BALLKANOLOGJIA SI DETYR SHKENCORE

Ballkani paraqet nj ndr hapsirat m t vjetra kulturore evropiane.

Ky supozim do t kishte sjell me vete jasht rajonit n fjal para dy dekadash e
gjysm m shum kundrshtime se sot.
Brenda rajonit reagimet jan edhe sot shum t ndryshme. Akademia e Shkencave
dhe e Arteve e Kosovs, e cila me zgjedhjen e saj m nderon mua me antarsimin a saj,
e ka qendrn n zemrn e rajonit kulturor dhe historik t ashtuquajtur Ballkan.
Dhe ktu, afr Ulpians, n nj rajon, i cili Perandoris Romake i ofroi sundues t
rndsishm dhe i cili n antikitetin e vonshm paraqiste njrn ndr shtyllat kryesore t
ushtris romake, trashgimia kulturore jo vetm shihet, por sht edhe pjes e
vetkuptimit kulturor.
Kush e sheh Ballkanin si hapsir historike, dhe kshtu operon shumica e
hulumtuesve t shkencave shoqrore brenda dhe jasht rajonit, e thekson zakonisht
trashgimin e perandorive t mdha, t Bizantit dhe t Perandoris Osmane.
Theksimi i ksaj trashgimie sht njkohsisht edhe ai konsens q rrjedh nga
debatet e gjata rreth konstruktimit t hapsirave n 30 vitet e fundit. Por ky konsens
bazohet n nj kndvshtrim t shkurtuar, sepse l anash antikitetin.
Roma e Par, dhe jo vetm e Dyta, ka pasur ndikim vendimtar mbi Ballkanin:
dshmia m e mir jan ato kombe moderne, t cilat rrjedhin nga shoqri t vjetra
ballkanike, p.sh. rumunt dhe vlleht e romanizuar si dhe shqiptart e prekur pjesrisht
nga ndikimi kulturor romak.
Q Roma e Par dhe etnit e akulturuara nga ajo nuk sht m pikrndes e
hulumtimeve jasht-rajonale, kjo ka t bj me nj prfundim t gabuar: mendimi se
historia e Ballkanit filloka me paraqitjen e elementit sllav dhe se ardhja e sllavve paska
krijuar nj tabula rasa.
Pse e paraqes kt vshtrim n fillim t shtjellimit mbi ballkanologjin?
E bj kt me bindjen se ballkanologjia sht ajo shkenc ndrdisiplinore, e cila n
kundrshtim me shkencat shoqrore me orientim kombtar dhe t interesuara vetm pr
t tashmen, sht e vetmja n gjendje ta prcaktoj vrtet rndsin e ktij rajoni n nj
kontekst evropian dhe mesdhetar.
Dhe sepse kjo sht e vetmja shkenc, e cila edhe e ka kuptuar kt.
Kt tez dua ta shtjelloj m hollsisht si vijon.
N nj hap t par prpiqem t sqaroj se themeluesit jashtrajonal t
ballkanologjis e kan par qart karakterin e plotsuar me elemente josllave, pra
shqiptare, vllahe, greke, rumune dhe m von edhe turke dhe rome dhe e kan realizuar
kt n praktikn e tyre shkencore.
N nj hap t dyt do t paraqes mendimin mbi Ballkanin, se si sht kuptuar ai si
hapsir unike historike dhe kulturore brenda rajonit n shkenc - ktu do t bhet fjal
pr ndrlidhshmrin mes ballkanologjis, federalizmit ballkanik dhe ballkanizmit si
strategji t thurura ekspansioniste kombtare.
N kt kontekst hyn edhe historia e ballkanologjis n kohn e Lufts s Ftoht si
instrument shkencor-politik pr kaprcimin e linjave konfliktuale ndrrajonale.
N nj hap t tret dhe t fundit prpiqem t v n pah mundsi t hulumtimeve t
sotme mbi Ballkanin.

1
 Interesi pr gjuht dhe kulturat e hapsirs s Ballkanit sht ngjeshur rreth fundit
t shekullit 18 sidomos n hapsirn gjermanishtfolse.
