209

Tarihe Kritik ve Analitik Bak: Tarih Felsefesi

-bn Haldun rneinde Tarih ve nsan-
1
Nejdet DURAK ve *2Muhammet RAT
1
Do. Dr., lahiyat Fakltesi, Felsefe ve Din Bilimleri ABD, Isparta Sleyman Demirel niversitesi, Trkiye.
2
Ar. Gr., slami limler Fakltesi, slam Felsefesi ABD, Adyaman niversitesi, Trkiye.

zet
Kritik ve analitik dnmenin ne olduuyla ilgili birok tanm yaplabilir. Ancak biz konumuz
gerei sosyal bilimler -zellikle de felsefe- zerinden meseleyi ele alacamz iin, kritik ve
analitik dnmenin bu alanda ne ifade ettii ile ilgili temel ipularn ksaca belirtmek istiyoruz.
Bu alma, bn Haldun dncesinde bir bilim ve bir felsefe olarak tarihin nasl ele alndn
analiz etmeyi amalamaktadr. Tarih felsefesine ait Dngsellik, lerleme, Eletirellik,
Anlama gibi kavram ve metodlar ile bu kavram ve metodlarn tarihsel bilince bn Haldun
dncesinde salad katky gsteren mran ilmi ele alnacaktr.bn Haldun 14. yyda kritik
ve analitik bir bakla yneldii tarih alannda kendinden nce hibir dnrn ulaamad
sonulara ulam, tarihi mstakil bir bilim olarak tesis etmi ve tarihe hikmet deeri atfetmek
suretiyle onun felsefenin konusu olmas ynnde ilk iaretleri vermitir.

Anahtar Kelimeler: Kritik Dnme, Analitik Dnme, bn Haldun, nsan, Tarih.

Abstract
It is possible to make many definitions about what the critical and analytical thought is. However
we would like to point out basic clues of critical and analytical thought by social sciences
especially philosophy. This study aims to analyses the position of history as a science and as a
philosophical thought on IbnKhalduns thought. Concepts and methods of philosophy of history
such as Cyclicity, Progress, Criticism, Understanding and how the concepts and methods
make contribution to shape a history consciousness by demonstrating Ibn Khalduns Prosperity
Science which contributed to form the historicism thought. At the 14th centry Ibn Khaldun
reached conclusions that any thinker could not reach before on history. And he established the
history as a science.

Key words: Critical Thought, Analytical Thought, Ibn Khaldun, Human, History.

Giri
Tarih felsefesi bir felsefe disiplini olarak geliimini en ge tamamlayan felsefe dal olmasna
ramen tarihi geliim sreci iersinde filozoflarn zerinde almalarda bulunduu en nemli
disiplinlerden biridir. nsan anlamak isteyen her almann onun varolusal bir ynn
ieren tarihsel varlk alanna ynelmesi kanlmazdr. Tarih kavramnn iki anlamna iaret
eden Doan zleme gre, tarih birinci anlamyla yaanm gemiin felsefesi olarak,
gemite kalan olaylarn ne anlam tad zerinde gerekletirilen sorgulamalar ierirken
ikinci anlamyla, tarih bilgisinin ilke ve yntemlerine dayal olarak tarih bilgisinin imknna
ynelik eletirel bir bak iermektedir. Bu anlamda tarih biliminin felsefesi temelde tarih
bilgisinin ve yorumlarnn eletirel ve kritik bir bak asyla incelenmesini kapsamaktadr.1
Sosyal bilimler alannda entelektel faaliyette bulunmak; salam bir dil (gramer) bilgisini,
muhakeme yeteneini (temyiz gc) ve dnme eyleminin dayana olan teorik bir

