Bizans Mimrsi

Prof. Dr. Semav EYCE

ski Yunan kltrnn hkim olduu Dou Akdeniz evresinde,
Roma kltrnn miras ile Hristiyan inancnn kaynamas sonun
da, yerli medeniyetlerden de kalntlar alarak meydana gelen Bi
zans medeniyeti, bin yl akn bir sre boyunca Ortaa dnyasn
da variin gstermitir. Roma mparatorluunun 395'de resmen ikiye ayrlmas
ile Dou Roma mparatorluu, lkan bu byk devletinin hristiyanlam de-
vamcs olmu ve "Romallm", 1453'de yklna kadar muhafaza etmitir. Bu
devletin halkna Trklerin verdikleri "Rum" ad da "Romai" yani "Romal" ad
nn biraz bozulmu eklinden ibarettir. Bugn bu medeniyete verilen Bizans ad,
geen yzyl Batl tarihilerinin, bu imparatorluun bakenti olan Byzantion'-
dan ilham alarak yarattklar bir addr.

Artk Bizans Sanat olarak bilinen Dou Roma mparatorluu sanat,

eski Yunan ve Roma sanatlarndan kklerini almakla beraber, sahip olduu top-
raklann eski san'at geleneklerine de ilgisiz kalmamtr. Bu bakmdan Bizans
sanat baz blgelerde deiik karakterde eserler vermitir. Fakat bu san'at en
gl kaynan Anadolu'da bulmu ve Anadolu insannn yaratcl onun ge
limesinde, yeni bulularla zenginlemesinde en byk mil olmutur. Ayrca
Anadolu'nun Dou ile Bat arasnda kpr durumunda oluu, gerek yakn, ge
rek zak dounun san'at akmlarnn Bizans san'atma szmasna da imkn ver
mitir.
Bizans mimrsi her yerde en uygun grd yap malzemesini en uy
gun biimde ileyerek kullanmtr. Nitekim stanbul'da kesme ta ve aralarda
tula hatll yap tekniine karlk, Anadolu'da ve hatta Trakya'da yalnz tu-
la'nn kullanld grlr. Bat Anadolu'nun Akdeniz kylarnn bat kesiminde
eski yaplardan devirme talarn gelii gzel kullanlmalarna kar, Gney-Bat
Anadolu'da eski Lykia'da tabi moloz talarn ilenmeksizin duvar rglerine yer
letirildii grlr. Halbuki daha douda, eski Kilikia blgesinde ana duvarlar
kk lde kaba yontulmu kesme talardan, kemer, tonoz gibi aksam ise
daha muntazam ve daha iri talardan yaplmtr. Kayseri dolaylarnda ve Kara
deniz'in dou kesiminde ise yaplarda sadece muntazam ilenmi kesme talar
kullanlmtr. Bu malzeme ve tekniklerin yansra Bizans devrinde Anado
lu'nun byk bir ksmnda, arazinin iinin oyularak kat kat evler, manastrlar
ve kiliseler meydana getirildii bilinir ki bu da balbana bir "maara" tekni
inin varln ortaya koyar. Ahabn bol olduu blgelerde ve Anadolu'nun en
eski devirlerden beri nemli bir yap malzemesi olan kerpiin Bizans devrinde
ne lde kullanldklarn ise imdilik bilemiyoruz. Bizans San'at bin yllann-
dan itibaren ise gittike artarak ta ve tula yardmyle d sslmeye nem
vermitir.
 Bizans sanat dn mimarnin ana prensiplerini lka Roma mimarsin
den almtr. Erken Hristiyan ann ve lk Bizans devrinin balca kilise m i
marsinin amaz yap tipi olan basilika, menei hususundaki pek ok hipote?
lere ramen ilk rneklerine Roma mimarsinde raslanan profan basilikalarn H
ristiyan inancna uydurulmu bir devamcsdr. Uzunlamasna gelien m e k n
iki destek dizisi ile sahn (neO'a ayrlm, ortadakinin dou ucuna dar ta
an yarm yuvarlak plnl ve st kgir yarm kubbe ile rtl apsis yerletiril
mitir. lk yzyllarda dev llerde ina olunan basilikalarn stleri ifte meyilli
kiremit kapl ahap atlarla rtl olduundan, bu tr yaplar yangnlarda ve
zelzelelerde ok byk llerde zarar grmler bu yzden de, harap olduk
lannda ok defa bir daha ihya olunamamlardr. Basilikalarn bat taraflarnda
atrium denilen etraf revakl bir avlu ile hazrlk mekn durumunda narthex
denilen bir n hol vardr. Basilikalann bazlar pek nadir hallerde be sahnl
yine baz nadir hallerde apsisin nnde transept denilen, iki ucu dar takn
enine uzanan bir mekn da vardr. Hellenistik tip denilen, bu klsik basilikalar
Akdeniz evresinde saysz denilebilecek kadar ok ina olunmutur

