ALFA

Alfa Yaynlan: 2632

Bilim: 75

BLM KTABI

Oriji.nal Ad The Scirnce Book

lgilizce Aslndan eviren Ahmet FeLhi Yldrm

l. Basm: 2015
978-605- 106-930-2
Sertillka No: 10905

Yaync ve Ge11el Yay Yremei M. Faruk Bayrak

l.enel Mdiir Veda Bayrak
Yay Yecmei Mustafa Kpolu
Dizi Editrii Kerem Cankoak

Proje Sanal Editii Kate

Cavanagh
Phil Ormerod
Sa a Yretmei
izimler jamcs Graham, Pcter Liddiard
Baslya /la zrlaya llchice Yac
Grcfil Kamuran Ok

2014, AlfA llasm Yaym Darn Ltd. ti.

2014, Dorlng Kindersley LmiLed

Kitabn Tiirke yay111 laklar Alfa Bas m Yay1111 Datm Ud. ti.'ne aittir.
Ta111t1111 amacyla, kaynak gstermek artyla yaplacak ksa almt/ar dmda,
yay111c111111 yazl imi ol111aksz111 libir clcktroik veya nekaik arala oal f lnnnz.
Eser saliplerinin maevi ve mali haklar sakldr.
Alfa Basm Yaym Dat m Ltd. li.
Alemdar M;h;ll-s i, Ticare th.nc. c;okak No: 15 34410
C.alolu, stn.nbul /TUrkiye
Tel: (0212) 51153UJ-513 87 5 1 - 512 30 46
Faks: (0212) 519 33 00
www.alf.akilap.com info@alfakitap.com

