Professional Documents
Culture Documents
LICCComentada
28Fevereiro2008 FernandaPiva,MaringelaGuerreiroMilhoranza
Redatora:FernandaPiva
Revisora:MaringelaGuerreiroMilhoranza
FernandaPivaBacharelemDireitopelaUnisinoseCoordenadoradadiagramaoemontagemdasrevistasda
Notadez.
MaringelaGuerreiroMilhoranzaMestreemDireitopelaPUCRS,EspecialistaemDireitoProcessualCivilpela
PUCRS,AdvogadaemPortoAlegre/RSProfessoradaFARGS,EgressadaEscolaSuperiordoMinistrioPblicodo
EstadodoRioGrandedoSulPesquisadoradoNcleodePesquisas(CNPQ)LimitesdaJurisdiosobcoordenao
doProfessorDr.ArakendeAssisjuntoaoProgramadePsGraduaoemDireitodaPUC/RSPesquisadoradoNcleo
dePesquisas(CNPQ)NovasTcnicassobcoordenaodoProfessorDr.JosMariaRosaTesheinerMembrodo
InstitutodeHermenuticaJurdica.
Art.1.Salvodisposiocontrria,aleicomeaavigoraremtodoopasquarentaecincodiasdepoisde
oficialmentepublicada.
AtoadventodaLeiComplementar95/98,posteriormentealteradapelaLC107/01,aclusuladevignciavinha
expressa,geralmente,nafrmulatradicional:Estaleientraemvigornadatadesuapublicao.
ApartirdaLeiComplementarn95,quealterouoDec.Lei4.657/42,avignciadaleidevervirindicadadeforma
expressa,estabelecidaemdias,edemodoquecontempleprazorazovelparaquedelasetenhaamploconhecimento,
passandoaclusulapadroaser:Estaleientraemvigorapsdecorridos(nmerodedias)desuapublicao.
Nocasodeolegisladoroptarpelaimediataentradaemvigordalei,spoderfazloseverificarqueamesmade
pequenarepercusso,reservandoseparaessescasosafrmulatradicionalprimeiramentecitada.
Nafaltadedisposioexpressadaclusuladevigncia,aplicasecomoregrasupletivaadoart.1daLICC,quedispe
quealeicomeaavigoraremtodoopas45diasdepoisdeoficialmentepublicada.
Porfim,acontagemdeprazoparaaentradaemvigordasleisqueestabeleamperodosdevacnciafarseincluindo
adatadapublicaoedoltimodiaprazo,entrandoemvigornodiasubseqentesuaconsumaointegral.
1.NosEstados,estrangeiros,aobrigatoriedadedaleibrasileira,quandoadmitida,seiniciatrsmesesdepois
deoficialmentepublicada.
Nohavendoprazoparasuaentradaemvigor,aobrigatoriedadedanormabrasileiranoexteriorsedarapsoprazode
3meses,contadosdesuapublicaonoDirioOficial,passandoaserreconhecidapelodireitointernacionalpblicoe
privado.
Sendoassim,aleiantigasubsistirnoexteriorat3mesesapsapublicaooficialdaleinova,ouseja,antesde
escoadoesseprazo,aleinovanoterincidnciaempasestrangeiro.
Nocasodealeinovafixarprazosuperiora3mesesparaoinciodesuavigncianoBrasil,silenciandoquantodata
deentradaemvigornoexterior,imporseoprazodevignciainternadoexterior.
Emrelaoscirculareseinstruesdirigidasaautoridadesefuncionriosbrasileirosnoexterior,soaplicveisdesde
omomentoemquecheguemaoconhecimentodessaspessoasdeformaautntica.
Podesecitar,deacordocomadoutrinadeVicenteRa1,algunsefeitosdoinciodaobrigatoriedadedaleibrasileirano
estrangeiro:
aleibrasileirapassaratervignciatrsmesesdepoisdesuapublicaooficial,desdequenohajaestipulaodo
prazoparasuaentradaemvigor
osatoslevadosaefeitonoexterior,deconformidadecomavelhanormarevogadaserovlidos,porque,embora
essaleijestivesserevogadanoBrasil,continuarvigorandoemterritrioaliengenaatfindarseoprazodetrs
meses
http://www.tex.pro.br/home/artigos/68artigosfev2008/5990licccomentada 1/20
2017523 LICCComentada
osregulamentosinternos,asportarias,osavisosecircularesalusivosorganizaoefuncionamentodosrgose
serviosadministrativosterovignciaperanteasautoridadesefuncionriosbrasileirosnoexteriorapartirdoinstante
emquelhesforem,autenticamente,comunicados
ocontratocelebradonoBrasildeacordocomanovaleialcanarosqueseencontraremforanopas,mesmoque
aquelanormaaindanotenhaentradoemvigornoexterior
apessoaqueforpartenumarelaojurdica,aoregressaraoBrasil,antesdotrminodoprazodetrsmeses,
sujeitarse,nomomentodesuachegada,novaleijvigenteemnossopas,respeitandoseosatosjpraticadosno
exteriorsegundoaleibrasileiralvigorante.
2.Avignciadasleis,queosGovernosEstaduaiselaboremporautorizaodoGovernoFederal,dependeda
aprovaodesteecomeanoprazoquealegislaoestadualfixar.
NormasemaplicaodesdeaConstituiode1947.
3.Se,antesdeentraraleiemvigor,ocorrernovapublicaodeseutexto,destinadacorreo,oprazo
desteartigoedospargrafosanteriorescomearacorrerdanovapublicao.
Noquedizrespeitoaoserrosnapublicaodalei,Ferraraesclarecedorquandoalegaquequandosetratadesimples
errosmateriaisqueprimeiravistaaparecemcomoincorreestipogrficas,ouporqueapalavrainseridanotextono
fazsentidooutemumsignificadoabsolutamenteestranhoaopensamentoqueotextoexprimeenquantoapalavra,que
foneticamenteselheassemelha,seencastraexatamentenaconexolgicadodiscurso,ouporqueestamosemface
deomissesoutransposies,fcilintegraroucorrigirpelocontextodaproposio,deveadmitirsequeojuizpode
exercerasuacrtica,chegando,naaplicaodalei,ataemendarlheotexto2.
Quandosetratardeerrossubstanciais,quepodemalterartotalouparcialmenteosentidolegal,anovapublicaoser
imprescindvel.Nessecaso,observarseoasseguintessituaes:
correodanormaemseutexto,porcontererrossubstanciais,duranteavacatiolegisensejandonovapublicao:
novavacatioseriniciadaapartirdadatadacorreo,anulandoseotempodecorrido
vriaspublicaesdiferentesdeumamesmalei,motivadasporerro:adatadapublicaoserumasedeversera
dapublicaodefinitiva,ouseja,altima(RF,24:480).
Assim,noscasosemquesefizernecessriarepublicaodeleiaindanopublicadaoupublicadamasaindano
vigente,porconterincorreeseerrosmateriaisquelhedesfiguremotexto,aCasadeondeamesmaseoriginou
publicarnovaleicorrigida,eoseuperododevignciadeversercontadoapartirdanovapublicao.
4.Ascorreesatextodeleijemvigorconsideramseleinova.
Asemendasoucorreesemleiquejestejaemvigorsoconsideradasleisnovas,ouseja,paracorrigilapreciso
passarportodooprocessodecriaodeumalei,devendoparaissoobedeceraosrequisitosessenciaise
indispensveisparaasuaexistnciaevalidade.
Importanteressaltarqueseacorreoforfeitadentrodavigncialegal,aleivigoraratadatadonovodiplomalegal
publicadoparacorrigila,eseapenaspartedaleiforcorrigida,oprazofluirsomenteparaaparteretificadaemambos
oscasosrespeitandoseosdireitosedeveresdecorrentesdenormapublicadacomincorreeseaindanocorrigida.
Assim,precisorespeitaroatojurdicoperfeito,odireitoadquiridoeacoisajulgada,mesmoqueadvindosdeuma
publicaoerrnea,levandoseemcontaaboafdaquelequeaaplicou.Emsetratandodemeroserrosdeortografia,
facilmenteidentificveis,nadaimpedequeoprazodavacatiolegisdecorradadatadapublicaoerrada,no
aproveitandoaquempossainvocartaiserros.
Art.2.Nosedestinandovignciatemporria,aleitervigoratqueoutraamodifiqueourevogue.
Aleipodetrazerseuperododevignciadeformaexpressa,comoporexemplo,aLeiOramentria,assimcomopode
terseuperododevignciaindeterminado,ouseja,umavezvigenteelavlidaatqueoutraleiposterior,desuperior
oumesmahierarquia,amodifiqueourevogue,nopodendorevoglaajurisprudncia,costume,regulamento,decreto,
portariaeavisos,noprevalecendonemmesmonaparteemquecomelaconflitarem3.
DeacordocomMariaHelenaDiniz4,noprimeirocaso,tersecessaodaleiporcausasintrnsecas,comopor
exemplo:
a)decursodotempoparaoqualaleifoipromulgada,porsetratardeleitemporria,salvoseasuavignciafor
expressamenteprotradapormeiodeoutranorma(ex.:leioramentria)
b)consecuodofimaquealeiseprope(p.ex.,leiquemandapagarumasubvenooususpendearealizaode
umconcursoparapreenchervagascomoscontratados,afimdequeseefetivemcomoaproveitamentodoltimo
http://www.tex.pro.br/home/artigos/68artigosfev2008/5990licccomentada 2/20
2017523 LICCComentada
funcionriocontratado,anormacessardeexistiroquesucedetambmcomasdisposiestransitrias,quese
encontramnofinaldosCdigosoucertasleis)
c)cessaodoestadodecoisasnopermanente(p.ex.,leiemanadaparaatenderestadodestioouguerra,oupara
proversituaodeemergnciaoriundadecalamidadepblica),oudoinstitutojurdicopressupostopelalei,poisfindaa
anormalidade,extinguirsealeiqueaelaserefere.
Algunsdoutrinadores5entendemquehumaautorevogaotcitadalei(revogaointerna)quandofaltaremasrazes
pelasquaisfoiditadaepelaocorrnciadotermofinalnelaprefixado,alegandoque,comodesaparecimentodas
circunstnciasfticotemporaisquelhesoriginaram,amesmadeixardevigorarporterperdidoseuobjeto.
Entretanto,outrosautores6entendemquenoh,emregra,autorevogaotcitadaleipelacessaodosmotivos
quelhederamorigem,poisamesmapermanecervigenteevlidaapesardenomaispoderincidir,perdendoassim
suaeficcia.Poresteentendimento,obrocardocessanterationelegis,cessatlexipsanorepresentameioindiretopara
revogaranorma,massimbaseparainterpretlarestritivamente,atravsdesuasdisposiesexcepcionais.
Jnosegundocaso,emqueasleiscujoperododevignciasejamindeterminados,asmesmasseropermanentes,
vigorandoindefinidamenteeproduziroseusefeitosatqueoutraleiasrevogue(revogaoexterna).
1.Aleiposteriorrevogaaanteriorquandoexpressamenteodeclare,quandosejacomelaincompatvelou
quandoreguleinteiramenteamatriadequetratavaaleianterior.
Arevogaoumtermogenrico,indicandoaidiadacessaodaexistnciadanormaobrigatria,econtm2
espcies:aabrogao,quesedpelasupressototaldanormaanterior,atravsdanovaregulaopelaleiposterior
oumesmoporhaverentreambastotalincompatibilidadeeaderrogao,queocorrequandoumapartedanormatorna
sesemefeito,tornandoinvlidossomenteosdispositivosatingidos.
Arevogaopoderserexpressa,quandoa2leideclarara1leiextintaexpressamenteouapontarosdispositivosque
pretenderetirarousertcitaquandoestatrouxerdisposiesincompatveiscoma1lei,mesmoquenelanoconstea
expressorevogamseasdisposiesemcontrrio.
2.Aleinovaqueestabeleadisposiesgeraisouespeciaisapardasjexistentes,norevoganemmodifica
aleianterior.
Anormageralnorevogaaespecial,assimcomoanovaespecialnorevogaageral,podendoambascoexistir
pacificamente,excetosedisciplinaremdemaneiradistintaamesmamatriaousearevogaremexpressamente.
Sendoassim,amerajustaposiodenormas,sejamgeraisouespeciais,snormasjexistentes,nomotivopara
afetlas,podendoambasregerparalelamenteashiptesesporelasdisciplinadas,desdequenohajacontradioentre
ambas.
3.Salvodisposioemcontrrio,aleirevogadanoserestauraporteraleirevogadoraperdidoavigncia.
Odispositivoacimatratadarepristinao,queoinstitutoatravsdoqualserestabeleceavignciadeumalei
revogadapelarevogaodaleiqueatinharevogado,comoporexemplo:normaBrevogaanormaAposteriormente
umanormaCrevogaanormaBanormaAvoltaavaler.
