Benediktov

Stalin ve Hruscov hakkmda
ivan Aleksandrovic Benediktov ile Soylesi

V. LiTOV

Stalin ve Hruscov Hakktnda

i. A. Benediktov ile soylesi

v. Litov

Yazrlama Yaymcvi. (, Kuruhrstan <,:():llihi~'_' ni:lisi: l.

Stalin ve Hruscov Hakkrnda

i. A. Benediktov ile soyles!

V. Litov

Rusca'dan Cevircn Dr. Candan Badon

Kapak Tasarirru Gokce Erbil

Birinci Bask! ~ubat2008

Bask!

Kavhan Marbaacihk Guven San. Sitesi D Blok '.J 0: 1 S5

Topkapl- iSTA.NBUL (0212 576 0146/0212612 31 ~)

Irtibat 0216338 S2 59 www. vazilarna.corn v;lzilama@.\'azilanl<l.co!l1

Yazrlama Yavincv I I l izrm-rlcri Ltd. Sti.

( )Sl11an .\0;a Mah. Kirtasrvcci Sok. Banu Han. l\:o22/2

Ka,hk(J\ - j:;'l.\N B rr.

Stalin ve Hruscov Hakktnda

i. A. Benediktov ile soylesi

v. Litov

~IIIAmA

i~indekiler

Stalin ve Hruscov Hakkinda 9

Ulkemiz ikinci Bir Hruscov'a Dayanmaz 93

ivan Aleksandrovic Benediktov, Sovyetler Bitligi tarihine iliskin arastirmalarda srk sik karstlasilan isimlerden biri. Stalin doneminde geny bit militanken Tarim Halk Komiserligi (Tanm Bakanhgl) gorevine getirilen Benediktov'un siyasal kariyeri Stalin'in olumiinden sonra bambaska bit alanda siirdii. Hindistan ve Yugoslavya'da elci olarak gorev yapan Benediktov, iki Sovyet liderini yakindan tarumakla kalrnadi, onlann birbirlerine donuk dusuncelerine de dogrudan tamklik etti.

Emekliye ayrildtktan yillar sonra Sovyet gazetecisi Litov tarafindan Sovyetler Bitligi'nde bit donern tabu sayilan Stalin'le ilgili soru yagmuruna tutulan Benediktov'un acik, kesin ve odiinsuz yamtlanna hicbir gazete ya da dergi yer veremedi. Soyle~i yillar sonra, artik Sovyetler Bitligi'nin deyirn yerindeyse oliim sancilan yektigi bit strada, Garbacov'a sert bit bicimde muhalefet eden ve tirajr 700 binlere kadar cikan Molodaya Gvardiya dergisinde vaymlandi.

Soylesinin 1989'daki bu baskismda yer verilmeyen bit paryasl ise daha sonra 2003'te bit baska dergide basrldi. Bu ilginy soylesi simdi Turkce'de ...

~IIIAmA

7

I

Stalin ve Hruscov Hakkrnda 1. A. Benediktov fie soyle§i

V. Litov'un Sunusu'

1938'den 1958'e degin tarun ve koy isleri yonetirninde kilit gorevlerde bulunmus olan ve t. V. Stalin, N. S. Hruscov ve baska on de gelen siyasi ve iktisadi yoneticilerin cahsma yonternleri ve tarzlanru iyi taruyan ivan .Aleksandrovic Benediktov ile yapilan bu roportaj, 1980 ve 1981 yillannda benim SSCB devlet radyo televizyonu (Gosteleradio) muhabirligi gorevim sirasinda yaptlgun birkac soylesiye dayaruyor. ivan .Aleksandrovic 0 sirada emekliydi, fakat toplumsal islerde etkindi, ozellikle Sovyet-Hint dostluk dernegi cercevesinde. Profesyonel kariyerinin sonuna dogru once Hindistan'da (1959-1967) sonra da Yugoslavya'da (1967-1970) Sovyet elcisi olarak bulunrnustu,

Bana verilen gorev geregi Sovyet-Hint i~birligi hakkinda bir program hazirlarken kendimi tutamadun ve ivan Aleksandrovic' e baska bir konuda, beni daha cok ilgilendiren bir konuda sorular sormaya basladim. Benediktov, aparat cahsanlanna ozgii bir ketumiyede ilk basta kuru ve kisa yarutlar vererek, boylesi bos va kit sohbetlerine vakit harcamak istemedigini belli etti. Ancak herhalde benim gecmisi anlama cabamm samimiyetini hissettiginden daha acik ve goniillii konusmava basladi ve hatta bu yakicr konulan konusmak iizere beni Gorkiy Cadde-

I Molodaya Gvardiya, say! 4, Moskova, 1989 [Molodaya Gvardiya: "Gene Muhafiz". SBKP Komsornol Merkez Komitcsi yaytn orgaru, ayhk edebi-siyasi dergi. Perestroyka diincmindc "rnuhafazakir' <;izgide kalan az sayidaki yay1n orgarundan biriydi. (c.n.j.]

9

i. A. Benediktov ile sbYl8§i

si'ndeki narkom'lara- has geni~ evinde c;:aya bile davet etti.

ivan Aleksandrovic;: soylediklerinin yaymlanmasina itiraz etmedi ancak bunun olanaklihgma donuk guc;:lu supheleri vardi. Bu noktada tamamen hakh cikti -roportaji en kisa haliyle bile edebi yayinlarda yayinlatmaya yonelik biitiin cabalanm basansizhga ugradt. Fakat gerc;:ekte umudumu yitirmekle birlikte isin ucunu btrakmadtm veski Narkom'a karamsar gOrU~lerinin yersizligini kamtlamak ve mumkiinse ileride ona arulanru yazdirmak icin bir temel atmak istiyordum. Tanmmis bir dergiden yine red cevabi aldiktan birkac ay sonra ivan Aleksandrovic;: aramizdan avrildi.; Mucadeleyi siirdiirmenin zemini kendiliginden ortadan kalkti ve ben el yazlsllll "farelerin kemirgen elestirisi'tne biraktim.

Simdi, daha once yasak olan, resmi formiillere ters dusen eserleri yaymlamarun moda oldugu bu gunlerde yeniden bu roportaja donmek anlarnh olur diye dusiiniiyorum. Elbette ki, Benediktov'un her dedigini kabul etmek miimkun elegil: Bazilan o yillarda oldugu gibi bugun de bana vanlis geliyor. Zaten kendisi de bazi sorulara simdi baska tiirlii yamt verirdi samyorum. Fakat ben her ~eyi oldugu gibi, 0 sirada onunla bulusmamizda soyledigi gibi biraktim.

***

70'li yillarm sonlarmdan beri ekonomimizdc gozle gorulur bir dii~ii~ yasandi. Resmi belgelerde bu durum hem nesnel zorluklar hem de oznel hatalarla aciklanryor, Bilim Insanlarr ve uzmanlarm cogu ise rneselenin kokunu ekonominin gelislmi ve yonetimlnde, ozellikle bilimsel-teknik kazammlarm yasama gecirflmesmde gercek anlamda bir iktisadi mekanizrnarun olmayismda goruyor ... Ekonomimizin neredeyse diinyarun en Iuzli temposuyla biiyiidiigii blr donernde onemll bir gorevde bulunmus olan kisinin bu konudaki flkrini ogrenmek isterdik ...

"Muhafazakarligim" ve "dogmatizmimle" sizi dus kmkhgma

2 I Ialk korniscri anlarruna gelcn narodnn: komissar siizciiklcrinin kisaltmastdrr. 1940'lar sonuna dcgin SSCH bakanlanna halk komiscri deniyordu. (c.n.),

10

Stalin ve Hruscov hokkrndo

ugratmaktan korkarim. Ben daima, bizde 1960'lann ortalanna kadar ge<;:erli olan ekonomik sistemin bugiin de yiiksek ve istikrarli buyume hizuu, verimlilik ve kaliteye dogru tsrarli bir vonelimi ve bunun dogal bir sonucu olarak geni~ emekci katmanlann refahnu surekli artirrnayr saglayabilecegini diisiindiim ve bugiin de oyle diisiiniivorum. Elbette, hayat bovledir; bazi seyleri degistirmek ve yenilemek gerekiyordu. Ancak bu sadece ikinci dereceden aynnnlara iliskindir, bir butun olarak ise bircok ekonomistin lanetledigi "Stalinist sistem", sizin dogru bir bicimde tespit ettiginiz gibi, yiiksek bir etkililik ve yasamsalhga sahip oldugunu karutladi. Bu sistem sayesinde SO'li yillarm son una dogru Sovyetler Birligi diinvanin ekonomik ve toplumsal anlamda en dinamik iilkesiydi. Onde gelen kapitalist devletlerle arasmdaki asilmaz gibi goriinen geri kalmisligtru emin bir bicimde azaltmis ve hatta bilimsel-teknik ilerlemenin belli bazi kilit noktalarmda one firlarrus bir iilkeydi. U zay ve atom enerjisinin banscil kullanmu alamndaki kazarumlan, temel bilimlerdeki basanlan hatirlamak yeterlidir.

Bizim butun bunlan ekstansif, nicel etkenler sayesinde elde ettigimizi sananlar yaniliyor. 30'lu, 40'h ve SO'li yillarda hem sanayide hem de tanmda nicelige degil, nitelige vurgu yapihyordu:

Kilit rolu oynayan, belirleyici onemdeki gostergeler, yeni teknolojinin uygulanmasl sayesinde emek iiretkenligindeki (verimliligindeki) artis ve iiretim maliyetindeki diisiistii. Bu iki etken ekonomik buviimenin temeline konmustu, tam da bunlara bakarak ekonominin yoneticileri degerlendiriliyor ve terfi ettiriliyordu, tam da bu etkenler dogrudan Marksist-Leninist ogretinin temellerinden cikan bashca onemdeki gostergeler savihyordu. Elbette bugiinkii bakis acismdan bovlesi bir "sertlik" ve dogrusalllk biraz naif goriinmektedir ve nitekim 0 zaman da belirli "eksileri" getiriyordu. Ancak butununde yonelimimiz tumiiyle dogru secilmisti, bu durum simdi oldukca geni~ bir bicimde hem emek uretkenligindeki arnsi hem de iiretim maliyetlerinin azalnlmasiru uzun yillar oncesinden planlayan <;:agda~ Amerikan, Batl Alman ve J apon firmalannm deneyimi ile kamtlamyor ...

11

i. A. Benediktov ile sbyle§i

Aym seyi toplumsal alan hakktnda, toplumdaki ideolojiksiyasal iklim hakktnda da soylernek miimkundiir. Sovyet insanlanmn temel kidesi hayatmdan memnundu, gelecege iyimserlikle bakiyor ve yoneticilerine inamyordu. Hruscov, diinyanin en yiiksek emek iiretkenligine ulasma ve bilimsel-teknik ilerlemede dunyanm en ileri hattma cikma gorevini ortaya athgl zaman pek az kisi sonunda basaracagrmizdan siiphe duyuyordu -kendi giiciimiize giiven, Amerika'ya yetisme ve onu ge<;:me yetenegimize giiven oylesine biiyuktii.

Fakat Hruscov, Stalin degildi. Kotii kaptan en iyi gemiyi karaya oturtmaya yeteneklidir. Boyle de oldu. Kaptanlannuz once verilen tempoyu yitirerek rotadan ctktilar, daha sonra bir uctan otekine savruldular ve en sonunda diimeni hepten elden kacirarak ekonomiyi cikmaza soktular. Kendi caresizliklerini, bariz bir bicimde yiiksek makamlara uygunsuzluklanm acikca itiraf etmek istemedikleri icin de, her sucu "gemi"ye, "sistem"e atmaya basladilar ve sistemin "geli~tirilmesi" ve "miikemmellestirilmesi" hakktnda saylslz kararnameyi seri iiretirn hattma koydular. "Teorisyenler" ve bilim insanlan ise bu kaglttan donme dolabi, biitun problemlerimizi kendi kendine, otomatik olarak cozecek bir sozde "optimal ekonomi modeli" hakktnda pek akilane kihkh hukumlerle hakh gostermeye basladilar. Giiya yoneticiler sadece bu "model"in kumanda odasinda oturacak ve arada bir su ya da bu diigmeye basacaklardi. Ipe sapa gelmez, mas a basmda uydurulmus, profesorlere ozgii bir yarulsama'

Ama Lenin de deney yapmak, optimum varvantlarr aramak i~in cagrr yapnustr ...

Burada Lenin'e yersiz bir gonderme yaplyorsunuz, cok yersiz .

. Reorganizasyon ve reform cabalanru, siirekli yeniden insa kasinnsiru Lenin, hangi "Marksist" lahga biirumirse biiriinsiin biirokratizmin en bariz alameti sayardt. Lenin'in, "sistem sistemdir ama bir de sisteme tabi leiltnamayacale bir kulture! diizey uardir, 'asagtda' ue 'yulearidaki' calisma 'becerisi' du zeyi uardtr" seklindeki kahince sozlerini hanrlayiruz. "Sistemin islahi" ve reorganizasyonlarla halka gitmeyiniz, diye uyar-

12


misn Vladimir Ilyic daha 20'li yillann baslannda; insanlan iyi seciniz ve islerin fiilen yapihp yapilmadrgmi denetleyiniz, halk bunu takdir eder, demisti, Bu cok onemli, Ilyic'in son eserleri, notlan ve belgelerinin harfiyen tiimiine niifuz eden, yonetim iizerine belki de en temel ogiidii pratikte sirndi unutulmustur - tabu lafta herkes onaylamaktadir. 0 zaman bugiinkii "ivedi hale gelmi~" karamameler ve reorganizasyonlar alumna ragmen, islerin gittikc;:e daha da kotiilesmesinde sasilacak bir ~ey yoktur ...

Stalin zamamnda ise, "kadrolar ve denetim her seyi cozer" seklindeki Leninist slogan kararh ve saglam bir bicimde hayata gecirildi. Belli hatalar ve atlamalara ragmen (kimde yok ki?) iilkenin oniinde duran biitiin biiyiik tarihsel gorevler, sosyalizmin ekonomik temelinin yarattlmasi olsun, fasizmin yenilmesi veya ekonominin restorasyonu olsun, coziilebilmisti. Peki simdi siz bana Hruscov'un ya da onun ardillanrun cozrnek soyle dursun, yerinden oynatabildigi tek bir ekonomik ya da toplumsal problemi ornek verin bakahm! Her yerde tonlarla laf ve gramlarla is, gerc;:ek anlamda ilerleme ise MIa yok. Hatta tersine artik kazamlrms mevzileri dahl terk ediyoruz ...

Beni dogru anlamamzi isterim. Reform ve reorganizasyonlara kategorik olarak karst degilim. Ben esas vurgunun bunlara yapilmasma karsryim, yeni bir kararname cikararak ondan mucizevi sonuclar beklemeye karsryim. Bu tiirden kararname ve reorganizasyonlann saYlsllli onda bire diisurmeli ve biitun giiciimiizu az sayida, fakat belirli ve somut kararlan gerc;:ekle~tirmek icin zahmetli, yeknesak, sikici, giinliik kaba cahsmaya harcamalryiz. o zaman mucizevi sonuclar da ortaya cikar, ne yazik ki artik her gec;:en ytl daha cok sallannh hale gelen halkm partiye olan giiveni de giic;:lenir. Bu arada benbtirada Amerika'yi yeniden kesfetmiyorum. Sozde "kisi kiiltii" yillan denilen donemde parti-devlet aparatl tam da bu ruhla cahsryordu. En biiyiik Batth tekelci sirketlerin yoneticilerinin 0 yrllann deneyimine bosuna bakrnadikIanni -ve az da basanh olmadiklannrl- dusunuyorum,

ivan Aleksandrovic, acik sozliiliigiim i~in bag~laYlfl1Z, fakat degeelendlrmelertmz bana fazla basjtlestirtlmls geliyor. Size

13


gore demek oluyor ki, son tahlilde her ~ey iilkeyi kimin yo nettigine baglt... Bu durumda ki~isel etkene bir tiir seytanl gii~ atfedilmis oluyor ki bu da Marksizm-Leninizmin temel taslarrna aykrrr ...

Sizin manngiruza gore Lenin, ic savas bittikten sonra Rusya'da sosyalizmin zaferi icin sadece komunistlerin "kultlirlulugu"nun gerekli oldugunu sovlediginde Marksizme "aykm" gidiyordu. Baska bit deyisle, Lenin, komunistlerin, "halk denizinde bit damla" gibi olduklan bit ulkeyi vonetme yeteneginden soz ediyordu. Bu sozler, kay ve kentin korkunc bit karmasa, aclik, orta <;ag geriligi icinde oldugu, biitiin ulkenin, yine Lenin'in sozleriyIe, "olumiine doviilmiis bit ins ana" benzedigi bit zamanda sarf edilmistil

Rusya'da ve yurt drsindaki bilim insanlan ve uzmanlann, ~u "nesnel etkenler" denen seyle hipnotize olmus ezici <;:ogunlugu, Lenin'in sosyalizmi insa plarurn acikca "hastahkli bit yarulsama", "Bolsevik partinin seytani gU<;:lerine oynama" olarak adlandrrdilar. Seytan meytan bit yana, bilimsel unvanlara ve derecelere sahip butun "bilge kaya bahklanna" ragmen biz sosyalizmi en kisa siirede insa ettik!

Bu arada, tarihsel analojiler pek az ins am ikna eder. En iyisi ben bugiine doneyim. Bugunku ekonomik sistemde dahi bizde, sanayi ve tanrnda diinva diizevinin alnnda olmayan, hatta bazt noktalarda bu duzeyin iistiine bile cikan onlarca isletme vardir. brnegin, ivanov'da Kabaidze'nin yonettigi takim tezgahi fabrikalan birligine ya da Bedulya'mn baskanhgindaki tarunmis kolhoza bakin.

Ekonomimizin amiral gemilerinin elde ettigi basanlann bashca, belirleyici kosulu, yonetim diizeyidir, genel mudiir ya da baskamn profesyonel vetkinligidir. Kabaidze veya Bedulya kendilerine layik ardillar hazirlamazlarsa her ~ey yine bas a~agl gider, biz de egemen olan vasatlik ve cehalet duzeyine, profesyonellik-

3 Rurada Mihail Salnkov-Sccdrin'in 1883 tarihli bir masahnda gc<;cn kava ball~"na h,.(indcffi1c yaptlmakradir. Kastedilen hayan boyunca hicbir risk alrnayan, suya sabuna dokunmavan insanlardir. (c.n.).

14

Stalin ve Hru§c;:ov hokkmco

ten yeterince nasibini alamarrus zanaatkarlrk diizeyine yuvarlarur. Demek ki kotiiliigun koku mevcut ekonomik sistemde degildir -bu sistemde yetenekli insanlar mucizeler yaratmaya muktedirdir- fakat "oznel-kisisel etken" denmesi adet olan seydedir,

Bizde bu etkenin sosyalizmdeki roliinim artist hakkmda cok konusuluvor. Bu dogru bit ~ey, fakat bu etkenin roliinu tek yanh olarak sadece pembe 1~1k alnnda gormemek gerekir. Akrlh, yetkin yonetici isletmenin, sanayi dalmm, iilkenin ilerleyisini keskin bit bicimde luzlandinr, zayif ve vasat olan da yine keskin bit bicimde bu ilerlemeyi frenler ve geciktirit. Bundan da yonetici kadrolara karst stki bit titizlik, bunlarin profesyonel, ideolojikahlaki ve siyasal geli~imi iizerinde surekli ve cok yonlu bit denetim geregi cikar. Bu olrnaksizm sosyalizm tarihsel ustunluklerini gers:ekle~tiremedigi gibi onlan yitirit.

"Yeni sistemin" yaratilmasmdan soz edeceksek, bu, devlet ve parti yonetiminin biitiin kademelerinde yetenekli insanlann buIunmasi, yiikseltilmesi ve sayilannm artmasirun tesvikine yonelik, biiyuk olcekli, geni~s:e dallanrnis, derinlikli olarak dusiinulmiis bit sistem olmalidir. Birkac on bin kadar Kabaidze'ler ve Bedulya'lar yetistirip yuksek cikarlarla "sarj" etmeyi basarabilirsek, iilke ileri dogru biiyiik bit atihm yapacakru. Yoksa mutat kararname ve reorganizasyonlann kuru giiriiltiisii altinda yine yerimizde sayanz. Parti ve bircok noktada devlet aparatln1n temel gorevi de zaten yetenekli insanlan bulmak ve yukseltmek olmalidir. Ama bizde bu konuyu neredeyse en sonuncu sltaya koyuyorlar, neredeyse vaktin tamamiru mutat karar ve kararnameler hazirlamaya ve bunlann etrafinda propaganda giiriiltiisii organize etmeye harciyorlar, 0 stelik yetenekli, parlak insanlan uzaga itip, onlann yerine simdi bakanhk makamina dahi cikrrus olan, itaatkar, silik ve hatta bazen his: akillrolmayan insanlan tercih ediyorlar. Tepede her ~ey bas a~agt cevrilince tabanda da isler yurumez. Dolayisryla ben ekonomik ve toplumsal siireclerin toplumda artrrus olan kendiligindenligine, siradan emekcilerin disiplin, bilinc ve sorumluluklanrun gerilemesine, bugiinlerde "antisosyalist davraruslar" olarak adlandmlmasi moda olan scyin

15

i. A. Benediktov ile sbyle~i

artmasina hie ~a~1ttl11yorum. T ekrar edlyorum, dertlerimizin temel kaynagt, parti-devlet vonetiminin diizeyinin keskin bir bicimde diismesidir, parti etkisinin temel, belirleyici aracmm, kadrolann secimi ve icranin denetimi oldugu hakkinda Lenin'in dahice ogutlerinin unutulmasidir ...

Resmi belgelerden ve onde gelen tarrhcilerin onaymdan bildigim kadarryla list kademelerdeki yetenekli insanlardan kurtulmaya ilk baslayan ~i tam da kadro politikastru ornek gosterdiginiz Stalin olmustu ...

i~in ozune varmak istiyorsaruz, kafaruzi daha fazla cahsunruz.

Hruscov'un iktidara geldlgi andan itibaren bu belgelere 0 kadar cok sahtekarhk ve konjonktiirellik kansti ki, hayret etmemek elde degil -bu kadan bizirn partinin komunist yaymlannda nasil olur! Bugiin bir tiirlii, yatln baska tiirlu, obur giin de uciincii tiirlii yazan "onde gelen" bilim insanlan ve uzmanlar da pek giivenilir bir kaynak degildir.

Simdi isin oziine gelelim. Stalin zamanmda yiiksek vonetim kademelerine terfi ancak siyasal ve profesyonel niteliklere gore oluyordu -istisnalar elbette vardr, ancak bunlar kaideyi bozmayacak kadar nadirdi, T emel olcut kisilerin i~ becerisi, en kisa siirede mevcut durumu olumlu yonde degi~tirme yetenegiydi, Akrabahk iliskileri soyle dursun, "ondere" kisisel sadakat ve yakmlik, "torpil" denen ~ey kesinlikle hesaba kanlrnryordu. Ayrica, Stalin'in ozellikle sempatisini kazanan, daha dogrusu baskalanna ornek gosterdlgi kisilerden talep edilenler cok daha stki ve zorlayicrydt. Burada V. M. Molotov, G. K. Jukov, N. A. V oznesenskiy, ucak tasanmcrsi A. N. Yakovlev ve baskalanru kastedlyorum ...

Kadro secme ve yerlestirme hususunda 0 yillarda yiiriirliikte olan Bolsevik sistem; parti, devlet ve ordudaki kilit makarnlarda gercekten en yetenekli ve mesleki acidan en hazirhkli kisilerin, bugiinkii olciilere gore olaganustii seyler, tam anlanuyla mucizeler yaratnu~ kisilerin olmasiru saghyordu. N. A. Voznesenskiy, A. N. Kosigin, D. F. Ustinov, V. A. Mahsev, i. F. Tevosyan, B. L. Vannikov, A. i. ~ahurin, N. S. Patolicev -sadece birkacmi

16


saydim, hepsi de siradisi yetenek ve becerilere sahipti ve daha az onemli olmamak uzere, gi.i<;:lerinin bahannda, gen<;: yasta yiiksek makamlan i~gal ettiler. Stalin zamarunda Sovyet hiikiimeti, uyelerinin ya~ ortalamasi acismdan neredeyse diinyarun en gen<;: hukiimetiydi. Ornegin ben, 35 yasimda SSCB tarim halk komiseri atandim ve bu istisna olmaktan ziyade kuraldi, Halk komiserlerinin <;:ogunlugu bu yasta ve daha gen<;: idi, 0 siralar parti oblast sekreterlerinin <;:ogu 30 ya~ml ge<;:memi~ti. "Bizde genclere biitun yollar acik" slogam 30'lu, 40'h yillarda kararli bir bicimde, demirden bir saglamllkla haya ta ge<;:irildi. Bir koy ekonomisi dairesinde daha pek gen<;: yasta cahsmaya basladigimda kesinlikle emindim ki, kariyerimdeki butiin basanlar sadece kisisel erdemlerim ve cabalanma baghyru ve olusan konjonktiire ya da etkili akrabalann destegine bagh degildi. Bircok yasmm gibi ben de biliyordum ki, eger yaptlgun iste kendimi gosterirsem 0 zaman aym yerde kalmayacagim, yillarca bir biri ardina dereceleri almak icin bekleyip gen<;:lik enerjisi ve coskusunu kirtasiyecilikle harcamavacagim, bana yollar hemen acilacak, birkac derece birden atlayip "yukanya", karar alma ve uygulama asamasma yukseltilecegim.

Saglam bir temele dayanarak diyebilirim ki, gen<;:ligin viikseltilmesi hem bizzat Stalin'in hem de partlmlzm MK Politburo'sunun oteki uyelerinin bilincli, her yonuyle diisuniilrniis ve tarnlnus <;:izgisiydi. Ve bu <;:izgi haklihgiru tamamen karutladi. Eminim ki, savasa altrms yasinda halk komiserleriyle ve ordu komutanlanvla girseydik, sonuc farkh olabilirdi ... En azmdan, goriilmemi~ olciide karmasik sorunlan cozecek ve savas yillannrn ve ardmdan restorasyon doneminin olaganiistii gerilimine dayanabilecek kisilerin ancak yaranci, sablonlarla diisiinmeyen ve ona gore davranan gen<;: insanlar olabilecek olmasicdan otiirii.

Bu baglamda savas sirasmda silah sanayisi halk korniserligi yapan Dmitriy Fyodorovic Ustinov akla geliyor. Daha pek gen<;: bir insan ve dogal olarak buyiik bir hayat ve muhendislik deneyimi olmayan biri olarak, Ustinov, askeri fabrikalann insasi ve

17

i. A. Benediktov ile s6yle§i

donanrruna iliskin, normalde koca koca kolektiflerin ve proje enstinilerinin aylar siiren cahsmalanru ve yine aylarca siiren degi~ik makamlara onaylatma islemlerini gerektiren kararlan, birkac saat icinde cesurca ve kendini riske atarak ahyordu ... Ve, uzmanlann itiraf ettigi gibi, hesaplannda yanilmamisn. .. Ya da, savunma, bilim ve teknik icin cok ~ey yaptn1~ olan A vraamiy Pavlovic; Zavenyagin. Bizim yiiksek dereceli, entelektuel, bilimsel "yrldizlanmtz" ve uzmanlanmiz onun ileri siirdiigii projelerin siiresi hakkinda "bu olanaksiz, diisiinulernez, dunya deneyimine aykm" diye ofkeleniyorlardi, Ama Zavenyagin dedigini yapn ve bu "olanaksiz", "dusuniilemez" olam gerc;ekle~tirdi. Ya da ahn K1Z11 Ordu'nun iist diizey komuta kademesini. Elbette, 1937-38 temizlikleri komutayi zayiflatti ve eski kafah bazi maresaller ve generallere konumunu giic;lendirme firsan verdi. Ancak buna paralel olarak, c;agda~ tarzda sava~maY1 bilen yetenekli insanlann toplanmasi ve vukselisi sureci de isliyordu. Bir biitun olarak bakngltnlzda savasin arifesinde orduda ve genelkurmaydaki yonetici makamlarda oturanlann biiyiik c;ogunlugu liyakatli ins anlar, yetenekli komutanlardi ve bunlann terfilerinin isabetliligi bizzat muharebelerin acimasiz deneyimi tarafindan karutlanmisill. G. K. Jukov, A. M. Vasilevskiy, K. K. Rokossovskiy, i. S. Konev, K. T. Meretskov ve oteki sanli kornutanlanrruz, muhabere alanlannda, kapitalist diinyamn tartismasiz en giiC;lii ordusuna sahip olan Hitler Almanyasl'nln en iyi generallerini gec;meyi basardilar.

Burada i~ sadece halkimizin kadim yetenegi, yurtseverligi ve devrimci coskusunda bitmiyor. Son on yillann deneyiminin gosterdigi gibi, islerin duzeni ve dogru orgiitlenmesi olmadigi zaman, yetenekli insanlann ortaya cikarilmasi, ilerletilmesi ve tesviki yoniinde Bolsevik bir sistern olmadigi zaman, butun bu harika nitelikler neredeyse tumiiyle yitirilmektedir.

Cesitli tarih "bilginleri"nin" one siirdiigu, genC; ve yetenekli insanlann parti ve devlet aparatlna ahnmastrun sebebinin 30'lu yillann temizliklerinin varatmis oldugu "bo~lugu" doldurmak oldugu yolundaki iddialanru kabul edemem. Birincisi, genc;lerle

18


yan yana yash, deneyimli kadrolar da calisivordu ve genclikle deneyimin etkili bir uyumu saglanmt~tl. ikincisi -ve esas olan da budur, 1937 temizliklerinden sonra bile kilit makamlar icin, deneyimli emektar kadrolar dahil olmak iizere yeterince rakip vardr, Bunu tam bir gUvenle soyluvorum, cimkii koy isleri ve tanrn halk komiserliklerindeki durumu iyi hanrlryorum. Evet, oteki yerlerde de durum bun a benziyordu. Devrim oncesi parti hizmeti olan eski partililerin, genc,:: narkomlann tayininden memnun olmadtklanru da hatirlryorum. Hepsi vardi ... Ama Merkez Komite c,::izgisini saglam bir bicimde savundu, eski hizmetlerin ve kahramanca islerin hatirma hie bakmadi.

Stalin hakkinda ne derlerse desinler, onun zamarunda vonetici makamlarda Hruscov zamarundakinden karstlasunlamayacak kadar fazla yetenekli insan vardi, Hruscov' dan sonrakilerin ise sozunu bile etmeye degmez. Bu arada, 0 zamanlar hatalann sorumlulugu da somut ve bireyseldi, bugunku gibi karma kansik-kolektif degildi; simdi milyarlar kayboluyor, bolgeler butun butun metruk kahyor, ama sorumlulan ara ki bulasrnl Bizim zamanumzda boyle bir durumun olabilecegi dusumilernezdi bile. Iki-uc bin rublelik bir fazla harcamaya izin vermis olan bir halk komiseri, yalnizca makammi degil hayanni bile riske atardil Bu belki de kimilerine zalimce gelecektir, ancak devlet ve halk <;:1- karlan acisindan boyle bir yaklasim bence tamamen haklidtr.

Son yillarda dar kafah ya da temizliklerden zarar gormu~ kisilerin Stalin' e saldinlanrun hemen hemen kesilmesi ve Stalin'in devlet adami ve askeri etkinliginin daha nesnel bir bicirnde g6sterilmeye baslanmasi elbette iyidir. Ama ne yazik ki, yoneticilerin vonternleri ve tarzlan duzelmivor va da duzelemiyor ...

