MOIJ.

A SADRA
ve
e A e e

iLAHI HiKMET
S. Hseyin Nasr
 NDEKLER

evirenin Sunuu, 7
Giri, 1 1

Blm 1
Fikri Arka- Plan, 23

Blm 2
Hayat ve Eserleri, 39
Hayat 39
Eserleri 50

Blm 3
Esfar 7 1

Blm 4
Fikir ve retilerinin Kaynaklar 9 1

Blm 5
"Akn Hikmet" Nedir? 1 13

Bibliyografya
 EVRENN SUNUU
Molla Sadra ile tanklm 1984'lere dayanr. O yl
n san Yaynlar tarafndan Hseyin Hatemi'nin eviri
siyle Abdlkerim Suru'un Evrenin Yatmaz Yaps
adl kitab yaynlanmt. Bu kitap aa yukar bugne
kadar Molla Sadra'nn felsefesi zerine yaplm en iyi
zmlemelerden biri olma zelliini korumutur. O
gnlerde bylesine youn bir felsefi metnin iine derinle
mesine dalp ktmda Molla Sadra'nn kat bir Meai
olduunu dnmeye balamtm. Hatta bu konuda ki
tap hakknda yazdm iki tantma yazsnda (uru'a
aldanarak) Sadra'nm hareket-i cevheri nazariyesini s
lam dncesinde Eflatuncu kanattan Aristocu kanata
geiin ilgin bir yorumu eklinde tefsir etmitim. 1 n
k Molla Sadra, varoluun temel olduu tezinden kalka
rak zlerin (cevher) olmadn -ki Platon'da asl hakikat
zlerde ya da idealardadr-, tersine her nesnenin kendi
cevherinden kaynaklanan ve potansiyel olarak onda ha
zr bulunan bir program kendi mr boyunca ileyip 'ge
litirdiini'; dolaysyla mahiyet ya da z diye nesnelerin
deimez bir temeli olmadn, onlarn deitiini ve bu

7
deimenin 'varolularn idame ettirmeleri iin gerekli
olduunu ileri sryordu. Bu da bana Aristo'nun madde
suret ve entellekya (nesneyi iinden ekillendiren kuv
vet) teorisinin bir yansmas gibi grnyordu.
Fakat daha sonra S. Hseyin Nasr'n Encyclopedia
of Philosophy'ye yazd "Molla Sadra" maddesiyle
karlatmda bu kanaatlerim byk lde deiti.
Nasr Sadra'y temelde bir 'feylesof sfatyla deil, bir
'hakim' sfatyla gryordu. Onu Yunan felsefesinin u
ya da bu kanadna mensup saymaktansa ezeli hikmet'in
(perennial philosophy ya da hikmet-i halide veya ca
vidan-hired) bir szcs olarak gryordu. Dolaysyla
Molla Sadra kendinden nceki Yunanl 'muallimler'den
olduu kadar slam dncesinin ve irfannn stadla
rndan, zellikle de bn Sina, Shreverdi ve bn Ara
bi'den ok eyler alm, buna mukabil tm bu tevars et
tii birikimi yepyeni ve kendisine has bir terkip iinde
billurlatrmt. O, hakikat hakknda yeni bir teori orta
ya atmyordu, bu doruydu. Fakat Sadra, Hakikat tek
bir bakta kavranamayaca iin hakikat (bir daa ben
zetilirse) deiik bir zaviyeden mkaefe ediyordu. Ayn
ca Molla Sadra, bn Rd'n lmyle bitti sanlan slam
dnce hayatnn 17. yzyl gibi ge bir dnemde bile ne
cevherler yetitirebileceini gstermesi asndan da son
derece nem tayordu.
Ksacas, Nasr'n elinizdeki kitabn elde ettiimde do
al olarak bu kitab tercme etmem gerektii hususunda
tereddt etmedim. Ksa bir srede eviriyi yarlamama
ramen _araya baka almalarn girmesi evirinin an
cak imdi kmasna yol at. Nasr bu kitab tamamlaya
cak ikinci bir cilt yazmay tasarlamtr; fakat araya gi
ren olaylar ve youn almalar nedeniyle bu ikinci cildi

8
bugne kadar hazrlayamam olmas gerekten de z
cdr.
Molla Sadra hakknda bamsz bir kitap kaleme alan
Fazlur Rahman'n The Philosophy of Mulla Sadra's
n da tercme edip elinizdeki kitapla birlikte tek bir ki
tapta Sadra'ya iki farkl yaklam bir araya getirmeye
niyetlenmitik balangta. Fakat gerek Rahman'n ki
tabnn talebelerinden biri tarafndan evrileceini
renmemiz , gerekse almalarmzn younluu bizi bu
kararmzdan vazgemeye zorlad. Fazlur Rahman'n ki
tabndaki perspektif, ele tirel bir yaklamla Molla
Sadra'nn "felsefesi"ni sistematik bir ekilde incelemek
zerine kurulmutur. rnein Fazlur Rahman bir yerde
Molla Sadra'y yle deerlendirmektedir: "S adra'nn
nemi, tm slam dncesi mirasn tetebbu edip nem
li dnce akmlarn bir araya getirmesinden kaynak
lanmaz ; onun nemi, tm bu akmlarn hakiki bir terki
bini yapmasnda yatar. Bu sentez, sadece "telif etme" ve
onlar "uzlatrma" suretiyle deil, slam tarihinde ilk
kez onun hem teklif ettii, hem de aklad felsefi bir il
keye dayanarak gerekletirilmitir. Byk ve orijinal
bir dnrn deimez alamet-i farikas, emsiyesi al
tnda btn gerekliin topland bir hakim-fikir, bir
klli-prensip kefetmesi ve onu anlamlandrmas, yeni
bir anlam kazandrmas ve onu manidar bir prensip ek
linde yorumlamasdr. Bu prensip gereklie bakmz
deitirir ve insan zihnini megul etmi olan kadim prob
lemlere yeni bir zm getirir. Eer bu ly temel al
makta haklysak, Molla Sadra'y byk ve orijinal bir
dnr olarak kabul etmemiz gerekecektir. O varolu
un asl (tek hakikat) oluu prensibini ve onun sonsuz
sistematik belirsizliin i (tekik) kefetti. Bu prensibi

9
aklad ve slam felsefesinin problemlerinin tmne uy
gulad ... Bununla birlikte bu sistemin i zaaflar, tutar
szlklar ve i elikileri vardr. " 2 "Bu tutarszlklar
Sadra'nn slam'daki eitli dini-felsefi dnce okullar
n, zellikle de Meai gelenekle bn Arabi'yi uzlatrma
abasndan kaynaklanr." 3
Grld gibi, Fazlur Rahman Nasr'dan farkl ola
rak Sadra'ya bir felsefeci gzyle bakmakta ve felsefesi
ni N asr'n elinizdeki kitabnda da vurgulad gibi az-ok
rasyonalist bir yoruma tabi tutmaktadr. Ama bu ikinci
kitabn da Trkeye kazandrlmasnn Sadra'nn tek
tarafl anlalma tehlikesini ortadan kaldraca kanaa
tindeyiz.
eviride metne sadakat esas alnmakla birlikte, met
nin en iyi ekilde anlalmas iin allm ve bu yzden
baz.cmle yaplan Trke esas alnarak evrilme yolu
na gidilmitir. Yazar tarafndan genellikle Sadra'nn ter
minolojisi orijinal ekliyle verilmitir; verilmeyen yerler
de de biz parantez iinde orijinal karlklar veya en ya
knlarn vermeye altk.
Bu mtevazi evirimizin, slam irfannn bu pek bilin
meyen ahsiyetinin anlalmasna katks olmas en b
yk dileimizdir. almak bizden, tevfik Allah'tandr.
Mustafa Armaan
stanbul, Eyll 1990

1 Mustafa Armaan, Evrenin Yatmaz Yaps zerine Bir zm

leme, Yneliler, Ocak, 1985.

2 Fazlur Rahman, The Philosophy ofMulla Sadra, Albany, 1975, s.

13-14.
3 A.g.e., s. 266-67.

10
 Rahman ve Rahim olan Allah 'n adyla
GR
sl:m felsefesinin gemite kalm bir hadise olduu
ve sadece ge antikite ile Latinlerin yksek Orta alan
arasnda bir kpr kurmu olduu gr, Bat' da klasik
gr olma vasfn halen koruyorsa da, bunun yannda
daha geni kapsaml bir bak as da giderek yaygnlk
kazanmaktadr. Bat dillerinde yazan bir ka aratrma
cnn eser ve yorumlan sayesinde, bin yl aan slam fel
sefesinin "Arap felsefesi" adyla ksa bir blme skt
rld ve Bat dncesinin "kritik" dnemleri arasnda
ki ksa bir boluk sayld bu dnemin mahiyeti hakkn
da -bu gr deiimi henz her yerde kabul grmemise
de ,- gnmzde pek ok alanlarda bir yaknlamaya
doru gidilmektedir. Bat dier geleneksel uygarlklarn
salt modern Bat'nn kurulup gelimesine ynelik atla
ma talar olmaktan ok, onlarn kendilerine ait deerli
dncelere sahip bamsz dnyalar olduunun farkna
varmaya balad. br geleneksel nitelikteki fikri alem
ler, i birliklerini ve zengin eitliliklerini olanca ihtia
myla kendilerini anlamaya alanlara amaya balad-

11
lar. Modern alarda Bat kendi miraslarndan slam
dnyasndan daha fazla uzaklam olmalarna karn
Bat dnyas nce Hind ve Uzak Dou'nun metafizik mi
rasna ynelmitir. 1 imdilerdeyse ayn sre slam'n
metafizik mirasna doru ilemektedir. slam filozoflar
nn eserlerin Latin Bat'ya girme sini mmkn klan
Kurtubal evirmenlerden bu yana geen sekiz yzyldr
slam felsefesinin (ki evrildii dilden tr ona Arap fel
sefesi 2 ad verilmitir), kendilerinden pek az ey ekleye
rek Aristoteles felsefesini ve Neo-Platonistleri Bat'ya
sadece aktarmakla etinen el-Kindi (Alkindus), el
Farabi (Alfarabius), on Sina (Avicenna), el-Gazzali (Al
gazel) ve bn Rd (Averroes) gibi birka kiinin eserle
rinden ibaret olduu grne inanlmtr. imdi imdi
bn Rd'n lmnn (595/1 198) slam felsefesinin so
nu olmak bir yana, onun boyutlarndan sadece birisinin
durma noktasna geldii ve Aristoteles hakknda nl
erhleri yazan bn Rd'den beri yaklak sekiz yzyldr
slam felsefesinin, ounlukla ran'da ve Hind yarma
dasnda merkezini bulan gl ve zengin bir hayat sr
meye devam ettii her zamankiriden daha yaygn olarak
kabul edilmektedir.
Bat' da szde-Ortaa dnemi sonras slam felsefesi
nin hayatiyetini srdrdne ilikin yeni uyantan,
baka herhangi bir etkenden daha ok (genellikle Molla
Sadra olarak bilinen) Sadrddin irazi'nin kefedilmesi
sorumludur3. Molla Sadra (ya da zaman zaman sylendi
i ekliyle Sadra) ad bu yzyln balangcna kadar Ba
t 'da hemen herien hi bilinmemesine ramen, geen
yzyllar boyunca ran'da, Afganistan' da ve Hind yar
madasnda gnlk konumalarda geen kelimelerden
biriydi. Ancak Dou'ya seyahat eden Batl seyyahlarca

12
onunla ilikili bir ka atf ve imdi bir klasik olan Les
philosophies et les religions dans l 'Asie centrale (Orta As
ya; da Felsefeler ve Dinler)4 adl kitabnda Comte de Go
bineau tarafndan ona ayrlan deerli sayfalar bu duru
mun bir ka istisnasdr. Daha sonra yzylmzn ilk on
yllan zarfnda, her ne kadar slam ve Ortaa dnce
si rencileri onun almalarnn farkna daha nce var
m iseler de, Muhammed kbal, Edward G. Browne ve
Max Horten Bat'daki slamiyatlar camiasnn dikkat
lerini ona ynelten kiiler oldular.
Suhreverdi'nin ve onun araclyla Molla Sadra'nn
Corbin tarafndan kefi hem oryantalistlere, hem de Ba
t'daki filozoflara Molla Sadra'ya ciddi bir giri iin bal
bana bir anahtar grevi grd. Corbin Suhreverdi'nin
retilerini aratrmak zere kinci Dnya S ava erte
sinde ran'a ilk yolculuuna kt zamana kadar raki
okulun ustalarnn yazlarna kendisini doal olarak s
rkleyecek olan Safeviler dneminin zengin felsefi gele
neinin farknda deildi. Fakat son yirmi yllk enerjisi
nin ounu hasrettii Molla Sadra ve Mir Damad gibi in
sanlarn metafiziinin ve geleneksel felsefesinin el de
memi dnyasn kefetmekte gecikmedi.6 Molla Sadra
hakkndaki ok sayda baka almalarnn yansra
Corbin, gerekte hala onun btn eserlerini bir Avrupa
diline evirmeyi baaran tek bilgindir. 7
Corbin'in ardndan Toshihiko Izutsu'nun ngilizce
eserleri ve bizim baz mtevazi almalarmz Molla
Sadra'ya ynelik ilgiyi daha da arttrd. Sonunda geen
yl btnyle Molla S adra'ya ayrlm ngilizce'deki ilk
kitap gn na kt. Pakistanl bilgin Fazlur Rah
man'n yazd kitap, son onbe yldr yukarda zikretti
imiz yazarlarn almalarnn Molla Sadra hakknda

13
uyandrmaya balad yeni ilginin ilk meyvasdr. Bu
imdi dier bilginlerce de paylalan bir ilgidir. o Dahas,
ok sayda inceleme, eviri ve Molla Sadra'nn e serleri
nin deiik ynlerinin analizleri slam dnyasnda ve
zellikle onun eserlerine ynelik byk bir ilgi canlan
na tank olunduu ran'da olduu kadar, Avrupa ve Ame
rika' da da gnmzde yaplmaktadr.
Molla Sadra'nn eserlerinin incelenmesi, hakkndan
gelinmesi kolay olmayan ve pek ok bilginin daha az r
ktc ve daha ok bilinen aratrma alanlarna kama
larna neden olan baz glkleri beraberinde getirir. Bu
glklerin en bata geleni, onun eserlerini bulabilme
sorunudur. Aa yukar onbe yl ncesine kadar Esfar
ve el-evalidu 'r-Rububiyye gibi birka ok nl eserin
ylesine g ve yldrc karakterdeki litograf basklar
bulunabiliyordu ki, zel bir blmn ya da bir tartma
nn ban bulmak bile uzun sren incelemeleri gerekti
riyordu. Son birka yldr Molla Sadra'nn eserlerine ye
niden balayan ilgi sayesinde Allame Tabatabai, Seyyid
Celalddin Atiyani, Henry Corbin, S.H. Nasr ve benzeri
bilginlerce tashih edilip neredilmi baz yeni basklar
yaknlarda gnyzne karld ve tm de ran'da ya
ynland. Bununla birlikte, Molla Sadra'nn almalar
nn ou ya elyazmas olarak ya da pek gvenilir olma
yan basklaryla kald. Hatta en nemli e seri olan Esfar,
yaklak on yllk bir dnem boyunca bu kapsaml eserin
dokuz cildini yaynlayan All ame Tabatabai'nin yorul
mak bilmez abalarna ramen h ala tenkidli bir basm
dan yoksundur. 11
Molla Sadra'nn eserlerinin kapsaml yapsn hatr
latmak da nemlidir; bu eserler binlerce sayfay kapsa
yfln krkn zerinde eser ve metafizik, kozmoloji, eskato-

14
loji, teoloji ve ilikili alanlar hakkndaki yaklak her so
runla ilgilidir. ncelememizde daha sonra greceimiz
gibi, Molla Sadra'nn eserleri yalnz geleneksel felsefeyle
deil, ayn zamanda Kur'an tefsiriyle, Hadis'le ve br
dini ilimlerle de ilgilidir. Dahas, geleneksel felsefe ala
nnda bu eserler sadece tek bir dnce okuluyla deil,
slam dnce hayatnn tm mirasyla da ilgilidir. er
dii retilerin yapsndaki gle eklenen bu etkenler,
onun tm eserlerinin salam temellere dayal bilgisine
sahip olmay salt Molla Sadra zerinde uzmanlam
olan bilginler iin bile neredeyse imkansz klmaktadr.
Onun temel almalarndan biri ya da ikisi hakknda bi
le derinlemesine bir bilgi kazanmak yaklak bir mr
alr. Uygulamada, hepsinden ok bu satrlarn yazan da
dahil hibir bilgin onun eserlerinin tmn gerektiince
inceleyip hakkndan geldiini iddia edemez. Daha epey
ce bir zaman Sadra incelemeleri, onun drt ba mamur
bir haritasn kartmaktan ziyade farkl persfektifler
den yce bir dan deiik enstantanelerini tesbit etme
ye devam edecee benziyor. En ciddi incelemeler stadn
belirli ynlerine ya da zel almalarna derinlemesine
nfuz edenlerinkidir. Molla Sadra'y incelemeye bir
mr harcam olanlarca bile imdiden derinlikli ve b
tn amil bir inceleme beklemek iin vakit henz ok
erkendir.
Molla Sadra'nn Batl okuyucu iin anlalabilir ve
kabul edilebilir bir ekilde incelemesinde karlalan
bir dier byk sorun , onun olduka ge bir meyvas ol
duu slam gelenei aacyla olan ilikisidir. Sadrd
din'in metafizik fikirlerini ve retilerini ezeli hakikatn
nda ele almak kukusuz mmkndr. Fakat Batl
okuyucu genellikle bu retilerin yazarnn grleriyle

15
iinden kt geleneksel (fikri) arkaplan arasndaki
ilikinin kurulmasn ister. Molla Sadra sk sk ok eitli
yazarlardan alntlarda bulunur: Onun eserleri, Presok
ratikler, Pisagor, Platon, Aristoteles ve Plotinus'tan tu
tun da ilk slam filozoflarna, Sufilere, rakilere, kelam
clara ve Kur'an ve Hadi s alanlarndaki dini otoritelere
kadar uzanan bir tayf kucaklar. Molla Sadra zerine bir
dnce ve felsefe tarihisi olarak ayn bir alma yap
labilirdi ve gerekten yaplmas da gerekir. Molla
Sadra'nn bu ynyle zgl olarak ilgilenilmese de olabi
lir 12 fakat bn Sina, Suhreverdi, bn Arabi ve Mir Damad
gibi ahsiyetlerin e serlerine bavurmakszn Molla
Sadra'nn retilerini yorumlamak neredeyse imkansz
dr. deal olarak, Molla Sadra'nn eserleri, Batda ancak
bilginlerin, bunlarn ve dier birok slam dncesi s
tadlarnn metafizik ve felsefi retilerini tamamyla ay
dnlatmalarndan sonra yorumlanmaldr; gnmzde
ki durum ise bundan ok uzaktr. Molla Sadra'nn bol bol
alntlar yapt Sadrddin Detaki gibi baz ahsiyetler,
ran'daki slam felsefesi zerine uzman olanlar tarafn
dan bile bilinmez.
Molla Sadra'nn retilerinin sunulmasnda karla
lan son sorun, dil konusudur. bn Sina ve br Meai
filozoflar Latinceye evrilmi olduu iin bunlarn al
malarn modern Avrupa dillerinde deerlendirmek iin
elverili bir vokableri gelitirmek g deildir. Suh
reverdi ve bn Arabi'ye gelince daha da gleir, zira bir
ka yzyldr Bat dillerinde, bu iki stadn okullaryla
balantl tarikatlarn metafizik ve irfani retileriyle
pek az ilgilenilmitir; gerekteyse bu okullar tamamen
zt ynlerde gelimitir. Molla Sadra'yla birlikte sorun
daha da gleir; nk modern dillerde bu tarz retile-

16
ri aklama konusunda bir gelenek mevcut deildir. El
verisiz bir dili kullanmak suretiyle, byk bir metafi
ziksel kudsiyete sahip retiyi -"felsefi" szc salt be
eri ve profan (modern) anlamyla anlald takdirde
suya sabuna dokunmayan ve zararsz bir felsefi retiye
indirgeme tehlikesi vardr. Molla Sadra'nn retilerini
ngilizce'de yazmak demek ykleri bir gemiden dierine
aktarmak demek olduu kadar aktarlan bu ykleri ile
mek anlamna da gelir.
Btn bu engellere ve sorunlara ramen Moll a
Sadra'nn retileri ada dnyaya sunulmaldr ve su
nulabilir. 1960 tan bu yana biz, ou ngilizce yazlm
makale ve deneme eklindeki pek ok incelemeyle mm
kn olduu kadar ok eyin stesinden gelmeye altk . _

Sonunda pek ok arkada ve rencilerimin ricalarnn

sonucunda Molla Sadra hakknda geni kap saml bir
eser yazmaya karar verdik. Bu eserin, slam geleneinin
geni panoramasyla iliki iindeki bu nde gelen entel
lektel ahsiyetin ana hatlarn izilmesine ve retile
rinin en nemli ynlerini analiz edilmesine hizmet ede
cei midindeyiz. Birka yllk almalarmz sonunda
Molla Sadra'nn hayat, eserleri ve slam geleneinin b
tnsellii ve onun "Akn Teosofi"sinin ("teosofi", szc
n modern arptmalarndan uzak olarak zgn anla
mnda, yani hikmet anlamnda kullanlmtr) zellikle
riyle ilgili olan bu tasarnn yalnzca ilk blmn ta
mamlamak nasip oldu. Baka grev ve meguliyetleri
miz zihinsel enerjimizi dier projelere ayrmaya zorlad
ve bu kitap, baz baka eserlerimizin yaynlanmasna
ramen tamamlanmam halde kald. Nihayet, dostlarn
te vik ve srarlarnn sonucunda bamsz bir alima
zellii de gstermesi nedeniyle, bu daha geni kapsaml

17
incelememizin ilk blmn ayr olarak baskya verme
yi kararlatrdk. Molla Sadra'nn metafizii, teodisesi,
kozmolojisi, epistemolojisi, psikolojisi ve eskatolojisiyle
ve retilerinin etkisiyle ilgili olacak ikinci cildi de ta
mamlamay umuyoruz.
Elinizdeki kitab yaz arken stadn ortaya km
eserlerinden olduu kadar, merhum Seyyid Muhammed
Kazm Assar, merhum Mirza Seyyid Ebu'l-Hasan Raf
Kazvini, Allame Seyyid Muhammed Hseyin Tabatabfil,
merhum Mirza Mehdi lahi Kuma'i ve dierleri 14 gibi
ada ran'da Molla Sadra okulunun byk yorumcula
rndan aldmz szl bilgilerden de epeyce, hatta belki
de byk lde yararlandk. Bilim adamlnn btn
genel yntem ve tekniklerine bavurduumuz halde, ay
n zamanda gelenek canlyken onun ayrlmaz bir paras
olan ifahi bilgilere de epeyce bavurduk. Aada sunu
lan Molla Sadra portresi, mmkn olduu kadar mr
boyunca onun retileriyl e yaam olan ve Molla
Sadra' nn meydana getirdii ve iinde yaayp soluk al
d ayn manevi dnyay hala soluyan insanlarca izil
mitir. Bize yaknlk gsteren ve kitaplarda bulunmayan
pek ok ey reten bu stadlara ok ey borluyuz.
Ayn zamanda bu kitabn baslmasna pek ok yollar
dan yardm etmi olan Dr. H. erifi ve Dr. W. Cihittick'e,
kitabn resimlerini salayan Mr. Ra'na Hseyni'ye ve bu
eserin msveddesini baskya hazrladklar iin Mrs. .
Hakemi'ye ve Mrs. C. Montagu'ya teekkrlerimizi ifade
etmek isteriz.
ve ma tev fiki illa billah
Seyyid Hseyin Nasr

18
 NOTLAR
1. Belld de onlann uzaklam olmalarna ramen deil, fakat tam da
uzaklam olnalanndan tr olduu sylenebilir. Bu grnte
daha "egzotik" dnce ve sylem alemleri bu yabanc dnyalan
aratranlara 8on derece yakn grnen slam dnyasndan daha
kolay bir ekilde Batldan kendine ekmektedir; bunun nedeni ke
sinlikle onlann kendi kltrel ve fikri "vatanlar"ndan olabildiince
uzaklamak istemeleridir.
2. "Arap felsefesi" terimini kullanmak iin Orta alardaki Latin ya
zarlann uygun bir nedeni vard, ama bu terimi bugn kullanmak
iin hibir sebep ya da gereke mevcut deildir. lkin, bu felsefe s
lam vahyinin fikri ve metafizik ilkeleriyle ok derinden ilikili oldu
u anlamnda slamtdir .ve herhangi bir etnik niteliyiciyle tam anla-
. myla tanmlanamaz. kinci olarak, eer biz etnik gruplarn bu fel
sefeyi besleyip gelitirdiini kastetmek istiyorsak, o halde ranllar,
Trkler ve Hind yanmadasnn Mslmanlan da bunda epeyce pay
sahibidirler. Hakikatte slam filozoflannn ou ranlyd ve Arap
tarihisi bn Haldun'a gre bile ran daima felsefenin ana yurdu ol
mutur. Sonu olarak, dil nokta-i nazanndan her ne kadar Arapa
hi kukusuz slam felsefesinin en nenli dili olmu ise de, Farsa
da olduka nemlidir ve geleneksel felsefenin eitli konulan zeri
ne Farsa'daki almalar Arapa'dakilerden yzlerce kat fazladr.
Fakat btn bu tezlerin tesinde u kaydedilmelidir ki, modern mil
liyetiliin dar grl ve ykc dalgalanna kar koyacak ciddi ilmi
almalara pek az deer verilmektedir ve slam felsefesi terimi ger
ekte slam felsefesi olan btn slam halklarnn engin fikri miras
anlamnda kullanlmaldr.
3. Szde, nk bu tr saptrmalar ondokuz ve yirminci yzyllarda
yaayan "ortaa" dnce adamlannn bulunduu slam uygarl
na uygulanamaz.
4. Bkz. Comte de Gobineau, Les religions et les philosophies dans l '.Asie
centrale, Paris, 1866 ve 1923.
5. Deuelopment of Metaphysi.cs in Persia (Landon, 1908), adl kitabnda
kbal, Sebzivari'nin eserlerini, zellikle Esrar el Hike m ini erh et
- '

mek iin byk abalar harcam, fakat Sebzivari'nin Molla

19
 Sadrll'nn mkemmel bir arihi olmas nedeniyle bu inceleme doal
olarak dikkatlerin bizzat Molla Sadrll Zerinde odaklamasna yar
dm etmitir. A LUerary History ofPersia adl dev eserinin drdnc
cildinde Brown, (c. IV, Cambridge 1924, yeni bask 1969, s. 429-32)
da iraz'l bir hakimden sz etmi ve onun gerek retilerinden ok
az haberdar olmasna ramen Sadrll'nn adnn duyulmasna yar
dmc olmutur.
Max Horten Molla Sadra zerine ilk kez bamsz bir alma yapan
ilk Avrupalyd ve onun hakknda iki mstakil kitap telif etmiti.
Bkz. Horten, Die Gottesbeweise bei Schirazi, (Bonn, 1912) ve Hor
ten, Das philosophische System von Schirazi (1640), Strassburg,
1913. Bununla birlikte bu almalar tahmin edilebilecei gibi, pek
alaka uyandrmamtr.
6. Corbin'in fikir hayat ve Molla Sadrll'y kefi zerine, bkz. Sll. Nasr,
The Life and Works ofthe Occidential Exile ofQuest ofthe Orient of
Light', Sophia Perennis, c. III, Say 1, Bahar 1977, s. 86-106. (Bu ma
kale Nasr'n Traditional lslam in the Modem World (Londra, 1987)
adl eseri iinde yeniden yaynlanmtr. (Bu eserin Trke evirisi
iin bkz. Modern Dnyada Geleneksel lslam, evirenler: S. afak
Barkn, H. Arslan, lst. 1989, lnsan Yaynlan, s. 293-3 11.) Corbin'in
almalan hakknda bkz. S. H. Nasr (ed.), Melanges offerts a Henry
Corbin, Tahran, 1977, s. iii-xxxii.
7. Bkz. Corbin, Le livre penetrations metaphysiques, Tahran-Paris,
1964, bu kitap Molla Sadri'nn ontolojisinin zeti olan Kitab el-Me
'iir'inin Franszca evirisini ierir.
8. Bkz. zellikle lzutsu'nun The Concept and Reality ofExistence adl
kitab (Tokyo, 1971).
9. Bkz. S.H. Nasr, lslamic Studies, Beyrut, 1966; Encyelopedia of Phi
losophy 'deki "Mulla SadrA" maddesi ve S.H. Nasr (ed.), Mulla
Sadr'i Commemoration Volu me, Tahran 1380-1961.
10. Bkz. Fazlur Rahman, The Philosophy of Mulla Sadr'i, Albany
(N.Y.), 1977. Bu kitap bilimsel bir ciddiyetle yazlmsa da, okuluyla
balantl yaayan szl gelenee bavurmadan ve iinde doduu
zihinsel ve manevi arka-plan ya da onun retieri iin vazgeilmez
olan irfant ve mistik gelen gz nne almadan Molla Sadrll'nn

20
 eserlerini az ok "rasyonalist" bir yoruma tabi tutmutur.
11. Yeni basknn -saylan epey olan- yanllannn editrden ziyade
yaynclardan kaynaklanm olduu bilinmelidir. Yaynclar, konu
ya yabanc okuyucuya bu eserin paha biilmez zenginliini aabile
cek gerekli olan indekslerin hazrlanmas ve provalar tashihi sra
snda gerekli titizlii ve dikkati gstermediler.
12. Bkz. SJI. Nasr, "Mulla Sadr4 as a Source for the History of lslamic
Philosophy'', Nasr'n lslamic Studies adl eseri iinde, onbirinci b
lm.
13. Bkz. Nasr, ''Mulla Sadr4", M.M. Sharif (ed.), A History of Muslim
Philosophy, c. II, Wiesbaden, 1966, s. 1316-32 ve yukarda 9. dipnot
ta zikredilen almalar.
14. Kendilerini uzun ylar inceleme ansna sahip olduumuz bu sayg
deer stadlar zerine, bkz. S.H. Nasr, lslamic Philosophy in Con
temporary Persia: A Survey ofActivity during the Past Two Decades;
Salt Lake City (Utah, U.S.A.), 1972, s.6-7.

21
 BLMI
FKR ARKA-PLAN
Safeviler dneminde Sadrddin irazi boyutlarnda
bir fikir adamnn ortaya kmas, byle deerli birini ye
titirecek derinlikte akmlara sahip ifr l bir yaayan
dnce geleneinin varlna delalet eder. Molla Sadra
(genellikle ona bu ad verilir), kendisini yeti tiren gele
nekten ayn ve tecrit edilmi olarak ele alnamayac:k ka
dar nemli bir metafiziki ve hakimdir. Son yirmi ylda
yaplan tarihi ve felsefi aratrmalar ancak imdilerde
Molla Sadra'nn da ait olduu bu dnce geleneinin ki
mi ynlerini aklamaya balamtr. 1 Geri bu gelenein
zirvelerinden birka biliniyordu ama gerekte irfani, hi
kemi (teosofik) ve felsefi mahiyetteki yzlerce muazzam
eser henz kefedilmeyi ve basl ekilde herkesin istifa
desine sunulmay beklemektedir. Bunun stesinden ge
linmedike Molla Sadra'y Farabi, bn Sina ve Gazzali gi
bi slam felsefesi ve kelamnn eski ustalann birbirine
balayan zinciri aynntsyla bilmek imkanszdr.
Ne var ki, aa verdii meyvalarla deerlendirilir ve

23
biz aacn btn dallan hakknda yeterli bilgiye sahip ol
masak bile, sonuta Molla Sadra'y yetitiren kadim ge
lenein yapsn meyvasna bakarak katabiliriz. Bu
gelenek hakknda bir eyler renmek iin Islam dn
ce hayatnn felsefede bn Sina ile, tasavvufta Hace Ab
dullah Ensari Herevi ve Senai, kelamda ise mamu'l-Ha
remeyn Cveyni gibi Seluklular dneminin ustalaryla
zirveye ulat drdnc/onuncu ve be inci/onbirinci
yzyllara geri dnmeliyiz. Tasavvuf ve kelamn bu ilk
ustalarnn retileri, belki de en ok Gazzali'nin eserleri
araclyla slam dnyasnn ebedi miras haline gel
milerdir.
slam dncesi tarihinin bu ilk dnemi, kendisiyle
(bu kitapta) ilgilendiimiz daha ge dneme oranla ok
daha iyi bilinir. Peripatetik (Meai) okulun, bn Si
na'yla ilk olgunluk safhasna nasl ulatn ve bein
ci/onbirinci yzylda Behmenyar ve Czcani gibi en sa
dk talebeleriyle nasl srdn biliyoruz. Yine bu d
nemde Seluklularn eliyle gerekletirilen siyasal mer
kezileme ve felsefe karsnda kelamn himaye grp
dnce hayatnn merkezi olma roln hemen hemen
iki yzyl devam ettiren Nizamiye medrese sisteminin
yaygnlamasyla birleen Abbasi hilafetinin yeniden
g kazanmas, felsefeye iddetle saldran byk ahsi
yet sahibi ve dirayetli kelamclarca gerekletirilmiti.
Gazzali gibi bazlar ayn zamanda Sufi idiler. Fahreddin
Razi gibi dierleri ise eni konu kelamcydlar.2
slam dnce hayatnn ge dnemi, zellikle de da
ru 'l sla m 'n dou blgelerinde pek iyi bilinmemekte ve
kefedilmeyi bekleyen bir terra incognita <x) olarak kal

(x) Bakir Topraklar (ev.)

