bn Halduna Gre

Siyasi Otorite ve Liderlik

Ali YAAR

Giri ve din bilginlerinde az bulunur.

Mukaddime, hi phesiz bn Haldunun Bu almada, Mukaddime adl eserin-
en ok tartlan ve n kazanm eseri olarak de bn Haldunun siyasi otorite ve liderlik
bizim de inceleme konumuz olmas bakmn- baknn ne olduunun anlalmasna kap
dan etraflca tahlil ve tahkiki gerektiren bir aralamak iin gerekli veriler ortaya konmaya
eserdir. nk neredeyse zerinde birtakm allmtr.
mitlerin oluturulduu bu yaptn gerekte ne
dediinin ncelikle anlalmas, sonrasnda A- bn Haldun ve Mukaddime
hakknda kan yaynlarn incelenmesi daha 1332 ylnda Tunusta doup 1406 ylnda
isabetli olur kanaatindeyiz. Bu nedenle bu a- Kahirede len bn Haldunun asl ad Mu-
lmada Mukaddimede anlatld ekliyle bn hammet bin Abdurrahmandr. Aslen Had-
Haldunun siyasi otorite ve liderlik anlay- ramuttan gerek Endlsn Sevil (Sevilla)
nn tespiti tarafmzca ncelendi. Bu al- ehrine yerleen kkl bir ailenin ocuudur.
madan sonra siyasi otorite ve liderlik analizi Tunus Zeytuniye Medresesinde okudu.
bakmndan mukaddimeyi konu edinen a- Kelam, fkh, tabiiye, mantk ve felsefe ala-
lmalarn saysnn artacan umuyoruz. Bu larnda geni aratrmalar yapmtr. slam
makalede bilhassa konu mukaddimenin ifa- filozoflarnn, bilginlerinin, yazarlarnn eser-
delerine atflar yaplarak aklanmaya alld lerini okudu. Yunan ve Roma dnrlerinin,
ve tercihen birtakm hususiyetlerinden tr Arap dnyasnn tannan bilginlerinin eserleri
Sayn Uann evirisi temel alnd. phesiz zerine aratrmalar yapar. Bir sre siyasetle
dier evirilerin de kendilerine mahsus baz ilgilenir ve kuzey Afrikay boydan boya do-
stnlklerinin olduu aklda tutulmaldr. lama frsat bulur. Bir ara Timurla da diplo-
bn Haldunun lider yahut siyasi oto- matik bir grev sebebiyle karlar. Ona ken-
rite anlaynn ne olduu noktasnda eitli di asabiyye fikri dhil birok almasndan
grler olduu sylenebilir. Ancak zellikle bahseder. Bunun zerine Timur onu yannda
arkiyatlarn bir ksm onun, byk adam tutmak istediyse de bn Haldun onun teklifini
veya karizmatik liderin tarihin seyrinde reddederek amdan ayrlp Kahireye yerleir
nemli bir rolnn olmadna inandn ve orada vefat eder.
ifade ederken bazlar da aslnda onun lider ann birok Arap emiriyle tanm ve
(kahraman) lerin tarihsel etkisini kabul etti- onlarla yakn ilikiler gelitirip, askeri grev-
ini ve fakat liderlie ya da bireye tarihe et- lerden vezirlie, kadla kadar ok eitli
kileri asndan fazla nem vermediini ileri grev ve hizmetlerde bulunmutur. Gezip
srmlerdir. Ancak u kesin ki, bn Haldun; grd lke ve toplumlarn idari yap ve sis-
Eflatun, Nietzsche gibi baz filozoflarn aksine temlerini, halknn yaay tarzlarn; gelenek,
egemen elitin filozoflardan olumas gerektii grenek ve alkanlklarn gzlemleyerek in-
fikrine inanmaz. Ona gre ynetilenlere rfk celer; iklimin, yani corafyann ve nfusun in-
(yumuaklk) ile muamele asldr. Rfk ise san davranlar zerindeki etkisini ve roln
zeks ve kavray yksek olan filozoflarda tespit ederek soy ruhunun (asabiyye) devlet-

513
Gen Hukukular Hukuk Okumalar
lerin kurulmasnda, medeniyetlerin oluma-
snda oynad etki zerinde durmutur.1
Mukaddime ise bn Haldunun bir tarih-
i olarak, tarihilii ncekilerden farkl bir
yntemle icra etmeyi denedii yedi kitaptan
oluan temel eseri Kitab el-ber2in giri ve
mukaddime ksm ile Kitab- Evvel yani ilk
kitabn iene alan blmlerinin birleimin-
den ibarettir. Henz bn Haldun hayattayken,
dnrn bilhassa nazari (teorik) grle-
rini anlatt bu ksm, Mukaddime adyla
anlmaya balanmtr.3 Kendisi de birka kez
eserinin bu ksmn Mukaddime adyla ana-
rak bu adlandrmaya uymutur. Bu ilk kitabn
konusunu, kendi ifadesiyle, umran ve ona
z gerei arz olan mlk, devlet (sultan, h-
kmdar), kazan (gasp), geim yollar (maa),
sanatlar, bilimler ve bunlarn nedenleri olu-
turacaktr.4 Bu konular eserinin sonraki b-
lmlerinde kaleme alaca tarihin anlalmas
iin bilinmesi gerekli olan ilmi iermektedir.
Dnrmze gre her ey amasalla d-
nk bir olu iindedir. nsan varlk artlar a-
sndan toplumsalla, toplumsallk asabiyete,
asabiyet de mlke matuf olarak var olur.5 Bu
kavramlarn mukaddimede nasl yer aldkla-
rna bir gz atalm.
B- Mukaddimede Toplumsal Hayat
bn Halduna gre insanlarn toplum
halinde sosyal bir hayat yaamalar zaruridir.
Filozoflar, insann doas gerei medeni6 bir
varlk olduunu sylerlerken bu noktaya ia-
ret etmek istemiler; yani insann bir toplum
1] Eyyp SANAY: bni Haldun ve Dnceleri, s. 4. Geni bil-
gi iin bkz: mit Hassan: bn Haldunun Metodu ve Siyaset
Teorisi, s. 122, dn. 52; bn Haldun, Mukaddime, I. Cilt (ev.
Zakir Kadiri Uan), nsz, s. I-VIII.; Erwin I. J. Rosent-
hal: Ortaada slam Siyaset Dncesi, (ev. Ali aksu), s.
123, dn.1; Mustafa GDEN: bn Haldunun Mukaddimesi
Balamnda Siyas Otorite, Cumhuriyet niversitesi SBE,
Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Sivas 2010, s. 3-15.
2] Tam ad yledir: Kitap el-ber ve divan el-Mubtedai
vel-Haber fi eyyamil-Arabi vel-Acemi vel-Berber ve men asa-
rahm min Zevil-Sultan-Ekber.
3] HASSAN, s. 19, dn. 1.; Ahmet ARSLAN: bni HALDUN,
s.37, dn.4.
4] bn HALDUN, Mukaddime, Uan, C.1, s. 12.
5] TDV, slam Ansiklopedisi (DA), C. 19, madde: bn HAL-
DUN (Tahsin GRGN), s. 544.
6] Arapa ifade ; el-insnu medeniyyun bit-tab. eklin-
de felsefeci limlerce (felsife) ska zikredilmitir.
iinde veya toplum olmakszn hayatn sr-
drmesinin imknsz olduunu ifade etmi-
lerdir.7 Ona gre, insan toplumsal hayata iten
iki neden vardr. Birincisi insann yaamn
srdrebilmesi iin gerekli olan zorunlu besin
maddelerini bakalarnn yardm olmakszn
dzenli olarak temin edememesi, ikincisi ise
insann tek bana kendisinden ok daha kuv-
vetli olan yrtc hayvanlardan kendisini koru-
yamamasdr.8
Bununla birlikte, zikredilen bu iki neden
insan toplumsallamaya iten ve toplumu
oluturan iki neden olmakla birlikte, onun is-
tikrarl ve gvenli bir biimde devam etmesi
iin yeterli olmaz. Bu noktada bn Haldun bir
nc unsuru daha toplumsal hayata katar.
Bu da egemenlik ya da otorite unsurudur.
Toplumsal hayatn devam edebilmesi iin ai-
leler ve bireyler aras ilikileri dzenleyecek,
ihtilaflar zecek egemen bir gce ihtiya
vardr. nk insanolu atmacdr, doas
gerei hayvani bir yan tar.9 Bu nedenle in-
san srekli bakalarnn canna ve malna gz
dikerek, onlara zarar vermek, hakszlk etmek
eilimindedir. nsanlarn birbirlerine kar
korunma ihtiyacn karlamak zere yasak-
ve nleyici bir gce (vazi hkim) yani bir
otoriteye gerek duyulur.10 Bu egemen gcn
ya da liderin niteliklerini anlatmaya geme-
den nce Mukaddimede yer alan baz temel
kavramlara ksaca deinmekte fayda gryo-
ruz.
1- Umran
Kelime olarak umran; iyi korunan, meskn
yer, mamurluk, bayndrlk, uygarlk, ilerle-
me, refah ve mutluluk gibi anlamlar tar11.
bn Haldun bu kelimeye toplumsal hayatn
doas ve rgtlenmesi balamnda teknik ve
zel bir anlam da katarak yeni bir ilim dal
oluturmaya alr.12
7] ARSLAN, s. 78; bn HALDUN, Mukaddime, Uan, C.1,
s.100; Sanay, s. 31; Rosenthal, s. 129. rnein felsifeden
Farabinin bu husustaki dnceleri iin bkz: Farabi: s-
tn lke El-Mednetl Fzla, ev. Dr. Seyfi Say, s. 131-135.
8] bn HALDUN, Mukaddime, Uan, C.1, s. 100-103.
9] SANAY, s. 32; ARSLAN, s. 80.
10] SANAY, s. 47; ARSLAN, s. 80.
11] ARSLAN, s. 48. ARSLAN, s. 74.
12] ARSLAN, s. 74.