Chna leo P.prr Prcxlucts Ld

KATKIDA BULUNANLAR
ADAM HART-DAVIS, DANIMAN EDiTR
Adam Hart-Davis Oxtord , York ve Kanada' da Alberta
niversitelerinde kimya eitimi grd. Be yl bilim kitaplar
editrl yapt ve 30 yldr yapmc ve sunucu olarak blim,
teknoloji, matematik ve tarihle ilgili televizyon ve radyo
programlar yapmaktadr. Bilim, teknoloji ve tarihle ilgili 30
ktap yazd.
JOHN FARNDON
John Farndon kitaplar drt kez Kraliyet Dernei gen bilim
ktab dlne ve Society of Authors Eitim dl'ne aday
gsterilen bir bilim yazandr. Kitaplar arasnda The Grea
Scientists ve Tle Oceans Atlas var. DK's Science ve Science
Year by Year'a yazlar yazd.
DAN GREEN
Dan Green bir bilim yazardr. Cambridge niversitesinde
Doa Bilimleri dalnda mast r yapt ve 40'tan fazla kitap
yazd. 2013'te ki kitab Kraliyet Dernei Genlik Ktap
Odlne aday gsterildi ve Basher Science dzisi 2
milyondan fazla satt.
DEREK HARVEY
Derek Harvey evrimsel biyolojiye zel ilgi duyan bir doa
bilimcidir ve DK' in Science ve 1'he Natur a/ Hsory Book'unu
da kapsayan kitaplarn yazardr. Liverpool niversitesinde
Zooloji okudu, bir biyolog kuana ders verdi ve Kosta
Rka'ya ve Madagaskar'a geziler dzenledi.
PENNY JOHNSON
Penny Johnson bilim retmeni , daha sonra okullara bilim
kitaplar reten bir yaync olmadan nce havaclk
mhendisi olarak ie balad ve 10 yl askeri uaklarda
alt. Penny, 10 yl akn bir sredir tam gn eitim
yazarl yapma ktadr.
DOUGLAS PALMER
Douglas Palmor, Cambridge'de slenen bir bilim yazardr;
son 14 y lda 20'den fa zla kitap yaymlad -on son
Londra'daki Natura! History Museum IDoa Tarihi Mzesi]
iin bir uygulama (NHM Evolution) ve ocuklar in DK's
WOW Dinosaur kitab. Ayrca Cambridge niversitesi
Srekli Eitim Enstits'nde okutmandr.
STEVE PARKER
Steve Parkor bilimde, zellikle biyoloji ve benzer yaam bi-
limlerinde uzman 300' den fazla bilim kitabnn yazar ve e-
ditrdr. Zooloji dalnda yksek lisans diplomas vardr, Zo-
ological Society of London'n ILondra Zooloji Dernei] kdem
li bilim kurulu yesidir ve eitli yalar ve yaynclar iin ki-
taplar yazd. Steve saysz dl kazand - en son 2013'te
Science Crazy ile UK School Library Association !Birleik
Krallk Okul Ktphaneleri Birliil Bilgi Kitab dl.
GILES SPARROW
Giles Sparrow, University College London'da astronomi,
lmperial College'de bilim iletiimi okudu, ok satan br
bilim ve astronomi yazandr. Kitaplar Cosmus, Spaceflight,
The Uni verse in 100 Koy Discoveri es ve Plysics in Minutes'i
kapsar, ayrca Universe ve Space gibi DK kitaplarna yazlar
yazd.
NDEKLER
10 GRi
BILlmSEL
BILiMiN DEVR M
1400-1700
~~~~~~!~J 34 Gne her eyin
merkezindedir
20 Gne tutulmas Nicolaus Copernicus
ngrlebilir
Miletoslu Tales 40 Her gezegenin yrngesi
bir elipstir
21 imdi her eyin drt Johannes Kepler
kkn iitin
Ernpedokles 42 Den bir cisim dzgn
hzlanr
22 Yer'in evresini lmek Galileo Galilei
Eratosthenes
44 Yerkre bir mknatstr
23 nsan aa varlklarla Williarn Gilbert
balantldr
Nasreddin Tusi 45 Tartarak deil,
deneyerek Francis Bacon

46 Havann yayna 55 Kaya tabakalar st ste

dokunmak Robert.Boyle oluur
Nicolas Steno
50 Ik bir parack mdr,
yoksa bir dalga m? 56 Mikroskobik hayvan
Christiaan Huygens gzlemleri
Antonie van Leeuwe nhoek
24 Yzen bir nesne svda 52 Bir vens geiinin ilk kez
hacmi kadar yer kaplar gzlenmesi 58 In hzn lmek
Arimet Jererniah Horrocks OleR0mer

26 Gne ate, Ay su 53 Organizmalar bir dizi 60 Bir trn tohumundan

gibidir admda geliir baka bir tr kmaz
Zhang Heng Jan Swarnrnerdarn John Ray

28 Ik dz izgiler halinde 54 Btn canllar 62 Ktleekim evrendeki

gzmze girer hcrelerden oluur her eyi etkiler
bn '!-Heysem Robert Hooke Isaac Newton

GEN iSLEYEN
UFUKlAR
1700-1800
74 Doa sramalarla ve 104 ieklerin yapsnda ve
atlamalarla ilerlemez
Cari Linnaeus
76 Su buhara dnrken 105 Elementler hep
kaybolan s yok olmaz
Joseph Black
78 Yanar hava
Henry Cavendish
80 Rzgarlar ekvatora
yaklatka daha fazla
gndousuna dner 1800-1900
George Hadley
81 Florida krfezinden gl
bir aknt kar
Benja min Franklin
82 Flojistonsuz hava
Joseph Priestley
84 Doada hibir ey 114 Elektrikle retilen
yaratlmaz ,hibir ey
kaybolmaz, her ey
deiir Antoine Lavoisier
85 Bir bitkinin ktlesi
havadan gelir
Jan Ingenhousz
86 Yeni gezegenler
kefetmek
William Herschel
88 In hznn
azalmas John Michell
90 Elektrik akkann
harekete geirmek
Alessandro Volta
96 Bir balang izi yok, bir 115 Bir ulusun kayalarnn
s on ihtimali yok
James Hutton
haritasn karmak
WilliamSmith
Dalarn ekicilii 116 Kemiklerin hangi kabileye
102
Nevi! Maskelyne ait olduunu biliyor
Mary Anning
dllenmesinde doann 118 Edinilmi zelliklerin
gizemi Christian Sprengel kaltm
Jean-Baptiste Lamarck
ayn
ekilde birleir 119 Her kimyasal bileiin iki
Joseph Proust paras vardr
Jns Jakob Berzelius
iLERLEME 120 Elektrik etkisi
iletken telle snrl
YUZYILI deildir
Hans Christia n 0rsted
121 Efendim, gn gelir bunu
110 Deneyler gne parlarken vergilendirirsiniz
kolaylkla tekrarlanabilir Michael Faraday
Thomas Young
122 Is
evrendeki her maddeye
112 Nihai paracklarn greli nfuz eder Joseph Fourier
arlklarn belirlemek
John Dalton 124 Organik olmayan
maddelerden organik
maddeler retmek
kimyasal etkiler Friedrich Whlcr
Humphry Davy
126 Rzgarlar asla dz bir
izgi halinde esmez
Gaspard-Gustave de Coriolis
127 ift yldzlarn renkli
zerine
Christian Doppler
128 Buzul, Tanr'nn byk
pulluuydu
Louis Agassiz
130 Doa, tek bir btn
olarak temsil edilir
Alexander von Humboldt
 r

136 Ik
alr
suda daha yava yol
Leon Foucaull
226 Paracklarn dalga-
benzeri zellikleri vardr
~
1

Erwin Schrdinger
138 Canl kuvvet sya
evrilebilir 234 Belirsizlik kanlmazdr
James Joule Werner Heisenborg

139 Molekler hareketin 236 Evren byktr... ve daha

istatistiksel analizi 186 Inlartpten geliyordu da byyor Edwin Hubble
Ludwig Boltzmann Wilhelm Rntgen
242 Uzayn yar ap sfrdan
140 Plastii icat etme niyetim 188 Yer'in iini grmek balad
yoktu Richard Dixon Oldham Georges Lemaltre
Leo Baekeland
190 Radyoaktive elementlerin 246 Her madde
142 Bu ilkeye doal seilim atom zelliidir paracnn bir kar
denir Marie Curie madde ei vardr
Charles Darwin Faul Dirac
196 Bulac bir canl akkan
150 Hava durumunu Martinus Beijerinck 248 ken bir yldz
ngrmek ekirdeinin
Robert FitzRoy kararszlat bir st

156 Omne vivum ex vivo - BiR. P4RAQ(GMA snr vardr

Subrahmanyan
her canl canldan gelir
Louis Pasteur
DEGISIKLIGI Chandrasekhar

1900-1'945 249 Yaamn kendisi bir bilgi

160 Kendi kuyruunu edinme srecidir
yakalayan ylanlardan 202 Kuantumlar kesikli enerji Konrad Lorenz
biri paketleridir
August Kekule Max Planck

166 Kesinlikle aa kan 206 Artk atomun neye

ortalama bire oran benzediini biliyrum
Gregor Mende! Ernest Rutherford

172 Kular ile dinozorlar 214 Ktleekim uzay-zaman

arasnda evrimsel bir sreminde bir bklmedir
balant Albert Einstein
Thomas Henry Huxley
222 Yer'in kayan ktalar,
174 zelliklerin ak bir srekli deien bir
dngsellii yapbozun paralardr
Dimitri Mendeleyev Alfred Wegener

180 Ik ve manyetizma ayn 224 Kromozomlar kaltmda

zn grnmleridir rol oynar
James Clerk Maxwell Thomas Hunt Morgan
250 Evrenin yzde 95'i 315 Yer ve Yer'in btn yaam
kayptr formlar, gaia denilen
Fritz Zwicky tek bir canl organizma
oluturur
252 Evrensel bir hesap James Lovolock
makinesi
Alan Turing 316 Bir bulut st ste
dalgalardan oluur
254 Kimyasal ban doas Benoit Mandelbrot
Linus Pauling
317 Bir kuantum hesaplama
260 Atomun ekirdeinde modeli
korkun bir g vardr YuriManin
J. Robert Oppenheimer
!!i 318 Genler trden tre
ili

--
geebilir
i!!!
TEMEL YAPI ifi!i
...
Michael Syvanen

TA~~~~~MZ
286 Kusursuz bir sfrlar ve 320 Futbol topu byk
arplar oyunu basnca dayanabilir
Donald Michie Harry Kroto

292 Temel kuvvetlerin birlii 322 Hastal tedavi etmek

270 Yldz tozundan oluuruz Sheldon Glashow iin insanlara gen
Fred Hoyle yerletir
294 Kresel snmann nedeni William French Anderson
271 Atlayan genler biziz
Barbara McC!intock Charles Keeling 324 Bir bilgisayar ekranndan
yeni yaam formlar
272 Tuhaf k ve madde 296 Kelebek etkisi tasarlamak
teorisi Edward Lorenz Craig Venter
Richard Feynman
298 Bir boluk tam olarak 326 Yeni bir doa yasas
274 Yaam bir mucize deildir hilik deildir lan Wilmut
Harold Urey ve Peter Higgs
Stanley Miller 327 Gne sisteminin
300 Simbiyoz her yerdedir tesideki dnyalar
276 Deoksiribonkleik asit Lynn Margulis Geoffrey Marcy
(DNA) iin bir yap
nermek istiyoruz 302 Kuarklar er er gelir
James Watson ve Murray Gell-Mann 328 REHBER
Francis Crick
308 Her eyin teorisi? SZLK
284 Gerekleebilen her ey Gabriele Veneziano
340
gerekleir
Hugh Everett III 314 Kara delikler buharlar 344 DiZiN
Stephen Hawking

352 TEEKKR
12 GiR
ilim, srekli bir hakikat
B araydr -Evrenin nasl
altn kefetmek iin en
eski uygarlklardan beri sre gelen
bir mcadeledir. tici gcn
insann merakndan alan bilim, akl
yrtmeye, gzleme ve deneye
dayanmaktadr. Eski Yunan
filozoflarnn en nls olan
Aristoteles bilimsel konularda
yazlar yazd ve sonradan gelen
birok almann temellerini att.
yi bir doa gzlemcisiydi; ama
tamamen dnceye ve
muhakemeye dayand, deney
yapmad. Bu nedenle birok eyi
yanl anlad. rnein byk
nesnelern kk nesnelerden daha
hzl dtn ve bir nesnenin
arl baka bir nesnenin iki
katysa, iki kat daha hzl
deceini ne srd. Bu yanl
olmasna ramen, talyan astronom
Galileo Gallei 1590'da bu
dnceyi rtene kadar hi
kimse ondan kukulanmad. Bugn
iyi bir bilim insannn ampirik
kantlara yaslanmas gerektii aleni
olabilir, ama her zaman yle deld.
Bilimsel yntem
Bilimsel sre iin mantksal bir
sistemi, ilk kez 17. yzyln banda
ngiliz filozof Francis Bacan ne
srd. 600 yl nce Arap bilim
insan Ibn'l-Heysem'in
almalarna dayanan ve ok
gemeden Fransz flozof Rene
Descartes tarafndan glendirilen
Bacon'n bilimsel yntemi, bilim
insanlarnn gzlem yapmasn, kuyrukluyldzlara benzediini fark
olup biteni aklayan bir teori
oluturmasn ve teorinin ie
yarayp yaramadn grmek iin
bir deney gerekletirmes ini
gerektirir. Doru gibi grnrse,
sonular akran deerlendirmesine
gnderilebilir; burada, ayn ya da
benzer alanlarda alan insanlar,
yanllar tek tek bulup karmaya,
bylece teoriyi rtmeye ya da
sonularn doru olduundan emin
olmak iin deneyi tekrarlamaya
davet edilir.
Test edilebilir bir hipotez ne
srmek ya da kestirimde bulunmak
''
Btn hakikatleri kefettikten
sonra anlamak kolaydr;
mesele kefetmektr.
Galileo Galilei
''
her zaman yararldr. 1682
kuyrukluyldzn gzlemleyen
ngiliz astronom Edmond Halley,
1531 ve 1607' de kaytlara geen
etti ve nn ayn nesle, Gnein
yrngesinde olduunu ne srd.
1758'de geri geleceini ngrd ve
son anda da olsa hakl kt 25
Aralk gn fark edildi. Bugn o
kuyrukluyldz, Halley
Kuyrukluyldz olarak biliniyor.
Astronomlar deney yapamadklar
iin, kantlar ancak gzlemle elde
edilebilir.
Deneyler bir teoriyi test edebilir
ya da tamamen speklatif olabilir.
Yeni Zelanda doumlu fiziki Ernest
Rutherford, kk sapmalar
aratrmak iin altn levhaya alfa
paracklar ateleyen rencilerini
izlerken, kaynan arkasna detektr
koymalarn syledi ve onlar
artrcasna, baz alfa paracklar
kat kalnlndaki levhadan sekti.
Rutherford, bunun bir top
mermisinin pelr kadndan
sekmesi gibi bir ey olduunu
syledi - ve bu, onu Fitomun yaps
konusunda yeni bir dnceye
gtrd.
Bilim insan yeni bir mekanizma
ya da teor nerirken sonula ilgili
bir ngrde bulunabilirse, deney
daha da zorlu olur. Deney ngrlen
sonular verirse, bilim insan
 GRi 13

\ I I
\ n
.
-
. \
.
~\"

- - , "
1 1 -' ' f

teorisini destekleyen kantlara almalarna ve Danimarkal fiziki
sahip olur. Yine de bilim, 20. yzyl Niels Bohr'un 1920'lerdeki
bilim felsefecisi Kar! Popper'n almasna dayanyordu; bu
iaret ettii gibi, bir teorinin doru almalar da 1897'de elektronun
olduunu asla kantlayamaz, kefedilmesine, o da 1869'da
eylerin yalnzca yanlln katodun kefine dayanmaktayd.
kantlayabilir. ngrlen yantlar Vakum pompas ve 1799'da icat
veren her deney destekleyici edilen pil olmasyd bunlarn hibiri
kanttr; ama baarsz olan tek olamazd - bylece zincir on yllarca
deney, btn bir teoriyi kertebilir. ve yzyllarca geriye gider. Byk
Yer-merkezli Evren, drt vcut ngiliz fiziki Isaac Newton'n nl
svs, ate-element flojiston ve esir bir sz vardr: "Daha uza
denilen gizemli bir ortam gibi grdmse, devlerin omuzlarnda
yzy llardr savunulan kavramlarn durduum iindir." ncelikle
yan ll kantland ve yerlerini Galileo'yu kast ediyordu, ama
yeni teoriler ald. Bunlar da yalnzca bn 'l-Heysem'in Kitab'J-
teoridir ve rtlebilir, birok Menazr'nn bir kopyasn da
durumda destekleyici kantlara grm olabilir.
baklrsa, ihtimal d olmasna
ramen. lk bilim insanlan
Bilimsel bir bak olan ilk filozoflar,
Dncelerin ilerlemesi M 5. ve 6. yzyllarda eski Yunan
lan, lmsz olduunu gstermek
iin, kraterin iine atlad - sonu o-
larak onu bugn hatrlyoruz .
Yldz gzlemcileri
Bu arada Hindistan'da, in'de ve
Akdeniz'de insanlar, gk cisimleri-
nin hareketlerini anlamaya al
yordu. Yldz haritalar yaptlar -
ksmen navigasyon yardmc olsun
diye; yldzlara ve yldz gruplarna
ad verdiler. Birka yldzn, "sabit
yldzlara" gre dzensiz bir yol
izled iini de fark ettiler. Yunanlar,
bu gezici yldzlara "gezegen" dedi.
inliler, M 240'ta Halley kuyruk-
luyldzn ve 1054'te imdi Yenge
Bulutsusu olarak bilinen bir sper-
novay fark ettiler.

Bilim nadiren sade, mantksal
admlarla ilerler. Birbirinden
bamsz alan bilim insanlar
e zamanl keifler yapabilirler; ama
neredeyse her ilerleme, nceki
almalara ve teorilere bir lde
dayanr. Byk Hadron
arptrcs, LHC, olarak bilinen
devasa aygt yapmann tek nedeni,
40 yl nce, 1964'te varl
''
dnyasnda aktifti. Miletoslu
Thales, M 585'te bir Gne
tutulmasn ngrd; Pythagoras,
50 yl sonra bugnk Gney Gerekten hakikatin
talya'da bir matematik okulu kurdu peindeyseniz, yaamnzda
ve Ksenophanes, bir dada deniz en az bir kez her eyden
kabuklar bulduktan sonra, btn olabildiince kuku duymanz
Yer'in bir zamanlar denizle kapl gerekir.
olmas gerektii sonucuna vard. Rene Descartes
M 4. yzylda Sicilya'da Empe-

ngrlen Higgs paracn
aramakt. Bu ngr, atomun
yapsna ilikin Rutherford'a kadar
ceri giden on yllarn teorik
''
dokles, toprak, hava, ate ve suyun
"her eyin drt kk" olduunu iddi-
a etti. Taraftarlarn volkanik Etna
Da'nn kraterine gtrd ve anla-
14 GIHI~
Beyt'l-Hikmet
MS 8. yzylda Abbasi halifesi,
yeni bakenti Barlat'ta muhteem
bir ktphane olan bilgelik evi
Beyt'l-Hikme'yi at. Bu, slam
bilim ve teknolojisinin hzl
ilerlemesine ilham verdi. Yldzlarn
konumunu kullanan bir navigasyon
aleti olan usturlabn yan sra, ok
sayda zeka ii mekanik alet icat
edildi. Simya geliti ve damtma
gibi teknikler ortaya kt.
Ktphanedeki alimler
Yunanistan'dan ve Hindistan'dan
pek ok nemli kitab toplayp
Arapaya evirdi; Bat, kadim
eserleri bunlarn sayesinde daha
sonra yeniden kefetti,
Hindistan' dan alnan Arap
"rakamlarn" -sfr dahil- rendi.
Modern bilimin doutu
Bat dnyasnda Kilisenin bilimsel
hakikat zerindeki tekeli
zayflamaya balarken , 1543 yl
r ac iki kitabn
yaymlanmasna tank oldu.
Belikal anatomici Andreas
Vesalius, insan cesetlerinde yapt
diseksiyonlar muhteem grsellerle
aklayan De Hu mani Corporis
Fabrica'y kard. Ayn yl Polonyal
hekim Nicolaus Copemicus,
Evrenin merkezinin Gne
olduunu ifade edip, bin yl nce
skenderiyeli Ptolemaios'un
oluturduu Yer-merkezli modeli Principia Mathematica's geldi.
altst eden De Revolutionibus Newton'n hareket yasalar ve
orbium Coelestium'u yaymlad. evresel ekim ilkesi klasik fiziin
1600'de ngiliz hekim William temelini oluturur.
Gilbert De Magnete'ye yaymlad ;
burada Yer'in kendisi bir mknats Elementler, atomlar, evrim
olduu iin pusula ibresinin kuzeyi 18. yzylda Fransz kimyac
gsterdiini aklad. Yerkrenin Antoine Lavoisier yanmada
merkez ekirdeinin demirden oksijenin roln kefedip, eski
olduunu bile ne srd. 1623'te llojiston teorisini itibarszlatrd.
baka bir ngiliz hekim, William Ksa srede bir sr yeni gaz ve
Harvey, kalbin nasl bir pompa gibi zellikleri aratrld. Atmosferdeki
alp kan btn vcuda ilettiini gazlarla ilgili dnce, ngiliz
ilk kez aklad ve bylece, 1400 yl meteorolog John Dalton'n her
geriye, Yunan-Romal hekim elementin benzersiz atomlardan
Galenos'a kadar geri giden nceki olutuunu ne srp, atom
teorileri geersizletirdi. 1660'larda arlklar dncesini nermesine
Anglo-rlandal kimyac Robert
Beyle, kimyasal bir elementi
tanmlad The Sceptical Chymist
''
de aralarnda olmak zere bir dizi
kitap kard. Bu, kimyann, mistik
simyadan ayr bir bilim olarak
douunun iaretiydi. Deniz kenarnda oynayan,
Bir sre Boyle'un asistanln arada bir daha dzgn bir
yapan Robert Hooke, 1665'te ilk ok akl bulup oyalanan bir ocuk
satan bilimsel eser Micrographia'y gibiyim ... oysa nmde byk
kard. Pire ve sinek gz gibi
hakikat okyanusu
konularn katlanp alr grselleri,
kefedilmemi duruyor.
daha nce hi kimsenin grmedii
Isaac Newton
mikroskobik bir dnyay herkese
at. Sonra 1687'de, birok kiinin
''
tm zamanlarn en nemli bilim
kitab olarak grd eser, Isaac
Newton'n ksaca Principia olarak
bilinen Philosophiae Naturalis

yol at. Sonra Alman kimyac
August Kekule molekler yapnn
temelini gelitirirken , Rus mucit
Dimitri Mendeleyev, ilk genel kabul
gren periyodik tabloyu oluturdu.
1799'da talya' da Alessando
Volta'nn elektrik bataryasn icat
etmesi yeni bilim alanlar at;
Danimarkal fiziki Hans Christian
Orsted ve ngiliz ada Michael
Faraday bu alana girip, yeni
elementler ve elektomanyetizmay
kefetti ve bu da, elektrikli motorun
cat edilmesine yol at. Bu arada,
klasik fiziin dnceleri atmosfere,
yldzlara , n hzna ve snn parac arptmolar , maddenin
doasna uyguland; bunlar da
geliip, termodinamik bilimine yol
a t.
Kaya tabakalarn inceleyen
eologlar
Yer'in gemiini yeniden
na etmeye baladlar. Soyu
tkenmi yaratklarn kalntlar
kmaya baladka, paleontoloji
moda oldu. Eitimsiz ngiliz gen
kz Mary Anning, dnyaca nl
fosl kalnt derleyicisi oldu.
Dnozorlarla birlikte, en nls
ngiliz doa b ilimci Charles
Darwin'den olmak zere evrim
dnceleri, yaamn kkeni ve
nkolojisi zerine yeni teoriler geldi.
Belirsizlik ve sonsuzluk
Yirminci yzy ln banda Albert
Enstein adl gen bir Alman kendi
GiRi 15
grelilik teorisini nerip, klasik neyseler kara madde ve kara enerji
fizii sarst ve mutlak zaman ve Evren'i dolduruyordu ve
mekan dncesine son verdi. Yeni astronomlar yeni dnyalar - uzak
atom modelleri nerildi; n hem yldzlarn yrngesinde,
bir parack hem bir dalga olarak bazlarnda yaam bile olabilen
hareket ettii gsterildi; baka bir gezegenler- kefetmeye baladlar.
Alman, Werner Heisenberg, ngiliz matematiki Alan Turing
Evron'in belirsiz olduunu gsterdi. evrensel hesap makinesini
Bununla birlikte, son yzyln en dnd ve 50 yl iinde kiisel
etkileyici gelimesi , teknik bilgisayarlarmz, dnya apnda
ilerlemelerin bilimin daha nce amz ve akll telefonlarmz oldu.
olduundan daha hzl ilerlemesini
olanakl klmas , artan bir Yaamn srlan
kesinlikte birbirini izleyen Biyolojide, kromozomlarn
dnceler oldu. Daha gl kaltmn temeli olduu gsterildi
ve DNA'nn kimyasal yapsnn
yeni temel birimlerini aa kard. ifresi zld. Bu durum 40 yl
Daha gl teleskoplar Evren'in sonra insan genom projesine yol
genilemekte olduunu ve bir at; gz korkutucu bir i gibi
Byk Patlamayla baladn grnyordu, ama bilgisayar
gsterdi. Kara delikler dncesi yardmyla, ilerledike daha da
kk salmaya balad. Anlalan, her hzland. ONA dizileme, artk
neredeyse rutin bir laboratuvar
ilemidir; gen terapisi umut
olmaktan kp, gereklie dnt
''
ve ilk memeli klonland.
Bugnn bilim insanlar bu ve
dier baarlarn zerine baar
Gereklik yalnzca bir
ymlsamadr, ama ok inat katarken, durmak bilmeyen hakikat
aray devam ediyor. yle
bir yanlsama.
grnyor ki, her zaman sorular
Albert Einstein
yantlardan fazla olacak ve
''
gelecekteki keifler de kesinlikle
artmaya devam edecek.
18 GR

Ksenophanes dalarda
Miletoslu Thales, Halys deniz kabuklar bulur ve Aristoteles fizik, Samoslu Aristarkhos,
!K zlrmak] Sava'nn btn yeryznn bir biyoloji ve zoolojiyi Evren'in merkezinin
sona erdiren Gne zamanlar suyla kapl kapsayan konularda bir Yer degl Gne
tutulmasn ngrr. olduu sonucuna varr dizi kitap yazar. olduunu ileri srer.

M
i 585 M Y.
i 500 M Y.
1
325 M Y.
i 250

M Y. 530 M Y. 450 M Y. 300 M Y. 240

t
Pythagoras. bugn Gney

Empedokles Yer
1
Theophrastos
t
Arimet taan suyun
talya' da bulunan Kroton'da zerndek her eyin Enquiry into Plants kaldrma kuvvetini
bir matematik okulu toprak, hava, ate ve ve The Causes of lerek bir kraln
kurar. suyun bileimlerinden Plants' yazp, tacnn saf altndan
olutugunu ileri srer botanik disiplinini olmadn kefeder.
kurar.

nyay bilimsel ilk ahsiyet olaslkla Miletoslu akkanlarn zelliklerini aratrd.

D incelemenin kkleri
Mezopotamya'ya dayanr.
Tarm ve yaz icat edildikten sonra
insanlar inceleme yapmaya
ayracak zaman ve bu incelemelerin
sonularn gelecek kuaklara
aktarmann aracn bulmutu.
Gece gkyznn uyandrd
merak, ilk bilimin esin kaynayd.
M drdnc binyldan itibaren
Smer rahipler yldzlar inceleyip,
sonularn kil tabletlere kaydettiler.
Kullandklar yntemlere ilikin
kayt brakmadlar; ama M 1800'e
tarihlenen bir tablet, dik al
genlerin zelliklerinin bilindiini
gsterir.
Antik Yunan
Antik Yunan bilimi felsefeden ayr
bir konu olarak grmyorlard; ama
eseri fark edilir lde bilimsel olan
Thales'ti; Platon'un dediine gre,
hayal kurmaya ve yldzlara
bakmaya o kadar zaman harcyordu
ki, bir keresinde bir kuyuya dt.
Thales, olaslkla daha nceki
Babillilerden gelen verileri
kullanarak bir gne tutulmasn
nceden bilip, bilimsel bir
yaklamn gcn gsterdi.
Antik Yunan bir tek lke
deildi, daha ok gevek bir kent-
devletleri koleksiyonuydu. Miletos
(bugnk Trkiye' de) birok nl
filozofun doum yeriydi. Dier
birok erke Yunan filozofu da
Atina'da renim grd. Burada
Aristoteles keskin bir gzlemciydi,
ama deney yapmad; yeterince zeki
insanlar bir araya getirebilse,
hakikatin ortaya kacana
inanyordu. Sicilya adas
Syrakusa'da yaayan Arimet
M 331'de Byk skendcr ' in Nil' in
aznda kurduu skenderiye'de
yeni bir renim merkezi geliti.
Burada Eratosthenes Yer'in
bykln lt, Ktesibios doru
alan saatler yapt ve Heron
buhar makinesini icat etli. Bu
arada skenderiye' deki
ktphaneciler bulabildikleri en iyi
kitaplar toplayp dnyadaki en iyi
ktphaneyi kurdular; Romallar ve
Hristiyanlar kente ele geirince
ktphaneyi yaktlar.
Asya'da bilim
Bilim in' de ayr olarak geliti.
inliler barutu - ve barutla birlikte
havai fiek, roket ve top- icat ettiler
ve metal ilemek iin krk
yaptlar. lk sismograf ve ilk
pusulay icat ettiler. MS 1054'te
inli astronomlar, 1731'de Yenge
 BiLiMiN BALANGICI 19
Ptolemaos'un ranl astronom
Arrnet'in arkada Hipparkhos Yerin Almagest'i birok Abdurrahman es-Sufi,
Erastosthenes, bir yaz yrngesinin yanl iermesine Almagest' i
gnn gn ortasnda yalpalamasn
ramen, Batda
gncelletirir ve
Gne glgelerinden kefederve Bat birok yldza
astronomi
Yer'in evresini dnyasnn ilk yldz konusunda yetkin bugn kullanlan
hesaplar. katalogunu derler. metin haline gelir. Arapa adlar verir.

M Y.
i 240 M Y.
i 130 MS Y.
1 150
i
964

M Y. 230 MS Y. 120 628 1021

t
Ktesibios, yzyllarca
dnyadaki en doru saat
in'de Zhang Heng
tutulmalarn doasn
Hindistanl
l matematiki
Brahmagupta, sfr
t
lk deneysel
bilim
biri
insanlarndan
olarak kalan klepsydra'y tartr ve 2500 saysn kullanmann ilk olan lbn'l-Heysem,
- su saati- yapar. yldzlk bir katalog kurallarn ana hatlaryla grme ve optik
hazrlar. izer. konusunda zgn
aratrmala r yapar.

Bulutsusu olarak ta n mlanan bir
spernova gzlemledi.
MS birinci binylda, krk da
dahil olmak zere, en ileri
teknolojinin bir ksm Hindistan'da
gelitirildi ve inli heyetler, Hint
tarm tekniklerini renmeye
qnderildi. Hindistanl
matematikiler, negatif saylar ve
sfr da dahil, imdi "Arap" say
ss temi dediimiz s istemi
qelitirdiler ; trigonometrik sins ve
kosins fonksiyonlarnn
ta nmlarn verdiler.
slamn altn a
B. yzy ln ortasnda Mslman
Abbasi halifelii imparatorluun
lnkentini am' dan Badat'a
tnd. Kuran'n "Bir alimin
mrekkebi bir ehidin kanndan
daha mbarektir" slogann rehber
,Jon Halife Harun Reid , yeni
bakentinde bir ktphane ve
aratrma merkezi olmasn istedii
Beyt'l-Hikme'yi kurdu. Alimler
eski Yunan kent-devletlerinden ve
Hindistan' dan kitaplar toplayp,
Arapaya evirdiler. Kadim
metinlerin birou, ortaada
bunlardan byk lde habersiz
olan Batya bu ekilde ulaacakt. 9.
yzyln ortasnda Badat'taki
ktphane.byyp
skenderiye' deki ktphanenin
yerini alm t .
Beyt'l-Hikme'den ilham alanlar
arasnda bir ok astronom vard;
Hipparkhos ve Ptolemaios'un
almalarn geliti ren es-Sufi
bunlardan biriydi. Astronominin
Arap gebeler iin, develerini gece
lden geirirken yn bulmak
bakmndan pratik bir yarar vard.
Basra'da doan ve Badat'ta eitim
gren bn'l-Heysem ilk deneysel
bilim insanlarndan biriydi ve optik
zerine kitab, nemi bakmndan
lsaac Newton'n eserine
benzetilmiti r. Arap simyaclar
damtma ve baka yeni teknikler
geliti rerek alkali, aldehit ve alkol
gibi szckler icat ettiler. Hekim
er-Razi sabunu tantt , ilk kez iek
hastal ile kzam ayrt etti ve
bir kitabnda "Hekimin amac iyi
olmaktr, dmanlarmza bile" diye
yazd. El-Harizmi ve dier
matematikiler cebir ve algoritmay
icat etti; mhendis Cezeri,
bisikletlerde ve arabalarda hala
kullanlan krank kolu sistemini icat
ett i. Avrupal bilim insan larnn bu
gelimeleri yakalamas birka
yzy l alacakt.
20
KISACA
BLM DALI
Astronomi
NCE
M y. 2000 Avrupa'da
Stonehenge gibi antlar
tutulmalar hesaplamak iin
kullanlm olabilir. halde, ayn zamanda en tartmal
M y. 1800 Antik Babil'de
astronomlar, gk cisimlernin
hareketine ilikin ilk
matematiksel tasvirleri kayda
geirir.
M 2. binyl Babilli
astronomlar tutulmalar
ngrme yntemleri gelitim,
ama bunlar matematiksel
dnglere deil Ay
gzlemlerine dayanr.
SONRA
M y. 140 Yunan astronom
Hipparkhos, ay ve Gne
hareketlerinin Saros
dngsn kullanarak
tutulmalar ngren bir sistem
gelitirir.
GUNE
TUTULMASI
NGRLEBLR
MILETOSLU TALES M 624-546
k Asya' da bir Yunan tarihlenen bir Gne tutulmasn
K kolonisinde doan Milelos-
lu Thales, genellikle Bat
felsefesinin kurucusu olarak gr-
ngrd sylenir.
Tartmal tarih
lr; ama bilmin erken geliim inde Thales'in baars birka yzyl tek-
de kilit bir ahsiyetti. Kendi zama- rarlanmayacakt ve bilim tarihileri
nnda matematik, fizik ve astronomi bunu nasl baard, hatta baarp
zerine dnceleriyle tannrd. baarmadn uzun sredir tart
Thales'in en nl baars, her- maktadr. Bazlarna gre Herodo-
tos'un anlatm hatal ve mulaktr;
olandr. Olaydan yzyl akn bir ama Thales'in becerisi yaygn bir
sre sonra yazan Yunan tarihi He- biimde biliniyormu gibi grnyor
rodotos'a gre Thales'in, Lidyal lar ve Herodotos'un szlerini ihtiyatla e-
ile Medler arasndaki bir sava bi- le almay bilen sonraki yazarlar tara-
tiren ve bugn M 28 Mays 585'e fndan bir gerek olarak kabul edildi.
Doruysa, Thales'in Ay ve Gne' in
hareketlerinde Saros dngs olarak
bilinen ve daha sonra Yunan astro-
''
nomlar n tutulmalar ngrmek iin
kulland 18 yllk bir dng kefet
m i olmas olasdr.
.. gndz gece oldu ve bu k Hangi yntemi kulla nm olursa
tutulmasn Miletoslu Thales olsun, bugn Trkiye snrlar iin-
nceden bildirmiti. . de bulunan Kzlrm ak kysndak i
Herodotos muharebenin zerinde Thales'in
ngrsnn d ramatik bir etkisi ol-
''
du. Tutulma yalnzca muharebeye
son vermekle kalmad, Medler ile
Lidyallar arasnda 15 yldr sren
bir sava da bitirdi.
Ayrca bkz. Zhang Heng 26-27 Nicolaus Copernicus 34-39
Johannes Kepler 40-41 Jeremiah Horrocks 52

KISACA
BLM DALI
Kimya
NCE
M y. 585 Thales btn dn-
yann sudan yapldn ne besini nemdir ve scak bile,
srer.
M y. 535 Anaksimenes her
eyin, suyun ve tan da kay-
na olan havadan olutuunu
dnr.
SONRA
M y. 400 Yunan dnr
Demokritos, dnyann nihaye-
tinde blnmez kk para- daha karmak bir teori geli tirdi:
cklardan -atomlar- olutuu
nu syler.
1661 Sceptical Chymist, ese-
rinde Robert Boyle, bir element
tanm verir.
1808 John Dalton'n atom teo-
risi, her elementin ktleleri
farkl atomlara sahip olduunu
ifade eder.
1869 Dimitri Mendeleyov ele-
mentleri ortak zelliklerine g-
re gruplar halinde dzenleyen
bir periyodik tablo nerir.
BLiMN BALANGICI 21
.t'JID ~~~-~~N
DORT KOKUNU
TN .
EMPEDOKLES MO 490-430
addenin doas, birok
M
Empedokles maddenin drt kkn
antik Yunan dnr iki kart ift olarak grr: birlep
ilg ilendirmitir. Sv grdmz her eyi meydana getiren
ate/su ve hava/toprak.
suyu, kat buzu ve gazl sisi gren
Miletoslu Thales, her eyin sudan Ate
yaplm olmas gerektiine inand.
Aristoteles'e gre "btn eylerin
slaktan yaratlmtr ve slakla
yaar." Thales'ten iki kuak sonra
yazan Anaksimenes dnyann
havadan meydana geldiini ne
srd: Hava younlanca sis,
sonra yamur ve en sonunda da ta
retir.
Sicilya adasnda Akragas'ta
IAgrigento} doan Empedokles
Her ey drt kkten - element balad .Empedokles'e gre sovq
szcn kullanmad- oluur, ve kavga evreni ekillendire n lk
yani toprak, hava, ate ve su. Bu kuvvettir. Bu dnyada kavga (
kklerin birlemesi scaklk ve basma eilim indedir; hayatn lu
slaklk gibi nitelikler retip kadar zor olmasnn neden budu
topra, ta, btn bitki ve Bu grece basit teori, 17
hayvanlar meydana getirir. yzylda modern kimya gol iono
Balangta drt kk, merkezcil kadar, ok az dzeltmeyle Avrup
kuvvet sevginin bir arada tuttuu dncesine -"drt vcut sv!ll "
kusursuz hir kre oluturmak tayd. iaret eden- egemen oldu
Ama zaman iinde kavga,
merkezcil kuvvet, kkleri ayrmaya
Ayrca bkz. Robert Boyle 46- 49 John Dalton 112-13 Dimtri Me ndolnyv
174-79
22

):ER' N EVRESN
OLME~
ERATOSTHENES (MO 276-194)

unan astronom ve matema- nin 1/50'si- gneyinde olduunu

KISACA
BLM DALI
Corafya
NCE
M 6 . yzyl Yunan
matematiki Pytbagoras.
Yer'in dz deil kre eklinde
olabileceini ne srer.
M 3. yzyl Samoslu
Aristarkhos, bilinen Ev ren' in
merkezine Gne'i yerletiren
ilk kiidir; Gne'in ve Ay'n
greli byklklerini ve
Yer'den uzaklklarn
Y tiki Eratosthenes Yer'in
bykln len ilk kii
olarak hatrlanr; ama corafyann
kurucusu da say lr -corafya sz-
cn uydurmann yan sra,
gezegenimizdeki konumlar lmek
iin kullanlan temel ilkelerin
ounu da saptad. Kirene'de
(bugnk Libya'da) doan
Eratosthenes Yunan dnyasnn
ounu dolat, Atina'da ve
skenderiye'de renim grd,
sonunda skenderiye'nin Byk
Ktphanesinin ktphanecisi
oldu.
Eratosthenes skenderiye' dey-
belirledi. Bu nedenle, bir kuzey-g-
ney meridyeni boyunca iki kentin
arasndaki mesafe Yer'in evresinin
1/50'si olmaldr, diye dnd. Bu,
gezegenimizin evresini 230.000
stadyum, yani 39.690 kilometre ola-
rak hesaplamasna olanak verdi -
yanlma pay yzde 2'den az.
Gne Asvan'a dik ayla ulayor,
ama skenderiye'de bir glge
oluturuyordu. Gnomon'un !gne saati
ubuu] oluturduu glgenn as,
Eratosthenes'in Yer'in evresini
hesaplamasna olanak verd.

hesaplamak iin trigonometrik ken, skenderiye'nin gneyindeki

bir yntem kullanr.
M 3. yzyl sonu
Eratosthenes haritalarna
parolelleri ve meridyenleri
(modem enlem ve boylamlarn
edeeri) sokar.
SONRA
18. yzyl Fransz ve spanyol
bilim insanlarnn muazzam
abalar sonucu Yer'in gerek
