You are on page 1of 170

,

..
..


(2- I . ..):
, ,

2015
904(571.1/5)
63.444
325

:
..

:
.. ;
.. ;

-

325 , ..
(2- I . ..):
, , : / .. ,
.. . : , 2015. 168 .
ISBN 978-5-93957-777-9

-
, -
. ,
.
, ,
, ,
-
.

904(571.1/5)
63.444


( 220),
,
2013-220-04-129 :

ISBN 978-5-93957-777-9

.., .., 2015


. , 2015
MINISTRY OF EDUCATION AND SCIENCE
OF THE RUSSIAN FEDERATION
ALTAI STATE UNIVERSITY
Department of archeology, ethnography and museology

Laboratory of interdisciplinary researches in archeology


of Western Siberia and Altai

N.N. SeregIN,
e.V. ShelepoVa

TurkIc rITual complexeS IN alTaI


(2nd half of I thousand aD):
systematization, analysis, interpretation

Monograph

Barnaul
AZBUKA

2015
Scientific editor:
doctor of historical sciences A.A. Tishkin

Reviewers:
doctor of historical sciences V.V. Gorbunov;
doctor of historical sciences A.V. Kharinskiy;
department of archeology and general history
of Gorno-Altaisk State University

325 Seregin, N.N.


Turkic ritual complexes in altai (2nd half of I thousand aD): systema-
tization, analysis, interpretation : monograph / N.N. Seregin, E.V. Shele-
pova. Barnaul: AZBUKA, 2015. 168 p.
ISBN 978-5-93957-777-9

Results in research of early medieval Turkic ritual complexes, located in the


territory of Altai, are presented in the monograph. Experience of systematization
and the analysis of such objects and also possibilities of their interpretation are
demonstrated.
Book is designed for experts in the field of archeology, history, ethnographies
and cultural science, and also on a wide range of researchers studying the nomadic
societies of Altai and adjacent territories.

The monograph is prepared within a grant of the Ministry of education and science
of the Russian Federation (resolution 220) received by the Altai State University,
project 2013-220-04-129 The most ancient settling of Siberia:
formation and dynamics of cultures in the territory of Northern Asia

ISBN 978-5-93957-777-9

Seregin N.N., Shelepova E.V., 2015


AZBUKA, 2015


.
(, , ) -
- ,
2-
V XI . .. -
, ,
, -
.

. ,
-

( .., 2007, . 195201). ,
-
, .
, -
, -
. , -
- ,
XVII 1- XVIII . ( .., 1984, . 4; ..,
1996, . 12; .., 2004, . 6).
, , , , -
, , , -
( .., 1961;
.., 1966; ., 1997; .., 2000; .., 2004;
., 2006; . .). , -
( .., 1952; ..,

5
.., .. ...

1984, 2012; .., .., 2013; .). -


-
-
.
, -
. -


. , -
,
, , .
-
, -
-
.
-

.
. -

. -
,
, .

.
-
, -
,
. -

. ,

-
.

-

, -
( .., 2009, 2011; -
.., 2011, 2013; .., .., 2014; .).
,
,
.
-
, , -
.
1

1.1.
( xVII . 1920- .)



. 2- I . ..,
-
- , -
, -
.
XVII 1- XVIII . ( .., 1984, . 4; .., 1996,
. 12; .., 2004, . 6). -
,
.

, , -
1- XIX . 1826 .
.. ,
( .., 1964). -
.. ..
( .., 1984, . 4; .., 1989, . 26, 42, 48).
2- XIX .
, -
-
( .., 2003, . 8587). 1860- . -
.. ( ..,

8
1.

2010).
( .., .., 2004, . 14).
-
( ..,
.., .., 2008, . 7). , -
1865 ., -
*. ..

( .., 1926,
. 73). -
-I ( -
) ( .., 1896, . 3536; .., 1926,
. 76). ,
**. ..
. (- ). -
,
.
( .., 1926, . 74, . I.-1, 3).
, .. (1892, . IIV)
.
,
, , -
( .., 1896, . 5051).
, , -
- (-
.., 1896, . 23).
.. (1892, . VXXVI) -
.
, , -
-
( .., .., 2005, . 176),
, .. , -

*
1920- . -
.. (1926).
**
.. (1926, . 76, . II.-1415) ..
-I, , .

9
.., .. ...

( ..,
.., 2004, . 22).
-
2- XIX .
(). , -
, .. , .. .
( .., 2003; 2006; .., .., -
.., 2008, . 9).
18781880 . - -
.. .
, , , , , ,
( .., 1890, . 257; .., 1990,
. 68; .., 1996, . 15). .. (1882, . 32;
1883, . 193195, 197, 200) *
(-). :
( .., 1883, . 195). -
, .
, .. (1982, 1983, 1985) -
,
, -
, . -
,
( .., 1883, . 200201). -
** .. (1882,
. 32; 1883, . 194, 196197, 199) .
18791881 . .. ,

( .., 1881, . 65; 1885, . 5455, . I.-24).
.
.. (1885, . 54) -

*
.. (1984,
. XV.-94; XVII.-106; XXI.-130132; XXVIII.-173).
**
..
( .., 2006, . 3941). ,
.. (1883, . 200, 203) ,
, .

10
1.

. -
-
, , ( .., 1881, . 65).
, .. (1881, . 64)
( ) -
. -
, , -
( ).
-
.-. ( ..,
2000, 2002). 1888 . -
,
XIX . .. (Alt-Altaische Kunstdenkmaler, 1931).
, .-. -
: , ,
( .., 2002). -
, -
( .., .., -
.., 2008, . 12).
(Alt-Al-
taischeKunstdenkmaler, 1931).
( .., 2010, . 63).

, 1897 ., -
.. ( .., 2000,
. 258) ( .., 1898, . 46).
1- XX . -
-
.. ( .., 1969, . 1112; .., 2004, . 53
54; .., .., 2007, . 26; .., 2008). -

. -
-,
( .., 1916, . 4649, . 2223). ( )
. -
, .

11
.., .. ...

.. -
. - -
( .., 1916, . 4748). , ,
. -
, (-
.., 1916, . 4849). ,
.. (1916, . 49, 80, 87)
, .

2- XIX XX ., .. -
, : .. -
, .. , . , .. .
- (. )
.. 1906, 1907 1909 . -
(-
.., ., 2007; .., 2012). -
,
. .. -
, -
. ,
(Steppen-
grber, Grabhgel, Steinsetzungen .). -
.. (Grno I.G., 1910).
,
, . -
(Grno I.G.,
1910, taf. VI, fig. 2; VIII, fig. 2, 4).
. -

- (Grno I.G., 1910, taf. VI, fig. 45; VII,
fig. 12), ,
(Grno I.G., 1910, taf. IX, fig. 3).
,
..
, , -
(Morphologie) (Gran I.G., 1910, p. 6).

12
1.

,
,

. , .. , -
,
-
(Gran I.G., 1910, p. 5). ,
-,
,
.
, -
,
(Steppengrber). .. , -
(Gran I.G., 1910, p. 819).
1 5 .
, . ,
, . , ..
-
. -
(, ,
, /, ..),

.
..
(Steinsetzungen). ( -
), , ,
, .
, ,
, . , -
. .. , -
, .
,
(.. ),
(Gran I.G.,
1910, p. 4850). , ..
( , ..).

13
.., .. ...

.. -
-
.
, .
, (Gran I.G., 1910,
p. 18). , ,
.
.. -
. . -

( .).
,
-
.
, , -
, .

, -
1920- 1930- .

1.2.
1920- 1940- .

-
2- I . .. -
.. -
.. , 19241925 .
( .., 2004, . 6669).
-
, -
, , ( ).
.
, , (-
.., 1953, . 25). . -
() . .. -
.

14
1.

, : -
, , ,
( , 2004, . 116; ..,
2005, . 133134, . 2). -
(- ).
.
,
. , .
( , 2004, . 115116). -
.. . ,
. () ( .., 1965, . 6).
-
-
, . ,
. ..
1924 . 16
( .., -
.., 1927, . 37, 5152, . 2, 18), -
( .., 1951, . 499; ..,
1965, . 1821; .., 1978, . 231237; .., 1984,
. 193, . XIV; .., 1992, . 39; .., 1994; -
.., 1996, . 6869; .., 2001; .., 2010; .).
1925 . ..
. , ,
, , -
( .., 1965, . 5).
, -
,
.. (1965).
.. .
-
. -

. 1939 ., -
, .. -
. -

15
.., .. ...

.. (1940, . 20, . 4) .
,
, ,
, 18 -
. .. (1940, . 20) , ,
, -
, -
. ,
, .. (1940, . 1920) VIIIX .
-
, -
19281940 . .. ( .., 1969, . 3439;
.., 2007, . 99115). 1930- ., --
, . , -
.. ,
. (-
). .. -
. ( ).
-

, .
,
( .., .., 1941, . 82, 114117). 1934 .
( )
( .., 1941, . 130132; .., 1951, . 545). -
, , -
.
1935 .
- -I, II IV.
. -
-II IV (-
.., .., 1941, . 93, 114116, . 36).
( .., ..,
1941, . 79, 114; .., 1952, . 7475, . 3.-2). -
-II ( ..,
1951, . 545).

16
1.

.. .. (1941, . 114), -

. , ,
,
2- I . ..
,
( .., .., 1941, . 114115).
, --
,
, .. (1949, 1951) .. -
(1952).
.

.. (1949, . 273313).
, ,
, -
( .., 1949, . 275).

.. (1952). 92 -
; 19 . , -
10 ,
.. ( .., 1952,
. 7377, 119). , , -
, .

.. ,
, -
.
1952 . .. -
, . -
, , -
,
( .., 1952, . 102113). -
. ,
,
, , -

17
.., .. ...

( .., 1952, . 114116).


, -
, , , -
( ..,
1952, . 115). , .. , -
, .
, XX .
-
. , -
, .
,
, -
1940- 1950- .

1.3.
(1950- 1990- .)

1940- 1950- . -
, , -
.
, -
. -
,
-
.
1948 . - -
.. .. ,
20 .
.
, -
,
( .., 1965, . 6, 1112).
.. -
(-,
-III). - 40 , 10
( .., 1965, . 11).

18
1.

-
-

(1965),
.. . -
.
-
, 1948 . , -
-
( .., 1965, . 57).
-

-
. -
(VIVII .), (VIIVIII .),
(VIIIX .) ( .., 1965, . 5578).
, ..
, -
, -
. , , ,

( .., 1965, . 17). .. -
,
.
,
, VVI ., -
, -
, VIIVIII . ( .., 1965, . 9899, 101).
2- I . ..,
1950- ., -

.
, -
,
, -
. ,

19
.., .. ...

.. (1954, . 153)
2- I . ..
, VIIX ., -
,
( .., 1958, . 233).
,
, -
- .
-
1960- . -

.. , 1959 . ( .., 1962, . 70).
1964 .
. . ( ..,
1968, . 260262). , , -
. -
( .., 1968,
. 261). ,
, , -
. ,
( .., 1968, . 261262, . 2).
-
-
, .. .
1968 1982 ., -
.
.. (1984, . 10)
, ,
-
, .
, --
-
-
. , ,
- - -
.

