Kitap Presentation1

Ender Mete Ekiolu Saysal aret leme T
B
ol
um 1
ARETLER VE
AYRIK-ZAMANLI IS

SISTEMLER
GZ 2008
2 Bol
um aretler ve Sistemler
1. Ayrk-Zamanl Is
1.1 IS
GIR
Saysal isaret isleme, isaretlerin saysal bilgisayar yada ozel

amacl
saysal donanmda bir saylar dizisi olarak gosterilmesi
ve bu
isaret dizisi uzerinde
cesitli islemler yaparak istenen bir bilgi yada
buy
ukl
u g un
bu diziden ckarlmasna dayanmaktadr.
Saysal isaret isleme 1960l yllardan bu yana hzla gelisme
gosteren
bir bilim ve muhendislik
alandr. Bu hzl gelisme saysal
bilgisayar teknolojisi ve tumles
ik devre tasarmndaki onemli

ilerlemelerin bir sonucu olmustur.
GZ 2008
1.1. Giris 3
saysal donanm analog

Baslangcta saysal bilgisayarlar ve diger
donanma gore
cok yer tutuyordu ve pahalyd. Bu yuzden

saysal isaret islemenin kullanm gercek-zaman olmayan bilimsel
calsmalar ve endustri
uygulamalaryla snrlyd (orne
gin
petrol
yada diger
yeralt kaynaklarnn arastrlmas). Ancak saysal
devrelerin gittikce hzlanmas, kuc
ulmesi
ve ucuzlamas, saysal
isaret isleyicileri bircok ticari ur
un
ve uygulamann ayrlmaz
parcas haline getirdi. Bu uygulamalar icin algoritma ve tasarmlar
gerceklestiren saysal isaret isleme de elektrik muhendisli
ginin

onemli
dallarndan biri oldu.
GZ 2008
4 Bol
1. Ayrk-Zamanl Is
C
ok yuksek
bant genislikli isaretlerin, orne
radyo frekans
gin
(RF) isaretlerin islenmesinde analog ve optik isaret isleme
yontemleri
kullanlmaktadr.
Bu isaretlerin orneklenmesi
ve saysallastrlmas sorun
olmaktadr.
Ancak genel olarak, eger
saysal yontemlerle
isaret isleme
mumk
unse
tercih edilmektedir.
Bunda saysal isaret islemenin baz avantajlar rol oynamaktadr.
Saysal islemciler, saysal kelime uzunlugu

gerekli dogrulu
ga

uygun secilerek istenen seviyede kesinlik saglayabilirler.

GZ 2008
1.1. Giris 5
Analog devrelerin ise kullanlan devre elemanlarnn calsma

toleranslarna bagl
olan bir kesinligi
vardr.
Saysal islemciler yazlm yada donanm hatasyla devre ds

kalmadklar surece
dogru
ve kesin olarak calsrlar.
Analog devrelerde ise farkl ortam sartlarna (scaklk, basnc,

nem vb.) bagl
olarak calsma karakteristigi
degis
ebilir.
sal islemcilerin elektriksel gur

ult
uye
duyarllklar yok denecek
seviyede dus
ukt
ur.

Saysal dizinin kayan-nokta (floating point) biciminde

gosterilmesi
kelime uzunlugu
sabit kalsa bile isaret dizisinin
GZ 2008
6 Bol
1. Ayrk-Zamanl Is
dinamik aralgnn
istege
bagl
olarak snrsz sekilde
degis
tirilebilmesini saglar.

Saysal islemcilerde yazlm degis

ikligi
ile, donanma el
degmeden
yaplan islemlerde degis
iklik ve guncelleme
yapmak
mumk
und
ur.
Saysal bilginin saklanmasnn maliyeti cok daha
dus
uk
ve guvenilirli
gi
daha yuksektir.

Saysal isaretler guvenlik

icin sifrelenebilir, hatalara kars hata
sezici ve duzeltici
bir kodla kodlanabilir ve bilgi kaybolmamak
sartyla isaretin boyutunu kuc
ultecek
sekilde skstrlabilirler.
GZ 2008
1.1. Giris 7
But
un
bunlarn sonucunda, saysal isaret isleme guncel

elektronik sistemlerde onemli
bir rol oynamaktadr. Bunlarn
arasnda ses, gor
unt
u,
veri ve video iletim ve saklama sistemleri;
tbbi gor
unt
uleme
ve teshis sistemleri; radar, sonar ve uydu uzaktan
gor
unt
uleme
sistemleri; saysal kontrol sistemleri yer almaktadr.
GZ 2008
8 Bol
1. Ayrk-Zamanl Is
1.2 ARETLERIN
IS SINIFLANDIRILMASI
Fiziksel bir sistemin davransna yada durumuna iliskin bilgi

tasyan ve bir yada daha fazla bagmsz
degis
kene bagl
olarak
degis
en her turl
u buy
ukl
u ge
isaret diyoruz.
Buna gore

konusma,
radyo dalgalar
elektrokardiyografi
bir ulkedeki
issizlik oran
GZ 2008
aretlerin Snflandrlmas
1.2. Is 9
bankalarn faiz oranlar
uzay araclarndan yeryuz

une
gonderilen
gor
unt
uler
d
isaret olarak kabul edilebilir.
GZ 2008
10 Bol
1. Ayrk-Zamanl Is
saretin Boyutu
I
aret bir, iki veya N bagmsz
Is degis
kenin fonksiyonu olabilir.