Pr t'u theksuar n kt kontekst sht se edhe kta prfaqsues t hershm t nj
ballkanologjie avant la lettre shtruan pyetje q diskutohen edhe sot mbi kulturn e rajonit
dhe u prpoqn t japin prgjigjet e para: p.sh. raportet reciproke midis gjuhve t vjetra
t Ballkanit, pra raportet midis shqipes, rumanishtes dhe greqishtes, si dhe pozita e tyre
ndaj gjuhve sllave dhe ndaj turqishtes.
Johann Thunmann trajtoi sidomos gjuht e vjetra t Ballkanit, pra ato jo sllave.
Prfshirja e gjith kompleksit gjuhsor dhe kulturor pasoi pastaj n Vjen nprmjet
themeluesve t mirfillt t nj filologjie sistematike t Ballkanit, si Bartholomaus
Kopitar dhe Franz Ritter von Miklosich. Interesi i monarkis austriake pr kt hapsir
sqarohet leht.
Censura n periudhn pararevolucionare n vitet 1815-1848 kishte pr t
kontrolluar nj numr t madh gjuhsh t monarkis.
Kontroll pa kuptim, kontroll pa normim sht vshtir e mundur t ket. Dhe kshtu
erdhn paralelisht censura, normimi i gjuhve dhe kontrolli i tyre. Por kufinjt gjuhsor
nuk prputheshin me kufijt politik.
N kohn e Kopitarit dhe t Miklosichit hapsira e Ballkanit ishte kryesisht njsi
politike nn Perandorin Osmane; shteti i vogl grek i przier etnikisht n periferin
jugore dhe shteti i pavarur dhe po ashtu i vogl serb nuk luanin pothuaj fare ndonj rol.
Nga Vjena kta dijetar shihnin nj hapsir politike unike, gj q ua lehtsonte
prfshirjen e nj hapsire m t madhe kulturore.
Kjo pasoj e raporteve politike ndaj drejtimit t strategjive hulumtuese nuk duhet
nnvlersuar: sot do t shihnin t njjtit hulumtues nj numr t madh shtetesh t
pavarura, far t shtyn t fokusosh m shum struktura nacionale se struktura rajonesh
m t mdha.
Jo kot u prpilua n Vjen nj koncept i nj hapsire kulturore t Evrops
Juglindore, ai koncept q prdoret deri m sot paralelisht me termin Ballkan.
Kopitari dhe Miklosichi e kuptonin qart kt hapsir si nj rajon t ndikuar jo
trsisht nga sllavishtja: pikrisht larmia gjuhsore dhe kulturore qndronte n qendr t
vmendjes s ktyre dijetarve. Kopitari ndikoi edhe n nj fush tjetr themelore t
hulumtimeve ballkanike t Vjens:
m 1829 ai punoi i pari n t ashtuquajturin Balkansprachbund", pra lidhja
gjuhsore ballkanike: shqipja, bullgarishtja dhe rumanishtja paskan nj form
gjuhsore" t prbashkt me tri materie gjuhsore" 1
Prandaj linguistika moderne ballkanike e sheh Kopitarin si njo tip paraardhsi, i cili
themeloi studimet krahasuese t gjuhve sllave, t gjuhve t vjetra ballkanike si shqipja
(te Kopitari akoma jo greqishtja e vjetr), t gjuhve romane (rumanishtja, vllahishtja,
judezmo/ spanjishten hebraike e sefardve), pastaj turqishtja dhe gjuha rome.
Miklosichi m 1849 u b profesor i nj katedre sllavistike n Vjen, por puna e tij
shkencore duhet t shihet si gjith-ballkanase, sepse ai ndiqte parimet e Kopitarit.
N vitet ,30, mund t dallojm pra shum qart mes nj balkanologjie, e cila
prfshinte Ballkanin si hapsir kulturore, e pranishme qysh prej antikitetit dhe e
karakterizuar nga shumgjuhsia dhe kontaktet e ngushta kulturore dhe nj drejtimi

1
Victor Friedman, Contact and Consciousness in the Balkan Sprachbund, n: Friedman, Studies, 457 - 477, ktu 472.