Bata bakent stanbul olmak zere bilhassa byk ehirler ile ky blgelerin
de ok yaygn olan ve cemaatin toplu ibadetine mahsus olan bu basilika m i
marisinin iki yerde Suriye ve Anadolu'da deiik biimlerde uygulandklar
dikkati eker. Suriye'nin muntazam keme ta teknikli basilikalar, geni kemer
li girileri ve bunun iki yannda ykselen kuleleri, nefleri ayran seyrek payeleri
ve bunlarn zerlerine uzunlamasna atlm geni aklkl kemerleri, apsisleri
nin dndaki konsollara oturan ss mimarileri ile ok deiik bir mimariye sa
hiptirler. Halbuki Anadolu'da, Karaman dolaylarnda Karada'daki basilikala
rn itina ile yontulmu kesme ta mimarileri ok daha deiiktir. Bunlar hibir
ss unsuru olmayan, son derece iine kapank, darya ikiz bir giri ile bala
nan, stleri kgir tonozlarla rtl basilikalardr. Metleri bodur payeler ayn.
Erken devir Bizans mimarisi Roma'nm hamam ve mezar binalarndan
ilham alarak bir tarafdan da merkez plnl din yaplar meydana getirmitir. G e
nellikle aziz veya azizelerin hatrasna sunulan ve onlann kutsal kalntlarn(re-
nque)muhafaza eden bu yzdende martyrion (ehidlik) olarek adlandrlan bu
trden yaplarn, benzerleri vaftiz binalar(baptisterion)olarakda ina olunmu
tur. Bunlarn merkez meknlannn iinde stunlardan meydana gelen bir hal
ka bulunur ve genellikle stleri bir kubbe ile rtldr. Duvar kalnl iine
de hem mekn geniletmek, hem statik bakmdan kubbe sisteminin basksn
karlamak hem de masif duvar kitlesini hafifletmek gayesiyle niler yaplm
tr. Merkezi plnl yaplar, basilikalara nazaran mimarlara daha geni eitlilik
saladklarndan ok deiik ve zengin uygulamalar meydana getirilmitir. Er
ken devir mimarisinin nem verdii bir zellik de, basilikalann bitiiinde m
temilt olarak genellikle merkezi plnl bir ek yapnn bulunmasdr.
V. yzyla doru Anadolu'da bu iki ayr mimr anlay birletiren bir
yap tipinin doduu grlr. Bu, kubbeli basilika ad verilen kilise biimidir.
Bunda zemin pln bakmndan bir basilika olarak yaplan mimar eserin orta
sahnnn ortasnn kare bir kule gibi ykseltildii ve bunun bir kubbe ile rtl-
d grlr Anadolu'da Antalya'da Kesikminare c. (Panaghia kil.), Mut yak
nnda Alacahan manastn kilisesinde varl tesbit olunan, Silifke'de Thekla zi
yaretghndaki ikinci kilisede de uygulandna dair izler olan bu sistemin, en
byk ve gsterili rnei, stanbul'da mparator ustinianus'un 532-537 yllan
arasnda imdiki ekli ile yeniden yaptrt Ayasofya'dr. Roma mimarlnn ok
sevdii ar derecede byk ller ile meydana getirilen bu eser, zemindeki
pln bakmndan bir basilika yani uzun yap olarak tasarlanm, fakat rt sis
teminde, merkez tipli binalarda kullanlan kagr kubbe sistemi ile orta sahnn
rtlmesi dnlmtr. Bat Anadolu'lu iki mimann, Tralles (Aydn)'li sodo
ros ve Miletos (Ske-Balat)'lu Anthemios'un bu binada "rzgrdan imi bir
yelken biimindeki" kubbeyi drt byk kemer zerine oturtmakla beraber,
31-33 m. apndaki bu kubbenin basksna nce bat-dou ekseni zerinde iki
byk yarm kubbe ile yarya bldkleri, sonra her yarm kubbeyi eksedra ya-
