Professional Documents
Culture Documents
Portaldeegoverno,incluso
Buscar
digitalesociedadedo
conhecimento FaaseuLogin
IncioAsociedadeabertadeintrpretesdaconstituioeoreconhecimentodaunioestvelentrecasaishomoafetivosnoBrasil
Selecioneoidioma
Asociedadeabertadeintrpretesdaconstituioeoreconhecimentodaunioestvelentre
casaishomoafetivosnoBrasil
Ver Rastrear
Autores:
NASCIMENTO,VinciusMarquesdo
SANTANA,CarolinaRibeiro
SOARESNETO,HorgenesFontes
RIHAN,SmiaMaron
SANTOSJNIOR,WalterSizenandodos
1.Resumo
AConstituioaleimaiordeumpaseoseutexto,oqueaomenosseespera,deverepresentaravontadedopovo.
Defato,umaConstituiodeveacompanharasevoluesdeumpaseevoluirjuntocomele,pois,senoofizer,
representanadamaisdoqueumasimplesfolhadepapel.UmasociedadeabertadeintrpretesdaConstituio
prezaporumaparticipaomaisativadopovo,institutoscomooamicuscuriae,soferramentascomasquaisopovo
podeexpressarsuavontadedeconstituio.NoBrasil,comjulgamentopeloSTFdaAoDiretade
Inconstitucionalidade(ADI)no.4277edaArguiodeDescumprimentodePreceitoFundamental(ADPF)no.132,
concernentessuniesestveisentrepessoasdomesmosexo,provouseinconcretoaexistnciadeumasociedade
abertadeintrpretesdaConstituio,significandoparaasociedadebrasileira,aparticipaoefetivadosdestinatrios
danormaquandodanecessidadedereleituradotextolegal,bemcomoumpassofrenterumoaefetivaoe
prevalnciadosdireitosegarantiasfundamentais,especificamenteaquelesinerentesaodireitodeser,pensar,agirde
acordoaoditamedajustarazo,conformesuasprpriasvaloraesmoraiseexistenciais,resultandonaluta
incansvelpelorespeitodignidadedapessoahumana,valorquegozadestatusdefundamentodaRepblica
FederativadoBrasil.
Palavraschave:Constituio.Vontadedopovo.Sociedadeabertadeintrpretes.Participao.Vontadede
constituio.Uniesestveis.
2.Introduo
OtextodeumaConstituio,comoletravivadavontadedeumpovo,expressomaiordopoderconstituinte,deve
sempreobservarasmudanasocorridasnoseiodasociedadeaquesedestinaeconstitui.UmaConstituioa
materializaodavontadedeumpovoedeveassegurarasformasdeorganizaodoEstado,doGoverno,bemcomo
osdireitosegarantiasfundamentaisdohomem.possveldizer,ainda,queumaConstituio,aomesmotempoem
queconstituiumasociedade,constitudaporesta.AConstituionoumfatodanatureza,massimdacultura,da
linguagem,dasdisputasdepoder.Destamaneira,comoprodutodavontadedeumpovo,aConstituiodeve
acompanharamarchaempreendidaporseusdestinatriosaolongodahistriaparaquenosetorneobsoleta,
autoritriaou,ainda,umasimplesfolhadepapel.
http://www.egov.ufsc.br/portal/conteudo/sociedadeabertadeint%C3%A9rpretesdaconstitui%C3%A7%C3%A3oeoreconhecimentodauni%C3%A3o 1/10
2017513 AsociedadeabertadeintrpretesdaconstituioeoreconhecimentodaunioestvelentrecasaishomoafetivosnoBrasil|eGovUFSC
AsRevoluesburguesas,AmericanaeFrancesa,foram,porsiss,amanifestaodavontadederompercomuma
ordemquenosealinhavaaosinteressesprevalecentesnaqueledeterminadomomentohistrico.Assim,jnahistria
dasorigensdoConstitucionalismomodernopossvelobservaressapotnciacriadoraetransformadoraquelatejanas
organizaessociaishumanas.
Diantedasinelutveisalteraesporquepassamosdiversosgrupamentoshumanosorganizadosemtornodeum
Estadopreciso,portanto,admitirqueapermeabilidadedeumaConstituiooqueacapacitaaserduradoura,
coerentecomavontadepopularecomosdesdobramentosculturaisdeumaNao.
3.ASociedadeAbertadeintrpretes
AsConstituiesimutveistornamsecadadiamaisultrapassadas,sendoquetalclassificaotendeaserrelegada
aoestudodahistriadaTeoriaConstitucional.Odireitoconstitucionalapontaparaaampliao,cadavezmais,dos
processosdeefetivaodasdemocracias,nosaoquetangeaproduodanormaconstitucional,comotambm,
quelesmomentosemqueosdispositivosdaLeiMaiornecessitamdeinterpretao.
