KLASK

49. Kitap

KLASK KTAPLAR 1

MUKADDME
Osmanl Tercmesi
bn Haldun
Cilt 1

Mtercim
Przde Mehmed Shib

Hazrlayanlar
Yavuz Yldrm
Sami Erdem
Halit zkan
M. Cneyt Kaya
ISBN 978-975-8740-61-1 Tk. No
ISBN 978-975-8740-62-8 Cilt No

Birinci Basm Aralk 2008

Yayn Hazrlk ve Dizin Mustafa Demiray

Tasarm/Kapak Salih Pulcu

Bask Cilt Gezegen Tantm

Yeflilce Mah. Ulubafl Cad. No: 54 Kathane stanbul

Vefa Cad. No: 56 34134 Vefa stanbul

Tel 0212 520 66 41 Faks 0212 520 74 00
klasik@klasikyayinlari.com
www.klasikyayinlari.com

Mukaddimenin Osmanlca Tercmesi

IV
TAKDM

slam medeniyetinin alar aflan ve r ac nitelikteki byk eserleri arasnda bn Hal-

dunun Mukaddime olarak bilinen eseri, ilgili olduu disiplinlerin zenginlii ve ele ald ko-
nulara getirdii yeni yaklaflm biimleri asndan flphesiz ok nemli bir yere sahiptir.
bn Haldunun tarih ve topluma iliflkin ortaya koyduu bu kapsaml aklama gayretinin
Osmanl muhitinde erken bir dnemde yank bulduu bilinen bir husustur. Bu erevede
Mukaddimenin 18. yzyl bafllarnda bir Osmanl fleyhlislam olan Przde tarafndan
bafllanan tercmesi, 19. yzyln ikinci yarsnda Ahmet Cevdet Paflann mahir kalemiyle
tamamlanmfl ve stanbul ve Bulakta ksa aralklarla neflredilmifltir.
Przde ve Cevdet Paflann birbirini tamamlayan Mukaddime evirileri, klasiklerin zaman
ve mekan aflan kalc etkilerinin bir rnei olduu kadar, klasik bir eserin farkl zaman ve
corafyalarda, farkl kltr ve gelenekler bakmndan nasl alglanp yeniden yorumland
konusunda da ok retici bir rneklie sahip bulunuyor.
Bu eviri, Osmanl muhitinin bn Haldunu anlama ve yorumlama biimi konusunda farkl
iki yzyla ait nemli ipular vermektedir. Przde ve Cevdet Paflann tercmede tercih
ettikleri slup ve tercme ettikleri metne yaptklar aklayc ya da tamamlayc ilaveler,
Mukaddimenin klasik bir kaynak eser haline gelifl srecinde nemli bir etkiye de sahip ol-
mufltur.
Vefatnn 600. yldnm sebebiyle 2006 ylnda bn Haldunun tekrar ilim ve fikir dnya-
snn gndemine girmesi, bize de bu lmsz esere mtevaz bir katk yapma ilhamn ver-
di. Toplam ciltlik bu kymetli eserin yeni harflere aktarlarak gnmz arafltrmac ve
okuyucularnn daha rahat takip edebilecekleri bir neflri iin yaptmz alflmalara yakla-
flk befl yl nce Medeniyet Arafltrmalar Merkezinde baflladk.
stanbul niversitesi lahiyat Fakltesinden Yrd. Do. Dr. Yavuz Yldrm, Marmara ni-
versitesi lahiyat Fakltesinden Dr. Sami Erdem, arafltrmaclar Dr. Halit zkan ve Dr. M.
Cneyt Kayadan oluflan heyet, bu eserin btn hazrlk safhalarnda ortak bir alflma y-
rterek, eserin mmkn olan en doru biimde aktarlmas iin byk bir gayret ve titiz-
likle alfltlar.
slam ve Osmanl tarihi alanlarnda metin tecrbesine sahip ve lisansst alflmalarn y-
rtmekte olan bir grup arafltrmac, eserin ilk okumasn yaparak dizgisini gereklefltirdi-
ler. Bu vesileyle, elinizdeki metnin satrlara dklmesinde nemli katk sahibi olan Yunus
Uur, A. Taha mamolu, Yasemin Erdin iek, Dr. M. Cneyt Kaya, Zeynep Ssl
Berktafl, Dr. Halit zkan, Ar. Gr. Osman Sacid Ar, zgr Kavak, Nurhayat Haral Yal,
smail Cebeci, Dr. Mustafa Demiray, Abdullah zer ve Abdullah Yormaza, bylesine b-
yk bir yk omuzlamakta verdikleri maddi ve manevi destek iin mteflekkiriz.

