ON KNC VE ON NC YZYILLARDA EDTRLER
Haziran 2007 tarihleri arasnda lstanbul Arkeoloji
BZANS DNYASINDA DEGSM
CHANGE iN THE BYZANTINE WORLD
iN THE TWELFTH AND
THIRTEENTH CENTURIES
1.ULUSLARARASI SEVG GNL
BZANS ARASTIRMALARI SEMPOZYUMU
FIRST INTERNATIONAL SEVG GNL
BYZANTINE STUDIES SYMPOSIUM
BiLDRLER
PROCEEDINGS
STANBUL, 25-28 HAZRAN JUNE, 2007
VEHB KO VAKFI, 2010
Bu kitap, Vehbi Ko Vakf tarafndan 25-28
EDITORS
Mzeleri'nde ger ekletirilen 1. Uluslararas Sevgi
Ayla dekan Gnl Bizans Aratrmalar Sempozyumu'nda
Engin Akyrek sunulan bildirilerden olumaktadr.
Nevra Necipolu
This volume contains the proceedings of the
First lnternational Sevgi Gnl Byzantine Studies
KTAP TASARIMI Symposium, which was held at the lstanbul
Archaeological Museums during 2528 June 2007.
BOOK DESIGN
Blent Erkmen
2010. Tm yayn haklar sakldr. Bu kitapta
yaymlanan yaz v e resimlerin tm haklar ilgili kii ve
BASKI NCES HAZIRLIK kurumlara aittir; tamam ya da bir blm yayncdan
izin alnmadan, fotokopi dahil optik, elektronik
PRE-PRESS PRODUCTION
ya da mekanik herhangi bir yolla kopyalanamaz,
Bilge Barhana oaltlamaz, baslamaz, yaymlanamaz.
2010. Ali rights reserved. Ali rights of the images
YAYIN KOORDNASYONU
and texts published in this volume belong ta the
PUBLICATION COORDINATION persons and institutions concerned. No part of it. ar
Glru Tanman ali, may be published, printed, reproduced, using any
mechanical, optical or electronic means including
photocopying without prior written permission by the
REDAKSYON publisher.
REDACTION
zg mezolu
EVR
TRANSLATi ON
inci Trkolu
YAPIM KOORDNASYONU
PRODUCTION COORDINATION
BEK Tasarm ve Danmanlk Ltd
BASKI
PRINT
Ofset Yapmevi
Yahya Kemal Mahallesi
air Sokak, No. 4
Kagthane, stanbul
ISBN 978-975-6959-38-1
 dneminde Konstantinopolis'de bulunmu ve tank
ON KNC VE ON NC YZYILLARDA olduu kimi trenleri anlatmtr:
BZANS LTURJS VE LTURJK ESERLERDE " ... Sonra, elinde, zerleri inci ve yakutlarla
DEGSMN TANIKLARI ssl altn bir leen ve altn bir ibrik [XcQVto!;w:ov
khernibokseston] tutan yal bir adam geldi. Sonra,
imparator ellerini ykad ve unlar syledi: Gerekte,
MERYEM ACAllA ESER tm insanlarn kannda ben masumum: Tanr beni
onlarn kanndan sorumlu tutmasn . . . ". 4
Yazl kaynaklarn yan sra, liturjik objelerin
On dokuzuncu yzylda tarih yazarlar tarafndan tasvir edildii resim sanat rnekleri de tarihlendirme
"Bizans" olarak adlandrlan Dou Roma mparatorluu ve ilev hakknda bilgi vermeleri nedeni ile nemli
sanatnda en nemli unsur, resmi din olarak kabul belgelerdir. Yaklak ooo ylna tarihlenen II. Basileios
edilen Hristiyanln belirleyici roldr. Bakent Menologyas'nda yer alan iki minyatrde; beinci
Konstantinopolis 'in yan sra imparatorluun Anadolu yzylda meydana gelen 46 Ocak ve sekizinci yzylda
LU veAnadolu dnda sahip olduu topraklarda ina meydana gelen 46 Ekim depremlerinden sonra patrik ve
o
<t ()'.'. edilen dini yaplar, antsal resim sanatnda ve kitap imparatorun, ha, buhurdan, kutsal kitap, mum tayan
OLU
()'.'. _J
()'.'.
resimlerinde Incil' de anlatlan olaylarn tasvir edilmesi din adamlar ve halkla birlikte "pimanlk" ayini iin
<t LU
-'
_J <fl
ve el sanatlarnda dini objelere verilen nem bu kente yry tasvir edilmitir. s Biri beinci, dieri
- LU
>- belirleyiciliin somut kantlardr.
N :.:'. sekizinci yzylda gereklemesine ranen on birinci
:::J :::::;
>- ()'.'. Bu almada, orta Bizans dneminde liturjide yzyl banda resimlenen bu sahnelerde grlen
:::J::J
u>- gerekleen .deiimlerden sz edilerek, liturjinin liturjik objeler dnemin zelliklerini yanstmaktadr.
z::i_
::::>wo::: temeli olan Okaristi'de kullanlan eserlerde malzeme, On ikinci ve on nc yzyllara tarihlenen Madrid
u> <t
::::> _J teknik, bezeme ve slup asndan grlen deiimin, Skylitzes Kronii'nde ise Konstantinopolis'de yaplan
z: zellikle on ikinci ve on nc yzyllara tarihlenen
o z bir kuraklk ayininde ha tayan din adamlar
LU ()'.'.
:: >-
<t
> >--
rnekler ile irdelenmesi, el sanat almalarnda grlmektedir. Ayn yazmann bir baka minyatrnde
--Z
- tarihlendirme yntemleri ve karlalan problemlerin ise imparator, Arap elilere liturjik paten ve kalisleri
--1.
Zv
(_) vurgulanmas amalanmaktadr. gsterirken tasvir edilmitir.6
-
:z._
N'


w Roma ve Bizans devlet yapsnda byk
OCD O
ORTA BZANS DNEM LTURJS nem tayan imparatorluk trenleri mparator VII.
Konstantinos Porphyrogennetos (913-959) tarafndan
kaleme alnan De Ceremoniis Aulae Byzantinae'de
Liturji kelimesinin kkeni Yunanca liturgia ayrntl bir biimde anlatlmtr.7 Theodosius
VI
C>
z
(A.m;ougyCa)' dr. "Dini tren, ayin, ibadet, hizmet" dneminde (379-395) imparatorun, ta giyme trenini
c anlamna gelen liturji, imparatorluk, doum, lm, izleyen karisti ayininde, ekmek ve arab kutsal
vaftiz liturjisi ve karisti/Evkharistia (::uxagwna)
UJ
UJ alanda alma ayrcal bulunurken, onuncu yzylda
u
o gibi ayinleri ierir. Ayinlere ait eylem ve elemanlar bu eylemin kutsal alann dnda gerekletirilmesi
"'
"- "Son Akam Yemei", "Vaftiz" gibi ncil' de anlatlan orta Bizans dnemi deiiklikleri arasnda saylabilir.8
"'
UJ sa'nn yaamna ilikin olaylar sembolize eder.' Orta Hristiyanln temel liturjik ayini karisti, Bizans'ta
...J