Ornegin,
konusma isareti yada bankalarn faiz oranlar bir
bagmsz
degis
kenin, yani zamann fonksiyonudur. Bu tur
isaretler
bir-boyutlu isaretler olarak adlandrlacaktr.
Gor
unt
u isaretinde ise her iki bagmsz
degis
ken de uzaysal
boyutludur. Bu kitapta sadece zamana gore
degis
en bir boyutlu
isaretler incelenecektir.
GZ 2008
1.2. Is 11
saretin T
I urleri
aretleri zamana gore

Is degis
imleri dikkate alnarak iki buy
uk

grupta toplamak mumk
und
ur:

(a) Surekli-zamanl
isaretler
(b) Ayrk-zamanl isaretler
Eger
isaret, Sekil 1.1 ve 1.2de verildigi
gibi surekli
bir zaman aralg

icinde tanmlanrsa surekli-zamanl
isaret olarak adlandrlr.
aretleri genliklerine gore
Is de iki gruba ayrmak mumk
und
ur.

(a) Surekli-genlikli
isaretler
GZ 2008
12 Bol
1. Ayrk-Zamanl Is
x(t)
0 t
Sekil 1.1 Genligi

kuvantalanmams surekli-zamanl
aretin genligi
isaret. Is surekli

degerler
alr. Analog isaret ad verilen isaret bu turdendir.

x(t)
7
6
5
4
3
2
1
Sekil 1.2 Genligi

kuvantalanms surekli
aretin genligi
zamanl isaret. Is ayrk degerler

alabilir.
GZ 2008
1.2. Is 13
(b) Ayrk-genlikli isaretler
Sekil 1.1 ve 1.3teki gibi surekli

bir aralk icinde herhangi bir degeri

alabilen isaret surekli
genliklidir. Is fonksiyonlar ve bir tastn hz
surekli
genliklidir. Ancak, Sekil 1.2 ve 1.4te gor
uld
u g u gibi baz
isaretler sadece ayrk degerler

alabilmektedir. Ornegin,
bankalarn
faiz oranlar ayrk-genlikli isaretlerdir. Gercekten faiz oranlar %5,
%13.5, %10.25 gibi ayrk degerlerle
ifade edilir.
GZ 2008
14 Bol
1. Ayrk-Zamanl Is
saretler
Analog I
Hem zamana hem de genlige

gore
surekli
olan isaretler analog
isaret olarak adlandrlr. Klasik devreler ve sistemler teorisinde
karslaslan akm ve gerilim tur
unden
isaretler analog isaretlerdir.
Yani, surekli
zamanl isaret surekli
bir aralk icinde herhangi bir
degeri
alabilir.
GZ 2008
1.2. Is 15
x(nT)
0 T 2T 3T 4T 5T 6T 7T 8T nT
Sekil 1.3 Genligi

kuvantalanmams ayrk-zamanl isaret. Sekil 1.1deki isaretin T
anlarnda orneklenmesiyle
elde edilir.
saretler
Saysal I
Ayrk zamanl isaretin genligi

sadece ayrk degerler
alabiliyorsa bu
isarete saysal isaret ad verilir.
GZ 2008
16 Bol
1. Ayrk-Zamanl Is
x(nT)
7
6
5
4
3
2
1
0 T 2T 3T 4T 5T 6T 7T nT
Sekil 1.4 Genligi

kuvantalanms ayrk-zamanl isaret. Saysal isaret (digital signal)
bu turdendir.

Ayrk-zamanl isareti bir saysal isarete don

us
turmek
icin her
ayrk andaki genligi
bir kuvantalama seviyesine atamak gerekir.
Bu atama srasndaki yuvarlatmadan dolay ortaya ckacak hata
kuvantalama hatas olarak adlandrlr.
GZ 2008
1.2. Is 17
x(n)
x(0)
x(-1) x(1)
x(2)
-6 -4 -3 -2 4 5
-5 -1 0 1 2 3 6 7 n
x(-2)
Sekil 1.5 Sabit bir ornekleme

aralg
ile elde edilen saysal isaretlerin grafiksel
gosterilimi.

aretleri zamana ve genlige

Is gore
snflandrlmalarndan baska,
rastgele ve deterministik isaret olarak da iki gruba ayrmak
mumk
und
ur.

