sanathayatl

hayatn
0
ress am
Charles
Baudelaire

Hip

LETM Modernizm
 CHARLES BAUDELAIRE
Modern Hayatn Ressam

1846 Salonu

CHARLES BAUDELAIRE (1821, Paris-1867, Paris).Yaad dnemde

kurulmakta olan modem Parisin metropol yaants zerine ina ettii
edebiyat ve eletiri yazlan modernist estetiin habercisi saylr. iirleri
ni derledii Ktlk iekleri (Les Fleurs du Mal-1857) ve Paris Sknts
(Le Spleen de Paris-1869), Rimbauddan Yahya Kemale kadar pek ok
airin arpld, 20. yzyl edebiyatnn belki de en etrefil, ancak en et
kili klavuzlar olur. Gerek klasik gelenee, gerekse egemen ada zih
niyetlere kar isyan ve gereklie kafa tuttuu dizginsiz imgelemi, za
mannda iirlerinin yasaklanmasna kadar varan dmanlklar uyandrr.
Sonradan, bu bakaldr ve imgelem, sanatn yadsnmasna kadar vara
cak avangard sanat ve edebiyann ekirdeini oluturacaktr.

Baudelairein eletiri yazlan iirlerinin ncesinde yaymlanmaya balar.

lk eletirileri, zamanndaki yegne sergiler olan, Akademinin deneti
mindeki Salon sergileri zerinedir. 1846 Salonu yazs ve 1863te Le
Figaro gazetesinde yaymlad Modem Hayatn Ressam (Peintre de
la vie modeme), Baudelairein modem sanat-hayat ilikisi hakkndaki
temel metinleridir. Bu metinler aynca, ahlk ve estetik normlann, dog-
malann otoritesi altndaki eletiri yaznnn zgrlemesini de belgeler.
Baudelairein edebiyat eletirileri ise, Edgar Allan Poe ile, Gustave Fla
ubert ve Thophile Gautierye hasredilmitir. Ruhen kardei sayd
Poenun eserlerini evirerek Fransz edebiyatna takdim eden zaten
odur. Mzikle ilgili grlerini yazmasna ise, mzikal modernlemenin
stad olarak grd Richard Wagnerin Tannhuser operasnn Pariste
ki temsili vesile olur.

Sanatn egemen ahlk ve siyaset, bilim ve estetikle balantl btn an-

gajmanlanndan soyunarak zerk bir cephe oluturmas yolundaki dava
s, Baudelairei modemizm dncesinin bana geirir. Walter Benja
min, Jean-Paul Sartre, Claude Lvi-Strauss, Paul de Man gibi ada d
ncenin kuruculan, kimi tezlerini, Baudelaire hakkndaki incelemeleri
iinden gelitirirler. Modem kent hayat ile kltrnden treyen, yaban
clama, paralanma, zamann ezicilii, yeninin biteviyelii, moda gibi
olgulan sezii sayesinde Baudelaire, sosyoloji, antropoloji ve kltrel a
lmalar alannda da ilgi oda olur.
 sanathayat
DZ EDTR Ali Artun

Eer sanat yararszsa, hayat da yledir.

Baudelaire

Hayat bir oyundur, hayat sanattr.

Marcel Duchamp

Sanat hayata deil izleyiciye ayna tutar.

Oscar Wilde

imgelem araclyla hayata tutunursunuz ve bu hayat mutlak sanatn

ta kendisidir.
Yves Klein

Baudelairee gre hayat ve sanatla ilgili btn davranlarn altnda gnahkr

olduumuz inanc yatar.
P. E. Charvet

Yazarnn lmszlk bekledii eseri imdi onu katletmektedir.

Michel Foucault

Yazlanlar baka, hayat baka...

Andr Breton

Heykelim bedendir. Bedenim heykelimdir.

Louis Bourgeois

Hayat ksa Sanat uzundur; zaman gelip geici, denemek tehlikeli,

muhakeme gtr.
Hipokrat
 CHARLES BAUDELAIRE

Modern Hayatn
Ressam
Le Peintre de la vie Moderne

EVREN Ali Berktay

 iletiim Yaynlar 954 sanathayat dizisi 1
ISBN-13: 978-975-05-0193-7
2003 letiim Yaynclk A. .
1-6. BASKI 2003-2011, stanbul
7. BASKI 2013, stanbul

DZ EDTR VE DERLEYEN Ali Artun

YAYINA HAZIRLAYAN Elin Gen
KAPAK TASARIMI zlem zkal
KAPAK RESM Manet, Olympia, 1865
KAPAK FLM 4 Nokta Grafik
UYGULAMA Suat Aysu
DZELT Asude Ekinci
DZN Miray Ertrk
BASKI ve CLT Sena Ofset -SERTFKA NO. 12064
Litros Yolu 2. Matbaaclar Sitesi B Blok 6. Kat No. 4NB 7-9-11
Topkap 34010 stanbul Tel: 212.613 03 21

Bu kitapta esas alnan metinlerin zgn adlar:

Salon de 1846

Le Peintre de la vie Modeme

sanathayat
2003 YILI KTAPLAR!

Georg Simmel
Modern Kltrde atma

Peter Brger
A va nga rd Kuram

letiim Yaynlar
SERTFKA NO. 10721
Binbirdirek Meydan Sokak, iletiim Han No. 7 Caalolu 34122 stanbul
Tel: 212.516 22 60-61-62 Faks: 212.516 12 58
e-mail: iletisim@iletisim.com.tr web: www.iletisim.com.tr
 NDEKLER

AL ARTUN
sunu / Baudelairede Sanatn zerklemesi
ve Modernizm................................................ 7
MODERN KENT VE SANAT....................................................... 9
Kalabalklar................................................................ 10
Kahramanlar............................................................... 11
Bohemya....................................................................15
Dandy........................................................................ 23
Flneur......................................................................33

KARI ESTETK.................................................................... 55
Sahtenin Gzellii........................................................ 55
Ktnn Gzellii.........................................................60
irkinin Gzellii..........................................................64
Sanata Adanmlk ve lm........................................... 75

Sunu Notlan....................................................................... 80

CHARLES BAUDELAIRE

Modern Hayatn Ressam 87

18 46 S a lo n u .................................................................... 89
Eletiri Ne e Yarar......................................................93
Romantizm Nedir?........................................................95
 Renk......................................................................... 99
Eugne Delacroix....................................................... 105
Ak Konulan ve Tassaert Hakknda................................ 128
Birka Kolonist..........................................................131
deal ve Model Hakknda............................................. 143
Rafaello Nasl Alt Edilir?.............................................. 148
Birka Desenci.......................................................... 148
Portre...................................................................... 156
Chic ve Poncif............................................................161
Horace Vernet...........................................................162
Eklektizm ve Kuku.................................................... 166
Ary Scheffer ve Duygu Maymunlar................................ 168
Birka Kukucu......................................................... 172
Peyzaj......................................................................175
Heykel Niye Can Skcdr?........................................... 184
Okullar ve iler........................................................189
Modern Hayatn Kahramanl Hakknda......................... 193

M o d e m H a y a tn R e s s a m ............................................... 199
Gzellik, Moda ve Mutluluk.......................................... 199
Hal ve Tavrlar Eskizi.................................................. 203
Sanat, Dnya nsan, Kalabalklarn Adam ve ocuk....... 205
Modernite................................................................ 213
Bellei Uyarma Sanat................................................. 218
Sava Vakayinameleri................................................. 221
atafat ve Trensellik................................................. 226
Asker.......................................................................230
Dandy......................................................................233
Kadn........................... ........................................... 237
Makyaja vg ........................................................... 239
Kadnlar ve Kzlar....................................................... 243
Arabalar................................................................... 249

Dizin................................................................................ 253
 SUNU

Baudelairede Sanatn
zerklemesi ve Modernizm
AL ARTUN
Charles Baudelaire.
 Baudelairede Sanatn
zerklemesi ve Modernizm

MODERN KENT VE SANAT

Kuku yok ki [modernizm] Baudelaire le balar;
onunla, m evcut dzene ve gelenee bakaldr
olarak anlalr.
A. Hauser

Eer bir ilk m odernist gsterm ek gerekirse o

m uhakkak ki Baudelairedir.
M. Berman

Kurucu Baudelaire.
E B o u rdie u

Estetik m odernite ruhu ve adabnn hatlar

Baudelaire le netleti.
J. Habermas

ster hayatta, ister sanatta olsun, modernlii kefe kanla

rn pusulas ne zamandr Baudelaire. Modern kentle ve kl
trle ilgili incelemelerde yer eden pek ok tema onun ede
biyatnda beliriyor. Modern mitolojiyle har neir olanla-
nn antikitesi haline gelen 19. yzyl Parisine bizi o uyand
ryor. Adeta onun imgeleriyle hatrlyoruz.
Zamanmzda sanat tarihinin tarihine kaplanlar da Ba-
udelairei didik didik ediyor. Ekonomik, toplumsal, siyasal
hayatn modernlemesiyle, sanatn modernlemesi arasna
izgi ekerek, modernizasyon ve modemizm arasndaki ge
rilimi Baudelaire haber veriyor. Modemizmi edebiyatnn
kahramanlan araclyla bir zerkleme efsanesi olarak ilk
o temsil ediyor.
Baudelairein usuz bucaksz dgcn canlandran, ya
ad kentin ve kendi benliinin maheri - en bata da ka
labalklar.

K a la b a lk la r

Baudelairein gzn at modem zamanlarn metropol

henz marazi olarak yaylan, babo bir ucube. Modern e
hircilik disiplininin babas Haussmann tarafndan zaptedil-
mesine daha yarm yzyl var. Baudelairein metropole ait
dnyas, kalabalklar ve onlarn biteviye devinimi. Ezelden
beri belledikleri yerlerini, yurtlarm, gemilerini terk et
meyi gze alarak, Parisi kuracak ilk dnya vatandalar;
kozmopolitizmin ncleri; mehul mesleklerin, toplumsal
rollerin fedaileri. Bu kalabalklarn giderek evlerden sokak
lara, gndzlerden gecelere taan ve modem kente kamusal
karakterini kazandran kargaas. Sanatnn yuvas, onu
mest eden, dgcn coturan bu ada kaostur.
Bu kaosu en arpc ekilde edebletirenlerin banda
kukusuz Balzac gelir. nl Paris Hayat Sahneleri dizisinin
en gzde yks, Delacroixya adad ve 1835 ylnda ya
ymlanan Altn Gzl Kzdr. Bu yknn Paris Fizyo
nomileri faslnda, Paris, kraterinden durmadan ate ve lav
kusan bir cehennemdir: mezarlarndan km cesetler...
Her gzeneinden beyindeki hrslarn fkrd bir arpk,
bet suratlar denizi. Suratlar deil de daha ok maskeler: k
tidarn veya aczin, sefann, ezann veya riyann maskeleri ...
Peki bu duygu, ahlk, ilke yoksunu toplulua hangi gler
hkmetmektedir? Altn ve zevku sefa.1
Sanat dnyasn, drt yzyldr mahkm olduu akade
mide belletilen tanrsal sahnelerin ezici zanaatndan zgr
letiren, ite bu modern kentin l l irkinliklerinde sa
natnn kefettii gzelliktir. Modem destan, tanr ve tann
adna hkmedenlerin katndan, metropoln yeraltna, bu
lemin kahramanlarna iner. Sanat ve edebiyat, ilk bu kah
ramanlarn evresinde evrensel ehresini fark eder.

K a h ra m a n la r

Kahraman, modernizmin hakiki znesidir. Baka

deyile modernizmi yaamak kahramanca bir
yaradl gerektirir.
W. Benjamin

Paavrac (chiffonnier), yosma, kapatma, courtesan, lezbi-

yen, haydut (crim inal), komplocu, kumarbaz, sihirbaz,
hokkabaz, akrobat (saltimbanque), dilenci... Kenar mahalle
lerin, aa mahallelerin, yeraltnn berdulan, avareleri, ay
laklan, serkeleri, apulculan... Onlar Baudelairein kalaba
lklardan ayklad yaknlan olmakla kalmazlar, ona yaa
d zaman ve mekn sezdirirler. Kendini ve iirini onlar
da arar ve bulur. Onlar destannn kahramanlan, Ktln
iekleridirler.
Baudelaire 1846 Salonu zerine yazsnda Modem Haya
tn Kahramanlna deinirken sorar: Antik zamanlarn
idealletirilmesinden baka bir ey olmamasna ramen, ko
ca klasik gelenein yklmasndan sonra ne olacak? Endie
ye yer yoktur; modem zamanlar da en az ncekiler kadar,
yce temalara, destans niteliklere ve kendine zg gzel
lik formuna sahiptir. Modem konulan ele alan sanatla
rn ounun kamusal ve resm konularla, zaferlerimizle ve
siyasal kahramanlmzla yetindiklerini gryorum ... Oy
sa baka trl bir kahramanlk ieren zel konular da var
dr ... devasa kentin yeraltna musallat olmu binlerce kk
sz hayata ait manzaralar, caniler, fahieler... Paris hayat i
irle ve harikalarla dolup tamaktadr.... ama biz grmyo
ruz.2 Kahramanlarn da kahramanna gelince, o modem
zamanlarn sanatsndan bakas deildir. Baudelairee ka
lrsa, bir Balzacm kahramanlaryla rnein, Ilyadanmkiler
bile boy lemez, ite tam da bu nedenle bizzat Balzac,
btn kalbiyle izdii karakterlerin en kahraman, en ha
rikas, en romantii ve en iirselidir.3
Baudelaire kahramanlarn kendi airlii ile zdeletirir
ve onlar iirsel imgeleminin odana yerletirir. Bylelikle
kahramanlar estetik manifestolarnn sembolleri olurlar.
Bata da lezbiyen. En tutkun yorumcusu Benjamine gre,
Baudelairein edebiyatnda lezbiyen, modemizmin kahra
mandr.4 O nedenle olmal, Ktlk iekleri kitab iin
airin ilk aklnda olan balk da Lezbiyenler. 19. yzyl hi
saknmadan kadnlar da endstri retimine srer. Balar
da bunun onlar erkeksiletirdiine inanlr ve endstri
lemenin bir hikmeti gibi kabul gren bu cinsel geliim
gklere karlr. Baudelaire ise kendi lezbiyenini adeta
yerin dibine batrarak kahramanlatrr. Kadnn bu yeni,
erkeksi, yapay doasn endstriden yaltr ve tamamyla
cinsel bir vurguyla ycelterek, bir ahlkszlk ant olarak
onu yine endstrinin karsna diker. Bu sentetik, sahte
seks, artk ne doann, ne de endstrinin, sadece airin
imgeleminin, modernist estetiinin yaratsdr.* Ve kendi-

(*) Benjamin, ii kadnlan lezbiyen olarak kahramanlaranlann, yazarlardan nce

12
ne zg bu yarats nezdinde estetik modemizm, endst
riyel modernlemeye meydan okur. Lezbiyen kadn para
digmas, modernitenin teknoloji karsndaki gerilimli
konumuna iaret eder.5 Lezbiyen, ayn zamanda Baudela-
irein gereklie ve doaya, dolaysyla da zamannn re
alist ve natralist sanatna itirazn ifade eder; sanatn
kendi gerekliini kendinin kurmas yolundaki savn
simgeler. Dahas, airin imalat olan lezbiyen, arya var
drd ahlkszl sayesinde, tanryla ve doayla bada
trlan klasik ahlkl tehir eder.
Sanatn modern kentle kaynamasn canlandran bir di
er airane kahraman, paavrac (chiffonnier). Parisi ke
bucak arnlayarak plerini ayklayan, ie yarayacan
umduklarn yklenip biriktiren fukara. te bakentte
gnn pn toplamas gereken adam. Byk kentin sa
vurup att, kaybettii, ayaklar altna ald, knp dkt
her eyi o toparlyor, ayklyor, snflandryor. fratn ve is
rafn kaydn tutuyor. Dikkatli dikkatli seiyor, ayryor;
endstri tanrasnn dileri arasnda yeniden ekle girecek
olanlar biriktiriyor... Btn gnlerini babo dolamak ve
uyak aramakla geiren gen airler gibi, bam sallaya sal
laya, kaldrm talarna toslaya toslaya geliyor.6
Ktlk iekleri ve Paris Skntsnm baka kahramanla
r da Baudelaire estetiinin mecazlar olur. rnein alegori,
fahie kisvesine brnr.7 Deha da btn evreni yatana
alan bu gnahlar kraliesinin eseridir.8 Zaten fahieler, er
dem ve gzelliklerini satarak airle ayn kuman oynarlar.9
Dnyann ekline emailine tepeden bakan bu byk ruh

Saint-Simoncu topik sosyalistler olduunu belirtiyor. Kimi Saint-Simon mrit

leri, endstrinin hareket ettirdiine inandklar dnyay, ayrca kenderini ve tap
naklarm androjen mecazyla temsil ediyorlar. Sanat ve edebiyatta ise lezbiyen,
Baudelaireden nce Balzac, Gautier, Delaroche ve Delacroixnm eserlerine giri
yor: Benjamin, Charles Baudelaire, s. 90-91. Sonraki dnemlerden ilk akla gelen
androjen karakterler, Flaubertin Bovarysi ve Joyceun Leopold Bloomudur.
lar, adanmlar, satirler, Cehennemlik Kadnlar iirinde
airin kardeleri olurlar. Dier bir kahraman Cmert Ku
marbaz ise bir bilge gibi belirir ve ruhunu kumarda kay
betmesi karlnda airi tm illetlerin ve ilerleme kbusu
nun kaynandaki kasvetten kurtarr.10 Kumar, zamann bi
teviyeliini askya alarak hazz, hlyay devreye sokar ve
ylgnla, usanca son verir. Kumarhanede de, kerhanede
de ayn byk gnahn keyfine varlr: Kadere hazla mey
dan okuma."11 Baudelairee gre, rnein Flaubert Madame
Bovaryyi yaratrken kumar oynamaktadr. Her sanat eseri
bir bahistir ve Flaubert de kendi bahsini kazanmak zere
cinsiyetinden soyunmu, bir yandan kahraman Madame
Bovarynin kiiliinde kendini kadnslatnrken, dier yan
dan onun damarlanna erkek kan zerketmitir. Sonu bir
mucizedir.12
Baudelaire iirinde modernliin aktrleri bunlarla kal
maz. Sihirbaz vardr, mucizeleri sayesinde tanryla rekabet
eder; hokkabaz ise gereklii yoldan karr; yosma yeni ne
varsa onun peindedir; yal akrobata geince, o ii bitmi,
aresizce vefa arayan entelektelden bakas deildir. Hepsi
sanatnn kahramanlan ve kendi suretleridirler; hepsi par
lad zamanlardan Bohemya mensubudurlar.
Bohemya
Gnlm rahat ktm dan tepesine,
Hastane, hapishane, kerhane, araf, cehennem,
Kent grnyor tm geniliince__

Seviyorum seni rezil bakent! Orospular

Ve haydutlar, sunduunuz hazlar sonsuz,
Yazk ki anlamaz baya inanszlar.
Ch. Baudelaire

Onlarn var olmalar bal bana bir deha

aheseridir.
H. Murger

Bohemya, ne Baudelaire ne de dier sanat/edebiyat ehli iin

sadece kahramanlarnn boy gsterdikleri bir drama deil.
Bir dnem, iddial olanlarn hemen hemen hepsinin en
azndan genlik alarm adadklar bir dnya, hissettikleri
bir aidiyet - yani bir bakma bizzat kendileri. Bu dnem,
1830 sonras, burjuva kral Louis-Philippein liberalizmiyle
balyor: topyalarn ve romantizmin ykseliiyle.
Bohemyann kimlii son derecede tartmal. Marxa g
re bohemler, devrim dman. Damad Lafargueye gre ise
tam aksine, devrimci ve anaristler. Kural tanmaz, bana
buyruk tavrlaryla, asl kendilerini aalayan toplumun
bir hi olduunu gsterirler.13 Marxm, zihninde netletire-
rek zerine tarih ve siyaset teorilerini ina ettii modem
sosyal snflar tablosu iin Bohemya fazlasyla bulank bir
gruh; her ne kadar modem bir oluumsa da, bir tortu,
safra, posa: Soysuz sopsuz sefiller, haydutlar, apulcular,
burjuvaziden treme dknler ve maceraperestler, serse
riler, asker kaaklan, kanun kaaklan, hapishane gediklile
ri, kerhaneciler, kumarbazlar, dolandrclar, arlatanlar,
avareler, yankesiciler, literati, laternaclar, paavraclar, b
ak bileyicileri, tenekeciler, dilenciler; ksacas saa sola
savrulmu babo ayaktakm. Franszlarn La Boheme de
dikleri...14
Oysa bohem denince hl akla ilk gelen La Bohme ope
rasnda bu gibilerin, hrsz-uursuz-cani takmnn, yeri
yoktur. Mellifine gre, onlar kadar, ay terbiyecilerinin,
kl yutucularn, ate yiyicilerin, dalavere ehlinin, dzen
bazlarn, madrabazlarn ve baka binlerce ne id belirsiz
hayrszn da yeri yoktur.15 Mziin bohemi sanatlara
mahsustur.
Henry Murgerin kendini ve dostlarn anlatt Bohem
Hayatndan Manzaralar, 1845 ve 1846 yllarnda kk bir
Paris gazetesinde tefrika edildiinde hi ses getirmez. Ama
ne zaman ki Puccini tarafndan operalatmlp sahneye
kar, Murger da Bohemyann havarisi kesilir. Bylelikle, ka
lem erbabnn ayr ayn kefettii kendi bohemleri zerine
yazdklar devasa bir klliyat kkrtmakla kalmaz, bu kl
liyatn amaz referans haline gelir.
Bohemya tarihilerinden Siegelin kendi eserinin de oda
na oturttuu La Bohme, ona gre, sanat ve edebiyat he
veslisi genlerin raklk alardr; dlerinin ve eylemle
rinin hibir kayt tanmad, toplumun, hatta giderek ha
yatn snrlarndaki deneyimleridir. Ama zamanla, opera
nn finalindeki gibi, genlikleriyle birlikte bu tutkularn
da gmecekler ve sanatn, edebiyatn i dnyasna katla
caklardr. Bourdieunn Bohemya tasviri de sahnedekinin
sosyolojik tercmesi saylr: Tara okullarndaki eitimleri
ni deerlendirebilecekleri umuduyla Parisi dolduran ve
brokrasinin ngrd ar koullar yerine, romantiz
min zaferi sayesinde kazand an ve hretten geilme
yen edebiyata, veya Salon sergilerinin baarsnn talan
drd sanata kaplan genler.16 Yeni canlanan kltr en
dstrisinin besledii bu entelektel proleterler, Quartier
Latin evresindeki ucuz pansiyonlar kendilerine mesken
tutarlar. Zamanla, pansiyonlaryla birlikte yataklarn da
paylatklar, sanayi proletaryas saflarndan, pervasz, en
akrak grissetteleri de kendi bohem efsanelerine katarlar.
Privata kalrsa ikisininki de fahieliktir, biri zihnini, dieri
bedenini sata karr.17 Aynen kendisi gibi. nk, Ba-
udelairein bu yakn dostu, kdemli bohem, edeb proleter
Alexandre Privat dAnglemont da bizzat, bakalarnn im
zasyla yaymlanmasna katlanmak zorunda kald tam
krk cilt doldurur.* Bu kesim bohemya, ucuz arapla hava
sna girdii sanatm genellikle barlarda, meyhanelerde icra
eder.**
Kimi bohem ehli iin Bohemya ne bir vaat, ne de bir ge
i. Sanata adanm ebed bir hayat tarz; hibir madd bek
lentisi olmayan, sanatn adeta bir ibadete dnt bir i
lekelik, bir inziva. ana, hrete, fark edilme drtsne
ve bunlann yayn piyasas tarafndan istismar edilmesine
kar bir direni. Bu mezhepten bohemler, komnizm da
hil, zamanlanndaki btn topyalarn vaat ettii ve niha
yetinde sanata evrilecek bir hayata imdiden ermi gibi ya
arlar; ancak bu, vaat edildii zere bir kurtulu deil, bir
azaptr onlar iin.
Murger da, Baudelaire de, bu bohme ignore tarz sanat
fedailiini alaya alrlar. Ne var ki, bir mrn Bohemyaya fe
da edilmesini yermelerine ramen hep bohem bamls ka
lrlar. Her ikisi de kahramanlaryla hem tutkularn, hem de

(*) Alexandre Dumasmn, hatta Balzacn bile, edeb proleterlerden oluan ha

yalet yazar kadrolarna sahip olduklar syleniyordu. Roman fabrikas na
myla anlagelen Dumasnn sabah akam durmadan alsa bile, kendi
imzasyla yaymlad kitaplar ve tefrikalar yazamayaca mahkeme ka
raryla saptanmt. Dnemin edebiyat fkralarndan biri yle: Yal Du
mas, kendisi gibi romanc olan oluna Son eserimi grdn m? diye so
rar. Oul Dumas u cevab verir: Hayr baba, ya sen?": Kide, Kltr ve
Kide Kltrnn Tarihsel Temelleri, Nurdan Grbilek, s. 100.
(**) 19. yzyl sonunda stanbul, merebi byle olan kendi bohemyasna hara
bati der.
illetlerini paylarlar ve hayatlarna an hastal frengiy
le veda ederler.*
Bohem dnyas ve tipleri, yazarlarnn hayalleri kadar ta
nmsz, rengarenk. Onlar bu kadar ekici klan da aslnda
kolay kolay kendilerini ele vermemeleri, hemen ayrt edilen
bir grup insandan ok, esrarengiz kimi hayatlar olarak kay
dedilmeleri. Btn bu etmenler ve Bohemyann kalem er
bab tarafndan hem kendileri hem tekileri, hem hayatlar
hem sanatlan gibi hayal edilmesi, onu zamann edebiyat
nn en popler malzemesi haline dntryor. ster iste
mez Bohemya tarihleri de bu edeb malzeme zerinden ya
zlyor. rnein Siegelin Bohem Paris kitab zamann edebi
yatna yansyan bohem tiplerle dolu. Elbette bunlar roman
tik hayalperestlerden, maceraperestlerden ibaret deil, daha
nadir de olsa Bohemyann sahici mensuplan saylan su er
bab da bohem edebiyatnda yerini alyor. Bata, Bohemya
blgesinden kp geldikleri gibi yanl bir kan sonucu Pa
risin yeraltna adn veren ingeneler: Asi olduklan kadar
asil, alp rptklan kadar cmert, her daim lmeye ve l
drmeye hazr, vatansz, kozmopolit, kendilerini boan
medeniyetin kaldramayaca kadar gzel...18

Bohemler, Barikatlar

19. yzylda Paris, modernliin radikal etkilerini toplumsal

hayatnda olduu kadar, siyasal hayatnda da yayor. Bu

(*) Flaubertin Beylik Fikirler Szlne baklrsa zaten o zamanlar herkes fren
giydi: Kendisi, Jules de Goncourt, Guy de Maupassant, Alphonse Daudet...
Baudelairein zamannda frengi souk algnl kadar yaygnd. ou, hastal
a on drt-yirmi bir yalan arasnda yakalanrd. Burjuvazi arasnda fahieler-
le iliki daha okul alarndan balar, tatil gnlerinde genelevler okul ocuk
laryla dolup taard. Gustave Flaubert, The Dictionary o f Accepted Ideas, ev.
J. Barzun (New York: New Directions, 1968) s. 84 ve Gustave Flaubert, The
Letters o f Gustave Flaubert 1830-1857, der. ve ev. E Steegmuller (Cambridge,
Ma.: Belknap Press of Harvard University Press, 1980) s. 239.
nun en fantastik sahneleri kukusuz barikatlar. Byl
parke talarnn sokaklardan yksele yksele ina ettii ka
leler.19 Barikatlar daha ziyade komplocularn eseri. Marxm
tarifiyle komplocular, hangisi olursa olsun, mevcut hk
metin annda alaa edilmesinden baka dertleri olmayan,
bunun iin trl trl tertipler, sihirli bombalar icat eden
ve daha ziyade tasarladklar isyann ihtiamyla, okuyla
kafalarn bozmu, devrim simyagerleri.20 Hepsi manen ve
maddeten bohem; yeralt dnyasnn mdavimleri. Baudela-
irein modem kahramannn bir baka ehresi.
Baudelaire 1848 barikatlarnda nefret ettii vey babasna
kar slogan atarken grlr: General Aupicke lm!*
Rastlad bir arkadana da ellerinin barut kokmasyla v
nr. Ama Baudelaire, hl 1789un zgrlk, eitlik, kar
delik hasretiyle arpan barikatlann davalarna gerek
te inanmaz. Onu byleyen, barikatlarn sahneledii mo
dernlik dram, kent hayatnn iddeti, ada kahramanlk
tr: Toplar gmbrderken kollar bacaklar havada uuuyor
... kurbanlarn inlemeleriyle, kurban edenlerin naralar bir
birine karyor ... ite mutluluk peinde nsanlk.21 Fla-
ubert gibi onun da politikadan yegne anlad devrimdir.22
Evet, yaasn devrim! diyorum; yaasn ykm ! Yaasn
azap! Yaasn lm! dediim gibi. Seve seve kurban da olu
rum, cellat da; benimki devrimi hem yle hem byle yaa
mak. Hepimiz nasl ki kemiklerimizde frengi besliyorsak,
damarlarmzda da cumhuriyeti bir ruh tayoruz; demok
ratik ve zhrevi bir iltihabmz var.23

(*) Baudelaire alt yandayken babasn kaybeder. mr boyunca tapaca anne

si, hemen ardndan General Aupickle evlenir ve Baudelaire yatl okula yolla
nr. Sartrea gre onun o nl krl o tarihte balar: Sartre, s. 6. Aupick,
sonraki devrimlerin habercisi saylan 1831 Lyon ayaklanmasnn ezilmesine
karr; bir zaman devrimci Ecole Polytechmquc\n komutan olur; sonradan,
Lamartine dileri bakanyken, stanbula sefir olarak atanr. Bkmadan, usan
madan Baudelairei dize getirmekle urar ve ondaki derin nefreti besler.
 Benjamine gre Baudelairein kendisi de bir komplocu
dur. Ancak o her szcn gizli grevlere atad diliyle
komplo kurar; teknii darbe (putsch) tekniidir.24 Dolay
syla, Baudelaire ile komplo tarihinin en efsanev simas
Blanqui arasnda bir kader birlii vardr. Benjaminin hay
ran olduu bu iki komplo stadndan biri hayata, dieri sa
nata komplo kurar: Blanquinin eylemi Baudelairein d
nn kardeidir. ... Onlar, III. Napolyonun 1848 Haziran ba-
rikatlannn umutlarn gmd tan stnde kavumu
iki eldirler.25

Bohemler, Burjuvalar

Burjuvazinin Bohemyayla arasndaki dmanlk, proletarya

ile atmasnn tesinde; yeni yeni netleen modem snfla
rn karlkl saflamalarndan farkl. Bu dmanlk Bohem
ya cephesinde o kadar sabit ve iddetli ki, adeta varoluu
nun cevheri olmu. Oysa, Siegelin Bohem Paris anlatsna
dnersek, Bohemya burjuvazinin adeta vicdan. nk alt
tan alta Bohemyay kkrtan, burjuva liberalizminin, za
mann liberter, anarist retorikleriyle de byk lde pay
lat vaatleri: Bireyselleme, zgrleme, farkllama, ya
ratclk, yenilikilik, soruturma, tartma, dgcnn
comas, hatta serbest zaman tiryakilii. Burjuvazinin, bir
ekle sokmaya, yapsallatrmaya abalad lde, aksine
yabanclat bu gibi deerleri Bohemya kendi yaantsna
ml ederek hasmnn ikiyzlln tehir ediyor.
Batan ortak idealler ve ortak dmanlklarn halk iin
de erittii burjuvazi ve emekiler, 1848 ubatmda barikat
larda, monariye kar btn Avrupa'y ayaa kaldracak bir
zafer kazandlar. Bu, gelecee hkmedilebilecei hayalinin
iktidaryd. Ne yazk ki bu iktidar sadece birka ay srd.
Hazirana kadar geen sre iki modem snf kar karya
getirmeye yetti. Haziranda yeniden kurulan barikatlar bu
kez burjuvaziye karyd; ancak bu barikatlar kurulmalary
la birlikte ordu ve Ulusal Muhafzlar tarafndan hunharca
yok edildi. Pariste 1848 Haziran, burjuva toplumunun
kendisini baka bir dzene dntrebilme umudunun Av
rupadaki ilk hsran oldu.26 Kuaktan kuaa serpilip du
ran topyalar, hlyalar, vaatler, barikatlarda nce parlad,
ardndan darmaduman oldu. Aydnlanmann temelindeki
evrensellik, evrensel kurtulu iddias, kana bulanmt. Si-
egele gre bu byk d krklnn yaratt siyasal ve
kltrel boluu Bohemya doldurdu.*
nceden topyalarn menzilinde yer etmi olan sanat ise
kendini bohem hayatn imgelerinde yeniden canlandrd. O
lemde zaten hayatn kendisi sanat olarak icra ediliyordu.
O kadar ki, Murgerin yazdklar sanki hayatnn dilimleriy
di; pate dilimleri keser gibi, zaman zaman hayatndan bir
macera kesip aynverirdi.27 Bohemyaya en entelektel
proletaryann kendi deneyim ve tanklklarn edebletir-
dikleri bu hayat dilimlerinden, grisettelerinki gibi roman
tik anlardan, realizm kefedilecektir.28

Romantikler, Bohemler, Avangardlar

Hayatla kavumas sayesinde nihayet sanat, tann katndan

insan katna dner. Yaratmak artk bireyin -znenin- irade
sindedir. Dolaysyla sanat, zgr bireyin imgeleminin, mi
zacnn, duygularnn temsili olmaldr. Eski silinmeli, ye
ni hkmetmelidir. Kilisenin, sarayn himayesindeki klasik
estetik ve bu estetii dayatan akademinin otoritesi son bul
mal, miras braktklar kanon ve normlar yklmaldr. Yeni,

(*) 1848 yl, sanat/edebiyat tarihlerinde, rnein, Lukacs, Sartre, Barthes ve Ray-
mond Williams gibi yazarlar tarafndan, klasist gelenein, bu gelenee zg
realizmin, yerini modemist araylara brakt milat gibi kabul edilir.
baka bir otoriteye gerek yoktur; bu nedenle de modem
devlet, m illet gibi oluumlar sanat balamaz. George
Sandin zdeyiiyle, sanatnn lkesi, byk Bohemya de
diimiz btn dnyadr.29 Romantizmi, Rnesans zama
nndan beri egemen olan gelenein karsna diken roman
tik devrim bu sylemden kaynaklanr.
Romantik devrim pek ok tarihiye gre sanatn tarihi
nin en kkl krlmasna iaret eder. Bu krlma, sonradan
modemizmle kronikleecek yeni krlmalarn, ztlklarn,
hamlelerin yolunu gsterir. zellikle sanat ile hayat arasn
da yeni bileimlerin peine den srrealistler gibi avan-
gardlara da bohem isyankrln hatrlatr.
Romantizm, sanatn duraan tarihinin nndeki engelle
ri devirerek zamann akmasn -historisizmin ilemesini-
salar. Modemizm ve avangardm evveliyatyla uraanlarn
romantizme dnp durmalar bu nedenledir.* Romantizm
ile modem sanatn bir ve ayn ey olduunu daha 1846da
Baudelaire ilan eder.30 Modem onun gelecee ilikin esteti
ine bohem klklarda eklemlenir. Canisiyle, edibiyle onun
iirindeki Bohemya bir sahnedir; sanatn, lah iradenin
kudretinden, bireyin, toplumun, kentin kalbine doru
zerkletii sahne. Ama o, sanatn bireyden ve toplumdan
da zerklemesini ister. Burada dandy boy gsterir.

(*) Raymond Williams nl Modemizm Ne Zamand? makalesinde, Linda

Nochlin Avangardm lcadnda, Hauser de kapsaml Sanat Sosyolojisinde mo-
demizmin romantik sanatn iinden doduu sav zerinde dururlar. Poggi-
olinin Avangard Kuram daha ayrntl olarak ayn tezi iler. Raymond Willi
ams, When Was Modernism?, Art in Modem Culture, An Anthology o f Criti
cal Texts, der. E Frascina ve J. Harris (Londra: Phaidon, 1992) s. 24; Nochlin,
s. 1-18; Hauser, s. 685, 689 ve Poggioli, s. 29-42.
Dandy
Yegne davalar kiiliklerinde gzellik fikrini
yeertmek, tutkularn tatmin etmek, hissetmek ve
dnmek olan insanlar. Bunun iin sahip olduklar
parann ve zamann snr yok.
Ch. Baudelaire

Baudelairein beenisini coturarak, onun kendi beenisini

kefetmesini salayan sanatlar olduka ender. Bu sanat
larn hemen hemen hepsi de Baudelairein gznde birer
dandy. Delacroix dehas, Poe aristokrat doas, Wagner
mtehakkim ve despotik beenisi, Gautier yalnzl, Mo
dem Hayatn Ressam Guys ise sergiledii zl kiilik ve
dnyadaki ahlk ileyie ait derin sezgisi sayesinde dandy
kimlii tayor. Elbette hepsinden nce, asl dandy Baude
lairein kendisi.
Dandizm Parise Londradan ithal. Sahiden de, modem
dandy'lenn en hretlisi ve en ok zenileni olan Brummell,
1816da Londradan kalkp gelmi. Nedeni, ngilterede sa
rayn gznden dmesi ve altndan kalkamad borlan.
Zamann anglofil ortamnn da etkisiyle Pariste modann
diktatr, gsteri ve itibar peinde koanlann gzdesi ol
mu. Brummell kadar efsanev dier dandy ise, onun biyog
rafisinin yazanndan bakas deil: Jules Barbey dAurevilly.
Hayatyla kahramann dramatize etme sevdasna kaplan
Barbey, kt kanaat geindii gazetecilik elvermese de, en fu
kara zamanlannda bile beyaz eldivenlerini giymekten vaz
gememi.31 Ksacas her ikisi de, hakiki bir dandy'nin tersi
ne, zamann sadece zihnin hazlanna hasredecek sonsuz
servetten ve soyluluktan yoksun; buna ramen her ikisi de
dandy fantezisinin kahramanlan.
Dandy, burjuvazinin her eyden bir fayda ummas, her
eye akl erdirme saplants ve sradan zevkleri karsnda,
artk tarih olan aristokrasinin zarafetini, azametini, iradesi
ni sergiliyor. Daha dorusu, burjuvazinin bu eski velinime
tine duyduu hasreti ve haseti tipletiriyor.
Baudelairein gznde dandizm gizemli bir rgt; disiplini
son derece kat bir tr din. Ateli taraftarlar tutkuyla, cesa
retle ve dizginlenmi enejiyle dolup taan bir zarafet ve se
kinlik doktrini. zgn bir kiilik yaratabilmek iin yanp tu
tuan bir arzu; her zaman diri bir benlik klt. Bakalarn
artmann keyfi ve hi armamann gururu... Baudelairee
gre dandizm, aristokrasinin artk sallanmaya balad, de
mokrasinin ise tam hkim olamad gei dnemine zg.
Bu dnemin kargaasndan duyduklar huzursuzlukla, gle
rini ve iradelerini ispat etmek isteyen bir zmre, yeni cins bir
aristokrasi hayali kurar. Bu yeni aristokrasi yle stn mezi
yetlere, parann veya zamann hkmedemedii yle insans
t marifetlere dayanacaktr ki, yklp gitmesi eskisinden de
zor olacaktr. Dandizm, kokumuluk dnemi iindeki son
kahramanlk prltsdr... batan bir gnetir.32

Bohem ve Dandy

Sanatsal ifade sz konusu olduunda dandy ile bohemi ayrt

eden kkleri veya servetleri deil, mizalardr. Bohem co
kulu, asi, hayalperest, kaytsz, ak yrekli, scak... Dandy
tam aksi: Marur, kat, mesafeli, hesapl-kitapl; kl kya
feti kadar hali tavr da ll biili. Biri kendini davurma-
y, dieri ise kendini kurmay marifet sayar. Geri her ikisi
de an ulardadr ve burjuvaziyi horlar, ama gerekeleri
benzemez. Bohem burjuvaziyi popler vaatlerine ihanet et
mesi, dieri ise onu bu vaatlere sadakati dolaysyla yerer.
Bohem, sanatn hayata kaynamasn, dolaysyla ada ol
duu topyalara, umutlara, davalara sanlmasm temsil eder.
Bir zamanlar, ii snf airi olarak anlan dostu Pierre Du-
pontun kitabna yazd nszde, Baudelaire de sanatn
faydadan ve ahlktan ayrlamayacan33 savunur. Ancak
III. Napolyonun cumhuriyet rejimini ezdii 1851 darbesi
onu fiziksel olarak depolitize34 eder. Ondan sonradr ki sa
nattan bir fayda ummaktan vazgeer. Artk onun gznde
faydaclk, gzellik fikrinin en iddetli dmandr ve sa
natn amac ahlktan bamszdr; fikrin ve slubun gzel
olmas yeterlidir.35 Sanat hayattan ekilmeli, toplumun hat
ta sanatnn da tesinde kendine ait bir mecraya dnmeli,
kendi ara ve gereleriyle yetinmelidir: Sanat sanat iindir
ve dandy bu yeni estetiin suretidir. Lart pour lart teorisi,
burjuvazinin kendi davasn yazar ve airlere brakmak yeri
ne kendi ellerine almaya giritii 1852 dolaynda niha ne
mini kazanr.36 Eer bohemin romantizmin isyan duygusu
nu karlad sylenebilirse, dandy de sanat iin sanatm in
a idealini karlar. Biri eskiyi ve klasik gelenei ykma, die
ri ise yeniyi kurma ve modemi gelenekselletirme derdinde-
dir. Bohemin hayat, dandy'nin kendisi sanattr, dolaysyla
dandy hayata deil sadece kendi kendisine iaret eder.
Sanatn ve hayatn yeniden kavumas fikri, bohemin de,
dandynin de oktan mrlerini doldurduu bir sonraki yz-
ylr, srrealistleri bekleyecektir. Baudelairein henz sanatn
mutluluk vaadini paylat zamanlarda bile, toplumla uz
lama topyas zaten khnemeye balamtr. Ba gsteren
kartlklar ortamnda, sanat, estetik dnya ile toplumsal
dnya arasndaki uzlamazl yanstan eletirel bir ayna ha
lini almtr. Sanat kendisini hayata yabanclatrp zerklii
nin kabuuna ekildike, bu modemist dnm daha da
sancl olacaktr. Ta ki bu alkantlarn biriktirdii patlamaya
hazr eneji, srrealistler sayesinde, sanatn kendine yeterli
ini parampara edip, sanatla hayatn uzlamasn yeniden
dayatmcaya kadar.37 Bu uzlamann 20. yzyl boyunca u
rayaca deiik yorumlar arasnda en kiisel ve fakat en ra
dikal olan kukusuz Duchampa aittir: Hayatn resim,
heykel gibi sanat eserleri yaratmaya harcamaktansa, hayat
nn kendisinden bir sanat eseri yapmaya almak, Duc
hampa gre en byk baarsdr.38 Yves Klein da sanat
nn sadece bir i retmesini, bunun da srekli olarak kendisi
olmas gerektiini savunur.39 Bu dnceler performans sa
natnn mayas olmu ve kendilerini sanat eseri olarak sergi
leyen sanatlar* sanat-hayat mesafesini kapatmaya soyun
mulardr. Dandy hepsinin atas saylr.
Baudelairein 1846 ve 1859 salonlar zerine yazlan kar-
latmldnda birini bohemin dierini dandynin temsil ettii
iki estetik tutum arasndaki kmlma okunabilir. lki bir ro
mantizm bildirisi gibidir; gzelliin en son, en modem ifa
desi olarak40 romantizmi tanmlar. Romantizm, seilen ko
nu, teknik mkemmeliyet ve doay tasvir maharetiyle deil,
sanatnn duygulanyla, duyarlyla ilgilidir. Doamn yerine
sanaty koyar. Gzellik danda, doada deil, sanatnn
iinde, kendi doasnda, ruhundadr - nasl ki ahlk da onun
doasndaysa. deal gzellii belirleyen mizatr, mizacn en
iten ifadesidir; mizac olmayan kii, tablo yapmaya layk
deildir.41 Romantizmin hi anlmad 1859 Salonu zerine
yazda ise, mizacn yerini melekelerin kraliesi imgelem
alr.42 yle ki, imgeleminin gc sayesinde sanat tannsalla-
r: Madem ki dnyay imgelem yaratmtr, yleyse dnya
ya imgelem hkmetmelidir.43 Romantizmde mizacn besle
dii teknik ustalk imdi imgelem tarafndan beslenir. Vurgu
bireyin doasndan, duyarlndan aklna, hafzasna kayar.
Hatta, an duyarln iiri mahvedebilecei kaydedilir: Da
ha yksek bir gzellik formuna adanmak zihne ait bir coku
dur; yrei uyuturan tutkudan tamamen bamszdr. n

(*) James Lee Byars, Linda Montano, Tehching Hsieh, Tom Marioni, Chris Bur-
den, Gerhard Richter, Gilbert and George, Vto Acconci, Joseph Beuys, Lucas
Samaras, Marina Abramovic: McEvilley, s. 116.
k tutku doaldr. Saf gzelliin ahengini bozan, yaralayan
bir ton getirebilmek iin fazlasyla doaldr.44 Sonu: iirin
kendinden baka amac yoktur.45 Baka deyile, sanat sanat
sndan da zerk ve sadece kendiyle zde olmaldr.
Syleminin uyumasna ve Gautier gibi bir ncsn gk
lere karmasna ramen, Baudelaire sanat iin sanat tarafta
r grnmekten zenle kanr. Onun kast, herkesten, btn
adalarndan farkl olmaktr - hatta kendi kendinden bile.
Nitekim lmne yakn bir itiraf, ondaki hl diri olan bo
hem ruhunu eleverir: Bu korkun kitaba btn yreimi,
btn efkatimi, btn kinimi, sahte dinimi ve uursuzluu
mu koydum. Tamam, aksini yazacam; saf sanat olduuna
yemin edeceim ve sahtekrcasna yalan syleyeceim.46

Ben Bir Bakasdr - Arthur Rimbaud

Baudelaire kiilii gibi estetiini de ztlklar araclyla

rer. Dandy, sanatnn kalabalklardan mest olan, kalaba
lklar arasnda setii her kla girebilmenin hazzma kap
lan kimliinin zttm temsil eder. Aristokrat edasyla dandy,
kalabalklardan tiksinir. Kalabalklarn siliklii ve bayal
karsnda o, esiz ve yce (sublime) olabilme kudretinin
semboldr. Klktan kla girmenin fahieliinin aksine,
dandy kimliinde sanat -ve sanat- sadece kendisiyle ilgili
dir. Birini becermek baka bir insana girmek arzusudur,
oysa sanat hibir zaman kendinden dar kamaz.47
Hazzn yerini irade alr.
Baudelaire bir dnem, para ve zaman sknts ekmeden,
dandy atafatn tatma frsat bulmutur. Bu, vesayet altna
girmeden nce, babasndan kalan miras har vurup harman
savurduu dnemdir. Lks oteller, boyal, bukleli salar,
pembe eldivenler... Sartrea gre kadnsla, tehircilie va
ran bir sslenme dknl.48 Bu oyunculuun altnda
doaya yapayla meydan okuma yatar; doann kabalnn
ve hamlnn karsna sslenmenin, boyanmann, moda
nn inceliini ve ilenmiliini kartmak. Kadn kokusuy
la krk kokusunu kartrrdm hep ... Diyeceim, kl,
incelii yznden seviyordum annemi. Erken gelimi bir
dandy idim demek.49 Kendini dandy saymasna ve bohem-
lie aktan prim vermemesine ramen Baudelaire, ksa s
ren bu aristokratlk dneminde bile, durmadan Hahailer
Kulbnn keleriyle birlikte, kitabn yazd Yapay Cen-
netlere dalar, fahielerle yatp kalkar ve ikinci snf bir ti
yatronun ikinci smf rollerine kan zenci aktris Jeanne Du-
valle on drt yl srecek bir maceraya giriir. Ama bir yan
dan da seviirken eldivenlerini karmayacak kadar tutarl
dr - tenin doall ona gre deildir.
Sartrea gre Baudelairein kalabalklar arasndan setii
bakalaryla ilikisi, kendini kefetmek, kendini sonsuz ba
kal iinde yakalamak iindir. Bu arzuyla iine bakalar
nn gzn sokar.50 O btn mr boyunca kendi kendini
nesneletirmeye almtr ... Kendi gznde bir nesne ol
mak, bu nesneye sahip olabilmek, onu uzun uzun gzleye
bilmek ve onun iinde eriyebilmek...51 Kendi kendini imal
edebilmek, iiri gibi nne alp tasarlamak, kurmak, dzelt
mek, kendi gznde kendi iiri olmak.52 O bir bakasdr:

Yara bende bak bendedir

Kurban da ben, cellat da benim.53

Sartre, Baudelairein kendini hi unutmadn, bakas

n gzlerken bile kendine baktn syler.54 Baudelairein
dandyden bekledikleri bu kanaati pekitirir: Dandy ken
dini ycelie adamaldr. Ayna nnde yaamal, ayna
nnde uyumaldr.55 Varln kl krk yaran dandy gibi
batan ayaa tasarlama tutkusu yle utadr ki, Sartre,
onun mr boyunca eziyetini ektii ve lmne yol aan
frengiyi bilerek kaptn ne srer. nk eer kendin
den tiksinebilirse -ki Sartrea gre tiksinmektedir- bakas
olarak tasarlad airi -iiri- zgrletirecek ve sonunda
yalnz kalabilecektir.56 Evrensel bir dehet ve tiksinti
uyandrdm zaman, ite o zaman yalnzl ele geirmi
olacam.57

Avangardm Aristokrat ehresi

Sanat iin kalabalk yalnzlktr. Sanat bir dandy ve bir

aristokrat gibi kendini kalabalklardan, kitlelerden yaltr ve
onlar hor grr. Bile bile onlarn dmanln zerine e
ker, ayrca bu dmanlkla tafra satar. Kimi tarihilere gre
dandynin bu aristokrat daman, avangardm toplumla arasn
daki gerilimde kendim gsterir. Avangard Kuram kitabnda
Poggioli, topluma sava aan avangardm, btn bohemlii
ne, kabadaylna ve anaristliine ramen aristokratlk tas
ladn yazar. Avangard doas bakmndan yalnz ve aris
tokratiktir, sekinlii ve fildii kuleyi sever. Bu bakmdan,
ada avangardizm ile, bir Baudelaire ya da bir Flaubertin
taknd tavrlar arasndaki benzerlik, hatta zdelik nem
lidir.58 Nochlin de Avangardm cad adl makalesinin bir
yerinde, avangardm mucidi sayd Manetnin eserlerini,
topluma, doaya yabanc ve hayata kar da dandyninki gibi
souk, mesafeli bulduunu belirtir.59 Cohen-Solal ise Duc-
hamp bir sanat, air, bilge, poplist, estet ve bir dandy
olarak anar.60 Aristokrata klar, sanatlann burjuvaziyle
atmalannn bir esini oluturur. Bu e besbelli 19. yz
ylda daha gldr. 20. yzylda mecaz biimine brnen
bir iddiaya dnr: Sanat gerek bir aristokrattr; zaten i
dnyas bakmndan aristokrat olmak zorundadr.61
Avangard ile kitle kltr, sekin ile popler, yksek ile
aa sanat arasndaki byk yanlmann yaand zaman-
larda, iir ve sanat ile kitleler arasndaki kopuun mimar,
Andr Bretona gre, Baudelairedir.62 Sanatsndan bile so
yutlanm bir sanatn, ahalinin elencesi haline gelmesine
Baudelaire katlanamaz. Wagner ezgilerinin halk gazinolar
na dmesi zerine, ilahn kokumu kalabalklarla
omuz omuza dinlemek zorunda kalmas, airi ileden ka
rr: Mziin nurlar saan ihtiam, adi zevkler peindeki
kalabaln zerinde, kerhane tepesinde akan imek misa
li grledi.63 Wagneri poplerletirip ayaa dren bu ka
labalk, besbelli yeniyetme burjuvazidir.

Dandy ve lerleme Fikri

Dandy de iirin zerklemesine hizmet eder. Sanat beylik

ahlk ve gzellik syleminin iktidarndan olduu kadar,
hakikat syleminin egemenliinden de korur. Bunun iin
dandy burjuvaziyle urarken, hakikate ilikin sylemin
bilim, endstri ve ilerleme gibi tabularn da alaya alr. D
zeni kurumlatran modernizasyon ile sanat kurumlatran
estetik modemizmin badatnlamayacam bildirir. Sanat
sanayinin -rnein fotorafn- hcumlanndan korur.
Baudelairee gre, bilim ve endstrinin ba tac edildii
zamann ilerleme mucizesi, burjuvazinin faydacln, ba
sitliini, zevksizliini ve maddiyata dknln eleverir.
Aslnda btn bu ilerleme amatas, eer bir aldanma deil
se, bir riyadan ibarettir. nk bu aklaban samal64,
bir yandan da tarihe gmlm uygarlklarn yeniden ele
geirilmesini hayal eder. Yani aslnda ileri gidildike geri
dnlecektir: Kendi kendinin inkr ve dnemin aczinin
ifadesi. Modem, uygar bir insanla, bir vahiyi, veya uygar
denilen bir milletle, barbar denilen bir milleti kyaslad
mzda ... kim btn itibar vahinin hak ettiini grmezden
gelebilir? O doas bakmndan ansiklopediktir, oysa uygar
insan uzmanlnn dar snrlarna hapsolmutur. Uygar in
san ilerleme felsefesini iktidarszlamasm ve kn te
selli etmek zere icat eder... Ama bir vahi? O cesur olmak
zorundaki bir sava, melankolik anlarn airidir. Gnbat-
myla ilenince yitik zamanlar ve atalar zerine terennme
koyulur. te o zaman artk idealin smrlanndadr. Onun ne
eksii olabilir ki? O bir rahip, hekim ve bycdr. Daha
da tesinde bir dandydir. Gzellik fikrine hayat veren form
ve edep erbab.65 Dandy... Bir air ve bir sava; ilerleme
fikrinin karsnda gzellik fikrinin, bilim ve sanayinin kar
snda sanatn kahraman. Olabilecek en zt iki karakter:
Aristokrat ile vahi. Ama bizim vahi diye adlandrdmz
kabilelerin, yok olmu o hametli uygarlklardan kalan nu
muneler olmadklar ne malum?66 Bu szler sadece bir
ilerleme yergisi olarak deil, Vahi sanatn modemist este
tie sinmesinin bir iareti gibi de yorumlanabilir. Primiti-
vizm 20. yzyl boyunca zaman zaman bir tr kolektif haf
za ilevi grecektir. Kbizmi kutsayan Demoisselles dAvig-
non (1906) modemin primitif suretlerinin en temsil edici
eseri saylr. Bu eserde Picassonun ziyaret ettii genelevin
fahieleri, Trocadro Mzesinden bildii, Afrika kabileleri
ne ait ikonlara dnr. Genelevle mze, modem hayatn
kahramanlan fahielerle tannalar birbirlerine kanr.
Baudelairee gre asl vahet, modernliin bir belirtisidir
ve sanat, modernlii savunmaz, aksine tehir eder. Modem
dnyann estetik temsili bu dnyaya kart olmaldr; mo
derni tenin kirli yzn, uygarln ortasnda kol gezen
vaheti ve uygarln yaayan canavarlann aa karma
ldr. lerde Benjamin de bu yaklam onaylayacaktr. Ben
jamin iin de uygarln btn rnleri, ayn zamanda birer
barbarlk rndr.
lerleme slogann boa kararak Baudelaire, sanata kendi
lemi dnda bir szlemeye girmesini yasaklamak ister. He
defi, bilimin yntemlerine yknen zamane edebiyat ve sa
natdr: Natralistler, realistler. 1859 Salonu ile ilgili eletiri
sinde sanatlar ikiye ayrr: Bir yanda kendilerine realist di
yen pozitivistler, dier yanda imgelemlerine ncelik verenler.
Pozitivistler her eyi olduu gibi yanstmak sevdasndadrlar;
dierleri ise, zihinlerinde aydnland gibi. Bir dier grup da
ha vardr ki, onlar da sahte bir dsturu izleyen sahte antikite
hayranlardr: Akademi ve klasizm yadigrlan. Kukusuz Ba-
udelaire, gerein ve doann tarafnda deil, imgelemin,
hatta gereinde afyonla azdrlm bir imgelemin, dlerin,
sahtenin, yapayn tarafmdadr. Grlenin tasviri sanat deil
dir. Zaten gerek, birtakm imgelerden ibaret olan dmzda
ki eylerde deil, bunlann gizledii ve ancak sanatn kefede
bilecei derinlerdeki temsillerdedir. Bu mantk, bata doa
nn taklitlerini ycelten mimesis dogmasnn, nihayetindeyse
tamamyla nesneler dnyasnn almasyla sonulanr. Soyut
sanat doar. Nesneler yerine sanatmn znelliine, madd
varolu yerine ruhsal deneyimlere iaret eden, formla ieriin
rtt baka bir anlamlandrma mecras oluur.
Malevichin Siyah Karesi (1915) Baudelaire ikonoklaz-
mnn zirvesi saylmaldr: Beyaz bir zemin zerinde bir
metreye bir metre simsiyah bir kare - Malevichin kendi ta
biriyle formun sfr says. Bu siyah karenin hiliinde,
yokluunda, boluunda, sonsuza kadar modem sanatn ve
sanatnn kudretinin snrlar yorumlanacaktr.
Dandy Baudelairein edebiyatnda modemizm efsanesinin
bir alegorisidir. Sanatn toplumsal tasavvurlardan, siyasal da
valardan, ahlk ideallerden, bilimsel ilerlemeden ve giderek
sanatnn benliinden arnmasn canlandm; sanatmn de
hasn, kutsal iradesini, sanat eserinin biricikliini yceltir.
Formlarn ve imgenin kurtuluunu simgeler. Modem toplu
ma uymayan snfszlyla olsun, arkaik aristokratlyla ol
sun sanatn zerklik sevdasn yaatr. 19. yzylda sanat es
tetikleir. Baka kurumlardan uzaklar. Ve uzaklatka ken
disi bir kurum kimliine brnr. Zamanla bu sreci temsil
eden dandyye ihtiyac kalmaz. Nitekim dandy, zt kardei bo
hemle birlikte 1871 Paris Komnnn hercmerci iinde ta
rihe karr. Ama Baudelairede modemist estetiin bir baka
kahraman daha vardr ki o hl direnmektedir: Flneur.

Flneur
Nasl ki ku havada, balk suda yaarsa, o da
kalabalklarda varolur. Ak, ii, gc kalabalklardr.
Kusursuz flneur iin, tutkulu gzlemci iin, ahalinin
tam orta yerini, hareketin gel-git noktasn, gelip
geici ile sonsuzun arasn mesken tutmak mthi
bir keyiftir. Evden uzak kalmak ama her yerde
evinde hissetmek; dnyann merkezinde olmak,
dnyay gzlemek ama dnyadan sakl kalmak...
Ch. Baudelaire

Flneur bir kent gezginidir. En cra kelerine kadar metro

pol arnlar ve modem hayatn btn grnmlerini mt
hi bir akla gzlemler, ayklar ve hafzasnn arivine kayde
der. Kalabalklarda barnr, kalabalklarla nefes alp verir, ka
labalklarla mest olur. Tebdil-i kyafet gezer. Kimse onu fark
etmez; o ise herkesi fark eder. nsan sarrafdr. Modem ha
yatn kahramanlarm o seer. Kahramanlan, ayn zamanda
yoldalan olur. aircesine, hem kendisi, hem de uygun gr
d bir bakas olmann ayncalnm keyfini kanr. Bede
nini arayan gezgin ruh misali, istedii zaman istedii kiiye
geiverir. Onun iin kapal yoktur; eer varsa gzlemeye
demediindendir.67 Flneur klktan kla girerken onlar
da erimez, aksine her defasnda bireyselliini yeniden peki
tirir. Bir dedektif gibidir; kalabalklann peeledii izleri s
rer. Benjamin bu yzden, Baudelairein jln eu f n , Poenun
dedektif yklerine gndermelerle tipletirir. Baudelaire, s
tad Poedan yapt evirilerle, onun ncs olduu polisi
ye trn Fransz edebiyatna tantmakla kalmam, kendi
iirine de uyarlamtr. Paris Sfcmtsndaki dzyaz iir tarz
nn Poenun ve fln eu f n modem kente ait imgeleminden
esinlendii bilinir.68 Sonunda dedektifi de, fln eu f de pe
inden srkleyen, kentin dehetidir, eytanlktr, gnahkr
lktr. Biri ilenmi sularn, dieri ileyen kltrlerin iaret
lerini sker. Kozmopolittirler, metropol hayatnn gizlerine
ererek evrensel bir bilgelik edinirler.
Flneur srtme sanatnn erbabdr. Ama haber toplamak
veya mteri avlamak iin sokaklara den bir gazeteci veya
bir srtk gibi deil. Flctneufn ii gc aylaklktr, avarelik
tir. Ona gre insann aylaklkla kazand, almakla kazana
bileceinden ok daha deerlidir. Bretonun dedii gibi, in
san almak zorundaysa hayatta kalmak neye yarar?69 Fl-
neurn meziyetlerini 19. yzyln Larousse Ansiklopedisi de
takdirle kaydeder: Gzleri fal ta gibi ak, kula kiritedir.
Kalabalklar srkleyen eylerle ilgilenmez; derdi bamba
kadr. Rastgele iittii bir laf sayesinde akla hayale gelmeye
cek bir kiilii hayat onun nne seriverir. Tpk, karlat
safiyane bir bakn, ressam nicedir dledii bir ifadeye
uyandrmas veya herkese sradan gelen bir sesin mzisyene
ne zamandr aramakta olduu armoniyi buldurmas gibi. En
derin dncelere dalm bir filozof iin bile, dardan bir
tahrik yararl olur; frtnann denizi dalgalandrmas gibi, d
nceleri de salnr durur... Zaten birok dahi de hakiki birer
flneur1dr, elbette, alkan, retken birer flneur... Bir res
samn ya da sanatnn, iiyle en ilgisiz grnd zaman,
ounlukla aslnda iine en fazla dald zamandr.70
Doal olarak, aylak flneurn zamanyla, kentin ve kala
balklarn oluturduu makinenin zaman birbirlerine uy
maz. Flneurn de, dandy gibi, zaman diye bir tasas yoktur.
1840 dolaylarnda, bir sre, kaplumbaalar pasajlarda y
 rye karmak moda olur. Bunun zerine flneurler de
admlarn kaplumbaalarn hzna uydururlar. Onlara kalsa,
ilerleme de kaplumbaa hznda olmaldr.71 Flneur'n
dnyas, mrn ilerleme fikrine ve madd hesaplara feda
eden burjuvann yergisi gibidir. Bujuva, ban alamad
mesaisinden zar zor kendine bir serbest zaman yaratr; oysa,
flneurn btn zaman serbesttir. Flneur'n avare gezin
mesi, zamann uzmanlama yoluyla rasyonelletirildii mo
dem iblmne kar bir gsteri yrydr sanki.72

Fantasmagora

Flneur'n gznde metropol, seyrine doyamad sonsuz

bir gsteri; bir gz kamatrc imgeler, batan karan d
ler, fantasmalar lemi: Fantasmagora. Bata, evi sayd, ge
ce ge saatlere kadar l l pasajlar. Gaz lambalarnn kul
lanld ilk meknlar. Yeni yeni canlanan sokak hayatnn,
gece hayatnn merkezleri. Modem gndelik hayat kltr
nn beikleri. Yeme ime, giyim kuam grgsnn, haz-
zn, cazibenin, modann, lksn dnyaya sunulduu sah
neler. Vitrinler, barlar, bistrolar, panoramalar, balmumu
heykel mzeleri, sergiler... Opera-tiyatro yldzlar, muha
birler, muhbirler, piyasaya km yosmalar, akrobatlar, si
hirbazlar, hokkabazlar... Sanatn ve edebiyatn kahramanla
r, dandy ve bohemler. Ve tip tip Parisli. Narin, dkme de
mir profillerle, bu profillerin ereveledii camlarn ve ay
nalarn kuatt Gotik zentisi meknlar: Pasajlar. Pasajlar
da her ey, herkes grnte yepyeni, modern, evrensel.
Benjaminin 19. yzyln Bakenti Parise ve ba kahra
man Baudelairee adad eserinin bal Pasajlar. Pasajlar,
ona sadece sergiledikleriyle deil, gizledikleriyle de modern
dnyann bir minyatrn sunduu iin eserine bu bal
vermi. Metalann salt imgeler olarak algland pasajlar
 Palais-Royal. La Sortie du numro 113 balkl bir suluboyadan,
sanat bilinmiyor, 1815.

onlarn retilmelerinde sz konusu olan btn emei, s

releri ve ilikileri gizlerler. Fantasmagora tabiri, Kapi
tald eki gibi Pasajlarda da, sonunda meta fetiizmini anla
tr.73 Pasajlar, Haussmannm at, engel tanmayan bulvar
lar tarafndan yerle bir edilince, 1850lerden balayarak,
yerlerini meta ekonomisinin ve burjuva kltrnn antlar
saylan byk maazalar, alveri merkezleri doldurur: Au
Bon March, Le Louvre, La Belle Jardiniere. Benjamine gre
bunlar flneurn kente ait fantasmagoriasm gasp etmekle
kalmazlar, onun temaa zanaatnn gizlerini de istismar
ederler - srf mallarn tehir edip satabilmek iin.74
 Pariste bir pasaj.

