Professional Documents
Culture Documents
VEHB KO VAKFI, 2010 Glru Tanman ali, may be published, printed, reproduced, using any
mechanical, optical or electronic means including
photocopying without prior written permission by the
REDAKSYON publisher.
REDACTION
zg mezolu
EVR
TRANSLATi ON
inci Trkolu
YAPIM KOORDNASYONU
PRODUCTION COORDINATION
BEK Tasarm ve Danmanlk Ltd
BASKI
PRINT
Ofset Yapmevi
Yahya Kemal Mahallesi
air Sokak, No. 4
Kagthane, stanbul
ISBN 978-975-6959-38-1
dneminde Konstantinopolis'de bulunmu ve tank
ON KNC VE ON NC YZYILLARDA olduu kimi trenleri anlatmtr:
BZANS LTURJS VE LTURJK ESERLERDE " ... Sonra, elinde, zerleri inci ve yakutlarla
DEGSMN TANIKLARI ssl altn bir leen ve altn bir ibrik [XcQVto!;w:ov
khernibokseston] tutan yal bir adam geldi. Sonra,
imparator ellerini ykad ve unlar syledi: Gerekte,
MERYEM ACAllA ESER tm insanlarn kannda ben masumum: Tanr beni
onlarn kanndan sorumlu tutmasn . . . ". 4
Yazl kaynaklarn yan sra, liturjik objelerin
On dokuzuncu yzylda tarih yazarlar tarafndan tasvir edildii resim sanat rnekleri de tarihlendirme
"Bizans" olarak adlandrlan Dou Roma mparatorluu ve ilev hakknda bilgi vermeleri nedeni ile nemli
sanatnda en nemli unsur, resmi din olarak kabul belgelerdir. Yaklak ooo ylna tarihlenen II. Basileios
edilen Hristiyanln belirleyici roldr. Bakent Menologyas'nda yer alan iki minyatrde; beinci
Konstantinopolis 'in yan sra imparatorluun Anadolu yzylda meydana gelen 46 Ocak ve sekizinci yzylda
LU veAnadolu dnda sahip olduu topraklarda ina meydana gelen 46 Ekim depremlerinden sonra patrik ve
o
<t ()'.'. edilen dini yaplar, antsal resim sanatnda ve kitap imparatorun, ha, buhurdan, kutsal kitap, mum tayan
OLU
()'.'. _J
()'.'.
resimlerinde Incil' de anlatlan olaylarn tasvir edilmesi din adamlar ve halkla birlikte "pimanlk" ayini iin
<t LU
-'
_J <fl
ve el sanatlarnda dini objelere verilen nem bu kente yry tasvir edilmitir. s Biri beinci, dieri
- LU
>- belirleyiciliin somut kantlardr.
N :.:'. sekizinci yzylda gereklemesine ranen on birinci
:::J :::::;
>- ()'.'. Bu almada, orta Bizans dneminde liturjide yzyl banda resimlenen bu sahnelerde grlen
:::J::J
u>- gerekleen .deiimlerden sz edilerek, liturjinin liturjik objeler dnemin zelliklerini yanstmaktadr.
z::i_
::::>wo::: temeli olan Okaristi'de kullanlan eserlerde malzeme, On ikinci ve on nc yzyllara tarihlenen Madrid
u> <t
::::> _J teknik, bezeme ve slup asndan grlen deiimin, Skylitzes Kronii'nde ise Konstantinopolis'de yaplan
z: zellikle on ikinci ve on nc yzyllara tarihlenen
o z bir kuraklk ayininde ha tayan din adamlar
LU ()'.'.
:: >-
<t
> >--
rnekler ile irdelenmesi, el sanat almalarnda grlmektedir. Ayn yazmann bir baka minyatrnde
--Z
- tarihlendirme yntemleri ve karlalan problemlerin ise imparator, Arap elilere liturjik paten ve kalisleri
--1.
Zv
(_) vurgulanmas amalanmaktadr. gsterirken tasvir edilmitir.6
-
:z._
N'
w Roma ve Bizans devlet yapsnda byk
OCD O
ORTA BZANS DNEM LTURJS nem tayan imparatorluk trenleri mparator VII.