2
shkencor juglindor, i cili i shrbente sidomos legjitimimit shkencor t nj strategjie
ekspansioniste t politiks s jashtme.
Ky diferencim hapsirash n hulumtimet pr Ballkanin dhe pr Evropn Juglindore
n hulumtimet e Evrops Qendrore nuk mund t mbivlersohet n rndsin e tij, sepse ai
vazhdon edhe pas vitit 1945. Hulumtimet juglindore nuk kan qen vetm fillimisht t
politizuara.
Programi ishte qart historik shkencor dhe prbrja e stafit punonjs garantonte
prfshirjen e trashgimis imperiale t bizantinve dhe osmanve.
Natyrisht kjo revist u shua me pensionimin e shum protagonistve. Debati i
filluar sidomos nga Maria Todorova n lidhje me keqprdorimin e termit Ballkan shtyu
shum studiues t kalojn n termin Evrop Juglindore.
Por, si do t tregohet n nj hap t dyt, termi Ballkan sht politizuar po ashtu
ashpr brenda vet Ballkanit nga intelektual dhe studiues ashtu si edhe jasht rajonit.
pandan shkencor ndaj ksaj ideje t Ballkanit t institucionalizuar - por duhet
kujtuar, se n kohn mes dy luftrave botrore ideja e nj Ballkani q duhej t bashkohej
politikisht, prjetoi fazn e lulzimit.
Internacionalja Komuniste pas vitit 1918 e kishte riprtrir iden e nj Federate
Ballkanike, e cila n fund t fundit rridhte nga koncepti kushtetutor i Rigas Ferraos
Velestinlis.
N ann tjetr fuqit e mdha antirevizioniste n rajon ndiqnin strategjin, q ta
popullarizonin iden e Ballkanit, p.sh. nprmjet Olimpiads Ballkanike.
Me Ami Bou, Felix Kanitz dhe Johann Georg von Hahn u zgjeruan nga dijetar q
nuk kontribuonin n universitete trajtimet pr Ballkanin me fusha si gjeografia dhe
antropologjia.
Pak a shum von erdhn edhe hulumtimet historike, pr t cilat si paradigmatik
shihet Konstantin Jirecek, i cili fillimisht n qendr t vmendjes kishte historit bullgare
dhe serbe, por n nj faz t von ai u mor intensivisht edhe me historin shqiptare.
Por kur ky u b profesor n Vjen, aty kishte pasuar nj ndryshim paradigmash:
pasardhsi i Miklosichit Vatroslav Jagic, nj pansllavist i prbetuar, la anash perspektivn
ballkanike n favor t asaj sllavistike. Kjo do t thot se katedra e rndsishme e reduktoi
qensisht dimensionin josllav t Ballkanit.
Kjo pastaj u kompensua afrsisht me arkeologun Carl Patsch, i cili themeloi
muzeun shtetror (Landesmuseum/ Zemaljski muzej) n Sarajev dhe pas dbimit t tij
nga mbretria e Serbve, Kroatve dhe Sllovenve m 1918 edhe Institutin e Ballkanit n
Vjen, n t cilin studiuan shum dijetar shqiptar, (Buda dhe Cabej jan m t
njohurit). Patsch e fokusoi srish qart rndsin e antikitetit.
Kur m 1934 qeveria austriake mbylli Institutin e Ballkanit pr shkaqe financiare,
ballkanologjia n Vjen u mbajt me figura gjuhtarsh si Nikolaj Trubeckoj dhe Norbert
Jokl.
Trubeckoj si prfaqsues i rndsishm i teoris pr Balkansprachbund" dhe Jokl
si linguist aktiv klasik pr Ballkanin me pikrndes albanologjike, por t dy u bn
viktima t orientimit ideologjik t nacionalsocializmit, i cili propagonte hulumtime
juglindore" (Sudost-Forschung).
