.

BiZANS
MPARATORLUGU
 YAyN No: 12
1 cdEME ARATIRMA:04
BiZA s IMpARATORluGu TARiki I CkARlES DiEkl

GE El YAy YNETME i I AkMET izci

EdiTR I SNAN BA

EVR I A. GkE Bozkum

HAlklA llikilrn I MEsu1 AydN

l<ApAk I AbRAXSA
8Ask - Cl I l..AcivEm Ofsa

1. BAsk Eyll 2006

lsrANbul Eyll 2006

ISBN 9944-978- l 4-0

llqi YAyNIAR
ArAlEME SokAk. No: 2711 O
CAGAloGlu / ISTANBUL
TEi: 0212 526 ~9 75
FAX: 0212 526 ~9 76
wvvw . ilgiyayinevi.con

e-nail : ilgiyayinevi@gmail.com

. BiZANS ~

IMPARATORLUGU
. .
TARiHi

CHARlEs DiEHl

eviri: A. Gke Bozkurt

llqi YAy N lAR

Sakarya niversitesi Merkez Ktphanesi

l llllll lllll 1111111111 11111 1111111111 11111111

*0090320*
255.07 .02.01 .06.00/07 /0090320
 NDEKLER

NSZ .................................15

BRNC BLM
stanbul'un kuruluu ve
Dou Roma_ mparato[lu~unun kkenleri _............. 19

KNC BLM
Jstinyen devri ve VI inci asrda Bizans mparatorluu .... 31

NC Bl
~iyus slalesi, Arap teh kesi ve
Vll inci asrda imparatorluun deimesi ............ . .. 51

DRDNC BLM
zorya'l imparatorlar ve resimler kavgas .... . .......... 63

BENC BLM
Ermeni slalesi zamannda mparatorluun en parlak devri .79

ALTINCI BLM
Komnenler asr ..................................107

5
 YED Ci BLM
stanbul Latin mparatorluu ve znik Grek mparatorluu .129

SEKZNC BLM
Poleologlar zamannda Bizans mparatorluu ........... 139

EK 1
BZANS MPARATORLARININ LSTES .............. -~
6:.

EK il l
Bizans tarihinin en mhim vakalarna ait zaman cetveli ....

6
 NSZ

Siyasal ve ideolojik tercihlerin etkisinde kalmayan, her tr-

l resmi-politik grev yklemelerinden uzak, objektif, modern
tarih anlaynn en temel zelliklerinden biri olan tarihsel s-
rekliliin salanmas prensibini, basite indirgemek suretiyle yal-
nzca bilim namusuna saygl akademisyenlerin mesleki-entel-
lektel kaygs olarak deerlendirip rafa kaldrmay hazmede-
meyecek kadar bir ilmi olgunluu, millet olarak yaadmz ve
halen etkisini dev~.m ettiren zor artlarn telkin ettii potansiyel
siyasi riskler nedeniyle bu gne kadar deyim yerindeyse "milli
menfaatler asndan lks ve sakncal"kabul eden resmi tarih
anlaymz mazur grecek olsak bile, millet olarak biz Trk-
ler'i basit bir tarih meraknn ok tesinde, zannettiimizden
ok daha fazla ilgilendiren ama ayn lde ilgisiz ve dolaysyla
bilgisiz olduumuz uzun bir tarihsel dnemdir Bizans asrlar.
Cumhuriyetimizin zellikle ilk yllarnda ideolojik devlet rgt-
lenmesinin zaruri bir neticesi olarak sosyal ilimlerin ilgi sahas
na getirilen daraltc resmi rezervlerden en byk hisseyi her
halde tarih disiplini almtr. Milli Eitim mfredatmz gerek
Osmanl ve gerekse Bizans tarihi asndan olduka uzun sren
bir ambargo dnemi yaamak durumunda kalmtr.
Trk tarihinin en uzun olmakla birlikte ayn zamanda en
yakn olan ve gnmze olan tesirleri itibaryla en nemli d-
nemini kapsayan Osmanl tarihi bu gn iin artk ge de olsa
hrriyetine kavumutur ve sahip olduu zengin tarih malze-
mesini her an aratrmaclarn hizmetine sunabilecek bir ariv
altyapsna da sahiptir. Henz yeterli dzeyin ok uzanda ol-
makla beraber bu gn iin bizler, snrl sayda ilim adammzn
ariv tabanl almal~r sayesinde, bir nesil ncemize gre Os-
manl tarihi hakknda ok daha fazla bilgi sahibiyiz. Ama ne
yazk ki, imparatorluumuza sadece stanbul'u deil, belki s-

7
 tanbuJ dan ok daha nemli yerleik devlet geleneklerini de mi-
ras brakan Bizans bizim iin halen tm karanln muhafaza
etmekte ve on asrlk bu uzun tarihe kar ilgisizliimiz srarla
devam etmektedir. Okadar ki, bu gn lkemizde orta ve yksek
tahsil messeselerinden mezun olmu hemen herkesin, tarihin
karanlk sayfalarnda kaybolmu , kltrel ve siyasi adan bize
tamamyla yabanc olan, zellikle cumhuriyetin ilk yllanndaki
resmi destekli "ilmi" gayretlere ramen aramzda bir trl biyo-
lojik veraset rabtas tespit edilemeyen ve gnmze brakt
arkeolojik malzeme dnda hemen hemen tm izleri silinmi
tarihin laboratuvarnda moda deyimle "fosillemi" ilkel Anado-
lu etnisiteleri hakknda doru-yanl bir ok ey bilmesine ra
men , Bizans sz konusu olduunda pek oumuz, 1071 'de
Malazgirt ovasnda Sultan Alparslan'dan af dileyen imparator
Romanos Diogenes ve 29 Mays 1453 'te Trk askeri karsn
da savarken can veren son imparator Konstantin' den baka
pek bir ey hatrlamayz.
Oysa ki Bizans bu iki hadisenin dnda , bin ksur yllk ta-
rihine ok daha fazla eyler, stelik tarihin akn kkl bir e
kilde etkileyen hadiseler sdrm bir dnya imparatorluudur.
Roma ' nn son dnemini dikkate almayacak olursak, ilk hristi
yan devleti olma zelliine sahip olan Bizans mparatorluu,
her ey den nce, Mezopotamya ' nn gneyi ve Arap yanma-
das hari olmak zere byk Osmanl corafyasnn tamamn
da, baz kk sahil eritleri hari tm Akdeniz havzasnda,
Balkanlar'da, Dou Avrupa'da ve Kafkaslar'da uzun yllar haki-
miyet kurmu , tm Slav dnyasn, Dou Avrupa'y ve Orta
Dou ' nun byk bir ksmn hristiyanlatrm~ o zamanlarn
barbar, bu gnn modern Avrupa ' sn terbiye etmi ve netice
olarak bu geni corafyann her kesinde aradan geen yz-
yllarn silemedii derin izler brakmtr.

Dou slam dnyasmn Hristiyan bat ile ilk temas noktas

Bizans olmutur. Nitekim insanlk tarihinin en nemli hadisesi
islamiyet, Bizans'a komu ve Bizans nfuzunun tm arlyla

8
hissedildii topraklarda domu ve yirmi otuz yl gibi ok ksa
bir zamanda olaanst bir hzla BiL..."lns t Jpraklannda yaylm
tr. Bu nedenle balangcndan itibaren slam tarihi Bizans 'la
hep i ie olmutur. slamn daha ilk yllarnda bizzat islam pey-
gamberi tarafndan son dine rlavet edilmi, slamn drt by-
yle kendi aleyhine neticelenen mcadelelere girimi, zellik-
le peygamberin ikinci halifesinin srekli cihad emreden tavizsiz
iktidar dneminde kendi asndan hayati neme sahip Suriye
ve M51r' terketmek zorunda kalm, Emevi ve Abbasi hilafet
devletleriyle srekli kavga halinde olmu, 1071 tarihinde Ma-
lazgirt'te Seluk Trkleri'nden, daha nce hi karlamad,
imparatorun esaretiyle neticelenen onur krc bir darbe yemi
ve mteakiben gelien hadiseler sonucunda Anadolu'nun ta-
mamna yakn ksmn kaybetmi, Hal seferleri ve putperest
Mool istilasnn Trk ve slam dnyas zerinde yapt ar
tahribat ortamndan istifade ederek tekrar douya doru kalc
olamayan yaylma teebbslerine girimi ancak ardndan ge-
len Osmanl dalgas karsnda bir buuk asr boyunca srekli
gerileyerek 15. yzyln ortalarna doru Anadolu ve Balkan-
lar'n tamamn kaybetmek suretiyle kk bir stanbul devleti
haline gelmi ve nihayet Osmanl Trk devletini bir dnya im-
paratorluu yapan Sultan Fatih'in elinde hayat macerasn ta-
mamlam tarihin en uzun soluklu devletlerinden biridir Bizans
mparatorluu.
slam ve Trk tarihi iinde bu derece geni bir yer igal
eden Bizans karsndaki alak~z tavrmzn altnda, her halde
Bizans kimlii hakkndaki pein hkmlere dayal yanlglar ve
zellikle geen yzylda hatrlamak dahi istemediimiz bir siyasi
maziyi paylatmz, siyasi idealleriyle beeri potansiyeli ara-
snda akln ve ilmin kabul edebilecei makul bir dengeyi bir tr-
l kuramayan bat komumuzun "megalo idea"sna tarihsel da-
yanak noktas olarak Bizans' yerletiren, gereki olmaktan zi-
yadesiyle uzak, boyunun lsn bir hayli aan irrasyonel he-
zeyanlar yatmaktadr. Oysa ki Bizans imparatorluunda Yu-
nanlln hakim unsur olduu dnem imparatorluun kle

9
 kle bir stanbul devleti haline geldii son zamanJandr ki.
bu ksa dnemin uzun imparatorluk tarihi asndan pek fazla
bir nemi olmadn kabul etmek gerekir. Zira bu k dne-
minde devlete artk Bizans mparatorluu deil stanbul Yunan
Krall demek fiili realiteye daha uygun der. On asrlk uzun
Bizans tarihinin ana hatlaryla ksa bir tetkiki, her ynyle bir
dnya imparatorluu olan Bizans ile ykln arifesindeki kk
stanbul krall arasndaki mukayese kabul etmez farklar orta-
ya koymaya yeter. Her ey den nce Yunan milliyetiyle hi bir
alakas olmayan, Latinlii tartlmaz ilk imparator Konstantin
idaresi altndaki geni corafyann ok milliyetli demografik ya-
psnn dayatt siyasi amazlar doru okuyabildii iindir ki,
devletin ve hkmdarln siyasi meruiyet temelini etnik kken
zerine deil, ortodoksluk ortak paydas zerine oturtmu
tur.Zaten Bizans'ta hakim unsur olmaya yeterli bir ounlua
sahip bir etnik grup yoktu. te Bizans'a Antik Yunan ve La-
tin Roma' dan farkl olarak bir ark devleti karakterini veren
bu yeni siyasal meruiyet anlaydr ki, kayna da zannedil-
dii gibi hristiyan-ortodoks teolojisi deil, bizzat dou kltr
ortamnn gelitirdii siyasi felsefedir. Esasen hristiyar dini
mrik Roma despotizminin hakim olduu topraklarda do
mu olmak suretiyle, nazari olarak dahi sezarlarn alanna
mdahale imkan bulamam, bir devlet ve hakimiyet nazari-
yesi vazetmeye yeterli hrriyet ortamndan mahrum kalm
ve bunun neticesinde uzun sre vicdanlara hapsedilmi, bir
dinden ziyade bir ahlak retisi olarak varolma mcadelesi
vermitir. Konstantin'le birlikte model alman dounun siyasi
felsefesi, Roma'nn tekilat ve idare prensiplerine gre tan-
zim edilen devlete, hristiyanl merkeze yerletiren farkl bir
ideolojik ereve getirmi ve bu baarl sentez Bizans' a ok
milliyetli yaplarn bnyesinde tad etnik elikilerin ykc
tesirlerini azaltan ve bir mensubiyet uuru douran suni bir
kimlik kazandrmtr. Bu suni Bizans kimlii, muhteris ve ha-
set Yunan kimliinden ok daha geni ve kapsayc olduu
iindir ki, etnik kken nemli olmakszn imparatorluk teba-

10
 sndan her unsura askerlik de dahil olmak zere en alt dzey
memuriyetlerden imparator seviyesine kadar devletin her ka-
demesinde hizmet edebilme imkan vermitir.
Bir kilise dili olmann getirdii avantajlar sayesinde etnik
potansiyelinin ok zerinde yaylma imkan bulan Yunan dili,
ancak 8. yzyldan sonra Latin dilinin yerini alarak imparator-
luun resmi dili olabilmitir. Yunan dilinin imparatorluun res-
mi dili seviyesine ykselmi olmas on asrdan fazla yaayan
koskoca Bizans' her ynyle bir Yunan devleti olarak telakki
etmeye yeterliyse, o zaman resmi dil olarak Arapay kullanan
Byk Seluklu mparatorluunu Arap ve yine Farsay resmi
dil kabul eden Anadolu Seluklu Devletini de bir Acem devleti
saymak icap eder ki, byle bir yaklamn hi bir ilmi kymeti
olmad hususunda tereddte yer yoktur. Kald ki, Yunan dili-
ni kuruluundan ok sonra devletin resmi dili seviyesine yk-
seltmekle beraber Bizans, Yunan kimliinin en ok dile dola-
nan ve vazgeilmez yapc unsuru olan antik Yunan dncesi
ne kar dmanca bir tavr taknm ve her vesileyle onu yok
etmeye almtr. Doruyu sylemek gerekirse, tanrlarn cirit
att putperest bir atmosferde gelien ilk an hr Yunan fel-
sefesiyle Bizans'a net bir ekilde damgasn vuran ortaa hris
tiyan skolastiini bar iinde bir arada yaatmak imkan dahilin-
de olan bir ey deildi. Bu nedenle daha yolun banda, Bizans
imparatorlarnn en by kabul edilen Jstinyen "iinde bir
ka mrik profesrn gizlendii" Atina niversitesini kapat-
mak suretiyle Yunan felsefesinin kapsna kilit vurmutu.
Bizans'n mahiyeti hakkndaki bu mlahazalarmzdan son-
ra, Bizans'tan sonra ayn corafyada hkm sren Osmanl
mparatorluuna tesirlerinden hi bahsetmemek Bizans'a hak-
szlk olur kanaatindeyim. Bu cmleden olmak zere, Osmanl
imparatorluunun Bizans'tan hi etkilenmediini sylemek,
imparatorluk namna bir meziyet deil, olsa olsa Osmanl gibi
byk bir dnya devletini idare edenlerin her an yz yze ol-
duklar on asrlk bu deerli tecrbeden istifade etme becerisini
gsteremedikleri manasna gelir ki, byle bir deerlendirme

11
her eyden nce Trk tarihinin tank olduu en byk liderler-
den biri olan Sultan Fatih'in siyasi ufkuna glge drr. Oysa
tarihten biliyoruzki, Seluklu dneminden kalna bir uygulama
olarak Trk ehzadeleri bar zamanlarnda Bizans saraynda
bir ka yl misafir edilmek suretiyle bir nevi ynetim staj grr-
lerdi. stelik bu usl, Osmanl siyasetinin stanbul hakkndaki
kesin kararn veren Yldnm Bayezit zamanna kadar da de-
vam etmitir.

Bizans'n brokrasi, idare ve askerlik sahalannda impara-

torluumuza ciddi tesirleri olduu ak bir ekilde grlmekle
beraber, takdirle sylemek gerekir ki, Osmanl hi bir ekilde
taklitilie sapmadan Bizans'n faydal grd messeselerini
ciddi bir ayklamaya tabi tutmu, bin yllk yerleik devlet tecr-
besinin rn olan bu messeselerin kusurlu ve kendi zihniyet
dnyasna aykr bulduu taraflarn tashih edip gelitirmek su-
retiyle kendine has bir karakter verme baarsn gstermitir.
Bu hususta akla gelen ilk misal yenieri ocadr. Bilindii gibi
Bizans, hcumlarndan srekli muzdarip olduu komu barbar
kavimlerinden imparatorluun savunmasnda kullanlmak zere
ok sayda paral asker devirirdi. Osmanl ise, daha stan
bul'un fethinden yaklak yz yl kadar nce kurduu yenieri
oca kadrolarn doldururken, Bizans gibi hazr asker toplama
yoluna gitmiyor, kk yataki gayrimslim reaya ocuklann
olduka uzun sren kapsaml ve ok ynl bir eitime tabi tuta-
rak, Trk-slam kltrne ve imparatorluk ideallerine bal
mcahit askerler haline getiriyordu. Yine Bizans, tabiiyetine al-
d yabanc kavimleri devlete sndrabilmek iin onlarn bana
idareci olarak kendisine itaatkar yerli bir prens tayin etmek su-
retiyle bu kavimlerin din, ahlak,kltr ve geleneklerini yaatabi
lecekleri yumuak bir atmosfer olutururdu. Ayn ekilde Os-
manl idaresi de Avrupa'da, zellikle mslman nfus yerletir
medii Macaristan, Eflak, Badan, Transilvanya, Karada vb.
blgelerde bu idari vesayet sistemini baaryla uygulam, Bi-
zans 'tan bir adm daha ne geerek mslmanlarla i ie yaa
yan gayrimslimlerin ilerini de kendi ruhanilerine havale et-

12
mitir. Okadar ki, gayrimslimler, kendi aralarndaki ihtilaflarn
zmnde genel yetkili eri mahkemelere ihtiyari olarak gide-
bildikleri gibi, kilise ve havralara bavurabilme hakkna da sa-
hip olmulardr.
Kabul etmek gerekir ki Osmanl Trk Devleti, Bursa-Edir-
ne-stanbul hattnda gittike azalmak suretiyle de olsa etkisini
devam ettiren gebe devlet yaplarna has zaaflardan ancak
stanbul'da kurtulabilmi ve bir dnya imparatorluunu taya
bilecek brokratik, idari, hukuki,sosyal ve mali-iktisadi sistem
btnlne yeni bakent stanbul'da sahip olabilmitir. Esa-
sen, Osmanl ncesi devletlerimizin uzun mrl olamamalar
nn en nemli nedeni teorik altyaps ekillenmi, gelenekleri
oturmu bir sistem anlayna yabanc olmalardr. mparatorlu
un bakentini Edirne den stanbul'a tayan Fatih, o zamana
kadar geleneksel devletlerimize hakim olan tre kaynakl idari
meruiyet anlayna, sistem mantalitesine sahip modem devle-
tin gerei olarak, yapt kapsaml kanunlatrma faaliyetiyle
birlikte balayc bir hukuksal ereve getirmi oluyordu. Ve s
tanbul da artk kayt d devlet tamamen tarihe karyor, ileyi
kurallar belirli, belge dzeni oturmu bir saray, hkmet ve
tara brokrasisi ortaya kyordu. te Osmanl imparatorluu
nu geleneksel Trk ve slam devletlerinden farkl klan ve tek-
nik anlamda Roma'nn devam olduu ynndeki deerlendir
melere hakllk kazandran husus stanbul sonrasnda devlet ya-
planmasnn geirdii bu sistematik deiimdir.
Elinizdeki bu alma, yazarn da hakl olarak belirttii gibi,
on asrlk uzun Bizans tarihinin analitik bir zeti olarak~ teferru-
ata dalmadan ama nemli ayrntlar da ihmal etmeden Bizans
tarihi ve medeniyetinin ana izgilerini derli toplu bir ekilde
okuyucuya sunan bir el kitab mahiyetindedir. Okuyucuya fay-
dal olmas dileiyle.

Sinan Ba
Temmuz 2006, stanbul

13

j
 YAZARIN NSZ

Son elli yl iindeki almalarla tamamiyle yenileen Bi-

zans mparatorluu tarihi bilhassa batda, yanl fikirlere ura
maktan kurtulamamtr. Bu tarih, bir oklarmz iin daima,
Monteskiy ve Gibbon'un zannettii gibi, Roma mparatorlu
unun devam ve k gibi grnr. Biz, Ortazaman Grekle-
rini, daima, yzyllarn birikimi uursuz kinleri ve eski dini kav-
galar karanlk bir ekilde hatrlamamzn neticesi olarak, Hal
lar ve onlar aforoz eden Papalar gibi muhakeme ederiz. Ve Bi-
zans sanat da, ekseriya yenilemekten aciz ve kilisenin sk
kontrol altnda birka dahi san' atkarn yarattklarn bin sene
tekrardan baka bir ey yapmayan monoton bir san' at - buna
tercihan kilise san' at denir-gibi anlalr.
Gerekte, Bizans bsbtn baka bir eydi, O, kendisini,
Romann varisi ve devam olarak ilandan holanm ve impara-
torlar son gne kadar "Romallarn imparatoru, Unvann ta
m, mparatorluun eski ve erefli bakenti zerindeki hakla-
rndan vazgememilerdi. Bununla beraber, Bizans pek abuk
bir ark imparatorluu oldu ve esas itibariyle byleydi. Onu,
Romann ezici hatralaryla kyaslayarak analiz etmemelidir:
Onun karakterini en iyi anlayan ve hakiki manzarasn gren
adamlardan birinin szne gre, o, "Avrupann son snrlarn
da, Asya barbarl kenarnda bir Ortazaman devleti idi (!). Bu
devletin, kusurlar ve kt gelenekleri vard, bunlar gizlemek

15
BizA s 1 pARAToRI <i TARihi

ocukluktur. Pek sk saray isyanlar ve askeri ihilalleri grdr

her trl kou oyunlarn lgnca sevdi ve dinsel ekimelere
bundan fazla dknlk gsterdi; medeniyetinin zaferine ra
men ahlak ekseriya gaddar ve barbard ve bunun neticesinde
bol miktarda orta karakterler ve adi ruhlar da yaratt. Fakat bu
devlet, gemiteki haliyle, bykt.
Gerekte, Roma mparatorluu dtkten sonraki bin se-
nelik hayabnda Bizans'n durmadan harabeye yuvarland ko-
laylkla zannolunur. Byle dnmek asla caiz deildir. Onu
mahvedecek gibi grnen bunalmlar ounlukla kyas kabul
etmez derecede parlak devirler ve mit edilmeyen yeni dou
lar takip etmitir. Bu devirde, bir tarihinin szne gre mpa
ratorluk, bu ihtiyar kadn, altn ve kymetli talarla ssl bir
gen kz gibi grnr, Vl nc asrda, Justinyen devrinde, dev-
let, son bir defa, Roma'nn iyi gnlerinde olduu gibi toparla-
nr ve Akdeniz, yeniden bir Roma gl olur. VIII inci asrda,
zorya'l (Eski Silifke) imparatorlar, arl Martel'in Poitiers de h
ristiyanl kurtard sralarda, slamiyetin hcumlarn krarlar.
X uncu asrda, Makedonya ailesine mensup hkmdarlar, Bi-
zans' , muzaffer silahlarn Suriye'ye kadar gtren, Ruslar
Tuna boyunda ezen ve Bulgar arlarnn kurduu devleti kan
iinde boan byk bir ark devleti haline koyarlar. XIl inci
asrda, Komnen 'ler zamannda Grek mparatorlu~ dnyada
hala iyi bir ehre gstermektedir ve stanbul, Avrupa politikas
nn bellibal merkezlerinden biridir.

Bizans, bu suretle, bin sene yaad; bu yaama, yalnz mut-

lu bir tesadfn neticesi deildi: an ve erefle yaad; byle
olabilmesi iin kendisinde ktlklerden baka eylerin de bu-
lunmas pek tabiidir. lerini idare iin, byk imparatorlar,
hretli devlet adamlar, yetenekli diplomatlar, muzaffer gene-
ralleri vard; bunlar vastasiyle, dnyada, byk bir eser baar
d. Hal seferlerinden ewel, douda hristiyanln kafirlere
kar savunucusuydu ve askeri kymeti sayesinde birok defalar
Avrupa'y kurtarmt. Barbarln ortasnda, Ortazamann

16
 Ck RIES EHl

uzun zaman tand takdire deer en ince, en zarif bir medeni-

yet merkeziydi. Asya ve Slav dou dnyasnn reticisi idi bu
kavimler, dinlerini, edebi dillerini, sanatlarn, hkmetlerini
ona borludurlar. Pek kuwetli tesiri batya uzanmt; bir ok fi-
kir ve san'at nimetlerini bat ondan almtr. Bugn, Avrupa'nn
dousunda oturan kavimler ondan karlar ve bugnk Yuna-
nistan, bilhassa, Pericles ve Phidias'n Atina'sndan ziyade h
ristiyan Bizans' a borludur.
Bizans, btn bunlar iin, gemite yapt iler kadar ge-
lecek iinde hazrlad eylerle hala dikkat ve alakaya layktr.
O kadar uzak grnen ve birok kimselerce o kadar kt ta-
nnm olan Bizans tarihi, asla l ve unutulmaa deer bir
tarih deildir. Ducange XVII inci asr ortasnda Bizans tarihi-
lerinin eserlerini bastrmak, bunlara bilgili erhler yapmak ve
baka birok takdire layk eserler karmakla Bizans tarihi bil-
gisinin temellerini koyduunu ve henz bilinmeyen bir saha-
da geni ve hayali pencereler atn pekala biliyordu. Du-
cange' in memleketinde, kurduu aratrma gelenei devam
ediyor; ve baka yerlerde, Rusya'da, Yunanistan'da, ngilte
re'de ve Almanya'da yaplanlar az grmemekle beraber, Bi-
zans tarihi aratrmalarnn esas itibarile Fransa tarafndan
ilim aleminde yaylm olduunu sylemek byk bir cret sa-
ylmaz zannndayz.

Benden, Bizans tarihi iin, ksa ve z - hala bizde mev-

cut olmyan- bir el kitab yazmam srarla rica ettiler. Bu, ba-
na faydasz bir alma grnmedi. Son zamanda, yaymla- .
nan baka bir kitapta, Bizans' n ne olduunu gsteren toplu
bir tablo sunmaya, byklnn ve knn derin sebeb-
lerini, medeniyete yapt byk hizmetleri izaha altm< 1 >.
Bu kitap, Bizans mparatorluunun bin senelik tarihinin daha
analitik bir zetidir. Bunda, bu tarihin geliimine hakim olan
ana fikirleri aydnlatmaya, nemli olaylar takdime altm.
Bunu yaparken, tarih ve zamana ait kk ayrntlara dal-
(1) A Rambaud, l 'empire Grec aux x. Siecle, s.VIII

17
 Biz s 1 p.\R\TORl.:G lARiki

maktan ziyade bun lar olduka geni ve daha anlal r d~ -

ler halinde top l adm. Bu ekilde belki , ol aylarn iyz 2
manas daha iyi anlalm olur. Kitabn sonundaki krono f
notlar en nemli olaylarn zaman itibariyle uyumunu anla-
may okuyana kolaylatrrlar.

Fakat yok olmu bu dnya hakknda genel bilgiler edL--

mek isteyenler iin, gerekli ayrntlarn doruluund an hi rr
ey feda etmeden, Bizans medeniyetinin ve tarihinin ana izg:-
lerini bariz vasflarn ve esas fikirlerini bu kitapta kayt ve es-
bit etmekle daha faydal bir i yapacam zannediyorum.
Schrader in tarihi corafya atlasndaki drt haritadan b
kitaptaki ikisini almama msaade eden Hachette kitabevine e-
ekkr bir bor bilirim. Bizans kyafet ve hayat ve Bizans
san at eserleri hakknda bir fikir verebilecek olan resimler Bi-
zans san ' at (Picard, 1910) elkitabmdan alnmtr.
Kitabn nihayetinde, okunacak veya mracaat olunacak
bellibal eserlerin bir cetveli bulunur.
Temmuz 1919. Ch. D .

18
 BRNC BLM

istanbul'un kuruluu ve
Dou Roma mparatorluunun kkenleri
(330-528)

l.stanbul'un kuruluu ve yeni mparatorluun karakterleri.

- il. Barbar istilas bunahm. -111. Dini bunahm.
- iV. V inci asu sonunda ve VI mc asr bamda Dou Roma mparatorluu

stanbul'un kuruluu ve yeni imparatorluun karakterleri~ -

11 Mays 330 da, Kostantin, Boazii sahillerinde, yeni kurdu-
u bakentinde, Konstantinople'da atafatl merasimle yerlei
yordu(!).

1 Konstantin, Bizans btn Roma mparatoruluunun merkezi yaptktan

sonra, Osmanllar zaptedinceye kadar (330-1453) ehrin ismi Konstantinople idi.
Fetihten sonra Osmanllarca da Konstantiye denildi. Bu isim, Osmanl paralarnda ,
mparatorluun son gnne kadar muhafaza olundu. Cumhuriyet idaresi , daha
ewelce de kullanlan stanbul ismini resmen kabul etti. Fa~at stanbul isminin
Greke, ehre gidiyorum demek olan El'dan geldii malumdur. Konstantineyi
zapteden Fatih ve daha sonra Kanuni Sleyman ve onun dahi mimar Sinan bu
Grek ehrini bugn bile btn dnyada eleri olmayan abidelerle tamemen
Trkletirdiler. Bununla beraber, Cihan Harbi sonunda, stanbul elimizden haksz
olarak alnmt. Atatrk, stanbulu anavatana tekrar ve en salam bir tarzda
balad, onu Fatihin karlat dmanlardan daha kuwetli hasmlar elinden ald.
Trk milleti , stanbulu ikinci defa olarak zaptetti. u halde Greke olan stanbul
yerine ATAKENT demek daha dorusu olmaz m?
Biz imdilik, bu kitapta, Konstantinople yerine, daha ziyade alk olduumuz
stanbul ismini kullanmay tercih ettik. Okuyucular, tetkik olunan zamanlarda
stanbulun ad Konstantinople olduunu unutmamaldrlar. (Mtercim)

19
 BizA . s 1 po rnRl.;(iu T RH

mparator niin eski Roma 'y terk ederek hkmdar

merkezini douya naklediyordu? Sezarlarm paganist ve .o
nutsuz ehrinden az zevk duyan Konstantin onun corafi ko-
numunu, hakl olarak, mparatorluun karlat yeni ih a-
lara cevap veremeyecek vaziyette buluyordu. Got tehlikesi
Pers tehlikesi Tuna boyunda ve Asya'da kendini hissetti~o -
du llirya nn(l) kuwetli halk, savunma iin mkemme ir
kaynak arzediyordu; bu savunmay dzenlemek iin Roma peK
uzakt. Diyoklesyen bunu zamannda anlam ve o da doun
cazibesini duymutu. Her halde, Konstantin in "Yeni Romay
kurduu gn Bizans mparatorluu balamt.

Avrupa'nn Asya ile birletii noktadaki corafi konumu,

bundan kan askeri ve ekonomik nemi dolaysyla, stanbul:
dou dnyasnn, etrafnda toplanabilecei tabii bir merkez idi.
Dier ynden douundan itibaren tad Helenik damga e
bilhassa hristiyanln verdii karakter dolaysyla, yeni baken
eskisinden derin bir ekilde farklyd ve dou dnyasnn eilim
lerini olduka doru olarak yanstyordu.
Dier ynden, olduka uzun zamandan beri Roma mpa
ratorluunda hkmdarlk hakknda yeni bir kavram ve anlay
hazrlanyordu. IV nc asrn banda, yakn dou ile temas
edince, deiiklik tamamland. Konstantin, imparator kudret ve
nfuzunu, mutlak bir nfuz ve ilahi hak ekline sokmaya alt.
Bu nfuzu, muhteem kyafetler, talar ve al renklerle terifa
tn her trl debdebesiyle evirdi. Kendini, yeryznde Allahn
vekili sayarak, dncesinin, murad ilahinin bir yansmas o -
duuna hkmederek her eyde hkmdarn kutsal karakterini
gstermeye, onu insanlardan debdebeli ekillerle ayrrnaa. k
saca dnya hkmdarln, lahi kudretin bir yansmas. bir
ehresi yapmaya alt.
Ayn zamanda, mparatorluk messesesinin itibar ve kuv-
vetini artrmak iin hkmdarln, btn kudreti mparatorun

1 Adriyatik denizinin bugn, Yug9slayva ve talya arasnda paylalm olan

dalk ark
sahilleri mntakas (mtercim)

20
elinde bulunacak ekilde sk bir tarzda rtbe hiyerarisine tabi
sk gzetim altnda bir idari hkmdarlk olmasn istedi. Kons-
tantin, neticede, Hristiyanl bir devlet dini yapt , dokunul-
mazlk ve ayrcalklarn arttrd , onu muhalif itikatlara kar ko-
rudu ve her vesile ile himaye etti; bu suretle mparatorun nfu-
zuna baka bir karakter verdi. Konstantin ve ondan sonra ge-
len imparatorlar - ister Ortodoks, ister Aryus(l) taraftan olsun-
lar - "kendilerinden biriymi gibi, piskoposlarn toplantlarnda
bulunmak, kilise inan ve dzeninin yetkili muhafz tavrn al-
mak, kilisenin btn ilerine karmak, kilise hesabna kanunlar
koymak ve hkmler vermek, kiliseyi tekilatlandrmak ve ida-
re etmek, ruhani meclisler toplamak ve bunlara bakanlk et-
mek, itikadn formllerini tesbit edip yazmak suretiyle ayn
prensibe gre devlet ve kilisenin ilikilerini dzenlediler. Byle-
likle mparator kilise zerinde mutlak hakim oldu .. Ve a gzl,
zevkine dkn , itaatkar ve yumuak olan dou ruhanileri, sa-
ray ruhanileri, hibir nefret ve itiraz gstermeden imparatora
tabi oldular.
Btn bunlar, dou hkmdarlklarna has kudret ve nfuz
anlaynn sonucuydu. Her ne kadar daha bir asr - 4 7 6 tarihi-
ne kadar - Roma mparatorluu devam etmi ve her ne kadar
VI nc asrn sonuna kadar, arkta bile, Roma gelenei canl ve
kuwetli kalmsa da btn bunlar dolaysyla, Konstantin ehri
etrafnda hkmdarln dou ksm topland ve kendi bilincini
kazand. Roma birliinin grnte korunmasna ramen dr-
dnc asrdan itibaren, hakikatte bir defadan fazla mparatorlu
un iki yans ayr imparatorlarn idaresinde kald ve 285 de b-
yk Teodos lnce iki olu Arkadyus ve Honoryusa imparator-
luu ayrlm bir miras brakt, uzun zamandan beri hazrlan
makta olan ayrlk aa kt ve kesinleti. Bundan byle bir
dou mparatorluu vcut bulmutu.

1 Mehur skenderiyeli papaz (280-336) sa'nn haddizatnda tam olduunu

iddia ve uluhiyetini inkar eden Aryus nazariyesine, Konstantinople mparatorlar
arasnda taraftarlar kt. Bu itikattakilere Arien denir. Bu fikir, iznik ruhani
meclisinide reddolunmutur. (Mttercim)

21
 il
Barbar istilas bunalm. - 330 dan 518 tarine kadar s-
ren uzun tarih devrinde iki vahim kriz, bu imparatorluu sars-
makla ona kendi hususi ehresini verdi. Bunlarn birincisi. Bar-
bar istilasyd.
III nc asrdan itibaren, btn hudutlarda, Ren zerinde
olduu gibi Tuna'da Cermanya barbarlar yaa yava Roma l-
kesine szyorlard. Bunlarn bfr ksm, kk gruplar halinde.
gelip asker yazlyorlar, yahut orada ifti olarak yerleiyorlard.
Bir ksm da, devletin emniyet ve refah manzarasnn cazibesi-
ne tutularak btn kabileler halinde mracaatla toprak istiyor-
lard, mparator hkmeti memnuniyetle bu ricalar kabul eder-
di. Srekli kaynayan bu Cermen dnyasndaki kavimlerin b-
yk hareketleri, bu Barbar basksn hzlandrp korkun bir ha-
le getirdi. Hcumlar, V inci asrda, garp mparatorluunu ba-
trd ve ewela, Bizans'n, bu dehetli aknlara, Roma'dan daha
iyi dayanamayaca zannolundu.
376 da, Hunlarn karsndan kaan Vizigotlar mparator
luktan, snacak bir yer ve toprak istemilerdi. Bunlardan iki
yz bin kii, Tuna'nn gneyinde bugnk Kuzey Bulgaris-
tan' da, Mezi' de yerletiler. Bir mddet sonra isyan ettiler Edir-
ne ovalarnda kendilerini durdurmaa uraan mparator Va-
lans ldrld (378). Onlar, ancak Theodoz'un ustaca iddeti
sakinletirebildi. Fakat, o lnce (395) tehlike yeniden ba gs-
terdi. Vizgotlar ' n Kral Alarik, Makedonya zerine atld Tesal-
ya'y, orta Yunanistan' ykt ve Peleponez ierlerine kadar gir-
di; zayf Arkadyus (395-408) - btn dou askerleri batda idi-
ler - onu durduramad ve batdan mparatorluun yardmna
arlan Stilikon, Arkadya'da, Pholoe (Foloe) Gotlar kuatb
srada, mparator onlar serbest brakmay ve balaryla anla
may tercih etti. Bundan sonra, birka yl Vizigotlar Dou m-

22
 CttARIEs EHI

paratorluunda her eyi yapyorlard; Arkadyus'un nazrlann

deviriyorlar, prense istediklerini yaptnyorlar, bakentte kuman-
da ediyorlar, devleti isyanlanyla bulandryorlard. Fakat, Ala-
rik' in hrs kendisini daha ok batya srklyordu; 402 ' de
talya'y istila etti; 410' da oraya tekrar gelerek Roma'y ald;
en sonunda Vizigotlar ' n Gol yani bugnk Fransa kt'asnda
ve spanya' da yerlemesiyle Dou mparatorluunu tehdit eden
tehlike ortadan kalkmt.
Otuz yl daha sonra , Hunlar sahneye kyorlard.
Don'dan Panonya'ya(l) kadar geni bir imparatorluk kuran
Atilla, 441 ' de Tuna'y aarak Viminacium, Singidinum, Sirmi-
um, Naissus'u zaptediyor ve stanbul'u tehdit ediyordu.
Kuwetsiz bir halde bulunan imparatorluk ona vergi ver-
meye raz oldu. Buna ramen, 447' de, Hunlar Tuna'nn g-
neyinde gene grndler. Yeniden mzakere edildi. Fakat, teh-
like bykln muhafaza ediyordu ve felaketin yakn olduu
zannolunabilecei bir srada, 450' de, mparator Marsiyen
(Marcien) (450-457) vergi vermemek cesaretini gsterdi. Bu
defa da, talih dou mparatorluuna gld. Attila, silahlarn
batya gtrd; oradan yenik ve zayf olarak dnd. Ve biraz
sonra, lm kurduu imparatorluu paralad (453)
V inci asnn ikinci yarsiinde imparatorlukla mcadeleye
giren Dou Gotlar'n (Ostrogot) imparatorluk hizmetine ald.
Onlara toprak verdi (462) ve balarn eref ve paraya bodu.
Bu suretle, 4 7 4 de, devletin i ilerine kadar kartklar gr-
lr: mparator Leon'un lmnde (457-474), taht etrafnda
mcadeleye girien rakibine kar Zenon'un zaferini temin
eden Teodorik (Theodoric) olmutur. Bundan byle, Barbarlar
her vakitten ziyade a gzllk gstermeye baladlar. Nafile
yere, balarn, biribiri aleyhine evirmeye uratlar (4 79): Te-
odorik, Makedonya'y yama, Selanik'i tehdit etti; isteklerini
arttrdka, 484' de Konsl Unvann ald, 487' de stanbul'u

1 Bugnk Macaristan. (Mtercim)

23
Biz s 1 p~R oRl v ~ TARH

tehdit etti. Fakat talya'nn cazibesine o da dayanamad. orada

476' dan beri ken bab mparatorluunu zaptetmeyi Zeno
ustalkla ona teklif ediyordu. Bir defa daha tehlike geitiril
miti.

Bu suretle, Barbar istilas Dou mparatorluu hud rLar!

boyunca kaym, yahut geici bir surette ona tesir yapabilmiti :
neticede yeni Roma, eski Roma'y batran felaketler::
byyerek km gibi ayakta duruyor ve bu suretle daha o
douya ablm bulunuyordu.

24
 CH RlEs Didl

111
Dini bunalm. - teki bunalm , din sahasndayd. Bugn
arianism, nestorianism, monofizism gibi byk din ihtilaflanrun
iV ve V inci asrlardaki ehemmiyetini anlamakta glk eke-
riz. Halbuki bunlar, dou kilise ve imparatorluunu derin bir
surette bulandrmlard. Bunlara, ince ve bo formller etrafn
da, kark mnakaalarda inat gsteren din erbabnn basit
kavgalar gibi bakmaktan holanrz. Hakikatte, bunlarn baka
mana ve ehemmiyeti vard. Genellikle, bu mnakaalarn altn
da, imparatorluun talihi zerinde uzun neticeler douran
menfaatler ve siyasi ihtilaflar vard. Dier ynden, bunlarn,
douda, devletle kilise ve ayn zamanda Bizans'la Bat arasn
daki mnasebetleri tesbit ve tayin iin esasl ehemmmiyetleri
olmutur; btn bu sebeplerden dolay, bu din mnakaalarn
dikkatle incelemek icap eder.
znik ruhani meclisi (325) aryanism'i red ve sa'nn Al-
lah'la ayni esastan olduunu ilan etmiti. Fakat, Arys'n taraf-
tarlar bu aksi karar karsnda boyun ememilerdi ve iV nc
asr, Ortodoksluk taraftarlariyle hasmlanmn iddetli mnaka-
alariyle - buna imparatorlar bile byk alaka ile itirak etmi
lerdi - dolmutu. Rimini ruhani meclisinde (359) Konstans
(Constance) zamannda muzaffer olan aryanism, Teodoz tara-
fndan stanbul ruhani meclisinde (381) ezilmiti ve bu andan
itibaren, hayali metafizik meseleler ile dolu Grek dn ile
Latin Batnn ak zekas arasndaki zddiyet, hkmdarn emir
ve arzularna itaatkar Dou piskoposluu ile Roma papalarnn
kat ve azametli duruu arasndaki fark belli olmutu. sa'nn
ahsiyetinde her iki tabiat ve vasfn birlemesi hakknda - bee
ri tabiat ve ilahi tabiat - V inci asrda balayan mnakaa bu ih-
tilaflar arttrd ve din kavgasna politika kartndan mpara
torluu vahim surette sarst. Hakikaten batda, papalarn, b-
yk Leon (440 - 462) zamannda, papa hkmdarln kur-

25
 Biz s 1 p RATORl uGu T Rtti

malan gibi skenderiye patrikleri de Kiril (Cyrille) (412 - 444}

ve Oiyoskor (Dioscore) (444 - 452) zamannda douda bir s
kenderiye papal kurmaa teebbs etmilerdi. Dier yn-
den bu karklklann yardmyla eski milli ihtilaflar daima canl
olan aynlma eilimleri, Ortodokslua kar mcadelede kendini
gstermek iin msait bir frsat buluyor ve bu suretle din ihtila-
fna siyasi menfaatleri ve hedefleri kantnyordu.