Etimologicamente,repristinaopalavraformadadoprefixolatinore(fazerdenovo,restaurar)epristinus(anterior,
antigo,vigncia),oquesignificarestauraodoantigo.
Arepristinaonoocorreautomaticamente,ouseja,ssedpordispositivoexpressodanormacasocontrrio,no
serestauraaleirevogada,comonoseguinteexemplo:normaAsvoltaavalerseissoestiverexplicitonanormaC,
ouseja,nohrepristinaoautomtica(implcita),estasomenteocorreseforexpressamenteprevista.
MariaHelenaDiniz7concluiquecomosev,aleirevocatrianovoltaripsofactoaoseuantigovigor,anoserque
hajafirmepropsitodesuarestaurao,mediantedeclaraoexpressadeleinovaquearestabelea,restaurandoaex
nunc,sendodenominadaporissorespristinatria.Faltandomenoexpressa,aleirevogadoraourepristinatrialei
novaqueadotaocontedodanormaprimeiramenterevogada.Logo,semquehajaoutraleique,explicitamente,a
revigore,seranormarevogadatidacomoinexistente.Da,seanormarevogadoradeixardeexistir,arevogadanose
convalesce,anoserquecontenhadispositivodizendoquealeiprimeiramenterevogadapassaratervigncia.
Todavia,aquelaleirevogadanoressuscitar,poisanormaquearestabelecenoafazreviver,porserumanovalei,
cujoteoridnticoaodaquela.Aleirestauradoranadamaisdoqueumanovanormacomcontedoigualaodalei
anteriorrevogada.
Art.3.Ningumseescusadecumpriralei,alegandoquenoaconhece.
Oconhecimentodaleidecorredesuapublicao,ouseja,umavezpromulgada,anormaspassavigorarcomsua
publicaonoDirioOficial,queomarcoparaquesereputeconhecidaportodos.
http://www.tex.pro.br/home/artigos/68artigosfev2008/5990licccomentada 3/20
2017523 LICCComentada
Assim,depoisdepublicadaeumavezdecorridooprazodavacatiolegis(sehouver),aleipassaaserobrigatriapara
todos,sendoinescusveloerroeaignornciasobreamesma.
DeacordocomCoviello8,doprincpiodequenecessidadesocialsetorneobrigatriaparatodos,aleipublicada
decorre,necessariamente,aconseqnciadequeosseusefeitosabrangematodos,independentementedo
conhecimentooudaignornciasubjetiva...essaconseqncia,toevidente,queseadmitiriaaindasemdisposio
legislativaexpressa,absoluta:umasexceodestruirlheiaofundamentoracional.
Sendoassim,oartigosupracontmorigorosoprincpiodainescusabilidadedaignornciadalei,preconizandoqueas
leissejamconhecidas,pelomenospotencialmente.
MariaHelenaDiniz9,aoversarsobreotema,fazoseguintequestionamento:Comoapublicaooficialtemporescopo
tornaraleiconhecida,emboraempiricamente,anteacomplexidadeedificuldadetcnicadeapreenso,possauma
normapermanecerignoradadefato,poissenemmesmocultoresdodireitotmplenoconhecimentodetodasas
normasjurdicas,comosepoderiadizerquequalquerpessoapodeterperfeitacinciadaordemjurdicaparaobservla
nomomentodeagir?
DeacordocomTrcioSampaioFerrazJnior10,oatodapublicaotemcomoescopoapenasneutralizaraignorncia,
semcontudoeliminla,fazendocomqueelanosejalevadaemconta,noobstantepossaexistir.Destaforma,a
normaconhecida,obrigatriaeaptaaproduzirefeitosjurdicosatravsdapublicao,protegendoaautoridadecontra
adesagregaoqueodesconhecimentodamesmapossalhetrazer,jqueumaautoridadeignoradacomose
inexistisse.
Aindaemrelaoaoartigo3,precisolevarseemcontaqueomesmoversasobreaignornciadaleiouaausncia
deseuconhecimentoetambmoerronoseuconhecimento.Aignornciadedireitosedquandonooconhecimento
doprevistonaleisobreofatoquesetrata.Joerrodedireitoocorrepelodesconhecimentodofatoprevistonanorma
emfunodefalsojuzosobreoqueeladispe,ouseja,oagenteemiteumadeclaraodevontadebaseadonofalso
pressupostodequeestprocedendodeacordocomalei.
Adoutrinaejurisprudnciatmentendidoqueoerrodedireitoeaignornciadaleinoseconfundem,sustentandoque
oprimeiroviciaoconsentimento,nashiptesesemqueafeteamanifestaodavontadenasuaessncia.
OnovoCdigoCivil,emseuart.139,admiteoerrodedireitocomomotivonicoouprincipaldonegciojurdico,desde
quenoimpliquerecusaaplicaodalei.Assim,nolevadoemcontaoerrodedireitonashiptesesemqueo
mesmosejaalegadovisandosuspensodaeficcialegalporcontadesuainobservnciaenquantoquenadaimpede
queosejaalegadonoscasosemqueviseaevitarefeitodeatonegocial,cujaformaoteveinterfernciadevontade
viciadaporaqueleerro.
Art.4.Quandoaleiforomissa,ojuizdecidirocasodeacordocomaanalogia,oscostumeseosprincpios
geraisdedireito.
Noscasosemquealeiforomissa,cabeaomagistradoutilizarsedasfontesintegradorasdodireito,queincluema
analogia,oscostumeseosprincpiosgeraisdedireito.
Autilizaodaanalogiasedquandoojuizbuscaemoutralei,quetenhasuportesfticossemelhantes,disposies
queaprprialeinoapresenta.Jousodoscostumes,quetratamdaprticareiteradadeumhbitocoletivo,pblicoe
notrio,podeterreflexosjurdicosnafaltadeoutradisposio.Finalmente,tambmpodeomagistradosocorrersedos
princpiosgeraisdedireito,quenadamaissodoqueregrasoraisquesetransmitematravsdostempos,sculoss
vezes,equepontificamcritriosmoraiseticoscomosubsdiosdodireito.
Art.5.Naaplicaodalei,ojuizatenderaosfinssociaisaqueelasedirigeesexignciasdobemcomum.
Acinciadodireito,comoatividadeinterpretativa,surgecomoumateoriahermenutica,porterdentreoutrasfunes,
asde:
a)interpretaodasnormas,quecompreendemltiplaspossibilidadestcnicasinterpretativas,dandoaointrpretea
liberdadejurdicanaescolhadestasvias,buscandosemprecondiesparaumadecisopossvel,baseadaemuma
interpretaoeumsentidopreponderantedentresvriaspossibilidadesinterpretativas
b)verificaraexistnciadalacunajurdica,identificandoamesmaeapontandoosinstrumentosintegradoresque
possibilitemumadecisopossvelmaisfavorvel,combasenodireito
c)afastarcontradiesnormativasatravsdaindicaodecritriosparasolucionlas.
DeacordocomMariaHelenaDiniz,acinciajurdicaexercefunesrelevantes,nosparaoestudododireito,mas
tambmparaaaplicaojurdica,viabilizandoocomoelementodecontroledocomportamentohumanoaopermitira
flexibilidadeinterpretativadasnormas,autorizadapeloart.5daLeideIntroduo,eaopropiciar,porsuascriaes
tericas,aadequaodasnormasnomomentodesuaaplicao11.
http://www.tex.pro.br/home/artigos/68artigosfev2008/5990licccomentada 4/20
2017523 LICCComentada
Assim,aointerpretaranorma,ointrpretedevelevaremcontaocoeficienteaxiolgicoesocialnelacontido,baseado
nomomentohistricoqueestvivendo,jqueanormageralemsideixaemabertovriaspossibilidades,deixandoesta
decisoaumatodeproduonormativa,semesquecerque,aoaplicaranormaaocasoconcreto,devefazlo
atendendosuafinalidadesocialeaobemcomum.
Emrelaoaofimsocial,amesmaautoraafirmaque:podesedizerquenohnormajurdicaquenodevasua
origemaumfim,umpropsitoouummotivoprtico,queconsistememproduzir,narealidadesocial,determinados
efeitosquesodesejadosporseremvaliosos,justos,convenientes,adequadossubsistnciadeumasociedade,
oportunos,etc12.
TrcioSampaioFerrazJnior13,observaqueosfinssociaissododireito,jqueaordemjurdicacomoumtodo,um
conjuntodenormasparatornarpossvelasociabilidadehumanalogodeverseencontrarnasnormasoseufim
(telos),quenopoderserantisocial.
Naprtica,ointrpreteaplicadordever,emcadacasosubjudice,verificarseanormaatendefinalidadesocial,
devendoserinterpretadainseridanoprpriomeiosocialemqueestpresente,jqueimersaneleeconseqentemente
sobconstantesimbiosecomomesmo,adaptandoasnecessidadessociaisexistentesnomomentodesuaaplicao.
Dessaforma,recebendocontinuamentevidaeinspiraodomeioambiente,aaplicaodaleiseguiramarchados
fenmenossociais,estandoaptaaproduziramaiorsomapossveldeenergiajurdica14.
Noquetangeaobemcomum,suanoobastantecomplexaecompostadeinmeroselementosoufatores.De
qualquerforma,soreconhecidoscomumentecomoelementosdobemcomumaliberdade,apaz,ajustia,autilidade
social,asolidariedadeoucooperao,noresultandoobemcomumdasimplesjustaposiodesteselementos,masde
suaharmonizaofacerealidadesociolgica15.
Nohconsonncianadoutrinasobreaimportnciaatribudaaesseselementos,masdequalquerformaentendese
queaoaplicarnorma,decidindoofato,deverdeseuintrpreteaplicadorestaratentoaofatodequeasexignciasdo
bemcomumestejamligadasaorespeitodosdireitosindividuaisgarantidospelaConstituio.
Sendoassim,percebesequetodooatointerpretativodeveestarbaseadonaconcreodedeterminadovalorpositivo
ouobjetivo,objetivoestefundadonobemcomum,respeitandoassimoindivduoeacoletividade.
Art.6.Aleiemvigorterefeitoimediatoegeral,respeitadosoatojurdicoperfeito,odireitoadquiridoea
coisajulgada.
Oart.6daLICCdeclaraainaplicabilidadedaleirevogadaaosprocessosqueestoemcurso,combasena
intangibilidadedoatojurdicoperfeitoedodireitoadquirido,consagradosconstitucionalmente.
Destaforma,aleinovasincidirsobreosfatosocorridosduranteseuperododevigncia,nopodendoamesma
alcanarefeitosproduzidosporrelaesjurdicasanterioressuaentradaemvigor,ouseja,alcanandoapenas
situaesfuturas.
Noquedizrespeitoaosprocessospendentes,emmatriaprocessualvigoraoprincpiodoisolamentodosatos
processuais,quedeterminaqueanovelnormaatingiroprocessonopontoemqueest,nopodendoamesma
retroagiraosatosprocessuaisjrealizadosduranteavignciadeleianterior,vistoqueseusefeitosficarointocveise
insuscetveisdealteraopelaleiretrooperante,poissobreelesanovaleinoterefeitoalgum.
1.Reputaseatojurdicoperfeitoojconsumadosegundoaleivigenteaotempoqueseefetuou.
Entendesecomoatojurdicoperfeitooquejsetornouaptoaproduzirseusefeitos,poisjconsumado,segundoa
normavigente,aotempoemqueseefetuou.
Oatojurdicoperfeitoumdoselementosdodireitoadquiridoedestaformaummeiodegarantiromesmo,umavez
que,seanovaleidesconsiderasseoatojurdicojconsumadosobavignciadeleiprecedente,odireitoadquirindo
decorrentedomesmotambmdesapareceria,jquesemfundamento.
Assim,aseguranadoatojurdicoperfeito,queresguardadapeloart.6,1,daLeideIntroduo,preconizaqueo
atojurdicovlido,consumadoduranteavignciadaleiquecontemplaaqueledireito,nopoderseralcanadoporlei
posterior,sendoinclusiveimunizadocontraquaisquerrequisitosformaisexigidospelanovalei.
Emrelaoaoscontratosemcursodeformao,aplicarseanovanorma,porterefeitoimediato,nafasepr
contratual.Noscasosdeoscontratosteremsidolegitimamentecelebrados,osmesmosserocumpridoseteroseus
efeitosreguladospelaleivigentepocadeseunascimento.CarlosMaximilianoressalvaquenoseconfundemos
contratosemcursoeoscontratosemcursodeconstituio,poisanormahodiernasalcanarosltimos,jqueos
primeirossoatosjurdicosperfeitos16.
