Hasan Sabbah Ve Alamut Terörü - Yaşar Şahin Anıl PDF

YAAR A H N A N IL
HAAN
SABBAH VE
ALAMUT TERR
Panama
Haan Sabbah
ve
Alamut Terr
Yaar ahin Anl

Haan Sabbah ve Alamut Terr
Yaar ahin Anl
Panama Yayn No: 118
ISBN: 978-605-5143-49-7
Genel Yayn Ynetmeni

Mustafa Demirer
Kapak Tasarm
Leyla elik
Birinci Bask: Austos 2013

kinci Bask: Ocak 2014
Bask-Cilt: Melisa Matbaaclk

Sertifika No: 12088
Yaync Sertifika No: 18439
Bu kitabn her hakk sakldr.

Yayncnn izni olmakszn oaltlamaz,
kaynak gstermek suretiyle alnt yaplabilir.
Panama Yaynclk
Dr. Mediha Eldem Sok. No: 60/2 Kzlay/ANKARA
Tel-Fax: (0.312) 432 14 89
www.panamayayincilik.com
info@panamayayincilik.com
Hasan Sabbah
ve
Alamut Terr
Yaar ahin Anl

Sevim ve Anl'a,
gemiin yanlglarndan arnm,
mutlu bir gelecek umuduyla...
NDEKLER
NSZ.................................................................................... 11
GR....................................................................................... 17
I. BLM
ASR-I SAADET'TEN SONRA SLAM DNYASI......................... 51
1- OLAYLARIN TARH......................................................................... 51
A. Drt Halife Dnemi...................................... 51
B. Emeviler Dnemi....................................................................... 62
C. Abbasiler Dnemi......................................................................68
D. slam Dnyasnda Yeni Dken....................... 78
a. Yeni Devletler'....................................................................... 82
b. Yeni Dzen............................................................................ 84
2- SELUKLU YKSEL DNEMNDE TOPLUM............................... 96
A. Toplumun Siyasal Yaps........................................................... 97
a. Devlet..................................................................................100
b. Sosyal Snflar.....................................................................104
B. Toplumun Kltrel Yaps....................................................... 105
a. Toplumun Kltr Oluumu................................................106
b. Toplumun Dini.................................................................... 107
c. Toplumun Ekonomik Yaps................................................112
7
II. BLM
BATINLK.............................................................................. 115
1- SLMDA MUHALF GRLER...................................................119
A. iilik.......................................................................................... 119
B. Dier Muhalif Grler.......................................................... 129
2- BATINLN SLM DII KAYNAKLARI........................................ 133
A. Yahudi inanlar...................................................................... 151
B. Hint nanlar........................................................................... 152
C. ran inanlar........................................................................... 157
a. Zerdtlk inanc................................................................158
b. Maniheizm nanc...............................................................160
c. Mazdak nanc..................................................................... 162
d. Mithra nanc...................................................................... 163
D. Gizem Dinleri ve Dionysos nanc.......................................... 164
E. Hkema Felsefesi....................................................................173
3- BATINLN NTEL...................................................................182
A. Batn nan..............................................................................185
B. Batnlik ilkeleri........................................................................ 202
C. Batnlik eitleri.....................................................................210
a. smaillik (smailyye) Batnlii.......................................... 210
b. Alamut Batnlii.................................................................211
III. BLM
MUHALEFET CEPHES............................................................217
1. MUHALEFETN KAYNAKLARI.................................................... 218
A. Ehlibeyt'e Zulm .....................................................................220
B. Arap Ulusuluu...................................................................... 221
C. Banazlk..................................................................................224
D. Zorba Devlet........................................................................... 225
8
E. Gelir Eitsizlii.......................................................................... 226
F. Siyasal ekimeler...................................................................227
2. MUHALEFETN AIKLANI BMLER......................................... 230
3. TERRL MUHALEFET.................................................................234
IV. BLM
HAAN SABBAH.................................................................... 237
1- HAAN SABBAH'IN KM L........................................................ 237
A. Haan Sabbah'm Fikir ve Eylemleri.......................................239
a. Haan Sabbah'm Fikirleri...................................................239
b. Haan Sabbah'm Eylemleri................................................242
B. Haan Sabbah'm Kiilii.......................................................... 244
2- ALAMUT TERR......................................................................... 270
A. Alamut Kalesi.......................................................................... 274
B. Alamut rgt........................................................................ 276
a. rgtn Kuruluu.............................................................. 277
b. rgtn leyii............................................................ 278
c. Alamut Terr'nn Hedefi.................................................291
3- DEVLETN NLEMLER.................................................................296
A. Propaganda nlemleri........................................................... 296
B. Askeri ve Zabta nlemleri.....................................................298
C. Terr nlemlerinin Nitelii.......................... 300
4- HAAN SABBAH'IN SO N U ........................................................... 302
SONU.................................................................................. 305
KAYNAKA............................................................................331
9
NSZ
Her eyden nce; bu kitabn amacnn dinsel konular
tartmak olmadnn vurgulanmas gerekir.
Varln srr ya da yaradln hedefinin ne olduu
konusunda, tartma kabul etmez kesinlikte ve herkesin
kabul ettii, bilimsel bir dorunun henz saptanamad
ortadadr. Onun iin bu soruna zm getirdii ileri sr
len her kuramn, ancak inanca degin bir deeri olabilir.
Bu ise, her trl dinsel ballklara hogr ve anlayla
yaklam zorunlu klan nedenlerin ok nemlilerinden
birisidir. yle ki bu kurala kart bir tavrn, ancak banaz
lk saylabilecei tartlamaz. Bu balamda; gnm zden
sekiz yz ksur yldan daha ncelere ait bulunan, terr ve
gizem karm bir olayn dinsel ynden deerlendirilme
ye kalklmasnn, beyhude olaca aktr. Nitekim; ter
rizm zerine olan bu aratrmada, dinsel konulara ancak
zorunlu olduu lde ve olabildiince tarafszlkla dei-
nilmeye allmta. rnek bir kii olarak Haan Sab-
bah'n seilmesi de ayn endienin esinlettii bir sonutur.
Yzlerce yl nce yaam ve artk eylemsel bakm dan
olduu kadar duygu ve inan ynlerinden de etkisini
yitirmi bir kimsenin deerlendirilmesinde daha tarafsz
olunabilecei varsaylmtr.

Yaar ahin Anl
Kitap; artk insanln en korkun dman olduu

ortaya km bulunan terrn nedenlerine ilikin baz
dncelerin tespiti amacyla hazrlanmtr. Haan Sab-
bah yksnn yinelenmesi ise; iddialar kantlamak iin
kullanlan bir yntemden ibarettir. Kukusuz ki "Alam ut
Terr", slam tarihi iinde rnek oluturacak tek olay
deildir. Halifeler; mer, Osman ve Ali'nin ldrlmele
rine ilikin, failleri ne Snni ne de ii olmayan katil olay
lar; Snni mezhebine bal militanlarn gerekletirdikle
ri ve mam H aan ile H seyin'in ya da dier birok ii
nderinin ldrlmesiyle sonulanan saldrlar; ii fedai
leri tarafndan Snnilere kar ilenen cinayetler; Abbasi-
ler'in Emeviler'e kar uyguladklar toplu kymlar; say
sz terr olaylarna ancak birka rnek oluturur. Ne var
ki Haan Sabbah ve onun nderliini yapt Alamut Te-
rr'nn ada iddet kalkmalaryla olan benzeimi
yine de yadsnamaz. Her ne kadar kitaplara yazlan n
szlerde; kitabn amac ve konusunun aklanmas all
m bir husus deilse de; incelenen olaym nitelii ve ince
leme ekli itibariyle bu aklamalarn yine de yararsz
olmayaca dnlebilir.
Yaam, gerekleen olaylarn yinelenmesine sra gel
meyecek kadar eitliliklerle doludur. Ama tarih iinde
birok benzeimlerin varl da yadsnamaz. Bunun ise
insan doasnn zelliklerinden kaynaklanan ilgin bir
olgu olduu kukusuzdur. nk insanlarn davranla
rn tetikleyen drtler gibi, bunlara cevap oluturan tep
kiler de hep ayn kaynaklardan g alrlar. yle ki etki ya
da tepkiyi temsil eden olaylar ne kadar eitli olurlarsa
olsunlar, esas ilintiyi kuran olgu temelde ayndr. Ksaca;
12
Hasar Sabbah ve Alamut Terr
ayn mekanizma trl olaylar hazrlar. Onun iin tarihte

ilgin olan, olaylarn izlenmesinden ok, onlar hazrlayan
temel olgularm sezilebilmesidir.
Bu kavray; insana yeni ve olaanst yararl dene
yimler kazandrr. O kadar ki; insan bu kavrayla, ortaya
koyduklar birikimleri ve bilimsel deneyimleriyle ada
alglaylar sunan postm odern sylemlerde bile; binlerce
yl nce yaam byclerin tlsml tekerlemelerini d u
yumsayabilir.
Yaar ahin Anl
13
GR
slam tarihinde XI. yzyl, iktidar ele geirmek iin yap

lan acmasz uralar ve toplumsal sanclarn egemen
bulunduu bir zam an dilimi olmutu. Bu koullar, doal
olarak, slam dnyasm m giderek huzursuz bir toplum
haline gelmesine neden oldu. Siyasal dzenin sarslmas
toplumsal kargaay, insanlarn birbirlerine gvenini sa
layan gelenek ve baz deer hkm lerinin ykl ahlak
bunalmlarn, dinsel inanlarn gevemesi ruhsal kn
tleri ve aresizlikler de akl d ynelileri hazrladlar.
Ama XI. yzyl slam dnyasmm iine dt bu byk
bunalmn en zgn rn; siyasal ve toplumsal m cade
lelerde rgtlenmi terrn sonucu belirleyici bir e
olarak ortaya kmas oldu. yle ki; bu dnemde, ran'n
Kazvin kenti dolaylarnda bulunan Alamut Kalesi'ni s
olarak kullanan H aan Sabbah isimli tarikat nderi, tari
hin en kanl terr rgtlerinden birini kurmutu. O kadar
ki, Haan Sabbah'm nderliini yapt, bu tarikatn isim
lerinden biri olan "Haain" ad; sonraki yzyllarda,
A vrupa'da "Suikastiler" anlamna gelen "Assasins" ke
limesinin tredii kk szc oluturdu. D ou'da ye
dikleri hahan etkisiyle terrist eylemlere giritikleri
ileri srlen tarikat mensuplarm a verilen "Haiiyyun"
17
Yaar ahin Anl
ad; Bat dnyasnda bir dehet imgesi olarak yank bul

du.
Doal olarak; btn bu sonular, slam dnyas iin
biilen bir yazg olarak nitelendirilemezdi. Tam tersine;
btn bu yaananlar yersiz, haksz ve yanl birtakm
davranlarn toplum katnda yaratt alkantlarn ese
riydiler.
Kukusuz ki; slam lkelerinde ortaya kan bu ola
anst iddet olaylar, dnyadaki dier insanlar da y
neten toplumsal ve psikolojik yasalarn gereklerine bal
olarak doup gelimilerdi. O nun iin yaanlan bu buna
lml dnemin btn ynleriyle kavranabilmesi de ter
rn niteliinin btn ynleriyle iyice saptanmasyla ola
nakl bulunm aktadr. Bu ise, konum uz bakmndan nce
likle, terrn yalnzca bir olgu eklinde yani iinde olu
tuu toplum un kendisine zg koullarndan soyutlan
m olarak, ksaca da olsa, incelenmesini gerektirir. Byle
bir ararm ann ilk evresinin bizzat terristin betimlen
mesinden getii ise tartlamaz.
Szlklerde terr; "Bir gc, bir iktidar zorla kabul
ettirmek amacyla sistemli bir biimde iddet kullanma,
yldrma, tedhi" olarak tanmlanmaktadr. Ayn szlk
ler terrizmi de: "Bireylerin ya da aznlklarn iddete
dayanarak ve kiilere, mallara ya da kurum lara ynelik
siyasal eylemi; bu iddet eylemlerinin tm "1 olarak veya
baka bir deyile: "htilalci gruplarn giritii iddet ey
lemlerinin tm "2 eklinde anlatmaktadr. Belirtilen b
1 Byk Larousse, C. 22.

2 Meydan Larousse, C. 12.
18
tn bu zellikleri gz nne alndnda, uygulam ada

terr: "Bir siyasal hedef ve bu hedefe ulamak iin nce
likle psikolojik, sonra da dehet veren, toplum un yre
inde byk bir bask oku salan saldr ekli"3 biiminde
aklanabilir. Ne var ki; tekrarlanan bu tanmlamalar ne
kadar kapsaml olurlarsa olsunlar, terr yalnzca sonu
ve eylem aamasndaki grnm yle tantmakla yetin
dikleri iin, onun btnyle kavranmasnda yeterli ol
mamlardr. O nun iin, btn devinen ve yaayan varlk
lar gibi terr de ancak temel elerin belirlenmesi ve bu
elerin ilevlerinin izlenmesi yoluyla betimlenebilir.
nk yalnzca sonularnn ve etkilerinin saptanmasyla
yetinilen oluumlar; nitelikleri anlalamam olmaktan
kurtulamazlar.
Yaplacak en sade gzlemlerde bile, terr; belli ve z
gn bir ortam da doan ve yine militan denilen yelerle
onlara nderlik eden bir yneticinin katlmyla rgtle
nip, "Kitle psikolojisi" ismiyle adlandrlan soyut bir g
le yaam kazanan ve hedefledii amaca varmak iin id
det ve yasad yntemler kullanan bir olgu eklinde alg
lanabilir. Bu bakm dan terr konusunun yeterli ve salam
bilgilerle aa karlabilmesi iin, bu belirtilen elerin
ayr ayr incelenmesi zorunlu bulunm aktadr. Terristin
kiilii ile terr hazrlayan ortamn saptanmasna al
tktan sonra; nder, rgt ve kitle psikolojisinin betim
lenmesiyle srdrlecek bir incelemenin; konunun yete
rince aydnlanmas iin bir n koul niteliinde olduu
tartlamaz.
3 ataloluk (bage -bibliyografyada ad geen eser-) s. 96.
19
Yaar ahin Anl
Btn bu aklamalara gre terrn; belli koullarn

gereklemesi halinde yine belli kiilerde ortaya kp,
devletin koyduu kurallara kar oluan, yasaklanm ve
iddet ieren bir tepki olduu ortadadr. Son bir tanm la
mayla su da; devletin koyduu yasalara kar kmaya
ve onlarn kurduu dzeni bozmaya ynelik ilem ve
eylemleri anlatr. Bu bakm dan siyasal gcn oluturdu
u kamu dzenini ykmaya ynelik eylemli bir tavr nite
liinde bulunan terrizmin "su" kapsamnda dnl
mesinden daha doal bir ey olamaz.4 Onun iin terriz
mi zmleme denemesine, terristi de kapsayan ve daha
genel bir olaandlk halinin belirtisi olan "sulu" olgu
sunun betimlenmesiyle balanmasnn zorunluluu orta
dadr.
Kendi istenciyle, bilinli olarak su ileyen ve "kasti
sulu" denilen sulu tipinin en belirgin zellii: Y rrlk
teki toplum dzeniyle kendi bencil eilimleri arasnda
belli bir uyum kurabilme olana salayacak gdlerden
ve i denetimden yoksun olmas ya da bu yoldaki top
lumsal baskya katlanmak istemeyen uyum suz bir kiilik
gstermesidir.5 O nun bu ruhsal yaps ise, yaradlndan
gelen birtakm zelliklerinden kaynaklanmakla birlikte;
iinde yaad toplum un ekonomik koullar, kltr d
zeyi ve hazrlad gven ortamnda belirlenir. Toplumsal
evre, insan karakterinin ekillenmesinde, nerdeyse do
utan gelen eilimler kadar etkili olur. yle ki yaradl
tan gelen zayf eilimler evrenin olumlu ortammda g
4 ataloluk (bage) s. 106.

5 Roodes (bage) s. 218.
20
lenebilecekleri gibi; olumsuz ve engelleyici evre koullar

iinde en gl eilimler bile zayflayp ilevsiz kalabilir
ler. te insann sulu haline gelip gelmemesi, bylesine
duyarl ve bylesine etkilenmeye ak birtakm elerin
varlna bal bulunmaktadr.
Bireylerin kiiliklerini belirleyen elerden bir bl
m, insanlarm baz temel eilimlerle domasyla olu
mutur. Bakalarm egemenlii altnda bulundurarak
kendinin gven iinde olduunu duyumsam as da ite bu
temel eilimlerden biridir. Bu duygu ise, giderek, insanda
stn olma eilimini yaratmtr.6 Buna karlk dnya
nn, insann um duu kadar kolaylkla egemenlik kurabi
lecei bir ortam olmad da ortadadr. Nitekim, yaamn
tanmlanamaz zorluklar ve korkun savamlar iinde
gelien sreci; stnlk duygusunun yalmzca bir d
olduunu ksa zam anda ve kanlmaz bir biimde kant
lar. Bu ise, yaama byk um utlar ve gl bir zgvenle
giren insann ayn iddetle hayal krklna uramasm a
yol aar. Bylece gvenini yitiren birey tam kart bir d u
rum a derek aalk duygusuna kaplr.7 Bu yalnzca
belli kimseler iin gereklemesi beklenen bir olaslk de
il; fakat btn insanlar iin doann hazrlad bir yaz
gdr. Temelde, yaratklarn en gls, insanlarn en
saygm olmak ya da olaanst yetenek ve snrsz zgr
lk ayrcalklarna sahip bulunm ak gibi ilkel eilimleri de
olan insann; bu duygularnn tm n yeterince doyura
bilmesi olanakszdr. evresinde kendisinden gl var
6 Adler (bage) C. I, s. 241.

7 Adasal (bage) C. I, s. 330.
21
Yaar ahin Anl
lklar, yenilmez doal engelleri ve kendi zgrlklerini

kstlayan bakalarna ait haklar alglayan bireyin, evren
sel aalk duygusundan kesin bir kurtuluu beklene
mez. Onun iin insann ruhsal yaam, zaman zaman var
ln duyuran ya da her zorluk karsnda yeniden oluan
aalk duygusuna kar srekli olarak verilen ve asla
atekese ulaamayan bir sava eklinde srer.
Temel eilimleriyle d dnya arasndaki bu kanl
maz atmay yaamak yazgsnda olan insann, btn
bu koullar iinde varln srdrebilmesi iin, birtakm
nlemler almasndan doal bir eyin olmayaca kuku
suzdur. te bu nedenle insan, daha yaamn balang
aamalarnda yeni bir psikolojik tavrla savunmaya geer.
Bu savunmann ilk evresinde; snrsz bir agzllkle
isteklerde bulunan ve insann ilkel drtleri ile benliinde
yuvalanm vahi eilimlerinden kaynaklanan "id"ine ket
vurulur. Tehlikeyi fark eden varlk, id'in isteklerini diz
ginler. nsann ilkel, bilinsiz, sorumsuz ve snrsz istek
lerinden evreyle uyuamayanlarn bastrr. Kiisel varl
n bu bask gc; evreye uyum u ve arzular disipline
etmeyi salayarak insann uyank benlii olan "ego"yu
oluturur. Bylece kurulan denge; insan toplum ve ev
reye uyarlayan ve onu tehlikeli olmaktan karan, uyum
lu, ahlaksal ve olgunlam bir yeni benlik yaratr ki buna
da "sperego" denilir. Bu aamaya ulaan insan artk;
ilkel ve vahi bir saldrgan deil, fakat evreyle uyum lu
ve uygar yeni bir varlk haline gelir.
Ancak belirtmek gerekir ki; ego ile id arasndaki ayr
lk ok kat ve kesin bir nitelikle bulunm am aktadr. n
k ego, insann ilkel ruh yapsnn bir blm nn d
22
dnyadan gelen etkilerle farkllamasyla oluur. d tu t

kular ve ego da akl ve saduyuyu simgelerler. Ama so
nuta ego da tpk id gibi ayn drtlerin etkisi altndadr.
Bu bakm dan sperego ile id arasndaki snrda oluan
ego'nun ahlak d id karsnda direncini srdrebilmesi
iin, ar ahlakl olan sperego tarafndan durm akszn
beslenmesi gerekir. nk ego id'in eilimlerini onlar
yok ederek deil, fakat, d dnya ile id arasnda bir nevi
arabuluculuk yaparak yaamn srdrlm esini salar.
Sperego'nun en nemli ilevi; yeni, geimli, uygar
olanaklarla ve ikme yoluyla insann ilkel duygularm
doyum a ulatrmak iin abalayan ve dayanlmaz basklar
altnda ezilmemek iin rpman ego'ya yardmc olmaktr.
Nitekim ego'nun glenmesiyle insan; iinde birikmi
bulunan ve btn yaamn itici gcn oluturan "libi
do" isimli enerji kaynan ilkel hedeflerinden daha st
amalara evirerek yceltir. d'in yetersiz ve spere-
go'nun da vahi olarak nitelendirdii ego; yaad kor
kun ikilemi ancak bylece zmler. Sublimation deni
len bu ruhsal dzenek; btn sanatlarn, ahlakn ve bilim
sel uralarn kaynan ve itici gcn salar. Bylece
talan duygusunun yerini sevgi, cinsel agzlln yerini
sanat ve saldrganlk drtsnn yerini de toplumsal
baar istei alr. nsan psikolojisi; yer deitirme (dpla
cement), akla uydurm a (rasionalisation), aktarma (projec
tion), benimseme (identification), temsil (symbolisation),
telafi (compensation) gibi dnm ve uyum yollaryla
kendisine yeni bir denge yaratr.
Ama ne var ki; bu uyum un devam iin, yaamn ol
gunluk aamasnda bilincin, id zerinde olduu gibi, ku
23
Yaar ahin Anl
rulan bu zgn psikolojik dzene uyum gstermeyen her

trl aykr istee kar da kesintisiz bir ekilde basksn
srdrm esi gerekir. O nun iindir ki, kural olarak, benlie
aykr her trl eilim ya da daha deiik bir syleyile;
insann, ego ile id dengelemesi sonunda oluturduu
psikolojik varln dzenini bozabilecek her trl istek ve
yneli, bilin tarafndan, srekli olarak yasaklanarak
bilin-dma itilir. Ama id'in dlad drtlerde olduu
gibi, bilin-dma itilmi bulunan dier duygular da ora
da yok olup gitmezler. Ve stelik her an patlamaya hazr
bombalar gibi, sktrlm olmamn verdii skntyla d e
vaml bir tedirginlik nedeni olarak yaarlar. Bilincin bas
klarnn azaltlmas ya da etkisinin kalkmas durum unda
ise ayn g ve vahetle yeniden ortaya karlar. O kadar
ki; bazen, ortaya kmalar iin bu basknn kalkmasn
beklemelerine de gerek kalmaz. ekil ve grnm deiti
rip bilinci yanltarak, insann kiiliine egemen olabilirler.
Bu bazen ryalarda olduu gibi zararsz bir biimde olur.
Ama bazen de insan iin byk sorunlar yaratlabilecek
olan sinir hastalklarna ya da aalk duygusunun zgn
bir belirtisi olan ve nedensiz olarak ar bir kendine g
ven duygusu eklinde ortaya kan davranlara dne
bilir.
Bireyin olgunlama aamalarmda uygulanan yanl
eitim, bozuk aile dzeni ya da kt toplumsal evrenin
yol at bunalmlar, trl uyum suzluk ve ar ruhsal
darbeler, bilincin denetim gcn azaltan etkenler olarak
bilin-dmn boalmasna neden olabilirler. Salkl bir
uyum iin, her zam an uyank ve gl bulunmas gere
ken bilinci yaralayan her darbe ya da sperego'nun olu
24
masndaki her yanllk; bilin-dnn duvarlarn yknt

ya uratr. O nun iin m utlu ve salkl yaam, her an ye
niden kazanlan bir baar olarak nitelendirilebilir.
Nitekim; aalk duygusunun almasndaki olum
suzluklar bazen nevroz ve bazen de su eklinde belirebi
lir.8 nk baz hallerde nevroz, evre koullarna uya-
mamaktan da kaynaklanr. Gerekle yz yze gelmek ve
gerekeni yapmak yerine, kendini ve evreyi kandrmak
eklinde arpk bir uyum ekli olarak ortaya kar.9 te
yandan ayn gvensizlik alglay "bo gurur" denilen
kendine ar lde gvenme halini ve o da isyan d uy
gusu ile sululuu hazrlar.10 nk su; bazen bunalml
ortamlara kar kkl bir bakaldr olduu kadar, bazen
de kolayc bir ka olup, elde edilemeyen isteklerin aykr
yollarla doyurulm as eklidir.11 Zira d dnyaya oranla
kendisinin gsz olduu duygusundan kurtulm ann en
kolay yolu bu dnya ve olguyu yok saymak ya da olana
varsa onlar yok etmektir.12 Onun iindir ki su; aalk
duygusunun genel kurallar ve olaan yollara gre farkl
bir ekilde almas eklinde de tanmlanabilir.
Yukarda ayrntlar aklanan hususlardan anlala
ca zere; betimlenen her sulu tipinin mutlaka kt bir
kiilik olduu da sylenemez. nk sululuk organik ve
tartmasz bir gereklik deil, fakat yrrlkte bulunan
hukuk kurallar ya da toplumsal deerlendirmelerin belir
8 Adasal (bage) C. I, s. 339.

9 Adler (bage) s. 3.
10 Adler (bage) s. 327-363.
11 Dnmezer (bage) s. 139.
12 Fromm (bage) s. 148.
25
Yaar ahin Anl
ledii grece bir olguyu ifade eder. Nitekim belli bir siya
sal ortam da kahram an olarak nlenebilecek bir fikir ada
mnn farkl bir toplum da hain saylmas olasdr. rnein
Sparta'da yasalarn hrszlar deil, hrszl becereme
yenleri cezalandrd unutulm am aldr. Ama btn bu
saptamalara karlk yine de sulunun, iinde yaad
toplum ya da topluluk bakmndan aykr bir kiilik oldu
u yadsnamaz. stelik bu aykrln sulu tipi, uyum suz
ve ruhsal doyum ya da telafiye ulaamam bir dzeyde
braktnn da kabul gerekir. O nun iin; tarihsel ya da
toplum kurallar ynnden gerek deerleri ne olursa
olsun, sulularn zgn ve belli bir tipi canlandrd sy
lenebilir.
Ancak belirtmek gerekir; zgn bir karakter olarak
betimlenen bu tipin gsterdii sululuk eilimleri; olu
um srecinin balangcnda gizil bir g, yani yalnzca
bir yeti olarak sakl bulunur. Bu yetinin aka ortaya
kmas ya da eylemsel bir nitelie ulaabilmesi iin, ken
disini destekleyen evresel koullardan g almas gere
kir. Onun iin tam ve eriik bir sulu tipin oluabilmesi,
ite bu destek bulm a evresinin tamamlanmasyla olanakl
hale gelir. Su eiliminin eylem alamna ulamas iin ka
zanlmas gereken bu destek dnemi ise; "yknme" ve
"younlama" evreleriyle tamamlanr.
Sua yknme; sua eilimli bir insann, ayn eilim
lerde olan ve bu eilimleri dorultusunda yaayan kimse
lerin toplum iinde saygn ya da en azndan kabul edilebi
lir bir rahatlk iinde yaamakta olmasnn alglanmasn
dan doan, suluya benzemek isteidir. Bu istek ilk sezili-
26
inden itibaren aama aama glenerek sonunda nle

nemez bir tutku halini alr.
Doa yasalar ve fiziksel gcn snrlar karsnda
aresizlii bir yazg olarak kabul eden birey, kendisi gibi
insanlarn oluturduu, baskc toplum kurallar nnde
ayn boyun eii kolaylkla kabul edemez. O nun iin kii
liinin olumas evresinde insann en byk ve en acma
sz kavgas iinde yaad toplumla yapt kavgadr.
stelik, insann toplum halinde yaama zorunluu, onun
bu kavgasnn ok deiik bir nitelik almasn ve ok yn
l koutlara ulamasm da hazrlar. nk toplum, hem
kurtulm ak istedii bir baskc g, hem de onsuz varln
srdremeyecei bir ortamdr. nsann m utlu olmak iin
gereksinim duyduu gven duygusunu ancak dzenli bir
toplum salayabilir. Dzenli toplum; insana alkantsz
bir yaam hazrlarken ayn zamanda dier insanlarla belli
bir uyum iinde bulunabilme olana da sunar. Tpk,
belli kurallara uyularak srdrlen toplu oyunlarn kat-
lanlarn btnletirerek gnlk endielerden kurtarm as
gibi, dzenli ve alkantsz bir toplum da, insanlara mutlu
olabilecekleri elverili bir ortam hazrlar. Bireyin toplum
iinde olmaktan bekledii ilk ve en nemli sonu; ona
gven salamasdr.
te insann bekledii bu gven ortamnn salana
mamas ya da var olan byle bir ortamn ortadan kald
rlmasdr ki; bireylerde isyan duygularn hazrlar. Sua
yknmelere hakllk kazandrr. Sua olan eilimleri
"younlatrr", zgn tipleri su ilemeye hazr hale geti
rir.
27
Yaar ahin Anl
Ksacas su; srl bir olay olmad gibi, sulu da in

sanlk d bir varlk deildir. Tam tersine, sululuk btn
insanlarn mayasnda olan fakat belli koularda ortaya
kan bir davran biimidir. zellikle psikanalistler: "n
sanlar niin su iler?" diye deil de; "Niin su ilemez?"
diye sormay doru bulurlar. nk "ahlaki uur" sonra
dan ve ancak sper egonun elde edilmesiyle kazanlr.13
O nun iindir ki; su, ne yalnz kiisel bir psikolojik olay
ne de yalnzca toplumsal koullarn hazrlad bir sonu
tur. Su; uygun bir kiinin toplumsal koullar tarafndan
etkilenmesiyle oluur.14
te terr, yukarda betimlenmesi yaplan bu su ol
gusuna baz deiik elerin katlmasyla yaplanr. Su,
toplum dzenine kar olumsuz bir tavr belirler. Terr;
amaca ulamak iin kullanlan bir yol ve bir biim ya da
daha deiik syleyile, bir stratejidir. Bu stratejinin esa
sn ise, ls belli bir snr aan iddet kullanm olu
turur. Bu bakmdan, terr her ne kadar esasta ayn kate
gori iinde yer almakta ise de, kaynan iddet ve saldr
ganlktan almakta oluuyla, su olgusundan ayr tutulm a
ldr. Kukusuz, terrist eilimler dahi insan psikolojisini
yaplayan ego, id ve sperego lsnn etkileimleriyle
oluurlar. Ne var ki terristin baskn zellii olan iddet;
id'i ekilleyen en eski, en temel ve en ierikli elerinden
kaynaklanr. Bu nedenlerledir ki terristi daha iyi tanya
bilmek; onun genel sulu tipi hazrlayan oluumlar dn
da kalan zgn psikolojik nedenlerini ortaya karmakla
13 Erem (bage) s. 57.

14 Erem (bage) s. 25.
28
m m kn olabilir. nk iddet kullanm su eyleminin

mutlak ve zorunlu bir esi olmad gibi; saldrganln
yapsal temeli de id'in oluumuna katlan ok zel baz
eilimlere dayanmaktadr. yle ki insan davranlarnda
saptanabilen trl aykr ve olumsuz tavrlarn kken
olarak en ilkel olan; iddet kullanm ve saldrganlk ek
linde ortaya kar.
nsann ruhsal yapsnda; "Organik yaam cansz
durum a geri dndrm ek grevini stlenen bir lm d r
ts" ile "Paracklara blnm canl maddeyi, karm a
klatrmak ve durm adan bir araya getirmek ve orada
muhafaza etmek hedefine ynelen" ak drtsnn den
gelemelerinin15 egemen olduu yadsnamaz. lm ve ak
yani Thanotos ile Eros, insan kaderindeki iki temel ve
vazgeilemez eilimi simgeler. Eros; yaamay ve evrim-
leerek gelimeyi hedeflerken; Thanotos da varl ilkel
biimine yani inorganik haline dnerek evrenin btn
iinde yok olmaya zorlar. Birbirlerine dm an ve uzlaa-
mayacak kadar zt olan bu iki eilimin atmas ise; bire
yin iinde kaynayan ykm duygusunun bakalarn yok
etmeye ynlenmesiyle senteze ular. Bireysel yok olu
tehlikesi saldrganlk haline sokularak yabanclara yn
lendirilir. Bylece kurulan denge; canlnn yaama ser
veninde yklendii rol srdrm esini salar.
Onun iindir ki saldrganlk, sava ya da iddet g
dleri insan psikolojisinin en temel eleri olarak kabul
edilmelidir. Yaln ve ilkel insann; vahi, zalim ve saldr
gan olduu tartlamaz. Frsat bulduunda en ar id
15 Freud, Haz lkesi (bage) s. 100.
29
Yaar ahin Anl
det yollarna bavurmak insann doasnda bulunur. Ne

var ki; ego ve sperego'nun olumasyla bu iddet eilim
leri de tpk id'in dier istekleri gibi bask altna alnarak
uysallatrlabilirler. Saldrganlk ve iddet eilimleri ite
bu yolla; stn olma istei, iktidar tutkusu ve kendine
ar gven ekline sokularak toplumca katlanlabilir hale
getirilirler. Toplumun basks, eitim ya da retim gibi
ehliletirme yntemlerinin younluk ve dzeyine gre,
bu vahi eilimler yeni ve uygar niteliklerine kavuurlar.
yle ki isabetli yntemler insanlar toplum a uyumlu, ba
arl ve sevgi dolu bireyler haline ykseltirler. Yanl
uygulama ve bozuk toplum dzenlerinde ise, insanlar,
saldrganlk duygularn denetleyemeyerek, iddete y
nelmi ve su ilemeye eilimli kimseler durum unda ka
lrlar.
Terrn bu betimlenen niteliinin daha iyi kavrana
bilmesi iin onun nemli baz zelliklerinin zl bir ekilde
vurgulanmasnda yarar olaca aktr. yle ki; terrizm,
siyasal amalar iin rgtl, sistemli ve srekli olarak terr
kullanmay benimseyen bir strateji olarak tanmlanabilir.
Terr ise, dehet ve korku ifade eder. zetle; iddet, terr
ve terrizmin en nemli esini oluturur. Ne var ki; te
rrdeki bu iddet esi, adi ve olaan iddetten farkl olup,
terre bizzat muhatap olan kurbana eza vermekten daha
kapsaml bir amaca ynelik bulunmaktadr. nk terrn
esas hedefi; terr eylemiyle, seyirci kitleye belli bir mesajn
ulamasn salamaktr. Terrde ortaya konulan eylem,
esas ama deil, terrn boyut ve gcn ya da nlene-
mezliini gsteren bir simge niteliindedir. Bu simge, halk
zerinde bask ve ylgnlk yaratmak iin topluma gnderi
30
len bir iaret ya da korkuyu artran bir uyarcdr. n

k terrde eylemin kendisinden ok uyandrd etki
nemlidir. yle ki bu sregelen eylemlerle, giderek, belli
bir tavr almaya koullandrlm olan toplum; iaretin
alnmasyla istenilen kaos ve korku hipnozuna girer. Bu ise
toplumsal yaam altst ettii gibi siyasal dzenin ya da
devletin simgeledii gvenin ortadan kalkmasn hazrlar.
Bylelikle aresiz olduu duygusuna kaplan insanlar gi
derek, btn isten ve bireyselliklerini kaybetmi bir d u
ruma derek, terr ve terr rgtlerinin tutsaklar haline
gelirler. nk terr hem grnr bir iddet ve hem de her
an karlalabilecek bir tehlike olasl yaratarak akl d
bir korku ya da panik haline neden olur. Terrn yaratmak
istedii toplumsal ortam ise, ite bu kaos halidir. nk
terr ancak byle bir ortamda etkili olup, amacm gerek
letirebilecei gibi kendisini destekleyen koullar ve yara
tld toplumsal olgular da ancak byle bir evrede bulur.
nk terr, amacm gerekletirebilmek iin alrken,
yaratld ortamm kurumlaarak devam etmesini de ister.
Nitekim terr hazrlayan ortamm olumas toplu
mun belli ve allm dzeninin bozulmasyla balar.
O nun iin, terr; sorunlu ruhsal yaplanmalarn olduu
kadar, toplum dzenindeki baz arpklklarn ya da in
sanlarn adalet duygularna ters gelen birtakm uygula
malarn varlnn da iaretidir. nk kurallarn ykl
mas kuralszl ve o da karmaay getirir. U nutulm am a
ldr ki "beyin ykama"16 diye anlan ruhen kleletirilme
ilemlerine, hedef kiinin alt dzenin deitirilmesiy
16 Brown (bage) s. 222-237.
31
Yaar ahin Anl
le balanlr. Dostoyevski'nin nl; "Tanr yoksa her ey

mubahtr," sz toplum dzeni iin de geerlidir. nk;
doayla, klanla, dinle zdelik, bireye gven duygusu
verir. Oysa klan, din ya da yasal dzen gibi toplumla ilgili
btn kurum larn ilevsiz kald bir yerde gvenlik de
olamaz. Karmaa ve bireysel gcn egemen olup da k u
rallarn kaybolduu yerde hi kimse hibir eyden emin
olamad gibi hi kimsenin srekli bir konumu da bulu
namaz. Bu ise bireylerin byk sknt iinde ve mutsuz
olmalarna neden olur. Oysa: "Status, belli ve ak olduu
zaman ve statik haldeyken bireyin seime girmesine ge
rek kalmaz."17 Bu durum da insanlar daha mutlu olurlar.
nk bu yolla toplumsal uyum daha iyi salanr.
Betimlenen bu uygun ortam da ortaya kan terr,
kendini hazrlayan koullarn younlaan etkisiyle, tipik
bir organizma kazanr. yle ki terr; kitle psikolojisi deni
len ok zgn bir alglay ve duyum sam ann bir araya
getirdii militanlarnn eylem yetenei ve nder konu
mundaki kimsenin dn gcyle rgtleerek cisimle
nir. Sonra da ama ve hedefinin bu topluluka duyum sa
np benimsenmesiyle oluan kitle psikolojisiyle ilev ve
canllk kazanr. Bu bakmdan terr geliiminin olgunluk
evresinin iyice tanmlanabilmesi iin bu organizmann
belirtilen elerinin daha yakndan incelenmesi gerekir.
Topluluun ynetimi ve belli bir hedefe ulamasnn
salanmas ynnden nderliin nemi tartlamaz. N i
telii ve olumasn gerektiren nedenler bakmmdan n
derlik, btn toplum larda ok nemli ilevleri olan bir
17 Adler (bage) s. 33.
32
gerekliktir. nk sonuta topluluklarn hepsi kkenle

rinde az ya da ok, ama mutlaka srsel baz kalntlar
tamakta devam ederler. Sr ise basz kalamaz.18 n
der, insanlarn omuzlarndan toplumsal sorumluluklar
ve zgr olmann tm ykn alarak onlar rahatlatr.19
Kandrlmaya hazr, amasz ve dirensiz insan ynlar
na20 umut, gven, sevgi ve kararllk alayarak21 onlara
yaama gc verir. nderlik konusunda ayrca vurgu
lanmas gereken ok nemli bir husus da, nderin toplu
luk yeleriyle olan duygusal ballklar ve bu balln
ortaya koyduu sonularla ilgili bulunmaktadr. Hemen
belirtmek gerekir ki; nder genelde zannedildii gibi,
yalnzca birtakm hedefler belirleyen ve kendisine zg
nerilerin gereklemesi iin evresindekilere buyruklar
veren bir kimse deildir. nk nder de sonuta, evre
sinden etkilenen ve davranlar nemli oranda topluluk
yelerinin tutum larna bal bulunan bir insandr. Toplu
luk katlanlar, nderlerini "bizden biri" ya da "bizim en
iyimiz" eklinde benimsedikleri takdirde, nder konu
m unu devam ettirebilir. Bu bakmdan nder; taraftarlar
nn kendisinden beklediklerini onlara sunm ak ve onlarn
eilimlerini tatmin edecek bir tavr benimsemek d u ru
mundadr. Bu ise nderin, ynetimine bal olanlar a
sndan, kiisel sorumluluklarm kendisine devrettikleri
gl bir baba olma konum unu oluturur.22 zellikle b
18 Adasal (bage), Tanrlar, s. 20-25.

19 Krech (bage) s. 489.
20 Fromm (bage), iddetin Kayna, s. 13-14.
21 Tzu (bage) s. 61.
22 Krech (bage), Cemiyet inde Fert, C. II s. 140 vd.
33
Yaar ahin Anl
yk uralar ya da buhranl zamanlarda ortaya kan

otoriter eilimli nderlerde bu zellikler daha da belir
gindir. Bu oluumlar giderek nderi "ideal benlik" haline
getirir. "deoloji ya da ideolojiyi temsil eden lider, zneyi
ele geirir ve grubun her bir yesinin, zayflam, kendi
sini teslim etmi ve tekini iine almaya tepki gsterme
yen benliine girer."23 Bylece; bu alglay iinde silinip
nemsizleen topluluk yesi, ancak nderin billurlatr
larak yceltilmi kiiliine snmakla deer kazanr. n
deri benimsemekle yaadn alglar. Artk onun iin tek
yaay ekli; ndere uymaktan ibaret bulunan zgn bir
kaynamadr. nderin en olmayacak emirlerine uymak
eklinde grnen kr krne davranlarn ya da nder
uruna katlanlan en ar vazgeilerin temelinde de bu
alglaylar bulunur.
Terrn hedefine ulaabilmesi iin, bu amaca kiisel
eylemleriyle katkda bulunm ak militanlarn grevidir. Bu
balamda, nderlik ile militanlk arasnda byk farkllk
lar olduu gibi ilgin benzerlikler de vardr. nder ile
militanlar arasndaki bu zgn iliki ise militanlarn top
lumsal kkenleri ve ruhsal yaplarndan kaynaklanr. N i
tekim bireysel psikolojiden sz ederken belirtildii gibi;
insan kendisini aalk duygusu denilen bunalm dan
kurtarabilmek iin, bir deer olduunu duyumsam ak
ister. Bu ise onda bakalarna egemen olmak duygusunu
yaratr.
Ama; bu gdnn ortaya k, aklan, doyum ve
telafi ekli trl trl olur. yle ki iktidara ulaacak ka
23 Habib (bage) s. 303.
34
dar g ve yetenei olmayanlar bir ndere balanarak da

iktidar gdsn doyuma ularmay deneyebilirler.24
nsanlar, kural olarak, kullanabileceklerine inandklar
iktidar isterler. Bunu baaramazlarsa buyruu altna gi
recekleri bir nder ararlar.25 nk nderin baarlarn
ona uyan dier insanlar kendi baarlarym gibi duyum
sayarak doyuma ularlar.26 O kadar ki; iktidar eitsizlii
ni katlanabilir yapan olgu bile ndere duyulan sayg ve
sevgiden olduu kadar bu benimseme duygusundan da
kaynaklanr. ndere verilen yetki, ona uyanlarca, kendi
lerinde de ayn yetki varm gibi alglanr.27 te bu duy
gu, potansiyel suluyu terrist olmaya iten en gl et
kendir.
nder ile militan ya da dier taraftarlar arasndaki
iletiimin salanmasn olduu kadar, terrist hareketin
g ve moral dayanan da rgt oluturur. rgt saye
sinde, btn ye ve taraftarlar kiisel yetenek ya da bilgi
lerine gre amacn gereklemesi iin en yaral olabilecek
leri yer ve kademelerde alabilme olana bulurlar. yle
ki terr eleri ancak rgtlemekle ilevlerini yerine ge
tirebilecek bir organizmaya kavuur. Ayrca rgt btn
katlanlar iin bir yuva, bir kamp ya da bir okul olgusu
hazrlar. Daha da nemlisi; rgt, kendi yeleri iin refe
rans mercii ilevini grr. nk bir terristin baard
eylemler karlnda bekledii en gerek dl: rgt ya
da grup arkadalarnn vg ve takdirlerine layk grl-
J4 Russell (bage), ktidar, s. 13.

Russell (bage), ktidar, s. 18-23.
Russell (bage), ktidar, s. 15.
11 Russell (bage), ktidar, s. 16.
35
Yaar ahin Anl
mesidir. Ama rgtn btn bunlar dnda hem nder

ve hem de her kademedeki ye ve militanlar iin ok ge
rekli ve olaanst nemde bir yaama ortam olduu
nun da unutulm am as gerekir. nk rgte katlmakta
ki temel gereksinim ve igdsel hedef, yetersizlik duy
gusundan kurtulmaktr. Bu, daha nce de belirtildii gibi,
sanal bir uyum ekli olmakla birlikte; hem nder ve hem
de dier katlanlar iin byk bir m utluluk ve rahatlama
olana yaratr. nk kiiler, sarslmaz biimde gl,
sonsuz ve grkemli olduu farz edilen bir varln paras
haline gelmekle, o gcn grkem ve otoritesine de b
rnm olurlar.28 rgt yeleri, rgtn ok gl oldu
u inancnn etkisiyle byle bir rgtn katliam olmaktan
dolay, dayanlmaz derecede gl olduklar duygusuna
kaplr. Bu, rgt iinde olmamn verdii gvencenin ol
duu kadar; her zaman birlikte olunmas bile, geni ve
kalabalk bir insan grubuyla ayn eyleri dnp ayn
ekilde davranm ann yaratt birliktelik alglayyla da
ha da glenir. Ama rgt militanlarnn bu katlm ne
deniyle duyumsadklar daha deiik ulalar da vardr.
Bu alglaylardan biri de rgt elemanlarnn yaam ve
savamlarn kolaylatran lmszlk duygusudur. Ni
tekim kendisiyle ayn ama iin alp, ayn inan youn
luu iinde bulunan lkdalarla birliktelikte olduu
gibi; yeni katlanlarla her gn tazelenip genleen bir yce
varln esi olmak da insanda bir sonsuzluk um udu
yaratr.
28 Fromm (bage) s. 131.
36
Bu lkdalk, zamanla, katlanlarm sade bir insan

olmaktan da te belli bir lknn taycs ve simgesi
durum una yceltir. O lknn kuaklar boyu devam
ettirilebilmesi ise, topluluu btn mutlak ve evreni kap
sayan sonsuz ve canl bir "esir" durum una getirir. Nite
kim tasavvuf dncesindeki Vahdet-i Vcut syleminde
olduu gibi, Hristiyanlarn vaftiz ve komnyon trenle
rinde ya da eski doa dinlerinin Panteist (panthiste) yak
lamlarnda dile getirilerek inanlar yaymada kullanlan
btn yntemler, toplumsal kaynamann bu gcne d u
yulan gvenden kaynak almtr. O nun iindir ki; nce
kk grubu ve sonra da tm rgtyle btnleen mili
tanlar; gl, korkusuz ve sonsuz bir varln vazgeil
mez eleri olarak, lmszl duyumsarlar. Tm gi
zemli retilerin ve btn dinsel topluluklarn m ritleriy
le olan ilikilerinde ball salayan da ite vaat edilen
bu lmszlk m utusudur. Gizemli sylemlerde betim
lenen ve topluluk uygulamalarnda duyum satlan hep bu
grkemli um ut ve hep bu sonsuzluk alglaydr. Btn
militanlar bu kaynama olgusu iinde, giderek kendi ben
liklerini rgtn varlyla btnletirerek, kesin ve d
n olmayan bir erginleme srecini yaamaya koyulur
lar. Ve bu sre; m utlak bir korkusuzluun, sonsuz oldu
una inanlan bir gcn ve nihayet tartlmaz bir lm
szlk duygusunun alglanyla doruuna ular. rgt;
militanlarn bu sanal ycelileriyle adeta kar konulmaz
ve kutsal bir kimlie brnr. yle ki, bu aamadan son
ra; militanlar iin rgtn amalan uruna uygulamakta
duraksayabilecekleri hibir vahet ve katlanamayacaklar
hibir fedakrlk olamaz. yle ki; kendisinde yanlmazlk
37
Yaar ahin Anl
ve kutsallk varsaylan yetkin bir nder ve onun ynettii

rgtn korumas altnda, youn bir iletiim ve iliki ii
ne giren rgt yeleri; zamanla, yeni ve farkl bir dnce
ve duyumsay biimine ularlar. Bu evre, rgtn, ken
disini oluturan elerin bireyselliklerinin dnda gerek
leen ve kitle psikolojisi denilen zgn bir alglay iine
girmesiyle tamamlanr. Bu aamada rgt, kendi dn
cesi, kendi belirledii istenci ve yine srf kendisine ait ref
leksleriyle canl bir organizma haline gelir. Onun iindir
ki olgunluk evresine ulam bulanan bir rgtn; kat-
lanlarmn btn beklentilerini ancak kendi rgtsel ama
ve yararlar balamnda deerlendirecei sylenebilir.
Saptanan bu olgunun dier bir anlamnn da, rgt iinde
ve rgtsel amalar karsnda, kiisel kar ve beklentile
rin her zaman savsanabilecei olduu kukusuzdur.
Daha nce de belirtildii gibi; nder, militan ve rgt
eleriyle varlk kazanan terr organizmasnn, ilevsel
bir canlla kavuabilmesi iin amaca uygun bir kitle
psikolojisine sahip olmas da gerekmektedir. nk ko
lektif ve zgn bir alglay biimi olan kitle psikolojisi,
herhangi bir nedenle olumu, rastgele insan ynlarnn
eylemlerine bile yn verebilecek etkinlie sahip bulun
maktadr. yle ki terr rgtnn btn elerine gerekli
atlm gcn salayan bu psikoloji, terrist eylemlerin
ekil ve niteliklerini de saptayan ok etkili bir alglay
hali olarak tanmlanabilir. Bu bakmdan, terrizmin belir
gin bir biimde kavranabilmesi iin kitle psikolojisinin
daha da yakndan incelenmesinde byk yararlar b u
lunmaktadr.
38
Hasan Sab bah ve Alamut Terr
Kitle psikolojisi; bir ama iin bir araya gelmi insan

kalabal ya da bir insan grubunda, topluluun tm n
etkisi altma alan ve gruptaki kimselerin bireysel dnce
lerinden ayr kolektif bir duyumsay ya da alglay hali
dir. Ancak; kitle psikolojisinin olumas iin insanlarn her
zaman ve mutlaka fiilen de bir arada olmalar gerekli de
ildir. yle ki; birbirleriyle sk iliki kurm ak kouluyla,
ayn ama iin, ayn eyleri dnp, ayn eylemlere kat
lan insanlar da birliktelikleriyle zgn ynlar yaratabi
lirler.
Kitle psikolojisi kalabalklarn; insan soyunun yery
znde grnd ilk dnemlerden kalma vahi ve ilkel
alglama biimlerinin etkisi altna girmeleri eklinde ta
nmlanabilir. Onun iin kitle psikolojisi en eski ve en ilkel
insan psikolojisidir.29 Freud'un terimleriyle sylemek ge
rekirse; insann bilin dna srlm ve id'in besledii
ve yine id tarafndan oluturulan en vahi ve en iddetli
igd ya da ynelilerden kaynaklanr. Bir bakma insa
nn uygarlk ncesi ve sr halinde srdrd ilkel ya
ama dn simgeler. Aym amac hedefleyen bir kalaba
lk iinde olmann salad gizlenme ve fark edilmeme
olanandan cesaret alr ve ounlukta olmann kiiye
verdii gven duygusundan doar. yle ki; doa ve
dmanlarnn acmaszl karsnda vahi isteklerine
ket vurarak topluma sanm olan insan, kaynat bir
insan yn iinde alglad cesaret ve gven duygusuyla
uygar tavrlarn terk etmekte saknca grmemeye balar.
Katld kalabaln gcne dayanarak daha nce ko
29 Freud (bage), Toplum Psikolojisi, s. 81.
39
Yaar ahin Anl
nulm u toplumsal kurallara aldrmaz olur. te bylece,

ynlar oluturan fertleri etkisi altna alan bu zgn alg
lay ekli kitle psikolojisini yaratr. Onun iindir ki kitle
psikolojisi bir bakma ilkel ve vahi dnemin yeniden
yaanmas ve uygarlk ncesi kuralszln geri dnmesi
eklinde betimlenebilir. Nitekim bu zgn alglay za
man zaman yle iddetli ve ar bir ekilde etkili olur ki;
kitleye katlanlar kendilerini her trl uygar ba ve ku
raldan kurtulm u olarak duyumsarlar. nsana doa, evre
ve toplum iinde yaamann verdii duraksama ve korku
lar ya da grevler unutulur. Yalnzca yn bir araya geti
ren ama ya da nedenin etkisinde olunarak hareket edilir.
Bireysel dnce ve alglaylardan tmyle deiik ve
nitelikte bulanan kitle psikolojisi baka dnceleri hie
sayar, taham mlsz ve sorum suzdur. Bu alglay iinde
duygular basit, iddetli ve kr krnedir. Duyumsay-
lar kararsz olduklar kadar da bulacdr. Bu ruhun etki
si altndaki kitle her an byk bir iddete ynelebilecei
gibi bunu izleyen ksa bir sre sonunda hemen panie de
debilir.30 nk tam bir sr duyumsay iinde olan
kitle, her trl etkiye kaplabilecek bir yapdadr. Kitle
katlanlar her an iin ok korkun vahetlere ynelebile
cekleri gibi en umulmaz fedakrlk ve iyilikleri de gerek-
letirebilirler. Ne var ki, kitlenin etkilenmesi iin gerekli
olmayan tek ey mantk ve saduyudur. Kitle gl imaj
lar, abartlar, birtakm sloganlar ve tekrarlamalarla yn
lendirilebilir.31 Kitle iinde bireysellik olamaz. Bireysel
30 Adasal (bage), Yeryz Tanrlar, s. 20-25.

40
alglaylarn yeri olmad kitle iinde herkes eittir.32

Ancak bu eitlik kitle katlanlarna duyulan bir sayg ve
onlarn kiiliklerinin nemsenmesinden deil, fakat bu
zgn toplulukta bireyselliin olmamasndan ve hi kim
senin kitle psikolojisine kar bir aykrlk gsterememe-
sinden kaynaklanr. nk varlk olarak insan, kitle iin
ancak bir say ve fizik g oluturmas ynnden anlam
tar. Kitleye, eer varsa, egemen olan yalnzca nder ve
onun bildirileridir. nderin her eyi dnp ve her eyi
planladna inanld iin; kitle katlanlarmm herhangi
bir konuda dnmeleri nemsiz grld gibi, onlarn
dnmeleri de beklenmez. Hatta dnmeleri istenmez
de. Zaten kitleye egemen olan yneli ve isteklerin dn
daki bir dncenin yaama ans da yoktur. Deiik d
nce ve inanlar hemen ezilir. Esasen insanolu psikolo
jik yaps ve yaad tarihsel geliim dolaysyla, betimle
nen kitle psikolojisine kar bireyselliini terk etmeye faz
la direnemeyen bir yap iindedir. nk bireysellik top
lum ya da kitlenin basks karsnda, ancak her an savu
nulmak yoluyla devam ettirilebilen bir direni halidir.
Halbuki kitle psikolojisine teslim olmak, kolay ve zah
metsiz bir rahatl salar. Bu sre, btn zgrlklerin
kitlenin egemenliine terk edildii, karar verme ya da
sorumluluk alma gibi ar yklerin toplulua braklarak
tutsakln benimsendii ve yn iinde kaybolunularak
her trl cezadan korunulduu bir srleme halidir. Bu
ayn zamanda yalnz ynn gcn kullanarak vahi
eilimlerini doyurm ak ve hibir kiisel zarara uram adan
41
Yaar ahin Anl
kartlarm ezmek frsatnn kullanld sanal bir h

kmdarlktr. Onun iindir ki; koullar olutuunda, in
sanlarn kitle psikolojisinin egemenlii alna girmeleri
ok kolayca kabul ettikleri bir deiim halidir.
nder, militan ve kitle psikolojisinin birbirleriyle
kaynamalar terr rgtne gereksinim duyduu eylem-
sel gc salam olur. Bylece de rgt, kendisini olu
turan katlanlardan bamsz bir varlk kazanr. Ancak bu
zgn varln asl amac ne olursa olsun, canllm kitle
psikolojisinden ald iin; davran ve eylemlerinde kitle-
selliin kendine zg tavr ve davranlarn sergilemek
ten asla geri kalamaz. Onun iin btn terr rgtleri;
kr krne, tutkulu, hayalci, kandrlm ve zellikle
acmasz bir davran halini benimserler. stelik bu kural
rgtn yalnzca yabanclar ya da kendisine kar kan
lara kar olan tavrlar ynnden deil, fakat kendi kat-
lanlar bakm m dan ve onlarla olan ilikileri iin de geer-
lidir. Zaten zamanla rgt, manevi egemenlii altna gir
dii kitle psikolojisinin etkisiyle nder iin de gerekli ol
mak kouluyla, btn katlanlardan kendi kurallarnn
yaratt belli tavr ve davranlara itirazsz bir ekilde
boyun emelerini ister. yle ki, bu aamada katlanlar,
kendi oluturduklar terr organizmasnn tutsa haline
gelirler. Ancak dier ynden, genelde uzun soluklu bir
ura iin oluturulan rgtn kararsz ve hedefi ya da
amac her an deiebilecek olan kitle psikolojisinin verdi
i moral gle devam etmesinin olanakszl da ortada
dr. Onun iin rgtn devam ve yelerinin bir aradal-
mn olumasnda nderin kutsanm kiiliinin nemi
ok byktr. Ama birlikteliin asl h aran yine de kitle
42
psikolojisinin kristalize edilmesi salar. "Kitle kristalleri,

kitleleri oluturmaya hizmet eden son derecede dayankl
ve sabit, kk, kat insan gruplardr."33 Bunlar rgtn
banaz taraftarlarndan oluur. "Kitle kristalleri inanla
rndan hibir zaman ve hibir ekilde dn vermeyen,
kalplam belli bir ideolojinin tutsa olmu, kiiliklerini
denetleyemeyen, kendilerini sorgulamak yeteneinden
mahrum birtakm salksz kimselerdir. Simgesel slogan
lar, kendilerini tantacak zel giysileri, gizli parolalar,
aralarnda gizlice anlamalarm salayan srl iaretleri
vardr. rnein mafya mensuplarnn kullandklar zel
kelimelerle kimseyi kukulandrm adan anlatklar, zel
mimikleriyle ya da apkalarn giyi ve tak ekilleriyle
haberletikleri bilinen hususlardr.34 yle ki; bir arada
olmasalar bile; bu simge, iaret ya da giydikleri niforma
laryla ballk ve birlikteliklerini yine de srdrmeye
devam ederler. zel iletiim yollaryla srekli olarak te
mas halinde bulunurlar. aret, niforma ve sloganlaryla,
nderin emir ve isteklerini bir nevi duyum yoluyla birbir
lerine kolayca aktarrlar. Bylece kurduklar bu iletiim
yoluyla saladklar manevi akm, onlar sanki hep birlik
teymiler gibi glendirir. G ruptan belli sloganlar benim
seyerek ayrlan birey; ayn sorunlarla karlanca, o slo
ganlar anmsayarak tpk grubun iindeymi gibi davra
nr.35 Kitlesellikleri, ok uzak yerlerde olsalar bile yaa
makta devam eder. Kitle psikolojisi grnmez bir esir gibi
hepsini sard iin ayn vandalizm ve ftursuzlukla sal
" Canetti (bage) s. 73.

14 aykara (bage) s. 23.
" erif (bage) s. 74, Kemberg (bage) s. 229.
43
Yaar ahin Anl
drganlk ve korkusuzluu yaarlar. Onlarn oluturduu

bu gzeden kaynaklanan kitle psikolojisi, taraftarlara
doru yaylmakla genileme ve bylece de varln sr
drebilme olanan bulur. Onun iin terr olaanst
genilikteki alanlara kolayca yaylabilir. Ve bir terrist
grubunu yok etmek terr rgtnn btnn ou za
man etkilemez. nk esas kitle psikolojisi tpk bir haya
let gibi hibir darbe ve silahla yok edilemedii iin, ilevi
ni srdrmekte devam eder.
Aynca belirtmek gerekir ki; btn bu terr oluumla
rnn hedefledii amalar hrszlk, soygun, intikam, ikti
dar hrs ya da devrim ve ulusal kurtulu hareketlerine
ynelik de olabilirler. Terrn incelenmesi denemesinde
onun amacnn saptanmas fazla nem tamaz. nk
terr: "Bir ideoloji deil, bir stratejidir. Onun iin deiik
siyasal grtekiler tarafndan; rnein ar sol, ar sa
ve neofaistler tarafndan da kullanlabilir."36
Bu sylenenler asndan; devlete kar eylemlerde
bulunan terristlerin davranlar ne ekilde deerlendiri
liyorsa, sivil terristlere kar ayn usullerle karlk veren
devlet glerinin bu eylemlerinin de benzer ltler iin
de deerlendirilmesi gerekecei belirtilmelidir. nk
terrn en ak ve arpc zellii; yaplan eylemin srf
iddet yaratmak iin ortaya konulm u olmasdr. Devletin
kurulu amac; devlet kavramnn nitelii ve insanlarn
devletten olan beklentileri balamnda, devletin terr
eylemlerini kullanmasnn olanaksz olduunun kabul
gerekir. Bu nedenledir ki; devlet glerinin terr yntem
36 Altu (bage) s. 47.
44
lerini kullanmas bir devlet hizmeti olarak dnlem e

yecei gibi bu eylemlerin devleti balar bir yannn oldu
u da sylenemez. Bir hukuk kurum u olan ve yurtalar-
nn gven ve m utluluunu salamakla ykm l bir tzel
kii niteliinde bulunan devlet; sivil terr olduu kadar
kendi memurlarnn ileyebilecei terr eylemlerini de
nlemek ve cezalandrmakla ykm ldr. Bu bakmdan;
yaznda ve siyasal sylemlerde sk sk kullanlagelen
"devlet terr" kavramnn hibir hukuksal anlam olma
yaca aktr. Devlet glerinin uygulamalarnda ortaya
kabilecek terrist tutum larn da bir "devlet terr" ola
rak deil; fakat devlet gleri iinde yuvalanm terrist
eilimli kimselerin yasad eylemleri eklinde kabul ve
cezalandrlmalar gerekir. Bu bakm dan terrn bir ara
olarak hakl olup olmad sorunu da siyaset ilminin de
il, daha ok, ahlak ve estetik uralarnn konusudur.
Keza sava hakl klan nedenlerin terre de hak verdirip
verdiremeyecei tartmalar da ilgin olabilir, ama ko
numuz bakmndan pek de gerekli bulunmamaktadr.
Terrn nedeni olarak saptanan olgular gz nne aln
dnda, tartlmas zorunlu olan hususun, hakllk konu
sundan ok, terr nedenlerini ortadan kaldrma yani te
davi sorunu olduu ortadadr. Kald ki; terr savunm a
da kullanlan "hakl sava" nedenlerinin de bu tedavi
kapsamna girmesi gerekecei artk tartlamaz.
te bunun iindir ki; psikolojik ve toplumsal oluu
mu belirtilen terrle mcadelede ilk hedefin, bu olguyu
yaratan nedenlerin ortadan kaldrlmas olaca kuku
suzdur. Eitimde olduu kadar toplumsal ve ekonomik
konulardaki terslik ve olumsuzluklarn dzeltilmesinin,
45
Yaar ahin Anl
terr nedenlerinin ortadan kalkmasnda etkili olabilecek

leri de yadsnamaz. Nitekim; Seluklu m paratorluu'nun
bnyesinde ortaya kan Alamut Terr'nn nlenmesi
abalar iinde, devlete yrtlen askeri uslandrma ve
tepeleme hareketleriyle birlikte, gl bir haber alma r
gt37 ve yeni oluturulan eitim kurum lan olarak m ed
reselerle38 kar propagandalarn yrrle konulmas
yoluna gidilmitir. Ancak ne var ki; temelinde toplum ve
devletin gcn kmsemek olan ya da eylemlerinden
duyduklar zevk ve mutluluklar, karlaabilecekleri ceza
lardan daha youn bulunan kimselerin yola getirilmesi
iin; yalnzca eitsel ura ve toplumsal reformlarm ye
terli olamayaca da aktr. Terrle yaplacak bir mca
delede Alamut Terr'nn kesin olarak ortadan kaldrl
m asnn ancak Cengiz Han ordularnn, nlerinde durul
maz bir sel eklinde, Ortadou lkelerini ele geirmeleriy
le olanakl hale geldiinin unutulm am asm da yarar bu
lunmaktadr.
Ama XI. yzylda slam dnyasnda yaanlan terr
olaylarnn aklanmasndan karlacak sonularn, yal
nzca, terrn nlenmesi iin alnacak nlemlerin nitelii
nin saptanm asndan ibaret bulunduu da dnlm em e
lidir. slam tarihinin bu dnemi; terrn douundan en
yksek dzeyine ykselmesi ve tkeniine kadar olan
btn evrelerinin izlenmesi olanan salayan ilgin bir
zam an parasn oluturmaktadr. yle ki; toplum dze
ninin sarslmas, deer hkm lerinin yklmas ve tm
37 Kafesolu (bage) s. 99.

38 M ahm ut (bage) s. 152.
46
Haan Sabbah ve A lamut Terr
slam dnyasndaki insanlarn gven duygularnn yok

olmasyla balayan bu sre; Alamut fedailerinin yaratt
"kitle kristallerinin" toplumsal kargaaya eklenmesiyle
ortaya kan tipik bir terr olgusunu da rneklemektedir.
Dorulanmayan bir sylenti; XI. yzyln nl ki
isi olan Haan Sabbah, mer Hayyam ve Ni-
zam 'lm lk'n birbirleriyle ok yakn okul arkada ol
duklarm anlatr.39 Bunlardan birindsi korkun bir terr
rgtnn nderi, kincisi btn bir inan lemine kar
kan nl bir air ve dieri de bir yandan Alamut Ter
r 'n nlemeye alrken te yandan da im paratoruna
yeri geldiinde tehditler yadrabilen nl bir bavezirdi.
te bu ortak isyanc tavrlar, onlarm arkada olmamala
rna karlk, gizemli bir ilikileri olduu efsanesinin ya
ylmasna neden olmutu. Gerekte onlarm esas ortak
yanlar, karmaal bir dnemde otoriteye kar kan bir
yazgy yklenmi olmalarndan ibaret bulunuyordu.
Belli koullar yine belli sonulan hazrlamt. Bir bakma
bu nl ismin ortak okulu; ayn eilimleri hazrlayan
olgularn gerekletii belli bir toplum yapsyd. Ne var
ki; N izam 'lm lk gelimeci ya da iktidarn salamla
trmaya ynelik kar klarda yetinirken, mer H ay
yam bir toplumsal yabanclamay ve dnce dzeyinde
kalan bir bakaldry benimsemiti. Ama her ikisi de so
nuta, belli bir hukuk anlay ve siyasal dzenin iinde
kalmay semilerdi. Bunlara karlk Haan Sabbah ise;
tm toplumsal dzene eylemli olarak bakaldrmak sure
tiyle ve isyanm cinayetlere vardrmakta terrizmi benim
39 Glpnarl (bage) Hayyam s. 16.
47
Yaar ahin Anl
sedi. Ayn koullarn eittii bu kiiden yalnz birinin

sua ynelmesinin nedeniyse, terr oluturan toplumsal
yasalarn kurallar gereiydi. Yazg kavramyla ifade edi
len varsaymlara bile gerek olmadan oluan ve yrrl
n srdren neden sonu ilikileri olgular hazrlam
ve bilinen sonular dourm utu.
Haan Sabbah'm kurduu byk terr rgtnn ey
lemlerini smailye tarikatnn fedaileri yrtyordu. Bu
tarikatn dnce ve inanlar ise Batn retisine dayan
drlmt. Yol gsterici imama tartmasz boyun eme ve
ok kat bir hiyerarinin dzenledii ilikilerde odaklaan
Batmlik; otoriter ynetimler iin ideal bir dnce kay
na durum undayd. Sekinlerin saltanat iin ounlu
un aldatlp ezilmesine izin veren ve seilmilerden ol
mak iin takiyye ve iddetin geerli sayld bir anlayt.
nk; Banliin yaklamlar; kiilerin zgr ve bilinli
seim haklanna deil, snmac mritlerin korkularma
hitap ediyordu. te Haan Sabbah; nce Araplarn ve
sonra da Trklerin egemen olduklar slam devletleri
iinde, daima yenilmi ve aalanm bir ranl aznlk
olarak yaama ezikliinden Batn dnceyi de kullana
rak kurtulmay denemiti. Bylece bir taraftan kendilerini
boyunduruk altna alan slam'a kar karak bir ulusal
kahram an olmay, bir taraftan da amalar iin, Banliin
buyruku ve rgt gcnden yararlanmay planlamt.
Bu, onun kurduu terr rgtnn ve oluturduu tari
katn ana felsefesi ve yaymaa al in a n an temellerini
oluturuyordu. Haan Sabbah; eziklik duygusundan bo
gurura ynelen sululuk alglaynn tipik bir simgesi
gibiydi.
48
Ama ne var ki; kiilikleri ezilmi, zgrlkleri yok

edilmi, daha da kts; dnmeleri bile yasaklanm ve
yalnzca nder olarak tandklar imamn bildiri ve buy
ruklarndan rl bir yaama tutsak edilmi mritlerle bir
kurtulu savamm kazanlamayaca akt. Onun iin;
kleletirilmi fedailerin eylemleri hibir zaman bir cina
yet dzeyini aamad gibi, amalar da basit ve belirsiz
olmaktan ileri gidemedi. lk ve balangtaki amac ne
olursa olsun, Haan Sabbah sonunda, yalnzca bir terr
etesinin reisi olmak durum una dt.
Ama aslnda; XI. yzyl slam dnyasnn toplumsal
ve siyasal olaylarnn gelimesinde saptanan gerekler;
Haan Sabbah'n nderi olduu terr rgtnn de, dier
rneklerinin izledii oluum ve sonlardan farkl bir yaz
gsnn olmadn gsteriyordu.
49
I. BLM
ASR-I SAADETTEN SONRA
SLAM DNYASI
Alamut Terr'nn olduu kadar Haan Sabbah'm kiisel

yksnn kaynaklar da, aslnda, daha onun doum un
dan yzlerce yl nce oluan ok daha nemli olaylardan
beslenmiti. Bu olaylar btn evreni um ut yla aydn
latan kutsal mjdelerin korkun cinayetlerle kana bulan
d zdrapl bir aa ait bulunuyordu.
1- OLAYLARIN TARH
A . D rt H alife D n em i
Hz. M uham m ed'in son hastalnn arlamasyla,

yakn evresindekiler byk ve korkun bir bunalm iine
girmilerdi. nk; ln ilkel bedevi kabilelerini gr
kemli bir devlet katm a ykselten kahramann, dier in
sanlar gibi, doal kanunlara boyun eebileceim hi kim
se kabul edemiyordu. Yepyeni ve evrensel bir dinin tebli
51
Yaar ahin Anl
ini baaryla tamamlam Peygamber'in de fani olabile

cei, evresinde bekleen bu insanlarn idrak snrlarn
aan bir dnceydi. O nun iin olay renen btn Ms-
lm anlar panie kaplmlard. Dahas; iine dtkleri
bu ac aknlk onlara yllardan beri sregelen baz al
kanlklarn bile unutturdu. yle ki, tam bir ylgnlk ve
aresizlik duygusuna esir olarak ie kapan seenler
olduu gibi; bu bunalm kendi yararlar iin kullanmaya
kalkanlar da vard. Nitekim, Tanr Elisi'nden sonras
nn iktidarnda sz sahibi olabilme tutkusu, kimilerini,
kabul m m kn olmayan tavrlar almaya srkledi.
Hrslarna yenilen bazlar, Peygamber'in son arzularna
kar kmaya kalktlar. yle ki; kimileri Zeydolu
Usame'nin komutas altnda am'a gndermek istedii
orduya katlmyor ve kimileri ise yazdrmak istedii vasi
yetnameye, belki rakiplerine halifelik verir korkusu iinde
ve "hastaln etkisinde olduu" bahanesiyle, engel olu
yordu. Ksacas; slam dnyas, arl her an artan bir
um utsuzlukla kararmt. Halk endieli bir bekleyi iin
deydi.
Ama korkulan lmyle her ey daha da ktleti.
Ehlibeyt'in (ailesinin) dnda kalan slam byklerinden
pek ou; Peygamber'den sonrasnn hkmdarln elde
edebilmek iin, hi olmazsa bir sre, Asr- Saadet gnle
rinin ilkelerini unutm ak durum unda kaldlar. Hz. Mu-
hammed, bir hadisinde; kendisinden sonra mmetinin
yetmi ble ayrlacan syleyerek, slamiyet'in
ileride yaayaca mezhep ve tarikatlar kargaasn haber
vermiti. Baka bir hadisinde de: "Cennet havuzu ky
snda ashbmdan bir blk kii bana getirilir; onlar g
52
rnce tanrm. Sonra benden uzaklatrlrlar. Derim ki:

Yrabbi, benim ashbm* onlar, benim ashbm. Bana de
nir ki: Bilmezsin, onlar senden sonra neler ettiler," szle
riyle yakn evresini oluturanlardan bazlarnn, gelecek
te iine decekleri durum lara dikkat ekmiti. te imdi
O 'nun h t n bu ngrleri byk bir hzla gerek olu
yordu.1
Hz. M uhammed kendisinden sonra mmetinin ba
na kimin geeceini isim vererek ve aka bildirmemiti.
Ama bu konuda baz nemli iaretlerde bulunmam da
deildi. zellikle baz taraftarlar, Peygamber'in Veda
H acc'ndan dn srasnda konaklad Gadiru H um m
Vahas'nda ve binlerce tank nnde verdii bir sylevde;
dam ad Ali'nin devlet bana gemesini istediini ileri
sryorlard.2 Ne var ki Sahbe'den bazlarnca da doru
lanmasna karn, O 'nun bu istei ounluka bilmezlik
ten gelindi. Ve siyasal yaamlarnda kabilecilik dzeyin
den devlet fikrine bir trl ykselememi olan A raplar3
tam bir yamaclk zihniyetiyle, O 'nun kaltn paylam a
ya koutular. H enz gmlmesi ilemleri bile tam am
lanm adan Ben-Saide glgeliinde yaplan bir toplantda,
alelacele sahabeden Ebubekir halife seildi. Kendi aclar
iinde yalnz braklm Peygamber ailesi, Gadiru H um m
vasiyetini hatrlatmaya kalknca da; sonradan halife
seilecek olan mer tarafndan, evleriyle birlikte yakl
makla tehdit edildi. Haklarm almada yardmc olmalar
Ashp: Peygamber'in yannda bulunm u, onu grm olanlar.

1 Glpnarl, Mezhepler (bage) s. 28
2 Glpnarl, iilik, (bage) s. 40.
53
Yaar ahin Anl
iin, ev ev Medine sokaklarnda dolaarak, M slmanla

rn inanlarna ve vefa duygularna snmaya alan
Peygamber'in hayattaki tek ve ok sevdii kz Hz. Fat
m a'nn bavurduu btn kaplar yzne kapald. Yar
dmc olunmas bir yana, kendisine iddialarn kantlama
frsat dahi tannmad. Karmaada seslenileri bile d u
yulmad. Daha da kts, gebe bulunduu ocuunu
drecek kadar hrpaland. Btn bu aclara katlanama-
yarak ld zaman da, Peygamber'in m adur mirass
ve damad Ali, O'nu: "mmetinden ektiklerimizi sana
kzn haber verecektir, ona sor; hali ondan haber al. Hem
de bunlar, senden ayrlmzdan ok zaman gemeden,
senin anlm unutulm adan olup bitti,"4 diye Peygamber'e
seslenerek uurlad. Ve ylesine aresizdi ki: "Gzlerime
toz toprak doluyordu; boazmda kemik duruyordu; mi
rasm zapt edilmi gryordum ,"5 diye inliyordu. Ksaca
s, slam dnyasmda ac stne acnn ve yas stne yasm
yklendii sorunlu bir dnem yaanyordu.
Aslnda Peygamber'den sonra slam Devleti'nin ba
na Halife Ebubekir'in getirilmesi, byk ve kanl i a
tmalarn nlenmesini amalyordu. Her Arap kabilesi
nin halifelie kendi reisini getirmek istedii ve dier aday
Ali'nin de ynetime el koyabilecek bir siyasal gce sahip
olmad bu dnemde, onun halifelii adeta bir zorunluk
olmutu. nk; Hz. Ebubekir, Peygamber'e ilk inanan
ve slamiyet'e pek ok emei geen kimselerden biri ol
duu kadar; Peygamber'in kaynpederi olmak ve son has-
4 Glpnarl, iilik, s. 67-69.