24
maktadr. Bat hala Gazzali'nin , Tehaft el-Felasife (Fi
lozoflarn Tutarszl) adl eseri ile, bn Rd'n etkisiy
le biraz canlanmann grld Endls hari, slam'da
felsefeye son verdiini kabul etmektedir. 3 Son yllarda
yaplan aratrmalardan elde edilen belgelere ramen
maalesef, hem Bat, hem de slam felsefesinin kavramla
rn Batl kaynaklardan edinen slam niversitelerinde
bu aslsz gr tedris edilmeye devam ediliyor.4
Bununla birlikte, slamn dou kanadndaki, zellikle
ran'daki slam dnce hayatnn yeniden canlan ok
daha az bilinen bir husustur. Altnc/onikinci ve yedin
ci/onnc yzyllar zarfnda bn Sina'nn retilerinin
yedinci/on nc yzyln ortalarnda Hace Nasirddin
Tusi tarafndan diriltilmesini takiben, Suhreverdi ve bn
Arabi'nin yeni dnce okullarnn kurulmas bu canla
n mmkn klmt. Molla Sadra'nn arka-plannn ye
dinci/on nc yzyldan onuncu/onaltnc yzyllara
doru gelitirildikleri haliyle, Snni ve ii kelam okulla
rnda olduu kadar bu dnce okullarnda da aranmas
gerekir. Mool istilas sonrasndaki dnemde drt klasik
okul, yani raki, rfani ve kelami okullar biri dierini
ieren btn i varyasyonl aryla birlikte Molla
Sadra' dan nceki drt yzyl boyunca yaygn biimde ge
litirilmi ve ayn zamanda Molla Sadra tarafndan ger
ekletirilecek byk senteze zemin hazrlamak zere
giderek biribirine yaklamtr. Molla Sadra'nn arka
plann anlayabilmek iin, yedinci/onnc yzyldan
onuncu onaltnc yzyla dein sren slam dnce ha
yatnn bu en zengin ve ayn zamanda en ihmal edilen d
nemi esnasnda aralarndaki etkileimler kadar, bu
okullarn her birinin geliimini aratrp renmek de
gereklidir.

25
 e Meailikle balayalm. Bu okulun ilk ustalarnn,
zellikle de Msl man Peripatetiklerin nde gelen sz
cs bn Sina'nn eserleri hem Sufilerin, hem de kelamc
larn her ynden eletiri ve saldrsna uramt. Senai
ve Rumi gibi Sufil er, insan zihninin (mind) rasyonalist
eilimlerini ve Aristoteles'in kyaslaryla (syllogism) ila
hi Bilgi'ye erimek isteyen filozoflarn giriimlerini genel
bir eletiriye tabi tuttular. Gazzali gibi baz kelamclar,
bu grlerin dinin esaslarna ters dtn iddia ede
rek zmleyip reddettikleri zgl konulan semek sure
tiyle daha sert bir biimde Meailere saldrdlar. Ya da
onlar :filozoflarn zgl almalarn metin zmlemesi
yntemiyle eletirmeyi tercih ettiler. Bu son yntem, her
sayfay, hatta neredeyse her kelime ve deyimi analiz ede
rek ayrntl bir eletiri iin bn Sina'nn son aheseri
olan el-arat ve 'l-Tenbihat'n (aretler ve Uyanlar Ki
tab) seen Fahrddin Razi tarafndan da uygulanm
tr.
Yedinci/onnc yzylda Nasruddin Tusi, zellikle
Meai felsefenin yeniden canlanmasnda bir dnm
noktas olan erh el-larat'nda bu saldrlara cevap ver
mek suretiyle bn Sina okuluna yeniden canllk kazan
drd. Bu abidevi eser, bn Sina'nn kendi eserlerini bu
okulun retilerinin temel kayna olarak kabul ettir
mitir. Nasruddin, ayn zamanda bn Sina' nn retile
ri dorultusunda pek ok alma daha yapt. Ne var ki,
bu ii stlenenler ondan ibaret deildi. Dostu ve ada
Necmddin Debiran Katibi, Meai dncesinin kap
saml bir incelemesi olan Hikmet el-Ayn' ortaya koyar
ken, beri yanda Esirddin Ebhari hem Peripatetik felse
fenin gzde metinlerini gnmze ulatran, hem de pek
ok medresede okutulan Kitab el-Hidaye yi kaleme al-

26
mtr. Tusi'nin rencisi ve meslekta Kutbuddin ira
zi her ne kadar sadece bir Me ai filozof deilse de
ran'da bn Sina'nn ifa'sn model olarak alan Durret
u 't-Tac adl byk felsefi bir ansiklopedi yazd; onun
rencisi olan Kutbuddin Razi, Fahruddin Razi'nin ve Nas
ruddin Tusi'nin arat zerine yazdklar erhler arasn
da "mahkeme" eklinde geen Muhakemat adl eseri ka
leme ald.
Bu arada, sekizinci/ondrdnc yzyldan itibaren i
raz ve evresi felsefenin merkezi haline gelmeye bal
yordu. Celalddin Devvani, nce Tusi'nin Ah la k -
Nasri 'sine dayanan Farsa felsefi ahlak zerine bir a
lma olan Ahlak- Celali'yi yazarken N asruddin'i rnek
ald; ayn zamanda kelami ve raki eserlerinin yansra
Meai felsefe dorultusunda incelemeler de yapt. De
taki ailesi, aralarnda nl Sadruddin Detaki ve Gya
sddin Mansur Detaki'nin de bulunduu baz deerli
ahsiyetler yetitirdi; her ikisi de Hind yarmadasnn
mslman dnce adamlar zerinde olduu kadar, Sa
fevi dnrleri zerinde de ok byk etkide bulundu
lar, ikinci grup (Hind yarmadasndakiler) daha ok Fet
hullah irazi'den etkilenmilerdir. Detaki ailesinin
eserleri, Hint yarmadas, ran ve Trkiye'de pek ok ne
fis el yazmalarnn mevcudiyetine ramen bugne kadar
baslmamtr. Fakat onlar hi ku kusuz Molla
Sadra'nn en nemli selefleri arasndadrlar.
*
lrakilie gelince; bu okul otuz sekiz ay yl ( ) sren k
sa hayatna ramen slamn dou blgelerinde ve zel
likle Molla Sadra zerinde hudutsuz bir etki brakan ve

(*) ran'da kullanlan ve yeni ay ile balayp on iki veya on ay s

ren yla ay yl denir ve Hicri/emsi iakvimde kullanlr. (ev.)
I

27
yeni bir fikri perspektif getiren eyhu'l-irak ihabd
din Suhreverdi5 tarafndan kurulmutur. Suhreverdi ay
dnlanmaya (irak), fakat ayn zamanda belirli bir an
lamda bn Sina felsefesine dayal bir hikmet gelitirmi
ti. O ayn zamanda akli muhakeme ile mistik sezgi ara
snda bir kpr de kurmutu. Suhreverdi'nin olu tara
fndan kurulan (iraki) okulu baz yetenekli tilmiz ve a
rihler yetitirmekte gecikmedi. nl biyografisinin ya
zan emsuddin ehrizori, aheseri olan Hikmet el-irak
(In Dousunun Hikmeti) zerine ilk nl erhi yazan
kiidir de ; bu erhi, ayn eser zerine ksa zamanda eh
rizori'ninkinden daha nlenen bir erh yazan Kutbuddin
irazi'ninki takip edecekti. Devvani, kendisinden nce
Nasrddin de dncesinin baz ynlerinde Suhrever
di' den etkilemi se de Meai eilimine ramen Suhre
verdi'nin Heyakil el-Nur (Nur Heykelleri) adl eseri ze
rine bir erh yazd. Molla Sadra bu gelenei derinliine
tanyordu ve gerekte Kutbuddin'in Hikmet el-irak er
hine talikatlar kaleme almt.
Marifet ya da irfana baktmzda yedinci/onnc
yzyl, asr- saadete ve onun manevi younluuna bir tr
dn ve bir altn a ifade eder.6 bn Arabi, Sadrddin
Konevi ve Celalddin Rumi gibi manevi ahsiyetler he
men hemen birbirinin adaydlar. Bununla birlikte
Molla Sadra zerinde en byk etkiyi retileri ve yk
sek fikri dzeyiyle zellikle bn Arabi'nin tasavvuf okulu
yapmtr.7 Saaduddin Fergani, Meyyiddin Cendi, Ab
drrezzak Kaani, Davud- Kayseri ve Abdurrahman
Cami (Molla Cami) gibi retilerinin arihleriyle olduu
kadar, bn Arabi'nin yakn talebesi Sadrddin Kone
vi'yle de bu okul, onsuz Molla Sadra'nn klli retisinin
kavranap.ayaca kl krk yararcasna ilenmi bir me-

28
tafizik gelitirmitir. Ayn ekilde, kendi hemerisi olan
Hafz- irazi hari tutulursa, Rumi, Fahrddin Iraki,
Saaduddin Hamuye, Azizuddin Nesefi, Evhaduddin Kir
mani, Mahmud ebsteri ve yine Cami gibi ranl Sufi
air ve yazarlar Molla Sadra tarafndan biliniyordu ve
onun zerine epeyce etkileri olmutu. ran tasavvuf ii
rinden yapt alntlar onun nasl hem ounun Arap
a'da almalar bulunan doktrinel irfan okulundan ,
hem de bunlardan esinlenen ran Sufi edebiyatndan ha
berdar olduunu; ayn zamanda da N ecmddin Kb
ra'nn adyla ilikili olan Orta Asya'nn br benzeri ta
savvuf okullarn iyi tandn gsterir.
Kelama gelince, hem Snni hem de ii kelam bu d
nemde nemli bir inkiaf devresi yayordu. Snni kela
mna yle bir bakacak olursak, Molla Sadra' dan nceki
yzyllar, kelam onikinci/onsekizinci yzylda Hint ya
rmadasnda ah Veliyullah Dehlevi'nin ortaya kna
kadar sren, aslndaysa pek ok Snni okullarda gn
mze kadar retilmesine devam edilecek bir yap ieri
sinde sistemletiren Kad Adudddin ci, Saaduddin
Taftazani ve Seyyid erif Crcani gibi kiilerin eserleri
nin verildii Fahruddin Razi sonras yaanan byk bir
yaratc dnemi ifade eder.
ii kelam da sistematik biimiyle bu dnemde do
mutu. Drdnc/onuncu yzyldan sonra Muhammed
bn Yakub Kuleyni, bn Babuye, eyh Muhammed et
Tusi ve Ahmed bn Ali Tebersi gibi ilk ustalar, kelami d
ncenin ana kaynaklan olarak kabul grdler. Bunun
la birlikte, sonralan rencisi Allame Hilli ve o dnemde
ounlukla Hillah ve Cebel-i Amil'den gelen pek ok ba
ka bilgin tarafndan takip edilecek olan Tecrid adl kita
byla ii kelam konusunda ilk sistematik almay ya-

29
pan Nasirddin Tusi de zikredilmelidir. Gerekte Hil
li'ninkinden, Sadrddin'den nceki bir ya da iki nesillik
dneme mensup olan Fahri'nin ve dierlerinin haiyele
rine dein Molla Sadra'dan nce Tecrid zerine ok say
da erh ve haiye yazlmt. Byk ksm hala ihmal edi
len bu erhler, kelam ve felsefe arasnda snr izgisini
belirleyip slam dnce sinin nemli bir ynnn drt
yzyllk tarihini ierirler.
Yukarda zikredilen drt dnce okulu bu dnemde
ii dncesine nfuz etmitir ve zgllkle ii bir renk
tayan Safevi rnesa sna zemin hazrlamas bakmn
dan bu dnem son derece nemlidir. Bu dnem boyunca
smaililik Alamut kalesinin dmesini takiben az ok ye
raltna ekilirken , Oniki-mam iilii ilk abidevi hikemi
eserlerini vermeye balad. Bu dnemin en nde gelen
ahsiyeti, tasavvufla iilii telif etmeye ve onlarn temel
de bir olduunu -ki bu konu onun byk eseri Cami el
Esrar adl eserinin e sasn oluturur- ispatlamaya al
an Seyyid Haydar Amuli'dir. O ayn zamanda bn Ara
bi'nin Fusus el Hike m 'inin de arihi olup bn Arabi'nin
-

retilerinin iiliin fikri perspektifi iinde zmlendii

olduka nemli bir sreci de temsil eder.
Seyyid Haydar Amuli, her ne kadar en nemlileri i se
de, bu sre ierisindeki tek ah siyet o deildi. Receb
Bursi ve zellikle yine bn Arabi ta savvufunun ii bir yo
rumu olan Kitab el-Mucli 'yi (Aydnlanma Kaynann
Kitab) yazan bn Ebi Cumhur Ahsai gibi irfani eilimli
dikkate deer baka ii kelamclar da vardr. Ayn ekil
de baz ii kelamclar raki ve Meai felsefeye ynel
miler, bazlar da bn Sina, Suhreverdi ve bn: Arabi'nin
retilerinin sentezini ilk gerekletiren kii olan ve by
lelikle belirli bir tarzda Molla Sadra'nn baarsn mj-

30
deleyen Temhid el-Kavaid'in yazar Sainddin bn Tr
ke lsfahani rneinde grdmz gibi bu retileri telif
etmeye almlardr.
Mool istilasndan Safevi rejiminin kurulmasna ka
dar uzanan dnemde bir yanda klasik slam. dnce
okullarnn gelimesini, dier yanda ise bu okullarn hep
birlikte harekete geirilmesi iin balayan bir giriimi
gryoruz. Bu dnem zarfnda bu okullarn birlemeleri
nin/yaknlamalarnn btn trlerini gzlemlemek
mmkndr. Devvani gibi bazlar hem kelamc, hem de
filozofturlar; Seyyid erif Crcani gibi bakalar hem ke
lamc, hem de Sufidir; dier yandan Kutbuddin irazi ve
bn Trke gibi daha bakalar Meai, raki ve Sufi
okullarn her nde de hakkyla stad olmulardr. Bu
disiplinlerin karlkl ilikileri kadar her birinin gelii
miyle de Safevi rnesans ve Molla Sadra tarafndan ger
ekletirilecek sentez iin zemin hazrlanm oluyordu.
Molla Sadra'nn kendini iinde bulduu arka-plan, so
nuta onun engin fikri sentezine meydan hazrlayan ilk
nesil Safevi hkemas iinde bulunabilir. Safevilerin ik
tidara gelmesiyle birlikte iilik, ran'n resmi mezhebi
oldu ve Bahreyn, Irak ve Lbnan'daki Cebel-i Amil dahil
pek ok yerlerden ii bilginler ran'da toplanmaya bala
d; ran ii renim merkezleri glendi ve dini ilimler
ksa zamanda inkiaf etti. Cezairi, steri ve Amili gibi
aileler dini ve akli ilimlerde pek ok hretli ahsiyet ye
titirdi. Bizzat iiliin canlanmas akli ilimlerin (el
ulum el-akliyye) rnesansn mmkn klmtr, zira ak
li ilimler, slam tarihinin ilk yzyllarndan bu yana s
lam'n ii boyutuyla ok yakndan balantl olmu
tur. 8

31
 Zahir ulemas ile hkema (bilgeler) arasnda baz sr
tmeler tabii ki srp gitmi ve Molla Sadra'nn otobi
yografik risalesi Sih Asl 'a ( Esas) da yansmtr. Bu
durum tavavvufa ve marifete ynelmi ve hatmi bir ren
ge brnm olan bir felsefenin mevcudiyetinin kanl
maz sonucuydu. Ne var ki, bu hikmet ya da ran'da ve
Hint yarmadasnda bilindii adyla hikmet-i ilahi 'nin
yeniden canlan iilie ramen deil, zahiri otoriteler
baz durumlarda glkler karm olsa bile, iilikten
dolaydr. Hikmet-i ilahi ile ii kainat anlay arasnda
ki rabta gzden kaacak kadar derindir. Her ne kadar
zahiri bir yne olduu kadar hatmi bir yne de sahip ol
mas ve zamanla resmi mezhep olmas nedeniyle iilik,
varln akn birlii (vahdet-i vcud) gibi hikmetin ka
tksz hatmi forrnlasyonlarnn bazsna kar belli bir
derecede zahiri tepkiler gstermise de, aralarnda ne
densel bir ba vardr . Bu tepkiler Snni evrelerde baz
fkhlar (fukaha) arasnda gzlemlenen duruma ben
zer. u var ki, iilik, bu hikmeti medreselerinin mfre
dat programlarna dek sokmutu; yle ki, bugn bile ge
leneksel hikmet ve felsefe bu okullarda okutulmaktadr
ve slam felsefesinin geleneksel ustalarnn birou bu
okulla'rdan yetimedir. Dahas, bu hikmetin mahiyeti
genelde slam batniliine ok sk bir ekilde baldr. s
lam'n yalnz hatmi boyutundan fkran ilham ve mane
vi anlay (vizyon) olmadan, szkonusu hikmet kesinlik
le meydana gelemez ya da eskilerin hikemi retileri
canl bir irfann nda diriltilemezdi.
Onuncu/onaltnc yzyllarda ran'n yeni ii atmosfe
rinin barndan kimisi Molla Sadra'nn hocalar olan bir
dizi nl filozof ve hakim zuhur etti. Bu ahsiyetlerden
bazs imdiye dek hi incelenmemitir; Mir Damad, Mir

32
Findiriski, eyh Bahaddin Amili ve Seyyid Ahmed Ale
vi gibi dierleriyse, her ne kadar ounun eserleri tama
men incelenmi deilse de, en azndan Douda ok nl
drler. Bu ah siyetler i inde Mir D amad, Molla
Sadra'nn iinde yetitii "Isfahan Okulu"nun kurucusu
olarak zellikle nemlidir.
Mir Muhammed Bakr Damad -hakknda gelecek b
lmde bir vesile ile daha geni olarak sz edeceiz-, ken
disi erken Safevi dneminin hretli ii kelamclanndan
olan Muhakkik-i Keraki'nin damad idi ; ad da bundan
dolay Mir Damad olarak kalmtr. Kaynbabasnn dini
otoritesi tarafndan himaye edilen ve kendisi hem dini
ilimlerde stad, hem de muttaki bir in san olan Mir Da
mad, Isfahan'da geleneksel felsefenin mealesini bir da
ha yakacak ve ayn zamanda zahiri otoritelerden gelebi
lecek baz eletirilerden de kaynbabas sayesinde koru
nacakt. O, hakknda pek ok kitaplar yazd ve ilerin
de Molla Sadra'nn da bulunduu Isfahan'daki bir talebe
nesline rettii bn Sina felsefe sinin Suhreverdici bir
yorumunu diriltmitir.
n Molla Sadra Isfahan'a geldii vakit akli ilimlerin
"nakli" ya da dini ilimlerin (el-ulum el-nakliyye) yansra
aratnld ve gerekten her iki alanda da otorite olan
stadlann bulunduu bir iklimle karlat. Bu iklim en
ok Mir Damad'n eseri idi, fakat Mir Findiriski ve eyh
Bahaddin Amili gibi bu alann br nde gelen kiileri
de bunda rol sahibidirler. Molla Sadra'nn gnnde Isfa
han-keza kendi ehri iraz' ve ran'n br byk kent
lerini de katabiliriz- ii dini yorumlannn matrisi iinde
hikmet-i ilahi'nin incelenip yorulabilecei geleneksel
bir eitim salayacak durumdayd artk. Bu "ilahi ilirn"i
reten hocalann ou Isfahan'dayd, ama dier ehirler

33
de onlardan tamamen yoksun deildi, onlarn en az bu
lunduu ehir de iraz'd .
Bu durumda Molla Sadra'nn fikri arka-planna d
np baktmzda, ilk yzyllarda bamsz disiplinler
eklinde gelien ve iiliin matrisi ierisinde muntaza
man daha birleik bir durum alarak yedinci/onnc
yzyldan sonra birbirine tedrici olarak yaknlaan s
lam kelam, fel sefesi ve tasavvufunun dokuz yzyln
grrz. Molla Sadra bu engin fikri hazineyi tevars etti
ve o, bu hazinenin reti, yntem ve sorunlarnn tama
men bilincindeydi. Molla Sadra, ilk Mutezililer ve el-Kin
di' den itibaren Mslman dnrleri uratrm olan
iman ve akl arasndaki mnasebet gibi sorunlarla iie
yaad ve dnd. O ayn zamanda ufuklarn bn Sina,
Gazzali, Suhreverdi ve bn Arabi gibi ahsiyetlerin kap
lad entellektel bir mekan ierisinde metafizik ve koz
molojik sorunlarla ilgilendi.
Molla Sadra gemiini, l bir gemi olarak deil, s
lam'n yaayan geleneiyle deruni alakasn srdren
kesintisiz fikri perspektifler olarak evkle inceledi. Bu
retileri bir gzel zmleyen Sadra, bunun zerine, ye
ni bir sentez ve yeni bir fikri boyut olan "akn hikmet"i
(el-hikmet el-mtealiye) kurmaya giriir; bu, farkl teori
ve grleri bir araya toplayan yalnkat bir eklektisizm
deil, geleneksel hakikatlarn yepyeni bir yorumuna da
yal yeni bir okuldu. Benzeri geleneksel retilerin, an
cak hakiki bir yenileyici (mceddid) tarafndan meyda
na getirilebilecek ayn zamanda hem yeni, hem de gele
neksel olan bir okuldu bu; bu yenileyici geleneksel reti
lerin ortaya koyduu akn hakikatlar yeni ve zgn bir
anlayla bir retiyi canlandrabilecek gteydi . Molla
Sadra ite byle bir mceddid idi; onun aydnlk zihninin

34
(intellect) prizmasndan derinliine slami olan yeni bir
fikri perspektif douyor, hem akln (mind) mantki istek
lerine, hem de "kalp gz"nn (ayn el-kalb ya da em-i
dil) almasyla gerekleen manevi vizyonun gerekleri
ne cevap veriyordu. Molla Sadra, kamil imann, zeka ba
kmndan mantksal akln ve "kalb"in ender rastlanan
birleiminin , tabiat gerei "akn hikmet"inkine benzer
bir okulun kurulmasn mmkn klan semavi h akikat
lann temaasna (contemplation) doru yneldii hk
mne varm t. O , slam'daki kelami, fel sefi, tasavvufi
ve irfani okullarn inceden inceye ilendikten sonra telif
edildii bir retiler manzumesi ortaya koydu. Bu k al
tnda baklrsa, Molla Sadra slam'n yaklak bin yllk
dnce hayatnn zirvelerinden birini temsil eder ve s
lam vahyinin balangcndan beri slam dncesinin
btn gerek tezahrlerinde her zaman ve zmnen varol
mu olan ve slam'n mesajna hakim olan tevhid binas
n aka ve grnr bir ekilde tezahr ettirmek suretiy
le yeniden dile getirir.

35
 NOTLAR

1. Molla Sadri'dan nceki birka yzyl incelemi olan bilginlerin en

nls, Suhreverdi ve Molla Sadrl arasndaki dneme ilikin pek
ok monografiler yazm ve ayn zamanda bu dneme ait Seyyid
Haydar Amuli'nin (Osman Yahya ile birlikte) kapsaml bir metni
nin editrln yapm olan kii, Henry Corbin'dir. Bkz. Sayyed
Haydar Amoli, La philosophie shi'ite, der. H. Corbin ve O. Yahia,
Tehran-Paris, 1969. Bu hacimli cilt, Molla Sadri'dan nceki fikri ge
lenein en byk dkman olan Cami' el-Esrar'n Arapa metnini
ierir. Ayn zamanda yazar ve etkisine ilikin deerli bir giri te
mevcuttur.
Molla Sadri'dan nceki yzyllara ilikin dier eserler unlardr:
Mustafa Kamil el-eyhi, el-Silah beynel-Tasavvuf ve'l-Teeyyu', 2
cilt, Badat, 1963-1964; el-eyhi, el-Fakr el-i'i ve:l-neza'at el-Su
fiyye, Badat, 1966; S.H. Nasr, Three Muslim Sages, Cambridge
(Mass.), 1964 ve Albany, 1976; S.H. Nasr, Islamic Studies, Beyrut,
1966; S.H. Nasr, "Suhreverdi'', MM. erif (ed.), A History ofMuslim
Philosophy, Wiesbaden, 1963, s. 372-98; Sadrddin irazi, Risale
sih asl, Tahran, 1340 (Hicri/emsi), S.H. N asr'n yazd giri.
2. Biz bu konuyla eitli yazlanmzda ilgilendik. rnei bkz. Nasr,
Three Muslim Sages, 1. blm.
3. Hatta slam felsefesinin bu ilk dnemi genellikle btn zenginlii
dikkate alnmakszn .incelenmitir. Bkz. H. Corbin (S.H. Nasr ve O.
Yahya'nn ibirlikleri ile), Histoire de la phosophie Islamique, c. 1,
Paris, 1964.
4. Bkz. S.H. Nasr, Islamic Studies, 8 ve 9. blmler.
5. Suhreverdi'yle ilgili olarak Opera Metaphysica et Mystica'sna H.
Corbin'in yazd nsze bak: c.I; Tahran, 1976; c. il, Tahran,
1977; c. fil, Tahran, 1977; lk iki cildi Corbin tarafndan, nc cilt
ise S. H. Nasr tarafndan baskya hazrlanmtr. Bunlar daha nce
stanbul ve Tahran-Paris'te km olan ciltlerin yeni basmlandr.
Aynca bkz. SH. Nasr, Three Muslim Sages, III. blm; Nasr, " Suh
reverdi", M.M. erifin anlan derlemesinde ve Nasr'n Mecmuay-
asar- farisi-i Suhreverdi (Opera Metaphysica et Mystica, c. IIl)'ye

36
 yazd Farsa nsz. Yine bkz. Corbin, En lslam lranien, c. il, Pa
ris, 1972; ve Corbin'in Sohrauardi, L 'Archange empourpre, Paris,
1976.
6. Bir gelenein, geliimin belirli bir aamasnda altn ana "geri d
n"yle ve ayn zamanda kkeninden "d" (uzaklamas) ile
ilgili olan bu sorun F. Schuon tarafndan pek ok eserinde ele aln
mtr. rnein, bkz. Schuon'un, in the Tracks of Buddhism, ev.
Marcx Pallis, London, 1968, e. 153 ve lslam and the Perennial Pho
sophy, ev. J .P. Hobson, London, 1976,e. 25-26

Bu konu hakknda genel, fakat nefis bir ele al tarz iin bkz . yine
Schuon'un. Light on the Ancient Worlds, ev. Lord Northbourne,
London 1965 .
7. b n Arabi hakknda, bkz . T. Burckkardt, La sagesse des prophetes,
Paris, 1955 ve 1976; Corbin, Limagination creatrice dans le soufis
me d 'lbn Arabi, Paris, 1977; T. Izutsu, A Comparatiue Study of the
Key Philosophical Concepts in Sufism and Taoism -lbn Arabi and
Lao- Tzu and Chuang-Tzu, Birinci Ksm, Tokyo, 1966; Nasr, Three
Muslim Sages, III. blm.
8. iilikle akli ilimler arasndaki mnasebet zerine, bkz. S.H. Nasr,
Science and Ciuization in lslam, New York, 1970, giri ve S.H.
Nasr, An lntroduction to lslamic Cosmological Doctrines, London,
1978, giri blm.
9. Mir Damad ve Isfahan Okulu hakknda, bkz. H. Corbin, "Confessi
ons extatiques de Mir Damad", Melanges Louis Massignon iinde,
am, 1956, s. 331-78; yine onun "Mir Damad et l'Ecole Theologique
de Ispahan au XVIIe Siecle", Etudes Carmelitaines iinde 1960, s.
53-71; S.H. Nasr, 'The School of lspahan", M.M. erifin derledii A
History ofMuslim Phosophy, c. II iinde, Wieebaden, 1966, s. 904-
32. Safevi dnemindeki felsefe, kelam ve tasavvufun genel tarihini
Cambridge History of Iran n kacak altnc cildinde uzun bir b
'

lm halinde ele aldk. Mir Damad zerine kapsaml monografk bir

inceleme henz yaynlanmamtr. S. Ali Musevi Bihbahani, S l . Di
baci ve M. Muhakkik onun modern tenkitli basma sahip ilk eseri
olacak Kabasat'nn tenkitli basmn hazrlamaktadrlar.
Molla Sad.rA'nn arka-plan hakknda ayn zamanda Seyyid Celald-

37
 din Astiyani'nin Molla Sadrt.'nn el-evahid el-Rububiyye, Mehed,
1346 (Hicri emsi) ve Molla Muhammed Cafer Lahicani (Langaru
di)'nin hazrlad Molla Sadra'nn erh-i Risalet el Meair ine yaz
- '

d iki girie ( 1384/1964) ve gelecek blmde zikredilen Molla

Sadrt.'nn eserlerine yazlm eitli girileri havi pek ok baka in
celemelere baklabilir.

