi tinh trng ca tt
c cc con c trong mt ci hc c bit trn c th, gi l spermatheca. Tip , thn ln
ci s dng tinh trng ca nhng chng cao ln to ra con c, v tinh trng ca
nhng chng nh hn to ra con ci. Nh nghin cu Ryan Calsbeek, ti Vin Mi trng,
i hc California Los Angeles (M), cng nghin cu v vn ny a ra nhn xt: C
th v nhng con thn ln ci ny ging nh mt c gi a tnh, khn ngoan. C y ci mt
ngi n ng giu c, thp v to b, nhng li quan h vi mt g 20 tui vm v khc
cho ra i nhng a con trai khe mnh. Kt qu l l con y va to va khe, m vn
c sng trong nh lu v c hc nhng trng tt nht. Chng ti khng hiu bng
cch no thn ln ci c th lm c iu , Calsbeek ni tip. B v cng s gi thuyt
rng: C th ca thn ln ci t ng quyt nh s phn cho tinh trng, da vo nhim
sc th gii tnh ca chng, ging nh ngi. Theo c ch ny, mt tinh trng s mang
nhim sc th X hoc Y, trong khi vi tinh trng mang nhim sc th Y, mt con c c
to ra. Cn nu trng kt hp vi tinh trng mang nhim sc th X th con non s l con ci.
 Mt c s nh vi chm lng trn u sc s.

31. KIN C GI MI CON CI TRNH K

TH
l cch m nhng con c yu t trong n kin cardiocondyla obscurior s dng
trnh ng vi nhng k ng loi cng gii khc. Chin lc ny t ra rt hu hiu, v
trong khi cc chng kin mnh m mi nh nhau, con c yu c thoi mi giao phi vi
nhng con ci trong t.
Nh sinh thi hc Sylvia Cremer, i hc Regensburg (c), quan st sinh hot ca
loi kin nhit i cardiocondyla obsscurior. cc n kin ny, thng c hai loi kin
c: Loi c cnh v loi khng c cnh.
Kin c khng c cnh thng rt khe. Chng lun nh gi t v sn sng nh nhau
ch cht vi nhng con c khc ginh quyn giao phi vi kin ci. Khi i din vi k
ch, chng thng tit ra mt loi cht khiu khch, khin con kia mt bnh tnh. Nhiu
cuc chin kt thc bng ci cht ca mt con, v b rng ca kin c cng nh thp, c
th nghin t c hng i phng.
So vi ngi anh em trn tri, nhng con c c cnh thng yu ui hn rt nhiu.
Sau khi n ra, chng t khong 1-2 tun, ch cho n khi cp cnh mc di c th bay
c. Trong thi gian , kin c cnh khc t mi cuc chin. c yn thn, chng
tit ra mi ging ht mi ca cc nng kin. Nh vy, cc chng kin c trn tri hiu
chin khng nhng khng gy hn, m cn t ra u ym chng hn.

Phong lan Singapore

Trong mt n kin cardiocondyla obsscurior, s lng con c thng nhiu gp 4-5 ln
s lng con ci. V th, s cnh tranh gia cc con c l quyt lit. Chin thut gi ci
ca nhng con kin c cnh tuy khng mnh m, nhng li rt hiu qu.
Trong thin nhin cng c mt s loi gi ci trnh k th, nh rn hoc b cnh cng.
Tuy nhin, thc s l nhng con c yu t. Chng lm vy chng qua ch mong c
sng yn thn, ch chng gt hi c iu g. Kin cardiocondyla obsscurior c l l mt
ngoi l, v con c gi ci khng nhng trnh c mi phin toi, m cn duy tr c ni
ging ca n mt cch tt nht.

32. KHNG LONG QUYN R BN TNH NH TH

NO?
 mt s loi khng long, con c c m, mo v sng lng ly. Tuy nhin, nhng v
kh ny chng c ngha g v mt sinh hc, m ch c tc dng quyn r con ci. l kt
lun ca nh khoa hc Scott Sampson, Bo tng Lch s t nhin Utah (M).

Nhn bolas sn cc loi mi khc nhau vo nhng thi im khc nhau trong m
Trc y, c rt nhiu cuc tranh lun v chc nng ca cc b phn ln nh m, mo
v sng ca khng long. Nhiu ngi cho rng, chng c s dng iu chnh nhit
thn th khng long, hoc nh mt th v kh chng li k th. Tuy nhin, tin s Sampson
cho rng: Chng ch c chc nng duy nht, l to cm hng tnh dc, tng t nh chic
ui ca con cng c vy. Theo ng, l do cc ging khng long c mo, m v sng l rt
khc bit, thm ch c loi cn khng c cc b phn ny. V th khng th ni rng, chng
c mt chc nng sinh hc c th. Theo Sampson, c l thi thnh tr, nhng con khng
long thng a ui ln cao ri ung a th hin mnh, nh mt s loi chim hin
nay. Tuy nhin, cc nh khoa hc rt kh phc ha c cc ng tc c th ca khng
long t nhng ha thch ang c. n nay, ha thch ghi li cnh giao phi lu i nht
c bit n l c nin i 100 triu nm. l cnh lm tnh ca mt loi ng vt thn
gip, di 1 mm Brazil.

33. CH C CU HN BNG TING HT

Mt m ng nh, Albert S. Feng v cng s ca ng ra b sng Tau Hau (Trung Quc)
tm hiu nhng ting chim ang lnh lt u . Th ra, l mt ch ch c Amolops
tormotus (A. tormotus) ang mi mit ph din nhng giai iu du dng ht nh ting
chim d d bn tnh.

Cc phng tin trn bin ang e don cuc sng ca c heo Phn Lan
y l ln u tin khoa hc ghi nhn c mt con ch bit kt hp cc m iu trm
bng, bi hu ht cc loi ch trc nay u ch c din mt khc tu bng hoc trm m
thi. y cng l nhng ting ku u tin ca ch c ph m thanh m rng sang c di
sng siu m. m thanh ny c ph rng n mc kh tin, Albert S. Feng, mt chuyn gia
ti i hc Illinois Urbana (bang Illinois, M), cho bit. Loi ch A. tormotus thng tr ti
ca ht vo ban m. Chng tng cng cc giai iu, phc tp v tn s ca ting ku
t hn i th. Chnh v s a dng ny m trong sut 12 gi ghi m ting ht ca 21 con
c, cc nh nghin cu khng h pht hin c bn giao hng no trng nhau.
Nhm nghin cu hin c k hoch tm hiu, liu c phi cu to c bit ca c th ch
ph cho chng ting ht ca nhng ng vt c cnh. ch c A. tormotus c nhng rnh
tai dn vo cc mng tai nm trong hp s. Trong khi , hu ht mng tai ca nhng loi
ch khc nm ra quanh ming v u ca chng. Nhm nghin cu cng d kin s tm
hiu xem ch A. tormotus c th iu khin hai ti m thanh c hng c lp nhau hay
khng. Nu ng nh vy iu ny c th gp phn to ra nhng ting ku rt phc tp
ca chng.
 34. GING CI CNG CH NG SN N BN
TNH
Theo Charles Darwin, chuyn tnh trong gii t nhin lun bt u bng mn ve vn ch
ng ca ging c v ging ci ch ng khi b khut phc. Vi cc nh tin ha hin i,
l thuyt trn dng nh qu n gin v theo h, c ging c ln ging ci u cng l
bn A trong vic i tm na kia ca mnh.

Di ht mu
Mt phn ca bng chng ny l cng trnh nghin cu ngoi hnh ging ci trong nhiu
loi ng vt. Khng ch ging c mi trng din d ging ci (nh ci ui mu m
ca cng trng hay ci bm ngang tng ca s t c), m ging ci cng bit lm dng
tng tnh quyn r. Tin s Trond Amundsen thuc i hc khoa hc k thut Nauy cho bit:
C bng m c ch chn mt nng no c mu sc rc r. Vo ma kt i, c bng c
c nhng m xanh dng trn vy v hai bn hng trong khi con ci mc thm nhng ci
bt vng cam trn bng. Trng hp tng t vi c cha vi. Tin s Geoff Hill thuc i
hc Auburn cn cho bit thm: Chm lng trn u chim mi thuc loi s nh (house
finch) ngy cng rc r hn sau mi th h, do chim trng thch tn tnh con mi c chm
lng u mu sng. B dng bt mt ca con ci cn th hin n c sc khe tt v kh
nng lm m.

35. PHONG LAN D D ONG BNG MU SC

Trn 70% cc loi phong lan khng c phn v mt, th nhng chng vn c th phn.
Cc nh khoa hc Cng ha Sc mi pht hin ra rng: Chng bt chc mu sc v kiu
dng ca nhng bng hoa c phn d d cc chng ong ngc nghch.
Nhng con ong thiu kinh nghim thng chui vo bt k bng hoa c mu sc sc s
no v ngh rng trong s c mt. Phn dnh vo thn chn v cnh ca ong s c
truyn t hoa ny sang hoa khc, nh m nhng bng hoa khng c phn vn c th.
Tuy nhin, nhng con ong c kinh nghim c th phn bit chnh xc mu sc v kch c ca
hoa bit loi no c mt, loi no khng c mt. V th by ong, mt s ging phong
lan t ra tinh qui khc thng bng cch cho ra nhng bng hoa ging ht hoa ca cc
loi phong lan c phn v mt. Trong trng hp ny, nhng con ong gi i nht vn b
mc la nh thng. Cc nh khoa hc quan st c hng trm cp phong lan nh vy.
Thng th i vi mt loi phong lan c phn (v thng c mt) th u c mt n vi
loi n k. Nhng bng hoa ny nhn b ngoi rt ging nhau, cng kch c, cng mu
hoc vng, ch c nhy hoa l khc nhau.

36. NHN SN MI BNG CCH GI MO MI

HNG
 khng phi l mi hng thng thng, m l mt loi nc hoa ging ht nh hoc
mn gii tnh ca nhng con su bm ci. Bng cch y, nhn bolas d c nhng con
su c ang i tm bn tnh trong m ri vo by ca chng.
V khi cn d d cc loi su hot ng vo nhng gi khc nhau trong m, nhn bolas
s thay i thnh phn nc hoa ca n.
Loi nhn ny khng chng li bt mi theo cch thng thng. N treo mnh trn mt
si t duy nht mc ngang qua mt khe trng, v kin nhn ch i. Trn mt chn khc,
n cng treo lng lng mt si t vi mt git cht dnh u, lm v kh sn mi. Tip ,
con nhn gii phng cc cht gi lm hoc mn gii tnh ca su bm ci. Nhn c tn
hiu ny, cc chng su c tp np ko n ngay. V nhn ta lin qung chic thng lng
bng t ca n, u kia s l ba n.
Ngn n ca nhn tuy rt xo quyt, nhng n cng ch c gii hn no . V mi loi
su bm to ra rt nhiu cc hn hp hoc mn gii tnh khc nhau, nn nhn bolas phi
chn loi nc hoa gi ph hp c th thu c nhiu mi nht. V nu trong hn hp
c qu nhiu loi hoc mn gi cng lc, con su c s b i v khng phn bit c.
V th, nhn bolas phi cn bng gia tnh hiu qu bt chc ca nc hoa vi s lng
cc loi khc nhau m n c th d c.
Kenneth Haynes ca i hc Kentucky v cng s thc hin nghin cu trn nhn
bolas chu M (Mastophora hutchinsoni). H nhn thy chng ch thch bt hai loi su
bm l tetanolita (Tetanolita mynesalis) v ngi m lng cng (Lacinipolia renigera). Hai
loi su bm ny bay vo nhng gi khc nhau trong m, vi ngi m lng cng l
khong 22 gi 30 pht, cn tetanolita hot ng mun hn, vo khong 23 gi.
Khi thay i ng h sinh hc trn c th su bm nhn c th sn c hai loi cng
lc, cc nh khoa hc nhn thy nhn bolas c th bt mi sut m. iu ny cho thy n
to ra c hn hp hoc mn gi ca c hai loi v nu gp i tng no, n s c
ngay ngh chuyn dng cho loi .