Ato i afroheshin rajonit n mnyr decidive nga veriperndimi drejt juglindjes dhe
fillimisht u interesonte elementi gjerman dhe me kt veriu i rajonit, i cili u quajt Evropa
Juglindore, pra kryesisht Hungaria.

3
 Instituti Juglindor n Mynih i themeluar m 1930 i zgjeroi kompetencat e tij
dalngadal n drejtim t juglindjes dhe u mor pas vitit 1945 me gjith rajonin nga Morea
deri te Karpatet.
Por ngaq Hungaria u prfshi trsisht n kt konceptim, bhej fjal m shum pr
nj korniz heuristike se pr nj hapsir kulturore t mirfillt me kritere t qarta
klasifikuese.
Paralelisht me kt termi i Ballkanit vazhdonte t prdorej: n njrn an n
ballkanologji, e cila n vendet gjermanishtfolse (jo si n Franc) ishte zhvilluar n nj
shkenc kulturore, q prfshinte sidomos letrsin, antropologjin, sociolinguistikn dhe
gjuhsin klasike, por pak ose pothuaj fare historin.
Ky program kulturor shkencor realizohet te revista Zeitschrift fur Balkanologie", e
cila merret me elemente lidhse n kulturn materiale (si veshja, mnyra e t ushqyerit,
muzika) dhe n letrsi.
N Munih, qendra e Institutit Juglindor me orientim historik dhe politik shkencor,
n vitet ,70 t shekullit t kaluar lindi nj iniciativ e re, e cila solli n fokusin e saj
Ballkanin dhe jo Evropn Juglindore: nj iniciativ dijetarsh t universitetit me
prkufizim nga Instituti Juglindor jouniversitar.
Revista Munchner Zeitschrift fur Balkankunde" mbahej nga bizantinist,
osmanist, sllavist dhe historian pr Ballkanin, t cilt, si Peter Bartl, treguan nj
interes t theksuar pr historin shqiptare.
Ballkanologjia zbatohet sot kryesisht n Ballkan.
Por zhvillimi i institucioneve sht nxitur nga dijetar, t cilt kultivonin kontakte
t ngushta me botn shkencore gjermanishtfolse dhe ishin t formuar shpesh edhe n
Vjen.
Paradigma e Vjens kishte ndikim t fort sidomos n Serbi dhe Bullgari. Zhvillimi
i nj fushe pr hulumtime t Ballkanit n Serbi, e cila paraqiste fillimet e ballkanologjis
(roli i pionierit?), kishte t bj n mnyr t theksuar me legjitimimin shkencor t
krkesave territoriale t shtetit serb ndaj territoreve t Perandoris Osmane dhe t Austro-
Hungaris.
Pr studiuesin e formuar n Vjen, me kompetenc t lart dhe tepr t politizuar
qndron paradigmatikisht emri Jovan Cvijic, te historiant mund t prmendej Aleksa
Ivic ose Jovan Radonic.
Hulumtime t Ballkanit quheshin trajtimet e nj hapsire vetm pas vitit 1918, n t
ciln Serbia krkonte hegjemoni politike.
Dhe kto hulumtime t realizuara n Institutin Juglindor t Beogradit kishin nj
detyr t qart politike: ato duhej t legjitimonin shkencrisht Paktin Ballkanik t vitit
1934 dhe t krijonin nj identitet ballkanik, i cili duhej t distancohej nga Gjermania
nacionalsocialiste, Italia fashiste dhe Unioni Sovjetik komunist.
N kt Ballkan Jugosllavis domethn edhe Serbis duhej t'i jepej roli kryesor.
N revistn e Institutit n fjal botonin korifej t hulumtimeve t Ballkanit nga
gjith Evropa, ndrsa n publikimet n gjuhn serbe propagohej njeriu ballkanik".
Brenda rajonit t Ballkanit as Shqipria e as Bullgaria apo Greqia nuk ofruan
ndonj
Ndrsa n kt kontekst u fuqizua balancimi mes Greqis dhe Turqis, Shqipria
dhe Bullgaria nuk i gjetn t pasqyruara interesat e tyre vitale n konceptin e Ballkanit t
prfaqsuar nga Jugosllavia.