428 de, Teodoz II (408 - 450), yirmi seneden beri Bi-

zans'ta kz kardei Pleri'nin vesayeti altnda hkmdarlk edi-
yordu. radesiz imparator vaktini resim yapmak, tezhiple u
ramak ve el yazmas kitaplan tekrar yazmakla geiriyordu: Bu
iler ona hattat lakabn kazandrmtr. Eer, ismi hala tarihte
yayorsa, bunu, bunca asrlar stanbul'u koruyan surlar yaptr
m olmasndan ve Konstantin'den beri imparatorlar tarafndan
nerolunan kanunlar, Teodoz Kanunnamesi ismi altnda top-
latm olmasndandr. Fakat, tabiat gerei, kilise kavgalar kar-
snda gln bir surette zayf ve aciz kalmaya mahkumdu.

stanbul Patrii Nestoryus, sa'da, ilahi ahsla insani ahs

ayrmak lazmgeldiini, sa'nn Allah olmu insandan baka bir
ey olmadn ileri sryor ve netice olarak bakireye (Mer-
yem' e) atfedilen Theotokos yani Allah'n anas sfatn kabul et-
miyordu. skenderiye'den Kiril (Cyrille) bunu, stanbul patrii
nin nfuzunu azaltmak iin frsat bildi ve Papa'nn da yardm
ile Efes (Ephese) ruhani meclisinde (431) Nesturilii aka red-
dettirip ayplatt; bundan sonra imparatora maksat ve arzusunu
kabul ettirerek dou kilisesi zerinde hakim oldu. Birka yl
sonra, Kiril nazariyesini pek ileri gtren tikes (Eutyches) ila-
hi ahsiyette insan tabiatn bsbtn ortadan kaldrtt (mo-
nophysisme budur) zaman kendini mdafaa iin skenderiye
Patrii Diyoskor (Dioscore) un yardmn buldu ve Efes akilii
(449) diye anlan meclis, skenderiye kilisesinin zaferini temin
eder gibi grnd.
Ayn zamanda endieye den imparatorluk ve papalk
gittike oalanbu ihtiraslara kar birletiler. Kadky (Calce-

26
 Cl-ARlEs Di El-l

doine) ruhani meclisi (451), byk Leon un formlne gre

her iki sfat ve tabiatn birlemesi zerine Ortodoks akidesini
tesbit etti ve ruhani meclisi hakim bir tarzda idare ve her vakit-
ten ziyade dou kilisesi zerinde nfuzunu tesis eden devletin
zaferini temin edip skenderiye kilisesinin emellerine set ekti.
Fakat, mahkum olan monofizit'ler bu mahkumiyet kar
snda boyun emediler: Uzun mddet, Msr ' da , Suriye'de, dev-
letin birlii ve kaynamas iin ar bir tehlike olan ayn eilim
de kiliseler kurmakta devam ettiler. tikat sahasnda muzaffer
olmasna ramen, Roma, imparatorun vasayeti altnda dou
nun hakiki papas olan stanbul patriinin nfuzunun byme-
sini rpererek kabule mecbur oldu. Bu, vahim ihtilaflarn tohu-
mu idi. Batda mutlak hakim olan ve imparatorun nfuzundan
kurtulmaya alan papalk karsnda, Dou kilisesi bir devlet
kilisesi oldu. Prensin hkm ve nfuzu altnda olan bu kilise,
kulland Grek dili ve Roma din bilgisine zt inanlarla, Ro-
ma'ya kar eski kinleriyle, bamsz bir varlk halinde teekkle
urayordu. Bununla da, Dou Roma mparatorluu hususi bir
ehre alyordu. Byk ruhani meclisler douda toplanm, b-
yk din ayrlklar douda domutu; Sen Bazil'ler, Nysse'li(l)
Greguvar'lar, Nazian'li Greguvarlar, Jan Krizostom'lar gibi b-
yk kilise alimlerinin erefi ile iftihar duyan, Bat zerine fikri
stnlne emin olan Dou kilisesi gittike Roma' dan ayrl
maya meylediyordu.

1 Bugnk Sultanhisar.

27
B iZA s 1 p AR.l\T ORlli{i TARi li i

iV
V inci asr sonunda ve VI nc asr banda Dou Roma
mparatorluu. - Bu suretle, mparator Zenon {474 - 491) e
Anastaz (491 - 518) zamanlarna doru, bsbtn ark zihni-
yetinde bir devlet kavram ba gsteriyordu.
4 7 6 ' da, Bat
Roma imparatorluu dtkten sonra Dou
imparatorluu yegane Roma mparatorluu olarak ayakta du-
ruyordu. Ve bu imparatorluk Gol'de, spanya 'da, Afrika da
talya ' da krallklar kurar Barbarlann gznde byk bir itibar
muhafaza edip bunlar zerinde daima mulak hakimiyet hakla-
n iddia etmekte idiyse de sahip olduu lkeler dolaysyle b il-
hassa doulu idi. Kuzey bat ksm mstesna olmak zere btn
Balkan yarmadas , Ermenistan dalanna kadar Kk Asya,
F rat'n telerine kadar Suriye, Msr ve Sirenaik'i (Bugnk
Birgazi) kaplyordu. Bu lkeler, iki umumi valilie ayrlm 64
vilayetten ibaretti: Dou (frakya, Asya, Pontus, Msr ruhani
daireleri) ve llirikum (Makedonya ruhari dairesi) umumi valilik-
leri. mparatorluun idaresi daima Roma modeli zerine tan-
zim olunurdu, askeri ve sivil vazifelerin ayn ayr ellerde bulun-
mas esast. Fakat, imparatorun nfuzu, Dou hkmdarlklar
tarznda, gittike mutlak olmutu; ve 450' den itibaren takdis
merasimi, aynca, diri itibar ve ilahi sfat da veriyordu. mpara
tor Anastaz ' n dikkat ve alakas bu imparatorlua kuwetle m -
dafaa edilen hudutlar, iyi maliye, daha namuskar bir idare te-
min ediyordu. Hkmdarlarn siyasi nsezileri, Roma ile olan
ban kesilmesi pahasna olsa bile, monofizit'leri camiann iti-
kadna dndrmeye almakla, devlete marevi birliini iade
etmeye alyordu. Bu maksatla, 482' de Zenon tarafndan
ilan olunan birleme emirnamesirin (Henotikon) ilk tesiri o la-
rak Bizans ile Roma arasnda aynlk oldu: Byk iratla, ohz
yldan fazla (484 - 518) papalar ve imparatorlar, bilhassa kuv-
vetli ve iranm bir monofizit olan Anastaz, mcadele edip dur-

28
dular; ve bu kan1klklar esnasnda Dou imparatorluu ayn bir
cisim halinde teekkln bitirdi.
Btn bu olanlarn neticesinde imparatorluun medeniye-
ti gittike, douya mahsus bir renk alyordu. Roma hakimiyeti
altnda bile, Yunan!lk, btn Grek Douda canl ve kuwetli
kalmt. skenderiye, Antakya, Efes gibi byk ve mamur e
hirler dikkate layk birer fikir, sanat ve kltr merkezleriydi. M
sr, Suriye ve Kk Asya'da, etraflarnda klasik Yunan gele-
nekleriyle dolu bir medeniyet domutu. Kurucusu tarafndan
Grek aleminin aheserleriyle zenginletirilen, bu suretle mze-
lerin en gzeli olan stanbul eski Elen hatralarn kuwetle mu-
hafaza ediyordu. Dier ynden, ran 'la temas eden dou alemi
uyanm ve geleneklerini anlamaya balamt; Msr' da, Suri-
ye' de, Mezopotamya'da, Kk Asya'da, Ermenistan'da gele-
neksel temel, tekrar meydana kyor ve arkllk fikri daha ev-
vel Elenlemi lkeler zerinde etkili oluyordu. Hristiyanlk,
mrik Yunanistan kini ile bu milli eilimleri tevik ediyordu.
Ve bu rakip geleneklerin karmasndan, btn dou aleminde
kuwetli ve verimli bir faaliyet douyordu. Ekonomi, fikir ve sa-
nat bakmndan, Suriye, Msr ve Anadolu'nun, iV ve V inci
asrlarda, mparatorluk iinde zel bir nemi vard: Hristiyan
sanat, buralarda, birok bilgili aratrmalar ve denemelerle VI
nc asrn aheserlerini meydana getiren parlak devri hazrlyor
du; ve bu andan itibaren esas itibariyle bir dou sanat olarak
grnyordu. Fakat, vilayetlerde, eski yerli gelenekler ve asla
unutulmayan ayrlma arzular uyanrken stanbul' da, muhtelif
medeniyetlerin kendisine getirdii muhtelif unsurlar alp birle
tirerek, rakip fikri eilimleri, muhtelif sanat usul ve metodolar
n birletirerek bunlarn hepsinden farkl bir medeniyet kar
mak suretiyle Herdeki rolne hazrlanyordu.
Bizan ' s douya doru srkleyen oluun bu suretle bit-
mekte olduu zannolunurdu; ve despota idare olunan, iyi ku-
rulmu , kuwetle mdafaa olunmu, kendi zerine bzlmek
iin politikaca batdan elini ekmi, douda din birliini yeni-

29
 Biz s ,,p R ToRl.,G T Rili

den bulmak iin Roma ile alakay kesmekten ve devletin vesa-

yeti altnda papalktan hemen ayn bir kilise kurmaktan ekin-
meyen tamamen doulu bir imparatorluk kavramnn ortaya
kmak zere olduu farzolunabilirdi. Fakat, bu ryann baars
iin esef olunacak bir hal olmak zere bu imparatorluk V inci
asr sonunda ve VI nc asr balangcnda korkun bir kriz iin-
deydi. 502' den beri ranllar douda tekrar harbe balamlar
d Avrupa'da, Slav ve Avarlar Tuna gneyinde aknlanna bal
yorlard. erde, karklk son derecesine varmt. Bakent
umumi oyun (Spor) frkalar, yeiller ve maviler kavgasiyle al-
kanyordu; honutsuz, harpten yklm, vergilerden ezilmi
olan vilayetler milli isteklerini gstermek iin frsat aryorlard:
hkmet, sevilmiyordu; kuwetli bir Ortodoks muhalefeti hk-
met politikasn beenmiyor ve harislerin isyan iin iyi bir frsat
veriyordu; bunlarn en vahimi 514' deki Vitalyen ayaklanmas
idi; en nihayet, Roma aleminin, Roma corafyasnn zaruri ola-
rak birlemesi fikrini yaatan Roma geleneinin devam eden
hatras, fikirleri, durmadan batya doru gtryordu. Bu ka-
rarszlktan kmak iin kuwetli bir el, belli ve ileri grl ak
bir politika lazmd. Jstinyen devri bunu getirecekti.

30
 KNC BLM

Jstinyen devri ve VI inci as1rda

Bizans mparatorluu (565 - 610)

1.-Jstinyen slalesinin tahta k. il Jstinyen'in karakteri, politikas ve

etraf 111. Jstinyen'in d politikas. - iV. Jstinyen'in dahili hkmeti.
- V. VI inci asrda Bizans medeniyeti.
- VI. Jstinyen eserinin tasfiyesi (565 - 610)

Jstinyen slalesinin tahta k. - 518 de, Anastaz ' n

lmnde olduka karanlk bir entrika, muhafz ktalar kuman-
dan Jstin 'i tahta kard. Kendisi, elli sene kadar ewel talihini
denemek iin stanbul'a gelmi Makedonya'l bir kyl, iyi bir
asker, fakat ok cahil ve i hususunda tamamyla tecrbesizdi.
70 yalarnda slale kuran bu sonradan grme, yannda ma
vir olarak yeeni Jstinyen'i bulmasayd onu .ykselttikleri ikti-
dar mevkiinden olduka sklacakt.
Jstin gibi Makedonya ' l olan - onu Slav yapan hayali ge-
lenek ok sonralar kmtr ve hibir tarihi kymeti yoktur -
Jstinyen amcasnn davetiyle kk yata stanbul'a gelmi ve
orada Roma ve Hristiyan tarznda bir terbiye almt. hak-
knda tecrbe sahibi, olgun fikirli , metin karakterliydi, yeni h-
kmdarn yardmcs olmak iin her eyi vard. Gerekten ,
518 ' den 527' ye kadar Jstiri namna idare ettii gibi bizzat
kendisi de 527' den 565' e kadar saltanat srmtr. Jstin-
yen, bu suretle, yarm asr kadar bir zaman, Dou Roma mpa-

31
 BizA s 1 p R To Rk Gv TA R H

ratorluunun mukadderatn idare etti ve kuwetli ahsiyeti. r-a

kim olduu devir "zerinde, imparatorluu douya doru g - -
ren tabii tekaml durdurmak iin yalnz arzusu kafi gelecek
kadar derin bir iz brakmt.
Jstin devri, bandan itibaren, Jstinyen'in tesiri altnda.
yeni bir siyasi yn grsterdi. stanbul hkmetinin ilk ii Roma
ile barmak , dini ayrla nihayet vermek oldu ve ittifak kuv-
vetlendirmek ve papaya Ortodoks gayretinin teminatn ver-
mek iin, Jstinyen, sene (518 -521), btn douda Mono-
fizit'leri iddetli takip etti. Roma ile bu yaklama sayesinde yeni
'4"'
slale kuwetlenmi bulunuyordu. Jstinyen, bundan baka,
idarenin salamln temin iin lazimgelen tedbirleri almak yo-
lunu ustalkla buldu. En korkun dman Vitalyen'den rejimi
kurtard; bilhassa cmertlikle ve gsterile , idareyi herkese sev-
dirdi. Fakat, bu andan itibaren, Jstinyen, daha byk ryalar
gryordu: Papalkla yaplan anlamann ileri ihtiraslar iin
olan nemini anlyordu; bunun iin 525 de Papa Jan (Jean) -
Yeni Roma'y ziyaret eden Roma papalarnn birincisi - stan
bul' a gelince ona bakentte parlak bir kabul gsterdi; byle bir
hareketin batda ne kadar hoa gideceini, stanbul' da hkm
sren dindar imparatorlarla Afrika ve talya'y idare eden Aryus
mezhebindeki barbar hkmdarlar arasnda ne gibi zorunlu bir
mukayeseyi gerektireceini hesaplyordu. Gerekletirecei
maksatlarn bylece hazrlarken, 527' de Jstin'in lm ona
tam bir nfuz ve kudret verdi.

32
 il
il Jstinyen'in karakteri, politikas ve evresi. - Jstinyen,
selefleri V inci asr prenslerine hibir suretle benzemez. Sezar-
lann tahtna kan bu sonradan grm, bir Roma imparatoru
olmak istemi ve gerekten, Roma byk imparatorlarnn so-
nuncusu olmutur. Bunula birlikte, itiraz gtrmez gayret ve
alma zevkine, - kendi saray adamlarmdan biri ona "Hi
uyumayan imparator" demiti - dzen ve iyi idare hususundaki
samimi arzu ve zenine ramen, kibri, gcendirici faaliyeti, ek-
seriya kararsz ve zayf iradesi dolaysyla eer idealinde tad
fikir byk olmasayd, umumi olarak olduka orta dzeyde ve
dengesiz bir hkmdar olarak grnmesi muhtemeldi. Bu Ma-
kedonya kyls, iki byk fikrin byk temsilcisii idi: mpara
torluk fikri, hristiyanlk fikri; bu iki fikre sahip olmasyla tarihte
lmez bir isim brakmtr. Roma byklnn hatralaryla
--
ykl olan Jstinyen, Roma mparatorluunu eski haliyle dirilt-
mek, Roma' nn varisi olan Bizans' n batdaki Barbar krallklar
zerinde muhafaza ettii haklar hayata geirmek, Roma alemi
birliini yeniden kurmak ideallerini besledi. Sezarlarn varisi ol-
mak dolaysyla, onlar gibi, canl tarih, mutlak iradenin m-
kemmel sembol ve ayn zamanda amaz kanun yapc, devle-
tin dzenini dnen reformcu olmak istiyordu. Haiz olduu
imparatorluk sfatnn verdii gurur iinde hkmdarl btn
debdebe ve ihtiamla sslemek istedi. Yaptrd binalarn ihti-
am , saraynn gsterii, kurduu kalelere, ehirlere, tesis ettii
adliye tekilatna, biraz ocuka bir tarzda, kendi ismini, "Js-
tinyen " ismini vermesiyle devrinin erefini ebediletirmek ve
tebaasna, kendisinin de syledii gibi, kendi hkmdarl za-
mannda domu olmann verdii kyas kabul etmez saadeti
hissettirmek istiyordu. Daha ounu hayalinde canlandrd. Al-
lah' n sevgilisi, vekili ve dnya yznde temsilcisi sfatiyle gerek
giritii ve dinsel nitelikleri itiraz gtrmeyen harplerde, gerek
dnyada, Ortodoks dinini yaymak iin sarfettii byk gayret-

33
Biz s 1 pARA roR lu ~ T RH

lerde gerek kiliseyi idare ve din muhalefetini bastrma arzn a

Ortodoksluun ampiyonu olmaya alt. Btn hayatnca. -
tirasl ve muhteem bu iki hayalin gereklemesi iin alt e
kendisine yardm iin hukukinas Tribon yahut mahkeme Re
Kapadokyal Jan gibi ehil nazrlar, Belizer (Belisaire) ve arses
gibi iyi genereraller ve bilhassa, ' En tatl ak demekten ho
land Allahn ihsan mparatorie Teodora'nn ahsnda
mkemmel bir mavir bulmak saadetine malik oldu.
Teodora dahi, bir sonradan grmeydi. Kou yerinde (H ip-
podrome) aylar bekisinin kz olan bu kadn , Prokop'un Gizil
Tarih' isimli kitabndaki rivayetlere baklrsa , bir zamane aktrisi
tarzndaki yaants ve maceralarnn parlakl nedeniyle bil-
hassa Jstinyen 'in kalbini kazandktan sonra kendisiyle evlen-
meye ve beraberce tahta kmaya muvaffak olunca herkesin
nefret ve hayretini zerinde toplamt. Yaad mddete -
548 de lmtr - imparatorun zerinde mutlak bir nfuz sahi-
bi olduu ve devleti onun kadar belki ondan daha fazla idare
ettii muhakkaktr. Kusurlarna ramen, - paray, nfuzu sever-
di , ve taht muhafaza iin ekseriya hain ve gaddard kinlerini
unutmazd , - bu byk ihtirasl ahsiyetin yksek kabiliyetleri.
iddeti , metaneti, kararl ve kuwetli bir iradesi, doru ve berrak
bir siyasi ngrs vard ve siyasi durumu belki ahane koca-
sndan daha doru gryordu. Jstinyen baty yeniden zapte-
dip papa ile ittifak saladktan sonra Rom mparatorluun
tekrar diriltmeyi hayal ediyordu, halbuki imparatorie, doulu
olmak dolaysyla gzlerini, vaka ve zaruretleri daha doru his-
sederek, douya doru eviriyordu. O, douda devletin sk-
net ve kuwetine zararl olan din kavgalarn susturmak ve Suri-
ye ve Msr gibi ayr duran milliyetlerle mnasip msaadekarlk
lar ve geni msamahalarla anlamak ve Roma ile bozumak
pahasna olsa bile, dou devletinin kuwetli birliini yeniden te-
sis etmek isterdi. mparatorienin hayal ettii daha toplu daha
uyumlu, daha kuwetli bir imparatorluun ranllar' n ve Arap-
lar ' n hcumlarna daha iyi kar koyup koyamayaca sorulma-

34
 Ctt>\RIEs DiElil

a deer bir noktadr. Her halde idarede, diplomaside, din si-

yasetinde her yerde elini hissettirdi; ve bugn bile Raven'de
Sen Vital kilisesini ssleyen mozayiklerde, ehresi bir hkm-
dar ihtiam iinde. Jstinyenin tasviri karsnda ayn ayarda
biri olarak durmaktadr.

35
BizA s 1 pAR roRlt.G T RH

111
Jstinyen in d politikas.- Jstinyen iktidara getii za-
man, imparatorluk, Vinci asrn sonundan beri geirme e o -
duu ar bunalmdan henz kamamt. Jstin devrinin so
aylarnda, imparatorluk siyasetinin Kafkas ta, Ermenistan da~
Suriye hudutlarndaki tecavzlerinden bkm olan Acemler e -
rar harbe balamlard ve bu suretle Bizans ordusunun en y
paras douda meguld. Dahilde, yeil ve mavilerin mcaoe-
leleri korkun bir siyasi karklk vcuda getiriyordu idare
bozkuluu ve bunun neticesi olan honutsuzluk dahili kanlLl!
arttryordu. Jstinyen, batdaki ihtirasl emellerini geciktiren b
engeli bertaraf etmek istiyordu. Dou tehlikesini asla grmeK-
sizin, yahut grmek istemeden ahla geni tavizler pahasna.
532' de askeri kuwetlerini serbest brakan bar imzalad. o-
er taraftan, 532 ocanda, korkun Nika isyan, - asiler Tika
diye baryorlard - stanbul'u bir hafta sreyle yangn ve ka-
na boduu zaman, dahili karklklar iddetle bastrd. Tahtn
batmak tehlikesi ba gsterdii bu isyan gnlerinde Jstinyen.
Teodora'nn cesareti, Belizer (Belisaire) in azmi sayesinde kur-
tulabilmiti. Fakat, herhalde, Atmeydan'nda 30.000 cesedi
yere seren cezalandrmann iddeti, bakentte uzun mddet.. s .. -
kunu temin ve imparatorun nfuzunu eskisinden daha fazia
mutlak bir hale ykseltmiti. 532' de, Jstinyen'in elleri se -
bestti.
Batda maratorluun dirilii. - Batdaki vaziyet arzularn
kolaylatryordu. talya' da olduu gibi, Afrika da Barbar e
muhalif itikattaki hkmdarlar idaresinde bulunan halklar m-
paratorluk nfuzunun geri gelmesini istiyordu; imparatorluun
itibar, Vandal ve Ostrogot krallarna bile Bizans taleple
merutiyetini tasdik ettirecek kadar bykt. Bu Barbar
larn abuk gten dmesi, Jstinyen in hcumlarna kar o -
lan aciz brakyor ve aralarndaki anlaamamazlk mtere_

36
 dmana kar birlemelerine engel oluyordu. Bu suretle 531 '
de ' Gelimer ' in zorbal Bizans diplomasisine Afrika'da m-
dahale frsatn verince mkemmel ordusuna gvenen Jstin-
yen, Afrika Katoliklerini, "Arys esaretinden," kurtarmak ve
Vandal kralln imparatorluk birlii iine tekrar almak husu-
sunda tereddt etmedi.
533 ' de, Belizer stanbul'da 10.000 yaya ve 5 ila 6 bin at-
ldan oluan bir ordu ile vapurlara biniyordu: Sefer baarl ve
hzl oldu. Decimum ve Tricamarum'da malup olan Gelimer
snd Pappua tepesinde kuatlarak teslime mecbur edildi.
(534) Birka ay iinde, birka alay svari, - kesin neticeyi alan
bunlard - umulann aksine, Genezerik'in kralln ykmlard.
Muzaffer Belizer, stanbul ' da zafer hrmetlerini ald; hakikatte,
Berberiler'in isyanlarn ve imparatorluun aylkl ve dzensiz
askerlerinin ihtilallerini bastrmak iin daha on be sene (534 -
548) gemesi gerekecekti; bununla beraber, Jstinyen, Afri-
ka ' nn en byk ksmn tekrar zaptetmek erefini kazand ve
, Vandal ve Afrikal lakabn ald.
talya Ostrogotlar , Vandal Krallnn ezilmesine kmlda
madan seyirci kalmlard. Biraz sonra, sra kendilerine gelmi
ti. Teodorik'in kz Amala - Sonthe'in, kocas Theodat tarafn
dan ldrlmesi Jstinyen'e mdahale frsatn verdi; fakat , bu
sefer, harp daha sert ve daha uzun oldu. Belizer, Sicilya 'y zapt
(535) etti, Napoli'yi ald ; daha sonra Ostrogotlar ' n yeni kral
(Vitiges) in ordusunu tam bir sene kuattktan sonra (mart 537
- mart 538) Roma ' y ele geirdi; mteakiben, Raven 'i zaptede-
rek Vitiges'i imparatorun ayaklarna esir getirdi; fakat bunlara
ramen , Gotlar, yetenekli ve azimli Totila ' nn idaresinde kendi-
lerine geldiler. Az kuwetlerle, tekrar talya'ya gnderilen Beli-
zer orada, acnacak bir halde, baarszla urad (544 - 548);
Taginae'de Ostrogotlar ' n direniini krmak (552), Kanpani'de
Barbarlarn son toplanmalarn ezmek, yarmaday Leutharis ve
Butilin 'in Frank srlerinden temizlemek iin (554) Narses'in
. azim ve gayreti lazm gelmiti. talya ancak yirmi senede tekrar

37
 Biz~ s 1 pARAToRluq TARH

zapt olunabildi. Bu defa da Jstinyen pek ok istilann bittii

ni zannetmiti ve belki, Ostrogotlar r. kuwetlerini bir vuruta
krmak iin lazm gelen byk gayreti vaktiyle sarf edememiti.
Tamamen yetersiz ordularla, - ancak 25 yahut 30 bin asker -
talyann imparatorluk nfuzuna tekrar alnmasna teebbs
olundu; ve netice olarak, harp pek uzun srd.
spanya' da
da, Jstinyen, Vizigot krallnn hanedan kav-
galarna karmak (554) ve memleketin gney dousunu tekrar
zaptetmek iin frsatlardan istifade etti.
Bu baarl seferl~r sayesinde, Jstinyen hayallerini ger-
ekletirdiinden iftihar edebilirdi. nat hrs sayesinde Dal-
maya, talya , btn dou Afrikas, spanya'nn gneyi Akde-
niz'in bat havzasndaki adalar, Sicilya, Korsika, Sardenya Ba-
lear'lar, tekrar Roma birliine giriyorlard; devletin genilii iki
misli artmt. Septe'nin (Septem, Ceuta) igaliyle imparatorun
nfuzu Cebelitark boazna kadar uzanyordu ve Vizigotlar 'n
spanya 'da ve Septimanie'de, Franklar'n Provans'ta ellerinde
tuttuklar sahil paras hari olmak zere Akdeniz yeniden bir
Roma gl olmutu. phesiz, ne Afrika, ne talya, eski zen-
ginlikleriyle imparatorluk birliine tekrar girmiyorlard; ve bir-
ok harp senelerinden sonra yorgun ve yama edilmi bir hal-
de idiler. Bununla beraber, bu fetihler imparatorlua itibar ve
eref kazandryordu ve Jstinyen bunu elde etmek iin hibir
eyi esirgememiti. Tekrar fetholunan Afrika ve talya, eskisi
gibi, iki genel valilik tekil ediyorlard ve imparator, halka im-
paratorluun eskisi gibi gl olduunu hissettirIT).eye alyor
du. Tamir edici tedbirler, harbin sefaletlerini ksmen silebilmiti.
Savunma tedbirleri - zel birliklerin, snr askerlerinin i
gal ettii byk askeri kumandanlklann, snr gvenlik blgele-
rinin kurulmas , kuwetli kalelerden bir ebeke yaplmas -
memleketin emniyetini salamlatrd. Jstinyen, batda haki-
katen bir medeni devletin en belirgin vasf telakki ettii bu tam
sulh, bu tam asayii ihya etmekle iftihar edebilmitir.

38
 c. RIEs DiEl-l

Dou Savalar.
- Maalesef bu byk teebbsler, impa-
ratorluu kuwetten drm ve ona douyu ihmal ettirmiti.
Dou intikam ald en korkun bir ekilde.

_ lk raD_harbi (527 - 532), byk tehlikenin henz balan

gcyd. Her iki hasm da, esasl bir surette vurumak istemedi-
inden mcadele neticesiz kalmt; Belizer'in Dara zaferini
(530) Callinicum'daki malubiyeti takip ettiinden ancak ya-
rm bir sulh imzalanabilmiti. (532). Fakat faal ve hrsl yeni
ran kral Hsrev Anuirvan (531-579), bu neticelerle yetine-
cek adam deildi. Bilhassa Jstinyen'in, gizlemeye lzum gr-
medii dnyaya hakim olmak hususundaki projelerinden endi-
e iinde bulunan ah, Bizans ' batda megul grnce, 540'
da Suriye zerine atld ve Antakya ' y yama etti; 541 de, Laz-
lar'n memleketini istila ve Petra'y zaptetti; 542'de Camage-
ne 'i (1) tahrip etti; 543'de Bizanslar Ermenistan'da malup et-
ti; 544'te Mezopotamya'y tahrip etti. Belizer bile onu malup
edemiyordu. Birok defalar yenilenen bir atekes ve 545 ve
562 ' de elli senelik bir bar imzalamak icap etti; bununla Js-
tinyen, aha vergi vermeyi ve ran arazisinde din propagandas
yapmamay taahht ediyordu. Lazlarn memleketi eski Kolkid 'i
muhafaza etmekle beraber, ran tehlikesi, bu uzun felaketli
harpten sonra istikbal iin gene korkun olmakta devam edi-
yordu.
Bu zaman zarfnda, Avrupa'da, Tuna hududu, 540 da,
Trakya 'y, lirya'y, Korent boazna kadar Yunanistan' atee
ve kana boan ve stanbul'un civarlarna kadar sokulan Hun-
lar ' n hucumlaryla zlyordu; Slavlar, 547, 551' de lirya'y
yama ve Selanik'i tehdit ediyorlard; gene Hunlar, 559'da,
bakent nnde grnyorlard, htiyar Belizer'in cesareti g
bela bin bir zorlukla ehri .kurtarabilmit. Ve bundan baka, di-
er Barbarlar, Avarlar, cretli ve tehdit edici bir ekilde, sahne-
ye kyorlard. phesiz, bu aknlardan hibiri, yabanc bir
kavmin imparatorluk iersinde yerlemesiyle neticelenmedi.
1 Malatya ve Samsat havalisi

39
Biz s 1 p~R roRlt~u TARilii

Fakat Balkan yanmadas bylece korkun bir ekilde yaklp

yklmt. mparatorluk, Jstinyen'in batdaki zaferlerinin fa -
rasn douda ok pahal bir ekilde dyordu.

Savunma tedbirleri ve diplomasi. - Jstinyen batda oldu-

u gibi douda da, lkenin savunma ve emniyetini baarmaya
alt. Magistri Militum (Askeri hakim, kumandan) lara verdi:
byk kumandanlklar idaresinde btn snrlarda, zel birlikle-
rin igalinde snr gvenlik blgeleri oluturmak suretiyle Bar-
barlarn karsnda ewelce "Devletin kamuflaj dzeni denilen
tekilat yapt. Fakat, bilhassa, btn snrlar zerinde stratejik
noktalarda, istilalara kar birbirini takip eden engeller olutu
ran bitiik bir kaleler hatt vcuda getirdi; bu kalelerin gerisin-
de, daha ziyade emniyet iin, btn lke salam atolarla kap-
land. Bugn bile, vaktiyle imparatorluun btn vilayetlerinde
yzlercesi meydana getirilen bu kalelerin muhteem harabeleri
yer yer grnr. Bunlar, Procope'in szne gre, Jstinyen'in
' Devleti kurtaran" gayretinin bykln gsteren muhteem
eserlerdir. Bizans diplomasisi, askeri tedbirleri ikmal ederek
btn dnyada, imparatorluun nfuz ve itibarn temine al
yordu. Mnasip surette para ve hediyeler datarak imparator-
luun dmanlarn birbirinden ustaca ayrmakla imparatorlu-
un snrlar zerinde dalgalanan Barbar kavimleri Bizans haki-
miyeti altna sokuyor ve zararsz bir hale getiriyordu. Din pro-
pagandas ile de onlar Bizans nfuz dairesi iine alyordu. H
ristiyanl Karadeniz kylarndan Habeistan yaylalarna, sahra
vahalarna gtren din heyetleri orta zamanda Bizans politika-
snn en bariz vasflarndan biriydi. Bu suretle, imparatorluk
Suriye ve Yemen Araplar, Kuzey Afrika Berberileri Ermenis-
tan snrlarnda Lazlar ve Tzanesler; Tuna boylarnda Heru"ler,
Gepid'ler, Lombardlar Hunlar ve hatta kiliselerinde Roma m
paratoru iin dua edilen uzak Gol kt' asnn hkmdarlanna ka-
dar birok kavimleri kendisine tabi yapmt. Jstinyen 'in, iin-
de Barbar hkmdarlar kabul ettii stanbul dnya bakenti gi-
bi grnyordu. Saltanatnn son senelerinde, ihtiyarlayan im-

40
 Cl RLES DiElL

paratorun askeri tekilatn bozulmasna imkan verdii ve Bar-

barlara bol para vermekle tehlikeli bir ekilde ihtiraslarn tevik
eden kt bir diplomasiden fazlaca holand dorudur, dier
ynden imparatorluk kendini mdafaa edecek kadar kuwetli
olduu mddete Bizans diplomasisi, silahlarnn sayesinde,
herkesin gznde rasyonellik, incelik ve tedbirli olmak husu-
sunda bir harika tesiri yapyordu, Jstinyen'in devlete pek ar
fedakarlkla~a mal olan mthi ihtiraslarna ramen dmanlar
bile bu hali "Yksek ruhlu bir imparatorun tabii rol, impara-
torlu_@u _b)liltmek istemesi ve onu daha muzaffer yapmas
eklinde kabul etmilerdir. (Procope).

41
Biz ' s 1 pARATORluG T ARH

iV
Jstinyen 'in dahili hkmeti. - mparatorluun i idaresi.
lkenin mdafaas kadar Jstinyanus (Jstinyen) i megul et-
miti. Acele bir idari reform kendisince zaruri grnyord u.
Korkun bir dinsel kriz dikkatini ekiyordu.
dare ve adliye reformu. - Devlet, mthi bir ekilde kar
mt. darede rvet ve rmlk, vilayetlerde sefalet ve d-
zensizlik hkm sryordu. Kanunlarn ak ve anlalr olma-
mas nedeniyle adalet keyfi ve tarafl idi ve bu vaziyetin en kt
neticelerinden biri olmak zere vergiler tamamen toplanmyor
gelirler azalyordu. Jstinyanus, dzeni sever, idari merkeziyet
taraftan ve ayn zamanda halkn iyiliini ister bir hkmdar o l-
duundan bu gibi halleri ho gremezdi. Dier ynden byk
teebbsleri iin iddetle paraya muhtat.

Bundan dolay ifte reforma giriti. mparatorlua ' kesin

ve tartlmaz" kanunlar:~r~k iin nazr Triboniene byk
bir yasama grevi verdi. Kanunlarn slah iin 528' de topla-
nan komisyon , Hadriyen'den beri karlan balca imparator-
luk kanunlarn bir mecmua halinde toplad ve tasnif etti. Bu,
529'da Jstinyen kanunnamesi ismi altnda yaynland ve yeni
bir basks da 534' de kt. 530 ' da baka or komisyon ikinci
ve nc asr hukukularnn eserlerinden kararlan birletirdi
tasnif etti; bu byk eser, 533 ' de bitti. Buna Digeste yahut
Pandectes denir. Yeni hukukun prensipleri, talebe iin nstitu
tes namiyle bir elkitab halinde zetlendi. En sonunda Jstin-
yanus tarafndan 534 - 565 arasnda nerolunan yeni emirna-
meler mecmuas , Corpus Juris civilis ismiyle bilinen mkem-
mel eseri tamamlad.
Jstinyanus, bu kanunlatrma faaliyetiyle o kadar iftihar
etti ki istikbalde bunlara dokunulmasn ve herhangi bir erhle
bozulmasn yasaklad ve stanbul, Beyrut ve Roma.da yeni a
lan hukuk mekteplerinde , hukuk renimini bu bozulmaz esas-

42
 C ttARlEs DiEhl

lara gre yaptrd. Ve hakikaten muhakkak baz hatalarna ,

tekrar ve elikiler douran almann abukluuna Roma hu-
kukunun en gzel abidelerinin pek acnacak bir ekilde para-
lanmasna ramen , pek byk ve insanln ilerlemesi iin ok
verimli olacak bir eser ortaya kmtr. Jstinyen hukuku;_ im-
para~rluk__fuzuna mutlak kudretinin esasn verdii gibi Or-
tazaman aleminde devlet fikrini muhafaza etmi ve daha sonra

------
batya bu fikri ve toplumsal rgtlenme prensiplerini tekrar
retmitir. Dier ynden, eski_Rorna_hukukuna., yeni hristiyan-
lk fikriyle birlikte, o vakte -kadar bilinmeyen sosyal adalet, ge-
nel ahlak ve insaniyet kayglarn sokmutur.
stin en idare ve adliyeyi dzeltmek iin, 535' de iki
emirname kard ; bunlarda btn memurlara ykledii yeni
vazifeleri iziyor '7e her eyden ewel halkn idaresinde son de-
rece drstlk tavsiye ediyordu. mparator, ayn zamanda, me-
muriyetlerin parayla alnmasn yasaklad , maalar artrd , l-
zumsuz memuriyetleri kaldrd ve dzeni daha iyi temin etmek
iin birok vilayetlerde sivil ve askeri makamlar birletirdi. Bu
tedbirler, imparatorluun idare tarihinde byk neticeler vere-
cek olan bir reformun balangcyd. Adliye idaresini ve ba
kent polisini yeniden dzenliyor; btn imparatorluk iersinde
bayndrlk ilerine byk bir hamle veriyor, yollar, kprler, su
yollar , hamamlar, tiyatrolar, kiliseler yaptryor ve 532 isyann
da ksmen yklan stanbul ' u grlmemi bir ihtiamla yeniden
kurduruyordu. Neticede, dikkatli bir iktisat siyasetiyle impara-
torluun snai zenginliini ve ticari faaliyetini gelitirmeye al
yordu (1) ve adeti zere, " Muhteem fikirleriyle devlete yeni
bir iek verdiinden " iftihar ediyordu. Durum byleyken, ha-
kikatte, imparatorun iyi niyetlerine ramen , idari reformlar
beklenen sonular vermenin ok uzanda kald. Masraflarn
son derece arl ve bunun neticesi olarak para ihtiyac , im-
paratorluu sefalete dren ve onu dermansz bir hale getiren

1 Justinyen zamannda , 55 7 de iki rahip inden ipekbcei yetitirilmesi

srrngetirdiler, bu suretle Suriye sanayii ipek yapabildi ve Bizans ksmen yabanc
ithalattan kurtard.

43
BiH s 1 p R roRI Gu T Riti

mthi bir mali despotizm meydana getirdi. Ve byk reform

gayretinden yalnz bir ey kt: 541 de. tasarruf maksady a
konslln(l) kaldrlmas.

Din politikas. - Jstinyen Konstantin'den itibaren gele n

dier imparatorlar gibi, din mnakaalarndan holand v e
ayn zamanda devletin menfaatleri bunu gerektirdii iin kilise
ile urat. Dindarln gstermek iin, din muhaliflerini iddet
le takip etti 529 da, iinde birka mrik profesr gizlenen
Atina niversitesini kapatt ve muhalif itikatta alanlan iddetle
cezalandrd. Dier ynden, kiliseyi, kendi fikrine gre idare e t-
ti ve ona gsterdii himaye ve ltuflara karlk , arzusunu des-
pota ve zorla kabul ettirerek kendini aktan a~a "imparator
ve papas ilan etti. Buna ramen, birok defalar, ne yapaca
n bilemedi. Batdaki teebbslerinin baars iin, papa ile var
lan uzlamay korumak lazmd; douda siyasi ve manevi birlii
canlandrmak iin , Msr ' da, Suriye' de, Mezopotamya da Er-
menistan' da ok ve kuwetli olan monofizitleri darltmamak za-
ruretindeydi. Din muhaliflerinin takibini isteyen Roma ile Ze-
nan ve Anastaz ' n birleme politikasna dnlmesini tavsiye
eden Teodora arasnda kalan imparato birok.defalar ne a-
pacan ard ; ve kararszlk iinde, birok elikiler arasnda ,
her iki tarafn houna gidecek anlama zeminini bulmaya al
t. Srayla, Roma 'y memnun etmek iin, 536' da stanbul ru-
hani meclisine din muhaliflerini aforoz ettirdi, anlan takip ettir-
di (537 - 538), onlar iin bir kale olan Msr'a saldrd; Teodo-
ra ' nn houna gitmek iin, monofizitlere, kiliselerini yeniden
kurma msaadesini verdi (543) ve 553 stanbul ruhani mecli-
sinde, Kadky kararlarnn dolambal bir surette knanmasn
papalktan temine alt . fasl(2) meselesi, yirmi seneden

1 Eski Romada bir sene iin tayin edilen ~e hkmdarn faaliyetine dier bir
arkadaylabirlikte itirak eden ~akim. {mtercim)
2 Mnakaa Theodar de Mousueste, Theoderes de Cyr ve bas d Eciesse adl
din aliminin eserlerinin hulasalari zerinde olduu iin bu isim verilmiti.
Kadky meclisi bunlann nazariyelerini tasvip etmiti. Justinyen ise monofiziflerin
houna gitmek iin reddettirmiti .

44
 CttARlEs Didd

fazla (543 - 565) imparatorluu kartrd bat kilisesinde do-

uda skuneti iade etmeksizin, ayrlk vcuda getirdi. Jstin-
yen 'in hasmlarna kar sarfettii iddet ve yapt keyfi mu-
amelelerden - bunlara urayanlarn en mehuru Papa Vi-
gil' di.- hibir faydal tesir kmad. Teodora' nn tavsiye ettii
birleme ve hogr politikas phesiz ok yerinde ve akll
cayd; Jstinyen'in aktan aa bu fikre katlmayarak kararsz
lk gstermesi yznden, iyi arzularna ramen, Msr ' da, Suri-
ye' de ayrlma eilimleri ve impatarolua kar milli kinler artt.

45
Biu s p R"oRI (fc T Riki

Vl nc asrda Bizans medeniyeti. - Bizans medeniyeti ta-

rihinde Jstinyen zaman olduka parlak bir devirdir. Procope.
Agathias, Efezli Jan yahut Evagrius gibi yetenekli yazar ve ta-
rihiler Paul le Silentiaire gibi airler Bizansl Leontius gibi din
alimleri klasik Grek edebiyat geleneklerini parlak bir ekilde
devam ettirdiler ve Vl nc asnn balanglarna doru airler
prensi Romanose Bizans dehasnn belki en gzel ve en oriji-
nal eserleri olan dini iirleri , ilahileri vcuda getirdi. Sanattaki
ihtiam daha parlakt. Bu zaman, dou okullarnn iki asrdan
beri hazrladklar ar oluumun istanbul' da tamamland de-
virdir. Jstinyen binalardan holanyordu, arzularna hizmet
iin yksek sanatkarlar ve emirlerine verecek tkenmez hazine-
ler bulmak saadetine nail olduundan ilim, cret ve ihtiam ha-
rikalar olan bu asrn abideleri, zgn eserler olarak Bizans sa-
nalnn en yksek, en parlak devrini sslediler.

Sanat, o vakitki kadar, hibir zaman daha eitli, daha ve-

rimli, daha serbest grnmemitir; btn inaat metotlan b-
tn bina tipleri grlr: Ravenne'de San Apollinare Nuovo ya-
hut Selanik'te Saint demetrius gibi byk kiliseler, stanbul daki
Saint - Serge - et - Baccus (1) yahut Ravenne 'deki Saint
Apotres (2) kilisesi gibi be kubbeli ha eklinde binalar plan
nn zellii , gvdesinin hafiflii, statiindeki bilgili cesaret, den-
ge dzenlerindeki ustalk, nispetlerindeki ahenkli gzellik itiba-

1 Bugnk Kk Ayasofya camiidir.

2 Trkler Bizans mozaiklerini ve umumiyetle sanat eserlerini asla
ykmamlardr. Ayasofya , cami yapldktan sonra mozaiklerin zerinde ekilen
badana bugn mtehassslar tarafndan kaldrlmakta ve eski sanat eserleri btn
gzellikleriyle meydana kmaktadr. Badanann moziikleri imdiye kadar muhafaza
ettii aikardr. Kariyedeki freskler binann cami olmasna ramen. dikkatle
muhafaza olunmaktadr. Son zamanlarda Ayasofya mze haline sokulmu e
stanbuldaki dank Bizans eserlerinin burada toplanmasna karar verilmitir. Bu.
Trklerin, Ayasofya'ya, Bizans eserlerine ve umumiyetle sanat eserlerine verdii
kymet ve mevkii gsteren ok yerinde bir harekettir.

