EVROPSKI STANDARD EN 12680-2

Januar 2003

ICS 77.040.20

Prevod engleske verzije

Livenje Ultrazvuno ispitivanje Dio 2:

elini odlivci za visokooptereene komponente

CEN je ovaj evropski standard odobrio 21. novembra 2002.

lanice CEN-a su obavezne da se pridravaju Internih propisa CEN/CENELEC-a koji propisuju uslove za davanje ovom
evropskom standardu statusa nacionalnog standarda bez bilo kakvih promjena. Najnovije liste i bibliografske reference
koje se odnose na takve nacionalne standarde mogu se po zahtjevu dobiti u Centru Menadmenta ili kod bilo koje lanice
CEN-a.

Ovaj evropski standard postoji u tri zvanine verzije (verzija na engleskom, francuskom i njemakom jeziku). Verzija na
bilo kom drugom jeziku uraena uz odgovornost lanice CEN-a prevoenjem na njen vlastiti jezik i prijavljena Centru,
Menadmenta ima isti status kao i zvanine verzije.

lanice CEN-a su nacionalne institucije za standarde Austrije, Belgije, eke republike, Danske, Finske, Francuske,
Njemake, Grke, Maarske, Islanda, Irske, Italije, Luksemburga, Malte, Holandije, Norveke, Portugalije, Slovake,
panije, vedske, vajcarske i Ujedinjenog Kraljevstva.

EVROPSKI KOMITET ZA STANDARDIZACIJU

(EUROPEAN COMMITTEE FOR STANDARDIZATION)

Centar menadmenta: rue de Stassart, 36 B-1050 Brussels

2003 CEN Sva prava eksploatacije u bilo kom obliku i na bilo koji nain su irom Ref. Br. EN 12680-2:2003 E
svijeta rezervisana za nacionalne lanice CEN-a.
EN 12680-2:2003 (E)

Sadraj

Strana
Predgovor .............................................................................................................................. 3
1 Predmet i podruje primjene .................................................................................. 4
2 Normativne reference .............................................................................................. 4
3 Termini i definicije ................................................................................................... 4
4 Zahtjevi ..................................................................................................................... 5
4.1 Narudbena informacija .......................................................................................... 5
4.2 Obim ispitivanja ....................................................................................................... 6
4.3 Maksimalno dozvoljena veliina diskontinuiteta .................................................. 6
4.4 Kvalifikacija osoblja ................................................................................................ 6
4.5 Zone presjeka 6
zida ...................................................................................................
4.6 Nivoi otrine ............................................................................................................. 7
5 Ispitivanje ................................................................................................................. 7
5.1 Principi ..................................................................................................................... 7
.
5.2 Materijal .................................................................................................................... 7
5.3 Oprema, sredstvo sprezanja, detekciona osjetljivost i rezolucija ...................... 8
5.4 Priprema povrina odlivka za ispitivanje .............................................................. 8
5.5 Procedura ispitivanja .............................................................................................. 9
5.6 Izvjetaj o ispitivanju ............................................................................................... 12
Aneks A (normativan) Detekciona rezolicija kombinacije ureaj/glava ...................... 20
Aneks B (informativan) Prenici zvunog snopa ............................................................ 21
Aneks C (informativan) Tipovi indikacija ......................................................................... 23
Bibliografija ........................................................................................................................... 35

2
 EN 12680-2:2003

Predgovor
Ovaj dokument (EN 12680-2:2003) je pripremio Tehniki komitet CEN/TC 190 ''Livnika tehno-
logija'', iji sekretarijat vodi DIN.

Ovom evropskom standardu e biti dat status nacionalnog standarda, ili objavljivanjem
identinog teksta ili putem odobravanja, najkasnije do jula 2003 godine, a nacionalni standardi,
koji su u koliziji s ovim standardom, bie povueni najkasnije do jula 2003 godine.

U okviru svog programa rada, Tehniki komitet CEN/TC 190 je traio od CEN/TC 190/WG 4.10
''Unutranji defekti'' da pripremi sljedei standard:

EN 12680-2, Livenje Ultrazvuno ispitivanje 2: elini odlivci za visokooptereene

komponente.

Ovo je jedan od tri evropska standarda za ultrazvuno ispitivanje. Drugi standardi su:

EN 12680-1, Livenje Ultrazvuno ispitivanje Dio 1: elini odlivci za opte svrhe.

EN 12680-3, Livenje Ultrazvuno ispitivanje Dio 3: Odlivci od livenog eljeza sa sferoidnim

grafitom.

Aneksi A je normativan, aneksi B i C su informativni.

Prema Internim propisima CEN/CENELECa, nacionalne organizacije za standarde sljedeih

zemalja su obavezne da implementiraju ovaj evropski standard: Austrije, Belgije, eke
republike, Danske, Finske, Francuske, Njemake, Grke, Islanda, Irske, Italije, Luksemburga,
Malte, Holandije, Norveke, Portugalije, panije, vedske, vajcarske i Ujedinjenog Kraljevstva.

3
EN 12680-2:2003 (E)

1 Predmet i podruje primjene

Ovaj evropski standard specificira zahtjeve za ultrazvuno ispitivanje elinih odlivaka (sa
feritnom strukturom) za visokooptereene komponente i metode za oreivanje unutranjih
diskontinuiteta impulsnom eho tehnikom.

Ovaj evropski standard se primjenjuje na ultrazvuno ispitivanje elinih odlivaka koji su obino
podvrgnuti termikoj obradi radi poboljanja i koji imaju debljine zida do i ukljuujui 600 mm.

Za vee debljine zida, primjenjuju se specijalni sporazumi s obzirom na ispitnu proceduru i

nivoe registrovanja.

Ovaj evropski standard se ne primjenjuje na austenitne elike i spojne zavare.

2 Normativne reference
Ovaj evropski standard inkorporira pomou datiranih ili nedatiranih referenci, odredbe iz drugih
publikacija. Ove normativne reference su citirane na odgovarajuim mjestima u tekstu, a
publikacije su ovdje dole navedene. Kod datiranih referenci, naredni amandmani ili revizije bilo
koje od ovih publikacija se primjenjuju na ovaj evropski standard samo kada su u njega
inkorporirane amandmanom ili revizijom. Kod nedatiranih referenci, primjenjuje se posljednja
edicija referencirane publikacije (ukljuujui amandmane).