Mukaddimenin Osmanlca Tercmesi

V
stanbul basks esas alnarak yaplan bu ilk okumalar, Dr. Yavuz Yldrmla birebir muka-
bele edilerek ilk tashihleri yapld. Daha sonra yukarda isimleri belirtilen hazrlk heyeti
yeleri, yine Dr. Yavuz Yldrmn danflmanl ile iki yl aflkn bir zaman diliminde yaptk-
lar uzun toplantlarda ciltlik eserin tamamn stanbul ve Bulak basklar ile mukayese-
li olarak birlikte mukabele ettiler. Metinde karfllafllan okuma problemleri ve dier sorun-
lar konusunda, bu heyet tarafndan nihai tercihler yaplarak esere son flekli verildi.
Mukaddime tercmesinde mellif ya da mtercimler tarafndan atfta bulunulan ayet ve
hadislerin ilmi usullere uygun olarak gsterilmesinde Yrd. Do. Dr. Mehmet zflenel, Dr.
Halit zkan ve Ar. Gr. M. Macit Karagzolu nemli katklarda bulundular. Metin ta-
mamlandktan sonra Harun Ylmaz tarafndan yaplan ilk tashih okumasn takiben Dr. Ya-
vuz Yldrm imla birliini salamak ve orijinal metinde bulunmayan ya da eksik olan pa-
ragraflandrmay yapmak zere metni bafltan sona okuyarak gerekli kontrolleri yapt. Bu
erevede problemli olan yer ve flahs isimlerini, mevcut Mukaddime neflir ve tercmele-
ri yannda ilgili corafya ve tabakat kitaplarndan tespit ederek mmkn olan en doru bil-
gilerin metinde yer almasn salad.
Dr. M. Cneyt Kaya, Mukaddimede yer alan Arapa ibarelerin metinlerini byk bir dik-
katle dizerek metinde ilgili yerlere yerlefltirilmesi konusunda defalarca tekrar pahasna sa-
br ve dikkatle alflt. Ayrca eserin btn hazrlk sreci boyunca ve zellikle mizanpaj
aflamasnda ortaya kan aksaklklar byk bir zveriyle zmeye alflan Kaya, metnin
son halini almasndaki en byk pay sahiplerinden birisi olarak anlmay hak ediyor.
Metnin son tashih okumas ve yeknesak olmayan slubu gerei bir hayli zorluklar ieren
dizin hazrlama iflini, Klasik Yaynlar editrlerinden Dr. Mustafa Demiray byk bir dikkat
ve zveriyle gereklefltirdi. Mukaddimeye yaplan Osmanl katksnn anlafllmasnda
byk yarar salayacan dflndmz bu alflma iin kendisine teflekkr borluyuz.
Eserin yayna hazrlanmasnda emei geen Hayat Ajanstan Ayflenur Gnene ve zel ta-
sarmlaryla dev bir klasik eseri daha bugnle buluflturma tecrbesini bizimle paylaflan
Salih Pulcuya minnettarz.
Son olarak bylesine hacimli bir eseri okuyucuya ulafltrma heyecann maddi ve manevi
teflvikleriyle destekleyen Bilim ve Sanat Vakf ynetimi ile yayn stlenen Klasik Yaynla-
rna teflekkr ederiz.
Uzun hazrlk srecinde, emek verenlerin pek ok yeni fley renmesine vesile olan bu tr
ortak alflmalarn artarak devam etmesi en byk temennimiz. Umarz, Osmanl miras-
nn dier klasikleri gibi bu nemli katk da, gnmz insannn gelenekle olan balants
iin kayp bir halkann fark edilmesi anlamn taflr.
Yeni klasiklerde buluflmak midiyle

Dr. Sami Erdem

Bilim ve Sanat Vakf
Medeniyet Arafltrmalar Merkezi

Mukaddimenin Osmanlca Tercmesi

VI
 NDEKLER

GRfi: MUKADDMENN OSMANLI TERCMES XV

I. bn Haldun ve Mukaddime XV
II. Osmanl Dneminde Mukaddime Tercmesi XXI

NEfiR NOTLARI XXXVII

TRKE HADSLER XXXIX

ARAPA HADSLER XLIII

HADS TAHRCNDE BAfiVURULAN KAYNAKLAR XLV

Terceme-i Hl-i Mellif-i Kitb 5

TERCEME- MUKADDME- BN HALDN 11

[Przdenin Takdimi] 13
[Dbce] 16

Mukaddime
lm-i Trhin Fazl u fierefi ve Mezhib Meslikinin Tahkiki
ve Mverrihnin Nakl Ettikleri Ahbrn Bazsnda Galat u Vehimleri
ve Baz- Sebepleri Beynndadr 23

KTB-I EVVEL
Umrn- lemin Hakikat ve Mhiyyeti ve Ona rz Olan
Bedeviyyet ve Hadariyyet ve Nsn Birbirlerine Tegallb
ve Kesb Mefl ve Ulm ve Sanyi ve Bunlarn Emsli
ve Her Birinin lel Esbb Beynndadr 69

Mukaddimenin Osmanlca Tercmesi

VII
Fasl- Evvel
Mamre-i lemde Skin Olan Tavyif-i Bendemin Memleketlerde
ve lkelerde ctimlar Beynndadr ve Bu Faslda Birka Mukaddime Vardr 85
Evvelki Mukaddime
Efrd- Beflerin Rub-i Mesknda ctim zre Skn u kametleri
Zarr Olmak Beynndadr 87

kinci Mukaddime
Vech-i Arzn Mamr Olan Mahalleri ve Onda Mevcd Olan Derylarn
ve Nehirlerin ve klmlerin Bazlar Beynndadr 92

Kitb- Evvelin Fasl- Evvelinin kinci Mukaddimesinin Tekmilesi

Vasat- Arzda Farz Olunan Hatt- stivnn Taraf- fiimlsinde Yani Sol Cnibinde
Vki Arznin mreti Hatt- stivnn Cenbunda Yani Sa Tarafnda Bulunan
Arzden Ekser Olduu Beynndadr 104
[klm-i Evvel] 119
klm-i Sn 123
klm-i Slis 126
klm-i Rbi 134
klm-i Hmis 142
klm-i Sdis 149
klm-i Sbi 153

Mukaddime-i Slise flbu Kitb- Evvelin Evvelki Faslnn nc Mukaddimesi

Bundan Akdem kinci Mukaddimede Zikr Olunan Ekalm-i Sebadan
Harret ve Brdette Mutedil Olan klmler le tidlden Hri Olan
klmlerin Ahvli ve Bunlarda Skin Olan Nev-i Beflerin Elvnnda
Havnn Tesri ve Bendemin Sir Ahvl-i Kesresi Beynndadr 156

Mukaddime-i Rbia Drdnc Mukaddime

Ekalm-i Sebann Havsnn Ebdn Ecsdda ve Ona Tbi Olan Elvn
Arzda Tesri Olduu Gibi Bu klmlerin Ahlsinin Huluk u Sret
ve Meflreb Tabatlarnda Dah Tesri Olduu Beynndadr 163

Mukaddime-i Hmise Beflinci Mukaddime

Mamre-i Rub-i Mesknda Hsb u Reh ve Kaht u Gal le Muhtelif
Olan Bild le Kllet-i Ekl ve Kesret-i Gdnn Tavyif-i Bendemin
Ebdn u Ahlklarnda Tesri Beynndadr 166

Mukaddime-i Sdise Kitb- Evvelin Evvelki Faslnn Altnc Mukaddimesi

Gaybdan Haber Verip Ftrat ve Hilkat le Ya Riyzet le Mugayyebta
Vukf u Ittl Edenlerin Esnf Beynndadr. Ve Dah Bu Faslda
Vahy-i lh le Ry Ahvli Beyn Olunur 172
Fasl 202
Fasl 203
Mukaddime 204
Fasl 214