, J J

Oyle gorunuyor ki 1965 ytlt reformunu ilkesel olarak reddediyorsunuz ve kurtulusu Stalin'in "kadrolar her seyi cozer" sloganmda goruyorsunuz. Fakat bu reform ne olursa olsun asla Stalin'den ~ alrnak isteyen burokratlarm masa basi diisuncesi degildi... Benim onde gelen i~letme ve kolhozlarm yoneticllertyle blrcok kez gorusme firsatnn oldu ve onlar 30'lar ve 40'larda olusan ekonomik sistemin sorunlarmdan,

19

I II

II [


ozellikle de degerfendlrme gostergelerlnden yakmddar. Ayrrca kadro etkenindeki "~evrimsellik" herhalde iilkemizin tarihsel ozgiilliigiiyle baglantih ve ~imdi artik haklr oldugu cok supheIi, iistelik diinya deneyimine de ters dusuyor ...

insanlar her zaman daha iyisini elde etmeye ug;ra~ltlar, yoneticiler ise, en ileride olanlan dahi, kendi aglt, kismen de nankor olan kaderlerini hafifletmeye cahsirlar. insani olarak onlan anlamak miimkundiir: Ucret esitlikciligi (uravnilovka), "yukandakilerin" yeteneksizligi tam da onde giden kolektifleri daha cok vurur -ancak devlet meselelerinin cozumiine yaklasirn kisisel ya da kurumsal acilardan degil, devlet acismdan olmalidrr, ne yazik ki pek saygtdeger buldugurn liyakatli kisiler bile bitinciye meyletmekte.

Evet, ben ekonomik sistemimizin giincel onarirrundan yana, ylm ancak asla temelden degi~mesinden yana degilim. Tekrarliyorum, bu sistemin muazzam potansiyeli 30'lu, 40'h ve SO'li yillarda karutlanrrusnr.

Kosigin reformlanna tek yanh baktruyorum. Kendisine derinden ve samimi bit saygt duydugum Aleksey Nikolayevic;: [Kosigin - cev] kuskusuz savas sonrast yillarm en yetkin, becerikli ve bilgili ekonomi yoneticisi idi ki, bu da, kendisinden daha yetenekli insanlara organik olarak tahammul edemeyen Hruscov'un bariz diismanca tavnna yol acn. Kosigin'in onerilerinde ekonominin mekanizrnasina icerilmesi gereken degerli ve yararh ogeler vardir, Ancak sadece plan ilkesine stki sikrya bagh ogeler olarak. Butiinde ise kara, mal-para iliskilerinin etkinlesmesine, ekonomik biiyiimenin temel1erini regiile eden etkenler olarak piyasa etkenlerinin dirilmesine yonelis bizim kosullanmizda asm zararh ve tehlikelidir. Ekonomi stratejisinin boyle bit degi~imi kacinilmaz olarak ekonominin planh karakterinin azalmasma, biitun halkalarda devlet disiplininin dusrnesine, ekonomik ve toplumsal siireclerin denetlenernezliginin gii<;:lenmesine, fiyatlarlll artisina, enflasyona ve baska olumsuz geli~melere yol acar ve acrrusnr. Elbette belirli "artilar" da vardir. Ancak saydiglm muazzam "eksilerin" varunda bunlar fazla bit ~ey ifade etmez.

20

Stalin ve Hru§<;ov hokkrndo

ivan Aleksandrovic, ~~ noktalarrmzda bence bariz blr ce~ki var, Stalinist ekonomik sistemden uzaklasmarun muazzam eksiler getirdigini iddia ediyorsunuz. Fakat gercekte boyle blr uzaklasma olmadi ki: 60'h yillarm reformlarr gerceklestirllemedi, daha ilk adtmda patina; yaptdar. Esasmda son on yilIarda bizde 30'lu ve 40'h ytllardakiyle ayru sistem muhafaza edildi. Bu nedenle dertlerimizin sistemin de~tirilmesinden degil, bizzat sistemin ozunden kaynaklandigmr soylemek daha mantrkh ...

En <;agda~ gemiyi karaya oturtmaya muktedir kotu kaptanlardan size soz etmistim ... Evet, Kosigin reformlan patinaj yapu, burada hakhsuuz. Ancak yine de sisteme bit seyler eklendi ve plan ilkesiyle devlet disiplini sarsildi, Istediginiz fabrika miiduriine sorun, plarun yerine getirilmesi ve kaliteli mal iiretimi icin ilk elde neye ihtiyaci vardir? Muhtemelen soyle yarut verir - normal bit rnaddi-teknik donarum, tedarikcilerin butun vukumhiluklerini yerine getirmesi. Ee simdi, tam da bunlar geri plana itilerek yerini maliyet gostergelerine ve kat pesinde kosmaya btraku.

Suna kesinlikle inaruyorum ki, Kostgin reformlanni, simdi her konuda ahskanlik oldugu gibi iirkekce ve yanm yamalak degil de, sonuna degin uygulamak miimkiin olsaydi bit dizi ekonomik gosterge ciddi bicimde iyilesirdi. Fakat bu, izin verilemez olciide yuksek ve devlet cikarlan acrsindan mesru gosterilemez bit toplumsal bedel karsiligmda basanlirdi. Bu durumda radikal reform yandaslarirun onerdigi ilac hastahktan daha beter. Bu turden "ilaclar" yardimiyla akciger hastahgi, kansere donusebilir ...

Sanslryiz ki, piyasa modelinin "eksileri" simdilik kucultulmusdondurulmus varyantryla kendini gosteriyor, demek mumkun. Daha kararli ve daha tutarh hareket edilen ve bizim daha yeni gitdigimiz yolun cogunun ge<;i1mi:;; oldugu Yugoslavya'daysa bu "eksiler" kendini butun giiciiyle gosterdi bile. Piyasa etkenlerinin kendiligindenligi ekonorninin farkh dallan arasmda, iilkenin bolgeleri arastnda keskin oransizhklara yol acti, iilkenin bilimselteknik altyapisr umutsuzca eskiyor, tam bit "grup bencilligi" ekonomivi kasip kavuruyor. Yugoslavya savas sonrasinda niifu-

21

•


sun ya~am diizeyini ciddi bicimde yiikseltmis, belli rnallann uretiminde ve bit dizi hizmetlerde bariz basanlar elde edebilmisse de, bu geli~me saghkslz bit temelde ve kacirulmaz olarak patlayiCl bit ortam ve ulusal bunahm yaratan etkenler sayesinde oldu ki, bu durumdan iilkenin on de gelen ekonomistleri acikca bahsediyorlar.

"Piyasa sosyalizmi" dizginsiz enflasyona, niifusun ani toplumsal farklilasmasi ve kutuplasmasina (ki bu konuda Yugoslavya bazi kapitalist iilkelerin diizeyini gecti), kitlesel i~sizlige ve dogal olarak geni~ emekci katmanlannm ozellikle iscilerin (ki grevleri coktan olagan bit olay haline geldi) art an memnuniyetsizligine yol acn. Hie kusku duymuyorum ki, piyasa kendiligindenliginin oniindeki butun barajlar acihrsa bizi de boyle bit perspektif ve belki de daha kotusu bekliyor ... Bu kendiligindenligi sosyalist cercevede, plarun kontrolii altmda tutmamn miimkiin olacag; yonundeki umutlar naiftir. Yugoslavya'da cok saytda isbilir iktisatci ve konuya kafa yoran yonetici bircok kez denedi, bit ~ey cikmadi. Burada artik nesnel etkenler harekete geymi~tir. En iyi niyetler de olsa, oznel niyetlerle onlari iptal edemezsiniz ...

Simdi su "diinya deneyimi"ne gelelim. Burada egilimler piyasa etkenleri lehine degil, daha ziyade aksine. Planlilik ilkesinin giiylenmesi ve perspektife vurgu, bugiin kapitalist ekonomide iklimi belirleyen biitiin en buyiik Amerikan, Japon, Bat! Alman sirketlerinin faaliyetinde gozlenmektedir. Gelismekte olan sirketlerin, ozellikle Japon sirketlerinin yoneticileri ertesi giin ve hatta obur gun iizerine gittikye daha fazla diisiiniiyor, piyasa konjonktiiriiyle mekanik bit uyuma ters dusen adimlar atryorlar, Pratikte butun kapitalist iilkelerdeki devlet sektoriiniin buyiimesi, uzun vadeli ekonomik ve bilimsel-teknik programlar yapilmasr ve uygulanmasl hakkmda daha bit ~ey demedim -burada kapitalistler bazt noktalarda bizi de asnlar. Ama sizin "yenilikyi" iktisatcilar mal-para yonelimini neredeyse butun hastaliklann ilaci olarak goruyorlar!

Yurt disindan geryekten yararli olarn almak istiyorsak ve sadece yiiksek tribunlerden bu konuda konusmak istemiyorsak, kad-

22

Stalin ve Htuscov hakkmda

rolann hazirlanmasi, buyumesi ve ilerlemesi icin gerc;:ekten bilimsel ve c;:agda~ bit sistem yaratmakla ise baslamaliyiz. Burada Batt bizi cok geride birakti. Ciinkii surasi bit gerc;:ek ki, iiretimin teknik donamrmrun yaklasik olarak esit oldugu durumlarda bile en basta yonetici kadrolann yetkinligiyle belirlenen orgiitsel etkenler sayesinde kapitalist firmalar bizimkinden 2-3 kat fazla bit uretkenlik elde ediyorlar. Batili isletmeciler kadrolann hazirlanmasina reorganizasyonlar ve yeniden insalardan (peres troyka'lardan! -cev.) daha cok vakit aymyorlar ve dikkat ediyorlar. Tabii boyle reorganizasyonlarla bizimki gibi bit uctan otekine savrulmalar karsismda her kapitalist firmanm, en hizh gelismekte olarun bile, iki haftada iflas edecegini soylemeye gerek yok ..

Fakat Batrh firmalarda bizde oldugundan cok daha iyi dusuniilm~ bir orgutsel yonettm yapisr var ... Bu deneyimi neden odiin~ almayahm?

Mekanik bit bicimde degil, akhrmzt kullanarak odunc almak gerek Daima kendi yolunda gitmek ve sadece ulusal ekonominin ozelliklerine cevap veren, organik olarak ona uyan seyi almak gerek Ornegin, J aponlann yapttgt gibi.

J aponya'ya i~ gezisinden donen bit tamdigtm, anlatngina gore, goriiniir ajitasyonun olmadigi iJ .. i jt:,k sirketlere ait isletmelerde tek bit slogan gormii~: "Kaurolar her seyi cozer!" Ustelik Japonlar bu slogamn kime ait oldugunu pekala biliyorlar ... Bu slogam kararh bit sekilde ulusal ozelliklerine uygun bicimde, iiretim surecinin biitiin halkalarma dahil etmek suretiyle sirketlerin sahipleri c;:arplcl basarilar elde etmisler, bit dizi cok onemli alanda Amerikah rakiplerini bile gecmisler. Japon firmalanrun bozuk, iskarta maldan tamamen kurtulmasmi saglamis olan "kalite cemberleri" dedikleri seyde bizim Stahanov hareketi deneyimini, sosyalist rekabetin orgiitlenmesi deneyimini ve ozelde Saratov defosuz mal iiretimi sistemini kullanrmslar ve Japonya'da bunu saklamiyorlar da ... Dogan gunes ulkesinin on de gelen firmalan diizenli olarak iscilerin rasyonalizasyon onerilerini hayata gec;:itme planlan yapryorlar, tipki bizde 30'lu ve 40'h yillarda oldugu gibi, iiretim onculerinin her sekilde reklamiru yaplyor ve ovuyor-

23


lar. Bana dediklerine gore bizim Halk Ekonomisinin Basanlan Sergisi'ndeki (VDNH) "sosyalist rekabet" pavyonuna en cok ilgi gosteren de J apon uzmanlar. Bunlar burada sergilenen her degerli seyi buyuk bit titizlikle inceliyorlar. Ilginc bit olgu daha. Japonya'da rasyonalizator isciler ve uretim onculeri neredeyse sembolik bit odiil aliyorlarrms. Orada ideolojik-ahlaki etkenlerin -korporatif kolektivizm, karsihklr yardimlasma, dayanismamaddi ozendiricilerden cok daha gii<;:lii bit etkiye sahip oldugu diisunuluyormus ki, bunda haksiz da sayilmazlarl Biz bunu daha 30'lu yillarda kesfetrnistikl Kesfettik ve ... unuttuk, saf maddi ozendiricilerle ilgilendik, otekileri, daha az etkili olmayan belki de daha fazla etkili olanlan bit kenara attik!

Demek oluyor ki, kapitalistler bizim deneyim ve kazarumlantlllZ1 aktif bit bicimde kullaruyorlar, biz ise kendi muazzam nesnel ustunluklerimizi gercekte reddediyoruz, meshur "piyasa modeli" onunde diz cokup pismanhk getiriyoruz, kapitalist ekonominin dunune bile degil, onceki giiniine voneliyoruz! Eger bu "yenilikcilik" ve "ilerleme" ise, 0 zaman neyi "muhafazakarlik" ve "gericilik" sayacagiz?

Bu baglamda soyle bit epizot aklima geliyor. 30'lu yillann sonunda SSCB tarim halk komiseri olarak ben ayru zamanda, 0 donern bugunku VDNH arazisinde yer alan SSCB koy isleri sergisinin baskamydtm. Stalin ve Politbiiro'nun oteki iiyeleri, Stahanov hareketinin kay isleri ve tarim alanma yayilmasinin ana merkezi saydiklan bu sergiye biiyiik onem veriyorlardr, Bit giin, Stalin sergiyi gezerken giineydeki ileri ciftliklerden getirilen bazr sebze, meyve ve zerzevatin hafif bit ifadeyle sovlersek, pek tezgaha koyacak durumda olmadigini fark etti.

Sorun nedir Y oldas Benediktov? diye sordu. Burasi ileri iirunler sergisi mi, yoksa elde kalmis mallar sergisi mi?

Orunler sergiye demit yolu ile geliyor ve dogal olarak yolda birkac giin gidiyor. Goskontrol gereksiz maliyete atfen 'u<;:akla nakliyeye karst cikiyor.

Goskontrol meseleye kendi dar kurumsal penceresinden bakiyor. Arna siz meseleye devlet adarm konumundan bakmali-

24

Stalin ve Htuscov hokk: nda

smiz ve yararh bit i~i formalizmle bogmamahsmlz. Siz bu konumlan savunmak ve bu tiirden formalizmle miicadele etmek icin halk komiseri ve sergi baskarusimz. Nasil sebzeler ve meyveler vetistirmek mumkun oldugunu insanlar kendi gozleriyle gormeliler. Onlarda ileri deneylere ve onun yayilmasma karst bit arzu ve cazibe uyandtrmak gerek. Ama sizin bozulmus iiriinleriniz bun a yardimci olmuyor. Binleri tasarruf edeyim derken, milyonlar kaybediyorsunuz.

Bundan kisa sure sonra uriinleri sergiye ucakla tasimaya basladik. Stalin hakli cikti: Sergiyi gezen kolhoz ve sovhoz delegasyonlannm "boyle bit pancar ve lahana yetistirme" ftkriyle nasil yamp tutustuklanna bizzat taruk olma firsanm oldu.

Bu arada Stahanov hareketi iilkede emek uretkenligini en az bit bucuk kat arturdi, aym zamanda siradan iscilerin, kolhozculann bilincini ve emek kiilturunii yiikseltti. Ve biitun bunlar cok kisa bit zamanda ve biiyiik bit masraf yaprnaksizm oldu.

Ama yine de Stalin donemlndeki kadro politikasmm bizirn zamamrmzda erisllemez bir yiikseklikte olduguna inanmak zor, ~irndi en azmdan cok sayrda iyi Insaru ve ulusun entelekmel goz bebegini tirpanlayan kitlesel terntzllkler yok, vahst bir keyf .... lik ve kanunsuzluk yok. .. Yoksa siz 1937 yilmm yonetici saflarmr guclendirdlginl mi dii~iiniiyorsunuz?

Temizliklere iliskin, kismi olgu ve belgelerle degil de olanlann tiimiiyle tarusuguuz zaman, bunlan 0 zamanki karmasik, gerilirnli ve celiskili durumda cozumleyip dii~iindiigiiniiz zaman, samyorum nefret dolu, yoldan cikmis, sagWdt dusunme yetenegini yitirmis insanlardan duyulmus bu sahte ifadelerden dolayi utanacaksiniz. Eger sizin dediginiz gibi "ulusun goz bebegi"ni, "cani" Stalin ve cevresindekiler sistematik olarak nrpanlarms olsaydllar, 0 zaman iilkemiz 0 kadar hizh ve emin bit bicimde orta <;:ag kahntilanndan kurtulamaz, ileri gidemezdi. Butiin aglt smavlara ragmen, <;:agda~ ve biiyuk bit devlet olamazdi ve Sovyet kiiltiini cicek acamazdi. Halkimizda yetenekli, cesur, yaraticr ve diirust olan ne varsa ozgurlestirdigimiz, on plana siirdiigiimiiz icin ilerledik ve bunun icin diinyada baska hicbir iilkenin

25


altmdan kalkamayacagi agu: smavlan astik. Ne zaman ki, kadro politikasi degisti, yetenekli insanlan bask! altmda tutma politikasi devlet politikasi haline geldi, ne zaman ki eyyamcihk ve kariyerizm moda oldu, halkin yaratlCl giic;:leri gerc;:ekten yorulmaya basladi. 0 zaman biz diizenli olarak yurt disindan tahil ve baska glda maddeleri alma, cok keskin bir temel ihtiyac mal1an krtligina, hizmet sektoriindeki tufan oncesi duruma ve bilimselteknik alanda Bati'dan gitgide artan bir bicimde geri kalma rezaletine diistuk. Son on yillarda ekonomide, politikada, ideolojide vermis ve vermekte oldugumuz kansiz kayiplann 30'lu ve 40'h yillardaki temizlikler ve kanunsuzluklann verdigi zarardan kat kat fazla oldugundan eminirn. i~in ozii su ki, halkin icinde en yetenekli ve ahlaki temelde en saghkll ogelerin birkac kusagmin yaraticr potansiyeli, dar kafah ideoloji ve psikoloji tarafindan harcandi, yiyip bitirildi. Bunun icin cok aglt bir bedel odemek gerekecek ve odemekteyiz.

Evet, 30'lu yillarda binlerce sucsuz insan act cekti. Elbette, babasi ya da annesi kanunsuzca kursuna dizilmis bir insan icin, her bir sucsuz kurbana karsilik cok sayida hakh olarak mahkum edilmis kisinin bulunmasi pek az teselli edicidir. Ancak burada kendi acimrzr asmak, tarihe, diinyaya kisisel kin prizmasindan bakmaktan vazgecmek gerekir. Hie olmazsa temel duzeyde nesnellik adina -parti-simf yaklasimmdan soz etmiyorum bile, sizin entelekniellerinizin bircogu icin bu kavram bogaya gosterilmi~ kirrruzr kumas gibi ... 0 donem hakkinda ne derlerse desinler, 0 zamanki atmosferi, duzeni belirleyen ~ey korku, bask! ve teror degildi. Aksine, uzun yiizyillardan beri ilk kez kendilerini hayatm efendileri olarak hisseden, iilkeleri, partileriyle samimi olarak gurur duyan, voneticilerine derin bir inane besleyen halk kitlelerinin devrimci coskusunun giic;:lii dalgasiydi.

Aynca olup biteni nesnel bir bicimde, belgelere day anarak, cok yonlii ve en onemlisi smifsal konumumuzdan bakarak anlamak, hem hak ederek hem de sucsuz yere act cekrnis olanlann sayilanru belirlemek, Stalin'in, cevresindekilerin ve aynca 0 zaman da az sayida olmayan, a~1t1ya kacarak amirlerine yaranmaya

26

Stalin ve Hruscov hokkmdo

cahsan yerel yoneticilerin kisisel suclanru belirlemek gerekir. Ancak bundan sonra suclamak, gurultu koparmak miimkiindiir ... Bizde ise, her ~ey tersine: Once baglrlp <;agttalun, kendimizi camurla srvayahm. Sonra da baslayalim dusunmeye: Acaba dogru mu yapnk, yoksa sonradan kahramanca cabalarla asmak gerekecek yapay sorunlar mi yaratt1k? Ben eminim ki, bir giin olan bitenin ger<;ek resmini yeniden kurma gerekliligi iizerinde diisiinme zamaru gelecek, ama simdilik diismanlanmiz bizim suskunlugumuz sayesinde saglam puanlar kazaruyorlar.

Bunun yapmarun vakti coktan geldi ge<;iyor, iistelik yapilacak cok i~ var. Stalin'den nefret eden ve kendi kisisel cikarlanni ve kinini biiyiik politikaya tasryan Hruscov'un eliyle bu noktada cok fazla ~ey yapildi. i~i bilen yetkili kisiler bana Hruscov'un 30'lu ve 40'h yillarin temizliklerine iliskin bircok belgeyi yok etme emri verdigini soylediler. Hruscov ilk basta elbette Moskova'da, Ukrayna'daki kanunsuzluklardaki kendi roliinu gizlemeye cahstt, Ukrayna'da iken merkeze yaranmak icin bircok sucsuz insaru mahvetmisti. Ayru zamanda baska turden belgeler de yok edildi, 30'lu yillann sonunda onde gelen bazi partili ve askeri yetkililere karst uygulanan temizligin tamamen hakh oldugunu karutlayan belgeler. Taktik anlasihyor: Hruscov kendini korumaya alarak kanunsuzluklann biitiin sucunu Stalin'e ve kendi iktidanna biiyiik bir tehlike olarak gordiigii "Stalinistlere" atmaya caltsn.

N eyse, konudan uzaklastim; tahminde bulunmaya, kesinkes bilmedigim konularda konusmaya basladim. Burada belgeler ve tarusmasiz olgular lazim, fakat ben bunlara sahip degilim, Onun icin rica ederim artik bu konuya girmeyelim: Belgesel karutlar olmadan konusmava ahskm degilim ...

Bu belgesel kamtlarr elde etmek i~in benim daha da az sansun var, arsivler sikr srkrya kapah ... Bu sorun hakkmda duzgun arastirmalar yok, parti Ideologlarr i~in bu konu kapanrms saythyor ve slmdi de siz, 0 olaylarm aktif kanluncisr olarak bir sey soylerneyi reddediyorsunuz... Ama ben gercegi bilmek istiyorum. Ne yapayunr Sizin degerlendirmentze gore olaylarr

27

i. A. Benediktov ile sovtesl

golgeleyen yazarlara ve "entelektiiellere" mi basvurayrmr Yoksa dogru bir biclmde kaydetttginlz gibi gayet ustaca puan toplayan Batrlr kremlinologlara rm basvurayunj

Peki peki, ben size kendi hayatundan, bellegim beni yamltnuyorsa 1937 yilinda olmus get<;:ek bit epizot anlatayun. Sonuclan kendiniz cikann ...

o zaman ben RSFSC sovhozlar halk komiserliginde vonetici bit makamdaydun. Bit sabah ofisime gitdigimde mas ada bit not buldum - acele NKVD'ye 4 <;:agriliyordum. Bu bende ozel bit sasirma ya da teditginlik yaratmadi: Halk komiserligimizin cahsanlan sik sik kurumumuzda ortaya cikanlan sabotajcr gruplar hakkmda ifade vermek durumunda kahyorlardi.

Entelektiiel ve oldukca sempatik goriinu~lu sorgucu nazikce beni selamladiktan soma oturmarm rica etti.

Halk komiserliginizin cahsanlari Petrov ve Grigoryev hakkinda ne diyebilirsiniz? (Adlanm etik nedenlerle degistiriyorum - i. B.)

Mukemmel uzmanlar ve durust, partiye ve voldas Stalin'c sadik komunistler, diye hie dusiinmeden yamt verdim. Soz konusu olan kendileriyle birlikte cok yiyip icmisligim olan en yakm iki arkadasim idi.

Emin misiniz? diye sordu sorgucu ve sesinde bana oyle geldi ki bariz bit hayal ku1kl.tgl vardi.

Kesinlikle, kendime nasil kefilsem onlara da oyle kefilim. Oyleyse su belgeye bit bakiruz dedi ve elime birkac kagtt yapragt verdi.

Bu kagttlan okuyunca urperdim, Bu -t. A. Benediktov'un halk komiserligindeki sabotajci faaliyeti" hakkinda bit dilekce idi, guya ben bu faaliyeti birkac vildan beri "Alman istihbaranrun emri uzerine" vuninivormusum. Belgede sayilan seyler, mutlak burun olgular dogru idi: Almanya'dan bizim kosullanmiza uymayan tarim aletleri ahrru da, yanhs talimatlar ve direktifler de, hakh yerel sikayetlerin ihmali de, hatta dar arkadas cevrernde yaptigtm, onlan keskin zeka ile etkileme amach sakalanm da ...

4 Narodnr,: Komissariat Vnutrenrnh dcl- ki~leri Halk Komi"crligi (c.n.), 28

Stalin ve Htuscov hokkrndo

Elbette biitiin bunlar benim bilgisizligimden, beceriksizligimden, deneyimsizligimden dolavi olmustu, herhangi bit art niyet dogal olarak yoktu ve olamazdi. Ancak turn bu olgulat bit araya toplanrrus ve oylesine seytani bit ustahk ve curutiilemez bit mantikla yorumlanmisti ki, kendimi sorgucunun yerine koydugumda "L A. Benediktov'un sabotajci niyetleri"ne kavttstz sartSlZ hemen inarurdim.

Ancak asil korkunc darbe beni bekliyordu: Yalarun seytani gucuyle sarsilmis oldugumdan belgeyi diizenleyenlerin imzalanna hemen dikkat etmemistim. Bitinci ad beni sasirtmadr -daha sonta iftiracihktan hapsedilen bu alcak, halk komiserliginde bircok kisi hakkmda ihbarlar yazrrusti ve arnk onun ihbarlannr kimse ciddiye almiyordu. ikinci ve ucuncu siradaki adlan goriince dondum kaldim: Bunlat benim en yakm arkadaslanm sayrugun, kendilerine tamamen guvendigim Petrov ve Gtigoryev'in imzaIan idi.

Bu dilekce hakkmda ne diyebilirsiniz? diye sordu sotgucu, az cok ken dime geldigimi gordukten soma.

Burada yazilan olaylat getc;:ekten oldu, kontrol etmenize bile getek yok. Fakat ben bu hatalan bilgisizlikten, deneyim yetersizliginden otiini yaptun. i~in yurumesi icin risk aldim, baskalannin bit ~ey yapmamaYl yegledikleti verde sorumlulugu iistiime aldim. Bilincli sabotajcihk ve Alman istihbarati ile baglantilar hakkmdaki iddialar ise vahsi bit yalan.

Eskisi gibi Petrov ve Gtigoryev'i diiriist komunistler saylYOt musunuz?

Evet saytyorum ve onlan bu sahtekarhgr imzalamaya neyin ittigini anlayamryorurn ...

Ashnda halk korniserligindeki kilit goteve atandiktan hemen soma arkadaslanmda beliren vabanctlasma, sogukluk ve gerilim emarelerini bellegimde yoklatken anlamaya da baslarrusnm ... Hem Petrov hem de Gtigoryev muhtemelen benden daha guc;:lu uzrnanlar idiler ancak "bilge kaya bahgt" felsefesine inanryorlardi ve zaman zaman benim inisiyatif alma hevesim ve hizh degi~imlet yaratma istegimle dalga gec;:erletdi.

29

:1

Ii ill II

i, A. Benediktov ile soyle§i

Dostlanmzi c;ignememeniz iyi bit ~ey, dedi sorgucu, biraz diisiindukten soma. Ne yazik ki, herkes boyle davrannuyor. Ben tabii sizin hakkmizda biraz arastirma yaptun. Sonuclar kotii degil, duygusal, oldukca yetenekli bit insansiruz. Fakat sizin su "diiriist komunist" arkadaslanruz hakkinda iyi seyler soylemiyorlar. Liitfen bizi de anlayiruz ivan Aleksandrovic: Olgular dogru, sizi sabotajla suclayanlann diiriistlugiinden siipheniz yok. Takdir edersiniz ki, biz Cekistler buna tepki vermek zorundayiz. Bit kez daha dusiiniin, bize durustce her ~eyi anlatnmz nu? Anhyorum, simdi akhruz kansti fakat umutsuzlujia kaptlmaya gerek yok, henuz belirli bit sonuca varmadik, dedi bana sorgucu cikista elimi sikarak,

Eve nasil vardim, kanma ne dedim hatirlamryorum. Aklimda kalan, hummali bir bicimde dostlanrruza telefon ettigimiz ve kanmm aglamamak icin dislerini sikarak akrabalanrruza ve yakinlartrruza kartlar ve rnektuplar yazdlgl. "Halk diismanlan" ile baglanttlar hepsine biivuk zararlar verebilirdi ve onlan uyarmak zorundaydik.

Ertesi giin ogleden soma ofisimde oturmus akhmdaki karamsar dusiinceleri ve duygulan kovmaya cahsarak gelen yazilan anlamaya ugra~ltken telefon caldi, Beni ertesi giin sabahleyin parti Merkez Komitesi binasma e;agmyorlardl. "Her ~ey bitti" dedim kendi ken dime, "partiden ihrac edecekler soma da mahkeme."

Karim daha fazla dayanarnadi ve biitun gece agladl. Sabahleyin bana kiiciik bit bohca hazirladr ve bu bohcayla eski meydandaki MK binasina gittim. Toplanti salonunun oniindeki kayit masasindaki yasli kadinm bana ve bohcama saskin bakislanru hanrhyorum. "Onu ~uraya birakabilirsiniz" diyerek kaprnm yanmdaki sehpayi gosterdi. Toplannda tar11Il111 geli~imiyle ilgili sorunlar gorii~iiliiyordu. Ben ise konusmalan neredeyse hie; anlamadan adimi ne zaman okuyup ayiplamaya baslayacaklanrn bekliyordum. Adun nihayet telaffuz edildi. Stalin tarafindan ... Halk komiserliginde burokratizrn azalnuyor, dedi yava?c;a ve iistiine basa basa... Hepimiz halk komiserine saygt duyuyoruz ... Y ash,

30

Stalin ve Htuscov hokkmdo

emektar bir Bolsevik, ama burokratizmle bas ederr.iyor, zaten ya~1 da uygun degil. Biz burada ararruzda gorii~tUk ve sektoriin yonetimini gu<_;:lendirmeye karar verdik. Halk komiseri makarruna gen<_;: uzman yoldas Benediktov'un atanmasiru oneriyorum, itiraz var rru? Yok mu? Karar verilmistir say1yoruz.

Birka<_;: dakika sonra herkes aynhrken V orosilov yamma geldi: "ivan Aleksandrovic, yoldas Stalin sizi yamna <_;:agmyor."

Geni~ odada resimlerinden iyi tamdlgun Politburo uyeleri Molotov, Kaganovic ve Andreyev'in yuzlerini gordum.

Iste bizim yeni halk komiseri, dedi Stalin yamna gittigimde. Nasil, ahnan karardan memnun musunuz yoksa itirazmiz var rru?

Var yoldas Stalin, tam u<_;: tane. Yaa, neyrnis?

Birincisi, cok gencim, ikincisi, yeni gorevimde az cahsnm, deneyimim ve bilgilerim yeterli degil.

Genclik, ge<_;:ici bir yetersizlik. Sadece yazik ki, cabuk geciyor. Bize boyle yetersizlikten daha cok lazim, degil mi Molotov? Molotov gozluklerinin camlanni silerken belirsiz bir lu hi dedi. Deneyim ve bilgi elde edilir, yeter ki ogrenme istegi olsun. Bana dediklerine gore sizde bu istek yeterince var. Bu arada havaya girmeyin biz size daha cok kusur buluruz. Halk komiserlijii ihmal edilmis durumda, isiniz zor olacak, kendinizi buna ayarlaym. Peki iicuncusii nedir?

Bu noktada Stalin'e NKVD'ye <;:agnh~1m1 anlatnm. Suran asildi, bir sure sustu, sonra gozlerini bana dikerek sordu:

Diirustce, komunistce yarut verin: Butun bu suclamalann herhangi bir temeli var rru?

Deneyimsizligim ve beceriksizligimden baska hicbir ~cy yok.

