00

Wiesaw Wickowski
Warszawa

PIERWOCINY ZACHOWA RELIGIJNYCH. POCHWKI

RODKOWO PALEOLITYCZNE

Kultur definiuje si jako gatunkowy, spoecznie organizowany system

wiadomego przystosowania si czowieka do otoczenia, realizowany za porednictwem
przedmiotowych wytworw i majcy na celu zaspokajanie rnorodnych potrzeb
yciowych, ktrych wystpienie wzbudza orodki napdw emocyjnych. Wyposaenie
istoty ludzkiej w wiadomo refleksyjn spowodowao pojawienie si potrzeb
specyficznie ludzkich, do ktrych nale potrzeba uoglnionego poznania wiata
i potrzeba poczucia sensu (celowoci) ycia. Kulturow reakcj na te potrzeby jest
wytwarzanie wiatopogldu i, w skali spoecznej, wprzganie go w ideologiczny
podsystem sterujcy (IPS). Pod pojciem wiatopogld bdzie rozumiany indywidualnie
wytwarzany, ale spoecznie upowszechniany oglny model wiata, w ktrym wyznaczona
jest pozycja czowieka i sens jego poczyna. Okrela on zatem bdzie nie tylko oglne
prawdy o wiecie, sposoby ich poznania czy oglne cele de ludzkich, ale take
zesp dopuszczalnych metod i rodkw do realizacji tych celw w sensie oglnej
strategii postpowania ludzi. Zarwno wiatopogld, jak i sprzone z nim instytucje
spoeczne bdce jego nonikami tworz IPS i stanowi specyficznie ludzk
waciwo gatunkow.
Na najwczeniejszym etapie swoich dziejw (w sensie epoki kamienia) czowiek
y w ramach modelu owiecko-zbierackiego, a nieco pniej (w neolicie) rolnictwa
i hodowli, cile wspyjc z otoczeniem zarwno w sensie wasnego gatunku, jak
i fauny i flory. Konsekwencj tego bya animistyczna wizja wiata. Czowiek by w stanie
wyjania otaczajc go rzeczywisto tylko poprzez znajomo siebie wasnego
organizmu i behawioru, oraz przez analogie ze wiatem przyrody. Najprawdopodobniej
niebagateln rol odgrywa rwnie musiay marzenia senne i stany transowe,
postrzegane nie jako oderwane od rzeczywistoci, ale jako jej integralna cz.
Zaludniay one otoczenie upostaciowaniami symbolicznymi podwiadomoci
udostpnione wiadomoci dziki sytuacjom o charakterze deprywacyjnym
wymuszajcymi m.in. wybudzanie si ze stanw snu gbokiego (REM),
a co za tym idzie umoliwiajce zapamitanie marze sennych. W zwizku z tym
normalnie postrzegane na jawie rzeczy i procesy postrzegano jako skutek niemoliwych
do zaobserwowania na jawie relacji midzy uosobionymi mocami duchowymi,
stanowicymi tajemnicz i ukryt stron rzeczywistoci. Analogi tu mogoby by
postrzeganie zachowania si czowieka jako skutku gry niewidocznych emocji,
wyobrae czy myli. Podobnie jak na swoje zachowanie, na przebieg gry
w nadnaturalnej sferze rzeczywistoci, ludzie mogli wpywa za porednictwem
zabiegw magicznych i obrzdw religijnych adresowanych do uosobionych mocy
duchowych, tym samym uzupeniajc zwyke zachowania narzdziowe i spoeczne, ktre
wpyway na otoczenie w sposb bezporedni. Z takiego podoa wyodrbnia si jedna

000
 Wiesaw Wickowski
z najwaniejszych skadowych kultury duchowej czowieka, mianowicie religia. Stanowi
j zorganizowany system wierze magiczno-religijnych wraz z kodeksem zachowa
moralno-etycznych i obrzdowych. Bezporednio z tym systemem sprzony jest zesp
nonikw instytucjonalnych oraz magicznych i sakralnych wytworw kulturowych.
Cao tworzy razem IPS1.
Jedynym rdem danych na temat pocztkw jakichkolwiek zachowa religijnych
s znaleziska archeologiczne, ktre poddane odpowiedniej analizie i interpretacji mog
da wgld w kultur duchow ich twrcw. Najlepszym typem rda s pochwki
ludzkie, ktrych pojawienie si byo wyrazem rozwoju wiatopogldu religijnego u ludzi.
Waga, jak przywizuje si do odpowiedniego wyposaenia zmarego wiadczy
bowiem o pojawieniu si wierze dotyczcych ycia po mierci, a tym samym jakiej
formy religijnoci, wiary w bstwa, duchy czy inne siy, ktre, same niewidoczne,
wpywaj na ycie czowieka.