46
 CJ.An l Es Didil

riyle btn bu mimari eserler arasnda itiraz gtrmez aheser,

532 ve 537 arasnda Aydn ' l Anthemus ve Miletli sidore tara-
fndan yaplan A_yqofya ' dr. Bu binalarn iinde, muhtelif renk-
te mermerler ince oymalar, mavi ve altn zemin zerine yapl
m mozaikler esiz bir ihtiam tekil eder; Saint - Apotres kili-
sesinin mozaikleri harap olmu ve Ayasofya'dakilerin zerine
Trkler tarafndan bir badana ekildiinden bugn bunlara dair,
ancak, Parnezo ve Ravenne kiliselerinin iinden, Selanik'teki
Sain Demetrius'da kalan gzel sslemelerden bir fikir edinilebi-
lir. (3) Her hususta, kuyumculuk eserlerinde, kumalarda , fil di-
i ilerinde , el yazlarnda yeni slubun hakimiyetini bildiren ay-
n karakter, parlak ssler ve ihtiam grnr. Dounun ve eski
Grek geleneinin birleen tesirleri altnda , Bizans sanat , Js-
tinyen zamannda ilk altn devrini yaamtr.
Jstinyen eserinin tasfiyesi (565 - 61 O) - Genel hatlaryla
Jstinyen devri incelenecek olunursa itiraz gtrmez bykl-
n ve devlete geici olarak verdii emsalsiz itibar inkar et-
mek mmkn deildir. Fakat, bykln , gerekten ziyade
grnte olup olmadn ve dou imparatorluunun olaan
gelimesini durduran, snrsz arzular peinde onu yprandran
bu parlak emperyalizm gayretinin, devlete faydadan ziyade za-
rar verip vermediini dnmek icap eder. Jstinyen 'in btn
teebbslerinde , takip edilen gaye ile, onu gerekletirmek iin
elde mevcut vastalar, kaynaklar arasnda daima korkun bir
nispetsizlik vardr:_ Paraszlk er muhteem projelerJ ~rlat
ran daimi bir yara idi ve en iyi niyetleri srekli boa karyor-
- --
d1.1. Buna are olmak zere , dayanlmaz bir dereceye kadar
mali despotizmi arttrmak icap etti; ve dier ynden devrinin
son senelerinde, ihtiyar olan Jstinyen her eyi yz st brak
tndan , bu hkmdar 565' de 87 yanda ld zaman dev-
letin vaziyeti pek acnacak bir haldeydi. Paraca, askerlike, im-
paratorluk kuwetten dmt; btn snrlar boyunca, ufuk-
larda korkun tehlikeler ykseliyordu; vilayetlerde, byk dere-
beylik mal ve arazisinin artmas , bakentte yeil ve mavilerin

47
Biz s 1 pAuoRl.:(j TARihi

bitmeyen kavgalar yznden dahilde devlet nfuzu zayflamt:

artk ancak geici arelerle yaanyordu sefalet her yerde e-
rindi herkes hayretle ' Romallarn servetinin nereye gittiini .
soruturuyordu. Bir tasfiye yaplmas zaruri idi: Bu g ve fe a-
ketli oldu. Bu i Jstinyen in halefleri, yeeni Jstin 11 (565 -
578) Tibere (578 - 582) ve Maurice (582 - 602) in eseri o l-
mutur.

Bunlar kesin olarak yeni bir politika devri atlar. Lom-

bard istilas (568) imparatorlua talya nn yansn kaybettirmi
ti, Jstinyen in halefleri, bu hadiselerin cereyan ettii babdan
yz evirdiler ve Afrika ve Raven Eksarhlklann vcuda getire-
rek orada kuwetli bir savunma kurmakla yetindiler. Bu suretle
dikkatlerini douya evrip devletin dmanlar karsnda daha
ba dik bir vaziyet alabildiler. Orduyu slah iin emrettikleri ted-
birler sayesinde 572' de tekrar balyan ve 591 tarihine kadar
sren ran harbi, Bizans'a ran Ermenistan'n kazandran fay-
dal bir anlamayla nihayet buldu. Avrupa'da, Avarlar ve S lav-
lar Tuna kalelerini zaptederek, Selanik'i kuattlar ve stanbul u
tehdit (591) ederek Balkan yarmadasn yakp yktlar hatta
devaml bir ekilde yerlemee balamlarsa da birok zaferler
en sonunda harbi, hudutlarn tesine nakletti, Bizans ordular
Theiss (Tais) rmana kadar ilerlediler (601).
Maalesef, i bunalmlar her eyi bozdu. Jstinyen, mutlak
hkmetin yaylarn son dereceye kadar germiti kendisi ln-
ce aristokrasi tekrar ba kaldrd , vilayetlerin ayrlma eilimleri
yeniden ba gsterdi, At meydan partileri kmldad. Hkrnet
mali vaziyeti dzeltmekten aciz kaldndan , idari bozukluun
ve ordu isyanlarnn eklenmesiyle, memnuniyetsizlik artb. Dini
politika genel honusuzluu daha had bir safhaya soktu. Ha-
kikaten, ksa sren bir hogr ve serbestlik denemesinden
sonra din muhaliflerini itaat ettirmek iin bask ve zorlama usu-
lne geri dnld. Moris (Mourice) buna nihayet vermekle be-
raber dier ynden ekmenik olmak iddiasnda bulunan stan
bul Patrii ile Papa Byk Greguvar (Gregoire) arasnda kma-

48
sna sebebiyet verdii lzumsuz uyumazlk yznden dou ile
bab arasndaki eski kinlerin artmasna neden oldu.
Cideli kabiliyetlerine ramen, Mori_, sert icraab yznden
kendini halka hi sevdiremedi. Siyasi kuwetin gevemesi, Fo-
kas' tahta karan (602) askeri isyann kolayca baarl olmas
n mmkn kld.

__yeni hkQmdar kaba bir asker olduundan ancak muha-

lifleri yldrmak suretiyle tutunabildi (602 - 610); bu SlJretle
devletin harabiyetini tamamlad. Maurice'in intikamn almak
idcliasiyle atlan Husrev il, tekrar harbe balad; ranllar, Mezo-
potamya'y, Suriye'yi, Kk Asya'y zaptettiler. 608' de stan
bul karsnda Kadky' de idiler. Dahilde, isy~nlar, suikastler,
karklklar birbirini takip ediyordu; btn imparatorluk bir kur-
tarc istiyordu. O kurtarc Afrika' dan geldi. 61 O' da Kartaca
eksarhnn olu Heraklius, Fols.as' devirerek yeni bir slale ku-
ruyordu. Yarm asrlk bir karklktan sonra, Bizans, mukadde-
ratn idare iin, tekrar bir ef buluyordu. Fakat, bu yarm asr,
zarfnda da, Bizans yava yava douya dnmt. Jstin-
yen'in uzun saltanat zamannda kesintiye urayan douya do
ru dn artk imdi hzlanyor ve tamam oluyordu.

49
 NC BLM

Haracliyus slalesi, Arap tehlikesi ve

Vll inci asrda imparatorluun deimesi
(610 - 717)

l.Heracliyus tarafndan imparatorluun yeniden kurulmas.

- il. Arap tehlikesi. -111. Din politikas ve bat.
- iV - Vll inci asrda impartorluun deimesi

-V. Heracliyus slalesinin sonu ve imparatorluun zlmesi (685- 718)

Bizans tarihinde, VII inci asr en karanlk devirlerden biri-

dir. Bu dnem, imparatorluun mevcudiyetini bile tehlikeye ko-
yan ar bir bunalm devri ve gemie gre ok daha byk
tehlikelerin yaand skntl zamanlrdr. Harite, korkun teh-
likeler, ewela ran, ve hemen sonra daha korkun Arap tehli-
kesi, kuwetten dm devlet zerine kt. Dahilde, Bizans
devletine ve alemine yeni bir ehre veren derin bir deiiklik
tamam oluyordu. O vakte kadar, devlet her eye ramen genel
karakteri itibaryla bir Roma imparatorluu olarak kalmt; La-
tince, orada resmi dil kalmt, Roma gelenei, oradq. Ro-
ma ' nn koyduu nvanlar ve kadrolar muhafaza ediyordu. Bi-
lakis, VIII inci yz yl banda, btn kuwetleri stanbul etrafn
da toplanan ve karakteri gi.ttike doulu olan tamamen Bi-
zans ' l bir imparatorluk teekkl etmitir.

51
Biu s 1 p R o RI (! T R i k

-1-
mparatorluun Herakliyus tarafndan tekrar kurulmas. -
Herakliyus (610 - 641) tahta kt srada devletin vaziyeti he-
men mitsiz grnebilirdi. Her sene, ranllar, yeni yeni baar
lar elde ediyorlard: 612 ' de Antakya, Apama ve Kayserfyi;
614 de am alyorlard; 615' de, Kuds' igal ettiler ve bu-
radan mukaddes ha ve hristiyanln en mehur eyasn
Ktezifon 'a (Medayin(l) a tadlar; 617' de Msr' igal ettiler,
Asya 'da Kadky' e (stanbul karsnda) kadar geldiler. Bu sra
da, Avarlar stanbul nnde grnyorlard (619); Lombardlar,
talya ' da yer kazanyorlar ve imparatorluk spanya'daki arazisi-
ni tamamen kaybediyordu. Bu kadar felaketlerden mitsizlie
den Herakliyus, bir an, stanbul'u brakp devletin merkezini
Afrika 'ya nakletmeyi dnd. Devrin btn politikas zerine
tesiri pek byk olan bir adam, Patrik Sergiyus, kmlmaz az-
miyle ona cesaret verdi. Kolay etkilenmeye msait, asabi, b-
yk sevinlere ve ani mitsizliklere kabiliyetli, dindar ve ranl
lar ' n hakaretinden hristiyanln intikamn almak iin yanp
tutuan, en nihayet cesur asker, iyi idareci ve byk general
Herakliyus kendini toplad. Patrik, kilisenin hazinelerini emrine
verdi; kendisi de , yorulmaz bir gayretle, orduyu yeniden kurdu.
622' de, mcadeleye hazrd. Hibir eyle, hatta mttefik ran
llar' n ve Avarlar' n stanbul ' a kar yaptklar mthi taarruzla
bile (626) hedefinden geri kalmakszn, alt yl, harbi dman
lkesine naklederek ah ordularyla Azerbaycan'da (623) ve
ran Ermenistan nda (625) muharebe etti, Ninova'da (627).
Ktezifon (628) kaplarnda zaferler kazand ve efsaneye halla
rn birincisi olarak girdi. Hsrev II nin lm (628) ve bunu ta-
kip eden ihtilal, ranllara fena bir sulh kabul ettirdi; ranllar b
sulhe gre btn kazandklarn ve aynca mukaddes ha geri
verdiler, Herakliyus da bunu, muzaffer olarak, Kuds e tekrar
gtrd (629).

1 Dicle zerinde Badat civarnda eski Sasani merkezi

52
 CttARln OiEHI

Herakliyus bu byk ask$i zaferlerinden sonra, dini poli-

tikas ile imparatorlua manevi birliini tekrar kazandrmaya
alt ve Suriye ve Msr monofizitlerini kazanmak iin, patrik
Sergiyus ve skenderiye'li Sirus'la birlikte, din muhaliflerini Or-
todokslua dndrebilecek bir forml bulmaya ura~not
helite nazariye, buradan domutur, imparator, Ecthesis ismi
(638) altnda malum itikatla tarif ettii bu nazariyeyi monofizit-
lere ve Roma kilisesine kabul ettirmeye urat.
mparatorluk bu gayretler sayesinde, yeniden kurulmu g-
rnyordu: tibar douda dzelmiti; Hrvatlar'n ve Srplar'n
hristiyan olmalaryla, nfuzu, Balkan yarmadasnn kuzeybat
snda yeniden yaylmt. Fakat, bu parlak grnler, hakiki
kuwetsizlii glkle saklayabiliyordu. Maliye, acnacak bir hal-
deydi; ranllar'n baarl olmalarna yardmc olan ayrlma ei
limleri bsbtn bertaraf olmamt. Birka sene iinde, Arap
istilas, Herakliyus zaferlerinin neticesini sfra indiriyor, ayn
zamanda dini politikas da uzun ve ar ihtilaflarn tohumunu
hazrlyordu.

53
 BiZA'\S 1 p RATORlt.:G T RH

- ..
Arap tehlikesi. - VII inci yzyl, byk bir hadise olan isla-
mm domasyla balar. Yeni din yirmi senede, olaanst ya-
ylma kabiliyeti sayesinde, dou dnyasnn en byk ksmn
zapt ve ran ve Bizans ' n zararna Ceyhun (Oxus) kenarlarn
dan Trablusgarp ta Bingazi krfezi (Byk Syrte) sahillerine ka-
dar uzand.
637 de, Halife mer' in ordular Suriye'ye taarruz ediyor-
lard. Bizans ordular Agnadain'de malup oldular (634); am,
Mslmanlarn eline dyordu (635); Yermuk felaketi (636)
Heracliyus 'a Suriye 'den ebediyen elini ektirdi. Grekler' e d
man olan ahali ok abuk galip tarafa geiyordu. Kuds 63 T
de teslim oldu; Antakya, 638' de alnd. Bundan sonra Amr,
nemli bir direni grmeden, iki senede (640 - 642), Mezopo-
tamya'y, Msr ' zaptetti. htiyarlaan, hastalanan Heracliyus,
mitsiz bir halde ld. Halefi, il. Konstantin zamannda Arap-
lar ilerlemelerine devam ettiler. Bingazi (Cyrenaique), Trablus-
garp (Tripolitaine) ellerine dt (642 - 643); 64 7' de, ilk defa
olarak, Kuzey Afrika ' y istila ediyorlard. Kk Asya'y (651)
tahrip, Ermenistan' zaptediyorlard (653). Bir donanma yap-
makla da Bizans'n o vakte kadar dou denizlerindeki stnl-
n tehlikeye sokuyorlard. Kbrs' zapt (649), Rodos'u ya
ma (654) ve bizzat imparatorun kumanda ettii Bizans donan-
malarn Mula (Lycie) sahillerinde malup ediyorlard. stanbul
tehlikedeydi ve dounun kaybolduuna hkmeden Konstantin
II, hayatnn son gnlerini geirmek zere batya gidiyordu
(663 - 668).

Bu, 660'dan beri am'da hkm sren Emevi halifeleri-

nin teebbslerini kolaylatrmak demekti. Bundan sonra her
sene bir Arap istilas Kk Asya 'y ykyordu; 668 de Msl-
manlar Kadky'ne kadar giriyorlard. Ayn zamanda batda
tekrar taarruza geiyorlar, Kuzey Afrika' da yerleerek orada
Kayruan ' kuruyorlar (669), Sicilya'y tehdit ediyorlard. En ni-

54
hayet 6 7 3 te en byk ie girierek stanbul' a taarruz ediyor-
lard. Fakat yeni imparator, IV. Kostantin (668 - 685), azimli
bir hkmdard. Araplar, bo yere, tam be sene (673 - 678),
karadan ve denizden Bizans bakentine hcum ettiler; fakat
zaptedemediler. Son zamanlarda icat edilen ve su stnde ya-
nabilen bir ate sayesinde(!) Grek donanmas biraz bir stnlk
kazandndan Mslman donanmasn pskrtt ve Syllaeum
sahillerinde mthi bir malubiyete uratt. Karada, halifenin
ordular As_YJi' da malup olmulard.; _Muaviye sulh imzasna
karar verdi {678~ Bu, slamn ilk duruu idi. Kostantin IV, yap-
tklaryla iftihar edebilirdi. Devletin itibar, imparatorluun b-
tn dmanlarn nnde ba edirecek kadar dzelmiti: Ta-
rihi Teofan u ahadette bulunmaktadr: "arkta ve garpta b-
yk bir skunet hkm sryordu.

1 Feu Gregeois

55
Biz s 1 p R ro Rk(fu T ARH

il
Dini politika ve Bab. - mparator ayni zamanda kilise
sulh tekrar tesis ediyordu.
Heracliyus un dini politikas , ar neticeler dourmu u.
Monethelisme Afrika ve talya' da, iddetli memnuniyetsizl-
uyandrm ve bunun neticesi olarak Kartaca (646)~ Rave~
(650) ekzarhlan imparatorun nfuzuna kar isyan etmiler:
talya halk , hkmetten soumu ve Roma papalar muhalif
bir vaziyet almlardr. Konstantin II, fikir anarisini bitirmek
iin, bo yere, Type (648) denilen emirnameyi kard. Bo y e-
re Papa Martin 1 i tutuklayp mahkum ettirdi (653). Bou bo-
una , bizzat kendisi de babya gitti. Roma itaate mecbur olmu
tu; fakat, Lombardlar, bu hadiseler dolaysyla, yeni yerler zap-
tetmilerdi. Konstantin IV, baka bir politika takip etmenin za-
ruretini anlad. Msr ve Suriye' nin kayb, monofizitlerle artk
bir anlama aranmasn faydasz klyordu; Roma ile anlama
neticesinde dini skneti iade etmekle hkmdar, talya dan
elinde kalan ksm devlete daha kuwetle balyabileceini v e
imparatorluun sadece siyasi ve askeri ilerine bakmak iin za-
man bulabileceini mit ediyordu. stanbul umumi rufani mec-
lisi (680 - 681), dini birlii canlandrma vazifesini zerine _ald
ve papalkla ayni fikirde olarak monothelite muhalefetini red
ve Ortodoksluu yeniden tesis etti.
Bunlar, byk neticelerdi. 685'te, Konstantin ld_
zaman imparatorluk, iinde batacak gibi zannolunan bunalm
dan km gibiydi. phesiz, bu bunalmdan klm o larak
kyordu imparatorluun buday ambar olan olan Msrr'n.
bereketli sanayi servetlerine sahip Suriye'nin ve parlak ticari
faaliyet merkezleri olan Iskenderiye, Gazze, Beyrut Antakya
gibi limanlarn kaybedilmesiyle iktisadi refah, phesiz ciddi
olarak sarslmb. Hi phesiz , baka bir siyah nokta ufukta
ykseliyordu: 679'danberi, Tuna'y geen Bulgarlar, bu rmak
la Balkanlar arasnda yerlemilerdi. Fakat, umumiyetle d et.

56
islamn mthi hcumlarna dayanmt; lkenin mdafaas, b-
yk bir idari reform sayesinde temin olunabilmiti; Doudaki
blnme tehlikesinden ve batnn l arlndan kurtulmu
olan imparatorluk daha toplu ve uyumlu bir halde (spanya'y
ve talya'nn yansn kaybettii g~bi 698 de Afrika'y kaybedi-
yordu) VIl inci asrda ald yeni ve tamamen doulu ekliyle
salam ve yaayabilecek kadar canl grnyordu.

57
 H ZA s 1 PAR lORh!G T Ri li i

iV
VII inci yz ylda imparatorluun eklini deitirmesi.
Hakikaten bu zamanda derin bir deiiklik meydana gelmiti.
ncelikle ahalide deiiklik olmutu. Yklan ve ahalis i
azalan Balkan yanmadasnda , yava yava yeni kavimler yer-
lemiti. Kuzey batda hristiyanl kabul etmeleri ve imparat o-
ra bal olmalan artiyle Hrvatlar ' n ve Srplar ' n yerlemesine
Hrakliyus gz yummaa mecbur olmutu. Baka yerlere de ,
Slavlar girmilerdi. Mezi (Mesie) (1) de ve Makedonya da Slav
yerleim blgeleri Sclavinie'ler vcut bulmutu , ve birok defa-
lar Barbarlar Selanik kaplanna kadar hcum etmilerdi ve az
kalsn ehri alacaklard. Tesalya'da , Orta Yunanistan da Pelo-
ponez ve Ege adalannda bile Slavlar vard; Fallmerayer'in iddia
ettii gibi bu blgelerin tamamen Slavlatna inanmak gtr,
fakat ok miktarda yabanc unsurlarn Elen (Helen) ahali ile ka-
ntklar ve bu istilaclann VII inci yz ylda imparatorlar pek
ok uratrdk.lan da dorudur, imparatorlar bunlar glkle
itaat altna almlar ve temsil edebilmilerdir. Yarmadann Ku-
zey dousunda Bulgarlar kitle halinde yerleerek Slav ahali ile
temas neticesinde zamanla Slavlamlar ve kuwetli bir devle t
kurmulard. Btn bu hadiseler, imparatorluk iin, phesiz
ciddi tehlikelerdi; fakat, rklarn bu karmasndan bir fayda da
gryordu; bu yeni kan as devleti genletiriyordu.
O sralarda , mhim bir idari deiiklik daha meydana gelmiti .
Jstinyen devrinden itibaren, baz vilayetlerde, Roma tara-
fndan kurulan hkmet sistemi, askeri ve sivil memuriyetlerin
ayn ellerde birletirilmesiyle deitirilmiti. Kendisinden sonra.
snrlarn savunmasn daha iyi temin iin bu usul genelletiril
miti. Bu maksatla, VI inci yz yl sonunda Morik (Maurice)
Berberi'lere kar Afrika eksarhln , Lombrard'lara kar Ra-
ven eksarhln kurmutu.

1Tuna ile Balkan dalan arasndaki mnbka .

58
 VII inci yz ylda da, Arap tehlikesine ve Bulgar tehlikesine
kar douda da buna benzer tedbirler alnmt. Herakliyus ve
halefleri Theme ismi verilen eyaletleri vcuda getirdiler, bu ke-
lime nceleri kolordu manasna gelirdi ve daha sonra bu kolor-
du tarafndan igal olunan araziler iin kullanlmaya baland.
Bu dairelerde idare ve kuwet Stratege ismi verilen bir askeri
kumandana braklrd , sivil idare onun emrinde mevcuttu, fa-
kat ikinci derecede. Bu suretle, Asya'da, Ermeni, Anadolu ve
Opsikion daireleri, Avrupa' da Trakya dairesi meydana geldi.
Sahil blgeleri ve adalar da, ayni suretle tekilata baland.
Bunlar, denizciler dairesini tekil etti. VII inci yz yl sonunda
imparatorluk, Roma devrinde olduu gibi eperchie'lere ayrla
cak yerde , ok geni yedi, yahut sekiz daireye ayrlmt. VIII
inci yzyl imparatorlar tarafndan getirilen ve genelletirilen
daireler usul, imparatorluk kadar yaamtr, ve bu usul, btn
Orta a devletlerinin bariz bir vasf olan askeri adan mkem-
mellemeyi gsterir.

Fakat bilhassa, VIII inci yz ylda imparatorluk "Grek" le-

iyordu . Eski Roma unvan yerine bundan sonra btn Bizans
imparatorlarna mahsus bir unvan olan "Allaha sadk Besileus'
n grekesi Haracliyus zamannda, 627 de meydana kmtr.
Ayn zamanda, Greke de resmi dil oluyordu. Jstinyen, latin-
ceyi1 imparatorluun "Milli dili telakki etmekle beraber kanun-
l arndan birounu , daha kolay anlalmalar iin yaygn dil
olan Greke" neretmiti. VII nci yz ylda, imparatorun btn
emirnameleri ve - hkmetin btn- muameleleri
- Grek
- -dili ile ya-
-
zlmt. darede , eski Latin unvanlar kaybolmu veya Elenle-
mitiL Logothete, eparque, stratege, drongaire gibi yeni tabir-
ler kullanlmaa baland. Asya ' l ve Ermeni unsurlarn hakim
olduu orduda Greke kumanda dili olmutu. Ve son gne ka-
dar Bizans imparatorluuna " Romallar imparatorluu den-
mekte devam olunmusa da, orada Latince hi kimse anlam
yordu ve Pwmaioi yani Rum , Romal kelimesi Grekler manas
na geliyordu. Neticede V inci ve VI inci . z ylda yazarlarn
.- ., ",, :. XI! ..,u~P.~ ~

59
Biz s 1 p uroal (fu Tuihi

kullandklar klasik biraz suni ince ve nazik dil yerine ka::>a

Greke meydana km ve bu dil imparatorluk halknn e.KSeri-
yeti tarafndan konuulan bir dil olmutur.
mparatorluk Elenlemekle beraber kilisenin genel ve sos-
yal hayatta gittike byk bir yer tutmas nedeniyle dini tesir
daha derinleiyordu. Devlet iinde, dini meseleler esasl bir ye,...
tutar Heracliyus un harpleri ayn zamanda din harpleridir ve
din meseleleri imparatorlar heyecanl bir ekilde ilgilendirmek-
tedir. Bu andan itibaren, Ortodoksluk Bizansta milliyetle kar
mtr. Dier ynden, Araplar, skenderiye, Antakya ve Ku-
ds' zaptettiklerinden beri Bizans kilisesinin yegane ba kalan
stanbul patrii, hkmet iinde nfuzu mutlak olan pek byk
bir ahsiyet olarak grnr. Rahipliin gelimesi, manastrlarn
okluu ve zenginlii , rahiplerin vicdanlar zerinde yaptklar
tesir, ahslarna ve manastrlarndaki mukaddes resimlere gs-
terilen hrmet daha az manal vakalar deildir. Byle.__-.x..,a _ _
c yz yl sonundan itibaren putperestlik kaybolmu fakat onun-
la beraber kadim fikir de yok olmutur; vr inci yz yl bandan
itibaren, Bizans edebiyat, tamamen dini bir ekil alm ve aszn
zamanda halk edebiyat olmutu. Fikir ve san'at bakmndan bu
devir, Bizansn en fakir devirlerinden biridir. te, bu suretle
Douda daima kilise dili olan Greke, imparatorlua hakim
oluyordu; ve Roma hassasln hie sayan stanbul partrikleri-
nin ihtiraslar Papalara kt muamele eden ve onlarla mca-
dele eden imparatorlarn dini politikas, Dou ile Bat arasnda
gittike byyen anlamazlk ve husumet, iki dnya arasnda
kesin kopuu hazrlyor ve Bizans mparatorluunun douya
doru atlmasna yardm ediyordu.

60
 CHARlES DiEll

v
Heracliys hanedannn sonu ve imparatorluun gerile-
mesi (685 - 717) - Bu suretle eklini deitiren imparatorluu
refaha kavuturmak iin kuwetli bir el kafi gelebilirdi. Maalesef
Jstinyen il (685 - 695) nin tedbirsizlikleri ve delilikleri babas
tarafndan elde edilen btn neticeleri tehlikeye koydu. Bulgar-
lar (689) ve Slavlar'la harp yeniden balad; Araplar'la da tek-
rar balad ve felaketli oldu (692); dier ynden, dini politika
Roma ile kopua ve talya'da isyanlara neden oldu. 695' de bir
isyan Heradiys slalesini devirdi ve yirmi yllk bir anari dev-
resini (695 - 717) at. Alt askeri hkmet darbesiyle alt im-
parator, tahtta birbirini takip ettiler; bu karklklar yznden
Bizans Afrikas, kesin olarak Mslmanlarn eline dt (693 -
698). Douda, Tibere III' n (698 - 705) gayret ve geici ba-
arlarna ramen Araplar, kk Asya'y tahrip, Bizans'a isyan
eden Ermenistan' (703), Kilikya'y (711) istila, Amasya (712)
ve Pisidya Antakyas'n (1) (713) zapt, Galatya (2) y (714) ya
ma ederek Amoryon (3) u kuatyorlar (716) ve Bergama'y al
yorlard. Bu sralarda, 705 de Jstinyen II yi tahta tekrar ka
ran Terbel Han idaresindeki Bulgarlar, imparatorluu istila
(708) ediyorlar ve stanbul'a kadar geliyorlard (712). Devlet,
mizsiz bir halde idi.
erideki durum, hi te daha iyi deildi. O zamann sosyal
snflarnda korkun bir fikri ve ahlaki dknlk grnr.
mcadelelerde, bir vahet, gaddarlk, hiyanet rzgar her yere
nfuz etmitir; her yerde, Cherson (4) da ve talya' da, patlayan
isyanlar, srekli ihtilaller, ba gsteren ihtiraslar an bir sada-
katsizlik ve babozuk bir hal gsteriyordu. Batl itikatlara son
derecede fazla inanlyordu: Ruhbanlardan kalm eski eyalara
ibadet, kutsal resimlerin mucize yaratan faziletlerine inanma,
harikalara ve gerekst olaylara iman, - 626 da stanbul ku-
atmasnda Meryem' e isnat olunan rol ve Selanik savunmasn
da Saint Demetrius'a atfolunan mdahale gz nne getirilme-
lidir, - kadercilie meyletme, bu zamanda mutlak surette ruhla-

61
 BiA s 1 p R roRI (j TARiki

ra hakimdir: Papazlarn ve ahalinin ahlakna dair olan bilgileri-

miz, ahlak bozukluunu ak olarak gstermektedir. Rahiplerir::
sahip olduklar nfuz yaptklar kkrtmalar, karlkl dou
ran sebeplerden birisi idi. Btn bunlardan dolay birok in-
sanlar hakl olarak, endie ve strap .iinde idiler ve nefret du-
yuyorlard.

mparatorluk, bir kurtarc bekliyordu, bir ba istiyordu.

Bu izoryal Leon olmutur. 717' de, Anadolu kumandan, Er-
menistan kumandan ile anlaarak, Ospikyon askerlerinin ilan
ettii imparatora kar ayakland ve stanbul'a kar yrd
zaman, herkes Senato ve ahali, patrik ve askerler, bu impara-
tora taraftar oldular. Kendisiyle tahta kan zorya slalesi im-
paratorlukta dzen ve emniyeti yeniden salyor ve devleti e
refli bir ekilde yeni batan dzenliyordu.

1 Bugnk Yalova.
2 Bugnk Ankara vilayeti
3 Sivrihisar civarnda
4Knm

62
 DRDNC BLM

zorya'll imparatorlar ve resimler kavgas

(717 _- 867)
l.zorya'l ilk iki imparator zamannda imparatorluun yeniden kuruluu
(717 - 775). - il. Resimler kavgas (726- 780).
- 111. rene ve resimlerin geri gelmesi (780 - 802).
iV. Resimler kavgasnn ikinci devresi (802- 842).
- V. mparatorluun harici politikas ve hkmdarln dirilii.

zorya'l (1) ilk iki imparator zamannda imparatorluun

yeniden kuruluu (717- 775) - Yeni imparator Leon III dikkate
deer bir adamd: yi bir general olarak Asya'y, Mslmanlara
kar, olduka baarl bir ekilde savunmaya almt; usta
diplomat, iyi tekilat idi, bir devlet adamnn btn zellikleri
kendisinde vard. Slaleyi takviye iin erkenden hkmete iti
rak ettirdii olu Konstantin V (740 - 775), dmanlarnn sa-
vurduklar kfrlere ve iftiralara, onu Copronyme (gbre isimli)
ve Caballiinos (seyis) lakaplarile kirletmee almalarna ra
men sekin bir hkmdar idi. Zeki, sava ve byk tekilat
idi; ve babasndan ziyade amir, iddetli, sert ve hrsl idi. Bu-
nunla beraber ilk iki zorya'llar, erefli hatralar uzun mddet

lzorya , bugnk el (Silifke) mntkasdr.

63
Biu s l puuolt:G TARHi

orduya ve Biz.ans halkna aziz olan ve hasmlarnn bile tai

den ekinmedikleri pek byk imparatorlard. znik ruha:
meclisi rahipleri, Leon IIl ve Konstantin V in d.ini politikalarm
knamakla beraber cesaretlerini kazandklar baarlan. eoa-
alannn iyilii iin aldklar akllca tedbirleri, nerettikleri ka-
nunlar sivil messeselerini, halk memnun eden her e
methetmilerdir. Ve, hakikaten, ilk iki zorya'l hkmdarn, im-
paratorluun yeniden dzene girmesinde byk paylan vardr.

D politika - Leon III n tahta kmasndan birka ay

sonra Araplar stanbul nnde grnyorlar ve karadan ve de-
nizden taarruz ediyorlard; pek iddetli olan k bile heraka
durduramad. Fakat, Mslman donanmalar, birok muhare-
belerde bozuldu; ktlktan kuwetsiz den kara ordusu ar bir
bozgunlua urad. Bir senelik faydasz uramadan sonra
(717 Austos - 718 Austos) Araplar kuatmay kaldrdlar.
Bu, Leon III iin erefli bir saltanat balangc, slamiyet iin b-
yk bir felaket ve Poitiers ovalarnda Charles Martel tarafndan
on be yl sonra (732) kazanlan zaferden daha baka mahiyet-
te bir hadise idi. Arap hamlesi kesin olarak krlmt, dindar Bi-
zans'llar, Allah ve Meryem'in, hristiyan ehrini ve imparator-
luunu daima koruduunu grerek hakl olarak iftihar edebilir-
lerdi.
Bununla beraber, bu felakete ramen, Araplar yine kor-
kun olmakta devam ediyorlard. Birka yl aradan sonra tek-
rar taarruza geiyorlar ve yeniden, hemen her yl Kk Asya~
istilalarna uruyordu. Fakat, ilk iki imparatorun Akroinos'ta (1)
Araplar' malup etmeleri onlar iin ac bir ders oldu. Konstan-
tin V Suriye'de taarruz (745), Kbrs' geri almak (746), Frat
sahillerinde ve Ermenistan'da muharebe iin (751) bu baan
lardan istifade etti. Arap mparatorluunu kartran i mcade-
leler, halifeler bakentinin yakn olan am' dan uzaktaki Ba
dat' a nak:ini gerektiren Abbasiler'in hkmet bana gemesi
l7SO) Bizansllar'n baarsna yardm etmitir. Konstantin V in
1 Afyon Karahisar

64
 Cf. RIEs DiEf.l

btn saltanat mddetince harp Grekler iin iyi gitti ve kendi-

sinden sonra olu Leon N , 778 de yz bin kiilik bir ordu ile
Suriyeyi istila etti ve 779' da Mslmanlar kk Asya'dan
baaryla kard. VII inci yz ylda korkun olan Arap tehlikesi,
imparatorluk iin tehdit edici vaziyetini kaybetmiti. Konstantin
V Bulgar tehlikesinin de nne gemee alt. 7 55' de taar-
ruza geerek biribirini takip eden dokuz seferde, Barbarlar
Marcellai (759), Anchialos (762) de ar surette malup etti,
korkan Bulgarlar, savunma bile yapmadan 764' de sulhu kabul
ettiler.

772 ' de tekrar balyan ve saltanatn sonuna kadar devam

ettirilen harp de baarl geti; ve Konstantin V Bulgar devletini
yok edemediyse de hi olmazsa Balkan yarmadasnda Bizans
silahlarnn itibarn iade edebilmiti. Dier taraftan, Trakya ve
Makedonya Slavlar ' nm isyanlarn bastryor (758) ve Jstin-
yen il gibi Kk Asya'da Ospikion (1) dairesinde Slav kabilele-
rinden bir ksmn yerletiriyordu (762).
erde Reform - lk iki zorya ' l imparator devletin d
manlarm imparatorlua hrmete mecbur ettikleri gibi ieride
de onu yeniden kurmaa altlar. dari , iktisadi ve sosyal te
kilat sahasnda baarlan i pek bykt.
Leon III ve olu, snrlarn korunmasn temin iin theme
(askeri blge tekilat) usuln genelletirerek vr inci asrn b-
yk vilayetlerini daha ok, daha dar ve savunmas daha kolay
dairelere paraladlar ; bu suretle, kumandanlara byk blgele-
re sahip olmann verecei kudreti ve bundan kacak olan is-
yanlar tehkilesini azaltm oluyorlard. Askeri kanun orduda s
1

k dzeni iade ettii srada , dikkatli, genellikle sert bir mali ida-
re hazineye kaynaklar aktaryordu. Arazi kanunu 1 byk arazi-
lerin endie verecek ekilde artmasn durdurmaa , serbest k-
k mlklerin kaybolmasn nlemeye, kylye daha iyi artla
rn teminine alyordu . Deniz kanunu 1 ticaret gemilerinin ge-

1 Bursa vilayeti

65
Biz s 1 p RA10RI G TARilii

limesini tevik ediyordu. Bilhassa. Ecloga (739J den en

ni kanunun neriyle yaplan byk adli reform a e dar --
dzeltiyor ve kanuna daha byk bir aklkla. yepyeni e - --
ha hristiyanca insaniyet ve eitlik fikrini sokuyordu. Yarm a::t -
!k bir saltanattan sonra ilk iki zorya l imparatorluu 7 4 T -
tahribat yapan vebaya resimler kavgasnn dourduu
re ramen , zengin ve mreffeh yapmlard.

66
 il
Resimler kavgas (726 - 780) - Leon III ve Konstantin V,
tamir edici eserlerini tamamlamak iin, gerekte, byk bir dini
reforma giritiler, Kutsal resimleri yasak ettiler, bunlar savunan
papazlar takip ettiler ve sebep olduklar resimler kavgas deni-
len byk ihtilaftan dolay tarihte, iconoclaste, resim kaldran,
resimleri kran lakabn aldlar.
Genellikle, zorya'l imparatorlann dini politikalarnn ka-
rakteri hakknda adlanlm ve bu husustaki maksatlar ve bu
iin nemi olduka eksik olarak anlalmtr. Onlara ilham ve-
ren sebepler, ayni zamanda dini ve siyasi idi. VIII inci asrn ba-
nda, birok dindar ruhlar, batl itikatlara fazla inanlmasndan,
bilhassa resimlere tapnmak adetine verilen nemden, onlar-
dan beklenilen mucizelerden, onlar btn dnya i ve menfa-
atlerine kartrma tarzndan zdrap duyuyorlard ve birok iyi
insan bu adetlerin dine yapt ktlkle hakl olarak megul
oluyorlard. Bilhassa Asya' da, resimlere dmanlk kuvevetli
idi: Asyal olan Leon III, bu fikirlere itirak ediyordu. Ne kendi-
si , ne olu bazen dnld gibi, serbest dnceli, rasyona-
list, reform veya ihtilal ncleri deillerdi; bunlar, zamanlarnn
adamlar, dindar, inanl, hatta din alimi, kendilerince putpe-
restlik saylan eylerden dini samimi olarak temizlemek isteyen
insanlard. Fakat, bunlar, ayn zamanda, imparatorluun b-
yklk ve skunetini dnen devlet adamlar idiler. Manastrla
rn okluu, servetlerinin srekli artmas, devlet iin ciddi tehli-
keler douruyordu. Kilise mallarnn faydaland vergi muafi-
yeti hazine gelirlerini azaltyordu; rahiplik snfna giren adam-
larn okluu, ziraatten iiler, ordudan askerler, genel hizmet-
lerden memurlar kadrosunu daraltm oluyordu. Fakat, rahiple-
rin ruhlar zerindeki nfuzu ve bundan kan kuwet ve kudret
onlar korkun bir tahrik unsuru haline koyuyordu. zorya'llar
- bilhassa Konstantin V - ite bu hallere kar gelmee alt
lar: resimleri yasak etmekle resimlerde ve resimlere gsterilen
hrmette en kuwetli hareket vastalarndan birini bulan rahip-

67
 BiH s 1 puuoRl;~u T Rilii

lere nian alm oluyorlard. phesiz. giritikleri mcade e - e

zorya imparatorlar uzun bir karklk devri ablar phesiz.
bu mcadeleden pek vahim siyasi neticeler de kt. Resimleri
kaldran hkmdarlar hakknda adilane bir hkm vermek iste-
nirse uras unutulmamaldr ki bunlar teebbslerinde rah" p e-
rin nfuzlarn kskanan yksek ruhaniler arasnda ounlukla
Asya 'l olan ordu kadrolarnda ve yalnz resmi evrelerde deL.
fakat halkn bir ksmnda bile birok yardmclar buldular ve gi-
ritikleri i de ne manbksz, ne de azametsiz deildi.

726 da, Leon III, resimlere kar birinci emirnameyi kar

d. Bununla anlalyor ki, resimleri mahvetmekten ziyade aha-
linin tapnmasndan uzaklatrmak iin onlar daha yukar as-
may emrediyordu. Ancak bu tedbir, sonsuz tahriklere neden
oldu. stanbul'da iddetli hadiseler, Yunanistan'da, abuk bast
rlan bir ihtilal (727); talya'da genel bir ayaklanma {727) kt;
Papa Gregoire I1 resim kaldrma bid'atine kar protesto ile ye-
tindi halefi Gregorie II1 hemen daha cesurane bir politikaya
balad ve resim dmanlarn sadece knamakla memnun ol-
mad iin bir an imparatora kar Lombard'larn yardmn
arad. Suriye' de Jean Damascene de, Leon III e kar ate ps-
kryordu. Bununla beraber, emirname, byk bir ihtiyatla tat-
bik edilmie benziyor; resimleri mdafaa edenlere kar bir sis-
tem dahilinde takibat yaplmad; Patrik Germanos azil ve yeri-
ne reform taraftan dier birisi getirildi (729), ruhban okullarna
kar tedbirler alnd, dier ynden Yunanistan' daki isyan idde
te bavurmadan bastrld.

Fakat, mcadele zaruri olarak iddetlenecekti. Hakikatte.

din hususunda imparatorun nfuzu ile devletin vesayetinden
kurtulmak isteyen kilise arzusunun arpt bir ihtilafta abu-
cak prensip meseleleri sz konusu oluyordu. Dier ynden. ba-
basndan ziyade din ilmine vakf olan Konstantin V yalnz re-
simlere deil fakat, Meryem' e taplmasna ve evliya efaatine
de kar olmak itibariyle mcadeleye ahsi fikirler getireli: ve
ayn zamanda daha ateli olduu iin mcadeleyi, daha banaz

68
 ClARlEs DiEll

bir hararetle daha sistematik ve daha iddetli bir ekilde idare

etti.

Bir zaman, Artavasde ayaklanmas ile (7 40 - 7 42) sars

lan tahtn on senelik eref ve refahla kuwetlendirdikten sonra
Hieria(l) da resimleri resmen yasaklayan ruhani bir meclis top-
lad. Bundan byle, hkmdar, muhalifleri yalnz imparatora
kar asi sfatiyle deil, fakat bizzat Allah'n kendisine de isyan
etmi adamlar gibi vurabilecekti. Bununla beraber, balangta,
hasmlann iknaya alt. Hakiki bask ve zulm ancak 7 65' te
balad. Resimler imha edildi. Manastrlar kapatld yahut laik-
letirildi, kla veya yemekhane yapld; manastrlarn emlakna
el kondu, rahipler tevkif ve hapsedildiler, kt muamelelere
maruz brakldlar, srldler; bazlan, gen Saint Etienne gibi,
ikenceler iinde ldler; dierleri, alay halinde, at meydannda
toplanan halkn nnden geirilerek hakaretlere uratld. Dev-
letin birok yksek memurlar idam yahut srgn edildiler. Ev-
vela srgn edilen Patrik Konstantin idam olundu (767). Bu te-
mizlik hareketi, btn imparatorluk iinde, imparatorun d
manlarnn iddia ettikleri kadar sert olmasa bile- idamlarn;
umumiyetle, nadir olduu zannolunur -son derece iddetle be
yl devam etti. Muasrlardan biri yle diyor: "Hkmetin mak-
sad, rahipler snfn kknden yok etmek" gibi grnyordu.
Rahipler, iddetle kar koydular; cesaretle "adalet ve hakikat
namna" straplara katlandlar. Bununla beraber, biroklar tes-
lim oldular, biroklar katlar, bilhassa talya'ya, o kadar ki, bi-
raz abartl olmakla beraber, bir muasrn dedii gibi, "Bizans'ta
rahipler snf kalmamt."
Mcadelenin, tarif edilemez iddetlere, vahetlere neden
olduu ve devlet iinde derin tahrikler yapt muhakkaktr.
Bundan baka, pek ar neticeleri oldu.
Leon ili, papaln muhalefetini kuwetle ortadan kaldr
maa almakla, Kalabra, Sicilya, Girit ve Bat lirya'y stanbul

1 Fenerbahe

69
 Biz s 1 pARAToRILGL T R~i

patriin in idaresine vermek iin Roma nfuzundan ayrrnalr~

(732) Papalarn memnuniyetsizliini ve talya ' nn husume
a rlatrm t. 751 de, Raven Eksarhl , Lombard 'lann da!'"-
beleri albnda mahvolunca Etienne il muhalif itikatl ve yardrr.
ve iyi savunmadan aciz imparatorluktan ayrlarak Frank 'larc:a
daha masrafsz ve daha etkili bir himaye aramakta tereddt et-
medi ve muzaffer Pepin den vaktiyle Bizans'a ait topraklan ka-
bul etti ki bunlar bundan byle Papaln dnyevi lkesini te
kil etmitir (754). Bu, imparatorluk ile Roma arasnda ip le rin
kopmas dernekti. Konstantin V, hain ve hilekar bir teba saya-
bilecei ve efendilerine ait olan gayri meru olarak gasbeden
adam cezalandrmak iin hibirey esirgemedi. Fakat, alma
s , bir netice vermedi.

arlman , yeniden talya 'da, 774' de mdahale ederek Pe-

pin'in verdiini resmen teyit ediyordu. Bizans, talya 'da ancak
Venedik ile yarmadann gneyinde birka ehri rnuhafaza ede-
biliyordu. Bu suretle, imparatorluk biraz daha douya doru
atlm bulunuyordu, dier ynden bu kopula da istikbal iin
korkun karkklann ve ar tehlikelerin tohumlan haz rlan
yordu.