38
 BLM 2
. HAYATI VE ESERLER
Hayat
Sadru 'l-mteellihin, "hakimlerin rei si" ya da talebe
lerince yalnz Ahund diye anlan ve Sadruddin ve keza
Molla S adra (Hint-Pakistan yarmadasnda ise sadece
Sadra) olarak adlandrlan Muhammed bn brahim bn
Yahya Kavami irazi, babas, Fars eyaleti valisi olan n
fuzlu ve nl bir aile ocanda 979-980/ 15 7 1" 72 ylnda
iraz'da dnyaya geldi. Doum tarihi ona ait geleneksel
kaynaklarn hibirinde kesin bir ekilde belirtilmemi
olup gerekte bu konu, ran'n nl bir ada bilgesi ya
da hakim'i olan Allame Seyyid Muhammed Hseyin Ta
batabai'nin Esfar 'n yeni basksn tashih edip basma
hazrlad birka yl ncesine kadar bilinmiyordu.
1 19 7/ 1703 tarihli Molla Sadra'nn kendi elyazsyla ya
zlm ve kenarlarna yazar tarafndan notlar dlm
bir nshaya dayanan bir el yazmasnn kenarnda, Alla
me Tabatabai akl (intellect) ve ma'kul'un birlii konusu
na ayrlan blmde aadaki cmleyi kefetti: "Bu ilha-

39
m yazarn mrnden 58 Kameri yl gemiken Hicri
1037 ylnn Cumade'l Ula' snn yedinci Cuma gn ( 14
Ocak 1628'e tekabl etmektedir) gnein dou vaktinde
aldm. "2 Daha sonra dier kaynaklar bu bilgiye gre tas
hih edildi. Fakat 58 yln 57 ile 58 yl arasndaki bir d
nem mi, yoksa tam 58 yl m olduunu bilmek mmkn
olmadndan, 979/ 1 5 7 1 ile 980/1572 yllar arasndaki
bir tarih dnda tam doum tarihini tesbit etmek mm
kn olmamtr.
Erkek bir evlat vermesi iin uzun zaman Allah'a dua
lar edilmi zengin bir ailenin tek ocuu olarak dnyaya
gelen Molla Sadra, byk bir titizlikle yetitirildi ve Sa
fevilerin douundan nceki yzyllar boyunca slam fel
sefesinin ve dier geleneksel disiplinlerin merkezi -her
ne kadar eskisinden daha gl olmasa da, onuncu/onal
tnc yzylda bile canllm koruyan bir merkez- konu
munda bulunan iraz ehrinde olduka iyi bir eitim al
d. Molla Sadra'nn tah silinin ilk dnemi bu ilim orta
mnda geti. O, kendisine retilen hereyi hzla kavra
yabilen vaktinden nce gelimi bir ocuktu. Erken ya
lardan itibaren keskin zekasyla takvasn birletirmeyi
baard. Dini ilimler alannda olduu gibi, "akli ilimler"
alannda da kendini gstermekte gecikmedi. Arapa,
Farsa, Kur'an ve Hadis ilimlerini salam bir ekilde
rendikten ve dier slami ilim dallarnda temel reni
mini grdkten sonra dnce ufuklarn geniletmeye
koyuldu. iraz'n kendisine sunabilecei imkanlarla ye
tinemezdi. iraz'daki hocalarn derslerinden olabildi
ince istifade ettikten sonra, felsefe alannda o gnlerde
ran'n ve muhtemelen btn Mslman Dounun en
byk dnce merkezi haline gelmi olan Isfahan'a git
ti. Isfahan'a gidi tarihi, doum ve lm tarihleri hari

40
hayatndaki tm dier tarihler gibi bilinmemektedir.
Ama uras kesin ki , o Isfahan'a gittii srada, olduka
gen bir renci olmasna ramen ilimde epeyce mesafe
katetmi biriydi.
Isfahan onu hayal krklna uratmad, nk orada
kendisini derinden etkileyen ann nde gelen stadla
ryla karlat. Molla Sadra hem eyh Bahauddin Amili
ve Mir Damad'la, hem de muhtemelen sfahan pazarn
da hala ayakta duran Sadr Okulu'nda Mir Ebu'l-Kasm
Findiriski'den ders alma imkan buldu. Bu stadlarn el
lerinde slami ilimler alannda ksa zamanda otorite ha
line geldi ve yle bir noktaya ulat ki, hocalarn bile ge
ride brakt.
Molla Sadra'nn kendilerinden ders al d stadlar
hakknda da bir ka sz etmemiz gerekir. 3 "Akli ilimler"
alannda en sekin hocas Mir Damad, Molla Sadra'nn
iinde yetitii ve imdilerde "Isfahan Okulu" olarak ad
landrlmaya balanan felsefi ve hikemi okulun kurucu
suydu. Byk bir din alimi olmasnn yansra mantk,
mistik ve air biriydi de. bn Sina'nn Meai retilerini
anlatrken, bu retilere raki bir renk katyor ve rak
takma adyla nefis iirler yazyordu. O, kat bir hal alan
mantki felefeyi geniletti ve Kum ehrinde yaad
mi stik vizyon zerine bir risale kaleme ald.4 bn Sina
kozmolojisini ii imamlar hakkndaki bilgilerle uyumlu
hale getirerek iilikteki "ondrt masum" (ce ha rde
ma 'su m) fikrini kQzmik varoluun ontolojik ilkeleri ha
line getirdi. Mir Damad'n eserleri, hudus- dehri (" son
suz yaratma") grnde grld gibi ou zaman ya
ratma sorunuyla ilgilidir.5 aheseri olan Kabasat (Me
aleler) ve Farsa olarak kaleme ald Cezevat (Yanan
Odunlar) gibi dier nl eserlerinden bazs geen yz-

41
ylda yaplm tabasmas neirleriyle tannmaktadr.
Ne var ki, bu derin, ama o oranda da anlalmas g ah
siyetin layk olduu eletirel incelemeler eserlerinin hi
birisi iin yaplmam tr. 6
Mir Damad'n eserleri, rencisi Molla Sadra'nn akc
ve ak-seik eserlerinin tersine olduka aprak ve zor
bir slupla kaleme alnm olup bu zorluk darb- mesel
haline bile gelmitir. Anlatldna gre , yolculuklarn
dan birisine kmadan nce Mir Damad, rencilerinden
kendisinin yokluunda birer risale yazmal arn ister.
Dnnde Molla Sadra'nn yazd risaleyi okur oku
maz gzlerinden yalar dklmeye balar ve byle bir
rencisi olduu iin ok mutlu olduunu, ancak gnn bi
rinde Molla Sadra'nn e serlerinin kendisininkilerinin
yerini alp onu glgede brakaca iin de zntl oldu
unu syler. Hakikaten bu tahmini doru kacaktr. Bu
rencinin gayet anlalr aklamalan ok ey borlu ol
duu stadnnkilerin yerini neredeyse tamamen almak
ta gecikmedi. Fakat Molla Sadra, kendisini tmyle ho
casna adamaya devam etti ve Mir D amad'a olan byk
borcunu eitli mektuplarda aka itiraf etti. Gerekte
Molla Sadra, herhangi bir ekilde yardmna ihtiyac kal
madktan sonra bile Mir Damad'a kar alakgnll tu
tumunu srdrmtr. 7
Mir Damad'n yakn dostu ve arkada olan eyh Ba
hauddin Amili de en az onun kadar hretli birisiydi. O
hem kelamc, hem fakih, hem matematiki, hem mimar,
hem filozof, hem okkltist, hem de airdi. Genellikle Ba
tda bir rnesans ahsiyetinde bulunduu sylenen ok
yanll yansra, samimi iman ve Bat ortaann ka
rakteristii olan dini gelenee ball kendisinden ser
giledi . Amili'yi Batl dnce adamlanyla karlatr-

42
mamz gerekseydi, onun ancak bir Leonardo da Vinci ve
bir St. Anselm yahut St. Bernard'n tek bir kiide birle
mi halini yansttn sylerdik. Onun ok ynl dehas,
matematikle ilgili sekin eserleri , in aat ve baheleri,
hala bugn bile kullanlmakta olan sulama haritalarn,
gnmzde de zerinde allan kelami ve fkhi risale
leri ve nl tasavvufi eserleri telif etmeyi baard. Lb
nan 'n Cebel-i Amil blgesinden olmasna ve Farsay
yirmi yandan sonra renmesine ramen, 8 onun
cu/onaltnc yzyln en gzel Farsa iirlerini yazabil
mitir.
Molla S adra, genellikle ran'da tannd kadaryla
eyh -i B ahai'yi hemen tamamen dini ilimler alannda
byk bir titizlikle inceledi. Zira "akli ilimler" alannda
Mir Damad'n evresi onu daha fazla cezbediyordu. Ama
o, eyh-i Bahai'den ve onun ahsiyetinden kesinlikle et
kilenmi olmaldr, zira Sadruddin alc zellii olan bir
renciydi ve hocasnn karakteri de olduka etkileyiciy
di.
Mir Findiriski'ye gelince, ah Abbas'n Isfahan'nda
yaam bu anlalmaz ve hatta byleyici ah siyetin
Molla Sadra'yla dostluklar kesin deildir. Ancak yapla
cak daha ayrntl aratrmalar, Molla Sadra'nn gerek
ten ondan ders alp almadn ortaya karabilir. Ayn
zamanda Mir D amad ve eyh-i Bahai'nin yakn dostu
olan Mir Findiriski, daha sonralar bir sufi olarak hret
kazand. zellikle Hindistan'a seyahat etti, Yoga Va
sistha zerine biri derleme, dieri ise aratrma mah su
l olan iki kitap telif etti, marifetin ilkelerini zetleyen
nefis bir kaside kaleme ald ve birok kerametiyle halkn
gznde efsane haline geldi. Bununla birlikte o, I sfa
han'da bn Sina'nn Kanun ve ifa adl kitaplarn okut-

43
tu ve bugne kadar gelen risalelerinden bazsnda Me
ai retilere sadk kald; nihayet, zgl olarak daha son
ra Molla Sadra'nn adyla ilikili olacak "alem-i hayal" ve
"cevher-st hareket"in varl gibi baz fikirleri reddet
ti. 9 htimaldir ki, Mir Findiriski bir sufi hayat yaad
sralarda Meai felsefeyi talim etmekle meguld. Her
halkarda, Hinduizm zerine yazd eseri bir yana bra
krsak, kasidesi ve simya hakknda yazd yeni bulunan
risalesi onda batini ynn varln ve nde gelen bir sufi
olduu iddiasn dorulamaya yeter. Bazlarnn iddia
ettii gibi, Molla Sadra'nn baz kendine has fikirlerini
Mir Damad ve eyh-i 3ahai'den deil de Findiriski'den
rendii sav, Mir Fmdiriski'nin mevcut eserlerinden
yola karak temellendirilemez. Ancak, madem ki slam
farkl perspektiflere bnyesinde yer vermektedir ve ma
dem ki kendilerine her perspektifte yer bulabilmi olan
ve bu perspektiflerin her birinde otorite saylacak eserler
veren Farabi ve Nasruddin Tusi gibi ahsiyetler varola
gelmitir, o halde byle bir ihtimal Mir Findiriski rne
inde de pekala mmkndr. Mir Findiriski'nin, akli bir
bak asndan "zahiri" olan Meai eserler okutup ya
zarken hatmi bir retiyi de (onun yansra) tilmizlerin
den sekin bir gruba retme si (talim etmesi) pekala
mmkndr. Bu tr rnekler slam dnyasnn her tara
fnda, hatta bugnk ran'da bile gzlemlenebilir.
Konumuza dnersek, lsfahan'da bu stadlardan b
yk bir cokuyla ders alan ve ayn zamanda daha sonra
Isfahan'da renim grm olan dier pek ok renciyle
(bunlar arasnda Seyyid Ahmed Alevi, Aka Hseyin
Hansari ve Molla Muhammed Bakr Sebzivari saylabi
lir) dostluk kuran Molla Sadra, ksa srede dneminin
tannm stadlan arasna girdi. Molla Sadra onlar ara-

44
sndan derhal sivrildi; Isfahan'da kalmay seseydi ol
duka hretli bir kii haline gelmesi iten bile deildi.
Fakat o, aklnn ve ahsiyetinin tam olgunlamas a
sndan bir baka boyut arayndayd ve bu nedenle ken
disini zahide ve manevi annmaya adam bir hayat ya
amak zere Isfahan' terketti. Bylece o, ruhi terbiyeyle
megul olduu ikinci dneme balayabilmek iin formel
renimi ieren hayatnn ilk dnemini noktalam olu
yordu ki, Molla Sadra bunu ilahi srlara ulamay ve hik
met-i ilahi ya da "ilahi ilim"in (harfi harfine evirirsek,
theo-sophia) gerek bilgisini ele geirmeyi isteyenler iin
mutlak bir temel art olarak dnyordu.

Molla Sadra'nn Isfahan'n kozmopolitan merkezin

den Kum yaknlanndaki kk ve sakin bir ky olan Ka
hak'a ekilme karan, yalnz kalmasn gerektiren bir i
skntsnn sonucu olmu olmaldr; zira uzlette manevi
susuzluk iindeki ruhun , ruhlar alemiyle dorudan bir
temasa duyduu ihtiya tatmin edilir ve manevi hayatn
n art olan "i skunet" vardr uzlette. Molla Sadra'nn
o sralarda maruz kald d basklann etki sini zerin
den atmaya da ihtiyac vard. Yaln bir slupla yazmas
ve irfani ve metafiziksel retileri herkesin anlayabilece
i bir ekilde aklamasndan tr, zahir ulemasnn
imeklerini zerine ekmekte gecikmemi ti. Onlardan
bazlar, dini ibadetlerini hayat boyunca terketmeyen
takva sahibi bir insan olmasna ramen onu kafirlikle
sulamaya kadar ii vardrdlar. Esfar'n giriinde, Mir
Damad'a yazd mektuplarda ve Sih Asl adl kitabnda
ak ifadelerle adalarnn kendisini anlamadn sy
lemektedir. Esfar 'n giri ksmnda kudemann hikmeti
ni ve kendisinden nceki hakimlerin irfani ve hikemi
retilerini elde etmeyi nasl baardn ve hakiki bilgiden

45
 habersiz olan adalannn uyanmas iin nasl bou bo
una altn anlatr. yle devam eder: "amzn
husumetinden kaynaklanan akln boulmas ve insanla
nn tabi atlanndaki phtlama, kendimi gzlerden kay
bedip yoksulluk iinde gizleyerek inzivaya ekilmek zo
runda brakt, umutsuz ve knk bir kalple kalakaldm ...
Mbarek imamlarn , Allah dostlannn ve yaknlannn
atas, mridim ve efendim olan ilk imamn (Hz. Ali)
emirlerini uygulamaya balayarak takiyye'yi tatbik et
meye giri tim". o Eserleri iinde otobiyografik zellii
ar basan Sih Asl'da da ayn ekilde marifetin hakikat
n ve dinin batni boyutunu inkar eden zahir ulemasna
hcum ederek yle der: "lim tahsil etmi grnp kt
lk ve rmeye batm olanlardan bazlar, akl- selim
den yoksun olan ve drstlk dairesi ile kurtulu (sela
met) yolundan uzak olan mtekellimun'un (kelamclar)
bir ksm, fkha ittiba edip Allah'a kulluk hukukundan
mahrum olanlar ve metafizik ile ahir zamanda olacakla
ra iman yolundan sapanlar, boazlarna kadar taklid'e
battktan sonra dervileri reddetmeyi sloganlar haline
getirdiler. " 1 1
Bununla birlikte Molla Sadra'nn Kahak'a yalnzca
olumsuz nedenlerle ekildiini dnmek yanl olacak
tr. Daha sonra bir vesileyle belirteceimiz gibi, o btn
retilerini kendisine dayandrd hikmet'in elde edil
mesi iin gerekli temel olan i annmay (nefis tezkiyesi
ni) baarmak amacyla iinde sosyal hayatn karmaa ve
grltsnden kama ihtiyacn duydu. Kahak kasabas
muhtemelen kazara seilmi bir yer deildi. O, Kum ya
knlarnda, Kum-Isfahan yolu zerinde kk bir ky
dr. evresi ufka doru genileyen yksek sradalarla
kapl, kra tepelerle evrili bir vadide bir mcevher gibi

46
 parldar. O, hakknda zamann sonuna kadar bozulma
dan kalaca kehanetinde bulunulan ran'n, bu gne ka
darki kutsal merkezi olan Kum ehrinin kurulduu kut
sal tabiata aittir; Kum ehri ayn zamanda Molla
Sadra'nn hocas 'Mir Damad'n ilahi r'yetini (vizyonu
nu) ald yerdir de.
Kahak'da, kk bir ky iin hi te alk olmadmz
onbirinci/onyedinci yzyla dek geri giden n efis bir be
gen cami ykselir bugn . Belki de Sadruddin, bu cami
yaknlarnda yerlemiti ve muhtemelen bu cami onun
iin ina edilmiti. Yine sz konusu tepelerden biri si ze
rinde kurulu bir kyde ayn dneme ait bir imam-zade,
yani bir evliya trbesi de bulunmaktadr; muhtemelen
Molla Sadra'y bu cennetimsi ve cra vahaya eken de bu
manevi eyhtir. Molla Sadra'nn hayatnn henz ak
lanmam baz gizli ynleri vardr. Gerekte Allame Ta-
' batabai'nin in and gibi , onun bizzat eyh Bahauddin
Amili kanal ile tasavvufa girmi olmas tamamen mm
kn dr, ancak on n gerek manevi rabtas hala zl
memi bir srdr.
slam'da manevi mritlie genel olarak ancak sufi
tarikatlar kanalyla ulalabilir ve seyr-i sluk (initiati
on), bu tarikatlar gelenein kaynana balayan dzen
li inisiyatik zincir ( silsile) ile mmkndr. Bundan ba
ka, efrad ad verilen ve "grnmez hiyerari" ya da Hzr
vastasyla seyr-i sluke katlanlar da nadir de olsa var
dr. iilikte buna ilaveten, iiler iin kainatn her zaman
hazr ve nazr olan manevi kutbu gizli imam vastasyla
sluke katlma imkan da szkonusudur. retilerinin
irfani karakteri tartma gtrmeyen Mir Damad gibi
ii bilgelerinden bazlarnn beeri bir eyhleri yoktur ve
yukarda zikrettiimiz ikinci ve nc kategoriler iin-

47
de ele alnmalar gerekir. Seyyid Haydar Amuli gibi ba
kalarnn ise aka bir eyhleri vardr. Ne var ki, Molla
Sadra'nn dzenli bir tasavvufi sluke mi girdii, yoksa
grnmez manevi hiyerariden mi ilham aldna kesin
kes karar vermek gtr. 13 Ne olursa olsun, Molla Sadra
bol zikir ve tefekkr sayesinde manevi vizyonunu Ka
hak'ta bulunduu dnemde yaamtr. Baz kaynakla
rn yedi, dier bazlarnn onbir, daha bakalarnn ise
onbe yl srdn syledii bu dneminde, kendisini
tefekkre ve ruh terbiyesine adad ve bu skntlardan
metafizii, akli bir anlaytan dorudan vizyona dn
trm aydnlanm bir bilge ortaya kt.
Byk bir manevi mrit uzun sre bilinmeden kala
mayaca iin Molla Sadra'nn halkn arasna dnmesi
iin sosyal basklar yaplmaya baland. ah II. Abbas,
Molla Sadra'nn retim grevlerine geri dnmesini iste
di ve Allahverdi Han da tamamlanmas oluna nasip
olan Molla Sadra'y hocalk yapmaya ard iraz' da
bir cami-okul ina ettirdi. ah'n isteklerini kabul eden
Sadruddin, pek ok eser yazaca ve ynla renci yeti
tirecei hayatnn son dnemine balamak zere dodu
u ehre geri dnd. Kiilii ve ilmi yakndan ya da uzak
tan pek ok renciyi cezbediyor ve iraz bir kez daha b
yk bir ilim merkezi oluyordu. Han okulu 14 o denli me
hur olmutu ki, yabanc seyyahlarn bile ilgisini ekmek
ten geri kalmyordu. Molla S adra'nn salnda iraz'
ziyaret eden onbirinci/onyedinci yzylda lran'a seyahat
eden Thomas Herbert unlar yazyordu: "Gerekten de
iraz, Felsefe, Astroloji, Fizik, Kimya ve Matematiin
okutulduu bir kolej e sahiptir; buras lran'n en nl
mahallidir." 15 Bugn bile stadn ders verdii oda yz
yl nce Molla Sadra'nn hikmet derslerini verdii za-

48
manki haliyle durmaktadr ve Han okulu, baz ksmlar
nn harap olmasna ramen iraz 'daki Safevi dnemi
eserlerinin en gzellerinden biri ve mimari adan belki
*
de en nemlisidir. Bu okul imdi ( ) ran Kraliyet Felsefe
Akademisi'ne dntrlm olup geleneksel felsefenin
retimi iin bir kez daha canl bir merkez haline gelme
den nce byk onarmlar geirmesi gerekecektir.
Otuz yana ulat srada Molla Sadra, eser yazma
ve ders vermenin yansra Mekke'ye yayan olarak eitli
hacc ziyaretlerinde de bulundu. Youn dini yaants de
vam ederken, ruhi tecrbe yllarnda yaad manevi
vizyonu sayesinde giderek daha da aydnlanm bir hale
geliyordu. Mekke'ye yapt yedinci yolculuktan dn
nde hastaland ve 1050/ 1640 ylnda Basra'.da ld.
Trbesinin bir ka yl ncesine kadar bu ehirde olduu
biliniyordu. 16
Bu ksa taslaktan yola _karak Molla Sadra'nn haya
tn dneme ayrarak zetleyebiliriz.
1. iraz ve Isfahan'daki formel eitim ve renim d
nemi.
2. Kahak'taki zhd ve nefis tezkiyesi dnemi. Bu d
nemde kendisini hemen tamamen manevi hayata ada
msa da, Esfar 'n ilk ksmn, Tarh el-Kevneyn (ya da
Risalet el-Har), Hudusu 'l-Alem ve muhtemelen Hall
el-Mkilat el-Felekiyye fi 'l-lradet el- Cezafiyye da dahil
olmak zere baz eserler telif etmitir.
3. Kendisini yazmaya ve ders vermeye adad i
raz'da halkn arasna dnd dnem. Bu dnemde,

(*) Kitabn 1978'de, yani ran slam devriminden nce yazld hatr
lanmaldr. (ev.)

49
eserlerinin geri kalan'larm yazd ve Molla Muhsin Feyz
Kaani ve Abdurrezzak Lahici gibi nl renciler yeti
tirdi.
Molla Sadra'nm hayat bir adan kendi metafizik
retilerinin uygulamas olduu gibi, metafizik vizyonu da
byle bir hayatn sonucu olmutur. Formel zihni eitim
ve i arnma dnemlerindeki hayat, nc dnemde
meyvasm vermitir. Bu son dnemde ilk dnemin akli
disiplini ile ikinci dnemdeki mkaefesi birle iyordu.
Molla Sadra'nm bu son dnemine ait hemen tm eserleri
bu iki esasa dayaldr. Molla Sadra gerekte, akli disipli
ni manevi deneyimle birletiren ve Suhreverdi'nin m
teellih dedii bilgeler snfnn stn bir rneidir. 1 7
Bundan trdr ki, Molla Sadra'ya hikmet gelenei ie
risinde verilebilecek en yce isim olan Sadru 'l-Mteelli
hin ad verilmitir. Anlam, mteellihin 'in ya da ilahi
srlarn bilgisini arayan sekin in sanlarn reisidir.
Eserleri
Molla Sadra'nm tm eserleri hem akli, hem de edebi
deere sahiptir. Gzel bir slupla kaleme alnm olan
Sih Asl, iirleri ve son zam anlarda kefedilen birka ri
salesi -ki hepsi de Farsadr- hari tutulursa, eserlerinin
tm akc, basit ve sarih bir Arapayla yazlmtr; ara
larnda slam felsefesinde uzun bir gemie dayanan fel
sefi Arapann en gzel rnekleri de bulunur. Baz ara
trmaclar Molla Sadra'nn eserlerini iki kategoriye ay
rrlar: dini (nakli) ilimlere dair olanlar ve akli ilimlere
dair olanlar. Fakat Molla Sadra bu ilimlerin her ikisiyle
de ok yakndan har neir olduundan ve bu ilimleri
bilginin tek kayna olan nur saan lahi Akl'dan elde et
tiinden tr, hikemi eserlerinde dini sorunlarla youn

50
biimde ilgileniyordu ya da tersine dini eserlerinde hike
mi konularla urayordu. Bu nedenle, byle bir ikili ay
rm her ne kadar anlamsz deilse de Molla Sadra iin ge
erli deildir. 1 8
Onun eserleri, en azndan halihazr aratrmalarn
dzeyinde, kronolojik olarak da snflandrlamaz. Yuka
rda zikrettiimiz risalelerin , mrnn ortalarnda ya
zlm olduu bilinmektedir. Fakat dierlerinin tarihle
rini tesbit etmek gtr. Muhtemelen en byk glk
bizzat eserlerin mahiyetinden gelmektedir. nk Mol
la Sadra, tpk Suhreverdi gibi eserlerine sk sk geri dn
mekte, ekler ve deitirmeler yapmaktayd; yle ki in
sanda onlarn neredeyse ayn zamanda yazld zann
uyanr. 19
Molla Sadra'nn e serleri , abidevi bir eser olan Es
far'dan bir ka sayfalk risalelere kadar eitlilik gste
rir. nemlerine binaen bunlarn ou yaklak yzyl n
ce Tahran' da tabasksyla basld; bazs ise, getiimiz
Qn yl zarfnda Sadruddin'e duyulan ilgi art srasnda
bu eserlerin ieriklerini daha kolay bulunabilir klacak
neirlerin yaplmasn ve eletirel olarak baslmay bek
lemektedir.
Allame Tabatabai, eyh Al-i Muzaffer, M.T. Danipa
zuh, Seyyid Celaluddin Atiyani, H. Corbin ve bu kitabn
yazarnn bibliyografik aratrmalar Molla S adra'nn
eserlerinin li stesinin az-ok tannmasna yardmc ol
mutur. 20 Ne var ki, pheli eserlerin bir ksmnn daha
fazla aratrlmas gerekiyor ve gerek ran'da gerekse
Hint yarmadasnda hala birok ktphane vardr ki,
onun eserlerini tantan bir bibliyografyadan nce kata
loglanmalar gereklidir.

51
 Molla Sadra'nn eserlerine dair halihazrdaki bilgilere
dayanarak onlar yle sralayabiliriz :
1. Ecvibet-el-mesa 'il (Baz Sorulara Cevaplar). Mer
hum Mirza Tahir Tunikabuni ktphanesinde yeni bu
lunan eitli metafizik ve felsefi sorulara verilen cevap
lan ierir. Metnin ilk basm ngilizce nszn S. H.
Nasr'n yazd Sadruddin irazi'nin S . C. Atiyani tara
fndan- nere hazrlanan Risale (Resail-i felsefi) iin
de yaplmtr. (Mehed, 139 1/19 73; s. 126- 198)

2. Ecvibet el-Mesail el-Nasiriyye (Nasr'n Sorularna

Cevaplar). (A 4; C. 3; D. P. 4). 21 Nasiruddin Tusi tarafn
dan emsuddin Abdlhamid bn sa Husrevahi'ye y
neltilen, ama cevapsz kalm olan sorulara cevaplar. Bu
cevaplar Molla Sadra'nn el-Mebde ' ve 'l-Me 'ad (Tahran,
.
13 14-Hicri/Kameri) ve erh el-hidaye (Tahran , 13 13-
Hicri/Kameri) adl eserlerinin kenarnda baslmtr.
3. Ecvibe t el- Mesail emsuddin Muhammed Gilani
(emsuddin Gilani'nin Sorularna Cevaplar). (A. 3; C. 1)
Molla emsa'nn ynelttii sorulara cevaplar. Bu sorula
ra Molla Sadra da benzer terimlerle karlk verir. el
Mebde ' ve 'l-Mead 'n kenarnda baslmtr.

4. Esrar el-Ayat ve Envar el-Beyyinat (Ayetlerin Esra

r ve Ak Hakikatlann Nurlan) (A. 5; C.4; D. P. 5) Molla
Sadra'nn belli bal Kur'an tefsirlerinden biri. Bir girii
ve on blm ierir. Molla Ali Nuri'nin erhiyle birlikte
baslmtr. (Tahran, 13 19, Hicri/ Kameri).
5. Dibace-i ar el-takdis ("lahi Ar"a Giri). (A. 18; C.
5 ; D . p. 18). Adnn Farsa olmasna ramen Mir Da
mad'n Ar' el-takdis'ine Arapa bir giri. Molla Sadra bu
kitapta Mir D amad'a vgler yadrr.

52
 6. Divan. (A 19; C. 6 ; D.P. 19) Molla Muhsin Feyz tara
fndan toplanan iirleri. Baz iirler S. H. Nasr tarafn
dan Sih asl adl eserine ek olarak yaynlanmtr.
7. Risale fi 'l-har (Hair Risalesi). (A. 14; C. 8; D . P.
14). Tarh 'el-kevneyn fi har el-alemeyn olarak da bilinil".
Sekiz blm hair ve mineral krall da dahil hereyin
Allah'a dnmesi meselesiyle ilgilidir. el-Mebde ' ve 'l-me
ad 'n ; Hilli'nin Ke{ el-fevaid'i ( 1305, Hicri/Kameri) ve
Molla Sadra'nn Resa il'i (Tahran, 1302, Hicri/Kame
ri)'nin kenarlarnda baslmtr.
8. el-Hikmet elariyye (Artan Gelen Hikmet Kitab).
(A 15; C. 9; D. P. 15). Molla Sadra'nn en byk eserlerin
den birisi. ki ksm iinde Allah ve kyamet meslelerini
ele alr: E ser zellikle Molla Sadra'nn eskatoloji konu
sundaki retilerini ve insann lmden sonraki hayat
hakkndaki grlerini zetledii iin zel bir nemi ha
izdir. Bu kitap, daha sonraki kelam okullarnda byk
tartmalara neden olmu ve onu eletiren eyhi hareke
tinin kurucusu eyh Ahmet Ahsai ile bu eletirilere ce
vap veren Molla smail sfahani tarafndan erh edilmi
tir. Tahran'da ( 13 15, Hicri/Kameri) ve tekrar Isfahan'da
( 1341, Hicri/emsi) Gulam Hseyin Aheni'nin Farsa e
virisiyle yaynland.
9. el-Hikmet el- m tealiyye fi 'l- esfar el-akliyyet el-er
ba 'a (Ruhun D rt Akli Yolculuuyla ilgili Akn Hik
met), genellikle ksaca Esfar diye kullanlr. (A 16; C. 10;
D. P. 16). Molla Sadra'nn aheseri olan bu eser gelecek
blmde ayrntl olarak ele alnacaktr. Tahran'da
( 1282, Hicri/Kameri) tabasks neri yaplmt. Yeni bir
basks ise Tahran' da 1378 (Hicri/Kameri) ylndan beri
uzun yllardr kmaya devam etmekte olup Allame Sey-

53
yid Muhammed Hseyin Tabatabai tarafndan neredil
mitir. Bugne kadar kan dokuz cilt, -daha eski erhle
re ilaveten- Allame Tabatabai'nin erhiyle bir, ve dr
dnc ksmlar (seferleri) iermektedir. Ne yazk ki,
cevher ve araz konusuyla ilgili olan ikinci ksm (sefer)
yeni neirde henz yaynlanmam olup bu neirde ka
cana dair hi bir plan da grlmemektedir. Esfar'n
Farsa bir evirisi, birinci ve nc seferin bir zetiyle
drdnc seferin tam evirisini ieren I. ve II. ciltler C.
Muslih tarafndan yaynlanmtr. Bk. C. Muslih, Felse
fe-yi ali ya hikmeti Sadru 'l- muteellihin, telhis ve terc-
me-i ksmeti-i . . . . . . . . . . . kitab - esfar, Tahran, 1335 (Hic-
ri/emsi) ve lm el-nefs ve revaninasi-yi sefer-i nefs-i ki
tab- esfar. Tahran, 1352 (Hicri/emsi).
10. Risale fi Hudus el-alem (Dnyann Yaratlmas
Hakknda Risale). (A. 13 ; C. 1 1 ; D. P. 13). Molla
Sadra'nn , cevheri hareket (el-hareket el-cevheriyye)
retisine dayanarak' dnyann zaman iinde ortaya k
n tartr ve Mir Damad'n grlerini reddeder. Sokra
te s-ncesi fi l o z ofl arn grleri tart lr. Molla
Sadra'nn Resail'i iinde baslmtr. (Tahran , 1302/Hic
ri/Kameri).
11. ksir el-arifin fi ma 'rife tarik el-hakk ve 'l-yakin
(Hakikat ve Kesinlik Yolunun Bilgisi Hakknda Ariflerin
ksiri). (A. 6; C. 12 ; D. P. 6) Drt blm iinde ilimlerin
tasnifi ve insann tabiatn ele alr. Resail iinde basl
mtr. ( 1302, Hicri/Kameri).
12. Risale fi'l-mame, (mamet Hakknda Risale). (C.
13). Yalnzca Aka Bzrg'n e l -Dhari 'ah (C. II. s.
333)snda zikredilen bu eserin henz hibir yazmas ele
geirilememitir. Fakat Allame Tabatabai, Tebriz'e

54
genliinde gittiinde bu eserin bir el yazmas nshasna
rastladn ve bu eserde Molla Sadra'nn imamet hak
kndaki irfani grlerinin yer aldn ifade etmitir.
13. Risale fi ittihad el-akil ve 'l-ma 'kul (Akl ve Akledi
len'in Birlii Hakknda Risale). (A. 1; C. 14; D. P. 1). el
D hariah'da (c. 1, s. 8 1), bu risalenin Tahran'da baslm
olduuna dair bir kayt varsa da, basl bir nshasna
rastlayamadk. Bu eser Molla Sadra'nn nl Akl (lntel
lect) ile m a'kul'un (akledilen'in) birlii retisinin bir
aklamasdr.
14. Risale fi ittisaf el-mahiyye bil 'l- vcud, (Varoluun
Mahiyetin Bir Yklemi Olduu retisi Hakknda Ri sa
le). (A. 2; C. 15; D. P. 2) Meair adl kitabndaki grleri
ne aykr bir anlamda varolu ve mahiyet arasndaki ili
kiyi tartr. Fahruddin Razi ve Devvani'yi de eletirir.
Resai[ iinde (Tahran, 1302, Hicri/Kameri) ve Tahran' da
13 11 (Hicri/Kameri) tarihinde tabasks olarak neredi
len el- Tasavvur ve 'l-tasdik adl eserinin kenarnda ba
slmtr.
15. Kasr el-esnam el-cahiliyye fi ze mm el-mutasav
vfn (Szde- Sufileri Zemmetmede Cahiliye Putlarnn
Yklmas) (A 27; C. 16; D. P. 28). "Mutasavvfin" kelime
si burada genel anlamda tasavvuf yolunda olanlar anla
mnda kullanlmamtr. Burada tasavvufa gsteri iin
girenler kastedilmektedir. Bu risalede Molla Sadra, d
neminde sufilik iddiasnda olup eriat ve retilerini bir
yana brakanlarn arlklarn eletirir. M. T. Danipa
zuh'un edisyon kritiiyle Tahran'da 1340 ylnda (Hic
ri/emsi) baslmtr.
16. Risale fi halk el-a 'mal, (Amellerin Yaratlmasna
Dair Risale), (A 17; C. 17; D. P. 17) Molla Sadra'nn, ken-

55
di grn belirtmeden nce farkl kelam ve felsefe
okullarnn grlerini gzden geirdii zgr irade ve
determinizm (kader) konusunda bir tartmadr. Resa
il'in iinde (Tahran, 1302 Hicri/Kameri) ve el-Hilli'nin
Kef el-fevaid 'i ve ehid-i Sanfnin Hakaik el imanyl a
-

birlikte baslmtr (Tahran, 1305, Hicri/Kameri). Bu ri

sale ayn zamanda M. A Ravzati'nin edisyonuyla Risa
le-yi cebr ve tefviz ma 'ruf bi-halku 'l-a 'mal adyla yayn
lanmi.tr. Aynca editrn bir girii ve C. Humai'nin ksa
bir nsz de yer almaktadr. (1340, Hicri/emsi).
17. el-Lema 'at el-merkiyye fi 'l-funun el-mantkiyye
(Mantk Sanat zerine raki Iklan). (A 10; C. 38; D .
P. 10). lk bibliyografik eserlerin Tenkiye diye iaret et
tikleri bu eser, mantk konusunda ksa, fakat nemli bir
kitaptr. K smen Shreverdi slubunda yazlm olup
Molla Sadra'nn manta kendi yeni katklarndan baz
larn dokuz blmde ele almaktadr. Aynca, belirgin bi
imde kendisine ait olan baz metafizik fikirleri de ierir.
Serbest bir Farsa evirisi ve geni bir erhi A Mikatad
dini tarafndan yaplm ve Mantk- nuvin (Tahran,
1347, Hicri/emsi) adyla yaynlanmtr.
18. Makale fi Limmiye ihtisas el-mntka bi- mevdi '
mu 'ayyen fi 'l-felek (Zodyak'n Niin Felein Belirli Bir
Blgesine Yerletii konusunda Risale). (A 28; C. 18; D.
P. 29). Bu astronomik sorun konusunda imdiye kadar

zerinde durulmam bir risale.