4
 I ln jasht konceptit ballkanik jugosllav ishte shtetit i dyt i madh fitimtar
Rumania.
Rumania, e cila vetkuptohej si bastion kundr bolshevizmit dhe si shteti m i
madh i lir ortodoks, e shihte veten si fuqi hegjemonale n nj rajon, t cilin elita rumune
e definonte her si Evrop Juglindore e her si Ballkan.
Nj Evrop Juglindore t madhe mbi nj trashgimi t vjetr ballkanike, romake,
bizantine dhe osmane prfaqsonte Nicolae Lorga, duke insistuar pr antikitetin, Bizantin
dhe pr nj Perandori Osmane me ndikim bizantin, ai u caktoi rumunve, si grupi m i
madh etnik, nj rol udhheqs historik, ndrsa serbt n konceptimin e tij prbnin m
shum nj element periferik: qendra e Evrops s tij Juglindore shtrihej n Egje, n
Bosfor, n Detin e Zi. Ishte e vjetr ballkanike, romane dhe bizantine- greke.
N vitet e hershme ,40 t shekullit t kaluar - pas margjinalizimit politik dhe vrasjes
s lorgas - n Bukuresht nn diktaturn e Mareshalit lon Antonescu u themelua nj
Institut Ballkani, i cili iu besua Victor Papacosteas. Papacostea ishte me prejardhje vllahe
dhe ngriti nj program, i cili duket jashtzakonisht modern. 2
Nj studiues me prejardhje vllahe ndoshta ishte n gjendje ta perceptonte Ballkanin
si rajon me ndrlidhje t shumanshme, me theksim t elementit t vjetr ballkanik, - ai
fliste pr nj simbioz kulturore t trako-ilirve dhe grekve, t migracioneve dhe t
proceseve t forta shkrirse, n t cilat n lindje t Ballkanit moti para Osmanve ishin t
prfshir popujt turk si protobullgart, kumant dhe peenegent;
n mnyr eksplicite ai bazohej te Thunmanni, Kopitari, Miklosichi, Gustav Mayeri
dhe te Gustav VVeigand, i cili n Rumani ishte i njohur pr hulumtimet vllahe, pastaj te
historiant lorga dhe Jirecek.
Etnit e Ballkanit ai nuk i shihte si etnitete t ndara qysh nga koh t lashta, por m
shum e theksonte kontaktin kulturor, lidhjen gjuhsore (pra, Sprachbund), por edhe
karakterin e fort t perandorive romake, bizantine dhe osmane, elitat e t cilave
rekrutoheshin n pjesn drmuese nga Gadishulli Ballkanik.
Me rndsi sht q mendimi i tij pr Ballkanin ishte m pak politik dhe m pak i
kufizuar nga jasht se s fundit koncepti serb-hegjemonal i Institutit t Ballkanit n
Beograd: Ballkani i Papacosteas ishte nj rajon i hapur nga t gjitha ant n lvizje t
fort - vllahishtja n t menduarit e tij nuk duhet t mbivlersohet.
Bien n sy trsia dhe largpamsia, theksimi i formave kulturore kalimtare, i
lvizjes dhe i komunikimit.
Prandaj koncepti i tij prbn nj programatik shkencore t pjekur t nj studiuesi
jokomunist.
Pas vitit 1945 t gjitha vendet e Ballkanit u morn me ballkanologji, m pak
Shqipria, e cila fillimisht duhej t krijonte nj shkenc kombtare t veten: n Beograd
dhe n Sarajev pr t parn her, n Solje, n Selanik (jo n Athin) dhe n Bukuresht,
por jo n Turqi, e cila u trhoq n histori kombtare.