514

bn Haldunun dnce sisteminin mer-
kezini ilk defa kendisinin temellendirdii
umran ilmi oluturur.13 Bu ilim, lemin um-
ranndan ibaret olan insan toplumunu ve
ona tabiat gerei arz olan halleri, bu hallerin
zorunlu sonularndan ibaret olan tarihi ve
tarihin hakikatini konu edinmektedir.14 Um-
ran ilminin amac, insanlar taklitten kurtarp
daha nce olmu bitmi olanla daha sonra
olacak olann anlalmas konusunda bir ba-
k as kazandrmaktr.15
2- Bedavet ve Hazaret
bn Haldun gzlemleri sonucunda tespit
ettii toplumsal hayat ekilleri arasnda or-
tak ve farkl yanlar dikkate alarak temel iki
kategoriyi birbirinden ayrr.16 Bu ayrm ya-
parken esas ald husus insanlarn geimleri-
ni salama tarzlardr.17 Bu iki temel kategori
bedevilik (bedavet) ve hazerilik (hazaret18)
tir.19 Ksaca, bedevi toplumlar yalnz zorun-
13] Ancak burada unu belirtmek gerekir ki, umran kav-
ramnn Frbnin btn insanlarn yaad beynelmilel insanlarn etkin dayanmasn gerektirir.22 Bu
bir devleti tarif ederken, bu devleti tasvir etmek iin
kulland mamura kelimesinden yola klarak retil-
mi olabilecei sylenmektedir. Bkz: Erwin I. J. Rosenthal:
bn Jalduns attitude to the falasifa, al-Andulus, vol,xx, I,
1955, Studia Semitica, Vol.II, Islamic Themes,Cambridge,
1971, s. 121; enol KORKUT; bn Haldunun Medeni Siyaset
lmini Eletirisi, Gemiten Gelecee bn Haldun: Vefat-
nn 600. Ylnda bn Haldunu Yeniden Okumak, 3-4 Ha-
ziran 2006, Uluslararas Sempozyum, SAM yay. stnabul
2006, s. 315, dn. 61
14] TDV, slam Ansiklopedisi, madde: bni Haldun (Tahsin
GNGR), s. 543; ARSLAN, s. 47-48.
15] TDV, slam Ansiklopedisi, madde: bni Haldun (Tahsin
Gngr), s. 543. bni Halduna gre tarihin gerek bil-
gisine ulamak iin sosyal olay ve olgularn tarafsz ve
objektif gzleminden ie balamal, uygarlk ve cemiyet
tiplerinin eitlilii, zaman iindeki deimeleri ve bu de-
imelerin sebepleri gzden karlmamaldr. Bkz: lker
Grkan: Hukuk Sosyolojisi Asndan bni Haldun, AUHFD,
S. 4, Y. 1967, s. 228.
16] Grkan, bu iki grubun yannda bir nc grup ola-
rak tarmla uraanlar da zikreder. (Grkan, s. 230). Fara-
bi ise toplumlar kemltlarna gre tasnif etmitir. Kamil
olanlar, byk, orta, kk olarak; kamil olmayanlar ise,
ky, mahalle, sokak ve ev ahalisi olarak snflandrr. Bkz:
Farabi, s. 132-133.
17] GRKAN, s. 230.
18] Arapa telaffuza gre hadaret veya hadrat ek-
linde latinize edildii de grlebilir. Hem hazaret hem ha-
daret ayn arapa kelimenin karldr ve medeniyeti,
ehirli yerleik yaam ifade eder.
19] TDV, slam Ansiklopedisi, madde: bni HALDUN (Tah-
bn Halduna Gre Siyasi Otorite ve Liderlik / Ali YAAR
lu ihtiyalarn grerek yaayan ve bunlar
da yardm almadan kendi kendine yapabilen
topluluklardr. Belli bir uzmanlama yoktur.
ounlukla gebe hayat srer ve hayvanc-
lkla urarlar ve fakat yerleik olup tarmla
uraanlar da vardr.20 Hazeri toplumlar ise,
ehirlerde yerleik olarak yaamann yannda,
belli bir refaha ve rahata kavumu oldukla-
rndan, zorunlu ihtiyalarnn dnda, belli
mesleklerde uzmanlar, mimari, zanaat ve sa-
natla da urarlar.21 bn Halduna gre hazeri-
likten nce zorunlu olarak bedevilik bulunur.
3- Asabiyyet
Uygarln bymesi ve gelimesi iin
hem krsal hayat (bedvet) hem de ehir ha-
yat (hazaret) gereklidir ve bunlarn ilki ikin-
cisinin tabi temelidir. yi ileyen, eitlenmi
bir ekonominin sonucu olan rahatlk hayat,
ona kar duyulan arzu ve itiyak kuvvetlen-
dirir. Bu arzuyu geree dntrmek ortak
bir ban bir arada tuttuu benzer zihniyetli
ba, bir dayanma ve karlkl sorumluluk
duygusu yaratan kan (nesep) ve aile (airet)
gelenei ba23 ya da ortak harekette kendi-
sin GNGR), s. 547.
20] ARSLAN, s. 227.
21] bn Haldn bedevi ile hadari kavramlarn tefrik
etmek iin zaruri. hci ve kemli kavramlarn kul-
lanr. Zaruri hayatta kalabilmek iin gereken yiyecek gi-
yecek ve meskenden ibarettir. Hci zaruret arz etmeyen,
ancak mevcudiyeti insan daha da rahat ettirecek, o an iin
olmasa bile gelecekte ihtiya hissedilebilecek eylerdir.
Kemali ise gelecekteki ihtiyalarn karlama konusunda
belli bir noktaya gelmi olan insanlarn estetik ve baka
kayglarla gelitirdii hususlardr. Bedeviler zaruri olanla
yetinmek zorundadr. Haci ve kemali ile sadece hadariler
ilgilenebilir. Hadarilerin toplu olarak yaamasnn sebebi
haci ve kemali olan gelitirerek muhafaza etmektir. bn
Haldn bu kavramlar muhtemelen Gazzaliden almtr.
Bkz: TDV, slam Ansiklopedisi, madde: bni Haldun (Tahsin
GNGR), s. 547.
22] ROSENTHAL, s. 129.
23] bn HALDUN, bu nesep bann aileler aras normal
akrabalk bandan daha kuvvetli olduunu ve ortak nesep
bakmndan da kavim iinde ayn hislerin paylaldn
ifade eder. Bkz: bn Haldun, Mukaddime, Uan, C.1, s. 331.
bn Haldunun aksine Farabi ise ideal stn devletin (eh-
rin) dnda kalan cahil ve sapk ehirlerin ancak siyasal
dzenin eski ve bozuk baz grler zerine kurulu oldu-
u zaman ortaya ktn; insanlarn bir araya gelerek bir
toplum oluturmalarnn eitli nedenleri arasnda tek bir
babadan domu olmann da bu eski ve bozulmu siyasi
515
Gen Hukukular Hukuk Okumalar
ni gsteren;24 devlet ve hanedanlarn ortaya
kmasnda nemli bir itici g olan ortak bir
bak as yahut hareket tarzdr.25 bn Hal-
dun buna asabiyye26 adn verir ve onun nihai
amacnn mlk, yani egemenlik ve ynetim
olduunu syler. Bu, bir arada yaamann
kendisi kadar nemlidir. Zira bir arada yaa-
ma insann hayat ve mlkiyetinin korunmas
iin tek bana yeterli deildir.27 Liderlik a-
sndan asabiyyetin, liderin belli bir tarihsel
erevede yer alan insanlar zerindeki etkisi
olduunu ve zellikle bir nder tarafndan
kullanlan siyasal bir g nitelii tadn duu kabilenin genciyle yalsyla birleerek
sylemek de mmkndr.28
C- Bedevi ve Hazeri Toplumlarda btn kabileyi tek vcut bir ordu haline geti-
Otorite
bn Haldun, bedevi topluluklarla haze-
ri topluluklarn ynetim biimlerinin farkl
olduunu, bu farklln da tabii bir durum
olduunu dnmektedir.29 Bedevilik, iinde
henz mlkn, yani devletin ortaya kma-
d, onun ancak taslak biimlerinin yani re-
isliin (riyaset) grld bir hayattr. Buna
karlk hazeri toplum devletle zdetir.30 Bu
grlerden biri olduunu ifade etmitir. Ayn ekilde kz
alp vermekle oluan hsmlk ve akrabalk balar da bu
bozuk grlerden biri olarak saylmtr. Bkz: FARAB, s.
175-176.
24] bn HALDUN, Mukaddime, Uan, C.1, s. 352.
25] HASSAN, asabiyyetin sadece ortak bir duygu olarak
anlalamayacan, aslnda duyguyla birlikte var olan bir
kollektif davran biimi olduunu ve bunun mukaddi-
menin muhtelif yerlerinde aka grldn ifade eder.
(Hassan, s. 231-233; ayrca baknz dn:65); Arslan, asa-
biyyet iin; kan ballnn veya onun yerini tutabilecek
birlikte ve uzun yaama, yakn ilikilerde bulunma,
ayn hayat ve evre artlarn paylamann dourduu,
bu zelliklere sahip her trl toplumsal birimde ortaya
kan ve byle bir grubun yelerini birbirlerine efkat,
merhamet, sorumluluk gibi yaknlk balar ve bilinci ile
balayan bir dayanma duygusu ve toplumsallk faktr
olduunu sylemektedir. (Arslan, s. 100)
26] Asabiyyet kavramnn geni bir tahlili iin bkz: HAS-
SAN, s. 205 vd.; ARSLAN, s. 94 vd.
27] ROSENTHAL, s. 129.
28] Yves Lacoste; bn Haldun: Tarih Biliminin Dousu, (ev.
Mehmet Sert), s. 119; Karizma ve karizmatik liderliin te-
melinin asabiyyet olduuna dair tartmalar iin bkz.:Seyfi
SAY: bn Haldunun Dnce Sistemi ve Uluslararas likiler
Kuram, s. 582-597.
29] ARSLAN, s. 251.
30] ARSLAN, s. 92.
farklar, kitle-lider aras ilikiler ile liderliin
mahiyeti ve bunda asabiyetin oynad rolde
grlebilir.31 O, bedevi topluluklarn ynetim
biimine riyaset (bakanlk), hazeri topluluk-
larnkine mlk (hkmdarlk, saltanat) adn
vermektedir. Hazeri bir toplumun banda
melik (hkmdar, sultan, padiah) vardr ve
hkmdarn bir mlk (devleti) ve devlet
tekilat bulunmaktadr. Bedevi topluluklarn
banda ise bir reis (bakan) vardr ama reisin
bir devleti ve devlet tekilat bulunmamakta-
dr. Fakat gerektiinde banda reisin bulun-
cesur ve adanm birer sava olduklar gr-
lr.32 Reis, tehlike ve ihtiyalar gerektirdiinde
rebilir.