evresi ve ekli anlald.
Asvan kasabasnda, yaz gndn-
mnde (Gne' in gkyznde en
yksek noktaya kt y ln en u-
zun gn) Gne'in dorudan te-
peden geldiini duydu. Gne'in, I-
nlar Yer'e a rpt nda birbirine
neredeyse paralel olacak kadar uzak
olduunu varsayarak, Gne'in ay-
n anda skendetiye'deki glgooini
yanstmak iin dikey bir ubuk ya
da "gnomon" kulland. Gne'i n ,
zenitin 7,2' - bir emberin evresi-
Aynca bkz. Nicolaus Copenicus 34-39 Johannes Kepler 40-41

KISACA
BLM DALI
Biyoloji
NCE
M y. 550 Miletoslu Anaksi-
mender hayvan yaamnn
suda baladn ve oradan
gelitiini syler.
M y . 340 Platon'un biimler
teorisi, trlerin deitirilemez
olduunu savunur.
M y. 300 Epikuros, gemi
te ok sayda baka trn
yaratldn. ama yalnzca en
baarl olanlarn hayatta kalp
dl verdiini syler.
SONRA
1377 bn Haldun Mukaddi-
me'de insanlarn maymunlar-
dan gelitiini yazar.
1809 Jean-Baptiste Lamarck,
trlerin evrimine ilikin bir
teori nerir.
1858 Alhed Russel Wallace ve
Charles Darwin, doal seilim
yoluyla evrim teorisini ne
srer.
BiLMiN BALANGICI 23
NSAN AAGI
VARLIKLARLA
BAGLANTILIDIR
NASREDDN TUS
(1201-1274)
201'de, slamn Altn
1 anda Badat'ta doan
ranl alim Nasreddin Tusi
''
air. filozof, matematiki ve astro-
nomdu; bir evrim sistemi neren
ilklerden biriydi. Evren'in bir Yeni zellikleri daha hzl
zamanlar zde elerden olutu kazanabilen organizmalar
unu, sonra bunlarn kademeli ola- daha deikendir. Bu yzden.
rak farkllap bazlarnn mineral dier yaratklar karsnda
haline geldiini, bazlarnn ise avantaj kazanrlar.
daha hzl deierek bitklere ve AlTusi
hayvanlara dntn ne
''
srd.
Tusi'nin etik zerine eseri
Ahlak- Nasri'de bir yaam formlar
hiyerarisi kurdu; burada hayvanlar
bitkilerden, insanlar da dier hay-
vanlardan stnd. Hayvanlarn Tusi organizmalarn zaman iin-
bilinli iradesini insan bilincine de deitiine inand ve bu dei
doru bir adm olarak grd. imde, kusursuzlua doru biriler-
Hayvanlar yiyecek aramak iin leme grd. nsanlar "evrim merdi-
bilinli hareket edebilir ve yeni veninin orta basamanda.'' kendi
eyler renebilirler. Tusi bu iradesiyle daha yksek bir gelime
renme yeteneinde, akl yrtme dzeyine potansiyel olarak ulaab
yeteneini grd: "Eitilmi at ya lir olduunu dnd. Yalnzca or-
da avc ahin. hayvan dnyasnda ganizmalarn zaman iinde deiti
gelimenin daha yksek bir nokta- ini deil, btn yaam yelpazesi-
sndadr" dedikten sonra, "nsan nin hibir yaamn olmad bir za
kusursuzluunun ilk admlan bura- mandan itibaren evrildiini de ne
dan balar" diye ekliyordu. sren ilk kiiydi.
Ayrca bkz. Cart Linnaeus 74-75 Jean-Baptiste Lamarck 118
Chartes Darwin 142-49 Barbara McClintock 271
24

YZEN BR NESNE
SIVIDA HACM
KADAR
ARIMET
YER KAPLAR
(M 287-212)

1. yzylda yazan

M
kullandndan kukuland; gm
KISACA Romal yazar Vitruvius, altnla birlikte eritilince rengi saf
iki yzyl nce altngibi grnyordu. Kral, ba
BLM DALI
gerekleen bir olayn olas !kla bilgini Arimet'ten iin asln
Fizik
uydurma bir yksn anlatr. aratrmasn istedi.

NCE Sicilya Kral II. Hieron yeni bir altn Arimet sorunu zmeye
M 3. binyl Tesviyeciler ta buyurmutu . Ta teslim koyuldu. Yeni ta deerliydi ve
metalleri eritip birbirine edilince, Hieron tac yapann bir hibir ekilde zarar verilmemeliydi.
kartrmann, zgn metalle- miktar altn yerine gm Meseleyi enine boyuna dnmek
rin her birinden daha gl bir
alam rettiini kefederler.

M 600 Antik Yunan' da

sikkeler, altn ile gmn Gmn younluu Ksmen gmten yaplan bir
altnnkinden azdr; bu tacn,tala ayn arlkta bir
elektrum denilen bir alamn yzden bir topak gmn topak altndan daha byk bir
dan yaplr. hacmi, aym arlkta bir topak hacmi olur ve daha fazla su
altmn hacminden byktr, tarr,
SONRA
1687 Principia Mathemati-
ca'da Isaac Newton ktlee-
kirn teorisinin ana hatlarn
izer ve her eyi Yer' in merke-
zine doru eken -karbkl
kisi arasndaki ykselme Taan su bir
bir kuvvetin nasl var olduu ykselmeye neden olur.
kktr, ama suda
fark
nu aklar. dengede asl tutarsanz fark Ksmen gm ta, a ltndan
1738 svireli matematiki edilebilir. daha byk bir
Daniel Bernoulli akkanlarn ykselme yaar.
kinetik t eorisini gelitirir ve
akkanlarn , akkandaki
molekllerin rastgele hareke-
tiyle nesnelere nasl basn
uyguladn aklar. 1 ....... 1
Ayrca bkz. Nicolaus Copernicus 34-39 Isaac Newton 62-69

iin Syrakusa'da hamama gitti. Arimet herhalde sorunu yle

Kurna azna kadar doluydu ve zd: Tac ve eit arlkta saf
iine girince iki ey fark etti: altn bir sopann iki ucuna ast, iki

''
Birincisi su seviyesi ykseld ve bir arlk dengede olacak ekilde
miktar su tat; ikincisi kendisini ortasndan asl tuttu. Sonra btn
daha haf\! hissetti. "Eureka ! " dzenei bir su teknesine indirdi.
(Yant buldum!) diye bard ve Ta saf altnsa, ta ile altn topak Bir svdan daha ar bir kat,
rlplak eve kotu. eit ykselecek ve sopa dz svnn iine konulursa, dibe
duracakt. Tacn iinde bir miktar iner ve kat, svnn iindeyken
Hacmi lmek gm varsa, tacn hacmi altn tartlrsa, taan svnn arl
Arimet, azna kadar su dolu bir topan hacminden byk olacak - kadar hafifler.
kovaya tac batrrsa bir miktar ta daha fazla su taracak- ve Arimet
suyu -tam olarak tacn hacmi sopa belirgin bir biimde
kadar- taracan anlamt ve ne eilecekti.

''
kadar su tatn lebilirdi. Taan Arimet'in bu dncesi,
suyun hacmi, ona tacn hacmini Arimet ilkesi olarak anld; buna
verecekti. Gmn youn luu gre, bir svdaki bir nesneyi
altndan azdr; bu yzden ayn kaldran kuvvet, nesnenin tard
arlkta gm bir ta altn bir svnn arlna eittir. Bu ilke,
tatan daha byk olur ve daha youn malzemeden yaplan Vitruvius'un bize anlattna
fazla su tarr. Bu nedenle, katkl nesnelerin suda nasl yzebildiini gre, Hieron'un tacnn gerekten
bir ta saf altndan bir tatan -ve aklar. Bir ton arlnda elik bir de bir miktar gm ierdii
ayn arlkta bir topak altndan gemi, bir ton su tarana kadar anlald ve tac yapana hak ettii
daha fazla su tarr. Pratikte fark batar; ondan sonra daha fazla ceza verildi.
ok kk ve llmesi zor olurdu. batmaz. Derin, ii bo karinasnn
Ama Arimet, svya batrlan bir daha byk bir hacmi vardr ve
nesnenin, ta rd svnn ayn arlkta elik topandan
arlna eit bir ykselme daha fazla su tarr; bu nedenle
(kaldrma kuvveti) yaadn da daha byk bir kuvvetle yzer
anlam t. durumda tutulur.

Arlmet Arimet herhalde eski dnyann hesaplad; kaldralarn ve

en byk matematikisiydi. M
287 civarnda dodu; M 212'de
Romallar Syrakusa'y ele geirin-
ce, bir asker tarafndan ldrld.
Syrakusa'ya saldran Romallar
uzak tutmak iin birok korkun
silah gelitirmiti -bir mancnk,
suyun dnda bir geminin pruva-
sn kaldrmak iin bir vin, Gne
nlarn bir gemiye odaklayp
yakmak iin lm aynalar.
Msr'dayken, bugn sulamada
hala kullanlan Arimet burgusu-
nu icat etmi olabilir. Arimet
yaklak bir pi says (bir emberin
evresinin apna oran) da
makaralarn yasalarn yazd.
Arimet'in en fazla gurur
duyduu baar, verili bir
krenin iine sabilecei en
kk silindirin, krenin hacmi-
nin tam olarak 1,5 kat olduunu
matematiksel olarak kantlama
syd. Arimet ' in mezar tana
bir kre ile bir silindir kazldr.
nemli eserleri
M Y. 250 On Floating Bodies
(Yzen Cisimler zerine)
26
KISACA
BLM DALI
Fizik
NCE
M 140 Hpparkhos tutulma-
lar ngrmenin yolunu buluyor.
MS 150 Ptolemaios Hip-
parkhos'un almalarn geli
tirir ve gk cisimlerinin gele-
cekteki konumlarn hesapla-
mak iin pratik cetveller karr.
SONRA
11. yzyl Shen Kuo Rya Ha-
vuzu Denemeleti'ni yazar; bura-
da Ay'n bymesinden ve k-
lmesinden yararlanarak, b-
tn gk cisimlerinin kre ek
linde (Yer hari) olduunu gs-
terir.
1543 Nicolaus Copernicus
Gksel Krelerin Dnleri ze-
rine'yi yaymlm: burada
gn-merkezli bir sistem tasvir
eder.
1609 Johannes Kepler geze-
genlerin hareketini, elips ek
linde bolukta dolaar cisimler
olarak aklar.
GN~ .ATE, AY
SU GiBiDiR
ZHANG HENG (MS 78-139)
140 civarnda,
Gndz Yer, Gne
ndan tr glgelidir,
M olaslkla antik dnyann
en iyi astronomi olan
Yunan astronom Hipparkhos, 850
parlaktr. kadar yldzdan oluan bir katalog
hazrlad. Gne'in ve Ay'n
hareketlerini ve tutulmalarn
tarihini ngrmenin yolunu da
aklad . MS 150 civarnda
skenderiyeli Ptolemaios eseri
: Almagest'te 100C yldz ve 42
Ay bazen takmyldz listeledi. Bu eserin
parlaktr, glgelidir. byk blm, Hipparkhos'un
yazdklarnn g ncellenmi bir
l versiyonuydu; ama daha kullan l
bir biimde. Batda A lmagest,
ortaa boyunca standart
astronomi metni oldu. Cetvelleri,
Gne'in ve Ay'n, gezegenlerin ve
nemli yld zlarn gelecekteki
Ay, Gne ndan tr konumlarn , hatta ay ve Gne
parlak olmaldr. tutulm alarn hesaplamak iin
gerekli btn bilgileri
kapsamaktayd.
MS 120'de inli bilge Zhang
Heng Ling Xian, yani Evrenin
Ruhsal Bnyesi balkl bir eser
kard. Bu eserde "Gk bir tavuun
yumurtasna benzer ve bir arbalet
topu gibi yuvarlaktr; Yer ise bir
Bu .,O.zden Gflnet atef,
Ay BU gibidir. yumurtHnn sars gibidir,
merkezde tek bana yatar. Gk
b yktr, Yer kk" diyordu. Bu,
Hipparkhos ve Ptolemaios'ta

Aynca bkz. Nicolaus Copernicus 34-39 Johannes Kepler 40-41
lsF>ac Nowton 62-69
''
Ay ve gezegenler Yin'dir;
ekilleri vardr,ama klar
yoktur.
JingFang
''
olduu gibi, merkezinde Yer olan
bir Evren'di. Zhang 2.500 "parlak"
yldz ve 124 takmyldz
kataloglad; "ok kk y ldzlardan
11.520 tane var" diye ekledi.
Ay ve gezegen tutulmalar
Zhang tutulmalara hayrand. yle
yazm: "Gne ate gibidir ve Ay
da su gibi. Ate k saar, su
ya nstr. Bu yzden Ay'n parlakl
gnein masndan kaynaklanr
ve Ay'n karanl, gnein nn
engellenmesi nedeniyledir. Gne'e
- - -- - - -
bakan taraf tamamen aydnlktr,
uzak olan taraf ise karanlktr."
Zhang, araya Yer girdii iin Gne
nn aya ulaamad bir ay
tutulmasn da tarif etti.
Gezegenlerin d; "su gibi"
yansttn, bu yzden onlarn da
tutulduklarn anlad: Benzer bir
etki "bir gezegende de olunca, buna
rtnme diyoruz; Ay, Gne'in
yolundan geince, o zaman Gne
tutulmas olur."
11. yzylda baka bir inli
astronom, Shen Kuo, Zhang'n
almasn nemli bir konuda
geniletti. Ay'n bymesine ve
klmesine ilikin gzlemleriyle
gk cisimlerinin kre eklinde
olduunu kantlad.
Hilal eklinde Vens, ay tarafndan
rtlmek zeredir. Zhang'n gzlemleri,
ay gibi gezegenlerin de kendi bana
ilgili almalarnn yan sra,
k retmedkleri sonucuna varmasna
yol at.
BLiMiN BALANGICI 27
ZhangHeng
Zhang Heng, Han Hanedan
dneminde imdi Henan
eyaleti denilen yrede Xie
kasabasnda MS 78'de dodu.
17 yanda edebiyat okumak
ve yazar olmak iin evden
ayrld. Zhang yirmili
yalarnn sonunda yetenekli
bir matematiki oldu ve
mparator An-t i'nin sarayna
arld ; MS 115'te
mparatorun ba astrologu
olarak atand.
Zhang, bilimde hzl
ilerlemelerin olduun bir
zamanda yaad. Astronomiyle
suyla alan halkal bir kre
(gk cisimlerinin bir modeli)
yapt ve MS 138'de 400
kilometre uzaktaki bir depremi
baarl bir biimde kaydedene
kadar dalga geilen dnyann
ilk sismometresini icat etti.
Tatla geilen uzaklklar
lmek iin ilk yol sayacn ve
at arabas biiminde, manyetik
olmayan ve gneyi gsterin
bir pusula da icat etti. Zhang,
zamann kltrel yaamna
ilikin canl igrler sunan
sflygn bir airdi.
nemli eserleri
MS y.120 Evrenin Ruhsal
Bnyesi
MS y .120 Ling Xian'n Haritas
28
KISACA
BLM DALI
Fizik
NCE
M 350 Aristoteles, grmenin
bir nesneden gze giren fizik-
sel formlardan kaynaklandn
savunur.
M 300 klit, gzn sekip g-
ze geri gelen nlar gnderdi-
ini savunur.
980'ler Ebu Sehl n krl
mn aratrr ve krlm yasa-
larn tretir.
SONRA
1240 ngiliz piskopos Robert
Grosseteste, optik deneylerin-
de geometriyi kullanr ve ren-
gn doasn doru bir biimde insanyd . Daha nceki Yunan ve
tarif eder.
1604 Johannes Kepler' in reti-
na! grL teorisi, dorudan
bn'l-Heysem'in eserine daya-
nr.
1620'ler bn'l-Heysem'in d-
nceleri, deneye dayal bilim-
sel bir yntemi savunan Fmn-
cis Bacon' etkiler.
IIK.DZ ZGLER
HALiNDE
GZMZE
BN'L-HEYSEM
GRER
(y.965-1040)
rap astronom ve
A matematiki bn 'l
Heysem slam uygarlnn
Altn anda Badat ' ta yaad ve
dnyann ilk deneysel bilim
ranl dnrler doal dnyay
biimlerde aklarken,
e itli
vard klan sonulara fiziksel
deneylerle deyi!, soyut akl
yrtmeyle ulamlard. Gelien
bir slami merak ve aratrma
kltr iinde alan bn'l hatrlanr. En nemli eserleri gzn
Heysem, imdi bilimsel dediimiz
yntemi kullanan ilk kiiydi :
Hipotezler ne srmek ve bunlar
yntemli bir biimde deneylerle test
dz izgiler
Ik
halinde seker.
etmek. Onun da gzlemledii gibi:
"Hakikati arayan kii , eskilerin
yazdklarn okuyan ve ... onlara
itimat eden kii deil, aksine onlara
olan inancndan phe duyan ve
onlardan aldklarn sorgulayan
kiidir, muhakemeye ve ispata
teslim olan kiidir."
Grmeyi anlamak
bn 'l-Heysem, bugn optik
biliminin kurucusu olarak
yapsna ve grme srecine ilikin
incelemelerdi. Yunan bilginler klit
ve daha sonra Ptolemaios,
grmenin gzden kan ve kiinin
Ayrca bkz. Johannes Kepler 40-41 Francis Bacon 45 Christiaan Huygens 50-51 Isaac Newton 62-69

etmesine ramen, gzn ya da

Grnt terstir
beynin bir grnty nasl

Kk delik
1 oluturduunu aklamad.

Ik deneyleri
bn'l-Heysem'in yedi ciltlik antsal
eseri Kitab'J-Menazr' k
teorisiyle grme teorisini aklar.
650 yl sonra Newton'n Principia's
yaymlanana kadar, konusunda ana

1Ik nlar
nesneden
dner
bakt eyden seken "nlardan"
kaynaklandna inandlar. bn'l
Heysem glgeleri ve yansmay
gzlemleyerek, n nesnelerden
sektiini ve dz izgiler halinde
gzlerimize girdiini gsterdi.
Grme, en azndan retinaya
ulaana kadar, aktif deil, daha ok
pasif bir olguydu. Fark etti ki, "her
hangi bir k la aydnlatlan her
re nkli cismin her noktasndan, o
noktadan izilebilen her dz hat
bn'l-Heysem, ters br grnty bir
perdeye yanstan optik bir aygt olan
otorite olarak kald. Kitap k ile
merceklerin etkileimini aratrr
ve n krlm (yn deitirme)
olgusu tarif eder - Hollandal bilim
insan Willebrord van Roijen
karanlk odann ilk bilimsel tarifini
verdi. Snell'in krlm yasasndan 700 yl
nce. In atmosferde krlmasn
da inceler ve glgeleri, gkkuan
boyunca k ve renk kar." eyleri ve tutulmalar tasvir eder. Kitab '/-
grmek iin , n ieri g irmesi Menazr, Avrupa' da Rnesans
iin gzlerimizi amamz yeter. dneminde bn '1-Heysem'in
Yapabilse bile, gzn n bilimsel yntemini canlandran
gndermesine gerek yoktur. bilim insanlarndan biri olan
bn'l-Heysem boa gzleriyle Francis Bacan da aralarnda olmak
yapt deneylerden, n kk zere, daha sonra Batl bilim
bir delikten (gzbebei) girdiini insanlarn byk lde etkiledi.
ve bir mercek tarafndan, gzn
arka tarafnda duyarl bir yzeye
odaklandn da anlad. Bununla
birlikte, gz bir mercek kabul

bn'l-Heysem Asvan'da genilii 1,6

kilometre- eldeki teknolojiyle

''
Ebu Ali el-Hasan bn'l-Heysem
(Bat 'da Alhazen olarak tannr)
Basra'da dodu ve Badat'ta
Alimlerin yazdklarn eitim grd. Genken Basra'da
inceleyen kii eer hakikati devlet memurluu verildi, ama
ksa srede sk ld . Bir rivayete
renmek amacndaysa
gre, Msr'da Nil'in her yl
okuduklarna dman
tamasndan kaynaklanan
olmaldr. sorunlar iitince Halife el-
bn'l-Heysem Hekirn'e bir mektup yazp,
takn dzenlemek iin bir baraj
yapmay teklif etti ve Kahire'de
iin imkansz olduunu anlad.
Halifenin gazabndan kurtulmak
iin , delilie vurdu ve 12 yl e v
hapsinde kald . O s rede en
nem li eserini yazd.
nemli e s e rleri
1011- 21 Kitab 'l-Menazr
y.1030 Ik zerine Bir Konuma
y.1030 Ay'm I zerine

''
el stnde karland. Ne var ki,
kentin g neyine gid ip rman
bykln grnce -
 Nicolaus Copernicus
gn-merkezli bir Francis Bacon bilimsel
Evren'in ana hatlarn yntemin ana hatlarn
izen Do Johannes Kepler, Mars'n izen Novum Organum
Revo/ulionibus Orbium eliptik bir yrngesi Scienarum ve The New Evangelsta Torricelli
Coelestrium'u yaymlar. olduunu ne srer. Allantis'i yaymlar. barometreyi icat eder.

i
1543 1609
i 1620s
i i
1643
1600 1610 1639 1660s

t
Astronom William Gilbert,
manyetizma zerine
bilimsel bir eser olan De
Magnee'yi yaymlar ve
Yer'in mknats
olduunu ne srer.
Galileo Jpiter'in
l t
Jeremiah Horrocks Robert Boyle hava basncn
uydularn gzlemler Vens'n geiini aratran New Experiments
ve yamalardan gzlemler. Physico-Mechanical: Touching
yuvarlad toplarla the Spring of he Air, and its
deney yapar. Effects'i yaymlar.

slami Altn a, bilimin ve Evren modelini tamamlad. bilimsel deneyin gcn de

1 sanatn byk gelime

kaydettii bir dnemdi; 8.
yzyln ortasnda Abbasi
Halifeliinin bakenti Badat'ta
balad ve yaklak 500 yl srd.
Deney yapmann ve modern
bilimsel yntemin temellerini att.
Ayn dnemde Avrupa'da, bilimsel
dncesinin dinsel domann
snrlamalarnn stesinden
gelmesine daha birka yzyl vad.
Tehlikeli dnme
Yzyllarca Katolik Kilisenin Evren
gr Aristoteles'in dncesine
dayandrld; buna gre Yer, btn
gk cisimlerinin yrngesel merke-
zindeydi. Ardndan , 1532 civarnda,
Polonyal hekim Nicolaus
Copernicus karmak matemati-
iyle yllarca uratktan sonra,
merkezinde Gne olan sapkn
Sapknln farknda olan
Copernicus, dikkatli davranp
bunun yalnzca matematiksel bir
model olduunu ifade etti ve l-
mn eiine gelinceye kadar bekle- bilimsel yntemle ilgili
yip ondan sonra yaymlad ; ama
Copernicus'un modeli hzla taraftar
kazand. Alman astrolog Johannes
Kepler, Felemenkli hocas 'fycho
Brahe'nin gzlemlerini kullanarak
Copernicus'un teorisini gelitirdi
ve Mars'n, dolaysyla dier geze-
genlerin yrngelerinin elips oldu-
unu hesaplad. Gelimi teleskop-
lar talyan blgin Galileu Galilei'nin
1610'da Jpiter'in drt uydusunu
saptamasna olanak verdi. Yeni
evrenbilimin aklayc lk gc
inkar edilemez oluyordu.
Galileo den nesnelerin fiziini
aratrarak ve etkili bir zaman
sayac olarak sarkac tasarlayarak
gsterdi. Felemenkli Christiaan
Huygens, Galileo'nun sarkacn
kullanarak 1657'de ilk sarkal saati
yapt. ngiliz filozof Francis Bacan
dncelerini ortaya koyan iki kitap
yazarak, deneye, gzleme ve
lmeye dayanan modern bilimin
teorik temelini gelitirdi.
Peinen grl grl yeni keifler
geldi. Robert Boyle bir hava
pompas kullanp havann
zelliklerini aratrrken, Huygens
ve ngiliz fiziki Isaac Newton
n nas 1yol a ldq na ilikin
kart teorilerle ortaya kp optik
bilimini pekitirdiler. Danimarkal
astronom Ole fmer, Jpiter
uydularnn tutulma cetvellerinde
tutarszlk fark etli ve bunlar
kullanarak, k hznn yaklak bir
deerini hesaplad. R0mer'in
 BiLMSEL DEVRM 33

Jan Swammerdam,
Micrographia'da Robert Historia Insectorum Ole R0mer, Jpter'in John Ray bitki
Hooke dnyay Generalis'te uydularnkullanarak krallnn
pirelerin, arlarn ve bceklerin evreler n belirli bir ansiklopedisi
mantarlarn halinde nasl hz olduunu Historia Plantarum'u
an atomisiyle tantrr . gelitiini tarif eder. gsterir. yaymlar

1
1665
i
1669 1676
1 1
1686
1669 1670'LER 1678 1687

t
Nicolas Steno, katlarn

Antonie van
l
Christiaan Huygens, daha
t
lsaac Newton,
iindeki katlan Leeuwenhoek basit sonra lsaac Newton' n Philosophiae Natura/is
(fosiller ve kristaller) mikroskoplarla tek parack olarak k Principia
yazar. hcreli dncesiyle Mathematica'da kendi
organizmalar, karlatrlacak n hareket yasalarnn
spermi, hatta dalga teorisini ilan eder. ana hatlarn izer.
bakterileri gzlemler.

va tanda Piskopos Nicolas Steno
eski bilgilerin ouna kukuyla
bakyordu ve hem anatomi hem
eoloji alannda kendi dncelerini
gelitirdi. Stratigrafinin (kaya
katmanlarnn incelenmesi)
lkelerini belirleyip, jeoloji iin yeni
bir bilimsel temel kurdu.
Mikro-dnyalar
17 yzyl boyunca teknolojideki
qelimeler en kk lekte bilim-
Hel keiflere g verdi. 1600'lerin
lo nda Felemenkli gzlkler ilk
nkroskoplar gelitirdi; daha sonra
Hobert Hooke kendi mikroskobunu
yaL ve bulgularnn gzel resimle-
t ni izerek, ilk kez pire gibi kk
lceklerin kark yapsn aa
vurdu. Olaslkla
Hooke'un resimle-
nden esinlenen Felemenkli mani-
lntu rac Antonie van Leeuwenhoek
yuzlerce mikroskop yapt ve su gibi,
daha nce kimsenin bakmay akl
etmedii yerlerde kk yaam
formlar buldu. Leeuwenhoek, "hay-
vanck" dedii protist ve bakteri
gibi tek hcreli yaam formlar
kefetmiti. Bulgularn British
Royal Society'ye (ngiliz Kraliyet
Dernei) rapor edince, gerekten
byle eyler grp grmediini
dorulamak iin rahip gnde-
rildi. Felemenkli mikroskopu Jan
Swammerdam, yumurta, larva,
pupa ve erikinin, Tanrnn yarat-
t ayr hayvanlar deil, bir bce-
in geliiminin evreleri olduunu
gsterdi. Aristoteles'e kadar geri
giden eski rliiiinceler, bu yeni
bulularla birlikte bir tarafa atld.
Bu arada ngiliz biyolog John Ray,
ilk ciddi sistematik snflandrma
giriimine iaret eden byk bir
bitki ansiklopedisi hazrlad.
Matematiksel analiz
Aydnlanmann habercisi olan bu
modern bilimsel astronomi,
keifler,
kimya, jeoloji, fizik ve biyoloji
disiplinlerinin temelini att.
Yzyln talandrc baars,
Newton'n hareket ve ekim
yasalarn ortaya koyan bilimsel
eseri Philosophiae Natura/is
Principia Mathematica ile geldi.
Newton fizii iki yzyldan fazla bir
sre fiziksel dnyann en iyi tasviri
olarak kalacakt ve Newton ile
Gottfied Wilhelm Leibniz'in
birbirinden bamsz gelitirdi~i
analitik hesaplama teknikleriyle
birlikte, gelecekte bilimsel
almalara gl bir ara
salayacakt.
 1111

MERKEZiNDEDiR
NICOLAUS COPERNICUS (1473-1543)
36 NICOLAUS COPERNICUS
KISACA
BLIMDALI
Astronomi
NCE
M 3. yzyl Kum Cetveli
adl bir eserde Arimet,
Evren'in sanlandan daha
byk olduunu ve
merkezinde Gne
bulunduunu ne sren
Samoslu Aristarkhos'un
dncelerini aktarr.
MS 150 skenderiyeli
Ptolemaios matematii
kullanarak, Yer-merkezli bir
Evren mocleli tasvir eder.
SONRA
1609 Johannes Kepler, eliptik
yrngeleri nererek gn-
merkezli Gne Sistemi
modelindeki belirgin elikileri
zer.
1610 Galileo Jpiter'in
uydulann gzlemledikten
sonra, Copemicus'un hakl
olduunu inanr.
rken tarihi boyunca Bat
E dncesini, he eyin
merkezine Yeri yerletiren
''
bir Evren dncesi ekillendirdi.
Anlalan bu "yer-merkezli" model,
balangta gndelik gzlemlere ve
saduyuya dayanmaktayd -
Yce Tanr bu ekilde
yaratmaya koyulmadan nce
zerinde durduumuz zeminin
herhangi bir hareketini bana dansayd, daha basit
bir ey nerirdim.
hissetmiyoruz ve gezegenimizin de
hareket ettiine ilikin gzlemsel X. Alfonso
Kastilya Kral
bir kant yok gibi grnyordu.
Kukusuz en basit aklama uydu:
''
Gne, Ay, gezegenler ve yldzlar
farkl hzlarda Yerin etrafnda
dnyorlard. Bu sistem ilka
dnyasnda yaygn kabul grm
ve M 4. yzylda Platon'un ve
Aristoteles'in eserleriyle klasik gn, 12 yl ve 30 yl alyordu;
felsefeye iyice yerlemi gibi yavaladklar ve hareketlerinin
grnyor. genel ynn geici olarak tersine
Bununla birlikte, antik Yunanlar evirdikleri "geri hareket" halka l ar
gezegenlerin hareketlerini lnce, hareketlerini kark hale
yer-merkezli sistemin sorunlar getirmekteydi.
ald anlald. Bilinen
gezegenlerin - gkyznde dolaan Ptolemaios sistemi
be k- yrngeleri karmak Yunan astronomlar bu karklklar
yollar izliyordu. Merkr ve Vens aklamak iin ilmek dncesini
her zaman sabah ve akam devreye soktu -gezegenler dairesel
gkyznde grlmekte, Gne' in "alt-yrngeler" de dnmekteydi;
etrafnda dar halkalar tarif alt-yrngelerin merkezi "eksen"-
etmekteydi. Bu arada Mars. Jpiter noktalar ise Gne'in etrafnda
ve Satrn'n dn srasyla 780 hareket etmekteydi. Bu sistemi en

Ayrca bkz. Zhang Heng 26- 27 Johannes Kepler 40- 41 Galilco Galile 42- 43 William Herschel 86-87
Edwin Hubblc 236-41
iyi, MS 2. yzylda skenderiyeli
astronom ve corafyac Plolemaios
gelitirdi.
Ne var ki, klasik dnyada bile
fikir ayrlklar vard -rnein
Yunan dnr Samoslu
Arstarkhos, M 3. yzylda
trigonometrik lmleri kullanarak
Gne' in ve Ay'n greli
uzaklkla rn hesaplad. Gne'in
byk olduunu anlad ve bu
durum, kozmosun hareketinin
eksen noktasnn Gne olmasnn
daha olas olduunu ne srmesine
lham kayna oldu.
Ptolemaios sistemi sonunda
rakip teorilere yenildi ve bunun ok
kapsa ml ierimleri oldu. Roma
mparatorluu sonraki yzyllarda
klrken, Hristiyan Kilise
mparator luun varsay mlarnn
Ptolemaios'un evren modelinde Yer merkezde hareketsizdir;
ay ve bilinen be gezegen Yer' in etrafnda dairesel
l :une,
yorngelerde dner. Ptolemaios, yrngeleri gzlemlere uygun hale
qotrmek iin, her gezegenin hareketine daha kk ilmekler ekledi.
ounu miras ald. Her eyin
merkezinde Yerin bulunduu ve Yer
zerindeki hakimiyetiyle insann
Tanr'nn en stn yarat olduu
dncesi Hristiyanln temel slamn Ortadou'ya ve Kuzey
akidelerinden biri haline geldi ve
16. yzyla kadar Avrupa'da
egemen oldu.
Ama bu, aslronominin
Ptolemaios'lan sonra 500 yl hi
gelimedii anlamna gelmez.
Gezegenlerin hareketlerini doru
bir biimde ngrme yetenei hesaplama- slami, Yahudi ve
yalnzca bilimsel ve felsefi bir
blmece deildi, astrolojinin
hurafeleri sayesinde szde pratik
amalar da vard. Her inanta
yldz gzlemcilerinin, gezegenlerin
devinimlerini hep daha doru
lmeye almalar iin hakl sistemine yeni bir kesinlik
nedenleri vard.
BiLiMSEL DEVRM 37
Arap alimlii
Birinci binyln son yzylla r, Arap
biliminin ilk byk ieklenmesine
denk geldi. 7. yzyldan ilibaren
Afrika'ya hzl yayl Arap
dnrleri, Plolemaios ve
dierlerinin aslronomiyle ilgili
yazdklar da dahl, klasik
metinlerle ilikiye soktu.
Konum astronomisi pratii -gk
cisimlerinin konumlarn
Hristiyan dncenin dinamik bir
potas haline gelen spanya' da
doruuna ulat. 13. yzyln
sonunda Kastilya Kral X. Alfonso,
yeni gzlemleri yzyllarn slami
kaytlaryla birletirip Ptolemaios
kazandran ve 17. yzyln bana
kadar gezegenlerin konumunu
hesaplamak iin kullanlacak
verileri salayan Alfonso
Cetvelleri'nin hazrlanmasna
destek oldu .
Ptolemaios'u sorgulamak
Ne var ki, bu noktada Ptolemaios
modeli samalk derecesinde
karklayordu; ngry gzleme
uydurmak iin daha fazla ilmekler
eklendi. 1377'de Fransz filozof,
Lisieux Piskoposu Nicele Oresme,
Livre de Ciel et du Monde'da
(Gn ve Yerin Kitab) bu sorunu
kkten ele ald. Yer' in duraan
olduunun gzlemsel katnn
olmadn gsterdi ve hareket
halinde olmadn varsaymak iin
hibir neden olmadn savundu .
Yine de, Ptolemaios sisteminin
kantlarn yok etmesine ramen,
Oresme hareket eden bir Yer'e
inanmadn syledi.
16. yzyln bana gelindiinde
durum ok farkl olmutu.
Rnesans'n ve Protestan
38 NICOLAUS COPERNICU~
Reformasyonun gc, ok sayda
eski dinsel dogmann
sorgulanmasn salad. Warmia
eyaletinden Polonyal Katolik
Nicolaus Copernicus, Evrenin
merkezini Yer'den Gne'e
kaydran ilk modern gne-merkezli
teoriyi ne srd.
Copernicus dncelerini ilk
kez 1514 civarnda arkadalar ara-
snda elden ele dolaan ve
Commentariolus olarak bilinen
kk bir kitapkta yaymlad.
Teorisi znde Aristarkhos'un
nerdii sisteme benzer ve nceki
sistemin birok baarszlnn
stesinden geldii halde,
Ptolemaios dncesinin baz
dayanaklarna bal kald -en
nemlisi de, gk cisimlerinin
yrngesinin, kusursuz bir dairesel
hareketle dnen kristalin kreye
binili olduu dncesi. Sonu
olarak Copemicus, yrngelerinin
belli blmlerinde gezegen devi-
nimlerinin hzn dzenlemek iin gibi grnmelidir. Byle olmadk Copernicus sisteminin bu 17.
kendi "ilmeklerini" devreye sokmak lar iin, gerekten de ok uzakta y z yl illstrasyonu, gezegenleri
zorunda kald. Modelinin nemli bir olmallar. Gne' n etrafnda dairesel

ierimi, Evren'in boyutun ok ok gemeden Copemicus yrngelerde gsterir Copernicus,

byk lde bytmesiydi. Yer modelinin, eski Ptolemaios
Gne'i n etrafnda dnyorsa, sisteminin dzeltilmi bir
deien bak noktamzn neden eklinden ok daha doru olduu
olduu paralaks etkileriyle kendini anlald ve haber btn Avrupa' da
ele vermelidir: Yldzlar yl boyunca entelektel evrelere yayld.
gkyznde ileri geri yer deitirir Duyuru Roma'ya bile ulat ; popler
inancn aksine, baz Katolik
evrelerde model balangta iyi
karland. Yeni model, Alman
gezegenlerin gksel kurelerc bal
olduuna inanyordu .
deindeyken raz olduu bir
eydi.
llllatenatikselara
lmnden sonra yaymlanan De
Revolutionibus Orbium Coelestium
(Gksel Krelerin Dnleri zerine),

''
Gne duraan kald iin,
Gne'in hareketi gibi
grnen her ey, Yerin
hareketinden ileri gelir.
Nicolaus Copemicus
matematiki Georg Joachim Yerin hareket halinde olduu nerisi
Rheticus'un Warmia'ya gidip Kutsal Kitabn birok pasajyla
1539'dan itibaren Copernicus'un dorudan elimesine ve bu
rencisi ve asistan olmaya nedenle hem Katolik hem Protestan
yetecek kadar bir heyecan yaratt. teologlar tarafndan sapkn
Copemicus sisteminin elden ele saylmasna ramen, balangta
dolaan ilk anlatm Narratio fkeyle karlanmad. Konuyu
Prima'y 1540'ta yaymlayan geitirmek iin, gne-merkezli
Rheticus'tu. Rheticus yal modelin yalnzca matematiksel bir

''
papazdan eserinin tamamn
yaymlamasn istedi. Bu
Copemicus'un yllardr dnd,
ama ancak 1543'te lm
kestirim aleti olduunu, fiziksel
Evrenin bir tasviri olmadn
aklayan bir nsz eklenmiti. Oysa
Copernicus saken byle bir ekince
 BLMSEL DEVRiM 39
gstermemiti . Sapkn ierimlerine
ramen Copcrnicus modeli, Papa
Xlll. Gregorius'un 1582' de balatt

''
byk takvim reformunun
gerektirdij hesaplamalar iin
kullanld.
Gne adeta bir kral tahtna
Ne var ki, modelin ngr
oturmu gibi, etrafnda dnen
doru luuyla ilgili yeni sorunlar
hemen ortaya kmaya balad;
gezegen ailesini idare eder.
nk Danimarkal astronom Tycho Nicolaus Copernicus
Brahe'nin (1546-1601) titiz

gzlemleri, Copernicus modelinin
gezegen devinimlerini yeterince
doru tarif etmediini gsterdi.
Brahe, bu elikileri kendine ait bir
modelle zmeye alt; onun
modelinde gezgenler Gne'in
etrafn dolayordu, ama Gne ve
ay Yerin etrafndaki yrngede
kalyordu . Gerek zm -eliptik
yrnge zm- onun rencisi
Johannes Kepler bulacakt.
Altm yl sonra
Copernicusuluk, byk lde
Italyan bilim insan Galileo Galilei
etrafnda dnen anlamazlk
sayesinde, Kilise Reformasyonunun
Avrupa'da neden olduu
''
verdii ateli destek, ki Byk
Dnya Sistemi zerine
Konumalar'da (1632) ifade edildi.
Bu durum Galileo'nun papalkla
atmasna yol at ve bunun bir Amcas onu kanatlarnn
sonucu, De Revolutionibus'taki
tartmal pasajlarn geriye dnk
sansrlenmesi oldu. Bu yasak iki
yzy ldan fazla bir sre
kaldrlmayacakt.
Nlcolaus Copemlcus
1473'te Polonya'nn Torun
kentinde doan Nicolaus
Copemicus, zengin bir
tccarn drt ocuunun en
kyd. Nicolaus 10
yandayken babas ld.
altna ald ve Krakow
niversitesinde eitimine gz
kulak oldu. Birka yl talya'da
tp ve hukuk okudu; 1503'te
Polonya'ya dnp, artk
Warmia Prens-Piskoposu olan
amcasnn ynetimindeki

blnmenin gerek simgesi papazlara katld.

olacakt. Galileo'nun 1610'da
Copemicus hem dil hem
Vens' n sergiledii evrelere ve matematik stadyd; ok
sayda nemli eser evirdi ve
Jpiter'in yrngesinde uydularn
kendi astronomi teorileri
varlna ilikin gzlemleri, onu
zerinde alrken, ayn
gn-merkezli teorinin doru zamanda ekonomiye ilikin
olduuna inandrd ve Katolik dnceler de gelitirdi. De
ltalya'nn kalbinden bu teoriye Revolutionibus'ta ana hatlarn
izdii teori matematiksel
karmaklyla rktcyd;
Yer Gne'in etrafnda dnerken, farkl
9cak aynda uzaklklarda yldzlarn grnen konumu, paralaks
bu yzden birok kii nemini
..{,. Yer denilen bir etki nedeniyle deOiir. Yldzlar ok uzak kabul etmesine ramen, pratik
olduklar iin, etki ok kktr ve ancak teleskop gnlk kullanm iin
astronomlar tarafndan pek

- * ,.:.
kullanlarak fark edilebilir.

benimsenmedi.

Gne Yakn
,. nemll eserleri

1514 Com mentariolus

-- yldz 1543 De Revolutionibus
--------- Grnen konum _;J' ,. Orbium Coelestium (Gksel
Krelerin Dnleri zerine)

\ Temmuzda Yer Uzak yldzlar ;J'