Konstantinos Porphyrogennetos (913-959) tarafndan
kaleme alnan De Ceremoniis Aulae Byzantinae'de
Liturji kelimesinin kkeni Yunanca liturgia ayrntl bir biimde anlatlmtr.7 Theodosius
VI
C>
z
(A.m;ougyCa)' dr. "Dini tren, ayin, ibadet, hizmet" dneminde (379-395) imparatorun, ta giyme trenini
c anlamna gelen liturji, imparatorluk, doum, lm, izleyen karisti ayininde, ekmek ve arab kutsal
vaftiz liturjisi ve karisti/Evkharistia (::uxagwna)
UJ
UJ alanda alma ayrcal bulunurken, onuncu yzylda
u
o gibi ayinleri ierir. Ayinlere ait eylem ve elemanlar bu eylemin kutsal alann dnda gerekletirilmesi
"'
"- "Son Akam Yemei", "Vaftiz" gibi ncil' de anlatlan orta Bizans dnemi deiiklikleri arasnda saylabilir.8
"'
UJ sa'nn yaamna ilikin olaylar sembolize eder.' Orta Hristiyanln temel liturjik ayini karisti, Bizans'ta
...J
"'
Bizans dneminde, imparatorluk liturjisi ve karisti'de "Liturji" veya "lahi Liturji" olarak adlandrlrd.
c deiiklikler olduu bilinmektedir. Manastrlarn kilise
...J
"' zerindeki egemenlikleri arttka, ie dnk, mistik 4 A. Berger, " Imperial and Ecclesiastical Processions in
nitelikleri liturjiye de yansr. Erken dnem liturjisinin Constantinople", Byzantine Consantinopk Monumens, Topography
gsterie ynelik "imparatorluk" nitelii, konoklasmus and Everyday Life. Tle Medieval Mediterranean. Peoples, Economies and
dnemi sonrasnda da kapal, daha sembolik ve mistik Cultures, +00-1+53. ed. N. Necipolu (Leiden-Boston-Kln, oo).
bir nitelik alr. 33,77. Bu bilgi. trende kullanlan leen ve ibriin tasvir edilmesi.
mparatorluk liturjisinde, ta giyme ve evlilik saray eyalarnda 9. yzyl sonu ve o. yzyl balarnda deerli
trenleri, resmi kabuller gibi trenler hakknda madenlerin kullanmnn devam ettiini gstermesi asndan nem
Bizans veArap kaynaklarnn yan sra grsel sanat tamaktadr.
eserlerinden de bilgi edinilmektedir. Hagia Sophia'nn, 5 Minyatrler iin bkz.J. A. Cotsonis, Byzantine Fgural Processional
Iustinianus dneminde yeniden ina edilmesinden Crosses (Washington, D.C., 994), ---z . res. 61.
sonra dini ayinler imparatorluun idaresinde 6 Madrid Skylitzes Kronii'nde tasvir edilen tren sahnelerini
gereklemeye balar. Yeni bayramlar, yeni ilahiler bu inceleyen bir alma iin bkz.A. B.Akay, "Madrid Skylitzes
dnemde eklenir. 3Arap sava esiri Harun ibn Yahya, Kronii'nde Tren Sahneleri" (Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi.
I. Basileios (867-886) veyaAleksandros (94-93) Hacettepe niversitesi, 007). Kuraldkayini iin bkz. hov; liturjik
eyalarn gsterilmesi iin bkz. f.4v.
1 R. F. Taft, "Liturgy", ODB 2, 40; M.Acara, "Bizans Ortodoks 7 A. Vogt, ed., Constantin VIIPophyrogenee, Le Livre des Geremones
Kilisesinde Liturji ve Ltturj ik Eserler", EFD 5. (998), 84-9. I-II (Paris, 935, 939).
2 E. Akyrek, ed., Sanatn Ortaag (stanbul, 997). 74. 8 B. Caseau, "Emperors and Incense, Towards a Reinterpretation of
3 R. F.Taft, "Byzantine Rte", ODB ,343; Acara, "Liturj i ve Liturjik", Imperial Rituals in tbe Cburcbes " , ;f'BSCAbstr, November f{ 1999
84. (College Park, Maryland, 999). 7.