Guzel, gidin, cahsm. 0 i~e biz bakanz.

Bu konusmadan iki gun ge<;:tikten sonra, MK sekreterlerinden biri bana telefon ettigl zaman ancak anladim ki, tehdit ge<;:mi~ti. Bu arada bohcarm da aym gun lvIK'den halk komiserligine gonderdiler. 0 kadar sasirrrustim ki onu hepten unutmustum,

31

i, A. Benediktov ile sovlesl

Herhalde Stalin sadece almrrus blr kararr iptal etmek istemedi, bu da sizi kurtardi,

Sannuyorum. U zun cahsma yillarun sonucunda emin oldum ki bicimsel miitalaalar ya da kisisel hirslann onun icin pek az onemi vardi, Stalin genellikle isin gereginden yola cikardi ve gerektiginde ne dusuniirler ya da ne derler diye hie kaygtlanmakslzlll alinmis kararlan degi~tirmekten cekinmezdi. Ben sadece cok sansliydim ki, benim sanal "sabotajcihgimla" ilgili dosya onun kisisel kontroliine girdi. Sabotajcillkla suclanan insanlann kaderi konusunda Stalin 0 zamanki Politburo'da liberal olarak iin yapmisu. Kural olarak, suclananlann tarafinda olur ve aklanmalanru saglamaya cahsirdi, ancak tabii ki istisnalar da olurdu. Stalingrad parti oblast komitesi eski birinci sekreteri Cuyanov anilannda butun bunlan cok guzel yazdi. Aynca bizzat ben de birkac kez Stalin'in bu konuda "sahin" sayilan Kaganovic ve Andreyev ile causmalanna taruk oldum. Stalin'in bu konudakisozlerinin ozeti, halk dusmanlan ile mucadelede bile yasallik zemininden cikmamak gerektigi idi. Benim dosyama Politburo'da baska biri baksaydi, kiskanclann ve alcaklann dilegi geryek olabilirdi.

Yani temizlikler ve keyflllkler Stalin'in haberi olmadan, onun arkasmda mr yaptltyordu? Ama 20. kongrede tam da Stalin'in baskilarr baslatan ~i oldugu, bashca kurbanlarr beIirledlglne dair ~firiitiilemez karutlar goster'ilrnistl ...

Cunitiilernezlikleri hususunda benim pek cok suphern var. 0 sirada her ~ey cok buyuk bir aceleyle, bariz bir bicimde Stalin'i ve esas olarak yandaslanrn karalamak amacryla yapildi. Hruscov ve yakm cevresi onlann direnislerini kirarak parti ve devlette tekel durumuna gelmeyi hesaphyordu. iktidar mucadelesi soz konusu oldugunda her tiirden arguman, kimi zaman supheli olanlar dahil, kullarulir. Ornegin Hruscov'un unlu raporunda yer alan, Stalin'in Kirov'un olumiinden sorumlu oldugu yolundaki cok belirgin imasi geryek kamtlarla asla dogrulanamadi. Stalin'in guya "askeri harekati kureye bakarak yonettigi" seklindeki Hruscov'un sozlerinin sayma oldugunu sava~ yillannda Stalin'le birlikte calisan hemen hemen biitiin maresal ve generaller teyit

32


etti. Genelde Hruscov'un 20. Kongre'deki raporunda bilinen olgular yarunda bircok belirsiz, celiskili, basbayagi anlasilmaz seyler de vardir. Ozellikle de 0 zamanki Politburo iiyelerinin temizliklerdeki rolii hakkindaki sozlerinde, Bilindigi gibi Hruscov da Politbiiro iiyesiydi ... Tekrar ediyorum: Burada sadece verili bit teorik "serna'tya uyanlan degil, biitiin etkenleri ve kosullan hesaba katan, arsiv belgelerinin ve materyallerinin titiz incelenmesi; bizim partili, simfsal pozisyonumuzdan yapllacak derin bit analiz ve diisiince gereklidir. Ancak bizde boyle bit analiz ve diisiince yerine, "tarihsel adaletin yerini bulmasi" slogam alnnda siyasal rakiplerle hesaplar goriiliiyor, "yenilikci" ve mutat bit "izm'le" mucadele edenlerin bastan cikancr ideolojik sermayesi "buyuk teorik katki" diye sunuluyor. Hruscov'un kendisi de hafif ifadeyle sovlersek boyle bit siipheli vaklasimm kurbam oldu. Aglt sozlerle a~aguadllar, soma da sanki tarihimizde boyle bit devlet adam! olmamis gibi biitiin tarihsel belgelerden cikanp atnlar. Bizde siyasal kiiltiir heniiz geli~memi~, cok fazla diisiik diizeyli konjonktiirellik ve kisa vadeli sonuclar pesinde kosma vat ki bu da son tahlilde uzun vadeli, stratejik <;:1- karlara zarar veriyor ...

Oyleyse, arsrvlerin analizi ve incelenmesini beklemek gerekiyor. Ama herhalde uzun sure beklemek gerekecek. .. tyi de simdi ne yaprnah, sosyalizmin dusmanlarr ideolojimize hlssedilir darbeler indiriyorlar, Insanlarm partiye guveninl yikryorlar, halkm gltmis oldugu yolu karahyorlar! Ben "Znanie" [Bilgi] toplulugunun propagandisti olarak sik stk genclere hitap etmek durumunda kalryorurn. Ki~i ktiltii ve temizliklere Illskin epey soru soruluyor. Eger yaytnlanabilen amlardan bile bu konuya Iliskln Ilglnc olan her sey cikarrlryorsa, ne yamt vermeli, boslugu neyle doldurmah? 0 zamanki olaylarm aktif katilnncrsr ve tanlgl olan siz kendi fIkrinizi, kendi versiyonunuzu, en nihayetinde kendi hipotezinizi neden soyleyemiyorsunuzr Ote yandan bu konuda kesinlikle yetkin olmayan, kin dolu insanlar kendi goruslerlnt nihai gercek gibi sunarak ve kimilerini de ikna ederek konusuyorlart Yoksa, sizin gibi bir Stalinist halk komiserinin, bir komunlstln onlara itiraz edecek

33

'1,1'111

i, A Benediktov ile sovlesl

bir seyi yok mu ve bizirn tarihirnizden utanrnarmz rm gerekiyor?

Isranruz beni ikna etti. Gercekten tarihimizden utanacak bir ~ey yok. Bu, biitiin dramatik sayfalanyla kahramanca bir tarihtir, biiyiik bir halkin tarihidir. Ne yapahm, ben de kisisel gorii~iimii soyleyecegim, ama tekrar ediyorum, gerekli belge ve olgularla teyit edilmis degil.

Evet, ben 0 yillann aktif kanhmcrsryim, bircok kez Stalin'le bulustum, 30'lu ve 40'11 yillann onde gelen parti ve devlet gorevlilerini iyi tamyordum, Politburo toplantilannda bircok kez bulundum. Ancak yine de zamarumin <;:ogunda tanm sorunlariyla ugra~t1ffi, baska sorunlarda tabii daha zavifim. Elbette bugiinkii <;:lgutkanlardan daha iyiyim, ama yine de yeterince profesyonel degilim. Bu nedenle bunu hesaba katmamz gerek.

30'lu ve kismen 40'11 yillann temizliklerinin esas sebebi nesnel etkenlerdir. Her seyden once elbette Sovyet iktidannin acik ve ozellikle gizli dusmanlanrnn kudurmuscasma direnisi gelir. A<;:lk dusmanlann saylsl, gizli dusmanlardan cok daha az idi, turn zorluk da burada idi.

Ekim devrimi sonunda zenginliklerini, ayncaliklanni, baskalannm emegiyle ya~ama firsatlanru yitirenlerin hepsi yurt disina kacmadi. Bu insanlann bir<;:ogu devrim sonrasi ilk yillann karmasast ve bulanikligmdan yararlanarak devlet ve parti aparatma hatta NKVD'ye bile girmeyi basardilar. Ayrlca her yerde egitimli insanlann, kalifiye uzmanlarin sikinnsi cekiliyordu, Ozellikle maddi plandaki bir dizi ayncahklanm yitirmis ve baska alternatifi olmadigrndan deyim yerindeyse "bagrma tas basarak" Sovyet aparatmda calismaya gehni~ olan devrim oncesi entelijensiyanm onemli bir bolumu potansiyel bir "besinci kol" idi... Eski NEP'manlar ve Sovyet iktidanndan nefret eden kulak'lar, orta halli kovlulerin bir kismi ve her devrimde ve buyuk toplumsal donusumlerde kacinilmaz olan bazr asmliklardan ve anarsiden zarar gormii~ bazi isciler de bunlara dahildi. Bir kisrru yurt disindaki multeci cevrelerle duzenli baglan olan, yeraluna cekilmis burjuva, kucuk burjuva ve hatta monarsist egilimli siyasal gruplar ve grup<;:uklann faaliyeti de daha az olmakla birlikte hissedilir

34


bit tehlike arz ediyordu. Biitun bunlar Stalin'in ya da NKVD'nin uydurmasi degil, olabilecek en saydam get<;:ek idi.

A<;:lk<;:a antisovyet amaclan olan Sanayi Partisi den en davadaki sorusturmalar sonucunda, bilincli ve kasith olarak sabotajcihk yapan yaklasik iki bin kisinin ortaya <;:lkanlmgml soylernek ycterlidir. 30'lu yillarin ortasmda ben sahsen kimva ve deri sanayisinde bilincli yrkrcihk olaylarma taruk oldum. Aynca biinyesinde <;:al1~tlglm hem RSFSC sovhozlar halk komiserliginde hem de SSCB tarim halk komiserliginde devrim oncesi entelektuellerden bazilan bizim ayagllll1Zl celmelemek icin firsat kacirmryordu. Bu ytkici eylemlerle Trotskist-Zinovyevist ve sonra bun a ek olarak Buharinist muhalefetin faaliyeti birlesti. Liderleri dogrusu daha 20'lerin sonunda arka plana itilmisler ve pismanlik konusmalan yapmak zorunda kalmislardi. Ancak epeyce Trotskiy ve Buharin yandasi parti ve devlet aparatmda, orduda, devlet guvenlik organlannda kalmisu, bunlar buralarda "ideolojik" nedcnlerle Sovyet iktidanna zarar vermeye devam ettiler, hem de ikiyuzluce Ekim'in ideal1erine dayanarak. Bu arada Kizrl Ordu'nun komuta kademesinde epeyce eski carhk subayi vardi. Tuhacevskiv, Yakir, Uborevic ve otekiler dahil olmak uzere bunlann bircogu Trotskiy'in buyuk orgutsel ve propaganda calrsmasi sonucunda Bolseviklerin safina ge<;:tiler. Bildiginiz gibi Lenin, Trotskiy'in, devrimin kendini savunma gucunun arttinlmasindaki katkisma yuksek deger verirdi. Elbette bu insanlann <;:ogunlugu kendi toplumsal kokenlerine ait belli onyargilanru korumakla bitlikte Sovyet iktidanna sadik idiler. Ancak iclerinde kin tutanlar da vardi ve bu da belli bit tehlike kaynagl idi, cunkii Trotskiy muthis orgutcu ve konspiratif yetenekleriyle yurt disinda iken de iilke icindeki gayrimemnunlarla diizenli bit bag kurmustu. 30'lu villarda SSCB topraklanna gonderilen kapitalist istihbarat orgutlerinin cok sayida dogrudan ajanlanndan soz etmiyorum bile.

Sovyet iktidannm dusmanlan, ki bunlann toplami herhalde birkac milyon idi, elbette halkin icinde bariz bit azmhgl olusturuyordu. Ancak i~gal ettikleri makamlarm onernini, daha vuksek enrelektuel, egitim, bilgi duzevlerini dikkate ahnca, bunlan sos-

35

i. A. Benediktov ile sovlesl

yalizme potansiyel tehdit olarak hesaba katmamak sue islernek olurdu, ciddi bir siyasetci icin affedilemez bir diisiincesizlik olurdu. Diismanhgmi gizlemeyen kapitalist kusatrna ve vaklasan fasizmle oliimiine kapisma kosullannda, ulkenin onderligi, iilkeyi icerden gelmesi olasi darbelerden korumak, potansiyel "besinci kolu" silahsizlandirmak ve parti, devlet, ordu yonetim saflannda maksimum birligi saglamak icin kararh, biiyi.ik olcekli onlernler almak zorundaydi tabii.

Sovyet Iktidarmm dusrnanlarma ve Stalin' in ideolojik karsrtIarrna deglndinfz. Ama basktya ugrayanlar arasmda onun i~in hayatmr vermeye hazrr pek cok insan vardr ...

Dogru. Ama bu bir kez daha kamthyor ki bazilanrun gostermek istedigi gibi, Stalin'e sadakat vetersizliginden dolavr degil, fakat baska, daha ciddi sebeplerden dolayi basklya ugradllar. Ne ti.ir sebepler? ()rnegin hie olmazsa yonetici kadrolarm saghkhlasmasi ve gen<;le~mesi yoniindeki nesnel olarak olgunlasmis sureci ele alalim.

Kitleleri "ateslemeyi" ve Ekim devrimine katmayr basarmis olan eski ti.ifek partililer arasmda, Lenin'in sozleriyle soylersek, "sisinmeyi ve gevezeligi" beceren fakat iilkenin oniinde duran yeni gorevler icin yeni tarzda cahsmayt beceremeyen "papazlar" ve "elinden i~ gelmeyen" "gevezeler" az degildi. Ornegin benim halk korniserligimin basinda yasli bir Bolsevik, kuskusuz emektar ve durust, -bu nedenle admi vermiyorum- fakat isleri orgiitlemekten kesinlikle aciz olan bir insan vardi. Sayrsiz konusmalar ve toplantilar, "parlak" sloganlar, yerli yersiz ikide bir devrime ve Lenin'e selam gondenneler ... Onun tarzi boylevdi ve kendini degi~tirmesi de artik mumkun degildi. Yuksek egitim ve kultiir diizeyi, yuksek ahlaki nitelikleri de yardtmci olmuyordu, calisma aliskanhklanru degi~tirmek kolay degildir.

Son eserlerinde Lenin partideki <;ogunlugun (onda dokuza kadar) yeni tarzda cahsmavr beceremeyen insanlardan olustugunu bircok kez vurguladi ve boyle insanlan sorumlu mevkilerden almaya, geymi~ hizmetlerine hie bakmaksizin "ternizlik" yapmaya <;agrt yaptl. Butiin bunlar maalesef geryekligi vansrtiyordu.

36


Dogal olarak, daha geny, yetenekli, yagda~ tarzda cahsmayr beceren insanlann yonetici mevkilere dogru kitlesel hareketi sanerSlZ geyemezdi, nitekim eski tiifekler adma memnuniyetsizlik, gUceniklik ve suclamalar yarattl ki onlann direnisini de kirmak gerekiyordu. Ancak insanlar elbette en cok bu sebepten aci cekmedi,

Lenin'in Rus insaru hakkindaki sozlerini hatirlayrruz: Batlh iilkelerin iscilerine kiyasla kotii bit iscidir demernis miydi? Gizlemeye gerek yok: Gevseklik, sorumsuzluk, Oblomovluk hepimizin karuna islemis; isciden bakana, bityogumuzda emek kulniru diisuk, eger ilkel dcmezsek. Butiin bu "geymi~in dogum lekeleri"ni silmek icin daha cok zamana ve cabava gereksinim var. Eminim ki, Sovyet devletinin oliim kalim meselesinin karara baglandlgl 30'lu yillarda kadim Rus hastaliklanrmzla miicadele icin turn cephaneyi kullanmak gerekiyordu, maddi ve manevi tesvikin yaru stra idari onlernler ve hatta cezalandmci-baskici onlernler almak gerekiyordu. Evet evet, 0 aym kirbac, ki onsuz bugun insanlanrmzm bit kisrrundan -ve 0 kadar az bit kisrru da degil- en temel barbarhk, vahsilik ve kultursiizlugii sokup atamiyoruz.

V. i. Lenin'in toplu cserlerinin, hizmet ici mektuplannin, telgraflanrun, notlannm toplandrjn son ciltlerine bakm. Her tiirlii is, diye tekrarlamaktan yorulmuyordu Lenin, "eger pesini gutmesen, denetlemesen, eirbaclamasan, §U bizim lanet olasi Oblo11lo1JCU ablaletmizdan dolayt iki haftada saosaklaniyor"? "Isa askina, kirtasiyecilihten oturi; birini bapse atm. Bu olrnadan hie bir ztleleim olmuyor'" Neredeyse her iki satirda bit beceriksizlige, ihmalkarliga, Oblomovluga, rusvete ve kotii isleri iyi gostermeye karst "kirbac" yagnsl, tutuklama ve baski cagnsi, hatta en vuksek ceza [idam - cev.] bile ... ve kime karst bu yagnlar? Yoneticilere karst, Bolseviklere; hapis, kiirek, surgiin gormu~lere karst! Evet Lenin insanlara sayglhydl, 1~

5 V. i. Lenin, Polnoc sobranic socineniv, tom 44, s. 364-370. () V. i. Lenin, Polnoc sobranic :;o<;inC11i~, tom 50,,,.161.

37

III

I I

' I

I

i. A. Benediktov ile sovlesi

yapma kapasitelerine deger verirdi. Ancak kosullar gerektirdiginde en zalimce talepkarhk gosterir, en sert ve keskin ceza onlemleri almaktan kacinmazdi, Stalin boyle bir tarzr miras aldi, zaten 0 zaman baska tiirlu de olamazdi.

30'lu ve 40'11 yillann ozgiil kosullarinda ihmalkarhk, sorumsuzluk, savsaklik gibi suclan siyasal suclara esit kilmak basitce gerekli idi. Ve insanlann biiyuk <;:ogunlugu bunun bilincinde olarak bu tiirden onlemleri destekliyordu. Pratik acidan, gii<;:leri son una dek gererek kurulmus bir fabrikanin herkes icin 0 kadar gerekli olan iiriinii vermevisinin sebebinin ne oldugu fark eder mi? Dusman ajanlanmn faaliyeti yuzunden ya da iiretimi yoluna koymayi beceremeyen, kisisel cikarlannr toplumsal cikarlardan daha cok dusunenler yiiziinden ... iki bugday ba~agt <;:aldlgl icin birkac yll hap is cezast almis iki cocuk anasi kadinlara iliskin hikayeler bende hi<;: acima duygusu uvandirmryor. Elbette sahsen o kadina karst bu ceza, soylemeve gerek yok ki, zalimce. Arna bu ceza yuzlerce, binlerce baskalanrun devlet mahna el uzatmak, baskalanrun emegiyle ge<;:inmek heveslerini uzun sure icin ortadan kaldmyordu. Acaba bugiinkii iyice yiizsuzlesmis tiirlii turlu entrikacilar, devleti milyarlarca bclki de on milyarlarca ruble zarara ugratnuyorlar nu? Bu paralan ornegin bir degil, iki degil, milyonlarca anneye sosyal yardim icin kullanamaz miydik?

Neyse, konudan ciktim. Sozlerimi ozetlivorum. 30'lu villann temizlikleri temelde kacirulmaz idi. Bir 15 yil daha vasasaydr Lenin de bu yoldan giderdi, diye dusunuyorum, Stalin'in ve sozde "Stalinizmin" en tutarh elestirmenlerinin er ya da ge<;: Lenin'i de elestirmeye baslamalan tesaduf degildir. Bu insanlarin en azindan mantiksal tutarhl1g1 var...

Ancak elbette ki, Lenin yasasaydi maliyetler ve asmliklar cok daha az olurdu.

Size gore bu maliyetler somut olarak neydi ve nesnel etkenled oznel hatalar ve yamlgilardan ayiran sirur nerededir?

Parti aparatmda, NKVD organlannda Sovyet iktidanmn gizli dusmanlan oldugu gibi cesitli turden kariyeristler, muhterisler ve eyyamcilar da oldugunu soylemistim, Kendi kisisel, bencil cikar- 38

Stalin ve Hruscov hokkindo

lanndan yola cikarak bunlar durust ve yetenekli kisileri "halk diismanlari" saflanna katnlar, buna uygun dosyalar uydurdular, "tarnk" olarak da benim eski arkadaslanm Petrov ve Grigoryev turiinden alcaklan kullandilar. Ozellikle tasradaki asinhklara oralardaki yerel yoneticilerin yuksekolmayan siyasal, genel kiiltiirel diizeyi de katkida bulundu, baska tiirlii de olamazdil Ostelik bu anlamda propaganda da "oncu isci" gibi cahstt, geni~ kitleler arasmda bir tur "sabotajcll:tk" ifsa etme psikozu belirdi, bu kategoriye her ;;eyi sokmaya basladilar; tesadiifi hatalan, diiriist insanlann deneyim yetersizliklerini bile. Elbette idealde her bir padama ve iiretim durmasi olayi, defolu mal uretimi vb. nesnel ve bireysel bir bicimde arastinlmah, nerede deneyim yetersizligi, nerede cezai sorumsuzluk ve nerede bilincli sabotaj oldugu titizlikle incelenmeliydi. Ancak her zaman boyle olmuyordu, her seyi "halk dusmanlan'tnm iizerine atmak daha kolay ve daha basitti, ustelik carhk zamaninda siradan insanlara cefa cektiren bu dusrnanlann anisi henuz taze idi ...

Somiiriilenlerin somiirenlere karst yuzvilhk nefreti "iist" ve "orta" tabakadan on binlerce sucsuz insamn mahvina yol ac,:t1~ zaman, devrimin ilk yillanndaki durum degi~mi~ bir bicirnde olsa da tekrarlandi. Bu asmhklar, bu zalimlikler icin Lenin'i, Dzerjinskiy'i onlarm silah arkadaslarmi suclamava hakkmuz var mi? Soyut konusursak, evet, orada yeterince dikkat etmediler, burada iyi hesaplamadilar, surda tam anlamadilar, vs. vs, Ancak pratikte, cosmus ihtiraslan teskin etmek, zalimce katliam ve kan dokmevi hemen, "bir hamlede" durdurmak mumkiin degildi. Bolsevikler bunun icin her seyi yaptilar, hayatlanni riske attilar, fakat kendiliginden harekete gem vurmak her zaman murnkun olmadi. 30'lu yillarda Stalin zamanmda da benzer bir durum oldu.

Evet, temizlikler esnasinda binlerce durust, sucsuz insanm act cekrnis olmasi toplumumuza verilmis buyuk bir zarari anlatir. Ancak butununde parti-devlet aygltlnrn ve ordunun biiyiik 01- cekli, kararh bir bicimde temizlenmesi iilkeyi gii<;:lendirdi ve olumlu bir rol oynadi. Tarihte epeyce can yakan, biiyiik maliyet-

39


ler odenmeden get<;:ek devrimci donusiimler olmarrustir ve hiebit zaman olmayacaktir.

"Halkm kendiliglnden hareketi"nden soz ediyorsunuz. Ama temizlikler, stalin'in saglam bir bicimde elinde tuttugu parti aparan ve NKVD organlarmca orgutlendi ...

Parti aparan ve devlet giivenlik organlanna insanlar nereden geliyordu? Elbette ki yine halkin icinden, esas olarak isciler ve koyliilerin arasindan. Dolavisryla onlann haleti ruhiyelerinden, yargllanndan, psikolojilerinden etkilenmemeleri mumkun degildi. Ama isci ve koyluler de 0 zaman bastan a~agt oncu insanlar degillerdi ...

Trajik olan suydu ki iilkeyi temizlemek, gii<;:lendirmek isi hem parti hem de NKVD acrsmdan, icinde bozukluklar olan bit aparatla yapilmak zorundaydi, baska bit aparat, basitce, yoktu. Bu nedenle bit temizlik dalgasini oteki izledi, bu ikincisi artik kanunsuzluk yap an ve gorevini kotuye kullananlara karst idi. Bu arada oransal olarak herhalde en cok devlet giivenlik organlan acr cekti. Orayi diizenli olarak ve radikal bit bicirnde "temizlediler", ge<;:mi~teki hizmetler ve devrimci biyografllerden dolayi kimseye miisamaha gostermeksizin.

Kuskusuz Stalin'in temizlikler esnasmda meydana gelen keyfilik ve kanunsuzluklardan haberi vardi ve islenen asinltklann di.izeltilmesi, diirust insanlann hapisten kurtulmasi icin somut onlemler aldi, Bu arada 0 zamanlar iftiraci ve ihbarcilara nazik davrarulmiyordu. Bunlann bit<;:ogu ortaya cikanlip kendileri de kurbanlanru gonderdikleri kamplan boyladllar. Paradoks surada ki, bunlardan Hruscovcu "buzlann cozulmesi" doneminde serbest birakilan bit<;:ogu herkesten daha giiriiltiilii bit bicirnde Stalin'in kanunsuzluklanndan dern. vurmaya basladi ve hatta bu konuda arular yayinlamayt bile akil ettiler.

Affedersiniz ama Stalin'in diiriist insanlara yaptlan haksizbklarda parrnagi olmadigi yolundaki sozlermiz ikna edici degil. Eger oyle olsaydr bile, bu dururnda birincisi, biitiin halkm onunde durustce ve acikca islenen kanunsuzluklarr itiraf et-

40


meliydi; ikincisi, adaletsizce cezalandrrdanlarr rehabilite etmeli ve ucuncu olarak, bundan sonra benzer kanunsuzluklarm olrnarnasr i(,;in onlern alrnalrydr, Fakat bunlar hi(,; yaptlmadt ...

Siz herhalde konuya pek vakif degilsiniz. Bitincisi ve ikincisi hakkmda, VKP(bf MK Ocak 1938 plenumu diiriist komiinistlere ve partisizlere karst islenen kanunsuz eylemleri acikca kabul etti ve bu konuda butun merkezi gazetelerde yaymlanan ozel bit karar aldi. 1939 yihnda yap11an VKP(b) 18. kongresinde de yine aym sekilde, biitiin ulkenin oniinde temelsiz baskilann verdigi zarardan acikca soz edildi.

Ocak 1938 MK plenumundan hemen sonra, sucsuz yere baski gormu~ binlerce insan ve bunlann arasmda bulunan onde gclen komutanlar hapis yerlerinden geri donmeye basladilar, Hepsine resmen itibarlan iade edildi, bazilanndan ise Stalin sahsen ozur diledi.

Ucunciisiine gelince, NKVD apparatlnm neredeyse herkesten cok baski gordugunu soylernistim. (; stelik bunlann biiyuk <;0- gunlugu tam da resmi gorevini kotuye kullanmaktan, diirust insanlara acr cektirmekten sorumlu tutuldular... Muhtemelen bildiginiz gibi bu tur suclar icin en buviik sorumlulugu eski NKVD halk komiserleri Yagoda ve Y ejov tasryorlar. YardakciIan ile birlikte bu ikisi idam cezasina carptinldi ve tam da iyi insanlan, deneyirnli parti kadrolanni mahvettikleri icin kursuna dizildiler. Onlarm yerine gclen Beriya "liberal" olarak iin yaprmsti ve ilk baslarda ger<;ekten de baskilann alamni keskin bit bicimde daraltn. Fakat iktidar smavtru ge<;emeyerek 0 da gorevi kotuye kullanmalara izin vermeye basladi, ahlaki planda tamamen bozuldu. Stalin'in olumiinden bit y11 once onu halk komiseri gorevinden aldilar, yakin adamlan tutuklandi ve haklannda sorusturma acildi. Beriya'nm etrafmdaki halka gitgide daraliyordu, Beriya Stalin'in hayatmdaki son aylannda bosuna hummali bit faaliyet icine gitmedi, Stalin'in olumiinden hemen sonra da onu karalama kampanvasiru ilk 0 baslatti.

Gelelim baskilann engellenmesi onlemlerine, Bu onlernler

7 Tumbirlik Kornunist Partisi (Bolscvik). SBKI"nin 0 zarnanki adr, (c.n.), 41

i. A. Benediktov ile sovles:

VKP(b) kongresi tarafindan 1939'da ahndi. Kongre 0 zamana degin diizenli olarak yiiriitiilen parti ici kitlesel temizlikleri iptal etti. Sahsen ben, bunun yanlis bir karar oldujiunu diisunuyorum. Kitlesel baskilann partiye verdigi zarardan kayglianan Stalin oteki uca kaydi ve bariz bir bicimde acele etti. iktidardaki partinin surekli kendini "cikarcilardan" ve "yamananlardan" temizlemesi gerektigini vurgularken Lenin gerc:;ege cok daha vakindi. Bu vasiyetin unutulmasi bize korkunc pahahya mal oldu ve oluyor. Dogrusu bu benim icin ancak simdi belirginlesti, 0 zaman ise alman karann dogrulugundan siiphe etmiyordum.

Sordujrunuz soruya iliskin olarak ~oyle bir epizot aklima geliyor. 1938 yill sonunda sucsuz yere hapsedilcnler tarim ve koy islerivle ilgili halk komiserliklerine geri donmeye basladiginda, ben Stalin'in yamnda memnuniyetimi ifade ettim. Ancak onun tepkisi beklenmedik oldu.

"Daha once nereye baklyordunuz?" diye kizgmca konustu Stalin. "Herhalde bu insanlan tamyordunuz, onlann nasil bir duruma diistuklerini biliyordunuz. Neden onlan savunmadiruz, en nihayetinde neden bana gelmediniz? Nahosluklardan rru korkuyorsunuz? Eger sakin bir hayat anyorsamz halk komiseri makam111i birakmak gerek. Burada bilge kaya bahklan epey zararh olabilir."

Stalin burada tam olarak hakli degildi; elimden geleni yapiyordum, ama diirust insanlann kurtulmasnu get<;:ekten saglami~ oteki halk korniserlerinin yapngi gibi her tehlikeyi goze almak benim durumumda gerekli degildi, Stalin genelde kendine cok hakim olmasina ve duygulanm kontrol etmesine ragmen, bazen, -sukur ki nadiren- anlasilmaz bir klzglllhga duserdi, hatta bazen kin duyardi. Ancak ben bu ornegi onun, 0 donemdeki diisuncelerinin gerc:;ek durumunu gostermek icin verdim.

Vine de Stalin'in i~i!?leri halk komiserliginde neler dondugiinden haberdar olmadrgma inarunak zor ...

Stalin zamamnda halk komiserlerine yeterince serbestlik tammyordu, Bu, inisiyatifli ve kendi kendine yeterli cahsmarun en onemli onkosulu sayillyordu. Oldukca siki ve surekli olan kont- 42


rol, sektoriin geli~imiyle ilgili "stratejik" perspektif1erin hazirlanmast ve izlenen yolun pratik sonuc ahcllignla ilgiliydi. Halk komiserliginin giinhik, operatif, cari islerine simdiki gibi kansilmazdi; simdi bakanlar biiyuk kararlar ~oyle dursun, her kucuk adimlanru bile MK'nin ilgili birimleri ve baska vonetici organlara tekrar tekrar onaylativorlar. Zaten 0 zaman MK'nin tarim disinda sektorel birimleri de yoktu. Ben elbette MK ve baska organlann cahsanlanna damsirdim fakat kararlan daima kendi basima alirdim, bazen onlann gorii~lerine ragmen.

Baskalanrun ve kismen kendi acr deneyimimden iyi biliyordum ki, sonuclardan otiini sorumluluk kisisel olacaku. MK sekreterleri ve hatta Politburo iiyeleri dahil hicbir "danisman" ve "istirakci" vardim edemezdi. Stalin baskalanmn arkasina saklanmayi, sorumlulugu -onun bazen kizglnhkla ifade ettig-i gibi- "sorumsuz kisiler kolhozu"na atmayi, hizla ve uzun siireligine unutturmustu bize. NKVD dahil oteki halk komiserliklerine de benzer ilkenin uygulandlgml diisiinuyorum.

