Korkut Boratav-Türkiye İktisat Tarihi (1908-2002) PDF

iMGE
kitabevi
Prof. Dr. Korkut Boratav, 1935'te dodu. 1959'da Ankara niversitesi Hukuk Fa
kltesi'ni bitirdi. 1960 sonunda Siyasal Bilgiler Fakltesi'ne maliye asistan olarak
girdi. 1964'te, ayru fakltede, "iktisat doktoras"n tamamlad. 1964-1966'da
Canibridge nlversltesi'nde aratrmalar yapt. 1972'de doent oldu. 1974'te Bir
lemi Milletler Cenevre Ofisl'nde danmanlk yapt. 1980'de Ankara niversitesi
Senatosu'nca profesrle ykseltildi. 1983'te Ankara Skynetim Komutanl'nca
1402 sayl yasaya gre niversitedeki grevine son verildi. 1984-1986'da Zimbabwe
niversitesi'nde retim yelii yapt. Dantay kararyla yeniden Siyasal Bilgiler
Fakltesl'ne dnen Boratav, bu okuldan 2002'de emekli oldu.
Boratav'm Eserleri:
'1rkiye'de Devletilik, 1923-1950: ktisadi Dnceler ve ktisadi Mevzuat (SBF
Maliye Enstits, Trk iktisadi Gelimesi Aratrma Projesi No. 16, 1962)
Kamu Maliyesi ve Gelir Dalm: Kavramlar ve Metod Meseleleri (SBF, Doktora
tezi, 1965)
Gelir Dalm: Kapitalist Sistemde, Sosyalist Sistemde, '1rkiye'de (100 Soruda
Dizisi, Gerek Yaynevi, 1969)
Sosyalist Planlamada Gelimeler [1. bask, SBF; 2. bask, Sava Yaynlan, 1973)
'1rkiye'de Devletilik (1. bask. 100 Soruda Dizisi, Gerek Yaynevi; 2. bask,
Sava Yaynlan, 1974; 3. bask imge Kitabevi Yaynlan, 2005)
Uluslararas Smr ve '1rkiye (YSE i Sendikas Temel Eitim Dizisi, 1979)
Tarmsal Yaplar ve Kapitalizm (1. bask, SBF, 1980; 2. bask, Birikim Yaynlan;
3. bask, imge Kitabevi Yaynlan, 2004)
ktisat Politikalar ve Blm Sorunlar: Seme Yazlar (Belge Yaynlan, 1983)
Krizin Geliimi ve '1rkiye'nin Alternatif Sorunu (. Pamuk ve . Keyder ile birllk
te, Kaynak Yaynlan, 1984)

Beinci Be Yllk Kalknma Plan iin Konut Sektr ve PolUikalar zerine Bir Mo
del nerisi (H. Ersel ve Y. Kepenek ile birlikte, Kent Koop, 1984)
Dte '1rkische Wirtschn.ft im 20. Jahrhundert 1908-1980 (Dagyeli Verlag, Trkiye

iktisat Tarihl'nln evirisi, 1987)
Stabilizalion and Aqjustment Policies and Programmes-Country Study 5: TUrkey
(WIDER. 1987)
'1rkiye ktisat Tariht 1908-1985 (Gerek Yaynevi, 1988; geniletilmi ve gzden
geirilmi 7. bask, '1rkiye ktisat Tariht 1908-2002 adyla imge Kitabevi Yayn
lan, 2003, 2004, 2005)

ktisat ve Siyaset zerine Aykn Yazlar (BDS, 1988)
198ali Yllarda '1rkiye'de Sosyal Sn!flar ve Blm [Gerek Yaynevi, 1991;
imge Kitabevi Yaynlan, 2005)

'1rkiye'de Sanayilemenin Yeni Boyutlar ve Kirler (Editr, Ergun Trkcan ile
birlikte, Tarih Vakf/Yurt Yaynlan, 1993)
stanbul ve Anadolu'dan Snf ProfUleri [Tarih Vakf/Yurt Yaynlan, 1995; imge
Kitabevi Yaynlan, 2004)
'1rk KT Sisteminin ktisadi Deerlendirmes Aratrma Raporu (Y. Kepenek, E.
Taymaz, T. Bali, N. 1. Erturul ve M. A. Candan ile birllkte, KIGEM ve Friedrich
Ebert Vakf, 1998)

Yeni Dnya Dzeni Nereye? [imge Kitabevi Yaynlan, 2000, 2004)
Kreselleme, Emperyalizm. Yerelcilik. i Sruft (E. A Tonak, O. Trel, C. Somel, T.
engl, H. Arslan ile birlikte, imge Kitabevi Yaynlan, 2000, 2004)
'1rkiye Ekonomisinin Son Durumu [Trkiye Bilimler Akademisi Forumu, No.

10, 2002)
imge Kitabevi Yaynlan
Genel Yayn Ynetmeni
ebnem ller Tabak
ISBN 975-533-393-2
imge Kitabevi Yaynlan, Korkut Boratav, 2003
1m haklan sakldr.
Yaync izni olmadan, ksmen de olsa
fotokopi, flm vb. elektronik ve mekanik
yntemlerle o altlamaz.
7. Bask: Ekim 2003

8. Bask: Austos 2004
9. Bask: Austos 2005
Dzelti
Gke Gkeer
Kapak Uygulama
Murat zkoyuncu
'
Dizgi ve Sayfa Dzeni
Yaln Ate
Bask ve Cilt
Pelin Ofset (312) 418 70 93/94
imge Kitabevi
Yaynclk Paz. San. ve Tic. Ltd. ti.
Konur Sok. No: 3 Kzlay 06650 Ankara
Tel: (312) 419 46 10 - 419 46 11 Faks: (312) 425 29 87
Intemet: www.lmge.com.tr E-Posta: imge@imge.com.tr
imge D a t m
An k a r a s t a n b u l
Konur SokakNo: 43/ A Kzlay Mhrdar Cad. No: 80 Kadky
Tel: (312) 417 50 95/96 - 418 28 65 Tel: (216) 348 60 58
Faks: (312) 425 65 32 Faks: (216) 418 26 10
E-Posta: dagitlrn@imge.com.tr E-Posta: kadlkoy@imge.com.tr
Korkut Boratav
Trkiye ktisat Tarihi

1908-2002
9. Bask

iMGE
kitabevi
indekiler
2003 . .. .
Basksna nsz . . . . . . . . . . . . . ... 7 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
nsz . . . . .. . . . . . .. . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . .. 9
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . .
13
Giri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
I. Devrim ve Sava Yllar: 1908-1922 ............................19
II. Ak Ekonomi Koullarnda Yeniden na:
1923-1929 .................................................................39
III. Korumac - Devleti Sanayileme: 1930-1 939 ............. 59
IV. Bir Kesinti - kinci Dnya Sava: 1940-1945 ............. 81
V. Dnya Ekonomisiyle Farkl Bir Eklemlenme
Denemesi:1946-1953 ................................................93
VI. Tkanma ve Yeniden Uyum: 1954-1961 .................... 107
VII. e Dnk, Da Baml Genileme (1962-1976) ve
Yeni Bunalm (1977-1979) ....................................... 1 17
VIII. Sermayenin Kar Saldrs: 1980-1988 .................... 145
IX. Uluslararas Finans Kapitalin Egemenliine Sancl
Gei: 1989-2002 ..................................................... 171
X. Sonu: Baz Ana izgiler .. . 201 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Kaynaklar . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .223
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2003 Basksna nsz
Bu kitabn bir nceki baskrs, 1 987 ylnda kaleme a

lnmt. Kitaptaki verilerin, bulgularn ve zmleme
lerin byk blm 1 98 5 ylnda son buluyordu .
2003 ylnda almay gzden geirirken, zgn
metnin yapsn korudum; ancak ieriinde deiiklik
ler yaptm . Bu deiikliklerin en nemlileri, bir nceki
basknn 1 9 80- 1 9 8 5 tarihlerini kapsayan sekizinci b
lmnn yeniden kaleme alnarak 1 9 88'i ierecek bi
imde geniletilmesi ve 1 9 89-2002 yllarn kapsayan
yeni bir blmn eklenmesi oldu .
Bunlarn dnda, kitabn btn blmlerini yeni
batan gzden geirdim; yer yer yeniden kaleme al
dm; eklentiler yaptm . 1 9 8 7 'den bu yana Devlet sta
tistik Enstits, Cumhuriyetin ilk dnemlerine ait
istatistiki verileri gelitirdi; gemii bugnle karla
trmay kolaylatrd. Ben, istatistiki ve nicel zm
lemeleri , zgn ve basl belgelerden elle derleyen ve
hesap makineleri ile kullanlr hale getiren bir iktisat
kuandanm . Bu kitabn bir nceki basks da, bu
eziyetli alma tarznn izlerini tar. Yeni koullara ve
olanaklara iyi-kt uyum salayanlardan biri oldu
um iin, elinizdeki metnin nicel bulgularnn nemli
bir blm , bata T. C . Merkez Bankas olmak zere,

kamu kurulularnn web sayfalarndaki veri tabanla
rnn girdilerini ieriyor. nceki basknn nicel bulgu
lar bu sayede gzden geirildi. Bu "gzden geirme"
abas, bir nceki metnin yorum ve sonular zerinde
radikal deiikliklere yol amad . On alt yl nceki
yaklamm ve deerlendirmelerimi byk lde ko
ruyorum. Ancak, nicel bulgulardaki yenilikler ve son
dnemlerde yaplm yeni aratrmalarn sonular,
eski zmlemeleri zenginletirdi. Ayrca, bu satrlarn
yazld tarihin sorunsallar, ister istemez gemie
bak da etkiliyor. Elinizdeki kitapta bu tr etkilerin
izleri ile de karlaacaksnz.
Prof. Dr. Korkut Boratav

Ankara, Austos 2003
n sz
Bu alma, 2 0 . yzyl Trkiye iktisat tarihini kuba

k inceleyen bir "el kitab" olarak kaleme alnd. A
macm, meslekten iktisat olmayan, ancak Trkiye' -
nin bugnk sorunlarna bir tarih perspektifi iinde
bakmak gereini duyan farkl bir deyile , tarihi anla
madan, bugn anlamann mmkn olmayacan
sezen okuyucuya da hitap eden bir inceleme ortaya
koymakt. Byle bir incelemenin rahat okunmas ge
rektiini; yntem ve kaynak aklamalarnn ve iktisat
kuramna ilikin polemiklerin ar yknden mm
kn olduu kadar arndrlmasnn yararl olacan
dndm .
Aslnda incelenen uzun tarih kesitinin pek ok so
run unu , belli kuramsal sorunlar gslemeden kav
ramak elbette imkanszdr. Aksi halde sadece betimle
yici bir alma ortaya kacakt. Bu gl , kritik
grdm tm tartmal konular ele alarak; ancak
sorunlar en azndan kavramsal dzeyd basite indir
geyerek amaya altm. almay, biimsel olarak
19
rahatlatmak iin izlediim bir yol, metni tmyle dip

notlardan arndrmak oldu . Bunu, bilimsel aratrma
larn biimsel kural olan dipnotlarda kaynak gster
me yerine , yararlanlan kaynaklar metinde anarak ve
almann sonundaki kaynakada sralayarak gerek
letirdim . Kullanlan nicel bulgulara ilikin kavram ve
hesaplama yntemi aklamalarn da tablolarla snr
ladm; oralarda da asgari dzeyde tuttum. Kendi yap
tm hesaplamalarn sonularn metin iinde kulla
nrken ou kez kaynak gstermedim ve yntem ak
lamas yapmadm. Bulgular zerinde sorular olan
meslektalarma bu tr aklamalar ayrca yapmak
tan mutluluk duyacam burada belirtmekle yetine-
yim. '
Trkiye iktisad ve tarihi zerine alm ok sa
yda aratrmacnn bulgular incelememizin ana mal
zemesini oluturdu. Ancak, bu almadaki saysal
bulgularn nemli bir blm de ilk kaynaklar zerin
de bizzat yaptm hesaplamalardan oluuyor. Dolay
syla, bir "el kitab" olarak kaleme alnmas, bu al
may ikinci el kaynaklardan yaplm bir sen
tez/ derleme haline getirmiyor. zellikle blm gs
tergeleri zerinde 2 0 . yzyl iktisat tarihinin eitli
dnemleri iin ayn veya birbirine yakn kavramlar
kullanlarak yaptm hesaplamalar, blm ilikile
rinin seyrine belli bir . sreklilik iinde bakmamz sa
layacak bulgulara ve sonulara ulamamza imkan ve
riyor. Bunlara, ekonominin yapsal baz zellikleriyle
ilgili farkl bulgular da eklemek mmkn. Bunlarn
bir blm daha nce yaymlanm incelemelerimden
alnd. nemlice bir blm ise , bu alma iin yapl
d.
Bu alma 1 9 83 yl ierisinde tamamland. 1 987
ylnda gzden geirildi ve sonuncu blm ( 1 9 80'1i yl-
jo
nsz
lar) ilk metne eklendi. Bu iki tarih arasnda geirdii

miz ileli ve g gnler iinde bir yazar olarak, arat
rc bir iktisat olarak alabilmeyi srdrmemi , sa
brlar, dayankllklar ve fedakarlklar ile karm i
dem ve ocuklarm: Olu, Elvan, Sinan mmkn kld
lar. Kendilerinden aldm zamanlar affettiremeyece
ini bile bile bu kitab onlara ithaf ediyorum.
Aralk 1 9 8 7
Korkut Boratav
Giri
Bu almada, 2 0 . yzyl Trkiye iktisat tarihini; kin

ci Merutiyetin ilan edildii 1 908 ylndan balayarak
ve 2 1 . yzyln balarnda (2002'de) son vererek ve yz
yla yaklaan bu zaman aralm dokuz dneme ayra
rak gzden geireceiz.
ncelememizin balang ve baz ara noktalar
nemli siyasi dnmler ieren ve bunlarla hatrlana
cak yllar olmakla birlikte dnemlendirmede kulland
mz ltler esas olarak iktisadidir. Dnemlerimizi
aada sralyoruz:
1 . Devrim ve sava yllar: 1 908- 1 9 2 2 ;
2 . Ak ekonomi koullarnda yeniden ina: 1 9 2 3-
1929;
3 . Korumac-devleti sanayileme; 1 9 30- 1 939 ;
4 . Bir kesinti - kinci Dnya Sava: 1940- 1 945;
5 . Dnya ekonomisi ile farkl bir eklemlenme de
nemesi: 1 9 46- 1953 ;
6. Tkanma ve yeniden uyum: 1 9 54 - 1 96 1 ;
7. e dnk, da baml genileme (1962-1976)

ve yeni bunalm (1977-1979);
8. Sermayenin kar saldrs: 1980- 1988;
9. Uluslararas finans kapitalin egemenliine san
cl gei ( 1989-2002)
Grld gibi, incelememizin blmlerini oluturan

dnemlerden birincisi, yani 1908-1922 yllarn kap
sayan "devrim ve sava yllar" ; drdncs , yani
kinci Dnya Sava ve sekizinci dnemi oluturan
1980- 1988 yllar, salt iktisadi zellikleriyle tanmla
namazlar. Dier dnemler ise Trkiye ekonomisinin
ileyiinde, geliim dorultusunda beliren dnemeler
ve sapmalarla birbirinden ayrlmaktadr. Bu dneme
leri douran ve bunlar izleyen dorultuyu belirleyen
isel ve d sal deikenlerin aklanmas ise, phesiz,
dnemlerin ve gei noktalarnn somut tahlilinde or
taya konacaktr. Sadece, szn ettiimiz dnmle
ri hem belirleyen, hem de ksmen onlar tarafndan be
lirlenen iktisat politikalarndaki deimeler, dnemler
aras farkllklar ortaya koyan ana deikenlerden biri
olarak ortaya kmaktadr.
20. Yzyl Trkiyesi 'nin iktisadi ve sosyal tarihini
inceleyen yazarlarn bir blm, baz siyasi dnm
tarihlerinden hareketle yukardakinden ksmen farkl
bir dnemlendirmeyi yelemektedirler. Bu yaklamda
bizimkinden farkl olarak nerilen iki dnem, "Demok
rat Parti iktidar" olarak nitelendirilebilecek 1950-
1960 yllar ve 27 Mays 1960 hareketiyle balayp 12
Eyll 1980 askeri darbesiyle noktalanan bir dier za
man araldr. 1960- 1980 yllarnn bizim yedinci d
nemimizle byk lde akt bir yana, bu "d
nemler" in siyasi arlkl bir tarih aratrmasnda
nemli kesitler olduunda phe yoktur. Ayrca, siyasi
Giri
dnmlerin nemli iktisadi uzantlar olabilecei de

malmdur. Ancak siyasi ve iktisadi gelimeler arasn
da bu trden etkilemelerin varl, bu gelimelerin
farkl olgulardan olutuunu ve bu etkilemelerin
nemli gecikmeler ve zaman kesintileriyle sonu verdi
ini grmemizi engellememelidir. Nitekim, 1 945 son
rasnda Trkiye'yi etkisi altna alan uluslararas kon
jonktrn iktisat politikalarna ve ekonomik gelimeye
yansmalar incelendiinde grlecektir ki, 1 9 50 yl,
bir dnm noktas deil, sava sonunda balam olan
bir srecin icra ve ynetiminin farkl bir siyasi kadro
nun sorumluluuna gemesini ifade eden bir deime
ylndan ibarettir. Ne var ki, bu siyasi deimenin de
baz ciddi iktisadi sonular olacak; gemiin ayak
balarn pek az hisseden yeni siyasi kadrolar esasen
balam olan iktisadi dnmleri nce hzlandra
cak, ancak bylelikle bir sonraki dnemin balangcn
oluturan tkanmann domasna da dorudan katk
yapacaklar; dahas, bu tkanmay izleyen ve ncekinin
kart olan iktisat politikalarn da yine kendileri uy
gulamaya koyacaklardr. 27 Mays 1 960 hareketi, bu
"yeniden uyum" srecinin iinde (ve belli llerde
bunun da etkisi altnda) meydana gelmi; ancak bu
sreci simgeleyen politikalara son vermemitir. ktisa
di bir inceleme, yeni bir dnemin 27 Mays'la deil,
" 2 7 Mays rejimi"nin artk tasfiyeye urad 1 962 y
lnda baladn ortaya koyacaktr. phesiz, 1 962
sonrasnn ekonomik gelimeleri, 1 9 6 1 Anayasasnn
olu turduu siyasi ve hukuki erevenin etkisi altnda
da kalacaktr. Bu balamda, 1 980'1i yllardaki dn
mlerin ilk admn oluturan 24 Ocak 1 980 kararla
rnn parlamenter rejim iinde uygulamaya konduu
nu ve eksiksiz uygulanmasnn ve gelitirilmesinin 1 2
Eyll rej imi sayesinde mmkn olduunu belirtelim .
1 15
Dolaysyla "sermayenin kar saldrs" bal altnda

nitelediimiz 1 9 80- 1 9 88 yllarndaki gelimelerin si
yasi rejimde , askeri darbe, 1 982 anayasas ve 1980-
1 9 83 yllarnn anti-demokratik ortamnda gerekleti
rilen yasal dzenlemelerle yakn balants vardtr.
phesiz, salt iktisadi ltlerle dahi farkl d
nemlendirme nerileri mmkndr. Ancak bunlarn,
daha ok yukarda nerilen dnemleri birletirme veya
blme ynnde olabileceine ve bizim dnemlerimizin
iktisadi gelimenin dorultusunda ve ekonominin ile
yi mekanizmalarnda meydana gelen deimeleri b
yk lde yansttna inanyoruz.
Dnemlerden her birini incelemeye, kapsanan
zaman dilimine egemen olan iktisat politikalarnn,
resmi iktisat dncelerinin ana zelliklerini ve d
nemin belirleyici niteliklerini gzden geirerek balya-
'
ruz. Dnem iinde iktisadi gelimenin ve iktisat
politikasnn ana uraklar daha sonra ortaya konulu
yor. Ekonominin byme, sanayileme ve d ticaret
gibi temel boyutlaryla ilgili nicel gstergelerin deer
lendirilmesi ve yorumlanmas bunu izlemekte ve son
olarak da blm ilikilerinde ve gelir dalmnda
dnem boyunca meydana gelen deimeler incelen -
mektedir.
Yz yla yaklaan bu trden bir incelemenin da
yand olgusal ve saysal malzemenin nitelii phe
siz ki yeknesak olmayacaktr. Bu yzden, dnemleri
mizin her birini yukarda zetlenen ana yap iinde in
celerken, dnemler arasnda kesintisiz bir karlatr
may srdrebilecek genellikte nicel gstergeler kul
lanmak her zaman mmkn olmamtr. Cumhuriyet
sonrasnda milli ve sektre! haslaya ve d ticarete i
likin srekli verilere artk sahibiz. Ancak, blm
gstergelerini ina iin gerekli olan greli fiyatlar, c-
Giri
ret ve maalar ile faiz, kar ve toprak kiras gibi katego

rilere ilikin srekli olarak karlatrlabilir veriler bu
lunmamaktadr. Dolaysyla gelir dalm ve blm
ilikileri incelemeleri her dnem iin var olan en uy
gun, ancak zaman zaman dier dnemlerden farkl o
lan nicel malzeme zerine kurulmutur. Buna ramen
bu almann, 2 0 . yzyl Trkiyesi'nde gelir dal
mnda meydana gelen deimelerin ana. dorultular
zerinde olduka gvenilir (ve bir blm yeni) bilgiler
sunduunu sanyoruz.
1. D evrim ve Sava Yllar: 1 908- 1 922
1 9 2 4 ylnda yaymlanan " Modern Trkiye" balkl ki

tabnda E. G. Mears unlar yazyordu : "Yabanc ser
mayenin etki alannn Osmanl mparatorluu 'ndan
daha geni olduu bamsz bir devlet herhalde yok
tur. Bu miras, sadece ekonomik giriimleri ilgilendir
mekle kalmaz, Trkiye 'nin politik ve toplumsal haya
tnn tmne etkilerini yayar . . . Siyasi denetim sala
mann en gvenceli ve en basit yntemlerinden biri
sermaye kaynaklar zerinde egemenlik salamaktr . . .
Eski Osmanl mparatorluu, alacak derecede d
mali karlara ipotek edilmi durumda idi . "
B u ifadeler, 1 908'de ttihat Terakki Cemiyeti'nde
kmelenmi ihtilalcilerin ve 1 9 2 2 'de Kemalist devrim
cilerin devraldklar O smanl ekonomik mirasnn ana
zelliklerini resmetmektedir ve bu zellikleri "yar
smrgelemi bir toplum yaps" olarak nitelendir
mek dorudur.
Jg
Bu "yar smrge"nin belirleyici zelliklerini, ay

rntya girmeden , ana balklar halinde saptayalm :
Birinci olarak, dnya ekonomisi iinde hammadde
ihracats, snai rn ithalats olan bir ekonomik
yap sz konusudur. Uluslararas ihtisaslamann bu
klasik biimi 1 9 . yzyln ilk on ylndan balayarak
sregelen dn mler sonunda yerlemi ve Avrupa
kkenli snai rnler i piyasaya byk lde ege
men olmutu . Sanayi devriminin srkleyici sektr
n oluturan tekstil rnleri bakmndan Osmanl
mparatorluu 1 9 . yzyl balarnda kendi kendine ye
terli iken yz yl sonra i tketiminin % 80-% 9 0 ' it
hal mal iplik ve kumalardan salanyordu. Snai ge
riliin tipik bir belirtisi, Cumhuriyet Trkiyesi'nin ilk
sanayileme hamlesini " beyazlar" slogannn simge
lenmesiyle ortaya kar. Bunlar, bir sanayi kolu oldu
unda phe olmayan tekstil dnda, aslnda birer ta
rmsal rn saylmas gereken un ve ekerdir. Gerek
ten de, incelediimiz dnem boyunca, Amerika ve Av
rupa unlarnn rekabeti karsnda ezilen yerli deir
mencilerin sorunlar, iktisat tartmalarnn ne:mli
konularndan birini oluturmutu .
1 9 1 3 ve 1 9 1 5 yllarnda yaplan sanayi saymlar,
bugnk Trkiye snrlar iinde kalan Bat Anadolu
ve Marmara blgelerinde, yani lkenin en gelimi y
relerinde , 1 908'den nce kurulmu snai tesislerin, 2 0
u n deirmeni, 2 makarna, 6 konserve, 1 bira fabrika
s, 2 ttn maazas, 1 buz, 3 tula, 3 kire, 7 kutu, 2
ya, 2 sabun, 2 porselen imalathanesi, 1 1 tabakhane,
7 marangoz ve dorama atlyesi, 7 yn, 2 pamuklu
iplik ve dokuma, 36 ham ipek, 1 ipekli dokuma ve 5
" sair" dokuma fabrikas , 35 matbaa, 8 sigara kad, 5
madeni eya ve 1 kimyasal rn fabrikasndan ibaret
olduunu ortaya koyuyor. phesiz bu liste, 1 908'den
!. Devrim ve Sava Yllan: 1 908-1 922
nce kurulup saym tarihinde tasfiyeye uram kuru

lular ve Adana, Samsun ve Tarsus'ta var olduu bi
linen birka snai tesisi kapsamad iin, Merutiyet
ncesi Trkiye sanayiinin eksiksiz bir dkmn
vermemektedir. Ancak, lkenin snai profilinin nemli
llerde ieren bu liste, 1 908 ylnda ada anlamy
la bir Osmanl sanayiinden sz etmenin g olduunu
ak- seik ortaya koymaktadr.
Ancak, O smanl mparatorluu'nun yar- smrge
niteliinin en ak belirtisi, d borlanmalar - Dyun-u
Umumiye - srekli imtiyazlar arayarak lkeye giren
yabanc sermaye yatnmlan - giderek arlaan ve
yaygnlaan kapitlasyonlar zinciri sonunda lke y
netiminin nce iktisadi, sonra byk lde askeri ve
siyasi alanlarda emperyalizmin denetimine girmi ol
masyd. mparatorluktan Cumhuriyete geiin sanc
lar ksmen de (bu kesimin banda aktarlan Mears'in
szlerinde aka ifadesini bulan) bu ekonomik tut
sakla kar verilen etin mcadelelerden kaynakla
nacaktr.
il
1 9 08- 1 9 2 2 dnemi, esas olarak, Osmanl mparator

luu 'nun bir dizi sava, ihtilal darbe ve ayaklanma
sonunda tarihe kart yllar olarak btnlk tar.
Ancak bu yllara iktisadi bir perspektifle bakacak o
lursak, dnemi, "eksik kalm bir burjuva demokratik
devrimi" veya "ulusal bir kapitalizm dorultusunda a
tlan ilk ve ekingen admlar" ifadeleriyle nitelendir
mek uygun olacaktr. Burjuva devriminin niin "eksik"
kaldn; ulusal bir kapitalizme yneliin niin "e
kingen" olduunu ; fakat her eye ramen bu yllarn
nn bir devrim dnemi saylmas gerektiini akla -

mamz gerekecektir.
Dnemin siyasi iktidar dzlemindeki ana aktrleri
19 08-19 1 8 arasnda ttihatlar, 1 9 1 9- 1 9 2 2 arasnda
ise Kemalist devrimcilerdi. kincisi byk lde bi
rinci gruptan treyen bu kadrolarn siyasi iktidara e
gemenlikleri her zaman tam deildi. 1 9 08- 1 9 1 3 yllar
ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin siyasi iktidar denetle
dii ve etkiledii, fakat hibir zaman tamamen elinde
tutamad yllardr. 1 9 1 3- 1 9 1 8 alt-dnemi ttihatla
rn iktidar tamamen ellerine geirdikleri bir zaman
kesiti olarak nceki alt-dnemden ayrlr. 1 9 1 9- 1 9 2 2
yllarnda ise, stanbul'da, emperyalizme kar uzla
ma ve teslimiyeti temsil eden brokratik aristokrasi
nin temsilcileri, Anadolu 'da ise Kemalist devrimciler
iktidardadrlar. Siyasi iktidara egemenlik dereceleri
yeknesak ve kesintisiz olmamasna ramen, dneme
burjuva-devrimci karakterini kazandran siyasi kadro
lar, esas olarak ttihatlar ve Kemalistlerdir.
Dnemin ana zellii, ulusal nitelikteki bir kapita
lizme yneli olmakla birlikte, bu hareketin karsna
kan eitli nesnel ve znel engeller hibir zaman ta
mamen alamam; bu yzden kktenci bir dnm
gereklememitir. Neydi bu engeller?
Nesnel engellerin banda ekonominin, yukarda
ksaca aklanan yar- smrge statsnn yaratt,
derin bamllk ilikileri gelmekteydi. Bu ilikiler, top
lumun yapsna, salt siyasi-hukuki operasyonlarla gi
derilemeyecek derecede nfuz etmiti. Birinci Dnya
Sava'nn bitimine kadar genellikle milliyeti ve ba
mszlk kadrolar iktidarda olmakla birlikte, bunlar,
uluslarar s sermayenin ve byk devletlerin Osmanl
mparatorluu zerindeki kurumsallam ve gven
celer altna alnm denetim, mdahale ve bask me-
l. Devrim ve Sava Yllan: 1 908- 1 922
kanizmalar karsnda aresiz kalmlar; sonunda

"byk glerden hangisine yanamak ehvendir?" so
rusuna snmlardr. 1 9 08- 1 9 1 4 yllarnda ngiltere
ve Almanya taraftar siyasiler arasndaki ekimelerin
arkasnda bu aresizlik yatar. Bat'daki burjuva dev
rimlerinin hibir zaman bu boyutlarda karlamad;
buna karlk 2 0 . yzylda tm nc Dnya lkele
rinin nne kan bu sorunun ilk nce siyasi dzlem
de almas gerekiyordu . Bunu gerekletirmek tti
hatlara deil, Milli Mcadele , Lozan ve Cumhuriyetin
ilan uraklarn geebilen Kemalistlere nasip olacak
tr. Ancak siyasi bamszln iktisadi bamszla gi
den yolda gerekli, ancak yeterli olmayan bir aama ol
duu sonraki on yln iktisadi ini ve klarnda a
ka gzlenecektir.
Demokratik bir devrim hareketinin karsna
kan bir dier nesnel engel, 1 908 'i izleyen on drt yln
hemen hemen kesintisiz bir dizi isyan ve savala dolu
olmasndan doar. Bulgaristan'n bamszln ilan
etmesi, Bosna-Hersek'in ve Girit'in yitirilmesi, Trab
lusgarp Sava, Lbnan ve Arnavutluk isyanlar , Bal
kan Sava, Birinci Dnya Sava ve stiklal Harbi bir
likte dnldnde yle bir olaylar zinciridir ki, bu
gaileler altnda bunalan iktidarlarn yeni bir toplum
dzeni kurma dorultusundaki zlemlerini biimlen
dirmesi ve hele uygulayabilmesi bir mucize olurdu.
Ulusal nitelikte bir kapitalizme yneliin karsna
kan belki de en etin nesnel engel , Trk burjuvazisi
nin clzlndan kaynaklanmaktayd. Bir Osmanl bur
juvazisi phesiz ki vard; ancak bu snfn belirgin
nitelii, sanayide deil ticarette (ve zellikle d ticaret
te) gelimi olmas; buna bal olarak komprador bir
zellik tamas ve byk lde gayri mslim (Rum,
Yahudi, Levanten , Ermeni) unsurlardan olu masyd.
Bu zellikleri tayan bir snfn, ulusal nitelikli bir

burjuva devrimini srklemesi elbette beklenemezdi.
Buna karlk i ticarette kk ve orta sermayeli (do
laysyla esnaf zellikleri ar basan) Trk ve Msl
man burj uvazi zayf, dank, rgtsz ve byk l
de birincilere baml durumdayd. Bu durumda, eer
gerekleecekse , burjuva devriminin burjuvazi dn
daki sosyal gruplarca yaplmas zorunlu oluyordu .
Trkiye koullarnda b u tarihi misyonu kk burju
va aydnlar stlenecektir.
phesiz ki bu tehisin ardndaki sorunlar, Tr
kiye'de sosyal bilimcilerin zerinde anlaamadklar ve
daha uzun yllar tartacaklar bir alana aittir. 1 9 08-
1 9 1 2 , 1 9 2 3 - 1 9 29 ve 1 9 30- 1939 dnemlerindeki ikti
sadi icraatn kapitalizmin gelimesi dorultusunda o
lup olmad ve ne lde bilinli olarak, ne lde
nesnel sonular itibariyle byle olduu ileriki sayfa
larda tartlacaktr. Bu almann snrlar dna ta
an kritik ideolojik sorun, Trkiye'de kk burjuva
aydnlarnn, burjuva ideolojisine nasl, hangi biim
lerde ve hangi llerde angaje olduu sorunudur.
Trkiye'de aydnlarn , burjuva ideolojisi, kk burju
va radikalizmi, sosyalizm ve tepkici-tutucu-dinci a
kmlar karsndaki tavrlarnn tarihi bir perspektif
iinde yeterli bir biimde incelenmedii sylenebilir.
Bu noktada paradoksal grnen bir saptama ya
palm . Genel olarak burjuva ideolojisinin iktisat politi
kalarna uzanan iki ana kolu olduunu; bunlardan bi
rinin ulusal bir kapitalizme, dierinin ise serbest tica
reti,_ entegrasyoncu ve beynelmilelci bir gelime bii
mine angaj e olduunu ; 1 9 . yzylda her iki kolun Bat
dnrleri arasnda partizanlar bulunduunu belir
telim . 2 0 . Yzyl balarnda Trkiye koullarnda bu
tavrlardan ikincisini benimseyen etkili bir siyaseti ve
/. Devrim ve Sava Yllan: 1 908-1 922
aydn grubunun varl, ulusal bir kapitalizmin geli

mesine kar znel bir engel olmutur. Burjuva ideolq
jisinin belli bir biiminin kapitalist gelimeye ayak ba
olmas elikili grlebilir. Ne var ki, bu dnemde
emperyalist sistemin egemen merkezlerinden neet
ederek smrge ve yar-smrge lkelerin ynetici
kadrolarna ve aydnlarna yaylan ideoloj ik tavrlarn ,
sz geen lkeleri ulusal ve bamszlk bir kapita
lizmin gelimesi dorultusunda deil; bunlar dnya
kapitalist sisteminin hammaddeci, baml ak pazar
lar olarak korumak ynnde etkilemesinin doal ol
duu dikkate alnrsa, bu elikinin sadece grnrde
olduu ortaya kacaktr.
Bu " beynelmilelci burjuva" yaklamnn Osmanl
mparatorluu'ndaki iki tipik temsilcisi, Sakzl Ohan
nes Paa ile M. Cavit Bey'dir. Ohannes Paa 1 88 1 'de
yaymlad Mebadi-i lm-i Servet-i Milel, Cavit Bey ise
1 90 0 'de baslan lm-i ktisat balkl ve byk lde
ada liberal Fransz iktisatlarndan kaynaklanan
kitaplarnda, ekonomiye devlet mdahalesine ve ko
rumaya iddetle kar karak ite ve dta " liberal" ik
tisat politikalarnn partizanln yaptlar.
Bu eserler bizim incelememizin balang tarihin -
den nceye ait olduu iin dnemin fikir hareketleri
arasnda saylmayabilirler. Ancak, M. Cavit Bey'in, sa
dece bir iktisat deil, ayn zamanda ttihat ve Terak
ki Cemiyeti'nin nderlerinden biri, Merutiyet sonra
snn etkili (ve liberalizmin kuramcln yapan) yayn
organ Ulum- ktisadiyye ve timaiyye Mecmuas'nn
kurucusu, Haziran 1 90 9 ile Birinci Dnya Sava'nn
sonu arasnda kurulan hkmetlerin ounda Maliye
veya Nafia nazn, hkmette yer almad zamanlarda
dahi tm iktisat politikas sorunlarnda byk otorite
saylan bir kii olduu dikkate alnmaldr. Cavit Bey'in
sistemli olarak savunduu iktisat politikalap, "serbes

ti-i ticaret" , tarmsal ihracata dayal ihtisaslama, ya
banc sermayeye kar ak kap, piyasalara devletin
"adem-i mdahalesi" unsurlarna dayanyordu . Bu po
litikalarn 2 0 . yzyl balarndaki Osmanl toplumu
nun koullarnda, sanayi tabanl bir ulu sal kapitaliz
min ve sanayi burjuvazisinin deil, da baml bir pi
yasa ekonomisinin ve bir ticaret burjuvazisinin geli
mesi anlamna gelecei sylenmelidir.
Buraya kadar ulusal nitelikte bir burjuva demok
ratik devriminin karsndaki engelleri vurguladk. Ne
var ki, 1 908- 1 9 2 2 yllar sadece bu engelleri deil, da
ha kkten bir burjuva dnmnn gereklemesini
ve daha ulusal bir kapitalizmin tohumlarnn yeere
bilmesini kolaylatracak znel ve nesnel koullar da
iermekteydi. znel (ideoloj ik) dzlemde , yukarda de
inilen liberal okullarn simetrik kart olan, koruma
c sanayilemeye ynelik ve devlet tevik ve mdahale
leri ile bir milli sanayi burjuvazisinin "yetitirilecei"ni
savunan bir "milli iktisat" okulu da vard . Tevfik av
dar ve Zafer Toprak'n almalarnda gsterildii gibi,
1 9 . yzyln sonlarnda Ahmet Mithat ve Musa Akyiit
zade tarafndan savunulan (ve " liberal" tezlerle yat
olan) bu tez, d ilhamn Alman tarihi okulunun ko
rumac doktrininden alyor ve sanayilemeyi kalkn
mann ana yolu olarak gryordu. 1 9 08'i izleyen yl
larda bir ksm ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin etkili
mensuplar olan Ziya Gkalp, Yusuf Akura, Tekin Alp
gibi d nrler k.tisadiyyat Mecmuas ve Tilrk Yurdu
gibi yayn organlarnda bu okulun ana savlarn yay
maya baladlar. Bu gr lerin Harb- Umumi koul
larnda liberal tezlerden daha fazla reva bulduu an
lalmaktadr.
1. Devrim ve Sava Yllan: 1 908-1 922
"Milli ktisat" gr, gerekirse savan yaratt

ktlk koularndan yararlanarak ve devlet desteiyle
bir yerli ve milli burjuvazinin yetitirilmesi gerektiini;
bunun hem mmkn , hem de kalknma ve modern
leme iin zorunlu olduunu ileri srmekteydi. Bu sa
vn geerlilii, ileride de greceimiz gibi, 1 92 0 'li ylla
rn sonuna kadar snanm saylabilir. Elde edilen so
nu, amalanan hedef bakmndan pek de verimli ol
mamakla birlikte, bu yolun snanmas herhalde ka
nlmazd. Burjuva ideolojisinin beynelmilelci deil mil
liyeti varyantn ifade eden bir grn, 20. yzyln
balarnda bir yan- smrge lkede "yerli burj uvazinin
yetitirilmesi"ne dnk bir program iermesi ve bu
program snamas balangta adeta zorunludur. Bu
program snanmadan, 20. yzylda evre lkelerinde
ulusal bir kapitalist sanayilemeye giden alternatif bir
programn , yani devletiliin gndeme gelmesinin (en
azndan Trkiye asndan) imkansz olduu ileride
gsterilecektir.
ncelediimiz dnemde sz geen dnm hz
landran ana nesnel etken ise, dorudan doruya sa
va koullar olmutur. Anadolu halknn ve retici
glerin kym ve tahribi ile Osmanl devletinin dal
mas gibi felaketlere yol aan uzun sava yllarnn s
zn ettiimiz "olumlu" dnmlere yol am olmas
ilk bakta grnd kadar artc deildir. Savan
bu yndeki etkileri iki dorultuda meydana gelmitir:
Birinci olarak, corafi unsurlar arasndaki ekonomik
balar pek zayf olan bir yan-smrge toplumu nes
nel zorlamalar sonunda ulusal bir ekonomiye dn
meye balam; ikinci olarak da ktlk koullarndan
doan vurgun ve karaborsa olgular, baz durumlarda
meyveleri Cumhuriyet Trkiyesi'nin ilk yllarnda der
lenecek bir ilkel birikimi salayan ana mekanizmalar
oluturmutur.
Her iki etkinin birlikte gzlendii tipik bir durum

stanbul'un beslenmesi ve buday sorunudur. Osman
l ekonomisinin isel btnlemesinin zayf nitelii ve
yar-smrge yaps yznden d pazarlarla, yani
dnya kapitalizmi ile balant noktalarn oluturan
stanbul, zmir, Selanik gibi metropollerin (ve onlarn
ekonomik hinterlantlarnn) lkenin dier blgeleriyle
ekonomik balar fevkalade snrl idi. Byk bir hu
bubat alan olan Anadolu'dan stanbul'a buday
nakletmek, New York'tan buday ithal etmekten % 75
daha pahalyd. Bu nedenlerle stanbul, hububat t
ketimini byk lde Avrupa ve Amerika kaynakl
unlardan salyordu.
Birinci Dnya Sava, Bat'dan stanbul'a ulaan
ticaret yollarn byk lde tkad. Bu, stanbul n
fusunu ok ar bir beslenme sknts ierisine srk
ledi. Ancak, bu sknt ve tkanmalar, O smanl ekono
misinin modern anlamda bir ulusal ekonomi haline
dnmesi dorultusunda da nemli etkiler icra etti.
Mevcut ulam ebekesinin imkanlar sonuna kadar
kullanlarak Anadolu iftisi, metropol tketicileri iin
(yani byk boyutlu ulu sal piyasa iin) retmeye ba
lad.
Sonraki yllarn kapitalizm dorultusundaki top
lumsal ve ekonomik dnmlerinin ilk filizlenmeleri
de bu olayn evresinde olutu .
Bir kere , ttihat ve Terakki hkmetlerinin sava
dnemi iktisat politikalar iinde stanbul'un iaesi,
zm en nce gereken sorunlardan biri olarak orta
ya kt. ttihat liderlerden Kara Kemal'in ynetimin
de ok deiik, ou kez elikili ve yetersiz yntemler
denenerek stanbul'un beslenme sorunlar zlmeye
alld. Ve bu abalar, geleneksel O smanl toplumu
nun devlet mdahalecilii snrlar dna klarak ya-
I. Devrim ve Sava Yllan: 1 908- 1 922
pld. Bunlar, modern anlamda piyasann denetlenme

si, yani bir iktisat politikas uygulanmas ynndeki
ilk ciddi denemeleri oluturdu ve sonraki yllara k
msenmeyecek bir deney birikiminin aktarlmas by
lece mmkn oldu .
kinci olarak, Anadolu 'dan stanbul'a hububat
sevki, sava yllarnn en karl faaliyeti olarak ortaya
kt. Sava sevkyatnn da tkad demiryolu ebeke
sinden buday nakli iin vagon tahsisi elde edebilen
tccar, stanbul'a getirdii gda maddelerini speklatif
karlarla pazarlama imkan buldu. ttihatlar bir yan
dan karaborsayla mcadele eder grnrlerken, bir
yandan da kendilerine yakn gruplarn nemaland
bir ilkel birikimin de gelimesine yol atlar. Benzer bir
birikim , piyasa iin retim yapan zengin ifti katla
rnda da gzlendi. Sava yllarnda, " Ey Trk, zengin
ol! " diye balk atan byk gazeteler ve " Harb- Umu
mi esnasnda Trk' iktisaden ykseltmek, mutavas
st bir burj uvazi ihdas etmek" hedefini savunan Ysuf
Akura gibi etkili yazarlarn grleri, bu birikim bi
iminin sadece nesnel zorunluluklardan domadn,
ayn zamanda bilinli olarak istenmi bulunduunu
gsteren dolayl kantlardr.
Ksacas, 1 908- 1 92 2 dneminin nesnel ve znel
koullar , Trkiye'de ulusal nitelikte bir kapitalizmin
filizlenmesi iin de baz olumlu etkenler iermekteydi .
111
1 908- 1 9 2 2 dnemindeki iktisadi gelimeleri belirleyen

politikalar, kapitalist bir devletin kurumlamas do
rultusundaki yasal dzenlemeler, sanayilemenin ve
irketlemenin teviki dorultu sundaki abalar, eko
nomik bamszlk ynnde atlmaya allan ilk a-
dmlar ve nihayet Harb- Umumi'nin ve Milli Mcade

le 'nin Anadolu 'dan yrtlmesi srasnda uygulanan
(ve bir ksmna yukarda deindiimiz) sava ekonomi
si yntemleri gibi ana balklar altnda gzden geire
biliriz.
Sultann ve brokratik aristokrasinin devlet rg
t ve toplumsal hasla zerindeki keyfi egemenliini
bir kalemde deilse bile kk darbeler ve kemirme
lerle ortadan kaldran uygulamalarn hukuki dayana
n oluturan bir dizi kanun ve kararname, bu dne
min balarnda, kapitalistleme srecinin asli unsur
larndan biri olarak grlmelidir. Devlet rgtnn
yeniden dzenlenmesine ilikin ok sayda kanun ve
kararname, 400 . 0 0 0 liralk yllk geliri olan padiah
emlakinin maliyeye devri, saray personeline ve bizzat
sultana verilen deneklerin kslmas, askeri ve mlki
kadrolara sarayn himayesinde yerlemi kiilerin top
luca tasfiyesi, erkez kle ve cariyelerle zenci esirlerin
satnn yasaklanmas sz edilen "anti-feodal" icraat
arasnda gsterilebilir. Derhal ifade edelim ki bu do
rultudaki gelimelerin balangc Tanzimat'a kadar g
trlebilir. Ancak, Tanzimat ile Birinci Merutiyet a
rasnda gerekleen ar tempolu modernleme sreci,
Abdlhamit'in otuz yl akn istibdat ynetimi iinde
birok ynyle durmu , hatta gerilemiti. 1 908 ylna
bir devrim zellii kazandran, biraz da, bu kesintinin
araya girmi olmasdr.
Genel olarak sermayenin ve zel olarak yerli sana
yi sermaye sinin lehindeki uygulamalar arasnda Me
rutiyet'in ilanndan hemen sonra yaygn bir biimde
balayan grev ve ii hareketlerine tepki olarak kar
lan ve sendikalamay yasaklayp grev hakkn kstla
yan Tatil-i Egal Kanunu , yerli sermayenin sanayi ya
trmlarna bir dizi ayrcalk salayan Tevik-i Sanayi
I. Devrim ve Sava Yllan: 1 908-1 922
Kanunu ve zellikle sava yllarnda yerli sermayeli

irketlemenin etkili bir biimde desteklenmesi rnek
verilebilir. Tm kstlayc hkmlerine ramen Tatil-i
Egal Kanunu nemli bir rnektir. Sermaye-emek ili
kilerini yok sayan istibdat dneminin yasaklamalar
nn aksine bu kanun, snf mcadelesi gereini gz
ledikten sonra, sorunu sermaye lehine kstlamalarla
zmeye alan modern , yani kapitaliste, bir dzen
leme saylmaldr.
1 908 sonrasnda ttihatlarn ekonomik bamsz
lkla ilgili kavraylar, dar bir hukuki-siyasi yorumun
snrlar iinde kalmaktayd. Problem, devletin h
kmranlk haklarn snrlayan engel ve imtiyazlarn
kaldrlmasndan ibaret grlm; emperyalizmin e
konomik mekanizmalarndan doan bamllk ilikile
ri kavranamamt. Bunun sonunda yabanc sermaye
ve d borlanma, (hukuki ayrcalklar ve siyasi koul
lar iermemesi tercih edilmekle birlikte) ilke olarak
hep tevik edilmitir. te yandan , sanayiyi koruyucu
bir gmrk politikasna kar bir yandan liberal Cavit
Bey okulunun ideolojik egemenliinden, te yandan
d ticaret politikasn ipotek altnda tutan ticaret an
lamalarndan gelen engeller sava yllarnda alabil
mi ve mttefikimiz Almanya'nn kar kmasna
ramen, gmrk re simleri nce % 1 5 'e, sonra % 30'a
karlm; daha sonra da ithal edilen maln l biri
mi veya adedi zerinden hesaplanmaya imkan veren
spesifik gmrk tarifelerine geilmiti. Kapitlasyon
larn tek ynl olarak kaldrlmas da sava yllarnda
gerekle ir.
Nihayet, savan finansman abalar iinde O s
manl hkmeti ilk kez d borlanmann kolayc yo
lundan ayrlarak 1 9 1 8 ylnda ok youn bir propa
ganda kampanyas am ve 19 milyon liralk devlet
tahvili satabilmeyi baarmt. Osmanl devletinin son

gnlerinde yaplmasna ramen bu uygulamay da u
lusal bir ekonominin olumas ynnde bir adm sa
yabiliriz.
1 9 1 9 'dan itibaren lkenin kaderini belirleyen olu
umlarn stanbul'dan Anadolu 'ya kaymasyla yukar
da sz edilen bamszlk eilimlerin daha kesin bi
imler kazandn gryoruz. Ru s devriminin yaratt
alkantlar iinde ve emperyalizme kar silahl bir sa
va srdrmenin doal sonucu olarak Kemalist hare
ketin anti-emperyalist bir retorik kullandn; stiklal
Harbinin finansmannn ise zaman zaman Tekalif-i
Milliye tr olaanst vergilere ve el koymalara ba
vurularak Sovyet yardm dnda tamamen Anadolu
halk tarafndan karlandn syleyebiliriz. Vedat
Eldem'in hesaplarna gre, Osmanl devletinin Birinci
Dnya Sava'nn finansman iin kulland kaynak
larn % 26's Alman ve Avusturya avanslarndan olu
an d kaynaklar iken, stiklal Harbinin finansman
nn sadece yaklak % l O 'u d kaynaklardan (Sovyet
yardm ve balardan) salanmt. Birincisi emper
yalist bir yaylma savana katlma, ikincisi ise emper
yalizme kar bir silahl direnme olan bu iki savan
finansman biimleri arasnda saptanan bu fark doal
karlanmaldr.
Ksacas, 1 9 1 4- 1 9 2 2 yllarnn getirdii tm yk
ma ramen, sava yllarnn bitiminde Anadolu eko
nomisi sava ncesine kyasla biraz daha btnle
mi, daha ulusal bir nitelik kazanm bulunuyordu.
iV
1 908- 1 9 1 4 yllar arasnda Osmanl mparatorluu'nun

ekonomik yaps, tarmc, sanayide fevkalade geri, d
ticarette da baml niteliklerini byk lde koru

mu; ancak elverisiz koullara ramen baz dina
mizm belirtileri de gstermitir.
Bu dnemde tarmsal haslann % 1 3 - 1 4' ihra
edilmekte, buna karlk byk kentlerin beslenmesi
nemli lde un ithalatyla salanmaktayd. 1 908-
1 9 1 4 yllar tarmsal retimde kmsenmeyecek ar
tlara tank olmutur.
Sanayide de 1 9 08 sonrasnda belirgin bir gelime
gzlenmektedir. Kurulu tarihleri belli olan ve 1 9 1 5
saymnca kapsanan snai iletmelerin says 2 5 5 'ti ve
bunlarn 72 'si, yani % 28'i 1 908 sonrasnda kurul-
mutu . Bu gelimeye ramen sanayi ke simi fevkalade
ilkel bir nitelik tamakta idi. Toplam retim deerinin
1 9 1 3 'te % 83 . 5 'i, 1 9 1 5 'te ise % 8 2 . 3 ' gda ve dokuma
sanayiinden kaynaklanyordu; bu iki endstri ayn yl
larda toplam ii saysnn % 7 1 ve % 7 5 . 8 'ini al
trmaktayd . Alt retim kollarna inilecek olursa bu il
kellik daha da arpc olarak ortaya kmaktadr: De
irmencilik, ttn ileme, debagat, ynl dokuma ve
iplik ve ham ipek retimi toplam snai retim deeri
nin 1 9 1 3 'te % 80 . 3 , 1 9 1 5 'te % 8 3 . l 'ini oluturuyordu .
i says bakmndan bu be retim kolunun pay,
ayn yllarda % 66. 5 ve % 6 1 . 2 idi. Ksacas, buday
tmek, ttn ve deri ilemekten ve geleneksel ipek
ilikten oluan retim faaliyetlerinin btnyle bu
gnk anlamda sanayi olmad, Osmanl ekonomisi
nin byk lde sanayisiz bir ekonomi saylabilecei
ve toplumun snai rn tketiminin esas olarak itha
lat yoluyla k&rland, abartmal saylmamaldr.
1 9 1 5 ylnda pamuklu dokuma tketiminin sadece
% 9 . 5 'i, pamuk ipliinin ise % 2 0 . 5 'i retimle, gerisi
ithalatla karlanmaktayd.
Sava yllar bu clz ekonomik yapy derinden

sarsmtr. Erkek nfusun ok nemli bir blmnn
silah altna alnmas ve genel sava koullar, savan
ilk yllarnda tarmsal retimde nemli daralmalara
yol at. V. Eldem 'in hesaplamalarna gre 1 9 1 4 - 1 9 1 8
arasnda buday retimi % 47 , ttn % 5 1 , kuru
zm % 54, fndk % 65, ya koza % 69 dm; koyun
says % 45, kei says % 33 azalmt. 1 9 1 9- 1 9 2 2 yl
larna ait rakamlar bulunmamakla birlikte, silah al
tndaki nfusun bir miktar azalm bulunmas saye
sinde retimdeki gerilemenin son bulmu olmas bek
lenebilir.
1 9 08- 1 9 2 2 dnemi blm ilikileri bakmndan kar

mak bir grnt ierir.
Osmanl cretleri zerinde Boratav, kn ve
Pamuk'un yapt bir aratrma, 1 9 08- 1 9 1 3 arasnda
nominal cretlerin % 1 9 civarnda arttn ortaya koy
mutur. Fiyatlar bu yllarda greli olarak istikrarl ol
duu iin bu artn byk lde reel cret art ola
rak yorumlanmas doru olur. Hrriyetin ilann izle
yen yllarda salanan bu gelimenin, hzla patlak ve
ren ii hareketleriyle yakn ilgisi olmas doaldr.
Harb- Umumi yllarnda ise cretlerin fiyat artlarn
izleyemeyerek reel olarak gerilediini saptayabiliyoruz.
Osmanl sanayi saymlarnn sadece erkek iileri i
erdii iin karlatrlabilir cret verileri sunan re
tim kollarndan hesapladmz gndelik cretlerin (i
i saysna gre) arlkl ortalamas 1 9 1 3 'te 1 3.3 ,
1 9 1 5 'te 1 4 . 9 kurutur. Bu iki yln ortalamasn 1 9 1 4
yl ortalama creti kabul edersek 1 4 . 1 kuru elde e
deriz. Buna karlk T. avdar'n aktard bir aratr-
nya gre, 1 920- 1 9 2 1 ylnda stanbul'da eitli ikol

lrnda mod (en ok rastlanan) aylk cret 40 lira civa
rndadr. Bu rakamn aritmetik ortalamaya eit oldu
unu varsayarsak, gndelik ortalama cret 1 9 2 0 'de
133 kuru olarak tahmin edilebilir. 1 9 1 4 yl iin sap
tadmz nominal ortalama cret olan 1 4 . 1 kuru 1 00
kabul edilirse 1 92 0 'de nominal cret endeksi 945'e
km olur. Buna karlk, Dyun-u Umumiye dare
si'nce hazrlanan fiyat endekslerine gre fiyatlar 1 9 14-
19 20 arasnda lOO 'den l 406'ya kmtr. Bu bulgu
lar, reel cretlerin bu alt ylda % 33 orannda dm
olmas anlamna gelir.
Ancak, cretlerin milli hasladan elde ettii pay bu
dnemde ayn oranda dmemi olabilir. Zira, bu yl
lar milli haslann da reel olarak darald bir dnemi
temsil eder. Milli hasla reel olarak % 33 daralm ol
sayd (ve bu daralma toplumsal emek verimliliindeki
gerilemeyi yanstyor olsayd) gelir blmnde c
retlerin pay sabit kalrd; zira bu durumda reel cret
lerdeki dme emegn toplumsal verimliliindeki
dme oranna eit olurdu. 1 9 1 4- 1 920 yllarnda top
lumsal haslann veya/ cret verilerinin sz konusu
olduu tarm-d sektrlerdeki haslann ne kadar ge
rilediini bilmiyoruz. 1 9 1 4- 19 1 8 arasnda tarmsal
haslann % 50 dolaylarnda geriledii yukardaki veri
lerde gsteriliyordu . Dier sektrlerde de paralel bir
gerileme meydana gelmise , 1 9 1 9 - 1 920 yllarnda bu
gerilemenin sadece ksmen telafi edilebildii varsayla
bilir. Dolaysyla 1 9 1 4- 1 9 2 0 arasnda toplam haslann
% 33 dolaylarnda dm ol:as ve buna bal ola
rak da ii snfnn milli hasladan paynn deime
mi olduu ksmen keyfi tahminler olarak ileri srle
bilir. Bu sonular 1 9 08- 1 9 1 3 dnemindeki cret
hareketleriyle birletirirsek, reel cretlerin 1 9 2 0 'de
1 9 08'deki dzeyin yaklak % 2 5 altnda olduu ; buna

karlk cret paynn deimemi, hatta bir miktar
artm olabilecei tahmin edilebilir. 1 9 08- 1 9 1 3 yllar
nn fiyat ve milli gelir verilerinin bulunmay bu tah
mini de bir hayli keyfi yapmaktadr.
Ancak, bu dnemde clz bir sanayi yapsnn do
al sonucu olarak ii snfnn kentli nfusun kk
bir blmn oluturduu; yukarda sz geen c
retlerin sanayi iilerinden ok demiryollar, belediye
hizmetleri , inaat, ticaret gibi faaliyetleri kapsad or
tadadr. Geleneksel Osmanl toplumunun gl bir
tabakasn oluturan memurlar iin ise, 1 908/ 1 9 22
dnemi, blm ilikileri bakmndan bir gerileme
dnemi olmutur. 1 9 0 8- 1 9 1 3 yllarnda brokratik a
ristokrasinin ikinletirdii devlet kapsnda byk
boyutlu tensikat ve tasfiye yaplm; maalarda da ay
rcalkl gruplar ilgilendiren arlklar trplenmiti.
Buna karlk, sava yllar geni memur kitlesinin
byk lde (ve hem mutlak olarak, hem greli an
lamda) yoksullat bir alt dnemdir. Memur maala
r, savan balamasyla birlikte % 50 orannda indi
rilmi ve bu durum bir yl kadar srmtr. Bundan
sonra maalar sava boyunca % 1 0-20 oranlarnda
kalmak zere sadece iki kez zam grm; olaanst
fiyat artlar nedeniyle maalarn alm gc % 80 do
laylarnda dmtr.
1 908'i izleyen yllarda, ttihatlarn piyasa iin
retimin nem tad blgelerde ve rnlerde orta ve
zengin iftiye ynelik sistemli politikalar izlediklerini;
retici birliklerinin ve kooperatiflerin kurulmasn bu
gruplar lehine ileyecek unsurlar getirerek destekle
diklerini gryoruz. Bu ifti gruplarnn bir blm
nn retimdeki daralmaya ramen yksek fiyatlardan
tr sava yllarnda yksek gelir artlar saladn
gzlyoruz. 1 9 1 7 sonunda zmir'de (Z. Toprak'n nak

.
lettii) bir deme veren ittihat ve Terakki Cemiyeti'nin
Merkez-i Umumi yesi Dr. Nazm Bey, " mallarnn ha
rikulade tereffu 'undan [ykselmesinden) istifade ede
rek az zaman iinde beklenmeyen bir servete nail olan
kyllerce parann kymetini o kadar azalm ki bir
kyl kadnn, kzna 'eti gsteren' (a jour) bir orap
tedariki iin bila-tereddt lira vermesi" nden sz e
derken, bu tr bir gelimeden Cemiyet adna bir
vnme pay karr gibidir.
Buna karlk Anadolu bozkrlarnn geimlik re
time mahkum kld geni ve yoksul kyl kitlesi, on
yl akn sava ve ykm dneminin en ok sarst s
nf oluturmutur. Bu snfn yetikin erkekleri Ye
men ile Galiya arasndaki usuz bucaksz topraklar
da kan dkerken geride kalanlar yerel mtegallibenin
sava ve kargaa yllarnda daima geliiveren kaba
smr ve soygun yntemleri altnda ezilmekteydi.
Sava yllarnn bilinli "zenginletirme" politikala
rndan en ok nasibini alan grup, tabiatyla, siyasi ik
tidarla yakn balar kurmay baarm mslman ti
caret burj uvazisi idi. Burjuvazinin bu kesiminin, zel
likle stanbullu Trk tccarn, Milli Mcadele katarna
atlamakta gecikmesinden doan handikap Kemalist
hareketin zafere ulamasndan sonra nasl telafiye a
ltn bir sonraki blmde greceiz.
il . Ak Ekonomi Koullarnda
Yeniden na: 1 92 3- 1 929
1 923- 1 9 29 dneminin balang yl, Anadolu toprak

lar zerinde yeni bir devletin kuruluunu ve Osmanl
mparatorluunun kesin olarak tarihe karmasn
simgeleyen bir yldr. Bu yzden gemile kesin bir
kopmay ve bu anlamda bir siyasi devrimi temsil eder.
Ancak, brokratik aristokrasinin iktidardan kesinlikle
uzaklamasn salamakla birlikte, 1 9 2 3 ylnn ikti
sadi bakmdan gemile benzer bir kopukluk getirdi
ini syle::r e k kanmzca mmkn deildir. Aksine ,
1 9 2 3 - 1 9 2 9 dneminin, iktisat politikalar ve resmi ik
tisat grleri bakmndan 1 908- 1 9 22 dnemiyle a
lacak bir sreklilik iinde olduunu gzlyoruz.
Bu sreklilii, Merutiyet sonrasnda "milli iktisat"
gr olarak nitelendirilen ve sava yllarnda ks
men uygulanan iktisadi tezlerin , dnemin nesnel ko
ullarndan doan snrlamalarn dnda, 1 92 3 sonra-
sna byk lde egemen olmasn da gzlyoruz.