AprendeusecomHerbertHartquenenhumanormacapazdesertocompletaapontodeprescindirdeposterior
interpretao.Almdaprpriafalibilidadedecompletudedanorma,inerentesatividadesdecorrentesdointelecto
humano,aprpriavidasocialdeumacomunidadeproduznovossignificadosdiantedatexturaabertadaquelas
normasantestidascomoclarasedesignificadosaceitospacificamente.Defato,tambmpossvelobservaressa
ideianaobradeKonradHesse,paraquemosignificadodaordenaojurdicanarealidadeeemfacedela,somente
podeserapreciadoseambasordenaoerealidadeforemconsideradasemsuarelao,emseuinseparvel
contexto,noseucondicionamentorecproco.
Mesmodiantedessapotnciacriadoradamultidoedavontadedeconstituiodopovo,ateoriaclssicadodireito
constitucionalinsistiaemapresentarcomointrpretesdaConstituioapenasosjuzesetribunaisconstitucionais.Ou
seja,caberiatosomenteaesseslegitimadosapreenderessaimensaforacriativaexistenteemumpovoe,aos
moldeskantianosdopensamentorepresentacional,proferiraquiloquetenhamentendidocomosendoavontadeda
nao.
Todavia,diantedaafirmaounssonanadoutrinadequeaConstituioprodutodavontadedeumpovo,que
outorgapoderesparaqueestasejaescritaemseunome,convmoseguintequestionamento:diantedoesprito
democrtico,porquenoperguntardiretamenteaotitulardopoderconstituinteoriginrioqualsuaopiniosobreas
questesconstitucionais?
PeterHberle,diantedacrisedoprocessodemocrticodosanos70naAlemanha,apartirdaanliseconcretistados
problemasconstitucionais,apresentouumapropostanaqualnoapenasosintrpretesclssicos,porassimdizer,
participariamdaanlisedaConstituio.Ofereceu,paratanto,apropostadeumadinmicamaisvastadeintrpretes
daconstituio,significativamenteampliada.Paraesteautoraperspectivasegundoaqualasnormasconsti
tucionaissoentendidaspelosdestinatriosnodeixadaempatamarinferiorperspectivadosintrpretesoficiais
daConstituioelencadospelateoriaclssica.
HberlesugereumasociedadedeintrpretesdaConstituioquepossaabarcaromaiornmeropossvelde
destinatrios,tornandotalinterpretaoamaisdemocrticaquantosejapossvel.Issooqueelechamoude
http://www.egov.ufsc.br/portal/conteudo/sociedadeabertadeint%C3%A9rpretesdaconstitui%C3%A7%C3%A3oeoreconhecimentodauni%C3%A3o 2/10
2017513 AsociedadeabertadeintrpretesdaconstituioeoreconhecimentodaunioestvelentrecasaishomoafetivosnoBrasil|eGovUFSC
sociedadeabertadeintrpretes,emoposioquelasociedadefechada,naqualosnicosintrpreteslegitimados
seriamosjuzeseostribunaisconstitucionais.Ouseja,tratasedepluralizaraparticipaoemtodasasfasesporque
passaalei,poisasociedadeabertadeveguiarnoapenasainterpretaoconstitucionalfeitaposteriormente
produodanorma,mastambmdeveservirdefarolparaaorientaodolegislador.
Issosignificaquenoapenasoprocessodeformao,mastambmodesenvolvimentoposterior,revelasepluralista:
ateoriadacincia,dademocracia,umateoriadaConstituioedahermenuticapropiciamaquiumamediao
especficaentreEstadoesociedade!
sabidoquearigidezdaConstituioBrasileira,ouatmesmoaclassificaodesuperrgidaquerecebedealguns
autores,noaimpededeserpermevelecapazdeabarcaraprticadeumasociedadeabertadeintrpretes,
segundoosmoldesapresentadosporHberle.AConstituioBrasileirade1988,alis,seadquaaosmoldesda
sociedadeabertapropostaporHberledesdeasuaorigem.
EmquepeseavontadeporumaAssembliaNacionalConstituinte,em1987,tersidoconcretizadapormeiodeuma
EmendaConstitucionalautoritriaConstituiode1967,amanifestaopopularsedeudemaneiraintensadurante
todooprocesso.Diantedacomoopopularquetomavaopas,aConstituintepoderia,inclusive,tersidoaindamais
pluralistaedemocrtica,masaindaassimfoiamaisdemocrticaeparticipativaAssembliaNacionalConstituinte
dentreasrealizadasnoBrasil.