70
 ChARIEs DiEhl

111
rene ve resir'nlerin geri gelmesi (780 - 802) - lk zor
ya ' llarn din politikas ,
pek ok ayrlk , memnuniyetsizlik ve
kargaalk tohumlar ekmiti. Konstantin V in lm ile bera-
ber bunun farkna varld.
Leon N (775 - 780) ksa
saltanat zamannda kendisin-
den e~elp ~kmetlerin -geleneini devam ettirdi; fakat, dul
kans Irene biraz sonra, en Konstantin VI nn vekili olarak
Ortodokslara dayanmay ve resimler ibadetini tekrar geri getir-
meyi kendi ihtiraslar iin daha faydal buldu. Btn enerjisini
byk maksadna vermek iin 782 de stanbul karsnda
Chrysopolis (1) e kadar tekrar gelen Mslmanlara kar mca-
deleyi ihmal etti ve halife ile olduka onursuz bir bar imzalad
(783); dier taraftan, papala yaklat, bilhassa, ierde, hk-
metten resim dmanlarn temizlemee alt, yakn biraderle-
rini, Konstantin V in oullarn uzaklatrd; ve bu ekilde yolu-
nu hazrladndan, Patrik Tarasios'un yardm ile, znik Ruhani
Meclisinde (787) resimler aleyhindeki mcadelenin resmen k
nanmasn temin etti ve bu zaferde kilisenin devlete kar istik-
lalinin teminatn gren dindarlar partisinin alklaryla resimler
ibadetini geri getirdi.
Kazand zaferle mestolan ve dindarane gayretinin temin
ettii halk sevgisinden cesaret alan rene byyen oluna kar
mcadeleye girmekte ve taht kavgasna girimekte tereddt et-
medi. lk seferinde, Konstantin V in hatrasna sadk kalan or-
dunun memnuniyetsizlii karsnda ve Araplar'n, Bulgarlar ' n
ve Lombardlar ' n imparatorluk ordularn malup etmelerinden
midi krlarak ekilmee mecbur oldu (790). Fakat, inat bir
gayretle hkmete tekrar dnn hazrlad: 797' de, olunu
devirdi vg__gzh rini oymakta tereddt etmedi. O vakit kendi is-
miyle devleti idare eden ilk-kadn~akiki imparator olarak sal-
tanat srd (797-802). Fakat, her ne kadar mcadele ile kuv-

1 Bugnk skdar

71
 BiA s 1 p a 10Rh:~v T ailii

vetlenen. yenilenen kilise. onun sayesinde Bizans cemiye

eski saygn yerini tekrar alm runban ve mtaassplar partisi
Stoudion 'lu Theodore gibi adamlarn idaresinde her vakitte
ziyade daha kuwetli ve daha aktif olmu ise de rene n din po-
litikasna gsterdii an zen imparatorluk iin kt neticeler
dourmaktan geri kalmamt. Konstantin VI nn Arap ve BLl--
garlar'a kar kazand geici baarlara ramen (791 - 795
Harunrreid zamannda Badat halifelii Douda baarl bir
ekilde tekrar taarruza geerek Bizansllar' kendisine vergi ver-
mee mecbur ediyordu (798). Batda, arlman ' a kar Grek
Hkmeti ayn zaaf gsteriyordu. 800' de Frank Kral lehine
Roma Bat mparatorluunun yeniden dirilii, Bizans saray iin
onur knc bir durum olmutu.
Darda klen imparatorluk, hkmetin kiliseye gster-
dii yumuak muamele, resimler kavgasnn brakt derin ayr
lklar ve slale ihtilalleri devrini tekrar amakla verdii kt r-
nek dolaysile ierde de zayflamtvphesiz, resimlerle mca-
dele deVri , byk bir fikir ve san'at hamlesi dourmutur; zor
ya 'l imparatorlar tam manasyla banaz deillerdi; dini resim-
leri yasak etmekle beraber gsterii, saray hayatnn asri par-
lakln severlerdi ve saraylarn sslemek iin eski gelenekten
ve Arap modellerinden ilham alan bir laik san'at tevik etmi
lerdi- bu yzden ve sekizinci yz ylda Asyallar'n igal ettikleri
konu:n dolaysyla imparatorluk bsbtn doululamya
kat, Islama kar Hristiyanln savunucusu, Barbarla kar
medeniyetin koruyucusu sfatyla ifa ettii byk rol ne olursa
olsun VIII inci yz yl sonunda imparatorluk, her tarafta kor-
kun tehlikelerin tehdidi altnda ve pek zayft, Nicephore h-
kmet darbesi ile devrilen rene'in yokluu (802), felaketlere ve
anariye kaplan ayordu.

72
 Resimler kavgasnn ikinci devri (802 - 842) - Nicephore
(802-811) zeki bir prens ve hazinenin skntsna are arayan,
bunun iin kilisenin mallarna bile el koymaktan ekinmeyen
yetenekli bir maliyeci idi. Resimlere muhalif imparatorlarn id
dete bavuran sert politikalarn tasvip etmeyen lml bir fikir-
deydi fakat dier ynden, bu imparatorlarn reformlarn mu-
hafaza etmek istiyordu ve bilhassa zaferle mest olan ve hrriye-
tini geri almak ve aka devletin nfuzunu sarsmak isteyen Bi-
zans kilisesisin eilimlerini kabul edilemez gryordu. Resimler
kavgasnn ikinci safhasnn gsterdii zellik budur; o vakit,
Bizans'ta, batda ruhani derecelerin datmndaki kavgalara ol-
duka benziyen haller olmutur.
Saint - Jean de Stoudion manastrnn rahip Theodore
idaresindeki papazlar, kilisenin isteklerini savunmada en ok
ateli ve en ok etin davrananlardr. Bunlar, resimler mcade-
lesinin hatralarn silmee alan Patrik Nicephore (800-815)
un akll uysallna, imparatorun mali politikasna ve din ile
rindeki hakimiyetine kar ayn iddetle mcadele ediyorlard.
Hkmet bunlara kar iddetle hareket etmek (809), kendileri-
ni datmak ve srmek mecburiyetinde kald; Roma kilisesinin
stnln tanmaa hazr olan rahipler, bu pahaya da olsa,
Dou kilisesinin devlete kar istiklalini temin iin Papaya m-
racaatta tereddt etmediler. Bu gibi bir vaziyetin resimler m-
cadelesi lehine bir reaksiyon yapaca muhakkakt. Bu hareket,
Ermeni Leon V (813 - 820) ve Frikya slalesinden iki impara-
torun, Michel il (820 - 829) ve Theophile (829 - 842) in eseri
oldu. Yeniden, otuz sene, imparatorluk mthi ekilde kart.
815 de, Ayasofya'da toplanan bir meclis, yeniden resim-
leri yasak etti ve 7 53' de resimlere kar karlan emirnameleri
tekrar yrrle koydu. Netice olarak, dini resimleri, yeniden
mahvetmee baladlar; bilhassa rahiplerin muhalefet ve gste-
rileri mahkumiyetler, kt muameleler ve srgnlerle merha-

73
Biz s 1 pAR TOR! < T RH

metsizce bastrld. Theodo~

ve zulm ve hakszlk , iddetli res aleyh tan ve ina o
alimi olan mparator Theophile in zamannda daha sert o a -
Resim taraftarlarna kar iddetli bir emirname ka
(832) ve sihirbaz lakabyla bilinen Patrik Jean bunu a b - e
memur oldu. Manastrlar kapatld, rahipler takip ve hapso-
lundu yeniden yldrma devri hkm srd. Fakat 120 se e
muharebeden sonra, bu yorucu ve bo mcadeleden bklrru
idi. Theophile'in lmnn ertesi gn, dul kans saltana~
naibi Theodora, kardei Bardas ' n nasihatleri zerine resim-
ler ibadetine izin vermekle skuneti tesise karar verdi. Bu.
yeni patrik Methode'un idare ettii 843 meclisinin eseri oldu,
alnan kararlar debdebeli merasi le ilan olundu. Grek kilise-
si, bu hatray her sene 19 ubatt3, bugn bile, Ortodoksluk
bayram olarak kutlar. -
Fakat, resimler serbest braklp bu ekilde kilise zafer ka-
zanm olmakla beraber resimler mcadelesini yapan impara-
torlarn en nemli arzulan gereklemi oluyordu. Onlar kilise-
yi devletin emrinde tutmak, kilisenin zerindeki imparator n-
fuzunu arttrmak istemilerdi; bu iddiaya kar stouditler iddet
le mcadele etmiler; imparatorun inan ve iman meseleleri
zerinde karar vermek hakkn inatla reddetmiler ve sabrla ki-
lisenin laik kuwete kar istiklalini istemilerdi. Bu noktada.
Stoudit'ler malup olmulard.
Resimler mcadelesinin en bariz neticesi, kiliseyi impara-
torun nfuzu karsnda her vakitten ziyade daha itaatkar yap-
mak olmutur.

74
 CttARlEs D i EHL

.v
mparatorluun d politikas ve devletin tekrar kurulmas
(802-867) - Devlet bu ekilde din kavgasyla megul iken va-
him hadiseler, ierde skuneti bozuyor ve darda emniyetini
sarsyordu .

rene ' in zorya slalesini tahttan uzaklatrmakla oluna

kar iledii cinayet, ihtilaller devrini tekrar amt : Nicepho-
re 'u tahta karan hkumet darbesini (802) 5.Leon' u karan
ihtilal(813) ve Leonu ldrerek yerine 2.Miel' i geiren is-
yan(820) takip etti; ve baarl olmu ihtilallerin yannda, so-
nusuz kalan teebbslerin listesi uzundur. Bunlarn en korkun-
cu, aa snflara dayanarak ihtilale hemen sosyalist bir karak-
ter veren Thomas isyan (822 - 824) olmutur. Yirmi sene, im-
paratorluk anari iinde yzmtr.
Darda devlet ileri
daha iyi gitmiyordu. arlman 'a impa-
rator unvann tanyan 812 anlamas, talya' nn kaybolduunu
da tasdik ediyordu, Bizans burada yalnz Venedik'i ve yarma
dann gneyinde baz yerleri muhafaza edebildi. Araplar'la tek-
rar balayan muharebe (804), vahim felaketlerle sonuland, s
panya Mslman korsanlar Girit'i igal (826) ve buradan kar
lk grmeden Dou Akdenizi tahrip ettiler, Afrika Mslmanla-
n Sicilya ' y (827) ve 831' de Palermo'yu zaptettiler. korkun
Kurum Han mparatorluunu Hemus(l) dan Karpat'lara kadar
yayaldanberi bilhassa Bulgar tehlikesi korkun olmutu. Nicep-
hore, Bulgaristan ' istila etmekle onunla mcadeleye alt: d-
nerken kanl bir felakette mahvoldu (811) ve yeniden Edir-
ne 'de muzaffer olan Bulgar'lar stanbul'un duvarlarna kadar
geldiler (813). Leon V in Mesembria(2) daki zaferi (813) devleti
kurtard. Fakat, bu muhtelif tehlikelere, Peloponez Slav' lar gibi
(807) tamamen itaat altna alnamayan kavimlerin isyanlar da

1 Balkan Dalan
2 Misivri

75
Biu s 1 pARATORkG.: T Rilti

ilave olunursa yirmi senelik anariden sonra zorya 'l byk -

paratorlann eserleri tamamen mahvolmu gibi grnebilir .
mparatorluk, buna ramen bu krizden de kmay baar
d. Theophile devri (829 - 842), Badat Halifeliinin zamania
zayflamas sayesinde, douda uranlan felaketleri ksmen a-
mir etti ve eer, hakikatte, Dasiomon(l) bozgunluundan e
Amorion(2) un zaptndan sonra (838), Araplar'dan ban iste-
mek mecburiyetinde kalnm ise de, dier ynden, hkme~
ierideki iddeti maliyenin iyi idare olunmas, diplomasnin be-
cerisi dolaysyla Bizans itibar ve refahn tekrar bulmutur. Ya-
plarn hameti, mukaddes sarayn lks, medeniyetin parlaki
sayesinde, stanbul , dokuzuncu y~rtasna doru halifeler
bakenti Badat ile rekabet ediyordu. Ve resimler kavgas s-
knet bulduktan sonra, Bizans, daha parlak ve daha kuvvetli
grnd. Gerekten, bu uzun karklklar devrinden klnca
edebiyat ve san'at yeni bir canllk bulmu gibiydi ve Sezar Bar-
das tarafndan (850 ye doru) Magnaure saraynda yeniden ku-
rulan stanbul niversitesi Selanikli Leon'un idaresinde tekrar
dikkate deer bir fikir, kltr merkezi olmutu.
Mcadeleden genleerek kan kilise, ayn zamanda ye-
ni faaliyetini devletin hizmetine veriyordu. Kilise, din muhalefe-
tini, bilhassa Theodora hkmetinin Kk Asya da takip ettii
Paulicien(3) !eri ezmekle ve Peleponez Slavlar nn hristiyanla
girmelerini tamamlamakla Bizansn nfuzunu, btn douda
yayyordu. Cyrille ve Methede (Sllavlann havarileri) Byk Mo-
ravya Prensinin daveti zerine hristiyanl Macaristan ve Bo-
hemya'da yayan Barbar kabilelere gtryorlard (863). Bun-
lar daha fazlasn yaptlar. Yeni hristiyan olanlar iin mukaddes
kitaplar Slavcaya tercme ettiler; eserlerini yazabilmek iin
glagolitique yazy kefetmek suretiyle btn Slavlar a alfabele-
rini ve edebi dillerini verdiler; bunlar Slavca vaaz ediyorlar. din

1 Turhal civannda
2 Sivrihisar civarnda
3 Havarilerden Paul tarafndan kurulan Hristiyan tarikat taraftarlar

76

Ll
 Cli RlEs Didtl

merasiminde dualan ve ilahileri Slavca okuyorlar bir Slav ruha-

ni heyeti kurmaa alyorlard; ve bu akllca ve yumuak an-
layla Slav dnyasn Ortodokslua soktular. Selanikli bu iki
karde, yirmi sene (863 - 885), Moravya'da hristiyanlk yo-
lunda almalarna devam ettiler. Bu alma, bir mddet son-
ra Alman husumeti ve Macar istilas karsnda zaafa urad, fa-
kat, ayn usuller, baka yerlerde, Bizans'a daha kalc baarlar
getirdi. Don kenarlarnda, hristiyanlk, Hazarlarn Yahudi dev-
letine giriyordu. Bilhassa, 864' de Bulgar an Boris Ortodoks-
luu kabul etti ve takip eden yllarda, bu yeni hristiyan, bir an
Bizans ve Roma arasnda tereddt etmi ise de ve lkesinde
Latin ayinini tesis iin Papa Birinci Nikola ile mnasebete gir-
mi ise de (866) Bizans nfuzu bundan byle Bulgaristan'a de-
rin bir ekilde girmi bulunuyordu.

Bunlar, byk baarlard. phesiz, Miel III n (842-

867) delilikleri, bilhassa anas Theodora (856) ve amcas Bar-
das'n vesayetinden kurtulduktan sonra, elde edilen geici neti-
celeri tehlikeye soktu. Girit Araplar'nn korsanl dou deniz-
lerini yama etti; Kk Asya'da, yirmi yl (844 - 863), baar
larla felaketler birbirini kovalad; Batda, Mslmanlar, 843'
den 859' a kadar, Sicilya'nn zaptn tamamladlar. En nihayet,
Ruslar, ilk defa stanbul nnde grndler (860) ve halkn
inancna gre bakenti Meryem'in bir mucizesi kurtarmtr.

Daha ar ve daha manal baka bir hadise Miel III dev-

rinde vuku bulmutu. Cesar Bardas tarafndan azledilen gna
ce' n yerine Photius, stanbul patrii olmutu (858). Paya Niko-
la 1, azlolunan ruhaninin ikayeti zerine mesele hakknda tah-
kikat yaplmasna adamlarn memur etti. Photlius'un ihtiras,
asrlardan beri Dounun Papalarn iddialar karsnda duyduu
1
memnuniyetsizlikten ve Batya kar husumetinden mkemmel
bir ekilde istifade etmesini bildi; Roma stnlk iddialar kar
snda ahsi davasn, hakiki bir milli dava yapmak yolunu usta-
lkla buldu. Nikola 1 in kendi aleyhinde nerettii aforoza kar
(863) Roma ile mnasebeti kesmekle cevap verdi. stanbul

77
 Biz s 1 pAR roRluli TARH

Meclisi (86 7) Papay aforoz etti, Dou kilisesi ilerine kan_ -

sn gayri meru ilan ederek ayrl tamamlad. Bu: ayn za-
manda, Roma 'nn Bulgaristan'daki istilac politikasnn yo a , -
heyecanla ortaya kan Bizans milli hissinin parlak bir
idi (866).
Bu ekilde , IX uncu yz yln ortasna doru bu kark ha-
diseler arasnda yava yava gerek anlamda bir Bizans milliye-
ti oluuyordu: Resimler kavgasnn sonunda, imparatorluk <lir
birliini, siyasi kuwetini, fikri bykln tekrar elde etmiti .
bilhassa aka , bir Dou mparatorluu olmutu. Bu impara-
torluun byklnn son derecesine varaca zaman yakn-
d. Miel III n gzdesi ve kendisi tarafndan saltanata ortak
edilen Makedonyal Vasil (1), rakibi Baradas ' bertaraf ettikten
sonra (866) velinimetini ldrd (867) ve tahta yeni bir slale
karmakla Bizans mparatorluuna yz elli yllk ihtiam refah
ve eref verdi.

1 Bu aileye,umurniyetle Makedonya ' l denir. Maamafih Vasi! ailesinin &meru

olduunu ve yakn zamanlarda Makedonyada yerletirilmi olduunu gz nnde
bulundurmak lazmdr.

78
 BENC BLM

Ermeni slalesi zamamnda

mparatorluun en parlak devri (867 - 1081)

l.Ermeni hanedan hkmdarlar ve slalenin kuvvetlenmesi (867

- 1025). - il. Makedonya imparatorlarm d politikas (867 -1025).
- 111. mparatorluun dahili hkmeti ve X uncu asrda Bizans medeniyeti.
- iV. mparatorluun zayflamasmm sebepleri.
- X. XI inci yz ylda imparatorluun gerilemesi (1025 - 1081)

1
Makedonya hanedan hkmdarlarf ve slalenin kuwet-
lenmesi. - Bizans mparatorluu, 867 den 1025' e kadar, yz
elli yl kyas kabu ~uez bir-ihtisam inde yaad. Bir buuk
yz yl boyunca imparaLoruk, yetenekli hkmdarlar tarafn
dan idare edilmek gibi bir ansa sahip olmutur. Meru hkm-
dar Unvanyla saltanat sren muzaffer gasplar, !:iL.lalenin kuru-
cusu Vasil 1 (867-886), Romain Lecapene (919 - 944) Nicep-
hore Phocas (963 - 964), Jean Tzimisces (969 - 796), niha-
yet, tam yarm asr hkmdarlk yapan Vasil il (976-1025), ge-
nellikle tasavvur etmee alk olduumuz tarzda Bizans mpa
ratorlar deillerdi. Bunlar, kendilerini sevdirmekten ziyade kor-
kutmak endiesinde , genellikle merhametsiz, iddetli ve sert in-
sanlar, kuwetli ve iradeli ahsiyetlerdi ; fakat, bunlar imparator-
luun bykln dnen, devletin kuweti olarak grdkleri
ve bu ynyle sevdikleri askerler arasnda mrleri geen dev-
l~t adamlar idiler; lkenin iyilii sz konusu olunca hibir ey-

79
 Biu s l p auo ll!Gt: T ailii

den ekinmeyen. inat ve bklmez iradeli yetenekli idarecier

di. Lzumsuz masraflardan ekinirler, sadece milli serveti amr
mak endiesindedirler sarayn parlak debdebesi alaylann e
merasimin bo ihtiam ancak politikalarna yardm ettike ve
imparatorun ve imparatorluun itibarna faydal olduka onlar
alakadar eder. Kendi hkm ve nfuzlarna ait ilerde pek ks
kan olduklar iin genellikle musahip ve mavirleri yoktu.
krk seneden fazla (944 - 988) ve be hkmdar zamannda
hkmetin ruhu olan Romain Lecapene'in gayri meru olu
ba mabeyinci Vasil gibi nfuzlu birka kii bir tarafa braklrsa
kullandklar mavirler ounlukla karanlk ve emirleri altnda
kalan insanlard. Ermenili'ler, zafer a idiler ve kalpleri en
yksek ihtiraslarla dolu idi. Bizans mparatorluunu, Dou dn-
yasnn byk devleti ve Ortodoksluun ampiyonu yapmak is-
.
,
tediler ordularnn gayreti, diplomasilerinin kvrak yetenei.
hkmetlerinin iddeti sayesinde hayallerini gerekletirdiler ve
bu devri hakiki bir Rnesans devri, Bizans'n uzun tarihinin en
erefli zamanlarndan biri yaptlar.

Vasil 1 tahta kt sralarda devlet hala pek zor bir du-

rumdayd: Btn devlet yeni batan dzeltilmee muhta bir
halde grnyordu. Yapt cinayetle en yksek makama kan
kaba kylde bu ar vazifenin gerektirdii btn vasflar vard .
Zeki idi ierde dzeni tekrar kurmak ve darda devletin itiba-
rn dzeltmek istiyordu; iyi idareci ve mkemmel asker idi, her
eyden ewel imparator nfuzunu salamca kurmak arzusunda
idi. Yirmi senelik saltanat esnasnda imparatorluun ilerini
hep birden iyi bir hale koydu ve yapt hizmetlerin verdii iti-
bar sayesinde ailesinin siyasi geleceini salamlatrd.
Saltanat imparatorluun idare tarihi bakmndan pek
mhim olan olu Leon VI {886 - 912) - Darya kmamak.
ukalalk gstermek dostlar karsnda zayf davranmakla baba-
sndan farkl ise de - slalenin kuwetlenmesini ayn gayretle ta-
kip etti: Tahta bir veliaht temin etmek iin drt kadnla evlen-
mek suretiyle herkesin dedikodusundan ve kilise ve Patrik i-

80
kola ile ihtilafa girmekten ekinmedi. Fakat, bu ekilde, Bi-
zans'ta ilk defa olarak, bir prens ailesi lehine meruiyet fikrinin
doduu grld. O vakit birisinin yazd gibi: "Slalesinden,
gzel dallar karmak iin imparatorluk nfuzuna kuwetli kk-
ler vermek" gibi mhim bir ii ilk iki Makedonya'l imparator
baarmlardr. Bundan byle bu kadar kuwetle kkleen aac
devirmek daha glemitir; artk, btn mensuplar Prophyre-
genete yani ihtiamda domu unvann alan bir imparator ai-
lesi meydana gelmitir. Halk, aileyi sevmi ve kendilerine sadk
a balanmtr. Bu hal, o zamana kadar birok ihtilallerle kar
an bu devlette mutlu edici ve neticeleri byk bir yenilikti.

phesiz, bu devrede bile, ihtilaller eksik olmamtr. Le-

on VI nn olu Konstantin VII nin sansntl geen kkl
zamanndaki karklklarn yardm ile Romain Lecapene (912
- 959) bir eyrek asr iin iktidar gasbetti. Biraz sonra, Kons-
tantin VII nin olu Romain il, drt senelik bir saltanattan sonra
(959 - 963) ld zaman oullar Vasil il ve Konstantin Vll
nin kklkleri srasnda ortaya kan iktidar zaaf Nicephore
Phocas (963 - 969) iktidara getiren isyan ve Nicephore'un
ldrlmesiyle Jean Tzimisces (969 - 976) i imparator yapan
feci hkmet darbesini getirdi. Fakat, bu gasplarn hibiri Vasi!
1in meru ocuklarn tahttan uzaklatrmaa cesaret edemedi.
Romain Lecapene resmi olarak Konstantin Vll ile iktidar pay-
lat, hakikatte onu holand karanlk ilmi aratrmalara mec-
bur etti. Nicephore Phocas ve Jean Tzimiscees ismen ve zahi-
ren Romain il nin ocuklarnn saltanatlarna_ dokunmadlar ve
imparator ailesinden prenseslerle evlenmekle konumlarn
merulatrmaya altlar. Ve kendilerinden sonra, tabiatyla ,
iktidar, Makadonya ailesinin ya msait olan temsilcisine, b-
yk mparator Vasil il ye dnp geldi. Slale o kadar kuwet-
lenmiti ki bu Dou devletinde kadnlar bile saltanata getiler:
Vasil il nin yeeni Zoe (1028 - 1050) - birbirini takip eden
kocasyla taht paylamtr - ve Theodora (1054 - 1056);
Zoe'yi tahttan indirmek isteyen Miel V in devrildii 1042 ihti-

81
o
Biz s 1 pARAJORluG T ARk

lalinin ve her iki imparatorieyi uzaklatrmak istediinde

he edilen Konstantin Monomak n karlat honutsuz. q.
gsterdii gibi bu prensesleri halk seviyordu. O vakite kada:
Bizans ta byle bir ey grlmemiti ve kamuoyu, stanb aa
en son saltanat sren daima muzafferdir ' fikrinde bulunuyo. . -
du bu hal gasb yalnz bir cinayet deil, fakat , daha fena brr
ey bir ahmaklk derecesine sokuyordu.

Dier ynden, gasplar da b~yk adam ve byk kuman-

dan olduklarndan imparatorluk bir Konstantin Vll nin siyasi ik-
tidarszlna, bir Romain il nin elenceli yaayna ve oullar
nn uzun sren kklklerine kazasz dayanabildi ve ilerini
yrtmek iin, bir buuk asr Bizans, uzun zamandan beri gr-
medii bir gr birlii ve idare salaml bulabildi. Makedon-
ya slalesi imparatorlar, Courcouas'lar, Phacas'lar, Skleros'lar
'
1
gibi generaller, ba mabeyinci Vasil gibi nazrlar ayarnda ky
metli i arkadalarnn yardmyla devleti alacak bir ekilde
geniletmiler ve imparatorlua kyas kabul etmez bir ihtiam
vermilerdir. Btn cephelerde tekrar giriilen ve parlak zafer-
lerle netic('.denen taarruzlar; askeri projeyi tamamlayan ve im-
paratorluun etrafnda ok sayda tabi devletler toplayan diplo-
masinin baars; btn Dou dnyasna ve batya kadar yay
lan Bizans nfuzu; byk yasama eserleriyle hret kazanan
kuwetli bir hkmet; rk ayrlnn kendisine reddeder gibi g-
rnd birlii , Yunanlln mterek alameti ve ortodoksluk
ortak paydas sayesinde temin etmesini bilen yetenekli ve bilgili
bir merkezi idare Makedonya'l imparatorlarn Bizans ' idare
ettikleri yz elli yln devlete kazandrd zelliklerdir. Bu impa-
ratorlar btn gayretlerine ramen bu refah tehdit eden kor-
kun tehlikeleri bertaraf etmee ve azami bir ekilde kendini
gsteren tarmsal ve sosyal meseleyi halletmee muvaffak ola-
mamlar, daima ayaklanmaya hazr derebeylik aristokrasisini
yenememiler, dou kilisesinin muhteris reislerini dini aynlk
karmak ve bu ekilde Bizans' Roma'dan ebedi olarak ayrmak
la devletin salamln sarsmaktan alkoyamam1lardr. Bundan

82
 CkARlEs DiEkl

baka sonuna varan Makedonyal aile, imparatorluu Nor-

man'lar ve Trkler karsnda zayf brakm ve kapy uzun bir
anariye (1057 - 1081) amtr. Bununla beraber, Vasil 1 in
kurmu olduu slalenin Bizans'a biruk asr fevkalade bir par~
laklk verdii de muhakkaktr. X ve XI inci yzylda , stanbul,
Avrupa medeniyetinin en parlak merkezi ve denildii gibi "Or-
ta Zamann Paris' i" idi.

83
 Biz s 1 pAR oRluG lARilii

il
Makedonyal imparatorlarn d politikas (867 - 1025 .
-Araplar a kar mcadele. - Araplar, 826 da Girit'i zaptettikt~
sonra Bizans denizleri iin bir afet kesilmilerdi. Adann merke-
zi Chandax (1) Mslman korsanlnn yuvas olmutu ve Ara
korsanlar , Tarsus ve am Trablusu nda olduu gibi buradar,
da btn Ege denizini kasp kavuruyorlard. Vasil 1 in ordu ve
donanmay yeniden dzeltmek iiu sarfettii gayretlere ramen
dman donanmalar Adalar denizine hakimdi. 904 de, Tra-
bulus'lu Leon Selanik'i alm ve hemen btn halkn esire-
miti. 907 ve 924' de Bizans donanmasnn, bilhassa Limnos
sularnda , baz baarlarna ramen Girit'e kar yaplan seferler
felaketlerle neticelendi (911 ve 949). Adaya kar imparatorlu-
un en iyi generali Nicephore Phocas' gndermek icap etti
1
'I
(960). Kumandan, Girit'e kmaa muvaffak oldu ve birka ay-
lk bir kuatmadan sonra Chandax' zaptetti (961 mart). Zapte-
1
dilen ada hristiyanlatrld. Dou denizlerinin hakimiyeti Bi-
zansllara geri geldi.

Ayn zamanda, uygun baz vaziyetler sayesinde Kk As-

ya' da tekrar taarruza geildi. Daha Vasil I. mparatorluun s
nrlarn yukar Frat'a kadar tekrar gtrm ve Samsat (873)
geri alm , Kapadokya ve Kilikya' da baarl seferler yapmb
(878 - 879). X uncu asrda Mslman aleminin karkl bil-
hassa 927 den itibaren imparatorluk Bulgar tehlikesinden kur-
tulunca, Bizans baarlarn kolaylatrd. Yirmi iki ytl Kk As-
ya da (920 - 942) kumanda eden ve kendisine kinci Tranyan
kinci Belisaire Unvann verilen Jean Courcouas, daha sonra
Bardas Phocas ve oullar Nicephore, Leon, Konstantin gibi
mehur generaller idaresinde mcadele iddetle ileri gtrld.

928 de, Theodosiopolis (Erzurum) zaptolundu; 934 de

Melitene (Malatya), 944' de Edesse (Urfa) alnd ve burada sakl
1 Aslnda Hendek. IX asr, balarnda mslmanlar tarafndan bugnk
Kandiye civarnda kurulmu ve X asr sonlarnda Nikoforos Fokas tarafndan tahrip
olunmutur.

84
 Ch ARlEs Oidtl

olan sa nn mucizevi resmi stanbul ' a getirildi, 949' da Germa-

nika (Mara) 95 7 de Amida (Diyarbekir) 958' de Samsat i
gal olundu. Bizans snrlar Halys (Kzlrmak) tan Frat' a ve
Dide ye kadar tekrar gtrlmt. Yeniden kurulan birok vi-
layetler Sebastee (Sivas) , Mezopotamya , Seleucie (Silifke),
Lykandos (Malatya) vilayetleri Bizans fetihlerinin nemini gs-
teriyordu. Ermenistan ve berya (Grcstan) slamn boyundu-
ruunu sarsyor ve Bizans nfuz blgesine giriyorlard. Btn X
uncu yz yl esnasnda Ermeni 'ler imparatorluun ilerinde m-
him bir rol oynadlar ve devlete asker, generaller, idareciler,
diplomatlar ve hatta imparatorlar bile verdiler. Slaleye dahil
olmayan darbeci Jean Tzimisces ve Romain Lecapene'in her
ikisi de aslan Ermeni idiler.
Hakiki bir hallar hareketi, Bizansllar' mslmanlara
kar harekete geiriyordu. Nicephore Phocas, Kilikya ve Ku-
zey Suriye'de Halep "Hamadani" emirlerinin kuwetini eziyor-
du. Anazarbe, Adana, Mopsueste (Misis) (964), Tarsus (965),
Laodicee, Hierapolis, Emes (Humus), Halep ve nihayet Antak-
ya (968) y ald.
Halefi, Jean Tzimisces, Mezopotamya'dan Edesse {Urfa) ve
Nusaybin'i (974), Suriye'de am ve Beryte (Be'tut) (976) u zapte-
diyor ve Rlistin'de Kuds kaplarna kadar ilerliyordu. Bir tarihi-
nin dediine gre "Milletler, Tzimisces'in gazab nnde byk
korku iinde idiler ve hristiyanlarn klc kafirleri orak gibi bii-
yordu". Vasil il, Dounun tekrar istilas hareketini sona erdirdi.
995' te Halep, Humus, Schaizar ' ald. Gzel zaferlerle Msl-
man hkmeti harap edildi, douda byyen imparatorluk yeni
taarruzlara kar kuwetli kalelerle mdafaa edilmiti. Vasil il tara-
fndan , Ermeni prensliklerinin - belki tedbirsizce - imparatorlua
katlmas ve berya'nn (Grcistan) itaat altna alnmas bu parlak
neticeleri tamamlad. Jstinien zamanndan beri, imparatorluk,
Douda nfuzunu bu kadar uzaklara gtrememiti.

Bulgarlara kar mcadele. - Arap harbinden ziyade Bul-

gar harbi, Bizans' n X uncu yz yil tarihinin en nemli hadise-

85
 BizA s 1 p RATOR I ~ T Rilii

sidir. X uncu yz yln banda, Bulgar tehlikesi her zam

den daha korkuntu. lke itibarile Bulgar devleti Tuna kuzeyli.-
de bulunan blgelerden Balkanlara kadar ve batda Pindos da
larna kadar uzanyordu.

Manevi adan Bulgar unsuru ile Slav unsuru arasnda

imdi tam olan kaynama dolaysyla Bulgaristan, lke ii birlii
salam homojen bir devlet olmutu, bu devlette hkmdar
nfuzu kuwetli bir ekilde gelimi ve Bizans'la temas netice-
sinde lke olduka yksek bir medeniyet derecesine ykselmi
ti. Btn bunlar, Bulgar hkmdarlarna Balkanlarn hegemon-
yas iin Bizans imparatorlaryla mcadeleye girme hevesini
veriyordu. Bu ihtirasl arzulan gerekletirmek iin bir adamn
kmas yeterliydi. Bu aranlan adam, Boris'in olu ar Sime-

, .. on (893 - 927) olmutur. Rehine olarak bulunduu Bizans ta

yetitirilen, lkse ve Bizans'llarn medeniyetine pek dkn
olan bu ar stanbul'u igal ile ele geirerek Konstantin'in ha-
leflerinin tacn bana koymay hayal etti. Hakiki bir rklar sa-
va, Bizansl'lar ve Bulgar'lar yz yldan fazla bir zaman birbi-
riyle bouturdu.
Mcadele 889' da balad ve tuhaftr ki sebebi de ekono-
mik nitelikte oldu. Leon VI Bulgar tacirlerinin stanbul'daki ant-
repolarnn Selanik' e naklini emrettiinden Simeon harp ilan
etti. Bizans ' llardan yardm gren Macar'larn hcumlar netice
itibaryla Bulgar kralm geri ekilmeye mecbur etti (893). Fa-
kat, Leon VI nn lmnden sonra Konstantin VII nin kkl-
nde kan karklklar, ona tekrar gelmek frsatn verdi.
913' de stanbul nnde grnd; 914 de Edirne'yi ald ; 917'
de, Anchialos civarnda imparatorluk ordularn ezdi. Muzaffer
Simeon kendini "Bulgarlar ar ve Romallar mparatoru " ilan
ediyordu; bakentte Preslav'da, bamsz bir Bulgar patriklii
kurdu, yalnz stanbul'u zaptetmesi kalyordu. 924' de ona da
teebbs etti. Fakat, Bizans bakentini almak iin oraya kara-
dan ve denizden hcum etmek lazmd ve Simeon'un deniz
kuweti yoktu. Romain Lecapene ile yapt mlakatta, vaktiyle

86
 CH ARlEs D iE ll

Saint Leon karsnda Attila gibi, bu eski ahane ihtiamda iti-

bar ve medeniyet namna mevcut olan her eyin tesiri altnda
kald tahmin olunur. Geri ekildi, besledii tatl ryadan vaz-
geti. Simeon lkesinde, bilhassa bakenti byk Preslav'da,
kendisine Bulgaristan' n arlman ' unvann kazandran byk
bir fikir ve san'at kltr kurmutu. Bununla beraber, stanbul
nnde durmas , Bulgar ihtiraslarnn kaybolmasna neden ol-
du. Sirneon ld zaman (927) k balam bulunuyordu.
Gerileme, olu Pierre (927 - 968) in uzun saltanat esna-
sda hzland. Bu krk yl iinde Bulgaristan, gittike imparator-
luun uydusu gibi oldu; ve Bizans kuwetlendii halde eski raki-
bi her gn biraz daha zayflyordu. Zayflayan kra} kuweti
nnde derebeylik ban kaldryordu; din birlii , Bogomile'le-
rin dinsel sapknl yznden bozulmutu ; Bulgar milliyeti da-
lyordu. Bizansllar iin intikam saati yaklayordu.

Bu saat, 96 7' de ald. Nicephore Phocas, imparatorlu-

un Bulgarlar'a vermekte olduu vergiyi vermedi ve Kiyef B-
yk prensi Sviatoslav kumandasnda Ruslar ' n yardm ile Bul-
garistan'a taarruz etti. Fakat Sviatoslav zaptettii memleketi
beendi ; orada yerleti ve kmak istemedi (968) - ar Pier-
re' in lm , Nicephore 'un katli (969) , vaziyetin zorluunu
arlatrd. Jean Tzimiscese tahta kt zaman Rus istilas ,
imparatorluu bile tehdit ediyordu; Sviatoslav Balkanlar ' gei-
yor, Filibe'yi yama ediyor (970), bakente kadar panik salyor
du. Bereket versin, Ruslar Lleburgaz (Arkadiapolis) da malup
oldular (970) ve imparator bunlara kar byk bir sefer hazr
layabildi (971). Bizans donanmas, Tuna'ya karken Tzimisces
Balkanlar ' ayor, Preslav' alyor, Sviatoslav' Silistre (Dorostal)
de kuatarak onu itaate ve memleketi boaltmaa mecbur edi-
yordu. Bulgaristan imparatorlua katld, bamsz patriklik kal-
drld; muzaffer Bizans ' llk, devletin snrlarn yeniden Tuna'ya
gtryordu.
Bununla beraber, Pindos Bulgaristan ' nda, Presbe ve Ohri
etrafnda ,
milli unsur, Kont iman ve oullarnn idaresinde di-

87
B iZA s 1 pARATORI G T AR H

renmekte srar ediyordu. Vasil Il saltanatnn ilk zamanlarndak:

karklklar sayesinde iman ' n oullarndan biri ar Sam
(977 ve 979 - 1014 arasnda) Bulgaristan ' yeniden kurdu. Or.
senede 977' den 986' ya kadar, Tuna Bulgaristan ' n kurtard.
Makedonya 'y , Tesalya ' y zapt etti ve Peloponez e kadar girdi.
Tuna dan Adiyatik'e kadar uzanan bu mthi imparatorluu
devirmek iin Bizans'lar otuz yl harbetmek mecburiyetinde
kaldlar (986 - 1018). Bu, sertlii ve kanl zaferleriyle Bulgar
ldrc unvann alan Vasil il nin eseri olmutur.
/ 986' da Vasil Il, taarruza geerek Bulgaristan'a girdi- fa-
kat Balkanlarda, Trayan kaps geidinde feci bir ekilde yenil-
di. mparatorun tekrar mcadeleye balayabilmesi iin on sene
geti ve bu on sene iinde Samuel, devletini, Tuna'dan Adriya-
tik'e ve Ege denizine kadar bytmekten vazgemedi. Fakat
ar, 996' da Sperchios kenarlarnda malup oldu; Yunanis-
tan' kaybetti; Selanik nnde de baarl olamad, Tuna Bulga-
ristan ' nn bir ksm Bizansllar' n eline dt (1000). Bununla
beraber Bat Bulgaristan salam kalmt. Vasil il, 1001 de
orasn da almaa teebbs etti. Zamanla oralar , Berrhoea
Servia, Vodina ' y zaptetti. Dalarda kuatlan Samuel kurtula-
rak Edirne'yi yama etti. (1003). Fakat imparator harekata de-
vamla skp' zapt, aa ve orta Makedonya'y istila (1007)
ve harbi zalimane bir sertlikle yaparak ablukay sklatryordu.
Samuel ak muharebelerden ekiniyordu; sonunda, ordusu
Serez - Menlik yolu zerinde Cinbalongou geidinde ezildi (29
temmuz 1014). ar, bu bozgunluktan sonra yaamad; birka
gn sonra ld (1 Eyll 1014). Bu Bulgaristan ' n sonu idi.
phesiz ,
daha drt yl , byk Bulgar arnn halefleri,
taht kavgas yapmakla beraber, mcadeleyi devam ettirdiler.
1018' de memleket tamamen ele gemi idi, imparator bir za-
fer seyahati esnasnda idareyi dzenlemeye urat. Bu ii
maluplarn idare adetlerine ve ahlaklarna riayet, byk dere-
beylerini kendine ekmee uramak, balarnda mstakil Ohri
piskoposu bulunan eski dini tekilat muhafaza etmek suretiyle

88
 Ch ARIE s DiEhl

pek ustaca bir ihtiyatla baard. Bu suretle, birok yllardan

sonra Bizans btn Balkan yanmadasna tekrar hakim olmu
tu ve Vasil ll Atina ya kadar Yunanistan'da yapt seyahatta ol-
duu gibi stanbul da byk ihtiamla yapt zafer bayramnda
(1O 19) imparatorlua asrlardan beri grmedii kudreti ver-
mekle hakl olarak iftihar edebildi.
Gney talya'nn tekrar zapt ve Batda Bizans politikas. -
Makedonya hanedan prensleri, Douda imparatorluun snr
lanru muhteem bir ekikde genilettikleri srada Batda da Bi-
zans politikasnn ihtirasl geleneklerini tekrar ele alyorlard.
Bizansllar, hibir vakit, imparatorluun talya zerindeki
haklarndan vaz gememilerdi; Roma dnyasnn eski bakenti
Roma'nn hatras, eksarhln eski bakenti Raven'in hatras
hayallerini srekli igal ediyordu. arlman oullarndan son im-
paratorlarn zayfl , Lombard prensleri arasnda blnm
talyan anarisi ve gittike byyen Mslman tehlikesi Basil I' e
yanmadada mdahale ve ihtiraslarn gerekletirmek iin iste-
dii frsat verdi. mparator, btn Akdeniz'de Bizans itibarn
dzeltmek, Adriyatik'ten v~ Tirene denizinden Mslman kor-
sanlarn kovmak, Afrika ve Sicilya Araplar ile mcadele et-
mek istiyordu. Bylece Batda faal bir politika gtt. phesiz ,
878' de Mslmanlar'n eline geen Sirakz'n bulunduu Si-
cilya'y tekrar almaa muvaffak olamamt. Fakat, Adriyatik'te
dzeni salad, Venedik'le ittifak tazeledi, Hrvatlar' Bizans
hakimiyeti altna tekrar soktu. Bilhassa Bari'yi (876) ve Ta-
rant' (880) tekrar igal , Kalabra'y (885) tekrar zaptediyor,
Lombard prenslerine Bizans himayesini kabul ettiriyordu. G-
ney talya' da yeni iki eyalet, Longobardi ve Kalabra eyaletleri
kurulmutu: Bu, kaybolan Sicilya iin gzel bir taviz idi.