"'
Bizans dneminde, imparatorluk liturjisi ve karisti'de "Liturji" veya "lahi Liturji" olarak adlandrlrd.
c deiiklikler olduu bilinmektedir. Manastrlarn kilise
...J

"' zerindeki egemenlikleri arttka, ie dnk, mistik
nitelikleri liturjiye de yansr. Erken dnem liturjisinin
gsterie ynelik "imparatorluk" nitelii, konoklasmus
dnemi sonrasnda da kapal, daha sembolik ve mistik
bir nitelik alr.
mparatorluk liturjisinde, ta giyme ve evlilik
trenleri, resmi kabuller gibi trenler hakknda
Bizans veArap kaynaklarnn yan sra grsel sanat
eserlerinden de bilgi edinilmektedir. Hagia Sophia'nn,
Iustinianus dneminde yeniden ina edilmesinden
sonra dini ayinler imparatorluun idaresinde
gereklemeye balar. Yeni bayramlar, yeni ilahiler bu
dnemde eklenir. 3Arap sava esiri Harun ibn Yahya,
I. Basileios (867-886) veyaAleksandros (94-93)
1 R. F. Taft, "Liturgy", ODB 2, 40; M.Acara, "Bizans Ortodoks
Kilisesinde Liturji ve Ltturj ik Eserler", EFD 5. (998), 84-9.
2 E. Akyrek, ed., Sanatn Ortaag (stanbul, 997). 74.
3 R. F.Taft, "Byzantine Rte", ODB ,343; Acara, "Liturj i ve Liturjik",
84.
4 A. Berger, " Imperial and Ecclesiastical Processions in
Constantinople", Byzantine Consantinopk Monumens, Topography
and Everyday Life. Tle Medieval Mediterranean. Peoples, Economies and
Cultures, +00-1+53. ed. N. Necipolu (Leiden-Boston-Kln, oo).
33,77. Bu bilgi. trende kullanlan leen ve ibriin tasvir edilmesi.
saray eyalarnda 9. yzyl sonu ve o. yzyl balarnda deerli
madenlerin kullanmnn devam ettiini gstermesi asndan nem
tamaktadr.
5 Minyatrler iin bkz.J. A. Cotsonis, Byzantine Fgural Processional
Crosses (Washington, D.C., 994), ---z . res. 61.
6 Madrid Skylitzes Kronii'nde tasvir edilen tren sahnelerini
inceleyen bir alma iin bkz.A. B.Akay, "Madrid Skylitzes
Kronii'nde Tren Sahneleri" (Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi.
Hacettepe niversitesi, 007). Kuraldkayini iin bkz. hov; liturjik
eyalarn gsterilmesi iin bkz. f.4v.
7 A. Vogt, ed., Constantin VIIPophyrogenee, Le Livre des Geremones
I-II (Paris, 935, 939).
8 B. Caseau, "Emperors and Incense, Towards a Reinterpretation of
Imperial Rituals in tbe Cburcbes " , ;f'BSCAbstr, November f{ 1999
(College Park, Maryland, 999). 7.