Pikrndesat dhe interesat u prkufizuan srish: perdja e hekurt shtrihej n mes t
Ballkanit dhe ndarja ishte shum m e rrept se mes fuqive revizioniste dhe
antirevizioniste para Lufts s Dyt Botrore. Por ngaq rajoni u nda politikisht:
Greqia si pjes e NATOs, Jugosllavia pa bllok, Bullgaria me luajalitet pr Moskn,
Rumania me nj kurs politik t jashtm, i cili sa vinte bhej m vetjak dhe Shqipria e

2
Victor Papacostea, La Peninsule balkanique et le problme des tudes compares. Balcanica 6 (1943) III - XXI.

5
vetizoluar, dalngadal Ballkani prbnte nj zon tepr komplekse t Lufts s Ftoht:
marrdhniet shkencore paraqisnin nj mundsi pr t komunikuar jasht kufinjve t
bllokut.
Ktu n kuadr t UNESCOs termi Evrop Juglindore u prdor zyrtarisht, edhe pse
termi Ballkan paralelisht nuk u la anash. Organizata Association internationaie des tudes
sud-est europennes bnte pjes n politikn e jashtme kulturore t shteteve pjesmarrse
dhe kishte gjithmon karakter zyrtar.
Dhe ngaq ishin t prfshir edhe hulumtues nga perndimi, UNESCO kontaktit
mes blloqeve i ofroi nj platform t rndsishme.
Jo rastsisht qendra ishte n Bukuresht, n nj vend t Paktit t Varshavs, por q
merrej pr nj vend m pak luajal ndaj Mosks. Ndrsa Beogradi luajti nj rol t
rndsishm n e mosinkuadrimit (Blockfreie Bewegung?), Bukureshti shpresonte nj rol
t madh n pozitn udhheqse simbolike n hapsirn e konceptuar nga lorga, por edhe
t mbushur me program shkencor nga Papacostea.
Sa e rndsishme ishte kjo platform para vitit 1989, aq shpejt u tregua si sterilitet
shkencor pas 1989-s - ajo ishte e paaft t reagoj ndaj ndryshimeve dhe shkatrrimit t
Jugosllavis, t nxitura nga nacionalizmi serb, por edhe ndaj prmbysjes s qeverive
komuniste n gjith rajonin. Elita shkencore ishte tepr e lidhur me sistemet komuniste.
Kjo kriz legjitimiteti ra me krizn e rnd ekonomike, e cila zgjat deri m sot.
Shprthimi nacionalist n Jugosllavin e hershme nuk lejoi pothuaj fare m
disiplina dhe perspektiva tjera n shkenc prve atyre kombtare. Dhe jasht Ballkanit
sulmi i Maria Todorovas sikur e nxori termin nga prdorimi.
Prandaj rreth vitit 2000 ballkanologjia brenda dhe jasht rajonit u gjend n nj kriz
t thell.
Por kjo ka ndryshuar shum, dhe me kt kaloj n pjesn e tret t shtjellimeve t
mia. Kt pjes t tret dua ta ndaj n dy hapa:
fillimisht tregoj n baz t veprave t dy antarve t jashtm t ksaj akademie, se
si mund t merresh me ballkanologji si disiplin evropiane. Pastaj prpiqem t prfshij
dhe t paraqes tendenca dhe botime shkencore, t cilat prbjn potenciale pr zhvillim t
mtejshm t shkencs ballkanologjike.
Ndr antart e ksaj akademie, nprmjet veprs s tyre n fushn e
ballkanologjis, dy kan treguar rrug t rndsishme, Victor Friedman n gjuhsi dhe
Noel Malcolm n histori - si historian m pak t vlersoj veprn e Friedman-it, por
lejohen disa vrejtje.
Hulumtimet e tij n lidhje me Sprachbundin" dhe me kontaktet e shqipes,
sllavishtes jugore dhe turqishtes qndrojn pr nj paradigmatik t kuptimit t Ballkanit
si nj hapsir kulturore, e cila karakterizohej nga kontakte kulturore me qindra, me
mijra vjet deri te marrdhniet simbiotike - nj shtresim kulturor, t cilin Friedman e bn
t kapshm me metoda gjuhsore.