Paleolit Dolny
Prekursorem bada nad pierwocinami religii by w pierwszej poowie XX wieku
Johannes Maringer, ktry jako jeden z pierwszych odway si interpretowa znaleziska
archeologiczne z epoki kamienia jako moliwe wskaniki przejawiania przez czowieka
wiary w siy nadprzyrodzone, a tym samym pojawienia si zachowa o charakterze
religijnym. Interpretacja rde archeologicznych wspierana jest przez poszukiwanie
analogii pomidzy spoecznociami paleolitycznymi a wspczesnymi grupami ludzkimi,
yjcymi do tej pory (lub przynajmniej do czasw historycznych) na tzw. prymitywnym
stopniu rozwoju, badanymi przez etnologw. To, e jest to zabieg obarczony zapewne
do duym, lecz trudnym do oszacowania bdem, i czasem ryzykowny, wida w
niektrych opracowaniach, gdzie religia paleolitu przypomina konglomerat mentalnoci
mieszkacw Arktyki (bo w paleolicie w Europie panowa zbliony klimat), systemu
wierze Aborygenw Australii (bo ci yli na podobnym stopniu zaawansowania
technologicznego) z zachowaniami rytualnymi zblionymi do systemw magiczno-
religijnych Pigmejw (bo ci s do dobrze przebadani). Pomimo to akceptowane
jest zaoenie, e ludzie paleolitu wytworzyli zapewne specyficzn religi zwizan
z ich sposobem ycia, relacj do otoczenia zwierzt i rolin, i zapewne wiar w ycie
po mierci, i w rzeczywisto nadnaturaln majc duy wpyw na to, co naturalne.
Niektrzy wybitni teoretycy, w tym m.in. Mircea Eliade, uwaali, e zachowania religijne
towarzysz czowiekowi od najwczeniejszych chwil jego rozwoju ewolucyjnego, nawet
ju na etapie australopitekoidalnym. Uwaa on, e pocztek zachowa religijnych mona
wydatowa ju na okoo 6 milionw lat temu. Przyjcie takiego datowania opiera si na
zaoeniu, e nawet wczeni przedstawiciele rodzaju ludzkiego charakteryzowali si
poziomem wiadomoci nieodbiegajcym zbytnio od wspczesnego. Dodatkowo
wczesne zaoenia dotyczce trybu ycia zarwno australopitekw jak i wczesnych form
ludzkich, mwice o ich zdolnociach owieckich i nawet uytkowania ognia, miay
potwierdza, e znane im byy zachowania rytualne o charakterze magiczno-religijnym
typowe dla spoecznoci owiecko-zbierackich. Wspczesna reinterpretacja znalezisk
skania jednak do stwierdzenia, e pierwsi przedstawiciele by moe polowali
okazjonalnie, lecz znacznie czciej sami byli przedmiotem polowa. Nie zajmowali wic
wysokiej pozycji w acuchach pokarmowych. Na przykad dziecko z Taung pado
1
Wierciski 1997.