20
1.

1975 . -
,
.
( .., 1979, . 143144, . 12). -
.
( .., 1979, . 144145, . 13).
, -
, . . ,
( .., 1979, . 145, . 14).
- -
.. (1979, . 145147, . 15, 2122)
, .
1976 .
. (- ). -
.. .
. ,
,
( .., 1977).
. -
( .., 1979, . 140142, . 34,
1011). 1978 . . -
, , ,
( .., .., .., 1979).

- (- ). -
.
, ( ..,
1978, . 34, 6, 8). III
. II
, .. , -
( .., 1978, . 12). -
IV - ..
-
. ( .., 1978, . 9394; -
.., 1995; .., 2007, . 277278)
.

21
.., .. ...

1976 . ( )
- -
. -
( .., 1979, . 137, . 1).
-
1978 . -
.
( .., 1980, . 212). 1980 . .. (1981, . 188) -
.
1981 . ,
. -
-
( .., 1983, . 205).
( .., 1984, . XLI.-1). ..
(1984, . XLI.-2) -
.
, 1930- . -
.. .. , .. (1984, . 129130)
. , -
, - (-
.., 1984, . 159, . XXXV.-205). ,
, .. (1984,
. 126127, 161, 170171, . XVI, XXXV.-211, XLII.-233234)
-, - -, . .
, ,
.. - (- ).
, 47 , -
( .., 1984, . XXXIX).
.
1980- . .. . .
1983 . -
( .., .., 2007, . 53, 54.-1, 55).
, -
, *.
*
.. -
.. (2007, . 5356) ,
, .. (1968) .

22
1.

-
, . , -
,
. -
( .., 1984, . XL).
1984 .
.. ,
-
, -
(-
.., 1952; .., 1961; .., 1966; ., 1997).
.. 250 -
*.
1984 .
,
-
( .., 1984, . 310, 4749).

, -
. .. (1984, . 1415,
. 2), -
,
.
, -
2- I . ..
,
(-
.., 1984, . 21). ,
-
. -
.. (1984, . 2246)
, -
. , -
, , , .. (1966,
*
. 2002 . -
286 ( .., ., 2002, . 88).

23
.., .. ...

. 2526), , , -

( .., 1984, . 21). -
, VII
X . ..,
. , .. (1984, . 4546)
VIII ., VI
VII . XXI .
, .. -
(1965), .
.. (1979, . 148; 1984, . 5051; 2001, . 3435)
, , (,
),
, , -
.
.
. ..
(1979, . 148149) ,
( ).
, -
.
:
) , ( .. -
, ,
, -
);
) , ,
;
) , ;
) ( .., 1979, . 149150).

,
( .., 1979, . 150).
, .. , -
:
) ;

24
1.

) , -
,
;
) ,
;
) , ( ) (-
.., 1979, . 153154).

.
,
. -
( .., 1979, . 153).
.. ,
-
.
, .. (1984,
. 16) , -
.
1970- . .. ,
.
. -
( .., 1972, 1973, 1974).
,
2- I . .. -
, ,
,
. . -
( .., 1980, 1982,
1983). -

- -
.
..
. -
, -
- ,

25
.., .. ...

( .., 1983,
. 155163). ,
, -
. -
,
, , I . ..
( .., 1983, . 158160).
.. (2005, . 237) -
, -
.
, -
, -
, -
( .., 2005, . 242).
1970- 1980- . -
.
-
, , .

.. .
-
( .., 1983, 1992, 1994, 1997).
1977 . -
-I II .. ,
.
. -
, ( ..,
.., 1983, . 910, 1214).
.. -
(1992, 1994) 19801981 . --I -
. -
.
-
, , , -
( .., 1992, . 187).
( .., 1992, . 184186,

26
1.

. 1314). ,
. -
. ,
( .., 1994, . 95104,
. 57, 8,9, 1112, 16, 1921).
.. -
.
, -
--I, -
, -
( .., 1992, . 185186, 192; 1994,
. 95). ..
( .., 2008,
. 147148; 2010, . 203; .., 2011, . 223; .., -
.., 2013).
1970- 1990- . -
-
- - , -
.. .

, -
2- I . ..
. 19781979 .
-
-II ( .., 1990, . 6869, . 17,
1920), - -
( .., 1982, . 129131, . 4.-1). 15 -

-I II ( .., 1990, . 192197, . 13; -
.., 1990, . 198199). .. -
- 1980 . (-
.., .., 2007, . 104105, . 100).
1980- . , -

, .. . -
-

27
.., .. ...


.
, -
(1983).
, -
, -
-I, -, -,
, , --III, , - . (
80 )
( .., 1981, 1983, 1984, 1985, 2009; ..,
.., 1983; .., .., .., 1987).
, .. , -
, -
,

.
.. -
. -
, -I II, -, - ,
-IIV . ( .., .., .., 2008, . 23).
1982 . .. -.
-
, ( ..,
1984, . 193).
17 ( .., .., .., 2003, . 11). -
( .., 1985, . 75;
1994, . 5556, . 1.-8).
-IIV 33
( .., .., .., 2003, . 11). 1984 . -
-I .. -
( .., -
.., .., 1986, . 170).
19801981 . ,
17 , - , -
, -
. -

28
1.

, , ( ..,
1982, . 192; 1983, . 174, . 57, 60; 2009; .., .., 1983,
. 118, . 2, 3.-121).
..
(1983, . 7) , -
.
: (,
), -
, .
. -
.. ; -
;
, .
, -
:
1) - ;
2) ( -
);
3) ;
4) -
.
..
.. (1994, . 143; 1997, . 219) -
. , , ,
, VIIVIII .,
, - ,
IXX . ( .., 1983, . 910).
.. , -
(
, -
, ),
VII . ( .., 1985, . 74, 77; 2001, . 112; .., -
.., .., 2003, . 83).
.. (2009, . 9094)

. ,

29
.., .. ...

, (-
, -,
), -
(, , )
,
.
.. (2000, . 162) .. -
VIIVIII ., -
VII . ,
, ,
, (-
.., 1992, . 218).
1985, 1988 . -
..
,
--IIII. 1985 . -
.
. 19871988 . ,
. , -
--I II,
. --II -
. --III -
( ..,
.., 1997).
1980- . -
-
.
() -
, - - . -

.
1980 . -II
( .., .., 1980; .., 1983;
.., .., .., 2011). -
1980 . .. .

30
1.

.. , .. .. .

.. : -
(28), (5759)
(1 2). 1981 .
..
(9, 17, 61) (16 46).
.. --
- ( 14 ) -
.
1980- . - -
.. (1987). -
-II
, (-
.., .., .., 2011).
-
-
( .., -
.., .., 2011, . 160). ,
, -
- -- .
,
.
1987 . .. -
--IV . -

- -
( .., 1994). , -
, -
.
1988 . -
- -I ( ).
, ,
( .., ..,
.., 1990, . 83, . 48). 19891990 . -
- -

31
.., .. ...

.
-
. ,
- ( .., 1991, . 152).
1989 1991 .
.. -
.. (-IV, -II IV).
-IV , -
( .., .., 1995, . 1.-45).
1992 . -
- -I ( .., ..,
1993). .
,
,
.
, ,
( .., .., 1993, . 17, 20, . 2). 1993 .
.. (1994, . 76, . 6) -I
. -
.
-
( .., .., 1993, . 1718, . 1).
20
1992 . --I (- )
- -
, ( . .. -
) .. . -
( .., 1993, . 50
51).
, -
, , -
. ,
, .

2008 . ( .., .., -
.., 2008, . 3566, . 124).

32
1.


1- 1990- . - -
- -

. -2 -6.
- (-
, 1994, . 124127, . 118119; .. ., 2004,
. 171172, . 279280).
, -

, 1- 1990- . -
. 1991 . --
-
( ) ( -
) --I --
( .., .., .., ..,
1992; .., .., 1997).
, -
,
( .., .., 1997, . IIV). -
, ( ..,
.., 1997, . 104, . 2, 46).
1994 . -
-, - -
( .., .., 1996).
, -
. -
-
,
2- V 1- -
VI . ( .., .., 2002; .., -
.., 2005, . 161; .., .., 2011).
, 1950- 1- 1990- . -

, -
. -

33
.., .. ...

, -
,
2- I II . .. -
,
.
-

, .
XX XXI .

1.4.
(2- 1990- . xxI .)

2- 1990- .
. -
.
,
, , ,
, -
. -
,
. ,
, ,
,
.
-
-
- -
.. .
20002002 .
- ( ..,
2009, . 1920). 11 , -
- ( .., -
.., .., 2000; .., .., -
.., 2001, 2002, 2003).
, -

34
1.

-
.
2001 . .. -
--I .
, .
( .., 2001, . 176179, . 1).

.
2- 1990- 2000- .
-
. -
.
-
.
2001 ., .. -
.
--
(-II, IVVIII) -
80 .
-
, -

( .., .., 2003; .., ..,
2007; .., .., 2013).

, , , -
.
-II, V, VII -
. -
.
, ,
.
()
( .., .., 2013, . 8586).
,
, -

35
.., .. ...

, -
( .., .., .., 2006, . 7890; -
.., 2007, . 9498).
2006 . -

. -
( .., .., .., 2006).
-1 ( -
) -
. 2006 .
, ( ..
., 2013, . 4142, . 20, 47, 57.-4).
-
2000- .
. 20062007 .
-
, -
.
-
VIIIIV . .. ( .., .., -
.., .., 2006, . 353357). -
,
. 2007 .
-I . -
- -
( .., .., 2008, . 5466).

-
-
.. . -
-III 2008 . ,
( .., -
.., .., .., 2009, . 7475, . 18).
,
,
(2- -

36
1.

VI 1- VII .). , 15 -
-III
( .., 2009, . 1).
-
- 2000- . -
- -

.. .. .
,
, , -
( .., ., ., .., ..,
2002; .., ., .., 2003; .., -
.., 2009; .., .., .., 2010; -
.., 2013). ,
,
(-
.., ., .., 2003, . 374376, . 3; -
.., 2013, . 341342).


- -. -
, ,
, - , -
. ,
-. -

( .., .., .., 2006; .., -
.., 2008; .., 2007, 2011, , 2012).
,
, -
. , -
,
( .., 2008, 2009,
2011, 2012 .).

- -

37
.., .. ...

(-
.., .., 2013). .. (2012)
-
VIVIII ., -
.
-
. -
.. (2007)
, . .
,
. , 2010 . ( .., .,
.., .., 2010).
,
-
, , , -
.
. -
.. .. (2006), -
-

. -
,

--I ( .., .., .., 2008, . 734).
-

- .
-
(-
.., .., ., 2007; .., 2007; -
.., .., .., 2008; .. ., 2006;
.., .., 2004; .. ., 2007; ..,
., ., 1998; .., ., 1999; -
.., 2003, 2005, 2007 .).
2

2.1.

-
. (
), ,
(, -, ),
, -, .