nm kubbeleri ile e blerek karladklar grlr. Bylece zemin pln olan
basilika rtlm oluyordu. Fakat bina esasnda basilika preniplerine uygun ol
duundan iki yanlarndaki basklar, kuzey ve gney galerideki bir kemer ve to
noz sistemi ile karlanmak istenmi, bu da statik bakmdan yetersiz olduun
dan, yanlara doru alma tehlikesinde olan yapnn srekli desteklenmesini ge
rektirmitir.
Bu ilk devrin yaplarnn, Suriye'dekiler hari, d mimarileri sade ve gs
terisizdir. Tamamen ie dnk bir mimari hakimdir. stanbul'da Fatih camii ye
rinde olduu bilinen Hagioi Apostoloi (On iki Havvari) kilisesi ile Ephesos (Sel-
uk)'da Hagios oannes kiliselerinde ise VI. yzylda, basilika ile kubbeli yap
prensipleri kaynatrlarak, serbest ha biimindeki bir pln zerinde uygulan
mtr. Bu esasa gre yaplan bu byk yaplarda bir mekn btnl olma
yp pepee sralanan ve yanlardan da tekrarlanan biribirinin benzeri meknlar
vardr. Bu dzenleme, drt yne uzanan drt basilikann bir orta mekn etra
fnda havar toplanmas suretiyle meydana gelen, Suriye'deki Symeon Stylites
(Kalat- Seman) manastr ziyaret kilisesini andrr, ve onun gelimi bir benzeri
ni tekil eder. Yani ksacas VI. yzyl mimarisi byk yaplarda bile Ayasofya
programn tekrarlamay denememitir.
Ayasofya tam anlamyle Bizans sanatnn bir temsilcisi saylamaz. Ge
rek lleri gerek sslemenin byk bir ksm, gerek uygulanan pln prensip
leri bakmndan bir Ge Antik a yapsdr. Bu bakmdan da Bizans sanat
nn iinde bir gelimesi olmakszn tek kalmtr. Bizans sanat Ayasofyann l
lerine deil erien, hatta yaklaan baka bir dni yap meydana getirmedii
gibi onun mimr sistemini gelitirme yoluna da gitmemitir. Bizans tarihinde
ok nemli bir safha olan ve 726'dan 842'ye kadar sren konoklasma (Resim
dmanl) dnemi, kilisenin zaferi ile kapanmas sonunda, din yaplarn mi
marilerinde ve duvar sslemelerinde kilisenin ngrd esaslarhkim olmu
tur. Bylece kilise binasnn hristiyanlk sembollerinin topluluu haline gelme
si istendiinden bu inancn ba iareti olan ha biimi, kilise plnnn z ol
mutur. Orta Bizans denilen ve 842'den 1204'e kadar sren safhay kaplayan
dnemde Bizans din mimrsinde artk basilika pek nadir hallerde yapldn
da hemen hemen tamamen ortadan kalkm, baz basit apellerde uygulanan
tek sahnl yaplar dnda yeni giriimlerde bulunulmamtr. Buna karlk "ka
pal yunan ha" plnl denilen kiliseler bu dnemin mimrsinde hkim olmu
tur. Menei hususunda eitli hipotezler ileri srlen, hatta ran'n "ategede"\e-
ri olan "artag'\ax\ ile aralarnda bir balant kurulmas bile dnlen bu yap
lar bir dkdrtgenin iine snrlanm, drt kolu hemen hemen eit ha bii
minde kiliselerdir. zerleri beik tonozlarla rtl bu kollarn birletikleri orta
daki karenin stnde, geii pandantiflerle salanm, yksek kasnakl bir kubbe
ykselir. Kubbeyi tayan drt ana kemer, drt paye veya stun tarafndan ta
nr. Kelerde kalan kk meknlarn stleri ise apraz veya kubbeli tonozlar
la rtlmtr. Bizans mparatorluunun her tarafnda yzlerce yaplan bu ha
plnl yaplarn nceki dneme gre d mimarleri biraz daha hareketli olmak