ApsapromulgaodaConstituiocidaddiversasalteraes,formaiseinformais,foramfeitasemcimadaletrade
seutextoedacompreensoousignificadoquesedaotextoconstitucional.
Invocamos,poroportuno,acontrovrsiaemtornodoart.226daLeiMaior,emespecialaoquetangeopargrafo3,
dodispositivolegal.Nessaocasio,foramjulgadasaAoDiretadeInconstitucionalidade(ADI)n.4277eda
ArguiodeDescumprimentodePreceitoFundamental(ADPF)n.132,incidindonaaplicaodoprincpio
instrumentaldenominadointerpretaoconformeaConstituiotantoaoart.19incisosIIeVeart.33,ambosdo
DecretoLein220/1975(EstatutodosServidoresPblicosCivisdoEstadodoRiodeJaneiro),quantoaoart.1.723do
CdigoCivilbrasileiro,assimvernaculamenteposto:reconhecidacomoentidadefamiliaraunioestvelentreo
homemeamulher,configuradanaconvivnciapblica,contnuaeduradouraeestabelecidacomoobjetivode
constituiodefamlia.
luzdateoriadasociedadeabertadeintrpretes,desenvolvidaporPeterHberle,foipossvelobservaraolongodo
referidojulgamentoamanifestaodeumainterpretaopluralista,caracterizadacomparticipaodosamicicuriae
(amigosdaCorte),representadosporseusadvogados,quenodecorrerdojulgamentopuderamexprimirsuaopinio
acercadamatriaemapreo,demonstrandoqueaCorteConstitucionallevouemcontaqueaquelenofoiumevento
exclusivamenteestatal,ouunilateral,ou,ainda,umasociedadefechadadeintrpretes.Aocontrrio,possvel
vislumbrarnovotoformuladopeloM.MarcoAurlio,nocasoqueestevesubjudice,aperfeitaligaocomotextode
Hberle.Noposicionamentooraanalisado,nadamaishdoqueadiscussosobreumasociedadeabertade
intrpretes,ondeamobilizaosocialincidiudiversasvezessobreanormacogentededireitodefamlia,princi
palmentenoquedizrespeitoaoregimedeadoo.OMinistroverificou,poranalogia,quesedeterminadosmbitosdo
direitojseestendemacasaishomoafeitvos,serianomnimoincoerente,ousenocontrrioedesigualfrenteao
ordenamentojurdico,nopermitiraosqueoptarempelarelaoafetivacompessoadomesmosexo.
http://www.egov.ufsc.br/portal/conteudo/sociedadeabertadeint%C3%A9rpretesdaconstitui%C3%A7%C3%A3oeoreconhecimentodauni%C3%A3o 3/10
2017513 AsociedadeabertadeintrpretesdaconstituioeoreconhecimentodaunioestvelentrecasaishomoafetivosnoBrasil|eGovUFSC
Vriasentidades,nacondiodeamicicuriae,semanifestaramsobreomritodacontrovrsia.Dasassociaes
participantessomenteduascontestaram,aConfernciaNacionaldosBisposdoBrasil(CNBB)eaAssociaoEduardo
Banks,sendoasdemaispelaprocednciadaao.Foiocaso,porexemplo,daConectasDireitosHumanos,do
InstitutoBrasileirodeDireitodaFamlia(IBDFAM),GrupoArcorisdeConscientizao,InstitutodeBiotica,Direitos
HumanoseGnero(Anis),AssociaodeIncentivoEducaoeSadedoEstadodeSoPaulo(AIESSP)eda
AssociaoBrasileiradeGays,Lsbicas,Bissexuais,TravestiseTransexuais.
Nadaobstante,oadvogadoLuisRobertoBarroso,querepresentouoEstadodoRiodeJaneiro,emseuparecer,frisoua
importnciadequeahomoafetividadenodeveserencaradacomoumasituaointoleranteedepreciativa,massim
comoumfatodavida.Emsuaobradedicadaaotema,Barrosocomentaahermenuticaquemaisrefletea
realidadeemquevivemos:
[...]ainterpretaoconstitucional,comoainterpretaojurdicaemgeral,noumexerccioabstratodebuscade
verdadesuniversaiseatemporais.Todainterpretaoprodutodeumapoca,deummomentohistrico,eenvolveas
normasjurdicaspertinentes,osfatosaseremvalorados,ascircunstnciasdointrpreteeoimaginriosocial.A
identificaodocenrio,dosatores,dasforasmateriaisatuantesedaposiodosujeitodainterpretaoconstituio
queadoutrinadenominadeprcompreenso.hojepacficoqueopapeldointrpretenoporquenopodeser
apenasodedescobrirerevelarasoluoqueestariaabstratamentecontidananorma.Diversamente,dentrodas
possibilidadeselimitesoferecidospeloordenamento,aelecaberfazer,comfrequncia,valoraesinconcretoe
escolhasfundamentadas.