40

HERGEZEGENN
YRNGES BR
ELPSTR
JOHANNES KEPLER (1571-1630)
-------.
icolaus Copernicus'un yrngesinde kusursuz dairesel bir
KISACA
BLM DALI
Astronomi
N gksel yrngeler zerine
1543'te yaymlanan eseri,
Gne-merkezli bir Evren modeli
yol izlediini syledi ve dzensiz-
liklerini aklamak iin modeline
eitli karmaklklar sokmak
iin inandrc bir gereke sunduu zorunda ka ld.
NCE halde, sistemin nemli sorunlar
MS 150 skenderiyeli vard. Gksel cisimlerin kristal Spernova ve
Ptolernaios, Yer'in merkezde krelere takl oldu una dair eski kuyrukluyldzlar
olduu ve Gne'in, Ay'n, dncele rden kurtulamayan 16. yzyln ikinci yarsnda Dani-
Copernicus, gezegenlerin Gne' in markal soylu Tycho Brahe (1546-
gezegenlerin ve yldzlarn
sabit gksel kreler zerinde
dairesel yrngelerde Yer'in
etrafnda dnd
varsaymna dayanan bir Bir takmyld zda yeni
Evren modeli olan Algamest'i bir yldzn douu,
yaynlar.
gezegenlerin tesindeki
gklerin deimez
16. yzyl Gne-merkezli bir olmadn gsterir.
evrenbilim fikri, Nicolaus
Copernicus'un dnceleriyle
taraftar bulmaya balar.
SONRA
1639 Jereniah Horrocks
Kcpler'in dncelerini
kullanp, Vens'n Gne
karsnda geiini kest irir ve
grur.
1687 Isaac Newton'n hareket
ve ekim yasalar, Kepler'in
yasalarna yol aan fizik;el
ilkeleri aklar.

Ayrca bkz. Nicolaus Copernicus 34-39 Jcrcmiah Horrocks 52
Isaac Newton 62 69
1601). sorunlar zmede yaamsal
olduklar anlalacak gzlemler yap-
t. 1572'de Cassiopeia takmyld
znda grlen parlak bir spernova
patlamas. gezegenlerin tesinde
Evren'in deimez olduu dn yrngesinin elips - iki odak nokta-
cesini zayflatt. 1577'de Brahe, bir
kuyrukluy ldzn hareketini izdi.
Kuyrukluy ld z larn, Ay'dan daha
yakn olduklar sanlm t; ama Bra-
he'nin gzlemleri. kuyrukluyldzn
Ay'n epeyce tesinde olmas ge-
rektiini ve aslnda gezegenlerin a-
rasnda dolatn gsterdi. Bu ka- zegeni Gne'e birletiren doru
nt, "gksel kreler" dncesini bir
darbeyle yerle bir etti. Bununla bir-
likte Bahre. Yer-merkezli modelinde
dairesel yrngeler dncesine
bal kald.
1597'de Brahe Prag'a davet edil-
d i ve son yllarn orada, mparator
il. Rudolph 'un imparatorluk mate-
matikisi olarak geirdi. lmn-
den sonra Brahe'nin almalarn
devam ettiren Alman astrolog Jo-
hannes Kepler, burada ona katld.
Dairelerden kopma
Kepler, Brahe'nin gzlemlerinden yo-
la karak Mars iin yeni bir yrn-
geyi hesaplamaya zaten balam ve
o srada yrngenin daire deil, da-
ha ok oval (yumurta eklinde) ol-
Kepler'in
yasalarna gre,
gezegenler Gne'in
etrafnda eliptik bir
yrngede dolar ve
olpsin iki odak
nok ta sndan biri ;-
G ne'tir. Verili bir t
t
1.an1annda
qezegenleri Gne'e
lirletiren bir do)ru
paras elipste eit
.lan kr (/\)tarar.
Gezegen
mas gerektii sonucuna varmt.
Kepler oval yrngeli gne-merkezli
bir model formle etti; ama gzlem
verilerine hala uygun deildi.
1605'te Mars'n gney etrafndaki
sndan biri Gne olan "gerilmi bir
daire"- olmas gerektii sonucuna
vard. 1609'da Astronomia Nova'sn
da (Yeni Astronomi) gezegen hare-
ketinin iki yasasn aklad. Birinci
yasaya gre, her gezegenin yrnge-
si bir elipstir. kincisine gre, bir ge-
paras eit zaman dilimlerinde eit
alanlar tarar. Yani, gezegenlerin hz
Gne'e yaklatka artar. 1619'da
nc bir yasa, bir gezegen ylnn
Gne'ten uzaklyla ilikisini tarif
etti: Bir gezegenin yrngede dolan-
ma sresinin (yl n) karesi, G-
ne'ten uzaklnn nc kuvve-
tiyle orantldr. Yani, Gne ' ten u-
zakl baka bir gezegenin uzakl
nn iki kat olan bir gezegenin,
yaklak kat uzun bir yl a lacak-
tr.
Gezegenleri yrngede tutan
kuvvetin doas bilinmiyordu.
Kepler. manyetik kuvvet olduuna
inanmaktayd. ama Newton
1687'de ktleekim olduunu gs-
terecekti.
BiLiMSEL DEVRiM 41
Johannes Kepler
Gney Almanya'da Stuttgart'a
yakn Weil der Stadt kentinde
1571'de doan Johannes
Kepler, kk bir ocukken
1577'nin Byk Kuyrukluyld
zna tank oldu ve gkyzne
hayranl byle balad.
Tbingen niversitesinde
okurken, parlak bir matematik-
i ve astrolog olarak n
kazand. Zamann nde gelen
astronomlaryla mektuplat ;
bunlarn arasnda Tycho
Brahe de vard ve 1600'de
Prag'a gidip Brahe'nin renci
si ve akademik varisi oldu.
Brahe'nin 1601'de lmn-
den sonra Kepler mparatorluk
Matematikisi grevini
stlendi ve Brahe'nin zerinde
alt Rudolphine Cetvelle-
ri'ni tamamlamas istendi. Bu
almay Avusturya' da,
1612'den 1630'da lene kadar
alt Linz'de tamamlad.
nemli eserleri
1596 The Cosmic Mystery
(Evrenin Gizemi)
1609 Astronomia Nova
(Yeni Gkbilim)
1619 TJ., Hanoy of
the World (Dnyann Uyumu)
1627 Rudolphine Tables
(Rudolphine Cetvelleri)
42

D~E~ BR CSM
DUZGUN HIZLANIR
GALILEO GALILEI (1564- 1642)

000 y l boyunca ok az kii, yava lamada srtnmenin oynad

KISACA
BLM DALI
Fizik
NCE
M 4 . yzyl Aristoteles kuv-
vet ve hareketle ilgili dnceler
gelitirir, ama bunlar deneysel
olarak test etmez.
1020 ranl bilgin bn Sina, hare-
ket eden nes nelerin, ancak hava
direnci gibi dsal faktrlerin ya-
valatt asli "hza" sahip olduk-
larn yazar.
1586 Felemenk mhends Simon
Stevin, arlklar farkl iki kur-
un topun ayn hzda dtkleri
ni gstermek iin toplar Delft'e
bir kilisenin kulesinden aaya
brakr.
2 Aristoteles'in dsal bir
kuvvet nesneleri hareket
halinde tutar ve ar nesneler
hafflerden daha hzl der
iddiasn meydan okudu. Ancak 17.
yzylda talyan astronom ve
matematiki Galileo Galilei, bu
dncelerin test edilmesi
gerektiinde srar et ti. Nesnelerin
nasl ve neden hareket ettiklerni ve
durduklarn test etmek iin
deneyler tasa rlad. Eylemsizlik
ilkesini nesneler devimin
deiikliine direnir ve harekete
bal amak, h zlanma k ya da
yavalama k iin bir kuvvete ihtiya
duyar- ortaya koyan ilk kiiydi.
Galileo nesnelerin dme srelerini
lerek btn nesneler iin dme
hznn ayn oldu unu gsterdi ve
rol fark ett i.
Galileo 1630'1arde elde bulunan
donanmla, serbest den nesnelerin
hzn ya da ivmesini dorudan
lemezdi. ki rampadan top
yuvarlayarak, topun rampan n
dibindeki h znn rampann dikliine
deil, balangtaki yksekliine
bal olduunu ve e im ne kadar dik
olursa olsun, bir topun her zaman
balad ykseklie kacan
gsterd i.
Galileo dier deneylerini 5 metre
uzu nluunda, srtnmeyi azaltan
przsz bir malzemeyle kapl bir
rampada gerekletirdi. Zaman
lmek iin, dibinde kk bir boru
bulunan byk bir su kab kulland.
lm yapt zaman aral
sresince suyu toplad ve toplad

SONRA
Galileo, bir topun bir rampann dibine ulama
1687 Jsaac Newton'n Princi- h znn rampann diktiine deil, topun
pia's kendi hareket yasalarn balangtaki yksekliine bal olduunu
formle eder. gsterdi. Burada A ve B noktalarndan brak lan
t oplar ayn h zda rampann dibine ular.
1971 ABD'li astronot DavP. Scott.
srklenmeye neden olan at-
mosfer neredeyse bulunmayan
Ay' da bir eki ile bir tyn ayn
hzda dtun gstererek Ga-
lileo'nun den cisimlerle ilgili
dncelerini kantlar.
 BLiMSEL DEVRiM 43
Ayrca bkz. Nicolnus Copernicus 34-39 lsaac Ncwton 62-69

kuvvete ihtiyac vardr. k etki

birbirini gtrr; bu nedenle baka
bir kuvvetin yokluunda btn

''
den nesneler ayn oranda
hzlanr. Gndelik yaamda eylerin
farkl hzlarda dtklerini grrz;
Saylabiloni say, llebileni
nk hava direnci etkisi,
l ve llemezi llebilir byklklerine ve ekillerine bal
yap. olarak nesneleri farkl oranlarda
Galileo Galilei yavalatr. Ayn byklkte bir plaj
topu ile bir bowling topu

''
suyu tartt.
Topu rampann farkl
noktalarnda brakarak,kat edilen
mesafenin geen zamann karesine
bal olduunu gsterdi - baka bir
deyile top rampadan aaya doru
hzlanyordu.
Galilco'nun vard sonu
uydu : Btn cisimler bolukta
ay n hzda d er - daha sonra Isaac
New ton'n daha da gelitirdi i bir
d nce. Daha byk bir ktlenin
ekim kuvveti daha byktr, ama
ayn zamanda daha byk ktlenin
hzlanmak iin daha byk bir
balangta ayn oranda hzlanr.
Bir kez hareket ettikten sonra,
zerlerinde ayn mikta rda hava
direnci etkili olur; ama bu kuvvetin
bykl plaj topunda daha fazla
olacak, bu yzden plaj topu daha
fazla yavalayacaktr.
Galileo'nun teorileri dikkatli
gzlemlerle ve llebilir deneylerle
test etme ;ar, unun ln'l
Heysem gibi, modern bilimin
kurucularndan biri olduunun
iaretidir. Hareket ve kuvvetle ilgili
dnceleri , 50 yl sonra Newton'n
hareket yasalarnn yolunu at ve
atomlardan galaksilere kadar
Evren' deki hareket anlaymzn
temelini oluturur.

Gallleo Galllel Galileo Pisa'da dodu, ama daha
sonra ailesiyle birlikte Floransa'ya
tand. 1581'de tp okumak iin
Pisa niversitesine yazld, sonra
matematik ve doa felsefesi
okumaya karar verdi. Bilimin
birok a lannda aratrma yapt ve
herhalde en ok, Jpiter'in drt
byk uydus unu (ha la Galileo
uydular denilir) kefetmesiyle
nldr. Galileo'nun gzlemleri
uuu, o srada Runut Katolik
Kilisesinin retilerine aykr olan
Gne-merkezli Gne Sistemini
dest eklemesine yol at . 1633'te
yargland, bu ve dier
dncelerinden vazgemesi
emredildi. mrnn sonuna
kadar devam eden ev hapsine
mahkiim edildi. Ev
hapsindeyken kinematik
(hareket bilimi) zerine
almalarn zetleyen bir kitap
yazd.
nemli eserleri
1623 Ayarc
1632 ki Byk Dnya Si stemi
Hakknda Diyalog
1638 ki Yeni Bilim zerine
Diyaloglar
44

YERKRE BR
MIKNATISTIR
WILLIAM GILBERT (1544-1603)

500'lerin sonunda gemi Gilbert'in atlm ani bir ilham

KISACA
BLM DALI
Yerkre
NCE
M 6. yzyl Yunan dnr pusula ibresinin Kutup Yldz'na
Miletoslu Thales manyetik
kayalar ya da mknats tan blgesindeki manyetik dalara
fark eder.
MS 1. yzyl inli kahinler.
gneyi gsteren demir kepeli
ilkel pusulay yapar.
1269 Fransz bilgin Pierre de
1 kaptanlar manyetik
pusulalara dayanarak
okyanuslarda rotalarn
sonucu deil . 17 yllk titiz
deneylerin sonucuydu. Gemi
kapta nlarndan ve pusulaclardan
tutturuyorl ard. Ama kimse nasl renebilecei her eyi rendi;
altklarn bilmiyordu. Baz lar sonra mknats tandan "terrellla"
denilen bir model kre yapt ve
kapldn, bazlar Kuzey Kutup bu nunla pusula ibrelerini test etti.
breler terrella'nn etrafnda tpk
ekildiini sanyordu. ngiliz hekim gemi pu su la larnn daha byk
William Gi!bert, bizzat Yer' in lekte yapt g ibi tepki verdi -
manyetik olduunu kefetti. ayn sapma (manyetik kuzeyden
fa rkl olan corafi kutupta gerek
kuzeyden biraz uza iaret eden)
ve ynelim (kreye doru yataydan

Maricourt manyetik ekme.
itme ve kutuplarn temel
yasalarm ortaya koyar.
SONRA
''
Da ha gl nedenler. olas
kestirimlerden ve felsefi
aaya eilen) rntlerini
gsterdi.
Gilbert hakl olarak u sonuca
vard : Btn gezegen bir
mknatstr ve demir bir ek i rdei

1824 Fransz matematiki speklatrlerin kanaatlerinden vardr. D ncelerini 1600'de

Simeon Poisson, manyetik bir
alandaki kuvvetleri modeller.
1940'lar Amerikal fiziki
Walter Maurice Elsasser Yer'in
ok kesin deneylerden ve
kantlanm savlardan elde
edilir.
William Gilbert
sansasyon yaratan kitab De
Magnete'de (Mknats zerine)
yay mlad . Johannes Kepler ve
zellikle Galileo. Gilbert'in pek ok
k i ini n sa nd gibi Yer'in dnen

''
manyetik alann. gezegen gksel krelere bal olmad ,
dnerken d :;; yekirdeindeki kendi manyeti zmasnn grnmez
demir trblansna balar. g cyle kendi etrafnda dnd
1958 Explorer 1 uzay arac nerisinden ilham ald .
Yer'ir
manyetik alannn uzaya
Ayrca bkz. Miletoslu Thales 20 Johannes Kepler 40 41 Galileo Galle 42-43
uzandn gsterir.
Hans Christian 0rsted 120 James Clerk M axwell 180 85

KISACA
BLM DALI
Deneysel bilim
NCE
M 4. yzyl Aristoteles
karm yapar, iddia eder, yazar
ama deneylerle test etmez -o-
nun yntemleri sonraki bin yl
boyunca varln srdrr.
MS y.750-1250 Arap bilim
insanlar slamn Altn an
da deneyler gerekletirir.
SONRA
1630'lar Galileo den cisim
deneyleri yapar.
1637 Fransz filozof Rene Des-
cartes, Yntem zerine'de sk
kukuculuk ve sorgulayclkta
srar eder.
1665 Isaac Newton, ara
trmakiin bir prizma kullanr.
1963 Avusturyal filozof Kari
Popper Conjectures and Retu-
tations'ta, bir teorinin test edi-
lip yanllnn kantlanabile
ceini, ama doruluunun ka-
ntlamayacan srarla belirtir.
BLMSEL DEVRM 45
TARTIARAK
DEGiL, DENEYEREK
FRANCIS BACON (1561-1626)
ngiliz filozof, devlet adam ve
1 bilim insan Francis Bacon
deney yapan ilk kii deild i -
''
bn'l-Heysem ve dier Arap bilim
insanlar 600 yl nce deneyler
yapmt- ama tmevarml akl Bir eyin
bilinip
yrtme yntemlerini a klayan ve bilinmeyecei, iddia ederek
bilimsel yntemi ortaya koyan ilk deil deneyerek halledilebilir.
kiiyd i . Ayrca bilimi Francis Bacon
"ihtiyalarmzn ve sefilliklerimizin
''
bir lde stesinden gelecek ve
hafifletecek bir icatlar silsilesinin
pnar" olarak gryordu.
Deneyden kant
Yunan filozof Platon'a gre hakikat, gzlem, gzlemlenen eyi
otoriteyle ve tartmayla bulunurdu aklayabilecek bir teori formle
- yeterince akll insanlar bir eyi etmek iin karm ve teorinin
yeterince uzun sre tartrsa, doru olup olmadn test etmek
hakikat ortaya kar. rencisi iin deney. The New Atlantis'te
Aristoteles, deneye gerek grmedi. (1623) Bacan, uydurma bir aday ve
Bacon bu tr "otoriteleri," kendi adann Salomon Evi 'ni -bilginlerin
tznden a ren rmceklere deneye dayal saf aratrmalar
benzetti. Gerek dnyadan, gerekletirip icatlar yapt bir
zellikle de deneyle elde edilen aratrma kurumu- tasvir eder. Bu
kantlarda srar etti. hedefleri paylaan Kraliyet Dernei
Bacon'n iki temel eseri bilimsel 1600'de Londra'da kuruldu ve ilk
soruturmann gelece ini hazrlad. Deney Kratr de Robet Hooke
Novum Organum'da (1620) bilimsel oldu.
yntemin temelini ortaya koydu:
Ayrca bkz. bn'l-Heysem 28-29 Galileo Galilei 42- 43 William Gilbert 44
Robet Hooko 54 lsaac Nowton 62-69
46
KISACA
BLM DALI

HAVAN iN Fizik
NCE
1643 Evangelista Torricelli bir
cva tp kullanarak baromet-

YAYINA
reyi icat eder.
1648 Blaise Pascal ile kaynbi
raderi, hava basncnn yk-
seklikle birlikte azaldn gs-
terir.

DOKUNMAK
1650 Otto von Guericke hava
ve vakum zerine, ilk kez
1657'de yaymlanan deneyler
gerekletirir.

ROBERT BOYLE (1627-1691) SONRA

1738 Isvireli fiziki Daniel
Bernoulli, gazlarn kinetik teo-
risini aklayan Hydrodynami-
ca'y yaymlar.

1827 sko botaniki Robert

Brown polenlern sudaki hare-
ketini, rastgele ynlerde hare-
ket eden su moleklleriyle ar-
pmann sonucu olarak ak
lar.

7. yzylda Avrupa'da birok

bilim insan havann

zelliklerini aratrd ve
onlarn almalar, rlanda asll
ngiliz bilim insan Robert Boyle'nin
bir gazdaki basnc aklayan
matematiksel yasalar karmasna
yol at. Bu alma, yldzlar ile
gezegenler arasndaki uzayn
doasyla ilgili daha geni bir
tartmayla ilikiliydi. "Atomculara"
gre gksel cisimler arasnda bo
U7.flY vard; Kartezyenlere (Fransz
filozof Rene Descartes ' izleyenler)
gre ise, paracklar arasndaki
uzay esir denilen bilenmeyen bir
maddeyle doluydu ve bir vakum
retmek olanakszd.

Ayrca bkz. Isaac Newton 62- 69 John Dalton 112- 13 Robert FitzRoy
150-55
''
Tartmasz deneylerle arl
bilinen bir hava
olduu
elementi okyanusunun dibinde
yayoruz.
Evangelista Torricelli
''
Barometreler
talya' da matematiki Gasparo
Serti, bir emme tulumbann suyu
neden 10 metreden yukarya
karamadn anlamak iin
deneyler yapt. Berti uzun bir boru
a ld, bir ucunu kapatp suyla
doldurdu. Sonra azn bir su
teknesinin iinde koyup ters
evirdi. Tpteki suyun dzeyi,
sutun yaklak 10 metre ykselene
kadar dt. 1642'de Berti'nin
almalarndan haberdar olan
yu rtta Evangelista Torricelli
lenzer bir aygt yapt, ama su
yerine cva kulland. Cva sudan 13
kat daha youndur; bu yzden sv
sutunu yalnzca 76 santimetre
kadar yksekti. Torricelli'nin buna
likin aklamas yleydi:
anaktaki cvann zerideki
havann arl cvay aa
las tryordu ve bu, stunun
ndeki cvann arln
clengelemekteydi. Tpn iinde
Blaise Pascal'n barometre
deneyleri, hava basncn n
yukseklikle birlikte nasl deitiini
qsterdi. Pascal fiziin yan sra
atematie de nemli katklarda
lt lundu.
Cva stununun
basnc
Atmosfer
basnc
cvann stndeki alann bir vakum
olduunu syledi. Bu durum bugn
basnla (belli bir alan zerideki
kuvvet) aklanr, ama temel
dnce ayndr. Torricelli ilk cval
barometreyi bulmutu.
Fransz bilim insan Blaise
Pascal, Torricelli 'nin
barometresinden 1646'da haberdar
oldu ve hemen kendi deneylerini
yapmaya balad. Kaynbiraderi
Florin Perier' in gerekleLirdii bu
deneylerden biri, hava basncnn
birimine Pascal ad verilir.
Hava pompalar
BLiMSEL DEVRiM 47
Evangelista
Torricelli'nin
bulduu barometre.
hava basncn
lmek iin bir cva
stunu kullanyordu .
Torricelli hakl olarak
lek u muhakemeyi
yapt: anan
iindeki cvay aa
bastran hava.
tuptek cva
stununu
dengelemekteydi.
Sarn (anak)
ykseklie bal olarak deitiini
gsterecekti. Bir barometre
Clermont'ta bir manastrn
zeminine yerletirildi ve gndzleri
bir kei tarafndan gzlemlendi.
Perier baka bir barometreyi,
kasabadan yaklak bin metre
ykseklikteki Puy de Dme'un
tepesine gtrd. Dan
tepesindeki cva stunu,
manastrn bahesinde olandan 8
cam daha ksayd. Dan zeideki
hava miktar aadaki vadinin
zerindeki havadan fazla olduuna
gre, gerekten de havann arl
su ya da cva tplerindeki svy
orada tutmaktayd. Bu ve dier
almala rda tr, modern basn
Bir sonraki nemli atlm,
bir kaptan bir miktar havay
boaltabilen bir pompa yapan
Prusyal bilim insan Otto von
Guericke gerekletirdi. En nl
gsterisini 1654'te yapt: ki
metal yarmkreyi aralarna hava
48 ROBERT BOYLE
pompas tasarlayp yapmakla ilan ettii bir zamanda, aklanan
grevlendirdi. Hooke'un hava btn sonularn deney rn
pompas, ap yaklak 40 cm olan olduuna iaret etmeye gayret etti.

''
nsanlar eyler hakknda
duyularyla karar vermeye o
kadar alktr ki, hava
blnmez olduu iin, ona
fazla bir ey atfetmezler ve
neredeyse yok sayarlar.
Robert Boyle
cam bir "alc" (kap), altnda piston Boyle'nin birok deneyi,
bulunan bir silindir ve bu ikisinin dorudan hava basncyla
arasnda tkalardan ve vanalardan balant lyd. Alc bir Torricelli
olumaktayd. Pistonun pe pee barometresini tutacak eklde
hareketleri alcdan daha fazla deiebiliyordu; tutkalla yerine
havay darya ekiyordu. sabitlenen tp alcnn tepesinde
Donanmn contalarndaki hafif kadar kmaktayd. Alcdaki
sznt nedeniyle, alcnn inde basn azaltlnca, cvann dzeyi
vakuma yakn bir durum ancak
ksa bir sre srdr lebiliyordu.

''
Yine de makine daha nce
yaplanlarn zerinden byk br
ilerlemeydi; bilimsel bir aratrmay
daha da ilerletmede teknoloinn
nemini gsteren bir rnekti.
geirmez bir conta koyup birletirdi
ve aradaki havay boaltt Deneysel sonu lar
iki tak m metal yarmkreleri Boyle, hava pompasyla ok sayda
birbirinden ayramad. Hava farkl deney yapt ve bunlar 1660'ta
boaltlmadan nce, contal New Expenments Physco
yarmkrelerin iindeki hava Mechanical kitabnda tarif etti.
basnc ile dardaki hava basnc Kitapta, Galileo gibi nl
aynyd. eride hava kalmaynca, deneycilerin bile ou kez
dardaki havann basnc "dnce deneylerinin" sonularn
yarmkreleri bir arada tutuyordu.
Robert Boyle, von Guericke'nin
deneylerinde 1657'de yaymlannca Otto von Guericke ilk hava
pompasn yapt. Pompayla yapt
haberdar oldu. Boyle kendi deneyler, Aristoteles'in "Doa boluk
deneylerini gerekletirmek iin, sevmez" dncesine ayk kantlar
Robert Hooke'u (s. 54) bir hava verdi.

Robert Boyle Robert Boyle rlanda'da dodu, "Grnmez Kolej" denilen

Cork Kontlarnn 14. ocuuydu.
ngiltere'de Eton College'e
gitmeden nce evde zel eitim
ald ve sonra Avrupa'y dolat.
1643'te babas ld ve btn
zamann bilimle ilgilenmeye
ayrmasna yetecek kadar para
brakt. Beyle iki yllna tekrar
rlanda'ya tand; ama 1654'ten
1668'e kadar almalarn daha
kolay yrtebilmek iin Oxford'ta
yaad, ardndan Londra'ya
tand.
Beyle, bilim sel konu lar
inceleyen , Londra'da ve Oxford'ta
toplanp dncelerini tart an ve
grubun yesiydi. Bu grup
1663'te Kraliyet Dernei oldu ve
Beyle ilk kon sey yelerinden
biriydi. Bilime ilgisinin yan sra,
Beyle simya deneyleri de yapt
ve farkl insan rklarnn kkeni
ve teolojiyle ilgili yazlar da
yazd.
nenll eserleri
1660 N ew Experiments
Physico-Mechanical:
Touching the Spring of the
A i r and their Effects
1661 The Sceptical Chymist

dmekteydi. Tersinden bir deney
de gerekletirdi ve alcnn iinde
basncn ykselmesiyle cva
seviyesinin de ykseldiini grd.
Bu, Torricelli'nin ve Pa scal'n daha
nceki bulgularn dorulad.
Boylo, hava miktar azaldka
alcdaki havay boaltmann
zorlatn belirtti ve alcnn
iinde yar iirilmi bir torbann
etrafndaki hava boaltlnca,
hacminin arttn da gsterdi.
Torba bir atein nnde
tutulduunda da benzer bir sonuca
varlabiliyordu. Bu sonulara neden
olan hava "yay"na ilikin iki olas
aklama yapt: Her bir hava
parac bir yay gibi
sktrlabilirdi ve btn hava
ktlesi bir yapaya benziyordu ya
da hava rastgele hareket eden
paracklardan oluuyordu.
Bu Kartezyenlerin grne
benziyordu; ama Boyle esir
du ncesine katlmad,
"taneciklerin" bo uzayda hareket
ettiklerini ne srd. Aklamas, ktna kafa yordu.
maddenin zelliklerini hareket eden
paracklar bakmndan tarif eden
modern kinetik teorisine bariz bir
biimde benzer.
Boyle'nin baz deneyleri
fizyolojikti; hava basncnn
Bir barometreyi bir
dan bana gtrrseniz,
barometredeki cvann
ykseklii der.
Bunun nedenj, cvay aaya
bastran havann yukarda
daha az olmasdr.
azalmasnn kular ve fareler
zerindeki etkilerini aratrd ve
havann akciere nasl girip
sonular versin ya da vermesin,
Boyle yasas
Boyle yasasna gre, gaz miktar ve
s ayn tutulduu srece, bir gazn
basncnn hacmiyle arpm bir
sabitti. Baka bir deyile, bir gazn
hacmini azaltrsanz , basnc artar.
Hava yayn reten, bu artan
basntr. Bir bisiklet pompasnda,
BLMSEL DEVRM 49
Bir barometrede alcnn
havas boaltlnca,
cvann dzeyi der.
Yani, alcdaki hava
miktar ne kadar azsa,
basn da o kadar
dktr.
Towneley'in hipotezi"ni yaymlad.
Boyle'nin dikkatli deney
tekniinden tr ve beklenen
deneylerini ve olas hata
kaynaklarn eksiksiz rapor ettii
iin, gazlarla ilgili almas
zellikle nemliydi. Bu nedenle
birok kii onun almalarn
geniletmeye alt. Bugn Boyle
Yasas , baka bilim insanlar
tarafndan ortaya karlan ve s,
basn ya da hacim deiiklikleri

''
pompann ucunu bir parmanzla altnda gerek gazlarn davranna
kapatp pompa kolunu ieri doru yaklaan "deal Gaz Yasas"n
iterseniz etkiyi hissedebilirsiniz. oluturan yasalarla

Cva stununun bir dan Bu yasa Boyle adn tamasna birletirilmektedir. Dnceleri

tepesindeki ykseklii
eteindeki yksekliinden
azsa, o zaman bu olgunun tek
nedeni havann arl olmal.
Blaise Pascal
ramen, ilk kez Boyle deil, sonunda kinetik teorisinin
Torricelli barometresiyle bir dizi gelimesine de yol at.
deney yapan ve sonularn 1663'te
yaymlayan ngiliz bilim insanlar
Richard Towneley ve Henry Power
nerdi. Boyle kitabn ilk taslan
grd ve sonular Towneley'le

''
tartt. O sonular deneyle
dorulad ve ilk deneylerine
yneltilen eletiriye yantn bir
paras olarak 1662'de "Bay
50

ISIK BR PARAIK
MiDiR, YOKSA BiR
DALGA MI?
CHRISTIAAN HUYGENS (1629-1695)

KISACA
BLM DALI Newton, br k kaynann
Huygens, uzayn bir eterle
Fizik ok sayda kk "tanecik"
dolu olduunu dnd.
yaydn dnd .
NCE
11. yzyl bn'l-Heysem
n dz izgiler halinde yol al-
dn gsterir.

1630 Rene Descartes, a i-

likin
bir dalga tanm nerir.
Tanecikler arlkszdr
1660 Robert Hooke'a gre k, Ik, esirde dalgalar halinde v e d z izgiler halinde
yaylan bozulmalardr.
yayld ortamn bir titretii yol alr.
midir.
SONRA
1803 Thomas Young, n bir
dalga gibi davrandn gste- ~ i(' : , ~ ,/'..>t4~r~f:;-r: Pr
ren deneyleri aklar. ~ ~ /~ :1 ;,
1864 James Clerk Maxwell
n hzn tahmin eder ve
'~~;:l<:~. :,r
n, bir elektromanyetik dalga
biimi olduu sonucuna varr. 7. yzylda Jsaac Newton ve bklmesidir ve merceklerin
1900'lar Albcrt Einstein ve
Max Planck, n hem bir
parack hem bir dAl(JA olrl
1 Felemenkli astronom
Christiaan Huygens n
gerek doasn aratrd ve ok
odaklayabilmesinin nedenidir.
Krnm n ok dar bir aralktan
geerken yaylmasdr.
farkl sonulara ulatlar. Newton'n deneylerinden nceki
unu gsterir. Farkna vardk
Karlatklar sorun uydu: In genel kanya gre, k rengini
lar elektromanyetik ma ku-
doasyla ilgili herhangi bir teori madde ~tkileimden almakt~d
antumu, "foton" olarak bilinir.
yansmay, krlm, krnm ve - <?kbir~
rengi aklamalyd. Krlm, n grlen "gkkua" etkisi, prizma
bir maddeden dierine geerken bir ekilde boyad iin
 51

ortaya kar. Newton, grdmz e'ya k br prizmadan geince,

"beyaz" n aslnda farkl k Huygens,
ku!p bileenlerine ayrlr.

renklerinin bir karm olduunu bul) k dalgalarnn farkl

ve bir prizma tarafndan, hepsi
biraz farkl miktarlarda krldklar
iin gruplara blndn
gsterdi.
amann bro oga filozofu
gibi Newton da n bir parack
ya da "tanecik" akmndan
olutuunu savundu. Bu dnce
n nasl dz izgiler halinde yol
aldn ve yanstc yzeylerden
"sektiini" aklyordu . Krlm da,
!arkl malzemeler arasndaki
snrlarda bulunan kuvvetlerle
aklanmaktayd.
Ksmi yansma
Ne var ki, Newton'n teorisi, k
birok yzeye arptnda nasl bir
ksmnn yansdn ve bir
ks mnn krldn
aklayamyordu. 1678'de Huygens
uzayn arlksz paracklarla (esir)
dolu olduunu ve n, esirde
kresel dalgalar halinde yaylan
bozulmalara neden olduunu ne
srd. Farkl malzemeler (et er, su ya
da cam) k dalgalarnn farkl
~alzemelcrdc farkl hzlarda yol
almasna balad .
gerekten bir dalga gibi
davrandn gsterdi ve
Huygens'in "kresel dalgalar" ile
modern k modelleri arasnda
byk farklar olmasna ramen, 20.
yzylda yaplan deneyler, n
hem dalga hem parack gibi
davrandn gsterdi. Huygens
k dalgalarnn bir maddeden -
esir geerken oluan boyuna dalga
olduklarn syledi. Ses dalgalar da
hzlarda yol almasna neden olursa boyuna dalgalardr; dalgann
krlm gerekleiyordu. Huygens'in iinden getii maddenin
teorisi bir yzeyde hem paracklar dalgann yol ald
yansmann hem krlmn neden ynde titreir. Modern k
gerekleebildiini de grmze gre, k dalgalar
aklayabiliyordu. Krnm da daha ok su dalgalar gibi davranan
a klayabilirdi. enine dalgalardr. Paracklar
Huygens'in dnceleri o dalgann ynne dik alarla
zaman fazla etkili olmad . Bunun (yukar ve aa) titreirken,
nedeni, ksmen, Newton'n bilim yaylmak (iletilmek) iin maddeye
insan olarak heybetli bir ahsiyet ihtiya duymazlar.
olmasyd. Ama bir yzyl sonra,
1803'te Thomas Young n

Christlaan Huygens Felemenkli matematiki ve dncesini kabul etmedi.

astronom Christiaan Huygens
1629'da Lahey'de dodu.
niversitede hukuk ve matematik
okudu; sonra zamann bir ksmn,
balangta matematik alannda
ama daha sonra optik alannda da
kendi aratrmalarn yapmaya
ayrd; teleskoplar zerinde alt
ve kendi merceklerini kendi kesti.
Huygens birka kez ngiltere'ye
gitti ve 1689'dd Newton'la
karlat. Huygens kla ilgili
almalar dnda, hareket ve
kuvvet konularn da incelemiti;
ama Newton'n ekim kuvvetini
aklayan "uzaktan etki"
Huygens'in kapsaml
baarlarndan biri de, sarkalar
zerine almasnn sonucunda
zamann en doru saatlerini
yapmasyd. Kendi
teleskoplaryla gerekletirdii
astronomi almalar Satrn'n
en byk uydusu Titan'n kefini
ve Satrn halkalarna ilikin ilk
doru aklamay kapsar.
nemU ...rlerl
1656 De Saturni Luna
Observatio Nova
1690 Treatise on Light
52
BLM DALI
Astronomi
NCE
1543 Nicolaus Copernicus,
gne-merkezli bir Evrcn'e
ilkin ilk eksiksiz savunmay
yapar.
1609 Johannes Kepler bir
eliptik yrngeler sistemi
neir - gezegen deviniminin
ilk eksiksiz tasviri.
SONRA
1663 sko matematiki James
Gregory, 1631 ve 1639'da
Vcns'n geilerine ilkin lar, 1639'da Vens ile G ne'in
gzlemleri kullanarak Yer ile
Gne arasndaki tam
mesafeyi lmenin bir yolunu
tasarlar.
1769 ngilz kaif Kaptan
James Cook, Gney Pasifik'te
Tahiti'de Vens geiini
gzlemler ve kaydeder.
2012 Astronomlar 21 . yzyln
son Vens geiini gzlemler
BR VENS
G~CSNN L.K KEZ
GOZl~NMESI
JEREMIAH HORROCKS (1618-1641)
ezegen geileri, Johannes
G Kepler'in ge zegen devini-
mine ilikin yasasn da n
''
ilkini -gezegenler eliptik bir yr n-
gede Gne'in etrafnda dner-
test etme frsat sunmaktayd. Ve- Vens ile Gne'in dikkate
ns ve Merkr'n gunein erisi
deer kavumasna ilikin ilk
nin nnden ksa sreli geileri -o
haberimi aldm ... ok
zamanlar Kepler'in Rudolphine Cet-
muhteem bir temaa
velleriyle ngrlrd- temelde ya-
tan teorinin doru olup olmad n
beklentisiyle, beni artan bir
aa kara cak t.
dikkatle gzlem yapmaya
lk test - 1631'de Fransz astro- sevketti.
nom Pierre Gassendi'nin gzlemle- Jeremiah Horrocks
dii Merkr geii- umut verici ol-
''
du. Ne var ki, bir ay sonra Vens'n
geiini saplama giri imi , Kepler'in
ra ka mlarndaki yan llklar nede-
n iyle ba ar sz oldu . Bu ayn rakam-
"tehlikeli bir yaknlam as"n n- d byklkte bir leke" - Vens-
grmekteydi; a ma ngiliz astronom ortaya kt. Horrocks ilerleyi ini
J eremiah Horrocks, asl nda bir ge- karta iaretleyip her araln sresi-
iin gerekleeceini hesaplad. ni lerken; bir arkada da geii
4 Aralk 1639'da g ndoumun baka bir yerde lt. Farkl baka
da, Horrocks en iyi teleskopunu ku- larndan iki l kmesini kulla-
rup, Gne kursunu bir karta odak- nan ve Vens' n Gne'e gre ap
lad. leden sonra saat 15.15 civa- n yeniden hesaplayan Horrocks,
rnda bulutlar da ld , Gne 'i n - Yer'in Gne'ten uzakl-n nceki-
nnden yava yava ilerleyen "sra lerden daha doru tahmin edebildi.
Ayrca bkz. Nicolaus Copenic us 34- 39 Johannes Kepler 40-41

BLM DALI
Biyoloji
NCE
M y.320 Aristoteles, kurtuk-
larn ve bceklerin kendiliin
den remeyle olutuklarn ilan
eder.
1651 William Harvey bcek lar-
vasn "srnen yumurta" ve pu-
pay isel geliimi yetersiz "ikin-
ci yumurta" olarak grr.
1668 talyan Francesco Redi,
kendiliinden remeyi rten
ilk ka ntlar verir.
SONRA
1859 Charles Darwin, bir bce-
in yaamnn her evresinin o
evredeki etkinliine ve evreye
nasl uyum saladn aklar.
1913 talyan Antonio Berlese,
bir bcek larvasnn embriyo ge-
liimirin erken bir evresinde
yumurtadan ktn ne srer.
1930'lar ngiliz bcekbilimci
Vincent Wigglesworth, yaam
dnglerini kontrol eden hor-
monlar bulur.
BLiMSEL DEVRM 53
ORGANiZMALAR
BR DZ ADIMDA
ir kelebein yumurtadan tr alr,ama bu "alt" hayvanlar karma-
B tla, kozaya ve erikin kele-
bee bakalam, bugn a-
ina olduumuz bir sretir; ama 17.
k i organlar olamayacak kadar
basitti. 1669'da Felemenkli nc
mikroskopu Jan Swammerdam, ke-
yzylda remeye ok farkl bakl lebek, yusufuk, balans , eekars
maktayd. Yunan filozof Aristote- ve karncay kapsayan bcekleri
les'in izinden g iden pek ok kii ya- mikroskop altnda paralara ayrp
amn -zellikle bcek g ibi "alt" ya- inceleyerek Aristoteles'i rtt.
ratklar- canl olmayan maddeden
kendiliinden remeyle olutuuna Yeni bir bakalam
inanrd. "n-oluumculuk" teorisi- " Bakalam" terimi, eskiden, bir
ne gre, "st" bir organizma tam ol- bireyin lmnden sonra onun ka-
gun biimini minik balang cnda lnt larnda n baka bir bireyin orta-
ya kmas anlamna gelirdi.
Swammerdam, bir bcein yaam
dngsndeki evrelerin erikin di-
''
i, yumurta, larva ve pupa (ya da
nimf}, eri:;;kin- ayn yaratn farkl
biimleri olduunu gsterdi. Her
Bir bitin anatomisinde yaam evresinin, daha sonraki ev-
ynlarca mucize grrsnz, relere ait organlarn erken versiyon-
Tanr'nn kk bir noktada larnn yan sra, kendine ait tam o-
tezahr eden bilgeliini lumu i organlar vardr. Bu a
grrsnz. dan bakldnda bcekleri bilimsel
Jan Swammerdam olarak daha fazla incelemek gereki-
yordu. Swammerdam, 43 yanda
''
stmadan lmeden nce bcekleri
remelerine ve geliimlerine gre
snflandrmann ncln yapt.
Ayrca bkz. Robort Hooke 54 Anlan ie v~n Leeuwonhoek 56-57