Leon VI nn zaaf, bu mutlu edici neticeleri bir an iin bo-

zar gibi olmutu. Araplar, Taormin'i (902) zaptetmekle Sicil-
ya ' nn fethini tamamladktan sonra Kalabra'"y istila ederek
Kampani'ye kadar yerletiler. Fakat, Garigliona zaferi (915) ye-
niden talya ' da Bizans stnln temin etti ve Bizanslar,

89
Biz s 1 p RAToRlu~ TARH

Arap istilasnn devam etmesine ve Alman komutanlanrun re-

kabetine ramen talya ' nn gney yansnda bir asr sreyle ha-
kirruyetlerini muhafaza ettiler. Vasil II nin baanb devri , orada
da Makedonya ailesinin almalann kuwetlentirdi. syan eden
Apulie halkna kar imparatorluk askerleri tarafndan kazan
lan Cannes zaferi (1018) Bizans itibann Reggio ve Bari' de Pa-
pa hkmetinin kaplanna kadar yeniden dzeltti. Gney tal
ya imparatorluk idaresi altnda, Yunan'lhk nfuzunu yaymak-
taki becerisiyle bilhassa, Grek ruhanilerin ve Grek manastrla
nn sayesinde yeniden bir hakiki byk Yunanistan oldu: X ve
XI inci yz ylda Bizans mparatorluunun bykln yapan
yaylma ve medeni temsil kuwetinin parlak bir rnei.

Bununla beraber, X uncu yz yl ortalarna doru Alman

Sezar larnn sahneye k Bizans politikasna baz engeller
oluturdu. Oton I, talya'ya girip te imparator nvanru alnca
kendisine bir gazap gibi grnen bu ii Bizans gururu hi sindi-
remedi. Oton, hakimiyetini Bizans'a bal Lombard prensleri
zerine yayarak Bizans arazisini istila ve Bari'ye hcum (968)
edince bu hal daha fena oldu. Nicephore Phocas iddetle ce-
vap verdi. Fakat, lmesi, Bizans politikasn deitirdi: Oton Il
ve Teodora ' nn evlenmeleri suretiyle bir anlama yapld (972).
Bununla beraber anlama ksa srd: Cermen ihtiraslar Bizans
emelleriyle uzlaamazd. Fakat, Alman imparatorlar vasat neti-
celer aldlar. Otto II Kalabra'y istila etti ve Stilo'da yenildi
(987); Henri il, Apulie isyanna yardm etmekten bir ey kaza-
namad ve Bizans talya ' sna kar hcumlan sonu vermedi
(1022). Vasil II ld zaman Bizans, Asya'da, Bulgaristan da
olduu gibi talya ' da da tamamen hakim idi.

Diplomatik eser: mparatorlua bal devletler- Bizans

mparatorluu, askeri baarlan sayesinde X.uncu yzylda Tu-
na dan Suriye'ye, talya kylanndan Ermenistan yaylalarna ka-
dar uzanyordu. Fakat usta bir diplomasi, devletin hareket sa-
hasn bu snrlarn ok tesine gtryordu. mparatorluun
etrafnda birok tabi devletler toplanmb, bunlar snr tesin-

90
 CttARIEs EHI

de. dnyaya bilhassa Bizans ' n siyasi nfuzunu ve medeniyetini

yayan bir ilk savunma hatt tekil ediyorlard.
talya da, esas ve ahlak itibaryla tamamen grek olan Ve-
nedik imparatorlua bal olanlar arasnda en sadk ve en ita-
atkar olanyd. Bu sebeple, imparatorlar Adriyatik'te polis vazi-
fesini ona vermiler ve X. uncu yz yln sonundan itibaren
(992) mstakbel azametini hazrlayan o geni ticari imtiyazlar
balamlard. Gney talya' da, bilhassa Napoli, Gaete, Amal-
fi Cumhuriyetleri Bizans izinde yryorlard, Salerne, Kapu,
Benevent Lombard prensleri ise daha az emin olmakla beraber
genellikle Bizans himayesini kabul ediyorlard. Balkan yarma
dasnn kuzey batsnda ve btn Adriyatik boyunca, Vasil 1. ta-
rafndan hristiyanla ve Bizans nfuzuna sokulan Slav devlet-
leri, Hrvatistan ve Srbistan, imparatorluk iin bilhassa Bulgar-
lar'a kar faydal mttefiklerdi. - Douda, Karadeniz kysnda,
Bizans himayesi altnda olan Cherson(l), civar step blgelerin-
de yaayan Rus, Peenek, Hazar gibi Barbar kavimler karsn
da kymetli bir istihbarat kayna, siyasi ve iktisadi bir hareket
vastas idi. Kafkasta, Alanie, Abasgie, Albanie(2) prensleri Bi-
zans unvanlarn tamaktan ve Bizans paralarn almaktan gu-
rur duyarlard. X uncu yz ylda Arap nfuzundan koparlan
Ermeni hkmetleri imparatorlua binlerce asker ve generaller
yetitiriyordu. Ve Ermenistann Pagratide kral Vaspurakan,
Taron, berie prensleri, lkeleri vasil il. tarafndan birbiri ardn
ca Bizans hakimiyeti altna alnncaya kadar, imparatorluun
mterileri ve sadk hizmetkarlar idiler.

Dini eser: Rusya'nn Hristiyanla girmesi. - Grek hima-

yesindeki bu blgelerin tesinde, Bizans'n hristiyanl yayma
faaliyeti daha uzaklara yaylyordu: her vakit olduu gibi, mis-
yonerler, diplomatlarn amalarna yardm ediyorlard. Ruslarn
hristiyan yaplmalar bunun parlak bir rneidir.

1 Knn
2 Azerbaycan

91
BizA s 1 p R oalt (f TARH

IX uncu yz yl ortasndan itibaren Bizans Rusya ile m

nasebette idi. 860 dan beri Kiyef serserileri birok defala!.
hcumlar ile stanbulu tehdit etmilerdi (907 ve 94 l) dier
ynden imparatorlar bu cesur savalar arasndan asker or
!arlar ve Rus tacirleri Bizans pazarna gelirlerdi. arie Ol-
ga nn Bizans ziyareti (95 7) ve hristiyan dinine girmesi bu
mnasebetleri daha da sklatrd. Fakat, X.uncu yzyl sonun-
da Kiyef Byk Prensi Vladimir'in hristiyan olmas kesin sonu-
cu veren bir hadise oldu. 988' de, derebeylerin isyanlanru bas-
trmak iin Vasil il, Kiyef prensinden 6000 kiilik bir cretli
asker kuweti elde etmiti, buna kar, Vlademir, bir Bizans
prensesiyle evlenmek talebinde bulundu ve imparator saraynn
teredddn yenmek iin Cherson'u zaptetti Vasil il, Barbar
kraln istediklerini kabul etti, fakat onu vaftiz olmaa ikna etti.
Vladimir, Cherson' da vaftiz edildi (989), sonra Kiyef'te halk da
vaftiz olmaa zorlad. Ve bundan sonra hristiyan olan Rusya
Bizans medeniyetini rnek ald; Bizanstan, Ortodokslukla bera-
ber san ' atn, edebiyatn, ahlakn ald. Vladimir'den sonra o
lu Yaroslav (1015 - 1054) babasnn eksik braktklarn ta-
mamlad ve bakenti Kiyef'i stanbul'un rakibi ve dounun en
gzel ehirlerinden biri haline getirdi. Vladimir Rusyann Clo-
vis' i olmutu; Yaroslav'da onun arlman' oldu. Fakat her ikisi
de byklklerinin unsurlarn Bizansa borludurlar.

92
 CHARlEs DiEll

111
mparatorluun i brokrasisi ve X uncu yzylda Bizans
medeniyeti. - Bylece, X uncu yz yl dnyasnda, Bizans m
paratorluu, nfuzu ve ihtirastan medeni dnyann hemen her
yerine uzanan hakikaten bir dnya imparatorluu idi. Dahili
tekilab , o tarihte bize grnd gibi, kudret ve itibarn kuv-
vetli bir ekilde temin edebilecek bir halde idi.
mparatorluk hkmeti. - Bizans mparatoru - resmi un-
vanyla Vasilieus hakikatte pek byk bir ahsiyetti. Roma Se-
zarlarnn varisi, onlar gibi, ordularn bakumandan ve kanu-
nun canl ifadesiydi. Dou krallklar ile temas neticesinde de
mutlak hakim (Despot, otocrator), tam manasyla imparator,
byk kraln rakip ve halefi (Basileus) haline geldi. Hristiyan
lk, ona fazla olarak bir kudsiyet ve bir itibar vermiti. Allah' n
sevgilisi, Allah ' n emrine nail olmu, yer yznde Allah ' n vekili
sfatyla bir bakma ilahlkta ortaklk ediyordu. Saray debdebesi
iinde, aaal ve ayn zamanda ocuka olan bu merasimin ka-
nklklan iinde imparator, insanst bir varlk gibi grnyor-
du. Konstantin Porfirojenet, terifat kitabnda, gsteri ve ihti-
am politikasnn btn tezahrlerini; merasim eklinde kanun
haline sokmutu; Bizans, daima, bu merasim ve ihtiamla, Bar-
barlarn gzlerini kamatrmakla ve onlan hayrete drmekle
.
iftihar etmitir. imparatorun ahsna ait her ey "mukaddes"
.
saylrd ve ressamlar, ilahi ahs ve evliya resimlerinde yaptkla
r gibi bann etrafnda bir k halkas izerlerdi.

Allahn iradesi ile hkmdar, mutlak ve despot olan impa-

rator, btn hkm ve nfuzu elinde toplamt; dizginleri tutan
el kuwetli olunca imparatorluun bu idare birliinden ne ka-
zand kolaylkla grlebilir; ve ounlukla bu, byle olmutur.
Bizans anayasasnda bu en yksek kuwet ve kudreti hibir ey
dengeleyemezdi. Senato, itaatkar yksek memurlardan ibaret
bir devlet urasndan baka bir ey deildi; halk, beslenmesi ve
elendirilmesi icap eden, genellikle grltc ve asi bir kalaba-

93
 Biz s 1 pAR roRl uG lARili

lktan baka bir ey deildi. Kilise Bizans sosyal hiyerarisinae

ki konumuna zenginliinden ve hrsndan doan tehlikeye ra
men resimler kavgasnn sonundan beri, devlete her vakitten
ziyade itaatkard. ounlukla , askeri ayaklanma ve isyanlarla
kendini gsteren ordu, ekinilecek tek kuwetti. Meruiyet fikir-
lerinin ilerlemesi, bu tehlikeyi tamamen ortadan kaldrmamakla
beraber hanedan iin daha tehlikesiz ve daha seyrek bir hale
sokmutu.

Bizans idaresi ve eseri. - Maddi sahada olduu kadar ma-

nevi sahada da amayan ve o derecede de mutlak olan bu
despot hkmetin idare makinesi bilgili, kuwetli, merkeziyeti
ve dikkate deer bir surette dzenli idi. Bakentte, hkmdarn
etrafnda, nazrlar, byk daire reisleri yukardan devleti idare
ediyorlar, devletin her yerine efendilerinin iradesini naklediyor-
lard. Bunlarn emirleri altnda , ilerin tm detaylaryla incelen-
dii ve kararlarn hazrland saysz brolar alyordu. Vak-
tiyle Roma ' nn da yapt gibi, Bizans, dnyay brokrasinin
kuwetli tekilatyla idare etmitir. dare tekilatnda askeri daire
(Tem) usulnn yegane esas (X uncu yz yln ortasna doru
18' i Asya'da, 12' si Avrupa'da olmak zere 30 Tem vard)
olan vilayetlerde btn nfuz, imparator tarafndan tayin olu-
nan ve doruca ona bal Startej denilen mutlak kudret sahibi
bir ahsiyetin elinde idi. Bunun gibi, idare merdiveninin yukar
sndan aasna doru, btn memur kadrosu sk bir surette
hkmdara bal idi. yi seilmi, iyi hazrlanm, vazifesine
bal ve hkmdar tarafndan vazife ve makamlarn sras iin-
de zamanla ykseltilmenin verdii evkle iyi hizmet etmee te
vik olunan bu memurlar imparatorlarn kendilerinden istedii
iki trl vazifeyi dikkat ve gayretle yapyorlard.
darenin vazifesi, ncelikle, hkmete para yetitirmekti:
Ar bir iti
bu; nk, Bizans'ta hazinenin geliri ile politikann
snrsz masraflar ve imparatorun lks arasnda denge yoktu
muazzam projelerle kaynaklarn yetersizlii arasnda daima nis-
betsizlik vard. darenin teki vazifesi, belki daha gt. Bizans

94
devletinde ne rk birlii, ne dil birlii vard: Bu, denildii gibi
'yirmi ayn milliyeti idare eden ve anlan bu forml inde birle
tiren sun i bir teekkld: tek bir hkmdar, tek bir iman."

Milliyetsiz bu devlete, Yunanllk damgasyla, Ortodoksluk-

la icap eden irtibat ve birlii vermek idarenin parlak eseri ol-
mutur. Greke, idarenin, kilisenin, medeniyetin dili oldu; koz-
mopolit imparatorlukta sahte bir milli dil vaziyetini ald. mpa
ratorluk idaresi, Helen kltrn yaymakta, malup kavimleri
idare ve temsilde gsterdii ustalk sayesinde devleti tekil eden
zt unsurlar bir ortak payda altnda birletirebildi. mparatorlu
un yaylma kudreti ve canll bunu pek gzel gstermektedir.
dare, Ortodoksluu yaymakla, silahla zaptettii yerleri manevi
ynden kiliseye fethettirmekle muhtelif rklar biribirine yakla
trd ve kaynatrd. Bu idare makinesi, devleti tutan ve onu
uyumlu ve kuwetli bir cisim haline koyan hakikaten kuwetli bir
vasta idi.

Kodifikasyon almas. - Makedonya ailesinden olan im-

paratorlar, bu irtibat, byk bir hukuk reformuyla kuwetlendir-
mee altlar: Justinyen'in yapt eski hukuku, sosyal hayatn
yeni artlarna uydurarak revize ettiler. Vasil 1, Corpusjuris Civi-
lis'in balca konularn, Prochiros Nomos (879) da birletir
mekle ve Epanagoge ismi altnda (886) bir kamu hukuku kitab
hanrlatmakla bu byk teebbse giriti. Olu Leon VI, basili-
ques unvan altnda altm kitaplk tam bir kanun (887-893)
yazdrarak eseri tamamlad, bu kitaplar, Justinyen zamannda
nerolunan hukuki eserlerin zet ve toplanmasndan meydana
getirilmiti. lk iki Makedonya'l imparatorun halefleri bu saha-
da daha az faaliyet gstermediler, hukukular ve memurlar ye-
titirmee mahsus stanbul hukuk mektebinin, 1045 de, Cons-
tantin Monomaque zamannda kurulmas bu teebbs en yk-
sek bir dereceye kard. Devletin birlii bu suretle kuwetlendi-
rildi.
Askeri tekilat. - Bilgili harp usulleriyle yetitirilen ve dini
hamle ve vatan hissinde kuwetli cesaret ve gayret sebepleri

95
BizA s 1 pARATORI G TA RiJii

bulan mkemmel bir ordu ve zaferleri Bizansa deniz hakimi-

yetini kazandran ve Xl. inci yz yln bir yazarnn dedii gibi
Romallarn erefi olan gzel bir donanma, imparatorluun
kuw et ve itibann bir kat daha arttnyordu. Devletin en iyi hiz-
metkarlar saydklan bu askerlere, Makedonya hanedannn b-
yk asker imparatorlan daima dikkat ve zen gstermilerdir:
onlara imtiyazlar verdiler, iltifatlar ettiler, ocuklanna miras b
rakabilme artyla topraklar baladlar, ayn zamanda impara-
torluun ve hristiyanln savunucularna icap eden hrmet ve
riayeti temin etmek istediler. Asya muharebelerinin takdire de-
er destan , Bulgarlar'a kar yaplan mcadelenin sertlii as-
kerlikte pimi , btn skntlara , yorgunluklara, yoksulluklara
dayanabilen bu mkemmel askerlerden neler beklenebileceini _
gstermitir. phesiz bu askerlerin bir ksm cretli idi ve c-
retli ordulann btn kusurlar kendilerinde vard: Bununla bera-
ber o vakit kendilerine kumanda eden mehur efler idaresinde
devlete parlak hizmetlerde bulunmaktan ve bayraklann erefle
dalgalandrmaktan geri kalmamlardr.

ktisadi refah. - yi bir mali idare, sanayi ve ticaretin takdi-

re deer bir ekilde gelimesi, imparatorlua, kuwet ve kudret-
le beraber zenginlik de getirdi. Xl. inci yz ylda devlet gelirinin
650 milyon tuttuu hesap olunmutur ki bugnn altn ile
milyardan fazla eder Vasil il ld zaman kasalarda 220 mil-
yon yedek ake vard , bu paramzla bir milyar altndan fazla
demektir. Devletin sanayiyi ince bir takm nizamlara tabi tut-
masna :ramen - stanbul'un , tekel ve korumaclk cenneti ol-
duu sylenmitir - Bizans sanatkarlarnn ellerinden kan a
heserler, parlak renkli ve ilemeli ipek kumalar, parlak mine-
lerle ssl muhteem sslemeler, gz kamatrc kymetli talar
ve inciler, ince oyulmu fil dii ileri, gm ilemeli tun eya
yaldzl bardak, srahi gibi camlar, lks sanayinin btn bu ha-
rikalan Grek imalathanelerine btn dnyada olaanst bir
itibar kazardnyordu. mparatorluun iktisadi politikasnn ha-
talanna ve ticari muameleleri tabi tuttuu skc usullere ra-

96
 ChARl{S Didl

men ticaretin gelimesi daha az dikkate deer deildi. Bizans;

tacirlerinin faaliyeti, gemiciliinin kuweti, limanlarnn ve b-
- paz.arlannn birer takas merkezi olmas sayesinde, btn
dnyann servetini kendine ekiyordu. Dnya ticaret yollarnn
birletii noktada bulunan stanbul, dou ile bat arasndaki ko-
numu dolaysile btn milletlerin kotuu, btn dnya retimi-
nin dei toku yapld byk bir antrepo vazifesi gryordu.
Yalnz bakentte, pazar ve gmrk vergilerinin ylda hazineye
7.300.000 altn ake, bugnk para ile 500 milyon altn getir-
dii hesap olunmutur.

Edebiyat ve gzel san'atlarn parlakl. - San'at ve ticaret

hayatnn bu derece gelimesine kar fikir hayat da buna ben-
zer bir ha de ilerde idi. Yeniden kurulan stanbul niversitesin-
de hkmdarlarn dikkatli himayesi altnda, mehur statlar,
felsefe, retorik, fen okutuyorlard; ve krslerinin etrafnda, Bi-
zans dousunun ve Arabistan' n her tarafndan gelen talebeler
yordu, Tekrar kavuulan eski medeniyetle temas netice-
sinde, resimlere kar mcadelenin akamnda, dncenin her
sahasnda yeni doular meydana geldi ve imparatorlar bile
edebiyat eserleri yapmaktan ekinmediler. Konstantin VII
Prophyrogenete'in teebbs zerine X uncu yz yl, kendisine
mazinin miras brakt zenginlikleri bir arada toplamtr; bu
asr, tarn, hukuk, idare, gramer, ilimler, din ansklopedileri as-
rdr. Orijinal dnce, daha ileri gitmek iin bu temeUer zeri-
ne dayanmbr. Makedonya'l imparatorlar asn birbiri ardnca,
IX uncu asrda. harikulade alim, cesur ve kuwetli mtefekkir
bir Photius'un, XI inci asrda, evrensel deha, Ploton felsefesini
yeniden dirilten, zamannn en yenil1ki, en parlak ve en me~
rakl fikir sahibi ve yazar olarak en byklerle beraber tutuima-
a deer bir Psellos~ un yetitiini grmtr. Bunlarn etrafn
da birok kymetli adamlar, Konstantin Porphyrogenete, Leon
Dlacre yahut Michet AttaHnte gibi tarihiler, Symeon Magistros
yahut Skylitzes gibi vakanvistler, filozoflar, din alimleri ve air
ler. Edebiyat ve ilimin yannda halk iirleri de iyi bir yer tutmu-

97
BizA s 1 p R rnRI G TARihi

tu ve Fransa da Roland n spanya da Cid in destanlaryla c..S

olunabilecek Oigenis Akritas'n destan Bizans edebiya da:

yeni ve bilinmiyen bir nefes geirmitir.

San atlar iin de Makedonya l imparatorlar devri, yeni bir

altn a gibidir. Vasil 1 ve halefleri, Jstinyen gibi byk yap
idiler ve kullandklar mimarlar, becerikli ve yaratc bir fikir kw-
vetiyle Ayasoyfa'da yaratlan tarz, bir sra gzel kiliselerle yenile-
milerdir. Edebiyatta olduu gibi bu zamann san at da tekrar
kavuulan eski zamann laik geleneinin tesirleri altndadr. Bi-
zans, Elenistik kavramlara, sadeletirilmi tertiplere, heykeltrrai
vaziyetlere dnmtr, Mslman dounun daha iyi tannmas.
bunlara ince ve muhteem ss zevkini ve parlak renkler aranma-
sn katmtr. Dini san'atn yannda, imparatorlar ve bykler
iin alan, klasik tarih ve mitolojiden ilham alan ve eya konu-
larndan, tarihi resimlerden veya portrelerden holanan laik bir
san' at ortaya kt. Saraylarn ve kiliselerin sslenmesinde parlak
bir lks ve fevkalade ihtiam zevki grnmektedir.

Bizans san'atnn aheseri Saint - Luc manastr, bilhassa

Daphni mozayikleri, yahut bu sanatn btn doudaki harikula-
de tesirini gsteren Kief Ayasofyas'nn mozayikleri, Gregoire
de Nazianze (1) yahut Paris milli ktphanesinde bulunan Me-
zamir Kitab gibi, Vatican'n Grek takvimi, yahut Venedik teki
Marcienne Mezamir Kitab gibi imparatorlar iin sslenmi ok
gzel el yazmalar; Limbourg ekmecesi, yahut Saint - Marc
hazinesinde sakl Saint Michel'i temsil eden mineler; ve daha
fildileri, kumalar, Bizans san'atnn ne gibi aheserler yara -
maa muktedir olduunu gstermee yeter. Bu san' at, dikka e
deer baka bir ey olarak , resimleri kilise hizmetinde bir ders
vastas yapan, dahili ssleri rasyonel bir ekilde dzenleme
usuln, IX uncu yz yln Rnesansna tekabl eden muhtelif
ve zengin yeni mukaddes resimleri yaratt. Bizans san' at b-
tn bunlarla, btn dnyada, Bulgaristan' da olduu gibi Rus-
ya' da, Ermenistan'da olduu gibi Gney talya da kuwetli bir
ekilde nfuzunu yayyordu.

98
 stanbul, bu dikkate deer gelimenin gz kamatrc oca-
, incelikler kraliesi, medeni dnyann bakenti idi. Kuwetli
savunma duvarlan gerisinde, "Allah'n koruduu" bu ehir, si-
nesinde saysz gzellikler saklyordu. Btn ziyaret edenleri
ahenkli gzellii ve muhteem merasimiyle hayrete dren
Ayasofya; on neslin, gzelliini arttrmak iin altklar mu-
kaddes saray, hkmetin halk elendirmek iin btn oyunlar
iinde toplad At Meydan, etrafnda Bizans hayatnn toplan-
d kutuptu. Bunlarn yannda, birok kilise ve manastrlar,
saraylann debdebesi, pazarlarn zenginlii, meydanlar ve so-
kaklan dolduran ve ehri mzelerin en dikkate deeri haline
koyan eski san'atn aheserleri. stanbul, X uncu asrda, yalnz
bana, yedi olaanst gzellik (acaibi seb'ai alem) - vaktiyle
btn eski dnyann bildii kadar - arzetmekle gurur duyard.
Bir yazarn dedii gibi "O, yedi yldz gibi bunlarla sslenmiti."
Douda olduu gibi batda da, yabanclar Bizans', altn yaldz
lar iinde parldayan, dnyada esiz bir ehir diye tasawur
ederlerdi. Araplar' da olduu gibi Slavlar' da, uzak Fransa' da ol-
duu gibi talya' da Bizans cazibesi ve medeniyetinin yapt te-
sir derin idi; Makedonyal imparatorlar zamannda Grek devleti
mevcut devletlerin en kuwetlisi idi; ve takdirle beraber, Bizans,
dnyann hrsn - ilerisi iin ar tehlike - artryordu.

99
Biu s 1 pAR rnRlulf lARilfi

iV
mparatorluun zayflnn sebepleri. - Bu refah.
yakn . baka tehlikeler tehdit ediyordu.
Sosyal mesele ve derebeylik ayaklanmalar. - IX uncu yz
sonunda ve btn X uncu yz yl iinde korkun bir sosyal me-
sele Bizans mparatorluunu bulandrd. ki snf fakirler e
kuwetliler meydanda idi; kuwetlilerin , srekli olarak fakirlerin
mallarna ve hrriyetlerine tecavz etmeleri yznden yava
yava imparatorluk iinde, bilhassa Asya vilayetlerinde. geni
araziye sahip bulunan ve adamlar, tabileri olan ve nfuzlar . el-
lerindeki yksek idare memuriyetleri, orduyu ellerinde tu an
kumandanlklar dolaysile bir kat daha artan bir byk derebey-
lik aristokrasisi vcut bulmutu. Zengin, kuwetli, halk tarafn
dan sevilen bu asiller snf hkmet iin sosyal olduu kadar si-
yas bir tehlike idi. mparatorlar, bunu anladlar ve hkmdara
kafa tutmakla iftihar eden, haiz olduklar muafiyetler dolaysile
hazine gelirini azaltan ve askerlere verilen tmar arazilerine te-
cavz eden, ordunun en iyi asker ald kaynaklardan birini ku-
rutan bu serke beylere kar mcadele ettiler.
Vasil 1, her eyde olduu gibi bunda da, hanedan politika-
sn at ve byklerin tecavzlerine bir sed ekmee alb.
Kendisinden sonra gelenler, onu takip ettiler. Romain Lecape-
ne 1 (922 ve 934), Konsatntin VII (94 7), Romain il Nicephore
Phocas tarafndan kk mlk sahiplerini himaye ve derbeyle-
rini 'fakirlerin mallarn yutmaktan " alkoymak iin bir sra
emirnameler karlmtr. Bu tedbirlerin daima yenilenmesi de
tehlikenin daima bydn gsterir. X uncu yz yln ikinci
yarsnn olaylan bunu ak bir surette gstermitir. Nicephore
Phocas n ldrldnn ertesi gn, len imparatorun yee
ninin idaresinde Anadolu da, ilk derebeyi ayaklanmas kt
(971). Ayaklanma kolaylkla bastrlamad~ Vasil Il devrinin ilk
yllarnda daha korkun olarak tekrar balad. 976 da, bir ha-
kiki i sava oldu. Bardas Skleros isminde bir byk derebe~'i.

100
 CkARlEs DiEkl

u ayaklanmann bamda idi ve ihtilal sayesinde bir eyler ka-

zanmay mit eden btn gayri memnunlar, btn serserileri
etrafna toplyarak birka hafta iinde Asya'ya hakim oldu ve
s anburu tehdit etti (978). Hkmet, bu derebeyine kar ba
ka bir derebeyine ba vurdu. Bardas Phocas, Skleros'u, Panka-
lia (979) gnnde yendi ve ayaklanmay bastrd. Fakat Vasil II '
nin kuvvetlenen nfuzu, aristokrasiyi tehdit edecek bir hal aln
ca yeni bir ayaklanma patlad. Sklerios ve Phocas, dnk d
manlar imparatora kar ayaklanmak iin bartlar (987). Vasil
II nin yksek iddeti her eye galebe ald. Kuatt stanbul
karsnda Chrysopolis de malup olan Phocas, Skleros teslime
mecbur oldu. Fakat, imparator bu derebeyi isyanlarn asla
unutmad ve 996 emirnamesinde byk derebeylerini iddetle
vurdu. Saltanatn, Anadolu' da isyan eden derebeylerinden inti-
kam ald zannolunurdu.
Hakikatte, btn bu tedbirler faydasz oldu. Hkmetin
byk arazi sahipliini snrlandrmas, derebeylerini vergilerle
ezmesi, ordu zerindeki nfuzlarn azaltmaa almas hibir
fayda vermedi. Derebeyleri imparatorluk nfuzuna galebe al-
dlar ve XI nc yz yln ikinci yarsndaki zaaf ve anari iinde,
bir derebeyi ailesi, Komnen (Comnenes) ler ailesi devletin sela-
metini temin etti.
Din aristokrasisi. - Laik derebeylii yannda dini derebey-
lik, daha az kuwetli ve daha az tehlikeli deildi.
X uncu yz ylda, VIII inci yz ylda olduu gibi, arazinin
mhim bir ksm, hazine ve ordunun zararna, papazlarn elin-
de atl kalyordu. X uncu yz yl imparatorlar, manastr emlak
nn oalmasn durdurmaa altlar; Nicephore Phocas, yeni
manastr kurulmasn ve mevcut manastrlara vakf yaplmasn
yasak bile (964) etti. Fakat, Bizans imparatorluunda, kilise bu
gibi tedbirleri uzun mddet devam ettirmeyecek kadar kuwetli
idi ve imparatorluk ounlukla ona muhta olduundan idare
edilmesi lazmd. 988' de Vasil, Phocas'n emirnamesini boz-
du. Ruhban partisi galebe almt.

101
8 V\ s 1 p R roRluG T AR H

Kilise papazlar karsnda , son sz daima impara orun

deildi. stanbul patrii , selahiyetinin genilii , kilisedeki rol.
emrindeki papaz ordusu, haiz olduu siyasi nfuz ve bu kuwe-
tin kendisine telkin ettii geni ihtiraslar dolaysyla korkun bir
ahsiyetti. Hkmete sadk bir patrik ne kadar byk hizme -
lerde bulunabilirse dman bir patrik de son derece tehlikeli idi
ve muhalefeti imparatoru bile baarszlklara uratabilirdi. Le-
on VI bunu, Patrik Nikola'ya kar tecrbe etti ise de (907) bu
hkmdarn lmnden sonra Nikola tekrar eski gcne ulat
(912); Konstantin VIl nin ocukluu mddetince, mdr nazr
lk yapt ve devletin i ihtilallerinde ve d politikasnn idaresin-
de mutlak bir rol oynad ; vaktiyle patriin imparatorla bozu
masna sebep olan drdnc evlenme meselesini tanzim eden
Tomusunionis (920), imparatorun nfuzuna kar parlak bir in-
tikam tekil eder. Ayn ekilde Patrik Polyeucte, Nicephore
Phocas'a kafa tuttu; ve sonunda her ne kadar boyun ediyse
de Tzimisces (970) de kiliseye uygun gelmeyen btn tedbirle-
rin geri alnmasn salad. Fakat, stanbul patriklerinin hrs,
daha ar neticeler douracakt: Bu hrs Roma ile mutlak kopu-
u ve her iki kilisenin ayrlmasn getirdi.

Daha nce, ilk defa, Photius'un hrsnn bu kopuu tahrik

ettii malumdur. Vasil I' in tahta gemesi baka bir din politika-
s at; patrik gzden dt ve stanbul 'da toplanan (869) umu-
mi ruhani meclis Roma ile birlii tekrar kurdu. Photius, bununla
beraber, 877' de tekrar makamna geti. Yeniden 979 meclisin-
de Papalkla mnasebeti kesti; her ne kadar Photius en nihayet
886' da dm , kiliseler arasnda birlik 893' de resmen tekrar
kurulmu ise de iki kilise arasndaki gizli ihtilaf, itikat ve kilise
dzeni gibi ikinci derecede meselelerden ziyade Grek'lerin Ro-
ma stnln kabul etmemekteki inatlarndan ve dounun
Papalar olmak isteyen stanbul patriklerinin hrslan yznden
devam etti. X uncu yz yln sonundan itibaren husumet son de-
recesini bulmutu: XI inci yz yln ortasnda, mutlak ayrl ta-
mamlamak iin Michel Ceroularios'un hrs kafi gelmiti.

102
 CkARIES DiEkl

XI inci yz ylda
v
(1025 - 1081) imparatorluun gerileme-
.. - mparatorluu tehdit eden ciddi tehlikelere ramen, devle-
. itibar ve kuwetini yerinde tutmak iin becerikli ve kuwetli
politika geleneklerine devam eden iddetli hkmdarlarn bata
ulunmas yeterliydi. Ne yazk ki, kadnlar hkmeti veyahut
orta ve ihmalci hkmdarlar geldiler ve bu da yeni bir krizin
balargc oldu.

Vasil il nin lmnden itibaren, kardei Konstantin VIII

(1025 - 1028) ve bunun kzlar ewela Zoe ve kendileriyle bir-
likte tahb paylat kocas Romain III (1028 - 1034), Mic-
hel IV (1034 - 1041), Konstantin Monomaque (1042 -
1045), ve daha sonra Theodora (1054 - 1056) zamannda ge-
rileme balad. Makedonya slalesinden sonra bu kadn daha
kaba grnd. Askeri bir hkmet darbesi saak Commene'i
tahta kard (1057 - 1059); tahttan feragat etmesi ikitidara
Konstantin X Doucas (1059 - 1067) getirdi. Daha sonra Ro-
main iV Diogene (1067 - 1071) geti, onu da Miel VII Do-
ucas devirdi (1071 - 1078); yeni bir ihtilal tac Nicephore Bo-
taniate (1078 - 1081) everdi. Ve bu ksa saltanatlar esnasnda
anari artt ve imparatorluun muztarip olduu i ve d kor-
kun kriz daha vahim oldu.
Normanlar ve Trkler. - Bizans, imdi, btn snrlarda
geriliyordu. Tuna boyunda, Trk rkndan gebe Peenekler,
rma geerek Balkanlara kadar lkeyi igal ediyorlard. Bat
Bulgaristar, ar Samuel'in torunlarndan Pierre Deljan idare-
sinde isyan ediyordu (1040); Thessalonique (Selanik), asilerin
tehdidinde idi ve bu hareketin tamamen sonusuz kalmasna
ramen; Bizars despotizmi altnda ezilen memleket ayrlmaa
tamamen hazrd. Srbistan' da ayaklanyor ve istiklalini istiyor-
du. Adriyatik'te, Venedik, imparatorluun mirasn topluyordu.
Fakat, bilhassa iki dman korkun grnyorlard, Avrupa'da
Normarlar, Asya' da Seluk Trkleri.
XI inci yz yl ortalarna doru Gney talya'da yerleen
ve papa tarafndan tutulan Normanlar, Robert Guiscard'n ida-
resinde Bizans imparatorluunun yarmadadaki btn arazisini
pe pee alyorlard. Bizars'n talya valisi Georges Maniakes,

103
Biz s 1 p a oal 'f T.a.ailti

Sicilya Araplan na galip geldikten sonra (1038 - 1040). bir

an ormanlar n ilerlemelerini durdurmutu. (1042). Kerxr
aynlnca her ey kt. Troja 1060 da dt. Otrant 1068.
de e n son Bizans topra Bari 1071 ' de elden kt. Pouille
dkasnn h rslan biraz sonra Adriyatik'in br yakasna uzan-
d bir donanma yapyor ve llirya da ilere kanmaa hazrlan
yordu. 1081 de olu Bohemond Epir sahiline asker kard
ve Guiscard 30. 000 kii ile peinden gitmee hazrlanyordu.
Asya da vaziyet buna benzer bir halde idi. Seluk Trkleri
Turul Bey Alp Arslan (1065 - 1072), Melik ah (1072 -
1092) gibi byk reisin idaresinde, imparatorlua hcum
ediyorlard. Ewela Vasil fi' nin yapt kuwetli kaleler hattnda
durdular; fakat kendisine yaplan dini basklardan memnun ol-
mayan ve Bizans'a ball zayf olan Ermenistan imparatorlu-
a sadakat asndan kendi iinde birlik halinde deildi. Trkler
1064' de Ani, arkasndan Kayseri (Cesare) ve Hns' (Chones}
aldlar. iddetiyle mehur Romain Diogene, Trk ilerlemesini
durdurmak iin boyere yere urat. Van glnn kuzeyinde
Malazgirt (mantzikiert} de (1071) bozuldu ve Trkler'e esir d
t. Bizans bu byk felakettin izlerini artk ebediyen silemeye-
cekti. Bundan byle , imparatorluun, en iyi askerlerini, en
mehur generallerini temin ettii kk Asya' nn dou tarafla-
r , Ermenistan , Kapadokya, btn bu blgeler bir daha geri
gelmemek zere elden kmt. mparatorluun artan anarisi
iinde, bundan byle , Trkler msait vaziyette bulundular:
Konya (conium) ellerine geti, Trkler'i znik' e (Nice) Bizansl
lar' n kendileri ardlar; Trkler, 1079' da stanbul 'un kar
snda skdar' (Chrysopolis) zaptettiler.
Acaba Normanlar ve Trkler, Bizansn vaktiyle malup
ettii dmanlardan daha korkun mu idiler? Hayr, fakat im-
paratorluk daha zayft. X uncu yz ylda beliren btn tehlike-
ler, tehditlerini gerekletirmilerdi.
Ayrlk ve i anari. - 1054 ylnda, Patrik Michel Cero-
ularios'un hrs ar bir ihtilaf dourmutu. Roma , Gney talya
dairelerine nfuzunu yeniden kurmak isteyince oraya hcum
etmiti. Papa Leon 1X ayni iddetle kar koymu ve stanbul a
gelen papann temsilcileri , marur tavrlaryla Bizans gururuna
dokunmulard. Bunun zerine ipler abuk koptu. Papann ve-

104
 e resmen patrii aforoz ettiler. Ceroularios, imparator
o. s antin IX Monomaque'a isyan yoluyla arzu ettii aynl
ettirdi. Her iki kilise bir daha birlememek zere, artk ta-
:nen ayrlmt. Papalkla bu ayrlk, imparatorluk iin pek
ar neticeler douracakt. Bu ayrlk, yalnz, italya'da Bizans
akimiyetinin dmesini hzlandrmakla kalmad; bilhassa Bi-
zans a bat arasnda hibir eyin dolduramayaca bir uurum
a . Latinlerin nazannda, Bizanslar artk ne hrmete, ne de
hogrye layk olmayan ve kendilerine gvenmemek iin en
akl sebepler mevcut olan kader inkarclarndan baka kimse-
er deillerdi. Dier ynden Bizansl'lar, kinlerinde ve Roma'ya
kar dmanlklarnda inat ettiler. Papalk ' la Ortodoks kilisesi
arasndaki mnasebet meselesi, bundan byle devletin mukad-
derab zerine ar basmtr. Nihayet, dahilde, ayrln, iinde
meydana geldii ortam, mutlak kudret sahibi patriin karsn
da imparatorluk kudretinin zaafn aka gstermiti: Michel
Ceroularios bunu hi unutmayacakt.
Fakat, derebeylik korkusu her gn daha tehlikeli oluyor-
du. mparatorluk, pek kuwetli aristokrasiyi devirmek iin dere-
beylerin dayandklar ve o vakit bile, Sicilya ve talya muhare-
beleri kahraman Georges Maniakes (1043) in veyahut Leon
Tornikios (1047) in isyan gibi ayaklanmalarla kuweti tehlikeli
bir ekilde grlen orduya kar mcadele etmei faydal buldu.
Askerlere kar gvensizliklerini gsteren sivil bir parti kuruldu.
Konstantin Monomque'n devri, onlarn ilk zarferi oldu. Zevk-
perest ve sava olmayan bu imparator zamannda, ordu, ol-
duka kltld; milli birlikler yerine, her zamandan ziyade
daha fazla gvenilebilir zannolunan Norman, skandinav, Rus,
Anglo - Saksonlar' dan gnlller alnd. Askeri bte azaltld;
kaleler ihmal olundu, generaller bir kenara atldlar, yahut gz-
den dtler. Hkmet, Psellos, Xiphilin, Jean Mauropous ve
saire gibi ediplerin eline geti. Hukuk mektebi, balca, bu h-
kmete sivil memurlar yetitirmek iin kuruldu. Senatoya daya-
nan mutlak hakim brokrasi ile ordu arasnda ihtilaf kmakta
gecikmedi. Bu iddetli oldu. 1057' de, patrik Ceroularios'un
yardm ettii bir isyan bir mehur generali, saac Comnene'i
tahta kard. Fakat, cesaretini kaybeden saac saltanat terk
edince (1059), Doucas'lann tahta k askeri partiye kar bir

105
Biz s 1 pAR roRI G TARH

reaksiyon dourdu ve yeniden ve her vakitten ziyade brokrasi-

nin zaferini temin etti. Bir an, Romain Diogene idareyi orduya
geri verdi ve birleen hasmlarnn iddetli hcumlar altnda
mahvoldu; ve Bavekili Psellos olan Miel Vll nin devri sivil
partinin kesin zaferi gibi grnd. Btn bunlar, ar neticeler
dourdu . Darda , imparatorluk, her yerde geriliyordu pek za-
yf bir hkmet tarafndan mdafaa olunan ve zaten ar vergi
yk altnda ezilen halk Bizans'tan ayrlyor ve Roma mpara
torluunun son gnlerinde olduu gibi, barbarlar (1) aryor
du. erde yaygn anari iinde derebeylik aristokrasisi ban
kaldryordu ; kendisine gsterilen husumetten memnun olma-
yan ordu btn isyanlara taraftard. cretli askerler de ayakla-
nyorlard. mparatorluk hizmetindeki, Herve 'ler; Robert Cre-
pin ler, Roussel ve Bailleul'ler gibi Norman cretli asker ku-
mandanlar yalnz kendi menfaatlar iin altlar. htilaller bir-
birini kovalyordu. Nicephore Botaniate Asya'da Miel VII ye
kar isyan ederken Nicephore Dryenne de Avrupa' da ayakla-
nyordu (1078). Daha sonra, imparator olan Nicephore Bota-
niate (1078 ; 1081) a kar, baka asiler, Basilaces, Melissene
isyan ediyorlard. Ve istilaya urayan, kuwetsiz den gayri
memnun imparatorluk, yksek sesle bir kurtarc istiyordu. Bu
imparatorluun en iyi generallerinden Alexis Comnene olmu
tur. Onu tahta karan, hkmet darbesi (1 Nisan 1081) otuz
senelik anariye son verirken derebeylik aristokrasisinin ve or-
dunun sivil parti zerine zaferini, ayn zamanda tarann ba
kente kar galibiyetini getirmitir. Fakat, bu deiiklik, impara-
torlua bir yeni byklk asr verecekti.

1 Barbar esasnda baka dil konuan demektir. Eski Yunanstan ve Roma

kendisinden olmaynlara (barbar) ismini verirdi. Bununla beraber zamanla, bu keli-
me ayni zamanda, medeniyetten mahrum manalannda kullanlmtr.
Eski Yunanistan Roma ve hatta Bizans, "medeni dnya "y yalnz kendisin-
den ibaret ve kabul ederdi. Bu babl ve yanl itikadn , uzak ve yakn milletler ve
alemler hakkndaki bilgisizlikten ileri geldii muhakkakbr.
Halbuki eski Yunanistan ve Romadan ewel , muhtelif Trk kavimleri Trk
devletleri daha yksek bir medeniyet seviyesine varmlard. Niketim Trklerle
sonralan temasa gelen Bizans elileri, devlet adanlan ve seyyahlan karlatklan
yksek Trk medeniyeti karsnda hayretlere dmlerdir.