5 Glpnarl, Mezhepler (bage) s. 27.
54
Haan Sabbah ve Alarnut Terr
tah srasnda, Peygamber'in kendisinin de katld bir

cemaate imamlk etmesine izin verilmi bulunmas gibi
ayrcalklar da olan bir slam by idi.6 Ama buna
karn, uzun zaman Hz. Ali ve taraftarlarmca bu halifeli
in benimsenmemesi; Asr- Saadet sonrasnn ilk krgn
lk ve sonra da onulmaz dmanlklarn hazrlad.
Nitekim Hz. Ali ve yandalarnn muhalif tutum lar
na karlk; iktidar da bu grup mensuplarm yola getire
cek nlemleri almakta gecikmedi. Ve bu nlemler giderek
Ehlibeyt'in en meru ve dokunulmaz baz haklarnn yad
snmasna kadar geniletildi. yle ki Peygamber'in brak
t boluktan yararlanarak dinden dnenlerin gibi
oald ya da geleneksel kabilecilik tutkusuyla her kabi
lenin kendi iinden yeni bir peygamber retmeye kalk
t bu kargaa dneminde, ekonomik glerini krmak
iin, Peygamber'in Ehlibeyti'ne miras olarak kalan Fedek
hurmal onlardan alnarak, hzineye katld. Esasen
btn geliri yoksullara datlan bu iftliin sahiplii,
Ehlibeyt iin yalnzca bir onur sorunuydu. Yeni halife
onlardan bu olana bile esirger grnyordu. Halife
mer zamannda, bu baheler yeniden Hz. Ali ve ocuk
larna verildiyse de, sonradan Halife Osman zamannda,
tekrar onlardan alnarak Mervan ailesine baland.
Hz. Ebubekir ve ondan sonra hilfet makamma geti
rilen Hz. mer; slam devletini byk bir ustalkla yne
tip, slamiyet'i yayma grevini baaryla yerine getirdiler.
Ama bu arada, kendi ynetim ve rgtlerini kurum lat
rp bu ynetime olabilecek her trl muhalefet hareketini
6 Taberi (bage) C. V. S. 891, Berckelmann (bage) s. 36.
55
Yaar ahin Anl
daha kaynanda kurutabilmek iin her trl nlemi al

may da ihmal etmemilerdi. Doal olarak bu arada, ken
dilerine en byk rakip olarak grdkleri Hz. Ali ve ta
raftarlarnn glenmesini nlemek iin de byk bir aba
gsterdiler. yle ki, Hz. Ali ve ona taraftar olanlarm ken
di iktidarlarna kar taknacaklar tavrlarn kurumsal
kaynaklarm yok edebilmek iin, kendilerinin ve desteki
lerinin dnda kalan kimselerin "hadis rivayet etmek"
abalarn bile engelleyip yasakladlar. Bylece; slam'n
yalnzca kendi iktidarlar dorultusunda yorumlanmasn
zorunlu hale getirmeyi denediler. Hz. Ali'nin yceltilip
kutland hadisler unutturulm aya alld. Bylece ikti
dar yanls birtakm hadislerin uydurulm asna yol alr
ken, gelecein zorba Emevi saltanatma, bilmeyerek de
olsa, elverili bir ortam hazrland.
Ama slam'n Asr- Saadet'teki o katksz ve devrim
sel uygulamalarndaki esas duraklama Halife Osman za
m annda balad. Salt kabilecilik zihniyetiyle; devletin
nemli makamlarna akrabalarm ve slamiyet'in kurulu
unda Peygamber'e kar kan meyyeoullar slale
sinden kimseleri getirdii gibi7 onlarn halk ve dier ka
bileleri soyarak eziyet etmesine de gz yum du.8 Halife
Osman dneminde, slam dnyasnda korkun bir talan,
halk canndan bezdirir hale gelmiti. stelik bu sralarda
byk fetih savalar da duraklad iin9 sava ganimet
lerinden halka gelen servet azalm ve bylece zenginle
en yeni ynetici snfn zevk ve sefahat yaam daha ok
7 M ahmut (bage) s. 41.

8 aatay (bage) s. 380-386, 434.
56
dikkat ekmeye balamt. Bj durum da doal olarak,

iktidara kar geni bir muhalefet cephesi yaratyordu.
Nitekim Halife Osman dneminin sonuna doru bu
muhalefet cephesi daha da genileyip glenmeye bala
d. nk bir taraftan ekonomik farkllamaya dayanan
toplumsal huzursuzluklar artarken, dier taraftan da ikti
dar sahiplerinin muhalefet cephesine kar takndklar
sert ve um ursam az tavr, yllardr oluan kin ve intikam
duygularn alevlendiriyordu. te yandan, zelikle Hz.
Peygamber'in kz ve torunlaryla, kendisine olan yaknl
n her frsatta aklam olduu dam ad Ali'ye kar
taknlan dmanca tavrlar da halk rahatsz etmeye ba
lamt. En sonunda; yllarn biriktirdii fke seli iinde,
halifenin konam basan bir grup isyanc, bu baarsz
ynetime son verdi. Halife m er'den sonra, Halife Os
man da bakaldranlarn bak darbeleriyle ldrld.
Halife O sm an'n ldrlmesinden sonra oluturulan
yeni bir seici kurul, Peygamber'in dam ad ve torunlar
nn da babas olan Hz. Ali'yi hak ileri srd tarihten
tam yirmi drt yl sonra, halifelik makamna getirdi. Ne
var ki bu 656 ylnda Arap dnyasm da artk ok ey de
imi bulunuyordu. zellikle Halife Osman zam annda
Peygamber ve Ali'nin mensup olduu Haimiler ailesinin
en byk rakibi ve can dman bulunan meyyeoullar
eni konu glenmiler ve devletin her kademesine yer
lemilerdi. Daha da nemlisi; Haimoullar'yla yapa
caklar bir savata galip gelebilmek iin btn hazklkla-
rn tamamlamlard. zellikle meyyeoullar'mn en
gllerinden olan Muaviye, valisi bulunduu am'da bir
kraldan farksz olarak saltanat oluturm u durum dayd.
57
Yaar ahin Anl
O nun iin Ali'nin halifeliine kar ilk bakaldr da on

dan geldi. yle ki slam Devleti'nin yneticiliini ele ge
irmek iin bu iki gcn atmas ve birinin yok olmas
kanlmaz grnyordu.
Rakibi M uaviye'nin tam bir siyaset kurdu olmasna
karlk Halife Ali, Peygamber'e ball ve onun yolun
da yrm ek endiesinden baka bir tutkusu olmayan,
drst fakat sade bir insand. Ona izafe edilen; tek bana
bir orduyu yok etmek, mucizeler gstermek ya da kale
kaplarn kalkan gibi kullanarak kfir srlerini dat
mak gibi ykler; Asr- Saadet'in inanl gnlerinde ya
anm olan destans savalarn cokulu motifleriydi.
Halbuki imdi o; yllarn deneyimiyle dolu anlar, ortaya
yakn boyu, dklm salar ve topluca vcut yapsyla
bir kahram andan ok; uslu bir devlet adam, iyi bir aile
babas ya da sevecen bir yol gsterici izlemini yaratyor
du. yle ki kendisine, "lim beldesinin kaps" unvan
verilmiti. zellikle siyasal kurnazlklar kesinlikle bilme
yen ve uygulayam ayan bir yaradltayd. Nitekim, ikinci
Halife mer'in lm nden sonra yaplan halife seimi
srasnda, Amr Bin El-s'm kendisine: "Halifelik nerisini
hemen kabul etmemesini" tlemesi nedeniyle, kendisi
ne yaplan neriyi nezaketen geri evirince, bu neriyi ilk
teklifte kabul eden Hz. Osman karsnda yenilgiye u
ram olduu gibi.10 Sonradan M uaviye'ye kar srdr
d savata da ayn kiinin hilesi yznden nl "H a
kem 01ay"nda halifelii ikinci kez kaybetmek durum un
da kalmt.
10 aatay (bage) s. 373.
58
Halife A li'nin greve geldii tarihlerde slam toplu

mu, Peygamber'in zamanndaki niteliklerden ok deiik
bir yapya dnm t. Artk eski kabile rekabetleri bile,
dnyam n drt bir yanndan akarcasna gelen sava gani
metlerinin paylam kavgas haline gelmiti. Toplum tam
anlamyla snflara ayrlm, eitliki ilkeler unutulm utu.
M addi kalt; gm bir m hr, bir karyola, bir kar, bir
ka silah, yirmi deve, yz koyun, birka kei, geliri yok
sullara zglenmi Fedek iftlii ve rehindeki bir zrhtan
ibaret bulunan Peygamber'in kurduu devletin valileri
bile, imdi saraylarda oturuyorlard. Ashptan pek ou
nun sahip olduu arazi ve servet olaanst deerlere
ulam, binlerce kle ve cariyenin doldurduu konakla
rnda srdrdkleri yaamlar ise Binbir Gece Masalla-
n 'n andrr hale gelmiti. Buna karlk sade halk tabaka
snn insanlar "Zekt ve sadakalarla" ancak hayatta kal
maya alyorlard. yle ki bir gezisi srasnda kendisini
karlayan st dzey yneticilerinin sergiledikleri debde
be ve gsterilere katlanamayan Halife mer bile, onlar
talamak suretiyle huzurundan kovmaktan kendini ala
mamt. zetlemek gerekirse; bu son dnem de yaanlan
siyasal sistem, kiisel g ve zenginliklerin egemen oldu
u zorba bir devlet halinde bulunuyordu. te yeni Halife
bu bozuk dzeni, Asr- Saadet gnlerinin ilkelerine gre
slaha niyetlenmi ve dncelerini uygulamaya kalkn
ca da, kendisini korkun bir muhalefetle kar karya
bulmutu.
Ne var ki toplumsal huzuru yok eden ekimeler yal
nz bunlardan ibaret de deildi. Peygamber'in ya en
kk olan kars ve ayn zam anda Ebubekir'in de kz
59
Yaar ahin Anl
olan Hz. Aye'nin, Beni Mustalik Sava'ndan dn sra

snda, lde kaybettii gerdanl ararken, hareket eden
kafilesinden ayr dmesi ve ordugha sonradan gecike
rek ulaabilmesi nedeniyle, hakknda baz irkin dediko
dular kmt. Hz. Aye o skntl gnlerinde kendi tara
fn tutmam olmasndan dolay yeni halifeye dargnd.
Masumiyeti anlalp temize kmasndan sonra da
Ali'nin yapt bu davran hi unutmamt. Yine halife
seildii gnlerde kendisinden valilik isteyip alamayan
Talha ve Zbeyr de Ali'ye cephe alm bulunuyorlard.
Peygamber'in kendilerine cennet vaat ettii on kii ara
snda olan bu kimseler, o sralarda A rabistan'da son dere
ce de gl durum daydlar ve Ali'nin halife seilmesine
kar kyorlard. Nihayet, yalnzca muhalefette kalmakla
da yetinemeyen bu l, topladklar orduyla Ali'yi de
virm ek iin Medine zerine yrmeye kalktlar. Onun
iin Hz. Ali, daha Muaviye ile bir atmaya girmeden
nce bile, halifeliini bu en yaknlarna kar korumak
durum unda kald. 656 ylnn ekiminde artk iyice zm-
szleen bu uyumazlk ayn yln aralk aynda Hu-
reybe'de yaplan kanl savala noktaland. atmalar
daha ok Hz. A ye'nin binmi olduu devenin evresinde
younlat iin Cemel Sava ismiyle tarihe geen bu
vurum a, slam'n kendi iindeki ilk byk sava olu
yordu. Taraflar korkun bir kinle birbirlerinin zerine
atlmlard. Peygamber'in einin iinde oturduu mahfe,
stne isabet eden slam oklaryla adeta bir kirpi gr
nm ne girmiti. Yaklak on be bin M slm an'n ya
amm kaybettii ve slam'n en nde gelen kiilerinin
birbirlerine kyasya kl salladklar atmada zaferi
60
Halife kazand. Peygamber'in ei ise, dt tutsaklk

tan ancak Hz. A li'nin kendisine gsterdii sayg sayesin
de kurtulabildi. yle ki, "Btn slam tarihi iinde ve
yzyllar boyunca bu sava gibi insann akln artan, bir
yargya varmay olanaksz klan bir sava daha olmam
tr."11
Ancak yeni Halife'nin tasarlad dzeni kurabilmek
iin girmek zorunda olduu uralar bununla da bitm i
yordu. Hz. Ali bu anlamsz savan zerinden daha bir yl
bile gemeden, halifeliini kabul ettirmek iin, bu kez de
Muaviye zerine yrm ek zorunda kald. Ama 657 yl
nn temmuz aynda yaplan Sffin Sava'nda Ali'nin as
kerleri, mzraklarnn ucuna Kur'an sayfalarn takan M u
aviye ordusuna kar silah ekmeyince bu mcadele so
nusuz kald. in hakemler araclyla zmlenmesi
kararlatrlnca da kurnaz Muaviye, Ali'nin temsilcisi
Ebu M usa El-E'ari'yi kendi tarafna ekmekte gecikmedi.
Temsilcisi Amr Bin El-As'n, M uaviye'yi halife setiini
ilan etmesiyle "Hakem Olay" Ali iin tam bir bozgunla
sonuland. Geri Hz. Ali, hibir zaman M uaviye'nin hali
feliini kabul etmedi, ama ubat 659 tarihinden sonra
artk slam dnyasnda fiilen iki halife bulunuyordu. ok
gemeden Ali'nin tutum una kzan ve kendilerine Harici
ismini veren bir baka kesim de aralarm da yeni bir halife
seince; slam dnyasm daki halife says e kmakta
gecikmedi. Bu hal, doal olarak, her halifenin de say
gnln azaltan bir durum du. Birbirlerini saymayan hali
felerin halk da bal bulunduu halife dndakilere sayg
11 aatay (bage) slam Tarihi, s. 314.
61
Yaar ahin Anl
gstermiyordu. Hz. Ali, kendilerine Kfe'li Abdullah el-

Rasib isimli kiiyi halife olarak seen Haricileri yola ge
tirmek iin harekete geip, onlar N ehrevan'da yaplan bir
savata etkisiz hale getirerek yeni ve bamsz bir ynetim
kurm alarna engel oldu. Ne var ki, bu savatan sonra ye
ralt savana girierek, trl suikastler ve terr eylemle
rine bulaan bu kktenci grup; Ali ve M uaviye'ye kar
kurulm u bir cinayet ebekesi haline dnverdi. D
zenlenen suikastler sonunda; Muaviye nemsiz bir iki
bak yarasyla kurtulurken, talihsiz Ali, korkun bir ci
nayetin kurban oldu.
Her trl deerin ayaklar altna alnd, Peygamber
soyuna saygszlktan utanlmad, st ste slam b
y halifenin canice ldrld, sorumsuzca hadis
uydurulup en kutsal emirlerin ihmal edildii bu karmaa
dnyasnda imdi; Peygamber'in bir zamanlar can d
man olan ve slamiyet'i de ok sonralar kabul etmi b u
lunan, Ebu Sfyan'm olu Muaviye, slam leminin efen
disi olmutu.
B. E m eviler D n em i
D rdnc Halife Ali'nin ldrlmesiyle Muaviye, s

lam dnyasnda tek ve rakipsiz kalmt. U zun sren am
valilii srasnda olaanst zenginlemi, evredeki b
yk Arap kabileleriyle akrabalklar kurm u ve ok iyi
ileyen bir ynetim ve haber alma rgtyle de; am, Su
riye ve Msr'a tm yle egemen bir durum a gelmiti. Bi
zans ve M sr'da yapt savalarla hakl ve yaygn bir n
de kazanm bulunuyordu. Her ne kadar, Hz. Ali'nin
lm nden sonra byk olu Haan, Msr ve Suriye d-
62
mda kalan slamlarca desteklenerek halifeliini ilan et

mi ise de; hem siyaseti hem de ynetici olarak bu grevi
yrtebilecek bir yapda olmadn ksa zamanda ortaya
koymutu. Nitekim, M uaviye'nin altm bin kiilik bir
orduyla Kfe zerine yrm esi karsnda, taraftarlarnn
destek ve srarlarna aldrmadan, sava alanndan kaar-
casna uzaklat. Hz. Haan, M edine'ye dndnde hal
k tarafndan, neredeyse ldrlecekti. Yandalar zerine
saldrarak elbiselerini paraladlar. Eyalar yama edildi.
Ama o, btn bunlara karn, M uaviye'nin kendisine ba
lad bir miktar gelir karlnda halifelik haklarndan
yine de vazgeti. Yaamn, M uaviye'nin kendisini zehir
letmesine kadar bu ekilde srdrd.12 Hz. H asan'm
lmyle, Muaviye zaten rakipsiz olan halifeliini, artk
evlatlarna miras brakacak kadar sahiplenmi bulunu
yordu. imdi ylesine gl idi ki; efendisi olduu slam
dnyasnda, cuma gnleri okunan hutbelerin sonunda;
Ali'ye lanet edilip svlmesi iin koyduu kural, artk
aksamadan iliyordu.13
M uaviye'nin lm nden sonra halifelik makam na
olu Yezid geti. Bylece, zamanmza gre ilkel bir cum
huriyet saylabilecek olan, slamiyet'in ilk dnemleri de
sona ermi oldu. M uaviye'nin hi olmazsa Peygamber'in
bir sre ktipliini yapm olmasna karlk; slamiyet'le
hibir ilgisi bulunm ayan bu gaspnn, halifelie yarar
bir yan da bulunm uyordu. Baarsz bir stanbul kuat
m asndan baka hibir n de yoktu. M uaviye'nin olu
12 aatay (bage) s. 415,417.

63
Yaar ahin An!
olmas dnda sradan bir insan olan Yezid; gururu, za

limlii ve zorbalyla ksa zam anda kendini tantt. Hali
fe olduu halde namaz klmayan, arap iip sefahat lem
leriyle vakit geiren Yezid14; halife oluundan alt ay son
ra, ismini bir kfr kelimesi haline getirecek olan korkun
bir cinayeti ilemekten de ekinmeyecekti.
Yezid'in halifelie getirilmesini kabul etmeyen Kfe-
liler'in srar zerine, Hz. Ali'nin kk olu ve Peygam-
ber'in de torunu olan Hz. Hseyin, m adur slamlarn
kurtarcs olmak iin, 680 ylnn ekim aynda Medi
ne'den Kfe'ye hareket etmiti. D urum u renen Yezid,
her trl tehdit ve bask yollarm deneyerek Hseyin'i
taraftarlarnn yardm ndan yoksun braktktan sonra,
yannda kalan pek az yanda ve ailesiyle birlikte Irak'm
Kerbela kenti dolaylarnda kstrd. Onu nce Irak lleri
nin scanda gnlerce susuz braktrdktan sonra katlet
tirdi. Hz. Hseyin'in vcudundan ayrlan ba, am'da
Yezid'in ayaklarnn altna brakld zaman, btn slam
dnyas donup kalm gibiydi. Kerbela Olay, sonradan
slam dnyasmda, gerekletii gn kimsenin ummad
ve hatta hayal bile edemeyecei, ok byk ve ok acl
alkantlara neden olacakt. Ama o gn, 10 Ekim 680 tari
hinde, herkes byk bir ok geirmi gibi arp kalm
ve bu vahet karsnda koca slam dnyasndan bir t
bile kmamt. Olaydan sonra Yezid'in zldn sy
leyenler varsa da, bu doru olsa bile, gerekleen sonula
ra belli bir etkisinin olmad ortadadr.
14 Yahya (bage) s. 130.
64
Hasan Sabbah veAlamut Terr
Kerbela O lay'ndan bir sre sonra Hicaz ve M ekke'de

Abdullah bin Zbeyr bir tepki olarak halifeliini ilan et
tiyse de; Yezid, grevlendirdii Mslim Ibn Ukba kom u
tasndaki ordusuyla bu bakaldry vahice bastrd. s
lam'n kutsal kentleri Mekke ve Medine, Yezid'in ordular
tarafndan yama edildi. Her ne kadar Kerbela Ola-
y'ndan yedi yl sonra Irak'ta M uhtar s-Sakafi intikam
iin ayaklanacak ise de, 687 ylndaki bu bakaldr yz
lerce Emevi taraftarnm lmesine karn, slam'n ilk dir
lik ve dzeninin bir daha kurulm asna artk olanak kal
madn ortaya koymaktan teye gidemedi. Bu olay, ta
raflar arasndaki nefret ve kin duygularnn younlam a
sna neden olmaktan baka hibir ie yaramad.
Yezid'den sonra, M uaviye'nin torunlar halifelik u n
vann tamay srdremediler. M uaviye'nin kurduu
Emevi Devleti, onun torunlarndan sonra, nc halife
Osman'n dam ad olan M ervan bin Hakem ve onun oul
larna kald.
imdi halife olarak Emevi tahtnda oturan Mervan,
Peygamber zamannda, nce slamiyet'i kabul etmi fakat
sonradan bu dinden dnm ve belki de yararna uygun
grd iin sonra tekrar M slman olmutu.15 Ama ar
tk bu dnemde halife olabilmek iin samimi bir M sl
man olmak gerekmiyordu. slam Devleti'nde baa ge
mek iin aranlan yalnzca gl olmaktan ibaretti.
ki yl kadar halifelik yapan M ervan'n lm nden
sonra 683 ylnda olu Abdlmelik hilfet makamna
oturdu. Abdlmelik'in dnemi, Emeviler'in en parlak
15 M ahm ut (bage) s. 41, 62.
65
Yaar ahin Anl
devirlerinden biriydi. nl kum andanlar El Haccac Bin

Yusuf ile Kuteybe bn M slim'in kum anda ettii halife
ordular bilinen dnyann her bir yanma yayldlar. En
uzak lkelerden am'a zafer zerine zafer haberleri ve
olaanst deerde ganimetler ve kleler ylmaya ba
lad. Kendisine "Zalim" unvam verilerek "Haccac- Za
lim" eklinde anlan kum andan Yusuf, Mekke, Irak ve
H indistan' fethetti. Kuteybe, Afrika'da ve zellikle de
Orta A sya'da yapt baarl savalarla ne kavutu. Hz.
H seyin'in kannn intikam iin ayaklanan M uhtar s
Sakafi ile Mekke'de halifeliini ilan eden Abdullah bin
Zbeyir bu kum andanlarn ynettii ordularla tasfiye
olundular. Bir fetih ve yaylma a olan Abdlmelik d
nemi, Emeviler iin aym zam anda Dou tipi bir saltanat
kurm a srecinin de balangc oldu. Olaanst glenen
merkezi ynetim lkede tek egemen durum una gelirken,
ynetici snfla ynetilenler arasmdaki farkllklar da iyice
keskinleti. Artk, slam'n nerdii o iyiliki ve sade ya
ama kurallar yalnzca sade halk katmanlarn balayan
avam gelenekler haline geldi. Yneticilerin ve sarayn
debdebe ve grkemi genel bir kural dzeyine ykseldi.
705 ylnda halife olan El Velid zam annda da Emevi
fetihleri devam etti. Musa bn Nuseyr ve Tark bin Ziyad
gibi kum andanlarn ynettii Arap ordular Kuzey Afrika
ve spanya'nm fethini gerekletirdiler. Emevi Devleti
byk bir hzla geliiyor ve grlmemi bir hzla glenip
kurumlayordu. Ne var ki btn bu gelimeler ve g
lenmelere kar; devlet iten ie huzursuz ve halkndan
giderek kopan bir oluum iindeydi. zellikle Haimi-
oullar ve Hz. Ali soyundan gelenlerle, bu insanlara i
ten bal bulunan geni halk kitleleri, Emevi Devleti'nin
66
Hasar Sabbah ve Alamul Terr
zorba ve banaz tutum a karsnda gittike iddetlenen

bir muhalefet cephesi haline gelmiti.
Halife mer bin A bdlaziz'in tahta oturduu 717 yl
larnda bu muhalefet ylesine glenmiti ki halife iyi
niyetinden ve Peygamber soyuna olan sevgisinden oldu
u kadar, bu gl muhalefetin etkisini de hesaba kata
rak; nl Fedek iftliklerini yeniden Ali soyundan gelen
lere geri vermek gereini duydu. stelik bununla da ye
tinmeyerek, Muaviye zam anndan beri sregelen hutbele
rin sonunda Hz. Ali ve onun soyuna svlmesi adetini
kaldrd gibi; Emevi soyundan gelenlerin servet edin
melerine de bir snr getirdi.
Ne var ki Emevi soyu, kurm u olduu saltanatn n i
metlerinden yararlanarak btn bir slam dnyasyla bir
likte onu evreleyen ve yamaya ak dier lkeleri de
smrme alkanlna ylesine baml hale gelmiti ki,
Halife mer bin Abdlaziz'in ald nlemler ksa za
m anda tavsadlar. zellikle II. Yezid ve II. Velit dnemle
rinde st yneticiler ve saraym savurganlk, zevk ve sefa
hati grlmemi boyutlara ykseldi. Halktan kopuk, k u
ral ve ilke tanmaz bir talan ve elenti yar lkenin b
tn kaynaklarn sorumsuzca emiyor ve devletin btn
gelirleri insafszca tketiliyordu. aresiz ve ezilmi halk
ynlar, bu kt ve baskc ynetim karsnda, yine
kendisi gibi ezilmi sayd Ali'nin soyuna duyduu ya
knlk ve onlardan um duu kurtarcla snmaya al
yor ve daha da ileri giderek; olabildiince mistik ya da
akld birtakm kurtulu arelerine yneliyordu. Btn
slam lkesi trl inan ve mezheplerle dolmu, insanlar
en olmayacak hurafelere inanmaya balamlard. yle ki;
67
Yaar ahin Anl
halife III. Yezid zamannda, Kfe'de, Abdullah bin Mua-

viye isimli bir sapkn, T ann'm n ruhunun Hz. M uhammed
araclyla kendisine getiini ileri srerek imamlm
ilan edince, bir anda evresinde binlerce mrit toplan
m akta gecikmedi. Bu k ve dalma sreci iinde
Emevi saltanat bir sre daha devam ettiyse de zamanla,
her bozuluun m ukadder sonucuna ulam aktan kurtula
mayacakt. -
C. A b b asiler D n em i
Emeviler'in sonuna doru, slam dnyasm da Alicilik,

grlmemi boyutlara ulat; ezilmi ve hor grlm
Arap halk kadar, Mslmanl yeni kabul etmeye bala
yan fakat Emeviler'in Arap rkndan olmayanlar aala
yc tutum undan rahatsz olan dier uluslarm insanlar
da, bu hazr muhalefet odanda toplanmaya baladlar.
Peygam berin amcas Abbas'n soyundan gelenler, bu
gittike iddetlenen muhalefet hareketini bir bakaldr
maya doru genilettiler. Nihayet yeni M slman olmu
bir Trk nderi olan Ebu Mslim'in, H orasan'da kom u
tanl stlenmesiyle, bakaldr baarya ulat. 746 yln
da balayan isyan hareketi yine Peygamber soyundan
gelen Ebu Selame'nin ynetimi ele almasyla glenerek
Emevi devletini sarsacak hale geldi. Sonunda, Emevi hali
fesi II. M ervan'n bakaldrclar nnde yenilip ldrl
mesiyle Emevi saltanat sona ererek yerine Abbasi Devleti
kuruldu.
Abbasi soyundan gelen Ebu'l Abbas'm 28 Kasm 749
gn halifelii devralmasyla, slam dnyas, aslnda yal
nzca yeni efendiler kazanm oluyordu. Yoksa, devletin
68
kuruluu ve ileyii ya da ynetim biimi bakm ndan

deien fazla bir ey yoktu.
Abbasiler'in ilk ileri; Emevi soyundan, yzyllardr
yaptklar zulm n cn almaya kalkmak oldu. Bir zi
yafet bahanesiyle Efu Furtus'da toplanan Emevi soylula
rnn biri dnda hepsi yemek sofrasnda kltan geirile
rek yok edildiler. Tek kurtulan Abdrrahm an, kale duva
rndan Evca rmana atlayarak kat. Ama onun iin de
A rabistan'da artk smabilecei hibir gvenli yer kal
mamt. Bu baarsndan dolay Halife Ebu'l Abbas'a
"Saffah" yani "Kan Dkc" unvan verildi. Yeni M s
lman olmu ve bu nedenle de Peygamber soyuna ar
bir sevgi besleyen Trk ve ranllarm etkisi altnda bulu
nan Abbasiler, bu gen ve dinamik insanlarn eilimlerine
uygun bir ynetim kurm ak zorundaydlar. O nun iin do
u kkenli ve nl Berneki ailesinden kimseleri halifenin
yardmcs olarak vezirlik makamma getirdiler. Bylece,
Arap ulusuyla Trk ve ranllar arasnda bir uyum sa
lanmaya alyorlard.
Ne var ki yneticiler kim olurlarsa olsunlar, artk s
lam Devleti bir im paratorluk haline gelmiti. O nun iin de
bu ynetim biiminin kendisine zg kurallarnn ihmal
edilmesi olanakl deildi. Ynetici ve ynetilenlerin kendi
koullar iinde yaamalar ve boyun eenle hkm eden
arasndaki farkn her an gz nnde tutulmas kanl
mazd. Gittike glenen ve gittike zenginleen ve byk
bir mem ur kadrosuyla ayakta kalabilen devletin ynetici
lerinin, halktan uzaklamalar ve slam'n ilk yllarndaki
sade ve halka nem veren ynetim biimini srdrmesi
olanakszd. Nitekim; 754-775 yllar arasmda hkm s
69
Yaar ahin Artl
ren Halife Cafer Abdullah El-Mansur zamannda, yani

Abbasi devletinin kuruluundan hem en sonra yaplan ilk
ilerden biri, Abbasi saltanatnn kurulm asnda en nemli
grevi yklenmi ve bu hareketin baar kazanmasn
salam olan Ebu M slim 'in ldrlmesi oldu. Bunu Ali
soyunun pk Emeviler dneminde olduu gibi iddetle
ezilmesi izledi. nk devlet ve iktidar gcnn kendi
sinden baka bir g ve seenei hogrp ona izin ver
mesi olanakl deildi. Abbasi halifeleri glenip iktidarla
rn rakipsiz hale getirdike, halkn baka birtakm see
nekleri olmasma ve kendilerine kar baka gleri des
teklemesine izin vermiyorlard. yle ki, halifelerin bu
m utlak iktidar hrsna hibir siyasal kalkm olmayan
insanlar bile kurban ediliyordu. Nitekim Hanefi mezhe
binin kurucusu nl kelm bilgini imam- zam Ebu Ha-
nife de ayn vahetin mazlumlar arasndayd. Bylelikle
devlet giderek, tam bir Dou mparatorluu haline geldi.
Halkn nemsiz olduu ve teb'alarm yalnzca devlete
hizmet etmekle ykm l bulunup herhangi bir hak ve
zgrlnn olmad tam bir zorba devlet oldu. Halife
ler, Peygamber'in vekili olmaktan kp Allah'n glgesi
haline geldiler.16 Glenen ve zenginleen devlet kar
snda kiiler nemsiz birer varlk olarak kabul ediliyordu.
Halk gittike fakirleirken, zenginleen yneticilere eski
bakent bile yetmez oldu. Debdebeli imparatorlua yak
r bir bakent olarak, Dicle nehrinin kylarnda, ssl ve
grkemli Badat kenti kuruldu.
70
Kentin kenar mahallerinden ve grkemli surlarnn

arkasndan bir masal dnyas gibi grnen, saraylar, k u
leler ve olaanst yaplarla ykselen Badat; Halife
M unsur ardl El M ehdi zamannda, artk, tmyle bir
kltr merkezi haline gelmiti. ln plak bedevisinin
hayalinde mucizeleen bu kentte, m m kn olan her eyin
smrlmesinden kaynaklanan zenginlikle desteklenmi
bir refah aka belli oluyordu. Refahn ss olarak ilim
ve sanat gelimekte, imar ve ulam alannda byk yat
rmlar yaplmaktayd. Buna karlk, M slmanlk dn
da btn dinlere kar olduu gibi, Halife'nin m ensubu
bulunduu mezhep ve inan sistemine kar grnen d i
er btn inan biimleri de yasaklanmt. Oysa zellikle
yoksul halk, hl Asr- Saadettin temsilcisi sayd Hz.
Ali'nin kiiliine balanmaya balanan; mucizeler ve co
kuyla kark sade ve bakaldrc bir inanca doru ak
yordu.
Her byk uygarlk ve devlette olduu gibi slam
imparatorluu da Abbasiler dneminde ve zellikle H a
run Reit zam annda ykseldii en grkemli aamasnda,
yklna neden olabilecek olan rme elerini de bir
likte gelitiriyordu. 786-809 yllarm kapsayan bu dnem
de, devlet byk bir grkem ve zenginlie ulat. Halife
ylesine glendi ki artk yardmc olarak uzun yllar ko
ruduu ve kendisine Trk ve ranl elerin desteini
salayan, Doulu Bermeki vezir ailesini tasfiye etmekten
ekinmedi. nk artk halife, Bermekiler'in salad
destee muhta olmad gibi, onlarla baa kabilecek
kiisel prestij ve gce de erimiti. yle ki artk halife,
M slmanlarn ba olmann salad manevi destee
71
Yaar ahin Anl
bile muhta bulunm uyordu. O, tam bir Doulu zorba

olmutu. Her trl yetkinin kendisinden kaynakland,
sorum suz ve kar durulm az korkun bir g durum un
dayd. O rdu kumandanl yapm ak gibi insanlara zg
abalara gerek grmedii gibi; imamln en ak belirtisi
olan mmete namaz kldrmak gibi grevlere de tenezzl
etmiyorlard. M slmanlktan olduu gibi Araplktan da
uzaklaarak tantana ve gsteriin en youn olarak uygu
land ran saltanat usullerini benimsemilerdi.17 H arun
Reit'in lm nden sonra balayan taht mcadelelerini
kazanarak halife olan Memun zam annda ise, onlarn bu
zellikleri daha da iyi belirginleti.18
813 ylndan 822 ylma kadar saltanat sren Memun,
hilafet makamn ele geirebilmek iin trl mcadele ve
saray oyunlarn kazanmak zorunda kalmt. Halife ol
duktan sonra da nce Ali taraftarlarnn Kfe'de kard
isyanlar basrm akla ura. Arkasndan da ran Azer-
beycan'nda ruhlarn tenash (ruh g) ve Tanr'mn
insanda cisimlendii inancn yayan Babek isimli bir ba-
kaldrcyla sava. Bu srada H orasan'da bakaldran
kent valisi Tahir'in saldrlarn pskrtm ek iin abalad.
Bu son bakaldr ylesine gl oldu ki, Memun yllarca
sren bu uray ancak Tahir'in lm nden sonra olu
Talha'ya Horasan' "ikta" olarak vermek suretiyle yatt-
rabildi. Hz. Ali taraftarlarmm bakaldranlar ise ancak
onlara birtakm dnler vermek ve zellikle Ali soyundan
gelen Sekizinci mam'la kzn evlendirmek yoluyla nle

72
yebilmiti. Hatta o kadar ki, devletin bayran yllardan

sonra, Peygamber'in bayrann rengi olan siyaha evir
meyi bile bir uyum a nedeni olarak uygulad.
M em un'un bu zorlu uralardan geerek hilafet m a
kamna oturmas; onun, devletin siyasal gcn olutur
mada ve bu gcn uygulayc ve koruyucularm belirle
mede, baz kktenci nlemler almasna neden olmutu.
Halife, hibir inan grubunu karsna almamak iin her
trl inan ekline ksmen de olsa anlay gsterirken;
zellikle saray ve st brokratlar ve ynetici snf evre
sinde zgr fikirlerin yaygnlamas politikasn da be
nimsedi. yle ki zellikle destekledii ve saray evresin
den eksik etmedii Mutezileciler ismi verilen gruba, dini
de iermek zere, her eyin aklla aklanmas gerektii
yolundaki dncelerini serbeste yayma olanaklarn
tand. Bylelikle, devletin belli bir banaz kesimin sultas
altna girmesini nlemeye alrken, te yandan da ba
naz evrelerin dayandklar dogmalarn boluunu ortaya
koyarak, onlarn otoritelerini ykmak yoluna girmi bulu
nuyordu.
M em un'un devlet yaamna soktuu en byk yeni
liklerden biri de; Trk ve Berberiler'den kurulu ilk "m u
hafz alaylarn" dzenlemesi oldu. Bu usulle Memun;
kendi besledii ve donatt, gl fakat Arap rkndan
olmayan ve devletin st kademelerinde grev alan yk
sek ynetici kadroyu yabana bir gce dayandrm olu
yordu. Bylelikle tahtm, devleti yneten klasik kadronun
saldrlarndan korum u olduu gibi, kiisel emniyetini
de kesinlikle salam grnyordu. nk her zaman
iin vurum aya hazr ve dorudan doruya halifenin
73
Yaar ahin Anl
kendisine bal byle bir askeri g karsnda, devlet

iinde etkili olabilecek baka bir g bulunm as olanakl
deildi. Nitekim M em un'un bu uygulamas Halife El-
Mtasm Billah dneminde daha da yaygnlatrlarak,
eskiden Mevali yani kle ismiyle anlan yabanc ya da
Arap olmayan sava tutsaklarndan oluan kimselerin
Halife'nin "hassa" ordusuna alnmalarna nem verildi.
H atta daha da ileri gidilerek, Mevalinin Halife'nin m uha
fz birliklerinde subay olarak grev almalarna bile izin
verildi. Nitekim bu dnemin en nl kum andan olan
Afin, aslnda H aydar bin Kvus isimli bir ranl kleydi.
zellikle Orta A sya'da yaplan savalar srasnda esir
alnarak Arabistan'a getirilen binlerce gl ve kuvvetli
Trk gencinin halife hassa ordusuna alnmasyla olutu
rulan bu muhafz birliklerinin ve onlarn Mevali kkenli
kum andanlarnn korumas altndaki halifeler, her tr
saldr endiesinden uzak ve mutlak bir g kayna ola
rak saltanat srmeye baladlar. Byle bir konuma ula
m olan kimselere ise artk slam dini fazla bir g kay
na olarak grlm yordu. Bu da onlarn gittike halkla
rndan uzaklamalarma ve m m etten soyutlanmalarna
sebep oldu. Bu fikir, inan ve politik ynden olduu ka
dar, yaam ekli olarak da ylesine gerek bir durum du
ki, halife az sonra kendi grkemli yalnzlna ve kksz
lne en uygun gelecek bir yer olarak "Samerra" ehrini
kurdurdu. Artk eskimi ve halkla dolm u bulunan Ba
dat'n biraz tesinde yaratlan bu masallar diyar yeni
bakentte, slam leminin ba olmas gereken halife, deb
debe ve ssl elbiseler iinde, tren ve alklar dnyasn
da yaamaya balad. Halifenin, grkemli saraynn m er
74
mer duvarna halk kesiminden, ara sra duyduu sert

komut seslerinden baka, hibir ey yansmyordu. Bazen
Trke, bazen Acemce ya da Hinte olduklar iin anlam
larn bilmedii bu haykrlar, ona, hep kusursuz bir itaa
tin seslenileri gibi geliyordu. Ne var ki btn bu hazrlk
lar gelmekte olan Pretoryen bir diktatrln ak belirti
lerinden baka bir ey deildi.
slam mparatorluu artk dev bir lke haline gelmi
ti. Peygamber zam annda yalnzca Arap Yarmadas'm
kaplayan bu devlet; drt halife dneminde snrlarna
batda, Trablus, Msr ve Libya'y katm ve Marip lke
lerine kadar ulam; douda Horasan, Fars, Merv, Herat
ehirlerini fethetmi ve kuzeyde de H azar Denizi'ne ka
dar dayanmt. Sonradan Emeviler ve Abbasiler dne
minde ise devletin snrlar eskisine oranla bir kat daha
geniledi. imdi, Arabistan, Msr, Libya, Marip, span
ya, Suriye, Irak, Gneydou Anadolu, ran ve Trkis
tan'n Buhara, Takent blgeleriyle douda Sagd, Kabil ve
Gazne ile Sind'i de lkesine katarak, H indistan snrlarna
ulam bulunuyordu. Bu usuz bucaksz egemenlik alan
iinde bulunan milyonlarca insan, emei, sanat ve btn
varlyla Samerra ehrinde saltanat sren efendileri iin
yayorlard. Dou ile baty birbirine balayan ticaret
yollarnn zerinden getii bu lke, bitmez tkenmez
olanaklaryla olduu kadar, ticaret yollarnn getirdii
snrsz zenginlikleriyle de Halife ve onun yakn evre
sinde kmelenen yneticilerin hizmetine sunulmutu.
Bakentte olduu kadar tarada da bu m uazzam servetin
paylalmas iin insanlar birbirleriyle kyasya kavga edi
yorlard. Din, inan, mezhep, ilim, teknik ve her ey bu
75
Yaar ahin Anl
vahi paylamn birer arac durum undayd. Sonu gelmez

savalar ve bakaldrlar iinde alkalanan lke, ynetici
snf tarafndan aka smrlyor; yabanc lkeler
dinm ek bilmeyen bir hrsla yamalanyordu. Eline belli
bir kuvvet geiren herkesin hedefi iktidar olmakt. nk
iktidarda olanlar bu durum larm m eru bir sebebe da-
yandramyorlar ve srf askeri gce dayanarak elde ettik
leri mevkilerini yine yalnzca askeri gleriyle devam
ettirebiliyorlard. Bu ise, ksa zaman sonra yabanclardan
oluan muhafz birliklerini iktidarn basamaklar haline
getirdi. Samerra ehri, en irkin alverilerin yapld bir
iktidar pazar haline girdi. Basit halk ocuklar fetih sa
valarnda lmeyi hl ehitlik olarak kabul ediyorlard,
ama Samerra'da halifenin moral gc artk tkenmi bu
lunuyordu.
842 ylnda hilafet makamna geen El-Vsk Billh
zamannda, muhafz ordusunun Trk kum andanlarnn
etkinlii iyice artmt. Halife, hizmetinde m em nun b u
lunduu Kumandan Enas'a sultan unvann vermiti. Az
sonra da dier bir muhafz ordusu kum andan olan Vast,
artk istedii kimseyi tahta geirebilecek kadar glenmi
bulunuyordu. Giderek Abbasi halifeleri muhafz kum an
danlarnn ellerinde birer oyuncak olma durum una geldi
ler. Vsk Billh'm yerine geen Halife Mtevekkil Billah,
847 ylndan 861 ylma kadar geen uzun saltanat sresi
iinde, halifelerin eski g ve otoritesini salamak iin
byk abalara giriti. Kum andanlarn nfuzunu krmay
denedi. Bu arada srf kendisini gl gsterebilmek iin
devlet iinde ksmi de olsa var olan inan zgrlklerini
tm yle kaldrd. zellikle Hz. Ali taraftarlarna ok kt
76
muamele etti. O kadar ki Hz. Hseyin'in Kerbela'daki

trbesini bile yktrd. Korkun bir banazlkla, kar
inanlar cezalandrma ve yok etme iine giriti. Ama bu
uzun ve iddetli ileyi ve kalkmalara karn halifelerin
eski g ve otoritelerini yeniden kurmas m m kn olm a
d; nitekim muhafz alayna ekidzen vermek iinde faz
la ileri gittii iin K um andan Vast tarafndan ldrld.
Halife Mtevekkil Billh'n ldrlm esinden sonra,
slam m paratorluu'nda iktidar artk tmyle Trk m u
hafz komutanlarnn elinde topland. Kumandanlar ken
dilerine yarar olduunu dndkleri kimseleri hilfet
makamna oturtm aya baladlar. Doal olarak bu durum
da, sk sk saltanat deiikliklerine ve kum andanlar ara
snda bazen silahl hesaplamalara varan ekimelere ne
den oldu. Bu olaylar ise devlet iinde ve devletin yapsn
da byk karklklar hazrlad. Bylelikle iyice ypra
nan devlet zayflayp gcn kaybetti.19
Halife El-Mutasm'm saltanat srd 862 yllarnda,
muhafz kum andan Boa; taht kendisi iin ele geirebi
lecek kadar glenip saltanat uralaryla devleti tahrip
ederken, Hindistan snrlarnda Gazneliler Devleti k u ru
luyor ve zellikle Gazneli M ahm ut'un hkm darl sra
snda bu devlet, snrlarn Pencap'n ilerine kadar geni
letiyor ve onun torunu Behram'm n de bir efsane gibi
yaylyordu. Ksaca; slam dnyas artk, yalnzca Abbasi-
ler'in mal olmaktan kmak zereydi. ten sarslan Ab
basi devleti imdi d dnyada da rakipsiz deildi. ok
gemeden, Halife M tez zam annda Basra'da Zenc syan
19 Brockelmann (bage) s. 108,110.
77
Yaar ahin Anl
patlak verdi. Ali soyundan olduunu syleyen Ali Bin

M uhammed, Basra bataklklarnda eitliki ve komniz
me benzer bir ynetimin uyguland ok disiplinli bir
devlet kurdu. Ksa zam anda rgtlerini geniletip kuv
vetlenen Zenc'ler, Basra'y basarak yama ettiler. Halife
ordular neden sonra bu isyan bastrd, ama artk im para
torluk tam bir k srecine girmiti. syanlar birbiri
peine patlak veriyor ve im paratorluk bunlarla uramak
tan dier ilerine bakacak zaman bulam yordu. Nitekim
Zenc syan'n, H orasan'da Yakub bn Leys isimli bir m a
ceracnn olaanst genileyen isyan izledi. Devlet b u
nunla urarken bu sefer de H orosan'da b ak ra Ya-
kup'un balatt Saffariler hareketi devleti tehdit etmeye
balad. ok gemeden de Tahiri Devleti yerini 867 tari
hinde bu Saffari Devleti'ne brakt. Az sonra da; 874 yln
da kurulan Samaniler Devleti ile im paratorluun dousu
hemen hemen elden km gibiydi.
Ama slam m paratorluu'nun kaderini etkileyerek
onu kntye gtrecek esas darbeler henz olumam
t. ok gemeden onlar yava yava da olsa etkilerini gs
termeye baladlar.
D . slam D n y asn d a Y en i D zen
Siyasal ynden alkantlar iinde bunalm aya bala

yan slam mparatorluu, X. yzyln balarna doru,
fikir ve inanlar ynnden de birok sorunla kar karya
kalmt. Ylardr birikip gelen inan ve din tartmalar,
Ali soyuna yaplan hakszlklarn neden olduu isyan
duygularyla bilendike bilendi. Nihayet b t n bu eliki
ler, giderek ksr kavgalardan, kkl ve entelektel tar
78
Hasan Sabbah ve Alamut Terr
tmalara dnerek, siyasal doktrinler haline geldi. im

di, slam dnyasnn yalnzca devleti deil; bizzat kendi
varl, in a n a hatta dini bile sarsntlar iine girmiti.
slam dnyasnn ansiklopedisi hareketi olan; "Ihvan-
s Sf Ve Hllan-l Vef" giriimiyle bir araya gelen
baz felsefeciler zgn ve eletiriye nem veren yaynla
ryla20 fikir lemine byk bir karmaa yaratarak girdiler.
Amalarnn; "Fikir ve mezhep ekimelerinden usanp
bunlara son vermek; bu konudaki banazlklar ykmak
ve yanl bilgiler ve btl dncelerle kirlenmi olan dini,
felsefe ile yeniden temizlemek,"21 olduunu syleyen bu
felsefeciler, hibir kutsal kitab hor grmemek, mezheple
rin hibirine nyargyla bakp taassuba dmem ek iddia-
smdaydlar. ok gemeden gizli bir dem ek halinde rgt
lenen bu grubun slam dn ve inan dnyasndaki etki
si de olaanst oldu. yle ki; her eyin ve her inancn
tarmaya alp yeniden ekillendirilmesinin istendii
bir sre yaanmaya baland. Aslnda slam dnyasnn
ebedi muhalifleri olan Ali yandalarnn ve zellikle de
Batn dnce sisteminin propagandasn da yklenen
bu hareket; pek ok ynden Ortodoks slam anlayna
kar olmakla, ksa zam anda Snni iktidarn can dman
haline geldi. Halife, bu kitaplarn zel ve genel ktpha
nelerdeki btn nshalarnn toplatlarak yaklmasn
emretti. Ne var ki; gizli gizli baslp datlan brorler
eklinde halka ulatrlan ansiklopedi, toplum iinde
amalad hedefe ksa zam anda ulamay baarmt.
20 lken (bage) s. 41, 42.

21 Uysal (bage) s. 24, 26.
79
Yaar ahin Anl
Yzyllardan beri birikip keskinleen muhalefet, imdi

derli toplu ve biraz da kurumlam olarak kendisini g
l bir ekilde belli ediyordu.22
Ne Emevi ne de Abbasi halifelerini tanyarak, Ali so
yundan gelen ve kendilerine "imam" denilen nderlere
ballklarn srdren muhalifler ise bu korkun sarsnt
y belli bir zevkle izliyorlard. Ama ok gemeden bu
karmaa seli onlarn topluluklarm da iine almakta ge
cikmedi. mam H seyin'in torunu 6. mam Cafer el Sa-
dk'n byk olu smail'in babasnn salnda lmesi
zerine; Cafer'den sonra kk oul Musa, imamlk m a
kamna geince beklenmedik olaylar patlak verdi. Bir k
sm Aliciler M usa'nn deil de 7. mam olarak kabul ettik
leri smail'in olu M uham m ed'in 8. mam olmas gerekti
ini ileri srerek bakaldrdlar. Kendilerine sonradan
"smail" denilecek olan bu grup, 878 ylnda bu amala
rn gerekletirmek iin aka ayaklanm bulunuyordu.
Sonra da; ikna, telkin, propaganda ve zorla uygulayam a
dklar bu isteklerine ulaabilmek iin, gizli bir rgt ku
rarak silahl eylemlere giritiler. Btn Arabistan ve sonra
da btn slam dnyas elleri silahl smail fedaileriyle
dolup tat.
smailler'in ilk nderlerinden biri de Karmat isimli bir
tarikatyd. Gl bir rgt de olan Karmat, etkili pro
paganda usulleriyle evresine kalabalk bir mrit yn
toplamay baarmt. Toplumun nderi olan mam'a m ut
lak ballk ve onun her eyi ve hatta K ur'an'n gizli ve esas
anlamn da bildiine kesin olarak inanmak ilkelerine da
22 Corbin (bage) s. 142.
80
yanan ve Batanlik inanlarna da uygun sylemleriyle y

nettii mritleri her geen gn biraz daha oalyordu.
Sonradan kendilerine "Karmat" ismi verilecek olan bu
topluluk ka Olanlar, mal ortakl ilkelerine uyduklar ve
sk bir toplumsal dayanma halinde bulunduklar propa
gandasn yapyorlard. Topluluk iinde belirlenen bir dizi
ynetim mevkiine ulaan insanlarn din ve toplumsal y
kmllklerinden derece derece kurtulduu kabul edilen
bu tarikat, Karmat'm lmnden sonra da, bir sre geli
mesine devam etti. Nihayet kendi halifelerini de seerek,
Abbasiler'in karsna bamsz bir devlet olarak dikilen
Karmatlar; uzun yllar yama ve saldmlarla slam mpara-
torluu'nu zor durum lara soktular. Birok sava ve yenil
giden sonra nihayet Bahreyn blgesinde El-Ahsa'daki son
giriimleriyle M'miniyye kentinin bakent olduu bir
devlet kurdular. Bu hareket ilerde slam mparatorluu'nu
ve onun ardllarm iddetle sarsacak olan byk terr ha
reketinin nemli iaretlerinden biriydi.23
Ama ayrlk ve bakaldr hareketleri bununla da kal
mad. 890 ylnda, Hz. Ali'nin ve Hz. Peygamber'in kz
Fatma'nn soyundan geldiini iddia eden Muhammed El-
Habib, ilerde kendi soyundan M ehdi'nin geleceini de
syleyerek Halep civarnda etkin bir propaganday balat-
.24
Gelien fikir hareketleri, i isyanlar ve Ali soyunun
harekete geen intikam duygular artk slam dnyasnda,
ok devletli yeni bir dzeni haber veriyordu.
23 Brockelmann (bage) s. 118.

81
a. Yeni Devletler
X. yzyl balarnda slam dnyas, ark yalnzca
Abbasiler'in egemen olduu im paratorluun serbeste at
oynatt bir alan dolmaktan kmt. Kurulan ya da ku
rulm asna allan devletler ve siyasal topluluklarla yer
yer blnm ve kkl bykl birok yeni egemenlik
blgelerine ayrlmt.
890 ylnda propaganda almalarna balayan Mu-
ham m ed El-Habib, ok gemeden etrafnda kendisine
inanan bir sr m rit buldu. Zorba devletin basklarn
dan ylm, dnya soygunundan dolay fke iinde olan
halk, her trl kurtulu m idine ve zellikle akl d
um utlara kolayca katlp bu amalar peinde srklenip
gidiyordu. Onun iin El-Habib'in; yaknda M ehdi'nin
gelip dnyay dzeltecei, hakszlklara son verecei,
ktleri cezalandraca propagandas ynla insan ko
laylkla kendine ekiyordu. Nitekim etrafna toplad
sabrsz ynlarla belli bir gce kavuan El-Habib, ku
m andan Ebu A bdullah' Kuzey Afrika'nn fethiyle grev
lendirmekte gecikmedi. Ebu Abdullah, 909 ylnda yap
lan bir savata Alebiler'in kral Ziyadetullah' yenerek
baehirleri Rakka'ya yerleince ar ii yani Ali taraftar
nl Fatmler Devleti kurulm u oldu.25 El-Habib'in l
m nden sonra Mehdi olduu iddia olunan olu Ubeydul-
lah, Fatm tahtna oturdu. O ndan sonra da Fatmler, ba
larnda M ehdi'nin olmasnn verdii heyecanla Msr'a
saldrdlarsa da, bu ilk denemelerinde yenildiler. Ama
Peygamber'in kz Hz. Fatma'nn soyundan geldii kabul
82
Haan Sabbah ve A amut Terr
olunan bu slale, ksa zam anda devletini glendirdi.

Ar iiliin ilk temsilcisi ve koruyucusu olarak nlene
mez bir ykselie ula. Abbasiler'e kar, onlar da nder
lerine, "halife" sfatn verdiler. Ve nihayet halifeleri El-
Muiz zamannda, 969 ylnda, yapklar baarl bir sava
sonunda skenderiye'yi alarak M sr'a yerletiler,26 Za
m anla Kuzey Afrika'y ve hatta Sicilya'y ellerine geire
rek bydler ve yzyllarn m adur ve ezilmileri olan
Ali taraftarlar bylece gl bir koruyucuya kavumu
oldu. O nun iin; slam dnyasnda mezhep amalar
olaanst genileyip iddetlendi.
Bu srada; Bahreyn'de kurulm u bulunan Karmati
Devleti de iyice glenmi ve artk zayflayan Abbasiler
Devleti'ni bunaltm aya balamt. yle ki; 914 ylnda Ebu
Tahir Sleyman'n ynetimindeki Karmati ordusu Mek
ke'yi yamalayp, kutsal Hacerlesved'i yerinden alarak
kendi bakentleri Ahsa'ya getirecek kadar glenmiler
di.27 m am 'm Ali slalesinden gelmesinin art olmad
inancyla Fatmler'den de ayrlan28 bu fanatik grup, ya
ratt terrle Abbasiler'in korkulu ryas haline gelmiti.
imdi artk, slam dnyas yer yer kurulan kkl
bykl birok devlet arasnda paylalm ve eski dze
nini kaybetmi bulunuyordu. Fatmler, Karmatiler, Tahi-
riler, Saffariler, Samaniler, Gazneliler, Bveyliler gibi dev
letlerle temsil olunan bu blnmlk, imparatorluu
fiilen datm ve Abbasi halifelerini ii boaltlm bir
im parator kuklasna dntrm t. Btn bu devletler

27 Massignon L., Karmatiler Maddesi, slam Ansiklopedisi, C. 6, s. 353.
28 Massignon L., Karmatiler Maddesi, slam Ansiklopedisi, C. 6, s. 354.
83
Yaar ahin Anl
birbirleriyle rekabet halindeydiler. Aralarndaki ekime

bir trl durulm uyor ve birbirini izleyen savalarla ezilip
yoksullaan halk yeni bir kurtarc bekliyordu.
Bu frsat ise, 960 ylndan itibaren kitle halinde sla
m iyet'i kabul etmeye balayan Trkler yakalad. te onlar
da, Seluklu Devleti ismi altnda rgtlenerek bu greve
drt elle sarldlar.
b. Yeni Dzen
Tarihleri iinde M slmanlar da vnecekleri dere
cede yetkin birok devlet adam ve ndere sahip olm u
lard. Ne var ki u son dnemde Snni slam mparator-
luu'nun yneticileri ne kadar zorba ve slam'n vaat etti
i iyiliki ilkelerden uzak iseler; ii Fatm halifeleri de
ayn ekilde zalim ve adaletsizdiler. mmetin en gven
dikleri ve insanlara en iyi grnenler bile iktidarn tls
myla birer zorba hale geliyorlard. rnein Fatm Hali
fesi El-hakim Ebu Ali El-Mansur saltanat srd 996-
1020 yllarn teb'as iin dayanlmaz hale getirmiti. n
ce, arap yapm nda kullanld iin lkesinde bulunan
zm balarndaki btn asma ktklerini yok ettirdi.
eriat uygulama bahanesiyle devletinin snrlar iinde
btn elenceleri yasaklad. Mzik dinlemeyi bile su
haline getirdi. Kadnlarn sokaa kmalarn engelleye
bilmek iin kadn ayakkabs dikimini yasaklad.29 Daha
sonra kendisinin Allah olduuna inanlmasn istedi; ad
nn her anlnda herkesin secdeye kapanmasn emretti.30
Ksacas halifelerin Ali soyundan olmas da halk mutlu
29 Brockelmann (bage) s. 132,133.

30 Yahya (bage) S. 204, 205.
84
etmek iin yetmiyordu. imdi halkn bekledii; toplumun

m utluluunu devletin amac ve bu amac da ynetimin
ilkesi olarak kabul edecek bir kurtarcyd.
VII. yzyl sonlarna doru Arap kum andan Kutey-
be bn Mslim ynetimindeki Arap ordular Orta Asya'y
fethetmeye kalknca, Trkler yurtlarn savunmak iin
doal bir davranla ona kar koymulard. Bu ama
yllarca srm ve Trkler iin byk aclara ve binlerce
gen evladnn kaybma neden olmutu. Ne var ki zam an
la, Trkler bu dine daha scak bakmaya baladlar. Gide
rek de kendi inanlaryla slam in a n a arasnda yakm
benzerlikler bularak, slamiyet'e kar duyduklar o scak
lk, iten bir sevgi ve balla dnt. Trklerin "Gk
Tanr" inan ile slamiyet'in "Tek Allah" ilkesi tam bir
uyum la kaynarken; yine slam m paratorluu'nun, dini
yaymak iin uygulad sava yani gaza politikas ile Trk
geleneklerinde var olan akm alk alkanlklar; M sl
manlk ile Trk rk arasnda hem duygusal bir birliktelik
hem de politik ve ekonomik davran benzerlii yaratm
t. Bylece Trkler 960 ylndan itibaren kitle halinde
M slm an olmaya baladlar. stelik dini yeni kabul et
mi kimselerde grnen o itenlik ve din kurucusuna
kar cokulu sevgi Trkleri de etkilemi bulunuyordu.
Bu itenlik ve sevgiyle dopdolu olan Trk yneticiler;
inanlarn yine balca Trk ynetim ilkesi olan, halkm
yneticiye koulsuz itaati ve yneticinin de halk m utlu
etmesi grevini em reden kuralla birletirince beklenen
kurtarclar olarak kabul grmekte zorlanmadlar.
960 yllarnda Orta A sya'da Seluk Bey tarafm dan
kurulan Seluklu Devleti, elverili ortam da abucak geli
85
Yaar ahin Anl
ti. XI. yzyl balarnda bu devlet artk, Asya ktasnda hi

kimsenin ihmal edemeyecei bir g durum una gelmiti.
Seluklu Devleti'nin kurulu yllarnda; "ran ve tesi ile
spanya istisna edilecek olursa, slam dnyasnn geri
kalan ksmlar ii devletlerinin elinde bulunuyordu."31
Irak' denetim altnda tutan Bveyhoullan Devleti ise
srf politik ynden yararl grdkleri iin Badat'ta Snni
bir halifenin varlna izin veriyorlard. O nun iin Seluk
lular bu ii dnyasnda varlklarn srdrebilmek iin
halife tarafn tutm ak ve onun manevi desteini salama
y gerekli buldular. Ayrca Snni mezhebi benimsemekle;
ii devletlerin muhaliflerini de kazanmak olana olabile
cekti. Nitekim uyguladklar bu politika ksa zamanda
meyvesini vererek bu gen devletin, irili ufakl birok
siyasal oluum iinde ayrcalkl bir durum a ykseltti.
Seluklu Devleti; yetenekli sultanlarn ynetiminde
byk bir imparatorluk haline geldi. Aral Gl'nn kuze
yindeki kk yurtlarndan kan; Trklerin Knk boyuna
m ensup bu kabile, Horasan'a yerletikten sonra ksa za
m anda hzla geliti. Nihayet, 1040 ylnda Dandanakan
Sava'yla douda Gazneliler ve 1071'de batida Malazgirt
Sava'yla Bizansllar gibi ann gl iki devletini byk
bir yenilgiye uratarak, slam dnyasnn, efendisi olduu
kadar, eski dnyanm da tartlmaz otoritesi oldular.
Seluk Bey, Turul Bey, Alparslan, Melik ah ve Sen-
cer gibi sultanlarn idaresinde dev bir im paratorluk haline
gelen Seluklu Devleti, nihayet kuzeyde, Aral Gl ve
H azar Denizi'ni de iine alarak Kazakistan ve Kafkasya
31 Kymen (bage) s. 10.
86
snrlarna; gneyde, Delhi'yi iine alarak Hindistan ve

Umman Denizi kylarna; douda, in snrlarna ve ba
tda da Akdeniz kylarndan Bat A nadolu'ya kadar koca
bir dnyay topraklarna katmt. Hicaz, Suriye, M ezopo
tamya, Anadolu, ran, Azerbaycan, Horasan, Kzlkum,
Karakum, Afganistan, Trkistan gibi lkeler; Mekke, M e
dine, Antalya, Amasya, Erzurum, Tiflis, Tebriz, Musul,
Badat, Basra, sfahan, Niabur, Herat, Semerkant, Karai,
Delhi, Takent gibi o an en byk kentleri hep b u im
paratorluun egemenlii altndayd.
Ancak, elindeki bu olaanst gce ve kurduu b
yk siyasal ve ynetsel rgtlere karm bu koca im para
torluk, hanedan yelerinin taht kavgalar yznden s
rekli bir huzur ve dinginlik dnemi yaayamad. 1058
ylnda Turul Bey'e bakaldran kardei smail Yunal,
devleti uzun sre urard. Taht ele geirebilmek iin
ii Fatmler'le bile ibirlii yapan Yunal'm baar kazan
mas halinde, Seluklular'm da iilii kabul edecekleri
kukusuzdu.32 Gereklemesi halinde sonularnn ne
olaca mehul olan bu macera, Yunal'm yenilmesiyle
nlendi. Ancak bu korkun i savan dkt kanlar
kurum adan yl sonra Turul Bey, ayn sebeplerle ba-
kaldran amcas Kutalm'la savamak zorunda kald.
1017'de nl vezir N izam 'lm lk'n, 1050 ylnda
mer Hayyam 'm ve 1058 ylnda da filozof Gazal'nin
doum una tank olan bu a, ayn zam anda da tam bir
karmaa, iyiyle ktnn, doru ile yanln iyice kart
bir gei sreci oldu.
87
Yaar ahin Anl
Badat'taki Halife El-Kaim, ran'da gl bir devlet

kurm u olan ii Bveylioullar'nn bir nevi vesayeti al
tndayd. Bveyli Devleti'nin Badat'daki gc olan ku
m andan Basasiri, orada her eye egemendi. Bir ara Hali-
fe'nin nemsiz bir davrann bahane ederek Badat'
igal etti. Bununla da kalmayarak, kendisini destekleyen
Fatmler adma hutbe okuttu. Bu resmen Badat' Fatm
Devleti'ne katmak anlamna geliyordu. Bunun zerine
olaya mdahale eden Turul Bey, Basisiri'yi ldrtt. Ne
var ki bu srada Fatm Halifesi El-Mustarsr, Suriye'de
Ermeni Bedr 1 Cemali'ye, Suriye Fatmler Devleti'ni
kurdurm ak iin onu faaliyete geirdi. H er tarafta kan
gvdeyi gtryordu. Devletler aras mcadeleye m ez
hepler karyor, Mezhep mcadeleleri devletleri kar
karya getiriyordu. Ama devletler de kendi ilerinde ka
rarl deildiler. Mezhep ve tarikat kavgalar onlara da
szmt. Din ve inan tartmalar yznden sultanlar
devriliyor, halifeler ldrlyor ve devletler yklyordu.
Nitekim El-Mustansr'm Suriye zerindeki planlar daha
gereklemeye vakit bulam adan, M ustansr'm olu Ni-
zar'm tahta gemesini isteyen bir ksm ar ii, Nizriler
Tarikat'n kurarak M sr' kartrmaya baladlar.33 Bun
lardan Haan Sabbah, 1081 ylnda M sr' terk ederken,
gelecein en byk terr rgtnn planlarn da hazr
lam bulunuyordu.
Seluklular, slamiyet'i yeni kabul etmi olmann ver
dii cokuyla, Badat'taki Snni halifeye itenlikle baly
dlar. O nun iin, slam m paratorluu'nu ele geirdikleri
33 Brockelmarvn (bage) s. 147.
88
zaman bile halifeye bu ballklarm srdrdler. Artk

fiilen lkesi kalmam ve btn topraklarm Seluklu m-
paratorluu'na kaptrm bulanan Badat Halifesi, imdi
bu gl devletin koruyuculuuyla makamnda oturuyor;
"Cihan Sultanl", "slam Hkmdarl" gibi unvanlar
balayp, kutsal kllar ve bayraklarla donatt, vgler
yadrd Seluklu sultanlarnn saygsn devam ettirmek
iin rpmyordu. Halife, Seluklulara dini meruiyet sa
lyor, Seluklular da buna kar Halife'ye dorultulan her
trl tehdidi gslyorlard. Halife'nin devlet ilerine ve
siyasete karmas kesinlikle yasakland iin, Seluklu
m paratorluu'nda bir nevi laikliin varl bile sylenebi
lirdi. Ama ne var ki; sokulduu dar kalplar iinde ezilen
ve dnya ilerine karma isteinden bir trl vazgeeme
yen Halife, zaman zaman sultanlarn yaamlarna kastede
cek kadar iddetle siyasal olaylara kanm aktan kendini
alamyor ve bu da zaten pek ok sorunlar olan imparator
luun bama yeni zmszlkler ayordu. Esasen Snni
halifenin koruyuculuunu stlenmekle; btn bir ii d n
yasnn ve zelikle Fatmler Devleti ile Batn ve s-
mailler'in husumetini ekmi olan Seluklular dinlenme
frsat dahi bulam adan boyuna savayorlard.
Ama bu yle bir a idi ki, herkes herkesle savatay
d. Devletler arasnda srp giden savalar zaman zam an
yerini ksa da olsa bir bar dnemine brakyorlarsa da
devletlerin kendi ilerindeki kk beyliklerin ya da ya
rar gruplarnn veya mezhep ve tarikatlarn kymlar hi
ara vermiyordu. Beyler beylerle, kentler ehirlerle, tarikat
lar tarikatlarla, ekiyalar kolluk kuvvetleriyle devaml bir
sava halindeydiler. Savalar savalar, isyanlar isyanlar
89
Yaar ahin Anl
izliyor; devletin bam dertte gren ve kendini gl his

seden herkes bakaldryordu.
Bu arada taht kavgalar da srp gidiyordu. Turul
Bey'in lm nden sonra onun yerine geirilmek istenilen
olu Sleyman'n sultanlna ordu kar knca, Alpars
lan Seluklu tahtna oturm utu.34 Ama bu kez de onun
saltanatna kardei Kavurd kar kt. K avurd'un etkisiz
hale getirilmesinden ksa zaman sonra Kutalm syan
patlak verdi. 1063 ylnda bu isyan da bastran Alparslan,
bu sefer de Hicaz' Fatmler'den temizlemek zorunda
kald. Fatm Halifesi El-Mstaili K uds' igal ederken;
Alparslan M alazgirt'te Bizansllar'la savamak durum un
da kalmt. 1071 ylnda yaplan bu sava, Seluklular iin
byk bir dnm noktas oldu. Bizans ordusu ksa za
m anda yok edilirken, A nadolu'nun kaplar Trkler'e
ardna kadar alyor ve Seluklu Devleti artk bir im para
torluk haline geliyordu. te yandan, akn akn batya g
eden Trk boylarma yeni bir yurt salamas ynnden de
A nadolu'nun fethi, Seluklular iin yeni bir olanak sa
lamt.
H uzuruna kabul ettii yenik bir kale kum andan tara
fndan hanerlenerek ldrlen A lparslan'n yerine olu
Melikah tahta kt. Malazgirt Sava'ndan sonra henz
bir yl gemiti. Ama olaylar ylesine hzl akyordu ki;
Alparslan'n sultanl zamannda zmlendii sanlan
saltanat sorunlar, aynen, yeniden ortaya kverdi. O nun
iin Melikah'm tahta geer gemez yapt ilk i, kendi
sini tanmayan amcas K avurd'u tasfiye iin savamak
34 Kymert (bage) s. 65.
90
oldu. K avurd'un yenilerek esir edilmesinden sonra Hali

fe, M elikah'm sultanln resmen onad. Bylelikle, artk
Halife'nin dualarn da arkasma alan Melikah'm nnde
koca bir lke fetholunmay bekliyor durum a gelmiti.
M elikah'm ilk seferi douya oldu. Karahanllar ve Gaz-
neliler itaat altma almdktan sonra bakentini de sfahan'a
tad.35 Sultann ikinci hedefi ise batyd. O nun iin ikinci
byk seferini batya yapt. Anadolu ve Irak hakimiyet
altna alnd gibi, devaml bir huzursuzluk kayna olan
Karmetiler de itaate zorlandlar. Bu isyanclar da denetim
altna alndktan sonra, devletin ba uralarndan biri
olarak grlen iilik'le sava evresine gelindi.36 Bu sava
ta ilk hedef doal olarak iiliin en byk hamisi olan
Fatmler'di. Filistin, Kuds ve Akk imparatorluk top
raklarna katld. O zamana kadar bu yrelerde okutulan
ii ezan yasakland.37 Fatmler her ne kadar ortadan kal-
drlmadysa da iyice sindirildi. te yandan iilik'le yap
lan sava daha kapsaml hale getirilerek; M sr'da ii pro
pagandas yapmak iin kurulm u bulunan nl Al-Azhar
Medresesi'ne karlk, zellikle byk vezir ve devlet
adam N izam 'lm lk'n destek ve nerileriyle Badat'da
Nizamiye Medresesi kurularak Batin propaganda etkisi
nin krlmasna alld.
Seluklular'n bu giriimlerine kar Fatmler de bo
durmuyorlard. zellikle smailler'in arlarndan olan
baz gruplar Seluklular'n btn bu abalarn boa
karmak iin var gleriyle almaya balamlard. N ite

1h Kafesolu (bage) s. 42.
91
Yaar ahin Anl
kim.1081 ylnda Halife El-Muntasr'm olu Nizar'm tahta

karlmas kavgas srasnda M sr'dan ayrlmak zorunda
kalm olan Haan Sabbah, btn olanlarn cn almak
iin gittii H orasan'da gl bir terr rgt oluturm u
bulunuyordu. yle ki, imdi "eyh l Cebel" adyla da
anlan bu adam; Seluklu Devleti'nin yeni bakenti olan
Rey ehrinin yaknnda ele geirdii Alamut Kalesi'nden,
kurduu rgtyle im paratorluu tehdit etmeye bala
mt. Nitekim 1090 ylnda Alamut Kalesi'nde yerletii
zaman devletin pek dikkatini ekmeyen Haan Sabbah,
iki yl sonra devleti ta can evinden vurm akta gecikmedi.
Devletin en gl adam ve Batnler'in ba dman Ni-
zam 'lm lk, H aan Sabah'n adamlar tarafndan ld
rld. Bu korkun cinayetin aknl gememiti ki ayn
yl Byk Sultan Melikah da kukulu bir lmle taht
boaltverdi.
N izam 'lm lk'n ldrlmesiyle Seluklu Devleti
byk bir yneticisini ve Snnilik de gayretli bir tarafta
rn kaybetmiti. Ancak M elikah'm lm devlet dze
nini altst etti. 1092 ylndan, Sultan Sencer'in im parator
luk tahtna oturduu 1119 ylma kadar sren yirmi yedi
yllk fetret dneminde, Trk ve slam dnyas en kor
kun savalarn ve en ac ykmlarn altmda ezildike
ezildi. Btn bunlar yetmiyormu gibi; Melikah'm l
m nden yalnzca be yl sonra 1097 ylnda Hal Seferleri
balamt. M elikah'm miraslar, imparatorluu ele
geirmek iin birbirleriyle urarken 1095 ylnda Artuk-
oullar K uds' ele geirdiler. Arkasndan balayan
Hal Seferleri srasnda, 1098 ylnda A ntakya'da ve 1099
ylnda da Urfa'da Hal Kontluklar kuruldu. Nihayet
92
1099'da Kuds Hal kuvvetlerinin eline geti. "Savunma

sistemlerinin delindiini anlayan M slmanlar, Kubbe-
tssahra ve Mescidulaks'run bulunduu Haremerif
meydanma doru koutular." Byleine byk bir zafer
kazanm olmakla akllar balarndan giden Hallar,
zincirden boanm deliler gibi yollarda, evlerde ve cami
lerde oradan oraya kouup nlerine kan herkesi, erkek,
kadn veya ocuk olsun, hi fark gzetmeden ldrdler.
Katliam btn leden sonra ve izleyen gece iinde de
vam etti. "Tarihi Raimundus ayn sabah, tapmaklarn
bulunduu mahalleye giderken, cesetler ve dizlerine ka
dar kan kan birikintileri iinden gemek zorunda kal
mt."38 Aslnda Seluklular ile Famler'in atma ve
rekabetleri, Batl Hristiyanlara bu Hal Seferleri iin
cesaret ve m it vermiti.39 M elikah'dan sonra balayan
taht mcadeleleri de K uds'n alnmasn kolaylatrd.
Bu kaypla slam'n zafer tlsm sanki kaybolmu gibiydi.
Bundan sonra toplumsal bunalmlar gibi stste gel
meye baladlar.
Melikah'm lm nden sonra ortaya yedi miras
kt. Bunlardan drd onun olu, ikisi kardei, dieri de
Suriye Seluklular'nm sultanyd. En kk olu M ah
m ut henz be yanda olduu iin onun haklarn annesi
Tekfen H atun talep ediyordu. Ama 1094'te Tekfen Ha-
tun'un ldrlmesinden sonra M ahm ut'un nemli bir
arl kalmamt. Esasen o da bir m ddet sonra ld
iin M ahm ut'un taht iddialar abucak ortadan kalkt.
38 Runciman (bage) C. 1, s. 220, 221.