1- Bedevi Toplumlarda Reis (Bakan)
Kr (bedevi) toplumlarnda bakanlk; soy
dayanmas ve asabiyyet ile belirlenen, rf ve
adet kurallar ile desteklenen, silahl gler
tekelini kuramam, dzenli bir ordusu olma-
yan fakat demokratik grnmleri olan bir si-
yasal rgtlenme biimidir.33 Kabile ve benze-
ri toplumsal yaplardaki bakan da elbette bir
otorite sahibidir. Fakat hkmdarla arasnda
baz ilevsel ve yapsal farklar bulunur. Uyru-
u olan bireyler, kudret ve asalet sahibi olan
bakann buyruk ve yasaklarna itaat ederler.34
Bedevi toplumlarda bakan eitler arasnda
birincidir ve topluluk iinde sosyal ve eko-
nomik karlar zedeleyen hal ve eylemleri ya-
saklar.35 Bakanlk ululuktan ibaret olup ona
bakalar uyrukluk ediyor olsa da, o kahr ve
kuvvetle hkmn yrtmek kudretinde de-
ildir.36 Kabile arasndaki i ekimelere, va-
kar ve ululuk sahibi lider ve byklerin m-
31] ARSLAN, s. 251-252.
32] bn HALDUN, Mukaddime, Uan, C.1, s. 321-322.
33] Oktay UYGUN: bn Haldunun Toplum ve Devlet Kuram,
s. 111; HASSAN, s. 254
34] HASSAN, s. 254; bn HALDUN, Mukaddime, Uan, s.
333.
35] Bakann buyruk ve yasaklar bedevi rgtlenmenin
gereklerini, bu rgtlenmenin gerisinde yatan gelenek
ve grenekler erevesinde yrtmekle, baz hallerde
de ekonomik iliki; sava, fetih gibi yeni toplumsal ve
askeri temaslarda yaratc bir karar almakla snrldr. Bkz:
Hassan, s. 256.
36] bn HALDUN, Mukaddime, Uan, C.1, s. 353.
516

dahalesiyle son verilir.37 Liderin otoritesinin
altnda, bedevi toplumlarda tabii olan akra-
balara kar duyulan sevgi ve esirgeme duy-
gusu ile sosyal-ekonomik yap yatmaktadr.38
zetleyecek olursak, gebe cemiyetlerde
sosyal ve hukuk dzenin dayand temeller
asabiyye ba ile kabile byklerine ve riya-
sete duyulan saygnn sonucu olan bir eit
geliigzel dzen ve rf karakteri stn yaz-
sz hukuk kaideleridir.39
2- Hazeri Toplumlarda Hkmdar
bn Haldun, insanlarn bedevattan haze-
rata (kr hayatndan yerleik hayata) geii-
nin doal bir sre olduunu,40 tabiatyla bir
mddet sonra mlkn (devletin) oluaca-
n; toplumda var olan asabiyyetin sonu ve
gayesinin devlet kurmak olduunu anlatr.41
Hkm yoluyla ynetim (hkmdarlk), hazeri
toplumun siyasal rgtlenmesi olan mlk-
te uygulanr. Hkmdar hala asabiyyete da-
yanmakla birlikte iktidarn tahkim etmek ve
srdrmek iin kudrete ihtiya duyacak ve
mstebit olacaktr.42 Kural koyma, yasakla-
ma; ekime, zulm ve saldry nlemek iin
kanlmazdr.43 Bu kural koyucu ve yasak
(otorite), dierlerine galip gelmi, iktidar eli-
ne alm, onlar kendine itaat ettirmi olduu
iin kimse dierlerinin haklarna tecavz ede-
mez. bn Halduna gre devlet ve hkmetin
manas ite budur.44 Fakat devletin genileme-
si ile hkmdarn yetkileri de geniler, bolluk
arttka asabiyet azalr, ynetim toplum men-
faatini gzetmektense belli zmrelerin menfa-
atini nceler ve adalet kalkar bylece devlet
zayflar ve kendini koruyamaz hale gelir.45
Grld gibi reisin (bakann) otoritesi
ile hkmdarn otoritesi kaynaklar, daya-
37] bn HALDUN, Mukaddime, Uan, C.1, s. 321.
38] HASSAN, s.256-257; bn HALDUN, Mukaddime, Uan,
C.1, s. 322.
39] GRKAN, s. 234.
40] bn HALDUN, Mukaddime, Uan, C.1, s.303-304; Sa-
nay, s. 31-32.
41] bn HALDUN, Mukaddime, Uan, C.1, s. 355, 363.
42] ARSLAN, s. 257, bkz: dn.141.
43] bn HALDUN, Mukaddime, Uan, C.1, s. 322.
44] bn HALDUN, Mukaddime, Uan, C.1, s. 104, Hassan,
s. 258.
45] bn HALDUN, Mukaddime, Uan, C.1, s. 356-357
bn Halduna Gre Siyasi Otorite ve Liderlik / Ali YAAR
naklar, uygulamalar bakmndan farkldr.
Bunlar, bedevilikten hazerilie doru sosyal;
bakanlktan mlke doru siyasal geiin do-
urduu farklardr.46 Otoritenin yahut liderli-
in grnm bu sreler ierisinde eitlenir
ve deiik formlarda kendini gsterir. Bu ne-
denle asabiyyetin nihayetinde varaca nokta
olan mlk kavramnn bn Haldun asndan
ne ifade ettiini aklamak gereklidir. Ama
nce iinde bulunduu toplumu etrafnda
toplayarak rgtl toplumsal bir yapnn ilk
nvelerini meydana karacak olan kurucu li-
derin zelliklerini belirtmek isabetli olacaktr.
3- bn Halduna Gre Kurucu Liderin
zellikleri
bn Haldun, devlet kurmay sosyal hayatn
bir gerei ve insanlar iin bir zaruret kabul
eder.47 Dolaysyla her kurulan devletin, kav-
minin dier fertleri arasndan syrlarak ne
kan bir de kurucu lideri olmas icap eder. bn
Halduna gre devleti kuracak olan asabiyyet
sahibi kiinin bakaca zelliklerinin de olmas
gerekir.48 Bu bakmdan eref ve ululuk liderin
devlet kurmas ve hakimiyeti temin etmesi
iin bir temel tekil eder.49 Bununla birlikte
46] ARSLAN, s. 259.
47] bn HALDUN, Mukaddime, Uan, C.1, s. 362.
48] FARAB ise bu konuda, faziletli kentin reisi yahut ku-
rucusunun ayn zamanda tm mamura beldelerin de ba-
kandr 12 zellii doal olarak barndrmas gerektiini
ifade etmektedir. Bunlar: 1. Organlar tam ve ilevlerini
hakkyla yerine getiriyor olmaldr. 2. Sylenen eyleri
abucak idrak edip kavramaldr. 3. Hafzas ok kuvvetli
olmaldr. 4. Durum ve olaylara kar uyank ve dikkatli
ayrca zeki olmaldr. 5. Belagati gl olmaldr. 6. -
retmeyi ve istifade etmeyi sevmelidir. 7.Yenilen, iilen ve
nikahlanlan eyler hususunda errinin olmamas gerekir.
8. Doruluu ve ehlini seviyor, aksine kzyor olmaldr. 9.
Para ve zenginlie nem vermiyor olmaldr. 10. zzetinefis
sahibi olmaldr. Kt ve irkin ilerden uzak durmaldr.
11. Tabiat gerei adaleti ve ehlini seviyor olmal, herkese
kar hak ve nesafetle davranmaldr. 12. Yaplmas gere-
ken eyler hususunda cesur ve azimli olmaldr. Ancak Fa-
rabi bu zelliklerin hepsinin bir insanda toplanmasnn zor
olduunu kendisi de kabul etmektedir. Bu bakmdan daha
nceden faziletli ehir kurulmu ve burada doan birinde
bu zelliklerin bir ksm var ise, bu reislik iin yeterli olabi-
lir. (Farabi, s. 145-147.)
49] bn Haldunun Platonun metaller mitosundaki gibi
deerli madenler yardmyla soyluluk, ululuk inasnn
ve devamnn salanabileceini ifade ettii belirtilmitir.
Ynetici soyluluk inas ile iktidarn kurar ve gelitirir.
Bkz: H.Emre Bace: bni Haldunun deoloji Kuram: Kar-
517
Gen Hukukular Hukuk Okumalar
insanda bulunan iyilik ve hayra meyletmek
zellii de siyaset ve devletilikle uyumludur.
Hkimiyeti gerekletirmek iin asabiyye,
yani uruun veyahut kavmin bu dnce et-
rafnda toplanmas ve hamiyet, kudret sahibi
olmas ve bu hasletleri korumas arttr.50
Devletin yaps gzel ahlakla tamamlanr.
nk gzel ahlak gibi zellikleri hesaba ka-
tlmazsa devlet, organlar kesilmi ve insanlar
arasnda rlplak gezen bir kimseye ben-
zer.51
Bir kimsenin kurucu lider olabilmesi iin
devleti idare edebilecek lde asabiyyeti,
yani akrabalk ba, hamiyeti, gayreti ve dev-
letini koruyabilecek kudret ve kuvveti bulun-
maldr. Ayrca onda Allahn hkm ve ka-
nunlaryla kullarn idare etmek iin gereken
gzel ahlak ve adalet gibi zellikler bulunur
ise o kimse hkmdar olmaya layk ve ms-
tahak olur.52
Uyruu olan asabiyye sahibi kimselerin
(liderlerin) birbirleriyle yararak elde etmek
iin uramalar gereken fazilet ve meziyet-
lerden biri de bilginlere,53 slih kimselere,
erafa, asaletli ailelere ve tccar snfna, ga-
riplere sayg gstermeleri ve herkese kendi
derecesine gre muamele etmeleridir. Burada
bn Haldun herkesin derecesine gre muame-
le edilmesini salk verirken, salt snfsal ayrm
kastetmemekte; lider yahut hkmdarn kar-
sndakinin tm sosyal, ekonomik ve psiko-
lojik niteliklerini dikkate alarak bir ynetim
tarz oluturmas gerektiini kastetmektedir.
Ona gre bir kavmin lideri, ahalisini iddet
ve zulmle incitmemeli, ecaat ve evkini yok
etmemelidir.
bn Haldun, asabiye sahiplerinin, halk-
larn, boylarn eref ve ululukta kendilerine
denk ve kendileri ile ayn derecede olanlara
sayg gstermelerinin tabii bir hal olduu-
latrmal Bir zmleme, Dou Bat, C. 8, S. 31, Y. 2005, madde.php?klme=m%C3%BClk&secim=mdd&-find=+A-
s. 209, dn. 5.
50] bn HALDUN, Mukaddime, Uan, C.1, s. 363.
51] bn HALDUN, Mukaddime, Uan, C.1, s. 363; Sanay, s.
52.
52] bn HALDUN, Mukaddime, Uan, C.1, s. 364.