" Milli iktisat" okulunun korumac ve dolaysyla sana
yilemeci ynelimleri bu dnemde Lozan Antlamas
ile gmrk politikasna konan engeller yznden arka
plana dmtr. Ancak ayn okulun, devlet desteiy
le bir yerli ve milli burjuvazi "yetitirilmesi" ni kalkn
ma ve modernlemenin temel mekanizmas olarak g
ren yaklam, 1 9 2 3 sonrasnn iktisat politikalarna
ve atmosferine tamamen damgasn vurmutur.
Bu temel yneliin, hangi somut aralarla gerek
letirildiini ksaca gzden geirelim.
Devlet desteiyle yerli sermayedar "yetitirme" gi
riimlerinin en etkili ve yaygn yntemlerinin banda,
devlet tekellerinin imtiyazl zel ahs ve irketlerce i
letilmesi gelir.. Lozan Antlamas, ithal mallar ile yerli
mallara farkl oranlarda tketim ve sat vergileri uy
gulanmasn nlyor; sadece devlet tekeline konu olan
mallarda, kamu gelirlerini artrmak amacyla daha
yksek bir fiyatlamaya imkan veriyordu. Bu durumda
Lozan'n gmrk resimleri ve vergilerle ilgili kstlayc
hkmlerinden kurtulmann bir yolu birok maln ve
hizmetin retimini veya ithalini devlet tekeline almak
oluyordu . Ne var ki, dnemin genel felsefesine uygun
olarak bu tekeller daha sonra imtiyazl yerli ve yaban
c irketlere devredilmi; pek ounda st dzeyde si
yasi kadrolardan ve devlet katndan nemli kiilerin
de ortak ve hissedar olduu bu irketler, devletin sa
lad tekel durumundan yararlanarak yksek ka
zanlar elde etmilerdir. Bu yolla oluan tekellerin zel
irketlere belli bir bedel karlnda ve ak artrma
gibi yollarla devredilmesi gerektii halde, rnein s
tanbul Liman nhisar'nn devredildii irket, iletme
sermayesini dahi devlet yardmyla salamt. Kibrit
ve akmak, ispirto ve alkoll ikiler, barut ve patlayc
IJ. Ak Ekonomi Koullannda Yeniden na: 1 923-1 929
addeler, petrol-benzin ithali ve drt byk limann

i letilmesi ile ilgili tekeller bu dnemin imtiyazl irket
lrrinin en nemli faaliyet alanlarn olu turuyordu .
1 9 2 3 sonrasnda, siyasi kadrolarla sermaye evre
lerinin bir araya gelmesinde , 1 924 ylnda kurulan
Bankas zel bir nem tamtr. Bu zel statl,
resmi grnl bankann genel mdrlne imar
vekilliinden istifa eden Celal [Bayar] Bey, ynetim
kurulu bakanlna da Siirt mebusu Mahmut Bey ge
tirilmiti ve Bankas dnem boyunca, yerli ve ya
banc sermaye ile siyasi iktidar arasndaki btnle
me srecinde fevkalade aktif bir rol oynam ve eitli
iktisat politikas kararlarn sermaye evrelerinin is
tekleri dorultusunda ynlendirmede ok etkili bir
bask grubu oluturmutur. Bu bask grubunda ban
kay temsil eden politikaclara ve nfuzlu kiilere,
Bankas 'nn Franszca karl olan Banque d'affai
res'den esinlenerek, fakat ayn zamanda " karc" an
lamnda kullanlan " affairiste" szcnn karl
olarak " aferistler' denirdi. Dnemin dikkatli gzlemci
lerinden Falih Rfk, ankaya adl kitabnda, " Ban
kas'nn bir nevi politikaclar bankas olarak kurulmu
olmas, Cumhuriyet tarihi iin pek ac bir aferizm sal
gnnn balangc olmutur . . . Kolay kazan elde etme
ye alanlar . . . Ankara'da nfuz tccarlarn bulmakta
ve onlar vastasyla bankay kendi teebbsleri iine
srklemekte idi." diye yazyor. evket Sreyya da
kinci Adam'da " en ksa zamanda affairiste cereyanla
,
rn ve tiplerin . . . Bankas evresinde kendilerine yer

ve snak bulduklar grlyordu . . . Bankas'nn
kuruluu srasnda. . . devlete arkasn vererek, devlet
nfuz ve imkanlarndan faydalanan . . . aferist temayl
lerin belirdii bir gerektir. Hemen hepsi . . . milli m
cadele gnlerinin asker, idareci, yahut siyaseti ele-
manlar arasnda treyen baz insanlarn yeni devrin

iktisadi . . . imkanlarn, az ok maskeli ekillerde , fakat
daima devletin nfuzuna dayanarak kendi menfaatle
rine kullanmak abalar olmutur. " gzlemlerini yap
maktadr.
Yabanc sermayeyle ilikiler ayn genel felsefeye
uymaktadr. Dnemin balangcn simgeleyen zmir
ktisat Kongresi'ni a nutkunda Mustafa Kemal,
O smanl mparatorluu'nun k sebeplerinin ba
nda yabanclara tannan ve lkeyi bir yar-smrge
haline getiren kapitlasyon-tipi hukuki ayrcalklar
sraladktan sonra, "kanunlarmza riayet artyla ec
nebi sermayelerine lazm gelen teminat vermeye haz
rz. " demekteydi. Bu anlay, yani kapitler ayrcalk
lar aramamak artyla yabanc sermayeye davetkar o
lan yaklam, dnemin resmi tutum ve politikalarna
tamamen egemendir.
Yabanc sermayeye dnk bu olumlu yaklam,
uygulamada yerli " sermaye" ile ortaklk halinde gelen
yabanc yatrmlarn ncelikle desteklenmesi biimini
almtr. Ancak, bu ortaklklar ou zaman sermayeye
katlma biiminde gereklememektedir. Ortakln
yabanc unsuru sermayeyi salamakla; ortakln yerli
unsuru, siyasi iktidarla yaknlk derecesine gre nfu
zunu kullanarak gerekli kolaylklar elde etmekle y
kml idiler. G. kn'n bir aratrmasna gre,
1 920- 1 9 30 yllar arasnda kurulan 2 0 1 Trk anonim
irketinden 66 'snda yabanc sermaye ortakl vardr
ve bunlar tm anonim irketlerin toplam denmi
sermayelerinin % 43 'n (3 1 . 3 milyon TL) olutur
maktayd. Bu miktarn, yukardaki aklamay izleye
rek tmne yakn bir blmnn fiilen yabanc ser
maye olduunu tahmin edebiliriz. Yabanc irketlerle
komisyon, acente ve ortaklk ilikileri iinde bulunan
II. Ak Ekonomi Koullannda Yeniden na: 1 923-1 929
ve kendilerini aferizm dalgasna kaptrm bulunan

eski Kuvay Milliyecilerin ilgin tablolar, Yakup Kad
ri'nin 1 9 3 4 'te yaymlanan siyasi roman Ankara'da
uzun uzadya ve insafszca eletirilerek anlatlmtr.
il
1 923- 1 9 2 9 dneminin iktisadi gelimesinin en belirgin

iki yap ta, yeni Trk devletinin dnya iinde nasl
bir yer kaplayacan belirleyen Lozan Antlamas ile
dnemin son ylnda patlak veren ve kapitalist dnya
ekonomisini derinden sarsan byk buhrandr. lgin
bir tesadf sonucu , Lozan Antlamas'nn hkmleri
ne gre uygulanan ekonomik snrlamalarn kalkaca,
ayrca Osmanl borlarndan Trkiye Cumhuriyeti'ne
den bor taksitlerinin denmeye balayaca yl da
byk buhrann balang yl olan 1 929 olacakt. Bu
tesadfi akmann, bir sonraki dnemin politikalar
na geite hazrlandrc bir rol oynadn greceiz.
Bu iki yap ta arasndaki anlaml urak noktalarn
da ksaca gzden geirelim.
Bir siyasi bamllk dzenlemesi olan, stelik
nemli ve ar iktisadi sonular da bulunan kapitlas
yonlarn kaldrlmas gibi bir baar salamasna ra
men Lozan Antlamas'nn dier iktisadi hkmleri
iinde emperyalizme verilen eitli dnler de yer al
maktayd. Uzun ve etin bir pazarlk srecinin sonun
da imzalanan Antlama'nn tm iktisadi dnlerden
arndrlmas herhalde mmkn deildi. Ancak, bun
larn Cumhuriyetin ilk yllarndaki iktisat politikalar
n etkileyecek ayak balar oluturduunu da sapta
yabiliyoruz. nlenmesi en g grnen dzenleme
Osmanl borlarnn nemli bir blmnn Trkiye
tarafndan devralnmasyd. Osmanl devletinin bor-
manlar arasnda treye n baz insanlarn yeni devrin

iktisadi . . . imkanlarn, az ok maskeli ekillerde, fakat
daima devletin nfuzuna dayanarak kendi menfaatle
rine kullanmak abalar olmutur. " gzlemlerini yap
maktadr.
Yabanc sermayeyle ilikiler ayn genel felsefeye
uymaktadr. Dnemin balangcn simgeleyen zmir
ktisat Kongresi'ni a nutkunda Mustafa Kemal,
Osmanl mparatorluu'nun k sebeplerinin ba
nda yabanclara tannan ve lkeyi bir yar-smrge
haline getiren kapitlasyon-tipi hukuki ayrcalklar
sraladktan sonra, " kanunlarmza riayet artyla ec
nebi sermayelerine lazm gelen teminat vermeye haz
rz. " demekteydi. Bu anlay, yani kapitler ayrcalk
lar aramamak artyla yabanc sermayeye davetkar o
lan yaklam, dnemin resmi tutum ve politikalarna
tamamen egemendir.
Yabanc sermayeye dnk bu olumlu yaklam,
uygulamada yerli " sermaye" ile ortaklk halinde gelen
yabanc yatrmlarn ncelikle desteklenmesi biimini
almtr. Ancak, bu ortaklklar ou zaman sermayeye
katlma biiminde gereklememektedir. Ortakln
yabanc unsuru sermayeyi salamakla; ortakln yerli
unsuru , siyasi iktidarla yaknlk derecesine gre nfu
zunu kullanarak gerekli kolaylklar elde etmekle y
kml idiler. G. kn'n bir aratrmasna gre,
1 920- 1 9 30 yllar arasnda kurulan 2 0 1 Trk anonim
irketinden 66'snda yabanc sermaye ortakl vardr
ve bunlar tm anonim irketlerin toplam denmi
sermayelerinin % 43 'n (3 1 . 3 milyon TL) olutur
maktayd. Bu miktarn, yukardaki aklamay izleye
rek tmne yakn bir blmnn fiilen yabanc ser
maye olduunu tahmin edebiliriz. Yabanc irketlerle
komisyon, acente ve ortaklk ilikileri iinde bulunan
II. Ak': Ekonomi Koullannda Yeniden na: 1 923-1 929
ve kendilerini aferizm dalgasna kaptrm bulunan

eski Kuvay Milliyecilerin ilgin tablolar, Yakup Kad
ri'nin 1 9 3 4 'te yaymlanan siyasi roman Ankara'da
uzun uzadya ve insafszca eletirilerek anlatlmtr.
il
1 923- 1 9 2 9 dneminin iktisadi gelimesinin en belirgin

iki yap ta, yeni Trk devletinin dnya iinde nasl
bir yer kaplayacan belirleyen Lozan Antlamas ile
dnemin son ylnda patlak veren ve kapitalist dnya
ekonomisini derinden sarsan byk buhrandr. lgin
bir tesadf sonucu, Lozan Antlamas'nn hkmleri
ne gre uygulanan ekonomik snrlamalarn kalkaca,
ayrca Osmanl borlarndan Trkiye Cumhuriyeti'ne
den bor taksitlerinin denmeye balayaca yl da
byk buhrann balang yl olan 1 929 olacakt. Bu
tesadfi akmann, bir sonraki dnemin politikalar
na geite hazrlandrc bir rol oynadn greceiz.
Bu iki yap ta arasndaki anlaml urak noktalarn
da ksaca gzden geirelim.
Bir siyasi bamllk dzenlemesi olan, stelik
nemli ve ar iktisadi sonular da bulunan kapitlas
yonlarn kaldrlmas gibi bir baar salamasna ra
men Lozan Antlamas'nn dier iktisadi hkmleri
iinde emperyalizme verilen eitli dnler de yer al
maktayd. Uzun ve etin bir pazarlk srecinin sonun
da imzalanan Antlama'nn tm iktisadi dnlerden
arndrlmas herhalde mmkn deildi. Ancak, bun
larn Cumhuriyetin ilk yllarndaki iktisat politikalar
n e tkileyecek ayak balar oluturduunu da sapta
yabiliyoruz. nlenmesi en g grnen dzenleme
Osmanl borlarnn nemli bir blmnn Trkiye
tarafndan devralnmasyd. Osmanl devletinin bor-
!anmalar tarihindeki topraklar ile Lozan'n ngrd

snrlar dikkate alnarak Osmanl borcu, Trkiye
Cumhuriyeti ile mparatorluun topraklarn paylaan
dier devletler arasnda datlyor; ancak sonuta
Trkiye 'ye toplam borcun 2 / 3 'sini oluturan yaklak
85 milyon altn liralk bir tutar ykleniyordu. Yllk
bor demeleri 6 milyon lira civarnda saptanmakta;
ancak, daha sonraki bir dzenlemeyle 1 929 ylna ka
dar ertelenmekteydi. Bu yl biraz ykl ( 1 5 milyon li
ralk) bir ilk taksit demesi, Cumhuriyet hkmetini
nemli sonular douracak bir para ve kambiyo buna
lmna srkleyen bir etken olarak ortaya kacakt.
Lozan Antlamas'na ek olarak imzalanan Ticaret
Szlemesi ise, 5 yl sreyle Trkiye 'nin darya kar
uygulayabilecei iktisat politikalarn dondurmakta ve
baz istisnalar dnda ithalat ve ihracat yasaklarnn
kaldrlmasn ve yenilerinin konmamasn; gmrk
tarifelerinin ise be yl sre ile deimemesini ngr
mekteydi. Uygulanmas kabul edilen tarife, 1 9 16 O s
manl gmrk tarifesini esas almaktayd. 1 9 1 6 tarife
si, byk lde vergileme amacyla yaygn tarmsal
tketim mallarna % 30-40 orannda vergi koyan, sa
nayiyi koruma gibi bir ama izlemeyen spesifik (yani,
ithal edilen maln deeri zerinden deil, kg. gibi fizik
birimi zerinden hesaplanan) bir tarife idi. Sava enf
lasyonu spesifik vergileri andrd iin, gmrk re
simleri nce be, sonra on iki misli artrlm bulunu
yordu. Lozan, bu tarife artlarn kabul etmekle bir
likte, ou snai tketim mallarndan olu an yirmi ye
di mallk bir grup iin uygulanacak art katsaysn
1 2 deil, 9 olarak saptyordu. thal edilen mallar ze
rine (yukarda deindiimiz tekel konusu olanlar ha
ri) yerli mallardan farkl oranl tketim vergisi kon
mas nleniyor; en yaygn tketim verilerinden alna-
II. Ak Ekonomi Koullannda Yeniden na: 1 923- 1 929
cak i vergiler ise szlemeye eklenen bir listeyle sap

tanyordu . Btn bu hkmlerin be yl sreyle Tr
kiye'nin gmrk (veya ithalata bal dier) gelirlerini
artrmaya veya sanayiyi d rekabetten korumaya d
nk etkili bir politika deiikliini nledii ortadadr.
Nitekim Orhan Kurmu, ithalatn bileimi, ithal fiyat
lar ve tarifeleri dikkate alarak yapt bir hesaplama
sonunda, Lozan'da saptanan gmrk tarifesinin ulu
sal ekonomiye sadece % 1 2 . 9 '1uk bir koruma derecesi
saladn gstermitir.
1 9 2 3 ylnn ubat aynda toplanan ve pratik ol
maktan ok sembolik nem tayan bir kongre de d
nemin nemli uraklarndan biri saylmaldr: zmir
ktisat Kongresi. ktisat vekili Mahmut Esat'n " mesle
ki temsil" ilkesine gre rgtledii, Kazm Karabekir'in
bakanlk yapt ve Mu stafa Kemal'in a konuma
syla balatlan Kongre, yeni rejimin karlaabilecei
tm iktisat politikas sorunlarnn tartld ve ifti,
tccar, sanayici ve amele gruplarnn blok oylaryla
kararlarn alnd bir forum olmutur. Kongre'deki
" ii" ve " sanayici" yelerin daha ok resmi zevattan,
yksek brokrasi ve mebuslardan derlendii; stanbul
iilerini temsil eden Amele Birlii'nin ise bir tccar
temsilcisinin ifade siyle , " tccarn bir kukla tekilatn
dan , bir paravanadan ibaret" olduu; tccar ve ifti
temsilcilerinin ise gerekten ticaret sermayesi ve b
yk toprak unsurlarndan olutuu anlalmaktadr.
Esasen Kongre , Milli Mcadele yllarnda Ankara'yla
salkl balar kuramam olan stanbul ve zmir'in
Trk-Mslman sermaye evrelerinin siyasi iktidarla
kaynamalarnda nemli bir ilk adm oluturmutur.
zmir ktisat Kongresi'nin almalar sonunda ka
bul edilen "ktisadi esaslar" , ana izgileriyle dilekler-
den ibaret olmasna ramen, bu dnemin balangcn

da egemen olan iktisadi felsefeyi ve grleri temsil
etmesi bakmndan nem tar. "ktisadi esaslar"n ve
Kongre'nin genel atmosferinin, yukarda geni biimde
akladmz "milli iktisat" grnn ana unsurlary
la yakn bir benzerlik tad gzlenmektedir. Genel
olarak kalknmac, yerli ve yabanc sermayeyi ve piya
saya dnk iftiyi zendirici, ekonomik hayatn dene
timinin " milli" unsurlara gemesini kolaylatrc ve
lml bir korumacl ngren tezlerin n plana kt
ve Kongre 'ye stanbul tccarnn srkledii ticaret
burjuvazisi ile toprak unsurlarnn egemen olduu
sylenebilir. Yeni rej imin izlemesi istenen iktisadi yol
konusunda, egemen . ekonomik gler birbirleriyle a
tmaya dmeden ortak mesajlarn siyasi kadrolara
etkili bir biimde ilettiler. Kongre'de oluan genel fel
sefenin, gmrk politikasndaki zorunlu (ve yukarda
aklanan) snrlamalar trnden istisnalar dnda
yedi yl boyunca gen Trkiye Cumhuriyeti'nin iktisat
politikalarna da egemen olaca gzlenecektir.
Bu iktisat politikasn, yabanc sermayeye, tarm
ve sanayi kesimine dnk tipik baz boyutlar ve uygu
lamalaryla gzden geirelim.
Yabanc sermayenin belirli koullarda tevikini
ngren ana yneli, yar-smrge O smanl ek<?nomi
sinin miras olan demiryolu ebekesinin ve ttn reji
sinin milliletirilmesini nlemedi. 1 92 2 ve 1 9 2 3 ylla
rnda Amerikan sermayesini temsil eden Chester gru
buyla imtiyazl bir demiryolu yatrm anlamas iin
yaplan giriimler sonusuz kaldktan sonra, demiryol
larndan yabanc sermayenin tasfiyesi dorultusunda
temel bir karar alnd. 1 924 ylnda Haydarpaa liman
ve rhtmyla birlikte Haydarpaa-Ankara, Eskiehir
Konya ve Arifiye-Adapazar, 1 9 2 8 ylnda ise Mersin-
II. Ak Ekonomi Koullannda Yeniden na: 1 923- 1 929
Tarsus-Adana demiyolu hatlar devletletirildi. 1 9 2 6

ylnda ise kabotaj (yani Trk limanlar arasnda deniz
ulam yapma) hakk, yabanc sermayeye yasakland.
Bu gelimelere bal olarak demiyollar, Cumhuriyet
rejiminin ilk modern ve dinamik devlet iletmecilii o
larak ortaya kt. Bu yllarda devlet yatrmlarnn y
neldii balca retken alan, dnemin ifadesiyle "i
mendifer siyaseti" gerei, demiryollaryd. Limanlarn
ise, yukarda da belirtildii gi9i, devletin imtiyaz verdi
i yerli irketlerce iletilmesi yelendi. Osmanl dne
minin ar (ve ttn reticileri bakmndan ac, hatta
kanl) miraslarndan biri olan ttn rej isi ise 1 92 5 y
lnda 4 milyon liraya satn alnarak devletletirildi.
Ancak bu uygulamalarn, dier alanlarda verimli yerli
yabanc ortaklklarn kurulmas ve ilemesine engel
olmadn yukarda belirtmitik.
Tarm kesimine dnk en nemli yenilik, yar
feodal bir ortaa vergisi olan aarn 1 9 2 5 'te kaldrl
mas olmutur. Bu kararn anlam ve sonularn aa
da tartacaz.
Sanayiye dnk politikalarn temelinde yukarda
incelediimiz gmrk politikalarna getirilen snrlar
yatmakta; bunlarn dnda ise, zel sanayi yatrmla
rna salanan zendirici uygulamalar nem tamak
tadr. 1 92 5 ylnda kurulan Sanayi ve Maadin Banka
s, kurulu kanunuyla O smanl devletine ait drt snai
iletmeyi devralyor; ancak bu bankann kendi eliyle
snai tesis kurmasna imkan verilmiyor; devrald te
sisleri de uygun artlarla zel sektre aktarmas a
malanyor ve esas olarak zel sanayi ve maden ilet
melerini kredi veya itiraklerle desteklemesi ngrl
yordu . Ayn yl, eker fabrikalar iin zel tevik ve im
tiyazlar getiren bir kanun getirilmi; buna dayanarak
kurulan (ve Halk Frkas'nn baz nde gelen simalar-
nn hissedar olduu) Alpullu ve Uak eker irketleri,

sonradan retimden daha karl grdkleri eker itha:
latna ynelmeyi yelemilerdir. Dnemin sanayi ser
mayesini ilgilendiren bir dier uygulamas, 1 92 7 tarih
li Tevik-i Sanayi Kanunu'dur. Bu kanun, snai yat
rmlara ve snai iletmelere ok geni ve cmert mua
fiyet, imtiyaz ve tevikler salamaktayd. Bu trden
desteklemelerin snai gelimeyi hangi lde etkiledi
ini aada inceleyeceiz.
1 9 2 9 yl, dnemin iktisat politikalarnn bir an
lamda ciddi bir sarsnt geirdii ve bir-iki yl iinde
balayacak temel bir revizyonun ilk belirtilerinin gz
lendii bir uraktr.
Yukarda da belirtildii gibi Lozan Antlamas'nn
gmrk tarifeleri iin koyduu snrlamalar 1 928 iin
de son buluyor, dolaysyla 1 9 2 9 'dan itibaren yeni (ve
herhalde daha korumac) bir gmrk tarifesi uygu
lanmas imkan dahiline giriyordu. Ayrca, Osmanl
borlarnn ilk taksidinin denmeye balayaca yl da
(yine Lozan'a gre) 1 9 2 9 'du . Dolaysyla, o yl dnya
ekonomisini sarsacak olan byk buhran patlak ver
meseydi dahi 1 92 9 yl Trkiye ekonomisi bakmndan
bir dnm noktas olma zellikleri tamaktayd. B
yk buhrann etkileri bu ihtimali bir kesinlik haline
dntrd.
Yeni gmrk tarifeleri zerinde hkmet evreleri
1 9 2 5 ylndan beri almaktayd. Keza, yine hkme
tin istei zerine stanbul Ticaret ve Sanayi Odas da
1 9 2 8 ylnda ayrntl bir tarife nerisi oluturmutu .
Sonunda 1 9 29 iinde, hem Lozan'da oluan tarifeden,
hem de stanbul burjuvazisinin nerilerinden daha
korumac zellikler tayan yeni gmrk tarifesi uygu
lamaya balad. O . Kurmu 'un hesaplamalarna gre,
% 1 2 . 9 ortalama nominal koruma salayan Lozan-
II. Ak Ekonomi Koullannda Yeniden na: 1 923-1 929
sonras tarifesine karlk yeni tarifenin ortalama ko

ruma oran % 45 . 7 'ydi.
1 929 ylnda Osmanl bor taksitlerinin demeler
dengesi zerindeki yk, 1 5 milyon TL civarndayd.
Bu, o yln ihracat gelirlerinin yaklak % l O 'unu olu
turmaktayd. Ancak ilk kez yaplacak olan bu deme,
yeni gmrk tarifelerinin yrrle girmesinden nce
stoklama ve speklasyon amacyla yaplan ve nceki
yla gre 33 milyon TL art gsteren ar ithalatla bir
leince Trk parasnn d deerini , ar bir bask alt
na soktu. Sterlin 1 929 ylnn yedi aynda 1 0 lira civa
rnda 1 0 . 5 liraya ykseldi. 1 920'li yllarn geerli
kambiyo sistemi iinde Trk lirasnn deerindeki bu
dme hkmet evrelerini ar bir "para buhra
n"ndan sz etmeye yneltecek ve bir yl iinde d ti
caret ve kambiyo rejimlerinde ilk ciddi devlet mdaha
lelerini tahrik edecekti. Yln sonuna doru byk
buhrann ilk etkilerinin hissedilmeye balanmas ve
rnein 1 929 yl ihracatnn bir nceki yla gre 1 8
milyon TL (% lO'dan fazla) dmesi bu dorultudaki
eilimleri hzlandrd. 1 9 2 9 ylndaki gelimeler, byle
ce, iktisat politikalarn 1 930'dan itibaren yeni bir
dorultuya srkleyecek etki ve drtlerin nemli bir
blmn oluturmakta idi.
111
1 9 2 3 - 1 9 2 9 dnemini "ak ekonomi koullarnda ye

niden ina" ifadesiyle tanmlyoruz. Dnemin d tica
ret ve retim gstergelerinin bu nitelendirmeyi ne ka
dar doruladn gzden geirelim.
lk nce ekonominin aklk derecesini saptamaya
alalm. 1 923- 1 9 29 yllar arasnda ithalatn gayri
saf yurtii haslaya oran ortalama olarak % 1 4 .4 , ih

racatn pay ise % 1 0 . 6 'yd. Bu oranlar, O smanl m
paratorluu 'nda 1 9 07 ylnda (ayn srayla) % 1 7 ve
% 1 4 , 1 9 13 'te ise % 1 9 ve % 15 olarak tahmin edilmi
tir. Bylece, d ticaret bakmndan ekonominin ak
lk derecesinde Cumhuriyetin ilk yllarnda greli bir
azalmann olduu ortaya kmaktadr. Ancak, 1 9 23-
1929 yllarnda ithalat ve ihracatn milli gelir iinde
kaplad paylar, sonraki elli yl boyunca almam ve
bu anlamda bu dnem Cumhuriyet tarihinin " da a
k" bir dnemi olma zelliini kazanmtr.
alar Keyder (muhtemelen biraz ikin bir tah
min yaparak) 1 923- 1 92 9 yllarnda tarmsal haslann
% 2 0 'sinin ihra edildiini belirtiyor. Bu oran 1 9 08-
1 9 1 4 'te ortalama % 1 4 't. En azndan baz rnlerde
bu yllarda d piyasalara balln Osmanl dnemine
gre artm olabilecei sylenebilir. Buna karlk, Bi
rinci Dnya Sava'nda balayan eilimin devam ede
rek, Anadolu'nun byk kentleri be.sleme yeteneinin
giderek arttn ve rnein 1 9 2 6 'da toplam ithalatn
sadece % 2 . 6 'snn tahllardan olutuunu saptyoruz.
hracat ve ithalatn bileiminin incelenmesi, Trki
.
ye 'nin dnya ekonomisi iinde uluslararas ihtisas
lamann klasik biimine uygun bir yer kaplamakta
olduunu gsterir: Ttn, kuru zm, pamuk, incir,
fndk, yn, afyon ve yumurta toplam ihracatn % 60-
72 'sini, snai tketim mallar ise ithalatn ok byk
bir blmn oluturmaktayd. Ksacas Trkiye,
dnya ekonomisine , esas olarak hammadde ihra e
dip, snai tketim mal ithal ederek katlmaktayd.
Sermaye birikiminin milli haslaya oran, bu d
nemin iinde ortalama olarak % 9. l 'de kalm ve d
ticaret a toplam yatrmlarn % 40 'ndan daha yk
sek bir deere ulamtr. Bu derecede dk bir biri-
J so
11. Ak Ekonomi Koullannda Yeniden na: 1 923- 1 929
kim oran salanan byme hzn aklayamayaca

na gre, bu yllarda retim artlarnn atl kapasitele
rin kullanlmasyla gerekletii aka ortaya kar.
1 9 23- 1 9 2 9 yllar tarmsal retimin hzla byd
bir dnemdir. Sava koullarnda % SO dolaylarn
da retim dmeleri gzlenen balca rnlerde sava
ncesi retim hacmine 1 9 2 2 'yi izleyen birka yl iinde
ulald. Bu olumlu gelimede, Anadolu'nun erkek n
fusunun yeniden topraa dnmesine imkan veren ba
r koullar en nemli rol oynamakla birlikte, tarma
dnk olumlu politikalarn fiyat ve vergi deikenleri
yoluyla iftiler lehine kaynak yaratan sonular da
belirleyici olmutur. Buday retimi dnemin ilk ylla
rnda 1 milyon tonun altndayken, 1 928- 1 929 ortala
mas 2 milyon ton civarndayd. zellikle Bat Anado
lu 'da nfus mbadelesinin yaratt deimeler baz
ticari tarm rnleri zerinde olumsuz etkiler icra et
mi olmasna ramen, 1 924- 1 929 yllar arasnda ta
rmsal haslann yllk byme hzlarnn ortalamas
% 8. 9 'u bularak dnemin milli gelir byme hzn
(% 8 . 6 'y) ayordu . Sava ve ykm yllarndan sonra
ekonominin yeniden inas, milli haslann en byk
kesimini (cari fiyatlarla 1 9 2 3 - 1 92 9 ortalamas olarak
% 46'sn) oluturan tarmn dinamizmi sayesinde ger
eklemektedir.
Sanayinin gelime hz da bu dnem iinde yllk
% 1 0 . 2 gibi kmsenmeyecek bir ortalamaya ula
maktadr. Ancak, 1 92 0 'li yllarda sanayi, milli gelirin
nc bir sektr olabilecek boyutlar tamyordu ; d
nem ortalamas olarak GSMH iindeki pc.y sadece % 1 1 'i
oluturmaktayd. Gerekleen yksek byme hz,
dinamik bir sanayileme temposunu deil, yukarda
da deindiimiz gibi, bir yeniden ina srecini yanst
maktadr. Sava yllar, esasen pek clz olan fabrika
l s
retiminin byk lde hammadde tkanmalar ne

deniyle sarslmasna; Anadolu 'ya yayl kk sanayi
ve el sanatlarnn ise yetikin erkek nfusun cepheleri
doldurmas yznden byk lde gerilemesine yol
amt. 1 9 2 3 'ten itibaren, tarmsal genilemeyi sala
yan emein retime dnmesi olgusu , kk sanayi i
in de geerli olmutur. 1 9 2 7 Sanayi Saym'na gre,
imalat sanayiinde alan 2 3 7 . 000 iinin % 46's, ya
ni 1 09 . 000'i, 4 'ten az ii altran iyerlerinde istih
dam edilmekte idi. Bu rakamlara Saymn kapsamad
hane iinde , evlerde yrtlen (ve esas olarak eitli
el dokumalarn ieren) " snai" retim faaliyetlerini de
eklersek, bu dnemde istihdam asndan geleneksel
zanaatlarn, el tezgahlarnn ve kk sanayinin " s
nai" faaliyetlerin byk bir blmn oluturduu
anlalmaktadr.
Snai gelimenin dinamik bir gelimeye tekabl
edip etmediini saptamann bir yolu, snai retimin
bileimi asndan 1 9 1 3 Osmanl sanayiini, 1 9 2 7
Cumhuriyet sanayiiyle karlatrmaktr. Benzer lt
lere gre tanmlanm ve kk sanayiyle geleneksel
zanaatlan dlayan imalat sanayiinin alt kollara gre
bileiminde 1 9 1 3 ile 1 9 27 arasnda nemli bir dei
me olmad bu karlatrmadan ortaya kyor: Alt
kollarn snflanmasnda baz farklar olmasna ramen
kapsam ayn olan gda, deri ve dokuma kollarnn
retim deeri bakmndan imalat sanayii iindeki payla
r 1 9 1 3 'te % 88, 1 92 7 'de ise % 87'dir. Dnemin da ve
ie dnk iktisat politikalaryla birlikte deerlendirilir
se bu oranlar, Cumhuriyetin ilk yllarnda sanayinin,
Osmanl ekonomisi iindeki nicel boyutlarn ve yap
sal zelliklerini koruduunu ortaya koymaktadr. K
sacas, 1 9 23- 1 9 29 dneminin anlaml bir sanayileme
sreci oluturmad sylenebilir.
iV
1 9 2 3 - 1 9 29 dneminin ana sektrler itibariyle gster

dii gelime biimi, bu yllarda blm ilikilerinde
meydana gelen deimelerle uyum halindedir.
Bu dnem iinde gelir dalm zerinde yaplan
en nemli iktisat politikas operasyonu , aarn 1 9 2 5
ylnda kaldrlmasdr. Keyder'in saptamalarna gre
1 9 2 4 ylnda aar, bte gelirlerinin % 22 'sini olu
turmaktayd. Ancak, aar iltizam yoluyla topland
iin, bu vergi dolaysyla devletin eline geen mebla
dan % 20 fazlas mltezime intikal etmekteydi. Byle
ce aarn kaldrlmas ilk bakta tarm rnlerinin
pazarlanmas ilevini stlenmi olan mltezim grubu
aleyhine , kyl lehine bir operasyon olarak grlebilir.
Ancak, " mltezim" , salt vergi toplayc nitelii ile bir
sosyal snf saylamaz; mparatorluun son dnemin
deki zellikleri ile mltezimin ticaret burjuvazisinin
ilkel bir biimini mi, yozlam bir yan-feodal (veya
Asyatik) biimi mi temsil ettii hususu tartmal ve
bizi burada ilgilendirmeyen bir konudur.
Aarn kaldrlmasnn sonularyla ilgili bu ilk iz
lenim aslnda yanltcdr. Zira, daha nce iltizam yo
luyla tarm dna "pazarlanan" tarmsal rnler, aa
rn kalkmas sonunda iftide kalacak deildi. Orta ve
yoksul kyl tabakalarnda aarn kaldrlmas bir
miktar tarmsal tketim artna yol am olabilir;
ancak, iltizam yoluyla toplanan tarmsal haslada, zo
runlu olarak nemli boyutlara ulaan rume-bozul
mann sebep olduu rn miktarndaki azalmann bu
tketim artn karlad; dolaysyla 1 9 2 5 'ten nce
ve sonra tarmsal rnn tarm dna pazarlanan o
rannn deimediini varsayabiliriz. Ancak bu kez pa
zarlama iltizam yoluyla deil, dorudan ticaret yoluyla
olmaktadr. Daha nce % 2 0 dolaylarnda tahmin edi

len mltezim paynn da 1 9 2 5 sonrasnda tarm rn
lerinin dorudan pazarlamasn rgtleyen ticaret ser
mayesinin pazarlama oran olarak vcut bulacan
kabul etmek makul grnmektedir. Arada meydana
gelen temel fark, rnn eskiden vergi biiminde (ve
karlksz) tarm dna aktaran iftinin, bu kez ayn
rn bir fiyat karl pazarlamasdr. Bu ise, devlet
gelirlerinde bir azalma anlamna geldiinden, kamu
kesiminden kylye bir gelir aktarmas olarak yorum
lanabilir.
Ancak bu zmleme de eksiktir. Zira, kamu ke
siminden gelir aktarm, sadece ve muhakkak ekono
minin iinde gerekleebilir ve bunun belli snf veya
tabakalar tarafndan srtlanlmas gerekir. Aarn kal
drlmas bte a sonucunu vermise bu an ya
rataca enflasyonist srecin greli olarak zarar vere
cei gruplar, sz geen gelir aktarmn srtlanan
gruplar olur. Aarn kaldrlmas dier vergilerdeki ar
tlar veya yeni vergilerle telafi edilmise bu vergilerin
nihai olarak yansd gruplar, ayn yk "deyen"
gruplar saylmaldr.
Bu ge nel aklamay Trkiye uygulamasna baka
rak srdrecek olursak, aardan doan gelir kaybnn
1 9 2 6 ylndan balayarak dolayl vergilerdeki artlarla
ve esas olarak eker ve gazyann vergilenmesiyle
karlandn saptyoruz. Bu da kentlerin ve pazara
dnk krsal blgelerin yaygn tketici ynlarnn ek
vergilenmesi anlamna gelmitir. Aar tm kyly
kapsayan bir vergi olduu iin, hibir kyl grubunun
eker, gazya vb. tketicisi olarak dedii, aar m
kellefi olarak gemi vergi ykn aamaz. Dolaysyla
aarn kaldrlarak dolayl vergilerin (eker-gazya vb.
vergilerinin) ykseltilmesi ana hatlaryla kentli emek-
11. Ak Ekonomi Koullannda Yeniden na: 1 923-1 929
i-tketici snflardan tarm kesimine (genel olarak

kylle) bir gelir aktarm olarak yorumlanmaldr.
Greli fiyat hareketlerinin yaratt blm etki
lerinin incelenmesi de benzer sonular vermektedir.
Fiyat endekslerinin 1 923-24 ortalamas 1 00 kabul edi
lirse , buday/ sanayi fiyatlar arasndaki oran 1 9 28-
29 'da 1 44 'e kmaktadr. Farkl bir ifadeyle bu iki ka
tegori arasnda hesaplanan i ticaret hadleri, dnemin
ba ve sonu arasnda % 44 orannda buday lehine
dnmtr. ticaret hadlerini ttn/ sanayi ve pa
muk/ sanayi fiyatlar iin hesapladmzda, greli fi
yatlarn ayn dnem iinde ttn lehine % 29, pamuk
lehine % 26 dnd saptanmaktadr. Milli gelirin ta
rm ve sanayi sektrlerinin fiyat hareketlerinden he
saplanan tarm ticaret hadlerinde gzlenen art ise ,
ayn yllar iinde % 2 3 'tr iftinin eline geen greli
.
fiyatlarda gzlenen bu dzelmelerin, ksmen, aarn

kaldrlmasyla dorudan ilikili olduu sylenmelidir.
Ekonomiyi da kar korumann ok snrl olduu bir
dnemde , uluslararas ihtisaslamaya dnk bir ge
lime yolunun bu sonucu vermesinde, bu dnemde
dnya apndaki ticaret hadlerinin sanayi rnleri le
hine dnmemi olmas da rol oynam olabilir. Ancak,
Trkiye 'de buday fiyatlarnn , d ticaret hadlerinin
belirledii dzeyin biraz zerinde seyrettii de anla
lmaktadr.
Genel olarak tarm kesimi lehine dnen bl
m ilikilerinin , tarm kesimi iinde ne gibi sonular
verdiini; farkl bir ifadeyle, tarmsal gelir dalmnda
ve toprak temerkznde bu dnemde ne gibi deime
ler meydana geldiini saptayamyoruz. Ancak, sava
ve ykm yllarnn yoksul kylln zerinde yaratt
tahribatn ve mtegalibe basksnn bar koulla
rnda sosyal ve ekonomik yapnn olaan sreleri ta-
i ss
rafndan andrldn ve iftine , ubuuna dnebilen

kyl kitlesinin bir btn olarak tarmsal gelimeden
pay alabildiini kabul etmek doru olur. Buna kar
lk, Anadolu kylerinden mbadele sonunda ayrlan
gayri mslim nfusa ait topraklarn baz blgelerde
yerel byk toprak sahiplerinin denetimine getii de
tahmin edilebilir. Her eye ramen bu dnem geni
kyl kitleleri iin , hem retim artlarndan, hem de
greli fiyat ilerlemelerinden kaynaklanan bir "altn
a" olarak nitelendirilebilir.
Milli hasladaki art oranlarn aan byme hz
larna ulaan tarm ve sanayinin dndaki kesimler,
bu dnemde greli olarak gerileyen faaliyetlerin t
mn iermektedir. eitli snf ve tabakalar ieren
bu kesimin iinde meydana gelen gelir dalm dei
melerini ortaya koyacak nicel verilerden yoksunuz.
Genileyen bir d ticaret (zellikle ithalat) hacmi, da
dnk ticaret burjuvazisinin karlarn phesiz artr
mtr. Ancak, bu artn yksek kar oranlarndan de
il, miktar (srm) artlarndan saland sylenebi
lir; zira, ithalatn byk lde serbest, ithal edilen
snai rn fiyatlarnn tarmsal fiyatlara gre ucuz ol
duu bir ortamda ithalatlarn tekelci fiyatlardan ya
rarlanmas sz konusu deildir. Buna ramen d ti
caretin milli hasla iindeki paynn sonraki elli yl bo
yunca alamayaca bu dnemin ithalat ve ihracat
sermaye gruplar tarafndan da "altn yllar" kabul e
dilmesi doaldr.
19 2 3 - 19 29 yllar iin gvenilir ii cretleri veri
leri yoktur. Tuncer Bulutay'n DE'nin imalat sanayii
tahminlerinden oluturduu bulgular, 1928-29 reel
cretler ortalamasnn 19 2 3 - 2 4 deerlerinin % 4 . 2 s
tnde olduunu gsteriyor. i snfnn gelirlerindeki
ykselmenin, reel cretlerden ziyade istihdam artn-
JI. Ak Ekonomi Koullannda Yeniden na: 1 923-1 929
dan kaynakland anlalmaktadr. te yandan, top

lam memur maalarnn milli gelir (GSYH) iindeki
payn saptamak mmkndr. 1 92 3-24 ve 1 9 2 8-29
yllar ortalamalar olarak memurlarn milli gelirden
aldklar pay aa yukar deimeden (% 6 'nn biraz
altnda) kalmtr. Bu saptama, dnem boyunca me
murlarn milli ekonomi iindeki greli durumlarnn
korunduu ve (eer devlet memurlarnn saysnda
milli gelir byme hzn aan bir artma olmamsa)
ylda % 8 . 5 orannda byyen bir ekonomide bu taba
kann reel gelirlerinde de ilerleme saland anlamna
gelir.
Ksacas bu yllar, bar ortamna dn koullar
iinde milli gelirde salanan hzl reel gelir artlarnn
btn sosyal snf ve tabakalara yayld bir dnem
oluturmaktadr. Saltanatn ve hilafetin lavyla ba
layan byk boyutlu styap devrimlerinin balad
ve yrtld bu yllarn geni halk ynlar safla
rnda ciddi bir meruiyet sorunu yaratmam olmas
na, 1 9 2 3 sonrasna damgasn vuran bu hzl ve yay
gn byme sreci, phesiz katk yapmtr.
Ekonomi iindeki greli durumlar (milli gelirden
aldklar paylar artrarak) en belirgin biimde dzelen
gruplarn ise tarm iinde aranmas gerekir. Devlet
mekanizmasyla yakndan ilgili olmalarnn imkanlar
n kullanarak yabanc firmalara araclk eden, ya da
imtiyazl irketlere egemen olan yeni yetme kar grup
larnn da nemli kazanlar elde ettikleri nceki ak
lamalarmzda ortaya konmutu .
III . Korumac - Devleti Sanayileme :
1 930- 1 9 39
1 9 30- 1 9 39 dneminde iktisat politikalar bakmndan

iki belirleyici zellik vardr: Kon.maclk ve devletilik.
ktisat politikalarnn yneldii ama ve elde edilen
sonular bakmndan ise bu yllar bir ilk sanayileme
dnemi olarak nitelendirmek uygundur. Nihayet, 1 930'lu
yllarn kapitalist dnya ekonomisi bakmndan byk
buhran yllar olduunu da hatrlarsak, imdi ele ald
mz dnemin tm belirleyici unsurlarn vurgulam
oluruz. Ksacas bu yllarda dnya ekonomisi byk
buhrann iinde srklenirken Trkiye ekonomisinin
da kapanarak ve devlet eliyle bir milli sanayileme
denemesi iine girmi olduu sylenebilir. Ve bu de
nemenin, ana hatlaryla, baarl olduunu greceiz.
Grld gibi, " korumac-devleti sanayileme"

diye nitelendirdiimiz bu dnemin politikalar, 1 908'den
beri ekonominin ileyiini belirleyen ana ynelilerin
aa yukar tersine evrilmesi anlamna gelir. Geri,
bu "terse evirme"nin hi yoktan icat edilmi aralarla
yapld sylenemez: Korumacla dayal sanayileme
temasnn Osmanl fikir hayatnda, serbest ticareti
doktrinler kadar eski bir gemii olduunu yukarda
grdk. Keza, ada bir iktisat politikas yaklam
olarak devlet mdahaleciliinin Harb- Umumi ylla
rnda yaygn bir biimde sz konusu olduunu , 1 9 2 3
sonrasnda ise, rnein demiryolu siyasetinin sonucu
olarak modern anlamda bir devlet iletmecilii zerin
de ilk altrmalarn yapldn biliyoruz. Ancak bu
saptamalar, sistematik ve tutarl bir " model" olarak
korumac-devleti politikalarn sanayilemeyi hedefle
yerek ve birlikte uygulanmasnn 1 9 3 0 'dan sonra ba
lad gereini ortadan kaldrmaz. Hatta, hem izlenen
politikalar, hem ekonominin ana ynelii bakmndan,
1 9 08- 1 9 2 2 ile 1 923- 1 929 dnemleri arasnda arpc
bir srekliliin olduu ne kadar doruysa, 1 9 30-
1 9 3 9 'un ncesi ile belirgin bir kopmay temsil ettii de
ayn derecede dorudur.
Ne var ki bu " kopma" nn devrimci bir dnm
olmadn belirtmekte yarar vardr. Bu ortaa impa
ratorluundan modern bir kapitalist topluma geiin
balang noktasn oluturan ve tm yarm -kalmlna
ramen bir burjuva devrimi saylmas gereken dnm
noktasn 1 908'de aramann doru olduunu yukarda
belirtmitik. 1 9 2 3 ylnda zafere ulaan Kemalist "dev
rim" , bu tarihte kapitalist dnmlerin siyasi {ve bir
ka yl iinde dier st-yapsal) n-gereklerini tamam
lad. Eksik olan, yirminci yzyln ilk yarsnda, bir ya
r- smrge mirasn tm unsurlarn tayan azgeli-
JJJ_ Korumac - Devleti Sanayileme: 1 930- 1 93 9
ni bir ekonomide milli bir kapitalizmin geliebilmesi

nin mmkn olup olmadn snayacak (ve bu ana
kadar tam olarak denenmemi olan) iktisat politikas
aletleri idi. te , 1 930 ncesiyle bir "kopu"tan sz e
deceksek, bu sadece, korumaclk-devletilik sentezi
olarak ortaya kan bu aletlerin ilk kez birlikte ve etki
li olarak kullanlmas anlamnda, yani snrl bir an
lamda, doru olacaktr.
1 9 08 sonrasnda ttihatlarn ve 1 923 zmir kti
sat Kongresi'nden sonra Kemalistlerin modern bir ka
pitalist ekonominin olumas iin ngrdkleri ana
mekanizma, devletin bireyleri zenginletirecek ortam
ve destei salamas; bylece oluacak (ve ksmen si
yasi kadrolardan kaynaklanacak) yeni burjuvazinin
yabanc sermayeyle ("eit koullarda" ) ibirlii ve or
taklk ilikileri iine girerek gelimeyi ve sanayilemeyi
gerekletirmesiydi. Sanayilemeyi kolaylatracak " l
l ve lml" bir korumac rejim yelenmekteydi; an
cak 1 908- 1 929 yllarnn uluslararas konjonktrn
den ve Trkiye'nin zel durumundan doan nesnel s
nrlamalar Trkiye ekonomisinin dnya ekonomisiyle
esas olarak bir " serbest ticaret-ak kap" ortam iin
de eklemlenmesi sonucunu veriyordu.
Bu mekanizmann iledii yirmi yl akn sre i
inde istenen dorultuda baz sonularn elde edildii
gzlenmitir. rnein, devlet desteinin, bireylerin
zenginlemesinde etkin bir yol olduu ortaya km
tr: Mslman-Trk ticaret burj uvazisi ile siyasi kad
rolarn ve yksek brokrasinin ibirliinden , gelenek
sel (ve gayri m slim) komprador ticaret burjuvazisinin
ilevlerini ksmen de olsa devralabilen, baz hallerde
yabanc sermayeyle ibirlii iinde kurulan imtiyazl
irketlerin tekelci kazanlarndan nemalanan bir yeni
zenginler tabakas olumutu . Ancak bu oluum, dev-
letin yaratt imkanlara el koyan arac faaliyetlerin ve

zellikle ithalata dnk bir ticari kapitalizmin geli
mesinden te bir anlam ifade etmemekteydi. Bir bur
juva devriminin ve milli nitelikte bir kapitalist gelii
min vazgeilmez unsuru olan sanayilemenin bu mo
delle gerekleemeyecei, 1 920'li yllarn sonuna ge
lindiinde ak seik ortaya kmt. Salanan by
me clz Osmanl sanayiinin yaps aynen korunarak
ve daha ok sava koullarnn oluturduu atl kapa
sitenin yeniden retime tahsisiyle gereklemiti. Dev
letin snai yatrmlar aa yukar yok saylabilirdi.
Snai devlet iletmelerini bnyesinde toplayan Sanayi
ve Maadin Bankas'nn faaliyetlerinin son bulduu
1 9 32 ylnda, Banka'ya ait ve hepsi Osmanl dnemin
den devralnm bulunan sadece drt fabrika vard.
Bunlar, Hereke ipek dokuma, Feshane yn iplik, Ba
krky bez ve Beykoz deri-kundura fabrikalaryd.
1 9 1 3 Osmanl sanayi saym, saraya ait ipek imalat
hanelerini dlarsak, yukarda saylan drt fabrikaya
ek olarak iki fabrikann daha devlete ait olduunu
gstermektedir: zmir Mensucat iplik fabrikas ve 1 894
kurululu , 50-60 ii altran bir porselen fabrika
s. . . yle anlalyor ki, 1 9 1 3- 1 9 3 2 arasnda sanayide
devlet iletmecilii genilememi, aksine daralmtr.
Ancak 1 930'a kadar gzlenen iktisadi gelimelerin
sanayileme dorultusunda baarl olmamasnn alg
lanmas tek bana bu yllara egemen olan iktisat poli
tikalarnn deimesi iin yeterli bir sebep deildir. Bu
trden bir alglanmann kesin bir politika deiikliine
yol aaca iddias, iktisat politikalarnn olumasnda
znel etkenlere ar bir nem atfetmek olur. Aslnda,
siyasi iktidarlar bu yndeki deerlendirmeleri, belli ta
rihi dnemelerde nesnel olgularn zorlamasyla. ya
parlar. te 1 9 30 ylnn sonuna gelindiinde, siyasi
III. Korumac - Devleti Sanayileme: 1 930- 1 939
iktidar bu trden bir deerlendirme yapmaya zorla

yan olaylar, 1 9 29 'da ortaya kan " para buhran" ,
1 9 3 0'da Serbest Frka'da rgtlenen icazetli muhalefe
tin halk ynlar iinde byk baar kazanmas gibi
isel etkenler; ancak hepsinin stnde ve pek ok e
yin belirleyicisi olarak dnya kapitalizminin merkezle
rinde 1 9 2 9 'da patlak veren byk buhrand.
Byk buhran sadece Trkiye 'yi deil, Trkiye'yle
benzer durumda bulunan pek ok azgelimi lkeyi,
rnein Latin Amerika lkelerini, benzer biimde etki
ledi. Bunlar (ve Trkiye) , dnya ekonomisine ham
madde ihracats ve snai rn (ounlukla tketim
mal) ithalats durumunda ve kural olarak serbest
ticaret rejimleri iinde katlan lkelerdi. Byk buh
ran, hammadde fiyatlarn snai fiyatlardan ok daha
fazla drd . Bu koullarda serbest ticaret-ak kap
politikalarnn srdrlmesi, ihracatn reel alm g,..
cndeki dmeye paralel olarak ithalat kapasitesinde
nemli daralmalara yol aacakt. Zorunlu snai tke
tim mallarnn pek ounu, rnein eker, un ve ku
ma ieren ithalatn reel olarak dmesi toplam tke
tim hacminde ve hayat standartlarnda nemli gerile
melere sebep olacakt. hra gelirlerindeki daralmadan
kaynaklanan bu gerilemeyi nlemenin tek yolu d ti
caret aklarnn kapitalist merkezlerden kaynaklanan
sermaye ihracyla kapatlmas olabilirdi. Ancak, byk
buhran, sermaye hareketlerini de geni apta daraltt
iin istisnai durumlar dnda bu da kar bir yol
olmuyordu . Ak kap . koullar devam ettike, yerli
imalata gre daima daha ucuz olan ithal mal snai
rnleri ikame edecek snai yatrmlar iin gerekli g
dlenme de mevcut deildi. Ak kap-serbest ticaret
modelinin, 1 9 2 9 'u izleyen yllarda azgelimi lkeleri
metropol lkelerdeki buhrann kuyruuna takarak
kronik bir durgunlua srklemesi bu nedenlerle ka

nlmaz oluyordu.
Bu durumda, tketim ve gelir dzeyinin dmesi
ne kar doal bir savunma tepkisi olarak ithalat de
netleyen koruma nlemlerine gidilmesi, ksacas da
kapanarak buhrann i yansmalarn snrlamak,
durgunluu amann n koulu oluyordu . Koruma
duvarlar arkasnda, yaygn (ve eskiden ithal edilen)
snai tketim mallarndan (" beyazlar" olan un, e
ker, kumatan) balayan ithal ikameci yatrmlar, 20.
yzyln ilk yarsnda nc Dnya lkelerinin bir
ounda ilk sanayileme hamlelerini oluturdu . Farkl
bir ifadeyle, uluslararas ihtisaslamann o dneme
kadar azgelimi lkeleri mahkum kld " sanayisiz"
yapy amaya ynelik ilk hamlelerin birok lkede
byk buhran yllarnda gzlenmesi tesadf deildir.
1 9 2 9 sonlarndan itibaren adm adm d ticareti de
netleyen ve korumac bir yeni yapya geen Trki
ye 'nin deneyimi de ayn yndedir.
Ancak, o dnemde siyasi bamszla sahip oldu
u iin, d ticaret rejimini bizzat dzenleyebilen pek
ok az gelimi lkede gzlenen salt korumac tedbirler
Trkiye'de iki yllk bir denemeden sonra alm ve
1 9 3 2 'den sonra korumaclk, -devletilikle tamamlan
mtr. Trkiye koullarnda koruma duvarlar ardnda
zel snai birikimi desteklemekle yetinmenin, sanayi
leme srecinin ieriini, piyasa koullarna ve tketi
ci talebinin yapsna gre biimleyecei; bunun da orta
ve uzun dnemli gelime hzn frenleyecei sylenebi
lir. 1 930- 1 9 3 1 'in gzlemleri bu yargy dorular nite
liktedir. Buna karlk devletin snai yatrmlarnn (bi
rikime ynelik dier devlet mdahaleleriyle birlikte)
srkledii " devleti" bir modelin yatrlabilir artk kit
lesini artran ve bunu ynlendiren ek imkanlar ya ray-
1 64
t ortadadr. Devlet, korumadan kaynaklanan yk

sek snai karlara ve tarmsal artn byk blmleri
ne el koyabilir ve toplam artn kullanmnda ok e
itli seeneklere sahip olabilir. Bu seeneklerin Trki
ye'de byk lde snai birikim iin kullanld sy
lenebilir.
Buna karlk, devletiliin Trkiye'de, kapitalist
bir gelime modelinin bir paras olduu da belirtilme
lidir. Devleti bir gelimenin dinamizmiyle buhran ko
ullarnda liberalizmin zorunlu refakatisi olacak olan
duraanlk burjuvazinin ksa ve uzun dnem karlar
asndan karlatrlrsa, birinci seenein Trkiye'de
kapitalizmin gelimesi bakmndan ok daha elverili
bir ortam yaratt aka ortaya kar: Bir kere, devlet
sanayii lehine fiyat ilikileri, ikincil derecede nem ta
masna ramen zel sanayi iin de geerliydi. kinci
olarak, artan kamu yatrmlarnn, devletle i yapan
mteahhitler, ticaret ve kk sanayi iin (duraan
bir ekonomide sz konusu olmayacak) ek talep ve bu
na bal kazan ve birikim imkanlar yarataca da or
tadadr. Nitekim, sonraki dnemlerde sivrilecek byk
sermaye gruplarndan pek ounun kkeninde 1 930'lu
yllarda devlet ihaleleriyle elde edilen kazanlar yat
maktadr.
Kapitalist dnya sisteminin merkezini derinden
sarsan 1 929 buhrannn, bu sistemin baml ve azge
limi evresini oluturan lkelerde ilk kez kendi z
dinamikleriyle, ulusal bir sanayilemeye ynelme fr
sat yaratt, 1 9 5 0 sonrasnda "bamllk okulu" ad
altnda toplanan pek ok ada yazarn benimsedii
bir tezdir. ok ilgintir ki devleti atlmlarn temel
resmi belgelerinden biri olan birinci be yllk sanayi
plannn giri blmnde, yani 1 933 ylnda ayn alg
lama ak bir biimde yaplmtr. Aktaralm : " Garp
kltrnn, yani tekniin ve byk sanayiin sahas

ark sahillerini ihata ediyordu (kuatyordu) Bu sa
. . .
halar, sanayilememi milletlere mamulat gnderiyor, . . .