00
 Pierwociny zachowa religijnych. Pochwki rodkowo paleolityczne
ofiar najprawdopodobniej duego skrzydlatego drapienika. Narzdzia wytwarzane
przez australopiteki i wczesne homo najprawdopodobniej nie suyy polowaniu,
lecz tylko zdobywaniu pokarmu rolinnego, bd zdobywaniu pokarmu misnego
ze zwierzt upolowanych przez inne drapieniki. Wydaje si wic, e nie mogli
dysponowa wystarczajcym poziomem skomplikowania wiadomoci, by wytworzy
system wierze religijnych wymagajcych wysokiego poziomu mylenia abstrakcyjnego.
Tym bardziej, e jedynym potwierdzeniem porednim jego istnienia miaa by analogia
ze znanymi z etnologii owcami. Stephen Mithen faworyzowa inny model rozwoju
wiadomoci wydedukowany z ewolucyjnej i rozwojowej psychologii. Hominidy,
podobnie jak wspczesne dzieci, mogy posiada wrodzon intuicj dotyczc
zachowa, a take pewien poziom inteligencji, czy raczej intuicyjnej wiedzy
biologicznej, rwnie w zakresie techniki i jzyka. W przeciwiestwie jednak do dzieci
hominidy nie dysponoway wystarczajcymi moliwociami by wszystkie te aspekty
potencjau zintegrowa2.
Podobnie jak na wczesnych etapach ewolucji czowieka, take z etapu Homo erectus
nie ma adnych danych, ktre dawayby podstawy do wycigania wnioskw na temat
moliwych zachowa o charakterze religijnym. Zapewne Homo erectus by znacznie
lepszym owc ni australopiteki, ale widoczny w przemysach narzdziowych
konserwatyzm zarwno w czasie, jak i w przestrzeni, podwaa moliwo wystpowania
zdolnoci do zaawansowanego mylenia abstrakcyjnego czy jzyka. Podobnie
na pniejszych etapach zwizanych z istnieniem bardziej zaawansowanych
morfologicznie form Homo heidelbergensis nie zaobserwowano adnych bezporednich
dowodw na istnienie zachowa magiczno-religijnych. Niektrzy podnosz moliwo
wystpowania kanibalizmu, ktry czsto, cho nie zawsze, bywa wizany z jakimi
zachowaniami rytualnymi. Znaleziska z terenw Pw. Iberyjskiego, z masywu
Atapuerca (stanowisko Sima de los Huesos), datowane na okoo 300 tys. lat, czasem
bywaj interpretowane jako pierwszy przypadek intencjonalnego pozbywania si
zwok. Ciaa byy deponowane w jaskini, do ktrej wid tylko wski komin.
Wybr takiego miejsca, ktre nie nadawao si do zamieszkania, a jednoczenie byo
wane (oprcz szcztkw ludzkich znaleziono tam znaczn ilo koci zwierzcych
i narzdzi), miaby przemawia na korzy powyszej interpretacji. Taka interpretacja
nie jest jednak przyjmowana za fakt.

Paleolit rodkowy
Pierwszym okresem w dziejach ludzkoci, w ktrym moemy mwi o pojawieniu
si zachowa, ktre mog by z powodzeniem interpretowane jako zachowania
o charakterze rytualnym, jest Paleolit rodkowy. Antropologicznie, na terenach Europy
i Azji Mniejszej (Zachodniej), okres ten jest zwizany z pojawieniem si i rozwojem
nowej formy czowieka Neandertalczykiem. Pomijajc niezwykle interesujc debat na
temat pozycji taksonomicznej Neandertalczyka, skupimy si na znaleziskach archeologicz-
nych, mogcych dawa podstawy do takiej interpretacji. S to przede wszystkim znaleziska
szcztkw ludzkich zdeponowanych w taki, czy inny sposb, nazywanych pochwkami.
Najpierw jednak wypada zdefiniowa pojcie pochwku, tak, by wydzieli
ewentualne nie-intencjonalne depozycje ciaa, powstae na skutek dziaania si
naturalnych. Jako pochwek bdziemy zatem rozumie zwart struktur archeologiczn
2
Podane za Wunn 2000.