Fantasmagora metann estetiklemesi kadar, estetiin

metalamasm da ifade eder.* Sanatn btn toplumsal izle-

(*) Adorno, Wagnerin mziini bir fantasmagora olarak inceler: retimin d

grnle gizlenmesi - Richard Wagnerin eserlerinin arkasndaki biimsel yasa
budur. rn sanki kendi kendini retiyormu gibi temsil edilir... retiminin
berisindeki glere veya koullara ait izler tamamyla silinince, varlk d gr
nten ibaret olur. Mkemmelletike ayn zamanda sanat eserinin bal bama
bir gereklik olduu yanlsamasn da mkemmelletirir... Wagnerin operalar
byye, aldatmacaya... ksacas fantasmagoriaya yatkndr. Tatnhauser opera
snn mzii kadar szleri de fantasmagora araclyla zaman askya alr ve
doay tamamyla gizler ... retimin en nemli esi olan zaman, bir sonsuz
luk serab olan fantasmagora sayesinde belirsizleir: Theodor Adorno, Phan-
tasmagoria, n Search ofW agner (Londra: NLB, 1981) s. 85, 87.
rinden anndnlmasma ynelik lart pour lart gibi bir strate
ji, her ne kadar sanatn piyasaya teslimiyetine bakaldrsa
da, sonuta estetik grnty bir fantasmagora gibi su
nar.75 Yaltlmaya abaladka, sanat, kltr endstrisinin
kalplarna girmeye zorlanr. Sekin sanat, kendisi de meta-
lamann girdabna doru srklenirken, modernizm bir
tepki ve bir savunma olarak doar. Adomonun Modem
Mziin Felsefesindeki szleri bu anlamdadr: Sanatn
temsilden kurtulmasyla oluan krlma, mzikte atonalite-
yi karlar. Bu krlma, bata fotorafa, mekanikleen sanat
metasna kar bir savunmadr.76
Sanatn piyasa tarafndan ele geirilmesine, alnp satlan
nadir bir rne indirgenmesine gsterilen direni, sanat
nesneden fikre dntrme hamlelerinin berisindeki bir i
gd halini alr. 20. yzyl avangardnn hazr nesne, per
formans, yerletirme, kavramsal sanat, evresel sanat gibi
stratejilerinin kurulmasnda bu igd etkili olacaktr.
Duchamp srrealistlerin 1938 Paris sergisini bizzat sanat-
meta sorunsal evresinde tasarlar. Sergi 19. yzyl Paris
grands magasins ve pasajlann hatrlatan bir fantasmagora
olarak sunulur. Giri koridorunda Dali, Masson, Ernst ve
arkadalar tarafndan birer fetie dntrlen on alt
manken dizilmitir. Duchampa ait mankenin zerinde ken
di ceketi, yelei, gmlei, kravat ve ftr apkas bulunmak
tadr. Manken, sanatnn dii alter egosu Rrose Slavyyi
temsil eder; mankenin gbeindeki imzadan anlald ka
daryla Rrose Slavy ayn zamanda iin mellifi olarak su
nulmaktadr. Mankenler, pasajlarda mteri ekmeye al
an srtkleri hatrlatr. Ve bu srtkler, Baudelairede eser
lerinin izlenmesini ve satlmasn mit eden sanaty tem
sil eden metaforlardr.77
Modem Grme Rejimi

Jonathan Crary, bakmann ve grmenin moderniteyle geir

dii dnm inceledii kitabyla, 19. yzylda imgenin
kurduu egemenlik ve kltrn grsellemesi gibi konular
da aydnlatr. 19. yzylla birlikte grmenin kayna deiir.
nceden dardaki, baklan nesnenin -rnein doann-
oluturduu kaynak, artk bakann deneyimine, onun gz
lerinin kaydettiklerine, onun doasna devrolur. Gr z
nelleir. Grme, baklann/grlenin temsiline, taklidine,
hakikatine olan bamllndan kurtulur - liberalleir. Re
feranslarndan soyutlanr ve zerkleir. Dardaki bir kay
nan dayatabilecei otorite, hiyerari ve normlar bylelikle
erir. Belirleyici olan, herkesin baktnda kendi kurduu
imgedir. Grme bireyselleir, eitlenir, demokratikleir. Ba-
udelairein sanatsal ifadenin mahallini doadan hafzaya
nakleden estetii, bu yeni, modem, znel grme/gzleme
kltrne eklemlenir.

Yapm aamasndaki bir panorama. L'Illustrationda yaymlanm bir resim.

 Yeni grme rejimi, imgelerin retildii yeni teknolojilerle
birlikte rgtlenir. Bunlar genellikle imgenin paralara
(fragmanlara) blnd, bu paralarn belirli bir sra ve
hzla izlendii, sinemay nceleyen seyirliklerdir: zleyici
nin, evresinde dnen silindire resmedilmi doa, kent veya
sava manzaralarn izledii panoramalar, kozmorama, ge-
orama, neoramalar; bu manzaralarn arkadan aydnlatlma
syla salanan efektlerle sunulduu dioramalar; para para
izildii disklerin dndrlmesiyle, imgenin hareket ve b
tnlk kazand phenakistiscope, thaumatrope, zootropelar;
bakann iki gzne yerletirilen iki ayr imgeyi birletirerek
derinlik hissine kapld stereoskoplar; dnyann biteviye
deien mozaikler arkasndan izlendii kaleydoskoplar ve
1790larda ortaya kan fantasmagora: Byl fenerlerin
aydnlatt yanlsamalar sahnesi.
Kltrn grselletii ortamlar bu yeni optik donanmla
rn ok daha tesinde. eitleri ve okurlar hzla artan gaze-

Ayna karsnda kullanlan bir phenakistiscope.

 Londra Dioramas, 1823.

te ve dergiler, ilanlar, reklamlar, karikatrler, illstrasyon

lar, yeni icat litografiyle oaltlan basklar ve nihayetinde
fotoraf: Mekanik rprodksiyon ann habercileri. Ar
dndan, en popler seyir ortamlar: Yeniyetme kent soyu
nun sahnede kendi dramn izlemeye doyamad tklm
tklm opera ve tiyatrolar. Sonra, grme tutkusunun bal
bana bir ama haline getirdii seyahatler; bu seyahatlerin
grntledii insanlar, meknlar, iaretler; trenle giderken
panorama seyrine dnen doa... Ve btn bu grsel kl
trle eklemlenen edebiyat ve sanat. zellikle salon sergile
ri; modern hayatn, aristokratik aaasna son vererek
avamlatrd ve zaten yerini galerilere terk etmek zere
olan elencelik seyirler.
imgenin trmanan gc sayesinde ilk kez 19. yzylda
resim/heykel edebiyata baskn duruma gelir. Edebiyat tara
fndan horlanan bir zanaat olduu tarihine son vererek sa-
 Stereoskop kullanan kadnlar, ikinci imparatorluk dnemi.

nat* kimliini edinir ve edebiyat etkilemeye balar. Ba-

udelairein yknd Aloysius Bertrandn Gecenin Gas-
pard kitab, Rembrandt ve Callotvari Fanteziler alt bal

(*) 17. yzyl ortalarnda kullanlmaya balamasna ramen, beaux art terimi,
1798e kadar Franszcaya resmen girmemi. ngilizce szlkler ise art kelime
sine ancak 1880den sonra yer vermeye balar. Mary Anne Staniszewsky, Beli
eving s Seeing, Creating the Culture o f Art (New York: Penguin, 1995) s. 116.
m tar, nk amac ok ak olarak resim yapmak
tr.78 Baudelaire de Paris Sfemtsnda Bertrandm tarzm
kullandn kaydeder: Onun eski hayat tasvir ederken
kulland tarz, modern hayatn, daha dorusu modem ve
daha soyut bir hayatn tasvirinde kullanmak geldi akl
ma.79 Edebiyat hayat resmetmekle kalmaz, her frsatta
birtakm nl resimlere, ressamlara atflar yapar ve sanat
lemiyle uramadan edemez.*
Gzleme/izleme etkinliinin modern rgtlenmesi er
evesinde sanat, gzelin, iyinin, dorunun sanat dn
dan belirlendii klasizmi ve onun mimetik ilkelerini terk
eder. znde grlene deil de, belletilene dayanan tasvir
dzeninin iktidarn krar. Romantizmle birlikte, benzetme
ve taklit gibi kavramlarn yerini ifade, ayna mecaznn ye
rini fener alr.80 1859 Salonu zerine eletirisinde Baude
laire, doay resmetmenin bir yalan olduunu syler; haki
kati dioramanm fenerleri aydnlatr: Muhteem byleri
sayesinde yanlsamalara srklendiim dioramalar geri ge
lebilse keke. En gzde dlerimin byk bir hner ve tra
jik bir zle ilendii bu dekorlara bakmay kat kat yeler
dim. Bu sahte manzaralar, sahtelikleri sayesinde daha bir
hakiki, manzara ressamlar ise yalanszlklar yznden

(*) Stendhal sanat tarihi yazyor: talyan Resim Sanat Tarihi; Hugo sanat yapyor:
Deme ressamlar hayran brakan 3500 akn resim. Balzac her frsatta, tek
nik ayrntlarna, hatta piyasasna varncaya kadar sanata vkf olduunu bel
li ediyor: Bilinmeyen Bayapt ve Top Oynayan Kedi Maazas sanat/hayat ze
rine, kimi karakterler Poussin ve Girodet gibi gerek ressamlar. Kuzen Pons
ise koleksiyonculua adanm bir roman. Zolann Bayapt romannn kahra
man Claude Lantier, Czanne-Manet-Monet karm bir karakter; her sa
nat tarafndan da son derecede souk karlanyor. Flaubertin Duygusal
Eitiminde nemli tiplerden biri olan Amoux galerici. George Sand, Holbe-
inin bir tablosundan esinlenerek yazd eytanl Gl yksn sanat-ede-
biyat-ahlk zerine bir tartmayla ayor. Grard Nervalin Syviesindeki
gl gezisi belki de, Watteaunun Cythree Yolculuk tablosunu yeniden ya
atmak iin dzenlenmitir. Auriiadaki canavar ise Albrecht Drerin Me
lankoli Meleine benzer...
daha bir yalancdrlar.81 Modem Hayatn Ressam Cons
tantin Guys ve btn iyi ve hakiki ressamlar doadan de
il, zihinlerine yer etmi imgeden izerler.82 nk hafza
sanatn mecras, sanat da gzelin hafzasdr.83
imgenin arzulara, dlere, yanlsamalara hkmeden
kudreti ve bu kudreti ele geirme hrs Baudelairein g
zn brr: mge kltne tapnmak; benim yegne, b
yk, primitif tutkum...84 Baudelaire imgeleri adeta ikon-
latrr ve bu ikonlarn dramasnda moderniteyi okur. Bu
okuma alegoriktir ve Benjamin onun alegorik bir dehaya
sahip olduunu syler.85 Alegori ondaki ykcln da bir
iaretidir, nk alegori hayatn ahenk iindeymi gibi
grnen yzn, mevcut dzenini paralar -fragmanlara
ayrr-, ortal adeta bir harabeye evirir. Sanat da bu an
lamda ykcdr.86
Metropoliten alegoriler, sadece Baudelairei deil, Benja
min ve Simmel gibi modemite fikriyatnn dier statlarn
da uratrr. Her ikisinin de dncesinde imge, kumcu
bir ilev stlenir. Benjaminde tarih, akan zamann sabitlen-
dii diyalektik imgelerde kristalleir. Zamanmza, gemi
te yaadmz bir dten gzmz aar gibi uyanrz ve
bu gemi, birtakm yerlerde, mahallerde cisimleir. Dolay
syla pasaj lann harabeleri altndan parldayan imgeler, as
lnda bugn canlandrrlar.
Simmelin metodu sosyolojik empresyonizm olarak an
lr. O da toplumsal etkileimi birtakm formlar halinde im
geler. Ve formlardan sz edildi mi zaten estetiin blgesine
girilmi demektir. Ona gre toplum nihayetinde bir sanat
eseridir.87 Sanki Baudelaire alegorileriyle, Simmel ise bu
alegorileri skerek modernliin gizlerine ynelir. Simmel
Baudelairein ykledii anlamyla modemitenin ilk sosyo
logudur.88
Apansz Modernite

Moderniteyle ile kastettiim, bir yans sonsuz ve dei

mez olan sanatn, gelip geici, ele avuca smaz, koullara
bal olan dier yansdr.89 Hemen hemen her modernite
tezi, Baudelairein Modem Hayatn Ressamndan bu veci-
zeyle merulatnlr. Oysa bu sz, ancak onun dier eletiri
yazlar ve asl iirleri balamnda anlam kazanr; kahra
manlan tarafndan yorumlanr. Modemiteyi, bohem, dandy
veflneur sahnelerler; air ve ressam onlardr.
Baudelairede modernite, zamann gelip geiciliidir; me-
knlann bir grnp bir kaybolmasdr; umulmadk, apan
sz deneyimlerdir. Zaman da, mekn da btnlk sunmaz;
kesintilidirler ve fragmanlara paralanmlardr. Her bir
fragman deiik ve yenidir; hep imdiye aittir, anlktr. Za
man biteviye imdiki zamandr. Modernite yenilie mah
kmdur. Ancak yeni olan artcdr, bireyseldir, biriciktir.
stelik yeni, kural tanmaz; zmlemeye, tanmlamaya
gelmez.90 Yeninin en arpc ifadesi kukusuz modadr. Da
has moda doaya, doann hamlna, korkunluuna
meydan okur. Doay dntrerek ademolunu heykelsi-
letirir.91 Gzelliin yapayln kutsar.
Moda gzelliin zamana gre durmadan yenilenen, g
reli esini cisimletirir. Ancak, gzelliin bir de sabit, da
imi esi bulunmaktadr. ster air, ister ressam, ister filo
zof kimliine brnsn, flneurn dehas, hayatn bir g
rnp bir yok olan fragmanlarnda beliren sonsuzluu
kefetmektir: O modernite adn vereceim eyi aramak
tadr ... Modadan, tarih ierisinde barndrabilecei her
trl iirsellii devirmekte, geici olandan ebed olan da
mtmaktadr.92

Ey lm, koca kaptan, demir alalm! Haydi!...

Bu ate ylesine yakyor beynimizi,
 Cennet ya da Cehennem, dalalm bu girdaba,
Bilinmezin dibine bulmak iin yeniyi.93

Baudelairein zaman kavray, modemitenin ztlklarn

sergiler. Yaanan her an, hemen ardndan sona ermek zo
rundadr. imdi, hemen ardndan gemi olacaktr. Dola
ysyla modemite en yeni antikiteden baka bir ey deil
dir.94 Yeni de, imdi yenidir, imdi eski. Moda lmn
kadn araclyla kkrtlmasdr.95 lm her tehdit etti
inde o deimitir; tazedir, yenidir. imdi, yeni ve moda
biteviye tekrar eder durur. nk, imdi gemiin, yeni
eskinin, moda lmn balamnda geerlidir. Yani, imdi
gemitir, yeni eskidir, moda lmdr.* Baudelairein Pa
ris Sknts, modernliin yayd bu bunalmn, yabancla
mann eseridir. Zamann aknn ardndaki duraanlk,
yeninin bktrc tekrar sanata siner. Baudelaire zamann
akn ve onun estetiini kuramlatrr, ama, zamann
akn hissetmekten de nefret eder;96 tpk bohem, dandy
vefln eu r gibi. Zaman hayatn ve sanatn kara katilidir.
Ancak, sanat bu kara katile teslim olmaz, ona direnir.
nk sanat uzun zaman ksadr.97**

Fragman Estetii

Baudelaire Paris Sfenisnm yaymcsna yazd mektu

bunda kitabnn ba sonu olmayan birtakm fragmanlardan
olutuunu aklar: Sevgili dostum, size kk bir yapt

(*) Simmel Moda Felsefesinde [Modem Kltrde atma, iletiim Yaynlar:

2003], Benjamin Pasajlarm Moda" blmnde, Baudrillard Syleilerinde
Baudelaireden treyen modemite-moda-lm temasm ilerler. Benjamin,
Arcades ve Jean Baudrillard, Baudrillard Live, Selected Interviews, ed. M. Gane
(Londra: Routledge, 1993) s. 65, 95, 113.
(**) Baudelaire Talihsizlik" iirinde Hipokratn nl zdeyiini alntlyor: Ha
yat ksa Sanat uzundur; zaman gelip geici, denemek tehlikeli, muhakeme
gtr.
yolluyorum. Bu kk yaptn ba sonu bulunmadn
syleyenler biraz hakszlk etmi olurlar, yle ya. Bu yaptta
her ey ayn zamanda hem ba hem de kuyruktur tersine...
Bir dnn ltfen, bu dzen size, bana ve okura ne hay
ranlk verici kolaylklar salayacak. stediimiz yerinden
kesebiliriz, ben dm, siz msveddeyi, okur da okumas
n ... Bir omuru kaldrn, bu ylankavi fantezinin iki paras
kolayca birleiverecektir. Dorayp birok fragmana aynn,
greceksiniz, her biri kendi bana da var olabilir...98

Walter Benjamin. Bibliothque Nationale, Paris, 1937.

 Modernite temsillerinin dnce dnyasnda da frag
manlara brnd olur. Simmelin dnyann fragmanlara
ayrlm imgelerini ilemekte usta olduu sylenir." Ben-
jam in alntlarna dnce fragmanlar der ve Hannah
Arendte gre alntlar Benjaminin eserinin eksenini olutu
rur. Hatta ideali srf alntlardan ibaret yazlar yazabilmek-
tir. abas, bu fragmanlar balamlarndan skerek birbir
lerini aklayacak tarzda yeni batan dzenlemektir; yle ki
bundan byle birbirlerine yaslanmadan varlklarn srd
rebilecekleri ortaya ksn. Yani tam anlamyla bir tr srre
alist montaj.100
Dnsel ve estetik fragmanlamanm, toplumsal para
lanmann, modernlemeyle birlikte bireylerin yaltlmalar
nn, yalnzlamalarnn, yabanclamalarnn belirtisi oldu
u ileri srlr. Jamesona gre, rnein Baudelairein i
irindeki mecazlarn oalp eitlenmesi byle bir para
lanmaya cevaptr; birbirlerinden yaltlm ayn ayr okurla
rn kendilerini bulacaklar bir dolu suret savrulur orta
ya.101 Adomoda da fragman estetii, toplumsal bir olgu
nun, uzmanlam, paral endstriyel iblmnn iareti
dir. Adomo, Wagnerin bestelerinin fragmanlardan olutu
unu dnr ve bu fragmanlar ona modern emek srele
rinin ayntnlmasm, aynntlatrlmasn hatrlatr. Hem
mziin, hem emein kompozisyonunda paralar daha ber
rak, daha itaatkr olurken btnlk silinir - kltr endst
risinde de olduu gibi.102
19. yzylla birlikte beden de paralaryla temsil edil
meye balar. Gvde artk sadece yekpare haliyle deil, el,
ayak gibi belirli blmleriyle, fragmanlaryla da resmedi
lir. Ayrca, tuvalin kenarlan da bedenin yer yer kesilmesi
ne arac olur. rnein, Degas ve Manetde tuvalin kenarla-
nndaki figrler, ancak ksmen resmin kadrajma girerler -
rastgele bir enstantane havasnda. Linda Nochline gre,
rastgele izlenimi veren bu kesip-bime teknii, tam aksine
sanatnn kastn, formun btnlnn krlmasna ili
kin modernist bir stratejiyi vurgular. Nochlin bedenin
fragmanlar halinde temsilini modemitenin bir mecaz ola
rak anlamlandrr.103
Fragman estetii bedenin paralanarak resmedilmesin-
den ok daha kapsamldr.* Bir grnp bir kaybolan frag
manlarda beliren ve hafzada yer eden imgenin en doru
dan, en saf kaydna ynelik btn araylar ierir. Bu ara
ylarda hedeflenen, resmetme pratiine ilikin akademik
retinin ve modelin tamamen devreden karld bir icra,
sanatn iten geldii gibi icrasdr. Baudelaire buna ocuk
su bir barbarlk der; aslnda kast ettii, zl bir senteze
eriebilmektir.104 Sonu, klasik peinturede ince ince, uzun
uzun belletilen btn etaplarn, bunlarn ngrd btn
bilgi ve becerilerin es geilmesidir.** En ham ve en anlk
olan ilk etap hari: Eskiz. Sanat pratiklerinin 19. yzyldaki
kkl dnmn ve bu pratiklerin Akademi iindeki ve
dndaki rgtlenmelerinin seyrini inceleyen Alfred Boime,
bu nedenle, modem zaman estetiini eskiz estetii olarak
adlandrr.*** Eskiz frann zerklemesidir, zgrlemesi
dir. Bireysel bir esinin, izlenimin, duyarln eseri olmas
dolaysyla ve ayrca, gelenee sadakat gstermek yerine,
gelenei krd iin, hem orijinaldir, hem adatr. Oriji-

(*) Fragman, montaj, ok, alegori, yeni kategorilerinin modemizm ve avan-

gardla ilikileri iin bkz. Peter Bger, Avangard Kuram (stanbul: letiim,
2003), Avangardist Sanat Eseri balkl blm.
(**) Romantik sanatta, asi, ereve, izgi, renk, mekn, figr, temsilin dayat
masna tbi olurlar. Sonu ile aralar arasndaki bu eliki, 15. yzydan
beri, figrn mekn iinde temsili, renklerin, deerlerin dzenlenmesiyle
ilgili belirli kurallar hakknda kuku uyandrr. Bu kuku Manet ve Cezan-
nea kadar geri gider. Lyotarda gre avandgard kadar yce kavramnn
zn bu kuku ve belirsizlik oluturur. Lyotard, s. 252.
(** *) Bkz. Albert Boime, The Academy and French Painting in the Nineteenth Cen-
tury (Londra: Phaidon, 1971).
Manet, Olympia, 1863.
 Czanne, M odem Olympia, 1 8 7 3 -1 8 7 4 .

nallik bu balamda eletirinin mihenk ta olur. Baudela-

iree gre Delacroixnm dehas kesinlikle hem modern a
n, hem de eski alarn en orijinal ressam olmasndan
kaynaklanr.105
Eskiz, zamann grme biimini karlad kadar, klasiz-
me, akademik dstura ve III. Napolyon rejiminin burjuva
beenisini resmiletiren juste milieu tarzna da bir meydan
okumadr. Manetnin Olympia's 1865 Salonunda sergilen
dii zaman, konusunun yan sra, tekniinin kabalyla
da skandala yol amtr. Manet Olympia tablosunda Tizi-
anonun Vens (1 5 3 8) yerine Parisin gzde bir fahiesini
boyarken, Rnesans peirture n de bir bakma fahiele-
tirmitir. Cezannem, Manetninkini andran bir dekorda,
fahieyi dikizler vaziyette kendini de kondurduu Modem
Olympia's ise (1873) neredeyse karikatr tarzndadr. Bu
nedenle de, yalnz klasik sanat zerine deil, popler sa
nat zerine de bir modernist ironi aheseridir. Manet ve
Czanne, Vens taklitleriyle, Tiziano gibi ilahlarn hem
ideallarini ve ikonlarn, hem de ustalklarn, maharetleri
ni sorgularlar.
Olympia, batan beri sanata bysn kazandran au-
rann paralanmasn da simgeler. Olympia, ne Vens gibi
ilah bir kltn, ne de bir gzellik kltnn temsili veya
dekorudur. Ayinlerin, trenlerin aurasm oluturagelmi
kudret sembollerinden deildir. Mitolojiye ve gelenee ia
ret etmez. Aksine. Byleyici gzelliin, ans ve zaferin
tanras, Romallarn ve Sezarlann anas Vensn tahtna,
birok Parislinin sahip olduu naml ve kirli bir fahieyi
yerletirmek sanat eserine duyulan mesafeyi kapatr. Sana
tn almlanmasm dntrr. Yaratt ok sayesinde sana
tn hkm sren atmosferini datr. ok marifetiyle aura-
nm kayb, Baudelairee gre modem a hissiyatnn dedi
i bir bedeldir; ayn zamanda, Paris gnde atmosfersiz
bir yldz gibi yan iirinin yasasdr.106

ada Flneur

Parisin, 1853ten balayarak on yedi yl srecek olan Ha-

ussmannlatrlma sreci, flneur' yerinden yurdundan
eder. Pasajlar, devasa bulvarlarn kurban olur. Bulvarlarn
kent topografyasn perspektifler halinde grntlemesi
tasarlanmtr; perspektifleri ise antlar noktalayacaktr.
Bir yandan da, bulvarlarn barikat tehdidine bir son ver
mesi umulmaktadr. Ama asl dava, evrenselliin bu mo
dern imparatorluuna, antik Romadan daha grkemli bir
merkez ina etmektir. Haussmannn ngrd dmdz
hatlardan oluan geometrik disiplin, Parisi aykr, acayip,
isyankr temsillerinden temizler - hem fiziki, hem top
lumsal olarak. Artk Parise eklini veren, modern hayat
deildir. Aksine, hayat, modem Paris tasavvuruna gre ni
zam ve intizama sokulur. Baudelairei mest eden, irkin
metropoln artc gzellii107 dinerken, modernliin
efsanev kahramanlar da srra kadem basar. Sanat-edebi-
yat erbab, Parisi kaybetmektedir. Aragonun, byk b
lmn Opera Pasajna hasrettii ve bir modem mitolo
j i olarak sunduu Le Paysan de Paris kitabnda (1924)
pasajlar, artk bir nostaljidir: Amerikann kent planlama
ynndeki dehetengiz tutkusu, Parise, kinci mparator
luk zamannda, bir polis efi [Haussmann] tarafndan it
hal edildi. Bu tutkunun zoruyla, imdi bakentimizin ha
ritas yeniden iziliyor ve bu beer akvaryumlar sonlarm
bekliyor. Pasajlara can veren hayat artk tkenmi olsa da,
onlar birka modern mitin barna olarak aslnda korun
may hak ediyorlar. Nihayet imdi, kazmann tehdidi al
tnda, pasajlarn, gelip geicilie ait dinin gerek mabetle
ri, lanetli zevklerin ve mesleklerin hayalet meknlar ol
duklar fark ediliyor. Dn kavranamayan, yarnn ise hi
bilemeyecei yerler.108
Haussmannn sevdas, sanayi marifetiyle sanat sahnele
mektir. Onun hayalinde, asl Parisin kendisi, bir tablo, se
yir, fantasmagoria olarak canlanr. Yani, kent, gsterdikle
rinin yerine geer. Bu artk Balzacm Parisi deildir, sahte
dir: Kendi temsil olanaklann kaybetmi bir kentin yerine
konmu bir imgedir.109 Haussmann izleyen dnemde Pa
ris, sanat katndaki gerekliini kaybeder ve Manet, De-
gas, Pisarro, Seurat gibi modernistlerin eserlerinde, daha
ziyade, bir yabanclamann, bedbinliin, aidiyet kaybnn
ortam olur.
Flneur, Parisin kayb zerine, bohem ve dandy gibi
metropoln ve sanatn sahnesini terk etmeyecek, bu kez
pasajlar yerine btn kenti mesken tutacaktr. Dadadan
balayarak btn 20. yzyl avangardmn sokak kahrama
n olmay srdrecektir. Ama artk flneur, modernist d
nemdeki gibi, sanat eserinin berisindeki hafza, ariv de
ildir. Fragmanlardan modernite okumay, skmeyi bra
kr. nk onun mesaisi olan avarelik bal bana sanat
eserinin yerine gemektedir. Dadann 1920lerde balatt
anlamsz, keyf kent turlarnda olduu gibi. Dadaclar,
rastgele saatlerde, rastgele noktalara dzenledikleri tur
larla, en sradan, en tesadfi karlamalardaki gizemi bu
lup karrlar. Ayn zamanda, hesapl kitapl, dakik kent
hayatnn yoksunluklarna dikkat ekerler. 1950lerden
balayarak seslerini duyuran sitasyonistler ise, kent ha
yatna etkin katlm ve onun dntrlmesini ngrr
ler. Kenti bir kltrel deney ve oyun sahas gibi tasarlaya
rak yabanclamay krmay ve gndelik hayatta devrim
yapmay hayal ederler. Davalar, srrealistlerden miras
kalmtr: Sanatn hayat istila ederek altn stne getir
mesi. Fransadaki 1968 bakaldrlar sitasyonist sanatn
hem zirvesi, hem sonu saylr - hatta sitasyonistlerin ol
duu kadar avangardm ve modernizmin de sonu.110 Flu-
xus ve kavramsal sanat fneurlen nin dzenledikleri per
formanslar ise gereklikle temsilin rttrlmesi dn
cesinden yola koyulur; modernizmin ikisini birbirinden
koparan zerklik damarn eletirir ve sanatn topluma ve
hayata erimesini nerir; sanat nesnesinin sonunu iaret
eder. Sanat nesnesi kentin kendisi olur: Marcel Duc
hamp daha 1917de New Yorkta yeni biten Woolworth bi
nasnn bir hazr nesne (ready-made) olduunu ilan et
mitir; Arman ise 1961de Manhattann mthi bir biri
kim olduunu duyurmakla kalmaz, altna resmen imzas
n da atverir.111
 Kent hl sanatn hayatdr. airi, maceracs, sosyologu,
antropologu... klk klk flneur, Baudelairein izinde so
kaktan arnlamakta ve sanatn icra etmektedir.*

KARI ESTETK
Bu lkede doa ressam, tpk doa airi gibi
neredeyse bir canavar. Hakikat aramaktan ibaret
beenimiz, gzele ilikin beeniyi eziyor ve bouyor.
Ch. Baudelaire

Gzel Hakikatten daha soyludur.

Ch. Baudelaire

S a h te n in G ze lli i

Rnesans sanatnn byk kuramcs Leon Battista Alber-

tinin (1 4 04-1472) sonraki alarn estetik dsturunu
oluturacak ve perspektifin kurallarn tanmlad Della
Pittura adl eserinde resim, grnr dnyann bir kesimi
ne doru baktmz bir penceredir.112 Albertiyi bir yzyl
arkadan izleyen ve sanat tarihinin babas saylan Vasariye
(1511-1574) gre de sanatlarn kkeni doadr ve sana
tmz her eyden nce doann taklidinde yatar.113 Res
sam ve heykeltra, tanrsal kusursuzlukta yaratlan doay
taklit edebildii lde lah gzellie layk olur; hakikati
yeniden kurarak bir bakma Tanr katma ular. Bunu dn
ya nizamnn aynas kabul ettii geometri sayesinde baar

(*) Deleuze ve Guattari, Anti-Oedipusta yrye km bir izofreni, psikana

listin koltuuna uzanm bir nrotie tercih ederler. Gayet ak ki, Baudela
irein Jlneurne ya da Woolfun akn akn Londrann gbeinde srten
Mrs. Dallowayine ait modernist sorunsala bal kalmaktadrlar: Tony Pink
ney, Modernism and Cultural Theory, The Politics o f Modernism, s. 4.
dn varsayar; lah hakikat perspektifin geometrisine i-
kindir.*
Aydmlanmayla birlikte ilahiyat yerine bilim zerinden i
lemeye balayan doann sanat zerindeki egemenlii, Rne
sansa kyasla daha bir pekiir. Doa, bilimin kefine koyul
duu hakikatin olduu kadar, ahlkn ve sanatn da temeli
dir; demek ki her trl bilginin kayna, doru/yanl, iyi/k
t, gzel/irkin gibi btn meselelerin zm, doadadr.
Baudelaire klliyat, Platondan beri kkleen bu dogma
ya sanatn bakaldrs olarak okunabilir. Eer doa doruy
sa, iyiyse ve gzelse, ona gre sanat yanl, kt ve irkin
dir. Modern sanatn sahnesi doa olamaz, kenttir; kent do
a gibi hakiki deil, sahtedir, sunidir; tanrsal deil eyta
ndir. Kahramanlan da lanetlidir, ktdr, irkindir. Doa
cennetse, kent cehennemdir. Baudelaire bir kentlidir: Ona
gre sahici su, sahici k, sahici scaklk, kentin suyu,
ve scakldr... sanatn malzemesi bunlardr.114

Sanatn Doatesi, G erekst Bys

Baudelaire sanatla doay kartlatrarak, sanat, zamannn

bilime, etie, estetie dair zihniyetlerinden zerkletirmeye
urar. Dahas, sanat bu zihniyetlerin iktidanyla ba ede
bilecek baka bir bilgi oda, baka bir gereklik olarak do
natmaya giriir. Bu gereklik kendini ele vermez. Hakikati
gizidir. Tanmlanamaz olann suretidir.** Tarihi ve doa-
tesini canlandmr. Grnen leme ait ifrelerin zld,
kuatldmz sembollerin karlklarn (correspondances)
bulduu, baka bir lem, baka bir kitaptr. Sanatn gerek

(*) Bkz. Erwin Panofsky, Perspective as Symbolic Form, ev. C. S. Wood (New
York: Zone Books, 1997).
(**) Valery: Gzellik, nesnelerde tanmlanamaz olann taklidine ba emeyi em
redebilir: Benjamin, Charles Baudelaire, s. 140.
lii, renkler, ekiller, sesler olarak ifade bulur ve yerine gre
farkl duyulan, hatta Rimbaudya kalrsa btn be duyuyu
birden kkrtabilir (synesthesia). Burada zne ve nesne, ruh
ve madde, soyut ve somut birbirleri iinde erir. Modern
dnceye gre saf sanat bylesine bir bydr: Ayn an
da hem nesneyi hem zneyi, hem sanatnn dndaki dn
yay hem de sanaty saran, hayaller uyandran bir by
nn yaratlmasdr.115
Swedenborg dnyada bir yerlerde, gzelliin ebed yasala-
nna ait gizemli bir kitap bulunduunu kaydeder.116 Bu kita
bn ifrelerini sadece sanatlar, airler skebilir.* Baudela-
irein de hep yineledii zere, air son derece zekidir ve im
gelem melekelerin en bilimselidir. nk ancak imgelem,
evrensel karlkll veya mistik bir dinin correspondance de
diini kavrayabilir.117 Baudelaire de ada pek ok air gi
bi, nce bilim adam, sonradan mistik olan sveli Sweden-
borgun (1688-1772) doal ve ruhsal lemler arasnda gizem
li bir iletiimi ngren correspodances kuramnn etkisi altn
dadr; sembollerin orman ekline brnd Correspon
dances iiri ok tutar ve sembolist imgelemin anahtan olur.
Sanat/edebiyat eserinin ok anlamll, kart anlamll,
anlamszl, yorumlanmaya direnmesi,** karmakl, es-
ran, Baudelairele birlikte modernizmin dili olur. Belirtik,
anlalr (alen, zahir), mimetik ifade eskide kalr; yenisi
(*) Bu inan, eski zamanlara ait bir hurafeymi gibi grlmemeli. Hl Lyotard
kadar ada: Sradan bir alglamada temeldeki duyumlar rtl kalr. Bak
n allm veya klasik biimleri onlar gizler. Onlara ancak ressam ulaabi
lir. Bu nedenle de ancak onun tarafndan yemden ina edilebilirler. Bu da g
rlende dahi yer etmi olan algya ve akla ait nyarglarn arndrld bir i-
denetim sayesinde gerekleir." Jean-Franois Lyotard, The Sublime and the
Avant-Garde", Postmodemism, ed. T. Docherty (New York: Columbia Univer-
sity Press, 1993) s. 253.
(**) Estetik, sanat eserlerini yorumlamaya elverili (hermereutic) nesneler olarak
kavrayamaz. Kavranmas gereken, anlalmazlklardr": Theodor W Adomo,
Aesthetic Theory, ev. ve ed. R. Hullot-Kendor (Minneapolis: University of
Minnesota Press, 1997).
rtk, irek ve gizemlidir (zmn, batm); hermetiktir. Ders
vermek, mesaj iletmek, yk anlatmak, terbiye etmek gibi
bir yaran yoktur.
Bu tavnyla modernist sanat, klasii sradanlatm, basit
letirir, adeta aalar. Sanatn bu yeni, yabanc hakikati,
onun kendine zg gerekliini, dokunulmazln vurgu
lar. Bu hakikatini ycelterek, bilim, ahlk, siyaset, iktisat
vb. karsnda kendi alannn meruiyetini savunur. Pop
ler sanatla da snrlarm izer: Baudelairein iiri, Manetnin
resmi, popler kltr rnleri gibi ya da istisna herhangi
bir meta gibi, kolayca tketilemez, eskitilemez. Okuru
nu/izleyicisini her defasnda yeniden uratnr, onu brak
maz; bylelikle ypratc zamana gs gerer.
te yandan sanat kendi hakikatini srekli olarak sorgular
ve bu sorgulamay kendi varlk koulu, ontolojisi haline ge
tirir. stelik bu sorgulama biteviye olduundan sanat esra-
nm hep korur. Sanatn hakikati akmldr. Gereklik ve
doa tarafndan kuatlamaz. Daha Baudelaire zamanndan
gerekst (surreal) ve doatesidir (supernatural).*

Dlerin, O yunlarn ve a rk n G ereklii

Baudelairein gerei dtr, hayaldir, ocuklann fantezile

ridir, arkn gizemidir. Afyona ve araba hasrettii Yapma
Cennetler kitabn takdim ederken kaydettii zere, hakiki
gerek sadece dlerde bulunur.118 Dler sayesinde doa
dzelir, sslenir ve yeniden yaratlr.119 Dler, zaman ve
mekn zapt eder. Zamann ak durur. Bylece biteviyeli

(*) Baudelairein akinlik tutkusu nce sembolistleri andndan da srrealistleri et

kiler. znel gerekst sz Baudelairee ait. Sima Godfrey, Charles Baude
laire: Baudelaire and Art, Encyclopedia o f Aesthetics (New York: Oxford Uni
versity Press, 1998), cilt 1, s. 215. Doatesi ise srrealist terimceye Ner-
valden giriyor: Breton, s. 25
in ve tekdzeliin eziyeti son bulur. Zaman sonsuzlar,
mekn snrszlar. Nihayetinde doaya, zamana ve mek
na hkmeden insan tanrnn kudretini ele geirmi gibidir;
kendinden gemitir, sarhotur. Onun iin Baudelaire okur
larn sarho olmaya arr: ster arapla, ister iirle, ister
erdemle; yeter ki sarho olun. Zamana kul kle olmamak
iin srekli sarho olun.120
Srekli sarho olan biri varsa, o da ocuktur. ocuk
her eyi yeni diye grr; hep sarhotur. ocuun renkleri
ve formlar zmserken duyduu sevinle karlatrld
nda, esin dediimiz eye bu kadar benzeyen baka hi
bir ey yoktur.121 ocuun imgelemi henz somut ger
eklik tarafndan tutuklanmamtr; alabildiine soyuttur,
fantezidir, sonsuzdur. Bilincinin basksn hissetmez,
kar, yarar gzetmez, kaytszdr, cretkrdr. Merak snr
tanmaz; en sradan izler, iaretler aniden merakn uyan
drabilir. Karalamalar otomatik ve itendir, doay deil
kendi doasn ve d lemini yanstr. Bu lemde her ey
oyuna dnr. ocuk bu masumiyeti ve naiflii sayesin
de Baudelairein gznde bir dahidir. Zaten deha, ocuk
luun yeniden ele geirilmesinden baka bir ey deildir
- kendini ifade etmek iin yetikin gcne ve gayri irad
biriktirdii malzemeyi dzene sokmasn salayan
zmleyici zihne sahip bir ocukluk...122
ocuka fanteziler, masallar, oyunlar, oyuncaklar, karala
malar, 20. yzylda, bata dlere tutulan srrealistler ol
mak zere, birok sanaty esinlendirir. Bunlar arasnda en
temsil edici olan, ocuk resmini, onun masumiyetini sa
natlarna uyarlayarak, kinci Dnya Savanm vahetini la
netlemek isteyen COBRA Grubu sanatlardr. Asger Jom ,
Constant gibi COBRA sanatlar, 1957de, Gsteri Toplu-
munun yazar Guy Debordla birlikte Sitasyonist Enter-
nasyonali kuracaklar ve estetiklerini oyuna odaklayacak-
lardr. Sava dolaylannda yaymlanan iki kitaptan etkilenir
ler: Huizingann oyuncu-insan, reten (hom ofaber) ve d
nen (homo sapiers) insann nne ald Homo Ludersi
ve Henri Lefebvrein Gndelik Hayatn Eletirisi. Sitasyo-
nistlerin fantezilerinde gndelik hayat bir oyun, kent ise
oyun parkdr.*
Baudelairede ark da doaya sadakatin ald, greko-ro-
men klasizme meydan okuyan bir seraplar diyandr. Ner-
val, Flaubert, Gautier ve daha pek ok ada gibi ona da
dsel, esrarl, soyut, oyunbaz bir zihin halini artrr.
arkn ilerlemediine ilikin kabul,** modern toplum ta
savvurlarn arktan koparrken, modem sanat arka ba
lar. Modem toplum nezdinde ark tarihsizletirirken, mo
dern sanat nezdinde adalatrr. lerlemenin olmad
yerde, Baudelairein mucizesi de gereklemi ve zaman
durmu olur - tpk oyunlarda ve dlerde olduu gibi. s
telik burada, onu ileden karan, zamane burjuvazisinin
budalaca ilerleme imanndan da eser yoktur.

K t n n G ze lli i
nsan gururu, hibir zaman Baudelairein btn
yapt boyunca nlayan ve hep susturulan,
tutulan bu lk kadar ileri gidememitir
belki de: eytanm ben.
J. E Sartre

Baudelaire ahlkta gerekstcdr.

A. Breton

Baudelairein gznde btn ktlklerin kayna doadr

ve doal haliyle insan doutan gnahkrdr. Sanat doann

(*) Bkz.. Wollen, s. 120-152.

(**) Hegel rnei iin bkz. T. Hentch, Hayali Dou, ev. A. Bora (stanbul: Metis,
1996) s. 188, 189.
ktln, insann gnahkrlm ele geirerek gene on
larn karsna diker. Baka deyile sanat, doay bozduka,
yapaylatka kt, ktletike iyidir.
lk gnaha olan inan Baudelairein estetiinin temeli sa
ylmaktadr.123 Poeya olan hayranl da buradan kaynakla
nr. Bata Poe, insann doal habisliine ve sapklna dik
kat ekerek, bunun hem kendini hem de bakalarn ldr
meye yatkn bir kiilie yol atn kaydeder.124 nsann do
utan iyi yaratldna ilikin geerli ahlk ve bu ahlka
dayal nsan, toplumsal, siyasal tasavvurlar, topyalar, ya
sak, baskc ve ikiyzldr. Din, ahlk, siyaset hkmle
rini hep iyilik adna infaz eder. Bar bar ilan edilen, g
zellik, hakikat ve iyiliin birlii zerine doktrin, modern
felsef samaln bir icaddr.125 Btn bu savlan sonucun
da Baudelaire, annesine ifa ettii gibi, sanat ve edebiyatn
ahlktan kopmaktan baka bir amac olabileceini hibir
zaman dnmedi.126 Hibir kamusal onama [onu] bu
yzyln akl almaz, uydurma azyla konumaya, mrekke
bi erdemle birletirmeye zorlayamad.127
Baudelairein stratejisi ktle doa yerine sanatn hk
metmesidir. Sanat ancak doann ktlnden gzellik
damtmay baararak ona direnebilir. Ktl ele geirir
ve onu yeniden kurar, yaratr. Onunki bilinli ktlktr;
iyilik iindir, Ktlk iekleridir.128 Sonunda eytan sanat
dr, cehennem onun evidir, lanetliler kahramanlandr. Ba~
udelaire eytana seslenir:

Sen ki, gzel mi gzel ve bilgice en yksek,

Kara yazgl Tann, vgden yoksun Melek,

Tann Bahann kzp yeryz cennetinden

Kovduu insanlara babalk edersin sen.
 Sanat kasten su ileyerek, gnah ileyerek tanrnn ve
toplumun buyruklarna, Rimbaudnun ynlarn iren
drstl dediine, bakaldnr. Bu sayede zgrleir ve
kendi doast/doatesi ahlkn ina eder. Bu ne tanrsal,
ne toplumsaldr, bireyseldir ve biriciktir. Halbuki iimiz
deki doa, ender ve zarif olann kartdr, herkestir o. Her
kes gibi yemek, herkes gibi uyumak, herkes gibi sevimek;
ne delilik!129
Sartre, Baudelairein doa tiksintisinin altnda, adalan
Auguste Comte, Saint-Simon ve Marxn da paylat anti-
natralist akmn yattna inanr. Aralanndaki atmaya
ramen her dncenin hedefi, insann kendi kaderini
doadan skerek, yanlglara, hakszlklara ve doal dn
yann kr ileyiine dorudan doruya kart olan bir nsa
n dzen yaratmasdr.130 Bu Baudelairein hmanist olabi
leceini dndrmemelidir. Onun kitabnda air nsan
her eye yabancdr.* Bu nedenle o, kendi iirini vgyle
karlayan Hugonun edebiyatn terbiyevi edas dolaysyla
yerer;** Hugonun lirik dehasn hret dknlne fe
da ettiini ima eder.131 Unutulmamaldr ki Baudelaire, in
san deil eytandr, btn kahramanlar gayri nsandir ve
esin kaynaklar gnah ve sutur. Saf gzellik dedii, eyta
ndir, dehet vericidir132 ve korkun derecede irkindir. Bu
nedenle, gzdeleri bata Poedur, Rabelaisdir, Goyadr,
Bruegheldir.

(*) nsanlar sevdii iddiasndaki herkes, ne zaman insanseverlik cinsinden bir

soruyla karlasa u malum teraneyi dillendirir: Homo sum; nihil humani a
me alienum puta [Ben bir insanm, insani olan hibir ey bana yabanc deil
dir]. air cevap verir: Quidquid humani a me alienum puto [nsani olan her
ey bana yabancdr.] Grevim nsan olann dndadr: Baudelaire, Selected
Writings, s. 283.
(**) Sefiller zerine (11 Austos 1862): Kitap iren ve acemice. Bu vesileyle ya
lan syleme sanatna vkf olduumu gstermi bulunuyorum. Benjamin,
Arcades, s. 313.
 Baudelaire Poeya referansla akim dnyasm e ayrr:
Hakikati arayan bilim, iyilik yolunu gsteren ahlk ye g
zellii kefeden beeni: Sanat/edebiyat. yinin ve dorunun
takibi sanat ilgilendirmez. iir ancak kendi lm ya da
namusunu kaybetme pahasna bilimin veya ahlkn kisvesi
ne brnebilir.133 Baudelairede sanatn zerklii yaamsal
dr; ama bu, sanatn kendini kendi mecrasna hapsetmesi
gibi yorumlanamaz. Bir kere zerklik, srekli bir mcadele
yi, sanatn kendi farklln -kartln- srekli yeniden is
pat etmesini gerektirir. kincisi, sanat artk kilise, saray,
akademi gibi kurumlarm iktidarlarna ara olmayacaktr.
Sanat kendi kendisinin kral, papaz, kendi kendisinin
Tanrsdr.134 Baudelaire modem dnyada sanatn kendi ik
tidarn talep etmektedir; stelik bu iktidar dierlerinin
hem stnde olacak, hem de onlara meydan okuyacaktr.
Batan beri kendisini yarglayan din, ahlk, siyaset, bilim,
felsefe, ne varsa, hie sayacak, imdi hepsini o yarglayacak
tr. Modemistler 20. yzylda bu vaadi gerekletirebilmi
ler midir? Yoksa hl estetik etiin hizmetinde midir ve sa
nat tarihi znde sekler bir teoloji midir?*
kinci Dnya Savann vaheti ve sanatn sava arifesin
deki youn siyasal tbiyeti, sava ertesinde modernizmi si
yasetten arndran anlaylara itibar kazandm - hemen ak
la gelen, ABD mahreli bir modemizmin fikir babas Cle
ment Greenberg. Oysa Baudelairein sanatn zerklii sy
leminden yola karak, modernizmi salt bir formalizme in
dirgeyen anlaylar merulatrmak doru olmaz. Baudela
ire ahlk ve ahlk misali iyiyi, doruyu vaaz eden siyaseti
yadsmaz, aksine, insan yaratsyla aldklar bir ahlks-
t, ahlktesi ngrr - gerekst benzeri. Dava, doal

(*) Bkz. Donald Preziosi, Rethinking Art History, Meditations on a Coy Science
(New Haven: Yale University Press, 1989).
ve tanrsal olann yklmas, sanatn yceliinin, gzelin
soyluluunun kurulmasdr. Egemen olan faydacla, ah
lkla, taklitilie direnmektir. Zamannda hakiki, iyi,
doru, gzel diye dayatlan neyse, onu suni, sahte, kt,
irkin sayesinde hem tehir etmek, hem tehdit etmektir.
Yoksa sanatn namusundan, adaletinden sual olunmaz.
Poedan aktard gibi, kimsenin grmedii adaletsizlii...
airler grr.135
Benjamin artk kimseye bir onur kazandrmas mmkn
olmayan bir toplumda, Baudelairein, aire layk grd
bir onurun kavgasn verdiini syler.136 eytanl da bur
juva toplumunun serseri airlere kar savurduu tehdide
gs germekten ibarettir. Aslnda, toplumun diplerinden
doru yaylan aalayc ve tahripkr heveslerin ilenmi,
akll nakaratlar saylmaldr.137

irk in in G ze lli i
[Baudelaire] irkin olana kar her zaman naziktir.
J. Laforgue

Artk bkm usanm daha nadide kimi ruhlarn

irkinlikten aldklar haz, mehule duyduklar alk ve
dehetin verdii hazdan kaynaklanr... Bunlar
anlayamayan zavall, olsa olsa bas teli eksik bir
arptr!
Ch. Baudelaire

19. yzylda Paris neyi, niye gzel buluyor? Baudelaire a

nn beenisini incelerken nce yaad zamanlan deer
lendiriyor. Bu deerlendirmeye baklrsa modem zamanlar
tam bir felaket: Cehalet ve materyalizmle sarho, mut
suz ve adaletsiz bir a, bir imanszlar yzyl; birden
dnyann sonunu hatrlatan ay tutulmas misali zihnin
glgelendii, vasatn hi olmadk bir gle hkm sr
d, lanetli zamanlar; ruhun filizlenme midinin kal
mad, iirsellikten habersiz bir dnem, rezil bir
dnya, bir zindan138 ... Modem: Antresi Paris olan bir
cehennem.139
Byle bir an sorumlular ve temsilcileri olarak grd
Franszlar ve Fransz beenisi zerine Baudelaire daha da
vahim bir slup taknr. Annesine bir mektubunda yazd
gibi, Fransay aalamaya doyamaz.140 Ona gre Fransa
bir bayalk devresinden gemektedir ve Paris evrensel bu
dalaln ldad bir merkez olmutur.141 Fransz rasyonel
dir, anlamaya saplantldr ve maalesef sanat hissedemez.
Yalnz ve yalnz gzeli grmemiz gereken yerde, o bir tek
hakikati arar ... Fransa air deildir; hatta daha da akas
iir onu dehete drr ... Gzeli ancak politik bir eni
katlmsa hazmeder ... aslna baklrsa politik eniyle de
hazmedemez ve hemen kusar.142 Fransz, edebiyatta ir-
kefle beslenir hep. Dkya baylr.143 Paris Skrtsnda da
kamu, nne konan dky zevkle koklayp, yalayp yu
tan, parfme ise illet olan kpee benzetilir - airin hazin
hayatnn adi yolda olan sefil bir kpee.144

H ayat-P opler Edebiyat

Bir zamanlar Sofistler kk kk kalabalklara
hitap ederlermi; imdi ise basn sayesinde btn bir
ulusu yoldan karyorlar.
H. de Balzac

Kamuoyunun 18. yzylda ilk kez ilerlik kazanmasnda

edebiyat dergilerinin nemli bir grev yklendikleri bili
nir. Fransada 1720 yln izleyen ilk onylda krk sekiz,
ikinci onylda yetmi, nc onylda da doksan yeni der
gi yaymlanr. Bu dergiler sayesinde okurlar, Akademi gibi
dardaki bir otorite yerine, kendi beenilerini yayacaklar
ve tartacaklar zerk, kamusal bir platforma kavuur.145
Ancak, 1830lar liberalizmiyle birlikte, edebiyat hayatnn
merkezi dergilerden gazetelere kayar. Bu deiimde La
Presse gazetesi ba eker. Reklam, kitap ve arkasndan
borsa ilanlar ve tefrika sayesinde 1824te 47 bin olan tira
jn 1846da 200 bine karr. Reklam ve ilanlarla hem fiyat
drr, hem de bu yeniliklere denk bir bulvar gazetecilii
gelitirir ve asl nemlisi edeb tefrikay devreye sokar. Ye
niliklerin derlendii, genellikle ba sayfann alt blmn
kaplayan ve gndelik basnn en renkli kesini oluturan
feuilleton birden edebiyatn piyasas haline gelir. Baudelaire
zamannda feuilleton yzlerce Avrupa ve Amerikan gazete
sinde boy gsteren son derecede popler bir kentsel genre
olur. 19. yzyln byk yazarlanndan ou kamuya eser
lerini sunmak iin bu tr kullanr: Balzac, Hugo, Gogol,
Poe, Dickens, Whitman, Dostoyevski, Marx, Engels146...
George Sand - toplumsal roman- Eugne Sue, Alexandre
Dumas, Flaubert, Zola, Lamartine, Murger... ve Baudelaire:
Paris S kntsm n bir blmn La Pressete yaymlar
(1862).
Bylece edebiyat ve basn ayn mecrada birbirini besleme
ye balar. Gazeteci, edeb bohemya ve sanatlar ayn kamu
sal meknlar, ayn bulvarlar, pasajlar arnlarlar; ayn bar,
kafe, kabare tiyatro* ve umumhaneleri doldururlar. Hayat
larndan kestikleri dilimlerden kh edebiyat, kh haber ya
parlar. Hepsi flneur kesilmitir. Kalabalklardan insan man
zaralarn gene kalabalklarn diline yknerek tasvir eder
ler. Giderek, tefrika, haber, reklam dilleri de birbirlerinden
esinlenir. Edebiyan sanayicileri kamusal beeniyi izler ve

(*) Zolann Nana romanndaki tiyatro da adeta bir umumhane gibi iler. Tiyatro
nun sahibi Bordenave, tiyatrosundan her sz edildiinde genelevim demek
istiyorsunuz diye mdahale eder: Emile Zola, Nana, ev. G. Holden (Londra:
Penguin, 1972) s. 21.
sanki hemen rptnlvermi gibisinden popler haval ya
zlar imal ederler. Deerleri kazandklar paralarla llen
edeb klieleri ve slupuluu da elbette eksik etmezler.147
Fikir hayat gazete mecrasnda magazinleir, grselleir -
panorama edebiyat. Hayat ve edebiyat her sabah Parise
kendi suretini karr. Aktalitenin yan sra, ke yazlar
ve modem meseller kent soyunun kimliini tr, ona ders
verir, yol gsterir. Bu g, bu kltrel kapital, kimi edebi
yatlarda siyasal ihtiraslar uyandm. Zaten tefrika sayesin
de en az maceralarndakiler kadar kahramanlamlardr.
Saint-Simona baklrsa, kamuoyunun asas entelektelle
rin elindedir; Balzac, Napolyonun klcyla kazandn
kalemiyle kazanmak sevdasndadr.148 Batan kk toprak
l kyllerin dertlerini edebiletiren, iirleriyle lah bir
duygusallk telkin eden, 1848 devrimi arifesinde iilerin
szcs kesilen Lamartine, devrimi izleyen ilk seimlerde
Paristen en yksek oyu alr. Bu baars 1847de feuilleton
tarznda yaymlanmaya balayan firondenler Tarihinin ka
zand byk itibara yorulur. Dier bir cumhuriyeti edip,
Eugne Sue ise Paris Esrar tefrikasyla Constitutionnel gaze
tesi abonelerini 3600den 20 bine karmakla kalmaz, 130
bin Parisli iinin oyunu alarak 1850de milletvekili seilir.
Benjamine gre, basnn iirdii edeb itibann siyasete tah
vil edilmesi, kirlenmenin yeni biimlerine yol aar... Bir
yazarn siyasal ihtiras kamlandktan sonra rejimin ona
dora yolu gstermesi artk iten deildir.149
Tefrika edebiyat, siyasal g kadar, bir yazar iin o zama
na kadar hayal bile edilemeyecek paralar da kazandrr.
1838-1851 yllan arasnda Lamartinee gazetelerin dedii
tutann 5 milyon frank olduu tahmin edilmektedir, firon
denler Tarihi yayma girer girmez 600 bin frank alr. Paris
Esrar iin Sueya sadece avans olarak denen mebla 100
bin franktr. Baudelaire ise davas uruna edebiyat piyasa-
smda hep berbat bir yerde kalmtr. Btn yazdklarndan
kazand 15 bin frankn zerinde deildir.150
Baudelaire demokratik toplumlarda kamuoyunun ac
masz bir diktatrlk olduundan emindir.151 Zamann ah
lk ve hakikat krss gazete onun deyimiyle bir halk pa
avrasdr.152 Basn sanat ve edebiyat da teslim almtr.
Bourdieu, kinci mparatorluk basnn incelerken, her ko
nuda yarg veren gazete yazarlarnn sanatn ve edebiyatn
da ls kesildiklerini belirtir. Bu takm, kavramadklar
her konuyu horlamaya, namuslarn ve entelektel apsz
lklarn sorgulayacak her giriimi lanetlemeye kendilerini
yetkili grr.153 Baudelairein kamuya bir diyecei yoktur.
Balangta aklamay dnr. Nedir iir? Amac nedir?
yi ile gzel arasndaki ayrm; Ktlkteki Gzellik? Ama
bir sabah birka halk paavras okuma hatasna der ve
ne olursa olsun, kime olursa olsun, herhangi bir eyi ak
lamann korkun yararszl karsnda durakalr. Bilen
ler anlar beni ... Basl bilmem hangi paavrann sylemi
olmasna karn yzmn dayanlmaz irkinliinin yre
imde bulunmadn...154

Salon Sanat ve Eletiri

Sanatta modernlik bir bakma sanatn ayaa dmesidir.

Saraydan, kiliseden ev ilerine girmesidir. Kentlemeyle eve
ve ie ait meknlar birbirlerinden ayrlr. Kentte danda va
kit geirmek yaygnlat, darlar kamusallat lde
ierisi, enteryr, ev zel bir nem kazanr. Yurttan ken
disine mahsus fantasmagorias olur.155 Burjuvazi evini sa
natsallatrarak kltr bireyselletirir; bireysel kimliini ve
zenginliini ispat eder. Bunun sonucunda doan talebi kar
lamak zere rgtlenen sanat piyasas geri sanat himaye
dneminden kurtarr ve zerklemesinin ekonomik zemi
nini oluturur, ancak bir yandan da sanat ticariletirir ve
popler beeniye yatknlatrr. Bu dnm ilkin Salon
sergilerinin kamusallamasnda kendini gsterir. Akademi
nin tartlmaz disiplini altnda ve kendi yeleri arasnda
1699dan beri dzenlenen bu sergiler 1737de nce kamuya
alr. Sanat eletirisi balar. 1789 Devrimi ertesinde Salon
btn sanatlarn mekndr artk. 19. yzylda ynetimi
de Akademiden ve devletten sanatlara geer ve bir sanat
pazar haline gelir. Ekonomik ilevi bir yana, yllk Salon
bedava izlenen bir kamusal gsteri, bir olay halini alr. Mt
hi popler olur, yle ki her yl birka yz bin kii tarafn
dan gezilir.* Dolaysyla, bu devasa hacmini ve nemini s
nrlayabilecek her giriim sanatlarn ve kamunun protes
tolaryla karlar.156 Sanatn kamuoyunu ayaklandrd
bu enlik ortamnda giderek satlmak iin yaplan resimler,
baklmak iin yaplanlar, popler genre resmi, aristokratik
tarihsel resmi tasfiye eder. Galerilerin piyasaya egemen ol
masnn ardndan Salon 1880 ylnda son bulur; bu son Sa-
londaki eser says 7289dur.**
(*) Zola Bayapt romannda, binlerce resim arasndan jrinin yapt seimlere,
oradan vernissage faslna, al tantanasna, pazarlama oyunlarna, eit eit
fitne, nifak ve entrikalara vanncaya kadar, son derecede canl bir Salon hadi
sesi anlatr. Romann kahraman, dostu Cezannen yan sra, hem Manetyi,
hem de Monetyi artran ve biteviye boyad pla canlandramad
iin sonunda kendi canna kyan ressam Claudedur. Claudeun gznden
bir Salon manzaras yle: Roman ya da oyun yazan, gazeteci veya kulp, at
yar, borsa mdavimi olmalarndan tr, bilgilik, zenginlik veya klk
taslayan herkes dahil, Pariste nl, varlkl, gzde kim varsa aka basa; araya
serpitirilmi, fahiesi, aktrisi, sosyete dkn her cinsten kadn ... kalabal
n srye benzer hareketi, her trl heyecandan ve tazelikten yoksun, yle
sine bir merak, bir tantana, solgun solgun ifadeler, zoraki bir iyi niyet gste
risi ... Demek sonunda eserimi alaya alacak bunlar; o da tabii binlercesi ara
sndan seebilirlerse ...: Emile Zola, The Masterpiece, ev. T. Walton (Ox
ford: Oxford University Press, 1993) s. 330.
(**) Salonlarn tarihi zerine bkz. Mainardi, End o f the Salon; Harrison C. White
ve Cynthia A. White, Canvases and Careers, Institutional Change in the French
Painting World (Chicago: University of Chicago Press, 1993); Clark, Painting
o f Modem Life.
 Baudelaire, ister gelenek sevdasnda, ister zamane tarzn
da olsun, Salon sanatn tutmaz. Onun Salon hadisesine ba
k herhalde en iyi Hauserin o dnemin beenisine ilikin
szlerinde ifade bulur. Hausere gre Flaubert ve Baudela
ire gibi edebiyatlar yetitirmi olan kinci mparatorluk
ayn zamanda pespayeliin ve en adisinden kitschin bala
d dnemdir. Kt ressamlar, kt yazarlar elbette nce
den de vard... ama adi, adiliini belli ederdi, bir iddia ta
maz, bir etki yaratmazd. Maharetle kotarlm tahsilli sp
rntye rastlanmazd. Oysa imdi rezillik norm, slk ve
gsteri kural haline geliyor. Sanatnn ve kamunun sevi
yesizlie batmalarna yol aan, sanatn bir elence mecras
na dnmesi, bu an icaddr.157
Baudelaire Salon yazlarnda kitsch anlamna gelebilecek
iki baka terim kullanr: Chic ve poncif. Chic, ezbere, el al
kanlna dayal bir hner anlamndadr. Poncif, chicin an
lamm paylamakla birlikte, daha ok dramatik resmin bir
takm baya klielerine, stereotiplerine gnderir. rnein,
tarihsel bir peyzajda Kpekler, belli bir tarih kpek kalb
na gre biilir, trajik bir obann baka tr kpekleri ola
maz, yoksa erefi lekelenir.158 Baudelairee gre uylamsal
ve geleneksel olan her ey chic ve poncif alanna girer.159
Chic, poncif, ideal havas verilmi zafer ve kahramanlk tab
lolarnn, halk/yurtta sahnelerinin, trajik manzaralarn
balca zanaatidir - baka deyile, mill ve resm sanatn. Sa
lonlarn en byk mill ressam Horace Vemet rnein, Ba-
udelairein gznde bir chic ve poncif staddr ve bu yz
den de ressamn kartdr: Bu adamdan nefret ediyo
rum, nk onun tablolar resim deil, aceleyle ve sk sk
yaplan bir mastrbasyon.160
Baudelaire kendi gibi dnen, sava ve milliyeti zrva
dman, yepyeni bir kuan olutuunu ve Horace Ver-
net gibilerinin vaktinin dolduunu sezmektedir. Bu kuak,
sekterlie, ovenizme, milliyetilie olduu kadar, akade-
mizme, ekollere, kurallara da kardr; kozmopolittir, yurdu
btn evrendir, gzelin her trlsne aktr. Yeni edebi
yat onun asrnn usuz bucaksz kolonyal imparatorluk
larnda kendini bulacaktr.161 Baudelairein modernist koz-
mopolitizmini adalan Marx ve Engels de paylarlar. Ma-
nifestolannda yeni edebiyat yerine Goetheden esinlen
dikleri bir dnya edebiyatndan sz ederler: Eskiden ih
tiyalar lke iinden karlanrd. imdi onlann yerini an
cak uzak diyarlann rnleriyle tatmin olabilen yenileri al
d. Eski yerel ve ulusal kendine-yeterlik, yerini imdi her
ynde kurulan evrensel karlkl bamllk ilikilerine b
rakyor. Madd retimde olduu kadar zihinsel retimde
de. Tek tek uluslann zihinsel yaratlan artk ortak mlkiye
te geiyor. Ulusal tek yanllk ve dar kafallk giderek daha
da imknsz hale geliyor; saysz yerel ve ulusal edebiyattan
bir dnya edebiyat douyor.162

S anat Sanayii ve G rom e

Modem beeni zerindeki en kkl etkiyi sanatn sanayi

lemesi uyandmr: mgenin, bata fotoraf, litografi, gra
vr gibi bask teknikleriyle kitlesel olarak oaltlmas.
mge bylece topluca izlendii ayinlerde, kilise gibi at
mosferlerde alar boyunca edindii auray kaybeder. 19.
yzylda sanatn endstriyel aa uyarlanmasnn en efsa
nev ismi, mekanik rprodksiyonun babas Goupildir.
Goupil 1829da ie bir bask atlyesi aarak giriir. Tasan-
s, setii veya sipari ettii resim ve heykellerin litografi,
gravr, fotogravr, fotoraf ve photosculpture teknikleriyle
oaltlmas ve bunlarn pazarlanmasdr. 1870lerde bu
atlye devasa bir endstri ve uluslararas bir galeri ana
dnr. 1 8 4 1 -1 8 7 7 yllar arasnda Berlin, Brksel,
Londra, Viyana, Lahey ve New Yorkta Goupil galerileri
adr; skenderiye, Dresden, Cenevre, Zrih, Atina, Barce
lona, Kopenhag, Floransa, Havana, Melbourne, Sydney,
Varova, Johannesburg ve daha da baka kentlerde sat
noktalar kurulur. New York galerisi bugn hl bu ken
tin en itibarl galerilerinden biridir. Goupilin nce yne
timine getirdii, sonradan da haklarn devrettii Knoed-
lerin adn tar.
Goupil zamanla sanatn kamuoyu olur. Binlerle oaltl
m, binlerce resim ve heykel... oaltma hakkyla satn al
nan resim says otuz binlere varr. renciler Goupilin ya
ymlad modellerden yaptklar kopyalarla Desen Dersle-
rini renirler - Van Gogh dahil. Goupil galerileri Fransz
sanatnn dnyadaki vitrini olur. Rejimin saygs ve destei
sonsuzdur. Goupil kamusal beeninin, resm estetiin
mhr olmutur. Bu baarnn mimarlar arasnda bata G-
rme gelir: Goupilin ahbab, damad, orta, en ok satt
ressam ve dnya sahnesindeki yldz.*
Zolann deindii gibi, Grme her beeniye uyar ...
Herkes onun, resimlerini sadece fotoraflanmak zere yap
tn bilir. Bu rprodksiyonlar binlerce orta-snf evini
ssleyecektir.163 Grmeun dehas, gncelin, bayann
klasik mertebesinde temsilidir, antikletirilmesidir. rnein
genelev Grek Enteryr olarak resmedilir. Zamann en
naml plak modeli, bata La Boheme, popler edebiyatn
yldz, Paris apknlarnn gzdesi Marie-Christine Leroux,
Grmeun eserlerinde Atinal heykeltra Praksitelesin
esin perisi ve metresi Phryn kisvesindedir... Zola nezdin-

(*) Padiahlar da Goupilin mterileri arasna girer ve Germe satn alrlar.

tablodan Maarasnda Aslan iin Sultan Aziz tarafndan 1875 ylnda Goupile
denen para 15 bin franktr: Erol Makzume, Jean-Leon Germe (1824-
1904), Empresyonizm Kart Oryantalist, Toplumsal Tarih, 116 (Austos
2003) s. 50.
de bu Phryne, klodunu deitirirken yakalanan modern
metresten bakas deildir. Degasya gre Germe Phryne-
nin plaklnn ihtiamn bir pornografi gsterisine e
virmitir. Phryne sonunda bir zamane ikonu, Germe ise
klt olur. Ecole Nationale des Beaux-Artsta at atlyeye
dnyann drt bir yanndan tam iki bin renci gelir - bir
de stanbuldan Halil ve eker Ahmet Paalarla, Osman
Hamdi Bey.*
Germe ve neo-Grek ekolndeki ressamlar Salon sergile
rinde ba keyi igal eder. Kukusuz Germe zaten ayn
zamanda jri yesidir. Baudelairee gre neo-Grek ekol, im
gelem yoksunluunu bilgilikle rter: Oynanan oyun,
gndelik hayatn Grek veya Roma dekorlarna naklidir.164
1845, 1846 ve 1859 Salon sergileri zerine eletirisi
topluca incelendiinde, Baudelairein Salon estetiini batan
aaya mahkm ettii grlr. Sanatta edebiyattan daha da
seicidir. Onca ressam arasndan hayranlkla and tek kii
Delacroixdr - bir de karikatrist Daumier. Arkada Cour-
betyi verken bile temkinlidir: nce gklere kanr onu,
Ingresten dahi stn grr. Ama ardndan ikisini de birbir
lerine kart olan fanatizmlerinin kurban sayar - Ingres ge
lenein, Courbet dsal madd doanm.165
Baudelairein gznde Salon sanat, kamusal beeniye,
baya poplerlie, sanatn metalamasna ba een arla
tanlarn sanatdr. Onun kendi iirleri, Ktlk iekleri ise
tam da bu sanata kar, kamuyu ilk kez hie sayan bir kav
gadr. Salonun sergiledii gzellik lemi onunki olamaz.
Onun gzellii irkinlik, modemizmi ise modem beeni
nin tam tersidir.