dokuzuncu yzyllarda haftann dl r gnl rlnd d
kretmek" anlamna gelenkaristi'nin temeli,
sa' nn havarileri ile yedii Son Akam Yemei'dir ve kutlanmaya balad. o53-1054't i l . K n tantn
bu aynde, sa'nn bedeni ve kan olduuna inanlan Monomakho , Haga Sophia'da h r gn kar ti ayn
ekmek ve arap kutsanr. Bir kurban trenidir, nk yaptrm, ancak gnlk kari ti hibr zaman kural
sa armha gerilerek kurban edilmitir. Ekmek ve haline gelmemitir.'6
arabn datlmas, sa'nn lmn ve tekrar diriliini Dualarn zberden iz kunma gtb
sembolize eder.9 deiiklikler llind dokuzuncu v n kn 1 yzyllar
On ikinci yzylda byk lde son eklini arasnda proth is ayini g hir ve anaphora ne s
alan liturji drt ana blmden oluur: ayinler kesin bir biimd klenlr. onradan yaplan bu
tip ekler sa'nn hayatnn rken d n minin Lasvtrt gibi
- Prothesis treni. Ekmek ve arabn gizli yaplan liturji yorumlarnn tkil rd r. Lturjid ,
hazrlanmas. zellikle konokla mu dn mlnd n (76 843) v
- Enams. antiphon 'un, !it ani 'lerin ve stanhul'un Latnl r tarafndan l gerlm ind n
dualarn ibadetine giri. (o4) sonra mana tr tki i artar. .ini aytnl r yava
3- Kutsal kitap liturjisi. Kk Giri ve yava azaltlm. ne d n yaplan kil is y gtrl r
Trisagion ile alr. ve trensel dn! r mrlandmlmtr. Kl is 1 r
4-karisti liturjisi. Byk Giri ile alr. '0 kendilerini gid r k kltm, tr n daha zel biim
getirilmi v templon gbi kapa!t kut al k mlara
Erken dnemde, liturji "Kk Giri" ile balar, kuzey ekilmitir. 1
kapdan kutsal mekann kapsna yarm daire izerek Erken dn m llturji i gz! r nnd , halkn
gidilir." Kk Giri, Kutsal Kitap liturjisinin girii da katlm ile ger kl trtlrdL Halk suna a gr m zd
?lan ayindir. Diakon, rahipler ve hizmetkarlar eliinde ancak gr bilirdi, nao la h r y rd durabilirdi.
Incil'i nefteki altardan, altarn arkasndaki templona Ortaa'da kari ti aynnn dtn adamlar d ndak11 r
tar. Bu Isa'nn "sz" olarak geliini sembolize eder. kapatlmas ve grlm tnn ng 11 nm i ama
Liturjideki yeni deiinler, karisti ayini ile, konokla mu dn mi onunda l mpl n, riyi
iin yaplan hazrlklar da i mekana tamtr. gstermeyen ikono ta i dntrlmtr. Lturji
Erken dnem liturjisinde, Kk Giri kiliseye gerek daha mistik, z 1, kapal bir biim alrk n, lturjl
bir giri olduundan, rahipler tren kyafetleri ile srasnda kili enin d m kan il iliki 1 azalm,
kiliseye gelirdi, kilise iinde ayin hazrlklar iin ayr kilise iinde karsti ayini c maatin gzl rind n
bir mekana gerek yoktu. Kutsal ekmek ve arap kilise gizlenmitir. Erken dnemde liturjiy aktif katlm
dnda skeuophylakion 'da hazrlanarak, Byk Giri ile salanmaya allan cemaat, blnli. olarak lturjid n
kilisedeki altara kadar tanrd. Ortaag liturjisinde bu uzaklatrlarak, karisti ayini gder k nbollk bir
ayin de n hazrlklar ile birlikte ieri alndndan, trene dntrlmtr.'8
"'
"'
ayinidir. Diakon, iinde kutsal ekmek bulunan pateni, karist'de kullanlan eyalar; paten ve asteriskos, a:
UJ
rahip ise kutsal arap kalisini prothesisden orta nefe, kalis, kak, ibrik, trulla, buhurdan, yelpaze, kitap
...J
a:
oradan da altara gtrr. '3 Diakonun ncil'i okumak kapa, tren halardr. Kontrol damgalar ile kesin c
iin ambona gelmesi, ekmek ve arabn karisti iin tarih veren erken dnem liturjik paten ve kalislerinde
...J
m
getirilmesi ile liturjinin sembolik yaps tamamlanm altn ve gmn kullanld, kaynaklar ve gnmze
olur.'4 ulaan rneklerden bilinmektedir. Antik sanatn etkisi
ve devam ile bu eserler zerinde kabartma teknii
.. Erken dnem liturjisinde rahipler ile yaplm bezemeler bulunmaktadr. Patenlerde
Okaristi 'yi nce cemaate verirlerdi. Khrysostomos 'un grlen az saydaki figrl tasvir arasnda; ha bekleyen
.
belirttiine gr. e Okaristi rahip ile halk arasnda farkl melekler, Havari Komnyonu (Res. ) ve Aziz Sergios
yaplmazd. s Okaristi, Bizans 'ta yalnzca Cumartesi, veya Bakkhos bst saylabilir. '9
Pazar gnleri ve bayramlarda kutlanrd. Sekizinci ve
16 Taft. "Eucharlst", 738.
9 R. F. Taft, "Eucharist", ODB 'q37:Acara, "Liturji ve Liturjik", 188- 17 Ay.. "Liturgy", 1z4.
9 1 : G. Spitzng, Lexi.kon byzantinisch christlcherSymbo!e ( Mnchen, 18 Ak:yrek, Sanatn Ortaag, 7516.