GZ 2008
18 Bol
1. Ayrk-Zamanl Is
saretler
Deterministik (Gerekirci) I
Bu cesit isaret genellikle zamann bir fonksiyonu olarak tanmlanr.

Bu fonksiyon ya analitik bir ifade ya da bir diferansiyel denklemin
coz
um
ud
ur. aretin her an aldg
Is deger
kesin olarak bu fonksiyon
tarafndan belirtilmektedir.
s(t) = A sin(wt + ) (1.1)
GZ 2008
1.2. Is 19
saretler
Rastgele I
Bir isaretin herhangi bir anda aldg

kesin deger alabilecegi
degil,
degerlerin
olaslk daglm
biliniyorsa bu isaretlere rastgele
isaretler denir. Bu cesit bir isaret ps ( x, t) olaslk yogunluk

fonksiyonu ile tanmlanr.
olaslk{ x < s(t) < x + x }
ps ( x, t) = lim (1.2)
x0 x
Eger
rastgele isaretin istatistiksel ozellikleri
zamanla degis
miyorsa,
olaslk yogunluk
fonksiyonu zamandan bagmszdr.
Yani,
ps ( x, t) = ps ( x ) (1.3)
GZ 2008
20 Bol
1. Ayrk-Zamanl Is
olmaktadr. Bu kitapta karslasacagmz

isaretler genellikle
deterministik isaretlerdir.
Ancak, yuvarlatma ve kuvantalama hatalarnn hesabnda
rastgele isaretler kullanlacaktr.
GZ 2008
aretler veya Diziler

1.3. Ayrk-Zamanl Is 21
1.3 ARETLER VEYA DIZ

AYRIK-ZAMANLI IS ILER

Ayrk-zamanl isaret x bir dizi saydan olusur ve dizinin saylar xn ,

x (n) veya x (nT ) biciminde gosterilir.

x (nT ) gosteriliminde,
n bir tam say olup dizinin surekli-zamanl

x (t) isaretinin t = nT anlarnda orneklenmesinden
elde edildigini

gostermektedir.

Dizinin surekli-zamanl
bir isaretten ornekleme
yoluyla elde
durumlar dsnda x (n) gosterilimi
edilmedigi kullanlacaktr.
GZ 2008
22 Bol
1. Ayrk-Zamanl Is
Metametiksel olarak x dizisinin n. eleman x (n) biciminde

gosterilirken
{ x (n)}, sonlu veya sonsuz uzunluklu tum
diziyi
gosterir.

{ x (n)} = {x (n)} (1.4)
{ x (n)} + {y(n)} = { x (n) + y(n)} (1.5)
GZ 2008

saretlere Ornekler
Saysal I
Saysal isaret islemede baz onemli

dizilere ozel
adlar ve
notasyonlar verilir. Birim-ornek
veya impuls dizisi soyle

tanmlanr:
1 n = 0 icin
(n) = (1.6)
0
n 6= 0 icin
(n) isminden de anlaslacag
uzere
analog sistem teorisinde
kullanlan Dirac delta fonksiyonuna benzer. Ayrk-zamanl sistem
teorisinde onemli
bir rol oynar. Birim-basamak dizisi

1 n > 0 icin,
u(n) = (1.7)
0 n < 0 icin
GZ 2008
24 Bol
1. Ayrk-Zamanl Is
biciminde tanmlanr. u(n) dizisi birim-ornek

dizisiyle ilgilidir.
n
X
u(n) = (k) (1.8)
k=
veya

X
u(n) = (n k) (1.9)
k =0
Benzer sekilde (n) dizisi de birim-basamak dizisinden elde

edilebilir. Sekil 1.6da toplam iliskileri gor
ulmektedir.

( n ) = u ( n ) u ( n 1) (1.10)
GZ 2008

Toplam aral
Toplam aral
Sekil 1.6 (1.8) ifadesindeki toplamn grafiksel gosterilimi.

a) n < 0 icin; b) n > 0 icin.
Birim-basamak dizisi, ustel

dizi gibi diger
saysal isaretlerin
tanmnda da kullanlabilir.

an n>0
n
x (n) = a u(n) = (1.11)
0 n<0
GZ 2008
26 Bol
1. Ayrk-Zamanl Is
Toplam aral
Toplam aral
Sekil 1.7 (1.9) ifadesindeki toplamn grafiksel gosterilimi.

a) n < 0 icin; b) n > 0 icin.
Birim impuls, birim-basamak ve ustel

diziler Sekil 1.7de
gosterilmis
tir. Benzer sekilde sinuzoid
diziler ve kompleks ustel

diziler tanmlanabilir.
x (n) = A cos(wo n + ) (1.12)