19. Kitab el-Mebde ' ve 'l-mead (Balang ve Son Kita

b). (A 29; C. 20; D. P. 30) Molla Sadra'nn metafizik, koz
mogoni ve eskatolojiyle ilgili nemli kitaplarndan birisi
dir. 13 14 (Hicri/emsi) ylnda Tahran'da Hac Molla Ha
di Sebzivari 'nin erhiyle basld . Atiyani, Molla

56
Sadra'nn rencisi Abdurrezzak Lahici'nin Kum ehrin
de Allame Tabatabai'nin ktphanesinde bulunan el
Mebde ve 'l-mead adl yazma bir nshaya dayal yeni bir
edisyon kritiini hazrlad. Kitap, notlar ve giri Atiya
ni, Farsa ve ngilizce giriler S. H. Nasr, Tahran,
1976.
20. Mefatih el-gayb (Gaybn Anahtarlar). (A. 35; C.
21; D. P. 36). Molla Sadra'nn olgunluk dnemi mahsul
olan temel bir eseri. Metafizik, kozmoloji ve eskatoloji ko
nularndaki irfani retileri birletirmekte ve Kur'an ile
Hadislere bol bol atflarda bulunmaktadr. Bu kitap,
Molla Sadra'nn eserlerinin zerinde en fazla inceleme
yaplanlarndandr. Tahran' da talihsiz bir ta basksy
la; ayrca Sebzivari'nin erhiyle erh -i usul el-kafi 'yle
birlikte baslmtr (Tahran, 1282 Hicri/Kameri); yeni
basks Tahran , 1392 (Hicri/Kameri). Kaar dneminde
yaplan ve bir girile kitabn ilk blmnden bir paray
ieren ksmi bir Farsa evirisi, M. Muhakkik tarafndan
Makalat ve berrasiha iinde yaynlanmtr. (Danige
de-i ilahiyyat ve ma'arif-i slami, Tahran), c. 2, Yaz, 1349
(Hicri/emsi), s. 56- 79.
2 1 . el-Mesa 'il el-k udsiyye fi 'l-hikmet el- m tealiyye
(Akn Hikmet le lgili Manevi Sorular). Tahran Meclis
Ktphanesi'nde yeni kefedilen Molla Sadra'nn bu ese
ri, 22 son eserlerinden biri olmaldr. Yaklak olarak l
mnden bir yl nce, yani , 1 049/1639'da yazlmtr.
Arapa ve Farsa kark blm iinde ontoloji tart
masn, "alem-i hayal", arketipler ve "zihni varolu"un
(vucud- zihni) varlnn kantlanmasn ierir, Molla
Sadra bu eserinde, Meair'de olduu gibi, kendisinin il
kin mahiyetin temel olduu grn savunduunu ve
ancak daha sonra varln temel olduunu kabul ettiini

57
syler. Bu eser Atiyani'nin yaynlad Risale'nin
ikincisidir.
22. Kitab el-meair (Metafizik Nfuzlar kitab). (A.
30; C. 22; D. P. 33). Molla Sadra'nn ana eserlerinden biri
ve onun son yllarda en ok incelenen aheseri; ontolojisi
nin zetini ierir. Bu eser, daha sonraki ranl hakimler
tarafndan didik didik edilmi ve pek ok erhleri yapl
mtr. Bunlar arasnda u ahslarn erhleri saylabi
lir: eyh Ahmed Ahsai , Molla Ali Nuri, Molla Muham
med Ca'fer Langarudi, Lahici, Molla smail lsfahani,
Mirza Ahmed Erdekani, irazi, Molla Zeynelabidin bn
Muhammed Ca'fer Nuri ve Mirza Hasan Cilve. 2 3 13 15
Hicri/Kameri'de Tahran' da tabasks olarak baslmas
nn ardndan, Kaar kral -filozofu Bediu'l-Mlk Mirza
madu'd-Devle'nin Farsa evirisi ve Molla Sadra'nn bir
Avrupa diline ilk tam evirisi olan bir Franszca eviri
siyle birlikte Corbin tarafndan edisyon kritikli ekilde
yaynland. Gulam Hseyin Aheni'nin yapt yeni bir
Farsa eviri, Isfahan'da 1340 Hicri/emsi'de kt; te
yandan Langarudi'nin erhi S. C. Atiyani'nin edisyon
kritiiyle yaynland. Kendisinin ve C. Humai'nin kap
saml girileri ile S. H. Nasr'n ngilizce bir n sz de bu
baskda yer almaktadr. (Mehed, 138 1 (Hicri/Kameri)
Son olarak bu kitap bugnlerde T. lzutsu tarafndan Ja
ponca'ya evrilmektedir.
23. Kitab el-Mezahir el-ilahiyye fi esrar el-ulum el-ke
m aliyye (Kemale Gtren limlerin Srlar Hakknda
lahi Tecelliler Kitab). (A. 33 ; C. 23; D. P. 34). Alt blm
iinde bir dizi metafizik sorunlarla urar ki konular
Kur'an'a atflarla incelenir. Tabasks el-Mebde ve 'l
mead 'n kenarnda yeni bir basks S. C. Atiyani tara
fndan yaplmtr. (Mehed, 138 1 , Hicri/Kameri).

58
 24. Risale fi'l-mizac (Miza Hakknda Risale). (A. 32 ;
C. 24; D. P. 3 1). Molla Sadra'nn "nefs ilmi"nin (psikoloji)
bir dal olarak miza hakkndaki grleri yer alr. Es
far 'n arazlar ve cevherler zerine olan blmnde ele
alnd ekliyle dncelerini zetler.
25. Mteabihat el-Kur'an (Kur'an'daki Mte abih
Ayetler zerine). (A 32; C. 25; D. P. 3 1). Molla Sadra'nn
genlik eserlerinden biri. Kur'an- Kerim'in anlalmas
g ayetlerine irfani bir tarzda yakla.r ve yine onun
Ayet el-Krsi tefsirinde ve Mefatih el-gayb'nda da ku
land malzemeyi de ierir. S . C. Atiyani'nin yaynlad
Risale 'sinin ilkidir.
26. Name-yi Sadra bi stad- hud Seyyid Mir Damad
(1) (Sadruddin'in hocas Mir Damad'a Mektubu). Arapa
bir mektup. Bu mektubun eksik ekli Atiyani tarafn
dan yaynlanm olan erh-i hal ve ara-i felsef-yi Mulla
Sadra' da yer almtr. (Mehed, 138 1 , Hicri/Kameri), s.
225-228, ve aynca M. Velai'nin "Sadr el-mteellihin" adl
makalesi, Name- yi stane- yi kuds, c. 1, say 9, Adhar
1340, 56-62 .
27. Name-yi Sadra bi ustad-i hud Seyyid Mir Damad
(il) (Farsa). Molla Sadra'nn Mir D amad'a yazd bili
nen drt mektuptan ikincisi, M. T. Danipazuh'un Rah
numa-yi kitab' iinde yaynlanmtr. c. V, say 8-9, 134 1
(Hicri/emsi), s. 757-765.
28. Name- yi Sadra bi ustad- hud Seyyid Mir Damad
(111) (Farsa ve Arapa). nc mektup. Danipazuh ta
rafndan Ferhang-i ran-zemin, c. 13 , say 1-4, 1966, s.
84-95'te yaynlanmtr.
29. Name-yi Sadra bi ustad- hud Seyyid Mir Damad

59
(IV (Farsa). Drdnc mektup. Danipazuh tarafndan
Ferheng-i ran-zemin'de yaynlanan eksik metin "ma
run ileyh ra kelime ey cnd .. " szleriyle birden bire biter.
c. 13, say 1-4y, 1966, s. 95-98. British Museum Yazmala
r, Or. 1852'de bu mektubun tam metni bulunmaktaysa
da henz baslmamtr.
30. Risale fi mes 'ele el-kaza ve 'l-kader fi efal el-beer
(nsann Filleriyle lgili Allah'n Kaza ve Kaderi Sorunu
Hakknda'. Risale) (A 26; C. 28; D. P. 27). Kader ve zgr
irade sorunuyla ilgili olup ilahi rahmetin insana kt g
rnen eyleri nasl kuattn aklar. Resail iinde ba-

slmtr. Tahran, 1302, Hicri/Kameri.

3 1. el-Risale el-k udsiyye fi esrar el-nuktat el-hissiyat
el-muire ila esrar el-huviyye (lahi Kimliin Srlarn
dan Sz Eden Duygusal Noktann Srlan Hakknda Kut
sal Risale). (A 120; C. 29; D. P. 20). "lm-i huruf' ve 'nok
ta'nn hatmi anlam hakkndadr. Molla Sadra'ya aidiye
ti Atiyani tarafndan pheyle karlanmtr. el-Meb
de ve 'l-Mead'n kenarnda tabasks olarak neredil
mitir. (Tahran, 13 14, Hicri/Kameri)
32. Risale-yi farsi mensub bi-Molla Sadra (Molla
Sadra'ya atfedilen Farsa Risale.). Sadruddin'in yakn
larda kefedilen Farsa bir eseri. iraz'da Dr. Esadallah
Havari'nin ktphanesine ait bir kolleksiyonda bulunan
kitap, ondrt risaleden olumaktadr (bu risale kolleksi
yonun 144- 148, sayfalarnda yer almaktadr). Risale K
Ra'na Hseyni tarafndan kefedilmi olup akc bir
Farsayla yazlmtr. Ona ait olduundan kuku duyul
mayacak kadar ke:inlikle Molla Sadra'ya ait dnceler
iermektedir. 24
33. Serayan nur v ucudu el-hakk fi 'l-mevcudat (Var-

60
lklarda lahi Hakikatn Inn Varlklara Nfuzu). (A.
21; C. 30; D. P. 2 1). Bir genlik eseri. Molla Sadra'nn hala
varlktan ok mahiyetin temel olduuna inand bir d
neme ait. Kimileri bu eseri Molla Muhsin Feyz Kaani'ye
atfetmilerdir. Resail'in iinde tabasks olarak yayn
lanmtr (Tahran, 1302, Hicri/Kameri).
34. erh el-hidayet el-esiriyye (E siruddin Ebhari'nin
Kitab el-hidayesinin erhi). (A 24; C. 32; D. P. 24). Ebha
ri'nin nl Kitab el-hidaye' sine yazlm usta ii bir erh.
Burada Molla S adra kendi zel retilerine girmeden .
Meai felsefesinin erevesini aklar. Onun matematik
bilgisini ortaya kyan bu eser, ran'da olduka dikkat
ekMi ve zerine pek ok haiyeler yazlmtr: Molla
Ali Zlnuzi'nin ve Mirza Ebu'l-Hasan Cilve'ninkiler bun
lardan birkadr. Onun ayn zamanda zellikle Hind
Pakistan yarmadasnda da n yaylmtr. zerine ok
sayda erh ve talikat yazlmtr. 2 5 Gerek S. C. Atiyani,
gerekse A. Zeryab Hu'i, eserin yeni basmlarn hazrla
maktadrlar.
35. erh-i usul el-kafi (Usul el-Kaf'nin erhi). A. 23:
C. 33 ; D . P. 23). iiliin bu temel kaynak kitab zerine
yazlm belki de en nemli erh . Molla Sadra'nn belli
bal dini eserlerinden biri olup iiliin ana konularnn
ounu irfani bir yaklamla ele alr. Elimizdeki h aliyle
de kapsaml bir eser saylrsa da, bu eser hibir zaman ta
mamlanmamtr, zira metnin erhi ancak Kitab el-hc
ce'nin XI. Blmne kadar ulamtr.Engin bir reti
gelitirirken metnin birdenbire kesilmesi, Bach'n Art of
the Fugue'nn aniden kesilivermesine benzetilmitir
hakl olarak. 2 6 Miftah el-gayb'n kenarnda tabasks
olarak yaynlanmtr (Tahran, 1282, Hicri/Kameri) ye
niden basm, Tahran, 139 1 (Hicri/Kameri); ayr bir ta-

61
basks, Tahran, tarihsiz.
36. el-evahid el-rub ubiyye fi'l-menahic el-sulukiyye
(Manevi Gerekler ve Yollaryla lgili lahi ahitlikler).
(A 25; C. 34; D. P. 26). Molla Sadra'nn "kiisel" aheseri.
rfani bir bak asndan yazlm be blm iinde dier
kitaplardan daha fazla kendi retilerinin zetini veri
yor. Bu, Molla Sadra'nn en ok erhedilen eserlerinden
olup Molla Ali Nuri, Aka Muhammed Rza Kumai ve
Sebzivari gibi sonraki stadlar tarafndan ona erhler
yazlm tr. Sebzivari'nin abidevi erhi kendi bana bir
aheserdir ve S. C. Atiyani'nin edisyon kritiiyle ev a
hid in metniyle birlikt baslmtr. Editrn geni bir
'

girii ve S. H. Nasr'n ingilizce bir girii vardr, Mehed,

1346 (Hicri/emsi). Tahran'da yaplan ( 128 1, Hicri/Ka
meri) tabasks neir Sebzivari'nin erhini de ierir,
ama Atiyani tarafndan verilenden daha eksik bir ekil
dedir.
37. Risale-yi Sih Asl ( Pren sip Hakknda Risale).
(A. 22; C. 3 1; D. P. 22). Molla Sadra'mn en nemli Farsa
eseri. Kendi tutumunun otobiyografik bir savunusunu
ve "Akn Hikmet" nda "nefs ilmi"nin bir deerlen
dirmesini muhtevidir. Bu eserin edisyon kritii S. H.
Nasr'n yazarla ve bu eserle ilgili bir giriiyle birlikte ba
slm tr. (Tahran, 1340, Hicri/emsi).
38. el-Tefsir (Tefsir). (A. 9; C. 35; D. P. 9). u blmle
rin tefsirlerini ierir: Fatiha; Bakara suresinin 6 1. ayeti
ne kadar olan ksm ve Ayet el-krsi (Bakara, 256) ; Nur
suresinden Ayet el-nur (35. ayet); Nemi, 88; Secde suresi;
Yasin suresi; Vaka suresi; Hadid suresi; Cumu'a suresi;
Talak suresi; Tank suresi ; Ala suresi; Duha suresi; Zilzal
suresi. Bu kitap, Molla Sadra'nm ustas olduu Kur'an-

62
Kerim'in herrnentik ve hatmi tefsirine nemli bir rnek
tir. Molla Ali Nuri'nin haiyeleriyle tabasks neir,
Tahran, 132 1 ve 1322 (Hicri/Kameri), Ayet el- n u r'un tef
siri ayrca tabask syla neredilmitir, Tahran , 1313
(Hicri/Kameri)
39. Tefsir el-hadis ("nsan uykudadr ldnde uya
nr" hadisinin tefsiri). Allame Tabatabai tarafndan bu
lunan Hz. Muhammed (s.a.v . )'in bu sznn irfani bir yo
rumudur. 2 7 Bu hadisin tefsiri ayrca Molla Sadra tara
fndan Kur'an tefsirinin Yasin suresi k smnda da yer
alr 28 .
40. Ta 'likat ala ilahiyyat kitab el- ifa (bn Sina'nn
"ifa Kitab"nn Metafizik ksmnn Talikat). (A. 14; C.
36; D. P. 12). ifa'nn metafizik ksmna yazlm usta ii
bir talikat. bn Sina'nn grlerini kendi grlerine za
man zaman atfta bulunarak aklamaktadr. ifa'nn
kenarnda tabasks olarak n eredilmitir. Tahran ,
1303 , Hicri/Kameri.
4 1 . Talikat ala erh-i hikmet el-irak (Suhreverdi'nin
"Hikmet el-irak" adl eserine Talikat) (A 1 1; C. 27; d. P.
1 1). raki hikmete ve onun Meai ekolle karlatrl
masna dair temel bir eser olan Kutbuddin irazi'nin ese
rinden ok, bizzat Suhreverdi'nin kendi metnine dayal
bir eserdir. Corbin bu eserin henz baslmam olan bir
evirisini hazrlam , 2 9 Atiyani ise yeni bir nerini ya
ynlayacan duyurmutur. Tabasks olarak erh-i
hikmet el-irak'n kenarnda baslmtr. Tahran , 13 15
(Hicri/Kameri).
42. Risale fi 'l-tasavvur ve 'l-tasdik (Anlay ve Yarg
lama Hakknda Risale) (C. 39; D. P. 8). Anlay ve yarg
lamaya dair mantki sorunlarn bir zmlemesi ve tar-

63
tmas. Tabasks olarak el-Hilli'nin el-Cevher el-ha
did' inin kenarnda baslmtr, Tahran 13 1 1 (Hicri, Ka
meri).
43. Risale fi 'l-Teahhus (Bireyleme Hakknda Risa
le). (A. 7; C. 40; D . P. 7). Geleneksel felsefenin en zor so
runlarndan biri zerine yazlm ksa, fakat nemli bir
risale. Resail'in iinde baslmtr.
44. el- Varidat el-kalbiyye fi marifet el-rububiyye (lahi
Bilgi Hakknda Kalbe Doan eyler). (A 38; C. 41; D. P.
39). Dnyaya dkn alimlerin, zellikle de dnyevi ga
yelerle zalim yneticileri destekleyen adalarnn bir
eletirisi Resail iinde baslm tr. Tahran, 1302 (Hic
ri/Kameri). Eksiksiz bir Farsa evirisi A. Shaf'iha
(Chafiha)'nn erhiyle ran Kraliyet Felsefe Akademisi
tarafndan u gnlerde yaynlanmak zeredir.
45. Risale el-vucud (Varlk Hakknda Risale). (C. 42;
D. P. 40). M. T. Danipazuh tarafndan bulunmu olup
ontoloji konusunda yazlm bir risaledir.
46. Zad el-musafir (Yolcularn Az). Son zamanlar
da haberdar olunan eskatolojiyle ilgili retilerin ustaca
bir zeti. Kazm Mudir anaci tarafndan kendisinde bu
lunan tek el yazmas nshadan yararlanarak Neriyye-i
Danigede-i lahiyyat ve Ma 'arif lslami-i Danigeh-i
Mehed dergisinde neredilmitir, say 2, K 135 1 (Hic
ri/emsi), s. 134- 144.
Bundan baka u eserler de Molla Sadra'ya atfedilc
mekle birlikte, yazarlar kesin olarak belli deildir: .
1. Adab el-bahs ve 'l-munazara.
2. Risale fi 'l-fevaid.

64
 3. Risale fi isbat el-bari.
4. Risale fi cevabat el-mesail el-avide (Mir Damad'n
kiyle ok benzeir.)
5. Risale fi 'l-kava 'id el-melek utiyye, (Mesail el-k ud
siyye'ye ok benzemektedir.).
6. Srr el-nokta.
Son sz olarak unu sylemeliyiz ki, Allame Tabata
bai, bir yerde Tebriz'de geirdii genlik yllarnda ayn
ad tayan bilinen risalelerinden farkl olan Ervah, Ber
zah ve Kaza ve 'l-kader adl bir risaleler mecmuas gr
dn anlatmaktadr. Bu mecmuann henz nerede
bulunduu tesbit edilememi tir.
Kukusuz ktph anelerde, zellikle de ran, Afganis
tan, Pakistan ve Hindistan ktphanelerinde yaplacak
daha dikkatli aratrmalar Moll a Sadra'nn yeni yeni
eserlerini gn na karabilecei gibi, halihazr bili
nen eserlerinin yeni nshalarnn da bulunmasn a yar
dm edecektir. te yandan, yukardaki listede belirtilen
bilinen eserleri , irazl bu bilgenin kurduu abidevi me
tafizik binasn daha iyi tanyabilmek ve bu eserlerin ge
rek kronolojik, gerekse reti asndan birbiriyle olan
ilikisini kurabilmek iin neredilip titizlikle incelenme
lidir.

65
 NOTLAR
1. Molla Sadra.'nn hayatnn geleneksel bir anlatm iin Muhammed
Hansari'nin Ravzat el-cennet'i, c. II. Tahran, 1306 (Hicri, emsi), s.

331-2; Rza Kuli Han Hidayet'in zeylleri (Mlhekat) olan Ravzat el

safa, c. VIII , Tahran, 1270 (Hicri, emsi), 8. 129; Hac Mirza Hu8e
yin Nuri'nin Mstedrek el-vesa'i, c. III, Tahran, 1321 (Hicri, em
si), s. 422-3; Muhammed lbnu'l-Hasan el Hurru1-Amili'nin Amel el
am'i, Tahran, 1302 (emsi), s. 58 (Muhammed Kummi tarafn dan
kaydedilmi); Seyyid Ali Sadruddin el-Medeni'nin Selefat el asr fi
mehasin el-u 'ara bi klli misr'i, Kahire, 1324 (Hicri, emsi) s. 499 ;
Muhammed Ali Tebrizi'nin Reyhanat el-edeb 'i, c. II. Tahran, 1331
(Hicri, emsi), s. 458-6 1 ; Mirza Muhammed Tunikabuni'nin Ksas
el-ulema's Tahran, 13 13 (Hicri, emsi), s. 329-33.
Mslman dillerde onun hayatna ayrlm modern incelemeler iin
ise bkz. Ebu Abdullah Zencani, el-Feylesof el-farsi el-kebir Sadrud
din el-irazi, am, 1936; Mahmud Muhammed el-Hudeyri, "Sad
ruddin el-irazi", Risalet el-lslam , say 2, 1950, s. 212-218 ve say 3,
. 195 1 , s. 3 18-327; Cafer Al-i Yasin, Sadruddin el-irazi, Mceddid
el-felsefet 'l-lslamiyye, Badad, 1375 (Hicri, emsi); eyh Muham
med Rza Al-i Muzaffer'in Esfar'n yeni basma yazd giri, c. l,
Kum, 1378 (Hicri, emsi); Ebu Mahfuzu'l-Kerim Ma'sumi, "Sadrud
din el-irazi", lndo-Jranica, c. XIV, say 4, Aralk 196 1, s. 27-42
(Farsa-Arapa ksmnda); Seyyid Celaleddin Astiyani, erh-i hal
ve ara-i felsefi-yi Molla Sadrti, Mehed, 198 1 (Hicri/ emsi); S. H.
Nasr (ed.), Mulla Sadrti Commemoration Volu me, T ahran
1380/196 1 ve Molla SadrA'nn Sih Asl'nn basmna S. H. Nasr'n
yazd giri, Tahran, 1380/196 1 .
Avrupa dillerinde Molla Sadra.'nn hayatyla ilgili almalar ise un
lardr: H. Corbin'in, Molla SadrA'nn Kitab el Meair'inin Le livre
des penetrations metaphysiques adyla kendi yapt Franszca e
virisine yazd giri (blm l), Tahran-Faris, 1964; Comte de Gobi
neau, Les religions et les phosophies dans L'Asie Central, 8. 79-88 ;
E. G. Browne, A Literary History of Persia, c. iV, 1969, 8. 429-30;
Browne, A Year Among the Persians, London (orijinali 1893'te basl
d) 1950, 8. 14 1-43; S H. Nasr, Islamic Studies, 10. blm, "Sadr al

66
 din Shirazi (Mulla Sadd.), His life, Doctrines and Significance" ve
Nasr, ''Mulla Sadr4" Encyclopedia of Philosophy iinde.
2. Bk. Nasr, Sih Asl girii, s. 2; Corbin, Le livre des penetrations me
taphysiques, s. 2 Ayn zamanda bk. Feyz Kaani'nin Meheccet el
Beyza 'sna Seyyid Muhammed Mikat'n girii, c. 1, Tahran 1380
(Hicri, emsi) s. 13-24.
3. Mir Damad hakkndaki kaynaklar iin bk. 1. blmn 9. notuna;
eyh Bahauddin Amili ve Mir Findiriski iin ise bk. Nasr "The Scho
ol of lspahan" ve Cambridge History of Iran 'n VI. cildinde yaknda
kacak olan b!m; S. H. Nasr, "Mir Findiriski" New Encyclopedia
of lslam iinde.
4. Bk. Corbin, "Confessions extatiques de Mir Damad".
5. Bk. Nasr, "The School of lspahan", s. 9 17 .
6. Daha nce zikredildii zere, Kabasat'n tenkitli bir basm imdi
lerde (Muhakkik) ve baz alma arkadalan tarafndan hazrlan
yor. T. lzutsu bu eserin kapsaml bir felsefi Zmlemesini yazmak
tadr.
7. Molla Sadra'nn Mir Damad'a yazd mektubun metnini Atiyani,
erh-i hal ve 'ir'i'snda yaynlad, s. 225-8. Molla Sadra'nn Mir Da
mad'a (s. 225'te) hitap ettii nvanlarla insanlan an vme al
kanlnda olmamas dnlrse, onun hocasna derin hrmetini
gsterir bu mektuplar.
8. Ona bamsz bir inceleme tahsis eden tek kii, nl ranl bilgin Sa
id Nefisi onun ann en nde gelen airi olduunu sylyor. Bkz.
Nefisi' nin Ahval ve e 'ar- eyh-i Bahai, Tahran, 13 16 (Hicri, em
si).
9. Mir Findiriski'nin eserleri ve onlann Molla Sadra'nn eserleriyle
olan ztlklan zerine bir yorum hakknda, bkz. H. Corbin ve S. C.
Atiyani, Anthologie des phosophers lraniens, Tahran-Paris,
1972, s. 63-97 (Farsa metin) ve 31-47 (Franszca metin). Aynca bk.
S. H. Nasr, ''Mir Findiriski", New Encyclopedia oflslam iinde.
10. Molla Sadra, el-Hikmet el-mtealiyye fi esfar el-akliyyet el erba 'a,
M. H. Tabatabai tarafndan baskya hazrland. c. 1, 1378 (Hicri,
emsi), s. 8
1 1. Molla Sadra, Sih Asl, s. 5-6.

67
12. Bkz. F Schuon, Understanding Islam, ev. D. M. Matheson, London,
1963, iV. blm (Trke eviri, lslam ' Anlamak, ev: M. Kank,
st. 1988, klim Yaynlan); S. H. Nasr, ldeals and Realities ofIslam,
London, 1966, iV. blm ve M. Lings, A Sufi Saint of the Twentieth
Century, London, 197 1.
13. Onun kesinlikle nev-i beerden bir mridi olmad gr Cor
bin'indir. Fakat bize kalrsa sorun bu ekilde kategorik olarak de
termine edilemez.
14.Han Okulu, tarihi arka-plan, mimarisi, dekorasyonlar ve vakfna
mesi zerine, bkz. H. Hubnazar ve W. Kleiss, "Die Madrasa-yi Han
in Schiras", Archaeologische Mitteilungen aus Iran, c. 8, 1975, s.

255-78 .

15. Thomas Herbert, Some Years Travells in to Diverse Parts of A{rica

and Asia the Great, London, 1677, s. 129.
16. Molla Sadra oku lunun hretli ada ustas Hazreti Ayetullah
Seyyid Ebu'l-Hasan Rafi'i Kazvini bize krk yl kadar nce B asra1
Arap seyyid'lerden birinin bu ehirde tanda "Molla Sadra" ad
hakkedilmi bir trbe kefettiini anlatt. Bir ka yl sonra dostlar
bu trbeyi ziyarete gittiinde trbe ta ortadan koybolmutur.
Bkz. S. H. Nasr (der.), Molla Sadra Commemoration Volume, s.

11.
17. Bkz. Nasr, Three Muslim Sages, s. 64.
18. Sih Asl'a yazdm girite ( s . 9-12) onun eserlerini b u ekilde tasnif
etmitik.
19. Molla Sadra Commemoration Volu me 'u n bibliyografya inceleme
sinde M. T. Danipazuh, tartmal incelemelerinde zikrettii Molla
Sadra'nn kitaplarnn br adlarn pekok rneklerle ifade etti.
20. Molla Sadra hakknda aadaki bibliyografk incelemeler zikre de
er: Allame Tabatabai, "Sadruddin Muhammed bn brahim ira
zi...", Molla Sadra Commemoration Volume, s. 107-120; Atiyani,
erh i hal ve ara, s. 2 10-25, ufak deiikliklerle Molla Sadra'nn
-

Ris ale ' 8ine yazd n8zde tekrar yaynland; H. Corbin, Le livre
des penetrations metaphysiques, s. 27-41; Ebu Mahfuz u'l-Kerim
Ma'sumi, "Sadruddin el-irazi, hayatuhu ve ma'athiruhu ", ln do

lranica, c. 14, Aralk 1961, 8. 37-40; Nasr, Sih Asl 'a giri, 8. 9-12.

68
 Ebu Mahfuzu'l-Kerim Ma'sumi "Sadruddin el-irazi" makalesinde
Molla Sadra'nn Hint yanmadasndaki elyazmalan ve erhleri hak
knda deerli bilgiler veriyor.
Aynca bkz. Molla Sadra'nn Kasr el-esnam el -cahiliyye 'sine giriin
de ve kendisinin "Nuktaha-i der bare-yi asar- Molla Sadra", Reh
n ma-y kitab, c. V, say 1, Ferverdin 134 1 (Hicri, emsi) s . 3 3 -
40'taki M. T. Danipazuh'un daha ileri incelemeleri. Yine onu Tah
ran niversitesi ktphanesi'nin elyazmalan katalounda (Fih
rist-i kitabhane-yi ihda'i aga-yi Seyyed Muhammed Mikat bi ki
tabhana-yi danigeh-i Tehran), 1332'den itibaren (Hicri, emsi),
Danipazuh Molla Sadra'nn eserleri hakknda zengin malumat
verdi. Onun Molla Sadra'ya ait referanslan bu kapsaml almann
eitli ciltlerine dalm durumdadr.
2 1 . Bu bibliyografyada C. nceki dipnotta zikredilen Corbin'in katalo
u na, D. P. Molla Sadra Commemoration Volume' daki D anipa
zuh'un almasna ve A. yukanda zikredilen Molla Sadra'nn eser
leri zerine Atiyani'nin almasna gnderme yapmaktadr.
22. Bk. Abdu'l-Hseyn Ha'iri, Fihrist-i Kitabhane-yi ura-y milli, IX.
cilt, I. ksm, 1 346 (Hicri, emsi), s. 389 ve IX. ksm, 1347, s. 948-
9.
23. Kitab el-meair'in tam bir deerlendirmesi ve onun hakknda yazl
m erhler iin, bk . Corbin, Le livre des penetrations metaphysiqu
es, III. blm.
24. Tahran niversitesi'nin Revue de la Faculte ' des letres et des Scien
ces Humaines'de yaynland, cilt 17, say 3-4, 1349 (Hicri, emsi), s.
3 26-9.
25. Masu mi "Sadnddi n el-irazi" makalesinde, Hint yanmadasnn
nl hakimlerince onun zerine yaplm yirmidrt erh zikredi
yor.
26. Corbin, Le livres des ...... , s. 38; aynca bk. Corbin, Annuaire 1963-&i,
Ecole Pratique des Hautes Etudes, Section des Sciences Religieuses,
Paris, 1963, s. 73-74.
27. Molla Sadra Commemoration Volume, s . 33 ngilizcesi ve s . 26
Farsas.
28. Molla Sadra ayn zamanda eserlerin kimi bamsz blmlerinde

69
 baka hadisler hakknda cl. yorum yapmtr. rnein, knt ken
zen mahfiyyen . . . (Ben gizli bir hazine idim bilinmek istedim. .. ) hadi
si zerine yorumu iin bk. Ha'iri, Fihrist . . , IX. cilt, II. ksm, s.
.. .