53] Bilginler toplumsal atmalarda ve dzenin kurul-
masnda iktidara yardm ederler. ktidarla birlikte kendi
karlarn korurlar. bn Haldunun buna benzer grleri
iin bkz: Bae, s. 206-208.
nu; fazilet ve erefte kendilerine denk olan-
lara sayg gstermenin, insanlar arasndaki
mnasebette zel bir politika ii olduunu
syler. Ona gre bilginler gibi fazilet ve me-
ziyet sahiplerini ululamak ise politikada bir
olgunluk ve stnlktr.54 eriatn hkm ve
emirlerini yerine getirmek iin din ve diyanet
ehline bilginlere bavururlar. Tccarlara sayg
gstermekten maksat, ellerinde bulunan mal
ve metadan herkesin yararlanmas iin onla-
r alverie tevik etmektir. Garip ve yaban-
clara sayg gstermek ise gzel ahlaktandr.
Herkese derecesine gre muamele etmek ada-
letten saylan bir insaftr.55
bn Halduna gre gdasz kalan vcudun
lm ne kadar doal ise zati (asabiye) kuv-
vetini kaybetmi olan devletin zayflamas ve
yklmas da o kadar mukadderdir. Ona gre
her iktidarn bir sonu vardr.56
D- Mlk
1- Mlk Kavram
Szlk anlam olarak; g yetirmek, ha-
kimiyet kurmak, tasarrufta bulunmak,57
devletin egemenlii altnda bulunan top-
raklarn btn, lke58 gibi anlamlara gelen
mlk, bn Haldun tarafndan bu anlamlarn
dnda farkl bir anlamda kullanlr. Hassan,
bunun devletten farkl evrensel bir siyasal r-
gtlenme biimi olduunu sylerken;59 Ars-
lan, mlkle devleti zde kabul etmekte ve
riyasetle arasndaki farka vurgu yapmakta-
dr60. Mlk riyasetten farkl olarak, egemen
olmak (tegallp) ve hkmlerini zorla kabul
54] bn HALDUN, Mukaddime, Uan, C.1, s. 367-368.
55] bn HALDUN, Mukaddime, Uan, C.1, s. 368.
56] ahslar gibi devletlerin de tabii bir mr bulunduuna
dair, bkz: bn HALDUN, Mukaddime, Uan, C.1, s. 431 vd.
57] TDV, slam Ansiklopedisi, C. 31, madde:mlk (M. Sait
zervarl), s. 540, http://www.islamansiklopedisi.info/
RA+
58] Trk Dil Kurumu Genel Trke Szlk, http://www.
tdk.gov.tr/index.php?option.com_bts&arama=kelime&-
guid=TDK.GTS.53622fc299b827. 2199959
59] ARSLAN, mukaddimede mlk ile birlikte ayrca dev-
let kelimesinin de kullanlmasnn, bu iki kavramn fark
anlamlarda yaplandrldna delalet ettiini ifade etmek-
tedir. Bkz. Hassan, s. 299.
60] ARSLAN, s. 108.
518

ettirebilmek (kahr) demektir.61 bn Haldun,
hkmdarn uyruu olan ve uyruuna sz
geen kii olduunu ifade etmektedir. O hal-
de mlkn varl iin uyrua yani yneti-
lenlere dolaysyla da bir ynetene ihtiya
vardr.62 Her asabiyyet sahibi devlet kurarak
hkmdar olamaz, ancak tebaay kendisine
boyun ediren, vergiler toplayan, heyetler
gnderen ve snrlar koruyan ve kendi stn-
de baka bir egemen olmayan hkmdar ola-
bilir.63 Bu nedenle mlkn var olabilmesi iin
siyasi iktidarn varl yetmez, ayn zamanda
egemenliin de var olmas gerekir.64 O halde
hkmdar tahakkm-egemenlik kurabilmek
iin cebir ve iddet uygulayabilen bir liderdir.
2- Mlk Trleri ve Hkmdarn ynetim eklidir.71 Halk, dnyev masla-
zellikleri
bn Haldun ncelikle mlkn mahiyeti
zerinde durur ve mlk insann sosyal bir
varlk olmasnn gerei olarak grr. Mlk
sahipleri genellikle adaletten ayrlmlar, ken-
di arzu ve hevesleri uruna elleri altndaki
halktan glerinin stnde bir performans
beklemek suretiyle dnyevi halleri itibariyle
onlar zor durumda brakmlardr. Bylece
halkta isyan ve kargaalklar balar, fitne ve
karde kavgalar topluma yaylr.65 Zulm
ve hakszlk insann doasnda vardr.66 ste
sosyal hayatn devam iin toplumda herkes
tarafndan kabul grecek kanunlara ve kanun
koyucuya ihtiya olmaktadr. bn Haldun bu
kanunlarn konulu ekline gre, iki temel
mlk67 trnden bahsetmektedir.
a- Akl Siyaset (Siyaset-i Akliye)
Gerekli kanunlar eer bir devletin, hane-
61] HASSAN, s. 299-300; Arslan, s. 108.
62] bn HALDUN, Mukaddime, Uan, C.1, s. 475, Arslan,
s. 108.
63] ARSLAN, s. 108.
64] ARSLAN, s. 300-301.
65] bn HALDUN, Mukaddime, Uan, C.1, s. 478-479.
66] bn HALDUN, Mukaddime, Uan, C.1, s. 321.
67] Rosenthal, buna bir nc tr olarak medeni siyaseti
ekler ki bu siyse medeniyye, felsefecilerin ideal devleti-
nin ynetimi, el-Mednetl-fdla, Eflatunun Devletidir.
Bkz. Rosenthal, s. 128. Ayn ynde bkz: Korkut, Medeni
siyaset, s. 308. bn Haldun, umran ilmini aklarken, siya-
set-i medeniyeden bahseder ve ondan farkl olduu yn-
leri anlatr. (bn HALDUN, Mukaddime, Uan, C.1, s. 91)
bn Halduna Gre Siyasi Otorite ve Liderlik / Ali YAAR
dann bykleri, dnrler, akl ve basiret
sahibi kiileri tarafndan konulurlarsa, ortaya
akli temele dayanan bir siyasi rejim kar.68 Bu
mlk hkmdarn siyaset tarzna gre ikiye
ayrlr.
Tabii Mlk: Hkmdar halktan yz evir-
mi, tm halk kendi arzu ve hevesinin
icaplarna gre keyfi olarak ynetir. ktidar
tamamen tekellemi ve otokrat bir yapya
brnmtr.69 Ynetilenleri adeta beden-
sel ve ruhsal klelie iten bir liderlik g-
rnr.70
Siyas Mlk: Devlet ve toplumu idare eder-
ken halkn menfaatini birinci plana alp y-
neticinin menfaatini ona gre dzenleyen
hatlarn celbi ve zararlarn defi hususun-
da akl dncenin gereine gre sevk ve
idare edilmektedir. bn Haldun, bu dze-
nin hikmet ve akla dayanarak oluturuldu-
una; slam ncesi ran Ssn Devletinin
bu ekilde yaplandrldna iaret eder.72
Halk normlar kurallar kabul eder ve uyar.
bn Halduna gre akl-siyasi dzenin
her ikisinde de kanunlar yukardan zorlama
ile yaplmasna ramen, ikinci tr akl-siyas
dzende kanunlar daha adil, daha merhametli;
birinci trde ise daha sert ve adaletsizdir.73
b- Dn Siyaset (Siyaset-i Diniyye)
Devlet iin gerekli kanunlar bir eriat sahi-
bi (ri) araclyla Tanr tarafndan konulu-
yorsa, ortaya dini temele dayal bir siyasi re-
jim kar. bn Halduna gre akli siyaset rejimi,
insann sadece bu dnyadaki, yani, dnyevi
varln esas alr ve onu dzgn, gvenli bir
biimde devam ettirmenin yollarn arar fakat
bu sefer Tanrnn nurundan ibaret olan eriat
hkmleri ihmal edilmi olur.74 Oysa dini si-
68] ARSLAN, s. 157; TDV slam Ansiklopedisi, C.19, madde:
bn Haldun (Tahsin GRGN), s. 551.
69] ARSLAN, s. 317
70] ARSLAN, s. 159.
71] enol KORKUT: bn Haldunun es-Siyasetl-Mede-
niyye Teorisini Eletirisi, slam Aratrmalar Dergisi, Say
15, Y. 2006, s. 128.
72] ARSLAN, s. 157; bn Haldun, Mukaddime, Uan, C.II,
s. 118-119.
73] ARSLAN, s. 159; Korkut, s. 129.
74] bn HALDUN, Mukaddime, Uan, C.1, s. 480.
519
Gen Hukukular Hukuk Okumalar
yaset rejimi, insann hem bu hem de gelecek
dnyadaki hayatn dnr ve ama olarak
da asl onun br dnyadaki kurtuluu ile il-
gilenir.75 Mlk eri siyasete gre idare eden
slam hkmdarlarnn, kanunlar slam eria-
tna uydurarak tebaay ve yurdu idare etmeye
imkn dhilinde altklarna iaret eder. bn
Haldun akl-siyas dzenin insanlarn sadece
bu dnyadaki mutluluklarn ama edindii
iin onlarn manev dnyalarnda iselleeme-
yeceini; fakat eri siyasetin hem bu dnyay
hem de ahiretteki dnyay ama edinip top-
lumsal maslahatlar o ekilde yaplandrd
iin insanlarn ruhlarnda ve manev dnya-
larnda iselleebileceini savunur.76 Bylelik-
le, her birey kendi vaz hkimi olur, yani
kendini yneten kurallar kendi koyar ve ona
uyar.
Byle bir snflandrmann ardndan bn
Haldun riin nokta-i nazarn dikkate almak-
szn siyasete ve siyasi hkmlere dayanan mlk
tr (akli siyaset) yerilmitir. diyerek, deerler
sisteminde tercihini hilafetten yana yapmak-
tadr77. Zira dnya ve ahiret ihtiyalarn bir-
likte dikkate alarak halkn mutluluk ve kur-
tuluunu amalayan yegne mlk trnn
hilafet olduu kansndadr.78
bn Haldun, Hz. Muhammedin ortaya
kndan kendi zamanna kadarki devre
iinde slam toplumunun veya toplumlarnn
siyasi rejimleri asndan srasyla yle bir
seyir izlediklerini ileri srmektedir. a- Saf dn
siyaset veya eriat rejimi (Hz. Muhammed
ve drt halife dnemi), b- Dini siyasetle akli
siyasetin -bunun da zellikle ikinci tipi- yani
mlkn birbirine kart siyaset rejimi (Eme-
vilerde Muaviyeden, Abdlmelike kadarki,
Abbasilerde kurulularndan Harun Reit ve
Oullarna kadarki devre), c- Saf olarak akli
siyasetin yani mlkn hkim olduu siyaset
rejimi (Abdlmelikten Emevilerin sonuna
kadarki, Harun Reitin oullarndan kendi
zamanna kadarki devre). Daha ksa olarak
bn Haldunun bu siyasi ayrm u ekilde de
75] bn HALDUN, Mukaddime, Uan, C.1, s. 479; C.II, s.118;
Arslan, s. 158.