GZ 2008

x (n) = e(+ j0 )n (1.13)
GZ 2008
28 Bol
1. Ayrk-Zamanl Is
d(n)
... -3 -2 -1 0 1 2 3 4 ... n
(a)
u(n)
... -3 -2 -1 0 1 2 3 4 ... n
(b)
anu(n)
1
a
a2
a3
...
... -3 -2 -1 0 1 2 3 4 ... n
(c)
GZ 2008
Sekil 1.8 Baz onemli
dizilerin grafiksel gosterilimi.
a) Birim-darbe dizisi; b)


Dizinin Otelenmesi
Diziler uzerindeki
en onemli
islem, x (n) dizisini oteleme

operasyonudur.
y ( n ) = x ( n n0 ) (1.14)
n0 kadar otelenmis

x (n) dizisi yeni bir dizi olusturur. Oteleme n0n
pozitif olmas durumunda gecikme, negatif olmas durumunda
ise ilerleme olarak adlandrlr. Herhangi bir ayrk-zamanl isaret
carplms ve otelenmis
birim impuls dizilerinin toplam biciminde
yazlabilir.

X
x (n) = x (k)(n k) (1.15)
k=
GZ 2008
30 Bol
1. Ayrk-Zamanl Is
GZ 2008

Periyodik Diziler
Bir x (n) isareti tum

n degerleri
ve sabit bir N says icin
x (n) = x (n + N ) (1.16)
kosulunu saglyorsa
periyodiktir. (1.16)nn gecerli oldugu

en kuc
uk
N degeri
x (n)nin periyodudur. Periyodik ve
surekli-zamanl
isaretin orneklenmesiyle
olusan ayrk-zamanl
dizinin periyodik olabilmesi icin T ornekleme
aralg
olmak uzere,

NTnin surekli
zamanl isaretin periyodunun tam kat olmas

gerekir. Ornek olarak,
x (n) = e jw0 n (1.17)

GZ 2008
32 Bol
1. Ayrk-Zamanl Is
isareti icin 2/0 tam say olursa x (n)nin periyodu vardr ve

N = 2/0 olur. Eger
2/0 rasyonel bir say ise periyot
N = (2/0 )m, m > 1 olarak verilir. 2/0 rasyonel degilse
x (n)
periyodik degildir.
Asagdaki
orneklerde
bu durumu gorebiliriz.

(a) x (n) = e j(/6)n periyodiktir, N = 12.
(b) x (n) = e j(8/31)n periyodiktir, N = 31.
(c) x (n) = e j(n/6) periyodik degildir.

GZ 2008

rnek 1.1 x1 (n) = e j(/6)n isaretini M ATLABde olusturalm ve

cizdirelim. Bu karmask (kompleks) degerli
dizinin gercel ve sanal
bol
umlerini
ayr ayr cizdirecegiz.

n=[0:20*pi];x1=exp(j*pi/6.*n);% zaman vektor
u n ve x1 olu
sturul
subplot(2,1,1); stem(n,real(x1));
title(x1 i
saretinin ger
cel b
olum
u);xlabel(n)
subplot(2,1,2); stem(n,imag(x1));
title(x1 i
saretinin sanal b
olum
u);xlabel(n)
GZ 2008
34 Bol
1. Ayrk-Zamanl Is
Dizilerin Enerjisi ve Ortalama G

uc
u
gibi bir x (n) dizisinin de ortalama guc

Analog isaretlerde oldugu u
tanmlanabilir.
N/2
X
1 2
Px = lim | x (n)|
N N + 1
n= N/2
Saysal isaretin enerjisi ise

X 2
Ex = | x (n)|
n=
olarak tanmlanr. Enerjisi sonlu olan diziler enerji isareti olarak
adlandrlr.
GZ 2008

rnek 1.2 x (n) = e j(/6)n , 0 6 n 6 100 isaretinin enerjisini

M ATLABde bulalm.
n=[0:100]; x=exp(j*pi/6.*n);% zaman vekt
or
u n ve x(n) olu
sturul
Ex=sum(x.conj(x)); %% bir metod
Ex2=sum(abs(x).^2); %% diger bir metod
GZ 2008
36 Bol
1. Ayrk-Zamanl Is
1.4
AYRIK-ZAMANLI SISTEMLER
VE OZELL
IKLERI
Ayrk-zamanl sistem, Sekil 1.9da gor u g u gibi, x (n) giris

uld
isaretini (dizisini) bir cks isaretine (dizisine) don
us
turen
bir
don
us
um
kuraldr. Eger
x (n) ve y(n) sonlu sayda genlik
degerleri
alabiliyorsa bu ayrk zamanl sistem saysal sistem olarak
adlandrlr. Giris-cks iliskisi sembolik olarak
{ x (n)}{y(n)} (1.18)
sistem
y(n) = T [ x (n)] (1.19)

GZ 2008

1.4. Ayrk-Zamanl Sistemler ve Ozellikleri 37
seklinde gosterilebilir.
T [] sisteme iliskin don
us
um
kuraln
gosteren
matematiksel bir operatord
ur.