1989), zz. 19 Ha bekleyen melekler ve Kbrs Hazlnes'nden Sergos/
1O Taft, "Liturgy", 1z40-4. Bakkhos tasvirli paten iin bkz. K. Weitzmann, ed ., Age ofSptritua!ity,
11 T. F. Mathews, The Early Churches of Constantinopk Architecture LaeAntique and Ear!y ChristianArt, Third to Seventh Century (New
and Liturg:y ( Pennslyvania, 1971), 139. York. 1979), 537-38, no. 48 ve 548-49, no. 493: Stuma ve Rha
12 Akyrek, Sanatn Ortaag, 75. hazinelerinden Havari Komnyonu tasvirli patenler iin bkz. M. M.
1 3 R. F. Taft, "Great Entrance", ODB ,868; Spitzing, Lexikon, zz . Mango, Silver From Ear!yByzantium, The Kaper Koraon and Related
14 Taft, "Liturgy", 14. Treasures WaltersArt Gal!ery ( Baltimore- Maryland, 1986), 159-64, no.
15 Mathews, Arch itectureand liturg:y, 17 34 ve 1 6510. no. 35.
LU
o
<( o::
0 LU
o:: _.J
<( o::
_
LU
_<.ll
-LU
>-
N O<'.
:::> ::::;
>- o::
::::J :::::>
Uf
z:::::i _
:::Jwet::
u> <(
::::> __ _J
z.<!2
o z
o:: <(
LU :: f
> f-
- - z
u_J-
Z<.ll.
-&
z.w
om o
"'
(!) Res. 1 Paten, stanbul Arkeoloji Mzeleri, 574-576/78, gm,
z
semboliznine gereksinim duyulmam olmaldr. rneklerinin biimleri uygulanmaya devam eder. Ancak,
u
o
<>:
Okaristi'nin dier temel objesi olan kalislerde malzemeleri, bezeme ve yaztlarn slubu ile farkllk o..
de benzer durum sz konusudur. Erken dnem gm gsterirler. stanbul Arkeoloji Mzeleri'nde bulunan ve <>:
w
rnekleri arasnda, biimi ve bezemesi ile dnemin biimi nedeni ile yaynlarda altnc yzyla tarihlenen
...J
<>:
rneklerinden ayrlan Antakya Kalisi'nin yan sra kalis, bakr zerine kalaylanarak gm grnm o
...J
verilmesi, liturjik yazt, epigrafik zellikleri ve isimleri m
24 H. C. Evans ve W. D. Wixom, ed., The GloryofByanttum.Art and ile birlikte tasvir edilen drt ncil yazarnn slubu ile,
Culture ofthe MiddleByantine EraA.D. 843-q6 (N ew Y ork, 997), onuncu veya on birinci yzylda yaplm olmaldr (Res.
67-68, no. z8-z9. 3-4).30 Berlin Museum fr Spatantike und Byzantinische
25 Evans ve Wtxom, Glory , 68-69, no. 3o. Orta Bizans dnemine ait, Kunst ve Londra, British Museum'da bulunan Anadolu
liturjik ilevli olmayan gm eserler de bulunmaktadr. Geometrik kkenli, benzer zellikler gsteren iki eser de dnemin
ve bitkisel motifler, av sahneleri, deniz yaratklar ile bezenmi 9 liturjik kalislerinin tipik rnekleridir.31
tabaktan oluan, gm hazine iin bkz.A.Ballian ve A. Drandaki, "A Aratrmaclar, bakr ya da bronz paten ve
MiddleByzantine SilverTreasure", MovaEo M:n:eva"TJ 3 (<oo3), kalisleri deerlendirirken malzeme, teknik, slup ve
4180.
26 Rliker halar hakknda ayrntl bilgi iin bkz.B. Pitarakis, Les 28 Erken dnem kalisleri iin bkz. Mango , Silver , 6817. no. -3;
croix-reliquatres pectorales Byanttnes en bronze (Paris, zoo6), 89, no. 135-46. no. z7-3o; 83-91, no. 40-41; zzB-33, no. 6-6z; z46. no.
vd. 73;z51-53.no.77-80.