byk sanayiin tufan altndaki dnya pazarlannda
mevcut istihsal cihazlan inhilal ediyor (retim aralar
paralanyor) ve daha dn mstakil vahdetler halinde
ki camialar byk sanayiin hegemonyas altna girerek
hukuken mstakil, fakat iktisaden tabi birer varlk ha
line dyordu. Garbn sanayi memleketleriyle ziraat
ve hamrhadde memleketleri arasndaki bu tabiiyet, sa
nayi memleketlerini ihya edici, fakat hammadde mem
leketlerini de tedricen inhilal ettirici vaziyetler ihdas et
ti. . . Trkiye 'nin emtea mbadelesirdeki mevkii Garp
sanayi mamulatna bir mahre ve . . . o sanayie ham
madde yetitiren bir ziraat memleketi olmas/dr]. . . B
yk sanayici memleketler, aralanndaki btn siyasi ve
iktisadi. . . ihtilaflara ramen, ziraat memleketleri her
zaman iin hammadde mstahsili mevkiinde brakmak
ve. . . piyasalanna hakim olmak davasnda mttefikler
dir. Bu itibarla ziraat memleketlerin bu silkinme hare
ketlerine, erge set ekmek hususunda siyasi nfuzla
nn kullanmakta birleeceklerdir. Bilhassa bu hakikat
muhta olduumuz sanayii, zaman kaybetmeden kur
mak iin en mhim muharrikimizdir. "
Kapitalist dnya sisteminin gelimi ve azgelimi
kutuplar arasndaki ilk iblmn tehis etmesinin
tesinde, bu belge, byk buhrann tm azgelimi
lkeler ve Trkiye iin gecikmeden kullanlmas gere
ken bir sanayileme frsat dourduunu da vurguluyor
ve bylece bu tarihi frsatn 1 9 30'lu yllarn banda
Trkiye'de siyasi iktidar tarafndan aka kavrand
n ortaya koyuyor.
Bu tehisin hayata geirilmesinde , ad adm iler
leyen bir snama-yanlma yntemi sonunda, koruma-
III. Korumac - Devleti Sanayileme: 1 930-1 939
clk-devletilik sentezine ulald. Sonunda ulalan

noktayla bu sentezin, 20. yzylda bir nc Dnya
lkesinde ulusal bir kapitalist sanayilemenin sadece
imkanlanna deil, snrlanna da k tutan bir deneme
olduunu syleyebiliriz.
il
1 9 3 0- 1 9 3 9 dneminin iktisat politikalarnn evriminde

gzlenen balca uraklar, salt korumac nlemlerle
yetinilen 1 9 30 . ve 1 93 1 yllar, devleti uygulamalara
ani (ve i evrelerine gre " ar") bir geii temsil eden
1 9 3 2 yl ve devletiliin rayna oturduu 1 933- 1 939
yllar olarak saptanabilir. Dnemin son iki ylnda,.
zellikle Celal Bayar'n babakanlyla ezamanl ola
rak, zel teebbsn zendirilmesine dnk yeni bir
yneliin ilk izleri gzlenmektedir.
1 930 ve 1 9 3 1 yllar, i ekonomiye dnk mda
hale nlemlerinin alnmad, ancak d ticaret ve
kambiyo rejimlerinin denetlendii yllardr. Yaratlan
olumlu koruma koullarn insafszca smren yeni
yetme sanayicilerin, bu yllarda yaygn bir honutsuz
luk yaratt anlalmaktadr. te yandan, byk buh
rann etkisiyle tarm rnlerinin fiyatlarnda meydana
gelen byk dmeler, ifti nfusun hayat koulla
rnda ok ciddi sarsntlar yaratt. Buday fiyat
1 9 2 9 'dan 1 9 3 2 'ye % 68 dt. Kylnn bankalara,
tefecilere ve devlete borlar ise nceki dnemin yk
sek fiyat koullarnda belirlenmiti. Dolaysyla bu yl
lar, ifti nfusun byk bir huzursuzlua srklen
dii bir zaman dilimidir. 1 9 30 ylnda "gdml" Ser
best Frka muhalefetinin halk ynlarnca yaygn bir
kabul grmesi, bata Gazi olmak zere siyasi liderleri
iktisadi alanda yeni atlmlarn ve bir model deiikli-
inin zorunluluuna ikna etti. Ve 1 932 ylnda bir dizi

devleti ve devletletirici kanunla bu model deiiklii
uygulamaya konuldu .
Bu ilk atlmn baz etkili evrelerce fazla sert ve
"an" bulunduu anlalmaktadr. zellikle Banka
s grubuna yakn evreler, dorudan doruya Gazi'yi
ikna ederek (ve bavekil smet Paa'nn kar kmas
na ramen) iktisat vekili Mustafa erefin istifasn ve
Bankas genel mdr Celal Bey'in iktisat vekillii
ne getirilmesini saladlar. Yeni iktisat vekili, i evre
lerini teskin edecek uygulamalara derhal balad ve
1 9 3 2 kanunlarnn sivri keleri trplendi. Ancak, bu
trpleme, hibir zaman 1 9 30, hatta 1 932 ncesine
dn anlamna gelmeyecekti. Devlet, yatrmc, ilet
meci ve denetleyici bir unsur olarak iktisadi hayatn
geliimine ve ileyiine byk lde egemen oluyor
du.
Bu ynlendirme ve egemenliin ekonominin eitli
alanlarnda hangi mekanizmalarla ve hangi biimlerde
gerekletiini ksaca gzden geirelim:
D ticaret ve kambiyo denetimleriyle ilgili nlem
lerin byk blm 1 9 29- 1 9 3 1 yllar arasnda ger
ekletirilmitir. Kambiyo piyasalarn denetim altna
alan; giderek bu ilemleri 1930 ylnda kurulan Mer
kez Bankas'na devreden ve kambiyo rejimini karar
namelerle dzenleme yetkisini (Trk Parasnn Kyme
tini Koruma Hakknda Kanun ile) hkmete veren
mevzuat bu yllara aittir. Yeni gmrk tarifesine ek
olarak, ithalata kota koyma ve ihracat denetleme hu -
suslarnda hkmete yetki veren kanunlar da 1 9 3 1
ylna aittir.
1 9 3 0 sonrasnda yabanc sermayeye kar tutum
da deimektedir. Buhran koullarnda esasen azal
m bulunan zel d yatrmlara kar genellikle o-
lumsuz bir tavnn egemen olduunu gzlyoruz. Celfil

Bayar 1 9 3 3 'te, ."Bu memleketin ocuklar memlekette
sanayi vcuda gelsin diye byk bir klfete katlanr
ken bunun nimetini ecnebilere kaptracak deiliz. "
derken bu tavr dile getirmekteydi. Trkiye'de faaliyet
te bulunan ve Osmanl dzeninin kalnts olan ya
banc yatrmlarn nemli bir blm 1 930'lu yllarda
milliletirilmitir. Buna karlk, devletten devlete
borlanmada hkmetler daha esnek davranmlar ve
dnem iinde SSCB ile ngiltere'den d kredi alm
lardr. Ayrca, dnemin ikinci yansnda Almanya ile
ticaretin toplam ticaret hacminin yansna yaklamas
ve Trkiye'nin bu lkeden bir trl rahata kullana
mad alacaklarnn birikmesi, d ekonomik ilikile
rin yapsna nemli bir sapma getirmitir. Bilindii gi
bi bu yllarda Almanya, benzer yntemlerle Balkan l
keleri zerinde bir eit ekonomik egemenlik kurmu
tu.
ticaret ve piyasalar zerinde de nemli mda
hale ve denetimler gzlenmektedir. Birikim ve sanayi
leme sreleri bakmndan zel bir nem tayan ta
rmsal piyasalar zerinde devlet denetimi eitli me
kanizmalarla salanmtr: Budayda olduu gibi ka
mu kurulularnn dorudan piyasaya girebilmeleri,
eker pancan, pamuk ve ttnde olduu gibi tarmsal
hammaddeyi kullanan sanayinin byk lde devle
te ait olmas sayesinde piyasaya devlet iletmelerinin
fiilen egemen olabilmesi ve ihracata dnk tar:
rnlerinin bir blmnde olduu gibi hkmetin de
netimindeki tann sat kooperatifi.erinin ihra fiyat
ile iftinin eline geen fiyat arasndaki marj zerinde
etkili olabilmesi, bu dnemde kullanlan farkl me
kanizmadr. Ayrca zel sanayi, fiyat kontrolleri ve h
kmete verilen eitli yetkilerle denetim altnda tutu-
labiliyor; banka faaliyetleri zerinde devlet tkili bir

denetim mekanizmas uygulayabiliyor; faiz hadleri
hkmete ,belirleniyordu .
Ancak, devleti politikalarn en belirleyici yn ,
tarm dndaki retken alanlarda devletin asli yat
rmc ve retici unsur olarak ortaya kmasdr. Devle
tin demir ve (ilepilik hari) deniz yollarnda, millile
tirmelerden sonra belediye hizmetlerinde ve enerjide
egemenlii bu dnemde kesinleti. Sanayi ve maden
sektrlerinde ise devlet iletmeleri, yatrmlarn ve re
timin byk blmnn yapld srkleyici kesim
olarak belirdi. Devletin bu alanlardaki faaliyet ve yat
rmlarnn 1 9 34 ylndan itibaren Birinci Be Yllk
Sanayi Plan iinde programlandn gzlyoruz. Bu -
gnk planlama anlayna uyan bir ereve iinde
yer almamasna ramen bu plan, Sovyet planlamasn
dan sonra dnyadaki ilk planlama deneyimlerinden
birini temsil eder. Birinci Be Yllk Sanayi Plan'ndaki
yatrm projelerinin, baz aksamalara ramen, 1 938'de
gereklemi olduu kabul edilmi ve yeni plan al
malarna balanm; ancak sava ortamnda bu a
lmalar kesintiye uramtr.
111
1 9 30- 1 9 39 yllar, Trkiye'nin sanayileme dorultu

sunda ilk ciddi admlarn att yllar olarak nitelendi
rilmelidir. Sanayinin sabit fiyatlarla yllk byme hz
larnn ortalamas % 1 0 . 3 'tr. 1 9 23- 1 9 2 9 yllarnn atl
kapasitenin yeniden retime tahsisi koullarnda sa
lanan benzer oranl artlarla karlatrlrsa, gerek
bir kapasite artn temsil eden bu snai byme h
znn nemi ve deeri ortaya kar. Bu dnemde ser
maye birikimi milli haslann ortalama olarak % 1 O 1 'ini
bulmu ; ancak nceki dnemin aksine bu orann

iinde d aklarn net katks yer almamtr, Ger
ekten de sanayi kesimi, Cumhuriyet tarihinin bun
dan sonraki hibir dneminde , 1 9 30- 1 9 39 yllarnn
ortalama byme hzna ulaamayacaktr. 1 929 y
lnda cari fiyatlarla milli haslann % 9 . 9 'unu olutu
ran sanayi kesiminin pay 1 9 3 9 'da % 1 8 . 3 'e km
tr. Bu deime sabit ( 1 9 38 'e ait) fiyatlarla % l l 'den
% 1 8 'edir. Bu da dnem iinde sanayileme dorul
tusunda hzl bir yapsal deimenin gerekletiini
gstermektedir.
Sanayi sektrnn i bileimindeki deimeleri de
gzden geirmekte yarar vardr. Geri, sanayileme
her eyden nce yaygn tketim mallarnn lke iinde
retilmesi ynnde gereklemitir ve dnem son bul
duunda Trkiye artk " beyazlar", yani un, eker
ve dokumay, kural olarak yerli retimle salyordu.
Bu gelime, esas olarak h8.fif sanayiye (tekstil ve gda
sanayilerine) dayal bir gelimedir. Ancak, bu dorul
tuda bir zorunlu ilk adm atlmadan herhangi bir sa
nayileme srecinin balayabilmesi esasen sz konu
su deildir. stelik yatrm mal ve ara mal reten
modem sanayi kollarnn ilk kurulu yllar da devlet
ilik dnemi iindedir. Metalurji, zellikle demir-elik,
kat 've kimya sanayi kollarnda ilk modem tesisler
bu yllarda kurulmu; inaat malzemesi ve imento
retiminde byk sramalar gerekletirilmitir. Ma
kine ve tehizat yatrmlarndaki ortalama yllk art
hz % 1 0 dolaylarndadr.
Tarm kesimi ise bu dnemde btn olumsuz
artlara ramen pozitif, ancak sanayinin gerisinde ka
lan bir gelime temposu gerekletirmitir. Yllk orta
lama byme hz % 5 . l 'dir. 1 928- 1 929 retim orta
lamasn 1 938- 1 939 ortalamasyla karlatrdmzda,
dnem boyunca buday retiminin % 94, ttnn %

56, eker pancarnn % 754 arttn; ihracattan i pi
yasaya ynelen pamuk retiminin ise % 8 dolaylarn
da gerilediini gzlyoruz. Yllk milli gelir byme
hzlarnn 1 9 30- 1 9 39 ortalamas ise % 5 . 8 'dir. Bu ge
lime, tarm kesimindeki gelimenin yavalamas nede
niyle 1923- 1 929 ortalama byme hznn (% 8.6'nn)
gerisindedir. Ancak, tm dnya ekonomisinin byk
buhran iinde bulunduu ve kapitalist lkelerde reel
gelirlerde ok nemli dmelerin meydana geldii bir
dnemde ortalama % 6 'ya yaklaan bir byme tem
posunun nemli bir baar olduu sylenmelidir. Da
has, byk bunalmn ilk okunun devleti uygula
malarla ald 1 9 33- 1 939 yllar boyunca gerekleen
ortalama byme hz % 7 . 9 'a kmakta ve d dnya
daki olumsuz koullar dikkate alnrsa, bu alt dnem
Cumhuriyet iktisat tarihinin parlak bir sayfas olarak
alglanmaldr.
" Dnya buhran koullarnda gelime ve sanayi
leme" ifadesiyle nitelendirebileceimiz bu gelimenin,
esas olarak ekonominin z gleriyle gerekletirilmi
olmas fevkalade nemlidir. Yukarda da belirtildii gi
bi, bu dnemde baz d krediler alnm olmakla bir
likte, da bamlln nemli bir gstergesi olan d
ticaret a 1 9 30- 1 939 yllarnda ortadan kalkmtr.
Dnem boyunca, 1 9 38 hari, her yl d ticaret fazla
vermitir. Kronik d ticaret aklar ve bunlar kapa
tan d kaynaklarla yaamaya alm bir ekonominin
d denge iinde ciddi bir sanayileme ve byme ra
yna oturmas, gnmz iin dahi nemli dersler ta
yan bir tarihi deneyim saylmaldr. D ticaret denge
sinin, esas olarak ithalatn yaklak yar yarya ksl
mas ile saland gzlenmektedir. thalatn milli ge
lirdeki pay 1 9 23-29 dneminde % 1 5 'e yaknken, bu
dnemde bu pay % 7 dolaylarna dmtr. hraca

tn milli gelirdeki pay ise bu iki dnemde % 1 1 ve % 8
dolaylarndadr.
iV
1 930- 1 939 yllarnda gelir dalmnda meydana gelen

deimelerin incelenmesi, snai birikim srecinin han
gi ekonomik ve toplumsal gruplarn katksyla gerek
letiini anlamak bakmndan da nem tar. Bu ince
lemeyi bu dnemde eitli gruplarn greli ekonomik
durumlarndaki dzelme ve bozulmalar ortaya koya
cak ana gstergeleri saptayarak yapacaz. Tablo 1, bu
gstergelerden bazlarn sun m aktadr:
Tablo I 1 930- 1 93 9 Yllannn Blm Gstergeleri
Yllar Milli Gelirden zel Sanayi i Reel Gelirler Greli Fiyatlar

Paylar (% ) Paylar (% ) (ndeks) (indeks: 1924= 1 00)
8
;:. ;:. ;:.
,,
a 8
J5
=
I ' ..
c
15
i
,::; Q
]'
:;:;
L.
..:S "'ii
;2 Q o
g :2 g - !
::J ......:fl J
c
'2
;
,..
e

1 929 5.2 120 104 1 07 1 14
1 930 6.8 91 107 138 1 02
1 93 1 7. 1 59 81 81 91
1 932 1.3 8.2 3.4 28.0 72.0 100.0 100.0 80 98 1 02 1 19
1 933 1.4 8.6 4.9 22.2 77.8 99.9 1 28.6 74 106 94 94
1 46
1 934 1.6 8.8 5.8 21.1 78.9 109.5 1 25.8 68 108 1 32 86
1 935 1.5 8.7 5.7 2 1 .0 79.0 93.5 1 07.4 80 1 15 94
7.4
1 936 1.3 7.2 4.9 21.1 78.9 86.4 9 1. 7 70 1 06 122 83
1 937 1 .4 5.5 20.6 79.4 73 . 1 91.7 68 95 1 08 85
1 938 1 .7 7.6 5.3 24. 1 75.9 89.5 103. 1 68 93 105 91
1 939 1.7 9. 1 6.2 2 1 .8 78.2 90.3 101.l 68 1 02 111 91
Kaynak: Bulutay v e arkadalar. ( 1 974) 'teki eitli tal;lolardan yaplan hesaplamalar ve

Boratav ( 1 987). Tablodaki "zel sanayi" , Tevik-i Sanayi Kanunu'ndan (TSK) yararlanan
snai iletmeleri kapsamaktadr. Bu verilerde, igc girdisinin farkh birimlerle sunulduu
1934- 1 935 yllar arasndaki uyum, iki yl arasnda reel Clcretlerin, idari kadrolarn reel
cretleri orannda deitii varsaylarak yaplmtr.
73
1
D ticarete ve zellikle ithalata dnk ticaret bur

juvazisinin greli durumunun bu dnemde bozulduu
tahmin edilebilir. thalatn TL olarak deeri 1 9 2 9 'da
256 milyondan, 1 9 3 3 'te 75 milyona dmekte ve 1939
ylnda hala on yl ncesinin % 50 altnda seyretmek
tedir. thalat karlarn etkileyen bu daralma, i piya
sann korunmasndan doan ve ithal edilen mallarn
pazarlanmas srasnda gerekleen ar karlarla bir
lde telafi edilmi olabilir. Ancak, i piyasada ithal
mallarn da ieren sanayi rnlerinin fiyat endeksleri
dnem boyunca 1 928- 1929 ortalamasnn yaklak % 40
altnda seyrettiine gre, da dnk ticaret burjuvazi
sinin milli gelirden ald payda TL cinsinden belirgin
bir daralmann gerekletii ortaya kmaktadr.
Buna karlk burjuvazinin ie dnk ve devlet i
haleleri, i ticaret, ve hatta sanayiyle uraan kanatla
r iin ayn eyi sylemek mmkn deildir. Bu grup
lara ilikin bir deerlendirmede devleti sanayileme
nin alternatifinin durgun, hatta gerileyen bir ekonomi
olduunu akldan karmamak gerekir. Gerileyen bir
ekonomide ise, karlarn ve her trl arac kazanl;.r
nn eriyecei sylenebilir. phesiz, 1 9 3 0 'lu yllarn
koullarndan, burjuvazinin ie dnk kanad iindeki
tali gruplarn her biri farkl biimlerde etkilenmitir.
En kazanl grubun devlet ihaleleri zerinde gelien
mteahhitler olduu sylenebilir. Byk fiyat dme
leriyle karlaan; ayrca, kooperatiflerin, kamu kuru
lularnn ve devlet fabrikalarnn alc olarak piyasaya
girdii tarm rnlerinin ticaretiyle uraan gruplarn
fazla kazanl kmad tahmin edilebilir. zel sanayi
sermayesinin ise, bu dnemde, devlet sanayii ile reka
bet deil, tamamlayclk ilikileri iinde olduu; devlet
iletmeleri iin oluan olumlu fiyat ve maliyet koulla
rnn kural olarak bunlar iin de geerli bulunduu;
III. Korumac - Devleti Sanayileme: 1 930-1 93 9
,
genileyen devlet kesiminden doan ek talebin, devlet

yatrmlarnn girmedii yan ve kk sanayi kollarn
da belli bir canllk yaratt bizce doru gzlemlerdir.
Unutmayalm ki Tevik-i Sanayi Kanunu (TSK) , devle
tin sk denetimi altnda da olsa hala yrrlktedir ve
1 9 3 2 - 1939 yllar arasnda bu kanundan yararlanan
iletmelerin cari fiyatlarla retim deerinde 2 . 4 ; katma
deerinde 3; gayri safi karlarnda 3 . 2 misli artlar
gereklemitir. Bu dnemde cari fiyatlarla GSMH % 76
arttna gre, TSK'nn kapsad (ve greli olarak ileri)
zel sanayi kesiminin milli gelirden ald payn artm
olduu ortaya kar. Ayn yllar iinde imalat sanayii
ve madenciliin, kamu ve zel kesimler toplam olarak
retim deeri de 2 . 4 misli artm ve bylece byk bo
yutlu zel sanayinin devletilik yllarnda toplam snai
gayri safi retim deeri iindeki pay % 38 dolaylarn
da ve deimeden kalmtr. ncelediimiz dnemin
genel bir sanayileme dnemi olduunu dikkate alr
sak, byk zel sanayinin de devlet sanayiine paralel
bir hzla byd ve en azndan greli olarak gerile
yen kk sanayi ve el sanatlarn telafi edecek bir
genileme temposu salad bir durumun sz konusu
olduu sylenebilir. Devleti bir sanayileme sreci
iinde, zel sanayinin snai retim paynn sabit kal
mas byle aklanabilir.
ncelemeyi retim deerinden karlara kaydrd
mzda, zel sanayinin gelime hz daha da belirginle
ecektir. Byk zel sanayinin gayri safi karlarnn bu
dnemde gerek milli hasla, gerek snai retimden da
ha byk bir hzla arttn ve bylece zel snai karla
rn milli gelir ve zel sanayi sektr iindeki paylar
nn geniledii Tablo I 'de aka gzlenmektedir. 1 9 3 2 -
1 9 3 9 yllarnda zel snai karlarn milli gelir iindeki
pay, % 3 . 4 'ten % 6 . 2 'ye ykselmi; zel sanayi ve ma-
dencilik kesimi iinde katma deerden ald pay ise

% 72 'den % 78 . 2 'ye kmtr. Bu saptamalar gelir da
lmnda zel sanayi burjuvazisine den payn, milli
ekonomi, genel olarak sanayi kesimi ve zel olarak
kendi retim kollar iinde arttn gsteriyor.
i snfnn durumuna ilikin Tablo I'deki veriler
sadece TSK'dan yararlanan zel sanayi ve madencilik
iletmelerini kapsamaktadr. Tablo I'de zetlenen bu
verilere gre, cretlerin milli gelirden ald pay
1 9 3 2 / 1 9 39 dneminde % l . 3 'ten % l . 7'ye kmtr.
Sanayi-ii snfsal paylar bakmndan ise, cretlerin
gayri safi karlar karsnda gerilediini gryoruz: Safi
retim deerini cretler ve gayri safi karlara ayrrsak,
dnem iinde cret pay % 28'den % 2 l . 8 'e dmekte;
karlar ise, dolaysyla, zt ynde 6 puanlk bir ilerleme
gstermektedir. zel sektr reel cretlerine gelince,
bunlar 1 9 32= 1 00 kabul edilirse, 1 93 9 'da 88. 1 'e d
mektedir. Buna karlk Bulutay ( 1 99 5) 'te yer alan ve
DE tahminlerinden tretilmi bulgular, byk ihti
malle kamu iletmelerindeki iileri kapsayan farkl
reel cret hareketleri ortaya koymaktadr. Buna gre
1 9 29- 19 33 yllar arasnda nominal cretler aa yu
kar sabit kalrken fiyatlar % 50 _ orannda dm ve
reel cretler, bylece iki misli artabilmitir. Buna kar
lk, 1 934- 1 939 arasnda tekrar arta geen fiyatlarla
fazla deime gstermeyen nominal cret hareketleri
nin ortak etkisi reel cretleri % 25 dolaylarnda aa
ya ekmektedir. Bu bulgularla, Tablo 1 bulgular a
kmamaktadr. Bu durum, (a) veriler arasndaki tu
tarszlk; (b) fiyat dlerinin en hzl olduu 1 9 29-
1 9 3 2 dneminin Tablo I 'de kapsanmamas ve (c) no
minal cretleri yapkan olan kamu iletmeleri ile a
aya doru cret ayarlamasnn daha yaygn olduu
zel iletmeler arasndaki davran farkllklar gibi et

kenlere balanabilir.
Tablo I 'deki bulgular kubak yorumlayacak o
lursak, cretlerin milli gelirden paynn sanayilemeye
(ve ii ve cretliler toplamndaki arta) bal olarak
arttn syleyebiliriz. zel sanayi iinde cret paynn
dmesinin, kar paynn ise ykselmesinin sektr-ii
smr orann artracaktr. Hem Tablo I 'de , hem de
Bulutay ( 1 995) 'teki bulgularda 1 9 34 'ten itibaren gz
lenen reel cretlerdeki dmenin , hzlanan bir sanayi
leme sreci iinde ii snfnn ortalama hayat dze
yinin ykselmesiyle tutarl olabileceini belirtelim. Zi
ra, sanayi kesimi, ortalama gelir dzeyi daha dk
olan bir sektrden (tarmdan ve krsal kesimden) kay
naklanan nfus kaymalar ile geniler; farkl bir ifa
deyle, snai iilerin saysal art, bu snfa katlan
eski kylleriyle gerekleir. "Eski kyller"in hayat
dzeyleri, bu kayma sonunda ykselecektir. Ne var ki,
bu "yeni iiler"in cretleri, nceki iilerin ortalama
cretlerinin altnda olaca iin, cretlerin genel orta
lamas decektir. Bylece, hibir grubun durumu
mutlak olarak bozulmad halde , ortalama reel cret
ler dm olabilir. Bu, 1 9 3 0 'lu yllardaki cret de
imelerine ilikin gereki bir aklama kabul edilebi
lir. Bu aklamann dayand "ii saysndaki hzl
art" olgusu incelenen dnemde hangi lde gerek
lemitir? Tm sanayi ve madencilik kesimlerini kap
sayan bilgiler bulunmamakla birlikte, bu iki sektrde
TSK'dan yararlanan iletmelerle ilgili veriler, 1 9 32-
1939 arasnda bu iletmelerde alan, ii saysnda
ki yllk ortalama artlarn % 1 3 'e yaklamakta oldu
unu ve 1 9 3 9 'da, 1 9 3 2 'ye gre, iki misline yakn ek
istihdam salanm bulunduunu gstermektedir.
Memurlarn milli gelirden aldklar payn, 1929-

1 9 34 arasnda arttn, 1 934- 1 936'da d tn,
1 9 36- 1 9 39 'da ise tekrar arttn gryoruz. Bu oran ,
1 9 2 9 'da % 5 . 2 , dnem sonunda % 9 . 1 'dir. Bu deiik
liklerin memur saysndaki deimelerle bg.lantsn
kurarak maalarn reel dzeyine ilikin tahminlerde
bulunma imkanndan yoksunuz. Ancak, TSK'dan ya
rarlanan zel sanayi kurulularnda alan idari ve
teknik personelin ortalama reel maalarnn, 1 9 3 2 'den
itibaren memur maalarnn payna benzeyen bir dal
galanma gsterdiini ve dnem ba ile dnem sonu
arasnda aa yukar deimediini saptayabiliyoruz.
Bu iki grup arasnda bir paralellik kurulursa, brok
rasi ve teknik kadrolarn greli durumlarnda bir istik
rar olduu; ancak milli gelir artlarnn hayat stan
dard artlarna yansmad sonucuna varabiliriz.
Tarm kesiminin tarm d kesim karsndaki g
reli durumunu ve tarm kesiminin iindeki gelir da
lm deiikliklerini ise balca rnlerin fiyatlarn
birbiriyle ve snai fiyatlarla karlatrarak ve milli ge
lirin tarm ve sanayi sektrlerine ait (zmni) fiyat hare
ketlerini birbirine oranlayarak saptayabiliyoruz. Tablo
I 'de zetlenen gstergelerle yaplan bu dorultuda bir
analizden u sonular kmaktadr:
nemli ve tipik rnn (buday , pamuk, t
tn) fiyatlarn snai fiyatlarla karlatrrsak, 1 929'dan
sonra hzla tarm aleyhine dnen i ticaret hadlerinin,
ttn ve pamuk reticileri iin 1 9 3 1 'den sonra dzel
diini; buna karlk buday-sanayi fiyat oranlarnn
buhran sonras dzeyde kaldn gzlyoruz. Buday
sanayi fiyat endeksleri arasndaki oran, 1 924= 1 00 al
nrsa 1 9 3 1 - 1 9 3 2 'de 70'e dm iken, 1 939 'da hala
68 'de kalmaktadr. Pamuk ve ttnn snai fiyat en
dekslerine oranlan ise, 1 939'da 1 924'teki dzeyi biraz
nmtr. Bu, 1 9 30 'lu yllarda tarmdan sanayiye kay

nak transferinin esas olarak buday reticisinin sr
tndan gerekletiini gstermektedir. Bir btn ola
rak tarm sektrnn sanayi karsndaki ticaret had
leri ise 1 929- 1 934 yllar arasnda % 25 dm ve
dnem sonuna kadar bu dk dzeyde seyretmitir.
1 9 3 0 'lu yllara ait Tablo l 'de zetlenen blm
gstergelerini, yukardaki aklamalarla birletirirsek
u genellemeye ulaabiliyoruz: Byk dnya buhra
nnn Trkiye ekonomisi zerinde yaratt oku ve
toplumsal gerginlikleri, palyatif, ksa dnemli, yeniden
paylatrc nlemlerle geitirmek seenei, siyasi
kadrolar tarafndan itibar grmedi. zm, sanayi
lemeye dnk hzl bymede arand. Sanayileme
iin gereken sermaye birikiminin kaynaklarn olu
turmak ve bu kaynaklara (arta) el koymann meka
nizmalarn oluturmak gerekiyordu . Sonuta, sanayi
lemenin yk ncelikle kyller (zellikle buday
reticileri) , ikinci olarak da ii snf tarafndan payla
ld; nceki dnemle karlatrlrsa da dnk tica
ret burjuvazisinin greli durumu da bozuldu. Brok
rasi ve teknik kadrolarn durumunun belli bir istikrar
gsterdii tahmin edilebilmekte; buna karlk burju
vazinin devletle i yapan ie dnk arac katmanlar
ile sanayici kesimleri greli durumlarn dzeltmekte
ve (ana aktr olan devletin yan sra) sermaye birikim
srecine katk yapmaktadrlar.
IV. Bir Kesinti - kinci Dnya Sava:
1 940- 1 945
Trkiye, kinci Dnya Savana girmedi; ancak, cep

helerde fiilen savamann dnda sava ekonomisinin
koullarn tm arlyla yaad. 1 930'1.u yllarn poli
tikalar sonucu esasen bir hayli daralm bulunan t
halat iki yl ierisinde yan yanya dt. Yetikin n
fusun byk bir blmnn askere alnmas retim
de byk dmelere yol at ve rnein sava yllarn
da buday retiminde % SO'ye yaklaan bir gerileme
meydana geldi. Sava ncesinde balayan planlama
almruan ve snai yatnn programlan, savunma
harcamalarnn bteye hakim .olmas yznden t
myle ertelendi. Bunlar, sava yllarnn bir iktisadi
.
gerileme dnemi olmasna yol aan nesnel etkenlerdir
ve 1 940- 194 5 dnemini bu anlamda, yani iktisadi ge
lime srecinin durmas anlamnda, "bir kesinti" ola
rak nitelendirmek dorudur.
l s
Ancak, sava yllarnn baka baz bakmlardan

nceki ve sonraki dnemler arasnda bir kpr ilevi
grd ve bu bakmdan bir sreklilik gsterdii de
sylenebilir. Gerekten, 1 9 30- 1939 yllarnn mdaha
leci-devleti politikalar ve bu dnemin sonunda gz
lenen baz eilimler sava yllarnn iktisadi politikala
rn ve onlarn sonularn biimlendirmitir. Daha da
nemlisi, 1 940 sonrasnn darlk koullarnn bir yan
dan mevcut snf yapsyla, te yandan siyasi kadrola
ra ve yksek brokrasiye ok geni yetkiler veren ikti
sat politikalaryla birlemesi, bu dnemde gelir da
lmnda fevkalade nemli deiikliklere yol am ve
bu dnmler sava sonunun ekonomik, sosyal ve
siyasi gelimelerini byk lde biimlendirmitir.
Ne var ki, bu dnemi sadece burjuvazi ile yksek
brokrasinin ve siyasi kadrolarn nemalarn payla
tklar babo vurgun yllan olarak deerlendirmek
yanltr. Tek parti rejiminin ynetici kadrolarnn bir
kanad, sava yllarn, bir yandan haksz kazanlara
set vuracak etkin devlet mdahalelerini yerletirmek,
te yandan ekonomik ve kltrel alada baz kalc re
formlara ynelmek iin bir frsat olarak kullanmaya
da teebbs etmitir. Refik Saydam hkmetinin sa
vata uygulamaya alt iktisadi nlemler, baz yn
leriyle Milli Korunma Kanunu , Varlk Vergisi ve Top
rak Mahsulleri Vergisi, iftiyi Topraklandrma Kanu
nu, Ky Enstitleri ve Milli Eitim Bakanl'nn "libe
ral" , hmanist ve aydnlanmac kltr politikas, belli
bir kk burjuva reformizminin etkili olduu atlm
lar olarak yorumlanabilir. Ancak bu atlmlarn her bi
ri belli bir sre sonunda ve farkl biimler iinde, top
lumsal yapnn egemen glerinin ya engellemesiyle
karlaarak son bulmu; ya da ayn glerin deneti
mine geerek, asli amalaryla kart mecralara srk-
IV. Bir Kesinti - kinci Dnya Sava: 1 940-1 945
lenmilerdir. Toprak reformu, eitim politikas, zellik

le Ky Enstitleri gibi konulardaki alkant ve eki
meler, sava bitiminde CHP iindeki yap deimesine
ve ok partili rejimin domasna yol aan nemli olay
lar olarak siyasi tarihimizde de yer afrlar.
Bylece, iktisadi gelime gstergeleri bak:r;nndan
bir kesinti ve gerileme dnemi olarak deerlendirilebi
lecek olan 1 940- 1 945 yllar, 1 946 'da Trkiye'yi iktisat
politikalar, dnya iindeki konumu ve siyasi yaps
bakmndan tamamen farkl bir gelime dorultusun
da yneltecek yeni g dengelerinin kurulmasna yol
aan nemli bir " kuluka dnemi" olarak da g::lebi
lir.
il
Sava yllarnda Trkiye'yi yneten Refik Saydam ve

kr Saraolu hkmetleri, sava ekonomisi so
runlarna iki farkl yaklam temsil eder. ki hkme
tin de kar karya bulunduu iktisadi sorunlarn ay
n olduu sylenbilir: Azalan retim ve ithalat koul
larnda oluan darlklarn ve nlenemeyen enflasyo
nist basklarn halk ynlarnn tahamml snrn
amasn nlemek ve byk kentlerin beslenmesini,
snmasn ve giyimini salayabilmek. . . Hastaln te
melden tedavisi olan retimin artmas ve enflasyonun
nlenmesinde ise aresiz kalnd iin esas olarak
hastaln sonularnn hafifletilmesiyle uralmtr.
Refik Saydam hkmeti, sorunu kat fiyat dene
timleri ve tarm rnlerine dk fiyatla el koyma
yntemleriyle zmeyi denedi. Ocak 1 940'ta karlan
Milli Korunma Kanunu bu yaklamn ana arac ola
cakt. cretli i ykmll, alma sresinin uza
tlmas ve cret snrlamas gibi igcn denetleyen
hkmlerin yan sra; i evrelerinin babo at oy

natmalarna kar da, hkmetlere, zel iletmelere
geici el koyma, ithalatta ve i ticarette azami, ihracat
ta asgari fiyatlar saptama, temel mallarn vesikayla
datlmas gibi geni yetkiler veren bu kanundur. Re
fik Saydam hkmeti, devletin i ve d ticaret zerin
deki denetimini artrmak iin Ticaret Ofisi ve ae
Mstearl gibi yeni rgtlenmelere gitti. Buday,
pamuk, eker pancar piyasa fiyatlarnn altnda satn
alnyor; pamuklu dokuma ve eker (vesikal datmn
dnda) devlete yksek karlar salayacak fiyatlarla;
ekmek ve kmr ise ucuza kentli nfusa satlyordu.
zel ticaretin egemenliinde pazarlanan mallarda ise
fiyat denetimleri uygulanyordu. Bu sistem ne kusur
suz ilemi, ne de tamamen iflas etmitir. Asker ucuza
beslenmi ve giydirilmi; kentli nfus ise gelir snrlar
fazla zorlanmadan ekmek ve kmr salayabilmitir.
Buna karlk piyasa denetimine gidilen her alanda
karaborsann, istifiliin, rvet ve nfuz ticaretinin
nne geilememitir.
1 942 Temmuzunda Refik Saydam'n lmnden
sonra babakanla getirilen Saraolu ise , piyasa
zerindeki sk denetim mekanizmalarn kaldrma ya
da gevetme yoluna gitti. lk olarak, hububat alm fi
yatlar ykseltildi ve rnn % 2 5 'inden (byk ifti
ler iin biraz daha yksek bir oranndan) fazlasnn
piyasa fiyatlarndan satm ifti iin serbest brakld.
ae Mstearl'nn lavna paralel olarak dier gda
maddelerinde, fiyat denetimleri kaldrld veya hafif-
'
letildi. Bu politika deiiklii kentlerde fiyatlar ve ift-
i-tccar kazanlarn byk lde artran sonular
yaratacaktr. Buday fiyatlarnn % 200 ve % 1 20 , ge
nel fiyat dzeyinin ise % 90 ve % 75 dolaylarnda art
t 1 942 ve 1 943 yllar, sava dneminin en yksek
enflasyonunun yaand zaman dilimini oluturmak

tadr.
Saraolu hkmetinin bu sreler sonunda olu
an ar kazanlara ve enflasyona kar getirdii sa
vunma mekanizmas, iki . olaanst vergiden olu
mutu: Varlk Vergisi ve Toprak Mahsulleri Vergisi.
Kasm 1 942'de kabul edilen Varlk Vergisi Kanunu ,
esas olarak ticaret burjuvazisini, tali olarak da ifti,
esnaf ve cretlileri kapsayan; belli komisyonlarca tarh
edilerek bir kereye mahsus olmak zere toplanan, iti
raz hakk bulunmayan olaanst bir vergiyi ngrr.
Vergi borlarn bir ay iinde demeyenler, nce kamp
lara, sonra da alma ykmllne tabi tutulmak
zere Akale'ye sevk edildiler. Kanun metni bir ayrm
yapmamakla birlikte , toplam vergi tahsilatnn yardan
fazlas aznlklarca denmi ve bylece Varlk Vergisi,
rk ve din ayrmna dayal bir vergi uygulamas olarak
maliye tarihimize gemitir. 1 944 balarnda yrr
lkten kaldrldnda 1 1 4 . 000 mkelleften 3 1 5 mil
yon liralk varlk vergisi tahsil edilmiti. Vergi uygula
mas ayrca, 1 400 mkellefin Akale 'ye sevk edilmesi
sonucunu dourmutu . Bu verginin tahsilat, 1 943
ylnn (katma bteler ve yerel ynetimler dahil) dev
let harcamalarnn % 38'ini; miili gelirin % 3 . 5 'ini; sa
nayi ve hizmetler kesimlerinde yaratlan haslann
yaklak % 8 'ini oluturmutur.
Varlk Vergisi 'nin byk lde dnda tutulan ve
sava koullarnda hzla artan tarmsal kazanlara ise
1 944 ylnda kabul edilen Toprak Mahsulleri Vergisiyle
ulalmaya alld. Gayri safi retimden % 1 0 aln
masyla aar andran ve 1 946'da kaldrlan bu vergi
den sava yllarnda 1 67 milyon lira kadar toplanm
tr. Varlk Vergisi boyutlarna ulamam olmakla bir
likte Toprak Mahsulleri Vergisi, aarn kaldrlmasn-
i ss
dan beri ilk kez tarma ynelik byk apta ilk dolay
sz vergi olarak nem tar ve piyasa iin retmeyen
kk ve yoksul kylnn zerinde ok ar bir yk
oluturduu tahmin edilebilir.
111
thalatn, dolaysyla hammadde , ara mal ve yatnn

mal biimindeki retim girdilerinin daralmas ve faal
nfusun nemli bir blmnn silah altna alnmas
sonunda 1 940- 1 945 dnemi, tm retken sektrlerin
ve milli gelirin darald yllar olarak ortaya kmakta
dr. thalat, 1 938- 1 9 39 ortalamas olarak 1 1 0 milyon
dolarn zerindeyken, bu rakam 1 940- 1 94 1 'de yan
yarya dmt . 1 942- 1 945 ortalamas 1 2 0 milyon
dolar civarna ykselmekle birlikte , dolarn sava s
resince deer kayb dikkate alnrsa, ithalatn reel ola
rak daralmasnn tm sava dnemini kapsad ka
bul edilmelidir. 1 938- 1 9 39 'da 1 1 0 milyon- dolara yak
laan ihracat hacmi ise sava yllarnda ortalama 1 2 5
milyon dolaylarnda srdrlebilmi ve d ticaret alt
ylda toplam olarak 2 5 0 milyon dolara yaklaan bir
fazla vermitir.
ncelediimiz dnem, milli haslann, snai ve
( 1 942 hari) tarmsal retimin srekli olarak dt
yllardr. Yllk deerlerden yaplan hesaplamaya gre,
snai retim 1 940- 1 94 5 dneminde ortalama % 5 . 5 ,
tarmsal hasla % 7 . 1 , milli hasla ise % 6 . O gerilemi
tir. Devlet sanayiindeki daralmann zel sanayiye gre
daha az old\lu belirtileri vardr. Tarmda ise, buday
retimi dnem boyunca ortalama % 9 dolaylarnda
derken, snai rnler durumlarn korumu lar; t
tn retimi ortalama % 2 artm; pamuk % 1 d
mtr.
IV. Bir Kesinti - kinci Dnya Sava: 1 940- 1 945
Savan uzun dnemli etkileri bakmndan en ar

sonular sermaye birikiminde meydana gelen gerile
meyle ortaya kar. Gayri safi sermaye birikimli 1 933-
1 9 39 yllarnda milli gelirin ortalama % 1 0 . 7 'sini olu
tururken bu oran 1 94 2 'de % 6.2'ye, sava yllarnn
ortalamas olarak ise % 8 . 2 'ye dmtr. Anma ve
amortismanlarn kmasndan sonra saptanan :met ser
maye birikiminin milli gelirdeki greli pay ise llo 3. 7'ye
dmtr. Bu durum, byk lde, savunmtaya ay
rlan kaynaklarn ulusa_l ekonomi zerinde yraratt
yklerden ve sava koullarnda oluan ap !kazan
larn yatrm istek, alkanlk ve eilimleri ok : zayf o
lan gruplarn elinde tketime tahsisinden dom.utur.
iV
Sava yllarnda gelir dalmnda meydana ge!len de

imeleri zmlemeye imkan veren balca g:isterge
ler Tablo I I'ye alnmtr.
Sava ekonomisinin genel ortamn Tablo II 'deki
bulgularn ifade ettii deiikliklerle birlikte le alr
sak, emekilerin rgtsz olduu tm derne timsiz
enflasyon ve yokluk dnemlerinde olduu gibi,, 1 940-
1945 dneminin de mlk gelirlerinin emek g:elirleri,
karlarn cretler, piyasaya dnk byk iftilrin ge
imlik retime dnk kk kyller aleyhine: geni
ledii yllar olduu ortaya kacaktr. Sava yl:larnda
bu tabloya deiiklik getirebilecek tek olay Varlk Ver
gisi olarak grlebilir. Gerekten de aa yukar bir
yl iinde , tarm d kesimlerde yaratlan toplan has
lann % 8 'inin, tmyle orta ve byk kent butj uvazi
sinden oluan 100.000 civarnda mkellef tara.fndan
denmesi, gelir ve servet dalm asndan t:arafsz
bir operasyon deildir. Ne var ki, Varlk Vergisi bt-
nyle burjuvazi tarafndan denmekle birlikte, bu s

nfn iinde nesnel ltlere gre uygulanmam; siya
_
si iktidarla gevek balar olan gruplar ve zellikle a
znlklar ezilmiler; birok halde vergi borlarn ser
maye ve mlklerini tasfiye ederek demek zorunda
kalmlardr. Bu " tasfiye" srecinin mtekabili olarak
bu kargaa iinde CHP kadrolarnn kanatlar altna
girerek yok pahasna emlek kapatan, iyerlerini devra
lan, nemli bir blm Anadolu kkenli yeni zenginle
rin byk servet birikimi saladklar da dorudur.
Sava yllan mizahnn hala hatrlanan "hacaa" tipi,
bu gelimeleri yanstan bir rnek olarak grlebilir.
Tablo 11 Balca Blm Gstergeleri:

1 938-39 ve 1 944-45
1 938-39 1 944-45
Snai Hasla ndeksi 1 00 77
Snai Fiyat ndeksi 1 00 357
Buday retim ndeksi 1 00 63
Buday Fiyat ndeksi 1 00 568
Ttn retim ndeksi 1 00 1 05
Ttn Fiyat ndeksi 1 00 490
Pamuk retim ndeksi 1 00 88
Pamuk Fiyat ndeksi 1 00 3 56
Tarmsal Hasla ndeksi 1 00 69
Tarmn Ticaret Hadleri 1 00 1 23
Nominal cretler ndeksi (a) 1 00 27 1
Nominal cretler ndeksi (b) 1 00 225
Reel cretler ndeksi (a) 1 00 45
Reel cretler ndeksi (b) 1 00 ' 50
Milli Gelirde Maa Pay (% ) 8.4 8.2
Toptan Ey yf'iyatlndeksi 1 00 449
Reel Milli Gelir ndeksi 1 00 75
(Not: cretler dndaki tm gstergeler Bulutay ve arkadalarnn

Trkiye Milli Geliri 1923- 1948'deki eitli tablolardan hesaplan
mtr. Reel cretler iin bkz. Bulutay ( 1 995: Tablo 9 . 1 ) .
1 9 38- 1 9 39 yllarna ait blm gstergelerini

