K O R D O R YAYINCILIK - 8 0

ISBN: 978-9944-983-44-0

GZLENEN TARH
Kayp Medeniyetler, G i z l i Bilgiler ve Eskian Srlan
Brian Haughton

zgn ad: HIDDEN HISTORY

Lost Civilizations, Secret Knowledge, and Ancient Mysteries

Copyright 2 0 0 7 by Brian Haughton

Editr: Zbeyde Abat

ngilizceden eviren: Halil Ummak
Sayfa tasarm: Bilgin Budun

Bask & cilt: Eko Ofset, ( 0 2 1 2 6 1 2 36 58), stanbul

1. bask: Koridor Yaynclk, stanbul, 2 0 0 8

KORDOR YAYINCILIK
Telsiz Mah. 8 5 . Sok. No: 100
Dikilita-Zeytinburnu/stanbul
Tel. 021 2 - 546 86 3 2 / 39 - 4 6 - 57
Faks 0 2 1 2 - 546 86 64 / 65
E-mail info@koridoryayincilik.com.tr

Oenel Datm: YELPAZE DAITIM

E-mail : info@yelpaze.com.tr
Tel. : 0 2 1 2 5 4 6 86 57 Faks = 0 2 1 2 5 4 6 86 64
GZLENEN
TARH
KAYIP MEDENYETLER,
GZL BLGLER VE
ESKAIN SIRLARI

BRAN H A U G H T O N

eviren:
Halil Ummak
Anneme ve Babama
 NDEKLER

NSZ 9
GR 15

1. BLM: ESRARENGZ YERLER 19

Kayp ehir Atlantis 21
Amerika'nn Stonehenge'i: Sr Tepesi'nin Gizemi..........30
Petra: Kayalklarn zerindeki Gizemli ehir 37
Silbury Tepesi'nin Gizemi 45
Truva: Kayp ehrin Efsanesi 53
Chicken Itza: Mayalarn ehri 60
Sfenks: Arketipik Bir Bilmece 67
Knossos Labirenti ve Minotor'un Gizemi 74
Paskalya Adas'nn Tatan Nbetileri 82
Kayp ehirler Mu ve Lemuria 89
Stonehenge: Atalarn Klt Merkezi 96
El Dorado: Kayp Altn lkesi 105
Kayp ehir Helike 112
Byk Kanyon: Gizli Bir Msr Hazinesi mi? 118
Newgrange: Gzlemevi mi, Tapnak m,
Mezarlk m? 125
Machu Picchu: nkalarn Kayp ehri 133
skenderiye Ktphanesi 139
Byk Piramit: ldeki Esrar 147
2. BLM: SIRRI AIKLANAMAYAN
BELGELER VE EYALAR 155
Nazca izgileri 157
Piri Reis'in Haritas 164
Phaistos Diski: zlemeyen Sr 172
Torino Kefeni 179
Kosta Rika'nn Dev Ta Toplar 186
Talos: An Ancient Greek Robot? 192
Badat Pili 198
ngiltere'nin Eski Tepe Figrleri 205
Coso Kalnts 213
Nebra Gkyz Diski 219
Nuh'un Gemisi ve Byk Tufan 226
Maya Takvimi 233
Antikythera Mekanizmas:
Eski Bir Bilgisayar m? 239
En Eski Uak 247
Lut Gl Yazmalar 254
Doom Kristal Kafatas 262
Voynich Elyazmas 270

3. BLM: ESRARENGZ KLER

VE TOPLULUKLAR 279
Kuzey Avrupa'nn Bataklk Cesetleri 281
Tutankamun'un Gizemli Yaam ve lm 289
Gerek Robin Hood 295
Amazonlar: Uygarln Kysndaki
Sava Kadnlar 302
Buz Adamn Esrar 309
Tapnak valyelerinin Tarihi ve Efsanesi 317
Tarih ncesi Flores Adallar Bilmecesi 325
Mecusiler ve Bethlehem Yldz 333
Druidler 340
 Saba Kraliesi 348
Tarim Mumyalarnn Gizemi 354
Yeil ocuklarn Garip Hikayesi 360
Tyanal Apollonius: Eskia stad 368
Kral Arthur ve Yuvarlak Masa valyeleri 376

4. BLM: ZERNDE DNLMES

GEREKEN DER SIRLAR 385
Gizemli Yerler 387
Srr Aklanamayan Belgeler ve Eyalar 391
Esrarengiz Kiiler ve Topluluklar 396
 NSZ
Frank J o s e p h

nmzde yaynclar, tannm bilginlerin iinde

G yaadmz dnya hakknda bize sunduklar ou
zaman yetersiz olan aklamalardan duyulan genel tat
minsizlie cevap niteliinde bir eilimle, mevcut sra-
danla kar alternatif yaklamlar getiren kitaplar
yaymlyorlar. Yaynclarn srad yazarlar, resmi pa
radigmalara kar koyma konusunda genelde provoka-
tif bir izgideler, ancak eserleri gvenilir olmaktan ok
hayal gcne dayal. Brian Haughton ise meslektala
rndan farkl bir tarza sahip, nk o, niversitelerde
eitim veren bilimadamlarnm toplad kantlarla,
aratrma yapt alanda yksekrenim grmemi, an
cak aratrmay kendine meslek haline getirmi kiile
rin ileri srd yeni kuramlar arasnda bir uzlama
noktas bulmaya abalyor. te bu abas da elinizdeki
bu eserle meyvesini verdi: Gizlenen Tarih: Kayp Mede
niyetler, Gizli Bilgiler ve Eskian Srlar. Bu eser, Livy
ve Cicero gibi, gerekleri olduu haliyle nmze seren
ve ardndan bize k tutacak yorumlar yapan, ancak
sonunda kendi karmlarmz yapmaya davet eden Ro
mal yazarlarn birletirici slubuyla, gerekler ve ku-
 BRIAN HAUGHTON

ramlar arasnda denge kuran bir eserdir. Haughton'n

okurlar, kendilerini bir dnce emberi iinde bula
caklar. Nedeni ok ak: Haughton'n eseri, dnyann
farkl yerlerinden 49 tarihi muammay kapsayan, tam
anlamyla ansiklopedik bir eser. Bu eserin, ngiltere'de
ki Stonehenge ve Msr'daki Byk Piramit gibi ilk a
lardan kalma yaplardan, Torino Kefeni ve Lut Gl
Yazmalar hakkndaki gncel bulgulara kadar uzanan
geni bir konu yelpazesi var. Bu ynyle, Gizlenen Ta
rih hem bu srlar hakknda n bilgisi olmayanlar iin
bulunmaz nitelikte bir giri kitab, hem de seici ara
trmaclarn baucu kitab olabilecek bir kaynaktr.
Haughton tarihi srlar arasndaki yolculuuna, bu
srlarn en by olarak grlen (ve en ok tartlan
larn arasnda yer alan) Atlantis'le balyor. Bu konuda
ortaya atlm tm kuramlar olduu gibi, tm ayrntla
ryla sunmak kukusuz ayr bir kitap yazmay gerekti
rir. Bunun yerine Haughton Eflatun'un "kayp ehri"nin
varl ve yeri konusunda olumlu ve olumsuz argman
larn en nemlilerini ustaca seip ayryor ve bizi gerek
siz bilgilerle donatmaktansa bir 21. yzyl kefinin ola
slklar zerinde dnmeye zorluyor. Gizlenen Tarih,
zellikle Japon Adalar'nn etrafndaki son keifler
nda, Atlantis'in Pasifik'teki kopyasn da gz ard et
miyor. Yonaguni aklarnda aratrma yapan skuba dal
glar geenlerde su yzeyinin yaklak 30 metre altn
da piramit eklinde bir yap buldular. Bu dev ta ktle
sinin yapay gibi grnen oluumu, doal bir srecin so
nucu olabilir mi? Yoksa bu yap, Burma ve Hindistan'n
Hindu manastr kaytlarnda bahsedilen kayp medeni
yet Lemuria'nn (Mu adyla da bilinir) kalntlar m?
Atlantis ve Lemuria'da yaayanlarn, iinde bulun
duklar zamann ok ilerisinde bir teknolojiye sahip ol-
10
 GZLENEN TARH

duklar sylenirdi; Haughton da bize, eski alarda,

icat edildikleri zaman ve kullanm alanlaryla srad
olan bilimsel gelimelerin olduunu gsteren kantlar
sunuyor. Bu trde ilk akla gelen rnek, kk heykelle
ri elektroliz yntemiyle altnla kaplayan, meyve sula
rndan ald enerjiyle alan Badat Pili'dir. Bu pil,
basit bir alet olmasna ramen, Thomas Edison'un ilk
elektrik ampuln altrmasndan 2000 yl nce
elektriin en azndan temel ilkelerinin bilindiini gs
terir. Haughton'n Maya Takvimi'yle Almanya'daki
Nebra Diski ve (Ege Denizinin dibinde bulunan) An-
tikythera Mekanizmas arasnda yapt karlatrma,
eskia insannn bilgisayar bildiini kantlyor. Maya
Takvimi, dnyann sonu hakknda kayg verici bir tah
min iermesiyle nldr (bunun 2012 ylnn k gnd-
nmnde gerekleeceini ileri srer) ve bu nemi p
he gtrmeyen bilimsel baarnn yaratlmasna olanak
salayan st dzey matematik bilgisini ak bir dille
anlatyor. Bu denli karmak aletler batda spanyol s
tilasndan beri, yani 500 yldr bilinirken, Sanayi Devri
ncesinden kalma baka bir bilgisayar bundan sadece 2
yl nce Kuzey Almanya'da bulundu. Ge Bronz a-
'ndan (M 1500 civar) kalma Nebra Diski, karmak
ilevlere ve ayn zaman diliminde ayn corafyada ya
plm tm aletlerden daha mkemmel bir iilie sahip
gkbilimsel bir saattir. Byle bir aletin varl, Greko-
Roma dnyasnn kltrel etki alannn ok uzanda,
daha nce dnlenden ok daha yksek seviyede bir
aydnlam toplumun gelitiini gsterir. Bu diskin bu
lunmasndan 14 yzyl sonra, 20. yzyln balarnda
Yunanistan'n Antikythera Adas aklarnda benzer bir
alet balklarn alarna takld. Bu alet, karmak di
lilerin anlalmas g bir ekilde i ie gemi olduu,

11
 BRIAN HAUGHTON

nceleri tarihilerin Rnesans'a kadar yaplmasnn

mmkn olmadn dndkleri bir mekanizmadr.
Belli ki Klasik Dnya'nn da yn bulma amacyla kulla
nlmak zere, gemilerde tanabilecek kadar kk, et
kili bir gkbilimsel bilgisayar tasarlayan, kendi Leonar-
do da Vinci'si vard.
Bahsettiimiz rnekten daha nce, Girit Adas'nn
Phaistos ehrinde, Nebra Diski'nden 200 yl daha eski
olan baka bir disk bulundu. Alman, Yunan ve Maya r
neklerindeki kadar karmak olmamasna karn, Mi-
nos'un bu pimi kil levhasnn zerine, Johannes Gu-
tenberg matbaay bulmadan 3000 yl nce, hareketli
baskyla yaplm kk figrler ilenmiti. Haughton,
atalarmzn sahip olduu teknolojinin, bugnn tann
m bilginlerinin bizi inandrmak istediklerinden ok
daha ileri dzeyde olduunu ortaya koyuyor. Gizlenen
Tarih bu srad bulgular ksa ve z, ayn zamanda ko
lay anlalr bir ekilde aklyor. Okurlarn, beklenme
dik dzeyde ileri teknolojinin bu rneklerini bir arada
bulabilecekleri baka bir kitap yok. Bu kitabn aratr
ma alan, tipik bilimsel aratrmalarnkinden ok daha
eitli ve birok "Esrarengiz Yer"i kapsyor: Dev heykel-
leriyle Paskalya Adas; Byk Kanyon'da Kolomb nce
si bir ehir; ve dnyadaki en eski yap, rlanda'da Dub
lin'in 30 mil kuzeyinde bulunan Newgrange'in devasa,
n ksm kuvars gm tepesi.
Haughton'n bize tantt "Esrarengiz Kiilikler"
ise Kutsal Kse'nin emanetisi Kral Arthur; kllar
nn ucunda kadnlarn zgrlemesi iin savaan Ama
zonlar; Endonezya'nn soyu tkenmi, hazrcevap cce
rk; ve efsanevi figrler Robin Hood, Saba Kraliesi ve
Firavun Tutankamun'un ardndaki tarihi gerekler.
Haughton'n kraln mumyas zerinde yaplan son
12
 GZLENEN TARH

CAT taramasndan bahsetmesinde de anlald gibi,

Msr'n en nl hkmdar yine gndemde. Acaba
Kral Tut, alt tabakadan gelen sradan bir yal olan se
lefinin taht ele geirmesine yarayacak ekilde bir ka
zada m ld? Yoksa bu lmn ardnda cinayet mi giz
liydi? Baka hibir yerde eskia mucizeleri konusun
da bu kadar geni bilgi toplanmamtr. Haughton'n
gvenilirlii kurama tercih etmesi, ak ve net anlat
m, Gizlenen Tarih'i nceden bilinen malzemelerin ye
niden nmze konduu bir yapt olmaktan karp,
uzak gemile yakndan ilgilenen herkesin srrn z
meye alt tuhaflklarn ve muammalarn yer ald
kapsaml bir eser haline getiriyor.
 GIRI

E skiadan gnmze kalan saysz mirastan biri

de, artc derecede fazla esrarengiz olay ve srr
zlememi konudur. Bunlarn kimi zm zor sr
lardr, kimi ise biraz aratrmayla rahatlkla aydnlat
labilir. Stonehenge ve Byk Piramit gibi esrarengiz
yerler belki de dnya apnda nldr, ama acaba bun
larn nasl, ne amala, kim tarafndan yapldn ka
mz biliyoruz ki? Bazlarn kimin nerede ve niin yap
tn bilmediimiz ya da anlalmas g bir ekilde
gelimi yntemlerle retilmi tuhaf nesneler, eskia
da yaam ounlukla inanlmaz lde ileri kltrle
re k tutar. Bunun yannda bir de insanlarn kendile
ri var. DNA almalar ve Oksijen zotopu Analizi (bir
insann nereli olduunu bulmak iin di minesi zerin
de uygulanr), eskia tarihinin gizemli kiileri zerin
deki sr perdesini biraz daha aralyor. artc bir e
kilde, modern bilimsel teknikler kimi zaman bir s i m
zerken baka srlar yaratt. rnein, bundan 4200
yl nce Stonehenge'in ok yaknndaki bir yere gm
len aristokratn zerinde uygulanan kimyasal analiz,
onun muhtemelen svire'de domu olduunu gster
di. Bu da akla u soruyu getiriyor: lkesinden bu ka
dar uzakta ne yapyordu?
15
 BRIAN HAUGHTON

Kiinin gemii yorumlama tarz, tarihten ne bekle

diine baldr. Eskia srlarn aratrrken kiinin
aklnda belli bir gndem ya da kantlamak istedii bir
inanc varsa, byk olaslkla kuram doru karacak
herhangi bir kant bulunmaya allacaktr. Truva an
tik kenti olduu dnlen blgede Heinrich Schli-
emann'n 19. yzylda yapt kazlar gibi baz istisna
larda - tamamen doru olmasa da - bu yaklam olaa
nst sonular verebilir.
Ne yazk ki, genelde kart ihtimali destekleyen veri
ler grmezden gelinerek ya da bir nesne, kii ve hatta
yer gerek balamnn dna karlarak oluturulan, ki
isel amalarla kantlanmaya allan kuramlar vardr.
Mesela arkeologlarn ve tarihilerin byk ounluu
bunun aksini dnmesine ramen, rlanda'nn tarihte
Romallar tarafndan igal edildiini kantlamak istedi
inizi dnelim. Bu lkede Romallara ait, kimilerinin
arkeolojik balam gizli olan ok sayda bulgu vardr ve
bu durum, iddianz destekler niteliktedir. Ancak bu nes
nelere daha ayrntl bir ekilde bakldnda ve bunlarn
gerek balamlar incelendiinde, rahatlkla tanabile
cek nesneler olduklar ortaya kar: mlek, madeni pa
ralar ve mcevherler. rlanda'da Romallara ait eyalar
genelde Dublin'in kuzeyindeki dev gm tepesi Newg-
range gibi dini blgelerde bulunmutur. Bu nesneler, Ro
ma mparatorluu kurulduunda zaten binlerce yllkt.
Bu durum, nesnelerin, Romallarn rlanda'y igalini
gstermekten ziyade, muhtemelen Britanya'dan ziyare
te gelen haclarn dini adak olarak oraya braktklar e
yalar olduunu gsterir. Nesneler bir btnlk olmadan
geliigzel yorumlansa bu sonuca asla ulalamazd.
Elbette kii gerek ve sahte srlar ayrt edebilmek
iin srekli dikkatli olmaldr ve bu nedenle bu kitapta
16
 GZLENEN TARH

baz sahte srlara da yer verilmitir. Daha yakndan in

celendiinde, akl almaz gibi grnen birok srrn
(zellikle de srad nesnelerle balantl olanlarn) as
lnda sradan bir aklamas olduunu grmek artc
dr. Eskia srlar, gizli rgtler, nereye ait olduu bel
li olmayan insan yapm nesneler zerine internet site
lerinin oalmasyla, iddialar destekleyici kant ya da
aratrma olmakszn hikayeler artk tamamen inter
nette uyduruluyor ve herhangi bir eletiriyle karlal
madan, gereklikmi gibi yaylyor. Bu "internet gerek
l e r i n i n en nemli rneklerinden biri, eskiaa ait oldu
u ne srlen, bu kitapta da ksa bir blmle zerinde
durduum Coso Kalnts'dr. Eskiadan kalma nesne
lerle ilgili tartmalarda karlalan nemli bir sorun,
insanlarn kendilerine ho gelen, gereklikle ilgisi ol
mayan bir kuram kantlayabilmek iin nesneleri ger
ek balamndan karmasdr. Tarih ncesi Britanya
ve eskia Peru halklarnn zerinde yaadklar top
raklara ekiller izmi olmalar, tek bana bu iki yerin
birbiriyle bir ilikisi olduu anlamna gelmez. Bunun
nedeni, insanlarn belki de bir paralar olduklarna
inandklar topraklarn, kendilerini ifade etmek iin
kullanmak zere duyduklar basit bir insani ihtiyatr.
Antik ada yaam birok toplumun yaam byler
ve srlarla doluydu, ancak bunlarn sadece bir ksmn
bile anlamaya almak, kiinin zihnindeki artlanma
lardan ve aklndaki sonulara ulama isteinden syrl
m olmasn gerektirir. Bu yaplmazsa, eskia halkla
rn bugnn dnyasnn artlarna gre dnme ve
onlar iinde uygun durmayacaklar 21. yzyl ablonu
na yerletirme tehlikesiyle kar karya kalrz.
Dier yandan, gemiin srlarn tmyle inkar et
mek, modern arkeoloji ve bilimin eskian tm srlar-
17
 BRIAN HAUGHTON

n zebileceine inanmak da ayn lde yanltr. (Ay

n zamanda skc okumalar da beraberinde getirir.)
Graham Hancock, Robert Bauval ve Christopher
Knight gibi alternatif kuramclar kayp medeniyetler ve
eskia teknolojisinden bahsederken bazen eletiriden
olduka uzak bir tutum sergileyebiliyorlar, ancak onlar
ou arkeologdan daha iyi yazarlardr. retim grevli
leri, kitaplar teknik raporlar ya da ders notlar olarak
okunduu srece konularndaki ilgi ekici ynleri orta
ya karamazlar. Elbette istisnalar da vardr: Mike
Pitt'in Hengeworld, Francis Pryor'n Britanya M, ve
Barry Cunliffe'nin Okyanusla Yzlemek: Atlantis ve
Halklar, M 8000-MS 1500 adl eserlerini, eskia ta
rihiyle ilgilenen herkes okumaldr.
Gizlenen Tarih'te eskian srlarn grupta topla
dm: Esrarengiz Yerler, Tuhaf Belge ve Eyalar ve Esra
rengiz Kiiler. Blmlerde yer alan konular, eskian
en ilgin srlarn bir araya getirecek ve ok eitli kl
tr, dnem ve esrarengiz trde olay kapsayacak ekil
de kendim setim. Kitapta tm konular aklkla anlat
tm ve gizlilik kaygs tamadm; okurlarmn, insano
lunun esrarengiz gemiindeki aydnlatlamam olay
lara kendi yorumlarn getirirken burada sunduum
kantlardan yararlanacan umuyorum.

18
 KAYIP EHR ATLANTS

ayp ehir Atlantis'in gizemi, 2000 yl akn bir s

K redir airlerin, bilginlerin, arkeologlarn, jeologla
rn, okltistlerin ve gezginlerin hayal dnyasn megul
etmitir. alar nce son derece gelimi bir ada mede
niyetinin (antik an en eski zamanlarnda ortaya k
m ve byk bir doal felaket sonucu bir gecede yery
znden silinmi bir medeniyet) var olduu dncesi,
Atlantis hikayesinin tarihi bir gerek olduuna inanan
lar, dnyann hemen her kesinde, bir zamanlarn bu
byk medeniyetinin kalntlarn aramaya yneltmi
tir. Birok arkeologa gre Atlantis hikayesi, hibir tari
hi deeri olmayan bir masaldan ibarettir. Ve bir de, bir
ou Atlantis hikayesine, bunun kayp bir ruhani lke
yi temsil ettii (Lemuria/Mu gibi), ya da aka var ol
duu grnden yola karak yaklaan okltistler var
dr. Peki Atlantis hakknda bu kadar farkl yorumun
yaplmasna yol aan nedir? Acaba bu hikayenin ardn
da gereklik pay olabilir mi?
Atlantis hakkndaki tm bilgilerin k noktas olan
kaynak, Yunan filozof Eflatun'un, M 359-347 yllar
arasndaki bir dnemde yazm olduu iki ksa diyalo
gu Tmeaus ve Critias'tr. Eflatun'un Atlantis hikayesi
iin tahminen temel ald kaynak, kendisinin uzaktan
21
 BRIAN HAUGHTON

akrabas olan Solon adl Atinal nl bir yasa koyucu ve

airdir. Solon ise hikayeyi M 569-525 yllar arasnda
ki dnemin eski Msr kral Amasis'in, Nil Deltas'nn
bat ucunda bulunan Sais kentindeki sarayn ziyareti
srasnda duymutur. ......scanned by darkmalt1
Amasis'in sarayndayken Solon, Neith Tapna'n
ziyaret etti ve kendisine Atlantis'in hikayesini anlatan
bir rahiple sohbet etti. Rahip ona, o zamandan 9000 yl
nce Atlantik Okyanusu'nda Herkl Kayahklar'nn
(Cebelitark Boaz) tesinde var olmu, Libya ve As
ya'nn toplamndan daha byk bir adadan bahsetti.
Atlantis, deniz ve depremlerin tanrs Poseidon'un so
yundan gelen krallarn kurduu ittifak tarafndan y
netiliyordu. Ada ve onu evreleyen okyanus adn Pose
idon'un en byk olu Atlas'tan alyordu.
Atlantisliler, Atlantik'ten Akdeniz'e, gneyde M
sr'a, kuzeyde talya'ya kadar uzanan bir imparatorlu
a sahiptiler. mparatorluklarn Akdeniz'de daha da
geniletme giriimleri srasnda Atina ehir devletinin
ban ektii Avrupal glerle kar karya geldiler. O
zamanlar Atina, zenginlii kk gren ve sade bir ya
am sren sava-elit bir kesim tarafndan ynetilen
byk bir ehirdi. Atlantis ordular, mttefikleri onlar
yzst brakp katktan sonra tek balarna savaa
devam eden Atinallara yenildiler. Ancak Atinallarn
bu zaferinden ksa bir sre sonra inanlmaz derecede
ykc bir deprem ve ardndan byk sel felaketleri
meydana geldi ve Atlantis topraklar Eflatun'un deyi
miyle "korkun bir gn ve gece ierisinde" okyanusun
derinliklerine gmlerek yok oldu.
Eflatun'un, adann fiziksel ve politik yaplanmasn
ok daha ayrntl bir biimde anlatmken, Diyalog
larnda Atlantis'in yok oluu ve Cebelitark Boaz'nm
22
 GZLENEN TARH

tesindeki konumuna sadece birka satr ayrd gr

lr. Balangta Atlantis, zengin doal kaynaklara sa
hip, muhteem bir yerdi; ormanlar, meyveleri, vahi
hayvanlar (filler de dahil) ve saysz metal madeni var
d. Adadaki her kraln, zerinde snrsz bir hakimiyete
sahip olduu, kendine ait kraliyet ehri vard. Ancak,
Atlas'n torunlarnn ynettii bakent, aralarnda en
ihtiaml olanyd. Bu eski metropol, zerinde ehrin
savunmas iin yaplm duvarlarn bulunduu kara
paralaryla birbirinden ayrlan emerkezli su em
beriyle evriliydi. Bu duvarlarn her biri farkl metal
lerle kaplyd; dtaki bronz, ortadaki tenekeyle kaplan
m, i ksmdaki duvar ise bilinmeyen bir metalin, ori-
kalkumun' krmz yla parlatlmt. Atlantisliler,
daire biimindeki hendeklerin iinden, merkezle denizi
birbirine balayan bir kanal kazdlar. Ayrca dtaki
hendein kaya duvarlarn oyarak bir liman ina ettiler.
Merkezi kaledeki ana tapnak Poseidon Tapna, Ati-
na'daki Parthenon'dan kat daha bykt ve tama
men gmle kaplyd (kulenin altnla kapl olan tepe
noktalar dnda). Tapnan tavan fildiiyle kaplyd,
altn, gm ve orikalkumla sslenmiti; bu garip me
tal ayrca i ksmdaki duvarlar, stunlar ve tapnan
zeminini de kaplyordu. Bunlara ilaveten, tapnan i
ksmnda, Poseidon'u bir sava arabasnda alt tane ka
natl at srerken gsteren heykel de dahil, birok altn
heykel vard. Bahsettiimiz bu heykel o kadar bykt
ki Tanr Poseidon'un ba 116 metre yksekliindeki ta
vana deiyordu.

* Orikalkum: E f l a t u n ' u n Critias'mda b a h s e t t i i , a l t n d n d a k i t m

m e t a l l e r d e n d a h a deerli o l a n v e A t l a n t i s ' i n birok y e r i n d e b u l u n a n
bir m e t a l . Y u n a n c a d a k e l i m e a n l a m "da bakr" y a d a "da m e t a
ledir). (.N.)

23
 BRIAN HAUGHTON

Kayp ehir Atlantis hakkndaki dier tm eski

kaynaklar Eflatun'dan sonra ortaya kmlardr ve
eski alarda yaayan insanlarn Atlantis'e ilikin
inanlar hakknda heyecan verici olmaktan teye gi
demeyen incelemelerden ibarettirler. M 4. yzylda,
Aristo'nun rencisi Yunan filozof Lesboslu Theoph-
rastus Atlantis kolonilerinden bahsetmitir, ancak ne
yazk ki eserinin nemli ksm kaybolmutur. Proclus,
MS 5. yzylda Eflatun'un diyaloglar hakknda yazd
deerlendirmelerde Atlantiklilerin "alar boyunca
Atlantik Denizi'ndeki tm adalar zerinde hkm
srdkleri"ni belirterek Atlantis'in gerek olduundan
bahsetmitir.
Proclus bize ayrca, Eflatun'un eserlerini ilk yorum
layan (M 4. yzylda) kii olan Crantor'un Msr'da Sa-
is'i ziyaret ettiini ve orada zerinde Atlantis'in tarihi
ni anlatan hiyeroglifler bulunan altn bir stun grd
n syler. MS 2. yzylda yaam Romal yazar Cla-
udius Aelianus Hayvanlarn Doas zerine adl eserin
de Atlantis'ten, Atlantik Okyanusu'nda bulunan, Feni
kelilerin (ve daha sonra Cadiz'deki Kartacallarn) gele
neklerinde, spanya'nn gneybat kysnda bulunan
bir eskia ehri olarak bilinen devasa bir ada olarak
bahsetmitir.
Atlantis efsanesi, 19. yzyldaki yeniden canlanna
kadar yzyllar boyunca genelde hi gndeme gelme
mitir. Gnmzde efsanevi adaya ilikin ciddi anlam
da aratrmalarn balangc, Amerikan kongre yesi ve
yazar Ignatius Donnely'nin 1882 ylnda Atlantis: Nuh
Tufanndan nce Dnya adl eserini yaynlamasna da
yanr. Donnely, Eflatun'un Atlantis hakkndaki rivayet
lerini birebir alarak bilinen tm eskia medeniyetleri
nin kayp adadan trediini ileri srmtr. O yllarda
24
 GZLENEN TARH

Madam Helena Blavatsky (Teosofi Dernei'nin kurucu

yelerinden ve giderek byyen oklt hareketinin li
derlerinden biri) Atlantis ve Lemuria gibi kayp adala
rn var olabilecei dncesiyle ilgilenmeye balad.
Blavatsky, 1877'de yazm olduu ilk eseri Srr zle
meyen his adl eserinde Atlantis'ten ska sz etmitir.
Grne baklrsa Madam Blavatsky'nin geni kap
saml eseri Gizli Doktrin (1888), Atlantis'te yazld id
dia edilen Dzyan Kitab adl mistik bir esere dayanmak
tadr. Gizli Doktrin'de Blavatsky, Atlantis'i ve halkn
ayrntl olarak tantr ve ileri teknolojilerinden, eski
alara ait uan makinelerden, devlerden ve doast
glerden bahseder. Blavatsky'nin tantmlarnda ge
en bu vahet ierikli ksmlarn bazlar Atlantis ku
ramclarn belirgin bir ekilde etkileyebilirdi, ama
onun kayp ehri daha baka, daha ok ruhani bir yer
mi gibi grnyor - Donelly'nin fiziksel gerekliini
ileri srd adadan tamamen farkl.
20. yzyln balarnda dnyaca nl medyum Ed-
gar Cayce, aralarnda Atlantis'in de olduu birok oku
ma seans dzenledi. Cayce, Atlantis'in gemilere ve
uaklara sahip (bu, Blavatsky'nin iddialaryla rt-
mektedir) ve bu aralarn esrarengiz bir enerji krista-
liyle alt, gelimi bir medeniyet olduuna inan
yordu. Atlantis'in bir ksmnn 1968 ya da 1969'da Ba
hama Adalar yaknlarndaki Bimini blgesinde bulu
nacan tahmin ediyordu.
Eyll 1968'de, bugn Bimini Yolu olarak bilinen ya
rm millik bir kireta blok Kuzey Bimini aklarnda
bulundu ve birok kii bunun kayp Atlantis'in kalnt
lar olduunu dnd.
Ancak, 1980 ylnda ABD Jeolojik Aratrmalar Biri-
mi'nden Eugene Shinn, Bimini'de sular altndaki talar
25
 BRIAN HAUGHTON

zerinde yapt incelemelerin sonularn yaynlad

nda, bu konuda dnlenden daha farkl gereklerin
sz konusu olduu saptand. Bu testin sonular, sz ko
nusu bloklarn doal yollarla oraya yerlemi olduunu
gsteriyordu. Talarn iine yerlemi denizkabuklarn-
dan elde edilen radyokarbon verileri, bu yolun yaplma
tarihi olarak M 1200 ile M 300 aras bir zaman dili
mini iaret etmitir. Bu sonu, Atlantis hakknda ileri
srlen tarihlerden ok daha ge bir zamandr.
Birok aratrmac, eski alardaki yazarlarn sy
lediklerine uyarak, Orta Atlantik da srasn (okyanu
sun merkezinde bulunan, uzun bir denizalt volkanlar
zinciri) kayp ehrin kalntlar olarak tanmlayp At-
lantis'i Orta Atlantik'te aramlardr. Gnmzde "k
tasal srklenme" (levha tektoniinin hareketinden
dolay ortaya kar) kuramnn ortaya kyla birlikte
jeologlar Atlantik'te byk bir adann olma ihtimali
bulunduuna karar vermilerdir. Yine de, levha tekto
nii hl hir kuramdr, bu yzden gereklii kantla-
nncaya kadar Atlantik'teki kayp adann varlna ina
nanlar aratrmalarn srdreceklerdir. Aratrmac
lar, eer ada Orta Atlantik'teyse, sular altndaki bir
da srasnn ortasnda bulunan dokuz adahk bir tak
mada olan Azor Adalan'nn, kayp ehrin kalntlar
olabileceini dnyorlar. (Aratrmaclarn bu gr
leri, Ignatius Donnely'nin 1880'lerde ne srdkleriyle
rtmektedir.) Farkl kesimler, kalntlara dair ihti
mallere Madeira, Kanarya Adalar ve Yeilburun Ada-
lar'n da eklerler, ancak saydmz bu topraklarda bu
gne kadar kayp bir medeniyetin en kk bir izine
bile rastlanmamtr.
stisnasz her yl "Atlantis bulundu!" maneti gaze
telerdeki yerini almaktadr. Aslnda Atlantis'in bulun-
26
 GIZLENEN TARIH

duu yer hakkndaki varsaymlar inanlmaz derecede

fazladr. Ge Tun a'nda Girit'te yaam olan, evre
sindeki adalardan Thera'da (bugnk adyla Santorini)
meydana gelen byk bir depremde ykld ne sr
len Minos Uygarlnn (Girit Uygarl olarak da bili
nir) Eflatun'un Atlantis'i zerinde dolayl bir etkisi ol
duu dncesi uzun bir sredir yaygnd. Ancak Ge
Tun a Girit'i zerine yaplan aratrmalar, Minos
Uygarl'nn, Thera depreminden ok uzun bir sre
sonra da gelimeye devam etmi olduunu ortaya kar
mtr. Avrupa ve Akdeniz'de ileri srlen dier muhte
mel konumlar, rlanda, ngiltere, Finlandiya, kuzeyba
t Almanya kylarndaki Helgoland Adas, gney span
ya'da bulunan Endls, Cebelitark Boaz'ndaki Spar-
tel Adas, Sardunya, Malta, Yunanistan'n Helike ehri,
Akdeniz'de Kbrs ve Suriye arasndaki bir blge, srail,
Trkiye'nin kuzeybatsnda bulunan Truva ve Tanta-
lis'tir. Dnyann dier ksmlarndan da Karadeniz,
Hindistan, Sri Lanka, Endonezya, Bolivya, Fransz Po-
linezyas, Karayipler ve Antarktika, kayp ehrin olas
konumu olarak ileri srlmtr.
Birbirinden olduka farkl bu kadar kuramn olma
s, Eflatun'un Atlantis'inin, itibarn yitirmi ve agz
l Atlantis mparatorluu'na kar savaan kusursuz
devlet olarak Atina'y yceltmek iin tasarlanm poli
tik bir dokundurmadan baka bir ey olmadn d
nen birok aratrmacnn pheciliini arttrmtr.
Onlar iin hikaye Eflatunla balayp biter. Solon'un
Msr' ziyaret ettii ve Sais'teki rahipten hikayeyi din
ledii gerek deildir. Bu aratrmaclara gre Efla
tun'un, Atlantis'in Atlantik'te Cebelitark Boaz'nn
tesinde olduunu sylemesinin nedeni, nl filozofun
zamannda bu devasa okyanusun, dnyann bilinen s-

27
 BRIAN HAUGHTON

turlarn temsil ediyor olmasyd. Yine de, Eflatun n

cesi edebiyat eserlerinde Atlantis'e deinilmemesine
ramen, Yunan tarihi Heredot'un (M 484-425) Ta
rihler adl eserinde, Solon'un Msr'da Sais'li Ama-
sis'ten baz kanunlar aldn belirterek bu hikayeden
sz edilmitir. Bu, Eflatun'un diyaloglarnda belirttii
zamanda Solon'un Msr'da bulunduunu gsterir. Ef
latun'un yazdklarndan, ksmen Atina'y yceltmek is
tedii, zenginliin ve gcn, kusursuz yaplanm ve
iyi ynetilen bir toplumu yenmeye yetmeyecei ynn
deki politik ve felsefi fikirlerini iletmeyi amalad
bellidir. Varsaymlarn ilgi ekici hale getirmek iin,
doal felaketle gelen bir ykm gibi gerek olaylardan
ayrntlar eklemi olmas da mmkndr. Bunun iin
nl filozofun ok da uzaa bakmasna zaten gerek
kalmazd. ........www.cizgiliforum.com
M 426 ylnn yaznda eskia tarihinin en ykc
depremlerinden biri Yunanistan' tam Atina'nn kuze
yinden vurdu. Bu byk depremi takiben oluan tsuna-
mi, Atalante adl bir adann bir blmn de yok ede
rek Atina'nn kuzey kysnda byk hasara yol am
t. M 373'te (Eflatun Diyaloglar'n yazmadan sadece
15 yl kadar nce) ykc bir deprem ve tsunami, Yuna
nistan'n anakarasnda Corinth Krfezi'nin gney ky
snda bulunan zengin Yunan ehri Helike'yi ykm ve
sular altnda brakmt. Helike, Poseidon'un ehri ola
rak biliniyordu ve deprem ve denizlerin korkun tanr
snn kutsal orman da (Delfi'dekinken sonra en nemli
orman) buradayd. Elbette o depremler ve Eflatun'un
Atlantis'inin yok oluu arasnda, nl filozofun hikaye
sinde kendi lkesinin yakn tarihini resmettiini gste
ren balantlar vardr. Ancak, eer Eflatun fikirlerini
ne srmek iin Yunanistan'n o zamanlarda yaad

28
 GZLENEN TARH

felaketleri kullandysa, neden hikayesini Msrl rahip

lere balad? Pek tabii ki adalar da Atina veya Co-
rinth'te olmu ykc bir depremi anlatmay akllarna
getirebilirlerdi, hele ki o deprem sadece on ya da yirmi
yl nce meydana gelmise. Bu durumda Eflatun'un hi
kayesine kaynak olarak kullandklar arasnda hl ek
sik bir nokta varm gibi grnyor.
Atlantis'in konumu hakkndaki en gncel kuram,
2004'te Almanya'nn Wuppertal niversitesi'nden Dr.
Rainer Khne tarafndan ortaya atlmtr. Khne, uy
du fotoraflarn kullanarak, spanya'nn gneybatsn
da, Eflatun'un Atlantis tarifiyle rten zellikleri oldu
u grlen bir blgenin bulunduunu tespit etti. Cadiz
ehri yaknlarnda bulunan Marisma de Hinojos adl
bir tuzlann fotoraflar, iki dikdrtgen yap ve muhte
melen bir zamanlar onlar evrelemi olan baz emer-
kezli dairelerin paralarn gstermektedir. Dr. Kh-
ne'ye gre sz konusu dikdrtgen yaplar, Eflatun'un
Diyaloglar'nda anlatt gibi Poseidon'a adanm g
m bir tapnan ve, Cleito ve Poseidon'a adanm al
tn bir tapnan kalntlar olabilir. Khne ayrca bu
blgenin muhtemelen M 800-500 yllar arasnda bir
sel felaketiyle yklm olduuna inanyor. Yunan kay
naklarn, hikayenin evirisini yaparken Msr dilinde
ky eridi anlamna gelen bir kelimeyle, ada anlamna
gelen bir dier kelimeyi kartrm olabilecekleri d
ncesinden yola karak, Atlantis'in bir adada deil,
anakarada bulunduu fikrini savunuyor. Dr. Khne ku
ramlarn snamak iin yakn gelecekte o blgede kaz
almalar dzenlemek istiyor. Acaba tam da Herkl
Kayalklarnn tesinde bulunan bir blgede yaplacak
olan bu kazlar nihayet Atlantis'in zerindeki sr perde
sini kaldracak m?

29
AMERKA'NIN STONEHENGE'I:
SIR TEPES'NN GZEM

S r Tepesi, ya da bilinen adyla Amerika'nn Stone-

henge'i, New Hampshire'n Kuzey Salem Blge-
si'nde, Boston'n yaklak 40 mil kuzeyindedir. Bu esra
rengiz megalitik yap, 30 hektar kadar bir alana yayl
mtr ve zerinde dank bir ekilde yer alan dik ko
numlu talar, ta duvarlar ve yeralt blmeleri bulunur.
Sr Tepesi rnei olmayan bir yer deildir, Kuzey Ame
rika'da, birou New England blgesinde bulunan yz
lerce srad ta dizisi ve yeralt blmeleri blgesinden
biridir. Massachusetts'ten rnek verecek olursak, Up-
ton'daki yeralt blmesi, Goshen'deki ta dizili tnel ve
Petersham'deki ar kovan eklindeki ta odac saya
biliriz. Connecticut'm Groton ehrinde bulunan Gungy-
wamp'ta da ta odacklar ve duvarlar, Gney Woods-
tock'n Vermont eyaletinde byk bir ta oda vardr. Bu
srad yaplarn tam olarak ne ie yaradklar bilinme
mesine karn, bunlarn tarih ncesi Avrupal yerleim
ciler tarafndan trenler ve ok nemli etkinliklerde
kullanlmak zere yapld tahmin edilmektedir.
Sr Tepesi'nin yakn tarihi, 1826'dan 1848'e kadar
blgede yaam olan Jonathan Pattee adl bir iftiyle

80
 GZLENEN TARH

balar. Pattee hakknda eitli rivayetler vardr, bun

lardan biri de blgede yasad bir damtma tesisi ilet
mi olduudur. Doruluk pay daha yksek olan bir g
r de, Pattee ve olu Seth'in, klelerin Gney'den ka
malarna yardm etmek iin yeralt tnelinde bir istas
yon ileten klelik kart insanlar olduklardr. Aslnda
bu gr dorulayan baz kantlar vardr. Bu kantlar,
blgede bulunan, bugn Amerika'nn Stonehenge'i Zi
yareti Merkezi'nde sergilenmekte olan prangalardr.
Sonraki 50 yl boyunca ta oca iileri Sr Tepesi'nde-
ki ta yaplarn byk bir blmn satn alp oradan
gtrdler. Talarn ounun Lawrence Baraj'nn yap
mnda ve kaldrm ta olarak kullanlmak zere Mas-
sachusets eyaletindeki Lawrence ehrine gtrld
dnlmektedir. 1937 ylnda William Goodwin adl
bir sigorta temsilcisi, Sr Tepesi'nin zerinde bulundu
u araziyi satn ald ve buradaki kazlar srasnda, bl
gede bir zamanlar rlandal rahiplerin yaam olduu
ynndeki kuramn desteklemek iin blgede ok say
da yapsal deiiklie gitti. Sonu olarak, blgenin tari
hi hakkndaki veriler u anda olduka belirsizdir.
1950'de Sr Tepesi, daha sonra 1956'da blgeyi satn
alacak olan Robert Stone tarafndan kiraland. Sr Te
pesi'nin evresindeki alanda restorasyon, inceleme ve
koruma almalarna balad ve 1958'de buraya bir zi
yareti merkezi ina ederek blgeyi halka at. Ameri
ka'nn Stonehenge'i ad verilen blge gnmzde nem
li bir turistik merkezdir.
Sr Tepesi'nin en esrarengiz zelliklerinden biri 4.5
ton arlnda, yaklak 2.7 metre uzunluunda ve 1.8
metre geniliindeki, drt kolonun zerinde duran, de
vasa bir masay andran dz bir ta levhadr. Bu yap
nn kenarn evreleyen, ucu bir oluk biiminde, derin

31
 BRIAN HAUGHTON

bir oyuk vardr, ve bu yzden baz insanlar bu taa Kur

banlarn Ta adn verirler. Popler bir kurama gre,
kurban edilenlerin kan, tataki bu oyuktan iki (lm
birinin adna iilen iki) kselerine akyordu. Ne yazk
ki bu tala, bat Massachusetts'teki ifti Mzesi'nde
bulunan bir baka byk ta arasnda belirgin benzer
likler vardr. Ancak herhangi korkun bir ayinle ba
lantl olmaktan ziyade, bu madde sabun yapmnda
kullanlyordu. Bu ta, kl suyunu szen bir ta olarak
bilinir ve New England civarndaki iftlik yerleimle
rinde bolca bulunur.
Sr Tepesi'nin bir dier zellii de yllardan beri bl
gede rneklerine rastlanan zeri yazl talardr. Ge
enlerde Harvard niversitesi'nden biyoloji profesr
Dr. Barry Fell, Sr Tepesi'nde ve Kuzey Amerika'nn
baka birok yerinde bulunan talar zerindeki yazlar
la ilgili kapsaml bir alma yapt. Fell, bu alma so
nucunda, (1976'da yaynlad M Amerika adl kita
bnda) bu yazlarn ounun Ogham (eski rlanda alfa
besi), Fenike ve berya Fenikelilerinin yazlar olduu
nu iddia etti. Yazlar, devasa ta ynlar ve megalitik
mimari yap birok insana, Sr Tepesi'nin Avrupal g
menler tarafndan yaplm tarih ncesi bir tren alan
olduunu dndrmtr. Byle dnen kesimin
tahmini, Fenikelilerin (bugnk Suriye ve Lbnan top
raklarnda yaam, M 1200-800 yllar arasnda en
parlak dnemini geirmi, denizcilikle uraan bir
halk) en az 2500 yl nce Amerika'da olduklar ve o za
manlar Sr Tepesi'nde yaamakta olan Keltlerle (M 8.
ve 1. yzyllar arasnda yaam Bat Avrupal kabile)
ticaret yaptklar ynndedir. Bunlar aslnda gereklik
pay dk iddialardr; sorun bunlar destekleyici ka
ntlar olup olmaddr. Bilindii gibi Fell'in kitab arke-

32
 GZLENEN TARH

ologlar ve dilbilimciler tarafndan byk lde gven

sizlikle karland. zellikle Ogham ve Fenike yazlar
nn M Amerika kitabnda yer alan fotoraflar inand
rclktan ok uzak. Fell'in eski yazlar olarak tehis et
tii izgiler ve karalamalarn ou, tamamen rasgele
yaplm gibi grnyor, zira bu ekillerin bir sabann
brakt geliigzel izler, nispeten yeni bir duvar yaz
s, iftilerin ta ocanda uyguladklar yntemlerin so
nular; ya da birok kayann zerinde bulunan tama
men doal izgi, yark ve atlaklardan ibaret olduu, bu
bulgular hakknda daha mantkl bir tahmin olabilirdi.
Fell'in iddialarn snamak iin, bu talarn arkeologlar
ve epigrafi uzmanlar tarafndan yeniden incelenmesi
gerekir, ancak ne yazk ki Sr Tepesi'ndeki bu zeri ya
zl talarn bazlar blgeden uzaklatrlm ve "koru
ma altna alnm" olduu iin orijinal ierikleri kaybol
mutur ve bu da doru tehislerde bulunmay ve tala
rn hangi tarihte var olduklarna dair tahmin yapabil
meyi daha da zorlatrmaktadr.
Sr Tepesi'nden elde edilen arkeolojik bulgular daha
dikkatli incelendiinde, bu bulgularn, blgenin Keltle-
rin yaad ve Fenikelilerin ziyaret ettii bir tapnak ol
duu ynndeki kuram desteklemedii aktr. Blgede
smrgecilik ncesi dneme ait, tarihi belirlenebilen in
san yapm eser olmamas, blgenin tarih ncesi Avrupa
l kkenleri olduu ynndeki iddia asndan nemli bir
sorundur. 1955'te Gary S. Vescellius tarafndan yrt
len kazlarda, blgenin 18. yzylda bir yerleim alan
olduunu gsteren 8000 adet insan yapm eser bulun
mutur. Vescelius'un vurgulad nemli bir gerek, 18.
yzyla ait bu bulgularn birounun yeraltnda ve Y
Maaras'nn ta duvarlarnn iinde bulunduu, ve bu
nun da nesnelerin ait olduu tarihi daha ge bir zaman

33
 BRIAN HAUGHTON

dilimi olarak gsterdiidir. Aslnda gnmze kadar

Kuzey Amerika'da arkeolojik yntemlerle ortaya karl
m ve Fenikelilere ya da Keltlere ait olan tek bir eya
bile yoktur. Amerika'da talara yaz yazd iddia edilen
bu halklar orada bulunmu olduklarna dair baka tek
bir iz bile brakmamlardr, varlklarna kant olarak
gsterilebilecek bir mlek paras bile yoktur.
Sr Tepesi'nde ve New England'da bulunan tarihi
aklanamam ta yaplarn ounun, 18. ve 19. yzyl
larda iftilerin duvarlarla izdikleri arazi snrlar, yi
ne duvarlarla oluturulan bina temelleri ve tatan ya
plan depolar iin yrttkleri almalarn bir sonucu
olduu sylenebilir. Kalan yaplardan bazlarnn, Ed
win C. Ballard'n blgede bulunan U eklindeki ta ya
plar hakknda yapt aratrmalarda belirttii gibi,
Kzlderili nfusu tarafndan yaplm olma ihtimali de
vardr. Sr Tepesi'ndeki ta yaplarn bir ksmnn potas
ve potasyum karbonat retiminde kullanlm olmas
da zerinde durulmas gereken bir olaslktr. Potas,
tahta kllerinin szlmesiyle elde edilen kl suyu
zeltisinin tm svs karlarak yaplr. Potas daha son
ra tm karbon kiri yok oluncaya kadar ta ocanda pi
irilir ve bu ilem sonucunda potasyum karbonat dedi
imiz ince, beyaz toz ortaya kar. Potas ve potasyum
karbonatn 18. yzylda lke ekonomisi asndan ne
kadar nemli olduuna ska deinilmitir. 1765'te
Massachusetts valisi, potas ve kenevir retiminin ve
ngiltere'ye yaplan kereste ihracatnn koloniler iin en
nemli i sahas olduunu sylemitir.
Potas tarlalarda ve iftliklerde yaplyor ve seyyar
satclara satlyordu. Onlar da bunu, "klle kapl" ola
rak bilinen fabrikalarnda potasyum karbonata eviren
reticilere satyorlard. Bu fabrikalarda potas potas-

34
 GZLENEN TARH

yum karbona dntrmek iin ta ocaklarn yan sra

"kl deposu" ad verilen, iinde byk miktarda odunun
yakld, kk ta yaplar bulunurdu. Bu yaplarda
zeri delikli bir tavan ve iki ayr boluk vardr. Boluk
larn birisi tam ortada bulunur ve odunlar atee atmak
iin kullanlr. Dieri de zemindedir ve klleri ortadan
kaldrmak iin kullanlr. Blgedeki kl suyu szme ta
ve eitli ta yaplar gz nne alndnda, Sr Tepe-
si'nde byle bir faaliyetin gerekletirilmi olduu kuv
vetle muhtemeldir. Bir zamanlar bu potasyum karbo
nat fabrikalarnn bir paras olan yaplar, belki de by
le gsterisiz bir aklama Sr Tepesi'nin daha srad
ilevleri olduu grn destekleyen kuramlarn ya
nnda snk kald iin hibir zaman bu ekilde tann
mamlardr.
Ancak tatan yaplm bir kazma ve bir eki tayla
birlikte bulunan odun kmrnden elde edilen radyo-
karbon verileri, Sr Tepesi'nde insan varlnn M
ikinci binyla dayandnn kantdr. Ama bu, blgede
Tun a ya da Demir a Avrupallarnn deil Kzl
derili halkn yaad ihtimalinin daha yksek olduu
nu gsterir. Baz aratrmaclarn iddiasna gre, Sr
Tepesi'ndeki talarn ou belli astronomik noktalara
gre dizilmitir. Blge, talardan gne ve ayn belli yl
lk hareketlerini saptamada yararlanarak, hl doru
bir astronomik takvim olarak kullanlabilir. Ancak bl
gede gkyzne gre oluturulan dzenlemelerin (ta
mamen tesadfi deillerse), gne ve ayn hareketleri
ne olan ilgileri St. Louis yaknlarndaki Kahokia pira
mitleri gibi dier Kzlderili blgelerinden de anlalan
Amerikan Yerlilerine ait olduu sylenebilir.
yleyse Sr Tepesi'nin gizemi nasl zlebilir? Bl
genin gemiinin, tahminen M ikinci binyl gibi bir za-

35
 BRIAN HAUGHTON

manda kurulmu bir Kzlderili avc kampna dayan

yor olmas olasdr. Biri ya da ikisi gizemini korumas
na ramen, blgedeki yaplarn birou, 18. yzyldan
itibaren smrgecilik sonras yrtlen tarmsal ve en
dstriyel faaliyetlerle aklanabilir. Sr Tepesi'ndeki ya
plarla ilgili belirsizlik kolayca yanl anlamalara yol
aabilir ve youn kaz almalarna ramen blgenin
srrnn hibir zaman zlememesi de ihtimal dahilin
dedir. imdiye kadarki kantlar ok daha farkl gerek
lere dikkat ekse de, tabii ki isteyenler Amerika'nn
Stonehenge'inin tarih ncesi Avrupallara dayandn
iddia etmekte zgrdr. Sonuta bu inanlar bize Sr
Tepesi'nin gerek tarihi ve ilevinden ok, o inanlar
tayanlar hakknda bilgi verecektir.

36
 PETRA: KAYALIKLARIN
ZERNDEK GZEML EHR

T arihi harabe ehir Petra (petra kelimesi Yunancada

ta veya kaya anlamna gelir) rdn'deki Lut G-
l'nn 50 mil gneyinde, bugnk Umman topraklar
nn gneybatsnda bulunan tehlikeli kumta dalar
nn oluturduu bir emberin iindedir. Blgenin koru
ma altndaki konumu yle bir haldedir ki bugn bile
oraya yalnzca yryerek ya da ata binerek ulamak
mmkndr. Petra'ya, genilii yer yer sadece birka
metreye kadar inen, siq (Arapa'da yark anlamnda)
diye bilinen kayadaki karanlk, dolambal bir atlak
tan girilir. ln bu gizemli yerinde yaklak 1000 ant
vardr. Bir zamanlar burada emeler, baheler ve s
rekli bir su kayna da vard. Ancak niin bylesine s
sz ve orak yerdeki bir kumtandan yontulmutur?
Acaba bu grkemli ehri kim yapmtr ve orada yaa
yanlara ne olmutur?
Petra'da yaad bilinen ilk nfus Edomitler olarak
tannan, Sami dillerinden birini konuan, ncil'de
Esau'nun torunlar olarak bahsedilen bir kavimdir. An
cak Petra'daki inanlmaz mimarinin byk bir ksm
Nabateanlar adl halkn eseridir. Nabateanlarn soyu
37
 BRIAN HAUGHTON

gmen Araplara dayanr, ancak M 4. yzyla gelindi

inde Filistin ve Gney rdn'n eitli ksmlarna
yerlemeye balamlar ve ayn yllarda Petra'y ba
kent yapmlardr. Blgenin Araplar, Asurlular, Msrl
lar, Yunanllar ve Romallar arasndaki bir ticaret yolu
zerindeki kendiliinden ayrcalkl konumu, Nabate-
anlarn glenmesine imkan tanmtr. Arabistan ve
Suriye arasndaki kervan yolunun kontroln eline ge
iren Nabateanlar ksa srede kuzeyde Suriye'ye uza
nan bir ticari imparatorluk kurdular ve Petra ehri ba
harat ticaretinin merkezi haline geldi. Nabateanlarn
Petra'da (ticari faaliyetleri yoluyla) edindikleri servet,
kendi gelenekleriyle Helen (Yunan) etkisini harmanla
yan bir tarzda yaplar ina etmelerini ve kayalar oyma
larn salamtr. Nabateanlarn Petra'daki en byk
eserlerinden birisi mecburiyetten ortaya kt. ehirle
ri, scaktan kavrulan bir ln kenarndayd, bu yzden
bir su kayna en nemli sorundu. Bu ihtiyac karla
mak zere son derece gelimi barajlar ina ettiler, ay
rca su depolama ve sulama sistemleri buldular. Ama
Nabateanlarm bu zenginlii komularn rahatsz etti
ve M 4. yzyln sonlarnda Selefkilerin kral Antigo-
nus'un bakentlerine dzenledii saldrlar geri ps
krtmekle uramak zorunda kaldlar. Selefki mpara
torluu M 312'de Byk skender'in generallerinden
biri olan I. Seleukos tarafndan kuruldu ve skender'in
imparatorluunun doudaki ksmnn byk bir bl
mne sahipti. M 64-63 yllarnda Nabateanlar Roma
l General Pompey'in igaline uradlar ve MS 107'de
mparator Trajan'n kontrol altnda blge Roma ehri
Arabia Petraea snrlarna dahil oldu. Bu fethe ramen
Petra Roma dneminde de gelimeye devam etti ve eh
re ok byk bir tiyatro, srayla dizili stunlarla kapl

38
 GZLENEN TARH

bir cadde ve siq atla boyunca uzanan bir Zafer Keme

ri gibi eitli yaplar eklendi. Petra nfusunun en yk
sek olduu zamanda 20 000 - 30 000 kadar olduu tah
min edilmektedir. Ancak Suriye'nin merkezindeki
Palmyra ehrinin ran, Hindistan, in ve Roma mpa-
ratorluu'nu balayan ticaret yolu zerinde nemi ar
tnca, Petra'nn ticari faaliyetleri azalmaya balamtr.
4. yzylda Petra Hristiyan Bizans mparatorlu-
u'nun egemenlii altna girdi, ancak MS 363'te ehrin
igal edilmemi ksmlar byk bir depremde ykld ve
Nabateanlarn ehri terk etmeleri de tahminen bu sra
larda oldu. Kimse blgeyi neden terk ettikleri konusun
da kesin bir fikir sahibi deildir, ancak grne bak
lrsa bunun sebebi deprem deildir nk blgede ok
az deerli eya bulunmutur ve bu da ayrlmalarnn
ani bir ekilde gereklemediinin bir kantdr. Bir
baka byk deprem (MS 551) ehri neredeyse tama
men ykt. 7. yzylda Mslmanlar fethettiinde Petra
artk haritadan silinmek zereydi. MS 747'de ar ha
sara yol aan baka bir deprem meydana geldi ve eh
rin yapsn daha da bozdu. Bu depremin ardndan 12.
yzyln balarna dek ehirde sessizlik hkm srd.
Bu sessizlik ehrin iine kk bir kale yapan Hal Or
dularnn geliiyle sona erdi. Hallar 13. yzylda eh
ri terk ettikten sonra Petra, bir zamanlarn bu byk
ehri, kalntlar bile unutulana kadar onu topran al
tna gmmeyi srdren kum frtnalarna ve sellere
maruz kalmtr.
Kayp ehir Petra'nn yeniden kefi ve bat dnyas
na tantlmas 1812'de Anglo-svireli kaif Johann
Ludwig Burckhardt'n almalaryla gereklemitir. O
sralarda Burckhardt bilgi toplamak ve Arap yaamn
tanmak amacyla Mslman bir tccar klnda (eyh

39
 BRIAN HAUGHTON

brahim bn Abdullah adn kullanarak) Ortadou'da

seyahat ediyordu. Petra'nn hemen dnda kk bir
yerleim olan Elji'de bulunduu zaman Musa Vadisi
dalarndaki kayp bir ehirden bahsedildiini duydu.
Kendisini bu eski blgede kurban kesmek isteyen bir
hac olarak tantan Burckhardt, o civarda oturan iki
kyl Bedevi'yi, ona, ehri tantrken bahsettiimiz dar
geidin (siq) iini gezdirmeye ikna etti. Muhtemelen
Burckhardt'n Petra kalntlarnda tek yapabildii, Ha
run Peygamberin tapnak temelinde kei kurban edip
Elji'ye dnmeden nce kt ksa bir tur olmutur. An
cak kaif harabelerin bir haritasn karmay baard
ve gnlne Petra'y yeniden kefettiini gsteren bir
not dt.
Burckhardt'm zamanndan beri birok gezgin, bilgin
ve arkeolog, kayalar yontularak yaplm ve bylesine
gizli bir konuma sahip olan Petra ehrinin yapl ama
cnn ne olabilecei sorusuna yant bulmaya almtr.
Blgenin romantik tarihi atmosferi, 1845'te William
Burgon'n "Petra" adl iirinde ehri "evrenin yar yan
daki gl krmzs ehir" olarak anlatan nl dizesinde
aynen anmsanabilir. Ancak bu tuhaf blgenin tam ola
rak ilevi neydi? Buras bir kale mi, ticari merkez mi,
yoksa kutsal bir ehir miydi? Blgede birok kraliyet
mezarl ve bunun yannda umumi mezarlk ve yeralt
mezarl (son ikisi muhtemelen sulularn diri diri g
mld yerlerdir) bulunmaktadr. Yaklak son on yl
dr yaplan arkeolojik aratrmalarda elde edilen bulgu
lar Petra'da insanlarn yaam olduu yzlerce yl bo
yunca ehrin birok farkl ilevi olabileceini gsterir.
ehrin muhteem girii bir milden fazla uzunlua sahip
olan siq veya gittike ykselen altn-kahverengi kar
m renkli kumta kayalklarnn iinden kvrlarak ge-

40
 GZLENEN TARH

en dar geittir. Siq geidinin kayalk duvarlar yontu

larak zerine yaplm ok sayda kk Nabatean me
zar vardr. Ayrca ehre ilk ime suyu tayan - bir za
manlar kil borular da olan - kanallar da Nabateanlarn
hidrolik mhendislii alanndaki stn becerilerinin bir
kantdr. Nabateanlarn mhendislik kabiliyetlerinin
bir baka rnei de siq geidi giriinin sa tarafnda g
rlebilir. 2000 yl nce olduu gibi bugn de yllarca s
ren yalardan sonra, Musa Vadisi'nden siq geidine su
akyor ve bu da ehri sular altnda kalma tehlikesiyle
kar karya brakyor. 1963'te Petra'da byk bir sel
oldu ve sonrasnda hkmet sel suyunu ynlendirmek
iin bir baraj yapma karar ald. Barajn inaat srasn
da kaz yapan iiler hayret verici bir gerekle karla
tlar. Bulduklar, Nabateanlarn tahminen M 2. yz
ylda yapm olduklar barajd. Bu baraj, sel suyunun
ynn yeniden insanlarn kullanm iin ehir merke
zine eviren dahice tasarlanm tnellerden oluan bir
sistem araclyla suyu ehrin giriinden alp kuzey k
smlara tamak iin kullanlmtr.
Siq geidi arpc bir manzara oluturarak Petra'nn
en nl ve etkileyici antlarndan biri olan, Yunan ve
Roma kltrnden izler tayan Hazine'ye (Arapada
El-Khazneh) alr. Hazine ad, yapnn en st ksmnda
duran devasa ta vazonun iinde sakl bir firavun hazi
nesi olduunu syleyen bir Bedevi efsanesinden gelir.
Hikayeye inanan Bedeviler vazoyu vurup drerek
hazineyi ele geirme umuduyla belli aralklarla vazoya
ate ediyorlard. Vazonun zerinde bugn hl grle
bilen birok delik bu yaptklarnn bir kantdr. Hazi-
ne'nin sert kumta kayalarndan yontulmu ve iyi ko
runmu n cephesi, etkileyici gzellikte stunlar ve Na
batean tanrlar ile mitolojik karakterlerini gsteren

41
 BRIAN HAUGHTON

zenle yaplm heykellerle sslenmitir. Bu harikulade

ant yaklak 40 metre yksekliinde ve 27 metre geni-
liindedir. Yap, belki de kraln arka tarafta bulunan
kk blmedeki kabriyle birlikte kraliyet ailesi mezar
l olarak kullanlm olabilir. Bir dier ihtimal de ta
pnak grevi grm olmasdr; ancak hangi tanr ya da
tanrlara adand konusunda bilgi yoktur. Hazine'nin
tam olarak ne zaman yaplm olduu kesin deildir,
ancak doruluk pay en yksek ihtimal, yapnn M 1.
yzyl sralarnda yaplm olduudur.
Petra'da bugne dek ayakta kalabilmi birka bina
dan biri de, nedense Qasr al-bint Firaun (Firavun'un
Kznn Kalesi) olarak da bilinen, duvarclk sanat kul
lanlarak yaplm devasa yap Dushares Tapna'dr.
Byk lde yenilenmi bu sar kumtandan tapnak,
ykseltilmi bir platformun zerinde durmaktadr ve
yaklak 23 metre yksekliinde duvarlar vardr. M
30 ile MS 40 arasnda yaplm olan tapnak, Nabatean-
larn ana tanrs Dhushares'e adanmtr ve Petra'daki
en geni n cepheye sahip yapdr. Binann i ksm
odaya ayrlr, ortadaki oda ibadethane olarak kullanlr,
kutsal yerlerin en nemlisidir.
Bu yapnn karsnda, adn giri yolunun her iki ta
rafna ilenmi iki aslan figrnden alan Kanatl As
lanlar Tapna vardr. Bugne kadar bulunmu en
nemli Nabatean tapna olan bu yap, Amerikallarn
Petra'da 20 yl akn bir sre boyunca yapt aratr
ma ve kazlarn konusu olmutur. Grne baklrsa
tapnak slamiyet ncesi Araplarn bolluk tanrs Al-
lat'a adanmtr. Allat, Mekke'nin ana tanrasndan
biridir. Kanatl Aslanlar Tapna tek bir bina deil,
iinde atlyeler ve oturma alanlar olan gerek bir iba
det merkezidir. (Atlyelerden birinde hediyelik eya

42
 GZLENEN TARH

retimi bile yaplmt!) Tapnan, Lut Gl Yazmala

r n d a Petra'daki Afrodit Tapna diye geen yer oldu
u neredeyse kesindir. Blgedeki kazlarda birok mad
de karld iin, blgede tam olarak ne zaman insan
yaamnn olduu bilinir. Tapnak MS 28 ylnn Aus
tos aynda kurulmu ve MS 363'te ehirdeki birok bi
nay yerle bir eden depremde yklmtr.
Petra'daki en byk (ve en dikkat ekici antlardan
biri olan) ant El Deir Manastr'dr. Bu ant adn Bi
zans dneminde (MS 330-1453) kilise olarak kullanl
m olmasndan alr. Yksek, dalk bir kesimde harika
bir konuma sahip olan yap 50 metre geniliinde ve 45
metre yksekliindedir. Yaklak 8 metrelik byk bir
girii vardr. Hazine'de olduu gibi bu yap da kayalk
lar oyularak yaplmtr. Aslnda Manastr, kendisinden
daha nl bir yap olan Petra antnn daha geni, kt
hava artlarndan etkilenmi ve przl bir ekline
benzer. Arkeologlar El Deir'ir Nabatean Kral II. Ra-
bel'in zamannda (MS 76-106) yaplmaya baland,
ancak tamamlanamad grndedirler.
Petra 1989'da Harrison Ford'un rol oynad Indiana
Jones ve Son Hal Seferi adl filmle tekrar kamuoyu
nun gndemine gelmitir. Filmde Petra, yzlerce yllk
gizli bir tapnak ve Harrison Ford'n sonunda Kutsal
Kse'yi bulduu yer olarak gemektedir. ehir, 2005'te
Dalai Lama'nn, gl krmzs ehirde "Tehlike Altnda
ki Dnya" balkl iki gnlk bir konferans dzenleyen,
aralarnda aktr Richard Gere'in de bulunduu bir
grup Nobel dl sahibine nclk etmesiyle tekrar
haberlerde yer almtr. Tarihi ehrin byk bir bl
mnn muhteem bir ekilde korunmu olmas, iinde
ki yaplarn ounun sert kayalar oyularak yaplm ol
masyla aklanabilir. Ancak, birok tarihi antta oldu-

4S
 BRIAN HAUGHTON

u gibi, Petra'daki kumta yaplar da youn turist ak

nndan dolay tehlike altndadr. zellikle dierlerin
den ayr duran binalar tuz, su ve toprak erozyonundan
olumsuz etkilenmektedirler. 6 Aralk 1985'te Petra,
UNESCO'nun (Birlemi Milletler Eitim, Bilim ve
Kltr Organizasyonu) Dnya Miras Listesi'ne girmi
tir. Son birka yldr evreciler, 2000 yl akn gemie
sahip bu yaplarn orijinal kumtana mmkn oldu
unca yakn bir ekilde zel olarak tasarlanm bir ka
rmla tataki delik ve atlaklar kapatarak ant koru
mak iin almaktadrlar. Umarz dnyann en harika
harabe ehirlerinden biri olan Petra daha nice 2000 yl
lar ayakta kalr.

44
 SLBURY TEPES'NN
GZEM

ney ngiltere'deki Kennet Vadisi'nin alak bir

noktasnda, Avrupa'nn en byk insan yapm
noktasnda, Avrupa'nn en byk insan yapm
ykseltisi olan (ayrca dnyann en byklerinden biri)
gizemli tepe Silbury gze arpar. Bu tepe, bugnk Ave-
bury Ky'n evreleyen, tarih ncesi dnemlere ait
kutsal yerleri kapsayan bir blgenin ortasndadr. Bu
rada, iinde ok byk bir ta dikit alan (etraf toprak
tan bir setle evrili, daire biimindeki dz alan), ta
emberler, sralanm talar ve mezar odalar bulunan,
Neolitik kalntlarla dolu bir alan vardr. Topraktan ya
plm olan bu grkemli tepe, 39 metre yksekliinde-
dir. Dzletirilmi olan zirvesi yaklak 30 metre geni
liinde olup, tabannn ap 167 metredir. Silbury'yi
evreleyen 38 metre geniliindeki devasa hendek, bu
tepenin yapmnda kullanlan 2 669 000 metrekplk
kireta ve toprak malzemenin kaynadr. Tahminlere
gre tepenin yapm, 1500-2000 kadar iinin bir yllk
almasn gerektirir, baka bir deyile bu rakam 300-
400 kadar iinin 5 yl akn bir sre almas ya da
60-80 kadar iinin 25 yldan fazla almas demektir.
zetle 4-6 milyon saat kadar bir almadan bahsedil-
45
 BRIAN HAUGHTON

mektedir, ancak bunun 18 milyon saat civannda oldu

unu ne srenler de vardr. Silbury boyutlarndan do
lay srekli, kendisiyle hemen hemen ayn zamanda ya
plm olan, Msr'daki Byk Piramit'le kyaslanmak
tadr. Geenlerde bir boynuz parasndan yola karak
gerekletirilen radyokarbon tarihleme testinden al
nan sonuca gre Silbury son halini muhtemelen M
2490-2340 yllar arasnda almtr. Ancak bylesine yo
un bir organizasyon ve insan gc kullanmnn ama
c ne olabilir?
Silbury'deki bu devasa toprak yapnn ka inaat ev
resi sonucunda tamamland konusunda arkeologlar
henz bir fikir birliine varamamlardr, ancak tepe
nin yapmnda ta, kemik, tahta ve boynuzdan yaplm
aletler kullanld bilinmektedir. 1960'larn sonlarnda
tepede kazlar yapan Richard Atkinson tepenin yapm
nn ayr evrede tamamlandn ileri srd. Atkin-
son'n M 2700 ylna yakn bir zamanda baladn
tahmin ettii birinci evrede (Silbury I), bu toprak yap,
aklla oluturulmu, birbiri ardna dizili kireta y
n ve im tabakalaryla kapl, 5.5 metre yksekliinde
ve yaklak 35 metre geniliinde alak bir tepeydi. At-
kinson'a gre Silbury II, 200 yl sonra balad ve bu ev
rede Silbury Fin zerine daha da byk bir tepe yapl
d. Bu evrede tepenin taban ap 75 metre ykseklii ise
20 metre idi. Silbury III tepeye bugnk halini veren
son evreydi. Atkinson, tepenin kireta tabakalar dizi
lerek yapldn, bugn ise tepede bu tabakalarn sade
ce en stte bulunan iki tanesinin grldn dn
yor. Tepenin dayanklln artrmak amacyla bu ya
tay basamaklarn her biri 60 derecelik bir ayla ieriye
doru eilmi ve sonra da kireta tabakalar muhte
melen tepenin tabanndaki hendekten alnan toprakla

46
 GZLENEN TARH

doldurulmutur. Atkinson bahsettiimiz aamal te

orisini ne srmesine ramen, Silbury'de yaplan son
aratrmalardan alnan sonular, tepenin tek bir evrede
yaplm olma ihtimalinin de bulunduunu gstermek
tedir. Bu konuya ancak tepenin tamamn kapsayan bir
aratrma aklk getirebilir.
Silbury Tepesi'nin srrn zmek iin bugne kadar
nemli kaz yaplmtr. Bunlardan ilki, Northum
berland Dk'nn 1776'da yrtt kazdr. Dk bu
projesi iin tepeyi yukardan aaya kazma grevi ver
dii bir grup Cornwall'lu maden iisini altrd. An
cak iiler kaz srasnda elle tutulur bir veriye rastla
madlar. Ayrca aratrmalar bittikten sonra kazdkla
r yerleri gerektii ekilde yeniden doldurmadklar iin
tepenin zirvesi 2000 ylnda ksmen kt. Antikac De
an Merewether 1849 ylnda tepenin yan tarafndan
merkezine doru bir tnel kazma almas yrtt,
ancak bu da Silbury'nin ilevini aklamaya yetmedi.
Profesr Richard Atkinson'n 1968-1970 yllar arasnda
BBC sponsorluunda yapt kazlar, bugne kadar bl
gede yaplm olan en kapsaml aratrmalardr. Atkin
son'n at ukurdan biri Merewether'in tnelini iz
liyordu, ancak orada nemli bir veri elde edilemedi. Bu
lunanlar son derece snrl sayda belgeden ibaretti. Me
zar ya da yapnn ilevi hakknda ipucu verebilecek ba
ka bir ey bulunamad. Ancak Atkinson bu kazlar so
nucunda tepenin yapmyla ilgili teorisine ulam oldu.
Bu kazlarda ayrca tepenin evresiyle ilgili nemli ka
ntlar elde edildi. Bunlara rnek olarak yapnn imle
kapl ksmnda uan karncalarn olmasn gsterebili
riz. Bu veriye gre, tepenin yapmna, Keltlerin Lugh-
nasadh ya da Lammas adn verdikleri festivalleriyle
ayn zamana denk gelen Austos aynda balanm ola-

47
 BRIAN HAUGHTON

bilir. Silbury 2000 yl nce yaplm olduu halde, Bri

tanya'da Kelt kltrnn izleri grlr.
Silbury Tepesi'nin yaplma amac birok arkeologun
kafasn kartrsa da, blgede aratrmalarn srd
300 yl boyunca ok sayda kuram ortaya atlmtr. 18.
ve 19. yzylda yaam aratrmaclar, tepenin eski bir
Britanya kralnn mezarn simgeledii grndeydi
ler. Yre halknn inanna gre ise tepe Kral Sil (ya da
Zel) adl bilinmeyen bir hkmdarn mezardr ve tepe
de Sil'i altn bir atn zerinde otururken gsteren, Sil'in
gerek boyuna gre yaplm bir heykel bulunmaktadr.
Bir dier efsaneye gre eytan, tepenin yaknlarndaki
kasaba Marlborough'ya byk miktarda toprak ymak
zereydi; ancak Avebury'deki rahiplerin yapt byy
le topra Silbury'ye boaltmak zorunda kald. Her ne
kadar yerel inanlarn gereklik pay olsa da, yapnn
tamam aratrlmamtr ama u ana kadar tepedeki
kazlarda hibir insan kalntsna rastlanmamtr. Bu
toprak yap hakknda baka teoriler de vardr. Bunlar
dan biri, tepenin zirvesindeki dz zeminin rahiplerin
kurban ayinleri iin kullanld ynndedir. Dier ku
ramlara gre ise yapnn Merkr tapna, dev bir g
ne saati, gzlemevi, Ana Tanra'nn sembolik bir tem
sili, blgeden geen uzay gemileri iin bir enerji kayna
ya da toplant ve mahkemelerin dzenlendii bir
merkez olma ihtimali vardr. Silbury Tepesi'nin zirve
sinde panayrlar da dzenlenmitir, ancak bu 18. yz
ylda olmutur.
Bu byk tepenin ayinlerde kullanldna iaret
eden bir zellii de, kvrlarak yapnn zirvesine doru
kan bir yol olmas ihtimalidir. Yeni bir kuram da At-
kinson'n tepenin dz tabakalarndaki yapm alma
lar hipotezine kar kar, Atkinson'n basamaklarnn
48
 GZLENEN TARH

aslnda kvrml kaya kntlar olabileceini savunur.

Bu kvrml yap, tepe yaplrken st ksma kabilmek
iin kullanlan bir yol ve ayn zamanda ayinler iin zir
veye giden bir yol olarak iki ilev birden grm olabi
lir. Bu tahmin, Neolitik sanatnda, rlanda Newgran-
ge'deki tapnak-mezarda da rnei grlen kvrml mo
tif bolluuyla da badatrlabilir. Avebury'nin etrafn
daki blgede, ayin, cenaze ve trenler iin kullanlan
yaplarn arasnda bulunduu dnldnde, tepe
nin dini adan bir nemi olmas, doruluk pay olan bir
ihtimaldir. Bahsettiimiz alan, Stonehenge'de bulunan,
hemen hemen ayn zamanda yaplm antn yalnzca
20 mil kuzeyindedir.
Silbury'yi evreleyen, byk ihtimalle bir zamanlar
suyla doldurulan hendek, tepenin ayinler iin kullanl
m olduunun bir dier kant saylabilir. 2001 yaznn
balarnda, blgedeki aalk alanda, Silbury Tepesi'nin
hendeine doru uzanan dz kenarl, 10 metre byk
lnde devasa bir iz bulunmutur. Tarih ncesine ait
alanlarn evresindeki ta dikiti alanlar ve kale ukur
lar gibi hendekler her zaman pratik amalar iin kazl
m olmayabilir, bunun yerine dini olan dnyeviden
ayrmak, ya da blgeyi ktlklerden korumak gibi da
ha gereklik d ilevler grm de olabilir. Tepenin bu
lunduu alan da olduka ilgintir. Silbury Tepesi ilk ya
pldnda, ldayan bir hendekle evrili, beyaz renkli
muhteem bir yap olabilirdi. Ancak tepeyi yapanlar
byle mthi bir yapy bir tepenin zerine yerletirip
miller tesinden bile grlebilmesini salamak yerine,
bir vadiye koydular. Bu yzden Silbury Tepesi ufkun
zerinde neredeyse hibir knt oluturmamaktadr ve
etraftaki yaplardan bakldnda grlmesi hemen he
men olanakszdr. Bu da, alak konumu dev boyutunu

49
 BRIAN HAUGHTON

grnr klsa da tepenin dikildii yerin tepenin kendi

si kadar nemli olduunu gsterebilir. Silbury Tepesi,
artc bir ekilde, yaplndan uzun yllar sonra bile
kutsal bir alan olarak nemini korumaktadr. Tepedeki
kazlarda Roma dnemine ait birok eser bulunmutur.
Bunlara, tepeyi ayrarak geen bir ayin platformu, te
peyi evreleyen hendekte bulunan, Romallara ait yz
den fazla madeni para ve hava bacas, kuyu gibi yaplar
rnek verilebilir. Silbury'nin hemen yanndaki Waden
Tepesi'nde, Romal-Britanyallara ait bir yerleim bl
gesi bulunmutur. Bu veri bize Silbury'nin (Silbury Te
pesi'nde bulunanlarla birlikte) Romallar dneminde de
kutsal bir blge olduunu gsterir. Bu noktada, bir ayin
merkezi olarak nemini Bizans dneminde de korumu
olan Newgrange ile inanlmaz benzerliklerden sz edi
lebilir. Blgede bulunan mlekler, demir iviler, yine
demirden yaplm bir mzrak ucu ve zerinde Kral II.
Ethelred'in (1010 ylndan kalma) basl olduu bir ma
deni para, Silbury'nin dini adan neminin ortaada
da srdn gsterir. Szn ettiimiz mzrak ular,
ncelikle bir savunma noktasn, belki de tepedeki bir
kaleyi gstermek iin dnlm tahta direkler iin
kazlm kk ukurlarn iinde bulunmulard. An
cak, direkler iin kazlm bu ukurlar setlerin i ksm
larnda almlard. Bu da onlarn savunma deil, kap
lama ilevi grdn gsterir. Tepede yaplacak yeni
almalarda phesiz ortaaa ait baka izlere de rast
lanacaktr.
Ne yazk ki Silbury Tepesi'nin yakn tarihindeki ge
limeler endie vericidir. 2000 ylnda, 1776 kazsna ait
hava bacasnn kmesiyle tepenin stnde byk bir
delik almtr. Bu olayn tek olumlu etkisi, ngiliz Kl
trel Miras Kurumu'nun, bu kn ne lde bir za-

50
 GIZLENEN TARIH

rara neden olduunu saptamak iin tepede s i s m i k bir

aratrma yaplmasn salam olmasdr. kn ar-
dndan yaplan onarm almalar sayesinde yap hak-
knda yeni arkeolojik aratrmalar yapld ve bylece
bahsettiimiz kvrml merdiven olabilecei dnlen
ksmlar, yani radyokarbon tarihlemenin gvenilir bir
ekilde sonu verebilecei ilk veri bulundu. Bu kten
beri, blgenin dayankllnn uzun vadeli gvence al
tna alnabilmesi iin, Silbury Tepesi'ne giri yasaklan
mtr. Bu yasa gsteren tabelalara ramen insanlar
blgeye girip tepenin zirvesine kma giriimlerini sr
drmektedirler. Bugne kadar bu suu ileyerek en ok
tahribata yol aan sulular, profesyonel tahl emberi
merakllar ve uzayl avclar Hollandal ift J a n e t Os-
sebaard ve Bert Janssen'di. Silbury'nin eski alara ait
bir eit enerji santrali olduundan phelenen ift,
baka bir tahl emberi avcsyla birlikte, ngiliz Klt
rel Miras Kurumu'nun geici olarak yerletirmi olduu
atnn altndan tnel atlar ve iple tutunarak kuyuya
indiler ve bunu yaparken de tepeye zarar verdiler. if
tin blgede yaptklar aratrmalar gsterdikleri, piya
sada bulunan bir videolar bile vardr. Bu videoda, "u
kura ini, cep telefonu ekrannn kendiliinden yanma
s, ho ve renkli k toplarnn ortaya k, Silbury Te-
pesi'nin iindeki gizli blmeler" gibi blmler vardr.
ift daha sonra kamu malna zarar verme ve yasak bl
geye izinsiz girme sularndan 5000 Sterlinlik para ce
zasna arptrld.
Kasm 2005'te ngiliz Kltrel Miras Kurumu, Sil
bury Tepesi'ni salamlatrmak iin hazrlad yeni
plan aklad. Kurum, blgede 18. ve 19. yzyllarda
gerekli zen gsterilmeden yaplan aratrmalar sonucu
ortaya kan ukur ve oyuklarn kiretayla doldurul-
51
 BRIAN HAUGHTON

mas eklinde bir yntem zerinde duruyor. nmzde

ki yllarda kurum, binlerce yldr tepeye trmanan me
rakl ziyaretilerin neden olduu erozyonu da aratra
cak. Ne yazk ki blgeye girite hibir kontrol olmad
iin, uyar levhalarn gzard ederek tepeye trman
mak isteyen insanlar her zaman olacaktr. Umarz Kl
trel Miras Kurumu yeni yntemlerini uygularken bu
nu da dikkate alr. Tm bu anlattklarmz Silbury Te-
pesi'nin yaplmasnn arkasndaki anlam bulmamza
yetmiyor. En nemlisi, topraktan yaplm bu byk
eser, iinde bulunduu Neolitik antlardan oluan kut
sal blge balamnda dnlmelidir. Tepenin srr,
iinden klmaz bir ekilde, evresindeki alan ve West
Kennet Long Barrow (mezarn zerine yerletirilmi,
dikdrtgen ekilli toprak paras) vb. etraftaki dier ya
plar, Avebury Henge ve ta dizilerinde sakl olabilir.
Avebury blgesinin tamam nesiller boyunca antsal bir
dini merkez olarak kullanld ve yaznn icadndan nce
yaam atalarn hatrasn korumak iin kullanlan
yntem, tepeyi daha somut bir ekle brndrmek ola
bilir. Belki de Silbury Tepesi, binyllar nce yaam
atalarmzn bu ekilde ayakta kalan bir hatrasdr.

52
 TRUVA: KAYIP E H R N
EFSANES

O n yllk Truva Sava'na sahne olan efsanevi Truva

ehrinin, akl almaz bir ekilde, tanralar Hera,
Athena ve Afrodit'ten (ve Helen'in esiz gzelliinden)
sava kahramanlar Ail, Paris ve Odysseus'a kadar Yu
nan mitolojisindeki birok nl karakterle balants
vardr. Truva'nn dyle ilgili hikayeyi hepimiz bili
riz. Paris'in Helen'e olan byk ak yznden ortaya
kan ve ancak Yunanllarn Truva At'n ne srmesiy-
le sonulanan bu byk kavgadaki gereklik pay ne
dir? Acaba gerekten yle bir sava yapld m? Truva
diye bir ehir var myd?
Truva'nn hikayesi, ason'la birlikte altn postun
izini sren Argonotlardan biri olan Kral Peleus ve bir
deniz tanras olan kars Thetis'in dnleriyle ba
lar. ift dnlerine uyumsuzluk tanras Eris'i a
rmaz, ancak o yine de ziyafete gelir ve sinirinden
masaya zerinde "En gzele..." yazan altn bir elma
frlatr. Hera, Athena ve Afrodit elmaya ayn anda at
lrlar. Zeus, bu anlamazl zme grevini yeryzn
deki en yakkl adama, Truva Kral Priam'n olu Pa
ris'e verir.
 BRIAN HAUGHTON

Hera kendisini semesi iin Paris'e sonsuz g, Athe-

na stn askeri yetenek, Afrodit ise dnyann en gzel
kadnnn akn vaat eder. Paris, altn elmay, kendisi
ne Menelaus'un kars Helen'i veren Afrodit'e sunmaya
karar verir ve onu bulmak iin Yunan ehri Sparta'ya
doru yola kar. Truva Prensi, Sparta'da Menelaus'un
saraynda eref konuu olarak karlanr. Ama Menela-
us bir cenaze trenindeyken Paris ve Helen onun serve
tinin byk bir blmn yanlarna alarak Truva'ya
kaarlar. Menelaus dndnde karlat manzara
karsnda lgna dner. Hemen Helen'in uzun zaman
nce evliliklerini korumak iin yemin etmi olan eski
talipleriyle bir araya gelir ve bir ordu toplayp Truva'ya
saldrmaya karar verirler. Bylece efsanevi Truva Sava-
'nn tohumlar atlm olur.
ki yl akn bir hazrlk srecinin ardndan Yunan
filosu, (Mycenae Kral Agamemnon'un komutasndaki
1000'den fazla gemiden oluuyordu) Truva'ya hareket
etmek zere dou Yunanistan'daki Aulis limannda top
lanr. Ancak gemilerin hareket etmesini salayabilecek
bir rzgar yoktur, bu yzden kahin Calchis Agamem-
non'a, gemilerin ilerleyebilmesi iin kz Iphigenia'y
tanra Artemis'e kurban etmesini syler. Bu barbarca
- ancak zorunlu olan - eylem yerine getirildikten son
ra, Yunanllar nihayet Truva'ya doru yola karlar. Sa
va dokuz yl srer ve bu zaman zarfnda, Paris'in l
drd Ail de dahil olmak zere, her iki taraftan da
birok nemli kahraman lr. Ancak Yunanllar hl
Truva'nn byk duvarlarn ap ehre girememiler
dir. Savan onuncu ylnda kurnaz asker Odysseus, i
lerinde kendisinin de bulunduu Yunanl savalar
gizlemek zere oyuklar bulunan tahtadan bir at yapar
ve askerler bu atn iine yerletirilirler. At ehir kaps-

54
 GZLENEN TARH

nn dna braklr ve limandaki Yunan filosu da yeni-

liyormu gibi geri ekilmeye balar. Truvallar geri eki
len gemileri ve ehrin dndaki tahta at grnce artk
zaferi kazanm olduklarna inanrlar ve at ehrin ii
ne ekerler. O gece Yunanllar attan dar kar ve eh
rin kaplarn aarak tm Yunan ordusunu ieri alrlar.
Neye uradklarn aran Truvallar ar bir yenilgi
alrlar. Priam'n kz Polyxena Ail'in tapnanda kur
ban edilir. Ayrca Hektor'un olu Astyanax da kurban
edilir. Menelaus kendisine sadakatsizlik eden Helen'i
ldrmeye kesin kararldr, ancak Helen'in gzellii ga
lip gelir ve Menelaus cann balar.
Truva hikayesi ilk kez, Homeros'un M 750'de yaz
d lyada'da geer. Romal air Virg'in Aeneid,
Ovid'in Metamorfozlar adl eserlerinde olduu gibi, Ho-
meros'tan sonra gelen yazarlar da hikayeye baz ayrn
tlar eklemilerdir. Heredot ve Tukidides gibi birok an
tik Yunan tarihisi, Truva Sava'nn gerekten yaan
m bir olay olduuna inanrlar. Bu yazarlar Home
ros'un dediini yaptlar ve Truva'y Hellespont'a - Ege
Denizi'yle Karadeniz'in arasnda bulunan dar boaz -
(bugnk anakkale Boaz) bakan bir tepeye yerle
tirdiler. Bu konum, ticari adan byk bir stratejik
nem tayordu. Yzyllar boyunca Truva efsanesinden
etkilenen kaifler ve antikaclar, bugn Trkiye'nin ku
zeybatsnda bulunan, antik ada Troad adyla bilinen
bu ehri aratrmlardr. Truva'y aratran en tann
m ve baarl kii Alman iadam Heinrich Schli-
emann'dr. Schliemann, Homeros'un lyada'sndan yola
karak Truva'nn anakkale Boaz'ndan birka mil
tede bulunan Hisarlk adl bir tepede bulunduunu
dnd ve 1870'ten 1890'a kadar blgede kazlar yap
t. Bu kazlar srasnda Tun a'nn ilk yllarndan

55
 BRIAN HAUGHTON

(M nc binyl) Roma dnemine kadar sren, eski

alara ait baz ehirlerin kalntlarn buldu. Truva'nn
daha aalarda olduunu dnen Schliemann yukar
ksmlar aceleyle ve dikkatsizce kazd ve bunu yapar
ken de kant niteliinde hayati neme sahip bulgulara
telafisi mmkn olmayan zararlar verdi. 1873'te Pri-
am'n Hazinesi adn verdii altn eserler buldu. Home-
ros'un bahsettii Truva ehrini bulmu olduunu dn
yaya duyurdu.
Schliemann o altn eserleri gerekten iddia ettii
yerde mi bulmutu, yoksa blgenin efsanevi ehir Tru
va olduu tezini kantlamak iin onlar oraya kendisi
mi yerletirmiti? Bu soru birok tartmay beraberin
de getirmitir. Schliemann'n baka konularda da ger
ekleri arptt bilinir. Truva'y Hisarlk Tepesi'nde
kendisinin bulduunu iddia etmesine ramen, Troad'
(eski adyla Truva) ilk kez ziyaret ettiinde, ngiliz ar
keolog ve diplomat Frank Calvert, Hisarlk'ta ailesinin
arazisi olan bir alanda kazlarna bir sredir devam et
mekteydi. Calvert, Hisarlk'n eski Truva ehrinin bu
lunduu blge olduuna inanyordu ve daha sonra
Schliemann'n tepede yapt ilk kazda onunla birlikte
alt. Ancak Schliemann daha sonra Homeros'un eh
rini bulan kii olarak dnya apnda n kazandnda,
Calvert'n bu kazda kendisiyle birlikte altn inkar
etti. Bugn de Calvert'in ngiliz ve Amerikal mirasla
r, Schliemann ve Calvert'in Hisarlk'ta bulduklar ha
zine zerinde hak iddia etmektedirler. Gnmzde,
Schliemann'n bulduu gz kamatrc altnlarn, Hi
sarlk Tepesi'nde, tarihi onun dndnden ok daha
eskiye dayanan bir ehre ait olduu dncesi hakim
dir. Schliemann'n, Homeros'un Truva's olduunu d
nd ehir, aslnda M 2400-2200 yllar aras bir

56
 GZLENEN TARH

zaman dilimine, yani Truva Sava'nn yapld kabul

edilen tarihten en az 1000 yl ncesine dayanr.
Bu konuda egoist bir tutumu olsa da, Schliemann
dnyann dikkatini Hisarlk'a ekmitir. Onun kazla
rndan sonra blgedeki almalar srmtr. Wilhelm
Drpfeld (1893-1894), Amerikan arkeolog Cari Blegen
(1932-1938) ve Tubingen ve Cincinnati niversitelerin
den gelen bir ekip (Profesr Manfred Korfmann'n yne
timinde, 1988-2005) blgeyi inceleyen dier aratrma
clardr. Truva'daki kazlar, burada, eitli alt evrelerle
birlikte yedi farkl evre ve ehrin olduunu gsterir. Bu
evreler M nc binylda (Tun a'nn ilk yllar)
Truva I ile balar ve Helenistik dnemde (M 323-31)
Truva IX ile biter. Tun a'nn sonlarndaki evre Tru
va Vila (M 1300-1180), Homeros'un tanmlamalarna
uyduu grlen tarihi ve ehrin bir savata yklm ol
duunu gsteren yangn izlerinden dolay, Homeros'un
Truva's olabileceine en ok ihtimal verilen ehirdir.
Yunanistan anakaras ile Truva arasndaki iliki, Myce-
neal (Tun Devri'nin sonlar) Yunan yapm eserlerden,
zellikle mleklerden anlalabilir. Dahas Truva Vila
olduka bykt ve insan kalntlar ve tun mzrak u
lar kalede ve ehirde yaplmtr. Ancak Truva Vila'nn
byk bir blm henz kazlmamtr ve bulgular ge
nelde, blgenin insanlar tarafndan m, ya da byk bir
deprem gibi doal bir felaket sonucunda m yklm ol
duunu gsteremeyecek kadar zayftr. Ama Home
ros'un anlatt Truva'y tarihi bir gerek olarak yorum
larsak, elimizdeki bilgilere baktmzda en byk do
ruluk pay Truva Vila'dadr. Geenlerde Delaware ni-
versitesi'nden John C. Kraft ve Dublin'deki Trinity ni-
versitesi'nden John V. Luce adl jeologlar, Hisarlk Te-
pesi'nin Truva'ya ait olduu tezini destekleyen baz

57
 BRIAN HAUGHTON

ipular ele geirdiler, ikili, Hisarlk civarnn grn

mn ve kysal zelliklerini incelediler ve blgenin se-
dimentolojik ve jeomorfolojik yapsnn Homeros'un l-
yada'snda tarif edilen zelliklerle uyumlu olduunu so
nucuna vardlar.
Homeros'un devasa Truva At ile ilgili anlatt hika
yesinde belki de en tuhaf ayrntnn ardnda bile tarihi
adan gereklik pay bulunabilir, ingiliz tarihi Micha
el Wood, bunun ehre girmek iin yaplm akllca bir
hile olmaktan ziyade, ata benzeyen byk, ilkel bir
mancmk olabileceini ne srmtr. Klasik a'da
Yunanistan'da bu tip aletler biliniyordu. rnein Spar-
tallar M 429'da Plataea'y kuattklarnda mancnk
kullanmlardr. Ayrca atn korkun deprem tanrs Po-
seidon'u temsil ettii de bilinmektedir. Belki de Truva
at, ehri vurup savunmasn byk lde zayflatan
ve bylece Yunan ordularnn kolayca ehre girmesine
neden olan bir depreme gnderme yapyor olabilir. Tru-
va'nn var olduuna dair baka bir kant (tartmal ol
sa da), Anadolu'daki (bugnk Trkiye) Hitit mpara-
torluu'nun arivlerinde bulunan baz mektuplardr.
Yaklak olarak M 1320 ylndan kalma bu mektuplar,
Ahhiyava adl gl bir imparatorluk ile Wilusa krall
nn hakimiyeti konusunda yaanan askeri ve siyasi
gerginlii gsterir. Wilusa, Yunanca Ilios, Truva ve Ah
hiyava (Yunanca Achaeahlar'n - Homeros lyada'da
Yunanllardan byle bahsetmitir lkesi anlamndaki
Achaea) ile zdeletirilir. Bu tanmlamalar hl tart
maldr; ancak Tun Devri'nin sonarnda Yunanistan ile
Ortadou arasndaki ilikiler aratrldka bilimadam-
lar arasnda daha yaygn kabul grmektedir. Ne yazk
ki bize kesinlikle Truva Sava'nn yaplm olduunu
gsterebilecek bir Hitit metni bulunmamaktadr.