EN 583-1, Ispitivanje bez razaranja Ultrazvuno ispitivanje Dio 1: Opti principi.

EN 583-2, Ispitivanje bez razaranja Ultrazvuno ispitivanje Dio 2: Namjetanje osjetljivosti i

opsega.

EN 583-5:2000, Ispitivanje bez razaranja Ultrazvuno ispitivanje Dio 5: Karakterizacija i

odreivanje veliine diskontinuiteta.

EN 12223, Ispitivanje bez razaranja Ultrazvuno ispitivanje Specifikacija za kalibracioni blok

br.1.

EN 12668-1, Ispitivanje bez razaranja Karakterizacija i verifikacija ultrazvune ispitne opreme

Dio 1: Ureaji.

EN 12668-2, Ispitivanje bez razaranja Karakterizacija i verifikacija ultrazvune ispitne opreme

Dio 2: Ispitne glave.

EN 12668-3, Ispitivanje bez razaranja Karakterizacija i verifikacija ultrazvune ispitne opreme

Dio 3: Kombinovana oprema.

EN 27963, Zavareni spojevi u eliku Kalibracioni blok br.2 za ultrazvuno ispitivanje zavarenih
spojeva (ISO 7963:1985).

3 Termini i definicije
Za svrhe ovog evropskog standarda, primjenjuju se sljedei termini i definicije.

NAPOMENA Drugi termini i definicije koriteni u ovom evropskom standardu su dati u EN 583-1, EN 583-2,
EN 583-5 i EN 1330-4.

4
 EN 12680-2:2003

3.1
veliina ehoa od referentnog diskontinuiteta
najmanja indikacija koja se registruje u toku faze ocjenjivanja ultrazvunog ispitivanja, obino
izraena kao prenik ekvivalentne rupe ravnog dna

3.2
takasti diskontinuitet
diskontinuitet, ije su dimenzije manje od ili jednake sa irinom zvunog snopa

NAPOMENA Dimenzije u ovom standardu se odnose na duinu, irinu i/ili dimenziju u pravcu kroz zid.

3.3
kompleksni diskontinuitet
diskontinuitet, ije su dimenzije vee od irine zvunog snopa

NAPOMENA Dimenzije u ovom standardu se odnose na duinu, irinu i/ili dimenziju u pravcu kroz zid.

3.4
planarni diskontinuitet
diskontinuitet koji ima dvije mjerljive dimenzije

3.5
volumetrijski diskontinuitet
diskontinuitet koji ima tri mjerljive dimenzije

3.6
specijalna obodna zona
spoljanji dio obodne zone sa specijalnim zahtjevima (za npr. mainski obraene povrine, vie
napone, zaptivne povrine)

3.7
proizvodno zavarivanje
bilo koje zavarivanje izvedeno u toku proizvodnje prije finalne isporuke kupcu

3.7.1
spojno zavarivanje
proizvodno zavarivanje koje se koristi za spajanje komponenti zajedno da se dobije integralna
jedinica

3.7.2
zavrno zavarivanje
proizvodno zavarivanje izvedeno da bi se osigurao dogovoreni kvalitet odlivka

4 Zahtjevi
4.1 Narudbena informacija

Sljedea informacija e biti na raspolaganju u vrijeme upita i narudbe (vidjeti takoer EN 583-1):

- podruja odlivka i broj ili procent odlivaka na koji se primjenjuju zahtjevi ultrazvunog
ispitivanja;
- nivo otrine koji se primjenjuje na razliite zone ili podruja odlivka;
- zahtjevi koji se odnose na pisanu ispitnu proceduru;
- da li postoje bilo kakvi dodatni zahtjevi za ovu ispitnu proceduru, vidjeti takoer 5.5.1.

5
EN 12680-2:2003 (E)

4.2 Obim ispitivanja

Odlivak e biti ispitan tako da su dogovorena podruja u potpunosti pokrivena (toliko koliko je to
mogue zbog oblika odlivka) upotrebom najbolje primjenljive ispitne tehnike.

Za debljine zida vee od 600 mm, bie napravljen sporazum izmeu zainteresiranih strana o
proceduri ispitivanja i takoer o nivoima registrovanja i prihvatanja.

4.3 Maksimalno dozvoljena veliina diskontinuiteta

4.3.1 Opte

Kupac e specificirati nivo prihvatanja prema zahtjevanom nivou otrine za planarne i volume-
trijske diskontinuitete unutar svake zone i u svakom specificiranom podruju odlivka.

Presjek zida e biti podjeljen u zone, kako je prikazano na slici 1. Ovi presjeci se odnose na
veliine odlivaka spremnih za montau (zavrno mainski obraeni).

4.3.2 Indikacije bez mjerljivih dimenzija

U specijalnim obodnim zonama i krajevima pripreme zavara, indikacije bez mjerljivih dimenzija
su ograniene maksimalnim brojem indikacija.

Ove indikacije nee prekoraiti granice date u tabeli 1.

4.3.3 Indikacije sa mjerljivim dimenzijama

4.3.3.1 Planarni diskontinuiteti

Planarni diskontinuiteti nee prekoraitii granice date na slici 2.

Podruje indikacije sa mjerljivom duinom ali sa nemjerljivom dimenzijom u pravcu kroz zid e
biti izraunato prema formuli datoj na slici 2.

Odreivanje veliine malih planarnih diskontinuiteta, kako je dato na slici 2, postaje tee sa
porastom duine puta snopa i prenika zvunog snopa. Kao smjernica, ova odreivanja veliine
se normalno primjenjuju na obodnu zonu od 30 mm. To ini neophodnim upotrebu glava sa
fokusiranim snopovima kao to su glave sa dvostrukim kristalom.

4.3.3.2 Volumetrijski diskontinuiteti

Volumetrijski diskontinuiteti nee prekoraiti veliine date na slici 3 za obodnu zonu i slici 4 za
zonu jezgra. Indikacije sa mjerljivim dimenzijama nisu dozvoljene u nivou otrine 1. Podruje
indikacije sa mjerljivom duinom ali nemjerljivom irinom e biti izraunato u skladu sa
formulom datom na slikama 3 i 4.

4.4 Kvalifikacija osoblja

Pretpostavlja se da ultrazvuno ispitivanje izvodi kvalifikovano i sposobno osoblje. Da bi se

dokazala ova kvalifikacija, preporuuje se da se osoblje kvalificira u skladu sa EN 473.