106
 ALTiNCi BLM

Komnenler asn (1081 -1204)

l.Komnenler slalesi hkmdarlar. - il. Komnenlerin harici politikas (1081

- 1180). -111. Komnenler hkmeti ve Xll inci yz ylda Bizans medeniyeti. -
VI. Xll inci yz yal sonunda Bizans mparatorluu (1180-1204)

Komnenler slalesi hkmdarlar. - Komnene 'ler, Fran-

sa da Capet'ler gibi, bir byk derebeyi ailesi idi ve gelileri b-
yk askeri aristokrasinin zaferi gibiydi. Capet'ler gibi, Komnen-
ler sarslm olan hkmdarlk otoritesini yeniden tesis ve otuz
yllk anari yznden kuwetsiz den devleti diriltmek yolunu
buldular ve ezici engellere ramen imparatorlua daha bir asr
lk ihtiam ve zafer verdiler. phesiz Komnenlerin Bizans'a
eski parlakln ve refahn verebilmeleri iin zaman pek kt,
artlar pek zordu. Trkler Konya ' da idiler ve orada kaldlar.
Balkanlarda Slav milletler, bymekte olan Macaristan' n yard
m ile hemen bamsz devletler haline geliyorlard; batda , Bi-
zans emperyalizminin byk ve mnasebetsiz arzularnn , Ha-
War mcadelesinden doan siyasi ihtiraslarn , Venedik'in iktisa-
di a gzllnn neticesi olarak endie veren tehlikeler ba
gsteriyordu. Buna ramen , Komnenler, imparatorlua son bir
ihtiam parlakl vermiler ve takip eden asrlarn sknts iin-
de milletler, Komnenler asrn devirler arasnda parlak ve
mes'ut bir devir gibi ekseriya hatrlamlardr.
Aristokrat ve asker bir aileden gelen Komnenler hanedan

107
Bi s l p uolt.:G TARihi

imparatorlar her eyden nce asker idiler. Fakat daha fazla

bir ey oldular. Ayn zamanda slaleyi kuran Alexis (1081 -
1118) zeki, ince ve metin bir adamd; byk general usta
diplomat, iyi idareci olduu iin devletin bunalm iinde tam
aranlan adam gibi grnyordu. Ve, hakikaten hariteki
dmanlar durdurduu gibi dahilde de dzen ve kuweti geri
getirdi. Olu ve halefi Jean (1118 - 1143) da daha aada
kalr bir hkmdar deildi. Sk bir terbiye gren , salam ah-
lakl ss ve zevk dman, yumuak ve alicenap tabiatl, di-
rayetli olan bu zat yksek manevi ahsiyeti dolaysyla Kalo-
jeon (iyi Jean) lakabna hak kazanmtr. ok cesur ve askeri
zafere ihtirasl idi.
Krallk sfatnn kendisine ykledii vazifeleri tamamen bi-
lirdi ve siyasi idealini ok yksek tutard. Babas S1nrlan mda-
faa etmiti; kendisi bu snrlan geniletmek, devletin kaybolmu
vilayetlerini geri almak ve devlete eski ihtiamn vermek arzu-
sunda idi. Jean n olu Manuel (1143 - 1180) Komnenlerin
en cazibi idi. Akll , sevimli, alicenap, ayni zamanda, okumu ,
kltrl hatta din alimi bir Bizans hkmdar ve bir bat val
yesi idi. Hayrete layk bir surette cesur olan Manuel, btn
Bizans hkmdarlarndan ziyade bat ahlak ve adetlerinden
zevk alrd. Birok hususa kendilerine benzedii iin, Latinler
onu her imparatordan ziyade takdir etmilerdir. Lks ve zevke
pek dkn idi, XII inci asr, maceralarnn parlakl ile doldur-
mutur. Byk politikac ve pek ihtirasl olduu iin ekseriya
ar ve hayali emperyalizminin tasavvurlarn zamannn btn
Avrupasna yaymtr. Fakat, devletten istedii lsz gayret
ve fedakarlk dolaysyla onu kuwetten drm ve kntye
yaklatrm olmakla beraber besledii maksatlarn bykl
ve onlar gerekletirmek iin sarfettii devaml gayret dolay
syla Bizans tahtna "oturan byk hkmdarlarn belki sonun-
cusu idi. En nihayet Andronik (1183 - 1185), Komnenlerin
sonuncusu ve en harikuladesi, en parlak siyasi zeka, askeri ce-
saret en nadir zerafet ve cazibe zellikleriyle entrika ve mace-

108
 Cli RIEs DiEHI

. ahlakszl gaddarl birletirmitir bu zelliklerin

. kendisini Bizans alemini en ziyade temsil eden simalar-
n yapmtr. XII inci asr, ok sylenilen maceralar ve
.;'ctnn rezaletleriyle doldurduktan sonra tahta knca yk-
kabiliyetleriyle ' en byklerle beraber olabileceini" a
a arma dndrmtr. mparatorluun kurtarcs ve yeni
a at ericisi olabilirdi: Onun zayflamasn hzlandrmaktan
baka bir ey yapmad. Kendisinden yirmi yldan daha az bir
zaman sonra - anari dolu yirmi yl - stanbul Latinlerin eline
gemiti (1204} ve Komnenler tarafndan canlandrlan impa-
ra orluk para para oluyordu.

109
BizA s 1 pARATORlt:(f T R~i

il
Komnenlerin d politikas (1081 - 1180) - Balkan politi-
kas. - XI inci yz yln sonunda imparatorluun Balkanlardaki
hakimiyeti pek sarslmt. Memnun olmayan Slav beylikleri Bi-
zans tan ayrlmaa balamlard. Hrvatistan 1076' dan beri
bir bamsz krallk olmutu. 1071 ' de yeniden ayaklanan Sr
bistan glkle Bizans hakimiyetini kabul ediyordu; Tuna Bul-
garistan' Peenekler'in igalinde idi, Bat Bulgaristan ' Bizans
boyunduruunu sabrszlkla tayordu. Trakya'da, endie verici
bir dini muhalefet grnyordu: Paulicienler'le, Paul itikad ta-
raftarlaryla meskun bir lkede X uncu yz yldan beri ok yay
lan Bogomil din muhalefeti, her vakit olduu gibi Bizans'ta et-
nik elikilerin meydana kmasna vesile olmutu. Fakat bil-
hassa, Tuna'nm tesinde, bymekte olan Macaristan bir rol
oynamaa ve imparatorluun zararna, Balkan ilerinde onun
yerini tutmaa alyordu.
1084'de, Trakya mtezilesi (din muhalifleri, kadere inan-
mazlar ) isyan ediyorlar ve Peenekler'i yardma aryorlard.
ki defa Barbar ordular , (1086 ve 1088) Bizans ordularn ez-
diler ve bar istemek mecburiyeti ortaya kt (1089). Fakat,
Peenekler bir daha hcum ettiler. Bu sefer Aleksi Kommen,
onlar, bir nesil iin mahvolmu zannolunacak kadar, Leburni-
on kenarlarnda bir kanl bozguna uratt. Kommen , onlar ye-
niden bozdu (1122). Peenekler bundan byle, artk tarihten
kayboldular. Fakat, Bizansllar, uzun mddet onlar unutmad
lar, bozulduklar gnn her yl dnmnde bayram yaptlar.
Bu, ancak bir hadise idi. Srbistan daha endie verici bir
halde idi. Konstantin Badin, Diyoklenin memleketi, Bosna 'y,
Rascie'yi, hkm altna alm ve Aleksi Komnenin hakkndan
gelemedii (1091 - 1094) tek milliyetli bir devlet kurmutu.
Fakat anarinin gen krall abuk paralamas Bizarsllar n
iine yarad. Jean Komnen, lkenin bir parasn Grek hakimi-
yeti altna koymak iin bu karklktan istifade etti; fakat , Res-

110
 gmsz kalyordu: Buras milli direniin merkezi ve tekrar
--.....~......,,;
u.1 ann hareket noktas olacakt. En nihayet, Hrvatistan ,
a Dalrnaya ynlerinde yaylan ve Srbistan ' da nfuzunu
sse en Macaristan'n ilerlemesini durdurmak iin, Bizans
paratorluu diplomasisinin eski adetlerine gre, kendine
bir prens yerletirmee alt.
Alnan mparatorluu ile Bizans mparatorluu arasnda
unan Macaristan Avrupa haritasnda mhim bir yerdi. stan
ul hkmdarlar bundan istifadeye altlar. Jean Komnen,
ahttan indirilen Kral Kolomon'n olu kr Bela'ya yardm iin
acarlar n kavgalarna kart ve onu tahta geirememekrle
beraber hi olmazsa 1126 baryla kymetli Branicevo kpr
ban ald. Manuel Komnen Macar mdahelelerinin nne
gemek ve Slav devletlerini vesayetinden kurtarmak iin daha
iddetli davrand. Srplar' tekrar Bizans hakimiyetine ald
{1151) ve yaadka, baz aykrlklara ramen, itaatkar ve sa-
dk bir tabi gibi hareket eden Etienne Nemanya'y prens tayin
ettirdi. Macarlar, birbiri ardnca birka seferde malup etti
{1152 - 1154) ve 1156' da onlara mparatorluk iin faydal
bir sulh kabul ettirdi. Daha sonra, Kral Geisa il. lnce (1160),
taht iin alan mcadelelere kart ve Etienne III.' e kar hat-
ta damat yapma dnd gen Bela'y tuttu. Fakat, Maca-
ristan gittike Almanya'ya dnyordu. Manuel, tekrar harp at
(1165). Zeugmin ve Sirminm Greklerin eline dt; oktan be-
ri kaybolan Dalmaya tekrar alnd; en nihayet Zeugmin zaferi
Macaristan' anlamaya mecbur etti (1168). mparatorluk bu-
nunla Dalmaya'y ve Hrvatistan'n bir ksmn kazand. Ve bir-
ka sene sonra, Manuel'in himaye ettii Saint Etienne tahta
kt. Bela III. (1173 - 1196), Srp hkmdar Etienne Neman-
ya gibi, mparator hayatta olduka Bizans'a bal oldu.

Dou politikas.
-Asya, Balkanlardan ziyade, Komnen'le-
rin dikkatini ekti. Seluk Trkleri'nin devaml baarlar
Bizanslan hemen btn doudan kovmutu. Bir Trk Hkm-
dar Sleyman, Cyzique (Erdek civarnda) ve znik'te yerlemi-

111
BiZA s 1 pARAoakGu TARilti

ti ve daha ncelikli kayglarn tesirinde bulunan Aleksi Komnen

Trk fetihlerini tanmak mecburiyetinde kald {1082). 1085' de
An akya Trkler in eline geti. zmir'de, Trk hkmdar aka
bir donanma yapp stanbul'u tehdit etmiti {1089 - 1090).
Melikah ' n lm {1092) Seluk mparatorluunu paralad
Bizanslar bundan istifade ederek Bitinya'ya tekrar ayak bastlar
ve yeni Seluk hkmdar Kl .Arslan I. {1092 - 1106) sulhu
kabule mecbur oldu. Aleksi Komnen birinci Hal seferinden is-
tifadeden geri kalmad. znik'in Latinler tarafndan zapb {1097)
Anadolu sahillerinden mhim bir ksmnn, zmir, Efes vesaire-
nin geri alnmasn mmkn kld. mparator, biraz sonra, Ha-
llarla bozumu olmakla beraber bunlarn Trkleri taciz etme-
lerinden de ustalkla istifade etmekte kusur etmedi. Kl Arslan
1 .in vefat da Seluk devletini pek ok zayflatmt. mparator
1116' da, iddetle taarruza geti ve Philomelion zaferi netice-
sinde Trklere suhu kabul ettirdi.
Kommen'lerin birincisi ld zaman mparatorluk, Ana-
dolu ' da, Trabzon ve btn Karadeniz sahillerini, Antakya'ya
kadar btn sahili ve Sinop, ankr, Ankara, Philomelion,
Amorion mevkilerinden geen bir hattn batsndaki btn
memleketi alm bulunuyordu.
Balkanlarda olduu gibi Asya' da da, Aleksi, Bizans kuwet
ve nfuzunu muzaffer bir ekilde yeniden kurmutu.
Jean Komnen Asya ileriyle daha fazla ural. Douda
iki hedef takip etti: Bizans snrlarn Antakya ve Frat' a kadar
gtrmek ve hakimiyetini Ermeni prenslerine ve Hal seferi-
nin douda dourduu Latin devletlerine tantmak.

Hkmdarlnn bandan itibaren {1119 - 1120) Men-

deres vadisiyle Antakya arasndaki btn yerleri ald bu suretle
Mslman arazisinin Kuzey Anadolu ile Gney Anadolu aras
na girmi olan skc kesini ortadan kaldrm oldu. 113-0'
dan itibaren Paphlagonya ya dnd ve Biz.ans ordular Kzlr
mak?a kadar vardrlar.

112
 . Kastomonu Trkler' den geri alnd (1134) ve ok-
. kaybolan arazi imparatorlua geri geldi. mparatorun,
e Suriye'de nfuwnu nasl hissettirdiini, Ermeni ve
prensler karsnda bunlar Mslmanlara kar se~ket-
- e hazr bir efendi ve bir harp efi gibi nasl grnd da-
e grlecektir. Devrinin sonuna kadar Mslmanlara
.. mcadele Asya' nn geri alnmas byk dncesi idi.
39 da Kayseri'de (Neo - Cesaree) kar sefer idare ediyor,
2 de lmnn arifesinde, Suriye'yi geri alma dn-

anuel Komnen, nce babasnn politikasn takip etti.

~ 46' da Konya surlar dibine kadar varyordu. Fakat, Nor- .
=nanlarn hcumu ve kinci Hal seferi dikkatini baka tarafa
{1147). Ancak, pek sonralar, baklarn tekrar douya
;irebildi. Fakat, babas gibi her ne kadar hakimiyetini Erme-
. e Latin devletlerine kabul ettirmei dnm ve bunda ba-
a-ili olmu ise de Trkler' e kar politikas daha tereddtl ve
za) olmutur. XIl inci yz yln ortasna doru Konya Sultanl
;:n ykmak, Toros'a kadar btn Asya'y tekrar ele geirmek
. biraz gayret kafi gelirdi. Bat politikasnn hrsl arzularyla
mestolan Manuel bu hamleyi yapamad.
Yetenekli Konya Sultan Kl Arslan II (1156 - 1192) nn
rnte itaatkar hareketlerine aldanarak kuwetlenmesine,
rakiplerini birer birer ezmesine, rekabetleri imparatorluun ii
e pek yarayan kk beyliklerin yerine uyumlu ve kuwetli bir
ev et kurmasna ihtiyatszca msaade etti. Hareket edecek
erde Manuel, on bir sene (1164 - 1175), snrlarn takviye
erek tamamen savunmaya dnk bir politika ile yetindi; so-
tehlikeyi sezip te taarruza getii vakit pek ge kalmt .
!z.ans ordusu Myriokephalon'da (1176) mthi bir malubiye
- lrad . phesiz , Bitinya (Kocaeli) ve Menderes vadisindeki
Jaanl seferler, bu malubiyetin felaketli tesirini ksmen (1177)
mir etti. Manuel devrinin sonunda, Mslmanlar, bu devrin
.. da olduundan daha ziyade kuwetli idiler. Konya Sultanl-

113
Biz s 1 p u o Rlclft: lA Ri ki

bir korkun devlet olmutu ve 1174 den itibaren Selahaddi-

ni Eyyubi Suriye'de hkm sryordu.
Bab politikas ormanlar ve Venedikliler. - Komnenlerin
btn devrince Bizans n batyla daha sk mnasebetleri impa-
ratorlua yeni ve srekli meguliyet ve onu idare edenlerde de
yeni ihtiraslar dourmutu. Bizans politikasnn ekseni devletin
zararna ve ona tehlike olacak ekilde deimi oldu.

Aleksi Komnen tahta kt zaman Robert Guscard n

ormanlar Epir kylarna kyorlard (1081). mparator onla-
ra kar Venedik in ittifakn, pek pahal olarak, elde edebildi.
Fakat imparatorluk ordusu Dra civarnda fena halde malup
oldu (1081) ve Guiscard burasn biraz sonra zaptetti. Takip
eden yl iinde, Bohemond Epir'de, Makedonya'da ve hatta
Tesalya da yldrm hzyla ilerledi. Bununla beraber, Larisa,
onu alt ay durdurdu ve biraz sonra, imparatorun azmiyle talih
deiti. Hastalktan knlan, Bizans taarruzlar ile zayf den ve
daha ziyade imparatorluk diplomasisi yznden tekilat bozu-
lan Narman ordusu ekilmee mecbur oldu. Denizde, Venedik-
liler, Narman donanmasn mahvediyorlard (1085). Robert
Guiscard'n lm (1085) Bizans talihini tamamen dzeltti .
Narman tehlikesi ortadan kalkmt.
Bu tehlike, biraz sonra tekrar doacakt. 1105'de, Antak-
ya prensi olan Bohemond, Bizanslara kar btn batda bir
byk Hal seferi tahrik ediyordu ve 1107'e Avlonya'ya as-
ker karyordu. Narman prensi, 1108 de kendisini imparator-
luun vesayeti altna koyan olduka kltc bir anlamay
imzaya mecbur oldu. Bu Bizans iin gzel bir muvaffakiyetti.
Fakat, soraki yllarda, iki Sicilya Narman Krall ok b-
ymt. Jan Komnen Roger il' den endie etmee balam
olduundan ona kar Almanya ' nn ittifakn aryordu (1137).
On yl sonra ipler yeniden kopuyordu.
114 7 de Narman donanmas Adalar Denizinde grn-
yor Eubee ve Attique i harap ediyor, Korent ve Tebes i yama

114
 e u iki sanayi ehrinin ipek fabrikalarnda alan ii
o ya tayordu. Baka yerde megul olan Manuel
en nce bu istilaya kar bir ey yapamad. Fakat, biraz
enedikliler in ittifak sayesinde Korfo 'yu geri alyor
e harbi talya ya kadar gtrerek orada Ankona 'y i
;a_ e ~ordu (1151). Bununla beraber, Roger il' nin lmne
e Bizans diplomasisinin Sicilya kralna kar bir an iin
aa muvaffak olduu byk ittifaka ramen Bizanslar ne
da ne denizde, muzaffer olamadlar.
anuel 1158' de Guillame I ile iki devlet arasndaki m-
nasebetleri gergin brakan topal bir sulh imzalamaya mecbur
d . Bat hibir suretle, Bizans nfuzu altnda bir talya istemi-
) Ordu ve zellikle imparatorluun eski mttefiki olan Venedik
undan son derece endie ediyordu.
Venedikliler, nceleri Normanlar' a kar Bizans mpara
-orluuna memnuniyetle yardm etmiler ve buna kar, Aleksi
Komnen 'den, doudaki ticaretleri iin geni imtiyazlar elde et-
:ni ereli (1082). Fakat, iyi siyasi mnasebetlere ramen, Vene-
dik mzakerecilerinin sertlii Bizanslar abuk endieye dr-
. Aleksi, Venedikliler'in imtiyazlarn azaltmak iin, Pizahlar'a
ca ayn imtiyazlar veriyordu. (1111)
Jan Komnen, Venedik'le anlamay yenilemek istemi-
; ordu ve drt yl harpten sonra (1122 - 1126), imparator
.abule mecbur oldu ise de, hi olmazsa, babas gibi, Piza
_136) ve Cenova (1143) ile de mzakere etmekle Venedik
nfuzunu tadile alyordu. Manuel de, Normanlar'a kar,
T re nedik in ittifakn arad ve onu geni imtiyazlarla mkafat-
.andrd ( 11489. Fakat iki devlet arasnda anlamazlk byk-
-. Venedikliler'in doudaki ekabir tavrlar Bizanslar' kzdr
Klrdu; Cumhuriyet' te , dier taraftan, Manuelin talya ' daki
~~ raslanndan endie iinde idi; imparator Ankona'y igal ve
Dalrnaya y zaptettii zaman, Venedik, Adriyatik'teki haki-
:---;yetinin tehlikede olduunu anlamt. Bundan byle, d
..., anlk nne geilmez bir hal almt. Manuel , imparatorluk-

115
Bi s 1 p a olt.:G ToiJii

ta yerlemi btn Venedikliler 'i tevkif ettirmekle bunu tahrik

etti.(1171)_ Buna karlk Venedik Cumhuriyeti donanmalar
na Sakz ' (Chio) igal ve Yunan adalarn tahrip ettirmek ve
Sicilya kralyla ittifak yapmakla cevap verdi. Manuel karlk
vermekten vazgeti. (1175) Venedikliler' e imtiyazlarn tek-
rar verdi. Fakat ormanlar la da olduu gibi, mnasebetler
gergin ve gt ve Normanlar'la Venedikliler'in imparatorlu-
a dmanlklarn hissettirecekleri gn yaknd.

Bizans mparatorluu va Hallar. - Grek dou ile Latin

bab arasndaki zddiyet Hal Seferleri yznden daha ok artt.
hk Hal ordusu stanbul surlar nnde grnd vakit
(1096) ancak cretli asker tedariki iin babdan yardm istiyen
Aleksi Komnen, manasn anlamad ve kumandanlarndan bi-
ri konumunda eski dman Behemond bulunan bu seferden
pek ziyade endieye dt. Bununla beraber, Latinler'in yap-
maktan ekinmedikleri iddete ve byk baronlarn g gizle-
nebilen kstahlklarna, hrslarna ve a gzllklerine ramen,
imparator onlarla iyi geinmee alt. Onlar kovamyacak
kadar zayf olduundan onlardan istifade etmeye teebbs etti.
Hallar imparatorluk hizmetine al~a~ onlar kendine bir
kulluk ve sadakat yemini ile balamakla, Asya'y Bizans iin
geri almak iinde onlar kullanmakla Latinler' e kymet verir gibi
grnd ve bununla alenen iftihar etti. Ve ilk zamanlarda baa
rl olur gibi idi. Pe pee az veya ok zorluktan sonra, Hal
efleri Aleksi ye sadakat yemini ettiler. Ve vaktiyle imparatorlu-
a ait olan ehirleri Trkler' den aldka kendisine vermei ta-
ahht ettiler. (1097) te bu anlamaya gre, znik geri alna
rak Bizanslar' a teslim olundu ve bir Bizans askeri birlii nce
Hallarla birlikte haraket etti. Fakat Antakya'nm zaptndan
sonra Hallar vaatlerini unutarak ehri Bohemond a verince
(1098) ve daha sonra Kuds zerine yrmek iin imparatoru
beklemek istemeyince (1099) ipler tamamen koptu. Aleksi,
yapt gasb nedeniyle Bohemond u affedemiyordu Suriye'de
yerleen dier Latinler'le de daha iyi anlaamyordu. Babda,

116
 CttARIEs DiEttl

oolmasndan Bizanslarn sorumlu tutulduu 11O1 Hallar

- 'erinin sonusuz kalmas anlamazl arttrd. mparatorlua
~ Bohemond un giritii teebbsn (1107) baarl olma-
mas Latinlerin Bizans'a kar kt niyetlerini arttrd. Hallar,
akikatte imparatordan ziyade hakszlkta bulunmulard ; Bi-
zanllar a dmanl konu alan efsaneler btn batda yayld.
dnya arasnda, uurum alyordu.
kinci Hal seferi esnasnda da (1147) byle oldu. O vakit
hkmran olan Manuel, Aleksi gibi Cermanya Kral Conrad III
ve Frarsa Kral Louis VII' nin kumanda ettikleri bu byk ordu-
larn bakentinin surlar dibine gelmesinden pek endiede idi.
Almanlar la aa yukar anlat ve abuk onlardan kurtuldu;
Frarszlar' la o kadar zorluk kt ki, Hallar bir an iin stan
bur u zaptetmei bile dndler. Bu artlar iinde, Hal seferi
felaketle neticelenince bunun kabahati a gzllkleri rezalet
derecesini bulan Bizanslarn hyanetinde bulundu ve seferin ba-
arl olamamasnn intikamn almak iin bat bir an Bizans' a
kar bir Hal ordusu gndermei bile dnd. (1150)

mparatorluun, dou vilayetlerine kar takip ettii politi-

ka da bu gvensizliklere hak verdiriyor ve iki dnya arasndaki
dmanl arttryordu.

lk Hal seferinin, Antakya'da kurduu Norman prenslii ,

efleri Bohemond ve Tancrede 'in ihtiraslar yznden Bizansl
lar iin pek skc idi. Bizansllar buna kar, silahla ve diplomasi
ile btn kuwetleri ile mcadele ettiler. Bir an Bohemond' a
kabul ettirilen 1108 anlamas, Antakya 'y Bizans hakimiyeti
allna koymakla mparatorluk politikasnn baarsn temin
eder gibi idi. Fakat, bu anlama, hibir vakit uygulanmad. Her
ey yeni batan yaplmalyd.

Jan ve Manuel Komnen, buna, daha geni ihtiraslarla a-

ltlar,
Her ikisi de, hakikaten, hakimiyetlerini Kilikya Ermeni
prenslikleri ve Suriye Latin devletleri zerinde kurmaa alt
lar ve bunda baarl oldular.

117
BZ.\ s 1 p R\TORl;G T Riki

1131 ylna doruErmenistan Prensi Leon, Bizans Kilik-

yas zararna arazisini pek ok geniletmi ve Bizansn daima
asi sayd komular Antakya prensleriyle ittifak etmiti Jan
Komnen mdahale iin ilk frsat yakalad. 1137 de Kilikya y
itaat altna ald Antakya Prensi Raymond de Poitiers yi kendi-
sine sadakat arzetmeye mecbur etti ve Frenk Suriye nin hakiki
efendisi olarak, 1138' de, Mslmanlara kar bir byk ordu
gnderdi. Bununla beraber istedii gibi, Antakya'ya sahip ola-
mad. Fakat hrs azalmyordu. 1142' de, Ermeni ve Antakya
devletleri ile, ok sevdii olu Manuel iin bir lke kurmak ze-
re tekrar Kilikya'da grnd. lm, arzularnn nne geti
(1143) ve Antakya Prensi intikam almak ve istiklalini tekrar el-
de etmek iin frsat msait buldu. Manuel, babasnn politikas
na devam niyetinde olduunu abuk kendisine gsterdi. Ma
lup olan Raymond , zr dilemek ve imparatora bal olduunu
tekrar kabul etmek zere stanbul'a gelmek mecburiyetinde
kald (1145). Bizans daha sonra, 1158 de , Manuel'in efendi,
hakim roln daha belirgin bir ekilde gsterdi. Kilikya 'y zap-
tetti, Antakya Prensi Renaud de Chatillon'u iddetle cezalan-
drd, onu onur knc bir tarzda itaat etmeye mecbur etti ve
efendileri gibi grnd Suriye'nin btn Latin hkmdarlan
beraberinde olduu halde Antakya'ya atafatl bir ekilde girdi.
Kuds krallar bile Bizans tesiri altnda kaldlar; bunlar impara-
tor ordusuna asker gndermek, Komnen ailesiyle izdivalarla
birlemek (Manuel, kendisi de, 1161'de, bir Latin prensesi
olan Marie' in d 'Antioche ile evleniyordu) ve Bizanslarla birlikte
Msr da ortak teebbslere girimek mecburiyetinde kaldlar
(1169). Bizans medeniyeti, Manuel'in ahsi itibarnn byk ol-
duu Firenk (Frank) Suriye'sine giriyordu. Bizans ihtiras ger-
eklemi gibiydi. Bununla beraber, bir taraftan Suriye Latinle-
ri ni kuwetsiz drmekle Mslmanlara kar direnlerini za-
yflatmt; bilhassa batnn Bizans iin duyduu kini arttrmt .

Komnenlerin emperyalist politikalar. - Manuel in bat poli-

tikasndaki geni ve ihtiyatsz niyetleri iki dnyann birbirine
olan muhalefetini tamamlad.

118
 ClARIEs DiEll

Komnenler seleflerinin ou gibi, ister zorla, ister Papalk

_a bir anlama ile olsun Roma zerinde nfuzlarn tekrar kur-
:nak ve daima haklarnn zerinde bir gasb gibi grnen Bat
paratorluunu ykmak hlyasnda idiler. Bilhassa Manuel
Komnen bu ryalan bir hakikat yapmaa alt. Normanlar' a
&rr kazand baanlann, nasl onu yanmada da mdahaleye
sevkettiini, talya'da olduu gibi Macaristan'da da, 1152' den
beri Frederic Barberousse'un hkmdar bulunduu Alman m
paratorluuna nasl attn grmtk. mparatorun dnce
sinde bat politikasnn balca yer tuttuu ve saltanat mdde-
tince muhtelif vastalarla, silahla ve diplomasi ile tasavvur ettii
ihtirasl hedefi azimle takip ettii hakikaten sylenebilir.

Barberousse ile Papalk arasndaki ztlama (1158) ona

Roma'ya yaklamak frsatn verdi. Aleksandr III (1161) tarafn
tuttu Papa'ya kiliselerin yeniden birletirilecei midini verdi;
buna kar, Papa' dan Bat mparatorluu tacn elde etmek isti-
yordu. Ayn zamanda, Bizans diplomasisi de, Lombard birliini
destekliyor ve Ancona, Cineve, Piza, Venedik' e para ile yar-
dun ederek Barbaros'a dmanlar karmaa alyordu. Ma-
nuel, talya ve Almanya' da entrika yapmakla beraber, Alman
imparatoru ile dorudan doruya anlamak hulyalarn takip
ediyordu. Bu kark ve hayali projelerden mspet hibir ey
kmad. Papa, ihya olunmu imparatorluk bakenti Roma' da
bir Bizans piskoposu olmaa raz olamazd; talyan cumhuri-
yetleri, Manuel'in ihtiraslarndan rkyorlard; .Greklerin iki-
yzllnden bkan Barbarousse aka husumet ve tehdide
geiyordu (1177)
Bu suretle, batnn, Manuel Komnen zerindeki cazibesi
imparatorluk iin felaketli olmutur. mparatorun Latinler' e
olan sempatisi, Grekleri kzdrd; ihtiraslar, btn baty Bi-
zans a kar birlemee sevketti; politikasnn devlete yklettii
an gayret yznden imparatorluu kuwetsiz drd. Gr-
nte, Manuel, imparatorlua cihanda esiz bir hret vermi
ve stanbul'u Avrupa politikasnn merkezi yapmt; hakikatte,

119
Biu s 1 pu~10lc<.: Tuiti
1
ld z.arnan {1180) Bizans ayn zamanda Latin tehlike ve
kinine maruz ve patlamaya hazr ar bir i bunalm karsnda
harap bir halde terketmiti.

120
 111

Komnenler hkmeti ve XII inci yzylda Bizans medeni-

~eti. - Bununla beraber, ilk Komnenler, imparatorluk maka-
mna kuwet ve nfuzunu ve devlete refahn iade etmek iin
dikkatle almlard. Orduyu slah iin pek byk gayretler
sarfetmilerdi bunun iin bilhassa ou batdan gelen cretli
askerler almlard.
Dier taraftan, deniz hakimiyetini temin iin Venedik'le
olan ittifaka ve donanmasnn yardmna fazla gvenerek, ihti-
yatszca donanmay ihmal etmilerdi; netice olarak, ayn zaman-
da diriltilen imparatorluu savunmaya ve kuwetlenen imparator
otoritesini korumaya gc yeten korkun bir askeri kuwet ya-
pabilmilerdi. Aleksi ve Jan ayn zamanda maliye ile, pek yerin-
de olarak, megul olmulard; phesiz, halk iin vergiler ar ve
hazine despotizmi sert idi. Daha sonra Manuel devri, harplerin
ve hkmdarn diplomasisinin ve lks zevkinin gerektirdii an
masraflar yznden pek pahalya mal olmutu; bununla bera-
ber, dou pazarlarnda, hissettirmeden, Bizansl'lar yerine ya-
banclar geiren bir iktisadi politikann hatalarna ramen, im-
paratorluu kendi menfaatlerine istismar eden ve imparatorluk
iinde zaptolunmu bir memleket gibi yerleen talyan ticaret e
hirlerinin artan refahna ramen, XII inci yzytlda Bizans mpa
ratorluu, zengin ve ticari refah hakiki idi.

Komnenler, dier ynden, kilise ilerine byk alaka gs-

tennilerdir. Bunlar, din muhalefetinin ve Platon felsefesinin
tekrar douu dolays ile stanbul niversitesinde grnen ser-
best dnceye kar ayn iddetle mcadele etmilerdir. Kilise
ahlakn dzeltmee ve gz nnde bulundurmaya, bilhassa,
rahipleri, daha sade ve daha faziletli bir hayata sokmaya alt
lar. Bunlar iin, Aya Christodoulos, Aleksi Komnen 'in yardm
ile XI inci yzyl sonunda Patmos numune manastrn tesis et-
rnitL (1088).

121
Biu s 1 puAJoRlcG T Rilii

Komnen'ler stanburda manastr. hastane kilise gibi hayr

messeselerini oaltmlardr. Bunlarn en dikkate deeri , m
parator Jan tarafndan bir byk manastr, imaret ve krallar
trbesi olarak yaplan Pantocrator kilisesidir. En nihayet Kom-
nenler saray kadar kibar ve incesi pek azd. ikametgahlann
naklettikleri Hali bitimindeki Blahern (Blachernes) saray g-
renlerin ifadesine gre bir gzellik ve ihtiam harikasyd. Ora-
da. hkmdarn etrafnda - bilhassa Manuel devrinde - zevk
ve cmb dkn ve hatta, pek rabet edilen atl cirit oyu-
nu ve dini temsiller gibi elenceleri batdan alan bir cemiyet
yayordu entrika ve macera orada byk bir yer tutmutu ;
kadnlar orada cazibelerini tehir ederlerdi ve bu gen, faal ve
merakl alem fikir ilerine olduu kadar, byclk, mnec-
cimlik gibi gizli bilgilere de dknd. Bizans ' n XII inci yz-
ylda vard kltr derecesi hakknda bir fikir vermek iin
Anne Komnen yahut Nicephore Bryenne, Nicetas Acamina-
te yahut Selanik'li Eustathe gibi yazarlarn isimlerini hatrla
mak kafidir Klasik fikir ve gelenek hakiki bir surette yeniden
uyanyordu ve imparatorlar, edipler ve alimler kadar din alim-
lerini ve retorii gl nutuklan btn byk toplantlarn s-
s olan resmi hatipleri ve ho ve ince paralarla ustalk gs-
teren saray airlerini himaye etmei eref sayarlard. San' at,
ewelki yzyln geleneklerine parlak bir surette devam ediyor
ve dounun uzak yerlerinden batnn ularna kadar tesir ve
nfuzu yaylan Bizans', dnyann terbiyecisi ve medeni ale-
min kraliesi mevkiine ykseltiyordu.
Venedik te yahut Norman Sicilyas ' nda olduu gibi Suriye
Latin devletlerinde kiliseler Bizans usulnde yaplm ve sslen-
miti. Bethleem (Beytllahim) ve Torcello mozayiklerini, Cefa-
lu Martorana yah':lt Palermo 'daki Palatin kilisesi kubbelerini
Grek sanatkarlar yapyorlard. Ve bugn bile, o zamaki Bizans
ihtiamn en iyi anlatan abide, be kubbesi, zengin mermerle-
ri gm ve kymetli talarla yaplm kuyumculuk eserleri
parlak mozayikleri yldzlan ile Venedik teki Saint Marc kilisesi-

122
 ClARIEs DiEll

. Latin san at bile mimarisinin baz izgilerini ve sslerinin

irok motiflerini Bizans'tan alyordu. Zenginlii, abidelerinin
gzellii saraylarnn ss, kiliselerindeki eski dini eserleri ile
stanbul btn dnyann takdirini ekiyordu ve btn onu gr-
mee gidenler hayretler iinde dnyorlard. Eudes de Deuil
'Bu. Yunanistan n zaferidir; zenginlii mehurdur ve hretin
den daha ziyade zengindir' der. Benjaminde Tudele: 'Badat
mstesna olmak zere, dnyada onunla mukayese olunabile-
cek ehir olmadn' yazar.. Robert de Clari'nin ehadetine g-
re: 'Dnya servetinin te ikisi stanbul' dadr ve te bir para-
s btn dnyaya yaylmtr'.

Bizans bakenti, pek yerinde bir tabire gre, 'Orta Zama-

nn Parisi' idi. O, Villehardouin'in szne gre 'Dnyann en
zengin beldesi, 'Btn ehirlerin kraliesi,, idi. Bu refah, takdir-
le beraber ihtiraslar davet eden ve imparatorluun zayfl an-
lald zaman devlete pahalya mal olacak olan tehlikeli bir re-
faht.

123
BizA s t p u10RltJGc TARiti

iV
Xll inci yzyl sonunda Bizans mparatoluu (1180-
1204).- Manuel Komnen yaadka zekas azmi, yetenei
ieride dzeni temin ve darda Bizans'n itibarn muhafaza et-
ti. Kendisi lnce, btn bina kt. Justinyen zamannda ol-
duu gibi imparatorluk politikas, XII inci yzylda geni ihti-
raslar beslemiti. Tasfiye de g ve felaketli oldu. Manel Kom-
nen impartorluu, bat ilerine fazla kartrmak ve muazzam
bir emperyalizmin ihtiyatsz hulyalarn takip etmekle hem d~
uda yakn tehlikeleri pek ihmal etmi ve devleti kuwetsiz d-
rmekle beraber Latinleri kukulandrmt. Hkmet daha za-
yf ellere dnce tahrik ettii garez ve kinler, tututurduu kes-
kin ihtiraslar korkun neticeler verecekti.
Manuel'in olu Aleksi II bir ocuktu; anas, saltanat sahibi
Marie d'Antioche, aslen Latin olduu gibi Latinler'e dayand
ndan halka sevilmiyordu. Andronik Komnen, kendini impa-
rator yaptrmak iin umumi honutsuzluktan istifade etti.
(1182-1185) Komnenler'in bu sonuncusu bir byk hkmdar
olabilirdi. Derebeyler kuwetinin imparatorluk iin bir tehlike
olduunu anlad ve onlar sertce vurdu: sak Anj'in Bitinya' daki
isyann kan iinde bodu (1185). dareyi dzeltti masraflar
azaltt vergileri hafifletti ve halka kendini sevdirmeye gayret
etti. Fakat, Selanik'in zaptyla neticelenen Norman harbi
(1185) Dalmaya nn kaybyla son bulan Macar harbi gibi d
olaylar(l 185) onu devirdi. Bir ihtilal (1185) sak Anj tahta
kard ve imparatorluun yklmasn abuklatrd. sak (1185-
1195) imparatorluu tehdit eden krizin nne geebilmek iin
gerekli vasflarn hibirine sahip deildi. Onu devirerek yerine
geen kardei Aleksi III (1195-1203) de ondan daha iyi deildi
Devletin yklma zaman gelmiti.
eride bu kadar ihtilal ve srekli karklklarla sarslan im-
paratorluun nfuzu pek zayft. Bakentte ayak takm hk-

124
 CttARlES EHl

ete istediim yaptryordu; vilayetlerde, aristokrasi ba kadn

~or ve imparatorluk paralanyordu. shak Komnen , Kbrs' ta
bamszln ilan etmiti (1184), Gabras Trabzon'da; her yer-
de byk derebeyi aileleri, Kantakzen, Brans, Sgoures, dev-
etten birer para koparyorlard. Her yerde dzensizlik, her
yerde sefalet vard: Vergiler ezici idi, ticaret yklmt, hazine
botu. Ahlakszlk, kiliselere girecek kadar derindi, manastrla
mnasebetleri kesilen rahibler daimi bir kargaalk unsuru ol-
mulard, manastrlarn slah her vakitten ziyede lzumlu gr-
nyordu. zellikle, Elenizm her yerde geriliyor ve vatanperver-
lik lyordu.
Dtaki tehlikeler daha vahimdi. Balkan yarmadasnda
Slavlar, imparatorluk boyunduruunu sarsyorlard. Srbistan' da
Etienne Nemenya, nfuzunu Hersek, Karada, Tuna Srbista
ru 'na kadar genileterek byk bir devlet kuruyordu. Bulgarlar
ve Ulahlar Piyer ve Jan Asen'in idaresinde ayaklanyorlar
(1185) ve Kuman'larn ve Etienne Nemanya'nn yardm ile a-
buk ilerliyorlard. sak, Berrhoea'da (1190, Lleburgaz (Aaca-
diopolis) (1194) da, malup olmutu.
ar Johannitsa yahut Kolojan (1197 - 1207) tarafndan
azameti temin edilen bir Ulah - Bulgar mparatorluu kurulu-
yordu. 1201 anlamasyla Aleksi III, Belgrat'tan Karadeniz'e
ve Vardar' a kadar Bulgar fetihlerini kabule mecbur oldu. Biraz
sonra, Bulgar hkmdar, nnosan III (lnnocent) dan krallk n-
varuru ve bir milli kilise kurmak msaadesini alyordu (1204).
Bu Tzimisces'lerin ve Vasil II'lerin eserinin tamamen yklma
syd.

Bat ynnden ufuk daha karanlkt.

Andronik Komnen'i
tahta karan karklk esnasnda ,1182' de Latinlere kar ya-
plan kym Normanlar'la harbe neden olmutu. phesiz, Si-
cilya kralnn ordusu tarafndan Selanik'in zapt, arkas gelme-
yen bir baaryd ve sak, istilaclar kovmaa muvaffak olmutu
(1186). Fakat, batllarla Bizansllar arasnda eski husumet bu
hadiselerle artmt. nc Hal seferi esnasnda (1189) im-

125
para orluun Frederik Barbaros a kar acemice politikas buna
benzer bir netice vermiti. Bir an Alman mparatoru Srb ve
Bulgarlar a birlikte stanbul u almay aklndan geirdi ve Hal
lar imparatorluk topraklarndan dman olarak getiler. Barba-
ros un olu Henri VI bilhassa orman krallannn arazisini ve
ihtiraslann devraldktan sonra daha tehlikeli bir dman oldu.
Douyu zaptetmei planlyor Normanlar n vaktiyle Aleksi den
alm olduklan btn lkeleri (1196) geri istiyor ve imdilik
kendisine vergi vermeye mecbur ediyordu.
Fakat bilhassa Venedik endie verici bir halde idi. .. O da,
1182 kymlan iin intikam anyordu ve onu teskin iin sak,
1187 de oka tazminat ve geni imtiyazlar vermee mecbur
olmutu. Aleksi III, 1198' de bu imtiyazlan arttrmaa mecbur
olmu fakat tesirini grmek iin Cenevizler' e ve Pizallar ' a ,
benzer tamir edici dnler vermiti. Buna ramen Venedikliler,
Greklerin kini yznden ticaret ve gvenliklerinin tehdit altnda
olduunu hissediyorlard ve bundan fazla Henri Dandolo doj
olaldan beri (1193) Bizans mparatorluunun zapt, bunalmn
en iyi hal aresi, birikmi Latin kinlerini sndrmenin ve dou
da cumhuriyetin menfaatlerini temin etmenin en emin vastas
olduu fikri , kuwetlenmeye balamt. Btn bunlarn, Papal
n husumeti, Venedik'in ihtiraslar, btn Latin dnyasnn
kinlerinin, zaruri bir neticesi olarak, Drdnc Hal seferinin
gayesi deiecekti ; mthi hcumuna kar, kuwetsiz den ,
douda Slav devletlerinin gelimesiyle zayflayan Bizans karlk
veremeyecek halde idi.
Drdnc Hal Seferi.- Aleksi III 1195' de, kardei sak'
tahtan indirip gzn kartt zaman den hkmdarla bir-
likte bunun olunu , kk Aleksi'yi de hapsetmiti. 1201 de,
gen prens kat ve batya giderek taht gasbeden amcasna
kar yardm istedi. Bu srada Drdnc Hal Ordusu Vene-
dik'te toplanm bulunuyordu. Venedikliler, Bizans ilerine ka-
rmak iin kan bahaneyi hemen yakaladlar ve Aleksi nin
yapt gzel vaatler Hallar kolayca kandrd. Bu suretle Doj

126
 CHARIEs DiEll

:Jandolo 'nun becerikli politikas, kutsal topraklan kurtarmak

:n hazrlanan seferi stanbul'a evirdi. 1203 yl banda Bi-
zans tahbnn davacs veliaht Aleksi ile kesin anlama imzalan-
. 1203 Haziran 27 de, Latin filosu stanbul nne demir at
~ordu. ehir, hcumla zaptolundu (1203 Temmuz 18), sak
Anj: olu Aleksi iV ile birlikte tekrar tahta karld. Fakat
Grekler le Latinler arasnda anlama ksa srd. Yeni impara-
orlar szlerini tutacak halde deillerdi; Hallar, bilhassa Vene-
dikliler isteklerini gittike arttryorlard. 1204 yl 25 Ocan
da. bir milli ihtilal, Latin himayesindeki iktidar devirdi ve Alek-
si V Murzuphe iktidara geti. Anlama imkan kalmamt. La-
tinler, Bizans mparatorluunu ykmaa karar verdiler. 1204
isan 12 de, stanbul hcumla zaptedilerek mthi bir suretle
yama edildi.