27 Figrl bakr ve bronz patenler iin bkz. P. Sevrugtan, Ltturgtsches 29 Altn-mine kalisler hakknda ayrnt1h bilgi iin bkz. D.Buckton,
gerae aus Byzanz, DteBer!iner patene und thr umkrets (Berlin, 99<), ed., The TreasuryofSanMarco Venice ( Milan, 1984). 1Z9-40, no. lO-;
7-16, res. ; Mikael figrl tepsi ve asteriskos iin bkz. M. C. 56-67. no. 5-17.
Ross, Catalogue of heByantine and Early MedtaevalAnttquities in the 30 M. Acara, "stanbul Arkeoloji Mzelerindeki 785z Envanter
Dumbarton Oaks Collection, Vol. , Metalwork, Ceramics, Glass, G!yptics, Numaral Kals, Tarihlendirme zerine Bir neri",Arkeoloji ve Sanat
Painting (Waslington, D. C . , 96<), 7314. no. 89-90; ha tasvirli 94 (ooo), zo3.
patenler iin bkz. Sevrugtan, Liturgisches , 6, res. 8-9. 31 rnekler iin bkz. Sevrugtan, Liturgisches , z3. res. 3-4.
Res. 5 Buhurdan, Burdur Mzesi, altnc/yedinci yzyl, bronz.
o
Bizans/"The Remnants" :" and 3" CentuiesByzantine Objects in Turkey.
ed.A. dekan (stanbul, 2007), 33-35.
Res. 4 ncil yazar (detay), kalis, stanbul 34 Gm buhurdanlar iin bkz. Weitzmann,Age of, 6256. no. 562,
Arkeoloji Mzeleri, onuncu/on birinci yzyl, Mango, Silver, 256-57. no. 85; Boyd ve Mango. Ecclesiastica!, 23.
kalayl bakr. no. 8-9.
Res. 6 lsa'nn yaamndan sahne! r. buhurdan, Burdur MUes.
altoc/yedtnct yzyl, bronz.
o
Burdur Mzesi'nden K.o.63.8o envanter numaral cenaze trenlerinde grlen ve "katzi/katzion" w
w
eser bu grubun rneklerinden birisidir (Res. 5-6). ad verilen buhurdanlar ortaya kar ve mzelerde
u
o
"'
Ancak son yllarda yaplan almalarda, slup bulunan rnekler ile de desteklenirler. Atna, Benaki Q.
zelliklerine ve ikonografik ayrntlara gre, yedinci Mzesi'ndeki asker aziz tasvirli, bakr katzinin "'
w
sekizinci yzyllar ile dokuzuncu yzyl ile onuncu sslemelerinde yaldz ve champleve mine teknii
..J
"'
yzyllara tarihlenen rnekler de literatrde grlmeye kullanlmtr. Bu tekniin Bizans mineli yaztlarnda o
balamtr. Side Mzesi'nden 77 envanter numaral on nc yzyl balarnda yaygnlat bilinmektedir.
..J
m
e.ser bu grubun rneklerinden birisidir (Res. 7-8). Bizans mineli bakr eserleri, Limoges mine atlyeleri
Ozellikle, Ermenistan'da bulunan baz rnekler ile ayn zamanda, on nc yzylda grlmeye
dokuzuncu yzyl ile on nc yzyllar arasna balamasna ve bitkisel bezemenin o '!erden sonra
tarihlendirilmektedir.36 Limoges madalyonlarnda grlen slup ile benzerliine
Sz konusu grup dnda, sekizinci-on nc dayanlarak tarihlendirilmektedir.39 Benzer biimde
yzyllar arasna tarihlenen az sayda buhurdan rnei bronz bir katzi, oo3 ylnda Kuadas, Kadkalesi
bulunmaktadr. Bunun nedeni, kaz buluntularnn Anaia kazsnda bulunmutur. Kase ksm sade, kulpu
35 rnekler ve ayrntl bilgi iin bkz. I. Rchter-Siebels,"Die 37 OrtaBizans dnemi resim sanat rneklerinde buhurdan iin bkz.
paliistinensischen Weihrauchgefasse mit Reliefszenen aus dem Leben Acara, "Bizans Maden", ek-6, na. 9-o, 4-7, 9, '.;\'.;\-'.;\7, 3-36,
Christi" (Yaynlanmam Doktora Tezi, Berlin niversitesi, 990). 39-40, 4'.;\-45. 48-50.