76] ARSLAN, s. 158.
77] ARSLAN, s. 160.
78] bn HALDUN, Mukaddime, Uan, C.1, s. 480-481; Ro-
senthal, s. 55.
zetlenebilir: nce Peygamberlik, Halifelik (
her ikisi birlikte saf dini siyaset, teokrasi reji-
mi), arkasndan mlkle kark olarak halifelik,
arkasndan yalnz bana mlk gelir.79
Mukaddimede halifelik ile mlk farkl r-
gtlenme biimleri olarak ortaya konulmakta;
hilafet ve imamet etraflca anlatlmaktadr.80
Halifelik, eriata dayanrken; mlk ise son-
radan kabul edilen siyasal kurallar uyarnca
oluur ve ynetilir.81 Dier taraftan bn Hal-
dunun halifelik ile ilgili grlerinin klasik
islam anlayndan ayrlmad ve insanlar
her iki cihan saadetine gtrecek en doru y-
netim tarz olarak kabul edildii grlr.
E- Hilafet ve Halifenin Nitelikleri
1- Hilafet yahut mamet
Szlkte birinin yerine gemek, bir kim-
seden sonra gelip onun yerini almak, birinin
ardndan gelmek gitmek, yerini doldurmak,
veklet veya temsil etmek gibi anlamlara
gelen hilfet kelimesi, terim olarak slm dev-
letlerinde Hz. Peygamberden sonraki devlet
bakanl kurumunu ifade eder. Halife de
(oulu hulef, halif) bir kimsenin yeri-
ne geen, onu temsil eden kimse demektir
ve devlet bakan iin kullanlr. Devlet ba-
kanlnn bir ad da imamettir. Devlet ba-
kanna, Resl-i Ekremin vekili olarak onun
adna toplumu ynettii iin halife, nder ve
lider olmas sebebiyle de imam denildii an-
lalmaktadr. Hz. mer devrinden itibaren
emrl-mminn tabirinin halife yerine
kullanld ve ileri dnem kaynaklarnda
cemaatle klnan namazlardaki imamlktan
ayrmak iin devlet bakanlna immet-i
kbr (immet-i uzm) denildii grlr.82
bn Halduna gre btn insanlar gerek
dnyevi gerek ahiret ilerinde eriatlere uy-
gun olarak i grmeye sevk etmek vaciptir. Bu
vazife kendilerine eriat indirilmi olan pey-
gamberlere onlardan sonra da onlarn yerine
geenlere, yani halifelere ykletilmektedir.
79] bn HALDUN, Mukaddime, Uan, C.1, s. 525-528.
80] bn HALDUN, Mukaddime, Uan, C.1, s. 478 vd.
81] ARSLAN, s. 311.
82] TDV, slam Ansiklopedisi, madde: Hilafet, C.17, s. 539;
bkz: Dini Kavramlar Szl, madde: hilafet, s. 258 (evri-
mii: https://kurul.diyanet.gov.tr/SoruSor/DiniKavram-
larSozlugu.aspx#.U2OmOIF_te8)
520

Halifelik veya imamet ise, dini korumak ve
dnya siyasetini dine uygun olarak idare et-
mek hususunda eriat sahibine naiplik etmek
demektir.83 Bu mevkii igal edene de halife
veya imam denmektedir.84 Bu grevin ban-
da bulunana imam ad verilmesi, toplulua
namaz kldran imama benzemekten ve top-
luluun namazlarnda imama uyduklar gibi
halkn ona uymasndan;85 halife denmesi ise,
peygamberin mmetine halef olmasndan ile-
ri gelmitir.
bn Haldun, hilafetle mlk arasndaki
ayrm otoritenin ne olduu noktasndan
hareketle belirler. Hilafette asl olan dinin
otorite olmas ve hi kimsenin bir bakas-
na bir ii zorla yaptrmamasdr. Buna gre
otorite doru olduuna inanlarak benimse-
nen dindir. nsanlarn herhangi bir d faktr
veya gce bal olmadan kendi iradeleriyle
dine uymalar halinde, nceden formel bir
anlama veya uzlama sz konusu olmak-
szn aralarnda g ve sz birlii oluabil-
mekte ve din bu oluumun esasn tekil
edebilmektedir. Bylece ortaya kan sz ve
g birlii, daha baka ekillerde ortaya -
kan asabiyetlerle mukayese edilemeyecek
kadar gl bir iliki biimi ortaya kararak
dnyann en gl ve en ahlakl toplumunu
oluturabilmektedir. Siyas rgtlenmenin
ideal modeli, slmn ekillenme dneminin,
yani ilk drt halife zamannn eriat devle-
tidir. bn Haldunun gzlem alan o gnn
slm imparatorluu, zellikle de iinde ken-
di siyas ve hukuk faaliyetlerinin yer ald
Magriptir.86
2. Halifede Bulunmas Gereken
Nitelikler
Halifede bulunmas gereken zellikleri
zikrederken bn Haldun el ahkams-sult-
niyye87 tr kitaplardaki grleri zetler.
Bu zellikler arasnda saylan Kureyli olma
83] ARSLAN, s. 173.
84] bn HALDUN, Mukaddime, Uan, C.1, s. 481.
85] Bu yzden halifelik mam Kbra adn da tar.
Kaytsz olarak halife dendii gibi Halife-i resulullah
(tanr elisinin halifesi) adnn verilmesinin caiz olup ol-
mad tartmaldr. Bkz. bn HALDUN, Mukaddime,
Uan, C.1, s. 482.
86] ROSENTHAL, s. 150.
87] Ebul-Hasan Habib El-MAVERD.
bn Halduna Gre Siyasi Otorite ve Liderlik / Ali YAAR
artn ise o dnemde slam dnyasnda mev-
cut kuvvet durumu dikkate alnarak sy-
lenmi bir art olarak kabul eder. Ona gre
halifelik makamna gelecek kiide aranmas
gereken artlar drttr. Bunlar: lim, adalet,
kifayet (ehliyet, yeterlilik) ve duyularnn ve
organlarnn salam olmas. Beinci artta
(yani halifenin Kureyten olmas gerektii)
anlamazla dlmtr.88
a. lim
bn Halduna gre bir meleke olarak ilim
artnn gereklilii gayet bellidir. nk
Allahn hkmlerini amelde tatbik ancak
onlar bilmekle olur. Yine bu makam iin
mtehit derecesinde yani kendi bilgi ve akl
ile kuran ve snnetten hkmler karabile-
cek ilme sahip olunmas gerekir. nk ba-
kalarn taklit etmek bir eksikliin ifadesidir.
Bir ilme sahip olmak demek, o ilimde karla-
lan meseleleri bakalarnn yardm olmadan
zebilecek bir duruma gelmek demektir.89
mamet ise btn vasf, zellik ve hallerde ke-
mali (taml) gerektirir.90
b. Adalet
Adalet artna gelince; dier makamlar
iin aranan adil olma artnn, bu makamlar
gzetici dini bir makam olan halifelik iin de
aranmas esastr. Yasak (haram, fitne fcur)
olan eyleri ilemek gibi ktlklerin adalet
sfatn ortadan kaldraca hususunda bir an-
lamazlk yoktur. Ancak bidat olan inanlarn
adalet sfatn ortadan kaldrp kaldrmayaca-
nda anlamazla dlmtr.91
c. Kifayet (Ehliyet)
bn Haldun, halife olacak kiinin asabiy-
yet ve dehann hal ve keyfiyetlerini bilmesi,
eran tayin olunan cezalar tatbik edebilme-
sini savalara girebilmesini; btn bunlarn
neler getirip gtreceini ngrebilmesini ve
insanlar buna gre ynlendirmesini; toplum-
sal gc ve hangi durumlarn kt sonulara
sebep olabileceini bilmesi ve devlet idare et-
menin (siyasetin) getirecei zorluklara katla-
88] bn HALDUN, Mukaddime, Uan, C.1, s.486.
89] TDV, slam Ansiklopedisi, madde: bni Haldun (Tahsin
Gngr), s. 553.
90] bn HALDUN, Mukaddime, Uan, C.1, s.487.
91] bn HALDUN, Mukaddime, Uan, C.1, s.487.
521
Gen Hukukular Hukuk Okumalar
nabilecek gte olmasn ifade eder92. nk
ancak bunlarla kendisine tevdi edilen dinin
korunmas, dmanlarla cihad edilmesi, dinin
hkmlerinin tatbik edilmesi ve insanlarn -
karlarn korumak iin gerekli tedbirlerin aln-
mas grevlerini yerine getirebilir.93
d. Duyularn ve Organlarn Salam Olmas
bn Halduna gre, delilik, krlk, sarlk kmdarl yermez. Sadece ondan neet eden,
ve dilsizlik gibi eksiklikler ve ilevsizlikler,
yine iki elin veya iki ayan yokluu gibi ek-
siklikler, kendisine tevdi edilecek grevlerin
yerine getirilmesinde byk nem tadn-
dan bunlarn halifede tam olmas artt aranr.
Eer bu organlardan birinin yokluu gibi sa-
dece grnm bozukluuna sebep olan eksik-
liklerde ise, bu organlarn varlnn art ko-
ulmas (devlet bakannda olmas gereken)
kemal asndan aranr.94
e. Kureyten Olma art
bn Haldun, halifelik iin aranan Ku-
reyten olma artnn, Kureyin sahip oldu-
u asabiyet ve stnlk nedeniyle, bu hususta
meydana gelebilecek anlamazlklar engelle-
me amacna ynelik olduunu dnmekte-
dir. O bu artn aslnda kifayetle ilgili oldu-
unu ve kifayet art iinde deerlendirilmesi
gerektiini belirtir. Kureyten olma art ile
gdlen amacn asabiyet olduunu ve o d-
nemde Kurey kabilesinden daha stn bir
asabiyetin olmadn belirtir.95 Ona gre onlar
tarafndan yrtlen slam daveti genel bir
davetti ve bu davet iin Araplarn asabiyeti de
yeterliydi. Bylece dier milletlere stn gel-
diler. bn Haldun, her dnemde halifeliin, o
92] bn HALDUN, Mukaddime, Uan, C.1, s.487.