950.
29. Corbin bu talikatlar zerine "Le theme de la resurrection chez Molla
Sadra Shirazi ( 10 5 0/1640) commentateur de Sohravardi
(587/1 191)" adl makalesinde bir inceleme yazd, Studies in Mysti
cism and Religion presented to G. Scholem, Kuds, 1967, s. 7 1-
115.

70
 BLM 3
ESFAR
Molla Sadra'nn en nemli eseri, bundan byle ksaltl
m ve yaygn olarak bilinen adyla Esfar olarak zikrede
ceimiz Ruhun Drt Akli Yolculuu'nu anlatan Akn
Hikmet'inin ilk ekli, 1037/1628 ylnda tamamland. O ,
slam dnce hayatnn bin yllk mirasn talandrm
ve ran ile Hint yarmadasnn nemli bir ksmnn ma
nevi baarlarna kaynaklk etmitir. Modern alara
kadar ran ve Hint yarmadas dnda hemen hi tann
mayan bu e ser hakknda Comte de Gobineau ve E . G.
Brown gibi ran' inceleyen nller yanla dmler
dir. lki, onu bir seyahatname sanm, ikincisi de "drt
kitap"lk bir kolleksiyon olduu kanaatine varmtr 1
(esfar terimi "yolculuk" anlamna gelen sefer'in oulu
olup onun "kitap" anlamna gelen sifr'den ve branice se
fer kelimesinden tredii yolunda hatalara dmtr).
Bu eserin deil muhtevasnn, adnn bile anlamn bul
mak, Molla Sadra'nn eseriyle ok uzun sre har neir
olmay ve onunla ainalk kesbetmeyi gerektirmektedir.
slam felsefesi ve zellikle ranl hakimler zerine yapt-

71
 in celem elerden son ra H. Corbin , Esfar hakknda un
lar yazmtr: "Moll a Sadra ' nn muhteem eseri, ii
*
ran' nn felsefi summa's. ( )" 2
Esfar, kendisinden nce slam kelam, felsefe ve tasav
vuf ekollerinin tartt hemen tm sorunlar kucakla
makta ve hakikaten tam anlamyla anlalmas iin tm
bu ekollere dair bilgilere sahip olmay gerektirmektedir.
Esfar, gnmze kadar ran'da slam hikmetinin en ol
gun metni olarak varln korumu ve rencilere irfa
nn ancak balca ilkelerini ve kelam , Meai felsefe ve
raki hikmetin bilinen metinlerini iyice zmledikten
sonra okutulmutur. Bu eserin ou sorunlar ele al
"tarih sel" bir yaklam yedeine alan morfolojik ve me
tafizik yaklamlar birletirmektedir: Yani ilkin Molla
Sadra ncesi farkl ekollerin grleri tartlp zm
lenmekte, ancak daha sonra yazar gerekli deliller ve
mantki kantlarla donanm olan kendi grlerini
aklamaktadr. Esfar, bu nedenle slam'n metafizik
retilerinin okyanusu ve slam kltr hazinesi, hatta
bir dereceye kadar yazarnn engin bilgisini gsteren bir
Yunan dncesi tarihi hazinesi zelliklerine sahiptir. 3
Bu, ayn zamanda Molla Sadra'nn, ok zengin bir ktp
haneye sahip olmas gerektiini de gstermektedir. Zira
Esfar'da, Safeviler dneminden beri nadir bulunan ve
daha sonraki yzyllarda. yaam en bilgili Mslman
alimlerin bile glkle ulam olduu kaynaklara bir
ok atflarda bulunulmutur.
Esfar'n meto dunun bir benzerine Molla Sadra'nn
eserleri iinde, gerekteyse tm slam felsefesi iinde
rastlamak mmkn deildir. Yalnz bir metafizikinin

(*) Summa, zet, hulasa. (ev.)

72
kavray ve yaklamn bir tarihi ve bilim adamnn
aya yere basan tutumu ve titizliiyle birletirmekle
kalmam, ayn zamanda bir mistik ve kef sahibinin sez
gi ve aydnlanmalarn da usta mantklarn sistematik
analiz yeteneiyle birbirine balamtr. Her tartmaya
-Mslman olsun, Yunanl ol sun- kendi retisini kl
krka yaran bir mantki yntemle kantlamakla balar.
Fakat biraz sonra birden "Ar'dan ilham edilen aratr
ma" (tahkiki ar) karmza kar; bu , hakim'in kalbine
yukardan frfani hakikatlann akland dorudan il
h amdan kaynaklanr.4 Esfar'n metin dokusu, ilhamn
bu "dikey" k patlamalar ve "yatay" mantki aklama
lar ve karmlarla dokunmu olduu ve ancak her y
nyle analiz edildikten sonra red veya kabul edilen daha
nceki geleneksel otoritelerin grleriyle sslendii
sylenebilir. Hayatnn muhtemelen ikinci dneminde
balayp lmne kadar srekli zerinde alt bu
eser, bylece Molla Sadra'nn hayatnn en mkemmel
ehadetnamesi olmaktadr. Onun dier eserleri bu anne
nin dourduu ok saydaki ocua benzer; her biri
Esfar 'n blmlerinin ya da tart malarndan biri sinin
daha fazla aklan hviyetindedir.
el-Hikmet el- mtealiye fi 'l-esfar el-akliyyet el-erb aa
ad yazan tarafndan bilinli olarak kitaba verilmi olup
ok derin bir sembolik anlam ta maktadr. El-hikme
t 'l-mtealiye terimi -ki hem kitabn adnda gemekte,
hem de Molla S adra okulunun adna iaret etmektedir
kendisinin icad deildir; o, Davud el-Kayseri (Kayserili
Davud)'nin bn Arabi'nin Fususu 'l-Hikem 'ine yazd
erhte daha nce kullanmt. 5
Bununla birlikte Molla Sadra, o gn bugndr kendi
okuluyla zde hale gelmi olan yeni ve dierlerinden ay-

73
n bir anlam ykler ona. Bu kelimeyi biz "Akn Hikmet"
(Transcendant Theosophy) olarak eviriyoruz; fakat bu
nu hibir ekilde Kant'n akn kategorileriyle ya da
Emerson ya da Thoreau'nun akncl (transcendanta
lism) ile kartrmamak gerekir. Molla Sadra'nn reti
leri, felsefeden ok hikmettir, nk bu retiler yalnz
ca nedenden sonuca giden bir dnceden km olma
yp nihai planda ilahi nizam mkaefenin bir meyvas
dr. Ve bu hikmet de, szcn gerek anlamnda akn
dr; zira o, dnyevi varoluu iinde i::sann ontolojik ko
numunu aan ve onun olaan bilin durumunun zerin
de yer alan bir alemin bilgisinden elde edilmektedir.
Bu byk eserin adnn geri kalann tekil eden "el
esfaru 'l-akliyyetu 'l-erbaa " ibaresi, -ki insan cehaletten
aydnlanmaya ve hakiki uyana gtrmeyi ifade etmek
tedir- bu eserin gayesini yolculuk sembolizmiyle dile ge
tireceini anlatmaktadr. Yolculuk sembolizmi evrensel
olup hemen tm dinlerde mevcuttur6 ve ruhun Tanr'ya
doru ykselmesi, ounlukla yolculuk terimleriyle dile
getirilmitir. Taoizmin ad Tao, yani "yol" kelimesinden
gelir; te yandan slam'da gerek lahi Hukuk, yani eri
at, gerekse hatmi yol, yani Tarikat kelimeleri aslen yol
demektir. zellikle Sufiler eserlerinde yolculuk sembo
lizmi zerinde sk sk durmulardr. Mant k u 't- Ta yr
(Feridddin Attar'n kitab) gibi kimi tasavvufi eserler
tamamen bu sembolizm zerine kuruludur. bn Arabi bi
le, balnda "el-esfar" ad bulunan ve onun tekil ekli
olan sefer'in anlamn tartt el-Istlahatu 's-Sffiyye
adl bir risale kaleme almtr.
Molla Sadra bu gelenee tamamen vakft ve gerekte
Esfar'n giriinde, ariflerin drt yolculuu (sefer) st
lenmi oldukla n kaydeder. 8 Fakat o, yolculuk sembo-

74
lizmini, klasik tasavvufi eserlerde sz edilen "varolu
sal (vcdi) dnmden ziyade, insann araclyla
mkemmel bilgiyi ele geirdii akli sreci ifade etmek
iin kullanlr. Onun "Esfar', kamil metafiziksel bilgiyi
elde etme yolundaki basamaklar demektir. Esfar'n
tm sembolizminin zerine oturduu bu drt yolculuun
anlam, geen yzyln nde gelen ranl ariflerinden biri
olan Aka Muhammed Rza Kuma'i_tarafndan tm yn
leriyle yle aklanr:9
Bil ki, "yolculuk" (sefer), yerleiklikten ya da bir
yerde durmaktan deiik aamalar ve basamakla
r katederek bir gayeye doru ilerlemek demektir.
o ya zahiri- ki bu zaten bilinen bir eydir- ya da
manevi olur. Manevi yolculuk, kefi alm insan
!ara gre drt trldr:
lk yolculuk, salik ile onun manevi hakikat ara
snda yer alan ve daima onunla birlikte olan ka
ranlk ve n perdelerini yrtmak suretiyle yara
tktan (halk ) Hakikate ya da Yaratcya (Hakk )
dorudur. Baka trl sylersek o, nefis maka
mndan kalp makamna, kalp m akamndan ruh
makamna, nihayet ruh makamndan da en yce
ama ve nihai saadete (el- maksadu 'l-aksa ve el
behcetu 'l-kbra) bir ykselitir . . . n san genelde
bu yerde konaklar. Kul ile Rabbi arasnda bin
bir perde olduu ifadesi, bu genel makama atf
ta bulunmaktadr. Salik maksld'a (gayeye) ulat
nda yukarda bahsedilen perdeler kalkar, o, Al
lah'n cemalini temaa eder ve O'nda fani olur.Bu
nedenle ounlukla ona Zat'ta fani olma makam
(el-fe n a fi 'z-zat) denilir ve s rr, hafa ve ahfa'y
(gizli ve en gizli) muhtevidir . . .
Ruh yahut akl (el-akl) makamnda, akledilirle-
75
 rin ayr.ntl bir temaas (kefi) mmkn hale ge
lir ve makamlar yediye kar: nefs , k al b , ak l ,
ruh, srr, hafi v e ahfa makamlar. B u makamla
ra bu adlar verilir, nk bunlar salikin devaml
halleri olmutur. Eer onlar devaml olmasalard,
sadece hal adn alacak ve makam denilmeyecek
lerdi. Nihayet onlar, "her-dem-taze" arif Mevlana
Celaleddin Rumi'nin bir iirinde "ak ehirleri" de
dii balanma aamalardr:

Attar yedi ak ehrini katetti ;

Biz henz bir caddenin kesindeyiz.
Salik eer Alhh'ta fani olursa, ilk yolculuk sona
erer ve onun vf rl hakiki varlk hviyeti kaza
nr . . .
lk yolculuun bitmesinin ardndan salik ikinci
yolculua balar. Bu yolculuk Hakk'tan Hakk'la
Hakk'a yolculuktur (mine 'l-hakk ile 'l-hakk b i 'l
hakk). Bu "Hakk vastasyla" meydana gelir, n
k salik bir veli durumuna ykselmi olup onun
varl hakiki varlk halini almtr. Salik bu yol
culua zat makamndan ba lar ve tm ilahi
kemalatlan temaa edinceye ve karsnda kendi
sinin hi bir kudreti kalmayncaya kadar, tm
Esma- Hsna'y tanync aya kadar bir kemalat
tan dierine dolar durur. Onun velayeti giderek
olgunlar ve zat , fiili ve sfatlar, lahi Zat ve
O'nun Fiil ve Sfatlar iinde erir. O'nun kulayla
i itir, O'nun gzyle grr, O'nun yardmyla y
rr ve O'nun atmasyla atar. (*) Srr onun zatnn
fani olmasdr, haf8. onun sfat ve fiillerinin fani ol-

(*) Burada "Kafirlere sen atmadn, All ah att" ayetine telmih yaplyor.
(Enfal , l 7) (ev.)

76
masdr, ihtifa ise bu iki fenann fani olmasdr.
Yahut, baka trl sylersek, srr Zat'ta fani ol
maktr ki , bu ilk yolculuun (sefer) ba ve ikinci
yolculuun sonudur. Hafa Uluhiyette fani olma
dr, ahfa ise bu iki fenann fena bulmasdr ve bu
suretle "velilik emberi" (d airetu 'l - v i l a ye ) ve
ikinci yolculuk son bulur. Onun fena bulmas bit
tikten sonra nc yolculuk balamaktadr.
nc yolculuk Hakk'tan Hakk'la yaratklara
yaplan yolculuktur (mine 'l-hakk ile 'l-halk bi 'l
hakk) . Salik bu aamada fiillerin halleri vastasy
la yolculuk yapar. Onun fena bulmas sona erer ve
tam temkini elde eder. Fenann yerine Allah'n
bekasn koyar. Ceberut, melekut ve n a.sut alem
lerinden geerek tm bu alemleri zleri ve muk
tezalar ile "grr" . O, "nbvvet"in zevkine varr
ve Zat- ilahi, sfatlar ve fiillerinden ilahi ilimlerin
bilgisini elde eder. Fakat o kutsal bir hukuk (eri
at) getirme anlamnda peygamberin yasalarn ve
emirlerini yerine getirir ve ona itaat eder. nc
yolculuk burada biter ve drdncs balar.
Drdnc yolculuk, yaratktan Hakk'la yarat
a yolculuktur (mine 'l-halk ile 'l-halk bi'l-hakk) . O
yaratklar ve onl arn e serleri ile muktezalarn
mahede eder. Onlarn dnyevi ve uhrevi ynden
faydalarn da, zararlarn da tanr, O onlarn, Al
lah'a dndklerini ve nasl dndklerini bilir . . . O ,
bir eriat getiren peygamber anlamnda peygam
ber haline gelir ve nebi adn alr. O yaratklarn
fayda ve zararlarna olan eyleri, onlarn mutlulu
una veya mutsuzluuna (bedbahtla) neden ola
cak eylerin bilgisini getirir. Bunlarn hepsinde o
"Hakk'la beraber"dir, zira onun varl "sadk" bir

77
 h ale gelmi olup yaratklara dikkatini yneltmesi
Allah zerinde younlamasna engel olmaz . . .
nde gelen filozoflar ve bilgeler, afak (d dn
ya, alem) ve enfs (kendi varlklar) zerinde d
nrler ve O'nun iaretlerinin (ayat) kendi ile
rinde tecelli ettiini grrler ... O'nun kudretinin
eserlerinden O'nun Varl ve Zat'nn zorunlu ol
duunu tahkik ederler . . . Onlar tm mevcudat ve
tm kemalat O'nun Varlna ve C emal'ine gar
kolmu bir ekilde grrler. Ya da, tm varlklar
ve gzellikleri O'nun Nur'undan bir zerre ve O'nun
zuhurunun tecellilerinden bir tecelli eklinde g
rrler. Bu, 'ehlullah ' (Allah ehli)tan olan salikle
rin drt akli yolculuundan ilkidir ve yaratktan
Hakk'a dorudur.
Onlar daha sonra Varhk'a baklarn evirirler
ve O'nun asl hakikat zerinde dnrler. Za
manla onlar iin u ak hale gelir ki, O kendinde
(bizatihi) zorunlu (v acib) varlktr ve onlar O'nun
bu temel zorunluluundan O'nun czleri olmayan
bir Birlik'e sahip olduunu ve lim, Kudret, Hayat,
rade, Semi', Basar, Kelam ve dier kemal sfatla
rna malik olduunun delillerini karrlar . . . Bu,
saliklerin drt akli yolculuunun ikincisi olup
Hakk'tan Hakk vastasyla halk'a yolculuktur.
Onlar daha sonra O'nun Varl, nayeti, Birlii
ve Fiili'nin birlii ve O'ndan okluun sudur sreci
ile onun nizam zerinde dnrler; ta ki gk
akllarnn (ukul), nefslerinin (nufus) zincirleri
emredildii ekilde onlara alncaya kadar. Onlar
ceberut ve melekut alemlerini, m lk ve nasut ale
mini temaalar sona erinceye kadar en yksekten
en aa derecesine kadar temaa ederler. Ve bu,

78
 Yol'a kanlarn drt akli yolculuundan nc
sdr. O Hakk'tan Hakk'la yaratklara doru yol
culuktur.
Daha sonra onlar, gklerin ve yerin yaratln
tefekkr ederler. Onlarn Allah'a geri dnecekleri
ni bilir ve onlarn fayda ve zararlaryla ilgili ilme
sahiptirler, bu dnyada ve ahirette onlara neyin
mutluluk ve keder vereceini bilirler. Onlar hayat
larnn ve tekrar dirileceklerinin bilincindedirler.
Onlar ktl nehyedip iyilii emrederler. Ahi
ret alemini tefekkr ederler ve orada cennet ve ce
hennem, mkafat ve ceza, srat, hesap ve mizann
olduunu bilirler . . . Bu "Allah ehli"nin yapt drt
akli yolculuun drdn cs olup yaratktan
Hakk'la birlikte yarata doru olan yolculuktur.
Esfar'da, genel ilkelerin, cevher ve arazlarn
tart lmas ilk yolculua tekabl eder. Allah'n
Zat'nn yine O'nun zat ve sfatlar yardmyla ka
ntlanmaya al lmas ikinci yolculua karlk
gelir. Ruhi cevherlerin ve bamsz nefslerin deli
liyle ilgili olarak ele alnanlar nc yolculua te
kabl eder. Nihayet nefsin halleriyle ilgili olan ve
Hkm Gn (Ahiret Gn)nde olacaklar drdn
c yolculua karlk gelir.
u halde Esjar, komple bir akli yolculuktur; o insann
dncesini noksanlktan kurtarmaya ya da katarsis
(tecrid) aamasndan geirerek Allah' temaaya ve bu
lunduu yerden, szcn hakiki anlamnda saf bir me
tafiziksel bak asndan grld ekliyle yaratlm
dzene kadar eitli dzeylerde yolculua karr. Gide
rek tabiat felsefesi ve psikoloji bile metafizik hakikatla
rn aynasndan grlr. Bylesine engin bir program ta
biat ile youn bir hazrl gerektirmektedir; ite
79
Esffr'n kendisini incelemeye balamadan nce mantk,
kelam, Meai felsefe, raki hikmet ve tasavvufun re
nilmesinin gereklilii bu yzdendir. Dahas, bu eserin
incelenmesi uzun sreli bir abay da gerektirmektedir.
Geleneksel evrelerde en ileri rencilere retildii gibi,
genellikle bu eseri retmek alt yl almaktadr, sanki ta
biat fel sefesiyle (el-ilmu 't-tabi 'i) ilgili "yolculuk" ya da
kitap imiesin e (genellikle cevherler ve arazlar (el
cev ahir ve 'l-a'raz) hakkn da bir kitap olarak anlr) nor
mal olarak dzenli renim mevsimlerinde okutulmaz.
Bu engin hikmet okyanusunun tm incilerini toplama is
tidadnda ol an baz renciler ve onun tm srlarn z
mek iin yar an baz stadlar daima varolagelmitir.
"Esfar hocas" (mderris-i Esfar) nvan ran' da herke
se nasip olmayan byk bir nvan olarak kabul edilmi
tir. Bugnk ran'da metnin tamamna gerekten hakim
olan ve akc ve sade bir dilin sathnn altnda gizli bulu
nan tm glkleri aklayabilen insan say s, bir elin
parmaklarn gemez. o
Bu kapsaml fikri eserin muhtevas, en gzel ekilde,
baz problemler bir ka yerde ele alnm ise de Molla
Sadra'nn Esfar'daki konuyu ele al tarzna bal kala
rak anlatlabilir. 11 u halde, onun tezlerinin ve dnce
lerinin bazsn anlamak ve onun tartt tm problem
lerin listesini kartmak iin Esfar'n eitli blmlerini
birbiriyle ilintilendirmek ve bir konuya ait olup ta eitli
yerlere dalm .olan tartmalar tek bir balk altnda
gruplandrmak gerekmektedir.
Esfar, kitabn anlalmas iin son derece nem ta
yan Molla Sadra'nn bir giriiyle balar. Bu girite kendi
sini adm adm "Akn Hikmet"in kefine gtren batni
tecrbelerini anlatr. O ayn zamanda edebi ve parlak bir

80
slupla maruz kald sosyal basklardan ve baz fakih ve
zahiri din otoriteleri tarafndan nne kartlan glk
lerden szeder. Esfar'n giri i her eyden nce manev
(ruhi) bir otobiyografi olmas hasebiyle Sih Asl adl ese
riyle birlikte mtalaa edilmelidir.
Metafizik ve ontolojiye tahsis edilmi olan ilk "yolcu
luk" ya da sefer, fel sefenin anlam, fel sefenin dallar ve
am acna dair ikinci bir girii ierir. Ardndan merahil
(me rhale 'nin oulu) ad verilen ve aamalar anlamna
gelen on blm gelir. lk merhale yollar anlamna gelen
menahic 'e (minhac'n oulu), her minhac da eitl
blmlere ((usul, fas l 'n ouludur) ayrlr. lk minha(
z bakmndan varlkla ilgilidir ve btn kitabn meta
fizik ve ontolojik temelini hazrlar. kinci ve nc
men ahic farkl vasflar ve varlk halleriyle ilgilidir ve
bn Sina'ya dek geri giden zorunlu (v acib ), mmkn
(mmkin) ve imkansz (mmteni') varlklar arasndaki
ayrm ierir; bunun yannda "zihni varlk" (v ucud-
zihni) dedii bir kavram da muhtevidir ki, ona daha n
ceki Mslman Meai felsefesinde rastlanmaz ; bu kav
ram Molla Sadra'nn "Akn Hikmet"inin keta mahi
yetindedir. kinci merhale varlk ve yokluk ile ilgili ilke
lerin tartlmasn ierir ve gerekte ilkinin bir uzants
dr.
nc merhale, nemli bir problem olan ca'l ya da
doal olarak nedensellik sorunuyla ilgili dtan sebep olu
nan ey zerinde sebebin brakb .etki ile ilgilidir. Ayn
zamanda varlk mertebeleri sorunu ve varlk nn
"gl" ve "zayf' oluuna gre sralan bu ksmn son
iki blmnde ele alnmtr.
Molla Sadra varlk konusunu iledikten sonra drdn-

81
c merhalede mahiyyet sorununa ve onunla ilgili eitli
mantki kategorilere eilir. Cins, tr ve trsel farkllk
(deime) problemi tartldndan buradan itibaren ya
zar suretin maddeyle, nihayet bu ksmn son faslnda
Platoncu idealarla iliki si sorununa ynelir. Bu, Molla
Sadra'nn Esffr boyunca tekrar tekrar dnp zerinE
eildii bir sorundur.
Beinci merhalede bir kez daha varlkla ilgili sorunla
ra dnlr ve birlik (vahdet) ile okluk (kesret) arasnda
ki balant , onlarn zt anlamlan ve ili kileri ayrntl
olarak zmlenir. Ayn ilgi, neden ve etki (sonu) ile ilgi
lenen altnc merhaleye de yansmtr. Bu Esfar n en '

uzun blmlerdendir. O her eyden nce, hereyin birbi

rine bamllna ve onlarn tek olan Allah'a itaatlerin
den ve ontolojik bamllklarna dair anlaynn man
tki bir dnce iinde st rtl bir ekilde ifadesinden
baka bir ey deildir.
Yedinci ve sekizinci merhaleler hareketle ilgilidir; ye
dinci merhale ounlukla ilk muharrik ve O'nun "hare
ketli" olanla ilikisi zerinde dururken, sekizinci merha
le, hareketi genel olarak ele alr. Bu, srasyla, dokuzun
cu merhalenin konusunu oluturan geici ve kalc ( fan
ve baki) olan arasndaki iliki, genelde de yaratma soru
nuna gtrr.
Birinci sefer, bir baka uzun blmle, onuncu merha
leyle sona erer. Bu merhale akl ve akledilir konusuyla il
gilidir. Blm boyunca btn bilgi sorunu, akl ile akledi
lir ve bilen ile bilinen arasndaki iliki ve bilginin basa
maklar aklanr.
"Tabiat felsefesi"yle ilgili olan ikinci sefer, Aristocu
mantn farkl geleneksel kategorileri bal altnda bu

82
konunun (tabiat felsefesinin) incelemesini yapar. Bun
dan tr kitap, on kategorinin tanmyla uraan bir gi
ri (mukaddime) ve mnhasran ayn kategorilerle ilgili
olan {unun ("sanat" anlamna gelen fenn'in ouludur:
ad verilen eitli blmlere ayrlmtr. lk blm (fenn)
nicelik (kemm), niceliin farkl snflandrmalar, hayyz
(uzam), mekan , boluun (vacuum) mevcudiyeti sorunu
vb. konularla ilgilidir. kinci blm, bu (ikinci) sefer'in en
younu olup nitelik (keyf) ve onun drt-kata blnmesi
ne ilikindir. Bu balk altnda farkl dokunma, grme ve
iitmeyle ilgili nitelikler, potansiyellik, nefsle balantl
nitelikler, daire, geometrik ekil gibi nitelikle ilgili nite
likler vb. ilenmitir. Nihayet nc blm, her durum
dan "tabiat felsefesi"yle ilgili sorunlar ele alarak tm di
er kategorilerle ilgilenir. Drdnc b. lm cevher, cev
herin snflandrlmas, cisimler, cisimlerin zellikleri ,
heyula (hyle: madde) ve suret vb. konulara ynelir. Bu
blmde herhangi bir blmden daha fazla Molla
Sadra'nn fiziinin aklamasn bulmak mmkndr.
Beinci blm fizik dnyann fani tabiatn ve onun dai
ma yenilenmesini sz konusu eder. Yoktan. (ex nihilo) ya
ratma sorunu ve alemin ezeli ve ebedilii problemi Tha
les, Anaximenes, Empedocles, Pythagoro s, S okrate s,
Platon ve Aristoteles gibi isim olarak zikredilen pek ok
kadim filozofun grlerini gzden geirerek tartr. Ay
n ekilde, maddi varoluun sona ermesiyle ilgili veli ve
mistiklerden "aydnlanma ve irfani kef ehli"nin grle
ri ayr ayn mzakere edilir. Nihayet bu seferin altnc b
lm, tabiatn kendi metafizik ilkeleriyle ilikisi, onun
ruhlar aleminden sudfrrun dan nce pasiflik ve alclk ni
telii ve dorudan doruya eyann ilahi rahmeti alabil
me derecesiyle alakal olan tm tabiat hadiselerini ilahi
nizama balayan ba, insan byleyen bir slupla ele

83
alnr.
"Tabiat felsefesi"ni hallettikten sonra Molla Sadra
nc seferde Allah'n zat, isimleri ve sfatlaryla ilgili
ilme ynelir. Bu ilim geleneksel slam literatrde "zel
anlamnda metafizik" (el-ilahiyya.t' bi 'l-ma 'na 'l-ehass)
ad verilir ve Bat dillerine "teodise ( * ) olarak evrilebilir.
Bu kitap on m e v akf' ("durma yeri" anlamna gelen
mevkf kelimesinin ouludur) muhtevidir ki, farkl ge
leneksel kaynaklarda ele alnan teodisenin tm ynleri
ni kapsar. lk mevkf Zorunlu Varlk (v acib u 'l-v ucud;
olan Allah'la ilgilidir. O'nun Varl, Birlii ve Zatnn
"Basitlii" hakknda farkl kantlar ne srlr. Bu b
lmde Molla Sadra, kendinden nceki hakimlerin, zel
likle Celaleddin Devvani ve Seyyid Sadruddin irazi'nin
-ki bu ikincisi ounlukla Molla Sadra'yla kartrlr- g
rlerine zel bir dikkatle eilir. kinci mevkf, Allah'n
hem olumlu (sub1tl), hem de olumsuz (selbi) sfatlaryla
ve sfatlarn Allah'n zat ile ilikisi konusuyla ilgilidir.
Son ve en nemlisi olan nc mevkfta Molla Sadra,
Allah'n alem hakkndaki bilgisi ile ilgili g bir konuya
dalar. Neredeyse daha nceki tm felsefe, kelam ve ta
savvuf okullarnn grlerini anahatlaryla izip tart
tktan sonra Molla Sadra, nihayet "Akn Hikmet"inin
balca grnmlerinden birini temsil eden ve Allah'n
eya hakkndaki bilgisinin onlarn varlklarnn ya da
gerekliklerinin kendisi olduu fikrine dayanan kendi
nl teorisini ortaya koyar.
Bilginin (ilm) niteliini tarttktan sonra drdnc
mevkfta Molla Sadra, dier temel nitelikteki Allah'n

(* ) Teodise: Dnyadaki ktlklerin, Allah'a mal edilmesini engelle

mek amacyla iyinin gereklemesi iin ktnn zorunlu olduunu
s avunan ilahiyat ve felsefenin bir dal. (ev.)

84
Kudret sfatna ya da Allah'n iradesinin nasl yaratma
eyleminde bulunduu sorununa eilir. Allah'n iradesi
ve onun ilim sfatyla ilikisi konusunda filozoflar ve
E'ari kelamclar arasnda uzun sredir devam eden
tartma da enine boyuna mzakere edilir. ki ksa mev
kf olan beinci ve altnc mevkflar dier iki temel Sfat
lahiyye ile, Hayat ve Sem' ile ilgilidir; te yandan daha
uzun olan yedinci mev kf Kelfm (tekellm) sfatn ele
alr ve burada vahyedilmi kitaplar konusu, zellikle de
Kur'an- Kerim ve onun batini ynlerinden bazlar ele
alnp tartlr. Uzunca olan sekizinci mevkf, Allah'n
Rahmeti ile ilahi (klli) irade ve kaderin bu dnyada na
sl bir iliki iinde olduklaryla ilgilidir. Pek ok dier te
mel dini soruna ek olarak iyilik ve ktlk, yani nasl olu
yor da Allah'n iradesi hereye hakim iken, dnyada k
tlk varolabiliyor sorunu tahlil edilir. lahi Hikmetin
yaratklarda, yani hem makrokozmos hem de mikrokoz
mosta bulunan iaretleri ve hereyi kuatan ak konusu
da ele alnr. D okuzuncu mev kf, Allah'n fiillerine
(efal), giderek te yaratma, Logos'la balayan tezahr
dereceleri ve akledilir alem konularna ynelir. Onuncu
ve son mev kf, Allah'n Zuhurunun sreklilii ve yara
tklarn sonlu, geici varolular sorunuyla urar ve da
ha sonra yine dnyann yoktan (ex nihilo) yaratldna
dair dini inanla onun "ezeli" olduu ynndeki fel sefi
gr -ki zuhur ve yaratmann kayna olarak Allah'n
ezeliyet sfatyla ilgilidir- arasndaki zlmesi Ji prob
leme zorunlu olarak tekrar dner. Geici ve ebedi olan ya
da alem ve Allah (hudus ve kdem) arasndaki iliki hu
susunda Molla Sadra, "Akn Hikmet"inin bir dier be
lirgin ynn oluturan cevher-st hareket (transsubs
tantial motion) retisine dayanan derin bir kavray da
ha getirir. Bu sefer boyunca akli problemler nakli kay-

85
naklardan kartlanlarla birbirine rlm olup Kur'an
ve Hadisle balantl hassas problemlerin ou akla
kavuturulmutur.
Esfar'n son kitab yahut sefer'i, geleneksel psikoloji
(ilm u 'n-nefs) ve eskatolojiye (uhreviyyat) ayrlm tr;
Molla Sadra bu kez eb v ab ("kap" anlamna gelen b fb
kelimesinin ouludur) adn verdii onbir blmde nef
sin cenin halinden ahirette yeniden dirilmesine ve Al
lah'la karlamasna kadar geirdii tm aamalar an
latr. unu sylemek mbalaa saylmamal ki, slam ta
rihinde baka hibir eser bu konuyu bu derece genileme
sine ve derinlemesine ele almam tr. O ifa'n Ta
bi 'iyyft ksmnn altnc kitabnda bn Sina'nn sistema
tik yaklamn, Futuhftu 'l-Mekkiyye adl kitabnda bn
Arabi'nin raki kavraylaryla birletirir ve birincisin
den ok ikincisine z itibariyle yakn der.
Drdnc seferin ilk blm (b ab ) nefsin tanm ve
varlna dair getirilen delillerle balar. Nefsin varl
kantlandktan sonra Molla Sadra, ikinci bfb 'da madde
den bamsz ya da "lmsz" olduunu iddia ettii hay
vani nefse eilir. Vcudla kenetlenmi olan hayvani nef
sin eitli gleri ele alnr. Olduka uzun sren nc
blmde, tm melekeleri sralanp tasvir edilen nebati
nefs hakknda geni bilgiler verilir. Drdnc b ab 'd a
Molla Sadra hayvani nefse geri dner ve ona mahsus me
lekeleri ele alr. D duyular anlatldktan sonra kef ko
nusuna zel bir dikkat sarfedilir. D duyularn ilevi
aklandktan sonra beinci bfb'da i duyulara dnlr;
Sensus Communis (saduyu) ile balayp geleneksel psi
kolojinin dier i melekelerine kadar uzanr. Molla
Sadra zelikle nefsin birlii ve onun insann iindeki tm
melekelere malik olduu konusu zerinde durur. Ayrca

86
bn Sina'nn nefs hakkndaki grlerin den bazlarnn
da eletirisini yapar.
Altnc blmde katarsis (tecerrd) hali ve nefsin
maddeden tamamen bamsz olduu ispatlanr. te
yandan Molla S adra, yedinci blmde nefsin cismani
alemle olan ilikisini ve nefsin oluumuyla ilgili g bir
problemi ele alr. Sekizinci blmde tenashe ve benzeri
fikirlere inananlarn grleri tartlp reddedilir.
Yolculuun son blm, in san nefsi iin olabilecek
en yksek mkemmeliyet halleri ve ruhi ve cismani har
gibi en hassas ve nazik konulara ynelir. Son bab'da, cis
mani har konusuna eilen Molla Sadra, ahiretle ilgili
Kur'an'n retilerine dner ve kabir azab ya da sruru
nun, hereyin yeniden dirilmesinin, Saat (Kyamet Vak
ti)nin, srafil'in Slr'u flemesinin ve kk ve byk
"hkmler"in anlamn aklar. Cennet ve cehennemde
yaanacaklar, bunlarn anlamlan ve cennetin eitli ma
kamlarna ulatracak kemalat basamaklar da akla
nr. Eser, cennet ve cehennem ehlinin durumlar zerine
bir blm ve bn Arabi'nin Futhftu l Mekkiyye ' sinde n
' -

yaplan bir alntyla sona erer.