Nessalinhadeidias,aproximaosedaotextodeHberlequandoestepreleciona:interpretarumatonormativo
nadamaisdoquecoloclonotempoouintegrlonarealidade.Observouse,comoreconhecimentodaunio
estvelhomoafetivapeloSTF,umaproximidadedaquiloqueseesperadeumainterpretaoefundamentao
democrticaeparticipativanoprocessoconstitucional.
Somadoaisso,somosremetidosteoriadainterpretaopluralista,advindadaanliseconcretistapropostapor
Hberle,queafirmaqueointrpretesempreseorientapelateoriaepelaprxis.Estaltima,noentanto,nocon
formadapuraesimplesmentepelosintrpretesoficiaisdaConstituio.Nestecontexto,valeregistraratranscrio
desuaspalavras:
UmaConstituioqueestruturanoapenasoEstadoemsentidoestrito,mastambmaprpriaesferapblica,
dispondosobreorganizaodaprpriasociedadee,diretamente,sobresetoresdavidaprivada,nopodetrataras
forassociaiseprivadascomomerosobjetos.Eladeveintegrlasativamenteenquantosujeitos().Limitara
hermenuticaconstitucionalaosintrpretescorporativosouautorizadosjurdicaoufuncionalmentepeloEstado
significariaumempobrecimentoouumautoengodo.
NoqueconcerneaosvotosdosMinistrosdoSupremoTribunalFederal,muitasforamenopoderiaserdiferenteas
argumentaesbaseadasnosprincpiosegarantiasfundamentais.NaspalavrasdaM.CarmemLcia,aescolhade
umauniohomoafetivaindividual,ntimae,nostermosdaConstituioBrasileira,manifestaodaliberdade
individual.
http://www.egov.ufsc.br/portal/conteudo/sociedadeabertadeint%C3%A9rpretesdaconstitui%C3%A7%C3%A3oeoreconhecimentodauni%C3%A3o 4/10
2017513 AsociedadeabertadeintrpretesdaconstituioeoreconhecimentodaunioestvelentrecasaishomoafetivosnoBrasil|eGovUFSC
EmsuateoriadasociedadeabertadeintrpretesPeterHberlesustentaqueainterpretaoconstitucionaluma
atividadeque,potencialmente,dizrespeitoatodos.Assim,naesteiradoprincpiodemocrticoedaidiadeher
menuticapluralista,todosdevemparticipardoprocessodeinterpretao,principalmenteaquelesqueesto
diretamentenocontextodanorma.Observousenocasoemtelaaparticipaomaciadaquelaparceladapopulao
diretamenteenvolvida,ouseja,dosindivduoshomossexuais.Masnosdestes,poistodosaquelesapoiadoresda
causapuderamsemanifestar,bemcomoaquelesquediscordavam,numexemplodemocrticodeefetivaodara
cionalidadedialgica.
Nessainterim,oM.MarcoAurliodestacouaindividualidadeeaautonomiaprivadaparadecidiroindivduoamaneira
quedesejarelacionarseintimamenteeconstituirfamlia,vezqueoconceitodamesmadeixoudeassumirocarter
finalsticodeprocriao,paraalargarseaodeafetividade,comosustenta:
Oreconhecimentodeefeitosjurdicossuniesestveisrepresentaasuperaodoscostumeseconvenessociais
que,pormuitotempo,embalaramoDireitoCivil,notadamenteodireitodefamlia.Auniodepessoascomofimde
procriao,auxliomtuoecompartilhamentodedestinoumfatodanatureza,encontrasemesmoemoutras
espcies.Afamlia,poroutrolado,umaconstruocultural.
Emigualanlise,oM.RicardoLewandowskidestacaanecessidadederessalvarafunosocialdafamliana
atualidade,deixandodeserumsimplesinstrumentodemodeobradamquinaestatal,paratornarseumauniode
seresvisandoodesenvolvimentodecadaindivduo,noseiodeumarelaopautada,sobretudo,naafetividade.Assim,
cabereproduzirsuaspalavras:
Comefeito,aningumdadoignorarousodizerqueestosurgindo,entrenseemdiversospasesdomundo,
aoladodatradicionalfamliapatriarcal,debasepatrimonialeconstituda,predominantemente,paraosfinsde
procriao,outrasformasdeconvivnciafamiliar,fundadasnoafeto,enasquaissevaloriza,deformaparticular,a
buscadafelicidade,obemestar,orespeitoeodesenvolvimentopessoaldeseusintegrantes.