kretmek" anlamna gelenkaristi'nin temeli,
sa' nn havarileri ile yedii Son Akam Yemei'dir ve
bu aynde, sa'nn bedeni ve kan olduuna inanlan
ekmek ve arap kutsanr. Bir kurban trenidir, nk
sa armha gerilerek kurban edilmitir. Ekmek ve
arabn datlmas, sa'nn lmn ve tekrar diriliini
sembolize eder.9
On ikinci yzylda byk lde son eklini
alan liturji drt ana blmden oluur:
- Prothesis treni. Ekmek ve arabn
hazrlanmas.
- Enams. antiphon 'un, !it ani 'lerin ve
dualarn ibadetine giri.
3- Kutsal kitap liturjisi. Kk Giri ve
Trisagion ile alr.
4-karisti liturjisi. Byk Giri ile alr. '0
Erken dnemde, liturji "Kk Giri" ile balar, kuzey
kapdan kutsal mekann kapsna yarm daire izerek
gidilir." Kk Giri, Kutsal Kitap liturjisinin girii
?lan ayindir. Diakon, rahipler ve hizmetkarlar eliinde
Incil'i nefteki altardan, altarn arkasndaki templona
tar. Bu Isa'nn "sz" olarak geliini sembolize eder.
Liturjideki yeni deiinler, karisti ayini
iin yaplan hazrlklar da i mekana tamtr. gstermeyen ikono ta i dntrlmtr. Lturji
Erken dnem liturjisinde, Kk Giri kiliseye gerek
bir giri olduundan, rahipler tren kyafetleri ile
kiliseye gelirdi, kilise iinde ayin hazrlklar iin ayr
bir mekana gerek yoktu. Kutsal ekmek ve arap kilise
dnda skeuophylakion 'da hazrlanarak, Byk Giri ile
kilisedeki altara kadar tanrd. Ortaag liturjisinde bu
ayin de n hazrlklar ile birlikte ieri alndndan,
prothesis mekannda hazrlanan ekmek ve arap
sembolik bir yry ile ikonostasis nndeki kapdan
altara getirilmeye baland."
Byk Giri, karisti'nin ikinci ksmnn al
ayinidir. Diakon, iinde kutsal ekmek bulunan pateni,
rahip ise kutsal arap kalisini prothesisden orta nefe,
oradan da altara gtrr. '3 Diakonun ncil'i okumak
iin ambona gelmesi, ekmek ve arabn karisti iin
getirilmesi ile liturjinin sembolik yaps tamamlanm
olur.'4
.. Erken dnem liturjisinde rahipler
Okaristi 'yi nce cemaate verirlerdi. Khrysostomos 'un
.
belirttiine gr. e Okaristi rahip ile halk arasnda farkl
yaplmazd. s Okaristi, Bizans 'ta yalnzca Cumartesi,
Pazar gnleri ve bayramlarda kutlanrd. Sekizinci ve
9 R. F. Taft, "Eucharist", ODB 'q37:Acara, "Liturji ve Liturjik", 188-
9 1 : G. Spitzng, Lexi.kon byzantinisch christlcherSymbo!e ( Mnchen,
1989), zz.
1O Taft, "Liturgy", 1z40-4.
11 T. F. Mathews, The Early Churches of Constantinopk Architecture
and Liturg:y ( Pennslyvania, 1971), 139.
12 Akyrek, Sanatn Ortaag, 75.
1 3 R. F. Taft, "Great Entrance", ODB ,868; Spitzing, Lexikon, zz .
14 Taft, "Liturgy", 14.
15 Mathews, Arch itectureand liturg:y, 17
dokuzuncu yzyllarda haftann dl r gnl rlnd d
kutlanmaya balad. o53-1054't i l . K n tantn
Monomakho , Haga Sophia'da h r gn kar ti ayn
yaptrm, ancak gnlk kari ti hibr zaman kural
haline gelmemitir.'6
Dualarn zberden iz kunma gtb
deiiklikler llind dokuzuncu v n kn 1 yzyllar
arasnda proth is ayini g hir ve anaphora ne s
ayinler kesin bir biimd klenlr. onradan yaplan bu
tip ekler sa'nn hayatnn rken d n minin Lasvtrt gibi
gizli yaplan liturji yorumlarnn tkil rd r. Lturjid ,
zellikle konokla mu dn mlnd n (76 843) v
stanhul'un Latnl r tarafndan l gerlm ind n
(o4) sonra mana tr tki i artar. .ini aytnl r yava
yava azaltlm. ne d n yaplan kil is y gtrl r
ve trensel dn! r mrlandmlmtr. Kl is 1 r
kendilerini gid r k kltm, tr n daha zel biim
getirilmi v templon gbi kapa!t kut al k mlara
ekilmitir. 1
Erken dn m llturji i gz! r nnd , halkn
da katlm ile ger kl trtlrdL Halk suna a gr m zd
ancak gr bilirdi, nao la h r y rd durabilirdi.
Ortaa'da kari ti aynnn dtn adamlar d ndak11 r
kapatlmas ve grlm tnn ng 11 nm i ama
ile, konokla mu dn mi onunda l mpl n, riyi
daha mistik, z 1, kapal bir biim alrk n, lturjl
srasnda kili enin d m kan il iliki 1 azalm,
kilise iinde karsti ayini c maatin gzl rind n
gizlenmitir. Erken dnemde liturjiy aktif katlm
salanmaya allan cemaat, blnli. olarak lturjid n
uzaklatrlarak, karisti ayini gder k nbollk bir
trene dntrlmtr.'8
"'
"'
z
c
ON KNC VE ON NC YZYILLARDA LTURJIK EYALAR UJ
UJ
u
o
a:
o..
karist'de kullanlan eyalar; paten ve asteriskos, a:
UJ
kalis, kak, ibrik, trulla, buhurdan, yelpaze, kitap
...J
a:
kapa, tren halardr. Kontrol damgalar ile kesin c
tarih veren erken dnem liturjik paten ve kalislerinde
...J
m
altn ve gmn kullanld, kaynaklar ve gnmze
ulaan rneklerden bilinmektedir. Antik sanatn etkisi
ve devam ile bu eserler zerinde kabartma teknii
ile yaplm bezemeler bulunmaktadr. Patenlerde
grlen az saydaki figrl tasvir arasnda; ha bekleyen
melekler, Havari Komnyonu (Res. ) ve Aziz Sergios
veya Bakkhos bst saylabilir. '9
16 Taft. "Eucharlst", 738.
17 Ay.. "Liturgy", 1z4.
18 Ak:yrek, Sanatn Ortaag, 7516.
19 Ha bekleyen melekler ve Kbrs Hazlnes'nden Sergos/
Bakkhos tasvirli paten iin bkz. K. Weitzmann, ed ., Age ofSptritua!ity,
LaeAntique and Ear!y ChristianArt, Third to Seventh Century (New
York. 1979), 537-38, no. 48 ve 548-49, no. 493: Stuma ve Rha
hazinelerinden Havari Komnyonu tasvirli patenler iin bkz. M. M.
Mango, Silver From Ear!yByzantium, The Kaper Koraon and Related
Treasures WaltersArt Gal!ery ( Baltimore- Maryland, 1986), 159-64, no.
34 ve 1 6510. no. 35.
 LU
o
<( o::
0 LU
o:: _.J
<( o::
_
LU

_<.ll
-LU
>-
N O<'.
:::> ::::;
>- o::
::::J :::::>
Uf
z:::::i _
:::Jwet::
u> <(
::::> __ _J
z.<!2
o z
o:: <(
LU :: f
> f-
- - z
u_J-
Z<.ll.
-&
z.w
om o