(*) Goupil-Germe ibirlii konusunda bkz. Goupil & Girme, Art and Enterprise.
Eletirinin Taraflar: D iderot, Baudelaire

Ressam ve heykeltralarn ilk kez airlerle denk bir statde

hmanistler evresine kabul edilmeleriyle birlikte, Rne
sansta sanat konulan sekinlerin felsefe diyaloglanna ek
lemlenmi, sanat kendine zg bilgisini sistemletirmeye
girimitir. Ancak henz eletiriden sz etmek iin erken-
dir, nk diyaloglarda kamu temsil edilmez. Dolaysyla
sanat eletirisinin Salon sergilerinin kamuya almas zeri
ne balad kabul edilir. Diderotnun bu sergilerden 1759-
1781 arasnda dzenlenen dokuzu zerine yazdklar da
eletirinin ilk rnekleri saylr.* Her ne kadar bu metinler,
sve Kraliesi, Rus mparatoriesi, Polonya Kral kabilin
den sadece on alt abonesi bulunan el yazmas bir dergi**
iin kaleme alnmlarsa da, imgelerin kamu adna kelime
lere ilk tercmeleri olarak deerlendirilirler. Dolaysyla da
ha bandan sanat, edebiyat tarafndan anlamlandrlr ve
19. yzylda da bu byle devam eder: Gautier, Zola, Huys-
mans, Saint-Beuve, Heinrich Heine... Edebiyatlar eliyle
gazetelere den eletiri, basnn hemen hemen her konuda
imal ettii grlerden biri oluverir ve edebiyat/gazeteci
cemaatine fazladan bir kltrel sermaye salar. Baudelaire
de airliinden nce gazeteci ve sanat eletirmeni olarak
sivrilir. Salon yazlan, tam da modem sanat tarihiyle ayn
zamanlarda*** modem eletirinin kuruluunu bildirir.
Diderot ile Baudelairein eletirileri modemist knlmann
en mkemmel olarak okunabilecei temel metinleri olutu-

(*) Bkz. Denis Diderot, Paris Salon Sergileri, 1759-1761-1763, ev. K. zsezgin
(stanbul: Yap Kredi Yaynlan, 1996).
(**) Correspondance littraire philosophique et critique.
(** *) Donald Preziosi sanat tarihinin 1840larda Almanyada niversite tedrisat
na girmesini bir balang gibi kaydeder. Bkz. Art History: Making the Vi
sible Legible, The Art o f Art History: A Critical Anthology, ed. D. Preziosi
(Oxford: Oxford University Press, 1998) s. 13.
rar. Btn 20. yzyl boyunca ve hl, sanat ynetmek hr-
smdakilerle -rejimler, irketler vb.- sanatn ynetmesini
dleyenlerin sylem formadan buradan trer. Geri Baude
laire yazlannda Diderotyu karsna almaz, hatta yzyl ev
velki ncelini hayrla yad eder.166 Ancak Diderot kadim bir
doktrini seklerletirmek, modernletirmek, Baudelaire ise
bu doktrini tarihe gmmek iin eletirir. Diderotnun ilkesi
sanatnn resmettiine sadakatidir: Bata doaya, sonra an
latsna, mitolojik/teolojik ikonografiye, zanaatinin incelik
lerine, geleneksel normlara: Uyum, farkllk, kontrast, simet
ri, kompozisyon, dispozisyon, karakter, ifade... Oysa Baudela
ire adna bir sadakatten sz etmek gerekirse, bu herhalde
bata sanatnn zamanna sadakatidir - metropole, kahra-
manlanna, boheme, dandyye, Jlneur'e. Diderotnun sanat
akl ve erdemi dorular; Baudelaireinki sorgular. Her ikisi
de tanndan uzakta ama ilki toplumun yannda, dieri kar-
smdadr. Hatta Baudelaire toplumdan da te, btn insan
soyunu karsna almaktan sz eder.167 Gene de yetinmez,
sand kadar isyankr olamamaktan ok eker.168

S a n a ta A d a n m tk v e l m

Chateaubriand, Balzac, Stendhal, Mrime, Alfred de

Vigny, Flaubert, Banville, Gautier, Lecomte de Lisle dnda
btn ada zibidiler iren geliyor bana. Akademi yele
riniz iren, liberalleriniz iren, erdem iren, ktlk i
ren. Akc slup iren. Gelime iren ...169 Ama ne are
ki Baudelairein iiri de bu irenliin redii evrelere ses
lenir, sonunda onlara mahkm olur; aynca ayn irenlik
ten beslenir. stelik kendisi de, en vlesi abalara karn,
adalarnn houna gitme isteine direnmeyi baara
maz.170 Dolaysyla kendisinin de tekiler kadar fahielik
yaptn itiraf eder. Hayatn paylat, iirlerindeki kar
deleri yosmalar gibi o da mecburen piyasaya der. Onuru
ayaklar altndadr. Derin bir azap eker.
Sartrea gre Baudelaire ac ekmeyi semitir; srekli
mutsuzdur; kendini mutlu saymak onun gznde alal-
maktr. Baudelaire iin ac ekmek, bir okun ardndan
gelen iddetli bir tepki deil, tersine hibir eyin azaltp
ykseltemeyecei, srekli bir durumdur ... Ac, insanlk
durumunun bilincine var gibi grnmektedir ... nsan
honut olmad iin ac ekmektedir ... ada duygulu
adam u ya da bu zel neden iin deil, genel olarak, yer
yznde hibir ey isteklerini doyuramayaca iin ac
ekmektedir.171 Baudelaire acnn soyluluk olduunu sy
ler. Ac, soyluluun olduu kadar yaratcln da gereidir:
ten gelen her iirin kayna melankolidir.172 Btn sa
natlar ac eker ve bu ac sanatlarn gzellik ve adalet
duygulan gelitii lde byr. Ona gre Wagnerin de
has ve devrimci grleri ancak onun ac ekme kapa-
sitesiyle aklanabilir. Deil mi ki Wagner, yeni bir ey
kefedebilmek iin hibir eyden tatmin olmama ynnde,
daha doutan var olan bir doyumsuzluu art komutur,
o halde, hayatn elikilerinden ac bimek herkesten ok
onun kaderidir.173
Usan, ylgnlk, bkknlk, bedbinlik, bezginlik, sknt,
knt, ykm... veya spleen: Hayatn biteviyeliine kat
lanma yorgunluunun, zorunluluunun yol at, mo
dem zamann illetleri... Dnyann tiranlar...174 Varolu
un dayanlmazl, hayatn ekilmezlii ... Yeninin iflas...
Benjaminin szleriyle, ayn eyin hep tekrar edip durma
sndan ok, yepyeni olanda da dnyann ehresinin hi
deimemesi; yepyeni dediimizin de her bakmdan ayn
kalmas. Modern zaman bitmez tkenmez cehenneme e
viren, bu.175 Baudelaire bu cehennemi hem sonuna kadar
yayor, kefediyor, hem de amaya azmediyor. Kahra
manca hep ayn olandan yeniyi skmeye giriiyor.176
Kendi kendine yabanclam insanolunun hi saknma
dan stne stne giden, bir yandan da onu eylemi
dnyaya kar donatan, ilk o.177 Sknty edebiyata sunan
da o.178 Flaubert ona var olmann skntsn ne kadar iyi
anladn yazyor.179
Baudelaire iirinin bildirdii, sanatn hayata stn gelebi
lecei, imgelemin snrlarm kaldrabilecei, tekrann nn
alabilecei, zamann ilesini durdurabileceidir - d gibi,
oyun gibi, sarholuk gibi, arkm hayal lemi gibi... Kahra
manca Bir lm iirindeki soytar, son oyununda cehen
nemin dehetini en iyi sanatn perdelediini kantlar; izle
yenleri, lm gibi, hayattan siler.180
Metropolde barnabilm ek Baudelairein gznde bir
gladyatrn mcadelesi kadar kahramancadr. Var olma
nn, korunmann ok tesinde dmanca bir evreye kar
srekli dvmeyi gerektirir. nsan ynlar tehdit eder ...
Elbette insann ie ihtiyac vardr, ama baka ihtiyalar da
vardr ... intihar da bunlar arasndadr; hem benliine, hem
de onu youran topluma sinmi olan intihar, kendini ko
ruma gdsnden daha da gldr. Baudelairein fark
ettii tam da budur Benjamine gre: Modernleme zeri
ne ilk notlarn tuttuu 1845 sralarnda, alanlar arasn
da intihar artk tandk bir fikirdir ... Yorgun den kimile
ri intihara snabilir... Ancak bu bir teslimiyet deil, kah
ramanca bir tutkudur. Aslnda tutkular lemine modemiz-
min katt tam da budur: Passion particulire de la vie mo
derne ...181
Bu modern tutku, feda-yi nefs duygusu, o zamanlardan
balayarak, birok sanat-edebiyat ehlinin sanatlar kadar
hayatlann da karartr, kimilerini de kurban eder. Onlarsz
modernizm dnlemez: Van Gogh, Mayakovski, Yese-
nin, Alfred Jarry, Jacques Rigaut, Jacques Vach, Ren Cre-
vel, Dylan Thomas, Virginia Woolf, Hemingway, Arshile
Gorky, Mark Rothko, Jackson Pollock... Baudelaire sanat
nn lm setiini dnr; intihar onun hakkdr. Poe
rnein, alkoln verdii sarholukla hem sanatn, hem
lmn kurmutur: Poenun sarholuunun ... bir al
ma yntemi olduuna inanyorum, tutkulu doasna son
derecede yatkn enerjik ve lmcl bir yntem ... Bugn
ondan aldmz hazzn kayna bir para da onu ldren
bu sarholuktur.182 Dostu Nervalin intiharn duyduu
zaman Baudelairein tepkisi, onun hasta, deli falan olma
dn haykrmak olur. tiraz bakadr: Niin o rezil so
kakta, boynunu saran o paavray seti? ncelikli, tat veren
zehirler var, onlar kullandnz m lm sevinle balyor,
en azndan d grerek...183 Van Gogh gibi, ruh doktorla
rnn elinde ok ekmi olan Antonin Artaud iin de, yle
bilinler vardr ki, kimi gnler, basit bir eliki yznden
kendilerini ldrebilirler ve onun iin de deli olmalar ge
rekmez. Aslnda sanat iin bu eliki hep oradadr:
Onun kehanetinden, kurumlara kar saldrlarmdan, du
yarlklarndan, ifaatndan saknan rm toplum.
Onun iin bir gn Van Goghu katledenler olmutur, G
rard de Nervali, Baudelairei, Edgar Poeyu ve Lautr-
amontu katledenler olduu gibi.184
Baudelaire 1845te bir gn kendini gsnden baklar.
Uyuma bkknl, uyanma bkknl dayanlmaz hale gel
dii iin ldryorum kendimi; bakalarna yararsz, ken
dime tehlikeli olduum iin ldryorum.185 Yaras abuk
geer, ancak 1861de annesine yazd gibi, hep intihann
eiindedir: Saygnlk denince benim durumum iler ac
s, en byk felaket de burada ... Dnemeyecein aala
malar, svgler, alaylar, insann zihnini alt st eden btn
bu eyler durumumu tam bir kmaza sokuyor.186 Baudela
ire lmden ekinmez; onun iin asl rpertici olan do
umdur.87 lm de iiri gibi tasarlanm olmaldr; zama
n, tarihi, dnyann gidiini durdurmal, doann, tanrnn,
toplumun oyununu bozmaldr; modem ve destans olmal
dr... Baudelaire 1867 ylnda, 31 Austosta, kardei bir fa-
hieden bile bile kapt frengi nedeniyle, krk alt yanda,
annesinin kollarnda lr.
S U N U N O TLA R I

1 Honor de Balzac, The Girl with the Golden Eyes", History o f the Thirteen,
ev. H. J. Hunt (Londra: Penguin, 1974) s. 309-311.
2 Charles Baudelaire, Selected Writings on Art & Artists, ev. P E. Charvet (Camb
ridge: Cambridge University Press, 1972) s. 106; 1846 Salonu", bu kitapta s.
195-197.
3 Baudelaire, Selected Writings, s. 107; 1846 Salonu, s. 198.
4 Walter Benjamin, Charles Baudelaire: A Lyric Poet in the Era o f High Capitalism,
ev. H. Zohn (Londra: NLB, 1973) s. 90.
5 Walter Benjamin, The Arcades Project, ev. H. Eiland ve K. McLaughlin (Camb
ridge, Ma.: Belknap Press of Harvard University Press, 1999) s. 318.
6 Benjamin, Charles Baudelaire, s. 79, 80 ve Charles Baudelaire, Yapma Cennetler,
ev. Y. ahan (Istanbul: Telos, 1994) s. 15.
7 Charles Baudelaire, The Flowers o f Evil and Paris Spleen, ev. W. H. Crosby
(Brockport, N.Y.: BOA Editions, 1991) s. 223.
8 A.g.e., s. 459.
9 A.g.e., s. 183.
10 Charles Baudelaire, The Parisian Prowler, ev. E. K. Kaplan (Athens, Ga.: Uni
versity of Georgia Press, 1997) s. 74.
11 Benjamin, Arcades, s. 489.
12 Baudelaire, Selected Writings, s. 249.
13 Jerrold Siegel, Bohemian Paris, Culture, Politics and the Boundaries o f Bourgeois
Life, 1830-1930 (New York: Viking, 1986) s. 188.
14 A.g.e.,s. 68.
15 A.g.e., s. 125.
16 Pierre Bouidieu, The Rules o f Art, Genesis and Structure o f the Literary Field,
ev. S. Emanuel (Stanford: Stanford University Press, 1995) s. 55.
17 Seigel, s. 138.
18 A.g.e., s. 24.
19 Benjamin, Charles Baudelaire, s. 15.
20 A.g.e., s. 13, 17.
21 Charles Baudelaire, bir iir iin noar, nakleden T. J. Clark, The Absolute Bour
geois, Artists and Politics in France 1848-J851 (Londra: Thames and Hudson,
1982) s. 9.
22 Benjamin, Charles Baudelaire, s. 13.
23 A.g.e., s. 14.
24 A.g.e., s. 98, 101.
25 A.g.e., s. 101.
26 Seigel, s. 60.
27 A.g.e., s. 47.
28 Bourdieu, s. 57.
29 Seigel, s. 19.
30 Baudelaire, Selected Writings, s. 53; 1846 Salonu, s. 151.
31 Seigel, s. 102.
32 Charles Baudelaire, The Painter o f Modem Life and Other Essays, ed. ve ev. J.
Mayne (Londra: Phaidon, 1995) s. 26, 28-29; Modem Hayatn Ressam, bu
kitapta, s. 236.
33 Benjamin, Charles Baudelaire, s. 26.
34 Seigel, s. 107.
35 Baudelaire, Selected Writings, s. 198, 7.
36 Benjamin, Charles Baudelaire, s. 106.
37 Jrgen Habermas, Modernity - An Incomplete Project, The Anti-Aesthetic,
Essays on Postmodern Culture, ed. H. Foster (Port Towsend: Bay Press, 1983) s.
10.
38 Francis M. Naumann, Money Is No Object", Art in America (Mart 2003) s.
72.
39 Thomas Me Evilley, Performing the Present Tense, Art in America (Nisan
2003) s. 116.
40 Baudelaire, Selected Writings, s. 51; 1846 Salonu, s. 95.
41 A.g.e., s. 51; 1846 Salonu, s. 94-95.
42 A.g.e., s. 295.
43 A.g.e., s. 299.
44 Seigel, s. 121.
45 Baudelaire, Selected Writings, s. 203.
46 Seigel, s. 122.
47 Age, s. 117.
48 Jean-Paul Sartre, Baudelaire, ev. B. Onaran (Istanbul: De Yaynlan) s. 129.
49 Charles Baudelaire, Ktlk iekleri, ev. S. Maden (Istanbul: ekirdek Ya
ynlan, 1996), s. 362.
50 Sartre, s. 160, 70.
51 A.g.e., s. 63,118.
52 A.g.e., 139.
53 A.ge, s. 15.
54 A.g.e., s. 11.
55 Benjamin, Arcades, s. 319.
56 Sartre, s. 73, 71.
57 Baudelaire, Ktlk iekleri, ev. S. Maden, s. 370.
58 Renato Poggioli, The Theory o f the Avant-Garde, ev. G. Fitzgerald (Cambrid
ge, Ma.: Belknap Press of Harvard University Press, 1968) s. 39,99.
59 Linda Nochlin, The Invention of the Avant-Garde: France, 1830-1880, The
Politics o f Vision (New York: Harper & Row, 1989) s. 16.
60 Annie Cohen-Solal, Painting American, The Rise o f American Artists Paris 1867-
New York 1948 (New York: Alfred A. Knopf, 2001) s. 249.
61 Raymond Williams, The Politics of the Avant-Garde, The Politics o f Moder
nism, ed. T. Pinkney (Londra: Verso, 1989) s. 54.
62 Benjamin, Arcades, s. 745.
63 Baudelaire, Selected Writings, s. 332.
64 A.g.e., s. 194.
65 A.g.e., s. 195.
66 Baudelaire, Painter o f Modem Life, s. 29; Modem Hayatn Ressam, s. 236.
67 Benjamin, Charles Baudelaire, s. 55.
68 Baudelaire, Parisian Prowler, s. xviii.
69 Andr Breton, Manifestoes o f Surrealism, ev. R. Seaver ve H. R. Lane (Ann Ar
bor: Ann Arbor Paperback, 1972) s. 60.
70 Benjamin, Arcades, s. 453.
71 Benjamin, Charles Baudelaire, s. 54.
72 Benjamin, Arcades, s. 417.
73 A.g.e s. 938.
74 Benjamin, Charles Baudelaire, s. 170.
75 A.g.e., s. 172.
76 Adomodan nakleden Andreas Huyssen, After the Great Divide, Modernism,
Mass Culture, Postmodernism (Londra: MacMillan Press, 1986) s. 41.
77 Naumann, s. 59.
78 Charles Baudelaire, Paris Sknts, ev. E. Alkan (Istanbul: Cumhuriyet, 2001)
s. 14.
79 Baudelaire, Parisian Prowler, s. 129.
80 Jonathan Crary, Techniques o f the Observer, On Vision and Modernity in the Ni
neteenth Century (Cambridge, Ma.: MIT Press, 1992) s. 9.
81 Benjamin, Charles Baudelaire, s. 151.
82 Baudelaire, Painter o f Modem Life, s. 16; Modem Hayatn Ressam, s. 218.
83 Hal Foster, Archives of Modern Art, October 99 (K 2002), s. 82-83.
84 Baudelaire, Painter o f Modem Life, s. ix.
85 Benjamin, Charles Baudelaire, s. 170.
86 Benjamin, Arcades, s. 329.
87 Murray S. Davis, Georg Simmel and the Aesthetics of Social Reality, Georg
Simmel, Critical Assessments, ed. D. Frisby (Londra: Routledge, 1994) cilt II, s.
46.
88 David Frisby, Simmel and Since, Essays on Georg Simmel's Social Theory (Lond
ra: Roudedge, 1992) s. 58.
89 Baudelaire, Painter o f Modem Life, a. 12; Modem Hayann Ressam, s. 214.
90 Baudelaire, Selected Writings, s. 118.
91 Baudelaire, Painter o f Modem Life, s. 34; Modem Hayatn Ressam, s. 242.
92 A.g.e., s. 12; Modem Hayatn Ressam, s. 214.
93 Baudelaire, Ktlk iekleri, ev. S. Maden, s. 175.
94 Benjamin, Arcades, s. 336.
95 A.g.e., s. 63.
96 Sartre, s. 149.
97 Baudelaire, Flowers, s. 83,41.
98 Charles Baudelaire, Paris Sknts, ev. T. Ycel ( stanbul: Adam, 2002) s. 7
ve Baudelaire, Parisian Prowler, s. 129.
99 David Frisby, Georg Simmel: First Sociologist of Modernity, Georg Simmel,
Critical Assessments, ed. D. Frisby (Londra: Routledge, 1994) cilt III, s. 331;
Georg Simmel - Modemitenin lk Sosyologu: Simmel, Modem Kltrde a
tma, (Istanbul: letiim, 2003) s. 21.
100 Hannah Arendt, Walter Benjamin: 1892-1940, Walter Benjamin, Illumina
tions, ed. H. Arendt, ev. H. Zohn (New York: Schocken Books, 1968) s. 47.
101 Fredric Jameson, Baudelaire as Modemist and Postmodernist: The Disso
lution of the Referent and the Artificial Sublime, Lyric Poetry: Beyond the
New Criticism, ed. C. Hosek ve P Parker ( Ithaca, New York: 1985) s. 252,
255.
102 Huyssen, s. 38.
103 Linda Nochlin, The Body in Pieces, The Fragment as a Metaphor o f Modernity
(Londra: Thames & Hudson, 2001) s. 37
104 Baudelaire, Painter o f Modem Life, s. 15; Modem Hayatn Ressam, s. 218.
105 A.g.e.,s. 35.
106 Benjamin, Charles Baudelaire, s. 154.
107 Frisby, Simmel and Since, s. 111.
108 Louis Aragon, Paris Peasant, ev. S. W. Taylor (Londra: Picador Classics,
1971) s. 28-29.
109 T. J. Clark, The Painting o f Modem Life, Paris in the Art o f Manet and His Fol
lowers (Princeton: Princeton University Press, 1984) s. 60.
110 Peter Wollen, Raiding the Icebox, Reflections on Twentieth-Century Culture
(Londra: Verso, 1993) s. 123 ve Huyssen s. 161.
111 The Power o f the City, The City o f Power (New York: Whitney Museum of
American Art, 1992) s. 45.
112 Peter Lamarque ve Stein Haugom Olsen, Truth, Encyclopedia o f Aesthetics
(New York: Oxford University Press, 1998), cilt 4, s. 409.
113 Giorgio Vasari, Lives o f the Artists (Londra: Penguin, 1987), cilt 1, s. 30-31.
114 Sartre, s. 89.
115 Baudelaire, Painter o f Modem Life, Philosophic Art, s. 205.
116 Marina van Zuylen, Aesthetics of Difficulty, Encyclopedia o f Aesthetics
(New York: Oxford University Press, 1998), cilt 2, s. 45.
117 Benjamin, Arcades, s. 241.
118 Charles Baudelaire, On Wine and Hashish (Londra: Hesperus, 2002), s. 85.
119 Baudelaire, Parisian Prowler, s. 38.
120 A.g.e., s. 89.
121 Baudelaire, Painter o f Modem Life, 8; Modem Hayatn Ressam, s. 209.
122 A.g.e., s. 8; Modem Hayatn Ressam, s. 209.
123 Baudelaire, Painter o f Modem Life, s. xv ve Selected Writings, s. 20.
124 Baudelaire, Selected Writings, s. 192.
125 A.g.e., s. 265.
126 A.g.e., s. 7.
127 Baudelaire, Ktlk iekleri, ev. S. Maden, s. 330.
128 Sartre, s. 52, 58,167.
129 A.g.e., s. 93.
130 A.g.e., s. 89.
131 Baudelaire, Selected Writings, s. 208.
132 Baudelaire, Painter o f M odem Life, s. 38; Modem Hayatn Ressam, s.
248-249.
133 Baudelaire, Selected Writings, s. 198, 204.
134 A.g.e., s. 122.
135 A.g.e., s. 201.
136 Benjamin, Arcades, s. 339.
137 A.g.e., s. 379.
138 Baudelaire, Selected Writings, s. 68-389.
139 Benjamin, Arcades, s. 311, 544.
140 Baudelaire, Paris Sknts, ev. E. Alkan, s. 152.
141 Baudelaire, Ktlk iekleri, ev. S. Maden, s. 329.
142 Baudelaire, Selected Writings, s. 279, 280.
143 Baudelaire, Ktlk iekleri, ev. S. Maden, s. 369.
144 Baudelaire, Parisian Prowler, s. 12.
145 Roger Chattier, The Cultural Origins o f the French Revolution, ev. L. G Coch
rane (Durham: Duke University Press, 1991) s. 157-159.
146 Marshall Berman, All That Is Solid Melts Into Air, The Experience o f Modernity
(New York: Penguin, 1988) s. 147-148.
147 Bourdieu, s. 53.
148 Nurdan Grbilek, Kitle, Kltr ve Kitle Kltrnn Tarihsel Temelleri,
Sosyalizm ve Toplumsal Mcadeleler Ansiklopedisi (stanbul: letiim, 1988),
cilt 1, s. 101.
149 Benjamin, Charles Baudelaire, s. 31.
150 A.g.e., s. 30, 34.
151 Baudelaire, Selected Writings, s. 106.
152 Baudelaire, Ktlk iekleri, ev. S. Maden, s. 330.
153 Bourdieu, s. 53-54.
154 Baudelaire, Ktlk iekleri, ev. S. Maden, s. 330, 333.
155 Benjamin, Charles Baudelaire, s. 167.
156 Patricia Mainardi, The End o f the Salon, Art and the State in the Early Third
Republic (Cambridge: Cambridge University Press, 1994), s. 29.
157 Arnold Hauser, The Sociology o f Art, ev. K. J Northcott (Chicago: University
of Chicago Press, 1982) s. 595.
158 Baudelaire, Selected Writings, 97; Modem Hayatn Ressam, 1846 Salonu, s.
178.
159 A.g.e., s. 86; 1846 Salonu, s. 162.
160 A.g.e., s. 87; 1846 Salonu, s. 163.
161 A.g.e., s. 189.
162 Berman, s. 123. ve Karl Marx, The Revolutions o f 1848, ed. D. Fembach (Har-
mondsworth: Penguin, 1973) s. 71.
163 Grme & Goupil, Art and Enterprise (Paris: Editions de la Runion des mu
ses nationaux, 2000) s. 24, 28.
164 Baudelaire, Selected Writings, s. 315.
165 A.g.e., s. 127.
166 A.g.e., s. 93,335,341.
167 Benjamin, Arcades, s. 313.
168 Yves Bonnefoy, Olaslk Dndaki, ev. O. Aygn (stanbul: Yap Kredi Yayn
lan, 2002) s. 29.
169 Baudelaire, Ktlk iekleri, ev. S. Maden, s. 369.
170 A.g.e., s. 331.
171 Sartre, s. 78,80.
172 Benjamin, Arcades, s. 243.
173 A.g.e., s. 243.
174 Baudelaire, Parisian Prowler, s. 63.
175 Benjamin, Arcades, s. 544.
176 A.g.e., s. 337.
177 A.g.e., s. 322.
178 A.g.e., s. 246.
179 A.g.e., s. 251.
180 Baudelaire, Parisian Prowler, s. 65-66.
181 Benjamin, Charles Baudelaire, s. 85, 76, 75.
182 Baudelaire, Selected Writings, s. 184.
183 Baudelaire, Ktlk iekleri, ev. S. Maden, s. 347.
184 Antonin Artaud, Van Gogh, Toplumun ntihar Ettirdii, ev. A. Soysal (stan
bul: Nisan, 1991) s. 56,8-11, 54.
185 Baudelaire, Ktlk iekleri, ev. S. Maden, s. 342.
186 A.g.e., s. 352.
187 Baudelaire, Yapma Cennetler, s. 218.
Modern Hayatn Ressam
CHARLES BAUDELAIRE
 1846 Salonu1

Burjuvalara

ounluktasnz - sayca ve zekca. Demek ki siz gs

nz, g de adalettir.

1 Baudelaire-Dufays imzal bu Salon, kitap-yaync Michel Levy kardelerden

km ve 23 Mays 1846 tarihli Bibliographie de la France'U kayda geirilmitir.
Bu segi deerlendirmesi, bir ncekiyle [1845 Salonu] karlatrldnda, zi
yareti iin bir rehber olmaktan daha fazlasdr: Estetik konusunda bir inan be
yan ve bir tavr al sz konusudur. Sainte-Beuven Baudelaire lgnl o ta
rihten itibaren adl adnca var olmaya balamtr. ESTETK, diil cins isim
(Yunanca hissetmek fiilinden tretilmi his szcnden gelmektedir; tam kar
l his bilimidir): Konusu, doa veya sanat rnlerinde gzelin niteliklerini
aratrmak ve belirlemek olan bilim. Estetikle uram en mehur yazarlar Les-
sing, Kant, Winckelmann, Schlegel, Teck, Novalis, Schillerdir (Byk Besche-
relle, Dictionnaire national, Paris, Simon & Gamier frres, 1847). Bescherellein
verdii zete gre, Baudelaire Kantm ardllar arasna yerletirilebilir: Kanta g
re, iirde ve sanatlarda iki tr gzellik vardr. Birincisi gncel zaman ve ada
hayatla, kincisi ezel ve ebediyle ilintilidir! Baudelairein okuduu kaynaklar
hangileri olursa olsun, Salon deerlendirmesini oluturan kuramsal aklamala
rn kkeninde kiisel bir dncenin bulunduu kesindir. [Metinde Franszca
basma eklenen editr notlan numarayla, Baudelairein notlan asteriksle gsteri
liyor. Editr notlan Francis Moulint, Libreirie Gnrale Franaise -y.n.].
 Bazlarnz lim, bazlarnz mlk sahibi. limlerin mlk
sahibi, mlk sahiplerinin de lim olaca prl prl bir gn
de gelecek. O zaman gcnz tamamlanacak ve kimse ona
meydan okuyamayacak.
Bu stn ahenk gnn beklerken, mlk sahibi olanla
rn2 lim olma zlemi duymaya haklan vardr; nk bilgi,
en az mlk sahiplii kadar byk bir tatmin kaynadr.
Devletin ynetimi szlerin elinde, olmas gereken de bu-
dur zaten, nk g sizde. Ama gzellii hissetme yetisine
de sahip olmalsnz; nk bugn hibirinizin nasl gten
vazgemeye hakk yoksa, iirden de vazgemeye hakk yok
tur. gn ekmeksiz yaayabilirsiniz, ama iirsiz asla; ii
nizden bunun aksini syleyenler, yanlyor: Kendilerini ta
nmyorlar.
Dnce aristokratlan, vgy ve tenkidi datanlar, ma
nev hayat tekelinde tutanlar, hissetme ve zevk alma hakk
nz olmadn sylediler: Onlar Ferislerdir.3
nk siz, btn evrenin kamuoyunun bulunduu bir
kentin ynetimini elinizde bulunduruyorsunuz, bu greve
layk olmanz gerek.
Zevk almak bir bilimdir ve be duyunun kullanlmas,
ancak renme arzusuyla ve ihtiyala gerekletirilebilen
zel bir srra erme sreci ister.
Sizin sanata ihtiyacnz var, bundan kukunuz olmasn.
Sanat paha biilmez deerde bir mlk, insann iini hem
ferahlatan hem stan, hem mideyi hem ruhu ideal olann
doal dengesine kavuturan bir ikidir.

2 O dnemde Baudelaire, u ilkeyi ne sren Saint-Simoncu dncelere ilgi du

yuyordu: Herkese yeteneine gre, her yetenee eserlerine gre. Bylece top
lum ahenkli bir hiyerari iine sokulmu ve evrensel ortaklk toplumun uzla
maz elikisini ykm oluyordu!
3 Baudelaire ince bir oyunla FILISTENin (= bujuva) karsna, onun szde ztt,
ritellerin ve ortodoksluun bekisi Feristleri koyup, bir tala iki ku vurarak,
birinci kavram da (burjuvalk) batryor.
 Ey bujuvalar - yasa koyucular veya tccarlar... yediyi ya
da sekizi vuran saat, yorgun banz minedeki korlann
ltsna ve koltuunuzun yumuak yastklarna doru e
diinde, anlarsnz onun faydasn.4
O zaman daha yakc bir istek, daha canl bir hayal, gn
lk didinmelerinizin yorgunluunu alabilir. Ama tekelciler
sizi bilginin meyvelerinden uzak tutmak istedi, nk bilgi
onlarn kskanlkla koruduu tezgh ve dkkndr. Sizin
sanat eserleri retme veya onlann hangi yntemlerle retil
diini anlama gcne sahip olabileceinizi inkr etseydiler,
hakaret diye alglamayacanz bir hakikati dile getirmi
olurlard, nk kamu ileri ve ticaret sizin gnnzn
drtte n yutuyor. Serbest zamana gelince, onu da do
yum ve haz iin kullanmanz gerekiyor.
Ama tekelciler, kanunlar ve i hayat hakknda teknik bil
giniz olmasna ramen, sanatlarn tekniini anlamadnz
gerekesiyle zevk alma hakknz olmayacan buyurdu.
Bununla birlikte, eer zamannzn te ikisini bu teknik
ler dolduruyorsa, geri kalan te birin de hisler tarafndan
igal edilmesi doru olur - ancak hisler araclyla anlaya
bilirsiniz sanat ve ruhunuzdaki gler dengesi ancak byle
oluabilir.
Hakikat ok ynl olabilir, ama ikili deildir; ve siz, nasl
siyaset hayatnda insann sahip olduu haklan ve nimetleri
oalttysanz, sanatlarda da daha byk ve daha zengin bir
ruh ortakl yerletirdiniz.
Ey burjuvalar, sizler -ister kral olun, ister yasa koyucu ya
da tccar- koleksiyonlar, mzeler, galeriler kurdunuz. On
alt yl nce, bazlan sadece tekelcilere ak olan yerler, ka-
plann herkese at.

4 Baudelaire okurlarm ikna etmek iin gndelik, hatta uadan imgeleri ve szck
leri kullanyor. Bu yntem, henz hayatn ypratmad ve 1848 devriminin ubat
ve Haziran aylarn yaamam gen airin idealizminin ifadesi olarak grlebilir.
 Ortaklklar oluturdunuz, irketler kurdunuz, krediler al
dnz - siyasal, endstriyel, sanatsal, btn biimleriyle ge
lecek fikrini hayata geirmek iin. Hibir soylu giriimde
ncl, kar kan ve ac eken aznla brakmadnz -
ki onlar, sanatn da doal dmandr.
nk gerek sanatta, gerekse siyasette ncl kaptr
mak intihar anlamna gelir ve bir ounluk, intihar edemez.
Fransa iin yaptklarnz baka lkeler iin de yaptnz.
spanyol mzesi, son zamanlarda, sanat hakknda sahip ol
duunuz genel dncelerin hacminin bymesine katkda
bulundu; nk siz de gayet iyi bilmektesiniz ki, ulusal bir
mze tatl etkisiyle yrekleri yumuatp iradeleri esneten
bir ruh ortakl ise, yabanc bir mze de iki halkn birbiri
ni daha kolay gzlemleyip incelemesini, birbirlerini anlayp
hi tartmadan dayanmaya varmasn salayan uluslara
ras bir ruh ortakldr.
Siz sanatn doal dostlarsnz, nk kiminiz zengin, ki
miniz ise lim.
Topluma ilminizi, sanayinizi, emeinizi, paranz verdiniz
ve verdiklerinizin bedensel, zihinsel ve imgelemsel zevk
eklinde denmesini istiyorsunuz. Eer varlnzn tm
blmlerinin dengesini yeniden kurmak iin gereken zevk
ve nee miktarna kavumay baanrsanz, mutlu, tok ve
mfik olursunuz - nasl ki toplum da genel ve mutlak den
gesine kavuunca, tok, mutlu ve mfik olacaksa...
O halde, burjuvalar, bu kitap haliyle size ithaf edilmitir;
nk -sayca ve aklca- ounlua seslenmeyen her kitap,
aptalca bir kitaptr.
1 Mays 1846
Eletiri Ne e Yarar?
Ne ie yarar? Eletirmeni, daha ilk blme adm atmak iste
dii anda ensesinden yakalayveren kocaman ve korkun bir
soru iareti. Sanatnn eletiriye kin duymasnn ilk gerek
esi, eletirinin bujuvaya hibir ey retememesidir, n
k burjuvann ne resim yapmaya, ne de uyak komaya niye
ti vardr; sanat eletiriyi sanata da bir ey retememekle
sular, nk eletiri zaten sanatn barndan kmtr.
Oysa, zamanmzn birok sanats o zavall nlerini srf
eletiriye borludur! Belki eletiriye yneltilebilecek ilk ha
kiki sulama da budur.
Gavaminin,5 tuvalin zerine iki bklm eilmi alan
bir ressam tasvir eden eserini grmnzdr; arkasnda
ok ciddi, donuk, kazk gibi duran, beyaz kravatl bir beye
fendi, elinde son makalesini tutar. Sanat soyluysa ayet,
eletiri kutsaldr. Kim demi bunu? Eletirmenler! Sz
konusu sanatlarn ba tac edilmesinin nedeni, eletirme
nin, o saymakla tkenmeyen dier eletirmen kitlesinden
bir fark olmamasdr.
Eserlerin kendisinde grlen aralara ve yntemlere ge
lince,* izleyicilerin ya da sanatlarn bu konuda buradan
renecek hibir eyleri yoktur. Bu iler atlyede renilir,
izleyici de sadece sonula ilgilenir.
En iyi eletirinin hem elendirici, hem iirsel olduuna i
tenlikle inanyorum; her eyi aklama iddiasyla nefretten
de tutkudan da yoksun olan, her trl duygudan bile isteye
kendini arndran o souk, cebir denklemlerini andran ele

5 Paul Gavami diye bilinen Sulpice-Guillaume Chevalier (1804-1866), ok say

g gren bir ressam ve karikatristti.
(*) Gnmz eletirmenlerinin farkl iddialar tadn biliyorum; onlar her za
man kolorisdere deseni, desencilere de renkleri demeyi srdrecektir. Bu
ok mantkl ve ok ince bir beeni sorunudur!
tirinin yararna inanmyorum - gzel bir tablo, bir sanat
nn dnp tasarlad doa olduu iin, en iyi eletirinin,
akll ve duyarl bir akln tasarlad bir tablo olabileceini
sylyorum tekrar. Dolaysyla bir tablo hakkmdaki en iyi
deerlendirme, bir sone veya bir eleji olabilir.
Ama bu tr eletiri iir derlemelerine ve iir okurlarna
yneliktir. Gerek anlamda eletiriye gelince, umarm filo
zoflar ne sylemek istediimi anlayacaklardr: Eletiri, nes
nesine doru ekilde odaklanabilmek, yani bir varlk nede
nine sahip olmak iin, tarafl, tutkulu, siyas olmal, yani
dlayc bir bak asna sahip olmaldr - tabii bunun, en
geni ufuklarn nn aan bir bak as olmas kaydyla.6
Kukusuz renk karsnda izgiyi veya izgi karsnda
rengi yceltmek de bir bak asdr; ama bu ne ok geni
ne de ok doru bir baktr, stelik tekil yazglar hakknda
byk bir bilgisizlii ele vermektedir.
Doann her zihinde izgi beenisiyle renk beenisini
hangi oranlarda kartrdn, sonucunu bir tablo olarak
veren bu alam hangi gizemli yntemlerle gerekletirdii
ni bilemezsiniz.7
O halde iyi dnlm bir bireyselcilik, daha geni bir
bak as oluturacaktr: Sanatdan naiflik, mesleinin
salad tm aralarn yardmyla ortaya konmu iten bir
miza ifadesi bekler bu bak as.* Mizac olmayan kii,

6 Baudelaire, kesinlikle tarafsz, hatta bilimsel olmayan, yani ifadesiz kalmayan,

znel bir eletiri yannda saf tutuyor. Baudelairee gre, gerek bir eletiri ta
vrldr, tavrn belirleyen vme veya yerme isteidir, kendi alglayn dayatma
isteidir.
7 Renk ve izgi kavgas antik adan bugne sanat merakllarm blmeye devam
eden eski bir kavgadr. Baudelaire, sanatn znn eserin brnd gr
nmde deil, eserin o grnme brnmesine yol aan eyde yattn gstere
rek, sorunu baka bir dzleme tayor.
(*) Bireyselcilik konusunda, bkz. Salon de 1845te William Haussoulier hakknda-
ki makale. Bu konuda bana yneltilen tm sulamalara karn, duygumda s
rar ediyorum - ama tabii nce makaleyi anlamak gerek.
tablo yapmaya layk deildir ve -gerek taklitilerden, gerek
se eklektiklerden bktmz iin- miza sahibi bir ressamn
yannda ii olarak almaldr, lleriki blmlerden birinde
bunu kantlayacam.
Artk salam, doadan karsanm lderle donanm
eletirmen, devini tutkuyla yerine getirmelidir; nk
eletirmen olmak sizi insan olmaktan karmaz ve tutku,
benzer mizaca sahip olanlar yaknlatrp akl yeni yksek
liklere karr.
Stendhal bir yerde yle demiti: Resim sanat, grnr
klnm bir ahlk deerler sisteminden baka bir ey deil
dir!8 Bu ahlk deerler ifadesini az ok geni anlamda
yorumlasanz bile, tm sanatlar hakknda ayn ey sylene
bilir. Sanatlar, bireyin duygulan, tutkulan ve dleriyle ifa
de edilmi gzel olduu, yani birlik iindeki eitlilik veya
mutlan eitli yzleri olduu iin, eletiri her zaman me
tafiziin kysndadr.
Her a, her halk kendine zg bir gzellik ve ahlk de
er ifadesine sahip olduu iin, romantizm de gzelliin en
son ve en modem ifadesi olarak kabul edilirse, mantkl ve
tutkulu eletirmenin gznde byk sanat, yukanda ne
srdmz naiflik art ile romantizmin en yksek dere
cesini birletirebilen kiidir.

R o m a n tiz m N e d ir?

Bugn bu szce gerek ve mspet bir anlam yklemek

isteyecek insanlann says azdr; peki bir kuan simgesel
gc olmayan bir bayrak iin yllardr sava vermeye raz
geldiini ifade etmeye cesaret edebilecekler midir?

8 Bu cmle. Histoire de la peinture en Italienin CLVI. blmnde yer almaktadr.

 Son yllarda yaanan alkantlar hatrlanrsa,9 grlr ki
romantiklerin saysnn azalm olmasnn nedeni, hepsi de
itenlikle ve ballkla romantizmi arasa da, ok azmin onu
bulmu olmasdr.
Bazlar sadece konu seimlerine zen gsterdi; konula
rnn gerektirdii mizaca sahip deillerdi. Bazlarysa, hl
Katolik bir toplumun varlna inandklar iin, eserlerinde
Katoliklii yanstmaya urat. Kendini romantik diye
isimlendirip gzlerini sistemli olarak gemie dikmek,
kendisiyle elimek anlamna gelir. Baka bir grup da, ro
mantizm ad altnda, Greklere ve Romallara hakaret etti:
Ama insan, ancak kendisi romantikse, romantik Romallar
ve Grekler yaratabilir.10 Sanatta hakikat ve yerel renk de
pek ounu yanl yola sevk etti. Gerekilik o byk sa
vatan ok nce de var olmutu; zaten Raoul Rochettee11
uygun gelecek bir trajedi yazmak veya bir tablo yapmak is
teseniz, Raoul Rochetteten daha bilgili biri kp sizin ese
rinizi rtebilir.
Romantizm, sanatnn ne konu tercihinde, ne de gerek
lii bire bir kopyalamasnda yatar - romantizm sanatnn
hissetme biimindedir. Onlar romantizmi darda arad,
oysa o ancak ieride bulunabilirdi.12
Benim iin romantizm gzelliin en son, en gncel ifade
sidir.

9 1843te Hugonun Burgravesnn baarszlna ve Ponsardn Lucrtceinin ba

arsna tank olundu. Bu olaylar romantizmin lm olarak sunuldu.
10 Baudelaire herhalde Delacroixy ve La Justice de Trajan gibi eserleri, bir n
ceki Salonun tuvallerini kastediyor olsa gerek.
11 Raoul Rochette (1789-1854), Fransz arkeolog; Mora Yanmadasna gnderi
len bilimsel heyetin bakanyd; aratrmalar ve eserleri her zaman ittifakla
kabul grmemiti.
12 Baudelaire burada ann sanatn olduu kadar gelecein sanatm da artc
bir dorulukla zmlyor: Bir birey tarafndan baka bireyler iin gerekle
tirilen ve bir hissetme biiminin, bir isel gerekliliin imgesi olan bir sanat!
 Mutluluu aramann ne kadar ok sayda alldk biimi
varsa, o kadar ok gzellik vardr.*13
lerleme felsefesi bunu ok net bir ekilde aklar; halk
lar iin maneviyat, ak, dini vb. anlama biimleri kadar
ok sayda ideal olduuna gre, romantizm teknik m
kemmellie, an maneviyatyla benzeen bir anlaya da
yanacaktr.14
Kimileri romantizmi meslek yetkinlikle zdeletirdii
iin,15 bir tr romantizm rokokosu ortaya kt - hi tart
masz, en katlanlmaz ey.
Bu nedenle ncelikle, gemiin sanatlarnn nemseme
dii veya bilmedii, doann eitli ynlerini ve eitli in
sanlk durumlarn bilmek gerekir.
Romantizm ile modem sanat bir ve ayn eydir - yani, sa
natlarn ierdii tm aralarla ifade edilen itenlik, tinsel
lik, renk, sonsuza duyulan zlem.16
O halde, romantizm ile nde gelen vaizleri arasnda ak
bir eliki vardr. Rengin modem sanatta ok nemli bir rol
oynamasnda alacak ne var? Romantizm Kuzeyin olu
dur, Kuzey de koloristtir; dler ve peri masallar sisin o
cuklardr. Ateli koloristlerin vatan ngiltere ve Fransann

(*) Stendhal.
13 Baudelaire, bu Stendhal gndermesiyle, mutluluk ile gzellik arasnda bir ili
kinin varlm ve belki de bunlardan birinin br araclyla arandn ka
bul ediyor; bu cmlenin getirdii alm kaydetmek ilgin olabilir: Mutluluk
bir tane olsa da, ona giden yollar oktur. Sonuta, tm dncelerin grelilii
ne ilikin eski fikri iler yeniden.
14 Hegelin dncelerini hatrlayalm: Felsefe, ann kz! Tpk bunun gibi,
romantizm de duyarlln bir an, idealin, belirdii yzyla uygun ifadelerin
den biridir.
15 Meslek renilir, bu bir beceridir. Bir idealle desteklenmeyen bir beceri hibir
ey ifade edemez.
16 Bu tanm, Baudelairee gre modemin zn, duyarlln yeninin peinde
yer deitirmesini iermektedir. Soyut kavramlarla tanmlanan romantizm her
sanata uygulanabilir; bu sanatlar arasnda iletiimi, alverii, ahengi salar.
yans Flandre sislere gmlmtr; Venedik de sulann al
tndadr. spanyol ressamlara gelince, onlann etkisi renkten
ok kontrasta dayanr.
Buna karlk Gney natralisttir, nk doa orada yle
gzel ve durudur ki, hibir eyin zlemini ekmeyen insan,
grdklerinden daha gzelini zaten yaratamaz: Orada, sa
nat ak havadadr - birka yz fersah yukandaysa, sonsu
zun derinliklerinde kaybolup atlyede yeniden kurulan
dler, gri ufuklar iinde yiten dlemin baklan...
Gney, bir heykeltran en hassas yaratmlannda olduu
gibi, kaba ve somuttur; ac eken ve kaygl Kuzey ise, im
gelemle avuntu bulur ve heykel yapacak olsa, klasikten ok
pitoresk eserler verir.17
Rafaello, ne kadar saf olursa olsun, durmakszn kat kt
leleri ifade etmek istediinden, maddecidir; ama u Remb-
randt serserisi18 insan d kurmaya, te dnyay kefetme
ye aran gl bir idealisttir. Birisi yeni ve bakir yaratkla
r -dem ile Havva- tasvir eder; dieriyse gzlerimizin
nnde lime lime olmu giysilerini sallar ve bize insann
aclann anlatr.
Bununla birlikte Rembrandt salt bir kolorist deil, bir
ahenkidir; gl bir kolorist, konulara uygun bir renkle
bize en deerli duygulanmz ve dlerimizi geri verse, et
kisi ne kadar zgn, romantizmi ne denli hayranlk uyand-
nc olacaktr kim bilir!
Bugn romantizmin en saygn temsilcisi olan kiinin in

17 Maddeye saldran, uzam ele geiren heykel pozitif olarak kabul edilebilir. Ku-
zeyi ve Gneyi tanmlayp, onlar corafi adan birbirinin ztt olarak koya
rak Baudelaire Montesqieunn iklimler kuramm, belki de Madam de Stael
dolaymyla gncelletiriyor.
18 Rembrandt, Baudelairein en byk coku kaynaklarndan biridir: Belki de bu
serseri sfat Baudelairein tanrsal Rafaello" hayranlarna ynelik alayc bir
saldrsdr; iki ressamn kar kutuplara konmas, grndnden daha an
lamldr.
celenmesine gemeden nce, renk zerine, bu kk kita
bn tamamen anlalabilmesi asndan yararsz saylamaya
cak bir dizi dnceyi dile getirmek istiyorum.

R e n k 19

Renklerin tam bir zgrlk iinde birbiri iine getii, yei

lin ve kzln hkim olduu gzel ve engin bir doa manza
ras dnelim - molekl yaplarna gre eitli renklere
brnm her eyin, k ve glge oyunlaryla her saniye
deitiini, ilerindeki snn etkisiyle yerinde duramad
n, durmakszn titretiini, kesintisiz ve evrensel hareket
yasasn dorulayarak btn hatlara devinim verdiini ha
yal edelim. Kimi zaman mavi, ounlukla da yeil olan u
suz bucaksz bir dzlk, gn snrlarna dek gz alabildi
ine uzanyor: Deniz. Aalar yeil, imenler yeil, yosunlar
yeil; yeil, bir ylan gibi aa gvdelerine trmanyor, taze
filizler yeil; yeil doann ana rengidir, nk tm dier
renklerle kolayca birleir.* Gzme ilk arpan, krmznn

19 Baudelaire burada, 1845 SalomTnda Delacroix hakknda yapt tasla geli

tiriyor; Cheuvreul hakknda, bkz. 1845 Salonu, dipnot 1, s. 57 [: Burada
sylenenlerin Chevreuln renklerin ezamanl kontrast hakkndaki kuramla
rndan esinlendii aka bellidir; bu kuramlar Ocak 1836 ve Ocak 1838deki
halka ak derslerde sergilenmitir. Chevreul bunlar 1839da yazd bir eser
de gelitirdi. 1842de VArtiste u makaleyi yaymlyordu: Doktor E.V. Bay
Chevreurn renklerin kontrast zerine dersi. Baudelaire, eserini okuyacak
lara, renkli tonlarn zelliklerini aklar; scak tonlar ilerlerken souk tonlar
geriler. Renkle biim vermek, tek renkli ve dnen bir nesne elde etmek iin
harelendirilen farkl tonlar kullanmaktr. Demek ki glgeler de renklendiril
mitir!]; bu blm biimi itibaryla ne denli iirsel, armlaryla ne denli li
rik olursa olsun, Chevreuln bilimsel kuramlarna dayanmaktadr. Ama sanat
ile doa arasndaki iliki deimemitir. Baudelairee gre doann renklerinin
aa karlmas iin, tpk beyaz k gibi sanat prizmasndan szlerek ayr
trlmas gerektii ileri srlebilir.
(*) Kendisini reten san ve mavi hari; bununla birlikte burada sadece saf tonlar
dan sz ediyorum. nk bu kural kontrpuan ilmini en ince aynntlanna dek
bilen akn koloristlere uygulanamaz.
her yerde -imenlerin arasndaki gelinciklerde, hahalarda,
papaanlarda vb.- yeilin anna arklar dzmesi; yalnz ve
anlamsz bir hi olan siyah -eer varsa- mavi ile krmzdan
yardm dilenir. Mavi, yani gkyz, o tekdze hainliini
yumuatan hafif beyaz yumaklarla veya gri ktlelerle b
lnmtr; mevsimin -yaz veya k- nemi konturlan slatr,
yumuatr veya yutarken doa, artan bir hzla hareket ettii
iin, stnde tm renkleri tamasna karn bize gri gr
nen bir frdndye benzer.20
zsuyu ykselir ve temel unsurlarn bir karm olarak
kank tonlar halinde serpilip alr; aalar, kayalar, granit
ler suyun aynasnda yansr; yakn ya da uzak klar ve
renkler tm saydam nesnelerin zerine taklp kalr. Gn
dz yldz yer deitirdike tonlarn deeri deise de, do
al duygudalklarn ve kinlerini koruyarak karlkl
dnlerle ahenk iinde yaamay srdrrler. Glgeler ar
ar yer deitirir; yerinde duramayan k, tonlan yeniden
titretirmek istedike, ilerleyen glgeler bu tonlan kovalar
veya sndrr. Tonlann yanslan birbirine kanr, dandan
alnm saydam srlarla niteliklerini deitirir, ho ezgilerle
dolu birlemelerini sonsuzca oaltarak akclarlar. Dev
ate topu sulara indiinde drt bir yan kzl bir cmb
kaplar; ufka kan krmzs bir ahenk yaylr, yeillik kzla
boyanr. Ama ksa sre sonra geni mavi glgeler, n
uzak ve sessiz yanklan gibi olan turunculan, tatl pembe
tonlan nlerine katp hzla kovalarlar. Dnk senfoninin
ebed biimde yenilenmi varyasyonu olan bugnn senfo
nisinin, eitliliin hep sonsuzdan geldii bu ezgiler dizisi
nin, bu karmak ilahinin ad, renktir.

20 Frdnd imgesi, k tayfnn ayntnlmasma ve grsel alglamaya dayandrl

mtr. Ama doann hi durmadan deien bir manzara olduu dncesinin
istikbali parlak olacaktr; dnya harekettir, aktr ve sanat bu btne ynelik
tekil bir alglamay saptar.
 Rengin iinde armoni, ezgi ve kontrpuan bulunur.
Orta byklkteki bir nesnede -rnein hafif pembemsi,
epey ince ve ipek gibi yumuak cildi olan bir kadn elinde-
detay iindeki detay incelenmek istenirse, elin zerinde e
ritler oluturan damarlann yeili ile boumlara damgasn
vuran kan krmtzs arasnda mkemmel bir ahenk bulun
duu grlr; pembe trmaklar ile, birka gri ve kahve tonu
ieren ilk boum arasrnda kontrast vardr. Avu iinde, da
ha koyu pembe ya da arap rengine yaktn hayat izgileri,
onlar kesen yeil veya mavi damarlar sistemiyle birbirlerin
den ayrlr. Ayn nesne bytele incelenirse, ne kadar k
k olursa olsun her uzamda, gri, mavi, kahverengi, yeil,
portakal ve biraz sartyla srcaklk katlm beyaz tonlarn
mkemmel bir ahenk iinde olduu grlecektir; bu ahenk,
glgelerle birletirildiinde, koloristlerin eserlerindeki mo-
delasyonu* oluturur - bu, bir heykelin kalbn karrken
karlalan zorluklardan te bir glkle ba etmek zorun
da olmayan desencilerinkinden doas gerei farkldr.
Demek ki renk, iki ton arasndaki dengedir. Tm kura
mn aralarndaki tezata dayandrrrldrr scak ton ile souk
ton, mutlak bir biimde tanmlanamaz: Ancak birbirleriyle
ilikileri erevesinde var olurlar.
Koloristin gz, bytetir. Bir koloristin, ok snrl bir
uzamdaki birbirine karm tonlar titizlikle inceleyerek
almas gerektii sonucuna varmak istemiyorum. nk
her molekln kendine zg bir tonu olduu kabul edilir
se, maddenin sonsuza dek blnmesi gerekir; stelik sanat,
ayrntnn btne feda edilmesinden ve bir soyutlamadan
baka bir ey olmad iin, nemli olan, ktleler zerinde
younlamaktr. Ama ben, eer mmkn olsa, saylan ne

O Renk ve perspektif denetimiyle iki boyudu biimlere boyuduluk yanlsa

mas kazandrmak iin yaplan uygulama -.n.
kadar ok olursa olsun mantkl bir biimde yan yana geti
rilmi tonlarn, tbi olduklar yasa uyarnca, doallkla bir
birlerinin iinde diyebilmelerini gstermek istiyordum.
Doann bu tonlar dzenlerken asla hata yapmamasnn
nedeni, kimyasal yaknlklardr; nk doa asndan form
ve renk ayn eydir.
Hakiki bir kolorist de bu konuda hata yapamaz; tonlar
dizisini, ton deerlerini, karmlarn sonularn ve tm
kontrpuan ilmini doutan bildii iin istedii her eyi ya
pabilir, yirmi farkl krmzdan bir armoni yaratabilir.
Bu ok dorudur, yle ki anti-kolorist bir toprak sahibi
evini sama bir biimde, birbiriyle hi uyumlu olmayan
renklerle boyamaya kalksa, atmosferin kaln ve saydam
cilas ile bir Veronesenin [Paolo Cagliari] usta gz her e
yi dzeltir, tuvalin zerinde tatmin edici -hi kukusuz uy-
lamsal- ama mantkl bir btnlk yaratmay baarrlard.
Bu durum, bir koloristin rengi ifade etme tarznda neden
paradoksal olabileceini ve doann incelenmesinin neden
genellikle doadan tamamen farkl bir sonuca gtrdn
aklamaktadr.21
Renk kuramnda hava ylesine byk bir rol oynar ki,
bir manzara ressam aalarn yapraklarn grd gibi bo
yarsa yanl bir ton elde eder, nk seyirci ile tablo arasn
daki hava tabakas, seyirci ile doa arasndaki hava tabaka
sndan ok daha incedir.
Gz yanlmas etkisini salamak iin bile, srekli yalanla
ra bavurmak gerekir.
Armoni, renk kuramnn temelidir. Ezgi, renk birlii, ba
ka deyile renk sistemidir.

21 Baudelaire, biraz nce sylediklerine karn, sanatya doay incelemeyi, onu

kopya etmek iin deil, ifade etmek iin tlemektedir (baka bir deyile,
bir duyguyu aktarmas iin). Burada sanatn ve doamn ereksellii tartma
snn gbeine dm oluyoruz.
 Ezgi bir zme ulamaldr, yani, tek tek etkilerin birlik
te rettii bir sonuca balanmaldr.
Bylelikle ezgi zihinde unutulmaz bir an brakr. Gen
koloristlerimizin ounda ezgi eksiktir.22
Bir tablonun ezgili olup olmadn anlamann en iyi yo
lu, ona konusunu da izgilerini de seemeyecek kadar
uzaktan bakmaktr. Eer ezgiliyse, o mesafeden bile anlam
ldr ve anlar daanndaki yerini alr.
Renkte stil ve duygu tercihe, tercih de mizaca baldr.
Neeli ve delimen, delimen ve hznl, zengin ve neeli,
zengin ve hznl, sradan ve zgn tonlar vardr.
rnein Veronesenin renkleri sakin ve neelidir. Delac-
roixnmkiler ounlukla dertli, Catlininkiler ounlukla
rperticidir.
Uzun bir sre, pencereden dar baktmda yans yei
le, yars da i krmzya boyanm bir meyhaneyi gr
mek zorunda kalyordum; bu renkler gzlerim iin daya
nlmaz bir strap kaynayd. Herhangi bir benzeimcinin,
renklerden ve bunlara karlk gelen duygulardan oluan
eksiksiz bir palet oluturup oluturmadn bilmiyorum,
ama Hoffmannda,23 dncemi mkemmel biimde ifade

22 Baudelairein burada kulland mzikal metafor, birok ynden Thophile

Thornin 1844te resim sanatnn aralar hakknda yazdklarm hatrlatmak
tadr: Bu ressamlara sanatlarna zg aracn ne olduunu sorun bir kez daha.
Bu ara renk veya armoni deil midir? Hibir ey bilmezler bu konuda. Hangi
tonda almaktadrlar? Tablolarndaki armoninin egemen notas nedir? Velas
quez olsa u cevab verirdi: Ben gm gri tonundaym. Decamps, *nar iei
veya l yaprak rengi derdi. Delacroix, Beethoven usulnce, Benim senfonim
erguvan majrle balayp yeil minrle devam ediyor diye yantlard. Tizi-
anonun [Vecellio], Rembrandtn, Rubensin ve Murillonun, icrasnda hi s
kna ekmedikleri bu ilahi mziin gizleri, bugn segiye katlanlann ou
nun aklna bile gelmiyor (Th. Thor, 1844 Salonu, Paris: Alliance des Arts,
1844, s. 3-4).
23 Ernest Theodor Wilhelm Amadeus Hoffmann (1776-1822), Alman yazar ve
mzisyen. Fantastik yk ve anlatlan 1830larda Love-Veimars tarafndan
Franszcaya evrildi ve edebiyat evresinde hatm saylr bir etki yapt.
eden ve doay itenlikle seven herkesin houna gidecek
bir blm hatrlyorum: Sadece dlerde ve uykudan
hemen nceki o serbest arm anlarnda deil, uyank
olduum zamanlarda da, mzik dinlerken renkler, sesler
ve kokular arasnda bir benzerlik, yakn bir birliktelik bu
lurum. Sanki tm bunlar ayn k huzmesince yaratlm,
harika bir uyum iinde birleeceklermi gibi gelir bana.
Kahverengi ve krmz kadife ieklerinin kokusu, benli
im zerinde byl bir etki yaratr. Derin dlemlere s
rklenir, uzaklardan bir obuann o pes ve bouk sesini
duyar gibi olurum.*24
Ayn insann hem byk bir kolorist, hem de byk bir
desenci olup olamayaca sk sk sorulur.
Bu sorunun yant hem evet, hem de hayr; nk farkl
desen trleri vardr.
Katksz bir desencinin balca meziyeti, temiz ve kesin
izgidir ve byle bir netlik, boya lekesi kullanmn dlar.
Oysa kimi boya lekeleri ok yerindedir ve doay renk ara
clyla ifade etme grevini stlenmi kolorist, isabetli bo
ya lekelerini feda ederse, daha byk bir yalnla ulamaya
alrken kazanacandan ok daha fazlasn kaybeder.25
Renk, kukusuz byk desencileri darda brakmaz - r
nein, konusunu bir btn olarak gren, ktleler zerinde
alan Veronese. Ama ayrnt izimini, desenin bir kesitin
de kendi balarna incelenen ekilleri darda brakr, nk
gzpek bir fra darbesi, izgiyi her zaman yutar.

(*) Kreisleriana.
24 Bu blm, Kreisleriana iinde Hchtst Zerstreute Gedanken bal altnda
biraraya getirilmi gzlemlerden alnmtr.
25 Baudelaire bir kez daha renk ve desen sorununa dnyor ve bunu her ikisinin
de ayr ayr duygusal ve anlatmsal glerini sralayarak kendince zml
yor: Desenci konturun, kolorist hareket halindeki kl ktlelerin peindedir;
biri filozof, dieri epik airdir; biri akl, dieri tutkudur.
 Hava tutkusu, hareketli konularn yelenmesi, uukan
ve belli belirsiz izgiler gerektirir.
Katksz desenciler, tam ters olmakla birlikte benzer bir
yntemle alr. izgiyi, en ince dalgalanmalar iinde bile
izleyip yakalamaya dikkat ettiklerinden, havay ve , da
ha dorusu onlarn etkilerini gzlemlemeye frsat bulamaz,
hatta bal olduklan ekoln ilkesine zarar vermemek iin
bunlar grmemeye alrlar.
Demek ki ayn anda hem kolorist, hem desenci olunabilir
- ama sadece belli bir anlamda. Nasl ki bir desenci, byk
ktleler sz konusu olduunda kolorist de olabilirse, bir
kolorist de izgileri mantkl biimde, btnlkl bir ekil
olarak kavradnda desenci olabilir; ama bu niteliklerden
biri, her zaman dierinin ayrntlarn iinde eritecektir.
Koloristler izgileri doa gibi eker; figrlerinin hatlar,
renkli ktlelerin ahenkli mcadelesiyle doal olarak izil
mitir.
Katksz desenciler birer filozoftur, doann cevherini da
mtrlar.
Koloristler destan airleridir.