93
Yaar ahin Anl
M elikah'n kardei olan Arslan A rgun ise 1097 ylnda

bir suikastla ortadan kaldrld. len sultann dier karde
i Teki ksa zam anda yenilip ldrld. Suriye Seluklu
la rn n Sultan Tac'd Devle Tutu ise nceleri Halep ve
Urfa valilerinin ordularn yenerek Melikah'n oullarna
kar birok baarlar gsterdi ise de sonunda byk eh
zade Berkyaruk'a yenilerek ldrld. Bylece Seluklu
tahtnda iddia sahibi miraslar e inmi oldular.
Melikah'n lm nden sonra, Nizam 'lm lk taraf
tarlarnca im paratorun byk olu olan Berkyaruk, ba
kent Rey'de tahta karlmt. O srada Azerbaycan meli
ki bulunan ehzade M uhamm et Topar nce bu durum u
kabul eder grndyse de 1099 ylnda Berkyaruk'a ak
a bakaldrarak sfahan'a hcum ederek ald. Bu srada
binbir trl dertle didimekte olan Berkyaruk bu oldu
bittiye kar kacak durum da bulunm uyordu. Ama M u
ham m et Topar da rahat deildi. Bir taraftan Hallar bir
taraftan Banler ve bir taraftan da Grcler'le uramak
zorundayd. Yere den bir cam gibi paralanmaya ba
lam devleti hi olmazsa kendi egemen olduu blgede
kurtarm aya alyordu. Melikah'm kk olu Sencer
ise, Berkyaruk'un sultanln kabul etmiti. O da Sencer'i,
Horasan meliki olarak tayin ederek onurlandrd. Bu se
beple sultanlk iin esas sava Berkyaruk ve M uhammet
Topar arasmda oldu. Yllar sren gerginlik, entrika ve
uralardan sonra nihayet iki rakibin ordular 1101 yln
da kar karya geldi. Halk perian, devlet tkenmi, as
kerler savaa kar isteksizdiler. lke d saldrlarla sars
lyordu. Halife'nin araya girmesiyle bu sava nlenebildi.
Ama buna ramen taht rekabeti ayn iddet ve inatlkla
94
srdrlm eye devam ediyordu. Sonunda lke karde

arasnda fiilen bllerek paraland. Berkyaruk'un 1104
ylnda lm zerine onun yerine tahta geen olu II.
Melikah, M uhamm et Topar taraftarlarnca drlnce,
M uhammet Seluklu Sultanl'n ilan etmekte gecikmedi.
Ne var ki 1118 ylnda o da lnce, ark rakipsiz kalan
Sencer 1119 ylnda bakent Rey'i igal ederek Seluklu
tahtna kavutu. Artk Byk Seluklu mparatorlu-
u'nun tek sahibi Sultan Sencer'di.
Sultan Sencer grnte, M elikah'm sahip olduu
genilikte bir lkenin sultan bulunuyordu. Ne var ki bu
devlet artk tkenmi, birbirlerine pek gevek balarla
bal, her an ve her gl sarsntda paralanmaya hazr
bir mozaik haline gelmiti. Sultan Sencer sahip olduu
askeri gle, evresindeki btn dier gleri egemenlii
altna alm grnyorsa da devlet iin iin yklmaya
devam ediyordu. Bu fetret dneminin byk isimlerinden
olan Gazali 1111 ylnda, mer Hayyam 1123 ylnda ve
Haan Sabbah ise 1124 ylnda lmlerdi. Ama ortaya
koyduklar fikirler hl insanlar etkilemeye devam edi
yor ve zellikle tasavvuf ve Batmlik toplum zerinde
etkisini iyice hissettiriyordu. Kimin kiminle ne gibi iliki
ler iinde olduu belli olmayan bir bkknlk ve entrika
dnemine girilmiti. 1135 ylnda Badat halifesi El-
M usterrid Billah, Irak'ta bir halife devleti kurmak iin
ayaklannca, nce sultanm askerleri tarafndan ordusu
datld. Sonra da Nizarler'ce ldrld. 1141 ylnda
Sencer'le taht mcadelesine girien kardei Davut da Ni-
zarler'in kurban oldu. Btn grkem ve gcne karn
bakentinin hemen yanmdaki Batm yuvas Alamut Kale
95
Yaar ahin Anl
si'ni yok edemeyen Sencer, sanki onlar kullanyor gibiy

di. Tahta gemek iin Berkyaruk ile M uhammet Topar'm
birbirlerini tketmelerini beklemi ve sonunda onlarn
lmlerini frsat bilip saltanat tahtna oturm utu. imdi
de ayn politikay gdyordu. Tpk Horasan Meliki ol
duu gnlerdeki gibi, lkede vuruacak kadar gl
olanlarn vuruarak birbirlerini ypratmalarn bekliyor
du. Ne var ki; Horasan Meliki iken yalnzca iktidarn tali
bi olduu halde, imdi lkenin hkm daryd ve bunun
sonularna da katlanmak zorunda bulunuyordu.
Nitekim 1153 ylnda isyan eden O uzlar'la Belh eh
ri yaknlarnda yapt bir sava kaybedecek ve o tarihten
sonra da katlanlmaz bir tutsaklk yaamna balayacakt.
Kendini demir bir kafesin iine hapseden galipler, kar
snda kahkahalarla glerlerken, bir zamanlar Byk Sel
uklu m paratorluu'nun sultan olan Sencer, alamaktan
baka aresinin kalmadn anlyordu.40
Fakat; halifesi, imparatoru, Batnsi ve ii ya da Sn-
nisiyle birlikte koca bir slam dnyasn altst eden esas
frtna, 1258 ylnda Cengiz H an'm torunu H lag'nn
acmaszlyla gelecektir.
2- SELUKLU YKSEL DNEMNDE TOPLUM
Konumuz olan dnemde, toplum un siyasal ve klt

rel oluum una Seluklu Devleti'nin mensubu olduu
Trk rknn usul ve gelenekleri egemen durum da bulu
40 Kymen (bage) s. 300, 303.
96
nuyordu. Doal olarak, Seluklular'n sonuta slamiyet'i

kabul etmi bir ulusun devleti olmas, bu devletin; Arap
gelenekleri ve slamiyet'in koyduu ilkelerden geni l
de ve kkl bir ekilde etkilendiklerinin kabuln de
gerektirmektedir. Ne var ki; btn bu etkilenmelere kar
n Seluklular, kendi rk ve geleneklerine zg usullerini,
devlet ynetiminde uygulamay hibir zaman ihmal et
memilerdi. Kald ki incelemeye alacamz olaylarn
getii yreler, Trk gelenek ve ynetim usullerinin ar
lkl olarak uyguland lkeleri kapsamaktayd. Esasen,
toplumda uygulanan ynetim usullerinin olduu kadar,
toplumun gnlk yaamna egemen olan ilkelerinde de,
ynetici zmrenin mensubu olduu rkn geleneklerinden
etkilenebilecei yadsnamaz.
A. T o p lu m u n S iyasal Y aps
Dier Trk devletlerinde olduu gibi, Seluklular'da

da devlet halinde yaamann ilkesi; halkm hkmdara
boyun emesi ve hkm darm da bu itaat karl halk
doyurmak, giydirmek ve zengin etmek ykmll alt
na girmesi eklinde ifadesini buluyordu.41 O zamann ola
naklar ve toplumun iinde yaad koullarm gerei; hal
kn doyurulmas, giydirilmesi ve zengin edilmesi ii ise,
Trk toplumlar ynnden; gebe insanlarn hayvanlarn
besleyebilecekleri geni meralar bulmak ve komu lkele
rin yerleik halknn mallarn yama etmek yollaryla sa
lanabiliyordu.42 Bu bakmdan Trk devletleri genellikle

42 Kafesolu (bage) s. 78, 80.
97
Yaar ahin Anl
'i
birer akn ve sava devleti olmulardr.43 Onun iin; hemen,
hemen ayn koullar altnda bir yaam sren l Bedevile-j
rinin devlet anlaylaryla, Trk devlet anlay birbirlerine
ak bir paralellik gsteriyordu. Arap Bedevisi de devletin
den, hayvanlarn korkusuzca otlatabilecei meralar ve;
kendisine zenginlikler getirecek olan aknlar yani baanlli
"gazveler" midindeydi.44 Yaad koullar bakmndan
her ikisi de zgr ve dikbal insanlar olan bu iki rkn dev
letlerinden beklentilerinin nitelii ve devletlerinin de bun
lara kar tavrlarnn, onlarn bu zeliklerini karlamaya
ynelik olaca doal bulunuyordu. Bu bakmdan Seluk-!
lular, imparatorluklarnn ynetiminde, Arap ve slam un
surlarnn zorlamasyla fazla bir deiiklik yapmadlar.
Kendi rklarnn devlet anlayn srdrmek, dev impara
torluun ynetimi iin yetti.
Seluklu devlet ynetiminde etkili olup onun siyasal
yapsnn belirlemesinde nemli bir e oluturan dier
zellikler de: Seluklular'n slamiyet'in Snni mezhebini
benimsemi olmalaryla, Orta Asya'dan devaml olarak
akp gelen yeni Trk gmenlerini batya yerletirerek
devlet iin bir sorun olmalarn nlemek abalaryd.45 te
bu hususlar Seluklu Devleti'nin bir yandan iiliin yok
edilmesi ve dier yandan da Trk gmenlerinin, o sra
larda olduka tenha olan, A nadolu'ya yerletirilmesi ko
ullarn salamak uram a girmesini gerektirdi. Bu ise,
devleti, koca bir ii denizinde byk alkantlar iine s
rkledii gibi kendine zg bir iilik anlay gelitiren
43 gel, Trk Kltr, (bage) C. 11, s. 21.

44 Montaigne (bage) s. 11-vd.
98
Anadolu halkyla atma haline soktu. Zaten Seluklu

devlet yaps da bu iki hususun gerekletirilmesine ne
den olacak ekilde dzenlenmi bulunuyordu.
Seluklu Devleti'nin siyasetini belirleyen ok nemli
dier bir zellii; devletin grece laik bir anlay iinde
bulunmasyd. Toplum iinde din ve dnya ilerinin y
netimi ayr makamlara tevdi olunmu ve devletin idaresi
sultann bakanlndaki ynetim kadrosuna braklrken,
din ilerinin dzenlenmesi de Badat'ta oturan Snni
halifeye verilmiti.46 Bylece halifenin devlet ilerine ka
rmas, siyaset yapmas, ynetime mdahalesi kesinlikle
nlenmi durum dayd. yle ki; yalnzca slam'n bakan
olarak dini mtalalarda bulunabiliyor, geleneksel Cuma
hutbelerini bile47 okuyamyordu. Ne var ki; doal olarak
uygulanan bu ynetim biimi, kkl, gerek ve m odem
anlamnda bir laiklik anlay durum unda bulunm uyor
du. iilii ezip, Snni mezhep anlayn hkim k maya
alan bir politika izlemekte olan devletin bu laiklik uy
gulamas inan ve din zgrlne duyduu saygdan
deil, fakat devlete kar halifenin glenmesini nlemek
kayglarndan doan bir politika durum undayd. Nitekim
bu sakat ve eksik laiklik anlay giderek devletin dini
ekimeler ve mezhep atmalar iinde ypranmasna
neden olacak ve Batmler de, Seluklu Devleti yneticile
rini hanerlemekte kendilerini hakl greceklerdir.
Seluklu Devleti'nin belirlenen bu siyasal amac ve
yaps, doaldr ki kendine uygun rgtlemeyi de birlikte

47 Mazaheri (bage) s. 123.
99
Yaar ahin Anl
getirmiti. Bu rgtlenme ise; iktidar gc, devlet organ*

lan, brokrasi ve askerlik hizmetleri olarak ayn paragraf
lar halinde ncelenmekle daha iyi belirlenecektir.
a. Devlet
Seluklu mparatorluu; "sultan" unvan verilen,
mutlak bir hkm dann siyasal g ve otoritesi altnda
rgtlenmi merkezsel bir hkm et ile bu sultana bal
prenslik, devletik ve dier siyasal oluum lardan m eyda
na geliyordu. Ama bu btn siyasal birimlerin mutlak
egemeni ve yneticisi sultand.
Gerek Ouz ve gerekse Seluklu Trkleri'nde, devlet
ynetiminde, merkezsel ynetim ve sultanlk en kesin
kural durum undayd.48 Seluklu hkm darlar da, kendi
lerini Tanr'mn siyasal iktidar nasip ettii soylular olarak
grrler ve dnyann fethi iin grevlendirilmi oldukla
rna inanrlar ve bu terbiyeyle yetitirilirlerdi.49 Trk siya
set anlayna gre sultan, yetkilerini tannsal kaynaklar
dan ald iin, kendisi de kutsal bir kimse durum unday
d.50 Bu bakmdan buyruklar yasa hkm nde olup, b un
lar tartlmaz ve gereklerinin yerine getirilmesi geciktiri
lemezdi. Sultan devletin mutlak egemeni ve tartlamaz
yneticisiydi.
Ancak sultann makam ve yetkilerinin tannsal kay
nakl olmasnn nedeni, ona bu makam ve yetkinin Tann
tarafndan bir ltuf olarak balanmasndan deil, bu

100
makama geen sultann baarsyla bu hakk elde etmi

olmasma dayanyordu. Bu bakmdan sultanl ele gei
ren doal olarak tanrsal kaynakl saylyor51 ve bu da
hanedan fertleri arasnda taht mcadelesini kztrd
gibi, meru hale de getirerek, devletin ypranmasna ne
den oluyordu.
Keza Seluklu m paratorluu Sultam, kuramsal ola
rak, egemenlii altmda tuttuu btn lke ve siyasal olu
umlarn ynetiminde mutlak sz sahibi ise de; fiiliyatta
fetholunan lkelerin iilerine karmayarak, kendi siya
sal amalarna aykr gelmemeleri kouluyla onlar i y
netimlerinde serbest brakmak eklinde bir politika g
dyordu.52
Seluklular'da devlet ynetiminde m utlak egemen ve
son sz sahibi, daha nce de belirtilmi olduu gibi, sul
tand. Ancak dier btn devletlerde olduu gibi, ok
youn ve karmak ilerini sultann yalnz bana y r t
mesi ve yerine getirmesi doaldr ki olas deildi. Bunun
iin de, sultana den grevleri yine onun verdii yetki
lerle devletin dier organlar ve ajanlar yerine getiriyor
du.
Devletin sultandan sonra gelen en nemli kiisi; "Sa
hib Divan- Saltanat" unvanyla anlan bavezirdi.53 Ba-
vezir, sultann m utlak vekili durum unda olup onun ken
disine zel olarak ayrd ve yine srf kendi ahsna ili
kin yetkiler dndaki btn yetkilerini kullanmak hak ve
grevine sahip bulunuyordu. yle ki; rnein N i

101
Yaar ahin Anl
zam 'lm lk gibi kiisel yetenek ve meziyetleri ok stn

olan bir bavezir, bazen sultann kudret ve arlyla
yaracak hale bile gelebiliyordu.
Bavezir kendisine verilen grevlerini; kendisine ba
l ok gl bir brokrasi kadrosuyla yrtyordu. Bu
grevlerini yerine getirmede, kendisine, dier vezirler de
yardm ediyorlard.
Devletin bu merkezi rgt dnda, tarada; eyalet,
devletik ya da vilayetler eklinde dzenlenmi bulunan
siyasal ve ynetsel birimler, merkezi idarenin kontrol
altnda olmak zere melik, ihne ya da vali isimleri veri
len kimselerin ynetimine braklmt, iileri ve ynetsel
yntemleri bakmndan merkeze kar olduka serbest
bulunan bu birimler merkezi hkm etin izniyle kendi
zel bayraklarm seme ve para bastrma gibi nemli
egemenlik haklarna bile sahip klmabiliyorlard.54
Gerek merkezde ve gerekse de tara tekilatnda ku
rulu bulunan brokrasiyi ise, daha ok gl ve kkl
ailelerin bu ile ilgili elemanlar oluturuyordu. ou kez
babadan oula geen memuriyet grevleri, yresel det
ve koullara gre dzenlenip yrtlyordu.55
Devletin adalet hizmetleri; er'i ve rfi hizmetler ola
rak iki ksma ayrlmt.
Buna gre; yurttalar hukuku ya da borlar hukuku
dediimiz hukuk alanlarna giren ilikiler olduu gibi
din hukukun kapsad alana giren dier uyumazlklar
da; Badat'ta oturan ve kendisine Kaazi'l-Kuzt denilen

102
Hasar Sabbah ve A lamut Terr
yksek seviyedeki yarg snfna m ensup mem urun de

netim ve gzetimi altnda bulunan ve lkenin her yanma
dalm olan kadlar tarafmdan ve er'i hukuka gre y
rtlyordu.
Buna karlk, devlet otoritesi ve dzeniyle ilgili su
larn izlenmesi ve cezalandrlmas iin yaplacak yarg
lama ise rfi hukuku ilgilendirmekte olup, Emir-i Dd
ismiyle anlan bir m em urun banda bulunduu organ
tarafmdan grlmekteydi.56 Bu yarglama srasnda uygu
lanan hukuk ise er'i yani slam hukuku olmayp, Trk
rf ve detleriyle sultan tarafmdan konulan kurallardan
doan ve oluan ve rfi adyla anlan hukuktu.
Seluklular'da askeri g; Gulmn- Saray ismi veri
len ve dorudan doruya sultann ahsna bal bulunan
her rktan seme maal askerlerden oluan muhafz bir
likleriyle57 devletin iletmek iin baz kiilere verdii ve
"ikta" denilen arazilerin geliri karl, o arazi sahiplerin
ce orduya hazrlanan "Sipahlar" ve bir de gerektiinde
halktan toplanan cretli askerler olan "Haerler"den olu
uyordu.58 Ancak M slman olmayanlar askerlikle y
km l olmadndan, gayrimslimler askere alnmazlar
ve bunlar askerlik karl olan belli bir bedeli devlete
demek zorunda bulunurlard.59

103
b. Sosyal Snflar
Seluklu toplum unda halk ncelikle M slman olan
lar ve M slman olmayanlar olarak iki byk snfa ayr
lyordu. M slman olmayan kesim, toplum un ikinci sn
fm oluturuyordu. Doaldr ki toplum un slam kesimi,
devletin teb'alarna tand her trl hakka malik olabil
me yeteneindeydi. M slman olmayan ve ancak baka
bir semavi dine, yani slamiyete kutsal tannm ve kut
sal kitab olan bir dine m ensup olanlar ise zmni adyla
anlmakta olup, bunlar, kstl olmakla birlikte aa yuka
r M slmanlar'm sahip olduklar btn haklar elde et
mek olanana sahiptiler. rnein vezirlik makamna
kadar ykselmeleri olanakl bulunuyordu.60 Buna karlk
dier gayrimslimlerin hak ve yetkileri pek kstlyd.
Toplum iinde Arap olanlar ile Arap rkndan gelme
yenlerin de ayr bir konum u olduu ise tartlmazd. Ge
rek slamiyet'in ilk yllarndan itibaren balayan ve Arap
rknn stnln ileri sren gr, gerekse de Emevi
ve Abbasi dnemlerinde Arap olmann bir ayrcalk ola
rak grlmesinin hazrlad geleneksel yaklam; ve ge
rekse de slam Peygamberi'nin Arap rkndan olmasnn
gnllerde uyandrd sayg duygusu sebebiyle dier
btn slam devletlerinde olduu gibi Seluklu Devleti
yurttalar arasnda da Araplarn saygnl kabul edilmi
bulunmaktayd.
Seluklu Devleti'nin kurucular olan Tiirklerin devlet
katnda belli bir stnlkleri olmas ise doal bulunuyor
du. Ancak ne var ki; Trk toplum u ilk alardan beri soy
104
lulukla ilgili bir anlay kabullenmi durum dayd. Trk

toplum u temelde; ynetenler ve ynetilenler olmak zere
iki byk ksma ayrlyor ve ynetenlere "Ak Kemikli
Millet" ve ynetilenlere de "Kara Kemikli Millet" denili
yordu. Toplum iinde Kara Kemikli Millet saylanlarn
dier beyler ve yneticiler kadar nfuz ve itibar mevcut
deildi.61 Esasen Trk rkndan olup ynetici snfna
mensup bulunanlar, iktisaden gl ve toplum iinde
saygnl olan kimselerdi. Halk, yani ynetilenler snfn
oluturan kimseler de bulunduklar konum ve yaptklar
ilere gre toplum da belli yerleri olan kalabal olutu
ruyordu.
Ayrca u hususun da nemle belirtilmesi gerekir ki;
Seluklu Devleti iindeki toplumsal snflar, kkleri ve
inanlar ne olursa olsun, kendi ekonomik kar ve top
lum daki konumlar iin birliktelik ve davran beraberlii
gsteriyorlard. zellikle slamiyet'i, ilk nce Trk top-
lum unun ynetici ve zengin kesimi benimsenmi olmak
la; bu kesimin Araplarla olan birlik ve beraberlii; dier
snflarn birliktelik ve beraberliinden ok daha gly-
d.62
B. T o p lu m u n K lt rel Y ap s
Seluklular'm imparatorluk dnemlerinde, yukarda

birka kez belirtilmi olduu gibi, imparatorluk snrlar
iinde dil, din, rk ve inan bakmndan yzlerce eide
erien insan gruplar yayordu. O alarda devletlerin
61 gel, Gelime alan, (bage) C. II. s. 20.

Aydn (bage) s. 192, 205,242.
105
Yaar ahin Anl
niteliklerini daha ok dini ilkeler belirlemekte olduundan,

doaldr ki, Seluklu Devleti de din kurallarna uygun bir
siyasal kurulu olmas dolaysyla, mensup olduu slam
dininin ok yaygn bir ekilde kltrel etkisi altnda bulu
nuyordu. Ama buna karn toplum yine de ran, Hint,
Arap, Trk ve Hellenist arlkl bir kltr yapsndayd.
a. Toplumun Kltr Oluumu

Seluklu Devleti'nin egemen rk durum unda olan
Trkler, slamiyet'ten nce son derece basit bir dnce
sistemi iindeydiler.63 Bu dnce sistemi ve kltr iinde
Trklerde ilim ve felsefe olarak adlandrlabilecek hemen
hemen hibir zihni disiplin rn mevcut deildi.64 Top
lum ok eski alardan beri uygulamakta olmas nedeniy
le gelenekselleen birtakm kuralarla ynetiliyordu. Trk
rknn ilkel dini ile slamiyet'in tek Tanr inancnn ben
zerlik gstermesi ve yine slamiyet'in yaylmac ruhu ve
Gazve geleneinin Trklerin komu lkelere aknda b u
lunm a trelerine uygun dmesi,65 Trklerin kitle halinde
slamiyet'i benimsemesine yol amt. Bu nedenle; Yne
tici Trk rknn, din kurucusu Arap rkyla bu odakta
birleen eilimlerinin; toplum un genel kltr yapm
etkilemi olmas kanlmazd. Bunun iindir ki; Seluklu
m paratorluu'nun en yksek g ve egemenliine ula
t, inceleme konum uz olan ada, toplum un kltrel
oluumu, bu belirtilen koullar iinde gerekleiyordu.
63 gel, Mitoloji, (bage) C. I, s. 85, 87.

64 Akpnar (bage), s. 160.
65 Aydn (bage) s. 191, Akpnar (bage) s. 55, 62, Kymen (bage) s. 6.
106
b. Toplumun Dini
Toplumun egemen rkn oluturan Trkler, slami
yet'ten nce belli bir dinsel zgrlk iinde66 Zerdt,
Budist, Mani, Nasturi, aman ve Hristiyan olarak yaa
makta serbest bulunuyorlard.67 Ancak slamiyet'in kabu
lnden sonra ve zellikle Abbasiler dneminde, M sl
manlk uluslarst bir din niteliine girdiinden68 kendi
sinden nce toplum iinde yaylm bulunan btn inan
sistemlerini etkiledi. Bylelikle, Seluklu Devleti'nin im
paratorluk dneminde artk, toplum btnyle slami bir
karakter kazanmt. Ancak doaldr ki; slamiyet'in bu
ak ve genel etkinliine karm, baz grup ve evrelerde
eski dinsel inanlara ballklar da srdrlyordu. Ama
btn bu ballklar slam'n koyduu yeni kurallar ve
inan sisteminden etkilenmi durum daydlar. Buna kar
lk, sz edilen bu diren merkezlerinin etkisiyle slami
yet de birtakm yeni yorumlara m uhatap olmaktan k u rtu
lamad. zellikle ilerideki sayfalarda zerinde durulacak
olan; "hvan-s safa" ve "H lln'l vefa" hareketi, Ba-
tmlik ve tasavvuf yolunu da kullanarak, slam'n kalc
ve kalc olduu oranda da olayl bir yorum unu gndeme
getirdi.69
Btn slam dnyasnda, M slmanlk trl inan
gruplar ve felsefe okullar tarafndan yorumlanr ve bu
yzden yzlerce mezhep ve tarikat toplum u yeni ve etkili
66 Aydn (bage) s. 174.

67 Akpnar (bage) s. 47.
69 Glpnarl, iilik, (bage), s. 140.
107
Yaar ahin Anl
bir kaynamaya srklerken; Seluklu mparatorluu'-

nun lkesi iinde de ayn kprdarular kendisini iddetle
duyurm akta gecikmemiti.
zellikle toplum un egemen rk olan Trklerin sla
m iyet'i yzlerce yl sren zaman iinde ve yava yava
benimsemesi70 ve ancak 960 ylndan sonra dine toplu
katlmalarn balamas71 onlarm slamiyet'i revize ederek
ve kendi inanlarn da ona katarak uygulamalarna yol
at.72 slamiyet'i kendi z kltrleriyle yourarak ona
yeni bir ekil verdiler.73 yle ki Trkler; slam'n btn
kurallarn tam olarak uygulamadklar gibi, slam huku
kunu da kendilerine gre deitirdiler.74 slamiyet'i ka
bulden nce Trkler tarafndan benimsenmi bulunan
dinlerin ilkeleri ve zellikle Budizm'in tenash (ruh dei
imi) ykleri slamiyet'e sokuldu. Trk toplum unu de
rinden etkilemi olan amanizm'e ilikin motifler de eren
ler ya da din ulularnn kerametleri eklinde slamiyet'e
mal edilerek; inanlar iyice zgnletirildi.75
Btn bunlarn dnda, Trk rknn Seluklu mpa
ratorluu iinde yaay ekli bakmndan yerleik ve g
ebe olmak zere birbirinden iki farkl nitelik gstermesi
de slam dininin Trk halk bakmndan bu deiik ke
simlere gre yorumlanan bir din durum una girmesine
neden olmutu. Bu olgu ise, toplum yaayn derinden
etkileyecek yeni olaylarn kaynan oluturmutu.

72 Aydn (bage) s. 187,197.
73 Ocak, Bektai (bage) s. 62.
108
Haan Sabbah ve Aamut Terr
Kentlerde yaayan Trkler, slamiyet'in youn bir

ekilde etkisi altnda kalrlarken, krsal alanlarda yaayan
kesim ise bu etkiyi daha yumuak bir ekilde alglamt.
zellikle, am uygarlk dnyasyla fazla bir ilikisi ol
mayan gebelerde bu etki pek yzeysel olmutu. Bu
yzden kentlerde yaayan Trkler ile ayn rkm krsal
alanlarda yaamlarn srdren ksm arasnda kkl bir
dinsel ekime ortaya kmt.
yle ki; Snnilik yazl metinler ve medreseler yoluy
la kentlerde egemen olurken, heterodoks dnceler daha
ok szl aktarmalarla yayld ve stelik kentlinin dini
dncelerine ters dt iin daha ok krsal ve cahil
kesimde etkili oldu.76 Tasavvuf yoluyla yaylan slamlk
daha ok Trkler arasmda tutunurken, milliyeti slamlk
tepki grd.77 Gebe Trkler, rklarnn eski alardan
kalma geleneklerine daha sk bir biimde bal olduklar
iin, slamiyet'i ancak bu gelenek ve greneklerine ya da
ilkel inanlarna ters dmedii oranda benimseyip kabul
ettiler. slamiyet'in kendilerine ters gelen ilkeleri yerine
de, kendilerinin geleneksel inan ve yorumlarn koymak
suretiyle, adeta yeni bir inan biimi m eydana getirdiler.
Batmlik ve tasavvuf akmlarnn ortaya att dini kural
lar yeniden ve zgn yntemlerle yorumlama ilkeleri, bu
nedenlerle; krsal alanda yaayan Trklerin cokuyla be
nimsedikleri bir anlay hazrlad.
Gazali gibi bir dnr ve Nizam 'lm lk gibi bir
devlet adamnn koruyuculuu ve kabul ediiyle devletin
76 amurolu, Sabah Rzgr (bage) s. 30.

77 Temren (bage) s. 58, 59.
109
Yaar ahin Anl
deimez bir politikas haline gelmi olunan Snnilik si

yasetiyle Seluklular; lkelerindeki iileri ve Snnilie
aykr her trl slami inanc ezmeye kalkmlard. Dev
letin resmi politikas olduu kadar zengin ve kentli zm
relerin de titizlikle uyulmasm istedikleri Snni inan sis
teminin bu uygulan, devleti ve toplum un kentli ve y
netici kesimini iiler ve sonra da Fatmler'le atma hali
ne sokarken;78 dier taraftan da slam'n sol arlkl d
nce mensuplarnn ran'a toplanarak orada Trklere ve
Badat halifesine kar bir diren rgt ve yeni bir dev
let kurm a almalarma doru itti.79
Seluklu m paratorluu'nun ykseli dneminde;
Badat halifesine bal bulunan ynetici kadro ile ehirli
ve etkin kiilerin oluturduu oligari, katksz bir Snni
lik eklinde belirledikleri Ortodoks slaml srdryor
lard. Irksal zelliklerini devam ettirmek abasnda bulu
nan orta tabaka daha ok tasavvufla yumuatlm bir
Snnilik eklini benimsemiti. Buna karlk ise zellikle
Trk gebe halknn oluturduu ok byk bir kitle,
kendisine zg ve Snni inama aykr olmakla birlikte,
slamiyet'i red aamasma varmayan, deiik bir inan
biimini srdrm eye balamt. Devletin resmi din anla
yna uygun bulunm ayan inan eklini benimsemi olan
bu kitle, devletin egemen zmresi olan Trk rkndan
olmas ve gl bir sava nitelikte bulunmas dolaysy
la, cezalandrlp yok edilemedii gibi, her trl aykr
enin yetiip korunmasna elverili bir ortam niteliinde
78 Kafesolu (bage) s. 84,86.

79 Mazahari (bage) s. 133.
110
de bulunuyordu. Seluklu Devleti'nin bu ikilemi, ilerde

devletin en byk zaafn meydana getirecei gibi, ykl
nn da beli bal nedenlerinden birini oluturacakt.
Daha da zetleyerek yinelemek gerekirse; slamiyet,
yenilie ak ve ulusal kimlii yumuam olan Trk soy
lular tarafndan abucak benimsenir ve tmyle kabul
edilirken,80 zellikle gebe Trkler, Anadolu'ya g et
meye baladklar zaman bile tam bir Mslman deiller
di.81 nk Trkistan'da krsal kesimde slam egemenlii
baarl olamamt. O alardaki kltrel durumlan ba
kmndan da salt slam' anlamalar mmkn bulunma
yan gebe Trkler slamiyet'te heteredoks bir anlay
benimsediler.82 slam'dan nceki ilkel din anlaylarnda;
insanolu, Gk ve Yer'den sonra bir de Kutsal Varlk
inancna sahip olan Trkler, sonradan Budizm'den aldk
lar ve Bektailik retisinde ortaya yeniden kan, nsan-
Kmil (Krdk) ve Tenash inanlarna da balydlar.83
Bylelikle bir bakma slmlam amanlar'dan ibaret
bulunan; din ulular ya da Baba ve Erenler'e balanarak,
onlarn mritliine kouan84 bu gebeler, kendi Snni
devletleriyle ters dtkleri gibi, devletin kurucu eleri
olduklar halde nce Seluklular ve sonra da Osmanllar
tarafndan horlandlar.85 Bu ise, Seluklu Devleti'nde etki
li bir muhalefet ile anari nedenlerini hazrlayan ve onu
80 Aydn (bage) s. 192, 205, 242.

82 Akpmar (bage) s. 58, 59.
83 gel, M itoloji (bage) C. I, s. 81, 85.
85 ztrk (bage) s. 90.
111
Yaar ahin Anl
srekli klan bir ortam yaratt. zellikle Ortadou v e 1

Anadolu yrelerinde, Hellenizm, amanizm, Arap inan
laryla etkilenmi ve slam'n ilke ve fakat kutsal ykle
rinden oluan Alevilik de dahil olmak zere86 birok yeni
ve deiik inan biimi ite bu ortamda doup yeerdi.
c. Toplumun Ekonomik Yaps

Deiik s a fla rd a n oluan Seluklu mparatorluu )
halk, devletin salad refahtan mensubu olduu snfn
toplum iindeki etkinliine gre pay alabiliyordu. Tabii ki
bu paylama biimine gre devletin yaratt olanaklar
dan en ok yararlananlar yneticiler snfna m ensup olan
kimselerdi. Devletin zenginliini paylamada bunlan
dier ara snflar izliyor ve alnan pay oranna gre en son
sray da toplum un avam tabakasn oluturan insanlar
dolduruyorlard.
X. yzyln ortalarna doru, Badat'ta hilfetini sr
dren halife ekonomik adan ok kt bir durum dayd.
yle ki bu dnemde halife ancak istikraz ve kendisine ait
tanmaz mallarn satndan elde ettii gelirlerle varln
srdrebiliyordu.87 Buna karn halife ve onun evresini
sarm olan soylular israflarna devam ediyorlard. Hali
fenin ekonomik gc tkenmi olduu iin, politik itibar
da buna bal olarak azalmt. Badat ynetimi Snni
M slmanlar ile iiler arasnda bitmek tkenmek bilme
yen kavgalar, aresiz bir ekilde izliyor ve siyasal k ur
nazlklarla yaamaya alyordu.
86 Dierl (bage) s. 155.

87 Mazahari (bage) s. 121.
112
Hasar Sabbah ve A lamut Terr
Buna karlk, Seluklu m paratorluu'nun s rd r

d ve zaferlerle sonulandrd byk fetih seferleri
sonucu ekonomik durum u iyice glenmiti.88 Ancak ne
var ki; im paratorluun bu ekonomik gc teb'asna ks
men yansmakta ise de, genelde toplum un byk kesimi
ni oluturan ve ynetici ya da tccarlar dnda kalanlar
yine de zaruret iindeydi.89 nk gerek fetih ve gerekse
de ticaret yoluyla elde edilen gelirin byk bir ksm y
netici snfa ve onun yannda yer alan zengin tccar kesi
mine gidiyor ve halk bu zenginlikten yararlanam yordu.90
Buna karlk, Seluklu Devleti'ni ypratan etkertlerin en
banda gelen taht mcadeleleri ve bitip tkenmeyen sa
valar halkm srtndaki ekonomik ve teb'alk ykn e
kilmez hale getirmekteydi.91 Bunun dnda; Seluklu
Devleti'nin i politikas gerei olarak, yerel yneticilerin
merkez devlete itaatleri devam ettike onlarm iilerine
karlmamas ilkesinin doal bir sonucu olarak da92 Sel
uklu m paratorluu'nun baar ve refah dzeyinin yk
seli ya da alalmas sade ve basit halkn fazlaca um urun
da deildi. Bu da doaldr ki; her trl halk kesimini ol
duu kadar, zellikle kentli ve ynetici rkdalarndan
inana da ayrlm bulunan gebe Trkleri kendi devle
tine kar yabanclatran bir neden oluyordu.

90 Brckelmann (bage) s. 122.
113
II. BLM
BATINLK
Peygamber'den sonraki btn yzyllar iinde, slami

yet'in karlat nemli sorunlardan biri de Batnlik
olmutur. slam dininin esasl ilkelerini deitirip, Snni
eriat kaldrmay hedefleyen1 ve slam'n yrrlkteki
dzenini btnyle benimsememekten kaynaklanan2 bu
inan biimi, giderek Mslmanlk iin ciddi bir tehdit
haline gelmiti. Kendisine, Tevrat ve Zebur'un harflerinde
birtakm gizli anlamlar olduunu varsayarak bu kutsal
kitaplar istedikleri gibi yorumlayan, Yahudilerin Kabala
akmm rnek alan3 Batnlik; zamann dzensizliklerine
ve adaletsiz uygulamalarna kar yeni bir dzen kura
bilmek gereksinimini de ieriyordu.4 Sonradan zellikle
X. yzylda Basra'da balayan ve Badat ile dier byk
slam kentlerinde ubeleri bulanan "hvan's Sf" hare
1 Dierl (bage) s. 33.

2 Glpnarl, iilik (bage) s. 139.
3 lken (bage) s. 38.
115
Yaar ahin Anl
ketiyle de desteklendi. nceleri gizli ve genelde szl5 ve

zaman zaman da el altndan oaltlm bildirilerle pro
pagandas yaplarak kitlelere ulamaya alan hvan's
Sf hareketi, Batnliin en nemli fikr kayna haline
geldi. Dier ynden Batnlik, etkin bir propaganda ve
zellikle de birok nl slam bynn kendisinden
olduunu yayma usuln kullanarak6 geni bir taraftar
kalabalna kavutu. Yldzlar yaamn ynlendiricisi
kabul eden Sbilik ve Hint-ran ve Yunan inanlarnn
baz elerini de tamakta bulunan ve kendi iinde de
birok farkl blmlere ayrlan7 Batnlik, zamanla slam
toplum undaki her trl muhalefet odan az ya da ok,
ama mutlaka etkisi altna almakta gecikmedi. yle ki;
Batnlik baz lml ynleriyle, slam dnyasnda var olan
iki byk ve uzlaamaz grn, genelde muhalefette
kalan olan iiliin fikr cephesi8 grnm ne girdi. Ku
kusuz iilik ile Batnlik temelde olduu kadar uygulama
ve inan alannda da ayn eyler saylmalar doru olma
yan iki olguydu. Ama ne var ki Batmliin kendi yararna
uygun grd iin ii muhalefeti destekledii ve iiliin
de propaganda alannda ok etkili olarak alglad ve
slam'a aykr olmayan baz Batn ilkeleri kulland bir
gerekti. Hatta, zam an zaman, yine ayn endielerle kimi
Snni inan sahipleri dahi Batn yorum usullerinin baz
larn uygulamakta saknca grmediler.
5 amurolu, Sabah Rzgr (bage), s. 30.

6 Glpmarl, iilik (bage) s. 138.
116
Bu bakm dan esas konuya girm eden nce; herhangi

bir kavram kargaalna yer brakmamak iin Batnlik ve
ona ilikin kavramlar hakknda baz aklamalarda b u
lunm ak yararl olacaktr.
Gerek ve dinsel bilginin kutsal kitaplarm syleminde
deil, fakat bu sylemi oluturan kelimelerin zgn anlam
larnda gizli olduuna ve bu gizeme de ancak masum, kut
sal ve sekin bir din nderi olan imamm ulaabileceine
degin inantr Batnlik. Batn bilgi ise; grlp iitilen ya
da maddesel bir varlk eklinde alglanan lemin ieriinde
saklanp esas oluturan ve yaradltaki mantkla btn
lemi olduu varsaylan gizemin sezilmesi olgusudur.
Batn yorum; gizemli bilgiye ulamak iin uygulanan yn
temi; Batn dnce ise Batn bilgilerin toplamndan ka
rlan laik bilgi birikiminden de esinlenen genel bir dnya
grn ifade eder. Anlalaca zere; "Batnlik" belli
bir inan ekli ya da daha ak anlatmla zgn bir din sa
ylmak gerekirken; "Batn yorum" veya "Batn bilgi" ya
da "Batn dnce" isimleriyle adlandrlan disiplinler,
evreni anlamak yolunda bavurulan deiik bir anlay ve
yntemi belirlerler. Bu bakmdan "Batnlik" inanc ya da
dinine mensup olmayan kimselerin de, bilgi toplama ya da
olaylar yorumlama almalar srasmda baz Batn me-
todlarn kullanmalar mmkn bulunmaktadr. Bunun ise,
kendi bana ayr ve bamsz bir dinsel inan biimi olarak
betimlenen Batmlik'i kabul anlamna gelmeyecei aktr.
Keza yine, nasl dier dinler arasndaki etkileimler sonu
cunda oluan kurum ya da usule ilikin benimsemeler, bu
dinlerin farkl niteliklerini ortadan kaldrmyorlarsa; dier
dinlerin Batn usullerden bazlarm kullanr olmalar da,
117
Yaar ahin Anl
onlarn Batnlik kapsamnda dnlmelerini gerektire-

mez. Bu balamda "Batnlik" isminin belli ve zgn bir
dinsel inana; buna karlk "Batn dnce" "Batn bilgi"
ve "Batn yorum" gibi kavramlarn ise Batnlik tarafndan
da kullanlan, genel bir yntem ya da biem olduklar sy
lenebilir.
Nitekim, bu balam da ortaya konulan aklamalarn
netlemesi ynnden, Batn szcyle ifade edilen ol
gunun srf slam'a zg bir kavram olmadnn anm
sanmas yararl olur. Bat dnnde, ezoterik bilgi tan
m iinde vurgulanm aya allan bu anlatm, slam tari
hindeki "Batn bilgi" deyiminin karln oluturm ak
tadr. zetle; "Batn bilgi" yalnzca Batnlik din ya da
inancmn kutsal syleminden ibaret olmayp, insanln
genel ve avam bilgi birikimin stnde var olduu d
nlen sekin ve gerek bilginin m utlak rnlerini yani
ezoterik ula anlatr. Batnlik ise; bu bilgiye kutsal
imam yoluyla ulatn ileri sren bir inan ekli ya da
zgn bir din olarak tamlanabilir.
Bu nedenledir ki Batnlik ile Batnliin etkisinde ka
larak olumu ve "Batn eilimli" ya da "Batn merebli"
eklinde betimlenebilecek inan biimlerinin birbirlerin
den zenle ayrlmas gerekir. nk Batnlik; slam'a
aykr grnen birtakm ilkeleri de benimsemi olduu
halde, Batn eilimli inan biimleri, slamiyet'in esasl
ilkelerine ters dmeyen, ancak din kurallarnn Ortodoks
grlerine oranla daha hogrl bir yorum u kabul
eden dinsel beklenmeleri olutururlar. nk Batnliin
din kurallarn yorum lam ada kuralsz bir biem olan "Te
vil" m etodunu uygulamasna karlk, Batn eilimli
118
Haan Sahhah ve Alamut Terr
inanlarda dinin esasl kurallarnn ihmal edilmemesi

vazgeilmez bir ilke olarak korunur. Onun iin baz Batn
alglaylar bulunsa bile; Caferilik, Anadolu Alevilii,
Bektailik ve Mevlevilik gibi inan biimlerinin esas Ba-
tnlik inanc iinde gsterilmeleri kesinlikle yanl olur.
Bunlar genel Batmlik din ya da inancnn dallar ya da
trevleri deil, fakat Batn eilimli inan ekilleri olarak
kabul edilmelidir.
Bu bakmdan Batnlik hakknda ayrntl aklama
larda bulunmadan nce, slamiyet'te iilik ve Snni gr
e aykr dier inan ve dnce biimlerinden ok ksa
da olsa sz etmek yerinde olacaktr.
1- SLMDA MUHALF GRLER
slam dnyasnn Ortodoks inan ve grleri, Snni

mezhebinin kabul ettii inan ve grler olup; bu resmi
gre kar genel muhalefeti de iilik temsil edegelmi-
tir. Ne var ki; Ortodoks slamla aykn olan grler yal
nzca iilik'le snrl bulunmuyordu. Bu bakmdan genel
muhalefet olarak adlandrlan iiliin incelenmesinden
sonra, dier muhalefet odaklarnn tantlmas da zorun
ludur.
A . iilik
iilik; birisine uyanlar, ayn blkten olanlar anlam

na gelen Arapa ia kelimesinden9 tretilen bir kelimedir.
9 Glpnarh, iilik (bage) s. 21.
119
Yaar ahin Aml
Peygamber, birok hadisinde yeeni ve ayn zamanda

kz Fatma'nn da kocas olmas sebebiyle dam ad da bu*
lunan Ali'ye sadakatle balananlar; "Ali'nin ias" olarak
isimlendirdii iin10 sonradan Hz. Ali ve onun soyunda*
gelenlere balanp, onlara taraf olanlara ia ismi verilmi
tir. 1
Daha nce de belirtildii gibi; Asr- Saadet'in sona
erdii gnlerde slam'm ileri gelenlerinden bir ksm; Hz.
M uhamm ed'in, kendisinden sonra mmetinin bana
dam ad Ali'nin gemesini ve slam' yayma ve srdrm e
iini onun devam ettirmesini vasiyet ettiini iddia etmi
lerdi. Buna kant olarak da, Peygamber'in Ali'ye; "Razi
deil misin ki sen, Haan ve Hseyin, cennette benimle
beraber olacaksnz; iamz da samzda solum uzda bu
lunacak," diyerek ve yine baka bir hadisinde de; "Ulular
ulusu Allah, peygamberleri ayr ayr aalardan yaratt;
benimle Ali'yi bir aatan halk etti; o aacn kk benim,
Ali dallar-budaklardr; Fatma, o aacn verimidir; Ha-
san'la Hseyin meyveleri; iamz da yapraklardr. Kim,
bu aacn dallarndan birine yaprsa kurtulur; yapm a
yan helak olur," buyurarak, onun baa gemesini arzu
ettiini aka belirttiini ileri srm lerdi.11 Hatta daha
da ileri giderek Hz. Peygamber'in; "Ben kimin mevls
isem, Ali, onun mevlsdr," demek ve "Allah'm; ona
dost olana dost ol, ona dm an olana dm an ol, ona
yardm edene yardm et, onu horlayan horla; nerde olur
sa olsun, gerei onunla beraber kl," eklinde dua ettii-

11 Glpnarl, iilik (bage) s. 24, 25.
120
ni12 ve "Sizden, tebliime karlk bir cret istemiyorum;

istediim ancak yaknlarma sevgidir/' ayetini okuyarak/3
bu isteini hibir yorum a yer vermeyecek ekilde akla
dn ileri srmlerdi. Ama ounluk bu iddia ve delil
lerini dinlememi, Peygamber'in salnda hi kimseyi
kendisine halef tayin etmedii gerekesiyle Ali ve onun
soyundan gelenleri ynetimden uzaklatrmt. Hz. Ali
yllar sonra halifelik makamna geldiinde ise, Peygam
ber'in mmetinin; "Ayaklarnn balar zlm, oban
lar tarafndan balar bo braklm susuz develerin, su
banda birikmeleri gibi"14 etrafn sardklarm grd.
yle ki, her ey deimiti. slam'n o ilk ve saf cokusu
gitmi, ynetim kadrolarnda olduu kadar halkn en alt
tabakalarmda bile bir fetih ve yamaclk agzll
egemen olmutu. Asr- Saadet sonrasmn biri adaleti die
ri de ilmiyle nl iki halifesi katledilmi; Peygamber za
mannn yaantlar artk ulalmas olanaksz m utlu an
lar halinde kalmt. Kiisel yararlar iin en kutsal eyler
bile ayaklar altna almyor, hakszlk, adaletsizlik ve zu
lm btn slam lkelerinde kol geziyordu. Dinin arlk
ve tokgzllk tlerinin yerini sefahat ve savurganl
ba tac eden bir ahlak anlay almt. nl airin o d
nemi betimlerken bir inleyi halinde syledii; "Medine
halkn ryan brak, M sr'da dola... Gaza! Gaza! diye git
soy cihan, gel payla"15 msralar bu an aynas gibiydi.

15 Ersoy (bage) s. 96.
121
Yaar ahin Anl
Hz. Ali, hilafet makamna geince elbette ki ilk ii,

kendisine sonsuz gvenini her trl frsatta aklam
bulunan peygamberinin istedii bir ynetim biimini
kurm ak olacakt. O nun iin o da hi vakit geirmeden
yeni ve cokulu bir ikinci Asr- Saadet yaratabilmek aba
larna giriti. Bunun iin de ilk hamlede, bu bozuk dze
nin nimetlerinden yararlanmakta olan yamaclara kar
bir sava balatt. ncelikle; Halife Osm an'n kendi ya
knlarna tahsis ettii arazileri onlardan geri alarak Bey-
tlmale yani devlet hzinesine katt.16 Halka, servet ve
ayrcal ya da konum u ne olursa olsun eit davranarak,
kendisinden nceki dnemin yetitirdii btn hakszlk
lar ortadan kaldrmay denedi. Ne var ki; btn bunlar
onun pek ok gl dmanlklar kazanmas ve yararla
rna hizmet edecei midiyle kendisini destekleyebilecek
baz g odaklarnn da yanndan uzaklamalarna neden
olmaktan baka bir sonu vermedi. nk Peygam
ber'den sonra geen uzun yllar iinde btn toplum
dengeleri deimi ve dinin ve insancl duygularn yerini
siyasal ve tecimsel ortaklklar almt. Kald ki Ali, imdi
Arap ve slam dnyasnda tek g durum unda da deil
di. Yllardr yrttkleri yneticilik ve srdkleri saltanat
sayesinde iyice glenmi bulunan Emevi sllesi de
Ali'nin halifeliini sona erdirmek iin elinden gelen her
trl abay ortaya koymaktan ekinmiyordu. Nitekim
be sene gibi ok ksa bir dnem iinde, karc evrelerin
kurduu g birlii sayesinde Hz. Ali yok edilerek, ikti
dar yeniden oligarilerini oluturm u zengin Emeviler
122
ailesine geti. Artk iktidara gemek iin mmetin seimi

ne de ihtiya duym ayan Emeviler, zorla ve iddet kulla
narak slam dnyasnn efendiliine yerletiler. Korkun
bir zorbalk ve zulm makinesi haline getirdikleri askeri
gleriyle, kendilerine kar kan her trl engeli yok
ederek saltanatlarn kurdular. Ali'nin yerine gemeyi
deneyen olu Haan, nce korkutulup sonra zehirlendi.
Dier olu Hseyin de Kerbela'da katledildi. Bylece Ali
slalesi ve Peygamber'in ehlibeyti btn Mslmanlarn
gzleri nnde yok edildiler.
zellikle Hz. H seyin'in Kerbela'da zalimce ldr
l tam bir facia niteliindeydi. Ailesi ve en yaknlaryla
birlikte gnlerce lde susuzlua m ahkm edildikten ve
kendisi iin can verenlerin um utsuz savalarn seyre
mecbur tutulduktan sonra hunharca katledilmesi, slam
tarihinin en karanlk sayfalarn oluturmutu. Bu onu
kutsallatrrken, slam'da da Hristiyanlkta olduu gibi
bir "Passiyon" yani hzn sayfas at.17 O zamana kadar
Emeviler soyuna kar Haimi soyundan gelen kimselerin
Ali'ye ballndan doan bir hareket olarak srdrlen
iilik18 artk uyruklar, memnuniyetsizler ve zdrap eken
lerin m it aradklar ve kurtulu olarak kabul ettikleri bir
snak olarak grlmeye balad.19 Peygamber soyunun
ektii aclar, grd hakaretler, katlanmak zorunda
kald zulm; ezilenleri eziyetlere katlanmakta daha g
l hale getirdi. Onlar, dnyann efendilerine kar daha
dayankl kld. Horlanmalarnn kendi kiisel ktlk ve
17 VVellhausen (bage) s. 116.

123
Yaar ahin Anl
irkinliklerinden deil fakat toplum dzeninin fena kuru

luundan kaynaklandn kabule gtrd. Bu ise, onlar
geni bir muhalefet yelpazesi altnda toplanmaya zorlad.
Bu muhalefet bazen toplum a bakaldr eklinde ve bazen
de dnya ilerinden uzaklamak ve ie kapanmak eklin
de de olsa; ezilen insanlar ayn fikir ve inan ats altn
da toplanmaya itti. Efsanenin billrlat, sanatn ycelt
tii, inancn glendirdii bu fikri oluum giderek, felse
fenin de katklaryla tam bir siyasal doktrin ve dini bir
mezhep haline geldi. Baz tarihilerin, slamiyet'teki mez
heplerin douunu Abdullah bin Sebe isimli bir Yahudi
dnmesinin uralarna balamalarna20 karlk, bazla
rnn da bu sav bir masal olarak21 deerlendirmesinin,
btn bu oluumlar karsnda, fazla bir pratik deeri
bulunmamaktadr. nk peygamber soyundan gelen
yzlerce insana, slam olduunu iddia eden bir devletin
snrlar iinde ve hem de bu devlete, reva grlen bu
sonsuz eziyetler ve horlanmalar karsnda bir muhalefet
hareketinin ortaya kmas iin herhangi zel abaya ge
rek bulunmayaca ortadayd. Muhalefet kendiliinden
dodu, isyan ncelikle vicdanlarda balad. Ve giderek de
bir sel halini alarak glendi; btn slam dnyasn sar
sacak, iktidar ele geirmi zorbalar panie drecek
derecede zapt edilmez hale geldi. imdi koca slam d n
yas sallanyor ve byk bir atmann yaklat d u
yumsanyordu.
20 Kutluay (bage) s. 35, 54.

21 Glpnarh, Mezhepler (bage) s. 33, vd.
124
Abbasiler'in kara elbise giymelerine karlk, kzl el

bise giydikleri iin "muhamere" ve krmz balk tadk
lar iin "surhpuan" yani "kzlba" adlaryla da anlan22
iiler, Snni mezhebine bal slam halifesini meru kabul
etmeyen bir gre sahip bulunduklar iin, Emevi ve
Abbasi iktidarlannm deimez dmanlar durum un
daydlar. Ancak inan ve yorumlarnda ar olmayan,
yani lml iiler ve Snni M slmanlar arasnda devlet
bakanl, yani halifelie getirilecek kimsenin saptanmas
usul dnda byk bir uyumazlk yoktu.23
iiler; slamiyet'te halifenin seim yoluyla belirlenme
sinin hibir dini esasa dayanmadn, Hz. M uhammed'in
hibir kargaaya yer vermeyecek ve apak buyruklarna
gre halifeliin Hz. Ali ve onun Peygamber'in kz Fat
m a'dan doan ocuklar ve torunlarnn hakk ve grevi
olduunu kabul ediyor ve bu esasa uygun olmadan hilafet
makamna oturmu kimselerin iktidar ve sfatlarn zorba
la dayanan gayrimeru bir oldu bitti eklinde deerlendi
riyorlard. Bu bakmdan iiler kurduklar gizli rgtler ya
da ilikiler ierisinde ve bazen de aka; Peygamber ve
Ali'nin soyundan gelen ve kendilerine imam denilen n
derlere bal olarak yaamlarn srdryorlard.
ii inancna gre; ilk imam, Peygamber'in amcasn
olu ve dam ad olan Hz. Ali'ydi. kinci imam ise onun
olu Haan ve nc imam da yine Ali'nin kk olu
Hseyin'di. Dier imamlar da Hz. Hseyin soyundan
gelen ve onun oul ve torunlannm ocuklar olan kimse

23 Glpmarh, iilik (bage) s. 573.
125
Yaar ahin Anl
lerdi. Buna gre: Drdnc imam Zeyn'l-bidin, beinci

imam M uhammed Bin Aliyy'iy-Bkr, altnc imam Cafer
bin M uhamm ed'is Sdk, yedinci imam Ms bir Cafer'il
Kzm, sekizinci imam Aliy bin Ms'r-Rza, dokuzuncu
imam M uhammed bin Aliyy'it-Takyy'il-Cevd, onuncu
imam Ali bin M uhammed'n-Nakyy'il-Hdi, on birinci
imam Haan bin Aliyy'il-Askeri ve on ikinci imam da
Mehdi bin Hasan'l Askeri olmak zere imaml birbir
lerinden miras olarak devralan on iki kiiydiler. Ancak on
ikinci ve son imam olan Mehdi bin H asan'l Askeri, ii
inancna gre, doum undan ok ksa bir sre sonra, m
metin ynetimin sefirlerine brakarak, gizlenerek gayb
lemine ekildii iin, Mehdi ile imamlk grevi sona er
mi bulunuyordu. iiler'in inanlarna gre Mehdinin; "...
yalann, inanszln hkm srd rvetin, faizin
helal bilindii, nam azn yittii, iyilii buyurmann, kt
le engel olmann imknnn kalmad, haram olan ey
lerin hepsinin de hell tannd, zulm n yayld, m
minlerin ye'se dtkleri, K ur'an'dan yalnz ders, s
lam 'dan yalnz ad kald, kan dkmenin nemsiz sayl
d..." bir zamanda zuhur edip lemi adaletle yeniden
ihya edeceine24 inanlyordu. M ehdi'nin yeniden gelii,
dnyann yeni bir Asr- Saadet'e kavumas olacakt.
te iiler bu belirtilen imamlarn gsterdikleri yol ve
dorultuda; Allah'n varlk ve tekliine inanmay ifade
eden 'Tevhit', Allah'n daima hayr irade buyurduuna
inanc kapsayan 'A dalet', insann Allah tarafndan grev
lendirilen bir peygamber tarafndan eitilip terbiye edil
126
mesi gereine in a n a ifade eden 'N bvet', Peygam

ber'den sonra hilfet yoluyla din ve dnya ilerinin yr
tlmesi iini stlenecek kiinin Allah tarafndan tayin ve
Peygamberce tebli edilecei inanan ieren 'mamet' ve
insanlarn ahirette hesap verdikten sonra yeniden dnya
ya geri geleceklerine inanc kapsayan 'M ad'dan oluan
be ilkeye dayanan mezheplerini srdrm ek gerektii
inanandaydlar.
iiler'in inan ve mezheplerinin Snnilik'ten ayrl,
daha nce de belirtilmi olduu gibi, aslnda bu mezhebin
douuna sebep olan, hilafet makamna gelecek kimsenin
saptanmas konusundaki grlerinde toplanyordu. ii-
ler'e gre slam Devleti'nin bakanl yani imamlk m a
kam, seimle doldurulamazd. nk imamlk makam
na gelecek kimselerde bulunmas gereken nitelikler, onla
ra insanlarn yapacaklar bir seimle verilemeyecek kutsal
stnlklerden meydana gelmek durum undaydlar. Bu
stnlkler, imamn yaradlndan ve ona tanrsal takdi
rin armaan ediinden kaynakland iin, insann g ve
istencinin dnda olan eylerdi.
mamlarn en belirgin ve kendilerine zg nitelik ve
zellikleri masum, yani ismet sahibi, yani temiz olmalar
dr. Bu masum luk ise, Peygamber'den sonra mmeti y
netmek ve mmetin dini sorunlarn zmlemek ve on
lara adaletle hkmetme grevini stlenmi bulunan
imamlarn en temel nitelikleri durum undadr. Bu ise in
sanlara ancak Allah tarafndan ihsan olunan bir karakter
ve yetenek sayesinde var olabilir. Bu bakmdan, imamla
rn seimle belirlenmeye kalklmas kadar yanl bir ilke
dnlemez. Allah'n ihsan etmedii bir nitelii insanla
127
Yaar ahin Anl
rn semek suretiyle bir kiiye salamas m m kn deil

dir. Nasl ki peygamberlik ancak Allah'n takdiriyle bir
insana verilebiliyorsa; Peygamber'den sonra, onun koy
duu kurallar uygulayacak ve mmeti K ur'an'n emirleri
dorultusunda ynetecek ve Peygamber'in varisi, vasiysi
ve halifesi sfatyla slam'n bama geecek kimselerin de
ancak Allah tarafndan belirlenmesi gerekir. Bu bakmdan
ii inancna gre; imamm emir ve itihatlarnn tartlma
s ve buna kar konulmas sz konusu olamaz. nk
doruyu ve Kur'an hkmlerini en iyi ve en doru ekil
de bilen ancak odur.
Temel ilkeleri aklanan iilik, her ne kadar Hz.
Ali'nin halifelik hakknn yadsnd ilk halife seiminden
itibaren olumaya balad ise de; sonradan ehlibeyte kar
basklarn younlat dnemlerde hzl bir gelimeye
ulat. Emeviler'in son zamanlarnda ise artk, son dere
cede ciddi ve arl olan bir mezhep haline gelmi bulu
nuyordu.
X. yzyla gelindiinde slam mparatorluu lkesi
nin byk bir ksm ii mezhebine katlm Mslmanlar-
ca doldurulm utu. zellikle byk kentler dnda bulu
nan halk hemen hemen tmyle ii mezhebine mensup
bulunuyordu. O an gl devletleri olan Tahiriler, B-
veyoullar ve Fatmler hep ii dnyasna katlmlard.
ran devlet geleneklerine gre, devlet bakamnm se
imle belirlenmesi anlalmaz ve kabul edilemez bir usul
olduu iin; iiliin, m m etin bakan olan imamn, vera
set yoluyla ve Ali slalesinden gelen belli bir kimseye
verilmesini ngren kural bu lkede kolaylkla benim
128
senmiti.25 Bu bakmdan iilik ran'da geni bir taraftar

kitlesi bulmu ve ayrca iiliin, Araplarca temsil edilen
Snni slam m paratorluu'na kar muhalefeti olutur
mas nedeniyle de bu mezhep, ranllarn ulusal bilincinin
ayakta tutulmas iin kullanlan bir ideoloji durum una
getirilmiti.26 O nun iin, zellikle Seluklu mparatorlu-
u'nun gtt Snni esaslara uygun din politikas sebe
biyle skntya den ii nderler, ran' bir smak olarak
kabul etmek durum unda kaldlar. Esasen daha VIII. yz
yldan itibaren ii liderlerin sndklar bir lke olan
ran'da kurulan Kum kenti ksa zam anda ia'nn merkezi
haline geldi.27 K ur'an'm Batn yani kelimelerinin altnda
gizli i anlamn, zahiri yani grnen, kelimelerde ifade
sini bulan d anlamna stn gren ar iilie kar;
batm ile zahiri anlamn eit olarak kabul eden bu lml
iilik28 ya da dier bir ismiyle ia-i mamiye29 Batnlie
olduu kadar tasavvuf dncesine de kar olmakla311
giderek Ortodoks bir nitelik kazanmaya balayacakt.
B. D ier M u h alif G r ler
slam'da resmi mezhep durum unda bulunan Snni

lie kar balca muhalefet hareketi, yukarda zetlenerek
akland zere, iilik bakaldrsyla balamt. Ne var
ki; olaylarm gelimesine paralel olarak, zamanla m uhale

27 Glpnarh, iilik (bage) s. 155, 160.
129
Yaar ahin Anl
fet daha da deiik ekil ve boyutlarda kendisini gster

mekte gecikmedi. Bunda birtakm siyasal nedenler etkili
olduu gibi; kltrel nedenler ve giderek iiliin de bir
bakma Ortodoks bir karaktere dnmesi etkili olmutu.
te yandan; gerek Drt Halife Dnemi'nde ve gerekse de
Emeviler ve Abbasiler dneminde, iileri iktidara gtre
cek kuramsal dayanaklarm kaldrlmas iin bu konuda
ok gl destekler veren hadislerin, yani Peygamber'in
buyruklarnn, toplamp ortaya koyulmasnn yasaklan
mas da din kurallarnn belirlenmesinde bir baboluk
yaratmt. Halbuki; "Hadislerin doma ve birikme olay,
K ur'an'n inmesi kadar nemli bir olayd. nk tarihsel
slam onun yaratmyd... Onlar ok daha yaygn genilik
te ve K ur'an'da ikinci planda kalm konularda, ibadet,
hukuk ve ahlak sorunlarn kapsar. Hadislerde ekonomik,
estetik ve cinsel sorunlar, kiisel ve sivil ahlak zerine
olduu kadar inan, ibadet, sivil ve ceza kanunlaryla da
ilikili yarglar vardr." Btn bunlar; "Tanr hukukunu
slam mmetinin yaamnn her yanma uyacak biimde
geniletecek kurallar ve bu kurallarn inanlara uyan
metodolojisini oluturan balca unsurlardandr."31 Onun
iin; Kur'an hkm leri ancak hadislerle bir anlam kaza
nyordu. Hadislerin bir ksm yasaklanp kaldrlnca
K ur'an hkmlerinin ie geldii gibi yorumlanmasna da
olanak salanm olundu.32 Bu da birtakm kimselerin,
din kurallarn ve K ur'an' geliigzel yorumlamalarna
frsat verdi. Bylece trl mezhep ve tarikatlarn doup
31 Berkez, Felsefe ve Toplum, s. 62, 63.

32 Glpmarl, iilik, s. 26.
130
oalmalarna yol ald. Bu olgular resmi Snni gre

olduu kadar, muhalefet hareketi olarak ortaya km
bulunan esas lie aykr birtakm inan ekillerinin or
taya kmasnn da nemli nedenlerinden birini oluturu
yordu. Bu aykr gr ve inanlar zamanla ylesine o
ald ve ylesine ok taraftar topladlar ki, slam dnyas
bir anda ok ciddi, bir karmaa iinde kald.
slamiyet'te gerek Snni ve gerekse ii gre kar
olarak gelien ilk hareket, 657 ylnda Sffin Sava'ndan
sonra ortaya kmt. Ali ile Muaviye taraftarlar arasnda
cereyan eden bu nemli sava sonunda, hilafet makamna
geecek kimsenin belirlenmesinin hakemler kurulunun
seimine braklmasn kabul etmeyen ve bu seim sonu
cunda Ali'nin halifelii kaybetmesine katlanamayan bir
ksm Ali taraftarlar, savatan sonra Kfe'ye dn sra
snda Ali ordusundan ayrldlar. On iki bin kii kadar
olan bu grup hkm, hakem heyetine deil ve fakat "H
km Allah'a Aittir" parolasyla H arr'ya ekilerek olay
lara kar ktklar iin kendilerine H arur yani Harici
denildi.33 Sonradan Halife Ali tarafndan etkisizletirilmi
olsalar da; bu harekete katlm olan grubun davranlar
ve zellikle dzenlemi olduklar birtakm suikastlarla
iktidar belirleme abalan, sonraki yllarda, birok siyasal
harekete rnek oluturmutu. Hariciler sonradan, daha
ok, K ur'an'm metninin dsal sylemine banazca bal
lklaryla tanndlar.
Dier taraftan; X. yzylda slamiyet, Snnilie m u
halif grl baz Sfi M slmanlar'n etkisi altna girmi
33 WeUhausen (bage) s. 3.
131
Yaar ahin Anl
bulunuyordu. Sfilik, slam'n yaylm bulunduu her

yerde ve btn devletlerce ho karlanan bir hareket h a
line gelmiti. Saf ve temiz bir imamn ve cokuya varan bir
Allah sevgisinin, Allah'a ulamak iin tek yol olduunu
savunan ve bu coku iinde ibadetin ekl davranlarn
ve trenlerini ihmal etmekte bir saknca bulmayan bu
gr, uzun zaman bir bakaldr hareketi olarak kabul
edildi. Gazal'nin Sfilik esaslarn Snni slam anlayyla
uyuturm a abalarna kadar sapkn bir inan ve yaam
gr olarak kabul edilen tasavvuf, ancak bu tarihten ve
nitelendirmeden sonra Snnilik ve esas iiliin kovu
turm a ve cezalandrma hareketlerinden kurtulabildi.
Her biri zaman zam an resmi slam ideolojisine aykr
birtakm grler ileri srseler bile, bu saylan muhalif
grlerin hibiri temelde, slam gr ve felsefesine t
myle aykr ve onu yadsr nitelikte bulunm uyordu. Var
olan farkllklar yalnzca birtakm itihat ve siyasal yo
rum lardan ibaret bulunan bu inanlar, bir yolunu bulup
resmi ideolojiyle uyum a aamasna gelebiliyorlard.
Snni slam anlayyla hibir zaman uyuam ayan ve s
lam 'n baz temel ilkelerine ters den ve esasen slam
eriatna tmyle inanm am aktan kaynaklanan ve bu ne
denle de lks inanmad bu inan sistemini kkl bir
deiime uratm ak olan esas muhalefet hareketiyse, Ba-
tmlik inancyd.
132
2- BATINLN SLM DII KAYNAKLARI
Arabistan'n Mekke kentinde doan slamiyet, ksa

zamanda geni bir alana yaylarak Eski Dnya'nn en
byk uygarlklarnn yaad lkeleri kaplad. Doal
olarak; slamiyet, bu yaylma sreci iinde, o yrelerde
yaamakta devam eden yerli kltrleri kendi ilkelerini
kabule zorlarken, kendisi de o kltrlerden kkl bir e
kilde etkileniyordu. Kald ki bizzat slamiyet, bu dei
tirmeye alt kltr ve inanlardan tmyle deiik
bir nitelik de tayor deildi. Tam tersine; kendisi de; bu
geni ve ok eski geleneklere sahip kltrlerin gelitii
potada yorulup olgunlamt. Ama btn bunlara kar
n yine de Eski D nya'nn slam egemenlii altna aln
mak istenen blm nde yaamakta devam eden kltrler
onu, kendi dnyalarn ele geirmeye alan bir yabanc
eklinde alglamlard.34 Bunun iindir ki slam'n yayl
ma sreci; Eski D nya'nn geleneksel kltr ve uygarl
yla slamiyet arasnda ok kkl ve derin bir egemenlik
savana sahne oldu.
slamiyet, bu egemenlik kavgasnda bir yn kltr,
inan ve uygarlkla savamak zorunda kalmta. Bunlar
dan bazlar yenilerek yok edildiler; bazlar da her eye
karn bu yeni ve atlmc dinle belli koullarda uyumak
yoluyla dzenlerini ksmen de olsa srdrm e olana
buldular. Dier bir blm ise; slam'n siyasal ve dinsel
otoritesinin ulaamad alanlarda eski glerini devam
ettirdiler. Ama slamiyet'in esas ve en kkl yaam sava-
34 Becker (bage) s. 141.
133
Yaar ahin Anl
, Eski Dnya kltrnn pek zgn bir dnce biimi-

olarak antik Yunan uygarlndan beri Hermesilik ve
Kabala isimleriyle srp gelen Gnosisle oldu. nk'
Gnosis, nitelii dolaysyla yalnzca direngen ve gelenek-'
sel bir dnce deil, ayn zam anda da btn dinlerle
rekabet halinde olan bakaldrc, bamsz ve fakat sis*
temsiz bir inan hareketiydi. Hellen dnnde "bilgi"
anlamna gelen Gnosis; baz zel insanlarn sezgi ve doal
yetenekleriyle kavradklar gerek bilgiyi ifade ediyordu!
Yaps ve uygulan ekli sonucu; Gnosis ile belli bir di
nin, bir kurum olarak beraberce yaayabilmeleri olanak*
szd. Daha yaln ve ak bir ifadeyle sylemek gerekirse!
Gnosis, dinin sistemci ve toptanc otoritesine kar anar
ist bir tavr ortaya koyuyordu. nk Gnosis, nitelii ;
itibariyle kutsal fakat bireysel bir bilgi anlammdayd. s
telik, belli bir yre ya da grubun deil, fakat btn bir
Eski Dnya uygarlnn esi durum undayd. O nun iin,
bir bakma, kendisi de bu dnyann rn olan slami
yet'in Gnostik dnceyi tmyle yok edebilmesi kolay ;
deildi.
Antik Ortadou halklarnn kltrel yaplanmalarnda
dinsel inanlarn olduu kadar din d baz zgn dn-
elerin de ok gl etkileri olmutu, ilk kez Smerlerin
kurnaz tanns Enki'de varsaylan birtakm zelliklerle ifa
de edilen bu dnce rnleri; daha sonra da Msrl Ay
Tanrs Thoth'un nitelikleriyle anlatlmaya allmt. An
tik Msr Panteonu iinde, Tanr'dan daha ok, kutsal kav
ram bir sekreter zelliklerini tayan Thoth; matematik,
astroloji, tp, simya ve by ilimlerinin ustas saylyordu.
O ayn zamanda ktphanelerin sorumlusu kabul edildii
134
iin, insanln toplayabildii her eit bilginin korunmas

n stlenmi bir kimlie de sahipti. yle ki; btn nitelikle
ri ve toplum inananda kendisine yklenen ilevler nede
niyle, bu Msrl yazmann, dinsel dayanaklara ok fazla
gereksinim duymayan zgn bir g sahibi olduundan
kuku duyulmuyordu. Bu g, Thoth'un kutsallndan
ok onun yzyllardan beri toplayp biriktirdii farz edilen
bilgiler ve edindii deneyim ya da becerilerinden kaynak
lanyordu. Thoth'un yetkeleri dinsel konum undan ya da
inanlardan olumu banazlklardan deil, fakat kiisel
stnlklerinden ve bilgiye erime yeteneklerinden do
mutu. O nun insanlar ynnden stnl de; dindarlk
tan kaynaklanan mistik bir kutsallktan ok, bilgin olmann
salad saygnlktan doan bir ermilikti. te bunun
iindir ki, Enki'den sonra ikinci kez, ama bu sefer daha da
ak bir belirlilikle, dinsel reti dnda oluan yeni bir
bilgi kayna Thoth'un kiiliinde simgelenmiti. Bylece
bir yandan dinsel olmayan alanlardaki almalarla kutsala
yakm bir bilgi birikimi oluturulurken; dier yandan, srf
insana zg yaz yazmak, tarihlemek, hesaplamak, bilgi
sahibi olmak gibi yetenekleri nedeniyle ve yazman sfatnn
arlyla bir varlk Panteona kabul edilip saygnla ka
vuabilir saylyordu. Bu oluum, dinsellik dmda yeni ve
ok etkili ikinci bir g ve yetke odann varlk kazanmas
ve bilginin kutsanmas olayyd. Ve dahas Thoth, sadece
niteliksel olarak farkl olan insan ile Tann'nn varolusal
adan ayn olduklarm da kantlayan35 bir dnce ve
inanan ifadesi durumundayd.
35 Bonnefray (bage) C. II, s. 1047.
135
Yaar ahin Anl
Enki ile Thoth kavramlarnn yaratt gelenek, S

mer ve Msr uygarlklarndan etkilenen, Yunan mitoloji
sinde de Tanr Hermes inanlar iinde srdrlm t.
Bu inana gre; Batanr Zeus'un habercisi, yolcular, tc
carlar, hrszlar, hatipler ve rzgrlarn tanrs olan Her
mes; kurnaz, artc, kukucu, becerikli, yalancl kt
grmeyen bir karakterdeydi. Her trl teknik bilgiye sa
hip, pek ok yararl gerecin mucidi ve byclkte de
olaanst yetenekli bir sihirbazd. Ama sralanan bu
kimi kt eilim ve eylemlerine karn yine de, srf beceri
leri ve gzel konuma yetenei sayesinde Olympos'a ka
bul edilmiti. O da, tpk Tanr Thoth gibi, deneysel bilgi
nin ve kiisel yeteneklerinin tartlamaz gcyle bu ko
num unu elde etmiti. Hermes'in en belirgin ve kendisine
zg en nemli zellii her zaman yalnz bana olmas
ve kendi yolunu daima yine kendisinin amasyd. O, tm
karakter ve uralaryla, baarya ulam insanlarn t r
l yaam izgilerini simgeliyordu. Hermes bir Tanr ol
masna karn g ve saygnln bilgin olmasndan al
yordu. Dahas bilginlik sfat tanrlk niteliklerine stn
olan bir varlkt. Tanr Thoth'un Msr inanlarndaki ko
num u ne ise, Tanr Hermes de ayn ilevleri Yunan inan
ve dn yaam iinde eksiksiz yerine getiriyordu.
Vurgulamak gerekir ki; Enki'yle balayan bilgin tanr
anlay, uygulamal ve deneysel bilgiyi din ve mitoloji
den ayrmaya doru gelien insan zeksnn olgunlama
srecini belirliyordu. nk gerek yaamda insanlarn
giderek artan bilgi birikimi ve bu birikimi depolayan en
nemli ara olan yazy sahiplenmi bulunan sekinlerin
banda gelen khinler, byk bir saygnlk kazanmlar
136
Hasar Sabbah ve A amut Terr
d. Sakladklar bilgilerle olaylar yorumlayan ve gelecek

hakknda zaman zam an isabetli tahmin ya da nerilerde
bulunan bu insanlarn giderek younlaan saygnlklar
nn kutsala ulamas kanlmaz olmutu. Bu ise; bilginin
kutsallamasn ve din dnda da bir bilgi kaynann
varlnn fark edilmesini salamt. Bylece balayan
bilgi edinme tutkusu ise; din ya da mitoloji kaynakl ol
mayan ve uygulamaya dayanan bilgiyi yceltirken bu
bilgiye sahip olanlar da din adam larndan zgn bir ko
num a getirmiti. Hellenizm'in yaratt yeni dnya dze
nine kadar bu olgu etkinliini bylece srdrm eye devam
etti.
Ne var ki; Byk skender'in yaylmac siyaseti so
nunda ortaya kan Hellenizm, toplum un btn alanla
rnda olduu gibi insanlarn inan ve dnce alkanlk
larnda da byk dalgalanmalar yaratnca, belirlenen bu
olgular arpc bir deiime uradlar. Nitekim zamanla
olaylar, klasik Yunan felsefesinin aklc sylemlerinin ol
duu kadar antik Yunan polislerinin gereki siyasal
zmlemelerinin de yadsnd yeni bir ortam hazrlad.
nsanlarm yaamakta zorland ok kt ekonomik ve
toplumsal koullar ve Dou Asya kltrnn etkisiyle,
toplum un byk bir kesimi gizemcilie yneldi. Ve dinsel
dogmalarn yaamn btn alanm etkilemeye al
yeni bir dneme gelindi. Eskisinin yklp yeni bir yaam
biiminin yaplanmakta olduu bu sre iinde, dinsel ve
gizem yanlar ar basan yeni oluumlar; tm Anadolu ve
O rtadou'nun klasik Yunan uygarlyla salad ilerle
melerini boa karabilecek bir nitelik kazandlar. yle ki
insanlk tarihinin bu dneminde; din ve gizem duygular
137
Yaar ahin Anl
btn inan ve dn alann etkiliyor, arlaan yaam

koullar Antik Dnya'nn, bireyin kendisini gerekle
tirmesine ilikin tm kazammlarn tehdit ediyordu. Do- ;
aldr ki; halk dncelerinde yer etmi bulunan ve bilgili i
insanlarda gizemli bir g varsayan eski inan tm yle
kaybolup gitmemiti. Kuaktan kuaa aktarlan bu var
saym hl trl inanlara kaynaklk edecek bir du ru m
dayd. Nitekim yzyllar sonra slam dncesi iinde yer
alan dris Peygamber sylencesi de bu kaynaktan do
mutu. M slmanlar da; terziliin pir ve trl gerelerin
mucidi dris Peygamber'in daha salnda Tanr tarafn
dan gkyzne alnarak kutsal leme ykseltildiine ina
nyorlard. Ama ne var ki, bu inan her ne kadar kayna
n gemi dncelerden alm olsa da, imdi artk antik
dnyadakinden ok ayr bir nitelie brnm durum
dayd.
Daha nce de vurguland gibi; klasik Yunan uygar
l gerek toplum un genelinde uyandrd zgn atlma
larla ve gerekse de dn insanlarnn ortaya koyduklar
eserler ve fikir akmlaryla ok dikkate deer bir gereki
lik aamasna ulamt. zellikle yaradln amac ve bu
ama karsnda insanln taknmas gereken tavrlar
konusunda, Yunan toplum una mantksal zdeyilerle
tler vermek eklinde gelien Yedi Bilgeler gelenei, bu
konuda zgn bir oluum yaratmt. Nietzsche'nin;
"Baka uluslarm ermileri varsa Yunanllarn da bilgeleri
vardr," kansn dorulayan bu akm; din d bilginin
nemini ortaya koyduu gibi onun saygnln da olutu
ruyordu. Bilgeler gelenei; insan kutsayan, banazl
engelleyen ve zgr dnceye frsat tanyan bir uygarlk
138
yaratmt. Bu uygarlk btl inanlara kar aklc verile

rin, dine kar laik bir siyasal dzenin gereklemesi do
rultusunda byk ilerlemeler gsteriyordu. Kendi iinde
ortaya kan birtakm gizemci, mistik ve akld inan ya
da felsefe sylemlerini etkisiz klan zgn bir yapya sa
hipti. yle ki; bu uygarlk kendi evrimleme sreci iinde
bilimsel dnceyi tanyp uygulama aamasna bile
ulam ak durum undayd. Ne var ki, skender'le balayan
Hellenizm olgusunun yaratt yeni koullar, ulalan bu
uygarlk dzeyini ciddi ekilde sarsc bir e haline gel
diler. Yllar sren savalarn, sarslp ken eski dzenle
rin, bo inanlar haline gelen kutsal bilgilerin ykntlar
arasm da kendisini aresiz gren insanlar, yaylma siyase
tiyle yz yze geldikleri dou kltrlerinin gizemli orta
mna smmak zorunda kaldlar. Yunan kltrnn iin
de zaten var olan ve Pythagoras felsefesi ya da Orpheus
inanlaryla yaygnlaan gizemcilik eilimleri bu ortam da
yeni bir g ve hakllk kazanarak byk bir taraftar ka
labalna ulat. yle ki; bu zgn dnemde, bir ksm
filozoflarn din nderi olmaya ykndkleri aamalara
bile gelindi. nk bu karmak ve insanlarn kendilerini
gvensizlik iinde duyum sadklar ortamda, tanrsal k ur
tulu vaat eden gizemli retiler toplum un btn kat
m anlarndaki insanlar etkileri altna alm bulunuyorlar
d. Doaldr ki; dinsel inanlarn btn toplum u etkisi
altma ald ve mistik ya da gizemli yaam biimlerinin
insanlara smak oluturduu bir dnemde, akl ve ger
ekiliin ya da deneylerle elde edilmi bilgilerle dona
tlm insanlarn toplum zerinde fazla bir etkinlii ola
mazd. Geri, Hellenistik dnem iinde skenderiye Kitap
139
Yaar ahin Anl
l gibi bir kltr yuvas kurulm u ve yine Archimedes,