* * *

Geleneksel retileri anlatan bu dev eserin pek ok

erhinin yaplmas kadar tabii bir ey olamazd. Son
yzyl iinde pek ok nde gelen hakim, Esfar'n baz b
lmlerine, hazan da tmne erhler ya da talikatlar yaz
mtr. Bazlar herkese bilinmektedir; dierleri ise, tp
k getiimiz bir ka yzylda kaleme alnm dier pek
ok eserin bana geldii gibi ran, Pakistan ve Hindis
tan'daki ktphane kelerinde kendilerini inceleyecek
aratrmaclar beklemektedir. Esfar'n yazma nsha-

87
}arnn ou, szkonusu nshadan yararlanan hoca ya da
talebelerin dncelerini yanstan sayfa kenarna el ya
zsyla alnm notlar ihtiva etmektedir. Bazan birbiri
ardndan gelen hakimlerin talikatlar son yz ylda
ran'n dnce hayatnda Esfar'n oynad kesintisi2
rol onaylarcasna tek bir yazma nsha iinde mnde
mi bulunmaktadr. Esfar'n en nl erh ve haiyeleri
u ahslara aittir: Aka Muhammed Bidabadi, Molla Ali
Nuri sfahani, Molla smail Isfahani, Haci Molla Hadi
Sebzivari, Molla Ali Mderris Zunuzi, Aka Muhammed
Rza Kuma'i, Mirza Haim Gilani, Reti Ekivari, Molla
Aka Kazvini, Mirza Muhammed Haim Msavi Hansari,
Muhammed bn Ma'sum Zencani ve Seyyid Muhammed
Hseyin Tabatabai. 1 2Esfar'n en kapsaml talikat bi
rinci, nc ve drdnc seferleri kapsayan ve Esfar'n
tabask s nerinin kenarnda baslm olan Sebziva
ri'ninkidir. Sebzivari'ninkinden sonra en genii, pek ok
geleneksel otoritenin bu eser zerine yazlm en derin ve
en nafiz erh kabul ettii Molla Ali Mderris Zunuzi'nin
kidir . ada hakim Seyyid Muhammed Hseyin Tabii
tabiii'nin talikatlar -ki Esfar 'n son nerinin dipnotlar
olarak yaynlanmtr- bu eski talikatlarn ouna ba
vurduktan sonra yazlm olup halihazrda bu deerli
eserin erhlerinin son derece kabark listesine nemli bir
ilaveyi de kapsamaktadr.

88
 NOTLAR
1. Szkonusu pasaj aadaki gibidir: "Il a ecrit de plus quatre livres de
voyages." Comte de Gobineau, Les religions et les phosophies ... , Pa
ris, 1866, s. 81. "Molla Sadra'nn en nl iki eseri Esfar- Erba'a ya
da "Drt Kitap" ve eu Midu 'r-Rububiyye'dir". E .G. Browne, c. IV,
s. 430.
2 . Bk. Corbin'in Le liure des.... 'e yazd Giri'e, s. 30.
3. Bk. S. H. Nasr, ''Mulla Sadra as a Source for the History ofMuslim
Philosophy", Islami Studies iinde, 1 1 . bl m.
4. Arf'nin anlamyla ilgili olarak bk . Suhreverdi'nin Opera Metaph
ysica et Mystica 'sna Corbin'i n yazd n sz, c. 1, Tahran, 1976, s.
LIII -LIV.
5. Allah'n eya hakkndaki bilgisini tartrken Kayseri, "Muvahhi d
lerden, mteal ilahi hik met (el-hikmetu 'l -il ahiyyeti 'l-mutealiye)
grnde olanl ara gre (All ah'n eya h akkndaki bilgisi) O'nu n
bir ynd r" der. Kayseri'nin Kitab erh-i Fususu 'l-Hikem, Tah
ran , 1299 (Hicri-emsi), s . 15.
6 . Bk. Marco Pallis, The Way and the Mountain, Londra, 1960.
7. lbn Arabi'nin szkonusu eseri 1948'de Haydarabad'da baslm olan
Kitabu 'l- isfar' an netaicu 'l -esfar 'dr. Ayn zamanda bk . O. Yah
ya'nn Histoire et ciassification de L 'oeu ure d' lbn Arabi, (am,
1963)nin birinci cildinin 3 18-3 19. sayfalanna. Sefer kelimesinin an
lam iinse, bk. el-Istl Matu 's-sfiyye, Resail-i lbn Arabi iindek
20 nolu risale, Haydarabad, s. 2.
8. Bk. Esfar, c. 1, s. 13.
''Bil ki, ariflerden ve velilerden olan salihler iin drt sefer (esfaru 'l
erba 'a) vardr."
9. Esfar, c. I, s. 13- 16.
10. Molla Sadra zerine alan nde gelen bir otorite ve Esfar'n hoca
lan olan ada stadlardan Hazret-i Ayetullah Seyyid Ebu'l-Ha
san Rafi'i Kazvini ve Allime Seyyid Muhammed Huseyin Taba
tabaf'yi zellikle zikretmeliyiz; her ikisi de lran'da gen bir haki
mler nesli yetitirdiler. Biz Esfar ' ve br geleneksel metinleri in
celemenin ender bahtiyarlna, yllardr her iki stadn yannda
eritik ve Molla Sadri'nn retilerine ayan- hayret h.kimiyetle
rine ahit olduk.

89
1 1 . Litograf baskya gre EsffJr'n blmlerinin ba ve sayfa dzenler:
M. 1. Ayeti tarafndan hazrlanmtr. ''Fihrist-i ebvib ve fusdl-i
kitib- esflir", Mulla Sadra Com. Vol., s. 63-106.
1 2 . EsffJr daima Arapa nshas gznnde bulundurularak incelen
mi ve burada zikredilen talikatlann tamam Arapa yazlmtr.
Fakat bu yzyl zarfnda Farsa ve Urduca' da da EsffJr'n muhteva
sn tantmak amacyla almalar yaplmtr. Drdnc sefer'in
bir evirisi ve aklamalarnn bir zeti J. Muslih'in Felsefe-yi ili yli
hikmet-i Sadr-u 'l-mteellihtn adl kitabnda verilmitir. (bk. 2 . b
lm, 39. pasaj). tk sefer'in bir Urduca evirisi iki cilt halinde Seyyid
Menizir Ahsen Gilinr tarafndan yaplmtr: Haydarabad, 194 1-
42

90
 BLM 4
FKR VE GRETLERNN KAYNAKLARI

Molla Sadra'nn fikir ve retilerinin "kaynaklar"n

tartrken her eyden nce ''kaynak" kelimesinin anla
mn aratrmamz gerekmektedir, zira biz burada tarihi
sebepler ve etkil erle ilgilenm ediimizden , Molla
Sadra'nn akli vizyonunu daha nce varolan bir takm fi
kirlerin basit bir karmna indirgeyemeyiz. Hibir ta
rihi aratrma nceki dnemlere ait eserlerde onun ''kay
naklar"nn tmn kefetme imkann bize balamaz;
zira byle bir. ahsiyet baz tarihi nedenlerin "sonucuna"
indirgenemez. uras muhakkak ki, Molla Sadra slam
irfannn kaynandan kana kana imi ve kendinden
nce gelmi hem mslman, hem gayri mslim ok say
da bilge ve filozofun eserlerine derinlemsine nfuz et
miti. Fakat onun retilerinde ilham ve sezgi (zevk) ya
da ilk bilge ve filozoflardan alnan fikirlerin cevherini e
yann yeni bir metafizik vizyonunun unsurlarna dn
tren bir "dikey neden"in varln her zaman gzlemle
mek mmkndr.

91
 Molla Sadra, slam' da yeni bir dnce okulu kurdu;
bu demektir ki o, yeni bir perspektif getirebilecek gte
bir dnrd. Fakat onunkisi bireyci bir yarat olma
yp geleneksel bir hikmet olduundan, esas olarak onun
kendisinden nceki bilgelerin baka ekillerde formle
ettikleri ayn ebedi ve ezeli hakikat yeniden dile getirdi
i de sylenebilir. Onun "Akn Hikmet"i philosophia pe
re nn is'in (ezeli hikmetin) bir dier versiyonu, fakat zel
likle hemen tm geleneksel slami ilimleri kuatacak ka
dar zengin bir versiyonudur. Tabii ki, bizzat "gelenek"
kavramnn iaret edip gerektirdii gibi, daha nceki
kaynaklardan uyarlanma ve dn alma olmutur, an
cak daima bu alnan malzemeyi yepyeni bir k altnda
grnr klan bir "yeniden-yaratma" (recreation) ve d
ntrme szkonusudur. Bu k, daha nceki kaynak
lardan basite bir dn almadan deil, fakat Molla
Sadrii'nn varlnn ve aklnn (intellect) aydnlanma
sndan ve yukardan alnan ve genellikle onun ar-
ald'dan geldiini syledii ilhamdan kaynaklanyordu.
Modern Batnn tarih selcilik hastalndan etkilen
mi birka bilim adam ile imdilerde baz Doulu alim
ler Molla Sadra'nn eserlerinin zikredilmeyen asli kay
naklarna "inmeye" alm ve onun kaynak zikretmek
sizin bu kaynaklan kendine mal ettiini sylemilerdir. 1
Bu yazarlar hereyden nce unu unutmaktadrlar ki,
geleneksel ilimlerde mellifin adn zikretmeksizin
alimlerce genel olarak bilinen kadim eserlere iaret et
mek bir adettir; ikinci olarak, bir dncenin izlerine (r
nein dnenle dnlenin birlii (ittihadu 'l-akil
ve 'l-ma 'kul). gibi) daha nceki yazarlarda raslanmas o
fikrin Sadruddin'in eserlerinde gelitirilmesinin nemi
ni ve onun kavrad ekliyle topyekn e ya emasnda

92
 byle bir fikrin kazand nemi azaltmaz ; nihayet n
c olarak tpk dier pekok geleneksel mslman alim
' gibi Sadruddin de Hz. Ali (r.a.)'nin u nl sznde dile
getirilen retiye deruni bir yaknlk iindeydi : "Syleye
ne deil, sylenene bak". 2
En azndan tarihi adan Molla Sadra'nn "kaynakla
r"n tartmak isteyen bir kiinin, szkonusu retilerin
geleneksel karakterini ve hakikatn orijinalitenin stn
de olduunu, Molla Sadra' dan nceki dier bilgeleri ku
caklayan manevi bir evrene aidiyet duygusunu ve niha
yet, kendisinden nceki eitli slam dnce okullar
nn tmn bilinli olarak birletirmeye alan Sadrud
din'i. terkib etme gcn hi aklndan karmamas ge
rekir. Ayn zapanda Molla Sadra'nn, amal olarak pek
ok deiik Mslman kaynaa ya tartmak ya da red
detmek amacyla serbeste deindii eserleri (rnein
Esfar) ile yalnzca kendi fikirlerinin yer ald eserleri
arasnda bir ayrm yapmak da olduka nemlidir.
Ancak tm bu etkenler gznnde bulundurulduktan
sonra, dehasnn ve dnce geleneinin bilincinde ola
rak Molla Sadra'nn eserleriyle ilgili yaplan bir incele
me nl bir metafiziki olmasnn yansra onun slami
ilimlerin eitli dallaryla ilgili geni bilgiye sahip nemli
bir alim olduuna da aklk kazandrr. 3 Bu, ran'n pek
ok geleneksel hakiminin modern alardan nce yaban
c olmad bir husustu; onlardan bazlar, Esfar'n baz
blmlerinin kaynaklarn ilk slami eserlere kadar geri
gtrmeye ve Molla Sadra'nn kendisinden nceki nem
li fikri ahsiyetlerle akrabaln kurmaya alyorlar
d. 4 Molla Sadra'nn ilk kaynaklara dair genilemesine
ve derinlemesine bilgisi ve onun harikulade hafzas a
da hakimler bir yana, daha sonraki tm hakimleri de

93
hayrete drmtr. Onun eserlerini tanyan herkes,
hibir Mslman hakimin herhangi bir zamanda onun
kadar geni bir ekilde eser tetebbu etmemi ve hikmet
konusunda yazlm hibir eserin Esfar kadar slam fel
sefesi, kelam ve irfannn zengin bir kayna durumuna
ykselmemi olduunu anlar.
Molla S adra'nn "Akn Hikmet"ine malzeme sala
yan geleneksel ve ayn zamanda "tarihi" bir ortamn ba
lca kaynaklarna dnersek, ie slam geleneinin kay
naklaryla, yani Kur'an ve Hadisle balamamz gerekir.
Kur'an- Kerim'i Moll Sadra kadar derinliine anlayan
muhtemelen ikinci br Mslman filozof ve hakim yok
tur. bn Sina'nn baz Kur'an ayetleri zerine ksmi tef
sirler yazd ve Shreverdi'nin Kur'an ayetlerini kendi
felsefi ve hikemi aklamalarna delil olarak getiren ilk
Mslman hakim olduu dorudur. Fakat daha nceki
hakimlerin hibiri Kur'an- Kerim'in metninin incelikle
ri ve tefsir geleneinin tamamyla Sadruddin kadar ili
dl olmamlardr . Sadruddin Kur'an- Kerim'in hatmi
anlamn aklarken filozoflarn okulundan ok bn Ara
bi, Abdurrezak Kaani ve dier nde gelen irfani mfes
sirler ve ruhi hennentik (te'vil) stadlarnn izgisine
yakndr. Onun Kur'an'n hatmi anlamyla ilgili incele
meleri ayr bir incelemede ele alnmaya deecek kadar
oktur . Fakat Kur'an'n onun zerindeki etkisi, onun
ekli tefsirleriyle snrl deildir. Kur'an ayetleri btn
eserlerinde bolca zikredilir ve Kur'an'n ruhu ve
(nuru) e serlerinin hemen her sayfasnda l dar.
Kur'an'n dorudan etkisi hesaba katlmadan onun eser
leri anlalamaz .
Sadruddin ayn zamanda Snni olsun, ii olsun Hadis
literatrne de hakimdi ve yalnz ii otoritelerden deil,

94
yeri geldike bn Abbas gibi Snni ravilerden de hadisler
zikrediyordu. ii h adis kitaplarna gelince, onun reti
leriyle bu kitaplar arasndaki yakn iliki en iyi biimde
aheserlerinden biri olan Kleyni'nin Usulu 'l-Kafi' sine
yazd tamamlanmam erhinde grlr. Fakat dier
eserlerinde de yalnz Kleyni'den deil, eyh-i S adk
olarak da bilinen bn Babuye'nin Kitab u 't Tevhid, Kita
b u 'l-'tikadat ve Me 'aniu 'l-Ahbar' gibi kaynaklardan
da ald daha hikemi (sapiential) ve hatmi hadislere de
sk sk atflarda bulunur. Dier tm slami retiler gibi
Molla Sadra'nn "Akn Hikmet"i de Kur'an- Kerim'in
mesajn tamamlayan ikinci bir kaynak olarak Hadis'e
dayanr. Sadruddin iin hadis, Kur'an gibi eitli hatmi
anlam dzeylerine sahiptir ki, ona ancak, kutsal metnin
i anlam nne almadan nce kendi varlinn i taba
kalarn aratran kiiye aan hatmi aydnlanmann yar
dmyla eriilebilir.
Molla Sadra ayn ekilde dier dini ilimlere de olduka
ainayd ; zellikle de hemen btn delillerine vakf oldu
u kelam ilmine. O kelam ilmini bilinli olarak ve dier
felsefecilerin (felasife) ounda grlen iddetli muhale
fete ve tartmalara dalmadan inceledi. Reddettii ke
lami grler olduu gibi, kendi dnya grne dahil et
tii retiler de oldu. 7 unu da kaydetmeliyiz ki, her ne
kadar tepeden trnaa ii dncesiyle doluysa da, Mol
la S adra Snni kelamna da ii kelam kadar vakft.
Molla Sadra E'ari. Gazali, Fahruddin Razi ve Adudud
din ci gibi klasik E'ari kelamclarna sk sk atflarda
bulundu; kelamclar arasndaki, zellikle Gazali ve Fah
ruddin Razi'nin grleri arasndaki farkllklarn ve on
larn slam felsefesi tarihindeki saygn rollerinin de far
kndayd. Bu kategori iinde zellikle, erken dnem s-

95
lam dncesinin bir zeti mahiyetinde olan ve Molla
Sadra'nn ilk dnem kelam ve felsefe okullar hakknda
ki bilgilerinin ounun kayna olan el-Mebdhisu 'l-Me
rikyye'nin yazar olan Fahruddin'in eserlerinden oka
yararl anyordu. C rcani'nin erh u 'l-Me v a k f da
Sadra'nn eserleri zerindeki etkisi tamamen hissedilen
kelami bir eser olarak belirtilmelidir.
Molla Sadra'hn Esfar'da ilk stadlarnn oundan
alntlar yapt Mutezile okuluyla da ainal vard. Ya
dorudan Mutezili metinlerden ya da dolayl olarak ii
kaynaklarndan alnm baz Mutezili tezler S adrud
din'in eserlerinde gze arpr. Fakat E'ari kelam, her
eye ramen Esfar 'n ve Molla Sadra'nm dier eserleri
nin akli tartmalarnda Mutezile dncesinden daha
hakim bir rol oynar durumdadr.
ii kelamn a gelince, bu alan daki Molla Sadr1'nn
balca kayna, tabiatyla N asruddin TU.si'nin Tecrid'i
ve Allame Hilli, em suddin Fahri, Fahruddin Semaki,
. Sadruddin Dataki ve Gyasuddin Mansur Dataki gibi
kiilerin bu esere yazd erhler ve haiyelerdir. O, kela
ma olduu kadar bir anlamda felsefe alanna da ait olan
eserlere, yani Tusi'nin zamanndan onun zamanna ka
dar bu temel metin evresinde olumu olan geni litera
tre tamamen ainayd. Dahas Molla Sadra, dokuzun
cu/onbeinci ve onuncu/onaltnc yzyla ait felsefi ve
mistik karakterli dier ii kelamna ait eserler -ki bunlar
Celaleddin Devvani, Dataki ailesi ve Seyyid Haydar
Amilli gibi kiilerin eserleridir- ile de har neir olmu
tu. Felsefi muhakeme rnetodlarn ilem eye ve gelenek
sel felsefenin deiik konularyla bizzat ilgilenmeye ba
layan ya da marifet ve tasavvufu kelamla birletirmeye
alan bu tr ii kelamna ait eserler, Molla Sadra'nn

96
kapsaml dnce binasn zerine oturttuu ana direk
lerden biridir.
Molla Sadra'nn ii kelamna dair bilgisi kelam ile be
lirli bir felsefe trnn slam tarihinin erken bir dne
minden itibaren gelitii iiliin smaili kolunu da kap
syordu. 8 Molla Sadra, smaili yazarlardan, zellikle Ha
middudin Kirrnani ve onun Rahat 'ul-Akl ' ile, her ne ka
dar aka smaili yazarlar tarafndan kaleme alnmsa
da sonradan smaili dini literatre dahil olan hvan-
Saf'nn Resail'inden de etkilenmiti. Hereyin ierisin
de "varln ak" (Sereyanu 'l-Vucud),cismani alem ii
ne tabiatn kudretinin nfuzu ve ruhun bedenle birlikte
yaratlmas gibi konularda Hamiduddin'in Molla Sadra
zerindeki etkisi iyiden iyiye hissedilmektedir. Felsefi
konularla ilgili Kur'an ayetlerini ele ald Resail'e ge
lince, bu kitapta akn evrensel gcn, ahiretle ilgili ba
z sorunlar tartmakta ve Molla Sadra'nn, eserlerinde
aralarnda arpc paralellikler kurduu makrokozmos
la mikrokozmos arasnda karlatrmalar yapmakta
dr.
Tasavvufta mndemi slam'n hatmi retilerine ei
len birisi, Molla Sadra'nn btn tasavvufi retilere de
vakf olduunu grerek hayrete der. Molla Sadra'nn
eserleri, tahmin edilebilecei gibi tasavvufi gelenekten
hem ilk sufi e serleriyle olan tankl araclyla "ya
tay" ve tarihi olarak, hem de kendisi btn tasavvufun
ebedi kayna olan Hakikat ile temas araclyla "di
key" olarak derinden etkilenmitir. Sadruddin tasavvufi
eserlerin hemen her trne vakft. O, Kutu 'l-Kulub ,
Menazilu 's Sairin, Avarifu 'l-Maarif ve lhyau Ulu m u 'd
Din -ki bunlarn Molla Sadra zerindeki etkisi zellikle
dikkate ayandr- gibi ahlaki ve ameli karakterli erken

97
dnem tasavvuf metinlerinden sk sk alntlar yapar. 10
Bundan baka onun Ayne'l-Kudat Hamedani'nin Zb
de' si ve Alau'd-Devle Simnani'nin eserleri gibi daha teo
rik tasavvufi eserlere de aina olduu grlmektedir.
Molla Sadra ran tasavvufi iir geleneini de, onun
merkezlerinden biri olan iraz' da domu biri olarak ya
kndan tanyordu. Ama Fars kltr dnyas iinde sk
sk alntlar yapt eser, Mevlana Celaleddin R1mi'nin
Mesnevi' sidir. Bu eserden pek ok beyit onun eserlerini
sslemekte ve yer yer mantki akl yrtme araclyla
kantlamaya alt baz akli delilleri gzel bir beyitle
akla kavuturduu bu tkenmez hikmet hazinesine
bavurmaktadr. Sadruddin'in maneviyat alanndaki
zellii hem Rumi tipinde, hem de bn Arabi ve izleyicile
rinin tipinde bir tasavvufu kendisinde kaynatrm ol
masdr. Sonraki yzyllarda Sadruddin'in en nl
rencisi olan Haci Molla Hadi Sebzivari, tpk stad gibi
Muhyiddin bnu'l-Arabi'den derinden etkilenirken Mes
ne vi'ye bir erh yazmaktan da geri kalmamtr.
Rumi ve dier stadlann nemine ramen, eserleri s
lam irfannn bu Endlsl eyhine yzlerce atf ieren
Sadruddin'i en kkl ve derinden etkileyen , bn Arabi
okulunun tasavvuf anlay olmutur. Molla Sadra sk
sk Fus Ctsu 'l-Hikem ve Futuhatu 'l-Mekkiyye'den ikti
baslar yapar, zellikle de ahiret ve kyametle ilgili bahis
lerde. Gerekten de, daha nce zikrettiimiz gibi (s.87),
nefs (ruh) ve onun oluumuyla ilgili olan Esfar'n son
ksm Futuhat'tan uzunca bir pasajla sona ermektedir.
Molla Sadra bn Arabi bilinmeden anlalamaz ve ey
hu'l Ekber'in retilerinin etkisinin en nemli yanapla
nndan birisi Molla Sadra ve okulunda aranmaldr. 1 1

98
 bn Arabi'den baka bn Arabi okuluna mensup olan
lar ve onun en byk arihleri de Molla Sadra tarafndan
gayet iyi bilinmekteydi. Esfar'da Fusus'un belli bal a
rihlerinden biri olan Davud-u Kayseri'ye ve Hamza
Fenari (Molla Fenari) ve onun Nefahat'na, Sadruddin
Konevi ve Mefatihu 'l-Gayb'na atflar vardr; bunlar ta
mamen bn Arabi okuluna mensup kiilerdir. bn Ara
bi'yi Molla Sadra kadar tanyan ok az mslman d
nr vardr ve ounlukla onun eserleri vastasyladr ki,
bn Arabi'nin etkisi daha sonraki ran hakimleri ve arif
lerine ulamtr.
Felsefe alannda ise Molla Sadra'nn slami olsun, s
lam ncesi olsun eitli felsefe okullaryla tankl ger
ekten hayret verici bir dzeydedir. Eserlerinde Yunan
ve skenderiye okullarndan ve Pre-Sokratiklerden tu
tun da Platon ve Aristoteles'e ve Yeni-Platonculara (Nev
Eflatuniyye) ve hatta Stoaclara kadar uzanan kaynak
lara iaretler vardr. Fakat asl nemli olan husus, Molla
Sadra'nn raki gelenei ve dnceyi iyi bilmesinden
kaynaklanan Pre-Sokratiklere duyduu saygdr. O, bn
Hindu ve bnu'l-Fatik gibi Arapa antolojilerde Pre-Sok
ratiklerle ilgili zengin malzemeden haberdar olmaldr.
Baz yerlerde bu Yunan bilgelerinin retilerine olduka
derin yorumlar da getirmektedir; szgelimi Thales'in su
yunu, kainatn temel psiko-spritel cevheri olarak- salt
bir fiziksel element olarak deil- yorumlar ve bu suyu Su
filerin "Rahman'n Nefesi" (nefesu 'r-Rahm an ) kavra
myla zdeletirir. 12
O, Pre-Sokratikler arasnda Pythagoras'a (Fisagor)
zel bir nem verir. Pythagoras' yine Shreverdi'yi ve
rakileri izleyerek bir bilge ve hakim modeli olarak kabul
etmektedir. Molla Sadra'nin eserlerinde Risaletu 'z-Ze-

99
hebiyye 'ye (Altn Beyitler) atflar bulmak mmkndr.
retilerindeki Pythogoryen (Pisagorcu) damar aslnda
yalnz raki un surlara kadar deil, ayn zamanda
hvan- Saf'nn Resail'i gibi eserlere kadar geri gtr
lebilir. Saf metafizik plannda bu Fisagorcu renk, s
lam' da slam medeniyetinin mrnn henz balan sa
ylabilecek bir tarihte slam batniliinin baz boyutla
ryla btnlemi olan Pythogaryen retilere duyulan
bir yakn sempati ve cazibeden dolaydr. Pythagoryen
hikmetin matematiksel sembolizmi, ahenk ve birlik fik
ri, biimsel olarak ahenk ve birlik kadar matematiksel
sembolizmin de son derece nemli bir role sahip olduu
slam'n metafizik yapsna benzerlikler gstermekte
dir. 1 3
Platon'a gelince, Molla Sadra onun fikirlerinden pek
ounu dikkate deer bir ekilde anladn gsterir ve
"Platoncu idealar" ve mekan kavram gibi Platon'un te
mel tezlerinden bazlarn Es[ar'da ve baka eserlerinde
ele alr. Dier mslman filozoflarla birlikte. Platoncu
felsefe hakkndaki bilgisini balca Timaeus'tan edin
miti. Fakat hi kukusuz o, Platon'un dier Diyalog
lar'ndan bazlarn da okumutu ve gerekten de
Es[ar'da Phaedo diyalouna dorudan atflar vardr.
Mslman selefleri gibi Molla Sadra da, dier Yunan
filozoflar arasnda en fazla Aristoteles'i tanyordu, fakat
onun tand Aristoteles gerekte Stagyeral kiiden ok
Plotinus ve Proclus(un karm) idi. Muhakkak ki, Molla
Sadra kendinden nceki Meailer kadar Aristoteles'i ta
nyordu ve bu yzden de (Aristoteles'in) Metafizik, Fi
zik, Ruh zerine gibi eserlerini ayrntlarna varncaya
kadar incelemiti. Ancak Molla Sadra'nn sk sk iktibas
lar yapt "Aristoteles" tm de Yeni-Platonculukla ili-

1 00
kili eserler olan el-Ma 'rifetu 'r-Rububiyye (lahi Bilgi
zerine), Usuluciya (Teoloji) ve Kitab u 't- Tefaha (Libe
da Pomo)'nun yazar olan Aristoteles'tir. ou ilk d
nem Mslman filozofun durumunda olduu gibi, Molla
Sadra'nn "Aristotolesci" kaynaklarla tankl Yeni
Platonculuu da ihtiva eder.
Molla Sadra bir dereceye kadar muhtemelen Galen'in
eserleri gibi dolayl kaynaklar araclyla Stoac mantk
ve tabiat felsefesinin motiflerinden bazsndan da etki
lenmiti. Fakat asl can alc nokta, onun Stoac (reva.ki)
szcn, kendisinden birka yzyl nceki bir gelene
in kemal noktas anlamnda kullanmasdr. slam'da
Stoaclk zerine son yllarda yaplan eitli incelemele
re ramen, reva.ki teriminin nasl olup ta slam felsefesi
nin son dnem okullarnda tedrici olarak yalnz Meai
deil, fakat yerine gre raki okulun da kendisine da
yand kutlu ve yce hikmet anlamna gelmeye balad
, henz akla kavumam bir konudur. ok daha
gariptir ki, Stoaclk, en azndan antik dnyada bulunan
tryle, zellikle metafizik ve marifetle (irfanla) alaka
sz bir akm olarak bilinmitir. Fakat Molla Sadra sk sk
Esfar'da ve baka yerlerde hakimler tabakasndan
szeder: Meailer, rakiler ve revakiler (Stoaclar).
Baka yerlerde ise o rev a.k i terimini adeta irak teri
miyle eanlaml olarak kullanmaktadr. 15 Ne var ki,
rev a.ki kelimesinin niin Molla Sadra ve onun okuluna
mensup dier hakimlerde byle bir anlam kazanmaya
baladn daha kapsaml aratrmalar ortaya koyma
dka, onun eserlerinde rev a.ki szcnn salt kullanl
m olmasnn, Stoaclkla balantsn aydnlatc bir
faktr olarak grlmemesi gerekir. Molla Sadra'nn fi
kirlerinin Sto ac kaynaklarla balants, yalnz slam

101
felsefesinin son dneminde kazand anlamla rev aki
teriminin kullanimndan ziyade szkonusu fikirlerin
cevherinden kartlmaldr. 16
Molla Sadra'nn kendinden nceki slam felsefesi hak
kndaki bilgisi, tabii ki, onun Yunan kaynaklaryla olan
ainalndan ok daha engin ve tamdr. 17 Molla Sadra
Meai okulun tarihinden el-Kindi'yi okumu olup onun
din ile felsefe yahut vahiy ile akl arasndaki iliki soru
nuna getirdii zmden haberdard, fakat onun eserle
rine nadiren atflarda bulunmutur. Ama Farabi'yi ok
daha yakndan tanyordu ve zellikle Fusfll el-Medeni ve
Fusflsu 'l-Hikem adl eserinden sk sk alntlar yapmak
tadr. Molla Sadra, eserleri yava yava slam dn ce
hayatnn ana damarndan uzaklam olup imdilerde
tekrar gn na kmakta olan Ebu'l-Hasan el-Ami
ri'yi de tanyordu. Molla Sadra Amiri'yi byk bir fikri
ah siyet olarak gryor ve zaman zaman el-Amad ale 'l
abad (modern dnemde henz baslmam ve neredil
memi bir felsefe tarihi) gibi eserlerinden alntlar yap
yordu.