Aindaemrelaoaoscontratosemcursodeconstituio,MariaHelenaDiniz17preconizaque:Peloart.2.035do
CdigoCivil,oatoounegciojurdicoemcursodeconstituio,validadecelebradoantesvignciadonovodiploma
http://www.tex.pro.br/home/artigos/68artigosfev2008/5990licccomentada 5/20
2017523 LICCComentada
legal,emsuaformalidadeextrnsecaseguirodispostonoregimeanterior,mascomonopdeirradiarquaisquer
efeitoslegais,queseproduzirosomenteporocasiodaentradaemvigordaLein10.406/2002,oscontratantestero
odireitodevlocumprido,nostermosdanovellei,que,ento,regularseusefeitos,anoserqueaspartestenham
previsto,naconveno,determinadaformadeexecuo,desdequenocontrariempreceitodeordempblica,comoo
estabelecidoparaassegurarafunosocialdapropriedadeedocontrato,vistoquesoresguardados
constitucionalmenteepeloart.5daLeideIntroduodoCdigoCivil.Osefeitosestabelecidosemclusulas
contratuaisregemsepelaleivigenteaotempodesuacelebrao.
importanteressaltarquejuzesetribunaistmadmitidoaaplicaodaleinovaaosatosefatosqueseencontra,
quandoestasforemdeordempblica,semofensaaoatojurdicoperfeito18.
Dequalquerforma,podeseconcluirqueumavezprotegidooatojurdicoperfeito,soresguardadososdireitos
subjetivosformadossobagidedanormaanterior,preservandoassimosdireitoslegtimosdeseustitulares.
2.Consideramseadquiridosassimosdireitosqueoseutitular,oualgumporele,possaexercer,como
aquelescujocomeodoexercciotenhatermoprfixo,oucondiopreestabelecidainaltervel,aarbtriode
outrem.
Direitoadquiridoaquelequejseintegrouaopatrimnioepersonalidadedeseutitular,demodoquenemnormaou
fatoposteriorpossamalterarsituaojurdicajconsolidadasobsuagide.
Necessriasefazaquiadistinoentredireitoadquirido,queaquelequejintegrouaopatrimnioenopodeser
atingidopelaleinova,eaexpectativadedireito,queamerapossibilidadeouesperanadeadquirirumdireito,portanto
dependentedeacontecimentofuturoparaaconcreodaefetivaconstituiodomesmo.Assim,preconizaReynaldo
Porchat19quandoafirmaqueNosepodeadmitirdireitoadquiridoaadquirirumdireito.
Asituaodesertitulardeumdireitoregidapornormadecompetncia,enquantoqueasituaodeexerceras
permisseseautorizaescorrespondentesqueledireitosubjetivodependerdenormasdeconduta.Oprincpiodo
direitoadquiridonoprotegerotitulardodireitocontracertosefeitosretroativosdeumanormanoquedisserrespeito
incidnciadenovanormadeconduta.Umexemploprticoeelucidativosednavendadeumimvel,emquepreciso
sertitulardodireitodepropriedade(normadecompetncia)earealizaodareferidavendasedsegundoosditames
danormadecondutaquedisciplinaoatodevender.Assim,aleinovatemcondodemudaranormadecompetncia
queregeasituaodesertitular,masnoatingiroatodevenderseapropriedadejfoiadquiridasobagidedalei
anteriortambmotemdemodificaranormadecondutaquedisciplinaoatodealienar,masnoofarseavendajse
consumou,sendoumatojurdicoperfeito20.
CarvalhoSantos21afirmaqueanovelnormanoretroagenoqueatinaaodireitoemsi,mastemocondodeser
aplicadanoquetangeaousoouexercciodessedireito,mesmoemrelaossituaesjexistentesantesdesua
publicao.
3.Chamasecoisajulgadaoucasojulgadoadecisojudicialdequejnocaibarecurso.
Acoisajulgadaumfenmenoprocessualqueconsistenaimutabilidadeeindiscutibilidadedasentena,vistoque
postaaoabrigodosrecursosedeseusefeitos,consolidandoosmesmosepromovendoaseguranajurdicadas
partes.
TrcioSampaioFerrazJnior,asseveraqueacoisajulgadaprotegearelaocontrovertidaedecididacontraa
incidnciadanovanorma.Alterandoseporestaquerascondiesdesertitular,querasdeexerceratos
correspondentes,oquefoifixadoperanteotribunalnopodesermaisatingidoretroativamente22.
Acoisajulgadaformalquandoasentenanomaisestiversujeitaarecursoordinrioouextraordinrio,ouporquedela
noserecorreuounashiptesesemquedelatenharecorridosematenderaosprincpiosfundamentaisdosrecursosou
aosseusrequisitosdeadmissibilidade,oumesmopeloesgotamentodetodososmeiosrecursais(CPC,art.467).Um
exemplodecoisajulgadaformalsoassentenasdeextinodoprocessosemresoluodomrito,atingidaspela
precluso.
Jacoisajulgadamaterialaquetornaimutveleindiscutvelopreceitocontidonasentenademrito,nomais
sujeitandoaarecursoordinrioeextraordinrio,comoassentenasdemritoproferidascomfundamentonoart.269do
CPC.
OSupremoTribunalFederal,atravsdaSmula541,dispsqueaaorescisriaadmitidacontrasentenatransitada
emjulgado,aindaquecontraelanotenhamseesgotadotodososrecursos.Importantediferenciar,noquedizrespeito
rescisria,asentenapassadaemjulgadodacoisajulgada,poisaprimeirasuscetveldereformaporalgumrecurso
enquantoasegundanopodeseralteradanemmesmoporaorescisria.Asentenatransitadaemjulgadapoder
serpassveldeaorescisria,poismesmoinadmitindorecurso,nohcoisajulgadaquandoadecisonula23.
Importantesalientarqueaaorescisrianoumrecurso,massimumaaodeimpugnao,quepodeserproposta
nashiptesesprevistasemleideformataxativa(CPC,art.485,IaIX),comoescopodedesconstituirumadecisode
mrito,elidindocoisajulgada,sepropostadentrodoprazodecadencialdedoisanos(CPC,495).Umaveztendosido
http://www.tex.pro.br/home/artigos/68artigosfev2008/5990licccomentada 6/20
2017523 LICCComentada
proposta,aaorescisrianotemocondodesuspenderaexecuodadecisorescindenda,noimpedindoseu
cumprimento,ressaltandoahiptesedeconcessodemedidacautelarouantecipatriadetutela,recompondosea
lesocausadanocasodearescisriatersidojulgadaprocedente.
MariaHelenaDiniz,aotratardotema,afirmaqueacoisajulgadaumaqualidadedasentena,declaratriaou
constitutiva,edeseusefeitos,consistentenaimutabilidade,quepoderexistir:a)foradoprocesso,paraimpedirquea
leiaprejudique,ouqueojuizvolteajulgaroquejfoidecidido(coisajulgadamaterial)b)dentrodoprocesso,emrazo
deumapreclusomxima,deumadecisocolocadaaoabrigodosrecursosdefinitivamentepreclusos(coisajulgada
formal).
Assim,acoisajulgadatrazapresunoabsoluta(jureetdejure)dequeodireitofoiaplicadodeformacorretaaocaso
concreto,prestigiandoorgojudicantequeaprolatouegarantindoaimpossibilidadedesuareformaesua
executoriedade(CPC,art.489),tendoforavinculanteparaasparteslitigantes,funcionandocomoinstrumentode
controleanteodinamismojurdico.
Art.7.Aleidopasemquedomiciliadaapessoadeterminaasregrassobreocomeoeofimda
personalidade,onome,acapacidadeeosdireitosdefamlia.
Oart.7daLICCpreconizaalexdomiciliicomocritriofundamentaldoestatutopessoal,introduzindooprincpio
domiciliarcomoelementodeconexoparadeterminaraleiaplicvel,aocontrriodoprincpionacionalstico,adotado
pelaantigalei.
Oprincpiodomiciliaroquemaisatendeconvenincianacional,vistoseroBrasilumpasondeofluxode
estrangeirosconsidervel,eliminandooinconvenientedaduplanacionalidadeoudafaltadenacionalidade.
Ocomeoeofimdapersonalidade(aspresunesdemorte,onome,acapacidadeeosdireitosdefamlia,que
constituemoestadocivil,ouseja,oconjuntodequalidadesqueconstituemaindividualidadejurdicadeumapessoa,
terosuasquestesresolvidasatravsdodireitodomiciliar,deacordocomoquedeterminaoart.7daLICC.
Alexdomicilii,paraseraplicada,deverserprecedidadaanlisedoaplicadoracercadaleidopasondeestiver
domiciliadaapessoapara,apartirda,obteraqualificaojurdicadoestatutopessoaledosdireitosdefamliaaela
pertinentes.Assim,ojuizbrasileirodeverqualificarodomicliodeacordocomolugarnoqualapessoaestabeleceu
seudomicliocomnimodefinitivo(CC,art.70),qualificandoosegundoodireitonacionalenodeconformidadecomo
direitoestrangeiro,estabelecendoaligaoentreapessoaeopasondeestdomiciliado,aplicandoapartirdaas
normasdedireitocabveis.
1.RealizandoseocasamentonoBrasil,seraplicadaaleibrasileiraquantoaosimpedimentosdirimentese
sformalidadesdacelebrao.
O1doart.7daLICCversaarespeitodosimpedimentosdirimentesedasformalidadesdacelebraodo
casamento,quandoomesmoforrealizadonoBrasil.
Hquementendaquesejaadmissvelaaplicaodaleipessoaldosinteressadosnoquedizrespeitosformalidades
intrnsecasmasemrelaosformalidadesextrnsecasdoato,deverselevaremcontaalexlociactus,ouseja,a
leidolocaldarealizaodoato.
Alexlocicelebrationisimpequeocasamentosejacelebradodeacordocomasolenidadeimpostapelaleidolocal
ondeomesmoserealizou,noimportandoseaformaordenadapelaleipessoaldosnubentessejadiversa.Isso
significaque,emrelaosnpciascontradasnoBrasil,noquedizrespeitohabilitaomatrimoniales
formalidadesdocasamento,aleiaserobservadaabrasileira,devendoseguirseodispostonosarts.1.525a1.542do
CdigoCivil,mesmoqueosnubentessejamestrangeiros.
Ascausassuspensivasdacelebraodocasamento,queestodispostasnoart.1.523,IaIV,nointeressamordem
pblicainternacional,edestaforma,regerooscasamentosrealizadosnoBrasilporpessoasnodomiciliadasno
exterior,mesmoqueleialiengenaoscontrarie.
Noquedizrespeitoaoscasamentoscelebradosnoexterior,quandodeacordocomasformalidadeslegaisdoEstado
ondefoicelebrado,seroreconhecidoscomovlidosnoBrasil,ressalvadososcasosdeofensaordempblica
brasileiraedefraudeleinacional,senoseobservaremosimpedimentosmatrimoniaisfixadospelalei24.
Importanteressaltarque,noquetangecapacidadematrimonialeaosdireitosdefamlia,osmesmosseroregidos
pelaleipessoaldosnubentes,ouseja,aleidoseudomiclioedestaforma,umavezocasamentotendosido
consumado,seusefeitoselimitaesserosubmetidosleidomiciliar.
2.Ocasamentodeestrangeirospodercelebrarseperanteautoridadesdiplomticasouconsularesdopas
deambososnubentes.
Odispostonoart.7,2,daLICC,permitequeosestrangeiros,aocontraremcasamentoforadeseupas,possam
fazloperanteoagenteconsularoudiplomticodeseupas,noconsuladoouforadele.
http://www.tex.pro.br/home/artigos/68artigosfev2008/5990licccomentada 7/20
2017523 LICCComentada
Ocnsulestrangeirocompetentepararealizarcasamentoquandoaleinacionaloatribuirtalcompetnciaesomente
quandoosnubentesforemconacionaiseelemesmo(ocnsul)tenhaamesmanacionalidade.Acercadotema,
Kahn25afirmaquequantoaoslimites,nosquaisessesEstadosreconhecerooscasamentos,celebradospelos
agentesdiplomticoseconsularesestrangeiros,noseuterritrio,serodeterminadospelaextensonormalquea
doutrinaealegislaointernaconfereminstituiodocasamentodiplomticoouconsular.Assim,todososEstados
queatribuemaosseusagentes,noestrangeiro,competnciaparacelebrarumcasamentosobacondiodeserem
seussditososdoiscontraentes,sreconhecero,comovlidos,oscasamentoscontratados,porestrangeiros,noseu
territrio,diantedosagentesdiplomticoseconsulares,nocasoemqueambososespososserodoEstadoaque
pertenceoagente,queprocedeucelebrao.
Importanteressaltarqueocasamentodeestrangeiros,domiciliadosounonoBrasil,somentecelebradoconformeo
direitoaliengenanoquedizrespeitoformadoato,poisseusefeitosmateriaisseroapreciadosconformealei
brasileira(RT,200:653),nosendopossvelatranscriodeassentodecasamentodeestrangeiro,realizadonoBrasil,
emconsuladodeseupas,nocartriodoRegistroCivildorespectivodomiclio(RT,185:285).