( ..,
2004; .., 2009). -
,
2- I . .. -V
( -
,
), ( -
, ) ( .., 1983, . 106, . 1).
, -
,
- ( .., 2000). , -
, 2-
I . .. ( .., 2000).
,
.

, 300

39
.., .. ...

.
-
.
-
, -
. ,

, , -
( .., 1984);

. 1. --I
(: .., .., .., 2008, . 2)

40
2.

. 2. -VII (: .., .., 2013, . 2)

41
.., .. ...

. 3. -II
(: .., .., .., 2011, . 1)

42
2.

( .., 2001, . 43).


.
,
,
(, --I, -, -
, -, , -, -, --I, -2,
-VII .). , --I (- )
20 .

; , , -
. , ,
(-
.., .., .., 2008, . 2) (. 12).
,
.

. 4. - (: .., 2009, . 1)

43
.., .. ...

. 5. (: .., 2009, . 3)

- ---
(II . . . V . . .).
(-II, --
-IV, -II .).
(2- VI III .
..), (-V, VI; -I .) (-
.., .., 2006, . 1) (. 35).
, -
( ),
(-I, , ). -
, ..
(. 6).

44
45
. 6. (: .., .., .., 2003, . 52)
2.
.., .. ...

--
.
- (103 ) (105) . -
-
(11), --I (23), - (9), - (6); -
--I (44), --IV (6), -II* (9),
(16). 65 ,
(32) - (17). -
(10), - (6), -I
(14), -I (21) . ( 57 ). -
-I.
- (8),
- (4) (2) .
, -
-
.
, , , -
.

2.2.


. ,
, -


. , -

. , ,
.. .. ( .., -
.., 1995, . 170; .., 2004). , -
-
, .

*
-
. ,
.

46
2.


.. .. . -
-
, ,
.
178 72 .

( .., .., 2006, . 211). -

.
-
. -
: , , ,
( .., 2003, . 35;
.., .., 2005, . 12).
, -
: -
,
, - -
( .., 1991, . 365).

.

, -
(.
: .., .., 2005).
.
313 (100%),
. -
. -
,
: , , ,
( 1).
-
: , , , -
, , .

47
.., .. ...

48
2.
1 ()

49
.., .. ...

1 ()

50
2.

-
. .
-

(. 7). / -
14. , -
47 ( .., 1984, . 166, . XXXIX).
,
, , - (. 8).
. -
: , . -
, -
(. 9).
(
1 ) ( ) (. 10).
, (. 11).

, .
, .
, -
-
-
(. 12).
, , -
.
(
1,5 ). ( 0,5 ) -
, . -
. ,
,
.

(. 13).
-
-
,

51
.., .. ...

. 7. 6 -I
(: .., .., 2008, . 3)

52
2.

. 8. 1516 -I
(: .., .., 2008, . 7)

(. 14). , -
, -
, -
(. 1516).
, , -
.

53
.., .. ...

. 9. 15 --I
(: .., .., .., 2008, . 2021)

54
2.

. 10. 47 -VII
(: .., .., 2013, . 2)

55
.., .. ...

. 11. 1011 --I


(: .., .., .., 2008, . 1617)

56
2.

. 12. - -
(: .., 1984, . XVI.-99, XLII-233)

57
.., .. ...

. 13.
(: .., 1984, . XXXIII)

58
2.

. 14.
(: .., 1979, . 3; .., 1984, . XLVIII)

59
.., .. ...


. .

.
:
1.
. -
.

. 15. 17 --I
(: .., .., .., 2008, . 23)

60
2.

/
, .
2. . , -
.
; .

, . , ,
(. 17).

. 16. 5 --I
(: .., .., .., 2008, . 10)

61
.., .. ...

. 17. 1 --I
(: .., .., .., 2008, . 3)

62
2.

, , ,
0,40,6 , 0,50,8 , , -
. (
0,2 ), - .
3. , -
, -
(. 18).
, (-
, --IV, 6 8, -, 5).
() -. -
1706370 ( .., 1984, . 55).
102 .
1,57 ( .., 2000, . 158, . I).
45- 68 --I -
( 4218 , 1216 ,
4525 , 20 ), (-
.., 1992, . 180182, . 45, 78).
-
. , -
,
.
.
-
, , , ,
(, 1), (, 1).
, ( -
), .
4. . ,
. -
(. 1920).

55 . -
-
.
, -
, , -

63
.., .. ...

. 18. 102 104


(: .., 2000, . I, IV)

64
2.

. 19. 5 -
(: .., .., .., 2001, . 1)

65
.., .. ...

. 20. 2 ---I, -
(: .., 1996, . 33)

- -
. ,
. ,
.
(279 , 89,1% *).
*
-
279/89,1 %.

66
2.

.

34 (10,9%). VI .
,
. -
(140/44,8%). -
(137/43,7%)
(36/11,5%).

. -
173 (55,2%), 53 (17%), -
97 (31%). -
(78/25%). 34 , 34 ,
10 .
134
(42,8%). 73 . -
1 (34 ) -
. 2- V
1- VI . (- ) (, , XV,
-, 1) 2- VIII 1- IX .
( ) (--II, ) ( .., ..,
2005, . 161162). 3
(20 ).
2- V . ()
1- VIII . (, 2).
( 4), -
( 5) ( 6). -
VI, 102104
- .
37 (
715, 20, 21). 15
( 9). -
V X .
( 7) ( VII ., -
-). ( 10) 2-
V VIII ., ( 8) 2-

67
.., .. ...

V VII . ( 13)
. -
( 14) , -
V .
-
2- V . (-, 12, -
-I, 109, --IV, 6) ( .., -
.., 2005, . 161).
, ,
.
( 12) -
, 2- V 1- VI . (-
-I, 109).
X .,
-
( 9).
2- V c VIII .
(17 , 1618) -
, , -
VII . -
.
2- VI VIII . ( )
.
( 20). -
( 21).
-
,
, , ,
( 9).
, ( 2238), -
,
( 2- V X .).
109 (34,8%).

(23 -
). -

68
2.

,
, -
. , -
- ,
, ()
, -
.
47
. 11 .
.
, -
25 (15 ) -
, . , -
(-,
4) , -
.
, ,

( 24). -
, , 24 2-
V 1- VI .
,
( 2733) -
. 27
( : 12 ) 28 ( :
11 ).
( 30) / ( 29,
33). ,
2730, -
2- V VIII .
, -
( 3133) .
-
(2- V 1- VI .). 5
-, -
, ( .., -

69
.., .. ...

.., .., 2001, . 468469, . 2).


,
.
-
, 2- -
VII 1- VIII ., .. , -
( .., ..,
2005, . 162).
( 3948) -
36 (11,5%) .
2- -
V 1- VI . (2- VIII
1- IX .) -1 -2
- ( 44, 47), -
( .., 2009, . 2).
-
(10 ), -
(8). -
.
( ) . ,
,
.

( 46) (--I, 2), -
- -
(2- V 1- VI .).
, -
; . -
.
, -
(-II, 1, 2).
,
- (-, -1 -2).
-
, , ;
.

70
2.

34. -
. .

( 49),
( 50).
-
( 51), -
( 52).
54 (
) 55 ( ).
. -
, .
11 ( 49, 52, 54).
-
-
, -
.

2.3. 2- I . ..

-
,
.
-
.
2- V 1- VI . ..,
, ,
( .., .., 2002; -
.., .., 2011). -
, -
V . .. (500
).

( .., 1990; .., 2004; ..,
2005; .). -
2- I . .. (-

71
.., .. ...

.., 2013). , , -

.
-
.

, -

.

2- V 1- VI .
(- ).
,
( .., 2008, . 232).
1. , , ;
. -
, .
, ,
2- V 1- VI .
2. , , -
, . -
VI .,
-
( -).
3. 14 (5,1%)
5, 12, 31, 46, 49, 52, 54.
10 , ; -
(--I, 76);
(--IV, 44, --I, 109); ,
(-, 5)
(-, 2).

--I ( 81-2, 74-1, 84-3, 86-14, 88-
24) ( .., 1994).
. -

72
2.

: . -

.

, (-
-, ; --,
; , -
, ). -
2 ( .., .., 1997, . 104).
,
-
( .., 2004, . 35,
. 33; .., 2005, . 274, . 71). -,
, ,
, ( ..,
.., 1997, . 104).
-

, / (-
.., .., .., 2001, . 468469, . 2). -
, -
(-, 23)
( .., 2005, . 383, . 144).

,
. ,
---II (-, )
,
( .., .., 1992, . 90; .., -
.., 1995, . 104105; .., 1996, . 7374, . 34; -
.., , 2006, . 194195). -
,
, -
.
---I ( 2).
.

73
.., .. ...

,
(?) ( .., 1996, . 74, . 33).
(-
-I). -
, -
( .., 2006, . 4243,
. 13.-32). -
() , .
,
.
4. -
-
/ , , (-
--I, --IV, -)*.
5. ,
, -
( , -
-II) ( .., .., 2007, . 119120).
6. . - -
(-
.., .., 2005, . 161; .., 2007, . 197).
,
( .., 1984, . XIX.-114,
XXX.-185, XXX.-185)
2- V VIII . ,
, -
, 2- VII . -
, ,
, 2- VI 1- -
VIII . 581 .
-
( .., 1996, . 23, 30).

*
/ -
-II, (-
.., 1983).

74
2.

, -
VI . ( .., 1996, . 31, 110).
7. . -
, ,
(33 , 11,2% ).
18 .
, 2-
V 1- VI . -

(, ) 2- VI 1-
VII . (-, -) ( .., 1984; .., 2007).
69 -
--I ( 10), -
2- VII 1- VIII . ( .., 2006, . 120).
,
( 21) ( ..,
1984, . 167168), ,
.
8. , .
, , .

.

.
(,
-).
, -
, ,
, .
-
-- . -
(-
.., .., 2002; .., 2007, . 194195).
-
,
( .., .., 2011).

75
.., .. ...


. -
(2- VI 1- VII .) -
(552603 .) 603/604 .
(604657 .) (604630 .).
. , -
(2- VII 1- VIII .) -
(2- VIII 1- IX .),
( II :
682744 .) ( .., 2007, . 196198). , VIIVIII .,
, ,
.
- (-) (630
650 .), (-
.., 1973, . 344; .., 1994, . 143; 1995, . 145; 1997,
. 218; .., 2007, . 198).
2- VI 1- VIII . (
) .
1. -
.
.
2.
. -

VII ., ( ..,
1997, . 86). , -
, -
( .., 1951, . 33, 36; -
.., 1997, . 9697, 102).
3. ,
-
, . (
1 -I)
. -
/ ( ) -
.

76
2.