"'
(!) Res. 1 Paten, stanbul Arkeoloji Mzeleri, 574-576/78, gm,
z

c Stuma Hazinesi. 66 -663'te gm objelerde devlet kontrol/

"'
"'
u
o Bu dnemde ileve uygun olarak daha ok ha ve
"'
o.. kristogram (Res. '.4) tasvirleri kullanlmtr.' Kumluca
"'
"' (Sion) Hazinesi'ndeki ha tasvirli bir patenin in situ
-'
"'
asteriskosu, ilk kez dokuzuncu yzyl liturjik yorum
c kitaplarnda sz edilen asteriskosun, gnmze gelebilen
-'
"' en erken tarihli rnei olmas nedeni ile nem tar."
Erken dnem patenlerinin ayrt edici
zelliklerinden biri, yaztlarn "Tefeci Sergios, kars
Maria ve ocuklarnn ruhu iin adak", "ok alak
gnll piskopos Eutykhianos'dan gnahlarnn aff iin Koleksiyonu'nda bulunan "Son Akam Yemei" tasvirli
ulu Tanr'ya" gibi adak ve ithaf ierikli olmasdr. 22
20 Kumluca (Son) Hazinesi'nden patenler iin bkz. S. Boyd,
"A ' Metropolitan' Treasure from a Church in the Provinces, An
lntroducton to the Study of the Sion Treasure", Ecclesiastical Silver
Plate in Sixth-CenturyByzantium. Papers ofthe Syrnposium Held May
16-18, 1986, ed. S. Boyd ve M. M. Mango, (Washington, D.C., 99).
9-o. no. -6; Piskopos Paternus pateni iin bkz. Weitzmann,Age of,
6o-, no. 546; erken dnem paten listesi iin ayrca bkz. M.Acara.
"Bizans Maden Sanatnda DiniAyinler Srasnda Kullanlan (Liturj ik)
Eserler" (Yaymlanmam Doktora Tezi, Hacettepe niversitesi,
997). 477- Ek-3.
21 DO 63.36. ve DO 79.5 envanter numaral paten ve asteristos iin
bkz. Boyd, "A ' Metropolitan' Treasure", o. no. 41
22 M. Acara Eser, "Liturj ide ve Gnlk Kullanmda Maden Sanat",
imparatorluk damgalar ve ardndan gm kullanm
sona erer.3 konoklasmus dnemi ile birlikte lks
objelerin retimi azalr. Ancak, dokuzuncu yzylda
Makedonya Slalesi ile (867-1056) imparatorluk yeni
bir ykseli dnemine girer. Sanatta "Makedonya
Rnesans" olarak anlan bu dnemde, Bizansl
ustalarn doruk noktasna ulatrd mine teknii ile el
sanatlar tekrar canlanr.
Liturjik patenlerden akik, gm yaldz,
mine ve deerli talar ile yaplm, svire'de Stoclet
eser, VI. Leon (886-9q)'un adak tacna ve Venedik, San
Marco Hazinesi'nde bulunan "armh" sahneli kitap
kapana slup asndan benzerlik gstermesi nedeni
ile dokuzuncu yzyl sonu-onuncu yzyl ortasna
"Kalanlar" 12. ve 3. yzyllarda Trkiye'deBizansl"The Remnans" 12,.
and 3"' CenturiesByzantne Objecs in Turkey, ed.A. dekan (stanbul.
007). 39 ve dn. 17; ay., "Bizans Maden", 57-60; Erken dnemgn
patenleri hakknda genel bilgi iin bkz. ay., "Silver Plates in the Early
Christian Period", Aca Congressus Inemationals XIVArchaeologiae
Christianae, eds. R. Harreither, Ph. Pergola, R. Pillinger veA. Plz
(Wien, 006), 79-84, t. -3.
23 M. M. Mango. "The Significance ofByantine Tinned Copper
Objects", fJYMIAMA. l:r; vf/r; r; Aaoxaelva M;wvea
(Athens, 994), 6.
 tarihlenir. San Marco Hazinesi'nde bulunan benzer bir
patende ise, "Pantokrator sa" tasvirini liturjik ierikli
"Aln, yiyin, bu benim bedenimdir" yazt evreler.
Orta Bizans dnemine ait liturjik eserlerdeki yaztlarn
erken dnemden fark liturjik ierikli olmalardr. Eser,
zellikle eller ve elbise kvrmlarndaki kaliteli detaylar
ile on birinci yiizyla tarihlenir.4
Halberstadt pateni, orta Bizans dnemine
tarihlenen ve bilinen tek gm liturjik paten
rneidir.'5 Halberstadt Piskoposu Konrad von Krosigk,
o8 ylnda Halberstadt Kilisesi'ne, birou Latin
istilas srasnda Konstantinopolis'ten ele geirilen
eserler hediye etmitir. Bu bilgi ve slup zelliklerine
dayanarak on ikinci yiizyl ortasna tarihlenen patenin
merkezinde "armh" sahnesi, Meryem ve ncilci
Yabya'nn yanlarnda "te olun", "te annen" yazlar
yer alr. Sahneyi liturjik yazt evreler. Bu kompozisyon
ve yaztlarn yer ald, dokuzuncu ve on ikinci yzyllar Res. 2 Paten, Antalya Muzes,
arasna tarihlenen rliker halar tarihlendirmede
yardmc olan eserlerdir .'6
Orta Bizans dneminden gnmze gelebilen
liturjik eserlerin malzemesi genellikle bakr ve
bronzdur. Malzemenin yan sra teknik, bezeme ve slup
zelliklerinde de deiim grlr. Kabartma tekniinin grlmez, onuncu yzylda mine teknii il b z m 1
yerini kazma, ha ve. kristogram tasvirlerinin yerini
Isa, Aziz Stephanos, imparator Konstantinos, Meryem,
Aziz Prokopios, Bamelek Mikael gibi kutsal figrler
alr. Mikael tasvirli paten ile birlikte koleksiyona gelen
asteriskos bu dneme ait yaynl, bilinen tek rnek olmas
nedeni ile nem tar. Orta Bizans dnemi patenlerinde
ha tasvirli rnekler bulunmakla birlikte figrl
bezemenin younlat grlr.7 Kanmzca figrl eser ise az kenarlarnda bulunan "Hepsini iin, bu
bezemenin daha ok tercih edilme nedeni, patenlerde
liturjik ierikli yaztlarn kllanlmasdr. Yaztlar kesinletirmektedir.9
dorudan ileve iaret ettikleri iin ha ve kristogram
semboliznine gereksinim duyulmam olmaldr.
Okaristi'nin dier temel objesi olan kalislerde
de benzer durum sz konusudur. Erken dnem gm
rnekleri arasnda, biimi ve bezemesi ile dnemin
rneklerinden ayrlan Antakya Kalisi'nin yan sra
24 H. C. Evans ve W. D. Wixom, ed., The GloryofByanttum.Art and
Culture ofthe MiddleByantine EraA.D. 843-q6 (N ew Y ork, 997),
67-68, no. z8-z9.
25 Evans ve Wtxom, Glory , 68-69, no. 3o. Orta Bizans dnemine ait,
liturjik ilevli olmayan gm eserler de bulunmaktadr. Geometrik
ve bitkisel motifler, av sahneleri, deniz yaratklar ile bezenmi 9
tabaktan oluan, gm hazine iin bkz.A.Ballian ve A. Drandaki, "A
MiddleByzantine SilverTreasure", MovaEo M:n:eva"TJ 3 (<oo3),
4180.
26 Rliker halar hakknda ayrntl bilgi iin bkz.B. Pitarakis, Les
croix-reliquatres pectorales Byanttnes en bronze (Paris, zoo6), 89, no.
vd.
27 Figrl bakr ve bronz patenler iin bkz. P. Sevrugtan, Ltturgtsches
gerae aus Byzanz, DteBer!iner patene und thr umkrets (Berlin, 99<),
7-16, res. ; Mikael figrl tepsi ve asteriskos iin bkz. M. C.
Ross, Catalogue of heByantine and Early MedtaevalAnttquities in the
Dumbarton Oaks Collection, Vol. , Metalwork, Ceramics, Glass, G!yptics,
Painting (Waslington, D. C . , 96<), 7314. no. 89-90; ha tasvirli
patenler iin bkz. Sevrugtan, Liturgisches , 6, res. 8-9.
550-565, gmll, Kumluca ilazn s.
genellikle az kenarnda ithaf veya adak yazt olan,
kabartma figrl ya da kazma ha ta vlrli kal 1 r
bulunmaktadr.8
Yedinci yzyldan onra gm kal rn i
liturjik eyalara kal ler de eklenir. Kal 1 rn kad v
az kenarnda metal ve mineli ksmlarda gen llikl
sa, Meryem, azizler, bamelekler ve imparator b ti ri
tasvir edilmitir. mparator Romanos'un adn tayan,
dolays ile onuncu yzyla tarihlen n iki kal d
olduu gibi kesin tarih veren rnekler bulunmas di r
eserlerin tarihlendirilmesi asndan nemlidir. iki
"'
Yeni Ahit olan benim kanmdr" yazt ile liturjik ilevini (!)
z
o
Orta Bizans dnemi kalslerinde erken dnem w
w
rneklerinin biimleri uygulanmaya devam eder. Ancak,
u
o
<>:
malzemeleri, bezeme ve yaztlarn slubu ile farkllk o..
gsterirler. stanbul Arkeoloji Mzeleri'nde bulunan ve <>:
w
biimi nedeni ile yaynlarda altnc yzyla tarihlenen
...J
<>:
kalis, bakr zerine kalaylanarak gm grnm o
...J
verilmesi, liturjik yazt, epigrafik zellikleri ve isimleri m
ile birlikte tasvir edilen drt ncil yazarnn slubu ile,
onuncu veya on birinci yzylda yaplm olmaldr (Res.
3-4).30 Berlin Museum fr Spatantike und Byzantinische
Kunst ve Londra, British Museum'da bulunan Anadolu
kkenli, benzer zellikler gsteren iki eser de dnemin
liturjik kalislerinin tipik rnekleridir.31
Aratrmaclar, bakr ya da bronz paten ve
kalisleri deerlendirirken malzeme, teknik, slup ve
28 Erken dnem kalisleri iin bkz. Mango , Silver , 6817. no. -3;
135-46. no. z7-3o; 83-91, no. 40-41; zzB-33, no. 6-6z; z46. no.
73;z51-53.no.77-80.
29 Altn-mine kalisler hakknda ayrnt1h bilgi iin bkz. D.Buckton,
ed., The TreasuryofSanMarco Venice ( Milan, 1984). 1Z9-40, no. lO-;
56-67. no. 5-17.
30 M. Acara, "stanbul Arkeoloji Mzelerindeki 785z Envanter
Numaral Kals, Tarihlendirme zerine Bir neri",Arkeoloji ve Sanat
94 (ooo), zo3.
31 rnekler iin bkz. Sevrugtan, Liturgisches , z3. res. 3-4.
 Res. 5 Buhurdan, Burdur Mzesi, altnc/yedinci yzyl, bronz.