Boyle bit yaklasim genelde yonetici kadrolann enerji cevrim katsayismi attmvordu, fiiliyatta kim kimdir net bir bicimde gi)rmeye izin veriyordu. Oysa simdi bunu belirlemek zordur cunkii cok fazla sayida sigorta edici ve tekrar garanti edici imza ve onal' var. Ancak maalesef madalyonun bit de oteki yiizu vardi. Halk komiserliklerinin dl~ etkilere "kapahhgi" ve gorevi kotuye kullanma olanaklanru kastediyorum. NKVD'nin basina profesyonel anlamda iyi hazirlanrms, fakat ahlaki planda yeterince sag-lam olmayan insanlar getirildig-inde herhalde bu durum kendini hissettirdi. Sonucta kontrol cahstr, bu insanlar gi)revlerinden ahndi ve miistahaklanna kavustular. Ancak sucsuz insanlar act cekti ve bun dan dolayi Stalin elbette belirli bit sorumluluk tasryor.

Simdi 40 y11 ge<;:tikten soma gec,:mi~in hatalan hakkinda bag-mp <;:ag-ltmak kolay, zor olan ise nesnel bit bicimde neden boyle oldujzunu anlamak. Zaten dil her zaman kafadan daha kolay cahsir. Burada sizin gazeteci ve edebiyatci kardesinizi iyi anhyorum ...

43


Cetin bir soru daha sormama izin veriniz. Dediniz ki, Stalin halk komiserlerini haksiz yere baskrya ugranus klsder! savunmaya dahi tesvik ediyordu. Siz diyelim Tuhacevskly, Voznesenskiy ya da Bliiher'i savunsaydtnlZ acaba mevkinizde kalabilir miydiniz? Yaygm kanrya gore onlarm baskrya ugramasmm sebebi Stalin'in onlarr iktidar miicadelesinde rakip olarak gormestydl ...

Saydigmiz kisileri su basit nedenden oturu savunmazdim, ciinku 0 zaman, tipkr Sovyet halkirun ezici <;:ogunlugu gibi ben de onlann tamamen suclu oldugundan emindim. "iktidar mucadelesi", "rakiplerin" ortadan kaldinlmasma gelince, affedersiniz ama bunlar bos yakrstirmalar.

Basitlestirilmis degerlendirmeler her zaman daha caziptir.

Belinskiy bu konuda cok giizel sovlemis: "Bir goru~ ne kadar tek yanli olursa 0 kadar cogunlule icin kabul edilir hale gelir, r;ogunluk iyinin bep ~Vi hottinun de bep kotu olmasini sever lie aynt maddenin kendinde hem iyi hem de leotu olani bulundurmasim duymale hile istemez:" Isin ozune gelirsek, tekrarliyorum ve bu sefer yetkin olrnadigima dair hicbir kayit kovmaksizin tekrarlryorum, despotizm ve iktidar lursirun baskilarla hicbir ilgisi yoktu, en azmdan Stalin icin, Cevresindekiler hakkmda ise aynca durmak gerek ...

Ben Stalin'le onlarca kez bulustum ve soylestim, sorunlan nasil s:ozdiigiinii gordiim, insanlara nasil davrandigmi, nasil du~iindiigiinii, nerede tereddut ettigini, en karmasik durumlardan nasil cikrs yolu aradigrni gordiim. C;:ok net olarak diyebilirim ki, partinin ve ulkcnin yiiksek cikarlan ile ya~ayan Stalin, yetenekli insanlan potansiyel rakipler diye uzaklastirarak bu cikarlara bilincli olarak zarar veremezdi. Buna benzer aptalhklan bilgin adam pozlannda uyduran insanlar, cok acik ki, ger<;:ek durumu, iilke yonetiminde islerin nasil yiiriidiigiinii bilmiyorlar.

Yaygm kamya ragmen, 0 yillarda biitiin sorunlar, bunlann icinde onde gelen parti, devlet ve ordu gorevWerinin atanmalan ve gorevden ahnmalan da, Politbiiro'da kolektif tarzda kararlastmliyordu. Bizzat Politburo toplantilannda sik sik tartismalar, kavgalar atesleniyor, temel parti sorunlan cercevesinde farkli, <;:ogu zaman birbirine tamamen ters gorii~ler ifade ediliyordu.

44

Stalin ve Hru§<;ov hokkmdo

Sessiz ve itirazsiz hemfikirlik yoktu, Stalin ve yanmdakilerin buna tahammulu yoktu. Bunu sovlemeye tam hakkim var cunkii Politburo toplannlannda bircok kez bulundum.

Evet, kural olarak, Stalin'in gorii~ii kazamyordu. Ama bunun sebebi onun sorunlan daha nesnel, daha cok yonlu olarak diisiinmesi, baskalanndan daha uzagt ve derini gormesiydi. insan dogasi; yava~ yavas buna ahstilar ve en az direnc <;izgisini izleyerek gorii~lerini sonuna dek savunmaktan vazge<;ti1er. Stalin burada ortaya cikan tehlikenin farkmdaydi, N. A. Voznesenskiy'i ornek gosteriyordu, Voznesenskiy gorii~lerini savunmada saglam, tutarh ve kararh idi, fakat Stalin durumu degi~tiremedi. 70 ya~ml ge<;mi~ti ve belirgin bit bicirnde teslim olmaya basladi, herhalde ya~mm ve devlet islerinin muazzam geriliminin etkisi altindaydt. Oysa 30'lu yillann sonlarinda Politburo'nun cahsmasmdaki kolektiflik yeterince net bit bicimde kendini gosteriyordu: Dogrusu nadir olarak Stalin'in oylamada aztnhkta kaldlgl durumlar oluyordu. Bu ozellikle temizliklerle ilgili durumlardi, bu noktada Stalin, daha once sovledigirn gibi, Politburo'nun bit dizi oteki iiyesine gore daha "vumusak" konumlar ahyordu.

Tuhacevskiy, Yakir, Bluher ve oteki buyuk makam sahiplerinin siyasal miitalaalarla ve Politburo'nun kolektif kararlan temelinde baskiya ugradtgtndan eminim. Kisisel sebepler vardiysa bile tali rol oynadi. Bu mutalaalann ne kadar temelli ve iyi dusunulmus oldugu ayn bit sorundur. Hatalar dogal olarak mumkundii. Ancak bunlan anlamak icin, olup bitenlerin ger<;ek resmini gorebilmek icin, davaya siyasal acidan, devlet cikarlan acisindan bakmak ve cok yonlii ve derin analiz yapmak gerekir ...

Vine de Tuhacevskiy ...

Tutturdunuz Tuhacevskiv, Tuhacevskiv ... Her yerde aym seyi isitiyorsun: Giiya cani Stalin en yetenekli Sovyet generalini mahvermis. Kac kez 30'lu yillar hakkmda konustuysam her ycrde aym soru... Sonunda ben de dayanamadim, Tuhacevskiv'i rehabilite eden komisyonun cahsmasma dogrudan katilrrus alan eski bit tarudigima sordum, bu arada kendisi keskin bit Stalin

45

i, A. Benediktov ile sbyle§i

elestirrnenidir.

Karmasik bir insandi, diye yamt verdi. "Ordu iizerindeki parti yonetimini pek tarumazdi, asin kendine giiven ve asilzade tonlan da vardi. Ancak boyle generaller nadiren ortaya cikar. Zamammn on yillar ilerisindeydi. Biiyiik yetenek. Almanlar bosuna en cok ondan korkmuyorlard1. Almanlar sahte bir belge yaptilar, NKVD de dosyayi uydurdu. Hukuksal acidan suclamaIar tamamen temelsiz. Itibanru hakli olarak geri verdiler, suphcn olmasm."

Dur bakalim, acaba ger<;:ekten hie ates yok da sadece duman rm? Iddianameyi Bliiher ve Alksnis imzaladrlar. Sen de biliyorsun ki, onlar, olum korkusu altinda diiriist insanlara iftira atarnazlardi ...

Evet, bir sevler vardt. Tuhacevskiy'in gizli bir toplann diizenledigi ve bu toplantida V orosilov'u (0 zamanki savunma halk komiseri - V. L.) gorevden alma planlanrun gorii?iildiigii saptanrms. Fakat hukuksal acidan iddianamenin hicbir maddesi karutlanmis degil.

Al bakaliml Yahu hangi iilkede olursa oisun, bunun icin yalmzca gorevden almazlar hemen mahkemeye verirler! Her yerde savunma bakamru en iist vonetim gorevden am ve tayin eder. Yoksa sen Tuhacevskiv'in Stalin'i ve Politbiiro'nun oteki iiyelerini belagatiyle ikna etmeyi umdujiunu mu samyorsun? Ovleyse gizlilik nicin? Bu pratikte bir komplo, devlete karst islenmis bir su<;: ...

Sinirlenme ivan! Senin aklm hukuka pek ermez. Sue delilleri, kesin olgular, ciirutulernez kamtlar, tek kelimeyle, yasalarm biitiin taleplerinin olmasi gerekliydi, ama bunlan basitce uydurdular! Tuhacevskiv hain degildi; burada soz konusu olan daha cok cntrikaydi, yetenegin yeteneksizliklc miicadelesi idi ...

Hukuksal olarak nasil olur bilmiyorum, ama iilkenin cikarlanrun savunmasi acisindan, Tuhacevskiy ve grubunu, tabu eger ger<;:ekten savunma halk komiserini gorevden alma niyeti vardivsa, kilit gorcvlerden almak gerekli idi! Savas yakiasiyordu, isin ozunde sosyalizmin ve halkin kaderi masaya yatmhyordu ve

46


yuksek komuta kademesinde en temel disiplini, asker yeminini bozmaya muktedir insanlan tutmak su<r olurdu. Savasin en kritik anlannda, ulkesine ihanet etmis bir general -Vlasov- yerine onlarca general olsaydi, hem de ovlesine etkili mevkilerde olsalardi olaylann nasil geli~ecegini tahmin etmek mumkiindiirl Bu insanlann "Stalinist rejimi", "ideolojik sebepler" ugruna arkadan vurmalan neyi degi~tirir ki! Sonuc aym olurdu. Fasistlerin FranS12 ordusunu birkac haftada dagltmalannm sebepleri arasinda, ulkenin askeri-siyasal cevrelerinde birlik olrnayisi, generallerin siyasetcilerle kavga etmeleri, yenilgici ruh hallerine diisrneleri de az yer kaplamaz ...

Goruyorsunuz, geleneksel anti-kult mantlgmdan uzaklasip biraz derine inince, "despot Stalin yetenekli insanlan yok etti" sernasi dikis yerlerinden sokulmeye basliyor ... i~i nesnel bir bicimde ve ciddi olarak ele ahrsak, 30'lu ve 40'h yillann temizliklerine iliskin bircok ~ey bu semarun cercevesi disina cikar dire dusunuyorum.

GOrii~leriniz Bolsevik partinin onde gelen isimlerinden, Lenin'in cahsrna arkadasi Yelena Dmitriyevna Stasova'nmkilerle ortustryor. Stalin'e karst biitiin antipatisine ragmen, Stasova haksiz baskilarm ve diiriist insanlarm yok edilmesinin dogrudan sorumlulugunu Stalin'e yiiklemenin dogru olmadigmi sovlemistl, Yelena Dmitriyevna Hruscov'un hareketlerinden memnun degildi, ona "sorumsuz maceraci", "hayalci" diyordu." Degerlendirmelermtz 1937 yihnda Sovyetler Birligi'ni ziyaret etmis ve bu konuda bir kitap yaymlanus olan onde gelen Alman yazarr L. Feichtwanger'in yargilarma da yakm. Feichtwanger Stalin'in gercekten kendi despotik rejimini guclendirmek amacryla rnr yetenekli lnsanlarr yok ettlgini sahsen anlamak istiyordu. "Bolse'vik" yonetlm yonternlertne, ozellikle "sanat alaru''nda, ilkesel olarak katrlmadsguu kaydeden yazar, Pyatakov ve Radek davasmm durusmalarmda bulundu, bircok santkla sahsen yiiz yiize sohbet etti ve su sagIam vargrya ulasti ki davalar tamamen hakh bir temeldedir ve Stalin'le cahsma

~ 1950'li vtllarda Y. D. Stasova'run yarunda cahsan Kornsomol MK giircvhsinin tarukhgina

47

i. A. Benediktov ile soyle§i

arkadaslarmm hareketleri Sovyet halkmm ve devletinin yiiksek cikarlarma uygundur. Feichtwanger "Stalin'in canilikleri" hakkmda giiriiltii koparan blrcok Batih entelektiielin davrarusmr "miyop", "Iayikstz" ve "rezil" olarak niteledi. Fakat yine de bunlar tipkr sizin yargilarrruz gibi pek az ikna edici: Bunlara aykrrr 0 kadar cok bariz olgular var ki ...

Ben kendi kisisel gorii~umu sovledim ve gerekli arsiv belgeleri ve materyaline sahip olmadrgim konusunda sizi uyardim. Fakat ~u "barizlik" konusunda yine de size daha dikkatli olrnaruzi tavsiye ederim. Iradeciligi (volontarizmi -cev.) mahkum ettik ama tarihin iradeci sunumunu heniiz etmedik, her ne kadar bu vonde son yillarda birkac urkek adim atildrysa da ...

Bir de ~u nokta uzerinde dusiiniin. "Despotik" 30'lu yillarda siyasal davalann stenograflan acikca yaymlaruyordu ve bunlarda resmi goru~ler ve versiyonlara ters giden sozler olmasma ragmen herkes bun lara ger<;:ekten ulasabilivordu. "Acrkhk" ve "glasnost" yanhsi Hruscov zamarunda ise butiin bunlar hizmet ici ve gizli fonlara kondu. Acaba bunlar resmi olarak sun ulan ve yorumlanan "olgulann" "barizligi"ne ters du~tiigu icin olmasin?

Feichtwanger'e gelince, 0 da yalruz degildi. R. Roland, H.

Barbusse, M. A. Nekse, baska ilerici yazarlar, bilim insanlan, sanatcilar Stalin ve arkadaslannin cizgisini desteklediler. Siyasette "guce dayanan yontemlere" pek itibar etmeyen Einstein bile temizlikleri mahkum eden <;:agnya imza atmaYl reddetti ... Batili entelijensiyamn ilerici ve humanist ideallere sadakatini karutlanus olan en iyi kesiminin "Stalin'in canilikleri"nin ifsasi yonundeki <;:lgtttkan kampanyadan uzak durdugu, bir olgudur. Tersinden bakinca da, bu ideallere ihanet etrnis, fasizrn ve gericilikle isbirligine kadar alcalmis ikiviizluler ve <;:lglttkanlar "Stalinist teror" hakkinda herkesten daha cok glttlak paraladliar. Bu da uzerinde diisunmek icin iyi bir sebeptir ...

Siz tam da Sovyet biyoloji biliminde geleneksel Micurm yanIilarryla genetikctler arasmdaki, Lrsenko ile Vavilov arasrndaki cansrnarun alevlendigi sirada SSCB tarrrn halk komiseri oldunuz. Bilindlg! gibi Stalin ve sizin balk korniserbginlz Lisenko'yu destekledi, Sovyet genetik okulu gercek bir yenil-

48


giye ugradi, yandaslarmm bircogu, vavilov dahil olmak iizere basktya Ugradl. 0 yillarda oncu konumlarda olan iilkemizin biyoloji bilimi diinya diizeyinden ciddi biclmde geri kalmaya basladi, Takdir edersiniz ki, biitiin bunlardan sonra Stalin'in bilim alarundaki yonetlminln yetkin olduguna inanmak zorduro Farklr dusunenlere baski uygulama yonundeki kabul edilemez yontemlerden soz etmiyorum bile. Biitiin eksiklerine ragmen Hruscov en azmdan bilim Insanlarma uygarca davrandi ...

Genetik biliminin geri kalmasinda Hruscov Stalin'den cok daha fazla sucludur, 30'lu yillardai bu bilimin geleeegini gormek 50'li yillardakiyle karsilasnnlamayacak olciide zordu. Lisenko'ya Stalin'irl aksine kayitsiz sartsiz inanan Nikita Sergeyevi<;:'i Lisenko'nun parlak vaatleri ger<;:ekten biiyuledi ve sonucta tam da genetik<;:iler hissedilir basanlar elde etmeye ba~ladlgt bir zamanda onlara gerekli destek verilmedi. Yeni vonelimlerin pratik degerini sezmek hususunda olaganustu bir yetenegi olan Stalin bir 5-6 ytl daha yasasaydi, genetik<;:iler gerekli olan her ~eyi ve hatta fazlasim ahrlardi, bun dan kusku duymuyorum. Her ~ey bir yana, belirleyiei alanlarda gu<;:leri ve araclan yogunla~tmnak ve yetenckli bilim insanlanru, orgut<;:uleri bulmak ve yukseltmck konusunda 0 herkesten daha becerikliydi, Bizzat Stalin'in, atom arasnrmalan ve uzaym kesfinin muazzam pratik onemini kavrayan ilk diinya siyasal onderlerinden biri oldugu bir ger<;:ektir. Zaten Stalin'in, 0 zamanlar pek-az kisinin tanidtgr ve akademik elitin pek de kabul etmedigi i. V. Kurcatov ve S. P. Korolev'i saglam bir bicimde desteklemesi bize cok ~ey soyler. Stalin onderligindeki parti MK'Sl 0 zamanki bilimsel "ytldizlarm" ataletini ve rutinciligini kirarak, bilim insanlanndan bile bir<;:oguna yan fantastik gelen bu alandaki calismalara devlet destegi verdi. Sonucta, ekonomik olarak Ban'dan on yillarea geride olan iilkemiz bilimsel-teknik ilerlemenin kilit noktalannda oncu konumlar alabildi ve biiyuk devlet statiisiiniin altmdaki gerekli maddi temeli atabildi.

Soyle~imizin basmda ekonomiye deginirken bundan bahsetmlstinjz.

49


Tamam iste, bir daha tekrarhyorum, beni sonuna kadar dinlemeyi goz aldigiruza gore sabretmeniz gerekecek.

Sovyet bilimini diinyada oncii konumlara getiren ozgiin okullann c:,:ogu bazi gazeteci ve edebiyatcilann lanetledigi Stalin doneminde olustu ve giic:,:lendi. Bunlann cicek ac:,:mas1 SO'lerin sonu 60'lann basma denk gelir, bundan sonra hepsi yava~ yava~ gerilemeye basladi. Tarunrrus yerli okullanrmz gerilemeye basladi, bilirnde grup cikarlan ve tarunmis klanlann tekeli egemen oldu, bilirn insanlan, ozellikle insani bilirnlerde goz gore gore bozulmaya basladilar.

Siz herhalde gazetelerde cok giic:,:lii bilirnsel klanlarm yetenekli "yabancilan" nasil ayak altina alillgmm pek cok ornegini buluyorsunuzdur. Ne derseniz deyin, ben kesinlikle eminim ki, 80'li yillann basinda bilirnimizin enerji cevrim katsavisi kirk yll oncesine gore cok dusuktiir ve onun normal geli~imine engel olan her turden kirlilik karsilastinlamavacak kadar coktur. Bu arada temizleme siirecleri her yerde yavasladi...

Yine de genetik iizerinde daha ayrmtth durmamzr isterdik ... Tamam, oraya geliyorum. 30'lu yillann sonlannda ve savas sonrasi ilk yillarda, ulkerniz once fasizmle bogu~mada sag kalmak icin gerekli giic:,: ve araclarm aC1 eksikligini yasarken ve sonra da enkazdan cikip iilkeyi yeniden kurarken, meyvesiz, hayatm yakici taleplerinden kopuk bir bilimi besleme luksumiiz yoktu. o yillarda her ~ey, harfiyen her ~ey ekonomi ve savunma potansiyelini giic:,:lendirmeye stki sikrya tabi idi, her soruna her seyden once bu acidan bakihrdi.

Lisenko ve yandaslanninyiiruttiigii bilirnsel arastirmalar reel yarara yonelikti ve bazi durumlarda hissedilir pratik etkilerde bulunmaya baslarmsn bile. Hasat veriminin artmasmi ve yeni, gelecegi parlak tanmsal kulturlerin geli~tirilmesini kastediyorum. Vavilov ve onun izleyicilerinin cahsmasi ise, 0 giinkii zaman soyle dursun, goriiniir gelecekte bile herhangi bir pratik sonuc:,: vaat etmiyordu. Bu arada genetikc:,:iler arasmda devrim oncesi kafa yap1sma sahip, seckinci ve bazen acikca halk karsin egilirn-

50

Stalin ve Htuscov hokkindo

leri olan burjuva bilimciler egemendi, bunlar "apolitiklikleri"ni ve giiya "diinyevi", pratik gereksinimlerin iistiinde bir "saf bilime" baghhklanm afise ediyorlardl. Bunlardan bazrlan fasizrnin insanhk diismam, irkcr "teorileriyle" neredeyse acikca dayarusmalanru belli ediyorlardr. Bu tiirden akademik ziippelerden biri - biyolog Timofeyev-Resovskiy- dogrudan vat ana ihanet etti, goniilhi olarak fasist Almanya'da kaldi ve biitun savas boyunca Berlin'de Hitler rejiminin istihbarat orgiitleriyle yakmdan baglanuli bir bilimsel arastirma enstitiisunde calisti.

Boyle insanlar dogal olarak sempati toplanuyordu. Fakat esas olan su ki, tekrarhyorum, 0 zamanki genetik<;:iler kendi alanlarirun onernini ve gelecekteki perspektifini karutlamavr basaramadilar, Elbette bugiinden bakmca, burada ortaya cikan asin pratik<;:iligin "biiyiik bilimin" geli~imini frenledigi bariz goriiliiyor. Ama bu hatarun suclulan daha ziyadc akademik bilimden dogrudan sorumlu olanlar ve bir de Birlik tarim bakaru olarak belli bir olcude benim. Bu sorundan oldukca uzak olan Stalin sahiden bizleri, bakan rutbesindeki yoneticilcri gelccegi olan bilimsel alanlan, son geli~meleri ve teknik ycnilikleri izlemcve, yetenckli bilim insanlanni yeteneksizlerin vc kiskananlann saldmlan ve entrikalarma karst savunmaya tesvik ediyordu. Fakat islencn hata yinc de belirleyici bir onemde degildi. Bugiin dahi, ge<;:mi~ on ytllann iizerindcn bakugtmda, eskisi gibi partinin izledigi tarimsal bilimin cok yonlu olarak hayata, talcplerine ve gercksinimlerine yakinlasmasi yolunun tcmelinde dogru oldugunu dusiiniiyorum, Zaten 0 zamanlar Bitki Y etistirme Enstinisii'niin basinda olan Vavilov'un kendisi de bunu kabul ediyordu, arastirmalannm asm dar uzmanlasmasini asma, enstitunun faaliyetini tanmsal pratige cevirme yolunda bircok kez vaatlerde bulunduo Fakat ne yaztk ki vaatlcrini verine getirmedi.

Ama yine de Lisenko-Vavllov tarnsmasmda zaferin cehalet ve diiriistliikten uzakItk, farklr gorii~lere karsr tahammiilsiizliik tarafmda kaldlgml ve Stalin'in Lisenko'ya sempatisinin bugiin bilimin gelrsimlnln neredeyse en temelli freni haline

51

i, A. Benediktov ile soyle§i

gelmls olan grup tekelctllglnin biyolojlde yerlesrnesine yardunci oldugunu herhalde yadsrmayacaksrmz.

Neden yadsimavacakrmsim? Yadsiyacagim, hem de kararli bir bicimde, Ama once ihtiyar bit adam olarak biraz homurdanmama izin verin. Stalin ve Vavilov hakkmda tarafgitlik ve sorularda tek yanhhk size seref vermez, Goriini.i~e gore, ~u sozde "entelekti.iel cevrelerde" pek sevilen akilsizca yakisnrmalan tekrarlayarak belirli bit pozisyon almissmtz bile, ° zaman benim degerlendirmelerime ne gerek var? Gazeteci, anlamadrgi ~eyi moda ifadelerle "damgalamaya" degil de, bir seyi samimi olarak anlamaya calisryorsa daha nesnel ve tarafsiz olmaltdir. Bu baglamda V. i. Lenin'in kayda deger sozlerini aktarmak istiyorum: " ... Tek tek olgulara degi], fakat incelenen sorunla ilgili batan olgulara, tek bir istisna olmahstzin bakmak gerekir, ~anka basha turtu, bir butun olarak taribsel olaylarin nesnel baglart ue learstlikl: bagtmlilikiart yerine belki de kirli bir isi mesrulastirmae icin 'oznel' bir derme catmalth sunuldugu husleusu leactntlmaz olarak dogar. Bu durum g6- rundugicnden daba sik meydana gelir. ,j)

Coruniise gore siz de boyle bit "oznel derme catmaliga" dusmiissiiniiz, Stalin sorununda kirli politikactlar bunu kendi cirkin islerini hakhlastirmak icin kullandilar, Vavilov hikayesinde ise aym seyi kirli bilim insanlan yapt1.

Pekala, elestirryi kabul ediyorum, fakat takdir edersiniz ki dogal olarak dogru saydigun bir sevt hemen reddetmek 0 kadar kolay degil ... Vine de sormaltyun, Lrsenko'riun sarlatanhgr ve Vavilov'un cilesi hakktndaki cok yaygm kanryi nasal degerlendiriyorsunuz?

Grupculugun en tipik ornegi olarak. Kendi tekel1erini siirdiirmek icin belirli insanlar -ki bilindigi gibi genetik<;:iler son 20 yildir biyolojide kilit noktalan el1erinde tutuyor- bile bile yalan soyluyor, "rakipleri"ni karalayacak haberler yayiyorlar.

Trofim Denisovic Lisenko'yu, gi.i<;:li.i ve zayif yanlanm iyi tarurdim. Gayet emin bit bicimde diyebilirim: 0, Sovyet biyoloji-

9 V. i. Lenin, Polnoe sobranie socineniy, tom 30, s. 351. 52

Stalin ve Htuscov hokkindo

sinm geli~imi icin cok ~ey yapnu~, bi.iyiik, yetenekli bir bilim insamydi. Vavilov'un kendisi de bundan kusku duymuyordu. Vavilov, gen<; agronomun ilk adimlanna cok yiiksek deger vererek onu yiiksek bilim cevresine sokmustu, Lisenko'nun calismaIan temelinde "Lyutentses-1173" ve "Odesskaya-13" yazhk bugday ti.irleri, "Odesskiy-14" arpasl, "Odesskiy-1" pamugu gibi tanmsal ki.ilti.irler yaratildr, soguklandltma1() ve pamuk kakmasi gibi agroteknik yontemler geli~tirildi. Lisenko'nun sadik ogrencisi, hayatmin son una dek ona saygt duymus olan Pavel Panteleymonovic Lukyanenko, muhtemelen en yetenekli seleksiyonerimiz idi. Lukyanenko'nun aktifinde 15 kishk bugday ti.iri.i vardir, bunlar arasinda di.inya capinda taninmis olan "Bezostaya-1", "Avrora" ve "Kavkaz" ti.irleri de bulunur. Lisenko'nun "elestirmenleri" ne derlerse desinler, i.ilkenin tahil tarlalannda bugi.in de onun yandaslan ve ogrencilerinin yetistirdigi tarim ki.ilti.irleri egemendir. Keske boyle "sarlatanlardan" daha fazla olsavdil 0 zaman herhalde rekolteyi arttirma sorununu coktan cozmiis olurduk, i.ilkenin tahil gereksinimi mesele olmaktan cikardi. Genetikcilerin basanlan ise heni.iz cok daha mutevazi ve bu zayif konumlarmdan dolayi degil mi ki, dusiik pratik yararlanndan dolayi degil mi ki rakiplerini <;Igtttkanca sucluyorlar? Ben basarilan yadsimryorum, sadece tek bir bilimsel okulun tekel olma durumunun zarar getirecegi karusindavim ...

Evet, Lisenko'nun bir dizi onermesi deneysel olarak kamtlanamadi, bazilan da basitce yanlis cikti. Ama siz bana hie yanilmarms, yanhs hipotezler ileri siirmernis hie olmazsa bir tane bilim insam gc)sterebilir misiniz? Bu yiizden ona "sarlatan" rm diyecegiz?

Gelelim Vavilov ve Lisenko egilimleri arasindaki mi.icadeleye.

Burada olan bitenlerin ger<;ek resmini carpitan epeyce speki.ilasyon dolasivor. Birincisi, bu mi.icadele degi~ken bir basanyla si.irdi.i. Bir kez degil, birkac kez Lisenko'nun azmhkta kaldigi anlar oldu. 6rnegin MK 1947 Subat plenumunun kararlannda, onun

111 ..' ... ..

Rusca yarovJZatslya, J n!-,,jJJZcesl vernalization (c.n.).

53


faaliyetinin bazi yonlerinin hatah oldugundan soz edildi. Parti Merkez Komitesi bilim boliimiiniin sorumlusu Yuriy Jdanov'un Lisenko'yu settee elestiridigini iyi haurhyorum. Gerci Jdanov daha sonra alevlenen tartismalar sirasmda gorii~iinii degi~tirdi.

Devam edelim. Genetikcilerin bask! altina almmasi ne kadar dramatize edilirse edilsin, Lisenko yandaslanrun basa ge<ytigi V ASHNiL'in 11 1948' deki bildik oturumunda keskin elestirilere maruz kalan genetik<yilerin bircogu kotulesen kosullarda da olsa cahsmalanru siirdurdiiler. Nemcinov, Dubinin, Rappoport, Jebrak, sadece adlanni hanrladiklanmi saylyorum, hepsi de Lisenko ve yandaslannm oldukca sert yargilarma ragmen bilim alarunda kaldilar ve asil karakterize edici olan su ki "pismanhklan"m ifade etmeyi reddettiler. Temizliklere gelince, bunlar asla ~u ya da bu gorii~ten dolayi degil, somut sabotajci faaliyetten dolayi uygulanw, fakat burada da bazi keyfi ve kanunsuz davranis ornekleri oldu. Bu arada, bu keyfilikler bilimsel barikatta genetik<yilerin karsismda olanlara donuk olarak da yapildt. Bellegim beni yarultmiyorsa, boyle bir dava savastan kisa sure once goruldii.

Bir noktaya daha dikkatinizi cekmek istiyorum. Lisenko ve yandaslanrun gozden diismesinden sonra biyoloji bilimindeki biitun kilit noktala:ra 0 anm avantajmdan yararlanan genetik<yiler geldi. Tek basma bu olgu bile "genetik<yilerin bastan sona yok edilmesi" lafmm garazkar bir uydurma oldugunu gosterir, ne yazik ki bilgisiz gazeteciler ve edehiyatcilar bu uydurmanm uzerine atlamislardir.

Her seye ragmen Stalin Lisenko'ya sempati duymus ve Vavilov'u pek sevmernts ...

Burada size katilmak miimkiin sarunm. Sadece bir sartla: Stalin genelde kisisel sempatiler ve antipatilerle hareket etmezdi, isin geregine bakardi. Bu ornekte de boyle oldu saruyorum.

Tam hatirlamiyorum, herhalde 1940 yilmda parti Merkez Komitesi'ne iki biyolog mektup gonderdi: Lyubiscev ve Efroimson.

11 Vscsoyuznaya akadcmiya sel'skohovyaistvcnruh nauk imeni Lcnina - Lenin Turnbirlik Tanm vc Koyisleri Bilimleri Akadcmisi (c.n.),

54

Stalin ve Htuscov hokktndo

Oldukca sert ifadelerle Lisenko'yu olgulan carpitmakla, cehaletle, entrikacilikla ve baska oliimciil giinahlarla sucladilar. Mektupta biyoloji bilimine muazzam zarar vermis olan bu "sarlatana" karst sert orgiitsel onlemler ahnmasi <;:agrlsl yer ahyordu.