Noquetangeaocasamentodebrasileirosnoexterior,mesmoquedomiciliadosforadoBrasilequandoambosnubentes
sejambrasileiros,podersercelebradoperanteaautoridadeconsularbrasileira,verificandoseaimpossibilidadedeum
casamentodiplomticoentreumabrasileiraeumestrangeiroouaptrida.
Omatrimniocontradoperanteagenteconsular,serprovadoporcertidodoassentonoregistrodoconsulado
(RT,207:386),quefazasvezesdocartriodoRegistroCivil.NahiptesedeambososnubentesviremparaoBrasil,o
assentodecasamentoparasurtirefeitoemnossopas,deversertrasladadodentrode180diascontadosnavoltaao
nossopas,nocartriodorespectivodomiclioou,nasua,falta,no1OfciodaCapitaldoEstadoemquepassarema
residir(art.1.544doCC)26.
3.Tendoosnubentesdomicliodiverso,regeroscasosdeinvalidadedomatrimnioaleidoprimeiro
domiclioconjugal.
O3daLICCdispequeainvalidadedocasamentoserapuradapelaleidodomicliocomumdosnubentesoupela
leideseuprimeirodomiclioconjugal.
Nocasodeosnubentesteremdomicliointernacional,aleidoprimeirodomiclioconjugalestabelecidoapso
casamentoqueprevalecerparaosrequisitosintrnsecosdoatonupcialeparaascausasdesuanulidade,absoluta
ourelativas,inclusivenoquedizrespeitoaosvciosdeconsentimento.
Destaforma,alexdomiciliiquemvaiesclarecersedeterminadocasamentovlidoouno,mesmoqueestrangeirae
decontedodiversodanormabrasileira,enoanormadedireitointernacionalprivado.
MariaHelenaDiniz27,aotratarsobreotema,salientaquealexdomicilii,quandoforrepugnanteordempblica,no
deverseraplicadaeindicaosmeiosparafacilitarsuaaplicabilidade,sendonecessrio:a)aindicaopelosnubentes,
noprocessodocasamento,deondeserodomiclioconjugal(nocasodoscasamentosrealizadosnoBrasilemqueos
nubentestiveremdomicliointernacionaldiverso,osmesmosdeverodeclararondepretendemestabeleceroprimeiro
domiclioconjugal,poisnafaltadestadeclarao,presumesequeomesmosedarnoBrasil)eb)reajusteda
situaojurdicadacapacidadematrimonial,deacordocomaleidaqueleprimeirodomiclioconjugal,queo
estabelecidopelomarido,salvoexceesespeciaisdeacordocomosdadoscontidosnaleiterritorial.Nasrelaes
pessoaisdoscnjugesenasentrepaisefilhosprevaleceraleidomiciliar.
Assim,o3doart.7daLICCdispeapenassobreosrequisitosintrnsecosousubstanciaisdocasamentoregidos
pelaleidomiciliarcomumaosnubentes,ou,nocasodeteremososmesmosdomicliointernacionaldiverso,pelaleido
primeirodomiclioconjugal28.
4.Oregimedebens,legalouconvencional,obedeceleidopasemquetiveremosnubentesdomiclio,e,
seestefordiverso,adoprimeirodomiclioconjugal.
Opresentepargrafovisaaregularasrelaespatrimoniaisentreoscnjuges,impondocomoelementodeconexoa
lexdomiciliidosnubentespocadoatonupcialoudoprimeirodomiclioconjugal,tendoemvistaosefeitos
econmicosadmitidoslegalmenteaocasamentoeaospactosantenupciais.
Assim,observarseodireitobrasileironocasodetersidoaquiestabelecidooprimeirodomiclioconjugal,seos
nubentestiveremdomicliosinternacionaisdiferentesouodireitoestrangeiro,nocasodeambostiverem,porocasio
doatonupcial,domicliocomumforadoBrasil.
Emrelaocapacidadeparacelebraodepactoantenupcial,cadaumdosinteressadosficasubmetidosualei
pessoalaotempodacelebraodocontrato(lexdomicilii),observandoaexistnciadepreceitodeordempblica
internacionalvedandoacelebraooumodificaodepactosantenupciaisnaconstnciadocasamentooualteraodo
regimedebenspormudanadenacionalidadeoudedomiclioposterioraocasamento,denadaimportandoqueo
domicliosetransfiradeumpasaoutro.Noquetangeaoregimematrimonialdebens,prevalecealeidodomiclioque
ambososnubentestiveremnomomentodocasamentoouadoprimeirodomiclioconjugal,nafaltadaquelecomum,
http://www.tex.pro.br/home/artigos/68artigosfev2008/5990licccomentada 8/20
2017523 LICCComentada
salientandoquedenadaadiantaamudanadomiciliarcomintuitodesubtrairoregimematrimonialsubmetido
anteriormente.
Aindasobreotema,importanteressaltarquenahiptesederegimeoucasamentoconvencionadosnoBrasil,ou
mesmocasamentoaquirealizadomassemconvenoderegime,omesmodeverserapreciadopelodireitobrasileiro.
NocasodeoscnjugespretenderemfixarseuprimeirodomiclioforadoBrasil,ajurisdiobrasileiranoser
competente,poisoregimenessecasoserapreciadopelajurisdiointernacional.
Nocasodeduaspessoascasaremaqui,domiciliadasnoBrasil,epossurembensemdiversospases,aleibrasileira
nopoderseaplicaremrelaoaestes,emEstadosondeimperaalexreisitae,porrespeitomesma.
5Oestrangeirocasado,quesenaturalizarbrasileiro,pode,medianteexpressaanunciadeseucnjuge,
requereraojuiz,noatodeentregadodecretodenaturalizao,seapostileaomesmoaadoodoregimede
comunhoparcialdebens,respeitadososdireitosdeterceirosedadaestaadooaocompetenteregistro.
OnovoCdigoCivil,emseuartigo1.639,2,dispequequalquermodificaoapsacelebraodoatonupcial
permitida,desdequehajaautorizaojudicialatendendoaumpedidomotivadodeambososcnjuges,verificadasas
razesporelesinvocadaseacertezadequetalmudananovenhaacausarqualquergravameadireitosdeterceiros,
obedecendoaoprincpiodamutabilidadejustificadadoregimeadotado.
O5doart.7daLICCpermiteaoestrangeironaturalizadobrasileiro,comaexpressaanunciadeseucnjuge,a
adoodacomunhoparcialdebens,queoregimematrimonialcomumnoBrasil,resguardadososdireitosde
terceirosanterioresconcessodanaturalizao,ficandoosmesmosinalterados,comoseoregimenotivesse
sofridoqualqueralterao.Deacordocomoprincpiodamutabilidadejustificadadoregimeadotado,dispostonoCdigo
Civil,quevisaagarantirterceirodequalquersurpresaqueadvenhadeumregimematrimonialdebensmutvel,
exigidooregistrodaadoodoregimedacomunhoparcialdebens,funcionandocomomeiodepublicidadeda
alteraofeitapelobrasileironaturalizado29.
6Odivrciorealizadonoestrangeiro,seumouambososcnjugesforembrasileiros,sserreconhecido
noBrasildepoisdetrsanosdadatadasentena,salvosehouversidoantecedidadesepararojudicialpor
igualprazo,casoemqueahomologaoproduzirefeitoimediato,obedecidasascondiesestabelecidaspara
aeficciadassentenasestrangeirasnoPas.OSupremoTribunalFederal,naformadeseuregimentointerno,
poderreexaminar,arequerimentodointeressado,decisesjproferidasempedidosdehomologaode
sentenasestrangeirasdedivrciodebrasileiros,afimdequepassemaproduzirtodososefeitoslegais.
OdivrciodecnjugesestrangeirosdomiciliadosnoBrasilreconhecidoemnossopas,mastratandosededivrcio
realizadonoestrangeiro,quandoumouambososcnjugesforembrasileiros,sseraquiadmitidoapsumano(art.
226,6,daCF/88)dadatadasentena,salvosehouversidoantecedidadeseparaojudicialporigualprazo,caso
emqueahomologaoterefeitoimediato,obedecidasascondiesestabelecidasparaaeficciadassentenas
estrangeirasnopas(art.49daLei6.515/77).
MariaHelenaDinizverificaquealeibrasileiraconstituiumobstculoinvencvelaoreconhecimentododivrcioantesdo
prazodeumano,contadodasentena,seumouambososcnjugesforembrasileiros,excetuandoseofatodequej
existaconcessodamedidacautelardeseparaodecorpos,cujadataconstituimarcoinicialparaacontagemdaquele
prazolegal,emboraaseparaodecamaemesapossatersignificaonacontagemdoprazodaconversoda
separaojudicialemdivrcio30.
Umavezhomologadoodivrcioobtidonoestrangeiro,permitidonovocasamentonoBrasil,exigindoseparaissoa
provadasentenadodivrcionahabilitaomatrimonial,queacertidodasentenadedivrcioproferidano
estrangeiro,devidamentehomologadapeloSuperiorTribunaldeJustia(EC45/2004).
Oestrangeiroouaptrida,cujasentenadedivrcioaindanotenhasidohomologada,equedesejecontrairnovas
npciasnoBrasil,estsujeitoanulaodecasamentocasosuasentenadedivrciosejanegadapeloSTJ.
WashingtondeBarrosMonteiroesclareceaindaqueahomologaodesentenapodesernegadaquandoestrangeiros
aquidomiciliadossedirigemjustiadeoutropasparaobterasentenadedivrcio,burlandoasoberanianacional,
sendoissoapenastoleradoseodivrciofoipronunciadonoforodoscnjuges.Nocasodeasentenaforproferidaem
pasondejamaisoscnjugesresidiramoudeondenosonaturais,ahomologaotemsidodenegada,podendoser
apenasconcedida,comrestries,parafinspatrimoniais31.
7.Salvoocasodeabandono,odomicliodochefedafamliaestendeseaooutrocnjugeeaosfilhosno
emancipados,eodotutoroucuradoraosincapazessobsuaguarda.
Deacordocomocritriodaunidadedomiciliar,mantido7doart.7daLICC,noquedizrespeitosrelaes
pessoaisentreoscnjuges,seusdireitosedeveresrecprocos,eaosdireitoseobrigaesdecorrentesdafiliao,
aplicarsealeidodomicliofamiliar,queseestendeaoscnjugeseaosfilhosmenoresnoemancipados.
MariaHelenaDinizsalientaquePrecisoseresclarecerquenomaisseconsideraapessoadomaridoemsi,maso
domicliodafamlia,ouseja,deambososconsortes,oumelhor,odoPasondeocasalfixoudomicliologoapsas
npcias,comintenodeconstituirfamliaeoseucentronegocial,respeitandoassimoprincpiodaigualdadejurdica
http://www.tex.pro.br/home/artigos/68artigosfev2008/5990licccomentada 9/20
2017523 LICCComentada
doscnjuges,representandoumsistemafamiliaremqueasdecisesdevemsertomadasdecomumacordoentre
maridoemulher(arts.1.567e1.569doCC)32.
Noquetangeaostuteladosecuratelados,depoisdeassumidooencargotutelar,ememvirtudedeestaremsobsua
guarda,submeterseoleidomiciliardeseustutoresecuradores.
Assim,o7doart.7tratadocasodedomicliointernacionallegalquandodispeque,excetonahiptesede
abandono,odomicliofamiliar,eleitopelocasalouemalgunspasespelomarido,estendeseaooutrocnjuge,quando
forocaso,eaosfilhosmenoresnoemancipados,eodotutoroucurador,aosincapazessobsuaguarda(Cdigo
Bustamante,art.24).
8.Quandoapessoanotiverdomiclio,considerarsedomiciliadanolugardesuaresidnciaounaquele
emqueseencontre.
OCdigoBustamante,emseuartigo26,prelecionaqueaquelequenotiverdomiclioconhecido,considerarse
domiciliadonolocaldesuaresidnciaacidentalounaqueleemqueseencontrar,impossibilitandoahiptesededupla
residncia.
Nafaltadocritriododomiclio,queaconexoprincipal,aleiindicacritriosdeconexosubsidirios,ouseja,olugar
daresidnciaoudaqueleemqueapessoaseachar,aplicadossucessivamentenamedidaemqueoanteriornopossa
preenchersuafuno,nosetratandodeconcursocumulativo,massimsucessivo.
Art.8.Paraqualificarosbenseregularasrelaesaelesconcernentes,aplicarsealeidopasemque
estiveremsituados.
Aleiterritorialaqueseaplicasomentenoterritrionacional,atendendoainteressesinternosrelativosnaode
origem,obrigandounicamentedentrodoterritrio,ouseja,orgojudicantesomentepoderaplicarnoterritrionacional
aquelanorma.Aleiextraterritorialquandopermitequeomagistradopossaaplicarleidiversadeseuordenamento
jurdico,emrelaoafatosocorridosnoseuterritrioounoestrangeiro,comoporexemplonashiptesesemqueo
prprioart.8,1e2daLICCdispem.