epigrafik zellikler zerinde durmulardr. Gmn

yedinci yzyldan sonra azalmas ekonomik koullara
balanrken, ikonoklasmusun sanat zerindeki
Res. 3 Kalis, stanbulA rkeoloji Mzeleri, etkisi de gz nne alnmtr. Dokuzuncu ve onuncu
onuncu/on birinci yzyl, kalayl bakr. yzyllardaki yeniden canlanma mineli eserler ile
kendisini gsterir. Bakr eserlere ise kalaylanarak
gm grnm verilmi, dinsel nem tayan liturjik
objelerin farkl olduklar vurgulanmak istenmitir.
Orta Bizans dneminde liturjik ierikli
yaztlarn tercih edilmesinin yan sra epigrafik
zelliklerden ift izgili harflerin kullanm el
yazmalarnda onuncu yzyldan itibaren grlr.32
Figrlerdeki izgisel zellikler, ince-uzun
hatlar, giysi kvrmlarnn youn izgi ile verilmesi
"'
yine bu dnemde grlen slup zellikleri olarak
<!>
z
tarihlendirmede kullanlan verilerdir. Bizans sanatnda,
c insan ve hayvan figrleri ile bitkisel motiflerdeki
UJ
UJ
(.J
stilizasyon on ikinci ve on nc yzyllarn tipik
o
"'
zelliidir.33
Q.
Liturjide ve gnlk hayatta nerli bir yeri
"'
UJ olan buhurdanlarn, orta Bizans dnemine tarihlenen
....
"' rneklerinin az olmas dikkati eker. levi nedeni ile
c
....
sadece zel rneklerde gmn tercih edildii erken
a dnem buhurdanlarnda, kabartma teknii ile yaplm
sa, Meryem, havari veya aziz figrleri tasvir edilmitir.34
Buhurdanlarn ilevine en uygun malzeme
bronzdur; farkl gvde ve kaide biimleri uygulanan
erken dnemin tipik bezemesiz rneklerinin yannda,
ok sayda rnei saptanan bir grup buhurdan
benzer biim ve tasvir zellikleri ile seri bir retimin

32 Epigrafik zellikler iin bkz. Sevrug;an, Lurgscles. 25-3;

Mango, "Tinned Copper", 222.
33 Ta eserler ve resim sanat iin bkz. S. Y. tken, E. Parman

ve S. Doan, "Mimarlk BezemesindeTa Eserler". "Kalanlar" 12.

ve 3. Yzyllarda Trkye'deBizans, ed. A. dekan (stanbul, 2007).
29-3; S. Y. tken, V. Bulgurlu, S. Yandm ve N. Peker, "Resim
Sanatnda nancn mgeleri", "Kalanlar" :;. ve 13. yzyllarda Ti.irki)-e 'J.e

o
Bizans/"The Remnants" :" and 3" CentuiesByzantine Objects in Turkey.
ed.A. dekan (stanbul, 2007), 33-35.
Res. 4 ncil yazar (detay), kalis, stanbul 34 Gm buhurdanlar iin bkz. Weitzmann,Age of, 6256. no. 562,

Arkeoloji Mzeleri, onuncu/on birinci yzyl, Mango, Silver, 256-57. no. 85; Boyd ve Mango. Ecclesiastica!, 23.
kalayl bakr. no. 8-9.