Ben bu mektubun kontroliine kauldim. Lisenko elbette kendini savundu, bazen inandmci, bazen de inandmci olmayan cesitli argiimanlar ileri siirdii, fakat kendisini suclayanlara karst hicbir "karst yaptinm" talep "etmedi. Onun tarzi bu idi: Bilimi, yenilenlerin mutlaka ortadan kayboldugu bit rekabet miicadelesine donusturmemek. 0 kendi dogruluguna tutkuyla, fanatikce inamyordu, bazen de karsitlannm olgularm ciiriitiilemezligi karsismda yoneticilerin idari kararlan olmaksizm er ya da ge<;: onunla aym sonuclara gelecekleri ve kendiliklerinden "silahlanni birakacaklan" gibi naif umutlara kapiliyordu. Bilim ve sanat aleminde karakteristik olan kiiciik kavgalar ve hmlnlara organik olarak tahammiil edemeyen Stalin, "i~te goriiyorsunuz" dedi, "Onu neredeyse hapse atmak istiyorlar, ama 0 once isi dusiiniiyor ve meseleyi kisisellestirmivor. Bilim adam! icin iyi, degerli bit nitelik."

ikinci ve Lisenko icin pek tipik bit olgu. Vavilov'u tutukladikIan zaman en yakin yandaslan ve "dostlan" kendilerini korumak icin sorusturmacmm "sabotajci" versiyonunu dogrulamaya basladilar. 0 sirada Vavilov ile bilimsel konumlarda tamamen aynlrrus olan Lisenko ise bunu kesinlikle reddetti ve bunu yazih olarak teyit etti. Ama 0 donemde "halk diismanlan'ina yardim ve yatakhktan Lisenko'dan cok daha yiiksek mevkilerdeki insanlar bile aci cekebilirdi ve 0 bunu elbette gayet iyi biliyordu ...

Trofim Denisovic'in her zaman boyle oldugunu soylemek istemiyorum. Bazen inatcihk, onyargi, cafcafh siyasal ibarelere egilim gosteritdi. Ne var ki, kusursuz insan yoktur. C)nemli olan erdemlerin daha agtr basmasidir.

Bu arada ben "insani", ahlaki konumlardan degerlendirmeler yaplyorum. Stalin ise eminim, bu soruna baska sorunlara oldugu gibi siyasal acidan yaklasiyordu. Ne demek istiyorum?

Geri kalmt~hgl yenmek, teknik ilerlemenin oncu konumlanna

55


yukselmek icin iilkenin, gev~ek, tembel, "elinden i~ gelmeyen " , siradan halka asilzadeler gibi tepeden bakan Rus burjuva entelijensivastrun kusurlanndan arinrrus, yeni, sosyalist tipte bilim insanlanna gereksinimi vardr, C;:agda~ bir dille soylersek, 30'lu yillarda emekcilere, onlann yeni toplumu kurmak icin verdikleri devrimci mucadeleye sikica bagh aktif hayat pozisyonu olan bilim insanlan icin, akademik rutin ve dogma ile, "zaferin nimetleri icinde yatmak" ile uzlasmavan insanlar icin, ivedilesmis pratik gorevlerin cozumiinu hedeflemis insanlar icin kitlesel, toplumsal bir siparis olustu,

Kahramaru biiyuk Rus bilim adanu, biyolog Tirniryazev olan "Deputat Baltiki" admdaki harika filmde, boyle bir bilim adamirun 0 zamanki bilim dunyasinda egemen olan, burjuva ahskanhklan ve onyargtlan iliklerine islernis "egitimli kiicuk burjuvalara" karst durusunun tiim dramatizrni derinden ve dogru bir bicimde verilmistir. Ne vazik ki, devrim oncesi entelijensiyasmm buyuk kisrru dar kafah pozisyonlar aldi, Timiryazevler tek tiik kaldi. Ancak bayragt Lisenko gibi halkin derinliklerinden cikrrus yeni, sosyalist dunyarun bilim insanlan devraldi. Vavilov ise, devrim oncesi akademik elitin kusurlarindan bir turlu kurtulamadi. ..

iki taraf arasinda 30'lu yillarda patlak veren bilimsel polemikte, Lisenko ve yandaslan. daha fazla savasci nitelikler, saglamhk, sebat ve ilkelilik sergiledi. Vavilov ise, hemfikirlerinin dahi itiraf ettikleri gibi, manevralar yapn, konumlanru birbiri ardma terk etti, herkesle iyi iliskiler icinde olmaya calisti, ki bu ornegin bende daima kizginhk ve giivensizlik yaratt1: Demek ki kendi konumundan emin degil, sorumluluktan korkuyor, diye diisiindum, 0 donernde bilimsel alarun dogrudan yoneticilerinde de boyle duygular oldugunu samyorum, her ne kadar, bu tiir islerde duygular karar vermemeliyse de.

Gozaltma ahndrgmda da Vavilov belli bir korkakhk ve zaaf gosterdi, sorgucularm psikolojik baskisina dayanamayip yalmz kendine degil, baskalanna da iftira etti, Bitki Y etistirme Enstitusii'nde sabotajci bir gurubun varhgiru itiraf etti. Bu da dogal

56

Stalin ve Htuscov hakklnda

olarak tam amen su<;:suz insanlann aCl cekrnesine yol acn. Fakat, dogrusu ben bunu sonradan ogrendim. 0 donemde ne tarim halk komiseri olarak ben, ne de Stalin, Lisenko ile Vavilov arasindaki miicadelenin, onun tutuklanmasmin biitim avrmnlanm biliyorduk. ..

Lisenko ise par<;:a par<;:a edilme tehdidi altinda bile olsa, ne kendine ne de baskalarina iftira ederdi. Onun demirden bit itadesi ve saglam ahlaki ilkeleri vardi, bu insaru bu ilkelerden ayumak kesinlikle olanak d1~1 gorunuyordu. Fakat bazen anlasilmaz bit inada ve ofkeye diismesi, kendi duygularma "teorik" bit temel kurmaya baslamasi ayn bit olaydir.

Oyle samyorum ki Trofim Denisovic'in gen<;:ligi ovlesine kendine cekrnesi tesadiif degildi, gencligin deneyimi yeterli degildir ancak hakiki olan ile sahte olana karst oldukca duvarhdir. Lisenko'nun ogrencilerle, asistanlarla, gen<;: bilim insanlanyla bulusmalanna bircok kez tamk oldum. Kesinlikle diyebilirim ki, o dinleyicileri "ateslerneyi", ardmdan siiniklemeyi, gen<;:lige yaratici bit arayl~ ve olaganustii sonuclar elde etme tutkusu asilamavi basanyordu. Ama ote yandan eski, devrim oncesi tipte aka demisyenler -onlan 20'li yillarda Tarim ve Koy i~leri akademisindeki ogrenciligimden iyi haurhyorum- bizde, buyuk bilimi ozumsemeye cahsan isci gen<;:likte sempati uyandirmiyordu. Bunlann bircogu devrimi cok ge<;: kabul ettiler, onda bile deyim yerindeyse "bagularma tas basnlar", bilimsel Olimpos'a cikmak uzere harekete ge<;:me ciiretini gosteren "asci kadinlann cocuklarma,,12 husumetlerini acikca belli ettiler. Isci-koylu ailelerin <;:0- cuklan icin Lisenko iclerinden biriydi, iliklerine kadar devrimin ideallerine sadik biri, ger<;:egi arama tutkusuyla, bilimi insanlann yasarrum iyilestirrnek icin bit araca doniistiirme tutkusuyla yamp tutusan basit bit insarun neler basarabilecejiinin bariz bit orne-

12 Rusca'da bu dcyimin kokcni 1887 tarihli bir carhk gcncigc,;ine dayarur. () zamanki carhk egitim bakam Delvanov'un ya)1nladJgt vc car 3. .vlcksandr'in onaylad!gt bir gcndgcde gimnazyum mudurlcri aso, usak, arabaci I-,>ibilcrin cocuklanru okula almakta daha dikkatli olmaya <,:agnhyordu. Daha sonra a~9 cocuklan dcyimi okumak istcycn voksul halk cocuklan anlarmnda kullarulmaya basladi. (c.n.).

57

i. A. Benediktov ile sovtesl

giydi. Biitiin bunlar elbette isci-koylu gen<;:ligi daha aktif bit bicimde bilime rstndirmaya calisan Stalin'in Lisenko'va olan ilgisinde etkili oldu.

Ama siz Stalin'in Ltsenko'nun faaliyetine Hruscov'dan daha elestlrel yakl~ttgtnl soyledtnjz ...

Evet, Lrsenkonun kusurlanru Stalin oldukca net goriiyordu.

Stalin benim yanimda birkac kez, dogrusu nazikce, Trofim Denisovic'i "Marksist altyapryi cekete uydurma" cahasindan dolayi tekdir etti. Yani Marksist ideoloji ve terminolojiyi kendisiyle dogrudan iliskisi olmayan alanlara yayma cabasindan dolay1. Lisenko'nun 1948 yillndaki VASHNiL oturumunda okudugu ve Stalin'in butuniiniinde onayladtgi raporuna da Stalin aym ruhta elestirel notlar dusmiistii.

Stalin'in Lisenko'nun bugday verimini 4-5 kez arttirma yoniindeki tutulmamis vaatlerine karst yaklasimi ilginctir. "Ovle gori.iniiyor ki Y oldas Lisenko pek ger<,:ek<;:i olmayan bit odevi oniine koydu" dedi bit defasmda, "Ama iinin verimini bit bucuk-iki kat arttirmak bile miimkiin olursa bu iyi bit basan olacak. Zaten bilim insanlarirun pratik acidan bakildigmda gerc:;ek<;:i olmayan hedefler koyma sevkini kirmamak lazim. Bugiin gercekci g6riinmeyen ~ey yann bariz bir olgu haline gelebilir. Ostelik bizim bilim alamnda, ger<;:ek<;:i olmayan hedeflerden uzak, sakin bir hayati yegleyen 'alimler' az degil. Lisenko'vu cezalandinrsak boyle 'alimler' <;:ogahr."

Bu arada Lisenkodan bagimsiz bit ~ey anlatayun. Stalin genel kabul gormi.i~ uzmanlann ve devlet enstiriilerinin g6rii~iine g6re "ger<;:ek<;:i olmayan" hedefler koyan "grup disi" bilim insanlanrn, yalmz mucitleri bircok kez destekledi, onlara gerekli destegin verilmesinde, butce aynlmasmda vs. israr etti. Oteki halk komiserlerini oldugu gibi beni de, elinde mutat bir "devridaim makinesi" projesiyle gelen garip tipleri desteklemedigim icin azarladigl olmustur. Dogal olarak, istisnalar olsa da, <;:ogu zaman "devridaim makinesi" hie calismadi ve bunlar Stalin' e bildirildi. Yine de yalmz zanaatkarlann cok sayida basansiz denemeleri onu yildirmadi ve tekrar tekrar halk komiserlerinin siradaki "yenilik-

58

Stalin ve Hruscov hokk: nda

ci" projeyi dikkatle incelemelerini istedi. 0 zaman Stalin'in hareketi bana hatali goriiniiyordu, insanm dikkatini daha onemli islerden uzaklastiran, bit y1gm zaman ve siniri bosa harcayan hareketler gibi goriiniiyordu. Artik bu soruna baska turlu bakiyorum.

Stalin, biz ekonomi yoneticilerini "outsider'larm"n proje ve onerilerine dikkatlice bakmaya, kitlelerin teknik yaraucdrklanru her yonden tesvik etmeye alisnrdi ve bit seyler de elde etti. Elbette, mucit ve rasyonalizatorler icin, ozellikle resmi <;:izgiye ters dusenler icin 30'lu ve 40'h yillarda hayat kolay degildi. Her duzeyden olup "sakin hayati" sevenler 0 zaman da yeterince coktu. Ama en azmdan muhafazakarhkla, ataletle, hukiimet daireleri ve bilimsel kurumlann "gurup bencilligi" ile 0 ylilarda etkin ve sonu<;: alici bit bicirnde miicadele ediliyordu, butiin bu igren<;:lik karsilastinlamayacak denli az idi, Bit dizi cok onemli ve degerli kesif ve icat on ylilarca raflarda yatarken bunlann miielliflerinin sadece kendi cikarlartnr diisiinen kurum ve bilimsel enstituler tarafmdan ustaca kovusturma ve a~agliamalara ugrad1g1 bit durumu 0 zaman icin diisiiniilemez goriiyorum. Kirtasiyecileri daha erken asamalarda "sabotajci faaliyetten" yakalarlarill ki, zaten bu oyle bit seydir ve bovleleri bunun butun sonuclanna katlantrdi. Dogrusu, <;:agda~ Klubin'ler ve Polzunov'larml4 cileleri hakkmda bugunku gazeteleri okudujiun zaman, ister istemez eski vontemin eninde sonunda, simdi en yiiksek tribunlerden yapilan say1s1z tembihler, ihtarlar ve "parti vicdanma" <;:agrliardan cok daha yararh ve daha "insani" oldugunu dusunuyorsun ...

Ancak yine de genetige karsr Stalin tarafmdan bariz bir key- 111ik uygulandr, ktbernetlgt de Ilan ettiler kL.

Tutturdunuz gcnctik vc kibernetik, kibernetik ve genetik. Her yerde sadece bunu isitivorsun. 13aZ1 kalem erbabina ve gazetecilere inanacak olursak, bizde Stalin zamanmda bilim de yoktu,

1.1 "'r'abanalann"- BCl1l'cilkt",'utl kvndisi ingilizcc si)zciik kullaniyor. (c.n.), 1418. yiiz)11da yasanus q'.lf1tll"Z Rus hulk mucitlcri. (c.n.),

59


sadece bilime baskilar ve bastan sona hatalar vardi. ..

Evet, hatalar yapiliyordu, yanhs hesaplar oluyordu, hicbir iste bunlar olmadan olmaz. Ama ger<,:ek su ki, 30'lu yillarda boyle hatalar bugi.inki.ine gore karsilastmlamavacak olciide az yaprhyordu ve bilim alamndaki iklimin kendisi de daha saghkh, daha yarauci ve dilerseniz ~unu da ekleyeyim daha ahlaki idi. En azmdan, 0 zaman iklimi ger<,:ek bilim insanlan belirliyordu, bugi.in ise vasadar ve yeteneksizler, bunlar oyle bit hava yaratmislar ki gercek bilim insanlan nefes alamiyor. Ben elbette tanm ve koy isleri bilimlerine gore konusuyorum, ancak a~a~ yukan her yerde durum boyle.

Kimseye yaran olmayan, "kendisi icin" cahsan onlarca, yi.izlerce enstiti.i, bi.iti.in gi.in boyunca aylakhk eden milyonlarca bos gezen, bilimi etki alanlanna gore boliismiis ve sadece yetenekli "yabanctlardan" kurtulmak icin cabalanru birlestiren tekelci "i.inli.iler" klanlan. Iste size, Stalinist "siddet ve diktadan" siiphesiz "ozgi.ir" olan bugi.inki.i bilimirnizin ger<,:ek tablosu! Di.iri.ist bit insan buraya hie olmazsa bit di.izen verrneye, bilim alanlanru asalak ogelerden, her ti.irli.i si.ipri.inti.ilerden temizlemeye cahssin hele bit. Hemen bi.iti.in di.inyaya <,:lghklar yayihr: Imdat, 1937'ye, "ki.ilti.in" ahlak dJ.~1 ve mahkum edilmis yontemletine doniis var!

Gecmiste olan her seyi, hem olcek hem de verdigi zararlar bakirmndan coktan a~1n1~ olan bugi.ini.in igren<,:liklcriyle mi.icadele etmek yerine kirk ytl oncesinin gercek ve sanal hatalanm eseliyorlar, genetik ve kibernctik, kibernetik ve genetik diye kafa sisiriyorlar ... Aslinda anlamak da mi.imki.in: Olrniis liderleri bit kez daha tekmelemek bedava, ama bit de bugi.inki.i herhangi bit enstiti.i direktorune ya da hatta basit bit ki.irsi.i baskanina dokunmayi bit dene bakahm ...

"Kokleri anvoruz" demisti bana bit keresinde tarudik bit cde-

, ,

biyatci. Ashnda siz, kardesim, daha ziyade sadece gi.iri.ilti.i cikanyorsunuz, geregi gibi cahsmavi beceremediginiz ve istcmediginiz icin avdmlanrms kiiciik burjuvanm pck sevdigi sekilde "keskin" ve "egzantrik" olaru tartismak isinize geliyor. Gercekten arasaydiruz, 0 zaman soruyu tamamen baska turlu sorardiruz: Stalin

60

Stalin ve Hnrscov hokkrndc

zamamnda tek nik rastlanan, istisna olan seyler simdi neden kural oldu, neden oylesine her ~eyi kaplayan bir sisteme doniistu ki, bu sistemi yikrnaksizm Sovyet biliminin diinyada oncu konumlara gelmesi basitce olanaksizdtr?

Diyeceksiniz ki, boyle oldu cunkii en yetenekli ve durust olanlar baskiva ugradl. iyi de 0 zaman aym sekilde bugunun dertlerinin butun sucunu Biiyiik Petro'ya ya da Miithis ivan'a atmak miimkun, Temizliklerden bu yana kirk yrl geyti, kisi kiiltiiniin "ahlaki olmayan yontemleri'tnden bir kusaktan fazla partili liderler ayn kaldi, ama bizirn edebiyatcilar hep aym uzun havayi yahyodar: Stalin de Stalin ... Bu on yillar icinde bizim duzenimiz ve yetenekli halkirmzla Japon ya da Batl Alman mucizelerinden daha iyisini yapmak murnkundul Ama bizde ilerleme soyle dursun, gerileme basladi ...

ivan Aleksandrovic, simdi izin vertrseniz biraz baska blr alana gecellm. Siz Stalin ve Hruscov zamanmda koy Islert halk komiseri ve bakanr oldunuz. Her ikisinin ekonominin en onernli sektorune yaklasirnlarmr karsrlastrrmaruz miimkiin

.. "

mu.

Hruscov Politburo'da tarim ve kay isleri uzmaru olarak un yaprrusti ve bu onemli olciide geryeklikle ortusuyordu. Nikita Sergeyeviy kay islerinden epeyce anhyordu, ozellikle tanmdan; bilgi ve yetkinlik diizeyi acisindan iyi bir tarim muhendisine yakindi. Stalin burada bariz bir bicirnde ondan geri idi, zaten bunu saklamiyordu da, sektoriin sorunlan tartl?llrugl zaman ona damsirdi.

Ancak her ne kadar paradoksal goriinse de iilkenin basina gecince Hruscov kay islerinde karsilastmlamayacak kadar cok hata yaptl. Temelde saghkh bir fikre saplanan Nikita Sergeyevic onu bir an once hayata geyirmek icin yamp tutusurdu, acele ederdi, sagma soluna bakmadan diimdiiz giderdi ve geryeklikle baglnl yitirirdi. Bunun sonucunda yaptiklanrun bir bolumu vikicr, tam anlamiyla felaket sonuclar dogurdu ki, Stalin boyle bir ?eye asla

izin vermezdi... .

Samyorum butiin bunlann kokeni uzmanlara karst olan tavir-

61


dadir: Bilim insanlarma, tarun miihendislerine, kay islerinde yetkin insanlara karst tavnndadir.

Isin gereklerini en basa verlestiren Stalin kural olarak en itibar- 11 uzmanlann fikrini dinlcyerek karar ahrdi, kendi meylettigi garuse ters olanlar dahil birbiriyle celisen goru)ileri dinlerdi, Eger "muhalif1erin" argumanlan ikna ediciyse Stalin genellikle ya konumunu degi?tirir ya da ciddi duzeltmeler yapardi. Gerci bazen onun da remelsiz yere inatci davrandigr durumlar oluyordu. Attigl adunlar giderek daha cok kisisel ihtiraslarla belirlenmeye baslavan Hruscov ise uzrnanlara, ozellikle avkin dusuncnlere farkli davramyordu. Artik itaatkarca kafa sallayanlar, Birinci Sekreter'in onceden edindijii ve bariz olgular karsisinda bile degi~tirmedigi fikirlerini zamamnda tahmin edip "bilimsel olarak temellendirme"yi becerenler gaze girmeye basladi. Nikita Sergeyeviy sayesinde tarun ve kby islerinde ve oteki sektorlerde, kendi kafasiyla dusunmeve ve kendi garu~unu sonuna dek savunmaya ahsrms kadrolar yerine, "evet efendimci" yonetici ve bilim insarn kadrolar gorulmemi? bit hizla <;:ogalmaya basladi.

Degerlendirmeniz, biitun cilgmhklarma ragmen Hruscov'un Stalin'den daha demokratik, daha Insancil ve baskalaruun flklrlerme karst daha hosgorulii oldugu yolundaki yaygm kanryla cellslyor ...

Derinden yamlglli bir kam. C;ogu kez garuntliyle ozii kansunyorlar; butiin mesele de burada. D stelik bu durum Hruscov orneginde daha karmasikttr, Bir Numara koltugunda oturdugu bir yil icindc <;:arplcl metamorfozlar meydana gelmi~tir.

Ben Nikita Setgeyevi<;:'i hem savas oncesinde hem de savas sonrasi ilk yillarda iyi tamyordum. Ciiclii, dinamik ve olaganustli iyi calisan bir voneticivdi. Koylu kumazligr ve uyamkltglyla birlikte dogu~tan buvuk bir akla sahipti. Giriskendi, hizlr cozumler iiretirdi, organik bir demokratizm ve sadeligi, her turden insaru kendine cekme becerisi vardi. Biitiin bu nitelikler hakli olarak Hruscov'un partide yi.iksek mevkiler i~gal etmesine ve Politburo'va girmesine izin verdi. 0 yillarda ger<;:ekten demokrat idi, baskalannin fikrine saygl duyardi, insanlara ger<;:ekten sayglli

62

Stalin ve Hru§<;ov hakkmda

davrarurdi. Bu arada, zaten Stalin ve cevresi tarafmdan belirlenen genel hava da bovlevdi ve Nikita Sergeyevic akilli bir insan olarak zamana ayak uydurmaya calisirdt.

Birinci Sekreter olup "parti karsm gurubu" da uzaklasnrarak iktidanm pekistirdikten sonra Hruscov harfiyen gozle goriihir bir sekilde degi~meye basladi, dogal demokratizm yerini otoriter adetlere, baskalanrun fikirlerine saygl yerini farkh dusunenleri kovusturmaya biraktr. Boylece "onde gelen Marksist-Leninistin" "yenilikci" fikirlerini yeterince coskuyla karsilamayanlar hemen kovusturmaya ugrayanlar arasma girdi.

Dogrusu, ben bu degi~imleri hemen yakalayamadtm.

Politbiiro'da ve sorumlu toplannlarda Stalin zamanmdan miras kalan, "onderin" hosuna gitsin gitmesin, di.i~iindiigiin ve dogru buldujiun seyi soyleme ahskanhgryla hareket etmeyi surdiirdiim. Hruscov ilk basta bunu sakin karsrladi. Ancak yava~ yava? bana karst tavnnda bir tiir yabancillk ve sonra da acikca dusmanhk hissetmeye basladim. Bunu en net olarak, Nikita Sergeyevic'in - hafif bir dcyimle sovlersek pek akillica olmayan, Kovisleri Akademisi'ni Moskova'dan ahp kovhik bir yere tasima onerisine karsi qktlglm zaman hissettim. 0 siralarda baslatilan "uretime daha yakm olma" kampanyasi ckonominin bircok sektorundeki normal vonetimi bozan sacmaliklara yol acmisti. "ivan, dinle, basina bela alma" demisti bana Hruscov'un aparatinda cahsan bir yakm arkadasim. "0 oyle ilk bakista goriindiigi.i gibi dcmokrat degil. Ne yaparsan yap, ikna edcmezsin, ama bak pekala konumunu kaybedebilirsin". Ben bu tavsiyeyi dinlemedim ve kisa sure sonra ger<;ekten de ekonomide yonetici mevkilerden almdim, Hindistan'a elci olarak atandun ...

Bu arada diplomatik gorevimde de "basima bela alma" aliskanhgum, yani bana gerekli goriineR adimlan atmap surdurdum ancak bunlar yonetimin hosuna gitmeyebilirdi. Boylece kendimi riske atarak, -herhalde bizim Sovyet tarihindc ilk kez olarak, yurt disinda, Delhi'de SSCB cl<;iligine yakm bit yerde biiviik bir arsa satin ahmmr orgiitledim. Bugiin Hint baskentinde arsa fiyatlan on kat artti ve biz bu sayede biiyiik miktarda doviz tasarruf et-

63


tik. Ama 0 zamanlar buna benzer operasyonlara yan gozle bakihvordu, ideolojik sebeplerle. Guya toprak mulkiveti edinmek "sosyalizme yabanci bit yon tern" idi ve komiinistlerden ziyade "burjuva rantiyeleri"ne yaktstrdi. Buyuk ugra~larla, Gosplan ve maliye bakanhjnndaki eskiye uzanan iliskilerimi kullanarak gerekli kaynagm avrilmasuu sagladun. Iste 0 zaman kendi ornegimde yuksek katlarda artmis olan burokratizmi ve Bitinci Sekreter' e mekanik uyumu, kisisel sorumluluktan kacma ve maksimum sayida imzalar ve vizelerle kendini garantiye alma cabasmi hissettim, "Yeni" yonetim tarzi kendini gosterdi -kotii olan iyi olandan cok daha hizla yayihr, zaten kendini garantiye alma, sorumlulujru baskalannin omuzlanna yiikleme egilimi aparatta her zaman vardi.

Sorunuza donersek, bit kez daha tekrarlamak istiyorum: Goruslerini saglam bit bicimde ve sonuna dek savunmaya yetenekli insanlardan kurtulmava baslayan bizzat Hruscov oldu. En act gerc,:egi acikca sovlemeve alisrrus olan bircok Stalinci halk komiseri tedricen makamlanru terk etti. Kalanlar ise, nadir istisnalar haric, Hruscov'un "giri~imleri"nin tum ylktcillglnln cok iyi bilincinde olan fakat mevcut guc,:ler dengesinde sonucta belirleyici olana uyan akilh dalkavuklara doniistiiler ... 1964 yill Ekirn aymda kendisine voneltilen "maceracilik" ve "hayalcilik" kinamalanru dinledikten sonra Hruscov, yakin cevresini kendi uzlasmacihklan ve suskunluklanyla butun olanlara yardim etmekle sucladlgmda haklrydi. Ama gerc,:ek ~u ki, 0 yava~ yavas egemen olan bu davranis tarziru kendisinin tesvik ettigini unutuyordu. MK Bitinci Sekreteri'nin faaliyeti hakkmda kendi goru~lerini soylemeye curet eden, kusurlanru ve hatalanru keskince elestirmis olan Molotov'un basmi c,:ektigi sozde "parti karsiu grubu" buyuk politikadan sonsuza dek uzaklastiran Nikita Sergeyevic,:'in kendisiydi.

Hruscov'un samlandan daha otoriter olrnasr miimkiin, ama Stalin'in baskalarmm f"tkirlerine, insanlarm kendi baslarma hareket etmesine daha fazla saygr duyduguna Inanrnak pek zor ...

64


Ama oyle. Yetkin insanlann arulanm okuyun -Stalin'i yakmdan tarumis, onunla deyim yerindeyse yan yana cahsmis olanlan. G. K. Jukov, A. M. Vasilevskiy, K. K. Rokossovskiy, N. G. Kuznetsov, i. S. Isakov, S. M. Stemenko, oteki komutanlanrmz -hepsi de agtz birligi yaptru~<;:asma Stalin'in kendi basina dusiinen, kendi fikrini savunmaYl beceren insanlara deger verdigini itiraf ediyor. Stalin'i herkesten daha iyi tamyan G. K. Jukov onunla tarnsmarun mumkun oldugunu ve bunun tersini iddia etmenin mumkiin olmadigiru acikca yazlyor. Ya da ucak tasanmcist A. Yakovlev'in, bizim zamarurmz hakkindaki bence en iyi, fevkalade kitabi "Tsel' Jizni"nin [Hayatln .Amaci] sayfalanm cevirin. Orada yazar, ~u ya da bu ideolojik kampa meyletmeyen, duriist bir Rus entelektiielinin bakis acisindan Stalin'in tarzr ve calisma yontemlerini, insani niteliklerini degerlendiriyor.

Diinya zaten boyle kurulmus: Genellikle insanlar ruhlanna, hayata ve cahsmaya karst tavirlanna gore vakin bulduklan insanIan secerler ve kendilerine yakinlastinrlar. Derin analitik bir akla sahip, kararh, ira deli ve hedef sahibi bir insan olan Stalin astlannda da aym nitelikleri tesvik etti. Kendi bakis acisiru kim olursa olsun herkesin onunde savunabilen, saglam ve bagtffislz yargilan olan insanlara bariz bir sempati duyardi ve bunun aksine yiireksiz, yaltakci, onderin onceden bilinen fikrine kendini uydurmaya cahsanlan sevrnezdi. Ve gen<;:, yeni baslayan kadrolara, ilk bastaki cekingenlik ve deneyimsizlikleri icin belli bir miisamaha ve bir tiir "indirim" uygulantrken deneyimli ve cok emek vermis olanlann benzeri "insani zaaflan" hie affedilmezdi. "i~e yarar bir uzman" dernisti bunlardan biri hakkinda bir keresinde Stalin. "Ama idari islere kovmamak lazirn. Fazla dalkavuk. Bovlesi

J .i ~

amirlerine sevgisinden dolayi, en gaddar dusmandan daha fazla

zarar verir ve hesap da soramazsin -amirlerin onaYl alrnmrsnr."

Dogrusu cok nadiren de olsa benim de Stalin'c itiraz etmem gerektigi olmustur, Onunla tarusmak kolay degildi ve bu sadece muazzam otoritesinin baskismdan kaynaklanmryordu. Stalin genelde sorunu derinlemesine ve cok yonlu dusunurdu, ote yandan, muhatabtnin pozisyonundaki zayif noktalan hissetmek-

65


te ince bir sezgisi vardi. Ekonominin yoneticileri olan bizler cok iyi biliyorduk: Kendisine itiraz ettigin icin ceza almazsm, sadece cabucak unutrugu hafif bir hosnutsuzlugu olur, ama eger hakli cikarsan onun gozi.inde itibarin yi.ikselir. Fakat eger gercegi soylemezsen, sahsi huzurun icin susarsan ve soma bi.iti.in bunlar a<;:lga cikarsa, arttk Stalin'in gi.ivenini muhtemelen yitirirsin hem de geri gelmez bir bicimde. 0 nedenle ger<;:egi soylemeve alrsnk, kim olursa olsun ve amirlere has kendine hayranligi esirgemeksizm,

Ne yazik ki gerekli olan titizlik ve tutarhlik her zaman ortaya cikmadi. Bazi durumlarda Stalin, belki belirgin bir adam klthgllldan, belki de bazi kisisel karulanndan dolayi, dalkavukluga egilimli, mevcut konjonkti.ire kendini ustaca uydurmavi beceren insanlann da -yi.iksek makamlar dahil, gorev almasma izin verdi. Bana gore, bir si.ire disisleri bakaru makamiru dahi i~gal eden A. Ya. Vrsinskiv'in yukselisinde bu boyle idi -0 nadir rastlanan bir hitabet yetenegine, parlak bir egitime ve derin bilgilere sahip fakat ozde eyyamcl bir insandi. Oysa genelde, tekrarlryorum, ilkeli, kendi basina dusiinebilen insanlar tercih edilirdi. Ve Bi.iyi.ik Anayurt Savasi yillannda Stalin ardili olarak acikca G. K. J ukov'u, sava~ sonrasi ilk yillarda da C;:. A. Voznesenskiy'i ilan etrnisti -onlar dcmir iradeli, saglam ve di.iz karakterli insanlardi, askeri sorunlar ve devlet sorunlannda kendisine baskalarindan daha stk itiraz etmis insanlardi.