4.5 Zone presjeka zida

Presjek zida e biti podjeljen u zone kako je prikazano na slici 1. Ovi presjeci se odnose na
dimenzije odlivka spremnog za montau (zavrno mainski obraeni).
6
 EN 12680-2:2003

4.6 Nivoi otrine

Ako kupac specificira razliite nivoe otrine u razliitim podrujima istog odlivka, sva ova podruja
e biti jasno identificirana na crteu kupca i ukljuie:
- sve potrebne dimenzije za tano lociranje zona;
- pun obim svih priprema zavara i debljinu bilo koje specijalne obodne zone.

Nivo otrine 1 se jedino primjenjuje na pripreme zavara i specijalne obodne zone.

Ukoliko drugi zahtjevi nisu bili dogovoreni u vrijeme prihvatanja narudbe, za zavrne zavare,
primjenie se zahtjevi za osnovni metal.

4.6.1.1.1 Ispitivanje

4.7 Principi

Primjenie se principi ultrazvunog ispitivanja dati u EN 583-1, EN 583-2 i EN 583-5.

4.8 Materijal

Prikladnost materijala za ultrazvuno ispitivanje se procjenjuje poreenjem sa visinom ehoa od

referentnog reflektora (obino prvi eho stranjeg zida) i sa signalom uma. Ova procjena e biti
izvedena na odabranim podrujima odlivka koji su predstavnik zavrne obrade povrine i
ukupnog opsega debljine. Podruja procjene e imati paralelne povrine.

Referentna visina ehoa prema tabeli 2 e biti najmanje 6 dB iznad signala uma.

Ako je visina ehoa ovog najmanjeg detektabilnog prenika rupe ravnog dna ili ekvivalentne
bono buene rupe na kraju ispitnog opsega koji se ocjenjuje manja od 6 dB iznad nivoa trave,
tada je sposobnost ultrazvunog ispitivanja umanjena. U ovom sluaju, prenik rupe ravnog dna
ili bono buene rupe koji moe biti detektovan sa odnosom signal-um od najmanje 6 dB e biti
notiran u izvjetaju o ispitivanju i dodatna procedura e biti dogovorena izmeu izvoaa i kupca.

NAPOMENA Za definiciju adekvatne veliine rupe ravnog dna, mogu se koristiti sistem zavisnosti pojaanja od
udaljenosti i veliine (AVG) ili ispitni blok od identinog materijala, stanja termike obrade i debljine presjeka koji
sadri rupe ravnog dna sa prenikom u skladu sa tabelom 2 ili ekvivalentne bono buene rupe. Sljedea formula se
koristi za konverziju prenika rupe ravnog dna u prenik bono buene rupe:

4,935 DFBH
4
DQ (1)
2 s
gdje je
DQ prenik bono buene rupe u milimetrima;
DFBH prenik rupe ravnog dna u milimetrima;
talasna duina u milimetrima;
s duina puta u milimetrima

Ova formula je primjenjiva za DQ 2 i s 5 x duina bliskog polja i definisana je samo za glave

sa jednostrukim elementom.

7
EN 12680-2:2003 (E)

4.9 Oprema, sredstvo sprezanja, detekciona osjetljivost i rezolucija

4.9.1 Ultrazvuni ureaj

Ultrazvuni ureaj e zadovoljavati zahtjeve date u EN 12668-1 i imae sljedee karakteristike:

- namjetanje opsega, kontinualno selektabilno od najmanje 10 mm do 2 m, za longitudinalne
i transverzalne talase prenijete u elik;
- pojaanje, podesivo u maksimalnim koracima od 2 dB u opsegu od najmanje 80 dB sa
mjernom tanou od 1 dB;
- linearnost vremenske baze i vertikalna linearnost manje od 5 % opsega podeavanja ekrana;
- prikladnost najmanje za nominalne frekvencije od 1 MHz do i ukljuujui 6 MHz u impulsnoj
eho tehnici sa glavama sa jednostrukim i dvostrukim kristalom.

4.9.2 Glave i frekvencije pretvaraa

Glave i frekvencije pretvaraa e biti kako je dato u EN 12668-2 i EN 12668-3 sa sljedeim

izuzecima:
- nominalne frekvencije e biti u opsegu 1 MHz do 6 MHz;
- za kosi upad, koristie se kose glave sa uglovima izmeu 35o i 70o.

NAPOMENA Za ispitivanje elinih odlivaka za visokooptereene komponente mogu se koristiti normalne ili kose
glave. Tip koritene glave zavisi od geometriije odlivka i tipa diskontinuiteta koji treba detektovati.

Za ispitne zone bliske povrini, poeljnije su glave sa dvostrukim kristalom (normalne ili kose).

4.9.3 Provjeravanje ultrazvune ispitne opreme

Operater e regularno provjeravati ultrazvunu ispitnu opremu prema EN 12668-3.

4.9.4 Sredstvo sprezanja

Koristie se sredstvo sprezanja u skladu sa EN 583-1. Sredstvo sprezanja e kvasiti podruje

koje se ispituje da se osigura zadovoljavajui prijenos zvuka. Isto sredstvo sprezanja e se
koristiti za kalibraciju i sve naredne ispitne operacije.

NAPOMENA Prijenos zvuka se moe provjeriti obezbjeenjem jednog ili vie stabilnih ehoa stranjeg zida u
podrujima sa paralelnim povrinama.

4.9.5 Osjetljivost i rezolucija detekcije

Detekciona osjetljivost ureaja e dozvoliti najmanje namjetanje osjetljivosti u skladu sa zahtje-
vima iz 5.5.2.

Detekciona rezolucija kombinacije ureaj/glava e zadovoljiti zahtjeve iz aneksa A.

4.10 Priprema povrina odlivka za ispitivanje

Za pripremu povrina odlivka za ispitivanje vidjeti EN 583-1.

Povrine odlivka koje se ispituju e biti takve da se moe postii zadovoljavajue sprezanje sa
glavom.

8
 EN 12680-2:2003

U sluaju glava sa jednostrukim kristalom, zadovoljavajue sprezanje se moe postii ako stanje
povrine koja se ispituje odgovara najmanje graninom komparatoru 4 S1 ili 4 S2 prema EN 1370.

Hrapavost bilo koje mainski obraene povrine koja se ispituje e biti Ra 12,5 m.

Za specijalne tehnike, mogu da budu potrebni vii kvaliteti povrine kao to su 2 S1, 2 S2 (vidjeti
EN 1370) i Ra 6,3 m.