000
 Wiesaw Wickowski
zoon przede wszystkim z uporzdkowanego anatomicznie szkieletu, czsto w specyficznej
pozycji, zdeponowanego najczciej w jamie grobowej w towarzystwie dodatkowych
elementw darw grobowych. Oczywicie od razu naley zauway, e mogy istnie inne
rnorodne formy intencjonalnej depozycji ciaa po mierci, ktre mog albo nie zostawia
ladw uchwytnych metodami archeologicznymi, albo nie rni si od tych, ktre mogyby
powsta wskutek dziaania natury. Z przyczyn oczywistych, te musimy na razie pomin, cho
nie do koca. Wracajc do definicji wystpowanie uporzdkowanego anatomicznie szkieletu
porednio daje nam podstawy do zaoenia, e ciao byo zdeponowane intencjonalnie.
W innym wypadku bowiem istnieje moliwo, e ukad anatomiczny zostaby istotnie
zaburzony przez siy geologiczne lub przez zwierzta. Dodatkow informacj jest specyficzne
uoenie szkieletu (czsto w jakiej pozycji nawizujcej do pozycji embrionalnej
czy zorientowanej wg kierunkw wiata, czy innych elementw, np. wejcia do jaskini).
Obecno jamy grobowej jest atutem istotnym przy wzmocnieniu zasadnoci interpretacji,
cho niekoniecznym. Wydaje si, e wielu zmarych skadano w naturalnych zagbieniach
przykrywajc warstw ziemi bd kamieni. Oczywicie nawet wystpienie wszystkich
wymienionych elementw w jednym znalezisku nie daje absolutnej pewnoci w interpretacji,
ale daje due prawdopodobiestwo jej poprawnoci. Odzwierciedleniem tego zastrzeenia s
na przykad prace Gargetta, ktry niedawno, na amach Current Anthropology i Journal of
Human Evolution, opublikowa obszerne podsumowanie swoich bada nad reinterpretacj
znalezisk pochwkw neandertalskich3. Uwaa on, w duym skrcie, e znaczn wikszo,
jeli nie wszystkie domniemane pochwki, mona wyjani dziaaniem si naturalnych
zwizanych oglnie z dynamik procesw zachodzcych w jaskiniach.
Jako pochwki interpretuje si znaleziska z co najmniej 18 stanowisk archeologicznych, w tym
2 wizanych antropologicznie z taksonem czowieka wspczesnego, a pozostae
z Neandertalczykiem4. W sumie jest to zbir okoo 36 38 szkieletw. Nie uwzgldniono tu
oczywicie wszystkich znalezisk szcztkw datowanych na rodkowy Paleolit. Znaczna ilo
znalezisk (w tym m.in. Feldhofer) to znaleziska, ktre nie mog by zinterpretowane jako
pochwki (z zaoeniami takimi jak powyej), z co najmniej dwch powodw albo s to
znaleziska pojedynczych koci czy nawet ich zbiorw, ale bez ukadu anatomicznego, albo nie
ma danych, w jakim kontekcie zostay odkryte.
Tabela. Pochwki rodkowopaleolityczne (kursyw pochwki wizane z czowiekiem wspczesnym).

Europa Azja
Francja La Ferrassie 1-6 Uzbekistan Teshik Tash
Le Moustier 1-2 Rosja Kiik Koba 1-2
Pech de l'Aze 1 Irak Shanidar 4, 6-8
Regourdou Israel Amud 1, 7
Roc de Marsal Tabun 1
St Cesaire 1 Kebarah 2
La Chapelle Skhul 1, 3-5, 7- 9
Belgia Spy 1-2 Qafzeh 8-11
Wochy Monte Circero 1 Syria Dederiyeh
w sumie 16 23
3
Gargett 1989; 1999.
4
M.in. za Harrold 1980; Gargett 1999.

00
 Pierwociny zachowa religijnych. Pochwki rodkowo paleolityczne
Stanowiska z pochwkami wyranie grupuj si w dwch regionach
geograficznych. Jednym jest terytorium Francji, zwaszcza jej poudniowe obszary,
a drugim terytorium Bliskiego Wschodu (gwnie Izraela). Na pozostaych obszarach
pochwki znane s z pojedynczych znalezisk (za wyjtkiem jaskini Shanidar z Iraku,
gdzie mona przyj istnienie kilku pochwkw intencjonalnych). Nie do koca
wiadomo z czym mona wiza taki rozrzut stanowisk. Na pewno nie jest to tylko
artefakt wywoany stanem bada. Istnieje wiele stanowisk, ktre le pomidzy tymi
dwoma skrajnymi (w sensie obszaru zajtego przez Neandertalczykw) regionami,
na ktrych nie zarejestrowano pochwkw. Interpretacja, e pojawienie si pochwkw
neandertalskich jest efektem wspistnienia Neandertalczykw i ludzi wspczesnych,
a co za tym idzie moliwoci naladownictwa zachowa kulturowych (por.
na przykad kwesti tzw. przemysu chatelperoskiego), te nie wydaje si by popart
wystarczajcymi dowodami. Wikszo pochwkw datowana jest co prawda
na schykow cz paleolitu rodkowego, cho s te znaleziska znacznie wczeniejsze
(np. stanowiska izraelskie).
W zestawieniu nie uwzgldniono pochwku z portugalskiego stanowiska Lagar
Velho, ktry jest uwaany za pochwek osobnika bdcego hybryd neandertalsko-
wspczesn, a jego datowanie (znacznie mniej ni 30 tys. lat) jest modsze od innych
pochwkw, ktre nas interesuj z punktu widzenia pierwocin religii.