93] GDEN, s. 85
94] bn HALDUN, Mukaddime, Uan, C.1, s.487-488.
95] Hilafetin Kureylilii zerine olan hadisin sahihliini
bn Haldun kabul etmekte bu hadisi kendi asabiyet kav-
ramyla balantl olarak yorumlamaktadr. Ona gre,
burada hadisin dikkat ektii konu, asabiyetin siyasal d-
zen ve istikrar iin nemidir. bn Haldun, mametin Ku-
reyten olduunun sabit olduunu, ilk zamanlar bunun
bir tartma konusu yaplmadn, fakat daha sonra Ku-
rey halifelerinin nimet ve lezzetler iine dalmak suretiyle
devleti koruma ve idare etme gcn kaybettiini bunun
akabinde de baz alimler Kureyin halifeliini tartmak
durumunda kaldn belirtmitir. bn Haldun hadisin
hikmetini kabileci adan deil maksatlar asndan yo-
rumlamaktadr. (bn HALDUN, Mukaddime, Uan, C.1, s.
489-492); KORKUT, Medeni Siyaset, s. 307, dn. 16.
dnemin en gl asabiyetine sahip toplulua
ait olmas gerektiini dnmektedir.96
bni Halduna gre slam hkmdarla-
r devleti ynetirken telifi bir yola saparak,
nce eriat hkm ve kaidelerine, sonra fi-
lozoflarn ortaya koyduklar etik prensiple-
re uymaa almaktadrlar. Ona gre eriat,
baz gurup ve mezheplerin dedii gibi h-
kahr, zulm ve zevke dknl yasaklar.
Asl olan ynetimde adaletli ve insafl olmak,
dinin emirlerini yerine getirmektir.97
F- Devletin Geirdii Evrelere Gre
Ynetim Tarz ve Ekonominin
nemi
bn Halduna gre devlet, deiik dnem-
ler ve zamann gemesiyle yenilenen deiik
haller geirir.98 Yneticilerin ahlak ve karak-
teri, devletin geirdii safhalarla paralellik
arz eder. Devleti idare edenlerin huylar, o
dnemlerin hallerine gre deiir. nk
bn Haldun karakterdeki hususiyetlerin, do-
al olarak iinde bulunduu halin mizacna
(karakterine) tbi olduu dncesindedir.99
Buradan hareketle devlet yneticisinin yani
liderin geirmi olduu aamalar devletin ge-
irdii safhalar iinde tahkik etmi ve bunun
be evreden olutuunu ifade etmitir.100
1-Devletin Geirdii Be Evre
a- Zafere ve Maksada Ulama, G ve
Otoriteyi Elde Etme Safhas
Bu aamada devlet bakan, devleti kur-
mu veya eline geirmi olmasna ramen
henz kendisini kabilesinin dier ileri gelen-
lerinden ayrmamaktadr.101 Devlet gce, g
de asabiyete bal olduu iin devleti kuran
iradenin bir asabiyete dayanmas zorunlu-
dur.102 Ululuk gsterme, an ve eref kazanma,
96] bn HALDUN, Mukaddime, Uan, C.1, s. 494; Gden,
s. 85.
97] bn HALDUN, Mukaddime, Uan, C.1, s. 485.
98] SANAY, s. 48.
99] bn HALDUN, Mukaddime, Uan, C.1, s. 444.
100] bn HALDUN, Mukaddime, Uan, C.1, s. 444-447; TDV,
slam Ansiklopedisi, madde: bni Haldun (Tahsin Gngr),
s. 551; Sanay, s. 47-50; Ayrca bkz: ARSLAN, s. 323-331.
101] ARSLAN, s. 112
102] TDV, slam Ansiklopedisi, madde: bni Haldun (Tahsin
522

vergileri toplama ve yurdu savunma hususla-
rnda halka rnek olur. Onlarn gr ve d-
ncelerini almadan yani istiare etmeden tek
bana hareket etmez. Zira zaferin meydana
gelmesine esas tekil eden asabiyyetin gerei
budur ve asabiyyet henz olduu sekliyle de-
vam etmektedir.103
b- Ynetime Katlmn Azald veya zamannda atafatl asker kyafetler giymek,
Kaybolduu Devre
Bu safha devlet yneticisinin, devleti hal-
kn katlm olmadan kendi basna ynettii
ve bakalarnn mdahale ve katlmndan
uzak tuttuu safhadr.104 Ama asabiyyet hala
etkisini srdrmektedir. Bu aamada devlet
bakan, kendine taraftar olan adamlar top-
lamaya, kleler ve devirmeler edinmeye
ve bunlar arttrmaya nem verir.105 Mlkn
paylam hususunda hisse sahibi olan ve
kendisiyle ayn soyu paylaan dier boy ve
aile (uru) mensuplarn kk drmek
iin byle hareket eder.106 Ululuu kendi s-
lalesine tahsis etmek ister. Dierlerine galebe
alp onlar devlet nimetlerinden uzaklatr-
mak iin devleti ilk kuranlarn karlam
olduklar hatta ondan daha byk sknt ve
zorluklara katlanr. nk evvelkiler, mlk
yabanclara kar savunup bu konuda m-
cadele verirken, verdikleri bu mcadelede
destekileri asabiyet sahipleridir. imdi ise
devlet bakan onlara kar mcadele etmekte
ve saylar az olan yabanclardan yardm al-
maktadr.
c- Dinlenme ve Rahatlk Safhas
Artk insan tabiatnn meylettii servete
ve devletin semerelerine kavuulmutur. Bu
sebeple hkmdar ya da devlet bakan, b-
tn enerjisini vergi toplamaya, servet edin-
meye, gelir ve giderleri zapt ve tespit etmeye,
nafaka ve masraflar kaydetmeye, biriktirilen
Gngr), s. 551.
103] bn HALDUN, Mukaddime, Uan, C.1, s. 444; Sanay,
s.48. Arslan, bu safhada asabiyenin etkinlik ve canllnn
en st dzeyde olduunu ifade etmektedir. Bkz. Arslan,
s. 112.
104] TDV, slam Ansiklopedisi, madde: bni Haldun (Tahsin
GNGR), s. 551.
105] bn HALDUN, Mukaddime, Uan, C.1, s. 444-445; Sa-
nay, s.48-49; ARSLAN, s. 112.
106] SANAY, s. 49
bn Halduna Gre Siyasi Otorite ve Liderlik / Ali YAAR
servetle de byk ve gsterili binalar, muaz-
zam sanat eserleri, geni ehirler, yksek hey-
keller ina etmeye sarf eder. Kendilerine ge-
len dier lkelerin elilerine, erafna ve ileri
gelenlerine bahiler verir, ihsanda bulunur.107
Ehil ve layk olanlara iyiliklerini yayar.108 As-
kerlerin erzaklarn ve maalarn bolca verir.
Bu safhada, orduya ynelik dzenleme, bar
silahlar tamak, geit trenleri yaparak dier
devletlere kar vnmekten ve sava zama-
nnda da dman korkutmaktan ibarettir. Bu
hkmdarlarn tek balarna kendi dn-
celeriyle devleti ynettikleri istibdatlarnn,
saltanatlarnn son dnemidir.109 Bu dnem,
onlarn izzet ve an iinde yasadklar ve ken-
dilerinden sonra gelenlere ak olarak yol gs-
terdikleri dnemdir.110
d- Kanaat ve Bar Safhas
Bu safhada hkmdar seleflerinin (nce-
kilerin) tesis ettii eye kanaat eder, zamann-
daki ve dengi (benzeri) olan hkmdarla ba-
r iinde yaar. Seleflerini taklit ederek adm
adm takip eder, iktidardaki usullerin en g-
zeli ve hayrls olduuna inand seleflerinin
yoluna tbi olur.111 ncekilerin kendilerinden
daha doru ve ileri gr sahipleri olduklar-
na ve bu dnceleriyle devlete mevcut g
ve itibarn kazandrdklarna inanrlar.112 Bu
aamada devlet hem i ilerinde hem d ili-
kilerinde muhafazakardr. Devleti mmkn
mertebe atmadan uzak. bar ierisinde
srdrmek yegane gayedir.113
e- sraf ve Sap Savurma Safhas
Hkmdarlar, bu safhada, seleflerinin
tm birikimini, nefsan arzu ve zevkleri, ih-
tiras ve kibirleri urunda savurganca da-
trlar. Yaknlarna, kt dostlarna, eitimsiz
107] bn HALDUN, Mukaddime, Uan, C.1, s. 445; Sanay,
s. 49.
108] bn HALDUN, Mukaddime, Uan, C.1, s. 446.
109] bn HALDUN, Mukaddime, Uan, C.1, s. 446; Sanay,
s. 49; Arslan, s. 113.
110] bn HALDUN, Mukaddime, Uan, C.1, s. 446
111] bn HALDUN, Mukaddime, Uan, C.1, s. 446; Sanay,
s. 49; Arslan, s. 113.
112] bn HALDUN, Mukaddime, Uan, C.1, s. 447.
113] TDV, slam Ansiklopedisi, madde: bni Haldun (Tahsin
GNGR), s. 551.
523
Gen Hukukular Hukuk Okumalar
ve liyakatsiz kiilere servetinden cmerte
sunarlar. dare edemeyecekleri byk ve
nemli ilerin bana bunlar getirirler.
Halbuki bunlar kendilerine havale edilen bu
nevi ileri yrtecek tecrbeleri yoktur. Kendi
kavminden olan seleflerinin iyiliini gren ve
bilen byk devlet adamlarnn kalbini krar,
onlarn yardmndan mahrum olur.114 Bunlarn
yan sra ordunun giderleri iin ayrlan bte-
yi de kendi nefsni arzu ve istekleri yolunda
kullanr. Bizzat gidip ordu mensuplar ile te-
masta bulunmad iin, ihtiya ve dertlerini
tespit etmekten uzak kalr. Bylece selefleri
tarafndan kurulmu olan her eyi hoyrata
tketir ve ykar. ste bu safhada, devlette ih-
tiyarlk belirtileri ortaya kar115. Devlet teda-
visi olmayan hastala tutulur. Bu aamadan
sonra ktlk ve darlk balar. nk devlet,
tebaann mal ve mlkne el uzatr, vergilerin
eidi artar, tebaaya topraklar iletmekten el
ektirilir. syanlar kar. Tm bunlar devletin
tabii mrnn sona ermesine delalet eder.116
Sonuta diyebiliriz ki; bn Haldunun um-
ran ilminde, toplumsal artlarn bireyler ze-
rinde geni bir etkisi vardr. Devlet ile millet
yahut yneten ile ynetilen birbirine nispet
edilir.