Eugne Delacroix

Romantizm ve renk beni dorudan Eugne Delacroixya g

tryor. Romantik olmaktan gurur duyup duymadn bil
miyorum; ama onun yeri burasdr, nk izleyicilerin o
unluu, uzun sredir, hatta ilk eserinden bu yana, onu
modem ekoln ncs konumuna yerletirmitir.
Bu bahse balarken kalbim duru bir sevinle dolu; zen
le, en yeni kalemlerimi seiyorum, nk yazmn ok ak
ve berrak olmasn istiyorum, nk en sevdiim, en ok
yaknlk duyduum konuyu ele alacam iin kendimi ke
yifli hissediyorum. Bu blmn sonularnn iyi anlalma-
sim salamak iin, tarihte biraz geriye uzanmam, benden
nceki eletirmenlerle tarihiler tarafndan da dikkat ekil
mi, ama benim tezimin btn asndan temel yere sahip
olan baz hususlar okurun gzleri nne yeniden sermem
gerekiyor. Zaten Eugne Delacroix sevdallar, gazeteci Bay
Thiersnin 1822 tarihli Constitutionnelde kan Salon yaz
larndan yaplan bir alnty keyifle okuyacaktr:26

Bay Delacroixnm Le Dante et Virgile aux enfers [Dante ve

Vergilius Cehennemde] byk bir ressamn vaat ettiklerini,
hibir tablonun boy lemeyecei bir kesinlikte gsterir
bize. Bu grl grl yetenek, dier btn eserlerde kar
mza kan vasatlk yznden biraz knlan umutlarmz ta
zeleyen ve bir ncln iarederini veren bu stnlk g
c, sz konusu tabloda zellikle fark edilmektedir.
Dante ve Vergilius, Kharonun1 rehberliinde cehennem
nehrinden geerken resmedilmitir, sandala binmek iin et
rafna biriken kalabal glkle yararlar. Yaad anlalan
Dantenin teni, maherin korkun rengine brnmtr;
banda defne tac bulunan Vergiliusa ise lmn renkleri
egemendir. Ebediyen kar yakaya geme isteine mahkm
edilmi zavall ruhlar, sandala aslr: lerinden biri bouna
bir abayla sandala tutunur ve ani hareketinin etkisiyle ye
niden sulara gmlr; bir dieri kollanyla aslr ve kendisi
gibi sandaln bordasn yakalamak isteyenleri ayaklaryla
iter; baka iki kii ellerinden kardklar sandaln tahtasna
dileriyle tutunmaya alr. Burada, manev strabn bencil
lii, cehennemin umutsuzluu aka grlr. Konu, abar-
lmaya ok elverili olmakla birlikte, sanat beenisindeki
arball sergilemi, sz konusu sahne asndan uygun

26 Adolphe Thiers (1797-1877) 1822de Parise yeni gelmiti; o srada yirmi be

yandayd ve Delacroix hakkndaki bu makale onun gazetecilik kariyerinin
balangcyd.
0 lleri yeraltna indiren sandalc -.n.
 olacak efektlere karar verme noktasnda yerinde seimlerde
bulunmutur - desene gcn veren bu tercihler, dikkatsiz
kat yarglar tarafndan soyluluktan yoksun olmakla eleti
rilebilir. Fra darbeleri geni ve salam, renk -biraz i ol
makla birlikte- sade ve gldr.
Bu eserin sahibi, ressamla yazarn ortak vasf olan iir
sel imgelemin dnda, bir anlamda desen imgelemi ad da
verilebilecek ve iirsel imgelemden ok farkl olan hakiki
ressam imgelemine de sahiptir. Figrlerim tuvalin zerine
frlatp atar adeta, sonra onlan Michelangelonun gzpek-
lii ve Rubensin retkenliiyle eip bker. Bu tabloya ba
karken, byk sanatlarn hangi zelliklerinin aklma gel
diini bilmiyorum; kendim hi zorlanmadan kendi akna
brakan o vahi, ateli, doal gc buluyorum onda.

Yanldm sanmyorum, Bay Delacroix dehadan payna

deni alm; gvenle ilerlesin, kendim yetenein vazgeil
mez koulu olan ok byk almalara versin ve en ok da
una gvensin: Onun hakknda burada dile getirdiim g
r, ekoln byk ustalarndan birinin grdr.
A.T... RS.

Bu cokulu satrlar gerek ok erken bir tarihte yazlm

olmalar, gerekse gzpek nitelikleriyle gerekten artc
dr. Eer gazetenin bayazarnn resim konusunda iddial
biri olduunu varsayarsak, herhalde gen Thiersnin deli ol
duunu dnmtr.
Dante et Virgile tablosunun27 o dnemde zihinlerde yarat
t derin heyecan, bir devrim nitelii tayan bu gzel tab
lonun etrafndaki aknlk, fke, vgler, hakaretler, ks-

27 Dante et Virgile Louvre Mzesindedir. Eser, sergilendii Salondan Luxem-

bourg Kraliyet Mzesi adna XVIII. Louis tarafndan satn alnmtr. Bu mze
XVIII. Louis tarafndan yaayan sanatlarn eserlerinin sergilenmesi iin ku
rulmutu.
 Delacroix, Dantenin Kay, 1822.

tah kahkahalar hakknda tam bir fikir sahibi olabilmek iin,

u noktay hatrda tutmak gerek: ok yetenekli, ama ustas
David gibi despot ve tutucu bir adam olan Guerinin atlye
sinde Rafaello veya Michelangelonun glgesine snp r
keke fesatlar evirerek, unutulmu baka eski ustalarla u
raanlar, bir avu paryadan ibaretti. Rubens ise henz hi
gndemde deildi.
Gen rencisine kar sert ve kat bir tutum izleyen Bay
Guerin, tabloya sadece hakknda kopan grltden tr
bir gz atmt.
talyadan dnen, byk Roma ve Floransa freskleri kar
snda neredeyse zgn saylabilecek birok vasfndan fe
ragat ettii sylenen Gericault, hl utanga olan yeni res
sam yle iltifatlara bodu ki, berikinin akl kart.
 Ressamdan ok zeki bir adam grnts veren Grard,
ya bu tablonun ya da bir sre sonra Les Pestifrs de
Scionun [Sakz Adasnm Veballar]*28 karsnda yle
haykrd: Bir ressam douyor, ama damlann stnde ko
an bir adam bu! Damlann stnde komak iin insann
ayai yere salam basmal, iinden gelen bir k ona kla
vuzluk etmelidir.
Thiers ve Grardm haklannn teslim edilmesi, kutlanma-
lan gerekir!
Dante et Virgile ile, Vekiller Meclisi ve Yksek Meclis re
simleri arasnda uzun bir ara vardr kukusuz; ama Eugne
Delacroixnm yaamyks fazla ini kl deildir. Byle-
si bir cesarete ve bylesi bir tutkuya sahip bir adamn en il
gin mcadeleleri, kendisine kar verdikleridir; savalann
nemli saylmas iin ufkun geni olmas gerekmez; en il
gin devrimler ve olaylar kafatasnn kubbesi altnda, bey
nin dar ve gizemli laboratuvannda meydana gelir.
Sanat gereince ortaya kp kendisini giderek ispat et
meye (alegorik La Grce tablosu, Sardanapale, La Libert29
vb), yeni mjdenin bulacl gn getike hz kazanmaya
balaynca, her eye dudak bken akademi de bu yeni de
hay dikkate almak zorunda kald. O srada gzel sanatlar
mdr olan Bay Sosthnes de la Rochefoucauld, bir gn
E. Delacroixyi artp, bir sr iltifatn ardndan onun ka
dar byk bir yetenee ve zengin bir imgeleme sahip olan,
devletin de iyiliini dnd bir insann, arabna biraz
su katmak istememesinin ne kadar esef verici olduunu
syledi ve sonunda stilini biraz deitirmesinin mmkn

(*) Sklkla eletirilen ten renklerini akn eletirmenler anlayabilsin diye, kat
liam [massacre] yerine veballar [pestifrs] diyorum.
28 1824 Salonunda sergilenen Les Massacres de Scio", Louvredadr.
29 La Grce expirant sur les ruines de Missolonghi Bordeaux Gzel Sanatlar
Mzesinde; Sardanapale ve La Libert ise Louvre Mzesindedir.
olup olmadn sordu. Bu tuhaf rica ve bu yukardan t
ler karsnda inanlmaz lde aran Eugne Delacroix,
komik denebilecek bir fkeyle, yle gerektii ve baka trl
yapamayaca iin bu tr tablolar yarattm syledi. O za
man tamamen gzden dt ve yedi yl boyunca her trl
almadan yoksun brakld. 1830a kadar beklemek zo
runda kald. Bu arada Bay Thiers, Globeda ok vc baka
bir makale daha yazmt.
Anlald kadaryla yapt bir Fas yolculuu30 Delacro-
ixnin zihninde derin izler brakmt; orada, btn bam
szl ve doutan gelen zgnl iinde erkei ve kadn
istedii gibi inceleyebildi; her trl talihsiz karmdan
uzak kalm, salkl bir fizie ve serbeste gelimi kaslara
sahip bir halk gzlemleyerek klasik formun gzelliini
kavrad. Femmes dAlger kompozisyonu ve bir sr eskiz,
muhtemelen bu dneme aittir.
Bugne dek Eugne Delacroixya hakszlk edilmitir.
Eletirmenler ona ok sert eletiriler yneltmi, onu gr
mezden gelmilerdir - birka soylu istisna hari, ald v
glerde bile onu rahatsz edecek bireyler olmutur. Genel
likle ve insanlarn ou asndan, Eugne Delacroix ad
kt ynetilmi bir tutku, taknlk, rastgele bir esin, hatta
dzensizlikle ilgili belli belirsiz dnceler artrr; ka
muoyunun ounluunu oluturan bu beylere gre, deha
nn deerli ve yardmsever hizmetkr olan rastlant, onun
en baarl yaratmlarnda byk rol oynamtr. Biraz nce
sz ettiim ve ok sayda hatasn kaydettiim talihsiz dev
rim dneminde, Eugne Delacroix sk sk Victor Hugoyla
karlatrlmtr. Romantik bir air vard, sra romantik
ressam bulmaya gelmiti. Farkl sanatlarda ne pahasna

30 Delacroix, 1832nin Ocak ayndan Haziran ayna kadar Kont de Momaye, Fas
sultanna yapt olaanst elilik ziyaretinde elik etti.
olursa olsun benzerlikler ve denklikler bulma arzusu, o
unlukla tuhaf hatalara yol aar, bu da insanlann durumu
ne kadar az anladnn bir baka kantdr. Bu karlatrma
phesiz Eugne Delacroixya -belki her iki sanatya da-
ar gelmitir; nk benim romantizm tanmm (itenlik,
tinsellik vb.) Delacroixyi romantizmin en bana yerleti
rirken, Bay Victor Hugoyu doal olarak darda brakmak
tadr.31 Bu koutluk, yaygn dnceler alannda varln
korumutur ve bu iki nyarg akn zihinleri hl uratr
maktadr. Bu retoriki samalklarna artk bir son verme
nin zaman gelmitir! Kendi kullanmlar iin belli bir este
tik reti yaratma, sonulardan nedenleri karsama ihtiya
c duymu herkesten, bu iki sanatnn rnlerini dikkatle
karlatrmalarn rica ediyorum.
Soyluluunu ve grkemini kesinlikle kmsemek iste
mediim Victor Hugo, mucit olmaktan ok hnerli bir zana
atkar, yaratc olmaktan ok forma bal kalan bir iidir.
Delacroix kimi zaman beceriksizdir, ama z itibaryla yara
tcdr. Victor Hugo, lirik ve dramatik tm tasvirlerinde, bi-
rmek bir hiza ve ztlklar sistemi sergiler. Onda ayrkslk
bile simetrik formlar alr. Uyak etkilerinin, kar-tez kaynak
larnn, tamlanma hilelerinin hepsi elinin altndadr ve onlar
souk bir hesaplkla kullanr. O, aralarn gerekten hay
ranlk verici ve ilgin bir beceriyle kullanan, bir k veya
gei dnemi yazandr. Bay Hugo doutan akademisyendir
ve hl masals harikalar anda yayor olsaydk, Ensti-
tnn, o ask yzl tapnan nnden geerken yeil as-
lanlann ona kehanet bildiren bir sesle Bir gn Akademiye
gireceksin! diye mnldandklanna inanrdm.32

31 Baudelaire, Delacroixyi Hugoyla karlatrarak, hem gzpek, hem de anlaml

bir i yapyor. kisini, z itibaryla yaratc olan ressam lehine birbirinden
ayran Baudelaire, romantizm hakknda verdii tanma uygun davranyor.
32 Hugo 1841de Akademiye seildi.
 Delacroix iinse, adalet ge tecelli eder. Onun eserleri i
irdir ve naif biimde*33 tasarlanm, dehann o allm say
gszlyla34 icra edilmi iirlerdir. Hugonun eserlerinde
imgeleme braklan hibir ey yoktur; nk becerisini gs
termekten ylesine zevk alr ki, tek bir yapra ya da bir so
kak lambasnn n bile unutmaz. Delacroix ise, eserle
rinde, en maceraperest imgelemin iinde gezinecei geni
caddeler aar. Hugoda belli bir dinginlik, daha dorusu
belli bir izleyici bencillii vardr; bu da tm iirlerinin ze
rine, tam tarif edemediim bir soukluun, itidalin kme
sine neden olur; oysa Delacroixnm, mesleinin zorunlu
kld sabrla srekli sava halinde olan o inat ve huzur
suz tutkusu, itidalini korumasna her zaman izin vermez.
Biri ie ayrntlardan balar, dieriyse nce konusunu de
rinden anlamaya alr; bu nedenle ilki sadece d kabuun
altma kadar inerken, dieri meselenin btn hayat para
larn skp karr. Doann yzeyselliklerine fazlasyla
dikkat eden, fazlasyla madd olan Victor Hugo, iirin ressa
m olmutur; idealine her zaman sadk kalan Delacroix ise,
kendisi bilmese de, ounlukla resmin airidir.35
kinci nyargya, rastlant nyargsna gelince, bu da bi
rincisinden daha geerli deildir. Delacroix gibi byk bir

(*) Dehann naiflii denince, sanatn ilminin gnti seautonla birletirilmesini an

lamak gerekir, ama mtevaz ilim barol mizaca brakmtr.
33 Kendini tan anlamndaki gnti seauton Delphoideki Apollon tapnann
alnlna oyulmutu.
34 Saygszl hem Latincedeki allmadk, ayrks manasyla, hem de
modem karlyla anlamak gerekir. Baudelaire ilgin bir biimde Hugonun
peyzajc ynn sulamaktadr; her ey ustalk ve teknikle aktarlm, ama
hayal gcne hi alan braklmamtr.
35 Baudelaire burada Horatiusun Ut pictura poesisini ters yz ederek diyalektik
biimde kullanyor. Hugo Horatiusun tavsiyesine harfiyen uyarken, Delacroix
tersini, yani kar akm temsil etmektedir: iir gibi bir resim (iir, baarl sa
nat yapt anlamnda kullanlmtr).
sanatya, lim ve dnre tutup rastlant tanrsna borlu
olabilecei eylerden sz etmek kadar yersiz ve aptalca bir
i olamaz. Byle bir yaklam olsa olsa acma duygusu
uyandrp, omuz silktirir insana. Mekanikte rastlantya ne
kadar yer varsa, sanatta da o kadar yer vardr. Parlak bir fi
kir, aradaki admlan kimi zaman atlanm iyi bir akl yrt
menin sonucundan baka bir ey deildir - nasl ki bir hata
yanl bir ilkenin sonucuysa... Bir tablo, ileyen btn k
snlan eitimli bir gz tarafndan anlalabilen bir makina-
dr; eer tablo iyiyse, orada her aynntmm bir varlk nedeni
olur; bir ton her zaman bir bakasn ne karmak iin
kullanlmtr; desende kimi zaman grlen bir hata bile,
daha nemli bir eyi feda etmemek iin gerekli olabilir.
Rastlantnn Delacroixnm resimlerinde pay olma olasl
hi inandrc grnmemektedir; nk o, tm sahih
kaynaklardan yararlandktan, evcilletirilemez bireysellii
btn byk ustalann boyunduruu altndan srayla geip
kurtulduktan sonra bile zgn kalabilmi az sayda insan
dan biridir. ok kii, onun Rafaelloyu rnek alarak yapt
bir etd, bu sabrl ve zahmetli taklit almasn grnce
amr, onun madalyonlara ve oyma talara bakarak yapt
tabasklan bugn ok az kimse hatrlar.36
te Heinrich Heineden,37 Delacroixnm yntemini, onun
gibi ok salam karaktere sahip insanlarda mizacn dolaysz
sonucu olan yntemi gayet gzel aklayan birka satr:
Sanat alannda ben smatralistim. Sanatnn tm mo
dellerini doada bulamayacana, en arpc modellerin -
doutan dncelerin ikin simgesellii gibi- ruhunda ve
ayn anda belirivereceine inannm. Recherches sur lItalieyi

36 Delacroix 1825te bu tr tabasklar yapmt.

37 Heinrich Heine (1797-1856), Alman lirik airi, 1831de Fransaya yerleti;
Thophile Gautiernm arkadayd; bu duyarl, tutkulu, paradoksal airin tar
tmal bir edebiyat kariyeri oldu.
yazan ada bir estetik uzman,38 doay taklit etme ynn
deki eski ilkeyi yeniden ba tac etmek ve plastik sanatlarla
uraan sanatnn tm modellerini doada bulmas gerek
tiini savunmak istedi. Plastik sanatlara ilikin niha ilkesi
ni bu ekilde sergileyen bu uzman, o sanatlardan birini -en
ilkellerinden birini- yani mimarl unutmutu; mimarlk,
modellerini ormanlardaki dallarda, kayalar arasndaki ma
aralarda arad: Ama o formlar asla doada deil, insan ru
hunun iindeydi.39
Demek ki Delacroix, bir resmin ncelikle sanatnn en
derindeki isel dncesini yanstmas gerektii ilkesinden
yola kmaktadr; yaratc yarattna nasl egemense, sanat
da modeline egemendir. Bu ilkeden, ilk bakta birinciyle
eliiyor gibi grnen ikinci bir ilke kar: Sanat, madd
icra aralarm ok zenli biimde kullanmaldr. Delacroix,
resim gerelerinin temizliine, eserin unsurlarnn hazrlan
masna an bir titizlik gsterir. Ne kadar hakl! Resim, de
rin bir akl yrtme sanat olduu ve ok sayda niteliin
ayn anda hayata gemesini gerektirdii iin, el, almaya
baladnda olabildiince az engelle karlamak ve beynin
lah buyruklarn amaz bir itaatle yerine getirmelidir:
Yoksa ideal kanatlanr ve uup gider.
Bu byk sanatnn dncesini gelitirme sreci ne
denli ar, ciddi ve yntemliyse, resme niha eklini verme
sreci de o denli hzldr. Kamuoyunun, kendisinin kar
kutbu olarak gsterdii Ingresle, hzl olma zelliini
paylar. Bir eye hayat vermek ile onu dourmak ayn ey
deildir; resmin bu byk efendileri, tembel bir grnm
izseler de, bir tuvalin zerini doldururken olaanst bir

38 Carl Friedrich von Romohr (1745-1843) 1827 ile 1831 yllan arasnda Itali
enische Forschungeni yaymlad. Heine bu esere gnderme yapyor.
39 Bu blm, Heinenin 1831 Salonu adl makalesinden alnmtr. Baudelaire
1833te De la Franceta km eviriyi kullanyor.
eviklik sergilerler. Saint Symphorien birok kez batan
baa yeniden yaplmt ve balangta ok daha az figr
ieriyordu.
E. Delacroixya gre doa, sayfalarn gvenli, keskin bir
gzle evirdii usuz bucaksz bir szlktr;40 byk l
de bellee dayanan resmi, byk lde bellee hitap eder.
zleyicinin ruhunda yaratlan etki, sanatnn kulland
aralarla dolaysz bir ba tar. Delacrobcnm bir tablosu, r
nein Darte et Virgile, younluu mesafeyle artan derin bir
izlenim brakr her zaman. Ayrnty srekli btne feda
eden ve daha dzgn, daha kl krk yaran bir iilik, d
ncesinin canlln zayflatr diye kayg duyan Delacro-
ixnm o elle tutulmaz, tarif edilmez zgnl, konunun
tam kalbine nfuz eder.41
Hkim bir ses, hkmranln ancak dierlerinin paha
sna ilan edebilir. Ezici bir beeni, fedakrlklar gerektirir;
bayaptlar da, doann eitli hlasalarndan baka bir ey
deildir hibir zaman. Bu nedenle, hangisi olursa olsun,
byk bir tutkunun sonularna katlanmak, bir yetenei
tad btn olanaklarla kabullenmek, dehayla asla pa
zarlk etmemek gerekir. Delacroixnn deseniyle onca alay
edenler, zellikle de nyargl ve dayanlmaz lde dar
grl insanlar olan ve yarglan bir mimarn yargsnn

40 Baudelaire bu dnceyi muhtemelen bizzat Delacroixdan almtr; Gautier

de bu dnceyi kullanmtr. Biri onu yaratc imgelemin zemberei, teki ise
gzel formlar yaratmak iin kullanlan bir szlk olarak grmtr. Dnce
nin kendisinin yeni ya da zgn bir yam yoktur, nk Pliniusun naklettii
Crotonal kzlar ile Zeuksisin yksnde zaten mevcuttur. Helenenin resmi
ni yapmas gereken Zeuksis, Crotonamn en gzel kzlarm toplar; eserini ya
ratabilmek iin kzlarn her birinin en gzel parasn model alr, ideal Gzeli
savunmay amalayan tm kuramlarn gerekesi olarak kullanlm ve herkes
tarafndan bilinen bu am-yk, doa szl dncesinin hareket noktasn
oluturmu olabilir.
41 Bu konu isellii, armsal canllk kaynadr; sanat bu konuda kiisel,
dolaysyla zgn bir anlay sahibidir.
olsa olsa yans kadar deer tayan heykeltralar, bunlan
hi dnmemitir. Renk katmann olanaksz, hareket kat
mann ise ok g olduu heykel alannn, balca derdi
hareket, renk ve atmosfer olan bir sanatya syleyecek
hibir sz yoktur. Bu unsur, ister istemez, biraz belir
siz konturlar, hafif, kararsz izgileri ve gzpek fra dar
belerini gerektirir. Delacroix bugn, dz izgiler kltyle
zgnl sakatlanmam tek ressamdr; onun figrleri
her zaman hareketli, kumalan uukandr. Delacroixmn
bak asnda izgi yoktur; nk izgi incecik bile olsa,
muzip bir geometrici onun binlerce baka izgi ierecek
kadar kaln olduunu her zaman varsayabilir; doann eze
l ebed hareketliliini yanstmak isteyen koloristler iin,
izgiler -gkkuanda olduu gibi- iki rengin i ie geip
kaynamasndan baka bir ey deildir.
Hem, birok renk olduu gibi, birok desen stili de var
dr: Aslna uygun veya aptalca desen, fizyonomik desen ve
hayal edilmi desen.
Bunlardan birincisi olumsuz, kr krne sadakati l
snde yanl, doal ama samadr; kincisi natralist, ama
idealletirilmi bir desendir, konusunu semeyi, ayarlama
y, doay dzeltmeyi, sezmeyi, paylamay bilen bir deha
nn desenidir; en soylu ve tuhaf olan ncs ise, doay
hi dikkate almayabilir, kendisini izen elin zihnini ve mi
zacn yanstan bir baka doay tasvir eder.
Fizyonomik desen genellikle Ingres gibi duyumsalclann
iidir; yaratc desense dehann ayncaldr.*
stn sanatlann desenlerinin en byk meziyeti, hare
ketin gerekliidir ve Delacroix bu doal yasay asla ihlal
etmez.
Daha genel meziyetlerin incelenmesine geelim. Byk

(*) Thiers buna desencinin hayal gc der.

116
ressamn balca niteliklerinden biri evrenselliidir. Bir
epik air, szgelimi bir Homeros veya Dante, bir idil, bir
yk, bir sylev, bir betimleme, bir vg vb. yazmay da
gayet iyi bilir.
Ayn ekilde Rubens, meyva resmi yapmak isterse, her
hangi bir uzmandan daha gzel meyvalar yapar.
E. Delacroix evrenseldir; itenlik dolu genre tablolan, ih
tiamla dolu tarih tablolan yapmtr. nansz yzylmzda
yanmaya sokulan eserler gibi bo ve souk olmayan, dini
arkaik bir ilme dntrp dinsel duyarll harekete ge
irmek iin ncelikle ilkel gelenekleri ve simgesellii bil
mek gerektiini sanan o sanat filozoflarnmkiler gibi ukala,
mistik veya yeni-Hristiyan olmayan dinsel tablolar belki
de sadece o tasarlayabilmitir.42
Delacroixnm da, tm byk ustalar gibi, hayranlk verici
bir ilim -yani eksiksiz bir ressam- ile naiflik -yani eksiksiz
bir insan- kanm olduu kabul edilirse, dinsel tablolannm
baans kolaylkla anlalr. Maraisdeki Saint-Louis kilisesi
ne gidip o Pietaya43 bir bakn; orada grkemli aclar krali
esi dizlerinin stnde l ocuunun bedenini tutar, iki
kolu bir umutsuzluk hummasyla, bir annenin denetlene
mez strabyla yatay olarak iki yana almtr. Onu destek
leyen ve acsn yattrmaya alan iki figrden biri, Ham-
let'in44 en dokunakl figrleri gibi alamaktadr - aralannda-
ki ortaklk bu kadarla da snrl kalmaz. Resimdeki iki ha
yrsever kadndan biri, mcevherlerini ve zenginliinin di
er gstergelerini hl karmam bir halde, yerde rpn

42 Baudelaire bu szlerle dinsel tablolarnda ilkellerden esinlenen Flandrin, Leh

man gibi sanatlar kastetmektedir.
43 Aslnda bu Pieta Saint-Denis-du-Sacrement Kilisesindedir (Paris). 1843-
1844 tarihlidir.
44 Hangi Hamletten sz edilmektedir? Delacroix bu konuyu hem tablo, hem
de tabask olarak ilemitir.
maktadr; altn sans sal dieri ise umutsuzluunun ar
yk altnda, daha zarif bir biimde kmtr.
Figrler, hem bir kaya ynna, hem de frtnann alt st
ettii bir denize benzeyen koyu, her yan eit bir yeil fon
stnde sralanm ve dzenlenmitir. Bu fon olaanst
bir sadeliktedir; kukusuz E. Delacroix, Michelangelo gibi,
dncesinin berrakln bozmamak iin ikincil ayrntlara
yer vermemitir. Bu bayapt zihinde derin bir melankoli izi
aar. stelik dinsel konulan ele ald ilk alma deildir
bu. Daha nce yapt Christ aux Oliviers ile Saint Sbastien
da45 bu konulara katmay bildii o derin vakar ve itenlie
tanklk eder.
Ama biraz nce sylediklerimi, yani dinsel duygular
uyandrmay sadece Delacroixmn bildii iddiasn akla
mak iin, gzlemcinin dikkatini u olguya ekmek istiyo
rum: Onun en ilgin tablolar, hemen hemen her zaman
konulann kendisinin setii, yani tamamen kendi dle
mine ait tablolardr - yine de yeteneinin hznl arl,
dinimize tamamen uymaktadr; derin bir hzn tayan, ev
rensel acnn dini olan ve evrensellii nedeniyle bireye tam
bir zgrlk brakan, her insann kendi dilinde ifade edil
mekten baka bir ey beklemeyen bir dindir bu - ola ki o
insan acnn ne demek olduunu bilsin ve bir ressam olsun.
ok liyakatli bir delikanl olan, imdiden gzde olmu
koloristlerden bir dostumun -ok erken olgunlap mrle
ri boyunca umut vaat eden u genlerden, stelik dnd
nden ok daha akademiktir- bu resme, yamyam resmi
dediini hatrlyorum!
uras kesin ki gen dostumuz, umudun koyu yeiliyle
zar zor dengelenmi o kanl ve vahi hzn, ne fazla dolu

45 Christ aux Oliviers [Zeytin Dall sa] (1827 Salonu) Pariste Saint-Paul-Sa-
int-Louisde, Saint Sbastien ise (1836 Salonu) Nantuadaki manastr kilise-
sindedir.
bir paletin tuhaf karmlarnda ne de kurallarn yazl oldu
u kitapta bulabilecektir!
Anjou, Auvergne veya Renin o gz karartc araplan, so
luk meneke rengi Mdoc arabna alm bir midede nasl
bir etki yaratrsa, acya yazlm bu korkun ilahi de gen
adamn klasik imgeleminde yle bir etki brakmt.
Duygunun evrenselliini bylece tamamladktan sonra,
imdi de ilmin evrenselliine geelim!
Ressamlar uzun sredir dekoratif resim denen tr, deyi
yerindeyse unutmutu. Gzel Sanatlar Akademisinin amfi
teatr46 birbiriyle elien niyetleri ele veren, tarihsel bir
portreler koleksiyonunu andran, ocuka ve beceriksiz bir
eserdir. Plafond dHomre47 [Homeros Tavan], gzel bir tab
lodur ama tavanda iyi durmaz. Son zamanlarda yaplan ve
Ingresin rencilerine sipari edilen kilise sslemelerinin
ou, talyan primitiflerin tarzyla yaplm, yani k efekt
leri ortadan kaldrlarak, yumuatlm renklerden oluan
geni bir diziyle birlik duygusu yaratlmaya allmtr.
Aslnda daha mantkl olduu kuku gtrmeyen bu tarz,
glklere hi bulamamaktadr. XIV Louis, XV. Louis ve
XVI. Louis dnemlerinde ressamlar ok gsterili ssleme
ler yapm, ama renk ve kompozisyon birlii eksik kalmt.
E. Delacroix da baz dekorasyon siparileri ald ve o b
yk soruna bir zm buldu. Kolorist olarak teknik beceri
sine halel getirmeden, kompozisyonda birlii salad.
Vekiller Meclisi48 bu az rastlanr ustala tanklk etmek

46 Bu yarm amfiteatr 1838-1841 tarihleri arasnda Paul Delaroche tarafndan de

kore, edilmiti ve gemiin sanatlar iinden yaplan seim araclyla bir tr
estetik bildirgeyi temsil ediyordu.
47 Ingresin yapa bu tavan resmi Louvredaki X. Charles Mzesi iindi; eser h
l ayn yerdedir, ama tavan deil tablo biiminde korunmakta, tavanda ise bir
kopyas durmaktadr.
48 Delacroix Palais Bourbonda iki dekoratif resim kua yapt: Kral Salonunda
(1833-1838) ve Kitaplkta (1838-1847). Bunlar hl yerlerinde durmaktadr.
tedir. idareli bir biimde datlan k, tm figrlerin s
tnde dolamakta, bak despota ele geirmemektedir.
Luxembourg Kitaplnm deirmi tavan49 daha da ar
tc bir eserdir; ressam burada tm tablolarnn zellii olan
renk ve k kalitesinden dn vermeden daha yumuak ve
eit bir etki elde etmekle kalmam, yepyeni bir ynn de
aa karmtr: Peyzaj ci Delacroix!
Kitaplklarn deimez ssleme konusu olan Apollon ve
Mzleri izmek yerine, E. Delacroix hi kar koyamad
Dante zevkine boyun edi -onun zihninde Danteyle boy l
ebilecek belki de tek kii Shakespeare olabilir- ve Dante
ile Vergiliusun gizemli bir yerde antikan airleriyle kar
latklar blm seti:

Sen ki onurusun sanatn, ilimin, tekilerden ayr tutulan,

bunca onurlandrlan bunlar kim?
Dedi ki: Ayrcalkl konumlarnn nedeni senin dn
yanda hl yanklanmakta olan nleri.
Bu srada bir ses iitildi: Sayglar sunalm yce ozana,
bizden ayrlan glgesi geri geldi.
Ses kesildi, ortalk sessizleti, drt iri glge ilerledi, yz
lerinde hzn de sevin de yoktu sanki.
yi yrekli usta sze girdi: Elinde klc tekilerin
nnde krallar gibi yryene iyi bak: Ozanlar ozan Ho-
meros; ardndan gelen talamac Horatius; ncs Ovi-
dius, sonuncusu Lucanus. Az nceki sesin dediklerini her
biri hak ettii iin benim gibi, yerinde davranyor, ycelti
yorlar beni.
Kartallar gibi arkadalarnn zerinde uan bu yce
ozann yolundan gidenleri birlikte grdm bylece. Bir

49 Delacroix Eyll 1840ta, Luxembourg Sarayndaki yeni Senato kitaplnn de

korasyonuyla grevlendirilmiti. Bu dekorasyonun gerekletirilme tarihi
1842-1846 arasdr.
 sre aralarnda syletiler, sonra bana dnp selam ver
diler, ustam bu davrana glmsedi; beni daha da onur
landrdlar, nk aralarna ardlar, bilgeler topluluu
nun akncs kldlar.*

Tuvalinin ibkeyliini bu derece baaryla yendii ve

stne dz figrler yerletirmeyi baard iin vgler d
zerek E. Delacroixya hakaret edecek deilim. Onun yete
nei bu tr eylerin zaten tesindedir. Beni en ok ilgilen
diren, bu tablonun ruhudur. Bu tabloda kendini duyumsa
tan o mutlu skneti, bu atmosfer iinde szlen derin
ahengi dzyazyla ifade etmek olanakszdr.50 nsana Tele-
maque 'm [Telemakhosun Maceralar] yeilliklerle dolu
sayfalarn hatrlatan, Elysium [cennet] yklerinin aklda
kalm tm anlarn yeniden canlandran bir eserdir bu.
Peyzaj, her ne kadar ikincil bir ilave olmaktan teye gee-
mese de -biraz nce ele aldm bak asndan- byk us
talarn evrenselliidir ve en nemli eylerden biridir. ok
byk bir alan kaplayan bu daire biimindeki peyzaj, bir
tarih ressamnn zgveniyle, bir peyzaj emin incelii ve
akyla resmedilmi. Defne dal demetleri, hatr saylr ge
nilikte glgelikler resme ahenkli bir rnt kazandryor;
imenlerin rerinde yumuak ve tekdze gne n rt
leri uyukluyor; ormanlarla evrili veya mavi dalar gz
zevki iin tam istenilecek bir ufuk oluturuyor. Gk ise
mavi ve beyaz - Delacroixda artc bir ey bu; yrtlan
bir tl gibi eitli ynlere doru uzatlp ekitirilen bulut
lar ok hafif; bu derin ve ltl gkkubbe inanlmaz bir

(*) Dante, LEnfer, Chant IV, Fr. ev. Pier Angelo Florentino [Dante, ilahi Komed
ya/Cehennem, IV Kanto, ev. Rekin Teksoy, Olak Yaynlan, s. 57-58 - .n.].
50 Eletiri sistemini eserlerin betimlenmesi zerine kuran Gautiernin aksine, Ba-
udelaire bir tablo hakknda yaplacak en iyi deerlendirmenin bir sone veya
eleji olacam ileri srer.
ykseklie dek uzanp kayboluyor. Boningtonn51 sulubo
yalar bile bu kadar saydam olamaz.
Bana gre Veronesenin en iyi eserlerinden daha stn
olan bu bayaptn iyi anlalmas iin, byk bir ruh din
ginliine ve ok yumuak bir gn na ihtiya vardr. Ne
yazk ki cephedeki byk pencerenin nndeki bezler ve
iskeleler kaldrlr kaldrlmaz ieri frlayacak parlak gn
bu almann anlalmasn gletirecektir.
Delacroixnin bu yl sergilenen tablolar, Ivanhoedan aln
m LEnltvement de Rebecca [Rebeccamn Karlmas], Adi
eux de Romo et de Juliette [Romeo ile Julietin Vedalamas],
Marguerite lglise [Marguerite Kilisede] ve suluboya bir
alma olan Un liondur [Bir Aslan].
Rebeccann Kanlmasnda en hayranlk uyandran un
sur, renk deerlerinin mkemmel dzenidir - gl bir et
ki yaratan bir mantk silsilesi iine sktrlm byk bir
younluk. Kolorist olmayan hemen hemen her ressamda,
hep boluklara, yani deyi yerindeyse dierleriyle dzeyi
tutturulamam tonlardan kaynaklanan byk deliklere
rastlanr; Delacroixnin resmiyse doa gibidir, boluktan
nefret eder.
Romeo ile Julietin52 gvdeleri -balkonda, sabahn souk
nda- neredeyse dindar bir ballkla birbirine sarlm
duruyor. Bu tutkulu vedada, ellerini nn omuzlanna
koymu Juliet, sanki soluk almak iin veya igdsel bir ki
bir ve tutkulu bir neeyle ban arkaya atm. Bu olaand
duru -olaanddr, nk hemen hemen btn ressamlar
sevgilileri dudaklar birbirine kenetlenmi halde resmeder-
yine de ok doaldr; o gl ense hareketi, okandklar

51 Richard Parkes Bonington (1802-1828) 19. yzyln ilk yansnn en nemli

peyzajclanndan biridir. On be yanda Fransaya gelmi, Grosun yannda
eitim alm ve Delacroix ile de dost olmutur.
52 Romeo ile Julietin Vedalamas" Baselde, Robert von Hirch koleksiyonundadr.

122
iin mutlu olan kpeklere ve kedilere zgdr. Tan vakti
nin mora alan pususu, hem bu sahneyi hem de resmi ta
mamlayan romantik manzaray sarmaktadr.53
Bu tablonun kazand hret ve uyandrd ilgi, baka
bir yerde sylediklerimi kantlyor: Ressamlar ne derse de
sin Delacroix popler bir sanatdr ve ikinci snf ressamlar
kadar popler olabilmesi iin tek yaplmas gereken, izleyi
cinin onun eserlerini grmesinin engellenmemesidir.
Marguerite Kilisede,54 imdiden ok sayda rneine sahip
olduumuz o ho genre tablolar snfna dahildir; Delacroix
bunlar araclyla, ok ac bir ekilde eletirilmi tabask-
lann izleyiciye aklamak istemektedir sanki.
Suluboyayla yaplm u aslann,55 desenin ve duruun
gzellii dnda, benim iin byk bir deeri daha vardr:
Tasaszca yaplmtr. Burada kendi mtevaz rolyle snr
lanm olan suluboya sanat, yalboya kadar byk olma
iddias tamaz.
Bu zmlemeyi tamamlamak iin, Delacroixnm son bi/
vasfna, onu gerekten 19. yzyln ressam haline getiren,
en arpc vasfna deinmem gerekiyor: Tm eserlerinden
szlen ve hem konu seiminde, hem figrlerin ifadelerin
de, hem jestlerde, hem de renklerde kendini gsteren o
dinmek bilmez, tuhaf melankoli. Delacroix insan acsnn
dier iki byk ressamn, Dante ve Shakespearei ok se
ver; onlar derinlemesine bilir ve serbest bir biimde yo
rumlar. Delacroixnm tablolann seyrederken, insan trajik

53 Baudelaire sanatnn birok ayrt edici niteliini biraraya getiren bir iirsel tab
lo deerlendirmesiyle kar karyayz: Din ile ak duygularnn kaynamas,
tutkuya elik eden belli bir kibir, aynks ve ehvetli jest (sevgililerin fiziksel
ekiciliinin hayvanlannkine benzetilmesi) ve armlarn luh saati olan
tan aan.
54 Eskiden Pariste, Cassirer koleksiyonunda olan bu tuval, yine Delacroixmn
1827 tarihli Faust tabasksn yeniden ilemektedir.
55 Bu Aslan, belki de Louvredaki desenler blmnde saklanan Aslan Badr.
 Delacroix, Hallarn Konstantinopotise Girii, 1840.

bir trene katlm gibi hisseder: Dante ile Vergilius , Sakz

Adas Katliam, Sardanapal, Zeytin Dall sa, A ziz Sebastien,
M edea, D eniz K azazedeleri ve o kadar ok alay edilip, o ka
dar az anlalan Ham let.56 Bu tablolarn bazlarnda, kim bi
lir hangi m kerrer rastlantnn sonucu olarak, dierlerin
den daha kederli, daha km bir figr bulunur; evrede
ki tm aclar sanki onun ahsnda zetlenir - H allarn
K on sta n tin op o lise G iriind e57 n plandaki diz km ,

56 Medea (1838 Salonu) Lille Gzel Sanatlar Mzesinde, Deniz Kazazedeleri

veya Don Juann Deniz Kazas (1840 Salonu) ve Hamlet ile Mezar Kazc
lar (1839 Salonu) Louvredadr.
57 Bu tuvali Louis-Philippe, Versailles Mzesi iin sipari etmiti; tablo bugn
Louvredadr.
ak salar yerlere dklm kadn, Sakz Adas Katli-
amnn tasal, yz kn kr yal kadn gibi... Bu melan
koli, en ekici ve byleyici eseri olan Cezayir Kadnlan
tablosunda bile kendini gsterir. Huzura ve sessizlie g
mlm, zengin kumalarla ve bir sr ufak tefek ss e
yasyla dolu, bir iir kadar dokunakl bu i mekndan, bizi
hzla hznn inilmemi derinliklerine srkleyen, adn
koyamadm bir batakhane kokusu ykselir.58 Delacroix
genellikle gzel kadnlar -en azndan sosyetenin bak a
sna gre gzel olan kadnlar- izmez. Kadnlarnn hemen
hemen hepsi hastadr ve belli bir i gzelliiyle gz kama
trrlar. Gc asla kaslarn kabarklyla deil, sinirlerin
gerilimiyle ifade eder. Onun mkemmel biimde ifade etti
i ey salt ac deil, zellikle -resminin mucizev gizemi de
buradadr- manev acdr! Bu yce ve ar melankoli, renk
seimlerine varncaya dek kasvetli bir kla parldar; tm
byk koloristlerde olduu gibi geni, sade, uyumlu ktle
ler zerindeki zengin renkler, yine de bir Weber ezgisi gibi
yasl ve derindir.
Eski ustalardan her birinin kendi krall, kendi ayrcalk
alan vardr - bu alan ounlukla tannm rakiplerle pay
lamak zorunda kalr. Rafaello form, Rubens ve Veronese
renk, Rubens ve Michelangelo yaratc kompozisyon kral
lklarna hkmeder. mparatorlukta, sadece Rembrandtn
birka akn dzenledii bir para kalmtr geriye: Dram,
doal ve yaayan dram, genellikle renkle, ama her zaman
jestle ifade edilen korkun ve melankolik dram.
Soylu jestler alannda, Delacroixnm kendi sanat dal d

58 Burada eletirmenin olduu kadar airin de sesi kendini duyuruyor; Baudela-

irein derlemesi iin ilk dnd balklardan biri Les Limbesdi [Dalgnlk
Hali]. Bu szckler, seyre dalm, her trl duyuya ak bir ruh hali kadar,
hzn araclyla tefekkr, kendi kendini aramay da artrmaktadr. Bu
terimin Saint-Simoncu bir tns vardr.
ndakilerden baka rakibi yoktur. Bunlarn iinde de ben
sadece Frdrick Lematrei ve Macreadyyi sayabilirim.59
Delacroix, bu tamamen modem ve yeni vasf nedeniyle
sanattaki ilerlemenin en son ifadesidir. Byk gelenein,
yani kompozisyonda younluun, soyluluun ve grkemin
mirass, eski ustalarn saygn ardl olan Delacroixnm on
lardan stnl acya, tutkuya, jeste olan hkimiyetidir!
Onun byklnn nemi buradan kaynaklanr. Eski ta
nnm ressamlardan birinin tm birikiminin kaybolduu
nu dnn, onu aklayabilecek ve tarihinin dncesi
nin onu kefetmesini salayabilecek bir benzeri her zaman
bulunacaktr. Ama Delacroixyi karrsanz, tarihin byk
zinciri kopar ve yere der.
Eletiriden ok kehaneti andran bir makalede, ayrntda
ki kusurlan ve mikroskobik hatalar ortaya karmann ne
yaran olabilir? Btn ylesine gzel ki buna cesaret edemi
yorum. Zaten bu kolay eletirileri benden nce o kadar ok
kii yapt ki! nsanlan gzel yanlanyla grmek daha yeni
bir ey olmaz m? Bay Delacroixnm kusurlan bazen o ka
dar ortadadr ki, en eitimsiz gz bile onlan hemen yakalar.
Elinize gelen ilk gazeteyi aabilirsiniz; orada, benim siste
mimin aksine, Delacroixnm zgnln oluturan ltl
vasflan grmemek iin uzun sre inat edilmitir. Byk
dehalann asla yanm yamalak hatalar yapmadklan ve her
ynde anlk imtiyazna sahip olduklan bilinir.
Delacroixnm rencileri arasnda bazlan onun yetene
inden devirilebilecek eyleri, yani ynteminin baz yanla-
nm neyse ki benimsemi, daha imdiden kendi aplannda
bir ne kavumulardr. Bununla birlikte onlann renklerin

59 Frdrick Lematre (1800-1876) LAuberge des Adretsdeki (1823) Robert Ma-

caire rolyle sivrilmi ve 1839da Ruy Blas karakterini yaratmt. William
Charles Macready (1793-1873) Keanle ngiliz tiyatrosunun byk temsilcisi
olmutu; 1823te seyirci karsna kt Parise 1844te yeniden gelmiti.
de genel bir eksiklik sz konusu: Sadece pitoreski ve efekti
hedeflerler; doay bile isteye bir kenara brakrlar geri,
ama ustalar gibi cesur almalar yapmam, byle bir hak
k kazanmamlardr, ideal olana eriemeyeceklerdir.
Son Salonda Sainte Thrse ile resimden anlayanlarn
dikkatini eken Planetm ve, tablolarnda genellikle bol
renk kullanan ve Yksek Meclisin tavanlarnda, Delacro-
ixnin komuluuna karn birka iyi tavan zevkle seyredi-
lebilen Riesenerin60 bu yl yokluu fark edildi.
Lger Chrelle ise Le Martyre de sainte Irne [Azize Eire-
nenin ehit Edilmesi] adl eseri gnderdi.61 Tablo bir tek fi
grden ve olduka rahatsz edici bir etkisi olan bir mzrak
tan oluuyor. Bunun dnda renk ve gsn modelasyonu
genelde iyi. Ama bana yle geliyor ki Lger Chrelle bu tab
loyu ufak tefek deiikliklerle izleyiciye zaten sunmutu.
Lassalle-Bordesun La Mort de Cloptre [Kleopatrann
lm] adl tablosunun farkll ise,62 sadece renkle ural-
mamasndan kaynaklanyor ve bu da bir baar olarak deer
lendirilebilir. Tonlar biraz belirsiz, deyi yerindeyse okan-
laml ve bu acnn, zntnn belli bir ekicilii de var.
Kleopatra tahtnda can veriyor ve Octaviusun temsilcisi
onu seyretmek iin eiliyor. Hizmetilerinden biri de
ayaklarnn dibinde lm. Kompozisyon grkemden

60 Planet hakknda bkz. 1845 Salonu s. 78, dipnot 3 [Louis de Planet (1814-
1875) Parise 1836da geldi ve Delacroixnin 1838de at atlyeye girdi; Bo
urbon ve Luxembourg saraylarndaki dekorasyonlarda Delacroixnin balca
yardmcs ve uygulaycsyd] ve Riesener hakknda, 1845 Salonu, s. 87,
dipnot 1 [Lon Riesener (1808-1878) Planet ile birlikte Delacroixnm en ya
kn grencilerindendi. Paristeki Delacroix Mzesinde onun da birka eseri
bulunmaktadr].
61 1816 doumlu Lger-Chrelle Delacroixnin fazla parlak saylamayacak ren-
cilerindendi.
62 Gustave Lassalle-Bordes (1814-1848), Planet ve Riesener ile birlikte, Luxem
bourg ve Bourbon saraylarndaki dekorasyonlarda Delacroixnm yardmc-uy-
gulayclanndand. Kleopatrann lm Autundeki Rollin Mzesindedir.
yoksun deil ve tablo olduka gzpek bir saflkla yapl
m; Kleopatrann ba gzel, zenci kzn yeil ve pembe
rtular cilt rengiyle ho bir kontrast oluturuyor. Hibir
taklit kaygs tanmadan yaplm bu byk tuvalde, ser
gide ilgisizce dolaan flneurn houna giden, onu cezbe
den bireyler var.

Ak Konulan ve Tassaert Hakknda63

Siz de benim gibi, saatler boyunca ak sak estamplann

sayfalarn kartrdktan sonra derin melankolilere gml
dnz m hi? Kitaplklarn bir rafna sktrlm veya sa
haflarn kutulan iinde kaybolmu bu ehvet yllklann ka-
ntrmann bysnn, kimi zaman da insana verdikleri
keyifsizliin nedenini hi kendinize sordunuz mu? ie
gemi zevk ve straptan oluan bu buruk tad insann du-
daklan hep anyor! Zevk, doann en nemli duygusunun
tm biimleriyle tasvir edildiini grmekten, fke ise, sz
konusu duygunun ounlukla bu kadar kt taklit edilme
sinden ve bu kadar aptalca iftiralara uramasndan kaynak
lanyor. ster atein banda geirilen sonu gelmez k gece
lerinde, ister san scan ar aksak ilerleyen bo vakitlerin
de camc dkknlarnn kelerinde olsun, bu desenlerin
grnts, mstehcen bir kitabn bizi mavinin mistik um-
manlanna doru frlatmas gibi, usuz bucaksz dlem yo
kularnn bana srklemitir beni. Herkesin paylat
bu duygunun saysz numuneleri nnde, birok kez a-

63 Nicolas-Franois-Octave Tassaert hakknda, bkz. 1845 Salonu, s. 93, dipnot

1 [Nicolas Tassaert (1807-1874) La Sainte Vierge allaitant lenfant Jsusy
[Meryem Ana ocuk say Emziriyor] sergiliyordu. zellikle duygusal alanda
adn duyurdu ve Temmuz Monarisinin ilgin gerekilik ncesi ressamlarn
dan biri oldu], lk admlarn alegorik, tarihsel ve dinsel konularla ata, sonra
umutlan knlnca, duygusal ve erotik bir resme doru kayd. Une fam ille mal
heureuse [Mutsuz Bir Aile] adl tablosu Orsay Mzesindedir.
irin, meraklnn, filozofun bir ak mzesinin doyumunu
yaamas istei uyanmtr iimde; bu mzede Azize There-
sann hayata gememi sevgisinden, can skkn yzyllarn
ciddi sefahat lemlerine dek her eyin yeri olacakt. Kuku
suz Le Dpart pour lle de Cythrele64 [Kythira Adasna Yol
culuk] , kzlarn odalarnda atlak bir saks ile sallanan bir
konsolun zerinde asl duran o sefil renkli resimler arasn
da usuz bucaksz bir mesafe vardr; ama bylesine nemli
bir konuda hibir eyi ihmal etmeye gelmez. Hem sonra de
ha her eyi kutsar ve eer bu konular gerekli zen ve say
gyla ilense, gereklikten ok sahte bir kibri yanstan bu is
yan ettirici mstehcenlikle kirletilmemi olurlar.
Ahlklar fazla korkmasn; gerekli ly korumay bile
ceim, hem zaten benim dlerim en saf ellerin, Ingres,
Watteau, Rubens, Delacroixnm kaleminden km o olaa
nst ak iirini istemekle snrldr. Watteaunun delimen
ve zarif prensesleri, Ingresin ciddi ve taze Vensleriyle yan
yana; Rubens ile Jordaensin gz kamatran beyazlktan ve
Delacroixmn kolaylkla hayal edilebilecek tasal gzellikleri:
Atlaslann iine gmlm, soluk yzl, soylu kadnlar!*
Okurun, edep ve haya hislerinin rencide olaca korku
sunu yattrmak iin unu da ekleyeyim ki, sadece zel
olarak ak ileyen tablolan deil, bir portre resmi bile olsa
iinden ak szlen her tabloyu ak konulan blm iin
de smflandnrdm.**
Bu ok geni sergide, Oul Watteaunun moda gravrle
rinde bize brakt o lgn, hoppa ve harika yaratklardan,

64 Antoine Watteaunun Le Plerinage lle de Cythre adl tablosu (1717) Lo

uvre Mzesindeydi.
(*) Delacroixnin bir zamanlar Sardanapalei alrken, en ehvetli tavrlara b
rnm, bir sr harika kadn etd yaptn duymutum.
(**) Son zamanlarda yaplm, z itibaryla aka degin ve stelik hayranlk
uyandran iki tablo, Ingresin La Grande Odalisque [Byk Odalk] ve La Pe
tite Odalisque [Kk Odalk] tablolardr.
Rembrandtn basit lmller gibi trnaklarm dzeltip, ko
caman bir imir tarakla salarn tarayan Venslerine dek,
en nde gelen sanatlarn dillendirdii, her iklimden g
zellii ve ak hayal ediyorum.65
Bu tr konular ylesine nemlidir ki, Jules Romainden
Devria ve Gavamiye varncaya dek, gizli gizli veya ak
ak onlara el atmam kk ya da byk hibir sanat
yoktur.
Bu sanatlarn genelde en byk kusuru, naiflik ve i
tenlik eksikliidir. Yine de serbest akn en byk gerekle
rinden birini -ne yazk ki incelikten yoksun bir tarzda- ifa
de eden bir tabask hatrlyorum. Kadn klna girmi bir
gen adam ve onun erkek klna girmi metresi bir so-
fa'nn stnde yan yana oturuyor - bildiiniz, mobilyal
otel odas ve zel kabin sofas. Gen kadn sevgilisinin
eteklerini kaldrmak istiyor.*66 Bu ehvet sayfas, szn et
tiim ideal mzede, akn sadece en ince biimiyle grne
cei birok baka eserle telafi edilirdi.
Bu dnceler, Tassaertin Erigone ve Le Marchand descla
ves [Kle Taciri] adl iki tablosundan harekede aklma geldi.
Geen yl yeterince deinmemekle byk hata ettiim
Tassaert, ok baarl bir ressamdr ve yetenei en ok ak
konularnda kendini gstermektedir.

65 Rembrandtn Louvreda bulunan Bateba Ykanrken adl tablosuna gnderme.

(*) Sedebant in fornicibus pueri puellaeve sub titulis et lychnis, illi femineo
compti mundo sub stola, hae parum comptae sub puerorum veste, ore ad pu-
erilem formam composito. Alter veniebat sexus sub altero sexu. Corruperat
omnis caro viam sam.- Meursius.
66 stteki dipnot, Nicolas Choriernin (1612-1692) Joannes Meursius takma
adyla kaleme ald Aloisiae Sigaeae, Toletana, satyrae soladica de arcanis Amo-
ris et Veneris balkl, 18. ve 19. yzyllarda sk sk yeni basklan yaplm curi-
osa'sndan Baudelairein alnts: Gen erkekler ve gen kzlar genelevlerde
tabelann ve n altnda oturuyordu; erkekler kadn togalan, kzlar ise to
niklerinin altna erkek kostmleri giymiti. Her cins dierinin grntsne
brnmt. Bedenlerin hepsi yolunu armt.
 Erigone,67 ban iindeki glgeli bir tmsee yan uzan
m duruyor; bir baca neredeyse bklm, dieri gergin
ve bedeni ne doru eilmi, tahrik edici bir pozda; desen
ince, izgiler dalgal ve ustaca birletirilmi. Bununla birlik
te kolorist olan Tassaerti bu gs fazla tekdze bir tonla
boyad iin eletireceim.
Dier tablo, alclar bekleyen kadnlardan oluan bir
esir pazarn tasvir ediyor. Bunlar ayaklar kunduralardan
tr kzarm, biraz fazla pembe, uygar ve gerek kadn
lar; aptal ve ehvet dkn bir Trk onlar paha biil
mez gzellikler olarak grp satn alacak. Srttan grlen
ve kalalar effaf bir tlle sarlm kadnn Vivienne so
kanda veya Templeda bir kadn apkacsndan ald
bir bere hl banda duruyor. Zavall kz kukusuz kor
sanlar karm.
Bu tablonun rengi, tonlarn incelii ve saydamlyla ok
arpc. Sanki Tassaert, Delacroix tarz bir kayg gtm; yi
ne de zgn bir renk oluturup korumay baarm.
Sadece /neurlerin takdir ettii ve kamuoyunun yeterin
ce tanmad usta bir sanat o; yetenei hep byd ve
nereden yola kp nerelere geldii dnlnce ondan b
yleyici kompozisyonlar beklemek yerinde olacaktr.

Birka Kolorist

Salonda olduka nemli iki ilgin eser var; vahilerin des

tann anlatan Catlinin yapt Kk Kurt ve Bfalo Srt
Ya adl tablolar. Bay Catlin, Iowalan ve mzesiyle birlikte
Parise geldiinde,68 ne boya ne de desen yapmay bilen yi

67 Dionysosun sevgilisi; tanr onu batan karmak iin bir zm salkm kl

na girmiti.
68 Amerikal ressam Georges Catlin (1796-1872) 1832den itibaren sanatm K
zlderililerin tablolarn yapmaya adad. Batda bir sre kaldktan sonra bir
it bir adam olduu ve kabul edilebilir birka eskizini de
cesaretine ve sabrna borlu olduu sylentisi yaylmt.
Bu, Catlinin masum bir hilesi miydi yoksa gazetecilerin ap
tall m sz konusuydu? Bugn Catlinin hem boyamay,
hem de izmeyi ok iyi bildii ortaya km durumda. Eer
belleimde ayn gzellikte birok baka para kalmam ol
sayd bile, bu iki portre bana bunu kantlamaya yeterdi.
zellikle resimlerindeki gkler, saydamlklar ve hafiflikle
riyle beni arpmt.
Catlin bu yiit insanlarn gururlu ve zgr karakterleriy
le soylu ifadelerini stn bir yetkinlikle aktaryor; balar
nn yaps ok iyi anlalm. Bu vahiler, gzel tavrlar ve
hareketlerindeki rahatlkla antik heykellerin de anlalmas
n salyor. Renge gelince, tam ifade edemesem de houma
giden gizemli bir yn var. Bu karanlk mzede kan rengi,
hayat rengi krmz ylesinde boldu ki, bir esriklik yarat
yordu; manzaralar ise -ormanlk dalar, usuz bucaksz
dzlkler, ssz nehirler- biteviye, ebed bir yeillik iindey
di; o ok anlalmaz, kaln, nfuz edilmesi bir ylann gz
lerinden daha g renk, krmz; doann o sakin, neeli ve
glmseyen rengi, yeil; portrelerdeki iki kahramann yz
lerinde birbirlerinin ezgili kar-tezlerini akyan bu iki ren
gi buluyorum yine. Kesin olan bir ey var, o da tm dvme
lerin ve yz boyamalarnn doal ve ahenkli renk dizilerine
gre yapld.
Bence izleyicileri ve gazetecileri Catlin konusunda hata
ya srkleyen etken, gen sanatlarmzn onlar ok al
trd ve artk klasik resim haline gelmi, kafatas resmi
yapmamas.