, -

. .. , -
VIIVIII ., VIIIIX . ( , 1981,
. 42). .. (1985, . 182; 1998, . 45) ,
, , (
), ,
-
( - ). .. (2005, . 239)
VIVII . , -
,
-
,
.
4. ,
2- VI VIII . -
( : -
), / / .
5. 2- VI . -
, . -
( 40% ).
-
, ( -
, ), ,
- ( .., 1960, . 5176; ..,
1961, . 3334, 36, 50, . 4647; .., .., ..,
1988, . 4; .., .., .., 1988, . 7; -
.., .., 1992, . 8990; .., 1994, 1998, 2005,
. 45; .., .., 1995, . 176179; ..,
1996, . 49, 115, 119, . 31, 48, 54; .., 1996, . 2836; -
.., .., 1998, . 118, . 2; .., 1999,
. 8691, . 1; 2004, . 30, 39, 95, 126, . 78, 67; .., ..,
1999, . 1011; .., .., 2000, . 68, . IVXI; -
.., 2001, . 142146, . 4; .., 2004, . 2; .).
-
2- VIII .,

77
.., .. ...

: -
, -
(745840 .). -
(2- VIII 1-
IX .). ;
(2- IX 1- X .).
- -
, -
( .., 2007, . 200) , -
( ..,
.., .., 2000, . 15). VIII .
,
. , 2- VIII, -
IX 1- X ., -
. -
- .
IXX . -
( .., 1995, . 144; 1997, . 221). ,
X . . -
, -

, (-
.., 2007, . 199). -,
, -
X . ( .., 1978, . 9394; ..,
.., 2006). , -
, ,
941 . ( .., 1996, . 70).

2.4.

, , -
-
. , , -

78
2.

.
,
-
, . -

.. (2005, . 16), . -
, -
, -
-
( .., .., .., 2008, . 7173).
, --
,

( .., 2010, 2011).

, -
. ,

. ,
,
( ..,
.., 2002, . 117). -
. -
, -

( .., 2005, . 16). , -
, -
,

.
1. .
, (. 21). -
- --I ( 47)
( .., 1984, . 171, . XLIII.-1; .., 1990,
. 150151). -
( ..,

79
.., .. ...

. 21. -
(: .., 2005, . 8788)

80
2.

1983, . 157; 1994, . 46). -


( 1 ), -
54 - ( ..,
1979, . 132). , -
,

( .., 1979, . 132133; ..,
1990, . 155).
( .., 1965, . 23; .., -
.., .., 1999, . 94; .., ..,
2008, . 55). , -

( ..,
2004, . 105106).
2. .
1 57. , -
(. 22, 23.-1). ,
, -
: ( 29),
- ( 17), --I ( 47) (-
.., 1982, . 126127; .., 1990, . 150151); -
(59-3), ( 13, 23) ( .., 1966, . 9,
19; .., 1966, . 96). , -
,
( .., -
.., 1984, . 212).
. -
--I ( 23) ( .., 2005, . 144)
- ( 53) ( .., 1969, . 23, 53).
, , -
,
,
.
3. .

(. 23.-2; 24). -

81
.., .. ...

. 22. 23 (: .., 1966, . 19, 21)

82
2.

. 23. 23 --I (1);


28 -XII (2)
(: .., 2005, . 25, 144)

83
.., .. ...

. 24. 1
-II,
(: .., .., .., 2008, . 3)
- :
-I ( 9), -III ( 2), -II ( 9),
-III ( 7), -II ( 1, 6), -IV (

84
2.

13), -I ( 8), -XII ( 28) ( ..,


.., 1941, . 93; .., 2005, . 16, . 14, 25, 57, 77),
-- ( 1) ( .., 1975,
. 236). , -3 ( 7)
( .., .., 2002, . 118) -- (-
8) ( .. ., 2007, . 299) -
.
1 10. -

.
4. .
, , -
(. 2526). -
-
-II ( 9), -3 ( 7), -I
( .., 1994, . 1; 2; .., ..,
2002, . 118; .., 2005, . 77) ; --
( 1), --II ( 1) ( .., 1975, . 236;
.., 2000, . 1).
- , -
.
5. .
. -
-I ( 9), (-
5) ( .., .., 1941, . 93; ..,
2005, . 373) ( 13) ( .., 1966, . 297,
. 9). .
6. -
,
. -
-1, -3 ( 7) (-
.. ., 2005, . 340; .., .., 2002, . 118)
-- ( 2) ( .., 1975, . 236).
- .

. , , -

85
.., .. ...

. 25. 9 -II (: .., 2005, . 7879)

86
2.

. 26. 1 --II
(: .., 2000, . I)

, -
.
. -
-
( .., .., 1941, . 93; .., 1990,
. 145), ( .., 1960, . 146),
( .., 1990; .. ., 1992, . 90; .., 2010),
( .., .., 1980, . 89; -
.., .., .., 1992, . 83; .. ., 2007,
. 302), ( .., .., 1997, . 25;
.., .., 2003, . 267; .., 2005, . 37).
,
-
. ,
- ( .., -

87
.., .. ...

.., 2003, . 267). - -


-
( .., -
.., 2007).
:
1)
;
2) ,
.
-
-
-
,
:
1) ;
2) ;
3) , -
.

. -

.
--I ( .., 1990), -I (-
.., 1994), -III ( .., .., 1997),
-I ( .., .., .., 1992), -II
( .., 1990), - ( .. ., 1992), -I,
( .., .., 1941) . ; -
( .., 1960) . -
, . -
, , ,
( .., 1994,
. 3; . ., 2008, . 9, 10). -
-II ( .., .., -
.., 1999, c. 93) .
, , -
, - .

88
2.

-
.
-,
-, -III ( .., 1990; .., -
.., 1997; .., .., .., 2003)
-- ( .. ., 2007) .
,
, .
, -
. ,
.
, , -
. -
, ,

( .., 1960, . 65).

-
,
( .., .., 1997, . 25; .., ..,
2003, . 267; .., 2005, . 37).
-
. ,
,
: , -
, . ( .., 2008). ,
, -
( ..,
.., 1997, . 1).
, , -
, -
2-
V VI . ,
-
. , -

89
.., .. ...

,
.
, -
,
, , , -
, . -
.
, -
. , -
-
.
, -
-
, -
.
3

3.1.

( )
-
. .. -
, .. , .. . ( .., 1984; -
.., 1985; .., 2004).
.. (1984), , -
, -
-
( .., ., 1995, . 154; ..,
2001, . 42; .., ., 2002, . 90).
, , , -
,
. -
,
( ) (-
.., .., 2005, . 197198).
() -
,
, () , -
, ( ..,
1950, . 230; , 2002, . 21, 23).
, -

91
.., .. ...

, , .
.
-
,

. .
-
.. . ,

( .., ., 2002, . 86). -
( .., 1984, . 6281).
, -
. -
.
. - .

: -
. .
, -
. ,
.. ,
, . -
(-
.., 1984, . 55).
.. ,
, -
( .., 1994, . 156; 2005, . 115, 118, 131; ..,
2004, . 6869; .), (-
.., 1996; .., 2002; .). .. (1996, . 114115),
.. , , ,
, ,
. -
, .
,

. 14 (4,7%) -

92
3.

. 10 , -
.
, ,
, , , -
. -
, .
.. ,
,
, ,
( .., .., 1999, . 29, 63;
.., .., 2001, . 148). , -
, -
; ,
-
, ( ..,
1985, . 177). -
( .., .., 2001, . 148).
.. (1960, . 62), -
.
. -
,
; ,
. -
. .. (1966, . 20)
, , -
, . .. (1983, . 11) -
,
.
( ..,
1960, . 95100; .., 1966, . 75)
, -
( .., 1959, . 108109, 114).
.. (1955, . 427430)
.
( .., 1961, . 54). -
, -

93
.., .. ...


- - (), -
. - .. -
(1966, . 105) *. -

, , 1- VII .
, -
( .., 1968, . 208212).
.. (1965, . 18) -
, -
.
,

. ,
, VII .
( .., 1965, . 21).

.. (1987, . 41; 1988, . 569570). ,
,

, , -
, , ( .., 1993, . 51).
, -
, .. -
(1992, . 185186). ,
,
. -
--I .. (1992, . 176; 1994, . 111112, 143;
1995, . 145) VVI . , -
: -
86,
-
. -

*
.. (2005, . 199)
- VVI ., ,
, .

94
3.

VI
VII . ( .., 1997, . 225).
.. -
. 69--1
( ),
(69--2) . -
,
( .., 1994, . 95).
.. (1992, . 185; 1997,
. 225226) -
. ,
--I
(-
, 2- V .),
,
( .., 1992, . 186).
.. (1973, . 355356, 364) -
- , .. (1969,
. 26), ,
, VI .
-
- .
, , -
2- VI 1- VII .
I ( .., 1996, . 80;
.., 2004, . 48). -
(-) (-)
( .., 1950,
. 230; , 2002, . 21). -
, .
, -
,
;
( .., 1950, . 230).
, , -
. , -

95
.., .. ...

() , ,
( ,
2002, . 21, 23). ,
-
, ( ,
2002, . 23).
( ) ( , 2002, . 21). ,

, .
, ,
. 582 . ,
, ,
( , 2002, . 41). ,
, , - , -
( .., 1997, . 95).
-, , -
(1- VII .),

( , 2002, . 68). , ,
634 ., -
( , 2002, . 71).
-
. -

. -
, . -
. , -
, :
, , -
. ,
.
-
-
. .. (2004, . 4849; 2006, . 76) , -
-
, , -

96
3.

: ,
. , (
) -
, , ( .., 2004,
. 49; .., .., 2005, . 198).


, -
, .
-
, -
( .., 1973, . 356; .., 1988,
. 569; .., .., .., 2008, . 84).
--I,
24 .
23
, . -
(-
.., .., .., 2008, . 2). :
? .

-
. -
.

3.2.

-
-
.. (1992, . 185186). ,
109 --I, -
, , -

(. 27). ,
,

97
.., .. ...

. 27. 109 --I


(: .., 1992, . 1314)

.
.. (1992, . 192),
, .. -
- (. 28).
--I , , -
69 ( ..,
1994, . 95), , , -
, , - -
.
-

. -

( .., 2008, . 147
148; 2010, . 203; .., 2011, . 223; .., ..,
2013). -
, .

98
3.

. 28. - (: .., 1984, . XXXIX)

-
,
(-

99
.., .. ...

.., 1965, . IIIV; .., 1992, . 1011; -


.., 1994, . 2.-712; .., 2000, . III; .).
,

-
, -
- ( .., 2005,
. 37; .., .., 2006, . 210).
,
2- V 1- VI ., -
-
( .., .., 2007, . 85).
, , -
, ,
.
-
, , ,
, , . -
,
. -
( ),
. , -
, -
,
. , -
-
.
-
. , -
--I ( .., ..,
1997, . 1, 2) (. 29). -
,
, . -
-
. ,
,

100
3.

. 29. 1 2 --I
(: .., .., 1997, . II, IV)

- , - (-
.., .., 1999, . 142144).
, -
, (
) , -
. -

( .., 2004, . 9697). -
( ..,
.., 2003, . 6). ,
, -
( .., 1960, . 129139; .., 1965, . V.-1,
XXIV.-1; .., 1979, . 122, 129131; .., 1982, . 8;

101
.., .. ...