1 944- 1945 ile karlatran Tablo il, dnem boyunca
meydana gelen deimeleri daha ayrntl olarak sap
tamamza imkan veriyor. Bir kere, ticari kazanlardaki
artn snai rnlerden ziyade tarmsal rnlerin ti
caretinde meydana geldii anlalmaktadr. Snai fiyat
larn art oran, toptan eya fiyatlar ile buday ve t
tn gibi tarm rnlerinin ok gerisindedir. Dolaysy
la iftilerin sanayicilere, tarm rnlerini pazarlayan
ticaret burjuvazisinin snai rnleri pazarlayan grup
lara kar greli durumlarnn ilerlediini saptyoruz.
Tarm kesimi iinde en yksek fiyat artlar budayda
gzlenmektedir. zellikle 1 942- 1 943 yllarnda buday
fiyatlarnda meydana gelen srama olaanst ka
zanlara yol amtr. Buday retimindeki daralma,
fiyat artlarndan doan kazanc giderecek boyutta
deildir. Ttn, hem retim dzeyini koruyabilen,
hem de fiyat artlar buday dndaki tm fiyat ha
reketlerinin stne kan bir rndr. Pamuk ise, fi
yat hareketleri bakmndan snai fiyatlarla paralel bir
grnt iermektedir.
Tarm d kesimlerin i gelir dalmlar ise emek
ilerin aleyhine seyretmitir. Maalarn milli gelirden
pay, Saydam hkmetinin politikalar sayesinde 1 94 1 'de
% l O 'a kadar ykseldii halde, artan enflasyon tempo
suna dayanamayarak 1 942'de % 7.4'e, 1 943'te % 5 . 3 'e
kadar dm tr. 1 944-45 yllar ise maa paynn
sava ncesi dzeye yeniden yaklaabildii yllardr.
Gerekten de tek parti rejimi, memur tabakasnn sa
va enflasyonu karsnda ezilmemesi iin youn aba
sarf etmitir. Dolaysyla sava boyunca memurlarn
hayat standardnn, sadece milli hasladaki gerileme
orannda dt; greli durumlarnn bozulmad
sylenebilir. Memurlar iin sz konusu olan bu greli
istikrarla karlatrlrsa ii snfnn durumunda

hem greli, hem mutlak bir bozulma vardr. Sabit fi
yatlarla snai retimde % 23, milli gelirde % 25 daral
mann gzlendii bir dnemde reel cretlerin % 55 do
laylarnda dmesi, ii snfnn hayat standardnda
ki mutlak bozulmann yan sra, cretlerin paynn
hem snai hasla, hem milli gelir iinde nemli l
lerde daralm olduunu gsterir. 1 9 30 'lu yllarda reel
cret hareketleri bir yana, snai istihdamda (krsal ke
simden kaynaklanan) nemli artlarn, emeki kat
manlarn hayat standartlarnda belli bir gelimeye yol
am olabileceine nceki blmde iaret ettik. Sava
yllarnda ise istihdamda art deil gerilemeler sz
konusu olduu iin reel cretlerdeki gerileme, ii s
nfnn ortalama hayat standardndaki bozulmann
tmn yanstmamaktadr.
Sava yllar, CHP iktidarnn kk burjuva radi
kalizmine yatkn kanadnn son atlmlarna tank ol
du . Piyasa mekanizmasn askya alan nlemler ve
Varlk ve Toprak Mahsulleri vergileriyle sava kazan
larn trpanlama giriimleri rnek gsterilebilir. Bun
larn yan sra tarm kesiminde gl toprak sahibi ve
mtegallibe gruplarn tedirgin eden iki gelimeye de
deinilmelidir. Birincisi, Maarif Vekili Hasan Ali Ycel
ve lkretim Genel Mdr smail Hakk Tongu'un
nderliinde 1 940 ylnda kurulmaya balayan ve sa
va yllarnda hzla gelien ky enstitleridir. Ky ens
titleri yoksul ky ocuklarn hem eitimci hem de
krsal yapy modernletirecek aktif aktrler olarak k
ye yerleiirmeyi hedefliyordu . kincisi ise savan son
ylnda, ksa bir sre sonra Demokrat Parti'nin kuru
cusu olacak kimi milletvekillerinin muhalefetine ra
men kabul edilen ve "topraksz ve az toprakl iftilere
toprak datmn" ngren iftiyi Topraklandrma
Kanunu'dur. Birka yl sonra Demokrat Parti tarafn

dan tasfiye edilmesine ramen olumlu izleri uzun yl
lar srecek olan ky enstitleri uygulamas bir yana,
bunlar tamamlanamayan, asli amalarnn dna yn
lendirilen eksik hamleler olarak kald; te yandan da
egemen snflann nemli bir blmnn birka yl
sonra CHP'yi terk etmesiyle sonulanacak tedirginlik
lere de yol at.
te yandan Saraolu'nun babakanlyla bala
yan yneliler, varlkh katmanlar gzetip, krsal ve
kentsel emei yasal mekanizmalarla ve baskc yn
temlerle denetlemeyi hedefleyen faizan eilimlerin
serpilmesine yol at. Ktlk koullarnda piyasa me
kanizmasna teslimiyet, byk boyutlu sava vurgun
larnn merulamas anlamna geldi. mkellefiyeti,
cretlerin snrlandnlmas, i saatlerinin uzatlmas,
yoksul kylleri angarya almaya zorlayan yol vergi
si uygulamalar ise, emeki halk ynlar ile CHP ara
snda bir daha telafi edilemeyecek kopulara yol at.
Ksacas, 1 945 ylnn sonuna gelindiinde, CHP
iktidar Cumhuriyetin ilk on be ylnn siyasi ve eko
nomik atlmlarla salad meruiyeti byk lde
yitirmiti. Trkiye toplumunun tm snf ve katmanla
r, sava sonuna deiiklik zlem ve beklentisi iine
girmilerdi.
V. Dnya Ekonomisiyle Farkl Bir
Eklemlenme Denemesi: 1 946- 1 9 5 3
1 946 yl, Cumhuriyet Trkiyesi'nin tarihinde hem si

yasi, hem iktisadi bakmdan yeni bir dnm noktas
oluturur.
Siyasi bakmdan 1 946 yl, tek parti rejiminden
ok partili parlamenter rejime geiin balang tari
hidir. 5 Eyll 1 94 5 'te Milli Kalknma Partisi'nin, 7 O
cak 1 946'da Demokrat Parti'nin kurulularyla bala
yan ve 2 1 Temmuz 1 946'da, btn bask ve yolsuz
luklara ramen ilk kez tek dereceli seimlerin yapla
bilmesiyle srdrlen ve 1 4 Mays 1 9 50'de yine seim
yoluyla iktidarn el deitirmesine yl aan bu siyasi
dnmn nemi hibir biimde kmsenemez. Bu
sre, siyasi iktidarn snfsal ieriinde birazdan ince
leyeceimiz (ve aslnda niteliksel bir dnm olma
yan) deimelere yol amtr. Ancak, daha da nemli
si, parlamenter rejimin gerei olarak geni halk kitle-
!erinin toplum sahnesinde , artk seyirci deil, aktrler

olarak yer almas sonucunu dourmutur. Siyasi ikti
darlar, bu tarihten sonra, en azndan seimden sei
me, ii, kyl, e snaf gibi kalabalk halk kesimlerinin
ekonomik ve sosyal isteklerini dikkate almak, bunlara
u veya bu biimde yant vermek zorunda kalacaklar
dr. Bu zorunluluk, iktisat politikalarnda ve blm
ilikilerinde, varlkl snflarn ksa dnemli karlaryla
eliebilen unsurlarn srekli olarak yer almas sonu
cunu douracakt. Baz zmlemelerde "poplist" bir
rej im olarak da nitelendirilen bu ortamn egemen s
nflarn denetiminden kmamasnn, bunlarn uzun
dnemli karlarn zedelememesinin n-koulu, do
rudan halk snflarn temsil etme ve/ veya bunlar r
gtleme iddiasnda solcu bir siyasi muhalefetin iktidar
alternatifi olarak gelimesine imkan verilmemesidir.
Nitekim Trkiye'de de byle oldu. Ksa sren bir yay
gn demokrasi denemesinden sonra 1 946 yl sonunda
solcu partiler ve bunlarn paralelindeki sendikalar ka
patlarak sosyalist hareket yasal siyasetin dna itildi.
1 946 ylna salt iktisadi bakmdan da bir dnm
noktas nitelii kazandran zellik, on alt yldr kesin
tisiz olarak izlenen kapal, korumac, d dengeye da
yal ve ie dnk iktisat politikalarnn adm adm gev
etildii; ithalatn serbestletirilerek byk lde ar
trld; d aklarn kroniklemeye balad; dolay
syla d yardm, kredi ve yabanc sermaye yatrmla
ryla ayakta duran bir ekonomik yapnn yerlemesi
olmutur. Bu dnemde , serbestlemeye ynelen bir
d ticaret rejiminin sonucu olarak, i pazara dayal
bir sanayileme program deil, d pazarlara dnk
ve tarma, madencilie, alt yap yatrmlarna ve inaat
sektrne ncelik veren bir kalknma anlay gn
demdedir. Liberal d ticaret politikalar bu dnemin
V. Dnya Ekonomisiyle Farkl Bir Eklemlenme Denemesi.: 1 946-1 953
bitiminde ok uzun bir sre iin terk edilecektir. An

cak, kronik d aklar kanalyla da baml hale ge
len ekonomik yap, bu dnemin bir armaan olarak
Trkiye ekonomisinin kalc bir zellii olma niteliini
kazan acaktr. te 1 923- 1 929 yllarnn serbest tica
reti ak ekonomi zelliklerini farkl bir ortamda ye
niden gndeme getiren 1 946- 1 953 dnemini, "dnya
ekonomisiyle farkl bir eklemlenme denemesi" olarak
nitelendirmemizin ana gerekeleri bunlardr.
Siyasi ve iktisadi dzlemde meydana gelen bu
nemli dnmlerin ardnda yatan isel ve dsal et
kenleri cie ksaca gzden geirmekte yarar vardr.
'
nceki blmde yaplan zmlemelerin gsterdi
i gibi, sava yllar Trkiye'de ticaret burjuvazisinin
ve piyasaya ynelik byk toprak unsurlarnn ar
glendii, babo bir vurgun ve zenginleme ortam
nn drtnala gelitii bir dnemdi. Bu gelimeye bal
servet ve gelir temerkznn iktisadi ve siyasi meyve
leri, 1 945'i izleyen yllarda elbette toplanacakt.
Vurgun ortamnn olumas ve sregelmesi, CHP
iktidar altnda ve byk lde onun sayesinde
mmkn olmakla birlikte, sava yllarnn baz politi
kalar egemen snflarn belli kanatlarnda nemli tep
kiler de yaratmt. nceki blmde akland gibi,
sava zenginlerinin da dnk, stanbullu ve gayri
mslim kanadn Varlk Vergisi; byk ifti kanadn
ise Toprak Mahsulleri Vergisi, Ky Enstitleri ve ift
iyi Topraklandrma Kanunu derinden tedirgin etmi
ti. Buna karlk, yksek brokrasi ve siyasi kadrolar
ile ilf dli olmu kar gruplar ve burj uva klikleri ile
A;adolu kkenli ticaret sermayesi, sava ekonomisi
uygulamalarndan phesiz ki ikayeti deillerdi. Ne
var ki, bunlar dahi CHP iktidarm ancak nemli bir
bnye deiikliine urad takdirde desteklemeye
devam edeceklerini belli ediyorlard: Parti iinde ha

kim durumda olmamakla birlikte sk sk kontrolsz ve
hesapsz hamlelerin patlak vermesine sebep olan ve
kk burjuva radikalizminden esinlenen reformcu
kanadn etkisiz hale getirilmesi artyla . . .
1 945 sonrasnn siyasi gelimelerinde egemen s
nflarn bu iki ana grubu, iki ayr yol izledi. Birinci
grup, esas olarak Demokrat Parti hareketini rgtle
meye ve desteklemeye ynelirken, kaderlerini CHP ik
tidarlarna balayan ikinci grup, CHP iinde topluma
da yansyan bir temizlik harekat balatt ve baard:
Ky Enstitlerinin kertilmesi, niversitede tasfiye ve
sava sonunda filizlenmeye balayan ilerici, solcu ve
demokrat oluumlarn ezilmesi bylece saland. Bu
operasyon 194 7 CHP Kurultaynda, parti iindeki re
formcu kanadn sessiz sedasz, ancak kesin olarak
yenilgiye uratlmasyla mmkn klnd.
Toplumsal yapdaki bu dnmler, sava sonra
snda kapitalist dnya sisteminde meydana gelen yeni
dengelerden treyen dsal etkenlerle ahenkli bir u
yum salad. Kapitalist sistemin yeni ve tartmasz
lideri ABD idi ve Trkiye'nin bu sistemin iinde Ame
rikan nfuz alan iinde yer almas sava bitmeden
kesinlemiti. Uzun sreli bir genileme dnemine gi
ren kapitalist dnya ekonomisinin merkezlerinde ye
niden serbest ticaret doktrini egemen oluyor; sermaye
hareketlerine konan engeller hafifliyor ve Amerikan
kaynakl yatrmlar, d yardm ve krediler, bu geni
leme srecinin kritik aralarn oluturuyordu. Pe
pee lkeye gelen Amerikan heyetleriyle birlikte "d
yardmsz kalknmak imkanszdr! " inancnn yerle
mesi byle gerekleti . 1 9 30'dan beri d ticaret a
verm_eden ayakta durabilmi (ve sava yllar dnda
hzla byyebilmi) bir ekonominin birdenbire (ve d
V. Dnya Ekonomisiyle Farkl Bir Eklemlenme Denemesi: 1 946-1 953
ticarette liberalizasyona paralel olarak) d ak ver

meden yaayamaz bir yapya dnmesi, byk l
de kapitalist dnya ekonomisinin sava sonu kon
jonktr tarafndan belirlenen bir dnm olarak
grlmelidir.
il
1 946- 1 9 5 3 dneminin ortalarnda Demokrat Parti'nin

iktidara gelmesi, yaygn bir kannn aksine, iktisat po
litikalar ve ekonominin genel ynelii zerinde belir
gin bir deiiklik meydana getirmemitir. Dnemin ik
tisadi icraatnn ve balca urak noktalarnn gzden
geirilmesi bu yargy dorulayacaktr.
CHP asndan , yeni dorultuya kesin olarak y
nelme, yukarda da belirtildii gibi, iktidar partisinin
1 947 Kurultay ile gereklemitir. 1 946 ylnn bala
rnda hala eski ve devleti-korumac alkanlklarn
izleri vardr. Bunun en ak belirtisi, 1 9 4 5 ylnda ba
kanlklar aras bir komisyonca balatlan; 1 946'nn ilk
yarsnda tamamlanan ve hazrlklarna evket Srey
ya ve smail Hsrev gibi eski Kadro'cularn aktif ola
rak katld Be Yllk Sanayi Plan'dr. Kalknma ve
sanayileme hamlelerinde devletin ncln zorun
lu gren bu plan, d ekonomik ilikilere de ekonomik
bamszlk perspektifiyle bakmaktadr. . Tekeli ve S .
lkin'in bir almasndan nakledersek, 1 946 plan,
"bir taraftan yar mstemleke eraiti iine dmemek,
dier taraftan da milli tekamlmzn seyrini arzaya
uratacak her trl tazyik ve tesirlerden korunmak ve
bunun iin hem sanayii hem ziraati ve ulatrma ile
rini genileterek memleketi bir kl haline koyacak a
reler bulmak" amacn izliyor; farkl bir ifadeyle, ak
pazar koullarnn belirleyecei bir ihtisaslama mode-
line deil, tm sektrlerin ve ncelikle sanayntn ge

limesinden treyen yaygn ve dengeli bir kalknma
srecine dayanmay ngryordu.
Ne var ki i ve d dengelerin bu trden bir geli
me modelini gndem d brakt ksa srede anla
lacakt . 1 946 plannn hazrlanmasndan birka ay
sonra, 7 Eyll 1 946'da bir dolar karl Trk liras
l . 2 8'den 2 . 80'e karlarak Cumhuriyet tarihinin ilk
byk devalasyonu, ekonomiyi dnya ekonomisine
entegre etmeye ynelik libe:ralizasyon tedbirleriyle bir
likte uygu.lamaya konuyor ve d yardm araylarna
giriiliyordu . Bu giriimlerde 1 946 plannn bir ayak
ba olacan fark eden iktidar, farkl ve daha liberal
iktisatlardan oluan bir kadroya 1 94 7 ylnda, zel
teebbsn rolnn ve tarm, ulatrma, enerji sek
trlerine verilen nceliin artt 1rkiye Kalknma
Plan'n hazrlatt. Resmen uygulanmaya konmamas
na ramen bu plan, devleti-korumac bir sanayileme
anlaynn artk kesinlikle gndem-d olduunu ka
ntlayan bir belge olarak grlmelidir.
194 7 CHP Kurultay bu dorultudaki yeni yneli
in kesinletii bir urak olarak alglanabilir. Parti d
nda solcu ve ilerici akmlarn tasfiyesinden, parti i
inde de reformcu ve demokrat gruplarn etkisiz bra
klmasndan sonra yaplan Kurultay, sermaye evrele
rinin ekonomik taleplerinin pek ounu benimsiyor ve
devletilii esas olarak zel teebbse yardm etmeye
dnk bir ilke olarak yeni batan yorumluyordu . 1 948
ylnda bir 1rkiye ktisat Kongresi dzenleyerek devle
tin ekonomik ilevlerinin tek tek saylarak snrlanma
sn talep eden stanbul Tccar Dernei'nin nerileri
ile CHP ve DP'nin bu yllardaki iktisadi platformlar
arasnda byk bir paralellik vardr. Tek nemli fark,
saylan alanlarn dnda kurulmu olan devlet ilet-
melerinin giderek zel teebbse devrini isteyen stan

bul burjuvazisi ve DP yaklamna kar, bu alanlarda
yeni kamu yatrmlarna girimemeyi kabullenmekle
birlikte var olan iletmelerin devrini benimsemeyen
CHP tutumu arasnda gzlenmektedir. Ancak, bu ko
nuda CHP'nin daha gereki olduunu zaman gster
mitir: DP'nin kurduu ilk hkmet programnda yer
almasna ramen, hibir devlet iletmesinin zel sek
trce dorudan devralnmas mmkn olamam; i
levleri deimi olmasna ramen devlet kesimi varl
n DP iktidarlar dneminde de srdrm ; kamu
yatrmlar da DP'nin genileme konj onktrn s
rkleyen etkenlerden biri olarak nemli rol oynam
tr.
Sermaye evrelerinin talepleri, kalknma stratejisi
ve devletin ekonomik rol gibi konularda CHP ve DP
iktidarlar arasnda gzlenen sreklilik, -d ekonomik
ilikilerde de vardr. D yardm, yabanc sermaye ve
d ticaret rejimi konularnda, dnya ekonomisi ile pi
yasa ilikilerine, greli serbest ticarete ve ak ekono
mi koullarna dayal bir eklemlenme eilimi btn
dnem boyunca sregelmitir.
Sava sonuna 250 milyon dolarlk, yani 1 946 it
halat hacminin iki mislinden daha fazla bir dviz re
zerviyle giren ve 1 946 ylnda da 1 00 milyon dolara
yakn bir d ticaret fazlas veren Trkiye'nin, hibir
ekonomik manta dayanmad halde youn bir d
yardm arama abasna girmesi, nce Truman Doktri
ni, sonra da Marshall Plan erevesi iinde yardm
almaya balamas, CHP ve DP hkmetleri dnemle
rinde kesintisiz olarak ve ayn yaklam iinde sre
gelmitir. Keza, yabanc zel sermaye yatrmlarnn
olumlu etkileri, 1 920'li yllar andran deerlendirme
lerle abartlm; yabanc sermayeye konulan snrla-
malardaki ilk gevetmeler CHP tarafndan Mays 194 7

ve Mart 1 9 5 0 'de yaplm; DP iktidar ayn ynelii
1 9 5 1 'de Yabanc Sermaye Yatrmlarn Tevik Kanu
nu, 1 9 54 balarnda ise Yabanc Sermayeyi Tevik
Kanunu ile Petrol Kanununu kabul ederek srdr
mtr.
D ticarette korumacln gevetilme srecinin
ilk adm 1 946 devalasyonuyla birlikte, ithalatta mik
tar kontrollerinin (kotalarn) uygulanmasn snrlayan
liberasyon listelerinin saptanmasyla balar. Bu ba
lang, DP'nin 1 9 50 Hazirannda 1 1 704 sayl Bakan
lar Kurulu kararyla ilan edilen ithalat rejimiyle ol
duka ileri bir aamaya getirilmi ve yl boyunca
Trkiye, gmrk tarifeleri dniaki koruma nlemle
rinin byk lde kaldrld bir d ticaret politikas
izlemitir.
Bu gelimeler, Trkiye'nin, uluslararas kapita
lizmin sava sonunda kurulan st organlarna ye
olmas ve lkenin Batl (ve zellikle Amerikal) uzman
ve danmanlarn srekli bir urak yeri haline gelme
siyle birlikte gereklemitir. Trkiye, IMF, Dnya
0
Bankas ve Avrupa ktisadi birlii rgt'ne l 947'de,
NATO'ya 1 9 5 2 'de ye olmutur. 1 946 Nisannda Mis
souri zrhlsnn stanbul'u ziyaretiyle Trkiye-Amerika
yaknlamas, gsterili bir biimde, Trk kamuoyuna
da benimsetildi. Bu yaknlama, Trkiye'nin 1 9 50 y
lnda Kore Savana katlma karar ile pekiecektir.
ou Amerikal olan ve sistemli bir biimde devleti
korumac politikalara son verilmesini, Trkiye zerin
deki inceleme , neri ve raporlar ile telkin eden yaban
c danmanlar, iktisat politikalarnn biimlenmesin
de rol oynayan dsal etkenlerin arasnda saylabilir.
Belli bir sre sonra, Amerikan kurumlarnda ve ni
versitelerinde "yetitirilen" Trk uzmanlar, ayn do-
j oo
rultudaki nerilerin hararetli savunucular ve uygula

yclar olarak Trkiye Cumhuriyeti kamu ynetimine
de egemen olacaklard.
111
1 946- 1953 dneminin ana ekonomik gstergeleri, hzl

bir byme srecini yanstmaktadr. Sabit fi.yatlarla
milli gelirdeki deimelerin yllk ortalamas, % 1 O . 2 'lik
bir art oran vermektedir. Ancak bu hzl bymenin
baz ilgin zellikleri vardr.
Bir kere, 1 945 sonrasnda gerekleen byme
nin, byk lde, sava yllarn kapsayan alt yllk
bir gerilemenin telafisi niteliinde olduu sylenmeli
dir. Sabit fi.yatlarla gayri saf yurt ii hasla, 1939'daki
dzeyinin zerine 1948'de kabilmitir. Sava kayp
larnn kapatld 1 946- 1 948 yllarnn ortalama b
yume hz % 17. 2'ye ulamtr. Tarmsal hasla iin de
ayn gzlem yaplabilir. Snai hasla ise, 1 939 'daki d
zeyi ancak 1 9 5 2 'de aabilmitir.
kincisi, 1 946- 1 9 53 yllarnn, esas olarak tarm
sal gelime yllar olduu sylenebilir. Dnem boyun
ca tarmn ortalama byme hz % 1 3 . 2 'yi bulmu ve
% 9 . 2 'lik snai byme hzn belirgin bir biimde
amtr. Ta:m kesiminin milli hasla iindeki pay
1946-47 ortalamas olarak % 42 . 0 iken, 1 952-53 'te bu
oran % 45 . 2 'ye kmtr. Ayn yllar iin sanayi sekt
rnn pay ise % 1 5 . 2 'den % 1 3 . 5 'e dmtr. Bu
geli:ne biimi, bu dnemin dnya ekonomisi ile ham
maddeci ihtisaslamaya dayanan btnleme eilimi
nin bir yansmasdr.
Ekonominin d hesaplan da, dnemin nceki ke
simde aklanan ana eilimlerini yanstmaktadr. 1930
ylndan itibaren ( 1 938 dnda) srekli olarak sala-
1 o i
nan d ticaret fazlasnn Cumhuriyet tarihi boyunca

kaydedildii son yl 1 946 'dr. Bu yl ihracat yaklak %
30 artrlm ve ithalatta % 20'yi aan ykselmeye
ramen 1 00 milyon dolar civarnda ticaret fazlas sa
lanmtr. Buna karlk 1 94 7 yli, ekonominin d i
likiler bakmndan yeni ve tamamen farkl bir dorul
tuya yneldii yldr: thalat % l OO ' aan bir srama
gsterirken ihracat sabit kalm ve kronik d aklara
dayal ekonomik yapnn ilk temel talar bu yl atl
mtr. 1 946 'daki byk ticaret fazlasna ramen,
1 9 46- 1953 yllarnda d ticaret a toplam olarak
500 milyon dolar bulmu ve bu aklar ABD yardm
lar ve d kredilerle kapatlmtr. Sermaye birikim
oran, milli haslann ortalama olarak % 1 0 , 5 'ine -yani
1 9 3 0 'lu yllarn greli hacmine- ykselmi; ancak bi
rikimin % 1 8 'i d kaynaklarla "finanse" edilmitir.
iV
1 946- 1 9 5 3 yllar, hzl bir byme srecini kapsad

iin btn sosyal grup ve tabakalarp reel elir dzey
lerinin ykselmesine imkan veren nesnel koullan da
iermekteydi. Tm nicel gstergeler bu imkann fiilen
de gerekletiini gstermektedir. Sava yllarnda mut
lak hayat standartlar belirgin bir biimde den e
meki gruplarn, 1 95 0 ylna gelindiinde sava nce
sinin reel gelir dzeylerini atklar anlalmaktadr.
Bu yllar, bu nedenle geni halk ynlarnn bilinle
rinde bir refah art ve bolluk dnemi olarak yer ede
cektir ve doal olarak bu bilin bu " altn yllar",
CHP'nin iktidardan uzaklatrld 1 9 50 ylyla ba
latma eiliminde olacaktr.
Ancak, reel gelirlerdeki bu ilerlemeyi gelir dal
mndaki deimelerden , farkl bir ifadeyle milli gelir-
den veya sektrel katma deerlerden alnan paylarda

ki oynamalardan ayrmak gerekir. Olaya blm gs
tergeleri asndan baktmzda, tarm dndaki c
retli-maal gruplarn milli hasladan paylarnn bu
dnemde azaldn tahmin edebiliyoruz. Memur ma
alarnn GSYIH iindeki pay 1 94 5 'te % 8 . 3 iken,
1 9 5 3 'te % 6 . 6 'ya dmtr. Bu gerileme, ksmen de,
tarm kesiminin dier kesimlerden daha hzl by
m olmasndan doan bir olgudur. Nitekim, memur
maalarnn tarm-d kesim iindeki pay, 1 945-53
arasnda % 1 3 'n biraz stnde ve aa yukar sabit
kalmaktadr. cretlere gelince, T. Bulutay'n DE veri
lerinden ina ettii iki ayr cret serisinin birletiril
mesi sonunda, biraz kaba bir tahminle 1 945- 1 953 a
rasnda reel cretlerin hemen hemen iki misli (% 1 0 0
orannda) artt sylenebiliyor. B u bulgudan hareket
le, ayn dnem boyunca snai haslann yaklak % 1 1 4
.
artt dikkate alnrsa ve emek veriminde belirgin bir
dmenin meydana gelmedii varsaylrsa, cretlerin
katma deer iindeki paynn anm olduunu tah
min edebiliriz. Nitekim tanm-d kesim iindeki cret
paylaryla ilgili bir almamzn 1 9 50-53 yllarna ait
bulgular, bu sre boyunca sz geen payn % 2 2 . 2 'den
% 1 8 . 8 'e dtn ortaya koyarak bunu doruluyor.
Bu deimeleri tm cret ve maa gelirleri iin ifade
edersek, 1 950-53 yllar arasnda bu gelir trlerinin
milli haslada % 1 9 . 5 'ten % 1 6 . 1 'e , tarm -d hasla
iinde ise % 3 8 . 9 'dan % 3 2 'ye dt saptanmakta
dr. DE'nin imalat sanayii iin verdii cret/ katma de
er oranlar da 1 9 50- 1953 arasnda % 32 . 3 'ten % 30'a
derek, yukardaki bulgular doruluyor.
Greli durumlar bozulan kentli emekiler kar
snda, greli durumlar dzelen gruplar hangileri ol
mutur? Bir kere, tanm-d kesimin i dalm asn-
dan, hasladan paylan azalan cret-maa gelirlerinin,

snai-ticari karlar, kira ve faizler gibi emk-d gelirler
ile kartlk ilikisi iinde olmas doaldr. Emek-d
gelirlerin i dinamii konusunda fazla bilgi olmamakla
birlikte, bu dnemin snai karlardan ziyade tarm
rnlerinin i ve d pazarlamasn ve genel olarak itha
lat rgtleyen ticaret sermayesi iin altn yllar olduu
kabul edilebilir. Kk tccar ve esnafn da bu geli
meden belli llerde nemaland sylenebilir.
te yandan tarm ile tarm-d kesimler arasn
daki ilikiler elikili etkenlerce biimlenmitir. Ulus
lararas ticarette ham madde/ snai rn fiyatlar ara
sndaki ilikiler, sava sonundan 1 9 54'e kadar ham
maddeler lehine gelimitir. Ancak, Trkiye'deki
sektre! greli fiyat hareketleri ayn ynde seyretme
mitir. Sava yarnda Trkiye'deki tarm/ sanayi fi
yat makasnda gzlenen ok arpc almann 1 945
sonrasnda daha da bymesi, dnya ticaretinde ta
rm lehine gerekleen olumlu koullara ramen sz
konusu olamazd. Gerekten de i ticaret hadlerinin,
yani greli fiyatlarn, bu dnem boyunca -yaygn ka
nnn aksine- tann kesiminin aleyhine dndn
saptayabiliyoruz. 1 944-45 ile 1 952-53 yllarnn orta
lamalarn karlatrrsak, tarmn ticaret hadleri milli
gelir (zmni) sektr indirgeyicilerine gre % 1 8 , toptan
eya fiyat indekslerindeki tarm/ sanayi fiyatlarna g
re % 1 7 gerilemitir. nemli tarm rnleri iin ifti
nin eline geen fiyatlar snai fiyatlarla karlatrrsak,
budayn greli fiyat 1 944-45'ten 1 9 52 'ye kadar % 2Q,
ttnnki 1 9 5 1 'e kadar % 29 . 2 gerilemitir. nl " Ko
re Sava konjonktr" nden yararlanan tek nemli
rnn pamuk olduu anlalyor. 1 944-45 'ten 1 948'e
kadar esasen % 26. 9 orannda ykselen pamuun g
reli fiyat, 1 949-52 yllan arasnda yeni bir sramayla
% 43 . 2 'lik bir ilerleme daha kaydediyor. (Bu rnler

iin 1 9 5 3 yl fiyatlar saptanamamtr.)
Ancak, bu dnem iin tarm ticaret hadlerinde
gzlenen gerilemelerin iftinin ekonomik durumunun
dier sosyoekonomik gruplara gre bozulduu anla
mna geldiini sylemek doru deildir. Fiyat ilikileri
ile tarmdan tarm-dna aktarlan artn, zellikle
1 9 50 sonrasna damgasn vuran bir dizi iktisat politi

kas araclyla tekrar tanna dndrlm olduunu
sylemek mmkn olabilir. Bununla, tann-dndan
kaynaklanan tarmsal yatrmlan kastediyoruz. Bilin
dii gibi bu yllar, traktr kullanmnn yaygnlamas
sonunda ekilen alann ve tarmsal haslann hzla b
yd bir zaman araldr. Bu gelime biimine im
kan veren yatrmlarn finansmanna, rnein elverili
kredi koullaryla kamu politikalarnn katk yapma
bu tr bir kaynak aktarmna rnektir. Belli bir nok
tadan sonra, tarm kesimi anlaml bir i birikimi biz
zat salayacak bir dinamizm ve ivme kazanacak ve
btn bu etkilerin sonunda yksek tempolu retim
artlar gerekletirecektir. Bu dnem boyunca yllk
ortalama retim artlarnn % 1 3 ' bulduunu ve N.
Keyder'in hesaplamalarna gre tarmc nfus bana
den reel gelirin de sekiz yl iinde % 46. 5 orannda
artm bulunduunu dikkate alrsak, ylda % 2-3 oran
larnda gzlenen greli fiyat bozulmalarnn, retim
artlar tarafndan fazlasyla telafi edilmi bulundu
unu ve bylece bir btn olarak tarmc nfusun g
reli durumunun ekonominin dier kesimleri karsn
da dzeldiini sylemek mmkn oluyor. Ancak,
1 946'y izleyen yllarda siyasi iktidarlarn, zellikle
DP'nin, snfsal konumlan tanna dnk politikalarda
byk toprak sahipleri ile kk ifti karlarnn a-
1 105
tt her durumda birincilerin gzetilmesi sonucunu

da vermitir.
1 946-. 1 9 5 3 yllar, bylece, tm sosyal gruplarn
mutlak durumlarnn ve yaam koullarnn dzeldii,
reel gelirlerinin artt; buna karlk cretli-maal
gruplarn greli durumlarnn geriledii; genel olarak
mlk gelirlerinin ve zellikle ticaret sermayesinin milli
hasladan paylarnn artt; geni kyl kitlelerinin
ise fiyat hareketleri nedeniyle bozulan blm iliki
lerini, retim dinamizmi iinde fazlasyla telafi edebil
dikleri bir dnem olma zellii gsterir.
VI . Tkanma ve Yeniden Uyum:
1 9 54- 1 96 1
1 9 54- 1 9 6 1 yllar, sava sonunun genileme konjonk

trnn ve liberal d ticaret politikalarnn son bul
duu; ekonominin greli bir durgunluk iinde dalga
lanmalara tabi olduu; ihra mallarna ynelik talep
teki dme ve d kaynaklarn belli bir dzeyi ama
mas yznden doan d tkanmaya tepki olarak it
halat snrlamalarna gidildii bir dnem olarak nite
lendirilebilir. Ekonominin 1 946 sonrasnda srklen
dii baml gelime izgisi ortadan kalkm deildir.
Ancak, sz edilen dsal etkenler nedeniyle bu ba
ml gelime, liberal d ticaret politikalaryla deil,
geleneksel ithalat ve kambiyo denetimleri iinde sr
drlmektedir. "Liberal" Demokrat Parti, ekonomik zor
lamalar sonunda, bir yandan kontroll bir d ticaret
rejimine, te yandan da, tketim mal ithalatndaki
l o7
daralmalar telafi etmeyi amalayan ve nemli lde

devlet yatrmlaryla gerekletirilen bir ithal ikamesi
politikasna bu dnemde angaje olmutur.
Dnemin zelliklerinin belirlenmesinde d ticaret
teki gerilemenin oynad rol, 1 953 ylnn dolar cin
sinden ihracat ve ithalat deerlerine bu yllar boyunca
tekrar ulalamad olgusuyla ortaya kmaktadr.
Milli ha."slada bu daralmaya paralel bir dme olmad
iin ekonominin greli olarak da kapanarak geli
tii sylenebilir. 1 9 54 ncesinde ithalatn % 20-% 25'ini
oluturan tketim mallarnn ithalattan pay % l O 'un
altna dmtr. Bu gerileme bir yandan mal yok
luklar, kuyruklar ve karaborsaya; bir yandan da itha
lat tketim mallarnda ikame eden bir sanayileme
srecine yol amtr. " Devlet iletmelerinin zel sekt
re devri" sloganyla iktidara gelmi olan Demokrat Par
ti, bu dnemde kamu yatrmlarm geniletme zorunda
kalmtr. Enerji, kmr, imento, eker gibi retim
kollarnda, kamu kesiminin srkledii nemli geni
lemeler olmu; kamu yatrmlarnn milli hasla iin
deki pay belirgin biimde artmtr. Ancak, bu d
nemde zel snai retimde de nemli bir genileme
gereklemitir. Hatta. tarm-d faaliyetleri bir btn
olarak ele alrsak bu kesimlerde zel iyerlerinde al
an iilerin art hz, kamu iyerlerindeki iilerin
art hzndan fazla olmutur. Bu yllar, ayn zaman
da, dzensiz kentleme ve gecekondulama yllandr.
Kentli nfus iinde, cretli-maal gruplarn pay bu
dnem boyunca gerilemi; dzensiz, marjinal faaliyet
lerde kendilerine bir hayat alam bulan gruplarn pay
ise artmtr.
ktisadi glkler karsnda bir dizi tepki sonun
da oluan " savunma mekanizmalar" , Demokrat Parti
iktidar tarafndan uzun dnemli bir iktisat politikas-
l os
VI. nkanma ve Yeniden Uyum: 1 954- 1 961
na balanarak ortaya kmamtr. zel sermaye biri

kimine ncelik veren ve en gevek anlamyla "kalkn
mac" bir felsefeye ballk dnda belli bir iktisat poli
tikas anlay olmayan Demokrat Parti, bu dnemde
el yordamyla, kamu yatrmlarnn ve devlet iletmeci
liinin zel sermaye birikimi lehine ne kadar hayati bir
rol oynayabileceini kefetmitir. Bylece, sanayile
menin "muharrik gc" olan devlet kesiminin simge
ledii devleti modele kamu kesiminin nicel boyutlar
bakmndan benzeyen ; ancak, devlet kesiminin zel
sektre destek niteliinin n plana kmas nedeniyle
ondan farkllaan yeni bir "karma ekonomi" anlay
yerlemitir.
Ksaca zetlersek, 1 9 54- 1 96 1 dnemi, liberal bir
d ticaret rejimi iinde d dengenin salanamayaca
nn anlald; bu nedenle d ticaret kontrollerine
gidilen ; ancak ticaret aklar yi'ne ortadan kalkmayan,
hatta artk mzminleen; te yandan geni kamu ke
siminin zel sermaye birikimiyle ilevsel bir btnlk
iinde eklemlendii bir ekonomik yapnn yerletii yl
lardr. 196 1 sonrasnda da ekonomik yapya ve iktisat
politikalarna egemen olmaya devam edecek olan bu
zelliklerin sonraki dnemden ana fark, ekonomik ge
limenin bir nceki ve bir sonraki dnemlere gre
durgun bir konjonktrde bulunmasnda ve plansz
programsz, gn gnne ylendirilmesinde yatar.
27 Mays 1 960 sonrasnda, planl bir iktisat politikas
anlayna ynelerek ekonomiyi yeniden genileyen bir
dorultuya sokma abalan ilk meyvelerini 1 962'de
vermeye balam ve 1 960, 1 96 1 yllar btn zellik
leriyle 1 9 58'de yrrle konan istikrar programnn
izlerini tamtr.
il
1 9 54- 1 9 6 1 dneminin iktisat politikalar bakmndan

ilk nemli ura, 1 9 54 Temmuzunda uygulamaya
konan d ticaret rejimidir. Aslnda, d ticaret ve
kambiyo rejimlerinde serbesti, 1953 Eyllnde 4/ 1 360-
1 36 1 sayl kararnamelerle ortadan kaldrlmt. 1 9 54
Temmuzunda 4 / 332 1 sayl kararname ile yeni kont
rol ve snrlamalar getirilerek, sonraki yllarn d tica
ret politikalarn oluturan ana unsurlar ortaya km
oldu . Bundan sonra, 1 9 5 8 ylna kadar d ticaret re
jimi her yl karlan Bakanlar Kurulu kararlarnn be
lirledii kurallar ve snrlamalar iinde srdrld.
D ticaret rejiminde kontrollere ve korumacla
gidilmesine yol aan temel etken, serbest ticaret rej i
minin srekli ve giderek byyen d aklara yol a
mas ve d yardm ve kredileri salamakta karla
lan glklerdi. Bu sorunlarn, korumac politikalarla
deil, dnya ekonomisi ile kurulmakta olan btn
leme biimi srdrlerek zlmesi dorultusunda
d telkin ve basklar 1 954'ten itibaren, zellikle, IMF
kanalyla, etkili olmaya balad. Daha sonra, " standart
IMF reetesi" diye bilinecek istikrar politikas nlemle
ri, d yardmlarn kesintisiz akmas iin gerekli art
lar olarak 1 9 54- 1 9 58 arasnda Trkiye'yi ziyaret eden
d heyetler tarafndan gndemde tutuldu. Ancak, DP
iktidar, IMF telkinlerine uzun sre direndi; devalas
yon, deflasyonist nlemler ve d ticarette liberasyona
dayal istikrar politikasn benimsemek yerine, Milli
Korunma Kanununu yeniden yrrle koydu ; byle
ce fiyat ve piyasa kontrolleri izlemeyi ve bir yandan
ithal ikameci yatrmlarn, te yandan kylye dnk
poplist politikalarn srkledii genileyici ve enflas
yonist politikalarda srar etmeyi yeledi.
l o
VJ. Tkanma ve Yeniden Uyum: 1 954- 1 961
Ne var ki, dolar cinsinden ithalatn 1 9 53- 1 958 a

rasnda % 40 'tan daha fazla dmesi ve d basklarn
giderek artan dozu, 4 Austos 1 9 58'de dolarn TL kar
snda 2 . 2 misli deerlenmesi sonucunu douran fiili
bir devalasyonun kabul edilmesini kanlmaz kld.
4 Austos kararlar, devalasyonun yan sra, 1 9 53
sonrasnda uygulamaya konan d ticaret kontrolleri
nin snrl lde gevetilmesine, Milli Korunma Ka
nunu uygulamalarnn fiilen durdurulmasna, kamu
iletmelerinde zamlara ve bte aklarnn daraltl
masna dayandrlyordu . Bunlarn karlnda, bata
ABD olmak zere Batl devletler 600 milyon dolarlk
d borcun ertelenmesini kabul ediyor ve 359 milyon
dolarlk yeni kredi taahhdne giriyorlard. 1 9 58 son
rasndaki yl boyunca, hem DP iktidar, hem 2 7
Mays izleyen hkmetler, serbest ticareti olmaktan
ok deflasyonist zellikler tayan bu istikrar politika
sn ana hatlaryla uygulamaya devam etmilerdir.
111
1 954- 1 9 6 1 yllar, kendisinden nceki ve sonraki d

nemlere gre, milli gelir byme hznn belirgin bir
biimde dk olduu bir dnemdir. Milli haslann
ortalama yllk byme oranlan bu dnem iin %
4 . 4 'tr. Bu oran, sava sonundan itibaren yksek bir
byme temposuna alm olan toplumsal gruplarca
bir durgunluk atmosferi olarak algland. Ekonominin
artk tabi olduu birikim biiminin ve byme hznn
temel belirleyicisi, d kaynaklardr. Ekonomi, snai
tketim mal ithalinden ziyade, giderek ithal mal gir
dilere baml hale geldii iin, bu girdi akmnda t
kanmalara yol aan ithalat glkleri doduunda,
byme hz zorunlu olarak decektir. retken girdi-
1 111
lerde ithal ikamesine dnk bir yatrm politikas bu

dnemde henz balamamtr. thal ikamesi, imento
gibi baz istisnalar dnda, d pazarlardan salanan
nihai tketim mallarna dnktr. Kat ve demir
elik gibi temel girdilere dnk devlet iletmeleri ise
1 930'lu yllarn armaandr.
1 9 5 2 ve 1 9 5 3 'te 550 milyon dolar dolaylarnda o
lan ithalat, 1 958'e kadar srekli olarak derek bu yl
3 1 5 milyon dolara inmi; 1 959- 1 9 6 1 yllarnda ise , 8
Austos 1 9 5 8 kararlarna bal olarak salanan d
kaynaklar sayesinde, yeniden 500 milyon dolara do
ru trmanabilmitir. thalatn bileiminde, tketim
mallarnn paynn azalp, yatrm mallarnn ve girdi
lerin (ara mallarn) paynn artt gzlenmektedir.
1 94 7- 1 9 53 arasnda toplam ithalatta tketim mallar
nn oran % 23 civarnda iken, bu dnemde bu oran,
% 1 l 'in altna dmtr. 1 9 54 'ten itibaren d ticaret
rejiminin serbestiden uzaklamas, tketim mallar it
halatnn snrlanmasna imkan vermitir.
hracat ise, 1 9 53 'n 400 milyon dolara yaklaan
rekor dzeyinin altna inmi, buna ramen genellikle
300 milyon dolar eiinin stnde istikrarl bir seyir
izleyebilmitir. Bu yzden d ticaret ann bu d
nem iinde darald, ihracatn ithalat karlama ora
nnn nceki dneme gre ykseldii saptanmaktadr.
hracatn bileiminde byk lde tarm kkenli ge
leneksel ihra rnleri egemen olmaya devam etmek
tedir.
Ana sektrlerin gelime biimleri incelendiinde ,
ithalat glklerini ithal ikamesiyle karlamaya al
an sanayi kesiminin greli bir duraanlk iine girdi
i; ancak yme de tarma gre daha hzl bir bymeyi
gerekletirebildii saptanmaktadr. Yllk snai b
yme hzlarnn ortalamas bu dnemde % 4 . 3 'e ula-
VJ. Tikanma ve Yeniden Uyum: 1 954- 1 961
abilmi; tarmsal byme ise ortalama olarak % l . 8'de

kalmtr. Dolaysyla milli hasla iinde sanayinin pay
1 9 52-53'te % 1 4 'n altnda iken bu dnem % 1 8 'e
yaklamtr. Yatrmlarn milli hasladaki pay bu d
nemde % 1 4 . 1 'e karken, birikim oran iinde d a
klarn pay % l O 'a dmektedir ve yatrmlarn mak
ro-ekonomik verimlilii belirgin bir biimde gerilemek
tedir.
Sanayi kesiminin i bileiminde bu dnemde
nemli deimeler gereklememitir. eker ve imento
sanayiine dnk kamu yatrmlar, bu iki rnn i
talebinin byk lde karlanmasn salam; ka
mu kesimi, ay, ttn, demir-elik, kat gibi retim
kollarnda devleti dnemin yatrmlar nedeniyle ege
men olmaya devam etmitir. Buna karlk tekstil gibi
dier tketim mallarnda ithalat glklerinden doan
uygun piyasa koullarna, zel sanayinin yeni yatrm-
larla cevap verdii gzlenmektedir. Dnem somnda,
sanayide yaratlan katma deerin, kamu kesimi ile
zel kesim arasnda yar yarya paylald; tketim
mal sanayiinin toplam snai hasla iinde % 70- 75 o
rannda bir yer kaplad tahmin edilebilir.
iV
1 9 54- 1 9 6 1 yllarnda gelir dalmnda meydana gelen

deimeler, ana hatlaryla nceki dnemdeki eilimle
re zt yndedir.
Bu dnemde, milli ekonomi iinde tarmn, sana
yinin byme hinn gerisinde kaldna yukarda i
aret ettik. ki sektr arasndaki i ticaret hadlerinin
karlatrlmas ise tutarl sonular vermiyor. Tarmn
ticaret hadleri, O. Varler'in bir almasna gre , 1 9 5 7
ve 1 9 6 0 yllar dnda her yl bozulmu ve 19 53 'te
1rkiye ktisat Tarihi
1 0 0 iken 1 96 1 'de 88'e dmtr. Tek tek rnler

zerinde Varler'in 1 956- 1 96 1 aras iin saptamalar
ise, buday ve ttn fiyatlarnda lml dzelmelerin,
pamukta ise belirgin bir gerilemenin meydana geldii
ni gsteriyor. N. Keyder'in bir almas ise, .tarm tica
ret hadlerinin 1 96 1 'de, 1 9 52 - 5 3 'e gre, % 3 1 .6 dzel
dii sonucuna ulamaktadr. Milli hasla serilerinden
tretilen "zmni deflatrler", yani sektrel fiyat hare
ketlerinden yaptmz bir hesaplamaya gre, i ticaret
hadlerinde nemli boyutta ve ift ynl yllk dalga
lanmalar gzlenmekte; dnemin tmnn trendi dik
kate alndnda ise artan veya azalan herhangi bir e
ilim ortaya kmamaktadr. Yalnz, iki byk dalga
lanmay dnemdeki iktisat politkalarna balayabiliyo
ruz: D tkanmay izleyen yllarda daha ok sanayi
rnlerine uygulanan fiyat kontrollar 1 9 54 'ten itiba
ren sektrel fiyat makasn sanayi kesimi aleyhine
am, IMF programnn kabuln izleyen ve (oun
lukla sanayi rnlerine uygulanan) fiyat kontrolleri
nin kaldrld 1 9 58 - 1 9 59 'da ise i ticaret hadleri id
detle tarm aleyhine dnmtr. Bu iki dalgalanma,
aa yukar ayn oranlarda (% 2 5 dolaylarnda) ger
eklemitir.
cret hareketlerine gelince, Bulutay'n 1 995'teki
almasnda DE imalat sanayii verilerinden yaplan
tahminler, 1 9 54- 1 96 1 arasnda reel cretlerde yllk
ortalama olarak % 3 . 2 'lik bir art ortaya koymakta;
kesim-ii katma cret pay ise, % 3 l . 4 'ten % 30A'e
dmektedir. Snai retimin cretlerden daha hzla
bydn biliyoruz. Esasen cret paynn zaman
iinde dmesi emek veriminin cretlerden daha
huzla artm olduunu gsterir. Dolaysyla, yukar
daki oranlar, sanayi sektr iinde igc ile sermaye
arasndaki blm kartlnn lml bir boyutta da
v. Tkanma ve Yeniden Uyum: 1 954-1 961
olsa bu dnemde sermaye lehine dnm olduunu

gstermektedir.
te yandan incelemenin boyutunu genilettii
mizde bulgular, ilk bakta, farkl grnmektedir. Ta
rm-d milli hasla iindeki cret-maa paylarn sap
tayan 1 969 tarihli bir almamzda, 1 9 52-53 ve
1 960-6 1 atasnda sz geen orann % 33'ten % 4 1 'e
ktn belirlenmitir. Ancak, tarm-d milli hasla
iinde cret payn, emek-sermaye kartlnn katk
sz bir gstergesi sayarak snfsal bir ereveye oturt
makta dikkatli olmak gerekir; zira tarm-d gelirlerin
i dalmnda cretli igc ile sermayenin paylarnn
dnda kalan bir nc, "tampon" grup daha vardr.
1 946'y izleyen hzl byme yllarn<;la kentlerde hac
mi, nemi ve ekonomik rol artan bu grup, "marjinal"
diye nitelendirilen faaliyetlerde, kk reticilik ve
kk hizmetlerde varln srdrebilmekte; sosyolo
jik olarak da kk burjuvazi ve lmpen-proletar
yadan ve (belki de daha nemlisi) bu iki kategorinin
hem karmas, hem de onlardan ayrlklar olan (yine
"marjinal" ) gruplardan olumaktayd. Bu gruplar, in
celediimiz dnemde de genilemeye devam etmiler
dir. 1 9 52- 5 3 ile 1 9 60-6 1 arasnda, tarm-d nfus
iinde cret ve maal olmayanlann hem mutlak say
snda, hem de greli paynda artlar gereklemi; bun
larn tarm-d faal nfus iindeki oranlar % 34.6'dan
% 3 5 . 9 'a ykselmitir. Kentli byk ve orta burjuvazi

yi de iermesine ramen bu kategorinin saysal olarak
byk blmnn dk ve dzensiz gelir sahiple
rinden oluan ve yukarda gevek biimde "lmpen
kk burj uvazi karm ve karmas" diye tasvir etti
imiz gruplarn ikinliine tekabl etmesi doaldr.
Hal byle olunca, bu kalabalk gruba intikal eden
karmak nitelikli bir gelir trnn varl, tarm-d
j s
gelirler iinde hem cretli-maal, hem de sermayedar

gruplarn paylarnn artmasna (veya, teorik olarak,
her ikisinin de azalmasna) imkan veren bir nesnel
ereve oluturabilir.
Egemen gler bloku iindeki blm ilikilerini
ise , Milli Korunma Kanununun yeni batan uygulan
maya konduu yllarla, IMF programnn fiyat serbes
tisini yeniden getirdii yllar ayrtrarak incelemek
yerinde olacaktr; ancak bu deimeleri istatistiklerde
izlemek g olmaktadr. Resmi fiyat verileri, fiyat
kontrollar zerine ina edilmitir; bu da yerli veya it
hal snai rnleri ,reten ve pazarlayan sermaye kat
manlarnn greli durumlarnn, tarmsal rn ticare
tinde uzmanlaan gruplara gre bozulduu; 1958-
1 9 59 yllarnda ise durumun tersine dnd izleni
mini veriyor. Ne var ki, istatistiklere gemeyen gzlem
lere gre bu izlenim yanltc da olabilir. Fiyat kontrol
lerinden kaabilen nemli saylarda i adamnn resmi
kaytlara girmeyen rantlardan (karaborsa fiyatlardan)
yararlanabildikleri ve bunda baarl olduklar lde
(ve yllarda) greli durumlarn dier sermaye gruplar
ve emeki keticiler aleyhine dzeltJikleri sylenebi
lir.
VII . e Dnk, Da Baml
Genileme ( 1 962- 1 9 7 6) ve Yeni
Bunalm ( 1 9 77 - 1 9 7 9)
1 9 54 ylnda balayan d tkanma ve greli durgun

luk konj onktrne kar uygulanan istikrar ve uyum
politikalar 1 96 1 ylyla son buluyor ve ekonomi yeni
bir genileme srecine hazr duruma getiriliyordu.
Ancak bu yeni konj onktr, bir nceki genileme
konj onktrn oluturan ve ana zellii "greli ak
pazar koullarnda tarma dayal byme" olan 1 9 46-
1953 dneminden nemli farkllklar gsterir. Bu yeni
dnemde, 1 9 54'te balayan korumac d ticaret poli
tikalarnn belirledii ve uluslararas pazarlardan ok
i piyasann srkledii gelime biimi egemen olma
ya devam etmitir. Ancak, 1 962 sonrasn, hem bir
nceki dnemden, hem de Cumhuriyet tarihinin b
tn dier dnemlerinden niteliksel olarak da ayran
belirleyici zellikleri vardr.
1 1 17
Bir kere, 1 962 sonrasnda iktisat politikalar plan

lama tabanna oturtulmutur. 1 9 63 ylndan balaya
rak be yllk plan, planlama yntemleri ve plan
uygulamas zerine yaplan tm hakl eletirilere ra
men, yatrm politikalar zerinde belirleyici olmutur.
Kamu yatrmlar be yllk planlarn erevesince ha
zrlanan yllk programlara uyum gstermek zorun
dayd. zel yatrmlar ise, eitli zendirici ve destek
lerden yararlanabilmek iin Devlet Planlama Tekila
t'nn veya yatrm projelerinin plan hedeflerine uygun
luunu denetleyen dier kamu kurulularnn onayna
muhtatlar. Bylece ekonominin yatrm politi::<:alar
ile belirlenen uzun dnemli kaynak tahsisleri byk
lde plan hedeflerince belirleniyordu. Buna ka::lk,
ksa dnemli makro-ekonomik ynetim ile planlama
arasnda gerekli uyum hibir zaman salanamam;
para-kredi-kambiyo ve zaman zaman maliye politika
lar planlama srecinden dlanm; onunla eklem
lenmemitir. Bu sonuncu eksikliine ramen 1 962-
sonras planlamasnn 1 930'lu yllarn sanayi planlar
deneyiminin bir tekrar olmann tesine geebilmiti.
Gelime biimi bakmndan bu dnem, korumac,
i pazara dnk ve ithal ikameci grntsyle 1 930'lu
yllara ve 1 9 54- 1 96 1 dnemine benzer grnmekle bir
likte, sanayilemenin ierii, yatrmlarn dalm ve
sektr ncelikleri bakmndan tamamen farkl zellik
ler tamaktadr. 1 9 3 0 'lu yllarda bilinli olarak bala
tlan yaygn tketim mallarnda ithal ikamesi 1 9 54
sonrasnn d tkanma koullarnda zorunlu olarak
srdrlm ve byk lde tamamlanmt. Birinci
Be Yllk Plan'n ok ak stratejik tercihi olan ithal
ikameci sanayileme, 1 960'11 yllarn sosyopolitik yap
s ve blm ilikileri tarafndan bic;,imlendirilecekti.
Kentli ve taral burj uvazinin ulat gelir dzeyleri
1 11 8
VII. e Dnk, Da Baml Genileme (1 962- 1 9 76) ve Yeni. . .
bu snflarn tketim tercihlerinin kaynak tahsisine

egemen olmasna yol aacak bir drt oluturmak
tayd. Gelimi kapitalist toplumlardan yaylan tke
tim normlar, radyo, buzdolab, amar ve elektrikli
sprge makinesi, televizyon, otomobil, modern bro,
mutfak ve ev eyalar trnden ve iktisat yaznnda
"dayankl tketim mallar" ya da (daha nce anlan
" beyazlar" dan farkl olarak) " beyazlar" diye adland
rlan mallara kar etkili bir talep meydana getiriyor
du . Devlete egemen olan snflarn ve siyasi karar alma
srecini denetleyen gruplarn zevk ve eilimlerini yan
stan bu tketim talebinin karlanmas kanlmazd.
Ancak, d ticaret tkanmalar geerliyken bu mallarn
ithalinin serbest braklarak kt dvizin lks mallara
tahsisi, 1 960'l yllarn ok partili demokrasi koulla
rnda sz konusu olmayacakt. Dolaysyla bu mallar,
baz durumlarda yabanc sermayenin katlmasyla,
lke iinde retilecekti. lk bata salt montaj biimin
de kurulan dayankl tketim mallar sanayii, zamanla
daha fazla yerli katkyla ve evresinde besledii yan
sanayi kollaryla modern sanayi grntleri kazana
cakt. Ancak bu retim kollar teknoloji ve temel girdi
ler bakmndan da bal olmaya, retim lei, birim
maliyetler ve kf'!.lite bakmndan Batl emsallerinden
geri kalmaya devam edecekler; bu zellikleriyle de d
pazarlara ynelme imkanlar ok snrl kalacakt. Bu
noktada, sz edilen endstrilerin, dnemin ortala
rndan itibaren burjuvazinin tketim taleplerine yant
vermenin tesinde bir yaygnlk kazandn da belirte
lim . Bu sanayi kollarnn kurulular varlkl gruplarn
tketim eilimleri tarafndan belirle nmekle birlikte,
.
aada gsterilecei gibi, dnem boyunca salanan
hzl bymeye paralel olarak emeki ve orta snflarn
reel gelirlerindeki artlar, dayankl tketim mallar-
nn kullanmn toplumun tm kesimlerine yayacaktr.