Kzlderili Mzesi oluturdu ve bunu 1837den itibaren ABDde, sonra da

Avrupada sergiledi: 1840ta Londraya, 1845te de Parise geldi. Sz edilen iki
eser (Little Wolf, a famous warrior, 1844 ve Buffalo bulls back fat, head chief,
1832) Washingtondaki Ulusal Amerikan Sanat Mzesindedir.
 Daha geen yl Devrialar69 iin topluca at yaklmas
na, nankrlerin yapt fesat birliine kar kmtm. Bu
yl beni hakl kard. Yerlerine konan vakitsiz nlenmi
sanatlar henz onlara denk deil. zellikle Achille De-
vria 1846 Salonunda Le Repos de la sainte famille [Kutsal
Aile Dinleniyor] adl tablosuyla dikkat ekti; bu tablo yal
nzca bu ho ve karde dehalara zg incelii korumakla
kalmyor, eski ekollerin ciddi vasflarn da hatrlatyordu;
bunlar ne deseni ne de rengiyle ondan stn olan ikincil
dzeyde ekollerdi belki, ama dzenleri ve gzel gelenek
leriyle yine de gei dnemlerine zg sapklklarn s
tndeydiler. Byk romantik savata, Devrialar kutsal
koloristler taburundayd; demek ki orada belirgin bir yer
leri vard. Achille Devrianm mkemmel bir kompozisyo
nu olan tablosu, yumuak ve uyumlu grnmyle de ru
hu etkiliyor.
Parlak bir balang yapan, istikbal vaat eden Boissard da
eski ustalardan beslenen mkemmel zihinlerden biridir;
Madeleine au dsert [Madeleine lde] adl eseri ok iyi ve
salkl bir rengi olan bir tablodur - ok i ac olmayan
ten tonlan hari. ok iyi bir poz bulunmutur.
Farkllklarn hi olmad kadar silindii, herkesin biraz
izim, biraz boya yapt ama tasnif edilmeyi bile hak ede
cek dzeye ulaamad bu sonu gelmez Salonda Debon gi
bi ak yrekli ve gerek bir ressamla karlamak ne byk

69 Bkz. 1845 Salonu, s. 71 dipnot 1 ve s. 72 dipnot 2 [Eugne Devria (1805-

1865), Girodetnin rencisi, Naissance dHenri IV [IV Hemfnin Doumu] ile
mehur oldu (Louvre Mzesi); bu eser, 1827 Salonunun en nde gelen para
larndan biriydi; ama ressam bu tuvalin vaat ettiklerini gerekletiremedi. Ba
udelaire, srekli genliindeki baars hatrlatlan bu ressam hakknda
1844te yaanan polemikten sz ediyor (rnein Gautiernin 28 Mart 1844te
La Pressete kan makalesi); Eugnein aabeyi ve Girodetnin rencisi olan
Achille Devria (1800-1857) da romantiklerin verimli illstratrlerinden biri
oldu. Sainte Anne instruisant la Vierge [Azize Anna Meryem Anaya Ders Veri
yor] adl eseri Als Katedralindedir.
bir mutluluk. Concert dans latelier [Atlyede Konser] adl
eseri, Valentin, Jordaens ve baka birka kiinin paylan faz
lasyla hissedildii iin, biraz fazla sanatsal bir tablo; ama
en azndan gzel ve salkl bir resim ve ressamn kendine
tamamen gvenen bir adam olduunu gsteriyor.
Duveau,70 Le Lendemain dune tempetei [Bir Frtnann Er
tesi Gn] yapm. Onun gerek bir kolorist olup olamaya
can bilmiyorum, ama tablosunun baz blmleri bu ko
nuda umut vaat ediyor. nsan ilk bakta onun hangi tarih
sel sahneyi tasvir edebileceini belleinde aratnyor. Ger
ekten de bu kadar geni boyutlu genre tablolann artk In-
gilizlerden baka kimse gze alamyor. stelik tablo ok
dzenli ve genelde izimi iyi grnyor. Gz nce rahat
sz eden fazlasyla birrnek ton, yamurlarla ykandktan
sonra tm blmleri aynks bir i k altnda grnen do
aya zg bir efekt kukusuz.
Bay Laemleinin71 La Charitesi [Merhamet], her iklimden
beyaz, san, siyah, vb. yumurcaklan elinden tutan, gsn
de tayan ok ekici bir kadn tablosu. Bay Laemleinin iyi
bir renk duygusuna sahip olduuna kuku yok; ama bu
tabloda byk bir kusur var; kk inli ocuk o kadar
gzel, elbisesinin o kadar ho bir efekti var ki, izleyicinin
gz ondan baka bir ey grmyor neredeyse. Bellei me
gul eden bu kk mandarin, tabloyu gren pek ok kiiye
resmin geri kalann unutturacaktr.
Decamps yllardr izleyicilerin merakn despota elinde
tutanlardan biri ve bunu gerekten hak ediyor.
Harika bir zmleme yeteneine sahip olan bu sanat

70 Louis-Jean-Nol Duveau (1818-1867) Lon Cognietnin rencisiydi ve re

simlerini ilk kez 1842 Salonunda sergiledi.
71 Alexandre Laemlein (1813-1871), Picot ve Regnaultnun rencisi, Dsseldorf
ekolnn de etkisinde kald. Sz edilen eser, Dordogne Emniyet Mdrl-
ndedir.
, kk aralar ok baarl bir biimde biraraya getire
rek, gl bir etki yaratan sonulara ulamay genellikle
baaryordu. izgi ayrntlarn biraz ihmal etmesine, ge
nellikle hareketle ya da genel konturlarla yetinmesine, bu
desenin kimi zaman chice yaklamasna ramen, zellikle
k efektleri asndan allm titiz doa beenisi onu
her zaman kurtarm ve resim sanatnn yukarlarnda
tutmutu.
Decamps, belki szcn genelde kabul edilen anlamn
da olmasa da, kendi tarznda ve ayrks bir biimde desen
ciydi yine de. Kimse onun byk figrler izdiini grme
di; ama deseni, yani kk adamlarnn yapl biimi ar
pc bir yreklilikle, baaryla bulunmu ve belirginletiril
miti. Karakterleri ve beden alkanlklar hep gz nn
deydi; nk Decamps birka izgiyle bir kiilii size an
latmay bilir. Eskizleri elendirici ve ok hotu. Esprili bir
adamn, neredeyse bir karikatrcnn deseniydi bu; n
k doann cilvelerine cepheden saldran, tam adlandr
mayacam alayc bir dlem gcne veya mizah duygusu
na sahipti: Kiilikleri karakterlerinin ezel ebed detlerine,
grg kurallarna ve gereklie uygun bir biimde yerleti
rilmi, kumalara sarlm veya giydirilmiti. Yine de bu
desende bir hareketsizlik sz konusuydu, ama o da rahat
sz edici deildi ve oryantalizmini tamamlyordu. Modelle
rini genellikle dinlenme halinde iziyor ve kotuklarnda
ounlukla asl kalm glgelere veya koulan iinde ans
zn durdurulmu siluetlere benziyorlard; sanki bir alak-
kabartmada koar gibiydiler. Ama onun asl gzel taraf,
byk ve yegne ura renkti. Delacroix byk bir renk
idir, ama lgn deildir. Baka kayglan vardr ve tuvalle
rinin boyutlar bunu gerektirir; Decamps iin renk en
nemli ey, deyi yerindeyse gzde dncesiydi. stelik
onun gz kamatmc ve ltl renginin ok aynks bir stili
vard. Bu renk, manev alandan alnm szcklerle ifade
edecek olursam, kyc, kan dkc ve ineleyiciydi. En
az sulandrc yemeklerin, en dnle tamla piirilmi
tuhaflklarn, en keskin enilerle donatlm mutfak rn
lerinin yakcl ve itah acl, bir oburun burnunda ve
damanda brakacaklar vahi tat bile Decampsn tablola
rnn bir resim meraklsna verecei lezzete eriemezdi.
Grnlerinin tuhafl sizi yolunuzdan alkoyar, kendine
zincirler ve bastnlamayan bir merak duygusu uyandnrd
iinizde. Bu belki de boyasn bir simyagerin yorulmak ne
dir bilmeyen iradesiyle hazrlad sylenen sanatnn, ge
nellikle bavurduu ayrks ve titiz yntemlerden kaynak
lanyordu. Tablo izleyicinin ruhunda yle apansz ve yep
yeni bir izlenim uyandryordu ki, onu kimin yarattm,
bu ayrks sanatnn vaftiz babasnn kim olduunu ve bu
zgn, yalnz yetenein hangi atlyeden ktn dnp
bulmak gleiyordu. Yz yl sonra tarihiler Decampsm
ustasnn kim olduunu bulmakta kesinlikle zorlanacaktr.
Kimi zaman Flaman ekolnn rengi en gzpek biimde
kullanan eski ustalarnn takipisi gibi grnyordu; ama
onlardan daha fazla stil sahibiydi ve figrlerini daha byk
bir ahenk iinde biraraya getiriyordu; kimi zaman Remb-
randtm atafat ve kabal onu ok megul ediyordu; ba
ka zamanlarda gklerinde Lorrain gklerinin ak dolu an
sna rastlanyordu. nk Decamps ayn zamanda peyzaj-
c, stelik ok deerli bir peyzajcyd: Peyzajlar ve figrle
ri bir btn oluturuyor ve birbirlerine karlkl hizmet
ediyorlard. Bir taraf tekinden daha nemli deildi ve on
da hibir ey aksesuar dzeyinde kullanlmamt; tuvalin
her blm byk bir merakla allm, her ayrnt bt
nn etkisine katkda bulunmak zere tasarlanmt. Hibir
ey yararsz deildi; ne uyuukluk ve kadercilik dolu bil
mem hangi Trk tablosunda bir havuzun iinden yzerek
geen fare, ne de Le Supplice des crochets [engel kence
si]72 adl bayaptn fonunda szlen alc kular...
O srada gne ve k Decampsm resimlerinde byk
bir rol oynuyordu. Atmosfer efektlerini onun kadar zenle
inceleyen kimse yoktu. ncelikle de en tuhaf ve en inanl
maz k-glge oyunlar houna gidiyordu. Decampsm bir
tablosunda gne beyaz duvarlar ve kire rengi kumlar
gerekten yakp kavuruyordu; tm renkli nesneler canl ve
hareketli bir saydamla sahipti. Sular, iitilmedik bir de
rinlikteydi; ev duvarlarn kesen ve stne uzandklar yer
de veya suda uyuklayan byk glgeler, tanmlanamaz gl
gelerin lgnl ve rehaveti iindeydi. Bu arpc doa
nn ortasnda, kendi yerel ve komik gereklii iindeki k
ck bir dnyada sradan insanlar drt dnyor veya
dlere dalyordu.
Demek ki Decampsn tablolan iirle ve genellikle d
lerle doluydu; ama Delacroix trnden baka sanatlarn
stn bir desenle, zgn bir model seimiyle veya geni ve
kolay bir renkle varacaklar noktaya Decamps detayn i-
selliiyle ulayordu. Nitekim ona yneltilebilecek tek su
lama, nesnelerin madd resmediliiyle fazla uramasyd;
evleri gerek al ve gerek ahaptan, duvarlar gerek ki
retendi; bu bayaptlarn karsnda insan bunlan yapmak
iin harcanan onca zamana ve abaya acmadan edemiyor
du. Biraz daha safa resmedilseler, daha da gzel olmazlar
myd?
Geen yl Decamps, eline silah olarak bir karakalem alp
Rafaello ve Poussinle savamak isteyince, dnya kadar b
yk bir yree sahip olup da mee dallarna balkaba as
mak istemeyen, Decampsa da yaratln en tuhaf rnle
rinden biri olarak hayranlk duyan, ovaya ve daa cokuyla

72 1839 Salonu; Londrada, Wallace koleksiyonundadr.

bal flneur' 1er aralarnda yle dediler: Eer Decampsn
uykularn Rafaello karyorsa, bizim Decampslanmza el
veda! Artk kim yapacak onlan? Heyhat! Guignet ve Cha-
caton.73
Ama bu yl Decamps yine Trk konulan, peyzajlar, genre
tablolar ve bir Effet de pluie [Yamur Efekti]74 ile ortaya
kt; ama bunlan sergide arayp bulmak gerekiyordu: Eski
den olduu gibi insann gzne hemen arpmyorlard.
Gne yapmay o kadar iyi bilen Decamps, yamuru be-
cerememi, aynca rdekleri talarda yzdrmt vb. Yine
de LEcole turque [Trk Okulu]75 iyi tablolanm andrmakta
dr; o tandmz gzel ocuklar ve gnein boylu boyunca
ieri girmek istedii bir odann o kl ve tozlu havas bu
tabloda yine karmza kmaktadr.
Galerileri ssleyen muhteem Decampslarla kendimizi
avutmak bana yle kolay geliyor ki, bunlarn kusurlann
zmlemek istemiyorum. Bu ocuka bir aba olur, ste
lik bu ii herkes gayet gzel becerebilir.
Bay Penguilly-lHaridonun hepsi de iyi yapmlar olan
tablolan iinde -cmerte, yine de incelikle boyanm k
k tablolar- zellikle biri ne kyor ve dikkatleri ekiyor:
Pierrot prsente lassemble ses compagnons Arlequin et Po
lichinelle [Pierrot Toplulua Arkadalan Arlekino ve Polic-
hinellei Takdim Ediyor] ,76

73 Guignet hakknda, bkz. 1845 Salonu, s. 67 dipnot 1 [Jean-Adrien Guignet

(1816-1854), aabeyinin ve Blondelin rencisi, 1840tan 1848e kadar pey
zajlar ve tarihi tablolar setgiledi]; Henri de Chacaton ilk oryantalistlerden Ma-
rilhatnn rencisiydi; hem Marilhatya hem de Decampsa yknmt.
74 Amstedam Stedelijk Mzesindedir.
75 Ayn mzede.
76 Penguilly lHaridon hakknda, bkz. 1859 Salonu, s. 407, dipnot 2 [Octave
Penguilly lHaridon (1811-1870), Politeknik okulunda subay eitimi aldktan
sonra, hem askerlik hem de ressamlk kariyerlerini birlikte yrtmt]. Bu
eser Poitiers Mzesindedir.
 Bir gz ak, dieri kapal duran Pierrot, o geleneksel
lemi hinoluhin havasyla, bir bacam hi aldrmadan
ne koymu, kollaryla o zorunlu temennalar akarak iler
leyen Arlekinoyu seyirciye gsteriyor. Peinden Polichinel
le geliyor - kafas biraz dumanl, gzleri kibir dolu, zavall
clz ayaklan kocaman sabolarn iinde, iki perdenin ara
sndan koca burunlu, koca gzlkl, sarkk koca bykl
gln bir figr grnyor. Tm bunlar gzel, ince ve sade
bir renkte ve sz ettiimiz kiilik gri bir fon zerinde
mkemmel bir biimde ne karlm. Bu tablonun arp
cl grntden ok an sade kompozisyonundan kay
naklanyor. z itibaryla komik bir figr olan Polichinelle,
burnundan ne kadar gurur duyduunu ya da ne kadar ra
hatsz olduunu ifade etmek iin iaret parman burnu
nun ucuna koymu ngiliz Charivarisindeki77 figr hatr
latyor. Bay Penguillyyi, Deburaunun yaratt, gnm
zn, modern tarihin gerek Pierrotsu olan ve her parade
[panayr seyirlii] tablosunda yer verilmesi gereken tipi
kullanmad iin eletiriyorum.
imdi ise ok daha beceriksiz ve hnersiz, ama belki de
istend yapld iin bir o kadar gzel bir baka dlem
den sz edeceim: Manzoninin78 La Rixe des mendiants'
[Dilencilerin Kavgas]. En Flaman ojilerde bile, iirsel a
dan bu kadar kaba bir ey grmemitim. Bu tablonun
nnden geen kiinin izlenimleri alt maddede yle zet
lenebilir: 1) Canl bir merak, 2) Ne korkun! 3) Kt yapl
m bir resim, ama ayrks bir kompozisyonu ve belli bir e
kicilii var, 4) lk bakta sanld kadar kt yaplmam,
5) u tabloya bir daha bakalm, 6) Kalc bir an.
Bu tabloda konuya ok uygun ve Goyann iddet dolu

77 Pund, the London Charivariden sz ediliyor.

78 Milanoda doan Ignacio Manzoni (1799-1880), Buenos Airese yerlemiti.
sefahat lemlerini hatrlatan bir yrtclk ve hoyratlk var.
Bunlar insann grp grebilecei en mezar kakn surat
lar; delik deik apkalardan, tahta bacaklardan, krlm ka
dehlerden, yenik sarholardan oluan tuhaf bir karm;
stlerindeki yrtk prtk giysilere ehvet, yrtclk ve sar
holuk sinmi.
Bu beyefendilerin akln bandan alan al yanakl gzel,
iyi bir fradan km ve resimden anlayanlarn houna gi
decek kadar iyi bir biimde yaplm. Kavgadan galip kan
masa komusunun dirgenle duvara iviledii o zavall adam
kadar komik bir eyi hayatmda ok az grdm.
kinci tablo, EAssassinat nocturne [Gece Cinayeti] ise o
kadar garip bir grnmde deil. Rengi soluk ve sradan,
dlem gc sadece sahnenin tasvir edili biiminde kendi
ni gsteriyor. Bir dilenci, zeri aranan ve korkudan lmek
zere olan talihsiz bir adamn zerine doru ban kal
drm. Devasa burunlardan ibaret bu beyaz yarm maskeler
ok gln ve bu dehet sahnesine ok ayrks bir zellik
katyorlar.
Villa-Amil79 Madridde Salle du trne7un [Taht Salonu] de
korasyonunu yapt. lk bakta bunun ok safa yapld
sylenebilir; ama daha dikkatle bakldnda, bu dekoratif
tablonun dzeninde ve genel renginde byk bir beceri ol
duu fark ediliyor. Robertsn ayn trden tablolarnda da
daha ince, ama daha salam bir renk grlr. Bununla bir
likte bir kusurlar, tavann tavandan ok gerek bir gky
z havasnda olmasdr.
Wattier ve Prse genellikle benzer konulan, parklarda,
yal aalarn glgelerinde dolaan eski giysiler iinde
gzel kadnlar ilerler; ama Prsein avantaj ok daha

79 Jenaro Perez Vlla-Amil (1807-1854), spanyol ressam, zellikle deniz resimle

ri ve peyzajlar yapt; Pariste 1842den 1845e kadar kan UEspagne artistique
et monumentalein yayn ynetmenliini yrtt.
safa izmesi ve kazand n nedeniyle Watteaunun g
ln ve beceriksiz bir taklitisi olmaya ynelmemesidir.
Wattiernin figrlerinin etd edilmi inceliine karn, Te
rese buluulukta ondan stndr. stelik kompozisyon
lar arasnda da, XV. Louis devrinin tatlsu apknl ile
XIII. Louis devrinin sznn eri apknl arasndaki ka
dar fark vardr.
Couture ekol -nk bu ekol onun adyla nitelemek
gerekiyor- bu yl fazlasyla rn verdi.
Bu kk ekoln abartl bir kk ifadesi olan Diaz de
la Pena, bir paletin aslnda bir tablo olduu ilkesinden ha
reket ediyor. Diaz genel ahengin her zaman bulunabilecei
ni dnyor. Ama desen iin -hareket deseni, koloristlerin
deseni iin- ayn ey sz konusu deil; tm bu kck fi
grlerin uzuvlar neredeyse bezden bohalar veya bir loko
motifin patlamas sonucu ortala salm kollar ve bacak
lar gibi grnyor. Ben kaleydoskobu tercih ederim, nk
o Les Dlaisses [Terk Edilmi Kadnlar] veya Le Jardin des
Amours [Ak Bahesi] gibi tablolar sunmuyor; al veya ki
lim desenleri kartyor ve mtevaz bir rol var. Diaz kolo-
rist, bu doru; ama bir ayan erevesini geniletin, gc
hemen azalr, nk genel bir rengin gereini bilmiyor. Bu
nedenle de tablolar aklda iz brakmyor.
Herkesin ayr bir rol var, diyeceksiniz. Ama byk re
sim sanat herkes iin deildir. Gzel bir akam yemei ana
yemeklerin yan sra, ordvrler de ierir. Arles sucuklarna,
biberlere, anuezlere, ayoliyet kar nankrlk etmeyi gze
alabilir misiniz? tah ac ordvrler mi diyorsunuz? Hayr
deil, mide bulandrc ekerleme ve bonbonlar. Kim tatly
la beslenmek ister ki? nsan sofradan honut kalkmsa, tat
lya elini srmek bile istemez.

O Bir tr sos -.n.

 Clestin Nanteuil fra darbesi atmay bilir, ama bir tablo
nun oranlarn ve ahengini kurmay beceremez.80
Verdier mantkl resimler yapar, ama ben onun dnce
ye kkne kadar dman olduu kansndaym.
Mller, Sylphesli [Hava Perileri] adam, iirsel konularn -
her yerinden iir szan konularn- byk heveskn, ad Pri
mavera olan bir tablo yapt. talyanca bilmeyenler bunun
Decameron anlamna geldiini sanacaktr.81
Faustin Besson, aksinin oktandr dmedii Deforge
maazasnn82 vitrinleri akln artk kurcalamad iin ok
ey yitirmi.
Fontainee gelince, o tabii ki ciddi bir adam; etrafn her
iki cinsten yumurcaklarn sard ve genlie Couture res
minin gizemlerini reten Bay de Brangeryi yapm bize.
Ama inan olsun, ne gizemler! Pembe veya eftali rengi
bir k ve yeil bir glge, ite iin btn gl burada
yatyor. Bu resimdeki en korkun yan, kendini gstermesi;
ok uzaktan bile fark ediliyor.
Bu beyler iinde kukusuz en talihsizi, tm bu ilerde il
gin bir kurban durumunda olan Bay Couturedr.83 Taklit
i, bir hediyeyi parayla satan mnasebetsizdir.
Bretn, Katalan, svire, Norman vb. konularn farkl uz
manlk alanlan iinde, Bay Guillemin, Armand ve Adolphe

80 Celestin Nanteuil (1813-1873), Ingresin (ve Verdiernin) rencisi, romantiz

min de silahrlerinden biriydi. Gravrcl hi azmsanamaz.
81 Bkz. 1845 Salonu, s. 94 dipnot 1 [Charles Mller (1815-1882), Grosun
rencisi, sergi katalogunda Hugonun Odes et Balladesmdan ve Shakespearein
Bir Yaz Gecesi Ryasndan alntlara yer vermiti]. Decamerona gelince,
belki de Winterhalterin 1837 Salonunda sergilenen tablosundan sz edil
mektedir.
82 Montmartre bulvan, 8 numaradaki boya ve ilgin eya maazas.
83 Thomas Couture (1815-1879), Gros ve Delarocheun rencisi, Manetnin de
hocasyd. En mehur eseri 1847 Salonunda sergilendi: Les Romains de la Di-
cadence [imparatorluk kerken Romallar] (Orsay Mzesi).
Leleuxleri geride brakm; Hedouin Guilleminin, Haffner
de Hedouinin stnde yer alyor.84
Leleuxlerin izdii svireli, spanyol veya Breton tm
kiiliklerin Breton havasnda olduklar sulamasn birok
kez duydum.
Hedouinin salam bir fraya sahip olan, renkten anla
yan, deerli bir ressam olduuna kuku yok; kendine farkl
bir zgnlk yaratmay mutlaka baaracaktr.
Haffnere gelince, bir kez romantik stilde harika bir port
re yapp85 sonra baka hibir portre yapmamasn affedemi
yorum; onun iir dolu ve zellikle de buluu byk bir sa
nat, bo vakitlerinde birka acemi ii kt resim de yapabi
len birinci snf bir portreci olduunu sanyordum; ama an
lalyor ki o sadece bir ressam.

deal ve Model Hakknda

Renk en doal ve en grnr ey olduu iin, koloristler en

kalabalk ve en nemli grubu oluturur. Sanatnn eser
retme yollann kolaylatran zmleme, doay renk ve
izgi olarak ikiye ayrmtr; ikinci ksm zerinde younla
an insanlar incelemeye gemeden nce, onlar -kimi za
man kendileri bile farknda olmadan- ynlendiren ilkeler
den bazlarn aklamay yararl buluyorum.

84 Leleuxler hakknda bkz. 1845 Salonu, s. 93, dipnot 2 [Adolphe (1812-1891)

ve Armand (1818-1865) Leleux, ky hayatna degin, hatta folklorik sahneleri
konu alarak mehur olmulard]; Guillemin hakknda, s. 93, dipnot 4 [Ale
xandre Guillemin (1817-1882), [1845 Salonunda] Le Dernier Blanc segili-
yordu; katalogda Challamelin babasmn cesedi yannda oturan bir ocuu be
timleyen dizelerine yer vermiti. Merhamet ve yrek szlatan duygusallk iin
elverili bir konuydu bu]; Haffner hakknda, s. 87, dipnot 2 [Flix Haffner
(1818-1875) resme 1844te balama]. Hdouin (1820-1899) Halte [Mola Ye
ri] (Aa Pireneler) adl bir tablo sergiliyordu. Adolphe Leleux ile dost olan
Hdouin, ksa sre iinde onun gerekilik ncesi ekolne ortak oldu.
85 Bkz. daha ileride Portre blm.
 Bu blme koyduum balk bir eliki, daha dorusu
ztlann birliidir; nk byk bir desencinin deseni, ideal
ile modelin birleik ifadesi olmaldr.86
Renk, aralarndaki ahengin birlik yaratt saysz tondan
oluan renkli ktlelerden oluur; kendi ktleleri ve genel
likleri olan izgi de, bir sr tekil alt-izgiye blnr, bu
izgilerin her biri modelin bir niteliidir.
Kavisli izginin ideali olan ember, i alan giderek ge
nileyerek ideal embere kanan sonsuz sayda dz izgi
den oluan benzer bir figr andmr.
Ama mkemmel bir ember olmadndan, mutlak ideal
de bir samalktr. An ve dlayc basitlik merak, ahmak
sanaty ayn tipte mkerrer taklitlere srkler. Eer ideal,
o samalk, o olanakszlk kefedilseydi, airler, sanatlar
ve tm insan tr ok mutsuz olurdu. O zaman kendi za
vall benimizle -kendi kmk izgimizle- ne yapardk?
Annn sanattaki byk lt olduunu daha nce de
belirtmitim; sanat gzele dair bellek gelitirme teknii
dir:87 Ama kr krne taklit anlar bozar. En kk bir
etbenini byk bir talih sayan zavall ressamlar vardr; onu

86 Model doann nmze sunduu, ideal ise sanatnn kendi iinde tad,
yani ona ait gzel dncesidir. Bylelikle sanat bu iki olgu arasnda kendi
ni yaratc tanr (demiurgos) olarak bulur; eser, ztlklarn atp uzlat bir
evren, bir birlik oluturur. Bu eliptik dnce V. Cousinden esinlenmi gibi
dir: Eit lde tehlikeli iki byk u: l bir ideal veya ideal yokluu. Ya
model kopya edilir ve gerek gzellik karlr, ya da kafadan allr ve ka
raktersiz bir ideallik noktasna dlr. Deha, ideal ile doal, biim ile d
nceyi doru bir oranda birletiren hzl ve gvenli alglamadr. Bu birleme
sanatta mkemmelliktir: Bayaptlar byle yaratlr (V Cousin, Du Beau et
de lArt, La Revue des Deux Mondes, ge, s. 794).
87 Baudelairein u veya bu yoldan Platonu ve Bilmek, anmsamaktr szn
rendii anlalyor. Bu Platoncu kavram air tarafndan zmsenmi ve de
rinlemesine elden geirilmiti tabii ki; derin iz szc de burada doru
olabilirdi; gz ile akl bir izlenimi alglar, sonra gzel hakknda sahip olunan
dnceye, insann kendi idealine en ok yaklaan gzellikle karlalnca bu
izlenim anmsanr.
unutmay akllarna bile getirmedikleri gibi, olduundan
drt kat byk yapmay da gerekli grrler: Bu nedenle de
klar zerler - kralnn portresini yaptran halk da bir
k saylr.
Ayrntlar zerinde fazla younlamak ya da fazla genel
letirmek de any bozar; ben Belvedere Apollonundan ve
Gladyatf dense, Antinousu yelerim; nk o, gzel deli
kanl Antinousun idealletirilmi halidir.88
Evrensel ilke tek olsa da, doa mutlak, hatta eksiksiz hi
bir ey sunmaz;* ben tekil varlklardan baka bir ey gr
mem. Ayn trden her hayvan bir yanyla hemcinsinden
farkldr, bir aacn verebilecei binlerce meyva iinde bir
birinin ei iki tane bulmak olanakszdr, nk o zaman ay
n meyva olurlar. Ve birliin elikisi olan ikilik, ayn za
manda onun sonucudur.** eitliliin sonsuzluu, zellik
le insan tr iinde artc bir biimde kendini gsterir.
Doann yeryznn farkl iklimlerine datt byk tip
ayrmlarn bir kenara brakalm; ben her gn penceremin
nnden hepsi az ok Parislilemi Kalmuklann, Kzlderi
lilerin, Hintlilerin, inlilerin ve antik Yunanlarn getiini
gryorum. Her birey bir ahenktir; nk siz de birok kez
tamdk bir ses duyarak dnp hi tanmadnz bir yaban
cyla karlamsnzdr; o, benzer jestlere ve sese sahip bir
baka canlnn yaayan ansdr. Bu ylesine dorudur ki,
Lavater89 ayn yzde bulunmas hata olan burunlar ve az
88 Antikan, rnek modeller olarak kabul edilen mehurlan. Antinous, mpa
rator Hadrianusun gzdesiydi (eromenos). O lnce imparator ansna bir
klt tesis etti; antikada kurumlatrlan son pagan kltt bu. Bu rnek,
ierdii model ve ideal birlikteliini ifade etmektedir.
(*) Mudak hibir ey yoktur: Bu nedenle pergel ideali samalklarn en by
dr; hibir ey de eksiksiz deildir: Bu nedenle her eyi tamamlamak ve her
ideali yeniden bulmak gerekir.
(**) Zt deil eliki diyorum; nk eliki insan icaddr.
89 Lavater 1820de LArt de connattre les hommes par la physionomie [fnsanlan Yz
Grnmyle Tanma Sanat] balkl bir eser yaymlama hatasn ilemiti.
lar dizini karm, dinsel ya da tarihsel kiilikleri kimi za
man karakterlerine aykr yz hatlanyla donatan kadim sa
natlarda bu trde birok hata saptamtr. Lavater ayrnt
larda yanlm olabilir; ama ne srd genel ilke doru
dur. Belli biimdeki bir ele belli biimdeki bir ayak uyar;
her cilt tipine uygun bir sa tr vardr. Demek ki her bire
yin kendi ideali vardr.
Birey says kadar ok ideal olduunu ileri srmyorum,
nk bir kalpla birok bask yaplr; ama ressamn ruhun
da birey says kadar ideal bulunur, nk bir portre, bir sa
natnn karmaklatrd bir modeldir.
O halde ideal, akademilerin tavanlarnda szlen o belir
siz ey, o can skc ve ele gelmez d deildir; bir ideal, bi
rey tarafndan dzeltilmi, yeniden ina edilmi, znde ta
d ahengin parlak hakikati frayla veya yontma kale
miyle geri verilmi bireydir.90
Demek ki bir desencinin birinci meziyeti, modelini ar
ve samimi bir biimde incelemesidir. Sanatnn modelin
karakteri hakknda derin bir sezgiye sahip olmas yetmez,
yz grnm glendirmek ve ifadesini berraklatrmak
iin, bu karakteri biraz genelletirmesi, baz ayrntlar bi
linli olarak abartmas gerekir.
Yceliin ayrntlardan uzak durmas yolundaki bu ilke
nin rehberliindeki sanatn, mkemmelleebilmek iin
ocukluk dnemine geri dndn grmek ilgintir. lk
sanatlar da ayrntlar ifade etmezdi. Aradaki byk fark
udur: Figrlerinin kollarn ve bacaklarn tek bir para
da yaparken, onlar ayrntlardan deil, ayrntlar onlardan

90 19. yzylda ideal szcnden daha akademik bir ey olabilir mi? Yine de
Baudelaire ondan romantik, dolaysyla kendi gznde modem bir kavram
karmay baarr. deal soyut bir evrensellik deil, ahenkli ve bireysel bir mik-
ro-kozmostur neredeyse; birey tarafndan tanr ve birey, yani yaratc sanat
tarafndan gsterilir.
uzak duruyordu; nk seebilmek iin, nce sahip ol
mak gerekir.
Desen, doa ile sanat arasnda bir mcadeledir; sanat,
doann niyetlerini ne kadar iyi anlarsa, bu mcadelede za
feri o kadar kolay kazanr. Sz konusu olan kopya etmek
deil, daha sade ve aydnlk bir dille yorumlamaktr.91
Portrenin, yani idealletirilmi modelin tarih, din veya
dlem konulan iine dahil edilmesi, ncelikle ok incelik
li bir model tercihi gerektirir; portre, btn sanat dallannda
olduu gibi, eskileri taklitle yetinme eilimi fazla ar basan
modem resmi kesinlikle genletirip canlandrabilir.
dealler konusunda bunun dnda syleyebileceim her
eyin, Stendhalin bir eserinde hem anlam ak, hem de ks
taha bir balk tayan bir blmde yer ald kansndaym:

91 Baudelairein metnini, Cousinin, ideali doayla birletiren balar hakknda

syledikleriyle karlatrmak ilgin olabilir: Her doal nesne, ne denli gzel
olursa olsun, bir yanyla kusurludur. Gerek olan hibir ey kusursuz deildir.
Bir yerde korkun ve irkin yceye karr; baka bir yerde zarafet ve holuk
grkem ve gten ayr der. Gzelliin izgileri dank ve blnmtr. On
lar keyf bir biimde birletirmek, u yzn azn, bir dierinin gzlerini bu
tercihi gden ve bu alntlan ynlendiren bir kural olmadan alp kullanmak,
canavarlar oluturmak anlamna gelir; bunu yapmak, tm bireylerden farkl
bir idealin varlm kabul etmektir. Gerek sanat ideali doay inceleyerek
ekillendirir. Doa olmadan asla byle bir ideal tasarlayamazd; ama bu idealle
dorudan doay yarglar, onu dzeltir ve onunla boy lmeye giriir, ideal,
sanatnn tutkulu seyre dalma halinin amacdr. zerinde zenle ve sessizce
dnlen, dncelerle durmakszn anndnlp duygularla canlandmlan ide
al dehay kztnr ve onun bu ideali gereklemi ve yaar grme konusunda
ki kar konulmaz ihtiyacnn esin kayna olur. Deha bunun iin doadan ii
ne yarayabilecek tm malzemeleri alr ve uysal mermeri yontu kalemiyle ile
yen Michelangelo gibi, bu malzemeleri gl elleri arasnda yourarak doada
bir modeli bulunmayan, dlenmi veya tasarlanm idealden baka bir eye
yknmeyen eserler ortaya kanr. Bu eserler, bireysellik ve hayat bakmndan
ilk yaratltan aa, ama onlara damgasn vuran entelektel ve manev g
zellik bakmndan ilk yaratltan stn bir ikinci yaratl olutururlar bir an
lamda (V Cousin, Du Beau et de lArt, La Revue des Deux Mondes, ge, s. 793-
794). Baudelaire ile Cousinin, bir i modele gre doay dzelten sanat d
ncesinden yola kmakla birlikte, sanat rnleri konusunda iki farkl gr
e vardklarn belirtmek gerek.
Rafaello92 Nasl Alt Edilir?

Tutkularn yol at dokunakl sahnelerde, modem zaman

larn byk ressam -tabii byle biri bir gn ortaya karsa-
kiiliklerinin her birine, o tutkunun etkisini en canl biim
de duyumsamay salayacak mizaca dayal ideal gzellii
verecektir.
Werther kh kanl canl kh melankolik, Lovelace kh
arkanl kh fkeli olmayacaktr. Peder Primerose ve se
vimli Cassio hrn bir miza sergilemeyecek, gelgelelim
Yahudi Shylock, karanlk Iago, Lady Macbeth ve III. Ric
hard yle olacaktr. Sevimli ve saf Imogen biraz arkanl
olacaktr.
Belvedere Apollonunun yaratcs, ilk gzlemlerine sa
dk kalmtr. Ama ne zaman gen ve gzel bir tanry tas
vir etmek istese, souk bir biimde Apollon kopyalan sun
makla m yetinecektir? Hayr, eylem ile gzellik tr ara
snda bir iliki kuracaktr. Apollon, dnyay ylan Python-
dan kurtarrken daha gl olacak; Apollon, Daphnenin
houna gitmeye urarken daha zarif ve gzel izgiler ser
gileyecektir.*

Birka Desenci

Bir nceki blmde imgelem gcne dayal veya yaratc

desenden hi sz etmedim, nk bu genellikle koloristle-
rin zelliidir. Kolorist olmad halde en st dzeyde de
sen imgelemine sahip olan tek kii, belli bir adan bakld-

92 Rafal de denen, Rafaello Sanzio (1483-1520), akademilerin bavuru kayna

yapt, klasik stilin, byk resmin temsilcisi olan bir sanatyd; Avrupa sana
tnn doruk noktalarndan biri olarak kabul ediliyordu. Baudelairein yneltti
i soru, Stendhalin talyada Resim Sanatnn Tarihi adl eserinden alnm, ol
duka anlaml bir blm baldr.
(*) Histoire de la peinture en Italie, bl. CI. Bu kitap 1817de baskdayd!
mda modem sanatlar arasnda idealin mucidi olan Mic-
helangelodur.93 Katksz desenciler mkemmel bir duyu
yeteneine sahip natralistlerdir; ama onlar mantk yoluyla
izer; oysa koloristler -byk koloristler- ieriden gelen,
neredeyse bilind bir itkiyle izerler. Kullandklar yn
tem doayla benzeir: Renklendirdikleri iin izerler. Katk
sz desencilerse, mantkl olsalar ve meslek inanlarna ta
mamen bal kalmak isteselerdi, kara kalemle yetinirlerdi.
Yine de anlalmaz bir gayretle renk kullanmna bavurur,
elikilerinin farkna asla varamazlar. ok kesin ve mutlak
bir tarzda nesnelerin hatlann izmekle ie balayp, daha
sonra bu alanlar doldurmak isterler. Bu ikili sre, onlar
durmadan zora sokar ve eserlerinin btnne ne olduunu
tam bilemediim ac, zahmetli ve ihtilafl bir yn verir. Bit
meyen bir sre, yorucu bir ikilik sz konusudur. Desenci,
baarsz bir koloristtir.
Bu ylesine dorudur ki, desende natralist ekoln en
saygn temsilcisi olan Bay Ingres, srekli renk peinde ko
ar. Hayranlk uyandran, ama talihsiz bir inat! Hak ettikle
ri n elde edemeyecekleri bir an karlnda satmaya ha
zr insanlann sonu gelmez yksdr bu. Bay Ingres, bir
kadn apkacs gibi, renge hayrandr. Tonlarn seip birle
tirmek iin harcad abay seyretmek insana hem ac, hem
de zevk verir. Her zaman uyumsuz olmasa da buruk ve ka
ba olan sonu, genellikle bayalam airlerin houna gi
der. Yine de onlann yorgun zihinleri bile bu tehlikeli eli
kilerle uzun sre elendikten sonra, mutlaka bir Velasquez
veya bir Lawrencela dinlenmek ister.

93 Michelangelo (1475-1564), ressam, heykeltra, mimar ve air; eserlerinin

kopyalan Gzel Sanatlar Okulunda, desenleri ve heykelleri Louvreda sergile
niyordu; hareketi aktarmaya verdii nem ve eserlerinin karmak, zerinde
oka allm grnm nedeniyle modem sanatlann ncs olarak su
nulmaktadr.
 Bay Ingresin E. Delacroixnm ardndan en nemli yeri i
gal etmesinin nedeni, deseninin zel niteliidir: Biraz nce
gizemlerini zmlediim, imdiye dek ideal ile modeli en
iyi ekilde zetlemi desendir bu. Bay Ingres hayranlk
uyandracak kertede gzel ve hzl izer. Eskizleri doas
gerei idealisttir; genellikle temel unsurlara indirgenmi de
seni, fazla izgi iermez; ama her izgi nemli bir konturu
ifade eder. Onun desenlerini tm dier resim iilerinin -
genellikle rencilerinin- desenleriyle karlatrn; nce
nemsiz ayrntlar aktanr, bu nedenle de sradan insan b
ylerler, nk sradan insann gz hangi sanat trnde
olursa olsun sadece kk olan grr.
Bay Ingres bir anlamda Rafaellodan, desencilerin pop
ler kralndan daha iyi izmektedir. Rafaello koca duvarlar
bezemitir; ama annenizin, arkadanzn, metresinizin
portresini Ingres kadar iyi yapamazd. Ingresin ok kendi
ne zg bir cesareti vardr ve bunu, hibir irkinlik, hibir
tuhaflk karsnda geri adm atmamasn salayan bir kur
nazlkla birletirmitir: Bay Molenin redingotunu, Cheru-
bininin pelerinini izmi;94 Homeros tavanna -ideale ula
may tm dier resimlerden daha ok hedefleyen bir esere-
bir kr, bir sokur, bir olak ve bir kambur yerletirmitir.
Doa, bu pagan hayranlndan tr onu cmerte dl
lendirmektedir. O, Mayeuxy bile yce bir ey haline geti
rebilirdi.95
Cherubininin gzel Mz de [esin perisi] bir portredir.
Desen imgeleminden yoksun olan Ingres, tablolar - en azn
dan byk boyutlu tablolar- yapamaz geri, ama portreleri
neredeyse tablo ayanndadr, yani birer kiisel iirdir.
Cimri, acmasz, fkeli ve ac eken bir yetenektir o;

94 Cherubininin portresi Louvre Mzesindedir.

95 Mayeux, karikatrist Travifcsin yaratt, kambur bir kiiliktir.
hepsi yaradln hizmetine sunulmu zt vasflarn tuhaf
bir karm; bu tuhaflk aslnda onun en ekici yanlarn
dan biridir - uygulamada Flaman, desende bireyci ve na
turalist, gnl yaknlklar asndan antik, mantk asn
dan idealisttir.
Bu kadar ztl uyum iinde barndrmak kolay i deil
dir; bu nedenle, desenciliinin dinsel gizemlerini sergile
mek, dncesini daha duru bir biimde aktarmak iin, ya
pay ve souk bir gn semesi bouna deildir - henz
tam uyanmam doann bize soluk ve i grnd,
manzarann fantastik ve arpc bir grnmle gzler n
ne serildii afak vaktindekine benzer bir k.
Ingresin yeteneinin bugne dek dikkat ekmediini
sandm, olduka ayrks bir yn, kadnlara ayr bir zen
gstermesidir; kadnlan grd gibi resmeder, sanki onla-
n deitirmek istemeyecek kadar ok sevmektedir; gzel
liklerinin en kk aynnts zerinde bir cerrah kesinliiy
le younlar; hatlanndaki en kk dalgalanmalan bir
n kleliiyle izler. Anglique,96 iki Odalk, Madam dHaus-
sonvillein portresi derin bir ehvet ieren eserlerdir. Ama
hepsi de, neredeyse rktc diyeceim bir kla ykan
mtr; rktcdr, nk ne idealin tarlalanm kaplayan
yaldzl atmosfer, ne de ay nn dt yerlerin dingin
ve ll dr sz konusu olan.
Ingresin, an bir dikkatin rn olan eserlerini anlamak
iin eit oranda bir dikkat gerekir. Onlar strabn rndr
ve strap doururlar. Bu, daha nce de akladm gibi,
onun tek ve basit bir yntem deil, birbirini izleyen farkl
yntemler kullanmasndan kaynaklanmaktadr.
retisi, banaz mritler ortaya karan kat bir otoriteye

96 Roger dlivrant Anglique [Roger Anjeliki Kurtarrken], Louvre Mzesindedir

ve Luxembourg Mzesinde de sergilenmitir.
sahip olan Ingresin evresinde birka kii toplanmtr: En
tannmlar Flandrin, Lehmann ve Amaury-Duvaldir.97
Ama usta ile rencileri arasnda ne kapanmaz bir mesa
fe bulunmaktadr! Ingres, ekolnde hl yalnzdr. Ynte
mi onun yaradlnn bir rndr ve ne kadar tuhaf ve
saplantl olursa olsun, samimi ve -deyi yerindeyse- is-
tenddr. Antikaga ve onun modeline tutkulu bir akla
bal, doann saygl bir hizmetkr olan Ingres, en iyi Ro
ma heykelleriyle yarabilecek portreler yapar. Bu beylerse,
onun dehasnn rahatsz edici ve sevilmeyen ynlerini al
m, ukalaca, kastl olarak, buz gibi bir yaklamla bir sis
tem haline getirmilerdir; nk onlarn ayrt edici nitelii
ncelikle ukalalktr. Ustalarnda her eyden nce grp
inceledikleri unsur, onun tuhafl ve derin bilgisidir. Za
yfla, solgunlua ve dier gln uylamsal efektlere -
hi incelemeden ve iyi niyetli bir aba sergilemeden- mey
letmelerinin nedeni hep budur. Gemie, uzaklara, ok
uzaklara gidip acnas hatalar ocuka bir uaklkla kopya
etmi, yzyllarn deneyiminin onlara sunduu her trl
uygulama ve baar yolundan kendilerini bilerek yoksun
brakmlardr. La Fille ele Jepht pleurant sa virginit [Yef-
tahn Kz Bakireliine Alyor] hl akllardadr;98 -ellerin

97 Bkz. 1845 Salonu, s. 88, dipnot 2 ve s. 89, dipnot 1 [Hippolyte Flandrin

(1809-1869) Ingresin rencilerindendi. Sz edilen eser 1840 Salonunda
segilenen Madam Oudinnin portresi olabilir (Lyon, Gzel Sanatlar Mzesi);
Henri Lehmannm bu portresi -Prenses Belgiojoso dEste- 1844 Salonunda
sergilendi; u anda nerede olduu bilinmemektedir. Prenses Belgiojoso dEste
ateli bir talyan milliyetisiydi, bu nedenle srgne gnderilmiti. O zaman
Parise yerleti ve talyann yabanc igalinden kurtulmas iin almaya de
vam etti]. Gerekten de bu ressam Ingresiliin balca temsilcileridir.
98 Ingresin rencisi Lehmannm (1814-1882) Yeftahm Kz Bakireliine Alyor
adl tablosu 1836 Salonunda sergilenmiti. Bu eserin kaybolduu dnl
yor, ancak bir eskiz sayesinde biliniyordu (Fransa, zel koleksiyon). Sonradan
bulunan tablo u anda zel bir koleksiyondadr. Saint-Merrideki (Paris) Saint-
Esprit apeli bu ressamn primitivizmi hakknda olduka doru bir fikir ver
mektedir.
ve ayaklarn o ar uzunluu, o abartl oval balar, o g
ln zentiler- yle byle bir ustal andran o uylamlar
ve fra alkanlklar ateli bir form hayran iin tuhaf ku
surlardr. Lehmann, Prenses Belgiojosonun portresinden
beri, orba ksesindeki istiridyelere benzeyen gzbebekle
rinin iinde yzd koca gzlerden baka bir ey yapm
yor. Bu yl portreler ve tablolar gndermi. Tablolar Les
Ocanides [Su Perileri], Hamlet ve Ophlie. Su Perileri Flax-
m an" tr bir eser; grnm yle irkin ki insanda dese
ni inceleme istei brakmyor. Hamlet ve Opheli portrele
rinde belirgin bir renk iddias gze arpyor - ekoln b
yk dadas!1"
Bu talihsiz renk taklitilii beni kederlendiriyor ve Ayda
yaayan bir canlnn bir Veroneseyi veya bir Rubensi kopya
etmesi kadar zyor. Bu iki figrn grnm ve genel ka
rakteri ise bana eski Bobino aktrlerinin -melodramlar oy
nadklar dnemdeki- tumturakl, abartl oyunculuunu
hatrlatyor.100 Hamletin eli kukusuz gzel; ama insan bir
eli iyi izerek desenci olmaz ve bu, bir Ingresi iin bile,
paray fazlasyla abartp istismar etmek anlamna gelir.
Bayan Calamattann da gne dmanlan safnda oldu
unu sanyorum;, ama kimi zaman tablolann ok baanl
bir biimde oluturuyor ve bu tablolarda en eitimli ve en
sanat kadnlann bile erkeklerin glnlklerinden daha
g taklit ettikleri o ustaca hava var.
Janmot bir Stationn tablosu yapm: Le Christ portant sa
croix [sa armhn Tayor]; tablonun kompozisyonunda

99 ngiliz neo-klasik heykeltra ve gravrc (1755-1826).

C) Franszcada azlara sakz olmu sz anlamna gelir - .n.
100 Bobino da denen Saix topluluu 1830dan sonra vodvil ve melodram temsil
leri vermiti.
(n ) sa Peygamber armha gtrlrken yolda yapa duraklamalardan her bi
rine bu ad verilir -.n.
karakter ve ciddiyet eksik deil, ama son eserlerindeki gibi
gizemli, daha dorusu mistik bir yn tamayan rengi ne
yazk ki tm olas stationlann rengini hatrlatyor. Bu i ve
l l tabloya bakarken Janmotnun Lyonlu olduu fazla
syla hissettiriyor kendini. Gerekten de bu acente kentine,
dine varncaya dek her eyin, bir kayt ktnn kaligra-
fik aklna sahip olmasnn beklendii bu titiz ve yobaz
kente ancak byle bir tablo yarar.
Kamuoyunda Curzon ve Brillouin isimleri sk sk birlikte
anlmtr: Ama onlarn ilk admlan daha fazla zgnlk
vaat ediyordu. Bu yl Brillouin -A quoi rvent les jeunes fil
les? [Gen Kzlar Neyin Dn Kuruyor?]- kendisinden
bile farklyd ve Curzon da Brillouin tablolan yapmakla ye
tinmiti. Onlarn tarz, edeb ve mistik bir Alman ekol
olan Metz ekoln hatrlatyor. Genellikle cmert renkli
gzel peyzajlar yapan Curzon, Hoffmann daha az bilgece -
daha az allm biimde- ifade edebilirdi. Zeki bir adam
olduu ok ak -konu seimleri bunu kantlamaya yeter-
ama Hoffmanvari soluun yanma bile uramad anlal
yor. Alman sanatlann eski formu, yaratmlannda ok da
ha modem ve romantik bir karakter bulunan bu byk a
irin formuna hi benzemez. Sanat, bu temel hataya bir a
re bulmak iin, masallann iinde en az fantastik olann,
Martin Usta ile raklarim semi, ama bu da yeterli olmu
yor. Bizzat Hoffmann bu masal hakknda unlan sylyor:
Eserlerim iinde en vasat bu; benim en kuvvetli olduum
iki eyden, korkun ile groteskten eser yok bu masalda!
Buna ramen, Martin Ustada bile, izgiler ve atmosfer, Cur-
zonun yaptndan ok daha oynak ve esprilidir.101
Gerei sylemek gerekirse, Vidalin yeri bu blm olma
maldr, nk o gerek bir desenci deildir. Yine de bu yer

101 Bu desenler Poitiers Mzesindedir.

154
ok kt seilmi saylmaz, nk Ingresilerin baz aksak
lklar ve glnlkleri, yani kk ve gzel banazl, g
zel kt ve ince tuval saplants onda da mevcuttur. Gl
ve salam bir zihnin evresinde hkim olan dzen duygusu
ya da saduyulu bir insann kendine yeterli temizlii deil,
bir temizlik manyakldr sz konusu olan.
Vidai nyargs sanrm ya da drt yl nce balad. Yi
ne de o dnemde desenleri bugnk kadar ukala ve yapma
ck deildi.
Bu sabah Thophile Gautiernin, modem gzellii aktar
may bildii iin Vidale byk vgler dzen bir ke yaz
sn okuyordum - nedendir bilmem, Thophile Gautier bu
yl hayrsever adam klna girdi; nk herkesi vd102 ve
tablolarn zikretmedii bir tek deersiz boyac kalmad.
Akademinin insan uyutan trensel annn onun iin de
almas bir rastlant m, yoksa o kadar yaland m gerek
ten? Ve edeb gnen, okurlar bizi uyarmak ve eski roman
tizm belgelerimizi gzmze sokmak zorunda brakacak
kadar uursuz sonulara m yol aar? Doa Gautierye m
kemmel, geni ve iirsel bir zihin balamtr. Onun sami
mi ve zengin eserlere nasl vahi bir hayranlk gsterdiini
herkes bilir. Bu yl ressam beyler onun ikisine ne katt
byle veya kendisi grev bana giderken ne tr bir cep
drbn seti?
Vidai modem gzellii biliyormu! Hadi oradan! Doa
sayesinde, kadnlarmz ne o kadar akll, ne de deerli; ama
tersine, romantikler. Doaya bakn beyefendi; resim zekyla
veya ulan titizlikle sivriltilmi kalemlerle yaplmaz; nk

102 Baudelaire burada, Gautiernin sanat eletirmeni olarak balaycl hak

knda sonraki dnemlerde oluacak yargy ok daha erken bir dnemde ve
zlerek kayda geiriyor. Gautier iin gazetecilik bir ekmek kapsyd;
1830larda ve 1840larda enerjisini romantik dava iin harcadktan sonra,
belli bir yorgunluk kendini hissettirmeye balamt.
bazlar, nedendir bilmem, sizi soylu ressamlar ailesinin ii
ne yerletiriyor. Kadnlarnza istediiniz kadar Fatinitza,
Stella, Vanessa, Gl Mevsimi -bir yn merhem ad!- gibi
adlar koyun, bu onlar iirsel kadnlar yapmaya yetmez. Bir
kez LAmour de soi-mmei [Kendine Duyulan Ak] yapmak
istemitiniz -byk ve gzel bir dnce, ok diil bir d
nce- ama bu agzl rknl ve bu muhteem ben
cillii aktarmay beceremediniz. ocuka ve karanlk kal
maktan teye geemedi yaptnz.
stelik tm bu zentiler ekimi merhemler gibi geip
gidecek, bir kenara atlacak. Onlarn tm pis kokusunu
ortaya karmak iin stlerine bir gne n dmesi ye
terli. Bu zavall trn tm bayalklarn size aklamakla
vaktimi harcayacama, zamann iini zamana brakmay
tercih ederim.

Portre

Portreyi anlamann iki yolu vardr - tarih ve roman.

lki, modelin konturunu ve biimleniini aslna sadk,
kat, titiz bir yaklamla aktarmaktan oluur; bu, aydn
natralistler asndan modelin zihnindekileri en iyi ifade
eden, en karakteristik tavr semek anlamna gelen ideali-
zasyonu dlamaz - idealizasyon ayrca, her nemli ayrn
tya makl bir vurgu katmay, doal halde gze arpan,
vurgulanm ve baat olan her eyi ne karmay, rastlan
tsal bir bozulmann sonucu olan ya da anlamsz olan her
eyi ihmal etmeyi veya btn iinde eritmeyi bilmek anla
mna gelir.
Tarihsel ekoln ileri gelenleri David ve Ingrestir; en iyi
rnekler, Davidin Bonne-Nouvelle sergisindeki portreleri,
Ingresin de Bertin ve Cherubini gibi portreleridir.
Koloristlere zg ikinci yntem, portreyi bir tablo, ilave
leriyle birlikte uzam ve dlem dolu bir iir haline getir
mekten oluur. Burada iddia daha byk olduu iin sanat
da daha zorludur. Bir ba, scak bir atmosferin yumuak
sisleri iine sokmay veya onu bir tan vaktinin derinlikle
rinden ne karmay bilmek gerekir. Burada imgelem g
cnn pay byktr; bununla birlikte, romann sk sk ta
rihten daha gerek olmas gibi, bir model de koloristin ilek
ve zengin frasyla, desencinin kalemiyle olduundan daha
duru biimde ifade edilebilir.
Romantik ekoln ncleri Rembrandt, Reynolds, Law
rence, tannm rnekleri Hasr apkal Kadn ve gen
Lambtondr.103
Genel olarak, Flandrin, Amaury-Duval ve Lehmann, mo-
delasyonun iyi gzlenmi ve hassas olmas gibi mkemmel
bir vasfa sahiptir. Ayrntlar iyi tasarlanm, ilek bir biim
de ve tek solukta gerekletirilmitir; ama portreleri oun
lukla iddial ve beceriksiz bir zentiyle lekelenmitir. l
sz efekt meraklan, onlara her an kt oyunlar oynar. Etki
li olduklann dndkleri tonlan, yani biraz younlatnl-
salar eytan ile kutsal su, mermer ile sirke gibi birbiriyle
arpacak tonlan nasl hayranlk verici bir saflkla aradk-
lan bilinmektedir; ama bu tonlar an soluk olduklan ve
homeopatik bir dozda uygulandklan iin, straptan ok
aknlk uyandmrlar: Byk baanlan budur!
Desende efekt, stnkr bilgileri ehvet edebiyatndan
teye geemeyen ve ufak gzlerden, byk ayaklardan,
byk ellerden, dar alnlardan, nee ve salkla tutuan
yanaklardan tiksinen baz tkrldmlarn nyarglarn
paylamaktan ibarettir - oysa bunlarn hepsi ok gzel
olabilir.

103 Reynoldsun (1723-1792) birok portresi bu snflandrmaya girer. Lawren-

cen Master Lambton Pariste 1827 Salonunda byk yank uyandrmtr
ve Londradaki National Galleryde bulunmaktadr.
 Renk ve desende sz konusu olan bilgilik, kendilerine
tam tersi sylense de bu beylerin eserlerine her zaman za
rar vermektedir. Ben de Amaury-Duvalin mavi portresine
ve Ingresi ya da Ingresiletirilmi dier kadn portreleri
ne bakarken, bilmem hangi dnce armlar sonu
cunda, bu beylerin byk bir gayretle peine dtkleri
Mavi oraplardant ayn gayretle kaan Kpek Bergan-
zann u bilge szleri dt aklma: Corinne senin gz
ne hi katlanlmaz bir yaratk olarak grnmemi miy
di?104 Onun, gerekten canlanp bana yaklatn d
nnce, ac verici bir duyum altnda ezileceimi, onun ya
nnda dinginliimi ve akl zgrlm koruyamayaca
m hissediyordum. ... Kollar veya elleri ne denli gzel
olursa olsun, okamalarna belli bir tiksinti, genellikle i
tahm kesen belli bir i rpertisi duymadan katlanamaz
dm asla. Tabii ben burada sadece bir kpek olarak konu
uyorum!
Flandrin, Lehmann ve Amaury-Duvalin eski veya yeni
kadn portrelerinin hemen hemen hepsinin karsnda, on
lara eklemeyi becerdikleri gerekten iyi resmedilmi gzel
ellere ve baz ayrntlardaki incelie karn, zeki kpek Ber-
ganzayla ayn duyguya kapldm. Tobosolu Dulcinea105 bile
bu beylerin atlyesine urasa, oradan estetik ay ve yala
zayflatlm, bir eleji gibi yan saydam ve iffetli olarak kar.
Ama byk usta Ingres meselelere hi de byle bakmaz -
bunu durmadan yinelemek gerek!
kinci ynteme gre anlalan portrede Baba Dubufe,

O Londral bir kadn edebiyatlar grubu olan Bluestockings; yazarlk taslayan

kadn anlamnda da kullanlr -.n.
104 Kpek Berganza, HoSmannn Callot Tarz Dlemler adl eserindeki (1836)
bir kiiliktir ve Mavi oraplara, zellikle de Corinne ou ritalienin [Corinne
veya talya] yazan Madam de Staele hi katlanamadn aklar.
105 Cervantfesin Don Kiot romanndan bir kiilik; Don Kiotun k olduu ve
onun iin baanlann adayaca soylu hanmn yerini tutan kyl kadm.
Winterhalter,106 Lepaulle ve Bayan Frederique OConnell,
biraz daha samimi doga beenisi ve daha ciddi bir renkle,
hak edilmi bir n edinebilirlerdi.
Dubufe, zarif portreler imtiyazn daha uzun sre elinde
tutacaktr; doal ve neredeyse iirsel zevki saysz kusurunu
gizlemeye yaramaktadr.
Dubufe konusunda, burjuvaya onca lanet yadranlarn,
Perignonun tahta kafalarnn bysne kaplanlarla ayn
kiiler olmalar da dikkat ekicidir. Perignonun eserlerini
nceden grebilseydik, herhalde Delarocheun birok kusu
runu balardk!
Winterhalter gerekten gerileme iindedir. Lepaulle hep
ayndr, kimi zaman mkemmel bir ressam olsa da, her za
man beeniden ve saduyudan yoksundur. Sevimli gzler
ve azlar, baarl kollar ve namuslu insanlar karmak
iin birebir olan tuvaletler!
Bayan OConnell zgrce ve canl bir biimde resim yap
may bilir; ama rengi tam kvamnda deildir. Bu, an say
dam ve hep fazla akkanlk katlm ngiliz resim sanatnn
talihsiz kusurudur.
Biraz nce akim ayrt edici niteliklerini ortaya koyduu
nu belirttiim portre trne mkemmel bir rnek, son Sa-
londa tm uzmanlara byk umutlar veren Haffnerin yap
t -griye batm ve gizem saan- kadn portresidir. Ama
Haffner o srada Diaz, Decamps ve Troyonu birletirip kay
natrmaya uraan bir genre ressam deildi henz.
Bayan E. Gautiernin tarzn biraz yumuatmaya alt
sylenebilir. Hata ediyor.
Tissier ve J. Guignet gvenli ve salam fra darbeleriyle

106 Franois Xavier Winterhalter (1805-1873) ilk admlarn, Gautiernin dikka

tini eken talyan sanat esinli kompozisyonlarla atma, sonra ksa srede
ok moda bir sosyete portrecisi haline geldi; yle ki ona tal balarn ressa
m ad takld.
renklerini korumular. Onlarn portrelerinin genelde en
mkemmel yan, ilk ve en nemli izlenimi oluturan gr
nmleriyle hoa gitmeleridir.
ok byk bir Avrupa alegorisine imza atan Victor Ro-
bertin107 salam bir ele sahip, iyi bir ressam olduuna ku
ku yok; ama mehur bir adamn portresini yapan sanat
mutlu ve yzeysel bir grnmle yetinmemelidir, nk o
ayn zamanda bir akln portresini yapmaktadr. Granier de
Cassagnac da portresinden ok daha irkin veya aslnda
ok daha gzeldir. Bir kere burnu daha genitir ve hareket
li, abucak fkeleniveren az ressamn unuttuu bir kur
nazla ve incelie sahiptir. Granier de Cassagnacn -alnna
varncaya dek- daha kk ve daha atletik bir havas vardr.
Bu pozda, onun karakteri olan gerek gten ok, tumtu
rakl bir hal grlyor. O hayata ve tm sorunlarna, asla
bu sava ve tahrik edici grnm iinde yaklamaz. Bu
portrede onun tm kiiliiyle yer almadn anlamak iin
anszn gelen fke patlamalar iinde kaleminin ve iskemle
sinin nasl yerinden sradn grmek veya sadece bunla
rn sonularn okumak yeterlidir. Ara renklere boyanp ar
ka plana yerletirilmi Lc Globe ise tam anlamyla ocuka
bir itir - mutlaka eklenecekse, n planda ve tam k altn
da olmalyd!
L. Boulanger mkemmel bir gravrc olurdu diye dn
mmdr hep; o, bakas zerinde almaktan ok ey
kazanan, naif ve buluuluktan yoksun bir iidir. Roman
tik tablolar kt, portreleri ise iyidir - berrak, salam, ilek

107 Bkz. 1845 Salonu, s. 75, dipnot 2 [Victor Robert (1813-1888). Bu tablonun
nerede bulunduu bilinmemektedir. Gautier tarafndan nsan amal ve
lmden sonra dirilmeye ait tablo diye nitelenmitir (19 Mart 1845, La
Presse). Byle bir eserin, didaktik, ahlk ve ilerici ieriiyle Baudelairein
houna gitmesi tuhaftr. Alegorinin bu tr dncelere aralk ettii ve for
mun dnceyi gayet gzel rtebilecei dorudur; herhalde airin dikkatini
tablonun garip ve ilgin grnm ekmitir.
ve sade bir slupla yaplmlardr. Ve iin en ilgin yan, ge
nellikle Van Dyckin portrelerinden yaplm iyi gravrler
grnmndedirler. Onlarda gl ofortlarn koyu glgele
ri ve beyaz klan vardr. L. Boulanger sanatn ne zaman
biraz daha ykseltmek istese, tumturakl bir anlatma ka
mtr. Onun namuslu, sakin ve salam bir akl olduuna,
sadece airlerin abartl vglerinin onu yoldan kardna
inanyorum.
L. Cogniet hakknda, bu sevimli eklektik, bu ok iyi ni
yetli, ama bir o kadar da akl kank, Granetnin portresini
iyi aktarabilmek iin Granetnin tablolanna zg rengi -ki
bu renk de herkesin uzun sredir bildii gibi, genellikle si
yahtr- kullanmay dnebilecek kadar akl kark bir res
sam hakknda ne diyebilirim?
Bu g beeni ve gereklik sorununda iin iinden k
may bilen tek sanat Bayan de Mirbeldir. Onun minyatr
leri, o zel itenlikleri ve ekici grnmleriyle birer tablo
dzeyindedir.

Chic ve P o n cif08

Chic, bu korkun, tuhaf ve zamane rn szcn imla

sn bile tam bilmiyorum,* yine de onu kullanmak zorun
daym, nk sanatlar modem bir canavarl, yani mo
dele ya da doaya bavurmadan yaplan resmi ifade etmek
iin bu szc kullanyor. Chic, bellein istismandr, da
ha dorusu chic beyin belleinden ok el belleidir; nk
karakterler ve formlar hakknda derin bir bellek gcne

108 Chic ve poncif szckleri atlye argosuna aittir, her ikisi de her trl hayal
gcn, yaratcl ve dolaysyla zgnl dlayan taklit veya ereti i
niteliklerim ifade eder. Poncif [resimsilkrae] niha deseni tuvale aktarmak
iin ineyle delip, deliklerden renkli bir madde aktlmasna dayanan bir tek
nik yntemdi.
(*) H. de Balzac bir yerde le chique diye yazmt.
sahip sanatlarn -Delacroix veya Daumiernin- chicle hi
bir ilgisi yoktur.
Chic, soldan saa eik veya hem eik hem de bitiik el
yazs iin iyi bir eli ve iyi bir kalemi olan, gzleri kapaly
ken gsterili bir hamleyle bir sa ba veya imparator ap
kas izebilen yaz ustalarnn almasna benzetilebilir.
Poncif szcnn anlam, chicinkine yakndr. Yine de
daha ok ba ifadeleri ve tavrlar iin kullanlr. fke pon-
ri/letirilebilir, hayret de yle (szgelimi, yatay bir kolda el
ler ak duruyorsa, bu, hayreti ifade eder).
Hayatta ve doada poncif eyler ve varlklar, yani o eyler
ve varlklar hakknda sahip olunan baya ve sradan d
ncelerin zetleri bulunur: Bu nedenle byk sanatlar
onlardan nefret eder.
Uylamsal ve geleneksel olan her ey chic ve poncif alan
na girer.
Bir arkc elini kalbine koyduunda, bu genel olarak
onu hep seveceim! demektir; suflre veya sahneye baka
rak yumruklarm skarsa bu, Geberecek o hain! anlamna
gelir. te poncif budur.

Horace Vernet

Eserleri hem yoksul kylnn kulbesini, hem neeli ni

versite rencisinin at katndaki odasn, en berbat rande
vu evlerini ve krallarmzn saraylarn ssleyen bu nde ge
len ulusal sanaty gzellik araynda ynlendiren kat il
keler bunlardr ite. Bu adamn bir Fransz olduunu ve
Fransada bir Franszn aziz ve kutsal olduunu biliyorum -
rivayete gre, yurtdnda da yleymi; ama ben de zaten bu
nedenden tr ondan nefret ediyorum.
En genel lekte kabul edilen anlamda, Fransz demek
vodvilci demektir; vodvilci de, Michelangelo karsnda
ba dnen, Delacroix karsnda gk grltsnn baz
hayvanlarda yaratt trde hayvan bir aknla kaplan
insan demektir. Ykseklerde ya da derinlerde, ayaklar
nn dibinde ya da gzlerinin nnde alan her dipsiz
derya, onu olay yerinden temkinli admlarla kamaya
iter. Ycelik onda hep isyan izlenimi uyandrr ve Moli-
reine bile titreyerek, hafif bir yazar olduuna ikna edil
dii iin yaklar.
Bu nedenle, Horace Vemet dnda, tm akl banda in
sanlar Franszdan nefret eder. Yerinde duramayan bu halk
dncelere deil, tarihsel olgulara ve yklere, kuplelere
ve Le Moniteufe gereksinim duyar!109 Hepsi bu kadar ite:
Asla soyutlama yok. Franszlar byk iler baard, ama d
nmeden. Onlan yapmak zorunda brakld.
Horace Vemet resim yaparak kendini oyalayan bir asker
dir. Ordudan, silahl kuvvetlerden ve barl bir yere silah
larn grltsn sokan her eyden ne kadar nefret ediyor
sam, davul gmbrtleri eliindeki bu sanattan, drt nala
badana edilmi bu tuvallerden, tabanca atlaryla retilmi
bu yal boyalardan da o kadar nefret ediyorum. Savatan
daha uzun srmeyecek ve halklar kendilerine baka sevin
kaynaklan bulduka giderek azalacak bu muazzam popla
rite -ya da yle syleyeyim, bu vox populi, vox Dei-f benim
iimi daraltyor.
Bu adamdan nefret ediyorum, nk onun tablolan re
sim deil, aceleyle ve sk sk yaplan bir mastrbasyon,
Fransz cildinde bir kant: Kanaatkar ikiyzllyle
konsll dleyen ve halkn sevgisine sadece kt dize
lerle karlk veren bir baka byk adamdan da nefret etti
im gibi - biimsiz, kt kurulmu, yurttalk ruhu ve va

109 VeyaJournal officiel de la Nation [Ulusun Resmi Gazetesi].

0) Halkn sesi Hakkn sesidir - .n.
tanperverliin yan sra szdizimi hatalan ve barbarlklarla
dolu dizeler.
Ondan nefret ediyorum, nk anasndan talihli do
mu* ve ona gre sanat ok ak ve kolay bir i. Ama o size
ihtiamnz anlatyor, bu da byk bir i. yi de gzeli ihti
ama yeleyen kozmopolit ruhlu, cokulu gezginin umu
runda m bu?
Horace Vemetyi ak bir biimde tanmlamak iin, sanat
nn mutlak kar-tezi olduu sylenebilir; o desenin yeri
ne chici, rengin yerine kargaay, btnn yerine paralan
ikame etmektedir; o, dnya kadar byk Meissonierler ya
pan birisidir.110
stelik Horace Vernet, resm grevini yerine getirmek
iin, biri olumlu biri olumsuz olmak zere, iki nemli vasfa
sahiptir: Sfr dzeyinde tutku ve bir almanak bellei!**111
Her niformada ka dme olduunu, taban tepe tepe a
nan bir ayakkabnn nasl bir grnm aldn, silahlann

(*) Marc Foumiernin, gzde tarihilerin ve romanclarn hemen hemen hepsine

uygulanabilecek deyii; bunlar, Horace Vernet gibi, tefrikacdan baka bir ey
deildir.
110 Meissonier, bir tek ayrntnn bile eksik olmad kk tablolarn ustas ola
rak tannyordu: Baudelairein yapt karlatrmann boyutu anlalyor.
(**) Gerek bellek, felsef bir adan bakldnda, harekete geirilmesi kolay, do
laysyla ald her duyumu gemite alglanm imgelerle destekleme yete
neine sahip, ok canl bir imgelem gcne dayanr. Bu tr bir bellek, sanki
by yapar gibi, sz konusu imgeleri her birine zg hayatla ve karakterle
donanverir. En azndan ben, tek bir tarihi, tek bir zel ismi aklnda tutama
masna karn, mucizev bir bellee sahip olan eski hocalarmdan birinin bu
tezi savunduunu duymutum. Hocam haklyd; insann ruhuna derinleme
sine nfuz etmi, ikin, gizemli anlamlan alglanm szlerin ve sylemlerin
etkileri, ezberlenmi szcklerden farkl olur - HOFFMANN.
111 stteki dipnotta sz edilen bu dnce fenomenoloji sz daanna, ze y
nelik (eidetik) bellek adyla (Yunancada eidos: form ya da idea) girmitir.
Eidetizm, gemite alglanm imgeleri, aradan uzun sre getikten sonra bi
le, hatrlama yetisidir. Gerek Hoffmann, gerekse Baudelaire iin, her trl i
irin ve sanatn ham maddesi budur. Ama alntlanan metnin de vurgulad
gibi, bu yetiyi olgulann basit hatrlanmdan ayrmak gerekir.
bakr alnn kay takmnn neresinde iz braktn on
dan iyi kim bilebilir? Gelsin o byk izleyici kitlesi, gelsin
o byk sevin! Giysi, asker apkas, kl, top ve tfek
imalatyla uraan ne kadar farkl meslek grubu varsa, o
kadar eitli bir hayran kitlesi! Tm meslekler, ortak bir
akla, an akyla Horace Vemetnin karsnda birleiyor!
Ne gsteri ama!
Bir gn birka Alman, Scribe ile Horace Vemetye d
knlkleri nedeniyle eletirince, beni yle yantladlar:
Horace Vemetye, asrnn en eksiksiz temsilcisi olarak de
rin bir hayranlk duyuyoruz. Ha unu hileydiniz!
Horace Vemetnin bir gn Pierre de Comlius grmeye
gittii, onu iltifatlara boduu anlatlr. Ama ayn ekilde
karlk grmek iin uzun sre beklemi; nk Pierre de
Cornlius btn grme boyunca onu sadece bir kez -o
da, hi rahatszlk duymadan iebildii ampanya miktar
konusunda- tebrik etmi. Bu yk, ister doru ister uydur
ma olsun, iirsel bir inandrcla sahip.
Bir de Almanlarn naif bir halk olduu sylenir!
Horace Vemetyi benim sevdiimden daha ok sevmese
ler de, acmasz eletiri alannda dolayl sluptan yana olan
birok insan, beni beceriksizlikle sulayacaktr. Ama kaba
olmay gze alp dorudan hedefe ynelmek tedbirsizlik
deildir - hele de her cmlede ben znesi, bizle, saysz,
sessiz ve gzle grnmez bir bizle rtrken: Biz, savan
ve ulusal samalklarn dman yepyeni bir kuak; gen
olduu iin salk dolu, bekledii kuyrukta sa solu itip
dirsekleyerek kendine yer amaya balam, iten, alayc ve
tehditkr bir kuak.*112

(*) Horace Vemetnin tm tuvalleri karsnda u ark sylenebilir: Yaayacak bir

mrnz var /Neeyle geirin onu dostlar. z itibaryla Fransz bir nee.
112 Baudelairein notundaki dizeler Kont de Bonnevale (1675-1747) aittir.
Chicin byk hayranlar olan dier iki vinyet imalats
Granet ve Alfred Dedreuxdr; ama doalama yetenekle
rini ok farkl trlere uygularlar: Granet dini, Dedreux ise
modaya uygun hayat semitir. Biri kei, dieri at resmi
izer; ama biri karanlk, dieri aydnlk ve parlaktr. Alf
red Dedreuxnn olumlu taraf resim yapmay bilmesi ve
tablolannn tiyatro dekorlanndaki o canl ve taze grn
me sahip olmasdr. Uzmanlk alanna giren konularda do
ayla daha yakndan ilgilendii varsaylabilir; nk ko
an kpek etdleri daha gerek ve salamdr. Av Partile-
rinde ise byk rol kpeklerin oynamas ve her birinin
drder at yiyebilecek boyutlarda olmas biraz komiktir. Bu
kpekler Jouvenetnin113 Les Vendeurs du Tertiple [Tapmak
taki Satclar] tablosunda, say silip spren koyunlan
hatrlatmaktadr.