Doal olarak Molla Sadra'nn Meai fel sefe hakkn

daki bilgisi, bn Sina'nn eserlerine sra geldiinde bir
denbire daha kapsaml ve ayrntl bir hal alr. Temel
dini kaynaklar olan Kur'an ve Hadis'in yansra bn Sina,
Shreverdi ve bn Arabi'nin yannda Molla Sadra'nn en .
deerli kayna olarak grlmelidir. Sadruddin , bn
Sina'nn ifa, 18 Ne c a t , el-Me bde ' v e 'l-Me 'ad, R is al
fi 'l-Ik ve Uyflnu 'l-Hikme 19 gibi malum olan felsefi eser
lerinin her satr ve kelimesini pratik olarak bilmekle kal
maz, bn Sina'nn Ta 'likat 20 ve Mub ah asat gibi nem
li, fakat son zamanlarda ihmal edilmi baz eserlerinden
alntlar da yapar. Molla SBalri,, attDlarJRYff:ii '111Jh8l

1 02
ve el-Bahce ve 's-Sa 'ade adl eserlerin yazan Behmenyar
gibi bn Sina'nn rencilerinin eserlerinden de haber
dard. O, Behmenyar'n talebesi Ebu'l-Abbas L1kari'yi
de iyi okumutu. Daha sonraki Meailere gelince, Molla
S adra'nn Ebu'l-B erekat el-Badadi'nin Kit a b u ' l
Mu 'teber'iyle har neir olduu grlmektedir. Fakat
onun zel dikkati bn Sina'nn felsefesini canlandran
Nasruddin T1si'y e tah si s edilmi tir. Molla Sadra onu
"Felsefenin Ar"n tayan kii olarak gryor ve ona son
derece byk bir sayg gsteriyordu. Tusi'nin e rhu 'l
arat ve 't- Ten bih at , Ris aletu 'l-lm ve Nak z u 'l -Mu
hassal adyl da bilen Mulahhas gibi nemli felsefi eser
leri Molla Sadra'nn ok yakndan tand kitaplard .
Ayn ekilde o Nasirddin'in talebelerinin ve evresinde
kilerin yazd Meai felsefesine dair eserleri de tan
yordu: Bu eserler arasnda Kutbuddin irazi'nin Durre
tu 't-Tac ' , Debiran Katibi Kazvini'nin Hikmetu 'l-Ayn '
ve Molla Sadra'nn en nl eserlerinden biri olan er
hu 'l-Hidaye 'y i kendisine erh olarak kaleme ald E si
ruddin Ebhari'nin Hid aye ' si saylabilir. erhu 'l-Hida
ye Hind-Pakistan yarktasnda o kadar nl olmutur
ki, ona; yalnzca Sadra diye atflarda bulunulmaya ba
lanmtr.
iraz'la ve Dataki ailesiyle yakndan balantl olan
Meai felsefenin daha sonraki safhas da, hem Sadrud
din, hem de Gyasuddin Mansur Dataki'ye sk sk atf
larda bulunan Molla Sadra iin yabanc bir alan deildi.
Ne yazk ki, imdiye kadar Gyasuddin Mans1r'un hibir
eseri hakkyla neredilmi deildir; yle ki, ran'da bile
onun dncesi hemen hemen tannmamaktadr. Ama o,
hi kukusuz Molla Sadra'nn en nemli dorudan selef
lerinden biri olup muhtemelen Nasirddin'den sonraki

1 03
Meai felsefenin en dikkate deer ve tpk Nasruddin
gibi Molla Sadra zerinde derin bir etki brakan deerli
bir ahsiyettir. 2 1

raki okuluna mensup eserlere geldiimizde Molla

Sadra' da onlarn da kaynaklarna dair derin bir bilgiyle
karlayoruz. Elbette Shreverdi, Molla Sadra'nn
raki okula ait bilgisinin byk blmn kendisinden
rendii kiiydi. Onun Shreverdi'nin eserlerine ve
retilerine derinlemesine nfuzu en iyi ekilde Hik me
tu 'l-rak'a yazd talikatta grlebilir. Gerekte Molla
Sadra kendisini ilk kez Shreverdi tarafndan ortaya ko
nulan hikemi retileri mkemmel hale getiren kii ola
rak deerlendiriyordu. Metafizik yorumlar Shrever
di'nin dnya grnn ancak Shreverdi'nin benimse
mi olduu, "mahiyetin asl olduu"(asaletu 'l-maliyye;
retisinden ok "varln asl olduu" (asaletu 'l-v ucud)
retisi nda yorumlanm bir baka versiyonu ola
rak grlebilir. Bununla birlikte pek ok bakmdan ge
dnem slam dnce tarihinin bu iki devi birbirini ta
mamlamaktadr; onlar ke sinlikle ayn manevi aleme
mensupturlar. Shreverdi'ye gre bilgiyi (hikmeti) ara
yanlarn en yksek makamnn hakim mteellih ya da
teosof olmas 22 ve Molla S adra'ya ancak raki hikmet
okulunda mteellih'in anlam balamnda anlalabile
cek bir nvan olan Sadru 'l-mteellihin (hakimlerin rei
si) nvannn verilmesi kesinlikle bir tesadf deildir.
Molla Sadra, Shreverdi'nin eserlerinden en ok Hikme
tu 'l-rak 'a (Kutbuddin irazi'nin erhiyle birlikte)
kaynak olarak atfta bulunuyordu. 2 3 Fakat bunun ya
nnda Shreverdi'nin dier e serlerinden, zellikle Tel
vihat , Mutarahat ve Heyakilu 'n-Nur'dan da yararlan
yor ve bunlara Esfar 'da ve dier eserlerinde atflarda

1 04
bulunuyordu. O , Shreverdi'nin izinden gidenlerin, yal
nz Kutbuddin'in deil, ok daha az okunan emsuddin
ehrezlri'nin eserlerine de ainayd; bu son ahsiyetin
nemli e seri el-eceretu 'l-lahiyye 'si ve muhtemelen
Hikmet 'l-rak'a yazd erhi Molla Sadra tarafndan
bilinmekteydi.
Daha sonraki rakiler hakknda Molla Sadra, doal
olarak Celaleddin Devvfni ve bn Trke'nin eserlerini de
okumutu. Ne yazk ki, bn Trke'nin eserleriyle ilgili
henz hibir ciddi alma yaplm deildi?4 , fakat bu
e serlerin geli igzel bir analizi bile bn Trke'nin , zel
likle de onun marifetle ilgili Meai ve raki retilerini
uyumlu klma giriimleriyle Shreverdi ile Molla Sadra
arasnda nemli bir balant halkas olarak oynad ro
l, bylece Sadruddin tarafndan daha sonra baarlacak
sentezi nceden haber verdii akla kavuacaktr.
Sadruddin'in Safeviler dnemindeki seleflerinin en
etkilisi, byk farkla, "Isfahan Okulu"nun kurucusu ve
Molla Sadra'nn hocas olan Mir Damad'dr. Mir Damad
e sasen raki bir renk tayan bir bn Sina'cdr ve pek
ok yerde Molla Sadra' dan farkl dnr; fakat o, ger
ekten de "Isfahan Okulu"nun baarsn talandran
Molla Sadra'nn ortaya k na zemin hazrlamtr.
Molla Sadra hocasnn grlerini hakkyla kavryor ve
eserlerinde, zellikle de Esfar'da bu. grleri zikredi
yordu. Mir Damad'n en ok bavurulan eseri, bir aheser
olan Kabasat'tr; bu eserde, batan sonra Mir Damad'n
dncesinde son derece merkezi bir yeri olan zaman so
runu ve yaratmann zamanla ilikisi tartlmaktadr.
Molla Sadra, Safeviler dneminin br fikri ahsiyetleri
ni de yakndan tanmasna karn, bu kiiler, yalnz bir
hoca deil, ayn zamanda daha evrensel bir anlamda "Is-

1 05
fah an Okulu"nu kurulmasn daki rolnden dolay
"nc retmen" (el - m u 'allimu 's-salis) (*) olan Mi
Damad'n abidevi ahsiye\ine tabi olmulardr.
Molla Sadra'nn "kaynaklar"ndan bah sederken u
daima hatrlanmaldr ki , Molla Sadra'nn e itli kay
naklardan devirdii tm fikirler, "slubu" belirgin bi
imde kendisine ait olan ve geleneksel slami dnya g
r ierisinde yepyeni bir dnce perspektifinin gs
tergesi olan bir binann ana stunlar olarak hizmet et
milerdir. Bu hakikat, orijinal "kaynaklar" ile Sadrud
din'in onlar, retilerini aklarken kullanmas arasn
da gerek bir karlatrma yapma zahmetine katlanlr
sa hemen anlalacaktr. rnein Molla Sadra'nn varo
luun esas olduu ve birlik (vahdet) retisini Sufiler
den, dnme (ta' akkul) , akl (akl) ve dnlenin
(ma'kul) birlii retisini Ebu'l-Hasan el-Amiri'den ve
ondan nce Porphyry'den; bilgi teorisinin baz ksmlar
n ise rakilerden ald ne srlmtr. Ancak bu
retilerle ilgili orijinal tezlerle Molla Sadra'nn onlara ge
tirdii yorum arasnda gerek bir karlatrma yapld
nda, bu fikirlerin Sadruddin'in dnce aleminde birer
un sur haline gelirken geirdii dnm aka grle
cektir. Geleneksel bir ortamda yaratclk, bireysel bulu
ya da bir "hakikatn" yaratlmas deil, daima varolan ve
daima varolacak olan Hakikat'a dair yepyeni bir kavra
y anlamna gelir. Ama yeni bir kavray, tanm gerei,
ayn evrensel hakikatlarn, ierisinde szkonusu gelene
in tarihi almndaki belirli bir anla uygunluk arzeden
yepyeni bir yorum ve uygulamaya tabi tutulduklar ya-

(*) Dier iki retmen, muallimu 'l-evvel (birinci retmen) denilen

Aristoteles ve mu 'allimu 's-si (ikinci retmen) ad verilen
FAr.bi'dir. (ev.)

1 06
ratc bir eyleme iaret eder. Molla Sadra'nn alm oldu
u ilhamlar (yaam olduu aydnlanmalar) ve ruhi ger
eklenme araclyla bir "filozof ta" grevini yapacak
ekilde kendisiyle techiz olduu irfani bilgi, gemiteki
Mslman veli, bilge ve filozoflardan alnan un surlarn
zn (bize) aktarm ve onun kendi engin sentezini ya
ratmasna yardmc olmutur. Molla Sadra'nn eserle
rinde, zellikle de Esfar'da, bu eseri slam felsefesi ve
metafiziinin gerek bir ansiklopedisi klan ilk Msl
man kaynaklara pek ok atflar bulabiliriz. Bununla be
raber, kendi retileriyle ilgili olan bu magnum opus'un
(aheserin) baZT ksmlarnda ve dier eserlerinde biz,
salt stnkr bir uyarlama ve taklit deil, daha nceki
reflerin, hakl olarak o gn bugndr "Akn Hikmet"
(el-hik metu 'l- m te 'aliye) olarak adlandrlan yepyeni
bir reti erevesinde birletiini gzlemleriz.

1 07
 NOTLAR
1- rnein bk. M. T. D anipAzuh'un Molla SadrA'mn Kasru 'l-Esn
Amu'l-CAhiliyye'sine yazd giri. Yirmi otuz yl kadar nce Ziya.
ddin Durrf, Molla SadrA'mn, yazanna atfta bulunmakszn daha
nceki eserlere iaret ettii ve azkonusu tm yazar ve eserleri zik
retmeksizin byle pek ok kayna kullanmasndan zaman zaman
olumsuz bir dille azettii tm rnekleri toplamaya alt. Bk. onun
Ken.zu 'l-Hikme 'si, c. il, Tahran, 1316 (Hicri/emsi), s. 157 vd. Durri
tarafndan yaplan bu tr rneklerin gerek bir derlemesi (onu tan
yanlarn bazsina gre) hibir zaman baslamam, hatta elyazmas
eklinde bile grlmemitir. _

2- Bk. S. H. Nasr, Three Muslim Sages, s. 6.

3- Onun ahsi ktphaneFinden bugne kadar hibir iz bulunamam
tr, fakat bazlar onun .i olmazsa bir ksmnn irAz'da hala yaa
yan, fakat maalesef hzla saylan tkenen pek ok zel kolleksiyon
lar iinde bulunabilecei umudundadrlar.
4- Bu hususu ifade eden Tahran'daki Meclis Ktphanesinde Es{Ar'm
iki nshas bulunmaktadr. 1lki Fihrist-i Kitabhfneyi Meclis-i
ra-y Milli 'de, Yazma katalounda 106 numarayla kaytldr, bu
Y. lti'simi, c. II, Tahran, 1 3 1 1 (Hicri/emsi), s. 53, nl Kaar haki
mi Seyyid Ebu'l-Hasan Cilve tarafndan yazlm ok uzun haiyele
ri ierir ve Molla Sadri'nn 'bakim dedi (kile 'l-hakim)" diye yazd
pek ok rnekte hakim'in kim olduunu tesbit etmitir. Ayn za
manda Molla Sadri'nn yararland pek ok bilinmeyen ya da ok
az bilinen eseri de tesbit etmeyi baarmtr. kinci bir rnek, ayn
kolleksiyonda El yazmalar katalounda 3980 numarayla kaytl
olup yine Cilve'nin haiyelerini muhtevidir; Mirza Tihir TunikAb
ni'ye ait olan ve Molla Sadri. ile daha nceki Mslman kaynaklan
arasndaki balantlann bazlarn tesbit etmek zere Cilve'nin fas
l zerine baz teebbsleri tekrar aklayan el-CevAhir ve 'l-A'rliz
(Es{Ar'n ikinci sefer'i) hakknda yazlmtr.
5- Bu erltler ne yazk ki, hibir zaman hakettikleri ilmt incelemeye ta
bi tutulmamtr.
6 Molla SadrA'nm KitAb- Mukaddes'in metniyle de ainal vard ve
Es{Ar'nda hem Tevrat'tan, hem de nciller' den iktibaslar yapmak
tadr.

1 08
7- Bk. S. H. Nasr, "el-Hikmetu1-il4hiyye and Kelam", Studia lslamica,
c. XXXN, 197 1, s. 139-149.
8- Bk. H. Corbin (S.H. Nasr ve O. Yahya'nn ibirlikleriyle), Historie
de la philosophie lslamique, c. 1, Paris, 1964, s. 110 vd.
9- Bu kaynaklarn Molla Sadri. zerindeki etkisi konusunda, bk. S. J.
Secc4di, 'Te'sir-i lhv4n- Saf. ve Hamidu"din Kirnan der Sadrud
din ir4zi", Revue de la Faculte el.es Letters (Teheran), c. IX, say: 3,
1341 (Hicri/emsi), s. 89-96.
10- Molla Sadri. ile Gaz4li arasndaki iliki, zel aratrmalar gerekti
rir. Her ne kadar ii kel4mclan ve hakimlen tarafndan derinleme
sine incelenmiee de, Molla Sadra. Gaz4li'yi ok iyi tanyordu. Asln
da onun Gaz\li'yi belki Meheccetu 'l-Beyz. fi lhy\ el-ihya. 'adyl
ihy4'nn ii bir versiyonunu yazan Molla Muhsin Feyz K44ni hari
tutulursa herhangi bir dier ge dnem ii alimi.ve dnrnden
ok daha iyi bildii sylenebilir. Bk. S. M. Mika.t'n bu eserin neri
ne yazd giri, Tahran, 1380-138 1 (Hicri/Kameri).
1 1- Bk. S. H. Nasr, Sufi Essays, Londra, 1972, s. 100-101.
12- Bk. S. H. Nasr, lslamic Studies, s. 129. Molla Sadr4'nin Pre-Sokra
tikler konusundaki dncesi en iyi Risa.le fi Hudflsu 'l-Alem 'inde
bulunabilir; Resa.il iinde, s. 67 vd.
13- Bk. S. H. Nasr, An lntroduction to lslamic Cosmologi.cal Doctriies,
2. blm.
14- Bk. F. Jadaane, L 'influence du stoicisme sur la pensee musulmane,
Beynt, 1968; Osman Emin, el-Felsefetu 'r-riv.kiyye, Kahire, 1959,
ve aynca ayn yazarn "Le Stoicisme et la pense musulmane", La
Revue Thomiste, say: 1, t. LIX, 1959. Aynca H. Corbin, Le livre el.es
penetrations metaphysiques, s. 165-6.
15- rnein, Kitabu 'l Me .ir 'inin yedinci me '.r'nda yle yaza
-

"phesiz ki, biz u kanaatteyiz: z4t gerei mec'fll ehid eyh (Sh
reverdi) ve onun okulundakiler -rnein All4me DevvAni gibi- tara
fndan ortaya konulmu olan m\hiyet dedikleri eyle (ayn) deil
dir." Bk. H.' Corbin, Le Livre el.es penetrations metaphysique, s. 37,
Arapa metinde, s. 37, Franszca evirisinde s. 157.
16- Dier pek ok Mslman filozof gibi Molla Sadr\ da, phe ve p
hecilie dayanm olan ya da eitli hazclk trlerine yol aan dier

1 09
 daha ge dnem Greko-Romen felsefe okullanna pek ilgi gsterme
mitir.
17- Biz daha nce lslamic Studies (blm 1 1 ) adl eserimizde bu bak
asndan Esfar'n nemiyle ilgilendik.
18- Molla SadrA'nn iff'ya yazd talikatlar, slam Meai felsefesi
nin bu byk eseri hakknda yazlm en nemli talikatlardandr.
19- Molla Sadri ayn zamanda Kdnun1a , zellikle onun felsefi ksmla
ryla ilgili baz bilgiler de sevd eder.
20- eitli ontolojik sorunlarla ilgili bu deerli eser, sonunda A. B edevt
tarafndan neredilmitir,Kahire,1973.Bu bn SinA'nn varlk
(vuctld) ve mfhiyet hakkndaki grlerini anlamak iin anahtar
bir eserdir.
21- Muhtemelen ge dnem slam felsefesindeki hibir byk ahsiyet
Gyisuddin Mansilr kadar tamamen ihmal edilmi deildir. Onun
eserleri -ki ok saydaki el yazmas eseri hem ran, hem de Hindis
tan' da bulunabilmektedir- neredilmeyi ve titizlikle incelenmeyi
beklemektedir.
22- Bk. S. H. Nasr, Three Muslim Sages, s. 63-4 ve S. H. Nasr, "Suhre
verdi" maddesi, M. M. Sharif (ed.) A History of Muslim Philosophy
iinde, c. 1, s. 380. (Bu son eser Trkeye lslam Dncesi Tarihi
adyla tercme edilmeye balanmtr. Birinci cilt, st. 1990 nsan
yaynlan. Toplam drt ciltte tamamlanacaktr.)
23- Shreverdi, Kutbuddin irfzi ve Molla Sadri'nn adlan Hikmetu 'l
lrfik 'n metni, erhi ve talikat boyunca beraberce gemektedir.
Bugne kadar ran'daki geleneksel evrelerde rfki retiler iin
standart bir metin olan Hikmetu 'l-lr.k'n tabasks neri, n
de iermektedir. Fakat u ilave edilmelidir ki, daha nceki blmde
iaret ettiimiz gibi Molla Sadri'nn talikat Kutbuddin'in erhine
deil, bizzat Shreverdi'nin metnine yaplmtr. Bk. H. Corbin, "Le
theme de la resurection chez Moll. Sadrf Shirazi ( 1050/1640) com
mentateur de Sohrawardi ((587/119 1)", Studies in Mysticism and
Religion presenkd to Gershom G. Scholem, iinde , Kud s, 1976, s.
7 1 - 1 15 .
24- B u dikkate deer ahsiyetin toplu eserleri S . . Msavi Bihbahll.nf,
"Ahwal wa athAr- Si'in al-Din Turkah lsfahfnr", Colleckd Papers

1 10
on Islamic Philosophy and Mysticism, derleyen M. Muhakkik ve H.
Landolt, Mc Gill University, Institute of lslamic Studies, Tahran
Branch, Tahran, 197 1, s. 99-135.

111
 BLM 5
"AKIN HKMET" NEDR?
Daha nce belirttiimiz gibi "Akn Hikmet" (el-hik
metu 'l-m tealiye) terimi Molla Sadra'dan ok nceleri
Davud-u Kayseri( * ) gibi Sufiler tarafndan kullanlm
olup Kutbuddin irazi gibi Meai fel sefesinin stadlan
nn eserlerinde de grld burada zikredilmelidir. 1
Ancak bu rneklerde terime verilen anlam kesinlikle
Molla Sadra'nn ve terime kesin bir anlam kazandrp
onu Sadruddin'in yeni metafizik ve felsefi senteziyle z
deletiren talebelerinin eserlerinde bulduumuzun ay
ns deildir. yleyse, "Akn Hikmet"in anlamn ve ge
nel zelliklerini aratrmak ve eitli alanlarla ilgili fikir
ve retilerini ieren elinizdeki kitabn ikinci cildinde ( ** )

(") Davud-u Kayseri hakknda geni bilgi iin bkz. Do. Mehmet Bay
raktar,-Davud- Kayseri (Kayserili Davut), Kltr Bakanl Ya
ynlan 1989.(ev)

( ** ) S. H. Nasr bu kitab, ileride yazmay ve Akn Hikmet zerinde et

raflca durmay tasarlad ikinci cilt iin bir nevi "Giri" eklinde
dnm, fakat 1978'den bugne kadar bu cildi yazamamtr.
(ev.)

1 13
yaplacak analize zemin hazrlamak iin buras uygun
bir yerdir.

El-hikmetu '[-m te aliye ibaresi, iki terimi ierir: el

hikme (anlam teo-sofya, yani ilahi bilgi) ve mtealiye
(anlam en yce ya da akn). Bu terim hi kukusuz n
n, kelimeyi kullanm olsa da, Molla Sadra'ya deil ,
dorudan ya da dolayl rencilerinin, onun kurduu
okulu tanmlamak iin kullanmalarna borludur. Molla
Sadra' dan bir nesil sonra Abdurrezzak Lahici - Sadra'nn
damad ve nl rencilerinden biridir- Molla Sadra'nn
fel sefesini el-hikmetu '[-m tealiye diye adlandrmt. 2
Kaar hanedan dneminde bu kullanm o derece yaygn
lamaya balad ki, Sebzivari nl erhu 'l-Manzflme
si nde terimi, retilerini eserlerinde aklamaya alt
'

stadn (Sadra) okulunun ad olarak kullanmasnn

nedenini aklamakta tereddt gstermedi. 3
Bizzat Molla Sadra'nn eserlerine baktmzda, onun
kendi okulunu el-hikmetu '[-m tealiye diye tavsif ettii
herhangi bir pasaja rastlamyoruz. Onun kulland ek
liyle terim, gerekte daha nce 2. Blmde zikredilen iki
eserinin adyla ilikilidir: Birincisi, aheseri olan el-Hik
metu 'l-Mte aliye fi 'l-Esfaru 'l-Ak liyyetu 'l-Erba 'a ve
yazd son eserlerden biri , belki de sonuncusu olan el
Hik metu 'l-Mte aliye. 4 ev ahidu 'r-Rububiyye'de 5 e l
hikmetu '[-m tealiye teriminin kul_lanlmas bile, onun
dnce okulundan ziyade Molla Sadra'nn bu ad ta
.
yan eserine atf nitelii tar. El-hikmetu 'l-mtealiye te
riminin Molla S adra'nn retileriyle (rencileri ve ge
nelde de halk tarafndan) zdeletirilmeye balanmas,
muhtemelen u iki faktre balanabilir: Birincisi mat
riksi iinde (fi) kesinlik aamalarna doru drt akli yol-

114
culuktan mteekkil bu kitapta muhtevi bulunan bir
okulun varlna ve metafizik retilerin adna ; ikinci
olarak da, muhtemelen stadn bizzat szl retisinin
varlna; buna gre el-hikmetu 'l-m tealiye'yle yalnz
eserlerinden baz snn ad deil, btn okulunun ad
kastedilmitir. Her ne kadar bu son nokta mahiyeti gere
i yazl dkmanlar halinde kantlanamazsa da, halen
ran' da bu okulun tm belli bal geleneksel stadlan ta
rafndan teyid edilmi olmas, onun kabul edilmesi iin
yeterince gl bir kanttr. Bu stadlar yazl metni ta
mamlayan szl gelenei Molla Sadra'nn kendisine ka
dar uzanan bir stadlar (eyhler) zincirinden alm lar
dr.
Bunlar bir yana, salnda balayp bugne kadar ge
len bir isim olan el-hikmetu 'l-m d tealiye terimiyle, Molla
Sadra tarafndan formle edilen belli bir geleneksel hik
met okulu kastedilmeye baland. Bu terim, onun okulu
in yalnz tarihi nedenlerle deil, ayn zamanda Molla
Sadra'nn retilerinin orij inal anlamyla hem hikmet
ya da teosofi ve Akn (Mteal) olann Kendisi'ne gtren
akn (mtealiye) olann akli bir mkaefesi olmasndan
dolay da en uygun isimdir. Bu nedenle Molla Sadra'nn
okulu gerek tarihi gerekse metafizik nedenlerden tr
"Akn Hikmet"tir.
Molla Sadra'nn "Akn Hikmet" terimini nasl tanm
ladn anlamaya alrken onun hikmet (el-hikme) ya
da felsefe (el-felsefe) tanmlarna bir gz atmamz gere
kir. O el hikme den sz ederken, gerekte "Akn Hik
- '

met"ten bahsetmektedir, zira ona gre hakiki hikmet,

izah ettii el-hik metu l - m tealiy e'dir. Yeri gelmiken
'

unu kaydedelim ki, daha nceki slam filozoflar gibi ve

hatta onlardan da fazla Molla Sadra, youn bir biimde

1 15
felsefe ve hikmet'in anlam ve tanmyla ilgilenmitir.
Daha nceki kaynaklarda yaplm tanmlar bulup
kartarak ve onlar kendi karakteristik slubuyle terkib
ederek bu iki kelimeyi bir kez daha tanmlam ve eitli
eserlerinde onlar i lemitir. nl tanmlarndan biri
sinde hikmeti, sayesinde "insann aleme benzeyen ve ev
rensel varolu tabakasna mmasil bir akledilir (makul)
alem haline geldii ara " eklinde dnr. 7 Esfar'da
yapt daha geni kapsaml bir felsefe tanmnda, Pla
ton'dan Shreverdi'ye kadar geen btn grleri nak
lettikten sonra w 1 :n syler: "Felsefe eyann temel ha
kikatinin bilgisi ve brhln 8 zerine kurulu (zanna daya
l olmayan) varlklar ile ilgili yarg, yahut taklit aracl
yla imkanlarnn elverdii oranda in sann ruhunun
mkemmellemesidir. Ya da isterseniz yle diyebilirsi
niz: o Allah'a 'benzeyebilmek' iin insann imkanlar nis
betinde aleme (dnyaya) akli bir dzen verrnesidir." 9 Ge
en yzylda Molla Sadra okulunun en nde gelen szc
lerinden birisi olan Mirza Mehdi Atiyani 10 , "Akn Hik
met"i aadaki yorumda daha nceki felsefe okullarn
dan ayrd eder: 0-"Akn Hikmet" (el-hikmetu 'l-mutea
liye), iinde yalnzca Zorunlu Varlk'n birliinin (tev
hid-i vcub-i vacib el-v ucud) bulunduu ve varln bir
liinin bulunmad Meai felsefenin aksine varln
birliini (tevhidu 'l- v ucud) ierir. " 1 1

Molla Sadra'nn verdii hikmet tanmlar, eer A

tiyani'nin bu szyle birlikte analiz edilirse gerekte el
hikmetu 'l-m te aliye 'den baka birey olmayan hikme
kavramnn, akli sezgiyle ulalan ve ayn zamanda ras
yonel (fakat rasyonalist deil) bir surette s,nulan ve ras
yonel kantlan kullanan saf bir metafizik temele daya
nan bir bilgelik ya da teosofyle zdeletirildii kefedil-

1 16
mi olur. Bu tanmlar yine gsterir ki, bu hikmet gerek
lenmeyle (tahakkuk), bu bilgiyi alan kiinin varlnn
dntrlmesiyle ilikilidir. Hatta Molla Sadra'nn
eserlerine daha derinden bakarsak, bu bilginin gerek
lenmesi iin nerilen yntemlerin dinle ilikili olduu ve
vahiy arac olmakszn elde edi' emeyeceini grrz. 12
u halde, daha nce de ifade ettiimiz gibi, "Akn Hik
met"in zerine oturduu temel ilke szkonusudur:
akli sezgi ya da aydnlanma (ke{ ya da zevk yahut
irak ); akl ve rasyonel karm (akl ya da istidl al); vE
din ya da vahiy (er' ya da vahy). Molla Sadra'nn sentezi
bu kaynaklardan elde ettii bilgileri birletirmek sure
tiyle gerekletirildi. Bu sentez, tasavvuf, rak okulu,
rasyonel felsefe (Molla Sadra bunu Meai okuluyla ayn
kategoriye yerletirir) ve kelam dahil dini ilimler vasta
syla insann elde ettii bilgileri birbiriyle uyumlu klma
y atnalamtr. "Akn Hikmet"in zellii geleneksel s
lami ilimlerin her dalyla tek tek karlatrldnda da
ha iyi anlalacaktr. 1 3
Molla Sadra'nn kaynaklarn ele aldmz 4. Blm
de onun retilerinin Suflerinkilerle, zellikle bn Ara
bi, S adruddin Konevi, Abdurrezzak Kaani, Davud-u
Kayseri ve bn Arabi okulunun dier stadlaryla ne de
rece yakndan ilikili olduunu gstermitik. Eer onun
retilerinin bu stadlarn retileriyle. benzer ve ters
dtkleri noktalar ortaya konulacak olursa, u sylene
bilir ki, bu stadlarn tasavvufi metafizii, onlarn ruhi
mkaefelerinin akliletirilmi eklidir. zellikle bn
Arabi'nin durumunda bu metafizik, her biri nihai Haki
kat bahesinin bir yann aydnlatan ok sayda imek
parltlar olarak ortaya kar. Bu imek parltlar Mol
la Sadra tarafndan -ve bir dereceye kadar da ondan nce

1 17
Kayseri gibi kiiler tarafndan- daha mutedil, fakat a a
kalc bir a dntrlmtr. Sadruddin daha siste
matik bir metafizik aklama getirmek, mantki deliller
sunmak ve daha nce Sufi stadlann semavi bir ihsan ve
ruhi mkaefelerinin sonucu olarak ya sessizce geitir
mi ya da sadece zl bir ekilde dile getirmi olduklar
hususlar aklamak istemektedir. Molla Sadra'nn,
Me ailerin ve rakilerin baz tezlerine kar kt
oranda, bn Arabi'nin retilerine kar kt nemli
bir husus yoktur; bunun bir iki istisnas, ktlk (teodi
se) sorunu ve bn Arabi' den birka noktada farkl olarak
ele ald hr (cz'i) irade ve kader sorunudur. O, bn
Arabi ve okulunun temas etmedii, fakat iaret edilip ge
ilmi pek ok noktay ele alp tartr. Bir anlamda Mol
la Sadra, bn Arabi okulunun tasavvufi metafiziine
hem daha mantki ve sistematik bir temel getirir, hem de
onun eserlerine yazlm bir erh ve onlarn bir uzants
saylabilir. Gerekte, slam'n balca filozof ve hakimle
rinden olmasnn yansra Molla Sadra, bn Arabi ve tale
belerinin nde gelen arihlerdendir de.