John Ray 60 61 Cari Linnaeus 74-75 Louis Pas teur 156-59
54
KISACA
BLM DALI
Biyoloji
NCE
y . 1600 llk bileik mikroskop
Hollanda'da, olaslkla ya Hans
Lippershey ya da Hans ve Zac-
harius Janssen tarafndan ge-
litirilir.
1644 talyan rahip ve kendi
kendini yetitirmi bilim insa-
n Giovanni Battista Odiema,
bir mikroskop kullanarak ilk
canl doku tasvirini retir.
SONRA
1674 Antonie van Leeuwenho-
ek mikroskop altnda tek hc-
reli organizmalar gren ilk ki-
idir.
1682 Leeuwenhoek somon ba-
lnmkrrnz kan hcrelerinin
iindeki ekirdekleri gzlemler.
1931 Macar fiziki Le6
Szilard'n elektron mikroskobu-
nu bulmas, daha yksek z- da aklad. ngiliz gnlk yazar
nrlkte g:nt oluturmaya
olanak verir.
BUYUN
CANLILAR
HUCRELERDEN
OLUUR
ROBERT HOOKE (1635-1703)
7. yzylda bileik mikrosko- Samuel Pepys Micrographia'ya
1 bun gelitirilmesi, daha nce
grlmeyen yaplarn tama-
men yeni dnyasn at. Basit bir
"hayatmda okuduum en marifetli
kitap" dedi.
mikroskop yalnzca bir mercekten Hcreleri tarif etmek
olutuu halde, Fele menkli gzlk- Hooke'un izimlerinden biri, ince
lerin geli tirdii bi leik mikros- bir dilim mantarn izimleriydi.
kop iki ya da daha fazla mercek Mantarn yapsnda , bir manastrda
kullanr ve genellikle daha fazla keilerin hcrelerini ayran duvar-
byk gsterir. lara benzeyen bir eyi fark etti.
ngiliz bilim insan Robert Bunlar, kaytlara geen ilk hcre -
Hooke, mikroskop kullanarak canl btn canl eyleri oluturan temel
lar gzlemleyen ilk kii deildi. birim- tasvirleri ve izimleriydi.
Ama 1665'te Micrographia'snn
yaymlanmasyla birlikte, ilk ok
satan popler bilim yazar oldu;
yeni mikroskop bilimiyle okurlarn
akna evirdi. Hooke'un kendisi-
nin yapt aslna uygun bakr klie
izimler, halkn daha nce hi gr-
medii nesneleri -bitlerin ve pirele-
rin ayrntl anatomileri; bir sinein
petekgz; bir tatarcn ince
kanatlar- gsteriyordu. nsan
yapm nesneler - bir irenin mik-
roskop altnda kt grnen sivri
Hooke'un l mantar hcresi izim-
ucu- de izerek, gzlemlerinden leri. hcre duvarlar arasndaki bo alan-
yararlanarak, kristallerin nasl olu lar gsterir -canl hcreler protoplazma
tuunu ve su donunca ne olduunu ierir. 16 cm' mantarda bir milyardan
fazla hcre olduunu hesaplad.
Ayrca bkz. Antonie van Leeuwenhoek 56-57 Jsaac Newton 62-69
Ly nn Ma rgu !is 300-01

BLM DALI
Jeoloji
NCE
Ge 15. yzyl Leonardo da
Vinci, rzgfn ve suyun arazi
zerinde ve malzemelerin
yzeyinde meydana getirdii
erozyona ve kertiye ilikin
gzlemlerini yazar.
SONRA
1780'ler James Hutton,
Steno'nun ilkelerini, zaman
iinde geriye doru giden
srekli ve dngsel bir corafi
srece balar.
1810'lar Fransa' da George
Cuvier ve Alexandre
Brongruart, Britanya'da
W\lliam Smith, Steno'nun
stratigrafi ilkelerini corafi
haritacla uygular.
1878 Paris'te ilk Uluslararas
Corafya Kongresi, standart
bir stratigrafik lek
karmann prosedrlerini
belirtir.
BiLiMSEL DEVRiM 55
er yzeyinin ounu
Y oluturan tortul kaya
katman Yer'in jeolojik
tarihinin temelini de oluturur; bu
tarih, genellikle altta en yal stte
en gen katman bulunan
tabakalarn oluturduu bir stun
olarak tasvir edilir. Suyun ve
ktleekiminin kaya biriktirme
sreci yzyllardr bilinmekteydi; Kaya katmanlar, Steno'nun
ama Danimarkal piskopos ve bilim anlad gibi, yatay tabakalar olarak
yaama balar; daha sonra byk
insan Niels Stensius, nam dier
glerin etkisiyle zamanla ekilleri
Nicolas Steno, srecin temelinde bozulur ve bklr.
yatan ilkeleri aklayan ilk kii oldu.
talya' da Toscana'da yapt jeolojik
katman gzlemlerinden kard katmann iine geerse, o
sonular 1669'da yaymlad. katmandan sonra olu mu
Steno'nun Binime Yasasna olmaldr."
gre her tekil tortul yatak ya da Steno'nun igrleri, daha sonra
katman, kendi altndaki Britanya'da William Smith ve
katmanlardan gen ve Fransa' da Georges Cuvier ve
stndekilerden yaldr. Steno'nun Alexandre Brongniard gibi kiilerin
zgn yatay ve yanal sreklilik corafi katmanlar haritalamasna
ilkelerine gre, katmanlar yatay ve olanak verdi. Katmanlarn btn
kesintisiz tabakalar olarak kelir; dnyada birbiriyle
kalkm , katlanm ya da krlm ilikilendirilebilen zaman-balantl
halde bulunurlarsa, kelmeden birimler eklinde alt blmlere
sonra bozulma yaam olmallar. ayrlmasna da olanak verdi.
Son olarak, geien ilikiler ilkesine
gre, "bir gvde ya da kesiklik bir
Ayrca bkz. James Hutton 96 101 William Smith 115
56
KISACA
BLM DALI
Biyoloji
NCE
M 2000 inli bilim insanlar
ok kk eyleri grmek iin nemlisi bakteriler de dahil, daha
cam merceklerden ve su dolu
bir tpten oluan bir su
mikroskobu yapar.
1267 ngiliz filozof Roger
Bacon, teleskop ve mikroskop
dncesini ne srer. yaam formunun pire olduu
y. 1600 Mikroskop
H'.ollanda' da icat edilir.
1665 Robert Hookc canl
hcreleri gzlemler ve
Micrographia'y yaymlar.
SONRA
1841 svireli anatomici Albert
von Klliker, her sperm ve
yumurtann ekirdekli bir
hcre olduunu bulgular.
1951 Alman fiziki Erwin
Wilhelm Mller alan etkili
mikroskobu icat eder ve
atomlar ilk kez grr.
MKROSKOBK
HAYVAN
GZLEMLER
ANTONIE VAN LEEUWENHOEK (1632-1723)
ntonie van Leeuwenhoek
A Hollanda'da, Delft'te br
manifaturacnn stndeki
evinden pek kmad. Ama arka
odasnda kendi bana alarak
tamamen yeni bir dnya kefetti -
insan spermi, kan hcreleri ve en
mikroskopularnn aklna gelmedi.
nce grlmemi mikroskobik
yaam dnyas.
17. yzyldan nce plak gzle
grlemeyecek kadar kk
yaamn va rln kimse
zannetmiyordu. Olas en kk
sanlyordu. Sonra 1600 civarnda,
daha fazla bymelerini salamak
iin iki gzlk camn bir araya
getiren Felemenkli g zlkler
mikroskobu icat etti (s. 54). 1665'te
ngliz bilim insan Robert Hooke,
br mikroskopla bak t bir dilim
mantarda grd kk canl
hcrelerin ilk izimlerini yapt.
Kendi gzleriyle gremedikleri
bir yerde yaam aramak, Hooke'un
ve zamann dier
Leeuwenhoek ise, merceklerini
yaam yokmu gibi grnen
yerlere, zellikle de svlara evirdi.
Yamur damlalar n , di plan,
dky, spermi, kan ve daha bir
Leeuwenhoek'in insan spermi
izimleri ilk kez 1719'da
yaymlandnda, scmcnde yzen bu
kadar kk "hayvancklarn"
bulunabileceini birok kii kabul
etmedi.
v ,/r 6
~ -X
'r
 BLMSEL DEVRM 57
Ayrca bkz. Robcrt Hookc 54 Louis Pastcur 156-59
Martinus Beijerinck 196 97 Lynn Margulis 300 01

Mikroskoplar grnr yaam formlarnn olmad

yerlere evrile~ilir.

Yksek bytmeli tek mercekli mikroskoplar sudaki ve dier

svlardaki kk "hayvancklar" a a karr.

Dnya mikroskobik, tek hcreli yaam formlaryla doludur.
yn eyi inceledi. Lceuwenhoek
mikroskobik yaamn zenginliini
burada, grnrde cansz
maddelerde kefetti.
Hooke'lan farkl olarak
Leeuwenhoek, iki mercekli "bileik"
bir mikroskop deil, yksek kaliteli
tek mercek -aslnda byte-
suyundan alnan bir rnekte
insann sa klndan kk minik
yaratklar grdn bildirdi.
Bunlar, imdi protist olarak bilinen
basit yaam formlarnn bir rnei
olan yeil alg Spirogyra'yd.
Leeuwenhoek bu kk yaratklara
"hayvanck" dedi. Ekim 1676'da su
Antonievan
Leeuwenhoek
Bir sepetinin olu olan
Antonie van Leeuwenhoek
1632'de Delft'te dodu .
Amcasnn tuhafiyesinde
altktan sonra, 20 yanda
kendi manifatura dkkann
at ve uzun mrnn sonuna
kadar orada kald.
Leeuwenhoek'in ii, bir
mikroskopu olarak hobisini
srdrmesine olanak verdi;
Robert Hooke'un Micrograp-
hia'snn bir kopyasn da
grm olabilecei Londra'y

k ulland. O srada bu tr basit
mikroskoplarla daha berrak resimler
retmek daha kolayd. Bileik
mikroskoplarla 30 kattan fazla
bytmek, grnt bulanklat kaynadn tarif etti. Semendeki
n, olanakszd. Leeuwenhoek
kendi tek mercekli mikroskoplarn
yapt ve yllar iinde tekniini
geliti rdikten sonra, grnty 200
kattan fazla bytmeyi baard.
Onun mikroskoplar yalnzca birka
milimetre geniliinde ince
merceklerden oluan kk
aygtlard. ncelenecek malzeme
rnei mercein bir yzndeki bir
nenin zerine yerletiriliyor ve
Leeuwenhoek mercein dier
yuzne gzn yaklatryordu.
Tek hcreli yaam
Leeuwenhoek balangta srad
br ey bulmad;
sonra 1674'te, gl
damlalarnda daha da kk tek
hcreli bakteriler kefetti. Ertesi yl
kendi semeninin imdi sperm
dediimiz kk yaratklarla nasl
hayvancklar, suda bulduu
yaratklardan farkl olarak, zdeti.
Bakt binlercesinden her birinin
ayn ince kuyruu ve ayn kk
kafas vard, baka bir eyleri yoktu
ve semenin iinde iribalar gibi
yzdklerini grebiliyordu.
Leeuwenhoek, Londra'da
Kraliyet Derneine yazd yzlerce
mektupla bulgularn rapor etti.
Bulgularn yaym lad halde,
mercek yapm tekniklerini gizli
tuttu. Kk merceklerini ince cam
iplikleri kaynatrarak yapm
olabilir, ama emin deiliz.
1668'de ziyaret ettikten sonra
bu hobiyi edinmiti. 1673'ten
itibaren bulgularn mektup-
larla Kraliyet Derneine
bildirdi; tarihte Kraliyet
Derneine en fazla rapor
yazan kii oldu. Kraliyet
Dernei balangta amatrn
raporlarna kukuyla bakt;
ama Hooke, onun birok
deneyini tekrarlad ve keifle
rini dorulad. Leeuwenhoek,
birou zel nesneleri grmek
iin tasarlanm 500'den fazla
mikroskop yapt.
ne mli eserleri
1673 Letter 1, Leeuwenhoek's
first letter to the Royal Society
1676 Letter 18, revealing his
discovery of bacteria
58
KISACA
BLM DALI
Astronomi ve fizik
NCE
1610 GaWeo Galilei Jpiter'in
drt byk uydusunu kefeder.
1668 Giovanni Cassini Jpiter
uydularn n tutulmalarn
ngren ilk doru cetveli
yaymlar.
SONRA
1729 James Bradloy yldzlarn
konumlarndaki deiimlere
dayanarak n hzn
301.000 km/sn olarak hesaplar.
1809 J ean-Baptiste Delambre
Jpiter uydularna ilikin 150
yllk gzlemleri kullanarak
300.300 km/sn'lik bir k hz zamann bilmek, boylam
hesaplar.
1849 Hippolyte Fizeau
astronomi verileri kullanmak
yerine bir laborawvarda n Paris) zaman arasndaki fark
hzn ler. bilmeye dayanr. En azndan
piter'in birok uydusu
J vardr; ama ge 17. yzylda
Ole R0mer kuzey Avrupa
gklerini gzlemledii srada
teleskopla yalnzca en byk drd
(!o, Europa, Ganymede ve Callisto)
grlrd. Bu uydular Jpiter' in
oluturduu glgeden geerken
tutulurlar ve belli zamanlarda,
Yer' in ve Jpiter' in Gne' in
etrafndaki greli konumlarna bal
olarak, glgeye girerken ya da
karken gzlemlenebilirler. Yln
yaklak yars boyunca Gne Yer
ile Jpiter arasnda olduu iin,
uydularn tutu lmalar
gzlemlenemez.
1660'Jarn sonunda Paris'te
Kraliyet Gzlemevi mdr
Giovanni Cassini uydularn
tutulmalarn kestiren bir cetvel
yaymlad. Bu tutulmalarn
karman n yeni bir yolunu salad.
Boylam lmek, verili bir
konumdaki zaman ile referans bir
boylam izgisindeki (bu rnekte
karada, Jpiter'in bir uydusunun
tutulma zamann gzlemleyerek ve
Paris'teki tahmini tutulma
zamanyla kar latrarak boylam
hesaplamak artk olanaklyd. Bir
 BiLiMSEL DEVRiM 59
Ayrca bkz. Galileo Galilei 42 43 John Michell 88 89 Leon Foucault 136 37

teleskobu geminin gvertesinde

tutulmalar gzlemlemeye yetecek
kadar sabit tut mak olanakl deildi
ve denizde boylam lmek, John
Harrison 1730'larda ilk deniz
kronometrelerini -denizde zaman
lebilen saatler- yapana kadar
olanaks z kald.

Hz sonlu mu sonsuz mu?

Romer !o uydusunun iki yllk bir
dnemde alnan tutulma
gzlemlerini inceledi ve bunlar
Cassini cetvellerinde ngrlen
zamanlarla karlatrd . Yer
Jpiter'e en yakn olduu zaman
al nan gzlemler ile en uzakta
olduu zaman alnan gzlemler
arasnda 11 dakikalk bir
uyumazlk buldu. Bu uyumazlk,
Yer'in, Jpiter'in ya da lo'nun
yrngelerinde bilinen
dzensizliklerle aklanamazd.
In Yer'in yrngesinin apn almadna ilikin hipotezini
kat etmesi zaman almalyd. Yer'in
yrngesini apn bilen Romer
n hzn lebilirdi. 214.000 km/ kabul etmedi. Cassini, dier
s n'lik bir rakam kard. imd iki
deer 299.792 km/sn'dir; bu yzden
R0mer'in hesab yaklak yzde 25
f
Yer'in yrngesinde . konumda Jpiter'in \
Gne
uydusu Io'nun ngrlen tutulmas1, 2 . konumda \
daha sonra gereklemi gibi grnr. R0mer, ',,
bunun n lo'dan 1. konumda Yer'e ulamak ',,
iin gemek zorunda olduu ekstra mesafeden ................. _..- ,,
kaynaklandn dnd. ----
eksiktir. Yine de mkemmel bir ilk astronom James Bradley 1729'da
yaklak deerdi ve n sonlu bir yldz paralakslarn lerek (s. 39)
hz olup olmadna ilikin daha daha doru bir k hz rakam
nce ak kalan sorunu zd. retene kadar, fmer'in bulgular
ngiltere' de Isaac Newton, genel kabul grmedi.
fmer'in n anlk yol
kolayca kabul etti. Ne var ki,
Romer'in muhakemesini herkes
uydulara ilikin gzlemlerdeki
uyumazlklarn henz
aklanmadna iaret etti. ngiliz

OleRemer Gzlemevi'nde al t . 1679'da

ngiltere'yi ziyaret etti ve Isaac

''
Yer'in apna neredeyse eit
olan 3.000 fersahlk bir
mesafeyi kat etmek iin n
yalnzca bir saniye zamana
ihtiyac vardr.
Ole Remer
1644'te Danimarka kenti
Aarhus'ta doan Ole R0mer
Kopenhag niversitesinde
okudu. niversiteden ayrlnca,
Tycho Brahe'nin astronomi
gzlemlerinin yayna
hazrlanmasna yardm etti.
R0mer, Kopenhag'a yakn
Uraniborg'da Brahe'nin eski
gzlemevinden kendi
gzlemlerini de yapp, Jpiter
uydularnn tutulma zamanlarn
Newton'la bulutu.
1681'de Kopenhag
niversitesine dnen R0mer
astronomi profesr oldu.
llerin ve ayarlarn, takvimin,
yap ynetmeliinin , hatta su
ebekelerinin
modernletirilmesiyle ilgilendi.
Ne yazk ki, astronomi
gzlemleri 1728'de kan bir
yangnda yok oldu.

''
kaydetti. Oradan Paris'e tand nemli eserleri
ve Giovanni Cassini
ynetimindeki Kraliyet 1677 On the Motion of Light
60
KISACA
BLM DALI
Biyoloji
NCE
M 4. yzyl Yunanlar ben
zer eylerden oluan gr uplar
tarif etmek iin "cins" ve "tr"
terimlerini kullanr.
1583 talyan botaniki Andrea
Cesalpino bitkileri tohurnlar ve
meyveler temelinde snfland
rr.
1623 svireli botaniki Cas-
par Bauhin mustrated Expositi-
on of Plants'ta 6000'den fazla
bitkiyi snflandrr.
SONRA
1690 ngiliz filozof John Lock,
trlerin yapay kurgu olduunu
ne srer.
1735 Cari Linnaeus bitkileri ve
hayvanlar snflandran birok
eserinden ilkini, Systema Na-
turae'yi yaymlar.
1859 Charles Darwin Trlerin
Kkeni'nde trlerin doal sei-
lirnle evrimini ne srer.
BR TRN
T9HU~UNDAN BAKA
!!!\J~~-W5~MAZ
Bitkiler, byyp yeni
bitkilere d nen
tohumlar verir.
odern bitki ya da hayvan
M tr kavram remeye
dayanr. Bir tr, fiilen ya
da potansiyel olarak iftleip
yavrulayabilen btn bireyleri
kapsar. lk kez ngiliz doa tarihisi
John Ray' n 1686'da tantt bu
kavram hala taksonominin -i mdi
genetikilerin nemli rol oy nad
snfland rma bilimi- dayana dr.
Metafiziksel yaklam
Bu dnemde "tr" kavram yaygn
kullanlmaktayd; ama kark bir
biimde dinle ve metafizikle - eski
Yunanistan' dan kalan bir
yakla m- balant lyd. Yunan
filozoflar Platon, Aristoteles ve
Tohumlardan neredeyse her
zaman ebeveyn bitkiye
benzer bitkiler kar.
Bir bitkinin tohumundan,
ebeveyninden farkl bir
trn erikini kmaz.
Theophrastos snflandrmay
tartm ve canl ya da cansz her
eit ey gruplar n ve alt-
gruplarn tarif etmek iin "cins" ve
"tr" gibi terimler kullanmt.
Bunu yaparken "z" ya da "can"
gibi mulak niteliklere
bavurmula rd. Haliyle bir trn
yeleri, ayn yr n ya da
birleriyle iftleip reme yeteneini
paylat klar iin deil, ayn "z"
payla tklar iin o tre aitti.
17. yzylda binlerce
snflandrma vard. Birou harf
srasna gre ya da bitkileri tedavi
edebildikleri has talklara gre
snflandrmak gibi, folklordan
tretilen gruplara gre
 BiLiMSEL DEVRiM 61
Ayrca bk z . Jan Swammerdam 53 Cari Linnaeus 74- 75 Christian Sprengel 104 Charles Darwin 142-49
Michael Syvanen 318 19

snflandrmada tohum tipi gibi

iek tipinin de nemli bir zellik
olmas gerektiine karar verdi. Tek

''
enetliler (tohumlar tek enetli
bitkiler) ve iki enetliler (tohumlar
Hibir ey ayn anda icat iki enetli bitkiler) ayrmn da
edilip kusursuzlatrlmaz. yapt. Bununla birlikte, tr
JohnRay saysnn kullansz olacak kadar
oalmasn nlemek iin,

''
dz enlenmiti. 1666'da Ray,
Avrupa turundan byk bir
y llk
hay van ve bitki koleksiyonuyla
dnd; bunlar, meslekta Francis
Willughby ile birlikte, daha bilimsel
bir biimde snflandrma
niyetindeydi.
Pratik doa
Ray pratik, gzleme dayanan yeni
bir yaklam sundu. Bitkilerin
kklerinden sap ularna ve
ieklerine kadar btn blmlerini
nceledi. "Tayaprak" ve "polen"
terimlerinin genel kullanma
g irmes ini tev ik etti ve
snfl andrma amacyla kullanlan
zellik saysn snrlamay nerdi.
Byk eseri Historia Plantarum
(Bitkilerin Tarihi) 1686, 1688 ve
1704'te cilt olarak yaymland ve
18.000'den fazla balk ierir. Buday Ray ' n tanmlad gibi
Ray'e gre reme, bir tr tek en etlidir (tohumu tek enet
tanmlamann anahtaryd. Kendi ieren bir bitki). Bu nemli besin
tanmnn kayna, rnek toplama,
rnnn yaklak 30 tr, 10.000
yllk tarm kltrnden evrilmitir ve
tohum ekme ve imlenmelerini hepsi Triticum cnsine aittir.
gzlemleme deneyimiydi: Bitki
"trlerini belirlemenin, tohumdan
yaylarak kendini devam ettiren Bunu yaparken, botanii ve zoolojiyi
ayrt edici zelliklerden daha bilimsel ura haline getirdi. ok
gvenli bir lt aklma gelmedi. . dindar olan Ray almalarn
Ayn eklide farkl hayvanlar da Tanr'nn harikalarn sergilemenin
kendi trlerini korur; bir trn bir yolu olarak grd.
tohumundan baka bir tr katiyen
kmaz." Ray, bir doru-reme
grubunun temelini att ve bugn
trler hala buna gre tanmlanr.

JohnRay 1627'de Black Notley'de, ngiltere, Willughby'n evinden

doan John Ray, ky nalband ile
yerel otacnn oluydu. 16 yanda
Cambridge niversitesine gitti;
1660'da papaz oluncaya kadar,
orada Yu nancadan matematie
kadar eitli konularda ders ald
ve ders verdi. 1650'de bir hastal
atlatmak iin doa yrylerine
kmt ve botanie merak
geliti.
Zengin rencisi ve destekisi
Francis Willughby ile birlikte
1660'larda Britanya'y ve
Avrupa"y dolat; hayvan ve bitki
inceledi ve toplad. 1673'te
Margaret Oakley'le evlendi ve
ayrldktan sonra, 77 yana
kadar Black Notley'de sakin bir
yaam srd. Son yllarn daha
iddial bir bitki ve hayvan
katalou hazrlamak iin
rnekler inceleyerek geirdi.
Bitkiler ve hayvanlar,
taksonomileri, biimleri ve
ilevleri zerine, teolojiyle ve
gezileriyle ilgili ZO'den fazla eser
yazd.
nemli eserleri
1686- 1704 Historia Plantarum
 -

64 ISAAC NEWTON
KISACA
BLIMDALI
Elma neden yana ya da yukarya deil de,
Fizik hep aaya der?
NCE
1543 Nicolaus Copernicus geze-
genlerin Yer' in e t;rafnda deil,
Gne 'in etrafnda dndklerini
ne srer.
1609 Johannes Kepler, g ezegen- Yer'in merkezine doru bir ekim olmal.

lerin Gne' in etrafnda eliptik

yrngelerde serbeste dolatk
larn ne srer.

1610 Galileo'nun astronomik

gzlemleri Copernicus'un gr
lerini destekler. Bu ekim elmann tesine , Ay'a kadar
uzanabilir mi? yleyse, Ay'n yrngesini etkiler.
SONRA
1846 Matematiki Urbain Le
Verrier Newton'n yasalarn kul-
lanp Neptn'n nerede olmas
gerektiini hesapladktan sonra,
Johann Gaile gezegeni kefeder. Gereklen Ay ' n yrngesine neden
olabilir mi? Bu durumda ..
1859 Le Verricr, Newtonc meka-
niin Merkr' n yrngesini a-
klanmadn bildirir.

1915 Genel grelilik teorisiyle Al-

bert Einstein ktleekimi, u-
zay-zaman erilii bakmndan
aklar.

saac Newton doduu srada, vinimine ilikin kendi yasalarn duunu anlad ve bu kuvvetin me-

1 Yer'in ve dier gezegenlerin

Gne' in etra fnda dnd
gn-merkezli Evren modeli, Gne,
Ay ve gezegenlerin gzlemlenen
hareketlerine ilikin kabul grn a-
klamayd . Bu model yeni de ildi;
ama Nicolaus Copernicus mrnn
son gnlerinde, 1543'te dncele
rini yaymlaynca, tekrar nem ka-
zanm t. Copernicus'un modelinde
Ay ve gezegenlerin her biri kendi
kristalin kresinde Gne'in etra-
fnda dnmekteydi; bir d kre de
"sabit" yldzlar tutmaktayd. Jo-
hannes Kepler 1609'da gezegen de-
yaymlaynca , bu model ald. Kep-
ler, Copernicus'un kristalin krele-
rinden vazgeti ve gezegenlerin y-
safeyle birlikte nasl deitiini
matematiksel olarak gsterdi. Kul-
land matematik, Newton 'n
rngelerinin elips, her elipsin bir o- Hareket Yasas ile Evrensel Ktlee-
da nn Gne olduunu gsterdi. kim Yasasn gerektirdi.
Bir gezegenin hareket ettke hz
n n nasl deitiin i de a k lad . Deien dnceler
Btn bu Evren modellerinde Deney yapmadan sonulara varan
eksik olAn hir ey vard: Gezegenle- Aristoteles'in dnceleri bilimsel
rin neden o ekilde hareket ettikle- dnmeye yzyllarca egemen ol-
rini aklam ak. Newton burada mu tu. Aristoteles, hareket eden
devreye girdi. Bir elmay Yer'in nesnelerin itildikleri srece hareke-
merkezine doru eken kuvvetin, te devam ettiklerini ve ar nesne-
gezegenleri Gne' in etrafnda y- lerin hafif nesnelerden daha hzl
rngelerinde tutan kuvvetle ayn ol- d t klerin i dnyordu. Aristo-
 BLMSEL DEVRM 65
Ayrca bkz. Nicolaus Copernicus 34-39 Johannes Kepler 40 41 Galileo Galilei 42-43 Christiaan Huygens 50-51
William Herschel 86 87 Albert Einstcin 214-21

teles'e gre ar nesneler doal yer- ynn hem hzn ifade eder. Bu Newton'n kinci Yasasna gre
lerine doru hareket ettikleri iin yzden bir nesne ancak bir kuvvet bir cismin ivmesi (hz deiimi) et-
Yer'e dyorlard. Kusursuz olan etki ederse hzn ya da ynn de- ki eden kuvvetin byklne ba
gksel cisimlerin daireler halinde itirir. nemli olan kuvvet, net ldr ve genellikle F =ma olarak ya-
sabit hzlarda hareket ettiklerini de kuvvettir. Hareket eden bir arabaya zlr; burada "F" kuvvet, "m" ktle
sylyordu. etki eden birok kuvvet (srtnme- ve "a" ivmedir. Bu, bir cismin ze-
Galileo Galilei deneyle ulalan yi ve hava direncini de kapsayan) rindeki kuvvet ne kadar bykse
farkl bir dnce kmesiyle ortaya ve tekerlekleri hareket ettiren moto- ivmesinin o kadar byk olduunu
kt. Rampalardan aa inen topla- ru vardr. Arabay ileri iten kuvvet- gsterir. vmenin bir cismin ktle-
r gzlemledi ve hava direnci en az ler arabay yavalatmaya alan sine bal olduunu da gsterir. Ve-
dzeydeyse, btn nesnelerin ayn kuvvetlori dengeliyorsa, net kuvvet rili bir kuvvet iin kk ktleli bir
hzda dtklerini gsterdi. Hareket yoktur ve araba sabit bir hz yne- cisim, byk ktleli bir cisimden
eden btn nesnelerin, srtnme yini srdrr. daha fazla ivme kazanr.
gibi bir kuvvet yavalatmadka ha-
reket etmeye devam ettikleri sonu-
cuna da vard. Galileo'nun Eylemsiz-
lik lkesi, Newton'un Birinci Hareket
Yasasnn paras olacakt. Srtn-
me ve hava direnci, gndelik ya-
amda karlatmz hareket eden
nesneler zerinde etkili olduu iin,
srtnme kavram tm plaklyla
ortada deildir. Galileo, bir eyi sa-
bit bir hzda hareket ettiren kuvvetin
yalnzca srtnmeye kar koymas
gerektiini dikkatli deneylerle gste-
rebildi.

Hareket Yasalar
Newton birok konuda deneyler
yapt; ama hareketle ilgili yapt
deneylerin kaytlar yoktur. Ama
ya sas birok deneyle doruland;
k hznn altndaki hzlar iin
doruluunu koruyor. Newton bi-
rinci yasasn yle ifade etti: "Her
cisim durumunu deitirmeye
mecbur eden kuvvetler tarafndan
etkilenmedii srece, hareketsizlik
durumunu ya da doru bir izgide Roket motorlar,
tekdze hareket durumunu korur." Nowton'n nc
Baka bir deyile, duran bir nesne
Yasasnn pratik bir
rneidir. Roket,
ancak bir kuvvet etkilerse hareket aaya doru zorlayan
etmeye balar ve hareket eden bir bir jet tepkisi retir. Jet
nesne, bir kuvvet etkilemedii s- tepkisi, roketi yukar
tece, sabit hz yneyiyle hareket et- doru iten eit ve kart
meye devam eder. Burada hz yne- ynde bir kuvvet
yi hareket eden bir nesnenin hem uygular.
66 ISAAC NEWTON
nc Yasaya gre "her etki !inde ele almann yolunu at. New-
nin eit ve kart bir tepkisi vardr." ton, elmay dren kuvvetin geze-

Yani btn kuvvetler iftler halinde
vardr: Bir nesne ikinci bir nesne-
nin zerine bir kuvvet uygularsa, i-
kinci nesne birinci nesneye eza
manl bir kuvvet uygular ve bu iki
kuvvet eit ve karttr. "Etki" teri-
mine ramen, bunun doru olmas
iin hareket gerekmez. Bu , New-
ton'n ktleekimle ilgili dncele
riyle ilikilidir; nk nc Yasa-
snn bir rnegi, cisimler arasndaki
''
Ktleekimin bu zelliklerinin
nedenini olgulardan
kefedemedim ve hibir
hipotez ortaya koymuyorum.
lsaac Newton
nenin ktlesi ne kadar bykse, onu
genleri yrngelerinde tutan kuv-
vetlerden farkl olduunu dn
mek iin hibir neden grmyordu.
Bu nedenle ktleekim cvrersel bir
kuvvetti.
Newton'n ktleekim teorisi d-
en cisimlere uygulanrsa, Yer'in
ktlesi M1'dir, den nesnenin kt-
lesi iin M,'dir. Bu durumda bir nes-
aa eken kuvvet de o kadar b-

''
ktleekimdir. Yalnzca Yer Ay' yktr. Ne var ki, Newton'n kinci
ekmiyor, Ay da ayn kuvvetle Yer'i Yasasna gre, eer kuvvet aynysa
ekiyor. daha byk bir ktle daha kk bir
ktle kadar abuk ivme kazanmaz.
Evrensel ekim Bu yzden daha byk ktlenin iv-
Newton 1660'larn sonunda, Camb- dir. Ne var ki, bu kuraln Yer gibi me kazanmas iin daha byk kuv-
ridge'i kasp kavuran vebadan sa byk bir cismin yzeyinde geerli vete ihtiya vardr ve ileri kart
knmak iin iki yllna Woolsthro olabilecei bir elmann aatan ran hava direnci gibi baka kuvvet-
pe kyne ekilince ktleekimi dtn gren Newton u sonu- ler olmad srece, btn nesneler
dnmeye balad. O srada birka cu kard: Elmay Yer ekiyor ol- ayn hzda der. Hava direnci ol-
kii, Gne'ten gelen ekici bir mal ve elma yere her zaman dik masa, bir eki ile bir ty ayn hzda
kuvvet bulunduunu ve bu kuvve- dtne gre, d yn Yer'in der -Apollo 15 seferi srasnda bu
tin byklnn uzakln kare- merkezine doruydu. Bu yzden deneyi Ay'n yzeyinde gerekleti
siyle ters orantl olduunu ne sr- Yer ile elma arasndaki ekim kuv- ren astronot Dave Scott'un 1971'de
mt. Baka bir deyile, Gne ile veti, Yer'in merkezinden kaynakla- kantlad bir olgu.
baka bir cisim arasndaki uzaklk nyormu gibi hareket etmelidir. Bu Newton, Philosophiae Naturalis
iki katna karsa, aralarndaki kuv- dnceler, Gne'i ve gezegenleri Principia Mathematica'nn erken
vet ilk kuvvetin yalnzca drtte biri- byk ktleli kk noktalar ek- bir taslanda yrngeleri
aklamak iin bir dnce deneyi
Newton'n Ktleekim Yasas, retilen kuvvetin iki tasvir etti. ok yksek bir dan
nesnenin ktlesine ve aralarndaki uzakln karesine bal zerinde giderek artan hzlarda
olduunu gsteren aadaki eitlii retir. glle at yapan bir top hayal etti.
Atelenen gllenin hz ne kadar
yksekse, glle o kadar uzakta yere
Ktleekim der. Yeterince hzl frlatlrsa

sabiti (G). ~ l.C"" yere dmez, tekrar dan tepesine

GM1M 2 gelinceye kadar Yer'in etrafnda
yoluna devam eder. Ayn ekilde,
,;,F = - - - doru hzda yrngesine frlatlan
ki cisim Aralarndaki
bir uydu da Yer'in etrafnda
arasndaki ekim uzaklk (r)
dnmeye devam edecektir. Yer'in
kuvveti (F).
ekimi uyduya srekli hz
kazandm. Sabit bir hzda hareket
eder, ama yn srekli deiiyor,
dz bir izgide uzaya savrulmak
yerine gezegenin etrafnda dolanr.
Bu durumda Yer'in ktleekimi
uydunun hzn deil, yalnzca hz
 BiLiMSEL DEVRiM 67
Atelenen bir top gllesinin hz
yetersizse, ktleekim onun Yer'e eker
(A ve B). Yeterli hzdaysa, Yer' in

''
etrafnda dner (C).

nmde byk hakikat

okyanusu kefedilmemi
duruyorken, ahsen kumsalda
oynayan bir ocuktan farkm
yok
Isaac Newton

''
Hareket Yasasn da ieren
Principia Mathematica'da o
almasn geniletti, hareket ve
kuvvetle ilgili dier almalarn
da ekledi. Kitaplar Latince yazld
ve Principia Mathematica'nn
nc basksn esas alan ilk
ngilizce eviri 1729'da yaymland.
Hooke'un Newton ' n k
teorisine ynelttii eleti riler
nedeniyle Hooke ile Newton'n
aras zaten akt. Ne var ki,
Newton'n yaymndan sonra,
Hooke'un gezegen devinimine
ilikin almalarnn o u glgede
Newton'n dnce deneyi, yksek bir dadan yatay kald. Ama Hooke byle bir yasay
atelenen bir topu tasvir etmekteydi. Top gllesini atan ne sren tek kii deildi ve ie
kuvvet ne kadar bykse, o kadar uzaa der. Yeterince yaradn da kantlamamt.
gl atlrsa, gezegenin etrafnda dnp daa geri dne. Newton, kendi Evrensel Ktleekim
Yasasnn ve hareket yasalarnn
gezegenlerin ve kuyrukluyld zlarn
yneyinin ynn deitirir. Derneine gnderilen ksa bir yrngelerini aklamak iin
elyazmas, On the Motion of Bodies matematiksel olarak
Dnceleri yaymlamak in an Orbit'i [Cisimlerin Bir kullanlabildiini ve bu
1684'te Robert Hooke, gezegen Yrngede Devinimi zerine] aklamalarn gzlemlere
deviniminin yasalarn kefettiini kard. Bu teblide New Lon, uyduunu gstermiti.
a rkadalar Edmond Halley ve Kepler'in tarif ettii gezegenlerin
Christopher Wren'e vnerek eliptik deviniminin her eyi Kukulu kabul
anlatt. Halley, Newton'un da Gne'e doru eken bir kuvvetten Newton' nktleekimle ilgili
a rkad ayd ve bunu ona sordu. kaynaklandn gsterdi; buradaki dnceleri her yerde iyi
Newton sorunu daha nce kuvvet, cisimler arasndaki karlanmad. Newton'n
zdn, notlarn kaybettiini mesafeyle ters orantlyd. Newton ktleekim kuvvetinin "uzaktan
syledi. Halley, Newton' almay cilt halinde yaymlanan ve dier etki"si, nasl ve neden
yeniden yapmaya tevik etti ve eylerin yan sra Evrensel gerekletiini aklamann bir
bunun sonucunda, 1684'te Kraliyet Ktleekim Yasas ile Newton'n yolu olmad iin, "oklt" bir
68 ISAAC NEWTON
dnce olarak grld. Newton,
ktleekimin doas zerine
yorumda bulunmak istemedi. Ona
gre ters-kare ekim dncesinin
gezegen devinimlerini
aklayabildiini ve dolaysyla
matematiin doru olduunu
gstermi olmas yeterliydi.
Bununla birlikte, Newton'n
yasalar o kadar ok olguyu
aklyordu ki, ksa srede yaygn
kabul grd ve bugn uluslararas
kullanlan kuvvet birimi, onun
adyla anlr.
Denklem kullanmak
Edmond Halley Newton'n
denklemlerini kullanarak, 1682'de
grlen bir kuyrukluyldzn
yrngesini hesaplad ve 1531 ile
1607'de gzlemlenen
kuyrukluyldzla ayn olduunu
gsterdi. Bu kuyrukluyldza imdi
Halley kuyrukluyldz deniliyor.
Halley, 1758'de - lmnden 16 yl
sonra- geri geleceini baarl bir
biimde ngrd.
''
Kendi kendine, elmann neden
her zaman yere dik indiini
dnd ..
William Stukeley
''
Newton yasalar, 1066'da
grndkten sonra Bayoux Gobleni'ndo
gsterilen Halley kuyrukluyldz gibi
gk cisimlerinin yrngelerini
hesaplama aletlerini salad.
Kuyrukluyldzlarn Gne'in
etrafnda dnd ilk kez
gsterilmiti.Halley kuyrukluyldz
her 75-76 ylda bir Yer'in
yaknndan geer ve 1066'da
Gney Ingiltere'de Hastings
Sava'ndan nce grlen
kuyrukluyldz da oydu.
Denklemler yeni bir gezegenin
kefedilmesinde de kullanld.
Urans Gne'in yedinci
gezegenidir ve 1781'de William
Herschel tarafndan gezegen olarak
tanmland. Herschel gezegmi,
gece gkyznde gzlem yaparken
tesadfen buldu. Daha ileri Urans
gzlemleri astronomlarn
yrngesini hesaplamalarna ve
gelecek tarihlerde nerede
gzlenebileceini ngren cetveller
retmelerine olanak verdi. Ne var
ki, bu ngrler her zaman doru
kmad ve Urans' n tesinde
ktleekimle Urans'n
yrngesini etkileyen baka bir
gezegen olmas gerektii
dncesine yol at. 1845'e
gelindiinde astronomlar bu
sekizinci gezegenin gkyznde
nerede olmas gerektiini
hesaplamt ve 1846'da Neptn
kefedildi.
Teorinin sorunlan
Eliptik yrngeli bir gezegenin
gnee en fazla yaklat noktaya
gnberi denilir. Gne'in etrafnda
dnen yalnzca bir gezegen olsayd,
yrngesinin gnberisi ayn yerde
kalrd. Ne var ki, Gne
Sistemimizdeki btn gezegenler
birbirlerini etkiler, bu yzden
gnberiler Gne'in etrafnda
yalpalar (dner). Btn gezegenler
gibi Merkr' n gnberisi de

yalpalar, ama yalpalama, Newton
denklemleri kullanlarak tam
aklanamaz. Bu, 1859'da bir sorun
olarak kabul edildi. 50 yldan fazla
bir sre sonra Einstein'n Genel
Grelilik Teorisi ktleekimi uzay-
zaman eriliinin bir etkisi olarak
tarif etti ve bu teoriye dayanan
hesaplamalar, Merkr yrngesinin
gzlemlenen yalpalamasn ve
Newton'n yasalarna bal
olmayan d ier gzlemleri aklar.
Bugn Newton yasalan
Newton yasalar, "klasik mekanik"
denilen eyin - hareket ve kuvvetin