Oartigo8daLICCdefineaqualificaodosbenscomoterritorial,jqueaelesseaplicamasleisdopasonde
estiveremsituados.
Sendoassim,ocritriojurdicoquevisaaregularcoisasmveisdesituaopermanente,incluindoasdeusopessoal
ouimveis(iusinre)odalexreisitae,queimportanadeterminaodoterritrio,queoespaolimitadonoqualo
Estadoexercecompetncia.Noquedizrespeitoaoregimedaposse,dapropriedadeedosdireitosreaissobrecoisa
alheia,nenhumaleipodertercompetnciamaiordoqueadoterritrioondeseencontraremosbensqueconstituem
seuobjeto33.
importanteressaltarquealexreisitaeregularapenasosbensmveisouimveisconsideradosindividualmente(uti
singuli),pertencentesanacionaisouestrangeiros,domiciliadosnopasounoenquantoqueosbensuti
universitas,comop.ex.oesplioeopatrimnioconjugal,soregidospelaleireguladoradasucesso(lexdomiciliido
autordaherana),excetuandoseashiptesesdedesapropriaodeimveldetuteladooudamassafalida,ocasies
emqueosbensutiuniversitastambmpoderoserdisciplinadospelalexreisitae.
Nashiptesesdemudanadesituaodeumbemmvel,aleiquedisciplinaanovasituaodeverseraplicada,
respeitadososdireitosadquiridos.Acercadotema,PilleteNeboyetafirmamquetodoodireitoadquiridosobreum
mvelcorpreo,naconformidadedasdisposiesdaleidolugardasuasituao,deveserrespeitadonosegundopas,
paraoqualtenhasidotransportado,atquenasaumdireitodiferente,segundoaleidesteltimopas34.
Emrelaoaosnavioseaeronaves,osmesmosseroregidospelaleidopavilho,ouseja,pelaleidopasemque
estiveremmatriculadosecujacompetnciasserafastadanoscasosemqueaordempblicaoexigir.
1.Aplicarsealeidopasemquefordomiciliadooproprietrio,quantoaosbensmoveisqueeletrouxerou
sedestinarematransporteparaoutroslugares.
O1doart.8daLICCprevaaplicaodalexdomiciliidoproprietrionoquetangeaosbensmveisqueomesmo
trouxerconsigo,parausopessoalouemrazodenegciomercantil,quepodemtransitarporvrioslugaresatchegar
aolocaldedestino.
Emfunodainstabilidadedelocalizaooumesmodamudanatransitriadetaisbens,afastaseaquiaaplicao
dalexreisitae,aplicadaaosbenslocalizadospermanentemente,eaplicasealexdomiciliideseuproprietrio,ouseja,
odireitodeEstadonoqualomesmotemdomiclio,visandoaatenderinteresseseconmicos,polticoseprticos.
2.Openhorregulasepelaleidodomiclioquetiverapessoa,emcujaposseseencontreacoisaapenhada.
Noquetangeaopenhor,aLICCdispequealeidodomicliodopossuidordacoisaempenhadaqueseraplicada,
tantonoquedizrespeitoaoobjetosobreoqualrecairodireitorealequaisseusefeitos,quantonasquestesatinentes
http://www.tex.pro.br/home/artigos/68artigosfev2008/5990licccomentada 10/20
2017523 LICCComentada
publicidade,necessidadeoudispensadetradiorealparasuavalidade.
Importantesalientarquepoucoimportaralocalizaodobemdadoempenhor,poispelaleiesteestarsituadono
domicliodopossuidor(fictioiuris)nomomentodeserconstitudoodireitorealdegarantia,resguardandoassima
segurananegocial,egarantindodireitosdeterceiros.
Art.9.Paraqualificareregerasobrigaes,aplicarsealeidopasemqueseconstituirem.
Noquedizrespeitosobrigaes,oart.9daLICCdispequealeidopasondeseconstituremasmesmasque
seroaplicadasparaqualificlasereglas.
Emsetratandodeobrigaesexlege,oart.165doCdigoBustamanteafirmaqueasmesmasseroregidaspelo
direitoqueasestiverestabelecido,jquesoconseqnciadeumarelaojurdicaprincipal,daqualsoacessrias.
Devidoaofatodenoseremautnomas,acabamreguladaspelamesmaleiquedisciplinaarelaoprincipal.
Asobrigaesexdelicto,quesoasdecorrentesdaprticadeumatoilcito,soregidaspelaleidolugarondeodelito
foicometido(lexlocidelicticommissi),solucionandoquestessobrecausasjustificativasedirimentes,culpabilidade,
qualificaodoatocomoilcito,etc.Nocasodeoilcitotersidopraticadoemvrioslugares,levarseemcontao
localondeocorreuoltimofatonecessrioparaacaracterizaodaresponsabilidadedolesante.
Emrelaosobrigaesconvencionais(civisecomerciais)easdecorrentesdeatosunilaterais,asmesmasse
regeroa)quantoformaadprobationemtantum(simplesmenteparaprovar)eadsolemnitatem(paraasolenidade)pela
leidolocalondeseoriginaram,ouseja,deveserapreciadaaformadamanifestaovolitivapelodireitovigentenolocal
ondeoatoforrealizado.Importanteressaltarqueessanormasomentevigorarnofrumqueaceitarqueoatoseja
realizadonoexterior,pelaformaestabelecidanoiuslociactusb)quantocapacidade,pelaleipessoaldaspartes(art.
7)quealeidomiciliar,observandosearessalvaemrelaoordempblica,umavezquealexforinoadmitirque
produzaefeitooatoquetivercontedocontrriolei,moraleordempblicadopas.Nahiptesedeaspartes
estiveremdomiciliadasemEstadosdiferentes,acapacidadedecadaumaobedecersualeidomiciliar35.
Necessriasefazadelimitaodanormaquedisciplinaascondiesintrnsecasdosatosjurdicosdecorrentesda
declaraodevontade,antesdeanalisarqualaleicompetentepararegerosefeitosdasobrigaesdelesresultantes.
Quandosetratardeatounilateral,prevaleceraleipessoaldodeclarante,enquantoquenosatosbilaterais,comonos
contratos,p.exemplo,existemcincocorrentesdoutrinrias:a)competnciadaleipessoaldoscontratantes,atravsda
qualasdeclaraesdevontadedevemserexaminadasseparadamente,cadaumadeacordocomaleidodeclarante
(Frankenstein,Dreyfus,J.AubryeAudinet)b)competnciadaleidolocaldacelebraonegocial(PilleteNeboyet)c)
competnciadaleiqueregearelaoconstitudapeloatojurdico(MachadoVillela)d)competnciadaleiescolhida
internacionalmentepeloscontratantespararegeroacordo(properlawofthecontractIouapplicablelawdosingleses)ee)
competnciadalexforinosconflitosdeleiquesurjamentreoBrasileospasessignatriosdoCdigoBustamante(art.
177)eadaleidolocaldaconstituiodaobrigaoentreosdemaisEstadosquenooratificaram36.
Emsetratandodaformaextrnsecadoato,alocusregisactum,normadedireitointernacionalprivado,queaceita
pelosjuristasparaindicaraleiaplicvel.Atravsdessanorma,oato,revestidodeformaexternaprevistapelaleido
lugaredotempoondefoicelebrado,servlidoepoderservirdecomoprovaemqualquerlocalondetiverqueproduzir
efeitos.
Emsetratandodecontratosinternacionais,oprincpiodaautonomiadavontadenoacolhidocomoelementode
conexopararegercontratosnasearadodireitointernacional,preconizandoaliberdadecontratualdentrodaslimitaes
fixadasemlei,ouseja,amesmasprevalecerquandonoforconflitantecomnormaimperativaouordempblica,
ressaltandoseaprevisoqueaprpriaLICCfazemseuartigo17quandoconsideraineficazqualqueratoqueofendaa
ordempblicainterna,asoberanianacionaleosbonscostumes.Issonosignificaqueoart.9afastaaautonomiada
vontade,poisamanifestaodalivrevontadedoscontratantesadmitidapelaLICCquandooforpelaleidocontrato
local,desdequeobservadaanormaimperativa.
Noscasosemqueaintenodoagentefordeburlaraleinacional,praticandonegcioempasestrangeirocomo
intuitodefugirsexignciasdaleiptria,ouseja,talatonosubsistir,portratarsedefraude.
Obeservarseoalgumasexceesaodispostonoart.9daLICC,nasseguinteshipteses37:
a)quandosetratardecontratodetrabalho,omesmodeverobedecerleidolocaldaexecuodoserviooutrabalho.
Oart.6daConvenodeRoma,de1980,afirmaqueemsetratandodecontratoindividualdetrabalho,aaplicaoda
leiescolhidanopoderprivarotrabalhadordaproteoquelheforconferidapelalei:a)dopasondeotrabalhador,ao
executarotrabalho,habitualmenteexerceseuofciob)doEstadoemcujoterritrioseencontrasituadaaempresaque
contratouoempregado,quenorealizademodohabitualseutrabalhonomesmopas.
b)nashiptesesdoscontratosdetransfernciadetecnologia,poisnessescasosverificarsecompetnciaabsoluta
dodireitoptriointerno,emconsonnciacomoart.17daLICCecomosprincpiosdedireitointernacionaleconmico
defendidospeloBrasil,portratarsedenormasdeordempblica,garantindointeressesnacionais.
http://www.tex.pro.br/home/artigos/68artigosfev2008/5990licccomentada 11/20
2017523 LICCComentada
c)nosatosrelativoseconomiadirigidaouaosregimesdeBolsaeMercados,queserosubordinadoslexloci
solutionis(placeofperformance),filiandoseleidopasdesuaexecuo.
1.DestinandoseaobrigaoaserexecutadanoBrasiledependendodeformaessencial,seresta
observada,admitidasaspeculiaridadesdaleiestrangeiraquantoaosrequisitosextrnsecosdoato.
Deacordocomodispostono1doart.9daLICC,aobrigaocontradanoexterioreexecutadanoBrasilser
observadasegundoaleibrasileira,atendendoaspeculiaridadesdaleialiengenaemrelaoformaextrnseca.
Istosignificaquealeidaconstituiodolocaldaobrigaomantmse,poisadmitidasserosuaspeculiaridades,
comoavalidadeeaproduodeseusefeitos,enquantoaleibrasileirasercompetenteparadisciplinarosatose
medidasnecessriasparaaexecuodamesmaemterritrionacional,taiscomoatradiodacoisa,formade
pagamentoouquitao,indenizaonoscasosdeinadimplemento,etc.
EmrelaoaoscontratosnoexeqveisnoBrasil,masaquiacionveis,noseaplicarodispostonoart.9,1,da
LICC,massimolocusregisactum,ouseja,aleilocalqueregeroato.
2.Aobrigaoresultantedocontratoreputaseconstitudanolugaremqueresidiroproponente.
Olugarondesetemporconcludoocontratodefundamentalimportnciaparaodireitointernacionalprivado,jque
atravsdeleemanarqualaleideverseraplicadaparaadisciplinararelaocontratualetambmaapuraodoforo
competente.
Oart.9,2daLICCafirmaqueaobrigaoresultantedocontratoseconstituinolugaremqueresidiroproponente,
sendoaplicvelquandooscontratantesestiverememEstadosdiversos,enquantoqueoart.435doCdigoCivilreputa
celebradoocontratonolugaremquefoiproposto.
MariaHelenaDiniz38afirmaqueoverboresidirsignificaestabelecermoradaouacharseem,estar,enessa
ltimaacepoquevemsendoempregadoodispostono2,doart.9daLICC,significandoqueolugaremqueresidir
oproponentesejaolugarondeestiveroproponente,afastandoassimocritriodomiciliarporentenderqueaadoodo
elementoresidnciadariamaismobilidadeaosnegcios,jquenoraroosmesmosseefetivamforadodomicliodos
contratantes.
Assim,deacordocomaLICC,aobrigaocontratadaentreausentesserregidapelaleidopasonderesidiro
proponente,noimportandoomomentooulocaldacelebraocontratual,aplicandosealeidolugarondefoifeitaa
proposta.Emrelaoaoscontratosentrepresentes,noquedizrespeitoaodireitointernacional,seroregidospelalei
dolugaremqueforamcontrados,desconsiderandoseanacionalidade,domiclioouresidnciadoscontratantes.
Art.10.Asucessopormorteouporausnciaobedeceleidopasemquedomiciliadoodefuntoouo
desaparecido,qualquerquesejaanaturezaeasituaodosbens.
Oart.10daLICCabrangetantoasucessocausamortis(sejaelalegtimaoutestamentria)comotambmasucesso
porausncia.
Peranteateoriadaunidadesucessria,queaadotadapelaLICC,asucessocausamortisdeverserregidapelolei
dodomicliododecujus,desprezandoseanacionalidadedoautordaheranaeadeseusucessoreanaturezaea
situaodosbens,unificandoajurisdiodoltimodomicliododecujusparaapreciaodetodasasquestes
relativassucessoe,destaforma,simplificandoasquestesoriundasdamesma.