Przykady pochwkw
Aby przybliy nieco charakter najwczeniejszych pochwkw przejdziemy teraz
do przedstawienia kilku z nich. Przy omawianiu naley pamita o podstawowych
problemach interpretacyjnych wiek znalezisk, utrata znacznej czci informacji
zwaszcza w trakcie trwania depozycji, kiedy na szcztki oddziayway rnorodne siy
geologiczne, jak i podczas wykopalisk, z ktrych wikszo przeprowadzona bya
w kocu XIX i na pocztku ubiegego wieku, czsto bez dbaoci o nawet podstawowe
informacje.

Kebarah
Pochwek w jaskini, oznaczony symbolem Homo 2 (nazwany przez odkrywcw
Mosze Mojesz), odkryty w 1983 roku podczas bada prowadzonych przez
B. Arensburga i O. Bar-Yosefa. Jest to do dobrze zachowany szkielet, bez czaszki
i koczyn dolnych, nalecy do mczyzny, datowany na okoo 60 tys. lat.
Zdeponowany w pozycji wyprostowanej, na plecach, z praw rk zgit i pooon
na klatce piersiowej, lew zoon w okolicach czci ldwiowej krgosupa.
Zachowana w pozycji anatomicznej uchwa, i, co niezwykle istotne ko
gnykowa,wskazuje, e czaszka zostaa usunita z pochwku ju po dekompozycji
ciaa, by moe w celach kultowych (znany ze spoeczestw prymitywnych kult
przodkw). Zachowany szkielet, zorientowany na osi pnocny wschd poudniowy
zachd, gow w kierunku pnocnego wschodu, pooony by w pytkiej jamie,
zinterpretow-anej jako jama grobowa, rozmytej w okolicach koczyn osobnika. Gowa
leaa nieco wyej ni pozostaa cz szkieletu, na krawdzi jamy5. Warto wspomnie,
e miednica tego szkieletu jest jedn z nielicznych kompletnie zachowanych,
znanych z ewolucji. Spord szcztkw ogem okoo 23 osobnikw odkrytych

5
Bar-Yosef et al., 1992.

000
 Wiesaw Wickowski
na terenie jaskini, tylko wspomniany wyej by zinterpretowany jako pochwek. Czasem
tak interpretowane s te szcztki dziecka (Homo 1).

Amud
Znalezisko z jaskini Amud, na pnocy Izraela badane przez Suzuki i Takai
w latach 60. XX w. Szkielet oznaczony A1 nalea do dorosego mczyzny.
Zdeponowany w stropie warstwy; zoony na lewym boku, z podkurczonymi nogami
(pozycja embrionalna). Krgosup, miednica, koci prawej koczyny grnej i dolnej
zostay powanie uszkodzone i przemieszczone w wyniku kontaktu z inn warstw.
Pozostae elementy szkieletu w pozycji anatomicznej. Lewa rka zgita tak, e do
znajdowaa si na wysokoci miednicy, a prawa doni skierowan ku twarzy. Szkielet
spoczywa na osi pnoc poudnie, z gow skierowan ku pnocy. W ssiedztwie
szkieletu znaleziono narzdzia krzemienne, ko zwierzc. W pobliu
czaszki znaleziono rwnie zb trzonowy innego osobnika (A5). Czaszka osobnika,
zwykle zaliczanego taksonomicznie do Neandertalczyka, zostaa zrekonstruowana
przez odkrywcw na podstawie czaszek z irackiego Shanidar, ale i jej poprawno
bywa podwaana 6. W latach 1991-92 wykopaliska zostay wznowione. Odkryto
m.in. fragmentarycznie zachowany szkielet 10 miesicznego dziecka, zinterpretowany
jako pochwek7. Szcztki byy zdeponowane w niewielkiej niszy przy pnocnej cianie
jaskini, bezporednio na skale. Czaszka zachowana mocno fragmentarycznie (ze wzgldu
na wiek jak i procesy post depozycyjne), tylko uchwa wraz z kilkoma zbami bya do
dobrze zachowana. Szkielet postkranialny we fragmentach, ale reprezentowane byy
waciwie wszystkie regiony anatomiczne, ktrych naleao si spodziewa po pochwku
kilkumiesicznego dziecka. Na wysokoci miednicy zdeponowana bya uchwa jelenia,
zinterpretowana jako dar grobowy.
Gargett podwaa moliwo interpretacji obu pochwkw jako intencjonalnych,
biorc pod uwag miejsce ich depozycji. Zwaszcza w przypadku osobnika Amud
7 wywoao to gorc debat midzy odkrywcami a nim, publikowana na amach
czasopism antropologicznych8.