4.11 Procedura ispitivanja

4.11.1 Opte

Poto izbor i pravca upada i pogodnih glava uveliko zavisi od oblika odlivka ili od moguih
diskontinuiteta u odlivku ili od moguih diskontinuiteta od zavrnog zavarivanja, proizvoa
odlivka e specificirati primjenjivu proceduru ispitivanja. U specijalnim sluajevima, mogu da se
naprave posebni sporazumi.

Ako je mogue, podruja koja se testiraju e biti ispitana sa obje strane. Kada se testira samo sa
jedne strane, dodatno e se koristiti razluive glave kratkog dometa za detekciju diskontinuiteta
bliskih povrini. Ispitivanje sa glavama sa dvostrukim kristalom je adekvatno samo za debljine
zida do 50 mm.

Dodatno, kada nije drugaije dogovoreno izmeu kupca i proizvoaa, za sve odlivke, normalne
i/ili kose glave sa dvostrukim kristalom e se koristiti da se ispitaju sljedea podruja do dubine
50 mm:
- kritina podruja, npr. ugaonici, promjene poprenog presjeka, podruja sa spoljanjim
hladnjacima;
- zavrni zavari;
- podruja pripreme zavara kako je specificirano u narudbi;
- specijalne obodne zone, kako je specificirano u narudbi, kritine za performanse odlivka.

Zavrni zavari koji su dublji od 50 mm e biti podvrgnuti dopunskom ispitivanju sa drugim

pogodnim kosim glavama.

Za kose glave sa uglovima preko 60o, put zvunog snopa nee prei 150 mm.

Kompletno pokrivanje svih podruja specificiranih za ispitivanje e biti provoeno sistematskim

izvoenjem preklapajuih skenova.

Brzina skeniranja nee prei 150 mm/s.

4.11.2 Namjetanje opsega

Namjetanje opsega e biti izvedeno u skladu sa EN 583-2 na ekranu ispitnog ureaja koristei
normalne ili kose glave u skladu sa jednom od tri nie date opcije:
- sa kalibracionim blokom br.1 u skladu sa EN 12223 ili br.2 u skladu sa EN 27963;
- sa alternativnim kalibracionim blokovima napravljenim od materijala koji pokazuje sline
akustike osobine onima koje ima materijal koji se ispituje;
- na samom odlivku kada se koriste normalne glave. U ovom sluaju, odlivak koji se ispituje
e imati paralelne povrine, izmeu kojih e rastojanje biti mjereno.

9
EN 12680-2:2003 (E)

4.11.3 Namjetanje osjetljivosti

4.11.3.1 Opte

Namjetanje osjetljivosti e biti izvedeno nakon namjetanja opsega (vidjeti 5.5.2) u skladu sa
EN 583-2. Bie koritena jedna od sljedee dvije tehnike:

- Tehnika krive korekcije amplitude od udaljenosti (DAC)

Tehnika krive korekcije amplitude od udaljenosti koristi visine ehoa od nizova identinih
reflektora (rupe ravnog dna FBH ili bono buene rupe SDH), gdje svaki reflektor ima razliit
put zvunog snopa.

NAPOMENA Najee se koriste frekvencija od 2 MHz i prenik od 6 mm za rupe ravnog dna.

- Tehnika zavisnosti pojaanja od udaljenosti i veliine (AVG)

Tehnika zavisnosti pojaanja od udaljenosti i veliine koristi nizove teoretski izvedenih krivih
koje povezuju put zvunog snopa, pojaanje aparata i prenik reflektora oblika diska koji je
okomit na osu snopa.

4.11.3.2 Korekcija transfera

Korekcija transfera e biti odreena prema EN 583-2.

Kada se koriste kalibracioni blokovi, moe biti potrebna korekcija transfera. Kada se odreuje
korekcija transfera, razmotrie se ne samo kvalitet povrine sprezanja, ve takoer onaj
suprotne povrine zato to suprotna povrina takoer utie na visinu ehoa stranjeg zida (koji
se koristi za kalibraciju). Ako je suprotna povrina mainski obraena ili odgovara najmanje
graninom komparatoru 4 S1 ili 4 S2 prema EN 1370, ova povrina ima kvalitet koji je dovoljan
za mjerenje korekcije transfera.

4.11.3.3 Detekcija diskontinuiteta

Za detekciju diskontinuiteta, pojaanje e biti poveano dok nivo uma ne postane vidljiv na
ekranu (osjetljivost pretraivanja).

Visine ehoa od rupa ravnog dna koje su date u tabeli 2 ili od ekvivalentnih bono buenih rupa
e biti najmanje 40 % visine ekrana na kraju opsega debljina koji se ispituje.

Ako se, tokom ispitivanja, pojavi sumnja da smanjenje indikacije ehoa stranjeg zida prekorauje
registrabilnu vrijednost (vidjeti tabelu 3), ispitivanje e biti ponovljeno koristei lokalno smanjenu
ispitnu osjetljivost i smanjenje indikacije ehoa stranjeg zida e biti odreena kvantitativno u
decibelima.

Namjetanje osjetljivosti kosih glava e biti takvo da je tipian dinamiki eho model ovih reflektora
(vidjeti sliku 3) jasno vidljiv na ekranu.

NAPOMENA Preporuuje se da se namjetanje osjetljivosti kosih glava verificira na realnim (ne vjetakim)
planarnim diskontinuitetima (pukotine sa dimenzijama u pravcu kroz zid) ili na zidovima okomitim na povrinu i
beskonanim prema zvunom snopu. U ovim okolnostima, stopa glave treba da bude konturno obraena da
odgovara obliku odlivka (vidjeti EN 583-2).

4.11.4 Razmatranje razliitih tipova indikacija

Sljedei tipovi indikacija se mogu dogoditi odvojeno ili zajedno tokom ispitivanja odlivaka i bie
razmatrani i ocjenjeni:

10
 EN 12680-2:2003

- smanjenja ehoa stranjeg zida koja nisu uslijed oblika odlivka ili sprezanja;
- indikacije ehoa od diskontinuiteta.

Smanjenje ehoa stranjeg zida se izraava u decibelima kao pad visine ehoa stranjeg zida.
Visina indikacije ehoa se daje kao prenik rupe ravnog dna ili bono buene rupe.