SSTEM
Sekil 1.9 x ( n ) girisli ve y( n ) cksl ayrk-zamanl sistem.
Saysal isaret islemede karslaslan sistemlerin cogunlu

gu

dogrusal,
zamanla-degis
meyen, nedensel ve kararl olan
sistemlerdir. Simdi bu kavramlar ksaca acklayacagz.

GZ 2008
38 Bol
1. Ayrk-Zamanl Is
Do
grusallk
Bir sistemin dogrusall

carpmsallk ve toplamsallk ilkelerini
g,
saglamasyla
tanmlanr. Buna gore,
herhangi iki giris dizisi x1 (n)
ve x2 (n) srasyla y1 (n) ve y2 (n) cks dizilerini uretsin:

y1 (n) = T [ x1 (n)] (1.20)
y2 (n) = T [ x2 (n)] (1.21)

GZ 2008

a ve b herhangi iki sabit say olduguna

T [] sisteminin dogrusal
gore
olabilmesi icin gerek ve yeter kosul asagdadr.

T [ ax1 (n) + bx2 (n)] = T [ ax1 (n)] + T [bx2 (n)]
= aT [ x1 (n)] + bT [ x2 (n)] (1.22)
= ay1 (n) + by2 (n)

(1.22) kosulunu saglamayan
sistemler dogrusal
olmayan
(non-linear) sistemler olarak adlandrlr.
GZ 2008
40 Bol
1. Ayrk-Zamanl Is
rnek 1.3
y(n) = 8x2 (n 2) (1.23)
Saysal bir suzgecin

cevab yukarda verildigine
dogrusall
gore gn

belirleyiniz.
zm. (1.23) don

us
um
kuralndan
T [ ax (n)] = 8a2 x2 (n 2) (1.24)
olarak bulunur. a sabit bir katsay olup, birden farkldr ( a 6= 1).

yandan
Ote
aT [( x (n)] = 8ax2 (n 2) (1.25)

GZ 2008

Ack olarak,
T [ ax (n)] 6= aT ( x (n)) (1.26)
Dolaysyla suzgec
dogrusal
degildir.

GZ 2008
42 Bol
1. Ayrk-Zamanl Is
rnek 1.4 Eger

saysal suzgecin
x (n) girisine cevab
y(n) = T [ x (n)] = n3 x (n + 1) (1.27)
olarak verilirse, sistemin dogrusal

oldugunu
gosteriniz.

zm. Bu durum icin,

T [ ax1 (n) + bx2 (n)] = n3 ( ax1 (n + 1) + bx2 (n + 1))
= an3 x1 (n + 1) + bn3 x2 (n + 1) (1.28)
= aT [ x1 (n)] + bT [ x2 (n)]

Oyleyse, (1.27)deki sistem dogrusaldr.

GZ 2008

Zamanla De
gismezlik
saysal bir sistemin giris-cks iliskisi zamanla degis

Eger miyorsa
sistem zamanla-degis
meyen olarak adlandrlr. Bu sistem,
uygulanan bir x giris dizisine uygulama anndan bagmsz
olarak
ayn y cks dizisini uretiyor
demektir. Sekil 1.10da gosterildi
gi

gibi, bir sistemin zamanla degis
mez olmas icin gerek ve yeter sart
sistemin tum
ilk kosullar sfr olmak uzere
tum
giris isaretleri icin
T [ x (n k)] = y(n k) (1.29)
olmasdr.
GZ 2008
44 Bol
1. Ayrk-Zamanl Is
x(n) x(n-k)
0 n 0 k n
y(n) y(n-k)
0 n 0 k n
(a) (b)
Sekil 1.10 Zamanla degis

meme: a) Sistemin x ( n ) girisine cevab; b) Sistemin
geciktirilmis x ( n k ) girisine cevab.
GZ 2008

rnek 1.5 Saysal bir sistem
y(n) = 4nx (n) (1.30)
denklemiyle karakterize edilsin. Zamanla-degis

mezlik o zelligini

inceleyiniz.
x (n k) giris dizisine cevab

zm. (1.30)daki sistemin otelenmis

T [ x (n k)] = 4nx (n k) (1.31)
olarak bulunur. Oysa (1.29) uyarnca cks dizisi de otelenmelidir.