La Chapelle-aux-Saints
Jedno z najbardziej znanych stanowisk interpretowanych jako pochwek
neandertalski. Eksplorowane w pocztkach XX wieku, ale niestety raczej sabo
zadokumentowane. Znaleziono prawie kompletny szkielet zdeponowany w zgbieniu
o zarysie czworoktnym, zinterpretowanym jako jama grobowa. Szkielet zoony
w skurczonej pozycji, obok koci zwierzce interpretowane jako dary grobowe.
Znaleziono rwnie narzdzia kamienne. Gargett9 uwaa, e nie by to pochwek
intencjonalny, a tylko zbieg okolicznoci. Wedug niego starzec wczoga si
do niewielkiej jaskini celem ochrony przed zimnem czy drapienikami i tam zasn,
a potem zmar.
6
Rak et al., 1994.
7
Ibidem.
8
Por. Rak, Kimbel, Hovers 1994; Gargett 1999;2000; Hovers, Kimbel, Rak 2000.
9
Gargett 1989, s. 8.

00
 Pierwociny zachowa religijnych. Pochwki rodkowo paleolityczne
La Ferrassie
Stanowisko jaskiniowe, badane w pierwszej poowie XX wieku. Znaleziono
wwczas dwa prawie kompletne szkielety neandertalskie i kilka innych fragmentw
szkieletw. Osobnik 1 zdeponowany midzy dwoma warstwami kulturowymi (B i C),
bez ladw jakiejkolwiek jamy grobowej. Grna cz szkieletu przykryta bya duymi
paskimi kamieniami; pozosta cz szkieletu rwnie musiaa by przykryta
(wg odkrywcw przy pomocy gazi lub skr10). Szkielet lea w pozycji wyprostowanej
na plecach, z gow odchylon w lewo, lew rk pooon wzdu ciaa, a praw
wyprostowan i zoon pod ktem prostym do ciaa. Nogi byy silnie podkurczone.
Niedaleko tego szkieletu odkryto drugi, rwnie bez ladw jamy grobowej. Odkryto
rwnie dwie jamy, wewntrz ktrych znajdoway si szcztki szkieletw dziecicych.
Odkryto jeszcze 9 kopcw o nieznanym przeznaczeniu. Wszystkie te znaleziska Gargett
interpretuje jako pozostaoci po procesach naturalnych zachodzcych w jaskiniach.
Szkielety mogy si tam znale albo przypadkowo, albo byy po prostu usunite z pola
widzenia.
xxx
Przyjwszy, e opisane w znacznym skrcie i wymienione w tabeli znaleziska s
jednak pochwkami, mona zauway kilka ciekawych elementw charakteryzujcych
ten fenomen. Wydaje si, e istnieje zrnicowanie w traktowaniu zmarych ze wzgldu
na pe w towarzystwie szkieletw osobnikw pci mskiej wystpiy znaleziska
interpretowane jako dary grobowe, ktre raczej nie wystpoway w towarzystwie
szkieletw kobiet. Darami tymi byy najczciej elementy, takie jak koci zwierzce,
narzdzia czy manuporty. Tylko w jednym przypadku, ktry m.in. z tego powodu
pozostaje kontrowersyjny, za dary grobowe mona uzna kwiaty, czy raczej ich
pozostaoci w formie pykw (Shanidar). Wiek najwyraniej nie odgrywa zasadniczej
roli, podobnie traktowane byy dzieci jak i doroli (np. Amud 7 i La Chapelle). Wikszo
zmarych pochowana bya w pozycji zblionej do fetalnej, to znaczy z podkurczonymi
koczynami dolnymi i zgitymi rkoma. Nie wydaje si, eby kierunki wiata odgryway
zasadnicz rol. Brak takiej istotnoci rwnie w pooeniu szkieletw wewntrz jaskini,
cho zwykle wystpoway albo w pobliu wejcia, albo w pobliu tylnej ciany jaskini.