36 Yedinci yzyl sonrasna tarihlenen rnekler iin bkz. R. W. 38 A. Karamani Pekin, ed., Gn Ignda lstanbuL 'un 8000 yl.
Hamilton, "Thuribles, Ancient ar Modern?", Iraq 36 (974), 53-65; Mannaray, Metro, Su!tanahmeKazLan (stanbul, '.;\007). 83.
A. Effenberger ve H. G. Severin, ed., Das Museum fr Spatantike 39 Buhurdan ve tarihlendirme hakknda ayrntl bilgi iin bkz. H.
undByzantiniSche Kuns (Berlin, 99'.;\), '.;\o3, na. 5;Ermeni sanat C. Evans, ed., Bywntium, Faith andPower (161-1557) (New Haven
rnekleri iin bkz. A. Mirzoyan, " On the Provenance and Dating of London, '.;\004), '.;\8-'.;\9, na. 65; mineli bakr eserler iin ayrca bkz.
Bronze CencersDiscovered at Ani and OtherLocations in Armenia", D.Buckton," 'Ali that glisters ... 'Byzantine Enamel on Copper",
Ani, WoldArchitecturaL Heritage ofa MedievaLAnnenian Capita!, ed. S. P. evaa. 2:r:71 vrj71 T:l'J Aaaxaetva Mwvea (Athens, 994).
C owe (Leuven, '.;\Oo), 97-116. 47-49.
Res. 8 sa'nn yaamndan sahneler, buhurdan, Side Mzesi,
i ie daire motifleri ile bezemeli katzi on birinci yzyl yazmasnn minyatr, o4'te stanbul'dan Venedik'e
ile on nc yzyllar arasna tarihlendirilmekie ve gtrld ve 38'de rliker olarak kullanld
Anadolu'da bulunan bir rnek olmas nedeni ile nem bilindiinden on ikinci yzyla tarihlenen ttslkieki
tamakiadr.4 bitkisel motifler gibi kompozisyon ve slup asndan
Liturjik yelpazenin altnc yzyldan iki rnei halardaki bezemelere benzerlik gsteren rnekler
gnmze gelebilmitir, bundan sonra saptanabilen de bulunmakiadr.44 Sz konusu rnekler, gm
rnekler on beinci yzyl ve sonrasna aittir. On tren halarnn on ikinci yzyl ve sonrasnda da
birinci ve on ikinci yzyl resim sanat rneklerinde retildiklerini dnmemize neden olmaktadr.
kullanmna tank olduumuz bu objenin mze ve Grcistan, Matzkhvarichi'de bulunan tren ha (on
koleksiyonlarda rneinin grlmemesi dikkati eker.4' ikinci yzyl) ve Azize Anastasia tren hann (onuncu
Orta Bizans dnemi liturjik objeleri ierisinde ve on ikinci yzyllar aras) zerindeki yaztta geen
ok sayda rnein gnmze ulat eser tr tren signon (sembol, ha) kelimesi on birinci ve on ikinci
ve takdis halardr. Erken dnem halar genellikle yzyl typikonlarnda tren halar ve ikonalar iin
gm veya bronzdan dkm teknii ile yaplmtr. kullanlmtr. Bu bilgi retimin on ikinci yzyl ve
Orta Bizans dneminde ise, malzemede demir z sonrasnda da devam ettii grn destekler.4s
zerine gm levha ile kaplama yaygndr. Kalayl Bu balamda, onuncu ve on ikinci yzyllar arasna
bakr ile gm grnm vermek gibi, demir zerine tarihlenen halarn younluu ve izleyen yllarda
gm levhalar ile kaplamak, tamamn gmten retimin devam etmi olaca gz nne alnarak on
yapmak yerine, liturjik objelere uygulanan ekonomik ikinci ve on nc yzyllara tarihlenebilecek rnekler
bir yntemdir. Atina, Benaki Mzesi'ndeki Adrianopolis oaltlabilir. Washington, D.C., Dumbarton Oaks
ha, yaztta ad geen Sisinnios'un 998'de len Patrik Koleksiyonu 'nda bulunan, benzer slup zellikleri ve
Sisinnios ile ilikilendirilmesi ile onuncu yzyl sonuna bezemelere sahip olmalarna karn onuncu, on birinci,
"'
C) tarihlenir .4' on ikinci ve on nc yzyl gibi tarillere yerletirilen
z
c
Orta Bizans dnemi gm halarnn, erken tren halar tarihlendirmedeki farkllklar rnekleyen
LU
LU dnem rneklerinden bir dier fark ounlukla arka eserlerdir. 46
u
o yzlerinde olmak zere, niello teknii ile yaplm Trkiye ve Trkiye dndaki mzelerde
a:
il. figrl bezemelerin bulunmasdr. Genellikle on ok sayda rnei bulunan orta Bizans dnemi bronz
a:
LU birinci yzyla tarihlenen halarda yaldz kullanm, halarnda da benzer tarihlendirme yntem ve sorunlar
....