Aristarkus, Hipporkus, Eratosthenes, Batlamyus ya da
Galen gibi bilim adam larn yetitirecek bir ortam yaana-
bilmiti. Ne var ki, btn bu olgular, dar bir sekinler
snfnn iinde varlk kazanmlar ve onun iin de btn
bir Hellenistik dnyanm karakterini belirleyecek gce
eriememilerdi. Tam tersine; gizemci ya da dinsel d
nce akmlar, toplum un halk kesimini iyice etkisi altna
almt. Bu gelimelerin sonucunda; eski Thoth ya da
Hermes sylencelerinin etkilerini kaybetmeleri kanl
mazd. Thoth ve Hermes bilgelikleri de, uygulamal ve
deneysel bilgilere sahip olma niteliklerinden u zak latrt
larak bal inanlarla karartld. Klasik dnemin; gereki,
akll ve evrimci tanrlar, sihirbaz, gizemci ve falc by
cler haline getirildiler. Aslnda bu oluum; Thoth ve
Hermes sylencelerinin doal geliimlerine uygun olma
yan bir sonutu. O nun iindir ki; beklenilen doal gelii
mine aykr olarak ortaya kan bu durum un insan aklna
ters ve hastalkl birtakm rnler dourmas da kanl
maz oldu.
Hellenistik dnem de en byk ykntlara urayan
inanlardan biri de Tanr Hermes'e ilikin sylencelerdi.
nk dinsel dnce ile deneylerden elde edilen bilgi
birikimin birbirlerinden ayrlmaya balad antik dne
min ve o dnemde yaplan evhemerize abalarnn rn
olan Hermes sylencesinin; tm bilimsel birikimin yeni
den dinsel bir yorumlamaya boyun edirilmeye alld
bu evrede, ciddi bir sarsnt geirmesi doald. Nitekim ii
bo birtakm abartlarla iirilerek, Hermes Trismegistos,
yani " Kez Daha Byk Hermes" ad verilerek Tanr
140
Thoth'a balanan yeni bir inan biimi, eski sylencelerin

yerini almakta gecikmedi. Hermesilik ismi altnda yay
lan b u inan; Thoth tarafndan yazld varsaylan sihir,
astroloji, simya, hekimlik ve by kitaplarnda toplanan
birtakm hurafeler yn halinde ortaya dkld. M.. II.
yzylda Ortadou insanlarnn bir blm nn kurtulu
yolu olarak saflarna snd Hermesilik, eski Hermes
sylencelerinin bir yinelenmesi olmad gibi, antik sy
leme kart/ gizemci ve akl d bir nitelik de tayordu.
Antik kabullere aykr olarak; Hellenistik dnemin byk
Hermesi de; bilgelikleri nedeniyle sayg uyandran ve
dinden bamsz bir kiilik deil, fakat btn zellik ve
stnlklerini btl inanlarda bulan bir byc d u ru
mundayd. Thoth'un, Gne Tanrs'na kar bireyselliini
simgeleyen Ay Tanrs olma nitelikleri unutulm utu. Bu
bir zamanlarn bilge tanrsnn, imdi yalnzca Tanr
Re'nin yeryzndeki vekili olma ileviyle grevlendiril
mesi yeterli grlmt. Thoth'ur yazdna inanlan
birtakm byk kitaplar elden ele geziyor ve bu kitaplar
da anlatlan, trl masal ya da sihirlerin yinelenmeleriyle
tanrsala ulalabilinecei sanlyordu. Bu inan m ritleri
nin aradklar; salt bilgiyle ulalabilinecek baarlar deil,
fakat sihirli szlerin, trl bylerin, uyuturucular ile
salanan sanrlarn kolayclyla elde edilebilecek nim et
lerdi. Bu yeni Hermesilikte antik Hermes sylencelerin
den kalan tek temel kural; insann m utlak kurtuluunda
bireysel bilginin neminin yad snamayaca ilkesiydi.
Dinin toplumsal yaylmacl ya da toplumsal kapsamc-
lna bakaldran yeni bir inan biimi olma niteliini
hl srdren Hermesilik bu tavryla devrimci kimliini
141
Yaar ahin Anl
de koruyordu. Ama ne var ki; Hermesciliin bu yeni s

recindeki bireysel bilgi anlay deimi ve antik Hermes
sylencesindeki deneysel bilgi birikiminin yerini gizem ve
by gibi hurafeler almt. Hermesilik artk banazlkla,
cehaletle, klelikle, yklas tabularla savaan bilimsel bir
bakaldr deil, fakat temel ilevini yitirmi ve gizemcilik
esasna dayanan yeni ve sradan bir Hellenistik din haline
gelmiti. Nitekim Hermes Trismegistos retisinin sapta-
nabilen en nemli tarihsel rol; M.S. II. yzyldan itibaren
ok deiik almlara neden olacak Gnosis akmn hazr
layan elerden birini oluturm asnda toplanyordu.
Hermesciliin giderek sradan bir Hellenist din hali
ne gelmesine neden olan koullar; klasik Yunan kltr
nn dier eleri zerinde de ok belirleyici etkiler olu
turm utu. Hellen halk inanlarnn en yaygn olan Di-
onyssos tapm ve onun baka bir trevi olan Orphizm
zaten aklc ynelilerle mcadele halindeydiler. Daha
sonra da Pythagoras felsefesiyle balayan gizemcilik, Pla
ton ve Stoaclk'la en st aamaya ulaarak, Plotinos'un
Yeni-Platonculuk akmyla adeta kurumlamt. Btn
bunlara Hellenistik yayln Dou Asya'dan getirdii,
yeni ve gizemci dinlerin eklenmesiyle, gizemciliin btn
Hellenistik yreleri kapsamas kanlmaz olmutu. O nun
iin yaamn her alann kapsayan bu gizemci akmlarn,
inanlar kadar felsefe ve bilimsel uralar da kendi etki
leri altna almalar doal bir sonu olarak ortaya kt.
Hermes kavram, temelde, dinsel bilginin maddi olaylar
nnde yetersiz kalmas ve gereklerle ama halinde
bulunmas olgusu karsnda; tm domalarn din d
bilgilerin yardmyla yorumlanarak uygulanabilir hale
142
getirilme abasndan domutu. Ne var ki toplumsal ge

limelerin gizemcilie yol amas sonunda btn bu aba
larn bounal ortaya knca, Hermesilik byk bir
ykntya uram aktan kurtulamad. O nun terk ettii d
n alann ise; dogmalar gizemli bilgilerle yorumlama
iddiasnda bulunan Gnosis akm ele geirdi. Hristiyanl
n; dogmalarn her trl bilgiden stn olduu ilkesine,
bilginin dogm alardan da nce geldiini ileri srerek kar
kan Gnosis, bu atilmyla btn alarm en zgn ve
ilgin dnce biimi katna ykselmiti. Geri bu ilgin
akm, gizemci yorumlamalara eilimli olmakla bilimsel
dnceye ve deneysel bilgiye kart bir nitelik gsteri
yordu ama; onun btn bu gerici tavrna karn yine de
temellendii inan sistemlerinden devrald baz st n
lkleri olduu yadsnamazd. nk her eye karm
Gnosis yine de dine dayanmayan bilginin yetkinliini ve
dinden kaynaklanmayan biliin kutsalln da ileri sre
rek Hristiyanlkla kyasya bir savaa girmekle, temel
ald Thoth ve Hermes sylencelerinin olduu kadar,
antik Yunan felsefesinin aklc kanadnn baz devrimci
geleneklerini de srdryordu.
Gnosis; gerek bilgiye ancak zel ve sekin insanlarn
eriebileceini ileri sren bir inan biimiydi. Bu akm;
din dogmalarna yalnzca inanmann yeterli olmadn
ve gerein kavranabilmesi iin, bu dogmalarn gnostik
bir yorum unun zorunlu olduunu savunuyordu. nk
bu anlaya gre, kiisel ve gizemli bilgi her trl dom a
dan stnd. Gnostik yorum ise vahiy ya da sezgiye d a
yanan bir dnce biimiydi. nk daha nce de vurgu
land gibi bu inanta; bireysel bilginin deney ve uygu
143
Yaar ahin And
lamayla elde edilen verilerle temellenmi yan ihmal edi

liyor ve yalnzca bilginin sezgi ya da ilham kaynakl
rnlerine deer veriliyordu.
Gnosis anlay; bilginin aklla deil, fakat vahiy ya da
sezgi yoluyla elde edilebilecei ilkesinin temellendirdii
bir dnce biimi olduu iin bilgiye ancak erenlere z
g bir yetenekle ulalabileceini kabul ediyor ve bylece
de ona gizemli bir nitelik yklyordu. Bu ise, bir bakma
bilgiyi kutsallatrrken dier yandan da onu peygamber
lik tekelinden alan ve edinilme olasln genelletirerek
dine kar kan bir anlay dile getirmek demekti. ste
lik Gnosis, temel ald Hermesilik geleneinin ilk d
nemlerindeki inan biimine kart bir anlayla, deneyle
elde edilmi bilgiye olduu gibi, insan emeinin toplad
tm bilgi birikimine ve bu birikimi tayan bilginlere de
nem vemeyen bir tavr taknmt. O, tam anlamyla gi
zemci bir karakteri benimsemiti. Gnosis anlaya gre;
mutlak bilgiye erimek iin insanca ya da insana zg
hibir aba ve ura ara olamazd. Mutlak bilginin kay
nana yalnzca sezgi ya da vahiy yoluyla ulalabilinirdi.
Ama bu iki yol da herhangi bir abayla deil, fakat tanr
sal bir seile alabiliyordu. yle ki; vahiy yoluyla, ei
timsiz ve sradan bir insann bile en byk bilgilere, en
nemli yaam srlarna ya da en karanlk gizemlere ulaa
bilmesi olasyd. stelik bu ulata ne toplum un ve ne de
baka insanlarn herhangi bir katks sz konusu olam
yordu. nk Gnosis anlaya gre; bu zgn bilgi yolu
yalnzca Tanr'nn salad bir frsatt. Gnosis ermiliin,
konum unu borlu olduu tek varlk Tanr'nn bizzat ken-
disiydi.
144
Haat Sabbah ve Alamut Terr
Vahiy ya da sezgi ayrcalna sahip bulunm ayan s

radan insanlarn Gnosis anlayn gereklerini renebil
me yolu ise, ermilerin onlara iletmeyi gerekli ve yeter
grd bilgileri kabul etmekten geiyordu. Bu deerli
bilgiler de insanlara ancak, ermiin koyduu kurallara ve
Gnostik topluluklarn bal bulunduklar davran ekille
rine uymalar halinde bir dl olarak veriliyordu. Sradan
insanlarn tanrsaldan ve m utlak bilgiden nasiplenmeleri,
Gnosis stad ya da ermilerin iratlarna layk olmalaryla
olanaklyd.
Gnosis, belirtilen bu niteliiyle, bir yandan dinin
kapsayc ve otoriter kurallarna kar karken, dier
yandan da inan konusunda olduu kadar sekin olma
frsatnda da insanlara eit olanaklar vaat eden bir akmd.
nk bu dn biimi iinde en st aama olarak ka
bul edilebilecek ermilie ykselmek bakmndan, insan
lar arasnda hibir farkllk bulunm uyordu. Antik uygar
lkta, zenli eitimlerle ya da toplum un koyduu birta
km modellere titizce uyulmakla elde edilen ayrcalkl
olma kazanm; bu gr iinde, yalnzca tanrsal bir va
hiyle kolayca elde edilebilirdi. Bu frsat kazanmada ne
rk, ne toplumsal konum ve ne de eitim nemli deildi.
nk tanrsal seime herkes birbirine eit olarak katl
yordu.
Temel ald tarihsel geleneklere ters ve douunu
hazrlayan aklc ilkelere kart bir gelime iine girmi
bulunan bu akmn, kendi iindeki elimeler nedeniyle
yeni ve ok zgn bir bunalm yaamas kanlmaz b u
lunuyordu. Nitekim Tanr'nn seimine dayandrlan o
m utlu rastlantda inam teorik olarak eit varsayan bu
145
Yaar ahin Anl
anlayn, ermilik konum unun insanlar arasnda yaratt

ayrcalklar ynnden, ok kat ve banaz bir eitsizlie
yol aaca kukusuzdu. nk ermilik ya da vahye
ulama evresinden sonra kurulan makam sras ya da
otorite dizisi, kar klmas olanaksz bir ynetim bii
mini hazrlyordu. Zira her trl kart tartma ve eleti
rinin gnah saylmas gereken vahiy nnde, eitliin
yeri bulunm uyordu. Ermiliin salad sezgi ve vahiy,
giderek nce dnsel banazla ve sonra da siyasal
niteliklere brnebilen dinsel bir zorbala varyordu.
nk vahiy ve sezgi gc bir ayrcaln ve daha da
nemlisi Tanr katnda belirlenen bir seilmiliin belirti
siydi. Bunun ise insanlara ve topluma egemen olmann
tartlmaz gerekesini hazrlayaca akt. Zaten bilginin
bu denli kutsanmas, bilgi kaynann bylesine kiileti
rilmesi ve bu nedenle denetiminin olanaksz klnmas
dolaysyla, Gnosis uygulamasmn tam ve kesin bir eit
sizlie yol amas kanlmaz olmutu. Bilginin sekin
kiilere zg bir ayrcalk olduu eklindeki inancn, bu
kiilerden olmayan geni halk ynlarn tl ve deersiz
bir sr ekline sokaca kukusuzdu. nk bilgiyi do
rudan doruya kaynandan elde etme yetenei olmad
kabul edilen kalabalklarn, sekinlere boyun emek ve
onlarn bildirilerini uygulayan kimseler durum unda kal
m aktan baka bir nasipleri olamazd. O dysseus'un, Sei-
renler'in byl seslerini yalnzca kendisinin duyabilmesi
iin, tayfalarnn kulaklarn balmumuyla tkad sylen
cesi, Gnosis akmnn sekinlere tand ayrcalklarn
simgesini oluturuyordu. Gerekten de, bilgiye ulaabile
cek yetenee sahip olmayanlarn onu bilme hakk da tar
146
tmal oluyordu. Sradan insanlar ancak yetkin kimsele

rin bildirileriyle yetinmek zorunda saylyorlard. Bilme
haklar snrlandrlm ya da hi olmazsa, denetim altna
alnm sade insanlarn, tartma haklarnn varl da
kabul edilmiyordu. Yetkinlerin bildirileri eletirilemedii
gibi tartlmas da olanakszd. Sade halkn kullanma ve
tasarruf alanma giren bilgiler, tpk kendileri gibi; sade,
basit ve baya yaam rnlerinden ibaret bulunuyordu.
Nitekim uygulam ada bu anlay, bilginin sekinler iin
yani "Ezoterik" ve sradan insanlar iin yani "Egzoterik"
olarak iki katmanl bir ekilde snflandrlarak eitsizliin
kurumlatrlmas sonucunu yaratmt.
nsanlarn bylece birbirinden kesin izgiler ve snr
larla ayrlm snflara blnmesinin zamanla, eitsizliin
kural olduu, her trl olanak ve ayrcalklarla donatl
m olanlar ile en kt koullara katlanmak zorunda bra
klarak haklar kstlanm insanlarn birlikte yaadklar
topluluklar oluturmas doald. stelik bilginin st s
nftan insanlarn tekelinde bulundurulm as endiesinin
bu topluluklarda gizlilii en nemli bir yaam kural kat
na karaca da akt. Dahas, snfsal ayrln srd
rlmesi, srlarn korunmas ve baka topluluklarn rnek
oluturabilecek farkllklarnn renilmelerinin nlenme
si iin, otoriter, banaz ve gizemci bir ynetimin kurul
mas da zorunlu oluyordu. Nitekim, tarihsel geliim iin
de Gnosis akmnn etkiledii topluluklar, bir ermi ya da
stadn veya bir stadlar grubunun otoriter ynetimi al
tnda yaayan, srl, banaz, eitsiz, dogmatik ve kk
bekler halinde rgtlendiler. Bu rgtlerde, nder ko
num undaki bir stadn sezgilerinden oluan belli bir
147
Yaar ahin Anl
inan sistemi, onun yakn evresini kuatan havariler ara

clyla, simgeler dizisi haline getirilip sloganlatrlarak,
toplum un sekin kesimlerine aktarlyordu. Ynetimin
srdrlebilmesi iin gereince rgtlenmi olan sekin
kesim ise; temelde zaten zor ulalan bu bilginin halk
katmanlarnca anlalmasn daha da zorlatrmak ve by-
lece yorum unu kanlmaz klarak inananlarn ndere
bamlln pekitirmekle grevliydi. O nun iin de, sez
giyi ifade etmek zere uydurduklar ve anlamlar sr ola
rak kendilerince saklanan, ilgisiz birtakm harf, kelime,
tmce ve kavramlar tanrsal bir gizem simgesi olarak
kalabalklara yayarak bu sreci tamamlyorlard. yle ki;
sekinler ifre haline getirdikleri bu zel kelime ya da
tmcelerin tekrarlanmasn en nemli bir tapn ya da
tanrsala teslimiyet olarak halka tebli ediyorlar, fakat
tekrarlanan ve dua haline getirilen bu ifrelerin gizledii
temel gerekleri hibir zaman basit kalabalklara retmi
yorlard. Bunlar renmekte diren gsterenler ise uzun
ve ileli bir perhiz ve inziva ayklanmasna tabi tutularak,
tam bir tutsakl kabul ettikleri belirlendikten sonra, ama
yine de ok kstl, srlarla bilgilendiriliyorlard. Bu gizem
ocaklar; gittike karanlklaan, gittike evresinden yalt-
lanarak uzaklaan nderin, slogan haline getirilen kera
metli sylemlerinin yankland zgn topluluklar ha
lindeydiler. Mantk d sylemlerin, denetlenemez muci
ze haberlerinin etkisiyle iyice akl dna itilen insanlar;
giderek sloganlarn vecd haline soktuu ynlar haline
gelerek, ermi nderin simgeledii bir tarikatn kitle ruhu
iinde kiiliklerini yitiriyorlard. Bu ise, artk toplulua
nder ermiin tmyle egemen olduu ve insanlarn her
148
trl banazlk ya da akl d tavr kolaylkla kabul ede

rek srletii ve her trl toplumsal zorbaln ortaya
kt son aamayd.
Gnosis, daha sonraki yzyllar iinde, nderliini b
yc Sim un'un yap, m addi eylerin kt, manevilerin
ise iyi olduu ve m addenin dlanmas yoluyla Tanr'ya
ulam ak ilkelerine dayanan bir dnce sistemi iinde
toplanmak istenmi ise de; hibir zam an belli ve kesin
koullara balanarak kurumlatrlamamt. Onun iin
hep dank odaklar halinde yaylm olarak kalan bu
akmla, topyekn bir savan yaplp kazanlmas da ola
naksz bulunuyordu. Nitekim Gnosis, btn alar iin
de, etkinliini srdrerek yaamaya devam etti.
Eski Msr ile Hellenizm dnemlerinde her trl gizli
bilgiyi ieren "Hermesilik", Yahudilik'te Tevrat'n keli
melerinin gizlerle dolu simgeler olduunu benimseyen
"Kabalaclk" ve Hristiyanln ilk yzylndan sonra da
Gnosiscilik ad altnda etkisini srdren sezgiye dayanan
bilgi anlay, daha nce iaret edildii zere, doulu
inanlar ile Hellenler'in temsil ettii eskia kltrnn
karmasyla dom utu.36 Daha sonra her yre ve her
inan biiminin kurallarna gre yeniden ekillenip ekici
bir nitelik kazanmaya devam eden bu akm; slamiyet
iinde de, ran, Hint, Yahudi ve Hristiyanln etkisiyle37
daha kapsaml bir nitelik kazanarak ve Batmlik ismi al
tnda nemli bir muhalefet cephesi haline geldi. Bu m uha
lefet hareketi, yaad geni slam toplum unda tutuna

37 Glpnarl (bage) s. 89,140. Temren (bage) s. 18, 21.
149
Yaar ahin Anl
bilmek iin hazr bir bakaldr cephesi olan iilik gr

nm n benimsemiti. Daha sonra slam muhalefeti iin
de ortaya kan rekabetleri kullanarak da smailye mez
hebi eklinde tinsel ve siyasal bir bnyeye kavutu. Ama
btn bu grnmler onun kendini gizleme abasna
dayanyordu. yle ki; artk onu gerek niteliinde tan
mak ve tanmlayabilmek iin kkeninin olduu kadar,
gelimesini belirleyen dier dnce ve inan biimleri
nin de anmsanmas gerekiyordu.
Batnliin kk, Hermesilik ve Kabalaclk akmla
ryla gelien Gnosis hareketine dayanyordu. te yandan
Eski Hellen kltryle dou kltrnn karmas sre
cinin bir meyvesi olmas dolaysyla Gnosis'in Hellen fel
sefesi ve halk inanlarndan eler tayaca da akt.
Nitekim; stn insan lksn savunan Herakleitos ve
Phythagoras'n dnceleriyle filozof Antisthenes ve Sto
aclar'm bilginlere ve dnrlere tandklar "Kurallar
st Olma" ayrcalnn ve yine Arap evirmenler tara
fndan "Hkema Felsefesi" ismiyle Arapaya aktarlan
Platon ve ardllarna ait byk felsefe sistemlerinin koy
duu ilkelerin, Batnliin gelimesinde belirleyici nitelik
te etkileri oldu. Doal olarak, bu arada, slamiyet'le ayn
kkten gelen Musevilik ve Hristiyanla ait baz inan ve
oluum lar da Batnliin doup gelimesine nemli katk
larda bulundular. zellikle Hristiyanln, bir sre iin
gklere kp daha sonra insanl kurtarm ak iin, tekrar
yeryzne inecek olan Mesih anlay Batnliin Mehdi
inancnn ekillenmesinde ok etkili oldu. Ama uygula
mada, slam toplum una ters dm yor grnmek iin;
slam inan, gelenek ve motiflerini kullanm ak durum un
150
da kalan Batmliin dier Gnostik dncelerden ayr ve

kendine zg sylem ve usulleri genelde Yahudi, ran ve
H int kkenli dinlerle Hellenler'e ait eski halk inanlarn
dan geliyordu. Bu bakm dan Batmliin niteliklerinin ay
rntl aklamalarna girmeden nce bu hareketin, zellik
le dou kkenli ve genelde siyasal zorbalkla ynetilen
topluluklarn inanlarndan gelen kaynaklarndan sz
edilmesinde yarar bulunmaktadr.
A . Y ah u d i n an lar
slam dncesinin olumasnda olduu kadar, slam

iinde ortaya kan trl mezhep ve inan biimlerinin
kaynaklanmasnda da Yahudi inanlarnn ok nemli
etkisi olmutu. Bu, Yahudilerin slam topraklarnn yakn
komular olmalar ile Museviliin slam diniyle ayn kk
ten gelmelerinin doal sonucuydu. Nitekim, Tevrat'n
kelimelerinde gizli ve simgesel anlamlar olduu esasna
dayanan Kabalaclk da Batmlik zerinde ok gl bir
ekilde etkili olmutu.
Bir nevi Yahudi tasavvufu olarak da nitelendirilebile
cek olan Kabalaclk, dinlerin gafil ve cahil halk avlamak
ve zapt edebilmek iin kullanlan bir ara olduunu38 oy
sa sonsuz ycelikte olan Tann'nn ancak gl bir arn
mayla eriilebilecek vecd ve sezgi yoluyla kavranabilece
im; bu bakmdan, kutsal kitapta anlatlanlar anlayabil
menin, ancak bu ykleri tekrar etmekte kullanlan keli
melerin simgesel anlamn bilmekte olanakl olduunu
kabul ediyordu. Sradan insanlarn kavrayamayaca bu
38 lken, slam Dncesi (bage) s. 169.
151
Yaar ahin Anl
gereklerin ancak sekin bilgin ve ermilerin yetenekleriy

le sezilebilecei ilkesini benimsemi bulunan Kabalaclk,
bylece dinde kat ve zorunlu bir snf ayrmna ve eitsiz
lie olanak vermiti.
Kabalacln bu yorumlar, zellikle Yahudi dnr
Philon'un etkisiyle belli bir felsefe akm haline gelmekte,
Batnliin ilkelerinin saptanm asnda ok etkili olmutu.
Kayna klasik Hellen dnrlerinde bulunan Philon
felsefesinin; kutsal yazlarn alegorize edilmek yoluyla
yorumlanmasn ve bylece bu yazlarn halkn kavraya
ca basit anlamyla, halkn kavrayamayaca tanrsal
ynnn bulunduunu kabul etmek39 ve yine insanda
ruh ve beden ikilii bulunduu inancn vurgulayarak
ruha m utlak bir stnlk tanmak ve keza bilgiyi ruhun
artlmas kouluna balayarak bu yetenee ulam kim
selere kesin bir otorite ve kutsal metinleri serbeste yo
rum lama hakk vermek gerekecei eklindeki grleri
Batmlik inanlarnda da aynen tekrarlanm bulunuyor
du.
B. H in t n an lar
Gerek Araplar ve gerekse de slamiyet'i sonradan ka

bul eden dier Ortadou ve Asya lkelerinin insanlar;
daha slamiyet'ten ok nceleri bile H int dnce ve
inanlaryla iliki iinde bulunuyorlard. Ancak slami
yet'in douya doru yaylmasyla bu iliki ve iletiim
daha da younlamt. Dou lkelerinin ve H indistan'n
Bat blmlerinin, slamiyet'i benimsemeye balamasyla,
39 Copleston (bage) s. 79.
152
bu yrelerden slam m paratorluu'nun bakentine doru

geni ve etkili ilikiler de kuruldu. Bu ilikiler mal ve ser
vet akmnda olduu kadar kltrel alverite de nemli
boyutlara ulamt. Hatta m paratorluun ynetiminde
bile, giderek bu uzak lkelerin gelenekleri uygulama ala
n bulabiliyordu. zellikle eski Dalai Lama soyundan
gelen, Bermeki ailesinin, Abbasiler dneminde slam dev
letinin bavezirlik makamna kadar ykselmeleri40 bu
uygulamalar kurald olmaktan kararak devletin gele
neksel kurum lan haline getirdi. Doaldr ki bu tip uygu
lama ve davranlar ksa zaman sonra Hint inanlarnn
bazlarnn M slmanlar arasnda kabul edilmesine ya da
hi olmazsa tepki grmemesine yol at. te bu elverili
ortamda, kaynaklarndan birisi de Hint inanlar olan
Batnlik gelime olanana kavutu.
Batmliin, nemli lde etkisi altnda kald H int
inanlarndan birisi Brahmanlk inancyd. zellikle Ba-
tnliin ruhla ilgili fikirleri Brahmanizm'in ruh anlayna
benziyordu.41 Atman ismi verilen bireysel ruhun gerek
znde, Brahman ismiyle anlan evrensel ruhun bu lu n
duu ve bu iki ruhun zde olduuna inanlan Brahma
nizm 'de42 bu ilke (Tat Twam Asi) formlyle ifade edili
yor ve (Sen bu'sun) anlamna gelen bu formlle, "Birey
olan sen evrensel ilkeye benziyorsun" kural benimsenmi
oluyordu.43 Bu ilk ilkeden sonra da; bireysel ruhlarn be
denden bedene gemesi suretiyle varlklarn srdrdk

42 Renou (bage) s. 13.
43 Renou (bage) s. 13.
153
Yaar ahin Anl
lerinin onanmas olan "Tenash" ilkesi kabul ediliyordu.

te bu sregelen ruh g srecinde, bireyin agzll
brakmas ve fke ve cehalete yenik dmemesi gibi m e
ziyetlere ulamasyla, bireysel ruhlarnn evrensel ruha
ulaabilecei esas kabul olunuyordu.44 Evrenin, btny
le Brahman'n bir tecellisi olduu ve hibir vasf kabul
etmeyen ve kendisi mutlak olarak var olan Brahman'n
ise eitli ekillerde vcut bulduuna inanlan bu din; ite
bu inan ve dnce sistemiyle, sonradan, slamiyet'te
gl bir akm ve dnya gr olarak etkin bir nitelie
girecek olan tasavvuf dncesinin Vahdet-el Vcut kav
ramna kaynaklk etti.45 Aym grn, Batmliin evreni
bir btn olarak tek ve mutlak bir varla balayan d
nce sistemine kaynaklk ettii de phesizdir. Esasen
Batmliin, Tasavvuf dncesiyle paralellik gsteren bu
ruh gr, onun kendisini gerektiinde Tasavvuf d
ncesi arkasna saklamasna y ardm a olduu gibi, zel
likle slamiyet'i kendi ulusal ve eski inanlarna uygun
grdkleri iin Tasavvuf yoluyla benimsemi Trklerin46
Batmlik propagandasm a kolayca kanmas gibi durum la
ra da yol amtr.
Batnlik dncesine kaynaklk eden Hint inanla
rndan bir dieri de Budizm inancyd. Aslnda Brahman
la bir tepki olarak doan Budizm, slam kltrn ge
ni lde etkileyen dnce sistemlerinden bata gele
niydi.47
44 Renou (bage) s. 62, 63.

45 Kumeyr (bage) s. 62.
46 Ocak, Bektailik (bage) s. 23,24.
47 Ocak, Bektailik (bage) s. 8, 9.
154
ki byk akm halinde beliren Budizm, Eski Budizm

adyla anlan Himayana (Kk Gemi) akmyla bireyleri
dnya zdraplarm dan kurtarm a amacna hizmet eder
ken, Yeni Budizm adyla anlan M ahayana (Byk Gemi)
akmyla da btn insanl aclardan kurtarm a amacma
hizmet ettiini savunuyordu.48 Buddha'ya gre; bir vcut
tan dierine akan devaml bir ruh yoktu. Devam eden
benlik adnda da bir ey yoktu. "Mevcut olan bir ey var
sa, o da daima vcut bulm a keyfiyetidir. Ve kurtulu, bu
vcut bulm a hadisesinin tadil edilmesidir. Gze, m ev
cutmu ve devam ediyormu gibi grnen bilcmle eya,
yalnz, birbirini takip eden ve bir nceki kendisinden son
ra gelenin vcuda gelmesine sebep olan bir fenomenler
zincirinden baka bir ey deildir... Hayat biterken uu
run en son n diye gsterebileceimiz bir an vardr. Fa
kat bunu hemen takip eden dier an daha vardr ki o da
uurun, yeni bir vcutta yeni bir hayata balad andr.49
Bu bakmdan; son ve kesin kurtulua ulaabilmek iin
bireyin kendisini bu oluum dan kurtarmas, yani tm
acy douran isteklerden ve var olmak iradesinden ko
parmas gerekmektedir. nk zdrabn kayna istemek
ve arzu etmektir. nsan btn arzu ve isteklerden kurtul
duktan sonra artk zdraplardan da kurtulm u olur. N i
tekim Buddha kurtulua, 'snmek' anlamna gelen N ir
vana diyordu. Bu snmek ise... "Hayat snmesi deil,
kozmik atein, btn azap ve zdrap leminin snmesiy-
di."50
48 Ruben (bage) s. 6.
155
Yaar ahin Anl
te kendisini bu ilkelere gre yetitiren ve bu aama

ya varmak iin gerekli olan almalar ve abalar ieren
yogay yapan kimseler, ileride Buddha olabilecek, "nsan
ve fakat insanst nitelikleri tayan" varlklard.51 Esasen
Budizm'de tanrlar da, yeryzndeki yogiler gibiydiler.
Bunlar aklmzn alamayaca kadar uzun bir sreden
beri yoga yapan yogilerdi. Yani Budist yogi, bir tanrnn
eriebilecei btn aamalara eriebilme ve Tann'nm ya
amakta olduu gk tabakasna eit bir tabakaya yksel
me gcne sahip bulunm aktayd.52 Kukusuz ki bu say
lan niteliklere sahip ve Buddha olmasa bile Buddha olabi
lecek yetenek ve nitelikte bulunan yogi, yeryzndeki
insanlar ve zellikle mritleri zerindeki saygnlk ve
otoritesi tartma kabul etmez bir durum da bulunuyordu.
Kendisi, Tanr g ve kuvvetinde kabul edilen, henz
Buddha olmam nderin yani M aitreya'nn53 bu zellii,
onun saygnln kutsal bir hle getirdii gibi, emirlerinin
de derhal yerine getirilmesi gereken kutsal bildiriler ola
rak alglanmasna neden oluyordu.
te Budizm'in bu isel bilge yani Maitreya anlay,
ilerde Batnlik inanlarndaki imam otoritesine bir rnek
oluturduu gibi, ruh gnn reddedilmesi de soydan
geldii ileri srlen stnlklerin kabul edilmemesi ve
dolaysyla da imamn, Ali soyundan olan kimseler ara
sndan seilme zorunluluunun bulunmamas anlaynn
domasna neden olmutu.

156
Dier taraftan Budizm'de, kalc grnen eylerin

gerekte geici olduklar... her balangcn bir yerde son
anlamma geldii kabul edildiinden;54 mutlak bilginin d
grnte deil, fakat ancak belli bir yetenek ve aamaya
ulam insanlarca sezilebilen, gizemli zde sakl olduu
da benimsenmi bulunuyordu.
C. ran n an lar
H indistan'a ait inanlarn olduu gibi; ran kkenli

inanlar da zamanla slam dnyasnda etkin roller oyna
maya baladlar. Esasen slam m paratorluu'nun m erke
zi olan Arabistan bile, daha 240 yllarndan beri, ranllar
ve onlarn inanlaryla tanm bulunuyordu.55 Ama ne
var ki, slam m paratorluu'nun genileyip snrlarn ran
lkesini de kapsayacak ekilde bytm esinden sonra,
ran ulusuna zg inan ve geleneklerin slam zerindeki
etkisi daha ak ve iddetli bir ekilde grlmeye balan
d.
slam toplum unu ve dolaysyla da bu toplum da m u
halefet halinde bulunan aykr inan gruplarm etkileyen
ran kaynakl inanlar, balca; Zerdtlk ve Maniheizm
olarak incelenebilir. Esasen birbirinden etkilenmi bulu
nan bu iki inan; ortaya koyduklar ilkelerle Banlik d
ncesine kaynaklk ettikleri gibi; Batnliin yaylp g
lenmesinde de yararl bir rol oynamlardr.
54 Balaramamoorty (bage) s. 44.

157
a. Zerdtlk nanc
Zerdtlk ya da Zerdtilik olarak bilinen ran dini
nin kurucusu olan Zerdt'n M.. VII. veya VI. yzyl
larda yaad sanlmaktadr. nceleri szl geleneklerle
yaatlan bu dine ait kurallar, ancak M.S. III. yzyla do
ru "Avesta" isimli kutsal kitaplarda toplanarak bir araya
getirildiler.56
Bu dinin aklamalarna gre evren, nur ve karanlk
olarak betimlenen iki gcn karmndan olumaktayd.
te bu iki ayr ve birbirine zt gcn atmas yaamn
anlamn ve amacn simgeliyordu. N ur'un karanla s
tn gelmesine kadar srecek olan bu atmada, insanla
rn kurtuluu ise N ur tarafn tutmakla elde edilebilirdi.
te bunun iindir ki; Zerdt dini Allah'a ibadet ve ey
tana yz evrilmesi esasna dayanan bir tapm biimiydi.
Zerdt inancna gre iyiliin simgesi olan Ahura-
Mazda, gkte gne ve yerde de ate ile belirlendii iin
bu din katlanlarna gre en kutsal eyler gne ve ate
idi. nk her ikisi de aydnlk ve nurun kaynan olu
turuyorlard. Ktlk glerinin sahibi olan Ehrimen'in
simgesi ise karanlkt. Aslnda hem Ahura-M azda ve hem
de Ehrimen Allah'n yaratc kudretinin eseriydi. Ama
insann grevi; evrende, Ahura-M azda'nn karanlk g
lerinin sahibi olan Ehrimen'i yenmesini ve bu atmann
galibi olarak btn evrenin N ur'a kavumasm salamak
t. Bu bakmdan bu dinin aments "Ahura-M azda'ya
taparm. Zerdt dinine smsk sarlrm. Doru dn
56 Challaye (bage) s. 100,101.
158
Haan Sabbal ve Alamut Terr
ceye, doru sze ve doru ie bal kalrm" eklindeki

duada57 ifadesini buluyordu.
nsanlar iyilik ve drstl aramaya ynelten bu
dinin kaynanda; "Gayet insani bir ncecilik, kurtulu ve
yenileme tarafls olmak, aym k ve temizlik kaygs
kanl kurbanlara kar aym rpertili nefret, btn canlla
ra kar ayn sayg" vard.58 Zerdtln insann yaam
daki grevlerini yerine getirebilmesi iin vcudunu geli
tirmesi, bunun iin iyi beslenmesi ve soyunu devam etti
rebilmek iin de iyi soydan dindar bir kadnla evlenmesi,
ocuk sahibi olmas, perhiz ve tapma deil, fakat alma
ve aile birlii iinde geen m utlu bir yaama nem ver
mesi gerektii eklindeki ilkeleri59 yalnz Mslmanlkta
deil, fakat btn dier dinler zerinde de etkili olmu ve
m m inlerin ibadete daha scak bir ekilde yaklamalarna
frsat yaratmtr. Nitekim X. yzyldan itibaren, zellikle
slam m paratorluu'nun dou yrelerinde, Zerdt di
ninin etkisiyle, tpk Zerdt lhileri olan Gata'larm te
rennm srasnda olduu gibi, camilerde hafzlarn ko
rolar halinde lhiler okumas deti yerlemi ve bu uygu
lama slam lkelerinde hzla yaylarak60 slam tapnakla
rndaki ibadetlerin daha bir cokulu olmasma olanak sa
lamt.
te Zerdtlk inanlarnn bu evrensel yayl, do
al olarak slam iindeki btn mezheplerle birlikte Ba-
tnlii de etkilemekte gecikmemiti. H atta Zerdtlk

58 Challage (bage) s. 105.
159
Yaar ahin Anl
inanlarnn slam' etkilemesindeki bu younluk baz

slam bilginlerinin Zerdlk yani Mecusiliin Batniye
mezhebinin balca kayna olduu grn benimse
melerine de neden oluyordu.61 Gerekten de Batmlik t
myle Zerdtlk inancndan esinlenmi olmasa bile,
yzeysel bir incelemede byle bir izlenim uyandrabilecek
kadar Zerdtlk inancndan motifler tamaktayd. Nite
kim yeryznn er bin yllk aralklarla tekrarlanan
dnemlerle yenilenen bir yaam srecinde olduu ve her
dnemin sonunda Zerdt'n yeniden yeryzne gelerek
iyiliin saltanatn kurduu eklindeki Mecusi inanlar;
Batnliin, kutsal imamn egemenlik dnemleri ve bu
dnemlerin sonunu belirleyen "Kyamet Bayram" inan
larna kaynaklk etmiti.62 Batnliin "mam" inanc ol
duu kadar "Fedailik" kurum lan da Zerdtlk'ten esin
lenen kurum lardan dierlerini oluturuyordu. Keza yine;
smail fedailerinin bellerine baladklar kuaklarn Zer-
dtlk'te genlere erginlemelerinde rahiplerce taklan
kemerlerle63 ilgili olduklar da kukusuz bulunuyordu.
b. Matiheizm nanc
M aniheizm'in kurucusu olan Mani, M.S. 215-216 yl
larnda Babil'de domutu. Etkisinde kald Zerdtll
ve Hristiyanl birletirerek yeni bir din kurmay tasarl
yor ve bu konuda almalar yapyordu. Bir ara Hindis
tan'a giderek oradaki inanlar da inceledikten sonra ye
61 M ansur (bage) s. 21.

62 Zerdt (bage) s. 33, 40.
63 Zerdt (bage) s. 38.
160
niden ran'a dnerek, Allah'n kendisine verdii emri

yerine getirmek iin, yeni kurduu dinin ilkelerini yay
maya balad. Ancak ne var ki oluturduu bu yeni din,
zellikle Zerdt dinine m ensup rahiplerce byk tepkiy
le karland. Ve onlarn etkisinde kalan Kral I. Behram
tarafndan yakalattrlan Mani yine M.S. 276 ylnda, deri
si yzlm ek suretiyle idam olundu.
Maniheizm; Zerdtlk, Hristiyanlk, Budizm ve di
er Hint dinlerinin elerini de tayan bir dindi.64 Bu
inanca gre evren bir yanda iyilik ve k yani ruh, dier
tarafta da ktlk ve karanlk yani beden olmak zere iki
zt eden m eydana gelmekteydi. Yani evren, iyi ile k
tnn bir karmyd. te yandan evren gibi insan da ruh
ve beden olarak byle bir iyi ve kt karmdan olumu
bulunuyordu. O nun iin hem evrenin ve hem de insann
kurtuluu; varlklarnda mevcut bulunan bu ktlkler
den temizlenmelerine balyd.65 Bu temizlie kavuabil
mek iin ise; M ani'nin koyduu kurallara uymak ve
O 'nun nerdii ibadetleri yapmak gerekiyordu.
Mani dinine gre ibadet; k kayna olan gne ve
aya dua etmek, vaftiz olmak ve ayn dine mensup bulu
nan kardelerle bir arada yaamakt. Temiz olmak; ehve
ti brakmak, et yememek, arap imemek, evlenmemek,
her eyden el-etek ekmek, her gn birka kez namaz
klmak ve ayda yedi gn de oru tutm aktan ibaretti.
M aniheizm inancna gre; M ani'nin kendisi Hz.
sa'nn haber verdii Ruh-l Kuds idi. O nun mritleri

161
Yaar ahin Anl
de cennetlikler ve mminler olmak zere iki ble ayr

lyordu. Cennetlikler; hi evlenmeyen, arap imeyen,
balktan baka et yemeyen ve dince stn saylan kimse
lerdi. Mminler ise; tamah ve yalanclk etmemek dnda
normal bir hayat sren din mensuplarydlar. Ama dini
sfatlar ve dereceleri ne olursa olsun, Mani'nin koyduu
dine inananlarn m utlaka yapmalar gereken ey; zulmeti
k ve nura evirecek olan o byk savaa kalmak ve
bunun iin de bedenin hapsinde bulunan ruhu kurtarm ak
iin almakt.
nk hayatn amac ya da insanln ve Evren'in
son hedefi, btn ruhlarn ge kp a kavumasyd.
Esasen bu herkesin ve her eyin kurtuluu olan temel
ama; Dnya'm n da sonu demek olan n u r iinde kaybol
makt.
c. M azdak nanc
Mazdak ya da Mezdek dini olarak isimlendirilen
inan sistemi geni lde M aniheizm'in etkisinde kalm
bulunan bir dindi. M.S. V. yzylda M ani'nin mritlerin
den Mazdek ya da H urrakn olu Zardu tarafndan
kurulduuna inanlan66 bu din; ran'da Kvz isimli kra
ln saltanat srasmda yayld.
Bu inanca gre, insanlarn m utlu olmas iin arasn
daki btn geimsizliklerin ve kskanlklarn ortadan
kaldrlmas gerekiyordu. Bu bakm dan btn kskanlk
ve geimsizliklerin kayna olan kadnlarn, eyalarn,
zel mlkiyete konu olmaktan karlmas artt. Onun
66 Guidi (bage) C. 8.
162
iin M azdak inancna gre; mallarda ortaklk kesin bir

ilke olarak kabul edilmiti.
nceleri ran'da Tebriz ehri civarmda balayan bu
hareket, Kral KvzTn da bu dini kabul etmesiyle ksa
zam anda yaygnlk kazand. Ancak ne var ki bu propa
gandann etkisiyle, halkn soylulann mallarm yama
etmeye kalkmas ve kadnlarn karlmaya balanmas
zerine bu dinin mensuplarna kar toplum da byk bir
tepki olumakta gecikmedi. Ve sonunda Kral KvzTn da
M azdaklara kar tavr alp bu dinden kmas zerine bu
topluluk byk bir katliama urayarak yok edildi.
d. Mithra nanc
Mithra, Ik ve Adalet Tanrs'yd. nanca gre, btn
canl varlklar M ithra'nn kurban ettii bir boann ka
nndan yaratlmlard. Onun iin bu dine gre boa kut
sal saylyordu. Tanr ile insanlar arasndaki iletiimi de
Mithra salyordu. Mithra ruhlarn kurtarcsyd.
Mithra dinine girmek iin; temizlik ve arnma tren
lerinden gemek gerekiyordu. Bu tren hem dnya ve
hem de ahirette insanlara m utluluk salayan bir tlsm
durum undayd. Birtakm srl ayinler ve gizli ibadetler
eklinde yaplan trenlerden sonra girilen bu dinin m en
suplar; birbirlerinin kardei saylr ve din nderlerine de
Baba ve byk ndere ise Babalarm Babas unvan veri
lirdi.67
ran kkenli dinler; slam felsefesinin kaynan olu
turan dnce ve inan sistemlerinin en nemlilerinden
67 Challage (bage) s. 106,107.
163
Yaar ahin Anl
olduu gibi, Batmlik dncesinin doum u ve gelime

sine de nemli katklar olan inan sistemleriydi. Zerdt-
lk'teki A hura-M azda'nn son bir mcadele iin yery
zne inerek ktlk kayna olan Ehrimen'le savap onui
yenerek yok edecei inancnn, kyamet gnne yakn,
M ehdi'nin sakland gayp lkesinden geri dnerek kt
lkleri ortadan kaldracana ilikin inanca dayanak ol
mas gibi, yine Zerdtlk ve Maniheizm'deki, iyi ile ki.
tnn savanda, iyi uruna savaa katlmak gerektii-
ilkesi, yaama bir anlam veriyor ve inan iin savamak
azmini glendirerek mezhepleri iin savaan Batnler'e
tarihsel bir destek oluturuyordu. Keza Mithra ve Meni- v
heizm dinlerinde, kurtulu ve dini yceli iin ngrlen '
kardelik toplantlar, kendilerinden sonra gelen din ve;,;,
mezheplere rgtlenme konusunda rneklik ediyor ve
yine; M aniheizm'in kabul ettii ve savunduu tenash
(ruh g) ve iyi ruhlarn tanrsal varlkla birleerek m ut
lak m utlulua eriecei ve buna karlk kt ruhlarn da
azap ekecei inanc, Batnliin kabul edip propaganda
esi olarak kulland balca ilkeleri arasnda bulunu
yordu.
V
D . G izem D in leri ve D ion ysos n an c
Byk skender'in yapm olduu fetih seferleriyle,

klasik Yunan inanlar btn nasya ve dou dnyasma
yaylm ve bu inanlarn yerli inan ve geleneklerle kay
namas da sonuta Hellenizm denilen yeni bir uygarln
domasna yol amt. Zamanla kendisi de Hellenistik
kltrn etkisinde kalm bulunan Roma mparatorlu-
u'nun egemenliine giren bu yrelerde, Hellenistik kl
164
tr, canl bir ekilde etkisini srdregelmiti. Bu bakm

dan, daha slamiyet'in domasndan ok nce, imdi s
lam m paratorluu ya da Seluklu Devleti'nin snrlar
iinde bulunan lkelerde Hellenistik inan ve kltr etkin
durum dayd.
Daha nce de vurgulanm olduu zere; Hellenistik
uygarln elerinden birini de Gizem Dinleri oluturu
yordu. Doulu inanlarla Yunan inanlarnn karp kay
namasyla ortaya kan bu dinler, eski ilkel doa dinleri
nin olduu kadar Homeros ve Hesiodos tarafndan sis
temletirilen Hellenlerin resmi polis dinlerinin ilkelerine
de kar bir yapya sahiptiler. Kybele, Bacchus, Cer es, sis
ve Mithras isimleriyle sralanabilecek olan bu dinler; polis
dinlerinin aksine, mritlerini lm sonrasnn korku ya
da bilinmezliklerinden kurtarm a ve insanlar bireysel
m utlulua kavuturma ilevini yerine getiriyorlard. Bu
dinler, insanlara hem yaarken ve hem de teki dnyada
huzur ve esenlik vaat etmekteydiler. Temel ilkeleri; ileli
bir yaam srdkten sonra len, bir sre geince yeniden
doan ve bu yeniden douun cokusuyla en yce m utlu
luklara eren bir Tanr'nm yazgsn kendi mritleriyle
paylatrmak olan Hellenist dinler; tpk bu Tanr gibi
davranabilen inananlarna evrensel ve kutsal gizemlerini
aklamakla onlara gerek m utluluu salyorlard. Bu
dinlerin ortak yanlar ise; insan ruh ve m addeden oluan
ya da iyilik ve ktlkle ykl bir varlk eklinde kabul
ediyor olmalaryd. te bu bakmdan Gizem Dinleri'nin
ilkelerine gre; yaamn temel amac, bu iki kart nitelik
ten iyi ve yce olan manevi varl yceltmek ve ktle
eilimli m addeden oluan bedeni ilevsiz klmak eklinde
165
Yaar ahin Anl
zetlenebiliyordu. nk insan ancak bu yolla iyi ve yce

olana ulaabilir ve beden iinde zdrapl bir tutsak yaa
m srdren ruhunu bylece zgrle kavuturabilirdi.
Ruhun zgrlne kavumas ise; onun tanrsalla birle-
erek sonsuz, yetkin ve dingin bir hale ulamas demekti.
Bunun iin ise, pk dinin tanrs gibi, ileli bir yaamla
bedensel zevklerden uzak durarak temiz bir mr sr
mek, her trl istekten vazgeerek btn aclarn nedeni
olan tutkular yok etmek, ayn dinin katlanlar olan ve
kendilerine gl bir kardelik duygusuyla bal bulu
nulmas gereken dier mminlere iten bir sevgiyle sar
larak onlar iin gerektiinde en byk vazgeileri kabul
etmek, din ve Tanr uruna kendini kurban etmekten e
kinmemek gerekiyordu. nk bylece srdrlen bir
yaam sonunda kaybedilen imdiye kar, tpk dinin tan
rs gibi manevi bir yeniden doua kavuulacak ve bu
yeni doula Tanr'yla birlikte olmann stn saltanat
srlecekti. Bu ise dnyada ve ahirette m utlulua ka
vum ak ya da sonsuz kurtulua ulamak demekti.
Yunanllarn, Olympos tanrlarnn maceralarnn an
latld mitologyalar, antik polislerin ortadan kalkmasy
la unutulup gitmi ve yalnzca klasik Yunan eserlerinin
konularn ssleyen ykler olarak kalmt. Esasen eski
Yunan toplum unun soylu kesiminin yaantlarna uygun
ve onlarn vglerinin yapld bu mitler, toplumu de
rinden etkilemi olan eski halk inanlarnn ve doa din
lerinin yerini hibir zam an alamamlard. Onun iindir ki
Olympos tanrlarnn yklerinin unutulm alarna ya da
dinsel niteliklerini yitirmelerine karn bu doa dinlerine
ait gelenekler Yunan uygarlndan sonra ortaya kan
166
dier uygarlklar da etkilemeye devam etti. yle ki, ya

amakta olan bu halk inanlar, nasya ve dou uluslar
nn inanlarnn evrimlemesinde byk rol oynad. Da
has bu inanlar Hristiyanln baz inanlarna rnek
oluturduklar gibi slamiyet'i de belli llerde etki al
tnda brakt. Ve zellikle M slmanln Snni kesimi
dnda kalan mezhep ve inanlar zerinde nemli katk
lar oldu.
Klasik Yunan halk inanlarnn slamiyet zerinde en
fazla etkin olanlar ise Dionysos Tann'yla ilgili bulunanla
ryd. Aslmda Dionysos Tanr'ya dein inanlar ve m it
ler, daha Yunanllarn tarih sahnesine kmalarndan ok
nce, nasya ve Anadolu yrelerinde yaam olan halk
larn dinsel retilerinden kaynaklanyordu. rnein
A nadolu'nun en eski tanras Kybele'nin, sevgilisi At-
tis'le olan ilikileri olduu gibi, Tanra N ana'nm Adonis
ya da Tammuz'la olan ak sylentileri ve hatta Msr tan
rlar sis ile Osiris'in sevgilerine ilikin mitler hep Diony
sos Tanr'ya ait inanlarn dank gzelerini oluturuyor
lard. Ama btn bu efsaneler zamanla, Yunan uygarl
nn etkiledii yrelerdeki halklarn kltr potalarnda
kaynatrlarak, yeni bir alglayla Dionysos mitosu ek
linde yklendirilmiti. Bu efsane ve inanlar daha son
raki yzyllar iinde de yine Yunan uygarlnn salad
bir mantk izgisi iinde en eski gizem dinlerinden biri
haline getirildi. Ve yle ki Dionysos tapmlar, bir yerde,
btn gizem dinlerinin kaynakland bir inanlar toplu
luu haline geldi. Geri bu dinin temel eleri kendisin
den ok nce var olan baz Msr inanlarnda da yer al
yordu. Ama ne var ki bu inanlara Yunan uygarlnn
167
Yaar ahin Anl
hazrlad alglaylarla katlan sylem, ona iirsel bir tat

da vermiti. te bu iirsel anlatmlarla glenen Dionysos
sylenceleri; ona tm gizem dinlerinin kk ald bereket
li bir dourganlk salamt. yle ki, Dionysos inanc
trl alglaylar iinde ya da eitli isimler altnda da
olsa yzyllar boyunca yaamaya devam ettii gibi, ken-
dinen sonra ortaya kan btn gizem dinlerine de esin
kayna oldu. Ama daha nemlisi, Dionysos inan ve sy
lencesinin tek tanrl dinlere bile etkili bir e ekline gir
mi bulunmasyd. yle ki; inanlarnn giderek Ortodoks
bir durgunlua dtn gren tek tanrl dinlerin m
minleri, yeni bir atlm iin gerekli olan cokuyu onun
hibir zaman unutulm ayan sylemlerinde aryorlard.
nk Dionysos Tanr sylencesi ve bu sylenceye
ilikin inanlar, yalnzca dinsel ynleriyle deil, fakat ku
rulu ve banaz dzenlere bakaldrmay da ieren birey
sel bir kurtulu um udu vaat etmekte olmalaryla da z
gndler. Dionysos inanlar tarihsel ilevini yerine ge
tirmede kulland cokulu gcn, nerdii inancn ay
rntlarndan ok, devrimci syleminden alyordu.
Efsaneye gre: Batanr Zeus, Semele isimli bir kad
na k olmu, onu gebe brakm. Zeus, aklarnn de
vam ettii sre iinde Semele'nin yanma hep deiik kim
lik ve ekillere brnerek giriyor ve kendisini tanrsal
nitelikleriyle gstermiyordu. Fakat Semele, onu bir Tanr
olarak da grmek isteyince, sevgilisinin hatrn krama-
yarak bir gn gerek ekliyle ortaya kt. te o zaman
zavall Semele, bu yldrmlarn korkun tanrsnn heybet
ve imekleri karsnda yanarak kl oluverdi. Semele
yanarken, gebe bulunduu ocuunu da drm ve
168
henz doum zaman gelmemi bulanan bebek de yeni

bir ana rahmine m uhta hale gelmiti. Semele'nin lm
ne zlen Zeus, ocuu yaatabilmek iin kendi baldrm
yararak bebei orada saklad. Ve dokuz ay sonra da onu
baldrndan kararak yeniden ve salkl olarak dnyaya
getirdi. te bu ocuk sonradan arap Tanrs olacak olan
Dionysos'tu. Bir kere anasndan ve bir kere de babasndan
olmak zere iki kere dnyaya gelmi olduu iin ona iki
kere dom u anlamnda olan Zagreus imi verilmiti.
"Dionysos'un doum ve lm efsanesi, ilkin btn
bitkilerin esrarl hayat, daha sonra asmann bymesi,
zm olmas, babozum unun trl evreleri ve arabn
insanda dourduu deiik ve kark haller karsnda
insanlarn vard birok ilkel fikirlerden dom utu."68
O nun hayat tpk bir asmann serveni gibiydi. O nun iin
btn bitkilerin ortak kaderi, asma ve meyvesinde simge
lenerek, Dionysos Tanr'nm yaam efsanesi asmann ya
am serveniyle zdeletirildi. Nasl asma, ilkbaharda
gne ile topran birlemesinden sonra o lk ve nemli
iklimde dallarna doru yryen hayat suyuyla canllk
kazanyor ve tomurcuklanyorsa ve sonra da yaz sca
nn hararetiyle kavrularak verdii meyvelerini kklerin
den ald suyla olgunlatryor ve sonunda dallarndan
koparlan meyveleri ezilip, sklarak, kplere hapsedile
rek binbir eziyetle arap haline getiriliyorsa; tpk bunlar
gibi, Dionysos Tanr da yaama servenini ayn zorluklar
la srdrm t. nk o zm n ve arabn tanrsyd.
O nun iin de tpk Dionysos Tanr'nn yeniden domas
68 Euripides (bage) s. XIV (Sabahattin Eyubolu).
169
Yaar ahin Anl
gibi, arap da kart kanla birlikte, insanlarn dam arla

rna yeni bir hayat ve yeni bir canllk tayarak kendisini
iene g, m utluluk ve tanryla birlikte olmanm yceliini
veren bir iksir durum undayd. nk arap, hayatn z
olup yitmi olan canlln yeniden olumasm salayan
bir can suyu ve Dionysos Tanr'nm kanyd.
Sonradan Dionysos tapmmn bu ilkel ekli M.. 6
yy'da Orphik hareketiyle, daha ilenmi ve daha mistik
bir hale getirildi. Bu inan biimine gre; insan, benliin
de tanrsal yanlan da olan bir varlk olarak kabul edili
yordu. nsan ancak bu tanrsal yannn tm yle ortaya
karlmasyla gerek m utlulua erebilirdi. O nun tpk
Dionysos Tanr gibi, zdraplara katlanmas ve onun ek
tii aclar ekerek olgunlamas gerekiyordu. Bunun iin
de kendimizi; "Comak, tamak ve sevmek yoluyla temiz
lemek; ruhum uzdaki ilkel, kaba ve vahi kaynaklara
dnmek, tabiattan uzaklatran akl brakarak, tabiatla
birletiren lgnla (kendini kaybetmeye) ykselmek;
katk yani lml olan her eyden soyunmak; gnlk
dertlerimizi unutarak hayalimizle dnyann sonsuz ak
na, hudutsuz geleceine katlmak lazmd. Bylece insan,
ezel arabyla sarho olarak hayatn ve ruhunu, bedeni
aan hamleye, dnyay aydnlatan sezie terk etmi, d n
yalarn ve tanrlarn edebi cmbne girmi oluyordu.
Artk lm onlar iin aradklar saadete giden yeni bir
yoldu; o yolda da trl kalplara girerek yeniden yaaya
caklar ve nihayet deimez bir hale, ebedi bir genlie,
sonsuz bir sarholua ulaacaklard."69
69 Euripides (bage) s. XXII, XIII (Sabahattin Eyubolu).
170
Bu yeni Dionisyak gr70 kendisinden sonra gelen

hemen btn dinleri etkileyen bir inan sistemi yaratm
t. Kendini kaybederek, Tann'ya ulam ak ilkesi trl din
ve mezheplerde sk sk uygulanan bir ibadet ekli haline
geldi. Dionysos T ann'y simgeletiren arap: "Kainatta hi
durm adan devreden, ayn btnn iinde trl ekillere
giren hayat kudretini" ifade eden mistik bir kavram d u
rum una sokularak ilkel Dionysos kltnn sarholuk
kabal yumuatlm oldu. Bylece, Orphiklik bu haliy
le, dier dinlerin Ortodoks mezheplerinin de kolayca ka
bul edebilecekleri bir inan sistemi haline getirildi.
Ama ne var ki Dionysos inana, balangc ve douu
itibariyle devrimci ve anarik bir dnya grn ta
yordu. Esasen Dionysos dini, Olymposlu tanrlarn dinle
rine kar bir bakaldr niteliindeydi. Ve daha ok, soy
lu insanlarn yaay tarzlarna hitabeden Olympos inan
larna halkm kar kmasn ifade ediyordu. Bu bakm
dan Dionisyak grn, anarist nitelii hibir zaman
tamamyla ortadan kaldrlamad. Orphik gr Ortodoks
inanlara destek verirken, ilkel Dionysos inanc genelde
heteredoks dncelere heyecan salayan bir gr ol
makta devam etti. yle ki bu in a n an can dam ar olan
arap, bazen ruhunda orphik heyecanlan bir trl duya-
mayan, ermi zentilerine, aradklar kendinden geme
halini salayan bir ara hizmeti grrken; bazen ve ok
defa da tutucu ve banaz bir ortama direnen insanlarn
bir bakaldr simgesi olarak kullanld. zellikle, Batn
dnceye yatkn ozanlarn en nls olan mer Hay-
70 Halikam as Balks (bage), Dn Yaynlar, s. 13.
171
Yaar ahin Anl
yam 'n71 nihilerinde arap, Haan Sabbah'n hanerle

rinden daha gl bir silah durum undayd.
Dionysos dini olarak toplanan klasik Yunan inanlar,
slam dncesi ve felsefesini geni lde etkilemiti.
Esasen daha nce de belirtildii gibi, antik Onasya inan
larnn eski alardan beri hazrlam olduu elverili
ortam dolaysyla, gerek Dionisyak ve gerekse de Orphik
inanlar, slam devletlerinin snrlar iinde kalan lke
halklarna pek yabanc da bulunmuyorlard. Kald ki
Trk ve ranllar'm, Hindistan ve O rtaasya'dan nas-
ya'ya tadklar Hinduizm, Budizm ve amanizm'e ait
inanlar da, esasen hazr olan ortam, Dionisyak inanlara
daha da uygun hale getirmilerdi.
Bylece Dionysos Tanr'nm, insanlarn kurtuluu iin
katland ikence, nasl Hristiyanlk'ta Hz. sa'nn aym
nedenle ac ekme (Passion) kavramna kaynaklk ettiyse;
slam'n heteredoks mezheplerine de Kerbela ehitlerinin
ektikleri ac yoluyla girdi. "Maktel-i Hseyin" gibi me
tinlerin okunduu toplantlar giderek, "Taziye" ismini
alan trenler eklinde kurumlatlar.72 Mezheplerin kuytu
tekkeleri, Hristiyanln Katakomplarna dnd.
Ama, Dionysos tapmnn etkisi bununla da kalmad.
Bu kural tanmaz tanrnn mritleri olan Bakkhalar'n
lgn danslar eklinde sahnelenen tapnlar, yine Trk
ve ranllar'm, Tibet yaylalarndan bulup getirdikleri
oyunlarla birleerek, ikili ve sazl szl "semalar" olu
turdu.73 arabm verdii tatl ba dnmeleri iinde; insan

72 And, Oyun (bage) s. 113.
73 And, Oyun (bage) s. 115.
172
lar kendilerini tanrsal srlara daha ok yaklam duyum

sayarak, ruhlarnda dnyann efendilerine kar bakal
drmay baarabilecek gler vehmettiler.
Doaldr ki, M.. VI. yzylda baz sorunlar zme
ye yeten arap sarholuu, sa'nn dom asndan on yz
yl sonrasmm dev sorunlarn zmeye yetmiyordu. Top
lum devleip, aclar ve sorunlar byk boyutlara ulatk
a, insanlara daha kuvvetli uyuturucular gerekmeye ba
lad. zellikle baz ar inan gruplarnda; "Semalarn"
estetik ritimlerinin yerini, silahl birliklerin tren yr
yleri alrken, artk masumlam arap da, tahtn ha
haa brakarak, tapm aklardan meyhanelerin kuytu ke
lerine doru ekildi.
E. H k em a F elsefesi
Yeri geldike vurguland zere; slam'da dnce

ve felsefe hareketlerinin douunda olduu kadar bu h a
reketlerin gelimelerinde de klasik Hellen felsefelerinin
ok nemli etkisi olmutu. Ama Batnlik akmnn sistem
li bir dnce ya da inan biimi olarak ortaya kmasn
da bu etkinin vazgeilmezlii ok belirgin bir nitelikteydi.
Nitekim M.S. X. yzylda Basra kentinde kurularak faali
yet gsteren ve Batmliin dnsel dayanaklarn sistem
letiren, "hvn's Saf ve H llan'l Vef", yani "Temiz
lik Kardeleri ve Vefa Dostlar" isimli gizli demek, bilgi
kaynaklarn byk lde eski Hellen kltrne borlu
bulunuyordu. nsanlar banazlktan kurtarmak, bilim
anlayn ya da doa bilimlerine dayanan felsefeyi ege
men klarak toplum u esenlie karacak bir aydnlar ah
lak yaratmak iin tm dinleri, felsefe ve bilimle bada-
173
Yaar ahin And
hrm aya alan bu dernek; balca sylemlerini Hellen

felsefelerine dayandrmt. Son hedefi faaliyet gsterdii
lkelerde siyasal iktidar da ele geirmek olan bu dernek,
bu amac dolaysyla byk bir gizlilik iinde alyor ve
rgtlenmesi de, ayn nedenlerle, gizlilik ilkelerine uygun
bir nitelik gsteriyordu. te her biri ayr bir konu ieren
52 risalenin gizlice datlmasyla, dncelerini halka
ularm aya alan "hvn's Saf" grubunun bu al
malar, Batnliin dnsel temellerinden biri olan "H-
kema Felsefesi"ni oluturmutu.
hvn's Saf hareketi, slam inanlaryla felsefeyi
yourup uzlatrarak bir aydnlar ve sekinler ahlak ya
ratm ak suretiyle dinsel banazlk ya da ayrlklara son
vermeyi ve bylece zgrl temel alan bir toplum d
zeni kurmay amalyordu. yle ki bu demek, her trl
fikrin serbeste tartlabildii, doruluu kantlanmayan
dogmalara inanmann art olmad, pein hkm lerin
yadsnarak ilmin kutsand bir bilgi yuvas halindeydi.
H atta "Baka dnrlerde grlmeyen bir cesaretle do
ann btn mertebeleri arasnda srekli bir gelime ol
duunu" sylemekle, dine kart bir nevi evrimcilii bile
savunabiliyorlard. lkeye egemen olan siyasal gcn
benimsedii inanlara aykr bulunduu kukusuz bulu
nan bu sylemleri nedeniyle de dem ein btn alma
lar byk bir gizlilik iinde yrtlyordu.. Nitekim
dernek tarafmdan yaymlanan risalelerin datm nda
olduu gibi dem ek toplantlar da ayn gizlilik iinde
srdrlm ekteydi. Hatta bununla da yetinilmiyor, d em e
in i ilikilerinde de belli bir ya ve gvenirlilik usul
uygulanm ak suretiyle, yelerin dem ek srlarna ancak
174
belli aamalar iinde ve tedricen eriebilmelerine izin ve

riliyordu. Adaylk, nderlik, bilgelik ve ermilik aamala
rndan oluan bu yelik sralamalar, katlanlarn dem ek
teki konumlarm olduu kadar, bir insan olarak ulaabile
cekleri ruhsal olgunluk ya da tanrsalla iliki yaknln
da belirliyordu. nk son aamada, yelerin, dem ein
btn srlarna eriebilecekleri kabul edildii gibi, gere
in kavranmas ve en saf ya da en kesin bilginin bulun
duu melekler lemine ykselme ayrcaln elde edebi
lecekleri de kabul olunuyordu. te bu zgn inanlar
yaymakla; hvn's Saf hareketi, bir yandan ilerde geni
bir taraftar kitlesi bulacak olan Tasavvuf grne destek
verirken, dier yandan Batmliin dnsel kaynaklarna
bilimsel bir g de salyordu.74 Nitekim says elli ikiye
ulaan Resail hvn's Saf'nm birikimiyle byk bir eser
haline gelen bu almalar slam dnyasndaki Ortodoks
inanlara kar ansiklopedisi bir bakaldry balatrken,
devrimci Hkema Felsefesi'nin de balca kaynan olu
turdu.
Hkem a Felsefesi; matematikte Pythagoras'a, m an
tkta Aristoteles'e, metafizikte Platon'a, ahlakta Sokra-
tes'e, din felsefesinde Frbi'ye balanm bulunuyordu.75
Bu felsefe ahlak anlayn aym zam anda Hint edebiyat
nn nl Kelile ve Dimne'sinde yklenen ilkelere de d a
yandrmt. Bu bakm dan sz konusu felsefe uzlatrc
bir nitelik gsteriyordu. Ancak btn bunlara karm H
kema Felsefesi'nin temel ald esas fikir hareketi, M..

75 lken, Felsefe (bage) s. 43.
175
Yaar ahin Anl
203-270 yllar arasnda yaayan Msrl Plotinus'un kur

duu Yeni-Platonculuk akmnn savunduu dnceler
di. Zaten Yeni-Platonculuk Okulu da eski Hellen felsefe
leri ile Msr, Hint ve ran inanlarndan etkilenmi bir
fikir hareketi durum undayd.
Yeni-Platonculuk; her trl maddecilii reddeden bir
kar k hareketi olarak grnmekteydi. Plotinus'a g
re; insan ruh ve m addeden olumu bir varlkt. Bu varlk
ta stn durum da olan taraf ise ruhtu. nk ruh; bede
ne ekil veren, onu ayakta tutan, bedene her trl deer
ve gzellii salayan bir tzd. Bedenin lml olmasma
karlk ruh lmszd. Ama Ruh da yalnzca bireysel
ruhtan ibaret deildi. Bireysel ruh dnda bir de Evrensel
Ruh bulunuyordu. Bireysel ruhlar, Evrensel Ruh'un dal
lar gibiydiler. Ne var ki; Evren iinde ruhsal lemden
baka lemler de vard. Bu lemlerden biri de deler Ale-
m i'ydi. deler ise ruhun ulamaya alt ruhlar st bir
kademeydi. Ruhun iyi ve gzele duyduu eilim ise de
ler lemi'ne duyduu kavuma arzusuydu.
Plotinus'a gre; ideler ncesiz ve sonrasz olduklar
gibi ayn ekilde zam an d kavramlard. Onlarn var
olabilmeleri iin dnlm eleri gerekiyordu. te ideleri
var eden bu dnce sjesi ise Nous olarak isimlendirili
yordu. Ama N ous'da Evrensel olutaki son basamak de
ildi. N ous'un stndeki merhalede Tanr vard.
Tanr: Bir olandr. O, tam anlamyla bilinemeyecei
gibi tam olarak anlatlamaz da. Tanr hakknda sylenebi
lecek tek ey: O 'nun kendi bana varlk olduu ve her
eyin O 'ndan ortaya k gereidir.
176
Btn bu anlatlanlarla aklanm olduu gibi, tm

varlklar; Tanr, Nous ve deler lemi, Ruhlar lemi ile
gelip geici Eyalar lemi'nden oluurlar. Tanr, tpk
n kayna olan Gne gibidir. Btn varln kayna
O 'dur.
Varlklar dzeninin en alt katndaki maddesel varl
iinde yaayan insan cisimler lemini duyum ve alglarla,
ruh alann kendisini alglamakla, ideler lemini de akl
gzyle bakarak bilebilir. nsann Tanr'y bilebilmesi iin
ise mistik bilgiden yararlanmas gerekir. Gerek ve m ut
lak bilgi, insann kendisinin Tanr'yla bir olduunu d u
yumsamasdr. Tanr, insanm bilincini yitirip kendi dna
kt ula anlarnda ve sevgi yoluyla bilinebilir. nk
bu durum da ruh, kendini bedenden kurtard iin Tan-
r'yla birletiini duyum sar. Tanrsal bilmek ancak vecd
haliyle olanakldr.76
Plotinus'a gre yaradl; "Bir 01an"nm oalmasyla
oluan bir gerekliktir. Bu oalma ise; "Bir"in kendisini
seyretmesiyle balayan "Sudur" olayyla meydana gelir.77
Sudur; olup bitmekle kalmayan, fakat yaylarak devam
eden bir sretir. Sudur devam ettii sre iinde birbirin
den daha aa dzeyde olan oluumlar var eder. Byle
likle; "Bir"den, dnce ve sevgiden ibaret olan "Nous"
ve onun dnm e yeteneiyle de deler lemi oluur.
Nous ayn zamanda, tm varl kapsayacak olan, Evren
sel Ruh'un yaylmasn da gerekletirir. Evrensel Ruh ise,
z varlklar halinde bulunan kiisel ruhlar oluturur. Bu
76 Aster (bage) s. 286. .

77 Copleston, Hellenizm (bage) s. 79, 90.
177
Yaar ahin Anl
zvarlklar, Nous ile M adde arasndaki bir konumda

bulunurlar. Onun iin m adde de zvarlklardan kar.
Tam ve tek olandan m addeye kadar uzanan tm varlk
lar; aklanan altlk ve stlk ilikileri iinde, fakat yine
de bir btn eklinde oluurlar. Yaam zinciri Bir'den
balayarak maddeye ulaarak tamamlanr.
Yeni-Platonculuk sylemine gre: Madde, varlklarn
en alt katmannda ve yoklukla snrda olan bir oluum
du. O nun iindir ki beden, ruh iin bir hapis ve bir kafes
durum undayd. Bu bakmdan ruhun kurtulu ve m utlu
luu, bedene ilikin zevklerden soyutlanmasna balyd.
Kurtulu; ruhu, "Bir" ile kaynaran vecd yani kendinden
geme durum uyla gerekleebilirdi. nk vecd srasn
da, "zaman durur, hafza boalr ve his dnyas, batan
Gne nnde kaybolan srngenler gibi gzden silinir
di."78 Bu ise yaradln Tanr'dan maddeye doru akan
srecini duyumsayarak, ayn yolu bireysel kurtulu iin
kullanmakla salanabilirdi. Tm bireysel ruhlar, zaten,
Evrensel Ruh'la balantl olduklar iin; bu ula aka
olanaklyd. Ama bu yolu kullanarak sz edilen olaa
nst aamaya varabilmek iin, yalnzca ibadet etmek
yeterli deildi. Bu kavuu iin dnyalk her eyden yz
evirmek ve mutlak bir vazgei iinde bulunularak
maddeyle tm ilikilerin kesilmesine allmak gereki
yordu.
te Hkema Felsefesi de; Plotinus'un bu grlerine
kout bir anlay benimsemiti. Bu felsefeye gre; yaratc
g etken ve edilgen yeteneklere sahip olan tek bir varlk
178
t. Hkema Felsefesi bu tek gc; "Akl- Kl" olarak isim

lendiriyordu. Ve bu reti; "Akl- Kl"den doal ve zo
runlu olarak istence bal olmadan, edilgen g niteliin
deki "Nefs-i Kl", yani "Evrensel Ruh"un doduunu ve
bylece bu iki gcn her an ortaya kan ve deimesine
karm her zaman var olan "lem" i oluturduunu kabul
ediyordu.79
Hkema Felsefesi'ne gre: "Heykel-i lem, Hdis-i
Kadim"di. Yani; yaradlmlar, ilksiz ve sonsuz idiler.
nsan ise; yaratc gcn etken ve edilgen yeteneklerinden
"gkler ve unsurlar lemine, onlarn birlemesinden de
canszlar, bitkiler ve sonra da canllar lemine gelmi;
babasnn ve annesinin yedii, itii bitki ve canllardan
baba beline ve ana rahmine meni olmu, babayla anann
birlemesinden bu leme domutu. lmden sonra da
ceset olarak gene m fredat lemine yani btn olutu
ran paralarn bulunduu leme dnecek ve maddi lem
deki dank haline girecekti. Hayatta iken olgunlua
erimeyenler, yaadklar srada karakter bakmndan
kendisine benzedikleri ve davranlar itibariyle andrdk
lar ve ilerinde stn sfata sahip olan varla; canllar,
bitkiler ve canszlar lemindeki kendisine yakn bir yara
tk ekline brnecek; olgunlua eriene dek devre de
cekti. Olgunlua ulaansa; mna lemine aacak, kemal
sahiplerinden grnecekti."80 Grld zere, aa
yukar, Yeni-Platonculuk okulunun kabul ettii ilkelerin
bir yinelenmesi durum unda olan Hkema Felsefesiyle,
79 Glpnarh, iilik, s. 140.