Podsumowanie
Nawet przy przyjciu zastrzee Gargetta11 co do dziaania si naturalnych
wewntrz jaski i moliwoci przypadkowego zajcia depozycji w takim a nie innym
miejscu, nie mona mie wtpliwoci, e w rodkowym paleolicie pojawiy si
najwyraniej pierwsze dowody na istnienie wierze typu magiczno-religijnego.
Neandertalczyk, i wspczenie z nim, a rwnie pniej czowiek wspczesny,
by myliwym. wiadcz o tym znaleziska narzdzi, ktre po raz pierwszy zaczy ulega
zmianom po dugotrwaym wzgldnym konserwatyzmie przemysw dolnego paleolitu,
czy te koci zwierzce ze ladami pokonsumpcyjnymi. Rwnie uycie ognia
i najwyraniej znajomo jego rozpalania jest w tym czasie udokumentowana. Nie mona
oczywicie odrzuci moliwoci korzystania w dalszym cigu ze strategii mieszanych,
czcych owiectwo z padlinoerstwem, lecz pozostaje faktem znacznie wysza, jeli nie
najwysza, pozycja czowieka w acuchach pokarmowych, ni miao to miejsce
wczeniej. Oprcz pochwkw, z ktrych przynajmniej cz nie moe zosta podwaona
11
Gargett 1989; 1999.

000
 Wiesaw Wickowski
jako intencjonalna depozycja ciaa, pojawiaj si te inne przesanki powiadczony
kanibalizm na kilku stanowiskach (m.in. z Chorwacji czy Francji) czy potencjalny kult
czaszek zarwno ludzkich (ze sztandarowym, cho take rnie interpretowanym,
przykadem Grotta Guattari), jak i niedwiedzich (stanowiska jaskiniowe w Szwajcarii
czy Sowenii). Oczywicie te dwie ostatnie przesanki s silnie atakowane. Znana jest
reinterpretacja czaszki z Monte Cicero, wyjaniajca, e czaszka znalaza si
przypadkowo w wiecu kamieni, bdc w rzeczywistoci upem hieny jaskiniowej.
Istnieje te krytyka stanowisk szwajcarskich jako depozycji naturalnych. Zawsze jednak
pozostaj inne, dodatkowe przesanki. Pojawienie si nowych jakoci w kulturze
rodkowego paleolitu daje niezaprzeczalny sygna i jest pierwszym zwiastunem
pniejszego, grnopaleolitycznego rozwoju kulturowego nastpujcego waciwie
we wszystkich aspektach ycia, cznie z pojawieniem si sztuki.

Bibliografia

Belfer-Cohen A., Hovers E.,

1992 In the Eue of the Beholder: Mousterian and Natufian Burials in the Levant, Current
Anthropology 33 (4), s. 463-471.
Defleur A., White T., et al.,
1999 Neanderthal Cannibalism at Moula-Guercy, Ardeche, France, Science 286,
s. 128-131.
Gargett R.H.,
1989 Grave Shortcomings: The Evidence for Neandertal Burial, Current Anthropology 30 (2),
s. 157-190.
1999 Middle Palaeolithic Burial is not a dead issue: the View from Qafzeh, Saint-Cesaire,
Kebara, Amud and Dederiyeh, Journal of Human Evolution 37, s. 27-90.
2000 A Responce to Hovers, Kimbel and Rak's Argument for the Purposeful Burial of Amud
7, Journal of Human Evolution 379, s. 261-266.
Harrold F.B.,
1980 A Comparative Analysis of Euroasian Palaeolithic Burials, World Archaeology 12 (2), s.
195-211.
Hovers E., Kimbel W.H., Rak Y.,
2000 The Amud 7 Skeleton Still a Burial. Responce to Gargett, Journal of Human Evolution
39, s. 253-260.
Rak Y., Kimbell W., Hovers E.,
1994 A Neandertal Infant from Amud Cave, Israel, Journal of Human Evolution 26, s. 313-
324.
Wunn Ina
2000 Beginning of Religion, Numen 47, s. 417-452 (tam dalsza bibliografia).

00