Hnh nh chp t v tr
Nhn nh v c tnh ny, nh sinh thi hc Thomas Eisner ca i hc Cornell, Ithaca,
New York (M) cho bit: Kh nng chuyn ha bt c nhng loi su khc nhau vo
cc thi im trong m qu l iu ng ngc nhin.

37. C HEO D D BN GI BNG GING HT

TRM
C heo Phn Lan v c heo xanh ht ln nhng bn nhc trm, c pht ra t con c
nhm quyn r con ci. Pht hin ny ca cc nh khoa hc M gii thch cu hi bao lu
nay: V sao c heo ht.
 Nh lp t mt h thng thu thanh cc nhy, nhm nghin cu ca nh sinh hc Donald
Croll, i hc California Santa Cruz thu c nhng m thanh ca c heo di i
dng. H pht hin thy mt iu bt ng cc n c heo Phn Lan v c heo xanh, ch
c cc con c ht. Vi ging trm, lan xa hng trm kilomet, chng c gng gy s ch
vi nhng con ci trong phm vi xa nht.
Ting ht tnh i ny rt quan trng vi hai loi c heo ny bi v chng sng kh n l.
i khi trong phm vi ng knh vi chc lilomet ch c mt con duy nht. V th c hi
giao phi ca chng khng ln nh cc loi c heo khc, chng hn nh c heo Nht Bn.

Kho st thc a
Cc nh khoa hc cng cnh bo rng, vi cc phng tin sonar t di y bin hin
nay, nht l cc chin hm qun s, tn hiu ca c voi c c th b gy nhiu, khng lan
xa c. iu ny c th lm gim c hi giao phi ca c heo v ch c nhng con ci
phm vi gn mi nghe c tn hiu ca con c.

38. DI HT MU HUYN THOI V S THT

Huyn thoi v truyn thuyt trn khp th gii m t di l nhng con qui vt ht mu
ngi. Trn thc t, di ht mu ngi c tn ti song ch c ba loi Nam v Trung M.
Di ht mu l thnh vin ca h di ln Phyllostomidae. Phn loi ph bin l Desmodus
rotundus (hai phn loi cn li l Diaemus youngi v Diphylla ecaudata), c si cnh rng
khong 20 cm v kch c c th ch bng ngn tay ci ca mt ngi trng thnh.
Con ngi c l chng quan tm ti nhng con di nh ny nu ba n ca chng khng
qu c bit: chng ht mu ca nhng con chim ln, b, nga v ln. Hai phn loi cn li
ch yu ht mu ca cc loi chim. Tuy nhin, chng khng ht mu ngi nh tn gi m
con ngi t cho chng.
S dng nhng chic rng nhn, di to ra nhng vt cn cc nh trn da ca mt ng
vt ang ng. Nc bt ca chng cha mt loi ha cht gip mu khng ng. Sau , di
lim mu r ra t vt thng. Mt cht na trong nc bt lm t da trn ng vt khng c
cm gic au v khng th thc gic, nn di c th nhm nhp mu ti ti... 30 pht.
Di ht mu tm con mi bng cch nh v con mi bng cch thng qua ting vang (pht
ra m thanh v din dch ting di), mi v m thanh. Chng bay cch mt t chng 1 m
ri s dng cc b phn cm nhit c bit mi tm mch mu gn da cng nh a
im lim mu tt nht. Mc d khng ph bin song di ht mu thnh thong cng cn
ngi. Khng ging nhng loi di khc, di ht mu c nhng thch ng c bit i vi
nhu cu n c nht v nh. Chng c th i b, chy v nhy. Chn sau cc khe v mt
ngn ci c bit gip chng ct cnh sau khi lim mu.
iu g s xy ra nu di ht mu khng th kim n hng m? Nu chng khng th tm
ra mu trong hai m lin, chng s cht. iu may mn l di ci rt ho phng. Nhng
con di n ung no n thng a ra mu cho nhng con di i. i li, di c phi...
chi lng cho chng (!). Khi c nui nht, di ci rt thn thin vi ng loi va sinh
con. Chng thng cung cp mu cho di m trong khong hai tun sau khi sinh.
Tui th ca di ht mu trong nui nht c th ln ti 20 nm. Chng l loi ng vt c
v duy nht hon ton sng da vo mu, ch nng 15-50g. Chng c t rng hn cc loi
di khc. Di ht mu c th gic tinh ti mc chng c th nhn thy mt con b cch xa
130m. Mc d vt cn ca di ht mu khng c hi song chng c th ly bnh di. Ch
ring trong thng 3 va qua, c 13 ngi t vong ti Brazil do b di mang bnh di cn.
Chng tn cng khong 300 ngi ti y.
Cc nh khoa hc pht hin nc bt ca di ht mu c tc dng ngn mu khng
ng tt hn cc loi thuc khc. Do vy, n rt hu ch trong vic ngn chn au tim v t
qu. Di ht mu l mt trong mt s t loi di c coi l vt gy hi. cc nc m La
tinh, di ht mu nh hng ti ngnh chn nui gia sc nn mi ngi tin hnh cc
chin dch kim sot chng. Tuy nhin, hng triu con di c ch b git do mi ngi
nhm tng chng l di ht mu.
 PHN 4:
TH GII C I K B
1. TM KIM DU VT C I T V TR
Hin nay, vic s dng cc v tinh chp Tri t cho php cc nh kho c hc rt
ngn rt nhiu thi gian tm kim cc tn tch v t c hiu qu cao.
Nm 1993, sau ba nm tm kim khng mt mi gia nhng i ct nng bng ca sa
mc Gobi (Mng C), nh kho c hc Michel Novachec cng nhm cc nh nghin cu
thuc Th vin T nhin hc (M) chm tay vo mt trong nhng tn tch ha thch c
i thuc loi ln nht trn th gii.
l a danh ni ting c tn Ukha Tolgod, ni lu gi v s cc b xng ha thch
ca nhng ng vt thi tin s, tn tch ca mt s loi khng long, mt s loi ng vt c
thuc loi chim cc him c tn Mononykus, cng vi nhng b xng ha thch ca cc
loi ng vt c v thuc K Mesosoid.
T n nay, hng nm nh kho c hc n vng sa mc ny tm kim nhng tn
tch mi. Vic khai qut trn vng t sa mc ny l v cng kh khn, gian kh do h thng
ng s hu nh khng c. Cc nh khoa hc phi lm vic di ci nng gay gt, nng v
gi kinh khng ca kh hu sa mc. Phn ln cc tn tch c i c tm thy pha Nam
Mng C l v ng vt sng cch y khong 80 triu nm, tc vo khong 15 triu nm
trc khi loi khng long bin mt khi Tri t. Qua tn tch ha thch c tm thy,
chng chng t mt iu: Ti sa mc Gobi vo mt thi k no tng tn ti nhng
vng hoc m c nc v mt thm thc vt kh y m bo cuc sng cho nhiu
loi khng long, thn ln v cc loi ng vt c v khc.
Ti khu vc Ukha Tolgod, cc nh kho c hc tm kim trn mt vng rng 4 km2 v
nhng ha thch m h pht hin c nhiu hn tt c nhng g pht hin c trc
trn sa mc Gobi. Quan trng hn c, cc nh nghin cu xc nh c ba tranh
ton cnh v s tin ha ca loi ng vt c v, cng nh v qu trnh sinh sn ca loi
khng long. Cc b xng v cc du vt ha thch chng t: Loi khng long cng rt
quan tm n t v trng ca chng tng t nh loi chim hin i ngy nay. Cn nhng
ha thch ca loi ng vt c v cung cp cc chng c cho cc nh nghin cu, hon
thin thm v cy tin ha, b sung cc nhnh c s dn n vic xut hin loi ngi.
c th nh v chnh xc nhng im mi, tp trung cc ha thch trn sa mc Gobi
mnh mng, h phi s dng cc bc nh chp t v tinh Landsat. Trn v tinh ny c 70
b chp cc nhy v r. Cc b chp nh ny c th chp nhng nh phn x li bi tia nng
mt tri hoc t mt ngun pht nhit, t h c th xc nh c nhng v tr c s
hin din ca t i trn sa mc ton ct, do xc sut c nhng du tch ha thch l ln
nht ti cc khu vc ny. Cc nh kho c cng cho bit: Thng cc ha thch ca ng vt
c i c tm thy nhng ni nguyn l nn ca nhng ngn ni ln trc y tng
c, sa mc Gobi. , thng c nhng lp kt v nt c trng l rt him cy ci,
thc vt sinh sng. Nhng c im ny d dng xc nh c, ti nhng bc nh do v
tinh chp t v tr.

2. PHT HIN BI NHC C TI N

Cc nh kho c va ti pht hin mt dy khng l, nm trn i Kupgal min Nam
n , bao gm nhng tng vi cc gc li lm bt thng, khi g vo th to ra nhng
m thanh vang xa nh ting cng.
Khu vc ny b mt du sau khi c pht hin ln u vo nm 1892, v vy y l n
lc u tin nghin cu khu vc sau mt thp k.
i Kupgal bao gm hng trm, thm ch hng nghn nhng tng khc ngh thut c
t thi mun hoc mi (vi nghn nm trc Cng nguyn). Cc nh nghin cu cho
rng ngi dn c i n khu vc ny thc hin cc nghi l v tn dng nng lng
ca cc tng . Ngi dn a phng gi nhng tng c cc vt nt nh ny l nhng
tng pht nhc. Khi g bng nhng hn granite nh, n pht ra nhng m thanh
vang su nh ting cng.
mt s nn vn ha, dn nhc g cng ng mt vai tr quan trng trong nhng bui
nghi l lin lc vi th gii siu nhin. Cc nh nghin cu cho rng, c th l mc
ch ca nhng hn Kupgal.
Trn cc tng cn khc nhiu hnh v gia sc v mt s hnh nh ging con ngi cm
cung, tn, xch... Tc gi ca nhng hnh khc ny c th l n ng rt khe v kho lo,
chuyn i chn gia sc hoc c th n trm chng.
Hin nay, hot ng khai thc lm h hi mt s khu vc trn ngn i. V vy,
Chnh ph cn phi can thip bo v mt cch hiu qu khu vc ny nu khng mun
n bin mt hon ton trong nhng nm ti, tin s Nicole Boivin ti i hc Cambridge
ca Anh, pht biu.