.., 1990, . 1.-8; .., .., 1998,


. 118122; .., .., 2002; .., 2004, . 96; -
.., 2005, . 106.-10; 2007, . 5152, . 2.-5; 2, . 4, 7; -
.., .., .., 2008, . 3839; .). ,
-
. -
, ,
. ,
, -
( .., 2005,
. 73.-10, 145.-1)
( .., .., 1996, . 3.-2; .., ..,
1998, . 3.-22; ., 2006, . 8.-4; .).
-
-1,
( ., 2006, 9). , -
-
, ,
,
( .., 2002, . 134, 166167, 178179).
,
. -
,
,
, -
( .., 1984, . XXXIX; -
.., 1992, . 184185, . 1314; .., .., 1996; 1997,
. IIV; .). -

(2- V 1- VII .). , -

( .., 1990, . 1; .., ..,
1997, . 117, . VI.-24, 25; .., .., .., 2003,
. 53.-1421, 55.-78),
. ,

102
3.

- .
, , -
, , , -
.
, -
, -
.

-
, .

, , -
. ( -
)
- -
.
, -
- ( .., 2005, . 37).

-
-
/ .
, -
. , -
.
-

( .., 1982, . 120; ..,
2007, . 18). .. (1973, . 371) , ,

( , ..),
,
-, -
.
-
. .. (1998, . 47) ,

103
.., .. ...

,
.
.. (1966, . 59), ,

, , ,
. -
, ( II )
( .., 1966, . 44). -
.
, -
( .., 1966, . 56).
,
(III ) . , -
, ,
( .., 1966, . 58; .., 2000, . 194).
,
STATISTICA 6.0,
.. , 1960- . -
. , -
, -
, .
, ,
, ,
.
-
, -
. , ,
( .., 1990, . 4244).
, -
,
.
( , , .) ( ..,
1989, . 179181; 1998, . 6465).
-
.
, --

104
3.

, , -
. ,
-
.
- . -
.

( , ),
(, -
, ). .. -
.. ,
. ,

( ?). , -
, , -
. . -
, -
, , .
,
. ,
,
( .., 1973, . 363).
.
,
-
. .
, 8 --I,
, ,
. -
/ ,
,
.
-
.
-
--

105
.., .. ...

, -
: ( ),
(, ), -
, ( ,
). - (2- V
1- VI .)
,
IX .: 1) -
; 2)
; 3) /
; 4) /,
.
.
-
, , , -
( ) .
, , ,
. -
2- VI
1- VIII . ( ) -
.
,
( ). -
/ .
-
. ( 2- VIII . -
IXX .: ) -
, ,
.

3.3.


, -
, ,

106
3.

.
-
. -
2- I . .. -
. ,
, -
, - ..
-
. (-
.., .., 2004, . 304).
, -
( .., 2004, . 30).
,
, , , -
( .., .., 1993, . 19).
-
. -
,

. -
-
.
-
, , -
,
. . -
( .., 1961,
. 28, 50; .., 1981, . 3536; .., 2002, . 5051, . 20,
35.-1). -
, -
( , ) ( ..,
1994, . 41, 47). , -VIII (-
) , ,
.
, ,
( .., 1994, . 46). -

107
.., .. ...

, -
( .., 1978, . 137138, 143;
1984, . XLVII.-243, XXXIX.-223). -
. -

( .., .., 1987; .., ..,
.., 1988, . 56, . 5.-3).

( .., 2002, . 7374, . 110; .., 1987; 1996, . 50).
,
, , .. (2009, . 65, . 178),
, -
,
.
-
.
,
-
, -
.

(, , , .) ( ..,
1981, . 206);
, , -
( .., 1979, . 3, 92; 1984, . 1920; ..,
2002, . 72); ( .., 1981, . 6266); -
( .., 1981, . 234236) .. ,
-
( .., 1981, . 234236).
: , , -
, , . ( .., 1981, . 206207).
(
) ( )
( .., 1979, . 3; .., 1981, . 233234).
,

108
3.

,
( .., 2007, . 117;
.., .., 2014, . 222).
,
. ,
-
( .., 1994, . 8990; 1997, . 127).

, -
( .., .., 1987,
. 111).
, (-
.., 1979, . 27).
, , -
.
( .., ..,
1987, . 193, . 1.-10; .., 2002, . 7173, . 67.-1).
( .., 1981,
. 21, 36; 2002, . 51, . 35.-1), ()
( .., 2003, . 147, 150, . 2.-). -
, -
, , .. (2010, . 262), -
,
.

.
.
. -
,
, . -
,
( .., 2010, . 258). ,
, , -
, .
(, .) -

109
.., .. ...

( .., 2007, . 117). ,


,
, .
-
, .. -
, - ( ..,
1996). ,
. - -
. ,
.. ,

, . -
, -
, .
, -
-
.
, -
, -

-
.

I . .. - -
, -
. , -
,
. , -
300 , . ,
.
, -
. , -
,
. -

-
,
.

-
: ; ,
; , , ,
( -
), ,
.
-

.
2- V 1- VI . (-
). -
. ,
-

111
.., .. ...

- -
-- .
-

, ,
.
- ,
. -
-
.
, -,
. -
, , -
/ , ,
, -
.
-
, , -
2- VI .
. -
.
, -
, , VI . -
. ,
.
, -
.
,
, . , ,
2- VI 1- VIII .
I II (
).

, . ,
VIII .
.

112

-
, -
(, , , .)
, 2- -
I . ..
( - ). -
-
, -
.

( ), -
. -
-
,
-
.
. -
,
, ,
. -
, , , -
, .
-
-
- .
, -
--
.
, ,
-
, , , -
-
.
,
.

113
.., .. ...

, -

-
.
-
2- I . ..
- -
: -
, , -
,
.
Summary

Ritual complexes are the most numerous group of archaeological sites of


early medieval Turks. Such objects (enclosure, sculptures, balbals and other
constructions) gained distribution on extensive spaces of the Central Asian
region, marking borders of nomadic tribe`s moving in the 2nd half of the V XI
centuries AD. Considering limited character of written sources, archaeological
materials, including results of ritual complexes excavation, are of great importance
for reconstruction of history and culture in that period.
So far the greatest number of early medieval Turkic ritual complexes is
investigated in the territory of Altai. It is obvious that it reflects the status of
this region as places of formation and the most long existence of Turkic culture.
Besides, in Altai nomads of this community came under the smallest influence of
other nomad`s associations first of all, Uyghur and Kyrgyz.
This book is devoted to studying of Turkic enclosure, dug out in the territory
of Altai. Thus Turkic enclosure are considered as an integral part of ritual
complexes including also sculptures, balbals, stone rings and other constructions.
The analysis of Turkic ritual complexes history of studying allowed to
allocate four main periods in the course of materials accumulation and judgment
(Chapter 1). The first stage (the end of the XVII century the beginning of the
1920th) is connected with opening of the first early medieval Turkic sites and the
first experience of these complexes research. The second stage (the 1920th the
1940th) the beginning of systematic works in Altai of a number of the expeditions
organized by the central scientific institutions. At this time, as a result of research
of expeditions under the leadership of S.I. Rudenko, M.P. Gryaznov, S.V. Kiselev
Turkic ritual complexes were investigated on several sites. As a result to the middle
of the XX century quite representative source base for studying of early medieval
archaeological complexes in Altai was created. The materials of researches which
are partially published became known to a wide range of experts. The archaeological
researches of early medieval sites in Altai interrupted in connection with the
beginning of the Great Patriotic War were continued in the late 1940th the 1950th.
The third period (the 1950th the beginning of the 1990th) purposeful studying

115
.., .. ...

of Turkic ritual complexes in Altai. At this time excavation of enclosures was


carried out by expeditions under the leadership of A.A. Gavrilova, S.S. Sorokin,
V.D. Kubarev, D.G. Savinov, A.S. Vasyutin, V.A. Mogilnikov, A.S. Surazakov,
V.I. Soyenov, etc. As a result of field researches the extensive material showing
a variety of nomad`s culture and ceremonial practice in the 2nd half of I the
beginning of II thousand AD was saved up. Systematization of these data carried
out by archaeologists became a basis for further researches in this field. Definition
of debatable questions of ritual complexes interpretation demanding detailed study
was important too. The fourth period (the 2nd half of the 1990th the beginning of
the XXI century) the present stage of Turkic ritual complexes in Altai studying.
Reduction of field researches volume, but increases of interpretation level of the
saved-up extensive materials became the main tendency of this period. Continuation
of Turkic ritual complexes studying was carried out by expeditions under the
leadership of Yu.S. Khudyakov, A.P. Borodovsky, A.A. Tishkin, V.V. Gorbunov,
V.D. and G.V. Kubarev, V.P. Semibratov, etc. As a result of long-term archeological
excavations it is investigated more than 300 Turkic enclosures in Altai. These
materials are an important source on early medieval nomad`s history.
In Chapter 2 systematization of Turkic enclosures in Altai is presented. The
models of a site`s planigraphy are allocated. Classification of Turkic enclosures
let to demonstrate 55 types of the ritual complexes showing a variety of early
medieval nomad`s ceremony. The directions of evolution of ritual practice
throughout the 2nd half of I thousand AD are characterized. Questions in
interpretation of the ritual objects (sculptures, steles, balbals, stone rings, etc.)
found as a part of Turkic funeral complexes near barrows are presented.
Chapter 3 concerns the main aspects of early medieval Turkic ritual practice
interpretation. Possibility in consideration of some enclosures objects as cenotaph
is proved. The tradition of use of deer stones dated by early Scythian time at
a construction of Turkic enclosures in the early Middle Ages is analyzed.
The full collection of Turkic enclosures excavated in Altai is presented in the
appendix of the book.
The conducted research showed need of continuation of purposeful study
on detection and excavation of early medieval ritual constructions in the huge
territory of their distribution. Comparison of obtained results with materials from
neighboring territories (Tuva, Minusinsk Depression, Mongolia, Kyrgyzstan,
Kazakhstan) is of great importance. Specification of chronology and periodiza-
tion of different types of enclosures, allocation of local groups of objects, and
also reconstruction of genesis and evolution of ritual traditions are still topical.

.., .. // -
1979 . .: , 1980. . 184185.
.. ( -
1911 .) // . 1916. . 62. 94 .
.. 19151916 . -
(). : - . -, 2008. 146 .
.. . .: , 2010. 60 .
.. // -
. 1960. . 80. . 95100.
.. .. . :
- . -, 2010. 295 .
. (
). : - , 1997.
148 .
.. ,
. .; .: - , 1950. . 1. 380 .
.., .., ..
. : - , 2003. 224 .
.., .., ..
// -
- . : , 2000. . 726.
.., .. , , -
-
// : . .: -
- -, 2000. . 221224.
.., ..
// : . -:
, 2001. 6. . 145154.
.., .. -
XVIIIXIX . : , 2005. 270 .
.. - -
// .
: - . -, 1994. . 7582.
.. // -
. : - .
-, 2001. . XII. . 176179.

117
.., .. ...