58
 GZLENEN TARH

Bu durumda, yaklak olarak M 1200'de, Hisar

lkla Truva Sava olduunu syleyebileceimiz byk
bir sava acaba gerekten yaplm mdr? Belki de ha
yr. Homeros, ayrntlar en az 4 yzyl boyunca kulak
tan kulaa yaylan, y a n mitolojik bir kahramanlar a
zerine yazyordu. Sava yapldysa bile, o kadar za
man ierisinde hikaye unutulmu ya da deitirilmi ol
maldr. Kukusuz Homeros'un hikayesinde, airin ese
ri yazd M 750'den ok M 1200 ylna ait gibi du
ran eitli zrhlar ve silahlar gibi, Tun Devri'nin sonla
rna dayand grlen ayrntlar vardr. Ayrca Home
ros, kendi zamannda neredeyse hibir izi kalmam
olan baz Yunan ehirlerinin, Truva Sava zamannda
ne kadar nemli olduundan bahseder. Bu blgelerin
bazlarnda yaplan arkeolojik kazlar, bu ehirlerin as
lnda Tun Devri'nin sonlarnda ok byk neme sahip
olduklarn gstermitir. Ancak Truva'nn, Hitit mpa-
ratoruu ile Yunan dnyasnn snrlar zerinde, a
nakkale Boaz'na bakan, son derece nemli konumu
gz nnde bulundurulduunda, blgenin Tun Devri
sonlarnda birden fazla savaa sahne olduu kesindir.
Belki de Homeros, Yunan dnyas ile Truvallar arasn
daki bu savalar anlatm ve bunlar tm savalar bi
tiren son savata, destans Truva Sava'nda toplam
tr. Byle dndmzde, Truva Sava ksmen tari
hi gereklere dayanmaktadr, ancak kuaktan kuaa
anlatld yzyllar boyunca hikayeye doast gler
eklenmitir diyebiliriz. Belki de Truva gzeli Helen bi
le, aslnda yar yarya gerek olabilecek bu hikayeyi an
latanlardan birinin ekledii bir hayal rndr.

59
 CHCHEN ITZA:
MAYALARIN EHR

M ayalarn gizemli harabe ehri Chichen Itza (Itza-

larn kuyusunun banda anlamna gelir), 16. yz
yln sonlarnda Yucatan'n tarihini yazan Piskopos Di-
ego de Landa buray kefedip anlattndan beri arke
ologlar, kaifleri ve tarihileri bylemi ve byk me
rak uyandrmtr. Chichen Itza en gl dnemini MS
600-1200 yllar arasnda yaad ve bu zaman dilimi ie
risinde muhtemelen Yucatan'm ana siyasi ve dini mer
keziydi. Blgede zenle tasarlanm ve dekore edilmi
birok ta bina vardr. Bunlara, hibirinin yapmnda
metal kullanlmam tapnak-piramitler, saraylar, gz
lemevleri, hamamlar ve top sahalar rnek verilebilir.
Tam olarak bilinmeyen nedenlerden dolay Mayalar 13.
yzyln balarnda Chichen Itza'y terk etmeye bala
dlar ve kalntlar ok gemeden evredeki ormanla i
ie girdi.
Chichen Itza'nn varl terk ediliinden sonra yz
yllar boyunca bilinmesine ramen, 1830'lara kadar ka
lntlar bulunamad. 1839-1842 yllar arasnda Ameri
kal kaif ve yazar Lloyd Stephens, ngiliz mimar ve
teknik ressam Frederick Catherwood'la birlikte, Gney

60
 GZLENEN TARH

Amerika'da saysz tarihi blgeyi ziyaret ederek yolcu

luklar yaptlar. Bu aratrmalarnn sonucunda, Step-
hensin yazd ve Catherwood'un resimlerini izdii iki
kitap yaynladlar: Orta Amerika'ya Yolculuk, Chiapas
ve Yucatan (1841) ve Yucatan'a Yolculuk (1843).
1875'ten 1883'e kadar Fransz antikac ve fotoraf Au-
gustus Le Plongeon ve ei Alice, Chichen Itza'da ilk ka
zlan yaptlar ve Maya yerleimlerinin inanlmaz stere
oskop resimlerini izdiler. Ancak, Plongeon Gney Ame
rika'nn dnyadaki tm medeniyetlerin kayna oldu
unu dnd iin, Mayalar hakknda vard sonu
lar konusunda pheliydi. lerleyen yllarda da blgede
birok keif gezisi yaplmtr. Bu gezileri yapan ara
trmaclardan biri de, 1880'lerde ay Chichen Itza'da
kalan ve blgede kendinden nceki aratrmaclara g
re daha anlalr kantlar bulan talyan Teoberto Ma-
ler'dir. 1889'da, ngiliz smrgelerinde hizmet vermi
diplomat, kaif ve arkeolog Alfred P. Maudslay blgeyi
ziyaret ederek burada incelemelerde bulundu ve kaln
tlarn fotoraflarn ekti. Maudslay'in asistan Ed
ward H. Thompson (ABD'nin Yucatan konsolosu) daha
sonra Maya kkenli eiyle Chichen Itza'ya tand ve 30
yl boyunca, bakr, altn ve yeimtamdan yaplm
eserler ve Kutsal Cenote'den (ii su dolu bir kireta
ukuru) karlan insan kemikleri de dahil olmak zere
blgedeki kalntlar aratrd.
1924 ylnda Harvard niversitesi'ne bal Carne
gie Enstits'nden gelen profesyonel arkeologlar,
Chichen Itza'daki incelemelerine baladlar. Bu 20 yl
lk kaz projesi, Edward H. Thompson 1907'de kalnt-
l a n ilk kez grmeye geldiinde ona konuk olan Sylva-
nus G. Morley'nin ynetiminde yapld. 1961'de Meksi
ka Ulusal Antropoloji ve Tarih Enstits Kutsal u-

61
 BRIAN HAUGHTON

kur'un metodik bir taramasn yapt ve bu taramada

4000 adet insan yapm eser buldu. 1993'ten beri Mek
sika'nn yrtt (Dr. Peter Schmidt ynetiminde)
Chicken Itza Arkeoloji Projesi, blgenin tamamnn
haritasn karmak, karlan mlek ilerini incele
mek ve nceden ksmen kazlp braklm birok yap
y yenilemek iin burada kaz, inceleme ve koruma a
lmalar yapmaktadr.
Tarihi kutsal ehir Chichen Itza, Merida'nn 75 mil
gneydousunda, Yucatan yarmadasnn kuzeydou
ksmndaki ormanda bulunur. Mayalarn kutsal ehir
lerini buraya yapmalarnn en nemli nedeni burada ce-
note denen doal ukurlarn bulunmasdr, nk yer
stnde hi nehir olmad iin yl boyu su salayacak
bir kaynaa ihtiya vard. Daha nce bahsettiimiz
Kutsal ukur, dier adyla Adak ukuru, bu ukurlarn
en nl olandr. Mayalar Kutsal ukuru yamur tan
rlar olan Chaac iin dzenledikleri ayinlerde kullan
yorlard. Kuraklk dnemlerinde, kendilerini susuz b
rakan tanry yattrmak iin insanlarn da kurban
edildii tahmin edilmektedir.
Chichen Itza'nn, Itzamna adyla da tannan papaz
Lakin Chan tarafndan MS 514'te kurulduu ve en par
lak dneminde birka yz binadan olutuu sanlmak
tadr. ehrin kalntlar, Klasik a Maya uygarlna
ait ve MS 7. ve 10. yzyllar arasnda yaplm olanlar
ve 10. yzyln sonlarndan 13. yzyln balarna kadar
sren Maya-Toltek dnemine ait olanlar olmak zere
iki gruba ayrlabilir. Muhtemelen Meksika'nn merke
zinden gelen bir dier yerli Amerikal halk olan Toltek-
ler, MS 10. yzyl sonlarnda Chichen Itza'y bakent
yapmlardr, ancak bunun zorla m, yoksa Mayalarla
imzalanan bir szlemeye dayanarak m yapld bilin-

62
 GIZLENEN TARIH

memektedir. Chichen Itza'mn en grkemli yaplar Ma-

ya-Toltek dneminde ina edilmitir.
Mayalar ve Chichen Itza ile en ok zdeletirilen
yap, blgeye hakim konumuyla bilinen, basamakl dev
piramit Kukulcan Tapna, spanyolca adyla El Cas-
tillo'dur. Tapnak iki binadan oluur. Biri daha eski, sa
de bir yap, dieri ise onun zerine ina edilmi daha
byk bir piramittir. Yapnn toplam ykseklii yakla
k 55 metredir. Drt kenarnn her birinde eskiden 91
basamak vard, bu da yapnn en stndeki platformla
birlikte 365 adet basamak, yani senenin her bir gn
iin bir basamak anlamna geliyordu. Tapnan takvim
ilevi grdnn dier kantlar da zerinde bulunan
52 adet panel (Maya takvimindeki 52 devreyi ifade
eder) ve 18 adet terastr (Mayallarn dini ylndaki 18
ay temsilen). Piramit ayrca ekinoks tarihlerini gste
rebilen bir dorultudadr. Daha eski olan piramidin
iinde, yapnn en st ksmnda bulunan gizli bir blme
ye kan dar basamaklar vardr. Bu blmede arkeolog
lar tatan yaplm, yeimta ilemeli, parlak krmz
renkli Jaguar Taht'n ve bir Chac Mool heykeli bulmu
lardr. Bu heykel, bir mihrabn zerinde arkaya yaslan
m, midesinin zerinde bir kse ya da tepsi tayan,
tatan yaplm bir insan figrdr. Figrn zerinde
ki bu kse ya da tepsinin, bu figrn tanrya haber g
trdne inananlarn tts ayinleri iin kullanld
na inanlr. Bir dier ihtimalse, kurban edilen insanlar
dan alnan kalplerin konduu bir zemin olarak kulla
nlm olmasdr. lkbahar ve sonbahar ekinokslarnda
(21 Mart ve 21 Eyll) gne piramidin kuzeye ba
kan ynne vurduunda, gne gkyzndeki hareke
tini srdrdke, srnerek piramide trmanan bir y
lan glgesi yaratr.

63
 BRIAN HAUGHTON

El Castillo'nun dousunda Savalar Tapna (s

panyolca adyla Templo de los Guerreros) bulunur. Bu
devasa tapnak dz atl, piramit eklinde bir yapdr.
lk yapldnda ats tahta ve aldand. Tapnakta sa
valar resmetmek iin yaplm yarm kabartma s
tunlar bulunur. Bu stunlar yer yer hl renklerini ko
rumaktadr. Tapnan evresinde, Bin Kolonlar Geidi
adyla bilinen yaplarn kalnts olan yzlerce kolon
bulunur.
Blgenin batsnda Jaguarlar Tapna vardr. Bu
yap adn, st ksmna ilenmi jaguar figrlerinden
alr ve M 900-1100 yllar arasnda, Maya-Toltek d
neminin mimari tarz kullanlarak ina edilmitir. Ta
pnan iinde Chichen Itza'da duvara yaplm en m
kemmel resimlerden bazlar bulunur. Mayalarla Tol-
tekler arasndaki bir sava gsteren resim de bunlar
dan biridir. Jaguarlar Tapna'nm hemen yannda,
Chichen Itza'da bulunmu olan, topla oynanan bir Me-
zo-Amerikan oyununun oynand yedi sahadan biri
olan Top Sahas Kompleksi (Juego de Pelota) bulunur.
Eni 68, boyu yaklak 166 metre olan bu saha, bugne
kadar Orta Amerika'da yaplm en byk ve ayn za
manda en iyi korunan sahadr. Mayalarn Pok-Ta-Pok
adn verdii bu oyunun nasl oynandna dair bilgi
yoktur, ancak bu oyun muhtemelen bildiimiz anlamda
bir spor dalndan ok bir ayin niteliindeydi. Ortak ka
bule gre, bir takmn say kazanabilmesi iin, oyuncu
larndan birinin lastik ya da deri bir topu, ellerini ve
ayaklarn kullanmadan, sahann karlkl iki duvarn
da bulunan, tatan yaplm skor halkalarndan geir
mesi gerekiyordu. Bu, ucunda lm olan bir elenceydi,
zira kazanan ya da kaybeden takmn kaptannn (ara
trmaclar bu konuda henz net bir fikre sahip deiller-

64
 GZLENEN TARH

dir) oyunun sonunda ba kesilerek tanrlara kurban

edildii sanlmaktadr. Ancak baz bilginlere gre, Chic-
hen Itza'daki bu sahann boyutlarndan dolay, oyunun
burada oynanm olmas imkanszdr. Sahann inanl
maz bykl nedeniyle bir oyuncunun topu bir utan
dierine tamas mmkn deildir. Ayrca ta halkalar
dz duvar zerinde 6 metre yksekliindedir; yani
oyuncularn kesinlikle ulaamayaca bir noktadadr.
Bu sahaya ilikin bir dier varsaym da, burann bir
ayin alan olarak kullanld ynndedir, bu da top
oyununun kendisine benzer bir anlam tar. Sahann
kenarlarndaki duvarlarda bulunan levhalarda, ar
vatkalar giymi oyuncularn bulunduu sahneler ve bir
oyuncunun her iki takmn oyuncularnn nnde kafa
snn kesiliini gsteren tyler rpertici tasvir gibi,
oyunlardan alnm eitli grntler resmedilmitir.
Mayalarn treyi destannn (Popol Vuh) byk bir b
lm bu dnyada ve llerin dnyasnda oynanan bir
mala ilgilidir, bu da oyunun dini adan neminin bir
kantdr. Hikayenin bir blmnde kahraman ikizler,
hayatlarn kurtarabilmek iin ller lkesinin lordlar-
na kar oynarlar. Dier bir blmde ise kurban edilen
bir oyuncunun bann lastie sarlarak top olarak kul
lanlmas anlatlr.
Maya ayinlerinde ba kesilmesini gsteren dier tas
virler ise 60 metre yksekliinde ve 12 metre genili
inde, T eklindeki ta platform Tzompantli'de (Kafata
s Duvar) bulunur. Bu yap, dman askerlerinin ya da
kurban edilenlerin gvdelerinden koparlp kazklara
geirilen balarnn herkesin grmesi iin sergilendii
tahta direklerin taban olarak kullanlyordu. Yapnn
duvarlarnda kafatas heykelleri, ayrca kartal, tyl
ylan ve insan kafas tayan Maya savalarn gste-

65
 BRIAN HAUGHTON

ren kabartmalar vardr. Kafatas Duvar byk ihti

malle Mayalarn gcn gstermek iin yaplmt ve
igale gelen dman kuvvetleri iin korkun bir grn
t oluturuyordu.
ehrin gneyinde Chichen Itza'daki Maya mimarla
rnn en byk yaptlardan biri bulunmaktadr. Bu
eser, 22.5 metre yksekliindeki Gzlemevi, spanyolca
adyla El Caracol'dur. (El Caracol spanyolcada salyan
goz anlamna gelir, bu ad binann iindeki kvrml mer
divenlerin salyangoza benzemesinden dolay verilmi
tir) Gzlemevi silindir eklinde bir yapnn kalntlar
dr ve dikdrtgen bir platformun zerine yaplm bir
kuleden oluur. Binann baz noktalarnda muhtemelen
yldzlarn ve gezegenlerin hareketlerini takip etmek ve
gzlemlemek amacyla kullanlm kk pencereler
bulunur. El Caracol'un gneyinde, tabannn eni 35, bo
yu 70 metre olan, 18 metre yksekliindeki byk yap
Rahibe Manastr (spanyolca adyla Las Monjas) bulu
nur. Ustalkla ve zenle dekore edilmi bu bina, birka
yzylda yaplm, ancak adndan farkl olarak ehrin
belediye saray olarak kullanlmtr.
Maya kaytlarna gre MS 1221 ylnda Mayalar, za
mann Maya-Toltek lordlarma kar ayaklandlar. Arke
ologlar buna kant olarak Byk Pazar ve Savalar Ta-
pna'nn yaklmas olaylarn gstermektedirler. Ar
dndan i sava patlak verdi ve Yucatanin kontrol Me-
rida'nn 30 mil gneydousundaki Mayapan'a geti. Ma-
yapan ehri 1519'da spanyollar gelene kadar Maya me
deniyetinin en nemli merkezi oldu. 13. yzyln ban
daki bu el deitirmeden sonra Chichen Itza k dne
mine girdi ve halk baka yerlere g etti. spanyollar
1517'de buraya ayak bastklarnda rastladklar, gr
kemli gnleri oktan geride kalm bir hayalet ehirdi.

66
 SFENKS: ARKETPK
BR BLMECE

Sfenks'in neden yapld artk biraz daha

ak. Msrl Atlantallar bu en harika heykelleri
ni, braktklar en esiz hatray, Ik Tanrlar
olan Gnee adamlard. - Paul Brunton

Byk Piramit'i yapanlarn, piramidin i ks

mn yapmak iin ta karrken braktklar bir
kaya yn, Keops zamannda, insan ba tayan,
boylu boyunca uzanm dev bir aslana dnt
rld... - I.E.S. Edwards

B u alntlar, Sfenks hakkndaki birbirinden uzak yo

rumlarn rneidir: Bir yanda tamamen mistisizm
ve dier yanda sevimsiz bir pragmatizm. Yaamnn b
yk bir blmn kuma gml olarak geiren
Sfenks'in ya ve yaplma amac, nasl yapld, iinde
ki gizli blmeler, kehanetlerdeki rol ve en az onun ka
dar gizemli olan piramitlerle balants hep merak ko
nusu oldu. Varsaymlarn ou, srekli Sfenks'i daha iyi
renmek iin uraan ve bu yapnn srr hakknda g-
67
 BRIAN HAUGHTON

rler ileri sren Msr aratrmaclarn ve arkeologla

r umutsuzlua drmektedir. Giza platosunun ze
rinde onu savunurmu gibi duran Eski Msr'n ve bu
gnk Msr'n bu ulusal sembolnn, belki de alla
gelmi bir ilevi vard: Yzyllarca boyunca airlerin,
bilginlerin, mistiklerin, maceraclarn ve turistlerin ha
yal dnyasn megul etmek. Giza Sfenksi Msr'n ru
hunu temsil etmektedir.
Yz gnee dnk Byk Sfenks, Kahire'nin 6 mil
kadar batsnda, Nil Nehri'nin bat kysnda bulunan
Giza platosunun zerindedir. Msrl hkmdarlar ona
gne tanrs olarak tapnyorlard ve Hor-Em-Akhet
(Ufkun Gk Tanrs) diyorlard. Sfenks, byk pira
mide - Byk Piramit Khufu (Keops), Khafre (Chep-
ren) ve Menkaura (Mycerinus) - ksa bir mesafede, fira
vunlarn hkmdarlk merkezi olan eski Memphis'teki
byk mezarlktadr. Yap, 73 metre uzunluu ve yer
yer 20 metreye varan yksekliiyle, eski medeniyetler
den gnmze kalm en byk heykeldir. Kt gle
re kar koyduuna inanlan kutsal kobra ylannn bir
ksm ve sakal bugn bulunmamaktadr. Sakal ksm
halen British Museum'da sergilenmektedir. Sfenks'in
bann her iki ksmndaki uzantlar, Msr krallarnn
taktii bir tr balktr. Sfenks'in ba binlerce yldr
erozyondan dolay ar hasar aldysa da, kulaklarndan
birinin etrafnda, ilk yapldnda kullanlan boya hl
grlebilir. Sfenks'in yznn ilk yapldnda koyu
krmzya boyanm olduu sanlr. Penelerinin arasn
daki kk tapnakta firavunlarn gne tanrs erefi
ne koyduklar dzinelerce zeri yazl stun vard.
Sfenks gnmzde insanlar ve kirlilikten dolay ok
zarar grmtr. Aslnda onu tamamen yok olmaktan
kurtaran tek ey, zamann byk ksmn l kumuna
68
 GZLENEN TARH

gml olarak geirmi olmasdr. M 1400'lerde Fira

vun Tuthmosis IV ile balayarak, binyllar boyunca
Sfenks'i restore etmek iin birok giriimde bulunul
mutur. Bir gn ava ktnda Sfenks'in glgesinde uy
kuya dalan firavunun ryasnda bu byk yar-aslan,
kendisini iine eken kumun onu nefessiz braktn, o
kumu ortadan kaldrrsa Aa ve Yukar Msr'n tac
na sahip olacan syler. Sfenks'in penelerinin arasn
da, bugnk adyla Rya Stunu denen bir granit s
tun bulunur. Bu stunun zerinde, firavunun grd
ryann hikayesi yazldr.
Firavun nnden kumlar kaldrmasna ramen dev
heykel ksa sre sonra kendisini tekrar kumlar altnda
buldu. Napolyon 1798'de Msr'a geldiinde Sfenks'in
burnu yoktu. Bir rivayete gre blge Trk hakimiyetin-
deyken Sfenks'in burnu nian alma altrmalarnda
hedef olmutur. Dier bir tahmin de (doruluk pay en
yksek tahmin), MS 8. yzylda, Sfenks'in kutsal nes
nelere kar saygsz bir idol olduunu dnen bir Su-
fi'nin, burnu keski darbeleriyle skp kard ynn
dedir. 1858'de heykelin etrafndaki kumlarn bir ksm
Msr Tarihi Eserler Servisi'nin kurucusu Auguste Ma-
riette tarafndan temizlendi. 1925-1936 yllar arasnda
Fransz mhendis Emile Baraize, Tarihi Eserler Servi-
si'ni temsilen Sfenks'i kazd. Antik adan sonra ilk kez
Byk Sfenks bir kez daha gn yzne kt.
Bu gizemli heykel konusunda birok Msr aratr
macsnn hemfikir olduu gr, drdnc hanedanlk
firavunlarndan Chephren'in M 2540'ta, bugn
Sfenks'in hemen yannda bulunan Chephren Piramidi
yaplrken ta ynnn kendi yzn tayan bir asla
na dntrlmesini istedii ynndedir. Ancak hibir
yerde Chephren ve Sfenks arasndaki bu balanty

69
 BRIAN HAUGHTON

dorulayacak yazl bir kant bulunmamaktadr ve hey

kelin nasl yapldndan bahsedilmemektedir. Yapnn
ihtiamn dndmzde bu durum biraz kafa ka
rtrcdr. Birok Msr aratrmacs aksini iddia etse
de, hi kimse Sfenks'in ne zaman ve kim tarafndan ya
pldn tam olarak bilmez.
1996'da New York'lu bir dedektif ve uzman heykeli
incelediinde Byk Sfenks'in yznn, bilinen Cheph-
ren tasvirlerine uymad sonucuna vard. Sfenks'in y
znn Chephren'in byk kardei Djedefre'ye daha ok
benzediini dnyordu. Bu konu hl tartlmakta
dr. Sfenks'in kkeninin ve amacnn bilinmemesi, ngi
liz okltist Paul Brunton ve 1940'larda Amerikal med
yum ve kahin Edgar Cayce rneklerinde olduu gibi,
srekli mistik yorumlamalar beraberinde getirmekte
dir. Cayce bir gn trans halindeyken Sfenks'in n pen
elerinin altnda, iinde Atlantis yok olduktan sonra ha
yatta kalanlara ait kaytlar ieren bir ktphanenin ol
duu gizli bir blmenin bulunacan tahmin etmitir.
Byk Sfenks, Piramitler yaplrken ta ocanda b
raklan yumuak, doal bir kiretandan, n peneleri
bundan ayr olarak eklenen byk kireta paralarn
dan yaplmtr. Heykelin en garip zelliklerinden biri,
bann gvdesiyle orantsz olmasdr. Yz ksm yapl
dktan sonra heykelin ba farkl firavunlar tarafndan
deitirilmi olabilir, ancak heykelin yapmnda temel
alnan slup incelendiinde, bunun Msr'da Eski Kral
lk dneminden (bu dnem M 2181'de sona ermitir)
sonra yaplm olmas imkanszdr. Heykel ilk yapld
nda ba ko ya da ahin ba olup, sonradan insan fi
grne dntrlm olmas da bir dier ihtimaldir.
Binlerce yldr heykel zerinde yaplan onarm alma
lar da yzn boyutlarn kltm veya deitirmi

70
 GZLENEN TARH

olabilir. zellikle Byk Sfenks dnlenden daha es-

kiyse, heykelin bann vcuduna oranla neden daha
kk olduuna dair bu tahminlerin hepsinin doruluk
pay vardr.
Son yllarda, heykelin ne zaman yapldna ilikin
youn bir tartma sz konusudur. ncelikle yazar
John Anthony West, Sfenks zerinde rzgar ve kum
erozyonuyla deil, su erozyonuyla aklanabilecek baz
anm ksmlar olduunu fark etti. Bunlar Sfenks'e
zgyd ve platodaki dier yaplarda bulunmuyordu.
Bunun zerine West, Boston niversitesi profesrlerin
den jeolog Robert Schoch'u heykel zerinde incelemeler
yapmak zere davet etti. Yeni bulgular inceleyen
Schoch, bunun gerekten de su erozyonuyla ilgili oldu
u fikrine katld. Gnmzde Msr kurak bir blgedir,
ancak bundan 10000 yl kadar nce bu lke sulak ve bol
ya alan bir yerdi. Aratrmalar sonucunda West ve
Schoch, su erozyonuna maruz kalm olduu iin
Sfenks'in tahminen 7 000 ila 10 000 yl nce yaplm ol
mas gerektiine karar verdiler. Msr'da bir zamanlar
sk grlen saanak yalarn Sfenks yaplmadan
uzun sre nce sona erdiine dikkat eken Msr ara
trmaclar, Schoch'un teorisini ok hatal bulmulardr.
Daha da nemlisi, neden Giza Platosu'nda su erozyonu
na ilikin, West ve Schoch'un teorisini dorulayacak
baka tek bir kant yoktur? Blgede gerekten su eroz
yonu meydana geldiyse etkisi yalnzca Sfenks heykeliy-
le snrl kalm olamaz. West ve Schoch, olay inceler
ken son yzylda Giza'daki yaplara byk zararlar ver
mi olan youn endstriyel kirlilii gzard ettikleri
iin de eletirilmektedir.
Sfenks'in yapl tarihi konusunda kendi kuramn
ne srm bir dier aratrmac da yazar Robert Ba-
71
 BRIAN HAUGHTON

uval'dr. Bauval 1989'da, Giza'daki byk piramit

ve bunlarn Nil Deltas ile oluturduklar eklin, Orion
takmyldznn kuandaki yldz ve bunlarn Sa
manyolu ile oluturduklar ekil gibi, yer zerinde bir
eit boyutlu hologram izdiklerini gsteren bir ma
kale yaynlad. Bauval, oksatan kitap Tanrnn Par
mak Izleri'nin yazar Graham Hancock'la birlikte,
Sfenks, etrafndaki piramitler ve eski alara ait baz
yazlarn, Orion takmyldzyla balantl olan bir eit
gkbilim haritas oluturduklar ynnde bir kuram
gelitirdi. Bu tahmini harita konusunda ikilinin en g
vendikleri kant, bu yldzlarn M 10500'deki (yani
Sfenks'in yaplndan daha da nceki) konumlardr.
Byk Sfenks'te gizli geitler olduuna dair birok sy
lenti vardr. Florida State, Boston ve Waseda niversi-
teleri'nin (Japonya) aratrmalarnda, yapnn evre
sindeki alanda baz anormallikler olduu tespit edil
mitir, ancak bunlar blgenin doal zellikleri de olabi
lir. 1995'te yaknlardaki bir park alannda yenileme a
lmalar yrten iiler, ilerinden ikisi yeraltndan
Sfenks'e doru yaklaan bir dizi tnel ve patika buldu
lar. Bauvel'e gre bu yollar Sfenks ile ayn zamanda ya
plmtr. 1991-1993 yllar arasnda sismograf kulla
narak yapda erozyondan kaynaklanabilecek etkilere
dair kantlar ararken Anthony West'in ekibi yerin bir
ka metre altnda penelerin arasnda, Sfenks'in her
iki yannda dzgn ekiller verilerek alm ukurlar
ve odacklara rastlad. Ancak aratrmalarnn devam
na izin verilmedi. Acaba bu durumda Edgar Cayce'in
orada bir ktphane bulunduuna ynelik tahmini
doru olabilir mi?
Bugn bu byk heykel rzgar, nem ve Kahire'den
gelen dumanl sisin etkisiyle harap olmaktadr. Heyke-
72
 GZLENEN TARH

lin yenilenmesi ve korunmas iin 1950'den beri byk

ve masrafl bir proje yrtlmektedir. Ancak, bu proje
nin balarnda onarm almalar iin, kesinlikle kire-
tann yerini tutamayacak olan imento kullanlmtr.
Bu da heykele daha da zarar vermitir. Daha sonra 6 yl
boyunca 2000'den fazla kireta paras eklenmi ve
yapya kimyasal maddeler uygulanmtr, ancak bu
yntem de baarsz olmutur. 1988'de Sfenks'in sol om
zu yle kt bir durumdayd ki, yapdan ta ynlar
dyordu. Gnmzde yenileme almalar, zarar g
ren omuz ksmnda onarma almalar yapan ve topra
n altndaki suyun bir ksmn ekmeye alan Tarihi
Eserler Yksek Konseyi'nin gzetiminde devam etmek
tedir. Sonu olarak, bugn keif ve kaz almalarna
deil, koruma almalarna arlk verilmektedir. Bu
yzden Byk Sfenks'in srrn renebilmek iin daha
uzun sre beklememiz gerekecek.

73
 KNOSSOS LABRENT
VE MNOTOR'UN GZEM

nossos arkeolojik blgesi, Ege'de bulunan Girit

adasnn bugnk bakenti Kandiye ehrinin 3.1
mil gneydousundaki bir tepede bulunur. Knossos
Tun a'nda, adn efsanevi Girit kral Minos'tan alan
Minos Uygarl tarafndan kurulmutur. Minos uygar
l adada 1500 yl kadar (M 2600-1100) hkm sr
m ve M 18. ve 16. yzyllar arasnda en parlak d
nemini yaamtr. Knossos'taki srad blgenin en
nemli ksm, odalar, salonlar ve baheleriyle 62 500
metrekarelik bir alana yaylan devasa yap Byk Sa
ray'dr. Knossos Saray Yunan mitolojisinde Theseus,
Ariadne ve korkun figr Minotor ile birlikte gemekte
dir. Aslnda Daedalus tarafndan, yar insan yar hay
van olan korkun yarat gizlemek amacyla yaplan
labirentin efsanesi kimilerine gre sarayn karmak
taslandan ortaya kmtr. Knossos'taki (ve Girit'in
baka yerlerindeki) arkeolojik kazlarda, blgede insan
larn kurban edildiini gsteren karanlk ipular bu
lunmutur. rnein bir hikayeye gre Atina, Mino-
tor'un yemesi iin yedi ylda bir 14 kz ve erkek ocuu
gnderiyordu.
74
 GZLENEN TARH

Knossos, 1878'de sarayn bat kanadnn baz b

lmlerini ortaya karan tccar ve antikac Minos Ka-
lokairinos tarafndan bulundu. Ancak blgede ilk d
zenli kaz almalarn 1900 ylnda Oxford'daki Ash-
molean Mzesi'nin yneticisi Sir Arthur Evans balat
t. Arthur blgenin tamamn satn ald ve burada
aratrmalarn 1931 ylna kadar srdrd. Evans ve
ekibinin Knossos'taki almasnda (dier bulunanla
rn yannda) sarayn ana ksm, Minoslularn bu eh
rinin byk blm ve birok mezarlk ortaya karl
d. Evans, Minos Saray adyla and bu sarayda uzun
bir yenileme almas yapt ve bu almann byk
bir blm tartmaya yol at. Baz arkeologlara gre,
yapya bugnk eklini en az Minoslular k a d a r
Evans'n hayal gc ve nyarglar vermitir.
Evans'tan sonra Knossos'taki kaz almalarn Ati
na'dan British School of Archeology ve Yunan Kltr
Bakanl'nn arkeoloji blm stlenmitir. Knos-
sos'un zerinde bulunduu tepede yerleik yaamn
kkl bir tarihi vardr. Blgede Neolitik alardan
(M 7000-3000) Romallar dnemine kadar srekli
yerleim olmutur. Knossos ad ehrin Lineer B'deki
karlndan gelir: ko-no-so. Linear B yazs, Yunan
dilinin yaayan en eski rneidir. Bu yaz tipi M 14.
ve 13. yzyllarda Girit'te ve Yunanistan anakarasn
da kullanlyordu. Linear B rnekleri Knossos'ta saray
katiplerinin, uratklar sanayi dallarndaki alma
lar ve ynetimle ilgili ayrntlar kaydetmek iin kul
land kil tabletler zerinde bulunmutur. Kaytlar
tutulan bu dallar arasnda parfm, altn ve bronz kap
lar, at arabas ve tekstil rnleri yapm ve yn, koyun
ve tahl gibi rnlerin datm yer alyordu. Linear
B'den daha nce kullanlm ve henz ifresi zle-

75
 BRIAN HAUGHTON

memi olan Girit yazs Linear A'ya ait rnekler de

Knossos'ta Evans tarafndan bulunmutur.
lk Minos Saray Knossos'ta M 2000 ylnda yapl
m ve M 1700'de byk bir depremde yklana kadar
ayakta kalmtr. Bu deprem, arkeologlarn Eski Saray
Dnemi dedikleri dnemin sonu olmutur. Eskisinin ye
rine yeni, daha byk bir saray ina edildi ve bu yap
Minos kltrnn altn ann, baka bir deyile Yeni
Saray Dnemi'nin habercisi olmutur. Bu Byk Saray,
dier adyla Minos Saray, Minos kltrnn en parlak
baars, ayn zamanda Girit'te kurulmu en gl e
hir devletinin merkeziydi. Kereste ve tatan yaplm
bu ok katl saray, 1400 odasyla muhteem bir idari ve
dini merkezdi. Knossos Saray'nn plan, adann gne
yindeki Phaistos gibi, Girit'in bu dnemindeki dier sa
raylarla benzerlik gsterir; ancak muhtemelen Knossos
daha nce tasarlanmtr. Minos Saraylar genellikle,
yapnn kalbini oluturan, ortadaki dikdrtgen bahe
nin etrafna dizili drt ek binadan olumaktayd. Knos
sos Saray'nn her bir blmnn ayr bir ilevi vard.
Batdaki ksmda tapnaklar, ayin odalarndan oluan
daireler ve pithoi denen byk kavanozlarla dolu kk
depolar bulunuyordu. Ayrca zenle dekore edilmi Taht
Odas da kompleksin bu ksmndayd. Burada bir dizi
bankla karlkl duran bir duvarn iine denmi bir
taht vard. Arthur Evans'a gre bu bir kraliyet tahtdr
ancak Evans bunun hangi krala ait olduu konusunda
emin deildir. Kompleksin bat ucunda, sarayn resmi
girii olan, asfaltla kapl, byk Bat Bahesi bulunu
yordu. Yapnn dou ynndeki binas bir zamanlar
drt katlyd, bugne kat ulaabilmitir. Komplek
sin bu ksmnda Minos'un iktidardaki elitlerinin otur
duu dnlen daireler, atlyeler, bir tapnak ve Mi-

76
 GZLENEN TARH

nos mimarisinin en gz alc yaptlarndan biri bulun

maktadr: Byk Merdiven. Sarayn dier blmlerin
de mlekten yaplm borularla oluturulmu su sis
temleri ve gnmzde kullanlan sifonlu tuvaletin bel
ki de ilk rnekleri vardr.
Knossos'taki en srad bulgulardan biri de al kap
l duvarlar, hatta ksmen yerleri ve tavanlar ssleyen,
rengarenk duvar resimleridir. Bu resimlerde prensler,
saray kadnlar, balklar, iekler, ve boalarn zerine
atlayan genlerinki gibi garip oyunlar tasvir ediliyordu.
Resimler ilk bulunduklarnda paralar halindeydiler ve
genelde nemli ksmlar eksikti. Daha sonra Evans ve
ressam Piet de Jong tarafndan yeniden yapld. Bu ye
nilemelerin ne lde aslna sadk kalnarak yapld
konusunda tartmalar vardr, ancak grne baklr
sa resimlerin dini ya da ayinsel zellikler tadklarna
phe yoktur.
M 1700-1500 yllarnda Minos medeniyeti en par
lak dnemini yayordu. O zamanlar Knossos ve evre
sindeki blge 100 000 kadar bir nfusa sahipti. Bu d
nemde Minos yaplar iki nemli byklkte deprem at
latt. Bu depremlerin daha iddetli olan tahminen M
17. yzyln ortalarnda, (ancak baz tarihiler M
1450'de olduunu sylerler), Girit'e 62 mil mesafedeki
Kiklad Adalar'ndan Thera'da meydana gelen byk bir
volkanik'patlama sonucu meydana geldi. Bu patlama
nn yaratt sarsnt, Hiroima'ya atlan atom bomba
sndan bile daha iddetliydi ve Thera Adas'n para
ya ayrd. Nihayet M 15. yzyln ortalarnda, dep
remden kaynaklanan zararlar, Yunan anakaras tara
fndan srekli tekrarlanan igaller ve ticari alarnn
kmesinin etkisiyle Minos uygarl gerileme dnemi
ne girdi.

77
 BRIAN HAUGHTON

Belki de labirente benzeyen ok karmak bir yerle

im plan olduundan, Minos Saray kimi evrelerce
Theseus ve Minotor hikayesinin kayna olarak gr
lr. Hikayenin nemli ksm, Theseus Atina'dayken, Gi
rit Kral Minos'un, Atinallarin olunu ldrmesi zeri
ne kanl intikam istediini duymasyla balar. Bu inti
kam, her yl yedi Atinal gencin ve yedi Atinal bakire
kzn, yar insan yar boa eklindeki korkun yaratk
Minotor'a verilmek zere adaya gnderilmesi talebini
de ierir. Bu yaratk, nl mimar Daedalus'un tasarla
d bir labirentte kilitli tutulmaktadr. Olay duydu
unda dehete den Theseus, her yl gnderilen bu
kurbanlardan biri olmaya gnll olur. Amac adaya gi
dip Minotor'u ldrmektir. Dier kurbanlarla birlikte
siyah yelkenli bir gemide Girit'e doru yola karken,
babas Kral Aegeus'a, Minotor'u ldrmeyi baarrsa,
hayatta ve salkl olduunu haber vermek iin, geri d
nerken geminin yelkenini beyaza evireceine dair sz
verir. Kurbanlar Knossos'a vardklarnda Kral Mi
nos'un kz Ariadne Theseus'a k olur ve Minotor'u l
drmesi iin ona yardm etmeyi kabul eder. Ariadne
Theseus'a, Minotor'u ldrdkten sonra labirentten
k yolunu bulabilmesi iin kullanaca ipekten bir iplik
verir. Canavar ldrdkten sonra ift Atina'ya doru
yola kar. Ancak Theseues Ariadne'yi yolculuk srasn
da, daha sonra tanr Dionysus tarafndan kurtarlaca
Naxos adasnda brakr. Ne yazk ki Atina'ya yaklar
ken babasna verdii sz unutur ve gemideki siyah
yelkeni olduu gibi brakr. Olunun ldrldn d
nen Kral Aegeus, bir uurum kenarndan atlayarak
intihar eder.
Minos uygarlnn tarihe karmasndan uzun sre
sonra bile Knossos'un Theseus-Minotor efsanesiyle olan
78
 GZLENEN TARH

ilikisinin canl tutulduuna dair kantlar vardr. Bu

kantlar genelde bozuk paralardr. Knossos'ta karlan
bir gm para da buna rnektir. Bir yznde koan bir
Minotor figr, dier yzndeyse bir labirent resmi bu
lunan bu para, M 500-413 yllar arasndaki dneme
tarihlenmektedir. Baka bir paradaki resimde ise labi
rent, Ariadne'nin bann etrafn evirmitir. Minotor
ve labirent Roma mparatorluu dneminde de popler
liini korudu ve bu dnemde de birok mozaiin zerin
de Knossos labirentinin resmi vard. Bunlarn belki de
en grkemlisi bat Avusturya'da Salzburg yaknlarnda
ki, Roma dneminden kalma bir villadaki, MS 5. yzy
la tarihlenen mozaiktir. Ancak baz aratrmaclar Mi-
notor'un, Knossos Saray'nn mimarisinden ortaya k
t grne katlmazlar. Bu aratrmaclar, merkez
noktaya tek k olan bir labirent ile ok sayda k
olabilen labirentlerin farkl olduuna dikkat ekerler.
Aslnda labirenti lmn ve yaamn srlarn yanstan
bir karmaann sembol olarak grmek cezbedicidir:
Labirentin ortasnda bekleyen Minotorun, hepimizin
kalbinde sakl olan bir eyleri temsil ettii dini bir ayin
le ilgili, soyut bir kavram.
Minotor'a yem olmak zere Atina'dan Knossos'a geti
rilen 14 gencin hikayesi hep basit bir sylenti olarak g
rlmtr. Ancak bu korkun hikayede anlatlanlar
destekleyebilecek baz arkeolojik kantlar bulunmakta
dr. 1979'da Knossos Saray'nn kuzey binasnn bod
rum katnda kaz iileri 337 adet insan kemiine rast
lad. ncelemeler bu kemiklerin, hepsi ocuk olmak ze
re en az drt kiiye ait olduunu gsteriyordu. ncele
melerin devamnda tyler rpertici bir ayrnt ortaya
kt. Kemiklerin 79'unda sivri ulu bir bakla yaplm
kesik izleri bulundu. Kemik uzman Loius Binford'a g-

79
 BRIAN HAUGHTON

re bunlar eti kemikten koparmak iin yaplmt. Ke

miklerinin etten syrlmasnn gmme geleneinin bir
paras olabilecei ihtimalinden yola kan (et tama
men deil, paralar halinde koparlmt) Bristol ni
versitesi klasik arkeoloji profesr Peter Warren, o
cuklarn bir ayinle kurban edildii ve sonra da yendii
sonucuna varmtr.
Knossos'un sadece 4.3 mil gneyinde, Anemospi-
lia'daki drt odal bir tapnakta (bu tapnak ilk kez
1979'da J. Sakellerikas tarafndan kazlmtr), blgede
insanlarn kurban edilmi olabileceini gsteren baka
bulgular ortaya kmtr. Tapnan batya bakan oda
sn inceleyen arkeologlar burada iskelete rastlad
lar. Bunlardan ilki, odann ortasndaki sunan zerin
de sa tarafna uzanm, gsnde bronz bir haner
sapl ve ayaklar bal vaziyetteki 18 yandaki bir er
kek ocuuna aitti. Sunan etrafnda nceden, taban
n evreleyen bir kanal olan bir stun vard. Bu dze
nek byk olaslkla kurbandan damlayan kann bolu
a akmamasn salamak iin kurulmutu. Gencin is-
keletindeki kemikler incelendiinde, muhtemelen kan
kaybndan lm olduu ortaya kt. Odann gneyba
t kesinde kollar ve bacaklar ak vaziyette uzanm
28 yandaki bir kadn iskeleti ve sunan yaknnda
otuzlu yalarnn sonunda, 1.75 metre uzunluunda bir
erkek iskeleti bulundu. Adamn elleri, kendini savun
maya alrmasma havaya kalkm vaziyetteydi ve
bacaklar den duvarn altnda kalarak krlmt. Bi
nada ayrca kimlii tehis edilemeyecek kadar zarar
grm bir dier iskelet daha bulundu. Tapnak M
1600'l yllarda, muhtemelen depremden kaynaklanan
bir yangn sonucunda ykld. Bu llerden ken
duvarlarn ve tavann kurban olmutu, ancak grnen

80
 GZLENEN TARH

o ki ilerindeki gen bu olay gereklemeden nce l

mt.
Arkeolojik kantlara gre Minos Uygarl dnemin
de Girit'te insan kurban etmek yaygn deildi. Bahset
tiimiz rnekler, byk depremler gibi skntl zaman
larda tanrlar yattrmak iin bavurulan umutsuzca
abalarn oluturduu istisnalar olabilir. Dikkat eken
bir nokta, hem Knossos Saray'mn kuzey binasnda
hem de Anemospilia Tapna'nda kurbanlarn genler
ya da ocuklar olmasdr. Bu durum, akllara Atina'dan
Minotor iin gnderilen yedi erkek ve yedi kz ocuu
nun hikayesini getirmektedir. Belki de Knossos labiren
ti efsanesinin ortaya k ksmen, toplumsal gvenli
in risk altnda olduuna inanlan zamanlarda yaplan
bu korkun katliamlarda gizli olabilir.
 PASKALYA ADASI'NIN
TATAN NBETLER

D nyada zerinde dier yerleim birimlerine en

uzak olan Paskalya Adas (gnmzdeki adyla
Byk Ada anlamndaki Rapa Nui), Pasifik Okyanu-
su'nun gneydousunda, insan yaamnn olduu en
yakn blgeye 2000 mil uzaklktadr. Ada gene benzer
ve volkanik kayalardan oluur. Kysnda dizili duran
ok sayda dev boyutta ta heykelle nldr. Hatta bu
ta heykellerin n, Rongorongo ad verilen, hl ifre
si zlememi gizemli yazlardan da nce gelir.
lk yerleenler adaya Te Pito O Te Henwa (Dnyann
Merkezi) adn vermilerdir, ancak bu yerleimcilerin
kim olduu ya da nereden geldikleri ok tartlan ko
nulardr. Adann yerleimiyle ilgili belki de en tartma
l kuram Norveli kaif ve arkeolog Thor Heyerdahl ta
rafndan ortaya atlmtr. Heyerdahl'a gre adaya yer
leim, batdan esen ticaret rzgarlarnn yardmyla de
vasa sallarla okyanusu geerek Peru'dan gelen nka n
cesi bir topluluk tarafndan ksmen balatlmt.
1947'de, byle bir vastayla Pasifik'i gemenin mmkn
olduunu kantlamak isteyen Heyerdahl, bu balsa ara
cnn bir kopyasn yapt ve buna bir nka gne tanrs

82
 GZLENEN TARH

olan Kon-Tiki'nin adn verdi. Pasifik'e alan Heyer-

dahl ve ekibi 101 gn boyunca ak denizde 4349 mil
ilerledi ama sonunda Tahiti'nin dousundaki Tuamotu
Takmadasndaki Raroia mercan adasnn kayalklar
na arpt. Bu keif gezisi anlatan belgesel Kon-Tiki
1951'de bir Oscar kazand. Kon-Tiki yolculuu, Gney
Amerikal halklarn sal kullanarak Pasifik'i geip Poli-
nezya Adalar'na yerlemi olmalarnn teknik adan
mmkn olduunu kantlad. Ancak Heyerdahl'n ke
fiyle ilgili baz sorunlar vardr. Kon-Tiki, MS 16. yzyl
da, yani spanyollarn blgeye gemi kullanmn gtr
mesinden sonra yaplm sallar taklit edilerek yaplm
bir arat. Bu yzden, bu aracn spanyollarn geliin
den 800 sene nceki, yani Pasifik'te seferlerin yapld
ne srlen zamanlardaki aralara tasarm bakmn
dan ne lde benzerlik gsterdii belirsizdir. Dahas,
Heyerdahl yolculua balayaca srada kynn akla
rndaki akntlar yle kuvvetliydi ki, Kon-Tiki yola k
madan nce, denizin iine doru 50 mil kadar ekilme
si gerekti.
Heyerdahl, MS 800'l yllarda Paskalya Adas'nda
yaayanlarn Gney Amerikallar olduu ynndeki
kuramn kantlamak iin botanik, dilbilim ve mimari
den de yararland. Ancak Heyerdahl'm bu cesur yolcu
luundan bu yana toplanan arkeolojik verilerin tamam
Heyerdahl'm varsaymlarn rtmtr, zira Pasifik
tesi yolculuklarn yapldn ne srd tarihte ada
da yerleim oktan tamamlanmtr. O halde Paskalya
Adas'nn ilk yerleimcileri nereden gelmilerdi? Uzak
konumundan dolay bu adaya yolculuk nereden yaplr
sa yaplsn, binlerce mil ak denizde en az iki haftalk
bir yolculuk demekti. Byle bir yolculuun yaplabilme
si akla tek bir ihtimal getiriyor: Denizci bir halk. Poli-

83
 BRIAN HAUGHTON

nezya'daki halklar denizcilikte uzmandlar. Yldzlarn

pozisyonlar, rzgarn yn ve kularn ve balklarn
hareketlerine gre ynn ayarlayabilen ok byk ka
no ve sallar yaptlar. Dilbilimsel verilere gre Rapa
Nui'ye MS 300-700 yllar arasndaki dnemde tahmi
nen Marquesas Adalar ya da Pitcairn Adas'ndan gelen
topluluklar yerlemiti. Pitcairn Adas, 1199 mil mesa
fedeki konumuyla en yakn yerleim birimiydi. Bu ada
dan Paskalya'ya gei, tahminlere gre M 2000'de g
neydou Asya'dan balayp zamana yaylm bir douya
g etme srecidir. Bir Paskalya Adas efsanesi de ada
ya batdan gelenlerin yerletiini dorular. Hikaye,
yaklak 1500 yl nce Polinezya krallarndan Hotu Ma-
tua'nn kars ve ailesiyle birlikte Polinezya Adalar'nn
birinden ift gvdeli bir kanoyla gne ynn takip
ederek adaya geliini anlatr. Kral lmnden ksa bir
sre nce son kez memleketine bakabilmek iin adann
bat ucuna gitmitir. DNA incelemelerinden alnan son
verilere gre adaya Gney Amerikallarn yerlemi ol
mas neredeyse imkanszdr. Paskalya Adas'ndaki me
zarlklardan karlan iskeletlerde, Polinezya Motifi de
nen genetik bir iaret bulunmutur. Buna gre Paskal
ya Adallar Gney Amerikallarn deil dou Polinezya-
llarm torunlardr.
Paskalya Adas'nn inanlmaz dev heykelleri yzler
ce yldr kaifler ve arkeologlar arasnda aknlk ya
ratmaktadr. Adallarn moai dedikleri bu heykellerden
900 kadar vardr. Heykellerin boylar ortalama 425
metre arlklar ise 14 tondur. lerinden en byk ola
n 21 metre yksekliinde ve yaklak 270 ton arln-
dadr. Bu esrarengiz ant stunlar sertletirilmi volka
nik kllerden yaplmt ve normale gre daha uzun in
san balar, sivri eneleri, iki kollaryla ksa bir vcut-
84 I
 GZLENEN TARH

lan vard. Yzleri adann iine dnkt. Bu belki de

ada halkn sessizce izlemek iin dnlmt. Hey
kellerden bazlarnn gzleri ilk yapldklarnda krmz
ve beyaz talar ve mercanla renklendirilmiti ve bun
lardan gzleri belli bir noktaya sabitlenmi, gnmze
kadar salam kalan baz rnekleri bulunmaktadr. 887
heykelin yarsndan ou adann kylarnda farkl nok
talara dalmtr. Kalan moailer ise hl yapldklar
ta oca olan, grne baklrsa heykellerin ok hzl
bir ekilde tamamland Ranu Raraku'dadrlar. Ant
stunlarn ou, ahu denen, trenlerde kullanlan yap
larn zerine dikilmitir. Bu yaplar volkanik kaya par
alarndan oluur ve ilerinde platformlar, yokular ve
plazalar bulunur. Atalar anmak iin dzenlenen dans
lar ve trenler iin kullanlan bu yaplarn zerine 15
kadar moai yerletirilmitir.
Moailerin ounun yaplmas, bulunduklan yere ta
nmas ve yerletirilmesi MS 1100-1600 yllar arasn
da olmutur. Bu dnemde ada olduka ormanlk bir ara
ziydi ve tahminen 9000-15000 aras bir nfusa sahipti.
Hollandal kaif Jakob Roggeveen 1722 Paskalyasnda
ans eseri aday bulduunda (adann ad bu yzden
Paskalya'dr) heykeller hl sapasalam ayaktayd. n
giliz kaif ve haritac Kaptan James Cook 1774'te ada
ya gittiinde heykellerin ounun yerinde durduunu
grd. Paskalya Adas'nn en byk srlarndan biri,
ada halknn bu dev heykelleri tayp yerine koymay
nasl baardklardr. Los Angeles'ta bulunan Kaliforni
ya niversitesi'nden Jo Anne Van Tilburg, adada 15 y
l akn bir sre incelemelerde bulunmu bir Polinezya
almalar uzman. Mevcut insan gc, materyaller,
kaya tipi ve en kolay tama yollar hakknda veriler
ieren bilgisayar simlasyonunu kullanan Van Tilburg,

85
 BRIAN HAUGHTON

heykellerin nasl tand konusunda inandrc bir hi

potez oluturdu. Buna gre, heykeller nce tahta bir k
zaa srt st yatrlp, tahtadan yaplm kano eklin
de bir merdiven zerinde hareket ettirildiler. (Ktkler
birbirine yaklak birer metre arayla diziliydi.) Tren
alanna gelindiinde ise kzak yardmyla kaldrlarak
dik konuma getirildiler. 1999'da Van Tilburg ve 73 kii
lik bir ekip byk bir baaryla bu kuram test etti ve
bu metodun heykellerin tanmas ve yerletirilmesi ile
ilgili en mantkl neri olduu grld.
Daha zor ve karmak bir soru ise, Rapa Nui halk
nn neden bu dev figrleri yapma, tama ve yerletir
me gibi inanlmaz bir abaya giritikleridir. Paskalyal-
lar, tahminen 18. yzyln sonlar ya da gnmze da
ha yakn bir tarihe ait olan ve henz ifresi zleme
mi Rongorongo yazs hari, dinlerini ve moailerin an
lamn aklayabilecek hibir yazl kayt brakmam
lardr. Bu heykellerin saygdeer atalarn ya da yaa
yan gl reislerini sembolize ettii gibi birok kuram
ortaya atlmtr. Onlar yapanlarn glerini ve rgt
lenmelerini temsil eden nemli bir stat sembol olma
lar da mmkndr. Van Tilburg'a gre bu figrlerin iki
ayr rol vard. Moailer reislerin kendi portreleri deil,
nemli hkmdarlarn standartlatrlm tasvirleri ve
ayn zamanda halk, hkmdarlar ve tanrlar arasnda
bir arabulucuydu.
Bir zamanlar Paskalya Adas sk palmiye ormanla
rna sahipti, ancak 1722'de Hollandallar geldiinde
adada aa yoktu. Polenler zerinde yaplan inceleme
lere gre M 1150 sralarnda adadaki alak araziler
de neredeyse hi aa kalmamt. Aalar yok olunca
toprak erozyonu ortaya kt ve bu da adadaki imkan
larn nfusa yetersiz kalmasn, yiyecek ktln, i sa-
86
 GZLENEN TARH

va ve sonunda Rapa Nui'nin kn beraberinde

getirdi. Adadaki baz blgelerde yamyamlk yapld
na dair kantlar bile vardr. Neticede kydaki kutsal
heykellerin hepsi kabileler aras savalar srasnda
ada halk tarafndan yerletirilmitir. Rapa Nuililer
heykellerin tanmas, yerletirilmesi ve kano yapmn
da ve tarm iin yer aarken ykl miktarda kereste
harcam olsalar da, adadaki orman kaybnn tek so
rumlusu deillerdir. Pasifik'te bir yiyecek kayna ola
rak grlen Polinezya fareleri de palmiyelerin meyve
lerini yiyerek yenilerinin yetimesini engellemi ve
bylece adadaki palmiyelerin tkenmesine neden olan
faktrlerden biri olmutur.
Avrupallarla ilk karlamalar Rapa Nuililer iin
neredeyse doal dengelerinin k kadar byk bir
felaket olmutur. 1859-1862 yllar arasndaki aknlar
da, Perulu kle tacirleri, adada erkek-kadn salkl
olan herkesi, toplam 1000 kadar adaly Peru kyla
rndaki adalarda bulunan madenlerde altrlmak
zere zorla alp gtrd. Tahiti Piskoposunun itirazla
r sonucunda nihayet Paskalya Adallarn dnmelerine
izin verildi. Hastalktan ve Peru'da yaptklar ar i
ten sa kurtulanlar Rapa Nui'ye dndklerinde iek
hastal ve czam mikrobu tayorlard. Hastalklar
hemen yayld. 1877'de adada sadece 110 kii kalm
t. Bu zorunlu nfus azalmas nedeniyle Paskalya
Adallarn szl tarihi ve kltr trajik bir ekilde b
yk lde yok oldu.
1888'de ada ili topraklarna katld ve bylece n
fus tekrar artt. 1935'te ili hkmeti Rapa Nui ulusal
parkn yapmasna ramen, adann yerlileri bakent
Hanga Roa'nn dnda kenar mahallelerde yaamaya
zorlanyorlard, nk adann dier ksmlar koyun
87
 BRIAN HAUGHTON

retimi yapan iftilere kiralanmt. 1964'te bamsz

lk hareketi balad. 80'lere gelindiinde koyun retimi
durdurulmu ve ada tamamen tarihi park ilan edilmi
ti. Nfus 1992 ylnda 2770 iken 2002'de 379l'e kt.
Nfusun ou bakentte yaamaktadr. Resmi dil s
panyolca olmasna ramen birok yerli adal Rapa Nui
dilini konumaya devam etmektedir. Bu esiz ve gizem
li kltrn vermi olduu nemli eserlerden dolay,
1995'te UNESCO, Rapa Nui Ulusal Park'n Dnya Mi
ras Listesi'ne dahil etmitir.
 KAYIP EHRLER
MU VE LEMURA

emuria ve Mu, Pasifik Okyanusu'nun gneyinde

L olduu tahmin edilen kayp bir ehrin, birbirleri
nin yerine kullanlabilen isimleridir. Bu tarihi kta
muhtemelen ok gelimi ve tinsel bir medeniyete ev
sahiplii yapyordu; belki de tm insanln k nok
tasyd, ancak binlerce yl nce bir tr jeolojik felaket
sonucunda sular altnda kalarak yok oldu. Pasifik'in
farkl yerlerine dalm binlerce kayalk adann (Pas
kalya Adas, Tahiti, Hawaii ve Samoa da bunlarn ara
sndadr) bir zamanlarn bu byk ehrinin tek kaln
tlar olduu sylenmektedir. Ortadan kaybolmu by
le bir adann olduu ynndeki kuram ok farkl kii
ler tarafndan ortaya atlmtr. Bunlarn en nemli
olanlar ise 19. yzyln ortalarnda bilim adamlarnn
Hint Okyanusu ve Pasifik Okyanusu civarndaki sra-
d hayvan ve bitki dalmna aklk getirmek iin
ortaya attklar kuramlardr. 19. yzyln sonlarnda
okltist Madam Blavatsky tinsel bir yolla Lemuria di
ye bir yerin olduu dncesine varr ve birok kii et
kilenerek aynsn yapmaya alr. Bunlardan biri de
medyum ve kahin Edgar Cayce'dir. Lemuria'nn popu-
 BRIAN HAUGHTON

lerlemesi 20. yzylda eski Britanya ordu memuru Al

bay James Churchward'la balar ve gnmzde hl
bu fikri savunanlar vardr. Ancak gerekten de Pasi
fik'te byle bir ada olduuna dair somut bir kantn
varlndan sz edilebilir mi? Ya da tm bu kayp ehir
hikayeleri, mesela insanln efsanelerle ortadan kay
bolmu Altn a gibi, tamamen farkl bir ekilde mi
yorumlanmaldr?
Mu'nun yle ok uzun bir hikayesi yoktur, baz ya
zarlarn ne srd gibi tarihi efsanelerde getii de
olmamtr. Mu ad ilk kez ilgin karakteriyle tannan
amatr arkeolog Augustus Le Plongeon'la (1826-1908)
gndeme gelmitir. Plongeon Meksika'nn Yucatan eh
rindeki Chichen Itza arkeolojik blgesindeki kalntla
rn fotoraflarn eken ilk kiidir. Troana Codex adyla
bilinen {Madrid Codex olarak da bilinir) Maya kitabn
evirme giriimi Plongeon'un gvenilirliine byk bir
darbe vurmutur. Mayalar ve Kielerin Kutsal Srlar
(1886) ve Kralie Moo ve Msr Sfenksi (1896) adl eser
lerinde Plongeon, Troana Codex metninin baz blmle
rini yanl yorumlayarak Yucatan'daki Mayalarn, M
srllarn ve daha birok baka uygarln atalar oldu
unu sylemitir. Ayrca Mu diye adlandrd tarihi bir
ktann volkanik bir patlamada yok olduuna ve bu fe
laketten kurtulanlarn Maya uygarln kurduuna
inanyordu. Plongeon'a gre Mu aslnda Atlantis'tir ve
Moo adl bir kralie buradan Msr'a gitmi, burada Isis
olarak tannm ve Msr uygarln kurmutur. Ancak
Maya arkeolojisi ve tarihi uzmanlarna gre, Plonge
on'un Maya dilinde yazlm kitaptan yola karak yap
t bu yorumlar tamamen hataldr. Hiyeroglif olduu
nu dnerek yorumlad figrlerin ounun aslnda
ss malzemeleri olduu ortaya kmtr.

90
 GZLENEN TARH

Kayp ehrin dier ad Lemuria da 19. yzylda orta

ya kmtr. Darwinist Alman doabilimci Ernst Hein
rich Haeckel (1834-1919), Afrika, Madagaskar, Hindis
tan ve Dou Hindistan takmadasnda bulunan, aata
yaayan, kk, ilkel memeli hayvanlar olan lemurla-
rn blgede yaygn bir ekilde dalmasnn, Hint Okya
nusu boyunca uzanan (Madagaskar ile Hindistan' ba
layan), kara paras halinde bir kprden kaynakland
n ne srmtr. in ilgin yan, Hackel lemurlann
insan rknn atas ve bu kprnn de muhtemelen in
sanln beii olduunu iddia etmitir. Evrimci T. H.
Huxley ve doabilimci Alfred Russell Wallace gibi dier
nl bilimadamlar, milyonlarca yl nce Pasifik'te de
vasa bir kara paras olduuna ve bunun byk bir dep
remle sular altnda kaldna (Atlantis'in ise batt d
nlmt) emindirler. Dnyada bitki rts ve hay
van topluluklarnn dalmnn sulara gmlm kara
paralarna ve kprlere balanmas, 19. yzyln orta
larndan ktalarn hareket ettiinin ortaya kna ka
dar bilimadamlar arasnda pek de az rastlanmayan bir
yaklamdr. 1864'te ngiliz zoolog Philip Lutley Sclater
(1829-1913), varl ne srlen bu kara parasna, The
Quarterly Journal of Science'ta yaymlanan "Madagas
kar'n Memelileri" adl makalesinde Lemuria adn ver
mi ve isim o zamandan bu yana yle kalmtr.
Kayp medeniyet Lemuria/Mu 1931'de, Church-
wardin kayp ehir hakknda yazd be kitaplk seri
nin ilk kitab Lost Continent Mu'nun (Kayp Kta Mu)
yaynlanmasyla byk ilgi uyandrarak tekrar gnde
me geldi. Churchward kitapta, kayp kta Mu'nun bir
zamanlar Hawaii'nin kuzeyinden, gneyde Fiji ve Pas
kalya Adas'na kadar uzanan geni bir alanda olduunu
iddia etti. Churchward'a gre Mu, dem ve Havva'nn

91
 BRIAN HAUGHTON

yaad gerek Cennet Bahesi'ydi ve 64 milyonu bu

lan bir nfusu olan, ileri teknolojiye sahip bir medeni
yetti. 12 000 yl kadar nce Mu bir depremde yklm
ve Pasifik'in altnda kalmt. Mu'nun bir kolonisi olan
Atlantis de bin yl sonra tahminen ayn ekilde yok ol
mutu. Babillilerden Perslere, Mayalardan Msrllara
kadar dnyann tm eski medeniyetleri Mu kolonileri
nin kalntlaryd. Churchward bu sansasyonel iddiay
1880'lerde Hindistan'da ktlk zamannda gen bir me
mur olarak grev yaparken Hintli bir rahiple arkada
olduktan sonra ortaya atmtr. Bu rahip Church-
ward'e, kendisi ve iki kuzeninin Mu'da ortaya km 70
000 yllk gizli bir dzenin yaayan tek temsilcileri ol
duunu syledi. Bu dzen Naacal Kardelii olarak bi
liniyordu.
Rahip Churchward'a Naacallar'dan kalma, muhte
melen insanln ilk dili olan unutulmu bir dilde yaz
l eski tabletler gsterdi ve ona bu dili okumay retti.
Churchwood daha sonra, belki de Augustus Le Plonge-
on'un fikirlerinden ve onun Mu'nun varlna kant gs
termek iin Troana Codex'ten yararlanmasndan esinle
nerek, Meksika'da bulunan baz ta eserlerin Mu'nun
Kutsal lham Yazlar'ndan blmler ierdiini iddia et
ti. Maalesef Churchward bu srad iddialarna hibir
kant bulamad: Esrarengiz Naacal Tabletleri'nin evi
rilerini yaynlamad ve yazarn kitaplar - bugn hl
ok sayda takipisi olmasna ramen - Lemuria/Mu
hakknda bilimsel bir almadan ok elence amal
okunmaktadr.
Gnmzde zoologlar ve jeologlar Pasifik ve Hint
Okyanusu blgesindeki lemurlarn ve dier hayvan ve
bitkilerin dalmnn, levha tektonii ve ktalarn kay
masnn bir sonucu olduunu aklamaktadrlar. Levha
92
 GZLENEN TARH

tektonii kuram (henz kantlanamamtr), yerkabu

unun, zeri daha az sertlikte kaya tabakasyla kapl,
hareket halindeki levhalarnn ktalarn kaymasna,
volkanik ve sismik hareketlere ve da sralarnn olu
masna neden olduunu ne srer. "Ktalarn kaymas"
kavram ilk kez 1912'de Alman bilimadam Alfred We
gener tarafndan ortaya atlm, ancak 50 yl boyunca
bilim evrelerinde pek kabul grmemitir. Bugn levha
tektoniinin anlalmasyla birlikte jeologlar, Pasifik'te
batm bir kta olduu dncesine ihtimal vermemek
tedirler. ..... scanned by darkmalt1
Lemuria'nn somut bir yerden ok ruhani bir kayp
ehre benzedii dncesi, renkli bir kiilik olan Rus
okltist Helena Petrovska Blavatsky'nin (1831-1891)
yazlarndan gelmektedir. Blavatsky, 1875'te avukat
Henry Steel Olcott'la birlikte New York'ta Teosofi Der-
nei'ni kurdu. Bu dernek, Hristiyanlk ve dou dinleri
nin mistik retilerini aratrmak iin kurulmu zel
bir topluluktu. Olduka kapsaml eseri "Gizli Dokt-
rin"'de (1888) Blavatsky milyonlarca yl nce Kvlcm
Lordlar ile balayan bir tarihten bahseder ve sonraki
blmde dnyay darmadan eden felaketlerde yok ol
mu be "lk Irk' anlatr. Bu rklardan ncs, bir
milyon yl nce yaayan, ev hayvan gibi dinozor besle
yen tuhaf telepati dehalar olan Lemuria rkyd. Lemu-
riallar ehirlerinin Pasifik Okyanusu'na batmasyla
tarihe kartlar. Lemuriallarn torunlar, yani Dr
dnc Irk, insan rk olan Atlantallard. Bu rk, Atlan
tis ehri bundan 850 000 yl nce sular altnda kaldn
da, kara by kullandklar iin tarihe kart. Bugn
yaayan insan rk ise Beinci Irk'tr.
Blavatsky bunlarn hepsini, Atlantis'te yazld zan
nedilen, ona Mahatmalar denen Hint statlarn gster-
93
 BRIAN HAUGHTON

mi olduu Dzyan Kitab'dan rendiini belirtmitir.

Hibir zaman Lemuria'y bulduunu iddia etmemi, ya
zlarnda Lemuria adn Philip Schlater'in bulduunu
ifade etmitir. Gizli Doktrin, bat ve dou kozmolojileri
nin, mistik gezintilerin ve gizemli bir bilgeliin zm
zor bir karmndan oluan, byk bir blmnn ta
mamen anlalma kaygs olmayan, olduka zor bir ki
taptr. Blavatsky'nin iddialar, Lemuria'nn ilk gizemci
yorumudur, ancak bir ynden Churchward'n ne sr
d kayp ehirle ayn ekilde deerlendirilmemelidir.
Blavatsky ve dier okltistlerin Lemuria tasvirleri ks
men, ruhsal bir drtyle bulunmu, hayali bir kayp
adayd. Ancak bugn bile Lemuria'nn varln fiziksel
bir gerek olarak gren medyum ve kahinler vardr.
Hatta hipnoz edilerek gemie dndnde, nceki ya
amlarn yeryznden silinmi bu ehirde geirdikleri
ni hatrlayanlar bile vardr.
Ancak hikaye burada bitmiyor. Akllarda soru iaret
leri brakan sualt keifleriyle birlikte, sular altnda
kalm ehirlerin hikayeleri son 20 yldr tekrar haber
lere konu oluyor. 1985'te bir Japon dal turlar opera
tr Japonya'nn en batdaki adas Yonaguni'nin gney
kys aklarnda, daha nce izine rastlanmam, pira
mit eklinde basamakl bir yap buldu. Bunun hemen
ardndan profesr Masaki Kamura (Okinawa Ryukyu
niversitesi'nden deniz jeologu) yaklak 183 metre ge
niliinde ve 27 metre yksekliinde byle bir yapnn
olduunu dorulad. Bu dikdrtgen zigurat, blgedeki,
yoku, basamak ve teraslar andran sualt ta yaplar
dan oluan kompleksin bir parasdr. 3000 ila 8000 yl
ncesine ait olduu tahmin edilmektedir. Kimi evreler
bu yaplarn batarak yok olmu bir medeniyetin kaln
tlar olduunu ve belki de mimarinin en eski rnekleri-

94
 GZLENEN TARH

ni oluturduunu ne srmektedir. Lemuria ve Atlan-

tis'le balantlarndan da sz edilmektedir. Ancak bl
geyi iyi tanyan baz jeologlar, bu sualt yaplarn doal
olduu ve blgedeki bilinen dier jeolojik oluumlarla
benzerlik gsterdii konusunda srarldrlar. Soru ia
retlerine neden olan yaplar hakkndaki bu tartma
hl srmektedir.
2001'de Hindistan'n bat kys aklarnda, Kambay
Krfezi'nde suyun 36 metre altnda dev bir kayp ehrin
kalntlar bulundu. Bir yl sonra akustik grntleme
yntemiyle yaplan aratrmalarda, blgede bir zaman
lar insan yaam olduuna dair kantlar bulundu. Bun
larn arasnda dev binalarn temelleri, mlek, duvar
paralar, boncuklar, heykel paralar ve insan kemikle
ri vard. ehirde bulunan ahap eyalardan biri radyo-
karbon tarihleme yntemine gre M 7500 ylna aitti.
Bu veri, blgenin Hindistan'daki bilinen en eski mede
niyetten 4000 yl daha eski olduunu gsterir. Bu by
leyici yerde aratrmalar srmektedir. Elde edilen bu
tarihlerin doru olduu anlalrsa, bu aratrmalar bir
gn dnyann ilk medeniyetleri hakkndaki bilgilerimi
zi nemli lde deitirebilir. Pasifik ve Hint Okyanus
larndaki bu sualt bulgularn unutulmu bir medeni
yetin kalntlar olduu kantlansn ya da kantlanma
sn, kesin olan bir ey var: nsanlk her zaman kayp e
hirler ve gemilerine dair tinsel anlamda daha tatmin
edici bir aklama getirmenin peinde olacaktr. Bu an
lamda, Lemuria/Mu daima somut bir yerden daha te
bir anlam ifade edecektir.
 STONEHENGE:
ATALARIN KLT MERKEZ

ney ngiltere'nin Wiltshire eyaletindeki Salisbury

G Ovas'nda, uzaktan bakldnda birbirine sarlm
bir grup tatan yaplm deve benzeyen Stonehenge,
belki de dnyada farkna varlmas en kolay tarihi ya
pdr. Stonehenge ad Eski ngilizceden gelir ve kabaca
asl talar anlamna gelir. Ancak bu grkemli antn ta
rihi Saksonlarn Britanya'ya geliinden binlerce yl n
cesine, MS 5. yzyla dayanr. Kkeni, milattan nceki
son yzyllarn esrarengiz Kelt Druidlerinden de nce
ye, Avrupa'da demirin bilinmedii ve Byk Piramit'in
henz Msr kumlarndaki yerini almad zamanlara
kadar uzanr. Peki ama bu gizemli ant kimler yapm
t? Binlerce yl ncesinin ngiltere ve Avrupa manzara
snda ne ilevi vard?
Bugn Stonehenge'i ziyaret edenler, M 3100-1600
yllar arasndaki dnemde blgeye dikilmi bir dizi an
tn kalntlar olan, etraf topraktan ekillerle evrili,
dik konumda, daire halinde dizilmi bir grup byk ta
grrler. Sz konusu dnemde Stonehenge uzun ya
pm aamas geirdi, ancak bu tarihlerden nce de son
ra da blgede insan yaamna dair izler vardr. Aslnda

96
 GZLENEN TARH

Stonehenge blgesinde bugne kadar yaplm en

nemli ve etkileyici keif, blgede otopark olarak kulla
nlan alanda ortaya karlan, M 8500-7650 yllar
arasndaki dneme tarihlendirilen drt byk Mezoli-
tik oyuk ya da direk ukurudur. Bu byk ukurlarn
ap 0.7 metreydi ve ilerinde nceden am aacndan
yaplm direkler vard. ukurlardan , dini bir ile
vi vurgularcasna doudan batya doru dizilmiti. Bu
ukurlarn totem direklerini tutmak iin kullanlm ol
duu dnlmektedir ve akas baka bir ilevleri
varsa bunu anlamak zordur. Stonehenge'in evresinde
ki blge tarihi antlarla doludur. Bu antlardan bazlar
Neolitik an balarnda (M 4000-3000) yaplmtr,
yani Stonehenge'den de eskidirler. Bunlara rnek ola
rak, 1.4 mil mesafede, Winterbourne Stoke'da bulunan
byk el arabas (bu aralara ller gmlyordu), 1.2
mil kuzeydouda Robin Hood'un Topu olarak bilinen ge
itli set (bir eit byk prehistorik toprak ekli) ve 600
metre kuzeydeki Lesser Cursus (uzun, dar, dikdrtgen
bir yer ekli) saylabilir. Yani Stonehenge'in ilk yapm
aamasn gerekletirenler ie baladklarnda, 5000
yl akn bir sredir dini ayinler iin kullanlan kutsal
bir alanda alyorlard.
Stonehenge'in yapm aamasndan ilki M 3100
sralarnda balad ve bu srete etraf bir ukur ve
bankla evrili, keresteden yaplm direklerden oluan
bir daire yapld. Bu ta dikit alan (arkeolojide, etra
fnda yer ekilleri bulunan, daire ya da oval eklindeki
dz alan anlamnda kullanlr) ap yaklak 110 met
reydi ve kuzeydouya alan geni bir girii vard. Di
er bir giri noktas ise daha kkt ve gneye al
yordu. Bu antn bulunduu alan, geyik boynuzlar ve
kz ya da srlarn krek kemikleri kullanlarak elle

97
 BRIAN HAUGHTON

kazlmt. Gnmzde, ukurda yaplan kazlarda

ant yapanlarn bilerek brakt ve yapmda kullanl
m olan boynuzlar bulunmutur. Bu aama hakknda
ilgin bir nokta da, ukurun dibinde, yapnn bulundu
u alan kazmak iin kullanlan boynuz yapm aletler
den 200 yl daha eski olduu anlalan, ou bykba
hayvanlara ait baka hayvan kemikleri bulunmasdr.
Grne baklrsa bunlar gmen insanlar gmmeden
nce bir sre saklamlard. Belki de bu kemikler, dini
bir yerden Stonehenge'e getirilmi kutsal nesnelerdi.
Stonehenge'in ikinci yapm aamasyla ilgili ok az ka
nt vardr. Ancak en az 200 kiiye ait yanm kemikle
ri gz nnde bulundurursak, blgenin llerin yakl
d bir mezarlk olarak kullanlm olabileceini tah
min edebiliriz.
M 2600 sralarnda balanan nc yapm aama
snda toprak ve kauuktan oluan ta dikit alan talar
kullanlarak yeniden yapld. Antn ortasna iki emer-
kezli daire eklinde 80 gzta stun dikildi. Her biri
yaklak 4 ton arlndaki bu talar Preseli Tepele-
ri'nden (Pembrokeshire, gneybat Galler) karld ve
en az 186 mil uzunluundaki bir gzergah kat edilerek
getirildi. Gztalarnn dnda, Stonehenge'e Milford
Haven yaknlarnda Preseli Tepesi'nin gneyindeki k
ylardan getirilen, bugn Sunak Ta olarak bilinen,
yaklak 5 metre uzunluundaki mavi-gri kumtadr.
Gztalarnn Salisbury Ovas'na nasl getirildii hl
zerine tartlan bir konudur, ancak bugn birok ar
keolog bu talar insanlarn getirdiini dnmektedir.
Stonehenge'i yapanlar bu talar byk ihtimalle Mil
ford Haven'da tekerlekler ve kzaklarla denize indirip,
Stonehenge'e kadar denizde sallarn zerinde ekerek
getirmilerdir. Bu, azmin ve ibirliinin inanlmaz bir

98
 GZLENEN TARH

baarsdr. 2001'de, bu cesaret gerektiren olay tekrar

lamak isteyen gnlller, Preseli Tepeleri'nden teker
leklerin tad tahta kzakla 3 tonluk bir ta denize
indirmeyi baardlar, ancak ta saln zerine yerleti
rildiinde denize dt ve batt. Ne tuhaftr ki, eski bir
efsaneye gre Stonehenge, by yoluyla rlanda'dan ge
tirdii Dev'in Dans adl yapnn sahibi byc Mer-
lin'le ortaya kmtr. yleyse, acaba gztalarnn
Galler'den getirilii, Stonehenge'in batda balayan hi
kayesinin arptlm bir ekli olabilir mi?
Yapnn kuzeydou giriinin yaz ortasnda gnein
douu ve k ortasnda gnbatm ile ayn yne gelecek
ekilde geniletilmesi de nc aamada olmutur. Bu
aamada Stonehenge'e eklenen dier bir blm de, t
renlerde kullanlan, zerinde anttan Avon Nehri'ne
1.86 mil boyunca uzanan birbirine paralel ukur ve
tmsek iftleri bulunan yoldu. (The Avenue)
M 2300 sralarnda gztalarmn bulunduu nok
talar kazld ve yerlerine 20 mil mesafedeki Marlboro
ugh Downs'tan getirilen devasa sarsen talar yerleti
rildi. Her biri yaklak 4 metre yksekliinde, 2 metre
geniliinde ve 25 ton arlnda olan sarsenler, stle
rini kapatan lentolarla (yatay talar) birlikte 33 metre
apnda bir daire eklinde dizildiler. Bu dairenin iine,
sarsenlerle oluturulmu, ak ucu kuzeydouya bakan,
at nal eklinde be triliton (iki dik ta ve bunlarn des
teiyle ayakta duran nc bir ta) eklendi. Antn or
tasnda, onu dikey, bei yatay duran, at nal ekli olu
turan bu devasa talarn her biri 50 tona varan arlk
lardayd. Bu yapm srecinde, M 2280-1930 yllar
arasndaki dnemde, gztalar yeniden dikildi ve en az
kez dzenlendi ve sonunda Sarsen Dairesi ve Trili-
tonlarn arasnda, sarsen ta dizilerinin eklini yans-

99
 BRIAN HAUGHTON

tan bir i daire ve at nal oluturdu. Bu srete Gal-

ler'den ta getirilmeye devam edildii dnlmektedir.
M 2000-1600 yllar arasnda, byk ihtimalle baka
bir ta dizisini dikmek iin, en dtaki sarsen dairesin
de Y ve Z ukurlar denen iki ukur ald. Ancak bilin
meyen bir nedenle ilerine ta yerletirilmedi ve ukur
larn ii kendiliinden amurla doldu. M 1600'den
sonra Stonehenge'de yeni bir ey yaplmad ve grn
e baklrsa antn olduu alan terk edildi. Ancak Demir
a'na ait mlekler, Roma madeni paralar ve MS 7.
yzyldan kalma, ba kesilmi Sakson bir adamn me
zar blgenin zaman zaman ziyaret edildiini gsterir.
Stonehenge'in nasl yapld srekli tartlan bir
konudur. 90'larda yaplan bir deney, 200 kiilik bir eki
bin yala kapl kereste parmaklklarn zerine yerleti
rilmi tahta bir kzak kullanarak bu 80 sarsenin hepsi
ni Marlborough Downs'tan Stohenge'e iki ylda (i mev
simlere blnerek yaplmsa daha uzun da olabilir) ge
tirmi olmasnn mmkn olduunu gstermitir. Bu
deneye gre talar, muhtemelen A eklinde ereveler
kullanlarak kaldrlp, ekipler tarafndan iplerle do
rultularak dik konumlarna getirilmilerdir. Lentolar
da kereste platformlar zerinde kaldrlarak, kullan
lan ilkel yap iskelesi dik konumdaki talarn tepesine
ulatnda bulunduu konuma getirilmi olabilir. Sto
nehenge'in yaplnn byleyici bir yan da, talarn
marangozluk teknikleri ile ilenmi olmasdr. Blgede
rnekleri bulunan, tokmak denen ta toplaryla ezile
rek boyutlar belirlendikten sonra talar, lentolarn te
pede emniyetli bir ekilde durabilmesi iin zvana ve
mentee yuvas birleme noktalaryla biimlendiriliyor
lard. Lentolar da "dil ve oyuklu balant" denen tahta
ileme metodu kullanlarak birletiriliyordu.

100
 GZLENEN TARH

Stonehenge'in nasl yapldndan dha ilgin bir so-

ru da neden yaplddr. Ne yazk ki bylesie nemli
bir yap iin Stonehenge'de rastlanan arkeolojik bulgu-
lar ok yetersizdir. Bu ksmen blgede son bir ka on y-
la kadar olan almalarn genelde baarsz olmas ve
yeterince belgelendirilmemi olmasndan kaynaklanr.
Bu almalarda iskeletler kayboldu ya da ciddi zarar
grd, bulgular yanl yerlere kondu ve kaz notlar yok
oldu. Bu kayplara ramen, blgede ya da civarnda bu
lunan mezarlardan elde edilen kantlar Tun a'nn
balarnda burada yaayan halklarn yaamlar hak
knda etkileyici ayrntlar sunmaktadr.
Stonehenge'deki ana mezarlar genelde birbiriyle ay
n dnemden kalmadr. (M 2400-M 2150, Erken
Tun a) Antn d ksmndaki ukurda gml bir
iskelet zerinde yaplan incelemede, bu iskeletin sahibi
olan adamn, tahminen biri sadan dieri soldan sald
ran iki kii tarafndan, yakn mesafeden isabet ettirilen
be-alt okla vurulmu olduu ortaya kt. Acaba bu bir
idam ya da bir eit insan kurban etme olabilir mi? Ba
ka bir artc mezar da 2002'de Stonehenge'in 2.8 mil
gneydousundaki Amesbury'de bulunmutur ve Ames-
bury Okusu ya da Stonehenge Kral adyla bilinir. Bu
mezarla birlikte bulunan lks eyalardan anlald
zere gmlen zengin bir kiidir. Bu eyalarn arasnda
be adet byk bardak, gzel ilenmi 16 adet akmak
ta yapm mzrak ucu, birka domuz dii, iki kumta
bileklik (bilekleri ok ve yayn kiriinden korumak iin),
altndan yaplm bir ift sa ss, kk bakr b
ak, bir akmakta yontma aleti ve metal ileme ara
lar vard. Bulunan altn eyalar Britanya'da bugne
kadar bulunmu olanlarn en eskileridir, ayn zamanda
bu kii adalardaki ilk metal iilerinden biri olabilir. s-

101
 BRIAN HAUGHTON

kelet zerinde yaplan testler Oku'nun 35-45 yalar

arasnda, enesinde bir apse, sol diz kapanda da ge
irdii bir kaza sonucu olumu bir yrtk olmasna ra
men gl bir adam olduunu gsteriyordu. Ancak bu
mezarn en ilgin yan henz ortaya kmamt.
Di minesi zerinde yaplan oksijen izotopu anali
zinde, Oku'nun Alpler blgesinde, svire, Avusturya
ya da Almanya'da bym olduu belirlendi. Bakr b
aklar incelendiinde de bunlarn spanya ya da Fran
sa'dan getirilmi olduu ortaya kt. Bunlar 4200 yl
nce Avrupa'da farkl toplumlar arasndaki iletiimin
inanlmaz kantlardr. Stonehenge Kral'nn, zengin bi
rine ait olduu belli olan lks eyalarla dolu mezar,
onun blgedeki ilk ta antn yapmnda nemli bir rol
oynam olabilecei anlamna gelebilir mi? Oku'nun
mezarnn yaknlarnda baka bir adamn daha mezar
bulundu. Kemikleri incelendiinde Oku'nun oluna ait
olabilecei belirlenen iskelet, Oku'nunkiyle ayn ekil
de bir ift altn sa ssyle gmlmt, ancak neden
se bu ssler sahibinin enesinde braklmt. Oksijen
izotopu analizine gre bu adam Salisbury Ovas civarn
da bymt, ama onlu yalarnn sonlarn ngilte
re'nin orta blgesinde ya da kuzeydou skoya'da ge
irmi olma ihtimali de vard.
Boscombe Okular, Erken Tun a'nda Stonehen
ge yaknlarndaki Boscombe Down'da tek bir mezara
gmlm bir topluluktur. Mezarlarnda ok sayda
akmaktandan yaplm mzrak ucu olduu iin oku
lar olarak bilinen bu grup yedi kiiydi: Tahminen bir
birleriyle akraba olan ocuk, bir gen ve adam.
Mezarda bulunanlar zellikleri bakmndan Amesbury
Okusu'nun mezarndaki eyalara benziyordu ve ile
rinde mlekten yaplm ok fazla byk bardak vard.

102
 GZLENEN TARH

Bu insanlann nereden geldiine dair ipucu yine dile

rinde saklyd. Bu mezarda bulunanlar Galler'de by
mler ve ocukken Gney Britanya'ya g etmilerdi.
Boscombe Okularnn, Gallerden getirilmi olan ve bu
gn Stonehenge'de duran gztalaryla hemen hemen
ayn zamana ait olmalar, birok aratrmacya, Salis
bury Ovas'na kadar olan 186 millik yol boyunca kaya
lar bu topluluun getirmi olabileceini dndrmek
tedir. yleyse, Amesbury ve Boscombe Okularnn me
zarlar bize Stonehenge'i kimlerin yapt konusunda
mkemmel kantlar sunmaktadr. Peki bu gizemli ve
esiz ant ne ilevi gryordu?
Stonehenge'in yn yaz ortasnda gne douu, k
ortasnda gnbatm ynne denk geldii iin birok
aratrmac (bata ngiliz gkbilimci Gerald Hawkins
olmak zere) blgede baz gkbilimsel dzenlemeler ol
duunu iddia etmilerdir. Ancak bu iddiann ardndan
Hawkins'in kuramna dayanak oluturan veriler ze
rinde yaplan inceleme, gkbilimsel dzenlemeler oldu
u ileri srlen yaplarn, deiik dnemlere ait zellik
lerin art arda gelmesinin ve aslnda antn paras ol
mayan doal delik ve ukurlarn sonucu olduunu orta
ya koymutur.
Stonehenge hakknda hatrlanmas gereken en
nemli nokta, ok zel bir yap olmasna ramen, baka
yaplardan uzak, ayr kalm bir konumunun olmama
sdr. Antn etrafndaki ok sayda mezar tepesinden de
anlald gibi, Stonehenge ok byk ve tarihi bir t
ren alanlar blgesinin odak noktas olmutur. Salis
bury Ovas'nn Stonehenge yaplmadan binlerce yl n
ce de kutsal bir yer olduunu grdk. Ama ne anlamda
kutsald bu blge? ngiliz arkeolog Mike Parker Pear
son ve Madagaskarl arkeolog Ramilisonina'nm ortaya

103
 BRIAN HAUGHTON

att bir kuram, Stonehenge halk iin, kerestenin ya

ayanlarla, talarn kalclnn ise atalarla balantl
olabileceini gstermek amacyla, gnmze ait antro
polojik kantlar kullanmtr. Stonehenge'in yaknlarn
da tahta dikitlerin bulunduu iki nemli blge olduu
iin (Durrington Walls and Woodhenge), Pearson ve Ra-
milisonina, gn doarken douda Durrington Walls'tan
balayarak Avon Nehri boyunca ilerleyen, ardndan
Avenue boyunca devam edip gnbatmnda atalarn di
yar Stonehenge'e varan, cenaze trenleri iin kullan
lan bir ayin yolu olduunu ne srmlerdir. Bu, su yo
luyla ormanlardan talara kutsal bir yolculuk, yani
sembolik olarak yaamdan lme gei ayini olabilir.
Stonehenge'in orta ksmndan karlan arkeolojik bul
gularn az olmas, her isteyenin deil, sadece belli in
sanlarn buraya girebildiini gsterir. Bu sekin snfn
rahipler mi olduu, ya da aralarnda Amesbury Oku
sunun da bulunup bulunmad, anlalmas zor konu
lardr. Atalara gnderme yapma amacyla bu ta yap
nn ina edilmesi ok anlaml olsa da, Stonehenge'i ya
pan bu stn yetenekli insanlar iin her trl aklama
yetersiz kalacaktr.