Bizans aristokrasisi ve ruhban heyeti, imparatorluu tekrar

kurmak iin znik'e iltica ederken, galipler, 1204 Mart'nda im-
za olunan paylam anlamasna gre, zaptettikleri yerleri ara-
larnda taksim ediyorlard. Bir Latin imparatoru, Baudouin de
Aander, Komnenler'in tahtna oturuyordu (Mays 1204); bir
Latin kral Beniface de Montferrat Selanik'te saltanat ediyordu;
bir Venedikli patrik tahtna oturuyordu; zaptolunan imparator-
luun her tarafnda birok derebeyler douyordu. Fakat, bilhas-
sa Venedikliler, kurnazlklar ile ticaretlerinin gelimesi ve s-
mrge imparatorluklarnn kurulmas iin btn douda mhim
noktalan ele geiriyorlard. Bizans'n sonu gelmi gibiydi; ve
hakikatte, 1204 olay, Bizans mparatoluu iin, altndan bir
daha tekrar kalkamayaca bir darbe olmutur.

127
 YEDNC BLM

stanbul Latin mparatorluu ve

znik Grek mparatorluu (1204 - 1261)

arccllanmas.-1. istanbuJ Lali mparatorluu.

t rl . lV. istanb l'un Grekler tarafmdan tekrar ahn
mas V Aka PrensUi
L

Bizans mparatorluunun paralanmas.- Hallarn stan

bul' u zapteimeleri ilk netice olarak Dou aleminin manzarasn
e n bir surette deitirdi. Bizans mparatorluu harabeleri
ze de bir sr Latin Feodal Beylikler kverdi. stanbul' da
Latin mparatorluu kuruldu ve Flandre Kontu Baudoin,
Hal baronlar tarafndan hkmdar olarak seildi; Marki Bo-
niface de Monferrat lehine, nazari olarak mparatora tabi, bir
Se anik Krall tekil olundu. Latinler' den znik ve Filibe dkle-
ri Dimetoka, Edremit beyleri tayin edildi. Birka hafta sonra
Boni ace de Monferrat' nn baarl bir ekilde Atina ve Korinte
kadar ilerlemesi, Bodonitza Markilii, Negrepont Beylii, Bo-
urguigon'lu de la Roche ailesinin idaresinde Atina dkal,
Aka yahut Mora preslii gibi dier Latin devletlerin kurulmasy-
a sonuland Geoffroi de Villehardouin ve Guillaaume de
amplitte'in tesis ettikleri bu Mora preslii, Latin Douda
1204 Hal seferinin yaptklar arsnda en ziyade devamls ol-
mutur. Venedik dier taraftan, dorudan doruya Epir sahi-
linde Dra ve Poleponez'de Modon ve Koron 'u, Girifi ve

129
BiH s 1 p.u oalc~v T ailti

be 'yi, Gelibolu"yu. Tekirda n ~ Ereli'yi ve stanburda geni

bir mahaJJeyi igal ediyordu. Aynca Venedikliler'i, Ege adala-
nnda yerlemee mecbur etmekle buralarda aksos Dkal.
Cerigo arkilii. Limni byk dkal ve Santorin beylii ku-
ruldu. Bu akdire layk smrge mparatorluunun sahibi Vene-
dik cumhuriyeti dojlanna pek hakl olarak Grek mparatorlu
unun drtte bir buuunun hakimi unvann veriyordu.

Bizans mparatorluunun bozgunluu, ayn ekilde bir ok

Grek devletinin meydana kmasna sebep olmutu. Trab-
zon da Komnen ailesinden, Aleksi ve Devid bir mparatorluk
kurdular. Bu devlet az zamanda, Ereli den Kafkaslara kadar
Karadeniz sahilini igal etti ve bu devlet 15. yzyln ortalarna
kadar devam etti (1461). Epir'de, Ange ailesi pilerinden, Mi-
el - anj Komnen Naupacte'dan Oraca kadar uzanan bir des-
potluk kurdu. znik te Anj Aleksi III. ' n damad Teodor Laska-
ris Bizans aristokrasi ve yksek kilise mensuplarndan kalanla-
nn toplad ve 1206' da resmen ' Romallarn mparatoru ' tac
n giydi. Dier muhteris adamlar, Rodosta Gabalas, Alaehir ' de
Mankafas Argos ve Korint'te Leon Sguros mparatorluktan bi-
rer lokma kopararak beylikler kurdular. Bu, devletin sonu zan-
nolunabilirdi.
Bununla beraber siyasi hayata adm atan bu yeni teekkl
ler arasnda derin bir fark vard. Latin mparatorluu, ilk iki h-
kmdarnn hakiki meziyetlerine ramen ancak yarm asr ka-
dar (1204 - 1261) devam edebildi ve bnyesinde tad zaaf
onu zorunlu olarak gelip geici olmaya mahkum ediyordu.
Grekler de ise yabanclarn zaferi vatanperverlik duygularn
l:!Yandrmaa ve Bizans milliyetinin uurunu yeniden buldurma-
a sebep olmutur. Etrafnda Grek dnyasnn btn canl kuv-
vetlerinin topland btn bu efler ayn ihtirasa sahiptirler: la-
net olas Latinler den stanbul ' u geri almak. Rakip znik ve Epir
Grek mparatorluklarndan hangisinin bu gayeyi gerekletire
cei meselesi kalyordu.

130
 il
Sa.nbul Latin mparatorluu. - Drdnc Hal seferinden
eserin devam edebilmesi iin yeni mparatorluun kuv-
. ir hkumete ve kuwetle merkeze bal bir tekilata sahip
- as lazmd . Halbuki, Latinlerin kurduklar tamamyla feodal
::?:an: erli devlette imparator, sadece baronlarn birincisi idi.
'O.Zi itibariyle olduka snrl olan nfuzu siyasi bakmdan he-
e hemen hi yok gibiydi. Baudouin, tahta geer gemez,
_'e dine bal olan itaatsiz Selanik kralyla savamaya mecbur
d ve her ne kadar bartrldlarsa da aralarndaki anlama
_o srmedi. Baudouin'in halefi, Henri d'Angre ayn glkler-
.e trarlab: Ustalkla enerjisi sayesinde Selanik'te otoritesini
&bul ettirdi (1209), Ravennika parlemantosunda (1210) Yuna-
:nstan derebeyleri tarafndan efendi olarak tannd. Fakat, bun-
.ar. Atina dkleri ve Aka prensleri arabuk imparatorluk ileri
ne ilgisizlik gsterdiler ve hemen bamsz oldular. Latin mpa
ratoluu imtiyazlarna kskan ve kendi hususi menfaatlerine
sk skya bal Venedikliler' den ok eyler bekleyemezdi. Ma-
p Grekler le, bir anlama mmkn deildi. Latin hkmdarla-
nnn Selanik'te Monferrat, Aka'da Villehardouin'lerin, kinleri
:eskin etmek ve harbin iddetini unutturmak iin sarfettikleri
gayrete ramen umumiyet itibariyle Grek milleti yabanclara
kar dman kalyor, ister znik, ister Epir'den gelsin, sabrsz
hl<la kurtarcy bekliyordu. En nihayet, muhakkak olan Grek
-ehlikesinden baka Bulgar tehlikesi de ihtimal dahiline giriyor-
du. Latinler ar Yohanista (1197 - 1207) nin kendilerine
yapb ittifak teklifini reddetmek gibi byk bir hata ettiler ve
Bizansllar a kar mcadele iin Bulgarlar' dan grebilecekleri
yardma karlk Bulgarlar' bar kabul etmez dman yaptlar.
Bulgarlar da Latin mparatorluuna kar znik Grek hkm-
car ar ile birletiler ve bunlarla birlikte Latinlerin yklmasna
altlar.

Bununla beraber, stanbul'un zaptn takip eden karklk

za.annda Latinler her yerde muzaffer olmu grnyorlard.

131
Biu s J p uoak(fc Tuihi

Tesalya .. erkezi Yunanistan. Poleponez ciddi bir direnile kar-

lamadan birka hafta iinde zaptolundu. Anadolu'da. Hemi
d 'Angre. Grekleri Poirnameonn da malup etti ve elinde yalnz
Bursa bulunan Teodor Laskaris'in gen hkmeti, mahvola-
mak zereyken Bulgarlar n Trakya 'y istilalar onu kurtard.
ar Yohannitsa Latin imparatorluu zerine atlnca isyan
eden Grekler onu iyi karladlar. mparator Baudouin ve doj
Dondolo zayf ktalarla dmana kotular: Edirne ovasnda La-
tin ordusu kanl bir mafubiyete urad (1205) ve Baudouin or-
tadan kayboldu. Ve iki sene Bulgar ldrc unvanna karlk
olarak kendini ' Rum ldrc., ilan etti. Selanik'i kuatrken.
phesiz katledilmek suretiyle ar lmt (1207). Bu, Latinle-
rin pek iine yarad.
Teodor Laskaris, bu deiiklikten istifade ederek nfuzunu
yeniden tesis ve takviye ettL Bununla beraber, Baudouin'in bi-
raderi ve halefi ve stanbul Latin imparatorluunun grd en
iyi bir prens olan Hemi d'Angre zamannda Hal seferinden
domu olan devletin mevcudiyetini temin etmekte olduu zan-
nolundu. Hemi ar Yohannitsa run lmnden sonra Bulga-
ristan la sulh yapt ve mparatorluu bu suretle ar bir sknb
dan kurtard; mmkn olduu kadar Latinler arasnda birli i
salamaya ve byk vassallan zerinde imparatorluk otoritesini
tekrar kurmaya muvaffak oldu, hatta Grek tabaasnn muhab-
bet ve itaatini bile kazanmaa muvaffak oldu. Ayni zamanda,
Trabzon Komnen Ieri zerine dayanarak Asya'da taaruza gei-
yordu. 1206' da, birinci seferde, Bitinya ' nn bir ksmn ald .
1212' de daha iddetle haraket ederek Laskaris'i Luparkosta
malup ve onu Mizya ve Bitin ya nn bir ksmn brrakmaa
mecbur etti. Fakat Henri kurucusu gibi grnd mparator
luk hesabna pek erken ld (1216). Bundan byle Grekler ve
Bulgarlar serbest kalmlard; onu idare eden zayf prensler za-
mannda Hallarn kurduu devlet ar ar uuruma yuvarla-
nyordu.

132
 111
znik Grek mparatorluu.- Teodor Laskaris (1206 -
222} ya a yava Bizans Asyas ' nm yegane hakimi olmutu.
u anan Trabzon hkmdarlarn, Seluk Trkleri'ni
2 1 ) malup etmi ve onlardan Anadolu sahillerinin byk
ksmn almt. mparator Henri'nin lmnden sonra La-
re gz atrmad.

1 222' de, taht damad Jean Vatatzes (1222 - 1254) e b

rakarak ld zaman Latinler'in elinde bulunan Bitanya ' nn
illk bir paras mstesna olmak zere btn Bat Asya ' y
-aaresine alm ve snrlarn Sakarya ve Menderes'in yukar ta-
raflarna kadar gtrm bulunuyordu. yi bir general olduu
kadar usta bir idareci de olan Laskaris'in eserini tamamlayabil-
di ve Grek Anadolu 'ya son bir refah an yaata bildi.
Bunula beraber, znik mparatorluu mukadderatnn ve ih-
tiraslarnn eski devletin Asya vilayetleriyle snrl kalp kalmya
ca dnlmee deer bir mesele idi. Avrupa' da, biraderi Mi-
el (1214 - 1230) in yerine geen Epir despotu Teodor ducas
Ange , Latinlerin ve Bulgarlarn zararna, eline geen devleti
bytmt. Venedikliler' den Dra ve Korfu'yu zaptetmi. Oh-
ri 'yi Pelagonra'y igal etmiti; 1222' de, Boniface de Monla-
gonra n olu gen Demetruisin hkmdar bulunduu Selanik'i
zaptetti ve Latinler'den ald ehirde, kendisini Yunanhln
kurtarcs gibi karlayan Grekler'in alklar arasnda mparator
tacn giydi

Daha sonra Bulgarlar' n zararna olarak, otoritesini Edir-

n e Filibe ve Christoupolis civarlarna kadar yayyordu ve ya-
knda Latin imparatorluunu devirecek gibi idi. 1224' de, s
tanbul Latin imparatorluunun krntlarn idare eden hkm-
dar Robert de Courtenay ' n (1221 - 1228) ordusunu Serez'de
malup ediyordu.

Fakat, Avrupa Grek mparatorluunun ilerlemesi birdenbi-

re ~maa mahkumdu. 1218' den beri, Bulgaristan'da faal ve

133
Biu s 1 p uoRlc(ju T Rilti

zeki bir hkmdar olan Jean Asen (1218 - 1244) hkm sr-
yordu. Vaktiyle Johannitsa gibi. Grekler'e kar Latinler"le bir-
lemee ve 1 288' de imparator Robert lnce Baudouin
(1228 - 126 1) Il' nin ocukluu esnasnda Latin imparatorlu-
u tahtna vekalet etmeye hazrd. Latin ruhanilerinin acemice
inad iyi olduu kadar politikaca kabiliyetsiz Jean Brienne
(1229 - 1237) i Ortadoks prensine tercih ettirdi ve bu suretle
Latin mparatorluu iin son selamet midi kayboldu. Bulgar
hkmdar pek hakl olarak incindi ve znik Grekleririn lehine
olarak Latinlerin bar kabul etmiyen bir dman oldu. htiras
tan Bulgaristan iin endie vermee balayan Selanik Grek im-
parato rlu unu ykmakla da Avrupa'daki rakiplerini ortadan
kaldrd iin znik Grekleri' ne baka bir hizmette de bulunmu
oldu. Klokotnika (1230) da malup ve esir edilen Teodor tah-
tndan vazgeti ve kurdu~ devlet, daha mtevaz bir ekilde
(elinde Selanik ile birlikte yalnz Tesalya kalmb . ) kardei Ma-
nuel 'e geti. Asen , bu suretle Vatatzes'i batdaki rakibinden
kurtarmakla beraber ona ittifak (1234) teklif ettiinden kuw eti-
ni arttryordu. Bu, Latin imparatorluunun muhakkak yklma
syd.

znik imparatoru, hkm srd oniki yldan beri, lkesi-

ni pek ok geniletmiti. Latinleri Pomammenon' da yenerek,
Anadolu'daki son mustahkem yerlerini, Anadolu kylarnda
elinde bulunan byk adalan, Sisam, Sakz, Limni, Ku adasn
alm ve Rodos Grek hkmdarn kendine tabi olmaya mecbur
etmiti.

Trakya'ya bir ordu geirmi ve Selanik Grek imparatoruyla

muharebe ettii Edirne'yi geici bir zaman iin igal etmiti.
Nihayet Girit'te Venedikliler' e taarruz ediyordu. Bulgar ittifak
kuwetini bir kat daha arttrmt. 1236' da iki muttefik stan
bul a kar byk bir teebbste bulundular: Dmanlarnn h-
cumu karsnda ehir az kalsn decekti. Bat onu kurtarmak
lazm geldiini vaktinde anlad: talya ' nn sahil ehirleri , Aka
prensi yardma kotular. Latin imparatorluu bakenti kurtuldu.

134
 C ttARlEs DiEkl

Asenin lmnden (1241) hemen biraz sonra Grek-Bul-

ea.11
gar ittifaknn bozulmas sayesinde sefil Latin krall bir eyrek
a::,r daha yaayabildi. Bu yirmibe yl zarfnda her taraftan bo
J ere yardm dilenmee, biraz para bulabilmek iin stanbul ' un
en kymetli eserlerini Saint Louis'ye satmaa mecbur oldu. Pa-
ra bastrabilmek iin atlarn kurunlarn kullanacak, kn sn
mak iin imparator saraylarnn tahtalarn paralyacak dere-
cede zarurete dmt.
Bu zaman zarfnda, Vatatzes, yabancya kar Bizans birli-
ini yeniden kurmak zereydi. Latinleri Anadolu'daki son yer-
lerinden kovuyordu. Kz ile evlendii (1244) Alman imparato-
ru il Frederik de Hohenstafen'in kuwetli yardmn temin edi-
yordu. Bu hkmdar Latin imparatorunun hamisi Papa'ya kar-
olan kininden dolay tereddt etmeden stanbul'u Grekler' e
brakyordu. Konya Seluk Sultan'nn Frenkler'e yardm etme-
sine mani oluyor (1244) ve Anadolu'da Mogol istilasndan
Trkler in zararna bymek iin istifade ediyordu. Bilhassa
Avrupa 'da harekete geiyordu. Epir despotluu tam anari
iindeY.di. Vatatzes, bu durumdan, Theodore'un olu Jean
Anj' imparator Unvanndan vazgemee ve znik' e bal olma-
ya mecbur etmek iin istifade etti (1242).
Drt yl sonra, Selanik'i ald (1246) ve despotu Demetri-
us kovdu, Makedonya ' nn byk bir ksmn Serez, Menlik,
Stanimaka ' y Bulgarlar'dan ald; Latinler'den Trakya'da Vize
(Bizye) ve orlu'yu {Tzouroulon) zapetti. (1247). En nihayet,
hakimiyetini , bamsz olarak kalan yegane Grek prensine,
Epir despotu Miel il (1257) ye kabul ettiriyordu. Vatatzes bu
son seferden dnnde ld zaman, znik Grek imparator-
luu zengin, kuwetli, mfeffeh bir halde, Latin imparatorluu
nun acnacak bir vaziyette bulunan krntlarn , her taraftan ku-
atyordu. yalnz stanbul'un zaptna kalmt.

135
 v
anburun Gerekler tarafndan geri alnmas:
Theodore de Lascaris Il (1254 - 1258) . ksa bir mddet
sren sal anab esnasnda babas nn politikasna devam etti.
Vatatzes zamannda uradklar malubiyetin intikamn almaa
alan Bulgarlar Rupel de (1255) yendi ve sulha mecbur etti
(1256): entirikac ve muhteris Epir despotu Miel Il ni:n isyan
n basbrmadan ld halefi Miel Paleolog (1258 - 1261) ka-
zand zaferlerle yapb gasp ve meru slaleyi tahbndan pek
irkin bir surette uzaklabrmasn affettirdi. Epir despotu Miel.
Sicilya kral Manfed ve Aka prensi Guillaume de Villehardouin
ile ittifak yapmt Arnavutlar' a ve Srplar a dayanyordu: Sela-
nik i tehdide balamb. Palegoniya ovasnda kanl bir malubi
yete uratld (1259). Bu suretle znik imparatorluunun talihi
nnde Epir despotluu siliniyordu. Bir mddet sonra, Pale-
olog stanbul u geri almak suretiyle eserini tamamlyordu.
1261 de, anakkale boazn (Hellespont) geiyor ve ba
kentten baka Latinlerin btn yerlerini alyordu. Pek ustaca,
biraz ge olarak stanbul'u savunma zaruretini duyan Venedikli-
ler e kar rakipleri Cenevizler'in ittifakn temin ederek
Nyrnphaeon anlamasyla (1261) onlara rakiplerinin douda
sahip olduklar btn imtiyazlar vermei vadetti. Artk baken
tin Grekler in eline gemesi iin msait bir frsat kafi idi. 25
Temmuz 1261 de Venedik donanmasnn Hali'te bulunma-
masndan istifade eden Poleolog'un bir generali bir basknla
ehri zaptetti. Baudouin Il ve Latin patrii Venedikliler le birlik-
te kamaktan baka bir ey yapamyorlard ve 15 Austos
1261 de Miel Poleolog atafatl bir ekilde stanbul a giriyor
ve Ayasofya da imparatorluk tacn bana koyuyordu. Bizans
imparatorluu iki asr devleti idare edecek olan Paleologlar
milli slalesi idaresinde tekrar doacak gibiyd,L

136
 ChARlEs DiEhl

v
Aka (Achaie) prenslii - Drdnc hal seferinden doan
er Latin devletlerinin hepsi stanbul imparatorluu ile ayn
zamanda yok olmadlar. Vatandalarnn kurduklan adalardaki
~likler ve dou denizlerindeki smrge imparatorluunu da-
UZlffi mddet muhafaza edecek olan Venedik'ten baka, La

Rochelann idaresindeki Atina dkal 1311 ylna kadar ayak-

ta kald. Felaketli Cephise muharebesi onu Katalonyallar ' n
esine geirdi (1311 - 1333), mteakiben bunlarn yerini de
Acciajuoli ailesinin Roransal dkalar tuttu (1333 - 1456), Bi-
zansllar buray bir daha tekrar ellerine geiremediler. Achaie
eslii, Villehardouinler'den prensin, sulaleyi kuran Geoff-
roil ve oullar Geoffroi II ve Guillaume (1207 - 1278) in ida-
resinde daha mamur oldu. Tamamen derebeyi usulnde idare
edilmesine ve Frank istilasnn orada kurduu oniki byk ba-
ronlua ramen, hkmdarlar tarafndan iyi idare olunan
memleket, XlII inci asr esnasnda Latin dounun en mreffeh
bir devleti olmutur. Maliye mkemmeldi; ordusu Avrupanm
en iyi ovalye oca' saylrd. Skunet tamd, Grek tebaa ile
uzlama takdire laykt. Bir vakanvis, Andravida saraynn 'en
byk krallarn saraylarndan daha parlak' olduunu sylemek-
tedir. Fransz nfuzu orada hakimdi: 'orada, Paris'te olduu gi-
bi iyi Franszca konuulurdu.'
Chronigue de Moree isimli merak uyandran kitapta, soylu
ve Fransz olan bu sosyete canlandrlmtr, bugn bile btn
Poleponez'de, Acrocorinthe' de, yahut Klmoutzi ' de~ Karyte-
e'de yahut Mistra'da, Kalamata'da, yahut Maina'da lkenin
Fransz hkmdarlarnn yaptklar kuvvetli derebeylik kaleleri-
nm harabelerine rastlanr.
XllI nc asrn uzak Fransas'nn silahla fetholunan ve
kendine abuk snan bu Grek lkesinde uyandrd cazibe, Bi-
zans tarihinin merakl safhalarndan biridir.

137
Biu s 1 pl\RAroalt(iv lARihi

Bununla beraber. Guillaume de Villehardoin in iel Pole-

olog a esir dt Pelagonia bozgunluu Achaie prenslii iin
ar neticeler vermitir. Frank prensi hrriyetini geri alabilmek
iin 1262 anlamasnda Greklere Mania, Monemvasie ve
Mistra 'y brakmaa mecbur olmutur. Bizansltlar bu suretle
Poleponez e tekrar ayak basyorlard. Bunlar Villehardouin.in
lmnden sonra (1278) kadnlann ve yabanclarn - Anjou
prensleri Navarre irketi - hkmeti zamannda memlekette,
yerli halkn yardmyla seri ilerlemeler yapblar ve XN inci asr
da Bizans gerilemesi esnasnda , en dikkate deer devletlerden
biri olarak Mora despotluunu kurdular. Buna ramen drdn-
c hal seferinin douda birok Latin messeseleri brakt
muhakkakbr. stanbul ' un geri alnmasna, Miel Paleolog tara-
fndan Epir' de ve Achaie de kazanlan muzafferiyetlere ra
men , bu vaziyet, Paleologlann yeniden doan imparatorluklan
iin daimi bir meguliyet kayna ve daimi bir zaaf sebebi ol-
mutur.

138
 SEKZNC BLM

Poleologlar zamanmda
Bizans mparatorluu
(1261-1453)

1.1261 'de Grek imparatorluunun vaziyeti. Michel Vlll devri (1261 -1282).
il Poleologlar zamannda Grek imparatorluu, (1282 1453. 111. Poleologlar
devrinde Bizans medeniyeti.

1261 de Grek imparatorluunun vaziyeti. - Yeni Pole-

ologlar slalesi idaresinde tekrar kurulan imparatorluk vaktiy-
le zerinde Komnenler'in saltanat srdkleri devlete hibir
ekilde benzemiyordu. Asya'da, Trabzon imparatorluu, Ka-
radeniz kylarndaki vilayetlerin en byk ksmn elinde tutu-
yordu. Ve gittike Bizans'tan ayrlan XV inci asr ortasna ka-
dar Grek imparatorluuna paralel bir mevcudiyet sren bir
bamsz devletti.

Avrupa'da, Epir despotluu, Arnavutluk'un gneyini ve

Etolie'nin bir ksmn kaplyordu. Neopatras yahut byk Ulah
dukal Tesalya, Locride, Phtiotide ktalarna hakimdi. Bu
Grek devletlerinin yannda orta Yunanistan'da, bir Latin Atina
ve Polepolez' de bir Latin Mora prenslii vard. Venedikliler,
Ege adalarnn ouna sahiptiler. Cenevizliler Sakz' ellerinde
bulunduruyorlard ve Anadolu kylarnda ve Karadeniz 'de m-

139
Bi ~ 1 p aooal.:(t.: T.uilfi

him kolonileri vard. Yeniden doan Grek imparatorluunun

elinde grup arazi vard:
Asya 'da eski iznik imparatorluunun arazisi Avrupa da
Trakya e balca ehri olan Makedonyarun bir ksm ile birlik-
e stanbul: en nihayet Rcxios, Llmni. Semadirek (Samothrace)
ve mroz gibi birka ada. Arazice ~ maliyece bi~ as-
kerlike zayf bu imparatorluk karsnda grbz ve kuwetleri-
ni bilen, vaktiyle Bizans 'n yapt hegemonyay Grekler'in elle-
rinden almaya azmetmi gen devletler ykselmekte idi.
Bunlar Balkan yanmadasnda XIII nc asrda ikinci Bul-
gar imparatorluu XIV nc asrda Etienne Douchan n byk
Srbistaru idi. Bilhassa, Asya da, tehdidleri her gn korkun bir
ekil alan Trkler vardL
stanbul un Dou dnyasnn ve medeni hayatn merkezi
olduu zamanlar ok geride kalmt.
Michel VIll Poleolog devri (1261 - 1282) - Bizans impara-
torluunu eski ekliyle ve eski ihtiamyla tekrar diriltmek iin
olaanst bir gayret gerekiyordu. Michel VIII (1261 -1282)
buna giriti; muhteem ihtiraslarn gerekletirmek hususunda
tamamen baarl olmamakla beraber, giritii hedef, ameli de-
has her hale uyan yetenei itibariyle Bizans n byk impara-
torlarnn sonuncusu saylr.

Michel VIII, tahta ktnn ertesi gnnden itibaren, im-

paratorluun kaybettii vilayetlerin Grekler' den ve Latin-
ler den geri alnmasn istiyordu. Frank Moras'na tekrar ayak
basyordu (1261 sonu). Epirliler den Yanya y (1265), Bulgar-
lar dar Makedonya nn bir ksmn (1264) Venedikliler den
adalarn birounu zaptediyordu. Cenevizler'in kstahln
bastryordu.

Srp ve Bulgar kiliselerini tekrar bir Grek ruhanisi idaresi-

ne veriyordu (1272). Fakat ok abuk Grek husumetiyle kar
lat. Papalk ve Venedik, Latin imparatorluunu tekrar canlan-

140
 CHARIES EHI

rmaktan asla vazgememilerdi. Viterbe anlamasyla (1267)

mpara or Baudouin Ir nin hukukunun varisi, Villehardouin'nin
'alisi kzyfa olunun evlenmesinden Achaie prensliinin haki-
mi olan iki Sicilya ' nn yeni hkmdar Charles d'Anjou, dou
arafnda geni ihtiraslar besliyordu. Korfo 'yu zapt (1267),
Drac ve Epir sahilini igal ediyor (1272), Arnavutluk kral n-
vann taknyor, mparatorluun btn dmanlaryla, Bulgar-
ar a Srplar'la byk Ulah prensiyle ittifak ediyordu.

Bu korkun bunalm ierisinde, Miel Paleolog'un fevkala-

de yetenei, btn balnn , Bizansllar'a kar birlemesinin
nne gemitir. Charles d'Anjou'nun kuwetinin snrsz by-
dn grmek istemeyen Papaln endielerinden istifade
eden Papalarn, Grek kilisesi zerine Roma'nn nfuzunu tek-
rar kurmak hususundaki arzularn okayan imparator, Lyon
ruhani meclisinde (1274) Gregoire X ile yeniden dou kilisesini
Papala balayan bir anlama yapt. Fakat buna kar, Miel
vm stanbul iin kendisiyle mnakaa edilmeyeceini, douda
serbest olacan, orada hatta Latinlere kar bile mcadele
edebilecei teminatn ald. Ve hakikaten Miel 1274'den itiba-
ren Epirde Anjou askerlerine kar taarruz geiyor, Neopatras '
kuatarak Tesalya'da mdahale ediyor 1275, Venediklilere kar-
be'de mcadele ediyor ve Guillaume de Villehardouin'in
lm (1278) ile Frank prensliinin zayflamasndan Aka'ya
kadar ilerliyordu.
Maalesef Grekler'in, Roma'ya kar snmez dmanl bu
ince hesaplara engel oldu. Miel VIII Bizans kilisesine birlii
zorla kabul ettirmiti, Jean Bekkos (1275) ile beraber bu birlii
zorla gerekletirmek istedi. Fakat bu usul ile Ortadoks kilisesi
iinde ancak bir ayrlk meydana getirdi ve teskin etmek istedi-
i iki dnya arasndaki ztlama daha azami ve daha korkun
oldu.
Dier taraftan pek memnun olmayan Charles d' Anjou
mcadeleden vaz gemiyordu. Epirde hakimiyetini dzeltiyor
(1 278) Papal kendi tarafna kazanyor (1281), Roma ve Ve-

141
Biz s 1 p.\RAJoluG Tuihi

nedikle. iel Vllf e olan husumetleri yznden Srplarn.

Bulgarlar n ve hatta Tesalya ve Epir Grekleri nin de girdii bir
ittifak vcuda getiriyordu. Bizans imparatoru her tarafta cephe
amb. Berat de. Charles d'Anjoun'un generallerini malup
etti bilhassa Anjoun un ihtirasn krmak iin Sicilya kraln
tehdid etti (1282 Mart). Fakat bu suretle Latin politikasyla
fazla megul olan Miel VIII baby durdurabilmi ise de douda
Anadolu'da byyen Trk tehlikesini, Avrupa'da ykselen Srp
tehlikesini son derece ihmal etmiti. Dier ynden imparator-
luk iinde meydana getirdii dinsel tahrik devlet iin baka bir
zaaf sebebiydi.
Miel VIll in devri, mparatorluk iin bir yeniden doma,
tekrar uyanma balangc olacak gibiydi, ancak maalesef k
hzlanp nne geilemez bir hal ald

142
 il
Son Poleolog lar zamannda Grek mparatorluu (1282 -
1 53) - mparatorluk hkmdar olarak Miel VIII' den sonra
ralefleri tahsili iyi, iyi szler syler, edebiyat sever, pek dindar
e fakat islah kabul etmez derecede zayf ve orta bir prens olan
olu Andronik il (1282 - 1328), bunun ,zeki, fakat hafif, g-
rltc ve vaktini ho geirmek taraftar torunu Andronik 111
(1328 - 1341), bir an ilere azimli bir istikamet veren dikkate
deer bir hkmdar olan gasp Jean V Cantacuzene (1341 -
1355) ve Jean V'in olu , kymetli prens ve hakknda "daha iyi
zamanlarda imparatorluu kurtarabilirdi" denilebilecek Manuel
II ( 1391 - 1425) yi grd.
mparatorluk artk kurtarlabilecek bir halde deildi. Jean
VIlI (1425 - 1448), Konstantin Dragases (1448 - 1453) geri-
le m eyi durduramadlar. Ykln da nne geemediler ve so-
nuncusunun elinden hcumla zaptolunan bakentin surlar ze-
rinde lmekten baka bir ey gelmedi.
mparatorluun, bu, bir buuk asr iinde banda bazen
kymetli adamlarn bulunmas o kadar ehemniyetli deildir.
Olaylarn ak iradelerinden daha kuwetliydi; darda olduu
gibi ierde de yklma sebeplerinin tedavisi imkanszd.
kn dahili sebepleri.- Dahili harpler - Devleti tehdid
eden d tehlikeler karsnda imparatorluun birlik iinde, sa-
kin ve kuwetli kalmas lazmd . Poleolog'lar devri, bilakis, ihti-
la ller ve i kavgalarla dolu geti. Andronic il ya kar ihtiyar im-
p aratorun taht zerindeki meru haklarndan mahrum etmek
isted ii torunu, mstakbel Andronic III ayakland.

Ksa aralklarla yllarca devam eden harp imparatorluu

harap etti. Asiler tarafndan stanbul'un zapt ve Andronic III
n dmesiyle nihayetlendi. Anne de Savoie ' n vekaleti ve Je-
an VPeleolog'un ocukluu esnasnda, Jean Cantakuzen ken-

143
dini impara or ilan etti. 341). ve al yl 1341 - 1347) GreK
dnyas. ba kenti bir hyanet eseri olarak meru sahibinin eline
dnceye kadar, ikiye aynld. aristokrasi gasp taraf ~ ha
meru slale tarafn tutuyordu.

Cantakuzen de Ti esnasnda (1347 - 1355) yeni impara-

orun iktidar me kiinde hisse ayrd Jean V Paleolog'un entri-
kalar de le bulandrd ve Cantakuzen i deviren ihtilali getirdi.

Bunu. Jean V in olu Andronik (1376) ve torunu Jean

(1391) ile ka galan takip etti. Bunlarn ikiside geici olarak
ah an ih yar hkmdar uzaklatrrmaa muvaffak oldular.
in ar taraf u ki, bu mcadeleler esnasnda hasmlar
imparatorluun dmanlarn Bulgarlar Srplar Trkler'i
yardmlarna aryorlar ve bu yardmn karln geni lde
para hatta arazi vermek suretiyle dyorlar ve devleti ykmak
isteyenlere bylece kaplan ayorlard.
Sosyal ve dinsel kavgalar. - Dini ve sosyal elikiler i kav-
galarn sefaletini arlatryordu. XN inci asrn ortalarna do
ru bir sosyal ihtilal havas devletin zerinden geiyordu; aa
snflar soyluluk ve zenginlik aristokrasisine kar isyan ediyor-
du imparatorluun ikinci ehri olan Selanik Zelotlar n tahrik-
leriyle karklk korku ve kan iinde idi. Bu Makedonya ehri
grltl tarihi , Grek imparatorluunun XIV nc asrdaki ha-
yatnn en merakl hadiselerinden biri olan hakiki bir bamsz
cumhuriyet halini ald ve Jean Cantakuzen, kendisine kar ge-
len ehirde dzen ve asayii glkle iade edebildi.
Grekler ve Latinler arasndaki asrlk husumetten doan di-
ni kavgalar. karkl bir kat daha arttryordu. Michel VIll si-
yaset icab olarak. Roma 'ya yaklamay ve kiliseler arasnda
birlii yeniden kurmay maksada uygun bulmutu. O bununla
o kadar ar bir memnuniyetsizlie yol amt ki halefi Andro-
nik r nin ilk ii, Papalkla yaplan szlemeyi bozmak suretiyle
Ortodoks kilisesiyle uyumak olmutur.

144
 CHARIES EHI

B dan Latin Grek ztlamas ve imparatorluk iinde bile

e taraftarlaryla aleyhtarlar arsnda muhalefet tabiatiyle

detli yaz mnakaalar bu tahrikleri besliyor ve Latin fi-

. ehinde her sempati ve muhabbeti bir hakiki vatan hiya-
. e eviriyordu. Bu artlar iinde en ufak bir frsat, Bizans
e iliirrin batya kar olan muhalefetinin boalmasna se-
olabilirdi.

Hesychaste'lar kavgas denilen, srf dini grnen ve on yl

341 - 1351) imparatorluu kartran ve paralayan mza-
erenin derin sebebi budur. Grnte Aynaroz'un birka rahi-
- garip hayalhane[erinden doan bu ite hakikatte karla
Grek zihniyetiyle Latin zihniyeti~ Hesychaste'larla mdafi-
. Gregoire Palamas n temsil ettii dou mistisizmi ve Saint-
Thomas d' Aguin fikirleriyle dolu ve orta zaman mantnda us-
bir Barlam ve Akindinos'un mdafaa ettii Latin rasyonaliz-
. idL Ve bunun iin, mcadele abucak siyasi bir renk ald.
Cantakuzen , Aynaroz (Athos) tarafn, Anne de Savoie da
Barlaarn tarafn tutuyorlardL Jean v (1369) sonra Manuel n
417)" siyaset icab olarak Roma ile mzakereye balaynca ve
J ean Vill Trk tehlikesinin nne gemek iin mitsiz bir gay-
ret e giriince de ayn ey oldu. mparatorun kendisi talya'ya
geldi (143 7) ve Florance ruhani meclisinde Eugene iV ile ayrl
a son veren anlamay imzalad (1439). O da Miel VIII gibi,
tn vaatlerine ramen Latinler'in "ehri, Grek ismini ve rkn
ak' dan baka bir gaye gtmediklerine kani olan Ortodoks
kilisesinfn ve halknn korkun direniiyle karlat. Jean VIII ve
efi Konstantin Xl beyhude yere, zorla birlemeyi kabul ettir-
ek iin uratlar; isyan sesleri Ayasofya kubbeleri altna ka-
sokuldu (1453);
stanbuL'urr decei gnn arifesinde bile ehirde birleme
e ve aleyhine ekiip duruyorlard. Ve bazlar "Bizansta
.La.tinlerin klah yerine Trk sarnn hakim olduunu grme-
. te ettikierni.,. syfyorlard.

145
 aJj ve askeri sknb. - etice olarak mali sknb balad.
aliyenin zulmne ramen. harp yznden tamamen mahvol-
mu bir memlekette arazi vergisi hazineye yeterli miktarda gelir
getirmiyordu. mparatorluun ticareti Venedikliledn ve Cene-
vizliler 'in eline dtnden beri gmrklerin geliri gittike hzl
bir ekilde azalyordu. Hkmet paralann ayarlarn bozmaya
mparator. bor para almaya ve sarayn mcevheratn rehine
koymaya mecbur olmulard para yoktu. Hazine botu. Askeri
zayflama da daha az ar deildi: Adete zayf, disiplinsiz, ta-
mamen hakim olunamayan ordu gittike imparatorluu mda-
faa edemiyecek bir hale geliyordu. Anronic il zamannda , Geli-
bolu'ya hakim olan Katanya irketi iki yl (1305 - 1307) stan
bul u kuatb ve muzaffer bayraklarn Mekadonya ve Yunanis-
tan da dolatrd ve XIV nc asr ortasnda Srp ve Trk yar-
dmclarnn da imparatorluu merhametsizce tahrip ettikleri s
rada imparatorluun hizmetinde bulunan cretli askerler de
devlete kar isyan ettiler. Denizlerde de ayn ekilde zayf bulu-
nuluyordu. Miel VIII Bizans filosunu slaha yeltenmiti; halefle-
ri bu masraf lzumsuz buldular ve dou denizlerinin hakimiye-
tini talya cumhuriyetleri donanmalarna braktlar. mparator
luk dardan on~ tehdid eden tehlikelere kar kuwetsiz bir hal-
de braklmt.
kn dsebepleri. - Bulgarlar ve Srplar. - XII inci asr
sonundan itibaren Bizans iin pek korkun olan Ulah - Bulgar
imparatorluu Jean Asen in lmnden beri (1241) kendini
paralayan i mcadeleler yznden pek zayf dmt.
Srplarn ar Miel'i Velboujd'da ar bir surette bozmalar
(1330) kuwetini tamamen ykt. Bununla beraber, Bulgarlar,
imparatorluk iin daima endie verici komu kalyorlar, Andro-
nik II ye yahut Anne de Savoie ya yaptklar yardmdan geni
arazi istemek iin istifade ediyorlard; bilhassa, Grek lkesi ar-
kas gelmeyen aknlarndan korkun bir ekilde harap ve peri-
an olarak kyordu. Fakat, Srplar bilhassa, Bizans iin kor-
kun dman olmulard.

146
 Etienne emanya'nn halefleri, Ouroch 1 (1243 - 1276),
Dragoutine (1276 - 1282), Miloutine (1282 - 1321) zamann-
a Srbistan Balkan yarmadasnn en mhim devleti olacak
nadar Bulgarlar ' n ve Greklerin zararna, bymt. Ouroch 1
yukar Vardar vadisini zaptetmiti (1272); Epirliler'in ve An-
jou'lann ittifakna dayanan, Miloutine skp' igal (1282),
kendisine Adalar Denizi yolunu aan Serez ve Christopolis bl-
gesini (1283) , Ohri, Prespe ve btn dou Makedonya'y
zapt kuzey Arnavutluk'u istila (1296) ve Andronik il' yi btn
bu fetihleri tanmaa mecbur etmiti (1298) ve Bulgarlar gibi
Srplar da Grek imparatorluunun i karklklarna srekli ola-
rak karmlard.