Pr kt ai ndrmerr hulumtime gjuhsore n terren, merret intensivisht me
historin e shkencs, t ciln un fillimisht e skicova. Tri shtresat e historis gjuhsore -
ballkanase e vjetr/ sllave/ turke dhe rome, t cilat ishin t lidhura me rrjedhat e
perandorive t mdha, dalin n drit qart. N rastin e Noel Malcolm-it un bazohem n
librin e tij t sapobotuar Agents of Empire", n t cilin Malcolm nuk ndrmerr
asgj t vogl, prve se t shkruaj nj histori evropiane me shembullin e familjes
shqiptare-katolike Bruni/ Bruti nga Ulqini.

6
 Historia shqiptare sht histori Ballkani, sht histori evropiane - kjo mund t
merrej si moto n lidhje me kt libr n gjysmn e dyt t shekullit 16:
Antar t ksaj familjeje luftonin n poste t larta n betejn e Lepantit (1571),
shrbenin n Urdhrin e Johanitve, fusnin me intriga n Stamboll princr t Moldavis
dhe fitonin atje pasuri; ata ishin po ashtu edhe farefis me rrethe shqiptare-myslimane n
Stamboll dhe merreshin me politik t madhe.
Nj histori familjeje mes Malts dhe Avignonit, Stambollit dhe lait, nj histori
spanjollsh, veneciansh dhe osmansh, pas t cilve gjendeshin shqiptar katolik dhe
mysliman - ku nj prej tyre hartoi n italisht prshkrimin m t vjetr t Shqipris.
Shqiptart shfaqen si etni evropiane n perandori t ndryshme dhe mes tyre,
gjithmon besnik ndaj zotrinjve t tyre, por pa harruar prejardhjen e tyre.
Nga farefisnia e largt e ksaj familjeje rridhte Veziri i Madh Sinan Pasha, i cili
njihet edhe ktu pr vakfin e tij sidomos n Kaanik.
Sinani n Stamboll udhhiqte grupin q mund t quhet lobi shqiptar-osman; rivalt
e tij ishin myslimant serbo-boshnjak rreth Sokolovicit. Se sa vlente gjuha u pa qart kur
Sinani u ndie i fyer nga Dubrovniku, sepse vezirve t mdhenj dhe personaliteteve t
tjera stokavishtfolse u bn m shum peshqeshe, ndrsa Sinani shqiptar kishte
prshtypjen se nuk u nderua sa duhet - gj q Dubrovnikasit e korrigjuan shpejt. Malcolm
prdor burime dhe bibliografi n t gjitha gjuht evropiane, dmth. edhe n t gjitha gjuht
e Ballkanit dhe historia e tij mbi Brunit apo Brutit tregon, se as historia shqiptare as e
Ballkanit nuk mund t shkruhen si histori e mbyllur.
Kush do t shkruaj nj histori t till, duhet t'i prballoj burimet n gjuht italisht,
spanjisht, gjermanisht, frngjisht, anglisht, osmanisht, sllavishte kishtare, greqisht dhe
rumanisht dhe paleografin prkatse dhe t punoj n Venedik, Rom, Simancas,
Dubrovnik, Vjen, Innsbruck, Stamboll, Paris dhe Londr.
Ai duhet t dij t lexoj shqip, bullgarisht, serbisht, rusisht - shkurt ai duhet t jet
nj intelektual evropian i vrtet. Dhe ktu qndrojn fascinimi dhe njkohsisht edhe
sfida e ballkanologjis: merr nj n dukje fenomen t vogl, lokal dhe rajonal, dhe
menjher gjendesh n ndrlidhje t mdha, evropiane dhe mesdhetare, pavarsisht se a e
bn si historian, apo si gjuhtar apo si arkeolog.
far na tregojn kta shembuj?
Ata na msojn se duan menduar bashk gjrat t cilave u prket t jen bashk;
se shkenca moderne nuk ndan aty, ku ekziston dika e rritur organike; se ne nuk e
prcaktojm shkencn sipas kompetencave tona, por e kundrta i prvetsojm ato
kompetenca q na duhen pr nj objekt kompleks si Ballkani si hapsir kulturore.