Mukaddimenin Osmanlca Tercmesi

VIII
El-Fasls-Sn Minel-Kitbil-Evvel Fil-Umrnil-Bedev
Kitb- Evvelin kinci Fasl
Skkn- Beriyye ve Kabil-i Vahfliyyenin
Ahvl u sr ve Evz u Etvr Beynn Mutazammn Olup
Bu Fasl Dah Fusl-i Kesre ve Usl-i Addeyi Muhtev ve Her Biri
Tavyif-i Mezbrenin Ahvl-i Mahssasndan Bir Emrin Beynn Hvdir 233
Fasl- Evvel 235
Fasl- Sn Fasl- Snnin kinci Fasl
Skkn- Beriyye ve Ehl-i Bdiyeden Kabil-i Arabn
Evz u Etvr ve Ahvl sr Emr-i Tab Olduu Beynndadr 237

Fasl- Slis
Bu Fasl, Bedeviyyet Hadariyyetten Akdem ve Esbak Olup
Bdiye, Umrn- Hadarnin Asl u Mededi Olduun Beyn Eder 239

Fasl- Rbi Kitb- Evvelin kinci Faslnn Drdnc Fasl

Ehl-i Bdiye, Skkn- Emsardan Hayr u Salh Tahsiline
Akreb Evl Olduklar Beynn Mutazammndr 241

Fasl- Hmis Kitb- Evvelin Fasl- Snsinin Beflinci Faslnda

Ehl-i Bdiyenin Kuvvet fiecatta Hadarlere Galebesi Beyn Olunur 246

Fasl- Sdis Kitb- Evvelin kinci Faslnn Altnc Fasl

Hadar ve Beledlerin Zabt u Siyset-i Hkkm u Vlt le
Malb u Makhr Olmalar Kuvvet fiecatlarnn Zevlini
ve Cbn Hirs le ttisaflarn Mcib u Muktez Olduu Beynndadr 248

Fasl- Sbi Kitb- Evvelin kinci Faslnn Yedinci Fasl

Bdiyede Skn ve kamet, ttihd- Neseb Haseb le Birbirlerine
Avn Nusrete Tekeffl Taahhd Eden Ehl-i Asabiyyet ve Kabile
Mahss Olduu Beynndadr 252

Fasl- Smin Kitb- Evvelin kinci Faslnn Sekizinci Fasl

Tavyif-i Beflerin Tevn Tensura Medr Olan fievket Kuvvet
le Galebe ve Zuhrlar Asl- Nesebde fltirk ttihda Mahsr Olup
Yhud Karbet-i Nesebiyye Makamna Kaim Esbbdan Bir Sebebe
Mevkf Olduu Beynndadr 255

Fasl- Tsi Kitb- Evvelin kinci Faslnn Dokuzuncu Fasl

Tavyif-i mem Beyninde Hfz- Neseb, Bild- Mamreden Bad
Deflt Beriyyede Skin Kabil-i Arab le Sir Bedevlere
Mahss u Mahsr Olduu Beynndadr 257

Fasl- flir Kitb- Evvelin kinci Faslnn Onuncu Fasl

htilt- Ecnib Ebid le Ensbn Zabt u Nizam
Ne Vechile Muhtell Olduu Beynndadr 259

Mukaddimenin Osmanlca Tercmesi

IX
Fasl- Hd Afler Kitb- Evvelin kinci Faslnn On Birinci Fasl
Kuvvet Savlet Sahibi Kavm Kable zerine Riyset,
Silsile-i Neseblerine Dhil Olan Ricle Mahss Olup
Bgneye Tefvz Takld Olunmad Beyanndadr 261

Fasl- Sn Afler Kitb- Evvelin kinci Faslnn On kinci Fasl

fieref-i Haseb Hakikatte Ehl-i Ensb- Celleden Kuvvet-i Kahire
ve Satvet-i Bhire le Mevsf Olan Hnednlara Mahss Olup Bunlarn
Gayrya Hasb Itlk Teflbh Mecz Tarkyle Olduu Zikr Olunur 264

Fasl- Slis Afler Kitb- Evvelin kinci Faslnn On nc Fasl

Hanedn- Mlk Saltanata ve Ashb- Ysr Gnya Mensb Olan
Abd Ahrr ve Hddm Etbn zzet fierefleri,
Mahdm u Mevllarna ntisb ntimlarna Tbi Olup Kendilerin
Nesl Nesebleri Bu Bbda Mer ve Muteber Olmad Beynndadr 267

Fasl- Rbi Afler Kitb- Evvelin kinci Faslnn On Drdnc Fasl

Ehl-i Ensb ve Byt-i Ahsbdan Bir Slle-i Cellenin b v Ecddnn
Siyer-i Hasene ve Sft- Mstahsene le Alet-Tevl Zikr u fltihr Drt Batna
Bli Oldukda Nihyet Bulduu Beynndadr 269

Fasl- Hmis Afler Kitb- Evvelin Fuslnden On Beflinci Fasl

Ehl-i Bdiye, Kahr u Tegallbde Sir-i Nsa Glib Olduklar Beynndadr 273

Fasl- Sdis Afler Kitb- Evvelin Fasl- Snsinin On Altnc Fasl

Asabe-i Nesebiyye ve Sebebiyye, Kuvvet Satvette Terakki Ederek
Mlk Saltanata Mnteh Olduu Beynndadr 275

Fasl- Sbi Afler Kitb- Evvelin kinci Faslnn On Yedinci Fasl

Kabil Aflyirin Tereffh Tenauma Meyl Rabetleri
Rtbe-i Refa-i Mlk Devlete tillarna Mni Olduu Beynndadr 277

Fasl- Smin Afler Fasl- Snnin On Sekizinci Fasl

Asabiyyet Satvet Ashb Olan Kabilin Taht- taat-i Hkkma
Duhl u nkydlar Taleb-i Mlk Saltanat le Zuhrlarna
Mni-i Kav Olduu Beynndadr 278