Comobrevecolocao,instatambmcitarMichellePerrot,emOneoninho,quetratada
construo/desconstruodafamliacontempornea,queaduz:
Noafamliaemsiquenossoscontemporneosrecusam,masomodeloexcessivamentergidoenormativoque
assumiunosculoXIX.Elesrejeitamon,nooninho.Acasa,cadavezmais,ocentrodaexistncia.Olar
oferece,nummundoduro,umabrigo,umaproteo,umpoucodecalorhumano.Oqueelesdesejamconciliaras
vantagensdasolidariedadefamiliareasdaliberdadeindividual.Tateando,esboamnovosmodelosdefamlias,mais
igualitriasnasrelaesdesexosedeidades,maisflexveisemsuastemporalidadeseemseuscomponentes,menos
sujeitasaregraemaisaodesejo.Oquesegostariadeconservardafamlia,noterceiromilnio,soseusaspectos
positivos:asolidariedade,afraternidade,aajudamtua,oslaosdeafetoeoamor.
http://www.egov.ufsc.br/portal/conteudo/sociedadeabertadeint%C3%A9rpretesdaconstitui%C3%A7%C3%A3oeoreconhecimentodauni%C3%A3o 5/10
2017513 AsociedadeabertadeintrpretesdaconstituioeoreconhecimentodaunioestvelentrecasaishomoafetivosnoBrasil|eGovUFSC
Oordenamentoptrionoprevumdispositivoquereguleasrelaesfticasdepessoasdomesmosexo,razopela
qual,diantedaalteraodefatodasociedade,masnodedireito,odebatetornouseaindamaisintenso.Emoutra
ocasiodasustentaooraldoAdvogadoLuizRobertoBarroso,esteafirmouqueajurisprudnciatemoscilado,
algunsacrdosentendemquedeve[arelaohomoafetiva]sertratadacomoumasociedadedefato,outrosacrdos
entendemquedevesetratardeunioestvel.
OentendimentosobreotemaacarretavaumasriededivergnciassentenciadasnostribunaisdoBrasil,poisos
intrpretesinstitucionaisdivergiamnoentendimentodoart.226,pargrafo3daConstituioFederal,demonstrando
amobilizaoemanifestaodasociedadeabertadeintrpretesmuitoantesdoSupremoTribunalFederalser
provocado.
NaesteiradeumsentindoculturalistadeConstituio,podeseafirmarqueinterpretarumdispositivoconstitucional
pormeiodeumasociedadefechadaeutilizandosedeumprocedimentolgicodedutivoseriaretirar,gradativamente,
aeficcianormativadaqueledispositivo,tendoemvistaasmudanasdeordempblicaedosvaloreseanseios
populares,demodoqueomodelohermenuticofechadoreduzombitodeinvestigao,deixandodeforadoprocesso
hermenuticoconstitucionaltodosaquelesquevivemocontextodanorma.
Ateoriadainterpretaoconstitucionalestevemuitovinculadaaummodelodeinterpretaodeumasociedade
fechada.Elareduz,ainda,seumbitodeinvestigao,namedidaemqueseconcentraprimeiramentena
interpretaoconstitucionaldosjuzesenosprocedimentosformalizado.
Notocanteaopresenteestudo,nadamaisjustofoiapossibilidadedaparticipaodequemvivesobincidnciada
normapoderinterpretla,ouaomenos,poderinfluenciarnadecisodoSTF,pois:
todoaquelequevivenocontextoreguladoporumanormaequevivecomessecontexto,indiretaou,atmesmo
diretamenteintrpretedessanorma.Odestinatriodanormaparticipanteativo,muitomaisativodoquesepode
suportradicionalmentedoprocessohermenutico.ComonosoapenasosintrpretesjurdicosdaConstituioque
vivemanorma,nodetmelesomonopliodainterpretaodaconstituio.[grifonosso]
Comefeito,julgaracercadoreconhecimentolegaldauniohomoafetivanoBrasilfoiumagrandemanifestaode
hermenuticarealizadaporumasociedadeabertadeintrpretesdaconstituio,contribuintesdaadequaodotexto
constitucionalrealidadesocial.Portanto,aordemjurdicavigente,paraserrespeitadaeaplicadadeveseadequar
aosfatoresmateriaisquesurgemnocursodahistriadeumanao,demodoqueodireitosegueaevoluosocial,
estabelecendonormasparaadisciplinadosfenmenosjpostos.