.. 1953 // -
. 1954. . II. . 140154.
.. -
19561957 . // . 1958. . VI.
. 217237.
..
( ) // .
1966. 3. . 6081.
.. I
// . .; .: , 1966. . II. . 292334.
.. // -
1980 . .: , 1981. . 171.
.. // -
1981 . .: , 1983. . 192.
.. (VII
X .): . . . . . , 1983. 16 .
.. //
1982 . .: , 1984. . 193.
.. -
// . -
: , 1985. . 7379.
..
//
III . .. : ,
1994. . 5568.
.. -
// . : - .
-, 2009. . 5. . 8794.
.., ..
// . : , 1983. . 118122.
.., .., .. -
//
. : , 1987. . 107114.
.., .., .. //
1984 . .: , 1986. . 170.
.., .., .. -
-II // . :
- . -, 2011. . 6. . 152160.
.. // . -
. .: , 1987. . 92109.
.. --
VIVIII . .: - , 1996. 152 .
.. . -: - , 1981.
253 .
.. . .: , 2002. 248 .

118

.. -
. .; .: , 1965. 146 .
.. -
// . :
, 1982. 119143.
.. -II //
19801982 . -: , 1983.
. 116126.
.. IIIXIV . . I: -
(). : - . -, 2003. 174 .
.. // :
. -: , 2004. . 12. . 95114.
.. IIIXIV . . II: -
(). : - . -, 2006. 232 .
.., .. -
// .. . .: , 2002.
. 174180.
.., .. //
. ; : , 2002. . 4346.
.., .. -
//
. : , 2007. . 119124.
( . . 3).
.., .. -VII (-
) // . 2013. . 2
(8). . 8299.
.., .., .. -
-I II // -
. : - . -, 2008. . 4.
. 92102.
.., .., .
( -I) // -
. : - . -, 2007. . 3.
. 6268.
.. //
. : - .
-, 2003. . 3536.
.. -
- ( ): . .
. . . , 2004. 23 .
.., ..
// . : -
. -, 2005. . 1. . 1118.
.. . . .: ,
2012. 608 .

119
.., .. ...

.. ( -
) // . . 1955. . XVI. . 401431.
.. - -
( 1957 .) // : -
. .; .: - , 1960. . I. . 772.
.. - - (-
1958 .) // :
. .; .: - , 1960. . I. . 73150.
.. . .: - . -, 1961. 94 .
.. - // :
. . .; .: , 1966. . II. . 81107.
.. // -
, . .: , 1968. . 207213.
.., .. -
// .
: - . -, 1995. . V. . II. . 176181.
.. // . ., 1940. . I. . 1721.
.. - // . 1959. 1.
. 107114.
.., .., ..
// -
. : , 1988. . 90115.
.., .., .. -

(- ) // , , -
. : - - -
, 2006. . XII. . I. . 315319.
.. . : . . -, 1989. 120 .
.. ( -
) // 1974 . : , 1978.
. 230237.
..
--II // - -
. : , 2000. . 178188.
.., .. -
// .
: , 1980. . 7794.
.., ..
. .: , 2007. 197 .
. .
. : , 2006. 168 .
( , ). -
: , 1994. 224 .
..
// . 1969. . 118. . 3242.

120

.. ( 150- -
). : , 2004. 68 .
.. . .; .: -
, 1952. . 72120. (, 24).
.., .. - -
1935 . // . 1941. 16. . 75117.
.. // -
. -: , 1989. . 179181.
.. // Altaica. 1998. 2.
. 4666.
.. -
// , . : , 1999. . 8691.
.. (-
, -
). : - , 2004. 132 .
, ,
. : - . -, 2004. 148 .
.., ..
// . ; .: , 1998. . II.
. 117123.
..
// : (.
. ). .: .., 1997. . 8588.
.. ( ..
1965 .) // . 1926. . 1. . 71106.
..
// . :
- . -, 1990. . 117119.
.. -
//
. -: , 1992. . 212227.
..
- // - -
. : , 2000. . 157169.
.., .. -
19871988 . // : -
. -: , 1997. 2. . 93103.
. . (. .. -
). -: - -, 2007. 167 .
.. //
. 1. . 2004. . IV: . . -
. . . 105108.
.., .., .., .., -
.. - (
). : - . -, 2013. 222 .

121
.., .. ...

.., .., .., .., -


.. -
2005 // ,
. : - - -
, 2005. . II, . 1. . 339343.
.., .., .., .. -
- -VI // -
, . :
- - , 2006. . XIII, . I. . 353357.
.. . .; .: - ,
1949. 364 . (, 9).
.. . .: - , 1951.
638 .
.. (19201930- ):
. : - , 2007. 272 .
.. . .: , ,
1991. 448 .
.. -
. .: , 2006. 591 .
.. . // .
2000. . XX. . 255262.
.. . . .:
, 1997. 303 .
.. // -
III . .. -
: , 1994. . 138156.
..
// I . .. (
). : .., 1998. . 311320.
..
// . 2005. 3. . 1: . . 99140.
.. . //
1976 . .: , 1977. . 209211.
.. - // -
. : , 1978. . 8698.
.. ( ). : ,
1979. 120 .
.. -
// . : , 1979.
. 135161.
.. - (
) // ( ). : , 1980.
. 6991.
.. //
1979 . .: , 1980. . 212213.

122

.. // 1980 . .: ,
1981. . 187188.
.. // 1981 . .:
, 1983. . 205.
.. . : , 1984.
230 .
.. . . -:
-, 1997. 184 .
.. , , ( , -
-
) // . -
: - . -, 2001. . 2454.
..
// , .
2004. 1. . 2838.
.. // , -
. 2009. 1. . 3438.
.. / VI
VIII . : .., 2012. . 100114.
.., .., .. ,
// 1978 . .: , 1979. . 237239.
.., .., .. // -
. : , 1990. . 4395.
.., .. // -
, -
. : - - , 2009. . V.
C. 307311.
.., .. -
:
- .
: - , 2013. 79 .
.., ., . -
// . : -
- , 1998. . I. . 258265.
.., . -
// : . -: ,
1995. 1. . 149163.
.., . . -
. ( ) // . -
. -: , 1999. 4. . 169173.
.., . // -
, . 2002. 1. . 7695.
.., .. ( -
) // - . -
: , 1989. . II. . 8083.

123
.., .. ...

.., .. ( ).
: - . -, 2007. 282 .
..
- // , , -
. : - -
, 2005. . I. . I. . 368 374.
.. (
). : - , 2005. 400 .
.. // -
. : , 2007. . I.
. 5059.
.. //
I . .. : .., 2008. . 6872.
.. :
-? // , .
( ). .
2009. . 283291.
..
- // . 290--
. : , 2011.
. 2. . 5459.
..
// ( -
, , , ,
). : , 2011. . 3944.
.. - (--
) // .
: , . 2011. . 10. . 7: .
. 219235.
.. 5 -
(- ) // -
. : , . 2012. . 11. . 7: -
. . 143152.
.. //
. .:
, , 2012. . 1. . 339346.
.. . // -
. : , 2013.
. XVIIIXIX. . 340345.
.. 2013 //
, -
. : - - , 2013.
. IX. C. 225229.
.., ..
- ( ) // , -

124

. : - - -
, 2004. . . I. . 301305.
.., .. -
( ) // , . 2003.
4. . 6482.
.., ..
// . :
- - , 2006. . II. . 139141.
.., ., ., .., .. -
// , -
. : - -
, 2002. . VIII. . 357360.
.., ., .. -
// , -
. : - -
, 2003. . IX, . I. . 373376.
.., .., ..
( ) // , -
. : -
- , 2006. . XII, . I. . 392396.
.., , .., ., ., .,
, , . -
-- ( ) // -
, . -
: - - , 2007. . XIII. . 298303.
.. (VIVIII .) // .
1960. IX: . . 1. . 5176.
.. . .: - , 1969. 211 .
.. ( IX .). .: - , 1979. 207 .
.., .. //
1982 . .: , 1984. . 211212.
.. . .:
, 1997. 319 .
.. -II // -
. : , 1990. . 192197.
.. // -
. -: , 2009. . 12. . 189192.
..
// : . .: -
, 2000. . 225229.
. -
// . .: - - ,
2002. 126 . . 1.
.. . .; .: -
, 1951. 447 .

125
.., .. ...

.. I . .. -
// . : - . -, 1987.
. 197203.
.. - // -
. : - . -, 1994. . 5863.
.., ..
-III // . -: , 1997.
. 115129.
.. -
VIIIIV . .. ( 80- . XX .). .: - . -
, 1996. 100 .
.. // -
. 2007. . 6. . 99101.
.. ( -
) //
: . : - , 2007. . 132134.
( . . 3).
.. II . ..
V . .. // - .
-: , 2005. . 2. . 3551.
.., ..
// - -
. -: , 2006. . 34. . 203218.
.., .. -
II . .. V . .. (-
) // - .
-: , 2007. . 5. . 8490.
.. --II //
19801983 . -: , 1983. . 5289.
.. --I // -
. -: ,
1990. . 137185.
.. --I // -
. -: .., 1992. . 175212.
.. //

. : - . -, 1994. . 141144.
.. --I //
. -:
, 1994. . 94116.
.. //
- . -: , 1995. . 142145.
.. 85 --I -
- //
. -: , 1997. . 187234.

126

.., .. // -
19801982 . -: , 1983.
. 127153.
.., .., .. // -
, . -
: ; , 1992. . 8384.
.., .., .., .., -
.., .. (
). : - , 2004. 255 .
..
( ) // . 2001.
. 2. .6386.
.., ..
// , -
. : - . -, 1995. . VI. . 167170.
.., .. -
// . :
, 1995. . 156177.
..
// 1977 . .: ,
1981. . 203218.
.. - VIX . :
- . -, 1990. 223 .
.. //
. .: , 2004. . 86110.
.. -
// -
. : - . -, 2003. . 144152.
.. -
// (, , ).
-: - , 2005. . 3941.
.. -
// -
. : - . -,
2007. . 135138.
.. ( -
) // -
. -: , 2010. . 257264.
.. -
// -
. : .., 1995. . II. . 207232.
.. , // -
. . . . 60- .. -
. .: , 2000. . 86103.

127
.., .. ...

.., ..
. // . : - .
-, 1987. . 188197.
.., .. // --
. : , 1987. . 108112.
..
// , . 2001.
3(7). . 142154.
.., .., .. -
(- ) // , -
. : - - -
, 2010. . XVI. . 289293.
.. - -
// . : , 1983. . 105112.
.., .., .. -
-II // : -
. : , 1999. . 2. . 88116.
.. - ( ,
18761877 . -
): 3- . ., 1881. . II. 280 .
.. - // -
. ., 1885. . X. . 5057.
.. . ., 3- .: 1892, 1893, 1896 .
.. ( ). .: -
.. , 1896. 70 . + .
.. . .; .:
- , 1953. 402 .
.., .. // -
. 1927. . III. . 2. . 3752.
.. // -
1971 . .: , 1972. . 286287.
.. // 1972 .
.: , 1973. . 235236.
.. - -
// 1972 . .: , 1973. . 339350.
.. // -
1973 . .: , 1974. . 220222.
.. //
. -: , 1980. . 1. . 161169.
.. -
// 1977 . .: , 1981. . 233248.
.. ( -
) // . : , 1982. . 102122.
.. //
: . .: - , 1983. . II. . 155163.