Etienne Douchan (1331 - 1355) tahta kt zaman, Sr

bistan, kuzeyde Sava ve Tuna'dan gneyde Usturumca ve Pir-
lepe ye kadar, batda Bosna' dan douda Rilo dana ve Usturu-
ma'ya kadar uzanyordu. Douchan, Srbistan' daha byk bir
mevkiye ykseltmek istiyordu. Btn Balkan yarmadasn ida-
resi altnada birletirmeyi ve stanbul'da ta giymeyi tasarlyor
du. Usta diplomat, byk general, zeki, iradeli ve azimli Srp
hkmdar, Bat Makedonya'nn zaptn tamamlamakla ie ba
lacl (1334);

Sonra , Arnavutluk'u Dra ve Avlonya'ya kadar Anjou'lu-

lardan ve Epir'i Yanya'ya kadar Grekler'den (1340) alarak Ma-
kedonya ' da fetihlerini ilerletti; burada, Bizansllar' n elinde yal-
nz Selanik ve Halkidikya kalmt ve Srp snr douya doru
Meri'e varyordu (1345). 1346' da skp kilisesinde, Douc-
han resmen 'Srplar'n ve Romallar'n imparatoru' olarak ta
giyiyordu. Srp imparatorluu, imdi, Tuna'dan Ege denizine
ve Adriyatik' e kadar uzanyordu: Douchan, onu Bizans mod_eli
zerine tanzim ediyordu; devlete kanunlar yapyor (1349),
pek'te stanbul'dan ayr bir patriklik kuruyordu. Grekler'i
(1351 de Selanik'i muhasara ediyordu)., Anjoulular, Bosna
kraln, Macaristan kraln malup eden bu Srp hkmdar Bal-
kanlarn en kuwetli prensi olarak grnyordu ve Papa onu

147
 l s 1 R 10 l G T i i

m cadele in efi ilan etmiti. Douc an n s

aka yapacag bir ey kalmam . Buna gi-
Tra a'y ad e bake i ya ak
z - hri yanlk iin esef o acak b. a-
e so ra im ara orl u abuk para-
llk mcadeleden Bizans biraz daha

Trkler.- G ek imparatorl u Avrupa'da bu ekilde Slav

devle !erinin hcumlaryla klrken Osmanlr Trkleri As-
ya da. byk efin Erturul Osman (1289 - 1326) ve Or-
han (1326 - 1359) n idaresinde ilerliyorlard. Anronik il nin
Trkler'i durdurmak iin bazen iyi netice veren gayretlerine
ragmen Bursa 1326 da Osmanllar'n eline geti, orasn ba
kent yapblar. Bundan sonra znik~ de dt (1329), daha sonra
zmit (1337} 1338 de Trkler Boazlara varyorlard. Biraz
sonra i mcadelelerinde youn bir istekle ittifaklarn arayan
Bizansllarn bizzat armasyla 1353' de orasn da ge iler;
Padiaha 1346 da kzn veren Cantakuzen Trkler'in hizmet-
lerini anakkale nin Avrupa yakasnda bir kale vermek sure-
tiyle mkafatlandryordu. Ertesi yl (1357) Trkler Gelibolu da
yerleiyorlard: Dimetoka ve orlu (Tzouroulon) yu igal edi-
yorlard (135 7). Balkan yanmadas onlara akt.

Murad I (1359 - 1389) bundan istifade etti. Trakyay fet-

hetti (1361), Jean V Paleolog bunu tasdike mecbur oldu
(1363) Filibe yi biraz sonra Edirne'yi zaptetti. Ve bakentini
Edime ye nakletti (1365). Ayr, kuatlm ve devletin dier
yerlerinden balants kesilmi bir hale den Bizans surlarn
arkasnda kanlmaz grnen en son darbeyi bekliyordu. Bu
zaman iinde Osmanllar Balkan yarmadasnn fethini tamam-
lyorlard.

Meri zerinde Gney Srplar n ve Bulgarlar ezdiler

371) Makedonya'nn bir ok yerlerine Trk ahali yerletirdi
ler ve Selanik i tehdid ettiler (1374) Arnavutluk u istila (1386)
e Kosa a meydan muharebesinde Srp imparatorluunu mah-

148
 Bulgaristan' bir vilayet yaptlar. Jean V Pale-
an efendi tanmaa, ona vergi vermeye, Bizansllar 'n
o uda ellerinde kalan son kaleyi, Alaehir ' i zapt iin
e askerle yardm etmeye bile mecbur oldu (1391).
Beyazd (1389 - 1402), imparatorlua kar daha iddetli
vrand. Grek bakentini daha skca kuatt (1391 - 1395);
-bolu muharebesinde (1396) Bizans' kurtarmak iin Batnn
sarffe 'i byk gayret sonusuz kalnca stanbul'a baskn sure-
e .. curn -etti (1397) , ayn zamanda Mora'y da istila etti .
ogol istilas ve Timur'un Trkler'i Ankara civarnda (1402)
~wc:i51 Grekler' e nefes aldrd ve imparatorlua daha yirmi
~,.., 11r bir zaman kazandrd. Fakat, 1421 de Murad il (1421
51) tekrar taarruza getl. Neticesiz bir surette stanbul 'a
etti. ehir iddetle dayand (1422); 1423' de Venedikli-
~ Grekler'den satn aldklar Selanik'i zaptetti (1430); Ge-
erinden bin Mora'ya girdi (1423); Bizzat hkmdar da,
roulanyla Bosna ve Arnavutluk'ta muharebeler yapt ve Eflak
rensini vergiye baladL mitsiz bir halde bulunan Grek impa-
lunun elinde stanbul ve Terkos (Derkon) ve Silivri
,~& V4..&.vria) ya kada:r civar blgelerden baka ierde Ahyolu,
Aynaroz ve Latlnler'den tamamen geri alnan ve o va-
. Grekler' in merkezi gibi olan Poleponez'den baka bir ey
r.:.m::::.m1t. Trkler'i 1443' de Jalovatz'da yenen Jean Hunya-

e~ kahramanca gayretlerine, skender beyin Arnavutluk'taki

~ eriiine ramen Osmanllar ilerlemekte devam ediyorlard.

Hristiyanln douda yapt son byk gayreti Trkler,

' de, Var.na meydan muharebesinde krdlar; Atina dk.al
- Trkler'in eline geti; istila edilen Mora prenslii (1446) ver-
gi vermee mecbur oldu; Jean Hunyade ikinci Kosova meydan
muharebesinde bozunlua urad (1448).
Yalnz kuwetli bir kale olan stanbul yayordu ve impara-
ta da yalnz bundan ibaret gibiydi Fakat, onun da sonu ya-
d. Mehmet 11, tahta karken (1451), onu zaptetmek iin
esin karar vermiti.

149
Biu s ( p a oa lt; G u T a ilii

Bizans ve Latinler. - Douda yerleen Latinler Venedikli-

ler. Cenevizliler. impara orluun savunmasna yardm edecek
yerde skntsndan bencilce istifade etmekten ve yklmasn a-
buklatrmaktan baka bir ey yapmamlard.

ie! Paleolog tarafndan stanbul karsnda Galata da

oturtulan (1267) Anadolu kylarnda ve Karadeniz de yerleen
Cenevizler. bir Grek tarihisinin ifadesine gre. Romal lar a
btn deniz ticaret yollarn kapamlard ve her ne kadar
Andronik II zamannda Grekler geici olarak Sakz (1 329),
Limni (1336) ve Foay (1340) ellerinden almlarsa da bu
neticesiz baarlar yabanc tacirlerin ne kstahln ne de ka-
zan hrsn azaltabilmiti. Ege adalarna hakim olan ve stanbul
ve Selanik e abucak gene gelen Venedikliler daha az korkun
deildirler. Bu iki cumhuriyet Bizans hkmdarlarna kafa tuta-
rak ve istediklerini zorla onlara kabul ettirerek, bakenti kar
klklar ve kymlarla doldurarak, donanmalarn Hali' e kadar
sokarak bakentte isyanlar tertipleyerek (1376), tehdidle arazi
veya imtiyazlar kopararak Bosfor'da - 1348 de Cenevizler'in
yaptklar gibi - imparatorluk iinde zaptolunmu dman
memleketindeymi gibi haraket ederlerdi. .

Bizansllarbu muamelelerden nefret duymakla beraber

kuwetle onlar kovmaktan aciz olduklar iin bu kstahlklar
kabul ediyorlard Ve bu vaziyetten Venedikliler ve Cenevizliler
devleti soymak iin istifade ediyorlard. Venedik Dou denizle-
rinde koloni imparatorluunu dzenleyerek ilerini yoluna ko-
yuyordu. Cenova geri ald Sakz da {1347) 'la Mahone' deni-
len kuwetli ticaret irketini kuruyordu.
Bir Bizans tarihisinin ifadesine gre: "Bizansllarn btn
servetlerini ve hemen btn deniz gelirlerini zapteden Latinler
bu suretle imparatorluun yklmasn tamamlamlard.
BatdaLatinler den bakas Bizans'la artk fazla megul ol-
muyordu. phesiz 1343 hal seferi birka yl iin zmir i
1366 seferi de bir an iin Gelibolu'yu Trkler' den almt. p-

150
 CkARIEs DiEkl

. esiz. Hristiyanlk1396 da Nibolu ve (1444) de Varna boz-

uu ile neticelenen byk teebbslere girimiti; ve p-
esiz, Fransz mareali Boucicaut, stanbul'u iki yl Trk h-
cumlarna (1397 - 1399) kar mdafaa etmiti. Bat, Bizans
imparatorluuna hi alaka gstermiyor, yahut ona dinen ha-
i<m olmak, siyaseten onu zaptetmek iin sefaletinden fayda-
lanmaktan baka bir ey dnmyordu. Papalk, Bizansllar'n
duyacaklar nefreti dnmeden, kiliseleri tekrar birletirmek-
en baka bir ey planlamyordu. Bat hkmdarlar, imparator-
luu paylamaktan baka bir ey dnmyorlard. Jean V
1369, Manuel II 1402' de, Jean VIII 1439 'da talya, Fransa,
ngiltere'ye gelerek neticesiz bir surette yardm dilendiler; Nazi-
kane bir kabul grdler ve bol bol vaatler aldlar. Mehmed il
Grek imparatorluu iini bitirmee karar verdii zaman takat-
sz kendi haline braklm Bizans'n son nefesini vermekten
baka bir yapaca kalmamt.

stanbul'un Trkler Tarafndan Zapt.- O da, bunu yapt.

Mehmed II, tahta kar kmaz stanbul'un Karadenizle alakas
nkesen Rumelihisarn yapmakla, dier taraftan, Mistra Grek
despotlann bakente yardmdan alkoymak iin Mora'ya sefer
yapmakla (1452) niyetlerini gstermiti. Biraz sonra , Sultan
ehre hcuma balad (5 Nisan 1453).

160000 kiilik mthi Trk ordusuna karlk imparator

Konstantin Dragases, ancak yars yabanc olmak zere 9000
askerle kar koyabildi, Grekler, hkmdarlar tarafndan tekrar
yaplan birleme arlarna dmanlklarndan, umumi olarak
vazifelerini olduka fena grdler. Bununla beraber, Trk top-
usunun kuwetine, mhendis Urban ' n mthi topuna ramen
ilk hcum pskrtld (18 Nisan ). Fakat Mehmed il, donan-
masn Hali' e geirmeyi ve bu suretle surlarn baka bir ksm
n tehdit etmeyi baard. Bununla beraber 7 Mays hcmu ba-
arl olamad. Fakat ehir surlarnda, Sainte Romain kaps
rropkap}nda gedik almt. 28-29 mays 1453' te kesin h-
cum balad. ki defa Trkler gerilediler; o vakit, Mehmed, ye-

151
Biu s puATok~l! T i i

nierileri hcum ettirdi. Bu anda, imparatorla birlikte savunma-

nn ruhu olan Ceneviz Giustiniani ar yaraland ve muharebe
yerini brakrnaa mecbur oldu: savunma bundan ok zarar gr-
d. mparator gene muharebeye devam ediyorken bir dman
bir.ii Xyloporta denilen yer alb yolunu zorlayarak savunmann
gerisinden hcum etti. Bu sondu. Konstantin Dragases, alan
gedik zerinde kahramanca ld. Bu suretle Bizans son bir
gzellik ile aydnlatm oluyordu.
Trkler ehre hakim olmulard. Zaptolunan istanbul'da
yama ve kym yapld 60000 den fazla insan esir dt. Ve
30 ays 1453 gn, sabah saat sekizde Fatih Mehrned II res-
men stanbul a girdi ve Ayasofya'da namaz kld ve dua etti

152
 111
Poleolog 1ar Devrinde Bizans Medeniyeti. - Bu Bizans me-
deniyetinin hayatiyeti, kne kadar o derece idi ki son bir
edebiyat ve sanat hareketi Poleolog'lar devrini cans1z bir zafer
yla sslemitir.

XIV nc ve XV inci asr dnyasnda, stanbul, cihann da-

imi en gzel ve en mehur ehirlerinden biri, Grek ve Slav do-
udan ziyaretilerin kotuu OrtodokSluun anavatan, btn
Bal tacirlerinin bulutuu byk ticaret ehri, dikkate deer bir
fikir ve sanat kltrnn parlak ve verimli bir merkezi olarak
kalmb.r. Bizans bakentinin okullar her vakitten ziyade parlak
ve rabetteydi Ve niversitenin byk profesrleri, XIV nc
asr banda, Planudlar, Moschopouloslar,, Triklinioslar daha
sonra Chryso1oraslar -yahut Argyropoulos1ar klasik yazarlar ye-
ni batan incelemekle Rnesans alimlerinin muhterem ncleri
olmulardr. Onlarn yannda filozoflar, Gdmisteplethonlar, Bes-
sarionlar Platon akidelerini tetkik geleneine devam ve bunlar
bahya nekletmee hazrlanyorlard. Bundan baka, bir ok ori-
jinal ve -ahsi zeka sahipleri de kmtr:
XIV Dncti asrda Jean Cantacuzene yahut Nicephore Gre-
goras gibL XV inci asrda Phrantzes Ducas~ Chalcondyles ya-
hut Critobule gibi tarihiler; XN nc asrda Gregoire Palamas
yahut iki Cabasilas gibi XV inci asrda Markos Eugenikkos ya-
hut Georges Scholaris gibi din alimleri, Nicerhore Chumnos
yahut Demetrius Cydones gibi hatipler, Theodore Mdtochite
yahut Manel Poleologue gibi yazarlar, Manuel Philes gibi air
ller, Mazarls'in cehennemlere iniini yazan gibi hiciv yazarlar,
ilimler, yldzlar bilgisi, doktorluk~ tabii ilimler, edebiyat derece-
sinde itibarl idL Ve bu zamanda alimlerinin, batda bir Roger
Bacon 'dan daha az hizmetlerde bulunmad1klar hakl olarak
sylenmitir. Batdan ewel Bizans son blr parlt samak iin
btn fikri kuwetlerini hakikaten toplam gibiydi.

153
Biz s 1 pu okGc hRiJii

Ayn suretle XN nc yzyl sabahnda Bizans sanab son

bir Rnesans iin tekrar uyanyordu. Zamann klasik diller ve
edebiyat alimlerinin (Humaniste) eref mevkiine getirdikleri bu
en eski kaynaklara. bilhassa skender devri geleneine dnen
bu sanat. soyut karakterini kaybederek canl gzel heyecan
verici ve sevimli olmutu. Mukaddes tasvirler daha heyecan ve-
rici daha merakl bir tarzda zenginlemi ve yenilemiti.
Ahenkli ve bilgili bir tarzda kullanlan renkler hakikati ifade
edebilecek bir maharette idi. Ayr ilham ve slpta ekoller
meydana ckmtr: Konspe ekol ki Kariye camii mozaikleri
(XN nc yzyl balangc) bunun aheseridir; statlarnn Ma-
kedonya eski Srbistan ve Aynaroz'un eski kiliselerini ssledik-
leri Makedonya ekol mehur Manuel Ponselinos, XVI nc
yzylda phesiz bu ekoln son temsilcisidir. Girit ekol- bu-
nun vcuda getirdii aheser de Mistra ( fresk) leriydi. Bu su-
retle grnte kuwetsiz grnen Bizans, XIV nc yzylda
vaktiyle X uncu asrda olduu gibi, klasik gelenekle temas y-
znden yeni bir canllk bulmutur.
XIV nc asrdaki talyan rnesansna kyas olunabilecek
olan ve ona hi bir suretle borlu olmayan bu kuwetli sanat
hareketi sayesinde Bizans nfuzu bir defa daha dou dnyasn
da Srplar, Ruslar, Romanyallar arasnda yaylmtr.
Mistra Despotuu. - Bu trl fikir, sanat ve kltr merkez-
leri arasnda Mistra zel olarak zikre layktr. Vaktiyle (Sparte)
Isparta nn bulunduu ovann stnde Guillaume de Villehardo-
uin tarafndan kurulan ve daha sonra Poleponez Grek despot-
larnn merkezi olan Mistra fresklerle ssl kiliseleri surlar
evleri saraylaryla pek doru olarak sylendii gibi bir Bizans
Pompeisidir. ehir 1262 de tekrar Bizansllar'n eline geince
Andronic II oraya fazla nfs yerletirmeye ve onu sslemeye
alt ve bir ok kiliseler yaptrd. Jean Cantakuzen daha sonra
burasyla fazla alakadar oldu. Zamanla Fanklar' dan ald Mora
vilayetini despot Unvann alan kk olu Manuel 'e ayrd.
(1348) ve bu prensin hkmeti esnasnda, kendisinden sonra

154
 CttARIES DiEttl

ge en (1383 den itibaren) Poleolog slalesi kklerinin idare-

sillde olduu gibi Mistra parlak, sanat ve edebiyat merakls bir
sarayn merkezi Elenizm ve klasik edebiyatn hakiki oca ve
can ekien Grek milliyeti iin son bir snak olmutur.
Uzun mddet eski Yunanistan'a hi ilgi gstermeyen Bi-
zanst a , birdenbire, felaket arifesinde, uzak Elenik soy hatrala
nnn uyanmas hakikaten dikkate deer bir durumdur. XV inci
asr insanlarnn dudaklarnda beklenmedik bir tarzda Perik-
les'lerin, Themistocle'lerin, Lycurgue'lerin ve Epaminon-
das ' arn byk isimleri dolar ve vaktiyle 'umum iin vatan
iin yaptklar hatrlara getirilmekle zevk duyulurdu. Zamann
en mehur adanlan, bir Gemiste Plethan, bir Bessarion, eski
Yunan geleneinin tekrar uyanmasnda imparatorluu kurtara-
cak mayay gryorlar ve hkmdara, eskimi Romallar h-
kmdar yerine balbana, kanaatlerine gre hr Elenlerin se-
lametini ve esir kardelerin kurtarlmasn temine kafi gelecek
yeni ve canl Elenler kral ismini almasn tavsiye ediyorlard.
Bessarion, Poleolog'larn sonuncusundan, eski Ispartallarn
karhramanlklarn hatrlatarak onlarn torunlarnn bana geip
Avrupa'y Trkler'den kurtarmasn ve Asya' da babasnn mi-
rasn geri almasn rica ediyordu. Pleton - en byk felaketin
arifesinde - tekrar silkinen Yunanlk iin Manuel II' ye tam bir
reform program teklif ediyordu.
Mehmed II' nin kapya dayand bir srada bu hayeller ho
grrrse de lmek istemeyen Elenizmin kendisini tekrar bil-
mesi, XV inci asr yazarlarndan birinin, Chalcondylesin syle-
dii gibi: " Bir gn bir Grek kralnn ve halefinin, Elen ocukla-
rnn birleip bir milet kurarak ilerini kendileri idare edecekleri
bir krallk kuracaklar", uzak istikbalinin nceden grn dik-
kate deer bir vakadr.
Bu temayllerin ifade olunduu yer Mistra sarayyd ve ay-
n zaman da o zamann sanat uyannn aheserlerinden baz
larna Mistra kiliselerinde, Metropole'de (XIV nc asr balan
gc), Peribleptos (XIV nc asr ortas) da, Pantanassa (XV inci
asr) da rastlanr.

155
 iz s o lctc l ai i

B arda. ss eme sana nn nadir bir ahengi. gzelli

hareke . ifade arzulan yksek bir incelik ve cazibe zevki. a y-
n zamanda ince e canl renkler hepsinden bilgili ve serbes
bir sana gze arpar. Ayn vasflar akedonya kiliselertnin
fresklerinde ve A-y11aroz manastrlarnn en eski resimlerinde
bulunur. Bunlar. Bizans sanatnn , ne byk yaratc bir zel-
likte o duunu gs erirler ve Poleologue ar devrini son bir
ihtiamla sslerler.

Trabzon Grek mparatorluu. - Bizans dnyasnn br

ucunda Karadenizin sonundaki uzak Trabzon imparatorluu
ayn zamana doru dikkate deer baka bir Elenik medeniyet
merkezi idi.
XIIl nc asr balarnda , Komnen ler ailesinden Alexis I
(1. 204 - 1222) Aynaroz hkmdarlannm ve Seluk Tr e-
ri nin hcumlarna ramen eski Polemon Pontosu'nu 1ine
alan ve douya doru Pion rmana kadar uzanan bir dev et
kurmutu. Fakat dounun uzak bir yerinde ayn, Trkler ara-
snda kaybolmu, ieride grltc derebeylerin kavgalanyle
huzursuz Cenevizler tarafndan smrlen, Konsple'un Grek
hkmdarlan tarafndan ekilemeyen yeni imparatorluk varh
ru zorlukla devam ettirebilmitir_
Bununla beraber, Alexis Il (1297 - 1330) devrinde~ ba
kentini kiliseler ve manastrlara ssleyen Alexis fil (1340 -
1390) n uzun saltanab esnasnda mesut gnler grmtr~
Akar sular ve yeillikler arasnda deniz stnde kat kat ykse-
len Asya nn leriyle yapt byk ticaret yznden pek ok
zengin lks ve prensseslerinin gzelliiyle mehur Trabzon o
vakit dounun en gzel ehirlerinden birisiydi_ Sahile hakim
yayla zerinde prenslerin saray zarif ihtiamn bir harikas ve
btn Asya'run ba ve gz' sitenin hreti btn dou dn-
yasn kaplamt. phesiz x;...; inci asrdan itibaren derin ahlak
bozukluu Komnen ler sarayn kartrd ve orasn kanl entri-
kalar ve feci maceralarla doldurdu. Trabzon imparatoluu saye-
sinde Karadenizin nihayetinde Bizans n eref ve zaferinin bu

156
 s devam etmi ve oras Grek milliyeti iin ikibuuk asr
n acak yerlerden birisi olmutur.
o despotluu ve Trabzon imparatorluu, stanbul d
- en sonra ancak birka yl daha yaayabilmitir. Polepo-
z de Arnavut isyan, 1453' den itibaren Trkler'i Mora'ya
tirmi ve Konstantin XI in kardeleri despotlar, Osmanllar
mlanna ardktan sonra padiaha bal olmay kabule
ur olmulard. Torna (Thomas), 1459' da vergi vermeyin-
e fenalat Mehmed II btn direnileri krarak bizzat Mo-
geldi, fakat Mistra'y zaptedemedi. Despotlar, bir defa da-
a taat ettiler, fakat bir mddet sonra yeniden ayaklandlar. O
akit padiah~ doruca Mistra'ya yrd, Despot Demetriyus
emetrius} azil ve esir etti~ teki Grek prensi talya 'ya kat
ora bir Trk vilayeti oldu. (1460).
Trabzon'un son imparatoru David Komnen, 1461 de l-
d. O, yeeninin kocas, Trkmen prensi Uzun Hasan'a da-
ya maya almt. 1461 de Fatih Mehmed, Anadolu'ya gide-
re Uzun Hasan' malup etti ve mteakiben Trabzon'a dnd
e orasn da zaptetti. mparator ailesinden sa kalanlar, Sulta-
nn emriyle Makedonya'da Serez civarnda hapsedildiler. Bu,
dounun son Grek devletinin sonu~du,

Astrlarca Hiristiyanln slamla, medeniyetin barbarla

ar savunucusu, Slav dounun reticisi olan Bizans impara-
torluu bjn yldan fazla bir mevcudiyetten, ve ekseriya erefli
bi mevcudiyetten ve nfuzunu batya kadar hissettirdikten son-
ra bylece sona ermitir. Fakat Bizans dtkten ve impara-
o luk olarak mevcudiyeti nihayet bulduktan sonra dahi btn
ou alemin.de mutlak bir tesiY yapmakta devam etmi ve bu-
gn da yapmaktadr. Yunanistan'dan Rusya'nn ilerine ka-
dar Qu Avrupa'nn btn milletleri, Trkler ve Grekler, Srp
lar ve B !garlar, Romanyaflar ve RusJar, kaybolmu- Bzans'n
can h trras.n '\le geleneklerini muhafaza etmilerdir. Ve bu iti-
arla oJduka kt bilinen, biraz unutulmu bu eski tarih, d-
l i.I gibj asfa il bir tarih deildir; bu tarih,. zamanmza

157
Biu s 1 p uoRkG T.o ilfi

kadar, siyase ihtiraslarnda olduu gibi, fikir hareketlerinde de

derin izler birakmtr ve mirasn toplayan btn milletlere si-
nesinde istikbal iin vaatler ve teminat tamaktadr. te bu-
nun iin. kendi mahiyeti ve zamanmzn tarihine tesiri itibariy-
le Bizans medeniyeti iki kat daha fazla dikkate deer.
Selami eme 11 Eyll 1935.

158
 EKl

BZANS MPARATORLARININ LSTES

Konstantin Slalesi
Byk Konstantin 1 306 - 337. yalnz bana imparator,
323- 337.
Konstans il, 337 - 361; yalnz bana imparator, 353 -
361.
Jlyen ( Jlien ), 361 - 363
Jovyen ( Jovien ), 363, - 364
Valans ( Valens), 364 - 3 7 8.

Teodoz Slalesi
Byk Teodoz 1 (Theodese), 379 - 395.
Arkadyus (Arcadius), 395 - 408.
Teodoz il, 408 - 450.
Marsiyen (Marcien), 450 - 45 7.
Leon 1, 457 - 474.
Zenon, 474- 491.
Anastaz ( Anastase ), 491 - 518.

159
Biz s 1 p uoRI (t: T i

e a esi
s en 1. J . ). 518- 527.
.stinyen I (Justinien I ). 527 - 565.
J en ( Justin Il ). 565 - 578.

Tiber ( Tibere Il) 578 - 582.

oris aurice) 582 - 602.
Fokas ( Phocas) (Gasp) 602 - 610.

erak i us Sla esi

Heracliyus 61 O - 641.
Konstantin lli ve Harekleonas, 641 - 642.
Konstant il, 642- 668.
Konstantin N Pogonat, 668 - 685.
Jstinyen il Rhinotmete, 685 - 695.
Leontius ( Gasb ) 695 - 698.
Tibere III ( gsp) 698 - 705.
Jstinyerr il (ikinci defa olarak) 705 - 711.
Philippicus 711 - 713.
Anastase il, 713 - 716.
Theodose llI, 716 - 717.

zo a lalesi
Leon III 717 - 740.
Konstantin V Copronyme, 740 - 775.
Leon 775- 780.
v

160
 CHARIES DiEHI

Konstantin VI 780 - 797.

lrene 797 - 802.
icephore 1 ( gasp ), 802 - 811.
Staurakios, 811.
Michel I Rangabe, 811 - 813.
Leon V Ermeni, 813 - 820.
Michel 11 le Begue, 820 - 829.
Theophile, 829 - 842.
Michel Ill, sarho,, 842 - 86 7.

Makedonya Slalesi
Basile 1, 877 - . 86.
Leon VI akll, 886 - 912.
Akexandre, 912 - 913.
Konstantin VII Porphyrogenete, 913 - 959.
Romain 1 Lecapene (gasb) ile mtereken, 919 - 944.
Romain il, 959 - 963.
Nicephore il Phocas, 963 - 969.
Jean 1 Tzimisces, 969 - 976.
Basile il Bulgar ldrc, 976 - 1025.
Konstantin VIII, 1025 - 1028.
Zoe, 1028 - 1050, mteakip kocalaryla birlikte:
Romain III Argyre, 1028 - 1034.
Michel N Paflagonyal, 1034-141 .
..
Michel V Kalafat,. (Michel N n yeeni, Zoen'in manevi
evlad), 1041 - 1042.

161
B i s 1 p R oah:G~ T.uihi

Konstantin IX onomague, 1042 - 1054.

Theodora. 1054 - 1056.
ehe! V1 Srratiotikos 1056 - 105 7.

Doucas ve Comnenler Slalesi

saac I Comnene 1057 - 1059.
Konstantin X Doucas 1059 - 1067.
Romain iV Diogene 106 7 - 1071.
Michel VII Doucas 1071 - 1078.
icephore III Bataniate ( gasb ), 107 8 - 1081.
Alexis I Comnene, 1081 - 1118.
Jean il Comnene 1118- 1143.
Manel I Comnene, 1043 - 1180.
Alexis II Comnene, 1180 - 1183.
Andronic I Comnene, 1183 - 1185.

Ange ( Anj) Slalesi

sacII 1185 - 1195.
Alexis III 1195 - 1205.
saac ll (ikinci defa olarak), olu Alesis iV ile birlikte, 1203
- 1204.

stanbul Latin mparatorlan

Baudouin de Flandre, 1204 - 1205.
Henri d Angre 1206 - 1216.
Pierre de Courtenay 121 7.

162
 CHARI ES DiEHI

Yoland 1217 - 1219.

Robert il de Courtenay, 1221 - 1228.
Baudouin il, 1228 - 1216, naip sfatyla Jean de Brienne
ile birlikte 1229 - 1237 ; yalnz olarak imparator, 1240 -
1261.

znik Grek mparatorlan

Theodore I Lascaris, 1204 - 1222.
Jean ill Vatatzes, 1222 - 1254.
Theodore il Lascaris, 1254 - 1258.
Jean IV Lascaris, 1258 - 1259.
Michel VIll Poleologue (gasb), 1259 - 1261.

Poleologue'lar Slalesi
Michel VIII, 1261 - 1282.
Andronic il, 1282 - 1328, olu Michel IX ile mtereken,
1295- 1320.
Andronic III, 1328 - 1341.
Jean V, 1341 - 1376.
Jean VI Cantakuzene (gasb), 1341 - 1355.
Anronic VI (Jean Vin olu), 1376 - 1379.
Jean V (ikinci defa olarak), 1379 - 1391.
Jean VII (andronic IV n olu, gasb), 1390.
Manuel II, 1391 - 1425.
Jean VIII, 1425 - 1448.
Konstantin XI Dragases, 1448 - 1453.

163
Biz s 1 p o ~ o alct.c Tuilti

Mistra Grek Despotlar1

anuel Cantacuzene 1348 - 1380.
athieu Cantacuzene 1380 - 1383.
Theodore I Poleologue, 1483 - 1407 .
Theodore il 1407 - 1443.
Konstantin Dragases 1428 - 1448.
Thomas 1443 - 1460.
Demetrius 1449 - 1460.

164
 EK il

Bizans tarihinin en mhim vakalarma ait zaman cetveli:

Mays 11 - 330. - Byk Konstantin tarafndan Konstan-
tinople'un (Yeni Roma) kuruluu.
343. - Sardigue ruhani meclisi.
351. - Mursa meydan muharebesi.
353. - Constance yalnz bana imparator.
359. - Rimini ruhani meclisi.
376. - Vizigotlarn Mesie (Kuzey Bulgaristan) da yerlemesi.
378. - Edirne meydan muharebesi ve imparator Valens'n
lm.
381. - Konstantinnople umumi ruhani meclisi.
395. - Theodose'un lm, mparatorluun oullar Arca-
dius ve Honorius arasnda paylalmas.
396. - Alarik'in Yunanistan' istilas, Vizigotlarn Stilicon
tarafndan Pholoe 'de kuatlmas.

399 - 400. - Gaina'larn isyan.

404. - Jean Chrysostome'un azil ve srgn edilmesi.

410. - Roma'nn Alarik tarafndan alnmas.
431. - Ephese umumi ruhani meclisi.
438. - Theodose kanunun neri.

439. - Konstantinopolun byk duvarlarnn (surlarnn)

yaplmas.

165
Biu s 1 pAR oalc4c T~aiJi

441. - Atillann Panonya'y istilas.

44 7. - Atilla nn yeni istilas.

449. - .. Ephese akavetf acl verilen ruhani meclis.

451. - Kadky ( Calcedoine ) umumi ruhani meclisi.
476. - Bab Roma imparayorluunun dmesi.

482. - Birleme emirnamesi yahut Henotikon.

487. - Ostrogot lar kral Theodoric, Zen'on tarafndan
talya 'y geri almak vazifesini alyor.

502. - Persler le savan tekrar balamas.

512. - Anastase surlarnn yaplmas.

514. - Vitalien isyan.

519. - Roma ile itilafn yeniden baanlmas ve Acece din

ihtilafnn sonu (484 - 519).

527. - Persler' e kar harbin tekrar balatlmas.

529. - Justinien kanunun neri.

529. - Atina mekteplerinin kapatlmas.

532. - Persler'le ebedi sulh akdi.

532. - Nika isyan.

533. - Oigeste ve nstitute ' lerin neri.

533. - 534. - Belisaire, Afrika 'y tekrar zaptediyor.
535. - mparatorluun idari dzeni iin Justinien kanunlar .
535. - Ostragatlar a kar harp.
536. - Konstantinople ruhani meclisi.
537. - Ayasofya nn almas.

537. - 538. - Belisaire in mdafaa ettii Romann muha-

saras.

166
 540. - Ravenne in Belisaire tarafndan alnmas.

540. - Hsrev (Chosroes) Suriye'yi istila ediyor.

540. - Hun'lann llirya'y istilas.
548. -Theodora ' nn lm.
549. - Roma ' nn Totila tarafndan tekrar zapt.

552. - Ostrogot'lann Tigina' da bozulmas ve Ostrogot

krallnn sonu.
553. - Konstantinople umumi ruhani meclisi.
554. - spanya_' nn gney dousunun ~apt.
559. - Hunlar, Konstantinople nnde.
562. - Prensler'le sulh.
568. - Lombardlar' n talya'y zapt.
572. - Persler'le harbin tekrar balamas.
579. - Byk Hsrev'in (Chosroes) lm.
581. - Sirmium'n Avarlar tarafndan alnmas.
582 ye doru. - Afrika ve Raven eksarlklarnn kurulmas.

591. - ran ' la sulh.

601. - Priscos'un Avarlar'a kar zaferi.
602. - Phocas ' n isyan.

608. - Persler Suriye'yi zaptediyorlar ve stanbul karsn-

da Kadky' ne geliyorlar.
610. - Haraclius'n kyam ve Phocas' n dmesi.
615. - Kuds'n Persler tarafndan zapt.

617 . - Msr ' n Persler tarafndan zapt.

622. - Heraclius Persler'e kar taarruza geiyor.

626. -Avarlar ve Persler Konstantinople'a hcum ediyorlar.

167
Bia s 1 p ~ uoak<,c T ilii

6 27. - inova muharebesi.

629 . - Persler'le sulh.
VIl inci yzyl balarnda - Hrvatlann ve Srplarn illiryada
yerlemesi.

634. - Araplar Suriye yi istila ediyorlar.

636 . - Yarmuk muharebesi.
637 . - Kuds'n teslimi.
638. - Hareclius tarafndan , Echtesis yahut beyan iman
emirnamesinin neri .
640 . - 642. - Msrn Araplar tarafndan zapt.

64 7. - Araplar Kuzey Afrika' da.

648. - Constant II, Type'i nerediyor.
655. - Bizans donanmasnn Likya (Lycie) sularnda bozul-
mas.

VII yzyl ortalannda . - Asya Theme (eyalet) !erinin kurul-

mas.

668. - Araplar Kadky' nde (stanbul karsnda) .

673. - 678. - Konstantinople. 'un Araplar tarafndan ge-
ni lekte kuatlmas.
679. - Bulgarlar ' n Tuna gneyinde yerlemesi.

680. - 681 . - Konstantinople umumi ruhani meclisi.

692. - Justiniene II nin Araplar tarafndan Sebastopo-
lis de bozulmas.
697. - 698. - Kartaca ' nn Araplar tarafndan alnmas ve
Afrika ' nn kaybolmas.

708. - Justinen il nin Bulgarlar'a kar baarszl.

710. - talya ayaklanmas.

168
 CttARl Es Di Ettl

712. - 717. - Araplarn Anadolu'da ilerlemesi.

717. - 718. - Konstantinople'un Arapalar tarafnan kua
tlmas.

726. - Dini resimler aleyhinde emirname.

727. - Yunanistan ve talya ayaklanmalar.
739. - Akroinos muharebesi.
740. - Ecloga ' nn neri.

751. - Raven'in Lombardlar tarafndan zapt.

752. - Arapalar'a kar baar.

753. - Hieria'da dini resimler aleyhinde ruhani meclisi.

754. - Pepin'in Papala hibesi. Bizans talya' snn zapt.
7 55. - Bulgarlara kar harp.
762. - Bulgarlarn Anchialos'ta bozulmas.

765. - Dini resim taraftarlarnn takibi.

787. - znik ruhani meclisi.
797. - Konstantin VI, rene tarafndan devriliyor.
800. - Roma bat imparatorluunun tekrar kuruluu.
809. - Bulgar han Krum'un istilas.

811. - mparator Nicephore Bulgarlar'a kar harpte l-

yor.
813. - Krum, Konstantinople nnde.
813. - Bizansllarn Mesembria zaferi.
815. - Konstantinople'da resimler aleyhindeki sinod.
822. -Thomas isyan.

826. - Giritin Araplar tarafndan zapti.

827. - Araplar Sicilya' da.

169
Biu s 1 p uoak<tt: Tui i

832. - Theophifin dinj resimler aleyhinde emirnamesi.

838. - Amorinun Araplar tarafndan zapti.
842. - esinann Araplar tarafndan alnmas.

843. - Konstantinople ruhani meclisi ve Ortodoksluun

tekrar tesisi.
858. - gnacenjn azli. Photius n patrik nezdinde vazifesi.
864. - Bulgaristan 'n Hristiyan olmas.

86 7. - Konstantinople sinodu Roma ile mnasebetin ke-

silmesi.
869. - Konstantinople umumi ruhani meclisi.
876. - Barinin Grekler tarafndan alnmas.

878. - Syracus n Araplar tarafndan zapti.

879. - Konstantinople ruhani meclisi.
887. - 893. - Basiliklerin neri.

893. - Bulgar ar Symeon ile mnasebetin kesilmesi.

902. - Taormine'nin Araplar tarafndan alnmas.

904. - Selanik'in Araplar tarafmdan alnmas.

915. - Garigliano muharebesi.

917. - Bulgarlar ' n Anchialos da galip gelmesi.
919. - Romain Lecapene'in gasb.

924. - Symeon Konstantinople nnde.

927. -ar Symeon'un lm.
934. - Melitene in Bizansllar tarafnan alnmas.

944. - Nisibis (Nusaybin) ve Edesse (Urfa) nn alnmas.

961. - Girit' in Nicerphore Phocas tarafndan geri alnma-

s.

170
 C ttARlEs DiE tt l

963. - Nicerhore Phocas ' n gasb.

965. - Kilikya ' nn zapti.

967 . - Bulgar harbinin tekrar balamas.

968. - Ruslar Bulgaristan' da.

968. - Antakya ' nn (Antioche) alnmas.

969. - Nicerhore Phocasn ldrlmesi.

971 . - Ruslar ' n Silistrede bozulmas. Bulgaristan ' n ilhak.
976. - Tzimisces'in Suriye seferi.
977. - 979. - Bardas Skleos'un ayaklanmas.

977. - 986. - Bulgar ar Samuel'in ilerlemesi.

986. - Bizans ' n Trayan kaps geidinde bozulmas.
987. - 989. - Barads Phocas ' n ayaklanmas.

989. - Rusya ' nn Hristiyan olmas:

995. - Basil il nin Suriye seferi.

996. - Bulgarlar ' n Sperchios'da bozulmas.

998. - Suriye seferi.

1000. - 1014. - Bulgarlar'a kar harp.
1010. - Gney talya ayaklanmas.
1014. - Cimbalongou muharebesi. ar Samuel'in lm.
1018. - Bulgaristan ' n boyun emesi.

1018. - Cannes zaferi.

1021. - 1022. - Ermenistan ' n ilhak.-

1032. - Georges Maniakes'in Sicilya'da baars.

1040. - Bulgaristan' n ayaklanmas.

1042 . - Konstantinople'da isyan. Michel V in dmesi.

171
Biz s l p oa l.!G; T ai i

1043. - Georges aniakes.in isyan.

1054. - Patrik Ceroularius Roma ile mnasebeti kesiyor.

1057. - saac Connenein isyan.
1064. - Ani.nin Seluk Trkleri tarafndan alnmas.

1071. - Bari nin ormanlar tarafndan aln~as ve tal-

ya nn kaybolmas.

1071. - Malazgird (Mantzikierd} muharebesi.

1078. - Botaniate ve Bryenne in isyan.

1078. - Trkler znik te.

1081. - 1084. - Robert Guiscard'n Epir istilas.

1082. - Venedik'le anlama yaplmas

1091. - Peeneklerin Leburnion zerinde malubiyetleri.

1096. - Hallar stanbul' da.
1097. - znik' in hallar tarafndan alnmas.
1107. - 1108. - Bohemond a kar harp.
1116. - (Philemelion} muharebesi.
1122. - Peenekler'in bozulmas.

1122. - 1126. - Venedik le harp.

1124. - 1126. - Macaristan da mdahale.
1137. - 1138. - Jean Comnene'in Suriye ve Kilikya se-
ferleri.
1147. - kinci Hallar seferi.
1 147. - 1 149. - Sicilya kral Roger il ile harp.
1151. - Bizanshlar Ankona da.
1158. - Manuel Comnene in Suriye seferi.
1168. - Dalmaya nn ilhak.

172
 1171. - Venedikle mnasebetin kesilmesi.
1176. - Myrio Kephalon muharebesi.
1182. - Andronik Comnen in isyan.

1185. - Selanik in Normanlar tarafndan alnmas.

1185. - Ulah - Bulgar imparatorluunun kuruluu.

1189. - Frederik Barbaros arkta.

1190. - zak Anj (saac Ange) n Bulgarlar tarafndan
malup edilmesi.

1197. - 1207. - Bulgar an Yohania.

1204. - Konstantinople'un Latinler tarafndan alnmas
Konstantinople Latin mparatorluunun kuruluu.
1205. - Latinlerin Edirne'de bozulmas.
1206. - Teodor Laskaris znik'te imparator oluyor.
121 O. - Ravennika parlamentosu.
1222. - Selanik'in Epir Grekleri tarafndan alnmas.

1230. - Selanik Grek imparatorluunun Bulgarlar tarafn-

dan tahribi.
1236. - Konstantinople'un Grekler ve Bulgarlar tarafn-
dan hcuma uramas.
1244. - Selanik despotluunun znik'e tabi olmas.
1254. - Epir despotu Michel'in itaati.
1259. - Pelagonya muharebesi.
1261. - Konstantinople'un Grekler tarafndan tekrar aln
mas.

1622. - Bizansllar Mora'ya tekrar ayak basyor.

1267. - 1272. - arl Danju (Charles d'Anjou) nun

Epir' de ilerlemesi.

173
Bi s p.u oal (it.: l ailti

1274. - Lyon ruhani meclisi.

1281 . - Anju askerlerine kar Bera zaferi.
1302. - 1311. - Byk Katanya irketi arkta.
1325. - 1328. - ki Andronik harbi.
1330. - Srplar Bulgarlar Velbufde yeniyorlar.
1340. - Srplarn Epir.de Trkler in Anadolu.da ilerlemeleri.

1341. - Jean Cantakuzen in isyan.

1342. - 1349. - Zelot !arn Selanik'te isyan.

1341. - 1351. - Hescasise lar kavgas.

1345. - Etyen Duan Makedonya ' y zaptediyor.
1346. - Etyen Duan n skp te imparator tac giymesi.

1347. - Cantakuzen, Konstantinople u alyor.

1348. - Mistra desporluunun kurulmas.

1354. - Trkler Geliboluda.
1355. - Etyen Duan'n lm.
1365. - Trkler Edirne'yi bakent yapyor.

1371. - Meri muharebesi.

1373. - Jean V Paleolog sultana bal.

1376. - Andronik in ayaklanmas.

1389. - Kosava muharebesi.

1390. - Jean VIIl n ayaklanmas.

1391. - Alaehir'in (Philadelphie) Trkler tarafndan

alm as.

1396. - Nibolu (Nicepolis) Hallar seferi.

1397. - Beyazt Konstantinople'a hcum ediyor.

140 2. - Ankara muharebesi.

 CttARlEs DiEkl

1422. - Konstantinople un Trkler tarafndan kuatlmas.

1423. - Selanik Venedik e satlyor.

1423. - Trklerin Mora seferi.

1430. - Selanik in Trkler tarafndan alnmas.

1439. - Floransa ruhani meclisi.

1444. - Varna muharebesi.
1446. - Trkler'in Mora'y istilas.

1451. - Metmet il nin tahta kmas.

29 Mays 1453. -Trkler'in Konstantinople'u almas.

175