Nestecontexto,prelecionaInocncioMrtiresCoelho,noqualafirmaqueasociedadeabertadosinterpretesda
Constituionadamaisseriadoqueaconstitucionalizaodosfatoresreaisdepoder,desenvolvidosporLassallena
obraEssnciadaConstituio.
http://www.egov.ufsc.br/portal/conteudo/sociedadeabertadeint%C3%A9rpretesdaconstitui%C3%A7%C3%A3oeoreconhecimentodauni%C3%A3o 6/10
2017513 AsociedadeabertadeintrpretesdaconstituioeoreconhecimentodaunioestvelentrecasaishomoafetivosnoBrasil|eGovUFSC
Extensosefaz,colocaodoM.RicardoLewandowskiaocitarKonradHesseemumadaspassagensdeseuvoto,
dizendo:oquenoaparecedeformaclaracomocontedodaConstituiooquedeveserdeterminadomediantea
incorporaodarealidadedecujaordenaosetrata,reforandonosateseapresentadaporHesse,quanto
foranormativadaConstituio,mastambmaapresentadaporLassalle,emquesepercebemaisumaveza
expressodosfatoresreaisdepodersobreanormaeaconseqentesupressodovazio,ousilncioconstitucional
nelaexistente,almdaconexoquesefazPeterHberle,quantoefetivaaplicaodanormaeainterpretaoa
elafeitapelosprpriosatingidos,asociedade,oquepossibilitouoentendimentopacficodaCorteSupremapela
repercussoeaspiraodosdestinatriosdanorma,quantoaumdireitoqueseapresentava,atento,controverso
noordenamentojurdico.
Noobstante,oM.LuizFux,repeteemseuvotoaspalavrasdoAdvogadoLuizBarroso,afirmandoquea
homossexualidadeumfatodavida.Ora,seumfatorealdeverfazerporexignciadanecessidade,quetodas
asoutrasleiseinstituiesjurdicasvigentesnopassejamoquerealmenteso.Portanto,entreofatorrealde
podereoordenamentojurdico,encontraseoprocessohermenuticosomadovontadedeconstituio,responsvel
pelareaproximaodaconstituiocomarealidadeemqueseinsere.Porm,paraqueessereflexoentrenormae
realidadeseefetiveemsuatotalidadeoscritriosdeinterpretaoconstitucionalhodesermaisabertosquanto
maispluralistaforasociedade.
Comoformaderatificaraanliseaquiproposta,bemcomooconceitodesociedadeabertadeintrpretes,proposta
porHberle,reportaseDesembargadoraaposentadadoTribunaldeJustiadoRioGrandedoSul,MariaBerenice
Dias,quandodaafirmaodajuristaevicepresidentedoInstitutoBrasileirodeDireitodeFamlia(IBDFAM),emartigo
intitulado:Uniohomossexualaspectossociaisejurdicos,dizendo:
Enquantoaleinoacompanhaaevoluodosusosecostumes,asmudanasdementalidade,aevoluodoconceito
demoralidade,ningum,muitomenososaplicadoresdoDireito,podememnomedeumaposturapreconceituosaou
discriminatria,fecharosolhosaessanovarealidadeesermosfontesdegrandesinjustias.Oquenosepode
cedernoconflitoentreavontadedeserjustoeomedodeslo.Eumasociedadequesequeraberta,justa,livre,
pluralista,solidria,fraternaedemocrtica,sportasdonovomilnio,nopodeconvivercomtocruel
discriminao.[grifonosso]
4.ConsideraesFinais
Odesafioquesecolocacomapropostadasociedadeabertadeintrpretesdosmaiscarosparaaefetivaoda
democraciacontempornea.Todavia,nofcilnemsimples.Masprecisoquesejaonortedasdiscusses
constitucionais.necessriaumacointerpretaoconstitucional,naqualosdestinatriosdasnormaseacorte
constitucionalpoderojuntosperseguirajustia.
AteoriadePeterHberleeasuapropostadaparticipaoefetivadadiversidadedeintrpretes,aperfeioaa
democraciaeaumentaosentimentodecidadaniaepertencimentodeumpovonavidapolticadanao.
Tantoaprevisodoamicuscuriaecomoaprevisodaaudinciapblica,aserrealizadaparaqueojulgamento
constitucionalsejaomaiscompletoeesclarecidopossvel,senosapresentamcomoformasdeacorteconstitucional
nosecolocarcomoalgodistantedarealidadesocialaqueaConstituiosedestina.Vejaseoquedispealei
9868/99:
http://www.egov.ufsc.br/portal/conteudo/sociedadeabertadeint%C3%A9rpretesdaconstitui%C3%A7%C3%A3oeoreconhecimentodauni%C3%A3o 7/10
2017513 AsociedadeabertadeintrpretesdaconstituioeoreconhecimentodaunioestvelentrecasaishomoafetivosnoBrasil|eGovUFSC
Art.7oNoseadmitirintervenodeterceirosnoprocessodeaodiretadeinconstitucionalidade.