Eklektizm ve Kuku114

Grld zere, u anda resim hastanesindeyiz. nmz

de yaralar, hastalklar... ve imdi anlatacamz hastalk, en
tuhaf ve bulac olanlardan biri.
Hem iinde bulunduumuz hem de gemi yzyllarda,
hem bugn hem de eskiden, bedeni ve zihni salam olan
insanlar, her biri kendi zevkine ve mizacna gre sanatn
eitli alanlarn paylamtr; o alanda, doann kanlmaz
ekicilik yasas uyarnca, tam bir bamszlk iinde alr-

113 Eskiden Saint-Martin-des-Champsda duran bu tablo, u anda Lyon Gzel

Sanatlar Mzesindedir.
114 Eklektizmin kaynakland kuku, eserlerini besleyecek eyleri kendilerinde
deil gemite arayan zayf insanlarn iidir. Eklektizm 19. yzylda, zellikle
de ikinci yansnda en parlak dnemini yaad.
lar. Kimileri rengin yaldzl gz balarnda kolaylkla, ku
cak dolusu salkm derer; kimileri sabrla alr, desenin
zorlu sabann srer zahmetle. Bu insanlarn her biri, kendi
krallnn bir zveri gerektirdiini ve ancak bu koulla,
onu evreleyen snrlar dahilinde gvenle hkm srebile
ceini anlamtr. Her birinin tacnda bir iaret vardr ve bu
rada yazl szler herkes tarafndan okunabilir. Hibiri ken
di iddiasndan kuku duymaz; grkemlerinin, serinkanl
lklarnn sim bu sarslmaz inanta gizlidir.
Chic'in rezil temsilcisi Horace Vemet bile, kukucu olma
ma erdemine sahiptir. O, oyuncular ve sahnesi ayn mu
kavvadan imal edilmi yapay bir lkede yaayan, neeli ve
delimen bir adamdr; ama kendi elence ve geit treni
krallnn efendisidir.
Bugn manev hayattaki tm sayrlklarn balca nedeni
olan ve ortal her zamankinden ok krp geiren kuku,
Okullar ve iler balkl blmde zmleyeceim bir
takm kar konulmaz nedenlere dayanr. Kuku eklektizmi
yaratmtr, nk kukucular selamete erimek iin can
atyordu.
Eklektizm, her ada, kendinden nceki retilerden da
ha byk olduunu sanmtr hep; nk ortaya en son o
kt iin en geride kalm, en uzak ufuklan bile tarayabil-
mektedir. Ama bu tarafszlk eklektiklerin gszln
kantlar. Dnmeye bunca zaman ayrabilenler, eksik in
sanlardr; tutkular yoktur.
Eklektikler unu fark etmemitir ki insan dikkati, daral
d ve gzlem alann kendisi snrlad lde younlar.
Bir koltua iki karpuz smaz!
Eklektizm en grnr ve somut sonulara sanat alannda
yol amtr; nk sanat, derinlemek iin ancak bireyleri
feda ederek, zveriyle -istend bir zveriyle- elde edilen
srekli bir idealizasyon gerektirir.
 Bir eklektik, ne denli becerikli olursa olsun, zayf bir in
sandr, nk ak yoktur. O halde bir ideali, tuttuu bir ta
raf yoktur - ne yldz, ne de pusulas vardr.
Karanlk bir sonutan, bir yadsmadan baka bir ey ret
meyecek ekilde, drt farkl yntemi birbirine kartrr.
Bir eklektik, drt rzgr birden yelkenine doldurup iler
lemek isteyen bir teknedir.
Tek ve zel bir bak asndan yaplm bir eser, kusur
lar ne kadar byk olursa olsun, sanatmmkiyle ayn mi
zaca sahip olanlar iin yine de byk bir ekicilie sahiptir
her zaman.
Bir eklektiin eseri bellekte iz brakmaz.
Bir eklektik, sanatnn ilk iinin insan doann yerine
geirmek ve doaya kar kmak olduunu bilmez. Bu kar
k yle tarafszca, souka, bir kural ya da bir retorik
gibi gerekletirilemez - tutku gibi, gnah gibi, itah gibi
cokulu ve naiftir. O halde bir eklektik, insan deildir.
Kuku baz sanatlar dier sanatlardan yardm dilenme
ye sevk etmitir. elikili yollarn denenmesi, bir sanatn
bir dierinin alanna girmesi, resim sanatna iirin, akln ve
duygunun ithal edilmesi, tm bu modem zavalllklar ek
lektiklere zg gnahlardr.115

Ary Scheffer116 ve Duygu Maymunlar

Bu yntemin -yntem yokluuna yntem denebilirse- kor

kun bir rnei de Ary Schefferdir.
Ary Scheffer, Delacroixya ykndkten, koloristleri,

115 Baudelaire bir kez daha Ut pictura poesise ve edebiyat ile plastik sanatlarn
kartrlmasna saldryor.
116 Ary Scheffer (1795-1859) duygusal kompozisyonlar ve stilindeki eitleme
lerle mehur olmutu. nceleri bir romantik, sonra ise Ingreiliin takipile
rinden biri olarak kabul edildi; bu iki akm arasnda gidip geldi, ama kolay
lkla anlalabilen tuvalleri ona ok yaygn bir n kazandrd.
Fransz desencileri ve Overbeckin yeni-Hristiyan ekoln
taklit ettikten sonra, ressam olarak domadm -ge de ol
sa- anlad. O zaman baka yollara bavurmak zorunda kald
- iirin yardmna ve himayesine snd.
ki nedenden tr gln bir hatayd bu: Birincisi, iir,
ressamn ilk hedefi deildir; ola ki iir resimle karr, o za
man eser deer kazanr, ama iir bir resmin zaaflarn gizle-
yemez. Bir tabloyu tasarlarken srarla iirsel etkiyi aramak,
onu asla bulamamann en kesin yoludur. iir, sanat far
knda olmadan ortaya kmaldr. O, resmin dolaysz sonu
cudur; nk izleyicinin ruhunda yatar, deha denen ey de
bunun uyandnlmasndan ibarettir. Resim ancak rengi ve
formuyla ilgintir; iirin okurun iinde resim duygular
uyandrmas anlamnda iire benzer sadece.
kinci olarak -ki bu, az nce sylediklerimin bir sonucu
dur- sezgileri tarafndan her zaman iyi ynlendirilen byk
sanatlarn airlerden sadece ok renkli ve imge asndan
zengin konular almalar dikkat ekicidir. Bu nedenle Sha-
kespearei Ariostoya yelerler.
imdi Ary Scheffern aptallnn arpc bir rneini ele
almak iin, Saint Augustin et Sainte Monique [Aziz Augusti
nus ve Azize Monica] balkl tablonun konusunu inceleye
lim.117 Deerli bir spanyol ressam, hem sanat hem de din
akyla, Aziz Augustinus ve Azize Monica hakkndaki genel
dncesini elinden gelenin en iyisiyle tuvale aktarrd.
Ama burada sz konusu olan bu deil; ama, -fralarla ve
renkle- u blm ifade etmek: Gzn grmedii, kulan
iitmedii ve insan gnlnn eriemedii bu ebed hayatn
doasn anyorduk aramzda! Bu, samaln daniskasdr.
Admlarn, matematik ilemlere gre bire bir atan bir dans
geliyor gzmn nne!

117 Bu eser Londradaki National Gallerydedir.

 Bir zamanlar izleyiciler Ary Scheffere kar iyi niyetliydi;
bu iirsel tablolarda byk airlerin deerli hatrasn bulu
yorlar, bu da onlara yetiyordu. Ary Scheffernin ksa bir s
re tatt hret, Goethenin ansna bir sayg ifadesi gibiydi.
Ama sanatlar, hatta zgnlk asndan belli bir vasat
aamayanlar bile, gvenli bir elle ve sanatn en basit kural
larna gre yaplan hakiki resmin ne olduunu uzun sre
dir izleyicilere gstermekteler: zleyici de grnmez resim
den yava yava bkt ve bugn Ary Scheffere kar acma
szca ve nankrce davranyor. nan olsun, gayet iyi yapyor.
stelik bu resimler ylesine kasvetli, ylesine acnas, ka
rarsz ve yavan ki, birok insan Ary Schefferin tablolarn,
sanatn bir baka Girondini olan Henri Schefferinkilerle
kartrd. Bende, yamur sularnn altnda kalm Delaroc-
he tablolar izlenimini uyandryorlar.
Bir sanatnn erimini anlamann basit bir yolu, izleyici
kitlesini incelemektir. E. Delacroixnm kitlesi ressamlar ve
airlerden, Decampsnki ressamlardan, Horace Vemetninki
klalardan, Ary Schefferinki ise dinsel mzik yaparak zh
rev hastalklarndan c alan estetik kadnlardan oluur.*

* * *

Duygu taklitileri genelde kt sanatlardr. Yoksa duygu

dan baka eyler retirlerdi.
lerinde en iyileri, sevimlilikten baka bir eyden anla
mayanlardr.
Duygu, tpk moda gibi, sonsuz derecede eitli ve ok
ynl bir ey olduu iin, farkl trlerde duygu taklitileri
vardr.
(*) Bu sofuca fkelerimin kimi zaman utanca boduunu sandm okurlarma,
Diderotnun Sa/onsunu okumalarm salk veririm. Bu byk filozofun, segi-
ledii eitli merhamet rneklerinin yan sra, bakmas gereken birok kii
olduu gerekesiyle kendisine tavsiye edilen bir ressam hakknda, o zaman
onun ya tablolarn yok etmek gerek ya da ailesini, dediini greceklerdir.
 Duygu taklitisi ncelikle kataloga gvenir. Tablonun
bal konu hakknda asla ipucu verm ez - tiksinti uyand
rc karmlar yaparak duygu ile zeky kartran ressamlar
iin zellikle geerlidir bu. Bu yntemi gelitirerek duygu
sal bilmece noktasna eriilebilir.
rnein katalogda yle bir balk grdnz d
nn: Pauvrefileuse [Zavall pliki Kz]! Tablo pekl dii
bir ipek bceini veya bir ocuk tarafndan ezilen bir tr
tl gsteriyor olabilir - o yalarda insan ne kadar acma
szdr!
Aujourdhui et demain [Bugn ve Yann]. Bu ne imdi? Bel
ki de beyaz bayrak ve renkli bayrak; belki nce zafer ka
zanm bir milletvekili, ardndan ayn adamn kap dan
edilii. Hayr, nceleri lorette [kibar yosma] mevkiine yk
seltilmi, mcevherlerle ve gllerle oynayan gen bir baki
re, imdiyse samanlarn zerinde hoppalnn ceremelerine
kadanan ayn kzm solgun ve km hali.
LIndiscret [Patavatsz], Rica ederim tahmin yrtn!
Yzleri kpkrmz kesilmi iki gen kz, elindeki ak sak
albmle artan bir beyefendiyi tasvir ediyor bu resim.
Bu, XV. Louis tarz duygu tablolar snfna giriyor ve sa
nrm bu tablolar Salona, La Permission de dix heuresn ar
dndan szvermi. Grld gibi bu tamamen farkl bir
duygu tr: Bunlar tekiler kadar mistik deil.
Duygu tablolar genellikle bir Mavi oraplarn son iirle
rinden alnr: Melankolik ve st kapal tr. Ya da yoksulun
zengin karsndaki yaknmalarnn resimsel yansmasdr-
lar: syankr tr. Ya da uluslann bilgeliinden alnmlardr:
Manev tr. Kimi zaman da Bay Bouilly veya Bernardin de
Saint-Pierrein eserlerinden alnrlar: Ahlk tr.
te birka duygu tablosu rnei daha: LAmour la
campagne [Krda Ak] - m utluluk, sknet, huzur ve
LAmour la ville [Kentte ak] - lklar, kargaa, devril
mi iskemle ve kitaplar: Basit insanlarn elinin yetiebile
cei bir metafizik.
La Vie dune jeune fille en quatre compartiments [Drt Bl
mede Bir Gen Kzn Hayat].118 Annelie eilimi olan kzla
ra tler!
LAumne dune vierge folle [lgn Bir Bakirenin Sadaka
s], Aln teriyle kazand bir metelii, Flixin119 kapsnda
bekleyen mehur baca temizleyicisine veriyor. eride, g
nn zenginleri ekerlemeleri mideye indiriyor. Bu tablo, ka
tillerin ve sokak kzlarnn erdemlerini vmekten ibaret
Marion de Lorme edebiyatnn120 bir armaan bize.121
u Franszlar ne kadar zeki ve kendilerini aldatmak iin
ne zahmetlere giriyorlar! Kitaplar, tablolar, romanslar; bu
sevimli halk kendini kandrmak sz konusu olunca hibir
eyi yararsz bulmuyor, her yolu deniyor.

Birka Kukucu

Kuku bir sr biime brnr; ounlukla kendinden bile

habersiz bir Proteustur. Bu nedenle kukucu eitleri son
suzdur; ben de, tek ortak noktalan iyi gelimi bir bireysel
lik yokluu olan birok bireyi ayn kefeye koymak zorunda
kalyorum.
Bazlan ciddi ve ok iyi niyetlidir - onlara acyalm.

118 Bu balklarn hepsi, Baudelairein de belirttii gibi, kendi ilerinde artr

dklaryla akla sesleniyor; Zavall Ipliki Kz, Madam C. Pensottinin; Bugn
ve Yann, Charles Landellein; Patavatsz, H.-G. Schlsingerin; Saat On izni,
Eugne Giraudnun; LAmour au chteau [atoda Akl ve UAmour la chaumi
re [Kulbede Ak] (krda ve kentte deil), E-C. Compte-Calixin; Drt Bl
mede Bir Gen Kzn Hayat, Charles Richardn tablolaryd.
119 Vivienne sokandaki pastac.
120 Victor Hugonun naml bir kibar fahieyi ycelten oyunu (1831).
121 Baudelairee gre bir tiyatro oyununda veya bir tabloda duygusalln, sat
amalarn gizlemekten, onlar retenlerin cebini doldurmaktan baka bir
hedefi yoktur.
 rnein bazlarnn, zellikle de dostlarnn Roma dn
nde bir kolorist olarak kabul ettii Papety,122 korkun
denebilecek kadar rahatsz edici ve emperyal ekoln g
ln tarzn hatrlatan -belki de bunun nedeni tablonun,
detaylarn incelenemeyecei kadar yukan yerletirilmesiy-
di- bir tablo yapt: Solon dictant ses lois [Solon Kanunlarn
Yazdryor].
Art arda gelen iki yl iinde Papety ayn Salonda tama
men farkl grnmde tablolar sergiliyor.
Glaize, sradan bir stile ve kark bir kompozisyona sa
hip eserlerle, balang dneminde edindii itibar tehlike
ye atyor. Ne zaman bir kadn etdnden farkl bir ey yap
mas gerekse, yolunu kaybediyor. Glaize, sadece belli tonla
r tercih ederek kolorist olunacam sanyor. Tezghtarlarn
ve tiyatrodaki kostmclerin de gsterili tonlara merak
vardr; ama btn bunlar ahenk beenisini yaratmaz.
Le Sang de Vnuste [Vensn Kan],123 Vens hem g
zel, hem zarif, hem de iyi bir hareket iinde resmedilmi;
ama karsna melmi nymphaT korkun bir poncif le ya
plm.
Renk konusunda Matoutya da ayn sulamalar ynelti-
lebilir. stelik eskiden kendini desenci olarak takdim
eden ve akln zellikle izgilerin bileik ahengine yoran
bir sanat, bir figre gereklii pheli boyun ve kol ha
reketleri vermekten kanmaldr. lkelerine bal kalmak
isteyen idealist sanat, doann izniyle, buna rza gster
memelidir.

122 Bkz. 1845 Salonu, s. 96, dipnot 2 [Dominique Papety (1815-1849), Ma

dam Calamatta gibi, Ingresin rencisiydi. LAssaut [Taarruz], gerek adyla
Guillaume de Clermont dfendant Ptolmais [Guillaume de Clermont Ptole-
mais'i Savunurken], Versailles Mzesindedir.
123 Bkz. 1845 Salonu, s. 76, dipnot 3 [Auguste Glaize (1807-1893) Dev-
rianin rencisiydi]. Tuval Montpellierde, Fabre Mzesindedir.
0 Da, orman, rmak, pnar ve deniz perilerinin genel ad -.n.
 Chenavard ok bilgili ve alkan bir sanatdr; birka yl
nce Comairasla birlikte yapt Le Martyre de Saint Poly-
carpe [Aziz Polycarpem ehit Edilmesi]124 tablosuyla dik
kat ekmiti. Bu tabloda gerek bir kompozisyon ustal ve
tm talyan ustalar hakknda derin bir bilgi seziliyordu.
Chenavard bu yl da konusunun seimi ve desenindeki be
cerisiyle beenisini kantlad;125 ama insan Michelangeloyla
mcadele ediyorsa onu en azndan renk alannda alt etmesi
gerekmez mi?
A. Guignet beyninde hep iki adam tar: Salvator ve De-
camps. Salvator Guignet sepya rengini kullanr. Guignet
Decamps ikiliin kstlad bir kendiliktir. Les Condottires
aprs un pillage [Bir Yamadan Sonra Paral Askerler] bi
rinci tarzda yaplmtr; Xerxs [Kserkses] ikinci tarza ya
kndr. stelik izleyiciyi meraklandran, elendiren ve ese
rin ana fikrinden uzaklatran bilgelik ve ilginlik eilimi
olmasa, bu tablonun kompozisyonu da olduka salamdr;
Pharaonsun da [Firavunlar] balca kusuru buydu.
Brune ve Gigoux yllarn isimleridir. Gigoux, en iyi za
manlarnda bile byk vinyetler dnda bir ey yapama
mt. Birok baarsz iin ardndan sonunda bize, ok z
gn saylmasa bile, en azndan yapl biimi olduka gzel
olan bir tablo gsterebildi. Le Mariage de la sainte Vierge
[Meryem Anann Dn] Floransa dcadencenda ok g
rlen o ustalardan, birdenbire renkle uramaya balam
birinin eseri gibi grnyor.
Brune, Carracciler ve ikinci dnemin eklektik ressamla
rn hatrlatmaktadr: Salam, ama ok az ruhu olan ya da

124 1841 Salonunda sergilenen eser Saint-Etienne dAtgenton-sur-Creuse (Ind

re) kilisesindedir. Philippe Comairas (1803-1875), hibir zaman gerek me
kna yerletirilmeyen Panthon dekorasyonlar, Palingnsie universelle
[lmden Sonra Evrensel Dirilii iin de onunla birlikte almt.
125 Chenavard UEnfer de Dante'yi [Dantenin Cehennemi) sergilemiti (Fabre
Mzesi, Montpellier).
tamamen ruhsuz bir tarz; hibir byk hata yok, ama hi
bir byk vasf da yok.
ilgi eken kukucular ise, izleyicinin her yl, ar irkinli
e bakarak ksa bir an elenen can skkn, isiz gsz ziya
retilere zg o zalim neeyle seyrettii grotesk sanatlardr.
Souk lgnlklarn adam Bard, omuzlanna ald ykn
altnda gerekten ezilmi gibi grnyor. Zaman zaman
kendi doal tarzna, yani herkese ait olan tarza dnyor. La
Barque de Carona [Kharonun Kay] imza atan ressamn,
Horace Vemetnin rencisi olduunu duydum.
Biard evrensel bir adam. Bu sz, onun hi kuku duy
madn ve yaptklar konusunda ondan daha gvenli hi
kimseye rastlanamayacan dndrebilir; ama bu rk
tc repertuarn iinde -tarih tablolar, yolculuk tablolar,
duygu tablolar, ruhsal tablolar- ihmal edilmi bir tr ol
duuna dikkat edin. Biard, din tablosu konusunda geri
adm atm. Yetenei konusunda henz yeterince emin
deil demek ki.

Peyzaj

Tpk portrede ve tarih tablosunda olduu gibi, peyzajda da

farkl yntemlere dayanan snflandrmalar yaplabilir: Ko
lorist peyzajclar, desenci peyzajclar ve imgelemci peyzajc-
lar olduu gibi, farknda olmadan idealizasyona ynelen
natralisder ve kendilerini tarih peyzaj ad verilen ayr ve
tuhaf tre vakfetmi poncif yobazlan da vardr.
Romantik devrim sresince, peyzajclar, en byk Fla
man ustalann izleyerek, kendilerini sadece doa etdne
verdiler; onlan kurtaran ve modem peyzaj ekolne zel bir
pnlt kazandran da bu oldu. Onlann yetenei, esas olarak,
tm ynleri ve tm aynntlanyla grlebilen yaratma mut
lak hrmetlerinden kaynaklanyordu.
 Daha filozof ve daha mantksal olan bakalar, zellikle stil
le, yani ana izgilerin, doa mimarisinin ahengiyle uratlar.
nsann d gcnn, doa yerine konan insan bencilli
inin ifadesi olan imgelem peyzaj ise, yeterince gelimedi.
En iyi rneklerine Rembrandt, Rubens, Watteau ve Ingiliz-
lerin baz hediyelik resimli kitaplannda rastlanan ve g
zel Opera dekorlarnn ufak lekli bir benzeri olan bu ay
rks tr, gerekstye, harikaya duyulan doal gereksinimi
temsil eder. mgelemsel desenin peyzaja tanmasdr bu:
Masal baheleri, usuz bucaksz ufuklar, doada olmad
kadar berrak, topografya yasalarna aykr biimde akan su
lar, ideal oranlarda yaplm devasa kayalklar, bir d gibi
havada asl duran sisler. Ya pek Fransz saylamayacak bir
rn olduu, ya da bu ekol ncelikle tamamen doal kay
naklarda pekime ihtiyac duyduu iin, bizde imgelem
peyzajnn fazla merakls kmad.126
Hakknda, llerin ruhuna dua mahiyetinde birka sz
sylemek istediim tarih peyzaja gelince, o ne serbest d
lemdir, ne de natralistlerin hayranlk uyandran, geree
yaknlk sevdasdr: Bu tr, bir ahlk yasasnn doaya uy
gulanmasndan ibarettir.
Ne byk bir eliki ve canavarlk! Doann, vakadan
baka ahlk yasas yoktur, nk doann kendisi zaten ah
lktr; oysa burada ama, doay yeniden dzenleyip ina
etmektir - idealin katksz cokusunda deil, mritlerin
kimseye gstermedii tuhaf yasalarda bulunan, daha salk
l ve daha saf kurallara gre.127

126 Eletirmen unu iddia etmez: Romantik peyzaj, neo-klasik peyzajn yapay
ynne kar kmak iin doga etdne nem verdi.
127 Klasik peyzajn kkleri 17. yzyl talya'snda Annibale Carracci ve il Dome-
nichinoda olduu kadar, Poussinde ve 16. yzyln Venediklilerinde, bunla
rn yam sra da Flaman ekollerinde aranmaldr. Gerekten de peyzaj yapma
nn bir tarz vard: kinci plan klandrp ne karmak iin ilk plan glge
lendirmek vb.
 Trajedi de -insanlarn unuttuu ve baz numunelerine an
cak Comdie Franaise gibi dnyann en ssz tiyatrosunda
rastlanan tr- ak, kin, evlat sevgisi, hrs vb. belli ezel ebe
d kalplar kesmekten, onlar kukla iplerine asp gizemli ve
kutsal bir terifata gre yrtmek, selmlatrmak, oturt
mak ve konuturtmaktan ibarettir. Trajedi yazan bir airin
beynine, top tfek kullanarak bile, sonsuz eitlilik fikrini
sokamazsnz; onu dvseniz, hatta ldrseniz bile farkl ah
lk kodlanmn gerektiine inandramazsnz. Siz trajik kii
liklerin yiyip itiini hi grdnz m? yle grnyor ki
bu karakterler, doal gereksinimlerin yerine ahlk geir
mi, dier lmllerin byk blm mizalanna boyun
eerken, onlar kendi mizalann yaratmlardr. Comdie
Franaisein sradan bir airini, Balzacn romanlannn iini
sktm ve kendisine tiksinti verdiini sylerken duydum.
O, kendi hesabna, klann iek kokulanndan ve tan aa-
nnn gzyalanndan baka bir eyle yaayabileceim d-
nemiyormu. Bence bu ie devletin el koymasnn vakti
gelmitir; nk her biri kendi dne, kendi uralanna
sahip olan ve pazar gn nedir bilmeyen edebiyatlar, e
yann doal dzeni gerei trajedinin andan kurtulsa da,
Cmdie Franaisein bir sanat mabedi olduuna inandnl-
m ve hayranlk uyandran iyi niyetleri haftada bir gn su
iistimal edilen insanlar mevcuttur. Baz yurttalann sersem
letirilip yalan yanl dnceler edinmesine izin vermek
mantkl mdr? Ama trajedinin ve tarih peyzajn tannlar-
dan daha gl olduu anlalyor.128
yi bir trajik peyzajn ne olduunu imdi anlyorsunuz.

128 Alm ifade biimleri olarak, trajedi ve tarihi peyzaj hem ikiyzllk,
hem de yalanclktr ve sahte dnceler tamaktadr. Burada vurgulanan,
gerici formlarn hayatta kalmaya devam etmesidir. Baudelairein o dnemde
yaananlar, yani evrensel ilkmeklerin sonunu ve tekil, bireysel tipin ykse
liini kusursuz bir biimde alglad sylenebilir.
Basmakalp birtakm aa, eme, mezar ya da l kl va
zosu rneklerinden oluan bir dzenlemedir. Kpekler,
belli bir tarih kpek kalbna gre biilir; trajik bir oba
nn baka tr kpekleri olamaz, yoksa erefi lekelenir. Tek
bana ve kendi bildii gibi byme cretini gsteren her
ahlksz aa, mutlaka kesilir; iinde kurbaalarn veya
kurbaa yavrularnn yzd her su birikintisi toprakla
rtlr. ledikleri baz kk doal gnahlar nedeniyle
vicdanlar szlayan tarih peyzajclar, cehennemi de, dup
duru bir gk, zgr ve zengin bir doayla gerek bir pey
zaj grnmnde tasavvur ederler: Bir savan veya balta
girmemi bir orman gibi.
Paul Flandrin, Desgoffe, Chevandier ve Teytaud, bir ulu
sun beenisine kar mcadele etmek gibi anl bir grev
sdenmi kiilerdir.129
Tarih peyzajn kkeninin ne olduunu bilmiyorum.
Ama doumunu Poussine borlu olmad kesindir, nk
Poussin, bu beylerle kyaslansa, ahlksz ve sefih kalr.
A ligny,130 C orot ve C abat stille ok urar. Ama
Alignyde iddetli ve felsef bir tavr al olan ey, Corotda
naif bir alkanlk ve doal bir dnce seyridir. Ne yazk
ki bu yl sadece bir peyzaj vermitir: Fontainebleau orma
nndaki bir birikintide su imeye gelmi inekler.131 Corot
koloristten ok armonisttir ve bilgilikten her zaman uzak
duran kompozisyonlar, rengin sadeliinden kaynaklanan

129 Alexandre Desgoffe (1805-1882), Ingresin rencisi ve Paul Flandrinin da

mad; Paul Chevandier de Valdrome (1817-1877), Marilhat ve Piconun
rencisi; 1815e doru doan Alphonse Teytaud 1839 ile 1850 yllan arasnda
resimlerini Salonda sergiledi.
130 Claude-Flix-Thodore Caruelle dAligny (1798-1871), Rgnault ve Wate-
letnin rencisi, klasik yknmeci ve dz izgici eilimin temsilcilerin-
dendi.
131 Corotnun Vue prise dans la fo rit de Fontainebleau [Fontainebleau Ormann
dan Bir Grnt] adl bu tablosu Boston Gzel Sanatlar Mzesindedir.
bir ekicilie sahiptir. Aa yukar tm eserlerinde, belle
in gereksinimlerinden biri ve zel bir vasf olan birlik
gze arpar.
Aligny, ofortla ok gzel Korinthos ve Atina grnmleri
yapmtr; bunlar, sz konusu eyler hakknda edinilmi
basmakalp dnceyi kusursuz biimde ifade eder. stelik
bu ahenkli ta iirleri, Alignynin ciddi ve idealist yetenei
ne olduu kadar, kendilerini yanstmak iin kullanlm
ynteme de ok iyi uymaktadr.
Cabat ok byk bir n edinmesini salayan yolu tama
men terk etmitir. Bir zamanlar, baz natralist peyzajclara
zg palavraclkla hi su ortakl etmeden, ok daha
parlak ve naif eserler vermiti. Eskiden olduu gibi doaya
gvenmemekle byk hata ediyor. ok yetenekli bir sa
nat olduu iin, tm kompozisyonlarnda kendine zg
bir nitelik oluyor; ama yeni km bu Jansenizm, aralarn
azaltlmas, bu bilinli yoksunluk onun anna an katma
yacak herhalde.
Genelde Ingresi etki peyzaj alannda tatmin edici sonu
lar veremez. izgi ve stil, n, glgenin, rflelerin ve
renkli atmosferin yerini alamaz - tm bu eyler doann i
irinde yle byk bir rol oynar ki, doa szn ettiimiz
ynteme boyun eemez.
Bu yntemin karsndakiler, natralistler ve koloristler
daha ok tutulmakta ve daha byk bir parlt samaktadr
lar. Zengin ve gr bir renk, saydam ve kl gkler, doann
verdii her eyi kabul etmelerini salayan zel bir itenlik
onlann balca vasflandr: Ama ilerinden Troyon gibi ba-
zlan fra oyunlanndan ve cambazlklanndan fazla zevk
alr. nceden bilinen, byk zahmetlerle renilen ve tek
dze zaferler salayan bu yollar kimi zaman seyircinin ilgi
sini peyzajn kendisinden daha ok eker. Hatta bu durum
larda Charles Le Roux gibi beklenmedik bir renci kp,
gveni ve creti daha da ileri gtrebilir; nk taklit edi
lemeyen bir ey vardr, o da saflktr.
Coignard olduka gzel bir ekli olan ve izleyicinin dik
katini oka eken byk bir peyzaj yapm; n planda ok
sayda inek, fondaysa bir ormann snn. nekler gzel ve
iyi resmedilmi, tablonun btnnn grnts iyi; ama
bu aalann yle bir gkyzn kaldrmaya yetecek kadar
gl olduklann sanmyorum. Bu da, eer inekler kaldnl-
sa bu peyzajn ok irkinleeceini dndryor.
Franais, en sekin peyzajclardan biridir. Doay incele
meyi ve ona makbul bir romantik tr kantrmay bilir. Sa-
int-Cloud Etd ho ve zevkli bir eser, bir tercih hatas olan
Meissonniernin ft ars hari. Fazla dikkat ekiyor ve
sadece koca bebekleri elendiriyor. Bunun dnda, bu sa
natnn tm kk eylere katmay bildii o kendine zg
mkemmellikle yapldn sylemek gerek.*
Flers ne yazk ki sadece pastel almalar gndermi. Bu
hem izleyici, hem de kendisi asndan bir kayp.
Heroult zellikle k ve atmosferle uraan sanatlar
dan. Ak ve neeli gkleri, ilerinden geen bir gne
nyla havada asl duran sisleri ifade etmeyi ok iyi biliyor.
Kuzey lkelerine zg tm bu iirsellii biliyor. Ama biraz
gevek ve akkan renginde suluboya alkanlklan hissedi
liyor ve dier peyzajclann samalklanndan uzak durmay
becermi olsa bile, fra vurulan her zaman yeterince ka
rarl deil.

(*) Meissonierlere hayranln en zeki biimde ve benimkine ok benzeyen bir

cokuyla ifade etmeyi bilen birini buldum sonunda: Hippolyte Babou. Ben
de tpk onun gibi tm bu eserlerin aslnda Gymnasiumun frizlerine aslma
s gerektiini dnyorum. Genevive ou la Jalousie paternelle [Genevive
veya Babann Kskanl] Scribein Gymnasiumun frizlerine ast ok gzel
bir kk Meissonier. Courrier franais, 6 Nisan tarihli makale. Bu dnce
bana ylesine yce grnd ki, bu alntdan her nn, Scribe, Meissonier
ve Babounun kazanl kacaklarn varsaydm.
 Joyant, Chacaton, Lottier ve Borget genellikle konularn
uzak lkelerde aryor ve tablolarnda seyahatnamelerin e
kicilii var.
Belli konularda uzmanlamaya kar kmyorum; ama
bu konunun, asla San Marco meydanndan dar kmayan
ve Lidonun ilerisine gemeyen Joyant kadar istismar edil
mesini de istemem. Joyantn uzmanlnn dikkatleri bir
bakasndan daha ok ekmesinin nedeni, eserlerinde sergi
ledii ve hep ayn yntemleri kullanarak ulat o tekdze
yetkinliktir kukusuz. Bana Joyant hi ilerleme kaydetme
mi gibi geliyor.
Borget in snrlarm at ve bize Meksika, Peru ve Hin
distan peyzajlar gsterdi. Belki birinci snf bir ressam de
il, ama parlak ve ilek bir rengi var. Tonlar saf ve taze.
Borget, biraz daha az ustalk gsterisiyle, peyzajclan biraz
daha az dikkate alarak ve seyyah-ressaml bir kenara bra
karak alrsa, daha ilgin sonular elde edebilir belki.
Kendini sadece Douya vakfeden Chacaton, uzun sre
dir en hnerli ressamlardan biri; tablolar neeli ve gler-
yzl. Ne yazk ki onlara baktka Decampslardan ve Ma-
rilhatlardan baka bir ey grlemiyor sanki, tabii daha k
k ve soluk halde...
Lottier, scak iklimlerin grisini ve sisini arayacana, on
larn iliini ve yakc gz kamatnclm ortaya koymay
seviyor. Gnee boulmu bu panoramalarn olaanst
acmasz bir gereklii var. Sanki renk dagerreyotipiyle* ya
plmlar.132

O Bir grntnn gm iyodr kapl bir levha zerine kaydedilmesini sala

yan dzenek; fotoraf makinasnn atas - .n.
132 Baudelaire ilk kez fotoraftan sz ediyor; szlerindeki ktleyici ayrt ok
ak ve bu yaklam zamanla glenecek (bkz. 1859 Salonu). Herhalde bu
olumsuz tavr Baudelairein nefret ettii baka bir canavar olan gerekilikle
kurduu ilintiden ve gerek gerekilii, gerekse fotoraf doann kr kr
ne kopya edilmesi olarak deerlendirmesinden kaynaklanyor.
 Kanmca peyzajda gzelin koullarn, burada saydm
h erkesten, hatta ad gememi en mehurlardan bile daha
ok yerine getiren, kalabaln fazla tanmad, eski baar
szlklarn ve gizli skntlarn Salondan uzaklatrd bir
adam var. Bana yle geliyor ki Rousseaunun -ondan bah
setmek istediim tahmin edilmitir zaten- dier peyzajcla-
nn yeni grnmlere yava yava altrd izleyicinin kar
sna kma zaman artk gelmitir.
Rousseaunun yeteneini szcklere dkmek, Delacroix
iin olduu kadar zor. stelik aralarnda baz bantlar da
var. Rousseau kuzeyli bir peyzajc. Onun resminden byk
bir melankoli szlr. Mavimtrak doa grntlerini, tan
aanlann, ayrks ve srlsklam gn batmlann, meltem
lerin estii geni glgelikleri, byk glge ve k oyunlar
n sever. Rengi muhteemdir, ama gze batmaz. bek bek
yumuaklklaryla gkleri benzersizdir. Rubensin ve Remb-
randtm birka peyzajn aklnza getirin, onlara ngiliz res
minden baz anlar kartrn ve tm bunlara hkmedip
dzen veren derin ve ciddi bir doa akn hayal edin, o za
man belki Rousseaunun tablolarnn bys hakknda bir
fikir sahibi olabilirsiniz. Delacroix gibi o da tablolarna ru
hundan ok ey katar; o, durmakszn ideale doru srk
lenen bir natralisttir.

* * *

Gudin,133 nn giderek zedeliyor. zleyici iyi resimle tan

tka, kendisine ayn lde zevk vermemeye balayan en
popler sanatlardan kopuyor. Gudin, yaralann yapay etle
kaplayan insanlar, byk aktrler olduklar sylenen kt
arkclar ve iirsel ressamlar snfna giriyor bence.
Jules Nol, gzel ve berrak renkli, ltl ve neeli ok
133 Thodore Gudin (1802-1880), deniz manzaralar ressam, sergiledii tablo
lardan Bataille de la Martinique [Martinik Sava] Versailles Muzesindedir.
gzel bir deniz manzaras yapm. Renkleri ve formlar ay
rks byk bir filika, Dounun tm nn yayld, su
larn stnde yzd byk bir limanda duruyor. Belki
biraz fazla renklendirme sz konusu ve yeterince birlik
yok. Ama Jules Nol daha fazlasn da elde edebilecek ka
dar yetenekli ve her gn daha ileri gitmeyi grev bilenler
den olduuna kuku yok. stelik bu tuvalin salad ba
ar, gnmz izleyicisinin her trde yeni ismi kucaklama
ya hazr olduunu kantlyor.

* <*? *

Kiorbo, a ve kendini beenmi avclarla dolu olarak d

nlen o soylu yemk odalarn dekore etmeyi ok iyi bi
len eski ve atafatl ressamlardan biri. Kiorbonin resmi ne
eli ve gl, rengi ilek ve ahenklidir. Pige loupdaki
[Kurt Kapan] dram, belki de kapan tam k iinde olmad
ndan, ok kolay anlalmyor. Havlayarak geri ekilen k
pein arkas yeterince gl bir biimde resmedilmemi.
Lyon kentinin an ve zevk kayna olduu sylenen Sa-
int-Jean, gerek bir ressamlar lkesinde asla vasatn s
tnde bir baan kazanamaz. Bu an titizlikte katlanlmaz
bir bilgilik var Size ne zaman Lyonlu bir ressamn naifli-
inden sz edilse, sakn inanmayn. Saint-Jeanm tablola
rnn genel rengi uzun sredir san ve idrars. Sanki Saint-
Jean hayatnda hi gerek meyva grmemi ve byle bir
kaygs da yok gibi, nk onlan hzardan km gibi ga
yet gzel yapyor: Doadaki meyvalar hem bambaka bir
grnme sahiptir, hem de onunkiler kadar ilenmi ve
kusursuz deildir.
Balca erdemi gerek bir saflk olan Arondel iin ayn
eyler geerli deil. Onun resminde de hemen gze batan
baz kusurlar var; ama stn ynleri hakkyla baanlm;
baz eserleri fazla karanlk ve ressamn tablolann yaparken,
Salondaki kanlmaz rastlantlar, evresindeki dier re
simleri, izleyicinin uzakln ve tonlarn etkileiminde
uzaklktan kaynaklanacak deiimi hesaba katmad anla
lyor. Ayrca iyi resim yapmak da yetmiyor. O ok mehur
Flamanlann hepsi av hayvanlarn yerletirmeyi, dzenle
meyi ve bir modeli hrpalar gibi onlara ac ektirmeyi bili
yorlard; daha baarl izgiler ve zengin, berrak tonlarn
ahengini yakalamak gerekiyordu.
Renk ve lt dolu tablolarn herkesin ounlukla fark
ettii P. Rousseau ciddi bir ilerleme iinde. Geri o zaten
mkemmel bir ressamd; ama imdi doaya daha dikkatli
bakyor ve fizyonomileri aktarmaya zen gsteriyor. Son
olarak Durand-Ruelde Rousseaunun inanlmaz gzellikte
ki rdeklerini grdm; stelik gerekten rdek davranlar
ve alkanlklar sergiliyorlard.

Heykel Niye Can Skcdr?

Heykelin kkeni ok eski alara uzanr, demek ki bir Kara-

yib sanatdr bu.134
Tm halklarn, derin kafa yormay gerektiren, bakarken
zevk alnmas bile zel bir renim gerektiren resim sanat
na gemeden uzun sre nce, byk ustalkla fetiler yont
tuklarn gryoruz.
Heykel doaya daha yakndr, bu nedenle torna tezghn
dan km bir tahta veya ta paras grnce bylenen
kyllerimiz, en gzel resmin karsnda aptallap kalr.
nk orada, elle dokunulmaz, ayrks bir gizem vardr.
Heykelin, kullanlan aralarn kanlmaz sonucu olan
birok sakncas vardr. Doa gibi ham ve dolaysz olan
heykel, ayn zamanda belirsiz ve anlalmazdr, nk ay-

134 Feti olarak kullanlan, dolaysz ilevi olan ve yeterli incelie sahip olmayan
dinsel sanat.
m anda ok fazla sayda cephe sergiler. Heykeltra bou
bouna eserini tek bir gr asndan yapmaya urar;
figrn evresinde dolaan izleyici, doru olan hari, yz
farkl bak as seebilir ve kimi zaman beklenmedik bir
k deiimi, bir lambadan gelen etki sanatnn hi d
nmedii bir gzelliin kapsn aralayabilir - bu da sa
nat iin aalayc bir durumdur. Bir tablo ise sadece
kendi istedii eydir; ona kendi dnda bakmann
yolu yoktur. Resmin bir tek gr as vardr; yegne ve
despotik bir adr bu: Bu nedenle de ressamn ifadesi ok
daha gldr.135
Onun iin, heykelle ilgili hkm verecek ehil bir kii
bulmak, kt heykel yapmak kadar zordur. Heykeltra
Praultnun136 yle dediini duydum: Michelangelo, Je
an Goujon, Germain Pilon sz konusu olduunda neden
sz ettiimi biliyorum; ama i heykele gelince hibir ey
bilmiyorum. Praultnun, yontucularn [sculptiers 137]t
baka bir deyile Karayiblilerin heykel sanatndan sz et
mek istedii aktr.
Heykel, ilkel dneminden kp muhteem bir geliim
kaydettikten sonra bile, ilave, tamamlayc bir sanat olmak
tan ileri gidemedi Artk sz konusu olan, tanabilir figrleri
ustaca yontmak deil, alakgnll bir ekilde resim ve mi-
135 Baudelaire burada resme heykel karsnda ncelik tanyarak ilgin bir de
er hiyerarisi kuruyor. Heykel pozitif, fiziksel, madd, boyutlu, yz
farkl gr as olan, seyrine dalnmasna, hayallere ve dlere izin ver
meyen bir sanattr: evresinde dolamak, onunla fiziksel bir iliki kurmak
gerekmektedir.
136 Antoine-Augustin Prault (1810-1879) belki de romantik heykeltran biz
zat tanmyd ve zamannda hi anlalmad. Michelangelonun eserleri zeri
ne kafa yormaktan kaynaklanan frtnal stili, salam bir imgelem gc tara
fndan da destekleniyordu. Baudelaire onu ahsen tanyor, sohbetinden ho
lanyordu; bu konuda Praultyu ilk savunanlardan biri olan Thophile Ga-
utiernin izinden gidiyordu.
137 Sylendiine gre, Diderotnun 1767 Salonundan tretilmi bir terim.
(t) Heykeltra iin kullanlan szck sculpteurdr - .n.
marhkla ortak olup, onlarn amalarna hizmet etmektir.
Gklere doru ykselen katedraller, derinliklerini, antla etle
trnak gibi i ie gemi heykellerle doldururlar; saf ve sade
renklerine zel bir dzenleme verilmi boyal heykeller -bu-
na iyi dikkat edin- byk yapnn geri kalanyla btnleip
onun iirsel etkisini tamamlar. Versailles da, fon ilevi stle
nen glgeliklere veya zerlerine bin bir k prlantas dken
fskiye koruluklar altna yerletirilmi heykellerle doludur.
Tm byk alarda heykel bir ek, bir tamamlaycdr; er
ken dnemi ile son dnemindeyse ayn bir sanattr.138
Heykel yakndan grlmeye raz olduktan sonra, heykel
tran gze alamayaca hibir ayrnt ya da ocuksuluk
yoktur; bunlar tm ttn ubuklann ve fetileri glgede
brakr. Heykel bir salon veya yatak odas sanat olunca,
Gayrard gibi dantel Karayiblilerinin ve David gibi krk,
kl ve sivilce Karayiblilerinin ortaya kt grlr.139
Sonra sra, Cumberworth gibi ocak zgaras, duvar saati,
yaz takm vb. Karayiblilerine gelir; onun Meryemi, Louv-
reda ya da Sussete elinden her i gelen temizliki kadn hey

138 Baudelairein zmlemesi bir kez daha son derece yerinde: Heykel ya antla
r, baheleri sslemekte, ya da kaidesi zerinde tek bana kendini gster
mektedir.
139 1846da baba Raymond Gayrard (1777-1858) ve oul Joseph Raymond
Gayrard (1807-1855) eserlerini sergiliyorlard; baba zellikle dinsel kompo
zisyonlar gsterdii iin, eletiri onu hedefliyor olabilir. David dAngers ma
dalyonlar ve bstleriyle byk n yapan bir portreci oldu (bkz. 1845 Salo
nu, s. 114, dipnot 2 [David dAngers diye bilinen Pierre-Jean David (1788-
1856), 1811de Roma konkurunda byk dl kazand ve 1827de Sa-
londa eserlerini sergilemeye balad. Eserlerinde antik heykelden alman
dersleri -zellikle de heykele ykledii ilev bakmndan- tamamen roman
tik bir zihniyetle kartrmay bildi: Bu ilev, byk insanlar yd etmek,
bylelikle sonraki kuaklara bir mesaj vermekti. Pradier gibi o da heykele,
Lord Elginin Londraya tad Parthenonun mermer heykellerinin kefin
den ve grntsnden esinlenen yeni bir natralist duygu getirdi; ama bu
nun yan sra modelinin akln veya ruhunu grnebilir klmak amacyla
baz ifadesel deformasyonlara da gitti, rnein yz ifadesinin izgilerini
vurgulayarak ne kard].)
keli veya amdandr - ya da umut krc bir evrensellik
vasfna sahip Feuchre140 gibi: Dev figrler, kibritlikler, ku
yumculuk motifleri, bstler ve alak-kabartmalar - elinden
her i gelir. Bu yl yapt ok tannm bir oyuncunun
bst de,141 modeline geen ylki eserinden daha ok ben
zemiyor; benzerlik aa yukar dzeyini hi aamyor.
Geen ylki, say andryordu; bu ylki ise kuru ve baya
grnmyle modelin arpc, keli, alayc ve hareketli
yz hatlarn hi yanstamyor. Ama bu kiilerin sanatlar
na dair bilgilerinde bir eksiklik olduunu dnmemek
gerekir. Onlar da vodvil yazarlar ve akademisyenler kadar
bilgilidir; tm alan yamalayp tm trlerden yararlanr
lar; tm ekollerin iini kazarlar. Frsat verilse Saint-Denis
mezarlann seve seve puro veya kamir kutulanna, Floran-
sann tm tun heykellerini de iki meteliklik sikkelere d
ntrrler. Daldan dala konan bu lgn ekoln ilkeleri
hakknda daha geni malumat sahibi olmak iin, bu usuz
bucaksz atlyenin ustas olduunu sandm Klagmanna
bavurmak gerekir.142
Heykelin bugn iinde bulunduu acnas hali en iyi ka
ntlayan olgu, Bay Pradiernin bu alanda en byk usta ka
bul edilmesidir. Fn azndan o, insan tenini yapmay bilir ve
yontu kalemiyle hnerli dokunular sergiler; ama ne byk
kompozisyonlar iin gereken imgelem gcne, ne de desen
imgelemine sahiptir. Souk ve akademik bir yetenektir o.
Tm mrn birka antik heykel gvdesini semirtmek ve
boyunlannm zerini metreslere yakacak sa stilleriyle do
natmakla geirmitir. La Posie lgre [Hafif iir] yapmack
140 Charles Cumberworth (1811-1852) ve Jean-Jacques Feuchres (1807-1852)
oaltlarak satlan ticar heykelciliin su ortaklan olarak gsterilmektedir;
zaten dkmc Susse biraderlerin de ad zikredilmitir.
141 Provostnun bst Comdie-Franaise Mzesindedir.
142 Jules Klagmann (1810-1869), Feuchiesin rencisi; Baudelaire onu ispatn
da mek olarak kullanyor; O bir sanat deil, bir zataatkr, bir imalat!
olduu iin bsbtn souktur; heykelin yapmnda Pradi-
ernin daha nceki eserlerinde olduu kadar cmert malze
me kullanlmamtr ve arkadan bakldnda korkun bir
grnm vardr. Ayrca antik eserlerden yzszce taklit
edilmi iki tun figr -Anacreon ve Sagesse- yapmtr; bu
eserler de Pradiernin, o soylu koltuk deneine dayanmasa
her admnda tkezleyeceini kantlamaktadr.
Bst, byk heykel kadar hayal gc ve yksek yetenek
gerektirmeyen bir tr olsa da, incelik gerektirmesi bakmn
dan byk heykelden geri kalmaz. Baarlan kamuya daha
az ml olan, daha iine kapal ve mahrem bir sanat daldr
bu. Natralistlerin tarzyla yaplm portrede olduu gibi,
modelin temel karakterini ok iyi anlamak, iirini ifade
edebilmek gerekir; nk iirden tamamen yoksun model
yok denecek kadar azdr. Dantanm143 tm bstleri en iyi il
keler uyannca yaplmtr. Her birinin ayn bir zgnl
vardr ve detay almas, btnn yapmndaki rahatl ve
ileklii dlamaz.
Buna karlk, Lengletnin144 balca kusuru, almasn
daki belli bir utangalk, ocuksuluk, an itenliktir; bu
durum onun eserlerine yavan bir grnm verir; te yan
dan, bir insan figrne, onun yaptndan daha gerek ve
aslna uygun bir karakter kazandrmak da olanakszdr. u
derli toplu, ciddi ve atk kal kk bstte, Roma sanat
nn en iyi dnemine ait eserlerde bulunan o muhteem ka
rakter, doadan devirilmi o idealizasyon vardr. Ayrca
Lengletnin bstnde antik figrlerin yzlerine zg bir di
er iareti, derin bir dikkati de buluyorum.

143 Dantan kardeler yaptklar bstler ve Parisli mehurlarn karikatr tr

portreleriyle mehurdu.
144 Charles-Antoine-Amand Lenglet (1791-1855), 1846da iki bst sergiliyordu;
hem heykel taslakl hem de kuyumculukla urayor, eref saati geldiin
de de kendi heykellerini yapyordu.
Okullar ve iler145

Flneur merakyla sk sk bir sokak gsterisinin kalabal

na dalp, kamu uykusunun bekilerinden birinin -gerek
bir ordu oluturan polis memurlarnn veya belediye zab
tasnn- bir cumhuriyetiyi sopaladn grdnzde
benim gibi neelendiiniz oldu mu? Benim gibi iinizden
unlar geirdiniz mi: t, biraz daha kuvvetli it onu, iyice
hrpala, gnlmn zabtas; nk o muhteem kteine
tapyor, seni byk yarg Jpitere benzetiyorum byle
anlarda. Hrpaladn adam gllerin ve gzel kokularn
dman, banaz bir fayda tutkunudur; o Watteaunun,
Rafaellonun dmandr; lksn, gzel sanatlarn ve ede
biyatn amansz dman, yeminli bir ikonknc, Vensn
ve Apollonun celladdr! O basit ve isimsiz ii, kamusal
gller ve gzel kokular yaratmak istemiyor artk, zgr
olmak istiyor cahil, stelik yeni bir iek ve koku atlyesi
kurmaktan ciz. nanla, kendinden geercesine dv u
anaristi!*
Filozoflar ve eletirmenler de, dehann gcnden ve h
kmranlndan nefret eden sanatsal maymunlar, zgrle
mi iileri aynen byle, hi acmadan dvmelidirler.
Bugn gemi dnemlerle karlatrn; sergi salonun
dan veya yeni dekore edilmi bir kiliseden knca, gidip
gzlerinizi eski bir mzede dinlendirin ve aradaki farklan
145 Baudelairee gre sanatn ne maddt, ne siyas, ne toplumsal, ne de retici bir
yararll vardr. Bu blmdeki polemik stil son derece keyiflidir, ama bu
nun yan sra kolektif sanattan bireysel sanata, okullardan taklitilere, Mo
dem Zamanlardan ada dneme gei burada da aka hissedilmektedir
ve kanmzca bu bilin, eletirmenin modemitenin ykseliini selamlamasn
ve Les Phares [ncler] balkl iirinin (Les Fleurs du mal, 1857) izleini
oluturan ncler kuramn ekillendirmesini salamtr.
(*) nsanlarn modem tiyatrodan genellikle yakndklarn iitiyorum; artk tip
kalmad iin, zgnln yitirdi deniyor. Peki ya cumhuriyeti? Onu ne
yapacaksnz? Neeli olmak isteyen her komediye gereken, Marki tipinin ye
rini doldurabilecek bir kiilik deil mi o?
tahlil edin. Birinde, bir stil ve renk kargaas, tonlar kakafo-
nsi, akla hayale smaz bayalklar, yavan jestler ve tavr
lar, uylamsal soyluluk, her trden poncif bulunur - stelik
btn bunlar sadece yan yana aslm tablolarda deil, tek
bir tablo iinde de gzle grnr, ak bir biimde karnza
kar: Ksacas tam bir stil birlii yokluunun yol at, ak
la ve gzlere zarar bir yorgunluk.
Dierinde ise, ocuklara bile apka karttracak, insan
ruhundan yakalayan bir saygnlk havas vardr: Tpk me
zarlarn ve gmtlklerinin tozunun insann genzini yak
mas gibi. Bu, san verniin ve yzyllann kirinin deil, de
rin bir birliin sonucudur. Bizim modem resimlerimiz (s
telik nispeten iyi olanlan) yan yana durduklannda birbirle-
riyle derin bir eliki sergilerler, oysa byk Venediklilerin
bir tablosu ile Giulio Romanonun146 bir eserinin yan yana
durmas o kadar rahatsz edici olmaz.
Giysilerin o gz kamatncl, hareketlerdeki o soyluluk
-ounlukla zentili olsa da grkemli ve marur bir soylu
luk-, kk hilelere ve elikili yntemlere hi bavurulma
mas - btn bunlar u szcn iine sdmlabilecek va
sflardr: Byk gelenek.
Orada okullar, buradaysa zgrlemi iiler var.
XV. Louis dneminde okullar hl vard, mparatorluk
devrinde de bir okul vard - bir okul, yani bir inan, yani
kukunun olanakszl. Ortak ilkelerin birletirdii, gl
bir ustann kurallanna itaat eden, tm almalannda ona
yardmc olan renciler vard.
Kuku -ya da inan ve naiflik yokluu- bu aa zg bir
gnahtr, nk kimse itaat etmemektedir; tarz iinde mi-
146 Giulio Romano (14927-1546), talyan ressam ve mimar, Rafaellonun ren
cisi; ustasnn Vatikan iin hazrlad taslaklar freske geiren uygulamac
lardan biriydi; daha sonra kendi de bir ekip efi olup, Mantovadaki Te Sara-
ynm yapmn stlendi. Byk Venedikliler denince, Giorgone, Tiziano,
Tintoretto, Veroneseyi aklda tutmak gerekir.
zan egemenlii anlamna gelen naiflik ise, ok aznn sa
hip olduu, Tann vergisi bir zelliktir.
ok az insan hkmetme hakkna sahiptir, nk gl
bir tutkuya sahip olan ok az insan vardr.
Bugn herkes hkmetme sevdasna tutulduu iin, kim
se kendini ynetmeyi bilmiyor.
Herkesin kendi bana brakld gnmzde, bir usta
nn, sorumlu olmad ok sayda mehul rencisi var;
onun sessiz, istemd egemenlii atlyesinin ok telerine,
dncesinin anlalamayaca yerlere dek uzanyor.
Ustann sznn ve eyleminin en yaknnda olanlar re
tinin safln koruyor ve usta, kendi doasnn zorunlu
buyruklar uyarnca ne yapyorsa, onlar da itaat ve gelenek
gerei aynsn yapyorlar.
Ama bu aile halkasnn dnda, vasat bir kitle yayor;
farkl trlerden, melez maymunlar, her gn bir lkeden
dierine geip her birinden ilerine gelen detleri alan o
kaypak melezler kavmi, dn aldklar elikili eylerden
bir sistem oluturup kendilerine bir karakter yaratmaya
alyorlar.
Rembrandtm bir tablosundan bir para alp onu hi de
itirmeden, hi sindirmeden ve yaptrmak iin gereken
tutkal da bulmadan, tamamen farkl ynde oluturulmu
bir esere kartrabilecek insanlar var.
Bir gnde aktan karaya dnebilenler var: Dnn hi
bir ak duymayan, hibir zgnlk tamayan chic kolo-
ristleri, ertesi gn Ingresin gnahkr taklitileri olabiliyor,
stelik orada da ne daha fazla zevk ne de daha fazla inan
buluyorlar.
Bugn taklitiler snfna giren biri, hatta en beceriklileri,
vasat bir ressam olmann tesine geemez ve asla da gee
meyecektir; oysa eskiden mkemmel bir ii olabilirdi. De
mek ki hem kendisi, hem de herkes iin bir kayptr bu.
 Bu nedenle vasat kiiler, kendi selametleri, hatta mutlu
luklar iin, gl bir inancn sultasna sokulsalar daha iyi
olurdu; nk gl insanlar az bulunur, bugn ypratc
ve ksr bir zgrln kaosu iinde suyun yzne kp
grnebilmek iin bir Delacroix veya Ingres olmak gerekir.
Taklitiler sanatn cumhuriyetileridir; resim sanatnn
bugnk hali, ne denli zayf olursa olsun bireyi yceltip
birliktelikleri, yani okullar batran anarik bir zgrln
sonucudur.
rgtlenmi icat gcnden baka bir ey olmayan okul
larda, bu isme gerekten layk bireyler zayflan yutar; bu
adildir, nk geni lekli retim, bin kollu tek bir dn
ceden ibarettir.
Bireyin bu ekilde yceltilmesi, sanat topraklannn say
sz alt-blmlere aynlmasma yol amtr. Her bireyin mut
lak ve dierlerinden ayrlan zgrl, harcanan emein
blnmesi ve insan iradesinin paralanmas, bu zayfla,
bu kukuya ve bu icat yoksulluuna neden olmutur; yce
gnll ve ac eken birka aynks sanat, bu vasatlklar
kargaasn dengelemeye yetmemektedir.
Bireysellik -bu kk mlkiyet hakk- kolektif zgnl
yiyip bitirmitir; romantik bir romann mehur bir bl
mnde147 basl eserlerin ta antlan ldrdnn gsteril
mesi gibi, imdilik resim sanatn ldrenin de ressam ol
duu sylenebilir.148

147 Victor Hugonun Notre-Dame de Paris romannda, V kitabn 2. blmnden

sz ediliyor: Bu unu ldrecektir.
148 Bireyselleme, zgrlk, ama ayn zamanda bu ikisinin sonucu olan nitelik
sizlik adr (blmn banda cumhuriyetiye ynelik saldrnn nedeni de
budur). Baudelaire hem Rnesans mitosuna, hem de atlye uygulamasna
bal kalmaktadr: Emri altnda bir ii ve uygulayc kalabal bulunduran
deha. Baudelaire bir durumu tahlil etmekte, otopsi masasna yatrmakta, yiti
rilenlerin altm izerek gemii anmakta, ama hibir ey nermemektedir.
Sonu olarak gllerin says azdr ve Baudelairede kendisinin de bu smfa
dahil olduu bilinci belki daha o zamandan uyanmtr.
Modern Hayatn Kahramanl Hakknda149

Birok kii resim sanatndaki gerilemeyi, yaay eklindeki

gerilemeye balayacaktr.* Kamuda da yaygnlaan bu atl
ye nyargs, sanatlarca ne srlen kt bir mazeretten
baka bir ey deildir. nk onlar durmadan gemii be
timleyip sunmak istemitir - daha kolay, tembellerin iine
gelen bir grevdir bu.
Dorudur, byk gelenek kaybolmu, yerine de yenisi
kurulmamtr.150
Sz konusu byk gelenek, antik a hayatnn olaan ve
allm idealizasyonundan baka neydi ki? Zinde, sava
bir hayatt bu; her bireyin savunma hali iinde olmas, onu
ciddi hareketlere, grkemli veya iddetli tavrlara altr
yordu. Buna, zel hayata da yansyan kamusal atafat ekle
yin. Antikler kamusal trenleri pek severdi; hayat, gz zev
kini okamak iin dzenlenmiti ve bu gndelik paganlk,
sanatlara harika bir biimde hizmet etti.
Modem hayan destans ynnn ne olabileceini aratr
madan ve bizim amzn da yce motifler anlamnda kadim
alardan hi geri kalmadn rneklerle kantlamadan n
ce, unu iddia edebiliriz: Her yzyl ve her halk kendi gzel
liine sahip olduuna gre, bizim de kanlmaz olarak kendi
gzelliimize sahip olmamz gerekir. Doal bir eydir bu.