la beraber yine de ie dnk saylabilir. Ha plnl binalarda eitleme imkn
lar snrldr. Baz eyaletlerde tonoz biimlerinde (Yunanistan) ufak deiiklik
ler yaplmakla beraber yine de ana esaslara bal kalnmtr. Bizans kilise mi-
mrsinin bu vazgeilmez yap biimi stanbul'da pek ok rnekle temsil edil
mitir. Fakat Bizans'n btn imknlarna ramen, yunan ha plnn ok b
yk eserler meydana getirilmesine imkn vermedii aka grlr. Bu tipip
 en zengin gsterili ve byk rnei olan stanbul'da Xll.yzyla ait Pantokrator
Manastr Kilisesi (Zeyrek Kilise Camii)nin esas binasnda, kubbenin ap ancak
7 m. yi bulmaktadr. Bu plnn uyguland Anadolu'da en byk ve iddial ya
p ise, Elmal-Demre yolu dolaylarndaki Dereaz Kilisesidir. ok dengeli ve
btn akam tamam bir kilise olan bu eserde de kubbe ap 8,50 m.yi ge
mez. Ksacas gerek anlam ile Bizans mimrsi, Ayasofya'nn ne llerine yak
lam ne de onun mimarsini gelitirerek yeni zmler aramtr. Orta Bizans
yap sanat, byk kiliseler yapmak istediinde ise, birden fazla kilise binasn
biribirlerine bitiik ina etmek suretiyle bu isteini gerekletirmitir. Yunanis
tan'da Hosios Lukas, stanbul'da Pantokrator Manastr Kiliseleri bu davrann
en tannm rnekleridir. Yine Yunanistan'da Peristera Kilisesinde drt stunlu
ha plnl bir merkez binasnn tarafna yine ha plnl, fakat her cepheleri
yarm yuvarlak kntl olduu iin yonca biimini alm apeller bititirilerek
zengin ve ok deiik fakat mekn btnlnden yoksun bir kilise pln elde
edilmitir.
Orta Bizans dnemi, ortalama bin ylna doru, kapal ha plnnn mo
notonluundan kurtulmak iin deiik bir biim aram ve rneklerine yalnz
Dugnk Yunanistan'da raslanan "Sekiz destekli" yaplar denilen yaplar orta
ya koymutur. Bu tipde bir yapya salam veya kalnt halinde'imdiye kadar
Anadolu'da ve Bizansn bakentinde raslanmamtr. Bu eit kiliselerde, orta
mekn, drt tarafa birer tonozlu kol ile uzanmakla beraber, d duvarlarn izdi
i dikdrtgen ile bu kollar arasnda dank kk meknlar domutur. D
duvarlara balanan sekiz destek ortada bir sekizgen meydana getirirler. Bunun
drd yarm kubbe biiminde ke tromplarn, dier drd ise drt yne uza
nan kollarn stlerini rten beik tonozlar tarlar. Orta sekizgenin stn ka
patan ana kubbe ise, ha plnl kiliselere nazaran daha geni apldr. Sekiz de
stekli tip bir yenilik olmakla beraber drt yne uzanan drt kol, mekn yine
de Bizans sembolizminin arad mistik biimi salamtr. Kubbeye geite kul
lanlan yarm kubbe eklindeki ke tromplar, eski ran yap san'atnn unsur
lardr. Orta mekn drt ynde uzatan beik tonozlu kollar ise, Asya mi-
mrsinde rnekleri ok grlen bir avluya alan drt eyvan emasnn ufaltl
m bir benzeridir. Yalnz burada avlunun yerini kubbeli orta mekn almtr.
u halde Orta Bizans dneminin, sekiz destekli yaplar, pln ve rt sistemi
bakmndan ran ve hatta Asya Mimrsi ile yakn benzerlik gsterir. Bu yap
dzeninin Bizans sanatna hangi yoldan ve nasl girdii henz aydnlanmam-
tr. Anadolu'da ve stanbul'da, Dou'dan gelen bir tesirin belirtilerini gsteren