128

.. . .: -
, 1984. 175 .
.. . .: -
, 1994. 208 .
.. -
// .. -
. : - . -, 1997. . 126128.
.. -
// . ,
: , 1998. . 2. . 130141.
.. / -
.., .. . .: - ,
2005. . 180343.
.. //
. : - . -, 2005. . 129135.
.., ..
2007 . //
. : - . -,
2008. . 4. . 5466.
.. -
// . : - , 2008. . 144153.
.. -
- // . : - , 2009.
. 2833.
.. (-
) // -
. .: , . 2010. 4/2 (68/2). . 201205.
..
// .
: , 2011. . 2. . 4954.
.. - (2-
V XI . ..): : -
. . ... , 2011. 24 .
.. -
- ( -
). : - . -, 2013. 206 .
.. -
(2- V XI .) //
. -: , 2013. 5(17). . 137147.
.., .. II .
.. XI . ..: . :
, 2014. 230 .
.. - //
- . :
, 2000. . 86105.

129
.., .. ...

.. : -
// -
. : , 2007. . 1721.
.., .., .., ..
--I // -
, . -:
; , 1992. . 90.
.., .. -
//
. : , 1992. . 7172.
.., .., .., ..
-III // -
. -: , 2009. . 12. . 7495.
.., .. // -
. 1996. 3. . 115118.
.., .. --
-I // . . -:
, 1997. . 2. . 103115.
.. // . 1962.
. XXIII. . 7072.
.. // -
. 1968. 1. . 260262.
. .: , 1981. 304 . (
).
.. // -
. : - . -, 1982. . 121136.
.. -
//
. : - , 1987. . I. . 3941.
.. // -88.
: , 1988. . 569570.
.. -II --I //
. -:
, 1990. . 5696.
.. - // Altaica. 1993. 2.
. 5051.
.. --I //
. -: .., 1993. . 2545.
.. // -
III . .. -
: , 1994. . 4555.
.., .. --I
. : , 2007. 232 .
.., .., .. -
- . : - . -, 2008. 112 .

130

.. -. -
: , 1996. 256 .
.., . , -
- // -
. : - - ,
2006. . II. . 194196.
.., ..
- // . :
, 1995. . 103105.
.., .. -
( ) //
- . : , 2000. . 6585.
.. . -
// . : ,
1991. . 151153.
.. -
(18771917 .) // . : .
-, 1990. . 6477.
.. -
, //
. : - . -, 1996. . 2054.
.. .-. (
) // :
. .. . : - . -, 2000.
. 6672.
.. .-. //
: . .. . -
: - . -, 2002. . 124130.
.. - ( -
) // , -
. -: , 2007. . 1. . 9498.
.. //
, . -
: - - , 2007. . XIII. . 382387.
.. -
: -
. : - . -, 2007. 356 .
.., .. - -
// ,
. : - -
, 2003. . IX. . I. . 488493.
.., ..
. ( ). : - . -, 2005. 200 .
.., .., .. : -
. : . 2011. 136 .

131
.., .. ...

.., .. ? // -
. -: , 1997. . 2. . 2428.
.., .. -
. : - . -, 2003. 430 .
.., ..
. : - . -, 2004. 238 .
.., .. - . . 2:
. : , 2008. 16 .
.., ., .., ., . -
( ) // -
-, -
. : - . -, 2006. . 107114.
.., .. --
(2- V 1- VI . ..): -
// . :
- . -, 2011. . 6. . 1432.
.., ..
// -
. 2013. . 2(8). . 7581.
.., .. -
// -
- . -: , 2006.
. 34. . 143150.
.., .. -
// -
. .: . . 2014. . 4/1 (84). . 221229.
.. (18601930- .). -
: , 2010. 288 .
.., ..
- // , -
. 1999. . 2. . 136145.
.. -
( -
-) // 1972. .: , 1973. . 351374.
.. // 1974
. .: , 1975. . 236238.
.. //
. 1964. . 6. . 3552.
.. XX . .: ,
2002. 302 .
.. -
( 19791982 .) // .
: , 1985. . 168184.
.. -
: . : - , 1998. 120 .

132

.. // Altaica-III. .:
, 1999. C. 130138.
..
// : -
. -: , 2002. 9. . 137153.
.. . : -
, 2004. 152 .
.. . ( -
19882008 .) // -
. -: , 2009. . 12.
. 1729.
.., .., ..
. // ,
. : - -
, 2000. . VI. . 417423.
.., .., .. -
. // , -
. : -
- , 2001. . VII. . 456470.
.., .., .. -
// ,
. : - -
, 2002. . VIII. . 479483.
.., .., .. -
2003 . // , -
. : - -
, 2003. . IX, . I. . 510515.
.., .. // Altaica. 1993.
3. . 1720.
.., ..
. //
. : , 1999. . 2354.
.., .., ..
-- -
//
. : , 1988. . 5489.
.., .. --
// , .
-: .., 1992. . 8990.
., .., ., .., . -
// . 2008.
. XXVI. . 262273.
.. // -
. : -
, 1898. . XXIII. . 134 + .

133
.., .. ...

.. .. .. -
- // , -
. : - .
-, 2003. . 184.
.. .. // -
XLI
- : . : - , 2003.
. 4648.
.. --
XIX XX . // -
. : - . -, 2003. . 8587.
.. -
//
. : - , 2004. . 285286.
.. -
// - -
. : - . -, 2006.
. 132147.
.. -
//
. : - , 2007. . 113118 (-
. . 3).
.. -
// - -
-
: . : -, 2008.
. 229233.
..
: . . ... , 2009. 24 .
.. -
// -
. .: , . 2011. . 10. . 5: .
. 212227.
.., . ..
// . -: ..,
2007. . 194198.
.. . .: - , 1966. 139 .
.. //
, , -
. : - . -, 2004. . 6184.
.., .. -
. // -
. : - . -, 2002. . 112130.
.., ., .., ..
(- ) // , , -

134
.., .. ...

. : - - -
, 2010. . XVI. . 335338.
.. 1880 .
// . : ,
1882. IV. . 146.
.. // . .,
1883. . 9. . II III. . 181205.
.. . .:
.. , 1885. 21 .
.. , //
. 1890. . XXVI. . 4. . 257271.
Alt-Altaische Kunstdenkmaler. Briefe und Bildermaterial von J.R. Aspelins Reisen
in Sibirien und der Mongolei 18871889. Hrsg. von Hjalmar Appelgren-Kivalo. Hfors,
1931. 47 s. + 76 kuvas.
Grano I.G. Beitrage zur Kenntnis der Eiszeit in der Nordwestlichen Mongolei und
einigen ihrer Sudsibirishen Grenzgebirge. Geomorphologishe Studien aus den Jahren
1905, 1906, 1907 und 1909. Helsingfors, 1910. II, 230 s. mit 111, 24. Bl. III.

- (. -
-).
.
.
.
.. .
.
-
( ).
- .
- -
, .
.
.
.
-
.
.
.
.
.
,
.
.
.
.
.
.
.

136

-
.
.
.
.
.
.
- .
.
-
.
- ,
.
-
.
.

-
.
-
2- I . .. ( .., 1984, 1997;
, 2007; .., .., 2013).
-
,
. -
.
, ,
;
, -
. , -
.
-. ,
, -
.
, ,
.

1. .
, -
. . -
1980- . .
-I .. 10 -
.
-

138
.

- 1.

, - .
, -
. -
,
( .., 1990, . 198199). 1988 . -
-II -
..
, . -

139
.., .. ...

. 0,6 ,
. -
.
. -
( .., 1990, . 192197, . 13).

2. . 12 . -
. , , -
.
- -
( ) .. . -
, ,
, .
0,4 0,5 . -
.
, -
.
( .., 1984, . IX.-60).

3. -. - -
, . , ,
- . 2008 . -
-
..
(49). 14 -
,
.
-
, .
5 -
. - -
. 12
.
- ( .., 2011, ).

.

140
.

4. . -
, - .
- -
( )
.. . 1975 . . -
,
.
. - -
. ( ..,
1979, . 144145, . 13).

5. -II. -
. , 2,53 - . ,
5,5 . , .
-
.. , .. , .. 1980- .

(11, 15, 16, 46, 5759). 5759
. -
, .
58 . 11, 15, 16, 46,
, .
11 .
46 . -
. -

11, . -
-II -
( .., .., .., 2011).

6. . ,
- .
- -
1991 . -
,
-2. -

141
.., .. ...

. -
. -
( , 1994, . 124127, . 118119).

7. . . , 5 -
. . 1989 . -
-I -
- (
) .. . -

.
-
. ( .., ..,
.., 1990, . 83, . 48). 2008 .
.. -III
(15), -
- . -

,
, . ,
,
, , , , -
-. -
( .., .., .., ..,
2009, . 76; . 18).
- (2- V 1- VI . ..) -
( .., .., ..,
.., 2009, . 80). , -
, , -
(2- VI 1- VII . ..).

8. . - -
, 34,5 . -
. .
- . 2005 . -
,

142
.

-I.
. -
, -
. .
,
.
. ( ..
., 2013, . 4142, . 20, 47, 57.-4).

9. . . -
, , 3 .
. 13
, 20002003 . --
-
.. .
, , -
. -
.

, .
, . -
.
.

( .., .., .., 2000, . 417423; -
.., .., 2001, . 146; .., .., -
.., 2001, . 466; .., .., ..,
2002, . 480; .., .., .., 2003, . 510
515; .., 2009, . 19).

10. .
, , -
. -
. 1989 .
(1 2) -IV.
, -

143
.., .. ...

. 1
, 2 .
1991 . -II
(18). ,
,
. -
, . - -
. -
( .., .., 1995, . 167
168, . 1.-1, 35).

11. . -
, . , ,
- . -
- -
( ) .. .
,
(26, 83, 86). -
,
. (86)
. (-
.., 1979, . 145147, . 15, 2123).

12. --IV. -
. , 5,5
. .
, -
, ,
, .
1981 .
..
. --

(1, 48, 44). -
, - .
5 - -

144
.

. , -,
. 6, 7 8
, -
( , ).
, 44
0,9 . -
( .., 1994, . 5863, . 12).
, --IV, -
-
(2- V 1- VI .).

13. --I.
. . , -
20 , .. . 2001 .
(6, 7), -
. 6 -
. -
- . 7
. -
. - .
( .., 2001,
. 176179, . 1).

14. -. 1015
. - . -
, ,
- -
( ) .. -
1970- . -
; -,
( II 11 , -
170 ); -
; ,
. III -
, . -
, -

145
.., .. ...

II. II .
IV ,
X . -
- ( .., 1978, . 8692,
. 18; .., 1984, . XXXVIII.-222).

15. .
, - .
- -
( )
.. 1970- .
. . -
, .
- . -
( .., 1979, . 145, . 14).

16. -6. . -,
- . --

.. 1- 1990- . -

, ,
1993 . 62. -
,
. -
, -
. -
. - .
( .. ., 2004, . 171172, . 279280).

17. -.
, , - -
. - -
- (
) .. .
. -

146
.

, . -
. - .
( .., 1984, . 163,
. XXXVI.-216).