4.11.5 Registrovanje i granice registrovanja

5.5.5.1 Smanjenje ehoa stranjeg zida

Sva smanjenja ehoa stranjeg zida vea od 12 dB (kod nominalne ispitne frekvencije od 2 MHz)
e biti registrovana. Smanjenja ehoa stranjeg zida koja se registruju e biti oznaena i izmjerena
kao podruje indikacije.

5.5.5.2 Indikacije ehoa od diskontinuiteta

Granica registrovanja indikacije ehoa se definie pomou svoje amplitude signala prema veliini
ehoa referentnog diskontinuiteta.

Sve indikacije ehoa od diskontinuiteta sa mjerljivim dimenzijama e biti registrovane, kada

ampli-tuda signala prekorauje i nivoe date u tabeli 3 i kriterijume date na slikama 3 i 4.

Distinkcija e se praviti izmeu razliitih tipova indikacija datih u tabeli 4.

Da se identifikuje tip indikacije, osjetljivost ispitivanja se moe promjeniti prema udaljenosti od

ispitne povrine, geometrijskom obliku i zavrnoj obradi ispitne povrine.

Kada se koriste glave za transverzalne talase, bez obzira na amplitudu, sve indikacije koje na
displeju pokazuju putujue karakteristike ili imaju oiglednu dimenziju u pravcu kroz zid e biti
registrovane radi naredne procjene prema 5.5.7.3.

Svaka lokacija gdje su bile naene indikacije koje se registruju, bie oznaena i indicirana u izvje-
taju o ispitivanju. Lokacija taaka refleksije e biti dokumentovana, npr. skicom ili fotografijom.

4.11.6 Istraivanje indikacija koje se registruju

Lokacije gdje su bile naene indikacije koje se registruju (vidjeti 5.5.5) e biti paljivije istraene
s obzirom na njihov tip, oblik, veliinu i poloaj. Ovo istraivanje e biti ostvareno promjenom
tehnike ultrazvunog ispitivanja (npr. promjenom upadnog ugla) ili dodatnim izvoenjem radio-
grafskog ispitivanja.

4.11.7 Karakterizacija i odreivanje veliine diskontinuiteta

4.11.7.1 Opte

Za karakterizaciju i odreivanje veliine diskontinuiteta vidjeti EN 583-5.

Ultrazvuno odreivanje dimenzija diskontinuiteta sa tanou dovoljnom za ininjerske primjene

je jedino mogue uz neke preduslove (npr. poznavanje tipa diskontinuiteta, jednostavna
geomterija diskontinuiteta i optimalni udar zvunog snopa na diskontinuitet).

Karakterizacija tipa diskontinuiteta se moe poboljati koristei dodatne pravce zvuka i upadne
uglove. Za pojednostavljenje procedure, prave se sljedee kategorizacije diskontinuiteta:
- diskontinuiteti bez mjerljivih dimenzija (takasti diskontinuiteti);

11
EN 12680-2:2003 (E)

- diskontinuiteti sa mjerljivim dimenzijama (kompleksni diskontinuiteti).

NAPOMENA 1 Aneks B daje informaciju o prenicima zvunog snopa radi razlikovanja izmeu diskontinuiteta sa ili
bez mjerljivih dimenzija.

NAPOMENA 2 Aneks C daje informaciju o tipovima indikacija i o odreivanju njihovih dimenzija. On takoer daje
informaciju o namjetanju opsega (vidjeti 5.5.2) i o namjetanju osjetljivosti (vidjeti 5.5.3).

NAPOMENA 3 Za odreivanje dimenzija diskontinuiteta, preporuuje se da se koriste glave koje imaju to je

mogue manji prenik zvunog snopa na lokaciji diskontinuiteta.

5.5.7.2 Odreivanje veliine diskontinuiteta koji su uglavnom paralelni ispitnoj povrini

Granice bilo kog diskontinuiteta e biti definisane perimetarskom linijom na kojoj amplituda signa-
la pada na 6 dB ispod zadnjeg maksimuma ili na kojoj se, u sluaju smanjenja ehoa stranjeg
zida, ovaj smanjuje za 6 dB (2 MHz glava) ispod visine neometanog ehoa stranjeg zida.

Dimenzija diskontinuiteta u pravcu kroz zid treba da se izmjeri prema slici 5.

5.5.7.3 Odreivanje veliine diskontinuiteta u pravcu kroz zid

Odreivanje veliine planarnih diskontinuiteta i njihova procjena u odnosu na specificirane nivoe

otrine e biti izvedena pomjeranjem glave prema 5.5.7.1, ali u ovom sluaju, eho se smanjuje
za 20 dB (vidjeti slike C.7 i C.9).

4.12 Izvjetaj o ispitivanju

Izvjetaj o ispitivanju e sadravati najmanje sljedeu informaciju:

- pozivanje na ovaj evropski standard (EN 12680-2);

- karakteristine podatke o ispitivanom odlivku;
- obim sipitivanja;
- tip koritene ispitne opreme;
- koritene glave;
- tehnika ispitivanja sa pozivanjem na ispitno podruje;
- svi podaci neophodni za namjetanje osjetljivosti;
- informacija o svim karakteristinim osobinama diskontinuiteta koji se registruju (npr. smanjenje
ehoa stranjeg zida, poloaj i dimenzija u pravcu kroz zid, duina, podruje i prenik rupe
ravnog dna) i opis njihovog poloaja (skica ili fotografija);
- datum ispitivanja i ime odgovorne osobe.

12
 EN 12680-2:2003

Tabela 1 Granice prihvatanja za diskontinuitete bez mjerljivih dimenzija u specijalnim

obodnim zonama i krajevima pripreme zavara (skenirane normalnim ili kosim glavama)

Najmanji prenik ekvivalentne rupe Granice prihvatanjac

ravnog dna ili bono buene rupe koji se za diskontinuitete u okviru
razmatra 100 mm x 100 mm
Nivo otrinea
broj udaljenost
FBHb SDHb max. min.
mm mm mm
1 1,5 3d,e 6 12
(sa 6 dB na DAC)
2 1,5 3d,e 12 10
(sa 6 dB na DAC)
3 2 3d 12 8
a
Nivo otrine 1 se generalno primjenjuje na kompletnu debljinu zida krajeva pripreme zavara. Nivo otrine za
specijalne obodne zone e specificirati kupac.
b
FBH = rupa ravnog dna, SDH = bono buena rupa.
c
Ako su indikacije razdvojene za vie od 15 mm one su prihvatljive bez obzira na njihov broj.
d
Primjenljivo na kose glave (4 MHZ, prenik kristala priblino 10 mm).
e
SDH prenika 0,75 mm moe biti predstavljena sa SDH prenika 3 mm, ako se kriva korekcije amplitude od
udaljenosti za SDH prenika 3 mm smanji za 50 %.