149 Eer kahramanlk kahramanlan gerektiriyorsa, burada bir tek kahraman var
dr: Modem dnyann karsnda tavr, etik ve estetik anlayyla dnle
bilecek tek kahraman dandydr. Dandy, canl bir sanat eserine dnecektir;
yani o da her gerek air gibi, bir tecessm olacaktr.
(*) Yaay eklindeki gerilemeyi, resim sanatndaki gerilemeyle kartrmamak
gerekir: Birincisi izleyiciyi ve onun duygularn kapsar, dieri sadece atlye
leri ilgilendirir.
150 Baudelaire ile Courbet arasndaki dosduun ne zamana dayand tam olarak
bilinmiyor, ama bu iddiann gerekliini ilk gsteren Omansl ustadr ve Ba
udelaire de bunun bilincine belki onunla temas kurduktan sonra varmtr!
Hibir kant bulunmad iin, bu dnce bir varsaym olmaktan ileriye gi
demez elbette.
 Tm gzellikler, tm olas grngler gibi, ilerinde hem
ebed bir ey hem de geici bir ey, hem mutlak bir unsur
hem de kendine zg bir unsur barndrr. Mutlak ve ebed
gzellik yoktur, daha dorusu eitli gzelliklerin yzeyin
deki tabakadan karsanm bir soyutlamadr bu. Her g
zelliin kendine zg unsuru, tutkulardan kaynaklanr; her
birimizin kendimize ait tutkulan olduu iin, kendi gzel
liklerimiz de vardr.
ntiharlar modem intiharlar saylamayacak Heraklesi
(Oita Danda), Utical Catoyu ve Kleopatray bir kena
ra brakacak olursak,*151 eski tablolarda hi intihara rast
lar msnz? Madd arzularn tatmin edilmesine adanm
pagan hayatlarn hibirinde, Jean-Jacquesm intiharn,
hatta Raphael de Valentinin tuhaf ve harika intiharn bu
lamazsnz.152
Modem kahramann kabuu olan redingota gelince, -res
sam bozuntularnn mamamui* klna girip, ke bu
cak saklanp ttn itikleri gnler geride kalsa da- atlyeler
ve dnya, Antonyyi153 bir Yunan peleriniyle veya rengrenk
giysilerle iirselletirmek isteyen insanlarla doludur hl.
Bununla birlikte, bylesine hakszla urayan redingotun
da kendine has bir gzellii, yerel ekicilii yok mudur? O,

(*) Herakles srtnda alev alev yanan gmlein acs katlanlmaz hale geldii, Ca
to zgrlk iin artk hibir ey yapamayaca, ehvedi kralie de tahm ve
m yitirdii iin intihar eder. Ama hibiri ruh g amacyla, kalp dei
tirmek iin kendim yok etmez.
151 Baudelairein notundaki mant srdrrsek modem intihar, ruhunun ba
ka bir bedene gtn grme isteidir: Gnll bir davran ve yeniye
erime abasdr.
152 Jean-Jacques Rousseaunun intihan kukusuz bir efsanedir; bu sylenti onun
lmnden sonra yaylmtr. Raphael de Valentin, Honor de Balzacm La
Peau de chagrin romannn kahramandr.
(f) Molirein Kibarlk Budalasndaki szde Trk soylusuna verdii ad -.n.
153 Baba Alexandre Dumasnm modem ada geen bir dramnn (1831) ad ve
ba kiilii.
bitmek bilmeyen bir yasn simgesini elimsiz omuzlarna va
rncaya dek her yerde tayan, ac eken amzn kanlmaz
giysisi deil midir? Siyah giysinin ve redingotun, evrensel
eitliin ifadesi olan siyasal gzelliin yan sra, kamusal ru
hun ifadesi olan iirsel bir gzellie de sahip olduuna dikkat
edin - siyaseti l gmclerden, k l gmclerden,
bujuva l gmclerden oluan sonu gelmez bir l gm-
cler geidi. Her birimizin omuzlarnda bir cenaze var.154
Bir keder niformas, eitliin kantdr; bir zamanlar ar
pc renk tezatlaryla hemen fark edilen srad kiiler, bu
gn renkten ziyade giysinin tasarmndaki ya da kesiminde
ki kk nanslarla yetiniyor. steksiz, l tenin evresinde
ylankavi kvrmlar oluturan u plilerin de gizemli bir e
kicilii yok mu?
Eugne Lami ve Gavami, ok stn dehalar olmamakla
birlikte, bunu iyi anladlar: Lami resm dandizmin, Gavami
ise servenci ve kelepir dandizmin airidir! Okur, Jules Bar
bey dAurevillynin Du Dandysme kitabn yeniden gzden
geirirse,155 dandizmin modem bir ey olduunu ve tama
men yeni nedenlere dayandn aka grecektir.
Koloristler kavmi fazla isyan etmesin; nk grev daha
zorlu bir hale gelse de an da ayn oranda artmtr. Byk
koloristler, siyah bir giysi, beyaz bir kravat ve gri bir fonla
da renk yaratmay bilir.
Ana sorana, iin zne, yani bizim yeni tutkularda ikin
zel bir gzellie sahip olup olmadmz konusuna gelin
ce, modem konulan ele alan sanatlann ounun kamusal
ve resm konularla, zaferlerimiz ve siyasal kahramanl

154 Gautier tm genlii boyunca siyah giyside ikin irkinlikten yaknd. Ba

udelaire bu grn tam tersini savunup, bu giysiyi yzyln simgesi, siyah
da yzyl ifade eden renk olarak gsteriyor.
155 Du Dandysme 1845te kmt. Baudelaire, Jules Amde Barbey dAure-
villyye (1808-1889), gerek kitaplarndaki gerekse hayatndaki angaje tavr
nedeniyle hayranlk duyuyordu.
mzla yetindiklerini gryorum. Geri bunlar suratlarn
ekiterek, homurdanarak ve paralarn veren hkmet tara
fndan sipari edildikleri iin yaparlar. Oysa baka trl bir
kahramanlk ieren zel konular da vardr. Sosyete hayat
nn ve devasa kentin yeraltna musallat olmu binlerce kk
sz hayata ait manzaralar, caniler, fahieler, Gazette des tri
bunaux ve Moniteur, kendi kahramanlmz tanmak iin
gzmz amann yeterli olacan kantlyor.156
Muhalefetin mnasebetsiz sorularyla hrpalanan bir ba
kan, o kendine zg kibirli ve hkmran belagatiyle, her
trl cahil ve yaygarac muhalefeti nasl aaladn ve
bundan ne denli tiksindiini -ilk ve son olarak- aklad -
akam Italyanlar bulvarnda evrenizde yle szler dolan
dn duyarsnz: Bugn mecliste miydin? Bakan grdn
m? Vay canna! Ne gzel grnyordu! Hayatmda byle
bir gurur tablosu grmemitim hi!
Demek ki modem bir gzellik ve kahramanlk da varm!
Biraz daha ileride: K. -veya E- bu konuda bir madalya
yapmakla grevlendirilmi, ama beceremeyecektir; o bu tr
eyleri anlayamaz!
Demek ki modem gzellii anlamaya daha az veya ok
yatkn sanatlar vardr.
Ya da: Soylu B...! Byronm korsanlar bile onun kadar
grkemli ve kibirli deil. Barahip Montsi itip, Cesaretimi
sarsmayn! diye haykrarak giyotine kadar komu, inana
biliyor musun?157

156 Baudelaire byk kenti modem gzelin tezahr ettii yer olarak gryor; top
lumun en tepesinden en dibine kadar her ey kahramanlk olabilir, yeter ki gr
mesini bilelim. Bu da ancak Baudelaire gibi amaszca dolap, etrafm seyretme
lksne sahip olanlarn [/lneurn] yeltenebilecei, abartl bir elencedir.
157 Claude Pichoisya gre, 1844te Pariste yaanm iki olaya gnderme yaplyor.
Mediste dmanlarnn iddetli saldrlarna urayan Guizot, onlar yle soylu
bir biimde yantlam ki, dostlan bu olayn ansna bir madalya bastrmak is
temi. Soylu B.ye gelince, bir ihtiyan ldren Pierre-Joseph Poulmann sz
 Bu szler salkl, akl banda bir byk isyancnn,
amansz yiitliiyle lm makinesi nnde bile boyun e
meyen bir sulunun son szleri.
Aznzdan kan tm bu szler, ne Akhilleusunkine, ne
de Agamemnonunkine benzeyen yeni ve zel bir gzellie
inandnz gsterir.158
Paris hayat, iirle ve harikalarla dolup tamaktadr. Hari
kalar, tpk hava gibi bizi sanp iimize iliyor, ama biz onu
grmyoruz.159
konusu olsa gerek; damgacnn dibinde ve stnde dinden destek almay iki
kez reddetmiti. Aslnda Baudelaire ruh gcnn, tehlike anndaki cesaretin
birletirdii bu iki zt adam kartrarak, kendi ibret madalyasn dkyor.
158 Thophile Thor, 1844te yapa Salon deerlendirmesinde heykel konusu
nu ele alrken, yle bir dnce gelitirmiti. Sanatsal tasanm ve betimleme
tarzlar ada gereklii yanstmal, onu ifade etmeli, dolaysyla gncel ol
malyd. nsan Baudelairein u satrlar okuyup okumadn sormadan ede
miyor: ...modem dnyann duygusu antik an kart kutbundadr. D
ncelerimiz ve sistemlerimiz, uygarlmz deitii iin, poetika yetenei,
en keskin ve duru bak veren o imgelem gz, hayat Yunanlarn tasavvur
ettii gibi dnemez ve formun da dnceyle birlikte deimesi gerekir.
rnein tm modem sanatlarmzn znde yer alan, iirin, romann, dra-
mann, mziin esin kayna olan bir duygu vardr: Ak. O halde Yunan top-
lumundaki ve mitolojideki ak bir kez daha gzden geirelim: Antik insann
kukusuz kusursuzluk tipi ve en stn modeli olan Jpiter [ZeusJ, kadnlar
batan karmak istediinde insan biimine mi girer? Leda iin kuu, Danae
iin altn yamura, Pasifae iin boa olur: Yani kadnn kar koyamayaca
cazibeler, tm manev niteliklerin haricinde, gzellik, altn veya gtr. Ve
Plutarkhosun pagan toplumun harabeleri zerinde dile getirdii ahlk dersi
gereince, tanrlarn ve insanlarn babas Ganymedesi ge yerletirmek is
teyince onu bir kartaln penelerinde kapp karr. Kadna rvet, g veya
gzellik nfuz ederken, erkei de cesaret tesirine alr. [...] Dorudan fiziksel
dnya Yunan veya Roma sanatnn plastik taklidine kar kmaktadr. Pa
ganlk dneminden beri ve aklda yaanan devrimlere kout olarak, insan bi
imi hissedilir lde deimitir. zellikle frenoloji [insann kafatasna ba
karak karakter ve yeteneini belirtme ilmi] bam yapsn inceleyerek bu
farkllklar belirlemitir (Th. Thor, Salon de 1844, Paris, Vve Renouard,
1870, s. 125-127). Eletirmen biraz ileride unu da ekler: nsan biimi uy
garlkla birlikte yenilenmitir. Eer duygularn z ve plastik form deimi
se, fosillemi bir toplum nasl kopya edilebilir ki? (Age, s. 135).
159 Modem ile harikann bu ekilde birletirilmesi, yitirilmi gizem duygusunun
yeniden bulunmasn salyor. Burada Baudelairein sanatnn iirsel bileen
lerinden birinin u verdiini gryoruz (bkz. Les Tableaux parisiens).
 Sanatlarn gzdesi olan nye, baarnn bu zorunlu un
suruna kadim hayatta olduu kadar sk rastlanyor ve orada
olduu kadar gerekli: Yatakta, banyoda, amfiteatrda. Res
min aralar ve motifleri de bir o kadar bol ve eitli; ama
yeni bir unsur da var: Modem gzellik.
nk ey Vautrin, ey Rastignac, ey Birotteau -ve hepimi
zin srtmza geirdiimiz o uursuz frak altnda ektiiniz
aclan halka anlatmaya cesaret edemeyen siz, ey Fontana-
res160 - ve yreinizden kardnz kiiliklerin en kahra
man, en harikas, en romantii ve en iirseli olan siz, ey
Honore de Balzac, llyada'nm kahramanlan sizlerin trna
bile olamaz!161

160 Fontanars, Balzacn Ressources de Quinla adl piyesinin (1842) kahraman

dr. Olay 16. yzylda geer: Bir mucit, icadn aldrr.
161 Balzac modem gzelliin yaratcs olmakla kalmam, onun kahraman da
olmutur: Baudelaire burada UArt philosophiquete dile getireceklerini duyu
ruyor: Modem anlaya gre saf sanat nedir? Hem nesneyi hem de zneyi,
sanatnn dndaki dnyay ve bizzat sanaty ieren armsal bir by
yaratmaktr. Ama Baudelaire baka yerlerde, rnein Comment on paie ses
dettes quand on a du gniede [nsan Deha Sahibi Olunca Borlarn Nasl
der?], farkl bir Balzac portresi izer: 19. yzyln en gl ticar ve edebi
kafas... mitolojik baarszlklarn adam.
 Modem Hayatn Ressam1

Gzellik, Moda ve Mutluluk

Dnyada, hatta sanatlar dnyasnda bile, Louvre Mze-

sine gidip, ikinci snf diye nitelenen, yine de ok ilgin
olan bir sr tablonun nnden bir kez bile bakmadan hz
la geip, gravr sanatnn en ok poplerletirdii bir Tizi-
ano veya Rafaello tablosu karsnda dlere dalarak aklp
kalan, sonra da tatmin olmu bir ekilde mzeden kp,
Ben mzemi bilirim diyen insanlar vardr. Bir zamanlar
Bossuet ve Racinei okuduklar iin, kendilerini edebiyat ta
rihini hatmetmi sanan insanlar da bulunur.
Neyse ki zaman zaman her eyin Rafaelloda ya da Raci-
nede bitmediini, poetae minoreste de iyi, salam ve lezzetli
eyler bulunduunu; klasik air ve sanatlarn ifade ettii ge

1 Bu deneme Le Figaro'da blm halinde yaymlanmtr: 26 ve 29 Kasm, 3

Aralk 1863 [Metinde Franszca basma eklenen editr notlan numarayla, Ba-
udelairein notlan asteriksle gsteriliyor. Editr notlan Francis Moulint, Ub-
reirie Gnrale Franaise -y.n.].
nel gzellii ne kadar sevsek de, tikel gzellii, koullara ba
l gzellii, hal ve tavrlarn canl anlatmn gz ard etmenin
hata olduunu aklayan eletirmenler, sanat tutkunlan, me
rakllar, dnyay dzeltmeyi i edinmi kiiler de kar.
Dnyann son yllarda bir para dzeldiini sylemeli
yim. Bugn koleksiyonculann, geen yzyln canl renk
lerle bezenmi gravrlerine bitikleri deer, gereken do
rultuda bir tepkinin gerekletiini kantlyor; Debucourt,
Saint-Aubinler2 ve daha biroklan incelenmeye layk sanat
lar szlnde kendilerine yer buldu. Ama onlar gemii
temsil ediyor, benim ilgilendiimse, gnmz yaaynn
resmi. Gemi sadece, o gn imdiki zaman olarak yaa
yan sanatlann, iinden damtmay bildii gzellik asn
dan ilgin olmakla kalmaz - tam da gemi olduu iin, ta
rihsel deeriyle de ilgintir. imdiki zaman iin de ayn ey
geerlidir. imdinin temsilinde bize zevk veren ey, sadece
o temsilin brnebilecei gzellik deil, ayn zamanda
onun, znde yeni olmasdr.
nmde, tarihleri Devrim ile aa yukan Konsllk d
nemi arasnda uzanan bir dizi moda gravr duruyor.3 Bir
ok dncesizi, gerek ciddiyet sahibi olmadan ciddilik
taslayanlan gldren bu giysiler, hem sanatsal hem de ta
rihsel adan ekici. Byk ounluu gzel ve zekice i
zilmi; ama beni en az bunun kadar ilgilendiren ve hepsin
de ya da hemen hemen hepsinde bulmaktan mutluluk
duyduum husus, kendi dnemlerinin ahlk ve estetik an

2 Philibert-Louis Deboucourt (1755-1832), ressam, desenci ve gravrc; renkli

bask [estampe] uzmanyd. zellikle Direktuvar dnemindeki Paris hayatna
ilikin gravrleriyle mehur oldu. Saint-Aubinler 18. yzylda tam bir hanedan
grnmndedir; ilerinden gnmzde en ok tannan Gabriel de Saint-Au-
bindir (1724-1780); ofortlannn ve eskizlerinin canl, dolaysz bir nitelii, mo
dem bir zihne ekici gelen bir fa prestosu vardr.
3 Bu gravrler, Pierre de la Mesangfere (1761-1831) tarafndan yaplmtr. Ba-
udelaire, Poulet-Malassis araclyla bu gravrlerden haberdar olmutu.
laydr.4 insann gzel hakknda kendi adna oluturduu
fikir, btn giyim ekline damgasn vurmutur - giysiyi
buruturmakta veya kazk gibi gepgergin yapmakta, giyen
kiinin beden hareketlerini yuvarlamakta veya keskinle
tirmekte, hatta uzun vadede ince, belli belirsiz bir biimde
yz hatlarna bile nfuz etmektedir. nsan sonunda olmak
istedii gibi grnmektedir. Bu gravrler gzelletirilebilir
de irkinletirilebilir de; irkin halde karikatre, gzel hal
de antik heykele dnrler.
Bu giysileri giyen kadnlar, kendilerine damgasn vuran
iirsellik veya bayalk derecesine gre, az ok bu iki tip
ten birine benziyorlard. Bize fazlasyla kat ve gergin gr
nen eyler, tenin canllyla akkan bir hareket kazanyor
du. Bakan kiinin imgelem gc, bugn u tunii veya bu
ah yine hareket ettirip titretirebilir. Tpk bizlerin, sefil
giysilerimiz iinde kendimizi byleyici bulmamz gibi, ba
balarmzn da srtlarna geirdiklerinde kendilerini byle
yici bulduklar bu giysilerin dirildiini greceimiz bir
oyun sahnelenir belki. O kostmler akll kadn ve erkek
oyuncularca tanp hayat kazanrsa, vaktiyle onlarla nasl
olup da byle aptalca alay edebildiimize aarz. O zaman
gemi, bir yandan hayaletlere zg o ilginliini korurken,
dier yandan hayatn na ve hareketine yeniden kavu
ur, imdide var olur.
Eer tarafsz biri Fransann balangcndan bugne dek
gelmi gemi tm Fransz modalarn tek tek elden geirse,
kendisini sarsacak, hatta artacak hibir ey bulamaz. Ora
da deiim, hayvanlar lemindeki kadar rtk bir ekilde,
hissettirmeksizin gerekletirir kendini. Hibir bolua, do
laysyla hibir artmacaya yer yoktur. Ve her a temsil

4 Neoklasik stil etkisini giysilere varncaya dek gstermiti - zaten bu nedenle

bir stilden sz edilmektedir.
eden moda gravrne, o ada en byk yere sahip olmu
veya o a alkalandrm felsef dnceyi -gravrn ka
nlmaz biimde akla getirdii dnceyi- eklese, tarihin b
tn paralarnn ne denli derin bir ahenkle ynetildiini ve
bize en korkun ya da lgn grnen yzyllarda bile gzele
duyulan lmsz aln hep doyurulduunu grrd.
Aslnda bu, biricik ve mutlak bir gzellik olduu yolun
daki akademik anlaya kar, ussal ve tarihsel bir gzellik
kuram oluturmak iin iyi bir frsat - gzelin, uyandrd
izlenim tek olsa da, her zaman kanlmaz olarak iki un
surdan olutuunu, oluan izlenim birlii iinde gzelin
deiik unsurlarn ayrt etmek g gelse de, bunun gze
lin bileimindeki zorunlu eitlilii asla geersiz klmad
n gstermek iin iyi bir frsat. Gzellik, niceliinin be
lirlenmesi ok g olan ebed, deimez bir unsurdan ve
koullara gre deien, greli bir unsurdan oluur - bu
unsur da yaanlan a, o an modalan, ahlk deerleri,
duygulan ya da belki bunlann hepsidir. lah pastann s
tn kaplayan ekici, batan karc, itah ac kaymaa
benzetebileceimiz bu ikinci unsur olmasa, insan doas
na uyarlanabilir ve uygun olmaktan kacak ilk unsur da
hazmedilemez, takdir edilemezdi. Meydan okuyorum: Bu
iki unsuru da iermeyen bir tek gzellik numunesi bulup
kann bana.5
sterseniz tarihten iki u rnek verebilirim. Dinsel sanat
ta [hieratikos] ikilik hemen gze arpar; ezel ebed gzellik
unsuru, ancak sanatnn mensup olduu dinin izniyle ve
onun kurallanna gre tezahr eder. Kibirli bir yaklamla
uygar diye nitelediimiz alardan birine ait yetkin bir sa
natnn en nemsiz eserinde bile ikilik ayn ekilde kendi

5 Baudelaire, Gzeli bu ekilde tanmlayarak bir anlamda evrimsel bir estetik ve

ya ak bir yap retmi oluyor; tarihsel bak as sreklilii gndeme getirir
ken, ayn zamanda yaratc bireysellikleri de koruyor.
ni gsterir; ezel ebed gzellik unsuru da, ya moda tarafn
dan ya da en azndan sanatnn zel mizac tarafndan hem
rtlmekte, hem de ifade edilmektedir. Sanattaki ikilik, in
sann ikiliinin kanlmaz bir sonucudur. Dilerseniz varl
n ebediyen koruyan paray sanatn ruhu, deiken un
suru da bedeni olarak kabul edin. Bu nedenle, saygsz, mu
zip, hatta kimi zaman kabul edilmesi zor bir eletirmen
olan, ama kstahlyla ou zaman insana faydas doku
nan, onu dnmeye sevk eden Stendhal, Gzellik, mut
luluk vaadinden baka bir ey deildir, diyerek hakikate
baka birok kiiden daha fazla yaklamtr.6 Bu tanm
kukusuz amacn amakta; gzeli sonsuz derecede eitli
lik gsteren mutluluk idealine fazlasyla tbi klmakta; g
zelin aristokratik niteliini fazlasyla kolay biimde syrp
atmaktadr - ama akademisyenlerin hatasndan uzak dur
mak gibi byk bir erdeme de sahiptir.7
Daha nce de bu meseleleri birok kez akladm; bu
birka satr, soyut dnce oyunlarn sevenler iin konu
hakknda ok ey sylese de, Fransz okurlann ounluu
nun bu tr eylerden hi holanmadn biliyor, ele ald
m konunun mspet ve somut ksmna girmek iin sabr
szlanyorum.

Hal ve Tavrlar Eskizi

Hal ve tavr eskizi iin, burjuva hayatn ve moda gsteri

lerini tasvir etmek iin en kestirme ve en ucuz yol, tabii
ki en iyisidir. Sanat gzellik kattka eser deerlenir;
ama sradan hayatta, dsal eylerin gndelik dn-

6 De lAmour, bl. XVII.

7 Baudelaire Gzeli idealden ayrmakla ve Platoncu ilkmekteki bu byk dei
ime hakkm vermekle birlikte, bu kavramn sekinci deerini de korumutur;
kavramn bu aristokratik nitelii sadece srad yaradllara uygun gelebilir.
mnde, sanatnn eserini kout bir hzla gerekletirme
sini gerektiren hzl bir hareket sz konusudur. 18. yzy
ln rengrenk gravrleri, az nce de sylediim gibi, mo
da tarafndan yeniden el stnde tutulmaya baland; say
falar kitaplklara, koleksiyoncularn kutularna ve en s
radan dkknlarn vitrinine dalm bu ok geni mo
dern hayat szlne, pastel, ofort, akuatintat srayla kat
kda bulunmutur. Tabask ortaya km, grnrde ok
nemsiz olduu izlenimi uyandran bu byk greve ok
uygun olduunu gstermitir hemen. Bu trde gerek
ant-eserlere sahibiz. Gavarni ile Daumiernin eserleri, ok
hakl olarak, La Comdie humainein tamamlayc unsurla
r olarak tanmlanmtr. Ben bizzat Balzacn da bu d
nceyi benimseye yatkn olduuna yrekten inanyo
rum; hal ve tavr ressamnn karma bir dehaya sahip ol
mas, yani gl bir edeb unsur barndrmas bu dn
ceyi destekler. Gzlemci, filozof ya da flneur - adna ne
derseniz deyin; bu sanaty, ebed veya en azndan daha
kalc eylerle ilgilenen, kahramanca veya dinsel konulan
resmeden bir ressam iin kullanamayacanz bir sfatla
tanmlamak zorunda kalacanz kesindir. Kimi zaman a
irdir; sklkla romancya ya da meselciye yaklar; ge
mekte olan ann, o ann banndrd btn sonsuzluk un
surlarnn ressamdr o. Her lke, hem zevkinde hem de
annda pay olan bu kiilerden birkan yetitirmitir
mutlaka. Bizim amzda ilk akla gelen Daumier ve Ga-
varninin yanna, Restorasyon dneminin daha karanlk
ekiciliklerinin tarihileri Devria, Maurin, Numay,8
Wattier, Tassaert, (aristokratik zarafete dknl nede

(') Farkl gravr teknikleri -.n.

8 Bkz. Birka Fransz karikatristi makalesi. Numa" diye bilinen Pierre-Nu-
ma Bassaget (1802-1872).
niyle neredeyse bir ngiliz saylabilecek) Eugene Lamiyi,
hatta yoksulluun ve sradan hayatlarn vakanvisleri Tri-
molet ile Traviesyi ekleyebiliriz.

Sanat, Dnya nsan,

Kalabalklarn Adam ve ocuk

Bugn okura benzersiz bir insandan sz etmek istiyorum;

ylesine gl ve kararl bir zgnle sahip ki, kendi iin
de yeterli bu zgnlk, onaylanma ihtiyac bile duymuyor.
Desenlerinden bir tanesinin bile altnda imzas yok - tabii
imzadan anladnz, kolayca taklit edilen, bir ad simgele
yen ve birok kiinin en nemsiz taslaklarnn altna bile
gsterile kondurduklan o birka harf ise. Ama gz kama
trc ruhunun imzas var onlarda; bunlar grp takdir et
mi sanat tutkunlan, az sonra sunacam betimlemeyle on-
lan kolayca tanyacaklardr.
Kalabalklann, adsz yzlerin sevdals Bay C. G., zgn
l tevazu noktasna kadar gtrmtr. Sanat ilerine
ok merakl olduu bilinen, zaten romanlannm illstras
yonlarn da bizzat izen Thackeray,9 bir gn kk bir
Londra gazetesinde Bay G.den sz etti. Beriki bunu mah
remiyetine bir saldr gibi alglayp kzd. Daha ksa sre
nce zeksn ve yeteneini takdir eden bireyler yazmaya
hazrlandm renince, yazdan adm karmam, eserle
rinden sanki onlan yapan kii bilinmiyormu gibi sz et
mem iin bana yalvard - ok buyurgan davrandn da iti
raf etmeliyim. Bu tuhaf istee boyun eeceim. Okur ve
ben Bay G.nin var olmadna inanyormu gibi yapacak,
kendisinin bir patrisyen tavnyla kmsedii desenlerini

9 WUliam Makepeace Thackeray (1811-1863) gazetecilie illstratr ve karika

trist olarak balad (zellikle Punchta). En ok romanlaryla tannd: 1848de
Vanity Fair, 1852de Henry Esmond ve 1856da Barry Lyndon.
ve suluboyalarn, rastlant eseri karlarna kan ve yara
tclar ebediyen mehul kalacak deerli tarihsel belgeler
hakknda bir hkme varmas gereken limler gibi ele ala
caz. Hatta vicdanm tamamen rahatlatmak iin, onun o
tuhaf ve gizemli biimde gz kamatran yaradl hakkn
da sylemem gereken her eyin sz konusu eserlerde ima
edildiini varsayacaz - katksz bir iirsel varsaym, tah
min, bir imgelem almas.
Bay G. yaldr.10Jean-Jacquesm krk iki yanda yazmaya
balad sylenir. Belki beynini dolduran tm imgelerin bir
trl rahat vermedii Bay G. de, beyaz bir kt zerine
mrekkebi ve renkleri aktmaya o yalarda cesaret etmiti.11
Dorusunu sylemek gerekirse, parmaklarnn beceriksizli
ine, elindeki resim aracnn itaatsizliine sinirlenerek, bir
barbar gibi, bir ocuk gibi iziyordu. Bu ilkel karalamalarn
pek ok rneini grdm ve unu itiraf etmeliyim ki, resmi
bilmesine ya da bildiini iddia etmesine ramen bu acemice
taslaklarda yatan gizli dehay kestiremeyecek insanlar affe
dilmez bir hata ilemi olmazd. Bugn, mesleinin tm
kk srlarn tek bana kefeden ve kimseden t alma
dan kendi kendini eiten G., kendi tarznda byk bir usta
haline gelmi; o ilk acemilik dneminden, zengin yetenek
lerine eni katmaya yetecek kadarn korumutur sadece.
Gen yataki bu denemelerinden biriyle karlanca, onu
yle bir utanla ve fkeyle yrtar ya da yakar ki, insan e
lenmekten kendini alamaz.
On yl boyunca, doutan byk bir gezgin ve kozmo

10 1805te doan (1892de ld) Constantin Guys o srada Baudelaireden yirmi

ya bykt.
11 Baudelairein Guysin kariyerini tam olarak bilmedii anlalyor. Guys resim
almalarna ok daha gen yata balamt; bu tarihin en ge, 1830da sona
eren Yinan Bamszlk Sava yllarna denk dt tahmin edilmektedir. O
tarihte sava muhabiri olan Guys, yirmi be yandayd.
polit bir insan olan Bay G.yle tanmak istedim. Uzun s
re resimli bir ngiliz gazetesine bal olarak altn12 ve
bu gazetede onun gezilerinde (spanya, Trkiye, K
rmda) izdii taslaklardan hazrlanm gravrlerin ya
ymlandn biliyordum. O zamandan bu yana, konu al
dklar yerlerde hzla izilmi bu desenlerden oluan hatr
saylr bir klliyat grdm ve bylelikle Krm seferine
ilikin, dier btn anlatmlara yeleyeceim, titiz ve ay
rntl bir deerlendirme okudum. Ayn gazete, onun yeni
bale ve opera eserleriyle ilgili daha birok desenini de, yi
ne imzasz olarak yaymlamt. Sonunda onu bulabildi
imde, hemen grdm ki karmda tam olarak bir sanat
deil, daha ok bir dnya insan vard. Sizden ricam bura
da sanat szcn ok dar, dnya insan ifadesiniyse
ok geni bir manada anlamanzdr. Dnya insan, yani
tm dnyann insan, dnyay ve dnyann btn dzeni
nin altndaki gizemli ve meru nedenleri anlayan insandr;
sanat ise bir uzman, serfin topraa balan gibi paletine
balanm insandr. Bay G. kendisine sanat denmesin
den holanmaz. Biraz da hakl saylmaz m? O tm dn
yayla ilgilenir; yerkremizin stnde olup biten her eyi
bilmek, anlamak,- deerlendirmek ister. Sanat manev ve
siyas dnyada ok az yaar ya da hi yaamaz. Breda sem
tinde oturuyorsa, Faubourg Saint-Germainde olup biten
den haberi yoktur. Burada adlarn saymaya gerek olma
yan iki veya istisna dnda, unu kabul etmek gerekir
ki sanatlarn ou ok hnerli kaba saba insanlar, katk
sz zanaatkarlar, kyn zekileri, dar kafallardr. Dnya in
san, evrenin manev yurtta, onlarn zorunlu olarak ok
dar bir evreye skp kalan sohbetinden hemen sklr,
bunu katlanlmaz bulur.

12 The Illustrated London News.

 O nedenle Bay G.yi anlamaya balamak iin unu he
men bir kenara kaydedin: Merak, onun dehasnn ana
kaynadr.
Bu an en gl kalemi tarafndan resmedilmi -daha
dorusu yazlm- Kalabalklarn Adam adl tabloyu (bir
tablodur bu gerekten!) anmsyor musunuz?13 Nekahet
dnemindeki bir adam, oturduu kahvenin camnn ardn
dan kalabal seyre dalm, evresindeki dnce girdabna
karmtr kendi dnceleriyle. lmn glgeler lkesin
den yeni dnmtr ve hayatn btn kokularn, btn
cevherini zevkle iine ekmektedir; mutlak unutuun ky
sna vard iin, hatrlamakta, her eyi hatrlamak iin ya
kc bir istek duymaktadr. Sonunda bir an iin grd
yz ifadesinden bylendii mehul kiinin peinden bu
kalabaln iine karr. Merak lmcl, kar konulmaz
bir tutku olmutur!
Manev adan her an bu nekahet dnemindeki hastann
hali iinde olan bir sanaty hayal ederseniz, Bay G.nin ya
radlnn anahtarna sahip olursunuz.
Nekahet dnemi, ocuklua dn gibidir. Nekahet ha
lindeki hasta da, tpk ocuk gibi, eylere, hatta en sradan
grnenlerine bile ok canl bir ilgi duyma yeteneine sa
hiptir. Mmknse, hayal gcmz geriye dnk bir ekil
de iletip en kk yalarmza, mrmzn afana en
yakn izlenimlere uzanalm; greceiz ki onlar, hayatmzn
ileriki dnemlerinde fiziksel bir hastaln ardndan yaa
nan -o hastaln manev yetilerimizi zedelememesi kou
luyla- o rengrenk izlenimlerle tuhaf bir akrabala sahip

13 Poenun Baudelaire tarafndan evrilmi ve Nouvelles Histoires extraordinaires

[Yeni Olaanst ykler] iinde yer alan yks. Baudelaire bu yky ana
rak bir tr mise en abtme [derinlik etkisi] uyguluyor. Poe, sadece kalabal
izleyerek yaayan adam yknn anlatcsna takip ettirir. Baudelairein yaz
sysa ada olgular izlemi ve izleyen bir adam, gerek gerek gerekse mecazi
anlamda, takip edecektir.
tir. ocuk her eyi yeni diye grr, hep sarhotur.14 ocu
un renkleri ve formlar zmserken duyduu sevinle
karlatrldnda, esin dediimiz eye bu kadar benzeyen
baka hibir ey yoktur. Daha da ileri gitmeyi gze alaca
m; esinin havaleyle bir ba olduunu, her yce dnce
ye, yanklan beynin ta iine dek hissedilen bir sinir sarsn
tsnn elik ettiini ileri sreceim. Dahinin sinirleri sa
lam olur; ocuunkilerse zayftr. Dahide akl nemli bir
yer tutar; ocuktaysa duyarllk hemen hemen btn varl
kaplar. Ama deha, istendii zaman ocukluun yeniden
ele geirilmesinden baka bir ey deildir - artk kendini
ifade etmek iin yetikin gcne ve gayri irad biriktirdii
malzemeyi dzene sokmasn salayan zmleyici bir zih
ne sahip bir ocukluk.15 Yeni bir ey karsnda baklan sa
bitleen ve hayvans bir esrime hali iine giren ocuklann
bu tavnn, szn ettiimiz derin ve sevinli meraka bala
mak gerekir; bakt yeni, her ey olabilir: Bir yz, bir man
zara ya da k, yaldz, renkler, gz alc nesneler, boyayla
ya da bakmla desteklenmi fiziksel gzelliin byleyicili
i. Bir dostum, ok kkken babasn giyinirken izledii
ni, kollanndaki kaslan, teninde pembeden sanya geen h
releri, damarlann oluturduu o mavimtrak a zevkle ka-
nk bir aknlk iinde seyrettiini anlatmt bir gn.
Dsal hayat tablosu daha o yanda iini huuyla dolduru
yor, zihnine hkim oluyordu. Form, daha o zamandan ele
geirmiti benliini. Yazgs daha o vakit kendini gstermi,
hkm belirlenmiti. Bu ocuun bugn mehur bir res
sam olduunu sylememe gerek var m?
Biraz nce sizden Bay G.yi ebed bir nekahet hali iinde

14 Kar. La Morale du joujou" makalesi ve 7 ubat 1864te Le Figaroda kan

Enivrez-vous balkl dzyaz iir.
15 Baudelaire bu noktada romantizmin en nemli beylik dncelerinden birini
benimsiyor; daha nce Wordsworth, ocuk erkein babasdr demiti.
hayal etmenizi rica etmitim; tasavvurunuzu tamamlamak
iin onu bir ocuk-adam, her an ocukluun dehasna sa
hip bir insan olarak kabul edin - kendisi iin, hayatn hibir
ynnn krelmedii bir dahi.
Onu salt bir sanat olarak nitelemekten holanmadm,
kendisinin de bu sfat aristokratik mesafeliliin izlerini ta
yan bir tevazuyla reddettiini belirtmitim. Ben onu dandy
diye isimlendirebilirim ve bunun iin geerli birka nede
nim var; nk dandy szc zl bir karaktere ve bu
dnyann manev ileyiine ilikin ince bir kavray yetene
ine iaret eder; ama dier yandan dandy duyarszlk zlemi
duyar ve doymak bilmez bir grme ve hissetme tutkusunun
egemenliindeki Bay G., bu ynyle dandizmden keskin
bir izgiyle ayrlr. Aziz Augustinus, amabam amare diyor
du. Bay G. de tutkuyu tutkuyla seviyorum diyebilir pek
l. Dandy bkkndr veya tavr ve mensup olduu zmre ge
rei yle grnr. Bay G. bkkn insanlardan nefret eder. O,
ok g bir sanata, glnlemeden samimi olma sanatna
vkftr - hassas ruhlular ne demek istediimi anlayacaktr.
Grnr, somut, plastik halde younlam nesnelere duy
duu sevda, onu metafizikinin elle tutulmaz lemini olu
turan eylerden uzaklatrmasa, ona filozof adn yaktrr,
birden fazla nedenle hak ettii bu unvan ona verebilirdim.
O halde onu, La Bruyere gibi, saf pitoresk maneviyat ola
rak dnmekle yetinelim.
Nasl ki ku havada, balk suda yaarsa, o da kalabalk
larda yaar. Ak, ii, gc kalabalklardr. Kusursuz flne-
ur iin, tutkulu gzlemci iin, ahalinin orta yerini, hareke
tin gel-git noktasn, gelip geici ile sonsuzun arasn mes
ken tutmak mthi bir keyiftir.16 Evden uzak kalmak ama

16 nsan kalabalkta oul iindeki tekildir; burada Herakleitosun o kadim ztla-

nn birlii dncesini buluyoruz yeniden: Ztlaarak birbirini tanmlayan iki
zt; hayata zg bu hareket modemitenin temelidir.
her yerde evinde hissetmek; dnyann merkezinde olmak,
dnyay gzlemek, ama dnyadan sakl kalmak - dilin ta
nmlamakta kifayetsiz kald bu bamsz, tutkulu, taraf
sz zihinlerin en kk zevklerinden birka byle srala
nabilir. Gzlemci, her yerde kimliini gizleyerek dolama
nn tadn karan bir prenstir. Nasl ki cins-i latif tutkunu
ailesini karsna kan, kabilecek -ya da kamayacak-
btn gzel kadnlardan kurarsa; nasl ki tablo tutkunu
tuval zerine boyanm, dlerden oluan bir toplumda
yaarsa, hayat tutkununun ailesi de btn dnyadr. Ev
rensel hayat , dipsiz bir elektrik sarncna girer gibi
dalar kalabaln iine. O, kalabaln kendisi kadar byk
bir aynaya, bilinle donatlm bir kaleydoskoba benzetile
bilir: Hayatn eitliliini, tm elerinin uan zarafetini
yeniden reten bir kaleydoskop. Kendi dndakine bir tr
l doymayan bir bendir o: Dndakileri, daima istikrarsa,
ele avuca smaz olan hayattan daha canl imgelerle ifade
eden, aklayan bir ben. Bay G., yakc baklan ve anm
ykl hareketleriyle aydnlatt o sohbetlerden birinde
yle demiti: nsann tm melekelerini hkimiyetine ala
cak kadar somut olan o aclardan birinin darbesini yeme
dii halde kalabaln iinde sklan insan aptaln tekidir!
Ve ben onu hor grrm!
Bay G. uyanp gzlerini atnda, cama amanszca vuran
yaygarac gnei grnce pimanlkla, hznle yle der
kendi kendine: Ne grkemli bir dzen! Nasl bir k saa
na! Saatlerdir her yer k iinde, ama ben uyurken ne o
unu kardm! Grebileceim halde kardm ne kadar ay
dnlk ey vard kim bilir! Sonra dan kar. Hayat nehrinin
btn grkemi ve parlaklyla yanndan akp gidiini seyre
der. Byk kentlerdeki hayatn ebed gzellii, artc ahen
gi karsnda hayran kalr - insan zgrlnn kargaas
arasnda adeta lah takdirle salanan bir ahenktir bu. Byk
kentin manzaralarn, sisin okad ya da gnein rseledii
ta manzaralarn seyre dalar. Gzel koumlar, marur atlar,
seyislerin gz kamatrc temizlii, uaklarn ustal, hare
ketleri dalgalan andran kadnlann yry, yaad ve g
zel giydirilmi olduu iin mutlu olan ocuklann gzellii,
ksacas evren hayat keyif verir ona. Eer bir modada, bir
giysi kesiminde kk bir deiiklik olmusa; fiyonklar ve
tokalar, kokartlar tarafndan tahtlanndan indirilmise; apka
kurdeleleri genilemi, topuzlar enseye doru bir para in
mise; kemerler ykseltilmi, etekler kabanklamsa, inann
ki onun kartal gzleri bu deiimleri uzaktan bile olsa kay
detmitir oktan. Belki de dnyann br ucuna giden bir as
ker birlik, bulvann havasm umut gibi kanatl ve canl tram
pet sesleriyle doldurarak geer; Bay G.nin gzleri bu birliin
silahlann, yryn ve grnmn oktan kaydetmi,
inceleyip tahlil etmitir bile. Koum takmlan, parlak tehi
zatlar, mzik, kararl ve gzpek baklar, kaim, ciddi byk
lar - hepsi, birbirine kanm bir biimde Bay G.nin iine
dolar, birka dakika iinde bunun rn olan iir batan
sona yazlacaktr adeta. Onun ruhu, itaat halindeki sevincin
gururlu imgesi olan, tek bir yaratk gibi yryen bu birliin
ruhuyla birlikte yaamaya balamtr ite!
Ama akam iner. Gkyz perdelerinin kapand, kent
klannm yand tuhaf, karanlk bir saattir bu. Gn bat-
mnm kzll zerine gaz lambalannm lekesi der. nsan
lar, ister namuslu ister namussuz, ister akll ister deli ol
sunlar, yle derler kendi kendilerine: Bir gn daha bitti!
Aklselim sahipleri de, serseri ruhlular da zevki dnmeye
balar ve her biri unutu kadehini balarna dikmek iin
kendi setii yere koturur. Bay G., n hl panldad,
iirin hl yankland, hayat kprtlarnn var olduu,
mziin titretii her yerde sonuna kadar kalr - herhangi
bir tutkunun, bak nnde kendini sergileyebilecei, doal
insan ile uylamsal insann tuhaf bir gzellik iinde grn
d, gne klarnn yoldan km hayvann kestirme se
vinlerini aydnlatt her yerde!17 Hepimizin yakndan ta
nd belli bir okur tr, gnn geirmek iin iyi bir
yol diyordur kukusuz: Hangimiz, gn ayn biimde
dolduracak dehaya sahip deiliz ki? Hayr! ok az insan
grme yeteneine sahiptir; ifade etme gcne sahip olanla
rn saysysa daha da azdr. imdi, bakalarnn uykuya dal
d saatte, Bay G. masasnn zerine eilmi, biraz nce
dsal nesnelere ynelttii bakn bir kt parasna dik
mi, bardaktaki suyu tavana sratp mrekkepli kalemim
gmleine silerek, aceleyle, hrsla, hummal bir faaliyetle,
sanki imgeler elinden kaacakm gibi bir kaygyla, tek ba
na olsa da kavga ederek ve kendi kendini itip kakarak
kurun veya mrekkepli kalemiyle, frasyla didinip dur
maktadr. D dnya doal ve doaldan te, gzel ve gzel
den te bir halde, yazarn ruhu gibi takn bir hayatla dolu,
kendilerine zg bir biimde kdn zerinde yeniden
domaktadr. Fantasmagoria, doadan damtlmtr. Bellei
dolduran tm malzemeler tasnif edilir, hizaya sokulur, ara
larnda ahenk kurulur ve ocuksu bir kavrayn sonucu
olan o zorunlu idealizasyona maruz kalr - safln, masum
luun salad o keskin, o byl kavrayn!

Modernite

te gidiyor, kouyor, aryor. Peki ne aryor? Benim res

mettiim ekliyle bu adamn, byk insan lnn ortasn
da durmakszn gezen, canl imgelem gcne sahip bu

17 Rousseaudan alnt: Discours sur la naissance de l'ingalit [Eitsizliin Do

uu zerine Sylev]: Neredeyse, dnme halinin doaya aykr bir hal,
dnceye dalm insann da yoldan km bir hayvan olduunu syleyebi
lirim.
yalnz adamn, basit bir flneur*den daha yksek bir ama
c, rastlantlarn getirdii uucu zevklerden daha genel bir
hedefi vardr kukusuz. O, modemite adn vereceim eyi
aramaktadr;18 buna modemite diyorum, nk zihnimde
ki dnceyi ifade edecek daha uygun bir szck bilmiyo
rum. Bu adam, modadan, tarih ierisinde barndrabilece
i her trl iirsellii devirmekte, geici olandan ebed
olan damtmaktatr. Modern resim sergilerimize bir gz
atarsak, sanatlarn tm kiilerini eski giysilere brme
ynndeki genel eilimi hemen dikkatimizi eker. Da-
vidin Roma modalar ile giysilerini kullanmas gibi onla
rn da hemen hemen hepsi Rnesans modalarn ve giysi
lerini kullanr. Gelgelelim, zellikle Yunan veya Romal
kiilikler seen Davidin onlar antik tarzda giydirmekten
baka bir aresi yoktu; oysa her ada geerli olabilecek
genel bir doaya sahip kiilikler seen gnmz ressamla
r, yine de onlar Ortaa, Rnesans veya ark giysileriyle
gln klklara sokmakta inat etmektedir. Bu tabii ki b
yk bir tembellik iaretidir; nk bir an giyim tarz
nn her eyiyle irkin olduunu ileri srmek, onun iinde
-ne kadar kk veya belirsiz olursa olsun- gizlenebilecek
gizemli gzellii bulup karmaya almaktan daha ko
laydr. Modemiteyle kast ettiim, bir yars sonsuz ve de
imez olan sanatn, gelip geici, ele avuca smaz, koul
lara bal olan dier yarsdr. Her kadim ressam iin bir
modemite olmutur; gemi zamanlardan bize kalm g
zel portrelerin ou kendi alarnn giysilerine brn
mtr. Kusursuz bir ahenk iindedirler, nk giysi ile
satan beden hareketlerine, baklara ve glmsemeye ka

18 Baudelaire, modem hayatn kahramanl konusunda 1846 Salonunda ald

tavn hi deitirmemitir. Kantlarn onlan boyutlandrarak, onlara daha b
tnlkl bir grnm kazandrarak ve istikbali parlak bir szckle bireimle-
yerek yineler: Modemite!
dar (her an kendi duruu, bak ve glmseyii vardr)
her ey eksiksiz bir dirimsellige sahip bir btn oluturur.
Byk bir hzla deien bu geici, ele avuca smaz unsu
ru kmseme veya dikkate almama hakkna sahip deil
siniz. Onu gz ard ettiiniz anda, ister istemez -ilk g
nahtan nceki tek kadnn gzellii gibi- soyut ve tanm
lanamaz bir gzelliin boluuna yuvarlanrsnz. Eer a
n zorunlu ve kanlmaz giysisi yerine bir bakasn ko
yarsanz, ancak modann gerektirdii kyafet balosu rne
i dahilinde mazur grlebilecek bir yanl aktarmn so
rumlusu olursunuz (bu nedenle 18. yzyln tanralar,
perileri ve sultanlar da olsa olsa balo ortamnda manev
adan ikna edici portrelerdir).
Resim yapmay renmek iin eski ustalarn eserleri ze
rinde almak kukusuz mkemmel bir itir, ama amacnz
bugnk gzelliin niteliini anlamaksa, bu yaptnz y
zeysel bir altrmadan ileri gidemez. Rubensin veya Vero-
nesenin resmettii kumalar, size antik hareli kuma [moire
antique], kralie satenini [satin a la reine] veya gnmzde
retilen dier kuma trlerini, emberlerle veya kolal mus
lin jponlarla kabartlm kumalar resmetmeyi retemez.
Bunlar, dokular.ve dikimleri asndan, eski Venedik ku
malarndan veya Katerinanm saraynda giyilen kumalar
dan farkldr. Etek ve korsaj kesiminin de kesinlikle farkl
olduunu, plilerin yeni bir sistem iinde ayarlandn, g
nmz kadnnn tavr ve hareketlerinin elbisesine eski ka-
dmlannkinden farkl bir hayat ve grnm kattn da ek
leyelim. Ksacas, her modemitenin gnn birinde antikite
haline gelmeye layk olmas iin, insan hayatnn ona ister
istemez katt gizemli gzelliin bulunup karlmas gere
kir. Bay G.nin kendini vakfettii de, ite bu uratr.
Her an kendi tavr, bak ve duruu olduunu syle
mitim. Bu nerme zellikle (Versaillesdaki gibi) geni bir
portre galerisinde kolaylkla dorulanabilir. Ama bunun
tesinde de geerlidir. Ulus ad verilen birlik iine meslek
ler, snflar, yzyllar, sadece duru ve davran tarzlar a
sndan deil, yzn somut formu asndan da eitlilik ge
tirirler. u burun, u az, u aln, burada belirleyebilecei
mi iddia etmeyeceim, ama hesaplanabileceine kuku
duymadm bir zaman dilimi boyunca hkim olmutur. Bu
tr deerlendirmeler bizim portre ressamlarmza biraz ya
bancdr; zellikle Ingresin en byk kusuru, gznn
nnde poz veren her tipe, klasik dnceler daarndan
alnm, az ok eksiksiz -adeta zorbaca bir dayatmaya va-
ran- bir mkemmellik ykleme abasdr.19
Byle bir konuda, a priori mantk yrtmek kolay olur,
hatta meru saylabilirdi. Ruh ad verilen eyin beden ad
verilen eyle olan srekli bants; madd olan her e
yin, kendisinden tredii maneviyat nasl yansttn ve
nasl hep yanstacan gayet gzel aklar. Sabrl ve titiz
olmakla birlikte imgelem gc kstl olan bir ressam, g
nmzn courtesarilarmdan birini resmedecei zaman Ti-
zianonun veya Rafaellonun bir courtesan'mdan esinlenirse
(benimsenmi szck budur), yanl, belirsiz ve anlal
maz bir eser ortaya kmas ok byk bir olaslktr. O
dneme ait ve o trde bir bayaptn incelenmesi, moda
szlnn zaman iinde yrtk kzlar, kapatma kzlar,
yosmalar veya kenar mahalle dilberleri gibi birbirini izle
yen kaba veya muzip unvanlarla snflandrd bu kadn
larn ne tavrn, ne bakn, ne gln ne de canlln
retecektir ona.
Ayn eletiri asker, dandy, hatta hayvan, at veya kpek
etdleri, ksacas bir an dsal hayatn oluturan her

19 Ingres, modellerini Ingresilletirme abasnda olsa bile -sonu olarak onlar

kendisi seiyordu- Baudelaire bu saptamasnda hakszdr: Klasik dnceler
grntedir sadece!
ey iin geerli olabilir. Antik sanattan saf sanat, mantk,
genel yntem dnda kalan eyleri renmeye alann
vay haline! Oraya fazla gmlnce imdiye ilikin belle
ini de yitirir; iinde yaad koullarn salad haklar
dan ve ayrcalklardan vazgeer. Burada gerekten bir ay
rcalk sz konusudur, nk neredeyse btn zgnl
mz, zamann duyularmza vurduu damgadan kay
naklanr.20 Okur, kadnlar dndaki birok konuda da id
dialarm kolayca dorulayabileceimi hemen anlamtr.
rnein modern geminin sade ve zarif gzelliini tabloya
tamas gereken bir deniz manzaras ressamnn (varsay
m en u noktaya gtryorum), kadim geminin ar
ykl, dolambal formlarn, antsal pupasn ya da 16.
yzyln karmak yelken takmlarn inceleyerek gzlerini
yormasna ne derdiniz? Yar alanlarna adn yazdrm
mehur bir safkan atnn portresini yapmakla grevlendir
diiniz bir sanat, arayn mzelerle smrlasa, at gemi
in galerilerinde, Van Dyck, Bourguignon veya Van de Me-
ulenin eserlerinde gzlemlemekle yetinse, onun hakknda
ne dnrdnz?
Doann ynettii, iinde bulunduu koullann basks
altndaki Bay G. bambaka bir yol izledi. Hayat seyretmek
le ie balad, hayat ifade etme aralann edinme abasna
ancak daha sonra giriti. Bunun sonucu, arpc bir zgn
lk oldu ve bu zgnln iinde barbarln ya da naifli-
in izlerini tayan ne varsa, izlenime itaatin, hakikate d
zlen vgnn yeni bir kant halini ald. adamlar bata
olmak zere, ie yaramad srece doay yok sayan pek
oumuz iin hayatn fantastik gereklii muazzam lde
seyrelmitir. Bay G. ise bu gereklii durmakszn zmse
mektedir; bellei de gzleri de onunla doludur.

20 Bu forml, Baudelaire estetiinin arpc bir zeti olarak kabul edilebilir.

Bellei Uyarma Sanat

Kalemimin ucundan belki de fazla sk dklen u barbar

lk szc, sadece izleyicinin imgelem gcyle mkem
mellie kavuacak kusurlu desenlerden sz ettiim sans
n yaratabilir. yleyse, beni yanl anlamsnz demektir.
Ben ounlukla (Meksika, Msr veya Ninova sanat gibi)
kusursuz bir sanat iinde grnrln koruyan ve ey
leri geni bir adan grme, zellikle de onlan btnlkle
rinin yaratt etki iinde deerlendirme ihtiyacndan do
an kanlmaz, bireimci, ocuksu bir barbarlktan sz et
mek istiyorum. ou insann, zl bir bak olan her res
sam barbarlkla suladn da hatrlatrm; bir peyzajn
ncelikle anahatlann, iskeletini ve fizyonomisini izmeye
nem veren Corot, eletirilen bu ressamlara bir rnektir.
Bay G. de kendi izlenimlerini aktarrken, bir nesnenin en
dikkat ekici, en kl noktalarn (dramatik bak asn
dan en dikkat ekici ya da kl noktalar olabilirler) veya
balca ayrt edici zelliklerini igdsel bir enerjiyle, hatta
bazen insan bellei asndan yararl bir abartmayla belir
ler; bylesine despotik bir bellek uyarsyla kar karya
kalan izleyicinin imgelemi, Bay G.nin zihninde dsal ha
yatn brakt izlenimin keskin bir imgesini grr. zleyici,
her zaman berrak ve i rpertici olan bir evirinin terc
mandr deyi yerindeyse.
Dsal hayatn bu destans tercmesinin dirimsel gc
ne ok ey katan bir koul vardr. Bay G.nin desen yn
teminden sz etmek istiyorum. O, acil, hzl notlar aln
masn ve bir konunun anahatlarnn belirlenmesini ge
rektiren (Krm Sava gibi) durumlar dnda, modele
bakarak deil, belleinden izer. Aslnda btn iyi ve ha
kiki ressamlar doadan deil, zihinlerine yer etmi imge
den izerler. Eer karmza Rafaellonun, Watteaunun
ve daha biroklarnn hayranlk uyandran taslaklar
karlp szlerimize itiraz edilirse, bunlarn ok titiz not
lar olduunu, ama nottan baka bir ey olmadklarm
syleyeceiz. Eserine niha eklini verme aamasna gel
mi hakiki bir sanat asndan, model bir yardmcdan
ok ayak badr. Uzun sredir belleklerini altrmaya
ve imgelerle doldurmaya alm Daumier ve Bay G. gibi
kimseler sz konusu olduunda, modelin varl ve ba
rndrd ayrnt okluu karsnda temel yetilerin felce
urad bile grlr.
O zaman her eyi grme, hibir eyi unutmama istei ile
bellek arasnda bir dello balar. Bellek, genel rengi ve silu
eti, konturlann arabeskini canl biimde zmsemeye al
mtr. Mkemmel bir form duygusuna sahip olsa da, en
bata belleini ve imgelem gcn kullanan bir sanat,
kendini bir ayrnt aknyla kar karya bulur adeta - hepsi
de, mutlak eitlik sevdals bir gruhun fkesiyle, adalet ta
lebinde bulunan ayrntlardr bunlar. O zaman adalet ayak
lar alnda inenir; her trl ahenk yok edilir, kurban edi
lir; pek ok nemsiz unsur btn iinde muazzam bir yere
sahip olur; kk eyler btn ilgiyi gasp eder. Sanat ay
rntya tarafsz bir tutumla eildike, anari artar. ster uza
ister yakn gremesin, her trl hiyerari, her trl asdk
ilikisi ortadan kalkar. Bu, en gzde ressamlarmzdan biri
nin eserlerinde sk sk grlen bir arazdr; stelik onun ku
surlar kitlenin kusurlarna ylesine iyi uymaktadr ki, bu
kusurlarn onun poplerliine byk katkda bulunduu
bile sylenebilir. Son derece gizemli, derin bir sanat olan ve
bugn decadence batana dm grnen oyunculuk sa
natnda da benzer bir durum fark edilmektedir. Frederick
Lematre, dehann salad bir genilie, tamla sahip bir
rol karr. Oyunu ltl ayrntlarla ne denli sslenmi
olursa olsun, bireimci ve heykelsi niteliini hep korur. Bay
Bouff21 ise, rollerini uza gremeyen birinin, bir brokra
tn kesinliki titizliiyle oluturur. Onda her ey gz kama
trr, ama hibir ey anlatmaz, hibir ey bellekte yer edin
meyi talep etmez.
Bay G. eserini yaparken iki ey ne kar: lki, diriltici,
hayata davet edici, her eye Kalk Lazar! diye seslenen bir
bellek almasdr; dieri bir humma, kendinden gemili-
e varan bir nbeti andran kalem veya fra sarholuudur.
Yeterince hzl davranamama, bireimi karsayp yakalaya-
madan hayaleti elinden karma korkusu - tm byk sa
natlarn ruhunu ele geiren ve akllarndaki dzen elin
duraksamalaryla bozulmasn diye tm ifade olanaklarn
edinmek iin yakc bir istek duymalarna neden olan, bu
dehet verici korkudur. Mkellef bir yemein ardndan sa
lkl biri iin sindirim ne kadar bilinsiz ve kendiliinden bir
biimde gerekleiyorsa, esere niha eklini verme ediminin,
ideal sanat icrasnn da ayn oranda bilind ve kendiliin
den bir biimde gereklemesi amalanmaktadr. Bay G. ie
kalemle hafif iareder koyarak balar; bunlar sadece nesne
lerin uzam iindeki yerlerini gsterir. Daha sonra balca
dzlemler lvi ile yaplm renklendirmelerle belirtilir; nce
belli belirsiz, hafife renklendirilen ktleler, daha sonra ye
niden elden geirilir ve art arda daha youn renkler srlr.
Son aamada, nesnelerin konturlan kesin bir biimde m
rekkeple izilir. nsan bunlan grmeden, bu denli basit, ne
redeyse temel bilgi dzeyindeki bu yntemle bylesine a
rtc etkiler elde edilebileceine inanamaz. Bu yntemin
en benzersiz stnl ise, srecin hangi aamasnda olur
sa olsun her desenin tamamlanm bir grne sahip ol
masdr; bunu isterseniz taslak diye adlandrabilirsiniz, ama

21 Hugues-Desir-Marie Bouff (1800-1888), vodvil-dramlann gzde oyuncu

suydu. ok byk bir doalla sahip oyunculuu nedeniyle sevilirdi. Baude
laire onu tiyatro sanat iindeki berbat bir gereki olarak gsteriyor.
mkemmel bir taslaktr. Tm deerler tam bir ahenk iin
dedir ve Bay G. onlar daha da ileri gtrmek isterse, ama
lanan mkemmellik derecesine hep birlikte ulaacaklardr.
Bylece bir oturuta, seyredene -hatta kendisine- keyif ve
ren bir taknlk ve nee iinde, yirmi desen birden hazrlar;
taslaklar onar onar, yzer yzer, biner biner birikir ve kat
kat ylr. Zaman zaman onlara gz gezdirir, yapraklan ka-
rtmr, inceler, sonra ilerinden birka tanesini seip bir
sonraki aamaya gtrmek zere renk younluunu artmr,
glgeleri koyulatnr ve klann giderek yakar.
ster gl ister hafif olsunlar, her zaman doalan ve ni
telikleri itibanyla figrlerle uyumlu olan fonlara ok nem
verir. Tonlar dizisini ve genel ahengi, renimden ziyade i
gdden kaynaklanan bir dehayla, kesin biimde gzetir.
nk Bay G. o gizemli kolorist yeteneine doutan sa
hiptir; renimle artrlabilen, ama kanmca sadece re
nimle elde edilemeyen doal bir yetenektir bu. zetleyecek
olursak, bu srad sanat, yaayan varlklann hem -ar
bal ya da grotesk- tavrlann ve durulann, hem de me
kndaki aydnlk patlamalarm ifade eder.

Sava Vakayinameleri

Bulgaristan, Trkiye, Krm, spanya Bay G.ye, daha dorusu

Bay G. diye adlandrmaya karar verdiimiz hayal sanatya
(nk onun tevazusuna sayg gstermek iin hi var olma
dn varsayacama sz verdiimi de hatrlyorum zaman
zaman) bol bol malzeme salamtr. Onun Dou sava ar
ivlerini (lmn kalmtlanyla kaplanm sava meydanlan-
n, malzeme tayan arabalan, srlann ve atlann gemilere
ykleniini), dorudan hayattan alnm canl ve artc tab-
lolan, birok nl ressamn ayn koullarda ahmakasna
grmezlikten gelecei o benzersiz pitoresk fragmanlan ince
ledim; bununla birlikte aslnda ressamlktan ok asker tarih
ilie yatkn olan Horace Vemetyi szn ettiim o nl
ressamlarn dnda tutacam; daha hassas bir sanat olan
Bay G.nin -sadece bir hayat arivcisi olarak kabul edilirse-
onunla gzle grlr yaknlklar vardr. Hibir gazetenin,
hibir yazl anlatnn, hibir kitabn, ac ayrntlar ve me
um younluuyla o byk Krm Sava destann, onun ka
dar iyi ifade edemediini syleyebilirim. Tuna kylarndan
Boazii sahillerine, Kerson burnundan Balaklava ovasna,
nkermann dzlklerinden ngiliz, Fransz, Trk ve Piemon
te ordughlarna, stanbul sokaklarna, hastanelere, grkemli
din ve asker trenlere kadar her yeri dolayor insan gz.
Zihnime en ok kaznm desenlerden biri, skdardaki
bir mezarln Cebelitark piskoposu tarafndan takdis edili
ini tasvir eden kompozisyon. Sahnenin, evreyi kuatan
Doulu doa ile trene katlanlann Batl tavrlar ve nifor
malar arasndaki tezattan kaynaklanan pitoresk nitelii,
arpc, dlemsel, armlara gebe bir biimde aktarl
mtr. Subaylara ve erlere, dnyann bir ucuna, mit Bur
nu kolonisindeki klalara ve Hindistandaki kararghlara
kadar tadklar, o kararl ve vakur, hibir eyin silemeye-
cei gentleman havas hkimdir. ngiliz rahiplerse, papaz
bal ve yakal takm mbairleri veya borsadaki grev
lileri andrmaktadr belli belirsiz.
imdi umlada, mer Paanm evindeyiz: Trk konuk
severlii, nargile ve kahve... tm konuklar sedirlerin zeri
ne yerlemi, ayaklarnn dibine konmu sarbakanf kadar
uzun nargilelerinin marpulann azlarnda tutuyorlar.
te skdarda Krtler,22 grnmleri barbar srlerin isti

C) Az tfei, iinden bireyler frlatlabilen uzun boru -.n.

22 Bu desenler The Illustrated London News'ta yaymlanmtr: Takdis 9 Haziran
1855te, umlada ile mer Paann Evinde 4 Mart 1854 ve 17 Kasm
1855te, skdarda Krtler ise 24 Haziran 1854te.
lasn dndren tuhaf askerler; ite babozuklar23 - ba
larndaki Leh veya Macar subaylann dandy ehresi verilmi
yzleri, askerlerin o barok doululuuyla tuhaf bir eliki
oluturuyor.
riyan, salam yapl, hem dnceli hem kaygsz, hem
de gzpek bir havas olan bir tek kiinin yer ald muh
teem bir desen anmsyorum; kocaman izmeler dizleri
nin zerine kadar uzanyor; niformas, btn dmeleri
iliklenmi, geni ve ar bir paltonun altna gizlenmi; pu
rosunun dumanlan arasndan meum ve sisli ufka bakyor;
kollanndan biri yaral ve aprazlama balanm bir boyun
asksna taklm. Aada kalemle karalanm u szckle
ri okuyorum: Carrobert Irkermann sava meydannda 24
Olay yerinden.
Yz ifadesi ok canl biimde izilmi, yukan kaldrd
bayla bir sava alannn korkun iirini iine eker gibi
grnen, bu arada yeri koklayan at, ayaklan havaya dikil
mi, yzleri bzlm, tuhaf hallerde yerde yatan paralan
m cesetlerin arasnda yolunu arayan bu bembeyaz bykl
svari de kim? Desenin altnda, bir kede u szckler
okunuyor: Inkermannda ben.
Beiktata Seraskerle birlikte topulan tefti eden Bara-
guay-dHilliersyi fark ediyorum. Aslna bu kadar benzeyen,
ondan daha gzpek ya da daha canl bir kalemden km
bir asker portresi ok az grdm.
Suriye felaketlerinden beri uursuz bir n kazanm bir
isim kyor karma: Ahmet Paa, Kalafat bakomutan, er-
kn- harb yeleriyle birlikte kulbesinin nnde ayakta du

23 Trk dilinde bu szckler kt hayvanlar manasna gelir. Padiah fermany

la askere alnm ve din iman tanmayan, ipten kazktan kurtulma serseriler
den oluan bir birlik sz konusudur.
24 Inkermann, Sivastopoln varolanndand, 5 Kasm 1854te orada bir sava ol
mu, Franszlar ile Ingilizler Ruslar bozguna uratmt.
ruyor ve iki Avrupal subay kabul ediyor. Ahmet Paann
tavrnda ve yznde, kocaman Trk gbeine karn, ege
men rklara damgasn vuran o yksekten bakan aristokra
tik hava var.
Bu ilgin derlemede Balaklava sava birok kez, farkl
ynleriyle karmza kyor. Kraliyet airi Alfred Tenny-
sonun destanm yazd tarihsel svari hcumu, bunlarn
en arpclarndan biri: Bir svari kalabal, topu atnn
brakt youn bulut kmeleri arasndan ufka doru ina
nlmaz bir hzla, drtnala gidiyor. Fonda, bir dizi yeil tepe,
peyzajn snrm iziyor.25
Zaman zaman dinsel tablolar, barut ve kymdan oluan
bu kaos manzaralaryla hznlenen gze dinginlik veriyor.
Etekli Iskolann pitoresk niformalaryla hemen gze arp
t ngiliz askerlerinin ortasnda, bir Anglikan papaz pazar
ayinini ynetiyor; st ste konmu davulu krs olarak
kullanyor.26
Aslnda, binlerce eskizden oluan, bylesine engin ve
karmak bir iiri yorumlamak; ounlukla hznl olsa
da, asla alamakl bir renge brnmeyen bu egzotik ayrnt
lardan szlen sarholuu sadece bir kalemle iletmek, nere
deyse imknsz. O ayrntlarn kaydedildii yzlerce sayfa
nn zerindeki lekeler veya yrtklar, sanatnn gncesini
nasl bir kargaa ve tehlike ortam iinde tuttuunu kendi
lerince anlatyorlar.27 Akama doru, Bay G.nin notlarn ve
desenlerini almak zere bir ulak gelir; Bay G. her akam,

25 Sava, 24 Eyll 1854te lngilizler le Ruslar arasnda oldu. Saray airi Alfred
Tennyson, bu sava The Charge o f the Light Brigade [Hafif Svari Hcumu]
adl iiriyle lmszletirdi.
26 7 Nisan 1855 tarihli The Illustrated London News.
T l Askeri bltenleri szc szcne resimlemenin tesine gemeyen Horace
Vemetden farkl olarak, Guys olaylar grr, yaar, sonra belleine dayanarak
izer. Modemitenin geliim dneminde izledii yol budur.
 C on stan tin Guys, Fakir Bendeniz.
R e ssa m Pera H a sta n e sinde iki rahibeyle k onu uyor.