a rneklerin bulunmay bu hususda bir hipotez kurmay zorlatrr. Vaktiyle J .

Strzygowski, bu tip yaplar kesinlikle Orta Asya Trk mimrsinin tesirlerine
balamt. Fakat bu gr destekleyecek inandrc dayanaklar ortaya koya
mamtr. Ancak u var ki, bu pln dzeninin esasnn Asyal olduu da bir ger
ektir. Fakat bunun hangi yoldan geldii imdilik halde karanlktr. Bu arada
Bizans sanatna Dou ve hatta slm tesirlerinin varl hususunda, Yunanistan'
daki bata bu sekiz destekliler olmak zere bu dnem kiliselerinin d cephele
rinin sslenmesinde kf yaz taklidi olarak meydana getilirilen tula bezeme
ye iaret edilebilir. Ksacas bu yzyllarda Dou - slm leminden Bizans'a bir
san'at akmnn szmas imkn d deildir.
Bu dnemde drt kemere oturan kubbeden ibaret tek meknl kiliseler
yapldn, Krehir yaknndaki ayak denilen kilise kalnts isbat eder. B u
tamamen tula yapda, mimar bir yenilie gidilmemi, ve bina yanyana ayn
zamanda ikiz olarak ina olunarak ar derecede ykseltilerek heybetli bir g
rnm almas salanmtr. Anadolu'nun ve bilhassa Kayseri dolaylarnn mun
tazam kesme ta teknikli kiliselerinde ise genellikle bat kolu uzun serbest ha
eklinde bir plnn tercih edildii ve ortada kare bir kulenin ykselerek, bunun
konik ta klhl yksek kasnakl bir kubbe ile rtld grlr. Bu tipin en
gzel temsilcisi Aksaray yaknndaki Kzl Kilisedir. BZANS MMARS
Prof. Dr. Semav EYCE
Bizans mparatorluu'nu X111. yzyl ikinci yarsnda sarsan i ve d me
49
seleler, ve 1203'de stanbul'un Drdnc Hal seferi kuvvetleri tarafndan iga
li, 1204'de de bakent stanbul olmak zere Bizans topraklarn bir i_tin feodal
idaresinin kurulmas, Bizans'n artk bir Dnya devleti olmaktan kmasna yet
mitir. Dalan mparatorluun eyaletlerinde doan kk devletlerin herbiri ken
di bana bir varlk halinde yaayp geliirken, bunlardan znik (Nikaia) krall,
eski Bizansm resmen mirass dummuna girmi ve ele geirdikleri geni top
raklara hibir vakit gerekten sahip olamayan Ltinlerden 1261'de stanbul'u geri
alarak Bizans mparatoruu'nu ihya etmitir. Yeniden canlanan Bizans artk es
ki gcne ve geni topraklarna sahip olamayacak, gnden gne snrlar dara
larak kanlmaz sonuna yaklaacaktr.