Res. 7 Buhurdan, Side Mzesi, dokuzuncu/onuncu yzyl, bronz.
kantlardr. Haclar iin yapldklar kabul edilen bu
eserlerin zerinde, sahne says ve slup deimekle
birlikte Isa' nn yaamndan sahneler yer alr. Genel
olarak altnc ve yedinci yzyllara tarihlendirilirler.3s
Burdur Mzesi'nden K.o.63.8o envanter numaral
eser bu grubun rneklerinden birisidir (Res. 5-6).
Ancak son yllarda yaplan almalarda, slup
zelliklerine ve ikonografik ayrntlara gre, yedinci
sekizinci yzyllar ile dokuzuncu yzyl ile onuncu
yzyllara tarihlenen rnekler de literatrde grlmeye
balamtr. Side Mzesi'nden 77 envanter numaral
e.ser bu grubun rneklerinden birisidir (Res. 7-8).
Ozellikle, Ermenistan'da bulunan baz rnekler
dokuzuncu yzyl ile on nc yzyllar arasna
tarihlendirilmektedir.36
Sz konusu grup dnda, sekizinci-on nc
yzyllar arasna tarihlenen az sayda buhurdan rnei
bulunmaktadr. Bunun nedeni, kaz buluntularnn
35 rnekler ve ayrntl bilgi iin bkz. I. Rchter-Siebels,"Die
paliistinensischen Weihrauchgefasse mit Reliefszenen aus dem Leben
Christi" (Yaynlanmam Doktora Tezi, Berlin niversitesi, 990).
36 Yedinci yzyl sonrasna tarihlenen rnekler iin bkz. R. W.
Hamilton, "Thuribles, Ancient ar Modern?", Iraq 36 (974), 53-65;
A. Effenberger ve H. G. Severin, ed., Das Museum fr Spatantike
undByzantiniSche Kuns (Berlin, 99'.;\), '.;\o3, na. 5;Ermeni sanat
rnekleri iin bkz. A. Mirzoyan, " On the Provenance and Dating of
Bronze CencersDiscovered at Ani and OtherLocations in Armenia",
Ani, WoldArchitecturaL Heritage ofa MedievaLAnnenian Capita!, ed. S. P.
C owe (Leuven, '.;\Oo), 97-116.
Res. 6 lsa'nn yaamndan sahne! r. buhurdan, Burdur MUes.
altoc/yedtnct yzyl, bronz.
erken dneme ait olma , atn alma yolu il mz
ve koleksiyonlara gelen rneklerin b nz rllkl r gz
nne alnarak erken dneme tarihi ndirllm s olarak
aklanabilir. zerlerinde tarihi ndlrm ye lanak
salayacak yazt, s leme gibi veriler bulunmama
da etkenlerden birisidir. Ancak, y dtnc yzyldan
sonra buhurdan retilmedii, tnd at yaklan
bir malzemenin yzyllarca dayand. dolay il
erken dnem rneklerinin kullanlmaya d vam
ettii dnlemez. Ayrca reslm anat g z nn
alndnda, erken formlarn ya atl grlm ktedtr.37
006 ylnda, skdar Meydan A- Kapa stasyonu
kurtarma kazsnda bulunan bronz buhurdan biim
asndan sa'nn yaamndan sahnel rin ta vr
edildii rnekler ile benzerdir. Bezem sz buhurdan on
birinci ile on nc yzyllar ara ma tarihi n n nadir
rneklerden birisi olmas ile dikkati eker.38 R sim
sanatndaki buhurdan tasvirleri de dikkate alnarak,
stanbul Arkeoloji Mzeleri'ndeki 7471 nvanter
numaral bronz buhurdan gibi masif, dilimli gvd li
rneklerin ise on nc ve on drdnc yzyllara ait
olduklar dnlebilir (Res. 9).
"'
"'
On nc yzyldan sonra, resim anatnda
z
o
cenaze trenlerinde grlen ve "katzi/katzion" w
w
ad verilen buhurdanlar ortaya kar ve mzelerde
u
o
"'
bulunan rnekler ile de desteklenirler. Atna, Benaki Q.
Mzesi'ndeki asker aziz tasvirli, bakr katzinin "'
w
sslemelerinde yaldz ve champleve mine teknii
..J
"'
kullanlmtr. Bu tekniin Bizans mineli yaztlarnda o
on nc yzyl balarnda yaygnlat bilinmektedir.
..J
m
Bizans mineli bakr eserleri, Limoges mine atlyeleri
ile ayn zamanda, on nc yzylda grlmeye
balamasna ve bitkisel bezemenin o '!erden sonra
Limoges madalyonlarnda grlen slup ile benzerliine
dayanlarak tarihlendirilmektedir.39 Benzer biimde
bronz bir katzi, oo3 ylnda Kuadas, Kadkalesi
Anaia kazsnda bulunmutur. Kase ksm sade, kulpu
37 OrtaBizans dnemi resim sanat rneklerinde buhurdan iin bkz.
Acara, "Bizans Maden", ek-6, na. 9-o, 4-7, 9, '.;\'.;\-'.;\7, 3-36,
39-40, 4'.;\-45. 48-50.
38 A. Karamani Pekin, ed., Gn Ignda lstanbuL 'un 8000 yl.
Mannaray, Metro, Su!tanahmeKazLan (stanbul, '.;\007). 83.
39 Buhurdan ve tarihlendirme hakknda ayrntl bilgi iin bkz. H.
C. Evans, ed., Bywntium, Faith andPower (161-1557) (New Haven
London, '.;\004), '.;\8-'.;\9, na. 65; mineli bakr eserler iin ayrca bkz.
D.Buckton," 'Ali that glisters ... 'Byzantine Enamel on Copper",
evaa. 2:r:71 vrj71 T:l'J Aaaxaetva Mwvea (Athens, 994).
47-49.
 Res. 8 sa'nn yaamndan sahneler, buhurdan, Side Mzesi,
i ie daire motifleri ile bezemeli katzi on birinci yzyl
ile on nc yzyllar arasna tarihlendirilmekie ve
Anadolu'da bulunan bir rnek olmas nedeni ile nem
tamakiadr.4
Liturjik yelpazenin altnc yzyldan iki rnei
gnmze gelebilmitir, bundan sonra saptanabilen
rnekler on beinci yzyl ve sonrasna aittir. On
birinci ve on ikinci yzyl resim sanat rneklerinde
kullanmna tank olduumuz bu objenin mze ve
koleksiyonlarda rneinin grlmemesi dikkati eker.4'
Orta Bizans dnemi liturjik objeleri ierisinde
ok sayda rnein gnmze ulat eser tr tren signon (sembol, ha) kelimesi on birinci ve on ikinci
ve takdis halardr. Erken dnem halar genellikle
gm veya bronzdan dkm teknii ile yaplmtr.
Orta Bizans dneminde ise, malzemede demir z
zerine gm levha ile kaplama yaygndr. Kalayl
bakr ile gm grnm vermek gibi, demir zerine
gm levhalar ile kaplamak, tamamn gmten
yapmak yerine, liturjik objelere uygulanan ekonomik
bir yntemdir. Atina, Benaki Mzesi'ndeki Adrianopolis
ha, yaztta ad geen Sisinnios'un 998'de len Patrik
Sisinnios ile ilikilendirilmesi ile onuncu yzyl sonuna
"'
C) tarihlenir .4'
z
c
Orta Bizans dnemi gm halarnn, erken
LU
LU dnem rneklerinden bir dier fark ounlukla arka
u
o yzlerinde olmak zere, niello teknii ile yaplm
a:
il. figrl bezemelerin bulunmasdr. Genellikle on
a:
LU birinci yzyla tarihlenen halarda yaldz kullanm,
....
a:
merkezde ve kol ularnda bstler ve kollarda bitkisel
c bezemeler dikkati eker. Tarihlendirmede benzer
....
rnekler gz nne alnr: Kremlin' deki Aziz Demetrios
Rlikeri (o59-o67), VIII. Konstantinos (o5-o8)
ve X. Konstantinos Dukas (o59-o67) sikkeleri ile
benzerlie dayanarak on birinci yzyl ikinci yarsna;
ya da bitkisel bezemelerin onuncu yzyl sonu ve on
birinci yzyl bana ait rneklerine benzerliinden,
figrlerin yzlerindeki kaliteli iilikien dolay on
birinci yzyl ilk yarsna; ya da on ikinci yzyl bana
tarihlendirilmilerdir.43
Tren halar genellikle onuncu ve on birinci
yzyllara tarihlendirilmekle birlikie, on ikinci
yzyla ait talyan ii kitap kapa, Latinlere ait el
40 dekan, Trkiye'deBizans, 69.
41 Erken dnem yelpazeleri iin bkz. Mango, Silver, .47-54, no.
31-3z: ge dnem rnekleri iin bkz. Evans, Byzantium, 13z-34, no.
6910.
42 Adrianopolis ha iin bkz. L. Bouras, The Cross ofAdrianop!e
(Athens, 1979).
43 rnekler iin bkz. Evans ve Wixom, Glory. 61-67, no. z4--z7.
yazmasnn minyatr, o4'te stanbul'dan Venedik'e
gtrld ve 38'de rliker olarak kullanld
bilindiinden on ikinci yzyla tarihlenen ttslkieki
bitkisel motifler gibi kompozisyon ve slup asndan
halardaki bezemelere benzerlik gsteren rnekler
de bulunmakiadr.44 Sz konusu rnekler, gm
tren halarnn on ikinci yzyl ve sonrasnda da
retildiklerini dnmemize neden olmaktadr.
Grcistan, Matzkhvarichi'de bulunan tren ha (on
ikinci yzyl) ve Azize Anastasia tren hann (onuncu
ve on ikinci yzyllar aras) zerindeki yaztta geen
yzyl typikonlarnda tren halar ve ikonalar iin
kullanlmtr. Bu bilgi retimin on ikinci yzyl ve
sonrasnda da devam ettii grn destekler.4s
Bu balamda, onuncu ve on ikinci yzyllar arasna
tarihlenen halarn younluu ve izleyen yllarda
retimin devam etmi olaca gz nne alnarak on
ikinci ve on nc yzyllara tarihlenebilecek rnekler
oaltlabilir. Washington, D.C., Dumbarton Oaks
Koleksiyonu 'nda bulunan, benzer slup zellikleri ve
bezemelere sahip olmalarna karn onuncu, on birinci,
on ikinci ve on nc yzyl gibi tarillere yerletirilen
tren halar tarihlendirmedeki farkllklar rnekleyen
eserlerdir. 46
Trkiye ve Trkiye dndaki mzelerde
ok sayda rnei bulunan orta Bizans dnemi bronz
halarnda da benzer tarihlendirme yntem ve sorunlar
dikkati eker. Byk boyutlu tren halarnda ortak bir
bezeme dnyas sz konusudur. Atina Kanellopoulos
Mzesi'ndeki ha, Londra British Museum'daki
benzerine ve geometrik rozet bezemeleri ile ithaf
yaztna gre onuncu yzyla; Oxford Ashmolean
Museum'daki iki ha ise benzer rneklere gre
daha geni bir zaman dilimine, onuncu ve on ikinci
yzyllar arasna tarihlendirilmektedir.47 Sz konusu
halara biim, bezeme ve slup asndan benzerlik
gsteren zmir Arkeoloji Mzesi'ndeki 869 envanter
numaral ha, bir yzyl ile snrlandrmak yerine
onuncu ve on ikinci yzyllar arasna tarihlendirmek
44 Kitap kapa, minyatr ve ttslk iin bkz. Evans ve Wixom.
Glory, 465, no. 3o3; 394-95, no. z6o: z50-51, no. 176.
45 Bilgi ve rnekler iin bkz. D. Buckton, ed., Bp:anlium, Treasures
ofByzantineAr and Culture from British Colleclions (Landon. 1994.>.
159-60, no. 175: Cotsonis, Processiona!, zo, res. 5a.,!.
46 Halar iin bkz. Ross, Cata!ogue, z5--z8, no. z-24.
47 Atina'daki ha iin bkz. Evans ve Wixom. G!01y, 58. no. 22:
Oxford'daki halar iin bkz. Buckton. Bp:anlium, 148-49. no. 6.
159-60, no. 175.
 ta virl rl ve sml ri
daha doru olacaktr (Res. o). Gnmzde farkl
bulunur. z llkl
mzelerde bulunan bu halarn bezemelerindeki
tiliz fgurl r ve
birebir benzerliin ayn atlye/usta retimi olduklarn
giyslerd ki ayrntl
gsterdii gz ard edilmemesi gereken bir veridir. 48
b zemel r ortak
zellkl ridir.
Ayn lup orta
Bizans dn mi
rliker halarnda
da grldnden
tarihi ndirm
gen llikl bu r
ile karlatrlarak
yaplr v onuncu v
on tkinc yzyllar UJ
o
aras n rilir. An ak, ..: o::
ow
on ikinci v on o:: .....
..: o::
nc yzyllara ..... UJ
..... Vl
- UJ
tarihl n n bir grup :.'.'.
:=: :::;
kurun ampulla >- o::
.::;::
Res. 10 Tren ha, lm!r Mues. zernd d b nzer u>
z:::;
onuncu-on tktnc yUyl. tilize figrler ve '::::> UJ o::
_