Fasl- Tsi Afler

Kabil Aflyire Bc Harc Maklesi Teklf-i fikka Vaz,
Mezellet Hakaretlerini Mcib Olduu Beynndadr 280

Fasl- Iflrn Kitb- Evvelin Fasl- Snsinin Yirminci Fasl

Mehsin-i Ahlk ve Hsal-i Hamdeye tin v tibr, Devlet Saltanat
Alyiminden Olup Ahlk- Rezleye tiyd u Rabet Zevl-i Mlke
Almet Olduu Beynndadr 282

Fasl- Hd ve Iflrn Kitb- Evvelin Fasl- Snsinin Yirmi Birinci Fasl

Deflt Beriyyede Hayme v Hargh le Geflt Gzr Eden Kabil Aflyirin
Dire-i Mlk Devletleri Sirlerinden Evsa Olduu Beynndadr 286

Mukaddimenin Osmanlca Tercmesi

X
 Fasl- Sn ve Iflrn Kitb- Evvelin Fasl- Snsinin Yirmi kinci Fasl
Mlk-i Devlet Slle-i Vhideye Mensb Bir Hnedndan Zil Oldukda,
Mdm ki Satvet-i Asabiyyetleri Bki Ola, Yine Ol Silsilenin Ekarib
Hflnndan har Hnedna Avd Etmek Mukarrer Olduu Beynndadr 288

Fasl- Slis ve Iflrn Kitb- Evvelin Fasl- Snsinin Bu Faslnda

Malb Glibe, Tbi Metba Ziyy Kyfette ve Sir Evz u Etvrda
Iktid v ttiba Mil Olduu Beyn Olunur 291

Fasl Kitb- Evvelin Fasl- Snsinin Bu Fasl

Tavyif-i mem-i lemden Bir Taife, harn Ser-Pene-i Kahr u Galebesiyle
Zebn u Malb Olup Zimm- Tasarrufu Dest-i htiyrndan Skt Oldukda,
Ol Taifenin Nesl Akab Mddet-i Kallede Mnkariz Olduu Beynndadr 292

Fasl Kitb- Evvelin Fasl- Snsinin Bu Fasl

Taife-i Arabn Nehb Gret le Tegallb stllar Dz Sahrlarda
Vki Mahallere Mahss Olup Cibl-i liye ve Mevz- Sabede Vki
Kl u Bilda Tasallut u stlya Kudretleri Kasr Olduu Beynndadr 294

Fasl Kitb- Evvelin Fasl- Snsinin Bu Fasl

Taife-i Arabn Mstevl Olduklar Bild Diyr,
Ezmine-i Kallede Harba Mflrif Olduu Beynndadr 295

Fasl Kitb- Evvelin Fasl- Snsi Fuslnden Bu Fasl

Arab Taifesi in Mlk Saltanat ve yn-i Nizam- Siyset Husl
Ya Enbiydan Bir Nebiyy-i Azimfl-finn Dn Milletine nkyd
Ya Bir Veliyy-i Bhirul-Kermenin Velyetine Hsn-i tikada Mevkf Olup
Tark- har le Mlk Devletlerinin Nizam Myesser Olmad Beynndadr 298

Fasl Kitb- Evvelin Fasl- Snsinin Bu Fasl

Taife-i Arabn Siyset-i Mlk Devlete Adem-i tibr le
Tedbr-i Umr- Memlekette Himmetleri Kasr Olduu Beynndadr 299

Fasl Kitb- Evvelin Fasl- Snsinin Bu Fasl

Beriyye v Bdiyede Skin Olan Tavyif Kabilin
Ehl-i Emsara Efledd-i htiyc le Muhtc Olduklar Beynndadr 301

El-Fasls-Slis Minel-Kitbil-Evvel
Kitb- Evvelin nc Fasl

Mlk Hilfet ve Devlet Saltanat le Mertib-i Sultaniyye

ve Mensb- Dvniyye ve Onlara Mteallk Ahvl-i Sire Beynndadr.
Bu Fasl Dah Fusl-i Addeyi Hv ve Ebvb- Mteaddideyi Muhtevdir 303

Fasl Kitb- Evvelin nc Faslnn Evvelki Fasl

Memlik-i Rub-i Mesknda Kaim Olan Devlet Saltanatlarn btid Zuhru,
Asabiyyet Kuvvet Ashb Kabilin netlerine Mevkf Olduu Beynndadr 305

Mukaddimenin Osmanlca Tercmesi

XI
Fasl Kitb- Evvelin nc Faslnn kinci Fasl
Bir Devlet Saltanatn Mnzi u Mzhimi Def Olup Nisabnda Karr
ve Merkezinde stikrr Ettikten Sonra Evliy-y Devlet Kavm Kablesiyle
mdd netten Mstan Olduun Beyn Eder 306

Fasl Fasl- Slisin nc Fasl

Kh Olur ki Bir Devletin btid-y Zuhrunda Etrf- Badeden
Bir Sahib-i Zuhra net Kasdyla Ricl Cem Olup Kendi Kavm Kableleri
Asabiyyetinden Mstan Olduun Beyn Eder 309

Fasl Fasl- Slisin Drdnc Fasl

Kahr u Galebe le Etrfa stl Eden Dvel-i Azimenin Asl,
Edyndan Bir Dn Davsyla Ya Mezheb-i Hak ddisyla
Zuhr u Hurca Mebn Olduu Beynndadr 311

Fasl Fasl- Slisin Beflinci Fasl

Dav-y Dn Millet le Zuhr Eden Mlk Devlet, Satvet fievkette
ve Vsat-i Memlekette Sir Devletlere Glib Olduu Beynndadr 312

Fasl Fasl- Slisin Altnc Fasl

Dn Mezheb Davs Dah Hasbel-detil-lhiyye fievket Satvet
Ashb Riclin netlerine Mevkf Olduu Beynndadr 314

Fasl Kitb- Evvelin Fasl- Slisinin Yedinci Fasl

Her Devlet Saltanatn Kuvvet Mikneti tibriyle Memlik Diyrdan
Bir Hisse-i Muayyenesi Olup Ondan Ziyde Mahalle Tecvz Olunduu
Srette Hfz u Himye Mmkn Olmad Beynndadr 319