a:
merkezde ve kol ularnda bstler ve kollarda bitkisel dikkati eker. Byk boyutlu tren halarnda ortak bir
c bezemeler dikkati eker. Tarihlendirmede benzer bezeme dnyas sz konusudur. Atina Kanellopoulos
....
rnekler gz nne alnr: Kremlin' deki Aziz Demetrios Mzesi'ndeki ha, Londra British Museum'daki
Rlikeri (o59-o67), VIII. Konstantinos (o5-o8) benzerine ve geometrik rozet bezemeleri ile ithaf
ve X. Konstantinos Dukas (o59-o67) sikkeleri ile yaztna gre onuncu yzyla; Oxford Ashmolean
benzerlie dayanarak on birinci yzyl ikinci yarsna; Museum'daki iki ha ise benzer rneklere gre
ya da bitkisel bezemelerin onuncu yzyl sonu ve on daha geni bir zaman dilimine, onuncu ve on ikinci
birinci yzyl bana ait rneklerine benzerliinden, yzyllar arasna tarihlendirilmektedir.47 Sz konusu
figrlerin yzlerindeki kaliteli iilikien dolay on halara biim, bezeme ve slup asndan benzerlik
birinci yzyl ilk yarsna; ya da on ikinci yzyl bana gsteren zmir Arkeoloji Mzesi'ndeki 869 envanter
tarihlendirilmilerdir.43 numaral ha, bir yzyl ile snrlandrmak yerine
Tren halar genellikle onuncu ve on birinci onuncu ve on ikinci yzyllar arasna tarihlendirmek
yzyllara tarihlendirilmekle birlikie, on ikinci
yzyla ait talyan ii kitap kapa, Latinlere ait el 44 Kitap kapa, minyatr ve ttslk iin bkz. Evans ve Wixom.
Glory, 465, no. 3o3; 394-95, no. z6o: z50-51, no. 176.
40 dekan, Trkiye'deBizans, 69. 45 Bilgi ve rnekler iin bkz. D. Buckton, ed., Bp:anlium, Treasures
41 Erken dnem yelpazeleri iin bkz. Mango, Silver, .47-54, no. ofByzantineAr and Culture from British Colleclions (Landon. 1994.>.
31-3z: ge dnem rnekleri iin bkz. Evans, Byzantium, 13z-34, no. 159-60, no. 175: Cotsonis, Processiona!, zo, res. 5a.,!.
6910. 46 Halar iin bkz. Ross, Cata!ogue, z5--z8, no. z-24.
42 Adrianopolis ha iin bkz. L. Bouras, The Cross ofAdrianop!e 47 Atina'daki ha iin bkz. Evans ve Wixom. G!01y, 58. no. 22:
(Athens, 1979). Oxford'daki halar iin bkz. Buckton. Bp:anlium, 148-49. no. 6.
43 rnekler iin bkz. Evans ve Wixom, Glory. 61-67, no. z4--z7. 159-60, no. 175.
ta virl rl ve sml ri
daha doru olacaktr (Res. o). Gnmzde farkl
bulunur. z llkl
mzelerde bulunan bu halarn bezemelerindeki
tiliz fgurl r ve
birebir benzerliin ayn atlye/usta retimi olduklarn
giyslerd ki ayrntl
gsterdii gz ard edilmemesi gereken bir veridir. 48
b zemel r ortak
zellkl ridir.
Ayn lup orta
Bizans dn mi
rliker halarnda
da grldnden
tarihi ndirm
gen llikl bu r
ile karlatrlarak
yaplr v onuncu v
on tkinc yzyllar UJ
o
aras n rilir. An ak, ..: o::
ow
on ikinci v on o:: .....
..: o::
nc yzyllara ..... UJ
..... Vl
- UJ
tarihl n n bir grup :.'.'.
:=: :::;
kurun ampulla >- o::
.::;::
Res. 10 Tren ha, lm!r Mues. zernd d b nzer u>
z:::;
onuncu-on tktnc yUyl. tilize figrler ve '::::> UJ o::
_
-o
-a
;o
1 1
1 '
1
"'
(!) .._J
z
c
w
w
(.J
o Res. 12 Takdis ha, Efes Mzesi, on birinci-on nc yzyl, Res. 13 Ha kaidesi, stanbulArkeoloji Mzeleri, on birinci/on
"'
o. bronz. ikinci yzyl, bronz.