1 9 70'li yllarn ortalarna gelindiinde gecekondu
semtlerinde atlar kaplayan televizyon antenleri bu
gelimenin semblik bir kantdr. Benzeri gzlemler
ii ve kyl ailelerinde giderek yaygnlaan transis
trl radyo , teyp, buzdolab, hatta otomobil kullanm
zerinde yaplabilir.
Bu gelimeyi tamamlayan ve byk lde ona
bal bir dier ithal ikamesi sreci, zellikle kamu ke
siminin katksyla demir-elik, bakr, alminyum, petro
kimya ve kimya, inaat malzemeleri gibi temel ara
mallarda gzlenmitir. Kamu sektr, bazen maliyet
lerin altnda fiyatlandrd temel girdilerde zel sana
yinin ve (yapay gbrede olduu gibi) tarmn girdi ihti
yacn ucuza karlamaya alyor ve bu politikalar
ekonominin temel dengelerine ve blm ilikilerine
zel damgalar vuruyordu .
lk bakta ekonominin da bamlln zaman
iinde azaltacakm gibi grnen bu sanayileme bi
imi, bekleenin zdd bir sonu vererek, ekonominin
ithalata bamlln artrmtr. Gerekten de Birinci
Be Yllk Plan dneminde, makro-ekonomik dzeyde
pozitif ithal ikamesi gereklemi; ancak sonraki yl
larda toplam arz (ve GSMH) iinde ithalatn pay genel
olarak artma eilimi gstermitir. Bu olgunun arka
sndaki tek etken, ou zaman ileri srld gibi,
dorudan ve dolayl ithal gereksinmesi ok yksek o
lan dayankl tketim mallar sektrnn hzl geni
leme temposu deildir. Ayn derecede nemli bir dier
etken, yatnm mallan kesiminde salanan genileme
nin ara-mallardan geride kalmas nedeniyle yksek bir
yatrm temposunun daima ar bir ithal faturas ge
rektirmesinde aranmaldr. Nihayet, ucuz petrol fiyat
lar bir btn olarak ithal mal enerji trlerine baml
bir snai yap kurulmasnda etkili olmu; hzl sanayi

leme temposu daima yksek hacimli bir petrol tke
timi ile srdrlebilmitir.
Ekonomide pozitif ithal ikamesinin gerekleeme
mesinin sonular ihracatta salanacak gelimelerle
hafifletilebilirdi . Ancak bu yllar, ihracatn milli gelir
iindeki greli paynn ok dk kald ve hatta geri
ledii bir dnem olma zellii tamaktadr. Kambiyo
ve d ticaret politikalarnn bir btn olarak ithal i
kamesine ve yukarda akladmz gibi ithal girdilerle
beslenen i piyasaya ynelik sanayi kollarna hizmet
ettii bu dnemde bu sonu belli llerde beklenme
lidir. hracatn greli zayflnn arkasnda yatan bir
dier nesnel zorlama, i pazara dnk bir sanayileme
srecinin olduka ileri aamalarna kadar, ihracatn
geleneksel tarm rnlerinden olumaya devam etme
si gereinden domaktayd; Dnya piyasalarnda
nem tayan hammaddeler bakmndan gl bir ta
bana sahip olmayan Trkiye'de bu rnlerin byyen
ekonominin daha da hzla byyen dviz ihtiyacn
karlamas beklenemezdi. hracatta anlaml bir ge
limenin snai rnlere dayanmas zorunluydu. Ancak
bunun, teknoloji ve maliyet koullar fazla handikapl
olmayan ve i pazardaki talebin zerinde retim ka
pasitesine ulam snai retim kollar iin mmkn
olabilecei ortadadr. Snai gelime belli bir olgunluk
derecesine henz gelmemi iken i pazardaki talep
dzeyini deflasyonist politikalarla ksan ve devalas
yon, reel cretlerin dondurulmas veya ihracatn sb
vansiyonu gibi yntemler uygulayarak maliyetlerle il
gili handikaplar yapay olarak aan iktisat politikas
nlemleri ise geici ve ksa dnemli zmlerdir. Snai
rnler ihracatnn ciddi ve srekli bir ilerleme gs
termesinin nesnel koullar, sanayileme srecinin belli
bir eii aacak dzeye ulamasnda; snai yatrmlar

da modern teknoloji ve optimum leklerin gerekle
mesinde ve emek veriminde uzun dnemli artlarn
salanmasnda yatar. Nitekim Trkiye'de bu nesnel
koullarn bir blmnn gereklemesi ancak 1 970
sonrasnda gzlenmi; snai retimin eitlenmesi ve
genilemesinin zorunlu bir sonucu olarak, toplam ih
racatta snai rnlerin yap, 1 960'l yllarda % 1 3 - 1 8
arasnda oynarken b u pay 1 97 0 'li yllarda % 20-% 39
arasnda oynamaya balamtr.
Ar ithal bamll ve ihracattaki greli durgun
lua ramen 1 962- 1 976 arasnda dzgn ve yksek
bir byme temposunun srdrlebilmesinin temel
nedeni, ekonomiye nemli boyutlarda d kaynak
enjekte edilmesi olmutur. Ksa ve uzun vadeli krediler
ve d yardm 1 962- 1 9 7 4 arasnda genellikle 300 ve
500 milyon dolar civarnda seyretmi; 1 975- 1 9 76 yl
larnda ise 1 milyar dolara yaklamtr. Cari ilem
dengesini destekleyen bir dier " d" kaynak ise , Avru
pa'daki Trk iilerinin gnderdii dvizlerdir. 1 965-
1 969 arasnda 1 00 milyon dolar civarnda oynayan i
i dvizleri, 1 9 70 'li yllarda hzla artarak 1 milyar do
lar eiini am ve d ticaret ann kapatlmasnda
en nemli kalem haline gelmitir. Sz edilen kaynak
larla kapatlan d ticaret ann milli haslaya oran
1 970'li yllarda hzla artm ve 1 9 7 4- 76 yllarnda %
8 'i amtr. Dnemin balarnda GSYH iindeki pay
% 1 5 'in altndayken, dnem sonunda % 20'leri aan
sabit sermaye birikimi iinde d ticaret ann oran
da 1 962- 76 ortalamas olarak % 2 1 . 9 'u bulmaktadr.
Ne var ki, bu dnemde dnya ekonomisine ulusla
raras Keynes 'cilik damgasn vurmutur. Azgelimi
ekonomilerin kronik d aklarnn yumuak koullu ,
ucuz, ou kez resmi kaynaklardan gelen kredilerle
kapatlmas, dnya ekonomisini geniletici ynde sis

tematik katklar yapmaktayd. Souk harp koullar
iinde Trkiye Bat blokunun gzetilen, hatta bir an
lamda "iltimasl" bir yesi olarak ek olanaklardan ya
rarlandrlmt. Bu etkenler, Trkiye ekonomisinin
ithal bamllnn kronik bir hal almasna ve ihraca
tn ihmaline nemli katklar yapm; "nasl olsa d
kaynak bulunabilecei" bilinci, dviz kazancna veya
dviz tasarrufuna dnk abalar peinen baltalam
tr. Bu saptamalar, bu yllar bir btn olarak da
bamllnn artt bir dnem olarak nitelendirmemi
ze hak verdirir.
1 962- 1 9 76 dneminin bir dier belirleyici zellii,
siyasi rejimin, " poplist" denebilecek blm politi
kalarna angaj e olmasdr. Bu politikalar, geni halk
kitlelerinin siyaset sahnesinde rol almasna imkan ve
ren ok partili parlamenter rejimin bir sonucudur.
Byk toprak unsurlarndan, ticaret ve sanayi serma
yesinden oluan ve zaman iinde byk alkantlar
gstermeyen bir i dengeye sahip olan egemen gler
bloku , siyasi iktidara ve tm iktisat politikalarna
hkmetmektedir ama bu, siyasi rejimin zorunlu kld
belli kstlamalar iinde gereklemektedir. Bu kst
lamalarn iktisadi ve sosyal politikalara yansmas,
genel oy mekanizmas yoluyla kyasya bir iktidar e
kimesi iinde olan siyasi partilerin ii ve kyl kitle
lerinin isteklerine duyarl olmalar biiminde ortaya
kar. Bylece egemen blokun uzun dnemli karlar
ile geni halk kitlelerinin ksa dnemli karlar ara
snda belli bir uzlama salanm olur. Bu dengenin ,
egemen blok aleyhine bozulma ihtimalinin gl endii
durumlarda, rejim-d mdahalelerle durum '" dzel
tilmi" tir.
Dnemin iktisat politikalarna damgasn vuran
ithal ikameci sanayileme, szn ettiimiz dengenin
1 123
bir rndr. thal ikamesi sreci i pazarn genilii

ve canll zerine ina edilmitir ve bu modelde c
retler bireysel kapitalist iin bir maliyet unsuru ol
makla birlikte, bir btn olarak sermaye iin yeniden
retim srecini srkleyen bir talep unsurudur. By
lece, cretleri siyasi yntemlerle bask altnda tutmak
iin (rnein ihracata dnk sanayileme modellerinin
aksine) bir zorunluluk yoktur. Grev hakkn ieren
toplu pazarlk sistemi ve yaygn sendikalama, ii s
nfnn reel gelirlerinde zaman iinde srekli artlar
gvence altna almtr. Kamu iktisadi teebbslerinde
cret taleplerine kar " gevek" davranma eilimi ege
mendir; zira bu uygulama ii gelirlerini artrrken
hibir grubun greli durumunu dorudan doruya
bozmaz; icra ettii blm etkileri dolayl ve karma
k bir mekanizmayla gerekleir. Benzeri bir gzlem
KT'lerin "gevek" (ve politik kayrmalarla beslenen) is
tihdam politikalar iin de yaplabilir. Ancak bu politi
kalarn sonular kamu kesiminde alan iilerle s
nrl kalmaz; zira igc piyasas bir btndr. Bu pi
yasann bir blmnde (kamu kesiminde) izlenen
yksek cret politikalarnn piyasann tmn, dola
ysyla zel kesimi ayn dorultuda etkilemesi kanl
mazdr.
Poplist politikalarn bir dier yansmas, Trki
ye'nin olduka ileri bir sosyal gvenlik sistemi kura
bilmi olmasdr. Bylece ii snf, cret dnda
nemli gvencelere ve parasal olmayan gelir trlerine
kavuabilmitir. Farkl bir ifadeyle, istihdam karl
nda toplumun ve iverenin stlendii ykmllkler
ile iinin eline geen plak cret arasnda nemlice
bir marj oluabilmitir. Btn bu gelimelerin sonun
da, dnem sonuna gelindiinde Trkiye benzer geli
me dzeyindeki azgelimi lkeler arasnda greli ola-
VII. e Dnk, Da Baml Genileme (1 962-1 9 76) ve Yeni. . .
rak yksek cretli grupta yer almtr: 1 970'li yllarn

iinde d pazarlara dnk sanayilemenin en baarl
lkesi olan Gney Kore imalat sanayiinde dolar cin
sinden saatlik cretler, Trkiye'deki cretlerin yar
sndan dk kalm; bu lkede cretler Trkiye'deki
dzeyi ancak 1 9 83'te gemitir. Ancak, bu trden
karlatrmalarda, dviz kurunun yapay olarak ucuz
veya pahal olmas sonucu etkiler ve zellikle 1 9 7 4
sonrasndaki enflasyonu ok geriden izleyen dviz fi
yatlar Trkiye'de dolar cinsinden cretleri yksek
tutmutur.
Poplist politikalar, krsal kesimde de benzer so
nular yaratmtr. Bu dnemde tarmsal haslann
zaman iinde artan bir blm tarm sat kooperatif
leri, Toprak Mahsulleri Ofisi, Tekel, eker irketi,
aykur gibi kurulular araclyla pazarlanmaya ba
lanm; bylece tarmsal fiyatlarn oluumunda h
kmetlerce saptanan ve yrtlen destekleme politi
kalarnn etki alan giderek genilemitir. zellikle se
im ncesi yllarda iftinin eline geen fiyatlar, d fi-
.
yatlarn ve kendiliinden oluacak i fiyatlarn stne
kabilmitir.
Poplist iktisadi ve sosyal politikalarn egemen
gler bloku iin ciddi sorunlar yaratmamasnn bir
koulu, korumac politikalardan doan greli fiyat a
vantajlarndan sanayi ve ticaret sermayesinin yarar
lanmasnn fazlaca engellenmemesiydi. Teorik olarak
daima var olan, fiyatlar (dolaysyla karlar) zerindeki
denetim yetkisi, bu nedenle kamu otoriteleri tarafn
dan daima snrl bir biimde kullanlmitr. zel ke
sime girdi ve hizmet satan kamu i letmeleri fiyatlar
nn sistematik olarak dk tutulmas, sz geen fi
yat avantajlarnn piyasa ilikileri iinde kamu kesi
mine intikal etmesini nlemitir. Bir dier koul, kr-
j 125
sal kesimle ilgilidir ve burada status quo'nun korun

masn ngrr. Bu da, tarm kesiminin dolaysz vergi
lerden kural olarak muaf tutulmas ve ilerici hareket
ve akmlar tarafndan sloganlatrlan toprak refor
muna dnk hibir ciddi adm atlmamasyla gerek
lemitir. Esasen tarmdaki poplist politikalarn pi
yasaya dnk byk veya kk tm ifti gruplar
nn lehine sonular verdii de ortadadr.
Bylece oluan ekonomik yap iinde , ekonomik
byme, geni halk kitlelerine aa yukar kesintisiz
reel gelir artlaryla intikal etmi; gelir dalmndaki
deimeler ise snf mcadelelerinin ve egemen blok ii
dengeleri ilgilendiren tali blm srelerinin sonu
cu olarak belirlenmitir. Genellikle herkesi belli l
lerde honut klmaya dayanan bu model, 1 9 7 1 'deki
askeri mdahaleyi saymazsak, 1 977 ylndaki bunalm
konjonktrne kadar srdrlebilmitir. 1 9 77- 1 979
yllarn kapsayan bu yeni bunalm, bu blmn V.
ve son kesiminde ayr bir alt-dnem olarak inceleyece
iz.
il
1 962- 1 9 76 yllarnn iktisat politikalar bakmndan

ana uraklarn, dnemi kapsayan be yllk planlarn
temsil ettii alt-dnemlere gre incelemek fazla yararl .
deildir. Zira bu planlardan sadece birincisi dierle
rinden ksmen farkl bir yaklam ierir. 27 Mays er
tesinde planlama rgtn kuran ve bir sre ynlen
diren devleti-reformcu aydnlarn damgasn tayan
Birinci Be Yllk Plan, bymenin srkleyici gc
olarak kamu yatrmlarn ve devlet iletmeciliini g
ryor; ithal ikameci sanayilemeyi tm sektr politi
kalarn ynlendiren ak bir stratejik tercih olarak or-
i 126
VIJ. e Dnk, Da Bagml Genileme (1 962- 1 9 76) ve Yeni. . .
taya koyuyordu . Buna karlk, Yaln Kk'n ' sar

plan" olarak nitelendirdii kinci Plan ve ayn yakla
m srdren nc Plan, zel birikimi yaygn tevik
ve sbvansiyonlarla n plana karyor; kamu kesimi
ni esas olarak zel kesimi destekleyici bir ilevle
snrlyor; sosyal hedefleri giderek arka plana kaydr
yordu . Dnemin tm itibariyle sermaye birikiminin
milli haslaya oran % 1 6 . 9 'u bulmu ve bunun yakla
k 1 / 5 'i d kaynaklarla finanse edilmitir.
1 96 0 'l ylar, d ticaret rejiminin byk lde ,
sabit bir dviz kuru, kambiyo kontrolleri ve kotalarla
yrtld bir zaman kesitidir. Dviz kuru uzun s
reler sabit kalmakta; ancak farkl ilemler iin farkl
dviz fiyatlar uygulanmas anlamna gelen katl kur
lar kural haline gelmektedir. Turist harcamalar, lks
tketim mal (rnein otomobil) ithali genellikle resmi
kurdan fiilen daha pahal ilem grm; belli mallarn
ithal vergileri ve ithalattan alnan damga resimleri, e
fektif dviz kurunu pahallandrm; buna ek olarak
ithalatlarn Merkez Bankas 'na yatrmak zorunda ol
duklar teminat, ithal deerinin zaman zaman % SO'sine
karlarak, yabanc parann ucuzluu telafi edilmeye
allmtr. Buna karlk yatrm mallar ve snai
hammadde ithalat ithal vergilerinden muaf tutulmu
tur. Yasaklar ve izinlerden oluan ve her aamada ida
ri kontrolleri gerektiren bu politika modeli, bir yandan
plan ncelikleri dorultusunda selektif nlemleri ie
rir; te yandan da, izin ve yasaklarn ok byk eko
nomik avantaj larn domasna ya da nlenmesine yol
amas nedeniyle, devlet mekanizmasnn byk
karlar karsnda yozlamasnn nesnel koullarn o
luturur. Ne var ki, Trkiye koullarnda etkili, zlk
haklar bakmndan ayrcalkl, ksmen zerk ve "dev
letin karlarn koruma" misyonunu ideolojik ve "va-
1 127
tani" bir grev olarak benimsemi bir ekonomik b

rokrasinin varl, bu yozlamann boyutlarn nemli
llerde frenlemitir. Bu brokrasi, "koruma ve m
dahale rantlar" nn oluumunu elbette nleyememi ;
ancak bunlarn paylamnda i adamlar arasnda ay
rm yapmamaya; rantlarn ekonomik nceliklerin be
lirledii alanlara topluca intikalini salamaya al
mt. Ve bu nedenle, 1 960'l, 1 97 0 'li yllarda ortaya
kan ve Doan Avcolu'nun "devlet eliyle bireyleri.
zenginletirme" diye nitelendirdii yolsuzluk/ avanta
datma olgularnn kapsam, sz geen brokrasinin
yetkisizletirildii 1 980 sonrasnn boyutlarna hibir
zaman ulaamamtr.
Kronik d aklara dayanan gelime sreci, 1 9 6 1
ylnda OECD bnyesinde kurulan Trkiye 'ye yardm
konsorsiyumuyla d denetim altnda tutulmutur.
1 968'den itibaren d evreler, IMF araclyla deval
asyon ve d ticaret rejiminin liberallemesi ynnde
etkiye balamlardr. 1 0 Austos 1 97 0 'te 1 dolar res
men 9 TL'den 1 5 TL'ye karlarak; ithal teminatlar ve
damga resimleri drlerek ve liberasyon listeleri
geniletilerek d telkinler dorultusunda bir operas
yon yapld. Ancak, 1 0 Austos kararlarnn, gelenek
sel IMF modeli dorultusundaki eksiklerinin gideril
mesi, yedi ay sonra, yani 1 2 Mart 1 97 1 sonrasnda o
luan yar-askeri rejimin grevleri ve toplu szlemeleri
askya almas ve cretleri dondurmas sonunda ger
eklemitir.
1 9 70- 1 975 arasnda, TL'nin d deeri drl
memi; hatta ABD 'nin devalasyona gitmesi sonunda
dolar 1 3 . 70 TL'ye kadar dmtr. 1 9 75-77 arasnda
ise mini-devalasyonlarla dolar 1 7 . 50 TL'ye karld .
1 970- 1974 aras, ii dvizlerindeki ani srama v e 1 0
Austos kararlarndan sonra d kredilerin artrlmas
1 128
nedeniyle , d tkaniklklarn asgariye indii bir alt

dnemdir.
Petrol fiyatlarndaki ani srama bu rahat gidie
son verdi. Trkiye 'nin 1 97 4 sonrasnda tm dnyann
srklendii kriz koullarna tepkisi, bu arada ok
gerginleen siyasi rekabetin yaratt srekli bir seim
ekonomisi atmosferi iinde, bunalmn lke ekonomi
sine yansmasn ne pahq.sna olursa olsun ertelemeye
almak oldu . Ham petrol fiyatnn dnyada misli
artt bu yllarda Trkiye'de petrol trevlerinin fiyat
lar pek az deitirildi. Trkiye ekonomisinin alkn
hale geldii d kaynak trlerinde meydana gelen t
kanmaya ramen, ticari kredilerle ve zellikle Dvize
evrilebilir Mevduat (DM) adn tayan pahal bir k
sa dnemli borlanma yntemiyle ithalat hacmi art
rlmaya alld. Dnya ekonomik bunalm iinde de
belenirken Trkiye ekonomisi bu yapay yntemlerle
1 9 7 5 ve 1 976'da % 8 dolaylarnda bymekteydi. Bu
bymenin zorlama nitelii, 1 9 76 ylnda ihracatn it
halat karlama orannn 1 / 3 'e dmesiyle ortaya
kyordu. Yukarda szn ettiimiz "poplist" iktisat
politikalarn d tkanmalardan kaynaklanan bir bu
nalm konjonktrne gidilirken srdrmek imkansz
lamaktayd. Farkl bir ifadeyle, artan siyasi istikrar
szlk ve partiler aras ekimenin iddetlenmesi bii
minde tezahr eden politik glkleri yapay bir refah
konj onktr yaratarak amaya alan Demirel izgi
sinin baarszla uramas kanlmazd. Nitekim bu
zorlamalarn genel seim koullarnda srdrld
1977 yl, ertelenmi ekonomik bunalmn nesnel ola
rak da patlak verdii yl olmutur.
1 129
111
1 962- 1 976 dneminin nicel gstergelere gre yaplan

bir zmlemesinden aadaki saptama ve sonular
kyor:
Bir kere, milli haslada bir nceki dneme gre
yksek bir byme gerekletiini gzlyoruz. Dne
min tm iin ortalama yllk byme hz % 6 , 8 'dir.
Bu gelime yllk ortalamas % 1 O dolaylarnda kalan
fiyat artlaryla yan yana yrmtr. Fiyatlar konu
sunda ilgin bir saptama, dviz kurunun sabit tutul
duu 1 960'l yllarda enflasyon orannn % 5 dolayla
rnda dolat; devalasyonu izleyen ve greli esnek
kurlarn uygula1'd 1 970 sonrasnda ise ayn orann
% 1 5 'i atdr. Ancak, bu gzlemin tek bana bir ne
densellik karsamas olarak yorumlanamayacan da
belirtelim.
Milli gelirdeki gelimeye bu dnem iinde sanayi
kesimi tarmdan daha fazla katk yapmtr. Yllk s
nai byme hzlarnn ortalamas % 9 . 6 ; tarmnki ise
% 3. 9 'dur. Bu hzl byme temposuna ramen, cari
fiyatlarla sanayinin milli gelirden ald pay, dnem
boyunca hemen hemen deimemi; dnem ortalama
s oiarak % 1 8 'ler dolaynda kalmtr. Hemen belirte
lim ki sabit fiyatlarla yaplan bir hesaplama dnemin
ba ile sonu arasnda sanayinin paynn 4 puan ka
dar arttn gstermektedir. Bu iki bulgu arasndaki
farkn bir nedeni, aada aklanaca gibi, bu d
nemde tarmsal fiyatlarn snai fiyatlara gre daha hz
l artmasdr.
Ancak bu dnemde milli haslann yapsnda mey
dana gelen en arpc deime , hizmetler kesiminin
kaydettii ar imedir. 1 9 60- 1 96 1 ortalamas olarak
hizmetlerin milli hasladan pay % 45 . 7 iken, 1 9 7 5 -
76 'da bu oran % 5 1 'e ykselmitir. Bylece baz nite-
VII. e Dnk, Da Baml Genileme (1 962-1 9 76) ve Yeni. . .
lemelere gre "retken olmayan", veya "d ticarete ka

tlmayan" bu kesim, cari fiyatlarla yaplan hesaplama
da ulusal ekonominin greli olarak genileyen tek b
yk sektr olmutur. Bu genilemenin daha da ar
pc bir zellii, istihdam alannda gzlenmektedir.
1 960 nfus saymna gre hizmetlerin faal nfustan
ald pay % 1 5 .4 iken 1 9 7 5 'te ayn oran % 2 5 . 1 ,
1 9 80 'de % 2 9 . 5 olmutur. Sanayinin faal nfustan
pay ise ayn yllarda % 9 . 6 , % 1 1 . 0 ve % 1 2 . 5 olarak
saptanmaktadr. Dolaysyla, sanayileme srecinin
istihdam yaratma yetenei snrl kalm; alanlarn
giderek artan blmleri geimlerini retken olmayan
faaliyetler iinde salar olmular; kentleme sanayi
lemenin nnde gitmitir.
retken olmayan faaliyetlerdeki ar ikinleme
olgusunun ekonomik bir zmlemesi bugne kadar
yaplmamtr. Bu olguyu aklayabilecek iki etken
zerinde durabiliriz. Bir kere, sanayi ile hizmetlerin b
yme hzlar arasndaki fark, da kar korumac bir
gelime srecini giderek ykselen bir ithal eilimiyle
srdren bir ekonomide, ithal mallar zerinde doan
yksek karlarn sanayi sermayesinden ziyade ticaret
sermayesine intikal ettiini gsteren dolayl bir kant
olarak deerlendirilebilir. kincisi, greli olarak mo
dern, sermaye-youn teknoloj i kullanan sanayi, devlet
kesiminin " gevek" istihdam politikalarna ramen ta
rmn "ihra ettii" nfus fazlasnn pek kk bir b
lmn emebilmekte; ancak, ekonomi, geri kalan n
fus fazlasna bir hayat alan salayacak marjinal
verimsiz faaliyet biimlerini tretecek esneklii gste
rebilmektedir. ok yaygn bir mlkszleme-proleter
leme srecine dayand iin iddetli snf kavgalary
la i ie girmi olan Bat Avrupa sanayilemesiyle kar
latrldnda, bu esnek gelime biiminin belirgin
farklar ierdii sylenebilir. Bir kere , tarmda kk
mlkiyet-kk iletme biimlerinin Trkiye'de ok

daha yaygn ve kalc bir zellik tad sylenebilir.
Bu yap, incelediimiz dnemde, nfus fazlasnn kr
sal kesimle ekonomik balarn koparmadan; hatta ta
rm zorunluluk halinde bavurulabilecek bir dayanak
olarak grmenin gvencesi iinde kente kaytrasnn
imkanlarn yaratmtr. Sadece sanayilemeye dayal
bir kentleme, bu nfus akmn sanayi iilii ile i
sizlik seenekleri arasnda kar karya brakarak s
nrlayacak iken, hizmetlerin ve marj inal-verimsiz faa
liyetlerin ikinlii byle bir snrlamay nemli lde
gevetebilmektedir. Gecekondu blgelerinde krsal ha
yat ksmen de olsa yeniden retebilen; kyle kuvvetli
ekonomik balar sren; ailenin eitli bireyleri farkl
zamanla rda dolmu kahyalndan iportacla; hiz
metilikten pazarcla; bekilikten pavyon fedailiine
kadar ok farkl biimler iinde hayatlarn srdrebi
len insanlara dayal bir kentleme sreci, sanayi dev
riminin her an patlamaya hazr barut flarn and
ran ve proletarya-burjuvazi elikisi zerine kurulu
Bat Avrupa kentlemesine gre egemen snflar a
sndan nemli istikrar unsurlar tamaktadr.
Dorudan doruya sanayinin gelime biimine
bakacak olursak, bu dnemde en hzl byyen re
tim kollarnn dayankl tketim mallar ve aramallar
reten kollardan olutuu ortaya kmaktadr. Sanayi
saymlarnn byk boyutlu iletmelerle ilgili verileri
nin, retim kollar, retim deeri ve ii says bak
mndan bir dkm, kamu kesimi ile zel kesim ara
sndaki ayrm da dikkate alnarak yapldnda ortaya
kan bulgular Tablo III, iV ve V'te zetlenmektedir.
Tablolardaki verilerden u eilimleri saptamak
mmkn olmaktadr: Bir kere, 1 963- 1 980 arasnda
sanayinin en hzl gelien atkesimlerinin dayankl
tketim mallar ile ara-mallar olduu anlalmaktadr.
1 132
Dayankl tketim mallarnn greli gelime hz, ara::

mallar reten alt-kesiminkinden yksektir. Bu, ithal
ikamesinin, bu blmn ilk kesiminde anlatlan geli
im biimini dorulayan bir bulgudur. Ara mallar ve
yatnn mallar reten alt-kesimlerin gelime hz, sa
nayileme srecinin modernleme ve derinleme y
nndeki ilerlemesini yanstr. Ancak bu ilerlemenin
yetersizlii, 1 963- 1 980 arasnda yatnm mallan reten
sanayi kollarnn toplam sanayi iindeki paynn re

tim deeri bakmndan % 8. 4 'ten % 7 . S 'e; ii says
bakmndan ise % 1 2 . 2 'den % 9 . 9 'a dm olmas ile
ortaya kyor. Bu saptama, sanayinin da bamll
nn sregeldiini de ifade etmektedir. Bu yetersizlie
ramen, 1 9 70'1i yllarn sonunda Trkiye'de ara-mal
ve yatrm mallarnn imalat sanayii iindeki paynn
retim deeri bakmndan % SO'yi bulmu olmas
nemli bir gelimedir.
Tablo 111 malat Sanayiinin Yaps: 1 963, 1 980
retim Deerinden Paylar (% ) ii Saysndan Paylar (% )
Yllar Y.T.M. D.T. M . A.M. Y.M. Toplam Y.T. M . D.T.M. A.M. Y.M. Toplam
1963 66.7 4.4 20.5 8.4 1 00 65.4 3.7 18.7 1 2 . 2 100
1980 39 . 8 10. 1 42.6 7.5 1 00 54. 2 1 1.1 24.8 9.9 100
Tablo 1V Devlet Sanayiinin sel Yaps: 1 963, 1 980
retim Deerinden Paylar (% ) i i Saysndan Paylar (% )
Yllar Y.T. M . D.T. M. A.M. Y . M . Toplam Y.T.M. D.T. M . A . M . Y.M. Toplam

1963 53.3 0,4 36.5 9.8 1 00 57.0 0.2 24. 1 1 8 . 7 100
1980 29.2 0. 1 64.5 6.2 1 00 53.9 2.3 33.3 10.5 100
Ksaltmalar : Y.T. M . : Yaygn tketim mallan Kaynak : eitli imalat Sanayii Saymlanndan
D.T. M . : Dayankl tketim mallan yaptmz hesaplamalar.
A. M . : Ara mallar
Y.M. : Yatnn mallan
1 1 33
kinci bir saptama, devlet kesiminin sanayi kesimi

iindeki ileviyle ilgilidir. 1 9 3 0 'lu _ yllarn tekel rnle
rinde, eker ve tekstildeki devlet yatrmlarnn uzant
s olarak yaygn tketim mallarnda odaklaan devlet
sanayiinin grnts, 1 960'l yUarn banda hala
srmektedir: Yaygn tketim mallar, devlet sanayiinin
iinde % SO'nin zerinde bir pay almaktadr. 1 980'e
gelindiinde ise, devlet sanayii esas olarak ara-mallara
ynelmitir ve kamu kesiminde salanan retim dee
rinin 2 / 3 ' bu alt-kesimde ylmtr. Bylece, devlet
sanayii, ekonominin dier alanlarna ve ncelikle zel
sektre temel girdileri salama ilevi yklenmi ve bu
nedenle KT'lerin fiyat politikas ok nemli blm
ve kaynak tahsisi sonular yaratan kritik bir karar ve
ekime alan haline gelmitir.
Tablolarda ierilmeyen verilerle balantl nc
bir saptama, bu dnemde sanayide kamu kesiminin
greli olarak daralma eilimi iinde olduudur. Gerek
istihdam, gerek retim deeri bakmndan byk ima
lat sanayiinde kamu kesiminin pay 1 963'ten 1 980'e
% 44 - % 45 dolaylarndan % 36.4'e dm ve bu ge
rileme tm alt-kesimleri kapsamtr. 1 980'e gelindi
inde devlet sanayii retim deeri bakmndan sadece
ara-mallarda zel sanayiden daha geni bir yer kap
lamaktadr. Yatrm mallarnda devlet sanayiinin greli
gerilemesi, bu alt- kesimin genel duraanlnn da bir
nedeni olarak grlebilir.
Bu dneme ait d ticaret gstergeleri, 1 946'dan i
tibaren ekonominin deimeyen bir nitelii haline ge
len kronik d aklarn ve ar ithal bamllnn s
regeldiini ortaya koymaktadr. Ekonominin da ba
mllnn ana gstergeleri bu dnem boyunca bo
zulma eilimi iinde olmutur: GSMH'da ithalatn pay
1 962- 1 9 76 sresi iinde artma; ihracatn ithalat kar-
VJI. e Dnk, Da Baml Genileme (1 962- 1 9 76) ve YenL
lama oran ise azalma eilimi gstermektedir. Birinci

oran , 1 960- 1 96 l 'de % 7 iken, 1 975- 1 976'da % 1 2 . 6 'ya
km; ikinci oran ise ayn yllar arasnda % 68 . S 'ten
% 3 3 . 9 'a dmtr. GSMH 'da ithalat paynn artma
s, snai yatrmlarda ithal ikamesinin ncelik tama
sna ramen, bu dnem boyunca makro-ekonomik an
lamda ithal ikamesinin gerekleemediini ortaya
kymaktadr. Bu bakmdan ekonominin artan da
bamllnn, baz iktisatlarn iddia ettii gibi an
ithal ikamesinden deil, yetersiz (ve yanl) ithal ika
mesinden doduunu sylemek daha doru grn
mektedir. Bylece, dviz kstlar ulusal ekonominin
byme hznn st snrn belirlemi; d kaynak bu
lunmad zaman ekonomi durgunlua srklenmi;
ihracatn potansiyel olarak en dinamik kesimi olan s
nai rnlerde da ynelme ancak 19701i yllarn orta
larna doru balayabildii iin, d ticaret aklar b
ym ve normal kredi kanallarnn yetersizliini gi
dermek iin ii dvizleri ve Dvize evrilebilir Mevdu
at hesaplaryla salanan sramalarla 1973- 1 976 yl
lar " idare" edildikten sonra bunalm kanlmaz hale
gelmitir.
iV
1962- 1 9 76 yllarnda gelir dalm, bir yandan bl

m srelerinin i dinamikleriyle, te yandan dne
me egemen olan ithal ikameci-korumac-poplist poli
tikalarn etkileriyle biimlemitir. Tablo V, 1 962- 1 9 76
dneminin eitli blm gstergelerini zetlemekte
dir.
Tarm / sanayi greli fiyatlar, hangi ynlerde hare
ket etmitir? thal ikameci-korumac politikalarn et
kisi altnda sanayinin tarmdan ok daha hzla by-
dn nceki kesimde akladk. Aslnda, bu politi

kalarn, korumacln yerli sanayiye salad avantaj
lar nedeniyle greli fiyatlarn sanayi Ie hine dnmesi,
sonucunu vermesi beklenirdi. Ve bu ngr, neo
liberal iktisatlarn ithal ikamesine ynelttii eletiri
lerden biri olmu; azgelimi ekonomilerde korumac
politikalarn, greli fiyatlar emek-youn, ncelikle de
tarmn aleyhine deitirecei ngrlmtr. Bu ele
tirinin tesinde, Trkiye tarmnda daima ok geni
bir alan kaplam bulunan kk reticilik, piyasa (ve
fiyat) ilikilerinde iftiyi kronik olarak handikapl tu
tacak yapsal zellikler de tar. Ne var ki, burada ta
rma dnk poplist politikalarn etkileri baskn k
m grnmektedir. Giderek yaygnlaan taban fiyat
ve destekleme politikalar, dnem boyunca tarm
sanayi fiyat ilikilerinin tarm lehine dnmesine katk
da bulunmu olsa gerektir. ticaret hadlerini hesap
layan Varler'in Tablo VI'da sunduumuz bulgularna
gre , 1 9 60- 1 9 6 1 1 00 kabul edilirse , 1 9 75- 1 976'da ta
rmn ticaret hadleri 1 2 2 olmaktadr. Milli gelir serile
rinden hesaplanan zmni fiyat deflatrlerine gre , ta
rm-sanayi fiyat indekslerinin oran ayn dnem s
rekli olarak ykselerek 1 00 'den 1 4 1 'e kmtr.
Daha nce incelediimiz, tarim rnnn g
reli fiyatlar incelenirse , dnem sonunda ttnn pa
muktan, pamuun ise budaydan daha iyi bir duruma
ulat; ancak her rnn fiyatlarnn tarm-d
fiyatlara gre ilerlemi olduu gzlenmektedir. 1 9 75-
1976'da Varler'in " iftinin dedii fiyatlara gre" he
saplad rn ticaret hadleri ( 1 9 60- 1 9 6 1 'e gre) bu
dayda 1 07 , pamukta 1 20, ttnde 200'dr. Anc ak,
1 960-6 1 ile dnemin son yllarn karlatrmak yeri
ne dnemin tmn dikkate alarak greli rn fiyatla
rn incelersek, buday fiyatnn 1 960'1 yllarda, 1 970'li
1 136
VIJ. e Dnk, Da Baml Genileme (1 962- 1 9 76) ve Yeni. . .
yllara gre daha yksek olduunu , ancak daima

1960-6 1 greli durumundan daha iyi bir durumu
srdrebildiini; pamuun ise , tersine, 1 9 6 0 'l yllarda
gerileyip 1 9 70'li yllarda ilerlediini; ttnn ticaret
hadlerinin ise genellikle 1 9 60-6 1 'in ok stnde sey
rettiini gzleyebiliyoruz.
Tablo VI Balca Blm Gstergeleri: 1 962- 1 9 76
Reel cretler Tannn Ticaret Hadleri

(2)
(1) Snai
Sanayi Katma
Saymlar Deerde Genel Tekil rnler
ve Toptan Eya cret (3) (4) (5) (6) (7)
Yllar Fiyatlarna Gre Pay (% ) A B Buday Pamuk Ttn
960-6 1 100 100 100 100 100

1962 102 1 12 125 105 151
1963 100 3 1.3 o5 1 18 126 106 232
1964 103 3 1 .6 104 1 13 120 97 169
1965 108 27.5 100 1 17 130 94 137
1966 1 13 28.0 105 1 16 1 19 88 1 50
1967 120 25.5 102 120 1 19 98 138
1968 126 25.2 104 120 1 15 90 133
1969 128 25.2 108 122 1 13 87 127
1970 146 25.9 1 12 128 11 98 121
197 1 157 25.5 105 130 111 105 1 12
1972 142 24. l 1 13 125 10 1 104 120
1973 143 27. l 132 130 95 126 1 16
1974 142 27.0 13 129 1 19 28 1 44
1975 173 28.7 136 126 1 13 1 16 209
1976 220 3 1 .7 1 45 1 17 10 1 123 190
Aklamalar: 1 . ve 2. stunlar DIE'nin yllk imalat sanayii saym ve anketlerinden ve Ha-

zine'nin Toptan Eya Fiyatlar indekslerinden yaptmz hesaplamalar. 3 .-7. stunlar
Varler'den ( 1 978)' tretilmitir. 3. stun milli gelir serilerinin tarm ve sanayi sektrlerine
ait zmni fiyat deflatrlerinden; 4.-7. stun ise Varler'ce hesaplanan iftinin eline geen
fiyatlarla iftinin dedii fiyatlara tit indekslerden hesaplanmtr.
te yandan genel olarak korumadan kaynaklanan

fiyat avantajlarnn, sanayi sermayesinden ziyade itha
lata dnk ticaret sermayesine ve genel olarak hizmet
ler kesimine intikal ettii sylene bilir. 1 9 60- 1 96 1 'de
milli hasla iinde hizmetlerin paynn, 1 9 75- 1976 ile
karlatrlmas bu payn sabit fiyatlarla % 4 - 6 , cari
fiyatlarla % 5 . 7 arttn gstermekte ; sanaynn pay

nn ise ayn dnemde sabit fiyatlarla % 8 . 7, cari fiyat
larla % 3 . 8 geniledii saptanmaktadr. Tarm-d ke
simin .iindeki fiyat ilikilerinin hizmetler lehine, sa
nayi aleyhine dndn gsteren bu bulgu , koruma
clktan doan (ve olduka yksek bir ara-mal, yat
rm mal ithalat hacmi zerine dayal) fiyat avantajla
rndan sanayiden ziyade ticaret sermayesinin yarar
land biiminde yorumlanabilir. Ana sektrler iinde
greli fiyat ilikileri en bozuk seyreden sa;ayi kesimi
nn bu duruma dmesinde, byk imalat sanayiinde
katma deerin % 40-% SO 'sini reten KT'lerin dk
(ve bir btn olarak ele alnlrsa zararna) fiyat politi
kalarnn belirleyici bir rol olsa gerektir. Farkl bir i
fadeyle, devlet sanayiinin izledii fiyat politikas' bu
dnemde blm srelerinin nemli belirleyicilerin
den biri olarak ortaya kmaktadr. Mevduata enflas
yon orannn altnda, krediye ise enflasyon hz ile ge
nellikle baa ba faiz hadleri uygulayan bankalar sis
temi ve bu uygulamay belirleyen para politikalar,
zel sanayi ve ticaret sermayesinin genilemesinde fi
nansman sorunlarndan ciddi engeller domamasn
salamtr.
Ksacas, ithal ikamesi politikalarndan (ve buna
bal d ticaret ve kambiyo kontrollerinden) doan fi
yat avantajlar; devlet sanayiinin dk fiyat politika
larnn bu rnleri kullanan retken sektrlere (ve/ veya
tketicilere) salad ilave "rantlar" ; dk faizli kredi
kullanarak genileyen sermaye gruplarnn salad
kazanlar, toplumsal artn sermaye evreleri arasn
da paylalma biimlerini belirlemitir.
Emeki grup ve tabakalara dnk poplist bl
m politikalarnn , tarm kesimine yansmasn yuka
rda gzden geirdik. 1 963 ylndan itibaren giderek
VJI. e Dnk, Da Baml Genileme (1 962- 1 9 76) ve Yeni. . .
yaygnlaan dinamik bir sendika hareketi ve grev

hakkyla desteklenen bir toplu szleme rejimi iinde
oluan ii cretleri, bu dzenin askya alnd 1 2
Mart 1 9 7 1 'i izleyen bir iki yl dnda her yl reel olarak
artmtr: 1 963 yl 1 00 kabul edilirse 1 976 'da reel c
retler 2 2 0 'ye kmtr. Tablo V'teki reel cret serisinin
yllk ortalama art hz % 4. 9 'a gelmektedir.
Ancak, hayat standardndaki deimeleri (ilerle
meleri) deil, net hasladan alnan paylar (smr de
recesini) saptamaya ynelik gelir dalm gstergeleri
bakmndan farkl bir durum ortaya kmaktadr. S
nai katma deerden cretlerin ald pay 1 963-64'ten
1 9 7 2 'ye kadar srekli olarak gerilemi; dnem ban
da % 3 1 'i akn iken 1 9 7 2 'de % 2 5 'in altna dm;
bylece ii snfnn greli durumu bozulmutur.
1 973 'ten itibaren sanayi sektr iindeki emek
sermaye mcadelesi, sendikal hareketin militanla
masna paralel olarak keskinlemi; cretlerin pay
her yl artarak 1 9 7 6 'da yeniden dnem bandaki du
ruma ulamtr. Bu eilimin , incelediimiz dnemi iz
leyen bunalml 1 9 7 7 - 1 979 yllarna da sirayet ettiini
aada greceiz. Ksacas, dnemin sonuna yaklal
dnda, ii snfnn ekonomik . mcadelesi poplist
modelin " hazmedebilecei" dn snrlarn aan baa
rlar elde etmeye ve geleneksel ekonomik dengeleri
tehdit etmeye balam grnmektedir.
1 977 ylnda ilk belirtileri ortaya kan ekonomik bu

nalm 1 9 79 ylnn sonuna kadar bu blmde incele
diimiz iktisat politikas modelinin ana erevesi iin
de geitirilmeye alld. Bu nedenle, 1 977-79 ylla
rn bu blmn ana konusu olan ie dnk, da ba-
1 1 39
ml, mdahaleci, ithal ikameci ve "poplist" modelin

de bunalm ve bir uzants olarak burada ele almak
uygun grnyor. Ekonomik bunalmn sonulan, bir
sonraki blmde gsterilecei gibi, 1 9 80'li yllara da
uzayacaktr. Ancak, o dnem bunalm koullarna n
cekinden farkl bir siyasi rejim ve iktisat anlay iin
de yaklalan bir dnem olarak 1 9 77 -79 yllarndan
ayrlr. 1 9 80'e gelindiinde, lkenin sadece ekonomik
deil, ayn zamanda ok ar bir siyasi bunalma s
rklenmi olduu ve 12 Eyll rej imine geiin "resmi"
gerekesi olarak iktisadi glklerden ziyade "anari
ve terr, ksr parti ekimeleri ve parlamentonun felce
uramas" gibi siyasi sorunlarn kullanld da ma
lumdur. Ancak biz burada bu yllar ve sonrasn ikti
sadi sorunlara arlk veren bir yaklam iinde ince
lemeye devam edeceiz.
Yukarda ksaca anlatld gibi, 1 9 7 4 sonrasnda
petrol fiyatlarndaki sramaya paralel olarak dnya
ekonomisinin srklendii durgunluk halirie Trkiye
srekli bir seim konjonktr iinde, ksa dnemli
borlanma kanallarn sonuna kadar zorlayarak ve it
halat ve milli gelirdeki byme hzlarn srdrmeye
bylece alarak tepki gsterdi. Bylece, 1 9 7 4- 75 yl
larnda planl ve rasyonel anti-kriz nlemleriyle hafif
atlatlabilecek ekonomik bunalm, yl gecikmeyle,
fakat ok daha iddetle geldi.
1 977 ylnda d ticaret gstergeleri iddetle bo
zulmutur. hracat bir nceki yla gre 200 milyon do
lar gerilerken, ithalat -adeta son bir abayla- % 1 3
(660 milyon dolar) artrlm; ihracatn ithalat kar
lama oran % 30'a derken d ticaret a 4 milyar
dolan amtr. Milli haslann % S 'e yaklaan bir o
randa bymesine imkan veren ve ksa dnemli, yk
sek faizli DM, banker borlan ve ticari kredilerle
VII. e Dnk, Da Baml Genileme (1 962- 1 9 76) ve Yeni . . .
mmkn klnan b u zorlama, yl sonu geldiinde b

tn kredi kanallarnn tkanmasyla sonuland ve
petrol dahil tm ithalatn pein demeyle yaplmas
zorunluluunu dourdu .
Bu noktada iktidara gelen Ecevit hkmeti iki yl
boyunca nceki iktidarn ar ekonomik mirasyla u
rat. Beynelmilel sermaye evreleri, hatta Ecevit'in
dost bilerek destek iin bavurduu Avrupal sosyal
demokrat hkmetler, yeni kredi kanallarnn alma
snn n -koulu olarak IMF ile standart bir istikrar po
litikas erevesinde anlamay talep ediyor; hkmet
ise, bunalmn faturasn emeki snflara ykan bu
trden bir program bir " siyasi intihar" olarak gryor
ve direnineye alyordu .
Ancak iktidar, bunalm koullarnda uygulanabi
lecek bir "alternatif politika"ya ne kuramsal, ne de po
litik bakmdan hazr deildi. Dolaysyla bir yandan
IMF kkenli telkinlere ksmi (ve gecikmi) dnler ve
ren; te yandan ithalat tkanmalarndan ve piyasadaki
genel kargaadan kaynaklanan glkleri, fiyat kont
rolleri ve polisiye nlemlerle karlamaya alan eli
kili iktisat politikalar izlendi. Sonu, yemeklik yalar
dan b.enzine kadar uzanan bir dizi temel malda kuy
ruklar ve (maln cinsine gre deien boyut ve biim
lerde) karaborsalarn olumas ve genel fiyat dzeyinin
1 978'de % 5 3 , 1 9 79 'da % 64 oranlarnda artmas ol
du. 1 977 sonunda Demirel hkmeti tarafndan 1 7. 50
TL'den 1 9 . 2 5 TL'ye karlm olan dolarn resmi kuru,
Ecevit hkmetince 1 9 78 ubatnda 25 TL'ye, 1 9 79
Hazirannda 47 TL'ye karlyordu. Bylece, 1 946,
1 9 58, 1 9 70 yllarndaki gibi istisnai bir operasyon sa
ylan devalasyon, 1 9 77'den itibaren her yl, gerekirse
birka kez bavurulabilecek olaan bir ayarlama hali
ne gelmekteydi. Ancak 1 977'de Demirel ve daha sonra
Ecevit hkmetlerince yaplan devalasyonlar IMF ta

rafndan yetersiz operasyonlar olarak deerlendirilmi
lerdi; zira bunlar, standart IMF modelinin eleri olan,
fiyatlar serbest braklrken cretlerin ve tarmsal des
teklemenin dondurulmas ve toplam talebin parasal
nlemlerle daraltlmas gibi unsurlar iermemekteydi.
1 978 ve 1 979 , d kaynaklarn tkanmas nedeniy
le ithalatta durgunluk gzlenen; milli hasladaki b
ymenin giderek durduu; ihracatta ise belli bir art
eiliminin balad yllardr.
Gelir dalmnda 1 9 7 6 sonrasnda meydana gelen
gelimelerin banda, ortaya kan ktlk-karaborsa
koullarnn etkisiyle arac-ticari kazanlarda gzlenen
byk artlar geliyor. Devlet Planlama Tekilat'nn
1 9 80 programnda yaymlanan tahminlerine gre hiz
metler kesimine (yani ticari ve arac faaliyetlere) inti
kal eden cret-d gelirlerin GSYH iindeki pay
1 9 7 5 'te % 29 . 8 iken, 1 9 79 'da % 42 . S 'e kmtr. Ayn
dnem iinde sanayi kesimi iinde cret-d gelirlerin
(yani gayri safi karlarn) GSYH iindeki pay ise %
8 . 7 'den % 7 . 6 'ya dmtr.
1 9 76'y izleyen yl emeki ve egemen snflar
arasndaki blm ekimesinin siyasi ve sosyal
dengeleri temelinden sarsacak derecede gerginletii
. bir alt-dnemdir. Siyasi istikrarszlk koullarnda ik
tidar ve muhalefet partilerinden hibiri, IMF nerileri
nin "gelirler politikas" boyutunu benimseyecek du
rumda deildi. Ve e sasen nceki 15 yl boyunca yer
lemi bulunan poplist yaklamlar ve sendikalarn
artan gc karsnda bu tr bir politikay uygulaya
cak aralar da mevcut deildi.
Bu ereve iinde ii ve kyl / ifti snflarn b
lm gstergeleri paralel bir seyir gstermitir: 1977
seimlerinin tarmsal desteklemeyi pompalayan katk-
VII. e Dnk, Da Baml Genileme (1 962- 1 976) ve Yeni. . .
s v e 1 9 7 8 'de fiyat kontrollarnn (etkili olabildii l

de) snai rn fiyatlarn bask altnda tutmas so
nunda tarm/ sanayi fiyat makas 1 9 76- 1 9 7 8 arasnda
% 1 2 orannda iftiler lehine dnd; ancak bir son
raki yl byk boyutlu bir kle 1 976'daki dzeyin
% 1 6 a1tna indi. malat sanayiinde reel cretler ben
zer bir seyir gstermitir; u farkla ki, deflatr olarak
toptan eya veya tketici fiyatlarnn kullanlmas du
rumunda farkl zirve ve dn tarihleri gzlenmekte
dir. Toptan eya fiyatlarna gre hesaplanan reel c
retler (yani reel igc maliyetleri) zirveye 1 977'de u
lar ve sonraki iki ylda ar bir tempoyla anr. Fiyat
kontrollerinin daha etkili olduu tketici fiyatlarna
gre hesaplanan reel cretler (yani birim igcnn
reel geliri) ise 1 976- 1 979 arasnda % 45 orannda ar
tar ve 1 9 8 0 'de % 2 3 'lk bir kntyle karlar.
Ar enflasyonu ieren yllarda reel cretlerin ge
rilemesi beklenen bir gelime olmakla birlikte, Trkiye
ii snfnn enflasyonun hzland 1 970'li yllarn i
kinci yarsnda bu gerilemeye kar olduka etkili bir
mcadele verdii anlalmaktadr. Nitekim bu yden
sanayi kesimi iindeki cret-kar ilikisi 1 9 70'li yllarn
ikinci yarsnda sanayi sermayesi aleyhinde seyretmi
tir. Snai hammadde ve enerji arznda meydana gelen
tkanmalar nedeniyle sanayinin kapasite kullanm o
ran dm ; eitli kurumsal, politik ve ekonomik
nedenlerle istihdam ayn oranda drlmemi; dola
ysyla emek verimlilii ykseltilememitir. Bu koul
larda sendikalar toplu grmelerde, gemi yllarda
gerekletirdikleri reel cret art oranlarn aaya
ekmeyi reddetmiler ve genellikle baarl olmular
dr. Bir btn olarak imalat sanayiinde cretlerin
katma deerden pay 1 9 76'da % 3 1 . 7 olan bu oran
1 9 79'a gelindiinde % 3 8 . 3 'e ykselmi ve bu art e
1Yirkiye ktisat Tarihi
sas olarak kamu sektrnden kaynaklanmtr. zel

sanayideki cret-kar ilikilerine gelince, 1 970-74 ara
snda katma deer iinde ortalama % 32 . 1 olan cret
pay, 1 975-79 yllarnda % 34. l 'e ykselmitir. Sektr
ortalamasna gre daha lml da olsa, zel sektr c
ret paylarndaki bu ykselme (ve karlarn gerilemesi)
sanayi burjuvazisini poplizmin blm politikalar
na ve toplu szleme-grev hakkna veto ekmeye y
nelten etkenlerden biri olarak grlmelidir. Dahas,
ii hareketinin giderek militanlamas sonunda, za
man zaman iyerleri dzleminde dahi kapitalistler iin
ciddi ynetim ve kontrol sorunlar domaktayd.
24 Ocak 1 9 80 kararlaryla balayan ve 1 2 Eyll
sonrasnda pekitirilen yeni iktisadi politikann arka
snda bu dorultudaki etken ve zlemlerin belirleyici
olduu, sonraki yllarda aka ortaya kacaktr.
VIII . Sermayenin Kar Saldrs :
1 98 0 - 1 988
1 9 79 ylnn sonuna yaklarken ekonomik bunalmn

geni halk kitlelerini ve sermaye snflarn derinden
etkileyen bir boyut kazanm olduunu nceki blm
de anlattk. Oradaki aklamalar, toplumsal gelime
de belirleyici olacak olan temel snfsal dengeler a
sndan biraz daha somutlatralm: Geni halk kitlele
ri, zellikle kentli emekiler, temel tketim mallarnda
etkisi snrl kalan fiyat denetimleri, kuyruklar ve ka
raborsa gibi birbirleriyle ilgili olgularn iinde bunalr
ken; rgtl ii snf Trkiye toplumunun alk ol
mad bir enflasyon hz karsnda en azndan sendi
kal mcadele yoluyla reel gelir dzeylerini koruyabil
menin savan vermekteydi. Kyl/ ifti emekiler i
se , 1 9 7 7 seimlerinin armaan olan destekleme fiyat
larnn, 1 9 7 9 'da hzlanan enflasyonun etkisiyle dra
matik bir biimde erimesi karsnda savunmasz kal
mlard.
1 145
te yandan retimde (dolaysyla artk kitlesinde)

bymenin durduu bir hzl enflasyon konjonkt
rnde sermaye snflar iin art paylamann gele
neksel mekanizmalar (kredi, dviz tahsisleri, vergi
tevikleri vb. ) nemini yitirmekteydi. Yasa-d stoku
luk/ karaborsa gibi faaliyetlerle artktan elde edilen
pay ykseltme olanaklar ise sermayenin "normal" i
levleri dnda yer alan; farkl beceriler gerektiren; do
laysyla deiik ve yeni bir " i adamlar" grubunun
palazlanmasna yol aan bir ereve oluturmaktayd .
Bu koullarda sanayi burjuvazisi iin art-deer oran.
nn ykseltilmesi n plana geiyordu ve bunun iin de
sermaye-igc elikisini lehine evirmekten baka
kar yol da yoktu. nceki blmde grdmz gibi,
bu dorultudaki giriimler gl bir sendikal direnme
karsnda beklenen sonular vermiyordu. Y. Kepe
nek'in verdii bilgilerden ortaya kmaktadr ki, grevler
yznden yitirilen ignlerinin greli arl 1977 -80
yllarnda, 1 9 73-76 yllaryla karlatrlrsa iki buuk
misli artmt. Dolaysyla byk sermaye evreleri" "bu
babo gidie dur denilmesi"nin, sendikalarn disiplin
altna alnmasnn, sermaye iin gerekli gven ortam
nn yeniden yaratlmasnn arlarn 1 979 ylndan
itibaren aka yapmaya balamlard.
Siyasi ortamn giderek bozulmas, ekonomik krizin
stne binmkte idi. CHP hkmetinin son aylarn,
" fiili bir i sava ortam" olarak nitelendirenler fazla
abartma yapm saylmamaldr. Yl sonuna doru ara
seimlerdeki yenilgiyi bahane eden Ecevit istifa ederek
hkmeti siyasi rakibi Demirel'e devretmi oldu. De
mirel, yeni bir istikrar program hazrlama grevini,
babakanlk mstearlna getirdii Turgut zal'a
verdi. MESS ve Sabanc Holding'in yneticisi olarak
yerli sermaye evrelerinin ve Dnya Bankas balant-
VIII. Sennayenin Kar Saldns: 1 980- 1 988
!aryla beynelmilel sermayenin gvenini kazanm

zellikleriyle T. zal, bu tarihten balayarak 1 9 80 'li yl
lar boyunca iktisat politikalarnn belirlenmesinde ba
rol (babakanlk mstear, babakan yardmcs,
ANAP genel bakan ve babakan olarak) oynayacak
kii olarak karmza kmaktadr.
1 9 79 ylnn son gnlerinde babakan Demirel'e
sunduu (ve E. laan tarafndan yaymlanan) " hiz
mete zel" bir raporda zal " 24 Ocak kararlar" diye
anlacak istikrar pro.gramnn esaslarn ve gerekele
rini ortaya koymakta ve savunmaktayd. Bu raporun
en ilgin savlarndan biri, Trkiye'nin bu derecede
"yksek" cretlerle ihracat yapamayaca; dolaysyla
ayakta duramayp bataca gryd ve bu nedenle
cretleri disiplin altna alacak yntemler muhakkak
bulunmalyd. 24 Ocak kararlarnn ba mimarnn bu
tehisinin sermaye evrelerinin yukarda zetlenen ta
lepleriyle tam bir uyum halinde bulunmas elbette
rastlant deildir.
il
24 Ocak 1 980 tarihinde yrrle konan ve sonraki

yllara damgasn vuracak olan neo-liberal programn
ana elerini biraz aada zetleyeceiz. Ancak bu
kararlarla ilgili olarak genel bir ereve iinde gz

lem yapmak mmkndr: lk olarak, 24 Ocak prog
ramnda yer alan boyutlaryla devalasyon, KT zam
lar ve fiyat denetimlerinin kaldrlmas gibi " ok teda
visi" elerinin, IMF'nin yldr Trkiye Cumhuriyeti
hkmetlerinden istedii nicel boyutlar fazlasyla
am olduunu; yani "istenenden fazlasnn verilmi
olduu"nu saptayabiliyoruz.
kinci olarak, bu kararlar sadece bir istikrar prog

ram nitelii tamamaktayd; beynelmilel sermayenin
zellikle Dnya Bankas araclyla "pazarlad" ve
ite ve da kar piyasa serbestisi ile beynelmilel ve
yerli sermayenin emee kar glendirilmesi gibi iki
stratej ik hedef etrafnda oluan bir "yapsal uyum"
perspektifi de tamaktayd. Programn bu boyutu za
man iinde daha da n plana kacakt.
Buradan nc gzleme geiyoruz: Demirel h
kmeti bu program, zal'n ve sermaye evrelerinin
yukarda aktardmz istekleri dorultusunda, yani
sistemli ve srekli olarak " emek aleyhtar" bir dorul
tuda uygulayabilmenin ve gelitirmenin aralarndan
yoksundu . te 1 2 Eyll 1 980'de gerekleen rejim de
iiklii, 24 Ocak programnn nndeki bu nemli
engeli ortadan kaldrd. zal' sadece fiilen deil, res
men de " ekonominin patronu" konumuna getiren 1 2
Eyll rejimi, sonraki buuk yl boyunca iktisat poli
tikalarnn " sermayenin bir kar saldrs" biiminde
gelimesini, igc piyasasn " askeri" bir denetim al
tnda tutarak gerekletirdi. Bu balaIT!da, 1 2 Eyll
mdahalesinden hemen sonra kamuoyuna ilk kez hi
tap eden K. Evren'in konumasnda .da "yksek cret
ler" den ikayet edilmesi ilgin ve reticidir.
24 Ocak program bylece, ana izgisiyle 1 988 y
lnn sonuna kadar iktisat politikalarna damgasn
vuran ve zaman iinde yeni elerin eklenmesiyle zen
ginleen bir btnlk tar. Batan sona kadar " alter
natifi yoktur" sloganyla ve ok youn bir ideolojik
kampanyayla halk kitlelerine ve kamuoyuna sunulan
bu neo-liberal model, ne Trkiye ne de dnya bak
mndan orijinal bir nlemler paketidir. Bu kararlar,
1 9 70'li yllarda IMF'nin d tkanma koullar altnda
bunalan pek ok azgelimi lkeye empoze ettii stan-
1 148
VIIJ. Sermayenin Kar Saldns: 1 980-1 988
dart istikrar politikas paketi ile daha ziyade D nya