3. PHT HIN M NGI HU CA VUA AI CP

M ca nhng cn thn hoc y t ca vua Aha, v vua u tin ca triu i Ai Cp c
i th nht, mi c pht hin ti Abydos. Bng chng cho thy nhng k hu cn ny
b hin t i theo phc v nh vua th gii bn kia.
Qun th ti Abydos bao gm mt nh nguyn nh vn cn nguyn vn, c bao quanh
bi 6 ngi m con ca nhng cn thn phc v nh vua, sau khi t gi ci i. Khu vc
nm cch m ca vua Aha 1,5 km. Ngi m ca v vua ny c pht hin vo nm 1900.
Sau khi nghin cu nhng b xng, cc nh kho c kt lun nhng k hu cn ny b
hin t chn theo vua Aha.
 n ca ngi Ai Cp c i
Gim c d n David OConner nhn nh pht hin ny rt c ngha bi ch ca
Aha lin quan ti nhiu thay i quan trng trong kin trc hong gia. Hnh thc v s
ca khu vc cng nh m hnh nh nguyn nm trong, c coi nh mt khun mu cho
cc cng trnh ca hong gia sau ny ti Abydos, OConner ni.
Cc nh kho c cng tm thy qun th lng m ca mt v vua khc thuc triu i Ai
Cp th nht, bao gm 3 ngi m con. iu khc thng l nhng ngi m ny khng cha
di hi m cha xc ca 10 con la. Chng nhm phc v vic i li ca vua th gii bn
kia, Zahi Hawwas ni.

4. B MT CA NHNG NGI M 3.500 NM

MN BC
Ti di ch Mn Bc, Ninh Bnh (Vit Nam), cc nh kho c va tm thy 10 ngi m, vi
hi ct a phn l ca tr em, c tui khong 3.500 nm. qu l nhng bng chng hu
ch, bi nh m cc nh kho c hc c th nghin cu s tn ti ca nn vn minh Tin
ng Sn, cng vic m t trc ti nay tng nh khng th lm c.
Mt iu k l l nhng b xng ny cn kh nguyn vn. ng H Vn Phng, Ph vin
trng Vin Kho c, cho bit: Hai mu xc nh nin i, mt c gi sang Australia v
mt phn tch C14 ti Vin u cho kt qu ging nhau, xc nh rng c dn Mn Bc thuc
thi i ng thau, tn ti cch y khong 3.500 nm, tng ng giai on vn ha
Phng Nguyn Hoa Lc v giai on vn ha ng u an N.
Trong 55 a im ca vn ha Phng Nguyn, ch pht hin c 3 a im c di ct
ngi, nhng khng cn nguyn vn. Ti 12 a im ca vn ha ng u, ch tm thy
hai a im c di ct ngi, nhng cng b mn. V th, vic tm thy nhng b xng
ti di ch Mn Bc l rt may mn.
Theo ch Thy, cn b C nhn hc ca Vin, nhng b xng ny l c liu qu. Bi, tuy
Vin c ti liu ca tt c cc thi k S s v Tin s, nhng li cha c ti liu y v
nhn chng hc ca vn ha Tin ng Sn. Vi nhng chic s cn nguyn vn ca nn
vn ha ny, vic nghin cu xc nh gii tnh, chng tc, nhm mu, tui... s thun li
hn nhiu.
Ngoi ra, nhng ngi m ny u c ty tng chn theo nh ni gm, vng trang sc.
C nhng chic vng bng c ht sc k l. Nhng ht vng nh chic khuy o mng, c c
l rt mn. Cc nh kho c ang tm hiu nhng trang sc trn v t trc n nay, y l
ln u tin tm thy vt chn bng kim loi trong ngi m.

5. B N CA CNG NGH P XC AI CP
 Trong thng rc trung tm mt kim t thp Ai Cp, ng Bovis, du khch ngi Php,
nhn thy c xc cht mt s con vt nh. iu ngc nhin l trong mi trng m nh vy,
khng c con no b thi ra, chng ch kh li nh xc p...
ng Bovis pht hin ra iu ny trong chuyn i thm kim t thp Cheops mi y.
Gi tra, ng ngh li ti mt cn phng nm ti trung tm kim t thp, su 1/3 tnh t
di y ln. Ngoi vic m y bt thng, cc xc p ng vt khin ng ht
sc sng st. ng t hi: Liu c phi thn dn tm t cn thn cc Pharaoh, hay chnh
cc kim t thp bo v ci xc lun trng thi nh xc p?.
Bovis bt u lm mt mu vt c kch thc chnh xc nh kim t thp tht. Bn trong
mu vt, 1/3 t y ln, ng mt con mo cht. Ngy qua ngy, n kh li nh xc p.
Chnh v vy, ng i n kt lun: Kim t thp c th to ra s kh nc nhanh.
Cc bi tng thut trn bo ch ca Bovis thu ht s ch ca ng Karel Arbal, mt
k s radio Prague (Cng ha Czech). ng ny lp i lp li th nghim ca Bovis vi
rt nhiu xc ng vt cht v cui cng khng nh: C mi lin h gia hnh dng ca
khong khng bn trong kim t thp v cc tin trnh vt l, ha hc, sinh hc din ra bn
trong khong khng . Bng cch s dng hnh dng v kiu dng thch hp, chng ta
hon ton c th lm cho cc tin trnh din ra nhanh hn hay chm hn.
* T cu chuyn n i
ng Arbal cht nh n mt cu chuyn m tn trc kia: Dao co ru sc bn nu
di nh trng s cn i. ng lin th mt li dao co vo trong mu vt kim t thp,
nhng chng thy c g l. ng tip tc ly ra dao co ru cho n khi cn li, ri n tr
li vo trong kim t thp . Sau mt thi gian, li dao cn li sc bn nh trc.
Nhiu ngi cng th cc th nghim tng t. H cho trng, tht, chut cht... vo
trong mu vt kim t thp v vo trong mt ci hp bnh thng. Kt qu l mu vt
trong kim t thp c bo qun chng tt hn, trong khi nhng th trong hp bnh
thng bc mi hi v phi b i.
R rng l hnh dng ca kim t thp c mt tc dng c bit, ch khng n thun ch
l mi mai tng cc bc vng. Cc Pharaoh xy dng kim t thp bn b Ty sng
Nile vo khong 3.000 nm trc cng nguyn.

6. B N V NHNG NGN N VNH CU

n chy ht bc v ht du th phi tt, vy m vn c nhng ngn n rc sng qua
hng thin nin k vi c du ln bc cn nguyn. Phi chng, ngi xa tm ra k
thut chy trong chn khng hay c th duy tr s chy m khng cn xy.
Nh th tro phng Hy Lp Lucian (120-180) l ngi thch chu du khp thin h. Mt
ln, khi t chn n Syrie v thm th khu vc Heirapolis, ng nhn thy mt pho tng
rt ln t gia mt ngi n. Trn trn pho tng l mt vin ngc sng rc, soi r c khu
vc vo ban m. Trn bn tay phi l mt ngn n vnh cu. Theo li k ca dn a
phng th khng ai bit ngn n y chy t bao gi v bao gi tt. Hong Numa
Pompilius (La M) cng c mt ngn n vnh cu v khng h tit l ti sao n c chy
mi.

Du chn ngi Tanzania, nin i 3,8 triu nm

T th k th nht, trit gia La M Pliny cho rng: Ngn n vnh cu phi c thp
sng bng mt loi du c bit v c mt si bc cng ht sc khc thng. Li kt lun
m h ny c cc nh khoa hc ngy nay b sung nh sau: l mt loi du cc k tinh
khit (khng h c tp cht), cn bc c l c lm t amiante. Tt nhin, c gi l
ngn n vnh cu th n phi pht sng t nht l vi chc nm m khng cn chm du,
thay bc.
Vo th k th hai, nh nghin cu Pausanius m t kh chi tit mt ngn n vnh
cu trong tc phm Atlicus. S trng hp nm ch, c khong vi trm t liu khc cng
ni v cy n ny. N nm trong ngi n Minerve Polius Athen (Hy Lp), do mt ngi
c tn l Callimadub sng ch. Nhiu tc phm c xa ca Hy Lp i khi cng nhc n vt
ny: ... Mt ngi ti hoa, bit ch to nhng dng c ht sc k l, c bit l nhng ngn
n vnh cu. ng ta c loi du c bit, cho php nhng ngn n ny chy mi. n th
thn Apollon Carneus v n Aberdain u c mt bn th, trn c ngn n vnh cu.
* Chy trong c gi ma
Saint Augustin (354-430) m t v mt ngn n vnh cu trong ngi n Isis (Ai
Cp). iu kh hiu nht l n nm phn khng c mi che, bt chp gi ma. Tng t
nh vy, ngn n Edessa (Syrie) chy sut 500 nm trong iu kin thi tit khc
nghit.
Nm 1300, l thuyt du c bit c soi r phn no, khi nh nghin cu Marcus
Grecus vit trong tc phm Liber Ignum (Sch la) rng mt s ngn n vnh cu c dng
nhin liu c bit. khng phi l du m ch l mt loi bt mn c to ra t nhng
con su pht sng, nhng l loi su g th Marcus khng bit v b n mi mi b chn vi.
Marcuss ch ni rng ta quan st si bc. N di bng cnh tay ta. Rt lu sau , ta quay
li v thy chiu di ca n vn th, chng c ai thay bc mi hay trt thm bt.
Nm 1402, trong m phn Pallas (con trai vua Evandra La M), ngi ta tm c mt
ngn n vnh cu v cho rng n chy c 2.600 nm. dp tt n, theo cc bc cao
nin, ch c cch p v tt c hoc trt ngc du ca n.
Nm 1450, mt nng dn Padoue (Italy), trong lc cy rung trn cnh ng ca mnh
tm c mt ci bnh bng t nung, tip l hai bnh nh bng kim loi, mt bng
vng v mt bng bc. Trong hai h ny l mt loi cht nhn k l, na nh du, na nh
mt ong. Bn trong ci bnh bng t nung l mt ci bnh ng t nung khc ng trong
mt ngn n vnh cu vn ang chy. B chn di lng t (khng bit t bao gi) m li
chy c trong iu kin t xy nh vy, qu l mt b n thn k.
 Nm 1610, nh nghin cu Ludovicius Vives khng nh ng tng nhn thy mt ngn
n vnh cu (chy qua 1.500 nm) v b m th gm p v. Nh s hc Cambden (Anh)
vo nm 1586 cng nhc v mt ngn n vnh cu ti phn m ca Constantius Chlorus,
cha ca Costantin i . Chlorus qua i nm 306 Anh v t , c mt ngn n vnh
cu c dt trong phn m ca ng. Vua Henri VIII vo nm 1539 gii tn rt nhiu
nh th v tu vin Anh, t , c rt nhiu ngn n vnh cu c thp ln v khng bao
gi tt, tr khi b p v. Ty Ban Nha, cng c mt ngn n vnh cu c tm thy ti
Cordone vo nm 1846.
Cc pht hin ni trn chng t nhng ngn n k b ny khng phi l sn phm ca
ring Hy Lp, Ai Cp hay La M. Linh mc Evariste Regis Huc (1813-1860) l ngi rt
thch du ngon chu v tm c mt ngn n bt t nh vy Ty Tng vo nm
1853.
Nhng ti sao thng tin v loi n b n ny li t i n nh vy? Mt s ngi cho rng
chng ch l sn phm ca c tng tng, v ngi xa khng th no to ra nhng k tch
nh vy. Tuy nhin, mt s nh s hc li lp lun rng, vy bng cch no, ngi ta c th
to ra kim t thp khi m cn cu, xe nng hay xe ti cha xut hin?. Nh ha hc Brand
(Hambourg - c) vo nm 1669 nhn nh: Nhng ngn n vnh cu ny chy lu nh
th l nh pht pho. Ngi khc li cho rng chng chy lu l do khng cn khng kh,
ngc li, nu tip xc vi khng kh chng s tt. Nu qu kin ny l ng, th l no
ngi xa bit n k thut ht chn khng? Hn na, la chy khng cn xy l chuyn
ht sc kh hiu.
Nhng cuc tranh lun ny buc ngi ta quay v mt b n khc: K thut chiu sng ca
ngi Ai Cp. Trn cc ng ph Ai Cp c, ngi ta dng n du v uc. Nhin liu l
nhng cn b c nhiu cht bo v cht nhn. Nhng nhng hm m c o su trong
ni n 100 m th cc n l v nh iu khc lm vic bng nh sng g? Trong cc hm
m ny, khng h c du vt ca ngn n hay ngn uc no. Vy phi chng, ngi Ai Cp
dng cc loi gng phn chiu nh sng mt tri? Nhng cc loi gng thi y
ch bng bc v ch c th phn chiu c 40% nh sng, ngha l su vi chc mt,
bng ti s li bao ph hon ton.