*Sorumlu Yazar: Adres: slami limler Fakltesi, Felsefe ve Din Bilimleri ABD, Adyaman niversitesi,
Adyaman TRKYE. E-mail: mirgat@adiyaman.edu.tr, Tel: +904162901293 Fax: +904162901292
 210

perspektifi (nokta-i nazar) gerektirmektedir. Ayn ekilde zerinde dnlen meselenin

tarihsel arka planndan aktel durumuna kadar derinlemesine edinilmi bir alan bilgisini,
meseleye ait kavramlar mefhumlaryla birlikte bilmeyi ve sahih bir metod bilgisini de
gerektirmektedir. Bu yetilere sahip olmak suretiyle bir mesele hakknda o gne dek
sorulmam sorular sormak, bu sorulara zgn cevaplar verip, orijinal tespitler yapmak, kritik
ve analitik dnmeyi de ifade etmektedir.

Tarihi, felsef bak as ile incelemek, bir ynyle gemi olaylarn anlamn sorgulamaktan
balayarak, dnya tarihine bir ynelii ifade etmektedir. bn Haldunun yaad dnem olan
14. yzyla kadar tarih, felsefe etkinliinin bir konusu olarak deerlendirilmemitir. bn
Haldun, insan varoluu anlamlandrabilmek iin zgn bir tarih anlay, metodolojisi ve
dolaysyla bir tarih felsefesi gelitirmitir. Onun ortaya koyduu bu tarih felsefesi, yaad
dnemi entelektel anlamda aan, benzerini ancak 19. yzyl Bat dncesinde
grebileceimiz Tarihselcilik Dncesi sistematiinin de temel ta konumundadr. Her ne
kadar bu yeni dnce biiminin bn Haldundan nce Antik Yunanda Thucyidides
tarafndan temsil edildii iddia edilse de, kritik ve analitik bir bakla yaplan bir kyaslama ile
bu iddiann doru olmad anlalmaktadr.2

Gnmz tarih dnrlerinden Collingwood, tarih felsefesiyle ilgili olarak, Tarih felsefesi
adn, on sekizinci yzylda, onunla eletirel ya da bilimsel tarihten, tarihinin eski kitaplarda
bulduu ykleri yinelemek yerine, kendi kafasnda kendi kendine kurduu bir tarihsel
dnme tipinden baka bir ey kastetmeyen Voltaire buldu3 ifadelerine yer vermektedir. Bu
tespitten yola karak diyebiliriz ki tarihin bir haber aktarmndan ziyade bir hikmet, bir nazar
ve bir tahkk olduunu ifade eden bn Haldunun tarih konusundaki yaklamlar, kendi devri
olan on drdnc yzyl iin olduka ileri dzeyde kritik ve analitik bir dnmenin
rndr.4

1. Tarihin Yeniden nas: nsan ve Tarih

Bir eylem olarak dnme, dinamik ve tarihsel bir olgudur. Bu balamda felsefe, ilkin
yalnzca akln sorularna yant arayan bir faaliyet 5 iken, ilerleyen zamanlarda sorun zen ve
imdilerde ise kavram ve metot reten, kritik ve analitik bir etkinlik olmutur. Dolaysyla
felsefe dediimizde, en temel sorunlara her dnemde farkl sorular soran, zm nerileri
sunan ve bylece farkl bak alar ve sistemler gelitiren bir dnce faaliyeti akla
gelmektedir.

Bu dinamik srete retilen dnceler, dnemsel olarak farkllk ya da benzerlik gstermek

suretiyle dnce tarihinin kilometre talarn srekli biimde oluturmaktadr. Her yeni
dnce akm, tarihteki dier felsefe akmlarna kar eletirel olarak kendini ortaya koymak
suretiyle var olabilmektedir. Yine, dnce hareketi onu reten filozoftan bamszlaarak
felsefeye, bir bilgi ya da dnce disiplini olarak girmekte ve dier dncelere yeni bir bak
as kazandrmaktadr.6

Felsefe-tarih ilikisi de yukarda sz edilen dinamik ve deiken sreten geerek gnmze

kadar gelmitir.