Fasl Fasl- Slisin Sekizinci Fasl

mtidd- Vakt-i Devlet ve ttis- Dire-i Memleket le rtif- fin- Saltanat
Ol Mlk Devletin Mebn-i zz finn Temhde S Olan
Riclin Kllet Kesretleri tibrna Mebn Olduu Beynndadr 321

Fasl Fasl- Slisin Dokuzuncu Fasl

Asabiyyet Ashb Kabil Aflyir Kesr Olan Mahallerde
Bnyn- Devletin Sebt stihkm Kall Olduu Beynndadr 323

Fasl Fasl- Slisin Onuncu Fasl

Tabat- Mlk Devlet, Merkezinde Karr Ettikten Sonra
nfird stiklli Mcib Olup Srr u Hubr ve Rhat u Huzra
Meyl Rabeti Muktez Olduun Beyn Eder 326

Fasl Fasl- Slisin On Birinci Fasl

Ol Mlk Devlette ki Mecd fierefte stikll ve Nimet Rhata fltil
Mstahkem Olup ftb- zz fin Gyet-i rtifa Vsl Ola, Kevkeb-i
Baht- Devlet Evc-i kblden Hazz-i Zevle Mil Olduu Beynndadr 329

Fasl Fasl- Slisin On kinci Fasl

Mlk Devletin mtidd Bekada Eflhs- Bendem Gibi
mr-i Tabsi Olduu Beynndadr 332

Mukaddimenin Osmanlca Tercmesi

XII
 Fasl Fasl- Slisin Fuslnden On nc Fasl
Rtbe-i Refa-y Mlk Devlete Nil Olan Ricl, btid-y Zuhrlarnda
Bedevlere Mahss Olan Zarret Kanat Tavrnda Olup Badeh
Tavr- Bedvetten Tavr- Hadrete ntikal ve Beled ve Hadarler Gibi
Zb Znete ve zz Haflmete fltilleri Beynndadr 336
Fasl nc Fasln On Drdnc Fasl
Evil-i Zuhr- Devlette Vsat-i Nimet ve Husl-i Rhat,
Mlk Devlete Ziyde Kuvvet rs Eyledii Beynndadr 341
Fasl Kitb- Evvelin Fuslnden nc Fasln On Beflinci Fasl
nklb- Edvr le Etvr- Devlet Muhtelif Olup ve Her Tavrda Ehl-i Devletin
Ahvli Dah Muhtelif Olduu Beynndadr 343
Fasl Kitb- Evvelin nc Faslnn On Altnc Fasl
Devlet Saltanatlarn Sahfe-i lemde Dir u Bki Olan sr, Aslnda
Kuvvet Kudretleri Nisbeti zre Vki Olduu Beynndadr 346
Fasl Fusl-i Kitbdan Fasl- Slisin On Yedinci Fasl
Mlk Seltin btid-y Zuhrlarnda Karbet-i Neseb Ya Bir Gayr Sebeb le
Kadmden Kendilere Mensb u Mtehasss Olan Kavm u Kablelerini
Bade Zamn Dire-i Kurb u htisaslarndan Tard u bd Kasdyla
Ecneb Asker Tertbine Mbfleret Ettikleri Beynndadr 356
Fasl Fusl-i Kitbdan Fasl- Slisin On Sekizinci Fasl
Mlk Seltinin Ekarib Hfln Zmresinden Olmayp
Direlerine Mntesib Olan Avn Ensar ve Hddm u Etbn
Devlette Hl finlar Beyn Olunur 358
Fasl Fusl-i Kitbdan Fasl- Slisin On Dokuzuncu Fasl
Vakt-i Zafda Mlk Devlete Tegallb Tasallut Edip Mlk Seltini
Tenfz-i Ahkmdan Men u Hacr, ve Fetk u Ratk- Mesalih-i Devleti
Kendilerine Kasr Eden Mtegallibe Beynndadr 361
Fasl Fusl-i Kitbdan Fasl- Slisin Yirminci Fasl
Mtegallibe-i Devlet Mlk Seltine ve Ehl-i Beyt-i Saltanata
Mahss Olan Elkab u fiirda Mflreket Etmedikleri Beynndadr 363
Fasl Fusl-i Kitbdan Fasl- Slisin Yirmi Birinci Fasl
Mlk Saltanatn Hakikat Mhiyyeti ve Esnf u Aksm Beynndadr 365
Fasl Fusl-i Kitbdan Fasl- Slisin Yirmi kinci Fasl
Mlk Seltinin Rey v Beryya Unf fiiddet ve Batfl u Hiddet
le Mumeleleri Nizam- Mlk Devlete Halel Zarar rs Eyledii Beynndadr 367
Fasl Fasl- Slisin Yirmi nc Fasl
Hilfet mmet Sialarnn Hakikat ve Manlar Beynndadr 370
Fasl Fusl-i Kitbdan nc Fasln Yirmi Drdnc Fasl
Hilfet mmetin fiurt u Ahkmnda Ehl-i Millet ve Ulem-y mmetin
htilflar Beynndadr 373
DZN 389