Cc bc tng trn o Phc sinh

V ri mt pht hin lm chn ng th gii kho c: ti n Hator Denderah (c
xy dng cch y hn 4.200 nm) c mt gian phng nm rt su. Trong c nhng bc
v cho thy ngi Ai Cp s dng nhng dng c k l trng nh bng n in ngy
nay!. Phi chng y chnh l k thut nh sng b n. Nh khoa hc Erich Von Daniken
(c) ang c cng ti to nhng bng n to tng ny trong phng th nghim, nhng
vn cha tm c ct li ca vn . Cc nh Ai Cp hc cng b cuc, v r rng thi y
cha c in. Vy, nhng ngn n y c thp sng bng g? Gii c bi ton ny,
chng ta cng s c cu tr li cho b n v nhng ngn n vnh cu.
 7. B MT XUNG QUANH NHNG DU CHN K
QUC
C l bn nghe v chng ngi Australopithque sng cch y 4 triu nm, ch c
chiu cao trung bnh t 1 n 1,5 m, v nng t 20 n 50 kg. Nhng tht kh tin rng, c
nhng du chn ngi sng cch y... vi triu nm.
Mt trong nhng b n ln nht l nhng du chn khng r lai lch nm ri rc khp cc
vng trn th gii. Ti cao nguyn Laetoli (Tanzania), cn nhng du chn rt c bit in r
trn bn ha thch cch y 3,8 triu nm. l hai loi du chn, mt ca mt em b, v
mt ca ngi ln. Tro ni la v bn kh li nhng du vt rt r. Cc nh khoa hc
hon ton lng tng khi phi lm r lai lch ca ging ngi ny, cng nh tng lng tng
khi gp phi nhng du chn k l Glenn Rose (Texas, M). Theo cc nh khoa hc M,
y phi l vt chn ca mt ging ngi cao n 4 m (theo t l gia chiu di bn chn v
chiu cao c th). iu k quc nht l chng nm cnh nhng vt chn ca khng long.
Nm 1908, cc nh kho c M tm ra hai loi du chn ny v h cho rng chng ra
i cch y 120-130 triu nm. Mt cuc tranh ci bt tn n ra. C ngi cho rng,
du chn trc ca khng long b tro ca ni la v s xm thc qua thi gian gt bt
mt phn, tnh c to nn vt chn ngi. Nhiu kin li cho rng y ch l mt tr a, y
nh nhng vng trn b n trn cc cnh ng Anh. Nhng nhng phng php tin tin
ca kho c hc d dng lt mt n tr la bp tr con ny, thnh th, khng th c chuyn
gi mo y. Mt s du chn ngoi c cng c tm thy Arizpna v Tuba (M) vo
nm 1986 v 1997. Nhng du chn ny u to nh du chn khng long.
Nu cn truy nguyn, ngi ta c th lc li lch s thy rng nhng vt chn nh th
khng phi l him. Th k XIX, mt nh vn M trong tc phm American Antiques cho
bit: Gn con sng Tennessee, cch Braystown, Bc Caroline (M), vi kilomt v pha nam,
c c mt lot du chn k l. Nhiu ngi M thi by gi ch cho rng l cm hng
ca nh vn. Nhng nm 1965, cc nh khoa hc tm c di lp bn kh, ti ng v
tr , nhng du chn nga, gu, g v du chn ca mt ging ngi c 6 ngn. Pht
hin ny gy chn ng ngnh kho c thi y. Vic xc nh lai lch ca ngi 6 ngn l
khng th. Tuy nhin, theo thng k cha chnh thc ca Vin s hc v khoa hc tin s
M, c 122 tc phm kho cu v ging ngi k l ny.
Nm 1882, trong mt bui lao ng kh sai, nhng t nhn Carson, Nevada (M),
o xi mt lp sa thch v tm c nhng du chn c v nh ca voi ma mt. iu ng
ni l ln trong c nhng vt chn ca ngi khng l (theo tnh ton, ging ngi ny
phi cao t 3 n 3,8 m). Phi chng l mt cuc sn voi thi tin s? Nhng kch thc
ca con ngi thi y khng th qu c n vy! Ngy 27/8/1882, mt bn bo co chnh
thc c gi ln Vin Hn lm Khoa hc California. Mt s nh khoa hc cho rng
khng phi l du chn trn, m l du dp xng an thng c.
Nm 1885, ti nh i Big Cumberland, Kentucky (M), mt lot du chn b n li
c cng b. Hin trng l m than Jackson. Cc nh khoa hc thi y cho rng y l vt
chn gu, nga (mt loi nga cc ln) v ca ngi. iu phi l l nin i ca chng
c xc nh mc 300 triu nm! Nhng vt chn c 5 ngn, v ngn ci choi ra rt r.
Nm 1886, Vin hn lm khoa hc Ohio trng by mt tng in r 2 du chn ngi
gn nh hon ho, c tm thy Parkesbourg, Virgina (M), vi nin i 150 triu nm.
ng lc , mt phi on nghin cu chu u tnh c sang M du lch b s kin ny
cun ht. Nhng c 17 nh khoa hc khng tm ra li gii no hp l.
Nm 1930, d lun tp trung vo pht hin ca gio s William Burrough, trng khoa
a cht ca i hc Borea. ng tm ra 10 du chn ngi rng 15 cm, di 24 cm trong
mt lp sa thch Rochcastle. Nm 1998, ngnh kho c M a li vn ny, v e
rng c s a ct. Tia hng ngoi v k thut chp nh vi bn cho thy l vt chn tht,
c nin i 250 triu nm.
Tuy nhin, con s ny vn cha ng sng st bng pht hin ca nh khong vt hc
nghip d William J. Meister. Nm 1968, ng tm c Antelope Spring, Utah (M),
nhng du chn ngi c nin i 500 triu nm...

i do trn sa mc Western
Nu bn cho rng tt c nhng iu trn ch l nhng cu chuyn qu kh th bn lm.
Anh James Snyder (M) tm c mt du chn to ti rng quc gia Cleveland. James
ang i tm vng th v tnh gim ln mt du chn khng l khc trn mt tng hoa
cng. Thot tin, James ngh rng y l du vt ca ngi chn to m khoa hc tng xem
l mt b n rt ln. Su thng qua v cc nh khoa hc M vn cha c cu tr li.

8. B N CA NHNG TNG TRN O PHC

SINH
Trn hn o nh nam Thi Bnh Dng ny, hng trm bc tng cao t 7-10 m
(mi bc nng gn 90 tn) vn ngonh mt ra bin nh i ch mt iu g trong sut
my nghn nm qua. n nay, ngi ta vn cha hiu v sao cc c dn c xa c th dng
nhng bc tng khng l ny.
ng vo ngy l Phc sinh nm 1772, mt on thm him H Lan do c hi qun
Iacopu Rosivan dn u t chn ln hn o rng cha y 18 km, di 24 km ny. H
v cng kinh ngc khi thy vng quanh o c trn 600 pho tng mt ngi, to nh khc
nhau, sp thnh hng trn cc b . C bc cao ti trn 30 m v nng vi trm tn. Cc b
u vung vc, cao trn 4 m. Tng cng c hn 100 b, mi b t t 4-6 pho tng.
iu ging nhau cc pho tng l u c khun mt di, hai mt lm su, lng my
rm rt, ming nh, tai di, sng mi cao g. Chng c i tay di, nht lot t trc bng,
mt hng ra bin nh trng ngng mt iu g . Ngoi ra, on thm him ca Rosiven
cn pht hin trn 300 pho tng mt ngi ang trong tnh trng ch tc dang d pha
ng Nam o. Pho tng ln nht cao ti 22 m, nng khong 400 tn. Quanh cc pho
tng ny cn du tch ca gt ri rc cng 40 h su ging nhau phn b khp vng.
Cc nh khoa hc trong on khng sao l gii ni ngun gc ca cc pho tng ny. Sau
ny, nh li thi im t chn ln o, Rosiven t tn n l o Phc Sinh. B n ca
cc tng trn o Phc Sinh cun ht s quan tm ca cc nh khoa hc thuc nhiu
lnh vc trong sut ba th k qua. Cc chuyn gia v vn ha c thuc i hc Hong gia
Anh cho rng, nhng tc phm iu khc trn o Phc Sinh l mt b phn khng th tch
ri ca nn vn ha c Polynesia Thi Bnh Dng. Cng quan im trn, vo nm 1926,
chuyn gia nhn chng hc M, Tin s Yanmus Quisiwa, cho xut bn cng trnh nghin
cu ni ting c ta i lc chm m MV. Trong , ng chng minh rng MV l ci
ni ca loi ngi. 50.000 nm trc, s dn y ln ti 64 triu ngi, v c mt nn
vn ha pht trin kh cao. MV l i lc c lch s lu i. Do nhng vn ng ca v tri
t, i lc ny b chm xung y b ko theo ton b sinh linh cng vi nn vn minh
ca h. Phn cn li ca i lc chnh l qun o Polynesia, thuc vng bin Thi Bnh
Dng. Theo Quisiwa, pha ng i lc l vng qun o Polynesia (trong c o Phc
Sinh), pha ty tip gip Philippines, pha bc gip o Hawai. Din tch i lc MV tng
ng vi Nam M. Phn ln i lc l ng bng, ph hp vi ngh trng trt v chn
nui. Vi nn vn ha v pht trin cao, ngi dn x MV xy dng nhiu cng trnh
kin trc s, trong c nhng tng ln t khp ni trn lnh th ca h. Th
nhng thm ha xy ra v nhn chm hu ht din tch i lc. Ring o Phc Sinh, mt
gc nh nhoi vng ngoi lc a, may mn cn st li vi trm c dn v c ngn pho
tng mt ngi.