Yani,
y ( n k ) = 4( n k ) x ( n k ) (1.32)
GZ 2008
46 Bol
1. Ayrk-Zamanl Is
olmaldr. (1.31) ve (1.32)den
y(n k) 6= T [ x (n k)] (1.33)
sonucu elde edilir ve sistem zamanla degis

irdir.
GZ 2008

rnek 1.6 Asagdaki

fark denklemiyle ifade edilen saysal sistemin
zamanla degis
medigini
gosteriniz.

y(n) = T [ x (n)] = x (n) + 2x (n 1) (1.34)
zm. Bu sistem icin
T [ x (n k)] = x (n k) + 2x ((n 1) k) = y(n k) (1.35)
olduguna
gore
sistem zamanla degis
mezdir.
GZ 2008
48 Bol
1. Ayrk-Zamanl Is
Nedensellik
herhangi bir anda sistemin cks sadece o andaki ve gecmisteki

Eger
girislerine baglysa
o sisteme nedensel sistem denir. Daha ack bir
anlatmla, nedensel sistemlerde sistemin cksnn bulunmasnda
gelecekteki giris degerlerine
ihtiyac duyulmaz.
GZ 2008

Kararllk
Snrl degerli
bir giris dizisinin snrl degerli
bir cks dizisi uretti
gi

sistemlere kararl sistemler denir. Bu tanm snrl-giris snrl-cks
(SGSC ifade eder. Yani, M1 ve M2 sonlu
) anlamnda kararllg
saylar olmak uzere

| x (n)| 6 M1 tum
n icin
olan herhangi bir giris dizisine kararl sistemin cevab
|y(n)| 6 M2 tum
n icin
olan bir cks dizisi olacaktr. Baz sistemler dogal

olarak bu ozelli
ge

sahiptir. Ornegin,
pasif analog sistemler daima kararldr. Saysal
GZ 2008
50 Bol
1. Ayrk-Zamanl Is
sistemlerdeki kararllk II. Bol

umde
impuls cevab ve IV. Bol
umde

de transfer fonksiyonu yardmyla incelenecektir.
GZ 2008

REFERANSLAR
1. J. G. Proakis and D. G. Manolakis, Digital Signal Processing,

Principles, Algorithms and Applications, Prentice-Hall, New Jersey,
1996.
2. B. Porat, A Course in Digital Signal Processing, John Wiley & Sons,

1997.
3. S. K. Mitra, Digital Signal Processing, A Computer Based Approach,

Mc Graw-Hill, 2001.
4. S. Haykin, Adaptive Filter Theory, 4th edition, Prentice-Hall, 2002.

GZ 2008
52 Bol
1. Ayrk-Zamanl Is
5. S. Erturk,
saret I
Saysal I sleme, Birsen Yaynevi, 2003.
GZ 2008
Problemler 53
PROBLEMLER
1.1 Bu kitapta asagdaki

ozellikler
cesitli yerlerde kullanlacaktr.
(a) Asagdaki
esitligin
dogrulu
gunu
gosteriniz.

N
X 1 N = 1 icin,
n
= N

1
n =0 6= 1 icin
1
(b) || < 1 olduguna
gore

X
n
n =
n =0
(1 )2
esitliginin
dogrulu
gunu
gosteriniz.

GZ 2008
54 Bol
1. Ayrk-Zamanl Is
1.2 Sekil 1.11de ayrk-zamanl x (n) isareti gosterilmektedir.

Asagdaki
sklarn herbiri icin bulunacak isareti ciziniz.
(a) x (4 n)
(b) x (2n + 1)
(c) x (n 1)(n 3)
(d) x (n)u(2 n)
(e) x (n2 )
GZ 2008
Problemler 55
x(n)
1
1
2
-4 -3 -2 -1 0 1 2 3 4 5 n
Sekil 1.11
1.3 Asagdaki
diziler x (n) = A cos(n + ) bicimindeki bir
sinuzoidal
dizinin bir periyodunu gostermektedir.
A, 0, ve
degerlerini
bulunuz.

(a) { 0 2 2 2 0 2 2 2}
(b) {2 2}
GZ 2008
56 Bol
1. Ayrk-Zamanl Is
1.4 Asagdaki
isaretlerin periyodik olup olmadklarn gosteriniz.

Eger
isaret periyodik ise temel periyodunu bulunuz.
(a) x (n) = e j(n/8 )

2
(b) x (n) = cos n8
n
n

(c) x (n) = cos cos
4 4
P
(d) x (n) = [(n 3m) (n 1 3m)]
m=
1.5 x (n) sistem girisi ve y(n) sistem cks olduguna
gore,

asagdaki
sistemlerin,
(i) Nedensel
(ii) Kararl
GZ 2008
Problemler 57
(iii) Dogrusal

(iv) Zamanla-degis
meyen
olup olmadklarn belirleyiniz. Cevabnzn gerekcesini
acklaynz.
(a) y(n) = ax (n) + b
(b) y(n) = g(n) x (n)
(c) y(n) = nx (n)
(d) y(n) = x (n) x (n 1)
1.6 Giris-cks iliskisi asagda
verilen sistemi goz on
une
alalm.