Bankas tarafndan gelitirilen tipik bir yapsal uyum
programnn tm bilinen unsurlarn iermektedir.
Trkiye bakmndan ise 1 9 80 modeli ile -farkl tarih
sel uraklarda da olsa- 1 9 23-29 ve 1 9 46-53 yllarnn
ana ynelmeleri arasndaki paralellikler dikkati ek
melidir.
Reel devalasyonlar dorultusunda iletilen bir
kambiyo politikas; adm adm liberasyona ynelen bir
ithalat rejimi; pahal dviz, ucuz kredi ve vergi iadesi
gibi tevik ve sbvansiyonlarla desteklenen ihracatn
bir ulusal ncelik haline getirilmesi; fiyat kontrolleri
nin ve temel mallarn oundaki sbvansiyonlarn
kaldrlmas ve i talebin daraltlmasna dnk makro
politikalar 24 Ocak kararlar ile ekonomiye damgasn
vuracak olan iktisat politikalar yf1:eliinin temel un
surlardr.
zellikle Latin Amerika'nn askeri rejimlerinin ik
tisadi " deneyimleri" dikkate alnrsa, bu "politika sepe
ti" nin pek de yenilik tamad ortadadr. Sadece
standart eler arasndaki arlklar bakmndan Tr
kiye'nin bir zellik tad sylenebilir ki, bu da i ta
lebin kslmasnda daraltc para ve maliye politikala
rndan ziyade emek aleyhtar gelir politikalarnn esas
alnm olmasdr. Modeli " sermayenin kar saldrs"
olarak nitelendirmemizin dayanaklarndan biri de bu
dur. leride de gstereceimiz gibi, bu yllarn iktisat
politikas uygulamalar, bu rj uvazinin alt-kesimleri a
rasnda da tarafsz kalmamtr ve bu bakmdan ser
mayenin yeniden yaplanmas anlamna da gelmekte
dir. Fakat, bu modelin blm ilikileri bakmndan
belirleyici zellii genel olarak sermaye ile genel olarak
emek, yani geni anlamda burjuvazi ile emeki snflar
arasndaki temel elikiyi sistemli olarak emek aley-
hinde denetlemeye ve dzenlemeye kalkmas olmu

tur.
24 Ocak'la balayan yeni iktisat politikas yneli
lerinin 1 980- 1 988 arasnda bir btnlk ve belli bir
sreklilik tadna iaret ettik. Bu sreklilik iinde
yer almasna ramen zellik tayan baz urak nokta -
larna deinmek ve dnemi "askeri rejim altnda liberal
ekonomi" diye nilendirile bilecek 1 9 8 1 - 1 9 83 yllar ile
"ANAP yllan" (yani 1 984- 1 9 88) olmak zere ikiye a
yrmann aydnlatc olacan dnyoruz. (Bkz.
Boratav, Trel ve Yeldan, 1 995)
Askeri rejim, 24 Ocak kararlar ile balayan politi
ka yneliini, 1 977 - 79 krizine sermayenin talepleri
dorultusunda yant getirecek biimde srdrntr.
Bu yant, esas olarak, igc piyasasnn ekonomi
d, yani askeri ve yasal yntemlerle disiplin altna a
lnmasdr. Sendikal faaliyetlerin askya ahnmas,
DSK yneticilerinin yarglanmas, grev yasa, cret
belirlenmesinin toplu szleme dzeninden Yksek
Hakem Kurulu (YHK) 'na kaydrlmas (ve bylece reel
cretlerin andrlmasnn gvence altna alnmas)
sz geen askeri yntemlere rneklerdir. 1 9 82 Ana
yasasnn sermaye-emek ilikilerinde aka emek a
leyhtar tavr alan hkmleriyle askeri rejimin alma
hayatna ilikin olarak gider ayak kard bir dizi ya
sal dzenleme, igc piyasasnn yasal ve kurumsal
yntemlerle disiplin altna alnmas abalarm:. rnek
gsterilebilir. Bu politikalarla ilgili dzenlemele rde as
keri ynetim TOBB (Trkiye Odalar ve Borsalar Birlii)
ve TSK (Trkiye veren Sendikalar Konfederasyonu)
lobilerinin grlerini sadakatle izledi. Trk- Yne
timi ise , sendikal aidatlarn Check-off sistemiyle ke
silmesi gibi baz kk dnler karlnda, sermaye
ve askeri ynetimin bu ortak saldrsna teslim oldu.
1 1 50
VIII. Sermayenin Kar Saldns: 1 980-1 988
Bu yllarda emek aleyhindeki politikalar sadece

rgtl ii snfna dnk deildir: Memur maala
rnda, emekli ikramiyeleri ve kdem tazminatlarnda,
tarma dnk destekleme politikalarnda da byk
boyutlu reel ve greli gerilemeler gereklemitir.
Nominal cretlerin YHK tarafndan belirlendii bir
dnemde, bir blm 1 9 5 0 'li yllarn ikinci yarsndan
itibaren gelitirilmi olan, bir blm ise 1 977 -79 bu
nalm koullarnda uygulamaya konmu olan fiyat
kontrollerinin tm 1 9 80'i izleyen yllarda kaldrlm
tr. 1 9 8 0 ylndaki byk apl (ve genel fiyat hareket
lerinin ok stnde gerekleen) KT zamlarndan
sonra kamu kesimi fiyat ayarlamalar genel fiyat hare
ketlerini baa ba izlemitir. KT'lerin finansal duru
mu, bu nedenle, askeri rejim yllarnda rahatlamtr.
Bu etken, vergi yknde ve tahsilatnda lml dzel
meler ile bte harcamalarnda kk boyutlu tasar
ruflarla birleince, kamu kesimi dengelerinin 1 9 8 1 - 83
yllarnda nceki dneme gre dzelmesi sonucunu
vermitir.
Finansal sistemde serbestleme, 1 9 80 Temmuzun
da vadeli mevduat ve kredi faizlerinin serbest brakl
masyla balad . Kk bankalarn ve mantar gibi o
alan bankerlerin balatt faiz yar 1 9 82 yl iinde
byk bir finansal kargaa ile sonuland. Mevduat
sertifikalarn ve (ana para ve faiz kuponlar ayn ayr
sunulan) holding tahvillerini kendi bor senetleriyle
birlikte pazarlayan ve sonunda sadece kasaya giren
yeni parayla eski taahhtlerini karlamak zorunda
kalan (Batda Ponzi finansman denilen yntemi kul
lanan) bankerler, 1 982 ortalarnda tmyle kt ve
bu knt birka kk bankay da peinden srk
ledi. Skandal boyutlaryla kamuoyunu alkantlara
srkleyen ve askeri ynetimi sarsan bu k, Tur-
1 151 .
gut zal'n hkmetten ayrlmasna yol at. Bu , libe

ral iktisat politikalarnn ilk byk fiyaskosudur.
D ticaret politikasnda ise ana yneli da al
ma dorultusundadr. Da alma, esas olarak ok
gl ihra tevikleri, den emek maliyetleri ve 1980
devalasyonunun etkilerinin kaybolmasn nleyen
dviz kuru politikalar araclyla sanayi rnlerinde
dnya piyasalarna girmek olarak anlalmtr.
"ANAP yllan" olarak nitelendirdiimiz 1 984- 1 988
kesiti . ise, zal iktidarnn parlak dnemi diyebilece
imiz bir zaman dilimini ( 1 984- 1 9 87) ve 1 980'de be
nimsenen modelin tkann ortaya koyan 1 9 88 yln
ieriyor.
zal hkmetleri, blme dnk politikalarn
cretler ve tarmsal desteklemeyle ilgili boyutlarnda
askeri rejimin hedeflerini izlemitir. Ancak, skyne
timin ve YHK uygulamalarnn son bulmas nedeniyle
kullanlan aralarn ksmen de olsa deimesi zorunlu
olmutur. 1982 Anayasasnn ve onu izleyen sosyal
mevzuatn igc piyasalarnn ileyiini emek aleyhi
ne dntrmek amacyla oluturulan tm eleri
hkmetler tarafndan kullanlm; ayrca ANAP ikti
dar sendika hareketinin yapsndaki zaaflar ve i e
likileri etkili bir biimde smre bilmitir. 1 9 88 ylna
kadar, sendikalar etkisizlemi durumdadr. Bu et
kenlerin katksyla reel cretler 1 988 ylda 1 9 83'n
(tketici fiyatlara gre % 1 8 , toptan fiyatlara gre % 7
orannda) altndadr. Bu yllar boyunca, destekleme
almlarnn greli olarak daralmaya devam etmesi, i
ticaret hadlerinin tarm aleyhine seyretmesini belirle
yen politika deikeni olarak gsterilmelidir.
te yandan, bu alt-dnem, halk snflarna dnk
olarak "arpk" bir poplizmin de uyguland yllardr.
Bu yaklamn zellikle kentli yoksul kitlelere dnk
l 52 .
VIII. Sermayenin Kar Saldrs: 1 980- 1 988
ana hedefi, bu kitlelerin saflarnda snf bilincinden

yoksun ve sermayenin (ANAP'n) programna ve ideolo
jisine teslim olabilecek kalabalk gruplar yaratmak
olmutur. 1 9 84 yl iinde aa yukar tamamen A
NAP kontrolne geen kent belediyeleri bu stratejinin
gerekletirilmesinde kilit roller oynadlar: Gecekon
dulara dnk tapu tahsis belgeleri, imar aflar ve kent
planlamas perspektifinden yoksun imar izinleri hzl
kentlemenin oluturduu kentsel rantlarn yoksul
katmanlara intikal etmesinde ve bu dorultuda ok
yksek beklentilerin olumasnda nemli roller oyna
d. "cretliye vergi iadesi" , " fak-fuk-fon" gibi uygula
.
malar, kentli yoksul kitlelerin ekonomik sorunlarnn
zmn igc piyasasnn dna tayan yenilik
lerdir. Bu ynelileri, 1 98 5 ylnda zellikle belediye
yatrmlarnn ok nemli bir rol oynad ve kamu ya
trmlarndan kaynaklanan genileme konjonktr
nn istihdam artrc etkileri desteklemitir. talep
genilemesi ile ithalatta liberalizasyonun ortak katk
lar ile tm snflar belli llerde etki altna alan t
ketim mallarnda bolluk duygusu , szn ettiimiz
"arpk" poplizmin etkilerini pekitirmitir.
Bylece , snf tabanl ekonomik taleplere, yani
sendikal rgtlenmeye, cret mcadelesine, kylnn .
destekleme talebine kar kat ve dnsz bir izgi iz
lenirken, ayn kitleleri " kentli, gecekondulu, yoksul ve
tketici" zellikleriyle tatmin etmeye alan bir strate
ji ANAP'n blm politikalarna egemen olmutur.
1982 bankerler krizinin etkisiyle, zal iktidar fi
nansal seroestlemeyi ihtiyatl bir tempoda srdr
mtr. Yine de 1 988 sonuna gelindiinde finansal
aralardaki eitlenmenin bir hayli artm olduu gz
lenecektir. Bu gelimeler MKB'nn 1 9 86 ylnda iler
hale gelmesiyle birlikte, rantiyelerin plasman seenek-
lerini eitlendirmi ; te yandan kredi kartlarnn ve

tketici kredilerinin yaygnlamas sonunda finansal
sistemin denetimini gletirmitir. Kamu maliyesi
bakmndan bu yllarn en nemli zellii vergi siste
minde yaplan deiikliklerdir. Kurumlar vergisinde
irketler lehine bir dizi istisna ve muafiyet getirilmi ve
1 9 80 1i yllarn banda niter ve artan oranh bir zel
lik tayan gelir vergisi paral, regresif ve adaletsiz bir
yap kazanmtr. Gelir vergisinin ok nemli bir de
netleme esi olan servet beyannamesi 1 9 84 ylnda
kaldrlmtr. 1 98 5 yl banda katma deer vergisi
nin kabulyle Trkiye vergi sistemi, giderek artan l
lerde gelir vergisine bordro kesintisiyle katlan c
retlilerin ve tketicilerin katklarna dayanr bir hal
almt. Bu yaklam vergi haslatnn milli gelir iin
deki payn drm; sermaye snflar lehine verilen
vergi dnleri sonraki yllarn mali krizinin oluumu
na katk yapmtr. Kamu harcamalar bakmndan
askeri rejimin grece sk politikalar ANAP'n altn yl
lar iinde gevetilmitir. 1 985- 1 986 yllarnda kamu
harcamalarnda gzlenen artlar 1 987'ye kadar sren
bir genileme konjonktrnn de balamasna katk
yapmtr. 1 988 yl, ANAP dneminin ilk ve son ciddi
istikrar denemesini ierir; ancak kamu aklarnda
gerekletirilen daralmaya ramen enflasyon hznn
ykselmesi bu giriimin baarszlkla sonulanmas
anlamna gelecektir. borlanma bu yllarda kamu
aklarnn finansmannda giderek artan bir nem ka -
zanmtr. Hazine 'nin bankalara belli aralklarla tahvil
ve bono satmas yntemleri 1 9 8 5 ylnda balam ve
dnem boyunca srdrlmtr. Bylece, Hazine ile
bankalar sistemi arasnda ok duyarl dengeler olu
turulmu ve faiz demelerinin kamu maliyesini buna
lma srkleyecek boyutlar kazanmasnn kaps al
mtr.
j s4
VIII. Sennayenin Kar Saldns: 1 980- 1 988
KT sisteminin finansal bir krize yneliinin to

humlar da bu yllar iinde atlmtr: KT fiyatlar, e
nerji hari, genellikle genel fiyat hareketlerini arkadan
izlemi; daha da nemlisi, Hazine'nin KT yatrmlar
nn finansmanna katks byk lde daraltlmtr.
Bu, yatrmc zellii srdrlen (PIT, TEK, THY gibi)
KT'leri byk lde i ve d borlanmaya srkle
mi ve kamu iletmelerinin sonraki yllarda faiz yk
nedeniyle ar finansal tkanmalara saplanmasna se
bep olmutur. Sanayi kesimindeki KT'lerde ise yat
rmlarn durmas, teknolojik anmaya ve verim geri
lemelerine yol amtr. ANAP iktidar, zelletirmeyi
de bir program olarak benimsemekle birlikte uygula
m nn yaygnlamas 1 990 sonrasnda gerekleecek
tir.
D ekonomik ilikiler bakmndan bu dnemin
belirleyici zellikleri, ithalatta liberalizasyon, ihracatta
ok cmert tevikler ve dviz kurunda zaman iinde
lml tempoda reel devalasyonlar hedefleyen bir es
nek kur sistemidir. thalatta miktar kontrolleri (kota
lar) bu dnem iinde byk lde kaldrlm; gm
rk tarifeleri indirilmi; ancak bir ok durumda indiri
len tarifeleri telafi' eden ve keyfi olarak azaltlp artr
labilen fon uygulamalar yaygnlamtr. Buna ra
men yerli sanayi iin gerekleen ortalama koruma
oran bu yllar iinde hafiflemitir. ok yaygnlaan ve
keyfi zellikler de tayan ihracat tevikleri, " hayali ih
racat" skandallarna yol amtr. Dviz koritrollarnn
hafiflemesi, bankalarn ve firmalarn yurtdnd a dviz
tutmalarna, d borlanmalarna izin verilmesi ve bi
reylerin yurtiinde dviz tutma ve dviz tevdiat hesab
amalarna izin verilmesi de bu yllar iinde gerek
lemitir.
1 1 55
1 9 8 0 'li yllarn bir dier zellii burjuva ideolojisi

nin ncelikle ekonomik konularda toplum hayatna
nceki dnemlerle karlatrlmayacak kadar egemen
olmasdr. "Alternatifi yoktur! " iddiasyla kamuoyuna
sunulan yeni ekonomik modelin pek ok esi zaman
iinde sistemli slogan ve klieler biiminde eitli top
lum kesimlerine benimsetildi. " Serbest piyasa ekono
misi" , "hr teebbs" , "orta direk" , " keyi dnme" gibi
1 980'li yllarda yaygnlaan terimlerin ideolojik ierikli
olduu aktr. Bu ideolojik sloganlara, zellikle ANAP
iktidar dneminde tedavle karlan, " sigarann -ve
tketim mallarnn- serbeste ithali, vurguncu ve ka
raborsac kazanlarn ortadan kaldrd iin gelir da
lmn dzeltir" ; "yksek faiz, tasarruflar artrd ve
tasarrufuyu dllendirdii iin hem toplumun, hem
halkn karnadr" ; " cebinde on dolar bulunan vatan
dan mahkemelerde srnmesini biz nledik" ; "bir
lkenin baars ve gelimilii kredi itibarnn yk
seklii ile llr" ; " KT'lerin zelletirilmesi mlkiyeti
halka yayacaktr" gibi bir dizi klieyi de eklemek gere
kir. Bilimsel ierikleri olmamakla birlikte buplarn et
kili evreler, profesyonel gruplar, hatta akademik ca
mia iinde hzla kabul grdn saptyoruz. Serma
ye evreleri bu klielerin dayand grlerin, saylar
ve etkinlikleri bu dnemde hzla artan oda, dernek ve
vakflar araclyla kamuoyunda yerlemesini sala
dlar. Byk sermayenin giderek daha fazla etkisi ve
denetimi altna giren yayn organlar, TV ve radyo bu
ideolojik tavrlarn yerlemesinde kilit roller oynadlar.
Bu yeni sylem biimini, gnlk hayata tamay g
rev bilen kalemlerin byk medyadan derlenmi kat
klarnn arpc ve mizahi bir dkm Rifat Bali tara
fndan yaplmtr.
1 1 56
VIII. Sermayenin Kar Saldns: 1 980- 1 988
ktisadi konularda " liberal" bir grnt tayan bu

sylemin, Trkiye 'nin siyasi tarihinin en baskc d
nemlerinden birinde yeermeye balamas elbette rast
lant deildir. Bu ilgin birliktelie ramen, nceki d
nemin sosyalistlerinin bir blmnn burjuva ideolo
jisinin bu etkili saldrs karsnda teslim olarak "libe
ral sol" ve " sivil toplumcu" konumlara snmalar il
gintir. Bu yeni konumlar, zde , burjuvazinin siyaset
te ve iktisatta liberal ve demokrat bir izgiyi temsil et
tii ve bu izginin brokrasinin zellikle asker kana -
dnca temsil edilen "devleti, Atatrk ve baskc"
dnya gryle att savlarna dayanmaktayd.
Gerekte ise, 1 2 Eyll rejiminin odak noktalarn (r
nein Konsey'in grlerini) izleyenler, buralarda ikti
sat politikalarnda devletiliin kararl bir reddiyesinin
egemen olduunu gzlemilerdir. Ancak bu " sivil top
lumcu" savn asl zayf yn, sermayenin emee kar
yrtt ekonomik ve ideolojik saldrnn, en azn
dan balang noktasnda, siyasette baskc ve faizan
bir ereveye kesinlikle ihtiya duyduunu grememe
sidir. Bu siyasi izgi, grnte burj uva dnya gr
yle ilgisi olmayan bir resmi ideolojiyle kendisini ifa
de etti. "Trk-slam sentezi" ile her trl tarih pers
pektifinden arndrlm , ieriksiz bir "Atatrklk"
karmas bu resmi ideolojinin genel erevesini olu
turdu. Askeri ve sivil brokrasi dorudan doruya bu
ideoloj ik tavrn taycs olmakla grevlendirildiler. lk
ve orta eitim ile YK denetimi altndaki yksek ei
tim, gen kuaklarn "anti-komnizm" , "milli btn
lk" , "lkeyi paralamak isteyen zararl ve ykc ideo
lojiler" gibi temalar araclyla tekdze bir biimde ye
timesi iin kullanld. Bu kuaklarda her trl eleti
rici, ileri ve radikal dnce insafszca mahkm edil-
di. Bu gelimelere hangi adan baklrsa baklsn, bu

"resmi" ideoloji ile burjuvazinin yukarda ele aldmz
ideolojik saldrs arasnda mkemmel bir uyum ve i
blm olduu sylenmelidir.
Szn ettiimiz ideolojik saldrnn geni halk
kitleleri iinde de baarlar kazand sylenebilir. Sol
siyasi akmlarn susturulduu, rgtl ve sendikal
mcadelenin felce urad bu ekonomik ve siyasi kriz
dneminde zellikle kentli emekilerin saflarnda, n
ceki dnemde kk salmaya balayan snf bilincinin ve
yeni yeni filizlenmeye balam bir kentli ii snf
kltrnn hzla anmaya balad gzlenmektedir.
Bu anma, bireyselleme , dine sarlma, toplumsal ya
am odann iyerinden ve retimden, mahalleye,
semte, semt (veya kent) takmlarna, aile iine kayma
s gibi eilimler iinde ortaya kmaktadr. Kent eko
nomisinin ve ii snfnn karmak ve heterojen yap
sndan kaynaklanan ok farkl uyum mekanizmalar
nn varl da bu dorultudaki ideolojik dnmlere
katk yapmtr. Kriz koullarnda, emein ve iiliin
maddi ve manevi deerlerinin hzla gerilemesi, emeki
snflarn saflarndaki kk burjuva yaam biimle
rinin ve bunlarn ideolojik yansmalarnn gelimesi
iin uygun ortamlar yaratmtr. Bu dnmlerin,
1 9 80'li yllarn bir dier zellii olan ok belirgin kl
trel yozlamalarla da yakn bir balants olsa gerek
tir.
111
Tablo VI, 1 9 8 0 'li yllarda ekonominin gelime dorul

tusunu kubak gzden geirmemize imkan veriyor.
l ss
Tablo VI Balca Makro-Ekonomik Gstergeler:
1 9 78/ 79- 1 988
1 97 8 / 79
Ortalamas 1 988
( 1) Milli Gelir (indeks) 1 00 . 0 145. 1

(2) Enflasyon Oran (% ) 58.0 70.5
(3) Birikim Oran (% ) 21.1 26. 1
(4) hracat (Milyon $) 2275 1 1 662
(5) thalat (Milyon $) 4834 1 3545
(6) Cari denge/ GSMH (%. ) - 1 .8 + 1 .8
(7) D Bor (Milyon $) 1 3699 40722
(8) D Bor Yk (% ) 20.7 37 . 1
(9) KKBG / GSMH (% ) 5.2 4.8
Notlar: Birikim oran: Gayri safi sermaye birikiminin gayri safi

yurtii haslaya oran. KKBG: Kamu kesimi borlanma ge
reksinimi. D bor yk : D bor ana para ve faiz de
melerinin mal ve hizmet ihra gelirlerine oran.
Kaynak: T . C . Merkez Bankas web sayfas ve Devlet statistik Ens
tits yaynlarndan yaplan hesaplamalar.
1 9 78-79 yllar ile 1 9 8 8 'i reel milli gelir dzeyi ba

kmndan karlatrrsak, Trkiye'de uygulanan IMF
kkenli istikrar programnn, benzeri ''paketleri" kabul
zorunda braklan pek ok lkenin aksine, ekonomide
daralmaya yol amadan yrtld ortaya kyor.
Gerekten de 1 98 0 '1i yllar tek tek ele alacak olursak
milli gelirin sadece 1 98 0 ylnda (% 2 . 8 orannda) geri
leme gsterdii ve 1 9 80-88 dneminde yllk % 4 . 9 'luk
bir byme hznn gerekletii saptanabiliyor. Bu
gelimeyi 1 98 0 'de yrrle konan istikrar program
nn bir baars olarak yorumlamak kanmzca mm
kn deildir. Bunun nedenlerini aklamaya alalm:
1 9 8 0 'li yllarda, toplam retim i piyasalardan d
piyasalara (ihracata) doru kaydrlabilmi; bunda i
talebin genel olarak kslmasyla gl ve etkili ihracat
tevikleri rol oynam; i talebin kslmasnda da gelir
dalmnn emek gelirleri aleyhine bozulmas temel

ara olarak kullanlmtr. Gelir dalm deimeleri i
talebin yapsnda da temel tketim mallarndan lks
mallara doru bir kayma meydana getirmitir.
Arzn ve talebin yapsnda meydana gelen btn
bu deimelerin retim dzeyi dmeden, hatta artr
larak gereklemesinde asl belirleyici olan, yksek ve
hzla artan bir ithalat hacminin mmkn klnmas
olmutur. stikrar programlar dnyann her yerinde
ithalat hacmi frenlenerek balatld halde, Trkiye'de
bu programn uygulamaya konduu 1 9 80 ylnda itha
latn bir nceki yla gre 5069 milyon dolardan 7909
milyon dolara (yani % 56 orannda) ; cari ilemler a
nn ise 2 . 8 misli artrlabilmesine imkan salanm
tr. 19 80 'li yllar boyunca bu tablo , ana hatlaryla s
regelmitir. rnein, 1 97 8 / 79- 1 988 yllar arasnda
milli gelir sabit fiyatlarla % 45 artarken ithalatn dolar
cinsinden 2 . 8 misli ykselebilmesi; d bor toplam
nn, Trkiye'nin bir bor krizi yaad nceki yllara
gre % 200 orannda artm bulunmas; d bor y
knn ise % 3 7 'ye ulamas bunu gsterir. Sermaye
hareketlerinin serbestletirildii 1 989 sonras ile
nemli bir fark da vardr: Bu dnemde d bor stoku
nun artmasna yol aan temel etken hala cari ilem
aklarnn finansman olmu; kayt-ii ve kayt-d
sermaye kann katks snrl kalmtr.
Grld gibi, ithal mal ara-mallara ve yatrm
mallarna bamll azalmam, aksine artm olan
Trkiye ekonomisi bu yllarda bol miktarda d kay
nak salayarak, yani d borlarn artrarak byye
bilmitir. ktisat politikalarn yrtenlerin ana baa
rs, "uygun ve doru" politikalar bulmak deil; Trki
ye'nin d aklarnn kapatlmasnda uluslararas fi
nans evrelerinin olaanst desteini kazanmak ol
mutur.
VIII. Sennayenin Kar Saldns: 1 980-1 988
1 980'li yllarda siyasi iktidarlara salanan bu d

destei nasl aklayabiliriz? Bunda, phesiz, 1 2 Ey
ll rejimi_nin ve zal iktidarnn ABD yanls d siya
seti etkili olmutur. Ancak buna ek olarak, 1 9 7 0 'li yl
larn sonunda beynelmilel sermayenin st organlar
olarak IMF ve Dnya Bankas'nn kendi politika ree
telerini uygulayp da baarl olmu bir " rnek lke"ye
iddetle ihtiya duyduklarn; bunun iin Trkiye 'yi
setiklerini; sz geen politika modelinin baarsn
ise bu lkeye yksek kaynak aktarmlar gerekleti
rerek garantiye aldklarn da dnyoruz. Uluslara
ras finans kapitalin, 1 980'li yllarn koullarnda bu
iki kuruluun onay olmadan herhangi bir lkeye b
yk boyutlu kredHer amad malumdur.
Bu ereve iinde, Trkiye'nin d ekonomik iliki
lerinin 1 9 80'li yllardaki seyri zerinde ksa bir deer
lendirme yapalm: Bu yllarda ihracatta gzlenen hzl
artlar, bir nceki dnemde ekonomiye damgasn
vuran yapsal bir bozukluu -yani ok dk bir ih
racat eiliminin kroniklemesini- dzelten olumlu bir
gelime olarak grmek gerekir. Ancak, bu olumlu ge
lime, ekonominin ithal bamlln drmeden
meydana gelmitir. D ticaret ve kambiyo rejimlerinin
serbestlemesine bal olarak ithalatn hacmi ve bile
imi zerindeki merkezi denetim bu yllarda iyice za
yflam; bu nedenle , hzl ihracat artlarna ramen
d aklar daraltlamamtr. Bu yapdaki bir ekono
minin geliimi, ancak kesintisiz ve yksek dzeyli bir
d kaynak akmna baldr. Bu da, 1 980'li yllarn
koullarnda, iktisat politikas kararlar zerinde ulus
lararas sermayenin giderek arlaan bir egemenlik
kurmas anlamna gelir. Farkl bir deyile , karar alma
odaklar, Ankara'dan Washington, New York, Bonn ,
Paris ve Brksel'e kaym olur.
1 161
1 9 80'li yllarda milli gelirde ve sanayi sektrnde

gzlenen fiili byme hzlarnn, ekonominin byme
potansiyelindeki dinamik gelimelerden kaynakland
n sylemek de gtr. (Bkz. ileride Tablo XI)
1 9 7 8 / l 980'deki kriz koullarnda, zellikle sanayide
retken kapasitenin kullanm oranlarnn ok fazla
dm olduunu biliyoruz. te, 1 9 80 'li yllarn ilk
yarsnda gzlenen snai byme, esas olarak, iletme
lerin kapasite kullanm oranlar ykseltilerek gerek
lemi; var olan retken kapasitelerin genileme hz
ise nceki dneme gre byk lde gerilemitir. Sa
nayi iin yaptmz bu gzlemin, ekonominin tm
iin de byk llerde geerli olduunu ve 1 970'li
yllarn sonlarndaki birikim oranna, ancak 1 984'te
ulaldn gzlyoruz. Bu nedenlerle (ve bir sonraki
blmde de grlecei gibi) 1 9 88'de ulalan sermaye
birikim oran, nceki yllarda gerileyen yatrm eilim
lerinden kaynaklanan sorunlar telafi edememitir.
Bu ereve iinde daha da belirleyici bir deime,
ihracatn srkleyici sektr olan sanayiye yaplan
yatrmlarla ilgili: Yatrmlarn bileimi bu dnemde
arpc bir biimde sanayinin aleyhine seyretmi;
1 9 78-79 'da toplam sermaye birikiminden % 29 pay
alan bu kesime giden yatrm oran 1 988'de % 1 6 'ya
dm; bunun sonunda snai yatrmlarn milli gelir
iindeki oran % 6. l 'den % 4 . 2 'ye gerilemitir. 1 988
ylnda yatrmlarn aslan payn alan sektr, % 36 'lk
bir oranla konut olmutur. 1 9 80'li yllarn koullarn
da sanayi sermayesi, arlaan faiz yk ve daralan i
talep koullarnda (adeta "can havliyle") var olan ka
pasitelerini daha fazla retim iin kullanarak ihracata
ynelmekte; ancak yeni kapasite yaratmaktan kan
maktadr. Bu saptamalar, Trkiye sanayi sektrnn
bu yllardaki ihracat baarmnn, teknolojik bir atl-
ma dayal verim artlarna deil, esas olarak reel de

valasyonlar gerekletiren dviz kuru politikalar ile
cret maliyetlerindeki anmaya dayanm olduunu
gsteriyor.
iV
1 9 8 0 sonras gerekten " sermayenin saldn yllar" ise,

bunun yansmalarn ve belirtilerini her eyden nce
blm ilikilerinde aramamz ve saptamamz gere
kir. Balca blm gstergelerinde 1 978 / 79 ile 1 988
("ticari marj lar" iin 1 984) 8 5 yllar arasnda meydana
gelen deimeleri zetleyen Tablo VII bu bakmdan bi
ze yardmc olacaktr.
Tablo VII Blm Gstergeleri: 1 9 78/ 79- 1 984/ 85
1 97 8 / 79
Ortalamas 1 988
Sanayide Reel cretler (ndeks)
- Toptan fiyatlara gre 1 00.0 70.9

- Tketici fiyatlarna gre 1 00 . 0 67.5
Sanayide cret Pay (% ) 37.2 15.4
Tarm Ticaret Hadleri (ndeks) 1 00 . 0 61.1
Ticari Marjlar*
- Ekmek/Buday 1 00 . 0 106.6
- eker/ Pancar 1 00 . 0 1 23 . 0
- Margarin/ Ayiei 1 00 . 0 195.8
- Ttn ihra/Ttn 1 00 . 0 1 53 . 6
- Pamuk ihra/Pamuk 1 00 . 0 27 1 . 0
Kaynak: eitli DE yaynlarndan yaptmz hesaplamalar.

Notlar: (*) : 1 984
Gelir dalmndaki deiikliklerin tmn siyasi

iktidarlarn uygulad iktisat politikalarna balamak
yanltc olabilir. Kapitalist bir ekonomide piyasa iliki-
leri iinde kendiliinden oluan srelerin, d dnya

dan ulusal ekonomiye ithal edilen etkilerin ve kon
jonktrn cret ve karlar, greli fiyatlar deitirerek
gelir dalmn belli llerde belirledii malmdur.
Yine de 1 980 sonrasnda blm ilikileri zerinde
etkili olan kurumsal ve yasal erevelerde ve iktisat
politikas aralarnda yaplan bilinli operasyonlarla
Tablo VII 'de gzlenen gelir dalm deiiklikleri ara
snda gl bir nedensellik ilikisi olduu ortaya k
yor.
i snfnn mutlak ve greli durumundaki de
imeleri yanstan cret gstergeleriyle balayalm. Bu
blmn banda ifade edildii gibi, igc piyasas
etrafndaki kurumsal erevenin, sendikal rgtlen
me, toplu szleme ve grev haklar zerindeki snrla
malarla sermaye lehine deimesi bu dnemin en be
lirleyici politika deiikliklerinden biridir. Buna,
KT'lerin " poplist" dnemdeki yksek istihdama d
nk (ve cret art taleplerine fazla sert olmayan tep
kilerden oluan) politikalarnn da son bulmasn ek
lemek gerekir. Blm gstergelerinin, bu durumda
siyasi iktidarn istekleri dorultusunda ve cretler a
leyhine bozulmu olduu gzleniyor. malat sanayii
verilerinden hesaplanan reel cretlerin 1 978 / 79 ile
1 9 88 arasnda toptan fiyatlara gre % 2 9 , tketici fi
yatlara gre % 32 orannda gerilemi olduu ortaya
kyor. Birinci oran igcnn iverene reel maliyeti
nin, ikincisi ise cret gelirlerinin reel alm gcnn
birer gstergesi olarak kabul edilebilir.
Bu gerilemelerin snai retimde % 66'ya, emek ve
riminde ise % 5 0 'ye ulaan artlann meydana geldii
bir zaman aralnda gzlendii dikkate alnrsa, kat
ma deer iinde cretlerin paynn da nemli llerde
dm olmas gerekir. Nitekim ayn yllar iinde c-
. 1 164
VJII. Sennayenin Kar Saldrs: 1 980-1 988
ret/ katma deer orannn imalat sanayiinin timnde

dramatik biimde % 3 7 . 2 'den % 1 5 . 4 'e dti Tablo
VII 'de gsteriliyor. Aka ortaya kmaktadr lki, bur
juvazi, igc piyasas zerine ynelttii kar S;aldry
kazanm ve 1 97 0 '1i yllarn ikinci yarsnda )yitirdii
mevzileri fazlasyla eline geirmitir.
Piyasaya dnk geni kyl kitlesinin greli eko
nomik durumundaki deimelerin bir gsterge si ola
rak tarm ticaret hadlerini kullanyoruz. Bu, bilindii
gibi iftinin eline gelen fiyatlarla iftinin (snaii. rn
ler iin) dedii fiyatlar arasndaki makasn alp a
lmadn gsterir. Bu konuda belirleyici iktist poli
tikas esi, tarma dnk destekleme politika.larnn
kapsam ve hacim olarak daralmas olmutur. T'armn
kulland snai girdilere verilen sbvansiyonlarn kal
drlmas veya azaltlmas, i ticaret hadlerini doru
dan doruya etkilemitir. Tarm sat kooperatifflerinin
ve kamu kurulularnn destekleme almlarnn da g
reli olarak darald gzlniyor: Bu almlarn deeri
1 9 7 7 -79 yllarnda ortalama olarak tarmsal katma
deerin % 1 2 . 2 'sini oluturmaktayken , 1 988'de l/o 5 . S 'e
dmektedir.
Denetimsiz piyasa ilikileri iinde kapitalist: sana
yi, rgtl ticari ve mali sermaye karsnda yapsal
olarak zayf ve savunmasz olan kyl tarmnn bu
koullarda olumsuz fiyat hareketleriyle karla mas
kanlmaz grnyor. Nitekim, tarmn ticaret hadle
ri, 1 9 78-7 9 ve 1 9 88 yllar arasnda, milli gelir- (MG)
serilerinden hesaplandnda % 38. 9 orannda gerile
mitir.
ticaret hadlerinde dier byk bir bozubnann
byk buhran yllarnda meydana geldii hat.rlana
caktr. Bu iki dnemi bu adan karlatrmak da il
gin olabilir: 1 928-29 ile 1 934 arasnda meydara ge-
len greli fiyat bozulmasnn MG verilerine gre % 24.4

orannda olduu dikkate alnr ve bu yukahdaki oran
larla karlatrlrsa, 1 9 78-88 yllarnn Cumhuriyet
tarihi boyunca Trkiye kylsnn karlat en b
yk iki fiyat kntsnden birini, hatta en arn ,
oluturduu ortaya kar.
Ancak bu ikinci fiyat bunalm meydana geldiin
de kyl nfusun 1 930'lu yllara gre ok daha yk
sek bir retkenlik ve gelir dzeyine ulam olduu
unutulmamaldr. Bu koullarda retici, tketim d
zeyini daraltarak retim ve gayri saf gelir artlar
salayabilecek imkanlara, elli yl ncesine gre ok
daha fazla sahiptir. Bu tr bir uyum srecinin hangi
llerde kullanldna bakacak olursak, 1 978 yln
dan 1 988'e kadar tarmsal haslann sabit fiyatlarla
sadece % 1 4 . 9 orannda artm olduunu saptyoruz.
Bu reel artn hesaplanmasnda kullanlan fiyat in
dirgeyicisi, milli gelir serilerinin tarm sektrnn fi
yat hareketlerinden oluur. Yukarda, bu fiyatlarn
sanayiye gre ayn sre iinde % 38.9 bozulduunu
ifade etmitik. Dolaysyla ifti nfusun reel alm g
cnn sz geen dnem iinde gerilemi olduunu
syleyebiliyoruz. Bozulan fiyat ilikilerinin retim ar
tlar sayesinde fazlasyla telafi edildii 1 946-53 ylla
rndaki durum, bu kez tekrarlanmamtr.
Greli fiyatlarda tarm aleyhine gzlenen bu geli
imin, tketiciye ayn lde yansyp yansmadn
incelemek ilgin olabilir. Keza, sz geen bozulmann
tarmsal rnlerin ihra fiyatlarndaki gerilemeden
kaynaklanp kaynaklanmad -yani belli lde ulu
sal ekonominin dndaki bozulmalara bal olup ol
mad- da incelenmelidir. Tablo VII 'nin " ticari marj
lar"la ilgili bulgular bu sorular yantlamamza imkan
veriyor. Tarm kkenli belli tketim mallarnn (ekmek,
1 166
VIIJ. Sennayenin Kar Saldns: 1 980- 1 988
eker ve margarinin) perakende fiyatlarnn veya ihra

edilen tarmsal rnlerin (ttn ve pamuun) ihra
fiyatlarnn indeks deerlerini, ayn rnleri sattnda
iftinin eline geen fiyatlarn indeks deerlerine ble
rek ticari marjlarn zaman iinde alp almadn
hesaplyoruz.
Grld gibi, 1980'1i yllarda temel tketim mal
larnda sbvansiyonlarn ve fiyat denetimlerinin kald
rlmas veya gevetilmesi nedeniyle, tketim fiyat
ifti fiyat makas tm rnlerde hem tketici, hem
de ifti aleyhine almtr. En lml alma, ekmek
buday fiyat makasnda sz konusudur ve bu sapta
ma "poplist" dnemde, en temel gda maddesi olan
ekmek tketicileri iin (tipik Orta Dou lkelerinin
aksine) yksek boyutlu sbvansiyonlarn uygulanma
dn gstermektedir. Her eye ramen bu bulgular,
tketici-retici fiyat makaslarnn, tarm rnlerini
pazarlayan ticaret sermayesi (veya kamu kurulular)
lehine almas anlamna gelir. Benzeri bir gelime, iki
temel ihra rn olan pamuk ve ttnde de gzleni
yor. Bu iki rnn ihracatn rgtleyen ticaret ser
mayesinin eline geen birim ihra fiyat (Trk liras o
larak) iftinin eline geen fiyatlara gre be ylda %
1 7 1 ve % 5 4 oranlarnda daha fazla artmtr. Bylece,
srekli devalasyonlarn ve ihra teviklerinin yrr
lkte olduu bir dnemde, bu politikalar reticiye ve
tketiciye deil, ticaret sermayesine yaramtr. Tica
ret sektrnn milli gelirden paynn incelenen d
nemde % 1 5 'ten % 2 0 'ye ykselmi olmasnn ardn
daki etkenlerden birini burada aramak gerekir.
Bu sonuncu gzlemde:, 1 9 80 'li yllarda, burjuva
zinin alt-kesimlerinin artn paylamnda hangi do
rultularda etkilendikleri sorusunu tartmaya geebili
riz. Yukarda, snai katma deer iinde gayri safi kar-
Tr-kiye ktisat Tarihi
larn (artn) paynn hangi oranlarda artm olduu

nu ortaya koyduk. Ancak, artk kitlesinin t, re
tim srecini kontrol eden kapitalistin (sana:y:i serma
yesinin) elinde kalmaz; eitli ekonomik mekanizma
larla faiz, kira, ticari kar ve snai kar kategorileri ara
snda paylalr. Bu paylam ekimesinin 1 962-1 976
yllar iinde genellikle sanayi sermayesi lehine seyret
tii; 1 9 80'li yllarda ise durumun tersine dnd
sylenebilir. rnein, Eskiehir Sanayi Odas'nn yap
t bir inceleme, 1 979- 1 986 yllar arasnda snai ar
tk pay iinde faizlerin paynn % 1 3 'ten % 39'a kt
n gstermitir. stanbul Sanayi Odas'nn 500 en
byk sanayi kuruluu iin hesaplad veriler,
1 988'de ayn orann % 56 . 3 'e ykseldiini gsteriyor.
rgtl finans kesiminin kar ve cret olarak milli ge
lirden elde ettii payn 1 977- 1 988 arasnda % l . 9 'dan
% 3 . 3 kt; Adil Temel'in bir almasnn sonularn
dan tretilen bulgulara gre, .faizlerin milli gelir iindeki
orannn ise 1 9 80- 1 988 arasnda % 2 'den, % 9 . 8 'e yk
seldii anlalmaktadr. Yksek faiz politikasndan
kaynaklanan bu sonuca ek olarak, sanayi rnleri ih
racatnda yksek teviklerin, retici sanayiciye deil,
" ihracat sermaye irketleri" ad altnda rgtlenen
byk ticaret sermayesine verildiini de hatrlamak
gerekir. Tarm rnleri ihracatnda gzlenen -ve yu
karda nicel boyutlarn gsterdiimiz- ticaret serma
yesi lehindeki sapmann, snai ihracat iin de sz ko
n usu olduu ortaya kmaktadr. Ticari ve snai ser
mayeyi bnyesinde birletiren ve ou kez kendi ban
kalarna sahip olan holdingler bakmndan burada s
z edilen paylam ekimesi nemsizdir. Ancak, ilev
leri bakmndan kaynaklarn balam ; uzmanlam;
dolaysyla esneklii olmayan orta boylu sanayici ser
mayesinin rantiyelerle (yani faiz tr gelirlerle geinen
1 168
gruplarla) mali ve ticari sermayeyle ekimesinin ok

ciddi boyutlara ulat phesizdir.
1 9 80'li yllar, bylece , bir btn olarak emek gelir
lerinin safi hasla iindeki paylarnn geriledii; ancak
hem greli olarak, hem de mutlak anlamda byyen
artk kitlesinin paylamnda ticari ve mali sermaye ile
rantiye tabakalarn sanayicilere gre, bilinli politika
larn da etkisiyle, ok daha avantajl bir konuma geti
rildii bir dnem olarak nitelendirilebilir. Bylece , bu
yllarda ekonominin gelime dorultusuna burjuvazi
nin yatrmc eleri deil; arac, tketici ve paraziter
eleri damgalarn vurmutur. Sanayinin yatnn ei
limlerinde gzlenen reel gerilemenin arkasnda yatan
blm dinamikleri bunlardr. Bu dnem, burjuvazi
iinde, " param, altna m, dvize mi, tahvile mi,
emlaka m, mevduata m, hisse senedine mi yatra
ym?" sorusunun, "hangi alana retken yatrm yapa
ym?" sorusunun nne getii yllar olma zellii de
tamaktadr.
te yandan, neo-liberal iktisat politikalar, bir
sonraki blmde grlecei gibi, devlet araclyla ya
ratlan rant ve avanta mekanizmalarn azaltmam;
aksine yolsuzluklarn hacmi ve eitlilii bakmndan
1 9 80 sonras, mdahaleci-korumac dnemi, byk
bir farkla gemitir. Bir sonraki blmde greceimiz
zere, bu eilimler 1 99 0 sonrasnda daha da glene
cektir ve sadece Trkiye ekonomisinin deil, tm top
lumun gelecei, "piyasa aktrleri" gibi saygn bir te
rimle adlandrlacak rantiye/ finans kapital ikilisinin
kapris ve taleplerine teslim edilecektir. Ve bu "saygn"
aktrlerden bazlar blm ilikilerine, "hortum
lama" gibi yeni bir terimle adlandrlacak yozlamalar
iinde katk yapacaklardr.
1 169
IX. Uluslararas Finans Kapitalin
Egemenliine Sancl Gei :
1 9 8 9 -2 002
1 9 8 0 'de ylnda balayan iktisat politikas ynelileri,

ana hatlaryla, 1 989-2002 yllarna da damgasn
vurmutur. Ancak, ileride inceleyeceimiz gibi, bu y
neliler iki yeni enin etkisi altnda kalm; bunlar
tarafndan biimlendirilmitir. lk olarak, askeri reji
min getirdii (ve 1 984- 1 988 yllarnda ANAP iktidarna
byk bir rahatlk salayan) yasal ve kurumsal ere
venin politika zerindeki vesayeti, siyasi yasaklarn
kalkmas ve 1 980 ncesinin kkl partilerinin siyasete
"tam gaz" geri dnmeleri zerine fiilen son bulmutur.
Bu durum, geleneksel poplizmin ekonomi politikalar
zerindeki kimi etkilerinin yeni batan sahneye k
masna yol amtr. kinci yeni e, bu dnmle
balantldr. Neo-liberal modelin istikrar politikalan
aya poplizmin "hortlamasndan" olumsuz etkilen-
! 111
mi; ancak sorunlara zm getirecei beklentisiyle

yapsal uyum politikalan bakmndan dramatik bir a
dm daha atlm; 1 9 89 ylnda sermaye hareketleri
zerindeki kstlar kaldrlmtr. D ticaret politikala
rndaki liberallemenin son dura ise 1 99 5 ylnda
Avrupa Birlii ile gmrk birliinin gerekletirilmesi
olmutur.
ktisat politikalarndaki bu yeni elerin de katk
syla ekonominin geliimine alkantl bir byme s
reci damgasn vurmutur. Trkiye ekonomisi giderek
artan boyutlarda sermaye hareketlerindeki dalgalan
malarn etkisi ve sk sk tekrarlanan finansal kargaa
ve krizlerin tehdidi altna girmitir. Bylece, 1 99 4 ,
1 999 v e 200 1 yllarnda milli gelir % 6 ile % 9 5 ora
.
nnda klm; makro-ekonomik gstergelerde d

nem boyunca ciddi bozulmalar ve belirsizlikler ortaya
kmtr. Dviz kurlarnn, d ticaret rejiminin ve dnya
ekonomisinin istikrarl seyrettii koullarda % 5-6'lk
bymenin lml cari aklarla srdrlebildii Trki
ye ekonomisi, nemli boyutlarda "scak" eler tayan
sermaye hareketlerinin katksyla di borlarn hzla
artrm; gelimekte olan lkeler arasnda d bor d
zeyi bakmndan ilk sralara yerlemitir. Bu olgu ve
sk sk tekrarlanan finansal krizler IMF ve Dnya
Bankas'n ekonomik ynetimin kalc aktrleri haline
getirmitir.
Emek aleyhtar sonular nedeniyle eletirilen
neoliberal politikalar blm perspektifi asndan
savunan temel bir sav vardr: "Devletin klmesi,
mdahale-koruma mekanizmalaryla yaratlan ve ay-
. rcalkl, varlkl katmanlara intikal eden rantlarn da
giderek tasfiyesini gerekletirecektir. " Trkiye eko
nomisinin 1 980'i izleyen yirmi yl, bu neoliberal savn
toptan iflasnn eitli kantlarn ortaya koymutur.
IX. Uluslararas Finans Kapitalin Egemenliine Sancl Gei . . .
zal dneminde adm adm kiiselleen (ve bir TSAD

bakannca "kleptokrasi" olarak nitelendirilen) avanta
rant mekanizmalar, yzyln sonlarna doru enerji,
bayndrlk ihaleleri, imtiyaz anlamalar, zelletirme
ler, finansal vurgunlar ve banka hortumlamalaryla
devasa, kronik ve mafyatik boyutlar ve zellikler ka
zanmtr. yle ki, 2 0 . yzyln sonlarna doru, IMF
ve Dnya Bankas, kendi telkin ve katklaryla kabul
ettirilen "kuralszlam liberal-vahi kapitalizm"in sa
dece Trkiye'de deil, tm benzeri lkelerde de vur
gun-kapka olanaklarn olabildiince artrdn fark
ettiler. Bu kargaa ortamnn uluslararas sermayeyi
de tedirgin ettiini algladlar; herhangi bir zeletiri
yapmadan bu kez "yolsuzluklarla mcadele" gnde
mini, devleti yeniden (ve ierii kastl olarak bulank
tutulan bir "ynetiim program" erevesi iinde) ya
plandrmay iktisat politikalarnn ana gndem mad
delerinden biri haline getirdiler.
Trkiye 2 1 . yzyla kapsaml bir IMF-Dnya Ban
kas programyla ve bu yeni gndemle girdi. Gnde
min, biri emek- sermaye ilikileri, dieri sermaye-ii
sorunlarla ilgili iki boyutu vard. Birincisi, emek-ser
maye aras blm srecini tamamen piyasa meka
nizmasna teslim etmeyi, farkl bir deyile igc piya
sasn ve tarm etkileyen iktisat politikas aralarn
tamamen tasfiye ederek poplizmin ekonomik taban
n ortadan kaldrmay hedeflemekteydi. Trkiye burju
vazisinin tm katmanlar bu ynelii hararetle destek
lediler. Piyasa mekanizmasnn yaratabilecei bl
m bozukluklarna kar iki nlem ngrlmekte idi.
Birincisi, temel eitim (yani ilk retim) ve koruyucu
salk alanlarna ayrlan kamu kaynaklarnn korun
mas, hatta artrlmasdr. nsan sermayesine yatnm
olarak adlandrlan bu harcamalarn uzun dnemde
l 73
eitsizlikleri hafifletecei beklentisi vardr. Kapitalist

bir toplumda temel eitsizliklerin retim aralarnn
mlkiyetinden kaynaklandn gz ard etmesi bir ya
na, bu yaklamn hayata geirilmesi nndeki ana
engel, kamu harcamalarn srekli bask altnda tutan
IMF reeteleridir. Artan eitsizliklere kar nerilen i
kinci n lem ise, sosyal politikann, esas olarak yoksul
lukla mcadele nlemleri ile; yani piyasa ekonomisine
eitli nedenlerle katlamayan marjinal katmanlar g
zeten transferlerle snrl tutulmasyd. Bu, znde,
vahi ve gaddar ngiliz kapitalizminin iki yzyl nceki
yoksul yasalan uygulamalarn Trkiye koullarna
uyarlamak anlamna gelmektedir.
Yeni gndemin ikinci boyutu ise, siyasi iktidarn
ayrcalkl i adamlarna ve sermaye gruplarna dnk
kayrc uygulamalarn, zerk kurumlar oluturarak
nlemeyi hedefliyordu. Ekonomik ynetimin bir son
raki kesimde aklayacamz ok geni alanlar, siya
setten bamsz, zerk kurumlara devredildi. Bu ku
rumlama, siyasi iktidarn yerli ve yabanc sermaye
gru plan arasnda ayrmc davranlarn frenleyebilme
zellikleri tamas nedeniyle burjuvazinin belli bir si
yasi konjonktrde hkmete yakn (rnein bu satr
larn yazld tarihte AKP iktidarn bir "yemlik" olarak
kullanma zlemi iinde olan) kanatlar iinde tedirgin
liklere ve gerilimlere yol at. stelik, zerk kurumla
rn belli sermaye gruplarnn etkileri altna girmesine
veya ekonomik g bakmndan avantajl olan ulusla
raras sermayenin fiili ayrcalklarna engel olacak g
venceler yoktur. Dahas, nceki dnemde iktidar-i
evreleri ilikilerindeki yozlamalar parlamenter sis
temin iinde ve bamsz yarg araclyla snrlayan
denetim eleri zerk kurumlarn yozlamalar sz
konusu olduunda byk lde etkisizlemektedir.
l 74
Ancak daha da nemlisi , IMF-Dnya Bankas'nn b

yk lde sreklileen varlklar da dikkate alnrsa,
siyasi iktidarn ekonomik ve sosyal politikalar ynet
me yetenei byk lde tarihe karabilecektir.
Szn ettiimiz dnmler, bu satrlar kaleme
alndnda, henz son biimini almamtr. Ancak,
kalc olduklar takdirde , ekonominin dna taan
nemli sonular sz konusu olabilecektir. Poplizmin,
Avrupa demokrasilerini rnek alan bir dorultuda a
lmas deil, topluca tasfiyesi gndemdedir. Bu e
meki halk snflarnn siyasetten beklentilerini, dola
ysyla temsili demokrasinin toplumsal tabann da or
tadan kaldracaktr. Ortaya kacak meruiyet krizinin
neo-liberal gndeme sempatiyle bakan aydnlar tara
fndan alglanmadn dnyoruz.
Bu gzlemlere yol aan gelimeler, bu satrlar ya
zldnda, hala, "yaanan tarih"tir. Ve bu nedenle k
tmser renkler tayan yarg ve yorumlarmzn belli
bir ihtiyatla deerlendirilmesinde yarar vardr.
il
1 989 sonrasnda iktisat politikalarndaki ana urakla