Kim t thp Saqqara

Tuy nhin, nhng bc tng s nh vy c to dng nh th no vn cn l
mt b n. Vi c ngn pho tng, t nht cng phi tp trung hng nghn ngi trn cng
trng, i hi cng tc hu cn, t chc, ch huy... rt cht ch. Cc nh khoa hc mt ln
na ng trc mt cu hi ln, tng t nh khi ngi ta kho st k thut xy dng ca
ngi Ai Cp c trong cc kim t thp. Khi xc nh nin i nn vn ha khc trn o
Phc Sinh, gii kho c hc rt ch ti kin ca nh kho c hc Tua Haiati (M). ng
dng phng php carbon phng x xc nh c tui ca cc ng than ci cn st li
trn o 4.000 nm trc Cng nguyn. Nh vy, cc tng mt ngi trn o Phc
Sinh tnh n nay 6.000 nm tui. Mt s nh khoa hc a ra kin rng nn vn ha
khc k l tn ti y, khng c mi lin quan no vi nn vn minh ca c dn qun
o Polynesia. Bi v o Phc Sinh mi c ngi c tr t trn di 1.000 nm nay, nn
h khng th l tc gi ca cc pho tng trn 6.000 nm tui. Vy nn, nh iu khc
ch thc ca chng phi l ngi ngoi hnh tinh. Nhm khoa hc ny a ra cc l l
sau:
- C mt s pho tng c hnh u con ch, ming ch bt nh ra ngoi, mt trn nhn
ln bu tri. y c th l chn dung ca ngi ngoi hnh tinh. Trong cc th tch c cng
miu t ngi ngoi hnh tinh rt ging loi tng ny.
 - Gi s 6.000 nm trc, o Phc Sinh c ngi nguyn thy sinh sng, th nhng cng
trnh k v trn o vt xa kh nng ca h, nh thit b xy dng siu nng, cng ngh
ch tc dng c vn chuyn ht sc tinh vi...
- Theo truyn thuyt ca th dn vng nam Thi Bnh Dng, y tng c ngi bay t
trn tri xung o. Tng mo ca ging ngi bay ny hon ton ging vi cc tng
ngi ch xanh xem ln trong 1.000 pho tng mt ngi.
Nhm khoa hc trn a ra gi thuyt kh thuyt phc sau: Khong 6.000 nm trc,
on thm him ca ngi hnh tinh l dng phi thuyn bay n Tri t v ni h cnh
u tin ca h l o Phc Sinh. nh du chuyn thm ny, h dng li hng lot
tng vi cng ngh rt cao. Bng ngn ng l cc pho tng, h mun nh du ta
b v mun thng tin vi ngi Tri t v sc mnh ca h. Nhng 6.000 nm tri
qua, ti sao ch nhn ca nhng pho tng ny khng mt ln quay li? B n ca 1.000
pho tng trn o Phc Sinh n nay vn cha c li gii.

9. TM KIM I QUN BA T C TRN SA MC

AI CP
Du khch bng qua sa mc Ai Cp c th s gii m c mt b n lm bi ri cc nh
kho c trong nhiu th k: iu g xy ra vi i qun 50.000 ngi ca hong Ba T
Cambyses.
D n a khch du lch tm kim du tch c ny mang tn Cambyses, c
thnh lp bi cng ty l hnh Aqua Sun Desert. Cc on thm him s co ct
sa mc trn nhng chic xe 4 bnh ch nhng du khch hm h, sn lng tr tin
tham gia cuc tm kim du vt ca i qun b mt trn bo sa mc nut chng vo
nm 524 trc Cng nguyn, theo li miu t ca nh s hc Hy Lp c i Herodotus.
Ko di t 10 n 22 ngy, cc cuc thm him sa mc s tun theo mt l trnh c bit
trong Sa mc Western, mt trong nhng sa mc p v khc nghit nht th gii. Tm im
ch ca h l mt khu vc khng xa c o Siwa gn bin gii vi Libya, ni 4 nm trc
y mt nhm cc nh a cht Ai Cp tnh c bt gp nhng mnh kim loi tng t
nh v kh, cng nh cc mnh xng ngi.
D n c B Du lch chp thun sau khi c s ng ca B di sn. Bt k bng
chng no tm c trong chuyn i cng c cung cp cho cc nh chc trch, Hisham
Nessim, gim c cng ty Aqua Sun Desert, cho bit.
Khi bit c thng tin ny, cc hc gi lin phn ng mt cch hoi nghi: V cha c g
c cng b v khng c bc tranh no c tit l trc y, nn rt kh ni rng liu
nhng di vt ny c phi l phn cn li ca on qun mt tch hay khng.
Theo s gia Herodotus, sau khi Ba T chim ng Ai Cp vo nm 525 trc Cng
nguyn, Cambyses con trai ca hong Ba T Cyrus i - gi 50.000 binh lnh t
Thebes pha Ty tn cng c o Siwa v ph hy n th Amun, ngi m theo truyn
thuyt d bo ci cht ca ng. Qua 7 ngy i b trn sa mc, on qun tin ti El-
Khargeh, c l d kin i theo l trnh bng qua c o Dakhla v c o Farafra ti
Siwa. Nhng sau khi on qun ri El-Khargeh, ngi ta khng bao gi gp li h na.
Khi h ang n tra, mt cn gi ni ln t pha nam, mnh m v cht ngi, mang
theo mt ct ct xon khng l, p xung che ph kn on qun v khin h hon ton
bin mt, Herodotus vit. Cn bo ny c th hnh thnh t khamsin loi gi ng
Nam bt n nng v mnh thi t sa mc Sahara.
Nessim s cn tip tc cc cuc thm him Cambyses trong vng 5 nm na.

10. GI THUYT MI V NGUN GC KIM T

THP
Cc kim t thp Ai Cp c i c th l h qu ca mt quyt nh xy dng tng bao
lng m hong . Bc tng ra i v tnh che khut g t ph m, khin ngi ta
phi p thm cc mi cho n nh ln cao, to thnh dng bc thang tin thn ca kim
t thp in hnh ngy nay.
Guenter Dreyer, gim c Vin kho c hc c Cairo mt chuyn gia hng u v
nghi thc chn ct hong gia Ai Cp, thng bo nh vy. ng cho bit c s ca gi
thuyt ny l s tng ng gia cu trc ca kim t thp u tin ca Ai Cp (kim t thp
Saqqara pha nam Cairo, c xy dng cho Pharaoh Djoser vo khong nm 2650 trc
Cng nguyn) v ngi m ca mt hong ngay trc v vua ny.
Saqqara, cn gi l Kim t thp bc thang do hnh dng c nht v nh ca n, l mt
ci g phng cao 8 m, c xy bn trn phng lu xc pharaoh.
Sm hn mt cht l lng m ca hong Khasekhemwy, ti ngha a hong gia c
Abydos, min nam Ai Cp. Cc nh kho c c tm thy y bng chng v mt g t
phng tng t, bao m ly phn trung tm ca mt ngi m ngm di t. Cc bc tng
trung tm ngi m c nn dy gp i v rng ch bng mt na, cho thy chng tng
chu mt sc nng ln bn trn. T hp m ca Khasekhemwy cng cn li mt bc
tng bao c l rng, m v sau tr thnh c im nhn dng vi hng chc kim t thp,
c xy dng dc theo b Ty thung lng sng Nile trong hng trm nm sau .
Nhng Abydos, bc tng bao ny nm xa m hn nhiu so vi trng hp ca kim t
thp Saqqara.
Gi thuyt ca ti l... hai thnh t (g t v bc tng) c ngi k v ca Djoser
hp nht trong kim t thp Saqqara v sau mt chuyn xy ra. G t trn nh ngi
m b che khut bi mt bc tng bao ln xung quanh - khin n khng c trng thy.
Thc t ny l c mt vn , bi theo ti, g t c to ra l hin thn ca mt biu
tng nguyn thy nhm bo m cho s phc sinh ca hong , Dreyer ni. G t b
che mt c th s cn tr c mong ? Cc kin trc s ca t hp Saqqara gii quyt
mu thun ny bng cch xy dng mt t phng, nh hn nm bn trn g t u tin
v sau quyt nh m rng cao ca n bng cch p thm cc mi.
 Vi cu trc bc thang git cp ny, kim t thp Saqqara tr thnh dng trung gian
gia cc t phng (c gi l mastaba ca thi k sm) v cc kim t thp in hnh c
mt phng nh Giza, nm ngoi thnh ph Cairo hin i.
* Tm thy 19 xc p Ai Cp
Cc nh kho c Php va pht hin ra 19 xc p cng nh nhng quan ti c bng
v g trong mt hm m thuc thi Ai Cp c i Saqqara, pha nam th Cairo. Ngoi
ra cn rt nhiu bc tng nh v cc mu vi vn.
Nhng hin vt ny c t Triu i mun (Late Dynastic), khong 1.000 nm trc Cng
nguyn v k Ptolomaic (323-30 nm trc Cng nguyn).
Mt nhm kho c ca Php pht hin ra nhng xc p khi ang thm d nhng
ng hm su trong Saqquara ngha a 5.000 tui nm bn b sng Nile. 12 trong s 19
xc p nm cng trong mt ng hm v vn tnh trng nguyn vn.
 11. I SNG CNG NHN XY KIM T THP
T nhiu thp nin qua, kim t thp Ai Cp tit l cho con ngi hin ti nhiu
chi tit v i sng cc pharaoh trong x hi Ai Cp c i. Tuy nhin, trong mt
thi gian di, khng my ai ni n i sng ca nhng ngi em m hi,
nc mt v mu xng ca mnh to nn nhng cng trnh kin trc v i
y.
l nhng cng nhn n t khp ni trn t nc Ai Cp, tham gia vo nhng cng
trng xy dng, m gn y, qua nhng pht hin kho c hc c phn tch bng cng
ngh hin i, chng ta mi bit c t nhiu v i sng ca h.
T lu, khi ni n cc kim t thp Ai Cp, ngoi nhng b n cha c gii m ht v
cc pharaoh, cc nh nghin cu vn thng b m nh bi nhng cu hi lin quan n
nhng ngi trc tip to dng ra chng: H l thnh phn x hi no? H sng u
trc v trong thi gian xy dng kim t thp? i sng thng nht ca mt cng nhn
xy dng v gia nh h nh th no?
Nhng gi thuyt u tin nhm gii p phn no s cu hi trn c a ra vo nm
1888, qua cuc iu tra kho c hc ca nh khoa hc ngi Anh Flinders Petrie ti phc
hp kim t thp ca Senwosert II Ilanhun. Ti y, mt khu vc c tng bao quanh l
hnh nh ca mt th trn nh vi nhng dy nh p nn cao, tng xy bng gch bn,
bn trong c nhng bn tho vit bng giy papyrus, gm, dng c, qun o v chi
tr con, cng tt c nhng mnh v ca i sng thng nht m khng c nhng a
im khai qut kho c hc no trc . Cc nh Ai Cp hc u tin trong lch s kho c
hc khng dnh th gi cho vic kho st, tm hiu cc kin trc dn s thi Ai Cp c. Cho
n gn y, nh nhng cuc khai qut rng ri ca hai nh Ai Cp hc Mark Lehner v
Zahi Hawass quanh khu vc i Kim T Thp (Great Pyramid) m ngi ta bit c t
nhiu v cuc sng ca nhng cng nhn xy dng kim t thp y.
Theo nh s hc ngi Hy Lp Herodotus, i Kim T Thp c xy dng bi 100.000
n l lm vic lin tc v c ba thng mi c thay th mt ln bng nhng nhm th mi.
Tuy nhin, theo cc nh nghin cu hin nay, y l mt s nhm ln ca Herodotuss. Vua
Khufu, ngi cai tr Ai Cp triu i th t triu i chu trch nhim thc hin i Kim
T Thp khng th c mt lc lng cng nhn hng hu nh th trong tay ng. V li,
nu c nh th th cng khng th xy ra tnh trng 100.000 ngi cng xy dng mt kim
t thp mt lc. Mi nh kho c hc c cch tnh ton ring v s cng nhn tham gia vo
cng trnh ny, nhng a s nht tr rng i Kim T Thp c thc hin bi gn 4.000
cng nhn c tay ngh cao, nh th khai thc , cng nhn vn chuyn, th n, vi s gip
sc ca khong 16.000 20.000 th ph, ph trch lm ng dc, trn va, cung ng
thc phm, qun o, nhin liu... Nh vy, tnh tng cng s ngi tham gia vo cng trnh
xy dng i Kim T Thp l khong 20.000 25.000 ngi, lm trong 20 nm hay lu hn
na.
 Cc nh nghin cu c tnh s th trn c chia thnh 2 lc lng, mt lc lng lao
ng thng trc c hng lng khong 5.000 ngi, sng vi v con cng cc thn nhn
khc trong mt ngi lng c chm lo chu o. V mt lc lng lao ng tm thi 20.000
ngi, lm mi t ba hay bn thng, sng trong nhng tri t quy c hn dc theo lng kim
t thp. Ngy nay, ngi ta tm thy mt bc tng khng l bng vi ngn cch khu vc
ca ngi sng vi giang sn ca ngi cht. Ngi lng chnh ca nhng ngi th xy
kim t thp nm bn ngoi bc tng ny, gn vi ngi n ca kim t thp. iu ng tic
l phn ln ngi lng ny hin nm bn di th trn Nazletes Samman hin i, nn vic
tip cn rt kh khn. Ngy nay, cc nh kho c hc pht hin thy mt ngha trang dc
thoai thoi, ni chn ct n ng, n b, tr con ca ngi lng kim t thp. M m ca h
rt a dng, c ci hnh kim t thp nh, c ci hnh kim t thp bc thang, c ci l m
vm, thng c lm bng nhng loi t tin mn t vt liu xy dng kim t
thp chnh. Nhng ngi m bng vi ln hn nm trn nh cao ca phn dc ngha
trang l ni chn ct ca nhng ngi c trch nhim qun l vic iu hnh xy dng v
nhng ngi cung ng vt t. Trc y bn trm cp kim t thp khng tm n
nhng ngha trang loi ny, nn nhiu b hi ct vn cn nguyn vn, cho php cc nh
khoa hc ti hin cuc i ca nhng ngi sng, lao ng v cht Giza. Trong s 600
b hi ct c kho st ngha trang kim t thp, ngi ta nhn thy gn 50% l ph n,
s tr em v tr s sinh cng chim n 23% tng s, iu ny d dng cho php kt lun l
trong thi gian xy dng kim t thp, nhng ngi th chnh sng chung vi v con
ngay di bng mt ca ngi m khng l dnh cho cc pharaon.