1o(VETADO)
2oOrelator,considerandoarelevnciadamatriaearepresentatividadedospostulantes,poder,pordespacho
irrecorrvel,admitir,observadooprazofixadonopargrafoanterior,amanifestaodeoutrosrgosouentidades.
Art.8oDecorridooprazodasinformaes,seroouvidos,sucessivamente,oAdvogadoGeraldaUnioeo
ProcuradorGeraldaRepblica,quedeveromanifestarse,cadaqual,noprazodequinzedias.
Art.9oVencidososprazosdoartigoanterior,orelatorlanarorelatrio,comcpiaatodososMinistros,epedirdia
parajulgamento.
1oEmcasodenecessidadedeesclarecimentodematriaoucircunstnciadefatooudenotriainsuficinciadas
informaesexistentesnosautos,poderorelatorrequisitarinformaesadicionais,designarperitooucomissode
peritosparaqueemitaparecersobreaquesto,oufixardatapara,emaudinciapblica,ouvirdepoimentosde
pessoascomexperinciaeautoridadenamatria.[grifonosso].
Infelizmente,comosepodeobservarcomogrifo,adecisodanecessidadedeparticipaodergosouentidadese
darealizaodeaudinciapblicaestnicaeexclusivamentesobconsideraodorelator,sendoodespacho
irrecorrvel.Umadecisorestritivadorelator,emcertamedida,podeobstruirenormementeaefetivaodasociedade
abertadeintrpretes.
CertamentequeoidealseriaqueaCmaradeDeputados,nacondioderepresentantedopovo,tivesseenfrentadoa
questoqueprovocouoSupremoTribunalFederalasemanifestarnaADI4.277/11.Outrapossibilidadeaindamais
interessanteserialanarmodeuminstrumentoaindamaisdemocrticocomoocasodoReferendo.Mas,nem
umacoisanemoutraocorreram.AssimocasochegouCorteSupremaquefoiinstadaasemanifestardianteda
omissodosinstrumentosdemocrticosqueprevaConstituiode1988.
comumouvirseargumentosdequeapopulaonoestprontaparaenfrentaraquesto,queopovonotem
instruoparatanto,ou,ainda,quenocontextobrasileiroademocraciadiretaeparticipativaantesumaameaa.
importante,todavia,oseguintequestionamento:atquandooBrasil,enquantonaodemocrticainternacionalmente
reconhecida,irseesquivardaopiniodiretadesuapopulao?Quandoocidadobrasileiroestarprontopara
decidirdiretamenteseusprpriosrumos?Atquandoficaremosmajoritariamentecomasdecisesdosrepresentantes
dopovo?Quandoasociedadeabertadeintrpretespoderserefetivamenteaberta?
Aafirmaorecorrentedequesomenteumpovoeducadoeinstrudocapazdedecidirseusrumos,apesarde
pareceraopomaiscoerente,operanumalgicaaristocrticaenodemocrtica,vezqueofundamentodaaristo
craciaodequeporalgumttulodistintivoumpequenogrupodasociedadelegitimadoparadecidirsobreavontade
doEstado,emdetrimentodeoutrogruponocasoamaioriadapopulaobrasileira.Observesequeapermanncia
http://www.egov.ufsc.br/portal/conteudo/sociedadeabertadeint%C3%A9rpretesdaconstitui%C3%A7%C3%A3oeoreconhecimentodauni%C3%A3o 8/10
2017513 AsociedadeabertadeintrpretesdaconstituioeoreconhecimentodaunioestvelentrecasaishomoafetivosnoBrasil|eGovUFSC
aessafechadaopomeritocrticaconduzaoseguinteciclovicioso:seosrepresentantesdopovonoseesforam
porefetivarpolticaspblicasdeeducaoconsequentementeopovocarecerdeinstruoe,assim,precisar
semprederepresentantesquedigamaquilodequeopovoprecisa.
Diantedessasituaocorreseosrioriscodeapropostahaberlianadasociedadeabertadeintrpretesresultar
naquiloqueLassaledenunciavacomoaConstituiosendoumasimplesfolhadepapel.Ora,seapossibilidadede
falaedeparticipaonodebate,restringirseapenasaosinstrudoseletrados,inevitvelqueapenasos
interessesdessaparceladapopulaosejamdefendidos,havendoassimumadefesadamanutenovalorizao
apenasdameritocraciaemdetrimentodetantosoutrossabereslatentesnocontextodaparticipaopopular.