Bizans, IZGl'den 1453'e kadar sren bu son dneminin ancak ilk yz

yllk safhasnda bir san'at varl gsterebilmitir. Ortalama 1350'den sonra ar
tk uzun bir can ekime dnemi balam olduundan bilhassa mimrde nem
lice bir eserin meydana getirilmesi bahis konusu olamazd. 1261'den sonra mi
mrde baz yenilikler arand grlrse de, bunlar belirli prensiplerin dna
KayserViomarza K.
kmayan uygulamalardr. Bakentde, bu dnemde "dehUzli tip" denilen bir d
n yap biiminin doduu grlr. Bunda orta mekn kare bir kule gibi kilise
nin ana kitlesini aarak ykselmekte, ve stn yksek kasnakl bir kubbe rt
mektedir. Bu orta ksmn taraftan etrafn beik tonozlu dehlizler sarar. Orta
mekn kubbe kasna ile, kara kuledeki pencerelerden bol k almakta ve yk
sek bir hacim tekil etmektedir. Bu tipin stanbul'da gnmze kadar az veya
0
ok deierek gelebilmi rnekleri Pammakaristos (Fethiye c ) . Lips (Fenari sa

c.) ve Hagios Andreas (Koca Mustafa Paa c.) manastr kiliseleridir. stanbul d
nda Makedonya'da bu tip daha basit ve kk yaplarda da grlr. Bizans
mimrsi kubbe hkimiyetine, ok kstl nisbetler iinde, ancak bu surette ula o
o o
abilmitir. Selnik'de son Bizans dnemi mimrsinin gzel bir rnei 1312-15
yllarna doru yapld tahmin olunan drt stunlu yunan ha plnl Hagioi
Apostoloi Kilisesinin kubbe kasnann ykseklii dikkate deer. Yine Selnik'de
XIV. yzylda ina olunan Hagios Soteros apeli bu fikri en gzel aksettiren
eserdinApsis knts hari, dtan uzunluu ancak 5 m. olan bu kk yap ' laaibU-FetWe C. (cammakarislos K.)
nn, stn 3 m. apnda ve ieride zeminden ykseklii 8 m. olan tek kubbe
rter. Bu kubbenin yalnz kasnann ykseklii ise 3 m.dir. Bizans sanat, bu
nun dnda dn mimrdeki yeniliklerini, eskidenberi bilinen iki ayr yap pl
nnn ayn binada st ste uygulanmas suretiyle elde etmei de bu dnemde
denemitir. Bizans'dan koparak ayr bir devlet halinde bir sre yaayan Mora
despotluunun bakenti Mistra'da raslanan, altta basilika stte ise ha plnl yap
tipinde olan karma (mixte) kiliselerin bir benzeriyle de Trk Trakya'snda Vize
Ayasofyas'nda karlalr. Bat Yunanistan'n Epiros blgesinde Arta'daki Pare-
goritissa Kilisesi ise karma sistemin daha deiik bir uygulan ile ina olun 4^
mutur. Burada zemin katnda sekiz destekli sistemde olan yapnn yukar ks IstanbU-Kocamustafa Paa c.(Andreas Kl.)

mnda yunanha plnna dnt grlr. Bu dnemin yaplarnda bakent

dndakilerle eski ha plnna bal kalnmakla beraber binalarn dou- bat
ekseni zerinde ar derecede uzatldklar grlr. Bu eklin bir rnei Enez
Ayasofyas'dr. Birok rnei ise Trabzon Prenslii dneminde Trabzon'da yapl
mtr. Bylece Bizans mimrsinin son dnemde de allagelmi kalplann d
na kamad ve baz yenilikleri de bunlarn iinde denedii sylenebilir. Yal
nz unun belirtilmesinde fayda vardr ki, o da Bizans mimrsinin bu son d
nemde da ak bir cephe estetiine byk lde nem verdii ve pencere CP
ler, kademeli kemerler, niler ile hareketlendirdii bu cepheleri ta ve tula mal
zemenin bir bezeme meydana getirecek biimde geometrik motiflere gre kul
lanlmak suretiyle de renklendirdiidir. istatHjl-Fenai sa C. (Llps Manastn Ki.)
 5 Balance, The B y n t k i e Churches at Itebbond, "AnatoUan S t u d i e s " x (1960) s. 141175.

O M . Belenis. Eimeneta tou eksoterihou d a k o s m o u ste B y a n U n i arfchitonlld. Selnik 1964, 2 cilt

O L B e H Churches and monasteries of the Tr Abdbi and Nelghbouibig districts. Heidelberg 1913

KBelke, Galaen und Lytaonien, Wien 1984.

HWBeyer, Oer syrische Kirchenbau, Bertin 1925.

H C Butler. Eariy Churches hi Syria, Princeton 1929.

M A Chartes. Hagia Sophia and the Orert Imperial Mosques", The Art Bulletin" XH4 (1930) s, 321-345.

A. Choisy, L' Mt de M t i r d i e z les byxandns, Paris 1883.

RW. Deichmana Stuiflen lur ArchHslctur Konstantkwpels, Baden-Baden 1956.

C K Delvoye. L' art byzantln, Paris 1967.

Ch. Diehl, Manuel d'art b y a n t i n , Z bask, Paris 1925-26, 2 d l t

C K Diehl. L e s origVies asiatlques de I art b y a n t i n , "Journal des Savants (1904X ayn yazt E t u d e s byzanti-
nes, Paris 1905, s 337-352.

J . Ebersolt - A. Thiers, L e s elises de Constantinople, Paris 1913, 2 d l t

J . Eberaoh. Monuments de rirchttedure byantine, Paris 1934.

6 Eykx. K a r e d ^ (BinbiridBse) ve K m m a n evresinde ariosotojlk hcehaneler. Istanbul 1971.

S Eykx, S o n devlr B i a n s mfenarisl-tstanburda l^laiokigos'lar devri a n i t l a a geniletilmi 2. bask Istanbul

1960.
5 Eyree, TOridye'de Bizans sanat, Q O n e M n a d o l u UygariiMan Anslkk>pedlsi, III, Istanbul 1982, s. 513 564

a EykB, A y u o f y a l-MhUrisl. Istanbul 1984.