Tng vua Ramses II Ai Cp

cc ngi m ca nhng ngi gim st cng trnh c cha nhng bn vn khc miu t
vic t chc v kim tra lc lng lao ng. Chnh nhng vn bn ny cung cp cho chng
ta s hiu bit thm v h thng xy dng kim t thp. Chng cho thy vic s dng lao
ng tm thi l gii php tiu biu ca ngi Ai Cp i vi vn hu cn. Ti khu kim t
thp Giza, lc lng lao ng c chia thnh tng nhm 2.000 ngi ri tip tc phn
thnh nhng nhm nh 1.000 ngi, 200 ngi v dng li nhm 20 ngi.
Nhng cng nhn tm thi ca cng trng xy dng kim t thp sng trong nhng tri
tm b bn cnh th trn. Ti y, h nhn c lng bng di dng khu phn thc
phm. Tiu chun di thi vng quc c (2686-2181 trc Cng nguyn) dnh cho mt
cng nhn l 10 bnh m v mt vi bia mi ngy.
Nhng vin chc gim st cng trnh v nhng ngi hng quy ch cao hn nhn c
hng trm bnh m v nhiu vi bia hn mt ngy. y l nhng thc phm khng th ct
tr lu nn theo cc nh nghin cu, chng s c bn ra th trng, i ly nhng sn
phm khc hoc tin. Trong mi trng hp, mt th trn kim t thp cng ging nh mi
th trn Ai Cp khc, s sm pht trin nn kinh t ring ca n.
Nhng cng nhn tm thi khi cht ti hin trng lao ng s c chn ct cng
nhng dng c h mua sm. Trong vic kho st, cc nh kho c nhn thy m ca h
c chn lp vi v v c dng v ngho nn so vi m ca nhng cng nhn lao ng
thng trc. pha nam th trn kim t thp, ngi ta pht hin mt khu cng nghip chia
thnh nhiu khi hoc hnh lang cch nhau bi nhng con ng lt c lp t cng
thot nc v c c nh my sn xut ng, hai c s lm bnh c khun nng hng
trm bnh m cng mt lc v mt dng c lm cc vi nhng phn tha cn li ca hng
nghn con c. y l lng thc phm ln dnh cho nhiu ngi, cho d n nay, Lehner
vn cha tm ra du vt ca mt nh kho hay ni lu tr dng c, thc phm no. Xng
sc vt c tm thy th trn kim t thp cng nhng khu vc gn l t cc loi vt,
cu, ln... Chng c th c nui trong nh, trong xng th ca th trn kim t thp,
nhng nhng loi gia sc cao cp khc nh b c th c nui trn nhng ng c ri ch
n th trn.

Tm vng dt hin c lu gi ti Bo tng Anh

Sau khi i chiu cc mu phn t ADN trch t hi ct cng nhn xy dng kim t thp
vi cc mu ly t c dn Ai Cp ng i, tin s Mopamia thuc trng Y khoa i hc
Cairo a ra gi thuyt rng: Kim t thp Kufu l mt d n mang tm c quc gia, vi s
cng nhn n t khp t nc Ai Cp. Tt nhin, nh n khoa hc ny khng tm thy du
vt no ca nhng ngi xa l, thm ch ngi lin hnh tinh nh li truyn tng ca nhiu
ngi. Trn thc t, kim t thp va l mt d n hun luyn khng l, va l mt ngun
Ai Cp ha. Cng nhn ri b nhng cng ng ch c hn 50 hay 100 ngi, n sinh
sng v lm vic trong mt th trn c n 15.000 ngi hay nhiu hn na. H quay v
qu nh vi nhng k nng mi, mt ci nhn rng ri hn v mt cm ngh v quc gia mi
m hn. Vic tr lng cho h, d di dng khu phn n, cng l mt hnh thc ti phn
li, tc c tm c quc gia.

Ngi Hy Lp s dng ch ci v cc k hin ph th hin con s.

C th ni trong thi Ai Cp c, hu ht cc gia nh u trc tip hay gin tip c lin h
n vic xy dng cc kim t thp. Tuy nhin, khc vi gi thuyt ca Herodotus cho l
nhng n l b p bc, Lehner v Hawass cho l: Biu tng kim t thp c sc mnh
tinh thn tnh nguyn v li ch quc gia. Mark Lehner cn i xa hn, so snh vic xy dng
kim t thp vi vic thit lp kho thc ca gio phi Amish M, nn da trn tinh thn t
nguyn. phi chng l mt pht hin mi lin quan n ch lao ng ca nhng
ngi tham gia xy dng nhng cng trnh v i ca Ai Cp ni ring v ton nhn loi ni
chung?
* Tm ra cht p xc Ai Cp c i
Mt nhm nghin cu ngi c tm ra b quyt ti sao nhng xc p ca ngi Ai
Cp xa c th tn ti qua hng nghn nm. Nh vo cng ngh tin tin, h dn tm ra c
th du bo qun l mt cht c chit xut t cy tuyt tng.
 Cc nh khoa hc ti i hc Tuebingen thc hin li cng vic x l g tuyt tng v
nhn thy n c cha ha cht guaiacol c tc dng bo qun. Nhm nghin cu th
nghim ha cht ny trn xng sn ln ti v nhn thy n c hiu qu chng vi khun
cc cao m khng lm tn hi n t bo c th.
Kt qu tm kim s lm cc nh Ai Cp hc ngc nhin bi h vn cho rng du p xc
ly t cy bch x ch khng phi cy tuyt tng, bi mt s xc p c tm thy cng
nm trong tay qu bch x. Nhm nghin cu ca c th nghim cht chit xut t cy
bch x nhng thy n khng c cha guaiacol.

Mt n ca vua Tutankhamun.
H tm ra c cht chit xut trn nh vo phng php c miu t trong cun sch
do nh bch khoa Pliny the Elder thi k La M son tho. Cc nh Ai Cp hc b qua gii
thch ny ca Pliny bi cho rng ng ta vit vo nhiu th k sau ny.
Chng ti c th xc minh s chnh xc hn trong bi vit ca Pliny bng khoa hc ca
th k XXI, Ulrich Weser ti i hc Tuebingen tuyn b.

12. TM RA DU VT V TRIU I PHARAON

RAMSES II
Vic pht hin ra mt tm khc ch miu t chi tit mi quan h ngoi giao gia ngi
Ai Cp v Hittite c i, vo th k XIII TCN, c th l u mi tm ra du vt v vua Ramses
II, vn b mt tch t lu.
c mt nhm kho c ngi c tm thy ti Quantir, cch Cairo 120 km v pha ng
Bc, tm c t thi k tr v ca Pharaon Ramses II (1298-1235 trc Cng nguyn) v
khng nh th ph ca ng, Pi-Ramses, nm ng bng sng Nile.
y l ln u tin mt bn ghi chp c tm thy th ph ca triu i Ramses II
v khng nh v tr ca Pi-Ramses, nh kho c Mohammad Abdul Aksud tuyn b.
Tm c kch thc khng to v b hng nng, trn c khc 11 dng ch do triu
nh Anatolian Hittite gi cho vua Ramses II. N ra i ngay sau khi hong Ai Cp v
Hittite lp li ha bnh vo nm 1287 sau nhiu nm giao chin. Tm khc ch hnh nm,
loi ch c ngi Sumeria sng to vo nm 3.300 trc Cng nguyn v c s dng
trn khp Trung ng cho n th k th nht sau Cng nguyn.

Khu khai qut ti Roman Forum

Cc nh kho c cho bit tm bng ny tng t nhng tng cng khc ch hnh nm
c tm thy Th Nh K Tell Al-Amarna, min nam Ai Cp. Tell Al-Amarana l th ph
trong thi k cai tr ca vua Akhenaton (1372-1354 trc Cng nguyn). Vua Akhenaton
c lch s ghi nhn l a vng quc ca mnh chuyn sang o mt thn, th thn mt
tri Zeus.
Cc nh kho c hy vng tm bng Quantir c th dn ti vic pht hin mt ngi n
cng khu vc, ni Ramses II cho xy dng th ph. Ramses II ci cng cha Hittite
duy tr ha bnh vi ch Anatolian, t tp trung sc mnh vo vng Lng H, ni
triu i Assyrian ang b suy vong.

13. TM THY TM BA H MNH THI LA M

C I
Mt tm l mng bng vng thi La M c i c khc nhng cu thn ch huyn b v
ch vit bng ting Latin Hy Lp mi c tm thy ti Mid - Norfolk, Anh. Tm l c tc
dng nh ba h mnh, cu xin s bo v t thn Abrasax c php thut.
Tm vng dt ny di khong 4 cm, rng 2 cm, dy cha ti 1 mm, c t th k II sau
Cng nguyn, v c mt ngi lm vn v tnh pht hin ra. Lc u, ng lm tng n
l tm l vng bc ngoi nt chai champagne b vt i. Nhng cc chuyn gia xc nh
l mt vt v cng qu him. V mi c 4 tm l mng nh vy c tm thy Anh cho ti
nay.
Theo tin s Andrian Marsden, khong 1.900 nm trc y, n c mt thy ph thy
khc cho mt ngi n ng tn l Similis, con trai ca Marcellina (nhng ci tn ny c
khc bng ting Latin bn di). Similis c th gp tm l v eo trong mt ci bao
trn c, sau chn n gn mt ngi n.
Thn Abrasax c chic u ca g trng v mnh rn. V thn ny xut x t Ba T trc
khi c du nhp vo La M. Mt tng qu c khc chn dung ca Abrasax c pht
hin vo nm 1979.
Similus c th l ngi Anh. ng y hn rt giu c th tr tin cho mn ny. iu
ny cho thy ngi Anh thi La M cng lo lng v cuc sng nh chng ta vy, Marsden
ni.