"'
w
...J
"'
II. Basileios Menologya'snda, 6 Ekim anahtar delii biimli aklklar, atnal kemerler,
c depremi iin dzenlenen ayinin tasvir edildii kilisenin kelerinde yer alan kular on ikinci yzyl
...J
ID
minyatr, tren halarnn tanma biimlerini el yazmalarnn minyatrlerinde karmza kar.
gstermesi asndan da nem tar. Diakon uzun sapl Merkezi planl, tek kubbeli tren ha kaideleri, Aachen
tren han, boynuna ast kaln bir ip veya deriden Artophorion'u gibi "Kutsal Mezar'' ve "Kuds"
yaplm asknn ucunda yer alan kesik koni biimli bir simgeliyor olmaldr.54
yuvann iine yerletirmitir.s3 Bu tip kaidelerin stanbul Arkeoloji
Daha kk boyutlu bir grup bronz ha Mzeleri'nde ve Burdur Mzesi'nde rnekleri
ise orijinal kaideleri ile gnmze ulamtr ve bulunmaktadr (Res. 3-4). Grc manastrlarndaki,
kilise biimindeki kaideler, orta Bizans dneminde daha ok deerli madenlerden yaplm tren halar
imparatorluun her yerinde ina edilen Yunan ha ve kaideleri on drdnc ve on beinci yzyllara
planl, merkezi kubbeli yaplarn maketi biimindedir. tarihlendirilir. Bizans maden eserlerinde on nc
Kaideler, malzeme ve teknik farkndan dolay g m ve on drdnc yzyllarda Grc ve slam maden
tren halarnn yapld atlyelerden farkl bronz iiliinin izleri yadsnamaz. Ancak, bu tip kaidelerin
dkmhanelerinde yaplm olmaldrlar. Gnmze kkeninin Bizans iilii olduu ve on birinci ve on
ulaan kaidelerin mimari zellikleri, uzun-ince oranlar, ikinci yzyllarda retildikleri kabul edilmektedir.55
z: Trkiye mzelerinden o.-z. yzyllar arasna tarihlendirdiimiz 54 Kaideler ve bilgi iin bkz. Evans ve Wixom, Glory, 55-57, no.
dier rnekler arasnda Uak Mzesi'nden 36+77, z.z.75, zmir A-E; Cotsonis, Processional, 108-11, no. 5-7.
Mzesi'nden 10096 ve oo9 envanter numaral eserler saylabilir 55 stanbul Arkeoloji Mzeleri'ndeki kaidelerin envanter
(Acara, " Bizans Maden'', kat.no.z, zo-zz). numaralar, 4059, 86.94: Burdur Mzesi'ndeki kaidenin envanter
53 Minyatr iin bkz. Cotsonis, Processtonal, z-zz, res. 7. numaras, K.177-45[6: bilgi ve Grc sanat rnekleri ii.n bkz.
ile kesin tarihli rnekler ve epigrafik z llikl r krit r
olarak alnmaktadr.
Yaynlanm rnekler incelendiind orta
Bizans dnemi eserlerinin dokuzuncu ve on birinci
yzyllar arasnda younlat, on ikinci ve on nc
yzyl eserlerinin bunlarn yannda daha az ayda
olduu ve on drdnc ve on beinci yzyllarda
rneklerin tekrar oald grlmek! dr. Mz
ve koleksiyonlara gelen eserlerin buluntu y rl rt
genellikle bilinmediinden, stratigrafik kazlarda
bulunmadklarndan, daha nce tarihlendiril n rl r
olan benzerlikleri dikkate alnmaktadr. Son yllarda
yaplan kaz almalar ve yaynlar ile bu dnem
tarihlenen eserler oalm, karlatrma olana
artmtr. Dolays ile, orta Bzan dn m yaplarnda
gerekletirilecek olan kaz almalarnn artma ,
elde edilen veriler ile mze ve koleksiyonlarda bulunan
eserlerin yaymlanarak gn na karlmas, 1
sanatlarnda on ikinci ve on nc yzyllara alt
olabilecek rneklerin oalma m salayacaktr.
"'
"'
z
o
w
w
Res. 14 Ha kaidesi, Burdur Mzesi, on birinci/on ikinci yzyl, o
o
bronz. a:
D..
a:
w
-'
a:
l SONU
o
-'
a