2- Devlet Ynetiminde ktisadi ye ve kargaa karmaya balar. Bu nedenle
Yapnn nemi
Devlet, kurulu dneminde gebe hal-
dedir. Devleti idare edenler bu ada tebaa-
ya efkatle muamele eder ve masraflarnda
tutumlu olur. Bakalarnn mal ve servetle-
rine el uzatmaktan saknrlar. Ar ve eitli
vergiler koymazlar. Ayrca devlet, bu gebe-
lik dneminde vergi toplamak ve valilerden
hesap sormak hususunda yetkin ve uzman
da deildir.117 Ar masraf gerektirecek ileri
de yoktur. Bu nedenle devlet veya idareciler,
fazla vergi veya ok para toplamaya muhta
deildir.
Fakat gitgide istila politikas takip ederek
devletin bymesi ve snrlarnn genilemesi
devleti refah ve bollua gtrr. Zevk ve sefa
114] bn HALDUN, Mukaddime, Uan, C.1, s. 347.
115] bn HALDUN, Mukaddime, Uan, C.1, s. 362, 472.
116] bn HALDUN, Mukaddime, Uan, C.II, s.115-116; Sa-
nay, s. 50.
117] bn HALDUN, Mukaddime, Uan, C.II, s.102
devresi gelir. Bunun sonucu olarak hkmdar
ve genel olarak devlet erkn ve memurlarn
masraflar oalr. Bunlarn bu hali ehir halk-
na da yansr. dareciler, askerin ve devlet me-
murlarnn cretlerini arttrmaya mecbur olur.
Gittike nimet ve refah artar, tebaa bollua
alr; masraf da israf da oalr. nk halk,
hkmdarnn dinindendir; hkmdarn adet
ve israflar onu etkiler. Bunun bir sonucu
olarak hkmdarn giderleri artmaya balar.
Halknn da refah ve bolluk iinde yaadn
gren hkmdar, ehir pazarlarnda satlan
her nesneye kymet ve fiyatna gre vergiler
koyar. Balar118 tayin etmeye ve detmeye ba-
lar. Fakat nimet ve zevk iptilas gittike artar.
Bu yeni vergi ve balar da hkmdarn kendi
masraflar ile memur ve askerlerin ihtiya ve
masraflarnn karlamaya yetmez. Bunun iin
devlet, tebaann mal ve servetine el uzatmaya,
pazarlarda satlan her nesneye yeni vergiler
koymaya yahut da ticaret yapmak bahanesi
ile tebaann mal ve eyasna el uzatmaya ba-
lar. Bazen de tayin edilen memurlar, herhangi
bir neden ile veya hibir gereke olmakszn
tebaann elindeki para ve kymetli eylere el
koymaya balar.119 Bu ada, devlet zayf d-
t ve ihtiyarlama devrine girdii iin asker
devlete kar koymaya, emirlere itaat etmeme-
devlet, askeri erknn gelirlerini arttrmak su-
retiyle onlar servete boar veya derecelerini
ykseltir. Bunu gren devlet erkn birbirini
kskanarak ikayet eder. Bunun sonucu olarak
kargaay nlemek amacyla memurlara eit-
li cezalar uygulanr. Bylece devlet kendinden
yana olan memurlarn da mahveder. Ceza
yoluyla memurlarn ve tebaann mallarna el
konulur. El konulan mallar da devlerin mas-
raflarn karlamaya yetmez. Gcn yitiren
ve masraflar artan devlet, yeni bir politika
ile devleti idare etmeye balar. Kolay olduu
iin askerin cretlerini artrr. Ahali de devlete
kar isyan eder. Bu durumdan yararlanan bi-
rileri de idareye el koyar.120
118] Ba, gmrk vergisi, zorla alnan hara, alve-
ri vergisi gibi manalara gelmektedir. Bkz: TDK, B-
yk Trke Szlk: http://www.tdk.gov.tr/index.
php?option=com_bts&arama=kelime&guid=TDK.GTS.
536b410f12f882.52536137
119] bn HALDUN, Mukaddime, Uan, C.II, s. 103.
120] bn HALDUN, Mukaddime, Uan, C. I, s. 427-428; C.II,
524

Peki byle bir sonu nlemek iin lider-h-
kmdar nasl olmaldr? Devlet bizzat iktisadi
faaliyette bulunarak ticaret ve tarmla megul
olmamaldr ve bunun iin halkn malna el
uzatmamaldr. Bu hem haksz rekabet yara-
tp tccar ve iftiyi ykma gtrr hem de
dolayl olarak vergi kaybna neden olur.121
Hkmdar zevk ve sefaya dalp devlet ilerini
ihmal etmemeli, msrif davranmamal, devlet
kurumlaryla bizzat ilgilenmeli, iyilik ve ih-
sanlarda bulunmal, alanlara hak ettikleri
maalar verdii gibi gerekli denetimleri de
bizzat yapmaldr. Orduyla ilgilenmeli onlar
taltif etmeli, dert ve skntlarn dinlemeli ve
fakat maalarn ar artrarak gelir adaletini
bozmamaldr. Gelir dengesizlii yaratacak
iktisadi tasarruflardan kanmal, bylelikle
devlet erkn arasnda ba gsterecek, fitne ve
kalkmalar nlemelidir. Lks harcamalarn
dourduu bte an, vergileri eitlendi-
rip miktarlarn artrarak kapatmaya alma-
maldr. Bu halktaki alma ve retme ev-
kini krar, ekonomik kntyle birlikte tm
devlet yaps bozulur ve devlet yklr.122
Ksacas bn Haldun, bir devlet ve ege-
menliin yaamas iin erdemli olmay
kanlmaz bir koul sayar, zellikle devletin
bandakilerin ve devlet politikasyla uraan
yetkililerin kesinlikle yumuak kalpli, ahlak-
l ve erdemli olmalar gerektiini savunur.123
Erdemlerin banda da gzel ahlak ve ada-
lete yer verir.124 Halka zulmetmekten titizce
saknlmasn, halka altndan kalkamayaca
ykler, vergiler yklememeyi tler. Ter-
sine davrananlarn egemenliklerinin uzun
mrl olamayacan syler. Hatta devlet
ve egemenlii kurma giriiminde bulunurken
s. 104-105.
121] . Erol KOZAK: bn Halduna Gre nsan Toplum, ktisat,
s. 167.
122] KOZAK, s. 168.
123] Emir ve hakim (ynetici) yumuak kalpli ve adaletli olur-
sa, bunlarn hkm idaresi altnda bulunanlar zalimcesine olan
hkm ve yasaklara katlanmazlar. Bu hakimler onlar korkutarak
ve sktrarak tabii olan hallerine tesir etmedikleri iin, tebaa on-
larn yasak olmadna inanarak tabiatlarnda bulunan ecaat
ve korkaklklarn kaybetmeden bu kuvvetleri tabii hallerinde
muhafaza ederler ve korkaklk ve tembellik yoluna sapmazlar,
Bkz: bn HALDUN, Mukaddime, Uan, C.1, s. 316.
124] bn HALDUN, Mukaddime, Uan, C.1, s. 316; bn Hal-
dun: Mukaddime, I. cilt (ev. Turan Dursun), Onur Yay.,
stanbul, 2011, s. 31
bn Halduna Gre Siyasi Otorite ve Liderlik / Ali YAAR
bile bu tr erdemlerin gerekli olduunu, bu
erdemleri tamayanlara halkn deer verme-
yeceini yazar. bn Haldun, devlet ve hk-
met biiminden ok, devlet ve yneticilerde
bulunmas gereken bu erdemlere (fazilet,
hilalul hayr) hepsinin banda da adalete ve
zellikle vergi adaletine nem verir grn-
mektedir. Bunlardan uzaklamay, k
nedenlerinin nemlileri arasnda sayar.125
Sonu ve Deerlendirme:
bn Haldun bir liderde ya da hkmdar-
da olmas gereken zellikleri belli bir balk
altnda incelememi, fakat mukaddimenin
muhtelif yerlerinde yeri geldike, vakay tes-
pit ettikten sonra daha ok tavsiye niteliinde
bu bahsi amtr. Devletin geirdii aamala-
ra paralel olarak yneticinin de karakterinin
olumsuz ynde deitii kanaatindedir.
Ynetici ve lidere ynelik tavsiyelerini k-
saca yle zetleyebiliriz:
bn Haldun devletin kuruluu ve ykln-
da gzel ahlak ve meziyetlerin oynad rol
anlatt ksmda baarl bir toplumsal lider
ve hkmdar; iyilik ve ihsanda bulunan,
dknleri ve zulme urayanlar koruyan,
verdii sz tutan, kk kusurlar affeden,
din bilginlerine sayg gsterip tlerini din-
leyen, eriattan ayrlmayp ibadetle megul
olan, zulmn ve ahlakszln her trlsn-
den saknp adaleti temin eden kiiler olarak
tanmlamaktadr.126 Yani hkmdar, zulm ve
125] bn HALDUN: Mukaddime, Dursun, C.1, s.31; Sanay,
s.63-64; bn Haldun, Mukaddime, Uan, C.II, s. 58-62.