erev lertnd g>j

geometrik moun r z
o...., z
o:: ..:
grlmekt dlr.5 Orta UJ ::::> >
> >-
- - z
Bzan dn mnd _J-

u
z Vl
yaygnlaan ve
-
z Vl
Selank'te Azz .:: <t(!i
z.w
oao
Demetrios ve
Theodora klt
ile lkilendrlen
ampullalar gz nn
Vl
alndnda halarn (!)
z
tarihlendirilmesinde o
w
on nc yzyl da w
u
dikkate alnmaldr. o
o::
Trkiye a..

mzelerinde de adak o::

Res. 9 Buhurdan, stanbulArkeoloji Mzeleri, on nc/on
drdnc yzyl, bronz.
Oxford Ashmolean Museum'da bulunan,
dkm teknii ile bronzdan yaplan ha.
tarihlendirmede nemli rneklerden biridir. 49
zerindeki yaztta 1172 tarihini veren eser, erken dnem
zelliklerinin on ikinci yzyl sonlarnda da devam
ettiini, biimlerin, malzeme ve tekniklerin tamamen
kaybolmadn kantlamaktadr.
Takdis trenlerinde kullanlan veya adak olarak
retilen halar, daha kk boyutludur, zerlerinde aziz
48 Trkiye mzelerinde bulunan bu tip halara, o.-z. yzyllar
arasna tarlhlendirdiimiz, Bursa Mzesi'nden z774, z786 ve 576,
Amasra Mzesi'ndenA 78 G- (537), zmir Mzesi'nden oz4
envanter numaral eserler rnek verilebilir (Acara, "Bizans Maden",
kat.na. z37).
49 Buckton, Byzantium, 7, no. 89.
w
.....
Res. 11 Takdis ha, Ankara Anadolu veya takdis halar o::
Medeniyetleri Mzesi. on birinci-on ile rliker halarn o
.....
nc yzyl, bronz. ok sayda rnei a
bulunmaktadr.
Anadolu Medeniyetleri Mzesi'ndeki 33..94 envanter
numaral ha (Res. ), zellikle drt yaprakl iek ve
apraz eksenlerindeki izgiler ile Kln Erzbischfches
Dizesan Museum'daki bakr patene benzerlik
gsterir.s Ha, tasvir edilen azizin gen biimli
yz, vcudu ve kyafetindeki stilizasyon ile dnemin
zelliklerini yanstan rneklerden birisidir.
Efes Mzesi'nde bulunan .9.84, 5.36.8 ve
.83.92 envanter numaral halardan ikisinde Meryem,
birisinde Aziz Georgios, Ioannes ve Petros tasvir
edilmitir (Res. 2). Sz konusu zellikleri tayan
dnem halarnn younluuna iaret eden halar
genel olarak on birinci ve on nc yzyllar arasna
tarihlendirmek mmkndr.s2
50 Ayrntl bilgi iin bkz. Evans ve Wixom, G!ory, 69, no. 118.
51 Paten iin bkz. Sevrugian, Litur:gisches, 16, res. 9.
52 5.36.81 envanter numaral ha iin bkz. dekan. Trkiye'deBizans.
 w
o
<: "'
0W
(}:'. _.J
<: (}:'.
....J W
_.J <f)
- W
>-
N "'
::::: :::;
>- (}:'.
:::::: :::::
u >
z
:::::: w c::::
U > <:
:::::: _J
z :
o > Z
(}:'. <:
w ::::>
f
> f
- -
u _J
z
-
z <f> .
;:: z {./)