80 Glpnarh, iilik, s. 141.
179
Yaar ahin Anl
slam Dncesi, klasik Hellen felsefesinin urat felse

fe sorunlaryla tanyor ve bu da slamiyet'e yeni ve de
iik yorumlarla yaklaabilmeyi hazrlyordu.
Btn bu aklamalardan sonra ayrca ve zet olarak
vurgulam ak gerekirse; Batmlik, insanlk tarihinin ok
eski dnemlerinden beri sregelen, ancak klasik Hellen
kltr iinde zgn bir dnya gr olarak ilk defa
ifade edilen ve insanlar arasnda eitlik olamayacan
savunan bir anlayn rnyd. Olaylar kavramak ve
olular deerlendirmekte herkesin ayn yetenek ve d
zeyde olmad gibi doru bir gzlemden hareket eden
bu anlay; buna bal ve fakat ar yorumlar nedeniyle
insan onur ve saygnlna kar kan bir sonuca varmt.
Bu ise onun, giderek zorba ynetimlerin de kullanabile
cei bir ideoloji haline gelmesine neden oldu.
slam dnce lemine Hkema Felsefesi ismi altnda
girmi bulunan inan ve anlaylar; klasik Hellen felsefe
sindeki ok eski ve kkl bir sylem olan "stn insan"
kavramn da ieriyordu. Bu sylemin balca temsilcileri
olan; Pythagoras, Herakleitos, Parmenides, Empedokles,
Anaksogoras, Sokrates ve Platon gibi dnrler, zellik
le demokratik ynetimin eitlik ilkesine iddetle kar
kyorlard. Toplum ynetiminin sekinlere braklmas
savn, baz kimselerin olaanstlne dayandran bu
dnrler, ortaya koyduklar kantlaryla; basit halkn
her eyi bilmemesi gerektii ilkesindeki Batn dnceye
de kaynak oluturmulard. nk Batnlik dncesinin
balca temeli durum undaki Gnosis akm, klasik Hellen
felsefesinin bu sekinci anlayna dayanyordu.
180
Hasan Sabhah ve Alamut Terr
Pythagoras; gerein bilgisinin, ancak Evren'in devi

nim inden oluan gizemli dzenin sesini duyabilecek, s
tn yaradltaki insanlara zg olduunu sylyordu.
Herakleitos ise varl oluturan ztlk ve atmalarm
arkasnda saklanm bulunan tanrsal uyum u kavraya-
bilmenin bilginin tek yolu olduunu ve bunun ise ancak
doal bir soyluluu gerektirdiini savunuyordu. Parme
nides ile Empedokles de deiik anlatmlarla ayn eyleri
sylyor ve Anaksogoras da; gerek bilgiye ancak
"Nous" denilen m addeye devinim gc ya da istencini
salayan cevherin katksz zmlenmesiyle ulalabilece
ini ileri sryordu. Sokrates ile Platon ise, soylu bilgile
rin ancak soylu insanlarn tekelinde olduu inancm ya
yyorlard. Bu grler, eski dou kltrlerinin kendi
imparatorlarn tanrlatran kabulleriyle kendilerine yeni
destekler de bulmulard. "... bazen safa bir inanla, ba
zen ktlelerin bir aznln yararland materyal refah
kskanp, arzulamalarn nleyip, dikkatlerini baka yne
ekmek iin, ktleleri materyal karlar aleyhine manevi
deerler sunarak irrasyonel ynlere sevk edebilmek iin,
kastl olarak kullanlan"81 bu eitsizliki savlar, birok
felsefe kavramnn akl kartran soyutlamalar ve nl
dnrlerin prltl sylemleri arasnda, slam dnce
lemini de kaplamt. Doaldr ki, Hkem a Felsefesi'nin
fikir, bilgi ve dn lemine hz veren; uyarc, aydnlatc
eleri slam dncesinin geliip derinlemesine yar
dmc olmutu; ama onun bu eitsizci ve soyluluk savlar
na hakllk salayan sylemlerinin zorba ve gizemci yne
timlere destek olduu da yadsnamazd.
81 enel (bage) s. 19.
181
3- BATINLN NTEL
slam dnyasnn muhalif kanad olan iiler, 765 yl

na kadar ayn imama inanyor ve onun ynetim ve reti
si altnda yayorlard.82 Ancak altmc imam Cafer us-
Sadk'n lmnden sonra iiler'in bu birliktelikleri b
yk bir sarsnt geirdi. yle ki, yedinci imam olarak
babasnm yerine geen Musa ibn Ca'fer'in imaml baz
iilerce kabul edilmedi. Ebul-Hattab isimli bir nderin
evresinde toplanm olan bir grup ii, imamln Ca'fer
Us-Sadk'm byk olu olan smail'in hakk olduunu
syleyerek Musa bn Ca'fer'e bakaldrdlar. Ne var ki,
imamla hakk olduunu iddia ettikleri smail, daha ba
basnn salnda, M edine'de ldnden, artk onun
imamla getirilmesine olanak bulunmad iin, isyanc
lardan bir ksm, imamln smail'in lmyle bittiini
savunurken, bir ksm da smail'in olu M uhamm ed'in
imameti stlenmesi gerektiini ileri sryordu.83 mmet
iinde bu ekimeler devam ederken, doal olarak, imam
lk savmda olan Musa ile M uhammed de kendi aralarnda
kyasya bir ekimeye girmilerdi. yle ki; Muhammed,
Halife Harun-r Reid'e, Musa bn Ca'fer'in bakaldrma
hazrladn syleyerek onun zehirlenerek ldrlmesine
neden olmaktan ekinmedi.84 Ama btn bu olanlara kar
n M uham m ed'in imamlnn ounluka yine de be-
nimsenmemesi zerine, onu tutanlar smail'den sonra

84 Glpnarl, Bedrettin (bage) s. 17.
182
imamlk slalesinin son bulduunu ileri srerek85 ayr bir

grup oluturdular. Geri bunlardan bir ksm smail'in hi
lmediini, yalnzca gayb lemine ekildiini ve Mehdi
olarak yeniden yeryzne geleceini sylyorlard, ama
gelien olaylar arasmda, bu konudaki tartmalar fazla bir
yank ve uyumazlk yaratmad.
Btn bu olaylardan sonra iilik, Musa bn Ca'fer'i
tutan ve onun soyundan gelen dier nderleri de imam
olarak tanyan On ki mamclar (sn-Aeriyye) ile s
mail'i tutanlar ve onunla Ali soyunun imamlarnn son
bulduunu kabul eden Yedi mamclar (Seb'iyye) olmak
zere iki gruba ayrld. Bu sonuncu grup smail'e balan
d iin daha ok smailler ya da smailyye adyla ta
nnd.86
iiler arasndaki bu uyumazlk ve ayrlklar gr
nrde Hz. Ali soyundan gelen ve ayn babann oullar ve
torunu olan iki imam adaynn seimindeki bir tercihten
km grnmesine karn aslnda; doal olarak, ok da
ha nemli toplumsal ve kltrel nedenlerden kaynaklan
yordu. nk, smailyye hareketi ark giderek tutucu ve
kuralc bir kimlie brnen on iki imamc iilie kar,
yeni bir uyan ve bir yerde de bakaldr hareketiydi.
imdi, slamiyet'in tebliinden itibaren neredeyse iki
yzyl gemi ve devlet artk bir imparatorlua dn
mt. Binlerce kilometrekarelik bu dev lke zerinde
her eit rk ve uygarlk grubundan milyonlarca insan
yayordu. Yzyllarn biriktirdii grkemli bir kltr

183
Yaar ahin Anl
ynnn iinde yaayan bu insanlarn, gelien olaylar

iinde, ok kapsaml ve doyurucu bilgi ve yorumlara ge
reksinimleri gittike artyordu. Her ne kadar atlmc ve
bakaldrc yanlaryla, bir sre iilik bu gereksinimi kar
lam ise de onun kurumlap, kalplama srecine
ulamasyla toplum un dinamik kesimleri giderek yeni
inanlar arayna girmekte gecikmedi. Ve sonunda s-
mailyye akm bu ok belirgin gereksinimi karlamak
iin ortaya atld. ok gemeden de savunduu grler
ve getirdii yeniliki tutum uyla slam felsefesi ve edebi
yatn ciddi ekilde etkiler hale geldi. zellikle toplumsal
bask altnda bulunan snflar ve dzenden m em nun ol
m ayan aydm gruplarca benimsendi.87 Ve doal olarak
ayn zamanda da onlarn istek ve ynelilerini karlamak
iin daha da devrimci ve daha da kapsayc ve kozmopolit
olma yoluna girdi. Bu ise, smaillii, o srada toplum da
en arpc, en ilgin ve en devrimci bir fikir hareketi ola
rak grlmekte olan Batmlikle ayn odakta bulumaya
gtrd. yle ki, btn smaillerin Batm olmamalarna
karn88 VIII. yzyldan itibaren Batmlik hareketini s-
mailye temsil etmeye balad.89 Karmatiler gibi devrimci
topluluklar90 olduu kadar, ran'da Bveyhiler ve Saffri-
ler; M sr'da Fatmler; Yemen'de Zeydiler isimli ve s-
mailyye tarikatma bal devletleri de, derece derece ol
makla birlikte, ksmen Batn gr benimsemi kimse
87 Lewis (bage) s. 1120.

184
lerce kurulm u bulunuyorlard.91 nk Batrler'in zel

likle, zulm ve zorbalklarla dolu yeryzn, M ehdi'nin
birgn gelip dzelteceine ilikin inan ve propagandala
r, hallerinden mem nun olmayan kentli iileri olduu
kadar kylleri de nne geilmez bir ekilde kendine
ekiyordu.92
A . B atn n an
slamiyet'te etkin ve nemli bir dnce ya da inan

biimi olarak ortaya kncaya kadar geirmi olduu ta
rihsel evrimi incelediimiz Batnlik, hi kimsenin yads-
yamayaca ve herkesin kabul etmekte olduu ok basit
bir kuraldan kaynak alyordu. Bu tartlamayacak kadar
ak olan kural, her insann kavray ve anlama gcnn
baka baka olduu gereiydi. nsanlarn akl gleri ya
da yeteneklerinin ayn dzeyde olmad hususundaki
saptay; btn Snni inanlarda olduu gibi ii grler
iinde de evrensel bir yazg olarak kabul ediliyordu. Ei
tim ve almalaryla bilgin dzeyine erimi olan stn
bir insann kavray ve yorumlarnn; sradan ve yetenek
siz bir halk adam nn gr ya da alglaylarndan farkl
olacamda hi kimsenin kukusu yoktu. te bu evrensel
gerein yadsnamazl sonucundadr ki, insanlar trl
mezhep ve tarikatlara katlarak belli bir din nderinin yol
gstermesiyle inanlarn biimlendiriyorlard. Ne var ki;
evrensel ve doal bir gerein saptanmasnn ifadesi ola
rak baz insanlarn nder dzeyine ulamasn salayan

92 Lewis, Ansiklopedi (bage) s. 1121.
185
Yaar ahin Anl
ya da mezhep ve tarikatlarn meruiyetini kabule yol aan

bu durum ; zamanla, dnsel ve hatta toplumsal para
lanmalara da neden olmakta gecikmemiti. Nitekim aym
gr ve kabullerdir ki; slam'da Snnilik ile iilik ara
snda belli gr ayrlklarn krklerken, bizzat Snnilik
ve iilik iinde de trl atma ve rekabetlerin balca
nedenlerinden biri durum una gelmiti. nk toplumsal
ya da bilimsel dzeyleri arasmda byk ayrlklar olan
kimseler arasmda ortaya kan gr farkllklarnda, st
dzeyde bulunanlar yararna kolayca kullanlan bu olgu
nun, eit ya da farkllklar belirgin olmayan kimseler y
nnden kesin bir zmleme gc bulunm uyordu. Ama
btn bunlara karn; insanlarn olay ve bilgileri kendi
yetenek ve eitim dzeylerine gre ayr ayr yorumlayp
baka baka alglayacaklar eklindeki evrensel kural,
btn topluluklarda olduu gibi slam dnce ve inan
dnyasnda da, en temel bir olgu olarak kabul grmekte
devam etti.
nsanlarn eit olmad, toplum katlanlarnn birbir
lerinden byk kltrel ya da grgye degin farkllk
larla ayrldklar ya da kiilerin saygnlk ve otorite y
nnden trl dzeylerde bulunduu ortamlarda; bireyle
re tanman bu ayrcalklarn onlarn dnce ve yorumlar
iin de geerli olaca kukusuzdu. O nun iin; insan alg
lay ve bilgilerinin eitli olmasmm doal kabul edilmesi
eklinde ortaya kan bu saptama, giderek ve byk bir
zorunlulukla; stn insanlarn grlerinin de stn g
rler olarak kabuln hazrlad. Nitekim insanlarn fark
l inan ve dncelerde olmasnm belirlenmesi aama
sndan sonra, stn ve yetenekli insanlarn, sradan insan-
186
lannkine oranla daha deerli olduunun kabul aamas

na ulalmakta da gecikilmedi. Ve bylelikle, bu dnce
sistemi iinde, baz insanlarn alglama ve kavray yete
nekleriyle olgu ve bilgilerin gerek yz ve deerine ula
abilecekleri, fakat bu yetenek ya da bilgi dzeyinde ol
mayan kimselerin ise ancak snrl ve yzeysel bir bilgiyle
yetinmek yazgsmda olduklar kabul edildi. Bilgi; herkes
iin, yani egzoterik ve sekinler iin, yani ezoterik olmak
zere ikiye ayrld. Egzoterik bilgi; olgu ve olularn sra
dan ve yzeysel ya da aldatc bir kavrayna ilikin b u
lunurken, ezoterik bilginin evrenin gerek ve mutlak alg
lann ifade ettii kabul edildi.
"Batn" sfatyla belirtilmek istenilen, ite az nce
aklanmas yaplan bu "Ezoterik" kelimesinin ifade ettii
kavramd. Ezoterik bilgi; irek yani z bilgi anlamna ge
liyor ve Arapa'da karn ya da vcudun ii anlamna ge
len "Batn" kelimesi ise bu irekliin karln oluturu
yordu. zetle Batn bilgi; esas ya da temel ve z yani
ancak sekinlere zg bilgiyi ifade eden bir szckt. Bu
bilginin zellii, kendisine sahip olan kiiyi, sradan in
sanlardan ayran, onu dier insanlarn eriemedii ger
eklere ularan ve yine onu temelsiz baz toplum kural
larnn stne karan zgn bir kazanm olmasmdayd.
Ancak hemen vurgulanmas gereken bir husus da Ba
tn bilginin varlna ilikin inancn, baz aykr sonula
rn kabuln de zorunlu klmakta oluuydu. Nitekim
Batn inan, nitelii gerei, birtakm eitsizliklere yol
aarken ayn zamanda bu durum un doal bir uzants
olarak, nderlere bamllk ve otoriter ynetimlere ola
nak salamak gibi sakncalar da birlikte getiriyordu. yle
187
Yaar ahin Anl
ki, gerek bilgiye ulaabilenlerle bilgileri snrl olanlarn

birlikte yaadklar bir ortamda, insanlar arasmda eitliin
dnlmesi olanaksz olduu gibi, en bilgilinin mutlak
eemenlii altmda otoriter bir ynetimin kurulmas da
kanlmaz bulunuyordu. Batn bilgi; kendisine sahip
olanlara evrenin ileyi yasalarn aan ve sradan halkm
bilmesi olanaksz ya da sakncal birtakm gizemlerin
zm n salayan olaanst bir ulat. nk bu bil
giyle, gerein stn rten ve onun niteliini saklayan
kaba rt ya da kabuk kaldrlyor, eklin dar snrlar
alarak yaamn ve olularn z kavranabiliyordu.
O nun iindir ki Batn bilgiye ulamak, bu dzeye yk
selmi insanlara sradan insanlarn uyduu birtakm ku
rallarn stnde olma ve insanlar ynetme hakk da tan
yan bir aama olarak kabul ediliyordu.
Batn bilgi anlaynn temel ilkesinde olduu kadar
bu ilkenin doal sonular olarak belirtilen; nderlik, eit
sizlik ve ynetime ilikin kurallarn kabul ya da onay
lanmasnda da Snni ve ii inanlar arasnda byk bir
farkllk bulunm uyordu. Esasen daha nce de vurgulan
m olduu gibi; belirtilen bu ilke ve kurallar insan d
nce ve davranlarnn olaan gzlemlerinde bile kolay
lkla saptanabilecek gereklerin ifadesinden baka bir ey
deillerdi. Bu iki byk inan sisteminde Batn bilgi ol
gusu bakmndan belirtilebilecek aykrlklar temel ilkele
rin kabulnde deil, bu ilkelere balanan sonularn ku
rum lar zerinde m eydana getirdikleri etkilerin younlu
unda ortaya kmaktayd. Gerekten de Snni inan sis
teminde Batn bilgi ve dncenin nem ya da kapsam
belli snrlar iinde tutulurken, dini nderlere bamllkta
188
Haan Sabhah ve Alamut Terr
inananlarn anlay ve seimlerine de pay ayrlyor ve dini

nderin seiminde onun yeterlik ve yetenekleri etkili kl
nyordu. Buna karlk ii inanta Batm bilgi yalnzca
baz lml ynleriyle de olsa yadsmmas olanaksz bir
yaam koulu olarak kabul edilirken, Batn yorum vaz
geilmez bir usul ve ndere bamllk da tartlmaz bir
kural saylyordu. Dini nderin seiminde ise, ii inanca
gre en etkili e, onun soy ktnn Peygamber'e da-
yanmasyd. Nitekim alar boyunca, iilik inancnn ba
lca niteliklerini belirleyenler de bu zgn ilkeler oldu.
Hermes Tanr sylenceleri ya da Gnosis ile ilgili ak
lamalarda belirtildii gibi; sekinler nnde duyulan say
gnn giderek kutsallk kavramna doru yneltilerek ev-
hemerize edilii, insanlara dnsel alanda kkl atlm-
lar yapma olanaklar da salamt. Her ne kadar bu olgu
zam an zaman baz banazlklar hazrlam da olsa; insa
nn dn ve inan alannda yaratt aamalar yine de
yadsnamaz dzeyde oldu. nk bu yolla dinin kat ve
dogmatik yan trplenerek, gncel koullara uydurula-
biliyordu. Onun iin dinsel ya da dnsel sistemler iin
de Gnosis akm genelde, hep uyarc ya da tazeleyici bir
rol oynad. te bu nedenledir ki; slamiyet'in inan ve
felsefe yaamnda duyulan ayn gereksinimleri yerine
getirmeyi de Batm dnce stlenmek durum unda kald.
Bu ise Ortodoks slamiyet'e kar ciddi bir bakaldrma
hareketi olarak ortaya kan iiliin kanlmaz bir ekilde
Batn dnceyle dayammaya girmesini hazrlad. n
k bylece Gnosis, Ban dnce ad altnda slami bir
kisveye brnyor ve iilik ise Batn dnceyi yanma
almakla, baars yzyllarca denenip kantlanm ok
189
Yaar ahin Anl
gl bir mttefike kavuuyordu. Geri bu ikisi hibir

zaman tam ve kesin bir ortakl gerekletiremediler,
ama yeri geldike Batn dnce slami sylemden bol
bol yararlanrken iilik de gerektiinde onun baz ykc
propaganda aralarn kullanmakta duraksamad.
iilik asndan Batn dncenin en nemli yan;
Arap rkndan olmayan Mslmanlar kendi evresinde
toplamada ortaya koyduu byk baarda odaklayor-
du. eitli ulus ve rklara mensup insanlarn slamiyet
ncesinde sahip olduklar inanlar birbirlerine kayna
trmada Batn propaganda usullerinin olaanst bir
gc vard. Dinler st ve evrensel birtakm toplumsal
kurallar ve inanlarn telkini eklinde belirlenen bu usul,
daha sonra XIII. yzylda da ok dinli bir nitelik gsteren
A nadolu'da M uhiddini Arab, Mevlna Celaleddin Rum
ve Hac Bekta Veli gibi erenlerce halkn birbirleriyle kay
namalarn salamakta baaryla uygulanmt. nk
her trl inan ve toplumsal kuraln amaca uygun olarak
yorumlanmalarna olanak veren Batn dnce, yetenekli
nderler elinde yetkin bir propaganda arac olabiliyordu.
te onun iindir ki, iktidar kart btn eleri yanma
ekmek durum unda bulunan muhalif ii hareketi, slam
mparatorluu iinde Arap rkndan olmayan ve Mevali
denilen M slmanlarn kendilerine uygulanan ikinci snf
teb'a konum una kar duyduklar isyan olduu kadar
yabanc uluslarn slamiyet'e girerken tayp getirdikleri
eitli inan kalmlarn da ancak Batn usullerinin sa
lad uygun ortam sayesinde kendi gcne katabilmiti.
yle ki iilik, Ortodoks iktidarn savunduu Snni inanca
kar, ancak Batn dncenin bu yardmyla gl bir
190
muhalefet haline geldi. Arap rk dmda kalan M sl

manlarn ok nemli bir blm nn ii mezhebine katl
malarnn balca nedeni de yine bu ortaklktan kaynak
land. zetle; iiliin esasta bir muhalefet hareketi olmas
onu glenmek iin, Arap rk dndaki uluslar ve gayri
mslimlerin inanlaryla da dayanmaya yneltmi; bu
da iiliin Batn dnceyle ll bir ibirliini getir
miti.
Daha nce de nemle vurguland gibi, iilik ile Ba
tn dnce arasnda kurulan dayanma ne kadar zorun
lu grlrse grlsn hibir zaman tam bir ortaklk ya da
birliktelik haline gelememiti. Esasen Batn dncenin
temel ald ana ilke ve tarihsel kken yerleik dinlerin
baz sylemlerine kar bir nitelikte bulunuyordu. yle ki,
kendisini denetimsiz olarak Gnosis dnceye teslim
edecek bir din hareketinin yaamakta devam etmesi ola
nakszd. Ama ne var ki, Batn dncenin yapsndaki
kurnazlk ile ii hareketin karlat yaamsal tehlikele
rin zorunlu kld nlemler, bu iki dnce ve inan sis
temi arasmda kurulan dengeleri bozmakta gecikmedi.
Koullarn zorlamasyla iilik iinde Ban dncenin
younluu nne geilemeyecek bir ekilde ykselerek,
iiliin trl gruplara blnmesine yol a.
Yllardr srdrlm ekte olan yardmlama sonunda;
iilik hareketi Batn dncenin salksz iki ar tavr
nn rahatszlm duyumsam aya balad. Gulat ve takyye
kavramlaryla ifade edilen bu tavrlar, Batnliin de en
zgn yanm oluturuyorlard.
Gulat: Ban dnceyi abartanlar anlamna geliyor
du. Ne var ki bu abart, yani "Gulv" Batm dncede
191
Yaar ahin Anl
olmayan ve ona dardan getirilen bir davran ekli de

ildi. Tam tersine Batn dncenin doal bir sonucu
niteliindeydi. nk denetimsiz ve zaman zam an akl
yadsyan bu yorum biiminin, sonuta, hibir snr tan
mama durum una gelmesi ve kiisel hayal glerinin ya
rar hesaplarna ve kiisel fantezilere balanmas kanl
mazd. Geri iilerin byk ounluu Batn dncenin
bu abartl yorum una iltifat gstermedi, ama baz kk
gruplar bu gulv anlaynn etkisi altnda kalmaktan
kurtulamadlar. Nitekim uygulanan bu abartlar sonunda;
ii din nderlerinin saygnlklar olaanst artrlarak
"Gliye" ad verilen baz ar ii tarikatlarn, onlarn
lmsz olduklar, tanrsal zn kendilerinde cisimlendi
i ya da ii imamlarn gnahsz ve her trl ktlkten
arnm bulunduklar eklindeki inanlarna yol at. H at
ta bu gulv uygulamalar baz ii tarikatlarda zamanla
daha da geniletilerek, din nderlerinin yanlmazlklar ya
da Tanr'nm Hz. M uham m ed'den sonra baz sekinler
araclyla insanlara yeni bildirimlerde bulunduuna
ilikin sylemleri de hazrlad. Dahas bu abartlar; ruh
lmszl ve ruh g btn insanlar kapsar ekilde
yorumlanarak, Cennet ya da Cehennem'in insanlarn kii
sel yaamndaki evreler olduu ve bu evreleri baaryla
aarak olgunlaan ruhlarn evrenin srlarn kavrayabile
cei ve bu aamaya erienlerin ise her trl dinsel ve top
lumsal badan kurtularak mutlak zgrle ulaaca
eklinde bytld. yle ki, trl gruplar iin eitli l
lerde de olsa, Batn hareketin doal sonucu olan gulv
rnlerinden pek ok ii retisi etkilendi. Hatta bu tarz
inanlar Snni mezhebe bal Simavlik, Kadirlik ve
192
Iiasan Sabbah ve Alamut Terr
Mevlevlik gibi baz tarikatlarda bile, zaman zaman, yanla

buldu.
ii imamlar ve nderler, Snniler'in siyasal ynetimi
iinde ve byk bir bask altnda yayorlard. O nun iin
gerek inan ve dncelerini aka ortaya koyma ola
naklar yok denecek kadar azd. Gerek dinsel ve gerekse
de siyasal grlerini ya aklamyorlar ya da iktidar sa
hiplerinin holanacam um duklar eyler sylyorlard.
te yandan Batm dnce de; gerek je grnm ya da
kendi deileriyle zahir ile Batn arasndaki farkl
aka ortaya koymutu. Gerein grnenden ok baka
olduuna inan Batm dncenin temel ilkesini olutu
ruyordu. te bu iki olgu ve kabul, insan ilikilerinde de
iki yzl davranlabilecei grn hazrlad. Bu ise
takyye kavramn dourdu. Batmlik hareketinin gerekti
inde kullanlmasn salk verdii ve benimsedii dier
bir tavr da ite bu Takyye hareketi oldu. "man ve itikat
yerine ve zamanna gre saklayarak baka trl itikat ve
baka biim iman izhar etmek" olarak tanmlanan taky-
ye, insanlar arasndaki gven duygusunu yok etmekte
uygulanabilecek en etkili bir davran biimiydi. Batmlik
taraftarlar bylece bir yandan kendilerine dier inan
sahiplerinden gelebilecek tehlikeleri nlerlerken; dier
yandan da iinde yaadklar, fakat kar olduklar toplum
dzeninin yklmasnda da zgn ve ok tehlikeli bir sila
h sava alanna sokmu oluyorlard. iiler bu etkili yn
temi, baskc ve zorba iktidarn hm ndan korunmak iin
ve bir zorunluluk nedeniyle uygulamaya koymulard.
Esasen meru mdafaa ya da ak ve yakn bir tehlikeyi
nleme gibi zorunlu durum larda gerek durum ve inan-
193
Yaar ahin Anl
cr saklanmasna Kur'an- Kerim hkmleri de izin veri

yordu. Ne var ki, ayn gulv hereketinde olduu gibi,
baz arc tarikatlarca, takyyenin bu m asum ve savunma
amacna ynelik ilevi giderek, yarar kavgalarna ara
olmak durum una dntrld. Yalnzca iiler ile Snni-
ler arasndaki kavgada deil, fakat ayn inan sahiplerinin
kendi aralarndaki uyumazlklarn zmlerinde de t r
l amalarla kullanld.
VIII. yzyla gelindiinde altnc mam Cafer El-
Sadk'n itihat ve retileriyle iilik inanlar en olgun
aamasna erimi ve bu retide Batm dncenin biz
zat kendisi olduu gibi onun uzantlar olan gulat ve ta-
kyye tavrlar da dengeli ve meru baz esaslara balan
m bulunuyordu. Btn iilerce imaml kabul edilen
kiilerin sonuncusu olan Cafer El-Sadk, bu sfat ve ko
num una uygun bir reti de kurmutu. zellikle kurnaz,
akll ve yetenekli kiiliiyle olduu kadar; kesinlikle si
yaset dnda kalp ve aka imamlk iddiasnda bulun
mayarak geleneksel lml takyyeci tavr srdrmesiyle
de iilik esaslarna uygun bir yaam srdrmekteydi.
Daha nce de vurguland gibi, Cafer El-Sadk byk bir
yetkinlik ve kurnazlkla oluturduu retisinde; bir
yandan inancnn ana ilkesi durum unda bulunan ii
imam kavramn savunduu gibi, bir yandan da zorba
Abbasi ynetimiyle iyi geinmenin kuramsal temellerini
de atyordu. Cafer El-Sadk'a gre; Hz. M uhammed'in
peygamberlii A dem 'den nce yaratlm ve sonra da
O 'nun ardllarna intikal etmi bir nur niteliindeydi. Bu
kutsal nur, Peygamber'den sonra O 'nun ehlibeytinden
bulunan ve seimi Tanr tarafndan yaplan mam'a hedi
194
ye olunuyordu. nsanlarn dinsel eitimi ve daha sonraki

imamlar seme hakk ite bu nurla aydnlanm imama
zgyd. mamn bu seilmilii ve zellikleri onun y
netimin banda olup olmamasyla ilgili deildi. O kadar
ki, baka kimselerin halifelii fiilen yrtmekte olmas
bile bu durum u deitiremezdi. mamm belirtilen konu
mu kutsal bir yazg ve kendiliinden oluan yetkinlikti.
nk imam hem konumu ve hem de yetenekleri gerei
Kur'an ve dier dinsel emirlerin Batn anlamn akla
mak g ve ehliyetine sahip olan tek kiiydi. mamn
reti ve teblilerinin gerei ifade etmekte olmas onlarn
uygulanr olmasndan bamsz bir durum du. Kukusuz
ki K ur'an'a aykr bir hadis ya da itihattan sz edilemez
di. Ama imamm yorum ve aklamalarnn K ur'an'a uy
gun olup olmadnn tartlmas da olanaksz bulunu
yordu. nk imamn bildirileri K ur'an'n Batn anlam
olduu iin, bu ifade edilen anlam grnrde K ur'an'a
aykr olsa bile, esasta K ur'an'n gerek hkm nden baka
bir anlama gelemezdi. te yandan Tanr, baz eyleri n
ceden kesin olarak belirledii ve baz eyleri de insanlarn
seimine brakt iin; grnrde imamn teblilerine
aykr zannedilen birtakm oluumlarm nedeni de bu tak
dir hakknn ilemesiyle ilgili bulunuyordu. O nun iin her
dneme zg olarak ayr ayr seilen ve evrenin varlyla
zorunlu olarak var olan imamm yanlmazl da esast.
Grld gibi Cafer el-Sadk bu zgn retisiyle; bir
yandan Batn dncenin imamla ilgili lml anlayn
ortaya koyarken; dier yandan da imamm ynetimle a
tmasnn olanaksz olduunun kuramsal kantlanmasn
yaparak kusursuz bir takyye rnei vermi bulunuyor
195
Yaar ahin Anl
du. Buradaki takyye snrl ve kabul edilebilir bir siyasal

kurnazlktan ibaretti. slam ahlakna da aykr bulunm u
yordu.
Daha nce de aklanm olduu gibi, Cafer El-Sadk
evresine toplad ve her biri slam ilahiyat ya da felsefe
si konularnda uzm an dzeyinde bulunan deerli yar
dmclaryla birlikte oluturduu kuramlaryla, ii dnya
snda byk bir kabul grmt. Ne var ki kendisinden
sonra imamlk makamma geeceini haber verdii olu
smail'in ani lm bu kusursuz grnen dzeni altst
etmekte gecikmedi. nk Cafer El-Sadk'm kendisinden
sonra imamlk makamna geeceini syledii kiinin
kimliinde yanlm olmas onun dokunulmaz sanlan
otoritesine de um ulm adk bir gedik at gibi; imamlk
makamnn yeni aday olan dier olu Musa Kzm'n
kiiliine itiraz olan byk bir ii gurubunun da bakal
drmasna neden oldu. nk yitirilen smail, ii ve Ba
tn inan hareketlerinde kkl bir devrim ve atlm iste
yen gl ve ayn zam anda iyi eitim grm bu aydn
grubun nderi durum undayd. Onun iin Musa Kzm'm
imamln kabul etmeyen bu insanlar; smail'in lmedi
ini ve gelecekte insanl kurtarm ak iin yeniden ortaya
kmak zere gayb lemine ekildiini ve bylelikle
imamlk soyunun da bitmi olduunu ileri srerek, Cafer
El-Sadk'm topluluundan ayrldlar. M usa Kzm'm ev
resinde kalanlar "Caferi" ismi altnda eski geleneklerini
srdrrlerken; bu isyanclar "smailciler" adyla yeni bir
ii tarikat oluturdular. mam soyunun yedinci imamla
bittiini ileri srdkleri iin kendilerine "Seb'iyye" de
196
Hasar Sab bah ve Alamut Terr
denilen bu grup, yeni ve kktenci hareketleriyle iiliin

ok zgn bir kolu durum una gelmilerdi.
Daha nce de vurguland gibi; Seb'iyye hareketinin
ortaya knda smail'in erken lm yalnzca bir vesile
olmutu. Aslnda bu hareket, toplum u derinlemesine etki
leyen siyasal ve ekonomik baka nedenlerden de g al
yordu. iiliin giderek Ortodoks Snnilie benzer hale
gelmesi, imamlarn kendi ilerine dnk taviz ve takyye-
cilikleriyle eski etkilerini kaybetmi bir durum a dm
olmalar, toplumsal barn ve ekonomik adaletin gerek
lemesi yolunda muhalefetin kendisinden beklenen ilevi
yerine getirememesi, devletin bir avu sekin insann ya
rarna alr durum unu srdrm ekte oluu isyan duygu
larn krklyordu. zellikle Abbasi dzenini deitir
mek, Ortodoks slamiyet'in yerine Batn retiyi geir
mek, felsefi ynden eriat slah etmek ve bylece faziletli
bir toplum yaratmak iin almakta bulunan hvan- Sfa
hareketiyle krklenen ve dnsel desteini bulan bu
isyan duygusu, Seb'iyye akmnn olumasmda ok nem
li katklarda bulunm utu. Nitekim smail'in lm n
frsat bilen bu akm mensuplar, hzla gelien olaylarn da
itiiyle, ksa zaman sonra Cafer el-Sadk'n manevi otori
tesinden kurtularak byk bir devrim hareketini balatt
lar. Kurulu dzeni ykarak, Ehlibeyt soyunu iktidara ge
tirmek ve sonunda zuhur edecek M ehdi'nin nderliinde
o lksel ve faziletli devleti kurmak amacn bayrak eden
smailler, giderek glendikleri gizli rgtlenmeleri, fa
kat ak devrim arlaryla, ynlarn um ut ve aydnla
rn da cokuyla katldklar tarikatlarn ilan ettiler. Bu
197
Yaar ahin Anl
yeni tarikat, ilk hz ve inanlarn iilikten alm olsa da,

artk temel dayanaklarn Batn retide buluyordu.
Ar Batnler'in inanlarna gre; lem ilksiz ve son
suzdur.93 Tanr, yaratc gtr. Ancak yaratl Tann'nm
istenciyle deil, fakat kendiliinden oluur. nk bu zo
runlu bir olutur. eyleri var eden, yaratc gten km
olan "Akl- Kl" yani "Evrensel Ruh" isimli etken gtr.
Evrensel Ruh'dan edilgen g olan; "Nefs-i Kl", yani "Ev
rensel zvarlk" domu ve ondan da; gkler ve eler
meydana gelmitir. te bu gk ve elerin birlemesiyle
de; canszlar, bitkiler ve canllardan olumu bulunan ci
simler meydana kmtr. Canllarn en evrimlemi olan,
yani en olgun ve stn bulunan ise; insandr. Nitekim
Kur'an- Kerim'in Ahzp suresinde: "Biz emaneti gklere,
yere ve dalara sunduk. Onu yklenmekten kandlar.
Onu kabul etmekten korkup titrediler. Onu insan yklendi.
phesiz o, ok zalim ve cahildir," demek suretiyle insann
yceliini belirtmitir. Bu ayetteki zalim ve cahil sfatlary
sa, insann gz peklik ve cesaretini belirtmek iin kulla
nlmtr.94 Bunun iindir ki ancak insan tanrsal gizemlere
eriebilir ve ancak o byk kurtulua kavuabilir.
Yaam, geici bir olgudur. lm, bedenin yine eler
lemine dndr. Bu dn bizzat insann kendi kk
kyametidir. len insann ruhu, o insann yeryznde
yapt ilere gre; canszlar, bitkiler ya da hayvanlarn
bnyelerine girer ve olgunlancaya kadar bu deiimi
srdrm eye devam eder. Ya da ruh gne inanmayanla

94 Glpnarl, Mezhepler (bage) s. 122,123.
198
rn dncelerine gre de, ahiret lemine giderek olgun

lama abasn orada srdrr. yi ruhlar ise, ge ykse
lerek tanrsalla birleirler.95
Batnler'e gre; lemde "Evrensel Ruh" dzeyinde
bir tek kii vardr ki o da Peygamber'dir. Peygamber ken
di gereinden, yani "Evrensel Ruhtan" kendi kiisel ru
hu araclyla ald geree ait bilgileri vahiy eklinde
ifade eder. nk; Cebrail, Peygamber'deki akldan ba
ka bir ey deildir.96 Bu nedenle Peygamber'e: "Konuan"
anlam nda "Natk" denir. O, konuan ve bildirendir. Ama
ne var ki, Natk'n szleri herkes tarafndan tam anlamy
la anlalamaz. nk onun szleri simgeseldir. Onun
szlerinin anlam doru olarak ancak, "Evrensel zvar-
lk" ya da "Olgun Bireysellik" dzeyinde bir kimse olan
imam tarafndan anlalabilir.97
Bu nedenledir ki; Batnlik'te imamet olaanst
nem tar. Hatta Batmliin esasnn imamet sorunu ol
duunu sylemek dahi olanaksz deildir.
Batmlie gre; her imamet dneminde Kur'an' ak
lama yetkisini tayan bir imam bulunur. Bu tanrsal bir
yazgdr. Ve imamlk da insana Tanr'nn bir ltf olarak
verilir. Seimle deil, tanrsal takdirle kazanlr. Onun iin
imamn soyu da imamlk ayrcalklarna sahiptir.
mam gerei duyan ve anlayan bir kimsedir. Onun
bu nitelii nedeniyle kendisine "Susan" anlamnda "Sa-
mit" denilir. O, gerei bilme konusunda tpk Peygamber
gibidir. mamn Peygamber'den tek fark, kendisine vahiy

97 Gazali (bage) s. 25, 26.
199
Yaar ahin Anl
inmemesidir.98 Zaman, yedi imamm birbirini izleyen

imamet yllar itibariyle blmlere ayrlmtr. Her yedin
ci imam "Hudvend-i Kyamet" ismini alr. Ve bu imamm
gelmesiyle, o imamlk dnemi sona ermi olur. Ne var ki;
bu, Dnya ve Evren'in sonu deildir. Bu dnemi yedi
imaml yeni bir imamet dnemi izler.99 Ve bu dnemler
bylece yedi yzyl srer.
nsann dnyadaki hedefi kurtulm ak yani tanrsal
varla ykselmek ve tanrsala ulam ak olmaldr. Bu
olanakldr ve gereklidir. nk Tanr'nm gcnn bir
kimsenin maddi ve manevi varlna girmesi demek olan;
"Hull" ve kulun m addi varlyla tanrsal gcn birle- 1
mesi demek olan "ttihat" yollar insanm yceli ve kurtu
luunu salayan olgulardr.100 Ancak ne var ki, insanlar
kendiliklerinden tanrsal varla ulaamazlar. nsanlarn
bu ulaa varabilmeleri iin, gerei yalnz kendisinin
bildii ve bilgilerini de mmete bildirmekle grevli olan
imama balanmalar gerekir. stelik bu balann tam ve
itirazsz yani krkrne olmas da en nemli koul
dur.101 Ancak byle bir balantr ki; balanan Batnli-
in son aamas olan "Selh" yani "Derisi Yzlm"lk
rtbesine ulatrr. Bu aamaya ulaan btn gerekleri
bilir. Btn srlar renmi olur. Ve Selh aamasna ula
an bir kimse iin artk; ne mezhebin, ne dinin ne de
imamm bir nemi kalmaz. O artk her trl kayttan ve
kuraldan syrlm olur. nk bu aamaya ulaan bir
98 Gazali (bage) s. 26.

100 Glpmarl, Tasavvuf (bage) s. 98, 99.
101 M ahm ut (bage) s. 131,132.
200
kimse, btn bu kurallarn insan eseri olduunu anlar.102

Esasen Batmler'e gre eriat, halkn yani basit insanlarn
ynetimi ve toplum un dzeni iin konulmu ussal yasa
lardan baka bir ey de deildir.103
Bu arada belirtmek gerekir ki, Batnlie gre Evren
ve yaratlmlk sonsuzdur. Bu dzenin sonsuz olarak
srmesi bir yazgdr. Bu bakmdan; Evren'in tm nn
yok olmas anlamnda bir kyamet sz konusu deildir.
O nun iin de; yeniden dirili ve Cennet ile Cehennem
yaamn anlamn aklayan birtakm simgelerden daha
teye bir ey deillerdir.104 Kyamet ise, Peygamber'in
koyduu eriatn geerlilik sresinin dolmas olgusudur.
Batnlie gre her peygamberin eriat sresi yedi
yzyldr. Bu sre, "Kaim'z zaman"m yani M ehdi'nin
gelmesiyle dolar. Bu ise kyametin olumas demektir.
Yani M ehdi'nin gelmesi; kyametin kopmas ve eriatn
yrrlkten kaldrlmas evresini oluturur. Bu evreden
sonra ise yeni bir peygamber gnderilir.105 Ancak Hz.
M uham m ed'in geliinden itibaren yedi yzyl gememi
olmasna karm; altmc imam Cafer b. M uhammed'le
imam says dolduu iin, artk Hz. M uham m ed'in eria
tnn sresi de dolmu bulunm aktadr.106 O nun iin M u
ham m ed'in dini ynnden sre dolmu ve onun eriat
artk kaldrlmtr. imdi geerli olan kurallar ise yalnzca
imamm buyruklardr.107

201
Yaar ahin Anl
Grld gibi; Batmlik'te tanrsalla insan arasnda,

insann ycelmesi ve kurtuluu esasna dayanan ve ima
mn nderlik ettii gizemli bir iliki kurulm aya allm
tr. Btn esas imama uymak ve mezhep srlarna sayg
gstermekte toplanan bu inancm, daha iyi anlalabilmesi
iin, onun uygulan eklinin ve ilkelerinin de belirtilmesi
gerekir.
B. B atnlik lk eleri
Batmlik inancnn gereklerinin yerine getirilebilmesi

ve bu inancn uygulamaya sokulabilmesi birtakm ilkele
rin benimsenmesiyle olanakl grlyordu. Son bir snr-
landrlmayla; "te'vil" yani "metodsuz yorum", "gaaliye"
yani "ar inan" ve "ibahiye" yani "her eyi m ubah
grmek" olmak zere saptanabilecek olan bu ilkeler, ayn
zamanda Batnliin zn de oluturuyordu.
Batmliin genel ilkesi, yadsnmas olanaksz olan ba
sit bir olgunun ifadesinden ibaretti. Bu olgu, bir anlatmn
herkes tarafndan ayn ekilde anlalamayaca ve syle
neni herkesin kendi yetenek ve dzeyine gre kavrayp
anlayabilecei gereiydi.108 te bu gerek sonucudur ki
baz kimseler, anlatm ok kaba ve yzeysel bir biimde
alglarken bir ksm kimselerin ise ayn anlatmn ifade
ettii fikir ve bildirileri, daha derinden ve gerek anlamla
rna erierek anlayabileceklerinin kabul edilmesi kanl
mazd. nk her anlatmn yzeysel bir anlam olduu
gibi daha derin ve daha kkl bir anlam bulunduundan
kuku duyulmamaktayd. Nitekim, sonuta bir tanrsal
108 Glpnarh, Tasavvuf, s. 94.
202
anlatm olan Kur'an iin de aym kurallarn geerli olduu

btn Mslmanlarca kabul edilmiti. Gerekten de
Kur'an- Kerim'in ifadesinde bulunan yksek gerekler;
sradan insanlarca ok yaln ve yzeysel anlatmlar olarak
alglanrken, aym gereklerin, yetenekli, bilgili ve stn
insanlarca ok daha derin ve engin anlamlarna eriilebi
lecei kukusuz bulunuyordu. Buna gre; Kur'an- Ke
rim 'in bir zhiri (d yz) bir de Batm (i yz) olduu
varsaylyor ve zahirin (grnmn) gerein kabuu,
btnn (i) ise gerein z olduu kabul edilerek; dinin
bu i anlamyla kavranp alglanmas gerekecei109 sonu
cuna varlyordu. Daha nce de belirtildii gibi, bu gr
ve kabulde Batnler'le dier M slman dnrler ara
snda herhangi bir uyumazlk bulunm uyordu. Ba-
tnler'le, Snni ve iiler arasnda bu konudaki uyum az
lk, Batmler'in bu noktadan sonra kapldklar arlk
(Gaaliyye)'tan kaynaklanyordu. Zira Batnler, K ur'an'm
btnn bilen, bu anlay dzeyine ulaan kimse iin artk
K ur'an'n zhirine uyulmasna gerek kalmad savm-
daydlar. Batnliin dier mezheplerden en nemli farkl
l bu inanta toplanyor ve bu inanc benimseyen kimse
ler, hangi mezhepten olursa olsun; Batn ve yollarna da
Batmlik (Batiniyye) deniliyordu.110 Bu yaps itibariyle
devrimci ve bakaldrc bir gr olan Batmlik, slami
yet'in birok mezhep ve tarikatnn oluum unda rol oy
nam ve zellikle Alevilik, Bektailik ve Mevlevilik vb.
tarikatlarda lml ynleriyle ksmen etkili olmutur.

203
Yaar ahin Anl
Grld gibi, Batmliin yaps, belli bir yorum bi

imine dayanyordu. Bu bakmdan Ban inancn daha
yakndan tannabilmesi iin onun uygulanan bu yorum
biiminin iyi bilinmesi gerekir.
Batnler'in, Kur'an- Kerim'in gerek anlamma ular
abilmek iin uyguladklar yorum biimine te'vil denil
mektedir. Arapa; dndrmek, amaca ulamak, bir sz,
takdir, tedbir, tefsir ve ryay tbir etmek; bir olayn i
yzne vakf olmak anlamlarna gelen te'vilin111 geneli
karakteri, metodsuz bir yorum ekli olmasdr. slami-i
yet'teki dier mezhep ve tarikatlarda da yoruma bavu
rulmas olaan ise de, bu yorum un belli bir ilkeye da*
yanmas esasndan hareket edilmesi zorunludur. Yani
Batmlik dnda kalan inanlarda yorum un belli bir kura
lnn olmas gerekli grlmtr. Yorumda uyulmas hi
ihmal edilmemesi gereken bu kural; yorum un yet v f
hadislerin zhiri anlamna olduu kadar, dier yetlerin;
yorum larndan karlan sonulara da ters dmem esi
gereidir.112 Halbuki, Batn uygulam ada onlarm hibir
zaman kurtulamadklar arlk (gaaliyye) nedeniyle yo
rum da hibir kural ve ilkeye bal kalmmamas gibi bir
alkanlk aka belli olur. Bu bakmdan Batnler; "Basit
ve soyut cisimlerin, toplama cisimlere olan nisbetini, harf
lerin kelimeye uyan nispetine benzeterek" ve "Her harfin
lemde bir benzeri ve paraleli olduunu" varsayarak
harflere113 gizli anlamlar yklemek yoluyla114 baladklar
1,1 ahinolu (bage) s. 215.

112 ahinolu (bage) s. 216.
113 Ate (bage) s. 310.
204
te'villerini, yet ve hadislerin en olmayacak yorumlarna

kadar genilettiler. Allah'n; "Kelimenin zhiriyle sradan
insanlara, iaretiyle sekin kimselere, ince ve ho m ana
syla velilere, hakikatleriyle de peygamberlere dstur
olduunu ve ona da ancak te'vil yoluyla ulalabilecei
ni"115 ileri srerek her trl inan, kurum ve kavrama
saldrya getiler. nk hibir kural ve snr tanmadan
yaplan Batn yorumlarda; eriat hkm lerinin esasna
ancak te'vil yoluyla eriilebilecei, ibhiyye (her eyin
m ubah olduu aama)'ye bu ekilde varlabilecei116 ve
bu yce bilgiye de ancak, denetlenmesi ve tartlmasna
olanak bulunmayan, vahiy ya da ilham yoluyla eriilebi
lecei117 kabul olunuyordu. Bylece baz arc Batn yo
rumlaryla toplum da Peygamberi inkr edip, Allah'a kar
duranlar bile vlrken,118 kimi kendisinin Allah ve
kimi de Peygamber olduunu ileri sryor, namazm in
san ktlklerden uzak tutsun diye konulduu ve bu
nedenle ktlk yapm ayanlarm namaz klma ykm l
lnde olmadklar syleniyor ya da zekt ve haccm farz
olmad, cennet ve cehennemin olduu gibi sevap ve
ceza vaat ve korkutmalarnn hep simgesel anlamlar ol
duu savunuluyordu.119 Yaplan bu snrsz, kuralsz, ba
bo te'viller sonunda; namazn, imam Veli olarak tan
mak; orucun, imamn gizlenmesini emrettii eyleri ak
lamamak; zektm, meslek ehline kendi bilgilerini ret
115 ahinolu (bage) s. 215.

118 Glpnarl, Tasavvuf (bage) s. 96.
119 Glpnarl, Mezhepler (bage) s. 109,114.
205
Yaar ahin Anl
mek;120 temizliin, baka mezheplerden vazgeerek ima

ma balanmak olduu telkin ediliyordu. Keza yine; me
leklerin, Batn Dileri; eytanlarn, Batn muhalifleri;
cennetin dnya m utluluu ve cehennemin, namaz ve
oru ve cihat azab olduu ileri srlyordu.121 Ksacas
te'vil; toplum dzenine kar kullanlan etkili bir silah
durum una gelmiti. Ama aslnda Batnler iin te'vil, in
sanlar imama snmaya zorlayan ba dndrc bir
propaganda aracndan baka bir ey deildi. nk Ba-
tnlik, yaplan bu yorumlarla uygulamada bulunan sla
miyet'ten grnrde ylesine uzaklamt ki, onun tutar
l bir Allah ve Peygamber anlayyla kendini toparlamas
kanlmaz grlyordu. te Batmlik bu yeni disiplini,
inancn esasl ilkelerinden kincisi olan imamet anlayn
da ekillendirdi.
Hz. M uhammed, bir hadisinde; "Ben de sizin gibi bir
insanm. Ancak bana vahiy verilmitir,"122 demek suretiy
le kendisinin insanlara Allah'n emirlerini tebli eden bir
arac olmak dnda baka bir niteliinin bulunmadm
aklamt. Gerek Snni ve gerekse de ii mezheplerin
den olan M slmanlar da Hz. M uham m ed'in niteliklerini
bu hadis dorultusunda deerlendiriyorlard. O 'nun y
celii varlndaki tanrsal zelliklerinden deil, fakat
Allah tarafndan eli olarak seilmi olmasmdand. iiler
iin ok zel kimse olan imam ise; nder, nde gelen kii
olarak kabul ediliyor ve imamlk, ehlibeyt m ensuplarn
dan en yanlmaz ve gnahsz (masum) olanlarna verilen
120 Ate (bage) s. 340.

121 ubuku, Gazali (bage) s. 43.
206
tanrsal bir grev kabul ediliyordu.123 Onlara gre imam;

kutsal olmaktan ok, saylan bir kimseydi. Halbuki bir
nevi slam papal kurmak amacnda olan Batmler,
imamlk kavramn kknden deitirerek ona insanst
nitelikler yklediler.124 Batmler, imamn bedenini etten,
kemikten ve dier insanlarnkine benzeyen bir beden ol
madn, onun bedeninin, mminlerin esiri* bedenlerinin
zerinde ceryan eden acunsal bir kimya sreci olduunu
kabul ederek125 imama, Peygamber'in bile kendisinde
varln kabul etmedii bir kutsallk verdiler. Gerekten
de Batnlik'te imam peygamberden stn bir varlkt.126
Mutlak ve asli peygamberlik yce Allah'a aitti. Allah,
M uhamm ed'i bireysel ruhlara kar ve onlara tanrsal ad
ve sfatlar bildirmesi iin grevlendirmeden nce evren
sel ruhlara kar da grevlendirmiti. Bu bakmdan pey
gamberliin (Nbvvet) zamana bal olmasna kar
velyet, yani imamlk srekli bir olguydu.127 nk za
man iinde insan leminde grevi biten peygamberler
Akl- Kl'n yani yaratc gcn tanrsal lemine ekil
miler ve esasen Peygamber ile birlikte ayn kkten gelen
ve Allah'n girdii bir bedenden ibaret bulunan imam ise
onun yerini almt.128 Peygamber, Natk yani konuand.
Kur'an, Allah'n deil, fakat Peygamber'in szyd. Pey
123 Corbin (bage) s. 44, 64.

Esir: Atomlar arasndaki boluu ve btn evreni doldurduu
varsaylan, arl olmayan, s ve ileten tz, hava
126 Corbin (bage) s. 108, 110.
128 Glpnarl, Bedrettin (bage) s. 12, Corbin (bage) s. 42.
207
Yaar ahin Anl
gamber, Akl- K l'den taan bilgileri zhiri ekle sokmu

tu. Bunlarn yani bu szlerin ve fikirlerin btnna vara
bilmek iin ise imamn yardm gerekliydi.129 nk ken
disinde Allah'n ortaya kt130 gnahsz ve yanlmaz131
imam, btn tanrsal srlara ulam olan132 varlkt. Bu
nun iindir ki o, kendisine mutlak bir boyun eile bal
bulunulm as gereken ve emirleri hibir suretle tartlmaz
olan kutsal kiiydi. Her insann bu imama balanmas
kurtulu iin balca koulu oluturuyordu.
Daha nceki blmlerde aklanm olan Batn inan
cnn doal sonulan olarak, Batnlik ilkelerinden bir
dieri de; Akl'- K l'den canszlara kadar uzanan bir olu
um ve evrimleme sreci ve dolam iinde ilemekte
olan yaradl karsnda, ahiretin olamayacana ve var
lklar Akl- Kl'e balayan bir tenash (Ruh G)'nn
gereklemekte olduuna inanmak eklinde zetleniyor
du. Ve doal olarak bu inancn dier bir sonucu da, Al
lah'n bir kulda ortaya kacana iman etmek oluyordu.
Ruh g ve imamn niteliine olan inancn sonucu, Ba-
tmler'i kanlmaz olarak bu kabule gtrmt. Onlara
gre; Allah, nce Adem sonra peygamberlerde ve bilaha
re da Hz. Ali ve onun ocuklarnda grnerek, insanlar
arasna inmiti.133
Btn dinsel bildirilerin tartld; Kur'an ayetleri
nin istendii gibi snrsz ve hibir kurala uymadan yo
129 Ate (bage) s. 350.

131 lken (bage) s. 39, Glpnarl, Bedrettin, s. 18.
208
rum land ve nder olarak kabul edilen imamn tanrsal

bir sfat tad ve insanlarn da belli koullar iin tanrsal
varlkla zdeletiinin kabul edildii Batnlik'te, her
trl din kuralnn yadsnmas da kanlmaz oluyordu.
Esasen daha nceki blmlerde belirtilmi olduu gibi;
Batn inancn son hedefi, insanlar btn kaytlardan kur
tarm ak eklinde zetleniyordu. Bu bakmdan; Batmler
her trl mucizenin bir gz boyamaclmdan ibaret b u
lunduunu,134 dini emir ve yasaklarn lemin dzeni iin
insan akimca dnlp konulduunu kabul ediyorlar
d.135 Bu ise, bir bakma dinin yrrlkteki bir yatsmmas
niteliindeydi.
Bahnlik, ykmak iin var gcyle urat Ortodoks
slam toplum dzeninin yerine kendi ahlak anlayn
yerletirmeye almaktan de geri kalmyordu. yle ki,
deitirilmi ve zellikle Halife Osman zamannda bozu
larak aslna uygun olmaktan karlm olduunu iddia
ettii Kur'an' bu kar propagandayla gzden drm e
ye abalarken; El-sme, El-Mehdiye, El-Takyye ve El-
Ric'a inanlaryla toplum da kendi ilkelerine uygun ve
yeni bir ahlak anlay yaratmaya alyordu. Ama ne var
ki, srasyla; imam ve peygamberlerin masum yani g
nahsz olduunu, insanlarn mutlak bilgiye sahip olan
Mehdi tarafndan kurtarlacaklarn, toplum da gerek
fikir ve kimliin saklanarak, grnld gibi olmamak
gerektiini ve son olarak da M ehdi'nin ortaya kmasn
dan sonra btn lm insanlarn yeniden dnyaya gele-
134 Ate (bage) s. 340.

209
Yaar ahin Anl
eklerini ve iyilerin dllendirilip ktlerin cezalandrla

cam kabulden ibaret bulunan bu ahlak,136 aslnda iinde
tad eliki ve ykc eler nedeniyle var olmaya de
vam etmek isteyen bir toplum un geleceinin gvencesi
olacak nitelikte bulunm uyordu.
C. B atm lik eitleri
Batnlik, kukusuz ki tarih iinde gerek inan ve ge

rekse de uygulan bakmndan tek bir biim ve tek bir
nitelikte olmamt. Tam tersine; Batnlik hareketi pek
ok ynlerden trl ekiller gsteriyordu. Ama fazla ay
rntya girmeden belirtmek gerekirse; tarih iindeki nem
leri itibariyle, Batn akmn balca kollarn smaillik ve
Alamut Batnlii eklinde, iki deiik biimde toplamak
olanakl grlmektedir.
a. smaillik (smailyye) Batnlii

Bundan nceki blmlerde genel ilkeleri zetlenerek
aklanm bulunan Batnlik; geni bir uygulama alan ve
kalabalk bir taraftar kitlesine ulam bulunan smailyye
Batnlii'nin ilke ve inanlarndan oluan hareketi belir
lemektedir.
Erken tarihi hakknda pek yeterli bilgi bulunmayan
smailyye Batnlii'nin, az nce de akland zere, tek
bir btn olarak ifade edilmesi olanaksz bulunmaktadr.
nk; Karmatiler hareketinden Fami ve Mustali s-
maili isimleriyle anlanlarna kadar birok Batn anlay
n ve dierlerini de ieren bu hareket, yzyllar iinde
210
dereceleri ya da younluklar pek ok farkllklar gsteren

bir nitelikte bulunuyordu.
Ancak smailyye hareketinin Batnlik bakmndan
en nemli arl; bu harekette Batm dncenin genel
iilik inancna gre hl ikinci derece de bir e olarak
kalmakta oluundadr. Zira daha nce de akland gibi;
her smailyye m ensubunun mutlaka Batn olduunun
sylenmesi doru olmad gibi, smailyye hareketinin
eriat karsndaki genel durum u da toptan inkarc bir
nitelikte grnmemektedir.
b. Alamut Batnlii J
Batnlik; 1081 ylma kadar, zelikle Fatmler Devle
ti'nin koruyuculuu altnda bulunan smailyye mezhebi
nin bir esi olarak ve btn katlanlarmn ksmi bir be
raberlii iinde srdrlm t. Ne var ki bu tarihte; Fa
tmi Halifesi M ustansr Billh dneminde smaililer ara
snda kan byk bir uyumazlk, smailyye Batmli-
i'nin bu btncl grn bozmakta gecikmedi.
Kendisini Mehdi olarak ilan eden Ubeydullah'm ya
ratt byk bir dinsel cokuyla kurulan ve ismini Pey-
gamber'in kz Fatm a'dan alan Familer Devleti, bir za
m an sonra dier devletler gibi bozulma ve dalma sre
cine girmiti. Nitekim Halife Mustansr Billh dneminde
devlet, ordunun egemen olduu bir ynetim biimine
dnm ve halife, ordu kum andanlarnn elinde bir
oyuncaktan farksz durum a dmt. Akas, devlet
askeri zorbalarca ynetiliyordu. stelik ynetimi ele ge
irmi bulunan bu kum andanlar ii inancna da fazla bir
211
Yaar ahin Anl
ballk gstermiyorlard.137 te toplum da smail inanla

rn yeniden egemen klmak ve devleti ilk kurulduu
gnlerin dinsel heyecanma kavuturmak isteyen bir grup;
1081 ylnda bu amalarla eylemlere giriti. Fatmi Devle-
ti'ni yeniden eski imam devleti haline getirmek amacyla
hereket eden ve nderlerinden birinin de Haan Sabbah
olduu bu insanlar138 halifenin kendisinden sonra baa
gemesi gereken byk olu Nizr'n yerine, bu makam
kk olu Mustali'ye verme hazrlklarna kar bakal-
drdlar. Ancak ordu kum andan Al-Afzal tarafndan des
teklenen M ustali'nin karsnda gsz kalan Haan Sab
bah ve taraftarlar, sonuta yenilerek M sr'dan kamak
zorunda kaldlar.
Nizar taraftarlarnn bu davranlar o tarihlere kadar
grnrde de olsa birlik ve dayanmal bir yap gsteren
smaillik ve buna bal olarak da Batnlik hareketlerinin,
birbirlerine rakip iki nemli gruba blnmesine neden
oldu.
N izar' halifelik makamna getirmek iin yaplan dev
rim denemesinde yneticiler arasmda yer alm bulunan
Haan Sabbah'n bu muhalif tutum unu sonradan da sr
drmesiyle daha da derinleen bu ikilik sonunda; Ba-
tnliin en ar ekli olan Alamut Banlii ortaya kt.
Nizar smaili ya da Nizarilik eklinde de anlan bu ha
reketle Batnlik en tam biimiyle uygulanma olana
bulm utu. Bu dneme kadar trl ekillerde ve dank
137 Lewis (bage) s. 1121 (Ansiklopedi)

212
fikirler halinde sregelen Batmlik; Nizarlik hareketiyle

kurumlat. zgn bir inan haline geldi.
Sylentinin gereklii hususunda kukular olmakla
birlikte, Batn inancna gre; Haan Sabbah'n M sr'dan
kaarken yanma alp birlikte gtrd ya da sonradan
A lam ut'a getirdii Nizar'm kk torunu El-
M htedi'nin139 imam kabul edilmesiyle bu hareket iyice
glenmiti. Ne var ki daha sonra, hareketin baarya
ulamas aamasnda Haan Sabbah'n imamm hcceti*
olduunu ilan etmesiyle de bu zgn hareket tam bir ta
rikat haline geldi.
Alamut Batmlii ya da Nizarilik ile smailyye Ba-
tnlii arasmda kuramsal ynden byk bir farkllk b u
lunmamaktayd. Bu iki Batn hareketi arasmdaki en
nemli ayrlk; H aan Sabbah'm Batmlii yalnzca bir
fikir ve inan r olmaktan kararak onu rgtlenmi
ve eyleme dnk bir doktrin haline getirmi olmasnda ve
imamlk kurum unu ile K ur'an'm irek anlamna vermi
olduu olaanst nemde toplanyordu. Nitekim bu
ar tutum ve davranlar; Alamut Banlii'ni giderek
zgn bir din devleti haline getirirken, bu devlet iinde
slam eriatnn toptan kaldrlmasna neden olacak ge
limelere de kaynaklk etmitir.
Alamut Batmlii'nde; imamm nbvvete, yani pey
gamberlie ve batnn da zahire stnl kesin ve tart
lmaz bir durum dadr. Oulun babadan miras olarak
ald imamlk, tanrsal istencin kiilemi bir simgesidir.
139 Daftary (bage) s. 424.

* Hccet: Belgit, tant. Bir nermenin tant iin gsterilen doruluu
kabul edilmi salam nerme.
213
Yaar ahin Anl
Zahirin altndaki btna ulamak arac olan te'ville, gere

e eriildikten sonra artk eriat kalkar. Bu yolda ve alan
da tek nder artk imamdr. Onun iin geici bir zaman
var olan peygambere oranla her zaman var olacak olan
imamlarn ncelikleri tartlamaz. mam, bir insan-
kmil olarak en yce dzeye ve en katksz onura ulam
olmakla, en yce ve en gizli bilgilere de ancak o eriebi
lir.140 Bu bakmdan imamn ve dolaysyla da mezhebin
dmanlarnn katli, dinsel ve kutsal bir grev durum un
dadr.141 Bu nedenle de, Alamut Batmlii'nde rgt ola
anst bir nem tar. nk her biri kutsal bir vahiy
olan imam buyruklarm n yerine getirilmesinde en etkili
ara rgttr. Nitekim bu ilkeleriyle, smailyye Batmli-
i'nden ayrlan Alamut Batnlii; N izar'n torunu olan
H odven (stad) mam Haan'm 1164 ylnda Alamut
Kalesi'nde toplanan mritlerinin huzurunda Hz. Mu-
ham m ed'in eriatn yrrlkten kaldrmasyla en yksek
aamasna erimitir.142
Btn bu sylenenleri toplayarak ve Batmler'in Ev
ren anlaylarn da ekleyerek bu zgn inancn yaratl
ve son hedefe ilikin kabulleri zetlenmek gerekirse:
Batmler'in; insanlk dinsel tarihinin her biri dsal
yani zahiri adan birbirinden farkl yedi adan olutu
una ve bu alarn her birinin Natk yani "Konuan"
denilen bir peygamber tarafndan kurulduuna inandk
lar sylenebilir. Batnyyeye gre; her bir ada Natk'n
koyduu zhiri kurallarn btnn aklayacak ve kendi
140 Lewis (bage) Ansiklopedi, s. 1122.

141 Corbin (bage) s. 106,107.
142 slam Ansiklopedisi, Hahain Maddesi, C. 5/1, s. 355.
214
lerine mutlak itaatin temel kural olduu birbirlerini izle

yen yedi imam bulunur. Her am yedinci imam, kendi
sinden nceki a sona erdirip yeni bir dinsel a bala
tan Natk'tr. Bu bakm dan her an eriat baka baka
olduu gibi, yeni alarn imamlar da eski alarn
imamlarnn sylemlerini tekrar eden kimseler deiller
dir. nsanln dinsel tarihin son a olan altnc a Pey
gamber M uham m ed'in balatt adr. Bu am eriat
nn Batn kurallarn aklayan alt imam da grevlerini
yapmlar ve insanlk halen bu am son imam olan ye
dinci imam beklemektedir. Onun geliine kadar insanlar
imamm bir nevi vekili olan, irhamn hcceti ynetecektir.
Altnc am son imam Sahib-i Zaman ya da Mehdi is
miyle anlan ve halen gizlenmi olan mam smail'den
bakas deildir. O nun ortaya kyla M uham m ed'in
koyduu eriat da sonulanacak ve bylelikle Kyamet
denilen olay gerekleecek ve Kyamet'ten sonra da Meh-
di'nin ynetiminde yeni bir dzen kurulacaktr.
Sahib-i Zaman, yani M ehdi'nin ortaya kmasyla ku
rulacak dzen; insanlarn tm nn Batn gerei bilece
i, herkesin eit olduu, saf ve faziletli bir a olacaktr.
yle ki; btn nceki alarda ancak bir ksm sekin
tarafndan ulalan gerek ve Batn bilgiye tm insanlar
kavuacak ve herkes nsan- Kmil denilen en olgun, yet
kin ve mutlu ve keza evrim ve erginlemi stn insan
dzeyine ykselecektir. Esasen Mehdi tarafndan kurulan
dzen yeni bir eriatm konulmas eklinde deil, fakat
M ehdi'den nceki peygamberlerin koyduu tm eriatla
rn yani eitli dinlerin temel anlamn oluturan, btn
dinlerin gerek sylemi olan Batn gerein tm insanla
215
Yaar ahin Anl
ra aklanmas biiminde gerekleecekti. Onn iin K

yamet, Batnler ynnden kt bir son ya da llerin
dirilecei bir karmaa gn deil, fakat kutlu bir bayram
gnyd. nk Batm inanca gre; sonsuz olan ruhun
cisimden cisime gemesiyle oluan hayatn bitimi diye bir
olgu olamad gibi yeniden dou da insann Batn ger
ei renmesinden baka bir ey deildi. Nitekim kya
met denilen bu kutlu gn; "Id-l Kyamet" yani Kyamet
Bayram ismiyle anlyordu.
Batn inanca gre; "Aydnlk lemine ulamann biri
cik yolu bedeni yok ederek ruhu temizleyip kurtarmakt."
Byle bir ycelik ancak dinsel bir armma ve dnyasal
isteklerden vazgemekle elde edilebilirdi. Bunun iin ise;
gerei bilen imama m utlak ve tavizsiz bir boyun ei tek
kouldu. nk gerein bilinmesinde akla dayanan bil
ginin hibir ilevi bulunm uyor, bilginin temelini imamm
nderlii oluturuyordu. Zaten imamm emirleri, tanrsal
buyruklarn aklanmasndan baka bir eyde de deildi.
O nun iin imamn ynetimi gerei ve Kyamet Gn'ne
ulam ann koulu Tanr buyruklarn uygulamada, her
trl vazgeilerin yklenilmesi her trl aclara katla
nlmas ve en korkun tehlikelere gs gerilmesi ihmal
edilemez bir kural durum unda bulunuyordu.
216
11!. BLM
MUHALEFET CEPHES
ktidarn bulunduu siyasal oluumlarda, muhalefetin

ortaya kmas kanlmazdr. Nitekim; slam Devleti'rin
kurulm asndan ok ksa bir zaman sonra, bu iktidara kar
da gl bir muhalefet olumakta gecikmemiti. Devlet
gcne sahip olanlarn hkm et etme sreleri uzadka
bu muhalefet her gn biraz daha geliip genileyerek et
kisini artrmt. Bylece bir zaman sonra mzminleerek
toplum iine yerleen bu muhalefet; Emeviler ve Abbasi-
ler'den sonra, Seluklu Devleti dneminde ykc bir g
durum una geldi. Doal olarak, eitli gruplarn temsil
ettii bu hareket, kendisini trl ekillerde ortaya koyu
yordu. Bu bakm dan slam toplum u iinde kaynaan m u
halefet klarn incelerken nce onun kaynann ve
sonra da aklan eklinin deerlendirilmesinde yarar
bulunmaktadr.
217
1. MUHALEFETN KAYNAKLARI
nceleme konum uz olan yzylda Seluklu Devleti,

artk bir imparatorluk haline gelmiti. Devlet ve merkezi
hkm et olaanst glenmi durum dayd. ktidar,
Sultan ve onun yakm evresini oluturan soylu kimselerin
elinde bulunuyordu. Zengin kentli tccar ve esnafn da
destekledii bu sekinler, halk zerinde kesin bir g sa
hibiydi. Ksaca, devlet gerekte oligariyle ynetiliyordu.
Oysa bilindii zere; toplum dan uzaklam gl bir
oligari ya da nder, toplum u zamanla mekanik bir gzle
grmeye baladndan, onun iin bireylerin neminin
gittike kaybolmas deimez bir toplumsal olgudur.1 Bu
bakmdan Seluklularda da iktidarla halk arasnda gide
rek byk bir uurum un olumas gecikmedi. Bylece
Seluklular slam sultanlar haline geldike ve devlet de
imparatorluk eklinde byynce halknn esasn olutu
ran Trkleri ihmal etti.2 Bu ise devleti, zellikle gebe
hayat yaayan ya da krsal blgelerde oturan Trkleri
ikinci snf insan saymak gibi bir sonuca yaklatrd. Bu
elerle ilgili olarak devletin tek tela ve endiesi, onlar
ynetimin bana bir olay karmadan, o sralarda olduk
a tenha bulunan, A nadolu'ya yollamaktan ibaret bulu
nuyordu. Devletiyle ilgisi azalm ve iktidarm bir sorun
olarak grd bu insanlarn ise, ark o devlete scak
bakmayaca doald. Nitekim egemen snfn hor grd
ve kendinden uzaklatrmaya alt bu kitle bir ta
1 Russell (bage) s. 31, 32.

218
raftan devlete yabanclarken bir taraftan de devletin

resmi mezhebi Snnilik yerine gl bir muhalefet oda
olan iilii benimsemekte gecikmedi. Bu ise devletle halk
arasnda ikinci ve dierine oranla daha gl bir ayrlk
ve ekime sebebi oldu. Seluklu Devleti'nin kurulduu
yllarda; ran ve spanya dnda btn slam dnyas
iilerin kurduu devletlerin egemenlii altndayd. ii
Bveyhoullar halifeyi kontrol altnda tutuyor ve Msr'
alan Fatmler byk bir g oluturuyordu.3 Bu bakm
dan Snni ve halife taraftar olan Seluklular'n, daha
kurulu dneminden itibaren bu byk ii gle atma
s kanlmazd. Bu kanlmaz atmada zellikle Fa-
tmler'le yaplan savalar sonunda iilerin gleri krld.
Filistin, Kuds, Akk gibi byk kentler alnd. ii ezan
nn okunmas yasak edildi.4 Seluklu mparatorluu iin
byk baar olarak deerlendirilmesi gereken bu atlm-
lar, aslnda onun en zayf tarafn da oluturuyordu. n
k btn bu zafer ve baarlar, ounluu ii olan halk
nn inanlarna karn ve onlarn iten gelen muhalefetle
rine aldrlmadan yaplan atlmalard. te btn bu olu
um lardr ki; Seluklu Devleti iinde potansiyel bir m uha
lefet kayna oluturdu. Bu potansiyel kaynak tarihten
gelen dier birtakm oluumlarla da desteklenince devlet
kendini birden bire ok gl ve direnilmesi ok zor bir
muhalefet hareketinin iinde buluverdi.
Bu genel aklamalardan sonra, artk bu sz edilen
tarihsel kaynaklara da ksaca deinmek gerekmektedir.