nsann toplumsal bir varlk oluu, bn Haldun'un dnce sisteminin mihenk noktasn tekil
eder. Ona gre, insan ancak bir toplum ierisinde ve toplumsal olarak var olur. Toplumsallk
ise zorunlu bir biimde sadece insan toplumunda bulunan bir dizi tarihsel varoluu ortaya
 211

karr. nsan, fizik varln korumak ve srdrebilmek-yaamak- iin temel ihtiyalarn

temin etmek ve bylece hayatiyetini muhafaza etmek zorundadr. Onun bu ihtiyalar ise
ancak bir toplum ierisinde var olmas ve dier insanlarla dayanma halinde olmasyla
mmkndr. Dolaysyla insann varoluu toplumun varlna baldr.

Toplum insanlarn yalnz belli bir meknda ve bir arada yaamalar deil; ayn zamanda bir
dzen ierisinde yaamalardr. nsanlarn kendilerini ve ellerinde bulunan savunabilmeleri
ve kendileriyle birlikte dierlerini de gzetmeleri bu dzenin esasn tekil eder.7

bn Haldun, iinde yaad siyas ve coraf artlarn ona kazandrd tecrbeyle insann
toplumsal ve tarihsel bir varlk olarak yukardaki zelliini fark etmi ve ortaya koyduu tarih
ve umran nazariyeleri ile tarih felsefesini ve metodunu mstakil bir konu olarak ele alp
inceleyen ilk dnr olmutur. inde yaad siyas corafya ona, toplumsal olgu ve
olaylarn gidiat hakknda ok geni bilgi imkn sunmutur. O, ilk kaynaklardan alarak ve
ahs gzlemlerine dayanarak Kuzey Afrika, zellikle Berberler tarihini yazm, sonra onu
geniletmek suretiyle bir dnya tarihini yazmay amalamtr. Kitbul-ber adndaki yedi
ciltlik eserine yazd Mukaddimesinde bn Haldun, tarih felsefesi ve toplumsal meseleleri
ele almtr.

Tarih yazmnda eletirel ve analitik bir metot gelitiren bn Haldunun fikirleri temelde
Fahreddin Rz izgisini takip etmekle birlikte ounlukla zgndr. Aristoteles ve Platon
gibi ortaa slm dncesine etki etmi Yunan filozoflarndan esinlenmemi olduunu,
bunun yan sra eserinde yalnzca kendi karm ve gzlemlerine yer vermi olduunu
rahatlkla syleyebiliriz.8

Tarihten ibret almak, gemiten hareketle bu gn renmek ve bugnn sorunlar

balamnda gemie ynelmek bu felsefenin temelini oluturur.

Hi phesiz bn Haldunun tarih konusunda ortaya koyduu en nemli yenilik gelitirmi

olduu zgn metodolojidir. bn Halduna gre, insan ve toplum asndan byk bir neme
sahip olan tarih ilmi, mevcut yaam iinde din ve dnya ilerinin salam bir temel zerine
kurulmasn, gemi topluluklarn yaam biimlerinin tannmasn ve bunlar zerinden
gelecee dair tedbirler alnmasn salamaktadr. bn Haldun, bu nedenle tarihin ok iyi
anlalmas ve hikmetinin ortaya koyulabilmesi iin doru ve tutarl bir metodoloji ile kritik
ve analitik bir dnmeye tabi tutulmas gerektiinin altn izmektedir.9

bn Haldun tarihi, gemite yaam insanlarn yaam biimlerinin nakledilmesi olarak deil;
hakikatin elde edilmesi iin farkl kaynaklara, belli bir sistematie ve dikkatli bir dn
(nazar) biimine vkf olarak, grnen olaylarn ardndaki hikmetin ortaya karlmas
eklinde anlamaktadr.10 O, toplum ve devlet kuramn temellendirmek iin tarihsel olgu ve
olaylar kendi dncesiyle yorumlamay semitir. Ona gre, tarihin doru anlalabilmesi
iin, bugnn koullaryla ilikilendirilmesi ancak ayn koullarla deerlendirilmemesi
gerekmektedir. Bu noktada kendinden nceki tarihileri eletirerek ie balayan bn Haldun,
onlarn olduka bilinsiz bir ekilde kendilerine gelen haberlerin doruluunu, yani doal ve
deneysel ilkelere uygunluunu aratrmakszn aktarm olduklarn belirtmektedir.