Tabela 2 Zahtjevi koji se odnose na sposobnost ultrazvunog ispitivanja

Dimenzije u milimetrima
Prenik najmanje rupe
Debljina zida Ispitivano podruje ravnog dna detektabilan
prema 5.2
100 - 2
100 do 300 - 3
300 do 600 - 4
Specijalna obodna zona,
- 1,5
krajevi pripreme zavara

13
EN 12680-2:2003 (E)

Tabela 3 Nivoi registrovanja

Debljina zida Najmanji prenik Smanjenje ehoa

ekvivalentne rupe stranjeg zida
ravnog dna
min.
mm mm dB
100 2
100 do 300 3 12
300 do 600 4

Tabela 4 Referentni kodovi za tipove indikacija

Referentni kod a Tip indikacije Slika

SDB Smanjenje ehoa stranjeg zida C.2
II Pojedinana indikacija bez mjerljive dimenzije C.3, C.4
IIL Pojedinana indikacija sa jednom mjerljivom dimenzijom C.4, C.5
GIR Grupa razluivih indikacija C.6
IIP/IID Pojedinana indikacija sa dvije dimenzije C.5, C.7
NII Brojne indikacije bez mjerljivih dimenzija C.8
NIP Brojne indikacije sa dimenzijama u pravcu kroz zid C.9
GIN Grupa nerazluivih indikacija C.10, C.11
a
Za karakterizaciju indikacija vidjeti EN 583-5:2000, aneks B.

14
 EN 12680-2:2003

Legenda
1 Obodna zona
2 Zona jezgra

t Debljina zida
a
t/3 x t (max. 30 mm)

Slika 1 Podjela presjeka zida u zone

15
EN 12680-2:2003 (E)

Legenda
2 Nivo otrine 2
3 Nivo otrine 3
4 Nivo otrine 4
5 Nivo otrine 5
a
Najvee prihvatljivo podruje pojedinane indikacije u kvadratnim milimetrima
b
Udaljenost od ispitne povrine u milimetrima
Indikacije sa mjerljivim dimenzijama nisu dozvoljene u nivou otrine 1.
Maksimalna dimenzija u pravcu kroz zid nee prekoraiti 10 % debljine zida, osim indikacija sa
mjerljivom duinom 10 mm. Takve indikacije nee prekoraiti dimenziju u pravcu kroz zid od
25 % debljine zida ili 20 mm, ta je manje.
Maksimalna udaljenost izmeu indikacija kao kriterijum za ocjenu kao pojedinana indikacija ili
podruje indikacije u pravcu kroz zid ili lateralno na povrinu, e biti 10 mm.
Za podruje sa mjerljivom duinom i nemjerljivom dimenzijom u pravcu kroz zid, ova nemjerljiva
dimenzija e biti uzeta kao 3 mm i podruje e biti izraunato: A = 3 x L, gdje je A podruje
indikacije izraeno u kvadratnim milimetrima; 3 je definisana irina u milimetrima; L je mjerljiva
duina izraena u milimetrima.

Slika 2 Granice prihvatanja za pojedinane planarne indikacije uglavnom orjentisane u

pravcu kroz zid (vidjeti takoer slike C.8, C.9 i C.11) koje su detektovane sa kosim glavama

16
 EN 12680-2:2003

Legenda
2 Nivo otrine 2
3 Nivo otrine 3
4 Nivo otrine 4
5 Nivo otrine 5
a
Najmanje podruje indikacije koje se registruje u kvadratnim milimetrima
b
Najkraa udaljenost od ispitne povrine ili od stranjeg zida u milimetrima
c
Najvee prihvatljivo pojedinano podruje indikacije u kvadratnim milimetrima
Indikacije sa mjerljivim dimenzijama nisu dozvoljene u nivou otrine 1.
Maksimalne prihvatljive dimenzije diskontinuiteta, ili podruja indikacije u pravcu kroz zid e biti
15 % debljine obodne zone.
Maksimalna udaljenost izmeu diskontinuiteta kao kriterijum za ocjenu kao pojedinana indikacija
u pravcu kroz zid ili lateralno na povrinu, e biti 10 mm.
Za podruje sa mjerljivom duinom i nemjerljivom dimenzijom u pravcu kroz zid, ova nemjerljiva
dimenzija e biti uzeta kao 3 mm i podruje e biti izraunato: A = 3 x L, gdje je A podruje
indikacije izraeno u kvadratnim milimetrima; 3 je definisana irina u milimetrima; L je mjerljiva
duina izraena u milimetrima.

Slika 3 Granice registrovanja i prihvatanja za volumetrijske indikacije sa mjerljivim

dimenzijama u obodnoj zoni (vidjeti takoer slike C.2, C.5 i C.10) koje su detektovane sa
normalnim glavama

17
EN 12680-2:2003 (E)

Legenda
2 Nivo otrine 2
3 Nivo otrine 3
4 Nivo otrine 4
5 Nivo otrine 5
a
Najmanje podruje indikacije koje se registruje u kvadratnim milimetrima
b
Najkraa udaljenost od ispitne povrine ili od stranjeg zida u milimetrima
c
Najvee prihvatljivo pojedinano podruje indikiacije u kvadratnim milimetrima
Indikacije sa mjerljivim dimenzijama nisu dozvoljene u nivou otrine 1.
Maksimalne prihvatljive dimenzije diskontinuiteta ili podruja indikacije u pravcu kroz zid e biti
15 % debljine zida.
Maksimalna udaljenost izmeu diskontinuiteta kao kriterijum za ocjenu kao pojedinana indikacija
u pravcu kroz zid ili lateralno na povrinu, e biti 20 mm.
Za podruje sa mjerljivom duinom i nemjerljivom dimenzijom u pravcu kroz zid, ova nemjerljiva
dimenzija e biti uzeta kao 3 mm i podruje e biti izraunato: A = 3 x L, gdje je A podruje
indikacije izraeno u kvadratnim milimetrima; 3 je definisana irina u milimetrima; L je mjerljiva
duina izraena u milimetrima.
Ukoliko nije drugaije dogovoreno u vrijeme upita i narudbe, kada je, nakon to je izvedeno
radiografsko i ultrazvuno ispitivanje u kombinaciji, bilo demonstrirano da je diskontinuitet
smjeten u zoni jezgra, ova dodatna informacija e uiniti diskontinuitet prihvatljivim na jednom
manje otrom nivou, npr. nivo otrine 3 umjesto nivoa otrine 2 za radiografsko ispitivanje,
vidjeti EN 1559-2.