etkilerini hesaplamak iin
kullanlan bir dizi denklem-
temelini oluturur. Bu yasalar,
Einstein'n grelilik teorilerine
dayanan denklemlerle alm
olmalarna ramen, sz konusu
hareket k hzna kyasla kk
olduu srece iki ya~a kmesi
hemfikirdir. Bu yzden, uak larn
ve arabalarn tasarmnda ya da bir
gkdelenin bileenlerinin ne kadar
gl olmas gerektiini ortaya
karmada kullanlan hesaplamalar
iin, klasik mekaniin denklemleri
hem yeterince dorudur hem
''
Doa ve doann yasalar gece
karanlnda gizliydi; Tanr
'Newton olsun' dedi ve her ey
aydnland.
Alexander Pope
''
kullanm daha kolaydr. Newton
mekanii harfi harfine doru
olmayabilir, ama hala yaygn olarak
kullanlmaktadr.
mdr, Cambridge
sra, Alman matematiki
Merkr'n y rngesin in
yalpalamas (dnme ekseninde
deime), Newton yasalaryla
aklanamayan ilk olguydu.
BiLiMSEL DEVRM 69
lsaac Newton
1642'de Noel Gn doan
Isaac Newton, 1665'te mezun
olduu Cambridge'deki Trinity
College'de okumadan nce,
Grantham'da okula gitti. mr
sresince Newton
Cambridge'de matematik
profesr, Kraliyet Darphanesi
niversitesinin parlamento
temsilcisi ve Kraliyet Dernei
bakan oldu. Newton,
Hooke'la anlamazlnn yan
Gottfried Leibnitz'le de
kalklsn gelitirilmesinde
ncelik konusunda bir kan
davas gtt.
Newton bilimsel
almalarna ek olarak, simya
aratrmalarna ve Kitab
Mukaddes yorumlarna da
epeyce zaman harcad. nanl
ama allmn dnda bir
H ristiyan olan Newton,
stlendii baz grevler
gerektirmesine ramen, rahip
olarak atanmaktan saknmay
baard .
nemli eserleri
1684 On the Motion of Bodies
in an Orbit
1687 Philosophiae Naturalis
Principia Mathematica
1704 Op ticks
72 Gi_
Rl~_ _ _ __ _ _ __ _ _ _ _ _ __ _

lngiliz din adam George Had ley on yllarca Georges-Lous Leclerc, Henry Cavendish,
Stephen Hales kk mehul kalan ksa bir daha sqnra Comte de inkoyu asitle
basncn gsteren kitapkta ticaret Buffon, Histoire tepkimeye sakara k
Vegetab/e Statick'i rzgcirlarnn Naturelle'nin ilk cildini hidrojen ya da yanar
yaymlar. davrann aklar. yaymlar. hava yapar.

i
1727
i
1735
1
1749
i
1766
1735 1738 1754 1770

t
sveli botaniki Cari
Linnaous flora ve fauna
1
Daniel Bernoulli gazlarn
kinetik teorisinin
l
Joseph Black'in
karbonatlar zerne
Amerikal
t
diplomat ve
bilim insan Benjamin
snflandrmasnn temeln atan doktora tezi, nicel Franklin, Gulf Stream
balangc olan Systoma Hydrodynamica'y kimyada nc akntsnn bir
Naturae'yi yaymlar. yaymlar. eserdir. haritasn yaymlar.

7. yzyln sonunda lsaac Bernoulli formle etti - bir akkan etli ve yeil bitkilerin gn nda

1 Newton hareket ve
ktleekim yasalarn
saptayarak, bilimi her zamankinden
daha kesin ve matematiksel hale
getirdi. e itli alanlarda bilim
insanlar Evren'i yneten temel
ilkeleri tanmlad ve bilimsel
aratrmann eitli kollar giderek
daha fazla uzmanlat.
Akkan dinamii
1720'lerde ngiliz din adam
Stephen Hales bitkilerle bir dizi
deney yaparak kk basncn -
bitkilerin sap bu sayede ykselir-
kefetti ve laboratuvarda gaz
toplama aygtn, pnmatik hazneyi
icat etti; bu aygtn daha sonra
havann bileenlerini saptamada
yararl olduu anlald. svireli
matematiki bir ailenin en parlak
yesi olan Daniel Bernoulli,
hareket edince basnc der. Bu,
kan basncn lmesini olanakl
kld. Bu, ayn zamanda uaklarn
umasna olanak veren ilkedir de.
Daha sonra gizil s teorisini
formle edecek olan sko kimyac
Joseph Black 1754'te, kalsiyum
karbonatn bozunmas ve "sabit
hava"nn, yani karbondioksitin
olumas zerine dikkate deer bir
doktora tezi retti. Bu tez, kimyasal
aratrma ve keif alannda
zincirleme bir tepkimenin
kvlcmn akt. ngiltere'de
mnzevi deha Henry Cavendish
hidrojen gazn yaltt ve suyun iki
para hidrojen ile bir para
oksijenden olutuunu kantlad.
Muhallif papaz Joseph Priestley
oksijeni ve baka birok yeni gaz
yaltt. Felemenkli Jan lngenhousz,
Priestley'in brakt yerden devam
oksijen, karanlkta karbondioksit
sald klarn gsterdi. Bu arada
Fransa'da Antoine Lavoisier
karbon, kkrt ve fosfor dahil,
birok elementin oksijenle
birleerek yandn ve bugn bizin
oksit dediimiz eyi oluturduunu
gsterip, yanc malzemelerin
yanmalarn salayan ve flojiston
denilen bir madde ierdiine ilikin
teoriyi rtt. (Ne yazk ki,
Fransz devrimciler Lavoisier'i
giyotine gnderecekti.)
1793'te Fransz kimyac Joseph
Proust, kimyasal elementlerin
neredeyse her zaman belirli
oranlarda birletiklerini kefetti. Bu,
basit bileiklerin formllerini
karma ynnde yaamsal bir
admd.
 GENiLEYEN UFUKLAR 73
Thomas Malthus
Joseph Priestley bir insan nfusu
byte ve Gne Nevi! Maskelyne, bir zerine, daha sonra
kullanp cva oksidi dan ktleekimini Charles Darwin ve
starak oksijen meydana lerek Yer'in James Hutton Yer'in Alfred Russel
getirir; buna flojistonsuz younluunu yayla ilgili teorisini Wallace' etkileyen ilk
hav a der. hesaplar. yaymlar. denemesini karr.

i
1774 1774
i 1788 1798
i
1774 1779 1793 1799

Antoine Lavoisier,
1
Jan Ingenhousz yeil

Chrislian Sprengel,

Alessandro Volta
Priestley'den teknii bitkilerin gndz tozlama zerine elektrik
rendikten sonra, ayn darya oksijen kitabnda bitki bataryasn icat
gaz meydana getirir ve verdiklerini kefeder; cinselliini tasvir eder. eder.
adna oksijen der. bu. fotos entezdir.

Yer bilimleri
Terazinin dier ucuna Yer
srelerine ilikin bilgi byk
ilerlemeler kaydediyordu.
Amerika' da Benjamin Franklin,
imein bir elektrik biimi
olduunu kantlamak iin tehlikeli
bir deney yapmann dnda, Gulf
Stream aratrmalaryla byk
lekli okyanus aknt larnn
varln kantlad. ngiliz hukuku
ve amatr meteorolog George
Hadley, ticaret rzgflarn Yer' in
dnyle iliki iinde aklayan
ksa bir kitapk yaymlarken;
Newton'n bir dncesine sarlan
Nevi] Maskelyne, bir sko dann
ktleekimini lmek iin ar hava
koullarnda birka ay kamp kurdu.
Bunu yaparken Yer'in younluunu
ortaya kard. James Hutton
skoya' da iftlik miras aldktan
sonra jeolojiyle ilgilenmeye balad
ve Yer'in daha nce sanlandan
daha yal olduunu ortaya kard.
Yaam Anlamak
Bilim insanlar Yer'in ar
renince, yaamn nasl
baladna ve evrildiine ilikin
yeni dnceler ortaya kmaya
balad. Zamannn tesinde
Fransz yazar, doa bilimci ve
matematiki Georges-Louis
Leclerc, dier adyla Comte de
Buffon, modern evrim teorisi
ynnde ilk admlar att. Alman
teolog Christian Sprengel mrnn
ounu bitkilerle bceklerin
etkileimini inceleyerek geirdi ve
erdii ieklerin erkek ve dii
organlar farkl zamanlarda
kardklarn, dolay syla kendi
kendilerini dllemediklerini
aklad. ngiliz rahip Thomas
Malthus dikkatini demografiye
verdi ve nfus arttka felaket
ngren An Essay on the Principle
of Population' yazd. Malthus'un
ktmserliini n yersiz olduu
yan (imdiye kadar) an lald; ama
kontrol edilmezse nfus artnn
kaynaklar aaca dncesi, daha
sonra Charles Darwin'i
etkileyecekti.
Yzyln sonunda talyan fiziki
Alessandro Volta, izleyen on
yllarda ilerlemeleri hzlandracak
elektrik bataryas n icat ederek
yeni bir dnyann kapsn at. 18.
yzyl boyunca yle bir ilerleme
olmutu ki, ngiliz filozof William
Whewell, filozoftan farkl yeni bir
meslein yaratlmasna nerdi:
"9enel olarak bilimle uraan birini
tarif etmek iin bir ada ok
ihtiyacmz var. Ben bilim insan
deme eilimindeyim."
74
KISACA
BLM DALI
Biyoloji
NCE
M y. 320 Aristoteles benzer
organiz malar basitten
katmaa doru gruplandrr. bireysel organizmay karlatrma
1686 John Ray Historia
Plantarum'da biyolojik bir tr
tanmlar.
SONRA
1817 Fransz zoolog Georges
Cuvier fosil ve canl hayvan
incelerken Linnaeus
hiyerarisini geniletir.
1859 Charles Darwin'in
TlerinKkeni trlerin
olumasn ve evrim teorisiyle
ilikisini aklar.
1866 Alman biyolog Ernst
Haeckel fllogenetik olarak
bilinen soy evrimini
incelemeye nclk P.rlm.
1950 Willi Hennig yeni bir
snflandrma sistemini,
evrimsel balan t arayan
kladistie dayandrr.
DOGA SIRAMALARLA
VE ATLAMALARLA
LERLEMEZ
CARL LINNAEUS (1707-1778)
ortaya kt. 17. yzyla gelindiin
D
oal dnyay ad landrlm
ve tarif edilmi organizma de bilim insanlar daha uygun ve
gruplarnn oluturduu a- daha tutarl bir sistem kurmaya a-
k bir hiyerari eklinde snflan lyorlard. 1686'da ngiliz botanik-
drmak, biyolojik bilimlerin temel i John Ray bitkilerin ya da hay-
ta dr. Bu gruplar yaamn eitl vanlarn birbirleriyle reme yete-
liini anlamlandrmaya yardm e- neklerne gre tanmlanan biyolojik
der, bilim insanlarnn milyonlarca tr kavramn oraya att ve bu, bu-
gn de en yaygn kabul gren ta-
larna ve tanmlamalarna olanak nmdr.
verir. Modern taksonomi - organiz-
malarn saptama, adlandrma ve s
nflandrma bilimi- sveli doa bi-
limci Car Linnae us ile balad. Bit-
kilerin ve hayvanlarn ayrt edici fi-
ziksel zelliklerini kapsa ml ve ay-
rntl inceleyerek sistematik bir hi-
yerari kuran ilk kiiydi. Farkl or-
ganizmalar adlandrmann bir yo-
lunu da at; bu yol bugn hala kul-
lanlr.
lk sn flandrmalarn en nfuz-
lusu, Yunan filozof Aristoteles'in-
kiydi. History of Animals'de !Hay-
vanlarn Tarihi] benzer hayvanlar
Panthera
geni cinsler eklinde gruplandrd,
her grup iindeki trleri ayrt etti, TR
tabanda bitkiler ve en tepP.rlP. in- Panthera
sanlar olmak zere, biim ve ama tigris
bakmndan giderek karmaklaan
Linnaeus'un sistemi organizmalar
11 basamakl bir scala naturae'ye, ayrtedici ortak zelliklerine gre
yani "yaam merdiveni"ne dizdi. gruplandrr. Bir kaplan, Memeliler
Sonraki yzyllarda , ok sayda snfnn Etoburlar takmnda yer alan
kark bitki ve hayvan ad ve tarifi Kedigiller familyasna mensuptur.

Ayrca bkz. Jan Swammerdam 53 John Ray 60-61 Joan-Baptiste Lamarck 118 Charles Darwin 142-49
1735'te Linnaeus 12 sayfalk bir
kitapkta bir snflandrma kard ;
kitapk byyp 1778'de devasa
12. basmn yapt ve cins dnce
sini gelitirip, ayrt edici ortak fizik-
sel zelliklere dayal bir grup hiye-
rarisine dntrd. Hiyerarinin
tepesinde alem vard : hayvanlar,
bitkiler ve mineraller alem. Alemler
filumlara, filumlar snflara, snflar
takmlara, takmlar familyalara, fa-
mi!yalar cinslere ve cinsler trlere
blnyordu. ki paral Latince bir
ad - Homo sapiens'te olduu gibi,
paralardan biri cinsin ad, dieri o
cins iindeki trn ad- kullanarak
trleri adlandrmay da istikrara ka-
vuturdu; Linnaeus insanlar hay-
van olarak tanmlayan ilk kiiydi.
Tanr vergisi dzen
Linnaeus'a gre snflandrma, do-
ann "srama l arla ve atlamalarla"
deil, Tanr vergisi dzen iinde i-
lerlediini aa karmaktayd. E-
seri, sve'te ve Avrupa'da yeni tr-
ler aramak iin yapt saysz sefe-
rin rnyd. Onun sn flandrma
sistemi, "doal hiyerari"sinin ev-
rimsel nemini gren Charles
Cari Linnaeus
Darwin'e zemin hazrlad; o hiyerar-
iye gre bir cinsteki btn trler r ve daha uzak atalarda bulunma-
soy bakmndan akrabayd ve ortak
bir atadan kmt. Darwin' den ortak karakteristie sahip "kladlar"
yzyl sonra Alman biyolog Willi
Hennig, kladistik denilen yeni bir
snflandrma yaklam gelitirdi. vam ediyor; yeni, ou kez genetik
Bu yaklam, evrimsel balantlar
n yanstmak iin organizmalar,
1707'de Gney sve krsalnda
doan Cari Linnaeus. Lund ve
Uppsala niversitelerinde tp ve
botanik okudu; 1735'te
Hollanda'da tp diplomas ald. O
yl, canl organizmalar
snflandrma sisteminin ana
hatlarn izen 12 sayfalk kitapk
Systema Naturae'i yaymlad.
Linnaeus Avrupa'y biraz daha
dolatktan sonra 1738'de sve'e
dnp doktorluk yapt; sonra
Uppsala niversitesinde tp ve
botanik profesrlne atand.
rencileri, en nls Daniel
Solander, dnyay dolap bitki
toplad. Bu byk bitki
GENiLEYEN UFUKLAR 75
Evrim ilikilerini
haritalamak iin
ONA kullanlr.
son ortak atalarndan miras aldkla
yan bir ya da daha fazla benzersiz
eklinde gruplandrr. Kladlara gre
snflandrma sreci bugn de de-
kantlar bulunduka, trler yeni ko-
numlara yerletiriliyor.
koleksiyonuyla Linnaeus
Systema Naturae'yi srekli
geniletti ve 12. basks,
6000'den fazla bitki ile 4000
hayvan ieren 1000 sayfalk
byk bir esere dnt.
Linnaeus 1778'de ldnde
Avrupa'da fazla alklanan bilim
insanlarndan biriydi.
nemli eserleri
1753 Species Plantarum
1778 Systema Naturae,
12. basm
76

SU.. BUHARA
.. .. ..

DONUSURKEN
KAYBOLAN iSi YOK
OLMAZ
JOSEPH BLACK (1728-1799)

KISACA ls suyun scakln genellikle arttrr.

BLM DALI
Kimya ve fizik
NCE
1661 Robert Boyle gazlar Ama su kaynad zaman. scaklk art durur.
yaltmaya nclk eder.

1750'ler Joseph Black

kimyasal tepkimelerden nce
ve sonra malzemeleri tartar ilk Svy buhara dntrmek iin ek sya ihtiya vardr. Bu gizil
nicel kimya- ve karbondioksiti s buhara korkun bir halama gc. kazandrr.
kefeder.

SONRA
1766 Heny Cavendish
hidrojeni yaltr.
1774 Joseph Priestley oksijeni
ve dier gazlar yaltr.
1798 Amerika-doumlu ngiliz
lasgow niversitesinde ve tp buhar younlatrmak olduu
fiziki Benjamin Thompson,
snn paracklarn hareketiyle
retildiini ne srer.
G daha sonra Edinburgh'da
tp profesr olan Joseph
Black, kimya dersleri de verdi.
halde, viski damtmann neden bu
kadar pahal olduunu soruyorlard.

1845 James Joule devinimin
sya dnmesini inceler ve
snn mekanik edegerni
lp, verili bir mekanik i
miktarnn ayn miktarda s
nemli bir aratrmac bilim insan
olmasna ramen, vard sonular dnce
nadiren yaymlad, onun yerine
derslerinde duyurdu; rencileri,
yeni bilimin en n saflarndayd.
Kaynamayla ilgili yeni bir
17111 'cip, Black snn svlar
zerindeki etkisini aratrd ve bir
aydanlk su sobann zerinde

rettiini syler.
Black'in baz rencileri, ilerini stlrsa, scakln 100'C'ye
yrtmenin maliyetleriyle ilgilenen ulaana kadc srekli arttn
sko viskisi damtclarnn oulla kefetti. O zaman su kaynamaya
ryd. Yaptklar tek ey svy kayna- balar, ama suya hala s girmesine

Ayrca bkz. Robert Boyle 46-49 Joseph Priestley 82-83 Antoine Lavoisior
84 John Dalton 112- 13 James Joule 138
ramen scaklk artmaz. Black, suyu
buhara dntrmek -ya da modern
terimlerle, molekllere onlar sv
iinde bir arada tutan balardan
kurtulmalarna yetecek kadar enerji
vermek- iin, sya ihtiya olduunu
anlad. Bu s scakl deitirmez
ve kaybolur gibi grnr bu
yzden Black gizil s dedi. Daha
dorusu bu, suyun buharlamasnn
gizil ssdr. Bu keif, termodinamik
biliminin -sy, snn enerjiyle
ilikisini ve mekanik i yapmak iin
s enerjisini harekete dntrmeyi
inceleyen bilimi- balangc oldu.
Suyun allmam lde yk-
sek bir gizil ss vardr; yani sv su
uzun sre kaynadktan sonra tama-
m gaza dnr. Sebze piirmede
buharnn bu kadar etkili olmas
nn, buta kokurn,: bi ta;;lama
g cne sahip olmasnn ve stma
s istemlerinde kullanlmasnn ne-
deni budur.
Buzu erit mek
Suyu buhara dntrmek iin sy
ihtiya olduu gibi, buzu suya
dntrmek iin de sya ihtiya
vardr. Eriyen buzun gizil ss ,
buzun bir ikiyi soutaca
anlamna gelir. Buzu eritmek sy
gerektirir ve bu s, buzun iinde
yzd ve souttuu ikiden elde
edilir.
Black btn bunlar imbikilere
aklad; ama para tasarruf
etmelerine yardm edemedi. Buhar
motorunu neden bu kadar verimli
olduklarn anlamaya alan
meslekta James Watt'a da
aklad. Daha sonra Watt, piston
ve silindiri soutmadan buhar
younlatran ayr younlatrc
dncesini ortaya att. Bu
dnce buhar motorunu ok daha
verimli bir makine, Watt' da ze ngin
bir kii haline getirdi.
Burada Black, Glasgow'daki
atlyesinde mhendis James Watt'
ziyaret ederken gsteriliyor. Watt,
buharl aletlerinden birini tantyor.
_!ENLEYEN UFUKLAR 77
Joseph Black
Fransa'da Bordeaux'da doan
Joseph Black, Glasgow ve E-
dinburgh niversitelerinde tp
okudu; profesrnn laboratu-
varnda kimyasal deneyler yap-
t. 1754'te doktora tezinde Bla-
ck, tebeir (kalsiyum karbonat)
stlp snmemi kire (kalsi-
yum oksit) haline getirilince,
genellikle inanld gibi ate
ten yakc bir ilke almadn,
aksine arlk kaybettiini
gsterdi. Black, hibir sv ya
da kat retilmedii iin, bu
kaybn bir gaz olmas ge rekti-
ini anlad ve tebeirde s abit-
lenen bir hava (gaz) olduu i-
in ona "sabit hava" dedi. Sa-
bit havann (imdi karbondiok-
sit olarak bildiimiz) soludu-
umuz gazlar arasnda oldu-
unu da gsterdi.
1756'dan itibaren Glas-
gow'da tp profesryken Bla-
ck, s konusunda dnm nok-
tas olan aratrmasn yapt.
Ulat sonular yaymlama
masna ramen, rencileri
bulgularn yayd. 1776'da E-
dinburgh'a tandktan sonra,
aratrma yapmay brakp
ders vermeye ve -Sanayi Dev-
rimi hz kazanrken- skoya
sanayisinde ve tarmnda kim-
ya-temelli yenilikler konusun-
da tavsiyelerde bulunmaya o-
dakland.
78

YANAR HAVA
HENRY CAVENDISH (1731-1810)

BLM DALI
Kimya
NCE
1661 Robert Boyle bir element
tanmlayp, modern kimyann
temellerini atar.
1754 Joseph Black, "sabit
hava" dedii bir gaz,
karbondioksiti saptar.
SONRA
1772- 75 Joseph Priestley ve
754'te Joseph Black, bizim karmnn tepkime srasndaki
(ondan bamsz) sveli Cari
Scheele oksijeni yaltr; onlar
gaza adn veren Antoine
Lavoiser izler. Priestley de
1 imdi karbondioksit (CO)
dediimiz eyi "sabit hava"
olarak tarif etmiti. Bir gaz
arlk kaybn lerek ve kan
btn gazlar bir torbada toplayp
tartarak - nce gazla dolu sonra
saptayan ilk bilim insan olmann bo- bir gaz rneinin arln
nitrik oksidi, azot oksidi ve yan sra, eitli "hava" trlerinin, lmeye koyuldu. Gazn hacmini
hidrojen kloridi kefeder, yani gazlarn varln da gsterdi. bildii iin younluunu
oksijen soluma ve gazoz yapma On iki yl sonra Henry hesaplayabilirdi. Yanar havann,
deneyleri gerekletirir. Cavendish adl ngiliz bilim insan, sradan havadan 11 kat daha az

1799 Humphry Davy, azot inko, demir ve kalay gibi youn olduunu buldu.

oksidin ameliyatta bir metallerin "asitlerdeki zeltiyle Dk younluklu gazn kefi,

anestetik olarak yararl
olabildiini ne srer.
1844 Amerikal dii Horace
Wells anestezi iin ilk kez azot
oksit kullanr.
yanar hava rettiklerini" Londra'da havadan daha hafif olan uan
Kraliyet Derneine bildirdi. Bu yeni balonlara yol at. 1763'te Fransa'da
gaza, sradan ya da "sabit hava"dan mucit Jacques Charles ilk hidrojen
farkl olarak kolay yand iin balonunu uurdu ve iki haftadan
"yanar hava" dedi. Bugn biz ona daha ksa bir sre sonra Montgolfier
hidrojen (H2) diyoruz. Bu, saptanan kardeler ilk insanl scak-hava
ikinci gaz ve yaltlan ilk gaz balonunu uurdu.
elementti. Cavendish, inko-asit

Ayrca bkz. Empedokles 21 Robert Boyle 46-49 Joseph Black 76 77 Joseph Priestley 82- 83
Antoine Lavoisier 84 Humphry Davy 114
''
Bu deneylerden anlalyor ki,
bu hava, dier yanc maddeler
gibi, sradan havann yardm
olmadan yanamaz.
Henry Cavendish
''
Patlayc keifler
Cavendish kendi gaznn llm
rnekleri ile bilinen hacimlerde
havay ielerde kartrd ve iele
rin kapaklarn ap, yaklm kat
paralaryla karmlar tututurdu.
Bir birim hidrojen ile dokuz birim
hava karmnda yava, sakin bir
yanma olduunu; hidrojen miktar
nn artmasyla birlikte karmn
artan bir iddetle patladn; ama
yzde 100 hidrojenin tutumadn
grd. Simyadan kalan ve yanma
Henry Cavendish
srasnda ate-benzeri bir elemen-
tin ("flojiston") serbest kaldn
ifade eden khne bir fikir,
Cavendish'in dncesini sakatla-
maktayd. Bununla birlikte, deney-
lerinde ve raporlarnda titizdi: "yle
grnyor ki, 423 l yanar hava
1000 l sradan havay flojiston-
latrmaya neredeyse yeter; patla-
madan sonra kalan havann mik-
tar, kullanlan sradan havann
bete drdnden biraz fazladr.
Yanar havann neredeyse tamam
ile sradan havann yaklak bete
birinin ... younlap cam svayan
ie dnt ... sonucuna varabi-
liriz."
Suyu tanmlamak
Cavendish "flojistonlatrma"
terimini kullanmasna ramen,
kan tek yeni malzemenin su
olduunu kantlamay baard ve
iki lek yanar havann bir lek
oksijenle birletii sonucunu
kard. Baka bir deyile, suyun
bileimin H,O olduunu gsterdi.
Bulgularn Joseph Priestley'e
bildirmesine ramen, Cavendish
sonular yaynlama konusunda o
18. yzyl kimyasnn ve fiziinin
en garip ve en parlak nclerinden
biri olan Hanry Cavendish 1731'de
Fransa'da Nice'de dodu . Her iki
dedesi de dkt ve ok zengindi.
Cambridge niversitesinde
okuduktan sonra, Londra'daki
evinde tek bana yaad ve
alt. ok az konuan ve kadn
lardan utanan bir kiiydi; hizmet-
ilerine not brakarak yemek
siparilerini verdii syleniyordu.
Cavendish yaklak 40 yl
boyunca Kraliyet Derneinin
toplantlarna katld ve Raya!
lnstitution'da Humphry Davy'e
yardm etti. Kimya ve elektrik
GENiLEYEN UFUKLAR 79
kadar ekingendi ki, arkada sko
mhendis James WaLL 1763'te
forml ilan eden ilk kii oldu.
Bilime birok katks arasnda
Cavendish havann bileim ini de
"drt para flojistonlam havayla
[nitrojen) kartrlm bir para
flojistonsuzlam hava [oksijen]"
olarak hesaplad - bu iki gazn Yer
atmosferinin yzde 99'unu olutur
duunu bugn biliyoruz.
lk hidrojen balonunun esin kayna-
Cavendish'ti ve byk bir kalabalk
tarafndan alkland. Gnmzde pat-
layc hidrojen yerine helyum kullanr.
alannda nemli zgn aratr
malar yapt, snn doasn
doru bir biimde tarif etti ve
Yer'in younluunu lt - ya
da halkn dedi i ekliyle,
"dnyay tartt. " 1810'da ld.
1874'te Carrbridge niversitesi,
yeni fizik laboratuvarna onun
adn verdi.
nemli e serleri
1766 Three Papers Containing
Experiments on Factitious Air
1784 Experiments on Air (Philo-
sophical Transactions of the
Royal Society of Landon)
80

RZGARLAR EKVATORA
Y~KLAlTIKA DA~A FAZLA
GUNDOGUSUNA DONER
GEORGE HADLEY (1685-1768)

700'de srekli yzey rzgarla- Gne ssnn havann ykselmesi-

BLM DALI
Meteoroloji
NCE
1616 Galileo Galilei Ye r'in dn-
dnn kant olarak ticaret
rzgarlarn gste rir.
1686 Edmond Halley, gkyzn-
de batya doru yol alan G-
1 rnn, yani alizelerin, 30 Ku-
~ey enlemi ile ekvator izgisi
arasnda kuzeydou ynnden esti-
i biliniyordu. Galileo, Yer'in batya
doru dn nn, tropikal kuakta
onu havann "nne" geirdiini, bu
yzden rzgarlarn doudan geldii
ni ne srmt. Daha sonra ngiliz
astronom Edmond Halley, ekvator -
zerinde en yksek derecede olan
ne neden olduunu ve ykselen ha-
vann yerini, daha yksP.k enlemler-
den esen rzgarlarn ald n anlad.
1735'te ngiliz fiziki George
Hadley ticaret r zgarlar ilgili teori-
sini yaymlad. Gne' in havan n
ykselmesine neden olduunu ka-
bul ediyordu; ama ekvatora yakn
ykselen hava rzga rlarn doudan
deil, yalnzca kuzeyden ve gney-

ne' in havann ykselmesine ve

doudan esen rzgarla yer dei
tirmesine neden olduunu ne
srer.
SONRA
1793 John Dalton, Hadley'in teo-
risini destekle yen M etcorologicaJ
Observations and Essays' ya-
ymlar.
1835 Gustave Coriolis Hadley'in
den ekvatora doru esmesine neden
olurdu. Hava Yer'le birlikte dnd
Yer douya
iin, 30' kuzeyden ekvatora doru
doru dner
hareket eden havann douya doru
Doudan kendi momentumu olurdu. Ama
esen Yer'in yzeyi ekvatorda , yksek en-
rzgarla lemlerde olduundan daha hzl d-
"B . ner; bu yzden yzey h z havann
hzndan fazla olur ve rzgarlarn ek-
vatora yaklatka da ha fazla dou
Orta
dan geldii anlalr.
Hadley'in dncesi rzgar -
rzgarlar

dncelerini gelitirip, rzgarn
ynn deitiren "bileik bir
merkezka kuvveti" tarif eder.
1856 Amerikal meteorolog Wil-
liam Ferrel, alak basn merke-
zine ekilen havann gnbats
rzgarlarn yaratt orta enlem-
lerde (30-60) bir dn hcresi
saptar.
~
r ntlerini anlam yolunda bir adm
Kutup blgesi d , ama yanllar ieriyordu. Rzga-
dou rzgarlar
r n yn deitirmesinin anahtar,
Rzg4r rntleri Yer'in scak hava yk-
selince, souyu nca ve kutup hucreleine (gri rzg.rn dorusal (dz izgi} mo-
gosterilen), Fcrrel hl;eluine (mavi) ve I lad mentumu nun deil, asal momen-
ley hcrelerine (pembe) indike dn "hc- tumunun (dnmesine neden olan)
elei"yle birleen dnnden kaynaklanr. korunmasndadr.
Aynca bkz. Galileo Galilei 42- 43 John Dalton 112 13
Gaspard-Gustave de Coiolis 126 Robert FitzRoy 150-55

KISACA
BLM DALI
Denizbilim
NCE
M y.2000 Polinezyal denizci-
ler Pasifik adalar arasnda gidip
gelmek iin okya nus akntlarn
kullanr.
1513 J uan Ponce de Leon, At-
lantik Okyanusunun gl Gulf
Stream akntlarn tarif eden ilk
kiidir.
SONRA
1847 ABD den iz subay Matt-
hew Maury gemilerin seyir def-
terlerini ve donanma arivindeki
haritalar incele yerek derledii
rzgar ve aknt haritasn ya-
yunlar.
1881 Monaco Prensi I. Albert ,
Gulf Stream'n bir dng oldu-
unu ve ikiye ayrldn -bir olan Franklin, Nantucket'li balina av-
kolu kuzeye Britanya Adalarna
doru, dieri gneye spanya ve
Afrika'ya doru aktn- anlar.
1942 Norveli denizbilimci Ha-
rald Sverdrup genel bir okyanus
sirklasyonu teorisi gelitirir.
GENLEYEN UFUKLAR 81
FLORDA KRFEZNDEN
GL BR AKINTI
IKAR
BENJAMIN FRANKLIN (1706-1790)
uzey Atlantik Okyanusu bo-
K yunca douya doru akan
Golf Stream scak su aknt
s , Yer zerindeki en byk su hare-
ketlerindendir. Hakim gnbats rz-
garlan tarafndan douya itilir ve At-
lantik'i tekrar geip Karayipler'e d-
nen byk bir dngnn parasd r.
1513'lerde spanyol kaif Juan Ponce
de Leon Florida aklarnda rzgar
gneye doru esmesine ramen ge-
misinin kuzeye doru hareket ettii Franklin'in haritas 1770'te
Britanya'da yaymland; ama ngiliz
ni fark etmiti. Ama ancak 1770'te
Amerikal devlet ve bilim insan kaptanlarn seyir sresini ksaltmak
iin Gulf SLream' kullanmay
Benjamin Franklin tarafndan doru
renmel eri yllar alacakt.
bir biimde haritas karld.
glerinden, s ve renk farkllklarn
Yerel avantaj dan ve yzey kaba rcklarnn hzn
Amerika'daki ngiliz kolonilerinin dan aknty saptayabiliyorlard; bu
posta mdr yard mcs olarak Ben- yzden onlar akntnn zerinden
jamin Franklin, ngibz posta gemile- geip kurtulurken, batya doru g i-
rinin Atlantik'i geip postalar tes- den ngiliz posta gemileri yol boyun-
lim etmesinin Amerikan ticaret ge- ca akntyla savayordu.
milerinden iki hafta daha uzun sr- Folger'in yardmyla Franklin a-
mesini merak etti. Paratoneri bulmu kntnn gzergahn kard; Kuzey
Amerika'nn kuzey kys boyunca
lama gemisinin kaptan Timothy Fol- Meksika Krfezi'nden Newfound-
ger'e bunun nedenini sordu. Folger, land'e akyor ve oradan da douya
Amerikal kaptanlarn bat-dou a- doru akp Atlantik'i geiyordu. Gulf
kntsn bildiklerini syledi. Balina Stream ad n da Franklin verdi.
Ayrca hkz. GP.orgP. HrnilP.y 80 Gaspard-Gustave de Coriolis 126
Robert FitzRoy 150-55
82
KISACA
BLM DALI
Kimya
NCE
1754 Joseph Black ilk gaz, kar-
bonclioksiti yaltr.
1766 Henry Cavendish hidrojeni
hazrlar.
1772 Cari Scheele, Priestley'den
iki yl nce nc bir gaz, ok- snr grnr kld. Sabit havann,
sijeni yaltr, ama 1777'e kadar
bulgularn yaymlamaz.
SONRA
1774 Paris'te Priestley, yeni
gazlar meydana getiren ve var-
d sonular Mays 1775'tc ya-
ymlayan Antoine Lavoisier'e
yntemini gsterir.
1779 Lavoisier gaza "oksijen" a-
dnverir.
1783 Cenevre'nin Schweppes
irketi,
Priestley'in icat ettii
gazozu yapmaya balar
1877 svireli kimyac Raoul Pi-
ctet, roket yaktnda, sanayide
ve tpta kullanlacak sv oksijen
retir.
FLOJISTONSUZ
HAVA
JOSEPH PRIESTLEY (1733-1804)
riestley Leeds'te papazken, olduu iin, teknenin kenarndan
P evine yakn bira fabr i kasn
ziyaret etti. Mayalama
teknesinin zerindeki hava
akp dibe battn da fark etti.
Priestley sabit havay souk suda
zndrme, bir kaptan dierine
tabakasnn sabit hava olduu dkme deneyleri yapnca, daha
zaten bilinmekteydi. Bir mumu sonra gazoz lgnlna yol aan
tekneye yaklatrnca, kpn 30 ferahlatc kpkl bir iecek
cm kadar stnde mumun yaptn an lad.
sndn fark etti; orada alev,
yzen sabit hava tabakasna Oksijeni ayrmak
giriyordu. Duman sabit havann 1 Austos 1774'te Priestley yeni
stnde birikip, iki hava arasndaki gazn -imdi oksijen (O,) olarak
bildiimiz- gn ve bir
"sradan" havadan daha youn bytele starak szdrmaz bir
Prisetley'in kefettii gibi Oksijen yanmaz, b u nedenle
oksijen "sabit hava" dan ate esi flojiston ieremez.
(karbondioksit) ayrdr.
Ama Lavoisier dier gazlarn ve
malzemelerin oksijende
kolaylkla yandklarn
gsterir.
O halde yanma, oksijenle
Flojiston yoktur.
birleme srecidir.

Ayrca bkz. Joseph Black 76-77 Henry Cavendish 78-79
Antoine Lavoisier 84 John Dalton 112-13 Humphry Davy 114
cam kaptaki cva oksitten yaltt.
Daha sonra bu yeni gazn fareyi
sradan havadan daha uzun sre
canl tuttuunu, solunmasnn ho
ve sradan havadan daha
dinletirici olduunu, yakt olarak
yakt eitli maddelerin
yanmasn desteklediini kefetti.
Bitkilerin gndzleri bu gaz
rettiini de gsterdi - fotosentez
dediimiz srecin ilk iareti. Ne var
ki, o srada yanmann, bir yakttan
flojiston denilen gizemli bir
malzemenin ayr l masn
gerektirdii sanlyordu. Bu yeni
gaz yanmad ve bu nedenle
flojiston iermemesi gerektii iin,
ona "flojistonsuz hava" dedi.
Priestley o srada baka gazlar
da ya ltt; ama sonra bir Avrupa
turuna kt ve ertesi yln sonuna
kadar sonularn yaymlamad.
sveli kimyac Cari Scheele,
Priestley'den iki yl nce oksijen
hazrlam t, ama 1777'e kadar
sonularn yaymlamad. Bu arada
Paris'te Antoine Lavoisier,
Scheele'nin almasndan
haberdar oldu, Priestley'den bilgi
ald ve hemen kendi oksijenini
yapt. Yanma ve solunum zerine
yapt deneyler, yanmann
flojistonun serbest kalma sreci
deil, oksijenle birleme sreci
olduunu kantlad. Solunumda
''
rettiim btn hava
trlerinin en dikkate deer
olan ... solunum bakmndan
sradan havadan be-alt kat
daha iyi olan havadr.
Joseph Priestley
''
havadan emilen oksijen glikozla
tepkimeye girer ve karbondioksit,
su ve enerji karr. Yeni gazn baz n, Shelburne Kontu'nun
maddelerle - kkrt, fosfor ve
nitrojen gibi- tepkimeye girip asit
rettiini kefedince, yeni gaza
oksijen, yani "asit yapc" adn
verdi.
Priestley'in gaz deneyleri iin
ilgili
kulland aygt , keifleriyle
kitabnda yer alr. n tarafta bir fare
kavanozun altnda oksijende tutuluyor;
sa tarafta bitki bir tpte oksijen
salyor.
GENLEYEN UFUKLAR 83
Yorkshire'de bir iftlikte doan
Joseph Priestley muhalif bir
Hristiyan olarak byd,
mr boyunca youn bir
biimde dindar ve politik
davrand.
Priestley 1770'lerin banda
Leeds 'te yaarken gazlara ilgi
duydu; ama en iyi almalar
ktphanecisi olarak Wiltshi-
re'a tandktan sonra yapt.
leri hafifti ve aratrma
yapmaya bol vakti vard. Daha
sonra kontla aras ald -siya-
sal grleri ok radikal olmu
olabilir- ve 1780'de Birming-
ham'a tand. Orada, zgr
dncelilerden , mhendisler-
den ve sanayicilerden oluan
gayri resmi ama nfuzlu bir
gruba, Lunar Society'e katld.
Priestley'in Fransz Devri-
mini desteklemesi sevilmeme-
sine neden oldu. 1791'de evi ve
laboratuvar yakld; Londra'ya
ve ardndan Amerika'ya
tanmak zorunda kald.
Pennsylvania'ya yerleti ve
1804'te orada ld.
nemli e serleri
1767 The History and Present
State of Electricity
1774-77 Experiments and
Observations on Different
Kindsof Air
84

DOGADA HBR EY
YARATILMAZ, HBR
SEV KAYBOL_Nl"Z,
RER SEV DEGISIR
ANTOINEt AVOISIER (1741 -1794)

rans z kimyac Antoine Geen yzy lda bilim insanlar

KISACA
BILMDALI
Kimya
NCE
1667 Alman simyac Johann Jo-
achim Bccher, nesnelerin bir a-
te esi tarafndan yaklacak
ekilde yapldklarn ne srer. ktlesinin, tm rnlerinin toplam
1703 Alman kimyac Georg
Stahl, bunun adn flojiston ola-
rak deitirir.
1772 sveli kimyac Carl-Wil-
helm Scheele "ate hava"y (da-
ha sonra oksijen denilen) kefe
F
Lavoisier, zellikle oksijene yanc maddelerin floiston
adn vererek ve yanmodaki ierdiklerini ve yannr.a flojiston
roln lerek bilime yeni bir kesin- saldklarn sanmt. Bu teori odun
lik dzeyi getirdi. Yanma srasnda gibi maddelerin yannca neden
gerekleen kimyasal tepkimelerde ktle kaybettiklerini aklyordu;
dikkatli ktle lmleri alarak, ktle ama magnezyum gibi baka
korunumu ilkesini -bir tepkimede maddelerin yannca neden ktle