bn Haldun, bu anlamda yanla dmemek iin ncelikle toplum hakknda doru bilgilere
sahip olmak gerektiini ifade etmektedir. Zira ona gre tarih ilmi, lemdeki topluluklarn ve
bu topluluklarn durumlarndan bedevlik, hadarlik, asabiyet ve aralarndaki g ve iktidar
 212

ilikileri neticesinde doan hkmdarlklar hakknda bilgiler vermektedir. Kii tm bu yapy

anlad takdirde ileriye dnk yorumlarnda daha doru almlar getirebilecektir.

Ancak bu konular hakknda bilgi veren tarihe pek ok farkl sebeplerden dolay yalan
karabilir. bn Haldun, zamann deimesiyle toplumlarn da deitii gereinin tarihiler
tarafndan anlalmam olmasnn, bu ilimde yanl ve hatal grlere dlmesinin nemli
nedenlerden birisi olduunu belirtmektedir. Ona gre insann tarih sahnesi ve zaman
ierisinde ortaya koyduu tm tarihsel olgular sistematik bir ekilde olmasa da zamanla
deiime uramakta, bu deiimi anlamayanlar da incelemelerinde yanl sonulara
ulamaktadrlar.11 bn Haldun yanl ve yalan haberi doru olanndan ayrmamz iin dikkat
etmemiz gereken hususlar hakknda da bilgiler vermektedir.12

bn Haldunun tarih metodunda zellikle u iki esas dikkati ekmektedir:

1. Tamh al-Ahbr: Kaynaklarn eletirisi anlamna gelen bu metotla hak btldan; doru da
yalandan ayrt edilmi ve haberlerin hakikate uygunluu tesbit ve tekid edilmi olur.
2. Talil al-Vakyi: Toplumsal olgu ve olaylar arasndaki neden-sonu ilikisinin tesbiti
anlamna gelen bu metotla olaylarn ortaya k biimi, sralan ve aralarndaki yasalarn
tesbiti ortaya karlm olur. zellikle bu iki metodu ihmal edenler bn Halduna gre tarihi
olamazlar.

Bu sorunlarn zlebilmesi iin konusu, yntemi, ilkeleri belli olan yeni bir bilimin
kurulmas gerektiini belirten bn Haldun, bu yeni bilimin konusunun umran yani toplumsal
yaam ve rgtlenme biimi olduunu da ifade etmektedir. Daha ak bir ifadeyle belirtecek
olursak bn Haldun, toplumsal geliimin tarihsel betimlemesini yapmay ve siyasi evrenini
ortaya koymay hedeflemitir. Ona gre bu bilim (umran) tarihin lt ve temeli
konumundadr. Bu sayede tarihin, kimi kahramanlar ve olaylar yceltme ya da yerme ilmi
olmad, nesnellii alglayabilecek hurfe ve efsanelerden arnm bir hikmet olduu ortaya
kmaktadr.

Bu kritik ve analitik dnme biimiyle o, yaad dnemde tarihe yeni bir bak as
getirerek bir tarih felsefesinin ncs olmutur. Ondan nce tarih yazm rivayet ve nakilden
ibaret grlyordu. Onun umran ilmi dedii yeni bilim, tarihi, toplumsal olaylar arasndaki
neden-sonu ilikisi iinde kavramann gerekliliini vurgulamaktadr. Bylece o, toplumlarn
tarihsel geliimine yeni bir bilimle yaklamtr.

bn Haldunun tarih anlaynda insan belirleyen temel kavramlardan biri asabiyedir.