r, kimi uzant ve sonularyla birlikte gzden geire
lim.
1 9 80- 1 9 8 8 yllarnn emek aleyhtar politikalarna
halk tabanndan gelen iki tepki son verdi. Birincisi
1 989 ylnn ii eylemleri, te yandan da ayn yln
Mart aynda ANAP'n yerel seimlerde ok ar bir ye
nilgiye uramasdr. Kamu sektr iilerinin ba
ektii (ve "bahar eylemleri" adn alacak olan) protes
to hareketleri; uzun sren k uykusundan uyanarak
bunlara katlan sendikalar; kamuoyunda sempatiyle
karlanan demir-elik, SEKA ve Zonguldak grevleri;
l 75
iki referandum yenilgisi ile bir seim hezimetinin st

ste binmesi, ANAP' poplizme gnlszce de olsa
dnmeye zorlad: 1 989 ylnda kamu sektr iilerine
% 42'lik bir zam verildi; bunu memur zamlar izledi.
zel sektrdeki toplu szlemeler ayn oranlarda ol
mamakla birlikte, ayn dorultuda anlaml cret art
laryla sonuland. Destekleme almlarna ayrlan kay
naklardaki greli daralma ilk kez 1 9 89'da son buldu
ve bu art, 1 992'ye kadar kesintisiz olarak srdrle
rek 1 9 77 - 1 9 79 yllarnn oranlarna yeniden ulald.
Bylece, Trkiye toplumunun tm emeki snflar, on
yllk bir olumsuz konjonktr 1 989 ylnda kendi leh
lerine evirebildiler.
Ne var ki, cret-maalarda meydana gelen ilerle
meleri telafi edecek kimi mekanizmalar da iletildi:
zel sektrde iten karma ve sendikaszlatrma ve
i yasalarnn uygulanamayaca istihdam biimleri
yaygnlat. Toplam kaytl istihdamda, 1 988'i izleyen
yllarda daralmalar gerekleti. Sendikal harekette
gzlenen canlanma iki yl iinde isizlik tehdidinin kat
ksyla duralad. Sendikalamaya son darbeleri finansal
krizlerin ardndan gerekleen ekonomik bunalmlar
ve yaygn zelletirme uygulamalar vurdu. yle ki,
2000 ylna gelindiinde sendikalama oran on yl n
cesinin yarsna, yani % 2 1 'e dmtr. Bu, toplu
szleme ve grevli dnemin en dk orandr. Emeki
snflarn 1 9 89- 1 99 3 yllar iindeki kazanmlar, ku
rumsal gvencelerden yoksun kald; zaman iinde a
nd ve dnemin sonlarnda snfsal dengeler byk
lde on be yl ncesine dnm oldu .
1 989- 1993 yllarnda ykselen cret-maa mali
yetleri KT'leri mali krize srkleyen etkenlerden biri
oldu . kinci bir etken, nceki dnemde zal hkmet
lerinin KT'lere dnk hazine desteini ekerek, bu
l 76
sektrn byme ve modernleme abas iinde olan

elerini hzla i ve d borlanmaya ynlendirmesi ol
du. 1 9 9 0 'a gelindiinde KT sisteminin tm, nemli
boyutlarda katma deer reten, emek verimi hareket
leri bakmndan ayakta durabilecek zellikler tayan ;
den sermaye birikimi dikkate alndnda yatrmla
rn etkinlii asndan baarl saylabilecek durumda
idi. Ne var ki, katma deerin tmnden fazlas bor
finansmanna ve cretlere gidiyor; sermaye birikimine
ayrlacak "artk" kaybolmu oluyordu . (Bkz. Boratav
ve Trkcan, 1993) 1 99 1 ylnda KT sistemini esas ola
rak islah etme amacn izleyen; zerklemeyi n plana
karan ve zelletirmeyi bu hedefe dnk aralardan
sadece biri olarak gren DYP-SHP hkmet program,
uygulamada reform ve slah hedeflerini terk etmi; gi
derek artan sayda KT, zelletirilecek konuma geti
rilmiti. Bu tavr deiiminde 1 99 1 iinde Trkiye' de
almalar yapan bir Dnya Bankas heyetinin zelle
tirme lehine ok partizan bir tavrla kaleme ald bir
KT raporunun etkili olduu anlalmaktadr. KT'lerin
nemli bir blm , bylece belirsizlie srklenmi;
uzun vadeli ynetim, iletmecilik ve reform perspekti
finden yoksun bir biimde bitkisel hayata terkedilmi
lerdir.
Sonraki yllarda, "etkinlik amacyla zelletirme"
sylemi giderek ortadan kalkt; "kamu aklarn ka
patma amacyla zelletirme" hedefi ne kt. zelle
tirme uygulamalarnn rtl, ancak ok nemli a
malarndan birinin siyasi iktidara yakn i evrelerine
avanta ve kaynak aktarm olduu da zamanla ortaya
kacaktr. Yaygnlaan zelletirme furyas iinde 2003
ylna gelindiinde aibeli olmayan uygulamalarn sa
ysnn ok az olduu , kimi sat ve devirlere mafyann
ve karanlk i adamlarnn aktif biimde katld; zel-
letirilen bankalarn ksa bir sre sonunda "hortum

lanmalar" sonunda tekrar kamuya intikali bu dnem
basnnda ve KGEM Vakf'nn monografik almala
rnda ortaya konmutur. (Bkz. Boratav ve dierleri,
1 998) . Oktar Trel'in 2 003 tarihli bir almasnda or
taya konduu gibi 1 99 0 -2002 dneminde satlardan
nakit girii yaklak 7 milyar dolara ulam, bu ra
kamn yaklak yars Hazine 'ye aktarlmt. On yl
akn bir sre boyunca zelletirmenin Hazine'nin
kaynak ihtiyalarna kayda deer bir katk salamad
ortadadr. Trel'den aktarrsak, 2003 ylnda "sat
vitrinine konmu, nemli byklkte ok az kurulu
kalmtr (PETKM , TPRA , TEKEL, TGSA ve
THY) . 1 9 7 8 'de 1 0 katma bteli retici kurulu, 40
KT, zel kanunu olan 1 4 kurulu, kamu pay % SO'yi
akn 65 (bal) kurulu ve 1 1 1 itirakten oluan ka
mu retici sisteminden artakalan enkaz ite budur. "
1 989'u izleyen yllarda, yksek faizli i borlanma,
sonunda faiz ykmllklerinin de giderek ek bor
lanmayla karlanmasna ve iktisat yaznnda "Ponzi
finansman" diye adlandrlan bor tuzann arla
masna yol at. " borlarn dndrlmesi", bir nok
tadan sonra maliye politikasnn tek hedefi haline gel
di ve zellikle 1 999 sonrasnda IMF programlarnn
"faiz d bte fazlas" hedefleriyle hayata geirildi. Bu
hedeflerin, esas olarak kamu harcamalar zerinde
bask kurarak gereklemesi ngrlyordu. Vergi
sisteminde ise kalc bir iyiletirme yaplmad. Buna
ramen, kamu finansmanndaki amazlar, vergi y
knn de artrlmas ynnde basklar oluturuyordu.
ncelediimiz dnemin tm hkmetleri vergi ykn
en kolay ve en adaletsiz yntemle artrmaya, yani KDV
ve zel tketim vergisi tr dolayl vergileri lsz
boyutlarda ykseltmeye yneldiler. Bu ana eilimin
1 178
istisnas olmutur: 1 994 krizi iinde bir tr servet ver

gisi olan net aktif vergisi ile gelir vergisine bir ek ola
rak getirilen ekonomik denge vergisi ayn yln dolaysz
vergi haslatnn % 2 1 'ini salayan verimli uygulama -
lar olarak maliye tarihine gemi; ancak tek bir ylla
snrl tutulmulardr. 2000 ylnda ise, o yl iinde va
desi gelecek olan i bor senetlerinin ok a;;r reel faiz
getiiecei fark edilince , bu senetler bir kerelik ve ok
lml bir ek faiz vergisine tabi tutulmu; bu verginin
haslat da 2000'in dolaysz vergi toplamnn % 1 6 'sna
ulamt. bor sarmaln hafifletebilecei ortaya
km olan bu tr yeniliklerin, finans ve rantiye ev
relerinin basks ve antaj sonunda vergi sisteminin
kalc eleri haline dnmesi nlenmitir.
Finansal sistemde bu yllarn en arpc yenilii,
Austos 1 9 89 ' da kabul edilen 32 sayl karar sonunda
d dnya ile Trkiye arasndaki sermaye hareketleri
nin serbest braklmas; farkl bir ifadeyle ncelikle
sermaye kalarn nlemeye dnk kambiyo kontrol
lerinin kaldrlmas olmutur. lk bataki miktar ksi.t
lan bir ka ay sonra tamamen kaldrlacak ve 1 990 y
lnn balarnda IMF'nin ltlerine gre TL konverti
biliteye gemi olarak kabul edilecektir. Sermaye ha
reketlerinin serbest brakld bir ortamda para {faiz)
ve dviz kuru politikalar birbirine balanr ve Merkez
Bankas bu iki politika aracndan sadece birini uygu
layabilme durumunda kalr. IMF ile yaplan 1 994 ve
1 99 9 anlamalar sonunda 1 995 ve 2000 yllar iin
Merkez Bankas nominal dviz kurunu hedefleyerek
enflasyonu aa ekme seeneini yelemi; para po
litikas ise pasifletirilmitir. 1 996- 1 99 9 yllar arasn
da Merkez Bankas, dviz fiyatlarn, kabaca gemi
enflasyona balayarak reel dviz kuruna istikrar ge
tirmeyi, dviz piyasalarnda speklatif ve krize gebe
1 179
olabilecek hareketleri nlemeyi hedeflemitir. 200 1

finansal krizi sonunda ise , dviz kuru dalgalanmaya
braklarak sk para politikalar seenei yelenmitir.
Ne var ki, sermaye hareketlerinin serbestisi alt_nda
gerekleen bu farkl yneliler, faiz oranlar ile bekle
nen dviz kuru hareketleri arasndaki marja ("arbitraj
getirisi"ne) bal olarak gerekleen scak para hare
ketlerinin finansal sisteme ve giderek Trkiye ekono
misini alkantlara srklenmesini nlememi; zel
likle "nominal kur pas" uygulamas dnemlerinde
bu alkantlara katk yapmtr.
Sonu, finansal krizlerin potansiyel bir tehdit ola
rak ortaya kmas ve 1994 ve 200 l 'de ar, 1 998-
1 9 9 9 'da ise hafif krizin ekonomiyi sarsmas olmu
tur. Her krizin de belirleyici nedeni, sermaye hare
ketlerinden kaynaklanan bir evrimin (dalgalanmann)
sert bir "ini" aamas iermesidir. Sz edilen evri
min "k" aamas, yksek arbitraj beklentisiyle gi
ren, dvizi (enflasyonla karlatrldnda) ucuzlatc
katklar yaparak parasal genilemeye ve talep artla
rna yol aan sermaye girileriyle balar. Giderek b
yyen cari ilem aklar, bankalar sisteminde artan
riskler ve siyaset alanyla ilgili belirsizlikler finans ka
pital ve rantiye beklentilerindeki bozulmalara yol at
nda sermaye klarn tetikleyecek bir "ini" aa
masnn n-koullar oluur. nce scak parann, son
ra da dier sermaye trlerinin ekonomiyi terk etmesiy
le balayan bu ikinci aama, dviz piyasalarnda ve
bankalar sisteminde istenmeyen boyutta oklar ve
kntlere yol at zaman kriz patlak vermektedir.
1 99 4 , 1 99 8 ve 200 1 yllarnda yabanc kkenli serma
ye hareketlerini bir nceki ylla karlatrrsak, sz
geen "tersine dn"n kriz ncesi yln milli gelirine
oran (ayn srayla) % - 1 1 . 9 , % -4 ve % - 1 5 . l 'e ula-
1 180
maktadr. (Sermaye girilerinin "tersine dn" , ne

gatif bir deer verdii iin, bu oranlarn iaretleri "ek
si" olmaktadr. ) 1 994 ve 200 1 ylnda ekonomiyi hzla
gerilemeye sokan bu ar ok, kriz patlak verdikten
sonra Trkiye'ye giren IMF kaynaklar bir miktar hafif
letmitir. 1994'te 340 milyon, 2 00 1 'de 1 0230 milyon
dolara ulaan IMF kredileri dikkate alnsa bile, bu iki
ylda sermaye hareketlerindeki "tersine dn"n milli
gelire oran bu iki ylda % - 1 l . 7 'ye ve % -9 'a inecektir.
Bu balamda IMF kredileri, zellikle de 2QO 1 'de, Tr
kiye' den kaan yabanc zel sermayenin alacaklarn
tahsil iin kullanlm; 2000 sonunda imzalanan
standby anlamas gerei batan ve batacak tm ban
kalarn d borlar devlete stlenilmi; IMF'den bor
lanlarak denmitir.
ktisatlarn nemli bir blm, IMF'nin 2 0 00 y
lnda Trkiye'ye uygulatt programnn kat yapsnn
200 1 krizinin patlak vermesi zerinde belirleyici bir
etki yapm olduunu dnmektedirler. Programn
scak para giri ve klar karsnda parasal geni
leme ve daralmalar otomatik hale getiren esi 2000
ylnda ekonominin ar snmas karsnda aciz kal
m; sermaye klar baladnda da faizleri astro
nomik dzeylere srkleyerek finansal k hz
landrmtr. Enflasyonu aa ekme amacyla uygu
lanan "dviz kuru pas"nn fiyat hareketleri zerinde
beklendii lde etkili olamamas da programn k
mesine katk yapmtr. (Bkz. Akyz ve Boratav, 2002)
Sermaye hareketlerindeki "tersine dn" n, yu
karda belirtilen byklklere ulamasndan kaynak
lanan bir okun, ekonomiyi ok derin bir krize srk
kmesi kanlmazdr. Hal byleyken krizin nedenini
siyasi belirsizliklere veya finansal sistemdeki kurum
sal dzenlemelerin yetersizliine balamak fevkalade
1 181
yanltc olmaktadr. Scak para hareketlerine baml

klnan bir sistem, daima krizi tetikleyecek bir vesile
bulur. 19 94 krizinde bu "vesile" iller hkmetinin i
bor ihale faizlerini yapay olarak aa ekme abas,
200 1 krizinde ise Cumhurbakan ile Babakan ara
sndaki bir atmann kamuoyuna aktarlmas olarak
ortaya kmtr.
Bu gelimeler, yukarda da deinildii gibi, Trki
ye ekonomisinin ynetiminde IMF ve Dnya Banka -
s'nn belirleyici roller almasyla sonulanmtr. 1 994
krizi nedeniyle iki yl iin 687 milyon dolarlk kredi ge
tiren IMF anlamasndan sonra 1 996- 1 997 Trki
ye'nin IMF'siz yllar olmutur. 1 99 8 sonlarnda ayn
kurulula imzalanan "yakn izleme anlamas" , eko
nomik ynetimi tekrar ve fiilen IMF'nin gzetimi altna
sokmutur. 1 999 'da imzalanan ve eitli biimlerde
deitirilerek 2004 yl sonuna kadar geerli olacak bir
dizi niyet mektubu ve anlama karlnda ise
IMF'den (demeler dengesi verilerine gre) 1 999-2002
arasnda 2 0 . 5 milyar dolar kredi kullanlmtr.
Bu, ok byk bir rakamdr. ktisatlarn bir b
lm, IMF'nin dogmatik modelinin 200 1 krizine zel
bir katk yaptn vurgulayarak bu saptamann Tr
kiye'y e IMF ve uluslararas finans kapital karsnda
gl bir pazarlk avantaj getirdiini savunmulardr.
Gerekte ise, 200 1 krizinin ynetimi, artc bir tes
limiyetle bir kez daha IMF'ye devredilmitir. Ve sonu
ta sadece ekonominin deil, toplumsal yapnn dahi
IMF ve onun ikiz kardei olan Dnya Bankas'nn
program ve talepleri dorultusunda biimlenmesi s
reci hzlanmtr. 200 1 krizi ertesinde Ecevit hkmeti
tarafndan ekonominin ynetimini devralan Dnya
Bankas yneticilerinden Kemal Dervi'in aktif katkla
ryla blm ilikilerini, sosyal gvenlik mekanizma-
l s 2
larn, finansal sistemi, ekonomik altyap ile kamu y

netimini yeni batan biimlendiren, bir dizi yasa hzla
TBMM'nden geirildi. 1 999-2002 arasnda bu ereve
iinde Merkez Bankas'nn zerklii yasalat. Dahas,
tarmsal destekleme politikalarnn tasfiyesini he
defleyen ; dierleri ise enerji, telekomnikasyon, ihale
ler ve bankaclk alanlarnn ynetim ve dzenlenme
siyle grevlendirilen yedi zerk kurum oluturuldu .
Bylece oluan ekonomik ynetim modelini, hatrla
naca gibi, bu blmn ilk kesiminde deerlendirmi
tik.
1 9 89 ylnda, yani sermaye hareketlerinin serbest
letirildii tarihte Trkiye'nin Cl borcu 4 1 . 7 milyar
dolard. 2003 ylnn balarnda d bor stoku 1 3 3 . 2
milyar . dolara ykselmitir. te yandan bu iki tarih
arasnda yllk cari ilem aklar toplandnda, sade
ce 2 1 .2 milyar dolara ulaacaksnz. Ksacas birikimli
olarak 2 1 . 2 milyar dolara ulaan cari aklar ile d
borcun 9 1 . 5 milyar dolar bymesi ayn zaman dilimi
iinde, yani 1 3 ylda gereklemitir. Farkl bir ifadey
le, ortalama olarak 1 dolarlk cari ilem ana d
borlarda 4 . 3 dolarlk bir art refakat etmitir.
Bu saptama ok ar sorunlar ieriyor. D borlar
Trkiye ekonomisinin bymesinin gerektirdii d
kaynaklardan (yani cari ilem ann finansman ge
reksiniminden) bamsz olarak byyen bir ivme ka
zanmtr. Bunun nedeni, Trkiyeli aktrlerin, banka
larn, irketlerin, rantiyelerin lke dna serbeste
kaytl veya kaytsz sermaye karabilmeleri ve istik
rarsz bir d serbesti ortamnda ar rezerv biriktirme
abalardr. Ksacas, sermaye hareketlerini serbest
letirmenin bir faturas da d borlardaki denetimsiz
bymedir. D borlarla ilgili faiz ykmllklerinin
karlanmas, tek bana ok ar . bir sorun deildir.
1 183
Asl sorun, bu boyutlara ulam olan d borcun a

naparasn vadesi geldiinde demekte, yani stoku n
"dndrlmesinde" yatmaktadr. Uluslararas banka
lara veya tahvil ihrac ile uluslararas piyasalara d
nk borlarn anaparalar, "normal" , yani sakin koul
larda, vadelerinde yeniden borlanlarak "dndr
lr" . Uluslararas deerlendirme kurulular Trkiye'yi
riskli grmee balarlarsa veya bir finansal krize s
rklenme ortam doarsa, vadesi gelen borlar yeni
lenmez; anapara demeleri fiilen imkanszlaabilir. 2 1 .
Yzyln balarnda olduu gibi d bor stokunun
nemli bir blm uluslararas finans kurulularna ait
ise, borcun dndrlmesi, yani yeniden borlanlarak
anaparann denmesi, IMF-Dnya Bankas'nn Trki
ye ekonomisi zerindeki denetiminin srekli klnma
s; bu denetimin ABD 'nin zel konumu nedeniyle d
siyasete tanmas anlamna gelir.
2 1 . Yzyln ilk yllarnda Trkiye toplumu, bu ne
denlerle Cumhuriyet tarihinin en ar bamllk cen
deresi iine girmi olmaktadr.
111
Tablo VIII, 1989 -2002 yllarnn temel makro-ekonomik

gstergelerini, bir nceki dnemin bulgularn ieren
Tablo VII ile ayn sistematik iinde ve 1 9 88'i dnem
sonu ile karlatrarak sunuyor. Bu nicel bulgulardan
hareket ederek ve ara-yllara ait kimi bilgileri de ekle
yerek, ekonominin bu dnemdeki geliim dorultusuy
la ilgili birka saptama ve vurgulama yapmak mm
kn oluyor.
Tablo Vlll Balca Makro-Ekonomik Gstergeler:
1 988-2002
1 988 2002
( 1) Milli Gelir (indeks) 1 00 . 0 1 52 ,6
(2 ) Enflasyon Oran (% ) 70.5 50. l *
(3) Birikim Oran (% ) 26 . 1 16.4
(4) hracat (Milyon $) 1 1 662 39 147
( 5) thalat (Milyon $) 1 3545 47782
(6) Cari denge/ GSMH (% ) + l .8 - 1 .0
( 7) D Bor (Milyon $) 40722 1 33 1 96**
(8) D Bor Yk (% ) 37 . l 52.4
(9) KKBG/ GSMH (% ) 4.8 10.3
Notlar: Birikim oran: Gayri saf sermaye birikiminin gayri saf

yurtii haslaya oran. KKBG: Kamu kesimi borlanma
gereksinimi. D bor yk : D bor anapara ve faiz
demelerinin mal ve hizmet ihra gelirlerine oran.
Kaynak: T. C . Merkez Bankas web sayfas ve Devlet statistik Ens
tits yaynlarndan yaplan hesaplamalar.
( *) 12 aylk ortalama; ( **) Mart 2003
Byme : 1 989-2002 dneminin ara yllarn da dik

kate alarak 1 4 yl iin hesaplanan yllk ortalama b
yme hz % 3 . 2 'dir. Sonu blmnde tekrar ele ala
camz zere, sava yllar dnda Cumhuriyet tari
hinin en dk byme hz bu dnemde gerekle
mitir. stelik bymedeki yavalama, alkantl,
krizli bir srecin iinde gereklemektedir. Bu olguyu
biraz ileride Tablo IX'un bulgularn kullanarak daha
ayrntl olarak zmleyeceiz. Ancak, tablodan orta
ya kan ok arpc bir olgu, 2002 'de sermaye birikim
orannn on drt yl ncesine gre on puan dm
olmasdr. Bu gerilemenin sektrel yansmalar da en
die vericidir. 2 0 0 2 iinde ekonominin d ticarete en
ak olan (veya temel retken) sektrlerini oluturan
tarm, madencilik ve imalat sanayii yatrmlarnn
GSMH iindeki pay, % 4'n altndadr. Bu durum, k
sa dnemli dalgalanmalarnn tesinde , ekonominin
uzun dnemli byme potansiyelinin ciddi biimde
1 185
anmakta olabileceini gsteriyor. Sonu blmnde

gstereceiz ki, 1 9 80- 1 9 88 dneminde potansiyel (ya
ni ekonominin mevcut kaynak donanmyla ulaabile
cei en yksek) byme hz da bir nceki dneme g
re dmtr. (Bkz. ileride Tablo XI) Trkiye'nin yeni
yzyla sermaye birikimi oran ve byme potansiyeli
daha da fazla derek girmesi ok vahim bir durum
dur.
Enflasyon : Neo-liberal reeteler 1 980'i izleyen yirmi

yl boyunca Trkiye'de yapsal ve yapkan zellik ta
yan enflasyonu, geleneksel ve parasalc aralarla n
lemeye altlar ve baarsz oldular. Parasalc yn
temlerden sapld ve dviz kurunun gemi enflas
yonun altna bir politika hedefi olarak veya kendiliin
den ekildii 2000 ve 2 003 yllarnda enflasyon belir
gin bir d me gstermi ; finansal kriz sonunda dviz
kurunun kontrolsz srad yllarda ise ( 1 994 ve
200 1 ) enflasyon da hzla trmanmtr. D dnyada
fiyat hareketlerinin sfr dolaylarnda seyrettii koul
larda Trkiye'de de yksek enflasyonun tarihe kar
ma olasl yksektir.
D ticaret ve cari ilem dengesi : 1 988 ve 2002
yllar arasnda, ithalatn byme hz (% 9 . 4) , ihracat
art orann (% 9 . 0) biraz am ve Trkiye'nin d ti
carete alma derecesi nemli boyutlarda artmtr.
Dk oranl bir byme dneminde ekonominin it
halata bamllk derecesindeki hzl ykselme, AB ile
gerekleen gmrk birliiyle balantl olabilir; ancak
bu, ayr bir inceleme konusudur. Daha ayrntl ara
trmalarmz gstermitir ki, Trkiye mal ihracatnda
rekabet gcn artrabilmitir; ama bunu emek veri
mini ve teknoloji dzeyini uzun dnemde gelitirerek
deil, yerli parann d deerini ve / veya emek maliyet
lerini bask altnda tutarak gerekletirmitir. Bu ol-
j s6
IX. Uluslararas Finans Kapitalin Egemenliine Sancl (;ei . . .
guya yol aan nemli bir etken, yatrmlarn ihracata

dnk sektrlerin dna kaymakta olmasci r. te
yandan Trkiye hizmet ticaretinde , zellikle tl rizm ve
mteahhitlik hizmetleri sayesinde genellikle fo.zla ver
dii iin ve mal tiCfilretindeki byk boyutlu , kronik
aklarn ksmen ka'patabilmektedir. Tablo IX: 'da gz
lenebilecei gibi, cari i'lem dengesi bymeni: yava
lad veya kriz yllarnda ( 1 989, 1 994, 1 99 200 1 )
'
fazla, kriz ncesi yllarda ise byk boyutlu. aklar
vermektedir. Ancak, 1 9 80-89 ve 1 990-2002 o::talama
lar bakmndan, byme-cari ak balants fazla de
imemi grnmektedir.
D borlar : Bir nceki dnemle karlatrldn
da, Trkiye'nin uluslararas ekonomik ilikilerindeki
en patoloj ik deime, daha nce de tartld zere,
d borlarda cari ilem aklarndan bamsz olarak
gerekleen, denetimsiz ve ar bymedir. 13 u olgu
nun, sermaye hesabnn liberallemesini izleyen oto
nom sermaye hareketlerindeki artla yakn ilgisi ol
duuna yukarda deindik. 2003 banda Trkiye,
bylece gelimekte olan ekonomiler arasnda. dnya
nn en ok borlu lkelerinden biri konumuna yk
selmitir. Dnya Bankas'nn "ar borluluk" ltleri
iinde yer alan ve kritik eiin % 30 olarak tqnmlan
d "d bor servis oran"nn, 2002 ylnda Merkez
Bankas verilerine gre % SO'yi at anlaln.aktadr.
Bu, yakn gelecein Trkiye 'sinde, ekonomik ve siyasi
hareket serbestisini kstlayan vahim bir duru :n dur.
Kamu aklan : 1 9 88 ile 2002 arasnda "kamu
kesimi borlanma gereksinimi" (KKBG) olarak adlan
drlan ve tm kamu kesimini kapsayan aklqnn milli
gelire oran % 4 . 8 'den (bu satrlar yazldnda .itenz
"geici" bir tahmin olan) % 1 0 . 3 'e trmanmtu . Ancak,
bu karlatrma, tek bana kamu dengelerirtdeki va
him bozulmann boyutlarn ortaya koymar aktadr.
1 187
KKBG-Milli gelir oran % 1 0 eiini ilk kez l 992'de

am, l 9 9 3 'te % 1 2 'ye ulam; 1 994 krizi sonrasnda
aaya ekilerek 1 9 94- 1 998 yllan ortalamas olarak
% 7 . 8 'de kalm; IMF'nin yeniden Trkiye 'ye girmesiy
le yeni batan trmanmaya geerek 1 999 -2002 ylla
rnda % 1 3 . 3 'lk bir ortalamaya ulamtr. 200 1 krizi
ile birlikte batan bankalarn tm i ve d ykml
lklerinin Hazine tarafndan stlenilmesi bu balam
da belirleyici bir etken olmutur. Ancak, tm kamu
maliyesini derinden sarsan bozulma, kamu bor faiz
lerinin nlenemeyen trman olmutur. Faiz deme
lerinin konsolide bte harcamalarna oran 1 9 88-
1 99 3 arasnda % 1 6 . 2 'den % 24'e ykselmi; bu oran
1 994- 1 99 8 yllan ortalamas olarak % 34 . 6 'y a; IMF'li
yllarda ( 1 999-2002'de) ise dramatik bir trmanmayla
% 44 . S 'e ulamtr. Bu bozulmann en ciddi yansma
s, btenin eitimden savunmaya, salktan adalete
kadar uzanan (ve "kamu hizmeti" olarak anlalan) fa
aliyetlerin gereklemesi iin ayrlan cari ve yatnn
harcamalarnn paynn dramatik bir biimde anma
s ve 1 988'de % 64'ten, 2002'de % 3 3 'e inmesi olmu
tur. Bu anmaya faiz demelerinin dnda (ve daha
snrl llerde de olsa) dier transferler ve rnein
sosyal gvenlik sistemlerine yaplan aktarmlar da
katk yapmtr. Bylece, yeni yzyla girildiinde,
Cumhuriyet tarihi boyunca daima parasz olarak su
nulmu bulunan temel eitim ve salk hizmetlerinde
dahi, "belli bir bedel deyerek yararlanma" ilkesi adm
adm yaygnlam; geleneksel kamu hizmeti anlay,
giderek mteri-satc ilikisine dnmeye balam;
bu dnm dahi, devletin hizmet sunma yetenein
deki anmay nleyememitir.
Sermaye hareketlerindeki serbestlemeyi izleyen
(bu nedenle 1 99 0 'la balattmz) yllarda ekonominin
srklendii alkantl byme srecini biraz daha
1 188
JX. Uluslararas Finans Kapitalin Egemenliine Sancl Gei . . .
yakndan izlemek yararl olacaktr. Tablo IX bu ama

la sunulmaktadr.
Tablodan hareketle yapacamz ilk saptama,
1 9 89-2002 yllarnda gerekleen % 3 . 2 'lik ortalama
bymenin, nceki dnemde sz konusu olmayan (ve
yzde olarak + 8 . 3 ile - 9 . 4 arasnda seyreden) byk
dalgalanmalardan geilerek gereklemi olduudur.
Ulusal ekonominin bu boyutlarda inili-kl bir s
re iine savrulmu olmas, gelecee ilikin belirsizlik
leri artrmakta; burjuvazinin kaynaklarn uzun d
nemli, riskli alanlara balamasn ksteklemekte;
sermaye birikim oranlarnn anmasna ve uzun d
nemli byme eiliminin aaya ekilmesine katk
yapmaktadr.
Tablo 1X Yabanc Sennaye Hareketleri, Cari

Ak ve Byme (Yzdeler)
Yabanc sermaye/ Cari denge/ Byme

GSMH GSMH hz
Birikimli 1980: 1989 2.0 - 1 .4 4.8
Birikimli 1990: 2002 3.0 - 1 .0 3.2
1990 3.0 - 1 .7 9.4
1 99 1 0.2 (+0 . 2) 0.4
1 992 4.3 -0.6 6.4
1 993 7. 1 -3.5 8. 1
Birikimli 1990: 1993 3.8 - 1 .5 5.5
Kriz: 1 994 (-4.8) (+2 . 0) - 6.1
1 995 3.5 - 1 .4 8.0
1 996 5.4 - 1 .3 7. 1
1 997 5.8 - 1 .4 8.3
Birikimli 1995: 1997 4.9 - 1 .3 7.7
1998 1.8 (+0.9) 3.9
1999 4.6 -0.7 -6. l
2000 6.5 -4.9 6.3
Kriz: 200 1 (-8.6) (+2 . 3) -9.4
2002 2.3 - 1 .0 7.8
Kaynak: T.C . Merkez Bankas web sayfas v e DE verileri.

Not: Yabanc kkenli net sermaye girileri "art", klar "eksi"; cari ilem
fazlas "art", a "eksi" iaretlidir.
j sg
Trkiye krisat Tarihi
kinci gzlem, bu dalgalanmalarn ardndaki teme 1

bir etkenle ilgilidir. Milli gelirdeki hareketlerin yn il
yabanc kkenli sermaye hareketlerinin hacmi ve do
rultusu arasnda yakn bir balant olduu anlalyor.
Sermaye girilerinin yavalad veya tersine dnd
her dnemete, byme hz dm v.eya negatife
dnmtr. ( 1 9 98- 1 999 yl, bu saptamaya istisna
gibi grnmekle birlikte , aylk hareketler dikkate al
nrsa, sermaye girilerindeki durgunlamann, eko
nomiyi 1 99 8 'in son eyreinde daralmaya ynelttii ve
bu bozulmann yllk verilerde gzlenemedii ortaya
kacaktr. Ayrca, 1 999 Austos depreminin olumsuz
etkileri, sermaye girilerinde o yl gerekleen artn
byme hzn yukar ekmesini engellemitir. )
B u gzlemler, 1 9 8 9 sonrasnda Trkiye ekonomi
sinin ksa dnemli genileme-durgunlama-daralma
hareketlerinde , nceki dnemlere gre nemli bir nite
lik deimesinin ortaya km olabileceini telkin edi
yor. Sermaye hareketlerin.in denetlendii, yani yerli
firma, banka ve rantiyelerin dtan borlanmalarnn
veya yurtdna kaynak transferlerinin kstl olduu;
yabanclarn ksa vadeli TL katlarna plasman yap
malarnn g veya olanaksz olduu dnemlerde, e
konominin ksa dnemli hareketlerinin balang nok
tas ulusal ekonominin iindedir. Kamu harcamala
rndaki veya vergilerdeki deimeler, i talebi doru
dan doruya etkiler. Merkez Bankas'nn para politi
kasnda deimeler zel kesimin veya bireylerin yat
rm, tketim harcamalar zerinde etkili olur. Nihayet,
giriimciler kendiliinden iyimserlie/ ktmserlie s
rklenip yatrmlarn ykseltir/ azaltrlar. Zaman za
man da bireylerin tketim alkanlklarnda "otonom"
(yani gelir dzeyinden bamsz) oynamalar; art veya
IX. Uluslararas Finans Kapitalin Egemenliine Sancl Gei. . . .
gerilemeler meydana gelir. (rnein tketici kredileri

nin veya kredi kart uygulamalarnn yaygnlamas,
tketim eilimini yukarya eker. ) talebi genileten
veya daraltan bu deimeler, ncelikl e d ticaret, do
laysyla da cari ilem dengesini etkiler. Talep geni
lemesi halinde cari ilem a byr; artan an fi
nansman gereksinimi yabanc sermaye girilerini (
zellikle de d borlanmay) gerekli klar. 1 989 nce
sinde genileme konjonktr iinde iken Trkiye eko
nomisinin ksa dnemli uyum mekanizmasnn ileyi
biimini, talep genilemesi (byme)--+ cari ak--+
sermaye girileri emas zetlemektedir.
Sermaye hareketlerinin serbestletii 1 989 sonra
snda ise, ksa dnemli genileme srecinin otonom
("gelirden bamsz") talep artlaryla balama olana
giderek azalmtr. Ekonomik ynetim ya IMF denetimi
veya uluslararas "rating kurulular"nn gzetimi al
tndadr ve bu kurulular asndan genileyici (b
ymeyi hzlandrmak amacyla kamu aklarn art
ran) maliye politikalar izlemek tabudur. M erkez Ban
kas sadece enflasyonu drmekle ilgilidir ve kendi
sini kurumsal olarak daraltc para politikalarna ba
lamtr. Kamu politikalarndan kaynaklanmayan ge
nileme ivmesinin, irket veya tketicilerin d dnya
dan bamsz otonom kararlaryla balama olasl da
zayflamtr. Bu koullarda, genileme srecini bala
tan en etkili deiken yabanc kkenli sermaye girii
dir. Yabanc sermaye girii, Merkez Banka:s'nn tepki
biimine gre deien! ancak her koulda talep geni
lemesine yol aan bir sre balatr. Bylece balayan
talep genilemesi (ksa dnemli byme) , d ticaret
dengesinden balayarak cari ilem aklarn artrr.
Ancak, genileme evresinde yabanc sermaye girii,
j 191
cari aklarn kat be kat stndedir. Bu yeni koul

larda oluan ksa dnemli (genileme dorultusunda
ki) uyum srecini sermaye girileri-+talep genile
mesi (byme cari ak emasyla zetlemek mm
kndr. Tablo IX, bu emann nicel yansmalarn ve
ekonominin canlanmas veya durgunlamasnn artk
byk lde d etkenlere baml hale gelmi oldu
unu , kabaca da olsa ortaya koyuyor.
iV
Bu blmn balarnda tarttmz gibi, 1 989 sonra

sndaki alkantl srecin kkenindeki etkenlerden bi
ri, dnem banda blm ilikilerinde emek lehine
meydana gelen ani deimeydi. Sonraki yllarda eko
nominin tm deikenlerinde meydana gelen istikrar
szlk, blm ilikilerinde de gzlenecektir.
Tablo X, 1 9 88-2002 yllarna ait blm gster
gelerini seilmi yllar iin sunuyor. Setiimiz yllar,
1 9 89 'da balayan emek lehindeki srecin zirve nokta
sn oluturan 1 99 3 , ilk krizi ieren 1 994, IMF'nin
devre-d olduu 1 996- 1 998 'in son yl ve IMF'li yllar
ve ikinci byk kriz ile sonrasn ieren 1 999-2002'nin
tmdr. Tablo X'u yorumlarken, balang olarak al
dmz 1 9 88 ylnn 1 98 0 sonras yllarda emek gelir
leri bakmndan bir "dip nokta" olduunu dikkate al
mak gerekiyor. Bu kitapta, cret hareketlerini genel
olarak imalat sanayii iinde inceledik; ayn yaklam
Tablo X'da da srdryoruz. rgtl-sendikal ig
cnn byk lde temsil edildii bu cret verileri
nin yan sra tabloda, rgtsz, ancak kaytl ii sn
fn kucaklayan asgari cret verileri de sunulmaktadr.
Grld gibi, asgari cretlerle sanayi kesimi iile-
rinin reel cretleri paralel hareket etmektedir. Bu sap

tama, rgtl-rgtsz ii snf arasnda blm
kartln vurgulayan neo-liberal (Dnya Bankas
kaynakl) blm politikalar zmlemesini Trkiye
bakmndan dorulamamaktadr.
lk nce temel/ birincil blm ilikilerini, yani
genel olarak (kyllk dahil) emek-semaye kartln
temsil eden gstergeleri tartalm.
nemli bir ilk-saptama, kritik dnemelerde ii
vyl snflarnn kaderlerinin, hem bir nceki d
/nemde, yani 1980- 1988 yllarnda, hem de sonrasnda
birlikte seyretmesidir. gc ve tarm piyasalarnn
"kendiliinden" ileyii koullarnda, (yani devletin b
lm ilikilerinde pasifletii durumlarda) bu trden
bir "birliktelii" ekonomik zmlemeyle aklamak g
tr. Nitekim ara yllarda (yani bizim "kritik dneme
ler" olarak nitelendirdiimiz zaman dilimlerinin dn
da) ii ve kyl snflarnn greli durumlar farkl
ynlerde deiebilmitir. Bu nedenle ii-kyl snfla
rnn kader birlii, snfsal g dengelerinin siyasi ikti
dara yansd zam an dilimlerinde geerli olmaktadr.
Bu trden "kritik zaman dilimleri" zerinde dura
lm. "Sermayenin kar saldrs" olarak nitelendirdi-
.
imiz ve askeri rejim/ ilk ANAP iktidar dnemlerinip
zelliklerini nceki blmde inceledik. "Dipten gelen
bir dalga" karsnda siyasi iktidarn ve sermaye snf
larnn geriledii 1 989- 1 993 yllarnda tm blm
gstergelerinin hangi etkenlerle emeki snflar lehine
hzla ve arpc boyutlarda dzeldiini de bu blmn
nceki kesimlerinde tarttk.
Tablo X Balca Blm Gstergeleri, 1 988-2002
W/Y Wr.tefe Wr.tfe Wasg TTH F/Y i(reell R . arb

1988 15.4 100.0 1 00 . 0 --- 1 00 . 0 9.8 - 2 . 5* -7.3
1993 20.7 207.2 1 76 . l 1 00 . 0 130.7 18.2 18.2 4.5
1994 16. 1 57 . 0 1 38.2 7 4 . 5** 1 15.8 16.3 19.7 -3 1 . 5
1 998 19.2 161.7 127.5 88.8 1 80 . 3 28.3 30.7 25.4
1 999 20.9 1 89 . 0 143.6 14.3 1 56 . 2 3 1 .8 36. 1 29.8
2000 --- 1 89 . 7 1 42 . 7 98.9 1 46 . 1 25.6 -9.4 13.3
200 1 --- 163.5 1 32 . 8 85.6 1 12.2 -
-- 20.9 -7. l
2002 --- 1 53 . 6 127.6 ---
1 14.9 -
-- 25.3 33 . 1
Terimler W / Y : Katma deer iinde cret pay; Wr. tefe: Toptan fiyatlarla
indirgenmi imalat sanayii reel creti; Wr. tfe: Tketici fiyatlarla indirgen
mi imalat sanayii reel creti; Wasg: Tketici fiyatlarla indirgenmi asgari
reel cret; TTH : Tarmn ticaret hadleri (tarm/ sanayi fiyat makas) ; F/Y:
Faizlerin milli gelir iinde pay; i(reel) : Yllk ortalama devlet i borlanma
faiz oranlarnn ayn yln TEFE'si ile indirgenmi reel ora:; r. arb: Arbitraj
getirisi [( l + i . nominal) / ( l +e)]- 1 , (e= 1 9 8 8-2000 iin $ 1 + 2 D M , 200 1 -2002 iin
$ 1 + 1 'den oluan dviz sepetinin yllk art oran.)
Kaynaklar lk stun: DE imalat sanayii verileri, Stun 4: DPT cret seri
leri; Stun 5, 7, 8: T.C. Merkez Bankas web sayfas; Stun 6: Temel ( 1 9 88)'in
faiz geliri bulgularna, devlet i bor faiz demeleri eklenmi; sonraki yllar
toplam vadeli TL mevduatna (bkz. Bankalar Birlii, Bankalanmz verileri)
ortalama yllk mevduat faizi uygulanarak elde edilen faiz gelirlerine devlet
bor faiz demeleri eklenmitir.
(*) 1 989 , (**) 1 9 9 5 .
Buna karlk krizler, "sermayenin rvan ald"

dnemelerdir. nceki dnemde 1 9 78- 1 980 krizinin
sonunda, bu blmde incelenen dnemde ise 1994 ve
200 1 'de blm gstergelerinin birlikte ve hzla e
meki snflar aleyhine dnmesi tesadfi deildir.
Bu olgunun nedenleri, Marx'tan bu yana politik iktisat
yazn tarafndan kuramsal ve olgusal dzlemlerde de
rinliine incelenmitir. Kapitalist bir sistemde, emein
greli durumundaki ilerleme ekonomik ve politik an
lamda "tolerans snrlar"n at anlarda, krizler "d
zeltme operasyonu"nu gerekletirme ilevi grrler.
Yakn gemite, gelimekte olan lkelerde finansal
kargaayla balayan krizlerin patlak verdii tarihlerin,
emek lehine blm ilikilerinin "zirveye" ulat
119 4
IX. Uluslararas Finans Kapitalin Egemenliine Sancl Gei. . .
dnemeleri izledii ; krizlerin d e b u "sapma"y d

zeltme ilevi grd UNCTAD 'n 2 000 tarihli raporu
nun iV. Blmnde de ayrntyla incelenmitir. Tablo
X'da etlenen Trkiye bulgular da, ana hatlaryla bu
saptamay dorulamaktadr.
Trkiye'de blm ilikilerindeki emek lehine
"sapma"y dzeltme ilevi, finansal/ ekonomik krizlerin
yansra (bkz. 1 9 9 4 ve 200 1 verileri) , IMF mdahalele
ri tarafndan da stlenilmitir. Ekonomi politikalarnn
IMF denetimi altna girdii 1 999 sonrasnda, blm
ilikilerinin sistematik olarak emek aleyhine, serma
yenin lehine dnmesi, tesadfi olmasa gerektir. IMF
reetelerinin bu erevedeki eleri, 1 999 sonrasnn
eitli niyet mektqplar ve standby anlama metinle
rinde rahata izlene bilir.
Tablodaki reel cret bulgular, toptan (TEFE) ve
tketici (TFE) fiyatlaryla hesaplanrsa farkl sonu
lar veriyor. Toptan eya fiyatlarn kullanarak yaplan
hesaplama, iveren iin birim emein reel maliyetini,
tketici fiyatlaryla yaplan hesaplama ise, cretin ii
snf iin reel alm gcn temsil eder. Bu bakmdan
yorumlandnda, 1 993-2002 yllarnda iilerin reel
gelirlerindeki % 2 8 'lik anmann, reel emek maliyetle
rindeki % 26 'lk d meden daha fazla olduu ortaya
kyor. Dahas, reel cretlerdeki dip nokta ile 2002
arasnda, reel emek m liyetlerindeki art (% 54) , reel
cret gelirlerindeki artn (% 28) bir hayli stnde
kalmaktadr. 1 978- 79 cret verilerini 1 9 88 ile birlikte
sunan Tablo VII bulgularn Tablo X ile biletirirsek
grlecektir ki, 1 978-79 ile 2002 arasnda, yani he
men hemen bir eyrek yzyl boyunca, reel cret ma
liyetleri % 9 artm; cretlerin reel alm gc (reel ge
lirler) ise % 1 4 orannda gerilemitir. Tm bu bulgular,
reel cret hareketlerinin ne sa'ya (iverene) , ne de
Musa'ya (iiye) yarandn gstermektedir.
1 1 95
1 970'li yllarn sonu, cret hareketlerinin bir zirve

noktas olmakla birlikte, bu tarihle 2002 arasnda sa
nayi kesimi hemen hemen misli byd halde,
reel cretlerin 2002 'deki dzeyi (ister emek maliyeti,
ister gelir olarak hesaplansn) , cret paynda ok b
yt boyutlu bir anma meydana geldiini gstermek
tedir. 1 9 78-79 ile 1 999 arasnda, % 37'den % 2 1 'e
seyreden bu gerileme, sonraki yllarda hzlanarak s
regelmi olmaldr.
1 9 88 sonrasnda tarm-sanayi fiyat makasnn,
esas olarak reel cretlerle ilgili evrimi izlediini ve
2002 ylnda, 1 988'deki dip noktaya gre % 1 5 civa
rnda dzelmi olduunu gzlyoruz. Ancak, karla
trmay 1 9 78-2002 dnemine uzatrsak, bu dnemde
tarm kesimi yzde 28 orannda byrken, iftilerin
greli fiyatlarnn ( 1 978-79 ortalamas esas alnrsa)
yzde 30 gerilemi olduunu; farkl bir ifadeyle ifti
nin alm gcndeki kayplarn, retim art ile telafi
edilemediini saptyoruz. 25 yl nce tarm kesimi cari
fiyatlarla milli gelirin yzde 30'unu, bugn ise sadece
yzde 1 2 'sini oluturuyorsa, bunda tarmsal fiyatlar
daki kn de nemli katks vardr.
Tablo X'un deerlendirilmesini, bu kez, ikincil/ tali
blm ilikilerine, yani tablonun son stununa
tayalm.
ncelediimiz dnemin banda kayt-ii faiz gelir
lerinin GSMH iindeki pay % 9 . 8 , reel faiz oranlar ise
negatifti. Sermaye hareketlerinin serbestletirilmesini
savunanlar, metropol lkelerden Trkiye 'ye akacak
sermaye hareketlerinin, yksek faiz oranlarn aa
ya, yatrm oranlarn ise yukarya ekmesini umuyor
lard. 1 989 sonrasndaki gelimeler bu beklentiyi do
rulamamtr. Tam tersine, faiz gelirlerinin milli gelir
iindeki pay, 1 99 1 - 1 995 yllarnda % 1 5 eiini, 1 996-
1 999 aralnda ise % 30 eiini aarak adm adm

ykselmitir. Reel faiz oranlar da ayn sre iinde hz
la artmtr. Tabloda grld gibi, neo-liberal bek
lentinin reel faizler bakmndan gerekletii tek yl,
2000 olmu; ancak 200 1 krizi ve sonras faizleri tekrar
yukar ekmeye balamtr. Yeni yzyln banda fa
izlerin milli gelir iindeki pay, Trkiye faal nfusunun
% 40 'n barndran tarmn payn iki mislinden daha
fazla amaktadr. Bu boyutlara ulam faiz paynn,
tm dier gelir trleri zerinde ar bir bask olutur
mas da kanlmazdr.
Nitekim, stanbul Sanayi Odas'nn verilerine gre
500 byk sanayi irketinin toplam katma deerleri
iinde faiz giderlerinin pay 1 997-200 1 arasnda % 45'e
ulam; irketlerin brt (faiz ve vergi demelerinden
nceki) karlarnn giderek artan blmleri bankalar
sistemine aktarlmt;-. Byk sermaye bu koullara
belli llerde uyum salayabilmitir. irketlerin bir
blm, likit kaynaklarn giderek artan oranlarda i
letme sermayesi (yani retim) yerine repoya, yatrm
fonlarna, hazine bonolarna balamtr. Tipik bir r
nek, 1 994 krizinin iinde otomobil irketlerinin iile
rini cretsiz izine karmalar, cret fonundan sala
dklar kaynak tasarrufunu yl ortalarnda ihra edilen
ay vadeli ve sper faizli Hazine bonolarna yatrma
lardr. Yl sonunda bu irketlerin retim faaliyetlerin
dn doan zarar, faiz gelirlerindeki byk artla telafi
edilmi; 1 994 bilanolar karla kapatlabilmitir. Bu
eilimler zaman iinde yaygnlam ve 1 999-2002 a
rasnda 500 byk zel irketin faiz gelirleri, iletme
karlarn amtr. letme sermayesini likit plasman
lara kaydrabilme , yani anlk bir kararla sanayi ser
mayesinin rantiyelemesi, byk sermayenin bir ayr
caldr. Kronik borlu kk-orta sanayici ise, finans
kapital karsnda aresizdir ve artan faiz ykn , c

retlere yanstabilme dnda seenei yoktur.
Bu dnem Trkiye 'ye giren ve dar kan scak
paray denetleyen uluslararas rantiyeler ve finans ka
pital iin de altn yllar olmutur. Dvizi Trkiye'ye ge
tirip cari kurdan bozduran; elde ettii TL'yi hazine bo
nosuna (veya bir baka plasman aracna) yatran; yl
sonunda bu plasman tasfiye edip tekrar dvize dnen
yabanc rantiyeyi dnelim. Bu tr scak paradan
elde edilen (dviz cinsinden) kazanca "arbitraj getirisi"
diyoruz. Tablo X'un son stunu yabanc paralar cin
sinden bu getirinin yllk ortalamalarn veriyor. Arbit
raj getirisi faiz oranlar yksek, dvizdeki art hz
dk kaldka ykselir. Tablodaki veriler ara yllar
da ierdiinde grlmektedir ki, bu getiri oran, 1 989
ve sonrasnda sadece yl negatif olmutur ve bun
lardan ikisi ( 1 994 ve 200 1 ) yksek devalasyon ylla
rdr. Geri kalan on bir yln ortalama arbitraj getirisi
dviz zerinden yzde 2 3 . 1 'dir. Ve 1 996, 1 999 ve
2002'de dolar-euro zerinden elde edilen arbitraj geti
risi % 30-33 arasnda belirlenmitir. Bunlar Bat eko
nomilerindeki finansal aralarla karlatrldnda,
astronomik getiri oranlardr.
Bu bulgular gstermektedir ki, 1 989 sonras yerli
ve yabanc finans kapital ve rantiye ikilisi bakmndan
"altn yllar"dr. Ancak finansal kriz dnemleri, yerli
bankalarn batmasna, yksek devalasyon nedeniyle
yabanc rantiyelerin TL plasmanlarndan byk ka
yplara uramalarna da neden olabilir. Keza borlar
dviz, kazanlar TL ile olan irketler de byk zarar
larla karlarlar. Ne var ki kriz koullarna uyum
salama yetenei bakmndan da sermaye gruplar
farkllamtr. rnein, 200 1 devalasyonundan he
men nce Merkez Bankas'ndan dviz satn alan ban-
1 198
IX. Uluslararas Finans Kapitalin Egemenliine Sancl {Jei .
kalar listesi gstermitir ki, bata Citibank ve I) eutsche

Bank olmak zere yabanc bankalar Trkiye 'den 2 . 9
milyar dolar karabilmilerdir. 2000 ylnn ; onlarn
da finansal krizin ilk dalgas Trkiye'yi sarsnc a imza
lanan standby anlamas, yabanc bankalarP. Trki
ye'den alacaklarna Hazine garantisi getirmi; bylece
Trkiye'yi ar borlanmaya srkleyerek kfizin n
koullarnn olumasna katk yapan uluslafaras fi
nans kapitalin 200 1 krizinin maliyetine kat lmamas
salanmtr.
Kriz koullarnda likit kayna olan rantiye grup
lar, hzla trmanan faiz oranlarndan ksa cinemde
byk kazanlar elde edebilirler. te yandm batk
bankalarn tm ykmllkleri ve zararlar da T. C.
Hazinesi tarafndan stlenildii iin, finansal krizlerin
maliyeti son tahlilde Trkiye toplumunun ttl m, (ve
kamu maliyesinin daha nce incelediimiz :adaletsiz
nitelii dikkate alnrsa) ncelikle de emeki ka.tmanla
r tarafndan stlenilecektir. Krizden saknm:a esnek
likliinden tamamen yoksun olan tek snf i?i snf

dr.
Tablo X'un 2 0 . yzyldan 2 1 . yzyla eilirken
sunduu blm gstergelerinin bilanosuru ve bu
bilanonun olumasn salayan ekonomik o:rtam t
myle deerlendirdiimizde, 1 990 ve sonrasnLn "ulus
lararas finans kapitalin egemenliine sancl gei yl
lar" olarak nitelendirilmesi hakllk kazanyor: .
X. Sonu : Baz Ana izgiler
Trkiye'nin 1 9 08-2002 yllarnn, yani hemen hemen

yz yl kapsayan bir zaman diliminin iktisat tarihi ne
gibi ana izgiler ortaya koymaktadr? Bu tarihin bize
rettii ilgin bilgiler kmesinin tesinde, ne gibi te
mel eilimler ortaya kmakta; bunlar ne trden sap
tamalar (hatta mmknse genellemeler) yapmaya im
kan vermektedir?
Bizce bu sorulan iki tema altnda tartabiliriz: Bi
rinci olarak, incelenen zaman sresi iinde retim
glerinin geliim temposu ve eilimleri zerinde o
daklamak; Trkiye ekonomisinin, incelenen uzunca
dnem iinde duraan m, dinamik mi zellikler ier
dii sorusunu incelemek yararl olacaktr. kinci ola
rak, 1 9 08-2002 aras, Trkiye' de kapitalizmin gelitii
ve yerletii yllardr ve bu dnme 1 9 08'de patlak
veren, . btn tkezlemelerine ve aksaklklarna ra
men sonraki yllarda devam eden bir burjuva devrimi
uzunca bir sre damgasn vurmutur. Bu ereve i

inde tartlmas gereken sorun, sz geen devrimci
dnmn doksan ksur ylda bir trl tamamla
namamasndan ve bylece Trkiye kapitalizminin geli
im biiminde, gerek ekonomik yapya, gerek siyasi
yapya ilikin bir eylerin eksik kalm olmasndan
kaynaklanyor. yle ki, yeni yzyln balarnda Tr
kiye hem dnya ekonomisi ile eklemlenmesinde, hem
de isel olarak kronik gerilik unsurlar tamaktan, k
sacas azgelimilikten kurtulamam; kemale ermi
bir burjuva demokrasisi yerine, uzunca bir sre pop
lizm ile eitli renklerde (ancak yzyln sonlarna do
ru reformist deil tutucu karakterleri ar basan) as
keri rej imler arasnda yalpalamaya mahkum kalm;
dnemin sonlarnda ise lkenin geleceini uluslarara
s kapitalizmin g odaklarna devretmi grnmekte
dir.
imdi bu saptamalar biraz daha derinliine tart
alm:
il
Tek bana yetersiz olmasna ramen, ekonoik ge

limenin en btncl ve sentetik gstergesi olarak
kabul edilen milli gelir serileri, Cumhuriyet ncesi d
nem iin yoktur. 1 9 23-2002 yllar boyunca, bu kitap
taki dnemler iinde ve 79 yln tm itibariyle milli
gelirde sabit fiyatlarla (reel olarak) hesaplanan by
me hzlarn Tablo Xl 'de sunuyoruz.
lk nce, Trkiye Cumhuriyeti'nin 79 yllk tarihini
kapsayan ortalama yllk byme hz zerinde dura
lm . Dnemin tmnde gerekleen % 4. 9 'luk byme
hz, Trkiye ekonomisi iin dinamik-duragan deer
lendirmelerinden hangisini geerli klmaktadr?
X. Sonu: Baz A na izgiler
Yant, "ne birincisi, ne de dieri" olmaktadr. Bu

sorunun tartlmasn evket Pamuk'un kii bana
uluslararas GSYH verileri zerindeki bulgularn
Tablo XII 'de kullanarak yapalm. Grlmektedir ki,
Trkiye ekonomisinin 1 9 1 3 / 1 9 50 ile 2000 yllar ara
sndaki byme hz, seilmi lkeler ve corafi blge
lerle karlatrldnda "ortalarda" bir konumda yer
almakta; Msr, Hindistan, Afrika ve Latin Amerika'y
amakta; Japonya, Kore ve in ile Gney Avrupa'nn
(talya, Portekiz, Yunanistan ve spanya'nn) gerisine
dmekte ; yzyln banda dnya ekonomisinin met
ropollerini oluturan ABD ve B. Avrupa arasndaki
fark ise kapanmamaktadr.
Tablo X1 Dnemler inde Byme Hzlan, 1 923-2002,