14. NGI AI CP MI L TC GI CA H S
M
Mt nghin cu mi cho thy ngi Hy Lp mn h thng ch s ca ngi Ai Cp,
ch khng ch thn pht trin n nh nhiu ngi vn ngh n trc y. H thng ny l
s la chn ca nh vt l hc Archimedes, trit gia Aristotle, nh ton hc Euclid, cng
nhiu thin ti khc.
Mt cuc phn tch do tin s Stephen Chrisomalis ti i hc McGill Montreal, Canada,
tm thy s tng ng mt cch k l gia ch s Hy Lp v con s thng dng ca Ai
Cp, s dng t cui th k VIII trc Cng nguyn cho n nm 450 sau Cng nguyn.
 C 2 h thng u c 9 k hiu c bn din t t 1 n 9. C hai u thiu biu tng s
0. Tin s Chrisomalis cho rng t bng pht giao thng gia Hy Lp v Ai Cp sau nm
600 trc Cng nguyn dn n vic ngi Hy Lp mn h s m ca Ai Cp.
Gio s David Joyce, nh ton hc ti i hc Clark Worcester, M, pht biu: Ngi Ai
Cp ban u s dng ch s thy tu, sau l ch s thng dng, m cc k hiu bi s
trng ging nh cc k hiu n. Thay v 7 nt dc, mt dng nt cong c s dng.
l nt tng ng cng c s dng trong ch s Hy Lp.
Theo quan nim trc y, h s m c ngi Hy Lp pht trin ng Tiu , Th
Nh K ngy nay. Vo khong nm 475-325 trc Cng nguyn, h thng ch s ny khng
c a chung bng s acrophonic. Nhng t th k IV trc Cng nguyn tr i, ch s
li c a chung trong th gii ni ting Hy Lp. N c s dng cho n khi quc
Byzantine sp vo th k XV.

15. AI CP DNG KHOA HC XA B LI NGUYN

PHARAON
Cc nh kho c ca x s kim t thp s tin hnh kim tra nhng hm m cha tng b
xm phm tm kim nhng loi ha cht, kh hoc vi trng c hi. Nu thnh cng, h s
d b c li nguyn vn b coi l gy nn ci cht b n ca nhng nh thm him u
tin xung cc lng m ny u th k XX.
Ngi ng u ngnh kho c Ai Cp Zahi Hawass cho bit: Ti mt trong nhng im
khai qut, ti tm thy dng ch khc Bt k ai nu chm tay vo ngi m ca ta, k s
b c su, h m v s t n tht. Nhng n khng c ngha rng iu ny s tr thnh hin
thc.
V mt khoa hc, chng ti mun ch ra rng, khi nhng ngi Ai Cp c i li dng
ch trn mt ngi m, h khng c mun lm tn thng n hu th nhng ngi m
ca ngi m , Hawass ni.

Chic hp ta ra mi kem na ging lu hunh, na ging pho mt

Mt phn ca nghin cu s tp trung vo nhng vi khun nguy him c th tch ly
trong cc xc p nhiu th k qua.
Nh kho c ngi Anh Howard Carter v ngi ti tr cho chuyn khai qut ca ng,
Lord Carnarvon, nm trong s nhng ngi u tin bc vo lng m ca v ca thiu
nin Tutankhamun (tr v Ai Cp hn 3.000 nm trc) trong Thung lng ca cc ng hong
vo nm 1922. Lord Carnarvon cht khng lu sau , v mt vt mui cn. Cc t bo
khi loan tin mt li nguyn ca pharaon git cht ng v nhng ngi c lin quan
n khm ph ny. Cn cc nh khoa hc th cho rng mt cn bnh no tng ng yn
trong ngi m cp i sinh mng nh qu tc Anh.
 Cng vic s sm c bt u, c l l vo thng ti. Nhng chng ti cha r thi
im kt thc... Chng ti s nghin cu trong nhng ngi m cn nguyn vn, cha b khai
qut, Hawass ni.

16. KHM PH B N V HONG LA M

Hng th k nay, cc hc gi vn tranh ci v v hong th 3 ca ch La M. Ngi
ta t cu hi ng vua Caligula lp d ny l mt k hoang tng dm thch thc cc v thn,
hay nhng cu chuyn xung quanh tnh kh tht thng ca ng l do k xu phng i ln.

Alexander i mt nm 33 tui
Cc s gia c i u ni v chng in khng ca Caligula, nguyn nhn khin triu
i ca ng sp nhanh chng. Caligula lm hong trong 4 nm, sau b nhng cn v
ca mnh m st vo nm 41 sau Cng nguyn.
Nhng ti liu trc y miu t Caligula l mt v vua in khng v thm kht quyn
lc. ng phong chc quan chp chnh ti cao cho con nga ca mnh v yu cu dng
tng mnh trong cc ngi n linh thing. Nhng v sau, cc s gia v nh kho c cho
rng: Nhng cu chuyn c dng nn bi nhng ngi mun vu khng v hong
hung bo.
Hin nay, mt nhm cc nh kho c khai qut cung in ca Caligula (nm ti trung tm
th Italy) tuyn b tm thy bng chng cho thy ng ta ng l mt v vua khng,
ngi bin mt trong nhng ngi n tn knh nht ca thnh Rome thnh cng chnh
c ngi ca mnh.
Mi ngi u bit Caligula khng bnh thng. Nhng nay chng ti c bng chng
rng ng ta hon ton in r, t cho rng mnh l mt trong cc v thn, Darius Arya,
ngi ng u cuc khai qut, tuyn b.
Trong ln khai qut u tin cung in ca Caligula khong 1 th k trc, ngi ta
xc nh dinh th nm bn ra Roman Forum, trung tm th Italy. Ngy nay cuc o
bi mi lm l ra nn mng v mt h thng cng rnh chng t cung in rng ln hn
rt nhiu. Theo Arya, dinh th ca Caligula cn m rng vo gia Forum v m thng vo
n Castor and Pollux.
Cuc khai qut cho thy cung in chim gn kn lun c ngi n, Arya ni, khi ch
vo 3 chic ct nh ln, trc y tng l vt trang tr cho ngi n, Caligula thc s
tng ni vi ngi dn La M: Ta ang sng cng cc v thn. Ta thc s l mt trong cc v
thn v n c nh ca ta cc ngi phi i qua ngi n.

17. B QUYT LM P THI LA M C I

Mt cht m cu, mt cht bt ch..., t rt lu trc khi Maybe line xut hin, ph n c
i bit s dng mt s th no tn thm v p. V sau khi hp kem 2.000 tui
c pht hin ti mt ngi n La M London, ngi ta cng khng nh rng ph n
dng m phm hng thin nin k nay.
Cc nh nghin cu cho rng: Th kem mi c pht hin l mt loi cht dng m
lm t sa la, v n vn tip tc c xt nghim. Nu y ng l mt phng tin h
tr sc p, loi cht dng m c i ny s b sung vo b su tm m phm c thu
thp qua cc thi k Hy lp La M khc nhau.
Chng ti tm thy nhiu to tc chng t con ngi rt quan tm ti din mo
ca mnh, chuyn gia kho c Nansi Rosenberg ni. 2.000 nm trc y, nn vn ha Hy
Lp La M t c nh cao v mc tinh xo mng li Chnh ph vi cc ban
ngnh, h thng ti tiu tin tin, cc s kin qun chng thng l, nh cuc so ti gia
cc v s gic u, thi u in kinh, cc bui biu din ngh thut... l mt x hi mang
tnh cng ng cao, ni din mo ng vai tr rt quan trng, Rosenberg ni. Thc t, t
cosmetic (m phm) bt ngun t ting Hy Lp cosmos, c ngha l sp xp. Nhng ti
liu v vt c cho thy ph n rt sng to khi tm ra cch tn trang khun mt. Mt
trong nhng b quyt l chit tch m hi v cn bn t lng cu to nn kem lm trng
da mt. V c bn chnh l m lng cu, mt loi du t nhin cng c dng trong
nhiu loi m phm ngy nay, Jenny Hall, ti Bo tng London, gii thch. i vi i mi,
ph n thuc tng lp trn thng chm mt t hong th (t son) to nn mt cht sc
. Nhng ngi khc cht cn t ru vang v ly th cht nht ny im mt t sc
hng ln i mi. Lm ni bt i mt cng rt quan trng. Ngi La M c i thng trn
m gu vi b hng n to ra mascara v ch v lng my. Mt s li bi ngh ty ln m
mt nhm to im nhn mu cam sm. hi ha vi i mi sng v mt thm, cc qu
b La M c i cn phi to ra mt khun mt trng xanh. Loi kem c tm thy ngi
n ti London c th l loi kem lm trng da. Nhng cc ghi chp trc cho thy cn
nhiu loi cht khc nhau to nn khun mt trng. Mt trong nhng cht c bit khan
him l cht nhum ch trng, cn c gi l ch cacbonat.
Sally Pointer, nh kho c chuyn v lch s m phm, cho bit ch cacbonat c s
dng rng ri cch y hnh nghn nm. Du tch ca n c tm thy trong nhng ngi
m Lng H, ni nn vn minh c hnh thnh hn 6.000 nm trc. V mc d cc
ti liu cho thy con ngi nhn thc c nhng c tnh nguy him ca loi cht ny,
nhng n vn rt ph bin. Thc t, n hong Anh Elizabeth I cng s dng th m
phm ny v nhiu ngi cho rng ln da l ch ca n hong chnh l do loi m phm c
hi ny gy ra. Cn cc loi cht khc t c hi hn to ra khun mt trng nht. Mt s
ph n chm phn c su kh ln mt. Mt s dng phn v r cy irit thm, cng rt c.
Mt khun mt ti xanh c coi l mang phong cch qu tc khng b nh hng ti
nhng tia nng mt tri chi chang. Mi giai on lch s c mt kiu trang im hoc xu
hng ring, nhng mt s kha cnh vn bt bin cho n ngy nay. R rng l ln da
trng, mi , lng my en vn c coi l mt v p hon ho, thm ch nhng ni m
yu t di truyn khng mang ti sc mu , Pointer ni.

Bc tng bn thn Nefertiti.

 i vi ngi La M c i, vic lm p khng ch dng li vic t im. Cc nh kho
c tm thy nhng cng c nh nhp ta lng my v mung lm sch tai. Nhng thit b
ny c c n ng v ph n s dng. Cn c nhng trung tm th dc ni din ra cc
hot ng th thao nh chy, nm lao... n ng luyn tp c th. H cng tm rt nhiu.
R rng hnh th cng rt quan trng i vi n ng c i.

18. M PHM LA M C I XUT HIN

LONDON
Cc nh kho c va tm thy mt chic hp kn c cha kem trng, trn cn c vt
vn tay ca ngi s dng c t cch y 2.000 nm, ti khu khai qut mt ngi n La M
c i Lon don (Anh). Th cht c th l kem bi mt hoc kem dng da.
"y l mt lnh vc hon ton cha h c khm ph. Chng ta ngc nhin khng ch
bi cht lng, cu to ca chic hp, m c tnh trng ng xi cn nguyn vn cng vi th
cht k l trong ", ngi trng nom Bo tng London, Francis Grew ni.
Chic hp to bng nm tay, lm bng thic v c hnh tr, kem trong vn cn mt na.
Sau khi c m ln u tin trc phng tin truyn thng, ngi ta cho bit n c mi
na ging lu hunh, na ging pho mt.