18. --I.
. , . -
. -
.. 19801981 .
-
.
(39, 40, 45, 58, 68, 69, 83, 109, 122),
(76, 81-II, 74-1, 84-III, 86-IIV, 88-24). -

. -

; ; ,
- ; -
, .
109 , -
. ,
, -
. -
, , .
--I
,
. -
-, -
. ,
(,
, , , ). -
( .., 1992, 1994).
( , -
) --I -
- (2-
V 1- VI .).

147
.., .. ...

19. .
. , . -
1990- .
.. . -
, - -
. -
. ( .., -
.., 1993, . 1718, . 1).

20. -I. -
. , .
- . 1965 .
.. . -
, .
-. -
.
. ,
( .., 1996, . 3536; -
.., 1926, . 76).

21. -.
. , , 1 . -
. -
, 2001 . - -
-
.. . , -
.
;
.
, , -
, .
.
.
- ( .., -
.., .., 2001, . 467469; .., 2009,
. 20).

148
.

22. -. -
,
. 300 , -
-
.
- .. -
1980- . -
17 (-
.., .., .., 2003, . 11).
. -
, ,
, . -
( .., 1994,
. 5556, . 1; .., .., .., 2003, . 57.-
68, 11, 11, 16, 23, 25). ,
- .

23. .
. , 1 . , -
. -
19891990 . -
, .
. - -
. , -
, -
( .., 1991, . 151152).

24. -I.
. , . .
-
.. . 1984 . -
. , -
, -
- .
,

149
.., .. ...

. . -
,
( .., .., .., 1986, . 170; -
.., .., .., 2003, . 11).

25. --I. . ,
, . -, - -
. ,
,
.. 1992 . -
22 , -
.
--I -
. ,
(19, 17, 1923)

, , -
, , . (
4) .
--I , -
, .
6 8 17
. , -
17 .
1 2 , -
. 1, 4, 18
.
--I ( .., 1993,
. 5051; .., .., .., 2008, . 3566,
. 124).

26. --I. -
, . -, 3 . -
- .
- . -
(34), ,

150
.

, 1982 .
.. .
. -
, .
- . -
( .., 1993, . 33, . 20).

27. . - -
, . , 15 -
, .

.. ( .., .., 1927).
1948 . .. (1965).
60 , 15 . -
. -
(V, XIIXV), (IIV, VIXI) .
. -
, , , -
.
.
(, , , , -
), . -
( .., 1965,
. 1418, . IIIV). 1983 . -
.. .. ,
, 102104).
-
. , , -
( 103 ). -
,
,
, , .
. ( ..,
1992, . 213215, . 15; 2000, . 158160, . IV). ,
1985 ., .. -
.. .

151
.., .. ...

(13 64), -
. -
. -
.
( .., .., 1995, . 161163, . 5, 7). -
12 ..
( .., .., .., 2003, . 11, 12). -
( ,
)
- -
(2- V 1- VI .).

28. . ,
. , .
-
.. .. 1934 . -
. ,
.
, -
. . -
.
( .., .., 1941, . 114; .., 1951, . 545; -
.., 1952, . 2.-13).

29. . -
, , -
. -
.. .. 1935 .
, ,
. -
.
.
. -
(, .). -
( .., .., 1941,
. 114116; .., 1951, . 545).

152
.

30. -. -
. , 6 -
. . -

.. . 1981 .
(-1 -2). -
. -1
, -
. -2 -
. , ,
, , -
, . -
( .., 1983, . 192;
.., .., 1983, . 118121, . 13; .., 2009,
. 8789, . 1, 2). - -
VIIIIX .

31. . . , 2
. , . 1979 .

.. -II -
(23, 25, 26).
. 23 -
. 26
. - -II
. ( .., 1990,
. 6869, . 17, 1920).

32. --I. , 120


, , 7
- . .
-
.. . 1980 .
(8).
. -
. -

153
.., .. ...

,
, . - .
( .., .., 2007,
. 104105, . 100).

33. -. . -
- .
- 1994 .
, -
. -
, ,
.
, , , -
, ,
. , . -
-,
,
(2- V 1- VI . ..). -
( .., .., 1996, . 115118,
. 13).

34. -. -
. , 2,5 , - -
.
- -
.. 20052006 . -
(1, 5, 6, 9, 12, 18). ,
(1, 5, 6, 18) (9, 12) ,
.
, -
, , , -
. -
: ,
( -
, .). - -
( .., 2005, . 370371, . 34; ..,

154
.

.., .., 2006, . 392396, . 12; ..,


2007, . 5053, . 15; .., 2012).

35. .
. , - , - -
. -
- (
) .. . -
, .
17 -. -
-
2 . , , -
.
0,7 , .
,
. -
, ( ) -
. 10 ,
, .
( ..,
1984, . XXX).

36. .
, . , - -
. - -
- (
) .. .
, ,
, . ,
0,3 , -
50 . -
.
.
. , -
. 7 -
, -

155
.., .. ...

-
. 0,7
, .
0,5 , -
.
25 -. -
( .., 1984, . 167169, . XLI).

37. --I. -
. , . - - -
. -
- --
( -
) 1991 . 7
. , -
(12),
(3 4), (57).
(1) -
, (
, , , ; -
), . (2) -
. -
4 5 . -

(5). - .
( ..,
.., 1992; .. ., 1992; .., .., 1997,
. 103115, . IX). , -

12 - - -
(2- V 1- VI . ..). -
2- I . ..

38. -. 23
- . -, - -
. -

156
.

- ( )
.. . -
, -. -
50 . ,
. -
. . -
- . -
( .., 1984, . 159, . XXXV.-205).

39. . -
, . , 3 -
. .

.. 19801981 . -
, 17 -
.
(-14, -12). -14
, . -
,
(-2, -3) (-4). -
-2 . -3 -
.
-12 --
-
. (-1) -
(-2). , - -2
. (-
.., .., .., 1987; .., 2009, . 8990,
. 35).
2- VI 1- VII .

40. . -
,
. 1865 . .. -
(a, d, c, d).
. -

157
.., .. ...

-.
(c) . - -
.
, (-
.., 1926, . 73).

41. . 2 -
- . .
. 1980- . -
-
.. .
-
. 1985 . ,
( .., 1987,
. 241242), , -
.
(38) 1987 .
, -
. , -
. - .
( .., .., 1997, . 9394, . 1).

42. -. . -
.
--IIII -
.. -
19871988 . --I
().
- . -
() --II.
-
, , . -
,
, , , .
- -
--III.

158
.

( .., .., 1997, . 9597,


. 46). , ,
VIIIIX .

43. -. ,
- . - .
- -
.. 1978 . -
(27).
. --
. -
( .., 1982, . 129131, . 4.-1).

44. .
. , 1,5 . ,
. -
- ( )
.. .
, -
. . -
, . -
. (-
.., 1984, . XI.-76).

45. . -
, . , -
. -
- ( )
.. . -
, -
.
. ,
,
. -
. (-
.., 1984, . XL).

159
.., .. ...

46. . , . ,
- . -
.. 1965 . -
, -
. ,
. -
. ,
.. -
(1926, . 74, . I.-1, 3).

47. . 0,5 ,
( ), -
. , -
, ,
.. . 0,72 ,
. ,
-
. ( .., 1984,
. XVIII.-113).

48. .
. , 6 . - -
. -
1980- .
-I II.
. -
, -
, (1, 3),
(2) . -
, .
, -
, , ,
.
( .., .., 1983, . 130132, . 1014). -
2-
VII 1- VIII .

160
.

49. -. -
, 26 . -, - .
- -
- ( )
.. . -
, .
- . -
( .., 1984, . 161, . XXXV.-211).

50. -IV. 0,5


, , -
. ,
, -
1989 . (10),
. -
, .
- .
( .., .., 1995,
. 167, . 1.-2).

51. . , . , -
. 1935 . -
-
.. .. .
, -
, . -
, -
. -
. (-
.., .., 1941, . 114; .., 1951, . 545; -
.., 1952, . 7475, . 3.-2).

52. -.
, . , - -
. , -
, - -

161
.., .. ...

( )
.. . , -
. -
. , 0,8 , -
. -
.
( .., 1984, . 170, . XLII).

53. -. -
. , 2 . -
.
.
- -
( ) .. .
,
. ,
20
. 0,70,8 , -
, .
, ,
.
. -
, . 0,2
.
:
, , -.
, -
. - -
( .., 1984, . 126127, . XVI).

54. . -
, , -
. -
- ( )
.. . , 1975 .
.

162
.

.
() .
-. -
. -
( .., 1979, . 143144, . 12).

55. -. -
. , . -
. -
.. 1983 .
(-12). -
, -
(, , ).
.
( .., .., -
.., 2003, . 55, 57). -
-
.

56. . ,
, -
. -
- ( )
.. .
, ( )
1976 . -
, , -
.
( .., 1979, . 137, . 1; 1984, . XLVI).

57. -II. -
, . , -
. -
. 2006 . (15). ,
, -
. -

163
.., .. ...

. - -
. ( .., ..,
.., 2006, . 317318; .., .., 2008, . 10).

58. -I. - -
, . ,
. . 1980- 1990- .
.. . -

. 1992 .
. -
.
-
. ( ..,
.., 1993, . 1720, . 2). -
-I 1993 .
,
0,6 , -
. ,
- . -
( .., 1994, . 76, . 6). -
-I 2007 .
. , -
,
, -
. (6, 11) -
(78, 910) .
. -
, , , -
. , -
, .
-I
(1518) (2122) . -
, -
, . -
( .., .., 2008, . 5563, . 38).

164
.

-I -
(2- V 1- VI .). -

.
, 2- -
I . ..

59. . -
, , - -
. -
- (
) .. . 2- 1970- .
, , -
, .
-
; ;
; ,
(
). -
, ,
. -
.
( .., 1979, . 137143, . 211; 1984,
. XLVIIXLVIII).

60. .
. - .
-
.. 1939 .
. -
, -
. - .
( .., 1940, . 20, . 4).

61. . , -
, -

165
.., .. ...

. , ,
. -
..
.. . -
-II, V, VII 2003 2008 . -II -
(1, 2) (3) .
,
. (47)
-VII. -
.
; , ;
(4, 5, 7). , 7
. - . -
-
( ..,
.., 2003; .., .., 2007; ..,
.., 2013).
.

62. -. ,
10 . , - .
- -
( )
.. . -
, (13,513,5 ). -
.
.
. -
-
. ( .., 1984, . 5354,
. XXXIX).

5
1.
8
1.1.
( XVII . 1920- .) 8
1.2.
1920- 1940- . 14
1.3.
(1950- 1990- .) 18
1.4.
(2- 1990- . XXI .) 34
2.
39
2.1. 39
2.2. 46
2.3. 2- I . .. 71
2.4.
78
3.
91
3.1.
91
3.2.
97
3.3.
106
111
Summary 115
117
136
. 138


(2- I . ..):
, ,

: ..
-: ..

..

28.01.2015. .
. 6084/16. . . . 13,5.
500 . ____.

:
656099, , . , 98

You might also like