yer alan butn maddelerin toplam kazandklarn aklamyordu.
Lavoisier'in dikkatli lmleri,
ktlesiyle ayn olduu ilkesi- kant hibir eyin kaybolmad ya da
lad. eklenmedii , ama her eyin
Lavoisier kapal kaplarda eitli dnt bir srete oksijenin
maddeleri stt ve bir metalin kilit nemde olduunu gsterdi.
stlnca kazand ktlenin
kaybolan havann ktlesine eit
olduunu buldu. Havann "saf"

''
der, ama bulgularn 1777'e ka- ksm (oksien) bitince, yanmann

dar yaymlamaz. sona erdiini de buldu. Geride

1774 Joseph Priestley "flojiston-
suz hava"y (daha sonra oksijen
denilen) yaltr ve bulgularn
Lavoisier'e anlatr.
SONRA
1783 Lavoisier hidrojen, oksijen
kalan hava (byk blm nitrojen)
yanmay desteklemiyordu. Bu
nedenle yanmann s, yakt (yanan
malzeme) ve oksijenin birlemesini
gerektirdiini anlad.
Lavoisier'in 1778'de yaymlanan
bulgular yalnzca ktle korunumu
Doay her trl bileimin ve
bozunmann olutuu byk
bir kimya laboratuvar gibi
gryorum.
Antoine Lavoisier

vA suyla yapt deneylerle yan-
mayla ilgili dncelerini do
rular.
1789 Lavoisier'in Elementary
Troatise on Chemistry'si 33 ele-
menti adlandur.
''
ilkesini kantlamakla kalmad,
oksijenin yanmadaki roln
saptayarak flojiston denilen bir ate
esine ili kin teoriyi de ykt.
Aynca bkz. Joseph Black 76- 77 Herny Cavcndish 78-79
Joseph Prieslley 82-83 Jan lngenhousz 85 John Dalton 112-13
- - - - - -- -- -- - - -- -- -- -- -- -- -- -

BLM DALI
Biyoloji
NCE
1640'lar Felemenkli kimyac
Jan Baptista van Helmont'n
karmna gre, bir saks aac tezin anahtarlarn -gn ve ok-
topraktan su emerek arhk ka-
zanr.
1699 ngiliz doa bilimci John
Woodward bitkilerin suyu hem
aldn hem verdiini, bu ne-
denle bymelerinin baka bir
madde kaynana gerek duydu-
unu gsterir.
1754 svireli doa bilimci Char-
les Bonnet bitki yapraklarnn su
altnda aydnlatlnca hava ka-
barcklar kardn fark eder.
SONRA
1796 svireli botaniki Jean
Senebier, bitkilerde yeil yaprak-
larn oksijen verip karbondioksit
emdiqini sterir.
1882 Alman bilim insan Theo-
dore Engelman, bitki hcrelerin-
de oksijen yapan blmler ola-
rak kloroplastlar gsterir.
GENLEYEN UFUKLAR 85
BR BTKNN
KTLES HAVADAN
GELR
JANINGENHOUSZ(1730-1799)
770'lerde Felemenkli bilim in-
1 san Jan lngenhousz, daha n-
ceki bilim insanlarnn belirtti-
i gibi, bitkilerin neden arlatn
kefetmeye koyuldu. ngiltere'ye gi-
dip aratrmasn Bawood House'ta
- Joseph Priestley'in 1774'te oksijeni
kefettii yer- yapyordu ve fotosen-
sijen- bulmak zereydi. Geceleyin su otu kabarc klar
solunumu gsterir; nk btkiler
Kabarck karan otlar oksijen alp karbondioksit vererek
Ingenhousz bitkilerin suda gaz ka- glikozu enerjiye dnu tur u r .
barcklar kardn okumutu; a-
ma kabarcklarn kesin bileimi ve organik maddesinin en azndan
kkeni belli deildi. Bir dizi deneyde ksmen kayna olduu sonucuna
gnndaki yapraklarn karanlk vard - yani, ekstra ktlesi havadan
taki yapraklardan daha fazla kabar- geliyordu.
ck kardn grd. Yalnzca gn imdi bildiimz gibi, bitkiler fo-
nda kan gaz toplad ve akkor tosentezle beslenir -bitkilerin emdi-
halinde bir kym alevlendirdiini i karbondioksit ve suyun tepkime-
grd - bu oksijendi. Bitkilerin ka- siyle gneten alnan enerji glikoza
ranlkta kard gaz bir alevi sn- evrilir ve atk olarak oksijen dar
dryordu - bu da karbondioksitti. verilir. Sonu olarak bitkiler hem ya-
Ingenhousz bitkilerin, iinde am iin vazgeilmez olan oksijen
bydkleri topran arl fazla verir, hem -tekilerin besini olarak-
deimeden arlk kazandklarn enerji verir. Bitkiler, solunum deni-
biliyordu. 1779'da, atmosferle gaz len tersine bir srele, gece ve gn-
alveriinin, zellikle karbondioksit dz besin olarak glikoz kullanr ve
emilmesinin, bir bitkinin artan karbondioksit verir.
Ayrca bkz. Joseph Black 76-77 Henry Cavendish 78 79
Joseph Priestley 82-83 Joseph Fourier 122- 23
86
KISACA
BLlMDALI
Astronomi
NCE
1600'lerin ba Mercekli t e-
leskop icat edilir, ama aynal
teleskop Isaac Newton ve di-
erleri taralndan 1660'1ara ka-
d ar gelitirilmez,
1774 Fransz gzlemci Charles
Messier kendi astronomi l-
mlerini yaymlar ve Hersc-
hel'in kendi lmleri zerinde
almaya balamasn salar.
SONRA
1846 Urans'n yrngesinde
aklanamayan deiiklikler,
Fransz matematiki Urbain Le
Verrier'in sekizinci bir gezege-
nin - Neptn- varln ve ko-
numunu ngrmesine yol aar.
1930 ABD'li astronom Clyde
Tombauqh, balangta doku-
zuncu gezegen kabul edilen, a-
ma imdi kk buz dnyala-
rndan oluan Kuiper Kua
'nn en parlak yesi olarak
grlen Plton'u kefeder.
Yeni teleskoplar gkleri
daha ayrntl haritalamay
olanakl kld.
Newton'n yasalarn
kullanarak yeni gezegenin
bulunduu yeri hesaplamak
olanaklyd.
__
Neptn
1,
781'de Alman bilim adam
1 William Herschel, balan
gta bir kuyrukluyldz oldu-
unu d nmesine ramen, ilka
lardan beri grlen ilk yeni
gezegeni saptad. Onun kefi,
Newton yasalarna dayanan kesti-
rimlerin bir sonucu olarak baka bir
gezegenin kefi ne de yol at.
18. yzyln sonuna gelindiinde
astronomi aletleri nemli lde iler-
lemi ti - zellikle k toplamak iin
Daha iyi gzlemler Gne ' in
etrafnda yrngede yeni bir
gezegeni - Urans- gsterdi.
Urans'n yrngesi
dzensizdi, baka bir
gezegenin ktleekim
tarafndan ekildiini
gsteriyordu.
kefedildi.
_ _ _ .J
mercek yerine ayna kullanarak, o s
rada merceklerle balantl birok
sorundan kurtulan yanstmal teles-
koplar n yap lmasyla. Bu, ilk byk
astronomik incelemeler ayd; ast-
ronomlar gkyzn taryor ve bir
dizi "uydu olmayan" nesne - ekilsiz
gaz bulutlarna ya da yo un k top-
la r na benzeyen yldz salkmlar ve
bulutsular- saptyorlard.
Kz kardei Caroline'den yardm
alan Herschel sistematik olarak gk-
Ayrca bkz. Ole R0mer 58 59 Jsaac Newton 62-69 Nevi! Maskclync 102-03 Geoffrey Marcy 327
1780'lerde Her schel ayna ap 1,2
metre ve odak uzunluu 12 metre olan
kendi "40-fit" tcleskopunu yapt. 50 yl
boyunca dnyann en byk teleskopu
olarak kald.
yzyle ilgilendi; beklenmedik say
da ikili ve oklu yldz gibi tuhaflk
lar kaydetti. Hatta farkl ynlerde
sayd yldzlarn saysna dayana-
rak Samanyolu galaksisinin bir hari-
tasn karmaya bile kalkt.
13 Mart 1781'de Herschel
Gemini takmyldzn tararken, bir
kuyrukluyldz olabileceinden
phelendii soluk yeil bir disk
fark etti. Birka gece sonra tekrar
ona dnd ve hareket etmi oldu-
WWiam Herschel
unu grd; bu durum, bir yldz
olmad dorulad. Herschel'in
kefine bakan Nevi! Maskelyne
yeni nesnenin bir kuyruklu yldz
olamayacak kadar yava hareket
ettiini ve aslnda uzak bir yrn-
gede bir gezegen olabileceini
anlad. sveli-Rus Anders Johan
Lexell ve Alman Johann Elert Bode,
birbirlerinden bamsz olarak,
Herschel'in kefinin yrngesini
hesaplayp, kabaca Satrn'n iki
kat kadar uzakta bir gezegen oldu-
unu doruladlar. Bode, Satrn'n
mitolojik babas, eski Yunan gk
tanrs Urans'n adn vermeyi
nerdi.
Dzensiz yrnge
1821'de Fransz astronom Alexis
Bouvard, Urans'n yrngesini
Newton yasalarna gre olmas ge-
rektii gibi tarif eden ayrntl bir
cetvel yay mlad. Ne var ki, geze-
genle ilgili yapt gzlemler cetve-
lin ngrdkleriyle nemli tutarsz
lklar olduunu gsterdi. Yrnge-
sindeki dzensizlikler, daha uzak
sekizinci bir gezegenin ktleeki-
mini gstermekteydi. 1845'te iki
Almanya'da, Hanover'de doan
Frederick William Herschel 19
yanda mzik alannda kariyer
yapmak iin Britanya'ya g etti.
Armoni ve matematik almalar,
optie ve astronomiye ilgi
duymasna yol at ve kendi
teleskoplarn yapm aya koyuldu.
Herschel Urans' kefettikten
sonra, Satrn'n iki uydusu ile
Urans'n en byk iki uydusunu
kefetti. Gne Sisteminin
galaksinin geri kalanna gre
hareket halinde olduunu da
kantlad. 1800'de Gne'i
incelerken yeni bir ma biimini
kefetti. Gne nn farkl
astronom -Fransz Urbaine Le Ver-
rier ve Breton John Couch Adams-
birbirinden bamsz olarak, seki-
zinci gezegenin gkteki yerini he-
saplamak iin Bouvard'n verilerini
kullanyorlard. Teleskoplar ngr-
len alana ayarland ve 23 Eyll
1846'da, Le Verier'in ngrd ye-
rin yalnza bir derece tesinde Nep-
tn kefedildi. Varl Bouvard'n te-
orisini dorulad ve Newton yasala-
rnn evrenselliinin gl bir kant
oldu.
''
Bir kuyrukluyldz ya da
bulutsu yldz aradm ve yerini
deitirdii iin,
Kuyrukluyldz olduunu
anladm.
William Herschel
''
renklerirlin scakln lmek
iin bir prizma ile bir te rmometre
kullanarak bir deney yapt ve
grnr krmz n tesirldeki
blgede scakln ykselmeye
devam ettiini bulgulad.
Gne 'irl bizim bugn kzltesi
dediimiz, onun o zaman " stc
n" dedii grnmez bir k
biimi yayd sonucuna vard.
nemli e s erleri
1781 Account ota Comet
1786 Catalogue of 1000 New
Nebulae and Clusters of Stars
88

""'
HIZININ
IIGIN
AZALMASI
JOHN MICHELL (1724-1793)

KISACA
BLM DALI
Evrenbilim
NCE
1686 Isaac Newton evrensel
ktleekim yasasn formle
eder; buna gre nesneler
arasndaki ktleekimin gc
ktleleriyle orantldr.
SONRA
1796 Pierre-Simon Laplace kara
delik olaslyla ilgili teoriler
kurar.
1915 Albert Eisntein ktleeki-
min uzay-zaman sreminin
bklmesi olduunu gsterir; ngiliz bilgin John Michel, azalsayd, sonsuz ykseklikten ona
ktlesiz k fotonlarnm ktle-
ekiminden etkilenmesinin
nedeni bu bklmedir.
1 1783'te Rolay Society'de Henry
Cavendish'e yazd bir mek-
tupta, ktleekimin etkisiyle ilgili
doru den bir cisim, yzeyinde
nkinden daha byk bir hz
kazanrd ve dolaysyla , n ayn

1916 Kar Schwarzschild olay
ufkunu nerir; bu ufkun tesin-
de, bir kara delikle ilgili hibir
veri alnamaz.
1974 Stephen Hawking, olay
ufkundaki kuantum mekanii
nin kzltesi nm yayacan ktleekimden etkilenen a ne
ngrr.
dncelerini aklar. Mektup kuvvet tarafndan ekildiiri varsa-
1970'lerde yeniden kefedildi ve yarsak. .. byle bir cisimden yaylan
kara deliklere ilikin dikkate deer her k ona dnecek ekilde
bir aklama ierdii grld. olurdu." 1796'da Fransz matema-
Newton'n ktlP.P.kim yasasna tiki Pierre-Simon Laplace,
gre, bir nesnenin ktleekim kuv- Exposition du Systeme du
veti ktlesiyle birlikte artar. Michell, Monde'de benzer bir dnceyle
ortaya kt.
olabileceini ele ald. yle yaz Ne var ki, 1915'tc Albert
yordu: "Gnele ayn younlukta bir Einstein genel grelilik zerine
krenin yarap l'e 500 orannda yazsnda ktleekimi uzay-zaman
Ayrca bkz. Henry Cavendish 78- 79 Isaac Newton 62-69 Albcrt Einstcin 214-21 Subrahmanyan Chandrasekhar
248 Stephen Hawking 314
Madde sourulmadan nce halka
eklinde bir "ylma diski"ndeki bir
kilra dAliin Atrafnda girdap yaparak
dner. Girdap diskindeki s deliin
enerji -dar X-n demetleri olarak-
yaymasna neden olur.
erilmesinin bir sonucu olarak
aklayana kadar, kara delik dn Hawking nm denilen soluk
cesi uykuda yatacakt. Einstein,
maddenin uzay-zaman kendi etra-
fna nasl sarp, Schwarzschild yar
ap ya da olay ufku denilen bir
blgede kara delik meydana getir-
diini gsterdi. Madde -k da-
kara deliin iine girebilir, ama
kamaz. Bu resimde n h z John Michell gerek bir bilgindi.
deimez. Aksine, n iinden 1760'ta Cambridge
getii uzay deiir; ama
Michell'in sezgisinin bir mekaniz-
mas vard ve ona gre n hz, aritmetik, geometri, teoloji,
en azndan azalr gibi grnrd.
Teoriden gereklie
Einstein'n kendisi de kara delikle-
rin gerekte var olup olmadklarn
dan kukuluydu. Ancak 1960'larda
varlklarna ilikin dolaysz kantlar
arttka genel kabul grmeye bala
dlar.Bugn pek ok evrenbilimci
kara deliklerin, byk yldzlar
''
Kara delikler o kadar da ka ra
deildir.
Stephen Hawking
''
hibir ey fark etmez; ama kara
delie doru bir saat atsa, saat
yavalar gibi grnr ve olay
ufkuna yaklar ama hibir zaman
tam ulamaz, yava yava gzden
kendi ktleekimleri a ltnda kaybolur.
knce olutuklarn, daha fazla Ne var ki, t eorinin hiilil. sorunlar
madde emdike bydklerini ve vardr. 2012'de fiziki Joseph
her galaksinin merkezide dev bir Polchinski, kuantum leinde
kara deliin pusuda yattn d e tkilerin olay ufkunda, iine den
nr. Kara delikler maddeyi iine astronotu yakp kl edecek bir "ate
eker; Stephen Hawking'e atfen duvar" yaratacan ne srd.
2014'te Hawking fikrini deitirdi
kzltesi nm dnda hibir ey ve kara deliklerin her eye ramen
kaamaz. Kara delie den bir var olamayacaklar sonucuna vard.
astronot hibir ey hissetmez ve
olay ufkuna yaklarken srad
bir torsiyon terazisi- aygt yapt;
JohnMichell
ama 1793'te kullanamadan ld.
Aygt arkada Henry
Cavendish'e brakt; Cavendish,
niversitesinde jeoloji profesr deneyi 1798'de gerekletirdi ve
oldu, ama ayn zamanda u anda kabul edilen rakama
yakn bir deer elde etti. O
felsefe, branice ve Yunanca gnden bu yana, olduka haksz
dersleri verdi. 1767'de din adam bir biimde "Cavendish deneyi"
olmak zere emekli oldu ve olarak anlmaktadr.
kendi bilimine odakland.
Michell yldzlarn nemli eserleri
zelliklerine kafa yordu,
depremleri ve manyetizmay 1767 An Inquiry into the
aratrd ve Yerin younluunu Probable Parallax and
lmek iin yeni bir yntem icat Magnitude of the Fixed Stars
etti. "Dnyay tartma" -hassas
ALESSAND O VOLTA (1745-1827)

KISACA
BLM DALI
Fizik
NCE
1754 Benjamin Franklin, nl
uurtma deneyiyle imein
doal bir elektrik olduunu
kantlar.
1767 Joseph Priestley statk
elektrikle ilgili kapsaml bir
anlatm yaymlar.
1780 Luigi Galvani kurbaa
bacaklaryla "hayvansal
elektrik" deneyleri yapar.
SONRA
1800 ngiliz kimyaclar William
Nicholson ve Anthony Carlisle,
bir volta pili kullanp, suyu iki
elementine, oksijen ve
hidrojene aym.
1807 Humphry Davy elektrik
kullanarak potasyum ve
sodyum elementlerini yaltr.
1820 Hans Christian 0rsted,
manyetizma ile elektrik
arasndaki ba ortaya karr.
ilozoflar yzy llarca
F imein korkun gcne
ve kehribar gibi katlarn
ipek kumaa srtlnce kan
l bir kurbaann bacaklar
iki farkl metal parasna
kvlcmlara hayret etmiti. deince seirir.
Kehribarn Yunanca karl
"elcktron"du ve kvlcmlanma
olgusunun, statik elektrik olduu
anlald.
1754'te bir deneyde Benjamin
Franklin bir gk grltsnn iine
bir uurtma uurdu ve bu iki
olgunun yakndan ilikili olduunu ki metal dile dedirilince,
gsterdi. Uurtmann ipine bal tuhaf bir duyuma neden olur.
pirin bir anahtardan kvlcmlar
ktn grnce, bulutlarn
elektriklcndiini ve imein de bir
elektrik biimi olduunu kantlad.
Franklin'in almas, Joseph
Priestley'in 1767'dc The History
and Present State of Electricity'i
yaymlamasna esin kayna oldu. Bu elektriksel kuvvet,
Ama 1780'de bir kurbaann kurbaa bacana deen iki
bacann seirmes ini fark edince farkl metalden gelmelidir.
elektrii anlamaya doru lk nemli
admlar atan kii, Bologna
nversitesinde anatomi hocas
olan Luigi Galvani'ydi.
Galvani, hayvanlarn "hayvansal
elektrik"le hareket ettiklerini
syleyen bir teoriyi ara~ tyordu ve Bir dizi metal bir stun eklinde
her neyse onun kantn bulmak birbirine balanarak bu kuvvet
iin kurbaalar paralayp oaltlabilir.
inceliyordu. Yaknda statik elektrik
reten bir makine olduunda,
masada yatan kurbaa bacann,
kurbaa leli ok olmasna ramen,
aniden seirdiini fark etti. Bir Volta'nn atlm
kurbaa baca, demir bir ite Galvani'nin gen meslekta, doa
deen pirin bir engele aslnca da felsefesi profesr Alessandro
ayn ey oldu. Galvani, bu kantn, Volta, Galvani'nin gzlemlerine
elektriin bizzat kurbaadan merak sald ve balangta onun
geldiine ilikin inancn teorisine inand.
desteklediine inand. Volta'n n elektrik deneyleri
konusunda dikkate deer bir
gemii vard. 1775'te, bir deney
Luigi Galvani, burada nl kurbaa
annda elektrik kayna sunan bir
baca deneyini gerekletirirken
gsteriliyor. Hay van larn, "hayvansal aygt, "elektrofor"u (modern
elektrik" dedii elektriksel bir kuvvet edeeri kondansatrdr) icat
tarafndan hareket ettirildiklerine etmi ti. Aygt, statik elektrik yk
inanyordu. kazandrmak iin kedi krkne
 GENLEYEN UFUKLAR 93
Ayrca bkz. Henry Cavendish 78-79 Benjamin Franklin 81 Joseph Priestley 82-83 Humphry Davy 114
Hans Chrstian 0rsted 120 Michael Faraday 121

srtlen bir reine diskten
oluuyordu. Her seferinde reinenin
zerine metal bir disk yerletirilir,
bylece elektrik yk aktarlp
metal disk elektriklenirdi.
Volta, Galvani'nin hayvansal
elektriinin " kantlanm hakikatler
arasnda" olduunu ifade etti. Ama
ok gemeden kukulanmaya
balad. Kancada kurbaa
bacann seirmesine neden olan
elektriin iki farkl metalin (pirin
ile demir) birbirine demesinden
kaynakland sonucuna vard.
Dncelerini 1792'de ve 1793'te
yaymlad ve olguyu aratrmaya
koyuldu.
Volta, tek balan tl iki fa rkl
metalin, dilinde tuhaf bir duyum
hissetmes ine yetecek kadar
olmasna ramen, fazla elektrik
retmediini grd. Sonra tuzlu
suyla birbirine balanan bir dizi
olu turarak etkiyi arttrma
dncesi aklna geldi. Kk bir
bakr disk ald , onun zerine inko
bir disk yerletirdi, onun zerine
tuzlu suya batrlm bir para
karton koydu, sonra tekrar bakr
disk, inko disk, tuzlu sulu karton
koydu ve sonunda bir stun ya da
baca ol uana kadar byle devam
etti. Baka bir deyile bir pil ya da
"batarya" yaratt. Tuzlu sulu
kartonun amac, metallerin
birbirine demesine izin vermeden
elektrik ta makt.
Son u heyecan vericiydi.
Volta'nn kaba pili yalnzca birka
volt (ismini ondan alan elektrik
birimi) elektrik retmi olabilir;
ama iki ucu bir para telle
birletirilince kk bir kvlcm tahrik edilen elektrik zerine "
karmaya ve ufak bir elektrik
arpmas yaatmaya yet erliydi.
Haber yaylr
Volta kefini 1799'da yapt ve haber
hzla yayld. Sonucu 1801'de
Napoleon Bonaparte'a gsterdi;
ama daha nemlisi, vard
sonular, Britanya'da Kraliyet
Derneinin bakan Sir Joseph
Banks'a uzun bir mektupla
bildirmiti. Mektup, "Farkl Trden
iletken Maddelerin salt Temasyla
balklyd ve Volta kendi aygtn
tarif eder: "Sonra, metalik
Bu volta pili diyagram,
tuzlu suya batrlm
kartonla birbiri nde n ay rlan
bakr ve inko d iskle ri
gsterir. Volta'nn ilk pille ri
dipte ek bir inko disk ve
stte ek bir bakr d isk
iermekte ydi. Elektrik
akm re tmek iin
bunla r n gerekli ol mad
Bakr disk
daha sonra grld.

Karbon disk

''
Her metalin belli bir gc,
elektrikli akkan harekete
geirme gc vardr ve bu g
metalden metale farkllk
gsterir.
Alessandro Volta
Pilin bir
paras

''
94 ALESSANDRO VOLTA
paralardan birini, rnein gm
bir paray bir masann ya da
herhangi bir tezgahn zerine yatay
olarak yerletiriyorum ve
birincisinin zerine inko paray
uyduruyorum; ikincisinin zerine
de slatlm disklerden birini
koyuyorum; sonra bir gm plaka
ve hemen onun zerine bir inko
daha ... byle devam edip ..
devrilmeyecek kadar yksek bir
stun oluturuyorum." ieren bir dizi kupadan ya da
Bir elektrik zili ya da voltaj
saptayan bir yar iletken olmad
iin, Volta detektr olarak kendi
vcudunu kulland ve elektrik
arpmasna aldrmam grnd: metalin bir ucu gm, dier ucu
"Yirmi ift paradan (daha fazla
deil) oluan bir stundan btn kupadaki svya yalnzca gm ve
parma epeyce aclan oklar
alyorum." Sonra bir izgi ya da
daire eklinde dizilmi, tuzlu su
kadehten oluan daha ayrntl bir
aygt tarif eder. Her bir ift, her
kupadaki svya daldrlan bir para
metalle birbirine balanr. Bu
inkodur ve bu metaller. bir
bir sonrakine yalnzca inko
batrlmak kouluyla, herhangi bir
metalin teliyle birbirine
balanabilir ya da lehimlenebilir.
Bunun daha hantal olmasna
ramen, baz bakmlardan kat
pilden daha kullanl olduunu
aklar.
Volta, zincirin bir ucundaki
kaseye elini sokup, dier uca bal
bir teli alnna, gz kapana ya da
burnun ucuna dedirince
hissedilen tatsz duyumlar
ayrntsyla tarif eder: "Birka
saniye bir ey hissetmem; ama
sonra. telin ucuna deen ksmda
baka bir duyum balar; bu, temas
noktasyla snrl, keskin bir acdr
(oksuz). bir titremedir, yalnzca
devam etmekle kalmaz, o derece
artar ki, ksa srede dayanlmaz
hale gelir ve devre kesilinceye
kadar durmaz."
Mektubunun Banks'a ulam
olmas , Napoleon savalar devam
ettii iin ok artcdr; ama
Banks haberi ilgili herkese hemen
yayd. Birka hafta gemeden
Britanya'nn her tarafnda insanlar
elektrik bataryalar yapyor ve
elektrik akmnn zelliklerini
aratryordu . 1800'den nce bilim
insanlar, zor ve memnuniyet verici
olmayan statik elektrikle almak
zorunda kalmlard. Volta'nn
buluu, bir dizi maddenin -svlar,
Volta, 1801 'de Paris'te Fransz
Ulusal Enstitsnde elektrik pilini
Napoleon Bonaparte'a aklayarak
tantt. Napoleon ayn yl onu korL
yapacak kadar etkilendi.

''
Deneyin dili, herhangi bir akl
yrtmeden daha yetkindir:
Olgular, muhakememizi
[mantksal savmz] yok
edebilir -tersi deil.
Alessandro Volta
''
katlar,gazlar- ykl bir elektrik
akmna nasl tepki vereceini
anlamalarna olanak verdi.
Volta' nn buluuyla ilgi
alanlar arasnda, William
Nicholson, Anthony Carlisle ve
William Cruickshank vard; bunlar
Mays 1800'de "otuz alt yarm kron
ve buna denk inko ve kartondan"
oluan kendi pillerini yaptlar ve
akm platin tellerden suyla dolu bir
tpe geirdiler. Ortaya kan gaz
kabarcklar, iki para hidrojen ve
bir para oksijen olarak sapta nd .
Henry Cavendish suyun
formlnn H,O olduunu
gstermiti ; ama su ilk ke~
elementlerine ayrld.
Volta'nn pili, iitme
cihazlarndan kamyonlara ve
uaklara kadar her eyde kullanlan
btn modern pillerin atasyd.
Gndelik aygtlarmzn birou pil
olmadan a lmaz.
Metalleri yeniden
snflandrmak
Volta'nn pili elektrik akmn
incelemeyi balatmann ve bylece
yalnzca fiziin yeni bir daln
yaratmakla kalmayp, modern
teknolojinin geliimini de hzla
ilerletmenin yan sra, metallerin
tamamen yeni bir kimyasal
snflandrmasna da yol at ;
nk pilinde eitli metal iftlerini
kullanm, bazlarnn dierlerinden
daha iyi i grdn bulmutu.
Gm ile inko ve bakr ile kalay
kusursuz bir bileim oluturuyordu,
ama gmle gm ya da kalayla
kalay denedi inde, elektrik elde
edemiyordu; metaller farkl
olmalyd. Metallerin, her biri bir
alttakiyle temas edince pozitif
olacak ekilde dizi halinde
dzen lenebilece ini gst erdi. Bu
elektrokimyasal dizi, o zamandan
beri kimyaclar iin paha biilmez
olmutur.
Kim haklyd?
Volta'nn srf Galvani'nin
hipotezinden kuku duyduu iin
farkl metallerin dokunuunu
aratrmaya balamas, bu yknn bir elektrik retme aygt
ironik bir yandr. Ama Galvani
tamamen haksz deildi -
sinirlerimiz vcuda elektriksel
sinyaller gnderek alr; Volta'nn
teorisi de tamamen doru de ildi.
Elektriin iki farkl metalin yalnzca
birbirine demesinden
kaynaklandna inand; oysa daha
sora Humphry Davy, hibir eyin
yoktan var olmadn gsterdi.
Elektrik retilirken, baka bir ey
tketilmelidir. Davy bir kimyasal
tepkime gerekletiini ne srd
ve bu, onun elektrikle ilgili baka
nemli keifler yapmasna yol at.
GENLEYEN UFUKLAR 95
Alessandro Volta
Kuzey talya'da, Como'da
1745'te doan Alessandro
Guiseppe Antonio Anastasio
Volta, aristokrat ve dindar bir
ailede byd; rahip olmas
bekleniyordu. Ama o statik
elektrikle ilgilendi ve 1775'te
"elektrofor" dedii gelimi
yapt. 1776'da Maggiore
Gl'nde atmosferdeki metan
kefetti ve kapal cam bir
kabn iinde bir elektrik
kvlcmyla tututurma
yntemiyle metann yanmasn
aratrd.
1779'da Volta, Pavia
niversitesinde fizik profe sr
olarak atand ve bu grevini 40
yl srdrd. mrnn sonuna
doru uzaktan kumandal
tabancaya nclk etti;
bununla bir elektrik akm
Como'da Milano'ya 50 km yol
alarak bir tabancay
ateliyordu . Bu, iletiim iin
elektrii kullanan telgrafn
habercisiydi. Elektrik gerilimi
birimi volt, adn ondan alr.
ne mli eserleri
1769 On thc J\ttractivc Force
of Electrical Fire


BiR
BA LANGI
Z YOK, BR

HTMAL YOK
JAMES HUTTON (1726-1797)

98 JAMES HUTTON
KISACA
BLM DAL!
Jeoloji
NCE
10. yzyl El-Birni fosil kant
lar kullanarak karann bir za-
manlar denizin altnda olmas
gerektini savunur.
1687 Isaac Newton Yer'in ya
nn bilimsel olarak hesaplanabi-
lir olduunu savunur.
1779 Comte de Buffon'un de-
neyleri, Yer'in yan 74.832 yl
olarak g$terir.
SONRA
1860 John Phi!lips, Yer' in ya
nn 96 milyon yl olduunu he-
saplar.
1862 Lord Kelvin Yer' in sou
masnn 20-400 milyon yl ald
n hesaplar, daha sonra 20-40
milyonda karar klar.
1905 Ernest Rutherford radyo-
aktiviteyi kullanarak bir minera-
li tarihler.
1953 Clair Patterson Yer' in ya
n4,55 milyar yl olarak saptar.
Arazi srekli plaklar ve
dkntler denizde birikir.
nsan kltrleri binlerce yl
1 Yer'in yana kafa yordu
Modern bilimden nce tahmini
hesaplar kantlara deil inanlara
dayanmaktayd. Ancak 17. yzylda
Yer' in jeolojisine ilikin artan bilgi,
gezegenin yan belirleme
aralarn salad .
Kitab Mukaddes
tahminleri
Musevi-Hristiyan dnyada Yer'in
yaylailgili dnceler Eski
Ahit'teki tasvirlere dayanmaktayd.
Ama bu metinler yalnzca ana
hatlaryla yaratl hik~yesini
sunduklar iin, zellikle Adem ile
Havva'nn ortaya kn izleyen
karmak soy kronolojileri
konusunda, ok fazla yoruma tabi
tutuldular.
Bu Kitab Mukaddes
hesaplarnn en nls, btn
rlanda'nn Protestan Bapiskoposu
James Ussher'n hesabdr. 1654'te
Ussher, Yer'in yaratl tarihini M
23 Ekim 4004 Pazar gnnden
nceki gece olarak saptar. Bu tarih,
birok Kitab Mukaddes'te Eski
Ahit kronolojisinin bir paras olarak
yer alnca, Hristiyan kltrde fiilen
kutsallat.
Yine de bu sre kara
yzeyin kaybolmasna
yol amaz ..
... nk ayn sonsuz
srelerle nceki ktalardan
gelen malzemeden yeni
ktalar oluur.
.........,
''
Dnyann yaratlndan bu
yana geen yllar. toplam 5698
yl bulur.
Theophilus of Antioch
''
Bilimsel bir yaklam
MS 10. yzylda ran'da bilginler,
Yer'in ya sorununu daha ampirik
ele almaya baladlar. Deneysel
bilimin bir ncs olan
El-Birni'nin akl yrtmesine gre, 1
kuru karada deniz fosilleri
bulunuyorsa, kara bir zamanlar
denizin altnda olmu olmal. Yer,
uzun zamandr evriliyor olmalyd.
ranl baka bir bilgin, bn Sina,
kaya tabakalarnn st ste
bindiini ne srd.
1687'de lsaac Newton soruna
bilimsel bir yaklam nerdi. Yer
erimi demirden olutuysa, o kadar
byk bir cismin soumasnn
yaklak 50.000 yl aldn
savundu. Bu rakam, "akkor halde
ak havaya brak lan 2,5 cm
apnda demir bir kre" iin llen
souma zamann leklendirilerek 1
elde etti. Newton, Yer'in oluumuna
ilikin nceki anlaylara bilimsel
bir meydan okumann kapsn
amt.
Newton' izleyen Georges-Louis
Leclerc, Comte de Buffon, akkor
halinde byk bir demir topla
deneyler yapt ve Yer erimi
demirden olutuysa, soumasnn
74.832 yl alacan gsterdi.
Buffon, ahsen Yer'in ok daha
yal olmas gerektiini dnd;
nk deniz fosillerinin
kalntlarndan tebeir dalarn

Ayrca bkz. Isaac Newton 62- 69 Louis Agassiz 128-29 Charles Dmwin 142- 49 Marie Curie 190- 95
Ernest Ruthcrford 206-13
olumas iin ok uzun zaman
dilimlerine ihtiya vard. Ama bu
dncesini kantsz yaynlamak
istemedi.
Kayalann srr
skoya'da, sko Aydnlanmasnn
nde gelen doa filozoflarndan biri
olan James Hutton, Yer'in ya
sorununa tamamen farkl bir
yaklam benimsiyordu. Hutton
jeolojik alan almasnn bir
ncsyd ve 1785'te Edinburgh
Kraliyet Derneine savlarn
kantlamak iin alan almas
kantlarn kulland.
Hutton arazinin plaklama ve
dkntlerinin denizde birikme
srelerinin grnr
srekliliinden etkilendi. Yine de
btn bu sreler, beklenebi l ecei
gibi, karasal yzeyin kaybna yol
amad. Olaslkla, arkada James
Watt'n yapt nl buhar
motorunu dnen Hutton, Yer' i,
"btn paralar hareket eden
maddi bir makine" olarak grd;
srekli eski dnyann
GENLEYEN UFUKLAR 99
kalntlarndan yeni bir dnya jeolojik dng olarak biliniyor. Bu
yeniden ekillenmekte ve yeniden kanttan yola kan Hutton, btn
dolama girmekteydi. ktalarn, ayn srelerle nceki
Hutton, Yer-makine teorisini ktalardan kalan malzemeden
destekleyici kantlar bulmadan olutuunu ve bu srelerin bugn
formle etti; ama 1787'de arad hala ilediini ilan etti. "Bu yzden,
"uyumsuzluklar" -tortul kayalarn imdiki bu aratrmann sonucu
srekliliinde kopukluklar- buldu. udur : Bir balang izi -bir son
Karalarn ounun bir zamanlar ihtimali- grmyoruz" diye yazd.
deniz yata olduunu; deniz Hutton'un "derin zaman"la ilgili
tabannda t ortu tabakalar dncelerinin poplerlemesin in
olutuunu ve sktn grd. nedeni, Hutton'un gzlemlerini
Birok yerde bu tabakalar yukar resimli bir kitapta yaymlayan sko
doru itilm iti, bu yzden deniz bilim insan John Pleyfair ve
seviyesinin stndeydiler; o u Hutton 'un dncelerini
kez arpktlar, bu yzden yatay niformitaryanizm denilen bir
deildiler. Daha yal katmanlarn s isteme eviren ngiliz jeolog
kesik st snrlarndan kaya Charles Lyell'di. Bu sisteme gre,
malzemenin, stteki daha gen doa yasalar hep aynyd ve bu
kayalarn tabanyla birletiini nedenle, gemiin ipular imdiki
fark etti. zamanda yatar. Ne var ki,
Bu tr uyumsuzluklar Yer
tarihinin birok dnemi olduunu
1770'te Hutton skoya'da,
gstermekteydi; bu srede erozyon, Edinburgh'da Salisbury Kayalklarna
tanma ve kaya dkntsnn yukardan bakan bir ev yaptrd .
birikme ardkl tekrarlanm ve Kayalklarn arasnda, tortul kayalarn
volkanik etkinlik kaya tabakalarn iine gemi volkanik malzeme
hareket ettirmiti. Bugn bu, kantlarn buldu.
100 JAMES HUTTON
Hutton'un gezegenin eskiliiyle
ilgili igrleri jeologlara doru gibi
geldii halde, gezegenin tam olarak
ka yanda olduunu belirlemenin
doyurucu bir yntemi hala yoktu.
Deneysel bir yaklam
18. yzyln sonundan itibaren
bilim insanlar, Yer kabuunun
ardk tortul katmanlardan
olutuunu kabul etmekteydi. Bu
katmanlarn jeolojik haritalarnn
karlmas, ok kaln olduklarn ve
birounun, b.irikme ortamlarnda
yaam organizmalarn fosil
kalntlarn ierdiini aa 1858'de Charles Darwin, Gney
kard. 1850'lere gelindiinde,
jeolojik katman stunu (stratigrafik
stun olarak de bilinir), sekiz tane
adlandrlm katman ve fosil
sistemine az ok blnmt; bu
sistemlerin her biri, bir jeolojik
zaman dilimini temsil e tmekteydi.
Jeologlar, 25-112 km kalnlnda
olduu hesaplanan katmanlarn
toplam kalnlndan etkilendiler.
Bu tr katmanlar oluturan kaya
malzemenin anma ve birikme
srelerinin ok yava olduunu
100 ylda birka santimetre olduu
hesapland- gzlemlemilerdi.
''
Zihin, zaman uurumunun
derinliklerine bakmakla,
sersemleir gibi grnyordu.
John Playfair
''
ngiltere'de Weald'n Tersiyer ve
J<retase dnemi kayalarn
erozyonun kesmesinin 300 milyon
yl aldn hesaplaynca,
tartmaya biraz hesapsz bir dal atomlarn bozunma hz gvenilir
yapt. 1860'ta Oxford
niversitesinde jeolog olan John
Phillips, Yer'in yaklak 96 milyon
yanda olduunu hesaplad.
Ama 1862'de, nde gelen lsko
fiziki William Thomson (Lord
Kelvin), bu tr jeolojik
hesaplamalara bilimsel deil diye
burun kvrd. Kelvin kat bir
ampiristti ve Gne'in yayla
snrl olduunu dnd Yer'in
doru yan belirlemek iin fizii
kullanabileceini ne srd. Yer'in
kayalarna, erime noktalarna ve
iletkenliklerine ilikin bilgi,
Buffon'un zamanndan bu yana
epeyce gelimiti. Kelvin Yer'in
balang scakln 3900C olarak
ald ve yzeyden aa doru
gittike scakln arttna -her 15
metrede yaklak 0,5C- ilikin
gzlemi kulland, Buradan Kelvin,
Yer'in souyup imdiki durumuna
Lord Kelvin 1897'de, adyoaklivilenin
kefedildii yl, dnyann 40 milyon
yanda olduunu ilan elli. Yer
kabuundaki radyoaktif bozunmann
souma hzn byk lde yavalatan
s verdiini bilmiyordu.
gelmesinin 98 milyon yl aldn
hesaplad; daha sonra bunu 40
milyon yla indirdi.
Radyoaktif bir saat
Kelvin o kadar itibarlyd ki, lm
pek ok bilim insan tarafndan
kabul edildi. Ama jeologlar 40
milyon yln, gzlemlenen jeolojik
sreler, biriken keller ve tarih
iin yeterince uzun olmadn
hissettiler. Ama Kelvin'e kar
koyacak bilimsel bir yntemleri
yoktu.
1890'1arda Yer'in baz
minerallerinde ve kayalarnda
doal olarak oluan radyoaktif
elementlerin kefi, Kelvin ile
jeologlar arasndaki kilitlenmeyi