104
 EL DORADO:
KAYIP ALTIN LKES

"El Dorado'yu aryorsan,"

Dedi glge,
"Glge Vadisi'nden,
Ayn zerindeki dalara git,
Korkusuzca!"
- "El Dorado", Edgar Allan Poe (1849)

mazon yamur ormanlarnn derinliklerinde gm

A l, muazzam zenginliklere sahip bir ehir, batan
aa altn paralaryla kapl Meksika Kral ya da Yal
dzl Adam, ne kadar aransa da bir trl bulunamayan
bir Kutsal Kse, bir yok edici, hayaller kurduran bir he
def noktas. El Dorado bu saylan rollerin tamamn oy
nam ve oynamaktadr. 16. yzyln spanyol kaif ve
savalar efsane altn ehrini bulmak iin tehlikeli
yolculuklar yaptlar ve ngiliz kaif Sir Walter Raleigh
1596'da ehrin yerini tam olarak bildiini yazd. 21.
yzyl kaifleri bile belki Peru'nun sk ormanlarnda ya
da Kolombiya'da gizemli bir gln dibinde El Dorado'yu
bulma umudunu kaybetmemilerdir. Acaba tm bu a-

105
 BRIAN HAUGHTON

balar bo mudur? El Dorado gerek midir yoksa sadece

Kolombiya yerlilerinin mitolojisinin bir paras mdr?
Altn Adam (spanyolcada El Dorado) efsanesi, 16.
yzylda spanyollar geldiinde Kolombiya ve Peru'da
yaygnd. Baz aratrmaclara gre efsane, Muisca ad
l, dierlerinden ayr yaayan bir kabilenin dzenledii
bir trene dayanmaktadr. Bu kabile altn ilemede us
ta, ok gelimi bir topluluktu ve And Dalar'nda, 2500
metre ykseklikte yayordu. Grne baklrsa kabi
lenin dzenledii bu tren (yeni bir kraln ya da bara-
hibin devralma treni) bugnk Bogota'nn kuzeyinde
Guatavita Gl'nde yaplyordu. Ayinin banda yeni
hkmdar gln tanrsna adaklarn sunuyor, ardn
dan kabile sazlardan sal yaparak iini tts ve kokular
la dolduruyordu. Sonra da kraln plak vcudu rei
neyle kaplanarak zerine ince altn tanecikleri datl
yordu. Krallar hazr olduunda, kabile onu kocaman
bir altn ve zmrt yn ve altn talar, kolye ssleri,
kpeler ve dier deerli eyalar getiren emri altndaki
drt hizmetkaryla birlikte sala bindiriyordu. Sal, trom
petler ve fltlerin eliinde kydan ayrlarak gln or
tasna kadar gidiyordu. Ortaya ulatnda etraf sessiz
lie brnyor ve hizmetkarlar tm serveti adak ola
rak suya dkyordu. Yeni nder bylece lord ve kral un
vanlarn alyordu.
El Dorado'nun zinde adl kitabnda John Heming,
vcutlarn giysi ve sivrisineklere kar koruma ilevi
gren bir yala kaplamann, 17. yzylda Venezella'da
Orinico Nehri kysnda yaayan kabileler arasnda
yaygn olduunu syler. Belli kutlama gnlerinde kabi
leler yan zerini ok renkli izimlerle kaplyorlard.
Bugn bile Amazon kabileleri vcutlarn bitki boyala
ryla boyarlar. Muisca kabilesi gerekten altn bakmn-
106
 GZLENEN TARH

dan zenginse bunu vcut ss olarak kullanm olma

lar mmkndr. Belki de Altn Adam hikayesinin ger
eklik pay olabilir, ancak bu El Dorado efsanesinin
k noktas olabilir mi?
Ne var ki El Dorado'nun kkeninde yatan baka et
kenler sz konusudur. Fetih zamannda spanyollar
hakkndaki bir dier sylenti de, nka savalarndan
oluan isyanc bir grubun spanyol igal glerinden
kurtulmay baararak Venezella'nn dalarna kat
ynndedir. ddialara gre isyanclar yanlarna ykl
miktarda altn ve deerli ta alarak gizli bir imparator
luk kurdular. Yakalanan yerlilerin anlatt, bugnk
Ekvador'un bakenti Quito'nun dousunda, dalarn ar
dnda insanlarn vcutlarnda altnlarla gezdii zengin
bir lke olduuna dair eitli hikayeler de vard.
1542'de igal kuvvetlerinden asker Gonzalo Pizarro s
panya Kral V. Charles'a yazd bir mektupta bu zen
gin lkeden, belki de Muisca kabilesinin Altn Adam t
renini kastederek, "El Dorado Gl" diye bahsediyordu.
Pizarro bu kayp ehri aramak iin keif yolculuklar
dzenleyen spanyol igalcilerden biriydi. El Dorado hi
kayesinde bir dier nemli nokta da spanyollarn, n-
k a l a n n kulland tarna olan ilgileridir. Avrupa'da ba
haratlar yiyecek saklama metodu olarak ok deerliydi
(buzdolabnn icadndan nce), ve alm satmndan b
yk karlar elde edilebilirdi.
spanyol igalciler yerlilerden, baharatlarn Qu
ito'nun dousundaki kabilelerden geldiini rendiler.
ubat 1541'de Gonzalo Pizarro ve temeni Francisco de
Orellana'nn gzetiminde, 220 spanyol macerac ve on
larn eyalarn tayan 4000 da yerlisinden oluan bir
keif ekibi tarnn ve masal ehir El Dorado'nun izini
srmek zere Quito'dan yola kt. Saplantl bir ekil-
107
 BRIAN HAUGHTON

de hayalini kurduu deerli eyalar ararken Pizarro,

kayp altnlarn ve tarn aalarnn varl hakknda
kendi istedii eyleri syletinceye kadar yerlilere zalim
ce ikence ediyordu. Keif ekibi Coca ve Napo nehirleri
istikametini takip ederek ilerliyordu, ancak ksa srede
erzaklar bitmeye balad ve ok gemeden spanyolla
rn yarsndan fazlas ve 3000 yerli lmt. ubat
1542'de ekip ikiye ayrld. Francisco de Orellana Napo
istikametinden devam etti, Pizarro ise sonunda Qu-
ito'ya dnmeye karar verdi. Napo'dan ilerleyen Orella
na ve adamlar nihayet Amazon'a kan yolu buldular
ve nehrin tamamn geerek Atlantik Okyanusu'na var
dlar. Bu inanlmaz bir baaryd. Ne var ki El Dora-
do'yu hibir zaman bulamadlar.
Ancak bu spanyollar pes ettiremedi. Altn ve baha
ratlarn hayaliyle yanp tutuan bir grup macerac 16.
yzyln byk blmn, Ekvador ya da Kolombi
ya'nn ormanlarnda veya dalarnda gizli bir noktada
sakl olduuna inandklar byk hazinenin izini sre
rek geirdi. 1568'de zengin kaif ve asker Gonzalo Jime-
nez de Quesada, Kral Philip'in Kolombiya'da bulunan
geni, tropik bir otlak blge olan gney Llanos'un kefi
iin gnderdii komisyonu kabul etti. 1569'da, 300 s
panyol ve 1500 yerliden oluan keif ekibi El Dorado'yu
aramak iin Kolombiya'nn bakenti Bogota'dan yola
kt. Ancak ekibin sivrisinek kaynayan kasvetli batak
lklar ve toz topraktan baka bir ey olmayan bombo
arazilerle karlat yolculuk tam bir felaketti. yl
sonra Quesada, yannda 64 spanyol ve drt yerliyle Bo
gota'ya dnd.
Muiscalarn Guatavita Gl'ndeki trenlerini anla
tan efsane ve Gonzalo Pizarro'nun El Dorado'su birok
kaife, kayp ehrin belki de gerekten bir gln yakn-
108
 GZLENEN TARH

larmda olduunu dndrmtr. ngiliz kaif ve sa

ray mensubu Sir Walter Raleigh, Kralie I. Elizabethan
kaybettii gvenini tekrar kazanma umuduyla, 1595'te
El Dorado'yu bulmak iin yeni bir hareket balatr. Eki
biyle Orinoco Nehri boyunca haftalarca ilerler ama hi
bir ey bulamaz. Ancak Grkemli Altn ehir Manoa ile
Balantl Olarak Byk, Zengin ve ihtiaml mpara
torluk Guyana'nn Kefi adl kitabnda Raleigh, El Do-
rado'nun Guiana'da (bugnk Venezella), Orinoco'da-
ki Parima Gl zerinde bulunan bir ehir olduunu id
dia etmitir. Raleigh'in gl zerindeki ehri gsteren
haritas yle inandrcyd ki, efsane gl Parima 150 yl
boyunca Gney Amerika haritalarnda gsterildi. 19.
yzylda Alman doabilimci ve kaif Alexander von
Humboldt, gln de, byle bir ehrin de olmadn ka
ntlad.
Parima Gl sadece efsanelerde gemesine ramen,
Guatavita Gl'nn varlndan hi phe edilmedi.
Belki de El Dorado buradayd. spanyol igalciler Muis-
calarn kymetli eyalar adak olarak Guatavita Gl'ne
dktn renir renmez gl kurutma almalar
na baladlar. Varlkl tccar Antonio de Sepulveda
1562'de gln suyunu ekmek iin yerlilere ukur kaz
drd, ancak gln seviyesini biraz indirmekten teye
gidemedi. Ama gl kenarndaki amurlu ksmda bir
miktar altn yuvarlak levha ve zmrt buldu. Yine de,
elde edilen ganimetin toplam "232 pezo ve 10 gram ka
liteli altn"d. 1823'te Bogota'nn tannm simalarn
dan Don "Pepe" Paris de gl kurutmaya alt ancak
altndan yaplm deerli eyalar bulamad. 20. yzyln
bandan ortalarna kadar baka kurutma almalar
da yapld ancak bu almalarda bulunanlarn, efsane
de kutsal gle dkld anlatlan altn ynlaryla hi

109
 BRIAN HAUGHTON

ilgisi yoktu. Sonunda 1965 ylnda Kolombiya Hkme

ti Guatavita Gl'n ulusal koruma alan ilan ederek,
gle gzle grlr lde zarar veren bu abalara son
verdi.
1969'da iki tarla iisi, Bogota yaknlarndaki Pasca
kasabas civarnda bir maarada, 26 cm boyunda, zarif
e ilenmi altn bir sal maketi buldular. zerinde, hep
si k balklar giymi 10 hizmetkarn tad bir kral
figr vard. Birok kiiye gre bu, Muiscalarn Guata
vita Gl'nde yaptklar treni dorulayan bir kantt.
Aslnda, 1856'da Guatavita Ky'nn gneyindeki Siec-
ha Gl'nde yaplan bir kurutma almasnda, gln
kenarnda bununla neredeyse ayn olan bir sal bulun
du. Birinci Dnya Sava'ndan sonra Berlin'de kaypla
ra karm olan bu sal, daha sonra onu Berlin Kraliyet
Mzesi'ne satacak olan Salomn Koppel'n eline geti.
Bu sallar elbette glde birtakm trenler yaplm oldu
unun kantdr, ancak Muisca halk yalnzca suya de
il, yldzlara, gezegenlere ve atalarna da tapyordu.
Daha da nemlisi, bu kabile altn kendisi retmiyor, di
er kabilelerden satn alyordu. Sonu olarak, altn sal
maketinde olduu gibi, altndan yaptklar eyalar k
k ve genellikle ok inceydi. Muiscalarn efsanedeki
gibi krallarn altn kaplayp, ayinlerinde inanlmaz
miktarlarda rezervini gle dkecek kadar altna sahip
olmalar pek de akla yatkn bir ihtimal deildir.
Yine de gnmz kaifleri hl El Dorado'yu bula
bilmenin hayalini kurmaktadrlar. 2000'de Amerikal
kaif Gene Savoy, dou Peru'daki balta girmemi ya
mur ormanlarnn derinliklerinde Kolomb kefi ncesi
devrin kayp ehri Cajamarquilla'yi bulduunu akla
d. Ekibinde bulunan baz aratrmaclar, tapnak ve
mezarlklarn bulunduu bu blgenin, efsane ehir El
110
 GZLENEN TARH

Dorado'nun kalntlar olabileceini iddia ettiler. Bu ko

nuda hibir ekilde pheci bir tavr sergilemeyen Po
lonya asll italyan gazeteci ve kaif Jacek Palkiewicz,
2002'de Peru'da, Lima'nn gneydousundaki Manu
Ulusal Park'nn yanndaki platonun zerinde bulunan
gln altnda El Dorado'yu bulduunu ilan etti. Her iki
almann sonular zerinde yaplan aratrmalar da
srmektedir.
Grne baklrsa, 450 yl akn araya ramen,
efsane ehir El Dorado'nun hazinesini bulma ans, en
az 16. yzylda bu hazinenin peine dm olan s-
panyollarnki kadar dktr. El Dorado ad, saplant
l bir ekilde srekli bir sonraki kede olduu dn
len ama aslnda ulalmas imkansz olan zenginliin
peine dme abasyla artk zdelemitir. phesiz
Amazon yamur ormannda, spanyol igalinin ncesi
ne ait, henz kefedilmemi ehirler vardr; ancak El
Dorado, Altn Adam ya da Altn ehir, sadece ksa yol
dan keyi dnme arzusuyla yanp tutuanlarn hayal
rndr.

111
 KAYIP EHR HELIKE

C orinth Krfezi'nin gney kysnda, Atina'nn yakla

k 93 mil batsnda bulunan tarihi ehir Helike,
Erken Tun a'nda (M 2600-2300) kuruldu. lk ta
rih ncesi yerleim, ehir yklmadan 2000 yl nce su
lar altnda kald. M 8. yzylda Homeros, Helike'nin
Agamemnon'un emriyle Truva Sava'na gemiler gn
derdiini yazmtr. M 4. yzylda ykldnda Helike,
birinci Achaea Birlii'ndeki (yerel ehir devletlerinin
birlii) 12 ehrin lideri, Anadolu kysnda Priene (Sam
sun Kalesi) ve Gney talya'da Sibaris olmak zere di
er lkelerde de kolonileri olan, zengin ve baarl bir
metropold. Helike'nin tapna ve Helikeli Pose-
idon'un mabedi klasik devirde Yunanistan'da nlyd
ve tek rakibi Corinth Krfezi'nin karsnda, Delfi'deki
Kahin'di.
Ancak bunlarn hepsi M 373 ylnn knda kor
kun bir gecede deiecekti. Be gn boyunca ehrin sa
kinleri ylanlarn, farelerin, sansarlarn ve dier yara
tklarn kydan firar ederek ehre klarna hayretler
iinde tanklk ettiler. Sonra beinci gecede gkyznde
"dev kvlcm stunlar" (imdi depremin klar olarak
bilinmektedir) grld, ardndan byk bir deprem ol
du ve yaklak 10 metre yksekliinde, ok iddetli bir
112
 GZLENEN TARH

tsunami dalgas kyya vurdu. Kydaki ova sular altn

da kald ve Helike kt iin tsunami ierilere szd
ve geri ekilen sularyla ehirdeki binalar ve insanlar
iine alarak srkledi. ehir ve evresi denize gmld,
kyda demirlemi olan 10 Sparta gemisi de kayplara
kart. Komu ehir Boura ve Delfi'deki Apollo Tapna
da ykld.
Ertesi sabah bir kurtarma ekibi geldiinde bir za
manlarn byk ehrinden geriye sadece, Poseidon'un
kutsal ormanndaki aalarn dalgalarn arasnda g
rnen st ksmlar kalmt. Helike, insanlarn Pose-
idon'a (deprem ve deniz tanrs) tapnd, sayg gren
bir merkez olduu iin, kskan komular ehrin ykl
masnn, tanrnn mabedinin kutsalln bozan Helike-
lilere verdii bir ceza olduunu sylemeye baladlar.
Felaketin ardndan Helike'nin nceki topraklar kom
ular arasnda paylatrld, buna gre Aegio ehri Arc-
hea Birlii'nin liderliini ele geirdi. Bundan yzyllar
sonra Romallar blgeye bir ehir kurdular. Bu ehir,
muhtemelen MS 5. yzylda meydana gelen bir deprem
le ksmen ykld. Felaketten sonraki yzyllar boyunca,
Pliny, Ovid ve Pausanias gibi eski yazarlar Helike'nin
kalntlarnn denizin dibinde grlebileceini yazdlar.
Yunan bilimsel kitap yazar, gkbilimci ve air Eratost-
henes (M 276-194) blgeyi ziyaret etti ve blgedeki fe-
ribotularm, lkenin i blgelerinde bir gln dibinde,
dik konumda bulunan ve sk sk balklarn alarna
taklan bronz bir Poseidon heykelinden bahsettiklerini
yazd. Ancak ksa bir sre sonra blge amura buland
ve heykelin yeri kayboldu.
1861'de blgeyi ziyaret eden Alman arkeologlar ze
rinde harikulade bir Poseidon ba bulunan bronz bir
Helike paras buldular, ancak bu tarihi blgeden baka

113
 BRIAN HAUGHTON

bir ey kmad. Eski alarn tm yazarlar ehrin ka

lntlarnn Corinth Krfezi'nin altnda olduunu belirt
milerdi, ancak yllarca yaplan almalarda sonu hep
baarsz oldu. 1988'de, kayp ehri bulma amacyla He-
like Projesi uygulamaya kondu, ancak bu proje ereve
sinde 1988'de deniz radaryla yaplan aramalarda deni
zin altnda hibir ize rastlanamad. Bunun sonucunda,
Helike Projesi'nin direktr arkeolog Dora Katsonopo-
ulou ve Amerikan Doa Tarihi Mzesi'nden Dr. Steven
Soter, kydaki ovay aratrmaya karar verdiler. Ekip,
2001'de, amur ve akl tabakasnn birka metre altn
da, Helike'nin kalntlar olduu belirlenen klasik a
yaplarna rastlad. Kalntlarn bulunduu nokta de
nizden yaklak yarm mil uzaktayd. Neden denizin al
tnda bulunamad buradan da belliydi. Binalar kap
layan ince, koyu renkli kil tabakasnda bulunan mik
roskobik organizmalar zerinde yaplan incelemelere
gre blge, denizden uzak s bir gln sularna kapl
m ve bunun sonucunda amurla dolmutu. Blgede
bulunan denizkabuklar ve (bulunmas mmkn olan)
denizyosunlar, Helike'nin kalntlarnn nceden deni
zin altnda olduunun kantdr.
Klasik a binalarndan biri, ehrin kaderini aka
gsteriyordu. ehrin duvarlarndan biri deniz ynne
doru kmt. Bu, dev bir dalgann vurduunun ak
bir kantdr. Blgeyi kazanlar, yklm duvarlar, m
lek paralar ve topraktan put gibi bulgular arasnda,
depremden yllar nce yaknlardaki Sikyon kasabasn
da baslm, zerinde defne yapraklarndan yaplm
bir ta giymi Apollo figr olan deerli bir gm para
buldular. Birok kiiye gre bir zamanlarn bu grkem
li ehrinin hazin sonu, Atlantis efsanesinin k nokta
sdr. Bunu ilk kez M 360'taki Helike depreminden

114
 GZLENEN TARH

sonra Atinal filozof Eflatun ortaya koymutur. 2002'de

yaplan BBC belgeseli Helike-Gerek Atlantis, blge
hakknda bu iddiada bulunmaktadr.
Tarihi ehir Helike'nin etrafndaki blge, Avrupa'nn
sismik olarak en aktif blgelerinden biridir. Burada
4000 yldan beri kurulmu yerleimler ok gelimi an
cak hep depremlerle yklmlardr. Bu yzden bu tari
hi yerin depremler tanrs Poseidon'a tapnma merkezi
olmas hi artc deildir. Austos 1817'de, ncesinde
ani bir patlamann meydana geldii bir depremde, bir
zamanlar Helike'nin bulunduu yerde be ky yerle bir
oldu. 1861'de 8 millik ky eridi 1.82 metre kt ve
182 metre geniliinde ky blgesi dalgalara teslim ol
du. Haziran 1995'te Helike Projesi ekibi blgede alr
ken Richter leine gre 6.2 byklnde bir deprem
meydana geldi ve bitiikteki kasaba Aigion'da 10 kii
hayatn kaybetti, bugn Eliki'nin olduu yerde bir otel
ykld ve 16 kii ld.
Dr. Steven Soter, Helike depremiyle ilgili hikayeyi
akllara getiren bu depremin ncesinde garip olaylar ol
duunu renmiti. nsanlar darda hava sakinken
iddetli rzgar sesleri duymulard, kpekler nedensiz
bir ekilde uluyorlard, yeraltnda patlamalar oluyordu,
gkyznde garip klar ve ate toplar belirmiti. Bl
gedeki balklar denizde saysz ahtapot grdler, dep
remden nceki gece de yollarda dalara kaarken ara
balarn ezdii farelerin lleri bulundu. Bu olaylar,
2004'te Hint Okyanusu'nda meydana gelen 9.15'lik dep
rem sonucu oluan ve Sri Lanka, Gney Hindistan ve
Tayland' vuran tsunami faciasnda hayvanlarn verdi
i tepkiyi anmsatyor. On binlerce insann hayatn
kaybettii Sri Lanka'da hayvanlar tsunami kyya vur
madan denize uzak yerlere kamlard. Sri Lanka'nn

115
 BRIAN HAUGHTON

en byk vahi yaam rezervi olan Yala Ulusal Par-

k'nn bulunduu blgede saysz insan lmesine ra
men, hibir hayvan lsne rastlanmad. Uzmanlar,
hayvanlarn, doal afetleri nceden sezmelerine yara
yan bir altnc hisse sahip olduklarn dnyorlar.
Helike depremi de kesinlikle bunun bir kant olarak
gsterilebilir. Helike kazlarnda ele geen en nemli
bulgulardan biri de, muhtemelen klasik ada yaplm
bir yolun paralar olan kaldrm talardr. Helike Pro
jesi ekibindeki arkeologlar, bu yolun kendilerini tarihi
blgenin merkezine yaklatracan umuyorlar. Ancak,
bu ehrin kalntlarnn mmkn olduunca bir btn
halinde bulunmas asndan, bu lde ykc bir tsu-
naminin, arkasnda arkeologlarn bulabilecei bir ey
brakp brakmad sorusu nem tamaktadr. Yine de
Helike Projesi ekibi hl ehrin nemli bir ksmnn bu
lunabileceinden emin. Bu inanc tad kesin olan bir
kii de Yunan Adalar'ndan Santorini'deki tarih ncesi
ehir Akrotiri'yi bulan Spyridon Marinatos'tu. Zaman
mzda kayp ehri aram ilk kiilerden biri olan Mari-
natos bir ara klasik a dnemine ait ynla bronz ve
mermerin ehrin ykntlar arasnda gml olarak
bulunabileceinden sz etti ve Pompeii'nin arkeolojik
zenginliini bile geride brakan tarihi bir ehrin kefe-
dilebileceinden ok umutluydu.
Blgedeki srekli deprem tehlikesinin yan sra, He
like Projesi ekibi imdi blgede yeni bir tehditle kar
karya. Roma dneminde Corinth'ten Patras'a giden
bir yol Helike'den geiyordu. Kazlarda bu yolun izleri
bulundu. Geenlerde Yunan Demiryollar, Atina ile Pat-
ras' birletirecek tren yolunu demeye balad. Bu hat
zerindeki trenler imdilik Corinth'e kadar gidiyor ve
hattn 2010'da Petras'a varmas bekleniyor. Bu tren
116
 GZLENEN TARH

hattnn inaat programna gre hat, tahminen iki ya

da sene iinde tam tarihi ehrin merkezinden gee
cek. Bu yzden, kazlar sayesinde tarih ncesi alar ve
klasik ada Yunanistan'daki yaamla ilgili benzersiz
kantlar bulma ans kullanlamadan, tarihi ehir Heli-
ke'nin kalntlar yok olacak.
Bu nemli arkeolojik blgenin tren yolu yznden y
klmasn engellemek iin Dnya Antlar Fonu buray
"en ciddi tehlike altndaki 100 blge" listesine ald. An
cak kyda, proje ekibinin kazmay planlad blgede
inaat almalar hzla ilerliyor. Bu nedenle Dora Kat-
sonopoulou, blgenin, yeni inaat yapmnn yasak ol
duu bir arkeolojik alan ilan edilmesi iin Yunan Kl
tr Bakanl'na bavurdu. Ne yazk ki Yunan Arkeolo
ji Servisi ve Yunan Kltr Bakanl u anda blgenin
nemini yeterince anlayamamaktadr. Umarz ge ol
madan kazlarn nemi fark edilir ve kayp ehir Helike
tarihe karmaz.

117
 BYK KANYON: GZL BR
MISIR HAZNES M?

Nisan 1909'da Phoenix gazetesi Arizona Gazette'de

5 "Byk Kanyon'da Keifler" balkl bir n sayfa ha
beri yaynland. Haber, Smithsonian Enstits'nn
destekledii, "Prof. S. A. Jordan'n gzetimi altnda" ve
Smithsonianllarn yardmcs olarak G. E. Kinkaid ad
l kaifin katlmyla gerekleen bir arkeolojik aratr
ma gezisini anlatyordu. Gazette, ekibin Byk Kan
yon'da, "sadece Amerika'daki en eski arkeolojik bulgu
deil, ayn zamanda dnyada yaplm en nemli keif
lerden biri" olan byk bir yeralt kalesi bulduunu id
dia etti.
Kinkaid'in Gazette'de bu kefin yksn anlatan
yazs, mineral aramak iin tek bana tahta bir botla
Wyoming'teki Green Nehri'nden Yuma'ya Colorado
Nehri boyunca ilerlerken kaleyi nasl bulduunu anla
tyor. Yazya gre El Tovar Crystal kanyonunun 42 mil
kadar yukarsnda, (muhtemelen, bugn Navajo yerlile
rinin blgesi olan Marble Kanyonu civarnda) Kinkaid
"nehir yatann 610 metre kadar zerindeki tortulu
katmanda lekeler olduunu" fark etti. Bunun zerine
byk zorlukla kanyon duvarna doru ilerledi ve aa-

118
 GZLENEN TARH

ya inen merdivenleri olan bir maarann giriine var

d. eri girdi ve giriten 30 metre kadar sonra, Buda'y
andrdn, muhtemelen Tibet'ten getirilmi olduunu
dnd bada kurmu bir figr gsteren bir ka
bartmaya rastlad. 3.65 metre geniliindeki yolda on
larca metre ilerledi ve burada iinde mumyalar olan bir
mahzen buldu. Mumyalardan birini kaldrd ve fla kul
lanarak fotorafn ekti. Her iki tarafa alan ok say
da yol, oda ve iinde bakr aletler, vazolar, bakr ve al
tndan fincanlar, emaye ve camla kapl mlek kaplar,
yerlere salm zeri ilenmi sar talar ve platine
benzer bilinmeyen gri bir metale rastlad. Ayrca "Msr
tarz ya da doulu tarzda" olduunu dnd hiye
roglifler buldu.
Kinkaid bu maaralarda rahatlkla en az 50 000 ki
inin yaam olabilecei kanaatine vard. Gazete, eya
lardan bazlarnn gemiyle Washington'a gtrld
ve Smithsonian Enstits'nn Prof. S. A. Jordan gze
timinde kaleyi dikkatle aratrdndan bahsetti. Onla
ra gre yaplan keifler sonucunda, "bu maaralarda
oturanlarn doulular, muhtemelen soyu Ramses'e da
yanan Msrllar olduu" neredeyse kesindi.
Bu artc hikayenin ardndaki gerek ne olabilir?
Bu pek rnei olmayan, yazar bilinmeyen gazete habe
rinden baka bir kant var m? Aslnda ayn gazetenin
12 Mart 1909 tarihli saysnda, yine G. E. Kinkaid'le il
gili baka bir makale daha vardr. Makale, Kinkaid'in
Colorado Nehri boyunca yapt yolculuu ksaca anla
tyor ve "baz ilgin arkeolojik keiflerin" yapldndan
bahsediyordu, ancak bu bulgularn artc zellikle
rinden hi sz edilmemiti. Arizona Gazette nedense bu
olayn peine dmedi. Mays 1909'dan sonra, tarihi
srlar konu alan yazar David Hatcher Childress maka-

119
 BRIAN HAUGHTON

leyi bulup 1993'te komplo dergisi Nexus'ta yaynlayn-

caya kadar konu hi gndeme gelmedi. Bu olayla konu
internete tand ve Byk Kanyon'daki Msrllar hi
kayesi u anda yzlerce internet sitesi tarafndan kul
lanlyor. Bu sitelerin ounda Childressin Nexus'taki
makalesinin ayns var ve bunlarn hepsinin kayna
konu hakkndaki orijinal gazete haberidir. Aslna bak
lrsa 1909'dan beri, ortaya atlan iddiay destekleyecek
hibir kant bulunamamtr.
Ocak 2000'de maaralarn srryla ilgilenen aratr
maclar konuyla ilgili olarak Smithsonian Enstits'yle
iletiime getiler. Enstit'nn 1909'daki makaleyle ilgi
li birok soruyla karlat, ancak dosyalarnda Profe
sr Jordan, Kinkaid ya da Arizona'daki kayp bir Msr
medeniyeti hakknda hibir veri olmad cevabn ald
lar. Bunun zerine aratrmaclar, a ile deil o ile yaz
lan, Profesr SA. Jordon diye bir arkeologun olabilece
i ihtimaline yneldiler, ancak grne baklrsa bu
kii Amerikal deil Avrupalyd. Ancak baz aratrma
clara gre bu, tm bulunanlarn gizlendiinin kant
dr. Bu gr savunan aratrmaclar, iddialarna ka
nt olarak kanyonda kefedilmemi birok maara, t
nel ve ukur bulunmas ve Kinkaid'in keiflerini yapt
ne srlen blgenin byk bir blmnn bugn
devlet arazisi olmas ve halkn buraya girmesinin yasak
olmas gibi gerekleri gstermektedirler. Mesela kazl
dnda iinde yerlilere ait binlerce tarihi eya ve 10
000 yllk dev Kaliforniya akbabalar bulunan Stanton
Maaras da bu dnceyi kantlar niteliktedir. Bu ma
ara nemli bir arkeolojik ve paleontolojik bir blgedir
ve u anda Tarihi Blgeler Listesi'nde yer almaktadr.
Blgedeki dier maaralarla birlikte bu maara da dev
bir elik kapyla kapatlmtr. Peki bunun ardndaki

120
 GZLENEN TARH

tehditkar niyet nedir? Townsend'in byk kulakl yara

sa srlerini yabanclardan korumak!
Byk Kanyon'un merak uyandran bir dier zelli
i ise - 1909'daki gazete haberiyle ilgilidir - zellikle
Kinkaid'in garip maaralara rastlad dnlen bl
gede, doulu ve Msrl isimleri tayan birok zirve ve
tepe bulunmasdr. Ninety-four Mile Irma ve Trinity
Irma'mn civarnda Isis Tapna, Set Kulesi, Ra Kule
si, Horus Tapna, Osiris Tapna, Lanetli Kanyon
blgesinde de Keops Piramidi, Buda Manastr, Buda
Tapna, Manu Tapna ve Shiva Tapna vardr. Bu
isimlerin gizemli kkeni Kinkaid'in kayp hazinesinin
yeri hakknda bir ipucu veriyor olabilir mi?
Ne yazk ki bu isimlerin nedeni olduka sradan. Bu
neden, en nemli eseri Byk Kanyon Blgesinin n
c Dereceden Tarihi'ni 1882'de yaynlayan ABD ordusu
sava gereleri kumandan Clarence E. Dutton'a dayan
maktadr. Byk Kanyon'un zirveleri ile insanln b
yk mimari eserlerinden bazlarnn benzerliklerini
fark ederek kanyondaki isimlerin ounu koyan kii
Dutton'dr. Geri kalanlarn isim babas ise, 1902 ilkba
harnda Amerikan Jeolojik Aratrmalar Kurumu iin
Byk Kanyon'un toporafik haritasn karan hk
met haritacs Francois Matthes'tir. Buna phe yoktur,
zira Byk Kanyon'un tarihi hakknda yazlm en ma
kul eserler (rnein Frommemn Byk Kanyon Milli
Park ve Stephen J. Pyne'in Kanyon Nasl Byd adl
eserleri) bu gerekleri yanstmaktadr. Hatta Byk
Kanyon'daki Msr ve Hint yer adlarnn Gazette'deki
makalenin yazlmasnn nedenlerinden biri olmas b
yk bir ihtimaldir.
Peki bu-makale 19 Nisan 1897'de The Dallas Mor-
ning News'de yaynlanan, Teksas Aurora'da UFO kaza-
121
 BRIAN HAUGHTON

sn anlatan yaz gibi bir yanl haberden ibaret midir?

1909'daki makalenin birok ayrnts bunu gstermek
tedir. Her eyden nce, kimse Kinkaid'in maaralarda
ektii fotoraflar ve grne baklrsa kendine sak
lam olduu eyalar grmemitir. Bunlar gerek olsa
90 sene iinde mutlaka biri grrd. Dier bir sorun da,
G. E. Kinkaid ve Prof. S. A. Jordan adl kiilerin yaa
m olduuna dair hibir delilin olmamasdr. Ayrca
1909'da Gazette'de yaynlanan makalede Smithsonian
bir kurum olarak deil, enstit olarak gemektedir. (Hi
kayeyi kullanan internet siteleri de bu hatay tekrarla
mlardr.) Elbette Smithsonian'da alan biri olsa bu
fark bilirdi. Makaledeki dier bir hata da Kinkaid'in
"Idaho'da doan ilk beyaz ocuk" olduu ifadesidir. As
lnda bu kii, 5 Kasm 1837'de Henry ve Eliza Spal-
ding'in ocuklar olarak Lapwai'de dnyaya gelen Eliza
Spalding'ti.
Konu hakkndaki dier bir yorum da, Byk Kan-
yon'daki keiflerle ilgili anlatlan hikayelerin bir za
manlar Byk Kanyon'da bir yeralt dnyasnda yaa
yan Hopi Kzlderililerinin atalarndan esinlenilmi ol
duudur. Aslnda Hopi yerlilerinin bu gelenei Gazet-
te'deki makalede de yer alyordu. Bu efsaneler ksmen
hikayenin k noktas olabilirler ancak hikayeyi ya
zan kii baka eylerden etkilenmiti. 1869'da vali
John Wesley Powell Colorado Nehri'nde ve (o zamanlar
bilinmeyen) Byk Kanyon blgesinde ilk baarl ke
fi gerekletirdi. lgin bir ekilde, Powell Redwall Ma
aras adl devasa bir nehir maarasyla karlatn
da, buras bir tiyatro olarak kullanlsa "50 000 kiiyi
alabileceini" belirtmi ve bununla Kinkaid'in maara
larda 50 000 kiinin yaayabilecei tahminini akla ge
tirmitir.

122
 GIZLENEN TARIH

1889'da Brown ve Stantonin yapt keif gezisi de

hikayenin k noktas olabilir. Bu yolculuk Colorado
Nehri'nden Kaliforniya'ya yaplmas muhtemel bir tren
yolu inaat gndemde olduundan Byk Kanyon'daki
bir vadiyi incelemek iin yaplmt. Ekibin yesi
Marble Kanyonu'nda boulduktan sonra geriye kalan
lar devam etmenin imkansz olduuna karar verdiler ve
kanyondan dar kmaya altlar. Vaseys Paradi-
se'taki muhteem pnarlar getiler ve nehrin zerinde
ki kireta duvar lerek uurumlarn zerinde "her
tarafnda krk mlek paralar olan bir dizi yerleim
blgesi" buldular. Stanton kalan kaynaklan depolaya
rak kefe devam etmeye karar verdi. Nehirden 48.7
metre yukanda, kireta kayasndan oluan tabakada
bir maara buldu. (Stanson Maaras'ndan daha nce
sz etmitik) Oradan Gney Kanyon'a kan ve yeniden
gvende olmalann salayacak tarih ncesi alardan
kalma bir yolu izlediler.
19. yzyln sonlannda ve 20. yzyln balannda At
lantis, Lemuria/Mu gibi fantastik kayp ehirler hak
kndaki hikayelerin yaygn olduu da unutulmamaldr.
Aynca Kinkaid'in varsaylan kariyeri, gezgin, fotoraf
ve amatr arkeolog Augustus Le Plongeon (1825-1908)
rneinde grld gibi, ksmen an kaif/antikac
tipine uymaktadr. Mu diye bir kayp ktann var oldu
u dncesi ilk kez Le Plongeon'un eserlerinde yer al
mtr. Fransa'nn Normandiya aklannda doan Le
Plongeon renkli bir hayat srm, Yucatan yanmada-
snda Maya kalntlannn fotoraflann ekmi, San
Francisco'da aratrmac olarak alm ve Londra'da
fotoraflk eitimi almtr. Aynca onun zamannda
ok nemli arkeolojik keifler yaplm ve bu inanlmaz
keifler srekli haberlere konu olmutur. Bunlara r-

123
 BRIAN HAUGHTON

nek olarak, 1870'lerde Trkiye'nin kuzeybatsnda, Tru-

va olduu dnlen yeri ve Yunanistan'da Mycenae
Saray'n aratran Heinrich Schliemann' gsterebili
riz. Bu dnemin dier nemli aratrmaclar da 1884'te
Msr' kazmaya balayan ngiliz aratrmac Flinders
Petrie ve 1900 ylnda Girit'teki tarih ncesine ait Knos-
sos Saray'nda almalara balayan Arthur Evans'tr.
Bu gibi aratrmaclarn bazlar ya da tamam hikaye
nin olumasna katkda bulunmu olabilir.
G. E. Kinkaid ve 1909 tarihli makaleye ilikin ger
ekler esrarengiz bir kayp maarada yaplan keifler
de deil, Byk Kanyon'u ilk bulanlarn, an korku
suz arkeolog ve antikaclarnn kaytlarnda ve Byk
Kanyon'daki Msr ve Hint yer adlarnda gizlidir.

124
NEWGRANGE: GZLEMEV M,
TAPINAK MI, MEZARLIK MI?

ru na Boinne (Boyne'da oturan), rlanda'nn Meath

B Eyaleti'ndeki Boyne Irma'nn dkld bir nok
taya bakan bir tepenin doruuna kurulmu bir blgedir.
Bu blgede, 40 geit mezar da dahil olmak zere tarih
ncesine ait birok arkeolojik yer bulunmaktadr. Geit
mezarlar, genelde Neolitik aa ait (M 4000-2000),
iindeki kabre alak bir yolla ulalan mezarlardr. Bru
na Boinne'deki en nl ve etkileyici blgeler Newgran-
ge, Knowth ve Dowth geit mezarlardr. Newgrange
bunlar arasnda en ok gze arpandr.
Dnyada tarih ncesine ait en nemli mezarlardan
biri olan Neolitik mezar Newgrange (rlanda dilinde Si
An Bhru muhtemelen "masallardaki ev" anlamnda)
byk olaslkla 5100 yl kadar nce yaplmtr, baka
bir deyile Msr'daki Giza Byk Piramidi'nden 600,
Stonehenge trilitonlarndan da 1000 yl daha eskidir.
Daireye yakn bir ekli vardr ve ap yaklak 80 met
redir, 1 hektardan daha geni bir alan kaplar. Antn te
pesi imenle katlara ayrlm kk talardan yapl
mtr. Etraf, bazlar megalitik dnem stilinde k bir
ekilde sslenmi, kaldrm ta olarak bilinen 97 b-

125
 BRIAN HAUGHTON

yk tala evrilidir. Bu talarn stnde beyaz kuvars

tan yaplm yksek bir duvar vardr. Geit giriinin d
ndaki duvarn karsnda duran byk kaln ta taba
kas, mezarn yapm tamamlandktan sonra giriin
nn kapatmak iin kullanlyordu. Tepenin te biri
ni kaplayan yaklak 19 metrelik geitte, kabaca yon
tulmu ta tabakalar dizilidir. Geit, yaklak 5.8 met
re yksekliinde, gz alc bir ta destekli ats olan,
ha eklinde bir odaya alr. Bu odadaki gizli blmeler
kvrml figrlerle sslenmitir ve burada ikisi kumta-
ndan, biri granitten yontulmu byk ta lavabo
bulunur. Arkeologlar, bu lavabolarda nceden yanm
insan kalntlar olduunu dnmektedir.
Newgrange geit mezar, 1699'da, o zamanlar devasa
boyutlara ulam Newgrange Tepesi, yaknlardaki bir
yolun yapmnda ta kayna olarak kullanlrken bu
lundu. Mezara giren ilk kiilerden biri, onu bir mezar
olarak tanmlayan Gallerli antikac, bir zamanlar Ox-
ford'da Ashmolean Mzesi'nin mdrln de yapm
olan Edward Lhuyd'dur (1660-1709). Newgrange ze
rinde ilk almay o yapt, hazrlad anlatmlar ve i
zimler 1726'da Thomas Molyneux tarafndan yaynlan
d. Dublin'deki Ulusal Mze'nin rlanda Tarihi Eserleri
sorumlusu George Coffey aralarnda Newgrange'in de
olduu baz geit mezarlarn listesini yapt ve bunu
1912'de "Newgrange ve rlanda'daki Dier Oyulmu T-
mlsler" adyla yaynlad. Ancak blgede ciddi anlam
da ilk kazlar 1962'de Cork niversitesi Arkeoloji Bl-
m'nden Profesr Michael J. O'Kelly tarafndan bala
tlmtr. 1962'den 1975'e kadar sren bir kaz program
srasnda devasa geit mezar byk lde yenilendi ve
bu yenileme srasnda, blgede bulunan talar kullan
larak orijinal parlak beyaz kuvarsn n yz tekrar ya-

126
 GZLENEN TARH

pildi. Ancak bu yenileme, birinin, mezarn M 3200'de-

ki grnne dair tahmininin 20. yzyla uyarlanm
hali olduu ynnde eletiriler almtr.
Newgrange geit mezarnn 200 000 tondan fazla
malzemeden yapld ve 300 iinin 20-30 yllk al
masyla tamamlanm olabilecei tahmin edilmektedir.
Mezarn yapmnda Boyne Nehri'nden karlan yuvar
lak talar kullanlm ancak d yzey talar olarak
kullanlan beyaz kuvars akl talar 50 mil mesafedeki
Wicklow Da'ndan, muhtemelen Boyne Nehri zerin
den botla getirilmitir. Geit yolunun duvarlarn ve ta
vann oluturan kaya tabakalar byk ihtimalle, 8.7
mil uzaklktaki bir ta ocandan, tahta tekerlekler
zerinde getirilmitir. Zaman ve igcne yaplan bu
byk yatrm burada sosyal ynden gelimi, iyi orga
nize olmu ve muhteem iilik yeteneine sahip bir
topluluun yaadn gsterir.
Nevvgrange, Knowth ve Dowth geit mezarlar mega
litik dneme (M 4500-1500) ait kayalar bakmndan
zenginlikleriyle hakl bir ne sahiptirler. Hatta Knowth
tek bana Avrupa'daki megalitik tarz eserlerin drtte
birine sahiptir. Newgrange'de antn iindeki talarn
bazlar kvrml figrler ve fincan ve yzk ekilleriyle
sslenmitir. Kaldrm talarnn bir ksm da ayn zel
likleri tar. Mezarla giren kimsenin grmemesi iin
bu talarn ounda, bakldnda grnmeyen ksmlar
oyuluyordu. Ancak megalitik tarzn en gz alc paras,
mezar giriinin dnda duran muhteem ta levhadr.
Dmdz duran bu ta drtgen motifler ve dier iki r
nei antn iinde olan, az bilinen, _ paral spiral fi
grlerle bolca sslenmitir. Bu tr motifler Adam Ada
s ve Kuzey Galler'deki Anglesey Adas'ndaki dier geit
mezarlarda da bulunur. Bu motifler Kelt sanatnn son-

127
 BRIAN HAUGHTON

raki zamanlarnda da kullanlm olmasna ramen

bunlarn neyi temsil ettii bilinmemektedir. Ancak gk
bilimi ve evrenbilimi ile ilgili gzlemleri kaydetmede
kullanlm olmalar mmkndr.
Newgrange Tepesi'nin evresinde, boylar 2.4 metre
yi bulan 12 dik ta vardr. Aslnda nce bu talardan 35
kadar olup zamanla bunlarn yerlerinin deitirilmi ya
da yklm olduu tahmin edilmektedir. Blgedeki son
yapm aamasn temsil eden daire M 2000 sralarn
da, yani byk geit mezarn artk kullanlmad za
manlarda yaplmt. Ancak bu dairenin varl, blge
nin o zamanlarda da yre halk iin nemli olduunu
gsterir. Bu nemin sebebi, gkbilimle ya da atalara ta
pnmayla balantl olabilir.
Newgrange'in belki de en mehur zellii, blgede
her sene 21-22 Aralk civar birka gn boyunca gerek
leen gz alc bir olaydr. Newgrange geit mezarnn
giriinde iki dik ta ve bir yatay lentodan oluan bir
antre bulunur. Antrenin zerinde at kutusu ya da k
kutusu olarak bilinen bir boluk vardr. Her yl, sabah
9'dan ksa bir sre sonra (yln en ksa gn olan k
gndnmnn sabahnda), gne Boyne Vadisi boyun
ca, blgede Kzl Da (isim tahminen bu zel gnde g
ne doarken brnd renkten alnmtr) olarak bi
linen bir tepenin zerinden ykselmeye balar. Daha
sonra, henz yeni domu olan gne, dorudan Newg-
range k kutusundan geen, bir k huzmesi halinde
geit boyunca szlerek mezarn arka ksmndaki mer
kezi oday aydnlatan bir k yanstr. Sadece 17 daki
ka sonra k kaybolmaya balar ve oda tekrar karanl
a gmlr.
Bu mthi olay 1967'de Profesr Michael J. O'Kelly
tarafndan fark edildi, ancak yre halk bunu daha n-
128
 GZLENEN TARH

ce de biliyordu. Newgrange, k kutularyla nl

blgeden biridir. Dier iki blge ise rlanda'nn Sligo
eyaletinde Carrowkeel Megalitik Mezarl'nda bulu
nan Cairn G. ve Kuzey Gallertn Anglesey Adas'nda
Bryn Celli Ddu'daki geitli mezarlktr. 1998'de sko-
ya'nn Orkney Adas'nda Crantit'te bulunan odal me
zar bunlarn drdncs olabilir, ancak bu konu henz
akla kavumamtr. Ancak Newgrange'in bunlar
arasnda en iyi ina edilmi ve en karmak yap oldu
u aktr. Newgrange, Neolitik ada burada yaam
halkn aratrma ve gkbilimi konusunda ne kadar ile
ri olduunu gsteren ahane bir tasarmdr. Ayrca ant
larn gndnmne gre ayarlam olan bu halkn
inanlarnda gnein ne derece nemli bir rol olduu
nu da gsterir.
Newgrange ant hakknda hl tartlan nemli bir
konu da ana ilevinin ne olduudur. Odalarn iinde ya
plan kazlarda ok az arkeolojik bulgu elde edilmitir.
Bunun olas bir nedeni, blgenin ak tutulduu yzyl
larda (1699'dan O'Kelly'nin yapy inceledii 1962 yl
na kadar) bulgularn ounun baka yerlere gtrl
m olmasdr. Yapda karlanlar arasnda, iki gm
l ceset ve hepsi muhtemelen llerin kemiklerini koy
mak iin kullanlm olan byk ta lavabolarn yak
nnda bulunan en az yanm ceset vardr. Blgedeki
birok eyann gtrlm olduunu ve bulunan ke
miklerin de kiileri tek tek tehis etmeye yaramayacak
kadar kk paralar halinde olduunu gz nnde bu
lundurursak, odalara gmlen insanlarn beten ok
daha fazla olduunu tahmin edebiliriz. Antn iinde
ok da ilgi ekici arkeolojik bulgulara rastlanmamtr;
ancak iki gerdanlk, bir zincir ve iki yzn de arala
rnda bulunduu birka altn eya karlmtr. Bulu-

129
 BRIAN HAUGHTON

nan dier eyalar da penise benzer byk bir ta, birka

ss eyas ve boncuk, kemikten yaplm bir keski ve
birka inedir. Newgrange'de mlek ii eyalarn bu
lunmamas, yalnzca belirli etkinlikler ve snrl sayda
insana ak olan geit mezarlar iin ok allm bir du
rumdur. Ancak Newgrange'in mezar olarak kullanld
konusunda herkes hemfikir deildir. 2004'te yaynlad
Newgrange - Yaama Alan Tapnak adl kitabnda
Gney Afrikal yazar Chris O'Callaghan, Nevvgrange'in
bir geit mezar olmadn iddia etmitir. Yazar Newg-
range'e bilerek insan gmldne dair hibir kant ol
madna dikkat ekmitir. Ona gre, kazlarda bulu
nan kemik paralar buraya byk ihtimalle, buras
kullanlmamaya balandktan uzun sre sonra hayvan
lar tarafndan getirilmiti. Callaghan'n kuram ise an
tn, yaam gc sembol Dnya Ana ile Gne Tan-
r'nn birliini kutlamak iin yaplm olduu ynnde
dir. Buna gre k kutusu ya da gne penceresi, Gne
Tanr'nn tepenin (Dnya Ana'y temsil eder) geidin
den szmasn ve odann (rahmi temsil eder) derinlikle
rine kadar ulamasn salar. Bu kuram, ksmen blge
nin gndoumuna ayarl konumundan hareketle, belki
de, odada bulunan, muhtemelen erkek cinsel organlar
n temsil eden penis eklindeki stunlar ve
kireta toplarndan hareketle ortaya atlmtr. An
cak Nevvgrange'in ilevinin elbette tek bir zellikle s
nrlanmas gerekmiyor. Ve daha nce de belirttiimiz
gibi ok sayda kemik lele beslenen hayvanlar ya da
kutsal emanet arayan insanlar tarafndan antn dna
karldndan, blgede bulunan snrl sayda kemik
odalardaki Neolitik aa ait mezarlk yerlerin tamam
n gstermez. Nevvgrange'in rlanda efsanelerinde
nemli yeri vardr ve tepe, 20. yzyla kadar sidhe, ya-

130
 GZLENEN TARH

ni masal tepesi olarak tannmtr. rlanda mitolojisinin

baz nl karakterlerinden bu tepeyle birlikte bahsedi
lir. Bu karakterlerden bazlar rlanda'nn eski efsanevi
hkmdarlar Tuatha De Danann, geleneksel sahibi
Aengus Og ve kahraman Cuculainn'dir. Newgrange
hakknda efsanelere dayanan ok sylenti vardr. Bura
nn bir ller evi olduu, geidin ve odalarn ieride ya
ayan ruhlarn rahat etmesi iin kuru tutulduu, at
kutusunun ruhlarn giri-k iin alp kapatld
bu hikayelerden biridir. Ayrca burann byk tanr
Dagda'nn evi olduu ve yl iinde belli zamanlarda by
le tanrlara deerli adaklar sunulduu da anlatlmakta
dr. Aslnda, mezar ve gzlemevi olarak kullanlmama-
ya balandktan uzun sre sonra bile Newgrange'de
adaklar adandna dair arkeolojik kantlar vardr.
Antta, altn para, ss ve ine gibi - bazlar ynlar
halinde - Roma dnemine ait eitli eyalar bulunmu
tur. Romallarn rlanda'y igal etmemi olduklarn
dnrsek, bunlarn birounun, Britanya'dan gelen
Romal ya da Romal ngiliz ziyaretilerin sunduu
adaklar olduunu tahmin edebiliriz. Belki de bu kiiler,
bu 3000 yllk dini anta tapnmak iin gelen haclard.
Newgrange ve yaknlarndaki dier geit mezarlar
Knowth ve Dowth tarihi ve kltrel adan ok nemli
olmalar nedeniyle 1993'te UNESCO tarafndan Dnya
Miras Listesi'ne alndlar. Bugn Newgrange'e ylda
200 000 kadar turist gelmektedir. Bu turistlerin hepsi
Bru na Boinne Ziyareti Merkezi'nden rehberli turlarla
gelir, nk artk blgeye dorudan ulam mmkn
deildir. Muhteem gndnmne tanklk etmek iin
21 Aralk civarndaki gnlerde blgeyi ziyaret etmek is
teyenler uzun sre beklemek zorunda kalabilir. 2005'te
bu tarihte mezara girmek isteyenlerin bavurular 27

131
 BRIAN HAUGHTON

000 civarndayd. Bu yzden, gndnmnde Newgran-

ge mezarna girmenin tek yolu bunun iin dzenlenen
kuraya katlmaktr. Bunun iin Bru na Boinne Ziyaret
i Merkezi'ndeki resepsiyon masasndan temin edilen
bavuru formunu doldurmak zorunludur. Ekim bala
rnda, mezarn aydnlanaca her sabah iin 10, toplam
da 50 ismin zeri izilir. Daha sonra odann iindeki iki
blm, isimleri belirlenen ansl kiilere gsterilir. Ne
olitik ada yaayanlarn, bu muhteem olay izleyecek
kiileri nasl setikleri de merak konusudur.

132
 MACHU PCCHU:
NKALARIN KAYIP EHR

M uhtemelen Gney Amerika'daki en ilgi ekici ar

keolojik blge ve nkalarn en nl sembol olan
Machu Picchu (Eski Zirve) Peru'da And Dalar'nda, de
nizden 2133 metre ykseklikte yar tropik bir blgede
dir. Peru'nun bugnk bakenti Lima'nn 300 mil g
neydousunda, nka mparatorluu'nun bakenti Cuz-
co'nun 170 mil kuzeybatsmdadr. Byk bir imparator
luk olan nka 1438'den 1533'e kadar yaad. Merkezi
bugnk Peru'ydu, ancak Ekvador, Bolivya, ili, Arjan
tin'in bir ksm ve Kolombiya'nn gney ucu da nka
toprayd. nkalar, Avrupallarn geliinden nce
And'da kurulmu olan gelimi topluluklarn sonuncu-
suydular.
Machu Picchu 1911'de Yale niversitesi Peru Keif
Gezisi Ekibi'nin bakan Hiram Bingham tarafndan
bulunana kadar buray sadece blgede yaayan birka
ifti biliyordu. Bingham' Machu Picchu'ya gtren de
Melchior Ortega adl, oral bir iftiydi. Buray gran
Bingham ve ekibi nce Vilcabamba adl baka bir kayp
nka ehrini bulduklarn zannettiler. Bingham, 16.
yzyl spanyol kaytlarnda Vilcabamba'nn, nkalarn

133
 BRIAN HAUGHTON

spanyollara kar kard isyan baarsz olunca ka

p snd orman ehir olduunu okumutu. Ekip, bu
da ehrinin esrarengiz bir ekilde terk edildikten 400
yl sonra nasl bu kadar iyi korunmu bir halde olduu
nu grdnde ard. Machu Picchu'yu "nkalarn Ka
yp ehri" olarak tanmlayan ilk kii Hiram Bingham
oldu. Bingham, en ok satanlar sralamasnda zirveyi
yakalayan ve blgeye uluslararas alanda n kazand
ran kitabna da bu ad vermitir. Bu kitap, Bingham'n
ilk eseriydi. 1913'te National Geographic dergisi Nisan
saysnn tamamn buraya ayrnca blge hakknda ye
ni almalar da yaplm oldu.
Machu Picchu, MS 1460-1470 yllar arasnda, nka
hkmdar ve nka mparatorluu'nun kurucusu Pac-
hacuti Inca Yupanqui tarafndan kuruldu. Tahminlere
gre spanyollarn 1532'de Peru'yu igalinden ksa sre
ncesine kadar blgede yerleim vard. inde 200 ka
dar bina (evler, saraylar, tapnaklar, gzlemevleri ve de
polar) bulunan kent, ehir planlama, inaat mhendis
lii ve mimari asndan artc bir baardr. ehir
800 metrekare kadar bir alana yaylmtr ve ok belir
gin bir ekilde blgeye ayrlabilir: Tarm blgesi, ika
met blgesi ve dini blge. Tarma ayrlm blgede, ara
zinin eiminden faydalanan ve yalnzca toprak ileme
alan olarak deil erozyonu nleyen duvarlar olarak da
kullanlan taraalar ve su kemerleri bulunur. Blgede
ayrca, dar yollarn etrafna yaplm, iinde iftilerin
oturduu dnlen kk, gsterisiz yaplar vardr.
ehrin ana ksm, bir duvarla tarm blgesinden ayrlr.
Bu blgenin gney ksmnda kayalarn zerinde bir di
zi oyuk vardr. Ta halkalarla tutuklularn kollarnn
asl tutulduunu dnd bu kk hcrelerden do
lay Bingham buraya "hapis" diyordu. Gnmzde, da-

134
 GZLENEN TARH

ha doru bir tehisle, buras Kondor Tapna'nn bir

paras olarak bilinir. Bu yap ise adn, tabannda gra
nit bir kaya kntsnn zerine ilenmi, And Kondoru
olduu dnlen figrden alr. Tapnan yannda, k
zl talardan yaplm karmak binalarn olduu blge
ise Entelekteller Mekan olarak bilinir. Grne ba
klrsa buras, yksek rtbeli retmenlerin (spanyol
ca'da Amautas) kald yerdi, ayrca burada Prensesle
rin Blgesi denen bir blm de vard.
Dini blgede muhteem nka mimarisinin ve duvar
iiliinin rnekleri bulunmaktadr. Bu blgenin ana
ksmnda, Machu Picchu'daki en mthi binalar evre
leyen, mehur trenlerin yapld mekan Kutsal Mey
dan vardr. Gne Tapna, sert kayalklarn iine ya
plm yar daire biiminde bir binadr. Biri douya, di
eri kuzeye bakan iki penceresi vardr. Gnmz bili-
madamlarma gre bu iki pencere gnei gzlemlemek
iin kullanlyor, douya bakan pencere, ortada duran
tan glgesini lerek k gndnmnn tam olarak
hesaplanmasn salyordu.
Adn ana meydana alan ikizkenar yamuk eklin
deki byk penceresinden alan Pencereli Tap-
nak'ta, zerine And Dnyas'nn aamasn (yukar
dnya ya da cennet olarak bilinen Hanan-Pacha, ze
rinde yaanlan dnya Kay-Pacha, tanrlarn yaad
i dnya Ukju-Pacha) temsil eden figrler ilenmi bir
ta bulunur. Dini blgede ayrca, muhteem bir ekilde
birletirilmi cilal ta bloklarndan yaplm, nkalarn
ta ve duvar iiliinin mkemmel bir rnei olan Kut
sal Tapnak, Rahipler Evi, ve Intihuatana, yani Gne
Saati olarak bilinen tapnak da vardr. Bu yap, Machu
Picchu'daki en nemli ve gizemli yaplardan biridir. Bu
yap tahminen, piramit eklinde dev bir masa tandan

135
 BRIAN HAUGHTON

ykselen bir gne saati ya da bunu gstermek iin kul

lanlan bir granit stunudur. Her k gndnmnde,
Inti Raymi Festivali'nde (Gne Festivali) tanr gne
in tamamen ortadan kaybolmasn nlemek iin bir ra
hip tarafndan sembolik olarak bu taa balanrd.
Machu Picchu'nun saysz ziyaretiyi aknla u
ratan ana zellii, har dklmeden, tekerlek ya da yk
hayvan kullanlmadan yaplm dev ta duvarlarn ve
binalarn kalitesidir. Bu yaplara has ok keli talarn
ou birbiriyle yle birletirilmitir ki, en ince bak u
larnn bile bu birleme noktalarnn arasna girmesi
imkanszdr. Bu nka tasarm, depremleriyle nl bu
blgede yapnn salamln gvence altna alr. Du
varclktaki kaliteden ve bylesine byk talar tama
ve yerletirmenin zorluundan dolay baz alternatif
kuramclar Machu Picchu'daki yaplarn inaatnda, es
ki bir kayp medeniyet veya dnya dnda bir yerden
gelen ziyaretiler tarafndan lazer teknolojisinin kulla
nldn tahmin etmektedirler. Binalarn tam olarak
nasl yapldn gsterecek belge niteliinde hibir ka
ntn olmamas, Machu Picchu'nun yapm konusunda
ki soru iaretlerini arttrmaktadr. Aratrmalara gre,
nkalarn Machu Picchu'daki gibi yaplar tasarlamak
ve ina etmekle grevli bir profesyonel mimarlar toplu
luu vard. nka mimarisi incelendiinde, sz konusu
mimarlarn, yapnn eklini iinde bulunduklar arazi
ye gre ayarlama konusunda uzman olduklarn anla
mak ok nemlidir. Bu ustalk kullanlarak, hazrda bu
lunan kaya ekillerinden yapmda yararlanlyordu, ka
yalarn yzeyleri oyularak heykeller yaplyordu ve bu
ta kanallardan su akyordu. nkalarn o byklkte
talar nasl tad bilinmemesine ramen, yaygn ka
n esir alnan kabilelerdeki tm salkl erkeklerin ta-

136
 GZLENEN TARH

l a n itmek iin altrld ynndedir. Bu tahmine g

re talar nce kre eklinde kk talarn zerine
karlm, sonra bu talar zerinde yuvarlanarak ilerle-
tilmitir. Blgedeki bina ve duvarlarn ou granit blok
larndan yaplmtr ve muhtemelen bronz ve ta alet
lerle kesilerek sonunda zeri kumla dzletirilmitir.
Machu Picchu'nun asl ilevi tartmal bir konudur.
Buras acaba byk, giderek artan bir nfusa sahip
muhteem bir nka ehri miydi? Muhtemelen hayr.
Machu Picchu'da ve evresinde herhangi bir zaman di
liminde yalnzca 1000 insann yaad tahmin edil
mektedir. Bu veri ve blgenin dier yerleimlerden
uzak konumu Macu Picchu'nun klasik bir ehir olama
yacan gsterir. Hiram Bingham, 20. yzyln bala
rnda yapt kazlarda, 109'unun kadn olduunu belir
ledii 135 mumyalanm ceset buldu. Bingham cesetle
rin ounun kadn olmasndan, blgenin nka Gnein
Bakireleri'nin (Acllas) sna olarak kullanld sonu
cuna vard. Ancak iskeletler zerinde yeni yaplan bir
inceleme, cesetler arasnda kadn ve erkeklerin eit da
ldn gstermitir. Bugnk varsaym, blgenin ay
n zamanda kraliyet mlk, nka kraliyet ailesi, rahip
ve rahibeleri iin dini inziva kesi ya da tapnak olarak
da kullanlan bir tren ehri olduu eklindedir.
Machu Picchu'nun aniden terk edilii zlememi
bir srdr. spanyollar buray fethettiinde ehir henz
kefedilmemiti, bu da uzun sre nce terk edilmi ya
da unutulmu olduunu gsteriyordu. ehrin neden
terk edildiine dair ynla kuram vardr. ehir uzun
bir kuraklk dnemine maruz kalmtr, ehirde byk
bir yangn kmtr, ehir nkalar spanyol igaline di
renirken boaltlmtr... Belki de bu konuda en akla
yatkn varsaym hastalkla ilgili olandr. Bu varsayma

137
 BRIAN HAUGHTON

gre, spanyollar buray fethetmeden nce iek hasta

l mikrobu Peru'ya Avrupa'dan gelmiti, ksa srede
salgn haline geldi ve lke apnda yayld. 1527'de, n
fusun yars bu hastala yenik dmt, hkmet
kmeye balad ve i sava kt. Sosyal dzensizlik ve
son derece azalm olan nfus da ehrin abucak terk
edilmesinin sebebidir.
Bugn, tapnaklar, dev duvarlar, araziler ve taraa-
lardan oluan, bir da zirvesine kurulu bu harika yap
lar topluluu Peru hkmeti tarafndan korunan bir
Tarihi Ulusal Tapnak'tr ve 1983'ten bu yana Dnya
Miras Listesi'nde yer almaktadr. nkalarn kayp ehri
artk kayp deildir, ylda yaklak 500 000 yabanc tu
rist tarafndan ziyaret edilmektedir, ve bu istatikle Pe
ru'nun en ok ziyaret edilen yerleri sralamasnda ak
ara ndedir. Her ne kadar Peru hkmeti blgeyi bu
kadar turistin gezmesinin hibir sorun yaratmadn
sylese de, UNESCO bu kadar youn bir turist aknnn
blgenin zarar grmesine neden olabileceini belirtmi
ve 1998'de Machu Picchu'yu tehlike altndaki blgeler
listesine eklemitir. Ne yazk ki Machu Picchu son bir
ka yldr istenmeyen tartmalara konu olmutur. Ey
ll 2000'de, bir zamanlar nka rahip ve rahibelerinin
gnee tapnd Intihuatana'da yaplan bir bira rekla
m ekiminde, 455 kilogramlk bir vin devrildi ve g
ne saatinin byk bir ksmnn krlmasna neden ol
du. Bu kazadan dolay Ulusal Kltr Enstits'nden
Gustavo Manrique, retici firma hakknda su duyuru
sunda bulundu. Machu Picchu'nun rdn'deki tarihi
ehir Petra ile karde kent ilan edildii 2005 ylnda,
Peru, Hiram Binghamin 90 yl nce blgeden gtrd
binlerce eyann iadesi hakknda hukuki mcadele
balatt.

138
 ISKENDERIYE
KTPHANESI

ir zamanlar dnyann en byk ktphanesi olan -

ve iinde Homeros, Eflatun, Sokrates ve daha bir-
ok antik a dnr ve yazarnn eserleri bulunan
skenderiye Ktphanesi hakkndaki yaygn kam, bu
rann 2000 yl nce byk bir yangnda yand ve iin
deki koleksiyonun kaybolduu eklindedir. Bu harika
tarihi mekan, yklndan beri, bu byk bilgi ve edebi
yat eseri kaybndan znt duyan air, tarihi, gezgin
ve bilginlerin aklndan kmamaktadr. Bugn, eski
alarda bir renim merkezi olarak grlen bir ehir
de bulunan evrensel bir ktphanenin olduu fikri, ef
sanevi bir hal almtr. Ktphanenin bulunduunu ke
sin olarak gsteren mimari kalntlar ya da arkeolojik
kantlarn olmamas, bu srr iyice zmsz hale getir
mektedir. Bu kant eksiklii, bylesine nl ve gsteri
li olduu sylenen bir yap iin artcdr ve baz in
sanlar gerekten byle zihinlerde hayal edildii kadar
grkemli bir ktphanenin olup olmad konusunda
pheye drmektedir.
Dnyann, Roma mparatorluu'nun yklna ka-
darki dnemde yaplm yedi harikasndan biri olan s-
139
 BRIAN HAUGHTON

kenderiye Feneri'nin de bulunduu Akdeniz liman s

kenderiye, M 330'da Byk skender tarafndan ku
ruldu ve birok baka ehir gibi adn ondan ald. M
323'te skender ldnde imparatorluu generallerine
kald. Ptolemy I Soter Msr' ald ve M 320'de sken
deriye'yi bakent yapt. nceden Nil deltasnda kk
bir balk ky olan skenderiye, Msr'n Ptolemy'nin
soyundan gelen hkmdarlarnn merkezi oldu ve geli
erek muhteem bir entelektel ve kltrel merkez ha
line geldi. O zamanlar belki de dnyann en muhteem
ehriydi. skenderiye Ktphanesi'nin nasl kurulduu
belirsizdir. Bir varsayma gre, srgne gnderilmi
Atina valisi, bilgin ve hatip Falirolu Demetrius, M
295 sralarnda, I. Ptolemy Soter'i bir ktphane kur
maya ikna etmitir. Demetrius, iinde dnyadaki her
kitabn bir kopyasnn bulunduu bir ktphane, Ati
na'nn kendisiyle bile yaracak bir kurum planlamt.
Sonunda Ptolemy'nin himayesinde Demetrius, "Muses"
(ilham perileri), ya da dier adyla Musaeum Tapna-
'nn yapmna balad. (Bugn kullandmz mze
kelimesi buradan gelir.) Bu yap, Atina'da Aristo'nun
Lise (Lyceum) adn verdii, entelektel ve felsefi tart
malarn merkezi olan okulu rnek alnarak yaplm bir
tapnakt.
Muses Tapna, skenderiye'deki ktphanenin ilk
ksm olarak dnlmt ve kraliyet saray arazisin
de, Bruchion ya da saray semti olarak bilinen, ehrin
kuzeydousundaki Yunan semtinde bulunuyordu. M
ze, Yunan mitolojisindeki dokuz ilham perisinin her bi
ri iin yaplm toplam dokuz tapnakla klt bir mer
kezdir, ancak derslikler, laboratuarlar, gzlemevleri,
botanik baheleri, hayvanat bahesi, zaman geirilebi
lecek oda ve alanlar ve yemek salonlaryla, ktphane

140
 GZLENEN TARIH

olmasnn yan sra bir alma merkezidir. Ktphane

nin yneticisi, I. Ptolemy'nin setii bir rahipti, ayrca
elyazmas koleksiyonundan sorumlu bir de ktphane
ci vard. I. Ptolemy Soter'in olu II. Ptolemy Philadelp-
hus, hkmdarl zamannda (M 282-246), babasnn
kurduu lham Perileri Tapna'na ek olarak Kraliyet
Ktphanesi'ni kurdu. Elyazmalarnn bulunduu ana
ktphane olarak dnlen Kraliyet Ktphanesi'nin
mzenin yannda ayr bir bina m, yoksa ilk yalan bi
nann bir uzants m olduu konusunda kesin bir veri
yoktur. Ancak herkesin katld gr, Kraliyet Ktp
hanesi'nin lham Perileri Tapna'nn bir parasn
oluturduu ynndedir.
Evrensel bir ktphane fikri, II. Ptolemy'nin h
kmdarl dneminde ekillenmi olmaldr. Tahminle
re gre, mzede 100'n zerinde bilgin kalyordu. Bu
bilginlerin grevi, bilimsel aratrma yapmak, ders ver
mek, hem Yunan yazarlarn elyazmalarn (iddialara
gre Aristo'nun kiisel koleksiyonu da dahil) yaynla
mak, evirmek, oaltmak ve saklamak, hem de Msr,
Asur, ran eserlerini, Budistlerin metinlerini ve brani-
ce yazlarn evirmekti. Bir hikayeye gre, III. Ptolemy
bilgiye ylesine at ki, limana giren tm gemilerin,
yanlarnda bulunan elyazmalarn yetkililere vermesini
emretmiti. Katipler metinlerin aynsn yazdktan son
ra hazrladklar kopyay sahiplerine veriyordu. Oriji
nal metin ise dosyalanarak ktphaneye yerletirili
yordu. Ktphanenin en ok ka kitaba ev sahiplii
yapt konusunda en sk zerinde durulan tahmin 500
000 civardr, ancak bu rakamn kitap m, yoksa yazma
saysn m belirttii ak deil. Ancak bir kitap olutur
mak iin ok sayda kat destesini bir araya getirmek
gerektiini dnrsek, bu say tahminen yazmalarn

141
 BRIAN HAUGHTON

saysdr. Baz bilginler, o kadar depolama kapasitesi

olan bir binay yapmak - imkansz olmasa da - ok ar
bir i olduu iin, 500 000 rakamnmn ok yksek ol
duunu dnyorlar. Ancak, II. Ptolemy'nin hkm
darl zamannda Kraliyet Ktphanesi'ndeki koleksi
yon o kadar byd ki, ona bal ikinci bir ktphane
kuruldu. Bu ktphane, ehrin gneydousunda, Msr
semti Rhakotis'teki Serapis Tapna'nm olduu blge
de bulunuyordu. Yunan yazar Callimachus'un (M 305-
240) burada ktphanecilik yapt sre boyunca, bu ek
ktphanede, tamam ana ktphanedekilerin kopyas
olan 42 800 belge bulunuyordu.
skenderiye Ktphanesi'nin bir yangnda tamamen
yand ve eskia edebiyat eserlerinden oluan tm
koleksiyonun yok olduu iddias, yzyllardr youn
tartmalara konu olmutur. Acaba bu muazzam bilgi
deposuna ne olmutu, yanmasndan kim sorumluydu?
Bahsedilmesi gereken ilk nokta, "eskiada dnyada
meydana gelmi en byk felaket'in, sylendii boyut
larda meydana gelmi olamayacadr. Ne var ki ktp
hane ardnda neredeyse hibir iz kalmakszn kaybol
mutur, bu durumda bir felaketten zarar grd belli
dir. Bu olayda en bilinen pheli Julius Sezai'dir. ddi
alara gre, Sezar M 48'de skenderiye'yi igal ettiin
de kendini limandaki Msr filosu tarafndan etraf sa
rlm bir halde kraliyet saraynn iinde bulur. Gven
lii salamak iin adamlarna Msr gemilerini atee
vermelerim emreder, ancak adamlarnn gemilerde
kard yangn kontrolden kar ve ehrin kyya yakn
yerlerini, buralarda bulunan ambarlar, depolar ve ba
z cephanelikleri etkisi altna alr. Sezar ldkten son
ra, ktphaneyi yakann o olduuna inanlr. Romal fi
lozof ve oyun yazar Seneca, Livy'nin M 63-14 aras

142
 GZLENEN TARH

bir zamanda yazd Roma Tarihi kitabndan alnt ya

parak, Sezar'n kard yangnda 40 000 kadar belge
nin yandn sylyor. Yunan tarihi Plutarch, yang
nn "muhteem ktphane"yi yok ettiinden bahseder.
Romal tarihi Dio Cassius (MS 165-235) da bir depo do
lusu belgenin byk bir yangnda yok olduundan sz
eder.
Kaybolan Ktphane adl kitabnda Luciano Canfo-
ra, eskia yazarlarnn yazdklarndan, btn ktp
hanenin yandnn deil, gnderilmek zere limann
yaknlarndaki depolarda bekletilen belgelerin yand
nn anlaldn belirtmitir. Byk bilgin ve Stoac fi
lozof Strabo M 20'de skenderiye'de alyordu ve ya
zlarndan, ktphanenin nceki yzyllarda olduu gi
bi dnyaca nl bir renme merkezi olmad belliydi.
Hatta yle bir ktphaneden bile bahsetmiyordu, an
cak "kraliyet saraynn bir paras" olarak tanmlad
bir mzeden sz ediyordu. Anlattklarna gre buras,
iki yan stunlu bir giri ve mzedeki alimlerin hep bir
likte yemek yedii byk bir salondan oluuyordu. a
yet byk ktphane mzeye balysa, Strabo ktp
haneden, ayr olarak, ya da daha nemliymi gibi bah
setmeye gerek duymamtr. Kendisi orada M 20'de
bulunduuna gre, Sezar'n bundan 28 yl nce oray
yakm olmas imkanszdr. Ktphanenin M 20'de
belki de daha kk boyutlarda - var olmas, skende
riye harikasn yok eden kii konusunda Sezar'dan ba
ka bir ihtimal aramamz gerektii anlamna gelir.
mparator I. Theodosius MS 391 ylnda, Paganizm'i
yok etme abalarnn bir paras olarak, skenderiye'de
ki Serapis Tapna'nn (Serapeum) yklmasn emret
ti. Tapnak, skenderiye piskoposu Theophilus'un gze
timi altnda ykld ve ayn yere bir Hristiyan kilisesi
143
 BRIAN HAUGHTON

ina edildi. Tapnan yaknlarnda bulunan ikinci k

tphanenin ve byk ktphanenin kendisinin de bu
srada ykld tahmin edilmektedir. Ancak, Serapeum
ktphanesindeki belgelerin bu tasfiye srasnda ka
yplara kart mantkl olsa da, Kraliyet Ktphane-
si'nin 4. yzyln sonunda hl var olduuna dair hibir
kant yoktur. Eskiaa ait hibir kaynakta bu zaman di
liminde bir ktphanenin ykldndan bahsedilme-
mektedir. Ama 18. yzylda yaam ngiliz tarihi Ed
ward Gibbon, hatal bir ekilde olay piskopos Theophi-
lus'la aklamaktadr.
Ktphaneyi ykm olabilecei dnlen son kii
ise Halife mer'dir. MS 640'da Araplar (General Amrou
ibn el-Assin komutasnda) uzun bir kuatmadan sonra
skenderiye'yi ele geirdiler. Hikayeye gre, ehri alan
Araplar dnyadaki tm bilgi hazinesine sahip muhte
em bir ktphaneden bahsedildiini duyarlar ve onu
grmek iin sabrszlanrlar. Ancak bu byk bilgi hazi
nesine aldrmayan Halife "kitaplarn ya Kuran'la eli
eceklerini, yani inanlara aykr olduklarn, ya da Ku-
r a n i onaylayacaklarn, yani yzeysel olduklarn" sy
ler. Bunun zerine elyazmalar toplanr ve ehirdeki
4000 hamamda yakacak olarak kullanlr. Hatta o ka
dar ok belge vardr ki skenderiye'deki hamamlar alt
ay boyunca stmaya yetmitir. Bu inanlmaz gerekle
ri, olaylardan 300 yl sonra, birok alanda uzman Hris
tiyan bilgin Gregory Bar Hebraeus (1226-1286) yazm
tr. Araplarn skenderiye'deki Hristiyan ktphanesi
ni ykm olmas mmkndr, ancak 7. yzyln orta
snda Kraliyet Ktphanesi'nin ortadan kalkm oldu
u neredeyse kesindir. Bu, byle byk bir felaketin Ni-
kiou'lu Hristiyan tarih yazcs John (bir Bizans rahi
bi), yazar John Moschus ve Sophronius (Kuds patrii)

144
 GZLENEN TARH

gibi ada yazarlarn eserlerinde hi adnn bile ge

memesinden de bellidir...... www.cizgiliforum.com
Aslnda bu byk ktphaneyi ve iindekileri yok
eden bir yangna dair delil bulmaya almak gereksiz
bir itir. Sezar'm gemileri yakmas ve Palmyra kralie
si Zenobia'mn igal gleriyle Roma mparatoru Aureli
a n e n MS 270/27l'deki amansz mcadelesinden de an
lald gibi, skenderiye zellikle Romallar dnemin
de durumu ok deikenlik gsteren bir ehirdi. Aureli
an sonunda ehri Zenobia'mn ordularndan kurtard,
ancak o zamana kadar skenderiye'nin birok blgesi
harabeyi dnm, iinde saray ve ktphanenin de bu
lunduu Bruchion semti yerle bir edilmiti. ehir bir
ka yl sonra Roma imparatoru Diocletian tarafndan
tekrar yamaland. Yzyllar boyunca srekli verilen
bu zarar, fikirler ve kurulan ilikiler deitike ktp
hanedeki eserlerin ihmal edilmesi, ktphanenin yaa
d felaketin, 400 ya da 500 yla yaylm bir ekilde,
aama aama gerekletiini gstermektedir. Ktpha
nenin kaytlara geen son yneticisi, MS 415'te sken
deriye'de bir Hristiyan grup tarafndan vahice ldr
len kadn filozof Hypatia'nn babas olan bilgin ve ma
tematiki Theon'du. Belki de bir gn Msr'n llerinde,
bir zamanlar bu muhteem ktphanenin bir paras
olan belgeler bulunacaktr. Birok arkeologa gre, bir
zamanlar skenderiye'deki efsanevi aratrma merkezi
ni oluturan binalar, eer bugn burada bulunan met
ropoln altnda gml deilse, ehrin kuzeydousun
da bir yerde, hl salam bir ekilde duruyor olabilir.
2004'te Polonyal ve Msrllardan oluan bir arke
oloji ekibi, Brunchion blgesini kazarken skenderiye
Ktphanesi'nin bir ksmn bulduklarn iddia ettiler.
Arkeologlar, her birinin ortasnda yksek bir krs

145
 BRIAN HAUGHTON

olan 13 ders salonu bulmulard. Ancak bu yaplar Ro

ma dneminin sonlarndan (MS 5. ya da 6. yzyldan)
kalmayd, bu yzden bu yaplarn nl mzenin ya da
Kraliyet Saray'nn kalntlar olmas mmkn deildir.
Yine de blgedeki aratrmalar srmektedir. 1995'te, ilk
ktphanenin bulunduu yerin yaknlarnda, Bibliot-
heca Alexandrina adl byk bir ktphane ve kltr
merkezinin yapmna baland. 16 Ekim 2002'de resmi
olarak alan bu byk merkez, skenderiye Ktpha
nesinin ansn yaatmak ve ev sahiplii yapt ente
lektel zekay ksmen de olsa harekete geirmek iin
kurulmutur. Umarz yeni bir evrensel ktphanenin
varl, nl eskia ktphanesinin hi deilse ruhu
nun kaybolmadn gsterecektir.

146
 BYK PRAMT:
LDEK ESRAR

nyann eskiaa ait yedi harikasnn en eskisi ve

tek ayakta kalan olan Giza'daki Byk Piramit,
J L / t e k ayakta kalan olan Giza'daki Byk Piramit,
sadece eski Msr'n deil, esrarn ve bilinmezliin de
sembol haline gelmitir. Piramit, firavunlar zamann
da Memphis ehrinin bir paras olan, eskiaa ait ant
larn bulunduu Giza'dadr. Bugnn Kahire snrlar
ierisindedir. Bykl, tasarmnn ve yapmnn ka
litesi bakmndan bu piramit, Msr'da piramit yapmn
da ulalan en st noktadr. Msr aratrmaclar pira
midin M 2650 sralarnda firavun Khufu'nun (Keops)
mezar olarak yapld konusunda ounlukla hemfi
kirdirler. Ancak yapnn iinde gmlm kimse olma
d ve piramidin ilevini anlatan hibir yaz bulunma
d iin, baz aratrmaclar, hl akllara durgunluk
veren Byk Piramit'in tarihi ve ilevi konusunda al
ternatif kuramlar ortaya atmaktadrlar.
Byk Piramit, Giza Mezarlndaki piramidin
en eskisi ve en bydr. Gneybatda ondan biraz
daha kk olan Khafre (Chephren) Piramidi vardr.
Khafre, Khufu'nun oullarndan biridir. Piramidin
dousundaki Byk Sfenks'i onun yapt sanlmak-
147
 BRIAN HAUGHTON

tadr. Gneybatya doru biraz daha ilerlediimizde,

dier piramitlerden daha kk olan Menkaure Pira
midi karmza kar. Menkaure, Khafre'nin olu ve
ondan sonraki hkmdardr. Byk Piramit 137 met
re yksekliindedir ve 228 metrekarelik bir alana ya
ylmtr. lk yapldndaki ykseklii 146 metreydi.
13. yzylda ngiltere'de Lincoln Katedrali'nin sivri
ucu tamamlanncaya kadar dnyann en yksek bina-
syd. nce beyaz kireta kaplamas ve tepesinde du
ran kapak ta bugn piramidin zerinde yoktur. Dev
piramidin drt kenar dikkatlice drt esas yne gre
ayarlanmtr. Bu eserin yapmnda her biri 2 tondan
daha ar olan 2 milyondan fazla ta blou kullanl
mtr. Byk Piramit'in kaplad dev alann ierisi
ne Roma'daki St. Peter Bazilikas, Floransa ve Milan
Katedralleri, Westminster Manastr ve Londra'daki
St. Paul Katedrali'nin tamamnn sabilecei hesap
lanmtr.
Piramidin girii kuzeye bakan tarafndadr. inde,
yukar kan ve aa inen geitlerle birbirine bal
oda vardr. Bu odalardan en alak konumda olan, Biti
rilmemi Oda olarak bilinir. Bu yap, yerin 30 metre al
tnda kayalarn dibine kabaca oyularak yaplmtr ve
Msr aratrmaclarna gre, grne baklrsa fikrini
deitirerek piramidin daha yukardaki bir ksmna
baka bir oda yaptran Kral Khufu'nun mezar olarak
ilk dnd yerdi. Ortadaki oda, Araplarn hatal
olarak takt "Kralienin Odas" adyla bilinir. Kralie
nin Odas, piramidin kuzeye ve gneye bakan taraflar
nn tam ortasndadr ve 5.57 metre boyu, 5.21 metre
eni, ve yaklak 6 metre yksekliindeki sivri ulu tava-
nyla oda ierisinde en kdr. Kralienin Oda-
s'nda zeminin baz yerleri tamamlanmam olduu iin
 GZLENEN TARH

baz aratrmaclar bilinmeyen baz nedenlerle odann

bitirilmeden brakldn ne srmektedirler.
Piramidin tam ortasnda Kraln Odas vardr. Bu ya
p tamamen granitten yaplmtr ve doudan batya
10.36 metre, kuzeyden gneye 5.18 metre uzunluun
dadr. Ykseklii 5.79 metredir. Odann batya bakan
duvarnn yaknlarnda, iinde bir zamanlar Khufu'nun
vcudunun bulunduu sylenen - ancak kimsenin ora
da gml olduuna dair bir kant bulunmayan - kral
lahdi vardr. Lahit tek para Kzl Asvan granitinden
karlmtr ve Kraln Odasnn giriinden 2.5 cm kadar
daha genitir. Yani lahit bugnk konumuna oda yap
lrken getirilmi olmaldr. ddialara gre 1790'larn
sonlarnda Napolyon Kraln Odasnda tek bana kor
kun bir gece geirmitir. Bu, sadece 1930'larda ngiliz
okltist Paul Brunton'n tekrarlayabildii bir kahra
manlk gsterisidir.
Byk Piramit'in iindeki nemli ksmlardan biri
de Byk Galeri'dir. Bu geit, yukar kan koridorun
bir devam olarak yaplmtr. Uzunluu 46.5 metre,
ykseklii 8.47 metredir. Gz alc bir mimari eserdir ve
cilal kireta duvarlarnn zamanla ieriye doru k
mesiyle olumu hakiki bir ta destei vardr. Byk
Piramit'in henz srr zlmemi benzersiz ksm, iki
tanesi Kral ve Kralie odalarndan yukar kan gizem
li bacalardr. Bir zamanlar havalandrma boluu oldu
u dnlen bu dar geitlerin dini adan nemli ol
duklar dnlmektedir. Bacalar gkbilimsel bir dze
ne sahipmi gibi grnmektedirler ve muhtemelen yl
dzlarda tanrlarn ve l ruhlarnn yaad ynnde
ki Msr inancyla bir balantlar vardr.
Giza Platosu'nda yaplan son arkeolojik keifler, B
yk Piramit'i kimlerin yapt konusuna k tutmakta-

149
 BRIAN HAUGHTON

dr. 1990'da Msr Antikalar Kurumu Genel Sekreteri

Dr. Zahi Hawass'n ynetimindeki aratrma ekibi Gi-
za'daki piramitlerin yaknnda piramitleri yapanlarn
mezarlarn buldu. Bu mezarlarn arasnda, hiyeroglif
lerden adnn Ny Swt Wsrt olduu anlalan, piramidi
yapanlarn kynn idaresini yrtt dnlen bir
adamn lahdi de vard. Birka yl sonra bu mezarln
yaknlarnda," arkeolog Mark Lehner tarafndan yneti
len Giza Platosu'nun Haritasn karma Projesi ekibi,
M 2500 sralarnda blgede yaklak 20 000 kiilik b
yk bir topluluun yaam olduu bir yer buldular. "
ilerin ky" diye adlandrlan bu blgede 2000 kadar
geici iiyi barndracak yatakhane ve barakalar, ayr
ca bakr ilendiine ve yemek yapldna dair kantlar
bulunmaktadr.
Byk Piramit'in en byk srlarndan birisi de by
le byk bir mhendislik projesinin nasl dzenlendii
ve sonulandrlddr. Nasl olmutu da kimileri 40
tondan daha ar olan bu dev ta bloklar blgeye getiril
mi, kaldrlm ve bylesine dzgn bir ekilde dizil
miti? Dahas, bu talarn bazlar, Giza'nn 620 mil g
neyindeki Asvan'dan getirilmiti. Bu nasl baanlabil-
miti? Msr uzmanlarna gre Byk Piramit 23 yldan
ksa bir sre ierisinde (Kral Khufu zamannda) yapla
rak M 2560 sralarnda bitirilmiti. Drdnc Hane
dan (M 2489-2345) memuru Ti in Saqqara'nn meza-
rndaki Msr kabartmalarnda piramitlerin yapmnda
kullanlan metodlar hakknda baz ipular vardr. Ka
bartmalarda, ipler ve kzaklar kullanarak dev obelisk
ve heykelleri yerlerine ekmeye alan iiler grl
mektedir. Ta bloklarn Giza'ya Nil Nehri zerinden ge
tirilmi olabileceini dnrsek, tanmalar pek de
sorun yaratmam olabilir. Msr aratrmaclarna g-

150
 GZLENEN TARH

re, talar bulunduklar konuma getirmek iin eri dz-

lemler zerinde amur, tula ve moloz lullanlmt.
Msr aratrmacs Mark Lehner, hemen yandaki bir
ta ocandan gneydou ynne ilerleyen ve piramidin
evresine doru devam eden kvrml bir rampann kul-
lanlm olabileceini tahmin etmektedir. Lehner'ya g
re talar rampalarn zerinde kzaklarla ekilerek iste
nen ykseklie getirilmi olabilir. Bu tr yokularn ka
lntlar Gney Abydos'taki Sinki Piramidinde ve Saq-
qara'daki Sekhemkhet Piramidinde bulunmutur. An
cak Byk Piramit'in yapmnda ie yarayabilecek ka
dar byk bir rampann yapm, neredeyse piramidin
kendisinin yapm kadar zor bir itir.
Piramidin yapm konusunda farkl bir kuram ge
enlerde Roumen V. Mlajdov, lan S. R. Mladjov ve
Cambridge niversitesi naat Mhendislii Bl-
m'nden Profesr Dick Parry tarafndan ortaya atlm
tr. l, tahminlerinde Byk Piramit'in yapmnda
kullanlan dev talarn bazlarnda yazl olan "Bu taraf
yukar" yazsndan yola kmaktadrlar. Onlara gre
dikdrtgen ta bloklar sadece rampalardan srklene
rek karlm olsayd bu talimat anlamsz olurdu. Bu
nu dnerek gelitirdikleri dahice kurama gre ta
bloklar, ta tekerleklere benzeyen tahta aletler zerin
de rampada yuvarlanarak tanmtr. Bu rnee uygun
tekerlekler, daire eklinde tahta ubuklarla desteklen
mi kavisli kenarlar olan bir ift kaln tahtadan oluan
tahta sandalye eklinde bulunmutur. Bu model, Nil'in
bat yakasnda, Luxor'un karsnda Deir El-Bahri'deki
Hatshepsut Morg Tapna'nda ngiliz arkeolog Flin-
ders Petrie tarafndan bulundu. Bu aletlerin kullanm
amac bilinmiyor ancak Mladjovlar ve Dick Parry, yar
daire eklindeki iki sandalyenin bir tekerlek olutura-

151
 BRIAN HAUGHTON

cak ekilde ta bloklarna balandn, bylece rampa

dan kolayca karlabildiklerini ve inaat hzlandrdk
larn dnmektedir. Ancak bu kuramn sorunlu bir
yan vardr. Byk Piramit'in yapmnda kullanlan ta
bloklarn bykl ok deiiyordu. Bu durumda bu
sallama aletlerinin talarn yalnzca bir ksmn ta
mada kullanlm olmas mmkndr. Yine de, u ana
kadar ne srlenlerden daha akla yatkn olan bu ku
ram, piramidin yapmnda karlalan baz glklerle
nasl baa kldn aklamaktadr.
Byk Piramit'in ierisindeki duvarlarda hibir res
mi yaz yoktur. Bu yzden birok aratrmac, pirami
din Kral Khufu'nun mezar olduu eklindeki yaygn
kabul gren dnceye kar farkl kuramlar ortaya at
maktadrlar. Ancak antn iinde duvar yazlarnn ol
mas, bu durumun sradan bir aklamas olduu ihti
malini glendirmektedir. Sz konusu duvar yazlar,
Kral Odas'nn zerindeki be dinlenme odasndaki ta
larn zerinde bulunmutur. Yani piramidin yle ulal
mas zor bir yerindedir ki, kimilerine gre bu yazlarn
talar yerletirildikten sonra yazlm olmas olanaksz
dr. Yazlarn nemli bir ksm "Khufu'nn hkmdarl
nn 17. yl" ifadesidir. Dier bir nemli ifade de "Khu
fu'nun arkadalar" eklindedir. Ancak bu yazlar Khu
fu'nun bir ekilde piramitle ilgisi olduunu kantlasa
da, piramidin mutlaka bu Drdnc Hanedan firavu
nunun zamannda yaplm olduu anlamna gelmez.
Byk Piramit'in ilevi konusunda ortaya atlm
birok tartmal kuram vardr. Belki de bunlarn en
nls yazar Robert Bauval'nkidir. Bauval, Giza'daki
byk piramidin, Orion takmyldznn kuandaki
yldz, Nil Nehri'nin de Samayolu'nu temsil ederek
bunlarn bir harita oluturduklar grndedir. Dier
152
 GZLENEN TARH

kuramclar da Byk Piramit'in gkbilimsel olaylarn

incelendii bir gzlemevi, eski bir elektrik santrali, bir
dine giri tapna (teosofist Madam Blavatsky ve daha
birok kiinin dncesi) ya da kayp ehir Atlantis'ten
gelen mltecilerden oluan bir sper rkn miras oldu
u gibi farkl grleri savunmaktadrlar. Bahsettii
miz son fikri, 20. yzylda yaam medyum ve kahin
Edgar Cayce ortaya atmtr. Cayce ayrca, 1998 ylnda
Byk Piramit'in iinde veya Sfenks'in altnda, iinde
Atlantis medeniyetinin kaytlar olan bir merkezin bu
lunacan tahmin etmitir. Tutankamon'un hazineleri
kadar byk servetle, ya da eski alara ait srlar
zecek belgelerle dolu gizli odalarn olabilecei fikri da
yanlmaz biimde ekicidir. 1993'te Kral Odas'ndan yu
kar kan gney bacas, Alman robot mhendisi Ru-
dolph Gantenbrink'in gelitirdii, zerinde bir video ka
mera bulunan kk bir uzaktan kumandal robot kul
lanlarak bulundu. Robot bacann iinden 65 metre tr
mand ve nne bakr tutalar olan, kiretandan ya
plm kk bir kap karak yolunu kesti. Baca 2003
ylnda, bu kez Msr Tarihi Eserler Konseyi tarafndan
tekrar incelendi ve gnderilen robot bulunan ilk kap
nn sadece 25 cm ilerisinde baka bir kap daha buldu.
Robot ayrca odann kuzey bacasn da inceledi ve orada
da ayn dzene gre yaplm iki kireta kap daha
buldu. Bu kaplarn srr belki de, Singapur Universite-
si'nin tasarlad ve gelitirdii yeni bir robot yapy in
celedikten sonra zlecektir.
Austos 2004'te iki Fransz amatr Msr aratrma
cs Gilles Dormion ve Jean Yves Verd'hurt, Byk Pira
mitteki Kralie Odasnn altnda, daha nce bilinme
yen bir oda bulduklarn iddia etti .Yer altn gren bir
radar ve mimari analizlerden yararlanan ift, bu oda-
153
 BRIAN HAUGHTON

run, Kral Khufu'nun son gmld yer olabileceini

dnyor. Ancak burann kazlmas, Msr Antikalar
Konseyi adna Zahi Hawass tarafndan kesinlikle ya
sakland. yle grnyor ki Byk Piramit'in srlarn
ancak imdi, 21. yzyl teknolojisinin yardmyla gerek
anlamda aratrabiliyoruz. Ancak gnmzdeki ara
trmalarda Khufu'nun mezar, Atlantis kaytlarnn bu
lunduu salon ya da eskiaa ait hazinelerin olduu
gizli bir blme bulunup bulunamayaca byk bir soru
iaretidir. Msrllar en az 4500 yl nce bu devasa, kar
mak yapy ina ettiklerinde belli ki tatan bir sr, ya
am ve lmn srlarna dair anlalmaz bir sembol ya
ratmak istediler. Bunda da inanlmaz bir ekilde baa
rl oldular.