-o
-a
;o

1 1
1 '
1
"'
(!) .._J
z

c
w
w
(.J
o Res. 12 Takdis ha, Efes Mzesi, on birinci-on nc yzyl, Res. 13 Ha kaidesi, stanbulArkeoloji Mzeleri, on birinci/on
"'
o. bronz. ikinci yzyl, bronz.
"'
w
...J
"'
II. Basileios Menologya'snda, 6 Ekim anahtar delii biimli aklklar, atnal kemerler,
c depremi iin dzenlenen ayinin tasvir edildii kilisenin kelerinde yer alan kular on ikinci yzyl
...J

ID
minyatr, tren halarnn tanma biimlerini
gstermesi asndan da nem tar. Diakon uzun sapl
tren han, boynuna ast kaln bir ip veya deriden
yaplm asknn ucunda yer alan kesik koni biimli bir
yuvann iine yerletirmitir.s3
Daha kk boyutlu bir grup bronz ha
ise orijinal kaideleri ile gnmze ulamtr ve
kilise biimindeki kaideler, orta Bizans dneminde
imparatorluun her yerinde ina edilen Yunan ha
planl, merkezi kubbeli yaplarn maketi biimindedir.
Kaideler, malzeme ve teknik farkndan dolay g m
tren halarnn yapld atlyelerden farkl bronz
dkmhanelerinde yaplm olmaldrlar. Gnmze
ulaan kaidelerin mimari zellikleri, uzun-ince oranlar,
el yazmalarnn minyatrlerinde karmza kar.
Merkezi planl, tek kubbeli tren ha kaideleri, Aachen
Artophorion'u gibi "Kutsal Mezar'' ve "Kuds"
simgeliyor olmaldr.54
Bu tip kaidelerin stanbul Arkeoloji
Mzeleri'nde ve Burdur Mzesi'nde rnekleri
bulunmaktadr (Res. 3-4). Grc manastrlarndaki,
daha ok deerli madenlerden yaplm tren halar
ve kaideleri on drdnc ve on beinci yzyllara
tarihlendirilir. Bizans maden eserlerinde on nc
ve on drdnc yzyllarda Grc ve slam maden
iiliinin izleri yadsnamaz. Ancak, bu tip kaidelerin
kkeninin Bizans iilii olduu ve on birinci ve on
ikinci yzyllarda retildikleri kabul edilmektedir.55

z: Trkiye mzelerinden o.-z. yzyllar arasna tarihlendirdiimiz
dier rnekler arasnda Uak Mzesi'nden 36+77, z.z.75, zmir
Mzesi'nden 10096 ve oo9 envanter numaral eserler saylabilir
(Acara, " Bizans Maden'', kat.no.z, zo-zz).
53 Minyatr iin bkz. Cotsonis, Processtonal, z-zz, res. 7.
54 Kaideler ve bilgi iin bkz. Evans ve Wixom, Glory, 55-57, no.
A-E; Cotsonis, Processional, 108-11, no. 5-7.
55 stanbul Arkeoloji Mzeleri'ndeki kaidelerin envanter
numaralar, 4059, 86.94: Burdur Mzesi'ndeki kaidenin envanter
numaras, K.177-45[6: bilgi ve Grc sanat rnekleri ii.n bkz.
 ile kesin tarihli rnekler ve epigrafik z llikl r krit r
olarak alnmaktadr.
Yaynlanm rnekler incelendiind orta
Bizans dnemi eserlerinin dokuzuncu ve on birinci
yzyllar arasnda younlat, on ikinci ve on nc
yzyl eserlerinin bunlarn yannda daha az ayda
olduu ve on drdnc ve on beinci yzyllarda
rneklerin tekrar oald grlmek! dr. Mz
ve koleksiyonlara gelen eserlerin buluntu y rl rt
genellikle bilinmediinden, stratigrafik kazlarda
bulunmadklarndan, daha nce tarihlendiril n rl r
olan benzerlikleri dikkate alnmaktadr. Son yllarda
yaplan kaz almalar ve yaynlar ile bu dnem
tarihlenen eserler oalm, karlatrma olana
artmtr. Dolays ile, orta Bzan dn m yaplarnda
gerekletirilecek olan kaz almalarnn artma ,
elde edilen veriler ile mze ve koleksiyonlarda bulunan
eserlerin yaymlanarak gn na karlmas, 1
sanatlarnda on ikinci ve on nc yzyllara alt
olabilecek rneklerin oalma m salayacaktr.

"'
"'
z

o
w
w
Res. 14 Ha kaidesi, Burdur Mzesi, on birinci/on ikinci yzyl, o
o
bronz. a:
D..

a:
w
-'
a:
l SONU
o
-'
a

/ Yukarda verilen bilgiler ve rnekler nda orta

Bizans dnemi liturj ik maden eserlerinde malzeme,
teknik, bezeme, slup ve yaztlarda somut bir deiim
olduu aka grlmektedir. Malzemede gmn
yerini mine teknii ile bezenen eserler, ancak daha ok
bakr ve bronz almtr. Ssleme tekniinde kabartma
yerine, mine ve kazmann younlat; tasvirlerde
figrl bezemenin tercih edildii; slupta antik etkili
hacimli figrlerin yerini kazma tekniinin de etkisi ile
stilize edilmi ancak ayrn!tl ilenmi figrlerin ald;
yaztlarda liturjik ierikli/Incil kaynakl szlerin tercih
edildii ve epigrafik zelliklerin deierek ift izgili
harflerin kullanld saptanmtr.
Tarihlendirmede malzeme, slup, iilikteki
kalite, imparator ya da tarihi kimlii saptanabilen
kiilerin tasvirleri ve isimlerini veren yaztlar nedeni

Evans, Byzantum, 14; Ross, Cataogue, 59-60, no. 69.