Gnmz Trkesine topluluk duygusu veya yaknlk ba olarak evrilebilecek olan bu
kavram insann uygarlk kurmasnn temelinde yer alan ruhu ifade etmek iin kullanmaktadr.
nsann ve toplumsal dinamizmin temelini oluturan bu duygu ayn zamanda insann tarihsel
bir varlk olarak tanmlanmasn olanakl klmaktadr. nsan asabiye duygusu ile bir arada
yaamaya ve devlet oluturmaya ynelmekte, bir kimlik kazanmaktadr. bn Haldn nesep ve
sebep olmak zere iki farkl asabiyet trn ele almakta ve incelemektedir. Tarihe bu iki
kavram zerinden getirilen bak as ile egemenlik ilikileri, siyasi yap ayn zamanda
umran ilminin zerine ina edilecei birikimi tesis etmektedir.13

bn Haldun, tarihte birtakm zorunlu insan kanunlarn hkm srdn ve bu kanunlar

kavrandnda insann varolu servenine ilikin grece evrensel anlamlar edinmenin
mmkn olacan kabul etmektedir. O, ayn zamanda bulunduu corafyann mevcudiyet
tarzn, verileri ntr bir durum olarak almakta ve ihtiya duyulan insanlik zerine konumak
 213

bakmndan eitli tarihsel varolu aamalarndan sz etmektedir. Yine o, felsefenin esas

itibariyle tarih ve insan zerine bir eit teemml olarak almlanmasn ve mevcut olan insan
durumdan hareket edilmesini merulatrmaktadrlar. bn Halduna gre hayatta kurallar
vardr ve sz konusu kurallara uygun gelien insan sreler insann akbetine karar
vermektedirler.14

bn Haldun, herhangi bir ayrm yapmakszn tm ortaklklar iine alacak tarzda mterek bir
tarih ve insan tasarlamakta ve sz konusu mterek balam zerinden felsefenin temel
sorununu vaz etmektedir.15 O, kendinden nceki dnrlerden farkl olarak historik olan
ben ve onun kurduu toplumun insan bilgisine konu olabilmesi iin ayr bir objektivasyon
alan olarak kabul edilmesi gerektiini fark etmi ve doal alan, tarihsel alan ayrmna
gitmitir. Yine o, tarihi bir kozmos yani bir dzen olarak kabul etmi ve onda bir yasallk
olduu postulatndan hareket etmitir. Dolaysyla tarihte bir sreklilik olduunu kabul eden
bn Haldun, bunun insan tarafndan bilinebilecei ve insan bilgisine konu olabileceini
belirtmitir. Ona gre, zel olarak insan anlamak iin tarihte hep ayn kalan ve tarihi yneten
kurallar zerine dnmeli ve Tanrnn insanlarn mterek iradesine bal kalarak
kararlatrd sabiteleri idrak etmelidir. Bu sabiteler, umrandan baka bir ey olmayan
uygarlk veya yeteri kadar evrensel yksek kltrn domasn, gelimesini, daha sonra
duraklayp gerileyerek, yok olup bylece hkimiyet gnlerinin -Kurn- Kermde
ngrld tarzda - farkl insan eitlilikleri arasnda edinilmesinin gramerini bize
verecektir.16 Bu balamda tarih, hkimiyet zamanlar asndan dngsel bir seyir
izlemektedir. bn Haldna gre, bu dngsel tarih seyri ierisinde bulunduklar yazgnn
akndan ve ikincil olmaktan memnun olmayan ve ortak kan bana sahip olan insanlar
mterek bir bilin (asabiyet duygusu) edinir ve kendi servenlerine kattklar anlamla tarihi
balatrlar. Bunlar gebe yaayan ve bilim, sanat, edebiyat ve felsefe gibi meden ihtiyalar
gelimemi insanlardr ve aralarndaki ilk szlemenin gerei sadece var olmak ve etkin olana
yenilmemektir.17 Dolaysyla bn Haldn tarihi, bilin edinen ve bir ortak duyguya sahip her
toplumun sahip olduu bir deer alan ve kesin yasalarn bulunduu bir edinim veya manevi
varlk dnyas olarak incelemektedir.