Londradaki gravrclerin ve gazete abonelerinin sabrsz

lkla bekledikleri, pelr kdna telala izilmi ondan faz
la tasla postaya verirdi.
lerindeki havann bile hastalkl, hznl ve ar g
rnd yaral arabalar grrz kimi zaman, her sedyede
bir ac gizlidir; kimi zaman da Pera hastanesi kar kar
mza: Lesueurn figrleri gibi uzun, solgun ve dimdik
duran iki rahibeyle konuan, zerine geliigzel bireyler
giymi bir ziyareti var, u ilgin yazyla tanmlanyor: Fa
kir bendeniz.28 imdi sarp ve dolambal, yer yer artk geri
lerde kalm bir savan kalntlaryla kapl patikalarda
yk hayvanlar -katrlar, eekler ve atlar- ar ar ilerliyor,
srtlarndaki kaba semerlerde hareketsiz, solgun yarallar

28 Bu desen Paristeki Dekoratif Sanatlar Mzesindedir.

tayorlar. Usuz bucaksz karlann zerinde Tatarlarn y
rtt develer, balan yukarda, btn ihtiamlaryla her
trl erzak ve mhimmat ykn srtlanm. Tam bir sa
va dnyas bu - canl, faal ve ve sessiz; ordughlann dn
yas, her trl malzeme rneinin sergilendii ark pazar
lar - gidilen yerde hemen kurulmu barbar kentleri gibi.
Bu kulbelerin arasnda, bu tal veya karl yollarn ze
rinde, bu da geitlerinde birok farkl ulusa ait nifor
malar dolayor - hepsi de savatan az ok zarar grm
ya da koca krklerin ve ar postallarn etkisiyle ekli bo
zulmu niformalar.
imdi birok yere dalm, onlar oaltmakla grevli
gravrcler ya da Illustrated London News yaynclan tara
fndan deerli yapraklanna el konmu bu albmn, mpa
ratorun huzuruna kanlamamas ne byk talihsizlik. He
defini asla amayan zeki bir sanatnn, bir asker-sanat-
mn elinden km bu aktarmlarda, askerlerinin -en parlak
eylemlerden gndelik hayatn en sradan uralanna kadar-
btn faaliyetlerini keyifle, duygulanarak okurdu diye d
nyorum.

atafat ve Trensellik

Osmanl da sevgili Bay G.ye hayranlk uyandmc kompo

zisyon motifleri salad: Bayram enlikleri,29 oluk oluk
akan derin bir ihtiam ve o derinliklerin dibinde soluk bir
gne gibi grnen merhum sultann bitimsiz sknts;
hkmdarn solunda tm sivil devlet ricali, sandaysa
balannda o srada stanbulda bulunan Msr hdivi Said
Paann bulunduu asker erkn. Sarayn yanndaki kk

29 Bu enlikler Ramazan aynn sonundaki bayram srasnda dzenlenir. Oru

boyunca Mslmanlar gn doumundan gn batmna kadar katksz perhiz
yaparlar.
camiye doru yryen tren alay ve bu kalabaln iinde,
olaanst csseleriyle heybetli atlarn ezen, tam birer
yozlama karikatr olan Trk memurlar; kimi zaman i
lerinden, yzlere yapm peelerin darack aralndan
merakla dary szen kadn baklarnn frlad, XIV Lo-
uis tarz saltanat arabalann andran, ama ark tarzna uy
gun olarak yaldzlarla donatlm ar arabalar; nc
rinsten meydan soytarlarnn lgn danslan (baka hibir
ey, Balzacm bu gln deyimini -nc cins- daha iyi
somutlatrmamtr; nk o titrek klarn hzl titreimi
ve o bol giysilerin salmm altnda, yanaklardaki, gzlerde
ki ve kalardaki alev alev boyann, o histerik ve ihtilal
beden hareketlerinin, bellere dek dklen o uzun salann
gerisinde gizlenen erkeklii kestirmek, hadi olanaksz de
meyelim ama en azndan ok gtr); nihayet, (ayet Do
u sz konusu olduunda hafifmereplikten sz edilebi
lirse) hafifmerep kadnlar - bu kadnlar genellikle Macar,
Valak, Yahudi, Leh, Rum veya Ermenidir, nk despotik
bir ynetimde fahieler en ok, ezilen rklar arasndan, on
larn iinde de zellikle ok ac ekmi olanlardan kar.
Bu kadnlarn kimisi nakl cepkenlerden, tiril tiril bar
tlerinden, alvarlardan, ulan kvnk terliklerden, izgili
veya pullu muslinlerden ve anavatanlanmn tm taklann-
dan oluan ulusal giysilerini korumu; daha kalabalk olan
dier grupsa, nerede olursa olsun bir kadn sz konusu ol
duunda uygarln balca belirtisi olan emberli etei be
nimsemi, yine de giysilerinin bir kesinde Douya zg
bir iaret braktklarndan kyafet balosuna giden Parisli
hanmlara benzemiler.
Resm sahnelerin, ulusal trenlerin ve geit alaylannn
atafatn resmetmekte Bay G.nin stne yoktur; nk o
bu tr konulan, sz konusu eserleri sadece kazan geti
ren angaryalar olarak gren ressamlar gibi souk, retici
bir yaklamla ele almaz - uzama, perspektife, genie ya
ylan ya da aniden patlayan ve niformalarla saray giysile
rinin yzeylerinde damlalar veya kvlcmlar halinde asl
kalan a tutkun bir adamn ateiyle ele alr. Atina Ka
tedralinde bamszln yldnm,30 bu yeteneklerin il
gin bir rneini sunar. Her biri tam yerine oturtulmu o
kck figrler, iinde bulunduklar uzama daha da de
rinlik katar. Katedral ok byktr ve duvarlar trensel
kumalarla sslenmitir. Kral Othon ve bir ykseltinin
zerinde ayakta duran kralie, bu milliyeti benimsemele
rindeki itenlii kantlamak, Helen vatanperverliinin en
ince rneini sergilemek istercesine, olaanst bir rahat
lkla tadklar geleneksel giysilere brnmtr. Kraln
beli, en k palikaryanmki gibi bir kayla sklm,31 etei
ulusal dandizmin btn abartsyla genileyerek aa ini
yor. Hafif kambur srt, uzun beyaz sakallaryla yal pat
rik onlara doru ilerliyor; kk gzlerini yeil gzlkle
rin ardna gizlemi ve tm bedeninde eksiksiz bir ark
dinginliinin iaretlerini tayor. Bu kompozisyonu dol
duran tm figrler birer portre; bunlarn iinde, Helen
zelliklerinden alabildiine uzak yz hatlarnn ayrksl
ndan tr en arpc olanlardan biri, kralienin maiye
tinde yer alan bir Alman hanm, o da kralienin hemen
yannda duruyor.
Bay G.nin koleksiyonlarnda Franszlarn imparatoru
da sk sk karmza kar; Bay G. onun ehresini kk
bir eskizde, benzerlii asla bozmadan, amaz bir isabetli
likle yanstmay baarmtr ve bu figr, sanki imzasn
atar gibi kesin bir el hareketiyle izivermektedir. Kimi za

30 20 Mays 1854 tarihli The Illustrated London News.

31 Palikarya: Bamszlk sava srasnda Yinan milis askeri. Kral I. Othon Bavye-
ralyd, 1832de Yinan tahtna arlm ve yabana kkenli olduu iin ege
menlik kurmakta zorlanm, sonunda 24 Ekim 1862de tahttan indirilmiti.
man imparator, yz hatlar kolaylkla seilebilen subayla
rn eliinde, atnn zerinde drtnala giderek ordusunu
tefti ederken, veya Pariste, deyim yerindeyse ev sahiplii
ettii Avrupal, Asyah ya da Afrikal prenslerle grnr.
Kimi zaman, toynaklar masa ayaklar kadar salam bi
imde yere basan bir atn zerinde hareketsiz durur; so
lunda, bini kyafetlerini kuanm kralie, sandaysa n
giliz sanatlarn peyzajlarnda resmetmeye bayldklar
poney lere benzeyen hrn bir tayn zerinde asker gibi
dimdik duran, banda tyl apkasyla kk veliaht
prens bulunur. Bazen imparatoru Boulogne ormannn
yollarnda bir k ve toz girdab iinde gzden yiterken
grrz; bazen de Faubourg Saint-Antoineda alklar ara
snda ar ar ilerler. Bu suluboyalarn biri, byl niteli
iyle gzlerimi kamatrmtr. mparatorie, hkmdarla
ra layk gsterili bir locann kenarnda sakin ve huzurlu
bir tavr iinde grnr; mparator sahneyi daha iyi gr
mek iin hafife ne eilmitir; aada iki zel muhafz
dikkat kesilmi bir halde, askerce, hatta neredeyse ulv bir
hareketsizlik iinde ayakta duruyor, sahne klan parlak
niformalarna dmekte. Iklann oluturduu ate eri
dinin dier ucundaki oyuncular, sahnenin ideal atmosferi
iinde ark sylemekte, konumakta, ahenkle hareket et
mektedir; dier utaysa lo ktan oluan bir boluk, in
san figrleriyle dolu koltuklarn oluturduu daire bii
minde bir mekn uzanmaktadr: Salonun tepesindeki dev
avize ile seyirciler.
1848 olaylan, cumhuriyeti kulpler ve halk hareketleri
de Bay G.ye bir dizi pitoresk kompozisyon malzemesi sa
lam, bunlann ou Illustrated London News iin gravr
haline getirilmiti. Birka yl nce, yaratcl iin ok ve
rimli geen bir spanya seyahatinden sonra, yine ayn trde
bir albm oluturdu, ama ben bunun birka parasn gre
bildim sadece. Desenlerini byk bir kaytszlkla armaan
etmesi veya dn vermesi, onu yeri doldurulmaz kayplar
la kar karya brakyor.

Asker

Sanatmzn tercih ettii konu trn bir kez daha tanm

lamak gerekirse, bunun uygar dnyann byk kentlerin
de karlalan biimiyle dsal hayat tezahrleri, asker ha
yatn, sosyete hayatnn, ak hayatnn tezahrleri olduu
nu syleyebiliriz. Derin ve cokun isteklerin, insan kalbi
nin Orinocolan olan savan, akn ve kumarn takn su
larnn akt her yerde; bahtn ve bahtszln bu byk
unsurlarn barndran enliklerin ve hikyelerin ortal
hareketlendirdii her yerde, gzlemcimiz grev bandadr.
Ama o, belirgin bir biimde en ok askeri, subay ve eri
resmetmeyi yeler; yle sanyorum ki bu eilimin tek ne
deni askerin sava ruhundan tavrna ve yzne yansyan
erdemler ile vasflar deil - askerin meslei gerei brn
d o gz alc grnmn de bunda pay var. Paul de
Molenes,32 askerin sse dknl ve btn devletlerin
birliklerine giydirmekten zevk ald o parltl giysilerin
manev anlam konusunda hayli etkileyici satrlar kaleme
almtr. Eminim Bay G. de o sayfalarn altna seve seve im
zasn atard.
Her an kendine zg bir gzellik anlay olduundan
sz etmi ve her yzyln, deyi yerindeyse, kendi kiisel e
kiciliine sahip olduunu gzlemlemitik. Ayn saptama

32 Paul Gaschon de Molnes (1821-1862), meslekten asker olmann yan sra,

bir yazard ve Baudelairein yakn dostuydu. Baudelaire onun yklerinden bi
rini oyunlatrmay dnmt: Les Souffrances dun houzard [Bir Hafif Svari
Erinin Aclan]. Bu ykden hareketle Marquis du 1er Houzards [ 1. Hafif Svari
Blnn Markisi] balkl bir proje hazrlad.
farkl meslekler iin de geerlidir; her meslek dsal gzelli
ini, tbi olduu manev yasalardan alr. Kimilerinde gzel
lik enerjiyle tanmlanacak, kimilerindeyse aylakln gr
nr damgasn tayacaktr. Bu bir alamet-i farika, aln yazs
damgas gibi bir eydir. Askerin, genel anlamda ele alnd
nda, kendi gzellii vardr; dandy ile courtesan da -z iti
baryla farkl bir nitelik tamakla birlikte- kendi gzellikle
rine sahiptirler. An ve youn almann kaslann biimini
bozduu, yze kleliin izlerini kazd meslekleri bir ke
nara brakmam doal karlanacaktr. Srprizlere alkn
olan asker, kolay kolay gafil avlanmaz. Demek ki burada
gzelliin zel iareti, sava bir kaygszlk, soukkanllk
la gzpekliin ilgin bir kanmdr; her dakika lmle
yzlemeye hazr olma zorunluluundan treyen bir gzel
liktir bu. Ama ideal askerin yznde byk bir sadeliin izi
olmaldr; nk keiler ve talebeler gibi ortak bir hayat
sren, gndelik kayglan soyut bir babalk olgusunun srt
na ykmaya alm askerler, birok ite ocuklar kadar sade
ve basittir; tpk ocuklar gibi, devlerini tamamladklann-
da elenmeye baylr ve takn elencelere eilim gsterirler.
Tm bu manev deerlendirmelerin Bay G.nin taslaklann-
dan ve suluboyalanndan kendiliinden kan sonular ol
duunu sylersem, abartm olacam dnmyorum. Bu
eserlerde hibir asker tipi eksik deildir ve her birinin z,
cokun bir sevinle yakalanmtr: Arlyla atn ezen,
ciddi ve kederli, yal piyade subay; omuzlann oynatarak
hi utangalk gstermeden hanmlarn koltuuna doru
eilen, arkadan bakldnda o incecik, zarif bcekleri and
ran iki dirhem bir ekirdek kurmay subay; hal ve tavnnda
olaanst bir bamszlk ve cesaret fark edilen, daha canl
bir kiisel sorumluluk duygusu tayan zuhaF ve keskin ni

(f) Cezayir asll Fransz askeri - .n.

anc; hafif svarinin neeli vurdumduymazl; topular ve
istihkmclar gibi zel birliklerin yzlerindeki o retmence
ve akademik ifade, ki ounlukla bir savaya uygun oldu
u sylenemeyecek gzlklerle tamamlanr... Bu modeller
den, bu ayrmlardan hibiri ihmal edilmemi, hepsi ayn
tutkuyla, ayn ince zekyla kavranp tanmlanmtr.
u anda nmde, bu kompozisyonlar arasndan, genel
nitelii bakmndan gerekten kahramanca olan bir tanesi
duruyor: Bir piyade kolunun ba tarafn tasvir ediyor. Bu
adamlar belki de talyadan yeni dnm, kalabaln co
kusu arasnda bulvarlarda bir mola veriyorlar; belki Lom-
bardiya yollarnda uzun bir yry tamamlamlar, bile
miyorum. Grnen ve tamamen anlalabilen ey, gnein,
yamurun ve rzgrn kavurduu bu yzlerin, dingin hal
deyken bile tad kararl, gzpek karakter.
te itaatin ve birlikte katlanlan eziyetlerin yaratt ifade
birlii, uzun yorgunluklann snavndan gemi mtevekkil
cesaret havas. Paalan potinlerin iine sokulmu pantolon
lar, toz yznden renkleri solmu, kirlenmi ar kaputlar -
ksacas bu adamlann btn donanmna, uzaklardan gelen
ve garip servenlerden gemi insanlara zg o karakter
damgasn vurmu. Sanki bu adamlar ayaklarnn zerine
dier tm insanlardan daha salam basyor, daha grbz ve
gller. Hep bylesi bir gzelliin peinde koan ve kimi
zaman onu bulan Charlet33 bu deseni grseydi, eminim ok
sarslrd.

33 Quelques caricaturistes franais [Birka Fransz Karikatrist] makalesinde

Charletyi yerden yere vuran Baudelaire, burada onun adn olumlu bir biim
de anyor. Delacroixmn Charletyi Baudelairee kar savunduunu biliyoruz;
o halde ya ressam eletirmeni ikna etmitir, ya da eletirmen ksa sre nce l
m (Austos 1863) ressama bir anlamda borcunu demektedir.
Dandy

Zengin, aylak ve tm bkknlna karn mutluluun izini

srmekten baka bir ura olmayan adam; lks iinde ye
titirilmi, genliinden beri dier insanlarn kendisine ita
at etmesine alm adam; zarafetten baka meslei olmayan
bu adam, tm zamanlarda sekin, tamamen farkl bir fizyo
nomiye sahiptir. Dandizm, sn derece gizemli, dello kadar
tuhaf bir kurumdur; kadim bir gemii vardr - Sezar, Cati-
lina, Alkibiades gibi parlak kiiler onun arpc rnekleri
dir. Chateaubriand, Yeni Dnyann ormanlarnda ve gl k
ylarnda ona rasdadma gre, ayn zamanda ok yaygn
dr. Yasalarn tesinde bir kurum olan dandizm, tm uy
ruklarnn -ne denli cokulu ve bamsz bir yaradla sa
hip olurlarsa olsunlar- kesinlikle uymas gereken kat ku
rallara sahiptir. Yksek tabaka romannn gelimesinde In-
gilizlerin byk pay olmu, M. de Custine gibi zellikle
ak romanlar yazmak isteyen Franszlar, kurnazca bir yak
lamla, roman kiiliklerini nce tm arlklarnn bedelini
kolayca demelerini salayan ok geni servetlerle donat
maya zen gstermiler, sonra da onlar her trl meslek
ten bak tutmulardr. Bu kimseler gzellik fikrini kendi
kiilikleri iinde gelitirmekten, tutkularn tatmin etmek
ten, hissetmekten ve dnmekten baka bir varolu hali
bilmezler. Yani keyiflerince harcayabilecekleri kadar bol za
mana ve paraya sahiptirler; bunlar olmadan geici dlere
indirgenen dlemler asla eyleme dntrlemez. Ak, ne
yazk ki, bo zaman ve para olmadan, soyluluktan uzak bir
sefahat leminin veya evlilik grevlerinin yerine getirilme
sinin tesine geemez. Tutkulu ya da iirsel bir ruh hali ola
cana, tiksinti verici bir yararlla dnr o zaman.
Dandizm konusu gelince aktan sz etmemin nedeni, a
kn aylaklarn doal ura olmasdr. Ama dandy, ak zel
bir ama olarak grmez. Paradan sz ettiysem bunun ne
deni, tutkularn bir klt haline getiren insanlarn asla pa
rasz yapamamasdr; ama dandy paraya temel bir ey ola
rak zlem duymaz; snrsz bir kredi ona yetebilir; o kaba
tutkuyu sradan lmllere brakr. Hatta konu hakknda
yeterince dnp tanmam birok insann sandnn
tersine, dandizm lsz bir giyim kuam, bakm ve mad
d zarafet merak da deildir. Bu tr eyler mkemmel
dandy asndan sadece aklnn aristokratik stnlnn
simgesidir. Dahas, her eyden nce sekinlie tutkun
dandynin gznde, bakmn mkemmellii aslnda istenen
nitelie ulamann en iyi yolu olan mutlak sadelikte yatar.
O halde bir retiye dntrlen bu tutku nasl bylesine
zorba, mtehakkim mritler yaratm, yazl kanunlar ol
mayan bu kurum nasl byle kibirli bir zmre yetitirmi
tir? Bunun ilk nedeni, edep kurallarnn snrlaryla kua
tlm kiisel bir zgnlk yaratma ynndeki yakc ihti
yatr. Bu, bir bakasnda, rnein bir kadnda bulunabile
cek mutluluk araynn ardndan, hatta yanlsama ad ve
rilen her eyin ardndan ayakta kalabilecek bir tr benlik
kltdr. Bakalarn artma zevki ve hibir zaman ar
mamann gururudur. Bir dandy bkkn olabilir, hatta ac bi
le ekebilir; ama o durumda bile tilkinin srd Spartal
ocuk gibi glmseyecektir.
Dandizmin baz alardan tinselcilie ve Stoacla yakn
olduu grlyor. Ama bir dandy asla basit bir adam ola
maz. Su ilese bu onu ykmaz belki; ama o suun sradan
bir nedeni varsa, onulmaz bir utan yaras alr iinde.
Okur, hoppaln iine gizlenen bu arlk karsnda hayre
te kaplmasn ve her lgnlkta bir ycelik, her arlkta bir
g bulunduunu hatrlasn. Tuhaf bir tinselcilik! Bu tavrn
ayn anda hem vaizleri hem de kurbanlar olan kiiler a
sndan, gnn ve gecenin her saatinde kendilerine gster
dikleri zenden spor sahalarndaki en tehlikeli hareketlere
vanncaya dek boyun edikleri tm o karmak madd ko
ullar, iradeyi glendirmeye ve ruhu disiplin altna almaya
ynelik bir idmandr sadece. Aslnda dandizmi bir din gibi
ele alrken pek hata etmi saylmam. Sarho mritlerine in
tihar etmelerini buyuran Dan Ihtiyannn34 [eyhl Ce
bel] kat kurallarna bal tarikat bile, ounlukla atlgan,
tutkulu, cesur, enerjiyle dolup taan insanlardan oluan
hrsl ve mtevaz mensuplarna Perinde ac cadaver gibi35
korkun bir yasay dayatabilen bu zarafet ve zgnlk
retisinden daha zorba deildi ve kurallarna daha byk bir
saygyla itaat edilmiyordu.
Bu insanlara ister ince, yetkin, ister inanlmaz, gzel, lionf
veya dandy gibi nitelemeler yaktrlsn, hepsi ayn kken
den gelmektedir; hepsi ayn muhalif ve isyankr doaya sa
hiptir; hepsi insan onurunun en iyi ynnn, bayalkla sa
vama ve onu yok etme gibi gnmz insanlarnda ok az
rastlanan bir ihtiyacn temsilcileridir. Dand/lerin, tam da
soukluu nedeniyle tahrik edici olan bir zmrenin tepeden
bakan, kibirli tavr buradan kaynaklanmaktadr. Dandizm,
demokrasinin henz egemen olmad, aristokrasinin ancak
ksmen kmeye balad gei dnemlerinde ortaya kar
zellikle. Bu tr dnemlerin karkl iinde, snfndan
kopmu, isiz gsz, iinde yaad ortamdan tiksinen,
ama hepsi de doutan gelen bir gle dolup taan baz in

34 Marco Polo yazlarnda eyh-l Cebel veya Raidettin Sinandan (12. yzyl)
sz eder. Hahaler tarikatnn ba olan bu adam rivayete gre mriderini es
rara altryor ve bylece ilemeyi dnd tm cinayetlerde onlarn ken
disine mudak itaatini salyordu; nk itaatsizliin cezas esrarsz brakl
makt.
35 Bir ceset gibi; Aziz Ignacio de Loyolaya [Cizvit tarikatnn kurucusu] ait
olan bu forml, Cizvidere kurallara mudak itaati ve kurallar karsnda kendi
benliini tamamen hie saymay buyurmaktadr.
(T) kl, gzellii ve zarafeti meslek edinmi erkek veya kadn - .n.
sanlar, bir tr yeni aristokrasi kurma tasarsn gelitirebilir
ler; stelik en deerli, en salam yeteneklere, almann ve
parann bahedemeyecei tanr vergisi vasflara dayanaca
iin, bu aristokrasiyi ykmak ok g olacaktr. Dandizm,
kokumuluk dnemi iindeki son kahramanlk prltsdr
ve Kuzey Amerikadaki seyyahmzn orada kefettii dandy
tipi bu dnceyi asla rtmez: Bizim vahi diye adlandr
dmz kabilelerin, yok olmu o hametli uygarlklardan ka
lan numuneler olmadklar ne malum? Dandizm batan bir
gnetir; ufuk izgisine yaklarken hibir scaklk yayma
yan, hzn dolu bu yldz gibi muhteemdir o da. Ama hey
hat, her eyi yutarak, ayn seviyeye getirerek kabaran de
mokrasi sulan insan onurunun bu son temsilcilerini de gn
den gne bomakta, bu efsanev savalann ayak izlerini
unutuun sularna gmmektedir. Dandy'ler bizde giderek
azalrken, komumuz ngilterede, toplumsal sistem ve ana
yasa (kendini davranlarda ifade eden gerek anayasa), She-
ridann, Brummel ve Byronm miraslanna var olabilecek
leri bir alan ayrmaya uzun bir sre daha devam edecektir -
tabii bu sfata layk insanlar karsa.
Okur konudan saptm dnebilir, ama hi de yle de
il. Bir sanatnn desenlerinin tetikledii dnceler ve
manev deerlendirmeler, pek ok durumda eletirmenin o
desenleri tercme ederken kullanabilecei en iyi malzeme
dir; anmlar bir ana fikrin paralandr ve bunlar art arda
sergilendiinde o fikir de yava yava ortaya kar. Bay
G.nin, dandy'lerinden birini kt stne izerken, ona ta
rihsel karakterini vermeyi asla unutmadm eklememe bil
mem gerek var m? Eer imdiki zamandan, genellikle
nemsiz olarak deerlendirilen eylerden sz etmiyor ol
sak, bu karakteri pekl efsanev diye de niteleyebilirdim.
Admlardaki o hafiflik, tavrlardaki o zgven, egemen ha
va iindeki o sadelik, bir giysiyi tamada ve bir at idare et
mede sergilenen o tarz, her zaman sakin ama hep arkasn
daki gc eleveren tavrlar - baklarmz gzel ile rkt
cnn ok gizemli bir biimde i ie getii bu ayrcalkl
varlklardan biriyle karlatnda, yle dnrz: Zen
gin bir adam belki, ama isiz bir Herakles olduu kesin.
Dandynin gzelliindeki ayrt edici yan, ncelikle hibir
eyden etkilenmeme, heyecan duymama noktasndaki sar
slmaz kararlln getirdii o souk havadr; kllerin altn
da kendini sezdiren, etraf stp aydnlatabilecekken bunu
yapmayp alttan alta harlayan bir atetir sanki bu. te sz
konusu resimlerde mkemmel bir biimde ifade edilen ni
telik budur.

Kadn

Erkeklerin ounluu iin en canl, hatta -felsef zevkler

asndan yz karas bir durum olsa bile sylemekten e
kinmeyelim- en kalc doyumlarn kayna olan varlk; er
keklerin tm abalarnn yneldii veya yararna iledii
varlk; o Tann gibi korkun ve iletiim kurulamaz varlk
(u farkla ki, sonsuzla iliki kurulamamasnm nedeni
onun sonlu her eyi kr etme ve ezme tehlikesidir; halbuki
bizim sz ettiimiz varlk iletecek hibir eyi olmad iin
anlalmazdr, hepsi bu); Joseph de Maistrein, ciddi siyaset
oyununu ekiciliiyle enlendirip kolaylatran gzel bir
hayvan olarak grd varlk; servetler onun iin edinilir
ve onun uruna ziyan olur; sanatlar ve airler en nadide
incilerini onun iin, ama zellikle de onun araclyla ya
ratrlar; en tketici zevkler ve en bereketli aclar ondan
kaynaklanr. Ksacas genelde sanat ve zelde Bay G. iin,
kadn sadece erkein diisi deildir. O, erkek beyninin tm
kavramlarna yn veren bir tanra, bir yldzdr; doann
bir tek varlkta toplanp billurlam ltuflannm balkma-
sidir; hayat tablosunun seyirciye sunabilecei en canl me
rak ve hayranlk konusudur. O belki aptal, yine de gz ka
matrc, byleyici, baklarna asl kalan istekleri ve
yazglar elinde tutan bir tr ilahtr. O, dzgn bir ekilde
biraraya gelmi paralan mkemmel bir ahenk rnei ser
gileyen bir hayvan deildir; hatta bir heykeltran en derin
dnceleri iinde hayalini kurabilecei saf gzellik tipi
bile deildir; hayr, onun yaratt karmak ve gizemli b
yy aklamak iin bunlar yeterli olamaz. Bu konuda
Winckelmann ve Rafaelloya ihtiyacmz yok; Bay G.nin
de, engin zeksna karn, Reynolds veya Lawrencem bir
portresinin tadna varma frsatn karmamak uruna ka
dim heykelciliin bir parasn seve seve bir kenara itece
inden emin olduumu sylersem, umanm ona hakszlk
ettiim dnlmez. Kadn ssleyen, gzelliini yanst
maya yarayan her ey, onun bir parasdr; bu zlmesi
g varl incelemeye ayn bir zen gsteren sanatlar, ka
dnn kendisine olduu kadar, mundus mulierisin36 aynnt-
larma da dkndr. Kadn kukusuz bir k, bir bak,
bir mutluluk ans, kimi zaman da bir szdr; ama daha
da nemlisi o genel bir ahenktir - sadece tavr ve hareket
leriyle deil, muslinleri, tlleri, tannahnm alamet-i fari-
kalan ve kaidesi olan o bol ve zengin kuma bulutlanyla;
kollarna ve boynuna dolanp baklarndaki atee kvl-
cmlann katan veya nazike kulaklanna fsldayan maden
ler ve deerli talarla da. Hangi air, gzel bir kadn gr
menin yaratt zevki resmetmek zere masa bana geti
inde, onu giysisinden ayrmaya cret edebilir? Sokakta,
tiyatroda, parkta, hibir ilgisi ve beklentisi olmamasna
karn ustaca biilmi bir tuvalet karsnda keyif duyma

36 Baudelairee gre kadn dnyasnm kaps ancak yazmalar anahtaryla ve

duyular araclyla aralanabilirdi.
m, onun imgesini sahibinin gzelliiyle ayrlmaz bir bi
imde birletirerek korumam, bylece kadn ve elbiseyi
blnmez bir btn haline getirmemi bir erkek var m
dr? Bu incelemenin banda yle bir deinip getiim
moda ve sslenme konularna dnmenin, ok pheci baz
doa klarnn aptalca iftiralarndan makyaj sanatnn
cn almann zaman geldi sanyorum.

Makyaja vg

ok baya ve budalaca olduu iin, yer yer ciddiyet iddi

asnda bulunan bir almada anlmas uygun olmayacak,
ama vodvil tarzyla, dnmeyen insanlarn estetiini ok
iyi yanstan bir ark var. Doa gzellii gzelletirir! Herhal
de Franszca bilse, bu arky yazan air yle derdi: Basitlik
gzellii gzelletirir! Bu gereklik de, beklenmedik bir bi
imde, ununla edeerlidir: Hilik var olan gzelletirir.
Estetikle ilgili hatalann ou 18. yzyln yanl ahlk
anlayndan kaynaklanr. O dnemde doa, olanakl her
trl iyinin ve gzelin temeli, kayna ve rnei olarak ka
bul edilmiti. lk gnahn yadsnmas da o dneme damga
sn vuran genel krlkte az rol oynamamt. Yine de biz,
kaynaklarmz, her an deneyimine ve Gazette des tribu
naux okurlarna ak, gzle grlr olgularla snrlarsak,
doann hi ya da hemen hemen hi retmediini gr
rz: nsan uyumak, yemek, imek, sert hava artlarna
kar elinden geldiince kendini kollamak zorunda brakt
n kabul ediyorum; ama insan hemcinsini ldrmeye,
yemeye, hapsetmeye, ikence etmeye iten de doadr; n
k gereklilikler ve ihtiyalar dnyasndan kp, lks ve
zevkler dnyasna adm attmz anda, doann insana su
ilemekten baka tleyebilecek bir eyi olmadn gr
rz. Ana-baba katlini ve yamyaml, edep ve hassasiyet
gerei burada adm allamayacamz daha bin bir trl i
renlii yaratan, hep o amaz Tabiat Anadr. te yandan,
yoksul ve hasta ebeveynlerimize, akrabalarmza bakmam
z buyuran, felsefe (iyi felsefeden sz ediyorum) ve dindir.
Doaysa (karmzn sesinden baka bir ey deildir o),
onlar ldrmemizi emreder. Doal olan her eyi, katksz
doal insann tm eylemlerini ve isteklerini gzden gei
rin, tahlil edin, karnza korkunluktan baka bir ey k
mayacaktr. Gzel ve soylu olan her ey akln ve hesabn
sonucudur. nsan denen hayvann daha annesinin karnn
dayken tadna vard su da, kkeni itibaryla doaldr.
Oysa erdem yapaydr, doastdr, nk tm alarda ve
tm uluslarda hayvanlam insanla erdemi retmek
iin tanrlarn ve peygamberlerin kmas gerekmi, insan
onu tek bana kefetmekte aciz kalmtr. Ktlk hi a
ba harcamadan, doallkla, yazgnn sonucu olarak edilir;
iyilikse her zaman bir sanatn* rndr. Kt bir ahlk
danman olan doa ile, hakiki kurtarc, dntrc
olan akl hakknda sylediim her ey, gzellik alanna da
tanabilir. Bu nedenle sslenmeye, insan ruhunun ilkel
soyluluunun iaretlerinden biri olarak bakyorum. Akl
karm ve yoldan km uygarlmzn tamamen gln
bir kibir ve kendini beenmilik iinde, durup dururken
vahi muamelesi ettii rklar, bakmn ve sslenmenin y
ce manev deerini ocuk kadar iyi anlarlar. Bebek ile vah
i, parlak eylere, alacal bulacal ku tylerine, gz alc
kumalara, yapay biimlerin o her eyden stn grkemi
ne duyduklar naif hayranlkla, geree duyduklar tiksin
tiyi gsterir ve bylelikle, farknda olmadan, ruhlarnn
maddiyattan uzakln kantlarlar. XV. Louis gibi (o da za
ten hakiki uygarln deil, barbarla geri dnn r-

(f) Doal olmayan bir abamn -.n.

240
nyd), yozlaml, basit doa dnda hibir eyin tad
na varmama noktasna vardranlara yazklar olsun!*
Demek ki moday ideal beenisinin bir belirtisi olarak ka
bul etmek gerekir - doal hayatn insan beyninde biriktirdi
i btn o kaba, dnyev, nefret edilesi nesnelerin yzeyin
de seyreden bir ideal bu: Doann yce bir deformasyonu,
daha dorusu doay dzeltme ynnde srekli ve tekrarla
nan bir giriim. Her modann, gzele ynelik az ok baar
l yeni bir aba, huzursuz insan zihninin dinmez bir alkla
arad bir ideale yaklama abas olduu iin, ho ve eki
ci, daha dorusu grece ho ve ekici olduu, saduyuyla
gzlenmitir (ama bunun nedeni kefedilememitir). Ama
modalar, gerekten anlalmak isteniyorsa, l eyler olarak
kabul edilmemelidir; bir eskicinin dolabnda Aziz Bartholo-
maeusun37 derisi gibi hareketsiz ve gevek asl duran pl
prtya hayranlk duymann bundan te bir deeri yoktur.
Onlan, gzel kadnlarn srtnda hayat bulmu, canlanm
olarak hayal etmek gerekir. Ancak o zaman modann ruhu
ve anlam yakalanabilir. Eer tm modalar ho ve ekicidir
zdeyii size fazlasyla mutlak grnyor, sizi rahatsz edi
yorsa, yle derseniz hibir yanlgya dmeyeceinizden
emin olabilirsiniz:. Her moda bir zamanlar meru bir biim
de ho ve ekici olmutur.
Kadn, sihirli ve doast grnmeye zen gsterirken
tamamen hakldr, hatta bir tr grevi yerine getirmektedir;
onun artc, byleyici olmas gerekir; bir ilah olduuna
gre, kendisine tapmlmas iin sslenmek zorundadr. Bu
nedenle gnlleri daha ok fethetmek, zihinleri artmak

(*) Madam Dubarrynin [Kral XV Louisnin gzdesi olan Barry kontesi Jeanne Be-
cu] kral odasna kabul etmek istemedii zaman ruj srd bilinir. Bu yeterli
bir iaretti. Bylelikle kapsn kapatm oluyordu. Doa mridi bu kral, g
zelleerek karyordu.
37 Havari Bartholomaeusun diri diri derisi yzlmt.
iin doann stne kmasn salayacak aralar tm sa
natlardan devirip kullanmak zorundadr. Eer baar ke
sin, etki her zaman kar konulmaz ise, altnda yatan maha
reti ve hileyi herkesin bilmesi hibir nem tamaz. Filozof
sanat, kadnlarn tm zamanlarda krlgan gzelliklerini
salamlatrmak ve -deyi yerindeyse- tannsallatrmak iin
bavurduktan yntemleri bu deerlendirmelerle kolaylkla
merulatrabilir. Bu yntemleri saymaya kalksak sonu gel
mez; ama amzn ok kaba bir ifadeyle makyaj adn ver
dii olguyla snrl kalacak olursak, basit filozoflann ah
maka aforoz ettikleri pudra kullanmnn, cildi doann
hakaret edercesine serpitirdii lekelerden kurtarmaya ve
cilt rengiyle dokusunda soyut bir birlik yaratmaya yarad
n grmeyen kalm mdr? Bu birliin, tpk dans giysisi
gibi, insan hemen heykele, yani stn ve tanrsal bir varl
a yaklatrdn grmemek mmkn mdr? Gz evre
leyen yapay siyaha ve yanan st ksmn ne karan kr
mzya gelince, bunlann kullanm da ayn ilkeden, doay
ama ihtiyacndan kaynaklanmakla birlikte, tamamen zt
bir ihtiyac karlamaktadr. Krmz ve siyah hayat, doa
st ve lsz bir hayat temsil ederler; o siyah ereve
bak daha derin ve aynks klar, gze sonsuzlua alan
pencere grnmn daha kesin bir biimde kazandm.
Elmack kemiini tututuran krmz, gzbebeinin benak-
ln iyice vurgular ve gzel bir kadn yzne bir rahibenin
gizemli tutkusunu ekler.
Eer szlerim iyi anlaldysa, yz boyama, gzel doay
taklit etmek ve genlikle rekabete girmek gibi itiraf edil
meyen baya bir amala bavurulan bir yntem olmamal
dr. Zaten yapay nlemlerin irkinlii gzelletirmedii,
ancak gzellie hizmet edebilecei saptanmtr. Kim sana
ta, doay taklit etmek kadar ksr bir ilev yklemeye ce
saret edebilir? Makyajn kendini gizlemesine, fark edil-
mekten ekinmesine gerek yoktur; tam tersine, gsteri
iinde deilse bile, ak yreklilikle, kendini serbeste te
hir edebilir.
O hantal ciddiyetleri nedeniyle gzellii en ince tezahr
lerine varncaya dek arayamayanlann, dncelerime gl
melerine ve szlerimin ocuksu debdebesini eletirmelerine
izin veriyorum; onlarn sofuca yarglan beni hi etkilemez;
hakiki sanatlara, tm varlklanyla iinde tutumak iste
dikleri o kutsal atein bir kvlcmn doarken alm kadn
lara seslenebilmek bana yeter.

Kadnlar ve Kzlar38

Modemite iindeki gzellii aramay ve aklamay grev

bilmi Bay G., toplumun hangi snfna ait olurlarsa olsun
lar, ok ssl ve her trl yapay atafatla gzelletirilmi
kadnlan tasvir etmeyi tercih eder. Kannca yuvas misali
dinmek bilmez bir hareketle dolu hayatta olduu gibi,
onun eserlerinin oluturduu klliyat iinde de, tayabile
cekleri btn zengin donatlarla karmza kan kiilerin
zmre ve soy farkllklan, seyircinin gzne derhal arpar.
Kimi zaman bir dinleti salonunda, yaylm n zerle
rine vurduu, gzleri, mcevherleri, kar beyaz omuzlanyla
alp geri yanstan en yksek tabakadan gen kzlar,
erevelerini oluturan locann iine yerletirilmi portreler
gibi karmza kar. Kimileri ciddi ve arbal, kimileri sa-
nm ve hoppadr. Bazlan erken gelimi gslerini aris
tokratik bir umursamazlk iinde tehir eder, bazlanysa er
kek ocuklannki gibi dmdz gslerini ak yreklilikle

38 Baudelaire kadnlan, saygdeer kadnlar ve yoldan km kzlar olarak iki

snfa ayrrken, anlaynn yapm oluturan kar-teze dayal modeli yeni
den retmekten baka bir ey yapmyor; bu anlay iki anahtar szckle zet
lenebilir: Spleen [nedensiz sknt, i bunalmas] ve ideal.
gsterir. Yelpazelerini sallarlar, baklar dalgn veya sabittir;
izlermi gibi grndkleri oyun veya opera gibi teatral ve
trensel bir grnmleri vardr.
Kimi zaman halka ak parklarn yollannda kibar ailele
rin kaytszca gezindiini grrz; kadnlar sakince kocala
rnn kolunda ar ar yrr; kocalarnn salam ve ken
dinden memnun havas, sahip olduklar servete ve bunun
sonucunda gelen zgvene iaret eder. Burada soylu se
kinliin yerini, tuzu kuru olmann verdii o rahatlk alm
tr. Beden hareketleri ve yryleriyle kk kadnlan an
dran, bol etekleri iindeki kk, elimsiz kzlar ip atlar,
ember evirir veya ebeveynlerinin evde oynad komediyi
yineleyerek ak havada birbirlerini ziyaret ederler.
Bir an, daha aa bir tiyatro dnyasnn elimsiz, henz
ocukluktan kmam kzlanm grrz - sonunda sahne
klan altndaki yerlerini alabildikleri iin gururlu, bakire
ve clz bedenlerinin zerine, hibir zamana ait olmayan ve
onlann sevin kayna olan garip giysileri geirmi, salnp
duruyorlar.
Zarafetini terzisine, kafasn da berberine borlu olan u
budalalardan biri, bir kahvede, ieriden ve dandan aydn
latlm camlann gerisinde yaylm oturmaktadr. Yannda,
hi eksik olmayan tabureye ayaklann dayam metresi otu
rur; kibar ve soylu bir hanma benzemek iin hemen he
men hibir eyi eksik olmayan tam bir aifte (o hemen he
men hibir ey aslnda her eydir, nk sekinliktir). Ya
nndaki kibar kavalyesi gibi onun da kk aznn aral
lsz bir puroyla tkanm. Bu iki varln zihninde tek
bir dnce yok. Acaba gryorlar m? Budala Narkis-
soslar misali, kalabal kendi grntlerini yanstan bir
nehir diye seyrediyorlar olsa olsa. Aslnda onlar kendi
zevklerinden ok, gzlemciye zevk vermek iin varlar.
te k ve hareket dolu Valentino, Casino ya da Prado
kaplarn ayor (bir zamanlarn Tivolisi, Idaliesi, Foliesi,
Paphos u),39 miskin genliin taknlnn iplerini kopard
tmarhaneler. Moday, onun ekiciliini bozacak ve ama
cn yok edecek lde abartm kadnlar, tuvaletlerinin
kuyruklar ve allarnn ularyla yerleri ihtiamla spr
yor; gzlerini hayvanlar gibi akn akn aarak, hibir
ey grmyor havasnda, ama hibir eyi karmadan gidi
yorlar, geliyorlar, geiyorlar, yeniden geiyorlar.
Cehennemi bir k fonu, krmz, portakal rengi, kkrt
sars, pembe (bu renk, uarlkta esrimeyi ifade eder), kimi
zaman meneke rengi (rahibelerin gnlden baland
renk, lacivert bir perdenin ardnda snen kz) - rengrenk
bir hava fiek gsterisini andran bu sihirli fon nnde,
avare bir gzelliin bin bir ehreli imgesi ykseliyor. Bir
yerde grkemli, bir yerde hafif bu kadn, kh narin, hatta
p gibi, kh bir dev anas; kimi zaman ufak tefek, t pt,
kimi zaman hantal ve heybetli. Kendine tahrik edici ve bar
bar bir zarafet icat etmi veya daha iyi bir dnyada geerli
olan sadelii amalyor. Hem heykel kaidesi hem de asa i
levi gren nakl etekliklerin arl altnda bize doru
ilerliyor, kayyor, dans ediyor; apkasnn altndan baklar
frlyor - tpk ereve iindeki bir portre gibi. O gerekten
de uygarln ortasnda kol gezen vaheti temsil ediyor. Hep
maneviyattan yoksun Ktlkten gelen bir gzellii var,
ama kimi zaman bu gzellie melankoliye alan bir yor
gunluun renkleri siniyor. Baklarn, bir av hayvan gibi
ufka dikiyor - ayn yoldan kmlk, ayn miskin dalgnlk
ve kimi zaman ayn odaklanm dikkat. Dzenli bir toplu
mun snrlarnda babo dolaan bir tr bohem [ingene];
hile ve mcadeleyle geen hayatnn bayal, o atafatl

39 Balo salonlarnn ve elence meknlarnn isimleri. En eski yerlerin klasik, en

yenilerin ise daha egzotik isimleri vardr; bu durum zevklerdeki dalgalanmay
yanstmaktadr.
 C on stan tin Guys, ki Courtesan.

d kabuun ardnda kendini kanlmazca ele veriyor. Tak

lit edilemez ustann, La Bruyerein u szleri ona da uymak
tadr: Baz kadnlarda gzlerin hareketine, ban duruuna,
yry biimlerine bal ve bundan teye gemeyen yapay
bir grkem vardr.
Courtesaria ilikin bu deerlendirmeler belli bir noktaya
kadar kadn oyuncu iin de geerlidir; nk o da bir gs
teri yarat, bir kamusal zevk nesnesidir. Ama burada fe
tih, av daha soylu, daha manev niteliktedir. Sadece fiziksel
gzellikle deil, ok daha az bulunur yetenekler yardmyla
herkesin beenisini kazanmak sz konusudur. Kadn oyun
cunun bir yanyla courtesarila ortakl olsa da, dier yan
dan aire yaklar. Tm insanlarda doal, hatta yapay gzel
liin dnda bir de meslein getirdii zgn bir tarz oldu
unu unutmayalm; bu zgnlk fiziksel adan bir irkin
lik olarak yansyabilecei gibi, insana bir tr meslek gzel
lik de katabilir.
Londra ve Paris hayatnn bu usuz bucaksz galerisinin
her katnda,40 farkl avare kadn, isyankr kadn tiplerine
rastlarz: nce, soylu bir hava taknmaya alan, hem gen
liinden hem de tm yaratcln ve ruhunu katt lksn
den gurur duyan, hl diri hafif merep kadn grrz -
evresinde dalgalanan geni saten, ipek veya kadife eteini
iki parmayla nazik bir tutula kvryor ya da kimliini ele
veren o ssl iskarpini iindeki ayan ne doru uzatyor -
aslnda tuvaletinin abartl atafat, kim olduunu oktan ele
vermi olabilir. Merdivenin basamaklarndan aa, oun
lukla nedense kahveler gibi dekore edilmi u batakhanelere
kapatlm kle kadnlarn yanna iniyoruz; gaddarca bir tut
sakla mahkm edilmi bu zavalllarn kendilerine ait hi
bir eyleri yok; gzelliklerine eni katsn diye kullandklar
o grlmemi i amarlar bile onlarn deil.
Bu kadnlar arasnda, masum ve korkun birer kendini
beenmilik rnei olan bazlar, meydan okurcasna yukar
da tuttuklar balannda ve baklarnda, hayatta olmann ba
riz mutluluunu tarlar (neden diye merak ediyor insan).
Kimi zaman, rastlant eseri, gnmz heykeltralarnda
soyluluu her yerde, amurun iinde bile bulup karabile
cek akl ve cesaret olsa, en hassas heykeltra bile byle
yecek bir soylulua ve crete brnrler; ama yeri gelir,
meyhanelerin uyuukluu iinde, neredeyse erkeksi bir ar
szlkla, zaman ldrmek iin sigara stne sigara tttre

40 Gerekten de Constantin Guys bu iki kentin hayatn tasvir etmitir.

rek, ark kaderciliinin tevekklne batm bir halde,
umutsuz, bkkn ve bitkin grnrler. nden ve arkadan
ifte yelpaze gibi yuvarlak kesilmi etekleriyle divanlarn
zerine serilir, uzanr veya taburelerin, iskemlelerin zerine
tnerler; hantal, i karartc, aptal, dengesiz bir grnmle
ri vardr; gzleri alkoln tesiriyle parlar, alnlan inatlklar
nedeniyle knmtr. Sarmaln en alt basamana, Latin hi
civcinin foemina simplexine kadar inmi bulunuyoruz.41 Ki
mi zaman fondaki alkol buharlarnn ve ttn dumanlar
nn kart bir atmosferin nnde, vereme tutulmu zayf
bedenleri veya miskinliin o iren salklln temsil
eden ya tulumlarn grrz. Yoksul ve iffetli insanlarn
hayal bile edemeyecei sisli ve yaldzl bir kaos iinde, o
cuksu gzlerinden uursuz bir k salan lm perileri
nin, canl oyuncak bebeklerin dansn izleriz; zerine iki
ieleri yaylm bir tezghn arkasndaki iko cadaloz, ba
na balad pis earbn ular duvara eytan glgeler
yanstrken, kendini Ktlke adam herkesin boynuz
takmaya mahkm olduunu dndrr insana.
Aslnda okurun gzleri nne bylesi resimleri ne hou
na gitmek, ne de kanma dokunmak iin serdim; her ikisi de
okura saygszlk olurdu. Bu resimleri deerli klan, uyan
drdklar genellikle ar ve kapkara saysz dncedir.
Ama olur a, cahil biri Bay G.nin bu dank eserlerinde
hastalkl bir merak tatmin etme frsatn aramay dnr
se, yardm olsun diye onu imdiden uyaraym: O eserlerde
hasta bir imgelemi tahrik edebilecek hibir ey bulamaya
caktr. Sadece kanlmaz gnah imgesiyle, karanlklarn
iinde pusuya yatm iblisin bakyla veya Messalinann,
gaz lambasnn nda parldayan omzuyla karlaacaktr.
Saf sanattan, yani ktln kendine zg gzelliinden,

41 Juvenalis, Satirler, VI, 327.

248
korkun iindeki gzelden baka bir ey gremeyecektir.
Yeri gelmiken bir kez daha syleyelim, tm bu kaostan ya
ylan genel izlenimde hayaszlktan ok hzn hkimdir.
Bu resimlerin o srad gzellii, manev retkenliklerin
den kaynaklanmaktadr. armlara gebedir onlar; ama
bunlar, plastik sanat eserleriyle uramaya alk olmasna
ramen benim kalemimin bile belki yeterince aktaramad
rkn ve acmasz armlardr.

Arabalar

Bu uzun high life [yksek tabaka] ve low life [alt tabaka] ga

lerileri, dallanp budaklanmalarla kesintilere urayarak s
rer gider. Bir an iin, saf denemese bile, en azndan daha in
ce bir dnyaya gidelim; daha salkl olmasalar da, en azn
dan daha ho olan kokulan iimize ekelim. Bay G.nin fr
asnn, Eugne Lamininki gibi, gerek dandizmin gsterii
ni gerekse kl ve gzellii meslek edinmi kiilerin [lion-
nerie] zarafetini tasvire ok uygun olduunu daha nce be
lirtmitim. Zengin insann tavrlanna ainadr o; hafif bir
kalem darbesiyle, asla hataya dmeyen bir gvenle, varlk
l insanlarda mutlu tekdzeliin sonucu olan, baktaki ve
durutaki sarslmazl tasvir etmeyi bilir. Bu zel desen di
zisinde, ak hava etkinlikleri sunulur: Spor, at yan, av,
orman gezintileri; hatlanndaki yuvarlakln safl hayran
lk uyandran, kendileri de en az sahibeleri kadar gzel
olan atlann gvenli elleriyle yneten kibirli lady 1er, narin
missler bin bir ynleriyle yanstlr. nk Bay G. genel
olarak at tanmakla kalmaz, her atn bireysel gzelliini
ifade etme konusunda da zel bir yetenee sahiptir. Kimi
zaman bir sr araba yol kenannda mola vermitir ve bir
ordugh andran bu ortamda, minderlerin, sralann veya
arabalann stne km t gibi genler ve mevsimin izin
verdii ilgin giysiler iindeki kadnlar, uzaklarda bir yerde
devam eden yar izlerler; kimi zamansa, bir atl st ak
bir gezi arabasnn yannda ok zarif bir biimde drtnala
gider, at da hafif ahlanlarla arabadakileri kendince se
lamlar sanki. Trs giden araba, bir sandaln iindeymi gibi
rahata arkalanna yaslanm, kulaklarna fsldanan apkn
szleri dalgn dalgn dinleyen ve kendilerini tembelce ge
zintinin rzgrna brakm gzel kadnlan, n ve glge
nin eritler oluturduu iki yan aal bir yolda tar.
enelerine kadar kan krk veya muslin, arabann kap
snn stnden bir dalga gibi taar dan. Uaklar dimdik,
kaskat ve hareketsizdir; hepsi birbirine benzer; dakik, disip
linli uakln tekdze, silik imgesidir bu. En belirgin zel
likleri, hibir zellikleri olmamasdr. Fondaki orman, saate
ve mevsime gre, yeillenir veya kzarr, altn tozlan gibi
balkr veya koyular. Kuytu keleri gz sisleriyle, mavi
glgelerle, san nlarla, pembemsi panltlarla veya karanl
kl darbeleri gibi dorayan ince k demederiyle dolar.
Eer Dou savana ilikin saysz suluboya Bay G.nin
peyzajc olarak gcn bize gsterememise, bunlar kesin
likle yeterli olacaktr. Ama burada Knmm kymlar sahne
lenmi topraklan veya Boaziinin dramatik kylan deil
dir sz konusu olan; burada byk bir kentin eteklerini
ssleyen, gerekten romantik bir sanatnn grmezden ge
lemeyecei k etkileri ieren, tandk ve yakn manzaralar
kar karmza.
Sanatmzn, sras gelmiken saptamann yerinde olaca
bir dier vasf, koum takmlan ve arabalar hakkndaki
dikkat ekici bilgisidir. Bay G., bir arabay ve tm araba
trlerini, bir deniz manzaralan ressamnn btn gemi tr
lerini izdii rahatlk ve zenle izip boyar. Arabalannn
akam kusursuzdur; her para yerli yerindedir ve dzelti
lecek hibir ey yoktur. Bir araba hangi duru iinde yaka
lanm, hangi hzla ileri atlm olursa olsun, hareketinde,
tpk bir gemide olduu gibi, szcklere dklmesi ok zor,
gizemli ve karmak bir zarafet barndrr. Sanatnn gz
nn bundan ald zevk, zaten yeterince karmak bir nesne
olan gemi veya arabann, uzam iinde art arda ve sratle
rettii geometrik figrler dizisinden kaynaklansa gerek.
Bay G.nin desenlerinin ok gemeden uygar dnyann
deerli arivleri haline geleceini byk bir gvenle iddia
edebiliriz. Onun eserleri de, tpk Debucourtlar, More-
aular, Saint-Aubinler, Carle Vemetler, Lamiler, Deverialar,
Gavamiler, yani aina olunan alml bir dnyay resmetme
lerine ramen kendi tarzlarnda ciddi birer tarihi olan sa
natlarn eserleri gibi, koleksiyoncular peinden kotura
caktr. Bu sanatlardan kimisi, bazen almllk uruna ok
ey feda etmi, eserlerine konuya yabanc klasik bir stil kat
mtr; pek ou keleri bilerek yuvarlam, hayatn enge
belerini dzletirmi, imek gibi akan o parltlar yumu
atmtr. O ressamlar kadar usta olmayan Bay G., yine de
tamamen kendisine ait arpc bir erdeme sahiptir: Baka
sanatlarn kmsedii ve ancak bir dnya insan tarafn
dan yerine getirilebilecek bir grevi, gnll olarak yerine
getirmitir. Her yerde, bugnn hayatnn uucu, ele avuca
smaz gzelliini, okurun izniyle modemite adn verdii
miz o niteliin ayrt edici doasn aramtr. ounlukla
tuhaf, iddetli, an, ama her zaman iirsel kalarak, Hayat
arabnn buruk veya ba dndrc tadn, kokusunu de
senlerine sindirmeyi bilmitir.
DZN
Adomo, Theodor 38, 48, 83
akuatinta 204
Alberti, Leon Battista 55
alegori 13, 32, 44, 109, 160
Amaury-Duval, Eugne E. 152, 157,
158
Apollon 120, 145,148,189
Aragon, Louis 5 3,84
Arendt, Hannah 48, 83
Artaud, Antonin 78, 86
aura 52, 71
avangard 21, 22, 29, 38, 54
Aydinlanma 21, 56
Balzac, Honore de 10,12,53,65-67,
75, 80,177,198, 204, 227
Benjamin, Walter 11,12, 20, 31, 33,
35, 36, 44, 48, 64, 67, 76, 77, 80-86
Berman, Marshall 9, 85, 86
Bertrand, Aloysius 42, 43
Besson, Faustin 142
Blanqui, Louis-Aguste 20
boheme ignore 17
Bohemya 14-18, 20-22,66
Boime, Alfred 49
Bonington, Richard Parkes 122
Bossuet, Jacques Benigne 199
Bouff, Hugues-Desir-Marie 220
Boulanger, Lili 160,161
Bourdieu, Pierre 9, 16,68, 80, 81, 85
Breton, Andr 30, 34, 60, 82, 142, 143
Brillouin, Marcel Louis 154
Brueghel 62
Byron, Lord (George Gordon) 196, 236
Cabat, Louis 178,179
Cagliari, Paolo 102
Carracci, Annibale 174
Catlin, Georges 103, 131, 132
Czanne, Paul 51, 52
Chacaton, Henri de 138, 181
Chateaubriand, Franois Ren de 75,
233
Chrelle, Lger 127
Cherubini 150, 156
chic 70, 135,161, 162, 164, 166,167,
191
Cogniet, Lon 161
Cohen-Solal, Annie 29, 82
Coignard, James 180
Comairas, Philippe 174
Comte, Auguste 62
Constant, Benjamin 59
Cornlius, Pierre de 165
Corot, Jean-Bapste Camille 178, 218
correspondance 56, 57
Courbet, Gustave 73
courtesan 11, 216, 231, 246,247
Couture, Thomas 141, 142
Crary, Jonathan 39, 83
Crevel, Ren 76
Cumberworth, Charles 186
Curzon, G. N. 154
Custine, Marques de 233
dAnglemont, Alexandre Privat 17
dAurevilly, Jules Amde Barbey 23,
195
Dada 54, 153
Dali, Salvador 38
dandy (dandizm) 22-31,33-35,45,46,
53, 75, 210,216, 223, 231, 233-237
Dante 106, 107, 109, 115,117, 120,
123, 124,
Daumier, Honor 73,162, 204,219
David, J. L. de Mirbel 108, 156, 186,
214
Debord, Guy 59
Debucourt, Philibert-Louis 200, 251
Deburau, Jean-Gaspard 139
dcadence 174, 219
Decamps, Guignet 134-138, 159, 170,
174, 181
Dedreux, Alfred 166
Degas, Edgar 48, 53, 73
dekoratif resim 119,140
Delacroix, Eugne 10, 23, 51, 73, 103,
105, 106, 109-123, 125-127, 129,
131, 135,137, 150, 162, 163, 168,
170, 182, 192
Delaroche, Paul 159, 170
desenci 1 0 1 ,1 0 4 ,105,135,144,146,
148, 149-151, 153, 154, 157, 169,
173, 175
Desgoffe, Alexandre 178
Devria, Achille 130, 133, 204, 251
Devria, Eugne 133, 251
Diaz 141, 159
Dickens, Charles 66
Diderot, Denis 74, 75
Dostoyevski, Fyodor 66
Dubufe, Louis-Edouard 158, 159
Duchamp, Marcel 26, 29, 38, 54
Dumas, Alexandre 66
Dupont, Pierre 23
Duval, Jeanne 28
Duveau, Louis-Jean-Nol 134
duyumsalalar 116
dnya insan 207, 251
Dyck, Van 161, 217
eklektizm 166,167
Engels, Friedrich 66, 71
Ernst, Max 38
eskiz 49, 51, 110,132,135, 150, 203,
224, 228
fantasmagoria 35-38, 40, 53, 68, 213
Ferisller 90
Feuchres, Jean-Jacques 187
feuilleton 66, 67
Flandrin, Paul 152,157,158,178
flneur 33-36, 45,46, 52-55, 66, 75,
128, 131, 138, 189, 204, 210, 214
Flaubert, Gustave 14, 19, 29, 60, 66,
70, 75, 77
Fluxus 54
fragman 40, 44-49, 54, 221
Gautier, Thophile 23, 27,60, 74,75,
155, 159
Gavami, Paul 93, 130, 195, 204, 251
genre tablolar 117, 123,134, 138
Gricault, Theodore 108
Grme, Jean Leon 71-73, 86
Gigoux,Jean 174
Goethe, Johann Wolfgang von 71,170
Gogh, Van 72, 77, 78, 86
Gogol, N. V. 66
Gorky, Arshile 78
Gotik 35
Goujon, Jean 185
Goya, F J. 62, 139
Greenberg, Clement 63
grissette 17
Gudin, Thodore 182
Guignet, Adrien 138, 159, 174
Guignet, Salvator 174
Guillemin, Alexandre 142, 143
Guys, Constantin 23, 44, 205-251
Habermas, Jrgen 9 ,81 Lawrence 149,157, 238
Hauser, Arnold 9, 70,85 Lefebvre, Henri 60
Haussmann 10, 36, 52, 53 Lehmann, Henri 152,153,157, 158
hazr nesne 38, 54 Leleux, Adolphe 143
Heine, Heinrich 74, 113 Lemaltre, Frdrick 126, 219
Hemingway, Emest 78 Lenglet,Charles-Antoine-Amand 188
Homeros 117, 119, 120, 150 Leroux, Marie-Christine 72
Homo Ludens 60 Lisie, Lecomte de 75
Horatius 120 lorette 171
Hugo, Victor 62, 66, 110-112 Louis-Philippe 15
Huizinga, Johan 60 Lucanus 120
Huysmans 74
Macready 126
Ingres, Jen Auguste Dominique 73, Maistre, Joseph de 237
114, 116, 119,129,149, 150-153, makyaj 239, 242
155, 156, 158, 179,191, 192, 216 Malevich, Kasimir 32
Manet, Edouard 2 9,48, 51-53, 58, 84
illstrasyon 41, 205 Manzoni, Ignacio 139
Marilhat, Prosper 181
Jameson, Fredric 48,84 Marion de Lorme edebiyat 172
Janmot, Anne Franois Louis 153,154 Marx, Karl 15, 19, 62, 66, 71, 86
Jarry, Alfred 77 Masson 38
Joidaens, Jacob 129, 134 Matout, Louis 173
Jom, Asger 59 Maurin 204
Jouvenet, Jean 166 Mayakovski, V 77
Joyant, Jules Romain 181 Meissonier, Jean Louis Emst 164
juste milieu 51 Mrime, Prosper 75
Metz ekol 154
kitsch 70 Meulen, Van de 217
Klagmann, Jules 187 Michelangelo 107, 108, 118,125, 149,
Klein, Yves 26 162, 174, 185
kolorist 97, 98, 101-105, 116,118, mimesis 32, 43, 57
119, 122,125, 131, 133, 134, 141, moda gravrleri 129, 200, 202
1 4 3 ,1 4 8 ,1 4 9 ,1 5 6 ,1 5 7 ,1 6 8 ,1 7 3 , modem
175, 178,179, 191, 195, 221 modem hayat 31, 33, 41, 43, 53,
kbizm 31 204
modem sanat 22, 32, 60, 74, 97
Hart pour lart 25, 38 modemite (modernit) 9, 13, 31,
La Bruyre 210, 246 39, 44-46, 49, 54, 214, 215, 251
La Comdie humaine 204 Molnes, Paul Gaschon de 230
Laemlein, Alexandre 134 Molire 163
Lafoigue, Jules 64 Moreau 251
Lamartine, Alphonse Marie Louis de mundus mulieris 238
6 6,67 Muiger, Henry 15-17, 21,66
Lami, Eugne 195, 205, 249, 251 Mller, Charles 142
Lassalle-Bordes, Gustave 127
Lautramont 78 Nanteuil, Clestin 142
Napolyon 67 Rabelais, Franois 62
Napolyon III 20, 25, 51 Racine, Jean B. 199
naturalist 1 3 ,3 2 ,6 2 ,9 8 ,1 1 6 ,1 4 9 , Rafaello 9 8 ,1 0 8 ,1 1 3 ,1 2 5 ,1 3 7 ,1 3 8 ,
1 5 1 ,1 5 6 ,1 7 5 ,1 7 6 ,1 7 9 ,1 8 2 ,1 8 8 148,150,189,199, 216, 218,238
neo-Grek 73 Rembrandt 42, 98,125, 130,136, 157,
Nerval, Gerard de 60, 78 176, 182,191
Nochlin, Linda 2 9 ,4 8 ,4 9 , 82, 84 Rigaut, Jacques 77
n 198 Rimbaud, Arthur 27, 57, 62
nympha 173 Robert, Victor 160
Rochefoucauld, Sosthnes de la 109
OConnell, Frederique 159 Rochette, Raoul 96
Octavius 127 Romain, Jules 130
oryantalizm 135 Romano, Giulio 190
Osman Hamdi Bey 73 romantizm 15,16, 22, 25, 26, 95-98,
Overbeck, Johann Friedrich 169 111, 155
Ovidius 120 Rothko, Mark 78
Rousseau, P. 182,184
panorama 35, 40,41, 67, 181 Roux, Charles Le 179
Papety, Dominique 173 Rnesans 22, 51, 55, 56, 74, 214
parade tablosu 139 Rubens, Peter Paul 107,108, 117,125,
Pena, Diaz de la 141 129,153, 176,182, 215
Penguilly-lHaridon, Octave 138
Perfcse 140, 141 Saint-Aubin, Gabriel de 200, 251
Perignon 159 Saint-Beuve, Charles Augustin 74
Perinde ac cadaver 235 Saint-Pierre, Bemardin de 171
peyzaj 7 0 ,1 2 1 ,1 3 6 ,1 3 8 ,1 5 4 ,1 7 5 - Saint-Simon 62, 67
182, 218, 224, 229,250 Salon sanat 70, 73
phenakistiscope 40 Sand, George 22, 66
photosculpture 71 Sartre, Jean Paul 27-29, 60, 62, 76,82
Picasso, Pablo 31 Scheffer, Ary 168-170
Pilon, Germain 185 Scheffer, Henri 170
Pisarro, Camille 53 Seigel, Jerrold 80, 81
Platon 56 Seurat, Geoiges 53
Poe, Edgar Allan 23,33,3 4 ,6 1 -6 4 , 66, Shakespeare, William 120,123,169
78 Siegel, J. 16,18, 20, 21
poetae minores 199 Simmel, Georg 4 4 ,4 8 ,8 3 ,8 4
Poggioli, Renato 29, 82 spleen 76
Pollock, Jackson 78 Stendhal 75, 95, 147, 203
pond} 70,161, 162, 173, 175, 190 stoaclk 234
portre 119, 129, 132,143, 145-147, Sue, Eugne 66, 67
150-153,156-161, 175, 188, 214- Swedenborg, Emanuel 57
2 1 7 ,223,228,238, 243, 245 synesthesia 57
Poussin, Nicolas 137,178
Praksiteles 72 taklitilik 6 4 ,9 5 ,1 5 3
Preault, Antoine-Augustin 185 Tassaert, Nicholas Franois Octave
primitivizm 31 128,130, 131, 204
Puccini, Giacomo 16 Tennyson, Alfred 224
Teytaud, Alphonse 178 Vigny, Alfred de 75
Thackeray, William Makepeace 205 Villa-Amil, Jenaro Perez 140
thaumatrope 40 vodvilci 162
Thiers, Adolphe 106,107,109,110
Thomas, Dylan 78 Wagner, W Richard 23, 30, 48, 76
tinselcilik 234 Watteau, Antoine 129,141,176, 189,
Tiziano 51, 52,199, 216 218
Trimolet, Alphonse Louis Pierre 205 Whitman, Walt 66
Williams, Raymond 82
Vach, Jacques 77 Winterhalter, Franois Xavier 159
Valdrome, Paul Chevandier de 178 Woolf, Virginia 78
Valentin, Raphael de 134, 194
Vasari, Giorgio 55, 84 XIV Louis 119, 227
Verdier 142 XV Louis 119, 141, 171, 190, 240
Vemet, Carle 251 XVI. Louis 119
Vemet, Horace 70, 162-165, 170, 175,
222 Yesenin, Sergei 77
Veronese, Paolo 102-104, 122, 125,
153,215 Zola, mile 66, 72, 74
Vidal 154, 155 zootrope 40
s a n a t h a y a t l

ster hayatta, ister sanatta olsun, modernlii kefe kanlarn

pusulas ne zamandr Baudelaire. Modern kentle ve kltrle il
gili incelemelerde yer eden pek ok tema onun edebiyatnda
beliriyor. Modern m ito lo jiyle har neir olanlarn antikitesi
haline gelen 19. yzyl Parisine bizi o uyandryor. Adeta onun
imgeleriyle hatrlyoruz.

Zamanmzda sanat/edebiyat tarihi kadar, sosyoloji ve klt

rel almalarla uraanlar da hep Baudelairee dnyor. Eko
nomik, toplum sal, siyasal hayatn modernlemesiyle, sanatn
modernlemesi arasna izgi ekerek, modernizasyon ve mo-
dernizm arasndaki gerilimi Baudelaire haber veriyor. Moder-
nizmi edebiyatnn kahramanlar araclyla bir zerkleme ef
sanesi olarak ilk o tem sil ediyor.

Baudelaire air olmadan nce bir eletirmen. Aslnda iiriyle

de, e letirileriyle de yazd, sonuta bir este tik manifesto.
Modern Hayatn Ressam bu manifestonun can damar ve mo
dern eletirinin klasii.

Kuku yok ki [modernizm] Baudelairele balar; onunla, mevcut

dzene ve gelenee bakaldr olarak anlalr.
Arnold Hauser

Estetik modernlte ruhu ve adabnn hatlar Baudelairele netleti.

Jrgen Habermas

Belki kendisi iin bir talihsizlik ama Baudelaire adamzdr.

Fredric Jameson