Ya da alm Stalin'in omrunun son vilinda MK plenumundaki konusrnasuu, Orada Stalin ya~llll ve saghg1ll1 gerek<;:e gostererek, resmen i~gal ettigi yi.iksek makamlann hie olmazsa bazilanndan azat edilmek istedi. Ayru zamanda en yakin iki calisma arkadasiru - V. M. Molotov ve A. 1. Mikoyan'i - gi.iya onlar yeterince saglam ve tutarh degil diye ani bir elestiriye tabi kildi. Bu kinama, -ozellikle Molotov'a karst olan- bana simdi de adaletsiz gC'>ri.ini.iyor. Ama Stalin'in yaklastmi yine bir gostergedir. Burada da kesinlikle "gizli oyunlar", "Bizans kurnazligi" gibi Banli "kremlinolog" ve "sovyetologlann" pek sevdigi dedikodulann yeri yoktu -yurt dismda bulundugum si.ire icinde bunlann eserle-

66


rine yeterince asina oldum. Mesele ~u ki, Stalin kisa sure sonra en azmdan yiiksek makamlardan biri icin, kendine gore liyakath bit ardil bulmustu. Belarus KP MK eski birinci sekreteri Panteleymon Kondratyevic Ponomarenko'yu kastediyorum. Ponomarenko savas sirasmda Baskomutanliga bagh partizan hareketi kurmay baskanhgim yurutmustu. Saglam ve kendi ayakIan iizerinde durabilen bit karaktere sahip olan Panteleymon Kondratvevic aym zamanda iliklerine kadar kolektivist ve demokrat idi. Geni~ pgmlarm sevgisini kazanmayi, onlann dostluk icinde calismasiru orgutlemeyi becerebilen bitiydi. Stalin herhalde Ponomarenko'nun kendi yakm cevresine dahil olmayisiru, pozisyon sahibi biri olmasmi ve asIa sorumlulugu baskalannm omuzlanna atmaya cahsmamasiru da hesaba katn.

P. K. Ponomarenko'nun SSCB Bakanlar Kurulu Baskaru atanmasma iliskin belge birkac Politburo uyesi tarafmdan imzalanrrusti bile ve sadece Stalin'in olurnu onun iradesini hayata gecirmesine engel oldu. Dogal olarak butun bunlardan haberdar olan Hruscov, MK Bitinci Sekreteri olunca Ponomarenko'nun uzaklastmlmasi icin gerekli adimlan atn -once Kazakistan'a, ardmdan, 1955 yilmda, diplomatik gorevlere, Polonya buyukelciligine sonra da Hollanda'ya gonderildi. Burada bile fazla cahsamadi -tehlikeli "rakibi" cabucak emekliye ayirdilar, hem de gayet miitevazt kosullarda, devlet hizmetinin ona tarudigt imtiyazlan bile vermeden.

Ozel hayatrnda sade, alcak gonullu ve diiz bit insan, akrabalan ve yakmlanna doniik sefkatli biri olarak 0 ger<;ekten yan dilenci gibi bit hayat surdii, nihayet Hruscov'un gorevden ahnmasmdan sonra arkadaslan MK'ya basvurarak ona ya~hhgmda diizgiin bit hayat sagladilar.

Bu hikayeyi ozellikle anlatnm ki, Stalin'in "zalimligi" ve "despotluguna" karst Hruscov'un "hiimanizrni" ve "insan sevgisi" hakkmdaki olasi sorulanruzi onleyeyim. Evet Stalin'in sert oldugu anlar olurdu, bazen haksiz, bazen zalim. Ama onun zamarunda belirli hatalar yapnu~ ve bunun icin rutbesi tenzil edilmis insanlar yeniden yiikselebiliyordu, ornegin G. K. Jukov, S. K.

67

101

i. A. Benediktov ile s6yle§i

Timosenko, L. Z. Mehlis'in ve bazr halk komiserlerinin durumunda oldugu gibi. Beni de ge<;:ici olarak tenzil ettiler, halk komiseri yardimcist oldum, sonra yine halk komiseri atandim. Hruscov zamarunda ise Birinci'nin gi.ivenini yitirmis olanlar sadece a~agt indiler ve bir daha asla yiikselemediler. Onun ardilIan zamamnda gene oyle ... Neden? Ciinku Stalin insanlann iradesini kirmak istemiyordu, onlara yanlrslanm diizeltme sansi veriyordu, becerikli yoneticilerin oyle kolay bulunrnadignu biliyordu. Hruscov ise, sadece kendi iktidanru pekistirmeyi diisunuyordu, kurugt insanlar yeniden yiiksek makamlara gelirse, iktidarma potansiyel bir tehdit olusturabileceklerinden korkuyordu ...

iyi de her ~eye ragmen ~i kiiltiiniin if~a edilmesi ne olacak?

Bircok ins an Hruscov'un bu aduru atmakla, en azmdan sucsuz yere act cekmis olan kisiler i~in hem siyasal cesaret hem de hiimanizm gosterdigtni dusunuvor,

Glii insanlarla savasmakta, onlan ge<;:mi~in hatalan ve tabii ki bugiiniin eksikleri icin giinah kecisi yapmakta ozel bir cesaret, hele siyasal bir cesaret gormiiyorum. Boyle bir "cesaretle" parlayanlar genelde amiri canh iken onun goziiniin icine bakanlardir, deyim yerindeyse, sudan sessiz, ottan alcak olanlardir. Ancak tehlike ge<;:tikten sonra bunlar kendi yiireksizliklerini ve korkakliklanru, "tirana" ve "despota" yonelik "cesurca" lanetlerle telafi ederler.

Devlet ricali arasmda Hruscov belki de herkesten daha cok Stalin'in onunde yaltaklamrdi. Stalin' den korkusu Nikita Sergeyevic'te hastahkh, bazen flkraya benzer bicimler alrrdi, bu da onun Birinci'nin goziindeki otoritesini yiikseltmeye yardimci olmazdi. Zaten Stalin klzrugt zamanlarda ona hitap ettigi bicimiyle "Nikita'tyi fazla sevmezdi. Samyorum Hruscov bunu anhyordu: Ama elinden bir ~ey gelmiyordu. irademizin disinda ~eyler vardir. Benim kauldigim Politbiiro toplanulannda, sorumlu diizeydeki baska toplanularda Nikita Sergeyevic, ornegin, Stalin' e bazen oldukca sert bicimde itiraz eden bir Molotov ya da J danov' dan farkh olarak, karst gelmek ne kelime, sesini cikarmaya bile ciiret edemezdi.

68

Stalin ve Hru§90v hokkmdo

"Hiimanizme" gelince, bunun kisi 'kiiltuniin ifsasi ile bir ilgisi yoktur, ger<;:i elbette, icip duygulandig; anlarda Stalin'in kamplanndaki acilara iliskin yUrek yakrci bir hikaye hakkinda samimi gozya~lan dokebilirdi -insanlara karst turn sertligine karsin duygusal bir insandt, bir olcude hassas ve icli. Genelde niyetlerinin "hiimanizm" versiyonu Nikita Sergeyevic'in isine geliyordu ve bu yeme rnumkun oldugunca cok sayida saf insanm gelmesi ve yerni yutmalan -daha dogrusu inanmis gibi yapmalan- icin her seyi yaptt. Bu tiir insanlar hem bizirn iilkemizde hem de disinda fazlasiyla mevcuttur.

Belki sizin haberiniz yoktur; ama ben Hruscov'un 30'lu ve 40'h yillarda Politbiiro'da "halk dusmanlan'tna karst en sert, en uzlasmaz konumlan alan "demirden narkom" L. M. Kaganovic ile siki bir dostluk kurmus oldugunu unutmadtm. Kaganovic ile siki baglar ugruna Hruscov, once Moskova'da savas oncesi yillard a, sonra da Ukrayna'da savas sonrasi yillarda parti orgiitlerini "yozlasmis" ve "zararh unsurlar" dan cok kararh, belki de cok a~lr1ya kacan bir bicimde ternizledi. Ternizlikler esnasinda azimsanamayacak sayida diiriist insan da act cekti ki, bu durum Stalin'in hosnutsuzlugunu dogurdu ve Stalin'in Kaganovic'e olan giivenini yitirmesinin sebeplerinden birini olusturdu, Hruscov ise Ukrayna'mn savasta mahvolmus sanayi ve tanrrurun yeniden kurulmasmdaki tarnsmasiz basanlanyla kendini rehabilite etmeyi basardi,

o donemde Kiev'de Ukrayna Cumhuriyeti Komunist Partisi birinci sekreteri olan Nikita Sergeyevic'e telefon edisimi hatirhyorum. Bir grup kay isleri cahsarunin bana gore haksiz yete partiden ihrac edilmeleri konusunu titizlikle ele almasiru rica etmistim ki bunlardan bazilanru cok iyi tamyordum. Beni dikkatle dinleyen Hruscov, Politburo tarafindan kendisine yardirn icin gonderilen Kaganovi<;:'le konusmaya soz verdi. Nikita Sergeyevi<;: sorunun herhalde olurnlu yonde cozulecegini ima etti ve benden "merkezde giiriiltii cikarmamanu" istedi, "bunun sadece isi zorlasnracagi"ru sovledi. Kaganovi<;:'le konustu mu bilrniyorum, ancak 0 insanlara bir yaran olmadi.

69


Genelde pek garip bir ~ey dikkatimi cekiyor. Stalin'den soz ettikleri zaman biitiin eylemlerini iktidar savasivla acikhyorlar, ancak soz Hruscov'a gelince onun eylemlerine munhasiran iyi niyetler atfediliyor -"hi.imanizm", "demokratiklesme", "empati" ve benzeri. Bilmiyorum burada hangisi daha fazla: N aiflik mi, yoksa kendini aldatma rru? Stalin gibi Hruscov da bir siyasetciydi ve Hruscov'un adimlan, yi.iksek ahlaki kategorilerden epeyce uzak, gayet maddi siyasal cikarlarla belirleniyordu ...

Somut olarak neyi kastettlglntzl bilmek isterdim. Ayrsca ki~i kiiltiiniin, 30 ve 40'11 yrllarm temizliklerinin ifsasmm tarnsmasiz bir sekilde yaygm ve olumlu bir rezonans bulmasrru neyle acrklryorsunuzr

Hruscov'un eylemlerinin ana ekseni iktidar mi.icadelesi, parti ve devlet aygltlannda tekelci bir konum mi.icadelesiydi ve sonunda bunu basanp iki biiyuk mevkiyi birden elde etti: SBKP MK Birinci Sekreterligi ve SSCB Bakanlar Kurulu Ba~kanhg1.

Ama Nikita Sergeyevi<;:'in durumu ilk basta zordu. Parti merdiveninde birinci olmasina karsin Politbi.iro'dakilerin <;:ogu yandasi degildi, hatta tersine. Molotov, Malenkov, Kaganovi<;:, Vorosilov, Stalin'in eski cevresinden onde gelen diger parti ve devlet adamlan asla Hruscov hakkinda olumlu bir fikre sahip olrnadilar, onu daha ziyade uzerinde uzlasilan bir flgi.ir, ge<;:ici bir adam olarak gori.iyorlardl ve elbette ki Hruscov da bunu iy;' anhyordu. Yerel parti ve devlet aygrtlannda vine epey sayida Stalin okulundan ge<;:mi~ ve Hruscov'un "venilikciligi'tne oldukca supheli bakan insanlar bulunuyordu. Bu'muhalefeti" zayiflatmak ve ktrmak, rakiplerini kotii gostermek, toplumsal bilincin Stalin' e karst bir ruhla kitlesel bir bicimde yogurulmas1111 ger<;:ekle~tirmek gerekiyordu. Marksist-Leninist yakla~l1ll1ntitiz bilimsel ger<;:ek<;:iligine ters diisen maceraci kiiciik burjuva hayalcilik icin gereken zerninin hazirlanmasiru kastediyorum. Stalin'in karalanmast ve onun "baslulan"na kurban gidenlerin rehabilitasyonu kampanyasi bu amaclar icin idealdi. Ostelik rehabilite edilenlerin bir kismi parti ve devlet ayginnda gorevler aldr ve dogal olarak Hruscov'un dayanagl halinc gcldi.

70


"Yaygin toplumsal rezonansa" gelince, bunu da belirli, simdi moda olan ifadeyle sovlersek, toplumsal katmanlar ve gruplann butiiniivle maddi cikarlanyla aciklamak miimkiindiir, Yurt disindan gelen giiriiltiilii alkislar anlasilir bit seydir: Bau'da ustaca Sovyet iktidanni itibarsizlasttrma kampanyasina donustiiriilen Stalin'i itibarsizlasurrna kampanyasr, uluslararasi komunist ve i~<;:i hareketini zayrflatti ve boldii, revizyonist ve oportunist egilimleri gii<;:lendirdi, ilerici insanlann akillannda ve goniillerinde kansiklik yarattl. Kisacasi, esasta bu kampanyayi alkislayanlar, sosyalizmin siyasal karsitlannm ekmejiine yag siirdii.

Bizim iilkemizde de antikiilt ifsaatlan selamlayanlar durustce calismaktan, demit disiplin ve duzenden hoslanmayan cesitli turde tembeller, a<;:lkgozler, dolandincilar, baskalanrnn sirtmdan ge<;:inen asalaklar oldu. Hele bit bunlara dokunmayi deneyin, hemen baslarlar "despotizm", "ozgiirliigiin bastmlmasi", "Stalinist baskilann kalmnlan" diye bagrl~maya! Stalin elestirisi parti-devlet aparatl cahsanlanrun belirli bit kesiminin, ozellikle biirokratizme ve kitlelerden kopmaya egilimli kesiminin hosuna gitti. Gerilimli emek ritmi ve kan disiplinden yorulan bu kesimler, Hruscov'un "yeni tarzi'ru sakin, hafiflernis bit hayat umutlanyla iliskilendirdiler. Elbette Hruscovcu "buzlann cozulmesi" yaranci entelijensiyamn geni~ cevrelerinin de hosuna gitti. Bunlar zaten toplumsal ozgiilliikleri nedeniyle bireyciligin, anarsik serbestligin cazibesini hisseder, partinin vonetici roliinden tedirgin olur, ancak gerc;:ek pozisyonlanru "ozgiirliik", "hiimanizm" ve "demokrasi" hakkmda "ilerici" lafazanhklarla maskelerler."

Bircok entelektiiel kapitalizmde daha rahat yasayabilecegini dii~iindiigu icin sosyalizmi affedemez. Fakat bunlar, tarihte goriilmemis turden belalara ugra1ll1~, ekonomik ve kiilturel bakim-

15 Hu turdcn aydinlara iyi bir ornck, fclscfc dokroru, SHKP MK uluslararasi iliskilcr departmam darnsmaru .vlcksandr Tsipko'dur. 'lsipko komiinizmc karst mucadclcsindc hurnanizm kavrarrundan yararlandigmr itiraf ctmis, daha dogrusu ovuncrek vazrmsnr, Blc-. Alexander 'Isipko, "The Collapse of Marxism-Leninism", 'I he Destruction of the Soviet lconomic System: An Insiders' l Iistory icindc, (cds.) Michael lIlman and Vladimir Kontorovich, New York: M. L Sharpe, 1998, s. 169-186. (c.n.).

71

i. A. Benediktov ile s6y1e~i

dan geri bir ulkenin, kisabir siire icinde <;:agda~ bir hizmet sektom ve hayat tarzt yaratamayacagim, birincil onemi halkm temel gereksinimlerine vermek zorunda oldugunu bir ~ekilde fark edemiyorlar. Odevlerimizin biiyiikliigune ve ol<;:egine inanmiyorlar. Bu insanlar icin daca ve otomobil, birden fazla ku~agm halkm mutlulugu icin, ugrunda miicadele ettigi sosyalizmin yuksek ideallerinden cok daha onemlidir. Kollan srvavarak cahsmayl, fikirleri icin dogu~meyi beceremeyen bu insanlar herhangi bir adaletsizlik ya da diizensizlik vakasi karsismda kendilerini kaybediyor ve teslim oluyorlar, "mutlak", siruflar d1~1 ozgiirliigii ovrneye, daha "insancil' ve daha "demokratik" bir sistemin gerekliligini kamtlamaya giri~iyorlar ki bu sistemin ardmda "liberallestirilmis" bir kapitalizmin hatlan kolayca ongorulebiliyor. Boyle bir kapitalizmin siradan insanlar icin, emekcilerin ana kitlesi icin neye mal olacagi onlann umurunda degildir, onlar cuzdanlannm manevi boyunduruguna da razidirlar, yeter ki daha fazla odensin. Ozellikle boyle insanlar herkesten daha goniillii bir bicimde kendilerini ve baskalanni sozde "Stalinizmin" dehsetiyle korkutuyorlar. Dogal olarak "Stalinizm"den kasit sosyalist diizenin kose taslan ve her seyden once Komunist Parti'nin yonetici rolii ...

A ydmlanmis kuciik burjuvazi her zaman ilkesiz siyasetcilerin dayanagi idi. Hem ge<;:mi~te hem bugiin, hem Ban'da hem de ne acidir ki sosyalist toplumda.

Apk konusrnak gerekirse, her ne kadar belli bir tutarhhk ve manttktan yoksun degllse de, "seriminiz" bana ~trl sematlk gorunuyor. Ben bircok kez toplumun ~e~itli katmanlarmda, diiriist, sosyalizme baglr fakat yine de Stalin'i suclu sayan epeyce insana rastladtm... Ayrica sizi dogru anladrysarn Hruscov'u parti-devlet aygmrun burokratlklesmeye en cok meyilli kisrm destekledi. Peki ama aparati kitlelerin iistiine yerlestlren, biirokratlara gorulmemls bir iktidar veren Stalin degll miydi?

Derin sebepleri aciklama yolundaki her caba kacmilmaz olarak sematizrn giinahml isler, dogal olarak benirnki de bir istisna degildir. Ama ben en azmdan aciklamaya cahsiyorum, Hruscov'un 72

Stalin ve Hru§c;ov hokkmdo

"cesareti" ve "asaleti" hakkmda duygusal ve kiiciik burjuva heyecanlann arkasma saklanarak boyle bit aciklamadan kacrruyorum. D stelik bizde resmi versiyon ile polemik yapmak hos karstlanrruyor, zaten diisiinme, tarnsma becerisi de oldukca dusiik diizeyde.

Ancak bu ge<;:ici bit olay. Tarihsel ger<;:ekler er ya da ge<;: nasilsa yiizeye cikacak, kirli politikacilar ve entelektiiel cevrelerden Vasisualiy Lohankin'ler," bunlan bencil cikarlan ugruna ne kadar dibe batirsalar da. Profesorii, edebiyatcryi yamltmak basit isciden daha kolaydir, ciinkii i~<;:i politikayi en dogru olcutle degerlendirit -siradan insamn giinliik, pratik hayatma ne getirdigiyle. Resmi mahkum etmelere ve ifsaatlara karsin degi~ik cevrelerde ve ozellikle siradan isciler, kolhozcular, askeri personel arasmda -0 zamanki durumu gazete vazilanndan degil kendi deneyimiyle bilen eski kusak arasmda- Stalin'in h:iIa cok sayida yandasi vardir. Ne Hruscov ne de bugiinkii yoneticiler hakkmda halkta boylesi derin ve vefah bit hatira kalmayacakttr ve kalamaz, bunlar her yerde kendi "halkciliklan'tru afise etmis olrnalanna ragmen.

Stalin'in kendilerine gorulmemis ayncahklar verdigi burokratlar meselesine gelince, burada tamamen haksizstruz. Stalin esasinda calismaktan baska ~ey bilmezdi ve tam bit ozveriyle emek harcardi, kendine hie rahat ve gev~eme tammadan giinde 14, 15, 16 saat calisirdi. Politburo uyeleri, halk komiserleri, merkezi ve yerel organlarrn sorurnlulan da onun belirledigi ritme boyun egerek, aym gerilim icinde calisirlardi. 14-16 saatlik i~ giinii bizim icin istisna degil, daha ziyade kuraldi, 5-6 yilda bit tatile crkardik, 0 da herkes degil. Tatil giinleri pratikte yoktu. Demirden disiplin, siirekli kontrol, maksimum gii<;: harcayarak calisma ve en onemlisi, somut sonuclar, islerin ger<;:ekten iyilesmesi talebi, ki bunlan yapamamak ge<;:mi~teki hizmetlerin ne olursa olsun gorevden ahnmak anlamma geliyordu -biitun bunlar idari eme-

1 (, ilya trr ve Y cvgeniy Petrov'un "Z~)lotoy Tclyonok" (Alnn Buzagt) adh mizahi romarundan uyarlanan aym adh filrnin bir kahramam, konformist bir aydin. (c.n.).

73


gin oyle bit i.iretkenlik ve etkililigine yol acti ki, bugi.in bunlan ancak ri.iyada gorebilirsiniz. Ornegin MK, Politbi.iro ya da bakanlar kurulunun herhangi bit karanrun yerine getirilmeden kaldigmi hanrlamiyorum. Simdi ise aksine, diyorlar ki bit <;:tg gibi artmis olan bu kararlar arasinda hie olmazsa yan yanya hayata ge<;:itilmi~ bit tanesini bulamazsm ... Bu arada bizim zamarumizda bit isin zorluguna ya da "nesnel kosullara" auflar ciddiye almmazdi. "Siz zaten bunlan asmak icin yonetici bit mevkidesiniz" derdi genellikle bu gibi dururnlarda Stalin.

Leon Feichtwanger'in 1937 yilinda Sovyetler Bitligi'ni ziyaretine iliskin soziinu ettiginiz kuciik kitabinr buldum ve okudum. Feichtwanger birazcik olsun sorurnluluk isteyen bit mevkiyi i~gal eden kisiler hakkinda sunlan yazryor: "Neredeyse yemek icin bic ualeit ayirmiyorlar, neredeyse uyeulart yok ue tiyatroda oyun izlerken sadece acil bir soru sormak: icin telefona cagrilmaeta ya da gecenin ucunde dordunde telefon edilmesinde bicbir gariplik gormuyorlar. Ben Mosleoua disinda bicbir yerde bu kadar cole sayida yorulmadan calisan insana rastlamadim ... New Yorh'ta ya da Siteago'da Amerikan calisma temposunu bulamadtysam da Mosleoua'da buldum. ,,17 Dogru bit gozlem, aynen boyle idi!

Bu arada biz halk komiserleri ozel taymlar, dacalar, bi.ifeler ve benzeri ayncaliklan diisiinemezdik bile -buna vaktimiz yoktu. Zaten bu noktada en ufak bit suiistimal acimasizca cezalandinliyordu -Goskontrol ve MK organlan etkin bit bicimde calisiyordu, aynca "a~agldan", emekciler tarafmdan gelen elestirilere bugi.inki.inden cok daha fazla onern veriliyordu.

Halk, yoneticilere imtiyazlann i~ gi.ini.ini.i 8 saat daha uzatmak icin verildigini gayet iyi biliyordu ve bu nedenle bugi.inki.ini.in aksine buna karst cikmiyor ve ofkelenmiyordu. Bugi.in ise bakanlann ger<;:ekten cok ayncaliklan var fakat onlann yoneticiliginden yillarca, on yillarca bit sonuc almamiyor. Tabii olumlu sonuclardan bahsediyoruz ...

Baska bit deyisle, hayat tarzi Bolsevik zahitlik (dfinya nimetle-

17 Leon Feichtwangcr, Moskova 1937, s. 26.

74


rine on em vermeyis -c.n.) ve piiritanizmle belirlenen Stalin, aparatin dizginlerini siki tutuyordu, hayatm saylSlz cazibelerinin yoneticilerin emek iiretkenligini azaltacagim, siradan insanlann onlara ve dolayisryla partiye olan gUvenini sarsacagim ve iilkemizde cok seyin buna bagh oldugunu -zamanla goriildiigii gibi hakh olarak- diisiiniivordu. Ger<;:i, ote yandan, Stalin bazen halk komiserlerinin, ozellikle gene olanlann ufak tefek kisisel zaaflarma goz yumardr, tabii eger bunlar ise yanslmlyorsa ...

Elbette boyle bir asm somiirii, boyle dey enerjiler isteyen bir rejim herkesin hosuna gitmiyordu -insan insandir, gev~emek ister, ailesine, kisisel ugra~larma biraz vakit ayirmak ister, bazilan da yiiksek mevkilerin itibannm, imtiyazlannm nimetlerini tatmak ister.

Hruscov'un buna oynadigrm fill soylernek istiyorsunuz? Evet, bu "insani" etken, merkezde ve ozellikle tasradaki yoneticilerin Hruscov'a verdigi destegi biiyiik olcude genisletti ve gii<;:lendirdi. Nikita Sergeyevic daha "vumusak" bir disiplin ve emek rejimini savunuyordu, "anlayish" ve "kendini baskasmm yerine koyabilen" bir insan .olarak un yaptnl~tl, halbuki biitiiniinde oldukca talepkar bir i~sand1.

Hruscov'un yeni tarzimn ilk habercilerinden birinin aksam saat 8'den soma i~ yerinde kalma yasagl olmasi tesadiif degildi. Stalin zamanmda ise bircok halk komiserlikleri geceleri bile calisirdi ki, bu da elbette insanlan bitkin diisuriiyordu.

o« yandan, Molotov ve Malenkov "siki" Stalinist kontrolun sadik izleyicileri sayihyorlardr, parti taleplerinden ufak sapmalan bile komiinistler icin "yozlasma" ve "ahlaki cizgiden kayma" olarak mahkum ediyorlardi, tabii bu da onlann aparat icindeki popiilerliklerini artirmivordu.

Ben de, 0 zamanlar hie de "Stalinist" olmadigtmt saklarmyorum, Hruscov benim de daha cok hosuma gidiYQrdu. Aynca ben onun zamanmda daha fazla serbestlik kazanacagum, hedefledigirn progratnl daha cabuk ger<;:ekle~tirecegimi sanryordum. Ancak bu beklentiler dogru crkmadi, Bakanlarm hareket serbest-

75

i. A Benediktov ile sbyle§i

ligi Hruscov zamaninda goriiniir bicimde daraldi ve her duzeyde talepkarlik ve sorumluluk da diistii. i~ hakkmda daha az, hayatm cesitli nimetleri hakkinda daha cok diisiinmeye basladik. Iste tam da 0 zaman bit catlama olustugunu, bu catlagin daha sonra Hruscov'un ardillan zamaninda aparatm kitlelerden kopmasina yol a<;:t1gml ve buna tepki olarak da geni~ halk katmanlannda, emekcilerde aparata karst bit diismanhgm dogdugunu dusunuyorum. Boyle bit ~ey 30'larda, 40'larda ve 50'lerde yoktu.

Ama esas mesele bu bile degildir. Ben Hruscov'un 50'lerin baslanndaki komiinizme dogru "buyiik anlmu'tnm neden basansiz oldugu, 70'lerin ortalarmdan beri neden yerimizde saydigirruz iizerinde cok diisiindiim -buyukelcilikte ve emeklilikte vakit ve olanaklar bol. Iste vardrgim sonuc: 50'li yillann ortasindan beri kadrolardan talep edilenler azalmaya basladiginda, hayat tam tersine bu talepleri yiikseltme gorevini koyuyordu onumuze. Aksi takdirde, yeni, daha karmasik ve biiyuk olcekli sorunlan cozrnek mumkun olamazdi. Stalin okulundan ge<;:mi~ ve bazi dersleri henuz unutmarms olan Hruscov bu sureci yine de bit miktar durdurmaya cahsn. Ancak onun ardillan ne yaztk kigiinun akimina, Lenin'in sozleriyle, "eski toplumun gii<;:leri ve geleneklerinin" kalmtilanna kapildilar.

Bircok parti ve devlet makammda yetkin olmayan, yuksek makamlan hak etmeyen, isleri dogru diizgiin idare edemeyen insanlar belirdi. Mesleki merdivendeki yukselmeler de fiili hizmetlerden kopuklasmaya basladi. Ornegin kendi bolgesindeki gtda problemini cozmeyi ya da isletmelerini diinya diizeyine cikarmayl basaranlar degil, sansh olanlar bakan, MK sekreteri hatta Politburo uyesi oldular.

Dogal olarak, gercek anlamda cahsmayi beceremedikleri icin biitiin bu insanlar kagttlar ve reorganizasyonlarla oyalaruyorlar, birbiri ardina yonetmelikler muhiirliiyorlar, "yeni tarzda calismak" <;:agnlariyla dolu saylSlz konusmalar yapryorlar.

Daha somut seylere donellm, Stalin ve Hruscov'un koy Isler! problemlerine yaklasrmlarmdaki farklart daha ayrmttlt olarak anlatrr nusuuzz

76

Stalin ve Hru§<;ov hokkrndo

Bu farklar Stalin'in olumiinden hemen sonra bariz bit bicimde belirdi, Nikita Sergeyevic kendi yaklasimi ile diinyayi sasirtmaya karar verdi. Elbette 1953'ten once de Hruscov'un pek sevdigi fikirleri vardi, ~u veya bu meseleye iliskin kendi cozum projeleri vardi, Ancak oteki Politburo uyelerinin aksine kendi gorii~lerini savunmayt beceremiyor ve savunmak da istemiyordu. Ustelik bu plandaki cekingen giri~imleri Stalin tarafmdan en sert bicimde elestiriye tabi tutulmustu. Stalin, kizginca ifade ettigi gibi "Manilovcu hayalcilige" dayanamiyordu. Herhalde Hruscov'un Stalin'den abartilt korkusu da etkisini gosterdi ve bu da Nikita Sergeyevic'in, itiraz etmeyen, itaatkar bit icraci, siyasal ihtirastan, birinci rolu oynama hevesinden yoksun biri olarak iinlenmesini getirdi ... Ne var ki Hruscov, bircok kiside olusmus olan bu yanlt~ izlenimi daha sonra iktidar mucadelesinde ustaca kullandi.

Ama ben yine farklara doneyim. Bunlar her seyden once kolhozculann ve sovhoz iscilerinin ozel (eve bitisik) tarla ve bahceleri ile zanaatkarhk-el sanatlan ve kooperatif faaliyetlerine iliskin idi. Kovlerin kolektivizasyonunun tamamlanmasmdan sonra bile biteysel sektor biiyiik rol oynuyordu. Savas oncesi ytllarda sebze, et, sut, yumurta ve diger koy iirunlerinin yiizde 60 ila 90't, elbette talullar ve teknik kiilturler haric olmak iizere, bizzat sahsi isletmelerden saglamyordu. Meyve ve yemislerin buyuk kisrruru da onlar iiretiyordu. Bu arada hem savas oncesi hem de sonrasi yillarda kolhozcular gelitlerinin buyuk kisrruru toplumsal isletmeden degil, kendi kisisel isletmelerinden saglarlardt. Stalin bu durumu nesnel olarak uzun siire icin kacinilmaz sayardi ve daha fazla "kolektivizasyon" ve toplumsallasnrmayi zorlama yonundeki her tiirlii giti~imin onunii acimasizca keserdi, ben buna bircok kez taruk oldum.

Hruscov ise, tersine, ozel koy isletmesini ve kovlerdeki her tiirden kooperatiflerin faaliyetini "ge<;:mi~in eskimis kahnnlan" olarak degerlendiriyordu, bunlar giiya koyliileri kolektif emekten "alrkoyuyordu" ve "sosyalizmin" koydeki muazzam "avantajlanom" ortaya cikmasina engel oluyordu.

Maas ve iicret meseleleri de ciddi bit aynsma noktasiydi. Stalin

77


zamarunda maaslar iiretkenligi yiiksek ve nitelikli ernegi ozendirmenin bit araci olarak, bilimsel-teknik ilerlemenin onemli bit kaldrraci olarak aktif bicimde kullamhyordu. Koy ekonomisinde, sektoriin <;:agda~la~masllllll temposunu belirleyen ornegin tarim miihendislerinin, mekanikcilerin, suruculerin, MTS (makineteknik istasyonu -c.n.) calisanlannin, baska mesleklerden ins anlarm maaslan siradan kolhozculann ve sovhoz iscilerinin rnaaslanndan onemli olciide, bazen birkac kat fazla idi. Uretkenligi yuksek ernegin tesviki de gayet iyi yoluna koyulrnustu -iiretim onciileri "ortalama" isciden cok daha fazla kazamyordu ve Stahanovculann bazi kategorileri icin iicret tavam dahi kaldinlrrusti.