Buraya kadar ifade ettiklerimiz bn Haldunun tarih felsefesi konusundaki grlerinin nazar
boyutuna karlk gelmektedir. Dnr ilim anlaynn tahkk boyutunu ise, umran ilmiyle
tamamlamaktadr. Yukarda tarihin ve gayesinin ne olduu hususunda, toplumdaki olaylarn
ve hallerin tabiatnn ve bunlarn ortaya k sebeplerinin, haberlerin doru ya da yanl olup
olmadklarnn anlalmas eklinde bir tanma yer vermitik. Tm bu nedenlerden dolay
haberlerin dorusunu yanlndan ayrmamz salayaca iin toplumsal hayatn kritik ve
analitik bir incelemeye tabi tutulmas ve onun doasna uygun olan ve olmayan durumlarn
birbirinden ayrlmas gerekmektedir ki bn Haldun bunun da yeni bir ilim olan umran
ilmine iaret ettiini belirtmektedir.18

Umran ilmi ile tarihte neyin olanakl neyin olanaksz olduu hakknda bir zorunlu yasa
bilgisine ulalr ki, bu ayn zamanda tarihilerin aktara geldikleri haberlerin doruluk ve
yanllklarn snama olana verir.19 Bu anlamda umran ilmi, tarihe felsef bir yntemle
yaklam ilke olarak benimseyen tavryla tarihselcilik dncesinin en temel dayana
olmutur.

bn Halduna gre tarihsel olgu ve olaylar umran ilminin konusu olarak, sadece bir olayn
aktarm olmayp tarihsel varlk alanna ait olan insann, toplumun ve devletin anlalmasn
olanakl klan, bir devlet kuramn tesis edecek ilkelere ulamann yoludur. bn Haldunun
 214

kullanmyla umran, insanolunun toplumsal hayat srecindeki tm etkinliklerini ve

yaantlarn onun tarihselliini n plana kararak ifade eden genel bir kavram olup, bn
Haldunun tarihselciliinin temelinde yer almtr. Bir baka deyile, onun yaklamnda tarih,
umrann (toplumsal hayatn ve medeniyetin) zemini, laboratuardr. slam dnyasnda tarih
ilminin nemli bir ilevi de manevi bir eitim vastas olarak insanlarn gemi olaylardan
hareketle bugn iin dersler karmasdr. bn Haldun bu anlay srdrmektedir. Kitabl-
ber bir tarih kitabdr ve iber (tekili ibret) teriminin seilmesi ayn zamanda insann tarihsel
varlk alan ile olan ilikisinin ahlk bir deerlendirmeyle incelenmesini iermektedir.20
Umran ilmi, bir bilgi alan olarak ele alndnda tarihin epistemolojisi, bir varlk alan olarak
ise tarihin ontolojisidir; nk bu ilim, insan ve toplumu genelliinde kavramay amalayan
bir ilim olarak, en genel ve en temel olann kuramyla ilgilenen felsefe ierisinde
temellendirilebilir.21

bn Haldunun tarihin felsef boyutunu aklamaya ynelik anlama etkinlii, esasnda umran
ilmiyle beraber dnlmektedir. Zira tarih felsefesi olarak ifade edilen ksm, nazr/teorik
boyutuna karlk gelirken, umran ilmi olarak ifade edilen ksm ise, bunun tahkk/pratik
boyutuna, bir baka ifadeyle amel boyutuna, karlk gelmektedir. Yani insan varlnn,
dn biiminin anlalabilmesi iin d gerekliin anlalmas gerekmektedir.

bn Haldun tarafndan ortaya konulan bu dnce sistemini felsef sonular bakmndan

deerlendirecek olursak, nazar/teorik ve tahkk/pratik boyutu olan btncl bir felsef
sistemin ina edildiini grrz. Burada tarihin bir hikmet ilmi olarak sunulmas ve
dnrn ilimler tasnifinde gnmze dek geerliliini koruyan bir r atn da
rahatlkla syleyebiliriz.