219
A. E h lib ey t'e Z u l m
Daha nce de belirtilmi olduu gibi, Hz. Muham-

m ed'in insanlara yapm olduu hizmetlere karlk on
lardan tek bekledii ey; Ehlibeyt'ine yani aile efradna
kar sevgi gsterilmesiydi. Buna karn, Peygamber ailesi
ve bu aileden gelenlerin byk bir ounluu, hem de
Islamlar tarafmdan, en olmadk eziyetlere muhatap oldu
lar. Peygamber'in tek evlad Hz. Fatma, ocuunu d
recek kadar dvld, torunlarndan birisi zehirlenerek,
dieri de llerde katledilerek ldrld. Ama zulmler
bunlarla da bitmedi. Kendisine imam denilen Peygamber
torunlarndan ou yaamlarnn bir blm n zindan
larda geirdii gibi, hemen hemen hibiri doal bir lme
bile eriemediler ve kimi zehirlenerek kimisi de baka
yollarla ldrldler. Emeviler'e kar, slam'a iledikleri
sularn intikamn almak amacyla ayaklanan ve kendile
ri de Haimi slalesinden gelen Abbasiler bile, Ehlibeyt'e
zulm de dierlerinden geri kalmadlar. zellikle Abbasi
dneminin II. Halifesi M ansur zamannda balayan bu
zulm her yl biraz daha artarak dayanlmaz boyutlara
ulat.5 Ehlibeyt iinde bulunanlardan kimisi diri diri top
raa gmld, kimi asld ve kimisinin de vcudu yap
larda inaat ta olarak kullanld.6
te btn bu canice davranlar, samimi Mslman-
lar arasnda bir yandan Peygamber soyundan gelen in
sanlara kar byk bir acma duygusu yaratrken, dier
yandan da bu eylemlerin yrtclerine kar nne ge

220
Hasan Sabbah ve A lamut Terr
ilmez bir kar koyu ve dmanlk yaratyordu. Bylece

slam dnyasnn insanlar ynlar halinde Ehlibeyt sev
gisinin en byk ilke olarak kabul edildii iilik mezhe
bine ynelmeye baladlar. Snni iktidarn zulm ve Eh
libeyt sevgisi onlar gl bir muhalefet duygusuna hazr
lad.
Seluklu mparatorluu dneminde. Ehli bey t'e y
neltilmi bir bastrma ve yldrma hareketi olmamakla
beraber, iilie kar almalarn srdrlm olmas,
Peygamber sevgisi sebebiyle iktidarlara kar duyulan
fkeyi bu dneme de tad. zellikle yeni M slman
olmu Trk ve ranllar, gl ve cokulu bir Peygamber
sevgisiyle dopdolu olarak, devlete kar aka cephe ald
lar.
B. A rap U lu su lu u
slamiyet, her ne kadar Abbasiler dneminde artk

uluslarst bir din niteliine brnm idiyse de7 Arap-
larca yine de ulusu bir amala yorumlanmaya devam
ediyordu. te slamiyet'in, bu Arap ulusuluuna destek
verecek ekilde yorumlanmas ve baz din kurumlarmn
bu yoruma uygun decek ekilde kullanlmas Araplar
dnda kalan uluslar toplum un muhalefet saflarna do
ru itti.
Araplar esasen topluluk olarak son derece ulusu ve
hatta rk bir dnce iindeydiler. Kendilerinden olma
yanlar "mevali" yani kle olarak isimlendiriyorlard.8

8 Temren (bage) s. 53.
221
Yaar ahin Anl
A raplar mevaliyle evlenmeyi yasaklayacak kadar onlar

aa bir snf kabul ediyorlard.9 Ama bunun dmda ze
likle dm an olduklar bir ulus vard ki bu da, Trk ulu
suydu. Baz ayet ve hadislerde sz geen; "Bask burun
lu, yayvan suratl ve Araplara felaket gitirci ve Ye'cc ve
Me'cc rknn" Trkleri tanmlad hakkmdaki yorum
larla da desteklenen bu dm anlk10 slam mparatorlu-
u'nun en ar bask ve zulmlerinin Trkler zerinde
younlamasna neden olmutu. Aslnda Araplar bir d
tehlike tehdidi ile bir arada tutmak ve O rtaasya'nn zen
ginliklerine saldrmaya zendirmek siyasetinin11 bir pro
paganda arac olarak ileri srlen bu dnceler ksa za
m anda bir gerekmi gibi kabul edilmeye baland. Ve
Trkleri M slman yapm ak gibi yksek bir amala deil,
fakat ganimet elde etmek iin yaplan Ortaasya savalar12
ancak bu propaganda sayesinde ve yirmi yllk bir ura
sonunda kazanlabildi.13 Emevi Halifelerinin Arap ordula
r grnrde, slamiyet'i kabul ettirebilmek iin Trklere
olmadk zulmleri yapm aktan ekinmediler.14 Katliamlar
yeni katliamlar izledi.15 Buna ramen, zellikle krsal ke
simlerde, slamiyet'in zaferi tam ve kesin olamad.16 Ku-
teybe'nin grlmemi zulmleri karsnda, srf yaaya
bilmek iin ve eklen Mslmanl kabul etmi grnen
9 Arsel (bage) s. 50.

11 Arsel (bage) s. 42, 43.
15 Aydn (bage) s. 95, 97.
16 Aydn (bage) s. 98, 99,191.
222
Trk kyl ve gebeleri gizli gizli eski inanlarna uygun

tapnlarn srdrm ekte devam ettiler.17 slamiyet, yu
karda aklanan ulusu nitelii nedeniyle, krsal kesimde
yaayan Trleri uzun zaman kendisine tam olarak bala
yam ad ve daha ok kentli kesimin benimsedii bir inan
biimi olmakta devam etti.18 te Seluklu Devleti'nin im
paratorluk haline geldii ve inceleme konumuz olan yl
larda da bu durum henz zme kavumam ve devle
tin bnyesini kemiren bir olumsuzluk durum undayd. Bu
ise, devlet iinde olduu kadar toplum katnda da gl
bir muhalefet oluturuyordu.
Bir taraftan Araplarn daha kabile alarndaki ya
antlarndan kk alan ulusu duygular, dier taraftan da
Peygamber'in, Arap rkna m ensup olmas nedeniyle bu
ulusa layk grlen Kavm-i Necip sfatnn artrd
stnlk duygusu, Emeviler ve Abbasiler dneminde
olduu gibi Seluklu dneminde de Araplar dier slam
uluslarna gre daha yksek bir konuma getirmiti. Bu
durum ; asl eleri Trklerden oluan Seluklu m para
torluu dneminde, zellikle krsal kesimde yaayan ve
Ortodoks slamiyet'i benimsememi olan halk muhalefet
cephesine ittii gibi; iktidar gcn ellerinde tutan ve
egemen smfa m ensup olan ancak Arap rkndan olmayan
dier eleri de tedirgin ediyordu. Bylece, bu dnem de
muhalefette bulunanlar grnr derecede glendiler.
Nitekim, Emeviler'in uluuluk ve zulmleri sebebiyle

18 Aydn (bage) s. 38, 54, 96.
' Kavm-i Necip: stn rk, temiz rk.
223
Yaar ahin Anl
Ehlibeyt sevgisine ynelmi olan Trkler,19 ayn sebepler

le ran'a snm olan Peygamber hanedannn20 evre
sinde toplandlar. Ve giderek H orasan'da tpk Kum kenti
gibi bir muhalefet oda haline geldi.21 Ve bu muhalefet,
daha sonra da kendilerine; Baba, Dervi ya da Erenler
denilen ve bu kentlerden drt bir yana yaylan misyoner
lerle daha da bilinli bir hale gelerek yaygnlat.
C. B a n azlk
Muhalefetin oluum unda nemli etkenlerden bir d i

eri de, devletin dinsel alanda taknd banaz siyasetten
kaynaklanyordu. Toplum iinde yzlerce tarikat ve inan
gruplarnn varl, grnrde dini bir zgrln ger
ekletiine iaret ediyorsa da, aslnda Seluklu Devleti
de dier adalar gibi dinsel inanlara kar banaz bir
tutum dayd.
Bir kere, Seluklular Devlet olarak Snni mezhebinin
koruyuculuunu stlendikleri iin, dier mezhep ve tari
katlara kar hogrl deillerdi. te yandan, ii m ez
hebini savunan dier ada devletlerle sava halinde
bulunduklar iin kendi lkesindeki ii elere bask
yapm ak durum unda bulunuyorlard. Esasen, Badat'taki
Snni halifenin koruyuculuunu stlenmi olup, onun
verdii Cihan Sultanl unvann sevinle kabul edip,
takt kllar gururla kuanan Seluklu sultanlarnn
19 Temren (bage) s. 23, 45.

21 Temren (bage) s. 236, 237.
224
iilere kar hogrl davranmasnn beklenilemeyecei

doal idi.
D . Z o rb a D ev let
Seluklu mparatorluu, kuruluu ve yaps dolay

syla otoriter bir devletti. lgili blm de akland zere
devlet, Sultan ve onun evresinde bulunan bir grup soy
lunun ynetimi altndayd. Ynetim makamlarn ellerin
de tutan memurlar da bu st ynetim kadrosunun snf
iinde bulunan kimselerdi.22 Bu bakm dan gerek devlet
politikasnm oluum unda ve gerekse de ynetimin ile
mesinde halk kesiminin hibir katks bulunm uyordu.
yle ki, bir nceki blmde de akland gibi, devlet
kendi teb'asnn byk bir ounluunun dinsel inanla
rna bile yabanclam durum dayd. Devletin lke ve
halk btnl ancak grnte vard. Bu btnlk, an
cak merkez ynetiminin zor kullanmasyla salanabiliyor
ve bu nedenle de devlet btn ilem ve politikasn yal
nzca elinde bulundurduu askeri gcyle uygulayabili
yordu.
Devletin siyasal ve ynetsel hedeflerini gerekletir
mekte kulland aracn yalnzca zor ve baskdan ibaret
bulunmas, onu ister istemez, zorba bir siyasi varlk hali
ne sokuyor ve bu da muhalefet cephesine yl hzlan
dryordu.
225
Yaar ahin Anl
E. G elir Eitsizlii
Seluklu m paratorluu'nun en gl zaman olan

Melikah ve Sencer dnemlerinde devlet, olaanst gelir
kaynaklarna sahip bulunuyordu. Devletin ticarete nem
verip, zellikle kervan yollarnn gvenliini salamasyla
lkede ticaret ve sanayi gelimi, kentler bym ve
nfus artmt. rnein Merv bir milyon ve Badat ise bir
buuk milyon insan barndrr hale gelmiti.23 Bu da do
al olarak; devletin gelir kaynaklarn artrm olduu
gibi birok kimsenin de zenginlemesini salam bulu
nuyordu. rnein, tccarlar arasmda bir milyon dinar
nakti olanlar bile vard.24
Ama ne var ki; bu zenginlik belli bir zmre ve snfn
yararna iliyordu. Zenginlerin debdebe iinde yaadkla
r25 ve rnein Alevi nakib Seyf d-Devle'nin Melik ah'a
verdii bir ziyafette, bin ko, yz bykba hayvan kesip
bunlar ipek adrlar altnda, be yz altm kap iinde su
n up ayrca misafirlerine bu adr ve gm kaplarla bir
likte yirmi bin altm dinar armaan edebildii26 bu d
nemde, halkn byk bir kesimi yoksulluk iindeydi. y
le ki; devlet solunan havadan baka her eyden vergi al
d halde27 cretlerini az bulan ordu birlikleri, kylnn
mallarn talan ediyor28 ve zellikle krsal kesmide bulu
nan halk ve kentlerdeki ii ynlar fakirlik iinde yz
23 Turan (bage) s. 344, 345.

24 Turan (bage) s. 342.
25 Turan (bage) s. 368, M azaheri (bage) s. 137.
226
yorlard. N izam 'lm lk'n lke topraklarn ikta olarak

Trk asll komutanlara vermek suretiyle yrtt dei
im hareketleri zellikle ran'da halkn gelir dzeyini ve
ticareti ok kt bir ekilde etkilemi, halkm fakirlemesi
ne neden olmutu.29
te, gelirler arasndaki bu byk farkllk ve devlet
gelirlerinin eitsiz dalm, toplum da byk bir honut
suzluun duyulm asna neden oluyordu. Ekonomik farkl
lklar sonundadr ki Halife, ynetim kadrolar ve soylula
rn savurgan ve tantanal yaantlarna karlk devlet
iinde anari kol geziyor, iiler ile Snniler birbirlerini
yok edercesine savayorlar ve herkes gizli tarikatlara
girerek yaam ve servetini bu yolla korumaya alyor
du.30
F. Siyasal ek im eler
Devlet iinde muhalefetin olumasnn en nemli

kayna, kukusuz ki iktidara gz koymu bulunan grup
lar arasnda sregelen ekimelerdi. Gerek Emeviler ve
gerekse de Abbasiler dnemlerinde olduu gibi Seluklu
mparatorluu dneminde de toplum katmanlarn birbir
lerine dren ve toplum iinde youn muhalefet ve kal
kmalar hazrlayan hep bu siyasal ekimeler oldu. Dev
letin dier devletlerle olan savalarndan, devlet iindeki
farkl yarar gruplarnm srtmelerine ve hatta aym
gruplar iinde stnlk ve otorite tartmalarna kadar
uzanan bu uralar; Seluklu m paratorluu'nun siyasal

30 Lewis, Ortadou (bage) s. 73.
227
Yaar ahin Anl
yapsn olduu kadar toplum dengelerini de altst etti.

yle ki; aslnda olduka yksek bir gelir dzeyine sahip
bulunan devlet srf bu ekimeler nedeniyle sk sk eko
nom ik bunalmlara girdi.
Seluklu Devleti'nin, gerek gtt Snnilik siyaseti
ve gerekse de yaylmaclk ve yabanc devletleri yama
lama alkanl onu devaml olarak komu devletlerle
savar hale sokmutu. Bu savalardan zellikle ii Dev
letlerle olan uralar toplum iindeki muhalefeti kzt
rp younlatran gelimelere neden oluyordu. nk
Seluklu Devleti'nin teb'asmn byk ounluunu olu
turan gebe ve kyl snfnn insanlar genelde ii mez
hebine eilimli bulunuyordu. Onun iin bu kesim, devle
tin dier ii devletle olan savalar srasnda, inanlarnn
samimilii nedeniyle, kendi devletinden ok savalan ii
devlete yaknlk duyuyor ve bu da toplum da esasen etkili
bulunan muhalefeti glendirici bir sonu yaratyordu.
Ama Seluklu Devleti'ni ypratan ve devlet btnl
n tehlikeye drp toplum iinde ki muhalefet
odaklarn glendiren en nemli etken bir trl son bul
m ayan taht ekimeleri oldu.31 Bu ekimeler srasmda
taht iin savaan ehzadelerin taraftarlar birbirlerine
dmanlk duygular beslerlerken; sava sonrasnda da
birbirlerinin rakibi olmakta devam ediyorlard. Bu durum
doal olarak, toplum iinde bulunan ayrlk ve muhalif
elerin ilerine yaryor ve onlarn gittike kuvvetlenme
sine neden oluyordu.
228
Kald ki, yukarda da akland gibi, siyasal eki

meler ayn gruptan olan ve hatta birlikte iktidar paylaan
yneticiler arasmda da kyasya srdrlyordu. Bazen
bir gelir paylam anlamazl ve bazen de siyasi otorite
ve nfuz savlar nedeniyle kendisini gsteren bu ura
devleti sarsacak boyutlara bile ulaabiliyordu. rnein
Seluklu m paratorluu'nun en grkemli ve saygn d
nemini yaad Melikah zamannda, Sultan'la, nl ve
gl veziri N izam 'lm lk arasmda ortaya kan gergin
lik, devleti onarlmaz bir g krklna sokmutu. yle
ki, Melikah'n vezirine gnderdii ve; "ster misin ki
vezirlik divitini elinden ve sarn bandan alaym,"
eklindeki tehdide karlk, N izam 'lm lk de Sultan'a;
"Devlete ortak olduum u henz bilmiyor musun? Bu
vezirlik diviti ve sark senin tacn ile o derece baldr ki,
divit alndktan sonra ta da kalmaz gider," diyebiliyor
du.32 Bylesine ciddi ve devletin en st dzeyinde ortaya
kan atmalarn toplum iinde ki muhalefet odaklarna
cesaret ve g verecei doald. Nitekim, Seluklu m pa
ratorluu'nun bu iki zirvesi ok gemeden, muhalifleri
tarafndan katledilmek yazgsn paylamak durum unda
kalacaklard.
Kukusuz ki, Seluklular dneminde oluan m uhale
fet cephesinin kaynaklar yalnzca bu saylanlarla snrl
deildi. Ancak Ehlibeyt'e Zulm, Arap Milliyetilii,
Banazlk, Zorba Devlet, Gelir Eitsizlii ve Siyasal e
kimelerden oluan kaynaklar bu muhalefetin younluk
kazanarak Devleti sarsacak boyutlara ulamasna yardm
229
Yaar ahin Anl
etti. Ve bylece Seluklu mparatorluu belki de dnyada

ilk defa, yeni ve korkun bir muhalefet eklini tanmak ve
onunla mcadele etmek durum unda kald.
Ancak, bu yeni ve korkun muhalefet biimini ince
lemeye balamadan nce, toplum iinde oluup biriken
muhalefetin aklan ekillerine de ksaca deinmekte
yarar bulunmaktadr.
2. MUHALEFETN AIKLANI BMLER
slam'da muhalefet hareketi phesiz ki ilk kez, kar

inan gruplarnn ortaya kmasyla balad. ktidar ka
tnda bulunanlara dinsel ve siyasal nedenlerle kar olan
larn kendi aralarmda iliki kurmalaryla balayan bu
hareket, giderek yaygnlap rgtlenerek mezhepler h a
line geldi. Daha sonra da aym mezheplerden olanlarn
aralarmdaki uyumazlk ve gr farkllklar tarikatlar
dourdu. Bylece toplum daki egemen gre aykr b u
lunan inan ve dnceler mezhep ve tarikatlar iinde
yuvalanp glendiler.
Toplumun egemen snf iinde bulunm ayp bu snf
larn dm da kalan ve bu nedenle de iktidar gleri tara
fndan horlanp ezilenler, genelde gizli ya da ak bir e
kilde muhalefeti seiyorlard. Bu insanlarn iktidara kar
bakaldracak gte olmayan ve duygusal yan daha bas
kn bulunan kesimi muhalefetini topluma yabanclaacak
ekilde ortaya koyarak ie kapan seerken; gzpek,
macerac ve atlgan ksm da tam tersine, bakaldrmaya
dnk ve eylemci bir tavr benimsiyordu. Bylece ie ka
230
pananlar gizli toplantlarnda ya da inzivahanelerinin

yalnzl iinde yarattklar dsel dnyalarna snr
larken, isyanc eylemciler de; kurup gelitirdikleri rgt
leri ve youn propagandalaryla devleti ele geirmeye
alyorlard.
slam dnyasnda ie kapan tavrnn yneldii en
nemli smak tasavvuf dncesi olmutu.
Tasavvuf; insanlara Peygamber ahlak vermeyi h e
defleyen ve fakat m utluluun etken bir yaamada b u lu
nabileceini de sylemekten geri kalmayan bir slam gi
zemciliiydi33 Tasavvufa gre; Allah'tan baka bir varlk
olmayp, insan A llah'tan kopan bir n ur ve g parasyd.
O, ancak geici bir zaman iin bedenlenmi bulunuyor
du.34 Gerekte her ey Allah'n vcuduyla var olup Allah
evrende olan tek eydi. Bu bakm dan A llah'tan gelen in
sann, er veya ge yine ona dnmesi bir yazgyd. Ne var
ki; bu dnn gereklemesi iin, insann baz aam alar
dan gemesi gerekiyordu. nsan ancak bu aam alardan
geerek ehl-i irfan, yani arif olabilirdi. Arif olmak ise b
tn b u aamalar atlayarak son aamaya ulamak anlam
na geliyordu. Bunun iin ise, dnya nimetlerinden arn
mak, onlardan el-etek ekmek, zikir ve dnceye dalmak
en nemli bir koul durum undayd. Gnlk yaant da ise
iyi bir insan, efkatli ve sevgi dolu bir kul, kendi ii ve
gcnde bir yurtta olmak gerekiyordu. te ancak byle
bir yaant insan Allah'a yaklatrr ve ona dn sala
yabilirdi. Bu aama ve bu dereceye ulaan kii artk kendi
33 Karahan (bage) s. 60.

34 Banarl (bage) C. I, s. 115.
231
Yaar ahin Anl
varln unutarak tanrsal varlk iinde erir ve sonsuz

varlkla birleerek sonsuzlard. Bu ise en st konuma
ulam ak demekti. Bu dzeye erien iin artk znt ve
korku sz konusu olmaz35 ve o, ilksiz ve sonsuz varlkla
kaynaarak m utlak ve en tam m utlulua kavumu olur
du.
te ismi ve hedefi ne olursa olsun, slam'da ie kapa
n ve edilgen muhalefeti temsil eden btn mezhep ve
tarikatlarn ana fikrini tasavvufun bu ilkleri oluturuyor
du. nk esasen, tasavvufun kendi de Araplarn zellik
le Emeviler dneminde Mevaliye yaptklar bask ve ikin
ci snf insan tutum unun etkisiyle ortaya kan bir dn
ce akmyd. Nitekim Araplar, tasavvuf dncesine dai
ma yabanc kalm36 ve hatta ehlibeyt imamlar dahi ta
savvufa nceleri scak bakmamlard.37 Sofilerin kuralsz
ve dnya ilerini nemsemeyen yaaylar,38 Kalenderi
dervilerinin bovermilii39 hep bu tasavvuf dncesi
nin egemen snflarnn tutum una kar bir tepki olmasn
dan kaynaklanan davranlard.
Ancak hemen unun de belirtilmesi gerekir ki; tasav
vuf dncesi iktidar gcnn eziciliinden kaarak,
yeryz nimetlerini egemen snfa brakan ve ie kapan
seenlere bir smak hazrlarken, ayn zamanda, ruhunda
hakszla kar isyan kvlcmlar atelenen geni bir kit
leye de moral ve g salyordu. yle ki, insan olmann
35 Karahan (bage) s. 55.

36 Ocak, Kalenderiler (bage) s. 3.
38 Mazaheri (bage) s. 8, 9.
39 Ocak, Kalenderiler (bage) s. 5.
232
stnlne, dnya nimetlerinin geiciliine, drst ol

m ann salad deerlere ve gelecekte ulalacak olan
tanmsz makamlarn gerekliine inanan mutasavvflar,
iktidar sahiplerinin her trl tehdit ve basklarna da al
drm am a yiitliini gsterebiliyorlard. Nitekim sonradan
byk bir bakaldrma olan Alamut Terr'n ortaya
karan Batmlik bile, tasavvufun bu inanl direniili-
inde yararl rnekler bulacak ve Moallarca, en nemli
kaleleri yklp eserleri yakldktan sonra, tasavvufun ar
kasna snarak direncini srdrm eye alacaktr. Ruba
isinde; "Snneti ge, Farz da bir yana ser. Ks azck lok
man, yoksula ver. Krma gnl, gybete sapma sakm;
cennete girdin bile, mjdemi ver!" diye40 seslenen Batm
air mer H ayyam 'm nl "Silsilet't-Tertib" isimli risa
lesinde; "Bu yol, hepsinden daha iyidir; nk kula da
m lum dur ki hibir kemal Allah'n kemalinden stn
olamaz ve inan kimseyi men etmek, perdelemek inanc
deildir, insanda ne varsa, tabian kirinden, pasndan
meydana gelmitir. Perdeler kalkt m, geree engel olan
ey de uzaklar ve her eyin gerei, naslsa, ylece yz
gsterir,"41 diyerek tasavvufu gklere karmasnn nede
ni, bu dncenin toplumsal muhalefetteki yer ve nemi
nin yadsnamaz olmasndandr.
Bununla beraber, direni gc ve bakaldrma etkisi
ne kadar gl olursa olsun, tasavvufun sonuta, bedeni
ve ruhu terbiye etmeye alan bir disiplin ve gizemcilik
olduunun da unutulm am as gerekir. Bu nedenledir ki;
40 Hayyam (bage) s. 32.

41 Glpnarl, Hayyam (bage) s. 31.
233
Yaar ahin Anl
kendisinden alman ilkeler, baka mezhep ve inan grup

lar tarafndan nasl kullanlm olursa olsun tasavvuf
kendi bnyesi iinde daima sakin, arbal ve sevecen
kalmasn baarm; iyi bir yurtta, gvenilir bir insan ve
tok gzl bir komu lks onu kanl eylemlere girmek
ten alkoymutur. O nun yaama dnk ve Allah'n yarat
t her eyi byk bir tutkuyla seven kl ilkeleri, ina
nanlarn nasl m utlak ve karamsar bir ie kapamtan kur
tarm ise, toplumla ters dmeyen dengeli yaam gr
de acmasz ve kan dkc terr eylemciliine bulam a
sn nlemitir.
slam ve Seluklu imparatorluklarn iten sarsan en
korkun muhalefet biimi olan terr eylemleri ise ayr bir
blm iinde incelenmesi gereken ok deiik ve ayrntl
bir konudur.
3. TERRL MUHALEFET
Abbasiler'den sonra slam dnyasn devralan Sel

uklu m paratorluu'nun gittike glenip, lke iindeki
muhalefet odaklarn besleyen ii devletlere kar baarl
bir fetih ve sindirme hareketini gerekletirmesi zerine,
artk kkl bir gelenee sahip olan mulahefet de, iktidara
kar yeni ve etkili yntemler uygulam akta gecikmedi. Bir
sre nce, Abbasilere kar Karmatlarm denedikleri terr
imdi daha da gelitirilip yaygnlatrlarak Seluklu Dev-
leti'ne kar uygulanm aya koyuldu. Her trl deere ve
her eit kurala saldrmay siyasetlerinin balca ilkesi
haline getirmi bulunan baz arc Batn gruplarn ban
234
Hasan Sab bah veAlamut Terr
ektii kanl eylemler, iktidar ypratm ak iin ustaca kul

lanlmaya baland.
slam m paratorluu'nun yerine geen Byk Seluk
lu mparatorluu, daha nceki blmlerde genel izgile
riyle akland zere, yerine getii devletin kusur ve
sorunlarndan bir ouna da varis olmutu. Bu bakmdan
Seluklular Devleti'nin gerek toplumsal yaps ve gerekse
de bu yap zerinde bulunan inan gruplar ynnden
pek ok skntlar bulunuyordu. zellikle Seluklularn
Snni mezhebini benimsemi olmalar dolaysyla devlet,
slam topluluu iinde var olan btn muhalif hareketle
rin de muhatab durum una girmiti. Emeviler'i ve Abba-
sileri kerten ok etkili muhalefet hareketi ayn ekil ve
iddetle Seluklu Devleti'nin temellerini de sarsmaya ba
lad. te Seluklular'm, yerine getikleri slam mparator-
luu'ndan devrald ve savamak zorunda bulunduu
bu muhalefet hareketlerinden en nemlilerinden birisi de,
devlete kar giriilen bu terr hareketleriydi.
Seluklu m paratorluu'nun uramak zorunda kal
d bu terr hareketlerinin boyutlar en ciddi olanm
A lam ut Batnleri'nin yrtt iddet eylemleri olutu
ruyordu. Tarihte belki de ilk defa bu kadar rgtl ve
iddetli bir ekilde ortaya kan bu hareketin ynetimini
ise Alamut Kalesi'nde yuvalanm bulunan H aan Sabbah
stlenmiti.
Gerek rgt ve gerekse de eylemlerinin iddet ve et
kisi dolaysyla kendine zg ve dikkat ekici bulunan bu
terr, ayn zam anda insanlk tarihinin grd acmasz
savalardan birinin de yksn oluturm ak bakmndan
ders alnacak bir nitelik gstermektedir.
235
IV. BLM
HASAN SABBAH
Batnlik, Haan Sabbah'a gelinceye kadar yalnzca bir

fikir ve inan r iken, onun tarafndan rgtlenerek1
Seluklular Devleti iinde ok etkili bir muhalefet oda
haline getirildi. Bu bakmdan, bu terr ve muhalefet rg
tnn gerek niteliinin ve gerekse de ileyiinin daha iyi
anlalabilmesi iin; kurucusunun kiilik ve yaam yk
syle birlikte incelenmesinde pek ok yarar bulunm akta
dr.
1- HAAN SABBAH'IN KML
Tam ad, H aan bin Ali bin M uhamm ed bin Cfer bin
Hseyin bin el Sabbah el-Himyerin olan2 Haan Sabbah;
aslen ran'n Ts eyaleti kyllerindendi. Babas,
Kfa'dan ayrlp Kum ehrine gm ve orada yerlemi

2 Ana Britannica C. 10, s. 432.
237
Yaar ahin Anl
bulunuyordu.3 Doum tarihi kesin olarak bilinmemekle

birlikte, 1124 tarihinde ld zaman olduka yal ve bir
sylentiye gre de seksen yalarmda olduu gz nnde
bulundurulursa, 1040 yllarnda doduu da kabul edile
bilir.
1076 ylnda doan mer Ha yy am ve 1017 ylnda
doduu bilinen Nizam 'lm lk ile okul arkadalar ol
duu efsanesi her ne kadar doru grlmemekte ise de,
en az onlar kadar iyi ve kkl bir eitim grd4 m u
hakkak bulunan H aan Sabbah, on yedi gibi daha ok
kk saylabilecek bir yata Ismailyye mezhebini be
nimsemi ve gerek stn zeks ve gerekse de grm
olduu kkl renimi nedeniyle de bu mezhep iinde
ksa zamanda dikkati ekmekte gecikmemiti. Nitekim
Ismailyye mezhebine girmesinin zerinden ok geme
den, ran'da bu mezhebin ba Diliini yrten Abdl-
melik bin Atta'm vekilliine kadar ykselmeyi baarm
ve daha sonra da Fatm Halifesi M ustansr'm yannda
grevlendirilmiti. Haan Sabbah, bu grevine ran, Irak
ve Suriye'de bir sre dolap incelemelerde bulunduktan
sonra 1072 ylnda balam, yl kadar devam etmiti.
M sr'da bulunduu sralarda Halifenin byk olu
N izar'm hilafet makamna gemesi iin yapt almalar
nedeniyle, iktidarla ters dmesi zerine; buradan ayrl
mak zorunda kalan H aan Sabbah, ran'a dnnde de
ayn amala almalarn srdrm ve daha sonra da
bin A tta'm lm zerine onun yerine gemiti.5
3 slam Ansiklopedisi C. 5/1, s. 311.

5 Byk Larousse C. 10, s. 5057. slam Ansiklopedisi C. 5/1, s. 311.
238
A . H aan S ab b ah 'n F ik ir ve E y lem leri
Daha nceki blmlerde de aklanm olduu zere;

Haan Sabbah fikir ve inan olarak smailyye mezhebin
den bulunduu iin, esas olarak bu mezhebin ilkelerine
bal ve Batn dnceye sahipti. Bu bakm dan Haan
Sabbah'n smailyye mezhebi ve Ban dnceye aykr
bir dnya grne sahip olamayaca doald. O nun
kendine zg fikir ve dnceleri, smailyye ve Batnlik
dorultusunda olmakla birlikte bu iki dnya grnn
aa ve evreye uydurulm as abalarndan kaynaklanan
ve bu ekilde deerlendirilmesi gereken bir nitelik de gs
termekteydi. Bu bakmdan, daha nce smailyye ve Ba-
tmlikle ilgili olarak yaplan aklamalar yinelememek
iin, aada, yalmzca Haan Sabbah'n bu iki dnce ve
inan sistemine getirdii yeniliklere ksaca deinildikten
sonra, onun eylemlerinin aklanmasna allacaktr.
a. Haat Sabbah'n Fikirleri

Haan Sabbah'n, ran Badaisi bn Atta tarafndan
Msr Halifesi yannda grevlendirildii yllarda; Fa-
tmler Devleti artk ilk kurulduu yllarda olduu gibi ar
bir slamiyet anlaynn kalesi olmaktan km bulunu
yordu. yle ki devlet bym ve iktidar artk halifeler
den ok, byk arazi sahipleri, tccarlar ve bunlara bal
bulunan asker liderlerin ellerine gemi ve devletin amac
da buna gre yeni ve kurucularnn akllarnda olmayan
deiik bir nitelik almt. Nitekim bu gidii benimseme
yen bir grup idealist smailyye taraftar, devlet idaresin
de kkl bir reform yapabileceine inandklar N izar'
239
Yaar ahin Anl
hilafet makamna geirmek iin ciddi almalar iine

girmiler, fakat ordunun kar kmas sonucunda bu
amalarm gerekletirmek olana bulamayarak Msr'
terk etmek zorunda kalmlard. te, Msr' terk eden
Nizar taraftarlarndan biri olan Haan Sabbah ran'a dn
d zaman, ayn lk ve amalarla ykl bulunuyordu.
Haan Sabbah, M sr'daki Nizar hareketi srasmda
savunduu ve oluturmay tasarlad yeni dzeni kura
bilmek iin, halen yrrlkte bulunan devlet sistemini
olduu kadar bu devlet sistemine dayanak olan inan ve
dnceleri de ykmak ve bylece bu dnce ve inanla
rn kaynakland slam eriatn deitirmek amacnday
d.6 Nitekim, ran'a dnnde balatt eylemlerini ak
lamak iin Sultan Melikah'a gnderdii bir mektubunda;
Abbasi halifelerinin hakszlklarn ve Fatm Halifelerinin
m eru halifeler olduklarn bildirdii gibi,7 kurulu dzen
de kkl deiiklikler yapmanm zorunlu olduunu da
aka bildirmekten ekinmiyordu.
Sasaniler zamanmda, ran' altst eden toplumcu
M azdak mensuplarnn slam dneminde Hurremi, Kar-
mati vb. isimlerle ortaya kan deiik trevlerinin eylem
lerinden de esinlenmi bulunan8 Haan Sabbah grubunun
kurduu Alamut Batmlii ya da Nizarye tarikat inan
larna gre; akl ve dncenin, insanlar anlamazla
gtren nedenlerin banda geldii kabul olunuyor ve bu
nedenle de herkesin, mutlak doruyu bildiine inanlan
"mam- M asum"a balanmas zorunlu saylyordu. n

240
k bu tarikat ve inanca gre; birlik ve dayanmann an

cak m utlak otoriteyle salanabilecei ve bu mutlak otori
tenin kaynann da Tanr'nn yeryzndeki vekili olan
mam- Masum olduu kabul olunuyordu.9
Haan Sabbah'a gre; gerein bilgisi ve mutlak m ut
luluk ancak btm bilgisine eriebilmekle m m kn olan
bir aamayd. Bu bilgiye eriebilmek iin izlenmesi gere
ken tek yol ise; m utlak bilgiye sahip bulunan ve Allah'n
yeryzndeki temsilcisi ve hatta bir bakma onun gr
nm olan imamm gsterdii yoldu. nsanlarn, bu m ut
lak bilgi sahibi imamm gsterdii dorultuda ilerleyip,
onun emirlerini yerine getirmek dnda bir ibadetleri ya
da inanlar olamayaca gibi; bu yol dmda bakaca bir
kurtulu olanaklar da bulunm uyordu. nsanlara her trl
mkellefiyeti yklemek ya da onlar her trl ykm l
lkten ayrk tutm ak ancak imama zg ve ancak ona ait
bir g ve hakti. Bu nedenle insanlarn tek ibadeti ve tek
grevi yalnz imama boyun emek ve onun gsterdii
yolda yrm ekten ibaret bulunuyordu. Bunun iin de
toplum un btn amac ve rgtlenmesi bu emir ve ku
m anda zincirini devam ettirecek ve iletecek bir nitelikte
olduu zaman kusursuz ve yeterli saylabilirdi.
Haan Sabbah'n grne gre; her konuda mutlak
bir yetkiye sahip bulunan mam'm, kendi zaman iin
zerk bir retici olmas ve kendisinden nce gelmi
imamlarm reti ve kurallaryla bal bulunm ayan tam
bir yetkinlik ve otoriteyle grevini yrtm esi gerekiyor
9 Ana Britantica C. 10. s. 432.
241
Yaar ahin Anl
du. nk imam, kendi varl ve imamlndan baka

hibir kant ve syleme bal bulunm uyordu.
te Haan Sabbah'm btn eylemleri ve almalar
da bu amaca uygun ve bu hedefe ulaabilecek bir nitelik
gstermekteydi.
b. Haan Sabbah'n Eylemleri

Haan Sabbah'm kendi zgn tarikat ya da devletini
kurmak yolunda ortaya koyduu eylemleri; Msr, ran ve
Alam ut'ta olmak zere balca evrede uygulanm b u
lunduundan, onlarn aklanmasnn da bu evreye
uygun olarak yaplmas gerekmektedir.
1072 ylnda, Fatm halifesi M ustansr'm yannda g
revlendirilmi bulunan Haan Sabbah; Fatmler Devle-
ti'nin, slamiyet'in ilkelerinden uzaklaarak, dier slam
devletleri gibi dinsel amalar geri plana itmesi karsnda
birtakm nlemler almaya alan devrimci gruplarla iliki
kurm utu. Bu devrimci gruplar, devletin dinsel karakte
rini devam ettirebileceini umduklar, Halife'nin byk
olu N izar'm etrafnda toplanm bulunuyorlard. Onun
iin Haan Sabbah'da doal olarak Nizar taraftarlarndan
olmak durum unda kalmt. Ne var ki, Halife Mustan-
sr'm lm nden sonra yerine byk olu Nizar'm geti
rilmesi iin youn almalara girien bu reformcular,
iktidar mevkilerini kendi etkileri altnda tutmak isteyen
ordu ve dier egemen snflarla ters dmekte gecikmedi
ler. nk yann kk olmas nedeniyle istenildii
ekilde ynlendirilebilecei dnlen kk veliaht
M ustal'nin halife olmas tutucu gruplarn daha ok iine
geliyordu. Onun iin; orduyu elinde tutan kum andan Al-
242
Afzal'n da Nizar'a kar Mustal'yi desteklemesi kar

snda, Haan Sabbah'n ilerinde bulunduu reformcular
sava kaybettiler.10 Sonuta bakaldrclarla birlikte H a
an Sabbah da M sr' terk etmek zorunda kald. Nitekim
bu hareketten alt yl kadar sonra Halife M ustansr'n
lm zerine, 1094 ylnda kan karklklar srasnda,
Nizar ve olunun nce tutuklanp sonra da idam edilme
leriyle, bu kalkm tamamen sndrlecekti.
H aan Sabbah, Msr' terk ettikten ksa bir sre sonra
anayurdu olan ran'a dnerek M sr'da gerekletireme
dii amalar iin bu lkede almalara balad. yle ki,
bir yandan M sr'dan kaarken yannda getirdiini ileri
srd Nizar'm torununun koruyuculuunu yaparken,
dier yandan da haklar gasp edilen Nizar ve olunun sav
ve davalarn srdrerek yeni bir inancn propagandasn
yrtyordu. Sonra da giderek kendisini; Nizar'm ve
onun dncelerinin "yaayan delili" (Hcceti) ilan ede
rek bir nevi kutsallk kisvesine brnm ekte de gecikmedi.
yle ki, taraftarlar kendisine "Seyidna" (Efendimiz) diye
hitap ediyorlar11 ve emirlerini mutlak bir boyun ei iin
de yerine getirmeyi tapm kabul ediyorlard. Gl kii
lii ve kurduu ok etkili propaganda rgt sayesinde
ksa zamanda ran'n byk blm nde kmsenmeye
cek bir g haline gelmeyi baard.
Haan Sabbah'm etkinliinin byk bir g haline
gelmesinin dnm noktas ise, onun nl Alamut Kale-
si'ni ele geirmesi olmutu. nce gveni kazanlan k u
10 Lewis (bage). slam Ansiklopedisi, s. 1120.

11 Byk Larousse C. 10, s. 5057.
243
Yaar ahin Anl
m andann gsterdii hogrden yararlanlarak srdr

len youn propagandalarla, smailyye mezhebine katl
malar salanan muhafzlarn yardmyla ve savamadan
ele geirilen Alamut Kalesi; 1090 ylndan itibaren Haan
Sabbah iin, ulalmaz bir sava ss olduu kadar, kuru
lan yeni mezhebin de bir okul ve tapma olmutu.12
yle ki Haan Sabbah, N izar'm torununun temsilcisi
sfatyla ynettii m ritlerini13 Alamut Kalesi'nde olu
turduu ok gl ve etkili bir rgt araclyla denetimi
altmda bulundururken, ayn zamanda bir yandan kendi
sini hibir kuvvetin ulaamayaca doal bir sman
koruyuculuunda gvenceye alyor ve bir yandan da
kiiliini olaanst bir efsanenin gizemiyle byl bir
nitelie ulatryordu. nsanlarda yar sayg ve yar korku
uyandran bu kiilik, aslnda deha ile sululuk alanlarnn
kesitii bir karakter yapsndan kaynaklanan davranlar
btnyd.
B. H aan S a b b a h 'm K iilii
Haan Sabbah; kimlii, dnce ve eylemlerinin gl

gesi altmda kalm, tarihin yar efsane insanlarm dan biri
olarak grnyor. zellikle Moollarn Alamut Kalesi'ni
ykmlar srasnda, Batm inanlar ve A lam ut'un yneti
miyle ilgili pek ok belge ve kaytlar da yok etmi olma
lar nedeniyle, Haan Sabbah zerindeki bu glge daha
da koyulam bulunm aktadr. te yandan Alamut Ba-
tnleri'nin terrist amalarna uygun bir ekilde rgt
12 Byk Larousse C. 10, s. 5057.

244
lenmi olmalar dolaysyla gizlilii bir yntem olarak

kullanm bulunm alar kadar, olayn ranllar'ca sonradan
bir ulusal direni hareketi eklinde benimsenerek efsane
letirilmesi de, var olan bu glgeyi iyice karartmtr. Her
ne kadar Haan Sabbah'm kendi yazd kiisel yaam
yklerini ierdii sylenen "Sergzet-i Seyidna" gibi
baz eski kaynak kitaplar zamammza ulam ise de bu
kitaplarn olaylar yeteri kadar aydnlatabilecei kukulu
bulunmaktadr. nk nasl kendilerine kar olanlarm
Batnler hakkmdaki pek ok iddialar tek yanl ise, Ba
timler tarafndan yazlan kitaplarda da geree uygun
olmayan ya da abartlm pek ok yknn bulunm a ola
sl yksek grlmektedir. Kald ki; Batm sylemin
zelliklerinden olan arlk ve takyye gibi tavr ve dav
ranlarn bu tip kitaplar olumsuz ynde etkilemi olabi
lecekleri de kabul edilmelidir. Ama btn bunlara karn;
Haan Sabbah hakkm da bize ulaabilen tartmasz bilgi
lere dayanlarak, onun kiiliine ilikin baz ipularnn
saptanabilmesi yine de olanakl bulunm aktadr. Aynca
H aan Sabbah'm kiiliinin zmlenmesinde bilimsel
kurallarn evrensel verilerinden olduu kadar, benzeim-
lerin ortaya karabilecei baz sonulardan yararlanm a
nn da meru kabul edilmesi gerekecei tartlamaz.
Yaam hakknda edinilen bilgilerden H aan Sab-
bah'n zorlu bir ilkgenlik dnemi geirmi olduu anla
lmaktadr. ran'n Ts eyaletinin krsal kesimlerinden
bir kyl olan babasnn, ailesiyle birlikte Km ve sonra
da Rey kentlerine g etmesiyle balayan bu zorlu yaam,
onun kiiliinin olumasn kkl bir ekilde etkilemi
245
Yaar ahin Anl
bulunuyordu. Nitekim bu etki onun yaam boyunca da

srm grnmektedir.
X. yzylda Km kenti, iiliin merkezi durum un
dayd. Km Irmann iki yakasmda kurulu bulunan
kent, rettii tahl, pam uk ve meyve gelirleriyle iyice
zenginlemiti. stelik iinde barndrd birbirinden
nl yzlerce evliya trbesi nedeniyle de her yl binlerce
insann ziyarete koutuu kutsal bir yer haline gelmiti.
Zenginlik ve kutsal ziyaretlerin younluu, kente renkli
ve yabanclar iin rtkc bir grnm veriyordu. Rey
ise ran'n gelimi kentlerinden bir dieriydi. Zerdt
dininin nl Avesta'smda da kutsall ilan edilmi bulu
nan bu kent, ekonomik ve kltrel adan am ve Badat
gibi o an en grkemli kentleriyle rekabet edebilecek bir
dzeyde bulunuyordu. pek ve seramikilikte yapt
atlmlarla zenginlemi, kltrel ynden byk bir ne
ulamt. Bu iki kentin sakinlerini oluturan Acem, Arap
ve Trk rkndan insanlarn, olgunlatrp biriktirdii kl
tr rnlerinin grkemi iinde srdrlen kent yaam;
yerleim alanlarnn kutsal kimliiyle birleerek ok ar
pc bir nitelik kazanmt. Bu arpclk, zellikle fakir ve
sade kyl yaayna alm gmenler iin dayanlmaz
boyutlara ulaabiliyordu. amzda olduu gibi, o yz
yllarda da bu arpc ve grkemli yaamn; kente yeni
gelmi, ky yaamnn dar kalplar iinden syrlarak bu
deiik dnyalarn kenarlarma tutunm aya alan ve st
ste iki kez kent deitirmi bir gmen ailesinde, ezilme
korkular uyandraca kukusuzdu. Geri kente yerleme
uralar iinde bulunanlardan, kendilerine uygun i ve
alma frsat salayabilenler, elbette ki, bunalmlarn
246
kolayca atlatabilirlerdi. Ama terk ettikleri krsal yaam n

sade olanaklarm bile aramak durum unda kalarak yerle
imini bir trl tamamlayamam ya da yeni evresiyle
uyum suz olanlarn sorunlarnn zmlenmesi kolay de
ildi. Sk sk kent deitirmek zorunda kalanlarn ise by
le sorunlar karsnda bulunduklarndan kuku duyula
mazd. Nitekim bu insanlar, genelde karlarnda ykse
len ve henz ayrntlaryla tanmadklar bu sorunlu ya
am karsnda ylgnla kaplmaktan kurtulamyorlard.
Bir sre henz unutm adklar kyl geleneklerine sna
rak, duyum sadklar bu tehdide kar koyabilseler bile,
aslnda takndklar bu aykr tavr onlar, katlma heve
siyle geldikleri kent dzenine daha da yabanclatrmak
tan baka bir ie yaramyordu. Tam tersine, benimsedikle
ri bu tavr onlar hedefledikleri yaam dzeyine hi ben
zemeyen konum lara itiyordu. yle ki, tedirginlikleri her
geen gn biraz daha artan bu insanlarn btn benlikleri,
aresiz bir ezilme korkusuyla yaralyd. Dahas bu olgu
giderek, nce onulmaz bir aalk duygusunu ve sonra
da ona bal bir tepki olarak ortaya kan gl bir zg
ven alglayn hazrlayarak, kygnlarnda "bo gurur"
yaratyordu. Bu ise yeni kentli adaylar iin ruhsal bir
atma ve gergin bir yap demekti. Trelere ar bal ya
da erkeklik taslayan tiplerin kaynak ald bu yap, byk
kentlerin kenar mahallerinde yetien, benzer binlerce in
sann doum unu da salayan ayn elerle kurgulan
yordu. Btn bu oluumlar, genelde temelsiz ve bo bir
gururla kendisine olaanst gvenen, ezilmiliini telafi
iin kaba kyl geleneklerini korumay srdren ve on
larla vnen, ancak kentin geni olanaklarna ve imrendi-
247
Yaar ahin Anl
i yaay ekline katlabilmek iin de her trl giriim ve

her trl atlm deneyebilen, kolayca su ilemeye ei
limli, abuk kzan, nefrete hazr, duygusall ac ve ezil
milik zerine olan birtakm kiilikleri hazrlayabiliyordu.
Amalar toplum iinde ykselmek ve her neye mal olur
sa olsun, altnda kaldklar ezilmilik duygusundan kur
tulmak olan bu insanlar; grnrdeki btn tutucu tavr
larna karn gerekte ilerinde tadklar bakaldr duy
gusuyla, gelecein devrimsel ynelileri iin itici bir g
de oluturuyorlard.
Kukusuz Ts eyaleti krsalndan ailesiyle birlikte
Km kentine g etmekle, Haan Sabbah'm, betimlenen
bu evreleri mutlaka yaam olduunu sylemek olanakl
deildi. Ne var ki, onun nl bir rgtn tartmasz n
derliine ulam asndan sonra, kendisinin "Himyeri Kral
lar" soyundan geldiini sylemesi eklindeki14 savlarda
bulunmas, ilkgenlik dneminde belli bir toplumsal ezik
lii yaadn dndrm ektedir.
Saptanan bu olgunun geliim srecinde, Haan Sab
bah'm giderek atlmc bir karakter kazanmas olasl
insan ruhunun doal kurallar gereiydi. nk eziklik
duygusu, duyum sanm asm dan hemen sonra, kendisinden
kurtulm ak iin kiiliin btn gcyle ura verilen bir
alglay niteliindeydi. nsann yaayabilmesi bu duygu
nun yok edilmesi ya da baka bir duyguyla telafi edilm e
sine bal bulunuyordu. Bu telafi ya da iyiletirme yn
temlerinden ilk bavurulan ise toplum da kazanlabilecek
iyi ve saygn bir mevkiye ulamak hedefiydi. Onun iin;
14 Levvis, Haiiler (bage) s. 33.
248
H aan Sabbah da, basksyla bunald bu eziklik ya da

aalk duygusundan kurtulabilmek iin ve doal bir
itilile toplum iinde ykselip saygmlama yolunu se
mekte gecikmeyecekti.
Ne var ki; X. yzylda bir ranl iin, Seluklu Devle-
ti'nin toplum u iinde ykselmek ve hele yksek dzeyde
bir ynetici konum una ulamak kolay bir i deildi. Hele
bu ranl, krsal kesim den kente gelmi bir ky ocuu ise
bu zorluk bir kat daha artyordu. nk slam dnyas
nn egemeni olan Seluklular Devleti'nin ynetimi Trk-
lerin elindeydi. Toplumun saygn rkn, Peygamber'in
soyundan olmalar nedeniyle, Araplar oluturuyordu. Bu
toplum dzeninin hazrlad dengelere gre ranllara
den rol ise, genelde boyun emekten ibaretti. Bu ba
km dan Haan Sabbah iin katlanmakla dzene bakal
drm ak arasnda bir seim yapmaktan baka bir kar yol
bulunm uyordu. nk bu toplumsal dzen devam ettii
sre iinde Haan Sabbah, ranl olmanm sonularna
katlanmak durum undayd. O nun ykselmesi iin toplum
ve siyasal dzenin deimesinden baka bir are grn
m yordu. Onun iin Haan Sabbah da benzerleri gibi
muhalefet saflarna doru yneldi.
Haan Sabbah'n yaad yzylda da emeinden
baka dayanacak hibir ekonomik ve siyasal gc olma
yan insanlar iin toplum da sivrilmeyi salayacak olanak
lar, iyi bir renim almakla alabilecek olan, devlet kap
snn arkasmda bulunuyordu. Bu dnemin renimi ise
her trl ilmin kayna olarak kabul edilen, din bilgisinin
edinilmesi esasna dayanyordu. yle ki, iyi bir din eiti
mi, kiilere kum andanlktan kadla ve hatta vezirlie
249
Yaar ahin Anl
kadar uzanan ok geni, ok eitli mevki ve mesleklerin

yollarn aan bir ayrcalk durum undayd. O nun iin
saduyusuyla, bu gerei abucak kavrayan Haan Sab-
bah daha ocukluk alarmda bilgi ve okumaya ynel
mekte gecikmemiti.15 Daha sonra da, btn g ve yete
nekleriyle saygn bir din bilgini olmak iin youn bir a
lma iine girdi.16 Bu abalar ksa zaman sonra beklenen
meyvelerini vermeye balarken, dier ynden de kendisi
ne geni bir evre ve daha da nemlisi, nnde yepyeni
ufuklarn ald ilgin bir konum kazandryordu. Gide
rek, teb'as olduu devletin resmi inan olarak benimse
dii Snni mezhebinin ve hatta kendisinin de mensubu
bulunduu on iki imamc iiliin snrlarnn dnda ka
lan deiik ve arpc bir iman dnyasnn bulunduunu
da rendi. Resmi inanlara kar olan bu ilgin iman
dnyasnn en arpc yann ise Batn dnceler olutu
ruyordu. Haan Sabbah, merak drtsyle olduu kadar,
ocukluunun kenar mahallesinde yaad ekonomik
koulan hazrladn dnd dzene kar bir tepki
olarak da bu aykr dnceleri zmsemeye alt. Bu
abalar ona Snnilie kar dncelerle ilgili ynla
bilgi kazandrrken, doal olarak o dncenin temsilcile
riyle tanma frsat da salamta. yle ki; daha on yedi
yan bile doldurm adan Batnliin ran'daki temsilcisi
bn' Atta'la tanm ve ayrca bu dncenin nde gelen
isimlerinden Emire Zerrab ile sk bir arkadalk kurm u
tu. Ama btn bunlara karn Batanlie aykr olan ilk-

250
Hasan Sabbah ve A!amut Terr
genlik dnce ve inanlarn korumaya yine de uzun

zam an devam etti.
Fiziksel ve ruhsal btnl tahrip eden ar hasta
lklar bazen insanlarn dnsel dengelerini de etkilerler.
Toplum un ve eitimin salad alkanlklar ya da yk
ledikleri sorum luluk duygular, vcudu ypratan ar
hastalk hallerinde eski glerini kaybedebilirler. nk
bu halde toplum un koyduu kurallar kabul edip koru
yan kiisel istenlerin glerinde de azalma olabilir. Ya da
byle durum larda insanlar, btn gemilerinin bir m u
hasebesini yapp sorguluyarak yaamlarna yeni bir yn
vermek gereksinimini duyabilirler. Onun iindir ki; buna
lm halleri inan deiikliklerinin sk yaand gei d
nemleri olurlar. te Haan Sabbah'm byle bir deiim
halini yaamas da, ilkgenliinin son yllarna doru ge
irdii ar bir hastalktan sonra gereklemiti.17 yle
anlalyor ki, hastal srasnda tm yaamn yeniden
deerlendiren ve toplum un kendisine kabul ettirdii belli
bir dzenin deerlerini yeniden yorum layan gen adam;
tm bu kurallarn, bir zamanlar yaad ezikliklerin de
nedenleri olduuna karar vermekte gecikmemiti. Yklas
bir toplum dzeninin temellendirdiine inand eski
inanlarm, artk geersiz ve gereksiz buluyordu. yle ki,
bakaldrsnn gcn olduu kadar, yklacak dzen
sonrasm da oluturulacak yeni dnyada salayabilecei
etkin bir konum u da ona ancak Batmliin vereceine
inanmt. Nitekim ruhunda kaynayan ykselmek tutku
sunu bu yeni yolla doyurabilecei um udu salna abu
17 Lewis, Haiiler (bage) s. 33, 34. Brown (bage) s. 201.
251
Yaar ahin Anl
cak kavumasn salad. Haan Sabbah on sekiz yama

geldiinde, kendisini ocukluunun tm inan ve siyasal
dzeninin balarndan kurtarm ve iinde yaad top
lum un dzenine kar kesin bir bakaldry temsil eden
kkl bir dnce akmnn yeleri arasna katlm bulu
nuyordu.
Daha nce ayrntlaryla belirtildii gibi Batnlik,
Snni slam eriatn ykma amacna ynelik bir dnce
akmyd.18 M eymun b. Deysen isimli bir kle ile Mu-
hammed-el Hseyin isimli bir m ahkm tarafndan
Irak'taki bir cezaevinde kurulduu19 efsanesiyle de dev
rimci yn vurgulanan bu dnce sistemi, dorudan
doruya dine kar kmaya cesaret edemedii iin, din
dar grnp dolayl yollarla yrrlkteki dini yok etmeyi
amalayan bir yntem kullanmakla zgnd. Asl kayna
n Gnosis'den20 ve ilkelerinden bir blm n de Zer-
dtlk ile toplumcu ve devrimci eilimli Mezdek hare
ketlerinden alan21 Batnlik; bu temelleri dolaysyla, bir
yandan Dou kltrnn slam'a direniini temsil eder
ken22 te yandan da ran'n geleneksel inan ve ulusal
varlnn slam egemenliine kar savunuu niteliinde
bulunuyordu. Snni slam'a kar kan iilii ran'da
yuvalandran nedenler, bu lkede Batn dncenin de
barnmasna yardm etmiti. yle ki; baz Snni yazarlar-
ca, slam'a Deccal'in verebilecei zarardan daha fazla k
18 Gazali (bage) s. 11. ubuku, Gazali (bage) s. 30, 33.

20 Becker (bage) s. 140, vd.
252
tlk yapm olduu sylenen23 Batmlik, teolojik yan

dnda, yntem ve siyasal hedefi balamnda da slam
m paratorluu'na kar kanlar iin bir fikir kayna h a
lindeydi.
ran halk, aslmda, tbi olduu devletin efendileri
olan Trk ve A raplardan ok daha grkemli bir kltr ve
uygarla sahip bulunuyordu. Yzyllardr byk im pa
ratorluklar kurup yneten bu halk, nce Araplarn ve
sonra da Trklerin efendi olduu devletlere, ancak sla
miyet'in zaferi ile boyun emiti. O nun iin, slamiyet'in
kendisine kar koyamamanm ikilemini, bu dinin k u rd u
u Ortodoks dzene kar kan muhalefet cephesini be
nimsemekle telafi etmeye alt. Bu yolla, bir yandan
bakaldrsn dile getirirken bir yandan da ulusal bilin
ve gururunu bir nebze olsun doyuruyordu. Bu ona ayn
zam anda kkl kltr ve geleneklerini yaatacak frsat
da hazrlayan bir ortam oluturdu. Snni slam muhalefe
ti, ran iin hem ulusal kar koyuu kanalize eden bir
frsat hem de ranllk bilincini yaatan bir kaynakt. By-
lece ran halknn btnne yakm akm akn ii m ezhebi
ne dolutular. Ama ruhlarndaki ezilmilik acsn daha
iddetli duyan ya da toplumsal konumlar dolaysyla da
bakaldrya daha yatkn olanlar kendine eken asl m u
halefet oda ise Batmlik rgtyd. nk Batnlik,
iilie oranla hem daha iddetli bir muhalefet ve hem de
kaynaklar dolaysyla slam'a yabanc kltrlere daha
ak bir ortamn rn bulunuyordu. Hedefi, iilik gibi
slamiyet'in koyduu snrlar iinde kalmyor ve tam ter
253
Yaar ahin Anl
sine, slamiyet'in baz temel ilkelerine dahi saldran bir

nitelik gsteriyordu. Bu ise krgn, kzgn ve toplum d
tipler iin bulunm az bir ortamd. O nun iin fanatik m uha
liflerin topland esas ortam Batmlik oldu.
Batnlik Haan Sabbah zamamnda, yz yldan daha
uzun bir gemie sahip bulunuyordu. Nitelii ve savun
duu ilkeler bakmndan da ounlukla gizlilik iinde
yrtlyordu. Bu nedenle de, zellikle smailyye mez
hebi grnm nde uzun yllarn deneyimi ve uygulam a
laryla ok gelimi ve etkili rgtlere sahipti. Onun iin
Banlii seenler, ak ya da gizli, fakat ok gl bir
rgtn yesi olmann verdii grkemli bir gven duy
gusunu yayorlar ve bylece altnda ezildikleri gvensiz
lik korkusunu alt etmek iin gl bir destee kavuuyor
lard. Bu onlara snrsz bir zgven ve ayn zamanda
korkusuzluk verirken ayn zamanda her trl deere ve
dzene saldrmaktan ekinmeyecek kadar gl bir
umursam azlk da salyordu. Ve dahas byle bir rgte
ye olmak, yelere ayn zam anda iyi bir geim kaynana
kavuma olana da verebiliyordu.
Ayrca belirtmek gerekir ki; Haan Sabbah'm yaad
dnem, ranllar ve Seluklular Devleti iindeki dier
insanlar iin ok olumsuz ekonomik ve toplumsal koul
lar ve anari ortam hazrlarken, toplumsal kahramanlara
da gereksinim duyulan bir a olmutu. zellikle Bave-
zir N izam 'lm lk'n, lke topraklarnn byk bir ks
mn "kta" olarak baarl Trk kkenli komutanlara da
tmas, ran'da feodal yeni bir yapnn yrrle konm a
s anlamna geliyordu. Ayrca yine bu uygulamalara ko
ut olarak; devletin para arzn azaltarak zenginlii toprak
254
esasna dayandrm a abalar, vergilerin hem nitelik ve de

nicelik bakm ndan dayanlmaz hale getirilmesi ve zel
likle devlet memuriyetlerinin ran aslllardan alnarak
Trklere verilmesi gibi nedenler, toplum da gerginlii
artran, ranl nfus iin fakirlik ve ezilmilii daha id
detli bir ekilde duyum satan nedenlerdi.24 Hakszlk, s
m r, kym ve acmaszlklarn yaand bu dnemde;
insanlar kendilerine adil bir toplumsal dzen getirecek ya
da aresizliklerinin um udu olabilecek bir kahram an ar
yorlard. Halk, siyasal dzene ya da kendilerini artk iyice
skmaya balayan ynetime kar bakaldran nderlere
katlmaya hazr gibiydi. slam dnyasnda, toplum buna
lmlarnn iareti olan ve ekyann kutsallatrld, d
zene kar kanlarn kurtuluun simgesi olarak algland
olaanst alardan biri yaanyordu. Bu ortam; ile
rinde yanan hret arzusunu, iktidar mevkiinde doyur
mak isteyenler iin bulunm az bir frsatt. Toplum haydut
luu efsanelerle merulatrmaya hazr hale gelmiti.
Bu ortam Haan Sabbah iin de hazr bir doyum ala
nyd. O da dierleri gibi gl bir rgtn yesi olmay
semekte gecikmedi. Hastalnn iyilemesinden sonra,
dostu Emire Zerab'm araclyla tant bn' Atta'm
kabulyle, gizli Batn rgtne byk bir umutla girdi.
Artk o, Km kentinin kenar mahallerinden uzaktan sey
rettii grkemli kent yaamnn debdebelerine imrenerek
ve hasetle bakan sradan bir gmen deil, fakat her eye
kadir ve gl bir rgtn gizli bir hcresi olmutu.
24 Levvis, Ortadou (bage) s. 73.
255
Yaar ahin Anl
te yandan, Batnler kendi propagandalarn yapa

cak ve rgt am alan dorultusunda kendilerine verile
cek her trl grevi eksiksiz yerine getirecek elemanlar
yetitirebilmek amacyla, o alar iin olduka ileri d
zeyde eitim kurum lan kurmulard. Fatmler'in M
sr'daki Al-Ahzar Medresesi nclnde, ok yaygn ve
kkl bir eitim veren bu kurumlar, en st dzeyde bilgi
li ve mesleklerinde uzm an insanlar yetitiriyorlard. te
Haan Sabbah da Batn rgtne girmekle byle bir ei
tim alma ansna kavumutu. yle ki ald eitim ve
renim nedeniyle, ileriki yllarda, Onun, mer Hayyam
ve Nizam 'lm lk gibi ann iki olaanst insanyla
okul arkada olduu efsanesi bile yayld. Nitekim Batn
eitim kurumlarndaki eitim ve renimi tamamlad
zaman Haan Sabbah, artk ann hemen hemen btn
nemli dinsel ve sivil bilgisine sahip bulunuyordu. Onun
kafasndaki bu bilgi ynnn Batm inanlarnn yorum
laryla koullanm olduu ise kukusuzdu.
Yaradlnda sahip olduu stn yetenekleri ve ba
arma tutkusuyla Haan Sabbah, girdii bu yeni rgt
iinde ksa zamanda ykselmekte gecikmemiti. O nun
iin artk yardmcln yapt ran Badaii bn' Atta'm
nerisi zerine, Fatm halifesinin byk olu veliaht Ni-
zar'n eitmenlik ve danmanlna atanmas zor olmad.
slam dnyasndaki smailyye mezhebi ve dolaysyla da
Batmliin en gl dayana durum unda bulunan Fatm
devletinin ynetiminde, bylesine nemli bir makama
ulamakla Haan Sabbah'm hret ve saygnlnn ola
anst artaca doald. Bu mevki onun kendisine olan
zgvenini ok gl bir ekilde artrrken, ayn zamanda
256
artk yava yava belirli hale gelmeye balam olan kii

sel inan ve amalarm gerekletirmek iin de ok deerli
bir frsat niteliindeydi. Ne var ki; onun arndrlm ve
doru bir inan iinde olduunu sand Fatm Devleti
de tccar ve askerlerden oluan karc bir grubun ege
menlii altnda bulunuyordu. Onun iin Ismailyye ve
Batn inanlarnn en katksz uygulanmasn salayaca
inancyla destekledii N izar'm halifelii kum andan Al-
Afzal tarafndan kanl bir giriimle nlenince, bu darbe
karsnda btn um utlar snen H aan Sabbah da ksa
zam an sonra Msr' terk etmek zorunda kald. Bu yenilgi;
hzl ykseliiyle ilkgenlik yllarnn ezilmiliini telafi
etmi grnen Halife Danmam'mn ruh yapsnda ezik
lii yeniledii gibi hazrlad gvensizlik duygusuyla da
yaamnda onarlmaz bir d krklna neden olmalyd.
Haan Sabbah, yannda m adur veliahbn torunuyla
ran'a kaarken bilenmi bir hrs, doyurulm az bir intikam
duygusu ve Dnya'ya egemen olmak iin zihninde geli
tirdii ok zgn yntemlerle dopdoluydu. Artk o, bu
son deneyimin itici gcyle, Batn dnce ve smailyye
rgtlerinin btn amalarn da kiiliinde zmlemi
bulunuyordu. Nitekim yaradltan sahip olduu deha,
grd youn eitim, hareket iindeki konum u ve ya
ad bu olaanst deneyim onun btn rgtle tam bir
btnlemesini salamt. Haan Sabah, M sr'dan d n
d zaman, artk kendisini Batn hareketin tartmasz
ve doal nderi katma ykselmi olarak duyum suyordu.
lklerini gerekletirmek ynnde giritii bu ilk
denemede urad yenilginin Haan Sabbah'n ruhunda
ne gibi olgular hazrladnn kesinlikle saptanmasnn
257
Yaar ahin Anl
imdi olanakl olmad aktr. Ne var ki psikolojik kural

lardan yararlanlarak bu konuda baz tahm inlerde bulu-
nulabilecei de kukusuzdur. Gerekten de, daha sonra
grlen baz davranlar ve birtakm benzeimler Haan
Sabbah'm ilk genlik yllarnda yklendii eziklik duygu
sunun M sr'daki d krkl ve yenilgiyle daha da de
rinlemi ve onda iyiletirilmesi zor ve derin bir "bo gu
rur" yaratm olduunu gstermektedir. Kendisini ezil
milik duygusundan kurtaracan um duu baarlarnn
ve saygn olduunu sand inanlarnn bakalar iin
pek nemli olmadn grmt. Benliinde hakszla
urad hususunda kesin ve gl bir kam uyandran bu
olgu, onu bastrlmas zor bir intikam arzusuyla doldur
mutu. Kendine hak ettiini vermemekte direnenlerden
ve destekleyicilerinden hesap sormak ve onlar cezaland
rabilmek isteinin, onda, nne geilmez bir tutku haline
geldii dnlebilir. nk bu olaydan sonraki btn
davranlar bu tutkusunu doyuracak bir yol bulm ak ze
rinde odaklanm gibiydi. Nitekim M sr'dan dnn
den hem en sonra giritii uralar bu kany dorular
nitelikteydi.
XI. yzylda ran'daki kam u dzeni iyice sarslmt.
Halk Arap ve Trk egemenliine kar byk bir rahatsz
lk iindeydi. Geen yzyllarda uygulam a alan bulm u
olan Zerdtlk ve M ezdek inanlar bu dnem iin de
birok insan ynnden yknlecek bir yaam biimi
olarak anmsanyordu. Bu koullarda; baarl bir bakal
dr ve direniin btn u gereklerin deerlendirilmesiy
le oluturulmas gerekirdi. O nun iin H aan Sabbah da
btn bu olgular dengeleyen zgn yntemini gelitire
258
rek uygulamaya koydu. Bu yntem anariyi nleyerek

otoriteyi salayacak, ran halknn ulusal kimliini doyu
racak o hareketin nderine olaanst g salayacak ve
kalabalk bir Arap ve Trk nfusunun yma iinde,
ok az saydaki gnlllerle uygulanabilecek bir progra
m ieriyordu. Halk katndaki haklln ise, gerek ol
m ayan bir slam sevgisi ve uydurm a bir intikam duygu
suna dayandrm aya alyordu.
slam' en doru ve en ar ekilde yeniden dnyaya
egemen yapma sylemi, Bahnliin en temel takyyesi
durum undayd. H aan Sabbah da bu eski sylemi yine
lemekle Batm hareketin gereklerini yerine getirmekten
baka bir ey yapmyordu. Ama o, buna basit halk yn
larn tahrik edecek ak ve tartmasz bir bakaldr ne
deni de ekleyerek, hareketini daha da ekici hale getirme
yi denemiti. Adamlar araclyla, Bavezir Ni-
zam 'lm lk ile okul arkada olduklarn ve okulda bir
birlerine ilerde yardm edeceklerine dair sz verdiklerini,
ama buna karlk; im paratora ihanet eden Bavezir'in, bu
ihanetini saptayan H aan Sabah' iftira ile Sultan'm g
znden drerek Devlete kar asi olmasna neden ol
duu yksn yayyordu.25 Haan Sabbah bylece ba
kaldrnn halkn usa vurm adan benimseyebilecei bir
intikam hareketi olmasn salamaya alarak teolojiye
fazla ilgi duymayanlar da kendi tarafma ekmeyi ama
lyor ve halk kahraman olmay tasarlyordu. Aslnda bu
bakaldr ideolojisinin iki yam da doru deildi. Batmli-
in amac dolaysyla slam' kurtarm as nasl olanak d
25 Maalouf (bage). Saheb Jam (bage)
259
Yaar ahin Anl
ise Haan Sabbah'm Nizam 'lm lk ile okul arkada ol

duklar sylencesi de ylesine gerek dyd. nk yal
N izam 'lm lk ile Haan Sabbah'm okul arkada olmalar
doum yllar dolaysyla olanakszd. yknn temel
amac bakaldry meru gsterecek bir neden hazrla
m aktan ibaretti. Nitekim btn bu abalar olaylar iyi
izleyen gereki ve saduyulu kimseleri inandrmaktan
uzaktlar. Ama btn bu uydurm alar toplum un sua h a
zr insanlarna ynelik olmakla, yine de hedef ve amala
rna ulam aktan geri kalmyordu. Ayrntlar ne olursa
olsun, temelde byle bir ary bekleyen binlerce insann,
oluan bu yeni g oda etrafnda toplanmalar nlene
mezdi. Zaten daha sonra kendi kutsalln ilan edecek
olan Haan Sabbah iin bakaldrnn ilk evresini olutu
ran bu uydurm alarn kalc bir yannn olmas da fazla
nem tamyordu.
Batnlik temelinde, eski ran inanlarnn ilkelerini
saklad iin, bu inanc savunanlarn ran halknn ulusal
duygularn doyurmalar zor deildi. nk Batnlie
birok motiflerini yerletirmi olan Zerdtlk, eski Pers
m paratorluu'nun resmi dini olduu iin Banlik sy
lemi26 ran halkma eski ulusal birliini de anmsatyordu.
te yandan Haan Sabbah'm aklad retinin disiplin
li ve dzenli bir toplum u betimlemesi de lkede kararl
lk, dirlik ve dzen isteyenler iin bir um ut oluturu
yordu. "Hakkn iareti birlik ve yanln iareti ounluk
tur" ve "Akl bilgi iin yetersizdir. Bilgi vahiy yoluyla
26 Lewis, Ortadou (bage) s. 38.
260
elde edilebilir"27 zdeyilerini, nerdii dzenin ilkeleri

haline getireceini ilan eden Haan Sabbah'n, kuraca
siyasal dzenin, Batn dnce dorultusunda olaca ve
kargaadan bunalm halkn beklentilerine de uygun d
ecei akti. Giderek, bata bulunan kutsal imamn kesin
buyruu altna girecek bu teokratik dzenin, iinde "bo-
g urur"u duyum sayan insanlar iin en lksel ve en doyu
rucu dzen olduu da tartlamazd.
Ne var ki btn bu neri ve planlarn gereklemesi
nin, uygulamay salayacak yeterli bir silahl gcn varl
na bal olduu akt. Oysa o an en byk askeri
gcne sahip bulunan Seluklu m paratorlunun henz
birka bin kiiyi amayan gnll savalarla alt edilmesi
olanaksz grnyordu. Ama H aan Sabbah'n yadsna-
mayacak bir deha rn olan yeni sava yntemleriyle,
bu sorun da ksa zam anda zmszlkten kurtulm akta
gecikmedi. Kk, fakat algan ve inanl bir aznln
planl ve amac belli terryle, kendisinden ok byk,
fakat hantal ve kaytsz kalabalklar ezecei kuramna
dayanan bu sava yntemi, yeryznde belki ilk kez H a
an Sabbah tarafndan bilinli ve zenli bir teknikle uygu
lamaya sokuldu. Dzenli ordularn ulaamayaca sarp
ve engelli kayalara kurulm u kaleleri s olarak kullanan
ve youn smail propagandasyla eitilmi Fedailerin ani
saldrlar esasna dayanan bu yeni yntem, yrtlen
sava Batnler'in yararm a evirmekte gecikmedi. Ba-
tmliin takkyye ve gulat anlayndan esinlenildii iin,
ideolojisinde; hile, yalan ve abartlar kullanlmasna izin
261
Yaar ahin Anl
de verilmi bulunan bu rgtn, sava yntemi de ayn

ekilde her trl korkutucu ve yanltc aralar kullan
maya izin veriyordu. Nitekim, sonradan rgtn merkezi
ve H aan SabbahTn efsanelik konutu olacak olan Alamut
Kalesi'nde ayn yntemlerin kullanlmasyla ele geirile
rek savam en nemli evresi baaryla sonulandrlmt.
Bylece; nder ile gnlllerin gerekli gere ve altya
pya kavumalaryla rgt tamamlanm ve Batm propa
gandann ngrd hedeflerin amalanmasyla da top
luluun "Kitle Ruhu" belirlenmiti. Artk eitli parola,
iaretler, bir feti olarak tasarlanan haner ve zel giysiler
le kitleselliklerini ok uzak lkelere bile tayabilen ve
yine "Karanlk gibi bilinmez, hareketleri gizleyen imek
gibi hzl"28 bu fedailerle, hibir kar gcn baa kmas
olanakl grlmyordu.
A lam ut Kalesi'ni, Batmler'in en nemli ss ve rg
tn merkezi heline getirdikten sonra, artk Haan Sabbah
tartmasz ekilde bu hareketin tek nderi durum una
gelmiti. bn' Atta'm lmyle boalan Badailik m aka
mna da gemi ve stelik kendisini, Veliaht N izar'm ve
dncelerinin "Hcceti" yani "Tant" ilan etmiti. imdi
o, mritlerince, "Batnlik inanlarnn gerei olarak,"
tanrsalla iliki kurabilen ve onu temsil eden ve hatta biz
zat tanrsal olan bir varlk olarak kabul ediliyordu. Kendi
sine m utlak boyun eiin dini bir kural kabul olunduu,
m ritlerinin yaam biimlerini dzenleme hakkna sahip
bulunduu kadar onlarn yaayp yaamam alarm da
saptam a ayrcalna malik bir varlk durum undayd.
28 Tzu (bage) s. 141.
262
H atta o bununla da kalmyor, yeryznn drt bir yanma

gnderdii fedaileriyle, tand ve tanmad binlerce
insann yaam hakknda verdii kararlarm infaz ettiri
yordu. Bamda bulunduu bu olaanst mezhebe, ken
di ismine uygun olarak "Sabbahiye" deniliyor, evresinde
toplanm, onun kutsal emirlerini yerine getirebilmek iin
bylenm i baklarla hareketlerini izleyen tutsaklanm
m ritleri de ona; "Seyyidna", "Efendimiz" eklinde yal
varyorlard.
rgtnn en yksek mevkiine ulap, binlerce insa
nn tapnd bir nder, mritleri iin kutsal bir varlk ve
milyonlarca insan iin de ismi herkesi dehete dren bir
terr rgtnn ba haline geldii zam an elli yalarnn
zerinde bulunuyordu. Artk o da, btn nderlerde ol
duu gibi, rgtyle btnlemi, onunla kaynam ve o
rgt iinde erimi olma halini yayordu. Grnrde her
eye egemen olduu halde, gerekte o da bir rgt tutsa
ndan farkszd. nk rgt en iyi temsil ettii iin
getirildii o mevkide kalabilmesi, bu temsili ayn ekilde
srdrm esine balyd. Ona gcn veren rgtt. O da
rgtn hcrelerinden baka bir ey deildi. Gl ol
mak, ancak rgtn iinde bulunm ak ve onun iinde eri
mekle ulalabilen bir olguydu. rgtn gc, katlanla-
n n n kiiliklerinden vazgemeleriyle oalan bir by
niteliinde olduu iin rgt elemanlarndan istenilen,
kiiliklerinden vazgeme koulu, aynen nder iin de
geerleydi. nk rgte katlmakla, bireysellik yok olu
yor ve onun yerine rgt elemanlarnn toplamndan ayn
ve deiik, yeni bir varlk ve yeni bir kitle psikolojisi d o
uyordu. Temelde zalim, vahi ve ilkel olan kitle psikolo
263
Yaar ahin Anl
jisi, aslnda bireysel ruhu da ezen ve yok eden bir olguy

du. Bylece ezilmilik duygusundan kurtulup zgvene
kavum ann bir yolu olarak bavurulan rgte snma,
kiilii yok eden bir robotlama ve uygar tavrlar ortadan
kaldrarak ilkel tutsakl hazrlayan psikolojik bir dire-
nisizlie varyordu.
Aslnda, Alamut Batnlii de gizemli dinlerden kay
nak alan btn inanlar gibi, bir bakma zgn bir Pante
izm niteliindeydi. Bu gre gre, imam ya da onun
hcceti konum unda bulunan rgt nderinin, Evren'in
tm varln iinde duyum sayan ve kendisini tpk Evren
gibi sonsuz olduunu sezinleyen bir ermilie sahip ol
duuna inanlyordu. Kukusuz bu gr bizzat nderin
kendi inanlar ynnden de geerliydi. te bu nedenle
de rgt nderinin gizemcilie ynelmesi kanlmaz bir
olgu niteliindeydi. Tarikat inan ve felsefesinin doal bir
sonucu durum unda da bulunan bu olgunun, yaad
olaylarn hazrlayaca psikolojik yap nedeniyle Haan
Sabbah ile rgtnn kaynamas asndan ok olumlu
sonular olduu da yadsmamazd.
Szcklerde genel izgileriyle; "Tanrsal ya da kutsal
varlkla btnleme zlemiyle gizli bir geree ya da bil
giye ulamay amalayan tinsel aray" olarak tanmlanan
gizemciliin nitelii ve oluum u hakknda trl grler
ileri srlmektedir. Gizemciliin, anneyle yeniden btn
leme zleminin ifadesi olduunu ve ocukluk dneminin
tam doyum u yaanrken yine o dnemde olumu olan
birtakm kompleksleri yeniden alglamak eklindeki bir
ruhsal geriye dn niteliinde bulunduunu dnenler
olduu gibi, zihinsel bir aydnlanma eklinde betimlen
264 \
mesi gerektiinde srar eden grler de vardr. Ancak

konum uz bakm ndan fazla gerekli olmayan bu tartm a
larn dmda kalmaya almakla birlikte, olaym belli l
ler iinde, bir ka ya da smma eilimi olduunun
yadsmamayaca sylenebilir. Nitekim bir terr rgtne
katlmann temelinde de ayn eilimin bulunduu h u su
sunda kuku duyulamayaca aktr. Bu birbirlerine kar
t gibi grnen iki deiik tavrm ayn ruhsal gereksinim
lerden kaynaklanmas, insan doasmm ilgin fakat yads
nam az bir olgusu durum undadr. te Haan Sabbah, kii
liinde terr ve gizemcilii birbiriyle kaynatrd iin,
vurgulanan bu olgunun tarihsel kantlarndan birini olu
turm akla da zgnd. O; zeki, kurnaz, becerikli; geomet
ri, aritmetik, astronomi ve byde derin bilgi birikimine
sahip bir insand.29 Yaradlnda bulunan stn yetenek
leri yadsmamayacak kadar ak ve ortada bulunuyordu.
Ama buna karlk; hayalci, kendisini eletirme alkanl
olmayan, banaz ve hogrsz bir karaktere sahipti.
stelik ocukluunda yaad ve sonra da sregelen
eziklikler ve telafi edemedii doyum suzluklarn "bo gu-
rur"a dnmesiyle yaralanan ruhunu esenlie kavutu
rabilmek iin gizem ve terr semekle bunalm iinde
olmalyd. Byk bir olaslkla, o da her sua eilimli in
san gibi kavuamad dinginlii, kendi inanlarna kar
olan toplum deerlerini yok etmekle elde edebileceini
um ut etmiti. Oysa gizemcilii semekle, sanal birtakm
gnahkrlk duygularm da yklenmi oluyordu. nk
gizemcilik maddesel varln kesin bir ekilde ihmal
29 Lewis, Haiiler (bage) s. 38.
265
Yaar ahin Anl
edilmesi ve duru bir Tanr sevgisi ve ruhsal ykselie

ancak dnyalk deerlerin ktlenmesiyle varlabilecei
inancn da ieriyordu. Terr ise; topluma kar bir tavr
ve evreden soyutlanmay gerektirdii iin o da; bir geri
lim kaynan oluturuyordu. Sonunda bu her iki yneli
de dinginlie deil fakat bir ka ve sn tavrn ortaya
koymakla ruhsal huzursuzluklara kaynaklk ediyorlard.
Her iki tavr da gelecek iin imdinin terk edilmesini ve
m m kn zannettikleri sanal bir m utluluun peinden
komay nermekteydiler.
Oysa son aamaya gelindiinde Haan Sabbah, bizzat
yaratt ama artk gelimesinin bu evresinde, kendi z
gn yaamn srdrm ekte olan bir terr rgtnn tut
sa durum unda olmalyd. nk rgt ile nder ara
sndaki ilikilerin nitelii giderek byle bir sonucu hazr
lyordu. Bu kiliyi saran "kitle psikolojisinin oluturduu
alglay iinde, nderin kiisel eilimleri de ancak rgt
amacnn izin verdii bir deere sahip olabiliyordu. Ama
Haan Sabbah'n yaad elikilerin bunlardan ibaret
olduu da sylenemezdi. eriata kar olduu30 halde,
yllarca dini koruyor grnmek iin abalamta. Gerekte,
her insan gibi, kendi tutkularn doyurm aya alrken
uralarna takt sfatlarla onlar evrensel boyutlara ta
maya kalkmt. O nun iin mcadeleleri yalnzca
dm anlar ya da rakipleriyle snrl kalmyor ve esas sa
vamn kendi ruhuyla olan kavgasnda veriyordu. B
tn bunlarn onu iyice yorduu ve zellikle kendi iinde
ki kavgasn srdrm ekte artk zorland ise davranla
266
rndan aka anlalabiliyordu. Nitekim yaamnn son

yllarna doru m addi ya da manevi glerini destekle
mek iin daha ok yardm a gereksinim duyduunu d
ndrecek tavrlar aka saptanabiliyordu.
Haan Sabbah'm srdrd savataki en byk
destei, kukusuz ki artk kendisiyle iyice btnletii
rgtt. Ama bu byk destein de salayamad tam
ve kesin yardm gizemcilikte bulmay mit ettii anla
lmaktadr. Gizemin kendisine salayabileceini um du
u ulalara ise inziva ve ilecilikle kavuabileceini sa
nyor olmalyd. Gerekten de bir zaman sonra bu iki k ur
tarcsna byk bir um ut ve cokuyla sarld gzlem
lenmektedir. yle ki Haan Sabbah; Alamut Kalesi'nden
otuz be yl hi ayrlmam ve oturduu evden de bu sre
iinde yalnzca ayda iki kez dar kmt.31 Ama o bun
larla da yetinmeyerek bir sre sonra karsn A lam ut'tan
baka bir yere, uzak bir da kyne gndererek bu gnl
l yalnzln daha da koyulatrmt. Bu ise, kukusuz
ki onun doal drtlerine byk bir bask uygulad ve
gittike de gizem duygularna gm ld anlamna gelir.
Gizemcilik, zellii gerei youn gnahkrlk duygular
n da birlikte getiren bir yaam biimidir. Gizemci, kendi
iine ve kendi yalnzlna sndka daha nce duyum
sad gnah korkular daha da younlar. Nitekim H a
an Sabbah da yaamnn bu evresinde; byk bir olas
lkla, gnahkrlk basklarn daha iddetli bir ekilde
duyum sam aya balamt. O nun iin; yaamnda yllardr
srdrd ilecilik dozunu ileri yalarnda daha da ar
267
Yaar ahin Anl
trdndan kuku duyulamaz. Bunun ise onu, kat bir

nder ve banaz bir mrit olmaya zorlad gibi ayn
zam anda ruhundaki yok etme eilimlerini de tahrik ettii
tahmin edilebilir.
zetle sylemek gerekirse; Haan Sabbah'm, um ut ve
hayal krklklar iinde yaad kukusuzdu. Bu d u ru
m un giderek onun btn davranlarn etkilemi olduu
da sylenebilir. Gerekten de inan ve amalarnn yr
tlmesi abalannda ounlukla acmasz bir insan olduu
grlmektedir. stelik bu konuda hogrsz rgtyle
tam bir zdelii yaamaktayd. Kendisi hi iki imedii
gibi srf iki itii iin bir olunu idam ettirmiti.32 nk
btn arlyla yeniden yrrle koyduunu ileri sr
d slamiyet'in baz grnr ilkelerine uygun davran
dn gstermek istiyordu. Bu davran takyyeyi erdem
d bir yntem olarak grmeyen Nizarliin doal bir
sonucuydu. Ama bir cinayete katld gerekesiyle idam
ettirdii dier olunun, sonradan susuzluunun sap
tanmas33 yaamnda yedii en byk darbe oldu. Bu son
yanl, imamm yanlmazl esasna dayanan Batnlie
olan inancn da sarsm olmalyd. Ama daha da kts
bu yanlnn yllarca urap kazand baarlaryla kur
tulmaya alt gvensizlik duygusunun yeniden filiz
lenmesini hazrlad da sylenebilirdi. Baarlarnn en
parlak rnlerini toplamay um arken ald bu yenilgi
ruhunda kurmaya alt btn dengeleri altst eder
ken, bir zamanlar m utlak egemeni olduu rgte bu kez
32 Levvis, Haiiler (bage) s. 53. Byk Larousse, C. 10, s. 5053.