Slika 4 Granice registrovanja i prihvatanja za volumetrijske indikacije sa mjerljivim

dimenzijama u zoni jezgra (vidjeti takoer slike C.2, C.5 i C.10) koje su detektovane sa
normalnim glavama

18
 EN 12680-2:2003

Legenda
a
Pozicija skeniranja ''A''
b
Pozicija skeniranja ''B''
c
A slika iz pozicije skeniranja ''A''
e
A slika iz pozicije skeniranja ''B''
Duina po dubini d = t - (s1 + s2)
gdje je
t debljina zida
s1,s2 duine puteva zvunog snopa

Slika 5 Mjerenje dimenzije diskontinuiteta u pravcu kroz zid sa normalnim glavama

19
EN 12680-2:2003 (E)

Aneks A
(normativan)

Detekciona rezolucija kombinacije ureaj/glava

Detekciona rezolucija kombinacije ureaj/glava e biti ocjenjena mjerenjem irine prvog ehoa
stranjeg zida koristei 25 mm debeo presjek IIW A 2 elinog referentnog bloka u skladu sa EN
12223. Amplituda ehoa e biti postavljena na 80 % do 100 % pune visine ekrana i irina ehoa
izmjerena u milimetrima elika na nivou od 10 % visine ehoa. Tipine vrijednosti su date u tabeli
A.1.

Tabela A.1 - Tipine vrijednosti irina ehoa

Frekvencija irina ehoa

longitudinalni talasi (L) transverzalni talasi (T)
MHz mm mm
1 15 -
2 ili 2,25 9 5
4 5 3
5 4 2,5

20
 EN 12680-2:2003

Aneks B
(informativan)

Prenici zvunog snopa

Aneks B daje informaciju o prenicima zvunog snopa radi razlikovanja izmeu diskontinuiteta
sa i bez mjerljivih dimenzija.

Legenda
1 1 MHz, L, 10 Duine bliskog polja
2 2 MHz, L, 10
Dimenzija Duina bliskog polja u milimetrima
3 1 MHz, L, 24
kristala (pribline vrijednosti)
4 2 MHz, T, 8 x 9
glave
5 4 MHz, L, 10 longitudinalni talasi (L) transverzalni talasi (T)
6 2 MHz, L, 24 mm 1 MHz 2 MHz 4 MHz 5 MHz 2 MHz 4 MHz
7 4 MHz, T, 8 x 9 10 4,2 8,0 15,6 - - -
8 2 MHz, T, 8 x 9
9 4 MHz, L, 24 24 22,7 45 88 115 - -
10 5 MHz, L, 24 8x9 - - - - 14 28
11 4 MHz, T, 20 x 22 20 x 22 - - - - 75 150
a
Prenik zvunog snopa (-6 dB) u milimetrima
b
Put zvunog snopa u milimetrima

Slika B.1 Prenici zvunog snopa u zavisnosti od puta zvunog snopa i duine bliskog
polja za razliite glave

21
EN 12680-2:2003 (E)

Duina bliskog polja i prenik zvunog snopa se mogu izraunati koristei sljedee formule:

Dc2
N (B.1)
4

2 s
DF (B.2)
Dc

gdje je

N duina bliskog polja u milimetrima;

Dc prenik kristala u milimetrima;
talasna duina u milimetrima;
s put zvunog snopa u milimetrima;
DF prenik zvunog snopa, u milimetrima, du puta zvunog snopa, tamo gdje smanjenje
pritiska zvuka okomito na centralni snop iznosi 6 dB.

22
 EN 12680-2:2003

Aneks C
(informativan)

Tipovi indikacija
Slike C.1 do C.11 prikazuju mogua razlikovanja izmeu razliitih tipova indikacija pomou eho
dinamike.

Pri identifikaciji tipa indikacije, ispitne osjetljivosti se mogu mijenjati prema:

- udaljenosti od povrine koja se ispituje;

- geometrijskom obliku;
- zavrnoj obradi povrine koja se ispituje.

23
EN 12680-2:2003 (E)

Legenda
1 Namjetanje opsega, npr. sa kalibracionim blokom u skladu sa EN 12223 ili EN 27963
2 Provjera ispitne opreme na bono buenoj rupi kalibracionog bloka, visina ehoa od bono
buene rupe 100 % visine ekrana
3 Namjetanje osjetljivosti u podruju odlivka koji se ispituje, slobodnom od diskontinuiteta
bez referentnog reflektora
4 Prosjena visina nivoa uma priblino 5 % do 10 % visine ekrana
5 Provjera ispitne osjetljivosti i ispitne opreme opservacijom eho dinamike odlivene povrine
u pravcu kroz zid
6 A slika
7 Tipina eho dinamika
a
Visina ehoa
b
Kretanje glave
c
Eho dinamika
d
Odlivena povrina

Slika C.1 Namjetanje opsega i namjetanje osjetljivosti ultrazvunog ureaja pri

skeniranju kosom glavom sa dvostrukim kristalom (4 MHz, 60o ugao) radi detekcije
diskontinuiteta uglavnom orijentisanih u pravcu kroz zid sa mjerljivom dimenzijom u
oblasti obodne zone

24
 EN 12680-2:2003

Tipina indikacija:
Smanjenje ehoa stranjeg zida za vie od 12 dB. Indikacije od diskontinuiteta esto nevidljive.
Razlog: sunerasto skupljanje, gasne upljine, ukljuci ili veliki nagnuti diskontinuiteti.

l DF

gdje je
DF prenik zvunog snopa

l dimenzija diskontinuiteta

Legenda
H Smanjenje ehoa stranjeg zida
a
Visina ehoa
b
Kretanje glave
c
Eho dinamika
d
A - slika

Slika C.2 Snienje ehoa stranjeg zida za vie od 12 dB, mjerljiva dimenzija opsega
indikacije

25
EN 12680-2:2003 (E)

Tipina indikacija:

Pojedinana indikacija, poluvrijednosna dimenzija l manja od ili jednaka preniku zvunog

snopa DF.