Sonu

Mitolojik dnemde efsane anlatm (narrative) olarak grlen tarih, zamanla gemite yaanan
olaylarn yazlarak aktarlmas (historiografia) haline gelmitir. Ancak sistemli felsef
dncenin ortaya kmasyla ve Aristotelesin bilimleri snflandrmadaki yaklamnn da
etkisiyle tarih, bir bilim olmaktan ziyade edeb bir tr olarak alglanm ve bu durum, dnce
tarihinde felsefe-tarih kartlnn problem olarak ortaya kmasna neden olmutur.

Ancak 14. yyda bn Haldunun tarihe kritik bak ve gelitirdii tarih felsefesi, tarihin bir
varlk alan ve epistemik temelleri olan bir bilgi alan olduunu gzler nne sermitir. bn
Haldunu bugn bile zgn ve istisnai klan nitelikler gz nne alndnda bizce ifade
edilmesi gereken en nemli ey, onun sosyal olaylarn tmne ynelik yaklam ve
deerlendirmelerinin; bilimsel metodunun, epistemoljik yaklamnn, hep kritik ve analitik
dnme perspektifinde ortaya konulmu esaslar olduu gereidir. Bu adan umran ilmi
kiiye tarihi bilginin kritik edilmesinde, epistemolojik boyutta neyin olanakl olduunun
tespitinde, bir yasaya gre dnme imknnda, tarihsel alannn eletirel bir bak asyla
incelenmesi ve deerlendirilmesinde bir lt kazandrr.

bn Haldun Mukaddimede gelitirdii tarih felsefesiyle yeni bir tarih eletirisi ortaya
koymaktadr. Onun umran ilmiyle belirledii ve insanlarn dnya zerinde yerleimler
kurarak mamur hale getirmeleriyle belirginleen edinimler insann deer dnyasn ve
toplumsal hayat biimlerini ortaya kararak; tarihin bu dorultuda btncl bir bak asyla
deerlendirilmesini olanakl klmaktadr.
 215

bn Haldunun bu metodolojik yaklam tarihi bir hikye etme, anlatm niteliinden kararak
tarihsel bilgi alannn anlamna ynelik nedenleri, ilkeleri ve yasalar belirlemeye ynelik bir
aklama etkinliine dntrmektedir. Bu yaklam phesiz tarihin bir felsefe etkinlii
olarak kavranmasna kap amaktadr.

Fakat bu yntem kendi dnemi asndan ierdii btn yeniliklere ramen, Aristotelesin
ontoloji anlay balamnda gelien varln zn ve deimez niteliini arayan dngsel
tarih anlayndan kendisini kurtaramamtr.