Mesmonoscasosemqueofinadotivermaisdeumaresidncia(CC,art.71),competenteseroforoondeoinventrio
foirequeridoprimeiro.
MariaHelenaDiniz39,aotratarsobreotema,afirmaquealeidodomicliododecujus,nomomentodesuamorte,
determinar:a)ainstituioeasubstituiodapessoasucessvelb)aordemdevocaohereditria,quandosetratar
desucessolegtimac)amedidadosdireitossucessriosdosherdeirosoulegatrios,sejamelesnacionaisou
estrangeirosd)oslimitesdacapacidadedetestare)aexistnciaeaproporodalegtimadoherdeironecessriof)a
causadadeserdaog)acolaoh)areduodasdisposiestestamentriasi)apartilhadosbensdoacervo
hereditrioj)opagamentodasdvidasdoesplio.
Oart.10daLICCnofazmenoexpressacomorinciaoumortesimultnea,enessescasos,observarseoasleis
dedomicliodecadaumdosfinadosrelativassucesso,deacordocomodispostonoart.29doCdigoBustamante
quedispequenoscasosdepresunesdesobrevivnciaoudemortesimultnea,quandonohouverprova,as
mesmasseroreguladaspelaleipessoaldecadaumdosfalecidosemrelaosuarespectivasucesso.Desta
forma,tendooscomorientesdomicliosdiversos,asuasucessoserregidapelaleipessoaldecadaum.
Noscasosdemortepresumidaouausncia,aleidomiciliardoausenteseraplicada,sejaqualforanaturezaea
localizaodosbensquecompemseupatrimnio,noquedizrespeitoscondiesdadeclaraodeausnciaeseus
efeitoseaosdireitoseventuaisdoausente(CdigoBustamante,arts.7383).Sendoassim,nopossvelquea
pessoasejadeclaradaausenteporjuizbrasileiroquandoamesmanotivertidoseudomiclioemnossopas,assim
http://www.tex.pro.br/home/artigos/68artigosfev2008/5990licccomentada 12/20
2017523 LICCComentada
comonoserpossvelprocedersucessoprovisria,processarinventrioepartilhaedeclararpresunodemorte,
noscasosdesucessodefinitiva.
1.Asucessodebensdeestrangeiros,situadosnoPas,serreguladapelaleibrasileiraembenefciodo
cnjugeoudosfilhosbrasileiros,oudequemosrepresente,semprequenolhessejamaisfavorvelalei
pessoaldodecujus.
Noscasosaventadospelo1,emrelaosucessodebensdeestrangeirosituadosnoPas,observaseexceo
variaodaordemdevocaohereditriadeterminadapeloart.1829doCdigoCivil40,noseaplicandooprincpiode
queaexistnciadeherdeirodeumaclasseexcluidasucessoosherdeirosdaclassesubseqente.
AprpriaConstituioFederal,emseuart.5,XXXI,tambmprevqueasucessodebensdeestrangeirosituados
noPasserreguladapelaleibrasileiraembenefciodocnjugeoudosfilhosbrasileiros,semprequenolhesseja
maisfavorvelaleipessoaldodecujus.
Aexceosedemrelaopossibilidadedealteraodaordemdavocaohereditriapois,noscasosemque,se
tratandodebensexistentesnoBrasil,depropriedadedeestrangeirofalecidoecasadocombrasileiraoucomfilhos
brasileiros,aplicadaaleinacionaldodecujusquandoformaisvantajosaaossucessoresdoquealeibrasileira.
Assim,estarasucessosujeitaaplicaodaleibrasileiraquando:a)osbensestiveremnoBrasilb)houverem
cnjugeoufilhosbrasileiros,ouquemosrepresenteec)quandoaleipessoaldodecujusnolhesformaisfavorvel.
ImportantelembrarqueanteriormentevigoravanoBrasiloinstitutodousufrutovidual,queadmitia,noscasosde
casamentoentrebrasileirocomestrangeira,asucessonousufrutodecnjugesuprstite.Hojeadmiteseasucesso
nodireitorealdehabitao,deacordocomoart.1.831doCC,noimveldestinadoresidncia,quandoesteforo
nicodogneroaserinventariado,emqualquerdosregimesdebensesemprejuzodaparticipaoquelhecaibana
herana.
2.Aleidodomicliodoherdeirooulegatrioregulaacapacidadeparasuceder.
Ainterpretaodo2,doart.10daLICC,deveserfeitacomcuidadonoquedizrespeitocapacidadeparasuceder.
MariaHelenaDiniz41,aoversarsobreotema,ressalvaquesedeverepelirtodaequalquerinterpretaoextensivaa
essedispositivolegal,devidoambigidadedotermocapacidadeparasuceder.Deacordocomaautora,
necessrioquesedistinga:a)acapacidadeparaterdireitosucesso,quesesujeitaleidodomicliodoauctor
sucessionisb)dacapacidadedeagiremrelaoaosdireitossucessrios,ouseja,quetemavercomaaptidopara
suceder,paraaceitarouparaexercerdireitosdosucessor,quesesubordinaleipessoaldoherdeiroousucessvel.
Assim,importantereconhecerqueo2doart.10daLICCdizrespeitocapacidadedeexercerodireitodesuceder,
quereconhecidopelaleidomiciliardoautordaheranaeregidopelaleipessoaldosucessor,enquantoquea
capacidadeparasucederdisciplinadapelaleidodomicliodofalecido.
Art.11.Asorganizaesdestinadasafinsdeinteressecoletivo,comoassociedadeseasfundaes,obedecem
leidoEstadoemqueseconstiturem.
Oartigo11daLICCimpequealeidoEstadoemqueaspessoasjurdicasdedireitoprivadoseconstituremqueir
determinarascondiesdesuaexistnciaoudoreconhecimentodesuapersonalidadejurdica,sendooseufrum
competenteparaversarsobresuacriao,funcionamentoedissoluo,poucoimportandoolugarondesedo
exercciodesuaatividade.
AnacionalidadedaspessoasjurdicasnomencionadaexpressamentepelaLICC,masentendeseprevista
implicitamentenoart.11daLICCeexpressamentenosarts.1.126a1.141doCdigoCivil,quandodeterminadapela
leinaqualtemsuaorigem,peloprincpiolocusregitactum.
1.Nopodero,entretanto.ternoBrasilfiliais,agnciasouestabelecimentosantesdeseremosatos
constitutivosaprovadospeloGovernobrasileiro,ficandosujeitasleibrasileira.
O1doart.11daLICCcondicionaaaberturadefiliais,agnciasouestabelecimentosdepessoajurdicaestrangeira
noBrasilaprovaodeseuestatutosocialouatoconstitutivopelogovernobrasileiro,comointuitodeevitarfraudes
leiefazendocomqueamesmasesujeiteleibrasileira,umavezqueadquirirdomiclionoBrasil(CC,arts.1.134a
1.141).
Nosernecessriaaautorizaogovernamentalnoscasosemqueapessoajurdicaestrangeiranopretendafixarno
Brasilagnciaoufilial,poisobedecerleidopasdesuaconstituio,sendopossvelexerceratividadenoBrasil
desdequenocontrrianossaordemsocial.
AcompetnciaparadecidirepraticarosatosdefuncionamentonoBrasildeorganizaesestrangeirasdestinadasa
finsdeinteressecoletivo,incluindoseaquialteraesdeestatutoecassaodeautorizaodefuncionamento,ficou
delegadaaoMinistrodeEstadodeDesenvolvimento,IndstriaeComrcioExterior,sendovedadaasubdelegao.
http://www.tex.pro.br/home/artigos/68artigosfev2008/5990licccomentada 13/20
2017523 LICCComentada
2.OsGovernosestrangeiros,bemcomoasorganizaesdequalquernatureza,queelestenhamconstitudo,
dirijamouhajaminvestidodefunespblicas,nopoderoadquirirnoBrasilbensimveisoususceptiveis
dedesapropriao.
O2doart.11daLICCversasobreasrestriessubmetidasspessoasjurdicasdedireitopblicoemrelao
aquisio,gozoeexercciodedireitorealnoterritriobrasileiro.
Talposiosejustificapeloentendimentoqueaausnciadetaisrestriesrepresentariamumperigosoberania
nacional,atravsdapossvelocorrnciadeproblemasdiplomticos.MariaHelenaDiniz,aotratardotema,afirmaque
aspessoasjurdicasdedireitopblicoexterno,sero,porlei,absolutamenteincapazesparaadquiriraposseea
propriedadedeimvelsituadonoBrasiloudebenssuscetveisdedesapropriao,comodireitosautorais,patentesde
inveno,direitosreaissobrecoisaalheiadefruio,aesdesociedadeannima,etc42.
Talimpedimentodarsenosomenteviatestamento,comotambmatravsdequalquerttulo,comocompraevenda,
doao,permuta,etc.
3.OsGovernosestrangeirospodemadquirirapropriedadedosprdiosnecessriossededos
representantesdiplomticosoudosagentesconsulares.
O3doart.11daLICCtratadeexceoaodispostonopargrafoanteriorquandopermitequeaspessoasjurdicas
dedireitopblicopossamadquirirprdiosparasedederepresentantesdiplomticosouagentesconsulares,
assegurandoolivreexercciodefunesdiplomticasedeatividadesconsulares.
Assim,odireitodepropriedadeimobiliriadeumEstadoestrangeiroficarrestritoaoedifciodesuaembaixada,
consuladoelegaes,necessriosprestaodeserviosdiplomticos,eaosprdioresidenciaisdosagentes
consularesediplomticos,mesmoquenelesnoseencontreachancelaria.
Art.12.competenteaautoridadejudiciriabrasileira,quandofororudomiciliadonoBrasilouaquitiverde
sercumpridaaobrigao.
Oart.12daLICCfixaacompetnciadaautoridadejudicialbrasileiranoscasosemqueoru,sejaelebrasileiroou
estrangeiro,tenhadomiclionoBrasil,podendoaquiserintentadaqualqueraoquelhesdigarespeito.Nashipteses
emquedoissejamruseapenasumdelesestejaaquidomiciliado,admiteseacompetnciadojuizquevieratomar
conhecimentodacausaemprimeirolugar,deacordocomoprincpiodapreveno.
Admiteseassimqueoestrangeiro,aquidomiciliadoouno,possacomparecer,comoautorouru,peranteotribunal
brasileiroquandohajaalgumacontrovrsiadeseuinteresse,desdequesuacapacidadeparaestaremjuzoobedea
lexdomiciliiecomaressalvadalexforinoquedizrespeitoapreceitodeordempblica(art.7daLICC).
NoscasosemqueaobrigaoforexeqvelnoBrasil,competenteseraautoridadebrasileira,vistotratarsede
competnciaespecial,prevalecendosobreacompetnciadolocalondeaobrigaofoiconstitudaesobrea
competnciadaleidomiciliar.
Algunsentendemquetalcompetnciaobrigatria,enquantopartedadoutrinaentendeapenasqueosejaemrelao
ao1doart.12,nashiptesesdeaesconcernentesaosbensimveissituadosnoBrasil,afirmandoqueoart.12
daLICCc.c.osarts.314e316doCdigoBustamante,contmnormasupletiva,namedidaqueentendepermitidaa
competnciaestrangeiranoscasosemqueorunofordomiciliadonoBrasil,seaobrigaonotiverqueseraqui
executadaenoscasosemqueaaonoversesobreimveissituadosnoterritriobrasileiro43.
1.S.autoridadejudiciriabrasileiracompeteconhecerdasaes,relativasaimveissituadosnoBrasil.
O1doart.12daLICCdizrespeitonossaesreaisimobiliriasmassimatodasasaesquetratemde
imveissituadosnoBrasiletratasedenormacompulsria,namedidaqueimpeacompetnciajudiciriabrasileira
paraprocessarejulgaraesqueversemsobreimveissituadosnoterritriobrasileiro,competindoanossajustia
fazeraqualificaodobemeanaturezadaaointentada.
Nashiptesesdeoimvelestarlocalizadoempasesdiversos,cadaEstadosercompetenteparajulgaraorelativa
parceladobemqueseencontraremseuterritrio.
Noquedizrespeitosaesqueversemsobrebensmveis,asmesmasdeveroserpropostasnoforododomicliodo
ru(CPC,art.94)equandotrataremsobrebensmveisquevenhamasedeslocarapspropostaademanda,ser
competenteoforododomicliodaspartesnomomentoemqueaaofoiproposta(CPC,art.87).
2.Aautoridadejudiciriabrasileiracumprir,concedidooexequaturesegundoaformaestabelecidapelelei
brasileira,asdilignciasdeprecadasporautoridadeestrangeiracompetente,observandoaleidesta,quantoao
objetodasdiligncias.