154
 NAZCA IZGILERI

G ney Peru'nun uzak bir yerinde ln yzeyine ka

znarak yaplm olan Nazca izgileri, dnyann en
ilgi ekici izimleridir. 37 mil uzunluunda, 1 mil ge
niliinde bir alan kaplayan bu ekiller yalnzca hava
dan bakldnda net biimde grlebilirler. Bu izgiler,
iinde geometrik ekiller, dz izgiler, ku ve dier hay
vanlarn resimleriyle birlikte toplam 300 figrden olu
ur. Bu izgilere jeoglif (yeryznde talar kaldrarak
ya da dzenleyerek oluturulmu figrler ve ekillere
verilen isim) denir. Yllardr bilimadamlar ve arke
ologlar bu ekillerin neden yapld konusunu tart
maktadrlar ve bu konuda farkl kuramlar (mantkl
olanlardan u derecede mantksz olanlara kadar) orta
ya atlmtr. Tahminler arasnda, bu izgilerin gkbi-
limsel olaylar gzlemlemede kullanld, ayin yolu
olarak kullanld, takvim grevi grd, uzay gemi
leri iin bir ini pisti olduu, yeraltndaki su kaynakla
rnn haritasn karmak iin kullanld gibi birok
ihtimal bulunmaktadr. ln zerine bu netlikte re
simler izmek iin harcanan zaman ve emek, bu izgi
lerin Nazca toplumunda ok nemli bir yeri olduunu
gstermektedir. Acaba bu izgiler neden var ve ne ama
ca hizmet ediyorlard?
157
 BRIAN HAUGHTON

Nazca izgileri, havayolu kurulular 1920'lerde Pe

ru l zerinde uulara balad zaman kefedildi.
Peru'da arkeoloji biliminin ncs olan Julio Tello bu
tasarmlar 1926'da kaydetmiti, ancak, Amerikal ta
rihi Dr. Paul Kosok 1941'de eiyle birlikte Nazca'ya ilk
kez gelene kadar bu esrarengiz ekiller zerinde ciddi
bir aratrma yaplmamt.
Nazca l Pasifik Okyanusu ile And Dalar ara
snda, Peru'nun bakenti Lima'nn 250 mil gneydou
sunda bulunan yksek, orak bir platodur. izgilerin
bulunduu ssz ova Pampa Colorada'dr (Krmz Ova)
ve Nazca ve Palpa ehirleri arasnda 450 kilometreka
relik bir alana yaylmtr. Bu ovann zerinde, en uzu
nu yaklak 13 km, en ksas 500 metreden biraz uzun
olmak zere ok farkl genilik ve uzunluklarda dm
dz izgiler bulunur. Ayrca gen, spiral, daire ve ikiz
kenar yamuk gibi dev geometrik ekiller ve sinekkuu,
maymun, rmcek, kertenkele ve bir pelikan gibi,
uzunluu 274 metreyi geen inanlmaz hayvan ve bitki
figrleri vardr. Nazca'da insan biiminde figr azdr,
ancak ln kenarnda dik tepelerin yamalarna ka
znm birka rnek vardr. Bunlarn en nls,
1982'de Aerocondor'un kaptan pilotlarndan Eduardo
Herran'n bulduu 32 metre uzunluundaki jeoglif Ast
ronottur.
izgiler ortaya ktndan beri nasl yapldklarna
dair birok kuram ileri srlmtr. ok byk ve kar
mak olduklar ve yalnzca havadan grlebildikleri
iin, kimileri izgilerin plannn insanlarn katld bir
uu yardmyla yapldn ileri srmtr. Bu fikrin
belki de en nl destekisi Miami'li yazar ve yaync
Jim Woodman'dir. Woodman 1974'te ngiliz balon pilotu
Julian Nott'la birlikte, izgilerin havadan yardm alna-
158
 GZLENEN TARH

rak izilmi olduu ynndeki kuram snad. kili, ba

lon sepeti iin gereken kamlar ve etrafn evirmek
iin gereken pamuk gibi, Nazcalarda olan malzemeleri
kullanarak bir balon yapp bununla havaland. Aratr
maclar yaptklar bu balonla yaklak 92 metre ykse
lerek ksa bir uu yaptlar ve Nazcalarn umu olabi
leceini teorik anlamda kantladlar. Yine de Nazcala
rn byle bir uuu gerekten de yapm olduklarn gs
teren bir kant yoktur.
Aslnda izgilerin nasl yaplm olduu byk bir
sr deildir. Aada bulunan daha ak renkli topra
ortaya karmak iin, ln yzeyindeki oksit kapl ta
lar kaldrlmt. Bu yolla izgiler, ortaya kan ak
renkle, etraflarn saran ln koyu krmzsnn olu
turduu kontrast yanstan oyuklar halinde meydana
gelmiti. ekilleri n plana karmak iin bazen izgile
rin kenarna talar dizilmiti. Nazca l dnyadaki en
kurak yerlerden biridir. Bununla birlikte dz ve talk
bir zemini olmas burada neredeyse hi erozyon olma
masn salar. Bylece bu dev doal defterin zerine i
zilen hibir ey silinmemitir. Uzun mesafeler boyunca
devam eden dz izgileri yapmann basit yntemleri
vardr. Bunlardan biri, iki direk ya da tahta ubuk dz
bir izgide gz hizasyla karlkl yerletirilip bunlar
baz alnarak izgiye nc bir ubuk koymaktr. Bir
kii ilk koyulan iki ubua bakarak dier ubuu yer
letiren dier kiiyi ynlendirirse bu gayet kolaydr. Bu
yntem istenen uzunluk elde edilinceye kadar tekrarla
nabilir.
Sembollerin nispeten daha karmak olanlarnn ya
pmna, muhtemelen taslaklar izilip, bunlar kalplarla
blnerek balanmtr. Sonra bu kalplar ln zeri
ne yaplyor ve belli bir zaman dilimi ierisinde belli bir
159
 BRIAN HAUGHTON

kare zerinde allyordu. Belki de daha basit yntem

ler bile kullanlm olabilir. 1982'de yazar Joe Nickel iki
akrabasyla birlikte evlerinin yaknndaki bir arazide,
134 metrelik kondor figrnn aynsn yapt. l,
Nazcalarn ilkel teknolojilerini kullanarak, havadan
hibir yardm almadan gz hizasyla dzenleme yapp 9
saatte ekli ortaya kard. 1987'de yaynlad Tanr
Da'na Giden Yollar: Nazca ve Peru'nun Gizemleri ad
l kitabnda Evan Hadingham Colgate niversite-
si'nden Astronomi ve Antropoloji Profesr Dr. Anthony
Aveni ile birlikte ldeki resimlerden birini yapma giri
imlerini anlatt. Karlkl direkler ve ip gibi temel
malzemeleri kullanarak gz hesabyla alan mini
ekip, sadece bir saat iinde etkileyici bir jeoglif yapt.
Aveni ve ekibi yaptklar deneylerde, Nazca izgilerinin
en gz alclarndan biri olan, boyu 800 eni 100 metre
uzunluundaki Byk Dikdrtgen'in 100 kiilik bir
ekip tarafndan iki ayda tamamlanabilecei sonucuna
vard. Ancak bu, izgilerin yapmnda, bunlar yapanla
rn planlama becerisi, zeka ve yaratclnn byk rol
oynad gereini deitirmiyor.
Nazca izgilerini, M 300'den MS 800'e kadar bu
blgede yaayan Nazcahlarn yapt sanlmaktadr. Bu
topluluk ile izgiler arasndaki ba, izgilerin iinde bu
lunan mlekler, ln yzeyine izilmi figrler ile
Nazca kltrndeki figrler arasnda gze arpan ben
zerlik ve radyokarbon tarihlendirme yntemiyle, baz
uzun izgilerin biti noktasn iaretlemek iin kullan
lan tahta ubuklardan birinin MS 525'ten kalm oldu
unun belirlenmesine dayanr. Nazca izgilerinin he
men gneyinde, Nazcalarn 370 hektarlk alana yaylan
nemli bir tren ehri olan Cahuachi bulunur. ehir 200
yl nce kurulmu ve 500 yl sonra, tahminen doal

160
 GZLENEN TARH

afetler nedeniyle terk edilmiti. ehrin kalc nfusu ol

duka azd, ancak ehir, tahminen Nazca izgileri ile
ba olan nemli tren zamanlarnda saylar byk l
de artan haclarn bir merkeziydi. Acaba bu trenler
bu muhteem l jeogliflerinin yaplmas iin tek neden
miydi?
Belki de Nazca izgileri zerine aratrma yapan en
tannm kii 1946'da Nazca'daki almalarna bala
yan Alman matematiki ve arkeolog Maria Reiche'dir.
Reiche 50 yl Nazca'da yaayarak, hayatn bu izgilerin
incelenmesine ve korunmasna adamtr. izgiler hak
kndaki kuramn, asistan olarak alt Paul Ko-
sok'un fikirlerinden yola karak gelitirmitir. Reic-
he'nin dncesi, izgilerin gkbilimsel bir takvim ile
vi grd ve Nazca Ovas'nn bal bana dev bir gz
lemevi olduu ynndedir. Stonehenge'in gkbilimi a
sndan nemi olup olmad konusundaki almasyla
tannan Amerikal gkbilimci Gerald Hawkins, 1968'de
bu kuram snad. Hawkins, gne, ay ya da yldzlarn
sistemine uyup uymadklarn grmek iin izgilerin
konumlarn bilgisayara aktard. Sonular, Nazca izgi
lerinin yalnzca, tesadfen de ortaya km olabilecek
kadar kk bir ksmnn gkbilimsel bir anlam olabi
leceini, dolaysyla izgilerin gkbilimsel bir amac ol
madn gsteriyordu. 1940'larn sonlarnda uan daire
lgnlnn balamasndan ksa bir sre sonra Nazca
izgileri, dnya ile, var olduklar ne srlen uzayllar
arasnda bir eit balant noktas olarak insanlarn il
gisini ekmeye balad. Fate dergisinin Ekim 1955 say
sndaki James W. Moseley imzal makalede, iaretler
yalnzca havadan grlebildikleri iin Nazcalarn,
uzayllara iaret vermek amacyla bu jeoglifleri yapt
ileri srlmektedir. 1960'larn balarnda yaynladkla-

161
 BRIAN HAUGHTON

ri Byclerin Sabah adl kitapta Louis Pauwels ve

Jacques Bergier bu fikri devam ettirmilerdir. (Kitabn
orijinali 1960'ta Franszca yaynland.) Ancak astronot
kuramnn en nemli destekisi svireli yazar Erich
von Daniken'dir. 1968'de yaynlanan, en ok satanlar
listesinin zirvesine kan kitab Tanrlarn Arabala-
r'nda Daniken, Nazca izgilerini, eskia astronotlar
nn, uzay gemileri iin ini pisti olarak yaptklarn sa
vunmutur. O kadar gelimi olduklar dnlen uzay
gemilerinin neden bylesine devasa bir ini alanna ih
tiya duyduklar sorusunun yannda, Maria Reiche'nin
de bu kurama kar kan bir gr vardr. Reiche'ye
gre ldeki yumuak kil topran zerine uzay gemisi
gibi bir aracn topraa saplanmadan ini yapmas im
kanszdr.
u anda en mantkl grnen ihtimal, Nazcalarm bu
izgileri trenlerle ilgili bir ama dorultusunda yapm
olmalardr. Nazca l'ne ylda ortalama sadece 13
mm kadar yamur dt iin baz aratrmaclar,
Nazca izgilerinin, insanlarn yamur yamas iin dua
ve dans ettikleri trenlerde - belki de rahiplerin - y
rdkleri tapnaklar birletiren bir yol ilevi grd
n ne srmektedirler. Anthony Aveni'ye gre izgiler,
bakmn blgede yaayan akraba gruplarn yapt ve
trenlerde su elde etmeyle balantl kutsal yollard.
Aveni'nin aratrmas Nazca izgilerinin ounun su
yollarnn yaknnda kurulu olduunu ve genelde suyun
ynn takip ettiini ortaya karmtr. O halde izgi
ler su kaynaklarn gstermek iin izilmi olabilir mi
dersiniz?
ngiliz kaif ve film yapmcs Tony Morrison, izgile
rin dini bir yol olduunu savunan kuramla ilgili bir fi
kir ortaya att. Nazcalarm gelenekleri zerine ayrntl
162
 GZLENEN TARH

bir aratrma yapan Morrison, genelde sadece birka

tatan oluan, dz izgilerle birbirine bal yol kenar
tapnaklar olduunu rendi. Morrison Nazca izgileri
nin, amanlarn "ruhani yolculuk yryleri" olarak
tanmlayabileceimiz bu geleneklerin devasa uyarla
malarn temsil ettiini dnyor. amanlar gerek
dnya ile grnmez, ruhani dnya arasnda arac gre
vi gren bir kabileden geliyorlard ve Amerika ktasnn
birok yerli topluluu arasnda nemli bir yerleri vard.
Belki de amanlar hayvan jeoglifleri boyunca yrr
ken, gl hayvan ruhlaryla iletiim kurmaya al
yorlard. Kabilelerinin adna amanlardan biri (bilin
halini deitirerek) jeogliflerin iindeki doast g
lerle kiisel iletiim kuruyordu ve yamur yamasn
salamak iin veya hibir zaman anlayamayacamz
bir nedenle onlarn gcnden yararlanmaya alyor
du. Samanlarn uygulayabildii uu ytemleri de var
d; bu yzden Daniken jeogliflerin havadan grlmek
zere tasarland konusunda ksmen hakl olabilir. An
cak olay uzaydan gelen konuklarla aklamaya gerek
yoktur, Nazca izgilerinin yapm Nazcalarn dumanl
And Dalar'nn tepelerindeki da ruhlaryla, gky
znde yaayan tanrlaryla ve amanlarn mistik uu
laryla balantldr.
 PR R E S N HARTASI

A merika ktalarn gsteren ve bugne ulaabilmi

en eski haritalardan biri olan Piri Reis'in haritas,
1929'da stanbul'daki Topkap Saray'nda alan tarih
iler onu bir moloz ynnn arasnda bulduklarnda
gn na kt. Harita bugn Topkap Saray Ktp
hanesinde bulunmaktadr, ancak, genelde ziyaretilere
ak ksmda deildir. 1513 ylndan kalma bu harita,
Osmanl Donanmas Amirali Piri Reis tarafndan cey
lan derisi zerine izilmitir. zerinde "kerte hatt" ola
rak bilinen, ortaan sonlarnda denizcilerin haritala
rnda sk rastlanan ve bir rotann plann izmeye yara
d dnlen apraz izgiler a vardr. Belge yakn
incelemeye alndnda, ilk izildiinde tm dnyay
gsteren bir harita olduu, ancak daha sonra paralara
ayrld belirlenmitir.
Harita, 14. ve 16. yzyllar arasnda yaygn olarak
kullanlan portolar tipi haritadr. Bu haritalar, dmen
cilere limanlar arasnda rehberlik etmeleri iin izilirdi,
ancak, yeryznn eriliine gre ayarlanm olmadk
larndan okyanus ar yolculuklar iin gvenilir deil
lerdi. Amerika'y gsteren bu kadar eski bir harita el
bette tarihi adan ok nemlidir ancak kimi evrelerde
haritann neminin sadece Amerika'y gstermesinde
164
 GZLENEN TARH

yatmad tartlmaktadr. New Hampshire niversi-

tesi'nden tarihi ve corafyac Charles Hapgood,
1966'da yaynlanan Eskia Deniz Krallarnn Harita
lar adl kitabnda, haritann en aa ksmnda Gney
Amerika'nn gneyiyle birletirilen kara parasnn An-
tartika olabileceini ileri srd. Harita Antarktika'nn
kefinden yzyllar nce izilmiti. Haritada Antarkti
ka kysnn detayl izimi, Hapgood'un Kralie Maud
Land tasviri olduunu dnd figr de dahil olmak
zere, kyy buzulsuz gstermektedir, bu da ktann ha
ritasnn tarih ncesinde ok eski zamanlarda, kta he
nz buzla kaplanmadan karlm olduunu gster
mektedir. Ancak, Ta Devri insan nasl olup da insan
lk tarihinin daha ilk dnemlerinde byle bir aratrma
yapp Antarktika'nn haritasn karmt? Hapgood bu
durumu, bir kutuptan dierine seyahat eden ve dnya
nn btn yzeyinin haritasn karan tarih ncesi de
nizci toplumlarn varlyla aklamaktadr. Hapgood
bu toplumlarn, binlerce yl boyunca (belki de Giritliler
ve Finikeliler gibi denizcilikte ileri gitmi toplumlar ta
rafndan) elle kopyas karlan haritalar brakm ol
duklarn tahmin ediyordu. Hapgood'a gre, Piri Reis'in
haritas aslnda bu eski haritalardan karlm topla
ma bir haritayd.
Daha sonra, tartmalar yaratan yazar Erich von
Daniken Piri Reis'in haritasnda buzul zaman ncesi
Antarktika'y gstermesinin kendi astronot kuramnn
kant olduu sonucuna vard. Daniken'e gre orijinal
haritay dnyann dndan gelen bir medeniyet izmi
ti. 1995 tarihli Tanrlarn Parmak zleri adl kitabnda
Graham Hancock nceden kim olduu bilinmeyen, ok
gelimi bir eskia medeniyetinin tarih ncesi dne
min ilk zamanlarnda var olduunu ve gkbilimi, mi-

165
 BRIAN HAUGHTON

mari, denizcilik ve matematik alanndaki muhteem

bilgi birikimini ilerinde Olmec, Aztek, Maya ve M
sr'n da olduu eitli eskia medeniyetlerine aktard
n ileri srd. Hancock ayrca Piri Reis haritasn ha
zrlayanlarn bu eski gelimi medeniyetin toplam ol
duu haritalar kaynak olarak kullanm olabilecei y
nnde tahmin yrtt. Hem Hapgood hem de Hancock
Piri Reis'in haritasnda gsterilen Antarktika'nn da
lar, nehirleri ve glleri gsterecek kadar ayrntl oldu
unu ve Msr'n zerinden yaplan uydu aratrmalar
na gre izilmi olabileceini dnyor.
Birok bilimadam ve arkeolog Hapgood'un kuram
na pheyle yaklamaktadr, nk Hapgood'un bah
settii gibi kaynaklara, teknolojiye sahip, her eyden
nce Antarktika'y aratrmaya ihtiya duyabilecek es
ki bir medeniyetin varlna dair hibir kant bulunma
maktadr. Byle bir abaya giriilmesi iin nasl bir ne
denleri olabilirdi ki? Piri Reis'in haritas, bu tarih nce
si medeniyetinin varln kantlayacak ekilde "buz-
suz" bir Antarktika gsteriyor muydu? Haritay eski
alarda denizci toplumlarn varlna dayanarak ak
layan kuram destekleyenlerin ou haritann, zellikle
de Antarktika'y gsteren ksmn ne kadar doru oldu
unu vurgulayarak bunun kaybolmu corafi bilgilerin
kant olduunu belirtiyorlar. Bu noktada karmza
nemli bir soru kmaktadr: Acaba Piri Reis'in haritas
ne kadar doru? Gney Amerika ile Antarktika arasn
da Drake Boaz'n gstermediine gre, harita Antark
tika'y gsteriyorsa, onu Brezilya ile Tierra del Fuego
arasndaki yaklak 932 millik kyy es geerek Gney
Amerika'yla birleik gsteriyor demektir. Bu, doru ol
duu bu kadar vurgulanan bir harita iin ok gze ba
tan bir eksikliktir.

166
 GZLENEN TARH

Haritann geri kalann incelediimizde, Avrupa ve

Afrika'nn, muhtemelen o zamanlar yer ekillerine g
re yn tayin etme gereinden dolay yarmadalar ve
koylar biraz abartl izilmesine ramen, makul lde
bir ayrntyla gsterildiini gryoruz. Gneye indii
mizde, Brezilya son derece orantl olmasna ramen
genel olarak ok kk izilmi bir Gney Amerika'yla
karlayoruz. Dier taraftan Kuzey Amerika ok kt
izilmitir ve byk lde yanltr. yle ki, bu bl
mn iziminde corafi bilgilerden deil de kulaktan
dolma bilgilerden yola klm gibidir. Bu da haritann
iziminde sanld gibi bir yeryz aratrmasndan
yararlanlm olamayacan gsteren baka bir veri
dir. Aslnda, MS 1500 sralarnda izilmi (Piri Reis'in
haritasndan daha eski), J u a n de la Cosa ve Alberto
Cantino'nun haritalar gibi, Kba, Jamaika ve Porto
Riko gibi adalarn konumlar bakmndan Piri Reis'in-
kinden daha doru haritalar da vardr. Haritann son
derece eski olduunu gsterdii iddia edilen bir ayrnt
da, Grnland' buzla kaplanmadan nceki haliyle gs
termesidir. Ancak, harita hzl bir ekilde incelendiin
de grld gibi, haritann dou kesinin en st ks
m aka, 50 derece kadar kuzey enleminde olan Fran
sa'nn bat ksmn gstermektedir. Yani Fransa harita
nn en kuzeyinde bulunan lkeyse, Grnland gsteril
mi olamaz. Harita Grnland'a biraz olsun benzeyen
hibir ada gstermedii iin bu tahmini destekleyecek
ne gibi bir kant olduunu bilmek zordur.
Charles Hapgood, Piri Reis'in Antarktika'y buzlar
altnda gstermi olduu ynndeki kuramn kant
lamak iin 1940'larda ve 1950'lerde Antarktika'da ya
plan aratrmalardan elde edilen ses getiren veriler
kullanmtr. Ancak, Hapgood'un bir zamanlar kimi
167
 BRIAN HAUGHTON

evrelerce bilimsel adan mantkl bulunan tezine

gnmzde byk lde pheyle yaklalmaktadr.
Piri Reis'in haritasnda gsterilen buzullar ncesi An
tarktika iziminin gvenilirliiyle ilgili pheleri sil
menin en zor olduu konu, Antarktika'y buz kapla
madan nceki son zamanlarda, kysnn muhtemelen
bugnknden tamamen farkl bir grntye sahip ol
masdr. Bunun nedeni, yerkabuunun zamanla mil
yonlarca ton buzun altnda kalarak yzlerce metre
kmesi ve bylece altnda bulunan ky eridinin ek
lini btnyle deitirmi olmasdr. Piri Reis harita
snda gsterilen Antarktika ile ktann buzul alt y
zeyinin gnmze daha yakn bir toporafk haritas
karlatrldnda ky eritleri arasnda hibir ben
zerlik grlmemektedir. Dahas, Antarktika'nn Hap-
good'un iddia ettii gibi M 4000 ylnda buzlarla
kapl olmamas bir yana, gnmzdeki jeolojik kant
lar Antarktika'nn buzlarla kaplanmadan nceki son
dneminin bundan 14 milyon nce olduunu gster
mektedir.
Haritann tarih ncesi dnemde izilmi olmadna
dair belki de en gl kant, Piri Reis'in haritann ze
rine kendi yazd notlardr. 16. yzyln balarnda Pi
ri Reis'in haritas izildiinde Portekizliler Atlantik a
r yolculuklar yapmlard ve Gney Amerika'nn nem
li blmleri zerinde hak iddia ediyorlard. Antarktika
olduu ne srlen kara parasna ilikin, haritadaki
bilgi blm, burann kysnn, gemileri ynn kaybe
den Portekizli kaifler tarafndan bulunduundan bah
seder. Haritadaki zel bir notta bu kyya demirleyen ve
hemen plak yerlilerin saldrsna urayan bir Portekiz
gemisinden, dier bir notta ise havann ok scak oldu
undan sz edilmitir. Bu tanmlar Gney Amerika'ya

168
 GZLENEN TARH

uyabilir, ancak Antarktika'da scak hava ve plak yer

liler sadecee hayal rn olabilir.
Piri Reis'in haritay izerken kulland kaynaklar
hibir ekilde belirlenememitir, ancak aralarnda Yu
nan gkbilimci ve corafyac Ptolemy'nin (MS 2. yzyl)
eserlerinin, Portekizlilerin eitli haritalarnn ve Kris-
tof Kolomb'un bulunduu tahmin edilmektedir. Hatta
Piri Reis kendi notlarnda Kolomb'un haritalarndan
alntlar yaptn belirtmitir. Karayipler'deki yer adla
r ve izimleri de dahil haritann birok zellii Piri Re
is'in kendi haritasn izerken Kolomb'un haritalarn
dan en az birini kullandn gstermektedir. Reis'in,
Avrupallarn ortaada izdii haritalardan yararlan
dnn bir dier kant da haritann en st kesine ya
kn bir yerindeki, bir gemi ve onun yannda srtnda iki
insan tayan bir balk figrdr. Bu resim hakknda
yazlm notta, Brendan adl bir rlandal azizin haya
tyla ilgili bir ortaa hikayesinden alnt yaplmtr.
Grne baklrsa Piri Reis bunu kaynak olarak kul
land haritalarn birinden yazmtr. Bu da kaynak
haritalarndan en az birinin, ortaada bir Avrupalnn
izdii bir harita olduunun kantdr.
Greg Mclntosh 2000 ylnda yaynlanan Piri Reis'in
1513 Tarihli Haritas adl kitabnda, dnyay o dnem
deki haliyle gsteren bugnk haritalara bakldnda,
Piri Reis'in haritasnda, 1513 ylnda bilinmeyen hibir
ey olmadn savunur. Ayrca, kimi evrelerin Antark
tika zannetikleri izimin aslnda Ptolemy zamanndan
beri haritaclarn haritalara izdii Byk Gney Kta
s olduunu belirtir. O zamanlardaki yaygn inanca g
re kuzey yarmkredeki kara paralarnn dengelenme
si iin gney yarmkrede bir ktann bulunmas gere
kiyordu. Mclntosh kitabnda ayrca, Piri Reis'in harita-

169
 BRIAN HAUGHTON

snda 25 derecenin gneyinde izilmi tm kylarn ek

sik ya da yanl yerletirilmi olduunu ve haritadaki
Antarktika'nn 40 derece gney enlemine kadar uzand
n, ancak aslnda bu ktann 70 derece enleminden
aada olmadn gstermitir. Aslnda haritada g
neydeki kta dikkatlice incelendiinde sz konusu ks
mn Antarktika'dan ziyade, Gney Amerika'nn gney
yarsna daha ok benzedii grlmektedir.
Piri Reis'in haritasndaki Gney Amerika'nn ok g
ze arpan anormal bir zellii de grne baklrsa
And Dalar olarak izilmi, dan eteklerinden Ama
zon, Orinoco ve Rio Plata nehirlerinin balayp ky y
nnde douya doru akt blmdr. O zamanlar Av
rupallar And Dalar'n bilmediklerine gre bu dalar
nasl olur da Piri Reis'in haritasnda gsterilmi olabi
lirler? Reis'in haritas, Gney Amerika'nn i ksmla
rnda bir da sras gsteren tek harita deildir. 1502-
1504 yllar arasnda izilmi ve u anda Paris'teki Ulu
sal Ktphane'de (Bibliothque Nationale) bulunan Ni-
colo Canerio haritas Gney Amerika'nn dou kysn
zeri ormanlk bir da srasyla gstermektedir. Bu ka
nttan yola kldnda Canerio haritasnn, Piri Reis'in
kulland kaynaklardan biri olmas mmkndr. Piri
Reis haritas gelimi bir denizci toplumun eserlerin
den yola karak hazrlanmsa neden And Dalar'n
gsterip Pasifik Okyanusu'na yer vermediini anlamak
gtr. Bu konuda daha makul bir aklama haritada
Gney Amerika'nn merkezinde gsterilen dalarn as
lnda bu ktann dou kysndaki dalar olduu, ancak
yanl yerde ve yanl lekle izilmi olduudur.
Gnmzde birok bilgin, bugnk corafya bilgisi
ve tahminler gz nne alndnda Piri Reis haritas
nn, ortalama bir 16. yzyl portolan haritasndan bek-
170
 GZLENEN TARH

lenenden daha doru olmadn dnmektedir. Piri

Reis'in haritasn eski alarda yaam olaanst de
recede gelimi bir toplumun eserlerinden yola karak
izdiini dnmek iin hibir neden yoktur. Elbette es
ki alara ait, bugn elimizde olmayan kaynaklardan
yararlanm olmas mmkndr, ancak bunun tesin
de, Piri Reis haritas sadece olduu gibi deerlendiril
melidir: Ortaaa ait, etkileyici gzellikte ve tarihi a
dan nemli bir belge.

171
 PHASTOS DSK:
ZLEMEYEN SIR

H enz ifresi zlememi olan Phaistos Diski, ar

keoloji alannda zm beklenen en byk srlar
dan biridir. Amacndan retildii yere kadar, bu eskia
eyas hakknda her ey tartmaldr. Bu esrarengiz kil
tablet Girit Adas'nda, Phaistos'ta, Minos Saray'nn ol
duu blgede bulundu. Acaba bunu kim yapm ve ne
iin kullanmt?
Gelimi bir Tun Devri uygarl olan Giritliler, M
1700 sralarnda parlak dnemlerini yaadlar ve 3 yz
yl sonra saraylarnn ou ykldnda gerileme dne
mine girdiler. Phaistos Diski, 1903'te Phaistos'taki Mi
nos Saray'nn kalntlar arasnda kaz yapan talyan
arkeologlar tarafndan bulundu. Arkeologlar, sarayn
kuzeydou tarafndaki bloklarndan birinin bodrum ka
tnda, Lineer A (M 1450 ylna kadar Girit'te kullanl
m, henz ifresi zlememi bir yaz) ile yazlm bir
kil tablet ve neopalatial dneme (M 1700-1600) ait
mlek paralaryla birlikte garip bir nesneye rastlad
lar. Saray, M 1628 sralarnda, baz aratrmaclarn
yaknlardaki ada Thera'da (bugnk Santorini) meyda
na gelen byk bir volkanik patlamadan kaynakland-

172
 GZLENEN TARH

n dnd bir depremde ykld. Phaistos Dis

kinin tam ya tartlmaktadr, arkeolojik gstergelere
disk M 1700'den daha erken bir tarihten kalmtr,
ancak, gnmzdeki tahminler bu tarihin M 1650 de
olabilecei ynndedir.
Esrarengiz disk piirilmi kilden yaplm olup ap
15.7 cm, kalnl ise 2 cm'dir. Diskin her iki taraf da
kvrlarak ieri doru dnen hiyeroglif yazlaryla kapl
dr. Yazlar, slak kilin zerine tahta ya da fildiiyle hi
yeroglif damgalar vurulup, daha sonra sertletirmek
iin yksek sda piirilerek yazlmtr. Diskin zerinde
bazen bir semboln hafife sandaki semboln stne
geldii fark edilmitir; bu da diski yapann ekilleri sol
tarafa doru dizdiini gsterir. Bylece metin merkez
ynnde ieri doru kvrlarak devam etmitir. Phaistos
Diski aslnda dnyada baskcln ilk rneidir.
Diskin zerine, dikey izgilerle 61 gruba ayrlm
toplam 242 figr ilenmitir. Bunlarn arasnda koan
adamlar, zerinde tyden yaplm bir ta olan balar,
kadnlar, ocuklar, hayvanlar, kular, bcekler, aletler,
silahlar ve bitkilerin resimleri vardr. Bu ekillerden
bir ya da iki tanesinin, M ikinci binyln balarndan
ortalarna kadar Giritlilerin kulland hiyerogliflere
biraz benzedii tespit edilmitir. Disk hakknda art
c olan nokta, Giritlilerin neden Lineer A gibi ok daha
gelimi bir yaz tipi varken ilkel bir resimli dili kullan
dklardr. Belki de diskteki yaznn ilkellii, diskin ta
rihinin bugn kabul edilenden ok daha eskiye dayan
dnn gstergesi olabilir. Ancak yle olduu da kesin
deildir, zira bugn kullanlmayan yaz trleri genelde,
Eski Msr'da olduu gibi, rnekleri ounlukla kutsal
ve dini metinler olmak zere, ok daha ileriki zamanla
ra kadar kalabilirler. Dahas, Phaistos Diski'ndeki yaz

173
 BRIAN HAUGHTON

tektir, baka hibir yerde rneine rastlanmamtr.

Baka rneinin olmamas ve metnin olduka ksa ol
mas, kk bir ksmnn bile evrilmesini ok zorlatr
maktadr. Bu yazlarn disk zerinde damgalar kullan
larak karlm olmas, zerinde bu tr yaz olan nes
nelerin byk miktarlarda retildiini gsterir. Ancak
bu tr eyalar her nedense arkeolojik aratrmalarda
su yzne kmamtr.
Diski anlamada yaanan bir zorluk da, zerindeki
sembollerin nasl yorumlanmas gerektiini kimsenin
tam olarak bilmemesidir. Diskte hiyeroglif yaz m kul
lanlmtr, yoksa zerindeki resimler grnr deer
olarak m alnmaldr? Phaistos Diski'ndeki baz grn
tler tandmz eylerin resimleridir, ancak bunlar
bildiimiz anlamlaryla yorumlamak diskten mantkl
bir anlam karmamza yardmc olmaz. Birok dilbi
limci, bu metnin hecelerin yerini tutan iaretlerden
olumu bir dizi (hece alfabesi olarak bilinir) olduunu
dnmektedir. Bunun bir kavram ya da fikri ifade et
mek iin resimli sembollerle birletirilmi bir hece alfa
besi (kavramyaz olarak bilinir) olduunu ifade edenler
de vardr. Hece alfabesi ile kavramyaznn birleimi ol
mas, bu metnin, Giritlilerin Lineer B yazs, hiyeroglif
ve ivi yazs dahil Yunanistan ve Eski Msr'n bilinen
tm hece alfabeleriyle ayn snfa girmesi demektir. (i
vi yazs, ucu sivriltilmi kamlardan yaplm kalem
lerle kil tabletlerin zerine izilen ekillerden oluur ve
M drdnc binyln sonlarnda Smerler tarafndan
bulunmutur.) Narmer Paleti bu tr metinlerin ilgin
bir rneidir. Bu eser 1894 ylnda, Msr'n hanedanlk
lar dneminden nceki bakenti Nekhen (bugnk Hi-
erakonpolis)'de, ngiliz arkeolog James E. Quibell tara
fndan bulunmutur. Yaklak olarak M 3200 ylna

174
 GIZLENEN TARIH

tarihlenmektedir ve bugne kadar bulunan en eski hi

yeroglif rneklerinin bir ksmn ierir. Narmer Pale-
ti'nde, dorudan grndkleri anlama gelen resimli
semboller ve hiyerogliflerin birleimi kullanlmtr. Bu
noktada Phaistos Diski ile bir paralellik sz konusu ola
bilir. Belki de Phaistos Diski de eskia Girit hiyeroglif-
leriyle resimli sembollerin birleiminden oluuyordur.
Diskteki yaznn baka bir rnei olmad iin yo
rumlanmasnn ok zor oluu baz bilginleri ve amatr
leri bunu denemekten vazgeilmitir. Aslnda metnin
benzersizlii aratrmaclar yldrmaktan ok byle
mi, onu daha esrarengiz yapmtr. Ne yazk ki metin
bylesine farkl olunca hayal gcnn ok tesinde ve
aslsz evirileri ve yorumlar yaplmtr. Belki de bun
lar iinde mantksz olan, diskin, binlerce yl nce dn
yann dndan gelen yaratklarn ya da Atlantis mede
niyetinin gelecek nesillere brakt bir mesaj ierdii
iddiasdr. Mesajn tam olarak ne ierdii ya da o kadar
gelimi olduklar ileri srlen uzayllarn (ya da Atlan-
tislilerin) bunu yazarken neden byle ilkel bir yazy
kullandklar sorusu elbette cevaplanamamtr.
Son 100 yl boyunca diskin zerindeki dilin ne oldu
unu zmek iin birok giriimde bulunulmutur.
1975'te Jean Faucounau bu dilin, Proto-yonlallar ola
rak tanmlad, Girit'ten ok Truva'yla balan olan bir
topluluun, Yunanllardan nceye dayanan, hece alfa
besi kullanan bir dil olduunu belirterek metnin bir e
virisini yaynlamtr. Faucounau'nun yorumuna gre
Phaistos Diski'ndeki yaz Arion adl bir Proto-yonya
kralnn hkmdarlk zamanm ve cenazesini anlatyor.
Ancak Faucounau'nun evirisi, konu zerinde alan
birok bilimadam tarafndan mantkl bulunmamtr.
2000 ylnda Yunan yazar Efi Polygiannakis Disk Yu-

175
 BRIAN HAUGHTON

nanca Konuuyor adl bir kitap (Yunanca) yaynlayarak

diskin zerindeki yaznn eskiada kullanlan bir Yu
nan lehesine ait hece yazsyla yazlm olduunu id
dia etti. Dr. Steven Fischer da Phaistos Diski'nde Yunan
Lehesi Kullanldnn Kant adl eserinde (1988) ya
znn bir Yunan lehesine ait hece yazsyla yazldn
belirtmiti.
Diskin anlam konusunda bir ipucu da eserin bulun
ma eklidir. Phaistos Diski'nin bir yeralt tapnann
deposunda bulunmas baz aratrmaclara diskin dini
adan bir nemi olduunu, muhtemelen kutsal bir
mar ya da ayin kurallar olabileceini dndrm
tr. Metindeki eitli sembol kmeleri tekrarlanmtr.
Bu, metinde bir nakarat olduunu gsterir. Belki de
diskin her yz bir ark, mar ya da ayin bysnn
bir ksmn oluturuyor olabilir. Hatta Knossos'u (Mi-
nos Uygarl'nn tren ve siyasi merkezi) kazan Sir
Arthur Evans, metnin kutsal bir arkdan ksmlar ier
dii sonucuna varmtr. Diski bulan kii olan talyan
arkeolog Luigi Pernier de diskin dini trenler bakmn
dan nemi olduunu dnyordu. Ancak Phaistos Dis
ki Minos Saray'nn olduu blgede bulunmu olmasna
ramen, Girit'te yaplm olduuna dair kesin bir kant
yoktur. Akdeniz'deki bir yerden, hatta yakndoudan
bile getirilmi olabilir.
Diskin dini/ayinsel nemi elbette zerinde durulma
s gereken bir ihtimaldir, ancak bu konuda yaplan ok
sayda tahminden yalnzca biridir. Bu konuda saysz
kuram vardr. Bunlarn arasnda, diskteki metnin eski
aa ait bir macera hikayesi, bir eskia takvimi, bir sa
va ars, Hitite'de (M 1600-1100 arasndaki d
nemde Trkiye'de kullanlm bir dil) yazlm bir by,
hukuki bir belge, bir itfinin yll, saray etkinlikleri-

176
 GZLENEN TARH

nin program ya da oyun tahtas olduu gibi birok tah

min bulunmaktadr. Alman yazar Andis Kaulins
1980'de yaynlanan Phaistos Diski: klid'in Boyutlarn
da Hiyeroglif Yunanca adl kitabnda bu gizemli yazy
zdn, diskteki dilin Yunanca olduunu ve metin
de bir geometri kuramnn kantlar olduunu iddia et
ti. Ancak, Kaulin'in evirileri arkeologlar ve dilbilimci
ler arasnda pek destek grmedi. Yazar Alan Butler,
1999'da yaynlanan Tun Devrinin Bilgisayar Diski ad
l kitabnda, diskin son derece doru bir gkbilimsel
takvim ve hesap makinesi olduunu ileri srd. Ancak
Giritlilerin gkbilimi alannda ayrntl bilgilere sahip
olup olmad konusunda ak bir kant yoktur; ayrca o
zamanlar Msrllar bile gkbiliminde Butler'n hipote
zini dorulayacak kadar ileri gitmemilerdi.
Son 100 yl boyunca Girit'te yaplan ok sayda kaz
da, Phaistos Diski'ndeki damgal ya da baskl yaz yn
teminin tek bir rneine bile rastlanmad. Kimileri bu
nu, diskin sahte olabilecei ihtimaliyle aklyor. Diskin
gereklii konusunda phe yaratan dier bir durum da
Akdeniz ve Yakndou arkeolojisi uzmanlarnn disk
hakkndaki tartmaya katlmaya isteksiz grnmeleri
dir. Termolminesans (snd zaman maddeden k
kmas) tarihleme yntemiyle diskin son yzyllarda
m yapld, yoksa Giritliler dnemine mi ait olduu
renilebilir. Yunan yetkililer u ana kadar disk zerin
de byle bir test uygulanmas konusunda isteksiz dav
randlar. Bu yzden diskin 1900'lerin banda - o za
manlar Minos kltr hakknda elde bulunan az mik
tarda bilgi kullanlarak - yaplm sahte bir eser olma
s belki de inanlmas g, ancak hibir ekilde imkan
sz olmayan bir senaryodur. 1992'de Rusya'nn Vladi
kavkaz ehrinde bir evin bodrumunda, diskin sahte ol-

177
 BRIAN HAUGHTON

duu ynndeki kurama ilikin artc bir bulgu orta

ya kt. Bu, Phaistos Diski'nden daha kk, yine kil
den yaplm bir disk parasyd. Grne baklrsa
Phaistos Diski'nin bir kopyasyd, ancak bu diskteki
semboller damgalanmam, kaznmt. Sahte disk sy
lentileri yayld, ancak Rusya'da bulunan bu disk, bir
ka yl sonra esrarengiz bir ekilde ortadan kayboldu ve
o zamandan beri hakknda hibir ey duyulmad.
ok nankr bir i gibi grnmesine ramen, hl
dnyann her tarafndan ok sayda aratrmac diskin
ifresini zmek iin gayretle almaktadr. Ancak, an
laml olma ihtimali tayan bu kadar fazla evirinin ol
mas, bilimadamlarn gelecekte ifrenin zlebilecei
konusunda pheye drmektedir. Ayrca birok kii
bu yaznn baka rnei olmad iin asla tam olarak
anlalamayacan dnmektedir. Bu noktada tek eli
mizden gelen, Girit'te ya da Akdeniz'in baka bir yerin
de yaplacak arkeolojik kazlarda bu esrarengiz yaznn
baka rneklerinin bulunmasn beklemektir. O zama
na kadar, bugn Girit'in Kandiye ehrindeki arkeolojik
mzede sergilenmekte olan Phaistos Diski, bir sr ola
rak kalacaktr.

178
 TORNO KEFEN

orino Kefeni'nden ("Torino rts" olarak da bilinir)

T daha ok tartma yaratan bir tarihi bulgudan sz
etmek ok zordur. Tartmann bir tarafnda kefenin,
sa armhtan indirildikten sonra zerine rtlen rt
olduuna inananlar, dier tarafnda ise bunun ortaaa
ait sahte bir eya olduunu dnen pheciler. rt
nn zerindeki grntnn nerede, ne zaman, nasl ya
pld gibi nemli sorular, tarihiler, bilimadamlar,
inananlar ve pheciler arasnda youn tartmalara
konu olmaktadr. rt zerinde 1988 ylnda yaplan ve
konuya aklk getirecei dnlen radyokarbon tarih-
lendirme testi bile, kullanlan rnein kalitesi hakkn
daki pheler nedeniyle sonunda baarsz olmutur.
Torino Kefeni, boyu 4.38 ve eni 1.1 metre olan, byk
bir dokuma araftr. nnde ve arkasnda, kollarn
vcuduna sarm, armha gerilmi ve yaralarnn ac
sn ekiyor gibi grnen plak bir adam grnts
vardr. Adamn sakin grnml yz sakalldr. Boyu
1.82, yani MS 1. yzyl iin de ortaa iin de ok uzun
dur. rtnn zerinde kan andran koyu krmz leke
ler vardr. Adamn bileklerinden birinde (dier bilei
grnmemektedir) daire eklinde bir yara gze arpar.
Dier yaralar yznde, alnnda ve bacaklarndadr.

179
 BRIAN HAUGHTON

Hibir kilise temsilcisi bu rtyle ilgili bir iddiada bu

lunmamtr, ancak birok kii rtdeki resmin arm
ha gerilmi sa resmi olduuna inanmaktadr.
rtnn tarihi byk lde belirsizdir. Torino Kefe
ni olarak kaytlara gemesi 16. yzyla rastlar. Ancak
daha nce de sa'nn grntsn tad sylenen bir
rtden bahsedildii olmutur. Mesela Caesarea Pisko
posu ve 4. yzyl kilise tarihisi Eusebius, sa'nn, bu
gn Suriye'nin Edessa ehrinde sakland dnlen
byleyici bir resmi olduundan bahseder. am'dan
Aziz John'un anlatt bir efsaneye gre, iyilemesi im
kansz bir hastala yakalanm olan Edessa Kral Ab-
gar sa'ya mektup yazarak kendisini iyiletirmek zere
Edessa'ya arr. sa gidemez, ancak bunun yerine mu
cizevi bir ekilde grntsn bir rtnn zerine yan
starak 72 havariden biri olan Thaddeus (Addai adyla
da bilinir) araclyla krala yollar. Abgar bu mucivezi
grnty (John bunun dikdrtgen bir rt olduunu
syler) alr almaz iyileir. Bu kutsal emanet Edessa
Resmi ya da Ortodokslarn verdii isimle Mandylion
olarak adlandrlr. Edessa Resmi efsanesi kare veya
dikdrtgen bir rtnn zerindeki bir yz resminden
bahsetmesine ramen aratrmaclar (yazar lan Wilson
da dahil) Edessa Resmi'nin sadece yz resmi grnecek
ekilde katlanm olduunu ileri srmektedirler. MS
944'te Edessa Resmi'nin stanbul'a (o zamanki adyla
Konstantinopolis) getirilmesinin zerine, orada Ayasof-
ya barahibi olarak bulunan Gregory Referendarius r
t hakknda bir vaaz vermitir. Yapt tanma gre
Edessa Resmi vcudun tamamn ve sa'nn yzndeki
yaralardan kaynakland dnlen kan izlerini gs
teren, normal boyutlarda bir kefendi. Bu rt daha son
ra Palatine Kilisesi'nde saklanmaya balad. ehir 1204

180
 GZLENEN TARH

ylnda Hal Ordular tarafndan yamalanp yakln-

caya kadar da orada kald. Bu yamada Hallar stan
bul'dan birtakm hazineleri beraberinde gtrdler, an
cak Edessa Resmi'nin bunlardan biri olup olmadn
bilmiyoruz. Yine de birok aratrmac rtnn bu ta
rihlerde Avrupa'ya getirildiini ve Torino Kefeni olarak
anlmaya balandn dnmektedir. 1357'de rt,
len Fransz valyesi Charney'li Geoffroi'nin ei Jean
ne de Vergy tarafndan kuzeydou Fransa'da kk bir
ky olan Lirey'in bir kilisesinde sergilendi. 1453 ylnda
Savoy Dk Louis rty kendi himayesine ald. Louis
rty bugnk Fransa'nn Rhone-Alpes blgesinde
bulunan Savoy Dkal'nn bakenti Chambery'deki
kilisesinde tutuyordu. 1532'de kefen, tutulduu kilisede
kan bir yangnda zarar grd. (Bu yangn sndrme
almalar srasnda sudan zarar grm de olabilir.)
Poor Clare rahibeleri yama dikerek rty onarmaya
altlar. 1578'de rt Torino'da bugn bulunduu yere
getirildi ve 1983'te son Savoy hkmdar II. Umber-
to'nun rty Papa'ya brakmasyla rt artk Vatikan
Hkmeti'nin mal oldu. rt bugn Torino'da, Vaftizci
Aziz John Katedrali'nin yuvarlak apelindedir. 1988'de
Vatikan hkmeti, rtnn birok kiinin gz nnde
ayr aratrma kurumu tarafndan radyokarbon tes
tine tabi tutulmasna izin verdi: Oxford niversitesi,
Arizona niversitesi ve svire Federal Teknoloji Ensti
ts. Tm laboratuarlar ayn rnekten alnan parala
r kulland. Bu para, test iin rtnn kenarndan al
nan eni 1 cm boyu 5.7 cm olan bir ksmd. Testlerden
alnan sonu, rtnn MS 1260-1390 aras bir tarihten
(yani eserin ilk sergilendii tarih) kalm olduunu, ya
ni sa'nn kefeni deil, ortaada yaplm bir aldatma
ca olduunu gsteriyordu.

181
 BRIAN HAUGHTON

rtnn aldatmaca olduu ynndeki kuram des

tekleyen baka bir kant da kuzeydou Fransa'da bulu
nan Troyes ehrinin rahibi Pierre D'Arcis'in yazd bir
mektuptur. 1389 tarihli (grne baklrsa gney
Fransa'da Avignon'da bulunan Papa VII. Clement'e
yazlm olan) bu mektupta, VII. Clement'in selefi Poiti-
ers ehrinin rahibi Henri'nin rt zerinde yapt ince
lemede rty boyayan sanatnn ortaya kt ve
onun isteiyle kutsal emanetin sergiden kaldrld id
dia edilmitir. Mektubun devamnda, bu rtnn
sa'nn kefeni olamayaca, "byle bir ey olsa bunun
ncil'de yazmas gerektii, orada yazl deilse bugne
kadar sr kalmas gerektii" yazldr. Ancak, bu belge
aslnda hi gnderilmemi bir mektubun tasla gibi g
rnyor ve baz aratrmaclar Rahip D'arcis'i bunu
yapmaya iten nedenleri tartyorlar. Aratrmaclara
gre D'Arcis rtye kendisi sahip olmak istiyordu.
Ama eer rt sahteyse bundan kim sorumluydu ve
bunu nasl yapmt? Christopher Knight ve Robert Lo-
mas kinci Mesih adl kitaplarnda rtnn zerindeki
yzn, Tapnak valyelerinin son Byk stad Jac
ques de Molay'a ait olduunu ait olduunu iddia ettiler.
De Molay Fransz hkmdar IV. Pihilip'in emriyle, di
ni deerlere saygszlk yapt iin tutukland ve 18
Mart 1314'te Paris'te Seine Nehri zerindeki bir adada
kaza balanarak yakld. Yazarlara gre, de Molay'a
ikence yaplm, sa'nn ektii aclarn aynsn yaa
mas iin kollar ve bacaklar tahta bir kapya ivilen
miti. Ardndan yumuak bir yatakta bir rtnn ze
rine yatrlm ve rtnn bir paras vcudunun n

* Papa: 1 3 7 8 - 1 4 1 7 y l l a n a r a s n d a k i d n e m d e ayr e h i r d e ( R o m a ,
Avignon, P i s a ) ayr P a p a bulunuyordu. (.N.)

182
 GZLENEN TARH

ksmn kaplayacak ekilde bana rtlmt. Gr

ne baklrsa bunlardan sonra, belki de yar koma ha
linde 30 saat ylece braklm ve bu sre ierisinde de
Molay'n teri ve kan rtnn zerindeki ekli olutur
mutu.
De Molay'la ilgili kuram destekleyen bir dier kant
da, Molay'n Geoffroi de Charney'nin dedesi, Nor-
mandy'nin tapnak hocalarndan Geoffroi de Charney
ile beraber idam edilmi olmasdr, iddialara Geoffroi
de Charney 1356'da Poitiers Savamda ldkten sonra,
ei Jeanne de Vergy, Charney'nin eyalar arasnda r
ty bulmu ve Lirey'deki kilisede sergiye amt.
valye Lomas kuram byk lde, rt zerinde
1988'de yaplan radyokarbon testinden ve yazarlarn
Molay'a uygulanan ikence yntemleri hakkndaki tah
minlerinden yola kar. Ancak rtnn zerindeki re
sim, de Molay'n ortaada yaplm tahta bask resim
lerine ve 19. yzylda Chevauchet tarafndan yaplm
renkli ta bask resmine benzemektedir.
rtnn zerindeki resimdeki kii olabilecek bir di
er aday da Leonardo Da Vinci'dir (1452-1519). Yazar
lar Lynn Picknett ve Clive Prince, aslnda rtdeki res
min Da Vinci'nin kendi izdii bir portresi olduu ve
muhtemelen tarihte fotorafln ilk rnei olduunu
ne srmektedirler. Baka aratrmaclarn da hemfikir
olduu bu kurama gre rtdeki resim camera obscura
(bir tarafnda dardaki grntnn ters evrilmi bir
yansmasn kardaki duvara, perdeye ya da aynaya
gnderen, daha sonra da sanatlarn grnty olu
turmak iin kopyasn kardklar bir delik bulunan bir
karanlk oda ya da kutu) yardmyla yaplmt. Bu ku
ram kabul etmeyenlerin k noktas, da Vinci'nin ta
rihi kaytlara gre rtnn ortaya kndan neredeyse

183
 BRIAN HAUGHTON

yz yl sonra domu ve radyokarbon testinin sonucu

olan MS 1260-1390 tarihleri arasnda yaamam olma
sdr.
Ancak yaplan son aratrmalar 1988'de yaplan rad
yokarbon testinin doruluu hakknda phelere yol
amtr. Kimyac Raymond Rogers Thermochimica A
ta adl bilim dergisinin Ocak 2005 saysnda yaynlanan
makalesinde, radyokarbon testinde kullanlan rt par
asnn asl rtye ait olmadn iddia etti. Kimyasal
test, bu rt parasnn kefenin geri kalan ksmndan
tamamen farkl kimyasal zellikler tadn ortaya
koydu. Bu yzden birok aratrmac radyokarbon testi
iin alnan parann 1532'deki yangndan sonra yapl
m yama ksmdan alndn tahmin ediyor. Rogers,
yapt kimyasal incelemede rtnn en az 1300 yllk
olduu sonucuna vard.
Haziran 2002'de, ortaada yaplm yamalar de s
klerek rt byk lde yenilendi. Yenileme ilemi
srasnda, uzman tekstil onarmcs Mechthild Flury-
Lemberg kefendeki kuman e bir apraz diki ynte
miyle dikilmi olduunu tespit etti. Bu yntem eski a
larda kaliteli kyafetlerin dikiminde kullanlyordu.
Flury-Lemberg ayrca, ayn yntemin sa'nn kefenini
gsteren bir 12. yzyl resminde kullanlm olmasnn
nemine dikkat ekti. Bu, sanatnn rtnn dokuma
eklini tanyacak kadar bilgili olduunu gstermektey
di. Lemberg ayrca rtnn uzun tarafndaki diki ye
rinde kullanlm olan ilgin yntemle Lut Gl'ne ba
kan srail kalesi Masada'nn mezarlarnda bulunan bir
bez parasnn kenarnda kullanlm yntem arasnda
ki benzerliin altn izdi. Masada'daki rt M 40-73
arasndaki dnemden kalmadr ve Flury-Lemberg Tori-
no Kefeni'nin de MS 1. yzyla tarihlendiini, yani he-

184
 GZLENEN TARH

men hemen ayn zamandan kalm olduunu dn

yor. 2002 ylndaki yenileme almalar srasnda rt
nn arka yznn ilk kez fotoraf ekildi ve tarand.
2004'te Londra'daki Fizik Enstits Journal of Optics A
adl dergide, fotoraflar zerinde yaplan incelemenin
sonularn veren bir makale yaynlad. Padova niver-
sitesi'nden talyan bilimadamlar Giulio Fanti ve Ro-
berto Maggiolio grnt ileme teknikleri kullanarak
rtnn arka ksmnda, yz ve elleri gsteren silik, bel
li belirsiz bir resim tespit ettiler. Bu ikinci resmin, rt
nn n yzndeki resimle uyumlu ve tamamen gelii
gzel olmas, n taraftan boya szm olmas ihtimalini
gndeme getirmektedir. Bu ihtimal ayrca rtnn ilk
fotoraflk yntemleri kullanlarak ekilmi olduu
iddiasn da geersiz klmaktadr.
Torino Kefeni konusunda birok kiinin tad
inanc dorulayabilecek bir ihtimalin son zamanlarda
tekrar gndeme gelmi olmas, kefenin gerekten de
sa'nn kefeni olduu anlamna gelebilir mi? ou H
ristiyan bu yeni kantn rtnn gerek olduunu gs
terdiine inansa da pheciler bu rtnn gerek olma
ihtimalini reddetmektedirler. Bugn birok aratrma
c, yaplacak yeni testler iin Vatikan'n rtden rnek
ler alnmasna izin vermesini bekliyor, ancak kilise u
anda bu konuda ok isteksiz grnyor. Belki de hibir
zaman Torino Kefeni'nin, Arimathea'l Yusuf un sa'nn
vcudunu sard rt olduu bilimsel olarak kantla-
namayacaktr. Buna inanmak daima bir dini inan me
selesi olarak kalabilir.

185
 KOSTA RKA'NIN
DEV TA TOPLARI

A merika'nn Kolomb'un kefinden nceki devirlere

ait en esrarengiz srlarndan biri Kosta Rika'mn gi
zemli ta kreleridir. aplar birka santimetreyle 2.13
metre arasnda deien, en arlar 16 ton olan bu ta
toplarn yzlercesi gney Kosta Rika'nn Pasifik kys
yaknnda Palmar Sur ve Palmar Norte ehirlerinin ci
varndaki Diquis blgesinde bulunmutur. ou, grani
te benzer sert, volkanik bir kaya tipi olan granodiorit-
ten yaplmtr. Ancak, ounlukla denizkabuklarndan
ve denizkabuu paralarndan oluan bir tr kireta
olan coquina'dan yaplm birka rnek de vardr.
Kreler ilk kez 1930'larda, United Fruit Company
muz ve dier meyvelerin aalarn dikmek iin orman
temizlerken ortaya kt. irketin iileri kreleri buldu
ve ilerinde altndan yaplm bir ekirdek ksm oldu
unu syleyen yerel efsaneye inanarak gizli altnlar
aramak iin krelerin ounu dinamitle patlattlar.
1948'de Harvard niversitesi'ndeki Peabody Mze-
si'nden Dr. Samuel Lothrop ve ei, bu ta toplan yerin
de incelediler ve bu almalarna ilikin rapor 1963'te
yaynland. Lothrop raporda 186 kre bulunduunu be-
186
 GZLENEN TARH

lirtti, ancak Jalaca'ya yakn bir blgede 45 kre daha

olduunu ve bunlarn daha sonra baka yerlere gt
rldn o da duymutu. Ayrca gney Pasifik kys
nn 12.5 mil batsndaki Cano Adas'nda da bu krele
rin rneklerine rastlanmt. Bu verilerden yola kt
mzda bir zamanlar krelerden birka yz tane olduu
nu tahmin edebiliriz. 1940'lardan beri krelerin ou
kendi yerlerinden kaldrlm ve genelde demiryoluyla
lkenin farkl kelerine gnderilmitir. Bugn sadece
6 tanesi yer deitirmeden kalmtr. Bazlar Ulusal
Mze'de sergilenmektedir, birka da bakent San Jo-
se'nin parklarn ve bahelerini sslemektedir.
Kosta Rika ta kreleri hakkndaki bilimsel aratr
malar 60 yldan uzun bir sredir devam etmektedir. Bu
konudaki aratrmay United Fruit Company'nin kuru
cusu Samuel Zemurray'n kz arkeolog Doris Zemurray
Stone 1943 ylnda balatmtr. Sonradan Kosta Rika
Ulusal Mzesi'nin mdrln de yapan Stone, bul
duklarn 1943'te American Antiquity dergisinde yayn
lad. almasnda, ilerinde 44 ta kre bulunan be
blgenin plan ve krelerin bir klt simge, mezarlar
gsteren iaretler veya bir eit takvimle ilgili olabilece
i eklindeki yorumlan yer ald. Lothroplarn 1963'te
yaynlanan almalarnda krelerin bulunduu blge
lerin haritalar, krelerle birlikte ya da onlarn yakn
larnda bulunan mleklerin ve metal eyalarn ayrnt
l kaytlar yer ald. Ayrca krelerin birok fotoraf, i
zimi, dizilimleri hakknda lmler ve notlar da bulu
nuyordu.
1950'de yaplan yeni arkeolojik kazlarda ta kre
lerle birlikte gney Kosta Rika'nn Kolomb kefi nce
sinde yaam halklarna ait mlek ve baka eyalar
da bulunmutur. O zamandan bu yana baka alma-
187
 BRIAN HAUGHTON

lar da yaplmtr. Bunlarn en verimlisi 1990-1995 yl

lar arasnda Kosta Rika Ulusal Mzesi'nden arkeolog
Ifigenia Quintanilla'nn yapm olduu almadr. Ar
keologlar uzun sredir bu tuhaf krelerin kkeni hak
knda kararsz kalmlardr. Krelerin doal m insan
yapm m olduu hl ok tartlan bir konudur. Ba
z jeologlar talarn doal yollarla olumu olabilecei
ni dnyorlar. Bu ynde gelitirdikleri kurama g
re, bir volkan gkyzne magma fkrtm, bu magma
scak, klle dolu bir vadiye akm ve daha sonra dam
lalar zamanla souyarak kreleri oluturmu olabilir.
Dier bir tahmin de, granit bloklarnn ok hzl akan
bir elalenin altnda insan yapm bir ukura yerleti
rilerek srekli akan suyun etkisiyle neredeyse m
kemmel bir kre ekli alm olabilecekleri ynndedir.
Bu kuramlara ramen, zellikle krelerin yapmnda
kullanlan granodioritin blgede olmad gereini
gz nne aldmzda, krelerin insan yapm olmas
daha yakn bir ihtimaldir. Bu kaya cinsinin kayna
olan ta oca, krelerin bulunduu blgeden 50 mil
kadar mesafede, Talamanca sradalarndadr. Arke
olog Ifigenia Quintanilla 1990-1995 yllar arasnda
bulgularn karld yerde saha almas yapt ve
hammadde kaynan ve muhtemelen tamamlanma
dan braklm kre rnekleri olan baz kayalar buldu.
Quintanilla'nn kazsnda ayrca, toplarn iinden, na
sl yaplm olduklarn gsteren ince tabakalar da or
taya kt. Quintanilla'nn bulgularna gre, krelerin
yapmnda kullanlan yntem konusunda en mantkl
ihtimal, ekli daireye yakn bir kaya parasnn, krl
mas iin stlarak ya da soutularak sonunda kreye
daha yakn bir ekle girmi olmasdr. Daha sonra da
muhtemelen ayn maddeden yaplm sert ta ekiler-

188
 GZLENEN TARH

le dzeltilmi ve son olarak da tatan yaplm baka

aletlerle cilalanmlardr.
Bu ta toplar hakkndaki yanl bir yorum, bazlar
na gre "0.5 in ila yzde 0.2" arasndaki bir deere
denk, neredeyse yzde yz kre eklinde olduklardr.
Ancak bu gerei yanstmamaktadr, zira kreler ze
rinde yaplan lmlerden bu netlikte sonular alnma
mtr. Aslnda toplarn ou tam yuvarlak deildir, ki
misinin ap gerek bir kreden 5 cm'den daha farkldr.
Dier bir soru da Kolomb kefi ncesi devirlerde bura
da yaam olan halklarn bu talar bulunduklar yer
lere nasl tam olduklardr. Ortada bylesine ar bir
iin olmas, gelimi ve iyi organize olmu bir toplumu
akla getirmektedir (Talar dadaki bir ta ocanda ya
pldysa orada tepeden aa ok kolay yuvarlanabile
cekleri halde).
Bu esrarengiz kreleri kimin, niin yapt daha da
karmak bir konudur. Arkeologlara gre kreler iki ay
r toplumun yaad iki ayr dnemde yaplmtr. K
relerin sadece kk bir ksm ilk dnemden kalmtr.
Aguas Buenas olarak bilinen bu dnem MS 100'den MS
500'e kadar srmtr. Grne baklrsa krelerin
byk bir ounluu Chiriqui dnemi olarak bilinen
ikinci evrede (MS 800-1500) yaplm ve Terraba Neh-
ri'nin alak ksm boyunca datlmtr. Ancak bu, k
relerin ilevini aklamak iin yeterli deildir. Uzaydan
ya da Atlantislilerden yardm gelmi olduu ihtimalini
bir kenara koyarsak, en benzersiz kuram, kreleri ok
gelimi bir tarih ncesi uygarln yapt ve dnya a
pndaki bir enerji retim ann anteni olarak kulland
eklindedir. Ancak somut bir kant olmad iin by
le bir kuram temelsizdir, ve orada yaayan halkn kaya
lar yumuatmaya yarayan bir iksire sahip olduklarn

189
 BRIAN HAUGHTON

anlatan yerel efsane kadar gerekten uzaktr. Ivar Zapp

ve George Erikson 1998'de yaynladklar Amerika'daki
Atlantis: Eskian Denizcileri adl kitaplarnda, kre
lerin, eskiada yaam, denizcilikte ok ileri, Yunan
filozof Eflatun'u kayp ehir Atlantis hakknda yazma
ya itmi bir rk tarafndan yapldn ve denizcilik
aralar olarak kullanldn iddia ettiler. Ne var ki
byle bir kurama gre krelerin kyya yakn, denizcile
rin grebilecei bir yerde bulunmas gerekirdi, ama du
rum byle deildir. Ayrca krelerin belli bir dzene g
re yerletirilmi olmas gerekirdi, ancak byle bir dzen
de sz konusu deildir.
zellikle ounun ilk bulunduklar yerlerinden kal
drlm olmalar nedeniyle, bu ta toplarn niin ya
pldklarn tam olarak bilemiyoruz. Talarn yerleti
rilmesi, bunu yapan topluluk iin tahminen ok haya
ti bir nem tadndan, bu nemli bir sorundur. An
cak elimizdeki verilerden yola ktmzda zerinde
durulabilecek en mantkl olaslk, talarn bazlar
nn, rnein mlkler arasnda snr noktas ya da sta
t sembol gibi, bir tr iaret olarak kullanlm olma
sdr. Toplarn bir dzenek ierisinde bulunmu olma
larndan yola kan bir tahmine gre de, toplarn g
ne, ay ve yapldklar zamanlarda insanln bildii
tm gezegenleri temsil ettii ynndedir. Tm gne
sistemini temsil ettiklerini ileri srenler bile vardr.
Lothrop'un 1940'larda dikkat ektii ilgin bir veri, in
celemeye ald toplardan bazlarnn, nceleri yerle
im alan olan evredeki tepelerden yuvarlanarak in
mi gibi grnmesiydi. Belki de toplar bir zamanlar te
pelerin zerindeki yaplarda tutuluyordu. Ancak bu
ihtimal, toplarn gkbilimi ya da denizcilik asndan
hibir nem tamad anlamna gelir. Toplarn, belki

190
 GZLENEN TARH

de yapmlarndan itibaren 1000 yl ierisinde hep de

imi olan eitli ilevleri olmas olasdr. Bu konuda
gndeme getirilen ilgin bir fikir de, bu zahmetli kre
yapma iinin, elde edilen kreler kadar, h a t t a belki
onlardan daha da nemli, bal bana anlam olan bir
ayin olduu ynndedir.
Kosta Rika'nn ta kreleri bulunduklarndan beri,
s deiiklikleri, yamur, sulama ve aralkl yangnlar
dan zarar grmtr. 1997'de tm dnyada kutsal yer
leri korumak iin Landmarks Foundation kuruldu.
2001'de eitli h k m e t kurulularnn desteiyle
Landmarks Foundation ve Kosta Rika Ulusal Mzesi
ekipleri, krelerin ounu San Jose'den eski evleri olan
sradalara tadlar. Kreler ilk bulunduklar yer olan
Diquis Deltas'nda muhafaza edilebilecekleri ve sergile
nebilecekleri bir kltr merkezi yaplncaya kadar ko
ruma altna alnmlardr.
Arkeologlar Diquis Deltas'nda amurun iinde hl
kre rneklerine rastlamaktadrlar. Orada daha fazla
kre olmas mmkndr. Kreler bugn Kosta Rika'da
mzelerde ve eitli devlet binalarnn, hastanelerin ve
okullarn bahelerinde im alanlarn ss olarak gr
lebilir. ki tanesi ABD'ye gtrlmtr. Biri Washing-
ton'daki National Geographic Society mzesinde sergi
lenmektedir, dieri ise Massachusetts eyaletinin Camb-
ridge ehrinde, Harvard niversitesi'ndeki Peabody Ar
keoloji ve Etnografya Mzesi'nin yaknlarndaki bir
bahededir. Kreler baz zengin ailelerin evlerinde bah
e dekoru olarak kullanlmaktadr ve stat sembol
olarak grlrler. Yani kreler uzun zaman nce ilk bu
lunduklar yerden kaldrlm olmalarna ramen bu
gn bazlarnn bir ekilde ilk dnlen amalar do
rultusunda kullanldn sylemek mmkndr.

191
 TALOS: ESK BR
YUNAN ROBOTU MU?

oumuz Talos'u, Ray Harryhausen'n nefes kesen

zel efektlerini kulland 1963 yapm filmi Jason
and the Argonauts filmindeki bronz dev olarak biliriz.
Ancak Talos fikri nereden km olabilir? Talos acaba
tarihteki ilk robot olabilir mi?
Talos aslen bir Girit efsanesinde ad geen bir figr
dr, ancak Talos'un kkenine ilikin ok deiik hikaye
ler vardr. Zeus Europa'y karp Girit'e gtrdnde
ona akn gstermek iin hediye verdi. Bu hediyeler
den biri dev tun robot Talos'tu. Hikayenin baka bir
uyarlamasna gre bu devi Hephaestus ve Cyclopes yap
m ve Girit kral Minos'a vermiti. Dier bir hikayeye
gre ise, Talos Cris'in olu ve Phaestos'un babas, ya da
Minos'un kardeiydi. Talos'un muhtemelen Girit'in
Knossos Labirenti'ndeki Minotor'a ok benzeyen bir boa
olduunu ileri srenler de vardr. Eskiada yaam Ro-
doslu yazar Apollodorus'un Argonautica adl eserine gre
Talos, dibudak aalarndan tremi ve yartanrlar a
na kadar yaam bir tun soyunun son rnei olabilir.
Talos (ya da Talus) eskia Girit lehesinde gne
anlamndayd ve tanr Zeus'a da ayn isim verilmiti:
192
 GZLENEN TARH

Zeus Tallaios. Talos Girit adasnn bekisiydi ve aday

dmanlarn igal etmesini ve halkn Minos'tan izinsiz
aday terk etmesini nlemek iin her gn kyy kez
dolard. Ayrca ylda kez Girit'in kylerine gider,
zerinde Minos'un kutsal kanunlarnn yazl olduu
tun tabletleri de yannda gtrrd. lkede bu ka
nunlara uyulmasndan o sorumluydu. Hikayeye gre,
Talos yaklaan dman gemilerinin karaya kmasn
nlemek iin onlara dev kayalar ve enkaz paralar fr
latyordu. Dman bu ilk saldry atlatrsa tun dev bu
kez atee atlyor ve kzarana kadar iinde kalyor, son
ra da karaya karlarken yanan vcuduyla onlara sar
lyordu. Talos'un bir zamanlar Sardunyallarn hima
yesinde olduu ve onlar devi Minos'a vermeyi reddet
tikleri iin yine bir atee atlayp, gsne sarp yaka
rak azlar ak bir ekilde ldrd de sylenir.
Kendinin ya da bakalarnn sorunlarna glenler iin
sylenen sardonik gl ifadesi de muhtemelen bu ola
ya dayanmaktadr.
ason ve Argonotlar Altn Postu ele geirmi, kendi
topraklarna dnerken yolda Girit'e yaklatlar ve Ta-
los'la karlatlar. Dev yaratk, Argo adl gemilerini
uurumlardan skt kayalar frlatarak krfezde tut
tu. ason'a elik eden cad Medea, bylerini kullana
rak onlar Talos'un saldrlarndan kurtard. Kaytlara
gre Talos'un boynundan topuklarna kadar uzanan in
ce bir deriyle kapl, tun bir iviyle tutturulmu krm
z bir damar vard. Bu ivi, metalden yaplm kollar
n hareket ettirmesini salayan ilahi irinde {tanrlarn
kan olarak bilinen yal madde) gizliydi. Bu, vcudun
daki tek savunmasz noktayd. Argonautica''da Medea,
dev Talos'u dmanca bir bakla bysnn etkisine
alr ve arklar ve dualarla Keres'i (lm ruhlar) a-

193
 BRIAN HAUGHTON

rr. Bu inleyen ruhlar pskrtmek iin kaya frlatma

ya alrken yanllkla ayak bileini, tam da savun
masz damarn gizleyen noktasndan sivri bir kayann
ucuna srter. Byk bir grltyle yere der ve ilahi
irin erimi kurun gibi fkrr. Hikayenin baka bir
uyarlamasnda, Medea tun adama by yapar ve onu,
adada durmasna izin verirse onu lmsz yapacak giz
li bir iksiri ona vereceine inandrr. Talos kabul edip
iksiri ier ve annda uykuya dalar. Medea yanna gider
ve ayak bileinden savunmasz damarn gizleyen tka
c ekerek onu ldrr.
Bazlar da Argonotlardan Poeas'n (Truva Sava-
'nda yer alan Philoctetes'in babas) devin damarn
okla vurarak deldiine inanrlar. Bu tahmine gre Ta-
los'un lmnden sonra Argo gvenli bir ekilde Girit'e
demirlemitir. Girit'in Phaistos ehrinde, zerinde Ta-
los'un resmi olan, tarihleri M 3. ve 4. yzyllar arasn
da deien madeni paralar bulundu. MS 5. yzyln son
larndan kalma, krmz figr tekniiyle yaplm kra
terdeki (vazo) resimde Dioskoroi (kahraman-tanrlar
Castor ve Polydeukes) lmek zere olan Talos'u yakala
maktadr. Ayn esnada, doulu kyafetler iindeki Me
dea, elinde ilemeli bir uvalla (bu uvalda byk olas
lkla byl iksirleri ve ilalar vard) Argo'nun nnde
duruyordu.
Girit'in dev tun adam hakkndaki efsaneyle ilgili
birok farkl yorum vardr. Hikayede Talos'un kaderi
nin Truva Sava'nda Ail'in geirdiklerine benzedii
ynnde imalar bulunmaktadr ve bunlarn kaynaklar
ayn olabilir. Politik bir yoruma gre Talos, metal silah
lar olan Minos donanmasn temsil ediyordu. Argo ge
misiyle gelen anakara Yunanllar Talos'u yenince Gi
rit'in gc yok oldu ve Yunanistan'n kontrol anakara-

194
 GZLENEN TARH

ya geti. Belki de Girit'in limanlarn korsanlar istila et

miti ve Talos Minos'un korsanlara kar nbetisiydi.
air Robert Graves, Talos'un tek damarnn cire-perdue
(kayp balmumu) yntemiyle tun dkm yaplmasn
daki esrara ait olduunu belirtmitir. Bu yntemde hey-
keltra modelini kilden yapar ve sonra da balmumuyla
kaplar. Bu model daha sonra delinmi kil kalbyla kap
lanr. Istldnda kalp, balmumu alnn deliklerin
den akp gider. Sv hale gelen metal daha sonra balmu
munun kaplad yere dklr.
M 1500 ylndan kalma Minos kabartmal talar
nn bulunmasyla konuya dini ve ayinsel bir yorum ge
tirildi. Talarda, kydaki tapnaklara krek eken bir
tanra (veya rahibe) figr vard. Bu figr, zerindeki
tanrann tun dev Talos gibi adann evresinde ilahi
bir yolculuk yapm olabileceini gsteriyordu. Robert
Graves, Talos kelimesi Girite'de gne anlamna geldi
i iin, Talos'un, gne gibi, gnde yalnzca bir kez Gi
rit'in evresini dolam olabileceini ileri srmtr.
Gnein tun grnts Talos'un dier ad Taurus (bo
a) olduundan ve Girit yl mevsime blnm oldu
undan, kylere ylda kez yapt ziyaret, ayinlerde
kulland boa maskesini takan Gne Kral'n yapt
kraliyet gezileri olabilirdi.
Bir dier kuram da Talos'un tarihteki ilk ilevsel ro
bot olduu ynndedir. Hesaplara gre, Talos Girit'in
evresini gnde kez dolaabiliyorsa saatte 155 mil
hza sahip demektir. Bu gr savunanlar, tun dev bi
leinden yaralandnda dar akan svnn erimi kur
una benzediinin altn izmektedirler. Genel olarak
Yunanllar tm makine trlerine byk nem veriyor
lar, onlar tiyatro oyunlarnda ve dini trenlerde sk sk
kullanyorlard. Her ne kadar ilkel olsalar da, tarih n-

195
 BRIAN HAUGHTON

cesinde de robotlarn ksa bir gemileri vardr. M 350

ylnda Yunanllarn byk matematikisi Archytas,
Gvercin adn verdii, buharla alan mekanik bir
ku yapt. Bu, tarihte uula ilgili ilk almalardan bi
ri, ayn zamanda muhtemelen ilk uan nesne rneiydi.
M 322'de Yunan filozof Aristo, belki de robotlarn ge
litirileceini nceden grerek, "eer her alet, kendisine
emredildiinde veya kendiliinden zerine den ii ya
pabilse, ne usta iilerin raklara, ne de lordlarn kle
lere ihtiyac olurdu" demiti. M 3. yzyln sonlarnda
Yunan mucit ve fiziki skenderiyeli Ctesibius zerinde
hareket eden figrler bulunan su saatleri yapt. Bu sa
atler zaman, 17. yzyla kadar icat edilmi tm saat
lerden daha doru gsteriyordu.
1600 yl akn bir zaman sonra, MS 1495 sralarn
da Leonardo da Vinci mekanik zrhl bir valye tasar
lad (hatta belki de yapt). Bu alet, muhtemelen tarih
teki ilk insans robottu. Kablo ve makarayla alan bir
adam eklindeki bu robotun iindeki dzenek, ieride
gerek bir insann olduu izlenimini vermek zere ta
sarlanmt. Robot oturabiliyor, kollarn sallayabiliyor
ve anatomik adan dzgn enesini ap kapatrken
ban oynatabiliyordu. Davul gibi otomatik alan m
zik enstrmanlar eliinde sesler karm bile olabilir.
Aslnda ortaada kraliyet ailesini elendirmek iin bu
na benzer makineler yapm baz mucitler vardr. Da
Vinci'nin robotunun zerinde, 15. yzyln sonlarna z
g tipik Alman-talyan zrh vard. Da Vinci'nin tasa
rmlarnda grld zere tm eklemler uyum iinde
alyordu ve gs kafesinde bulunan mekanik, ana-
log programlanabilen bir kontrol gc tarafndan hare
ket ettiriliyordu. Bacaklar, bu sistemden ayr olarak,
d ksmda bulunan bir kol dzenei altryordu. Bu

196
 GZLENEN TARH

dzenek, bilek, diz ve kaladaki nemli noktalara bal

olan kabloyu ynlendiriyordu.
2005'te Connecticut niversitesi Biyokimya Mhen
dislii Fakltesi, Da Vinci'nin orijinal robotunun ana
yapsn tekrar oluturmaya baladlar. Fakltenin ta
sarm, robota grme yetenei, konumalar tanma, ses
hakimiyeti, bilgisayarla eklenmi hareketler ve daha
gelimi bir vcut yaps kazandracak. Robotun ayrca
hareket ettirebildii bir boynu ve hareketli nesneleri
gzleriyle takip edebilme yetisi olacak. Bu yeni tasarm,
biri bilgisayar komutlarna, dieri ise kendisine syle
nen komutlara cevap verebilen iki ayr modda ala
cak. Da Vinci'nin orijinal makaralar ve dili arklar,
doal insan hareketlerini andracak ekilde kaslar
olan modellerle birlikte kullanlacak.
Tm bunlar antik Yunanistan'dan ok ileride gibi g
rnyor. Ne var ki, Talos muhtemelen bir efsane kahra
man olsa bile, Girit'in dev tun adam belki de gn
mzdeki tm robotlarn ilk rneiydi.

197
 BADAT PL

B az aratrmaclar eskia Msr duvar oymalarnda

ve metinlerinde, eskiada elektriin varlna da
ir kantlar grdler. Bu iddialar genelde somut kantla
ra dayanmasa da baz bilimadamlarnm, elektrik gc
kaynann bir rnei olduuna inand bir eskia
bulgusu mevcuttur. Bu kk, sssz kavanoz, gste
risiz d grnne ramen bilimsel keifler tarihi
hakknda yaygn kabul gren dnceleri deitirebilir.
2000 yllk bir pil olduu sanlan bu alet, 1936'da
Badat'n gneydousunda Khujut Rabu blgesinde bir
demiryolu yapmnda topra kazmakta olan iiler ta
rafndan bulundu. Pil tahminen Pers dnemine (M
247-MS 228) ait bir mezardan karlmt. Bulundu
unda parlak, sar kilden yaplm 13 cm uzunluunda
oval bir kavanoz ve iindeki rulo halinde bakr tabaka,
demir ubuk ve birka asfalt parasndan oluuyordu.
Asfalt bakr silindirin altn ve stn kapatmak, ayn
zamanda demir ubuu silindirin ortasnda tutmak iin
kullanlmt. Tka olarak asfalt kullanlmas, aletin
iinde nceden bir eit svnn olduunu gsterir. Bakr
tpn zerindeki pas lekeleri de bunu dorular. Bu iz
ler tahminen asitli bir svdan, belki de sirke ya da a
raptan kaynaklanmaktadr. Seleucia (burada bulunan-
198
 GZLENEN TARH

larn iinde rulo halinde katlar vard) ve Ctesiphon

(burada bulunanlarn iinde rulo halinde tun tabaka
lar vard) ehirlerinde de benzer nesneler bulundu.
1938'de Badat Mzesi Laboratuarnn o zamanki
mdr Alman arkeolog Wilhelm Knig bu garip nesne
yi ya da nesneleri (bu konuda grler farkldr) mze
nin bodrum katnda bir kutunun iinde buldu. Dikkatli
bir inceleme yaparak, bulduu nesnenin Galvanik hc
reye ya da gnmzdeki pillere ok benzediini tespit
etti. Bunun zerine Knig bulduu aletin muhtemelen
altn gm nesnelerin zerini elektrolizle kaplamak
(ince bir altn ya da gm tabakasn bir yzeyden di
erine aktarmak) iin kullanlm, eskiaa ait bir pil
olduunu ileri sren bir makale yaynlad. Ayrca piller
den alnan verimi artrmak iin birka pilin birbirine
balanm olabileceini de tahmin etti. Pillerin tarihi
konusunda en mantkl ihtimal M 250 ile MS 640 ara
sndaki dnemden kalm olduklar ynndedir, ancak
bilinen ilk pil olan Volta Pili italyan fiziki Alessandro
Volta tarafndan bulunduunda takvimler 1800 yln
gsteriyordu. Bu durumda, eer bu bulgu ilkel bir pilse,
eskia Persleri bunu yapacak bilgiye nasl ulatlar ve
bunu yapmay nasl baardlar? Massachusetts eyaleti
nin Pittsfield ehrindeki General Electric Yksek Voltaj
Laboratuarndan mhendis Willard F. M. Gray, K-
nig'in makalesini okuduktan sonra eskiaa ait bu pilin
bir kopyasn yapp denemeye karar verdi. Kil kavano
zu zm suyu, sirke ve bakr slfat zeltisiyle doldur
duunda, 1.5-2 volt kadar elektrik rettiini grd.
1978'de, Almanya'nn Hildesheim kentindeki Rmer
und Palizaeus Mzesi'nin o zamanki mdr Msr uz
man Dr. Arne Eggebrecht Badat Pili'nin bir kopyasn
yapt ve iini zm suyuyla doldurdu. Bu kopya pil 0.87
199
 BRIAN HAUGHTON

volt elektrik retti. Eggebrecht bu enerjiyi gm bir

heykelcii elektroliz yntemiyle altnla kaplamak iin
kulland. Biriken tabaka yalnzca 1/10000 mm. kalnl-
ndayd. Bu deneyin sonucunda Eggebrecht, bugn
mzelerde bulunan, eskiaa ait, altndan yapld d
nlen birok eyann aslnda altnla kapl gm ola
bileceini ileri srd. 1999 ylnda Massacusetts eyale
tindeki Smith College'da matematik ve bilim tarihi pro
fesr Dr. Marjorie Senechal gzetimindeki renciler
Badat Pili'nin baka rneklerini yaptlar. renciler
rnek kavanozlardan birini sirkeyle doldurdular ve 1.1
volt elektrik elde ettiler. Badat Pili'nin kk bir akm
retebildii bu deneylerden bellidir, ancak bu enerji
acaba niin kullanlyordu?
Bu konuda en popler kuram Knig'inkidir. Buna
gre, hcreler bir dizi halinde birbirlerine balandkla
rnda elde edilen akm, metallerin elektrolizi iin yeter
li olabilirdi. Knig M 2500 ylndan kalma, Smerlere
ait gm kapl bakr vazolar buldu ve u ana kadar
Smerlere ait hibir pil bulunmam olmasna ramen,
bunlarn Khuju Rabu'da bulunanlara benzer piller kul
lanlarak elektrolizle yaplm olabileceini ileri srd.
Knig, bugn bile Irak'taki ustalarn bakr mcevherle
ri ince gm tabakasyla kaplarken ilkel bir elektroliz
teknii kullandklarnn altn izdi. Ona gre, bu yn
temin Persler zamannda kullanlm ve yllar boyunca
kuaktan kuaa aktarlm olmas mmkndr. Bu
teknik bugn biraz farkl bir ekilde, altn kaplama de
nen bir ilemle bilinir. Bu ilemde altn ya da gm ta
bakas bir mcevher parasna uygulanr.
Pillerin enerji retiminde kullanmlarna ilikin bir
dier kuram da, tpta kullanldklar ynndedir. Eski
adan kalma Yunan ve Roma yazlar, eskiada dn-
200
 GZLENEN TARH

yann elektrik hakknda olduka ileri dzeyde bilgi sa

hibi olduunu gstermektedir. Yunanllar ayaklara
elektrikli balk uygularak acy nasl dindirdiklerini an-
latmlard. Ac ekenler, iltihapl ayak uyuana kadar
elektrikli bir ylanbalnn zerinde duruyorlard. Tor-
pedo balklar (ya da elektrik nlar) gzlerinin arka
snda bulunan iki elektrikli organa sahiptirler ve 50
amperde, 50-200 volt aras elektrik karrlar. Bu ener
jiyi, yukarlarnda yzen kk avlar bayltma silah
olarak kullanrlar. Romal yazar Claudian, bir torpedo
balnn bronz bir kancayla yakalandnda, suyu aa
rak balklar zerinde ok yaratan bir enerji akm yol
ladndan bahseder. Romal doktorlarn bu elektrik
nlarn hastann akaklar zerinde kullanarak gut
hastalndan ba arsna kadar birok hastal teda
vi ettikleri kaytlarda yer almaktadr. Ayrca eskiada
yaam Babilli doktorlarn elektrikli balklar lokal
anestezide kulland da bilinir. Eskiada Yunanllar
da statik elektriin ilk rneklerinden birini ortaya
kardlar. Bir deri parasna elektron srttklerinde,
elektronun bu srtnme sonucunda tyleri, toz ve sa
man paralarn ektiini grdler. Ancak Yunanllar
bu garip etkiyi fark etmelerine ramen bunun nedeni
hakknda hibir fikirleri yoktu ve muhtemelen bunu ba
sit bir merak olarak grdler. Ancak, pilin arlarn te
davisinde kullanld konusunda herkes hemfikir de
ildir.
Pilin tpta kullanldn ileri sren kuram konusun
da phelerin odak noktas, ok dk voltajl enerji
retmeleridir. phenin nedeni ise dk voltajl ener
jinin ancak kk arlarda etkili olabilecei dnce
sidir. Yine de, bir dizi pil birbirine balanarak yeterli
enerjinin retilmi olabilecei ihtimali de vardr. Ba-
201
 BRIAN HAUGHTON

dat Pili'nin tpta ve elektrik retiminde kullanlm ol

duu ynndeki kuram zerinde duran Alberta niver
sitesinden (Kanada) Paul T. Keyser, Babil yaknlarnda
Seleucia'da karlan tun ve demir ineler ve dier pi
le benzer aletlerden yola karak pilin kullanm konu
sunda yeni bir tahmin yrtt. 1993'te yaynlad bir
makalesinde yer verdii tahminine gre, bu ineler o
zamanlar in'de uygulanan bir tedavi yntemi olan bir
tr elektro-akupunkturda kullanlm olabilir.
Baz aratrmaclar Badat Pili'nin ayinlerde kulla
nlm olabilecei ihtimali zerinde durmaktadrlar.
British Museum'daki Bilimsel Aratrmalar Bl-
m'nden tarihi metalrji uzman Dr. Paul Craddock,
birbirine bal bu tarihi hcrelerden oluan bir grubun
metal bir heykelin iinde gizli olabileceini ileri srd.
Buna gre, bu heykele yaklaan inanl insanlar, rahi
bin sorduu bir soruya yanl cevap verdiklerinde, sta
tik elektrikte ortaya kan oka benzer kk bir elekt
rik oku geiriyorlard. Belki de bu esrarengiz szlama
etkisi, inananlarn gznde bynn kantyd ve o ra
hibin ve tapnan gcn ve esrarl havasn byk l
de arttryordu. Ne yazk ki byle heykeller gerekten
ortaya karlmad srece, pilin ayinlerde kullanlm
olmas ihtimali, heyecan verici kuramlardan biri ol
maktan teye geemeyecektir.
Badat Pillerinin rnekleri zerinde tekrar tekrar
yaplan testlere ramen pheciler bu pillerin hibir za
man elektrik retiminde kullanlmam olduu konu
sunda srarcdrlar. Onlara gre, bu teknolojiyi rettii
dnlen Persler byk savalar olarak biliniyorlar
d; ancak bilimsel alandaki baarlaryla gze arpan
bir toplum deillerdi. pheciler ayrca, bu blgeye ve
dneme ait birok tarihi kayt elimizde olsa da, bu ka-
202
 GZLENEN TARH

ytlarda elektrikten hi bahsedilmeyiinin altn iz--

mektedirler. Ayrca Pers dnemine ait ve elektrolizle
kaplanm hibir arkeolojik bulgu veya teller, iletkenler
ya da tam rneine daha yakn eskia pillerine dair
hibir kant yoktur. Baz aratrmaclar, kendileri ayn
sonulara ulaamadklarm belirterek pilin kopyalar
zerinde yaplan deneylerde elde edilen sonular tar
tmaya atlar. zellikle Dr. Arne Eggebrecht'in deney
leri hedef alnmt. Rmer ve Pelizaeus Mzesi'nden
(Eggebrecht te 1978'de pilin kopyalaryla deneylerini
bu kurumda yapmt) aratrmac Dr. Bettina
Schmitz'e gre, Eggebrecht'in yapt deneylere ilikin
hibir fotoraf ya da yazl belge bulunmamaktadr.
Pillerin elektrik retiminde kullanldn ileri sren
kuram benimsemeyenlerin tercih ettii bir alternatif
kurama gre, kavanozlar kutsal belgeler iin saklama
kab olarak kullanlyordu. Belki de bu belgelerde, par
men ya da papirs gibi organik maddeler zerine ya
zl bir eit ayin bulunuyordu. phecilere gre, eer
bu tr organik maddeler rm olsalard, geriye bir
miktar asidik organik madde brakrlard ve bylece ba
kr silindirin zerindeki paslanma anlalrd. Onlara
gre Badat Pili'ndeki gibi bir asfalt tka Galvanik
hcreye uygun deilken uzun zamanl saklamalar iin
ok uygun bir hava geirmez tka olabilir.
Badat Pillerinin, birka bir araya gelse bile bug
nn cihazlarna kyasla ok daha etkisiz kalaca phe
gtrmez bir gerektir. Ancak bu nesnenin enerji ret
mek iin kullanld da aktr. Yunanllar ve elektron
rneinde olduu gibi, bu nesneyi yapanlarn da kulla
nlan prensibi anlamam olmalar mmkndr. Ancak
bu durum srad deildir. Barut ve bitkisel ilalar gibi
birok bulu, esaslar doru bir ekilde kavranmadan
203
 BRIAN HAUGHTON

gelitirildi. Ne var ki bir gn Badat'taki bu nesnenin

eskiaa ait bir pil olduu kantlansa bile bu durum
2000 yl nce insanlarn gerekten elektrikle ilgili bilgi
lere sahip olduu anlamna gelmez. Bu noktada geriye
kalan soru, Badat Pili'nin dier bululardan tamamen
ayr bir icat olup olmaddr. Bir baka deyile, acaba
onu retenler antik ada elektrii -muhtemelen tesa
dfen - bulan tek toplum olabilir mi? Edebi ya da arke
olojik olsun, mutlaka yeni kantlara ihtiya olduu
aktr, nk u ana kadar elimize geen bilgilere ba
karak bu pilin benzersiz bir bulgu olduunu syleyebi
liriz. Trajik bir ekilde, 2003'te Irak'taki savata Ba
dat Pili, Ulusal Mze yamalandnda eskiaa ait
binlerce paha biilemez eya ile birlikte alnmtr.
imdi nerede olduu bilinmemektedir.