Benzeri bit tablo sanayide de gozlemleniyordu, burada rniihendisler ve ozellikle yeni teknigin yaraticilan iscilerden ve iiretken olmayan sektorlerin cahsanlanndan cok daha fazla ahyorlarill. 50'lerin baslangicinda, hatirhyorum, universite profesoru 1000 rubleye kadar kazarurken, ternizlikci kadm 30 ruble ahyordu (bugiinkii kurdan) ve biitun bunlar normal sayihyordu.

Ideolojik-manevi tesvik ile bitlikte maddi ozendiriciler, bilimsel-teknik ilerlemede kilit rol oynayan tanm muhendisleri, mekanizatorler, muhendisler, tasanmcilar ve benzeri mesleklere en yetenekli insanlann akrnasiru saghyordu, aynca halk arasmda, ozellikle gen<;:ler arasmda bilgi edinme, <;:agda~ teknigi ozumseme arzusu geli~iyordu.

Populist egilimlerin dozunu kaciran Hruscov'a boyle bit yaklasim "toplumsal olarak adaletsiz" ve "gayri sosyalist" goriindii. Onun baskist altmda ernegin iicretinin odenmesindeki "haksiz farklann" tasfiyesi yoniinde, tarifeler gozden ge<;:irilmeye basladi. Bu surec ne yazik ki, 1964 ythndan sonra da siirduruldii. Sosyalizmin cok onemli nesnel yasalanmn volontarist ihlalinin sonucIan biliniyor: Uravnilovka (ucret esitlikciligi) simdi pratikte sanayi ve tanmm biitiin sektorlerinde hiikiim siiriiyordu, bilimselteknik ilerlemenin temposunu belirleyen sektorlerden yetenekli insanlann kacts; basladi, miihendislik-tasanmcihk korpusu ihmal edildi ki, maaslan bakimmdan bugiin neredeyse temizlikcilerden

78


geri kahyor. Maddi ozendiriciler bas a~agl edilince dogal olarak ekonomide de onun normal buvumesine asIa yardim etmeyen her turlu akildisihklar baslar.

Bu arada, ben bugiiniin bakis acismdan degerlendiriyorum. 0 zaman, SO'li yillann ortasinda her ~ey farkli goriiniiyordu ve Hruscov'un farkh emekci kategorilerinin maaslanndaki adaletsizlikleri kaldirma cabasi acikcasi benim de hosuma gidiyordu.

Genelde Nikita Sergeyevic kisa siireli etkinin, parlak flaslann essiz ustasi idi, hakkiru yememek lazrm ki bunlar bit sure icin yalmz hemfikirlerini degil, karsitlanm bile kor ediyordu. Dogru, bu etki, uzun vadeli, stratejik cikarlarin kucuk goriilmesi pahasina elde ediliyordu, bu da sonucta muazzam kayiplara donustii. Ancak insanlar bugiinii vasarlar; ve Nikita Sergeyevic bu zaafi cok ustaca somiirdu ...

Amlar literatiiriinde Stalin ile Hruscov arasmda Hruscov'un akil d~t tarun-kent projesinden dolayi fikir ayrmgt oldugundan soz edildi ...

Ben bu projeye akil disr demezdim. Temelinde genelde rasyonel bit fikir olan tarim ve sanayi iiretiminin entegrasyonu, koy ve kent arasindaki toplumsal-yasamsal ve kiilturel alanlann duzeyi acisindan olusan farklann duzeltilmesi fikri vatryordu. .Acik konusmak gerekirse, Hruscov bu fikirlerle ortaya ylkugl zaman bunlar benim hosuma gitmi~ti. Ancak daha sonra buyuk uzmanlar ve bilim insanlanrun -tanmcilarin gayet ciddi ve iyi argiimanlara dayanan elestirisinin etkisi altmda "tanm-kentler" (agrokentler -<;:.n.) teorisine daha ihtiyath yaklasmaya basladim. Koyde elde edilen geli:;;im diizeyinin, tanm ve sanayi uretiminin dogrudan entegrasyonu sorununu, en azmdan Hruscov'un onerdigi gibi butiin iilke olceginde ele almaya daha uzun bit sure boyunca izin vermeyecegini bana ikna edici bit bicimde gosterdiler. A:;;1t1 onde gitmenin, kovlerin nesnel ozgiilliigiinii ihmal etmenin bit ornegi de kirsal niifusun yogunla~tlt1lmasl ve bit araya toplanmast, "perspektifi olmayan" koylerin tasfiyesi tezi idi. Bunun sonucunda koylerin sanayilesmesi siirecini yapay olarak zorlama giti?irnleri koy ekonomisine buyiik zarar verdi.

79


Hruscov bir ara Pravda'da bir makale yaymladi, belirtmek gerekir ki "tanm-kentler" kavrammi orada epey giizel bir bicimde serimledi. Parti voneticilerini teorik arayislara, problemli teorik alan lara vonelmeye genelde tesvik eden Stalin bu makaleye cok olumsuz -hatta diismanca bile diyebilirirn- yaklasti. Kisa sure sonra Pravda'da, "tanm-kentler" teorisini YOOCl bir elestiriye tabi tutan bir makale cikti. Kendi dar cevresinde Stalin Hruscov'un arayislan hakkmda daha da sert sozler etti, "safi hayalcilik", "solcu ileri firlamacihk", "kuciik burjuva heyecanlar" olarak adlandirdi. Bu sozleri iyi haurhyorum ciinkii Stalin bunlan, Hruscov'un "teorisi"nin etkisine girmeyeyirn diye, benim yarumda birkac kez tekrarladi.

Genelde, Hruscov'un orgiitcu niteliklerine yuksek deger veren, onu parlak bir icraci sayan Stalin onun siyasal ve ideolojikteorik yetenekleri hakkmda oldukca olumsuz bir fikre sahipti. Dahasi, Stalin'in Hruscov'la iliskisinde kasitli bir kiicumserne bile yatardi ki, Stalin belli de Beriya haric parti ve devlet voneticileriyle iliskilerinde asla boyle bir davranis gostermezdi. ~ahsen bende olusan izlenirne gore, bu "ikili"yi kendi cevresinden ayttarak Stalin bir anlamda onlann "gayn bolsevizmi'Ine tavir koyuyordu, sanki yetenekli fakat ideolojik anlamda supheli insanlann, bir cesit "siyasal yol arkadaslan'trun hizmetlerinden devlet islerinde yararlanmak zorunda kalmdigr icin ozur diler gibiydi.

Hruscov Stalin'in azarlanna goriinii~te oldukca sakin ve kayitSlZ yaklasiyordu. Ancak bu sukunet elbette yarulticrydi -Nikita Sergeyevic a~1r1 kendini begenmi~ ve ihtirash bir insandi, geryi simdilik bunu gizlemeyi basanyordu.

Hatirhyorum, toplanulardan birinde Stalin bir ihmalkarlrktan dolayi lafrm esirgemeden Hruscov'u sertce azarlarmsn. Toplanndan sonra Hruscov'la ben a~agtda bizi bekleyen arabalanrruzm yanma iniyorduk.

- Cok bilmis, dedi birden klzgmca Hruscov. Yonetmek kolay tab ii, ama somutta bir dene bakahm ...

- Kimden bahsediyorsun? diye salt mekanik bir bicimde sordum, diisiincelere dalrrus oldugum icin. Toplantida ben de azar

80


yernistim ve Stalin'in dediklerini nasil yapacagnm diisiinmeye baslarrusnm.

- Ha, yok bisey ben kendi kendime ... dedi Nikita Sergeyevic. ('iyi azar isittik, ders alrnak lazun." Hruscov hemen kendine hakim oldu ve dostca giiliimsemeye cahsn.

Ancak arab ada anladun ki Hruscov'un sozleri Stalin'e dairdi.

Deyimdeki gibi, durgun sular derin olur ...

Neyse sorunuzdan uzaklastim, Tarun-kentler hikayesi bir kez daha Stalin ile Hruscov'un kay ekonornisi sorunlanna yaldasimlanndaki farki vurguluyor.

iliklerine kadar ger<;ek<;i olan Stalin, meselenin azgiilliigune cok daha buyuk olciide dikkat ediyordu. Iyice dusunerek, temellendirerek, acele etmeden, su ya da bu eylemin uzun vadeli sonuclanrn hesaplayarak hareket ediyordu. Hruscov ise aksine hizh ve etkili sonuclan hedefliyor, acele ediyor, elde edilen gelisim diizeyi hakkmdaki ger<;ek<;i fikri yitiriyor ve kesinlikle affedilemez, suclu bir iitopizme dusuyordu,

sozlertnden koy Isler inln bugiinkO pek icler acisr durumunun esas sorumlulugunu Hruscov'un ve Stalinist cizgiden uzaklasanlarm ~ldlgl izlenimi doguyor. Fakat bu cizgtnin kendisi acaba kusursuz muydu? Kolektlflestlrmede asrrihklar, 1933 yilmm korkunc a~hg., koyden kente kaynak aktarrmr ve nihayet pasaportu bile olmayan kolhozcularm yarr-feodal serfIestirtlmelert yok muydu acaba? Ayrrca Stalin doneminde tarrm ve koy Isleri alarunda Batr'dan geriligimizi de asarnadik. Resmi belgelerde, onde gelen rarlhcllertn eserlerinde bunun sorumlulugu bOyOk olcude Stalin ve cevresine yOkleniyor. Yoksa siz bunu kabul etmiyor musunuz?

Sorunuza bakihrsa, nesnel ve oznel etkenlerin iliskisini dogru kurmuyorsunuz, hepsini aym kiimeye koyuyorsunuz. Elimden geldigince, ger<;ek tabloyu aydmlatmaya cahsayun,

Kay islerinin geri kalmasmm tum sucunu Hruscov'a ya da Stalin'e yiiklemek kokten yanhstir. Burada her ~eye ragmen esas olan nesnel etkenlerdir, iilkenin geli~iminin azgiilliikleridir. Neden bahsediyoruz, 20'li yillann basinda bizim koylerimizde kara saban hakim iken ABD, Biiyiik Britanya ve diger Avrupa devlet-

81


leri koy islerinin elektrifikasyonunu neredeyse tiimden tamamlamtslardi. Bu geri kalmis orta c;:ag koyiinden ulkenin sanayilesmesi, c;:agda~ bit ordu kurulmasi, savasla ytkilrnis ekonominin yeniden toparlanmasina gec;:i~ icin guc;: toplamak gerekiyordu - baska bir yol basitce yoktu.

Bu geri kalrms ozel isletmeler okyanusunu, turn kacirulmaz maliyetleri ve "eksileri" ile birlikte sosyalist kolektivizasyon yoluna sokmak gerekiyordu. Ve turn bunlar dusman kapitalist kusatmanm baskisi alnnda, zorlu bir tempoyla, tarihte gOrUlmemi~ kisa surelerde oldu -baska care yoktu. Eminirn ki, kolektivizasyon ya da sanayilesmeyi bes-alti y11 daha uzatsaydik ekonomimiz fasizrne karst zafer icin gereken sevleri saglayamazdi, koylerimiz de orduyu ve nufusu besleyemezdi. Sovyet iktidanndan nefret eden kucuk isletmeciler ve kulaklann cephe gerisinde olusturacagi "besinci kol" dan bahsetmiyorum bile. Sorun ~u ki, tarih bize "normal" irnkanlar vermedi, bize de "normal olmayan" yani zorlanmis tempolarla hareket etmek dustii.

Elbette parti, hukumet, sahsen Stalin koy ekonomisinin kalkinmasr, koylulugun hayatmin iyilesmesi icin cok ~ey yapnlar -bu sektore neredeyse yirmi boyunca onderlik etmis bit insan olarak bunu teyit ediyorum. Boylece kovler ileri dogru, uretim ve ernegin c;:agda~ orgutlenmesine, uygar ya~ama dogru guc;:lu bit atihm yaptl. Burada mucizevi sonuclar, bu kisa surelerde Bati'ya gore geri kalrrushgm tasfiyesini beklemek gerc;:ekc;:i degildir. Ancak SO'li yillann basinda ilk kez devletin koy ekonomisinin geli~irnine biiviik guc;:ler ve kaynaklar ayuma olanagr belirdi. 0 zamana dek kentler buyuk olcude koylerin hesabina yasiyordu ve baska c;:1kl~ yolu da yoktu, tabu "onde gelen tarihcilerin" masa basi vamlsamalan disinda.

Suphesiz, 0 zaman koylunun ya~am kosullan hos degildi - gerilimli emek, vuksek yergiler, ikamet mahalline "sikrca" baghhk. Bu arada sehirde de boyle. Unutmayiruz ki, carhk Rusyasi ya~am diizeyi acismdan ileri kapitalist iilkelerden viiz y11 kadar gerideydi, belki de daha fazla.

82

Stalin ve Htuscov hokkmco

Ancak abartmak da gerekmiyor. Ekim (devrimi -c.n.) oncesi doneme k1yasla koy niifusunun ezici <rogunlugunun iiretim ve ki.iltiirel-maddi kosullan keskin bir bicimde ivilesti, Hem kolhozcular hem de sovhoziscilerinin ana kitlesi hayatrndan mernnundu ve gelecege simdikinden cok daha iyimser bak1yordu, simdi 0 zaman icin hayal edilemez bir maddi zenginlik olmasma ragmen. Bunu soyliivorum, ciinku bircok kez koyli.ili.igi.in 30 ve 40'h yillardaki yoksul durumu hakkinda figanlar duydum. Bazt kalem erbabma gore, 0 donerndeki parti politikasi neredeyse bastan sona koyli.ili.ige karsr teror, baski ve siddete dayantyordu. Sacmahkl Ciplak siddetle -ki 30'lu yillarda koyluluk ni.ifusun <rogunlugunu olusturuvordu- hicbir siyasal di.izen uzun sure dayanamazdil Aynca dunyanin en gi.i<rli.i fasist sava~ makinesi yenilemezdi, cephede ve cephe gerisindeki kitlesel kahramanhk olmazdi, Nihayet iki super devletten biri olamazdik, eger bazilanrun ciddi ciddi inandirmaya <rah~t!gl gibi her ~ey ger<rekten NKVD korkusuyla yapiltvor olsavdi.

Nesnel etkenlere degindiniz ancak oznel etkcnler hakktnda tek soz etmediniz ...

Tamam, onlara ge<riyorum. Siz elbette benden Stalin ve Hruscov'un eylemlerinin, daha dogrusu koy ekonomisinin gelisimini geciktirmi~ olan hatalarmm karsilasurmali bir degerlendirmesini bekliyorsunuz.

Evet, bu arada her yeni iste kacirulrnaz olan hatalardan hem Stalin hem de Hruscov epeyce isledi, Ama hata var, hata var. Stalin kuciik, ikinci dereceden meselelerde hatalar yapt!; bi.iyi.ik, stratejik meselelerde degil. Hruscov ise tersine aynntilardan ve ozel noktalardan daha iyi anlardi, fakat bi.iyiik olcekli, genel olarak devleti ilgilenditen kararlarda iyi dusunemezdi, acele ederdi ki, bu da bir dizi durumda bayagl felaket sonuclar dogurdu. Iste siz 1933 vih a<rhgrndan soz . ettiniz. Bu achk her seyden once korkunc bir kurakhktan meydan gelmi~ti, bu kurakhjnn sonuclari 0 sirada tamamlanrms olan kovlerin kolektivizasyonunun rnaliyetleri ve sikmulanru derinlestirdi, bunlar her bi.iyiik toplumsal doniisiimde kacirulmaz seylerdi, Her iki etken de nesnel bit ka-

83

i. A. Benediktov ile s6yle~i

rakter tasryordu ve bunlan bir onderin olaganustii giicuyle bile ortadan kaldirmak miimkiin degildi. Eger Stalin'in bir hatasi varsa, 0 da 0 zamanki tanm bakaru Yakovlev'e (Epsteyn'e) gereginden fazla giivenmi~ olmasiydi, ciinkii Yakovlev dogal afetle mucadele icin gerekli onlemleri almadi ve merkezi ve yerel iktidar organlannda siperlenmis olan Trotskistler ve baska "solcular"m ytkicr faaliyetlerine pratikte goz yumdu. Ben 0 sirada sebze iireten sovhozlann Moskova trostiinde cahsryordum ve merkezden -hafif bir ifadeyle soylersek- "garip" talimatlar ahyordum, bunlarm yerine getirilmesi uretimin bozulmasma yol acabilirdi. Bu arada Yakovlev'i sabotajcihktan dolayi yardakcilanvla birlikte kursuna dizdiler. Ama her durumda onun grubunun eylemleri durumu kotiilestirmekle birlikte belirleyici olmadi, ciinkii, tekrarhyorum, mesele esas olarak nesnel etkenlere dayamyordu.

Hruscov ise, devlet dumeninin basina gecince nitelik vesonuclan bakimmdan stratejik hatalar yapt!. SO'li yillann ortasmda, bizde esas olarak ilk kez koy ekonomisine buviik guc;: ve kaynak yoneltrne olanagi belirdigi bir sirada, 0 bunin cabayi bakir topraklann ekime acilmasiru yaymaya yogunla~t1td1, bu da elbette gorunur ve cabuk sonuclar verdi, fakat uzun vade de acikca hata- 11 bir karar oldugu ortaya crkn. Mesele yalmzca bakir topraklann islenmesinin, buralarm aksine daha fazla onem verilmesi gercken bolgeler -Ukrayna ve Rusya'mn kara toprak dismdaki bolgeleri- pahasma gerc;:ekle~mesi degildi. Daha da feci olaru, koy ekonomisinin ekstansif buyume etkenlerine dogru "stratejik donusu" oldu, oysa 0 sirada giindemde olan koy ekonomisinin intensiflesmesine gec;:i~ idi. Baska bir deyisle, "derinlesmek" lazimdi, ama biz gec;:ici basanlara kaptlip, bile bile yanlrs yoldan "genislemesine" gittik, bundan dolavi abartisiz birkac koy ekonomisi bes yilhgmi (bes yilhk plarurn -c.n.) yitirdik,

Hruscov'un ozel bahce ve tarlalara cepheden saldmsi ve ozellikle kolhozculann ve sovhoz iscilerinin kisisel mulkiyetindeki biiyuk ve kiicukbas hayvanlann azalnlmast da son dercce olumsuz sonuclar dogurdu. Oysa Stalin doneminde ozel olan ile top-

84

Stalin ve Hru§90v hakktnda

lumsal olamn esnek uyumu ve bit aradaligi bircok sorunu cozmeye izin veriyordu. Eski kusaktan insanlarla koriusun, g1da maddelerinin cesitlilik ve zenginligi acismdan magazalar1m1zm SO'lerin basinda simdi 80'lerin basinda oldugundan iki kat daha iyi oldugunu soylerler. Elbette uravnilovka'nm (iicret esitlikciligi) her yerde yaygmlasnnlmasi ve de "perspektifi olmayan" koylerin tasfiyesiyle sonuclanan gigantomaniya 18, koy ekonomisine oldukca hissedilir darbeler indirdi.

Hruscov'dan sonra gelen liderler onun hatalanru diizeltmedikleri gibi aksine iyice derinlestirdiler, Guclii bit orgiit<;ii, enerjik ve giti~imci bit insan olarak Nikita Sergeyevic yine bit sekilde yoneticileri "silkeler" ve calisnnrken onun ardillari bitmek tiikenmek bilmeyen ogiitlerle yetindiler. Tiim bunlar sonucta sunu dogurdu ki, muazzam masraflara ragmen koy ekonomisi bugiinkii durumuna, sizin de dogm olarak belirttiginiz gibi, "01- dukca isler acisi durumuna" geldi.

ivan Aleksandrovic, ~el~kiye dusmediniz mi? Sta!in'in insan sarrafr oldugunu, onlarm gercek degertnl bildigini iddia ettiniz ... Hruscov'da, Beriya'da, Vt!?inskiy'de ve cevrestndeki baska insanlarda yamldrysa bu nasal bir sarrafttr?

Bunda bit hata oldugunu sanrmyorum. Lenin gibi Stalin de siyasal olarak supheli ya da gayri-Bol~evik gordiigii insanlan kullanmayi beceriyordu. i~ yapma becerisi, yiiksek cahsma nitelikleri herhalde yuzde 100 Marksist - Leninistlerin tekelinde degil ... Hem Visinskiv, hem de Mehlis ve Beriya Mensevik bit ge<;nU~e, biyograftlerinde "karanhk noktalara" sahipti. Fakat onlann profesyonel "olumluluklan" bariz bit bicimde agu basiyordu, ayr1ca siyasal stratejinin olusturulmasma onlan kansnrmiyorlardi, Lenin de gercek Bolsevikler ve ger<;ek Marksist teorisyenler saymadigi Trotskiy'in, Zinovyev'in, Kamenev'in, Buharin'in yiiksek mevkileri i~gal etmesine izin verdi ya.

Bizde hep a~1tlya kacihyor. Ovuyorsak goge cikarryoruz, kizryorsak mutlaka un ufak etmek lazun ... Y a seytan ya melek, ortasi

18 Kuruk islctmclcri ihmal cdip her ycrdc dcv buyukluktc islctrnclcr kurma "ha,;tahi,>1". (c.n.), 85


sanki yok, halbuki tersi hayatta cok stk oluyor.

6rnegin Beriya'yi alahm. Onu akla gelen-gelmeycn her tiirden ayibin, sefahatin toplarru olarak sunuyorlar. Evet, ayiplan vardi, durust degildi, temiz bit adam degildi -oteki halk komiserlerinde oldugu gibi ben de ondan epey cektim. Ama tartismasiz butiin kusurlanna karsm Beriya, gu<;:lu bit itadeye, orgiit<;:u niteliklerine, meselenin ozunii cabuk kavrama ve karrnasik durumlarda esas olaru tali olandan ayirarak hizla yoniinii tayin etme becerisine s a hip ti.

Beriya onderliginde, hem de cok kisa bit surede atom bombast yapllwgt ve savas sirasmda savunma projelerinin rekor hizlarla insa edildigi bit ger<;:ektir.

Ancak Beriya, buviik olmayan bit hataya kasithhk goriintiisu, hatta "siyasal" niyctler atfetmeyi becerirdi, Stalin, Mehlis'i oldugu gibi Beriya'yi da bit tiir "korkutma sopasi" olarak kullanarak her kademedeki yoneticide bulunan, Lenin'in gayct dogru bit bicimde "Rus Oblomovlugu" diye niteledigi, avarelik, mrymintihk, ihmalkarlik ve diger hastahklanmizi yok etmeye calisryordu. Ve, acik soylernek gerekirse, bu pek cekici olmayan vontem etkili bit bicimde isledi, Elbette Beriya'nm sopasmm durust insanlarm basma indigi durumlar da oldu.

Nasil olduysa, Stalin'in 1952 yrlinda devlet guvenlik bakanhgi gorevinden aldlgt Beriya, onun oliimunden sonra yeniden basi dik bit bicimde yiikseldi: SSCB Bakanlar Kurulu Baskaru basyardimcisi oldu, icisleri bakanhgim da iceren i<;: guvenlik bakanhgmm basina gecti. Baska bit deyisle, Stalin zamanmda hayal bile ederneyecegi bit guce kavustu. Hruscov'a gelince, kuskusuz Stalin onun "gayri bolsevizmini", akli ve kulturel bakis a<;:lslmn darhgmi, kariyerist ihtiraslarmi herkesten daha iyi goruyordu. Ancak onu miikernmel bit icraci saywgl icin viiksek parti rnevkilerinde kullanmavr yegledi. Dogru da yapn: Stki bir onderlik altmda calisan Hruscov az yararh olmadi. Birinci olrnavi cok istemesine karsm, onun ulkemizdeki karar alma konumuna hiebit parametre itibariyle uyrnamasi baska bit meseledir. Butun trajedi de buradadir ...

86


Hruscov'un bircok konuda Stalin'den gedde oldugunu kabul etmek miimkiin. Ama 0 diiriist Insanlarr hapse atmadi, kanlarrnr dokmedi, Halk asla affetmez ...

Kendinizi halkm temsilcisi olarak gormeye hakkmiz oldugundan emin misiniz? Halk biz de farkli farkhdir. Profesor ve edebiyatct icin Stalin elbette "despot" ve "diktatordiir", oncii isciler icin ve 0 donemde yasamis bircok sade ins an icinse biiyuk ve bilge bit insandir. Halkm iyiligi icin calisrms ve bugiin "iyice sernirmis", biirokratlasmis ve genis kitlelerden kopmus olan "yoneticileri" de aym ~eyi yapmaya zorlarrustir. Naifce mi? Belki de ... Ama ben bu uc;: degerlendirmeleri yaparken Karl Marx'm su derin sozlerini hatirhyorum: Entelekriielin isciden ogrenecekleri, iscinin entelekriielden ogreneceklerinden daha fazladir ...

Affedersiniz ama bunun benim sordugum soruyla ilgisi nedir?

Dogrudan ilgisi var. Halkm icinden basit, duriist, cahskan insanlarla konusun, onlar size ~unu diyecektir: "i~leri bit duzene koymanin, simrsizca gev~emi~ parti ve devlet disiplinini sertlestirmenin, en sert onlemleri almaktan cekinmemenin vakti geldi." Deyirndeki gibi, halkin sesi hakkin sesi. Kendi deneyirnirnden yola cikarak tereddutsuz soyleyebilirim: Parti ve devlet aparatmi her nirlu liyakatsiz, yamanm1~ unsurlardan siirekli olarak temizlemeksizin, yiiksek kademelerdeki anti-sosyalist egilirnleri ve olusumlan daha dogma dan kararh bit bicimde kesip atmaksizin, iilkenin hizh ve kendinden emin bit bicimde ileri gitmesi miimkiin degildir. Boyle bit "lagttn temizleme isi" en azmdan iilkedeki durumu saghkh kilar; partiye, yonetim alaruna diiriist, diisiinen, yetenekli genc;:lerin akmasmi saglar; halkm muazzam demokratik potansiyelini aC;:lga cikanr. Evet aynen boyle: Bu potansiyel ancak demit disiplin ve duzen, biitiin anti-sosyalist goriintiilerin kararh bit bicimde oniiniin kesilmesi kosullarmda aC;:lga cikar. Baska turlu biitiin enerji ve aktiflik geveze demagojinin, anarsik ba~lbo~lugun, grupc;:u ve sahsi cikarlar icin maddiyatci miicadelenin yikicr yatagtna akar. Yugoslavya'da cahsirken

87

i. A. Benedikfov ile sbyle~i

ben bu iicunii yeterince gozledim ... Ve buyiik kiicuk her seydeki bu demit disiplin ve yiiksek zorlayicihk tam da ust diizey yoneticilerden baslamalrdir, aksi takdirde sosyalizmi son derece tehlikeli sonuclar bekliyor ...

Daha once dedigim gibi, Stalin Hruscov'un sloganlan ve programmin kiiciik burjuva oziinii herkesten once ve derinden kavradi. Ancak yine de iilkeyi ve diinya sosyalizmini, Hruscov ve benzeri "gayri Bolsevik" tipte liderlerin iktidara gelmesinden koruyacak onlemler almayi beceremedi ... Sonucta onlann solcu, kiiciik burjuva hayalciliginin bedelini cok aglt bicimde odemek zorunda kaldik.

Ya da alm baska bit ornek -Georgiy Konstantinovic Jukov'u kastediyorum, cok yetenekli bit komutan, kuskusuz ikinci Dunya Savasr'nm en iyi generali. Butiin olaganiistii kisisel niteliklerine karsin onun da bariz kusurlan vardi, K. Rokossovskiy "Soldatskiy dolg" (Askerin Borcu -c.n.) adh eserinde bunlan yazdi.

Jukov'un kibiri, kabahgt, nezaketsizligi ve buna benzer asker ahskanhklanna yine bit sekilde dayanmak mumkiinken, asin kendini begenmisligi ve ikbalperest, "Napolyoncu" ihtiraslan siyasal bit tehlike icerivordu, Jukov'a tevecciih gostermi~ olan Stalin bunu anladlgl zaman hemen gerekli onlemleri aldi. Un yapm1~ maresaller ve amirallerden olusan ozel "subay onur mahkemesi" Jukov'un davrarusiru aglt elestiriye tabi tuttu, Georgiy Konstantinovic'in yiiziine karst epeyce sert fakat dogru sozler edildi. Ancak mahkeme Jukov'un buyiik kisisel hizmetlerini ve oznel dunistlugunu dikkate alarak aym zamanda Malenkov, Beriya ve onlan destekleyen Stalin'in bekledigi sert cezarun verilmesine karst cikti, Sonucta Stalin sadece subaylann fikrine odiin verip Jukov'un riitbesini tenzil etmekle yetinmedi, oliimiine az kala onu yeniden karar alma konumuna dogru yukseltmeye ba~ladl. Bu bariz bit hataydi. Bunun sonunda Jukov, Stalin'in cekincelerinin hakhhgml dogruladi, boyle biiyiik bit askeri onder icin bile izin verilemez olan parti isleri ve siyasete kansma hatasmi gosterdi. Bilindigi gibi, Haziran 1957'de Jukov,

88


sozde "parti karsm grubu", yani Politburo iiyelerinin <;:ogunlugunu neredeyse acikca askeri gU<;: kullanmakla tehdit etti. Daha sonra kolayca ele alacagim dii~iindiigii Hruscov'un yardirruyla bizim maresal kendi konumunu gU<;:lendirecegini hesaphyordu, Ve <;:ogu zaman oldugu gibi baskalan icin kazrugl cukura diistii - Malenkov ya da Molotov'a gore Hruscov potansiyel olarak tehlikeli rakiplerine cok daha az nazikce davrandi.

Jukov'un kendi dar gorii~liiliigii ve kifayetsizligi, ikbalperest ihtiraslan viizunden yardim ettigi Hruscov'un tekelci egemenliginin sonuclan aciktir. Ulkemiz Leninist geli~me <;:izgisinden sapt1, temposunu yitirdi, on milyonlarca ve uluslararasi yoniinii de ele ahrsak belki de yiiz milyonlarca insarun cikarlan zarar gordii ...

Ama eger Stalin sosyalizm icin potansiyel olarak tehlikeli olan seyleri onlemedeki kendine has saglamhk ve tutarhhgim gostermis olsaydi biitun bunlardan kacinmak miimkun idi. Yani hem Hruscov'u hem de Jukov'u birinci rollere cikrna olanagmdan yoksun brraksaydi. Elbette mahkeme ya da hapsi kastetmiyorum -zaman degi~mi~ti. Bu tarnsmasiz onde gelen insanlan emekliye ayirmak yeterli idi ... Diyeceksiniz ki adaletsizce, zalimce ve baskicr. Onlann "kisisel penceresi"nden, arkadaslannin, akrabalanrun ve tabii bazr "yiiksek ahlakh" edebiyatcilanrruzin pozisyonun dan bakarsak belki de oyle, Ama on milyonlann, Sovyet insarilanrun ezici <;:ogunlugunun cikarlan acismdan bu "baskilar" hem gerekli hem de dogru olurdu. Bu arada ger<;:ek Leninist politika da zaten boyle cikarlann savunmasindan baslar, genel ve biitunsel olani ozel ve gurupsal olanin ustiine koyma becerisinden baslar,

1921 yilmdaki "isci muhalefeti"nin oykiisunu hanrliyor musunuz? Onlann safinda cok sayida diiriist ve devrimin ideallerine sadik insan vardi, ancak bu insanlar sosyalizm icin potansiyel olarak tehlikeli bir konum almislardr, V. t. Lenin en kararh bicimde onlann partiden ihrac edilmelerinde tsrar etti. Fakat bunu basaramayinca da -birkac oy farkla kacirdi- muhalefet iiyelerinin karar verme mevkilerinden uzaklastmlmalanm, ta~raya ya da

89

i. A. Benediktov ile s6y1e~i

Aleksandra Mihaylovna Kollontay'da oldugu gibi diplomatik gorevlere gonderilmelerini saglad; ...