Aprevisodo2doart.12daLICCdizrespeitoaocumprimento,pelaautoridadejudiciriabrasileira,dascartase
comissesrogatriascomafinalidadedeinvestigao,edasdilignciasdeprecadaspelasautoridadeslocais
http://www.tex.pro.br/home/artigos/68artigosfev2008/5990licccomentada 14/20
2017523 LICCComentada
competentes,satisfazendooquelhesfoirequeridopelaautoridadeestrangeira.
Ascartasrogatriassopedidosfeitospelojuizdeumpasaodeoutrosolicitandoaprticadeatosprocessuais,sem
carterexecutrio,esubordinamseleidopasrogante,noquetangeaocontedooumatriadequesoobjetoe,em
relaoaoprocedimento,sodisciplinadasconformealeidopasdorogado.Asdilignciasdecarterexecutrio,como
porexemploarrestoeseqestro,nopoderoserobjetodecartarogatria(RTJ,72:659,93:517e103:536).
Mesmosereferindoapenascompetnciaemsentidoestrito,poderojuizlevantaroconflitodejurisdioaser
decididonaformadaleibrasileira,poisoprprioart.17daLICCimpedeocumprimentoderogatriaquandoamesma
forofensivaordempblicaeaosbonscostumes,jqueosatosprocessuaisestosujeitoslexfori,sendo
inadmitidososqueatentemcontraalegislaobrasileira.
AcartarogatriaremetidaatravsdaviadiplomticaeaoProcuradorGeraldaRepblicadadovistadamesmapara
quepossaimpugnlanoscasosdecontrariedadedaordempblica,soberanianacionaloufaltadeautenticidade.Uma
vezconcedidooexequaturoucumprase,arogatriaenviadaaojuizdacomarcaondedeversercumpridaa
diligncia,observadoodireitoestrangeiroquantoaoseuobjeto.Tendosidocumprida,arogatriadevolvidajustia
roganteatravsdoMinistriodaJustia.
Noquedizrespeitoaotema,MariaHelenaDinizafirmaqueoexequaturousuadenegaonoproduzirocoisajulgada
formal,motivopeloqualospedidospoderoserrenovadoseasconcessesrevogadasquandoseperceber,por
exemplo,queparaprocessarejulgaracausa,apenasajustiabrasileiracompetente,poisojuizrogadopoder
resolversobresuaprpriacompetnciarationemateriaeparaoatoqueselheatribui(CdigoBustamante,art.390)44.
Tendosidoconcedidooexequaturcartarogatria,nosernecessriaahomologaodasentenaquevieraser
prolatadaporautoridadeestrangeiranomesmoprocesso.
Sendoindispensvelparaoencerramentodainstruo,acartarogatriadeverserdevolvida,quandorequeridaantes
dodespachosaneador,suspendendooprocessoatquesejadevolvida.Nasoutrashiptesesnoterefeito
suspensivo,podendoserpronunciadadecisosemadevoluodacartadevidamentecumprida.
Art.13.Aprovadosfatosocorridosempasestrangeiroregesepelaleiquenelevigorar,quantoaonuseaos
meiosdeproduzirse,noadmitindoostribunaisbrasileirosprovasquealeibrasileiradesconhea.
Oart.13daLICCdizrespeitoprovadosfatosocorridosempasestrangeiro,preconizandoqueamesmaserregida
pelaleidolugarondeocorrer(lexloci),enquantoqueonusemeiodeproduzilaseroregidospelalexfori,nosendo
admitida,nocursodaao,qualquerprovanoautorizadapelaleidojuiz,sobpenadecontrariarosistemada
territorialidadedadisciplinadoprocesso.
Noquedizrespeitoapreciaodasprovas,amesmadependerdaleidojuiz(CdigoBustamente,art.401),devendo
omesmobasearsenasprescrieslegaisdeseupas,averiguando:
a)ailicitudedoatooucontrato
b)acapacidadedaspessoasqueseobrigaram
c)aobservnciadasformasextrnsecasousolenidadesrequeridaspelaleidolugardacelebraodoato(locusregit
actum)
d)autenticidadedodocumento,quedeverestartraduzidonoidiomausadonopasdalexforielegalizadopelocnsul.
Importanteressaltarquemesmoomododeproduodeprovassendodecompetnciadalexfori,nopodeseem
hiptesealguma,permitirquaisquermeiosprobatriosnoautorizadospelaleidorgojudicante,ouseja,aprovado
fatoocorridonoestrangeirodeveserproduzidapormeioconhecidododireitoptrio,casocontrrionoseraplicvel
porjuizlocal.
Art.14.Noconhecendoaleiestrangeira,poderojuizexigirdequemainvocaprovadotextoedavigncia.
Estandoomagistradodiantedeumcasodedireitointernacionalprivado,omesmodeverdecidirseaplicvelodireito
brasileiroouoestrangeiro,e,verificandoainaplicabilidadedanormabrasileira,determinarqualalegislaoestrangeira
aplicvelquelecasoconcreto.Aaplicaodaleiestrangeirapelojuizpodeserdarexofficio,quandodelatenha
conhecimentoemesmosendoestacontraavontadedaspartes.
Noscasosemquedesconheceranormaestrangeira,jquenoobrigadoaconheclaenemtemodeverdeprovla,
permitidoaojuiz,peloart.14daLICC,reclamaraprovadodireitoestrangeirodequemaalega,tendoojuizodeverde
inteirarsedasnormasmesmoquandonofornecidapelaspartes.
MariaHelenaDiniz,aodiscorrersobreotema,dispeque,aobservnciadodireitoestrangeiro,sejaexofficiopelojuiz
ouquandoinvocadopelapartelitigante,podersedardasseguintesformas:a)omagistradodeveraplicaralei
estrangeira,mesmosemalegaoeprovadaparteinteressada,semprequeodireitoprivado(lexfori)julgarcompetente
http://www.tex.pro.br/home/artigos/68artigosfev2008/5990licccomentada 15/20
2017523 LICCComentada
aquelaleib)seojuiznoconhecerodireitoestrangeiropoderexigirprovadaparteaquemaproveita(CPC,art.337)
c)ointeressado,semaprovocaodojuiz,poderalegaraleiquelheaplicvel,propondoseaprovarsuasua
existnciaecontedoed)orgojudicantepoderdeofcioinvestigaranormaestrangeiraalegadapelaparte,sea
provaapresentadanooconvencer,noestandoomesmoadstritosafirmaesouprovasproduzidasporela.
Noscasosemque,mesmotomandotodasasprovidnciasnecessrias,sejaimpossveldeterminarcomsegurana
qualodireitoaliengenadevaseraplicado,osjuristastmapontadoalgumassolues,como:a)aconversodo
julgamentoemdilignciab)ojulgamentodolitgiocontraapartequealegouodireitoestrangeiroenodemonstrouo
mesmoc)aaplicaodoiuscommunisvigentenofrum,nafaltadeprovaconcludentedodireitoaliengenad)rejeio
dademandafundadaemtallei,julgandoaaoimprocedentese)adecisoconformeanormaprovavelmenteemvigor
nopasemquesecogitaef)julgamentodeacordocomosprincpiosgeraisdedireito,ouseja,comumdireitocomum
aqueanormaaliengenasecoaduna45.
Art.15.SerexecutadanoBrasilasentenaproferidanoestrangeiro,querenaosseguintesrequisitos:
a)haversidoproferidaporjuizcompetente
b)teremsidoospartescitadasouhaverselegalmenteverificadorevelia
c)terpassadoemjulgadoeestarrevestidadasformalidadesnecessriasparaaexecuonolugaremque,foi
proferida
d)estartraduzidaporintrpreteautorizado
e)tersidohomologadapeloSupremoTribunalFederal.
Pargrafonico.Nodependemdehomologaoassentenasmeramentedeclaratriasdoestadodaspessoas.
Asentenademritoproferidanoestrangeirodestitudatantodeobrigatoriedadequantodeforaexecutriana
jurisdiodeoutropas,emvirtudedaindependnciadasjurisdies.
Oart.15daLICCversajustamentesobreahipteseemquesentenaestrangeiradevaserexecutadanoBrasil,jque
talsentena,paraseraquiexecutada,necessitadaaprovaodonossorgojudicirio,constituindooexequatur.
Oexequaturoprocessoatravsdoqualajurisdiolocalaceitarasentenacomoprodutodeumtribunal,mas
indicarseelapoderounoseraquiexecutada,submetendoaaexamepreliminar.
OcritrioutilizadoadotadonoBrasilemrelaoaoproblemadaeficciajurdicaedaforaexecutivadasentena
estrangeiraodojuzodedelibao.Ojuzodedelibaoumamodalidadedeexequatur,atravsdoqualse
reconheceaeficciadasentenaestrangeiraparaserexecutadanoterritriodoEstadoouparaatenderaosdireitos
adquiridosdelarecorrentes,constitundoumprviojuzo,semapreciaodomrito,limitadoaoexamederequisitos
extrnsecos(competncia,regularidadedacitaoerespeitoordempblicanacional)edacompetnciadaautoridade
prolatoradasentena.Oprocessodeexequaturnoadmiteaapresentaodenovopedidoquenotenhasido
apreciadopelojuizestrangeiro,cabendoaojuizdoexequatursomenteaconcessoouarecusadahomologao,sem
poderalterarojulgamentofeitonoexterior.
Aexecuodesentenaestrangeiranojuzobrasileirosomentesedarquandopresentesdeterminadosrequisitos
externoseinternos.
Osrequisitosexternossoqueasentenasejaformalmentevlidaemsuajurisdiodeorigem,queestejatraduzidana
lnguaportuguesaportradutorjuramentadoouintrpreteautorizadoequesejaautenticadapelocnsulbrasileiro(Smula
259doSTF),excetosetiversidorequisitadaporviadiplomtica.Osrequisitosinternosparaqueasentenaaliengena
sejaexecutadaemnossopassoosseguintes:quetenhasidoprolatadaporjuizcompetentecitaovlidadas
partesouverificadasuarevelia,deacordocomaleidolocalondetenhasidoprolatadaadecisotrnsitoemjulgadoda
sentenaproferidanoestrangeiro(Smula420doSTF)sentenanocontrriaordempblica,soberanianacionale
aosbonscostumesequetenhasidopreviamentehomologadapeloSuperiorTribunaldeJustia,deacordocomaEC
45/2004ecomoart.483,pargrafonico,doCdigodeProcessoCivil,comouvidadaspartesedoProcuradorGeral
daRepblica.
Noquetangesentenaestrangeirameramentedeclaratriadeestadodepessoa,ahomologaodispensada,em
funodequeestetipodesentenaindependedeexecuo,poisporsisrepresentadocumentoidneopara
determinarumaqualidadeouumfato,tendomeraeficciadocumental.
ClvisBevilacqua,aotratardotema,ressalvaqueSe,entretanto,asentenasobreoestadoenvolverelaes
patrimoniais,ahomologaonecessria,porqueserottuloexecutivo,queoindivduoapresentar,invocandoa
coaodopoderpblico,afimdelheseremasseguradososdireitos,queasentenadeclaralhepertencerem46.
Art.16.Quando,nostermosdosartigosprecedentes,sehouverdeaplicaraleiestrangeira,terseemvistaa
disposiodesta,semconsiderarsequalquerremissoporelafeitaaoutralei.
http://www.tex.pro.br/home/artigos/68artigosfev2008/5990licccomentada 16/20
2017523 LICCComentada
Asnormasdedireitointernacionalprivado,vigentesnosdiferentesEstados,nosouniformesarespeitodoscritrios
normativos,motivopeloqualsejustificamosconflitosentreasprpriasnormasdedireitointernacionalprivado.
Oartigo16daLICCbusca,atravsdacorrentedarefernciaaodireitomaterialestrangeirosolucionartaisconflitos,pela
qualanormadedireitointernacionalprivadoremeteoaplicadorpararegerdadarelaojurdicaaodireitosubstancial
aliengena,qualificadordofatosubjudice,enoaodireitointernacionalprivadoestrangeiro.Essateoriapreconizaqueo
juizatendasomentenormadedireitointernacionalprivadodeseupas,semsepreocuparcomadeoutroEstado,seja
elaidnticaouno47.
Aotratarsobreotema,MariaHelenaDinizafirmaqueoprincpioadotadopeloart.16odequearemissofeitapela
normabrasileiradedireitointernacionalprivadoadireitoestrangeiroimportaremremissosdisposiesmateriais
substanciaisdoordenamentojurdicoestrangeiro(sachnormweisung)enoaoordenamentojurdicoemsuatotalidade,
inclusivesnormasaliengenasdedireitointernacionalprivado(gesamtverweisung).
Assim,afirmaaindaaautora,oart.16daLICCadmitetosomenteaaplicaodenormasubstancialbrasileira
aplicvelaocasovertente,porordemdanormadedireitointernacionalprivadodofrumenadanormadedireito
internacionalaliengena,jqueasnicasnormassobreconflitonormativoquepoderoserlevadasemconta,paraa
resoluodeumdadofatointerjurisdicional,seroasdofrumenoasdeoutroEstado48.