Mukaddimenin Osmanlca Tercmesi

XIII
Mukaddimenin Osmanlca Tercmesi

XIV
GR

MUKADDMENN OSMANLI TERCMES

I. bn Haldun ve Mukaddime

A. bn Haldunun Hayat
bn Haldunun tam ad Eb Zeyd Veliyyddn Abdurrahman b. Muhammed el-Ma-
rib et-Tnis el-flbl el-Hadramdir. 27 Mays 1332/1 Ramazan 732de Kuzey Afri-
kann Tunus flehrinde dnyaya geldi. Soyu Yemenin Hadramut blgesi Araplarna
dayanr. Atalarndan Vil b. Hucr, kabilesinin reisi olarak bir heyetle birlikte Medi-
nede Hz. Peygamberi ziyaret etmifl ve tekrar Yemene dnmfltr. Vilin torunla-
rndan Halid b. Osman, Endlsn Mslmanlar tarafndan fethinden sonra Carmo-
na flehrine yerleflmifltir. Halidin ismi -Endlste adet olduu zere sayg ifadesi ola-
rak- Haldn fleklinde sylenmifl, onun soyundan gelenler Haldunoullar adyla ta-
nnmfltr. Daha sonra flbliye (Sevilla) flehrine yerleflen aileden birok ilim ve siyaset
adam yetiflmifltir. 13. yzylda flbliyenin Hristiyan Kastilya krall tarafndan iflgali
sebebiyle Haldunoullar Kuzey Afrikadaki Tunus flehrine gmfltr. bn Haldunun
dedesi, Bicyede st dzey bir siyas makam olan hciblik grevini stlenmifltir. Ba-
bas ise sadece ilim ile meflgul olmufltur.
bn Haldun ilk eitimini babasndan ald, Kuzey Afrikal birok alimden ders okudu.
Kuran- Kermi ezberledikten sonra kraat, Arap dili ve edebiyat, hadis, fkh, fkh
usl, kelm, mantk, felsefe ve matematik dersleri ald. 14. yzyl ortalarnda Bat
Asya, Ortadou, Avrupa ve Kuzey Afrikada yaylan veba salgn Tunusu da etkile-
diinde bn Haldun anne ve babas ile hocalarnn bir ksmn kaybetti (1348). Ksa bir
zaman sonra Hafs Devletinin hizmetine girerek sultann almet ktiplii grevine
getirildi. Devlet iindeki taht kavgasnn sebep olduu i savafltan sonra Biskeraya
kat, ardndan Tilimsana geti. Kuzeybat Afrikann en kudretli devleti olan Mern-
lerin sultan Eb nnn daveti zerine bu devletin baflkenti Fasa gitti (1354). Sulta-
nn ilim meclisini oluflturan limler arasnda yer ald. Bir yl sonra ktiplik ve mhr-
darlk grevine tayin edildi. Endlsten buraya gen limlerden ve Fastaki ktp-
hanelerden istifade ederek bilgisini gelifltirdi. Baz siyas faaliyetlerinden dolay iki yl
hapsedildi. Sultann lmnden sonra serbest braklarak eski grevine iade edildi.
Tahta kmas iin destekledii Sultan Eb Slim tarafndan daha yksek bir makam

Mukaddime
Osmanl Tercmesi

XV
olan sr ktipliine getirildi (1359). 1361deki ayaklanma sonucu ynetim deiflince
1362de Endlsteki son slm devleti olan Ben Ahmer (Nasrler)in baflkenti Grna-
ta (Granada)ya gitti. Burada itibar grd ve sultan tarafndan Kastilya kral Zalim
Pedroya siyas iliflkileri dzeltmek zere eli olarak gnderildi. Atalarnn vatan flb-
liyede Pedro ile grflen bn Haldun, kraln flbliyede kalmas flartyla atalarnn bu-
radaki eski mlklerini geri verme teklifini reddetti. Grnataya dndkten sonra ailesi-
ni de yanna ald. Ancak eski dostu vezir bnl-Hatb ile aras ald. Kuzey Afrikada-
ki Bicyenin Hafs emri Eb Abdullahtan gelen hciblik teklifini kabul ederek End-
lsten ayrld (1365). Emrden sonraki ikinci adam olarak bir yandan devleti ynetir-
ken te yandan hocalk ve hatiplik yapt. Kardefli Eb Zekeriya da bu ynetimde ve-
zirlik makamndayd. Hafs hanedannn bir baflka yesi Kostantin emri Ebul-Abbas
Bicyeyi iflgal edince bn Haldun onun ynetiminde de grev ald. Bir sre sonra
Hafs sultannn gznden dflt ve Bicyeden ayrld. Bir mddet Arap kabileleri
arasnda dolafltktan sonra alt yl -bugnk Cezyirin ilerinde bulunan- Biskera
flehrinde kald. Bu blgede gebe kabileleri yakndan tanma frsat buldu. Bundan
sonra Kuzey Afrikal yneticiler gebe kabilelerin desteini salamak iin zaman za-
man bn Haldundan arac olmasn istediler. O dnemde Kuzey Afrikadaki devletler-
den biri olan Abdlvdlere kabilelerin desteini salad. Bir sre sonra ayn hizmeti
Mern Devletine de verdi. Bu arada bir sre Tilimsan yaknlarnda inzivaya ekildi.
Mern baflkenti Fasa gidip bir mddet ders verdi. Fasta kan karflklklar sonucu
Mern ynetiminin deiflmesi zerine kendisine gvenmeyen yeni ynetim tarafndan
tutukland (1374). Ayn yl serbest kaldktan sonra hayatnda ikinci defa Endlse git-
ti. Ertesi yl tekrar Kuzey Afrikaya dnd. Abdlvdlerin baflkenti Tilimsanda ksa
bir sre kaldktan sonra buradan ayrld.
lkenin i blgelerindeki Ben Selme Kalesine yerleflerek siyasetten uzaklaflan bn
Haldun burada drt yl kald. Bu sre iinde el-ber adl tarih eserini yazmaya baflla-
d. Eserin birinci blmn oluflturan nl Mukaddimeyi befl ayda yazdktan sonra
(1377) asl tarih ksmna bafllad. Kitab iin kaynak eserlere ihtiya duyduundan
Hafs sultanndan izin alarak Tunusa gitti (1378). Bir yandan ders verirken eserini ta-
mamlad ve sultana takdim etti.
bn Haldun hacca gitmek iin sultandan izin ald ve 1382de deniz yoluyla skenderi-
yeye ulaflt. Bylece bn Haldunun hayatnda yeni bir sayfa ald ve mrnn kalan
yirmidrt yln Msrda geirdi. Bu dnemde siyasetle uraflmad. Memlk Devle-
tinin baflkenti Kahireye gitti. Ezher Camiinde verdii dersler byk ilgi grd. Sul-
tan Berkk ile iyi iliflkiler kurdu. Kamhiyye Medresesi mderrisliine tayin edildi. Sul-
tan Berkk tarafndan 1384te Malik baflkadlna (kdilkudtlk) tayin edildi ve Ve-
liyyddn nvan verildi. Bu makama sonraki zamanlarda befl defa daha tayin edil-
di. Ailesini Tunustan getiren geminin skenderiye yaknlarnda batmas sonucu aile-
sini kaybetti. Bu srada kadlk grevinden alnd ve Zhiriyye-Berkkiyye Medresesi
mderrisliine tayin edildi.