204
 NGLTERE'NN
ESK TEPE FGRLER

ngiltere'deki tepelerin imlerinde 3000 yl akn bir

sredir dev figrler ve jeoglifler olumutur. ngilte
re'nin farkl yerlerine dalm 56 tepest figr vardr.
Bunlarn ou, lkenin gneyindeki yaylalardadr. Bu
figrlerin iinde devler, atlar, halar ve askeri alaylarn
rozetleri bulunmaktadr. Bu ekillerin ou son 300 yl
ve civarna tarihlense de birka daha da eskidir. Muh
temelen ilerinde en nls Berkshire'daki gizemli fi
gr Uffington Beyaz At'dr. Son zamanlarda tarihi ye
niden aratrlm ve eskia Roma devri ncesi, Demir
a'ndan kalma olduunu gsteren nceki tahmindeki
tarihlerden daha da eskiye dayand tespit edilmitir.
Figrler arasnda en tartmal olanlar Dorset'teki Cer-
ne Barahip Dev ve Sussex'de Wilmington'daki Uzun
Adam figrdr. Acaba bu dev figrlerin ilevi neydi?
Onlar kim yapmt? Ve en eski rnekleri nasl binyl-
lar boyunca bozulmadan kalmt?
Figrleri oluturmada kullanlan yntem, sadece
aadaki parlak beyaz kiretan ortaya karmak iin
yukardaki imin kesilmesiydi. Ancak, byk bir insan
topluluu tarafndan dzenli bir ekilde kesilmemi ol-
205
 BRIAN HAUGHTON

sa im ksa sre sonra tekrar byrd. Figrlerin b

yk bir ounluunun yok olmasnn nedeni, gelenekler
ile solan figrlerin badatrlmasyla insanlarn artk
imleri bime zahmetine girmemesidir. Dahas, bu fi
grler insanlar her zaman ayn noktadan im kesmedi
i iin yzyllar sonunda ekil deiikliine uramtr.
ngiltere'de bugn eskiaa ait herhangi bir tepest fi
grnn bugn hl yerinde duruyor olmas, bu rnek
lerin en azndan birinde, kk en az bin yl ncesine
uzanan yerel gelenek ve inanlarn devamn ngren
bir vasiyet olmaldr.
ngiltere'deki en eski ve en nl tepest figr 110
metre uzunluundaki ve 40 metre yksekliindeki Uf-
fington Beyaz At'dr. Bu figr, Berkshire yaylalarnda
Uffington Ky'nn 1.5 mil gneyindedir. Bu benzersiz
tasarlanm at figr, uzun, dzgn bir srt, birbirin
den ayr ince bacaklar, akyor gibi duran bir kuyruk ve
kulardakine benzer gagal bir batan oluuyordu. Bu
k tasarlanm yaratk, tarih ncesine ait alanlar bak
mndan ok zengin olan bir blgenin neredeyse eriyip
iine karm bir konumdadr. At, Tun ann sonla
rndan (M 7. yzyl civar) kalma Uffington Kalesi'nin
yaknlarnda dik bir kayaln zerinde, Neolitik a
dan kalma Ridgeway adl uzun bir yolun aasnda bu
lunmaktadr. Ayrca Uffington At'nn etraf Neolitik
adan ve tun andan kalma mezar tepelerle evrili
dir. Wayland's Smithy'de iinde Neolitik adan kalma
odalar bulunan tepecie yalnzca 1 mil mesafededir.
Tun devrine ait bir mezarlk olan Lambourn Yedi Tepe-
si'ne uzak deildir. Figr yakn blgelerden grlmesi
ok zor bir ekilde yaplmtr ve jeogliflerin ounda ol
duu gibi en iyi havadan grlebilir. Yine de iinde bu
gizemli figrn bulunduu ve adm ondan alan Beyaz

206
 GIZLENEN TARIH

At Vadisi'nde, grntnn net olarak anlald baz

blgeler vardr. Hatta havann ak olduu gnlerde fi
gr 18 mil uzakla kadar grlebilir.
Kaytlarda Uffington'daki bir at ilk kez 1070'lerde
Abingdon Manastr tznde "Beyaz At Tepesi"nden
bahsedildiinde gemitir. Atn kendisinden ilk kez
U90'da sz edilmitir. Ancak, figrn bu tarihten ok
daha eskiye dayand dnlmektedir. Uffington Be
yaz At M 1. yzyla ait Kelt madeni paralarndaki at
figrlerine benzedii iin onun da ayn dnemden kald
dnlmt. Ancak 1995'te Oxford Arkeoloji Biri
mi tarafndan atn vcudundaki iki alt tabakadan ve
topran dibine yakn ksmlarndan alnan tortular
zerinde Optik Uyarmal Ildama (OSL) testi yapld
ve alnan sonuca gre figr M 1400-600 arasndaki d
nemde yaplmt. Yani, Tun a'nn sonlarndan ya
da Demir a'mn balarndan kalmayd. Bu ikinci se
enek doruysa figrn yapm Uffington Kalesi'nin i
galiyle beraber gereklemitir. Buna gre belki de fi
gr kalenin sahiplerinin topraklarn gsteren bir kabi
le amblemi ya da sembol olarak dnlmt.
Baka bir seenek de, figrn ayinsel/dini amalar
iin yaplm olmasdr. Bazlar bu atn, atlarn koru
yucusu olarak tapnlan ve verimlilik konusuyla da ili
kisi olan Kelt at tanras Epona'y temsil ettiini d
nr. Ancak Epona'ya inan, at tanrasnn paralar
da ilk grlmeye baland zaman dilimi olan MS 1.
yzylda Gaul'dan (Fransa) gelmitir. Bu tarih, Uffing
ton At'nn izilmesinden en az 6 yzyl sonradr. Ancak
bu at, zerinde resminin olduu mcevher, madeni pa
ralar ve dier metal nesnelerden de belli olduu zere
Tun ve Demir alar'nda ayinsel ve ekonomik alar
dan byk nem tayordu. Figr, Galler mitolojisinin

207
 BRIAN HAUGHTON

son dnemlerinde zerine altndan kyafetler giymi,

beyaz bir at sren gzel bir kadn olarak tantlan Rhi-
annon gibi Britanyal bir at tanrasn temsil ediyor
olabilir. Dierlerine gre Beyaz At, genelde atlarla ilgi
si olduu sylenen Kelt Gne Tanrs Belinos (ya da
Belinus, "parlayan" anlamnda) ile balantldr. Tun
ve Demir alar'ndan kalma gne arabalar (gnein
el arabas iinde gsterildii mitolojik resimler), Dani
marka'nn Trundholm ehrinde karlan 14. yzyldan
kalma rnekte grld gibi, atlar tarafndan ekilir
ken gsterilmitir. Kelt kltr Britanya'ya gerekten
u anda inanld gibi Tun a'nn sonunda gelmi
olsayd, Beyaz At hl Kelt at tanras olarak grl
yor olabilirdi.
Bu figrn ata deil, ejderhaya benzediini dnen
ler de vardr. Beyaz Atn altndaki vadideki zirvesi dz,
alak bir doal ykselti olan Ejderha Tepesi'yle ilgili bir
efsaneye gre bu at o tepede St. George'un ejderhay l
drmesi olayn temsil etmektedir. Byle dnenlere
gre, len ejderhann kan Ejderha Tepesi'ne akm ve
geriye bugne kadar zerinde hi im yetimeyen beyaz,
zeri bo bir alan brakmtr. Belki de St.George ve Be
yaz At arasndaki balant, figr izenlerin 3000 yl ka
dar nce Ejderha Tepesi'nde yaptklar garip bir ayinden
kalan karmak bir hatradr. Beyaz At 19. yzyla ka
dar her yl, geleneksel oyunlarn ve elencelerin dzen
lendii iki gnlk bir kr enlii erevesinde temizlenir
di. Festival artk dzenlenmedii iin atn bakmn bu
blgeden sorumlu olan English Heritage (ngiliz Klt
rel Mirasn Koruma Kurumu) stlenmitir. At son ola
rak 24 Haziran 2000'de temizlenmitir.
Eskiadan kalma at figrnn bir dier rnei de,
bir zamanlar Warwickshire'daki Aa Tysoe kynn
208
 GZLENEN TARH

yukarsndaki Edgehill uurumunda bulunan Tysoe

Krmz At'dr. Ne yazk ki, ayn alanda izilmi birka
attan oluan bu tuhaf figrn zerinde bulunduu alan
srld ve figr 1800'de yok oldu. Krmz At'n tarihi
ve nasl tasarland belirsizdir. Bu attan ilk kez
1607'de ngiliz antikac ve tarihi William Camden'n
yazd Britanica'da bahsedilmitir. 17. yzylda ngiliz
gezgin Celia Feinnes blgeyi gezerken at hakknda "ad
Eshum Vadisi, ya da evresindeki tepelerin bazlarna
izilmi bir krmz at figr nedeniyle Krmz At Vadi
si, tm Dnya krmz grnyor, at ise Beyaz At Vadi
sindeki at gibi grnyor" yazmtr. Krmz At hak
knda 1960'lardan beri yeryz analizleri, gkyzn
den ekilmi fotoraflar ve yerel arivlerin taranmasy
la gerekletirilen aratrmalar sonucu blgede alt
farkl at figr tespit edilmitir. Bugnk ortak kan,
Tysoe Krmz At, dier adyla Byk At'n orijinalinin
Anglo-Sakson dnemlerinde, MS 600 sralarnda, muh
temelen Sakson sava tanrs Tiw'i (ya da Tiu) temsilen
yaplm olduu eklindedir. ddialara gre, Tysoe ky
adn bu tanrdan almtr. ngilizce'de Sal gn de
(Tesday) bu tanrnn isminden tremitir (Tiw's Day-
Tiw'in Gn).
Neredeyse Uffington Beyaz At kadar nl olan bir
figr de, Dorset eyaletindeki Dorchester ehrinin kuze
yinde bulunan Cerne Abbas kynn kuzeydousunda
ki tepelerin zerine izilmi olan 55 metre yksekliin
deki Cerne Abbas Devi'dir. Figr, sa elinde zeri yum
rularla dolu byk bir sopa tutan, penisi ve yumurta
lklar belirgin ekilde dik olan yuvarlak kafal plak
bir dev biiminde izilmitir. Uffington'daki Beyaz At'ta
olduu gibi, bu figr de yerden bakldnda tam ola
rak grmek mmkn deildir, ancak havadan bakla-

209
 BRIAN HAUGHTON

rak en grkemli haliyle grlebilir. Devin bann ze

rinde, muhtemelen Demir a'ndan kalma bir tapnak
yeri olduu dnlen, baz aratrmaclarn Ceme Ab-
bas Devi ile ilgisi olduuna inand, Daire, ya da k
zartma tavas ad verilen etraf evrili, dikdrtgen bir
yer ekli bulunur. Cerne Devi hakknda en sk yaplan
yorum, bu figrn tarih ncesi dnemlerdeki bir bolluk
tanrsn temsil ettii ya da Romallardan kalma, Her-
kl'n dev sopasn tutarken izilmi bir resmi olduu
ynndedir. 1635 ylna kadar bu tepede bahar mevsi
minin bereketini vurgulayan kutlamalar yaplyor, bu
kutlamada kullanlan ve insanlarn etrafnda dans et
tikleri direk, Daire denen alana dikiliyordu.
Ne var ki, Uffington Beyaz At'ndan farkl olarak,
Cerne Devi'nden ilk kez 1694'te, bulunduu kyn kili
sesinin kaytlarnda bahsedildi. Bunun ardndan 1764
ylnda figr zerinde aratrma yapld ve sonular
Gentleman's Magazine'in o ylki saysnda yaynland.
John Hutchins 1774'te yaynlanan Dorset Eyaletinin
Tarihi ve Antikalar adl kitabnda figrn 17. yzyl
ortalarnda aka amal izildiini yazm, ancak ora
nn yal kyllerinin figrn "insanln kurduu tm
uygarlklardan eski" olduu ynndeki iddialarndan
da sz etmitir. Ancak u ana kadarki kantlar devin
daha yakn bir zamanda izilmi olduunu ortaya koyu
yor. Konuyla ilgili bir kurama gre, dev bir Herkl res
mi olmasna ramen aslnda kimi zaman ingiliz Herk-
l adyla anlan Oliver Cromwell'i gsteren bir karika
trdr ve 1640'larda arazinin sahibi Denzil Holles'un
talimatlar dorultusunda izilmitir. Bu tarihin doru
luunu destekleyen dier bir faktr de, ortaaa ait
kaynaklarn, figre hi deinmemeleri ve figrn bu
lunduu tepeden bugnk ismiyle, "Dev Tepesi" diye

210
 GZLENEN TARH

deil, "Daire Tepesi" diye bahsetmeleridir. Bu da devin

en fazla 400 yllk olduunu gstermektedir. Dier bir
tahmin de, herhangi bir sebeple, belki de aka cinsel
lii artrd iin yazarlarn Cerne Devi'nden bile
rek sz etmemi olmalardr. Figrn etraf otlarla kap
lanarak zamanla unutulmu olmas da mmkndr.
Ancak kireta zerine yaplm bir dier dev figr
zerinde yaplan yeni bir aratrma Cerne Abbas De-
vi'nin gnmze daha yakn bir tarihten kalm olduu
tezini desteklemektedir. Sussex'te Windover Tepesi'nin
dik uurumlarna izilmi olan 69 metre uzunluunda
ki "Wilmington'in Uzun Adam", ngiltere'de bir tepenin
zerinde bulunan en uzun figrdr ve yakn zamanlara
kadar tarih ncesi dnemlere ait olduu dnlm
tr. Ancak blgede yaplan son arkeolojik alma (Uf-
fington Beyaz At'n aratrmada kullanlan OSL tarih-
leme yntemiyle yaplmtr), eski kuramlarn yanl ol
duunu, figrn MS 1545 sralarnda izilmi olduunu
ortaya koydu. Wilmington Devi'nin ortaadan kalma
olduunu gsteren bu yeni alma Cerne Abbas De
vi'nin tarih ncesinden kaldna dair deliller zerinde
byk phe yaratmtr. Bu figr zerinde OSL tarih-
leme yntemi kullanlarak inceleme yaplana dek ngi
liz Herkl bir sr olarak kalacaktr.
Figrlerin neyi temsil ettii konusunda olduu gibi,
neden izilmi olduklar konusunda da ok eitli yo
rumlar vardr. Arkeolojik ve jeolojik aratrmalardan el
de edilen kantlar giderek bu plak dev figrlerin orta
ada izilmi olduu grn kuvvetlendirmektedir.
Baz tarihiler bu resimlerin, ngiltere'de i savalar ve
iddetli siyasi kargaalarn yaand ve yerginin kimi
zaman tek silah olduu dnemlerde yaplm olduunu
ileri srmtr. Avebury Antlar ve Stonehenge gibi

211
 BRIAN HAUGHTON

dayankl ta eserlerle kyaslandnda, tepelerin zeri

ne izilmi bu figrlerin mr ok daha ksadr. 10-20
yl kadar bakm yaplmad takdirde yok olabilirler. Fi
grlerin bylesine abuk silinebilecek nitelikte olmala
r, ayinlerle ilgileri ve anlamlar, bu figrlerin yalnzca
bir sreliine dnlm olduklarn, ancak tesadfen
ya da Uffington Beyaz At Vadisi rneinde olduu gibi
son derece byk bir abayla srekli devam ettirilen ye
rel gelenekler sayesinde silinmeden gnmze ulatk
larn gstermektedir. Ancak bu durum, figrlerin ne
mini azaltmamaktadr. Bu dev ekiller, onlar yapanla
rn yaamlar, fikirleri ve iinde yaadklar blgeyi al
glama ekilleri konusunda esiz nitelikte ipulardr.

212
 COSO KALINTISI

B az insanlara gre, insanlk tarihinin kabul edilen

kronolojisine uymayan artlarda bulunan nesneler,
dnya ve tarihiyle ilgili bildiimizi dndmz ey
leri ciddi anlamda sorgular. Kimilerine gre bu bulgular
en eski antik dnemlerde insanln bizim dnd
mzden ok daha gelimi olduuna dair inandrc nite
likte kantlardr. Byle dnenlere gre, insanlk tarih
ncesi zamann farkl dnemlerinde ok yksek bir me
deniyet seviyesine ulam, ancak daha sonra doal ya
da insan kaynakl felaketlerle hi iz brakmayacak ekil
de yklmtr. Bir zamanlar var olduu ne srlen es
kia medeniyetlerine dair kantlar, Jackson eyaletinde
Kentucky'nin Cumberland Dalar'ndaki Byk Te-
pe'nin zirvesinde bulunan rnekte olduu gibi {The Ame
rican Antiquarian, Ocak 1885), insanlara ait fosillemi
ayak izleri ve insan yapm olduu tahmin edilen, kmr
ve kaya paralarnn iinde bulunan nesnelerden olu
maktadr. Coso Kalnts bu nesnelerin bir rneidir.
13 ubat 1961'de Wallace Lane, Virginia Maxey ve
Mike Mikesell (Gney Kaliforniya'da, Olancha'da bulu
nan Lm&V Kaya Koleksiyoncular Mcevher ve Hedi
yelik Eya Dkkan'nn sahipleri) koleksiyonlarna kat
mak iin ilgin mineral rnekleri, zellikle de jeotlar

213
 BRIAN HAUGHTON

(genelde 500 000 yllk, ii bo, i duvarlar kaplayan

daire eklinde talar) aramak zere Coso Dalar'nda-
lard. Owens Glnn kuru yatana bakan 1300 met
relik bir zirve noktasnn yaknlarnda ta topladktan
sonra le yemei vakti geldiinde topladklar rnekle
ri uvallarna doldurup evlerine doru yola koyuldular.
Ertesi gn, Mikesell jeot gibi grnen paralardan
birini kesmeye alrken, neredeyse yeni olan bir elmas
testereye ciddi biimde zarar verdi. Nihayet ta paras
aldnda, ortasnda 2 milimetrelik parlak bir metal
ubuk olan daire biiminde, kaln, beyaz bir porselen
paras buldu. Bu metalin manyetik olduu ortaya k
t. Porselen silindirin kendisi, dalmakta olan altgen
bir klfn ve tehis edilemeyen baka bir maddenin
iindeydi. l, tan baka garip zelliklerinin de oldu
unu fark etti. D tabakas fosil kabuu paralar, sert
letirilmi kil ve akllarla, ve daha da artcs, iviye
ve delikli pula benzeyen, manyetik olmayan iki metal
nesneyle kaplyd. Bulduklar karsnda hayrete den
grup, bunu arkadalarna ve ortaklarna gstermeye
balad, ancak nesne zerinde yaplan ilk incelemeler
hakknda bugn neredeyse hibir kayt yoktur. Nesneyi
bulanlardan Virginia Maxey, bunu inceleyen bir jeolo
gun, nesnenin kabuundaki fosillerden yola karak en
az 500000 yllk olduunu tespit ettiini syledi. Ancak
ismi aklanmayan bu jeolog ortaya kmad ve aratr
masnn sonucu hibir zaman yaynlanmad. Ama bu
sonular desteklenebilecek sonular olsayd, bunlarn
ne anlama gelecei aktr. Coso Kalnts gerekten Ho
mo Sapiens'in ortaya kt kabul edilen tarihten bin-
yllar ncesinin bilinmeyen teknolojisinin bir rneiyse,
insan trlerinin gemiine dair dnlenleri tamamen
deitirebilir.

214
 GZLENEN TAEH

Bu nesne zerinde incelemeler yapt bilinen dier

tek kii, inanl biri olan Ron Calais'ti. Calais bu ta
parasnn hem X-nyla hem de normal kla fotora
fn ekmiti. Nesnenin yukar ucu incelendiinde, me
talik aftn kk bir yaya benzeyen bir eyle birleik
olduu ortaya kt. Bu yzden nesne, elektrikli meka
nizmalar kategorisine sokuldu. Gerekst konular ele
alan INFO Journal dergisinin yayncs Paul Willis, bu
gizemli nesnenin X-mlaryla alnan grntlerini in
celedi ve "zerinde lif eklinde uzantlar olan paslan
m bir metal parasnn kalntlar" olabilecei sonucu
na vard ve nesneyle gnmzde kullanlan bujiler ara
sndaki benzerlie dikkat ekti. Nesne 1963 ylnda
ay boyunca Independence'ta bulunan Gney Kaliforni
ya Mzesi'nde sergilendi. INFO Journal'n lkbahar
1969 saysnda nesneyi bulan kiilerden Wallaca La-
ne'in artk nesnenin sahibi olduu ve onu evinde bulun
durduu akland. Lane nesnenin incelenmesine inatla
izin vermiyordu, ancak iddialara gre 25 000 dolara
satmay teklif ediyordu. 1969'dan bir sre sonra Coso
Kalnts kayplara kart. Eyll 1999'da nesneyi bu
lanlara ulamaya alld ancak sonu baarszd. O
sralarda byk ihtimalle Lane lmt ve Mikesell'in
nerede olduu bilinmiyordu. Halen hayatta olduu bili
nen Virginia Maxey, bugn yeri bilinmeyen bu nesne
hakknda aklama yapmay reddetmektedir.
Nesnenin yeri bilinmedii ve hakknda yaymlanm
hibir rapor bulunmad iin Coso Kalnts hakknda
zerine ska tartlmaktadr. Grne baklrsa 500
000 yldan daha ncesine ait bir jeotun iinden kan bu
mekanik nesne nasl olup da ortaya girmiti? Bilmedi
imiz kadar eski alarda yaam, bugn izleri yok ol
mu, mkemmel teknolojiye sahip bir medeniyetin r-
215
 BRIAN HAUGHTON

n myd? nternette bu mekanizmann amac ve k

keni hakknda birok iddia ortaya atan siteler vardr,
ancak bu iddialarnn hibir kant yoktur. Son derece
gelimi bir anten, kk bir gerilim biriktirici ya da es
kiaa ait bir buji olduu gibi, nesnenin ilevi hakknda
farkl tahminler bulunmaktadr. Son saydmz tah
min en yaygndr: Gelimi bir medeniyetin rettii es
rarengiz bir teknolojik aletin paras olan bir buji.
Olduka garip bir ekilde, INFO Journal editr Pa
ul J. Willis nesnenin bir tr buji olduunu tahmin etti,
ancak zerindeki bugnk bujilere uygun olmayan ya
yn ne ie yaradn anlayamad. Coso Kalnts'nn ilk
bulunduu zamanlarda Virginia Maxey bu nesnenin
ancak 100 yllk olabileceini ileri srd. Maxey'e gre,
eer nesne amurun iinde kalm ve sonradan gne
nlaryla pimi ve sertlemise, onu bulduklar za
manki konumuna gelmi olmas mmkndr. Ancak bu
nesnenin 500 000 yl ncesinden kalma, "efsanevi Mu
ve Atlantis ehirleri kadar eski bir alet" olduunu sy
leyen de Maxey'nin ta kendisiydi. Bu aklamasna g-
re "bu nesne bir iletiim cihaz, bir eit yn bulucu ya
da hakknda hibir ey bilmediimiz g prensiplerin
den yararlanmada kullanlm bir alet olabilir." Bunun
zerine nesne hakknda byk tartmalar balad.
Grnen o ki, sorunun merkezinde nesnenin, iinde
fosil kabuklar olan 500 000 yllk bir jeotun iinde bu
lunmu olmas vardr. Ancak normalde bir jeotun youn
kalsedonik silisten oluan bir d kabuu varken, bu
nesnenin d ksm genel olarak organik madde ile sert
letirilmi kilin karmndan olumaktadr. Nesneyi
bulmalarnn ertesi gn Mike Mikesell nesneyi kra
rak atnda, i ksmnn bir jeotunkinden farkl bir bi
leimi olduunu grd. Jeotlarn ounda grlenin ak-

216
 GZLENEN TARH

sine, ortas oyuk ve kuvars kristallerin oluturduu bir

tabakayla dolu deildi. Ne var ki, bu noktada neden fo
sil kabuklarnn nesnenin yzeyinde olduu sorusu h
l cevapsz kalmaktadr. Ancak nesneyi bulan lnn
fosil kabuklaryla ayn yzeyde bir ivi ve delikli pula
rastladklarn gz nnde bulundurursak, bu fosil ka
buklarnn nesnenin tarihini belirlemek asndan pek
de nemli olmadn syleyebiliriz.
Yazar Pierre Stromberg ve jeolog Paul V. Heinrich,
Coso Kalnts hakknda aratrma yaparlarken, Coo
Dalar'nda 20. yzyln balarnda maden karma a
lmalar yapldn tespit ettiler. kili, bu almalarda
iten yanmal motorlarn kullanlm olabileceini ve
Coso Kalnts'nn bir buji olduunu ileri srenlerin en
azndan ksmen hakl olabileceklerini tahmin etti. Bu
kuramlarn snamak iin nesneyi Amerika Buji Kolek
siyoncular olarak bilinen bir kuruma inceletmeye ka
rar verdiler. Durumdan habersiz olan ve daha nce nes
nenin resimlerini grmemi drt farkl buji koleksiyon
cusuna mektup ve nesnenin X-n tarama grntleri
nin kopyalarn yolladlar. Birbirinden bamsz incele
me yapan bu drt koleksiyoncunun drd de ayn sonu
ca vard. Hepsi de nesnenin 1920'lere ait, muhtemelen
Ford Model T'yi altran Champion tipi bir buji oldu
undan emindiler ve Coso da srasndaki maden kar
ma almalarnda kullanlmak zere deitirilmi ola
bileceini dnyorlard. Nesnede grlen rme,
tam da bu dnemden kalma bir bujide grlebilecek
rmeyle ayn orandadr. Bu verilere gre Coso Kalnts
en fazla 40 yldr dalardadr.
Grne baklrsa bujinin aslnda bir kayann ieri
sinde deil, demir oksit bir maden parasnda bulundu
u aktr. Bu maden parasnn oluumu Owen G-
217
 BRIAN HAUGHTON

l'nn kuru yatandan frtnalarla savrularak nesne

nin bulunduu yksek yerlere ulaan andrc "mine
ral tozlar"n etkisiyle hzlanm olabilir.
Coso Kalnts tuhaf bir yerde bulunan ilk buji deil
dir. Amerika Buji Koleksiyoncularnn yaynlad The
Igniter (Ateleyici) adl derginin Yaz 1998 saysnda,
scuba dal yaparken bulunan, "midye eitleri ve de-
nizkabuklarndan olumu bir top"a benzeyen, ancak
u ksmndan dar uzanan bir buji bulunan bir nesne
den bahsedilmitir. Erimi bir kaya parasnn iindeki
buji Delaware'deki bir plajda suya kaplp kaybolmu
tu, ancak "kaya"nn amur ve pas birleiminden olutu
u belirlendi (Coso Kalnts'nda olduu gibi). Bu birle
im, gne altnda pitiinde neredeyse kaya kadar
sertleen bir niteliktedir. Nihayetinde Coso Kalnts
bir aka deil, bir eyi ayn zamanda dileyerek dn
me eklidir (hatta kimi zaman kastl bir sr tutma).
Nesneyi bulanlarn olayn bandan beri kimseyi aldat
may planladklarn gsteren bir kant yoktur, ancak
nesne kendilerinden ok gndeme oturduu iin bunun
tersini dnm olmalar da mmkndr (Wallace La-
ne'in nesneyi 25 000 dolara satmaya almas rnein
de olduu gibi). Ne yazk ki, zerinde ok tartlan bu
nesnenin 1920'lerin yapm bir buji olduu neredeyse
phe brakmayacak ekilde kantland halde, inter
nette Coso Kalnts'n hl, bilmediimiz kadar eski
zamanlarda yaam, teknolojide ileri gitmi medeni
yetlerin olduuna dair bir kant olarak gsteren birok
site vardr.

218
 NEBRA GKYZ DSK

ebra Gkyz Diski son yllarn en byleyici, ki

milerine gre en tartmal arkeolojik bulgularn
dan biridir. M 1600'e tarihlenen bu bronz diskin ap
32 santimetredir (vinil bir LP ile yaklak olarak ayn
boyutta), arl ise 1.8 kg kadardr. Mavi-yeil kfle
kapl ve hilal eklinde ay, gne (ya da dolunay), yl
dzlar, (gne kay olduu dnlen) kvrlm bir
altn erit ve kenarnda (muhtemelen ufuk dairelerin
den birini temsil eden) ikinci bir altn erit halinde ka
bartmalarla ssldr. Diskin dier kenarnda altn e
rit yoktur.
Disk 1999 ylnda, Almanya'da, Berlin'in 112 mil g
neybatsnda, Ziegelroda Orman'ndaki Nebra kasabas
yaknlarndaki Mittelberg Tepesi'ni evreleyen tarih
ncesine ait bir etraf evrili bir toprak alanda, metal
dedektr kullanan hazine avclar tarafndan bulundu.
Ne yazk ki bu avclar diski yerden karrken ok dik
katsiz davrandklar iin ok zarar grmesine neden ol
dular. Diskin d erevesi paraland, yldzlardan biri
krld ve altn diskin byk bir ksm paralara ayrld.
Ganimeti ele geiren bu avclar diski, iki kl, iki balta,
bir keski ve bir kolluktan kalan paralarla birlikte bl
gedeki arkeologlara satmaya altlar. Ancak bu nesne-

219
 BRIAN HAUGHTON

lerin kanunen, karldklar yer olan Saksonya Anhalt

eyaletine ait olduunu ve yasal olarak satlamayaca
n rendiler. ubat 2003'te diski svire'deki bir antika
koleksiyoncusuna 400 000 dolar karlnda satmay
denediler. Ancak bu koleksiyoncu aslnda svire polisi
nin, Basel'da Hilton Oteli'nin bodrum katndaki barda
hazine avclarn yakalayacak olan grubuna mensuptu.
Hazine avclar tutukland ve disk ele geirildi. Disk, u
anda Saksonya Anhalt eyaletine aittir.
Diskin zerinde, hilal eklinde bir ay, gne ya da
dolunay olduu tahmin edilen bir sembol, yay ve et
rafna datlm 23 yldz (grne baklrsa bu yldz
lar rasgele yerletirilmitir) grlmektedir. Bunlarn
yannda, Pleiades takmyldz olarak tanmlanan yedi
yldzlk bir kme de vardr. X-nlaryla incelendiin
de sadaki yayn altnda iki yldz daha olduu grl
mtr, yani iki yay diske dier paralardan daha son
ra eklenmitir. Gece vakti gkyznn tasviri olan bu
figrn mavi-yeil fonu, grne baklrsa rk yu
murtalar srlerek koyu meneke mavisine boyanmt
ve bu da diskin bronz yzeyi zerinde kimyasal tepki
meye yol amt. Diskin kenar ksm boyunca, muhte
melen diski bir nesneye, rnein kaim bir kuma para
sna yaptrmak iin metale alm deliklerden oluan
bir halka uzanmaktadr.
Tm bu veriler nda, acaba Nebra Gkyz Dis
ki tam anlamyla nedir ve ne amala kullanlmtr?
Birok aratrmac, diskin evrenin u ana kadar bulun
mu en eski gereki tasviri, belki de rn ekme ve ha
sat zamanlarnn gkbilimsel verilerle hesaplanmas
iin kullanlm bir tr alet olduunu dnmektedir.
Tm Kuzey Avrupa'da binlerce yl boyunca antlar yaz
ve k gndnmlerini gsterecek ekilde yaplmtr.
220
 GZLENEN TARH

ngiltere'de Stonehenge ve rlanda'daki Newgrange bu

nun rnekleridir. Tun Devri'nde yaayan insanlar ta
rm toplumu olduklar iin, yl ierisinde zaman tespit
etmek (yani bylelikle rn ekme ve hasat zamanlarn
belirlemek) iin kullanlan bir yntem olmas hayati
nem tayordu. Bunun bir yolu gnein doarken ve
batarken bulunduu konuma dikkat etmekti. Nebra
Diski'nin gkbilimsel bir alet olma ihtimalini merak
eden Bochum niversitesi Profesr Wolfhard Schlos
ser, diskin her iki tarafnda bulunan yaylarn arasnda
ki ay lt ve 82 derece olduunu saptad. nanlmaz
bir tesadftr ki, Mittelberg Tepesi'nde gne, yaz orta
sndaki douu ve k ortasndaki douu arasndaki
zamanda ufuk izgisi boyunca 82 derece kadar hareket
etmektedir. Bu a, bir noktadan dierine deikenlik
gsterebilir. rnein daha kuzeye gidildiinde 90 dere
ce, gneye inildiinde 70 derece olabilir. Ancak Orta Av
rupa'da belirli bir alanda gnein gkyzne yaylmas
tam tamna 82 derecelik bir ayla olur. Schlosser, Neb
ra Diski'ndeki yaylarn aslnda gndnmlerini tam da
gerek konumlarnda gsterdii sonucuna vard. Bu so
nu, Tun a'nda Orta Avrupa'da yaam tarm top
lumlarnn zannedilenden ok daha nce gkyzyle il
gili karmak hesaplamalar yapt anlamna gelir.
Kimileri, diskteki Pleiades yldzn, Tun Devri top
lumlarnn gkbilimiyle ilgilenmi olduunun kant
olarak kabul etmektedir. Bugn Pleiades'te plak gz
le grebileceimiz yalnzca alt yldz olmasna ramen,
Tun Devri'nde yldzlardan birinin daha parlak olmas
mmkndr. Bu da diskte yedi yldzn gsterilmesini
aklar. Ayrca yldzn antik Yunanllar tarafndan kul
lanlan ismini de: Yedi Kzkarde. Pleiades, Mezopo
tamya ve Yunanistan gibi birok eskia medeniyeti

221
 BRIAN HAUGHTON

iin nemli bir takmyldzd. Bu medeniyetlere sonba

harda grnerek hasat zamannn, ilkbaharda kaybola
rak rn ekme zamannn geldiini gsterirdi. Diskin
tarih ncesinde tarm bakmndan bu denli nemli olu
u, dolunayn altndaki (nc) altn yayn ve altn
diskin hasat oran temsil ettii anlamna gelebilir.
Dierlerine gre disk aslnda gndz vakti gkyz
nn ald hali, srr aklanmam yay da gkkuan
temsil etmektedir. Ancak, aratrmaclarn ou bu
nc yayn gne gemisi olduuna inanmaktadr.
Tun Devri dnemi skandinavya'sndan kalan bir nes
nede ve Danimarka'da bulunan, 15. ya da 14. yzyl
dan kalma bir eser olan ve bir at arabasnn gnei e
kerken gsterildii Trundholm Gne Arabas'nda, bir
geminin iinde bulunan disk tasvirleri vardr. Ancak
semboln ana kayna ve bir geminin geceleyin gnei
ufuk izgisinin batsndan dousuna tadna dair es
kiaa ait batl inan Msrllarda vardr. Bu inanca g
re Gne Tanrs ve ayn zamanda en gl tanrlar
olan Ra, ertesi sabah gne doarken yeniden doabil
mek iin gece bir gemiyle gkyznde yolculuk ediyor
du. Eer Nebra Diski'nin en alt ksmndaki altn yay
gece gkyznde yolculuk eden bir gemiyi temsil edi
yorsa bu Orta Avrupa'da byle bir inan olduuna dair
ilk kant saylabilir.
Nebra Diski'nin bulunduu blgeye sadece 15 mil
mesafede, tarih ncesinde gkbilimle ilgili bilgiler oldu
una dair baka kantlar da vardr. Goseck kasabasnn
yaknlarndaki bir buday tarlasnda Avrupa'nn en es
ki gzlemevi olduu dnlen yap ilk kez havadan e
kilen fotoraflar sayesinde fark edilmitir. Kullanlma
ya balanan adyla Almanya'nn Stonehenge'i, ap 75
m..olan dev bir daireden olumaktadr ve M 4900 s-
222
 GZLENEN TARH

ralarnda blgenin ilk tarm toplumlar tarafndan ya

plmtr. lk yapldnda drt emerkezli daire, bir te
pe, ukur ve yaklak olarak bir insan boyunda iki tah
ta itten oluuyordu. itlerin iinde, srasyla gneydo
uya, gneybatya ve kuzeye bakan kaplar vard. G
ney kaplarndan ikisi, k gndnmnde gnein do
uuna ve batna gre ayarlanmt. K gndn
mnde dairelerin ortasndaki bekiler gnein douu
nu izlemi ve gneydou ve gneybat kaplarnn ko
numunu buna gre ayarlam olabilir. Bu kaplar kn
ve yazn gndnmlerinde gnein douunu ve bat
n gsteriyorsa, Goseck halknn gnein gkyznn
bir ucundan dierine hareketinden ayrntlaryla ha
berdar olduuu sylemek mmkndr. Goseck daire
sindeki iki gndnm kapsnn arasndaki a Nebra
Diski'nin kenarndaki yaldzl yaylarn arasndaki a
ya eittir. Nebra Diski Goseck'teki yapdan 2400 yl son
ra yaplm olduu halde, Profesr Wolfhard Schlosser
ikisinin gsterdii gkbilimsel veriler arasnda bir ba
lant olabileceini dnyor. Hatta Schlosser, diskteki
ayrntlarn muhtemelen Goseck'teki ilkel gzlemevin
de yaplm eski gkbilimsel gzlemlere dayandn bi
le ne srmtr.
2004'n sonlarnda Nebra Diski tartmalarn odak
noktas haline geldi. Regensburg niversitesi profesr
Alman arkeolog Peter Schauer diskin modern zaman
larda aldatmaca yaplm bir nesne olduunu ve Tun
Devri'ne ait bir gkyz haritas olmas ihtimalinin "bir
para hayal" olduunu iddia etti. Profesr Schauer nes
nenin zerindeki Tun a'na ait olduu dnlen ye
il kfn muhtemelen bir atlyede "asit, idrar ve bir
alev lambas kullanlarak" yapldn ve kesinlikle es
kiaa ait olmadn belirtti. Schauer, diskin kenarn-

223
 BRIAN HAUGHTON

daki deliklerin eskiaa ait olamayacak kadar kusursuz

olduu ve yeni bir makineyle yaplm olmas gerektii
konusunda srarcdr. Profesrn bu konuda kendi yoru
mu, diskin 19. yzyldan kalma, Siberya Samanlarna
ait bir davul olduu eklindedir. Ancak daha sonra pro
fesrn iddialarn aklamadan nce nesneyi ahsen in
celemedii ve alanyla ilgili hibir dergide de kuramla
rn yaynlamam olduu ortaya kt. Buna ramen
Schauer'in itirazlar Almanya'da arkeoloji evrelerinde
byk aknlk yaratt ve diskin gerek olup olmad
konusunda nemli sorular ortaya kard. Bunlardan il
ki, bulunduu artlardan dolay, Nebra Diski'nin gerek
bir arkeolojik balam olup olmaddr. Bu yzden,
zellikle nesnenin bir benzerinin olmamas nedeniyle
tarihinin anlalmas ok zor olmutur. Diskin tarihi,
onunla ayn blgeye ait olduu dnlen, birlikte sat
a karld Tun Devri silahlarnn tipolojik tarihlen-
mesinden yola klarak belirlenmitir. Bu baltalar ve
kllar M 2. yzyln ortalarna tarihlenmitir.
Almanya'daki Halle Arkeolojik Aratrmalar Ensti
ts, diskin gerekten antika olduuna dair somut ka
ntlar ortaya koydu. Enstit nesneyi, antika olduunu
kantlayan bir dizi ayrntl teste tabi tuttu. rnein
diskte kullanlan bakrn Avusturya Alpleri'nde Tun
a'na ait bir maden ocandan alnm olduu belir
lendi. Testler ayrca, neredeyse benzersiz, sert bir kris
tal bakrta karmnn nesneyi kapladn ortaya
koydu. Bunun yannda, diskin zerindeki paslanmann
mikrofotografiyle elde edilen resmi, nesnenin gerekten
eskiaa ait olduunu, yani sahte olamayacan kant
layan grntler kard.
2006 ylnn balarnda bir grup Alman bilimadam,
disk zerinde yaplm son incelemeyi gerekletirdi ve
224
 GZLENEN TARH

nesnenin gerek olduu ve gne ve ay takvimlerinin

ezamanl hale getirilmesinde kullanlan karmak bir
gkbilimsel saat olarak kullanld sonucuna vard. Bu
adan bakldnda, Nebra Diski bilinen ilk gkyz
rehberidir ve Goseck blgesiyle birlikte Avrupa'da ileri
derecede gkbilimsel bilginin ilk rneklerindendir. An
cak hikaye burada bitmiyor olabilir. Wolfhard Schlos
ser, diskin (bugn bu diske 11.2 milyon dolar fiyat biil-
mektedir) bir iftin paras olduunu ve dierinin hl
bulunmay beklediini dnyor.
 NUH'UN GEMISI
VE BYK TUFAN

uh'un Gemisi ve byk tufan anlatan hikaye n

N cil'in Yaratl blmnde yer alr. Hikayeye gre
Tanr dnyann ktye gittiini grnce insanl yok
etmek iin onlar sel sularyla bomay dnr. nsan
lktan geriye sadece drst kulu Nuh ve ailesi hayatta
kalacaktr. Tanr Nuh'tan, gezegendeki tm canl trle
rinden iki rnei iine alabilecek byklkte bir gemi
yapmasn ister. Tanr krk gn krk gece, tn dnya su
lar altnda kalncaya kadar yamur yadrr. Sonunda
yamurlar dinip sel sular ekilmeye baladnda
Nuh'un gemisi Ar Da'nn (bugnk Trkiye toprak
lar) bulunduu blgede karaya yaklar. Nuh demirle
yebilecekleri bir yer olup olmadn renmesi iin bir
gvercin yollar, ancak gvercin geri dner. Yedi gn
sonra Nuh gvercini tekrar yollar ve ku bu sefer bera
berinde bir zeytin dalyla geri dner. Yine bir hafta son
ra gvercin tekrar yollanr ancak bu kez dnmez. Nuh
blgede kuru toprak olduunu anlar ve artk gemiden
inme zaman gelmitir. ndikten sonra Nuh kurban ke
ser. Tanr bunu kabul eder ve Nuh'a, bir daha insanla
rn gnahlarndan dolay dnyay sular altnda brak-
226
 GZLENEN TARH

mayacana dair sz verir ve bu szn bir gkkuay-

la simgeler.
Kutsal kitaba gre Nuh'un gemisi byk bir mavnaya
benziyordu ve tahminen selvi aacndan yaplm, zift
kullanlarak suya dayankl hale getirilmiti. Yaratl
hikayesinde geminin yan tarafnda sadece bir pencere
(ancak gerekte bu daha fazla olabilir) ve bir kap oldu
undan bahsedilir. Buna gre, gemide adet i gverte
ye dalm birka oda vard. Gemi 137 metre uzunlu
unda, 23 metre geniliinde ve 13.7 metre yksekliin-
deydi. Bu boyutlaryla, 20. yzyldan nce yaplm en
byk gemi olma zelliine sahiptir. Bugne kadar ya
plm tm tahta gemilerden uzundur. Nuh ve ailesinin
tm hayvan trlerinden ikier taneyi gemiye nasl yer
letirdii sorusunun yannda, byle bir geminin bu kadar
canly tayp tayamayaca da ok tartmaldr. Bu
konuda bugn kabul gren kuram, Nuh'un Gemisi hika
yesi gerekse, her trden deil, her st gruptan iki canl
nn gemiye alnm olabilecei ynndedir. Yani kedi fa
milyasnn (aslan, kaplan, leopar vb.) her trnden iki
adet deil, belki de kedigillerin tamamn temsilen bir di
i bir erkek olmak zere iki kedi alnm olabilir.
Tm abalara ramen bulunamayan geminin kalnt
lar, 2000 yl akn bir sredir aranmaktadr. Bulunabi
lirse ncil'in gerekliine dair olaanst bir kant olabi
lir. Yaratl 8:4'te geminin "Ar Dalar'nda" durduu
belirtilir. Yani burada tek bir dadan deil, bir blgeden
bahsedilmitir. Ne yazk ki gnmzde gemiyi arama
almalar, kukulu aratrmalar ve aka aldatmaca
larla doludur. 20. yzylda, gemiyi grdne dair iddi
ada bulunanlardan ilki Fransz kaif Fernand Navarra
oldu. Navarra 1995'te Ar Da'nda 4023 metre yksek
lie trmand ve bir buz duvarnn iinde elle kesilmi

227
 BRIAN HAUGHTON

bir tahta buldu. ddiasna gre, tahtann bir ksmn ol

duu yerden karmay baard ve dnerken yannda g
trd. 1969'da kt bir keif gezisinde daha fazla tah
ta paras buldu. Bu iki gezisinde elde ettii tahta r
nekleri daha sonra alt farkl laboratuara yolland ve
1190 ila 1690 yl ncesinden kalm olduklar belirlendi.
Ancak bu rneklerin gerekten de Ar Da'nda bulun
duunu kabul etsek de, tarihleri, Nuh'un gemisiyle ilgi
leri bulunmayacak kadar yenidir. Ama bu konuda kuku
yaratacak sebepler bulunmaktadr. Navarra tahtay
bulduu yer olduunu iddia ettii birka nokta gsterdi
ve keif ekibinin yelerinden ve rehberlerinden birinin
ifadesine gre odun parasn blgenin yerlilerinden sa
tn alp, daa kendisi karmt. Ar Da'nn Trk-
Sovyet (imdiki Ermenistan) snrndaki son derece has
sas konumu, gemiyi arama almalarn kstlamakta
dr, ancak zaten blgede bulunabilecek bir ey olmas ih
timali yok gibi grnmektedir. Eski NASA astronotu Ja
mes Irwin 1973'ten balayarak Ar Da'nda eitli ke
if gezileri ynetti, ancak, bunlardan nceki ve sonraki
denemelere katlan daclarn aksine gemiyle ilgili hi
bir ipucuna rastlayamadlar. Yine de Nuh'un gemisinin
bulunabilecei dnlen baka bir yer daha vardr. Bu
yer, Byk Ar zirvesinin 19 mil gneyinde, Doubeya
zt ilesi yaknlarnda, ran snrnn yalnzca 1.8 mil yu-
karsndadr. Bir Trk Hava Kuvvetleri pilotu tarafn
dan 1959 ylnda (NATO iin harita karma grevindey
ken) havadan ekilen bir fotorafta, Akyayla dalk bl
gesinde 1.19 mil ykseklikte bir kayadan dar km
gibi duran kano ya da bota benzeyen bir nesne grld.
Ancak, blgede 1960 ylnda yaplan ve Nuh'un olduu
dnlen geminin bir tarafnn dinamitle havaya uu
rulduu bir almada nesnenin doal yollarla oluma-

228
 GZLENEN TARH

m olduuna dair inandrc kantlar bulunamad. Bu

olumsuz sonulara ramen, macerac ve anestezi uzma
n hemire Ron Wyatt, sz konusu yer eklinin gerek
ten Nuh'un gemisi olduunu iddia edince, 1980'lerde ve
1990'larda uzun sre gndemde kald. Wyatt zirveye
yapt ilk trmanta etkileyici eitlilikte nesneye rast
lad. Bunlarn arasnda, zerinde ha iaretleri olan ta
apalar (Wyatt Nuh'un bunlar dev gemisinin ynn
belirlemede kullandn dnyordu), demir perinler,
contalar ve gemiye ait, ta haline gelmi kereste vard.
Ermeni arkeologlar, ta apalarn Hristiyanlk d
neminde, muhtemelen MS 301 ve 406 arasnda elden
geirilmi Ermeni stelesleri (dik konumda duran talar)
olduunu belirttiler. "Wyatt'm talam dedii tahta
paralar da dahil olmak zere, kaya rnekleri daha
sonra jeologlar tarafmdan incelendi ve yle bir tahta
parasnn izine rastlanmad. Metal nesnelerin ise do
al yollardan oluan demir oksit paralan olduu anla
ld. Blge 1987'de yer altn grebilen radarla incelen
diinde, sonular yine jeolojik yollarla olumu bir yap
ya iaret ediyordu.
1993 ylnda CBS Amerika'da Sun International Pic-
tures'n hazrlad Nuh'un Gemisinin inanlmaz Kefi
adl bir belgesel yaynlad. Bu programda Kaliforni
ya'nn Long Beach ehrinde yaayan srailli aktr Geor-
ge Jammal kendisinde Nuh'un gemisine ait bir kereste
parasnn olduunu iddia etti. Bu ov, doal olarak bu
nun ncil'de geen Nuh'un gemisi hakknda ciddi bir
belgesel olduunu zanneden 40 milyon kii tarafndan
izlendi. Daha sonra Jammal bu hikayenin tamamen uy
durma olduunu ve daha nce Trkiye'de hi bulunma
dn itiraf etti. Belgeseldeki aratrmaclarn incele
meye bile almam olduu kereste aslnda Long Be-

229
 BRIAN HAUGHTON

ach'te Jammal'n alt yerin yaknlarndaki demir

yolu hattndan alnm bir tahta parasyd. Daha ya
kn bir zamanda, Hawaii Hristiyan Koalisyonu'ndan
Daniel McGivern gemiyi Ar Da'nn uydu fotorafla
rnda grdn iddia etti. McGivern, grd nesne
nin gemi olduu konusunda "yzde 98 emin" olduunu
ve tespit ettii grntlerden birinin geminin tahta di
reklerini bile gsterdiini belirtti.
McGivern 2004'te, Temmuz aynda Ar Da'na 900
000 dolarlk bir keif yolculuu yapacan duyurdu ve
ska gndeme geldi. Amac Ar Da'ndaki o nesnenin
Nuh'un gemisi olduunu kantlamakt. Trk hkmeti,
Ar'nn zirvesi kontrol altndaki bir askeri alan oldu
undan McGivern'a bu yolculuk iin izin vermedi. An
cak kimileri bu yolculuun aslnda planlanmam oldu
undan pheleniyor. Keif ekibinin lideri olarak Sel
uk niversitesi'nden ngilizce profesr Ahmet Ali
Arslan'n seilmesi, gemiyi aratran birok kiide p
he uyandrd. Arslan daha nce 1993'te CBS'in yaynla
d uydurma belgeselde yer alm, ayrca geminin fo
toraflarnn zerinde oynama yapmakla sulanmt.
Bugn ounluk, 900 000 dolarlk gezi palavrasnn sa
dece dikkat ekmek iin ortaya atldn dnyor.
Ancak bu konudaki onca aldatmaca ve abartya, ve ge
miye dair hibir somut delile ulalamam olmasna
ramen birok kiiye gre Nuh'un gemisi hikayesi do
rudur ve geminin kalntlar gnn birinde Ar Da-
'nda bulunacaktr.
Byk bir sel ve dnyaya yeni bir yaam getirmek
zere bundan kurtulan bir seilmi kahraman efsanesi
ncil'le snrl deildir. Hikayenin eskia mitolojilerinde
benzerleri vardr ve zellikle Asur-Babil mitolojisindeki
hikayelerle birok ortak zellik tamaktadr. Bunlarn
230
 GZLENEN TARH

en mehuru Glgam Destan'dr. Hikaye Babil'de orta

ya km ancak btnyle korunmu hali M 7. yzyl
Asur kral Ashurbanipal'n koleksiyonundaki kil tablet
lerdedir. Destann gnmze en yakn Smer versiyonu
nc Ur Hanedan (M 2100-2000) zamanndandr.
Destan, insanl bir selle yok etmek zere olan batan-
r Ellilden bahseder. Tanr Ea (su tanrs) Utnapishtim
adl bir adama yaklaan tufan haber verir ve ona kam
lardan yaplm evini bozarak byk bir gemi yapp ken
dini kurtarmasn syler. Buna gre Utnapishtim gemi
ye ailesini ve her hayvan trnn iki rneini alacaktr.
Yedi gn sren iddetli bir frtnadan ve 12 gn boyunca
sel sularyla boutuktan sonra gemi Nisir Da'nda ka
raya kar. Yedi gn bekledikten sonra Utnapishtim bir
gvercin gnderir, ama gvercin geri dner. Daha sonra
gderdii krlang da dner. Sonunda bir kuzgun gnde
rir ve bu geri dnmez. Bunun zerine tanr Ea'ya adak
adar ve kendisiyle karsna lmszlk verilir. ncil'deki
sel hikayesine ok benzedii aktr, ancak acaba gerek
ten de uzun yllar nce dnyada byle bir tufann gerek
letiine dair arkeolojik kant var mdr?
Elbette, bugnk Irak, Trkiye ve Suriye topraklar
na kurulu Mezopotamya blgesinde tarih ncesi dnem
lerde sel olduuna dair birok kant bulunmaktadr (r
nein Ur blgesinde, Basra Krfezi'nde, gney Mezopo
tamya'da). Robert M. Best, 1999'da yaynlad Nuh'un
Gemisi ve Utnapitim Destan: Tufan Hikayesinin S
mer Kkenleri adl kitabnda, M 2900 sralarnda F
rat Nehri'nde meydana gelmi 6 gnlk bir selden, n
cil'deki tufann aklamas olarak bahseder. Best'in da
hice kuram, Nuh'un aslnda, bir Smer ehir devleti
olan Shuruppak'n kral/papaz Utnapitim olduu y
nndedir. Best'e gre Utnapitim ve ailesi bir tr ticari

231
 BRIAN HAUGHTON

nehir mavnasyla Frat Nehri'nden Basra Krfezi'ne s

rklenmilerdi. Nehrin azna yakn bir koya varncaya
kadar yaklak bir yl boyunca su zerinde yol aldlar.
Byle bir sel olduu arkeolojik olarak doruland, ancak
bu yalnzca o blgede gerekleen bir nehir taknyd,
tm dnyay sular altnda brakan bir sel deildi.
Dnld gibi bir tufann gereklemi olduu
ynndeki dier bir kuram da New York'ta bulunan
Columbia niversitesi'nden iki jeolog Walter Pitman ve
William Ryan ortaya att. Pitman ve Ryan, 2000 ylnda
yaynladklar Nuh'un Tufan adl kitaplarnda, ncil'de
anlatlan hikayenin Neolitik an balarnda, M
5600 sralarnda Karadeniz'de yerkabuundaki dei
meler sonucunda meydana gelen tufana dayandn id
dia ettiler. O zamanlar bir tatl su gl olan Karadeniz
son buz ann sonlarnda Akdeniz'deki su seviyesi
ykseldiinde tat ve sularnn milyonlarca galonu,
dar bir su yolu olan stanbul Boaz'na dkld. Kara
deniz hzla doldu ve evresindeki alann byk ksmna
tat. Denizin yaknlarndaki alak blgenin gnde bir
millik inanlmaz oranla normalde mutlaka sular altn
da kalmas gerektii tahmin edilmektedir. Bu tahmine
gre, blgede yaayan, bu byk felaketin meydana gel
dii zamanda, hayatlarn kurtarmak iin kaan, tarm
la uraan byk bir nfus olabilir. Yerkabuundaki
deimeler sonucu ortaya kan byle bir felaketin in
sanlarn hafzalarna kaznp kuaktan kuaa aktarl
m ve bugnk halini alana kadar iine eitli destan
s eler katlm olmas ok mantkl bir ihtimaldir.
Byle bir aklama hibir ekilde ncil'deki tufan hika
yesini kantlayamaz, ancak Ortadou medeniyetlerinin
mitolojilerinde bulunan sel hikayelerinin k noktas
niteliindeki felaket bu olabilir.

232
 MAYA TAKVM

M ayalar, topraklan bugnk Guatemala, Belize,

Honduras, El Salvador ve gneydou Meksika'ya
ait Tabasco, Yucatan ve Quintana Roo'yu kapsayan ge
limi bir Mezoamerikan toplumuydu. MS 250 ile 900
arasndaki alt yzyllk dnem, Mayalarn klasik a
yd. Bu ada imza attklar sanatsal ve entelektel
baarlarla, Kolomb kefi ncesi Amerika ktasndaki
tm medeniyetleri yakalamlard. Mayalar, Amerika
ktasnda tarihlerini kaydeden ilk toplumdu. Bu kayt
larn ou, stelesleri (ta stunlar) sslyordu ve ka
musal olaylan ve Mayalarn takvim ve gkbilimi bilgi
lerini ieriyordu. Mayalarn kltrel baarlarnn en
nemli rneinin, daha sonralar yaplan Aztek takvi
mini byk lde etkileyen olaanst karmak tak
vimleri olduunu syleyebiliriz. Bu takvim 21. yzyln
banda bir kyamet alameti olarak nemli hale geldi.
nk zerindeki tarihler okunduunda, 2012'nin k
gndnmnde (21 Aralk sralarnda) byk bir sel fe
laketiyle dnyann yok olaca grlr.
Takvimler genellikle, gne, ay, gezgenler ve yldz
larn hareketleri gibi gkbilimsel olaylara gre hazrla
nr. Eskia medeniyetleri mevsimleri, aylar ve yllar
belirlemek iin gkyzndeki bu sistemlerin hareketle-
233
 BRIAN HAUGHTON

rini gzlemliyorlar, rabip-gkbilimciler dnemlerin ba

langcn ilan ediyorlard. Bu takvimler bugn de oldu
u gibi, hem tarm, avclk ve g etkinliklerini dzen
lemek, hem de dini ve kamusal olaylarn tarihlerini be
lirlemek amacyla kullanlyorlard. Takvim yapan ilk
medeniyetlerden biri, yaklak 5000 yl nce Gney Me
zopotamya'da yaayan Smerlerdi. Daha sonra Babilli-
lerin kulland Smer takvimi yl 30 gnlk aylara,
gn (her biri iki saatlik) 12 periyoda ve bu periyotlar
da (her biri drt dakikalk) 30 paraya blyordu.
lk Msr takvimi ayn hareketlerinden yola kyor
du ancak daha sonra Msrllar Akyldz'n (Byk K
pek takmyldzndaki bir yldz) her 365 gnde bir
Nil'in tamasndan birka gn nce gnele birlikte or
taya ktn fark ettiklerinde deitirildi. Bu olaydan
yola karak M 4236 (tahminen kaytlara geen ilk ta
rih) sralarnda balad dnlen 365 gnlk bir
takvim yaptlar. Msr ylnda her biri 30 gnlk 12 ay
ve bunlara ilaveten yln sonunda be gn vard. Aylar,
her biri 10 gn sren periyoda, yani haftaya bln
mt. M 46'da Julius Sezar"n yapt Julian takvi
minde bir yl 12 aya blnm 365 gnden oluuyordu
ve drt ylda bir ubat ayna bir artk gn ekleniyordu.
Bu takvim, 1582'de, daha gelimi bir takvim olan Gre-
goryan takvimi yaplncaya kadar standart Avrupa tak
vimi olarak kald.
Kolomb kefi ncesi dnemin Amerika'sndaki tak
vimlerin, Mayalarn ve Azteklerinkiler de dahil, 260
gnlk ayinsel yl gibi birok ortak zellii vard. Maya
larn yaamlarnn ve kltrlerinin merkezi olan Maya
takvimi yalnzca gne ve aya deil, ayn zamanda Ve
ns gezegeninin ve Pleiades takmyldznn hareketle
rine de dayanyordu. Aslnda bugn Maya takvimi ola-
234
 GZLENEN TARH

rak bildiimiz takvim, birbirine paralel kullanlan

farkl takvim sisteminden oluan bir dizidir. Bu sistem
lerin en eskisi ve en nemlisi Tzolkin'di (Kutsal tak
vim). Dierleriyse Haab (Tarmsal ve kamusal olaylara
gre ayarlanm bir gne takvimi) ve Long Count sis
temleriydi. Tzolkin, dier adyla Kutsal Yl, ocuklara
isim koymak, gelecei tahmin etmek ve sava ve evlilik
gibi olaylarn zamann kararlatrmak amacyla kulla
nlan dini bir takvimdi. Tzolkin'de 260 gnlk (20 gn
lk 13 ay) ksa bir yl vard. Ayn her gnnn, bizim
haftann gnlerine verdiimiz gibi, farkl isimleri ve
kendilerine zg sembolleri vard. Mayalarn gnleri
nin adlar Imix, Ik, Akbal, Kan, Chicchan, Cimi, Manik,
Lamat, Muluc, Oc, Chuen, Eb, Ben, Ix, Men, Cib, a
ban, Eiznab, Cauac ve Ahau'ydu. Bu isimlerin her biri,
gkyznde zaman tayan, bylelikle gn ve gecenin
yolculuunu gsteren bir tanry simgeliyordu. Grn
e baklrsa Mayalar Tzolkin ksa yl sistemini, gney
Meksika'nn merkezinde yaayan, tarihleri M 1500'e
dayanan ve bu ekilde bilgi kaydetmeye M 600'de ba
layan yerli bir halk olan Zapoteklerden almt. Tzol
kin, hareketlerini takip etmek iin piramitleri ve gzle-
mevlerini kullanan Mayalar iin ok nemli bir takm
yldz olan Pleiades yldz kmesinin hareketlerini baz
alan bir takvimdir. Aslnda Mexico City yaknlarndaki
Teotihuacan piramidi ve tapna, Pleaides'in ufuk iz
gisi boyunca dizildii konuma gre ayarlanmtr. Daha
sonra Mayalar Tzolkin'i, kadnlarn ay dnglerini yan
stan 28 gnlk hareketleri kullanan Tun-Uc adl ay
takvimiyle birletirdi.
Haab yani Belirsiz Yl (Ay takviminden eyrek gn
ksa olduu iin belirsiz denir) baz alardan bugn
kullandmz takvime benzeyen bir gne takvimiydi
235
 BRIAN HAUGHTON

ve ncelikle tarm ve mevsimlerle balantlyd. Klasik

Maya dneminde Haab'n gnleri sfrdan 19'a kadar s
ralanmt ve yln ilk gn sfrd. Hatta sfr saysn
bulanlar da Mayalard. Sayma sistemlerinde bizimkin
de olduu gibi 10 deil, 20 esas alnmt, bu yzden bir
sonraki say dizinine gemeden nce sfrdan ona kadar
deil, ondokuza kadar sayyorlard. Haab takviminde
her biri 20 gnden oluan 18 ay vard. Bunlarn ardn
dan be gn sren "uursuz" ay Uayeb geliyordu. By
lelikle bir yl gne takviminde olduu gibi 365 gne
denk geliyordu. Tzolkin ve Haab takvimleri Takvim
Devridaimi olarak bilinen 52 yllk devreyi oluturacak
ekilde birletirildi. Bu devridaimlerin banda, eski
atelerin sndrlerek yenilerinin yaklmas ve yeni ta
pnaklarn kutsama trenleri gibi etkinlikleri ieren
ayinler yaplrd.
16. yzyl Avrupasndaki Julian takviminden daha
doru olduu ileri srlen Long Count takvimi, tahmin
lere gre M 1. yzyl civarnda yaplmt ve uzun s
releri kapsayan tarihlerin kaydedilmesinde kullanl
yordu. Aslnda bu takvim M 3114 ylnn Austos
ayndan bu yana geen gnlerin toplamn ierir. Bu ta
rih, Drdnc Maya Evreni'nin ya da bugnk Byk
Devridaim'in balad tahmin edilen tarihtir. Bu asln
da bizim MS 1 ylmzn 1 Ocak' gibi, Maya ylnn ba
lang noktasdr. Bu yzden bu devrin balang tarihi
M 3114, 0-0-0-0-0 eklinde yazlr ve bir sonraki devir
baladnda 394 yllk 13 dnem sona ermi olacaktr.
Bu balang da MS 2012 ylna (13-0-0-0-0) rastlamak
tadr. Long Count takvimi 360 gnlk bir tun esas al
yordu, 20 tun bir katun (7200 gn), 20 katun bir boktun
(144 000 gn), ve 13 baktun bir Byk Devridaim (1
872 000 gn, yaklak 5130 yl) oluturuyordu. Maya

236
 GZLENEN TARH

inancna gre, bu Byk Devridaim'in sonunda dnya

yok olacaktr.
Maya takvim sistemlerinin inanlmaz derecede kar
mak olmas ksmen g ve nfuz istei ile aklanabi
lir. Kutsal olaylarn ve tarmsal dnemlerin tarihleriyle
ilgili karar verme yetkisi, takvimlerden yardm alarak
bunlar belirleyen Maya rahiplerine aitti. Takvimleri
yorumlayarak ekin ve hasat zamanlar, evlilik ya da sa
van ne zaman yaplmasnn uygun olaca gibi konu
larda bilgi verme yetenekleri, rahiplerin halk zerinde
byk bir etkiye sahip olmas demekti. Sradan vatan
dalardan bu karmak takvimi anlamalar beklenme
dii iin rahipler sistemi istedikleri kadar karmakla-
trmakta snrsz bir zgrle sahiplerdi.
MS 2012 ylnn k gndnm Mayalarn Long Co-
unt takvimine gre, M 3114'te balayan 13. baktun
devrinin sonudur. Maya takviminin bu tarih hakknda
ki yorumu, bunun dnyann sonu olduuna inanan bir
ok insan dehete drmektedir. Peki Mayalar tak
vimlerinde neden byle bir sona yer vermilerdi? Maya
larn nemli inanlarndan biri evrenin, dnyann s
rekli tekrarlanan yaratl ve yok olular geirdii peri
yodik bir sistem olduu inancdr. Mayalarn - muhte
melen MS 16. yzylda yazlm ancak tarihi ok daha
ncesine dayanan kutsal kitab Popol Vuh (Konsey Ki
tab) adl eserinde birbiri ardna meydana gelen yarat
llar ve ykc tufanlarn tasvirleri gze arpar. Guate
mala'nn Quirigua kentindeki Stela C adl stun gibi
birok Maya antnda da M 3114'teki yaratln tas
virleri bulunmaktadr. Bunun gibi metinler yok oluu
deil, yaratl, mesela tanrlarn rgtleniini anlatr
ve ayrca M 3114'ten ok daha nceye dayanan efsane
vi olaylarla da balantldr. Maya takvimi ayrca ok

237
 BRIAN HAUGHTON

ileriki tarihleri de gsterir, rnein MS 4772'nin Ekim

aynda gerekleecek bir kraliyet yldnmnden bah
seder. Eer dnya o zamana kadar yok olacak olsayd
bunu yapmazlard. Maya takviminin 2012 ylnn k
gndnm iin gsterdikleri, dnyann sonu olarak
deil, eski devrin bitii, yeni devrin balangc olarak
yorumlanmaldr. Eski Maya takvimindeki devirli sis
tem bugn gney Meksika'da ve Guatemala'nn dalk
blgelerinde hl vardr. Bu takvimleri, takvimlerden
sorumlu papazlar, dier adyla gn kaydedicileri koru
maktadr. Bu kiiler, kehanetler ve ayinsel etkinlikler
iin hl kutsal 260 gn hesabn tutmaktadrlar.

238
scanned by darkmalt1

ANTKYTHERA MEKANZMASI:
ESK BR BLGSAYAR MI?

1 900 ylnn Paskalya'snda Elias Stadiatos ve bir

grup Yunan balk, Yunanistan anakarasnn gne
yiyle Girit'in arasnda bulunan kk kayalk ada An-
tikythera'nn kysnda balk avlyorlard. Yapt dal
lardan birinin ardndan yzeye kan Stadiatos, byk
bir heyecanla, denizin dibinde "bir yn kadn cesedi"
grdn anlatmaya balad. Balklar daldklarnda
yaklak 43 metre derinlikte, Romallardan kalma 50
metre byklnde bir gemi enkazna rastladlar. Ge
miden kan nesneler arasnda, M 1. yzyldan kalma
mermer ve bronz heykeller (l, plak kadnlar), made
ni paralar, altn mcevherler, mlek ve rm bronz
ynlarna benzeyen ve denizden karldktan ksa s
re sonra krlan maddeler vard.
Enkazda bulunan eyalar incelenip kaydedildikten
sonra, saklanmas ya da sergilenmesi iin Atina'daki
Ulusal Mze'ye gnderildi. 17 Mays 1902'de Yunan ar
keolog Spyridon Stais, gemi enkazndan kan, 2000 yl
boyunca deniz altnda kaldklar iin yosun tutmu olan
eyalara gz gezdirirken, bunlardan birinin iinde dili
ark eklinde bir tekerlek ve Yunanca yazlm bir yaz-
239
 BRIAN HAUGHTON

ya benzer bir nesne olduunu fark etti. Nesnenin iinde

bulunduu tahta bir kap vard, ancak geminin kendi
tahta paralar gibi kurumu ve paralanmt. r
m bronz paralar incelenip titizlikle temizlendiin
de, bu esrarengiz nesneye ait baka paralar da ortaya
kt ve ksa sre sonra, 33-17-9 ebatlarnda bronzdan
yaplm karmak bir dili ark mekanizmas bulundu.
Stais bu mekanizmann eskiaa ait, gkbilimle ilgili
bir saat olduunu dnyordu, ancak o zaman yaygn
olan dnce, bu garip nesnenin, iinden karlan m
lekten tarihinin M 1. yzyln balarna dayand be
lirlenen bir enkaza ait olamayacak kadar karmak ol
duu ynndeydi. Birok aratrmac bu mekanizmann
ortaadan kalma bir usturlabn (gezegenlerin hareket
lerini gzlemlemede kullanlan gkbilimsel bir cihaz)
kalntlar olduunu ve yn bulmada kullanldn d
nyordu (En eski rnei MS 9. yzylda Irak'ta grl
mtr). Ancak nesnenin tarihi ya da ilevi hakknda
genel bir fikir birliine ulalamad ve olay ksa sre
sonra unutuldu.
1951 ylnda, Yale niversitesi bilim tarihi profesr
lerinden ngiliz medyum Derek De Solla Price, gemi en
kazndan kan bu mekanizmann karmakl kar
snda bylendi ve X-n fotoraflar kullanarak yap
t, sekiz yl srecek olan ayrntl almasna balad.
ncelemelerinin sonular Haziran 1959'da Scientific
American dergisinde "Bir Eskia Yunan Bilgisayar"
balkl bir makale olarak yaynland. Mekanizmann
X-nlar kullanlarak ekilen fotoraflarnda, en az 20
ayr dili ve nceleri 16. yzylda icat edilmi olduu
dnlen bir diferansiyel dili tespit edildi. Diferansi
yel dili, otomobillerin arka milinde olduu gibi, farkl
tuzlardaki iki gvdenin dnn salyordu. Price,

240
 GZLENEN TARH

aratrmalar sonucunda Antikythera kalntsnn, "g

nmzdeki analog bilgisayarlarla" ok yakn balar
olan "byk bir gkbilimsel saat" olduuna karar verdi.
Bu grlerine bilim evrelerinden olumsuz tepkiler
geldi. Price'tan farkl dnen bir profesr, byle bir ci
hazn olabilecei ihtimaline katlmad, nesnenin orta
ada denize dm ve bir ekilde enkazn iine girmi
olduunu tahmin etti.
1974 ylnda Price, X-nlaryla alnan dier grn
tler ve Yunan rntgen uzman Christos Karakalos'un
ektii gama rntgen filmlerinden yola karak hazrla
d daha tamamlanm bir aratrmann sonularn
Yunanllardan Kalan Dililer, Antikythera Mekanizma
s, M 80'den kalan bir takvim bilgisayar adl bir mo
nografi olarak yaymlad. Price'n yapt yeni alma
lar, bu eski bilimsel aletin aslnda en az 30 dilisi oldu
unu ancak bunlarn ounun eksik olduunu ortaya
koydu. Ancak geriye kalan dililer Price'n, kulbu dn
drldnde mekanizmann ayn, gnein, belki de
gezegenlerin hareketlerini ve nemli yldzlarn ykse
liini gsterecek ekilde ayarlanm olduunu anlama
sna yetti. Bu cihaz aslnda karmak bir gkbilim bilgi
sayaryd ve gne sisteminin alma modeliydi. Bir
zamanlar, iindeki mekanizmay korumaya yarayan
menteeli kaplar olan tahta bir kutunun iinde bulu
nuyordu. Price, yazlardan ve dililerin (ve nesnenin
zerindeki yl halkasnn) konumundan yola karak,
nesnenin M 110-40 yllar arasnda yaam Yunan
gkbilimci ve matematiki Rodos'lu Geminus'la yakn
ilgisi olduu sonucuna vard. Price, Antikythera Meka
nizmasnn Trkiye aklarndaki bir Yunan adas olan
Rodos'ta, muhtemelen Geminus tarafndan M 87 sra
larnda yapldn dnyordu. Hatta gemi enkaznn

241
 BRIAN HAUGHTON

yk blmnde Rodos adasndan kavanozlar vard. Bu

geminin, battnda Rodos'tan Roma'ya gittii dn
lyordu. M 80 sralarnda battna kesin gzyle ba
klmaktadr, yani kaybolduunda birka yldr kullanl
m olduunu gz nnde bulundurularak, Antikythera
Mekanizmasnn yapl tarihinin M 87 sralar oldu
u bugn genellikle kabul edilmektedir.
zellikle Rodos sz konusu dnemde gkbilimsel ve
teknolojik aratrmalar merkezi olduu iin, - tarih ba
kmndan - cihazn Geminus tarafndan Rodos adasn
da yaplm olmas akla yatkn bir ihtimaldir. Makine
ler zerine yazan, M 2. yzylda yaam Yunan yazar
Bizansl Philo Rodos'ta grd polybolos'u anlatmt.
Bu inanlmaz mancnk, ii doldurulmadan defalarca
ate etme kapasitesine sahipti ve bir krn (bir kolun
dndrd yatay silindiri olan bir kaldrma aleti) ha
rekete geirdii bir zincirli frene bal iki dilisi vard.
Rodos ayn zamanda Yunan Stoist filozof, gkbilimci ve
corafyac Posidonius'un (M 135-51) gelgitlerin zel
liklerini tespit ettii yerdir. Poseidonius ayrca gnein
(kendi zamannn artlar asndan) olduka doru bir
lmn yapt ve ayn byklyle dnyadan uzak
ln hesaplad. Gkbilimci Rodoslu Hipparchus (M
190-120) trigonometrinin mucidi olan itibarl bir bili-
madamyd ve yldzlarn konumlarnn bilimsel olarak
listesini yapan ilk kiiydi. Dahas, gne sistemini
aratrrken Babillilerin gkbilimine ait gzlem ve bil
gilere bavuran ilk Avrupallardan biriydi. Acaba dze
nein yapmnda Hipparchus'un bilgilerinden ve fikirle
rinden yararlanlm olabilir mi?
Antikythera Cihaz, karmak makine teknolojisinin
bugn elimizde olan ilk rneidir. Bundan 2000 yl n
ce dili tekerleklerin kullanlmas artc olmaktan da
 GZLENEN TARH

tedir ve ayn zamanda iilii de tm 18. yzyl saatle

ri kadar ileri dzeydedir. Son yllarda, bu eskia bilgi
sayarnn alan birka yeni yapm topland. Bunlar
dan biri, Sydney niversitesi'nden Avustralyal bilgisa
yar uzman Allan George Bromley'nin (1947-2002) saat
ustas Frank Percival'la birlikte yapt, saati ksmen
yeniden oluturduu versiyondu. Bromley ayrca nesne
nin daha net X-n grntlerini elde etti. Bu grn
tler, rencisi Bernard Gardner'n yapt, mekaniz
mann boyutlu versiyonunun hazrlanmasnda esas
alnd. Birka yl sonra, gne ve gezegenlerin hareket
lerini gsteren aygtlar yapan ngiliz John Gleave ta
mamen alan bir model gelitirdi. Modelin n kadran
gne ve ayn Zodyak boyunca yllk hareketini gsterir.
Nesneyi en son 2002 ylnda Londra'daki Bilim M-
zesi'nin makine mhendislii blm sorumlusu Mic
hael Wright, Allan Bromley'le beraber alarak incele
mi ve yeniden yapmtr. Wright'in yapt bu yeni a
lmann baz sonular, kimi alardan Derek De Solla
Price'n almasna uymamasna ramen, Wright, me
kanizmann Price'n dndnden daha da zekice ta
sarlanm olduunu dnyor. Wright, kuramlarn
olutururken lineer tomografi olarak bilinen bir ynte
mi kullanarak nesnenin X-nlaryla alnm grnt
lerinden yararland. Bu yntem, bir nesnenin tek bir
dzeyinden ya da blgesinden ayrntlar tam odakta
gsterir. Wright bu ekilde dilileri en kk ayrntla
rna kadar inceleyebildi ve aletin yalnzca gne ve
ayn deil, ayn zamanda antik Yunanllarn bildii tm
gezegenlerin (Merkr, Vens, Mars, Jpiter ve Satrn)
hareketlerini tekrarlayabileceini ortaya kard. Bu
yzden, Zodyak'n kenarndaki takmyldzlar gsteren
daire eklinde bir yz zerinde bronz gstergeler kulla-

243
 BRIAN HAUGHTON

nlsayd mekanizma, bilinen gezegenlerin hangi tarihte

ne konumda olacan (yksek bir doruluk payyla) he
saplayabilirdi. Eyll 2002'de Wright'n yapt kopya
model Atina'daki Technopolis Eskia Teknolojisi mze
sindeki sergide gsterilmeye baland.
Yllar sren almalar, yeniden yaplan modeller ve
ortaya atlan kuramlara ramen Antikythera Ciha-
z'nn nasl kullanldn kimse bilmiyor. Gkbilimsel
bir ilevi olduu ve bilgisayarla baklan fallarda kulla
nld, ders ileme amal bir planetaryum ya da zen
ginlerin kulland karmak bir elence arac olduu
ne srlyor. Derek De Solla Price bu mekanizmay
antik Yunanllarn hayli karmak bir makine teknolo
jileri olduunun bir kant olarak gryor. Price'a gre
bu yetenek ve beceri Yunanllar gerileme dnemine gir
diinde kaybolmad, ancak daha sonra benzer mekaniz
malar gelitirecek olan Arap dnyasna geti ve orta
alarda Avrupa'daki saat yapma tekniklerinin k
noktas oldu. Price, aletin ilk yapldnda tahminen bir
heykelin zerine yerletirilmi ve sergilenmi olduunu
dnyordu. Belki de bu nesne bir zamanlar, Atina'da
Romallardan kalma meydanda bulunan, suyla alan
bir saat olan ilgin mermer kule Rzgarlar Kulesi'ne
benzer bir yapnn iindeydi.
Antikythera Mekanizmas'nn bulunmas ve onu ye
niden yapma almalar, bilimadamlarmn, bu tr
aletlerle ilgili eskia metinlerinde yer alan tariflere
farkl bir adan bakmalarn salamtr. nceden, es
kia yazarlarnn metinlerinde grlen, bu aletlerle il
gili anlatlarn gerekmi gibi alglanmamas gerektii
ne inanlyordu. Yunanllarn kuramsal bilgiye sahip ol
duklar, ancak makine bilgileri olmad dnlyor
du. Ancak Antikythera Mekanizmas'nn bulunmas ve

244
 GZLENEN TARH

test edilmesinin zerine bu dnceler mutlaka deie

cektir. M 1. yzylda, yani Antikythera gemi enkaz
nn tarihlendii dnemde yaam Romal hatip ve ya
zar Cicero, arkada ve hocas olan, daha nce deindi
imiz Poseidon'un bir icadndan bahsetmitir. Cicero,
Poseidon'un o zamanlar, "her devirle birlikte, gne, ay
ve be gezegenin gece ve gndz gerekletirdikleri ha
reketleri tekrarlayan" bir alet gelitirdiini yazd. Cice
ro ayrca Sicilyal gkbilimci, mhendis ve matematik
i Arimed'in (M 287-212) "kk bir planetaryum
yaptnn sylendiini"nden bahsetmitir. Romal ha
tip, bu aletle balantl olarak, Romal konsl Marcel
l u s e n Arimed tarafndan tasarlanp yaplan bir plane-
taryuma sahip olmaktan gurur duyduunu da belirt
mitir. Marcellus buray, Sicilya'nn dou kysnda bu
lunan Syracuse ehrinden ganimet olarak elde etmitir.
Aslnda, Arimed'in Roma askerleri tarafndan ldrl
mesi de M 212 ylndaki bu kuatmann zamanna
rastlar. Hatta baz aratrmaclar, cihazn, Arimed ta
rafndan tasarlanm ve yaplm ve Antikythera gemi
enkazndan kurtarlm bir gkbilim aleti olduunu ne
srdler. phesiz eskiaa ait en ilgin ve artc ka
lntlardan biri olan orijinal Antikythera Mekanizmas,
bugn bir kopyasyla birlikte, Atina'daki Ulusal Arke
oloji Mzesi'nin koleksiyonunda sergilenmektedir. Ayr
ca Bozeman, Montana'da bulunan Amerikan Bilgisayar
Mzesi'nde de, sergilenmekte olan bir kopyas vardr.
Antikythera Mekanizmasnn ortaya kmas, eskia
toplumlarnn bilimsel ve teknolojik kapasiteleriyle ilgi
li dncelerimize aka soru iaretleri getirmitir.
Mekanizmann kopyalar, bu tasarmn gkbilimsel bir
bilgisayar olduunu kantlam ve M 1. yzyl Yunan
ve Romal bilimadamlarnn, nlerindeki 1000 yl bo-
 BRIAN HAUGHTON

yunca ei benzeri yaplamayacak olan karmak meka

nizmalar tasarlama ve yapacak kadar mkemmel ol
duklarn gstermitir. Derek de Solla Price byle bir
mekanizmay yapacak kadar gelimi bir teknoloji ve
bilgi birikimine sahip olan medeniyetin "neredeyse iste
dii her eyi yapm olabilecei" yorumunu yapmtr.
Ne yazk ki, yaptklarnn ou bugne ulamamtr.
Gnmze ulaan eskia metinlerinin hibirinde An-
tikythera Mekanizmasndan zellikle bahsedilmemi
olmas bize Avrupa tarihinin bu nemli ve byleyici
dneminden ne kadar ok eyin kaybedilmi olduunu
kantlar. Hatta 100 yldan uzun bir sre nce, Yunan
balklar merakl davranmam olsalard, 2000 yl n
ce Yunanllarn bilimde ulam olduklar ileri seviyeyi
gsteren bu etkili ve anlaml kant bile elimizde olma
yacakt.

246
 EN ESK UAK

2 Aralk 1903'te Wright kardeler Kuzey Carolina

1 eyaletinde Kitty Hawk'ta tarihte ilk kez enerjiyle a
lan bir uakla aralksz ve kontroll bir uu yaptlar.
En azndan kabul edilen hikaye budur. Ancak insano
lu umann gcn ok daha nce, belki de bundan yz
lerce, hatta binlerce yl nce renmi olabilir mi? Baz
aratrmaclar bunu gsteren kantlar olduunu, ancak
bu bilgilerin tarih ierisinde kaybolup gittiini ne s
ryorlar. Eskiada uu yapldna dair kantlar ge
nelde esrarengiz Gney Amerika ve Msr kalntlar ve
Msr figrlerindedir.
lk rnekler Kolombiya'daki altn uaktr. Bu kaln
tlarn bazlar MS 500'e tarihlenmitir ve MS 200-1000
arasndaki dnemde Kolombiya'nn dalk kesimlerin
de yaayan Tolima adl bir halkn eseri olduu dnl
mektedir. Arkeologlar tarafndan hayvan veya bcek fi
grleri olarak tanmlanagelmi bu nesneler grne
baklrsa, delta kanatlar, dikey dengeleyiciler ve yatay
asansrler gibi uak teknolojisi rnleriyle kyaslana
bilecek zelliklere sahiptir. Dier bir rnek de, biim
lendirilmi altn alam uan balk pandantifidir ve
Kolombiya'nn gneybatsnda yaam olan Calima
halkna aittir (M 200-MS 600). Byle bir pandantifin
247
 BRIAN HAUGHTON

fotoraf, Erich Von Daniken'in 1972'de yaymlanan

Tanrlarn Altnlar adl kitabnda yer ald. Daniken'e
gre bu nesne, uzay dndan gelen ziyaretiler tarafn
dan kullanlan bir uakt. Arkeologlar figrn blgede
bulunan bir uan baln biimlendirilmi versiyonu ol
duunu dnmesine ramen, zellikle kuyruun etra
fnda doadaki her eyden byk lde farkl grnen
ksmlar bulunmaktadr.
Altn rneklerini tasarlayan dier bir halk da, MS
300-MS 1550 arasnda Kolombiya kylarnda yaam,
altn iilii ile uraan bir topluluk olan Siyulardr.
Tasarladklar nesneler yaklak 5 cm uzunluundayd
ve boyunluk zincirlerde ss malzemesi olarak kullan
lyorlard. 1954 ylnda, Siyularn yapt bu nesneler
Kolombiya hkmetinin ABD'ye sergilenmek zere
gnderdii eskiaa ait altn eyalardan oluan kolek
siyondayd; 15 yl sonra nesnelerden birinin yeni yapl
m bir versiyonu, incelenmek zere zoolog ve yazar
Ivan T. Sanderson'a verildi. Sanderson, incelemelerin
de bu nesnenin bilinen hibir kanatl hayvann zellik
lerini tamad sonucuna vard. On kanatlar delta
eklinde ve ular dzd, rnein bir hayvana ya da b
cee benzemiyordu. Sanderson bu nesnenin biyolojik
olmaktan ok mekanik grndn dnyordu,
hatta en az 1000 yllk, ok hzl bir ua temsil ettii
ni bile ne srd. Bu nesnelerin ua andran grn
, Dr. Arthur Poyslee'yi New York Havaclk Enstit
snde rzgar tneli deneyleri yapmaya itmitir. Poys-
lee bu deneylerinde nesnenin uma yetisi olduu konu
sunda olumlu sonu ald. Austos 1996'da Alman
mhendis (Algund Eenboom, Peter Belting ve Conrad
Lubbers), nesnenin 16:1 orannda kltlm bir kop
yasn uurmay baardlar. Aratrmalarndan, oriji-

248
 GZLENEN TARH

nal nesnenin bir bcee deil, modern bir uzay gemisi

ne ya da sesten hzl Concorde uana benzedii sonu
cuna vardlar.
Gney Amerika'nn bu aknlk uyandran ss eya
larnn ounun drt kanad vardr (ya da iki kanad ve
bir kuyruu) ve bu nesneler bildiimiz bceklerin ve
kularn hibirine benzememektedir. Elbette bunlar
sonradan biimlendirilmi yeni modellerdir, ancak yine
de bir uaa, hatta uzay gemisine benzemeleri artc
dr. Yine de, eer bu nesnelerin uabilen bir hava arac
tr olduunu dnyorsak, bu noktada karmza
bunlarla ilgili baz sorunlar kmaktadr. ncelikle, mo
dellerin ounda kanatlar, nesnenin yerekimi merke
zinden, srekli bir uuu imkansz klacak kadar uzak
izilmilerdir; ikincisi nesnenin burun ksm bir uan
hibir blmne benzememektedir.
Nesnelerin eskiaa ait uaklar olduu kuramn
savunanlar, bunlarn kkeni zerine alacak derece
de yetersiz aratrma yapmlardr. Kolomb kefinden
nceki dnemlere ait uaklar zerine internette yer
alan birok makale, mezarlarda bulunmu "Gney
Amerikal" ve "Orta Amerikal" modellerden sz eder,
ancak bunlarn ounun kayna belirtilmemitir, ge
nelde hibir tarihten de bahsedilmemitir. Bu ksmen
Kolombiya'daki eskia mezarlarnn byk lde
yamalanmasndan ve ardndan Gney Amerika'daki
antika pazarlarna dmelerinden kaynaklanmakta
dr, ve bu durum bugn de aynen devam etmektedir.
Ancak, eskia Gney Amerika uaklar konusuyla il
gili internet sitelerinin byk ounluu sadece Lumir
G. Janku'nun Anormallikler ve Srlar adl sitesinde yer
verdii bir makalenin tekrarlanmasndan ibarettir.
Gerek kkenleri ve kltrel balamlaryla ilgili yeni

249
 BRIAN HAUGHTON

aratrmalar yaplmadan bu artc nesnelere eskia

a ait uak modelleri damgas vurulmas, en basit ifa
deyle mantkszdr.
Uaa benzeyen dier bir kk model de Msr'n
Saqqara ehrine aittir. Msr aratrmaclarnn, geril
mi kanatlan olan bir atmaca modeli olduunu dn
dkleri bu nesne, 1898'de Kuzey Saqqara'da, M 4. ya
da 3. yzylda yaplm olan Pa-di-Imen Mezarl'nda
bulundu. Nesne nar aacndan yaplm olup, uzunlu
u 14.2 cm, kanat akl 18.3 cm ve arl yaklak
39 gramdr. Kuyruk ksmnda hiyerogliflerle "Amon'un
Hediyesi" yazldr. Genellikle, Eski Msr tanrs
Amon'un rzgarla ilgili olduu dnlrd. Nesne bu
lunduktan sonra, 1969'da Msrl anatomi profesr ve
uak modelleri rencisi Khalil Messiha bunun gn
mzdeki uaklara veya planrlere benzediini fark
edinceye kadar Kahire Mzesi'nde sakland. Messiha
ayrca mzedeki dier ku modellerinin bacaklar ve
boyal tyleri olduunu, ancak bu nesnenin ayn zel
likleri tamadn da fark etti. Messiha, bu tasarmn
birok aerodinamik zellik tad grndeydi. Uak
mhendisi olan kardeinin balsa aacndan nesnenin
uabilen bir versiyonunu yapmasyla, Dr. Messiha Saq
qara Kuu'nun eskiaa ait bir planr modeli olduu
kansna vard.
Ancak Essex eyaletinin Harlow ehrinde yaayan,
30 yl akn bir sredir planrler tasarlayan, yapan ve
uuran Martin Gregorie buna katlmamaktadr. Tasar
mn zerinde deney yapan Gregorie, bu modelde bulun
madn dnd kuyruk yzeyi olmadan, modelin
tamamen dengesiz olduuna inanyordu. Modele bir
kuyruk yzeyi monte ettiinde bile sonular tatmin edi
ci deildi. Gregorie modelin bir rzgar gl, belki de bir

250
 GIZLENEN TARIH

oyuncak olarak kullanlm o l a b i l e c e i n i ne srd.