"Akn Hikmet"i ShrElverdi'nin "In (Dounun)

Hikmeti" (el-hikmetu 'l- irak) ile karlatrrsak, hem
daha nce de zikrettiimiz yakn bir dostluk, hem de "A
kn Hikmet"i anlamamz kolaylatracak baz farkllk
lar bulacaz. Molla Sadra'nn, Shreverdi'nin ortaya
atp gerekletirmeye abalad hakim idealini (m u
t e 'ellih) kendi varlnda daha tam bir biimde gerek
letirdii sylenebilir. 14 O, ruhi mkaefeden kaynakla
nan bilgiye akli bir temel salamas hasebiyle Shrever
di'den daha mkemmelini baarmtr. Bu giriiminde
bu ynde ilk adm atan Shreverdi'ye ok eyler borlu
dur; fakat Molla Sadra bu yolda sonuna kadar ilerlemi

1 18
ve sorunlarla Shreverdi'den daha fazla urama ve on
larn bir ksmn daha derinlikli biimde aklama baa
r sn gstermitir.
Ayn ekilde, bn Sina'ya ve Meai fel sefesine kar
Molla Sadra ve Shreverdi'nin tavrlar ayn deildir.
Her ne kadar Shreverdi bn Sina'y iyi tanyor idiyse ve
bn Sina'nn retilerinin gerekten de yeniden-form
lasyonlarndan ibaret olan Telv ihat ve Mutarahat gib:
baz nemli eserler kaleme alm sa da, bn Sina'y hem
Kssatu 'l- Gurbet u 'l- Garbiyye 1 5 , hem de Hik metu 'l
rak adl eserlerinde aka eletirmitir . Buna kar
lk Molla Sadra da Meai felsefedeki pek ok noktay
eletirmise de, ksaca gstereceimiz gibi, bn Sina'nn
en byk yorumcularndan biri olup, Meai felsefeyi
hikmetu 'l ira k'la uyumlu hale getirerek, onun retile
-

rini Shreverdi'den daha mkemmel bir biimde "Akn

Hikmet" erevesine oturtmay baarm t r . 1 6 te yan
dan Shreverdi iin Meai felsefe irak hikmetin ince
lenmesi iin zorunlu bir temelken, Molla Sadra' da o, or
ganik bir biimde "Akn Hikmet"in dokusuyla btnle
mitir.
Dorusunu sylemek gerekirse, dini kaynaklar konu
sunda "Akn Hikmet"te ve raki hikmette bulduklar
mz arasnda da bir fark szkonusudur. Yine felsefi eser
lerinde Kur'an ayetlerini zikreden ve ayetlerin anlamn
hikmetin retileriyle uyumlu klmaya alan ilk slam
filozofu olma erefi , Shreverdi'ye verilmelidir. Ancak
yine nceden tahmin edilmeyen bir ekilde kendi hikemi
aklamalaryla Kur'an- Kerim ve Hadislerin metinleri
ni dokuyarak birbirine rmeyi baarm olan kii Molla
Sadra olmutur. Yine Shreverdi, Kur'an ayetlerinden
ve Hz. Peygamber (s. a.v.)'in szlerinden yararlanm,

1 19
ancak Molla Sadra, bunlara ilaveten Hz. Ali (r. a)nin
Nehcu 'l-Belaga 's ve Kleyni'nin Usulu 'l-Kifi' sinde ge
en hadisler gibi ii imamlarn szlerine de bavurmu
tu. stelik Molla Sadra, slam filozoflar iinde benzeri
grlmeyen bir durum olarak, slam tarihindeki en nde
gelen mfessirlerle ayn mertebede byk bir Kur'an tef
sircisi olarak grlmelidir.
Molla Sadra ile Shreverdi arasndaki daha zel fark
lara indiimizde, ne kadar yakndan ilikili olsalar da,
"Akn Hikmet"in raki hikmetten pek ok noktalarda
ayr dtn farkederiz ; bunlardan temel nitelikte
olan baz noktalar zikredeceiz. En nemli fark, tabii ki,
Molla Sadra'nn, Shreverdi'nin savunduu mahiyetin
asl olduu (asaletu 'l-mahiyye) grnn tersine varo
luun asl olduunu (as aletu 'l- v ucud) iddia etme sidir.
Corbin bu farka, Molla Sadra'nn slam felsefesinde ger
ekletirdii "devrim"in temeli adn verir. 1 7 Bu fark, s
rasyla deiim ve dnm sorununda, varlklarn mer
tebelenmesi, eskatoloji vb. ile ilgili grlerde bir farkl
la yol aar; Molla Sadra'nn retilerinin Shrever
di'ninkilerle dikkatli bir karlatrmas bunu akla
kavuturacaktr. 18
Molla Sadra ile Shreverdi arasndaki bir dier ay
nn, bu kitabn ikinci cildinde ele almay umduumuz,
hayal alemi (ilemu 'l-hayil) ile alakaldr. Burada u ka
darn syleyelim ki, Shreverdi insan ruhundaki bu me
lekenin bedenden bamsz olduu (tecerrd) ve cismani
lmden sonra yaamaya devam ettiini ne sren ilk s
lam filozofu olmutur. Fakat o, bu mikrokozmik insanda
ki hayalin nesnel ve kozmik (kainattaki) mtekabilinin
varolduunu iddia etmemitir; Molla Sadra ise insann
lmden sonraki varl ve genel olarak eskatoloji prob-

1 20
leml erinin derin sonularyla birlikte mikrokozmik bir
hayal alemine (hayalu 'l-muttasl) olduu kadar, makro
kozmik bir hayal alemine (hayalu 'l-munfasl) de inan
maktadr.
Son olarak Moll a S adra tabiat fel sefesinde, bn
Sina'nn hylomorfizmine ( *) geri dnmek zere Shrever
di'nin grlerinden ayrlr, fakat bu retiyi (hylomor
fzmi), "Akn Hikmet"in temel zelliklerinden biri olan
cevheri hareket (el-hareketu 'l-cevheriyye) ilkesi nda
yorumlar. Bu ilke Molla Sadra'y her ne kadar burada,
dier alanlarda olduu gibi Molla Sadra'nn Shrever
di'ye borlu olduu aksa da tabiat felsefe sinin eitli
ynlerinin bir yorumuna ve ayn zamanda iraki hikmet
ten farkl olan bir eskatolojiye gtrr. Bu iki stadn
retilerinin en kabataslak bir incelemesi bile Shreverdi
ona zemin hazrlamam olsayd, Molla Sadra'nn ortaya
kamayacan ortaya koyacaktr. bn Arabi rneinde
olduu gibi, Molla Sadra da Shreverdi'nin en nemli yo
rumcu ve arihleri arasnda dnlmelidir. Gerekten
Muh ammed ehrezlri ve Kutbuddin irazi'yle birlikte
Molla Sadra, raki okulun en bata gelen arihi ve ak
laycsdr. rak'n stadnn eserlerini erhederken
raki hikmeti belli bir ynde gelitiren ve onu kendi "AJ;
kn _Hikmet"inin keta klan bir arihtir o.
bn Sina ve Meai felsefeyi ele aldmzda, yine gr
rz ki, Molla Sadra'nn "Akn Hikmet"i, Meailie ve
zellikle bn Sina'ya ok eyler borludur; ama bu okul
dan b az temel hususlarda ayrlmaktadr. Molla
Sadra'nn kendisi Meai dncenin bir stad olup,

( * ) Hylomorphisn, ksaca Aisto'nun madde-suret doktrini olarak ni

telenebilir. (ev.)

121
onun Meai felsefeyi aklamak amacyla kaleme ald
erh u 'l-Hidaye adl eseri, slamn Dou blgelerinde
bn Sina'nn dnce okuluna mensup renciler tara
fndan yzyllardr okunan bir metin olmutur. 19 Daha
s, Molla Sadra, bn Sina'nn en titiz ve derin arihleri
arasnda yer alr ve ifa'ya yazd hfiye 'si belki de bu
dev eserin metafizikle ilgili blmleri zerine herhangi
bir zamanda yaplm en iyi almadr. "Akn Hik
met"in Meai okuluna derinden borlu olmasn a ra
men aralarnda en nemlilerinden bazsn burada zik
rettiimiz temel baz farkllklar vardr. 20
MollaSadra ile bn Sina arasndaki temel fark, ontolo
jiye baklarndaki farka dayanr. Molla Sadra varl,
mertebelenmesine ramen bir kalan, derecelere bln
m bir gereklik larak anlar; te yandan bn Sina, her
varlkta varoluun asl olduunu dnrse de, bir varl
n varoluunun dier varlklann varoluundan farkl
olduuna inanr. bn Sina bir adm daha ileri giderek,
oluu (becoming) tek bana eyann arazlann etkileyen
harici bir sre olarak grr; giderek te "Akn Hik
met"in ketalanndan birini oluturan cevheri hareketi
(el-hareket u 'l-ce vheriyye) reddeder. Corbin'in Molla
Sadra'nn retisini tanmlad ifadeyle sylersek, "va
roluun yatmaz yaps" bn Sina'nn kainat anlayn
da eksiktir.

Varln mertebelere ayrlmas ve cevheri hareketin

reddi, bn Sina'y Platoncu "idealar", hem Shreverdi,
hem de Molla Sadra'nn retilerinin son derece nemli
bir ksmn oluturan arketipler (ayan- sabite) ve aklla
nn yatay ve dikey hiyerarisini redde gtrd. Ayn e
kilde bn Sina, yine cevheri hareketi mmkn grmedii
iin, dnen ile dnlen ey (ittih adu 'l- akil ve 'l-

122
iin, dnen ile dnlen ey (ittihadu 'l-akil ve 'l
ma 'kul) arasndaki birliin olabileceini de reddeder.
Molla Sadra ise ak'n (el-k) kainatn atardamarla
rnda deveran eden ve tm varolu dzeylerinde mevcut
bulunan bir ilke olduuna inanr. Bu hatmi reti nl
Risale fi 'l-Ik (Ak Hakknda Risale)da grdmz gi
bi bn Sina'nn eserlerinde de vardr, 2 1 fakat bn Sina
hibir yerde bu ilkenin tam bir aklamasn yapmaz ve
onu organik olarak metafiziiyle btnletirmez.

Cevheri hareket ilkesinin bn Sina tarafndan reddi ve

onun Molla Sadra tarafndan tasdiki, iki stad felekle
rin ve heytlla'nn (madde) ezelilii problemlerini, alemin
"hudusu" ve kdemi problemini ve bitki ve hayvanlarn
nasl gelitii sorununu tamamen farkl alardan ele al
maya sevketti. Cevheri hareket prensibi kozmoloji ve ta
biat felsefesiyle ilgili konularda onlarn arasnda bir dizi
farklln domasna yol at.

Ayn ekilde psikoloji alannda aralarnda belki de ge

leneksel felsefenin tm dier dallarndan daha ak olan
temel farkllklar vardr. bn Sina, psikolojiyi tabiat fel
sefesinin (tabi 'iyyat) bir dal olarak ele alr ve ounluk
la ruhun melekelerinin tanmyla ilgili olduunu syler.
Molla Sadra ise tam tersine psikolojiyi metafiziin (ila
hiyyat) bir dal olarak ele alr ve ruhun kkeni, gelime
si , lmden sonraki durumu ve nihai entelei'si (ente
lechy) ile slam felsefesinde benzeri olmayan bir tarzda
onunla ilgilenir. Ruhun melekeleri ve ruhun, harici ve
dahili melekelerle ilikisi konularnda da aralarnda
farklar mevcuttur.

"Akn Hikmet"i dini ilimlerden ve kelamdan farkl k

lan zellikler son derece aktr. Dini ilimler alannda

123
"Akn Hikmet", onlar tamamen benimser ve onlarn
retilerini teyid eder. rnein, "Akn Hikmet"in asli un
surlarndan biri olan Kur'an tefsirlerinde Molla Sadra,
daha nceki mfessirlerin tefsir ilminde belirledikleri
tm ilkeleri kabul eder, ancak bu ilkelere kendi herme
ntikini ve hatmi yorumunu (te 'vil) ekler. Fkh alann
da ve eriatn (ilahi hukukun) incelenmesi srasnda -
her ne kadar Molla Sadra bu konularda bamsz bir eser
yazmamsa da- sk sk yapt atflarda daima onlarn i
anlamlarn ortaya sermeyi amalar. Bu, Molla
Sadra'nn -Molla Muhsin Feyz K.aani ve Kadi Sa'id
Kummi'den Hac Molla Hadi Sebzivari'ye kadar- doru
dan ya da dolayl rencilerinin pek ounun "ibadetle
rin srlan" (esraru 'l-ibadat) olarak bilinegelen bir kom
bal altnda, gnlk ibadetlerin ve bu ibadetlerle ilgili
emirlerin batini anlamlarn aklamaya altklar s
lami ibadetler hususunda zellikle dorudur. "Akn
Hikmet"in ayrd edici zelliklerinden birisi de udur: da
ha nceki slam felsefesinin tersine, ama tasavvufa ben
zer ekilde 22 o, slami ibadetlerin somut ve ayrntl ha
reketlerinin hatmi anlamlaryla ilgilenmitir; te yan
dan bn Sina gibi kadim slam filozoflar ibadetin anla
myla daha ok genel dzeyde ilgilenmilerdir. 2 3

Molla Sadra ve tm takipileri kelamla ilgilenirken,

onun ilim tarafndan yararlansalar da, yntem ve yakla
mlarna karydlar. 24 "Akn Hikmet" kelama u ba
kmdan benzer: o, kelamn ilgilendii tm problemleri
dikkate alr, buna karlk kelamn teolojik ve dini prob
lemlerini klasik dnem slam filozoflar pek dikkate al
mamlardr. Molla Sadra ve talebeleri , kelamclarn
(mtekellimun), kendilerine hitap eden problemlerin bir
ounu zmeye muktedir olamadklar kanaatindedir-

1 24
olan m tekellimun'un "iradecilik"ine (voluntarism) kar
kyorlard. "Akn Hikmet" , kelamda tartlan me
seleleri teolojik olmaktan ok metafizik bir dzeyde z
meye alr ve kelamn yntemlerinden byk lde
uzaklar.
Sonu olarak sylediklerimizi yle zetleyebiliriz :
"Akn Hikmet", slam dncesinin hemen tm ilk d
nem okullarnn sentezine ve bir potada eritilmesine da
yanan slam dnce hayatnda yepyeni bir perspektif
tir. O, ierisinde vahiy retilerinin , ruhi mkaefenin
ve aydnlanma vastasyla alnan hakikatlerin (ilh am
lar) ve mantk ve akli muhakemenin isteklerinin bir vah
det i.inde bartrlp uyumlu klnd bir okuldur. O,
ancak kendisinden nceki okullarn dncelerine refe
ransla anlalabilecek bir retidir. Metafizik ve psikolo
jinin tabiat felsefesinden ayrlmas, genel metafizik (el
u m u ru 'l- am m e ) ve teodise (el - u m uru 'l-h assa) arasn
da ak seik bir ayrmn kurulmas da dahil kendine z
g zelliklere sahiptir. 2 5 Bu zellikler ayn zamanda "A
kn Hikmet"in metafizik ieriinin temel ynleriyle de il
gilidir. CAkn Hikmet"i bu cildin ardndan kacak ikin
ci ciltte ele almay umuyoruz.) Her sahih geleneksel d
nce okulunda olduu gibi, "Akn Hikmet"te de, daima
varolmu ve varolacak olan, fakat yeni bir Hakikat'n
vizyonundan kaynakland iin taptaze bir formlas
yonla ifade edilmi olan ayn metafiziksel hakikatlar
buluyoruz. Biz ayn zamanda, bu dou-srecinde gerek
yaratclkla ezeli (perennial) hakikatlarn, canl bir ge
lenein hayatndaki belirli bir dnemde ortaya kan ye
ni ihtiyalara ve artlara uygulandn da grmekteyiz.
Bu sre, hem iinden kt gelenekle srekliliini ko
ruyan, hem de yeni olan bir okulun olumasna yol at.

1 25
"Akn Hikmet'', tarihin belirli bir annda ve gnmze
kadar sregelen tarih dneminde slam mmetinin be
lirli bir ksmnn fikri ihtiyalarn karlama amacnda
olan slam tefekkr aacnn yeni bir daldr. O, tarihi
mevcudiyetinin yeni bir devresinde gelenein dnce
hayatnn yaamasn gvence altna almak ve hem ezeli
hem de evrensel olan felsefe veya hikmetin slam bilgele
rinin el-hikmetu 'l- h alide ya da Farsasn sylersek
cav idan hired eklinde atfta bulunduklar sophia pe
rennnis'in (ezeli hikmetin) insanlk tarihinde son bir kez
daha dile getirilmesi iin varlk alanna kmtr.
Alahu a 'lem ..

1 26
 NOTLAR
1. erhu 'l-Hidaye (Tahran, 13 13, (Hicri/Kameri) adl eserinde Molla
Sadr. (s. 195), Kutbuddin'in Tun Sin.'nn Kanun 'una yazd erh
ten, bn Sinll'nn "Akn Hikmet" grnde olduunu gstermek
amacyla aadaki alnty yapar:
"Ne eyh (bn Sin.), ne de hikmeti mt.eAliye konusunda derin bilgi
sahibi olan hkem., cz'ileri idrak edenin yalnzca be duyu olduu
grne asla kini olmadlar."
Kutbuddin aynca "Akn Hikmet"e Durretu 't-T.c adl eserinde dE
atfta bulunur. S. c. Atiyini'nin aratrmas bize, Molla Sadri'dan
nce de "Akn Hikmet"in gerek filozoflann hikmet-i ilihi'si anla
mna geldii ve bylelikle yaygn bir kullanma sahip olduu yolun
daki grn tasdik eden bir mektupla ulat. Atiyini'nin ifade
sini aynen iktibas edelim: "Hikmet-i mutealiye ki heman hikmet-i
ilahi revi ehl-i tahkik baed der heme kablez Molla Sadra bihi
em-i mey hord. "
Molla Sadrll'nn adalanndan byk hakim Molla emsa Gil.ni -
ki pek ok bakmdan Molla Sadrll'nn retilerine muhalifti- de el
Hikmetu 'l-mte.liye adl bir eser kaleme almtr.
2- "Ruhi mkaefenin kutsal makanlannda onun kudretinin ycelii
ne ok sayda tanklar ve onun hikmet-i mte.liye ile ilgili dnce
sinin elileri olan saysz eser ve "kitaplar" (esfllr) mevcuttur." Bk.
Muslih, Felsefe-yi Ali, c. I, Ris.le-yi Vuctld, Tahran, 1377 (Hic
ri/Kameri), S. Yk, Lihici'nin Molla Sadri'ya mektubunun istinsah
edildii yerde.
3- erhu 'l-Manztlme adl eserinin metafzik ksmndaki sekizinci ms
rann erhini Sebziviri yle yorumlar:
(phesiz nlrun boyasna boyand) beytinin yorumu:

" Ntlrun boyasna boyanamak, hikmetu 'l-mutealiye ve hikmetu 'l

mutealiye ile ilgili konularda kullanlan dnce tarzdr. "
4- Bk. Bu kitabn kendi nerinde S.C. Atiyllni tarafndan bu esere ya
zlan Farsa giri; ngilizce giri S.H. Nasr.'ndr.
6- Nefsin (soul) klltler hakkndaki bilgisiyle ilgili olarak Molla Sadr.
unlan yazar: "Biz el-Esfiru 'l-Erba'a 'da bu kadar geni bir ekilde
ve el-Hikmetu 'l-Mte.liye'de vasta olacak bir slupla bu konuyla

1 27
 ilgileniyoruz." Bk. el-evfJ.hidu 'r-Rubfl biyye, derleyen S. C. AtiyA
ni, s. 34.
6- Molla Sadri ve ran'da ge dnemde yetimi dier slam flozoflan
iin hikmet ve felsefe, Fahruddin RAzi gibi pek ok filozof ve kelA
mcnm onlan ayrmaya alt slam felsefesinin ilk dnemlerinin
zddna hemen hemen eanlaml olarak kullanlmtr. Bk. S. H.
Nasr, An lntroduction to lslamic Cosmological Doctries, nsz.
7- "nsan aynt (objektiO Aleme benzeyen ve evrensel (kllt) varln ni
zamna mabih bir akit Alem olur." Bk. S. A. AtiyAni'nin Sadrud
din irazi'nin el-evfJ.hidu'r-Rubflbiyye 'sine yazd giri, s. 7.
Molla SadrA'nn felsefe tanmlanyla ilgili olarak, bk. S. H. Nasr,
_
"The Meaning and Role of Philosophy in Islam", Studia lslamica,
XXXVII, 1973, s. 57-80; bk. aynca S. H. Nasr, The Tradition oflsla
mic Philosophy in Persia (kacak).
8- Dier yazlanmzda yeri geldike sylediimiz gibi, slam felsefe
sinde anlalan ekliyle burhA , halen Batda mantkt bir tarzda
anlald ekliyle kesin bir kantlama demek deildir. BurhAn'da
akit (intellectual) kesinlik ve ruhun aydnlanmas szkonusuyken,
burhan'm genellikle kendisiyle karland "kantlama" (demons
tration) teriminde bu yoktur.
9- Sh. 87 deki felsefe tanmna bak.
El-Hikmetu 'l-MteAliye fi 'l-EsfAru 'l-Erba 'a, c. 1, Ksm 1, Tahran
1387 (Hicri), s. 20.
10- Bu ahsiyetle ilgili olarak, bk. T. lzutsu'nun M. AtiyAni'nin Come
mentary on Sebzawari's Sharh-i Mazumah adl eserine yazd gi
ri, Tahran, 1973.
1 1- Sh. 87'deki yere bak.
erhler Davud:cu Kayseri'nin bn Arabi'nin Fustls 'una yazd erhi
okutan MirzA Mehdi tarafndan yaplm ve Kayseri erhi'nin ta
basks nerinin bir nshasnn kenarna yazlm bulunan Tak
rirat eklinde Profesr J. Felaturi tarafndan kaydedilmitir. (s.
16, ikinci stun, satr 2); bu eser imdi Profesr FelAturi'nin ktp
hanesindedir. Profesr Fe!Aturi'ye, Mirza Mehdi'nin bu eserdeki el
hikmetu 'l-mteAliye terimi zerine yazd bu ok nemli erhi gr
memize izin verdii iin mteekkiriz.

128
12- Esfr'n giriinde olduu kadar Sih Asl ve Kasr- Esn Amu 'l-CAhi
liyye ' deki pek ok yerde Molla Sadri, er-Riyzatu 's-er'iyye ( eri.
ata Uygun Riy.zetler) ve evliyalardan renilen ve Hz. Peygam
ber'e kadar geri giden ruht disipline atfta bulunur. O imanl olma
nn ve hikmet'i elde edebilmek iin slam vahyi iinde mndemi
ruhi disiplinleri uygulamann gerekliliini akla kavuturur;
ona gre hikmet hem vahyin iinde, hem de insan ruhunun cevhe
rinde gizli olarak bulu nan ilahi bir ilim, bir scientia'dr.
13- Tasavvuf geleneksel scientia sacra (i!Ahl ilim) anlamnda teorik y
nyle bir "ilim"dir; te yandan pratik ynyle bir yaama ve varol
ma tarzyla balantldr ve bylece o, bilgiden ziyade varlk kut
buyla ilikili olup kesin biimde konuursak bir bilim olarak kate
gorize edilemez.
14- Suhreverdi'nin muteellih tanm hakknda, bk. onun Hikmetu [ ' .

l r Ak , ed. H. Corbin, Oeuures philosophiques et mystiques, c. I

'

Tahran-Paris 1952 ve 1977, s. 12. Bu tanmda u unutulmamaldr

ki, Sadru 'l-mteellihtn nvan Molla SadrA'ya layk grlmtr.
Bu nedenle, dolayl olarak Molla SadrA'nn bugne kadar ran'daki
geleneksel evrelerde yaygn olarak t annd bu adn, Molla
SadrA'nn ortaya kma ihtimalini douracak yolu am olan Suh
reverdi tarafndan ona verildii sylenebilir.
15- Bk. Suhreverdi, Oeuures philosophiques et mystiques, c. I, s. 275-
76.
16- nc blmn tamam (el-makAlatu 's-sAliha ) Meaileri ele
tirmekte ve bn SinA ile ekolnn retilerinin hemen tamamna
seslenmektedir.
17- Bk. Corbin'in Molla SadrA'nn el-Me.ir 'ine yazd giri (Le liur
des penetrations metaphysiques). Daha nceki eserlerimizde, eer
k Suhreverdi'de varolu anlamnda yorumlanacak olursa, "varo
luun asl oluu"nun da kabul edilebileceini ifade etmitik. nk
ona gre eyann hakikat, onlarn gerek cevherini biimleyen k
tadr. Bununla birlikte Suhreverdi ve Molla SadrA'nn ontolojik
retilerinin, aralarndaki bu yorum farkllndan tr farkl oldu
u da muhakkaktr. Bk. S. H. Nasr, Three Muslim Sages, s. 69-70 ve
Nasr, "Suhreverdi", M. M. Sharif (ed.), A History of Muslim Phllo
sophy iinde, c. I, s. 358 vd.

1 29
18- Burada amacmz bylesine ayrntl bir karlatrma yapmak de
il, "Akn Hikmet"in balca zelliklerini gemiteki slam dn
ce okullanyla karlatrarak ortaya karmaktr. slam felsefesi-
, nin eitli okulln daha fazla tanndka Alimler iin slam felsefe
sinin deiik ekollerinin ayn zamanda hem Dou' da, hem de Bat
da slam felsefesinin ve dier geleneksel felsefe okullannn dikkat
le karlatrmal olarak incelenmesinin gereklilii ortaya kacak
tr. Bk. S. H. Nasr "Condition for meaningful comparative philo
sophy", Phosophy East and West, c. 22, say 1, Jan. 1972, s. 53-61;
bk. aynca Nasr, Islam and the Plight ofModem Man, Londra, 1976,
3 ve 4. blmler.
19- Gerekte Hint yanktasnda ve Afganistan' da Meai felsefesinin
bir zeti olarak gerek bir aheser olan Molla SadrA'nn erhu 'l
HidAye 'si 1 1 117. yzyldan bu yana bn Sini'nn kendi eserlerin
den daha yaygn olarak okutulan slam felsefesinin en popler met
ni olmutur.
20- Molla SadrA'yla bn Sini arasndaki farklar hakknda, bk. S. C. A
tiyAni'nin Sih risile ez Sadrud-din $ir Azi 'ye yazd giri, s. 3 l
vd.
21- Bk. E.L. Fackenheim, "A Treatise on Love by bn Sina", Medieval
Studies, c. 7, 1945, s. 208-228.
22- Gazili, bn Arabi ve son zamanlarda eyhu'l-Alevi: gibi pek ok sufi,
gnlk ibadetler, oru ve hacc gibi slami ibadetlerin batnf anlam
zerine eserler kaleme almlardr. "Akn Hikmet" bu bakmdan
Sufi gelenei takip eder. .
23- Szgelimi bn Sini evliyann kabirlerini ziyaret etmenin nemini
ve onun insan ruhu zerinde yapt batnf etkiyi ele alr. Dier yan
dan Kadi Sa'id Kummi, EsrAru 'l-lbidAt adl eserinde (nereden
M. B. Sebziviri Tahran, 1339, Hicri/emsi; H. Corbin bu eserin bir
ksmn "Configuration du Temple de la Ka'ba comme secret de la
vie spritiuelle" adl makalesinde incelemitir: Eranos-Jahrbuch,
1967, s. 79-166) Mslmanlann Mekke'de ifa ettikleri ve lam'n
da artlanndan olan hacc ibadetinin bir ksmn oluturan somut
eylemler ve szlerin batnf anlamlann aratnr.
24- Bk. S. H. Nasr, "al-Hikmetu'l-llahiyyah and Kalam'', Studia Isla-

1 30
 mica, c. XXXIV, 1971, s. 139-149.
25- Molla Sadr.'nn bir yanda metafizikle psikoloji, dier yanda da ta
biat felsefesi arasnda yapt aynn yalnz bu alanlarn ele alnd
metodla ilgili deildir. Daha ok, Molla Sadra'nn metafizik ve psi
kolojiyi tabiat felsefesine dayanmakszn yahut ta delill erini fizik
ten elde edilen unsurlara dayandrmakszn ele alma metoduyla
ilikilidir.

131
 MOLLA SADRA ZERNE BATI DLLERNDE YA
YINLANMI ESERLER
Abdul Hak, M., "An Aspect of the Metaphysics ofMulla Sadra", Isla
mic Studies, cilt. 9, 1970, s. 33 1-53.
- 'The Metaphysics of Mulla Sadra il", Islamic Studies, cilt. 10, 197 1,
s. 29 1-3 17.
- "Mulla Sadra's Concept of Being", Islamic Studies, cilt. 6, 1967, s .
268-76 .
- "The Psychology ofMulla Sadra", Islamic Studies, cilt. 9, 1970, s.
17 3-8 1 .
Browne, E.G., A Literary History of Persia, cilt. IV, Cambridge,
1969 .
Corbin, H. and Ashtiyani, S.J , Anthologie des philosnphes iraniens,
.

cilt I, Tehran-Paris, 1972 .

- Corbin, H., En lslam iranien, cilt. IV, Paris, 1973.
- Corbin, H., "Histoire de la philosophie islamique, ile Partie: Depuis
la morte d'Averoes jusqu'a nas jours", Encyclopedie de la Pleiack, Histo
ire de la philosophie, il. ksm, Paris, 1974, s. 1067-88.
- "La place de Molla Sadra dans la philosophie iranienne", Studia ls
lamica, cilt. XVIll, s. 81-113.
- Le livre des penetrations metaphysiques, Tehran-Paris, 1964.
- "Le theme de la resurrection chez Molla Sadra Shirazi (1050/1640)
commentateur de Sohrawardi (587/1 19 1 )", Studies in Mysticism and
Religion presented to Gershom G. Scholem iinde, Jerusalem, 1967, s .
7 1 - 1 15.

1 32
 Corbin, H., Terre celeste et corps de ressurrection d 'apres quelques
traditios iranienes, Paris, 1961.
Gobineau, Comte de, Les religions et les philosophies dans l 'Asie
r:,ntrale, Paris, 1923.
Horten, M., Das philosophische System von Schirazi (1640), Stras8-
burg, 1913.
- Die Gottesbeweise bei Schirazi, Bonn, 19 12.
- Die Phosophie des Islam, Munich, 1924.
kbAl, M. The Development of Metaphysics in Persia, London,
1908.
lzutsu, T., The Concept and Reality ofExistence, Tokyo, 1971.
Nasr, S. H., Sadr al-Din Shirazi'nin al-Mabda ' wa 'l-ma 'ad'ma ngi
lizce giri, ed. S. Ashtiyani, Tahran, 1976.
- Sadr al-Din Shirazi'nin Three Treatises adl kitabna ngilizce giri.
ed. S.J. A8htiyani, Mehed, 1392/1973.
- Sadr udd-Din irazi'nin al-evahid al-rubbiyye adl eserine ngi
lizce nsz, ed. S. C. Ashtiyani, Mehed, 1967.
- ''Mulla Sadra and the Doctrine of the Unity of Being", Phil>sophical
Forum, c. N, no. 1, Fall, 1972, s. 153-6 1.
- ''Mulla Sadra as a Source for the History ofMuslim Philosophy", Is
lamic Studies, c. III, no. 3, Sept., 1964, s. 309-14.
- (ed.), Mulla Sadra Commemoration Volume, Tahran, 1380/1961.
- "Mulla Sadra" The Encyclopedia of Phosophy iinde, c. 5, New
York, 196, s. 4 11-13.
- "Sadr al-Din Shirazi, His Life, Doctrine and Significance", Indo
lranica, c. XIV, no. 4, Dec. 196 1, 8. 6-16.
- "Sadr al-Din Shirazi 'Mulla Sadra"', Sharif M. M., (ed.), A Histmy of
Muslim Philosophy iinde, cilt. il, Wiesbaden, 1966, s. 932-61.
Rahman, Fazlur, ''The Eternity of the World and the Heavenly Bodi
e8 in Post-Avicennian Philosophy", Hourani, G. (ed.), Essays on Islamic
Philosophy and Science iinde, Albany (New York), 1975, 8. 322-37.
- ''The God- World Relationship in Mulla Sadra", Hourani, G., (ed.),
Essays on Islamic Phosophy and Science iinde, Albany (New York),
1975, 8. 238-53.
- ''Mulla Sadra'8 Theory of Knowledge", Phosophical Forum, c. N,

133
no. 1, Fail, 1972, 8. 14 1-52.
- The Philosophy of Mulla Sadra, Albany (New York), 1975.
Sabahuddin, Abdur Rahman, "Mulla Sadra", lndo-lranica, XIV no.,

4, Dec. 196 1, 8. 17-29.

Yusuf, K. M .. , '1ran Society celebrate8 the Quadringenary ofMulla
Sadra", lndo-lranica, XIV no. 4, Dec. 196 1,
, 8. 1-5

1 34
 MOLLA SADRA
ve
iLA.Hi HKMET
S . Hseyin Nasr

Daha nce yaynlarmz arasnda kan slam dncesi zerine a

lmalar ile tandmz S. H seyin Nas r , bu kitabnda Molla Sadra' -
y genelde sanld gibi bir ' feylesof' gibi deil , bir ' hakim ' olarak;
Yunan felsefesinin u ya da bu k anadnn mensubu olarak deil , eze
li hikmet' in (perennial philosophy ya da hikmet-i hillide veya cavidan
hired) bir szcs olarak gryor. Dolaysyla Molla Sadra kendin
den nceki Yunanl ' muallimler' den olduu kadar slam dncesi
nin ve irfannn stadlarndan , zellikle de bn Sina, Shreverdi ve
bn Arabi ' den ok eyler alm , buna mukabil tm bu tevars ettii
birikimi yepyeni ve kendisine has bir terkip iinde billurlatrmt r .
O, Hakikat hakknda yeni b i r teori ortaya atmyo r , fakat , Hakikat
tek bir bakta kavranamayaca iin onu (bir daa benzetilirse) de
iik bir zaviyeden mkaefe ediyor . Ayrca Molla Sadra, bn Rd ' -
n lmyle bitti sanlan slam dnce hayatnn 1 7 . yzyl gibi ge
bir dnemde bile ne cevherler yetitirebileceini gstermesi asndan
da son derece nem tayordu .

o
o

l{)
!'-....
insan yaynlar Ol
z
a:
(j)