Art.17.Asleis,atosesentenasdeoutropas,bemcomoquaisquerdeclaraesdevontade,noteroeficcia
noBrasil,quandoofenderemasoberanianacional,aordempblicaeosbonscostumes.
Oart.17tratadaineficciadasleisestrangeirasnoBrasilquandoasmesmasforemcontrariassoberanianacional,
ordempblicaouaosbonscostumes,submetendoaeficciadosatosaliengenasaosprincpiosdescritosacima.
sabidoqueojuizobrigadoaaplicaraleiestrangeiranocasoconcretoquandooimpuseranormadedireito
internacionalprivado.Oart.17daLICCconfereaomagistradoopoderdeverdeafastlaquandoamesmacontrariara
soberanianacional,ordempblicaeosbonscostumes,vistoqueosmesmosconstituemlimitesquevisamaassegurar
aordemsocial.
Naprtica,aanlisedaaplicaoounodaleiestrangeiradarsenomomentoemqueorgojudicanteapreciaro
casoconcreto,averiguandosesuaaplicaonosercontrriaaosnossosprincpiosdeorganizaopoltica,jurdicae
social.
Assim,atravsdesteartigo,observaseumarestriooulimitaoaplicaodeleiestrangeiranoBrasilpois,quando
contrrianossaordemsocial,mesmoquandoregularmenteaplicvelacertocaso,tersuacompetncianormal
afastada,acarretandoaaplicaodalexfori.
Art.18.Tratandosedebrasileiros,socompetentesasautoridadesconsularesbrasileirasparalhescelebraro
casamentoeosmaisatosdeRegistroCiviledetabelionato,inclusiveoregistrodenascimentoedebitodos
filhosdebrasileirooubrasileiranascidonopasdasededoConsulado.
Oartigo18daLICCversasobreacompetnciaconsularbrasileirapararedigiratosnotariaisemEstadoaliengena,
possibilitandoaosbrasileirosqueestejamnoexterior,domiciliadosounonoBrasil,possamsedirigiraos
representantesconsularesdoBrasilpararequereremalavraturadeatosdecompetncianormaldejuizdecasamento,
detabelioouoficialdoregistrocivil,deacordocomsualeinacional,queabrasileira.
Importanteressaltarqueosatosconsularesconstituemexceoaoprincpiolocusregitactum,jqueoscnsules,no
exercciodeseuscargosnoexterior,devemseguirasformalidadesprescritasemsualeinacional,enoasdopas
ondeestoaserviodoBrasil.
Noquedizrespeitoaocasamento,oart.18daLICC,comaalteraodoart.3daLein3.238/57,permitequeo
mesmosejacelebradonoexteriorperantecnsulbrasileiro,ressaltandoqueambososnubentesdevamserbrasileiros,
jquenodireitobrasileiroexigeseavinculaodanacionalidadedoscontraentesautoridadeconsular.Ouseja,
quandoosnubentestiveremnacionalidadesdiversas,acerimniasomentepoderserrealizadaperanteaautoridade
local,notendoocnsulbrasileirocompetnciaparacelebrla,nopodendofazloquandoapenasumdoscnjuges
forbrasileiroeooutroforestrangeiroouaptrida.
Apsacelebraodocasamentopelocnsul,necessriooregistrodomesmonolivrocompetente,noprazode180
diascontadosdavoltadeumoudeambososcnjugesaoBrasil,noCartriodorespectivodomiclioou,nafaltadeste,
no1OfciodaCapitaldoEstadoemquepassaremaresidir,expedindoacertidodocasamento.Seporventurao
prazode180diasnoforcumprido,ocasamentonoinvalidado,masnovahabilitaosernecessriapararetomara
possibilidadedoregistro49.
Nocasodealeidopasemcujoterritrioserealizouocasamentodebrasileirosnoreconhecerocasamentoconsular,
omesmotervalidadenoBrasil50.
Art.19.Reputamsevlidostodososatosindicadosnoartigoanteriorecelebradospeloscnsulesbrasileiros
navignciadoDecretolein4.657,de4desetembrode1942,desdequesatisfaamtodososrequisitoslegais.
http://www.tex.pro.br/home/artigos/68artigosfev2008/5990licccomentada 17/20
2017523 LICCComentada
Pargrafonico.Nocasoemqueacelebraodessesatostiversidorecusadapelasautoridadesconsulares,
comfundamentonoartigo18domesmoDecretolei,aointeressadofacultadorenovaropedidodentroem90
(noventa)diascontadosdadatadapublicaodestalei.
Oart.19daLICCversasobreavalidadedocasamentocelebradoporcnsulbrasileironoestrangeiro,denubentesde
nacionalidadebrasileira,mesmoquenosejamdomiciliadosnoBrasil,ouseja,validandotambmasnpciasde
brasileirosdomiciliadosnoexterior.
Opargrafonicodoartigo19determinaumprazodenoventadiasparaqueserenoveopedidoparaacelebraodo
casamentoquandoaautoridadeconsularserecusaracelebrlocomfundamentonodispostonoart.18daLICC.
OscarTenrio51entendequeosimplespedidodereconsideraonoprocessodehabilitao,quandofundamentado
legalmente,jobrigariaocnsulacelebrarasnpcias,deixandodeladoaexignciadodomiclionoBrasil.
Assim,observaMariaHelenaDinizqueaLein3.238/57veioaalterarosarts.7,2,e18daLICC,eliminandoa
exignciadodomiclioeconsiderandoapenasoelementodeconexonacionalidade,motivopeloqualbrasileiros,
domiciliadosounonoBrasil,poderocontrairnpciasnoexteriorperanteautoridadeconsularbrasileira52.
NotasdeRodap
1Ra,Vicente.ODireitoeavidadodireito.SoPaulo:MaxLimonad,v.1,p.2402e3734.
2Ferrara.Trattatodidirittocivileitaliano.Roma,p.1167,v.1,1921.
3CarvalhoSantos.CdigoCivilbrasileirointerpretado,RiodeJaneiro,1934,p.601.
4Diniz,MariaHelena.LeideIntroduoaoCdigoCivilBrasileiroInterpretada.13.ed.SoPaulo:Saraiva,2007,p.67
8.
5Gny.Mtododeinterpretacinyfuentesenelderechoprivado.2.ed.Madri:Reus,p.250Capitant.Introduction
ltudedudroitcivil,1929,p.823LimongiFrana.Instituiesdedireitocivil,SoPaulo:Saraiva,1988,p.23Ro,
Vicente.ODireito.cit.,v.1,p.3856CavalcantiFilho,Teophilo.AbrogaodaleiporsimesmainEnciclopdiaSaraiva
doDireito,v.1,p.4812.
6Diniz,MariaHelena.Ob.cit.,p.68Ferrara.Trattato,cit.,p.18991Batalha,WilsondeS.CamposBatalha.Leide
IntroduoaoCdigoCivil,SoPaulo:MaxLimonad,v.1,p.1189
7Diniz,MariaHelena.Ob.cit.,p.878.
8Coviello.Manualedidirittocivileitalianopartegenerale,1924,v.1,p.45.
9Ob.cit.,p.93.
10FerrazJnior,TrcioSampaio.Introduoaoestudododireito,SoPaulo:Atlas,p.210e290.
11Diniz,MariaHelena.Ob.cit.,p.145.
12Diniz,MariaHelena.Ob.cit.,p.171.
13FerrazJnior,TrcioSampaio.Introduo,cit.,p.265.
14Monteiro,WashingtondeBarros.Cursodedireitocivilpartegeral.SoPaulo:Saraiva,1967,v.1,p.43Bevilcqua,
Clvis.Teoriageraldodireito,4.ed.MinistriodaJustia,1942,p.59.
15Diniz,MariaHelena.Ob.cit.,p.173.
16Maximiliano,Carlos.DireitoIntertemporal,RiodeJaneiro:FreitasBastos,1946.VidetambmDiniz,MariaHelena.
Ob.cit.,p.1912.
17Diniz,MariaHelena.ComentriosaoCdigoCivil.SoPaulo:Saraiva,2003,v.22,p.163184.
18RSTJ,v.7,1991.
19Porchat,Reynaldo.Daretroatividadedasleiscivis,SoPaulo,1909,p.22.
20FerrazJnior,TrcioSampaio.IntroduoaoEstudodoDireito,cit.,p.2267Diniz,MariaHelena.Leide
Introduo..,cit.,p.196.
21CarvalhoSantos,CdigoCivil.cit.,v.1,p.54.
http://www.tex.pro.br/home/artigos/68artigosfev2008/5990licccomentada 18/20
2017523 LICCComentada
22FerrazJnior,TrcioSampaio.Ob.cit.,p.226.
23RevistadeDireito69:117RevistadeCrticaJudiciria,15:393.
24CdigoBustamante,art.41,rezaqueseter:...emtodapartecomovlido,quantoforma,omatrimnio
celebradonaqueestabeleacomoeficazesasleisdopasemqueseefetua.Contudo,osEstados,cujalegislao
exigirumacerimniareligiosa,poderonegarvalidadeaosmatrimnioscontradosporseusnacionaisnoestrangeiro
semaobservnciadessaformalidade.
25Kahn.DiedritteHaagerStaatenKonferenz,inZeitschriftfrinternationalsPrivatundffentlichesRecht,1902,v.2,
p.421.
26Diniz,MariaHelena.Ob.cit.,p.2534.
27Diniz,MariaHelena.Ob.cit.,p.255.
28Wolff.PrivateInternationalLaw,p.293333Castro,Amlcar.DireitoInternacionalPrivado,RiodeJaneiro:Forense,
1968,v.2,p.85es.
29Diniz,MariaHelena.Ob.cit.,p.262.
30Diniz,MariaHelena.Ob.cit.,p.263.
31Monteiro,WashingtondeBarros.Curso,cit.,v.2,p.30.
32Diniz,MariaHelena.Ob.cit.,p.266.
33Diniz,MariaHelena.Ob.cit.,p.290.
34PilletNeboyet.Manueldedroitinternationalpriv,1924,p.471.
35Diniz,MariaHelena.Ob.cit.,p.296.
36Idem.
37Diniz,MariaHelena.Ob.cit.,p.3023.
38Diniz,MariaHelena.Ob.cit.,p.307.
39Diniz,MariaHelena.Ob.cit.,p.312.
40Art.1.829,doCC:asucessolegtimadeferesenaordemseguinte:Iaosdescendentes,emconcorrnciacomo
cnjugesobrevivente,salvosecasadoestecomofalecidonoregimedacomunhouniversal,ounodaseparao
obrigatriadebens(art.1.640,pargrafonico)ouse,noregimedacomunhoparcial,oautordaherananohouver
deixadobensparticularesIIaosdescendentes,emconcordnciacomocnjugeIIIaocnjugesobreviventeIV
aoscolaterais.
41Diniz,MariaHelena.Ob.cit.,p.318.
42Diniz,MariaHelena.Ob.cit.,p.347.
43EspnolaEspnolaFilho.LeideIntroduoaoCdigoCivilcomentada,RiodeJaneiro:FreitasBastos,1943,v.3,p.
274304Castro,Amlcarde.DireitoInternacionalPrivado,v.2,p.226Andrade,AgenorP.de.Manualdedireito
internacionalprivado,SoPaulo,1987,p.3213Tenrio,Oscar.Direitointernacionalprivado,RiodeJaneiro:Freitas
Bastos,v.2,p.356Ro,Vicente.Odireito,v.1,p.530Batalha,WilsondeS.Campos.Tratado,p.367e386Cavaglieri,
Arrigo.Lezionididirittointernazionaleprivato,Napoli,1933,p.365es.e374es.RT,577:152RTJ,45:317.
44Diniz,MariaHelena.Ob.cit.,p.363.
45Diniz,MariaHelena.Ob.cit.,p.374e378.
46Bevilacqua,ClvisapudBatalha,Wilson.Tratadodedireitointernacionalprivado,SoPaulo:RevistadosTribunais,
cit.,p.462.
47Diniz,MariaHelena.Ob.cit.,p.41718.
48Idem,p.42123.
49Russo,Jos.Casamentoperanteautoridadeconsular.RevistaBrasileiradeDireitodeFamlia.23:55a65.
http://www.tex.pro.br/home/artigos/68artigosfev2008/5990licccomentada 19/20
2017523 LICCComentada
50Diniz,MariaHelena.Ob.cit.,p.442.
51Tenrio,Oscar.DireitoInternacionalPrivado,cit.,v.2,p.6970.
52Diniz,MariaHelena.Ob.cit.,p.445.
PIVA,FernandaMILHORANZA,MaringelaGuerreiro.LICCComentada.RevistaPginasdeDireito,PortoAlegre,ano
8,n727,28defevereirode2008.Disponvelem:http://www.tex.pro.br/home/artigos/68artigosfev2008/5990licc
comentada
http://www.tex.pro.br/home/artigos/68artigosfev2008/5990licccomentada 20/20