Xc p n hong Nefertiti
Trc , ngi ta cng tm thy mt chic bn c khc tn thnh ph London
bng ting La M ti khu khai qut ny. Ni y c t nm 50 sau Cng nguyn, gm 2 ngi
n nh, mt nh ngh cho du khch, c nhiu b tng v cc ct .

19. ALEXANDER I C THC S V I?

Ngh thut qun s gip v hong tr Alexander lt ch Ba T v xy dng
nn ch Hy Lp khi ng cha y 20 tui, nhng khng phi nhng cuc chin tranh
xm lc ny m ng cho s bnh trng ca nn vn ho Hy Lp khu vc Trung
ng.
Cc ti liu kho c trc y cho thy, vo th k th 4 trc Cng nguyn, v hong
tr Alexander v i lm chn ng vng t Trung ng vi cuc chin tranh m mu
nht trong lch s nhn loi. Hu ht cc ti liu khng nh, cuc chin ny m ng
cho bnh trng nhanh chng ca nn vn ho Hy Lp trn vng t b chim ng. V y
l mt trong nhng l do chnh ngi ta tn Alexander l i . Nhng theo mt s
nghin cu mi ca Andrew F.Steward (M) v cc cng s, thnh cng ca v hong
Macedonia ny c th khng v i nh ci tn ca ng. C nhng bng chng kh r rng
v vic nn vn ho vt th ca Hy Lp vn tm nh hng n b bin ca Israel t nht
l mt th k trc cuc chin ca Alexander.
 Bc tng k li truyn thuyt ca 2 anh em sinh i Rumulus v Remus
Theo Steward, kt qu nghin cu ny m ra nhng nghi vn i vi cc gi thuyt
cho rng tin trnh Hy lp ho, hay qu trnh xm lc ca vn ho Hy lp, din ra mnh m
nh nhng chin thng ca Alexander. "Bng chng cho thy nn vn ho Hy Lp khng
bnh trng, t nht l khu vc ny di thi Alexander. Nu c, ch l mt vi cng
trnh qun s, nh cc thnh lu", Steward cho bit.
Trong sut hai thp k, Steward khai qut vng t ct xa kia tng l mt thnh
ph c thnh vng ca ngi Phoenicia bn b ng a Trung Hi thnh Dor, m nay
chnh l lnh th Israel. Khu vc rt t b ng chm n trong sut hn hai thin nin k
qua.
C v nh rt logic khi kt lun rng cc chin thng v qun s Iran. Afghanistan,
Israel hay mt s im nng khc dn ti s bnh trng ca nn vn ho v cc gi tr ca
i qun xm lc. Tuy nhin, cc nh khoa hc khng thy c bng chng v mt thnh
ph mi (iu chng t s bnh trng v vn ho sau mt cuc chin tranh c i) pht
trin trn nhng ph tch ca Dor nh nhiu ni khc.
Steward v cc cng s pht hin ra hn 100.000 c vt a im ny, ch yu l
gm. Chng k mt cu chuyn bng tranh v nhng thay i t nn vn ho vt th Hy
lp (thin v sn xut) vo nm 400 trc Cng nguyn, cn trc c cuc xm lc ca
hong Alexander vo nm 336 trc Cng nguyn. Cc nh khoa hc cho l vn ho
vt th, v khng c s hin din ca vn hc, hay chnh tr ca vn ho Hy Lp bnh trng
sang khu vc ny. Cc c vt ch ra rng, ch c nhng ngi sng , hay n ni nh
c mi chnh l nhng ngi sn xut ra chng v gm y chnh l gm Hy Lp.
iu ny cho thy c dn Dor l nhng ngi Hy Lp, hoc ch t h cng mun ging nh
ngi Hy Lp t rt lu trc khi h nghe tn Alexander. Do vy, tin trnh Hy Lp ho
khng xy ra di thi hong ny tr v. Nhng yu t vn ho vt th Hy Lp c sn
nhng ni ny, cho n Alexander khi v vua tr ln u tin n . Vn ho Hy Lp
nh hng su sc n cc thnh ph ln thi Alexander v rt nhiu thnh ph c v
hong ny t tn l Alexander, nhng lch s ca nhng vng xa xi th vn cha r
rng.
Dor c xy dng trc thi i Alexander kh lu, nhng cc ti liu kho c vn cha
y i n kt lun rng liu thnh ph c nm ngoi tm kim sot ca ch ny
hay khng. C v nh din ra mt cuc chuyn giao vn ho trn hu khp vng Trung
ng, nhng khng ai chc chn v iu .
Di gt giy ca qun i vin chinh Alexander, mt b phn ngi dn Dor b v
mng v nhng gi tr Hy Lp. Mt s c vt ch ra rng, i khi, nhng ngi dn a
phng c quay v vi ci ngun ca h, bi tr c kiu cch ln cht liu gm s Hy
Lp. C th h chn ght Alexander i v cc tng lnh ca ng. "Ni cho cng,
nhng ngi Macedonia l nhng v cha t cc k tn bo", Steward ni.
 Tuy nhin, nn vn ho Hy Lp vn khng chu bung tha Dor. Cc nh kho c cng
nhau ghp c mt nn nh c khm, gia bc khm l mt ngi n ng Hy Lp tr
eo mt n ang din hi kch v mt di bng buc u kh hiu gm cc mnh thu tinh
v gm sc s. Cc nh khoa hc tin rng, bc khm ny c to ra Dor khong 100
nm trc Cng nguyn, rt lu sau thi k ca Alexander v c nhiu kh nng c to
bi mt th th cng lu ng n t Hy Lp. "Tt c u mang y bn sc Hy Lp",
Steward ni.
iu cho thy, s bnh trng ca mt nn vn ho khng hon ton ph thuc vo
chin tranh xm lc, m phc tp hn th nhiu. Liu iu c ngha l lch s nh
gi qu cao v Alexander? Khng hn vy. Ngh thut qun s ca v hong ny cng
tn vinh ng.
Khi cn nh, Alexander l hc tr ca Aristotle. ng ln ngi tr v vng quc Macedonia
khi cha ng, vua Philip II, b m st vo ma h nm 336 trc Cng nguyn. Mc d b k
th bao vy, nhng ng cng nhanh chng nm c quyn kim sot ton Hy lp khi cha
y 20 tui.
Cc nh s hc coi Alexander l mt nh qun s thin ti vi kh nng ch huy qun i
ngay c trong tnh hung tuyt vng nht. Vi 35.000 lnh, ng nh bi nhng i qun
ng hn gp bi, mc d nhiu chuyn gia cho rng sc mnh ca nhng k th ca
Alexander c cc nh s hc nh gi cao hn rt nhiu so vi thc t. Tuy nhin, d
bnh lun th no i chng na, th ch trong thi gian 3 nm, ng thng tr mt lnh th
rng ln, t Th Nh K n Ai Cp, lt ch Ba T. ng b m Babylon nm 323 v
mt tui 33.

20. TM THY XC P CA N HONG AI CP

C I
91 nm sau khi cc nh kho c khai qut c bc tng bn thn bng vi ca
hong hu Nefertiti, mt trong nhng n hong sc p ca th gii Ai Cp c i, nay cc
nh kho c Anh tuyn b tm thy xc p ca ngi n b quyn lc nht trong triu
i Ai Cp th 18 ny.
Nefertiti, c ngha l "ngi n b p n", l v ca pharaoh Akhennaten, tr v Ai
Cp trong thi k Amarna t nm 1353 n 1336 trc Cng nguyn. Nu kt qu tm kim
l ng, y s l mt du mc kho c quan trng, k t sau pht hin ngi m ca vua tr
Tutankhamun, con ring ca chng Nefertiti, vo nm 1922.
Kt lun trn c a ra sau 12 nm nghin cu da trn nhng u mi nh mt mu
tc gi v l tai trn xc p. Bc t ph bt ngun t u nm nay, khi cc quan chc Ai
Cp ln u tin cho php khm nghim chi tit mt xc p c nin i 3.500 nm. Di
lp vi ti t, cc nh kho c tm thy mt cnh tay b gy, c b ngot theo t th ch
c php khi cht l mt pharaon, n hong hay mang chc v hong gia. Joann Fletcher,
ng u nghin cu ti i hc York, cho bit: phi l mt ph n hong gia sng vo
cui triu i th 18 v c quyn lc v hn. Khng c nhiu ph n ph hp vi miu t
ny. Chng ti tin rng chnh l n hong Nefertiti".
Xc p ny c tm thy vo nm 1898, nm trong mt cn phng nh trong mt
hm m Thung lng cc ng Hong. Khi y, ngi ta ch xc nh l mt ngi ph n
tr v chp nh n mt ln vo nm 1907.
Tin s Fletcher bt u quan tm n xc p ny sau khi b nhn thy bc nh ging
vi bc tng bn thn ca Nefertiti ang c trng by ti Berlin, c, t nm 1920.
Bc tng c hnh mt ngi ph n c chic c di, g m cao v sng mi thng. S
tng ng gia c im khun mt khng cung cp bng chng cho n khi Fletcher
chuyn gia trong vic nghin cu cc kiu tc ca Ai Cp c i nhn thy mt mu tc gi
bo tng Cairo cng ging nh trn xc p. Kiu tc ch c nhng ph n hong
gia thuc thi k ca Nefertiti.

21. THNH ROME C LY TN CA MT PH

N?
Mt on vn do nh th Stesichorus ngi Graeco- Sicilian vit khng lu sau khi thnh
La M ra i cho thy Rome c ly tn t mt ph n Troa tn l Roma. Pht hin ny
mu thun vi truyn thuyt ph bin rng Romulus l ngi sng lp ra thnh ph c i
ny.
Stesichorus (638-555 trc Cng nguyn) miu t Roma cng on tu tng chy trn
khi thnh Troa b tn ph bi chin tranh. H n mt mnh t xinh p ni m cc v
khch "b cun ht vo nhng gic m khi c ln gi nh mn trn thi vo t bin".
Roma yu thch mnh t ny n ni nng lp mu cng nhng ngi n b khc t ht
tu thuyn buc on qun phi li. Nhng on qun cng vui mng vi iu v
quyt nh ly tn Roma t cho thnh ph. Eleanor Leach, gio s i hc Indiana,
Bloomington, M, cho bit cu chuyn ny cng c k li chi tit trong mt tc phm lch
s vo th k V c tn "Roman Antiquites" mt nh vn Hy Lp. Nh vn cng gi ngi
ph n ny l Rome, c ngha l sc mnh trong ting Hy Lp. Trong khi lch s thi k u
thnh La M c i vn cn b che ph bi bc mn b n, th hu ht ngi dn y u
c hc v truyn thuyt Rumulus v Remus. Hai ngi anh em sinh i ny c sinh ra
ti thnh ph c Alba Longa ca Italy. H c nui nng t dng sa ca mt con si
ci. Sau 2 anh em ri qu hng vi hy vng thit lp mt thnh ph ca ring mnh.
Vo nm 753 trc Cng nguyn, h chn mt a im v xy dng cc bc tng bao
quanh. Romulus ly tn mnh t tn cho thnh ph ny sau khi git hi em trai.
Cc chuyn gia cho rng vn cn nhiu nghin cu hn na khng nh xut x tn gi
ca thnh Rome.