Catchpenny Mysteries adl internet sitesinden Larry
Orcutt nesnenin, bir teknede yn gsterici olarak kulla-
nlan bir rzgar gl olabileceini dnyor.Orcutt
bu dncesini, Karnak'taki Khonsu Tapna'ndaki
kabartmalarda grlen tekne ve gemilerin direk ula
rndaki ku figrlerine dayandrmaktadr. Bu kabart
malar Yeni Krallk (M 12. yzyl) dneminin sonlarna
tarihlenmektedir. Orcutt ayrca gaga ve kuyrukta boya
izleri olduuna ve bunun da nesnenin bir zamanlar bir
ok renkle boyanm bir ku modeli olduunu gsterdi
ine dikkat ekmektedir. Nesnenin zerindeki, ba ks
mndan monte edilmi obsidiyen bir ubuun ular
olan siyah gzler, modelin bilinen birok fotorafnda
grlmemektedir, bu da nesnenin uaa olan benzerli
ini byk lde arttrmaktadr. Sonu olarak, Saqqa-
ra Kuu bir-iki aerodinamik zellik tasa da, bu nesne
nin Msrllardan bugne ulam tek uak modeli ol
mas ihtimali pek de geree yakn grnmemektedir.
Dahas, Msrllarn kaliteli retimi olan oyun tahtala
r ve oyuncaklara ilikin elimizde bulunan kantlar,
nesnenin bir ku modeli, belki de oyuncak olduu gr
n desteklemektedir.
Eskiada uu yapldna dair belki de en ok tar
tma yaratan kant, Msr'n Abydos ehrinde 19. Ha-
nedan'n I. Seti Tapna'ndaki bir panoda bulunan a
rtc figrlerdir. Bu inanlmaz figrler grne bak
lrsa bir helikopter ya da tankn ve uzay gemisine veya
jet uana benzeyen bir nesnenin izimleridir. Hatta
bu figrlerden biri "Abydos Tapna Helikopteri" ady
la efsane haline gelmitir. O halde, bu ilgin hiyeroglif
lerin, M 13. yzyl Msrllarnn 21. yzyl teknoloji
sine sahip olduklarnn kant olduunu syleyebilir mi-

251
 BRIAN HAUGHTON

yiz? Ne yazk ki, figrlerin internette dolaan baz fo

toraflar dijital ortamda, nesnenin uaa benzeyen
zelliklerini n plana karacak ekilde deitirilmitir.
Ancak, modern hava tatlarnn modeli olabilecek bu
srad hiyerogliflerin, zerinde hibir oynama yapl
mam baz fotoraflar da bulunmaktadr.
Ne var ki, dier birok arkeolog ve Msr aratrma
cs gibi, Katherine Griffis-Greenberg de (Alabama
niversitesi, Birmingham) bu srad figrlerin, eski
yaznn zerinden geilerek yazlm yeni ekiller oldu
unu dnyor. Msr aratrmaclarnn kuram, bu
rnekte, eski yazlara al eklenerek zerine yeni yaz
nn yazld ynndedir. Buna gre al, belli bir zama
nn gemesi ve havadan kaynaklanan anmalar sonu
cu dkld ve geriye birbirinin zerine oturmu halde
duran eski ve yeni figrler kalmt; bylece gnmz
deki uaklar andran grntler ortaya kmt. Eski
Msr'da yazlarn zerinde birok kez oynamalar yapl
d gerektir. Bunun nedeni, iktidardaki firavunlarn
nceki krallarn yaptklarna sahip kmak ya da tersi
ne, kt tannmalarna neden olmak istemeleriydi. G
rne baklrsa, Abydos Helikopteri olaynda, kendin
den nceki hkmdarlarn yaptklarn kendine mal
etmesiyle tannan Kral II. Ramesses, selefi Kral I. Se-
ti'nin panosunu, zerine kendi yazsn ekleyerek de
itirmitir. Daha da ayrntya inerek incelersek, hiye
roglif metin aslnda II. Ramesses'in "dokuz yabanc l
keyi zapt eden iki kadndan biri" balkl unvanndan
olumaktadr. Bu unvan, tan zerine nceden kazn
m olan I.Seti'nin kraliyet unvannn zerini kapla
maktadr.
Bunlara karn, Abydos Helikopteri kuramn savu
nanlar, gnmz uaklarna ait bu kadar muhteem
252
 GZLENEN TARH

grntlerin, eski yazlarn zerine yenilerinin yazl-

masyla olumasnn, bir tesadften beklenmeyecek de
recede byk bir etki olduu grndedirler. Ancak es
kiada Msr'da uak yaplm olmas ihtimalini orta
dan kaldran baka etkenler vardr. Bunlardan biri, es
ki Msr klliyatnda hibir uan makineden bahsedil
memi olmasdr. Byle bir ey varsa, bununla ilgili da
ha ok yaz olmas gerekir, ne var ki bu konuda hibir
yaz yoktur. Dahas, - bu, tm eskiaa ait uak kuram
lar iin geerlidir - bir uak endstrisinin gerektirdii
destek teknolojisinin varlna ilikin hibir kant yok
tur. Msr ve Gney Amerika toplumlar helikopter ve
uak gibi eyler tasarlam ve yapm olsalard, yakt
retimi, metal bulunacak madenler ve depolama ola
naklarn bir yana koyarsak, sadece tatlarn kendileri
iin bile byk bir retim endstrisine ihtiyalar olur
du. Peki bunlarn hepsi nerede? Gerekten eskia top
lumlar gnmz kalitesinde helikopterler ve uaklar
kullanyor olsalard phesiz elimizde ne olduu belir
siz modeller ve bir tapnan kap aralnda tek duran,
zerinde hiyeroglifler olan bir panodan ok daha fazla
s olurdu. phesiz uma fikri birok eskia toplumu
nun aklndan gemitir. rnein Hint edebiyatnda da
bunun rnekleri vardr. Belki de bunlar Gney Ameri
ka'dan km modellere ilham vermi bile olabilir. An
cak, bu fikri geree dntrm olup olmadklar, g
nmzde hl zerinde tartmay gerektiren bir konu
olmaktan teye gidememektedir.

253
 LUT GL YAZMALARI

ut Gl Yazmalar phesiz son yz yln en nemli

ve heyecan verici elyazmasdr. Yazmalarn ve to-
mar paralarnn sakl olduklar yerler srail'de Lut G
l yaknlarnda, Kuds'n 13 mil dousundaki Kumran
blgesinde 11 maarada bulundu. srail belgelerinden
oluan bu olaanst ktphane M 3. yzyl ile MS
68 arasndaki dneme tarihlenmektedir ve hayvan de
rileri (parmen), birka papirs ve bir de srad bir
rnek olarak bakrdan yaplm tomarlardan oluur.
Metinler bir karbon mrekkebiyle, ounlukla branice
ve ksmen Aramice (sa'nn konutuu iddia edilen bir
Sami dili) ve kk bir blm de Yunanca yazlmtr.
Bu esrarengiz belgeler ve yazarlar hakkndaki aratr
malar, 1940'larn sonunda bulunmalarndan bu yana
srmektedir ve hem ncil, hem de Essenler olarak tan
nan erkek ve kadnlarn esrarengiz kardelii hakknda
son derece ilgin ipular vermitir.
1947'de, kei otlatan Bedeviler Lut Gl'ne bakan
uurumlarn arasnda srden ayrlm bir keiyi arar
larken, o zamana kadar kefedilmemi bir maara bul
dular. Bedeviler maarann iindeki duvarlarda eski
adan kalma birka kil kavanoza rastladlar. Kavanoz-

254
 GZLENEN TARH

lann ii elyazmalaryla doluydu ve d keten rtyle

kaplyd. Bu maaradan (1. Maara olarak bilinir) top
lam yedi kil kavanoz karld ve bylece Lut Gl'nn
kuzeybat kysndaki maaralarda dokuz yl boyunca
srecek olan aratrmalar balam oldu. Aratrmalar
boyunca arkeologlar srekli, blgede yaayan, elyazma
larn ele geirip Bethlehem'deki Arap antikaclara sa
tarak kr etmek isteyen Bedevilerin maaralar yama
lamas sorunuyla baa kmak zorunda kaldlar. Buna
ramen, aratrmalar sonucunda Kumran'daki 11 fark
l maarada yaklak 800 belge bulundu. Bu maaralar
dan birka, zellikle 4. Maara, grne baklrsa i
lerine gmme raf monte edilmi kalc ktphaneler
olarak kullanlmlardr.
Kumran Yazmalar'nn bazlar sa'nn zamannda
yazlm olsa da hibiri dorudan ona ya da havarileri
ne atf yapmaz. Bunun nedeni, bir btn olarak tomar
larn sadece, muhtemelen bir zamanlarn devasa bir el-
yazmalar ktphanesi olan ve bugne ulamam bir
btnn parasndan ibaret olmasdr. Yazmalarn en
byleyici zelliklerinden biri, aralarnda bugne ka
dar ortaya karlan ilk Eski Ahit metinlerinin bulun
masdr. O zamanlardan kalma dier tek Ibranice me
tin, zerinde 10 Emir'in branice yazl olduu, Msr'da
bulunan, M 2. yzyla ait Nash Papirs'dr. Lut G
l Yazmalar iki kategoriye ayrlabilir ibranice Yazla
rn ve bu metinler zerine yaplan yorumlarn kopyala
rndan oluan ncil'le ilgili yazmalar ve dua kitaplarn
dan yazlar yazan toplumun hayat kurallarndan olu
an, ncil'le ilgili olmayan yazmalar. ncil metinlerinde,
Esther'in Kitab ve Nehemiah'n Kitab dnda tm Es
ki Ahit kitaplar bulunmaktadr. Ezekiel, Jeremiah ve
Daniel'in kehanetlerinin yan sra, ncil'deki karakter-
 BRIAN HAUGHTON

lerden Nuh, Abraham ve Enoch'un yer ald, branice

ncil'de bulunmayan geleneksel hikayeler vardr. Kum-
ran'daki maaralarda bulunan en nemli metinlerden
biri de Byk aya Yazmas'dr. Bu yazmada 66 blm
den oluan aya Kitab'nn tamam, Eski Ahit'teki K
k Peygamberlerin kitaplarndan biri olan Habak-
kuk'un Kitab hakknda bir yorum, toplum kurallarn
anlatan, Disiplin Klavuzu olarak bilinen, ana konusu
bir Yahudi tarikat liderinin ve mritlerinin sorumlu
luklar olan bir kitap, ve tartmal eser Tapnak Yaz
mas bulunmaktadr. Tapnak Yazmas, Lut Gl Yaz
malarnn en uzun ve belki de en iyi korunmu olandr.
Yeni ve mkemmel bir kilisenin ideal tasarm ve ileyi
i, bunun yannda yasalar ve kurban ayini prosedrle
rine odaklanr.
Lut Gl Yazmalar'n kimin yazd ve Kumran ci
varndaki maaralara saklad tartmal bir konudur.
Aratrmaclar, metni yazm olabilecei tahmin edilen
topluluk konusunda ilk olarak, Kumran'da yaayan k
k bir Yahudi topluluu olan Lut Gl Tarikat'nn
zerinde durmaktadrlar. Lut Gl Tarikat genellikle
"Essenler" adyla tannrlar, manastr sistemini getiren
grup olarak bilinirler ve Pharisees ve Sadducees ile bir
likte, Yahudi tarihi Josephus'un (MS 37-100) bahsetti
i nde gelen Yahudi tarikatndan biridir. Essenler,
Josephus Flavius, skenderiyeli Philo ve Byk Pliny
gibi o zamanlara ait kaynaklarda yer almlardr, ancak
Yeni Ahit'te adlar gemez. Tahminlere gre Essenler,
Yahudilik'in merkezi kurumu olan Tapnak'n ynetim
ekline kar karak Kuds' terk ettiler ve Yuda -
l'ne, Kuds'n maddeci bulduklar ortamndan uzak
lara yerletiler. Aralarnda kadnlar da olmasna ra
men, mnzevi bir manastr topluluu haline geldiler ve

256
 GZLENEN TARH

Torah'n, dier adyla "Yazl Kanun"un (genelde brani-

ce ncil'in ilk be kitab olarak kabul edilir) kat takip
ileriydiler.
Yazmalarn ortaya karld maaralarn yaknn
da, M 150-300 yllar arasndaki dnemde bir yerle
im yeri olarak yeniden kurulduu dnlen terk edil
mi bir kale olan Kumran harabeleri bulunmaktadr.
Blgedeki aratrmalar, iinde bir toplant salonu, vaf
tiz havuzlar, su kemerleri, sarnlar ve depolar bulu
nan bu yerleim merkezinde Yahudi mnzevilerin yaa
dn ortaya koymutur. Tahminlere gre blge sakin
leri yerleimin iinde deil, d ksmlarndaki adrlar
da ve maaralarda yaamlardr. Kumran'da bulunan,
Scriptorium (Manastr Yazhanesi) olarak bilinen uzun
ve dar odada iki mrekkep hokkas ve katiplerin kul
land dnlen bir dizi yaz yazma bank vard. Ar
keologlar maarada bulunan ncil yazlarnn ounun
bu odada kopyalandn dnyorlar. Bu odada elyaz-
malarnn hibir izine rastlanmamasna ramen, hem
burada hem de yazmalarn ortaya karld maara
lardan ayn tip mleklerin bulunmas, bu odann ma
aralarla bir ilgisi olduunu ortaya koymaktadr.
Lut Gl Yazmalar'nn birou, onlar yazan toplu
luun yaamlar ve inanlar hakknda nemli bilgiler
verir. rnein, Kuds'teki tapnakta kullanlan, 354
gne blnm nl ay takviminin tersine 364 gn ie
ren karmak bir gne takviminin de aralarnda bu
lunduu takvim niteliinde belgeler vardr. Aydnlatc
nitelikte dier bir elyazmas da "In Oullarnn Ka
ranln Oullarna Kar Sava"dr. In Oullar
muhtemelen Lut Gl Tarikatdr; Karanln Oullar
da tahminen insanln geri kalandr. Bu yazma, sade
ce bu iki g deil, ayn zamanda iyinin ve ktnn koz-

257
 BRIAN HAUGHTON

mik gleri arasnda geen, yakn zamanda gereklee

cek bir sava felaketini anlatr ve bu tarikatn kyamet
gnne bakn temsil eder. Lut Gl Tarikat'na gre
bu sava dndklerinden nce bile gerekleebilirdi.
lk Yahudi syannda (MS 66-73) Roma ordusu Kuds'
ve ilerinde Yuda l'nin dou ucunda bulunan, Lut
Gl'ne bakan Masada'nn da olduu eitli Yahudi ka
lelerini kuatt ve ykt.
MS 73'te Masada'da yaplan bu savata Yahudi sa
vunma gleri Romallarn eline dmemek iin toplu
intihan setiler. lgin bir ekilde, Masada'da bulunan,
ncil'e ait, yazar belirsiz ve tarikata ait toplam 14 to
marn paralar arasnda, Kumran'da bulunanla ayn,
Lut Gl Tarikat'nn kulland 354 gne ayarl ay tak
vimini kullanan, bir tarikat elyazmas vard. MS 70'de
Roma ordular blgeye vardklarnda Kumran'da neler
olduu konusunda ok az bilgi vardr. Tarikatn Roma
llarn saldrsndan nce, emniyette kalmalar amacy
la yazmalarn yakndaki maaralara saklam olmala
r mmkndr; ancak blgede yaayanlarn savata m
ldklerini, gvenli bir yere mi katklarn bilmiyoruz.
Lut Gl Yazmalar'n ortaya karanlarn Kum-
ran'daki tarikat olmadn ne sren bilginler de var
dr. Bir kurama gre bu elyazmalar Kuds'n kinci b
rani Tapna'ndaki papazlar tarafndan yazld ve ar
dndan Kumran'a getirilerek Romallardan sakland.
Bu hipotez, Lut Gl Tarikat'nn bir ekilde bu srete
yer aldn dnrsek, belki onlarn da yazmalar Ku
ds'ten gizleyerek maaralarda saklama grevini stle
nen grup olduu eklinde yorumlanabilir. Bu da tarika
tn tomarlar yazanlar deil saklayanlar olduu anla
mna gelir. Ancak bu hipotez, tarikatn, Tapnak'n pa
pazln sert bir ekilde eletirdii gereiyle uyuma-

258
 GZLENEN TARH

maktadr. Chicago niversitesi Dou Aratrmalar

Enstits'nden (Oriental Institute) Profesr Norman
Golb'a gre, yazmalarda o kadar eitli dnceden iz
ler vardr ki, bu eserler tek bir topluluun ortaya kar
d rnler deil, ancak eski srail'deki farkl Yahudi
tarikatlarnn ve topluluklarnn rn olabilir.
Lut Gl Yazmalar'nn en srad ve gizemlisi p
hesiz Bakr Yazmas'dr. 1952'de Kumran'daki 3. Maa
ra'da bulunan bu yazma, adndan da anlald gibi ba
krdan yaplmtr. Yazma, branice'nin, dier Kumran
elyazmalarndan farkl bir ekliyle yazlmtr ve muh
temelen MS 1. yzyln ortalarndan kalmadr. Dier
yazmalardan farkl olarak Bakr Yazmas edebi bir eser
deildir. Bu yazma, srail'de bulunan 64 yeralt sna
nn listesidir. Bu snaklarda byk altn, gm,
yazma, ayin kaplan, tts kaplar ve silah zulalar ol
duu anlatlmtr. 1960'ta, var olduu tahmin edilen
bu hazineye 1 milyon dolarn zerinde fiyat biilmitir.
Biroklar bu hazinelerin peine dt, ancak, hibir
ey bulamad. Bu yzden birok bilgin yazmann bra-
nice asl metninin bir eit ifre olduunu dnyor.
Girdilerden yedisinin sonuna eklenmi, iki Yunanca
harften oluan gruplar bu dnceyi desteklemektedir.
Baz nesnelerin (ayin kaplar ve ttsler dahil) kendine
has zellikleri olmas, baz aratrmaclara, anlatlan
hazinelerin Kuds Tapnandan kaybolan, Roma ordu
larnn MS 70'te tapna ykmalarndan nce saklanan
mehur hazine olduunu dndrmektedir. Bakr Yaz-
mas'nn aknlk verici bir yn de yerler listesinin
son srasnda bulunan "Madde 64" balkl girdidir. Bu
maddede "kuzeye bitiik bir ukurda, kuzeye alan bir
delikte ve bu deliin aznda gml: bu belgenin, bir
aklama ve lleriyle birlikte kopyas ve istisnasz her

259
 BRIAN HAUGHTON

eyin bir envanteri" yazldr. Bu girdi, baka bir yerde

gizlenmi, baka gizli nemli bilgiler de ieren ikinci bir
bakr yazmann bulunduunun iareti olabilir mi?
1. Maara'da bulunan tm elyazmalar 1950-1956
yllar arasnda basld halde, Lut Gl Yazmalar'nn
yaymlanmas yava bir sre olmutur. Yazmalara ait
materyallere ulalamamas, Michael Baigent ve Ric-
hard Leigh'in Lut Gl Yazmalar Aldatmacas adl ki
taplarnda da grld gibi, baz aratrmaclara, Va
tikan'n Hristiyanln ilk dnemlerine ait zararl bilgi
ler ierebilecei korkusuyla bu elyazmalarnn yaym
lanmasn engellediim dndryor. Bu yndeki ku
ramlar, 1990'larn sonlarnda ve 2000'lerin balarnda
tomarlara ait daha ok elyazmasnn baslmasyla, zel
likle de ncil'le ilgili olan yazmalarn tm koleksiyonu
nun yaymlanmasyla iyice zayflad. Kumran'daki ma
aralardan kan belgelerin ounun yaymlanmasyla,
Lut Gl Yazmalar'nn nemi artk daha iyi anlalm
tr. Bu eserler hem tarihin belgelerle aydnlatlamam
bir dnemi hakknda paha biilmez dini ve tarihi bilgi
ler edinmemizi salam, hem de Yahudilik ve Hristi
yanln ilk dnemlerinin kaynaklarna k tutmutur.
sa ve ona ihanet eden, ad ktye km havarisi
arasndaki iliki hakknda yeni bak alar gelitiren,
evirisi yeni yaplm bir metin olan Yahuda ncili, Lut
Gl Yazmalar'yla ilgin bir benzerlik gstermektedir.
Hristiyanln ilk dnemlerine ait bu deri kapl papi
rs elyazmas Yahuda ncili'ne ait tek bilinen metni ie
rir ve yaklak olarak MS 300'e tarihlenir. Bu elyazma
s 1970'lerde Msr'da, El Minya yaknlarndaki bir ma
arada bulundu. Yllarca Msr ve Avrupa'daki antikac
lar arasnda el deitirdi ve sonunda 2000'de, merkezi
Zrih'te olan antikac alcs Frieda Nussberger-Tcha-

260
 GZLENEN TARH

cos'a, Amerika'ya gnderildi. Bayan Nussberger Tcha-

cos, belgeyi yenilenmesi ve evirisinin yaplmas iin s
vire'nin Basel kentinde bulunan Maecenas Kurumu'na
satt. Nisan 2006'da, Washington'daki bir haber konfe
ransnda National Geographic Society elyazmasnn ye
nilenmesi ve evirisinin tamamlandn duyurdu. Lut
Gl Yazmalar'nda olduu gibi, El Minya'da bulunan
orijinal metinlerin nemli bir blm kayptr, ancak,
bazlarnn antikaclar ve zel ahslarn elinde olduu
sanlmaktadr. Bu veriler nda dndmzde,
Kumran'daki yazmalarn tamamnn hangi dier elyaz
mas hazineleri ierdiini ve Lut Gl'nn kuzeybat k
ylarnda gzlerden uzak bir maarada kumlar altnda
gml, kefedilmeyi bekleyen baka yazmalar da olup
olmadn merak etmemek mmkn deildir.

www.cizgiliforum.com

261
 DOOM KRSTAL
KAFATASI

ristal kafataslar esrarengiz ve tartma yaratan

.nesnelerdir. Kimilerinin byde ve hastalklar
nesnelerdir. Kimilerinin byde ve hastalklar
iyiletirmede ie yarayan dikkate deer zelliklere sa
hip eskia nesneleri olarak grld - ancak bazla
rnn yakn zamanda yaplm aldatmacalar olarak
dnp nem verilmedii - bu kafataslarnn kkeni
hakknda fikir birlii yoktur. Baz aratrmaclar, dn
yann farkl yerlerinde, bugne kadar bei bulunmu
olmak zere toplam 13 adet kristal kafatas olduunu
ne srmlerdir. Bu nesneler, effaf kuvars kristal
den yaplm insan kafatas modelleridir ve u ana ka
dar bulunan rnekler, birka cm ile bir insan bann
boyutu arasnda deien farkl byklklere sahiptir.
Kafataslarnn nereye ait olduklar ya da niin kulla
nldklar henz zlememi bir srdr; ancak, Aztek-
ler ve Mayalar gibi, Kolomb kefi ncesi dnemde ya
am Gney Amerika toplumlar olas ihtimaller ola
rak gndeme gelmektedir. phesiz bu kristal nesne
lerin en byleyici ve artcs, dier rneklerde bu
lunmayan, rktc ve ekici bir gzellie sahip Mitc
hell-Hedges Kafatas'dr. Doom Kafatas'nn artc
262
 GZLENEN TARH

hikayesi, bilindii ekliyle, neredeyse nesnenin kendi

si kadar tuhaftr.
Korkun grnml Doom Kafatas, tek, effaf, ku
vars kristalden yaplmtr. Asl ile ayn byklkte,
yaklak 5.2 kg arlmdadr ve bir tek, effaf, kuvars
kristalden, gz alc bir ekilde yaplmtr. Ait olduu
kafa konuuyormu gibi hareket olana salayan, ayr
labilir bir ene ksm vardr. akak ve yanak kemii ha
ri, anatomik olarak doru bir insan kafatas modelidir.
Bu esrarengiz nesnenin kkeni ve bulunmas konusu
tam bir srdr ve dolaysyla Mitchell-Hedges Kafata-
s'nn onaylanm bir kayna yoktur. Hikayeye gre
1927'de (1924 de olabilir) ngiliz kaif ve macerac F. A.
Mitchell-Hedges (1882-1959), kayp ehir Atlantis'in
izini srd dnemde, Belize'deki Lubaantun arkeolo
jik blgesindeki bir Maya tren merkezinin kalntlar
n aratryordu. Mitchell-Hedges'e bu gezisinde evlat
lk kz Anna Mitchell-Hedges elik ediyordu. Anna 17.
doum gnnde blgede dolarken mihraba benzeyen
bir nesnenin altnda kaya kristali kafatasnn st ks
mn buldu. Sadece ay sonra ayn yerde kafatasnn
ene ksm bulundu. Yre halknn bu ilgin bulguya
gsterdii ilgiyi gren Mitchell-Hedges kafatasn onla
ra vermeyi teklif etti. Ancak daha sonra, ekibiyle birlik
te blgeden ayrlmak zerelerken, orann barahibi,
halkna yapt gda, ila ve giyecek yardmlarndan do
lay kafatasm Mitchell-Hedges'e hediye etti.
Mitchell-Hedges'in kafatasm aslnda 1943 ylnda
Londra Sotheby's'te 400 _ karlnda, bir sanat galeri
sinin sahibi olan Sidney Burney'den satn aldnn or
taya kmasyla bu masum hikayeye pheyle yaklal
maya baland. Bu durum, aklamas zor bir ekilde,
Mitchell-Hedges'in 1930'larda Atlantis hakknda kale-

263
 BRIAN HAUGHTON

me ald makalelerde kafatasndan hi bahsetmemesiy-

le ve Lubaatun gezisinde ektii fotoraflarn arasnda
bu egzotik bulgunun hibir fotorafnn yer almamasy-
la da rtmektedir. yle ki, bulunduu iddia edilen
1927 ylndan bu yana, Mitchell-Hedges kafatasmdan
ilk kez 1954 ylnda Danger My Ally adl kitabnda belli
belirsiz birka satrla bahsetmitir. Belki de Hedges'in
kafatas hakknda "Nasl benim malm olduunu akla
mamam iin nedenim var" demesinin nedeni budur.
Hedges'in kafatasn Belize'de bulmu olduunu yalan
layan bir dier kant da Byk Britanya ve rlanda Kra
liyet Enstits'nn dergisi Man'in Temmuz 1936 says
dr. Derginin bu saysnda biri British Museum'dan al
nan, dieri Burney Kafatas adl iki kristal kafatas ze
rine yaplan bir alma hakknda yazlm bir makale
vardr. Burney Kafatas aslnda, o zamanlar sanat gale
risi sahibi Sidney Burney'nin mal olan Hedges Kafata-
s'ndan baka bir ey deildir. Makalenin hibir ksmn
da, Mayalarn Lubaatun kalntlarnda bu kafatasnn
bulunduuna ya da F. A. Mitchell Hedges'e deinilme-
mitir. Secrets of the Supernatural adl kitabnda yazar
Joe Nickell, Burney'nin 1933 ylnda Amerikan Ulusal
Tarih Mzesi'ne yazd bir mektuptan bahseder. Mek
tupta Burney, "Kaya Kristali Kafatas birka yl boyun
ca, onu bana satan koleksiyoncuya aitti, o da bunu ko
leksiyonunda birka yl bulundurmu bir ngiliz'den al
mt, ancak hikayenin daha nceki ksmn reneme
dim." ifadelerini kullanmtr. Gerekten son derece a
rtc bir kanttr, ancak kafatasnn gereklii hakkn
da deil, yalnzca Hedges'in hikayesi hakknda pheler
dourur. Her ne sebeple bu egzotik hikayeyi uydurduy-
sa da bu onun ilk hikayesi deildir, Hedges palavralary
la nldr (Uydurduu hikayeler arasnda Leon

264
 GIZLENEN TARIH

Trotsky ile oda arkadal yaptklar, Pancho Villa'yla

kavga ettikleri gibi birok uydurma vardr).
Bugn Kristal Kafatas ile ilgili olduu sylenen doa
st gler ve uursuzluklarla rl efsaneler Mitchell-
Hedges'in 1954 tarihli otobiyografisi Danger My Ally'ye
dayanr. Doom Kafatas bu ad ilk kez bu eserde almtr.
Bu kitapta Hedges kafatasn bir Maya barahibinin,
beddua ederek kurbann o anda ldrd gsterinin de
ilerinde olduu eitli by ayinleri yaparken kulland
n anlatr. Kafatasnn yle korkun bir gc vard ki,
kontrol edilmediinde bile kurbann annda ldrebili-
yordu. Mitchell-Hedges kitabnda ayrca kafatasnn ina
nlmas g bir ekilde tam 150 ylda yapldn ve en az
3600 yllk olduunu belirtti. Bu iddialarn destekleyebi
lecek hibir kant gsterememesine ramen, kafatasnn
yaplmasnn gerekten yzlerce yl srm olmas ge
rektii, yapanlarn bu sre boyunca, nesne mkemmel
nihai eklini alncaya kadar hayatlar boyunca kafatas
n ovaladklar ve cilaladklar, halk arasnda kafatasy-
la ilgili anlatlan hikayelerin bir paras haline geldi.
1959'da Mitchell-Hedges lnce, kafatas evlatlk k
z Anna'ya kald. Anna 1964'te kafatasn, zerinde ay
rntl bilimsel almalar yapmalar iin aile dostlar
olan ve sanat eserlerini koruyup saklamakla uraan
Frank ve Mabel Dorland'a dn verdi. alma olmad
saatlerde kafatas gvenlik iin bir banka kasasnda
saklanyordu; ancak, aratrmac ift bir gn nesneyi ev
lerine gtrp mineye yakn bir yere koyduklarnda
kafatasnn, ateten k almasyla inanlmaz optik etki
lere sahip olduunu fark etti. Baz hikayelerde, kafata
snn evde sakland zamanlarda evdeki eyalar hare
ket ettirdiinden de bahsedilir. 1970'te Frank Dorland
kafatasn Kaliforniya Santa Clara'daki Hewlett-Pac-

265
 BRIAN HAUGHTON

kard Laboratuarlarna gtrd (Bu kurulu o zamanlar

elektronik, bilgisayar ve elektronik kuvars teknolojisi
alanlarnda dnya liderlerinden biriydi). Kafatasn test
eden Hewlett-Packard Laboratuarlar alanlar, kafa
tasnn metal aletlerle ilenmi olduunu gsterecek
hibir mikroskobik ize rastlayamadklarn akladlar.
Ayrca doal kristal paralarna kar hakkedildiini
aklayarak yaplrken nasl olup da krlmadn anla
yamadklarn belirttiler. Dorland bu veriler nda, su
ve kumla tlp cilalanmadan nce, orijinal kuvars
bloun ilk olarak, tahminen elmas kullanlarak kaba bir
ekilde yontulduu sonucuna vard. zenerek yaplan
bu yava alma Dorland'a gre 300 yl srerdi. Bu da
ne srlen abartl iddialarn bile iki katna denk gelen
bir zaman dilimi demektir ve nesnenin yaplmasnn
birka nesil boyunca srm olduu anlamna gelir.
Doom Kafatas'nn kkeni ve nasl yapld sorusu
nun zerindeki sr perdesi, biroklarn doast bir in
sann bu ite parma olduuna inandrmtr. Acaba
kristal 36 000 yllk ve Lemuria ya da Atlantis gibi bir
kayp ehrin kalnts olabilir mi? F. A. Mitchell-Hedges
byle dnd ve kz Anna da kafatasnn baka bir ge
zegenden geldiine ve Maya ehri Lubaantun'a getiril
meden nce Atlantis'te tutulduuna inanyor. Kimileri
kafatasn Scrying (kristal ya da havuz suyu kullana
rak grntler elde etme yntemi) iin kulland ve an
latlanlara gre eski medeniyetlerin ayrntl grntle
rini elde etti. Dierleri ise kristalin iindeki renklerin
kendiliinden grnp kaybolduunun ve hatta holog
rafik grntlerin altn izmektedir. Esrarengiz sesler
ve nesneleri bulunduklar yerden hareket ettirme zel
lii de kafatasyla badatrlmtr ve bazlar kafata
snn by ve tedavi gcn test etmilerdir. Bir Kzl-

266
 GZLENEN TARH

derili efsanesinde hareket edebilen, konuabilen ve ar

k syleyebilen 13 eneden bahsedilmektedir. Bu efsa
neye gre, sz konusu 13 ene bulunup bir araya getiril
diinde -insanln gerek amac ve kaderinin de ile
rinde bulunduu - ortak bilgi hazineleri insanln eli
ne geecektir. Biroklar bu Doom Kafatas'nn bu 13
tatan biri olduuna inanmaktadr.
Anna Mitchell-Hedges kafatasn yanma alarak bir
ka yl boyunca ABD'nin baz ehirlerini dolat ve bu
nl nesneyi grp ona dokunmak isteyenlerden para
toplad. Anna hl kafatasn babasyla birlikte Luba-
antun'da bulduklarn sylyor ve bulduktan sonra ba
basnn Burney'le birlikte bir borcun karl olarak
sakladklarn ne sryor. Anna'nn iddiasna gre, ba
bas Burney'nin kristali satmaya altn fark edince
onu hemen geri ald.
Yine de kimi evreler Mitchell-Hedges kafatasnn
Gney Amerika'nn genel sanat tarzna gre daha canl
grndn dnmektedirler. Baz aratrmaclar
kafatasnn Azteklerden veya Mayalardan kalma oldu
unu dnyorlar ve buna kant olarak da bu toplum
larn ikonografilerinde kafatasnn nemli bir yer tut
masn ve Azteklerin kaya kristali eserlerinin rnekleri
ni gsteriyorlar. Bu kafatasnn ya da dierlerinin G
ney Amerika'daki bir arkeolojik blgede bulunduuna
dair hibir kant olmamasna ramen, kafatasnn Az
teklerden kalm olmas u anda en geree yakn du
ran ihtimaldir. Kafatasnn, ayr duran enesi telle ba
lanm konuan bir kahin olduu dnlmektedir. Bel
ki de bir rahip ona konuuyor izlenimi vermek iin ka
fatasn bir ekilde altrm da olabilir. Kristalin ar
kasnda yanan atein n yanstt dnldn
de, bu pek de kurnazca tasarlanm bir hikaye deildir.

267
 BRIAN HAUGHTON

Ancak, Doom Kafatas'nn akl almaz hikayesi bura

da bitmiyor. Mitchell-Hedges Kafatas 1936'da ilk kez
incelendiinde, British Museum kafatas olarak bilinen
baka bir rnek de karlatrma amal kullanlmt.
Bu kristal 1897'de, New York'lu kuyumcu Tiffany's'ten
alnmt ve Azteklerden kalma olduu dnlyordu.
almay, iki kafatasnn bir-iki adan birbirine benze
mediini ortaya karan antropolog Dr. G. M. Morant
yrtt. rnein, Mze kafatasnn ayrlabilir bir ene
si yoktu, tek paradan yaplmt ve Burney Kafatas
(antropolog Morant, Hedges Kafatas'n byle adlandr
yor) dierinden daha canlyd ve daha gzel ayrntlar
vard. Ancak bu iki kafatasn inceledikten sonra Mo
rant "ayn insan kafatas baz alnarak yaplm model
lerdir, ancak biri dierinden taklit edilmi olabilir" ak
lamasn yapt. Morant'a gre, daha ok anatomik ayrn
tya sahip olduu iin Burney Kafatas dierinden daha
eskidir ve bir kadn kafatasna gre tasarlanmtr.
Ocak 2005'te bu konuda tartma yaratan haberler
gndeme geldi. British Museum Kafatas zerinde ta
rayc elektron mikroskobu kullanlarak yaplan ayrn
tl test dizisi sonucunda, British Museum'a bal al
an aratrma ekibi, nesnenin aslnda 19. yzylda,
muhtemelen Almanya'da yaplm olduunu ne srd.
Aratrmalar, kuyumcunun kullanm olduu ekipma
nn kristalinin, 19. yzyla kadar gelitirilmemi baz
zellikler gsterdiini ortaya kard. Bugn ise kafata
snn, onu sonradan Tiffany's'e satm olan Fransz ko
leksiyoncu Eugene Boban iin retildii dnlmekte
dir. Boban 1860-1880 yllar arasnda Mexico City'de
antika satcsyd ve grne baklrsa elindeki kafa-
taslarn Almanya'da bir yerden alyordu. 1992'de
Smithsonian Institution'a, isimsiz bir posta geldi. Gn-

268
 GZLENEN TARH

derileri bir kristal kafatasyd ve gnderici bunun Az-

teklerden kalma olduunu, 1960'ta Mexico City'de satn
alndn iddia ediyordu. Ancak kurumun yapt ara
trmada kristalin bir tekerlekle veya dner testereyle,
yani Kolomb kefinden nceki zamanlarda kullanlma
yan bir aletle oyulmu olduu anlald. Kurumun ara
trmacs Jane MacLaren Walsh, kafatasnn Boban'a
ait olduunu kantlayan belgeler ele geirdi. Yalnzca
bu deil, dier aratrmalar da Boban'n eskiaa ait ol
duu ne srlen, kimisi u anda farkl mzelerde bu
lunan baka kristal kafataslar da satm olduunu or
taya kard. Bunlardan biri de nceden Paris'te Musee
de l'Homme'da saklanan, imdi ise yine Paris'te, Troca-
dero Mzesi'nde bulunan bir kafatasyd. Boban'n sat
t tm kafataslar 1867-1886 arasnda Almanya'da
retilmiti.
19. yzylda ortaya kan sahte kristal kafataslar
Doom Kafatas'nn gerek olup olmad konusunda cid
diye alnabilecek veriler olmasa da, bunlarn varl,
bugn dnyann farkl yerlerinde, ou ahslara ait ko
leksiyonlarda bulunan, test edilmemi kristal kafatas
larnn sylendii gibi eskiadan kalm olmas ihti
malini azaltmaktadr. Birok aratrmac Anna Mitc-
hell-Hedges'in kendisinde bulunan kristal kafatasnn
tarayc elektron mikroskobu testinden geirilmesine
neden izin vermediini merak etmektedir. Bu inceleme
nesnenin tarihi konusunda bize net bir bilgi veremeye
cek olsa da (tm kristaller eskiaa aittir ve tarihlerini
belirlemeye yarayan bir yntem yoktur), bu esrarengiz
aheserin gnmze daha yakn bir tarihte mi retil
mi olduunu, Mayalar veya Azteklerin kalnts m ol
duunu, ya da aklmza gelmeyen tamamen farkl bir
ihtimalin mi bulunduunu gsterebilirdi.

269
 VOYNCH ELYAZMASI

D nyann en gizemli kitab oluuyla nam salm

olan Voynich Elyazmas, be yz yllk bir bilmece
dir. smi bilinmeyen biri tarafndan anlalmaz bir dil
de yazlm ve aklanamaz semboller ve tuhaf resim
lerle bezenmitir. Kitap, ismini, kendisini 1912'de Ro
ma yaknlarnda bulunan Frascati'deki Jesuit niver-
sitesi'nde eski belgeler koleksiyonu arasnda tesadfen
kefeden Polonya kkenli Amerikal kitap Wilfred M.
Voynich'ten almtr.
Voynich Elyazmas'nn artc yan, harfleri ngiliz-
ceye veya baka herhangi bir Avrupa diline benzemeyen
tuhaf bir alfabeyle yazlm olmasdr. Bu elyazmas,
20. yzyln en iyi ifre zclerini dahi artmtr ve
gnmzde de artmaya devam etmektedir. Wilfred
Voynich 1912'de kitab aldktan sonra negatifsiz kopya
larn yaptrp bunlar ifre zclere, eski dillerin uz
manlarna, gkbilimcilere ve botanistlere datt; fakat
hibiri bu elyazmasndaki tuhaf dilden bir anlam ka
ramad. Pennsylvania niversitesinde ortaa felsefesi
ve bilimi rencisi olan (ayn zamanda ifre zc) Dr.
William Romaine Newbold 1919'da ifreyi krdn d
nd; ancak daha sonra bu tahmini rtld. 2. Dn-

270
 GZLENEN TARH

ya Sava srasnda ngiliz ve Amerikal ifre zc uz

manlar bu elyazmas zerine altlar ama tek bir ke
lime bile deifre edemediler.
Voynich Elyazmas'nn tarihi de kendisi gibi gizemli
ve olaanddr. Aslen, bazlarnn 1586 civarnda Kra
lie I. Elizabeth'in bycs ve yldz falcs John
Dee'den aldn iddia ettii, bilinmeyen bir satcdan
alt yz duka altna (gnmzde altm bin dolarn s
tnde) satn ald sylenen Bohemya'nn aykr impa
ratoru II. Rudolph'a (1552-1612) ait olduu sylenebilir.
Kesinlikle bilinen eyse, n kapakta botanist, simyac
ve Rudolph'un zel doktoru olan Jacobus Horcicky de
Tepenecz'in imzasnn bulunduudur. Kitabn bir son
raki sahibi tercme edemedii anlalmaz ieriinden
tr kitab sfenks diye nitelendiren simyac Georgius
Barschius olduktan bir mddet sonra J. H. de Tepenecz
1622'de ld. Barschius, 1662'den nceki bir tarihte l
dnde, tm kitaplyla birlikte bu elyazmasn da
Prag'daki Charles niversitesi'nde bir zamanlar rek
trlk yapm olan arkada Johannes Marcus Marci'ye
brakt.
Gnmze dek varln korumu olan bu elyazma-
sna, Roma'da yaayan Cizvit (sa Dernei yesi) Al
man bilgin Athanasius Kircher'e Marci'nin yazm oldu
u 1666 tarihli bir mektup ilitirilmitir. Mektup, Kirc-
her'dan elyazmasn deifre etmesini talep eder ve el-
yazmasnn bir zamanlar mparator II. Rudolph'a ait ol
duundan bahseder. Her ne kadar Marci'nin kendisinin
de buna ikna olmad mektupta ak olsa da Marci, ki
milerinin elyazmasn 1214-1294 yllar arasnda yaa
m olan ngiliz Fransisken papaz ve filozof Roger Ba-
con'un yazdna inandn da ekler. Metin, talya kra
l II. Victor Emmanuel 1870'de papala ait devletleri

271
 BRIAN HAUGHTON

bir araya getirene kadar muhtemelen ktphanesinde

muhafaza edilmi olan Kircher'in enstitsnn yani
Roma Cizvit niversitesi'nin (Collegio Romano) sorum-
luluundayd ve Voynich'in onu 1912'de kefettii Villa
Mondragone'daki Cizvit niversitesi'ne gtrld. Voy-
nich 1930'da ldkten sonra elyazmas, dul kars yazar
Ethel Lilian Voynich'e miras kald. Voynich'in kars da
1960'da ldkten sonra metin, onun arkada Anne
Nill'e kald. New Yorklu antika kitaps N. P. Kraus
1961 senesinde Nill'den kitab 24 500 dolara satn ald
nda gazetelere manet olmutu. Elyazmasna daha
sonra 160 000 dolar deer biildi fakat Kraus onu sata
mad ve 1969 ylnda gnmzde tutulduu yer olan
Yale niversitesi Beinecke nadir kitaplar ve elyazmala-
r ktphanesine balad.
Kitabn kendisi 15 cm'ye 22.5 cm llere sahiptir ve
tahminlere gre bir zamanlar 270'den fazla sayfas var
ken, imdi 240 sayfas kalmtr. Bu ifreli metin, ayn
zamanda kabaca izilmi figrleri olutururken de kul
lanlan ty kalemle yazlm ve daha sonra bu figrlere
bir eit renkli boyama eklenmi. Sayfalarn byk bir
ksm krmz, mavi, kahverengi, sar ve yeile boyan
m ekiller ieriyor ve bu izimler kitabn her biri fark
l konulara deinen be paraya blndn gsteri
yor. Cildin neredeyse yarsn kaplayan ilk ve en uzun
blm ifal otlar blm olarak biliniyor. Bu blmde
ki her para metne ait birka paragraf eliindeki bir
veya bazen iki bitki resminden oluuyor. Bu bitki izim
leri her zaman aka seilemeyebiliyor ve hatta bazla
r hayal rn bile olabilir. Bir sonraki blm - dier
eyler arasnda - gne, ay ve yldz ekilleri ieriyor ve
gkbilim ve astrolojiyle ilgili nesneler olarak tanmlan
yorlar. Bunun ardndan gelen blm kk, plak ka-

272
 GZLENEN TARH

dnlar ve kan damarlarn andran boru ve tpler de

dahil olmak zere baz anatomik figrler ierdii iin
Biyolojik diye adlandrlm, ilalar ad verilen 4. b
lm, bitki kkleri, yapraklar ve bitkinin dier parala
rn ve ila kavanozlar gibi grnen etiketli kaplan
kapsyor. Beinci ve sonuncu blm olan tarifler bl-
myse her biri kenarna yldz konmu bir ksm ksa
paragraf ieriyor; bu blm bir eit takvim olabilir. Ki
tap, iinde anahtar da bulunan bir sayfayla bitiyor. Ka
tolik niversitesinde botanist olan Benediktin papaz
Hugh O'Neill, 1944 ylnda kitapta izimi bulunan baz
bitkileri - zellikle Amerikan ayiei ve krmzbiber -
Amerikalar'm trleri olarak tanmlad. Bu, elyazmas-
mn 1493'ten nceki bir tarihe; yani Kolomb'un tohum
lar Avrupa'ya gtrd zamana ait olduu anlamna
geliyor. Ancak; elyazmasndaki izimler pek anlalr
deil ve bazlar O'Neill'n tanmlamalaryla uyumu
yor. Elyazmasyla ilgili ilgin bir gelime, 1970'lerde as
keri ifre zme uzman Amerikal Yzba Prescott
Currier tarafndan ortaya karld. Kitapta metnin is
tatistik zelliklerine dayandrlm, A ve B diye adlan
drd ve iki ayr dil olarak yorumlad belirgin fark
lar olan iki stil ortaya koydu. Tek bir kiinin farkl za
manlarda yazm olabilecei makul bir fikir olsa da
Currier, elyazmasnn en azndan iki ayr kii tarafn
dan yazlm olduu sonucuna vard.
Elyazmasnda kullanlan dilin kkenine ve kullanm
amacna dair birok kuram ortaya atld. En ok ileri
srlen isimlerden biri, hayattayken yazdklar ve bi
limsel keifleri yznden sk sk zulm grm ve al
malarnda birtakm srlarn ifrelenmesi gerektiinden
bahsetmi olan Roger Bacon'dur. Elyazmasna ilitiri
len mektupta Bacon, Marci tarafndan srf kitabn olas
273
 BRIAN HAUGHTON

yazar olarak sz edildii iin Wilfred Voynich onun ki

tabn esas yazar olduundan neredeyse emindi ve bu
nu kantlamak iin inanlmaz bir tarihi aratrma al
mas iine girdi. Doktor John Dee'nin Bacon'un al
malarndan byk bir koleksiyon oluturduunu ve el-
yazmasnn ilk kez ortaya kt sanlan dnemde Ru-
dolph'u ziyaret etmi olduunu rendi. Ancak elyaz-
masndaki sayfa numaralarn Dee'nin yazm olduu
ynndeki kantlar, Dee zerine alma yapan birok
bilgin arasnda tartma konusu oldu. Bu sayfa numa
ralar dnda Dee'yi elyazmasyla ilikilendiren doru
dan bir kant yoktur; kendisi de tutmu olduu ayrnt
l gnlklerde byle bir eyden bahsetmemitir. Yine
de; Voynich'in fikirlerinin daha sonraki aratrmalar ve
ifre zme abalar zerinde byk bir etkisi olmutur.
1943 ylnda New Yorklu avukat Joseph Martin Feely,
metnin Bacon tarafndan bir eit ksaltlm ortaa
Latincesiyle yazlm olduunu iddia ettii Roger Ba
con'un ifresi: Doru Anahtar Bulundu adl kitabn ya
ymlad. Hi kimse bu nermeyi kabul etmedi ve Voy
nich Elyazmas'n incelemi olan Bacon uzmanlar Fe-
ely'nin yazarln yalanladlar.
Voynich Elyazmas'nn zm (1987) kitabnn ya
zar Dr. Leo Levitov, metni deifre ettiini iddia etti ve
metni 12. ve 14. yzyl arasndaki Kathar dinine ait
toplu dualar ve ilahiler yazmas olarak tanmlad. An
cak Gney Fransa'daki Katharlarn bilinen ibadetleriy-
le olan bariz farkllklar esas alndnda Levitov'un ta
nmlamas kukuyla karland. 2004'te yaymlanm
olan Pandora'nn Umudu adl kitabnda James Finn,
metindeki dilin grsel olarak branice ifrelendiini ile
ri srd. Bu ustaca tasarlanm ve yaratc kurama g
re, ifreli kelimeler metin boyunca deiik ekillerde

274
 GZLENEN TARH

tekrarlanyor; rnein gz anlamna gelen branicedeki

ain metinde aiin veya aiiin olarak karmza kabili
yor. Bu yzden aslnda ayn kelimenin deiik yazmla
r olduklar halde farkl kelimeler kullanlm gibi gs
teriliyor. Bu gr, aydnlarn ve ifre zclerin met
ni deifre etmekte neden bu kadar zorlandklar konu
sunda bir aklama getirmi oluyor. te yandan Finn'in
aklamas ayn metnin yorumlanmasnda geni bir ola
slklar zinciri olduu; bylece esas anlamn kayboldu
u veya yanl karmlar yapld konusunda da ihti
maller olduu anlamna geliyor. Belki de bu, metnin
asl yazarnn almaya hazrlkl olmad bir riskti.
Voynich bilmecesine akla yatkn bir zm getirme
konusunda tekrarlanan baarszlklar, yerini - belki de
hak ettii ey olan - aklanmas g esrarengiz bir ha
vaya brakt. Fakat srekli kelime tekrar ve bunlarn
ilgin izimleri gibi daha da tuhaf zellikleriyle birlikte
metnin deifre edilemez oluu, baz aratrmaclarn
metnin gerekliinden ii onun Wilfred Voynich'in ha
zrlad bir kurmaca olduuna vardracak kadar p
helenmelerine neden oldu. Ancak ikinci olaslk, metnin
Voynich onu satn almadan nce de var olduuna dair
yazl deliller gz nne alnarak rtld.
Voynich Elyazmas'ndaki aldatmacaya ynelik bir
neri, 2003 ylnda ingiltere'deki Keele niversitesi'nin
bilgisayar biliminde kdemli retim yesi olan Dr. Gor
don Rugg'dan geldi. Rugg, 1550 yllarnda metin deif
re etmek amacyla icat edilen Cardan Grille adl bir tek
nik kullanlarak Voynich Elyazmas'na benzer bir met
nin rasgele oluturulmu olabileceini gsterdi. Bazla
r John Dee ile alan medyum Edward Kelley'nin, var
lna ender rastlanan tuhaf eylere ilgisi bilinen mpa
rator II. Rudolph'a satmak iin dzmece bir elyazmas

275
 BRIAN HAUGHTON

iine girdiine inanyor. Ancak daha nce de belirtildii

gibi Dee ile elyazmas arasnda iliki kuracak dorudan
bir kant yoktur ve Kelley'nin ismi, srf kendisine szde
melekler tarafndan aklanan Enokyan dilini Dee ile
birlikte icat ettii ve kulland dnld iin ne
srlmektedir. Yine de; bu esrarengiz dil zerine yap
lan almalar, bu dilin Voynich Elyazmas'nn ieriiy
le hibir ilgisinin olmadn gsteriyor. Elyazmas hak
knda Gordon Rugg'n ve dier kiilerin tahminlerinin
Voynich Elyazmas'nn aldatmaca bir metin olduuna
dayanan karmyla ilgili aklanmas zor nokta; kita
bn istatistiksel analizinin doal dillere benzer rnekler
tamasdr. rnein; metin Zipf Kanunu diye bilinen
ve belli bir metindeki szcklerin ne kadar sklkta kul-
lanldklaryla ilgilenen yntemi izler. 16. yzylda ya
am bir dzenbazn, bir ekilde bu temel dil kanunla
rn izleyen bir dizi geliigzel metinler btn olutu
rabilmesi olas deildir.
Bu durumda metin gerek gibi grnyor. Fakat bu
bizim metnin neden yazldn anlamamza yardmc
olmaz. Gnmzde genel kan, metnin 15. yzyl iinde
bir zamanda veya 16. yzyl balarnda Orta Avrupa'da
yazlm olduu ihtimalidir. Ortaa bitkisel ilalar ki
tab veya kimya ya da astroloji metni olarak tasarland
ynnde grler de vardr. Ancak bu alanlarda bili
nen almalar hibir ekilde Voynich Elyazmas'na
benzemiyor. Ayrca, kitabn ierdii bilgiler ok tehlike
li ya da gizli olmadka kimse bu kadar uratrc ve
krlmas imkansz bir ifre kullanmaz. ayet kitabn
kayna kesin olarak belirlense ya da kitab Prag'da II.
Rudolph huzuruna gtren kii ortaya karlrsa belki
o zaman kitabn yazl amacn bulmaya yaklam
oluruz. 2005 ylnda tam metin ilk defa Le Code Voynich

276
 GZLENEN TARH

adyla Fransz editr Jean-Claude Gawsewitch tarafn

dan kopyalar halinde basld. Bugn internet aracly
la, yzlerce aydn ve hevesli amatr bu gizemli metin
hakkndaki kuramlarn ve fikirlerini tartyorlar ve
ncesine gre ok daha fazla kii bir zm bulmak iin
urayor. Fakat bu ilgin kitap gnmze dek srrn
korudu. Belki de Voynich Elyazmas'n yazan kii ger
ekten de knlamaz bir ifre yaratt.

277
 3. BLM

ESRARENGZ
KLER VE
TOPLULUKLAR
 KUZEY AVRUPA'NIN
BATAKLIK CESETLER

on 300 ksur ylda Britanya, rlanda, Hollanda, Al

S manya ve Danimarka'nn ssz turba bataklklarn
da inanlmaz derecede iyi korunmu insan cesetleri
kefedildi. Bu bataklk mumyalarnn veya bataklk ce
setlerinin byk ounluu, M ilk yzyldan ve MS 4.
yzyldan; ancak en eskisi Mezolitik dnemden (gn
mzden yaklak 10 000 yl nce) kalmadr. Ayrca baz
ortaadan kalma ve gnmze ait rnekler de var. Ba
taklklarn inanlmaz koruyucu gc bu eski kalntla
rn rmesini yle nlemitir ki, normalde iskeletler
bile ortada kalmazken, bu cesetlerde deri, i organlar,
mide (kimi rneklerde en son yenen yemein kalntla
r da vardr), gzler, beyinler ve salar da var.
Bir batakln yaklak yzde doksan sudur. Bu su
yun iinde yksek miktarda asidik turba (ryen bitki
z) vardr. Bu tr bir ortam, bakterilerin oalmasna
izin vermez, dolaysyla bu bataklk suyunun iine bat
rlan organik maddeler, mesela cesetler, yok olmaya
caktr. Bu bataklk suyunda bulunan belirli asitler ay
rca, souk hava ve oksijen yokluuyla birleerek, deri
yi korur ve bronzlatrr, ki bu da cesetlerin ounun
 BRIAN HAUGHTON

koyu kahverengi olmasn aklar. Fakat bu insanlar

nasl ve neden binlerce yl nce uzak bataklklarda
lmle karlatlar? Gerekten bildiimiz tek ey ce
setlerin byk ounluunun, ikence ve cinayet gibi
ar iddet izleri tamasdr.
Bu bataklk mumyalarnn belki de en nls, tur
ba kesen iki erkek karde tarafndan Danimarka'daki
Tollund ky yaknlarnda Mays 1950'de bulunan Tol-
lund Adam'dr. Kardeler, kendilerine bakan yz ilk
grdklerinde onun yeni ldrlm bir ceset olduu
nu dndler ve durumu derhal polise bildirdiler. Fa
kat daha sonra Tollund Adam'nn sana uygulanan
radyokarbon deneyi onun M 350 civarnda lm ol
duunu gsterdi. Cesedi yatt yerden kaldrrken,
yardmclardan birisi yere dt ve kalp krizinden l
d. Belki de, Danimarkal arkeolog P. V. Glob'un iddia
ettii gibi bu durum hayata kar hayat isteyen batak
lktan kaynaklanyordu. Tollund Adam'nn cesedi l
d srada cenin pozisyonunu almt, ayrca sivri u
lu deri bal ve bel kua dnda tamamen plakt.
Salar ok ksa kesilmiti, enesinde ve st dudanda
hafif uzam sakallar aka grlyordu. ki deri ka
y bkerek yaplm bir halat boynuna skca dolan
mt; adamn bu halat kullanlarak asldna veya bo
ulduuna inanlyor. Midesindekiler incelendiinde
Tollund Adam'nn son yemeinin bir eit sebze ve to
hum orbas olduu ortaya kt. orba hakknda ilgin
bir gerek de, onun eitli yabanl ve ilenmi tohumla
rn karmndan yaplm olmasyd; bunlar arasnda
normalden fazla miktarda ayrotu vard. Bu da onun
bir ama iin zellikle toplanm olduunu gsteriyor.
Bir ihtimal de ayrotunun, bir ekilde kutsal bir idam
treninin paras olan dinsel ayindeki son yemein

282
 GZLENEN TARH

nemli bir malzemesi olmas. Ayrca cesedin ldrl

meden nce dikkatle idama hazr hale getirilmi olma
s, gzlerinin ve aznn kapatlmas gerei de bu ihti
mali destekliyor.
Danimarka'da yaklak 500 adet bataklk cesedi bu
lundu, ancak 1950'den bu yana orada yeni bir bulguya
rastlanmad. Jutland, Ramten yaknnda bir bataklkta
1879'da bulunan Huldremose Kadn, iki post pelerin,
bir ynl etek, bir earp ve bir sa bandyla birlikte bu
lundu. Cesedin incelenmesi sonucunda, turbaya bra
klmadan nce, kollarnn ve bacaklarnn defalarca
doranm olduu, bir kolunun tamamen kesilmi oldu
u gibi korkun ayrntlar ortaya kt. Kadn, bu vahi
lmle yaklak olarak M 160 ve MS 340 yllar ara
snda bir zamanda karlat.
1952'de, Kuzey Almanya'nn Schleswig-Holstein eya
letinde, Windeby yaknlarnda bir bataklkta iki ceset
bulundu. lki, boulmu ve sonra batakla atlm bir
erkek cesediydi ve etrafndaki turbaya skca saplan
m, keskin dallarla tutuluyordu. kinci ceset, MS ilk
yzyldan kalma, 14 yalarnda bir gen kz cesediydi.
Kz batakla gmlmeden nce gzleri bir elbise eri-
diyle kapanmt, vcudu byk bir ta ve hu aac
dallaryla tamamen rtlmt.
Kuzey Almanya'nn Aa Saksonya eyaletinin Uch
te ilesinde daha yakn zamanlarda bulunan bir ceset,
ilk grldnde, ldrlen bir gen kurban sanld.
Fakat bilim adamlar Ocak 2005'te cesedi yeniden ince
lediklerinde, cesedin yaklak M 650 ylnda batakla
braklm 16 ile 20 yalan arasnda gen bir kza ait ol
duu belirlendi. Daha sonra bu ceset, Uchte Batakl
Kz olarak bilinmeye balad. Salan bozulmadan ko
runmu olsa bile, turba tm sa renklerini kzla dn-

283
 BRIAN HAUGHTON

trd iin, arkeologlar gerekte salarnn siyah m

yoksa sar m olduundan emin deildiler.
Avrupa'da bulunan bataklk mumyalarnn ilki Hol
landa'da, 1791'de karlan Kibbelgaarn cesedidir. 19.
ve 20. yzyllarda Hollanda'da yzlerce bataklk cesedi
bulunmutu. 1987'de, Assen'deki Drents Mzesi, kolek
siyonundaki bataklk cesetleri hakknda sistematik bir
aratrma ieren bir proje balatt ve bu cesetlerin ya
lar, cinsiyetleri, vcut yaplar, beslenme biimleri,
hastalklar, lm nedenleri ve giyimleri hakknda etki
leyici ve nemli bilgiler elde etti.
ngiltere'de, karlalan bataklk evresinin geni e
itlilii nedeniyle, ok deiik ekillerde korunmu olan
cesetler kefedildi. Bunlarn en nls Chesire'da
Wilmslow yaknlarndaki Lindow Moss'ta bulunmutur.
lk cesedin bulunduu koullar aslnda ok phe uyan
drcdr. 1983'te Chesire, Macclesfield polisi Peter Reyn-
Bardt adnda bir adam, 23 yl nce kars Malika'y l
drmek suundan aryordu. Aratrma srasnda, Reyn-
Bardt'n bahesinin bitiiindeki turba karma blge
sinde alan iiler, ok iyi korunmu bir kafatas buldu
lar, daha sonra bu kafatasnn 30 ila 50 yalar arasnda
bir kadna ait olduu tespit edildi. Bu kantla kar kar
ya kalnca, Reyn-Bardt suunu itiraf etti ve itirafna
dayanlarak cinayet suundan mahkum edildi. Reyn-
Bardt'm durumasndan nce polis cesedin incelenmesi
iin Oxford niversitesi Arkeolojik Aratrmalar Labora-
tuar'n arad. Laboratuarn Lindow Kadn (ceset, bu
isimle biliniyordu) zerindeki almalarnn sonucunda
onun 1660 ila 1820 yalar arasnda olduu ortaya kt.
Bylece Reyn-Bardt cinayet davasn temyize gtrd.
Sonraki yl ayn blgede, tilki krknden yaplm
bir kol band ve boynuna dolanm bir halat dnda ta-
284
 GIZLENEN TARIH

mamen plak olan bir adam cesedi bulundu. Lindow

Adam MS 50 ile MS 100 yllar arasnda ldnde yir
mili yalarndayd. Cesedin incelenmesi sonucu, muhte
melen bir baltayla, kafatasnn paralarn ayrp beyni
ne sokacak kadar gl bir ekilde iki kez kafasna vu
rulduu ortaya kt. Ayrca hl boynunda kalm olan
deri boma halkasyla boulmutu ve boaznn kesildi
inin gstergesi olabilecek dzeyde derin bir yara izi
vard. lmnden iki ya da gn nce salar (makas
kullanlarak) kesilmiti. Midesinde yanm ekmek ve
Keltler iin kutsal bir bitki olan kseotu polenlerinden
kalntlar vard. Kelt bilgin ve arkeolog Dr. Anne Ross
Lindow Adam'nm yaad aamal lmn, mide-
sindeki kararm ekmek kabuu ve kseotu kalntla
ryla birlikte, adamn Druidik bir kurban ayininin ma
duru olduunu gsterdiine inanyor.
Son iki yzylda, rlanda bataklklarnda 80'den faz
la ceset bulundu ve bunlarn yedisine radyokarbon tes
ti uyguland. Kuzey Avrupa'nn geri kalanndan farkl
olarak, bu cesetlerin byk ounluu ortaanda son
larna veya ortaa sonrasna aittir; ancak Demir a-
'ndan kalma olanlar da vardr. rnein Demir a-
'ndan kalma bir tanesi, Galway ehrinde Castleblake-
ney yaknlarndaki Gallagh'ta 1821 ylnda O'Kelly ai
lesi tarafndan bulunan, radyokarbon yntemiyle M
470-120 arasndaki dnemden kald belirlenen Gal-
lagh Adam'dr. Cesedi kardktan sonra, aile kk bir
cret karlnda ziyaretilere gstermek zere Gal-
lagh Adam'n mezardan karp sonra tekrar gmyor
du. Bu durum 1829'da ceset Ulusal Mze'ye gtrlene
dek srd. Gallagh Adam plakt; ancak boaznda,
boulma arac olarak kullanlm olabilecek, st u
buklarndan yaplm bir kuaa balanm bir geyik

285
 BRIAN HAUGHTON

derisi rt vard. iddet grm dier btn bataklk

cesetlerinde olduu gibi, onun da salar ksa kesilmi
ti. Bir su ilemi ve halk nnde idam edilmi olabilir,
zira ceset sivri ulu aa ubuklarla yere saplanmt;
bu da baz Danimarkal bataklk cesetlerinden bilinen
bir ilemdir ve muhtemelen ruhunun kamasn nle
mek iin yaplmtr.
1978'de rlanda'da Donegal ehri, Ardara yaknnda
bulunan Meenybradden Batakl'nda 25-30 yalarnda
bir kz cesedi bulundu. Ksa kesilmi salar ve hl bo
zulmam kirpikleri ve kaslaryla kz, aatan yaplm
bir rtye sarlm ve mezara dikkatlice yerletirilmi
ti. Cesette, iddet grm olduunu gsteren hibir ka
nt yoktu ve radyokarbon deneyi, cesedin MS 1570 y
lndan kaldn gsteriyordu. Neden ldrld ve
batakla gmld hl bir srdr.
2003'te iki rlandal cesedi daha bulundu. lki Dub
lin'in kuzeyinde, Meath eyaletinde, Clonycavan'da ve
ikincisi de Offaly eyaletinde Croghan'da, sadece 25 mil
uzaklkta bulundu. Yal Croghan Adam (bu isimle bi
linir) 20 yalarnn ortalarndayd ve yaklak 2 metre
uzunluunda bir devdi. M 362 ile M 175 arasndaki
dnemden kalmayd. Clonycavan Adam, ortalama 1.60
boyunda gen bir erkekti ve yaklak M 392-201 ylla
r arasndaki dnemden kalmayd. Dier bataklk ceset
lerinde olduu gibi onlar da lmeden nce, muhtemelen
ayin kurbanlar olarak, vahice ikenceye uram gibi
grnyorlar. rnein Yal Croghan Adam'nn meme
ular kesilmiti ve kaburgalarndan baklanmt. Ko
lundaki bir kesik, saldr srasnda kendisini savunma
ya altm gsteriyor. Her iki kolunun st ksmnda
delikler vard ve bu deliklerden onu balamak iin fn
dk dalndan yaplm bir ip geirilmiti. Daha sonra

286
 GIZLENEN TARIH

ba kesilmiti ve batakla gmlmeden nce parala

r bedeninden ayrlmt. Vahi lmnn aksine, Crog-
han Adam'nn cesedi, trnaklarnn iyi ekilde mani
krl olduu ve ellerinin przsz olduu gsteriyor,
yani muhtemelen hi el ii yapmamt; belki de bir ra
hip veya aristokratt. Clonycavan Adam'mn kafatasn
paralayan ar bir balta darbesiyle kafasnda kocaman
bir yara almt ve ayrca vcudunun baka blmleri
de yaralanmt. Olduka farkl bir zellii de tuhaf e
kilde dikilmi salaryd ve bunun iin Demir a'ndan
kalma bir eit jle kullanmt, aslnda muhtemelen
gneybat Fransa veya spanya'dan gelen bir eit rei
neydi.
rlanda Milli Mzesi'nde rlanda tarihi eserler so
rumlusu Ned Kelly, rlanda bataklklarnda bulunan 40
cesedin neden kabileye, politikaya veya kralla ait yer
lerde bulunduunu aklamak iin bir kuram gelitirdi.
Kelly, bu insanlarn, baarl bir egemenlii garantile
mek isteyen krallar tarafndan bereket tanrlarna
adak olarak gmldne inanyor. Bu kesinlikle rlan
da bataklklarnda cesetlerin ou iin doruluu muh
temel bir aklamadr; peki ya Kuzey Avrupa'nn geri
kalamndaki cesetler? Bu insanlarn oundaki ldrl
me ekillerinde sz konusu olan eitlilik cinayetten da
ha fazlasn, muhtemelen bir eit dinsel kurban ayini
ni akla getirmektedir. Dier sebepler, Cermen halklar
hakknda M 2. yzyln balarnda yazan Romal ya
zar Tacitus'tan elde edilebilir. Tacitus, Cermenlerin kl
trlerinde su ve cezayla ilgili baz ilgin adetlerden
bahseder; bunlarn arasnda "korkaklarn, iten kaan
larn ve doaya aykr ahlakszlklarla sulananlarn"
(muhtemelen homoseksellik ve rasgele cinsel ilikide
bulunma) sazlardan rlm bir parmaklkla nasl ba-

287
 BRIAN HAUGHTON

takla atld da vard. Tacitus ayrca eini aldatan

kadnlarn rlplak soyulduunu, salarnn kesildii
ni, evden kovulduklarn ve kyden kana kadar kr
balandklarn belirtir. Tacitus'un yazlarnda kesinlik
le bataklktaki kurbanlarn ounun idam edilme sebe
bi olarak, toplumun baz kanunlarn veya tabusunu
inediine dair izlenimler vardr.
Baka bir ilgin ayrnt da, bataklk cesetlerinin b
yk ounluunda bir eit fiziksel kusurun olmasdr.
Lindow Moss'taki cesetlerden birinin alt parma var
d, dierlerinin bel kemii sorunlar vard veya kol ve
bacak gibi organlar ksayd. Bu tr insanlar, tanrlar
tarafndan fiziksel ynden dlanm gibi grndkleri
iin kurban olarak seilmi olabilirler. unu da unut
mamalyz ki bataklklar gizli tehlikelerle dolu yerler
dir ve bataklk gms denilen bu cesetlerin bazlar
nn bir kaza sonucu olmas ihtimalini de gzard edeme
yiz. Yani olay tamamen insanlarn batakln iine d
p boulmasndan ibaret de olabilir. Dierleri de do
um yaparken lm ve kutsanmam zemine gml
m kadnlarn veya yoksul insanlarn kalntlar olabi
lir. rlanda'daki Meenybradden'li kzn dikkatlice g
mlm olmasnn nedeni de bu olabilir. Yine de, ihti
mal dahilindeki saysz senaryoyu dndmzde,
bataklk cesetlerinin korkun ama zm zor srr iin
tek bir aklamann asla yeterli olmayaca kesindir.

288
 TUTANKAMUN'UN GZEML
YAAMI VE LM

H arvart Carter'n 1992 ylnda Krallar Vadisi'nde

Firavun Tutankamon'un neredeyse hi bozulma
m mezarn kefetmesi, antik Msr kltrne kar
gnmze kadar sren bir ilgi oluturdu. Tutanka-
mun'un o mkkemmel altn maskesi Msr medeniyeti
nin simgesi haline geldi. Fakat bu gz kamatrc ha
zineler, altn maskenin ardndaki glgeye gizlenmi
gerek kiiyi ortaya kard. Msr'n ocuk kralnn k
sa hayat gizem doluydu. Annesi ve babasnn kim ol
duu da tahta ne zaman kt da tam olarak bilinme
mektedir. Tutankamun'un lm sebebi gnmzde da
hi zlememitir; talihsiz bir kaza m, bir hastalk m,
yoksa bir cinayet miydi?
Tutankamun'un hayat hikayesi Carter'n kefine
ramen gizemini koruyor. Mezarn ii eyalarla dolup
tamt, gen Firavun'un altn tabuta koyulmu
mumyas ve iki binden fazla eya bulunuyordu. Fakat
mezarn iinde neredeyse hi yazl belge bulunamama
s Tutankamun'un hayat hakknda tutarl bir hikaye
yazmay imkansz klyor. Msr' M 1367-1350 (baz
kaynaklara gre 1350-1334) aras yneten 18. hanedan-
289
 BRIAN HAUGHTON

lktan Firavun Akenetan'n ve onun 2. ei Kiya'nn, Tu-

tankamun'un anne babas olduklarna inanlyor. Ake-
netan Msr'n tm eski Tanrlarn Aten adnda tek bir
gne Tanrs ile deitirir. te bu yzden Tutanka-
mun'un ismi doduunda "Aten'in yaayan sureti" anla
mna gelen Tutankatent'di, fakat ancak iki ya da yl
sonra Msr'a politeizmin hkim olmasndan sonra ad
"Amun'un yaayan sureti" manasna gelen Tutankamun
olarak deitirildi. Tutankamun'un 9 yanda (tahmi
nen M 1334) tahta kt ve grevini 10 yl srdrd
dnlyor. Yeni Firavun'un ok gen olmas ve et
rafnda ona sahip kacak kadar yal bir akrabas ol
mamasndan dolay krall iin ald kararlarda ba
danman Ay ve bakomutan Horemheb'in etkisi vard.
Tutankamun kral olduktan ksa bir sre sonra, Ake-
natan ve onun ilk ei olan Nefertiti'nin kzlarndan biri
ve ba danman Ay'n torunu olan, vey kz kardei
Ankasemun ile evlendi. Tutankamun'un, Nil nehrinin
dou yakasnda Luxorun yaklak 400 kilometre kuze
yinde yer alan Akenaten'in Amarna ehrinden, daha
sonra da Nil nehrinin bat yakasnda bugn Kahire'nin
olduu yerin 12 kilometre gneyindeki Memphis eh
rinden srdrd saltanat hakknda elimizde fazla
bilgi yoktur. Yeni firavunu, Aten dinini brakp eski din
lerine dnmeye ikna edenler muhtemelen Horemheb ve
Ay'd. Thebes bulunan Karnak tapnandaki antlar
dan birisinin zerinde Tutankamun'un eski dini, adet
leri ve tanrlar tekrar halkna benimsetii, yeni rahip
ler atamas ve tapnaklar ina edii resmedilmitir.
Firavun ve einin l domu 2 kz ocuklar vard.
Mezarda kzlarnn mumyalar da bulundu. Bilinen bir
dier gerek de Tutankamun'un 19 yanda hayata veda
ettiidir. Tutankamun'un Ay ve Horemheb'in tavsiyeleri-
290
 GZLENEN TARH

ne ihtiya duymadan kendi kararlarn verip halkna li

derlik edecek yaa gelir gelmez lmesi ou kiiyi phe-
lendirmitir. Tutankamun'un lmnden hemen sonra
dul kalan ei Ankesenamon, z bykbabas olan Ay ile
evlenmitir. Nitekim zerinde Ay ve Ankesenamon'un
isimlerini tayn bir nian yz bulunmutur. Bu evli
likle kraliyet ailesiyle hibir akrabal olmayan Ay tahta
varis olmutur. Evlilikten hemen sonra kaytlarda Anke
senamon'un ismine rastlamyoruz. O da muhtemelen
Ay'n kkrtmas sonucu ldrlmtr. Ankesenamon,
kocasnn lmnden sonra ve gizemli bir ekilde ortadan
kaybolmadan ksa bir sre nce gnmze antik uygar
lklardan kalan en ilgin mektuplardan birini yazmtr.
Msr'n dul kraliesi tarafndan yazlan bu mektup
18. Hanedanln son dnemlerinde yazlmtr ve Tr
kiye topraklarnda yer alan, Hititlerin bakenti olan
Hattua'da (bugnk Boazkale'de) bulunmutur.
Mektup o zamanlar yakn douda ykselen bir g olan
ve Msr iin byk bir tehdit oluturan Hitit kral I.
Supililumas'a gnderilmitir. Mektubun bir ksmnda
yle yazyordu:
"Kocam ld ve olum yok. Sizin birok olunuz oldu
unu sylyorlar. Oullarnzdan birini eim olmas iin
buraya yollayabilirsiniz, diye dndm. Hizmetilerim
den biriyle asla evlenmem. Bu durumdan korkuyorum!"
Hitit kral bata bu durumdan phelendi ve olayn
i yzn renmesi iin Msr'a bir haberci gnderdi.
Haberci dndnde yannda, Supililumas'n evlilii
onaylamasn salayacak kralie tarafndan yazlm
ikinci bir mektup vard. Bylece Hitit kral olu Prens
Zannanza'y Msr'a yollad. Fakat Prens ancak Msr s
nrna kadar ulaabildi. Muhtemelen yolda Msr'n tah
tna yabanc birisinin oturmasn istemeyen bir grup ta-
 BRIAN HAUGHTON

rafndan ldrlmt. Bu cinayet, Msr ve Hitit dev

letleri arasnda bat Suriye'deki Kade yaknlarnda yer
alan Amka'da Msrllarn yenilgisiyle sonulanacak bir
savaa yol at. Bazlar bu mektubu Ankesenamon'un
deil annesi Nefertiti'nin yazdn ne sryorlar. Fa
kat Nefertiti'nin kocas Akehaten'n bir varisi olduu
gz nne alndnda, Nefertiti'nin yabanc bir krala
byle bir mektup yollamas iin bir neden kalmyor.
Peki, Ankesenamon'un lkesini yabanc bir krala tes
lim etmeyi teklif ettii bu ihanet mektubunu yazmas
nn sebebi neydi? Tutankamun'un ardnda bir varis b
rakmadan lmesi sorunun asl kayna olabilir. Bir teori
de, Msrllarn yaklaan Hitit tehlikesinin farkna varp
evlilik yoluyla kurulacak bir mttefikliin Msr' Hitit
istilasndan koruyacan dnmeleriydi. Belki de kra
lie lkeyi, Hitit ordusunun destei arkasnda olan Hitit
Prensiyle beraber ynetmeyi dnmt fakat bu pla
n Prens Zanannza'nn ldrlmesiyle bozuldu.
Tutankamun'un mumyas ilk defa 1920'lerde Ho
ward Carter'n ekibi tarafndan alp incelendi ve o
gnden bu yana kraln nasl ve neden ldrld ze
rine birok speklasyon kt. lk olarak 1968 de Liver
pool niversitesinden bir grup, daha sonra da 1978 y
lnda Michigan niversitesi'nden aratrmaclar tara
fndan, kafatas zerinde yaplan X-n incelemeleri,
kafatasnda muhtemelen kastl bir darbeyle meydana
gelen kemik krklar ve kanama izleri olduunu ortaya
kard. X-n incelemesi sonucu elde edilen kantlar
ve lmnn evreleyen tuhaf olaylar gz nne alnd
nda Kral Tut'un bir cinayete kurban gittiini syle
mek mmkn. Fakat katil kimdi?
Tutankamun cinayetinin ba zanls olarak, kraln
lmnden en krl kan isim olan yal kraliyet hiz-
292
 GZLENEN TARH

metkar Ay gsterildi. Ay, Tutankamun lmnden son

ra yaklak drt yl kadar tahtta kald. Bu her ne kadar
birisini ldrmek iin yeterli bir sebep gibi grnse de
bugn elimizde Ay'n cinayetle bir ilgisi olduunu kant
layacak bir delil yok. Bir ksm aratrmaclar ise,
Ay'dan sonra (M yaklak 1321) tahta kan ve antik
Msr'n son firavunu olan 18. handanlktan gen Ho-
remheb'in cinayetten sorumlu olduunu dnyor.
Horemheb, 27 yl boyunca Msr'n firavunu oldu.
Horemheb'in hkmdarl sresince Msr, kkl dei
iklikler ve yllar sonra eski gc ve istikrarn anmsa
tan bir dnem yaad. Horemheb ayrca Msr'n eski di
nini ve geleneklerini yaatmaya da kararlyd, nitekim
Aten'in tm putlarn yktrd. Muhtemelen Tutanka-
mun'un adnn Msr'n Klasik krallar listesinden ka
rlmasnn sebebi de Horemheb'in, Tutankamun'un,
Karnak ve Luxor"daki eserleri de dahil olmak zere tm
almalarna el koymasyd. Peki, Tutankamn'un l
mn hazrlayan, Ay myd Horemheb miydi? Yoksa iki
si birden mi planlamt bu cinayeti?
Ocak 2005'te ilk defa bir Msr mumyas zerinde
(Tutankamun'un iskeletinin 3300 kemii zerinde) CAT
(belirli bir doku kesitini bir film zerinde detayl olarak
gsteren bir eit X-m teknii) incelemesi yapld. l
gintir ki aratrmaclar Tut'un kafasnn arka ksmnda
herhangi bir darbe izine ya da vcudunda bir gasp izine
rastlamad. Raporda kemik parasnn, muhtemelen n
ceki X-n incelemesi srasnda tahnit yaplrken yerin
den oynad belirtildi. Tutankamun mumyalanrken
beyni kafatasndan karld ve yerine zamanla olduka
sertleen reine koyuldu. Eer kafatasndaki kemik par
as, kraln lmnden nceki bir eylemden dolay krl
m olsayd, kafatasnda gevek bir durumda duruyor ol-

293
 BRIAN HAUGHTON

mazd. Howard Carter'in kefinden sonra mumyann fo

torafn ekme ilemleri srasnda kafatasnn arkasna
dik durmas iin bir ubuk yerletirmilerdi. nceki X-
n incelemesini yapan aratrmaclardan ou da ka
fatasnn arkasndaki siyah blgenin bu nedenden tr
olutuunu dnmt. Aratrmaclar arasndaki ge
nel gr Tutankamun'un 1.75 boylarnda ince yapl,
salkl olduu ynndedir. CAT incelemelerinden elde
edilen sonularn yksek znrlkl fotoraflar ek
lindeki basklarn kullanan Fransz, Amerikan ve M
srl ressamlar kral Tut'un suratn izdiler ve nden
gelen resimler de birbirine benziyordu. Resimler sadece
kraln mumyasna taklm o mehur maskeye deil ay
n zamanda Gne Tanrs'nn afak vakti bir lotus ie
inden douunu anlatan o mehur resimdeki Tut fig
rne de benziyordu. Fakat kral nasl lmt?
Tutankamun'un vcudunu inceleyen grup, sol uy
lukta daha nce Howard Carter ve ekibinin tahnit ile
mi srasnda ya da mumyalama yapldktan sonra mey
dana geldii dnd bir kra rastladlar. Tekrar
yaplan incelemelerde aratrmaclar bu krn Tutan
kamun'un lmnden birka gn nce meydana geldi
ini ve muhtemelen kraln hzl bir ekilde lmesine se
bebiyet veren kangrene yol atn ortaya kardlar.
Elde edilen bu delil, Tutankamun'un lm zerine ya
plan ve yakn danman Ay ve Horemheb'in katil ol
duunu destekleyen komplo teorilerini desteklemiyor
du. Nitekim bu krk belki de bir av srasnda olumu
tu ve zamannda mdahale yaplamad iin iltihaba
engel olunamamt. Ay ve Horemheb'in kraln bu ilti
haptan dolay lmesini engellemek iin ellerinden gele
ni yapp yapmadklar da kafalarda ayr bir soru iare
ti oluturuyor.

294
 GEREK ROBIN HOOD

opler anlamda Robin Hood, ngiliz halk kahra

manlarnn ilk rneidir. Dnyann her yerinden in-
sanlarn yakndan aina olduu efsanesi yzlerce yllk
tarih boyunca nesilden nesle aktarlarak gndemde
kald; o kadar ki Robin'in haydut etesindeki elemanla
rn (Friar Tuck, Little John, Will Scarlet, Allan a Dale
ve Maid Marion) isimleri ocuklara verilmeye baland.
Fakirlere datmak iin zenginlerden alan, adaletsizli
e ve Prens John ya da Nottingham'n kt erifi gibi
otorite simgelerinin zorbalklarna kar savaan kibar
ortaa haydutunun ebedi ekiciliinde hibir azalma
belirtisi grlmyor. Fakat bu hikayenin asl nereden
geliyor? Ortaa ngiltere'sinde ormanlarda saklanan,
yoksullarn ve mazlumlarn haklarn korumaya hazr
bir Robin Hood gerekten var myd?
Haydut hakknda elimizde bulunan en eski yazl
kaynak, ok kk bir paras olsa bile, William Lang-
land'n 1377'de yazlan kitab skele Kyls'dr; bura
da karakterlerden birisi "Robin Hood'un dizelerini bili
yorum," der. Robin'in ilk kez bir haydut olarak snflan-
drld sonraki yaz, Andrew de Wyntoun'un yaklak
1420'de yazlm olan skoya'nn Gerek Tarihi adl ki
tabnda yer alr. Kitapta 1283 yl bal altnda Robin
295
 BRIAN HAUGHTON

Hood ve Little John, ngiltere'nin kuzeyinde Yorkshire,

Barnsdale'deki nl orman haydutlar olarak anlatl
yor. Yaklak 20 yl sonra, Scotichronicon adl kitabnda
Walter Bower, 1266 yl bal altnda "nl katil" Ro
bin Hood ve Little John'dan bahseder. Bower, haydutla
r Simon de Montfort'un III. Henry'ye kar isyanndaki
balamla ele alr ve yine onlar, Nottinghamshire'da
Sherwood Orman'ndaki geleneksel yurtlarnn kuzeyi
ne yerletirir. Ancak, o dnemde ngiltere'nin ormanla
r imdikinden ok daha geni bir alan kapsyordu ve
Nottinghamshire ve Yorkshire birbirine ok yakn eya
letler olduu iin Robin Hood'un maceralarn her iki
ormana da tam olmas muhtemeldir.
Robin Hood hakkndaki eski kaynaklar, gezgin k
lar tarafndan sylenmek ya da anlatlmak iin yapl
m baladlar ve arklardr. Balad eklindeki en nemli
eski kayt Robin Hood'un Bir Maceras (buradaki mace
ra muhtemelen yapt iler anlamnda) adl kitaptr ki
bu kitabn ngiltere'de William Caxton tarafndan mat
baacln gelitirilmesini takiben 1500 ylndan sonra
ok sayda basm yaplmtr. Kimi evreler Barnsdale
ormannda geen Macera'daki hikayenin, yaymlanm
basmlardan ok daha eski olduu, belki de 1360 veya
1400 yllarna ait olduu dnlyordu; fakat imdi
lerde 1450 yl civar daha ok kabul ediliyor. Bu balad
larn yazld dnemde, Robin Hood hikayesinin baz
eleri bugn bildiimiz ekliyle biliniyordu. Robin yal
nzca Little John'la deil, ayn zamanda Will Scarlet ve
Much the Miller'n Oluyla da birlikteydi. Dmanlar
arasnda Katolik Kilisesi'nin zengin barahipleri (onla
r soymutu) ve Nottingham'n erifi vard ve tam bu
dnemde erifin haydutu tuzaa drmek iin hazrla
d okuluk yarmasnn ortaya kn ilk kez gr-

296
 GZLENEN TARH

yoruz. Robin dmanlarnn amacn anlar; Notting

ham erifini ve kiralk avc Guy of Gisborne'un kellesi
ni uurur. Robin erifi ldrd iin, Kral Edward biz
zat kendisi harekete geerek onu Sherwood Orman'nda
yakalar; fakat Robin krala ballk yemini eder ve ba
lanr. Daha sonra Robin'e kral yararna bir grev ve
rilir, fakat Robin bundan sklr ve bir haydut olarak ya
ad ormana geri dner. Yllar sonra hasta der ve
tbbi mdahale iin, Kirklees Abbey'in barahibi olan
kuzenini ziyaret etmek iin yola kar. Ancak, Robin'in
haberi olmadan, kuzeni onun dman Sir Roger Don-
caster'n sevgilisidir ve onun kan kaybederek lmesine
izin verir. Robin lmeden nce son okunu pencereden
dar frlatr ve Little John'dan kendisini okun dt
yere gmmesini ister.
Ancak bu aamada, yine de hikayenin baz popler
ynleri eksiktir. Normandiyallar henz kt adamlar
olarak resmedilmemitir ve kt Prens John'a kar ya
plm bir sava veya yardmsever kardei, Aslanyrek
Kral Richard'la olan arkadalndan sz edilmemitir.
1819'da Sir Walter Scott'un yazd Ivanhoe ile birlikte
ilk kez Robin Hood, Normandiya zulmne kar sava
an ngiliz olarak tantlmtr. Scott'n roman, ayrca
Friar Tuck karakterini hikayenin ok daha nemli bir
paras haline getirmitir. Robin'in bir soylu olarak res
medildii daha sonraki oyunlarn ve hikayelerin aksi
ne, eski baladlarda Robin bir kyl (kk esnaf veya
ifti) olarak grlr ve onun fakirlere para datma
sndan hi bahsedilmemitir. lk kez 1598'de aristokrat
seyirciler iin yaplan bir oyunda Robin'in stats Hun
tingdon Kontu Robert olarak ykseltilmitir. Ayrca,
Bakire Marion'la olan akn kurgulanmas da 16. yzy
ln sonlarnda, muhtemelen Mays banda yaplan ba-

297
 BRIAN HAUGHTON

har kutlamalanndaki Mays Oyunlar iin yazlm

oyunlarda yaplmtr. Fakat 1822'de Thomas Love Pe-
acock'un roman Bakire Marian'n baslmasna kadar
Bakire Marian ana karakter deildi. Ancak Marian
yaklak 1500 ylndan bu yana hikayeyle badatrl-
mtr.
Bu baladlarn, hikayelerin, oyunlarn arkasnda ta
rihi bir kii olup olmad ayr bir konudur, yine de ta
rihi Robin Hood iin tabii ki birok aday vardr. Maale
sef, 13. ve 14. yzyl ngiliz kaytlarnda Hood soyadl
birok insan bulunuyor ve "Robert" ve bu ismin alterna
tif ekli "Robin" o dnemde olduka yaygn bir Hristi
yan ismi olduu iin, efsanedeki Robin Hood'u bulmak
olduka zordur. Yine de, birka ihtimal var. 1226'da
York jrilerinde (eyalet mahkemeleri), Robert Hood
adnda Yorkshire'l bir adam kaak olarak kaydedilmi
ti ve bu adam ne anlama geldii bilinmeyen Hobbehod
takma adyla 1227'de tekrar ortaya kt. Maalesef bu
Robert Hod'la ilgili baka bir ey bilinmiyor. Baka bir
ihtimal de, Suriye Kontu John De Warenne iin alan
ormanc, Adam Hood'un olu Robert Hood'dur. 1280'de
domu ve Yorkshire, Wakefield'da kars Matilda'yla
birlikte kirac olarak yaamtr. Wakefield, Robin'in
baladlardaki servenlerinin getii yer olan Barnsda-
le'dan yalnzca 16 km uzaktadr ve baz hikayelerde Ro
bin Hood'un babasnn Adam adnda bir ormanc oldu
u sylenir. Matilda ismi de ayrca, Elizabeth dnemin
deki iki oyunda Bakire Marian'n gerek adyd. Robert
Hode, 1317'de askerlik bavurusunu yapmayarak orta
dan kayboldu. Bu Wakefield'h Robin'le efsanedeki Ro
bin arasnda baz benzerlikler olsa da, Robin Hood ismi
etrafnda dnen hikayeler onun yaad dnemde de
nceden beri anlatlagelmitir ki onun yaad dnem

298
 GZLENEN TARH

daha ge olduu iin onu deerlendirmeye alamayz.