Asociedadeabertadeintrpretesprecisaadmitir,inclusive,aquelesquenotemvoz,quenotemvez,que
permanecemmarginalizadosnasociedadebrasileira,talvez,justamente,pornohaverespaoparaseremouvidos.
5.RefernciasBibliogrficas
BARROSO,LuisRoberto.Diferentes,masiguais:OreconhecimentojurdicodasrelaeshomoafetivasnoBrasil.
DisponvelemAcessoem25/05/2011.
BARROSO,LuisRoberto.SustentaooralproferidanaADPF132eADI4.277,em05demaiode2011.
BRASIL.Leino.10.406de10dejan.2002.Disponvelem:<http://www.planalto.gov.br/ccivil_03/leis/2002/l10406.htm>.
BRASIL.PRESIDNCIADAREPBLICA.Leino.9.868/99.Disponvelem:.
COELHO,InocncioMrtires.KonradHesse/PeterHberle:Umretornoaosfatoresreaisdepoder.RevistadeInformaoLegislativa.Braslia,ano35.n138.
DIAS,MariaBerenice.Uniohomossexual:aspectossociaisejurdicos.In:RevistaBrasileiradeDireitodeFamlia,PortoAlegre:Sntese,IBDFAM,v.4,jan./fev./mar.,2000,p.12
e13.
HBERLE,Peter.HermenuticaConstitucional:asociedadeabertadosintrpretesdaConstituio:contribuioparaainterpretaopluralistaeprocedimentaldaConstituio.
SergioAntonioFabrisEditor:PortoAlegre,2002.
HABERMAS,Jrgen.Direitoedemocracia:entrefacticidadeevalidade.TempoBrasileiro:RiodeJaneiro,2003.
HART,Herbert.OconceitodeDireito.Lisboa:FundaoCaloustreGulbenkian,1994.
HESSE,Konrad.AforanormativadaConstituio.SergioAntonioFabrisEditor:PortoAlegre,1991.
LASSALE,Ferdinand.AessnciadaConstituio.LumenJuris:RiodeJaneiro,2002.
LENZA,Pedro.DireitoConstitucionalesquematizado.Saraiva:SoPaulo,2011.
NEGRI,Antonio.PoderConstituinte:ensaiosobreasalternativasdamodernidade.Trad.AdrianoPilatti.DP&AEditora:RiodeJaneiro:2002.
PERROT,Michelle.Oneoninho,Veja25:reflexesparaofuturo,SoPaulo:Abril,1993.
SANTANA,CarolinaRibeiroASSY,BethniadeAlbuquerque."Pacificando"odireito:desconstruo,perspectivismoejustianodireitoindigenista.2010.Dissertao(Mestrado)
PontifciaUniversidadeCatilicadoRiodeJaneiro,DepartamentodeDireito,RiodeJaneiro,2010.Disponvelem:.
STF.BRITTO,CarlosAyres.VotodoMinistroRelator.SupremoTribunalFederal.Sessode05demaiode2011.
STF.FUX,Luiz.VotoescritoproferidonaADPF132eADI4.277,2011
STF.LEWANDOWSKI,Ricardo.VotoescritoproferidonaADPF132eADI4.277,2011.
STF.MELLO,MarcoAurlio.VotoescritoproferidonaADPF132eADI4.277,2011.
STF.ROCHA,CarmenLciaAntunes.VotoescritoproferidonaADPF132eADI4.277,em05demaiode2011.
Datadeelaborao:novembro/2011
Selogueparapoderenviarcomentrios 2677leituras
http://www.egov.ufsc.br/portal/conteudo/sociedadeabertadeint%C3%A9rpretesdaconstitui%C3%A7%C3%A3oeoreconhecimentodauni%C3%A3o 9/10
2017513 AsociedadeabertadeintrpretesdaconstituioeoreconhecimentodaunioestvelentrecasaishomoafetivosnoBrasil|eGovUFSC
Selogueparapoderenviarcomentrios 2677leituras
ltimasPublicaes Publicaesmaislidashoje
DIREITOPENALDOSVULNERVEIS:UMAANLISECRTICADABUSCADO A suspenso do CNPJ (cadastro nacional das pessoas jurdicas) por
RECONHECIMENTOPORMEIODODIREITOPENAL(24) irregularidadesnaimportaodebens(49)
+vertodas
Parcerias:
Observatriodo
GovernoEletrnico
http://www.egov.ufsc.br/portal/conteudo/sociedadeabertadeint%C3%A9rpretesdaconstitui%C3%A7%C3%A3oeoreconhecimentodauni%C3%A3 10/10