Yzdeler
Gerekleen Potansiyel
byme byme*
Ak ekonomi koullarnda yeni- 8.6 6. 1
den ina: 1 924- 1 92 9
Korumac-devleti sanayileme: 5.8 6.7
1 930- 1 939
Bir kesinti - kinci Dnya Sava: -6.0 o.o
1 940- 1 945
Dnya ekonomisi ile farkl bir ek- 10.2 8.9
lemlenme: 1 946 - 1 953
Tkanma ve yeniden uyum: 1 954- 4.4 4.6
1 96 1
e dnk, da baml genileme 6.5 6.8
v e veni bunalm ( 1 962- 1 979)
Sermayenin kar saldrs: 1 980- 4.9 3.5
1 988
Uluslararas finans kapitalin ege- 3.3 3.3
menliifue sancl e:ecis: 1 989-2002
Cumhurivetin 79 vl 4.9 4.9
(*) Potansiyel byme hznn her dnem iin hesaplanmasnda

kullanlan balang ve bitim yllar (tablodaki srayla) : 1 926-
1 929, 1 93 1 - 1 93 9 , 1 939- 1 948, 1 948- 1 953 , 1 953- 1 963, 1 963-
1 976 , 1 976- 1 987 ve 1 987-2002 'dir.
o
Karlatrmay byk zaman aralklar ieren d

nemlere intikal ettirdiimizde, Trkiye ekonomisinin
greli konumunun zaman iinde (zellikle 1 973 son
rasnda) bozulduu ortaya kmaktadr. 1 9 50- 1 973
dneminde Trkiye 'nin byme hz, Hindistan, in
ve Msr' amakta iken, neo-liberal politikalarn dam
gasn tayan 2 0 . yzyln son eyreinde bu lkelerin
gerisine dmektedir. O
Tablo Xll 1 9 1 3 (1 950) -2001 Yllan Arasnda Kii

Bana GSYH Art Oranlan, Uluslararas Bulgular
(1 990 ABD dolan cinsinden)
1913 1 950 1 973 2000

1rkive 1 . 00 1 . 33 3. 13 5.00
1rkive ---
1 .00 2.35 3.75
Cin 1 . 00 0 . 80 1 . 52 5.65
Hindistan 1 .00 0.9 1 1 . 27 2 . 59
Kore 1 . 00 0 . 86 3. 18 13.6 1
Msr 1 . 00 0 . 98 1 .40 2.9 1
Japonva 1 . 00 1 .39 8.26 1 4.74
ABD 1 . 00 1 .80 3. 1 5 5. 1 6
B.Avruoa 1 .00 1 .36 3.30 5 . 08
G.Avrupa 1 . 00 1 . 27 4. 17 6 . 83
L.Amerika ---
1 .00 1 . 53 1.81
Afrika ---
1 . 00 1 . 20 1 . 65
Kaynak: Pamuk (2002) .
Bu gzlemleri, daha ayrntl dnemlendirmemizi

ieren Tablo XI 'in bulgularyla birletirelim. Dnem
lerde gerekleen byme hzlar, tablonun ilk stu
nunda sunuluyor. Bu karlatrma uzun olmayan
zaman dilimlerinden bazlar iin yanltc olabilmek
tedir. zellikle, balang yl 1 92 3 ve 1 945 gibi sava
koullarnn son bulduu veya 1 9 80 gibi yllk bir
bunalmn "dip noktas" olarak alndnda, dnem
boyunca gerekleen ortalama byme hz aldatc bir
biimde yksek kmaktadr. Bu yanltc izlenimi or-
1 2 04
X. Sonu: Baz Ana izgiler
tadan kaldrmak iin, her dnemin "potansiyel by

me" ( farkl bir ifadeyle mevcut kaynaklarla ulalabile
cek en yksek byme) hzn hesaplamak yare.rl ol
maktadr. "Tepeden tepeye" diye anlan pratik bir yn
tem , sorun ieren balang ve bitim yllarnn pemen
ncesi veya sonrasnda milli gelir art hzlannn'l yk
sek bir eie ulat zirve noktalan arasndaki orta
lama bymeyi, "potansiyel byme" olarak he sapla
maktr.
Dnemleri, byme patikalar bakmndan kar
latrdmzda birka ilgin saptama yapabiyoruz.
Cumhuriyet tarihinin yksek (% 6 . 5 'i aan) pot@.nsiyel
byme hzlarna ulat dnem, 1 9 3 4 - 1 93 9 ,
1 946- 1 9 5 3 v e 1 962- 1 979 yllan olarak belirleniyor. z
lenen politika modeliyle ekonominin byme pptansi
yeli arasnda bir balant kurmaya alrsak, d
dnyaya bfr ham madde ihracats konumund a al
ma yneliini temsil eden 1 946- 1 9 53 dnemecinin,
dnya ekonomisinin ayn tarihlerdeki canlanma kon
j onktrnce etkilendiini ve bu konj onktrn Kore
sava bitiminde son bulmasyla birlikte, yani ksa s
rede , . Trkiye ekonomisinin de tkanmaya srklendi
ini belirliyoruz. Bu ereve iinde, 1 9 30-39 v 1 962-
1 979 yllarna damgasn vuran i piyasaya dayal,
mdahaleci-devleti birikim modelinin "kalk-nmac"
zelliklerinin, aada tekrar tartacamz alternatif
(entegrasyoncu) modele gre ar bastn, ihtiyatla da
olsa syleyebiliyoruz.
Bu balamda daha da nemli bir saptama, ilk n
ce d ticaret, sonra da sermaye hareketleri bc=.kmn-.
dan dnya ekonomisine yeni batan almay ieren
1 9 80 'li ylardan itibaren Trkiye ekonomisiniin hem
gerekleen, hem de potansiyel byme hzlarinn gi
derek dmekte olmasyla ilgilidir. Trkiye eJieonomi-
sinin yeni yzyla % 3- 3 . 5 civarnda byme hzlary l 1 1

girmesinin, iktisadi yapnn (rnein spanya, Yuna ,
Portekiz ekonomileri gibi) olgunlamasndan kaynak
land sylenemez. Zira, Trkiye ekonomisi hala ta
rmda ve kentsel ekonomide byk boyutlu emek re
zervleri tayan azgelimi yapsal zelliklerini koru
maktadr. Ve Tablo XII 'de gzlendii gibi, bu anlamdA
ok daha "olgun" zellikler tayan Gney Avrupa e
konomileri, 2 0 . yzyln son eyreinde , Trkiye eko
nomisinin hyme hzn aabilmilerdir. Durgunla
ma eilimini, sz geen dnemlere damgasn vuran
neo-liberal politikalarn sermaye birikim oranlar ve
yatrmlarn profili zerindeki etkilerine balamak da-
ha doru grnmektedir.
1 9 23-2002 yllarnn tm dikkate alndnda % S'e
yaklaan bir byme hz, yukarda da deinildii gibi,
Trkiye ile Bat arasndaki kii bana den gelir
farklarn, kabaca, deimeden korumutur. Bu bul
gu , "Bat ile gelir uurumunun kapanmas" olarak an
lald takdirde "azgelimiliin almas" hedefi ba
kmndan Trkiye ekonomisinin 2 0 . yzyl iinde ba
arl olamadn ortaya koymaktadr. Tek bana bu
olgudan hareketle, 20. yzyl Trkiye ekonomisine
durgun, statik zelliklerin egemen olduunu sylemek
mmkn deildir. Ancak, bu tarih diliminin son ey
rek yzyl iinde benzer konumdaki baz lkeler di
namik bir gelime srecine girmi iken, Trkiye'nin
prematr bir duraanlk patikasna srklenmi ol
mas endie vericidir. Ne var ki, bu nicel saptamalar,
azgelimilik sorunsalnn tartlmas bakmndan ye
terli deildir. Tartmay bu alana verimli bir biimde
tayabilmek iin Trkiye'nin kapitalistleme sreci
nin ieriini ve kimi zelliklerini yeni batan eletirel
bir szgeten geirmemiz gerekiyor
111
retim glerinde meydana gelen bu gelimeler, bir

yandan Trkiye'de kapitalist retim biiminin toplu
ma giderek egemen olmasna imkan vermi; te yan
dan da bu retim biiminin geliimi sayesinde gerek
lemitir. Bylece, 2 0 . yzyl Trkiye iktisat tarihi, ay
n zamanda Trkiye'de kapitalizmin geliiminin tarihi
dir.
Kapitalist bir toplumsal sistemin yerlemesinin
evrensel deilse bile yaygn bir n-koulu, siyasi ikti
dar ve st yap sorunlarn bir burjuva devrimiyle
zmesidir. Trkiye'de burjuva devrimi iin bir ba

lang yl saptanacaksa, bunun 1 908 olduunu bu
almann birinci blmnde ileri srdk. Ancak,
1 9 08 devriminin, 1 5 yl sren bir devrim srecinin
sadece balangc olduunu , brokratik aristokrasinin
iktidardan uzaklatrlmasnn ve modern bir burjuva
devletinin kurumlarnn ina edilmesinin sadece ilk
admn oluturduunu da belirttik. Sonraki yllar ve
on yllar bu devrim atlmnn ikincil (fakat yine de ha
yati) dalgalarn ve kapitalist retim biiminin yerle
mesinin kritik aamalarn ve dnemelerini olutur
mutur.
Kemalist devrimin, bu anlamda 1 9 08 devrimini
tamamlayan ikinci bir dalga olduu sylenebilir. Milli
mcadele, cumhuriyetin kuruluu ve bu kuruluu iz
leyen st-yap "devrim" leri , bir kere ulusal bir kapita
list gelimenin n-koulu olan siyasi bamszlk so
rununu radikal bir biimde zm; ikinci olarak sal
tanat ve hilafete son vererek eski rej imin siyasi ku
rumlarn tasfiye etmi ve nc olarak da kapita
lizmin hukuki ve kurumsal st-yapsnn (ou kez Ba
t' dan aktararak ve bu yzden ulusal bir sentez olu-
turamama eletirisine kendisini ak tutarak) ana un

surlarn ina etmitir.
Buna karlk ulusal bir ekonomi oluturma sre
cinin, kalc ve ciddi bir biimde 1 9 30 sonrasnda ba
ladn syleyebiliriz. Byk dnya buhrannn, ko
rumac-devleti iktisat politikas senteziyle karlan
mas ve 1 9 5 0 sonrasndan farkl olarak ulusal (ve esas
olarak devletin harekete geirdii) kaynaklara dayana
rak (d denge iinde) sanayilemeyi balatabilmesi,
Trkiye kapitalizminin geliiminde nemli bir olgun
lama aamasdr.
1 946- 1 9 5 0 yllar iinde ok partili parlamenter
demokrasiye geilmesi ve CHP'nin iktidardan seim
yoluyla uzaklatrlmas, baz yorumculara gre bir
anti-Kemalist kar devrim, bazlarna gre ise Cum
huriyet tarihinin tek devrimci dnmdr. Biz her
iki gr de abartmal ve hatal buluyoruz. Bu olay,
bizce , otoriter-patemalist (ancak, zellikle sava ylla
rnda otoriter-baskc zellikleri ar basmaya bala
yan) bir rejimden, ksaca parlamenter poplizm teri
miyle nitelendirebileceimiz bir dier rejime gei ola
rak olumlu; bamsz nitelikleri ar basan bir ekono
mik yapdan baml bir yapya gei olarak da olum
suz zellikleri birlikte iermektedir. Bu dnm,
1 9 54'ten itibaren artlarn zorlamasyla ye 1 962 ' den
itibaren bilinli olarak ithal ikameci bir sanayileme
politikasyla birleince , ekonominin ileyiine , dnya
ekonomisiyle eklemlenmesine ve zellikle blm s
relerine nemli yenilikler getirmitir. Ancak, bu yeni
liklerin hem siyasi, hem ekonomik dzeyde zgrlk
ve kalknmac zelliklerle baskc ve bamllk ya
ratc zelliklerin elikili bir bilekesini oluturduu
sonraki yllarda ortaya kacaktr.
1 9 60'l ve 1 9 70'li yllar, bu bakmdan , bu ye ni

modelin siyasi ve iktisadi unsurlar arasnda sente z
yllardr. ktisadi boyutuyla, sanayilemenin nc e
yaygnlat, sonra derinlemeye balad bir dne:n
sz konusudur. Dnem sonunda sanayinin milli has
ladan ald pay tarma yaklam; " makine yap an
makineler yapmak" , "ar sanayiye ynelme" temalar ,'
siyasi sloganlar dzeyinden planlama srecine ve ger
ee intikal etmeye balamtr. Ancak bu gelimen in
ok nemli arpklk ve gerilik unsurlaryla i ie mey
dana geldii de, aada ele alacamz bir dier ger
ektir. Siyasi dzeyde . ise, "parlamenter poplizm " ,
1 9 7 1 ylnda iki buuk yllk, 1 9 80'de ise daha uzu. n
bir sre iin kesintiye uram ve bu modelin uzu. n
dnemli istikrar unsurlarndan yoksun olduu ortaya
kmtr. " Parlamenter poplizm" ile burjuva demok
rasisi arasndaki farka bu blmn sonunda tekrar
dneceiz.
2 0 . Yzyl Trkiye iktisat tarihinin bir dier ilgin
retisi, iktisat politikalar (ve bu politikalarla balan
tl ideolojik tavrlar) zerinde iki ayr izginin ak ve
ya kapal biimde , fakat srekli olarak bir atma ve
hesaplama iinde bulunmalardr. Trkiye'de kapita
lizmin gelimesini kolaylatracak veya hzlandrac ak
iki ayr reete olarak da yorumlanabilecek olan, ancak
taraftarlarnca ou kez sadece, "Trkiye nasl kalk
nabilir?" sorusunun yantlar olarak gsterilen bu iz
gilerden birisi, da ak, entegrasyoncu, ve piyasa
serbestisine dayal; dieri ise korumac, ulusal, mda
haleci-devleti politikalardan olumaktadr. Bu i ki
farkl " felsefe" nin, Trkiye'ye zg bir atma iin de
olmadna da daha nce deindik. Serbest ticareti ve
piyasa mekanizmasn ycelten klasik ve neoklasik ik
tisat okullar ile kapitalizmin geliiminde ge kalan k-
Trkiye ktisat. Tarihi
ta Avrupa's lkelerinde ve zellikle Almanya'da yee

ren korumac-mdahaleci okullar arasndaki polemik
leri, Osmanl dnrleri de olduka erken bir tarihte
izlediler, benimsediler ve aktardlar.
Bylece, dnce plannda Sakzl Ohannes Paa,
Portakal Mikail Bey, Cavit Bey, Aaolu Ahmet, 1 945-
sonrasnda Ahmet Hamdi Baar, Demokrat Parti'nin
fikir babas olan eitli yazar ve dnrler ve 1 9 80
sonrasnda eski tartmalar yeni giysiler iinde (ve o
u kez zgnlk iddiasyla birlikte) piyasaya sren ik
tisatlar, dnrler ve i ve d sermaye evrelerinin
szcleri, yz yldr, devlet mdahalesinin (ve brok
rasinin) kaynak tahsisini bozup israf yarattn; ite
piyasa serbestisinin, dta ise serbest ticaretin etkinlik
salayp refah artracan savundular. Buna karlk
Akyiitzade . Musa Bey, Ahmet Mithat Efendi, Ziya
Gkalp, Recep Peker, Kadro'cular, 1 960 sonrasnda
DPT'nin kurucular, Yn Dergisi ve ok sayda sola
dnk yazar ve iktisat tarafndan savunulan, kal
knmann sanayileme anlamna geldii, bunun da ge
ri kalm bir lkede da kar koruma, ite ise devlet
eliyle salanan planl bir birikimle gerekleebilecei
gr de pek az yeni unsurla zenginleerek zaman
mza kadar gelmitir.
Bu iki izgi arasndaki dalgalanma iktisat politika
larnda da gzlenmitir. ttihat-Terakki'nin maliye na
zr Cavit Bey'in ak pazar, serbest piyasa politikala
ryla, Harb- Umumi yllarnn " milli (ve mdahaleci)
iktisat" politikalar arasndaki atma; byk buhra
nn ncesi ve sonrasnda " liberal-ak kap" politikalar
ile " korumac-devleti" politikalar arasndaki hesap
lama; kinci Dnya Sava'nda Refik Saydam'n piya
sa kontrollerine, kr Saraolu'nun piyasa serbes
tisine dayal sava ekonomisi seenekleri arasndaki
yalpalamalar; 1 9 46 sonrasnn siyasi iktidarlarna (ve

zellikle Demokrat Parti'ye) egemen olan (ancak
1 9 54'te artlarn zorlamsyla kesilen) "liberalizm" ile
1 960 sonras planlamasna egemen olan ithal ikameci
ve devletin denetiminde (ancak zel birikimin destek
lendii) iktisat politikalar arasndaki dalgalanmalar ve
nihayet 1 9 80'de yeniden ie ve da kar " piyasa eko
p omisine dn ve da alma" iddiasyla balatlan;
sonraki yirmi yla damgasn vuran; ancak her aama
snda youn eletirilerle hesaplamak zorunda kalan
neo-liberal dnm, iktisat politikalarnda durma
dan tekrarlanan senaryolarn varln gstermektedir.
Bu sistematik tekrarlar, aslnda 20. yzylda azge
limi lkeler iin kapitalizmin gelimesinde ana izgi
leriyle iki farkl birikim biiminin nesnel alternatifler
olarak var olduunu gstermitir. Bu iki yol arasnda
zamandan (yani, dnya ekonomisinin iinde bulundu
u konjonktrden) ve mekandan (hangi lkede , hangi
gelime aamasnda bulunulduu hususundan) ve
toplumun siyasi ve ekonomik yaps ve yazgs zerin
deki ideolojik tavrlardan (rnein blm ve bam
szlk gibi kavramlar zerindeki grlerden) soyut bir
deerlendirme ve karlatrma yapmak anlamsz olur.
Sadece tarihsel deneyimlerin rettikleri ve kuramsal
zmlemelerin getirdii ip ular, bu iki alternatiften
her birinin belli nesnel durumlarda hangi tr sonular
yaratabilecei hususunda baz nermeleri, ihtiyatla
ortaya atmamza imkan veriyor. Bu ereve iinde , en
tegrasyoncu-liberal alternatifin, bir azgelimi lke i
'
in, uluslararas ihtisaslamann doal eilimlerine
uyan bir gelime biimi anlamna geleceini; d kon -
j onktrdeki (zellikle dnya ticaret hacminde ve ulus
lararas sermaye hareketlerindeki) oynamalara fazla
duyarl bir ekonomik yap tretecei ngrlebilir. Ko-
Trki.ye ktisat Tarihi
rumac-mdahaleci alternatifin ise, i pazarn srk

ledii, uzmanlamadan ok eitlenmenin sz konusu
olduu bir retim ve sanayi bileimi ve d oklara
kar daha yksek bir direnme gc ieren ve "ulusal"
nitelikleri ar basan bir ekonomi anlamna gelecei
gsterilebilir. Trkiye ekonomisinin farkl dnemleriyle
ilgili yukardaki deerlendirme ve dnya ekonomisinin
azgelimi corafyalarnn son krk yllk bilanosunu
karan karlatrmalar (rne;in bkz. UNCTAD , 1 997) ,
entegrasyoncu modelin "kalknmac" hedefler asn
dan ciddi handikaplar tad hususunda kantlar ge
tirmektedir. Bunlara, blm ilikileri bakmndan
bir karlatrmay ekleyecek olursak, birinci yolda,
d rekabet basks altnda cretleri ve dier emek ma
liyetlerini asgariletirme gdsnn ksa dnemde
egemen olacan ve bu modelin bunu :falayabilecek
kurumsal-siyasi dzenlemelere gereksinim duyaca
n; i pazarn srkledii ikinci yolda ise cretlerin ve
dier emek gelirlerinin hem talep, hem maliyet kalem
leri oluturmalar nedeniyle poplist-siyasi rejimlerle
ilevsel bir uyum salanabileceini ileri srebiliriz.
Ancak, ulusal dzeylerde blm ilikileri ve siyasi
rejim konularnda snf mcadelelerinin belirleyici ol
duunu ve determinist genellemelerin yaplamayaca
n da vurgulayalm.
Ne var ki, 2 1 . yzyla girildiinde yukarda szn
ettiimiz alternatiflerden ikincisinin tarihe karm
olduuna ilikin ciddi belirtiler vardr. Uluslararas
kapitalizm, Washington oydamas yaftas altnda (ya
ni, ABD , IMF ve Dnya Bankas'ndan oluan bir g
odandan kaynaklanan) neo-liberal savlar nc
dnyaya ihra etmede, bunlara azgelimi lkelerin
sermaye gruplar, sekinleri ve yneticileri nezdinde
saygnlk kazandrmada baarl olmutur. Bu baar-
da, korumac-mdahaleci kalknma modelini kapita

list bir gelime biiminin snrlar dna tam olan
Sovyet-tipi rejimlerin iflas etmesi de belirleyici olmu
tur. "Kanlmaz, dn olmayan bir sre olarak
kreselleme" sylemi emperyalizm zmlemelerinin
yerini alm; "baka seenek yoktur" slogan, 2 0 . yz
yl boyunca dnya corafyasnn dousunda ve gne
yinde mdahaleci-planlamac-korumac sosyalizan ve
kapitalist kalknma deneyimlerinin olumlu sayfalar
nn unutulmasna, gz ard edilmesine katk yapm
tr.
Sonu, uluslararas sermayenin yaratt; ncelik
le de finans kapitalin egemenliine refakat eden kre
sel bir kargaadr ve Trkiye ekonomisi de, bu al
mada gsterildii gibi, son yllarda bu kargaadan pa
yn almtr. Ancak, uluslararas sermaye , egemenli
ini ancak kendi kartn yaratarak oluturabilir. Son
yllar, kreselleme-kart uluslararas hareketlerin
yeermesine ve neo-liberal savlarn saygnlnn, me
ruiyetinin ve ideolojik egemenliinin hzla anmasna
tank oldu . nc dnyada ulusal dzlemlerde mu
halif toplumsal hareketlere , imdilik sosyalist prog
ramlar deil, kktendinci, oven veya mikro-milliyeti
patlamalar damgalarn vurmaktadr. Ancak, halk
muhalefetinin, bu aykr eilimlerin iinde dahi dzen
kart potansiyelini yitirmediini ve nmzdeki on
yllar iinde, yepyeni ve etkili devrimci kanallara y
nelme potansiyelini koruduunu dnyor ve umu
yoruz.
iV
Trkiye iktisat tarihi zerindeki almamz, 20. yzyl

boyunca retim glerinin kmsenmeyecek boyut-
j213
larda gelitiini, retim ilikilerinde de kimi niteliksel

dnmlerin gerekletiini ortaya koymaktadr. An
cak bu olumlu deimelere, gerilik unsurlar, yapsal
bozukluklar ve kronikleen hastalklar da refakat et
mitir. Bu noktada, madalyonun bu yzne de ksaca
gz atmamz yararl olacaktr.
Gzden geirdiimiz bu geliimler, 1 8 . ve 1 9 . yz
yln Bat Avrupa'snda sanayi devrimleriyle kemale
eren kapitalist gelime biimlerinden nemli farklar
iermektedir. Ve bu farklarn nemli bir blm, bu
iki gelime arasnda bir buuk-iki yzyllk bir mesafe
olmasndan da kaynaklanmamaktadr.
Birinci olarak, zellikle 1 946 sonrasnda Trkiye
ekonomisi giderek artan d bamllk zellikleri ka
zanmas bakmndan klasik kapitalizmin gelimesin
den fark gsterir. Bamllk yaratan ekonomik iliki
ler, 1 947 'den beri srekli ve kronik hal alan d ticaret
aklar dnda, zaman iinde deimitir. Bu meka
nizmalarn Trkiye'ye zg olmad; pek ok nc
dnya lkesini de etkilemekte bulunduu dorudur;
ancak bu saptama dahi lkemizin dnya sisteminin
hiyerarik yaps iindeki konumunu ortaya koymas
bakmndan anlamldr. ncelediimiz dnemin so
nunda Trkiye'de siyasi iktidarlarn ekonomik, sosyal
ve siyasal alanlarda hareket serbestilerini byk l
de yitirmi olmalar; stratejik konularda karar mer
kezlerinin Washington ve Brksel'e kaym bulunmas
durumun ciddiyetini gstermektedir.
sel yapya dnk ekonomik gstergelerde de kro
nik bozukluklar ve gerilik unsurlar vardr. Bu balam
da, tartmal bir alana; snai yapnn isel zmlen
mesinden hareketle, sanayilemenin derinleme aa
masnn erken kesilmi olduu savlarna girmiyoruz.
Daha geleneksel gstergelere bakalm. 2 1 . yzyla giril-
1214
diinde Trkiye'de tann, hala toplam alan nfusun

% 48.4'ne istihdam salamakta; ksacas, ulusal eko
nomi faal nfusun sektrel dalm bakmndan byk
lde tanmsal bir zellik tamay srdrmektedir.
te yandan ayn yl, tannn GSMH 'ya katks sadece %
1 3 . 5 'tir. stelik, son yirmi yl iinde tarmn greli
sektrel verimlilik gstergesi (sektrn GSMH paynn,
istihdam payna blnmesinden elde edilen oran) ciddi
boyutlarda gerilemitir. Faal nfusun hemen hemen
yarsnn bu derecede dk bir verimlilik dzeyinde
milli ekonomiye katld bir ekonomik yap, ister
istemez "azgelimi" olarak nitelendirilecektir.
1
Bir dier kronik bozukluk, gelime srecinin er
ken aamalarndan itibaren "hizmetler " diye anlan
"retken olmayan" (veya "d ticarete byk lde
kapal" olan) hizmetler sektrnn erken ve ar bir
ikinlik kazanm olmasdr. Bat kapitalizminin geli
iminde sanayilemeyi izleyerek, ona destek olarak ge
lien ve sanayilemenin tm kritik merhaleleri aldk
tan sonra (ve 1 9 30'lu yllar dolaylarnda) imeye ba
layarak sanayinin nne geen hizmetler kesimi, Tr
kiye' de bandan beri sanayiden (hatta erken bir tarih
ten sonra tarmdan) daha geni bir yer kaplam ve bu
ikinlik zaman iinde daha da artmtr: 1 9 2 3 - 1 960
arasnda milli haslann ortalama % 40-45'ini olutu
ran hizmetler kesiminin pay, 1 960'l yllarda 1 / 2 ei
ine ulam ve 1 9 9 0 sonrasnda ise %60 snrlarn
amtr. Tarm d faaliyetleri bir btn olarak ele a
lrsak, hizmetlerde alanlarn sanayide alanlara
oran 1960'ta 1 . 60 iken bu oran 1 980'de 2 . 02 'ye ,
2000'de 2 . 5 1 'e kmtr. Buna karlk, bu dnem i
inde sektrel greli verimlilik gstergelerindeki geli
me hznda, hizmetler sektr sanayinin gerisinde
kalmtr. 1 9 80-2000 yllarn karlatralm. Sanayi-
l2 s
nin GSMH payn, toplam istihdam payna blersek

elde edilecek ortalama sektre! verim gstergesinin
l . 5 8 'den l . 68 'e ktn greceiz. Ayn biimde he
saplanan hizmetlerin sektre! verim gstergesi ise
2 . 40'tan l . 9 1 'e dmektedir. Bylece , tarmsal istih
damda gzlenen ar tempolu daralma, tarm-dnn
verimlilik artlar bakmndan duraan kesimlerine
kaymaktadr. Son yirmi yl iinde byme hzlarndaki
yavalamann ardndaki etkenlerden birini de bu yap
sal eilimlerde aramak gereke bilir.
Bat kapitalizminin geliimiyle, Trkiye'de kapita
lizmin geliimi arasnda gzlenen ve siyasi uzantlar
zellikle nem tayan bir dier temel fark, burjuva
demokrasisi ile bizim "parlamenter poplizm" olarak
nitelendirdiimiz rejim arasndaki ayrm izgisiyle ifa
desini bulur. Feodal toplumla arasndaki tm siyasi,
ideolojik ve hukuki balarn kopmas anlamna gelen
(ve geni halk katlmyla gerekleen) demokratik dev
rimler sonunda oluan burjuva demokrasileri, uzun
mcadeleler Pfl.p asna da olsa emeki snflarn etkili
ekonomik ve siyasi rgtlenmesine ve iktidara (kendi
bamsz rgtleri ile) ya rakip ya ortak olmasna im
kan veren bir dengeye dayanr. Bunun, sosyo-ekono
mik kuruluun st-yap dzleminde ok geni bir e
itlenme ve zgrlk alan oluturduu da bilinen bir
olgudur.
Buna karlk Trkiye'de emeki snflarn siyaset
sahnesine kabildikleri en etkili biim, Cumhuriyetin
ilk 2 5 yln kapsayan reformcu ve otoriter bir paterna
lizmi izleyen " parlamenter poplizm" iinde olmutur.
Poplist rejimin , burjuva demokrasisinden temel far
k, emeki snflarn somut ve rgtl siyasi mcade
leler sonunda belli haklar "koparan" deil, egemen s
nflarn inisiyatifinde sadece "dnler verilen" aktrler
olarak yer almalardr. ktidar, egemen snflar hokunun

monopolndedir ve paylalmaz; ancak, ekonominin
genileme konjonktrlerinde halk snflarn: greli
durumlarn deilse bile , mutlak gelir dzeylerini s
rekli olarak ilerletecek mekanizmalar gelitirilir. Ege
men snflarn denetimindeki bu mekanizmalar siyasi
istikrar ve sosyal bar iin gereklidir. Bu denetimin
zayflad, emeki snflarn ekonomik mcadeleleri
egemen snflarn " hazm snrlar"nn tesinde edinim
ler kazanmaya balad veya bu mcadelelerin ba
msz siyasi biimler kazanarak demokratik-devrimci
bir dnm ihtimalinin, biraz da olsa glendii du
rumlarda poplizm son bulur; askeri darbeler aracl
yla tutucu-otoriter bir rejim gndeme gelir ve /veya
finansal/ ekonomik krizler vesile edilerek ABD-IMF
Dnya Bankas ekonominin ynetimini de'i.Talr ve
sermaye snflarnn zlem ve taleplerini hayata geirir.
Ulusal farkllklar ihmal etmemek kouluyla ihtiyatl
bir genelleme yaparsak bu senaryonun sadece Trki
ye'nin deil, poplist rejimleri bir trl burjuva de
mokrasileri dorultusunda aamayan pek ok nc
Dnya lkesinin, zellikle Latin Amerika'nn kaderini
de yanstmakta olduunu syleyebiliriz.
Trkiye'nin burjuva demokrasisine bir trl ge
emeyiini burj uva devrimini tamamlayamam olmas
ile aklamak yeterli deildir; zira bu iki olay byk l
de ayn eydir. Daha temelden bir aklama Trki
ye'de (ve benzer dier nc Dnya lkelerinde) ,
burjuvazinin bir snf olarak zellikleri zerine ina e
dilebilir. zellikle " milli" denebilecek bir burjuvazinin
tarih sahnesine ok ge kmas ve clz kalmas so
nunda, bu snfa stlenilmesi beklenen tarihi misyon
(ve en bata burj uva devrimi) hep baka snf ve taba
kalara devredilmi; bunun sonunda devlet ve kk
1217
burjuva aydnlar ile burjuvazi arasnda Bat modelle

rinden farkl karmak bantlar, vesayet ve temsil i
likileri domu tur. Trkiye'de gl bir snf haline
gelirken bile burjuvazi bu gcn, kyasya rekabet
koullarnda etkinliini ve stnln her gn eko
nomik olarak kantlama zorunluluundan kaynakla
nan bir dinamizmden deil, devlet mekanizmasnn
kendisine salad zel imkanlardan kazanm; dola
ysyla baarsn bu mekanizmaya ulamada ve onu
etkilemedeki becerilerine borlu olmutur. Trkiye
burjuvazisinin "avanta ve rant arayan" zelliklerinin,
yirmi k.sur yllk neo-liberal model boyunca daha da
artm olduunu , bu almann nceki blmlerinde
ortaya koyduk. Bu nitelikleri tayan bir burjuvazinin,
Trkiye kapitalizmini dinamik bir gelime srecine ta
yabilecek rekabeti, atlmc, yeniliki, yaratc bir
toplumsal aktr olarak grlmesi yanltc olmaktadr.
Sermaye evrelerinin szn ettiimiz bozuk eko
nomik sicillerini gz ard eden kimi "sivil toplumcu"
zmlemeler, Trkiye burj uvazisine, toplumumuzun
demokratikleme srecinde de stratejik ve olumlu bir
rol atfetmektedirler. Bu gre katlamyoruz. Cum
huriyet tarihinin eitli kritik dnemelerinde Trkiye
burj uvazisinin Bat'daki snfdalarnn aksine, toplu
mun demokratiklemesine katklar yapan deil, bu
srece en azndan ayak ba olan bir konumda oldu
unu gryoruz. Trkiye'de parlamenter rejimin, Av
rupa-tipi bir burjuva demokrasisine gre temel eksii,
emeki snflarn dzen-d zlem ve taleplerini temsil
etme iddiasndaki sosyalist-devrimci akmlarn siyasi
rej im iinde yer almalarnn, fiilen etkili olmalarnn
nlenmi olmasdr. Bu tr bir seenein etkili olabile
cei her dnemete, rnein 1 946-4 7 'de parlamenter
rejimin sol-sosyalist muhalefetten yoksun biimde ku-
rulmasnda, devrimci ve dzen-d akmlarn halk s

nflarnda ciddi boyutlarda kk sald 1 9 7 1 ve 1 9 80
yllarnda sermaye snflar demokratik almlarn et
kili bir biimde nlenmesine kritik katklar yaptlar.
zellikle, 1 2 Eyll rejiminin hem olumasnn , hem .de
kurumlamasnn ardndaki TSAD , TOBB, TSK des
tei, burjuvazinin yakn tarihimizdeki anti-demokratik
sicilinin kantlardr.
Daha yaknlara gelelim. Sadece ekonominin deil,
Trkiye toplumunun kaderinde sz sahibi olmak iddi
asndaki (ve "piyasa aktrleri" diye saygn bir yaftayla
adlandrlan) rantiye-finans evreleri, TSAD , TOBB
gibi rgtler, bunlarn szcln stlenmi olan
byk medya, Trkiye halknn ezici ounluunun
zt yndeki eilimlerine ramen Irak savanda ABD 'yi
destekleme lobisini oluturmulardr. Tercihlerinin
ardndaki ekonomik gerekeler malumdur. "Paradan
para kazanma" sarmalnn kesintisiz srmesini, servet
ve etkili faiz vergileri, konsolidasyon , para basarak
borcun itfas seeneklerinin gndem d tutulmasn
ksacas i borcun d kaynaklarla dndrlmesini is
tiyorlar. Bir nceki blmde gsterdiimiz gibi,
finansal kesimin ve borlu irketlerin ayakta durmas,
artk d kaynak girilerine (ve sz edilen koullarda
ABD yardmnn gereklemesine) baldr. Dolaysyla
burj uvazi, siyasi iktidar kendi ksa dnemli, anlk
karlar dorultusunda etkilemektedir. Bu davran bi
iminde alacak zellikler yoktur; ama bu derecede
s, ksa dnemli ve karc bir perspektif iine skp
kalm bir snfn lkemize demokrasiyi taya cak bir
aktr olarak alglanmas artcdr. 2003 ylnda
Trkiye'yi sava eiine srkleyebilecek ABD politi
kalarna teslim etme arlarnn sermaye snflarn
dan , sava kartl ve bamszlk zlemlerinin ise
1219
halk snflarndan kaynaklanmas, ideoloji zmle

meleri asndan da ilgin bir saptamadr.
Bir burjuva demokratik devriminin nesnel sonu
larnn burjuvaziye ramen gereklemesi teorik olarak
mmkndr. Bu stratejik alternatiften gemi tarihsel
rnekler de vardr; ancak Trkiye' de byle bir oluu
mu srkleyebilecek tek sentez olan kk burjuva
radikalizmi ile sosyalizm arasndaki ittifak, bir trl
gerekleememitir. Bu baarszln ardndaki etken
lerin zmlenmesi, bu almann snrlarn ayor.
te azgelimilik denen olgu da yukarda saylan
(ve Bat kapitalizminin dn ve bugnyle karlat
rldnda belirginleen) temel farkllklarn bir bileke
sinden baka bir ey deildir. Kapitalist dnya eko
nomisinin aktif ve belirleyici merkezinde deil, pasif ve
baml evresinde yer almak; isel ekonomik yapda
ve egemen snflarn konum ve davranlarnda belir
gin bozukluk ve deformasyonlarn kroniklemesi; tu
tucu-baskc-otoriter rejimlerle, poplist sivil rejimler
arasnda yalpalayan veya poplizmi burjuva demokra
sisi dorultusunda deil, uluslararas sermayeye tes
limiyetle amaya kalkan bir siyaset rakkas. . . Bunla
ra, retim glerinin geliimi bakmndan emperyalist
sistemle bir trl kapatlamayan fark da eklersek,
Trkiye toplumunun ve ekonomisinin 2 0 . yzyln
sonlarna yaklalrken niin hala azgelimi olarak
nitelendirilmesi gerektii ortaya kacaktr.
Ne var ki, burada szn ettiimiz toplumsal geri
lik tablosunu bir tarihi mahkumiyet olarak yoruml
mak da kesinlikle yanltr. Yirminci yzyl Trkiyesi
zerindeki bu inceleme Trkiye' nin duraan bir top
lum yapsna sahip olmadn gstermi olsa gerekir.
Trkiye toplumu snf elikilerinin eitlilii ve snf
sal dinamikler bakmndan hzl deiimler geirmeye
1220
yatkn zellikler tamaktadr. Emeki insanlar, l 960 'l,

l 9 7 0 'li yllar boyunca ve l 989'u izleyen birka y] i
inde, snflar aras dengeleri hzla lehlerine deitiire
bilecek rgtlenme ve mcadele gcn gsterebil
milerdir. Sermaye snflar bu kritik dnemeleri, id
det, "hile ve desise" yntemlerinden oluan kar sal
drlarla aabilmilerdir. Bunun sonunda Trkiye'de
halk muhalefeti 2 1 . yzyln balarnda yok olmann
tr; ama, rgtl ve inac deil; rgtsz, tepkici ve
ykc zellikler tayan zellikler kazanmtr. Bu zel
likleriyle bu muhalefet, 2002 Kasmnda uluslararas
ve yerel sermaye snflarnn insafsz programn uygu
layan bir iktidar, sessiz; nefret dolu, rgtsz: ve
kollektif bir tepkiyle tasfiye etmi; ancak orada kal
mtr. yle sanyoruz ki, bu olgu bile, biraz nce s
zn ettiimiz " siyaset rakkas"nn sadece kendini
tekrarlayan simetrik dalgalanmalardan ibaret olmad
n; her yeni sallantnn Trkiye halknn zgrl e,
eitlie , bamszla giden uzun yolculuuna kk
katklar getirdiini gstermektedir.
Kaynaklar
AKN, Sina, Jn Trkler ve ttihat ve Terakki, mge

Kitabevi Yaynlar, Ankara, 200 1 .
AKYZ, Y. ve B ORATAV, K. "Trkiye 'de Finansal Kri
zin Oluumu" , letme ve Finans, Austos 2002 .
AYDEMR, . S . , kinci Adam, (1) , stanbul, 1 966:
BAL , R. Tarz- Hayattan Life Style 'a , letiim, stanbul
2002.
BAAR, A. H . , Atatrk ile Ay, stanbul, 1945.
BORATAV, K. , " 1 9 50- 1 965 Dneminde Tarm Dn
daki Emeki Gruplar Asndan Gelir Dalmn
daki D eiiklikler" , SBF Dergisi, Mart 1 9 6 9 .
BORATAV, K. , Trkiye 'de Devletilik, Gerek Yaynevi,
stanbul, 1 97 4 .
BORATAV, K. , " 1 9 23- 1 939 Yllarnn ktisat Politikas
Asndan D nemlendirilmesi" , Atatrk Dneminin
Ekonomik ve Toplumsal Sorunlan, TA Mezunlar
Dernei Yayn, stanbul, 1 97 7.
BORATAV, K. , "Kemalist Economic Policies and Etatism" ,

Atatrk as Founder of a Modem State, (Der. E.
zbudun and A. Kazancgil) , C . P. Hurst and Co. ,
Londra, 1 9 8 1 .
BORATAV, K. , "Trkiye'de Poplizm: 1 962- 1 976 D

nemi zerine Baz Notlar" , Yapt, Ekim-Kasm
1 98 3 .
BORATAV, K. , "Trkiye malat Sanayiinin AET'deki
Gelecei Asndan Uluslararas cret ve Emek
Verimi Karlatrmalar" , 1 98 7 Sanayi Kongresi
Bildirileri, TMMOB Makina Mhendisleri Odas,
Ankara 1 987.
BORATAV, K. , " Birikim Biimleri ve Tarm" , 1 1 . Tez, 7.
Kitap, 1 98 7 .
BORATAV, K. ve TRKCAN, E . (Editrler) , Trkiye'de
Sanayilemenin Yeni Boyutlan ve KT'ler, Tarih
Vakf Yurt Yaynlar, stanbul 1 9 9 3
BORATAV, K. , TREL, O . ve YELDAN, E . , "The Turkish
Economy in 1 98 1 - 1 99 2 : A Balance Sheet, Problems
and Prospects" , METU Studies in Development,
1 99 5 , 2 2 / 1 .
BORATAV, K. , KEPENEK, Y. , TAYMAZ, E . , BAL, T. ,
ERTUGRUL, N . . , VE CANDAN , M .A. , Trk KT Sis
teminin ktisadi Deerlendirmesi, KGEM, Ankara
1 99 8 .
BULUTAY, T. , TEZEL, Y. S . v e YILDIRIM, N . , Trkiye
Milli Geliri, 1 923- 1 948, SBF Yaynlar, Ankara,
1 974.
BULUTAY, T. , Employment, unemployment and wages
in Turkey, ILO and SIS, Ankara, 1 9 9 5 .
AVDAR, T. , Milli Mcadele Balarken Saylarla 'Vazi
yet ve Manzara- Umumiye', Milliyet Yaynlar, s
tanbul, 1 97 1 .
Kaynaklar
AVDAR, T. , Trkiye'de Liberalizmin Douu, Uygarlk

Yaynlar, stanbul, 1 98 2 .
LAAN , E. , 24 Ocak: Bir Dnemin Perde Arkas, Mil
liyet Yaynlar, stanbul , 1 983.
DE, 1 92 7 Sanayi Saym, DE Yayn, Ankara, 1 9 69 .
DOGAN, Y. , IMF Kskacnda Trkiye, Toplum Yaynla
r, Ankara, 19 8 0 .
D PT , Kalknma Plan, Birinci Be Yl, 1 963- 1 967, Anka
ra, 1 963.
DPT, Kalknma Plan, kinci Be Yl, 1 968- 1 9 72, Anka
ra, 1 967.
DPT, Kalknma Plan, nc Be Yl, 1 9 73- 1 9 77, An
kara, 19 7 3 .
DPT, Drdnc Be Yllk Kalknma Plan, 1 9 79- 1 983,
Ankara, 1 9 78 .
ELDEM, V. , Osmanl mparatorluunun ktisadi artla
n Hakknda Bir Tetkik, Trk.iye Bankas Yayn,
1 9 7 0.
ELDEM, V. , " Cihan Harbinin v e stiklal Savann E
konomik Sorunlar" , Trkiye ktisat Tarihi Semine
ri, Hacettepe niversitesi Yayn, Ankara, 1 97 5 .
EROGUL, Cem, Demokrat Parti, mge Kitabevi Yaynla
r, Ankara, 2003.
GLALP, H . , Gelime Stratejileri ve Gelime deolojileri,
Yurt Yaynevi, Ankara, 1 98 3.
GZEL, . , Trkiye 'de i rgtlenmesi, 1 940- 1 950,
(Teksir, 1 9 82 ) .
LKN, S . , "Trkiye Milli thalat ve hracat Anonim ir
keti'' , ODT Gelime Dergisi, No. 2 , 1 9 7 1 .
KEPENEK, Y. , Trkiye Ekonomisi, ODT , Ankara,
1983.
KEYDER, . , Dnya Ekonomisi inde Trkiye, 1 923-
1 929, Yurt Yaynlar, Ankara, 1 9 8 2 .
1 22 5
KEYDER, N . , "Trkiye'de Tarmsal Reel Gelir ve Ky

lnn Refah Seviyesi" , ODT Gelime Dergisi, Gz
1 97 0 .
KORUM, U . , Trk malat Sanayii v e thal kamesi, SBF
Yayn, Ankara, 1 97 7 .
KURMU, O . , " 1 9 1 6 v e 1 92 9 Gmrk Tarifeleri zeri
ne Baz Gzlemler" , ODT Gelime Dergisi, 1 978
zel Says.
KURU, B . , ktisat Politikasnn Resmi Belgeleri, Anka
ra, 1 963.
KK, Y. , Planlama, Kalknma ve Trkiye, Bilim Ya
ynlar, stanhl, 1 9 75.
KK, Y. , Trkiye zerine Tezler, Tekin Yaynevi, s
tanbul, 1 980.
MEARS , E . G., Modem Turkey, Macmillan, New York,
1 9 24.
MERAY, S . (Der. ) , Lozan Ban Konferans, Blm il, c.
2 , SBF Yayn, Ankara, 1 978.
ORTAYLI , i . , mparatorluun En Uzun Yzyl, Hil Ya
yn, Ankara, 1 983.
OYAN, O . ve AYDIN, A. R. , stikrar Programndan Fon
Ekonomisine, Teori Yaynlan, Ankara, 1 987.
KN, G., ktisat Kongresi, 1 923, zmir, SBF Yayn,
Ankara, 1 968.
KN, G. (Der . ) , Osmanl Sanayii, 1 91 3, 1 91 5, SBF
Yayn, Ankara, 1 970.
KN, G . , 1 920- 1 930 Yllan Arasnda Kurulan Trk
Anonim irketlerinde Yabanc Sermaye, SBF Yay
. n, Ankara, 1 9 7 1 .
KN, G . , Tatil-i Egal Kanunu, 1 909, Belgeler, Yo
rumlar, SBF Yayn, Ankara, 1 982 .
KTE, F. , Varlk Vergisi Facias, stanbul, 1 95 1 .
1226
Kaynaklar
. PAMUK, . , "Osmanl mparatorluunda Yabanc Serma

ye" , ODT Gelime Dergisi, 1 97 8 zel Sf.ys.
PAMUK, . , " Economic Growth in Comparative
Perspective" , (teksir) ODT ktisat Kongresi teblii,
Eyll 2002.
ROTHMANN, L. , Berlin-Badat: Alman Emperyalizmi
-nin Trkiye 'ye Girii, Belge Yaynlar, stanbul,
1982.
SLER, O . , Trkiye'de Tanmsal Yapnn Geliimi, 1 923-
1 938, Boazii niversitesi, stanbul, 1 98 1 .
TEKEL , i . ve LKN, S . , 1 92 9 Dnya Buhrannda Tr
kiye'nin ktisat Politikas Araylan, ODT Yayn,
Ankara, 1 9 7 7 .
TEKEL, i . v e LKN, S . , Trkiye Cumhuriyeti Merkez
Bankas, T. C . Merkez Bankas Yayn, Ankara,
1 98 1 .
TEKEL , i . ve LKN, S . , Uygulamaya Geerken Trki
ye 'de Devletiliin Oluumu, ODT Yayn, Ankara,
1982.
TEMEL, A. "Faktr Gelirlerinde Gelimeler", ( 1 9 9 2 ,
teksir) .
TEZEL, Y. , " 1 9 23- 1 938 Dneminde Trkiye'nin D k
tisat likileri" , Atatrk Dneminin Ekonomik ve
Toplumsal Sonnlan, TA Mezunlar Dernei Yay
n, stanbul, 1 9 77 .
TREL, O . "zelletirme zerine Notlar", Bagimsizsos
yalbilimciler web sitesi, 2003 .
TOPRAK, Z. , Trkiye'de Milli ktisat (1 908-1 9 1 8), Yurt
Yaynlar, Ankara, 1 98 2 .
TUNAY, M . , Trkiye Cumhuriyetinde Tek Parti Yne
timinin Kurulmas (1 923- 1 93 1), Yurt Yaynlar, An
kara, 1 98 1 .
UNCTAD , Trade and Development Report, 1 99 7, United
Nations, New York and Geneva, 1 99 7 .
UNCTAD, "Macroeconomic and labour market indicators

over the fnancial eyde", Trade and Development
Report, 2000, United Nations, New York and Genev:a,
2000
VARLIER, O . , Trkiye'de Ticaret Hadleri, DE Yayn,
Ankara, 1 97 8 .
ZAM, S . , stanbul Mensucat Sanayiinin Bnyesi v e c
retler, ktisat Fakltesi Yayn, stanbul, 1 9 5 6 .

iMGE
Tevfik avdar kitabevi
T r k i ye
E ko n o m i s i n i n
Ta r i h i
1 900- 1 9 60
Batllama diye n itelediimiz yzeysel deiim abalar, sadece belli bir aznln
yaam tarzn deitirmesine karn lkede gzle grlebilir bir ekonomik ve toplum
sal ilerleme salamamtr. D borlarn lkeyi ipotek altna almas , kapitlasyonlar
yabanc fi nans kapitalin bir ahtapot gibi lkenin tm kaynaklarn kollar arasna
almas, Osmanl lmparatorluu'nu , ad aka sylenmese de bir yarsmrge haline
getirmiti. Yabanc sermayenin bu acmasz egemenlii lke aydnlar arasnda tepki
ekse d e , kapitalist poli tikalarn dnda bir yolun aranmasn gndeme getirmed i .
zm yolu olarak yerli sermaye sahiplerinin yaratlmas dncesi n e kt. Yerli ser
mayenin yaratlmas ve himaye edilmesi devletin adeta ncelikli grevi haline getirildi;
devletin sermaye birikimi yaratmadaki ncelii daima savunuldu . Yzyln sonuna ka
dar devletin bu karakteri hibir zaman deimedi. Kamunun iktisadi kurulular bu il
keyi yaama geirmede etkin bir arac oldu . Trkiye' de devletiliin en gl olduu
30'lu yllarda bile bu ilkede iJ vazgeilmedi. iin z , T rkiye Cumhuriyeti yaam
s re s i n d e k a p i t a l i s t bir l k e z l e m i n i d a i m a n d e t u t t u . K a m u n u n g c n ve
olanaklarn bu dorultuda seferber etti. Sonuta, gnmzdeki bir avu sermayedar
yarat l d . Yzyln sonunda lkede zel sektr adna ne varsa kamu kaynaklaryla
zendirilmi ve palazlandnlmtr. Devlet bu konuda eitli olanaklar kendilerine giri
imci denen kiilerin, irketlerin nne sermitir. Gelir dalm daha da bozulmu, ge
lirler aras uurum bymtr. Geldiimiz nokta bellidir, bunun sorumlusu ise, tm
bir yzyl iinde aranmaldr.

Korkut Boratav-Türkiye İktisat Tarihi (1908-2002) PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Korkut Boratav-Türkiye İktisat Tarihi (1908-2002) PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

iMGE

te, Kaynak Yaynlan, 1984)

Dte '1rkische Wirtschn.ft im 20. Jahrhundert 1908-1980 (Dagyeli Verlag, Trkiye

lan, 2003, 2004, 2005)

imge Kitabevi Yaynlan, 2005)

Ebert Vakf, 1998)

'1rkiye Ekonomisinin Son Durumu [Trkiye Bilimler Akademisi Forumu, No.

imge Kitabevi Yaynlan, Korkut Boratav, 2003

7. Bask: Ekim 2003

Trkiye ktisat Tarihi

Bu kitabn bir nceki baskrs, 1 987 ylnda kaleme a

bir blm , bata T. C . Merkez Bankas olmak zere,

Prof. Dr. Korkut Boratav

Bu alma, 2 0 . yzyl Trkiye iktisat tarihini kuba

rahatlatmak iin izlediim bir yol, metni tmyle dip

lar) ilk metne eklendi. Bu iki tarih arasnda geirdii

Bu almada, 2 0 . yzyl Trkiye iktisat tarihini; kin

7. e dnk, da baml genileme (1962-1976)

Grld gibi, incelememizin blmlerini oluturan

dnmlerin nemli iktisadi uzantlar olabilecei de

Dolaysyla "sermayenin kar saldrs" bal altnda

ret ve maalar ile faiz, kar ve toprak kiras gibi katego

1 9 2 4 ylnda yaymlanan " Modern Trkiye" balkl ki

Bu "yar smrge"nin belirleyici zelliklerini, ay

nce kurulup saym tarihinde tasfiyeye uram kuru

1 9 08- 1 9 2 2 dnemi, esas olarak, Osmanl mparator

nn bir devrim dnemi saylmas gerektiini akla -

kanizmalar karsnda aresiz kalmlar; sonunda

Bu zellikleri tayan bir snfn, ulusal nitelikli bir

aydn grubunun varl, ulusal bir kapitalizmin geli

sistemli olarak savunduu iktisat politikalap, "serbes

"Milli ktisat" gr, gerekirse savan yaratt

Her iki etkinin birlikte gzlendii tipik bir durum

pld. Bunlar, modern anlamda piyasann denetlenme

1 908- 1 9 2 2 dnemindeki iktisadi gelimeleri belirleyen

dmlar ve nihayet Harb- Umumi'nin ve Milli Mcade

Kanunu ve zellikle sava yllarnda yerli sermayeli

tahvili satabilmeyi baarmt. Osmanl devletinin son

1 908- 1 9 1 4 yllar arasnda Osmanl mparatorluu'nun

ticarette da baml niteliklerini byk lde koru

Sava yllar bu clz ekonomik yapy derinden

1 9 08- 1 9 2 2 dnemi blm ilikileri bakmndan kar

nya gre, 1 920- 1 9 2 1 ylnda stanbul'da eitli ikol

1 9 08'deki dzeyin yaklak % 2 5 altnda olduu ; buna

gzlyoruz. 1 9 1 7 sonunda zmir'de (Z. Toprak'n nak

1 923- 1 9 29 dneminin balang yl, Anadolu toprak

sna byk lde egemen olmasn da gzlyoruz.

addeler, petrol-benzin ithali ve drt byk limann

rn ve tiplerin . . . Bankas evresinde kendilerine yer

manlar arasnda treyen baz insanlarn yeni devrin

ve kendilerini aferizm dalgasna kaptrm bulunan

1 923- 1 9 2 9 dneminin iktisadi gelimesinin en belirgin

manlar arasnda treye n baz insanlarn yeni devrin

ve kendilerini aferizm dalgasna kaptrm bulunan

1 923- 1 9 2 9 dneminin iktisadi gelimesinin en belirgin

!anmalar tarihindeki topraklar ile Lozan'n ngrd

cak i vergiler ise szlemeye eklenen bir listeyle sap

den ibaret olmasna ramen, bu dnemin balangcn

Tarsus-Adana demiyolu hatlar devletletirildi. 1 9 2 6

nn hissedar olduu) Alpullu ve Uak eker irketleri,

sonras tarifesine karlk yeni tarifenin ortalama ko

1 9 2 3 - 1 9 2 9 dnemini "ak ekonomi koullarnda ye

saf yurtii haslaya oran ortalama olarak % 1 4 .4 , ih