Girifl
Yavuz Yldrm

XVI
1387de hacca gittikten sonra Kahireye dnd ve Sergatmfliyye Medresesi mder-
risliine getirildi. Burada hadis dersleri verdi. Ksa sre sonra Sultan Baybars tarafn-
dan kurulan Baybars Hankh baflkanlna tayin edildi. Bir sre sonra Berkkun az-
li iin verilen fetvada imzas bulunduundan baflkanlktan azledildi. 1399da Malik
baflkadlna getirildi.
Timur, Memlk Devleti snrlar iindeki Suriyeye 1401de sefer yapnca Memlk sul-
tan ordusuyla fiam flehrine gitti. Maiyetinde ulemadan bazlar ile birlikte bn Haldun
da bulunuyordu. Sultan ordusuyla beraber Kahireye dnd ancak bn Haldun
fiamda kald. Ulema ile istiflare ederek, flehri kuflatan Timur ile grflmeye gitti ve
onun yannda bir aydan fazla kald. Ona Kuzey Afrika hakknda bilgi verdi ve Mukad-
dimede yazd baz grfllerinden bahsetti. Timur, bn Haldunun maiyetinde kal-
masn istediyse de bn Haldun kitaplarn getirmek bahanesiyle Timurun kararghn-
dan ayrlp Kahireye dnd. 1406da vefatna kadar drt defa daha Mlik baflkad-
lna tayin edildi. 17 Mart 1406da Kahirede vefat etti ve Sfiyye Kabristanna def-
nedildi.1
bn Haldun Msra yerlefltikten sonra elde ettii yeni bilgilerle eserini geniflletmifltir.
mr boyunca ilm ve siyas faaliyetleri birlikte yrtmflse de siyaset daha ar bas-
mfltr. Kuzey Afrikann paralanmfl siyas yaps ve devletler arasndaki bitmeyen
mcadeleler, onun siyas hayatndaki inifl kfllarn sebeplerindendir.
bn Haldunun belli bafll eserleri flunlardr:
Kitbul-ber (Unvnul-ber): Trhu bn Haldun adyla da anlr. bn Haldunun dn-
ya tarihidir. Mukaddime bu eserin birinci blmn oluflturmaktadr. Kitbul-
berin ikinci ve nc blmlerinde ilk insandan kendi zamanna kadarki insanlk
tarihini kaleme almfltr. Eserde Hz. Ademden bafllayarak slm ncesinde insanl-
a gnderilen peygamberleri ve toplumlarn, Eski Msr, Yunan, Roma, ran ve s-
lm ncesi Arap devletlerini, Hz. Peygamber dnemini ve Hz. Peygamberden ken-
di zamanna kadarki slm toplumlarnn kurduklar devletleri ele almfltr. Kitbul-
berin zellikle Kuzey Afrika tarihini ieren nc blm birinci elden ok nem-
li bir kaynaktr.
Kitbul-berin Mukaddimeden sonraki tarih ksm Osmanllarda Mukaddime kadar
ilgi ekmedii iin sadece baz ksmlar Trkeye tercme edilmifltir. Abdllatif Sub-
hi Pafla eserin ikinci cildinin baflndan ran tarihinin sonuna kadarki slm ncesini
anlatan ksm evirmekle yetinmifltir.2 Pafla, Msrda vali Mehmet Ali Paflann teflvi-
1 bn Haldunun hayat hakkndaki en nemli kaynak, yazd hatralardr: bn Haldun, et-Tarf bibni Hal-
dun ve Rihletuh Garben ve fiarkan, (nflr. Muhammed b. Tvt et-Tanc), Kahire 1370/1951. Eser Trk-
eye tercme edilmifltir: bn Haldun, Bilim ile Siyaset Arasnda Hatralar, trc. Vecdi Akyz, Dergh Yayn-
lar, stanbul 2004. bn Haldunun hayat ve eserleri hakknda genifl bilgi iin ayrca bk. Sleyman Uluda,
bn Haldun, Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar, Ankara 1993; Sleyman Uluda, bn Haldun, Trkiye Diya-
net Vakf slm Ansiklopedisi, stanbul 1999, XIX, 538-543.
2 bn Haldun, Mifthul-ber, I-IV, trc. Abdllatif Subhi Pafla, stanbul 1276/1859.

Mukaddime
Osmanl Tercmesi

XVII
kiyle bafllad bu tercmeyi stanbulda bitirmifltir. evirdii ksmlarda gerekli gr-
d yerleri flerhlerle aklamfl, Arapaya geerken tahrif olan flahs ve mekan isim-
lerini tercmesinde dzeltmeye alflmfltr.3 Subhi Pafla, Kitbul-berde yetersiz
bulduu Yunan-Roma ve ran tarihi ile ilgili Trke iki ayr kitapk telif etmifl ve bun-
lar Tekmiletl-ber ad ile yaynlanmfltr.4
bn Haldunun Kitbul-berin sonunda kendi hayat hikayesini genifl bir flekilde an-
latt blm yukarda belirtildii zere et-Tarf bi-bni Haldn ve Rihletuh Garben ve
fiarkan adyla ayrca baslmfltr.
fiifs-Sil ve Tehzbl-Mesil (nflr. Muhammed M. el-Hafz, Drul-Fikril-Musr,
Beyrut 1996): bn Haldunun tasavvuf konusundaki eseridir. Tasavvufun Mahiyeti
adyla Trkeye tercme edilmifltir (trc. Sleyman Uluda, 2. bsk. Dergh Yay., s-
tanbul 1984 [1. bsk. 1977]).