268
kendisi snmak zorunda kalmt. Efendilikten tutsakl

a dt. nk onun iin artk tek teselli ve doyum ola
na, yalnzca rgtn baarlarndan ibaret kalmt.
Haan Sabbah, Alamut Terr'nn doruuna ulat
yllarda ite bylesine bir ruh hali iinde olmalyd. T
myle egemenliine alamad dnyann yklmasndan
baka bir dilei kalmam gibi davranyordu. Alamut
Kalesi'nin mazgallarnn nnde uzanan uurumlar ve
engebeleri seyrederken ele geirmeye alt dnyann
grkemi karsnda duyumsadklar, Km kentinin kenar
mahallelerinden kentin grkemli yaamna bakarken
duyduu eziklikten daha az olamazd. Artk kendisinin
"Himyeri" krallar soyundan geldii eklindeki propa
gandann, ruhundaki eziklii telafi ynnden, ne kadar
bouna olduunu da anlamalyd. Kurup nderlik katma
ykseldii bu rgtn ar basksn imdi daha iyi du-
yum suyor ve onun kendi kiiliinden ayr ve zgr bir
varlk haline gelerek, kendi zgn kurallarn koyup y
rtmesini aknlkla izliyordu.
Onun, slamiyet'e kar geleneksel inanlarn ve si
yasal zrlklerini koruyup yaatmaya alan ve bunun
iin de Batn dncenin etkili ilkelerini kullanan bir
Trkmen yiidi olduunu ileri sren grler de vardr.34
Ne kadar az olursa olsun, iinde bilinmeyenlerin de b u
lunduu konularda her trl olasl kabule hazr olma
nn en akllca davran olduundan kuku duyulamaz.
Ama ama ne olursa olsun, insanlarn uygulad yntem
lerin deerlendirilmesinde kullanlmas gereken ltle
34 Birdoan (bage) C. 2, s. 241.
269
Yaar ahin Anl
rin tarafszlkla saptanmas gerekecei kural ihmal edil

memelidir. Bir hakkn elde edilmesi ya da bir hakszln
giderilmesi iin dahi uygulansa; terr, yine de, meru
saylamaz. Hangi amala kullanlrsa kullanlsn, terrn
belli bir strateji olduu olgusu deitirilemez. Bu, ulusal
kahramanlarn uygulad yntemlerin eletirisinde de
gz nnde tutulmas gereken bir kuraldr. Nitekim, H a
an Sabbah'm, oullarndan birini cinayet iledii iin ve
dierini de iki itii iin idam ettirmesi kararn, kuku
suz ki rgt mensuplar, bir gerein yerine getirilmi ol
mas ve rgt yararna bir davran olarak alklam ola
bilirler. Oysa bu kararlar, ancak iyice ezilmi kiiliin,
akn ve bulank bir bilin hali iinde ortaya koyabilecei
bir tepki olarak nitelendirilmekten baka bir ekilde ak-
lanamazd. Ve btn grkemine karn, doyuma ulaa
mam bir yaantnn izleri olarak betimlenebilir di. Asln
da onun bu davran; iledii yzlerce cinayetle, top
lum dan hncn alarak gvensizlik duygusunu telafiye
alan bir sulu tipin, yine de kurtulamad bu duygu
nedeniyle katld su rgtnn tutsa haline geliinin
kant olabilirdi. Haan Sabbah, belki de, kendi gnahkr
lk alglaylarn yaknlarna yanstp onlar cezalandra
rak, simgesel bir rahatlamay semiti.
2 -ALAMUT TERR
Batmler, inanmadklar halifelik kurum unu tama

men kaldrp, kendi inanlar dorultusunda ve imamm
nderlik ettii yeni bir siyasal ve toplumsal dzen kur
270
Haan Sabbah ve Aamut Terr
mak istiyorlard.35 Bu inan ve ilkelerini yaama geirmek

iin ise eskiden beri birok gizli rgt oluturmulard.
Ne var ki; Haan Sabbah'a gelinceye kadar, gerek amala
rn gerekletirmek iin giritikleri almalarda ve ge
rekse de rgtlerinin eylemleri srasnda, bilinen klasik
usuller dnda, deiik giriimlerde bulunmadlar. A n
cak, Haan Sabbah'm Alamut Kalesi'ni ele geirmesinden
sonra, onun aba ve eylemlerinin temelini cinayet ve terr
oluturdu. Bylece de, tarihte Alamut Terr ismiyle an
lacak olan ok kapsaml bir tedhi hareketi btn Seluk
lu m paratorluu'nu kaplad.
Batnler'in kurmak istedikleri yeni dzenin olduu
kadar yaymaya altklar inanlarnn da karsnda b u
lunan en byk g Seluklular Devleti'ydi. Ancak a
nn en gl ordusuna sahip bulunan; uygulad kar
propaganda usulleri ve gtt dinsel siyaset nedeniyle
de yenilmesi ve baa klmas ok zor olan Seluklu enge
linin ortadan kaldrlmas iin yeni sava usullerinin geli
tirilmesi gerekiyordu.36 te Alamut Terr, Batnler'in
bu aresizliklerinin m idi olarak uyguland.
Haan Sabbah'n kurduu rgt ok zgn ve yery
znde baka bir rnei bulunmayan bir oluumdu. Gl
Seluklular Devleti'nin egemenlik alan iinde varlk ka
zanan bu rgtn, o aa kadar bilinen siyasal kurumlar-
dan herhangi birine benzerlii bulunm uyordu. nk
bilinen ekliyle, hibir siyasal kurum un Seluklu Devle
ti'nin egemenlik alan iinde varln srdrmesi olas

271
Yaar ahin Anl
deildi. Onun iin, Haan Sabbah oluturduu bu rgt,

siyasal bir kurum olarak devlet ilevlerine kavuturabil
mek iin, onun varlm da zahiri ve Batm ayrmna uy
gun bir hale getirmiti. yle ki grnm olarak belli bir
snr, corafi bir ekli ve kesintisiz yzlm olmayan
bu siyasal oluum; rgtleni, ynetim ve egemenliine
sahip olmak bakmndan yine de olgun bir siyasal varlk
niteliine sahip bulunuyor ve bylece yaps itibariyle
devlet adn tamay hak ediyordu.
Kendisine bal bulunduklar veliaht Nizar dolaysy
la "Nizar Devleti" ismiyle de anlan bu siyasal oluumun
devlet bakanl Ehlibeyt'in Hseyin soyundan gelen bir
imam tarafndan yrtlyordu. Ancak bu imamn fiilen
ynetime katlmamas durum unda ise devlet bakanl
nn onun hcceti tarafndan yerine getirilmesi gerekiyor
du. Var olan tarikat katlanlar ise bu devletin rgt ve
ajanlarn oluturuyordu.
Bakenti Alamut Kalesi olan Nizari Devleti, dou
ran'dan Suriye'ye kadar uzanan ok geni bir arazi ze
rinde dalm yzlerce kale ve bu kalelerin evresindeki
ky ve kk kentlerden oluan bir lkeye sahipti. Dam
ga'da Mansurakuh, Demavend'deki stnavend kaleleri
gibi nemli yerleim alanlar ile Girdkuh, Lamasar, Rud-
bar kaleleri gibi tahkim edilmi stratejik kurtarlm bl
gelerin ekirdeini oluturduu bu lke, askeri ve siyasal
ynden Seluklular Devleti'nin egemenlik alanndan k
m durum dayd. te yandan slamiyet'in kurulu ylla
rnda Peygamber'in Medine'ye g ederek, hareketi ora
dan ynetmesinden rnek alan smailler, savamlarnda
bu stratejiyi Dar el-Hicret ismi altnda uygulam ve son
272
ra da ayn usul Nizar katlanlarnca yinelenmiti. Buna

gre; Nizarler de tek bir sava alan oluturmaktansa ok
sayda direni noktalar ve kurtarlm blgeler kurarak,
gl Seluklular Devleti'ni kendileriyle ba edemez hale
getirmi ve kaleler ya da dank yzlerce yerleim birim
leriyle zgn bir gerilla hareketi yaratmlard. Bylece
bir Dar el-Hicret'in dm an eline gemesi halinde, orann
halk baka bir Dar el-Hicret'e smyor ve buradan sava
srdrm eye devam ederek genel direniin bozulmamas
n salyorlard. Bu ise; Nizar Devleti'ni yenilmez bir hale
getiriyor; kendisine zahirde vurulan darbelerin Batn
etkisinin olmamasn salyordu. Ayn Dar el-Hicret ve
dank yerleim yerleri stratejisi, Nizar savamnda
yerel Nizar glere geni bir hareket olana da salad
iin, devlet merkezindeki herhangi bir sorunun yerel
odaklarda ykma yol amasn da nlyordu.
Bu zgn devlet elerini bir arada tutan ve devlet
organ ya da kurum larnn olduu kadar, dank lkenin
drt bir tarafna yerlemi yelerinin birlikteliini sala
yan esas g ise Batn inancn cokulu ilkelerinden olu
mutu. Tarikat katlanlarnn kutsal imama duyduklar
olaanst sayg ve gelecekte oluacama inandklar
faziletli yaama ynelik zlemin yaratt kitle psikolojisi,
Nizar Devleti'nin varlnn temel inancm yaratmt.
Alamut Terr'nn uygulanma esasn; sarp ve ula
lmaz, yksek dalarn tepelerin de kurulan kalelerde
slenen fedailerin kurnazlk ve soukkanllkla yrttk
leri cinayetler oluturuyordu. Posta gvercinleri de dahil
olmak zere, her trl arala toplanan haber ve bilgiler
273
Yaar ahin Anl
den yararlanlarak oluturulan37 cinayet planlarnn, zel

olarak yetitirilmi ve kendilerine verilen her trl grevi
dini bir gereklilik olarak yerine getiren fedailer38 tarafn
dan uygulanmas esasna dayanan bu hareket, Ni-
zarler'in kartlarn sindirerek amalarm gerekletir
melerinde olaanst etkili olmutu. yle ki Melikah
gibi bir imparatorun, yatak odasna kadar girebilen fedai
lerin tehditleri, btn Seluklular lkesinde korkun bir
dehet yaratyordu.
A . A lam u t K alesi
Alamut Terr'nn en nemli zellii, bu hareketin

sarp ve yksek dalarn tepelerinde kurulan, ulalmas
zor kalelerde slenen yine bu kalelerde karargh kuran
nderler tarafndan ynetilmesiydi. te bu amala Ba~
tnler ran'da olduu gibi Suriye'de de amalarna uygun
bulduklar sarp ve ulalmas g birok kaleyi ele geire
rek kendilerine s olarak kullanmaya baladlar. Bu ara
da, Hisn al-Masyad, Kahf, Kadmus, Ullayka ve Al-Hvabi
gibi kalelerde ele geirildi.39 Ama rgtn elinde bulunan
kalelerin en nemlisi, Alamut isimli kaleydi. nk rgt
ve mezhebin beyin takmn oluturan imam ve yakm
evresinin karargh olduu kadar, dier rgt kaleleri
nin rnek tipini oluturan bu kale, Alamut Terr'nn
simgesi durum undayd.

38 Lewis (bage), Ansiklopedi, s. 1120.
39 Kymen (bage) s. 209, slam Ansiklopedisi, Haain Maddesi, C. 5/1.
274
Alamut Kalesi Haan Sabbah'm bizzat kendisi tara

fndan ele geirilen bir kale olmakla nlendii kadar, ko
num u nedeniyle de amacna en uygun bir durum da b u
lunuyordu. Tahran'dan Kazvin kentine giden yolun sa
tarafnda, Kazvin'in kuzeybatsmda ve Talakan nehri ve
arruh nehirlerinin oluturduu Rudhane-i Almut vadi
sinin stndeki dalardaki bir sancan ad olan Alamut;
kartal yuvas anlamna geliyordu.40 Alamut Kalesi, Rud
hane-i Alam ut'un Talakan nehri ile birletii yerden 10 ve
Kazvin'e de 50 kilometre uzaktayd.41 Sel sularnn kabart
t nehirlerin, amdrarak oyduu derin vadiler ve bulut
lara karan sarp kayalarn koruduu kale, Elbruz dala
rnn doruklarnda, gerek bir kartal yuvasna benziyor
du. Hkim olduu vadilerin sk ormanlarla kapl oluu
ona gizemli bir grnm verirken, zerine ykseldii
kayalklarn ulalmaz grkemi de gerek bir korku
uyandryordu. Heybetli kuleleri, gkyznn mavili
inde imek izleri gibi kvrlan mazgallar ve przsz
duvarlaryla tam bir dehet abidesiydi. Buna karlk Ka
le, Kazvin ve o alarda Seluklu Devleti'nin bakenti
durum unda bulunan Rey kentine de ok yakn bir ko
num dayd. yle ki Alamut Kalesi'nin ulalmaz ve sarp
kayalarnn koruyuculuundan yararlanan bu rgt, dev
letin en nemli kentleri ve bakentinde oturan ynetici
kadrosunu da kolaylkla vurabilecek durumdayd.
40 Meydan Larousse, C. 5, s. 641.

41 Togan (bage) s. 289, 290.
275
B. A lam u t rgt
Fatmler Devleti iinde Halife M ustarsr'm oulla

rndan hangisinin hilafet makamna geecei konusunda
kan anlamazlktan sonra Batmler arasnda beliren g
r ayrl, Nizarlik Mezhebi'nin domasna neden ol
mutu. te Nizarler grubunun lideri durum unda bulu
nan Haan Sabbah, ran'a dndkten sonra, bu mezhebi
yaymak iin giritii almalar ylesine zgn bir ekil
de srdrd ki; zellikle Alamut Kalesi'ni kendisine ka
rargh haline getirmesinden sonra Nizarlik, Sabbahilik
adn alacak kadar kkl bir deiime urad. Daha son
rada; Haain ya da Haiiyyun adn alarak daha dei
ik bir nitelie brnecek olan bu mezhep, smailyye ve
Batnlik ilkelerinin ok kat olarak yorumlanp ar bir
ekilde uyguland bir yol haline geldi. Bu akmn temel
nitelikleri daha ok onun eylemcilii zerinde younla
tndan, rgtlenii, uygulamada, dier zelliklerinden
daha fazla nemli grlmektedir.
Alamut Kalesi ve ona bal olarak btn mezhep ve
rgtler; Di, Fedai ve M rit'lerden oluan ve bu sralama
iinde birbirleriyle ilikilendirilmi bulunan yakn evre
sinin sonsuz boyun ei ve ball iindeki mam tara
fndan ynetiliyordu.42 Genel izgileriyle; mam'm drd
kendi yannda olmak zere on iki hcceti (temsilcisi) b u
lunuyordu. mam'm yamnda olmayan dier sekiz hcce
tin her biri ise ayr ayr blgelerde almalarn srdr
mekteydi.
276
Halk ile iliki kuranlar; mezhebe davet ve propagan

da almalarn yrten Diler ile rgtn emir ve karar
larn yerine getirmeye memur olan fedailerden oluu
yordu. Diler de Batnliin propagandasn yapp bu
mezhebe eilimli kimseleri kazanmaya alan Mkellep
(av kpekleri) ile M kellepler'in Batmlie girmeye hazr
layp olgunlatrd M rit adaylarn mezhebe kabule
karar veren Mezunlar (yetkili) olmak zere iki ayr grup
olarak rgtlenmilerdi. Doal olarak bu eitli grev ve
yetkilere sahip rgt elemanlarnn aralarndaki iletiim
ve alma birliini salamak sorumluluu da st mevki
lerde bulunan dier birim ve yneticilere ait bulunm ak
tayd.
Ancak bu ok kark, fakat o oranda da etkili rg
tn ileyiinin tam olarak anlalabilmesi iin kuruluu
nun daha yakndan incelenmesinde yarar bulunmaktayd.
a. rgtn Kuruluu
Alamut Batnlii rgt, birbirleriyle ok sk iletiim
iinde bulunan ve yine ayn ekilde kat kurallara ba
lanm sralamaya uygun olarak konumlandrlm, bal
ca yedi birimden oluuyordu.
rgtn banda, Btn bilgisini Tanr'dan ald ka
bul olunan ve her trl bilgi ve yetkinin kendisinde top
lanp yine kendisinden kaynakland mam bulunuyor
du. Batn inancna gre imam, btn emir ve istekleri
hemen yerine getirilmesi gereken ve buna karlk sorum
suz ve dokunulmazl olan mutlak bir nderdi.
mamdan sonra, rgtn en nemli kiisi ise mam 'm
hcceti, yani temsilcisi ya da vekili olan kimseydi.
277
Yaar ahin Anl
mam'la iliki hakk tannan tek rgt yesi de hccetti. O

m am 'dan emirleri alp daha alt kesimlere iletmek ve
mam' temsil etmek yetki ve hakk dolaysyla rgt
iinde ok nemli bir m akam da bulunuyor ve bu bakm
dan da ayrcalkl bir kimse durum unu koruyordu.
Zu-massa ismi verilen ve yetki sralamasnda hccet
ten sonra gelen grevli ise Btn bilgisini hccetten alp,
bu bilgi ve iarete gre ynetimdeki grevini yerine ge
tirmek durum unda bulunuyordu.
Zu-m assa'dan sonra, Di'lerin ba durum unda bu
lunan Di-i ekber geliyor ve onu da srasyla; Di-i mezun
ve Mkellepler izliyordu.
rgtn kuruluunda en alt srada olanlar ise; Ba-
tmlie katlmaya karar vererek, m ezun tarafndan bu
istei kabul edilmi, fakat henz kendisine herhangi bir
grev verilmemi bulunan mminler geliyordu.43
b. rgtn leyii
Yukarda ayrntlaryla aklanan rgt kuruluunun
ileyii de kendisine zg usul ve uygulamalarla, propa
ganda, rgte eleman kazanlmas ve rgt elemanlarnn
eitilmesi evrelerini kapsayan ciddi ve etkili etkinlikleri
ieriyordu.
b/l. Propaganda
Batmlik dncesinin yaylmas iin, btn Is-
mailyye mezheplerinde olduu gibi Alamut Batnleri de
youn propaganda etkinlikleri iinde bulunuyorlard.
43 Glpnarl, Bedrettin (bage) s. 24. Mezhepler (bage) s. 124, vd.
278
Haan Sabbah ve Alamur Terr
Daha nce de aklanm olduu zere daha IX. yzylda

ia ve Ban grlerin savunulmas yolunda, hvan-
Safa Ansiklopedisi yaynlanm44 ve Fatmler tarafndan
da nl Al-ahzar Camii Medresesi etkili bir propaganda
merkezi haline getirilmiti.45 Yine Fatmler zamamda
kurulan, Dar'l-Fiikme isimli okulda smailliyye mezhe
binin propagandasn yapacak Diler'in (davetciler) yeti
tirilmesine byk nem verilmiti.46 Hatta o kadar ki, yine
Kahire'de ki nl Al-Ahzar M edresesi'nde "Di al-Du'at"
ad altnda bir propaganda nazrl kurulm u ve bu n a
zrlk ynetiminde bulunan binlerce Di, dnyann drt
tarafna gnderilerek smailyye Mezhebi'nin propagan
das ve dolaysyla da Batn dncenin yaygnlatrl
mas almalar47 byk bir ciddiyetle srdrlm t.
te Alamut Batnleri de gerek ilk dnemlerindeki Ni-
zarlik ve gerekse de sonradan aldklar Sabbahiye ya da
Haiiyyun isimli mezhepleri dnemlerinde, bu youn
propaganda srecine ayn ekilde devam etmekten geri
kalmamlard. Srdrlen bu youn propagandayla, bir
yandan smailyye Mezhebi'nin yaygnlamasna allr
ken, dier yandan da Batn dncenin hakllnn sa
vunm as yaplarak, Seluklular Devleti'nin temsil ederek
koruyuculuunu yapt Snni slam anlay olduu ka
dar, slam dininin ana ilkeleri de ypratlmak isteniyordu.

46 Kymen (bage) s. 207, 208.
47 Levvis (bage) s. 1120.
279
Yaar ahin Anl
b/2. rgte Eleman Kazanlmas

Batn propagandann amalarndan biri de kukusuz
ki rgte olana olduu kadar fazla eleman kazandrl-
masyd. Bu bakmdan bu propagandann en nemli evre
sini de bu etkinlikler oluturuyordu. rgte katlmas
yararl grlen kimselerin saptanmas ve kandrlmas
grevini yrtm ekte olan Diler'in abalar ve yetenekleri
bu konudaki baarlarda ok nemli olmakla birlikte, r
gte eleman kazandrlmasnda izlenmesi gerekecek yol
lar, bizzat st ynetim tarafndan belirtilmi ve baz ilke
lere balanm bulunuyordu.
Batmler'e kar bulunan Gazal'ye gre; rgt ve
mezhebe girmesi iin zerlerinde allmas gereken in
san gruplar daha ok, "yaradltan aptal ve ahmak olma
lar dolaysyla akllar zayf, basiretleri kt, din grleri
zayf olanlar; zenciler, cahil bedeviler, acemlerin ayakta
km ve genlerin serseri olanlar; atalarnn devletleri
slam Devletleri tarafndan ortadan kaldrlanlar. Yk
selmek hrs iinde olanlar; yaradllar dolaysyla dier
insanlardan farkl grnmek isteyenler; Mstakil dn
me kabiliyeti olmayanlar; ia iinde ve Rafiziler'in ara
snda yetienler; filozof ya da dalistlerin mlhitlerinden
olanlar; ehvet ve lezzet dkn bulunanlar"48 arasndan
seiliyordu.
Bu insan gruplar zerinde allrken, "iinde k
olan evde konuma" ilkesine uyularak, Kelm ilmi bilme
yenlerin kandrlmasna ncelik tannd gibi herkesin
nabzna gre erbet vermek ilkesi gereince; dindarla
48 Gazali (bage) s. 20, 22.
280
dindar ve dinsizle dinsiz grnerek konuulmas ve daha

ok ezilmi ya da yoksul insanlar zerinde etkili olmaya
allmas en temel propaganda yntemleri olarak kulla
nlyordu.49
Her ne kadar anlatlan bu yntemlerin gerek olma
dn ve Batmler'i ktlemek iin uydurulduunu ileri
srenler varsa da bu iddialarn da srf savunmaya ynelik
olduu sylenebilir. nk bu olaylardan yzlerce yl
sonra ortaya kan faist eylemlerde kullanlan militanla
rn salanmasnda ayn yollarm denendii yadsnabilecek
olgulardan deildir. Ama yine de ilenen konunun trl
duygusallklarn ya da byk dmanlklarn yaand
olaylara ait olduunun da unutulm am asnda yarar var
dr. nk nefret ya da sevgiye degin duygularn insan
larn bellek ve yarg yeteneklerini etkiledii yadsnamaz
bir olgudur.
rgte eleman kazandrma almalar genel izgile
riyle balca iki nemli evrede tamamlanyordu. Buna
gre ilk evre, rgte ve mezhebe kazandrlmak istenilen
kimsenin gzetlenmesi ve incelenmesi evresiydi. Bu evre
de kazanlmak istenilen kimse bir yl kadar gzleniyor ve
mkellep tarafndan kendisine yaklalarak onun gveni
kazanlyor ve onun mezhebe eilimli olduu anlaldk
tan sonra da M e'zun'a tantrlyordu. Bu takdimden
sonra da, rgte kazanlma almalarnn ikinci evresi
balyordu. Bu ikinci blmde ise M e'zun tarafndan aday
kiiye nce namaz ve zektn Batn anlam aklanyor ve
buna karlk kendisinden on iki dinar almyor ve bu para
49 Ate (bage) C. 2, s. 339.
281
Yaar ahin An!
karlnda da mam onu namaz ve zekt klfetinden

kurtaryordu. Bu aamadan sonra srasyla; on iki dinar
karl oru ve iki yasann kaldrlmas ve en sonunda
da her trl dini ykm llkten kurtulm a ve cennete
ulatrlmas aamasna gelinerek, aday gerek bir rgt
ve mezhep katliam olma ayrcaln kazanyordu.50 An
cak olduka ayrntl ve ilenmi bir usul olarak grnen
bu mezhebe davet aamalarnn daha yakndan incelen
mesi eleman kazanma almalarnn kavranmasnda yar
dmc olacaktr.
Alamut rgtnce mezhebe ve rgte davet on bir
aamada yaplmaktayd. Bu aamalar da u ekilde dere
celeniyordu:
Rzk (Yemleme): Bu ilk evre tanma aamasyd.
Teferrs (Avlama): Bu aamada, Batn olmaya eilim
li olanlar bulunup saptanyor ve onlarn gzlerine giril
meye allyordu. Bu aama, adaym anlalmaya ve
onun gveninin kazanlmasna alld aamasyd.
yle ki bu aamada, Di tpk aday gibi dndn
ona duyum satr ve dindarla dindarca ve dinsizle de din
sizmi gibi konuurdu.
Te'nis (Altrma): Batmlie arda ikinci aama, uz
lamak ve uyumak aamasyd. Bu aamada Di, adaya
Batmliin kendisine ok uygun bir dnce biimi oldu
unu alamaya alrd.
Tekik (pheye drme): Bu aamada adaya, Ba-
tmlie ait en ilgin ve arpc fikirler aklanarak onda bir
aknlk yaratlmasna allrd.
50 Ate (bage) C. 2, s. 339.
282
Ta'lyk (Bolukta Brakma): Bekletme aamasyd. Bu

aamada, daha nce Batmlik hakknda merak uyandr
lan adaya, iin esasnn hemen renilemeyecei ve bu
srr ancak mam'm bildii sylenerek merak uyarlr ve
bir sre beklemesi nerilirdi.
Rabt (Balama): Bu aama, adayn Di-i M e'zun ile
tantrlmas ve rendiklerini kimseye aklayamayaca
hakknda yemin ettirilmesi aamasyd. Bylelikle adayn
rgte ve mezhebe ball salanm olurdu.
Tedlis (Hile): Davetteki altnc aamay oluturan ted-
lis, gizlemek ve karanlkta brakmak anlamna geliyordu.
Bu aamada adaya, btn byk ve yce kiilerin aslnda
Batn olduu sylenir ve bu ekilde aldatlarak kuku ve
merak daha tahrik edilirdi.
Telbis (Kafa Kartrma): Bu aama, Tedlis'in devam
niteliindeydi.
Te'sis: Kurmak anlamna gelen bu aamada adaya ba
z srlar yava yava aklanarak mezhep ve rgtte iler
lemekte olduu duygusunu edinmesine allrd.
Hal (Ayrmak): karma anlamna geliyordu. Bu
aamada mmine, Btn rendikten sonra zahirin
nemsiz olduu sylenir ve eriatn da Allah'n deil,
fakat insanlann eseri olduu aklanarak ona artk olgun
lat mjdesi verilirdi.
Selh (Soymak): nsilh da denilen bu aamaya ismini
veren kelime aslnda "derinin yzlmesi" anlamna geli
yordu. Bu aama bir Batnnin ulaabilecei son aamay
d. Bu aamaya ulaan bir mmin, artk btn dini zorun
luluklarndan syrlr ve kendisine din ve imamn asl ve
esasnn olmad, geree ulamakla her trl dinsel g
283
Yaar ahn Anl
rev ve inanma ykm llnden kurtulduu aklanr-

d.51
nk daha nce de aklanm olduu gibi, Batn
ve smailyye inanlarnda esas olan, mam'n buyrukla
ryd. Din ve eriat imamn Bn bilgisi yannda geerlii
olmayan birtakm ekil ve ayrntdan ibaret bulunuyordu.
mam'a ve onun emirlerine uymakla insanlar, hem dinsel
ykmllklerden kurtulmu, hem de gerek m utluluk
ve kurtulua kavumu oluyorlard.
b/3. rgt Elemanlarnn Eitilmesi

Selh derecesine ulam bulunan bir Batn iin, hibir
dinsel ve toplumsal ba ve ykm llk kalmad kabul
ediliyordu. Bu bakmdan; "Batnler'den en mahrem esra
ra vkf olanlar, btn ahlak ve din snrlarn aan bir
hayat m ubah gryor"52 ve buna uygun bir yaam sr
drm e hakkna sahip bulunuyordu. Ancak buna karlk,
daha aa derecelerde bulunan Batmler'in byk bir
banazlkla ynetilmesi esast. yle ki, zellikle mezhebin
en alt tabakasnda bulunan mmin, Di ya da Fedai dere
celerindeki bu mritler, kendilerinden daha st mevki ve
rtbede bulunan mezhep katlanlarnn emirlerine kr-
krne uymakla ykm lydler.53 Bu kural zellikle,
Alamut Terr'nn yrtcleri olan ve kendilerine fedai
denilen isyanclar iin geerli bulunan ok nemli bir il
keydi. Bu sebeple, terr hareketlerinde grevlendirilecek
51 Ate (bage) C. 2, s. 339, vd. Glpnarl, Bedrettin (bage) s. 24. Mez

hepler (bage) s. 124.
52 Brockelmarm (bage) s. 148.
53 slam Ansiklopedisi, Haain, C. 1, s. 335.1
284
olan vurucu elemanlarn yetitirilmesine zel bir nem

veriliyor ve bunlarn eitiminde ok zgn usuller uygu
lanyordu.
Alamut Batnleri'nce uygulanan eleman eitiminde
Fedailere, dmanlarn ldrlmesinin dini bir grev
olduu inancnn alanmas bata gelen bir ilkeydi.54 Her
ne kadar kat'lin dini bir grev olarak kabul fikri daha
nceleri de uygulanan bir terr usul olagelmi ise de
Haan Sabbah'n Alamut'u alarak bu kaleyi mezhebinin
merkezi haline getirmesinden sonra, mezhep gerei l
drm eler sistemletirilerek politika haline getirilmiti.
yle ki Alamut Kalesi, bir yandan fedailer iin toplu s
nma yuvas olarak kullanlrken te yandan da fedaile
rin iledikleri cinayetleri sradan birer ldrme olgusu
olarak deil de bir nevi tapm ve cinayet aleti olarak kul
lanlan Haner'i de rastgele bir baktan ok kutsal bir alet
ya da bir feti eklinde alglamalarn salayacak zel bir
toplu eitim oca ve daha dorusu bir tapmak ekline
sokmutu.
Alamut Kalesi'nde uygulanan eitim ve Batn pro
pagandann gl etkisi nedeniyle, artk yeni ismi Sabba-
hiyye olan mezhebin katlan ve yandalarnn imamn
buyruklar olarak bildirilen rgt emirlerini yerine getir
mede hibir duraksama ve kukuya dmeleri sz konu
su olamazd. Ancak buna karn uygulam ada en kk
bir aksama ve yanlla yer brakmamak ve terrist hare
ketlerde mutlaka amaca ulamak iin, fedailerin yetiti
rilmesinde zgn baz usullerin uygulanmas da Alamut
285
Yaar ahin Anl
Terrizminin en nemli yann oluturuyordu. nk bir

dier ad da; Fedaiyun olan55 mezhebin gerek devamnda
ve gerekse de amalarnn gereklemesinde fedailerin
verilen emirleri yerine getirme alkanlklar olaanst
nem tayordu.
Fedai yetitirmede uygulanan ok ilgin ve zgn bir
usul de fedai adaylarnn haa ile bayltlmas usulyd.
Fedailerin istenlerini etkilemede kullanlan haha, eski
den beri smailyye ve Kalenderiye dervilerinin kendile
rinden geerek vecd haline gelmek iin kullandklar bir
uyuturucuydu.56 te bu m addenin sarho edici etkisin
den yararlanmay dnen Haan Sabbah da onu kendi
sine bal fedailer yetitirmekte kullanarak ok zgn bir
denetim ve egemenlik usuln icat etmiti. Mezhebin,
"Haain" ya da "Haiiyyun" ismiyle anlmasna da
sebep olan bu uygulam ann doruluu hakknda baz
kukular varsa da pek ok kaynak tarafndan yinelendii
iin, aklanmasnda yarar bulunmaktadr.
Sz edilen usule gre: Fedai yetitirmek iin, kale
nin bulunduu yreye komu dalarda oturan yerliler
arasndan sava grnml, korkusuz, atlgan ve yala
r on iki ile yirmi arasnda deien olanlar57 seilip top
lanarak Alamut Kalesi'ne getiriliyorlard. Burada nce
ciddi bir ekilde eitilen bu genlere, ayn zamanda Batn
inanlarna uygun telkinlerde bulunularak, istenilen fizik
sel ve tinsel olgunlua kavumalar salanyordu. Fedai
eitimin ikici evresinde ise; artk yeterli eitim dzeyine
55 Ana Britannica, C. 10, s. 532.

56 slam Ansiklopedisi, Haain Maddesi, C. 5/2, s. 355.
57 Polo (bage) s. 38.
286
eritiine inanlan bu genlerin mam'a mutlak ballkla

rnn salanmas iin, onun tanrsal g ve kudretini ka
ntlayarak bir kurgu uygulanyordu.
Alamut Kalesi'nin gizli bir blmnde, yeri ok az
grevli tarafndan bilinen bir "Cennet Bahesi" kurulm u
tu. Bu yaplarda, iinde billur gibi su fkran havuzlar
olduu gibi arap ve bal akan derecikler de vard. "Saray
larda ark sylemeye eitilmi ve her trl algy alabi
len, rakslaryla byleyen ve tm elenceler iin hazr
durum da bekleyen dnya gzeli kzlar bulunmaktay
d..."58 te seilen fedai adaylar, m am 'n kendilerini
cennete gnderme vaadi zerine yiyeceklerine gizlice
konulan hahala derin bir uykuya girecek ekilde bayl
tldktan sonra yine gizlice bu bahelere tamyor ve ayl
dklar zaman kendilerini bu olaanst zevk ve gzellik
ler iinde bulmalar salanyordu. Bir sre burada kalan
fedailer, cennet nimetlerini tattktan sonra, yine ayn usul
le yeniden bayltlarak, cennet bahesinden alnp eski
yerlerine tamyorlard.
te bylece, ldkten sonra mam'm emri ve ltfuy-
la, bir sre iinde de yaadklar bu cennete yeniden gide
bileceklerine inanan fedailer, artk bir kle ya da bir kul
duygusallyla imama balanyorlard. Artk bu fedaile
rin imam iin yapamayacaklar eylem, katlanamayacakla-
r ac, stlenemeyecekleri bir sorumluluk bulunm uyor ve
rnein gerektiinde ya da hibir neden yok iken ve yal
nzca imamn emrini yerine getirmek iin kendilerini
Alamut Kalesi'nin duvarlarndan uurum a atabiliyorlar
287
Yaar $ahin Anl
d.59 yle ki; fedailerin canlarm hie sayarcasna giritik

leri bu eylemler ve hibir ekince duymakszn katlandk
lar fedakrlklar nedeniyle; Alamut Kalesi'nin bulundu
u blgeye halk "Mulehet" yani "Sapknlar lkesi" ismini
vermiti.60
Ancak yeniden belirtmek ve vurgulam ak gerekir ki;
bu Cennet Bahesi sylencesinin gerek bir olgunun y
ksnden ok; fedailerin olaanst ve aknlkla izle
nen ballk ve boyun eilerini aklamak iin bavuru
lan bir uydurm a olduunu ileri srenler da bulunm akta
dr. Hatta bu sylencenin Batn dnce ve yaany
karalamay hedefleyen bir iftira olduuna ilikin grler
de oktur. Nitekim Arapa "Bekiler" anlamna gelen ve
Haan Sabbah tarafndan rgt yelerine verilen "Assa-
sins" isminin, sonradan Snniler tarafndan "Haailer"
olarak saptrld61 ve yine bu sylencenin Haan Sab-
bah'dan yaklak yz yl sonra, Batmliin yozlatrlmas
dneminde62 ortaya kan baz sapkn davranlann etki
siyle yayld kuvvetle ileri srlmtr. Halen tarihile
rin ellerinde bulunan belgelerin yetersizlii ve Mool y
km srasnda Alamut Kalesi'nde bulunan kantlardan
ounun yok edilmi bulunmas gerei karsnda; bu
savlarn her iki ynnn de kantlanmasnn olanakszl
tartlamaz. Ancak ne var ki; smailyye ve Batnlie kar
olanlarn bu cennet bahesi olgusunun bir sapknlk ve
rezalet olarak betimledikleri ve Batmye yanllarnn da

61 Gener (bage) s. 127.
62 Levvis, Haiiler, s. 95.
288
olay kabul etmemekle birlikte, bu yntemin baars ka

ntlanm bir bulu ve srf bir usul olarak; yklenmekte
olduu yadsmamaz. Bu bakmdan da iaret edilmesinde
yarar bulunmaktadr.
Btn bu aklamalardan sonra vurgulanmas gere
ken bir husus; Nizar fedailerinin gsterdikleri olaanst
cesaret ve vazgeilerinin esas kaynann byle fantezi
lerde deil, fakat onlarn inanlarnn niteliinde aranm a
s gerekeceidir. Fedailerin, imamn bir emriyle kendile
rini Alamut Kalesi'nin burlarndan korkun uurumlara
atmalar ve yine imamn buyruuna uyarak giritikleri
suikastlar, zellikle yakalanmalar muhakkak bulunan
yerlerde ve evrenin dikkatini ekerek uygulamalarndaki
gizem, hep onlarn inanlarnn gcyle ve terr eylemle
rinin seyirci kitleyi etkilemek iin kullanlmas usulnn
eski bir uygulamas olarak aklanabilir. Fedailerin olaa
nst cesaret ve vazgeici davranlarnn itici gcnn
imamn onlara sunduu m addi zevklerden ok, sonsuz
cennete kar duyduklar zlemden kaynakland bir
gerektir. yle ki; fedailerin yeryznde bekledikleri esas
dln Alamut bahelerindeki sefahat lemleri deil,
fakat Nizar kalelerindeki ba kelere aslan ve grevle
rini baaryla tamamlam olanlara adanan onur listeleri
ne alnmaya layk grlmeleri olduunda kuku duyula
maz.
Belirtmek gerekir ki; nder, rgt ve militan ls
nn oluturduu duygusal ortamda, bylesine arpc
davram ve vazgeilerin gereklemesinde, alacak bir
yan da bulunmamaktadr. zelikle dinsel rgt ya da
tarikatlarda yaanan ilikiler balamnda, nderin buy-
289
Yaar ahin Anl
ruklarmn mritleri tarafm dan alglanmasnn ok zgn

nitelikleri olduu yadsnamaz. yle ki daha nce de vur
guland gibi zellikle psikanalistlere gre; tarikatlara
katlma bir nevi rgt ve ndere snma ve bylece tek-
biimliliini kaybederek kitle insan haline gelmektir.
"Kitleye dnm insan ark dnemez, kendini tasa
rmlamaz." "deoloji ve ya da ideolojiyi temsil eden lider,
zneyi ele geirir."63 Bylece bir hipnotizmacmn gcne
sahip olan nderin, tarikat kaplanlarna yaptramayaca
hibir ey yoktur. Bu bakmdan, m rit ya da kaplanlarn
youn propaganda ve cokulu vaazlarla etkileyen Nizar
nderlerin, onlara belli eylemleri yaptrabilmek iin yk
lenen cennet bahesi dzenlemelerine gereksinimlerinin
bulunmayaca aktr. Gerekten de totaliter diktatrlk
lerin ya da ada birok tarikatn hl uygulamakta ol
duklar bu usullerin yzyllar nce Batnler tarahndan
kullanlm olmasnn ok da arpc bir yan bulunm a
maktadr. te bunun iindir ki, gerekli grldke her
topluluun kullanabilecei baz yntemlerin, rakiplerce
uygulanmasn ayplamak yerine; insanlar snmacla
zorlayan koullarn iyletirilmesi arelerinin tartlmas
daha salkl grlmelidir.
b/4. rgtn Eylemleri

Emirlerinde, her trl eyleme kolaylkla sokabilecek
leri ve her trl ilerinde kullanabilecekleri, kendilerine
taparcasna bal bylesine bir g bulunan ynetici kad
rosunun, en acmasz kalkmalara giriebilecei aktr.
63 Habib (bage) s. 302, 316.
290
Nitekim Alamut Nizarleri amalarm gerekletirmek

iin; cinayet soygun ve tehdit gibi hibir eylem ve davra
ntan geri kalmamlard.
Haiiler; ticaret ve hac kervanlarn vurarak soygun
lar yaptklar gibi trl kurum ve kiilerden hara alma
yoluyla da64 yasad eylemlerde bulunuyorlar ve rnein
Seluklu mparatoru Sultan Melikah'a yatann baucu-
na hanerle saplanm tehdit mektuplar brakmak gibi65
g gsterileriyle uyandrdklar korku ve tedhi karm a
as iinde, her istediklerini elde edebiliyorlard.
Ancak Alamutlularn yarattklar asl terr fedailerin
haner kullanmak yoluyla iledikleri cinayetler nedeniyle
olmutu. Yalnzca sradan insanlar deil, fakat devletin
en st dzeyinde bulunan nl ve gl kimselerin dahi
kurtulam ad bu cinayet saldrlar sonunda; bata nl
vezir N izam 'lm lk olmak zere, Vezir Kani, Halife
Msterid, Musul Valisi Mevdud, A ksungur Porsik,
Hums Hakimi Cenah'd Devle gibi birok nl kimse66
katledilmiti.
c. Alamut Terr'nn Hedefi

Kendilerine zaman iinde; Nizari, Sabbahiye, Hai-
iyyn ya da Haain denilen ve kken olarak smailyye
mezhebine bal bulunan Alamut Batmleri; simgeleri
olan hanerlerini kullanarak pe pee iledikleri cinayet
lerle Seluklu mparatorluu iinde byk bir korku ve

66 Kymen (bage) s. 215, 218. Turan (bage) s. 322.
291
Yaar ahin Anl
panik yaratm bulunuyorlard. yle ki; imamdan ald

ldrme emrini yerine getirmekte hibir engel tanmayan
bu fedailer srs, koca im paratorluun her yanma ya
ylm ve zellikle Kuzey ran bu fedailerin yaratklar
terrle dehete kaplmt.
Ancak ne var ki; korkun boyutlara varan bir tedhi
hareketinin amac aka ortaya konulmu bulunm uyor
du. Her ne kadar terr, mezhebin yaylmasna ve varl
na engel olan kimselerin yok edilmesi ve yldrlmasn
hedefliyorsa da urunda savalan mezhebin hedefinin
nitelii yine de pek ak deildi.
Bilindii gibi ia, aslnda Hz. Ali slalesinin haklar
nn korumas sorunu olarak ortaya kmt. Ancak bu
mezhep sonradan; kiisel yararlarm gdenler ve devlete
dm an olan hret dknlerince de bir perde olarak
kullanlmaya baland.67 te Msr'daki Fatmler Devle-
ti'nde saltanat sren zorbalarn olduu kadar, onlara ra
kip olarak Alamut Kalesi'ni ele geirip Seluklu mpara
torluu iinde byk bir terr rzgr estiren Haiiler de
giderek bu dzen dman hret dknleri kervanna
katlmakta gecikmemilerdi. nk ne Fatmler'in, ne
Alamut Batnleri'nin ve ne de smailyye mezhebine bal
bulunan dier grup ve tarikatlarn, iktidarda bulunan
Snni mezheplerinin uyguladklar dnda, belli bir top
lumsal plan ve programlar bulunm uyordu. Nitekim s
mailyye mezhebine bal bulunan ve Batmler'ce yneti
len toplumlarda da "mlk sahipleriyle mlkszler, zen
ginlerle yoksullar ve klelerle zgr insanlar vard. Dev
292
let iktidar genel olarak mlk sahipleriyle zenginlerin elle-

rindeydi. Devlet onlar korumaktayd. Zenginlik oun
lukla ahlak ve dinsel kurallara kar bir kaytszlk yarat
yordu."68 Ama buna karn smailyye mezhebi, uzun
yllar iktidar elinde tuttuu yerlerde bile bu dzeni de
itirmeyi denememiti.69
Bu arada nemle belirtmek gerekir ki; zellikle Ala-
mutlular olmak zere, baz Batn topluluklarnn, ellerin
de bulunan pek kk ve her yan dmanlaryla evrili
tarmsal araziyi ortaklaa ekip bitikleri ve elde edilen
rnlerden de hep birlikte yararlandklar eklindeki id
dialarla anlatlmak istenilen dzenin, sosyalizm uygula
malaryla hibir ilgisi bulunm uyordu. Bu usul, daha ok
her an savaa hazr olmas gereken militer bir topluluun
uygulamak zorunda olduu ve ihmal edilemez bir sava
nleminden ibaretti. Nitekim Nizarler savunmak zorun
da olduklar kalelerinden, durum un gerektirdii baz d
nemlerde olas kymlardan kurtarabilmek iin, e ve o
cuklarn uzak kylere gndererek bekar bir yaanty da
seebiliyorlard. Batmler'in uyguladklar ileri srlen
topluluku yaamlarnn Marx anlamdaki komnal bir
rgtlenmeyle benzerlii yoktu. Kald ki ynetim kuralla
rnn nitelikleri ve mezheplerinin oluturduu snflar ve
dinsel rtbeler itibariyle bu topluluklarda eitliki bir d
nce de sz konusu deildi. zetlemek gerekirse; Batn,
zellikle Nizarler'in toplumsal ve ekonomik uygulamala
r ilkel bir sosyalizmden ok militer Sparta toplum u me-
68 Rodinson (bage) s. 112.

69 Rodinson (bage) s. 57, 58.
293
Yaar ahin Anl
ini andryordu. Nitekim Alamut Batnleri'nin st snf

lardan ok ii, zanaat ya da fakir kyller gibi sm r
ye ak alt snflara m ensup insanlarn karlarn koruyor
gibi davranmalar da militanlarn ancak bu kesimlerden
toplayabilmelerinin doal bir sonucuydu.
Bu bakmdan Batnliin, XI. yzyla ait zgn bir
sosyalizm denemesi olduunun ileri srlmesi kadar, bu
akmm belli toplumsal snflarn yararlar ynnde oluan
bir kalkm olarak kabul de olanaksz bulunmaktadr.
Tam tersine, yukarda belirtilen Batmlik, hibir ekilde
belli bir ekonomik ideolojiye sahip olamam, balca u
ralarn dinsel inanlarla desteklenen fantastik bir yne
timin oluturulmasna yneltmitir. O nun hi deimeyen
ekonomik ve toplumsal sylemi ise; bir trl gerekle
meyen "Mehdi" geliine balanan ve sk sk ertelenen
gelecekteki "Cennet Vaadi"nden ibaret kalmtr.
Nitekim Haan Sabbah'dan sonra nc imam ola
rak Nizarler'in bana geen Haan bin M uhamm ed'in
1164 ylnda ilan ettii "yd al Kyama" yani "Kyamet
Bayram" ile, mritlerini eriatn btn ykm llklerin
den azat ederek onlara yeryzn gerek bir cennet ola
rak sunmas Alamut Batnlii'nin k srecini de ba
latm oldu. nk hibir toplumsal, siyasal ve ekonomik
programla desteklenmeyen, cennetin yeryznde gerek
lemesi fikri, artk gelecekteki m utluluk um utlarn orta
dan kaldrd gibi srdrlen yaamda da hibir rahat
lama salamamt. Cenneti yaamak iin imam buyrukla
rna uymay tek koul olarak ileri sren bu yeni inan
biimi dinsel banazlk ile ynetsel zorbal hemen u y
gulayabilmesine karlk, insanlarna imdilik yalnzca
294
sanal bir m utluluk salayabiliyordu. Bu son uygulamayla;

btn ezoterik anlaylar gibi Batmliin de zorba yne
tim heveslilerine gl silahlar salayan bir dn ve
kandrm a biimi olabilecei aka ortaya kmt. yle
ki 1162-1193 yllar arasnda Suriye Nizarleri'nin nderi
durum unda olan ve eyhlcebel unvanyla anlan Sinan
isimli tarikat eyhi, yalnzca varsaymsal olarak deil fa
kat uygulamalarnda da mritlerini kendisini "Allah"
olarak kabule zorluyordu. Oysa hazrladn ileri srd
yeryz cennetinde, insanlarna nemsiz ve nisb baz
cinsel zgrlkler ile zorba bir ynetim dnda hibir
ayrcalk salayamamt. te btn bu nedenlerledir ki,
"Kyamet Bayram"nm ilanndan daha elli yl gemeden
mezhepteki k ve dalmalar durdurabilm ek iin bir
takm nlemler aramaya balamakta gecikilmemiti. Ama
iin en ilgin, fakat bir o kadar da beklenen yan; Ni-
zarler'in kendilerini kurtarabilmek iin mam Haan
Cell al-Din'in 1210 ylnda yeniden slam eriatn kabul
etmesi oldu. Nizarlik kurtuluu iin yapt bu hamlesiy
le; gulv yani arlk ve takyye yani iki yzllk gibi
etkin silahlarn yeniden kullanabilme olanana kavu
mu oluyordu. nk bylelikle slam 'dan ayrlmakla
kaybettii baz taraftarlarm tekrar kazanmay denerken,
ayn zam anda eskiden olduu gibi, slami grnm al
tnda gizlenerek kendi etkinliklerini srdrebilecekti.
Dahas, bu yeni atlm ona; gulv ve takyye yollaryla
gelitirdii tevil silahn kullanarak Snni slam' ypratp
bylelikle en byk rakibinden kurtulma olanan yeni
den veriyordu.
295
Yaar ahin Anl
te btn bu nedenledir ki; Alamut Kalesi'nde yuva

lanan Haiiler'in uyguladklar terr de sonunda belli bir
grubun iktidar ve hret dkn nderlerine doyum
aralar salamaktan teye geemedi. Halktan gnll bir
destek bulmayan bu hareket, rgtn tehdit ve zor gc
nn ortadan kalkmasyla eski etkinliini kaybetti.
3- DEVLETN NLEMLER
Alamut Terr'nn daha iyi anlalabilmesi iin, bu

terrn nlenmesi ve yok edilmesi iin devlet tarafndan
alman nlemlerin anmsanmasnda da yarar bulunm ak
tadr. nk Seluklu m paratorluu'nun denemi oldu
u btn nlemlere karn Alamut Terr'nn bastrla-
mam olmasnda bu nlemlerin niteliinin olduu kadar,
alman nlemlerin uygulanmas ve terrle savaan ya da
savamas gereken devlet birimlerinin tutum larnn rol
olduunun da yadsmamayaca ortadadr.
A. Propaganda nlemleri
Batmler'in kendi inanlarn savunmak ve yaymak
iin giritikleri youn propaganda almalar karsnda;
siyasal konumlar ve inanlar nedeniyle Snni dnce
nin koruyuculuunu yklenmi olan Seluklular Devleti
de kar propaganda almalarna hz vermekte gecik
memiti. zellikle Batn tehlikesine olaanst nem
vermi bulunan nl vezir N izam 'lm lk zamannda bu
kar propaganda etkinlikleri byk younluk kazand.
296
Seluklular'n, Batn inanca kar yaptklar ilk pro

paganda almalar doaldr ki eitim alannda alman
nlemler eklinde oldu. lkedeki eitim kuram larnn
dzeyinin ykseltilmesine nem vermek suretiyle bala
yan bu almalar70 giderek daha kkl ve kapsaml ei
tim nlemlerine doru geniletildi. Nitekim, Alamut Ka-
lesi'nin Batimler'ce ele geirilmesinden ok nce Sultan
Alparslan dneminde; 1066 ylnda, altm be bin dinar
harcanarak, Badat'ta alan Nizamiye Medresesi bu ko
nuda ahlan ok nemli bir adm oldu. Devlet bylelikle,
Fatmler tarafndan kurulan ve Batmlik propagandasm m
merkezi durum unda bulunan Kahire'deki Al-Ahzar Med-
resesi'nin almalarma ok etkili bir biimde karlk
vermi bulunuyordu. Nizamiye Medresesi, gerek bilimsel
yayn ve almalan ve gerekse de Snni mezhebine bal
olarak yetitirdii st derecedeki brokrat ve eiticilerin
abalaryla Batmlii geersiz klacak elverili bir ortam
yaratm ada olduka baarl oldu. Bu arada; sfahan, Nia-
pur, Belh, Herat, Basra, Ts, mut gibi kentlerde alan
ve yine Snni mezhebine bal memur ve adliyeci yetiti
ren dier medreseler de71 Badat'taki Nizamiye Medrese-
si'nin ilevini yerine getirmesinde yardmc oluyorlard.
Batn propagandasna kar Seluklular Devleti, bi
limsel almalar dnda; bu inan ve dncenin ktle
nip halk gznde deerinin drlm esi yolunda daha
yaygn almalarda bulunm aktan da geri kalmyordu.
Nitekim Nizamiye Medresesi'ne Bamderris olarak ata

297
Yaar ahin Anl
nan nl mam Gazal'ye yazdrlan ve Batn dnce ve

grleri rtmeye alan "Batmliin yz" isimli
risale, devlet tarafndan geni okuyucu kitlesine ulatr
lrken72 yine kurulm u bulunan geni propaganda rgt
tarafndan Batmliin esas amacnn halk doru yoldan
kartp Mslmanl ortadan kaldrmak olduu srarla
ileniyor73 ve Alamut Batnleri'nin uyuturucu kullanan
birtakm esrarkeler olduu74 ve keza Batnler'in inanla
rna gre; "Kadnlarn tenasl uzuvlarn kendi mezhep
mensuplarndan saklamadklar gibi, esirgemedikleri; bir
kiinin bir kadnla evlenmek istedii zaman, ilk olarak
onlarm en byklerinin o kadna sahip olmasndan sonra,
kadnn kocasna gidebilecei; bu hususun helal sayld;
birlemeden sonra ykanmadklar; annelerine, kz karde
lerine, kzlarna el uzatabildikleri, namaz, orucu, hacc,
gazay inkr eyledikleri"75 eklindeki yalanlarla bunlarn
halk katnda aalanlarak etkisizlemelerine allyor
du. Her gizli ve muhalif rgt iin bavurulan bu propa
gandann eskimi ve ypranm bir yntem olduu ise
akt.
B. A sk eri ve Z ab ta n lem leri
Batmlerce Seluklu lkesinde yaplan youn propa

ganda ve terrist eylemler zerine; devlete bir yandan
kar propaganda yoluyla Batm hareketin fikir ve moral

73 Nizamlmlk (bage) s. 315.
75 N izam lm lk (bage) s. 308.
298
kaynaklar kurutulm aya allrken, dier ynden de

alman kolluk nlemleri ve yrtlen askeri harekt ile de
bu kalkmann temizlenmesine allyordu.
Daha nce de belirtilmi olduu gibi; Seluklular
Devleti, askeri varlk olarak gerek ann ve gerekse de
blgesinin en byk gcn oluturduu gibi ok hzl
bir haber alma ve posta rgtne da sahip bulunuyordu.
Ayrca devletin, "Mnhi" ismiyle anlan etkili bir gizli
haber alma rgt sayesinde, her trl kar harekt ksa
zam anda renip gerekli nlemleri alabilecek olanaklar
da bulunuyordu.76 Bu bakmdan Seluklular, Nizar terr
hareketlerine kar olduka etkili kolluk nlemleri alabile
cek durum daydlar. Nitekim bu olanaklar sayesinde,
terr hareketinin ok daha tehlikeli gelimelerine engel
olmay baarabildiler.
Terrn tamamyla ortadan kaldrlmasnn, ancak bu
hareketin yuvaland kalelerin ele geirilmesiyle olanakl
bulunmas karsnda; Seluklularn bu amaca ynelik
olarak gerekli askeri harekete bavurmalar da kanl
mazd. Bu bakmdan; bata Alamut Kalesi olmak zere,
Nizarler'in denetiminde bulunan kalelere Seluklular
ordusu tarafndan etkili seferler dzenlenmesi de ihmal
edilmiyordu. Nitekim; Haan Sabbah'm uzun sre m rit
liini yapm olduu nl Batn eyhi bn-tta'n yne
timindeki hdiz Kalesi; 1107 ylnda Sultan Mahmut ta
rafndan ele geirilmi ve bu sefer bn-tta'n idam
edilmesiyle sonulanmt.77

77 slam Ansiklopedisi, Haain, C. 5/1, s. 311.
299
Yaar ahin Anl
Ancak ne var ki, Nizarlere kar yrtlen askeri ha

rektlar her zaman bu ekilde, nlecek zaferlerle so-
nulandrlamyordu. yle ki; ahdiz Kalesi'ni fetheden
Sultan Mahmut, ayn baary birka kez kuatmasna
karm Alamut Kalesi iin gsterememi ve en sonunda
yine ayn kalenin 1118 ylndaki kuatlmas srasnda,
Nizarler'ce zehirlenerek ldrlmesi zerine ordusu da
dalmak durum unda kalmt.78
Nitekim Seluklular btn uramalarna karlk
Nizar hareketini tamamen bastramadklar gibi, bu ha
reketin merkezi durum da bulunan Alamut Kalesi'ni de
bir trl ele geirmeyi baaramamlardr.
C. T er r n lem lerin in N itelii
lgili blmlerde belirtildii gibi; Alam ut Nizarlerin-

ce yrtlen terr hareketlerinin ortaya kt ve en yo
un bir uygulamaya ulat yllarda; Seluklular Devleti
gerek askeri, gerekse de ekonomik ve siyasal bakmdan
en gl dnemlerinden birini yayordu. Ancak ne var
ki; Alamut Terr'nn nlenmesi ve bu terrle savama
da tutarl ve ciddi bir politika retememi olmas nede
niyle; Nizar saldrlar karsnda zaman zaman aresiz
kalmak gibi bir durum a dmekten kurtulamamt.
Seluklular Devleti'nin terr karsndaki ilk tepkisi,
olay nceleri ciddiye almamak eklinde belirdi. yle ki;
M sr'dan ran'a dnmesinden hemen sonra balad
hazrlk hareketlerinin haber alnmasna karn Haan
Sabbah, devlet tarafmdan gerektii gibi kovuturulamad.
300
rnein yakalanmas iin yalnzca Rey Valilii'ne emir

verilmekle yetinilmi, fakat dier yneticiler bu durum
dan haberdar edilmemilerdi. Bu durum ise tedhiinin,
Seluklular lkesinin Rey kenti dnda kalan btn bl
gelerinde serbeste gezip propaganda ve hazrlklarn
yapm asna olanak salamt.79
Alamut Terr'nn nlenememesinin ve Haan Sab
bah'n olaanst glenmesinin dier bir sebebi de dev
let ynetiminde grev alm bulunanlarn, kiisel rekabet
ve ekimelerinde bu terr rgtn kendi amalar iin
kullanmaya kalkmalar olmutu. yle ki; Sultan Meh
m et Topar'm veziri Sa'd l-Mlk Nizarler'le ibirlii
yapm olduu gibi80 gl veziri N izam 'lm lk'n n
fuz ve rekabetinden ekinen Sultan Melikah da, nl
vezirin katline gz yummakla,81 onlarn hret ve itibarla
rnn artmasna yardm etmiti. Ama zelikle, Sultan Me
likah'm lm nden sonra ba gsteren taht kavgalar
srasnda, ehzadelerin birbirlerini ypratabilme giriimle
rinde, fedailerden yararlanmaya kalkmalar, terrist rg
tn gelimesinde ok etkili oldu.
Tabii ki; Seluklular lkesinde Nizarlerin devletin
baa kamayaca kadar glenmelerine sebep olabilecek
etkenler yalnzca saylanlarla snrl bulunm uyordu. Yz
yllardan beri sregelen bir ii muhalefeti, Melikah ardl
larnn bitmek bilmeyen taht kavgalar, hi durm ayan
srekli savalar, Hal ordularnn lkenin ok nemli bir

301
Yaar ahin Anl
ksmn igal etmi bulunm as82 ve bu igal altnda bulu

nan yrelerdeki yerel ynetimler ile Hallar arasnda
srdrlen ekimelerde Nizar fedailerini kendi yararla
rna kullanma giriimleri83 bir taraftan Seluklular Devle-
ti'nin otoritesini sarsarken dier ynden de Alamut Ter-
r'nn lke iinde iyice yerleip kk salmasma neden
oluyordu.
Saylan bu oluumlar ve ayrca youn propagandala
r karsnda giderek devlet ynetim kadrolarm da Ba-
tmlii benimseyen kimselerin oalmas84 Alamut Ter
r'nn nlenip ortadan kaldrlmasn engelliyordu. te
onun iindir ki; Seluklular'm btn abalarma karn
devletin yaam sresi iinde Haiiyyn hareketi btn
iddet ve arlyla devam etti. Giderek uluslararas bir
nitelik kazanan bu terr hareketi; ancak Moollar'm n
ne geilmez bir sel eklindeki istila hareketi sonunda,
Hulgu Han tarafndan Alamut Kalesi'nin alnp yklma
syla son buldu.
4- HAAN SABBAH'IN SONU
Haan Sabbah, Alamut Kalesi'ni ele geirdii 1090 y

lndan sona ardllarnn tersine olarak genelde imam u n
vann kullanmamt. O, gerek mam'm, M sr'dan ka
arken yanmda getirdii N izar'n torunu olduunu kabul
ediyor ve kendisine de "mam Vekili" unvann uygun

302
gryordu. Ama btn bunlara ramen; Alamut Kalesi

ve ona bal bulunan dier Nizarlerin mutlak yneticisi
kendisiydi. Haailer'in nderi olarak srdrd ya
amn, zaman zaman skntl anlar olmusa da, genelde
daimi bir ilerleyi sreci iinde geirdi. 1124 ylnda ld
zaman; bilinen dnyanm drt bir yanna yaym b u
lunduu rgt ve saysz fedaileriyle her insann erie
meyecei bir gcn sahibi bulunuyordu.
Haan Sabbah'm yerine, lm nden sonra Kaya Bu-
zurg Ummid Rudbar geti.85 Ondan sonra ayn mevkiye
geen Haan Bin M uhamm ed ise Nizar'm soyundan gel
diini iddia ederek 1164 ylnda kutlad "d l Kyama-
Kyamet Bayram" gnnde, Alamut Kalesi'ne toplad
mritlerine; bizzat kendisinin mam olduunu ve slam
eriatn ortadan kaldrdn ilan etti.86 Ancak Alamut
Batnleri'nin slam 'dan bu ayrllar fazla srmedi. Ha
an bin M uham m ed'in yerine geen nc imam Haan
Cell al-Din; 1210 ylnda yeniden slamiyet'e girdiini
aklayarak87 bu ayrla son verdi.

87 slam Ansiklopedisi, Haain, C. 511, s. 355.
303
SONU
insanln, milyonlarca yllk geliim srecinde elde ede

bildii uygarlk rn ve tavrlarnn azmsanmayacak
boyutlarda olduu aktr. Ama btn bunlara karn,
ulalan bu sonularn mutlak bir utku hali olmadmm
da sylenmesi gerekir. Gerekten de; "Medeniyet tarihi'
her admda, medeniyet yapsnn ne kadar sun ve sath
olduunu ve bask altnda tutulan barbarln, hurafelerin
ve cehaletin oluturduu ve hibir zaman snmeyen vol
kann zirvesinde nasl nazik ve sallantl bir ekilde otur
duunu gsteriyor. Modernliin, hibir zaman bizi terk
etmemi ortaan bana geirilmi bir bere"1 olduu
yadsnamaz. zetle; uygarlmzn, hl trl yn ve
kaynaklardan doarak saldrya geen ykc etkenlerden
korunmas gereken bir nahiflikte bulunduu sylenebilir.
te bu nahif olguyu tehdit eden barbarlklardan en arp
c ve en tehlikeli olann ise; giderek daha da glenip
uzm anlaan terrizm oluturmaktadr.
1 Durant (bage), Medeniyetin Temelleri, s. 137.
305
Yaar ahin Anl
Ne var ki uygarlk ve gelecekteki m utluluum uz y

nnden bunca nemine karlk, tm insanl ilgilendiren
dier birok konuda olduu gibi terr ya da terrizmin
tanmnda da kesin bir gr birliine varlamamtr.
yle ki; "Zalime uygulanrsa terr iyidir, deilse ktdr.
Ne var ki, birinin zalimi dierinin kurtarcs olabilmekte
dir ya da tam tersi."2 Buna kout olarak, terrn niteliine
degin tam bir bilimsel uyum ann bulanamay da iin
dier ilgin yann oluturmaktadr. Kukusuz ki terr
her yanyla lanetleyen grler ounluktadr. Ama ter
r, kitle savalarna gre daha az masrafl yeni bir sava
yntemi ya da geleneksel sava usullerine gre ok daha
az kurbana neden olan bir atma ekli olarak venler de
bulunm aktadr.3 Keza ayn kararszlklar, terrn neden
leri ile terristin yetimesi konularnda da varln sr
drmektedir. Nitekim terristlerin servet sahibi, mark
ocuklar arasndan ktn ileri srenler olduu gibi,
terristlerin sevgisiz bir ocukluk dnemi yaam kimse
lere zg bir karakter olduunu dnenler de bulun
maktadr. Buna karlk terristlerin adaletsiz ve eitsiz
bir toplum un rn olduunu savunanlarn yannda;
onlarn fiziksel ve ruhsal bir hastalkla mall kimseler
olduunu ya da Lombroso'nun kuramsallatrd gibi,
doutan su ilemeye eilimli insanlar olarak kabul
edilmeleri gerektiini ileri srenler de vardr. Keza; ter
ristlerin ruhsal durum lar konusunda psikiyatrinin ortaya
koyduu grlerde de belli bir tutarllk bulunm am ak
2 Gzel (bage) s. 13. Walter Lequeur, s. 97,107,130.

3 Gzel (bage). Walter Lequeur, s. 39, 40.
306
tadr. yle ki; terristlerin ruhsal olarak zayf, yetersiz ve

aalk duygusu iinde bulunan bir kiilik olduu ek
lindeki kuramlara karlk, onlarn birtakm etnik darbele
re uram kiiler ya da narsistik zedelenmelerle yara
lanm insanlar olduu ileri srlmektedir. Baz psikiyat-
ristler ise daha da deiik bir grle; terrizmi iddete
bavurm am n merulatrmas kavram altnda ve zafer
kazanmak amacyla alman bir stratejik karar olarak nite
lendirmektedirler.4 Bu koullar iinde terrle olduu ka
dar terristlerle ilgili olarak da herkesin katld tanm
lama ya da kesin aklamalarda bulunm ak olanakl g
rlmemektedir. O nun iin, bu konulardaki almalarn,
tanmlamalarda srar etmeyerek, daha ok ykleme ve
betimleme arlkl olmasnda pek ok yarar bulunduu
tartlamaz.
Ama btn bunlara karn; "nsanlarn, bir engel-
lenme/ketlenme yaamadklar fakat akla uygun bir ekil
de m utlu olduklar zaman isyana yeltenmedikleri ve ko
lektif veya bireysel iddete bulamadklar ak bir gerek
tir."5 Bu bakmdan; "Demokratik toplumlardaki terrist
lerin; hkm sren ynetime iddetle kar olan, liberal
demokratik deerler yznden yabanclam ve aresiz
insanlar"6 olduklar da yadsnamaz. yleyse terristlerin
karakter yaplarnn olumasnda, rgte salanan g
ven duygusuna smma abalarmm byk lde etken
olduu sylenebilir. O kadar ki; temeldeki amalar ben
lik saygsna kavumak olan bu insanlarn, rgte katl
4 Gzel (bage). Seluk Candansayar, s. 379, 413.

5 Gzel (bage). Walter Lequeur, s. 121.
6 Gzel (bage). Paul Wilkinson, s. 171.
307
Yaar ahin An/
makla olduu kadar nderle btnlemek ve duyum sa

nan tm kt eilimleri d dmana yanstmakla terrist
drtlerinin pekitiini kabulde duraksanamaz.7
II
Terrist ya da terrizmin tanmlanmasndaki olumsuz

luklarn baka bir benzeri de Haan Sabbah'm yaam y
ksnde kendini gstermektedir. Gerekten de "Byk
bir blm yorum ve geri kalan da nyarg'" olarak be-
timlenebilen tarihin8 bu nitelii, Haan Sabbah konusun
da zellikle byledir. yle ki Haan Sabbah'm fedailerini
haha yedirerek kendisine balad iddialarn birok
yazar doru bulmazken, bu yky gerek olarak aktaran
pek ok nl dnr ve tarihi de bulunm aktadr.9 Da
has, Haan Sabbah'm Alamut Kalesi'nden otuz be yl hi
ayrlmadn yazan aratrmaclara karn, onun "dzen
ledii kervan seferleriyle M sr'dan Afganistan'a kadar
btn slam lkelerini" dolatm syleyen saygn bilim
adamlar da vardr.10
te btn bu nedenlerledir ki konum uzun kahrama
nnn kiilii hakknda ulaabileceimiz yarglar, ancak
onun evresel koularna uyum salad oranda doru
kabul edilebilir. Varlan hkmlerin deerini, onlarn
7 Gzel (bage). David E. Long, s. 415, 432.