Legenda
l lateralno izduenje indikacije
H maksimalna visina ehoa pojedinane indikacije
a
Visina ehoa
b
Kretanje glave
c
Eho dinamika
d
A - slika

Slika C.3 Pojedinana indikacija bez mjerljivih dimenzija

26
 EN 12680-2:2003

Tipina indikacija:

Pojedinana indikacija, poluvrijednosna dimenzija d jednaka ili manja od prenika zvunog

snopa DF u taki refleksije.

Legenda
d dimenzija indikacije u pravcu kroz zid
H maksimalna visina ehoa pojedinane indikacije
a
Visina ehoa
b
Kretanje glave
c
Eho dinamika
e
A - slika

Slika C.4 Pojedinana indikacija bez mjerljivih dimenzija; pojedinana indikacija sa

jednom mjerljivom dimenzijom koja je paralelna sa ispitnom povrinom
i bez mjerljive dimenzije u pravcu kroz zid

27
EN 12680-2:2003 (E)

Tipina indikacija:
Pojedinana(e) indikacija(e), uglavnom u istom poloaju u pravcu kroz zid .
Dimenzija opsega indikacije vea od prenika zvunog snopa DF.

Legenda
l Lateralno izduenje indikacije
l Poluvrijednosna dimenzija indikacije
H1, H2 Krajnje maksimalne visine ehoa na suprotnim stranama indikacije
a
Visina ehoa
b
Kretanje glave
c
Eho dinamika
d
A - slika

Slika C.5 Pojedinana indikacija sa mjerljivim dimenzijama: mjerljiva duina,

nemjerljiva irina; mjerljiva duina, mjerljiva irina

28
 EN 12680-2:2003

Tipina indikacija:
Bokor indikacija, uglavnom razluive sa nemjerljivim dimenzijama.
Dimenzija opsega indikacije jednaka ili vea od prenika zvunog snopa DF.

Legenda
l Lateralno izduenje indikacije
l Poluvrijednosna dimenzija indikacije
H1, H2 Krajnje maksimalne visine ehoa na suprotnim stranama indikacije
a
Visina ehoa
b
Kretanje glave
c
Eho dinamika
d
A - slika

Slika C.6 Grupa razluivih indikacija sa mjerljivim dimenzijama opsega indikacije

29
EN 12680-2:2003 (E)

Tipina indikacija:
Pojedinani eho sa jako izraenom eho dinamikom samo u pravcu kroz zid (putujua indikacija),
ili i u pravcu kroz zid i paralelno ispitnoj povrini:

t = s x cos

gdje je
t dimenzija u pravcu kroz zid;
s razlika puteva zvuka od poloaja 2 do poloaja 1;
upadni ugao.

Legenda
1 Poloaj glave 1
2 Poloaj glave 2
H Smanjenje maksimalne visine ehoa indikacije
a
Visina ehoa
b
Kretanje glave
c
Eho dinamika
d
A -slika

Slika C.7 Pojedinana indikacija sa mjerljivim dimenzijama u pravcu kroz zid

30
 EN 12680-2:2003

Tipina indikacija:
Brojne pojedinane indikacije.
U toku kretanja glave putevi zvuka se mjenjaju, ali sve indikacije ostaju bez mjerljivih dimenzija.

Legenda
a
Visina ehoa
b
Kretanje glave
c
Eho dinamika
d
A - slika

Slika C.8 Brojne pojedinane indikacije bez mjerljivih dimenzija, ali sa mjerljivim
dimenzijama opsega indikacije

31
EN 12680-2:2003 (E)

Tipina indikacija:
Pojedinane indikacije sa mjerljivim dimenzijama uglavnom u pravcu kroz zid:

t = s x cos

gdje je
t dimenzija opsega indikacije u pravcu kroz zid;
s razlika puteva zvuka od poloaja 2 i poloaja 1;

upadni ugao.

Legenda
1 Poloaj glave 1
2 Poloaj glave 2
H Smanjenje maksimalne visine ehoa indikacije
a
Visina ehoa
b
Kretanje glave
c
Eho dinamika
d
A - slika

Slika C.9 Brojne planarne indikacije sa mjerljivim dimenzijama u pravcu kroz zid

32
 EN 12680-2:2003

Tipina indikacija:
Grupa indikacija, uglavnom nerazluive pojedinane indikacije. Dimenzija opsega indikacije
jednaka ili vea od prenika zvunog snopa DF.
Ovaj tip indikacije treba jedino da se ocjenjuje ako se, zbog geometrijskih razloga, eho stranjeg
zida ne moe dobiti.
Simultano smanjenje ehoa stranjeg zida treba da bude ocjenjeno u skladu sa slikom C.2.

Legenda
l lateralno izduenje indikacije
l poluvrijednosna dimenzija indikacije
DF prenik zvunog snopa
H1, H2 visine krajnjeg maksimalnog ehoa na suprotnim stranama indikacije
a
Visina ehoa
b
Kretanje glave
c
Eho dinamika
d
A -slika

Slika C.10 Grupa nerazluivih indikacija sa mjerljivim dimenzijama opsega indikacije

(normalna glava)

33
EN 12680-2:2003 (E)

Tipina indikacija:
Grupa uglavnom nerazluivih indikacija:

t = s x cos

gdje je
t dimenzija opsega indikacije u pravcu kroz zid;
s razlika puteva zvuka od poloaja 2 i poloaja 1;
upadni ugao.

Legenda
1 Poloaj glave 1
2 Poloaj glave 2
H Smanjenje maksimalne visine ehoa indikacije
a
Visina ehoa
b
Kretanje glave
c
Eho dinamika
d
A - slika

Slika C.11 Grupa nerazluivih indikacija sa mjerljivim dimenzijama opsega indikacije

(kosa glava)

34
 EN 12680-2:2003

Bibliografija

1 EN 473, Ispitivanje bez razaranja Kvalifikacija i certifikacija IBR osoblja Opti principi.

2 EN 1330-4, Ispitivanje bez razaranja Terminologija Dio 4: Termini koji se koriste u

ultrazvunom ispitivanju.

3 EN 1370, Livenje Inspekcija hrapavosti povrine vizuelnotaktilnim komparatorima.

4 EN 1559-2, Livenje Tehniki uslovi isporuke Dio 2: Dodatni zahtjevi za eline odlivke.

35