Belki de Stalin'in baslica hatasi da kendi yerini almaya layik birini hazirlamayi beceremeyisi ya da vaktinin yetmeyisi oldu. Vakti yetmedi cunku bu konuda belirli onlemler alnus n: 19. parti kongresinde Merkez Komitesi Prezidyumu" cok geni~letildi, basbakanliga P. K. Ponomarenko aday gosterildi, bakanlann "gen<;: dublorleri" turiinden bit "deney" yapildi ... Fakat, heyhat, sonunda her ~ey farkh geli~ti.

Son olarak, hayata atdan gene Insanlara ne dilemek istersiniz?

Sarunm Tolstoy harika sozler sovlemis: "Dogru yol sudur:

Senden once baskalannin yaptlklanm oziirnse ve ileri git." Benim kusagim Leninizmin derslerini oziimsedi ve oniinde duran butun problemleri cozrneyi becerdi: Sosyalizmi insa etmek, fasist saldmya karst onu savunmak, iilkeyi <;:agda~ ve biiyiik bit devlete doniisturmek. Simdiki kusak da, eger ge<;:mi~in deneyiminden degerli olan her ~eyi ahrsa, zamamn smavmdan ge<;:mi~ Bolsevik iilke vonetimi yontemlerini ozumser ve ileri giderse, dunyarnn en yi.iksek emek iiretkenlijii ve etkililigine dogru, kiiltiirim, eglencenin ve gi.inliik hayatin gezegenimizdeki en akilci ve insancil orgi.itlenmesine dogru giderse aym sekilde en karmasik gorevleri basaracaktir.

Yurtseverlik, vatan sevgisi yalmzca psikolojik degil aym zamanda buyuk bit ekonomik gii<;:tiir. ABD'de, Japonya'da bu duygular kiicuk vaslardan itibaren asilanir, gen<;:lige kendi iilkesinden, kendi halkmdan, kendi kiilturiinden gurur duymasi ogretilir. Bizde ise buna benzer bit gururu bazr edebiyatci ve gazeteciler bazen sovenizrn olarak damgahyorlar.

Bizlerin, sosyalizmin ilk yolculannm, inanch

enternasyonalistlerin, iilkemizle, halkm kahramanca gelenekleriyle gurur duymak icin daha cok sebebimiz var. Eninde sonun-

19 Ayru kOfll-,JTCOC Politburo ycrinc Prczidyurn denrncvc basladi, (c.n.). 90

Stalin ve Hru§c;ov hakklnda

da biitun sorun ve zorluklanna ragmen gelecek sosyalizmindir, kapitalizm ise biitiin parlak basanlanna ve kazanunlanna ragmen kacmilmaz olarak tarih sahnesinden cekilecektir,

Genclerimiz sayls1z zorluklar karsismda kendini yitirmesin, ucuz suphecilere, inancsizlara ve nuznuzlara kapilmasm, fakat kollan slvaYlp sosyalizmin idealleri icin tipki 30'lu yillann kusagtnda oldugu gibi bir enerjiyle, tutkuyla ve ozveriyle miicadele etsin!

91

II

Ulkerniz ikinci bir Hruscov'a dayanmaz

v. Litov'un Notu"

12 yll once 1989 yilmda Molodaya Guardiya dergisinin 4. saytsmda "ivan Benediktov ile Stalin ve Hruscov Hakkinda" adh roportajim yayinlandi. Burada benim Stalin'in tarim halk komiseri ve Hruscov'un koy isleri bakaru ivan Aleksandrovic Benediktov ile soylesilerimin gazeteci goziiyle yayma hazirlannu~ hali vardi. Benediktov iki onde gelen Sovyet liderinin siyasal faaliyetini ve cahsma vontemlerini karsilastirryordu. Materyali uzun yillar boyu yayinlamadilar ve ancak Molodaya Guardiya dergisini bunu yapmaya ciiret etti. 1. A. Benediktov'un gorii~lerinin 0 zamanki "genel <;:izginin" meshur "Stalinist cinayederi" ifsa etme politikasma tamamen ters diismesine ragmen. Elimdeki malzeme zaten yeterince geni~ oldugu icin eski Stalinist halk komiseri ve sovhozlar bakarurun "Leningrad davasi" denen olaya iliskin sovlediklerinin yer aldl~ kisrru cikarrnrsnm. Dergi yonetimi bana bunu daha soma yapmayl onerdi ve hatta duyurusunu bile yapn. Fakat bir dizi nedenden oturii yaymlamak miimkiin olmadi, Eski Stalinist bakan ile roportajm bugiin de giinceligini yitirmedigini diisiiniiyorum.

20 Mclkoburiuaznre kadn resili vsyo (Kucuk burjuva kadrolar her ~eyi cozdu)", Dud', (haftahk gazcte), sa)~ 22 (319), Moskova, 3 Haziran 2003, s, 6.

93

Ulkemiz ikinci bir Hru§9ov'a dayanmaz

***

Bildigim kadarryla, Stalin zamanmm SSCB Gosplan Baskam Nikolay Alekseyevic Voznesenskiy'i iyi tanryordunuz. Hakktnda nasrl bir t"'tkriniz olustut

Iliskimiz pek oyle bulutsuz degildiyse de ben onu takdir ediyordum. Voznensenskiy onde gelen bir yonetici-isletmeci, yetenekli bir iktisatcrvdi. Muhasebeci tipi dar yaklasima sahip bircok meslektasirun aksine 0 biiyiik, devlet ol<;eginde dusunurdu. iradeli, enerjik, hedef sahibi bir insan olan V oznesenskiy biiyiik bir i~ yapma kapasitesine sahipti ve bircok ekonomi yoneticisi arasinda belli bir bicimde one cikivordu, Fakat <;ogu zaman oldugu gibi, onun da erdemlerinin devammda kusurlar vardi. Nikolay Alekseyevic bazen kaba, kmci oluyordu, ktzivor bagmyor, insanIan a~agiliyor ve hakaret ediyordu. Bircok kisi boylesi kaba davraruslardan rahatsiz oluyordu, bazen insanlar neredeyse sinirden titriyordu. Bir keresinde Voznesenskiy' e karst Gosplan parti orgiitii tam anlanuyla isyan etti. insanlara karst aristokratca tepeden bakan davrarusmdan otiiru neredeyse partiden ihrac ediliyordu. Bu arada 0 zamanlar bakanliklarda ve buyuk isletmelerdeki parti orgiiderinin basmda MK gorevWeri vardi. Bunlar bakanlardan ve fabrika miidurlerinden tamamen bagtmslz idiler ve parti ahlaki ya da devlet cikarlan ihlal edildigi zaman bu yoneticilere haddini bildiriyorlardi. Voznesenskiy kendisine parti tarafmdan kinama cezasi verildikten sonra bariz bicimde yumusadr, ger<;i tabii ki insan kendi karakterini tamamen degi~tiremez. Bu arada Stalin'in gozdesi savilan Nikolay Alekseyevic bu konuda ondan cok farklrydi. Stalin insanlara daima esit, nazik ve saygili davramrdi, ozellikle biz gen<; yoneticilere, Ise zarar vermedigi siirece insani zaaflara karst sabir degilse de anlayis gosterirdi. Islenmis hatalan gosterirken bile el alnndan bize kendine giiven asilardi, onun yanmdan her zaman kanatlanmis olarak, eksiklikleri yenmek, cahsip yeni duzliiklere cikmak icin ikiye katlanmis bir istekle aynhrdik. Gerci V oznesenskiy ile benim aram genelde fena degildi. Onun cok degerli bir niteligi vardt -sozune sadiku. Soz verdi mi, vapardi, Oteki yoneticilerde oldugu gibi, siirekli hatirlatmak, rica etmek, vicdanma hitap etmek vs. gerekmezdi.

94

Stalin ve rlruscov hokkmdo

Bundan otiiru ben onun karakterindeki kabahklan affederdim. Sonucta kimde yok ki?

Sizin sozlermlze gore demek ki Stalin saglam ve kendi ayakIarr iizerinde duran klsllere deger veriyordu ve Voznesenskiy bunlardan bid olarak onun ozel itimadma sahipti. Peki 0 zaman devlet hfyerarslsinde biiyiik blr mevkiyi ~gal etrnis olan bu onernli devlet adarnmm blr anda "halk dusrnaru" ilan edilmekle kalmayip ayru zamanda zalimce bir f1ziksel cezaya tabi tutulmasuu neyle aciklryorsunuzj Takdir edersiniz ki bu sizin, Stalin'in sorunlara, ozellikle kadro sorunlarma derinden ve iyi dustinerek yakl~t1g1 Iddiamza uymuyor.

Sorunuza hicbir bicimde katilmam miimkiin degil. Hie de oyle "bit anda" ve hizh bit "hesaplasma" olrnadi, En azmdan Stalin tarafindan olmadr, cevresindekiler ise ayn bit konu. Stalin birkac kez Voznesenskiy'i suclayan materyalleri ilgili organlardan geri aldi. Ancak ne zaman ki kendisine defalarca kontrol edilmis veriler sunuldu, 0 zaman tutuklama iznini verdi. Ben bunu 0 sirada devlet gUvenlikte cahsan ve V oznesenskiy'in yargliandlgt "Leningrad grubu" davasmi iyi bilen bit yakin arkadasimdan biliyorum. Arkadasmun sozlerine gore -ki bu arkadasima kendim kadar gi.iveniyorum- V oznesenskiy kursuna dizilmedi. y 01- da, tutuklu vagonunun icinde donarak oldii. Bu olay tesadiif mi.iydi.i yoksa yukandan emir almis muhafizlann bilincli i~i miydi bilemem. Stalin'in, tekrar ediyorum, bununla bit ilgisi yoktur. Evet, Voznesenskiy'in gorevden almmasi ve tutuklanmasi karanru 0 verdi. Karar ozunde siyasal bit karardi. Cezasirun olciisunii ise baskalan belirledi, burada ozel bit komisyon cahsti, bu komisyonda Beriya, Malenkov, Bulganin ve baskalan yer aldi. Voznesenskiy'e olanin kisisel sorumlulugunu onlar tastyorlar. 0 zamanlar baskasinm yetki alanina giten islere kimse kansmazdi, Stalin bile. Herkesin net bit bicimde belirlenmis sorumluluklan vardi. Daha once dedigim gibi 0 yillarda yetkiler ayrlmlna 01- dukca stki bit bicimde dikkat ediliyordu. Diyelim parti yoneticilerinden birinin bir soru~turmaClya ya da bit savClya telefon edip "ivan Ivanovic hadi bakahm bu adanu en yi.iksek cezaya uydur" demesi diisiiniilemezdi bile. 0 yillarda yasalara simdikinden

95

Olkemiz ikinci bir Htuscovo dayanmaz

daha cok uyuluyordu. "Telefon hakki" Stalin zamaninda degil, Hruscov zamanmda pratige girdi. Bu noktada C;:lgtrtkan "kisi kiiltii" miicadelecileri insanlann kafasini kanstirdilar. Umanm bu gec;:ici olur,

Affedersiniz, ivan Aleksandrovlc, bu tiirden kategorik Iddialar pek az ikna edici: Hem siz hem de arkadasuuz her seyl bilemezdiniz. Son zamanlarda hen) de cok saglam parti yaymIarmda cikan eserlere bakarsaruz ...

Stalin yonetim okulundan gec;:mi~ olan bizler yalruzca gerc;:egi soylerneyi agrendik, yalruzca mutlak dogru olaru ve basimizla kefil olabilecegimiz seyi, Ancak daha sonra Hruscov zamamnda propaganda sloganlanyla maddi gerc;:ekligi birbirine kanstirmaya, bariz bir bicimde gaz boyamaya ve yalana basladrlar; hem de tiim devlet capinda. Kategoriklik meselesine gelince... Biliyor musunuz benim bun a hakkim var, cunku bircok olayin tarugt oldum ve her seyi kendi gazlerimle gardiim. Bir ara hesapladim, Politbiiro toplantilannda yiiz kereden fazla bulunmusurn. Kay ekonomisi sorunlan, niifusun erzakmm saglanmasl sorunlan iilke yoneticilerini siirekli ilgilendiriyordu. Iyi hanrhyorum, iki Politburo oturumunda Voznesenskiy'in kaderine de deginmisti. Onun sozlerini aynen aktaramam. Ama sozlerinin ozunii hatirliyorum: Stalin Voznesenskiy'in nerede c;:ah~t1gtru ve nasil oldugunu sordu. Buna benzer sorulan 0 asla bosuna sormazdi. Toplanttya katilan otekiler gibi bende de Voznesenskiy'in iizerindeki golgenin kalkttgt izlenimi olustu, Nikolay Alekseyevic;: icin samimi olarak sevindim.

Ama Voznesenskiy yine de geri donrnedi,

Soruyu sorduktan sonra Stalin genelde yapttgt gibi neden sonuna kadar gatiirmedi bilmiyorum. Belki de hastahgr yiiziinden - savastan sonra beyin kanamasi gec;:irdigi soyleniyordu. Gercekten de cok kotu gariiniiyordu ve olan bitene tepkileri bir olcude yavaslarmsti. Gerc;:i yine de duruma hakimdi ve sorunlann ozunii iyi anhyordu. En azmdan, kay isleri soz konusu oldugunda. Andlglffi Politbiiro toplannlanndan birinde benim konusmamdan

96

Stalin ve Hru§90v hckkindo

birkac rakama siipheyle bakrmsu. Ben itiraz ettim, rakamlarm dogru olduguna kefilim, dedim. Bakanhga dondukten sonra rakamlan kontrol ettim ve Stalin'in sezgisinde yamlmadigirn anladim, Hemen hatayi parti Merkez Komitesi'ne bildirdim. Bu arada beni boylesine zor duruma sokan bakanltk cahsanlanyla da hemen yollan ayirmak zorunda kaldim.

Peki ama Stalin'in davramsmda belirli bir oyun yok muydu?

Bu konuda yazrlrms ve epey gti.riiltii koparmis bir makalede "Bizans kalle~liginden" bile soz edildi ... Acaba Stalin'in cevresinden bir kimse "birinci"nin onaymr almadan, kendi basma Voznesenskiy ile hesaplasma riskini alabilir miydi?

Evet, ne yazik ki boyle seyler oluyordu. i<;: isleri halk komiser- . leri Yagoda ve Yejov 30'lu yillarda epeyce durust insaru mahvettiler, ki bu konu bizzat Stalin tarafindan diirustce partiye ve halka soylendi, Yagoda ve Yejov yardakcilanyla birlikte mahkemenin verdigi hiikiim geregince kursuna dizildiler. Ardillanndan farkh olarak Stalin bu konularda ge<;:mi~ hizmetleri, akrabalik ya da arkadashk iliskilerini tarumazdi. Daha ne diyelim, kendi akrabalanrun yansl kamplarda yattyordu ... Stalin'e yakm olan insanlara hicbir miisamaha tarunmadi, tersine, yaptiklan ihlaller daha siki sorusturuldu ... Oteki iist duzey yoneticilerde kendisine karst boyle stki bir talepkarlik yoktu. Stalin'in cahsma arkadaslan arasmda kuciik burjuva mayah epeyce kisi oldugu sir degildir. Ornegin Hruscov ilk basta Trotskist idi, Malenkov, Mikoyan ve Beriya ideolojik-ahlaki yonelimlerine gore sag sosyal demokrasiye meyilliydiler. Stalin bunu elbette pekala biliyordu ve onlara hicbir zaman politikada karar verici konumda olma firsan vermedi. Aym zamanda kisisel ihtiraslar, entrikacilik, tuzakcilik ve bunun gibi Bolsevizmle celisen davraruslann ciddi bir tehlike olusturdugunu da hesaba katiyordu. Elbette tehlike sadece "kiiciik burjuva yol arkadaslan" denen kisilerden gelmiyordu. Hakiki komiinistler de insani zaaflardan yoksun degildir ve bu zaaflar yi.iksek mevkilerde devlet icin cok agtt sonuclar dogurabilir. 0 yillarda iist di.izey parti ve devlet yoneticilerini izleyen ozel bir servis olmasi bosuna degildi. Bu servis gayet etkili bir bicimde

97

Ulkemiz ikinci bir Hru§~ov'a davanmaz

cahsryordu. Patti disiplininin ihlali, isine gelmeyen insanlann isini bitirme giti~imleti acimasizca bastinlryordu ve bunu yap atken yiiksek mevkilere ve ge<;:mi~ hizrnetlere hie dikkat edilmiyordu. Zaman asirru da soz konusu degildi, cok eski suclar bile et ya da ge<;: a<;:ti?;a cikanlryordu. Ve herkes bunu iyi biliyordu. Cesitli turden "amlarda" iddia edildigi gibi, hayaumn son aylannda en yakm calisma arkadaslanndan korkan Stalin degildi. Asil ondan oliimiine korkan Hruscov, Betiya, Malenkov ve otekilerdi, ciinkii cok eskide kalrrus suclar icin bile er ya da ge<;: hesap sorulacagiru biliyorlardi. Stalin'i hayanmn son giinletinde neredeyse delirmis gibi gostetme cabalanmn sebebi de budur. D stelik Stalin daha once soyledigim gibi eski tiifek partililerin yerine gen<;: kadrolan a<;:1k<;:a hazirhyordu. Bu da, elbette bu eski tufeklerce kendilerine cekilmis silah olarak algliamyotdu.

Yani, sizin sozlertnjze gore "onde gelen" ve "yetenekli" Voznesenskiy'in gorevden almmasr ve tutuklanmasr hakkmda ilkesel bir karar alnus olan Sta!in'in onun oliimiinde hicbir sucu yok, biitiin bunlar hep Kremlin dalkavuklarmdan birlnln entrlkalarr, iyi de her ~ey gorevden alma ve tutuklama ile baslamadt rnr -burada affedersiniz ama bariz bir manttksal uyusmazltkvar ...

Yetenek ve gecmisteki iistiin hizmetlet, hata ve sue islerneye karst koruyucu bit tilsim degildir. Hayat degi~it, ulkenin onundeki gotevlet degi~it, insanlar degi~it. Siyasetci yeni durumu hesaba katarak, eski bagaja bakmaksizin etkili kararlar almak durumundadir. Get<;:ege ulasmak istiyotsamz bana iste sunu sormalrvdimz: Once V oznesenskiy'i yiiksek makama getiren soma da tutuklanmasina onay veren Stalin hakli miydt? Ama siz hep entelektiiel duygusalhga meylediyotsunuz: Aman nasil bit insam "canilet" mahvetti, ah yaztk 0 "yetenekli" ve "onde gelen" adama ...

Tamam, killt soru bu. Acaba siz ne yanrt vereceksiniz ... Leningrad davasmda bildigim kadarryla epeyce saruk ve suclama var -devlete zarar vermekten, Leningrad'ta izinsiz fuardan, gizll belgelerl kaybetmeye ve hatta Biiyiik Britanya hesabma

98

Stalin ve Hruscov nokkmdo

casusluga kadar, ki bu sonuncusu Leningrad parti liderlerinden biri olan Kapustin'e yoneltildi.

Bizzat "Leningrad davasi" hakkmda yargtda bulunmak istemiyorum. Sadece bizzat Voznesenskiy'e voneltilen iki temel suelamaya deginecegim. Her seyden once onu "devleti aldatmakla" sucladilar, ya da <,:agda~ dille soylersek, goz boyamakla. Kendi hatasini hafifletmeye cahsan Voznesenskiy, daha sonra planm fazlasiyla yerine getirildigini rapor edebilmek icin kasten smai iiretim planmi a~agt cekti, Boyle bir davranis, hele hele Stalin'in baskalanna ornek olarak gosterdigi bir kisiden gelince onu cok ofkelendirdi, Sik sik tekrarladigi gibi, Gosplan ekonominin genelkurmayi idi, mutlak olarak nesnel ve diiriist olmaliydi, baska tiirlii iilkede diizen olmazdi. ikincisi. V oznesenskiy'in yiiksek mevkilere hep "kendi" adarnlannin, genelde Leningradlilann gelmesi icin her seyi yaptlgl, iistelik bu konuda profesyonel niteliklerin degil, "Leningrad grubu" denen gruba aidiyetln hesaba katllillgl karutlandi, Bu baglamda aynca Rusya Komiinist Partisi'ni" kurma giri~iminden soz ediliyordu. Voznesenskiy'i gorevden ahp tutuklanmasma onay vermekle Stalin grup<,:ulugu ve goz boyamaciligi en aglt suclara esit kildi. Ulkenin parti ve ekonomi yoneticileri, bu sekilde hayatl kendisi icin kolaylasnrma giri~imlerinin onunun en acimasiz bicimde kesilecegi konusunda sert bir uyan almis oldular.

Peki bundan ders aldrlar mt?

Elbette. Yonetici cevrelerde goz boyamacihk ve grup<;:uluk egilimleri her zaman vardi, insan insandir, bazen ise zarar vermek pahasma da olsa hayatl kolavlastirmak ister. Ben dahil bircok bakan icin bu bir soguk dus etkisi yarattl. Mantik basit. "V oznesenskiy'i, Stalin'in gozdesini bile affetmediklerine gore bizim lafirmz mi olur." SO'lerin sonuna degin parti soyle dursun devlet organlarmda bile goz boyama ve grup<,:uluk olavlanrun

21

SSCB'yi olusturan 15 Birlik cumhuriyeti icinde valrnzca Rusya'run kcndi Kl"si yoktu,

SBKP icindc crivordu. Bir Rusva KP kurrna t-,>:iri~imi ancak Gorbacov'un son ytllannda rekrar t-,oUndcmc gddi. (c.n.).

99

Ulkemiz iklnc! bir l+uscovo dayanmaz

tek tiik kalmasi tesadiif degildir. Kisisel ihtiraslarla hareket eden Hruscov bu tehlikeli olaylara kapilan aytlgl zaman her ~ey degi~ti. Adam kaytrmacthk ve gosteri~yilik tipki bir pas gibi parti ve devlet yonetimi mekanizmasiru yemeye basladi. Kariyer basamaklannda viikselme, Lenin ve Stalin zamaninda oldugu gibi, siyasal ve profesyonel niteliklere gore degil, 0 siradaki "ondere" kisisel sadakat ve yakmhga gore yapilmaya basladi. "Onderin" kendisi de "ben kendi adamimt desteklerim 0 da beni destekler" basit manngini izleyerek kural olarak kendi memleketinden tanidiklanru ve yakmlanru yukanya ta~1maya basladi. Bir cehalet, yeteneksizlik ve al giiliim ver giiliim donemi basladi. Bugiinkii parti yonetimine bir bakm (roportaj 70'lerin sonunda yapildi -v. Litov). C::ogunlugu az kiilturlu, dar gorii~lii insanlar. 40'larda baslangicta iyi olanlar bile, bastakilere uyup buyiik olciide koru yonde degi~ti1er. Hukumette bir Kosigin, bir de iste Baybakov deyim yerindeyse henuz idare ediyorlar. Fakat onlar da, Stalin doneminin son "Mohikanlan", bircok noktada odun verdiler - vasat, ehliyetsiz insanlarla cahsa calisa ister istemez sen de onlann etkisine kapihyorsun. Sonuc ortada: parti ve devlet yonetiminin verimliligi dustu, insanlar iktidar kurumlanna giivenlerini yitirdiler, toplumda bunahm isaretleri buyiimeye basladi. Dolayrsryla sordugunuz soruya yaruti zamamn kendisi verdi.

Sizi uyarmalryrm, ivan Aleksandrovlc, bu degerlendlrmelerinizi bugiin hi~bir yaym orgaru basmaz ___

Benim de bundan suphern yok zaten. Bizimki surda samimi bir sohbet, fazlasi degil. Sizin roportajinrzi muhtemelen gorii~ almak icin MK'ya gonderirler, orada da bu yaYllll "yersiz" bulurlar. Ha bir de "siyasal durumu anlamamaktan" dolayi azarlarlar. Eski meydandaki su "kisi kultu" rnucadelecileri bu durumdan iyi anlar... Ciiceler her seyi kendi zavalh boylanna gore olcerler. Onlar icin tarihsel bir sahsivetin dey olculeri ~u nedenle bir "anornalidir" ki, kendilerinin geryek boyutlanru gosterir.

100


Voznesenskiy'i bir kenara koyalun. Stalin' in Ise zarar vermedig! surece Insanlarm zaaflarma ve eksikliklerine anlayis gosterdlglni sovledlnlz. Somut bir ornek verebilir misiniz?

Sonsuza dek bellegime yapl~lp kalan bir olayr anlatayim. i~ gezisi icin Moskova banliyosiindeydim. Isimi bitirdikten sonra eve daha erken donmeye karar verdim. Kanmm dogum gi.ini.ine yetismek istiyordum. Bu nedenle bakanhga ugramad11n, dogrudan eve gittim. Ofisime girseydim oradan uzun sure cikamazrum. 0 zamanlar bakanhk yoneticileri gece yanlanna kadar calisirlardi, Banliyodeki sovhozdan aynlirken birkac kadeh "yolun acin olsun" ickisini reddetmedim. Eve gelince de hemen kutlama masasina ge<;:tim ve dogal olarak sohbete ve neseli ortama kanldim. Gevseyip rahatlamak icin deyim yerindeyse Allah'tan bir firsat cikrrusn, ciinkii bakanhktakiler beni i~ gezisinde samyorlardr, Gece yansindan sonra bir ara hukiimet telefonu caldi, Ahizeyi almca Stalin'in sekretaryasindan Poskrebisev'in tarudik sesini duydum.

ivan Aleksandrovic, yoldas Stalin acilen yanllla gelmenizi istiyor.

Ama ben soforu gonderdim ...

Onernli degil, biz size araba gonderdik bile, bes dakika sonra orada olur.

Epeyce icmis olmama ragmen sarhoslugum hemen u<;:up gitti.

Kafam normal cahsiyordu, fakat ayaklanm pek soz dinlerniyorduo Zar zor a~agl indim. Araba ger<;:ekten de gelrni~ beni bekliyordu. Stalin'in odasma girince, diisecek gibiydim, sallaruyordum fakat yine de ayakta durmayi basardim. Stalin bana diismanca ve delici bir bakis firlatuktan sonra hemen sorular sormaya basladi, Sorular benim bakanhgin cahsmasiyla ilgiliydi, fakat garip bir izlenim birakryordu. Sanki Stalin benim bilgilerirni olcmeye, sinava cekrneye karar vermisti, Hizh, net ve kekelemeden yamt verdim. Hatta birkac kez Stalin'i di.izelttim, ona sovhozlann mali durumu hakkinda dogru olmayan bilgiler vermislerdi,

Sonunda Stalin durdu. Bana karst tavnnin keskince degi~tigini hissettim.

101

Ulkemiz ikinci bir Htuscovo dayanmaz

Eh, bakanliktaki duruma hakimsiniz, dedi. Kafaruz fen a cahsmryor fakat ayaklar ...

Masaya doniip bit ~ey aldi sonra bana biiyiik bit kutu seker uzattl.

Benim adima esinizi kutlaym. Ne de olsa bugiin onun dogum giinii.

Ardindan bana yaklasti. Delici bakislarmda kumaz krvtlcimlar cakiyordu.

Yine de halk komiserlerinin daha az icip gezmesi lazun.

Ancak eve gelip muazzam ic gerilim iizerimden kalktiktan sonra anladun ki Stalin'in goziinde hayatm nimetlerine karst saglamlik smavtru ge<;:mi~tim. Bit sure soma bunun sebepleri de a<;:lga cikti. Stalin, "Benediktov'un ahlaki olmayan davraruslan" hakkinda birkac sinyal aldtktan sonra bizzat isi ele almaya karar vermisti, Sadece geziden dondiigiimu nasil ogrendigini hala anlayarmyorum. Bakanhkta hie kimse ger<;:ekten bundan siiphelenmernisti. Ertesi giin bundan kendim emin oldum.

Biiyiik bir devlet ~leri, ekonomi ve diplomasi deneyiminiz var, GOzlerinizin onunde parti ve devlet idaresi deg~ti, iiIke yeni asarnalara girdi. Yasananlarm ~lgmda sizce, ivan Aleksandrovlc, devletimizin basarrh geltshntnin temel kosulu nedir?

Yetkin ve yetenekli bit yonetirnin mevcudiyeti. Ulkede yoneticiler nasilsa isler de oyle gidecektir. Biliyor musunuz 30 ve 40'11 yillarda neden yiiriimek yerine tam yol ileri yol aldtk? Dart yll gibi bit surede savasm harap ettigi ekonomiyi tamamen yeniden kurduk, bilimsel-teknik ilerlemenin oncii konumlanna ulastik. Cimku 0 yillarda yetenekli insanlan bulma, egitme ve yukseltme yoniinde bit devlet sistemi mevcut idi. Stalin "kadrolar her seyi cozer" temel ilkesine saglam bit bicimde sanldi ve yiiksek parti ve devlet makamlanna durumu iyiye dogru degi~tirme becerilerini is basinda karutlarms olan yetenekli insanlan getirmekten korkmadi, Ustelik tek tiik sahislan degil kitlesel olcekte, Tam da bu iste Stalin otekilerden iki kat daha iistiindii. Ne yazik ki, ondan soma devlet diimeninde bir top ansi mesafeden daha yakin

102


durmarnasi gcreken kisiler belirdi. Bugunkii parti ve devlet yonetimi iilkcnin geli~mesi perspektifmi yitirdi, kiicuk cari islerin icinde boguldu ve sadece bit ~ey vonetiyormus gibi yaplyor. Aslmda onlar yonetilen durumunda, kendiliginden ilerleyen siirecler bizzat onlan yonetiyor, ki bunlann buyiimesi sosyalist duzenin ve devletimizin temellerini ylkabilir. Gercek liderlerin yoklugu, toplumumuzun gerc;:ek trajedisidir.

Karsrtlarrmzm karsr argumanlarmr slmdlden ongoruyorum, Batt iilkeleri, diyeceklerdir, Iidersiz ve onderstz hi~ de fena yasamryorfar, uzak perspektifler hakkmda da sanmryorum

ki ...

Sovyeder Bitligi'ni Bat! ile bit saymamak lazrm, Bizirn duzenimiz farkh, insanlanrmz farkh, bilincirniz ve hayata bakisirruz farkh. Rusya tarihini okuyunuz, Klvucevskiv'i ornegin. Rusya'da her zaman cok ~ey birinci kisiye bagh olmustur ve olacaknr. Bizirn diizenimiz boyle, bilim insanlarmm diyecegi gibi, "genetik kodumuz" boyle. Ostelik sosyalizmde bu daha cok boyle ve eminim ki sosyalizm iilkernizin ozelliklerine en buyuk olcude yamt vermektedir. Planli ve yonetilen geli~me kosullarinda oznel etkenin rolu olculernez derecede buyiir. Burada kadrolar, en basta yonetici kadrolar, gerc;:ekten her seyi cozerler. Ancak burada olumsuz bit moment de vardir. Yetkin bit yonetim ulkenin geli~irnini keskince hizlandmrken, yetkin olmayaru ise aym olciide keskince onu frenler ve hatta geriye dondiirur. Stalin birincisini karutladi, Hruscov ikincisini. Her ~ey ozii itibariyle bir ara rejim olan bugunku yonetimin yerine kimin gelecegine baghdu. Stalin ve takirru gelirse -oyle adimlarla ilerleriz ki on-on bes ytl icinde 0 ovulen Ametika dahil herkes geride kalir. Fakat egcr Hruscov tipi kucuk burjuva mayaSlnl alnus yoneticil-r gelirse, kotii olacak. Olkemiz ikinci bit Hruscov'a dayanamaz. Duzen kotii ya da devlet zavif oldugu icin de degil. i?c yaramaz kaptan, tekrar ediyorum, en c;:agda~ gemiyi kayalara vurup parcalamaya muktedirdir, Dumeni elden birakmasi yeterlidit.

103

Benediktov

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Benediktov

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Stalin ve Hruscov hakkmda

ivan Aleksandrovic Benediktov ile Soylesi

You might also like

Benediktov

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Benediktov

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

﻿Stalin ve Hruscov hakkmda

ivan Aleksandrovic Benediktov ile Soylesi

You might also like

Stalin ve Hruscov hakkmda