Nj figur tjetr shqiptare e sqaron kt kompleksitet pr kohn e re, nj figure q
n Kosov me t drejt shihet si simbol i rndsishm:
Hasan Prishtina. Pr ta kuptuar at si figur historike, duhet si pr Brutin/ Brunin
nga Ulqini, nj kndvshtrim mbarvropian, studime nga Ankaraja deri n Londr, nga
Roma deri n Mosk, zotrim i t gjitha gjuhve evropiane dhe njohur nga t gjitha
arkivat.
Hasan Prishtina lvizte si Brutit/ Brunit n shum botra, por t cilat prbnin nj
jet - kurse historiografia deri m tash ka dshtuar n kompleksitetin e biografis s ksaj
figure.

7
 Brutit/ Brunit n shekullin 16 dhe Hasan Prishtina n t tretn e par t shekullit 20
tregojn paradigmatikisht se si nj histori kombtare - n kt rast shqiptare - kushtzon
historin ballkanike dhe evropiane-mesdhetare.
N vitet e fundit shkenca ka filluar n kontekste t tjera gurve t shumt mozaik
t'u jap konture m t mdha:
kjo vlen sidomos pr ortodoksin n Perandorin Osmane, t ciln studiues si
Raymond Detrez, Paschalis Kitromelides, loannis Zelepos dhe Konrad Petrovszky nuk e
lexojn m n kategori nacionale, por n shoqri mbarballkanase, n kuptim t nj
shoqrie romeike (romaikos) ortodokse ballkanike.
Studiues francez kan prpiluar nj bibliografi mbi islamizimin n Ballkan n
Perandorin Osmane - por ne akoma dim shum pak n lidhje me pozitn e Ballkanit n
Perandorin Osmane: konkurrenca e prmendur m par e myslimanve shqiptar dhe
sllav n oborrin sulltanor p.sh. duhet t studiohet shpejt m thellsisht, ashtu si
marrdhniet e trajtuara shqiptare-myslimane - boshnjake n nj kontekst tjetr t
kngve kreshnike.
Aktualisht historian t historis s vjetr shkruajn nn drejtimin e kolegut tim nga
Vjena Fritz Mitthof pr t parn her qysh nga Theodor Mommsen nj histori t Ballkanit
romak.
N kt rast studimet mund t bazohen n nj radh punimesh t detajuara, t cilat
jan zhvilluar sidomos n vende t Ballkanit nga gjuhsia, arkeoiogjia dhe historia - por
q jan t shprndara n qindra revista, monografi dhe vllime konferencash t rralla, t
publikuara n shum gjuh.
Sipas mendimit tim nj sfid kryesore pr nj ballkanologji me orientim historik
paraqet pikrisht kjo, q kjo evidenc t bashkohet me teori prkatse.
Kt mund ta realizojn studiues t formuar pr kt qllim: pikrisht n nj koh,
ku kompetencat prkatse filologjike reduktohen, sht detyr strategjike t formojn nj
grup t vogl studiuesish, dhe ktu akademit duhet t marrin nj rol udhheqs.
Realitetin historik t Ballkanit t thurur me Evropn dhe hapsirn mesdhetare e
paraqita m hert - ajo duhet t prfshihet, dhe me kt sfid shkencore dhe kulturore
duhet t matet ballkanologjia pordhe ballkanologt.
Por edhe sepse ajo sht kaq e shumanshme, komplekse dhe e mundimshme, i
lejohet ballkanologjis t'i krkoj vetes t jet nj disiplin e vrtet evropiane.
Ajo qndron pr rrethanat evropiane pr at paradigmatike, se nuk prjashtojn
njri- tjetrin individualitete gjuhsore-kulturore t kombeve modernedhe faza t
hershme t identifikimeve prkatse - si dhe prfshirje t mbirnditura (???)
N kt kontekst ballkanologjia e historis evropiane ka pr t thn m shum nga
'e ka br deri tash, e koncentruar n studime detajesh - por pr kt nevojitet drejtim,
nj dor drejtuese.
Kjo mund dhe duhet t jet detyra e nj akademie.