[1]
zlem, Doan. Tarih Felsefesi. stanbul : Say Yaynlar; 2010: s. 15-16.
[2]
Goodman Lenn Evan. Ibn Khaldun and Thucyidides. Journal of American Oriental Society 1972; 92/2: 252.
[3]
Collingwood R.G. Tarih Tasarm. ev. Kurtulu Diner. stanbul: Ara Yaynlar; 1990: s. 21.
[4]
bn Haldun. Mukaddime. c. I, II, III, thk. Ali Abdulvahid Vafi. Msr: Daru Nahdati; trs: s. 291-292.
[5]
Baudart, A. vd. Felsefe Tarihi Kurucu Dnceler-I, ev. smail Yerguz, stanbul: letiim Yaynlar; 2011: s.
23.
[6]
Keklik Nihat. Felsefenin lkeleri. Ankara: stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlar; 1996: s. 71.
[7]
Grgn Tahsin. bn Haldun md. Diyanet slam Ansiklopedisi 1999;19: 543.
[9]
Enan Muhammed Abdullah. Ibn Khaldun His Life and Works. New Delhi: Kitab Bhavan; 1997: p. 198.
[10]
bn Haldun. Mukaddime I. s. 291- 292.
[11]
bn Haldun. Mukaddime I. s. 291.
[12]
bn Haldun. Mukaddime I. s. 320-328.
[13]
bn Haldun. Mukaddime I. s. 328.
[14]
Arslan Ahmet. bn Haldun. Ankara: Vadi Yaynlar; 2002: s. 180.
[15]
Arslan. a.g.e.: s. 6-11..
[16]
Rosenthal Erwin I. J. Ortaada slm Siyaset Dncesi, ev. Ali aksu. stanbul: z Yaynclk; 1996: s.
129-133.
[17]
bn Haldun. Mukaddimet bn Haldn. thk. Sid Mahmd Ukayyel. Beyrt: Drl-Cl; 2005: s. 117-118.
[18]
zdemir Muhammet. bn Haldun ve Hegelin Tarih Felsefelerinin Trkiye Balamnda Anlam. Turkish
Studies 2013; 8/7; p. 420.
[19]
bn Haldun. Mukaddime I. s. 331, 332.
[20]
Arslan. a.g.e. s. 92.
[21]
Hassan mit. bn Haldunun Metodu ve Siyaset Teorisi. Ankara: Doubat Yaynlar; 2010: s. 67.
[22]
enol Hseyin Frat. bn Haldunda Tarih ve Umran Sorunu. Yaynlanmam Doktora Tezi. stanbul: stanbul
niversitesi Sosyal Bilimler Enstits; 2009: s. 93.

Kaynaka
[1] Arslan Ahmet. bn Haldun. Ankara: Vadi Yaynlar; 2002.
[2] Baudart, A. vd. Felsefe Tarihi Kurucu Dnceler-I, ev. smail Yerguz, stanbul: letiim Yaynlar; 2011.
[3] Collingwood R.G. Tarih Tasarm. ev. Kurtulu Diner. stanbul: Ara Yaynlar; 1990.
[4] Enan Muhammed Abdullah. Ibn Khaldun His Life and Works. New Delhi: Kitab Bhavan; 1997.
[5] Goodman Lenn Evan. Ibn Khaldun and Thucyidides. Journal of American Oriental Society 1972; 92/2: 250-
260.
[6] Grgn Tahsin. bn Haldun md. Diyanet slam Ansiklopedisi 1999;19: 543-555
[7] Hassan mit. bn Haldunun Metodu ve Siyaset Teorisi. Ankara: Doubat Yaynlar; 2010.
[8] bn Haldun. Mukaddime. c. I, II, III, thk. Ali Abdulvahid Vafi. Msr: Daru Nahdati; trs.
[9] ------------------. Mukaddimet bn Haldn. thk. Sid Mahmd Ukayyel. Beyrt: Drl-Cl; 2005.
[10] Keklik Nihat. Felsefenin lkeleri. Ankara: stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlar; 1996.
[11] zdemir Muhammet. bn Haldun ve Hegelin Tarih Felsefelerinin Trkiye Balamnda Anlam. Turkish
Studies 2013; 8/7; p. 415-428.
[12] zlem, Doan. Tarih Felsefesi. stanbul : Say Yaynlar; 2010:
[13] Rosenthal Erwin I. J. Ortaada slm Siyaset Dncesi, ev. Ali aksu. stanbul: z Yaynclk; 1996.
[14] enol Hseyin Frat. bn Haldunda Tarih ve Umran Sorunu. Yaynlanmam Doktora Tezi. stanbul:
stanbul niversitesi Sosyal Bilimler Enstits; 2009.