8 Durant (bage), Tarihten Dersler, s. 14.
9 Duran Will, slam Medeniyeti (bage) s. 211, 218. Hanerliolu (bage)
s. 153.
10 Ocak (bage), Zndklar, Mcahitler, s. 312.
308
dier salam bilgi ve benzeimlerle atmamalar belir

ler.
"Tarih dediimiz ylesine zengin bir hazinedir ki
orada her trl yoruma elverili rnekler ve kantlar ra
hata bulunup seilebilir."11 Tarihin eitlilii iinde "ne
redeyse hibir kuram a btnyle yanl denilemez."12 Bu
bakm dan terrn oluum ve geliimi konusunda trl
kuramlar destekleyecek baka baka yaam yklerinin
saptanabilmesi de olanaksz bulunmamaktadr. Ne var ki
Haan Sabbah'n yaantsnn belirlenebilen yk ve olgu
larnn terrn kaynana ilikin psikolojik yasalarla olan
uyum u, yadsnamaz bir aklkla gzlenebilmektedir.
Bunun ise; benimsenen kuram ynnden kymetli bir
kant oluturduu ortadadr.
III
Haan Sabbah'm dnce ve eylemlerinin deerlendiril

mesinde de en az onun kiilii zerinde olduu kadar,
farkl hatta birbirine kart yaklamlar vardr. Nitekim
"Hasan'm hedefi, Ismaillii tam manasyla hkim kl
mak, onun btn rakiplerini ve dmanlarn imha et
mekti." "Haan yirmi alt sene iinde her tarafa musallat
olmu, istedii yerde tekilatm kurmu, yalnz yama ve
garetle (apul) her trl cinayet ve irtikpla (ktlk
yapma-hile) erkek ve kadnlarn esir edilmesiyle karla
11 D urant (bage), Tarihten Dersler, s. 97.

12 Gzel (bage). Walter Lequeur, s. 111.
309
Yaar ahin Anl
an btn etraf ve civar berbat bir hale gelmiti"13 yarg

snda bulunanlar olduu gibi, onu "Haan Sabbah'm ya
am ve dnceleri insanlk tarihinin kimi zam anda en
parlak yldz gibi grnm ektedir"14 eklinde yceltenler
de vardr. rnein bazlarnca da; Nizarilerin, "sm r
len kyllerin, ehirde ezilen esnaf ve zenaat erbabnn
karlarn koruduklarn ileri srerek" Haan Sabbah'm
"kan dkc zalimlere kar mazlumlarn yannda olma
sndan ald hakla" "kurulu Snni eriat dzenini yk
mak" "hibir beklentiye kaplmakszm dava uruna, her
ne pahasna olursa olsun belirtilen hedefe ulamak, kt
nn temsilcisi grnen hedefi imha etmek, bu arada m ut
lak lm sevinle, m utlulukla karlamak" amacn ta
d ileri srlmektedir. Yine buna bal olarak da "s-
mail iddetinin, Snni Seluklular'n zalim yntemlerinin
yaratt um utsuzluk/karamsarlk ortamnn rn oldu
u" iddia olunarak, bu ama uruna uygulanan iddetin
meru bulunduu ve "temizlenmi ruhun sadece bu yolla
kirli bedenden kurtularak ycelere, aydnlk lemine ka
vuabilecei" ileri srlm ektedir.15
Daha nce de belirtilmi olduu gibi; tarihin sundu
u engin deneyim ve yklemeler iinden, her kan iin
destekleyici rnekler semek olana bulunduu yads
namaz. Ama bu imkn, tarihin ynla olayn oluturduu
sonsuz bir kaos olmasndan deil, fakat seicilerin olayla
r izledii bak asnn farkllndan kaynaklanr. Bu
bakmdan; "Gemie ait bilgilerimiz, gvenilmez ya da
13 Dorul (bage) s. 46, 49.

14 Birdoan (bage) C. II., s. 241.
15 Bulut, Haan Sabbah (bage) s. 185,187,188, 205.
310
pheli kanlara ve nyargl yazarlarn tarihlerine da

yandrlm, dini inanlar ve milli duygularla arptlm
olabilecei gibi, ok kez eksiktir de."16 O nun iin; tarihsel
olay ve kiiler hakknda varlacak yarglarn isabeti, tari
hin genel geliimine, o zamann koullarma, iinde ger
ekletii toplum un kltr dzeyine ve etkilerinin yarat
t sonulara uygunluuna baldr.
Bu balam da yaplacak bir deerlendirmede ise; yal
nzca Haan Sabbah ya da Nizarler'de deil, btn Ba-
tnler hareketinde dahi, gelecekte gerekleecei m utu
lanan cennet vaadi dnda bakaca hibir toplumsal k u r
tulu sylemine rastlanmamaktadr. Nitekim sz konusu
oluum larn insanlar gerek m utlulua ulatrabilecek
siyasal ya da toplumsal bir programlar olduu da iitil-
memitir. Gerekletirecekleri bir devrim sonunda ya da
iktidara ulamalar halinde yapmay tasarladklar eko
nomik, toplumsal veya kltrel atlmalarla ilgili hibir
belge de bulunamamtr. Bu bakm dan Haan Sabbah'n,
dnemin sm r dzenine kar kan byk bir toplum
sal kahram an olarak betimlenmesinin gereki dayanak
larndan sz etmek olanakl grlmemektedir. O nun da,
her a ya da dnemde grnen ve kurulu dzenin ikti
darna kar kt iin, ezilen halk katmanlarmca billur
latrlarak efsane haline getirilen bir isyanc olduu yad
snamaz. Onun benzerlerinden olan fark ise; sylemini
gizemli birtakm ulalar eklinde betimledii cennet
vaadiyle desteklemi olmasndan kaynaklanmaktadr.
16 D uran (bage), Tarihten Dersler, s. 13.
311
Yaar ahin Anl
Haan Sabbah'n balca hedefi olarak ykledii

cennet vaatlerinin nitelii ise; yllar sonra haleflerinden II.
Haan tarafndan 1164 ylnda ilan edilen "Kyamet Bay
ram" uygulam asnda aka ortaya kmtr. Nitekim;
Batmler'in inanlarna gre yeryz cenneti yaammm
balamas gereken bu dnemde; btn slam eriatnn
kaldrldnn aklanmas dnda bakaca hibir giri
imde bulunulm am ve halk yzyllardr sregelen sade
ve banaz yaayma terk edilmitir. yle ki btn bu
olanlar karsnda akma dnen ve beklentilerinin boa
kmas nedeniyle bir ksm Nizar topraklarn terk etme
ye balayan17 mritler, birtakm sanal m utluluk telkinle
riyle teskin edilmeye allmtr. Yeryz Cenneti bek
lentisinin boa kmasndan sonra ortaya atlan ve "mam,
kiiliinin metafizik ve mistik nemi idrak edilerek, m a
nevi gereklii iinde grlmelidir. Bir insan, imam m a
nevi gereklii iinde grrse, artk btn grdkleri ve
yaptklar bu bilgiden kaynaklanacak ve o kii, dnyay
artk kendi gr asndan deil, imamn gr asndan
grmeyi baaracaktr. Bunun sonucunda o talihli kii,
artk kendisini deil yalnzca imam grecek, smailler'in
bekledii lm den sonraki hayat demek olan, tmyle
manevi bir hayat yaayacaktr"18 eklindeki yeni kurtulu
syleminin, mcadele edildii ileri srlen sm r dze
nini nasl sona erdirebilecei ise, aklamaya muhta kal
maktadr.

312
IV
Batnlik; zgn bir din olarak kabul edilebilecei gibi,

slamiyet'in bir mezhebi ya da iiliin bir kolu olarak da
dnlebilir. Benimsedii eriata kart ilkeler nedeniy
le, kukusuz ki slam d bir grnme sahiptir. Ne var
ki Batmlik; kulland kavramlarn nitelii ve birok sy
lemini Kur'an hkm lerine dayandrm akta olmas dola
ysyla da slamiyet'e degin bir inan izlenimi verir. N i
tekim mam II. H aan'm kyameti ilan etmesinden sonra
bile Nizarler'in halk kesimini oluturanlar "bu dnem
boyunca da kendilerini ii M slnanlar olarak grmeye
devam etmilerdi."19 Ne var ki bylesine karmak ve d u
yarl bir durum da son szn o inancn katlanlarma bra
klmas ve dier insanlarn da onlarn seimine sayg gs
termek zorunda olduunun sylenmesi gerekir. Zaten
byle bir aratrmann konusu da kimi inanlarn hakll
ya da belli inanlarn hangi dinsel kategoriye girmesi ge
rektii hususlaryla deil, fakat evrensel bir tavr olarak
ilevini srdrm ekte bulunan Ban yorum tarznn ele
tirisiyle snrl olmaldr. Ancak yine de Anadolu Alevili
i, Mevlevilik ya da Bedreddinlik vs. gibi Batn eilimli
olarak nitelendirilebilecek olan inan topluluklarnn, yo
un bir Peygamber ve Ehlibeyt sevgisinin yaand iten
likli M slman mezhep ya da tarikatlar olduunda kuku
duyulamayacamn belirtilmesi gerekir.
Daha nce de vurguland gibi; Batn yorum veya
Batn bilgi ya da Batn dnya gr eklindeki deyim
313
Yaar ahin Anl
ler, Batmler'in de kulland baz evrensel metod ve ya

rarlandklar zgn bilgi birikimlerini ifade ederler. Bun
lar ilkalardan beri sregelen ve ezoterik bilgi anlayna
da kaynaklk yapan aydnlanma ya da alglamalar deer
lendirme usulleridir. Dinsel konularda byle bir metoda
olan ihtiya ise ilk kez Sokrates tarafndan ortaya atlm
tr. Gerekten de; bir ii, "Zeus hogrr de Kronos'ta,
U ranos'ta nefret uyandrr, Hapheistos'un dostluunu,
H era'nm dmanln" kazanr nitelikte grebilen bir
dinin "salam ve deimez kurallar" salayamayaca20
ve trl dinlerin farkl sylemlerinin ortak kaynan ilke
edinmi evrensel bir dinin gerekli olduu sylemini ilk
kez o dile getirmitir.
Sylem ve olgularn grnr basitlikleri iinde ola
anst gizemlerin bulunduu ve bunlarn sezilmesiyle
tm evrenin ortak gereinin kavranabilecei inanc insan
zeksnn yapt grkemli atlmlardan birini oluturur.
Byle bir kavrayn, ancak yetkin insanlara vergi bir ula-
olduu varsaym da ayn atlmn ayrlmaz parasdr.
Nitekim insan aklnn ulat bu gerei hibir dnce
ve inan sistemi yadsmaya kalkmamtr. Tam tersine
bu dnce biimi, bilimlerde doal yasalarn saptanm a
snda olduu gibi, toplumsal yaamda da insanlarn belli
ortak noktalarda fikir ve inan birliine kavuabilmele
rinde etkili olmutur. yle ki dnya tarihinde insanlar
birbirlerine kaynarmay baarabilen ya da geni insan
ynlarnn belli inanlar evresinde toplanmasn sala
yabilenler ounlukla Batn M etot'un uygulayclar ara
20 Anl (bage) Sokrates Davas, s. 422.
314
sndan kmlardr. zellikle XIII, yzyln ok dinli

A nadolu'sunda insanlar kaynatrabilen Mevlna
Celleddin, Yunus Emre ve Hac Bekta Veli gibi nderle
rin baarlar da Batn Yorumu ustaca uygulayabilmi
olmalaryla salanmtr. Onlarn yaptklar i; "slam'n
cevaz vermedii davranlara mistik bir anlam ykleye
rek onlar vmektir. Bu yntemin amac yasak olan bir
hareketi, ou zaman dnyev yaam ve sosyal konfor-
mizm izlerini tayan basit d uygulamalarn (ibadetle
rin) zerinde, bir kutsama aracna dntren isel (Ba
tn) dinin stnln ilan etmektir. Bylece arap kul
lanm ya da msiki mistik sarholua dnr, meyhane
Allah'n sakisi olduu kainat simgeler."21 Ksaca, Batn
dnya gr Yunus Emre'ye; "Dalar ile talar ile a
raym Mevlm seni" eklindeki araylar ve "Canlar ca
nn buldum / Bu canm yama olsun" biimindeki coku
lu kavum a duygusunu esinleten gizemcilie kaynaklk
etmi bir dnce eklidir. Batm dnya gr; yaamm
tanmlanamaz zorluklaryla, aklanamaz akl dlklar-
na anlam kazandran zihinsel bir rahatlam a ve gizemcilik
ise kavranan bu anlam karsnda duyulan olaanst
sevin ve coku halini oluturur.
te Batmlik; aklamas yaplan bu dnce biimi
nin ya da bilgi ve geree ulama m etodunun abartlarak
uygulanmas eklindeki bir tavrn rndr. Batnliin
bu abartma yani arlk zelliinin kuramsal olarak hibir
snr da bulunm am aktadr. Ama Batnliin, bilgiyi
edinme ve sezme hak ve sekinliini "mam" ya da onun
21 Balivet (bage) s. 27.
315
Yaar ahin Anl
"Hcceti"ne zglemi olmas, onun dier btn arlk

larm snk brakacak ldeki en nemli abartsn olu
turur. yle ki abartnn snrszl, imamm masum luu
ya da sorumsuz oluu ve bilginin varsaylan kaynann
nitelii dolaysyla; bu yntemin uyguland her toplu
lukta giderek otoriter bir ynetime yol amamas olaan
d bir hal olarak betimlenebilir. Bunun ise, Batnliin,
slamiyet ile olan ilikisine bal bulunm ayan ve kendine
zel bir durum u olduu tartlamaz.
Tarihsel geliimin aklanmas srasnda vurguland
gibi, Batn dnce; dinsel yaklamlarn dnda oluan
bilgi birikiminden kaynak alan Hermesilik ve Gnosis'ten
esinlenmitir. Onun iindir ki Batn usuller, bir yerde,
zgrlk dnce ile bilimsel merak ve doal yasalar
kavrayabilme eilimlerini de artrr. Yaamn ilkeleri
ni sezebilme cokusunu ierir. Onun iin Batn dn
n neden olduu sorunlar onun esasndan deil fakat
abartlmasndan domulardr. Klasik kltrn "MEDEN
AGAN - ll Ol" dn savsayan Hellenizm'in h u
rafeleri azdrm olmas gibi; Batn yorum un tevil ba
boluu da "eyhlcebel'Teri hazrlamtr.
Gizemcilik ya da ileciliin Batmlik tarafndan bulunm u

dinsel bir usul olmadnda kuku yoktur. lka gizem
dinlerinden hatta daha da eski tapm ekillerinden beri
uygulanan bu yntemler, zellikle Hristiyanln ilk d
nemlerinde yeni bir yaygnlk gstermiti. yle ki l ma-
316
aralarmda inzivaya ekilen ya da kendilerini, oturdukla

r yksek stunlarn zerinde, gnlerce sren ala
m ahkm eden yzlerce "itikf erbab", katlandklar bu
aclar karlnda tanrsala ulaarak m utlu ve tam anla
myla olgunlam, sorunsuz bir yaam um ut ediyorlard.
Zamanla bu uygulamalar baz M slmanlarca da kabul
grd. iiler arasnda olduu gibi, Snni inanca ya da
baka deiik tarikatlara m ensup insanlarn bir ksm ta
rafndan da kullanld. Ama bu arlklarn en youn ola
rak uyguland inan bekleri, abartlara ilke olarak ei
limli olan, Batmlik hareketiydi. zellikle; kararghnda
yalnzca iki ve elenceyi deil, mzik dinlenmesini bile
yasaklam Haan Sabbah'm ilecilii bu ar tavra rnek
oluturdu.
Gizemciliin psikolojik nedenleri ya da m ekanizma
sn tarmak olduu kadar onun meruiyet ve baar
ansn deerlendirmek de konumuz dnda kalmaktadr.
Ancak gizemciliin bir olgu olarak betimlenmesi ve so
nularnn saptanmasmn yararl olaca da kukusuzdur.
Trl gizemci topluluklarda, amaca ulaabilmek ba
km ndan ok deiik ve ilgin yntemler benimsenmitir.
Ama sonuta btn bu nerilerin; bedensel isteklerden
kurtulmak, ileci bir yaant ve Tanr sevgisinin ok yo
un bir ekilde ifade edilmesi yollarndan ibaret bulun
duu grlmektedir. yle ki gizem topluluklarnn uygu
ladklar yntemlerin farkllklar, esasa degin kurallara
dayanm aktan ok, ayrnt saylabilecek uygulamalar ola
rak saptanmaktadr. Bu tavr; gnlk yaantnn yani
imdinin salad olgularn ve mantk kurallarnn d
nda yeni bir snak ya da kurtulu aramak abalarnn
317
Yaar ahin Anl
sonucu olarak ortaya kmaktadr. Gizemcilik; insann

yalnzca akl ya da bedenden ibaret olmad ve onlardan
ok daha stn olanaklar salayabilecek tinsel varlnn
da bulunduu eklindeki kabullerden g alr. Ama onun
daha da gl kaynan, rgtlenmi dinin kstlamala
rndan syrlarak kutsal gnlnce yaama arzusu olutu
rur. O nun iindir ki gizemcilik bir kurtulu atlm olduu
kadar bir ka ve iekapan da birlikte getirir. Snlan
iekapan ise, psikolojik bir geriye dn (regression)
haline ulaarak, yaam serveninin doum travmasyla
balayan ilk anksiyetesini yeniden anmsatan bir neden
oluturur. Bu ise gizemcilikte, insann yaradlla mutlak
varlk ve sonsuz m utluluktan ayr dmesinin sonucu
olarak ortaya ktna inanlan "Temel ve Evrensel Ank-
siyete"nin duyumsanm asn hazrlar.
Temel ve Evrensel Bunalmn duyumsanm as; Tek ve
Mutlak Varla pimanlk ve tvbe yoluyla ulama aba
larn ve yaam Panteist bir dnya gryle yorumla
may getirir. Gizemcilik yoluna ite bylece girilir. Ne var
ki; btn bu olgular yeniden tanyp anmsayan snma
clarn, sonsuz m utluluk duygularyla birlikte, aym za
manda, bir gnahkrlk duygusunu da alglamalar ka
nlmazdr. Zaten bu olgu; snmacnn, terk ettii eski
yaamn da knayan bir kiilik olmasnn sonucudur.
nk: "Hayvani arzular, bencil eilimleri, narsistik gu
ruru, yalanc um udu ve kendini kandrmay dizginleye
bilmek iin, nefsin ya da egonun kendini knamas gere
kir." Esasen "Tvbenin ilk dzeyi de kiide sululuk ve
pimanlk duygularna izin vermekle" zgndr. te
btn bu aamalar snmacy yanlsamalardan kurtara
318
rak gerekle kar karya brakr. Ne var ki: "Yanlsama

nn ani kayb, beraberinde um utsuzluk ve depresyon geti
rebilecei" gibi "Tedrici olarak yanlsamalardan kurtulu
da znt ve aresizlik duygular uyandrabilir."22 te
yandan: lkel Panteizme dayanan gizemci inanlar, insa
nn evrenin sonsuzluuna kararak tanrsala kavumas
n amalayan manevi bir kurtuluu nerirler. Ama bu
ama iin bavurulan yntem ise baz toplum kart ei
limlere kaynaklk da yapabilmektedir. nk, bu yntem,
insan benliinde var olan ve maddesel yaam srdrm e
ye ynelik Eros drtsne ters dt iin, insann sevgi
ve yaama sevinci adna oluturduu eylere kart tu
tum lar da besler, karamsar ve karanlk bir dnya gr
n dourur. te bunun iindir ki Panteist eilimleri
doyurm ay amalayan davranlar, insanlara yoksulluk
ve boyun eii reva gren haksz ynetimlere cesaret ve
rebilirler. Nitekim, zellikle ABD'de, dem eksel alma
larda da bulunan birtakm "Yeni a Dinleri"23 kendi
m ensuplarna bir yandan evrenin kozmik gcyle birle
me eklinde bir iekapan nerirken, zaman zaman, son
derecede dikkat ekici zorbalklara neden de olabilmekte
dirler.
te gizeme ynelite ortaya kabilecek btn bu sa
kncalarn nlenmesi areleri ilecilikte bulunm utur.
nk ilecilik; sululuk alglayn perhizlerle yalanla
yarak hafifletmek ve bedene ac ektirerek maddesel
dnyayla olan ve mutlak varla kavumay engelleyen
22 Sayar (bage) s. 20-23.

23 elikkol (bage) s. 179.
319
Yaar ahin Anl
balar koparma giriimidir. zetle, ilecilik, olaan ya

am eklinin yadsnp bedene uygulanan ar zorlamala
rnn ya da ritmik tapnlarn egemen olduu bir bieni
dir. ileciliin bedeni eziyetlere layk grmesinin nedeni;
sanal smaktaki iyilikleri duyum sarken onlarn kartla
rnn bedeni ele geirmesini nleyebilme endiesidir. N i
tekim mnzevi; snanda anmsad kt eilimlerini
gizleyebilmek iin gerek dnyaya iyiliki bildirimlerde
bulunm aya alr. Bylece benliinde yuvalanm olan
trl aykr ve istenmeyen eilimleri yok etmeye ya da hi
olmazsa onlarn varlklarn unutm aya ve unutturm aya
abalar.
Ne var ki bu olaanst amaca varmak, heves edildi
i kadar kolay deildir. Byk ruh gc ile youn Tanr
sevgisi ve engin bir bilgelie sahip olanlarca ancak ula
labilecek bu hedefe, herkesin kavuabilmesi zordur. Sra
dan insanlarn, vecde erimeleri bir yana, hakikat yolunda
katlanmalar gereken ilecilii srdrebilmeleri bile ola
nakl deildir. Onun iin bu sre, ancak yetkin bir nde
rin manevi yardm ve katlman inan topluluklarnn
salayaca kitle psikolojisinin desteklemeleriyle tam am
lanabilir. Bu iki vazgeilemez varln, m ensuplarndan
bekledii ise; inan topluluuna kiisel yok olua varan
tam bir katlm ve ndere koulsuz bir boyun ei ile tes
limiyettir. yle ki; kii bir gizem topluluuna katlmakla
yalnzca ileciliin rutin ve ritmik tapnlarn benimse
mekle kalamaz. ileci, katld topluluun kitlesellii
iinde erirken; yol gsterici nderinin kiiliini de benim
ser. yle ki nderin ikinci bir grnm haline gelir.
nk inan topluluklarna katlanlarm hedeflerine var
320
Haan Sabbah ve Alamul Terr
mak iin kullanabilecekleri tek olanak, dnsz ve koul

suz bir ekilde nderi izlemektir.
Gizemci, smanda alglad gnahkrlk duygula
rn ileci yaamyla iyiliklere evirebilecei gibi, onlar
kendi topluluu dnda bulunan yabanclara yanstarak
bir saldrganla da dntrebilir. Bu onun katld top
luluun yapma ve inanlarna olduu kadar kutsalla
trd nderinin kiilii ve sylemlerine de baldr. yle
ki; gizem tapnlarnda grlebilen en zgn olgu, nde
rin putlatrlmas aamasdr. Kukusuz ki; varl m ut
lak iyilikten ibaret gren ve Tanr'm n evreni sevgi, efkat
ve hogryle ynetmeyi emrettii inancyla dolu olan bir
nderin rencileri de ayn yksek duygular paylarlar.
Buna karlk, yaradlndaki kt eilimleri yenememi,
gnah duygularnn ar basks altda kiilii ezilmi ve
gizem ya da ilecilii doal zorbaln saklamak iin bir
gz boyama olarak kullanan ete reislerinin, ancak kusur
suz terristler yetitirebilecei tartlamaz. Nitekim:
"air, k ve mistikler; iktidar dknnn hibir zaman
tadamayaca bir huzura kavuabilirler. nk onlar,
m uratlarna erince ferahlarlar. Halbuki iktidar budalas,
ard arkas gelmez yeni didinmelere girimek zorundadr.
Aksi halde, bir boluk iinde bocalad duygusu altnda
kalarak ezilir."24
zetlemek gerekirse: Gizemcilikte temel hedef, ken
disine kavumak istenilen Ulu Yaradan gibi, m utlak iyi,
mutlak gzel ve mutlak affedici bir nitelie ulaarak, son
suzluk lemine karmak suretiyle ebedi m utlulua eri
24 Russel (bage) limden Beklediklerimiz, s. 195.
321
Yaar ahin Anl
mektir. Varslla sevinmeyen ve yoksulluktan yerinme

yen, dingin ve doymu bir ruh yaps gizemcinin vazgei
lemeyecek amacdr. Ne var ki; duygusal, heyecanl ve
tedirgin bir ruh yapsna sahip olan gizemcinin amak
zorunda olduu hakikat yolu, her trl korku, tutku ve
bezdirici engellemelerle doludur. Bu olgunun ise gizem
ciyi kandrlmaya ak bir hedef haline getirecei tart
lamaz.
Kukusuz ki, gizemcilik temelde terrizme kar ve
onunla uyum as sz konusu dahi edilemeyecek iyi niyet
li bir yoldur. Ama bu yolun terrist davranlara eilimli
olan kiiler ynnden, onlara baz olanaklar salayabile
cei de yadsnamaz.
Haan Sabbah'm da ele geirdii bu olanaklar kul
lanmada duraksamam olduu ortadadr.
VI
A lam ut Kalesi'nin Nizarler tarafndan bir tedhi merkezi

olarak kullanld aa ulaldnda, insanla slami
yet'in tebliinden beri, be yzyla yakm bir zaman ge
miti. Ne var ki "kutsal iyi tler, bunlar gerekletir
mede kar olan insanlar glendiren kurum lara da
yanmadklar iin"25 her zaman olduu gibi, bu kez de
etkisiz kalmlard. imdi, slam leminin byk bir b
lm nn ynetimin stlenen Seluklular'm lkesinde
yaayan insanlar da, dier lkelerde yaayan adalar
25 Rodinson (bage) slamiyet, s. 114.
322
gibi iktidar sahiplerinin insaf ve merhameti dmda hibir

gvenceye sahip bulunm uyorlard. Halbuki, halkn tek
gvencesi olan bu insaf ve merhamet duygusu, bir trl
gereklemeyen ve gerekletii zaman da egemen snfn
sm r dzenini engelleyecek gce bir trl ulaamayan
zavall bir um ut ve bo bir beklentiden ibaretti. Ksaca,
her zaman olduu gibi, geni halk ynlar yine mutsuz,
yoksul ve acnacak durum daydlar.
Seluklu m paratorluu zorba bir ynetimi benimse
miti. Toplumsal yaps eitsiz olduu gibi ynetimde de
demokratik ilkelere yer verilmemiti. Bu ynetim, insan
larn bireysel gelimelerini olduu kadar bireysel yaam
larn da nemsemiyordu. stelik toplum iinde kiilerin
snabilecei ya da onlar koruyabilecek toplumsal g
venlik kurum lan da oluturulmamt. nsanlar emir ve
iddetten baka hibir siyasal yntem grmedikleri iin,
isteklerini gerekletirmede iddetten baka bir yol da
tanmyorlard. O nun iin bu koullar iinde toplum un
terr oluturmas kanlmazd. stelik tarihi gelimeler
iinde slam toplum u terre yabanc da deildi. Asr- Sa
adetti izleyen dnemde byk slam halifesi katledil
mi, Peygambertin torunlar ldrlm, Emeviler ile
Abbasiler karlkl iddet gsterilerinde binlerce Msl-
mam yok etmilerdi. Son dnemde ise, Snni Seluklular
mezhep rekabetleri nedeniyle, toplu kymlarla kendi
teb'alar durum unda bulunan ii M slmanlara kar
iddet uyguluyorlard.
Btn bu olum suzluklardan baka; stelik, insanlarn
tek m idi olarak braklm bulunan din duygular da
sm r dzeninin korkun arklar iinde karma kark
323
Yaar ahin Anl
edilmiti. yle ki; varlnn lemlere rahm et olduu ve

Allah'n btn Evreni kendisi iin yaratt sylenen M u
ham m et Peygamber'in soyundan gelenler en byk hak
szlklara uratlm ve en ac ikencelere katlanmak zo
runda braklmt. Ve dahas, insann iyicil duygularnn
yaratt ulu, kutsal ve saygn ne varsa iktidar sahipleri
nin hrs ve gndelik heveslerine kurban edilmekten k ur
tulamyor du. Her trl karc tutkunun azd ve hibir
deere saygnn kalmad bu kokumu ortamda, toplu
m un dengeleri bozulmu, toplumsal konum lar altst ol
mu ve insanlarda gelecek um udu kalmamt. ncelenen
dnem den Snni mezhebe sahip olduu ileri srlen ik
tidar zalim, iktidara istekli ii nderlerin birou ise g
venilmezdi. nk Snni Seluklular'n olduu kadar, ii
Fatmler'in devletleri de "mtiyazl sosyal ve etnik taba
kalarn karlarn korumaktaydlar."26 Ama daha da il
gin olan, o an koullarna gre toplumsal muhalefeti
oluturan ve Snni gre aykr mezhep ve tarikatlar da
devletin tutum unu srdrerek, ekonomik varlklarn
m rit ve taraftarlarnn aldatlmas ve smrlmesine
dayandrmlard. ehzadelerin taht kavgalar, devletin
dzenledii fetih savalar ve Hal ordularnn saldrla
ryla alkalanan toplum, btn bu olumsuzluklar iinde
tam bir bunalm ortam oluturuyordu.
te Nizarlik bu toplumsal karmaaya kar, tam ve
kesin bir bakaldr olarak ykseldi. O, birok ynyle
tutarszlaan, kurum lan bozulmu, inan temelleri sar
slm bir toplum dzeninin toptan reddi anlamm ta
26 Rodinson (bage) slamiyet, s. 120.
324
yordu. Nizrlik, btn bir yaam anlaynn; inanc, di

ni, gelenekleri, kltr ve tm gemiiyle yadsnmas
niteliindeydi. Bir bakma da ka, bir nevi ie kapan,
bireysel kurtuluu ifade ediyordu. Dzeltmekten ok kur
tulmak, uram aktan ok terk etmek ve yklmakta oldu
una inand bir varl tahrip ederek kendini hafiflet
mek yneliiydi. nk hibir kurtulu program ierme
yen, yalnzca birtakm dinsel varsaymlar ve fanteziler
reten bir akm olmaktan ileri gidememiti.
Nizrlik Batn inancn en arpc ve en banaz taraf
tarlarnca kuruldu. Yetiii, kiilii ve konum u nedeniyle
Haan Sabbah, bu zgn inan beinin en uygun nderi
oldu. Haan Sabbah'm rgt ve toplum uyla zdeleen
varl, giderek onlarla kaynam ve ayrlmaz bir birlik
oluturm utu. nk bu inancn bakaldrc nitelii, r
gte katlanlarm banazl, nderin kiiliiyle birleince
bir su ileme birliinin douu kanlmazd. rgtn
ortaya kmasndan sonra, yaratt ekiciliin sua ei
limli birok kimseyi etrafnda toplamas ise kolay oldu.
Esasen yaanlan a ve toplum, su ilemeye eilimli
kimselerin saysn byk boyutlara ulatracak bir ortam
olutururken, dzeni salamakla grevli olanlarn baar
larn zorlatracak nedenlere de kaynaklk ediyordu. te
tarihin o dneme kadar grmedii nl Alamut Terr
rgt bylece ortaya kt.
Btn insanla kurtulu vaat eden Nizrlik'e gre;
imamn tanrsal bir varlk ve hatta bizzat Allah'n gr
nm olduuna inanm ak gerekiyordu. Bu, Nizarlik'in
temel ilkelerinden biriydi. Youn Batn propagandann
etkisi ve tarikatn yaylmasnda grev alm fedailerin
325
Yaar ahin Anl
dnsz zorbalklar ya da imamn trl olanaklarla elde

ettii gcn grkemi karsnda akna dnm, cahil ve
yoksul tarikat katlanlarm buna inandrm ak da zor de
ildi. Nitekim eitli usuller ve kutsal ritellerle ya da
dinledikleri cokulu vaazlann sarholuu iindeki m rit
ler, buna itenlikle tanklk ediyorlard. Esasen; slami
yet'in dou haberinin inanlar hl etkiledii, dinin
gnlk yaamm btn evrelerini doldurduu, insanlarn
cennet ve cehennem sevin ya da korkusuyla ynetildii
bu ada; ba edilmesi olanaksz glerin insanlarn d
ncelerini saprmas doald. yle ki, bu dnemde en
zavall koullar iinde yaayan ayaktakmndan, en gr
kemli zenginlikler iinde yaam srdren soylulara kadar
her snftan insan; btn izgi dlklarda kutsallk veh
mediyordu. Ellerinde ykc olanaklar bulunan macerac
lar olduu kadar; cezbe halindeki derviler de birer ke
ramet sahibi gibi alglanyorlard. Ama Nizar propagan
dann geni halk kitlelerini etkilemek iin kulland esas
usul; insanlarn dncelerindeki karm aadan yararlan
mak ilkesiydi. Nizar propagandaya kananlar; onun bi
limsel verileri ve mantk kurallarn zorlayarak olutur
duu, abartl ve kandrc syleminin etkisinde kalanlar
oldu.
Nitelik itibariyle Hellenizm dnemine ok benzeyen
bu dnem de de ayn yaam koullar yine ayn sonular
hazrlamt. Nasl karklk, yoksulluk ve zorbaln
egemen olduu Helenistik dnemde gizem dinleri youn
bir gelime gstererek insanlarn lmszlk isteklerine
karlk vermeye kalkmsa ve nasl Hellenizm, kehanet
ve astroloji gibi insanlar gerek yaam dan uzaklatran
326
Haan Sabhah ve Alamut Terr
sahte bilimlerin gelimesine neden olmusa;27 birok de

erin yittii bu ada da banazlk ve aykr dnceler
byk bir itibar kazanmlard. Pek ok dnemde olduu
gibi bu acl dnemde de topluma uzun zaman akl d
inanlar ve bu inanlarm hretlerini iirdii kimseler
egemen oldular. Mevcut hastalkl ortamda; toplum un
sorunlarnn zm n salayabilecek olan aklc ve ger
ek bilim adamlar yine ciddiye alnmyorlard. te onun
iindir ki bu koullarda Banlik, giderek de Nizarlik ve
Haan Sabbah etkin bir g haline gelmilerdi.
ncelenen dnemde; ynetimin dzensizlii ve top
lumsal yoksulluk, halkn geni bir kesimini korku ve are
sizlik iinde brakmt. Bu ise, onlar iin ikiyzl, banaz
ve gizemci bir yaam eklini zorunlu hale getirdi. nk
bu insanlarn hayatta kalabilmek iin baka ve daha gven
li bir seenekleri bulunmuyordu. Terr ise zelikleri itiba
riyle, ancak byle bir ortamda yeerebilirdi. Onun iin ezi
len bu kesimden bazlar adeta zorunlulukla terrist hare
ketin evresinde topland. te yandan yzyllardr ustalk
la ilenen en kum az sylemlerle sslenerek kandrc hale
getirilen Batnlik de imam otoritesi ve boyun emek kar
lnda insanlara sonsuz mutluluklar salamak iddiasm-
dayd. Gvencesiz, mutsuz, a ve um utsuz ynlar iin
zgrlklerin fazla bir anlam olmad gibi, kusursuz ge
lecekler iin "imdi"nin feda edilmesi de ok kolay bulu
nuyordu. Onun iin; yinelenen um ut vaatleriyle boyun
ei ve vazgeiler; Nizarlik iinde, terrle olaanst bir
uyum gstererek kaynatlar.
27 Sorton (bage) s. 86-87.
327
Yaar ahin Anl
Ezoterik bilgi anlay btn alar iinde ve her za

man otoriter ynetimlere kaynaklk yapmtr. Zaten onu
ortaya atanlar da zorba ynetim heveslileriydi. nk
"Hikmet-i Hkmet" anlay ya da sekinlerin halkn
bilmedii gizemlere eriebilecei inanc; yneticileri, ne
denlerini aklama koulu olmadan ve gerektiinde zor
da kullanarak, ounluun isteklerine kar birtakm yn
temleri deneyebilme hakk salamtr. Ezoterik dnce,
temelde ve ilke olarak, demokratik yntemlere kar olan
bir tavr ve tutum u savunur. Nizarlik'te ise; bu tartm a
sz ynetim hakk, imamn konum u dolaysyla, tam bir
zorbalk dzeyinde bulunuyordu. Zaten tarihin btn
dnemlerinde siyasal ve toplumsal zorbalklar gizlilik ve
antidemokratik yntemlerden kaynak almlard. nsann
doasnda var olan yaam kar ve sevgiye zt gdler
ise sanal bir gelecekte gerekleecek m utluluk imgeleriyle
beslenirler. Nitekim insan yaamn karartan her trl
ynetim biimi, bu eilimleri yceltmekle kendi gelecei
ni gvence altma almay denemitir. te bunun iindir ki;
gizlilik ile devlet otoritenin yetkin bir birleimi d u ru
m unda olan Haan Sabbah ynetimi; banazln olduu
kadar zorbaln da en kat rneklerinden birini olutur
mutu. Bunun giderek vahi bir terre ulamas ise nle
nemezdi.
A lam ut Kalesi'nin en gz a la kulesinde, kendisine
ayrlm grkemli konutunda, mritlerinin tapnlar
iinde yaayan H aan Sabbah; basit bir macerac deildi.
K urduu rgt, yrtt eylemler ile bilgi ve eitim
dzeyi hakkm da bize gelen haberler, onun deha sahibi bir
kimse olduuna tanklk etmektedir. Ancak imdi, kendi
328
sinde her eye gc yeten bir tanrsalln yetke ve varl

n duyumsam olup olmadm bilebilecek bir durum
da deiliz. Eer o da mritleri gibi kendisinin tanrsall
na inanmsa, kukusuz ki byk bir yanlsama iinde
bulunuyordu. Eer bu inanca glp gemi ise, o zaman
da dnce ve eylemlerinin ancak ahlak asndan deer
lendirilmesi gerekecei tartlamaz.
ncelenen btn bu olgularn tarihte brakt izlenim
ise; H oratius'un nl msralarmda yinelenen; "Bir yanl
gnn baka bir yanlgyla dzeltilemeyecei" gereidir:
"n vitim ducit cumpae fuga."
329
KAYNAKA
ADASAL Rasim, Medikal Psikoloji, C.I-II Ankara niversi

tesi Tp Fakltesi Yayn, 1964, Ankara.
ADASAL Rasim, Yeryz Tanrlar Liderler ve Kahramanlar
Psikolojisi, Minnetolu Yaymlan, 1979, stan
bul.
ADLER Alfred, nsan Tabiatn Tanma, ev. Ayda Yrk-
han, Bankas Yayn, 1997, stanbul.
AKBULUT Ahmet, Sahabe Dnemi ktidar Kavgas, Pozitif
Matbaaclk, 2001, Ankara.
AKIN Asm, Tarih Boyunca Masonluk, Hacettepe TA Ya
yn, 1998, Ankara.
AKPINAR Turgut, Trk Tarihinde slamiyet, letiim Yayn
lar, 1994, stanbul.
AKYOL Taha, Haricilik ve ia, Kubbealt Neriat, 1988,
stanbul.
ALTU Ylmaz, Terrn Anatomisi, Altn Kitaplar Yayne
vi, 1995, stanbul.
331
Yaar ahin Anl
AND Metin, Dionisos ve Anadolu Kyls, Elif Yaynlar,

1992, stanbul.
AND Metin, Oyun ve B, Bankas Yaynlar, 1974,
stanbul.
ANIL Yaar ahin, Osmanl Dneminde ki Dava, Yap Kre
di Yaynlar, 1995, stanbul.
ANIL Yaar ahin, Sokrates Davas, Ara Yaynevi, 1990,
stanbul.
ARENDT Hannah, iddet zerine, ev. Blent Peker, leti
im Yaynlar, 1997, stanbul.
ARIBOAN Deniz lke, Tarihin Sonundan Barn Sonuna,
Tima Yaynlar, 2003, stanbul.
ARLACCHI, Mafya Ahlak, ev. Bahadr Sina ener, leti
im Yaynlar, 1991, stanbul.
ARSEL lhan, Arap Milliyetilii ve Trkler, nklap Kitabe-
vi, 1994, stanbul.
ASTER Von Emst, lk ve Ortaa Felsefe Tarihi, m Yaynla
r, 1999, stanbul.
ATE Ahmet, Batniye slam Ansiklopedisi, MEB Yayn.
AYDIN Erdoan, Kur'an ve Din slamiyet Gerei, C. I,
Cumhuriyet Kitaplar, 2002, stanbul.
AYDIN Erdoan, Nasl Mslman Olduk, Baak Yaynevi,
1994, stanbul.
AYN Mehmet Ali, Tasavvuf Tarihi, Kitabevi Yaym, 2000,
stanbul.
BABAOLU Ali, Hermetizm, BDS Yaynlar, 1997, stan
bul.
332
BABAOLU Ali, Okkultizm, BDS Yaynlar, 1997, stanbul.

BAL Behmet Ali, Sava Stratejilerinde Terr, IQ Yaynlar,
2003, stanbul.
BALARAMAMOORTY Y., Budizm ve Felsefe, ev. Sibel
zbudun, Toplumsal Dnm Yaynlar,
1998, stanbul.
BALDICK Julian, Mistik slam, ev. Yusuf Said Mfto-
lu, Birey Yaynclk, 2002, stanbul.
BALVET Michel, eyh Bedreddin - Tasavvuf ve syan, ev.
El Gntekin, Tarih Vakf Yurt Yaynlar,
2000, stanbul.
BAN ARLI Nihat Sami, Resimli Trk Edebiyat Tarihi, C.I-II,
MEB Yaynlar, 1987, stanbul.
BARKEY Karen, Ekyalar ve Devlet, ev. Zeynet Altok,
Tarih Vakf Yurt Yaynlar, 1999, stanbul.
BARTHOLD W., slam Medeniyeti Tarihi, ev. M.Fuad
Kprl, Diyanet leri Bakanl Yayn,
1984, Ankara.
BECKER C. H., Dou ve Batda Eskiadan Kalan Miras,
ev. Suad Y. Baydur, Tercme Dergisi - MEB
Yaynlar, 19 Temmuz 1945, Ankara.
BERKES Niyazi, Felsefe ve Toplum Bilim Yazlar, Adam
Yaynlar, 1985, stanbul.
BERNAL Martin, Kara Atena, ev. zcan Buze, Kaynak
BRANT Kmiran, lk a Felsefe Tarihi, Ankara niversi
tesi lahiyat Fakltesi Yayn, 1958, Ankara.
333
Yaar ahin Anl
BRDOAN Nejat, Alevi Kaynaklar, C. I-II, Kaynak Yayn

lan 1996-2000, stanbul.
BRDOAN Nejat, Anadolu Aleviliinde Yol Ayrm, Mo
zaik Yaynlar, 1995, stanbul.
BRDOAN Nejat, Anadolu'nun Gizli Kltr Alevilik,
Berfin Yaynlar, 1995, stanbul.
BRGE John Kingler, Bektailik Tarihi, ev. Reha amuro-
lu, Ant Yaynlar, 1971, stanbul.
BOBAROLU Metin, Btni Gelenek, Ayna Yaynlar, 2002,
stanbul.
BOER de T. J., slam'da Felsefe Tarihi, ev. Yaar Kutluay,
Anka Kitabevi, 2001, stanbul.
BONNEFOY Yves, Mitolojiler Szl, C. I-II, ev. Levent
Ylmaz, Dost Kitabevi, 2000, Ankara.
BRENNER Charles, Psikanalizin Temelleri, ev. Ik Sava
r - Yusuf Savar, Yank Matbaas, 1977, An
kara.
BROCKELMANN Cari, slam Uluslar ve Devletleri Tarihi,
ev. Neat aatay, Trk Tarih Kurumu Ya
ym, 1992, Ankara.
BROWN J. A. C., Beyin Ykama, ev. Behzat, Boazii Ya
ynlar, 2000, stanbul.
BUDDA A. Hilmi, Dinler Tarihi, C. I, Dn ve Yarm Yayn
lar, 1935, stanbul.
BULUT Faik, Haan Sabbah Gerei, Berfin Yaynlar, 2000,
stanbul.
BULUT Faik, slam Komncleri, Doruk Yaynclk, 1997,
Ankara.
334
BURKERT Walter, lka Gizem Taplar, ev. Sina ener,

mge Kitabevi Yaynlar, 1999, Ankara.
CAMPBEL Joseph, Kahramann Sonsuz Yolculuu, ev.
Sabri Gr ses, Kabalc Yaynlar, 2000, stanbul.
CANNETT Elias, Kitle ve ktidar, ev. Glat Aygen, A y
rnt Yaynlar, 1998, stanbul.
CAPELLE Wilhelm, Sokrates'den nce Felsefe, C. I-II, ev.
Ouz zgl, K abala Yaynlan, 1994, stan
bul.
CARLYLE, Kahramanlar, ev. Reat N uri Gntekin, Semih
Ltfi Kitabevi, 1943, stanbul.
CHALLAYE Felicen, Dinler Tarihi, ev. Semih Tiryakio-
lu, Varlk Yaynlar, 1960, stanbul.
CHALLAYE Felicen, Freud ve Freud Doktrini, ev. Halis
zg, Varlk Yaynlar, 1965, stanbul.
CHEVALER Jean, Sufilik ev. Ahmet Kotil, letiim Ya
CHOKR Melhem, Zndklk ve Zndklar, ev. Bahadr Sina
ener, Ayra Yaymevi, 1999, Ankara.
CHOMSKY Noam (vs.), Terrizm Efsanesi, ev. Bahadr
Sina ener, Ayra Yaymevi, 1999, Ankara.
CLARKE-Goodrick Nicholas, Kara Gne, ev. Kvan
Gney, Krmzkedi Yaynlar, 2011, stanbul.
CLARKE-Goodrick Nicholas, Nazizmin Gizli Kkenleri,
ev. Ali Cevat Akkoyunlu, Krmzkedi Ya
COPLESTON Frederick, Hellenistik Felsefe, ev. Aziz Yar
dml, dea Yaynlar, 1996, stanbul.
335
Yaar ahin Anl
COPLESTON Frederick, n-Sokratikler ve Sokrates, ev.

Aziz Yardml, dea Yaynlar, 1990, stanbul.
CCELOLU Doan, imizdeki Biz, Gelien Kitaplar Di
zisi, Sistem Yaynclk, 1997, stanbul.
AATAY Neet, Balangtan Abbasilere Kadar Arap Tari
hi, Trk Tarih Kurum u Yayn, 1993, stanbul.
AATAY Neet, Bir Trk Kurumu Olarak Ahilik, Trk
Tarih Kurumu Yayn, 1989, Ankara.
AMUROLU Reha, Sabah Rzgr, Metis Yaynlar, 1992,
stanbul.
ATALOLUK Suzan, Devlet, Genlik ve Terr, Adalet Der
gisi, Ekim 1985, Adalet Bakanl Yaym 1985,
Ankara.
AYKARA Emine, Mafya, Tempo Kitaplar, 1994, stan
bul.
ELKKOL Ahmet, Psikiyatriden Hayata, izgi Yaynevi,
2002, stanbul.
ELKKOL Ahmet, Tarih Psikiyatri Divannda, Stdyo m
ge Yaym, 2002, stanbul.
UBUKU . Agh, Gazali ve Batnilik, Resimli Posta
Matbaas, 1964, Ankara.
UBUKU . Agh, Gazali ve phecilik, Yap Kredi Ya
UBUKU . Agh, Trk-slam Dnrleri, Trk Tarih
K urum u Yaym, 1989, Ankara.
ULCU Murat, Dnyamz Saran Mafia, C. I-II-III, Kasta
Yaynlar A., 1992, stanbul.
336
DAFTARY Farhad, Muhalif slam'n 1400 Yl - smaililer,

ev. Ercment zkaya, Rastlant Yaynlar,
2001, Ankara.
DARYAL Ali M urat, slam'n Dou ve lk Yaylnn Psiko-
Sosyal Tahlili, M armara niversitesi lhiyat
Fakltesi Yayn, 1993, stanbul.
DELARUE Jacqtapo, Gestapo, ev. Ayda Dz, Ararat Ya
ynevi, 1969, stanbul.
DERL Anton Jozef, Anadolu Alevilii, Ant Yaynlar, 1991,
stanbul.
DORUL mer Rza, Cennet Fedaileri, sar lmiye K
tphanesi, 1944, stanbul.
DNMEZER Sulhi, Kriminoloji, stanbul niversetesi H u
kuk Fakltesi Yayn, stanbul.
DURANT Will ve Ariel, Tarihten Dersler, ev. Bozkurt
Gven, Cem Yaynevi, 1992, stanbul.
DURANT Will, slam Medeniyeti, ev. Orhan Bahaeddin,
Tercman Yaynlar, stanbul.
DURANT Will, Medeniyetin Temelleri, ev. Nejat Mualli-
molu, Birleik Yaynclk, 1996, stanbul.
DRKEN idem, Romann Gizem Dinleri, Arkeoloji ve
Sanat Yaynlar, 2000, stanbul.
EKNC Mustafa, Anadolu Aleviliinin Tarihsel Arka Plan,
Beyan Yaynlan, 2002, stanbul.
ELADE Mircea, Babil Simyas ve Kozmolojisi, ev. M ehmet
Emin zcan, Kabalc Yaymevi, 2002, stanbul.
337
Yaar ahin Anl
ELADE Mircea, Dinsel nanlar ve Dnceler Tarihi I, II,

III, ev. Ali Berktay, Kabalc Yaynevi, 2002
2003, stanbul.
EREM Faruk, Adalet Psikolojisi, Ankara niversitesi H u
kuk Fakltesi Yayn, 1964, Ankara.
ERSEVM smail, Freud ve Psikanalizin Temel lkeleri, Nobel
Tp Kitabevi, 1997, stanbul.
ERSOY Mehmet Akif, Safahat, nklap Kitabevi, 1955, s
tanbul.
EURPDES, Bakkhalar, ev. Sabahattin Eyubolu, MEB
Yayn, 1944, Ankara.
EVRM Selmin, Sululuk Sorunu, stanbul niversitesi
Edebiyat Fakltesi Yayn, 1970, stanbul.
EYUBOLU smet Zeki, Btn Ynleriyle Bektailik, Der
EYUBOLU smet Zeki, Tasavvuf Tarikatlar Mezhepler Ta
rihi, Der Yaynlar, 1997, stanbul.
FERR Enrico, Sanat ve Edebiyatta Caniler, ev. Selmin Ev
rim, Remzi Kitabevi, stanbul.
FSCHER Emst, Leipzig Durumas, ev. N. Sel - Blent
Habora, Yar Yaynlar, 1995, stanbul.
FORDHAM Frieda, Jung Psikolojisinin Ana Hatlar, ev.
Aslan Yalmer, Say Yaynlar, 2001, stanbul.
FREUD Anna, Ego ve Savunma Mekanizmalar, ev. Yeim
Erim, Balam Yaynlar, 1989, stanbul.
FREUD Sigmund, Cinsiyet ve Psikanaliz, ev. Salahaddin
Hilav, Varlk Yaynlar, 1963, stanbul.
338
FREUD Sigmund, Haz lkesinin tesinde Ben ve d, ev.

Saffet M urat Tuna, Metis Yaynlar, 2001, s
tanbul.
FREUD Sigmund, Toplum Psikolojisi, ev. Kemal Saydam,
Dnen Adam Yaynlar, 1993, stanbul.
FREDRCIT C. - Brzezinkski Z., Totaliter Diktarrlk ve
Otokrasi, ev. Ouz Onaran, Trkiye Sosyal
limler Demei Yayn, 1964, stanbul.
FROMM Erich, zgrlkten Ka, ev. Semsa Yein, Pa-
yel Yaynlar, 1993, stanbul.
FROMM Erich, Psikanalizm Bunalm, ev. Bedirhan stn
- Cengiz Gle, Dost Kitabevi Yaynlar, 1982,
Ankara.
FROMM Erich, Sevginin ve iddetin Kayna, ev. Yurda-
nur Salman - Nalan ten, Payel Yaynlar,
1990, stanbul.
FUZUL, Leyla ve Mecnun, ev. Necmettin Halil Onan,
GASSET Y. Ortega, nsan ve Herkes, ev. Neyire Gl Ik,
Metis Yaynlar, 1999, stanbul.
GAZAL, Batnliin yz, ev. Avni lhan, Trk Diya
net Vakf Yayn, 1993, Ankara.
GENER Cihangir, Ezoterik Batni Doktrinler Tarihi, Gece
Yaynlar, 1994, Ankara.
GLPINARLI Abdlbaki, Alevi ve Bektai Nefesleri, nklap
Kitabevi, 1992, stanbul.
GLPINARLI Abdlbaki, Hayym ve Rubaileri, nklap
Kitabevi 1973, stanbul.
339
Yaar ahin Anl
GLPINARLI Abdlbaki, Hz. Muhammed ve slam, Milli

yet Yaynlar, 1969, stanbul.
GLPINARLI Abdlbaki, Melmilik ve Melmiler, Gri Ya
GLPINARLI Abdlbaki, Simavna Kadsolu eyh Bedred-
dir, Eti Yaynlar, 1966, stanbul.
GLPINARLI Abdlbaki, Tarih Boyunca slam Mezhepleri
ve iilik, Der Yaynlar, 1987, stanbul.
GLPINARLI Abdlbaki, Tasavvuf, Gerek Yaynlar,
1969, stanbul.
GLPINARLI Abdlbaki, Trkiye'de Mezhep ve Tarikatlar,
Gerek Yaynlar, 1969, stanbul.
GLPINARLI Abdlbaki, Yunus Emre ve Tasavvuf, nklap
Kitabevi 1962, stanbul.
GNGREN lhan, Buda ve retisi, 1981, stanbul.
GNGR nder, Gelsius'un Kllar, Sarmal Yaynevi,
2000, stanbul.
GUD Michelangelo, "Mezdekler", slam Ansiklopedisi,
MEB Yaynlar.
GZEL Cemal, Silinen Yzler Karsnda Terr, Ayra Ya
ynevi, 2002, Ankara.
HABB Bella, Bensiz Biz - Topluluk Zihniyetinin Psikanalizi,
thaki Yayn, 2002, stanbul.
HAFFNER Sebastian, Hitler zerine Notlar, ev. Nihat
Tezeren, Genda Kltr Yaynlar, 2001, s
tanbul.
340
HALKARNAS BALIKISI, Anadolu Efsaneleri, Yedi tepe

HALKARNAS BALIKISI, Dn Yazlan, Bilgi Yayne
vi, 1981, Ankara.
HANERLOLU Orhan, Dnce Tarihi, Remzi Kitabevi
1999, stanbul.
HARRIS Marvin, nekler, Domuzlar, Sava ve Cadlar, ev.
Fatih Gm, mge Kitabevi Yaynlar, 1995,
Ankara.
HAYYAM mer, Btn Drtlkler, ev. Sabahattin Eyu-
bolu, Cem Yaynlar, 1971, stanbul.
HAYYAM mer, Rubailer, ev. Rt arda, MEB Yay
n, 1990, stanbul.
HLAV Selahaddin, Felsefe El Kitab, Gerek Yaynlan,
1997, stanbul.
HOBSBAVVM J. Eric, Ekyalar, ev. O rhan Akalm, Necdet
Hogl Avesta Yayn, 1997, stanbul.
HUTN Serge, Gizli Cemiyetler, ev. M ehmet Ark, Anl
Yaynevi, 1965, stanbul.
NAN Abdlkadir, amanizm, Trk Tarih Kurumu Yayn,
1954, Ankara.
SLM CORBN Henry, slam Felsefe Tarihi, ev. Hseyin
Hatemi, letiim Yaynlar, 1986, stanbul.
SLM AATAY Neet, slam Dini ve slam Tarihi, Gn-
dodu Yaynlar, 1997, Ankara.
SLM AATAY Neet, slam Dnemine Dek Arap Tarihi,
Trk Tarih Kurum u Yaym, 1989, Ankara.
341
Yaar ahin Anl
KAFESOGLU brahim, Seluklu Tarihi, MEB Yaynlar,

1992, stanbul.
KARA Mustafa, Tasavvuf ve Tarikatlar, Dergh Yaynlar,
1992, stanbul.
KARAHAN Abdlkadir, Trk Kltr ve Edebiyat, MEB
KARASAN Mehmet, Efltun'un Devlet Gr, MEB Ya
ynlar, 1947, Ankara.
KAYGUSUZ smail, Haft- Bab- Baba Seyyid-Na,
http://alewilencom.abuishak.
KAYGUSUZ smail, Haan Sabbah ve Alamut smailileri,
http://alewilencom.abuishak.
KAYNAK Altan, "rgtlenmi Su ve Mafya" (LCN),
Yargtay Dergisi, Ekim, 1975.
KERNBERG F. Otto, Ak likileri, ev. A bdullah Ylmaz,
Ayrmt Yaynlar, 2000, stanbul.
KINGSLEY Peter, Antik Felsefe Gizem ve By, ev. Kenan
Kalyon, K abala Yaynlar, 2002, stanbul.
KOBLER John, Alcapone, C. II, ev. Pnar Koluksa, E Ya
KO Ahmet, hvan- Safann Eitim Felsefesi, M armara
niversitesi lahiyat Fakltesi Yaym, 1999, s
tanbul.
KONGAR Emre, Kresel Terr ve Trkiye, Remzi Kitabevi
2001, stanbul.
KYMEN Mehmet Altan, Seluklu Devri Tarihi, Trk Ta
rih Kurumu Yayn, 1989, Ankara.
342
KRANZ Walther, Antik Felsefe, ev. Suad Y. Baydur, s

tanbul niversitesi - Edebiyat Fakltesi Yay
n, 1948, stanbul.
KRECH David - SERUTCHFELD R., Sosyal Psikoloji Teori
ve Sorunlar, ev. Erdoan Gbilmez - Ouz
Oran, Trkiye Siyasi limler Demei Yayn,
1967, Ankara.
KRECH-CRUTCHFELD - BALLACHEY, Cemiyet inde
Fert, C. II, ev. Mmtaz Turhan MEB Yaym,
1971, stanbul.
KUBALI Hseyin Nail, Esas Tekilat Flukuku Dersleri, s
tanbul Tan Matbaas, 1957, stanbul.
KULA O nur Bilge, oulcu Dnce - Kart Kltr, Bke
KUMEYR Y., slam Felsefesinin Kaynaklar, ev. Fahrettin
Olguner, Dergh Yaynlar, 1992, stanbul.
KUTLU AY Erdoan, Alevilik - Bektailik, letiim Yaynla
r, 1993, stanbul.
KUTLU AY Yaar, slam ve Yahudi Mezhepleri, Anka Yayn
lar, 2001, stanbul.
KUTLUAY Yaar, slamiyet'te tikadi Mezheplerin Douu,
Bakarolu Matbaas, 1959, Ankara.
LANGE Friedrich Albert, Materyalizmin Tarihi, C. I-II,
ev. Ahmet Aslan, Sosyal Yaynlar, 1998, s
tanbul.
LANGER C. Walter, Hitlerin Psikopatolojisi, ev. Kemal
Bek - Zeki aklalan, Donkiot Rapor Yayne
vi, 2002, stanbul.
343
Yaar ahin Anl
LE BON Gustave, Kitleler Psikolojisi, Haz. Yunus Ender,

Hayat Yaynlar, 1997, stanbul.
LENN V. I., Ne Yapmal?, ev. smail Yar km, inter Yayn
lar, 1997, stanbul.
LEWIS Bernard, Haiiler, ev. Ali Aktan, Sebil Yaynlar,
1995, stanbul.
LEWIS Bernard, smaililer, slam Ansiklopedisi, MEB Ya
yn.
LEWIS Bernard, Ortadou, ev. Mehmet Harmanc, Sabah
Kitaplar 1996, stanbul.
LIPSON Leslie, Demokratik Uygarlk, Trkiye Bankas
LIPSON Leslie, Uygarln Ahlaki Bunalmlar, ev. Jale
am Yeilta, Trkiye Bankas Yayn, 2000,
stanbul.
LOMBROSO, Su lemenin Sebepleri, ev. Sadi Irmak,
Aydn Gler Yaynlar, 1963, stanbul.
MAALOUF Amin, Semerkant, ev. Esin Talu elikhan,
YKY, 1998, stanbul.
MACCIOCCHI Maria, Faizmin Analizi, ev. Cemal Sre-
ya, Payel Yaynevi, 1977, stanbul.
MAHMUT S. F., slam Tarihi, ev. A. Kevenolu - Ayhan
Smer, Varlk Yayn, 1973, stanbul.
MALINOWSKI Bronislaw, By, Bilim ve Din, ev. Ender
Grol, Varlk Yaynlar, 1964, stabul.
MASSIGNON L., Karmatiler, slam Ansiklopedisi, MEB
Yayn.
344
MAZAHER Ali, Ortaa Mslmanlarnn Yaaylar,

ev. Bahriye ok, Varlk Yaynlar, 1972, s
tanbul.
MCNEILL H. William, Dnya Tarihi, ev. Alaeddin enel,
mge Kitabevi Yaynlar, 1994, Ankara.
MENSUR Ebu Abdlkadir, Mezhepler Arasndaki Farkllk
lar, ev. Ethem Ruhi Flal, Trkiye Diyanet
Vakf Yaym, 1991, Ankara.
MONTEGNE Robert, l Medeniyeti, ev. Avni Yakalo-
lu, MEB Yaym, 1950, stanbul.
NIETZSCHE Friedrich, Yunanllarn Trajik anda Felsefe,
ev. N usret Hzr, Bankas Yaym, 1956,
Ankara.
NZAMLMLK, Siyasetname, ev. Nurettin Bayburtlu-
gil, Dergh Yayn, 1987, stanbul.
OCAK Ahmet Yaar, Bektai Menkibelerinde slam ncesi
nan Motifleri, Enderun Yaynevi, 1983, stan
bul.
OCAK Ahmet Yaar, Klenderiler, Trk Tarih Kurmu Ya
yn, 1992, Ankara.
OCAK Ahmet Yaar, Menakpnameler, Trk Tarih Kurum u
Yaym, 1992, Ankara.
OCAK Ahmet Yaar, Osmanl Toplumunda Zndklar ve
Mlhitler, Tarih Vakf Yaynlar, 1998, stan
bul.
OCAK Ahmet Yaar, Trk Sufilii, letiim Yaynlar, 1996,
stanbul.
345
Yaar ahin Anl
OCAK Ahmet, Seluklular'n Din Siyaseti, Tarih ve Tabiat

Vakf Yayn, 2002, stanbul.
GEL Bahaeddin, Trk Kltr Tarihi, MEB Yaynlar,
1991, Ankara.
GEL Bahaeddin, Trk Kltr Tarihine Giri, C. 1, 2, 3 ,4,
5, 6, 7, 8, 9, Kltr Bakanl Yayn, 2000, An
kara.
GEL Bahaeddin, Trk Kltrnn Gelime alan, C.I.II,
GEL Bahaeddin, Trk Mitolojisi, C. I-II, MEB Yaynlar,
1993, stanbul.
ZDA mit - ZTRK Osman Metin, Terrizm ncele
meleri, Avrasya Stratejik Aratrmalar Merkezi
Yayn, 2000, Ankara.
ZGR Gker - CHOMSKY Noam vd., Terr Ne Terrist
Kim, C. I. II, topya Yaynlar, 2000, stanbul.
ZTRK Yaar Nuri, Kur'an ve Snnete Gre Tasavvuf,
Yeni Boyut Yaynlar, 1995, stanbul.
ZTRK Yaar Nuri, Tarih Boyunca Bektailik, Yeni Boyut
Yayman 1992, stanbul.
ZTRK Yaar Nuri, Tasavvufun Ruhu ve Tarikatlar, Yeni
Boyut Yaynlar, 1997, stanbul.
PAKALIN Mehmet Zeki, Osmanl Tarih Deyimleri ve Te
rimleri Szl, Cilt I, II, III, MEB Yaynlar,
1993, stanbul.
PAMUKU Ekrem, Badatta Trkler, Kltr Bakanl
Yayn, 1994, Ankara.
346
POLO Marko, Geziler Kitab, ev. mer Gngrn, Yol

POPPER Karz Raimund, Ak Toplum Dmanlar, ev.
Mete Tuncay, Trkiye Siyasi limler Dernei
1967, Ankara.
RANK Otto, Doum Travmas, ev. Saffet M urat Tuna,
Metis Yaynlar, 2001, stanbul.
RENDU Luis, Hinduizm, ev. Maide Selen, letiim Yayn
lar, 1993, stanbul.
RICHES Davit, Antropolojik Adan iddet, ev. Dilek Hat-
tatolu, Ayrnt Yaynlar, 1989, stanbul.
RODINSON Maxime, Hazreti Muhammet, ev. Atila To
katl, Sosyal Yaynlar, 1994, stanbul.
RODINSON Maxime, slamiyet ve Kapitalizm, ev. Orhan
Suda, Gn Yaynlar, 1969, stanbul.
ROODES Henry T. F., Crm ve Deha, ev. Rasih Yeen-
g-
RUBEN Walter, Budizm Tarihi, ev. Abidin til, Ankara
niversitesi Dil Tarih Corafya Fakltesi
1947, Ankara.
RUBEN Walter, Eski Hint Tarihi, ev. Cemil Ziya enbey,
Ankara niversitesi Dil Tarih Corafya Fakl
tesi, 1944, Ankara.
RUNCIMAN Steven, Hal Seferleri Tarihi, CI.II.III, ev.
Fikret Iltan, Trk Tarih Kurumu Yaym,
1989, Ankara.
RUSSELL Bertrand, Bat Felsefesi Tarihi C.I.II.III, ev. M u
ammer Sencer, Kita Yaynlar, 1969, stanbul.
347
Yaar ahin Anl
RUSSELL Bertrand, ktidar, ev. Mete Engin, Altn Kitap

lar Yaynlar, 1987, stanbul.
RUSSELL Bertrand, limden Beklediklerimiz, ev. Avni Ya-
kalolu, Bankas Yayn, 1957, Ankara.
SAHEBJAM Preidoune, Dan eyhi Haan Sabah, ev.
Faik Baysal, Telos Yaynclk 1998, stanbul.
SARTON George, Antik Bilim ve Modern Uygarlk, ev.
Melek Dosay - Remzi Demir, Gndoan Ya
ynlar, 1995, Ankara.
SAYAR Kemal, Sufi Psikolojisi, nsan Yaynlar, 2000, s
tanbul.
SAYILI Aydn, Msrllarda ve Mezopotamyaltlar'da Mate
matik, Astronomi ve Tp, Trk Tarih Kurumu
Yayn, 1982, Ankara.
SCHIMMEL Annemarie, slam'n Mistik Boyutlar, ev.
Ergun Kocabyk Kabalc Yaynlar, 2001, s
tanbul.
SEYTHANOLU Kenan, Doutan Gnmze Byk s
lam Tarihi, a Yaynlar, 1993, stanbul.
SHIRER L.VVilliam, Nazi mparatorluu (Dou) (Ykseli),
ev. Rasih Gran, H r Yayn ve Tic. A..,
1979, stanbul.
AHNOLU M. Nazif, Te'vil slam Ansiklopedisi, MEB
Yaynlar.
ENEL Adam, Sac Dnn Kritik Tarihi, Doa Yay
nevi, 1968, Ankara.
348
ERF Muzaffer - CAROLYN W., Sosyal Psikolojiye Giri,

C. I, II, ev. Mustafa Atakay - Aysun Yavuz,
Sosyal Yaynlar, 1996, stanbul.
ERF Muzaffer, Sosyal Kurumlanl Psikolojisi, ev. smail
Sandkolu, Alan Yaynclk 1985, stanbul.
TABER, Milletler ve Hkmdarlar Tarihi C. I. II. III. IV. V.,
ev. Zahir Kadiri Ugem - Ahmet Tezer, MEB
TACAR Y. Pulat, Terr ve Demokrasi, Bilgi Yaynevi, 1999,
Ankara.
TEBER Serol, nsann Hileme Servenine Giri, Papirs
Yaynevi, 2001, stanbul.
TEMREN Belks, Bektaliin Eitsel ve Kltrel Boyutu,
Kltr Bakanl Yayn, 1994, Ankara.
TIMOTHY Freke - GANDY Peter, Hermetika, ev. Samra
Tuna, Ege Meta Yaynlar, 2000, zmir.
TOCQUEVILLE De Alexis, Amerika'da Demokrasi, ev.
Taner Timur, Trk Siyasal limler Demei Ya
yn, 1962, stanbul.
TOGAN A. Zeki Velidi, Alamut, slam Ansiklopedisi MEB
Yayn.
TOKATLI Attilla, Gizli rgtler, Bilge Karnca Yaynlar,
2003, stanbul.
TOYNBEE Arnold, Militarizmin Kkenleri, ev. M ehmet
Dndar, A Yaynlar, 1989, stanbul.
TUCU Tuncer, Felsefe Tarihi, Sorun Yaynlar, 1985, s
tanbul.
349
Yaar ahin Anl
TUNG Mao Tse, Gerilla Harbi, ev. Can Ycel Payel Ya

TURAN Osman, Seluklular Tarihi ve Trk slam Medeniye
ti, Boazii Yaynlar, 1993, stanbul.
TZU Sun, Sava Sanat, ev. Sibel zbudun - Zeynep
Ataman, Anahtar Kitaplar 1997, stanbul.
UYSAL Enver, hvn- Safa Felsefesinde Tanr ve lem,
Marmara niversitesi lahiyet Fakltesi Yay
n, 1998, stanbul.
LKEN Hilmi Ziya, slam Dncesi, lken Yaynlar,
1995, STANBUL.
LKEN Hilmi Ziya, slam Felsefesi, Cem Yaynlar, 1993,
stanbul.
VATANDA Aydoan, Ezoterika-Gizli Cemiyetler, Tima
VICTORIAN Armen, Beyin Kontrol, ev. Mustafa Men-
ctekin, Tima Yaynlar, 2001, stanbul.
VVELLHAUSEN Julius, slamiyetin lk Devrinde Dini-Siyasi
Muhalefet Partileri, ev. Fikret Iltan, Trk Ta
rih Kurum u Yaynlar, 1989, Ankara.
WELLS H. G., Ksa Dnya Tarihi, ev. Ziya hsan Varlk
YAHYA Bostanzade, Duru Tarih, ev. Necdet Sakaolu
Milliyet Yaynlar, 1998, stanbul.
YAKIT smail, hvn- Safa Felsefesinde Bilgi Problemi, s
tanbul Edebiyat Fakltesi Yaynlar, 1992, s
tanbul.
350
Haan Sab bah ve Alamut Terr
YAV Ersal, Efeler, Aydn Vilayeti l zel daresi Yayn,

1991, Aydn.
YETKN Sabri, Ege'de Ekyalk, Trkiye Ekonomik ve
Toplumsal Tarih Vakf Yay.1998, stanbul.
YRKN Yusuf Ziya, Anadolu'da Aleviler ve Tahtaclar,
TC. Kltr Bakanl Yaynlar, 2002, Ankara.
YRKHAN Turhan, Alfred Adler - Bireysel Psikoloji, Sos
yal Roller ve Kiilik, Trkiye Bankas Yayn
lar, 2000, Ankara.
ZERDT, Avesta, ev. Esat Kaya, Kora Yaynlar, 1998,
stanbul.
ZWEIG Stefan, Calvin'e Kar Castellio, ev. Seyla Kaya,
ivi Yaynlar, 1998, stanbul.
Ana Britannica, C. 1-22

Byk Larousse, C. 1-24
Meydan Larousse, C. 1-12 EK. C. 1-3
slam Ansiklopedisi, C. 1-13
Grsel Byk Genel Kltr Ansiklopedisi, C. 1-15
Birikim, -Dergi- Say: 38-39 (Terrizm ve iddet) Haziran-
Temmuz 1992
351
YAAR A H N A N IL
HAAN
SABBAH VE
ALAMUT TERR
Tarihin btn dnem lerinde siyasal ve toplumsal zorbalklar gizlilik ve antidem okratik
yntem lerden kaynak almlard. nsann doasnda var olan yaam kart ve sevgiye zt
gdler ise sanal bir gelecekte gerekleecek m utluluk imgeleriyle beslenirler. Nitekim
insan yaamn karartan her trl ynetim biimi, bu eilim leri yceltm ekle kendi
geleceini gvence altna almay denemitir.
te bunun iindir ki; gizlilik ile devlet otoritesinin yetkin bir birleimi durum unda olan
Masan Sabbah ynetim i; banazln olduu kadar zorbaln da en kat rneklerinden
birini oluturmutu. Bunun giderek vahi bir terre ulamas ise nlenem ezdi.
Alam ut Kalesi'nin en gz alc kulesinde, kendisine ayrlm grkem li konutunda,

m ritlerinin tapnlar iinde yaayan Haan Sabbah; basit bir macerac deildi.
Kurduu rgt, yrtt eylem ler ile bilgi ve eitim dzeyi hakknda bize gelen haber
ler, onun deha sahibi bir kimse olduuna tanklk etm ektedir. Ancak imdi, kendisinde
her eye gc yeten bir tanrsalln otorite ve varln duyumsam olup olmadn
bilebilecek durum da deiliz. Eer o da m ritleri gibi kendisinin tanrsallna inanmsa,
kukusuz ki byk bir yanlsama iinde bulunuyordu. Eer bu inanca glp gemi ise, o
zaman da dnce ve eylem lerinin ancak ahlak asndan deerlendirilmesi gerekecei
tartlam az.
ncelenen btn bu olgularn tarihte brakt izlenim ise; Horatius'un nl msra

larnda yinelenen; "Bir yanlgnn baka bir yanlgyla dzeltilem eyecei" gereidir: "n
vitim d u cit cum paefuga."
il/panamayayincilik
w w w .p an am ay ayin cilik .co m

Hasan Sabbah Ve Alamut Terörü - Yaşar Şahin Anıl PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Hasan Sabbah Ve Alamut Terörü - Yaşar Şahin Anıl PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

YAAR A H N A N IL

Yaar ahin Anl

Panama Yayn No: 118

Genel Yayn Ynetmeni

Birinci Bask: Austos 2013

Bask-Cilt: Melisa Matbaaclk

Bu kitabn her hakk sakldr.

Yaar ahin Anl

Kitap; artk insanln en korkun dman olduu

ayn mekanizma trl olaylar hazrlar. Onun iin tarihte

Yaar ahin Anl

slam tarihinde XI. yzyl, iktidar ele geirmek iin yap

ad; Bat dnyasnda bir dehet imgesi olarak yank bul

1 Byk Larousse, C. 22.

tn bu zellikleri gz nne alndnda, uygulam ada

3 ataloluk (bage -bibliyografyada ad geen eser-) s. 96.

Btn bu aklamalara gre terrn; belli koullarn

4 ataloluk (bage) s. 106.

lenebilecekleri gibi; olumsuz ve engelleyici evre koullar

6 Adler (bage) C. I, s. 241.

lklar, yenilmez doal engelleri ve kendi zgrlklerini

dnyadan gelen etkilerle farkllamasyla oluur. d tu t

rulan bu zgn psikolojik dzene uyum gstermeyen her

masndaki her yanllk; bilin-dnn duvarlarn yknt

8 Adasal (bage) C. I, s. 339.

inden itibaren aama aama glenerek sonunda nle

Ksacas su; srl bir olay olmad gibi, sulu da in

13 Erem (bage) s. 57.

m m kn olabilir. nk iddet kullanm su eyleminin

15 Freud, Haz lkesi (bage) s. 100.

det yollarna bavurmak insann doasnda bulunur. Ne

len bir iaret ya da korkuyu artran bir uyarcdr. n

16 Brown (bage) s. 222-237.

le balanlr. Dostoyevski'nin nl; "Tanr yoksa her ey

17 Adler (bage) s. 33.

gerekliktir. nk sonuta topluluklarn hepsi kkenle

18 Adasal (bage), Tanrlar, s. 20-25.

yk uralar ya da buhranl zamanlarda ortaya kan

23 Habib (bage) s. 303.

dar g ve yetenei olmayanlar bir ndere balanarak da

J4 Russell (bage), ktidar, s. 13.

mesidir. Ama rgtn btn bunlar dnda hem nder

28 Fromm (bage) s. 131.

Bu lkdalk, zamanla, katlanlarm sade bir insan

ve kutsallk varsaylan yetkin bir nder ve onun ynettii

Kitle psikolojisi; bir ama iin bir araya gelmi insan

29 Freud (bage), Toplum Psikolojisi, s. 81.

nulm u toplumsal kurallara aldrmaz olur. te bylece,

30 Adasal (bage), Yeryz Tanrlar, s. 20-25.

alglaylarn yeri olmad kitle iinde herkes eittir.32

12 Freud (bage), Toplum Psikolojisi, s. 79.

kartlarm ezmek frsatnn kullanld sanal bir h

psikolojisinin kristalize edilmesi salar. "Kitle kristalleri,

" Canetti (bage) s. 73.

drganlk ve korkusuzluu yaarlar. Onlarn oluturduu

36 Altu (bage) s. 47.

lerini kullanmas bir devlet hizmeti olarak dnlem e

terr nedenlerinin ortadan kalkmasnda etkili olabilecek

37 Kafesolu (bage) s. 99.

slam dnyasndaki insanlarn gven duygularnn yok

39 Glpnarl (bage) Hayyam s. 16.

sedi. Ayn koullarn eittii bu kiiden yalnz birinin

Ama ne var ki; kiilikleri ezilmi, zgrlkleri yok