A. Grabar, L l c o n o d a a m e b y a n t i n . Dossier archtek>gfc|ue, Paris 1957.

6 Guyer, Die Bedeutung der chrisUkhen BMdcunst des Inneren Kielnaslens fOr die allgefneine K u n s -
tBesc(hidite. " B y a n t i n i s c h e Zeitschrtft" XXXin (1933)-!. 78-104 ve 313-330.)

S Guyer, Qnaidlagen MKtelalterikhen- Abendliendischer Baukunst, Einsiedein- Zrich- K6ln 1950.

J A Hamiltoa B y a n t i n e architecture and decomthm , 2. bask London 1956.

| F Hild- M. Restle, Kappadokkn , Wien 1981.]

F. HiW K Hellenkemper, Neue Forachungen to Kifflden , Wien 1986.

V. Korac LtrchHecture byzantine au XIII e S K d e , u kitapta. L i r t b y a n t i n au XII e s I M e , Beograd 1967,

Is 11- 22]

R. Krautheimer. Eariy C h r i s t i m and B y a n t i n e architecture, BaWmore 1965.

J . Lassus, L e s sanctuaires chritiens de Syrie , Paris 1947.

C Manga B y a n t i n i s c h e Architektur , Stutgart 1975.

G. Mathevn Byzantkie aestSietks, , London 1963.

T K F. Mathews, The B y a n t i n e s churches of Istanbul- A photogiaphk survey , Pensylvanio 1976

P A Mkrhelis, A n aesthete approch to B y a n t i n e art , London 1955.

a M i l K L ' E c o l e grecque dans I architecture byantine , Paris 1916.

a Millet L A s i e Mineure, nouveau domaine de I histoire de Mrt, R evue Archok>gk)ue, IV. seri, V ( 1 9 0 5 )
Is. 93- 107).
A van Milingen, Byzantine Churcnes In Constantinople, Their history andt aithltecture , London 1912

G. Moutsopoukis, PInalces Byzantines aridiitektonlkes, Selflnik 1962.

M. Restle, Studien zur friUibyanUnischenArchitektur Kappadokiens , Vienl979, 2cilt.

K Rott lOehasiatische Denkmaeler , Leipzig 1 9 0 a

M. f^mpler. L a coupole dans I architecture byzantine et musubnane , Strasbourg 1956.

A J ^ . S c h n e i d e r , S o p h l e n k 1 r c h e u n d S u l t a n m o s c h e e , B y z a n t i n i s c h e Zeitschrift (XUV(1951)s.509 516).

P K SdiweinfuitK Die byzantinlsche F s n n , 2. bask, Mainz 1954.

E f i SmitK TTie Dome, A study in the history of Meas , Princeton 1950.

El Stikas, L'egUse byantine de Chilstianou en IHphyiie et les autres i d l f k x s de m m e type , F>Bris 1951.

J . Strzygowski, IQeinaslen, Bin Meidand der fnstgeschkrhte , Leipzig 1903.

J . Strzygowski- M. von Berchem- a L Bell, A m k i a , Hekteletg 1950.

E H. Swift, Hagia Sophia , New Yori< 1940.

r t Thierry, Lrt monumental byantin en Asie Mbieure du X l e sMde au X I V e , "Dumbartor Oaks Papers"
XXIX (1975) s. 75 -111.

R. Van N k c Satat Sophia In Istanbul, An archHectuml survey , VIAishington tz (1966).

U M . d e Villard. L e chlese delia M e s o p o t m i a , Itoma 1940.

Q WuHr, Aitchrisdkhe und byantinische K u n s t , Bertin- ft)tsdam 1918- 1924, 2 d l t aynca BlbUogiaphiscvh-
[Kritische Nactiag zu Altchristlkhe imd byzantinische K u n s t Pbtsdam tz. (1938 ?)|.
 B2:ANS MMRS
Prof. Dr. Semav EYCE
51

HeyteixWIsUnbti-Paiughia K

En.Ay>sofyaKI.

i \
n
n
1 >
n ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^

AynBiu-Kesl

II l
l I

-e

IUJ: Trateon-Yericuma C.(Khr<s(itephalos Ki.)

SOT Donem Bizans Mimartside Duvar Tekniji