Aslnda, bu zamanlarda mahkeme raporlarnda Robin-
hood'un bir haydutun unvan olduu belirtiliyor ve
1300'den nce bu ismi stlenen ya da bakas tarafn
dan bu isim kendisine verilen en az sekiz kii vard.
Bu durum, Berkshire, Enborne'lu William de Fevre
olaynda rneklendi. Fevre, 1261'de Reading'deki mah
keme kaytlarnda bir kaak olarak gsterilmiti. Bir
yl sonra Easter'da, 1262, krala ait bir belgede ismi, Wil
liam Robehood olarak yeniden yazlmt. Eer bu, ka
tipten kaynaklanan bir hata deilse, 1262 ylnda Robin
Hood efsanesi, ismi dier haydutlara verilecek kadar iyi
biliniyordu. Durum byleyse, herhangi bir Robin Hood
1261 veya 1262'den sonraki bir tarihte bulunmu ola
maz.. Dier taraftan bu, o zamanlar efsaneden esinle
nerek haydutlara Robin Hood takma adnn veriliyor ol
masna bir kant olabilir, bylece Robin Hood'un yaad
zaman olarak bu kadar erken bir tarihin kesin kan
t olarak dnlemez.
Tony Molyneux-Smith 1998'de yazd Robin Hood
ve Wellow Lordlar adl kitabnda ok ilgin bir kuram
ileri srd ve Robin Hood'un tek bir insan olmadn,
fakat Sherwood ormamna yakn olan Wellow'un Lord-
luunu 14. yzyla kadar elinde bulunduran Sir Robert
Foliot'un soyundan gelenlerin kulland bir takma
isim olduunu iddia etti. Bu artc bir olaydr; ancak
Foliot ailesini, kesin bir ekilde nl haydut hikayesi
nin k noktas olarak tanmlamak iin bu aile ve k
kenleri kesinlikle daha kapsaml bir ekilde aratrl
maldr.
Tabii ki Robin Hood ilk veya tek ortaa haydut hi
kayesi deildi. Onun cesur firarlar, kurtarlar ve giz
lenmeleri byk lde, gerek hayattaki haydutlarn
299
 BRIAN HAUGHTON

asl ve efsanevi servenlerinden etkilenmitir. Bir r

nek de, paral asker ve korsan Rahip Eustace'dir (1170-
1217). Onun yaptklar, bir 13. yzyl romannda ve ay
rca ada tarihi Matthew Paris'in Chronica Majo-
ra'snda (Esas Tarih) anlatlr. Robin Hood efsanesi iin
dier bir tarihi rnek (Uyank) Hereward'dir. 11. yzyl
da yaam bu haydut lideri, Fatih William'a kar dire
nii ynetmi ve istilac Normandiyallar karsnda
Gney Lincolnshire'daki bataklk arazisinde Ely Ada's-
n savunmutur. Hereward lmnden sonra sadece k
sa bir sre iin halk kahraman olmutur ve 100 yl
iinde servenleri tavernalarda arklarla kutlanmtr.
Efsanevi Hereward, Geoffrey Gaimar'n yaklak
1140'da yazd Estorie des Engles'la ve ayn dnemde
yazlan Gesta Herewardii Saxonis'le (Sakson Here-
ward'in Yaptklar) daha nceden ortaya atlmtr. Da
ha sonradan Robin Hood'la badatrlan haydut kahra
mann birok yn Hereward hikayelerinde bulunur.
Hereward cesur, kibar, abuk kavrayan, gizlenmede us
ta ve Uyank, dikkatli anlamnda, adndan da anlala
bilecei gibi her zaman tetikteydi.
Dnemin baka bir kahraman da Fulk FitzWa-
rin'dir. 12. yzyln balarna ait bir hikaye Fulk'n,
gen bir soylu olarak, ngiltere Kral John'a nasl gn
derildiini anlatr. Sonunda kral onun dman olur ve
ailesinin toprana el koyar; bylece Fulk ormana kaar
ve bir haydut olur. Hikayede, Robin Hood efsanesi ser
venlerini ksmen andran olaylar vardr. rnein Fulk,
yolunu kestii zengin yolcularn drstln snar ve
Kral John'u hileyle ormana ekerek kendi haydut ete
si tarafndan yakalanmasn salar. Ancak, Fulk Fitz-
Warin'in hikayesinde (tm eski ngiliz kahraman hika
yelerinde de, Robin Hood efsanesinde de olduu gibi)

300
 GIZLENEN TARIH

gremediimiz gl bir mit esi (devler, ejderhalar,

destans yolculuklar) vardr. Robin Hood hakknda or-
taya atlan tamamen farkl bir yorum, onun ngiliz
halkbilimindeki rolne dayandrlmtr. Yeil Adam ya
da Robin Goodfellow) ve Ormann Vahi Adam gibi Pa
gan temalar, Robin Hood efsanesinin yaylmasn etki
lemitir ve onun karakteriyle hikayesi, 16. yzyla ka
dar yaplm, doann ve gelen bahar mevsiminin kut
land bir etkinlik olan Mays Oyunlarna dahil edil
mitir. Fakat Robin Hood'un yalnzca bu kutlamalar
dan kaynaklanan bir efsane olduunu sylemek, zel
likle onun hikayesi Mays Oyunlaryla herhangi bir ili
kisi olmadan nce de ok iyi bilindii iin imkanszdr.
Her ne kadar onun tarihi karakterlerden paralar
halinde oluturulmu, fakat bireysel bir tarihi kiilik
olmayan tipik bir haydut kahraman temsil etmesi da
ha muhtemel olsa da eer Robin Hood gerekten var ol
musa bile, en salam kantlar onu 13. yzylda bir ye
re koyuyor. Robin Hood hikayesi, genellikle dinleyicile
rin isteklerini ve ihtiyalarn karlamak iin, 700 yl
dan fazla zamandr adm adm oluturulmutur. Asln
da, Kevin Costner'n oynad 1991 yapm Robin Hood:
Hrszlar Prensi filminin sunduu ekilde, hikaye, ken
disine eklenen en yeni mitlerle aka grld gibi
bugn hl gelimektedir. Burada, Robin hem geri d
nen bir Hal olarak 12. yzyln sonlarnda yaam bir
karakter olarak gsterilmi, hem de gzn vahet b
rm Kelt savalara kar, onlarn gerekte yaad
dnemden 1000 yldan fazla bir zaman sonra, ormanda
savar ekilde resmedilmitir. phesiz hikaye, ge
mite yapld gibi gelecekte de gelimeye ve deime
ye devam edecektir; bu durum, Robin Hood mit-tarihi-
nin bir parasdr.

301
 AMAZONLAR:
UYGARLIIN KIYISINDAK
SAVAI KADINLAR

a yukar 3000 yldr, bilinen dnyann kysnda

A yaayan iddetli sava kadnlardan oluan bir ka
bile, hayal dnyamz esir ald. Antik Yunan ve Romal
mitoloji ve mitoloji tarihi yazarlarndan Zeyna: Sava
Prenses gibi modern televizyon ovlarna kadar bu sa
va, yalnz kadnlardan oluan toplum zamana ve ye
re gre srekli, olarak yeniden uyduruldu. Fakat bu hi
kayelerin ve efsanelerin arkasnda somut ve hatta tari
hi bir dayanak var mdr?
Amazonlara ilk olarak, Homeros'un muhtemelen M
8. yzylda yazd, Truva Sava hakkndaki epik hika
yesi lyada kitabnda sava kadnlar kabilesi olarak
gryoruz. Burada, Truval Priam Trkiye'nin ortasn
da seferdeyken Amazonlarn ona saldrdklarndan k
saca bahsedilir. Homeros bu kadnlar, "erkek gibi sava
an kadnlar" olarak tanmlar. Homeros'dan sonra, bir
ok Yunan yazar Amazon karakterine ve varsaylan k
kenine daha fazla unsur ekledi. M 5. yzyl civarnda
yazan Yunan tarihi Heredot, onlar Androktones (er
keklerin katili) olarak adlandrd ve (yakn zamandaki

302
 GZLENEN TARH

arkeolojik keifler nda) Heredot'un onlar hakknda

anlatlacak ilgin bir de hikayesi vardr. Trkiye'nin
kuzeyinde Thermodon savanda Yunanllara yenildik
ten sonra, Amazon sava tutsaklar gemiyle Yunanis
tan'a geri gtrldler. Yolculuk srasnda, kadnlar
saldrd ve onlar esir alanlar ldrdler; fakat gemiyi
kumanda etmeyi bilmiyorlard ve Karadeniz boyunca
kuzeye doru srklendiler. Sonunda skit topraklar
na geldiler ve at alarak blgede basknlar yapmaya
baladlar. Heredot Amazonlarn, serbest bir ebekeyle
at stnde gebe bir bozkr kabilesi olan skitlerle bir
anlama yaptn ve hemen ardndan erkeklerle evlen
diklerini anlatr. Buna gre, Amazonlar daha sonra ku
zeye doru tandlar ve bugn gney Rusya toprakla
rnda bulunan Don'un dousuna yerletiler ve orada ta
mamen Sarmat kltrne dahil oldular. Bu sefer Ro
mal yazarlar tarafndan anlatlan dier bir hikaye,
Truva Sava'nda Amazonlarn Priam'n mttefikleri
olarak Yunanllara kar savatn anlatr. Savan so
nuna doru, savata birok Yunan ldrdkten sonra,
Amazon kralie Penthesilea Ail'in karsna kmtr
ve kanl bir delloda katledilmitir. Dier birok Yunan
kahraman, bu korkun kadnlara kar lm kalm m
cadelesi vermitir.
Herkl' kandran 12 iiden birisi, ondan Amazon
kraliesi Hippolyte'in sihirli kuan almasn istedi.
Herkl, bu grevi baarmak iin, baka bir Yunan kah
raman olan Theseus'un yardmyla, Thermodon nehri
zerinde Karadeniz'in gney kysndaki, Amazonlarn
bakenti Themiscyra'ya yolculuk etti. Herkl Hippoly-
te'i ldrerek kua ald ve Theseus da, Hippolyte'in
kz kardelerinden birisini, prenses Antiope'u kard.
Antiope'u kurtarmak iin Amazonlar Yunanistan' igal

303
 BRIAN HAUGHTON

ettiler ve Atina'ya saldrdlar, fakat yenildiler. Hikaye

nin baz farkl trlerinde, Antiope Theseus tarafnda
savarken ldrlr. Yunanllar ve Amazonlar arasn
daki efsanevi savalar, amazonomachy olarak bilinen
bir Yunan sanat trnde anlr; bunlarn bir rnei de
Atina, Parthenon'da bulunan mermer bir oymadr. B
yk skender'in baz biyografi uzmanlar onun Thalest-
ris adnda bir Amazon kraliesiyle tantndan ve kra
lienin ondan bir ocuu olduundan bahsederler; an
cak dier antik yazarlar ve Yunan tarihi ve biyografi
uzman Plutrach kendi kitab skender'in Hayat'nda
bunu kabul etmez.
Antik Yunan ve Romal yazarlar, eitli tuhaf adetle
ri Amazonlarla badatrr. Sadece Amazon kelimesinin
imdi Farsa ha-mazan (sava anlamnda) kelimesin
den geldii dnlr ve Yunan versiyonunda gs ol
mayan anlamndadr. Yunanllar muhtemelen, Ama
zonlarn yayn ekilmesini kolaylatrmak iin sa g
slerini kesme veya yakma geleneini aklamak iin
kelimeye bu anlam eklediler. Ancak, Yunan sanatnda
ki Amazon tasvirleri onlar her zaman iki gsl ola
rak gsterir. Baka bir mit de Amazonlarn kendi top
raklarnda erkeklerin yaamasna nasl izin vermedii
ni anlatr. Bununla birlikte, rk devam ettirmek iin
ylda bir kez, tamam erkeklerden oluan Gargareanlar
adndaki komu kabileyi ziyaret ederler. Bu remeden
doan kz ocuklar Amazonlar tarafndan bytlyor
ve tarm, avclk, sava konularnda eitiliyorlard; er
kek ocuklarsa ya lme terk ediliyor ya da babalarna
geri veriliyordu.
Amazonlar Trkiye'nin Karadeniz kysndan gney
Rusya'ya, Libya'ya ve hatta Atlantis'e kadar artc
derecede geni bir corafyayla ilikilendiriliyorlar. Bu

304
 GZLENEN TARH

tr inanlmaz fikirler nda, Amazonlarn bir mit ol

duu ynndeki ortak gr artc deildir. Fakat
son zamanlarda, arkeoloji sayesinde, bilginlerin gr
leri deimeye balad. Heredot'a gre, gney Rusya'da-
ki Sarmat halk Amazonlarn ve skitlerin soyundan ge
liyordu. Rus arkeologlarn 19. yzyln ortalarndan bu
yana Pontik Bozkr'da (Karadeniz'in kuzeyinden dou
da Hazar Denizi'ne kadar uzanan bozkrlar) kadn sa
valarn iskeletlerini bulmalarna ramen, batl bil
ginler veya arkeologlar ya bu bulgulardan haberdar de
ildiler ya da Yunan efsanesindeki Amazonlarla bir
balant kurmadlar. Rus ve Amerikal arkeologlar ta
rafndan yrtlen ve (Amerikan-Avrasya Aratrma
Enstits'nden) Jeannine Davis-Kimball'n nderliin
de gerekletirilen kazlar, bu Yunan hikayelerinin as
lnda bir temeli olabileceini gsterdi. Kazakistan Rus
snr yaknndaki Pokrova kasabas yaknnda bulunan
antik gm tepeciklerinde, {kurgan olarak bilinirler) si
lahlaryla birlikte gmlm kadnlar bulundu. Gm
l olarak bulunanlar arasnda, demir kllar veya han
erler, bronz ok balklar, yaylar, yay klflar ve at ko
um takmlar vard. Mezarlar M 6. yzyl ila 4. yz
yl arasndaki bir dneme tarihlenmektedir ve yksek
stat sahibi sava kadnlardan oluan bir kltrn
iaretidir.
nceleri, silahlarn ayinsel bir ama iin kullanld
na dair iddialar vard, fakat iskeletlerin incelenmesi,
bunun aksini ortaya kard. Kafataslarndan bazlarn
da yara izleri grlyor ve 13-14 yalarnda bir kza ait
eri bir bacak kemii, at srtnda geen bir yaam gz
ler nne seriyor. Baka bir kadnn dizine saplanm
kvrk bir ok ucu, bir sava yarasna iaret ediyor. Ka
dnlarn yannda bulunan silahlar savata ska kulla-

305
 BRIAN HAUGHTON

nlm gibi grnyor ve ayrca bu silahlarn saplarnn

erkeklerin yannda bulunanlardan daha kk olmas,
onlarn zellikle kadnlar iin yaplm olduunu belir
tir. O halde bunlar efsanevi Amazonlarn mezarlar ola
bilir mi? Muhtemelen hayr. Bir bakma, Heredot hak
lyd - kesinlikle Sarmat kadn savalar vard. Ancak,
onlarn Heredot'un Hikayeler'inde bahsedilen Amazon-
skit evliliinden geldiine dair hibir kant bulunma
maktadr. Baka bir gerek de, Sarmat kadn savala
rn kabilenin yalnzca kk bir ksmn oluturuyor ol
masdr. Gmlen erkeklerin yzde 90' savayken,
kadnlarn yalnzca yzde 20'lik bir ksm silahlaryla
birlikte gmlmt.
Sarmatlarn Amazon mitlerinin kayna olmasna
ihtimal veremememizin baka bir nedeni daha vardr.
Amazonlar, Yunan sanat ve edebiyatnda M 8. yzyl
da, yani Avrasya bozkrlarnda kadn savalara ait bir
kant bulunmadan en az 200 yl nce bile betimlenir.
Karadeniz'deki en antik Yunan kolonileri 8. yzyla ait
tir, ancak daha nceden de muhtemelen ticari yolculuk
lar bulunmaktadr. Bu nedenle, arkeolojik kantlarn
ortaya kardndan daha nceki bir tarihte bozkrda
kadn savalarn yaam olmas - ve Yunanllarn on
larla iletiim kurmu olmas - aka mmkn olsa bi
le bu iletiim hakknda hibir kant yoktur. Grld
gibi, Sarmat Kltrnn kadn savalar Amazon mi
tini etkilemi olabilir; ancak onun asl kayna olamaz
lar. M 4. yzyl civarnda Sarmat kltr, baka bir
gebe kabile olan skit kltrne dahil olmutur ve
kadn savalar da eski Sarmat gmlerinde bulun
maktadr. skitler batya doru atalarndan daha ok
genilediler ve Romallarla dorudan snr komusu ol
dular. Gerekte, Roma hizmetindeki Sarmat svari bir-

306
 GZLENEN TARH

ligi MS 2. yzyldan 5. yzyla kadar Britanya'da etkin

diler. Ancak bu Romallatrlm svari birliinin iin
de kadn savalarn bulunup bulunmad bilinme
mektedir.
inde kadn savalar bulunan bozkr kabilelerinin
baka rnekleri de vardr ki bunlardan birisi de skit-
lerle akraba olan Pazyryk halkdr. Pazyrykler Polon
ya'nn dousundan Rusya'nn Sibirya blgesinde Altay
Dalar'na kadar uzun bir corafyada yerlemi olma
sna ramen, neredeyse tamamen ayn gmme adetle
rine sahiplerdi; Ukrayna ve gney Rusya'da bulunan
lara benzer ekilde kurgan kullanyorlard. Rus arke
olog Natalia Polosmak tarafndan 1993'te bulunan M
5. yzyldan kalma Pazyryk kurgan gms Sibiryal
Buz Bakiresi olarak tannd, ancak o bir sava deil
st dzey bir rahibeydi. Bununla birlikte, Polosmak,
her biri ok balaryla ve bir baltayla birlikte gmlm
bir kadn ve bir erkek iskeletinden oluan bir mezar
buldu.
Belki de, nceden var olan Yunan Amazon mitlerine
daha gereki, baka bir boyut ekleyen de bozkr kadn
larnn holand yksek statdeki insanlarn yolcu hi
kayeleridir. Dier trl Amazonlar, Yunanllarn, Kara
deniz kylar gibi, yeni topraklara doru ilerlerken kar
latklar bilinmeyen eylerin tehlikelerinin - ve belki
de barbarlnn - efsanevi bir izah olarak grlebilir
di. Yunanllarn, Amazonlarn bilinen dnyann en
ucunda, uygarln dnda her zaman var olduklarn
dndn belirtmek ilgintir. Yunan dnyas geni
ledike, Amazonlarn yurdu daha uzaa doru itilmitir
ve bu da muhtemelen Amazonlarla badatrlan co
rafyann neden bu kadar ok yer deitirdiini aklar.
Amazonlarla ilgili ilk kaynaklar Anadolu'da (Trkiye)
 BRIAN HAUGHTON

Yunanistan'n dousuna iaret ediyor; bu blgenin dou

kysna Efes ve zmir ehirlerini kurduklar varsayl
yor. Heredot zamannda (M 5. yzyl) gney Rusya'ya
tanmlard ve Sicilyal Diodorus M 1. yzylda Dn
ya Tarihi Ktphanesi'ni yazarken, Amazonlar bat
Libya'yla badatrmt.
Eer Amazon mitleri savaan kadnlardan oluan
gerek bir anaerkil kltrn ansysa, dikkate alnacak
nemli bir nokta da, Homeros'un 8. yzylda bu mitleri,
sanki okuyanlar konuyu biliyormu gibi yazm olmas
dr. Bu nedenle Amazonlar, muhtemelen Ge Bronz a-
'nda/ Erken Demir a'nda (M 1600-900 yllar ara
snda), yani daha nceden yaam olmallar. Amazon
larn yeri konusunda gereklik pay en yksek ihtimal
ler Anadolu, Rusya ya da Karkaslardr. Fakat en azn
dan imdilik, bu blgelerde bu erken tarihte sava ka
dnlarn yaam olduuna dair hibir kant bulunma
maktadr.
Bir bakma Amazon miti ksmen Yunanllarn teki
kavramna nasl baktklarnn bir gstergesi olarak g
rlebilir. O zamann edebiyatnda ve sanatnda bu ka
dnlara yklenen zellikler, normal bir toplumda gr
len her eyin tam tersini aa vuruyordu. Yunan toplu
munda, kadnlarn grevleri tamamen evle snrlyd ve
savata ya da politikada kesinlikle yerleri yoktu. Aksi
ne, Amazonlar kendi kararlarn veriyorlar ve kendi sa
valarn yapyorlard. Bu denli zt roller ieren mitler,
Yunanllarn kendi toplumlarndan kkl bir ekilde
farkl olan bir toplumun anormalliini gstererek Yu
nan devletinin var olan konumunu korumasna yardm
c oluyordu. Sonuta, tabii ki, barbarlk - Amazonlar ve
Yunanllar arasndaki birok savata olduu gibi - kl
trle kar karya gelince kaybediyor.

308
 BUZ ADAMIN ESRARI

991 Eyll'nn gneli bir gnnde, tztal Alple-

1 ri'nin ssz bir blgesinde, talya-Avusturya snr
nn yaknlarnda iki Alman yry sporcusu (Helmut
ve Erika Simon) 20. yzyln en inanlmaz keiflerin
den birini gerekletirdi. Grdkleri yz buzlarn ii
ne gml nesne donmu bir cesetti. altnda kal
m bir dacnn cesedini bulduklarn dnerek yet
kililere haber verdiler. Yetkililer ertesi gn olay yerine
geldi. Buzullarn erimesinden dolay blgede daclarn
cesetlerine rastlanmas hi de srad bir durum deil
di. hafta nce, 1934'te yry iin yola km ve o
zamandan bu yana kayplara karm bir erkek ve ka
dnn mumyalanm cesetleri bulunmutu. Helmut ve
Erika Simon'n kefinin ertesi gn Avusturya polisi
blgeye geldi ve biraz da zensiz bir ekilde cesedi do
nup kald yerden karmaya balad. Buzdan kar
lrken cesedin zerindeki giysinin bir ksm paraland,
kullanlan delici ekiten dolay kala ksmnda bir de
lik ald ve ceset kefene koyulmaya allrken sol ko
lu aniden krld.
Ceset Innsbruck niversitesi'ne gnderildi. Burada
yaplan ayrntl incelemede cesedin kesinlikle blgede
lm bir dacya ait olmad ortaya kt. Radyokar-

309
 BRIAN HAUGHTON

bon tarihleme yntemi, bu cesedin M 3200 (Ge Neoli

tik a) sralarnda lm bir adama ait olduunu, ya
ni gnmze ulaabilmi en eski insan vcudu olduu
nu ortaya koydu. tzi (tztal Alpleri'nde bulunduu
iin bu isimle anlr olmutu) zerinde incelemeler de
vam etti ve 1.57 boyunda ve ldnde 40-50 yalar
arasnda olduu belirlendi; ancak lm nedeni akla
namad. Midesi incelendiinde, lmeden sekiz saat n
ce yemi olduu ve kzl budaydan yaplm bir para'
mayasz ekmek, birka bitki kk ve krmz geyik etin
den oluan iki yemein kalntlar grld. Yumurtalk-
larndaki hi bozulmam spermler incelendiinde, t-
zi'nin ilkbaharn sonlarnda ya da yazn banda lm
olduu ortaya kt.
tzi'nin vcudunda karakalemle boyanm kk
paralel izgiler ve halardan oluan toplam 57 adet dv
me vard. Bu dvmeler ounlukla omurga, bel blgesi,
dizler ve ayak bilei etrafnda toplanm olduu iin
bunlarn ss amal olmadna inanlyor. Buz Adam'n
iskeleti incelendiinde, eklem iltihab geirdii ortaya
kt ve dvmelerin bilinen akupunktur noktalarnda
bulunmas nedeniyle birok aratrmac tzi'nin dv
melerinin tedavi amal olduunu dnyor.
zerini kaplayan buz tabakas sayesinde Buz
Adam'n giysileri gayet iyi muhafaza edilmiti. ld
nde tzi'nin ayanda, taban ay derisinden, st
ksm geyik postu ve aa kabuundan yaplm, i ks
mnda aya scak tutmas iin yumuak ot bulunan bir
ayakkab vard. Ayrca, muhtemelen battaniye olarak
da kulland, imen dokuma bir mantosu, deri bir giy
sisi ve krk apkas vard. Cesedin yan sra, tzi'nin
son yolculuunda beraberinde tad eitli eyalar
da bulundu. Bu eyalarn arasnda, porsukaac sap

310
 GZLENEN TARH

olan bir bakr balta, yine porsukaac kerestesinden,

yapm tamamlanmam bir byk yay, iinde ular
akmaktandan yaplm iki ok ve 12 tamamlanma
m ok sap bulunan, geyik derisinden yaplm bir ok
klf, akmaktandan yaplm bir bak ve klf, da
na derisinden yaplm bir bel antas, iinde tbbi
mantarlar olan bir ila antas, ate yakmak iin bir
akmakta ve pirit, kei krknden yaplm srt an
tas ve ta boncuu olan bir pskl bulunuyordu. Bun
larn tamam Buz Adam'n yaamn ve lmn anla
mak iin esiz verilerdir.
Peki bu esrarengiz gezgin kimdi ve onu ssz Otztal
Alpleri'nde yaklak 2896 metre trmanma riskini al
maya iten neydi? DNA analizi, tzi'nin en ok Alpler ci
varnda yaayan Avrupallara benzediini gsterdi. Di
leri ve kemikleri zerinde izotopik analiz yapan Avust
ralya Devlet niversitesi'nden jeokimya uzman Wolf
gang Mller ve ABD ve svireli meslektalar tzi'nin
doum yerinin Tirol'n talya'ya ait ksmndaki Feldt-
hurns ky yaknlarnda, bugn Bolzano'nun bulundu
u yerin kuzeyinde, ld yerin 30 mil kadar gneydo
usundaki bir blge olduunu belirttiler. Sanda rast
lanan yksek miktarda bakr ve arsenik, tzi'nin bakr
eritme iinde altn, belki de kendi silahlarn ve
ara gerelerini yaptn gstermektedir.
Buz Adam'n neden tztal Alpleri'nde tek bana do
lat (ve neden ld) konusunda yaygn kabul gren
ilk kuram, bir otlakta srsn otlatmak iin yaylaya
km bir oban olduu ynndedir. Bu tahmine gre,
tzi mevsimsiz bir kasrgaya yakalanm ve bulunduu
s ukura snmt. Dr. Konrad Spindler bu kuramda
bir deiiklik nermektedir. Buz Adam zerinde yap
lan bilimsel aratrmalarn lideri olan Spindler'n kura-

311
 BRIAN HAUGHTON

m, cesedin Innsbruck'ta alnan ilk X-n incelemele

rinden alnan sonulara dayanmaktadr. Bu X-nlar,
vcudun sa ksmnda krk kaburga kemikleri olduu
nu gsteriyordu. Spindler bu krklarn, tzi koyunla-
ryla kyne dnerken karm olabilecei bir kavga
dan kaynaklandn dnyor. Buna gre, tzi kav
gadan can kurtararak kamay baarm, ancak Hel
mut ve Erika Simon'n onu 5000 yl sonra bulduklar
yerde, bu kavgada ald yaralar sonucu lmtr. An
cak 2001 ylnda Bolzano'daki bir laboratuarda bilima-
damlar tarafndan ceset zerinde yaplan yeni bir
aratrma, kaburga kemiklerinin lmden sonra, kar ve
buzun gs kafesi zerinde arlk yapmas sonucu d
ar doru kk oluturarak eklinin bozulduunu orta
ya koydu. Bir dier kuram da, Buz Adam'n kuzey Avru-
pa'daki tezek bataklklarnda bulunan Tollund Adam
ve Lindow Adam gibi eitli bataklk cesetleriyle ilgisi
olduu ynndedir. Bu cesetlerin M birinci binyla ait
rneklerinin ou, kurbanlarn, lmlerinden ok ksa
bir sre nce Buz Adamn yedii yemee ok benzer bir
yemek yemi ve batakla atlmadan nce bir ayinle l
drlm olduunu ortaya koymaktadr. Acaba Buz
Adam da bir ayinin kurban olabilir mi? Bolanzo'daki
incelemelerde elde edilen arpc sonular bunun doru
olmadn ortaya koydu.
Ceset zerinde yaplan bilgisayarl tomografide,
omuz ksmnn yaknlarnda ok eklinde bir yabanc
madde tespit edildi. Daha sonraki incelemelerde t-
zi'nin omzuna akmaktandan yaplm bir ok bann
saplanm olduu grld. Buz Adam ldrlmt.
Grne baklrsa, ceketinde bulunan kk yrtk,
okun vcuduna girdii noktayd. Haziran 2002'de ayn
bilimadam ekibi Buz Adam'n elinde derin bir yara,
312
 GZLENEN TARH

bileklerinde ve gsnde baka yaralar ve kesikler

tespit etti. Grne baklrsa, bunlar lmnden sa
dece birka saat nce, kavgadaki dmanna kar
kendini savunurken ald yaralard. DNA analizin
den ok edici sonular alnd. tzi'nin giysilerinde ve
silahlarnda drt farkl kiinin kan izleri vard: Biri b
ann azndan, ikisi ayn ok bandan, ve drdnc
s kei derisi ceketinden. Edinilen bu yeni bilgilerin
nda, Buz Adam'n akbeti konusunda yeni kuram
lar ortaya atlmtr.
Vcutta ok bann yalnzca akmakta ucunun bu
lunmas, tzi'nin ya da varsa yol arkadann, okun
tahta sapn girdii yerden kardn gstermektedir.
Bilgisayarl tomografide, tzi'yi ldren okun aa
ynden atlm ve yukar doru kp sinirleri ve nem
li kan damarlarn yrtarak, sol kolunu sakatlayacak
ekilde sol krek kemiine sapland ortaya kmtr.
Ceketindeki kan, tzi'nin yol arkadann da yaralan
m ve tzi'nin onu srtnda tam olabileceini gste
riyor. ne srlen dier bir senaryo da, tzi ve bir ya
da iki arkadann bir avc grubu olduklar ve belki de
avlanma alan sorunundan dolay baka bir grupla
kavgaya kart eklindedir. tzi'nin silahlarndaki
kan, kavgadaki rakiplerinden ikisini ldrm olduu
nu gsteriyor. Buna gre, tzi lmyle sonulanan
yaray almadan nce, kymetli okunun ban bir kur
bannn vcudundan karp dierinin zerinde tekrar
kullanm olabilir.
Ancak olaylarn bu ekilde gelimi olduuna katl
mayanlar da vardr. Avusturya'da bulunan Innsbruck
niversitesi Eskia Tarihi Enstits'nden Walter Le-
itner'ya gre tzi bir aman olabilir. Leitner, bakr Ge
Neolitik ada az bulunan bir madde olduu iin, sade-
313
 BRIAN HAUGHTON

ce iinde bulunduu toplumun ileri gelen kiilerinden

birinin bakrdan yaplm bir baltaya sahip olmasnn
mmkn olduunu dnyor. Ayrca amanlar da
yksek dalk yerler gibi uzak ve ssz blgelerde ruha
ni dnyayla iletiim kurmalaryla tannrlar. Leitner'ya
gre tzi muhtemelen ldrlmt, ancak bu bir av
sahas tartmasnda deil, bulunduu topluluun iin
de gc eline geirmek isteyen bir rakip grup tarafn
dan gerekletirilmiti. Bu grup, aman ldrp kaza
da ldn syleyerek istedii sonucu alm olabilir.
Bunlara alternatif olabilecek bir tahmin de tzi'nin,
kurbann geleneksel olarak avland ve srtna atlan
okla ldrld bir ayinin kurban olabileceidir. Ro
mal vakanvisler, Keltlerin bu tr ayinler yaparak in
sanlar kurban ettiini yazmlardr; ayrca Stonehen-
ge'in d tarafndaki hendekte bulunan bir iskelet, bu
rada bahsettiimiz trden kurban ayinlerinin yaplm
olduunu gsteren bir arkeolojik kant oluturmakta
dr. (Stonehenge makalesine baknz.)
Geenlerde Bolzano arkeolojik ofisinin mdr Lo-
renzo Dal Ri artc bir iddiada bulundu. Dal Ri, Buz
Adam tzi'nin lmnn eskiadan kalma bir ta ya
ztta kaytl olabileceine inamyor. Dal Ri'nin iddiasna
konu olan, Buz Adam'la hemen hemen ayn adan kal
ma olan ssl bu ta, tzi'nin bulunduu blgenin ya
knlarndaki Laces kasabasndaki bir kilisenin sunak
tann yapmnda kullanlmt. Yaztn zerinde bir
ok oymada, kayor gibi grnen silahsz bir adamn
srtna ok atmak iin hazr konumda durmu bir oku
tasviri vardr. Bu tan Buz Adam'n lmyle doru
dan ilgili olduunu gsteren hibir kant olmamasna
ramen, bu oyma figrde tasvir edilen sahneyle t
zi'nin lm arasndaki benzerlik tuhaftr.

314
 GZLENEN TARH

ubat 2006'da, Dr. Franco Rollo (Camerino niversi

tesi, talya) ve meslektalar Buz Adam'n yumurtalk
l a r n d a n hcrelerden alnan mitokondri DNA'sn (sa
dece anneden alnan DNA) incelediklerinde Buz
Adam'n zerindeki sr perdesi biraz daha araland.
Ekip, tzi'nin ksr olabilecei sonucuna vard. Dr. Rol
lo, reyemeyecek bir yapda olmasnn olas sosyal etki
lerinin, tzi'nin lmn yol aan artlarda bir etkisi
olabileceini tahmin ediyor.
Bulunduu yl olan 1991'den beri tzi yle popler
oldu ki, bugn kendi "Tutankhamun'un Laneti" hikaye
sini yaratmtr. Kabul edilmelidir ki Buz Adam'n bu
lunmas ve incelenmesiyle ilgilenen aratrmaclar ara
snda sk lmler grlmektedir. Son kurban, tzi'nin
giysileri ve silahlarndaki insan kann bulan, Ekim
2005'te Avustralya'da esrarengiz artlarda len, 63 ya
ndaki molekler arkeoloji uzman Tom Loy'du. tzi
zerindeki aratrmaya katlan ve yakn zamanda len
dier iki nl isim de, Innsbruck niversitesi'nde Buz
Adam' aratran ekibin lideri olan, Nisan 2005'te, tah
minen oklu doku sertlemesinin getirdii komplikas-
yonlar sonucu len Dr. Konrad Spindler ve Buz Adam'
bulan kii olan, Ekim 2004'te Avusturya Alpleri'nde 92
metreden derek hayatn kaybeden 67 yandaki Hel-
mut Simon'dr. Byk bir tesadf eseri, Simon'n don
mu cesedini bulan kiilerden biri olan Dieter Warnec-
ke, Simon'n cenazesinden ksa bir sre sonra kalp kri
zinden ld. Ancak pheciler, 14 yllk bir sre boyun
ca Buz Adamla ilgisi olan kiilerden be ya da altsnn
lmesinin phe uyandracak kadar byk bir olay ol
madn ileri sryorlar ve ayrca ilerinin getirdii
tehlike nedeniyle daclar arasnda doal olarak yk
sek bir lm oran olduunun da altn iziyorlar.

315
 BRIAN HAUGHTON

Bugn talya'nn Bozen-Bolzano kentindeki Gney

Tirol Arkeoloji Mzesi'nde sergilenmekte olan tzi'nin
yaam ve lm hakknda hl birok cevapsz soru
vardr. Bilimadamlar gerekli otopsiyi gerekletirip
Buz Adam'n omzundaki ok ucunu kardklarnda bu
sorularn bazlarnn aydnlatlabilecei bekleniyor. G
rne baklrsa tzi'nin 5000 yl akn bir zaman n
ce Alplerin buzlarnda nasl ve neden ld konusun
da daha ok bilgi edinebilmek iin o zamana kadar bek
lememiz gerekiyor.

316
 TAPINAK VALYELERNN
TARH VE EFSANES

apnak valyeleri, grnte Kutsal Diyar'daki

Hristiyan gezginleri korumak amacyla, MS
1118'de Kuds'te kurulmu olup Hal Seferleri'nin sa
va rahiplerinin gl bir rgtdr. Yaklak iki yz
yldr valyeler, amansz savalar olarak byk bir
n kazandlar ve krmz Tapnak hacyla sslenmi
mehur beyaz kolsuz mantolaryla, Hal Seferleri'nin
sembol haline geldiler. valyeler hakknda belki de
daha az bilinen bir ayrnt da, Kutsal Diyar'daki mace
ralarnn, Avrupa'da toprak alm satmndan elde edilen
kazanla karlanyor olmasdr. Bu, dnyann bugne
dek grd ilk bankaclk ayd. Tapnak Birliinin,
muhtemelen Fransa kral IV. Philip ve V. Papa Clement
arasndaki gizli anlama sonucu gerekleen iddetli y
km, valyelere efsanevi bir hava kazandrd. Farma
sonluun kurulmasndan Ahit Sand'nn aratrlma
sna kadar, neredeyse efsanevi olan her eyle badat
rldlar. Acaba bu valyelerin kurulularnn ve dal
malarnn ardnda yatan gerek hikaye nedir?
Balangta bu rgt, Fransa'nn kuzeydousundaki
Champagne blgesinde bir asilzade olan Hughes de Pa-

317
 BRIAN HAUGHTON

yens tarafndan ynetilen dokuz valyeden oluuyor

du ve Payens, 1099'daki lk Hal Seferinden srasnda
ehrin Mslmanlardan geri alnmasndan sonra, Ku
ds kral II. Baldwin'ne valyeleriyle birlikte onun
hizmetine girmek istediklerini syledi. Tapnak val
yeleri kendilerini yoksul yaamaya, namuslulua, ita
ate ve Fetihten sonra haclar Kutsal Diyara giderken
onlar korumaya adanm, sk bir dini-askeri dzen
iinde kurulmulard. MS 1118'de Kral Baldwin Ku
ds'teki Tapnak Tepesi'nin (Tapnak Tepesi, Sley
man'n Tapna'nn temelleri zerine ina edilmi ol
duu tahmin edilen bir saraydr) bir kanadn, barnak
olarak kullanmalar iin valyelere vermitir. Bu
olaydan dolay, valyeler, Sleyman'n Tapna'nn
Yoksul valyeleri olarak bilinmeye baladlar. val
yeler, 1128'deki Troyes Kurulu'nda kilisenin resmi ona
yn aldlar ve kurucu barahipleri, Fransz Clairva-
ux'lu St. Bernard tarafndan ynetim kurallar belir
lendi. Birliin ilk Bakan, Hughes de Payens, 1128'de
para toplamak iin ngiltere'yi ziyaret etti ve valye
ler iin askerler buldu; bylece ngiliz Tapnak val
yelerinin tarihi balam oldu. 1130'da de Payens, daha
ok Fransa ve ngiltere'den toplanm 300 valyenin
banda Filistin'e dnd; ayn yl Clairvoux'lu Bernard,
de Payens'e, Birlie desteklerini bildiren "Yeni val
yelie vg" adl bir mektup yazd. Bu mektubun Ta
pnak valyeleri zerinde ok byk bir etkisi olacak
t; nk mektup Avrupa iinde abucak yayld ve bir
ok gen insan Birlie katlmak ynnde veya toprak
larn ve paralarn Birlie, amalar iin hibe etmeleri
ynnde etkiledi.
Tapnak Birlii her lkede ayn ekilde rgtlendi.
Her birinin o lkedeki Tapnak valyeleri iin bir Bir-
318
 GZLENEN TARH

lik Bakam bulunuyordu. rnein, ngiltere'de kaytla

ra geen ilk Bakan 1160'da Richard de Hastyngs ol
mutur. De Hastyngs ve dier tm Bakanlar hayat bo
yu grevde kalan Byk Bakana balydlar ve Birli
in Kutsal Diyardaki askeri faaliyetinden ve Avru-
pa'daki ticari ilikilerinden sorumluydular. Birlie na
sl ye kabul edildiinin ayrntlar bilinmiyor; aslnda
bu durum daha sonra tarihlerinde Tapnak valyeleri
nin aleyhine ileyecek bir etmendi. Yoksulluk, namus
luluk, dindarlk ve itaat yeminlerini yerine getirmeleri
nin yan sra, yelie aday olanlarn asil soydan olma
lar gerektii ve btn maddi varlklardan vazgeerek,
tm servetlerini Birlie balamak zorunda olduklar
biliniyor. Asker olarak, Tapnak valyeleri, dmana
asla teslim olmayacaklarna dair yemin ediyorlard. Sa
va alannda Tanr iin savaarak (ktln kayna
olarak grdklere eylere kar) ereflice len bir val
yenin dorudan cennete gidecei kesin grlyordu.
iddetli eitimleri ve sk disiplinlerinin yan sra, bu
lmne savama tavr Tapnak valyelerini sava
alannda korkulan bir dman yapt.
Tapnak valyeleri ksa srede Vatikan'n ve Avru
pa krallklarnn desteini ald. ngiltere'de, Kral II.
Henry, Tapnak valyelerine lkenin i ksmlarndaki
geni arazilerle birlikte, lkenin her tarafnda toprak
lar bahetti. 12. yzyln sonunda, Londra'da Fleet So
ka ve Thames Nehri arasndaki bir blgede, ngiliz
Tapnak valyeleri kendi merkezleri olan Tapnak Ki-
lisesi'ni (ya da Round Church-Yuvarlak Kilise) ina et
ti. Bu kilise, Kuds'teki Kutsal Mezar (Holy Sepulchre)
Kilisesi'nin tasarmna gre ina edilmiti. inde bar
naklar, askeri eitim yerleri ve dinlenme yerleri olan
kiliseye eklenmi bir bina vard. Birlik yelerinin Tap-

319
 BRIAN HAUGHTON

nak Bakannn izni olmadan Londra ehrine girmeleri

yasakt.
1200 ylnda III. Papa Innocent (Masum), Tapmak
valyelerinin evleri iinde bulunan tm kiilerin ve
mallarn yerel yasalardan bamsz olduunu bildiren
bir Papalk Fetvas yaynlad. Bunun asl anlam, Tap
nak valyelerinin vergiden ve rden muaf olmasy
d; bu da Birliin istedii servetin hzla toplanmasnda
ok nemli bir rol oynad. Avrupa'daki byk arazileri
sayesinde Tapnak valyeleri, Kutsal Diyar'daki as
kerlerini giydirmek ve kadroyu desteklemek iin yeter
li paray biriktirdi. Balardan ve Avrupa'daki geni ti
cari giriimlerinden (bunlar arasnda, toprak ve mal
varl alm satm, finansal kiralama ve bor para ver
mek vardr) elde edilen paray kullanarak Kutsal Diyar
boyunca stratejik noktalara ok sayda istihkam yapl
d. Yine de, tm bu uralara ramen, Tapnak valye
lerinin, sayca stn olan slam kuvvetlerine kar kan
l askeri mcadeleleri tamamen baarsz olacakt.
1291'de valyelerin geri kalanlar, bat Galile'deki Ak-
ka ehrinde 10 000'den fazla Memlkl tarafndan yok
edildi. Bu yenilgiyle, Kutsal Diyar'daki Hristiyan ege
menlii sona erdi ve Avrupallar, slama kar sava
mak iin valyeler gnderilmesini Tanr'nn hl iste
yip istemediinden phe etmeye baladlar. Hal Se
ferlerinin sona ermesi ve Kutsal Diyarin kaybedilme-
siyle birlikte, Tapnak valyelerinin varlk sebepleri
ortadan kalkt iin imdi hangi amaca hizmet ettikle
rini sorgulamaya baladlar. Birlik tarafndan kullan
lan servet ve g, Birliin vergilerden muaf olmas ve
Avrupa'da geni topraklarn sahibi olmasyla birlikte,
onlara birok - ve ounlukla tehlikeli - dman ret
ti. Sonunda, bu onlarn k olacakt.

320
 GZLENEN TARH

Ekim 1307'de, Fransa Kral IV. Philip (Adil Philip)

lkede bulabildii tm Tapnak valyelerini ayn anda
tutuklatarak hapse gnderdi. Ayrca Philip tm Birlii,
haa tkrmek ve onu inemek, homoseksellik ve
putlara tapma gibi birok dine kar sula itham ede
rek, btn Tapnak mal ve mlk varln ald. Ardn
dan, birok Tapnak valyesine, Engizisyon mahkeme
si yeleri tarafndan istedikleri itiraflar elde edilene
kadar ikence edildi ve sonra bu yeler idam edildiler.
Bu artlarda elde edilen itiraflarn gerekten temeli ol
mas byk lde olanakszdr. 1314'te, son Byk
Bakan Jacques de Molay dahil, geri kalan Tapmak li
derleri Paris'teki Siene nehrindeki bir ada olan le de la
Cite'deki Ntr Dam Kilisesi nnde kaza balanarak
yakldlar. Grne gre, de Molay'n etrafn alevler
sarmadan nce, IV. Philip ve onun ortak komplocusu
Papa V. Clement'in ayn yl iinde lecei kehanetinde
bulundu. Molay bu kehaneti yapm olsun ya da olma
sn, her iki adamn da Byk Bakan'n idamyla ayn
yl iinde ld dorudur. De Molay'm lmyle birlik
te, Tapnak valyelerinin 200 yllk alkantl tarihi
sona erdi. En azndan valyeler hakknda bilinen gele
neksel hikaye budur.
Philip'in etkisiyle, Papa V. Clement'in Birlii 1312'de
resmen datmasndan sonra bile dier Avrupa krallk
lar Tapnak valyelerinin sularna inanmad. ngil
tere'de birok valyenin tutuklanp yarglanmasna
ramen, byk ounluu susuz bulundu. Bazlar, o
dnemde kiliseden aforoz edilmi olan Robert the Bru-
ce'un egemenliindeki skoya'ya katlar ve bylece
Birlii yasa d ilan eden Papalk Fetvasndan etkilen
mediler. IV. Phillip'in Tapnak valyeleri zerine bu
korkun saldry kkrtma nedeni olarak birok kuram

321
 BRIAN HAUGHTON

ortaya atld. Birok aratrmac, kraln Tapnak val

yelerini servetinden ve gcnden mahrum brakmak ve
gereken tm yollara bavurarak bunlar kendisine al
mak iin urat konusunda hemfikirdir. Ancak, Phi-
lip'in Tapnak valyelerinin servetinden ne kadarna
el koyabildii tam olarak ak deildir.
Tapnak valyelerinin ani sonu, Birliin ve serveti
nin (aka) tamamen yok olmas birok efsaneyi ve
uuk kuram beraberinde getirdi. Tapnak valyeleri
nin ksmen baka Birliklere (Rahip valyeler gibi)
alnd doru olsa da, 15 000 adet olduu tahmin edi
len Tapnak Evlerine, donanma gemilerine, ticaret var
lklarn ve mali kaytlarn ayrntlaryla gsteren de
vasa arivlerine ve Tapnak valyelerinin kendilerine
ne olduu tam olarak bilinmemektedir. Tm Avrupa'da
on binlerce Tapnak valyesi vard ve bunlarn sadece
kk bir ksm idam edildi ve ikenceye urad. ddi
aya gre ngiltere'de, Hertfordshire eyaleti tm Avru
pa'dan kaan valyeler iin bir mabet oldu. Hertfords-
hire'daki Baldock kasabas Tapnak valyeleri tarafn
dan kuruldu ve 1199'dan 1254'e kadar Birliin ngilte
re merkezi oldu. Birliin resmi sulamalardan sonra
normal ekilde devam etmesi, ancak gizli odalarda,
hcrelerde ve maaralarda buluuyor olmas kesinlikle
akla yatkn bir ihtimaldir. Hertfordshire'da, iki Roma
yolunun (Icknield Yolu ve Ermine Soka) kesitii yer
de bulunan Royston Maaras, Tapnak valyelerinin
bulutuu yerlerden birisi olabilir. Maarada ortaa
dan kalma birok oyma figr bulunuyor ve bunlarn o
u Pagan figr; fakat St. Catherine, St. Lawrence ve
St. Christopher olduklar dnlen ekiller de var.
Royston Maaras'nn Tapnak valyeleri tarafndan
kullanld kuramn destekleyen kant; (1307'de) bir-

322
 GZLENEN TARH

ok Tapnak valyesinin idamdan nce hapse atld

yer olan Fransa, Chinon'daki Tour de Coudray'de bu oy
malara benzeyen baka oymalar bulunmasdr.
Baka bir kuram da, zulm grdkten sonra sko-
ya'ya kaan Tapnak valyelerinin sko Rit Farma-
sonluu'nu kurmu olmasdr. Grne gre, ilk Dun-
dee Vikontu Claverhouselu John Graham'n (1689'da
Killiecrankie Savanda ldrlmtr) zrhnn altn
da bir Tapnak valyesi hac vard. Baz aratrmac
lar, 17. yzyln sonlarndaki farmasonlarn yeni isim
altndaki Tapnak valyeleri olduuna inanr.
Dier efsaneler, Tapmak valyelerinin karlm
hazinelerinin nitelii zerine varsaymda bulunur. Bir
lik, Kuds'teki Tapnak Da'n uzun bir sre elinde bu
lundurduu iin, valyelerin blgede kendi kazlarn
yaptklar ve belki de Kutsal Kse'yi, Ahit Sand'n ve
belki de Gerek Ha'n*: Hz. sa'nn gerildiine inanlan
armh paralarn bulmu olabilecekleri ne srlr.
Bir efsane de, Birliin Kutsal Kse'yi Tapnak Da al
tnda bulduunu ve 1300'lerin banda skoya'ya getir
diini anlatr. Grne gre Kse, Midlothian'n Ros-
lin kynde 15. yzyldan kalma bir kilise olan Rosslyn
Capel altnda bir yere gml olarak halen orada dur
maktadr.
Gnmzde de varln srdren baz gizli gruplar;
rnein Gne Tapna Tarikat, asl Tapnak valye
lerinin soyundan geldiklerini iddia ederler ve asl Tap
nak valyelerinin ruhunu canlandrma giriiminde
bulunan baka ok sayda rgt bulunmaktadr. Mo
dern dnyann komplo teorilerine, gizli bilgilere, karan
lk oklt gruplarna ve uzun zamandr kayp kalntla-

* Gerek Ha: True Cross. (.N.)

323
 BRIAN HAUGHTON

ra olan dknlyle, Tapnak valyeleri modern

dnyada gizli rgt rneini temsil ederler. Bununla
birlikte tarihilerin ou, Tapmak valyelerinin ger
ek miraslarnn daha sradan olduuna, genellikle
bankaclk ve valyelik kanunu ile ilgili olduuna ina
nr. Fakat Tapnak valyelerinin popler imaj yle
gldr ki, her zaman Sleyman'n Tapna'nn Yok
sul valyelerinden kalanlarn gerekten bunlarla s
nrl olup olmadn merak edenler olacaktr.

324
 TARH NCES FLORES
ADALILAR BLMECES

ce fillerin, iri sanlarn, dev Komodo ejderhalar

nn, hatta devasa kertenkelelerin ufak insanlar ta-
rafndan avland tuhaf, tarih-ncesi bir dnya. Bu se
naryo, kulaa bilimsel gereklikten ok Arthur Conan
Doyle'un Kayp Dnya's gibi bilim kurgu romanlarna
aitmi gibi gelebilir, ancak, ok uzaklardaki bir Endo
nezya adasnda yakn zamanda yaplan aratrmalar
bu dnceyi deitiriyor. Sumatra ve Dou Timor ara
snda bulunan bir Endonezya adas olan Flores, son bir
ka yldr byk bir tartmann merkezi olmutur.
2003 ylnn Eyll aynda Endonezya Arkeoloji Mer-
kezi'nden R. R Soejono ve New England Armidale ni-
versitesi'nden Michael Morwood'un nderliini yapt
uluslararas bir aratrma ekibi, Liang Bua ad verilen,
kire tandan bir maarann kazsnda alyorlard.
Burada, 6 metre derinlikte yaklak 30 yalarnda bir
kadna ait olan neredeyse eksiksiz bir iskelet buldular.
Tr olarak insana ait olduunu dndkleri bu iskele
ti ltklerinde yalnzca 1 metre uzunluunda olduu
nu grdler. evrede, ayn tre ait, etrafa yaylm di
er kemiklerle birlikte imdiye kadar dokuz insan; iske-
325
 BRIAN HAUGHTON

leti bulundu. Radyokarbon ve termolminesans testleri

sonucu en eski kalntlarn yaklak 94 000, en yenisi
nin ise 12 000 yllk olduu saptand.
Maarann iinde (insann yan sra) balk, kurbaa,
ylan, kaplumbaa, dev san, ku, yarasa ve Stegedon
(soyu tkenmi bir tr cce fil), Komodo ejderhalar ve
dev kertenkele gibi dier iri hayvanlara ait iskeletler
bulundu. Katmanlarda bulunan atele ilenmi kayalar
ve kavrulmu kemikler, Flores Adallarn atein nasl
kontrol edildiini bildiklerinin bir iaretiydi. Maarada
elde edilen dier nemli bir bulgu da tahta merdanele
rin zerine balanldklar sanlan iki ucu keskin, ol
duka karmak bir sisteme sahip ta aletlerdi. Ta
aletlerin bazlar Stegodon'a saplyd; bu da Flores Ada
llarn onlar avladklarnn bir gstergesidir.
Aratrma ekibi artc bulgularn 2004 ylnn
Ekim aynda Nature adl bilim dergisinde yaymlad.
Flores'teki keiflerinin sonular inanlmazd. Dergide,
Homo floresiensis adn verdikleri kk insan trnn
kefedildii akland. Aratrmaclar bu trn tarih
ncesi dnemlerde Flores Adasnda yaadklarn d
nyorlard. Orijinal iskelet, Flores'li Kk Kadn ola
rak nlendi ve bu tre J.R.R. Tolkien'in Yzklerin
Efendisi serisinden esinlenilerek hobbit takma ad ve
rildi. Bunlar, yaklak 1 metre uzunluunda, uzun kol
lara ve zm byklnde kemiklere sahip iskeletler
di. ki ayakl bu trn son derece kk beyinleri vard
(modern insann sahip olduunun te biri bykl
nde, ya da bir empanzenin beyninden biraz daha k
k). Bu insanlar karmak aletler yapyor, cce filleri
avlyor ve o blgeyi koloniletiren modern insanlarla
ayn zamanda yayorlard. Aratrmaclar Flores Ada
llarn modern insann cceleri olmadklar, fakat mo-

326
 GZLENEN TARH

dern insanlar tarafndan yaklak 30 000 yl nce yok

edilen Avrupal Neandertallarn dou bantlar olan
Homo erectus'un kltlm formu olduklar sonucu
na vardlar. Homo erectus tr de modern insanlar bl
gelerine gelmeden hemen nce kaytlardan silinmiti.
Bulgulara ilikin nemli bir soru, aratrmaclarn
Homo floresiensis'lerin kk boylarn nasl hesapla
dklardr. Bir teoriye gre Flores adas zellikle yaltl
m bir adayd ve modern dnemlerden nce oraya var
may baarabilen hayvan kolonilerince sahiplenilmiti.
Bu hayvanlar bazlarn devasa boyutlara getiren sra-
d evrim glerinin znesi olmutu, bunlara rnek ola
rak dev kertenkeleyi, Komodo ejderhasn (gnmzde
hl nesli devam etmektedir) ve cce fil (Stegodon) gibi
hayvanlarn klm trlerini verebiliriz. Aratrma
ekibi, Homo floresien'lerin Flores'a 840 000 yl nce ge
len Homo erectus'un atalar olduunu dnyor. Onla
ra gre, adada d dnyadan yaltlm bir ekilde yaa
yan bu hayvanlar yava yava, fillerin boyutlarn k
lten, kendilerine gre uyarlanm bu srecin bir par
as olmulard. Kk boyutlu hayvanlar Flores'daki
kaynaklarn yetersizliinden dolay da evrim geirmi
olabilirdi.
Tamamen beklenmedik bir ekilde kefedilen Homo
Floresiensis'in, eski dnemlere ait en nemli tr olduu
dnlyor. Homo cinsinin bu yeni yesi, insan evri
mine ilikin bulgular bile deitirebilir. rnein, bizler
karmak yapya sahip bir aleti retmek iin byk bir
beyne sahip olunmas gerektiine inanrz. Ancak Flo
res Kadn'nn sahip olduu beyin bu dnceyi rtt
ve aratrmaclarn kk beyinli atalarmzn akllar
ve yeteneklerine ilikin nceden sahip olduumuz var
saymlar sorgulamalar gerektiini ortaya kard.

327
 BRIAN HAUGHTON

Hatta ilk kaiflerden biri olan Dr. Michael Morwood,

Flores Adallarn fil ve dev kertenkelelerin yaad d
nemlerde haberlemek iin kullandklar ilkel bir dil
kullandklarn ne srd. Fakat dier aratrmaclar
onunla ayn fikirde deildiler; empanze ve hatta kurt
larn bile bir dil kullanmadan ortaklaa avlanabildikle
ri gereini ne srdler.
Flores kefi ayn zamanda Neandertallarn 30 000
yl nceki yok oluundan beri insanlarn dnyada yal
nz olduu ynndeki basmakalp bilgiyle de uyumu
yor. Flores Adallar dier ou arkaik insan toplulukla
rnn aksine modern dneme kadar varlklarn srdr
meyi baardlar, bylelikle modern insanla birlikte ayn
anda var oldular. Bu, iki farkl insan trnn, Homo
sapiens ve Homo floresiensis'in, yeryznde ayn anda
paralel bir yaama sahip olduklarn gsterir. Ancak
Flores'de modern insan kalntlar bulunmasna karn,
bunlarn en eskisinin 11 000 yllk olduu saptanmtr;
bu da sz konusu iki trn adada tam olarak ayn anda
yaamam olabilecei anlamna gelir.
Bilim evrelerinin ve dier evrelerin tepkileri nere
deyse kefin kendisi kadar sradyd. Londra'da bulu
nan Doal Tarih Mzesi'ndeki "insann kkeni" bl
mnn mdr olan Chris Stringer, "(kendim dahil)
birok aratrmac bu iddialara kukuyla yaklamtr,"
demi ve hibir eyin kendisini kk Flores Adallar
kalntlaryla karlama srprizine hazrlayamayaca-
n eklemitir. Stringer ayrca bulunan uzun kollarn,
Homo floresiensis'lerin aalarn zerinde uzun zaman
geirdiklerinin bir kant olabileceini tahmin ediyordu.
"Bunu bilmiyoruz. Fakat eer civarda Komoto ejderha
lar varsa bebeklerinizle birlikte daha gvenli bir yer
olan aalarn zerlerini seersiniz."

328
 GZLENEN TARH

Liang Bua maarasnda yaplan almalarn sonu

laryla ayn fikirde olmayan ok sayda aratrmac var
d, hl da var. Endonezya'nn nde gelen paleoantropo-
loglarndan Teuku Jacob, LBl'in kesinlikle yeni bir t
rn yesi olmadn, aksine modern insann austrolo-
melanesid rkna ait olduunu ve bu yzden yalnzca
1300-1800 yanda olduunu iddia etmitir. Jacob ve di
er birka nemli aratrmac, bulunan kemiklerin as
lnda modern insana (Homo sapiens), byk olaslkla
da mikrosefali diye bilinen beyin zrne sahip ccelere
ait olduunu belirtti. Hatta bu kemiklerin, bugn Liang
Bua'nn yaknlarnda, Flores Adas'nn Rampasasa k
ynde yaayan ccelerin atalarna ait olduklar ileri s
rld. Mikrosefali, beyinde ortaya kan srad kk
bir urun neden olduu patolojik bir vakadr ve genelde
zihinsel engellerle ilikilidir. Bu kuram desteklemek
adna, anatomist Maciej Henneberg, LB1 kafatasnn,
Girit'ten tipik bir mikrosefalik kafatas rneiyle nere
deyse ayn olduunu ileri srmtr. Fakat Doa adl
makaleye en byk katklar yapan Peter Brown ve
New South Wales'da bulunan New England niversite-
si'nden bir yardmc profesr bu aklamaya kar k
yor. Profesr, savn, bu durumdaki pek az insann ye
tikinlie varabileceini syleyerek destekliyor ve mik
rosefalik kafataslarnn, hibiri LB'de olmayan farkl
ayrt edici zelliklere sahip olduunu ekliyor. Brown ay
rca Liang Bua'da bulunan kemikler, hepsi ayn cce
zelliklerini tayan iskeletler yalnzca dokuz kiiye ait
olduu iin, btn nfusta mikrosefali grldn
ne srmenin ok zor olacan belirtiyor.
2005 ylnn balarnda Florida Eyalet niversite-
si'nden Dr. Dean Falk'un liderliini yapt uluslar ara
s bir uzman grubu LB1 kafatasn inceledi. Grup, elde
329
 BRIAN HAUGHTON

ettii verileri Bilim dergisinde 2005 ylnn Mart ayn

da yaymlad. Grup, LB1 beyninin boyutlu bir make
tini dier birka farkl trle karlatrd: empanze,
modern insan (modern cceyle birlikte), mikrosefalik ve
Homo erectus. nsan benzeri ilkel yaratklar olan Aust-
ralopithecus'lar ve paranthropusaethiopicus'lar ve mo
dern goriller arasnda birok karlatrma yaplmt.
Bu karlatrmalarn sonularna gre LB1 beyni cce
lerin beyinlerinden ya da mikrosefalik beyinlerden ta
mamen farklyd ve daha ok Homo erectus beynine
benziyorlard ve gerekten de "insanolunun yeni bir
trne aitti". Ancak bu sonular Dr. Faik ve ekibinin
gerek bir mikrosefaliye sahip kafatasn kullanmadk
larn iddia eden bilim adamlarn susturmad. Bu ko
nudaki tartma halen devam etmektedir.
Flores Adallarn gerek kkenleri ve kimlikleri ko
nusundaki soru iaretlerinin DNA analizleriyle ortadan
kaldrlabilecei ynnde kuvvetli bir ihtimal var. Nis
peten yakn dneme ait iskelet kalntlar ve bu madde
nin fosillemedii gerei, bu analizlerin yaplmasn
mmkn klyor. Fakat yksek scaklk DNA'nn kim
yasn bozduundan Endonezya'nn tropikal iklimi bu
yntemle elde edilecek olan baar ansn yok ediyor.
Belki de Liang Bua'da daha ok sayda tam iskelet bu
lunmas DNA testinin uygulanmasna olanak salaya
bilir, fakat bunun LB'den baaryla elde edilip edile
meyeceini zaman gsterecek. Yine de o byleyici ola
slk hl var. Homo floresiensis'lerin DNA'lar alnabi
lirse, bu insanolunun evrim srecine tamamyla yeni
bir sayfa aacak.
Kk ada insanlarnn tarihe karmas ise (yakla
k 12 000 yl nce), Liang Bua maaras yaknlarnda
ki ok saydaki volkanlardan birinin Flores'in benzersiz
330
 GIZLENEN TARIH

vahi yaamnn yan sra orada yaayan Homo floresi-

ensis nfusunu da yok etmesiyle gereklemi olabilir.
Ancak Homo floresiensis nfusunun bir ksm daha son
ralar adann dier blgelerinde hayatlarn srdrm
de olabilir. lgintir ki Flores'in bugnk sakinleri ada
daki Ebu Gogo (her eyi yiyen bykanne) olarak bili
nen kk kll insanlara ilikin efsanelerden sz edi
yorlar. Bu Ebu Gogo'larn baz zellikleri arasnda Ho
mo floresiensis'lerde olduu gibi boylarnn yaklak 1
metre oluu ve uzun kol ve parmaklara sahip olular
yer alyor. Ebu Gogo'lar ayn zamanda ilkel bir dil ile
mrldanabiliyorlar ve kyllerin kendilerine syledik
leri eyleri tpk bir papaan gibi tekrarlayabiliyorlard.
Grne gre Ebu Gogo'lar en son Hollanda koloni
leri 19. yzylda Flores'e yerlemeden nce grlm.
Flores Adallarla Sumatra adas arasnda ilgin bir ba
vardr. Sumatra Adas'nda Orang Pendek diye bilinen,
yaklak 1 metre uzunluunda insan benzeri kalntlar
bulunmutur. Zoologlar 150 yldan uzun sredir bat
Sumatra'nn Kerinci Seblat park alannda gizemli bir
maymunun grldne ilikin kaytlar tutmaktadr
ve bulunan ayak izleri ve kllar bu maymunun var oldu
una ilikin bir ipucudur. Flores Adas bulgular zeri
ne alan aratrmaclar, Orang Pendek'in halen Su-
matra'da yaayan Homo floresiensis'lerin yaayan r
nekleri olduunu varsayyorlar. Nature dergisinin ba
editr Henry Gee de bu dnceye katlyor. Hatta da
ha da ileri gidip, bu kadar yakn zamana kadar yaaya
bilmi olan Homo floresiensis'lerin kefinin, "Yeti gibi
insan benzeri yaratklar hakkndaki hikayelerin iinde
de doruluk pay olma olasln artrdn" belirtiyor
ve ekliyor, "Bu tr hayret verici yaratklar inceleyen
kriptozooloji, imdi moda olabilir."

331
 BRIAN HAUGHTON

Aratrmaclar zellikle gneydou Asya gibi bilin

meyen memelilerin bulgularna rastlanan zengin bir
blgede Homo floresiensis ya da Ebu Gogo'larn yaa
yan rneklerini bulma olaslnn gzard edilmemesi
konusunda srarclar. rnekler arasnda bir ceylan,
Pseudoryx nghetinhensis (1993 kadar eski bir tarihte
Lao-Vietnam snrnda grld) ve kze benzeyen bir
yaratk olan kouprey (varl bat bilim dnyasnca yal
nzca 1937'den beri biliniyor) var. Bert Roberts ve Mic
hael Morwood, Flores'deki kalan yamur ormanlarna
ve Ebu Gogo hikayelerindeki maaralara yaplacak bir
keif gezisiyle kl ve dier benzeri kalntlar gibi ok
nemli rneklere, hatta belki de canl rneklere rastla
yabileceklerine inanmlard. Ayn zamanda farkl Ho
mo trlerine ait iskelet kalntlarnn, gneydou As
ya'nn ssz kelerinde kefedilmeyi beklediklerini d
nyorlard. Gerekten de, yakn tarihte yaam fa
kat 2003 ylna kadar ortaya kmam floresiensis gibi
kayp bir Homo trnn varl, insanlk tarihi hakkn
da sandmzdan daha bilgisiz olduumuzun gl bir
kantdr.
 MECUSLER VE
BETHLEHEM YILDIZI

ecusileri birok kii, ncil'de geen Dounun Bil

M ge Adamlar olarak bilir. Matta ncili onlar kur
tarclarn bulup ona altn, tts ve mr gibi hediye
lerini sunmak iin Bethlehem Yldz'n takip ederken
tasvir eder. Peki, bu egzotik hediyeleri tayan gizem
li bilge adamlar gerekten de ncil'de geen bu yk d
nda da var olmular myd? Eer var olmularsa o
zaman Bethlehem Yldz neydi?
Magi szc (Magus teriminin oulu) Latincedir
ve Yunanca Magoi den gelir, ilk kez eski Farsa'da Ma
gus olarak ortaya kmtr. Eski ngilizcesi Mage'dir
ve ngilizcede "by" anlamna gelen magic, adn bu
radan alr. Mecusilerden ilk bahsedenlerden biri Yu
nan tarihi Heredot'tur (M 484-425). Heredot, Mecu-
silerin Media'da (kabaca ran'n kuzeybats) yaayan
aziz bir papaz snf olduunu ve Medes'i oluturan ilk
alt kabileden biri olduklarn belirtmiti. Ancak ran
mparatorluu M 6. yzylda bu blgeye yayldn
da, byk olaslkla Mezopotamyal olan eski Median
dininin papazlar dinlerini tek tanrl Zorostrian dini
ne uyarlamalar gerektiini dnmlerdi; fakat bu

333
 BRIAN HAUGHTON

yava ve sancl bir sreti. M 521-486 yllar arasn

da ran imparatoru olan Byk Darius ve M 560-330
yllar arasnda Achaemenid Hanedannn ilk kralla
rndan biri, Median sarayndaki Mecusilerin ryalar
yorumlayabildiklerini fark ettiler ve bunun zerine
onlar ran devlet dininin yerine tercih ettikleri kayde
dilmitir. Bunun doruluu ne olursa olsun, Here-
dot'un yazd dnemde Mecusiler ran Zoroastrian di
ninin papazlar oldular; kendilerine, Samanlarn ya
da ifaclarnkine benzer grevler verilmiti. Bir dier
grevleri de ran imparatorlarna astrolojik dan
manlk yapmakt. ok gemeden gl dini etkileri
olan insanlar olarak grldler ve imparatorluk snr
larnda bilge adamlar olarak sayg grdler.
Darius'un buyruu altndaki Mecusilerle ilgili
nemli bir kaynak, M 506-497 arasnda yazlan,
ran hkmdarlna ait ok deerli ivi yazlar olan
Persepolis Tahkim Tabletleri'dir. Bu metinlerde Me
cusilerin dini ve politik alanlarda olmak zere iki
mevkide yetkilendirildikleri grlr. Ynetici ve pa
pazn grevlerinin ayn kiilere verildii bu yntem, o
zamanda yakn Dou toplumlarnda ska uygulan
yordu. ran'n bakenti Persepolis'teki kurban edilme
trenlerini anlatan figrlerde de gsterildii gibi, Me-
cusilere dini anlamda nemli sorumluluklar veriliyor
du. Tabletler Mecusileri ate yakclar olarak tanmla
dklarndan, bu ayin eski ran'n en byk tanrs
Ahuramazda'ya (bilge efendi) adanan bir ate olma
lyd. Antik Yunan yazarlarn ifadeleriyle birlikte,
tahkim tabletleri Mecusilerin ran imparatorlarnn
kraliyet saraynda bulunduklarn ve ran'n en st
dzey dini trenlerinde ve ynetiminde yer aldklar
n gsteriyor.

334
 GZLENEN TARH

M 331 knda ran'n Byk skender tarafndan

istila edilmesiyle birlikte Achaemanid H a n e d a n bir
denbire sona erdi. Her ne kadar eski kaynaklar sken
der'in saraynda Mecusilerin trl trenlere katldk
larn sylese de skender'in birok Zoroastrian tap
nan belki de otoritesi iin bir tehdit oluturabile
cekleri gerekesiyle yok ettii bilinmektedir.
Yunan yazar ve corafyac Strabo (M 63-21) Ka-
padokya'da ( Anadolu) yaayan bir Mecusi mezhe
binden bahseder. Strabo, buradaki Mecusileri ate
tapnaklar denilen yerlerdeki sunaklarn zerindeki
atelerin snmemelerini salayan ate grevlileri
olarak tanmlamtr. Mecusiler tapna h e r gn bir
saat boyunca ziyaret etmi, burada lgn aac ya da
baka aalarn dallarndan oluan demetleri taya
rak atein nnde by yapm, bunu yaparken de
"balarna, yanaklarndan dudaklarn rtecek k a d a r
sarkan kee trbanlar takmlardr". Grne gre
baz Mecusiler ayn zamanda batya doru gidip
Yunanistan ve talya'ya yerlemilerdi. nanlarnn
ve ibadetlerinin izleri, Mithras tanrsna dayal gi
zemli antik bir din olan Mitraizm'de grlebilir. Bu
din MS 3. ve 4. yzyllarda Roma lejyonlar arasnda
olduka yaygnd. Roma mparatorluu zamannda
Magi (Mecusi) szc, dou mezheplerinin temsilci
lerini tanmlamak iin kullanlan genel bir terim ha
line geldi. sa'nn doumuyla birlikte de by, astro
loji ve rya yorumlaryla ilgilenen herkese Magi (Me
cusi) denilir oldu. yle grnyor ki Mecusiler Roma
mparatorluu'nun saraylarnn bir paras olarak
grlmeye balanmt; nk bunlardan bir ksm
nn yksek mevkilerdeki kiilere refakat ettikleri bi
liniyor.

335
 BRIAN HAUGHTON

Matta ncili'nde (MS 60-80) Bethlehem'de sa'y zi

yaret eden Mecusilerin tanm bu konuda sahip oldu
umuz tek kaynaktr. Metinde, "doudan Kuds'e bil
ge insanlar geldi" ifadesi kullanlm ve sonrasnda
Mecusilerin yldzlara olan ilgilerinden sz edilmitir;
buradan, bu bilgelerin astrolog olduklarn sonucunu
karabiliriz. Yldzlara olan bu ilgi, bazlarna gre
bilge adamlarn Babil'den geldikleri anlamna geliyor
olabilir. Babil o dnemin tannm bir astroloji merke
ziydi. Ancak yalnzca getirdikleri hediyeleri dnd
mzde - altn, tts ve mr - Arabistan, Mecusile
rin geldii yer konusunda daha akla yatkn bir ihtimal
olarak gzkebilir ancak burada Mecusi rahip snf
yoktur. Matta hibir zaman ka tane Mecusi olduun
dan sz etmez, fakat hediyelere bakldnda bu say
nn olduu tahmin edilir. Bu hediyeler Hristiyan
lar iin sembolik anlamlar tar: Tts sa'nn m
kemmelliini, altn onun hkmdarln ve cenazele
rin yalanmasnda kullanlan mr de kanlmaz l
m ve tutkuyu simgeler.
Matta'ya gre Mecusiler Bethlehem'a varmadan n
ce Judea'nn kukla kral Romal Herod'u ziyaret etmi
lerdi. Doudaki yldzlar gzlemledikten sonra He-
rod'la yeni kral hakknda aratrmalar yapmlard.
Eski ahit kehanetlerine dayanan bilgisiyle Herod on
lar Bethlehem'a ynlendirmiti. Mecusilerden her
hangi bir haber edindikleri zaman geri dnp onu gr
melerini istemiti, bylece yeni doan kurtarcya olan
saygsn gsterebilecekti. Mecusiler Bethlehem'a yak
latklarnda yldz gkyznde tekrar belirdi. Bunu
gren Mecusiler Yahudilerin kraln bulana dek onu iz
lediler ve hediyelerini krala sundular. Ardndan astro
loglar ryalarnda Herod'a dnmemeleri konusunda

336
 GZLENEN TARH

uyarld, onlar da farkl bir yol izleyerek ran'a gittiler.

Herod bu hileye ok sinirlendi ve Bethlehem ve civar
daki iki yan altndaki btn ocuklarn katledilmesi
ni emretti.* Ancak o srada Yusuf, Meryem ve sa'y
oktan Msr'a karmt.
Mecusileri doudan Judea'ya yryerek yaptklar
uzun yolculuklarnda hedeflerine gtren yldzn ne
tr bir yldz olduuna ilikin pek ok tartma yapld.
Bu astronomik gizeme getirilen aklamalarn arasnda
meteorlar, Vens gezegeni, gezegenler aras birleme
noktalar, birdenbire parlayan yldzlar, kuyrukluyl
dzlar ve hatta UFO'lar vard. Gnmzde en ok kabul
gren varsaymlar, doudaki bu yldzn ya Jpiter ya
da Halley kuyrukluyldz olduu eklindeydi.
Matta'nn kutsal kitabnda Bethlehem yldzn ta
nmlamak iin kulland Yunanca bir szck olan aster
bir kuyrukluyldz olarak yorumlanabilir. Fakat bahset
tiimiz zaman diliminde bir kuyrukluyldza ait her
hangi kayt var m? Romallarda, bir kuyrukluyldzn
grnmesinin genelde sonu kt biten politik olaylarn,
hatta imparatorun lmnn habercisi olduuna inan
lrd. Bu da kuyrukluyldzn yeni bir mesihin doumu
nu simgelemedii anlamna geliyordu. Fakat Trki
ye'nin Karadeniz kylarndaki Mecusiler arasnda kuy
rukluyldzlarn iyi eylerin habercisi olduklar dn
lrd. Blgedeki krallardan VI. Mithridates'in baarl
hkmdarlnda, olumlu gksel iaretler olarak gr
len kuyrukluyldzlarn yle nemli bir yeri vard ki,
kral onlar madeni paralarn zerlerine dahi bastryor
du. M 12. yzylda Halley kuyrukluyldznn ortaya

* Bu o l a y M a t t a ncili'nde " M a s u m l a r n K a t l e d i l m e s i " ( M a s s a c r e of

t h e I n n o c e n t s ) adyla geer. (.N.)

337
 BRIAN HAUGHTON

kmas Akdeniz dnyasnda, zellikle de Roma semala

rnda korku ve aknlk yaratmt. nk gnmz
de Herod'un M 4'te ldne inanlyor ve birok bil
gin isa'nn doumunun M 12-4 yllar arasnda oldu
unu dnyor, bu da Halley kuyrukluyldznn Beth
lehem yldz olabileceini gsteriyor. Ancak kuyruklu
yldz kuramyla ilgili bir sorun var: Matta, Herod ve
Kuds halknn Bethlehem yldzn geceleyin grme
diklerini sylyor. Eer Bethlehem yldz Halley kuy
rukluyldz kadar belirgin bir ey olsayd, geceleyin ke
sinlikle grlebilirdi.
Zeus yldz diye bilinen Jpiter, geleneksel olarak
krallarla zdeletirilirdi. New Jersey'deki Rutgers
niversitesi'nden gkbilimci Michael R. Molnar, Mat-
ta'da yer alan ifadeleri, Jpiter gezegeninin ters hare
keti ve duruunu kastederek, gzlenen yldzn "geri
gitmi" ve "havada asl kalm" olduu eklinde yo
rumlad. Molnar, Roma Suriyesi'nin bakenti Anti-
och'ta tedavle verilmi bir madeni para kefetti. Pa
ra, sa'nn doduu dnemden kalmayd ve zerinde
ban kaldrm bir yldza bakan bir ko figr vard.
Molnar, bu parann Judaea'nm, MS 6'da Roma Antioch
ehrine katlmas ansna bastrldna inanyor. Da
ha sonra yaplan aratrmalarda, Claudius Ptolemy
tarafndan yaplan nemli bir astroloji eseri olan Tet-
rabiblos'ta, ko Aries'in "Judea, Idumea, Samaria, Fi
listin ve Coele Suriye'si" dahil kral Herod'un hkmet
tii yerlerde yaayan halklar kontrol eden bir figr
olarak anlatlyordu. O zaman parann zerindeki yl
dzn, Roma Antioch'un ellerindeki Judaea'nn kaderi
ni simgeledii sylenebilir. Bu, astrologlarn ko ta-

* Antioch: B u g n k A n t a k y a . (.N.)

338
 GZLENEN TARH

kmyldzmda Bethlehem yldznn ortaya kmas so

nucu Yahudilerin byk bir krallarnn douunu bek
ledikleri anlamna gelebilir. Molnar'n aratrmas,
M 6 ylnn nisan aynn 17. gnnde gerekleen,
Jpiterin Aries yldznda bulunduu ve gezegenin bir
ay tutulmas geirdii gkyz olaylarnn, ilahi bir
kiinin douunda gereklemesi beklenen olaylarla
ayn olduunu gsteriyor. Her ne kadar bu kuram ze
rinde daha fazla aratrma yapmak gerekse de, eldeki
veriler ran'daki Mecusilerin gerek bir yldz takip
ettiklerini, ki bu Jpiter oluyor, ve bu yldzn onlar
eninde sonunda Bethlehem'a, dier bir deyile gelece
in Yahudi kralna gtrdn kantlyor.

339
 DRUDLER

ruidler, M yaklak 2. yzylda (Demir ann

D sonu) bat Avrupa'da yaam olan Kelt toplumun
daki gizemli Pagan papazlardr. Genelde amanlar, pa
pazlar, retmenler ve filozoflar olarak bilinen ve var
lklarna ilikin hibir yazl kayt brakmam olan
Druidler, eit lde hem romantik gibi grlmlerdi,
hem de kendilerine eytan gibi bir imaj yaktrlmt.
Druidlere ilikin sahip olduumuz bilgilerin ounu
antik Yunan ve Roma yazarlarnn yan sra erken d
nem rlanda ve Galler edebiyatlarna borluyuz. 17.
yzylda itibaren Neo-Druidizm'in ortaya k da g
nmzdeki Druid imgesinin gelimesinde nemli bir
rol oynamtr. Fakat ssz ormanlarda yaplan by t
renlerine ya da devasa hasr sepetlerde kurban edilen
insanlara ilikin tuhaf yklerin ne kadarnn doru
luk pay vardr?
Druid, mee, gl, bilgi ya da bilgelik anlamna ge
len Hint-Avrupa kkenli bir szce benziyor. Bu Pagan
papazlara ilikin en bilgilendirici kaynamz, Galya
Sava zerine Yorumlar adl kitabnda bu papazlarla
birebir ilikilerini anlatan Julius Sezar''dr (M 100-
44). Bu kitap Galya'da (bugnk Fransa) yapt sava-

340
 GZLENEN TARH

lan (M 59-51) anlatr. Ne yazk ki Druidlerle ilgili Ro

ma dneminden kalma ou kaynaa ramen Roma
propagandasn gereklikten ayrmak ou zaman g
tr. Sezar, Galya dininden bahsederken Druidlerden
sz eder ve onlarn hem gizli hem de halkn izledii kur
ban ayinlerinden ve dier dini konulardan sorumlu ol
duklarn belirtir. Sezar'n aklamalarndaki abartnn
nedeni, Roma'y Galya'daki askeri harekat ykleriyle
etkileme abas olabilir. Bu aba, hibir yerde Sezar'm
Kelt papazlarnn insan kurban ediinden bahsettiin-
deki kadar belirgin deildir. Sezar, "dokuma dallardan
oluan heykellerin devasa vcutlarnn canl insanlarla
doldurulmu olduunu" belirtir. Belli ki Sezar hasr se
pet yapan insanlar tasvir ediyordu. Sezar, sulularn
tanrlar memnun etmek iin bu devasa yaplarn iin
de diri diri yakldklarn belirtiyor ve yeteri kadar su
lu olmad durumlarda Druidlerin masumlar da kur
ban ettiklerini szlerine ekliyor.
Sezar'n yazlarna gre, st snf Galya toplumunda
en az iki snf vard: Soylular ve Druidler. Druidler ak
a Kelt toplumunda etkili ve sayg gren bir pozisyona
sahipti; Sezar ok sayda gen insann onlardan eitim
aldklarn belirtmitir. Druidler ayrca kanun yapc ol
ma zelliini de ellerinde bulunduruyorlard. Bireyler
ve kabileler arasndaki tartmalarda rol oynuyor, su
lulara hkm verebiliyorlard. Ayrca askerlikten ve
vergi demekten muaftlar. Sezar Druidizmin kkeni
nin Britanya'da olduunu syler ve Druidik sanatlarn
nemli rencilerinin buraya eitim almaya geldikleri
ni anlatr. Acemi bir rencinin 20 yla kadar eitimine
devam edebildiini, bu eitimin bir parasnn da ok
sayda iir ezberlemek olduunu anlatr. Sezar'n Dru
idlerin dini doktrinleri zerine bize verdii bilgiler hay-

341
 BRIAN HAUGHTON

li ilgintir. Der ki, "renmek iin trl zahmet ektik

leri bir ders, ruhun yok olmad, lmden sonra baka
bir bedene getii gereidir." Antik dnemde yaam
ou yazara gre bu, Druidlerin Yunan filozof Pisa-
gor'un ruhun lmszl kuramndan etkilendii an
lamna gelir, fakat bu pek olas deildir. Sezar ayrca
Druidlerin yldzlarn hareketleri ve yeryznn boyu
tu hakknda bilgiye sahip olduklarn, felsefeyle yakn
dan ilgilendiklerini anlatr.
Kabaca dahi olsa Druid rahip snfnn ne zaman or
taya ktn kestirmek zordur. Onlardan bahsettiini
bildiimiz ilk kii, M ilk yzylda yaam olan Yunan
filozof, astrolog ve corafyac Posidoniustur. Ne yazk ki
Posidonius'un yapt yalnzca Yunan tarihi ve coraf
yac Strabo (M 63-MS 24) ve Posidonius'un rencisi
Romal hatip ve devlet adam Cicero (M 106-3) gibi ya
zarlarn eserlerinde paralar halinde yer bulur. Cicero,
Aedui diye bilinen bir Galya kabilesinde yaayan Divi-
tiacus adnda bir Druid tandn iddia eder ve Diviti-
acus'u bir tr astrolog ya da "doal felsefe" konusunu
bilen bir kahin olarak tantr. Strabo'nun yazlar, Se-
zar'n bahsettii dev hasr sepetilerin kurban trenle
rini ve Druidlerin ynettii farkl bir kurban trenini
anlatr. Strabo yazsnda yle der: "Baz insanlar ok
larla vurup ldryor ve tapnaklarda kaza geiriyor-
lard." Keltlerin yay ve ok kullandklarna ilikin bir
kant bulunmasa da artc bir ekilde, Stonehenge'in
d ksmndaki bir hendekte bulunan insan bedeni,
onun srtna saplanan ok yznden ldn kant
lyor. Druidler binlerce yldr Britanya Adalar'nn gele
nei olan ve kendilerine miras kalan ayinleri uygula-
madlarsa, sz edilen bu insan kurban edilen ayinin
tarihi M 2398-2144 yllar arasnda olduu da gz

342
 GZLENEN TARH

nne alnrsa, Ge Demir a Druidleriyle idam ayin

leri arasnda dorudan bir iliki yoktur.
Romal yazar ve filozof Yal Pliny'nin (MS 23-79) ya
zlarnda Druidler byc olarak anlr ve Pliny onlar,
kseotlarn ve bu otun zerinde yetitii aa olan me
eyi kutsal sayan bir topluluk olarak tanmlar. Pliny,
mee aac dal olmadan hibir zaman ayinlerini dzen
lemediklerini, ayn altnc gnnde grkemli bir tren
le kseotu topladklarn yazmtr. Bu trenlerde beyaz
cbbeye brnm bir rahip mee aacna trmanarak
elindeki altn orak ile kseotlarn keser. Den kseot-
lar beyaz bir kuma ile yakalanr. Ardndan Druidler
iki beyaz boay tanrlarna kurban ederler. Pliny'ye g
re ayn altnc gn Druidlerin aya, seneye ve 30 yllk
srece baladklar gnd. Druidlerin tarih belirlemede
byk lde kendi takvimlerindeki ayn evrelerini
esas aldklar dncesi, 1897 ylnda Fransa'nn Co-
ligny kentinde bulunan Coligny Takvimi ile destek bul
mutur. Byk olaslkla MS 2. yzyldan kalma olan
bu takvim bronz bir tablet zerine kaznmt ve gne
e/aya gre ayarlanm bir ayin takvimiydi. Her ay, her
zaman ayn ay evresiyle balyordu.
Druidlerin retilerinin bir sr olduunu ilk kez dile
getiren kii MS 43'te yazd bir yazsyla Romal co
rafyac Pomponius Mela'dr. Galya Druidleri, derslerini
"bir maarada ya da balta girmemi ormanlarda" ve
ren, "bilginin efendileri" olarak tanmlar. Belki de Dru-
idlere ilikin en yaygn bilgi Romal bir hatip, avukat ve
senatr olan Tacitus'a (MS 56-117) aittir. Annallar adl
eserinde Tacitus, MS 61'de gerekleen bir saldrdan
sz eder. Bu, Britanya hkmdar Suetonius Paulinus
komutas altndaki Roma ordusunun, Galler'in kuzey
bat kys aklarnda yer alan Mona Adas'na (bugn-

343
 BRIAN HAUGHTON

k Angelsey) saldrdr. Mona (Gallerce'de Ynys Mon),

Druidlerin son kalesiydi ve Romallarn saldrlarna
kar Galler'e nemli lde yarar salyordu. Romal
lar kar kyya yaklatklarnda adaya bakp Briton'la-
rn Menai koyunda adalarn savunmak zere dizildik
lerini gryorlard. Botla Mona'ya vardklarnda asker
ler "ellerinde alev alev yanan mealelerle cenaze elbise
leri iinde, salar rzgardan uuan fkeden lgna
dnm kadnlarn (byk olaslkla kadn Druidler)
saa sola koturduklarn" fark ettiler. Kadnlarn g-
de

rntleri, akla Erinyeler'in kar konulamaz fkesini

getirecek kadar korkutucuydu. Bu kadnlarn dnda,
belli bir sra iinde duran, ellerini gkyzne kaldrm
Tanrlar aran, Romallara lanet yadran erkek
Druidleri grdler. lkin Suetonius Paulinus ve ordusu
bu dehet verici manzara karsnda donakald, ne ya
pacaklarn bilemez bir haldeydiler. En sonunda, Taci-
tus'a gre Romallar cesaretleri ile korkularn yendi ve
kendilerine acmaszca saldran bu kadn ve rahipler
den oluan gruba kar ataa geti ve onlar darmada
n etti. Druidlerin kutsal ormanlar yanp kl oldu ve
(Taticus'a gre) duvarlar o srada hl kurbanlarn
kanlar ile boyal olan tapnaklar ykld. Suetonius,
Mona'y yakp ykarken, Britanya'nn gneydousunda
Iceni kabilesinin kraliesi Boudica'nn ynettii bir
ayaklanmann balad haberini ald ve Britanyallara
kar nihai, kanl bir zafer kazanmak zere geri dnd.
Druidlerin Mona'daki bu son durumlaryla ilgili ola
bilecek arkeolojik kantlar 1943 ylnda Llyn Cerrig

Erinyeler: Grek ve R o m a mitolojisinde doa y a s a l a r n n bekileridir

ler. E v r e n d e k i d z e n i k o r u m a k iin, b a k a l a r n a zarar v e r e n herke
si, kim o l d u u n a b a k m a k s z n m e r h a m e t s i z c e c e z a l a n d r a n i l a h e l e r
olarak bilinirler. (.N.)

344
 GZLENEN TARH

Bach diye bilinen adadaki bir glde toplu halde bulun

du. Saklanm 150 nesne arasnda demir ve bronzdan
yaplm silahlar, sava arabalar, kazanlar vard ve
bunlar M 2. yzyl ve MS 1. yzyl arasndaki dneme
aitti. Grne gre bu paralar gle bir tr adak niye
tine, kastl olarak atlmt. Bilginlerin hipotezine gre
deerli metal iilikler hayatta kalan Mona Druidleri
tarafndan adanmt. Bundaki amalar, Romallarn
adada Druidlerin tapnaklarna yaptklar saygszlk
lar rtmek adna tanrlar teskin etmekti.
Mona'da yaplan katliamlardan sonra Druidizm Ro
ma tarafndan yasakland; bu bir bakma organize bir
rahip snfnn sonu demek oluyordu. Fakat Druidler el
bette ki tamamyla ortadan yok olmadlar, sonradan
zellikle skoya, rlanda ve hatta Galler'in baz blge
lerinde grldler. Druidler Hristiyanln geliine ka
dar rlanda'da toplum iinde sahip olduklar nemli
mevkilerini korudular. Hristiyanlk geldiinde onlarn
rollerini kilise stlendi. Birok eski dnem Galler ve r
landa destan Druidlerden sz eder, fakat unutulmama
ldr ki, Hristiyanln geldii dneme kadar Druidlere
ilikin her ey sonradan Hristiyan yazarlar tarafndan
elden geirilmiti. rlanda edebiyatnda Druidler genel
likle krallarn danmanlar olarak tantlr; belki de
buna verebileceimiz en nl rnek Conchobar sarayn
da Ulster kralnn danman olan ef Druid, Cath-
bad'dr. Bir dier tannm rnek ise rlanda'nn en g
neyinde yer alan Munsterlarn gl, kr Druid'i Mug
Ruith'tir. Mug Ruith'in dev gibi byyebilme, byyle
frtnalar getirebilme ve insanlar taa evirebilme ye
tenekleri vard. Boynuzsuz boa postu, ku maskesi ve
tyl balyla amanistik bir grnts vard. Mug
Ruith'in kz Tlachtga nl bir Druiddi. Adn, Kasmn

345
 BRIAN HAUGHTON

ilk gn Samhain'de k atelerinin yakld trenin

yapld County Meath'taki bir tepeye ve bu trenlere
vermitir. Bu tren, belki de bir zamanlar Druidlerin
ynettii bir eskia Kelt festivaliydi.
Doal dinlere ve yerleik geleneklere olan ilginin
artt 18. yzyla kadar Druidizm bir daha ortaya k
mad. Bu ilginin byk lde William Stukeley, John
Aubrey ve John Toland gibi antikaclardan geliyordu.
John Aubrey (1626-1697), Avebury'deki Stonehenge'in
ve ngiltere'deki dier tarih ncesi antlarn Druidlerle
ilikili olduunu syleyen ilk modern yazardr. Aub-
rey'in kuramlarnn bir takipisi olan rlanda doumlu
radikal dnr John Toland, Londra'da yaklak 1717
ylnda Antik Druid dzenini kurmutur. 1726'da ise
Druidlerin Tarihi adl kitabn yaymlamtr. William
Stukeley (1687-1765), 1718'de Antikaclar Topluluu
nun sekreteri olan nc bir arkeolog ve antikacyd.
Aratrmalar, yazlar, Stonehenge ve Avebury gibi
Neolitik dnem izimleri gnmzde bile arkeologlar
ve tarihiler iin nemli bir kaynaktr. Ancak Stukeley
de Aubre'nin sylediklerine bal kalarak birok tarih
ncesi ant o dnemlerde bilinen tek ngiliz halkna at
fetmiti - Druidlere. 1740'ta Stonehenge, ngiliz Druid-
lere Verilen Bir Tapnak' ve 1743'te Avebury, ngiliz
Druidlerin Tapna'n yaymlad. Bu yaymlarn her
ikisi de gnmzdeki Druid canlannda nemli etki
lere sahiptir.
19. yzyl Galler'inde Galler iir geleneinin Dru-
id'lere kadar dayandna inanlrd. Gallerli antikac
Edward Williams, lolo Morganwg ad altnda 1792'de
Londra Primrose Hill'de Gorsedd Beirdd Ynys Pryda-
in (Byk Britanya air Topluluu)'nu kurdu. Bura
daki ayinlerin antik Druid trenlerine dayanmas bek-
346
 GZLENEN TARH

lense de aslnda ou Williams'n kendi yazdklaryd.

Druidizm ayn zamanda 12. yzyla dayanan bir Gal-
ler edebiyat, mzik ve tiyatro festivali olan Eistedd-
fod'un esin kaynaklarndan biridir. Bu festivalin mo
dern versiyonuysa 18. yzylda canlanan Galler kltr
festivallerinden etkilenmitir. Her yaz gndnmnde
Eskia Druidleri tarikatnn ayin yaptnda da g
rld gibi, gnmzde de Dtuid tarikatlar faaliyet
lerini srdrmektedir. 1781'de (bir Mason topluluu
nun iinde) Londra'da kurulan bu cemiyet, bir zaman
lar, kendilerinin Albion Localarna 1908 ylnda Ox-
ford'da katlan William Churchill'in kendi yeleri ol
masyla vnyordu.
Gnmzde orijinal Druid inanlarnn ve ayinleri
nin yle ya da byle halen devam ettiklerini sylemek
gtr. Modern Druidlerde her eyin kkeni pratik ola
rak 18. ve 19. yzyl romantizmine dayanr. Belki antik
ingiliz Druidlerinin yanklarn dini inan ve Cadlar
Bayram gibi geleneklerde bulmak mmkndr. Cad
lar bayramnda kt ruhlar korkutmak amacyla mas
ke takma gelenei kn banda, kasmn ilk gnnde
geleneksel olarak kutlanan Kelt Samhain trenlerine
dayanr. Bir dier nemli Kelt treni de Beltain'd. Bu,
30 Nisan'da ya da 1 Mays'ta yazn geliini ve Maysn
ilk gnn kutlamak amacyla dzenlenirdi. Bugnler
de tepelerin doruklarnda dev ateler yaklrd ve Dru-
idler srlerini arnmalar amacyla bu atelerin iin
den geirirlerdi. nsanlar da tpk bu srler gibi, ve
rimli bir hasat elde edebilmek iin atelerin zerinden
atlarlard. Belki de peri ve ormanlardaki dev adamlar
gibi mitolojik varlklar, bir zamanlarn nemli toplulu
u Druidlerin kutsal geleneklerinin gnmze kadar
ulaan son esrarengiz paralardr.