1 x (n)
y(n) = y ( n 1) +
2 y ( n 1)
GZ 2008
58 Bol
1. Ayrk-Zamanl Is
Giris x (n) = u(n) ( pozitif bir say) ve baslangc kosulu

olarak y(1) = 1 secersek, cks y(n)nin ya yaknsadgn

gosteriniz.
Bu sistem dogrusal
mdr? Zamanla degis
mez
midir? Cevaplarnz acklaynz.
GZ 2008
Problemler 59
MATLAB UYGULAMALARI
M1.1 Birim impuls dizisi (n) ve birim basamak dizisi u(n)

skca karslasacagmz
iki temel ayrk-zamanl dizidir. L
uzunlugunda
bir birim impuls dizisini M ATLAB1 kullanarak
su sekilde olusturabiliriz.
d=[1 zeros(1,L-1)];
Benzer sekilde L uzunlugunda
bir birim basamak dizisini
yaratmak icin
u=[ones(1,L)];
1 M ATLAB , Mathworks Inc.in tescilli markasdr, www.mathworks.com.
GZ 2008
60 Bol
1. Ayrk-Zamanl Is
yazarz. Bu diziyi n0 kadar otelemek

icin
d_gecikme=[zeros(1,n0) ones(1,L)];
yazmamz yeterlidir. Asagdaki
programla bir birim impuls
dizisi olusturup cizdirebilirsiniz.
% Birim impuls dizisi olusturma

clear all; close all;
% -20den 20ye bir vekt
or olustur
n=-20:20;
% Birim impuls dizisini olustur
d=[zeros(1,20) 1 zeros(1,20)];
% Birim impuls dizisini
cizdir
stem(n,d);
GZ 2008
Problemler 61
xlabel(zaman indisi n);

ylabel(genlik);
title(Birim impuls dizisi);
axis([-20 20 0 1.2])
Asagdaki
dizileri olusturunuz ve cizdiriniz. n-ekseni
belirtilen aralg
g
kapsayacak sekilde olmal ve dogru

numaralandrlmaldr.
x1 (n) = 0.75(n 7) 1 6n 6 15
x1 (n) = 1.4(n + 150) 200 6n 6 100
M1.2 Asagdaki
M ATLAB program periyodik bir isaret
olusturacaktr.
GZ 2008
62 Bol
1. Ayrk-Zamanl Is
x=[0 1 0 1 0 0].*ones(1,15);
x=x(:);
length(x)
xi cizdirin ve bu isaret icin kapal form bir matematiksel

formul
bulmaya calsn.
M1.3 M ATLAB kullanarak asagda
verilen dizileri olusturunuz ve
cizdiriniz (stem fonksiyonunu kullannz).
(a) x1 (n) = (0.5)n sin(0.4n + /4), 0 6 n 6 25.

P10
(b) x2 (n) = m=0 m (n m) (n m 1) , 0 6 n 6 20.
GZ 2008
Problemler 63
(c) xe3 (n) = {. . . , 0, 1, 2, 1, 0, . . .}PERIYOD

. Bu periyodik is
IK areti 4

tam periyot icin cizdiriniz.
M1.4 Basit bir saysal turev

alc sistem asagdaki
giris-cks
iliskisiyle verilebilir.
y ( n ) = x ( n ) x ( n 1)
Bu sistem, giris dizisi icin birinci dereceden fark

hesaplamaktadr. Sistem dogrusal
mdr? Zamanla degis
mez
midir? Kararl mdr? Bu algoritmay asagda
verilen giris
dizileri icin gercekleyiniz ve cks dizilerini cizdiriniz. Turev

alma iseminin basarsn inceleyiniz.
GZ 2008
64 Bol
1. Ayrk-Zamanl Is

(a) x (n) = 10 u(n) u(n 20) , bir dikdortgen
isaret

(b) x (n) = 2n u(n) u(n 5) + (10 n) u(n 5) u(n 10) ,
bir uc
gen isaret
n
(c) x (n) = sin u(n) u(n 54) , sinuzoidal
bir isaret
6
M1.5 Saysal isaret islemenin tipik bir uygulama alan toplamsal

gur
ult
uyle
bozulmus bir isaretin gur
ult
uden
arndrlmasdr.
x (n) gur u eklenerek bozulan bilgi isareti, g(n) bozucu
ult
gur u isareti, b(n) = x (n) + g(n) ise bozulmus isareti
ult
belirtsin. Amacmz gur
ult
u bilesenini mumk
un
oldugunca

yok edip, x (n) icin bir yaklask kestirim olan y(n) isaretini
GZ 2008
Problemler 65
olusturmaktadr. Bu amacla kullanlabilecek basit bir yontem,