B. Mukaddime
Mukaddime, bn Haldunun Kitbul-ber adl eserinin ilk blmdr. bn Haldun,
tarihin Mukaddimede ortaya koyduu ilkeler flnda okunmasn istemifltir. Mu-
kaddimede tarih ve toplum hakkndaki dflncelerini, gemiflin ve gnn nasl
doru anlafllabileceini tartflt bir tarih metodolojisi ortaya koymufltur. Mukaddi-
me bir girifl ve alt blmden oluflmaktadr. Mukaddimede ele alnan konular sra-
syla tarih bilimi, dnya corafyas, bedev (flehirli olmayan) toplumlar, hadar (fle-
hirli/meden) toplumlar, devletin oluflumu, geirdii aflamalar ve yklfl, flehir ve
medeniyet, ekonomi, bilgi ve bilimin nitelii, slm ilimleri, akl ilimler, felsefe, ei-
tim, dil ve edebiyattr.
bn Haldun, Mukaddimenin giriflinde tarih ilmini elefltirel bir bakflla ele alarak slm
tarihiliini tenkid etmifl, tarihin rivayete dayanan bir ilim olmaktan karlarak akl-fel-
sef bir ilim haline gelmesi gerektiini ileri srmfltr. Ona gre, tarihin doru bir fle-
kilde anlafllabilmesi iin gemiflle ilgili rivayetlerin akl szgecinden geirilmesi, bu-
nun salkl bir flekilde yaplabilmesi iin de insan topluluklarnn tannmas, yani fark-
l toplum tiplerinin ve bunlarn din, siyas, ekonomik, kltrel yaplarnn iyi bilinmesi
gerekir. bn Haldun, toplumlar tanmay salayacak yeni bilimi kendisinin kurduunu
ifade etmifl ve bir tr sosyal bilim denilebilecek bu bilime umran ilmi adn vermifl-
tir. Toplumla ilgili madd ve manev her konu bu ilmin sahas iine girmektedir.
bn Haldun Mukaddimede umran ilminin ilk konusu olarak insann yaflad yer ol-
mas ynyle dnya corafyasn ele almfltr. Dneminin corafya anlayflna uygun
olarak dnyay gneyden kuzeye yedi blgeye (yedi iklim) ayrmfl, her ana blgeyi
de batdan douya doru on alt blgeye ayrarak incelemifltir. Bu blgelerdeki flehir,
3 bn Haldun, a.g.e., s. 3-4.
4 Abdllatif Subhi Pafla, Tekmiletl-ber, stanbul 1277/1860 (Yunan-Roma tarihi blm 51+9 s., ran ta-
rihi blm 28+11 s.).

Girifl
Yavuz Yldrm

XVIII
deniz, da ve rmaklar, insan topluluklarn anlatmfltr. Bu konuya ilave olarak iklim
trlerini ve bunlarn insanlar zerindeki etkilerini ele almfltr.
kinci blmde bedev (flehirli olmayan) toplum tipini analiz etmifltir. bn Halduna
gre insan topluluklar bedev ve hadar (flehirli/meden) olmak zere iki ana tipten
oluflmaktadr. Bedev toplum tipi (kable, aflret) lde, bozkrda, dada ve ormanda
yaflayan gebe ve kyl topluluklar iermektedir. bn Haldun bedev topluluklarn
baskc olmayan ynetim biimlerini, kendine yeten basit ekonomilerini, samimiyete
dayanan din ve ahlk yaplarn, flehirli toplumlardan farklar olarak vurgulamfltr.
Bedev topluluklar hayat tarzlarnn bir sonucu olarak gl bir dayanflma duygusu-
na (asabiyet) sahiptir. bn Halduna gre bu topluluklar, asabiyet gc sayesinde
tarih boyunca pek ok devlet kurmufl ya da kurulmasnda ve ykselmesinde nem-
li roller oynamfllardr. bn Haldun bu blmde bir kabilenin hangi flartlarda devlet
kurabileceini de ifllemifltir.
nc blmde, nceki konunun devam olarak devlet (mlk) konusunu tahlil et-
mifl, bu erevede devletin niteliini, kurulufl flartlarn, geirdii aflamalar (kurulufl,
ykselifl, gerileme ve yklma) ele almfltr. bn Haldun zellikle slm devletlerinin ku-
rumsal yapsn tarih geliflim aflamalaryla birlikte incelemifl, hilfet ve buna bal
olarak ortaya kan mftlk, kadlk, muhtesiplik gibi kurumlar derinlemesine tahlil
etmifltir. Ardndan slm ncesinden beri birok devlette mevcut olan hkmdarlk,
vezirlik, hciplik, maliye, haberleflme, gvenlik, ordu ve dier ynetim kurumlarn
ele almfltr. Bu arada Hristiyan ve Yahudi din kurumlarna da birer bafllk aarak
deinmifltir.
Drdnc blmde flehir ve medeniyet konusu ifllenmifltir. bn Halduna gre flehir-
ler, medeniyetin olufltuu ve gelifltii yerlerdir. bn Haldun flehirlerin hangi flartlarda
kurulduu, gelifltii, geriledii veya ortadan kalkt konularn flehirlerin devlet, eko-
nomi ve krsal kesim ile iliflkileri balamnda incelemifltir. Medeniyetin en nemli te-
zahrleri olan bilim ve sanat flehirlerde ortaya kar ve geliflir. bn Haldun slm dini
ile birlikte geliflen bilim ve sanat dallarn Mukaddimenin altnc blmnde ayr bafl-
lklar altnda incelemesine ramen -dneminin genel anlayflna uygun olarak- me-
deniyeti farkl din ve corafyalara gre ayrmamfltr. Bundan dolay onun dflnce
sisteminde slm medeniyeti, Avrupa medeniyeti, Dou medeniyeti, Bat me-
deniyeti gibi kavramlar yer almamaktadr. Zira bn Haldun, medeniyeti insan aklnn
evrensel rn olarak tasavvur etmifltir. bn Haldun bu blmde ayrca belli bafll s-
lm flehirlerinin kurulufllar ve geliflimleri hakknda nemli bilgiler vermifl ve analizler
yapmfltr.
Beflinci blm ekonomiye ayrlmfltr. Bu blmde geim ve kazancn nitelii, eme-
in deerinden bafllayarak ekonomik faaliyet eflitleri ele alnmfl, bu erevede tica-
ret, ziraat ve eflitli zanaatler farkl geim yollar olarak analiz edilmifltir. Mukaddi-
mede ele alnan dier konularda olduu gibi ekonomi konusu da devlet, krsal ke-
sim ve flehir ile iliflkileri balamnda incelenmifltir.

Mukaddime
Osmanl Tercmesi

XIX