347
 SABA KRALIESI

E gzotik ve gizemli bir figr olan Saba Kraliesi'ni,

ncil'de geen nl Kral Sleyman'la buluma y
ksnden tanrz. Saba ayn zamanda slam dnyasn
da Balkz ya da Belks adyla bilinen gl bir sultan
dr. Etiyopya geleneinde ise Makeda olarak tannr.
Eskia tarihi yllklarnda kadn ynetici sfatyla en
ok n yapm kii Cleopatra'dr; ancak esrarengiz Sa
ba Kraliesi hakknda pek az ey bilinmektedir. Hatta
arkeologlar ve tarihiler onun gerekten yaam olup
olmadndan bile emin deillerdir. Ancak yakn za
manda yaplan arkeolojik keifler, tarihin bu en kafa
kartran kiiliine k tutmutur. Saba Kraliesi, n
cil'de Krallar Kitab'nda "Dou'nun Kraliesi" olarak
anlr. Onun kkenine ilikin baka ayrnt verilmemi
tir. Metin, kralienin Sleyman'n nn duyduunda
baharat, altn ve deerli talarla ykl bir kervann
zerinde nasl evini terk edip byk kral Kuds'te zi
yaret ettiini yazar. ncil'de verilen bilgilere gre, Sa-
ba'nn amac zor sorularla Sleyman'n nl bilgeliini
test etmekti. Byk kraln karsna ktktan sonra
Saba onun bilgelii ve kraliyet saraynn grkemi kar
snda hayrete der ve ona deerli hediyeler sunar.

348
 GZLENEN TARH

Bunun zerine Sleyman, ona byk hazineler ve "ar

zu ettii her eyi" teklif eder ve Saba evine dner. zet
olarak Sleyman ve Saba'nm yks budur.
ncil'de ad geen son kralie Saba olsa da, ncil'den
sonraki dnemlerde Yahudi ve Mslman efsaneleri
Sleyman ve Saba'nm bilindik yksn ayrntl bir
ekilde ele alr, hatta ona son derece fantastik unsurlar
ekler. MS 1. yzylda yazan Yahudi tarihi Josephus'a
gre Saba Msr ve Etiyopya kraliesiydi. Arap destan
lar ve Kuran'da Saba Kraliesi'ne ilikin hayali yk
ler yer alr. Kuran'da yazlanlara gre Sleyman'a, hal
k gnee tapan bir kralienin ynettii zengin bir kral
ln avukuundan haberler gelir. Sleyman ku ara
clyla kralieye ayana gelip kendisine gereken say
gy gstermesini, aksi halde kralln yok edeceini
ieren bir mesaj gnderir. Bunun zerine Saba ziyaret
etmeyi kabul eder ve Sleyman tarafndan tek bir tan
rya tapmaya ynlendirilir.
Bu tr efsanelerin ilerinde gereklik pay olup ol
mad sorusu yzyllardr aratrmaclarn kafasn
kartrmtr. Temel sorun, Saba Kraliesi hakknda
ok az eyin bilinmesidir. Grne gre ncil'in dn
da Saba'ya ilikin bamsz kantlar yoktur ve tarih ka
ytlar bu byk kralie hakknda bilgi iermemektedir.
Yine de Saba birok kltrde ylesine nemli bir figr
haline gelmitir ki, Saba'nm yksnn hayali bir yk
olduunu dnmek doru olmaz. Modern arkeolojiye
gre, eer Saba tarihsel bir figr olarak yaadysa, h
km srd topraklarn ya Abyssinia'daki Axum'da
(bugnk Etiyopya), ya da Saba blgesinde (Yemen'de)
olmas gerekir. Aralarnda yalnzca Kzldeniz'deki 15
millik kanal olduu iin, her iki blgeyi ynetmi olma
ihtimali de vardr. Bu varsaymn temeli, Saba'nn S-

349
 BRIAN HAUGHTON

leyman' ziyaret ederken yannda gtrd hediyelere

dayanr: bu hediyeler arasnda yalnzca bu iki blgede
ve komu kasaba Oman'da yetien tts vard. Hkm
darlna ilikin tahmin edilen ve genel kabul gren za
man dilimi yaklak M 950 civardr.
Peki Saba ve Axum'un ncil'de anlatld gibi egzo
tik kralie tarafndan ynetildiine ynelik kant var
m? M nc binyl kadar eski bir tarihte, Yakn Do
u ve Msr'da parfm ve tts dkkanlarnn olduuna
ilikin kantlar var. Saba krall ticaretle uraan zen
gin bir ulustu, Akdeniz ve ilerisindeki tapnaklarn g
zel kokmasn salamak iin tts ve baharat tamak
amacyla kullanlan ve lden geen ticaret yollar s
rekli kontrol altndayd. Saba'nn bakenti Marib'di ve
bu kent, Arap l yaknlarnda, Adana Vadi'sinde bu
lunuyordu. Bu kuru blgede Saballar'a su gerekliydi.
Sonu olarak M 750-600 yllar arasnda civardaki
dalara den dnemsel muson yamurlarn biriktir
mek iin baraj ina ettiler. Bylece ehirdeki scaktan
kavrulmu topra sulayabilecekler ve bylece tarm
yapabileceklerdi.
Los Angeles'da yaayan bir belgesel yapmcs, fo
toraf ve amatr arkeolog olan Nicholas Clapp, 2002
ylnda Saba: lde Efsanevi Kralieyi Ararken'i ya
ymlad. Clapp, bu kitabnda, Saba Kraliesi'nin, eski
ada kurulmu be gney Arap devletinin en gls
ve zengini olan Saba krallnn hkmdar mehur Ye
men Kraliesi Belks olarak tanndn ne srd.
Clapp ayrca, ncil'de yazlanlarn aksine Saba'y, g
l bir kraldan ziyade bir yerel lider olarak grd S
leyman'dan daha gl bir hkmdar olarak tantr.
Clapp'a gre Belks'n ve ona elik eden heyetinin Ku
ds'e yapt uzun yolculuun nedeni ticaret toplant-

350
l a n n a katlmakt. Bu toplantlar genelde Sleyman'
kontrol altnda olan yollarda baharat ticareti yapmak
amacyla dzenleniyordu. Aslnda Saba'nn srail'e
gnderdii eliler dnya zerindeki ilk byk ticaretin
kt bir ansyd.
Belks ayn zamanda Sabean'n bakenti Marib'e do
kuz mil uzaklkta yak zamanda ortaya km bir tap
nan addr. Calgary niversitesi'nde arkeoloji blm
profesrlerinden Dr. Bili Glanzman'a gre Mahrem Bel
ks ya da Ay Tanrsnn Tapna M 1200-MS 550 yl
lar arasnda tm Arabistan'da haclarn ziyaret ettikle
ri blgeydi. Bu devasa oval biimli tapnan 274 metre
genilii vard, ancak, gnmzde bu antik kendin o
u rzgarn tad kumlarn altna gmlmtr. Bu
blgeden karlan bulgularn arasnda bronz ve su
mermerinden yaplma heykeller ve tapnakta hayvan
larn kurban edildiini ispatlayan iri hayvan kemikleri
vardr. M 8. ve 7. yzyllara ait Asur metinlerinde Sa
ba krallarn adlarnn Iramru ve Karib-ilu olduu ya
zar. Bu krallarn adlar Saba'dan gelen deerli talar ve
Saba'nn Sleyman'a gtrd hediyeleri anmsatan
birtakm deerli eyalarla birlikte geer. Ancak bunlar
kralielerle deil krallarla ilikilidir ve metinlerde Sa
ba'nn ad gemez. Mahrem Belks tapna dahil, Sabe-
an yaztlarnda da Saba Kraliesi'ne ilikin bir yaz
yoktur. M 10. yzylda yaam olan ad ncil'de geen
Sabean kkenli kralieye ilikin net bir kayt yoktur
nk Saba Krall o dnemde pek gelimemiti. S
leyman kesinlikle nfuzlu ve kaydadeer bir hkm
dard, fakat adn yalnzca Saba Kraliesi ile birlikte
anyoruz. Sonu olarak ncil'de yazlanlar baz tarihi-
lerce Sleyman'n saltanatndan yzyllar sonra yaz
lan tarihsel bir deeri olmayan, yalnzca kraln zaferle-

351
 BRIAN HAUGHTON

rini ve efsanevi bilgeliini ne karmay hedefleyen y

kler olarak grr.
Kzl Deniz'in kysnda dar bir blgede yaayan Eti
yopya Hristiyanlar arasnda (Kebra Negast adl kralla
rnn epik tarihini de ieren) bir yk vardr. Buna gre
onlar Sleyman ve Saba'nn oullar olan I. Menelik'in
soyundan gelmi ve bylece Etiyopya hanedannn ba
langc olmulard. ykye gre Menelik yal babas
Sleyman' grmek iin Kuds'e gitmi, babas ona kal
mas ve lmnden sonra kral olmas iin yalvarmt.
Fakat Menelik babasnn bu isteini geri evirerek gece
leyin gizlice eve dnm, beraberinde kraln en nemli
yadigar olan Ahit Szlemesi'ni gtrmt. yle san
lyor ki Menelik bu ahdi kuzey Etiyopya'da Aksum'a ge
ri getirmi. Bu ahit, gnmzde Zion'lu Meryem'in kili
sesinin avlusundaki hazinede grlebilir. Kebra Ne-
gast'da Makeda'nn (Saba olarak da bilinir), M 1020'de
ncil'de ad geen bir liman olan ve Yemen'de olduu sa
nlan Ophir'de doduu yazar. Makeda Etiyopya'da ei
tim grm ve babas M 1005'te ldnde 15 yanda
tahta gemi ve 40 yl tahtta kalmtr. Ancak baz bel
geler bu srenin alt yl olduunu yazar.
1999 ylnn Mays aynda Nijeryal ve ngiliz arke
ologlardan oluan bir ekip, Nijerya'nn yamur orman
nn arkalarnda gizlenmi olan bir kale duvarn orta
ya karrlar. Ekip, bu duvarn Afrika'nn en nl kral
lklarndan birinin merkezi olduunu ve Saba Kralie-
si'nin gmld yer olabileceini dnr. Erado'daki
ant Afrika'daki en byk anttr ve evresinde bir hen
dek ile 45 adm bulan, 100 mil gibi inanlmaz bir uzun
lua sahip yksek bir duvar vardr. Blge halk Biliki-
su Sungbo'nun (Saba Kraliesi) engin Erado Krall
nn snrlarn kazdn ve onun mezar olduu d-

352
 GZLENEN TARH

nlen bu yere her sene haclarn geldiini belirtir. Bu

blge tarihte Saba'nn ticari gezilerini anmsatan altn
ve fildii ticareti ile nlenmi olsa da Saba'y Aksum'la
ilikilendirebilecek dorudan arkeolojik bir kant yok
tur. Yerel efsanelere karn antn Saba Kraliesi'nin
M 10. yzyldaki saltanatndan 1000 yl sonra ina
edildii sanlyor.
Saba Kraliesi'nin zerine arkeolojik ve tarihsel ka
ntlarn belirsizliklerine karn g, bilgelik ve gzel
likle anlan bir kadn imgesi sanatlara, yazarlara ve
film ynetmenlerine yzyllar boyunca ilham kayna
olmutur. Rnesans dnemi sanatndan Hollywood'un
parlak destanlarna kadar olan dnemde Saba'nn etki
si gzard edilemez. Gerekten de Saba Kraliesi beyaz
perde tarihinde kullanlan nemli bir temayd. Saba
zerine olan filmlere ilikin bilinen en nl versiyonlar
unlardr: srail kral Sleyman ile Saba Kraliesi ara
sndaki talihsiz ak konu alan, J. Gordon Edwards'n
1921'de ektii ve Betty Blythe'n barolde oynad
sessiz film Saba Kraliesi, Yul Brynner ve Gina Lollob-
rigida'nn rol ald Sleyman ve Saba (1959), Saba
Kraliesi'nin Atom Adam'la Bulumas (1963), ve ilk si
yahi Saba'y canlandran Halle Berry'nin oynad S
leyman ve Saba (1995).
Bugn elimizde somut bir kant olmasa da, ncil'de
ki ykde ve sonradan anlatlan destanlarda ad geen
Saba Kraliesi antik dnemin bir parasyd. Antik Ara
bistan'da gl kadn hkmdarlarn olduu su gtr
mez bir gerek, belki Saba blgesinde yaplacak olan
daha ayrntl bir kaz almas sonucunda Saba yk
snn kahraman ortaya kacak. Arkeolojik ve tarihsel
kantlar olsun olmasn, Afrika ve Arabistan'da Saba'nn
yks 2000 hatta 3000 yldr dillerden dmemitir.

353
 TARM MUMYALARININ
GZEM

T arim mumyalar, kadim dnyann artc srlarn

barndrr ve 20. yzyln en ok dikkat eken arke
olojik keiflerinden biridir. Bu artc biimde iyi ko
runmu insan kalntlar, in'in bat kesiminin bir b
lm olan Tarim Havzas'nda geni Taklamakan l
nn kurumu, tuzlu arazisinde bulunmutur. imdiye
kadar bulunan cesetler M 1800'den MS 400'lere kadar
geni bir tarihsel aralkta gmlmtr. Fakat dnya
apnda bilim adamlarnn ilgisini eken ey mumyala
rn belirgin bir ekilde Avrupallarn zelliklerini ta
mas ve 2000 yl nce yok olularndan nceki in'in bu
ssz blgesinde yaayan Kafkas kabilelerini temsil et
tiklerinin dnlmesiydi.
Mumyalar ilk olarak doksanl yllarn banda,
in'den Trkiye'ye uzanp Avrupa'ya alan eski yol
gzargah olan pek Yolu'nun karmak tarihini ara
tran sveli kaif Sven Hadin tarafndan bulunmu
tur. Fakat cesetleri koruyacak ve incelemek zere Av-
rupa'daki mzelere tayacak gerekli ekipman olmad
ndan, mumyalar olduklar yerde brakldlar ve son
ra unutuldular. 1978'de, inli arkeolog Wang Bing-
354
 GZLENEN TARH

hua, Orta Asya'nn kuzeydou kesinde Xinjiang eya

letinde Qizilchoqa yani Kzl Tepe'de bir mezarlkta
yapt kazda bu cesetlerden 113 tane buldu. Cesetle
rin pek ou daha sonra Urumqi ehrindeki mzeye
tand. Yaklak 25 yldr inli ve Uygurlu arkeolog
lar blgede teferruatl kazlar ve aratrmalar yap
maktadrlar; bylelikle u an in'in batsnda 300'den
fazla mumyann bulunduu bilinmektedir. 1987'de
Victor Mair (Pennsylvania niversitesi'nde in ve
Hindu-ran edebiyat ve dinleri profesr) Urumqi'de
bir mzede bir grup turiste nderlik ederken, Wang
Binghua tarafndan karlm mumyalarla karlat.
Kendisi bunun ok edici bir tecrbe olduunu syl
yor. Hepsi koyu mor ynl elbiseler ve kee botlar giy
mi, vcutlar neredeyse mkemmel bir biimde ko
runmutu. Daha da byleyici olan ey; bu mumyala
rn hepsinde kahverengi, sar sa; uzun burun ve kafa
tas; ince uzun vcut; byk ve ukurlu gzler gibi Av
rupallarn zelliklerinin bulunmasyd.
in'de o zamanki siyasi havadan dolay, Mair bu il
gin buluntular hakknda bir ey yapamad; fakat
1993'te Buz Adam zerinde alm olan bir grup tal
yan genetikiyle geri dnd. Grup, Urumqi mzesinde
yeterli yer olmad iin tekrar gmlen cesetleri ara
trmak iin Wang Binghua'nn Kzl Tepe'deki aratr
ma blgesine gitti. Mair ve takm, cesetlerin beyaz de
rililerden olduunu kantlayan DNA rnekleri ald.
Mair'in aratrmas ayrca gsteriyor ki bu Avrupal
mumyalarn en eskileri Tarim Havzas'na ilk yerleen
ler olabilir.
Btn batl in mumyalarnn en eskisi Loulan'n
gzeli adyla bilinir. Mkemmel korunmu kadn cese
di 1980'de inli arkeologlar tarafndan Taklamakan
 BRIAN HAUGHTON

lnn kuzeydou ucunda yer alan ok eskiden kal

ma Loulon yaknlarnda bulunmutur. 4800 yl nce
krkl yalarnda lm olan bu kadn 1.60 boyunday
d ve dz burun kemerli, yksek elmack kemikli ve
keeden yaplma sa bandyla toplanm sarya yakn
kahverengi salaryla Avrupallarn zelliklerini ta
maktayd. Ynl bir kefen ile sarlm, deri izmeler
giymiti ve kendisiyle birlikte bir tarak ile iinde bu
day taneleri olan gzel bir hasr sepet de gmlmt.
Xinjiang Arkeoloji Enstists tarafndan 2003'te Lo-
ulan blgesinde yaplan baka bir aratrmada dikkat
ekici bulgular ortaya karlmtr. Kaz almalar
antik Loulan kasabasndan 100 mil uzakta, 7.5 metre
ykseklikte bir hy ieren mezarlk alannda ya
plmt. Hyn merkezine ok yakn bir yerde ok
nemli bir mumya daha bulunmutur. Gemi eklinde
bir tabutta, keeden bir apka takm, deri bot giymi
bir kadn mumya battaniyeye sarlmt. Krmzya bo
yanm bir maske, yeimtal bir bilezik, keeden ya
plma bir kese, ynl bir petemal ve efedradan yapl
m ubuklar da mumya ile birlikte gmlmt.
Efedra ran'da Zerdtlerin dini ayinlerinde tbbi
amala kullanlan allktr, bu yzden iki blge ara
snda bir iliki olmas muhtemeldir.
Bir adam, bir kadn ve bir bebekten oluan eren
mumyalar olarak bilinen bir grup mumya da daha
sonra bulunmutur. M 1000'li yllardan kalma olduu
dnlen erikin cesetleri ayn renklerde giydirilmi
ve elleri yakn akraba olduklarn gsterdii dnlen
krmz ve mavi eritlerle balanmt. Erkek olan er
en mumyas bir buuk metreden uzundu ve ld za
man ellili yalardayd. Uzun, ak kahverengi, rgl
salar; ksa sakal ve yznde pek ok dvmesi vard.

356
 GZLENEN TARH

Adam, yannda ondan fazla eitte apkayla ve mor ile

krmz renkli iki para elbise giydirilerek gmlm
t. Ayn eren adam gibi, kadn da yznde pek ok
dvme ile gmlmt, fakat boyu 1 metre 80 santim
den uzundu. Krmz bir elbise ile geyik derisinden be
yaz botlar giymiti; ak kahverengi uzun sa ikiye ay
rlp rlmt. Erikinlerle birlikte, mavi bir balk
giydirilmi 6 aylk bir bebek de gmlmt ve bebein
gzleri mavi talarla kapatlmt. Bebekle birlikte
inek boynuzundan bir kupa ve koyun memesinden ya
plma biberon da bulunmutur. Ailenin bir eit salgn
hastalktan ld dnlmektedir.
Arkeologlar bu kadar heyecanlandran ey mumya
larn giydii artc bir biimde korunmu, parlak
renkli Avrupai desenli giysilerdi. Los Angeles'daki Oc
cidental College'da dil ve arkeoloji profesr Dr. Eliza-
beth Barber Tarim Havzas'ndan toplanan giysilerle il
gili detayl bir aratrma yapt ve Kuzey Avrupadaki
keltlerin ekose desenleri ile byk benzerlikler buldu.
Tarim mumyalarndaki ekose desenin Avrupa'dakiler-
le, Rusya'nn gneyinde bu tr giysilerin ilk bulundu
u yer olan Kafkas dalarnda ayn kkenden geldiini
ileri srd. Bat in mumyalaryla birlikte bulunan e
itli giyim eyalar arasnda cbbeler, balklar, gm
lekler, kabanlar, ekose dokumal pantolonlar ve izgili
ynl oraplar vardr. pek Yolu'nun kuzeyinde Subes-
hi'de, ok uzun boyda apkalar giymi, M 500-600'l
yllardan kalma iki kadn mumya bulunmu ve onlara
Subeshi'nin Cadlar ad verilmitir.
Fakat bu bariz Avrupal insanlar kimlerdi ve bat
in'de ne ileri vard? Mumyalar in'de geni bir co
rafi blgeye ve zaman aralna yaylmtr, bu da
mumyalarn tek bir kabileden olmadn kantlamak-
357
 BRIAN HAUGHTON

tadr. Bin yllk bir periyotta doudaki pek ok gmen

topluluklar temsil etmektedirler. Mumyalarn bulun
duu blgede, en azndan baz mumyalarn kkeni
hakknda ipular verebilecek eski kaynaklar bulun
maktadr. Milattan nce ilk bin ylnn in kaynaklar
Bai halk olarak bilinen "uzun sal beyaz i n s a n l a r
dan sz etmektedir. Bai halk in'in kuzeybat snrn
da yaamtr ve inlilere yeimtalar sattklar ak
a ortadadr. in'in kuzeybat snrnda yaayan Yuez-
hi halk da inlilere Gansu'daki Yuezhi dalar yakn
larndan kardklar yeimtalarn tedarik etmiler
di. Gebe Xiongnu halk tarafndan bozguna uratl
dktan sonra, Yuezhi halknn ounluu Semerkant
blgesine (imdiki zbekistan'n ve Kazakistan'n g
ney batsnn bulunduu Gney Asya blgesi) ve ar
dndan da Kushan mparatorluu'nu kuracaklar yer
olan Kuzey Hindistan'a g ettiler. Yuezhi krallar,
resmedildikleri paralarda beyaz tenli rka benzedikle
ri iddia edilmektedir.
Bu blgede yaam son grup da, Hint-Avrupa dilini
(ou Avrupa, Hint ve ran dilini kapsayan dil grubu)
konuan en doudaki halk temsil eden Tocharianlar-
dr. Baz bilim adamlar gnmzde kantlanamamas-
na ramen, Tocharian ile Yuezhi halknn ayn halk ol
duunu iddia etmektedir. Avrupal grnml mumya
larn bulunduu in'in batsndaki blgeler, kuzeydo
udaki Tarim Havzas ve Lopnur yresinin en dou
ksm Tocharian dilinin ilerleyen zamanlarda yaylma
sna olanak tanmtr. in yaztlarnda Tocharianlarn
sar veya kzl sal ve mavi gzl olduklarndan sz
edilir. MS 9. yzyldan kalma Budist maaralarndaki
duvar resimlerinde ak bir ekilde Avrupallara benze
yen insanlar gsterilmektedir. Tocharianlar Tarim

358
 GZLENEN TARH

Havzas'nda yaamaya devam ettiler, Kuzey Hindis

tan'dan Budizmi aldlar; kltrleri 8. yzylda dou As
ya steplerinde Uygur Trkleri tarafndan asimile edile
ne kadar varln srdrd.
Tarim Havzas'nda mumyalarla birlikte hibir yaz
l belgeye rastlanmam olsa da; hem ayr corafi ko
numda olmalar, hem de Toaryahlarna Avrupa insa
nnn zelliklerini gstermesi, orada bulunan mumya
larn en azndan bir ksmnn Toaryallarn atalar ol
duu gstermektedir. Peki tm bu insanlar bat in'de
ki anayurtlarn bulmak iin nce Avrupa'y sonra da
Asya'nn yansn m kat ettiler? Rusya'nn gneyinde
ki Kafkas dalarndaki kumalarda bulunan ekose de
senin atas ve ayn blgedeki dillerin Hint-Avrupa dil
lerinin kkeni olduuna dair kantlardan yola kld
nda, ok eski alarda Kafkaslardan g edildii ka
nsna varlmaktadr. Dr. Elizabeth Barber'n hipotezi
ne gre; biri Hindu-Avrupallarn muhtemel anavatan
olan Karadeniz'in kuzey batsndaki blgeden batya
doru ilerleyen, Keltlerin ve dier Avrupal rkn olu
masyla sonulanan; dieri ise Toaryallarn atalar
nn douya ilerleyip en sonunda Orta Asya'daki Tarim
Havzas'na ulamalaryla sonulanan iki ayr g mey
dana gelmitir. Tarim Mumyalarnn nda, bat ve
dou medeniyetlerinin birbirinden tamamen habersiz
gelitikleri teorisi rmektedir.
 YEL OCUKLARIN
GARP HKAYES

ngiltere kral Stephen'n karklklarla dolu krallk

dnemi srasnda (1135-1154), Suffolk'ta Woolpit k
y yaknlarnda garip bir olay yaand. Hasat zamann
da iftiler orakla tarlalarda alrken kurt ukuru de
nilen (kasabann ismi de bu anlama geliyor) kurtlar tu
zaa drmek iin kazlan hendeklerden iki kk o
cuk birden ortaya km. Biri kz biri erkek olan ocuk
larn derileri hafif yeildi ve zerlerinde garip renkli,
bilinmeyen malzemelerden yaplm kyafetler vard.
ocuklarn konutuklar dili kimse bilmiyordu, bu yz
den onlar Wikes'taki toprak sahibi Sir Richard de Cal-
ne'ye gtrdler. Buradayken srekli aladlar, baz
gnler onlara sunulan ekmei ve dier yemekleri yeme
yi reddettiler. Fakat nlerine saplar ayklanmam fa
sulye getirdiklerinde, alktan kvranan ocuklar byk
bir itahla onlar yemek istedi. Fakat ocuklar fasulye
leri aldklarnda kabuklarn deil saplarn ayorlard
ve saplarn iinde bir ey bulamaynca tekrar alamaya
balyorlard. Fasulyeleri nasl ayklayacaklar retil
dikten sonra, ekmein tadna bakana kadar aylarca bu
sayede hayatta kaldlar.

360
 GZLENEN TARH

Zaman getike; kardelerin k (erkek karde)

depresyona girdi, hastaland ve ld. Fakat kz yeni ya
amna uyum salad ve vaftiz edildi. Derisi asl yeil
rengini kaybetti ve kz salkl gen bir kadn oldu. n-
gilizceyi rendi ve ardndan Norfolk'un komu eyaleti
King's Lynn'den bir adamla evlendi ve sonrasnda "ba
bo ve kt niyetli" bir kadn oldu. Baz kaynaklara
gre Agnes Barre ismini ald ve kocas da bykeli II.
Henry idi. Hatta gnmzde yaayan Earl Ferrers'in
de, akraba evlilikleri sonucu bu kadnn torunlarndan
olduu sylenir. Bunun kant belirsizdir, nk o d
nemde bu isimle yaam tek bykeli, 12. yzylda II.
Henry'nin valyesi, Ely badiyakozu ve kraliyet yarg
c olan Richard Barre'di. 1202'den sonra Richard emek
li olarak Leicester'da bir Austin Katedral yesi oldu, ya
ni Agnes'in kocas pek olas gzkmyor.
Gemii sorulduunda, kz geldikleri yer ve Woolpit'e
varlar hakknda belirsiz ayrntlar anlatabiliyordu.
Yanndaki ocuun erkek kardei olduunu ve ebedi ala
cakaranln olduu, sakinlerinin kendileri gibi yeil
renkli olduu "Saint Martin lkesi"nden geldiklerini be
lirtmitir. lkesinin nerede olduundan emin deildi,
ancak onu "ok byk bir nehrin" baka bir "aydnlk"
lkeden ayrdn syledi. Hatrladna gre bir gn
tarlada babasnn srlerine bakyorlard ve srdeki
hayvanlar izleyerek, iinden zil sesleri gelen bir maa
raya girdiler. Bylenmi bir ekilde uzun bir sre bo
yunca karanlkta dolatlar ve sonunda gnein aniden
ortaya karak gzlerini kamatrd bir maara girii
ne (muhtemelen kurt ukurlarna) vardlar. Bir sre
sersemlemi bir halde ylece yattlar, daha sonra ifti
lerin sesini duyup korktular, kalktlar ve kamaya al
tlar, ancak maarann giriini bulamadan yakalandlar.
 BRIAN HAUGHTON

Bu srad hikayede gereklik pay olabilir mi? Bu

hikayeye, ortaa ngiliz vakanvislerinin kaydettii
ok sayda mucizenin arasnda yer verilmeli midir? Bu
hikayeyi anlatan iki kaynak da 12. yzylda yaam ki
ilerdir. Birincisi, Yorkshire'da yaayan (1136-1198) n
giliz tarihi ve rahip Newburghlu William'dir. Balca
yapt Historia rerum Anglicarum (ngiliz Tarihi), ngil
tere'nin 1066-1198 yllar arasndaki tarihini anlatan,
Yeil ocuklar hikayesine de yer verdii bir eserdir. Hi
kayenin dier kayna 1207-1218 yllar arasnda Es-
sex'teki Coggeshall Manastn'nn altna barahiplii
grevini yrten Coggeshalllu Ralph'tir (lm: 1228).
Ralph bu hikayeyi, 1187'den 1224'e kadar katkda bu
lunduu Chronicon Anglicanum'da (ngiliz Vakayina
mesi) anlatmtr. Hikayenin anlatld tarihlerden de
anlald gibi, her iki yazar da hikayeyi, gerekletii
ileri srlen tarihten yllar sonra yazmtr. ngiliz ta
rihinin Kral Stephen'n lmne (1154) kadarki bl
mn anlatan ve o zamanlarn dilden dile dolaan bir
ok efsanesine yer veren Anglo-Sakson Vakayinamele
rinde Yeil ocuklardan bahsedilmemi olmas, olayn
gerekletii zamann, Kral Stephen'm hkmdarl
dneminden ziyade II. Henry dneminin balan olmas
gerektiini gsteriyor.
Suffolk'un komu ehri Essex'te yaayan Coggeshall
lu Ralph'in mutlaka olayda geen kiilere ulama imka
n bulmu olmas gerekir. Ralph Vakayinamelerinde Ye
il ocuklar hikayesini Agnes'in yannda hizmetilik
yapt Richard de Calne'n kendisinden sk sk dinledi
ini belirtmitir. Aksine, uzak bir Yorkshire manastrn-
da yaayan Newburghlu William'n birinci el kaynakla-
n olmamtr, ancak o da ada tarihi kaynaklardan
yararlanmtr. "Bu kadar ok sayda ve aklamalan

362
 GZLENEN TARH

tatmin edici olan tank grnce inanmak zorunda kal

dm" demesi de bu durumu dorulamaktadr. Robert
Burton'n 1621'de Anatomy of Melancholy (Hznn
Anatomisi) ve Thomas Knightleynin 1828'de The Fairy
Mythology (Peri Mitolojisi) adl kitaplarnda 12. yzyl
kaynaklarna dayanarak hikayeden bahsedilmesi, Yeil
ocuklar hikayesinin, tarihin ilerleyen dnemlerinde
de unutulmadn gsterir. Hatta, Yeil ocuklarn
Austos 1987'de spanya'da Banjos adl bir yerde, ikin
ci kez grldkleri bile sylenir. Ama bu olayn ayrnt
lar Woolpit olayyla neredeyse tamamen ayndr ve g
rne gre hikayeyi ortaya atan da Strange Destinies
(1965) adl kitabyla John Macklin'dir. spanya'da Ban
jos adl bir yer yoktur ve bu hikaye, Yeil ocuklardan
ilk bahseden 12. yzyl ngiliz hikayesinin batan yazl
masndan ibarettir.
Esrarengiz Woolpit Yeil ocuklaryla ilgili eitli
aklamalar ileri srld. Bunlarn en u rnekleri, o
cuklarn evrenin iindeki gizli bir dnyadan geldikleri,
bir paralel boyuttan dnyaya alan bir kapdan ieri
girdikleri ve yanllkla yeryzne gelmi uzayllar ol
duklar gibi ihtimallerdi. ocuklarn uzayl olduklar
ynndeki kuramn destekilerinden biri de sko gk
bilimci Duncan Lunan'dr. Lunan'a gre, bu ocuklar
bir cisim gndericinin yanllkla yeryzne yollad
uzayllard. Bir yerel efsaneye gre, Yeil ocuklarn,
ilk 1595'te Norwich'te yaymlanan, muhtemelen (Nor
folk-Suffolk snrnda bulunan Thetford Orman yakn
larndaki) Wayland Orman'nda geen Ormandaki Be
bekler adl halk sylencesiyle yakndan ilgilidir. Hika
ye, bir erkek ( yanda) ve bir kz ocuunun amcas
ve bakcs olan bir ortaa Norfolk kontu zerine kuru
lu. ocuklarn parasnn kendine miras kalmasn iste-

363
 BRIAN HAUGHTON

yen amca, iki adam tutar ve onlara ocuklar ormana

gtrp orada ldrmelerini syler. Ancak, adamlar bu
nu yapamaz ve ocuklar Wayland Orman'nda brakr.
ocuklar burada alktan ve souktan lrler. Woolpit
hikayesi de, bu hikayenin Woolpit Orman'na kyn d
na tanm halidir. Burada ocuklar sanotundan ze
hirlenirler, ancak, hayatta kalrlar ve iftilerin onlar
bulaca Woolpit ayr'na varrlar. Kimileri, ocuklar
nn derilerinin yeil olmasnn sanotundan kaynak
landn ileri srmtr. Bu ocuklarn, 12. yzyl sy
lencesinin konusu olan ormandaki ocuklar olma ihti
mali gzard edilmemelidir.
Gnmzde bu hikaye hakknda en yaygn kabul g
ren aklama, Fortean ncelemeleri (1998) adl kitabn
da Paul Harris tarafndan ileri srlmtr. Harris'in
kuram kabaca yledir: Her eyden nce, olayn tarihi
bu kez 1173'e, Kral Stephen'n selefi II. Henry'nin h
kmdarl dnemine tanyor. O zamanlar, 11. yzyl
dan beri Flaman (Kuzey Belikal) dokumaclar ve tc
carlar srekli ngiltere'ye g ediyorlard; Harrris'in an
lattna gre, II. Henry tahta getikten sonra bu g
menlere srekli ikence yapld, bu durum Suffolk'ta
Fornham blgesinde yaplan bir savala son noktaya
vard ve gmenlerin binlercesi bu savata katledildi.
Harris, ocuklarn Flaman olduklarn ve muhtemelen
Fornham St. Martin kynde ya da bu kye yakn bir
yerde yaadklarn, bu yzden hikayelerinde St. Mar-
tin'in getiini tahmin ediyor. Woolpit'e birka mil
uzaklktaki bu kyle Woolpit'i Lark Nehri, muhtemelen
kzn bahsettii "ok byk nehir" ayryor. Kurama g
re, ocuklarn anne-babalar Flamanlara yaplan iken
cede ldrlnce onlar da Thetford Orman'nn dipsiz
karanlna dalarak kaarlar.

364
 GZLENEN TARH

Harris, ormanda yeterli miktarda yemek yiyemeden

bir sre saklandlarsa, ocuklarn yetersiz beslenme
den dolay kloroz geirmi olabileceklerini, derilerinde
ki yeil rengin bundan kaynaklandn tahmin ediyor.
Buna gre, ocuklar Bury St. Edmunds Kilisesi'nden
gelen an seslerini takip ettiler ve 4000 yldan daha es
ki, Neolitik adan kalma akmakta madenleri olan
Grimes Graves'e ait yeralt gei yollarndan birine gir
diler. Madenin iindeki yollar izleyerek sonunda Wool-
pit'e ktlar ve burada neye uradklarn arm,
uzun zamandr yemek yememi, tuhaf kyafetler iin
deki, Flamanca konuan ocuklar, daha nce Flaman-
larla hibir iletiimi olmayan kyllere muhtemelen
yabanc geldi.
Harris'in dahice hipotezinin, Woolpit olaynn
zmlenemeyen ynlerine mantkl aklamalar getirdi
i bir gerektir. Ancak, bahsedilen yolunu kaybetmi
ksz ocuklarn Yeil ocuklar olmas birok adan
phelidir. II. Henry t a h t a getiinde ve Kral Step-
hen'n getirdii Flaman paral askerleri kovmak istedi
inde, nesillerdir ingiltere'de yaamakta olan Flaman
dokumaclar ve tccarlar bu durumdan pek etkilenme
milerdi. 1173'te Fornham'da patlak veren i savata
ldrlenler, yanlarnda savatklar isyanc valye
lerle birlikte, Kral II. Henry'nin ordularna kar sava
an Flaman askerlerdi. Bu askerlerin ailelerini kendi
leriyle beraber savaa sokmu olmalar imkanszdr.
Yenilgiden sonra, hayatta kalan Flaman askerler kr
sal alana dalarak katlar ve ou, blge yerlilerinin
saldrsna urayarak ldrld. Richard de Calne gibi
bir toprak sahibinin ya da emrinde alanlardan veya
ziyaretilerinden birinin, ocuklarn konutuu dilin
Flamanca olduunu anlayacak kadar bilgili olmas ge-

365
 BRIAN HAUGHTON

rekir. Zira Flamanca o zamanlar Dou ngiltere'de yay

gn bir dil olmaldr.
Harris'in, ocuklarn Thetford Orman'nda sakland
, ardndan St.Edmunds'tan gelen an seslerini takip
edip yeralt yollarna girerek Woolpit'e vard ynn
deki kuram, corafya bilgisi asndan da phelidir.
Her eyden nce Bury St. Edmunds, Thetford Orma-
n'na 25 mil uzaklktadr ve ocuklarn bu mesafeden
gelen kilise anlarn duymu olmalar imkanszdr. Ay
rca, akmakta madenleri Thetford Orman'nn bu
lunduu blgeyle snrldr ve Woolpit'e kan yeralt
yollar yoktur, olsayd bile iki a ocuun Woolpit Orma-
n'na kadar olan 32 millik mesafeyi yrm olduunu
dnemeyiz. Yeil ocuklarn Fornham St. Martin'den
gelmi olduklarn kabul etsek bile, bu da 10 millik bir
mesafe demektir, kzn bahsettii "ok byk nehir"
Lark Nehri ise o kadar byk deildir.
Woolpit hikayesinin ngiliz halk inanlarnda bulu
nan birok zellii vardr; kimileri Yeil ocuklar ngi
liz halk hikayelerindeki Yeil Adam, Yeilli Jack, h a t t a
Arthur efsanesindeki Yeil valye gibi kahramanlarla
zdeletirilen kiilikler olarak grr. Belki de ocukla
rn, bir-iki yzyl ncesine kadar krsal kesimde yaa
yan halkn byk blmnn inand cin ve perilerle
bir ilgisi vardr. Eer Yeil ocuklar hikayesi bir peri
masahysa, bu masallarda olmayan bir yn gze arp
yor: Hikayedeki kz ocuu, bu dnyayla ilgisi olmayan
vatanna dnmyor, evleniyor ve bir lml olarak
dnyadaki herkes gibi yayor. Belki de Coggesshalllu
Ralph'n biraz da esrarengiz bir yorumla kzn "hare
ketlerinde babo ve kt niyetli" olduunu sylemesi,
kzn perilere zg vahi zelliklerinden bazlarn kay
betmemi olduunu gsteriyor olabilir. Yeil renk her
 GZLENEN TARH

zaman dier dnyayla ve doast varlklarla zde-

letirilmitir. Fasulyenin llerin yiyecei olduu sy
lendii iin, ocuklarn yeil fasulyeye dknlkleri
dier dnyaya gnderme yapan baka bir ipucudur. Ro
ma dininde Lemuria, llerin (Lemurlar) lanetli ruhla
rn evlerinden kovmak iin insanlarn fasulyeyi adak
adad, her yl dzenlenen bir enlikti. Eskiada Yu
nanistan, Roma ve Msr'da ve ortaada ngiltere'de
fasulyelerin iinde llerin ruhlarnn bulunduuna
inanlrd.
Woolpit hikayesi iki 12. yzyl kaynanda yer alma
sna ramen, zamann vakayinamelerinin siyasi ve dini
olaylarn yan sra bugn kabul grmeyen, ancak o za
mann eitimli insanlarnn bile ounlukla inand
alametlere, olaanst olaylara ve mucizelere de yer
verdii unutulmamaldr. Belki de o zamanlar Yeil o
cuklarn esrarengiz bir ekilde ortaya kmalar, efsa-
nelerdeki perilere ve ikinci yaama olan inanla birlik
te, dzenin bozulduu, deien bir zamann gstergesi
olabilir. Gerek ne olursa olsun, Agnes Barre'in torunla
r bulunmadka (kimileri bunun mmkn olduunu
ileri srmtr) ve olayla ilgili daha ok belge gn
na kmadka Yeil ocuklar ngiltere'nin en zm
zor srlarndan biri olarak kalacaktr.

367
 TYANALI APOLLONIUS:
ESKA STADI

T yanal Apollonius birinci yzylda yaam neo-Pi-

sagorcu bir filozof, retmen, ifac ve by ustas
dr. Greko-Roma dnyasnn en nl filozofu olarak bi
linir ve sa ile ayn ada yaad iin ska onunla k
yaslanr. Apollonius Suriye, Msr ve Hindistan olmak
zere ok sayda yer gezmi ve birok mucize ve bilge
likle anlr olmutu. Hayatta iken ve ldkten sonra ef
sanelerin neredeyse odana yerlemi ve retileri
2000 yldan fazla bir sredir bilimsel ve spirituel d
nceyi etkilemeyi baarmtr.
Apollonius, yaam boyunca felsefe, bilim ve tp gi
bi eitli konularda saysz kitap ve bilimsel inceleme
yazm, fakat maalesef bunlarn hibiri gnmze
ulaamamtr. St. Jerome ve St. Augustine gibi Hris
tiyan yazarlarn eski almalarnda ondan ksaca
bahsedilmektedir, ancak Apollonius hakknda bilgiler
ieren balca kaynak Atinal yazar Flavius Philostra
tus (MS 170-245) tarafndan yazlan Apollonius'un
Hayat adl eserdir. MS 216 ylnda Yunanca olarak ya
zlm bu eser sekiz kitaptan oluur ve byk bilgenin
gnmze ulaan tek biyografisidir. Grne gre
368
 GZLENEN TARH

bu, Apolloniusius'un arkada Damis tarafndan tutu

lan bir gnle dayanarak, Caracalla'nn annesi, m
parator Septimius Severus'un yedinci kars Suriyeli
Julia Domna tarafndan emredilerek yazlmtr. Ju-
lia'nn byle bir eser iin istekte bulunmas iin ne
srlen bir neden, Roma uygarl zerindeki Hristi
yanlk etkisine kar koymaktr. Aslnda, kimileri
onun Hazreti sa'nn karsna, mucizeler yaratabilen
bir rakip giriimiyle yapldn dnr. Eserin ken
disi tarihi gereklikle tamamen romantik kurgunun
tuhaf bir karmdr, ki Apolloniusius hakknda ok az
ey bilinmesinin nedenlerinden biri de budur. Gerek
te, kitapta o kadar ok mucizevi olay vardr ki birok
lar Tyanal Apollonius'un tamamen uydurma bir ka
rakter olduunu dnr. Bugn bile, bu gr savu
nan az sayda insan vardr.
Apollonius yaklak olarak MS 2'de Kapadokya'nn
Roma topraklarnda kalan blgesinde, Tyana'da do
mutur (Trkiye'nin gneyinde, imdiki Bor ilesi).
Varlkl ve saygn bir Kapadokyal Yunan ailenin ocu
u olarak dnyaya geldi. Tarsus'ta dilbilgisi ve sz sa
nat, Aigai'deki Asklepios tapnanda tp ve Pisagor'un
okulunda felsefe renerek en iyi eitimi ald. 16 ya
na geldiinde, Pisagorcu Okul'un disiplinine adapte ol
du ve onun kat yaam tarzn devam ettirdi. San
uzatt; evlilikten, araptan ve hayvan etinden uzak dur
du; yalnzca keten elbiseler giydi; asla tra olmad ve
altnda hibir ey olmadan yerde yatt. Fazla zaman
gemeden, Apollonius davranlaryla ve ayrca Pagan
larn hayvanlar tanrlara kurban etme adetini iddetle
eletirmesiyle nlenmeye balad. Daha sonra ailesin
den kalan mirasn ounu byk erkek kardeine, geri
kalann da fakir akrabalarna verdi ve kendisine sade-

369
 BRIAN HAUGHTON

ce temel ihtiyalarn karlayacak kadar brakt. Ar

dndan be yl tamamen sessizlik dnemine girdi. Bu
sessizlik, onu daha nce de evreleyen derin ruhani au-
ray glendirmi ve bilgili bir kahin olarak nn ar
trm gibi grnyor. Philostratus, Apollonius'u, btn
dilleri onlara almadan bilen, insanlarn zihinlerini
okuyabilen, kularn ve hayvanlarn dilini anlayan ve
gelecei tahmin edebilme yeteneine sahip bir "sper
insan" olarak tanmlar.
Dnya dinlerinin gizli doktrinlerinden bylenen ve
kendini Roma mparatorluu iindeki ok sayda inan
c saf hale getirmeye adayan Apollonius, neo-Pisagorcu
felsefenin kendine ait esiz yorumunu, mmkn olan
her yerde, kefetmek, anlamak, yenilemek ve retmek
iin aratrmaya balad. Ninova ve Babil'e gitti, Ana
dolu (imdiki Trkiye), ran, Hindistan'n birok blge
sini ve Nil'in avlanlarn ziyaret ettii Msr' gezdi. Bu
gezilerinde Mecusiler, Brahmanlar ve gimnosofistlerin
douya zg mistisizmlerini tand ve onlardan bir ey
ler rendi. Ayrca katibi ve ana mridi Damis'le kar
lat, ki onun filozofun yaamndaki olaylarla ilgili ka
ytlan grne gre Philostratus'un yazd biyografi
yi etkilemitir.
Byk bilge ve mridi bir sre antik Efes ehrinde
(imdiki Trkiye'de) kaldlar ve Apollonius burada hal
kn aylakln ve materyalist yaam tarzn knamasy-
la nlendi. Apollonius Efes'te kald sre iinde, Efes
tannasnn tarikatna girmenin yollarn arad; ancak
oradaki rahipler tarafndan iddetle geri evrildi. ehri
terk etmeden nce, oray korkun bir salgn hastaln
saracan ve rahiplerin ok gemeden ondan yardm
dileyeceklerini ileri srd. lk bata rahipler grnte
temelsiz olan bu uyany nemsemediler; fakat ksa s-

370
 GZLENEN TARH

re sonra lmcl hastalk yayldnda, rahiplerin bu

usta bycden yardm istemekten baka anslar yok
tu. O geldiindeyse, sorunun nedeninin yal, pis bir di
lenci olduunu tespit etti ve kalabala onun derhal ta
lanarak ldrlmesini emretti. Normal olarak, halk
byle zalimce bir uygulamay yerine getirmeyi reddetti;
ancak Apollonius sulamalarnda srar etti ve zavall
adam ta yamurunu tutuldu. nsanlar cesedi kar
mak iin ta ynn kaldrdklarnda, altnda yatan
byk siyah bir kpein cesedini buldular. Apollonius
bunu, u an durmu olan salgn hastaln sebebi ola
rak nitelendirdi. Bu olaydan sonra kendisine derhal
Efes tarikatna giri izni bahedildi. Grne gre
Apollonius'a ayrca, Suriye'de Antioch'taki Apollo Tap
na Tarikat'na girme izin verildi ve Atina'nn batsn
da, Eleusina'daki Eleusinia Tarikat'nn da yesi oldu.
Apollonius hakkndaki tuhaf bir hikayede, eski bir
rencisi olan ve Corinth'te yaayan Menippus adl
gen bir adamn evlilii vardr. Menippus, ilk kez gr
d zengin ve gzel bir kadnla evlenmek zereydi.
Apollonius ziyafetteki misafirlerden birisiydi ve gelinle
ilgili bir eylerin yanl olduunu fark etti. Gelini bir
sre dikkatlice inceledikten sonra, onun gerekte bir
Lamia (bir eit vampir) olduunu anlad ve lenin
btn lksn - misafirler de dahil - yok etmek iin
glerini kulland; bunun iin de onlara kz tarafndan
retilmi halsinasyonlar gsterdi. Daha sonra, girdii
sahte klk ortadan kalkt ve gerek Lamia ortaya k
t. Bu tuhaf kuyruklu yaratk John Keats'in 1819'da
yazd "Lamia" iirinin temelini oluturdu ve fazlaca
materyalist bir toplumun tehlikeleriyle ilgili olarak
Apollonius'un felsefesini gsteren mecazl bir hikaye
tadnda oldu.

371
 BRIAN HAUGHTON

Kt hretli imparator Nero'nun (MS 54-67) ege

menlii dneminde, filozoflara zulmetmesiyle tannd
halde, Apollonius ve sekiz mridi Roma'da yayorlard.
Grne gre, Nero'nun konsolosu Telesimus gruptan
etkilenmi ve onlarn o zamanki baz tapnak kuralla
rnda deiiklik yapmalarna bile izin vermiti. Ne
ro'nun fkesini ateleyenin bu olup olmad bilinmiyor,
ancak grup bir sre sonra hayatlarn kaybetme tehli
kesiyle kar karya kalmt. Sonunda, muhtemelen
Tigellinus'un Apollonius'tan korkmas sayesinde, bir e
kilde kamay baardlar. Msr'n skenderiye ehrinde
kald srada bilge, yakn zamanda Kuds'teki Byk
Yahudi syan'n bastran ve daha sonra MS 69-79 ylla
r arasnda Roma imparatoru olacak olan Vespasian'la
arkada oldu. Vespasian'n MS 79'dan MS 81'e kadar
Roma mparatorluu'nun hkmdar olan olu Titus
araclyla Apollonius birok nemli Romal brokratla
tant ve grne gre iyi ynetilen demokratik bir
imparatorluun destekisi oldu. Maalesef, Titus'tan
sonra gelen Roma imparatoru, btn filozoflar Ro-
ma'dan srgne yollayan, btn lkeye casuslar ve
muhbirler yerletiren paranoyak ve gzkara hkm
dar Titus Flavius Domitianus'tu. Bu casuslar ksa sre
sonra Apollonius'un Domitian sistemini eletirdiini
rendiler ve Apollonius vatan hainliiyle suland. Apol
lonius Roma'ya kendi isteiyle gelerek kovuturmay
nceden engelledi ve derhal tutuklanarak hapse atld.
Domitian nl filozofla zel olarak grmek ve daha
sonra onu halka ak yarglamaya gtrmek amacyla
yanna ard. Fakat Apollonius'un gsterdii zorlayc
ama saygl kararllk bir ekilde imparatoru yendi. Ya
bu sebepten ya da ondan ok korktuklar iin, Apolloni-
us'u serbest braktlar.

372
 GZLENEN TARH

Bir keresinde Apollonius Efes'te bir konuma yapt

srada sesi aniden kesildi ve konsantrasyonunu kaybet
ti. Daha sonra sessiz kald, ksa bir sre yere bakt ve
aniden bard, "Zorba hkmdar vurun, vurun onu."
zleyicilerden oluan byk kalabalk aknlk iinde
ylece kald. Bilge bir sre bekledi ve sonra, "Rahat
olun efendiler, zira zorba hkmdar bugn katledilmi
tir." Daha sonra Apollonius'un o anda bir kehanette bu
lunmu olduu ortaya kt: mparator Domitian Ro-
ma'da ldrlmt.
Daha sonra Apollonius Efes'te bir okul at ve gr
ne gre bu ehirde, mparator Nerva'nn MS 96'dan
98'e kadar sren egemenlii dneminde, ok ileri bir
yata ld. Ancak, hi kimse onun tam olarak nerede
ve ne zaman ldn bilmemektedir; yine de doduu
ehir olan Tyana'da onuruna bir trbe yapld ve bu
trbe uzun yllar byk bir sayg ifadesi olarak kald.
Bir filozof olarak o kadar nlyd ki, ayrca imparator
luk snrlarnda daha birok tapnakta heykelleri dikil
di. Filozofun gizemli lm, gerekletii zamanda bir
ok destann ve sylentinin kayna oldu. Bedeninin
cennete ykseldii ve br dnyann varlndan p
he duyan baz insanlara lmlerinden sonra grnd
sylendi. Philostratus, "lm eklini gz nne alr
sak, eer gerekten ldyse, olaslklar ok eitlidir"
diyerek bu gizemi devam ettirdi. Apollonius, lmn
den sonraki yzyllarda kaydadeer bir saygyla birlik
te n kazand. 3. yzyln sonlarna doru, Hristiyan
lk ve Paganizm arasndaki dmanca mcadelenin
son zamanlarnda, baz anti-Hristiyanlar Apllonius'u,
Nasral sa'ya rakip olarak gstermeye altlar. Bu
nu yapmak iin de, Efes'te ye Anadolu'nun dier blge
lerinde bulunan, bilge adna yaplm trbelerden ve

373
 BRIAN HAUGHTON

tapnaklardan ve ayrca, zellikle de Lamia gibi kt

ruhlar zerindeki nl etkisiyle meydana getirdii
mucizeleri anlatan hikayelerden yardm aldlar. Phi-
lostratus'un Hayat adl eseri, Diocletian'n imparator
luunda (Hierocles adl) bir eyalet bakan tarafndan
anti-Hristiyan bir malzeme olarak kullanld ve byle
ce Paganlar ve Hristiyanlar arasnda dmanca bir
tartma balad. Hristiyan tarihi Eusebius Hieroc-
les'e cevap olarak bir sylev yazd ve Apollonius'un bir
arlatan olduunu ve eer baz gleri olmu olsa bile,
bunlar kt ruhlarn yardmyla elde edilmi olmas
gerektiini iddia etti.
Daha yakn bir zamanda, Tyanal Apollonius 19.
yzyldaki oklt uyan zerinde nemli bir etki kay
na haline geldi. Hatta Fransz okltist Eliphas Levi
(1810-1875) byk bilginin ruhunu byyle geri getir
meye bile alt. Grne gre 1854'te Londra'y ziya
reti srasnda, siyahlar iinde gizemli bir kadn Le-
vi'den Apollonius'un hayaletini armak iin ie koyul
masn istedi, nk kadnn cevabn bilmek istedii
baz nemli sorular vard. Levi ayine hazrlanmak iin
iki hafta et yemedi, bir hafta oru tuttu ve Apollonius
konusu zerine younlat. Ayin kadnn evinde, duvar
larnda drt tane i bkey ayna ve zerinde iki metal
tabak bulunan mermer bir masann olduu zel bir
odada yaplacakt. Gerekli hazrlklar tamamlandktan
sonra, zerinde beyaz bir cbbe ve elinde bir klla Le
vi, tabaklarn iinde ate yakt ve bilgini armaya
balad. Sihirli szleri saatlerce srd. Sonunda oda
Levi'nin altndan sallanmaya balad ve dumanlar
iinde belirsiz bir insan ruhu grnd ve sonra tekrar
kayboldu. Sihirli szlerine devam etti ve bu kez ruh,
bandan ayaklarna kadar gri bir kefenle sarlm sa-

374
 GZLENEN TARH

kalsz bir adamn hayaletine dnt. Ruh ona doru

yaklatka, Levi meye balad ve konuamad. Ha
yalet ayin klcna hafife dokundu, Levi'nin kolu bir
den uyutu ve Levi bilincini kaybetti. Bu olay ayrnt
l bir ekilde anlatt Anlalmaz By (1865) adl ki
tabnda Levi, daha sonra gnlerce kolunun acdn
ifade eder. Apollonius'un ruhunu gerekten ardn
iddia etmemitir, ancak kadnn sorularna telepatik
olarak cevaplar bulduunundan bahsetmi, ama bu so
rular asla belirtmemitir.
Tyanal Apollonius 21. yzylda da insanlar hl b
ylemektedir. Gerekte eski fikirlerin yeniden sylen
mesi olan bugnk kuramlar, onun aslnda havari Paul
olduu veya hatta Nasral sa'nn kendisi olduu ve To-
rino Kefeni'ndeki resmin Apollonius'a ait olduu ynn
dedir. Fakat Tyanal Apollonius sadece bir byc ya da
mucize yaratac olarak hatrlanmamaldr. Onun yk
sek ve saf bir ideal iin kararl bir ball vard ve ona
dnyann en gl ve tehlikeli liderleriyle yzyze
oturma ve inanlarndan bir an iin bile tereddt etme
me cesaretini veren de bu amacn yaratt anlamd.

375
KRAL ARTHUR VE YUVARLAK
MASA VALYELER

March iin bir mezar var, Gwythur iin bir mezar,

bir mezar da Gwgawn Kzl-klc iin var
dnya Arthur'un mezarn arar.
- Englynion y Beddau (Mezarlar iin Drtlkler)

G rne gre hem destanlar hem de tarihi ayn

lde etkileyen bir isim olan Britanya'nn ulusal
kahraman Kral Arthur, sava kral tipine ilk rnek
tir. Birok insan iin Arthur, kasvetli Britanya Karan
lk a'nda tek k kaynayd. Kral Arthur ismi
bal bana valye dellolarn, gzel ve soylu gen
kzlar, gizemli bycleri, yklan kalelerde dnen
haince olaylar artrr. Fakat gerekte ortaaa ait
bu romantik fikirlerin arkasnda yatan nedir? phe
siz yaznsal bir Arthur var; aslnda, Arthurcu Serven
diye bilinen btn bir hikayeler emberi var. Mitolo
jik bir Arthur benzeri karakter ayn zamanda Kelt
edebiyatnda da grlebilir; peki ya tarihi Arthur? s
tilac Saksonlara kar iddetli savalarda halkna n
derlik eden Britanya byk kral hikayelerinin ger-
376
 GZLENEN TARH

ekte bir temeli olabileceine dair herhangi bir kant

var mdr?
Ksaca, esas Arthur efsanesi ana hatlaryla yle
dir: Arthur, Kral Uther Pendragon'un ilk ocuudur,
Britanya'da olduka skntl ve karmak bir dnem
de domutur. Bilge byc Merlin, ocuk Arthur'un
gizli bir yerde bytlmesini ve gerek kimliini kim
senin bilmemesini tembihledi. Uther Pendragon'un
lmyle, Britanya kralsz kalmt. Merlin, bir klc
byyle bir tan iine batrd, klcn zerinde altnla
yazlm kelimeler vard, yle yazyordu: "Her kim
bu klc t a t a n karmay baarrsa Britanya krall
na hak kazanacaktr." Birok insan marifetlerini de
nedi, fakat hibirisi baarl olamad, ta ki Arthur k
lc ekene kadar. Arthur klc karnca Merlin de
ona kraliyet tacn takt. Kral Pellinore'yle yaplan bir
sava srasnda bu klc krdktan sonra, Merlin Art-
hur'u bir gle gtrd ve sularn iinden gizemli bir el
ykseldi, ona nl Excalibur'u verdi. (Ona Gln Ha
nm tarafndan verilen) Bu klla, Arthur savata ye
nilmez oldu.
Guinevere'le evlendikten sonra, ki (hikayenin baz
yorumlarna gre) babas ona Yuvarlak Masa'y ver
miti, Arthur byk bir valye grubunu kendi etra
fnda toplad ve Camelto kalesinde kendi mahkemesi
ni kurdu. Yuvarlak Masa valyeleri, bu isimle tann
maya baladlar, Britanya halkn ejderhalara, devlere
ve kara valyelere kar korudular. Ayrca kayp bir
hazine avna da ktlar: sa'nn son akam yemeinde
kulland, Kutsal Kse olarak da bilinen bir kap. sti
lac Saksonlara kar yaplan birok amansz savatan
sonra, Sakson ilerlemesinin nihayet durdurulduu
Badon Da'nda Arthur Britanyallar byk bir zafe-

377
 BRIAN HAUGHTON

re tad. Ancak evde iler bu kadar iyi gitmiyordu;

nk kahraman valye Lancelot, Arthur'un kralie
si Guinevere'e k olmutu. iftin gizli ilikisi sonun
da gn na kt ve Guinevere lm cezasna arp
trlrken Lancelot srgn edildi. Fakat Lancelot, kra
lieyi kurtarmak iin geri dnd ve onu Fransa'daki
kalesine kard. Daha sonra Arthur, Lncelot'u bul
mak iin bir askeri kefe kt. Arthur'un yokluunda
Mordred (Arthur'un delikanllk dneminde, kim oldu
unu bilmeden yatt vey kz kardei, cad Morgu-
ase'den olan olu) Britanya'da iktidar ele geirmeye
kalkt. Arthur geri dndnde, baba oul Cam-
lann'da birbirileriyle savatlar ve Arthur Mordred'i
ldrd, ancak kendisi de lmcl bir yara ald. Art
hur'un gvdesi garip bir mavnaya konuldu ve nehirde
Avalon adasna tand ve orada yaralar tane siyah
giyinmi tuhaf kralie tarafndan iyiletirildi. Art
hur'un lmn haber aldktan hemen sonra, Lance
lot ve Guinevere zntden ld. Ancak, Arthur'un be
deni asla bulunamad ve birok insan onun btn -
valyeleriyle birlikte bir tepenin altnda yatp uyudu
unu ve orada Britanya'y kurtarmak iin bir kez da
ha harekete gemeyi beklediini syler.
Kral Arthur ve Yuvarlak Masa valyeleri'nin hika
yelerinin kaynaklar birok farkl adan gelir. Hika
yeden bahseden ilk gvenilir kaynak, MS 825 srala
rnda yazlm ve Nennius adyla bilinen mphem bir
Galli rahibe atfedilmi olan Historia Britonum'dur
(Britanyallarn Tarihi). Bu almada, Arthur askeri
bir lider olarak tanmlanr ve Nennius, Arthur'un Sak-
sonlar yendii on iki tane sava sralar, Arthur Badon
Da'ndaki galibiyetle nihai zaferini almtr. Ne yazk
ki, Nennius tarafndan kullanlan, sava yerlerinin

378
 GIZLENEN TARIH

isimleri uzun zaman nce yok olmutur ve bu blgele

rin hibiri kesin olarak belirlenemez. 10. yzyldan
kalma Annales Cambriae'ye (Galler Yll) gre, Art
h u r ve olu Modred MS 537'de Camlann Sava'nda l
drld. Ayn ekilde bu savan yeri de belirleneme
di; ancak bu konuda ne srlen iki ihtimal var: So-
merset'te Queen Camel (bazlar tarafndan Camelot
olarak nitelendirilen Gney Cadbury kulesine yakn
dr) ya da ok daha uzak kuzeyde, Birdoswald'in Roma
kysna yakn bir yer (veya Hadrian Duvarndaki
Castlesteads).
Arthur'a deinen balca kaynaklardan biri de, yak
lak 1136'da Galli papaz Monmouthlu Geoffrey tara
fndan yazlan Britanya Krallarnn Tarihi adl kitap
tr. Daha sonra Kral Arthur ve onun valyeleriyle ili-
kilendirilecek olan valyelik makamn ilk kez onun
yklerinde grdk. Ayrca bu kitapla birlikte Mord-
red'le yaplan atma, Excalibur klc, byc Mer-
lin'in krala tavsiyesi ve Avalon adasna son yolculuk
da ilk kez grlr. Ancak kitapta Sir Lancelot, Kutsal
Kse ve Yuvarlak Masa'dan bahsedilmiyor. Monmo
uthlu Geoffrey'in (Merlin'in kehanetleri hakknda iki
kitap daha yaynlamtr) almalar, adalar tara
fndan sslenmi bir kurgu olarak olumsuz ekilde
eletirilmitir ve genellikle gnmz bilginleri de ay
n fikirdedir. Yine de, antik Yunan tarihisi Herodot'un
durumunda olduu gibi, modern arkeolojik bulgular
Geoffrey'in yazdklarndan bazlarn doruluyor. Bir
rnek, son zamanlara kadar tek kayna Geoffrey'in
Tarih'i olan Britanyal kral Tenvantius'tur. Ancak, g
nmzde yaplan arkeolojik kazlarla zerinde Tasci-
ovantus ad bulunan Demir a'ndan kalma madeni
paralarn ortaya karlmas (bu kii muhtemelen Ge-
 BRIAN HAUGHTON

offrey tarafndan bahsedilen Tenvantius'la ayn kii

dir) Geoffrey'in almalarnn yeniden deerlendiril
mesi gerektiini gsterir. Belki de, Britanya Krallar
nn Tarihi kitabnda bahsedilen Arthur hikayesinin
dier unsurlarnn gerekten bir temeli olduu bir gn
kantlanacaktr.
Sir Thomas Malory'nin ilk kez 1485'te baslan Le
Morte D'Arthur adl kitabnda Kral Arthur ve Yuvar
lak Masa valyeleri hikayesi bugn tannan ekline
yakndr. Bir Warwickshire yerlisi olan Malory, al
masnda eski Fransz kaynaklarn incelemitir; rne
in kendileri bunun yerine ksmen Kelt mitolojisini ve
Monmouthlu Geoffrey'nin almalarn inceleyen 12.
yzyl Fransz airleri Maistre Wace ve Chretien de
Troyes gibi. Ancak, bize bu edebi kaynaklarn gveni
lirlii konusunda pheye dren tek durum, yakla
k MS 500 civarnda yaad dnlen Arthur'un
yaad zamandan en az yz yl sonra yazlm ol
malardr. Arthur'un tarihi bir karakter olma ihtimali
nin yok olmamas iin zamandaki bu byk aray na
sl kapatabiliriz? Eski Kelt edebiyatnda, zellikle de
Galli iirlerinde, bizi bu abada hayal krklna ura
tan muhtemelen MS 6. yzyldan nceye kadar uza
nan bir Arthur karakteri grlr. Galli iirlerinin en
eskisi muhtemelen, Galli air Aneirin'e ait olduu d
nlen The Gododdin'dir (MS 594). air, "kendisi
Arthur olmad halde, kale burlarnda siyah kuz
gunlar beslediini" ifade etmitir. Carmarthen'in Kara
Kitab adl kitapta "Mezarlklar iin Drtlkler" ks
mnda u dizeler vardr, "March iin mezar var,
Gwythur iin bir mezar, bir mezar da Gwgawn Kzl-
klc iin var, dnya Arthur'un mezarn arar." Bu di
zeler, Arthur dneminin dier kahramanlarnn me-

380
 GZLENEN TARH

zarlar bilindii halde, Arthur'un kendi mezarnn bu

lunamadn ima eder, belki de hl yayor olduu
sylentileri dolat iindir.
Taliesin'in Kitab'nn "Annwn Bozgunlar" ksmn
da Arthur, "dokuz bakirenin nefesiyle yaklm" by
l kazan ararken Gallilerin te dnyasna (Annwn)
yaplan bir aknda bir sava grubunun lideri olarak
resmedilmitir. Kazan yalnzca byl bir nesne deil,
rlanda'nn ba tanrs Dagda'nn mitlerinde gsteril
dii gibi, ayn zamanda Kelt dininde etkili bir sembol
d. Dagda'nm lleri hayata dndrebilecek byl
bir kazan vard. Arthur'un Kelt te dnyasndaki ka
zan aray felaketti ve savalarnn sadece yedi ta
nesi geri dnebildi. Arthur'un Kelt edebiyatndaki ef
sanevi aratrmasyla Kutsal Kse aratrmas arasn
daki paralellik belirgindir. Ne var ki efsanevi Arthur,
MS 517'de Sakson ilerlemesini durdurmu sava ka
rakterden aka farkldr.
Belki de arkeolojik kantlar bizi tarihi Arthur yn
ne sevk edebilir. Edebiyatta Kral Arthur'la en fazla
ilikilendirilen yerlerin hepsi Bat ngiliz lkesinde-
dir - Tintagel, kraln doum yeri; Camelot, Yuvarlak
Masa toplantlarnn yeri; ve Glastonbury'de gmld
iddia edilen yer. Kral Arthur'un ve Kralie Guine-
vere'in mezarlarnn MS 1190'da Glastonbury Ab-
bey'de rahipler tarafndan bulunduu varsaym bu
gn, son zamanlarda kan yangnla kutsall bozul
mu olan Abbey iin para toplamak amacyla rahipler
tarafndan tertiplenmi, kurnaz bir aldatmaca olarak
grlyor. Ancak, baz aratrmaclar Glastonbury'nin
kendisinin Arthur'la balantlar olduuna inanyorlar
ve Glastonbury Tor (bugnk kasabann tam dnda
bir tepe) etrafndaki blgenin, byk ihtimalle Art-

381
 BRIAN HAUGHTON

hur'un Camlann Sava'nda ald lmcl yaralardan

sonra gtrld Avalon Adas olabileceini ne s
ryorlar. Glastonbury'den yalnzca 12 mil uzakta ka
lan Cadbury Kalesi, Karanlk alarda yeniden igal
edilen Demir andan kalma bir kuledir ve ounluk
la Camelot'la zdeletirilen blgedir. MS 6. yzylda
kale, devasa savunma burlaryla muazzam bir hisara
dntrld ve blgeden karlan, ilerinde Akde
niz'den getirilen arap kplerinin de bulunduu bul
gulardan anlalaca zere buras nemli ve etkileyi
ci bir Karanlk a hkmdarnn makamyd. Bu da
Arthur'un gcnn bir temeli olabilir mi?
Arthur'un doum yeri konusunda ileri srlen yer
lerden birisi de iinde "Arthur" geen yer isimleri bol
olan bir eyalet olan Cornwall'daki Tintagel Kalesi'dir.
Tintagel'deki ana yap ortaadan kalma olmasna ra
men, blgede yaplan arkeolojik almalar onun nem
li bir Karanlk a kalesi ve ticaret merkezi olduunu
gstermitir ki, bulgularn arasnda Anadolu'dan, Ku
zey Afrika'dan ve Ege'den gelen yksek miktarda arap
ve ya kpleri bulunmutur. 1998'de blgede Latince
yazlm kk bir ta lehva paras bulunmutur:
"Coll'un torunlarndan birinin babas, Artognou, (bunu)
yaptrmtr." Artognou; Arthnou veya Arthur anlamn
daki Kelt isminin Latince eklidir. Fakat bu efsanedeki
Kral Arthur mudur? Maalesef bunu bilmenin bir yolu
yoktur. Cadbury kalesinde olduu gibi, elimizde, Arthur
efsanesi zamannda, MS 6. yzylda yaayan gl bir
Britanyal bakann evi olduu aikar olan nemli bir
kale var. Elimizde efsanelerin gemileri var; fakat, u
anki kantlarla, gidebileceimiz nokta bu kadardr.
Eer Arthur tarihi bir kiilikse, onun kim olabilece
ine dair birok sylenti olmutur. Kuramlardan biri,
382
 GIZLENEN TARIH

Arthur'un Ambrosius Aurelianus adndaki Romen-Bri-

tanyah lider olabileceidir; bu lider, Romal lejyonlar
Britanya'y terk ettikten yirmi otuz yl sonra 6. yzyl
da ve ayn zamanda 5. yzyln sonlarnda Saksonlara
kar savamtr. nemli bir Arthur bilgini olan Ge-
offrey Ashe de dahil, dier aratrmaclar Arthur'u,
MS yaklak 5. yzylda aktif askeri bir lider olan ve
bir kaynakta "Britanyallarn Kral" olarak adlandr
lan, Riothamus olarak tanmlar. Kendi tarafndaki b
yk bir orduyla birlikte Romallarn yannda savaa
r a k Vizigotlarn Galya'daki (Fransa) kral Euric'e kar
mcadelede yer almtr; fakat sonrasnda MS
470'te Burgandy'de bir yerde ortadan kaybolmutur.
Riothamus ismi, en yksek lider veya yce kral anla
mndaki kelimelerin Latinceletirilmi hali gibi gr
n r ve bu yzden kiisel bir isimden daha yksek bir
unvandr, ki bu da onun Arthur ismine benzememesi
ni aklar. Arthur'un Riothamus olduu teorisine des
tek olmak iin eklendii grnen etkileyici bir ayrnt
da bu Britanya Kralnn ordularnn, bir Arvandus ta
rafndan yollanan mektupla, aka Goothlara yenil
mi olmasdr; ki bu Arvandus daha sonra vatana iha
net suundan idam edilmitir. Ortaadan kalma bir
kronik kaytta Arvandus ismi Morvandus olarak de
itirilmitir, bu da ismin Latinceletirilmi ekli olan,
efsanevi Arthur'un hain olu, Mordered'e benzemekte
dir. Ne yazk ki, Gaul'da yaptklarnn dnda, Riotha
mus hakknda hibir ey bilinmemektedir; bu nedenle
onun Kral Arthur ve Yuvarlak Masa efsanesini by
ten ekirdek olup olmadn sylemek imkanszdr.
Arkeolojik ve metinsel kantlardan anlald ze
re, en muhtemel kuram Arthur'un, Britanya'y yama
c Saksonlara kar savunan bu Britanyal bakanlar-
 BRIAN HAUGHTON

dan birinin ya da daha fazlasnn bir birleimi olmas

dr; Kelt mitolojisindeki unsurlarla ve ortaa roman-
tizmiyle birleerek bugn bildiimiz efsanevi Arthur
oluturulmutur. Demek ki, aslnda Arthur gelenekleri
iin bir tarihi temel vardr. Efsanenin bu kadar uzun
sre yaam olmas, Arthur karakterinin insan bilin
cinde bir tele dokunduunu kantlar ve sadece bir kah
ramanla deil, ayn zamanda Britanya topraklarnn
ruhunu da sembolize eden bir kralla kendini zdele
tirme gibi baz kklemi ihtiyalara cevap verir.

m
 Gizlenen Tarih'te yer alan, eski alara ait
srlardan oluan derleme son derece ayrntl
dr; bunun yannda zerinde durulmas gere
ken binlerce baka sr da vardr. Arkeoloji ve
tarih alannda neredeyse her gn yeni bir ey
bulunduu iin, atalarmzn yaam biimi, di
ni, teknolojisi ve kkenleri hakknda arpc
sorular gndeme getirecek snrsz sayda mu
amma ile karlacaz. Aada antik aa ait
40 baka sr yer almaktadr. Gizlenen Tarih'te
olduu gibi kategorilere ayrlm, bu srlara
konu olan yer, belge (eya, nesne) ya da insan
lar hakknda ksa bilgiler verilmitir.

GIZEMLI YERLER

ara Tepesi - Bu tepe, M 2500'e uzanan tarihiyle,

eskiada byk rlanda krallarnn merkezi, tanr-
-L eskiada byk rlanda krallarnn merkezi, tanr
larn kutsal evi ve Keltlerin dier dnyasnn giriiydi.
ddialara gre Tara, Paganlarn eskiadaki dinlerinin
merkezi olarak, rlanda'ya Hristiyanl getirmeye a
bas srasnda St. Patrick tarafndan ziyaret edildi.
Ohio Ylan Tepesi - Kzlderililerden kalma bu es
rarengiz yap, dnyadaki resim biiminde en byk
387
 BRIAN HAUGHTON

yer eklidir ve Kuzey Amerika'daki birka eski esra

rengiz tepeden biridir. Bu dev yap ne zaman ve neden
yapld?

Avebury - Gney ngiltere'deki tarih-ncesi dne

me ait bir corafyann kalbindeki dev bir ta daire ve
destek tandan oluan bir ant olan Avebury, Stonehen-
ge'den daha eskidir ve dnyadaki en nemli megalitik
blgelerden biridir.

Rennes-le-Chteau - valyeler Tapna'nn gizli

hazinesi zerine yaplan tartmann merkezi haline
gelen bir Gney Fransa ky. Tahminlere gre kyn
kutsal geometri, Siyon Manastr ve Kutsal Kse ile de
balants vardr.

Babil Kulesi - ncil'in "Yaratl" blmnde insan

larn gkyzne ulamak iin yapt bir kuleden yola
klarak anlatlan hikayenin k noktas Babil'deki
tarihi bir yap olabilir mi?

Titicaca Gl Efsaneleri - Dnyada zerinde b

yk gemilerin yzebildii en derin gl olan bu gl, ka
yp ehirler ve nka altnlaryla ilgili efsanelere konu ol
mutur. Acaba son arkeolojik bulgular bu hikayeler iin
somut kant oluturabilir mi?

Glastonbury - Britanya'da Hristiyanln dodu

u yer olduu varsaylan ve muhtemelen blgedeki es
kiaa ait bir zodyan yeri olan ngiltere Somerset'te-
ki bu kk kasaba Arimatheah Joseph, Kutsal Kse
ve Kral Arthur'la ilgili efsanelerle ba olduu dn
lyor.
 GZLENEN TARH

Eleusinian Srlar - Antik Yunanistan'da, Ati

na'nn batsnda kk bir kasaba olan Eleusis'te, De-
meter ve Persephone'a tapnmak iin gizemli yelie
kabul trenleri yaplyordu. Bu garip ayinler neleri kap
syordu ve bunlar balatanlar kimlerdi?

Carnac - Gneydou Fransa'da, Brittany'nin gney

kysnda bulunan Carnac ky, dik konumda duran,
tarih ncesi devirlere ait 3000'den fazla tan merkezi
olmasyla nldr. Efsaneye gre bunlar, Britanyal b
yc Merlin'in taa evirdii Romal bir orduydu. Ne
den bu kk alanda bu kadar ok megalit bulunmak
tadr ve bunlar kim dikmi olabilir?

Chaco Kanyonu - New Mexico'nun ssz llerinin

uzak bir yerindeki inanlmaz bir Kzlderili ayin merke
zi. Chaco'dan ssz ln iine doru yaklak 52 metre
boyunca yaylan bu esrarengiz izgilerin amac neydi?

Mohenjo-daro - Hamamlar, ayrntl ve gelimi

kanalizasyon sistemleri ve iki katl binalar olan, 5000
yl nce, bugnk Pakistan ve kuzey Hindistan toprak
larnda ndus Vadisi Medeniyeti tarafndan kurulmu
karmak bir ehir.

Tenochtitlan - Azteklerin bakentidir. Texcoco G-

l'ndeki bir adada kurulmutur. Bu ada bugn Meksi
ka'nn merkezidir. Ada, Aztekler zamannda, Mezo-
Amerika'daki en byk ve en gl ehri yaratmak
amacyla bytlmtr.

Chartres Katedrali - Paris'in gneybatsnda,

Chartres kasabasnda bulunan bu Gotik katedral, iddi-

389
 BRIAN HAUGHTON

alara gre Druidlerin kutsal ormannn bulunduu bl

gede kurulmutu ve kutsal geometri, esrarengiz Black
Madonna, ve valyeler Tapna'yla balants vard.

Lyonesse - Kimilerinin, ngiltere'nin Cornwall eh

rinin gneybatsna den Scilly Adas aklarnda bu
lunduuna inand efsanevi batk ada. Bu esrarengiz
krallk kimi zaman Kral Arthur'un Avalon'uyla ve Kelt
ve peri masallar mitolojilerindeki eitli yerlerle ba
datrlr. Lyonesse efsaneleri acaba Scilly Adas ve ks
men Cornwall'un sel sular altnda kalmasyla ilgili bir
sylence olabilir mi?

Sleyman'n Tapna - ncil'e gre buras Ku

ds'teki ilk Yahudi Tapnadr ve iddialara gre srail
halkyla Tanr'nn yapm olduu varsaylan szleme
nin kutusunun ve mthi bir hazinenin bulunduu yer
dir. Acaba gerekten de byle bir tapnak var myd? Bu
gerekse, kalntlar bugn hl Kuds'n altnda gizli
olabilir mi?

Nabta Playa - M 5. yzyla gelindiinde, bir za

manlar bugnk Kahire'nin 500 mil gneyindeki Nubi
an l'nde bulunan byk bir gl olan, Nabta Pla-
ya'daki halklar dnyann bilinen ilk gkbilimi cihazn
gelitirmilerdi. Bu esrarengiz insanlar kimdi ve gkbi
limi alanndaki bilgileri ne lde ileriydi?

390
 SIRRI AIKLANAMAYAN
BELGELER VE EYALAR

hit Sand - Bu sandk, ncil'de, On Emir'in ya

A zl olduu ta tabletlerin bulunduu kutsal bir e
ya kutusu olarak anlatlr. Acaba bu mucizevi eya
gerekten var myd? Varsa, Etiyopya'nn Axum eh
rindeki bir kilisede bulunan esrarengiz nesne bu olabi
lir mi?

Minos Lineer A Yazs - Girit Adas'nda yaayan

Minos uygarlnn kulland, Ge Bronz ana ait bir
yaz tipi. rnekleri baz Ege Adalar'nda ve Yunan ana
karasnda kavanozlar ve tabletler zerinde kabartma
lar halinde grlm olan bu yaznn ifresi henz
zlememitir. Lineer A, eskia yazlarnn esiz rnek
lerinden biri olarak grlr.

Ashoka Stunu - Hindistan'da, Delhi yaknlarnda

bulunan ve neredeyse btnyle demirden yaplm
olan bu stun, 1000 yl akn bir sredir doa artlar
na ak konumda durmasna ramen hi anmam bir
ekilde ayaktadr. Acaba bu stunu kim, ne amala dik
miti?

391
 BRIAN HAUGHTON

Zodyak'n Kkeni - 12 Zodyak takmyldzn M

srllar m, Babilliler mi, Yunanllar m buldu? Esraren
giz Zodyak arknn kk tarih ncesi alara dayan
yor olabilir mi?

Felsefe Ta - Simyann mistik srecinde, felsefe

ta her trl metali altna dntrebilen ve ayn za
manda insanlar genletirebilen bir iksir retebilen bir
maddeydi. Bu esrarengiz dncelerin ardnda ne yat
maktadr? Acaba gerekten Felsefe Ta'n bulan olmu
mudur?

Oxyrhynchus Yazmalar - Msr'daki Oxyrhync-

hus blgesinde, Msr tarihinin Yunan ve Roma dnem
lerinde papirs metinler halinde bolca eser verilmitir.
Bunlarn arasnda Sappho'nun iirleri, branice nciller
ve by ve astrolojiyle ilgili Yunan belgelerinden rnek
ler bulunmaktadr.

Eskia Maara Resimleri - Avrupa'da, tarihi 40

000 yl kadar nceye dayanan kaya zerine resim yap
ma sanat, dnyada resim sanatnn ilk rneidir. Aca
ba atalarmz maara duvarlarna yaptklar resimlerle
ne anlatmak istiyorlard? Bu alandaki yeteneklerini na
sl bu kadar gelitirebildiler?

Kader Mzra - Hristiyan mitolojisinde Kutsal

Mzrak olarak da bilinir. Bu mzrak, sa'nn vcudunu
delmek iin kullanlmtr. Bu kutsal emanet, akbeti
nin belirsizletii stanbul'a getirilmeden nce bir sre
Kuds'te saklanmtr. Acaba bu kutsal kader mzra
hl var m? Eer varsa, bu kutsal emanet nerede sak
lanyor olabilir?
392
 GZLENEN TARH

Horus'un Asalar - Eski Msr'n ubuklar olarak

da bilinen bu ksa, silindir eklindeki nesneler genelde
heykellerde Eski Msr krallarnn ve firavunlarnn el
lerinde, skca tuttuklar denekleri olarak tasvir edilir.
Bu asalar katlanm bez rulolarn m, kutsal sembolle
ri mi, ifal ubuklar m temsil etmektedir?

Kutsal Kse - Bu nesne, Hristiyanlkta, sa'nn

Son Yemek'te kulland kap, tabak ya da fincandr.
Acaba ncil'de anlatlan Kutsal Kse ruhani bir icraatn
benzetmesi olarak m alglanmaldr, yoksa gerekten
byle bir kse var mdr? Varsa nerededir?

Dendera Kabartmalar - Msr'n Dandera ehrin

de bulunan Hathor Tapna'ndaki tuhaf oymalar eski
ada elektriin bilindiinin iareti olabilir mi? Yoksa
bunlar mitolojilerde yer alan dini sahnelerin tasvirleri
midir?

Kader Ta - Daha yaygn olarak Scone Ta ya da

Ta Giyme Treni Ta ismiyle bilinen bu kumta blou,
yzyllar boyunca skoya ve ngiltere hkmdarlarnn
ta giyme trenlerinde kullanld. Bu esrarengiz tan
kkeni nedir? Bu ta neden krallkla balantldr?

Ogham Alfabesi - Ogham, eskiada rlandalla

rn, Gallilerin ve skolarn, Kelt dilini yazmada kullan
dklar bir alfabedir. Adn rlanda tanrs Ogma'dan al
d dnlen bu gizemli alfabenin kkeni nedir? Bu
alfabe neden yok olmutur?

B o s n a Piramidi - Bosna-Hersek'te, Saraybos-

na'nn kuzeybatsndaki Visoko ehrinde bulunan Viso-

393
 BRIAN HAUGHTON

cica Tepesi, Ekim 2005'te Bonak-Amerikal iada

m/kaif Semir Osmanagic'in, tepenin aslnda gemii
belki de bundan 12 000 yl ncesine, son buz ana da
yanan, insan yapm dev bir piramit olduu ynndeki
olay yaratan iddiasn ortaya atmasyla dnya apnda
gndeme geldi. Osmanagic, bir zamanlar duvarla evri
li bir ortaa ehrinin bulunduu yer olan tepenin drt
ana yne bakan, son derece simetrik drt yokuu, dz
bir zirvesi ve bir girii olduunu ne srd.
Blgedeki kazlar srasnda Osmanagic ekibiyle bir
likte, piramidin d yzeyinden geldiini dnd b
yk ta kesitleri, kaz ekibinin yapnn havalandrma
bacas olduunu tahmin ettii tneller ve muhtemelen
bir zamanlar piramidin eimli yzlerinin bir paras
olan kesilmi ve parlatlm ta paralar buldu. Osma
nagic, Msr'daki Byk Giza Piramidi'nden te bir
oranda daha byk olan bu tepenin insan yapm oldu
undan phe duymamaktadr ve Meksika'daki Kolomb
kefi ncesi ehirlerden Teotihuacan'da bulunan Gne
Piramidi'ne olan benzerlii nedeniyle tepeyi Gne Pi
ramidi olarak adlandrmtr. Blgenin uydu fotorafla
r ve termografi yntemiyle elde edilen grntlerinde
Visoko Vadisi'nde piramide benzer iki tepe daha grl
mtr. Hatta Osmanagic bu blgede, Bosna Ay Pirami
di, Bosna Ejderha Piramidi, Bosna Ak Piramidi ve Yer
yz Tapna'nn da iinde bulunduu eskia yapla
rndan oluan bir merkez olduunu belirtmektedir.
Visocica Tepesi'nin bulunduu blgedeki artc
bulgular sonucunda turizm patlamas yaanmtr. y
le ki, olduu ne srlen piramidin hediyelik biblolar
bile satlmaktadr. Turistik tesisler ve bir arkeolojik
park gibi dier pazarlama rnleri de hizmete almay
beklemektedir.
394
 GZLENEN TARH

Ne var ki dnyann farkl blgelerinden arkeologlar

arasnda bu kefin gereklii hakknda gittike by
yen bir tedirginlik sz konusudur. Birok arkeologa g
re Osmanagic'in bulduklar aslnda tepedeki Roma ve
ortaa yaplarnn kalntlardr. Blgeyi ziyaret eden
Avrupa Arkeologlar Birlii bakan Profesr Anthony
Harding, tepenin doal bir yer ekli olduunu dn
yor. Harding, son buz ann bitmesine yakn dnem
lerde blgede gezinen st Paleolitik avc-toplayclar-
nn bu byklkte bir yapy ina edecek zaman, kay
naklar ya da istekleri olabileceine inanmadn be
lirtmitir.
Osmanagic'in iddialarndan bazlar, tarih ncesi d
nemin Avrupa's hakknda bilgi eksiklii olduunu ak
a gsteriyor. rnein, Visocica Tepesi'nin "aslnda Bos
na'nn kalbinde Avrupa'nn ilk piramidi" olduu ynn
deki iddias yanltr. Yunanistan'da Atina'nn gneyba
tsndaki Argolid kentinde bulunan ve en eskileri Helli-
nikon Piramidi olan en az 16 piramit rnei vardr. Bu
piramit M 2720 ylna tarihlense de baz arkeologlar
bu sonular tartmaktadr ve M 4. yzyl sonlarnn
daha akla yatkn bir ihtimal olduunu dnmektedir.
Yunan piramitleri grn olarak Msr Giza'dakileri
andrr, ancak onlardan daha kktr. Osmanagic'in
Visocica Tepesi'nin bulunduu blgedeki kazlar srer
ken btn dnya ondan Bosna'da buz ana ait pira
mitler olduu ynndeki iddiasn destekleyecek inan
drc kantlar (tarihi kesin belirlenmi yaplar ve belge
ler) bulmasn bekliyor. Kazlarda iddialar dorulaya
cak yaplar bulunduunda bunlarn ok phe gtr
mez nitelikte olmalar bekleniyor.

395
 ESRARENGIZ KIILER
VE TOPLULUKLAR

ypatia'y Kim ldrd? Eski Msr'n skenderi

H ye ehrinde yaayan kadn filozof, matematiki ve
retmen Hypatia, MS 5. yzyln banda bir ete tara
fndan vahice ldrld.

Byc Merlin - Arthur hikayelerindeki bu gl

byc ve kahinin gemii Kelt mitlerine ve hatta bel
ki de tarih-ncesi alarda yaam, Stonehenge'deki
megalitik ant diktii iddia edilen, by yetenei olan
atalarna dayanmaktadr.

Finikeliler - Eskiada denizcilik ve ticaretle ura

an ve geni bir corafyada aktif olan bir toplum. Fini-
kelilerin bugn Lbnan ve Suriye topraklarnn bulun
duu ky dzlklerinde yaadklar bilinir. Bu srad
denizci toplumun kkenleri gnmze kadar aydnlat-
lamamtr.

Heinrich Cornelius Agrippa - 15. ve 16. yzyllar

da derin izler brakan Alman byc ve oklt yazar,
astrolog ve simyac.
 GZLENEN TARH

Gl-Hallar - 15. ya da 17. yzyldan kalma, an

cak tarihinin daha da eski olabilecei tahmin edilen,
ezoterik ayinleri Hristiyanln ilk dnemleri ile Msr
srlarnn bir karmna dayanan, varln gizleyen ef
sanevi rgt. Gl-Ha rgtnn kollar bugn hl fa
aliyetini srdrmektedir. Acaba gerek kkenleri nedir
ve bugnn Masonluk anlayn nasl etkilemilerdir?

Neandertallar - Neandartal, 230 000 yl ncesin

den 29 000 yl ncesine kadar Avrupa'da ve Asya'nn ba
z blgelerinde yaayan bir homo genus tryd. Mo
dern insann geliiyle yok oldular. Neandartallara ne
oldu? Neden tkendiler?

Kralie Boudicca - Dou Britanya'da yaam Kelt

kabilesi Iceni'nin, MS 61'de Romal igalcileri direniiy
le bozguna uratan kraliesi. Boudicca ve 250 000 kii
lik ordusu, o zamanlarn henz yeni ina edilmi Lond
ra'sn yerle bir etti ve ardndan hibir zaman tespit edi
lemeyen bir yerde yaplan savata yenildiler. Bu sava
nerede yapld? Savatan sonra Boudicca'ya ne oldu?

Dorianlar - Mycenae gibi kuvvetlendirilmi kalele

re kurulmu olan Ge Bronz a saray medeniyetleri
nin kyle, iinden getii topraklar igal ederek ya
da sadece g ederek gneye indii tahmin edilen bir es
kia Yunan kabilesi. Dorianlar yalnzca bir efsane mi
dir, yoksa bu esrarengiz halkn bir zamanlar yaam
olduklarna dair kant var mdr?

Boxgrove Halk - Yaklak 500 000 yl nce bir

grup Homo heidelbergensis (soyu tkenmi bir homo
cinsi), bugn ingiltere'nin Sussex kentinde bulunan
397
 BRIAN HAUGHTON

Boxgrove ky yaknlarndaki bir blgede yayordu.

mz insannn, tarihin en eski sayfalarnda kalm
bu atalarnn yaam nasld ve onlara ne oldu?

Britanya ve rlanda'nn Masal Kahramanlar -

Periler birok farkl lkenin efsanelerinde, halk hikaye
lerinde ve mitolojisinde ruhlar ve doast yaratklar
olarak karmza kmasna ramen, Britanya ve rlan
da'da daha yaygndr. Bu hayal rn kahramanlarn
mitleri ve hikayelerinin ardnda ne yatmaktadr?

398