her n an icin yakn b(m) degerlerinin
bir ortalamasn alp
gur
ult
u bilesenini yok etmeye calsmaktr. Buna ornek
olacak
uc
-noktal bir kayan-ortalama algoritmas su sekilde verilir.
1
y(n) = b ( n 1) + b ( n ) + b ( n + 1)
3
Asagda
verilen kod bu algoritmay gerceklemektedir.
% Kayan Ortalama ile G
ur
ultu Giderme
clear all; close all;
R = 101;
g = (rand(R,1)-0.5); % g
ur
ultu i
saretini olu
sturalm
m = 0:R-1;
x = 2*sin(0.2*m); % bilgi i
saretini olusturalm
GZ 2008
66 Bol
1. Ayrk-Zamanl Is
b = x + g; % toplamsal g
ur
ultuyle bozulmu
s bilgi i
sareti
subplot(2,1,1);
plot(m,g,r-,m,x,g-,m,b,b-);
xlabel(zaman n);ylabel(_Isaret Genli
gi);
legend(g[n] ,x[n] ,b[n] );
y(1)=(g(1)+g(2))/3;
for n=2:1:100
y(n)=(b(n-1)+b(n)+b(n+1))/3;
end
y(101)=(g(100)+g(101))/3;
subplot(2,1,2);
plot(m,y,r-,m,x,g-);
legend( y[n] ,x[n] );
GZ 2008
Problemler 67
xlabel(zaman n);ylabel(_
Isaret Genli
gi);
(a) Bu program calstrarak ckslar gozleyiniz.

(b) Kayan ortalama islemi oncesi
ve sonrasnda istenmeyen
gur
ult
u bileseni enerjisini hesaplaynz. Algoritma
gur
ult
uy
u gidermede basarl oldu mu?
(c) Burada kullanlan rand komutu 0-1 aralgnda
duzg
un
daglml
degerlerden
olusan rastgele isaret uretmektedir.

Bu uretilen
dizi gur
ult
uy
u modellemekte kullanlmaktadr.
Toplamsal gur
ult
un
un
u-r
ul-t
u-n
un
enerjisini artrmak
istersek nasl bir islem yapmamz gerekir?
GZ 2008

Kitap Presentation1

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Kitap Presentation1

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Ender Mete Ekiolu Saysal aret leme T

Saysal isaret isleme, isaretlerin saysal bilgisayar yada ozel

saysal donanm analog

Saysal islemciler, saysal kelime uzunlugu

Analog devrelerin ise kullanlan devre elemanlarnn calsma

Saysal islemciler yazlm yada donanm hatasyla devre ds

Analog devrelerde ise farkl ortam sartlarna (scaklk, basnc,

sal islemcilerin elektriksel gur

Saysal dizinin kayan-nokta (floating point) biciminde

Saysal islemcilerde yazlm degis

Saysal isaretler guvenlik

Fiziksel bir sistemin davransna yada durumuna iliskin bilgi

bankalarn faiz oranlar

uzay araclarndan yeryuz

isaret olarak kabul edilebilir.

aretleri zamana gore

(b) Ayrk-zamanl isaretler

Sekil 1.1 Genligi

Sekil 1.2 Genligi

(b) Ayrk-genlikli isaretler

Sekil 1.1 ve 1.3teki gibi surekli

Hem zamana hem de genlige

Sekil 1.3 Genligi

Ayrk zamanl isaretin genligi

Sekil 1.4 Genligi

Ayrk-zamanl isareti bir saysal isarete don

Sekil 1.5 Sabit bir ornekleme

aretleri zamana ve genlige

Bu cesit isaret genellikle zamann bir fonksiyonu olarak tanmlanr.

s(t) = A sin(wt + ) (1.1)

Bir isaretin herhangi bir anda aldg

olmaktadr. Bu kitapta karslasacagmz

aretler veya Diziler

1.3 ARETLER VEYA DIZ

Ayrk-zamanl isaret x bir dizi saydan olusur ve dizinin saylar xn ,

Metametiksel olarak x dizisinin n. eleman x (n) biciminde

{ x (n)} = {x (n)} (1.4)

{ x (n)} + {y(n)} = { x (n) + y(n)} (1.5)

aretler veya Diziler

Saysal isaret islemede baz onemli

biciminde tanmlanr. u(n) dizisi birim-ornek

Benzer sekilde (n) dizisi de birim-basamak dizisinden elde

aretler veya Diziler

Sekil 1.6 (1.8) ifadesindeki toplamn grafiksel gosterilimi.

Birim-basamak dizisi, ustel

Sekil 1.7 (1.9) ifadesindeki toplamn grafiksel gosterilimi.

Birim impuls, birim-basamak ve ustel

x (n) = A cos(wo n + ) (1.12)

aretler veya Diziler

x (n) = e(+ j0 )n (1.13)

aretler veya Diziler

aretler veya Diziler

Bir x (n) isareti tum

x (n) = e jw0 n (1.17)

isareti icin 2/0 tam say olursa x (n)nin periyodu vardr ve

(a) x (n) = e j(/6)n periyodiktir, N = 12.

(b) x (n) = e j(8/31)n periyodiktir, N = 31.

(c) x (n) = e j(n/6) periyodik degildir.

aretler veya Diziler

rnek 1.1 x1 (n) = e j(/6)n isaretini M ATLABde olusturalm ve

Dizilerin Enerjisi ve Ortalama G

gibi bir x (n) dizisinin de ortalama guc

aretler veya Diziler