126] bn HALDUN bu hususu yle izah eder: Asabiyet
sahibi olup da kavimlere galebe alarak birok blge ve lkeleri
ele geirmi olanlarn halini gzden geirir isek; onlarn hayr,
iyilik ve hkmdarln zelliklerinden olan cmertlik, civan-
mertlik ve ufak kusurlar affetmek, hayatlarn temin edemeyen-
lere yardm ve misafirleri konuklamak, ie ve gce yaramayan-
larn ellerinden tutmak, yoksullara yardm ve iddetli hallere
dayanmak, andlama ve verdii szlerini yerine getirmek, eref
ve namuslar korumak iin paralar sarf etmek, eriat ululamak,
eriat ilimlerini bilen bilginlere sayg gstermek ve bir ii ile-
mek veyahut bir ii brakmak hususunda onlarn gsterdii snr
iinde hareket etmek, onlara iyi zanlarda, din ve diyanet ehilleri
hakknda iyi niyet ve inanda bulunmak, onlarla kutlulanmak,
onlarn duasn mid etmek, ululardan ve eyhlerden utanmak,
onlar ulu grmek ve hak ve hakikate davet etmekle beraber
hakikate uymak, zulm ve tecavze urayarak zayf denle-
ri korumak ve onlarn halini dzeltmek, adaleti hkim klmak
gibi meziyetleri grrsn. Bunlar miskinlere kar alak kalpli
olurlar, zulmden ve bakaca hallerinden ikyet ederek yardm
525
Gen Hukukular Hukuk Okumalar
adaletsizlikten saknr ve dini yceltirse dev-
let ve otorite salam olacak ve abucak ykl-
mayacaktr.
yi ve gzel hkmdarlk, rfka ve yumu-
ak muameleye dayanr. ayet hkmdar bu
ekil muamele eder, tebaann kusur ve kaba-
hatlerini grmezlikten gelir ve balarsa, halk
ona candan balanr, ona snr, dmanlary-
la yapt savalarda onun urunda canlarn
feda etmekten ekinmezler. Bylece otorite
ve idari yap dzgn iler ve salam olur.127
Dier yandan hkmdar sert bir ekilde ceza
tatbik etmemelidir. Halkn mahremiyetlerini
aratrmamal, kusur ve kabahatlerini sayp
dkmemelidir. Uyruu tarafndan zalim bir
kii olarak alglanrsa, korku ve zillet halkn
arasnda yaylacandan, ona kars areyi mil-
let yalana, ikiyzlle ve hileye snmakta
arar. Sonuta halk kt huylar kazanr, halkn
basiret ve ahlak bozulur. Bu gibi bir tebaa, h-
kmdarlarn sava meydanlarnda yardmsz
ve yalnz brakabilir. Her ne kadar hkmdar
lkeyi sertlikle ynetiyor gzkmekte ise de,
artk asabiyet bozulmutur. Himaye ve korun-
ma grevinden aciz kalnmas sebebiyle dev-
let ksa bir zamanda bozulur, hanedanlk yk-
lr.128 Hlbuki devlet ve idarenin bal olmas
gereken yol ve yntemlerin banda uyrua
iyilik ve ihsanda bulunmak ve onu korumak
gelir. Dnre gre hkmdarln gerek kendini gafil ve naif gsteren insanlarda, en
manas byle ortaya kar. Aslnda bu slam
dnrlerince geleneksel olarak zikredilen
kerim devlettir.129 Lider kii uyruunun ge-
im ilerine dikkat etmelidir. Ald maan
yahut iktisadi durumlarnn yeterli olup ol-
madn dnmeli ve takip etmelidir. dare-
ci yahut lideri ynetilenlere sevdirmenin, ona
gnlden itaati salamann esas budur.130
Hkmdar ya da lider kii refaha, zevk ve
elenceye dalmamaldr. Ar derecede refah
isteyenlerin ikayetlerini dinlerler, stelik eriat hkm ve kai-
delerinden ayrlmazlar, ibadetle megul olurlar, dini, diyaneti ve
sebep vastalarn muhafazaya alrlar, zulmden ve hainlik,
hile ve aldatmaktan, andlamalar bozmaktan, verdikleri szleri
yerine getirmemekten ve buna benzer ilerden saknrlar. Bkz:
bn HALDUN, Mukaddime, Uan, C.1, s. 365-366.
127] bn HALDUN: Mukaddime, Uan, C.1, s. 476.
128] bn HALDUN: Mukaddime, Uan, C.1, s. 361, 475.
129] KOZAK, s. 166.
130] bn HALDUN: Mukaddime, Uan, C.1, s. 476; Kozak,
s. 166.
ve lks, ahlak ifsat eder, nk nefiste eit
eit erlerin, sfl duygularn ve onlarla ilgili
adet ve alkanlklarn husle gelmesine se-
bep olur. Bylece mlkn dalaleti ve gster-
gesi bulunan hayrl ve iyi hasletler ortadan
kalkar onlardan yok olur. Bunun zdd olan
erli ve kt huylar, onlarn vasf haline gelir.
Ynetilenlerin maslahat ve menfaati, li-
derin fiziki grnnde, dehasnda ya-
hut giyim kuamnn gzelliinde deil
ynetilenlerin kendine nispetledir. Yani halk
iin, yneticinin ne kadar aal ve ihtiaml
olduu deil kendine sunulan sosyal ve
iktisadi artlar ncelikli ve nemlidir. nsanda
doutan bulunan iyilik ve hayra meyletmek
zellii siyaset ve ynetim ilerinde bilhassa
nemlidir.131 Bundan tr ynetilenlerin
maddi ve manevi olarak korunmas ve onla-
ra efkatle muamele olunmas asldr. Byle-
likle kendine efkat ve hamiyetle davranlan
halk, iyilik ve gzel ilere meyleder ve ah-
lakl olur. Halkn liderin dnya grn
benimseyeceini ve onu taklit edeceini de
aklda tutmak gerekir.132
bn Halduna gre idareci ve hkmdarlar
keskin zekl ve uyank olmamaldr.133 nk
halka kar uyank ve gayet zeki olan kimse-
lerde rfka dayanan bir hkmdarlk tarz na-
diren mevcut olur. Rfk en ok gafillerde veya
az da uyank kimselerde mevcut olur. Uyank
hkmdarlar keskin zeklaryla, tebaann id-
rak sahasnn ve kavrama kabiliyetinin tesin-
de bulunan hususlara ncesinden en bandan
parlak zekalaryla nfuz ettiklerinden; onlar,
glerinin stnde olan eylerle mkellef
tutarlar. Uyruk yahut toplum buna intibakta
zorlanr ve honutsuzluk meydana gelir. Ku-
kusuz duygusuzluk ve dncesizlik de ifrat-
131] bn HALDUN: Mukaddime, Uan, C.1, s. 363, 475.
132] bn Haldun bir yandan halkn, liderlerinin ideoloji
ve dnya grn benimseyeceini ve onlar taklit ede-
ceini belirtirken, dier yandan da kamuoyu basksnn
liderlerin hareket alannn snrlarn belirleyeceini vur-
gulamtr. (Say, s. 583)
133] bn Haldunun bu grnden hareketle onun; b-
yk adamlarn tarihin seyrinde etkisinin olmadn ifa-
de emi olduunu syleyen baz melliflerin yanlglarna
ilikin ve ayrca karizmatik liderliin de toplumsal srete
ksmi de olsa etkisinin olduuna dair deerlendirmeler
iin bkz: Say, s. 584-594.
526

tr. nsanlarda bulunan btn sfatlarn ars
ktdr. nsandaki vasf ve zelliklerin en
vleni orta halli olandr.134
bn Haldun hkmdarda bulunmas gere-
ken zellikleri sralarken, daha ziyade ahlak
ilkeleri vurgulam ve yneticilerden ok hal-
kn kar ve menfaatlerini ncelemitir. slam
dnce tarihindeki kerim devlet anlay-
na benzer ekilde bn Haldunda da siyaset
dncesi -olmas gereken- tavsiye olunan
biimi bakmndan halka hizmet esas zerine
ina edilmi ve ynetilenlerin huzur ve mut-
luluunu salayc en nemli faktr olarak
adalet ilkesi vurgulanmtr.
Kaynaka
ARSLAN, Ahmet; bni Haldun, stanbul Bilgi
niversitesi Yay. stanbul 2009.
BAE, H.Emre; bni Haldunun deoloji
Kuram: Karlatrmal Bir zmleme,
Dou Bat, C. 8, S. 31, Y. 2005. ss. 199-214.
FARAB; stn lke El-Mednetl Fzla,
(ev: Dr. Seyfi Say), Kurtuba Kitap, stan-
bul 2012.
GDEN, Mustafa; bn Haldunun Mukad-
dimesi Balamnda Siyas Otorite, Cum-
huriyet niversitesi SBE, Yaynlanmam
Yksek Lisans Tezi, Sivas 2010.
GRKAN, lker; Hukuk Sosyolojisi Asndan
bni Haldun, AUHFD, S.4, Y. 196, ss. 223-
246
HASSAN, mit; bn Haldunun Metodu ve
Siyaset Teorisi, Toplumsal Dnm Yay. II.
Bask, stanbul 1998
bn HALDUN; Mukaddime, (ev. Zakir Kadiri
Uan), MEB yay. stanbul, 1990. (mukad-
dime Uan)
bn HALDUN; Mukaddime, (ev. Turan Dursun),
Onur Yay., stanbul, 2011.
KORKUT, enol; bn Haldunun es-
Siyasetl-Medeniyye Teorisini Eleti-
risi, slam Aratrmalar Dergisi, S. 15, Y.
2006, ss.115-140.
KORKUT, enol; bn Haldunun Medeni
Siyaset lmini Eletirisi, Gemiten Gele-
134] bn HALDUN: Mukaddime, Uan, C.1, s. 476-478.
bn Halduna Gre Siyasi Otorite ve Liderlik / Ali YAAR
cee bn Haldun: Vefatnn 600. Ylnda bn
Haldunu Yeniden Okumak, 3-4 Haziran
2006, Uluslararas Sempozyum, SAM Yay.
stanbul 2006, ss. 303-320. (medeni siyaset)
KOZAK, . Erol; bn Halduna Gre nsan
Toplum, ktisat, Pnar Yay., stanbul 1984
LACOSTE, Yves; bni Haldun: Tarih Biliminin
Douu, (ev. Mehmet Sert), Ayrnt Yay.
stanbul 2012.
ROSENTHAL, Erwin I. J; bn Jalduns Atti-
tude to the Falasifa, al-Andulus, vol, xx, I,
1955, (Studia Semitica, Vol.II, Islamic The-
mes, Cambridge, 1971)
ROSENTHAL, Erwin I. J; Ortaada slam Si-
yaset Dncesi, (ev. Ali aksu), z Yay.,
stanbul 1996.
SANAY, Eyyp; bni Haldun ve Dnceleri,
Gn Yay., Ankara, 2007.
SAY, Seyfi; bn Haldunun Dnce Sistemi ve
Uluslararas likiler Kuram, lk Harf Yay.,
stanbul 2011.
UYGUN, Oktay; bn Haldunun Toplum ve Dev-
let Kuram, XII Levha Yay. stanbul, 2008.
YKSEL, M. Mustafa; Karizmatik Lider r-
nei Olarak Hz. mer, Seluk niversite-
si SBE, Felsefe ve Din Bilimleri Ana Bilim
Dal, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi,
Konya, 2006.
Dini Kavramlar Szl; Diyanet leri Bakan-
l yay., Ankara 2006, s. 258 (https://ku-
rul.diyanet.gov.tr/SoruSor/DiniKavram-
larSozlugu.aspx#.U2OmOIF_te8)
Trk Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi;
(http://www.islamansiklopedisi.info/
madde.php?klme=ba%C3%A7&se-
cim=mdd&-find=+ARA+)
Trk Dil Kurumu; Szlkler, (http://www.
tdk.gov.tr)
527