zecek anahtar salad; nk
bir zaman lerdir. 1903'te Ernest
Rutherford radyoaktif bozunum
hzn kestirdi ve radyoaktivitenin,
onu ieren mineralleri ve kayalar
tarihlemek iin bir "saat" olarak
kullanlabileceini ne srd.
1905'te Rutherford
Connecticut'ta, Glastonbury'de bir
mineralin ilk radyometrik oluum
tarihlerini elde etti: 497-500 milyon
yl. Bunlarn minimum tarihler
olduu uyarsnda bulundu. 1907'de
Amerikal radyokimyac Bertram
Boltwood, Rutherford'un tekniini
gelitirip, bilinen bir jeolojik
balam olan kayalarda
minerallerin ilk radyometrik
tarihlerini kard. Bunlarn
arasnda, Sri Lanka'dan 2,2 milyar
yanda bir kaya da vard. 1946'ya
gelindiinde ngiliz jeolog Arthur
Holmes, Grnland'da kurun ieren
kayalarda izotop lmleri yapm
ve 3,015 milyar yllk bir ya elde
etmiti. Bu, Yer'in ilk gvenilir
minimum yalarndan biriydi.
Sonra Holmes, kurunun tredii
uranyumun yan hesaplamaya
geti ve 4,46 milyar yllk bir tarih
elde etti; ama bunun, Yer'in
Asal
uyumsuzluk ---+---.,~
Daha eski, yan
yatm kaya
katmanlar "---:::::~~----..J!:ilili!!~!iJ~~]
olutuu gaz bulutunun ya olmas
gerektiini dnd.
Nihayet 1953'te Amerikal
jeokimyac Clair Patterson Yer'in
oluumu iin, ilk genel kabul gren
4,55 milyar yllk radyometrik ya
elde etti. Yer'in balangcndan
kalan bilinen bir mineral ya da
kaya yoktur; ama birok
gktann, Gne Sistemindeki
benzer olaylardan kaynakland
dnlr. Patterson, Canyon
Diablo gktandaki kurunlu
minerallerin radyometrik tarihini
4,51 milyar yl olarak hesaplad.
Yer'in kabuundaki granit ve bazalt
kor kayalarn 4,56 milyar yllk
radyometrik yayla kar latrarak.
tarih benzerliinin Yer'in oluma
yann iareti olduu sonucuna
vard. 1956'ya gelindiinde, 4,55
milyar yllk tarihin doruluuna
gveniiin arttran baka lmler
de yapmt. Bugn bilim
insanlarnn kabul ettii rakam
budur.
1726'da Edinburgh'ta
saygn bir tccarn olu olarak
doan James Hutton,
Edinburgh niversitesinde
insan bilimleri okudu. Kimya
ve ardndan tbba merak sard;
ama doktorluk yapmad. Onun
yerine, ngiltere'de East
Anglia'da kullanlan yeni
tarm tekniklerini inceledi;
karlan topra ve kayalar,
jeolojiye ilgi duymasna yol
at. Bu onu, ngiltere'de ve
skoya'da alan deneyleri
yapmaya gtrd.
1768'de Edinburgh'a dnen
Hutton, mhendis James Watt
ve ahlak felsefecisi Adam
Smith'in de aralarnda
bulunduu sko
Aydnlanmasnn nemli
ahsiyetleriyle tant.Sonraki
20 yl boyunca Hutton, Yer'in
yana ilikin nl teorisini
gelitirdi ve arkadalaryla
''
tarttktan sonra 1788'de
uzun bir zet ve 1795'te ok
daha uzun bir kitap olarak
Yerkremizin gemi tarihi, yaymlad. 1797'de ld.
imdi gereklemekte olduu
grlebilen eylerle nemli eserleri
aklanmaldr.
James Hutton 1795 Theory of the Earth
with Proofs and Illustrations
''
102

""
DAGLARIN
EKCLiGi
NEVIL MASKELYNE (1732-1811)

KISACA
BLM DALI
Yer bilimi ve fizik
NCE
1687 lsaac Newton Yer'in
younluu lmek iin
deneyler nerdii Principia'y
yaymlar.

1692 Yer'in manyetik alann

aklamaya alan Edmond
Halley, gezegenin emerkezli
bo kreden olutuunu
ne srer.
1738 Pierre Bouguer,
Ekvador'da bir volkan olan
Chimborazo'da Newton'n
deneyini yapmaya kalkr ve
baarl olmaz.
SONRA
1798 Henry Cavendish Yer'in
younluunu hesaplamak iin
farkl bir yntem kullanr ve
5448 kg/m3 olduunu bulur.
1854 Geogre Airy, bir
madende sarka kullanarak
Yer'in younluunu ortaya
karr.
7. yzylda lsaac Newton Newton'n kendisi de, sapmann o
1 "Yer'i tartma"nn - ya da
Yer'in younluunu
hesaplamann- yntemlerini
gnn aletleriyle llemeyecek
kadar kk olacan dnd
iin, bu dnceye aldr etmedi.
nermiti. Bu yntemlerden biri, bir 1738' de Fransz astronom Pierre
dan ktleekimin onu deyden Bouguer, deneyi Ekvador'da
ne kadar uzaa ektiini bulmak Chembarazo'nun yamalarnda
iin bir ekl ipinin dan her yapmaya alt. Ne var ki, hava
tarafndaki asn lmeyi durumu ve ykseklik sorunlara
gerektiriyordu. Bu sapma, ekl neden oldu ve Bouguer
dorusu astronomik yntemler lmlerinin doru olmadn
kullanlarak hesaplanan bir deyle dnd.
karlatrlarak hesaplanabilirdi. 1772'de Nevil Maskelyne,
Dan younluu ve hacmi Londra Rolay Society'ye deneyin
belirlenebilse, o zaman buna bal Britanya'da yaplabileceini nerdi.
olarak Yer'in younluu da Society kabul etti ve bir
belirlenebilirdi. Ne var ki, yerlmcy uygun bir da

Ayrca bkz. Isaac Newlon 62 69 Henry Cavcndish 78-79 John Michell 88 89
semeye gnderdi. Maskelyne
skoya'da Schiehallion'u seti ve
dan her iki tarafndan neredeyse
drt ay gzlem yaparak geirdi.
Kayalann younluu
ekln yldzlara gre ynelimi,
ykseklik farkndan tr, herhangi
bir ktleekim etkisi olmasa bile,
iki istasyonda farkl olmalyd. Ne
var ki, bu hesaba katldnda bile,
hill. 11,6 saniyelik bir yay fark
(0,003 derecenin biraz stnde)
vard. Maskelyne dan eklinin bir
etdn ve kayalarnn younluk kg/m3 't. Bugn kabul edilen deer
Nevil Maskelyne
Schiehallion, ekli simetrik ve yallk
olduu (bu nedenle dier dalarn
ktleekiminden daha az eLkilendi()i)
iin bu deney yer'i olarak seildi.
lmn kullanp, Schiehallion'un
ktlesini kard. Btn Yer'in
Schiehallion'la ayn younlukta
olduunu varsayyordu; ama ekl
sapmas, beklediinin' yarsndan
az bir llen deer gsterdi.
Maskelyne younluk varsaymnn
doru olmadn anlad - Yer'in
younluu, olaslkla metalik bir
ekirdee sahip olduu iin, yzey
younluundan fazlayd. Fiilen
gzlemlenen a kullanlp, Yer'in
genel younluunun Schiehallion
kayalarnn yaklak iki kat
olduu karld.
Bu sonu, ngiliz astronom
Edmond Halley'in savunduu ve
Yer' in iinin bo olduunu syleyen
teoriyi rtt. Yer'in hacminden
ve ortalama younluundan
ktlesini karmaya da olanak
verdi. Maskelyne'in Yer'in genel
younluu iin bulduu deer 4500
1732'de Londra'da doan Nevi!
Maskelyne okulda astronomiye
merak sald. Cambridge
niversitesinden mezun olup rahip
atandktan sonra, 1758'de Kraliyet
Dernei yesi oldu ve 1765'ten
lnceye kadar Kraliyet
Astronomu oldu.
1761'de Kraliyet Dernei,
Maskelyne' Atlantik adas St.
Helena'ya Vens geiini
gzlemlemeye gnderdi. Gezegen
Gne erisinden geerken alnan
lmler, astronomlarn Yer ile
Gne arasndaki mesafeyi
hesaplamalarna olanak verdi.
Denizdeyken boylam lme
GENiLEYEN UFUKLAR 103
''
... Yer'in ortalama younluu,
yzeydeki younluun en az
iki katdr... Yer'in i
kesimlerinin younluu
yzeye yakn younluktan
fazladr.
Nevil Maskelyne
''
5,515 kg/m3 'le karlatrldnda,
Yer'in younluunu yzde 20'den
az bir hatayla hesaplam ve sre
iinde Newton'n ktleekim
yasasn kantlamt.
sorununu - o zamann nemli bir
sorunu- zmeye de ok zaman
harcad. Yntemi, ay ile verili bir
yldz arasndaki mes afeyi
dikkatli bir biimde lmeyi ve
yaymlanm cetvellere
bavurmay kapsamaktayd.
nemli e serleri
1764 Astronomical Observations
Made at the Island of St Helena
1775 An Account of
Observations Made on
the Mountain Schehallien
tor Finding its Attraction
104
BLM DALI
Biyoloji
NCE
1694 Alman botaniki Rudolph
Camerarius, bir bitkinin reme
ksm larnn ieklerde
olduunu gsterir.
1753 Cari Linnaeus, iek
yapsna gre bir snflandrma
kuran Species Plantarum'u
yaymlar.
1760'lar Alman botaniki Josef
Gottlieb Klreuter, bir iei
dllemek iin polen
taneciklerine ihtiya olduunu
kantlar.
SONRA
1831 sko botaniki Robert
Brown, polen taneciklerinin bir
iein stigmasnda (di ksm)
nasl imlendiini tarif eder.
1862 Charles Darwin ieklerle
polen yayan bcekler arasndaki
ilikiyi ayrntl bir biimde
inceleyen Fertilisation of
Or chids' i yaynlar.
E~~~RN VA~ISINDA
VE DOLLENMESINDE
DOGANIN GZEM
CHRISTIAN SPRENGEL (1750-1816)
8. yzyln ortasnda sveli ierdii nive bu ieklerde,
1 botaniki Car Linnaeus, iek
blmlerinin hayvarlardaki
reme organlarna paralel olduunu
organlarn farkl zamanlarda
olgunlap , kendi kendini dllemeyi
nledi ini de gzlemledi.
anlad. Krk yl sonra Cahristian Sprenger'in 1793'te yaymla nan
Sprengel adl Alman bir botaniki, almas, saken yeterince takdir
iekli bitkilerin tozlamasnda ve edilmedi. Ama Charles Darwin
dolaysyla dllenmesinde boceklerin iekli bitkiler ile onlar tozlatran
nasl byk br rol oynadn ortaya ve apraz dllenmelerini salayan
kard. bceklerin birlikte evrimi -karlkl
kar iin- zerine incelemesinde
Karlkl kar Sprenger'in al masn srama
1787 yaznda Sprengel, iekleri tahtas olarak kullannca, sonunda
ziyaret edip iindeki nektarla hak ettii itibara kavutu.
beslenen bcekleri fark etti.
Tayaprak renginin ve eklinin
nektarn "reklamn" yapp
yapmadn merak etmeye balad
ve bceklerin ieklere cezp
edildii sonucuna vard ; bu eklide
bir iein erkek organndan t ozlar
bcee yapyor ve baka bir
iein dii organna tan yordu.
Bcein dl, enerji bakm nda n
zengin bir iimlik nekta rd.
Sprengel baz iekli bitkilerin,
Bir balans bu parlak renkli tayapraklarn
renk ve kokudan yoksunlarsa, ortasnda sergilenen cinsel orga nlara konu-
tozla rn yaymak iin rzgara yor Rn l .::1rl ;m hiil.iin bc:P.k tozlatrmalar
gvendiklerini kefetti. Birok nnyzde BO'inden sorumludur ve btn
iein hem erkek hem dii organ besin r nlerinin te birin tozla lrr.
Ayrca bkz . Cari Linnaeus 74 75 Charles Darwin 142-49
Gregor Mendel 166-71 Thomas Hunt Morgan 224- 25

BLM DALI
Kimya
NCE
M y.400 Yunan dnr
Demokritos, dnyann
nihayetinde blnmez kk
paracklardan -atonlar
olutuunu ne srer.
1759 ngiliz kimyac Robert
Dossie, "doygunluk oran"
dedii doru oranda olduklar
zaman maddelerin birletiini
savunur.
1787 Antoine Lavoisier ve
Calude Louis Berthollet,
kimyasal bileikleri modern
adlandrma sistemini tasarlar.
SONRA
1805 John Dalton elementlerin,
birleerek bileikleri oluturan,
tikel bir ktlenin atomlarndan
olutuunu gsterir.
1811 Jtalyan kimyac Amedeo
Avogadro, atomlar ile atomlarn
oluturduu moleklleri ayr
tutar.
GENiLEYEN UFUKLAR 105
ransz kimyac Joseph
F Proust 1794'te yaymlad
Belirli Oranlar Yasas,
''
elementler nasl birleirse birlesin,
bir bileikte her elementin orannn
her zaman ayn olduunu gsterir.
Bu teori, elementlerle ilgili bu
dnemde ortaya kp modern Demir, dier birok metal gibi,
kimyann temelini oluturan temel her doru bileimi yneten
dncelerden biriydi. doa yasasna tabidir; yani iki
Proust kefini yaparken, Fransz sabit oksijen oranyla birleir.
kimyaclnda Antoine Lavoisier'in Joseph Proust
nclk ettii , arlklarn,
oranlarn ve yzdelerin dikkatli
llmesini savunan bir eilime
''
uygun davranyordu . Proust, metal
oksitlerinde metallerin oksijenle
birleme yzdelerini inceledi. Metal
oksitler olutuunda, metal ve
oksijen orannn sabit olduu
sonucuna vard. Ayn metal farkl benzersiz atomlarndan olutuunu
bir oranda oksijenle bi rletiinde, syleyen teori- uygun olduunu
farkl zelliklere sahip farkl bir anlad. Bir bileik her zaman ayn
bileik oluturuyordu. atomlarn bileiminden oluuyorsa,
Herkes Proust'la hemfikir elementlerin her zaman sabit
deildi; ama 1811'de sveli kimyac oranlarda birletiini syleyen
Jns Jakob Berzelius, Proust'un Proust'un sav doru olmal. Bu,
teorisinin, John Dalton'n bugn kimyann temel
elementlere ilikin yeni atom yasalarndan biri kabul edilir.
teorisine -her elementin kendi
Ayrca bkz. Henry Cavendish 78 79 Antoine Lavoisier 84 John Dalton
112- 13 Jns Jakob Berzelius 119 Dimilri Mendeleyev 174 79
108 GIRI
Astronom William
Herschel kzltesi ihtiyozor iskeletini
nm kefeder.
i
1800
1803
l
John Dalton, atom arl
dncesini sunar.
799'da elektrik bataryasnn
1 icad, tamamen yeni bilimsel
aratrma alanlar at.
Danimarka'da Hans Christian
0rsted elektrik ile manyetizma
arasnda bir balanty tesadfen
kefetti. Londra Royal Institution'da
Michael Faraday manyetik
alanlarn eklini kafasnda
canlandrd ve dnyann ilk elektrik
motorunu icat etti. skoya'da
James Clerk Maxwell, Faraday'n
dncelerini ald ve
elektromanyetizmann karmak
matematiini oraya kard.
Grnmezi gnnek
Elektromanyetik dalgalarn
grnmez biimleri, ne olduklar
bilinmeden ya da davranlarn
dzenleyen yasalar ortaya
karlmadan kefedildi.
Britanya'da, Bath'da alan Alman
LymeRegis
kayalklarndaMary Michi!el Faraday
Anning bilinen ilk elektrik motorunun
arkasndaki
bulur. kefeder
i
1811
i
1821
1820
bir
1
Ha ns Christian 0rsted,
akm devresi
aldnda yakndaki bir
pusula ibresinin
titre tiini kefeder
astronom William Herschel
gnnn eitli renklerini ayrp
scaklklarn aratrmak iin bir
prizma kulland; termometresinin,
grnr spektrumun krmz
ucunun tesinde daha yksek bir
scaklk gsterdiini fark etti.
Herschel kzltesi nma
rastlamt ve ertesi yl mortesi
nm kefedildi -spektrumda
grnr ktan fazlas oluunu
kantland. Ayn ekilde daha sonra
Wilhelm Rntgen Almanya'daki
laboratuvarnda X-nlarn
tesadfen kefetti. ngiliz hekim
Thomas Young, n gerekte bir
dalga m yoksa bir parack m
olduunu belirlemek iin akll bir
iftyark deneyi tasarlad. Dalga
giriiminin kefi, tartmay
halletmi gibi grnyordu. Prag'da
Avusturyal fiziki Christian
Doppler, n eitli frekanslarda
Christian Doppler ift
ilkeyi yldzlarn neden
renkli olduunu aklar.
i
1842
1837 1845
l
Louis Agassiz buz
an tasvir eder.
l
Alman kaif Alexander
von Humboldt, ekoloji
dncesini sunar.
bir spektrumu olan bir dalga olduu
dncesinden yararlanarak ift
yldzlarn rengini aklayp, imdi
Doppler olay olarak bilinen olguyu
akla kavuturdu. Bu arada
Paris'te Fransz fizikiler Hippolyte
Fizeau ve Leon Foucault n
hzn lt ve suyun iinde,
havada olduundan daha yava yol
aldn gsterdi.
Kimyasal deimeler
ngiliz meteorolog John Dalton
atom arlnn kimyaclar iin
nemli bir kavram olabileceini
tereddtl bir biimde ne srd ve
birka atomun arln
hesaplamaya kalkt. On be yl
sonra sveli kimyac Jns Jakob
Berzelius daha tam bir atom
arlklar listesi hazrlad. Onun
rencisi Alman kimyac Friedrich
Whler inorganik bir tuzu organik
 LERLEME YZYILI 109

August Kekule
benzen
Charles Darwin, Trlerin moleklnn Dimitri Mendeleyev,
Kkcni'nde evrim kimyasal yapsn elementlerin periyodik Wilhelm Rntgen
t eorisini aklar. aklar. tablos unu hazrlar. X- nlarn kefeder.

i
1859 1865
i 1869
1 i
1895
1859 1866 1873 1898

l
Louis PasLeur yaamn Gego

M ende! beze lye
J
James Clek Maxwell,
l
Marie Curie
kendiliinden genetii zerine elektromanyetizma radyoa ktif
oluumunu rtr. almasn yaymlar. yasalarn yaymlar. polonyumu yaltr.

bir bileie dntrd ve canl
kimyasnn ayr kurallara gre
al t dncesini rtt.
Paris'te Louis Pasteur, yaamn
kendiliinden yaratlmadn
gsterdi. Yeni dncelerin esin
kayna ethyd. Benzen
moleklnn yaps, Alman
kimyac August Kekule'nin
yatmaya giderken aklna geldi; Rus
kimyac Dimitri Me ndeleyev
elementlerin periyodik tablosu
sorununu halletmek iin bir deste
oyun kAd kulland . Marie
(Sklodowska) Curie polonyumu ve
radyumu yal tp, hem kimya hem
fizik alannda Nobel dl kazan ilk
kii oldu.
Gemiin ipulan
Yzyl, yaam anlay ndabir
devrimden baka bir ey grmedi.
lngiltere'nin gney kysnda Mary
Anning, kayalklardan kazp
kard soyu tkenmi
yarat klarn bir dizi fosilini Darwin'in aklna, doal seilimle
belgeledi. Hemen ardndan Richard
Owen, bir zamanlar gezegende
dolaan "korkun kertenkeleleri"
tarif etmek iin "dinozor"
szcn uydurdu. svireli jeolog
Louis Agassiz, Yer'in byk
blmnn bir zamanlar buzla
kapl olduunu ne srp, Yer'in
tarihi boyunca ok farkl koullar
yaad dncesini daha da
gelitirdi . Alexander vor Humboldt
disiplinleraras igr!erden
yararlanp, doadaki balantlar
aa kard ve ekoloji
incelemelerini balatt. Fransa' da
Jean-Baptiste Lamarck bir evrim
teorisinin ana hatlarn izdi;
yanlgya derek , edinilmi
zelliklerin aktarlmasnn evrimin
itici gc oluuna inand. Sonra
1850'lerde ngiliz doa bilimciler
Alfred Russel Wallace ve Charles
evrim dncesi geldi. T. H. Huxley
kularn dinozorlardan evrilmi
olabileceini gsterdi ve evrimi
destekleyen kantlar artt. Bu arada,
Gregor Mende! adl Almanca
konuan Silezya'l papaz binlerce
bezelye bitkisini inceleyerek
genetiin temel yasalarn ortaya
kard. Mendel'in almas birka
on yl ihmal edilecekti, ama
yeniden kefedilmesi doal
seilimin genetik mekanizmasn
salayacakt.
1900'de ngiliz fiziki Lord
Kelvin'in yle dedii iddia edilir:
"Artk fizikte kefedilecek yeni bir
ey yoktur. Geriye kalan tek ey,
giderek daha kesin lmdr." Eli
kulanda olan sarsntlar tahmin
etmi olamaz.
110
KISACA
BLM DALI
Fizik
NCE
1678 Christian Huygens,
n dalga olarak yol aldn
ilk kez nerir. Treatise on
Light' 1690'da yaymlar.
1704 Opticks kitabnd a Isaac
Newton, n parack ya da
"tanecik" aklarndan
olutuunu ne srer.
SONRA
1905 Al bert Einstein n
hem dalga hem daha sonra
foton denilen parack olarak
dnlmesi gerektiini
savunur.
1916 ABD'li fiziki Robert
Andrews Millikan, Einstein'n
hakl olduunu deneyle
kantlar.
1961 Claus Jnsson, Young'n
iftyark deneyini elektronlarla
tekrarlar ve k gibi
elektronlarn da hem dalga
hem parack gibi
davranabildiklerini gsterir.
DENEYLER GUNE
PARLARKEN
KOLAYLIKLA . .
TEKRARLANABiLiR
THOMAS YOUNG 1773-1829
9. dnmnde n
yzyln
Eer k dz izgi halinde
yol alan paracklardan
1 doas sorunuyla ilgili bilim-
sel gr blnmt. lsaac
Ncwton bir k demetinin say sz,
oluuyorsa, basit bir deneyle minik, hzl hareket eden "tanecik-
kantlanabilir. lerden" (parack) olutuunu
savunmutu. I k mermiye benzer
bu taneciklerden oluursa, diyordu,
n dz izgiler halinde yol alma-
snn ve glge yapmasnn nedenini
aklar.
Ama Newton' n tanecikleri
Bir iki bitiik yarktan bir n neden krldn (cama girince
perdeye yanstn. Perdede iki bkldn) ya da gkkuann
k havuzu grlmelidir. renklerine blndn - yine krl
mann bir sonucu- aklamyordu.
Christian Huygens n tanecik-
lerden deil dalgalardan olutu
unu savunmutu. Ik dalga olarak
yol alrsa, diyordu Huygens, bu
olaylar a klamak kolay olur. Ama
Newton o kadar heybetliydi ki, pek
Ama onun yerine, tpk su
iki yarktan aknca
dalgalar ok bilim insan parack teorisine
olduu gibi, n ve arka kt.
karanln karan Sonra 1801'de ngiliz hekim ve
rntlerini yaatr. fiziki Thomas Young'n aklna ,
sorunu yle ya da byle halledece-
ine inand basit ama yaratc bir
deney tasarlamak geldi. Bu
dnce, Young berrak bir su dam-
lacndan geen mum nn
Ik dalga olarak yol almal . yaratt k rntlerine bakarken
balad. rnt parlak bir merkezin
etrafnda renkli halklar gsteri-

Ayrca bkz . Christiaan Huygens 50- 51 lsaac Newton 62 69
Leon Foucault 136 37 Albert Einstein 214-21
yordu ve Young, halkalara etkileen
k dalgalarnn neden olup olma-
dn merak etti.
iftyank deneyi
Young bir oyun kadnda iki yark
at ve zerlerine bir k demeti
evirdi. Ik, yarklarn arkasna
yerletirilen kat perdede, Young'
dalga olduklarna inandran bir
rnt yaratt. Newton'n dedii
gibi k parack aklar olsayd,
her yarn tam tesinde bir k
eridi olmalyd. Ama Young, hat-
lar belirsiz bir barkod gibi, almak
parlak ve koyu bantlar grd. Ik
dalgalarnn yarklarn tesine
yaylnca etkileim iine girdikle-
rini ne srd. ki dalga ayn
zamanda yukar (tepe) ya da aa
(ukur) dalgalansa, iki kat byk
bir dalga meydana getirirler (yapc
giriim) - parlak bantlar yaratarak.
Bir dalga yukar doru dalgalanr
ken dieri aa doru dalgala-
nrsa, birbirlerini silerler (ykc
giriim) - koyu bantlar yaratarak.
Young n farkl renklerinin farkl ma lt parack elektronlarnn ben-
giriim rntleri yarattn da zer giriim rettiini, dolaysyla
gsterdi. Bu, n renginin dalga
boyuna bal olduunu kantlad.
Burada k bir oyun
kagdndak iki yarktan
geip bir perdeye ular.
Yarktan geen k
dalgalar giriir. Tepelerin
(sar) ukurlarla (mavi)
kesitii yerde ykc
giriim vardr. Tepelerin
tepelerle ukurlar n
ukurlarla kesitii yerde,
yapc giriim vardr.
Yapc giriim
Perde
''
Bilimsel aratrmalar, insann
kendisinden ncekilere ve
adalarna kar yrtt
bir tr savatr.
Thomas Young
''
Young'n iftyark deneyi, n
bir parack deil, bir dalga oldu-
una bilim insanlarn bir yzyl
boyunca inandrd. Sonra 1905'te
Albert Einstein, n sanki bir
parack akym gibi de hareket
ettiini gsterdi - bir parack ve bir
dalga gibi davranabilir. Young'n
deneyi o kadar basitti ki, 1961'de
Alman fiziki Claus Jnsson ato-
dilbilime kadar her konuda
onlarn da dalga olmas gerektiini
gstermek iin bu deneyi kulland.
Ik younluu rnts
LERLEME YZYILI 111
Thomas Young
ngiltere'de Somerset'te
Ouaker ebeveynlerin
bytt 10 ocuun en
by olan Thomas Young'n
parlak zekas onu bir ocuk
dahi yapt ve "Gen Fenomen"
lakab takld. 13 yanda be
dilden metinleri
okuyabiliyordu - yeti k in
olarak Msr hiyegroliflerinin
ilk modern evirisini yapt.
skoya'da tp eitim
aldktan sonra 1799'da
Londra'da hekimlie balad;
ama bo zamanlarnda, bir
mzikal akord teorisinden
aratrma yapan gerek bir
bilgindi. Ama en ok k
zerine almalaryla
nldr. Ik giriimi ilkesini
kantlamann yan sra, renkli
grmeye ilikin ilk modern
bilimsel teoriyi gelitirdi ve
grdmz renklerin,
temel rengin - mavi, krmz ve
yeil- deiik oranlar
olduunu savundu.
nemli eserleri
1804 Experiments and
Calculations Relative to
Physical Optics
1807 Course of Lectures on
Natura! Philosophy and the
Mechanical Arts
112

NHA PARACIKLARIN
GREL AGIRLIKLARINI
BELRLEMEK
JOHN DALTON (1766-1844)

KISACA
Bu sabit oranlar her bir
BLM DALI Elementler birbirleriyle
birleip sabit oranl
elementin atomlarnn
Kimya greli arlna bal
bileikler oluturur.
olmaldr.
NCE
MS y.400 Demokritos, dnya-
nn blnmez paracklardan
olutuunu ne srer.

MS 8. yzyl ranl bilgin

Bu nedenle bir elementin
Cabir bin Hayyan elementleri atom arl, bir bileie
metal olanlar ve olmayanlar giren her elemintin
eklinde snflandrr. arlndan

1794 Joseph Proust bileikle hesaplanabilir.

n, her zaman ayn oranda
birleen elementlerden olutu
unu gsterir.
8. yzyln sonuna doru hep btn atomlarn zde
SONRA
1811 Amedeo Avogadro, eit
miktarda farkl gazn eit
1 bilim insanlar dnyann bir
dizi temel maddeden ya da
kimyasal elementten olutuunu
olduklar varsaylmt. Dalton'n
fark , her elementin farkl
atomlardan olutuunu anlam
sayda molekl ierdiini anlamaya balamt. Ama hi olmasyd. O zaman bilinen
gsterir. kimse bir elementin ne olduundan elementleri - hidrojen.oksijen ve
1869 Dirnitri Mendeleyev, emin deildi. ngihz meteorolog nitrojen dahil- oluturan atomlar
elementleri atom arlklarna john Dalton hava durumuna ilikin "kat, tek para halinde, sert, iine

gre sergileyen bir periyodik incelemelerinde, her elementin girilmez.hareketli paracklar"

tablo izer. kendine zg benzersiz, zde olarak tarif etti.
atomlardan olutuunu ve bir Dalton'n dnceleri, havann
1897 J. J. Thomson elektronu elementi ayrt eden ve tanmlayan su emme miktarn hava basncnn
kefederek, olas en kk eyin bu zel atom olduunu grd. nasl belirlediini aratrrken
para;n atom olmadn Dalton kimyann temelini att. ortaya kt. Havann farkl gazlarn
gsterir. Atom dncesinin tarihi eski bir karm olduuna inanmaya
Yunanistan'a kadar geri gider; ama balad. Deney yaparken, verili
 iLERLEME YZYILI 113
Ayrca bkz. Joscph Proust 105 Dimitri Mendeleyev 174-79

ok basit oranl bileikler Avogadro bir molekler oran

oluturduklarn grd ve bu s istemi gelitirip, atom arlklarn
ekilde, bir bileie giren her doru bir biimde hesaplad. Yine

''
elementin arlyla her atomun de Dalton'un teorisinin temel
arln karabilirdi. ok hzl bir dncesinin her elementin
Cisimlerin nihai
biimde o zaman bilinen her kendine zgr berzersiz-
paracklarnn greli
elementin atom arln ortaya byklkte atomlar olduu
arln aratrmak, bildiim
kard. dncesi- doru olduu anlald.
kadaryla tamamen yeni bir
konudur.
Dalton'a gre h idrojen en hafif
gazd, bu nedenle onun atom

JohnDalton arln 1 olarak belfrledi. Suda

''
miktarda saf oksijenin ayn
miktarda saf nitrojenden daha az su
buhar tuttuunu gzlemledi ve
bundan, oksijen atomlarnn
nitrojen aLornlarndan daha byk
ve daha ar olduu sonucunu
kard.
hidrojenle birleen oksijenin
arlndan tr, oksijenin atom
arln 7 olarak belirledi. Ne var
ki, Dalton'un ynteminde bir kusur
vard; nk ayn elementin
atomlarnn birleebileceini fark
etmedi. Bir atom bileiinde -bir
moleklde- her elementten ya lnzca
bir atom olduunu varsayd. Ama
Dalton'un almas bilim
insanlarn doru yola sokmutu ve
on yl iinde talyan fiziki Amedeo

Arlk nemlidir
Dalton farkl elementlerin
atomlarnn arlklarna gre ayrt
edilebileceini anlad. ki ya da
daha fazla elementin atomlarnn ya
da "nihai paracklarnn" birleip
Dalton'nun t ablosu farkl
elementlerin simgelerini ve atom
arlklarn gsterir. Dalton, metoroloji
uzernden , hava ve su paracklarnn
neden birbirine karabildiini kendine
sorarak atom teorisine ulat.

JohnDalton ngiltere'de Lake District'te dahil yzle rce bilimsel yaz

1766'da Ouaker bir ailede doan
John Dalton, 15 yandan itibaren
dzenli hava durumu gzlemleri
yapt. Bunlar birok nemli igr
edinmesini salad - atmosfer
neminin hava souyunca yamura
dntn grmesi gibi. Dalton
meteorolojik aratrmalar dnda,
kardeiyle paylatklar bir
durumdan da bylendi: renk
krl . Bu konuyla ilgili bilimsel
teblii, 1817'de bakanlna
seildii Manchester Edebiyat ve
Felsefe Derneine kabul
edilmesini salad. Bu dernek iin,
atom teorisiyle ilgili olanlar da
yazd. Atom t eorisi hzla kabul
grd ve Dalton s al da bir
hret oldu - 1844'te
Manchester't e cenaze trenine
40.000'den fazla kii katld.
nemli erleri
1805 Experimental Enquiry into
the Proportion of the Several
Gases or Elastic Fluids,
Constituting the Atmosphere
1808-27 New System of
Chemical Philosophy
114
BLM DALI
Kimya
NCE
1735 sveli kimyac Georges
Brandt kobalt kefeder; bu
sonraki 100 ylda bulunacak
birok yeni metalin ilkidir.
1772 talyan hekim Luigi
elektriinbir kurbaa
zerindeki e tkisini fark eder ve
elektriin byolojik olduuna
inanr.
1799 Alessandro Volta
birbirine dokunan me tallerin
elektrik rettiini gsterir ve
lk bataryay yaratr.
SONRA
1834 Davy'nin eski asistan
MichAP.I Faraday elektrolizin
yasalarn yaymlar.
1869 Dimitri Mendeleyev
bilinen elementleri periyodik
bir tablo eklinde dzenleyip,
ilk kez Davy'nin 1807'te
saptat yumuak alkali
metaller grubunu yaratr.
ELEKTRKLE
RETLEN KMYASAL
ETKLER
HUMPHRY DAVY (1778- 1829)
800'de Alessandro Volta
1 "volta pil"ni -dnyann ilk
pilini- icat etti ve ok
gemeden birok bilim insan pille
c
deneyler yapmaya balad.
lngiliz kimyac Humphry Davy
pilin elektriinin kimyasal bir
tepkime tarafndan retildiini
anlad. Pilin iki farkl metali
(elektrotlar) tuzlu suya batrlp
aralarna konan Mt araclyla
tepkimeye girince elektrik yk
akar. 1807'de Davy kimyasal
bileikleri ayrmak iin bir pilin
elektrik ykn kullanabileceini
fark ederek yeni elementler kefelli
ve daha sonra elektroliz denilen Davy Londra Royal Institution'da
ileme nclk etti. verdigi derslerde, elektrolizin suyu iki
elementine, hidrojene ve oksijene nasl
ayrdgn gstermek iin buna benzer
Yeni metaller bir ayg t kulland.
Davy elektrik iletmesi iin
laboratuvar nda nemli havaya
tutarak nemlendirdii kuru tabi tuttu ve medal sodyumolde
potasyum hidroksite (potas) iki etti. 1808'de eletroliz kullanp drt
elektrot soktu. Negatif ykl metal element daha -kalsiyum,
elektrotta metal krecikler baryum, strontiyum ve
olumaya balad. Krecikler yeni magnezyum- ve meta loit boru
bir elementti: melal potasyum . ke fe tti. Elektroliz gibi, bu
Birka hafta sonra sodyum metallerin ticari kullanmnn da
hidroksiti (sudkostik) elektrolize olduka deerli olduu anla ld.
Ayrca bkz. Alessand ro Voltn 90-95 Jns Jakob Berzelius 119
Hans Christian 0rsted 120 Michael Faraday 121 Dirnitri Mendeleyev 174-79

BLM DALI
Jeoloji
NCE
1669 Nicolas Steno, jeologlarn
kaya tabakalarn
anlamalarna rehberlik edecek
stratigrafinin ilkelerini
yaymlar.
1760'lar Almanya'd a jeolog
Johann Lehmann ve Georg
Fchsel jeolojik tabakalarn ilk
llm kesitlerini ve
haritalarm hazrlar.
1813 ngiliz jeolog Robert
Bakewell ngiltere'de ve
Galler' de kaya tiplerinin ilk
jeognosik haritasn karr.
SONRA
1835 lkenin sistematik
jeolojik haritasn karmak
iin Geological Survey of Great
Britain !Byk Britanya Jeoloji
Aratrmalar! kurulur.
1878 lk Uluslararas Jeoloji
Kongresi Paris 'te toplanr. O
gnden sonra her ila be
ylda bir kongreler topland.
BR ULUSUN
KAYALARININ
V.~~JJ~!l,~!9~!!flRMAK
e 18. yzyl n ortasnda
G Avrupa' nn Sanayi
Devrimine g vermek
iin yakt ve cevher bulma ihtiyac ,
jeolojik haritalar karmaya ilg iyi
kamlad. Alman mineraloglar
Johann Lehman n ve Georg Fchsel
topog rafyay ve kaya tabakalarn
gsteren havadan ayrntl
grntler kard. Sonraki birok
jeolojik harita farkl kaya tiplerinin
yzey dal mn gstermekten fazla
bir ey yapmad - Fransa' da
1811'de Paris Havzasnn jeloisi ni
h aritalandran Georges Cuvier ile
''
Doa bilimci iin dzenli
fosiller antikacnn sikkeleri
gibidir.
William Smith
''
Ayrca bkz. Nicolas Steno 55 James Hutton 96- 101 Mary Anning 116- 17
Louis Agassiz 128-29
iLERLEME YZYILI 115
Alexandre Brongniart'n ve
Britanya'da William Smith'in
almalarna kadar.
lk ulusal harita
Kendi kendini yetitiren bir
mhendis ve lmc olan Smith
1815'te ngiltere'yi, Galler'i ve
skoya'nn bir ksmn gsteren ilk
ulusal jeolojik haritay kard.
Madenlerden, ta ocaklarndan,
kayalklardan, kanallaran, kara ve
demiryolu kaz larndan rnekler
toplayan Srnith, Steno'nun
stratigrafi ilkelerini kullanarak
kaya tabakalarnn dizili ini
saptad ve her tabakay kendine
zg fosillere gre tanmlad.
Tabaka diziliinin ve iinde
olutuklar jeolojik yaplarn dikey
kesitlerini de izdi.
Sonraki birka on ylda ilk ulusal
jeolojik aratrma merkezleri
kuruldu ve bu merkezler kendi
lkelerinin haritalarn yntemli bir
biimde karmaya koyuldular. 19.
yzyl n ikinci yars nda
uluslararas anlamayla, benzer
alara ait tabakalarn ulusal
snrlar aan bantlar kuruldu.
116
KJSACA
BLiMDALI
Paleontoloji
NCE
11. yzyl ranl bilgin bn
Sina kayalarn fosil olumas
na yol aan talam akkan
dan olumu olabileceini ne
srer.
1753 Carl Linnaeus kendi
biyolojik snflandrma sistemi-
ne fossileri dahil eder.
SONRA
1830 ngiliz ressam Henry De
la Beche "derin zaman"a ait bir
sehnenin ilk paleo-canlanrdr
malarndan brini yapar.
1854 Richard Owen ve
Benjamin Waterhouse Haw-
kins soyu tkenmi bitki ve
hayvanlarn ilk gerek boyutta
canlandrmalarn yapar.
Erken 20. yzyl Radyomet-
rik tarihleme tekniklerinin
gelimesi, bilim insanlarnn
fosilleri iinde olutuklar
kaya tabakalarna gre
tarihlendirmelerine olarak
verir.
1j: j'I j 1'j'tt1 ' 1 ' \
1 '
Fosiller bitki ve hayvanlarn
korunmu kalntlardr.
Gemite
8. yzyln sonuna
1 gelindiinde fosillerin, bir
zamanlar yaayan ve
etraflarndaki kelti katlap
kayalanca talaan
organizmalarn kalntlar olduu
genel olarak kabul edilmekteydi.
Hem fosiller hem canl
organizmalar, sveli taksonomist
Cari Linnaeus gibi doa bilimciler
tarafndan ilk kez bir tr, cins ve
familya hiyerarisi eklinde
snflandrld. Bununla birlikte,
fosil kalntlar hala evresel ve
biyolojik balamlarndan yaltk
grlyorlard.
19. yzyln banda yaayan
hayvanlarn kemiklerine
benzemeyen fosillemi byk
kemiklerin bulunmas, birok yeni
1 1\ i jr l \ \ ' ''
Bugn a rtk var olmayan
byk hayvanlarn fosilleri
bulundu.
Yeryznde ok farkl hayvanlar yaad.
soruyu gndeme getirdi.
Snflandrma sistemlerinde nereye
uygun dyorlard ve soylar ne
zaman tkenmiti? Bat dnyasnn
Musevi-Hristiyan kltrnde
iyiliksever bir Tanrnn , kendi
yaratklarndan birinin yok
olmasna izin verecei
dnlyordu.
Uurumun ucubeleri
Bu byk ve farkl fosil kalntlarn
ilk rnekleri, Gney ngiltere
kysnda Lyme Regis civarnda
fosil toplayc Anning ailesi
tarafndan bulundu. Burada Jura
dnemine ait kireta ve kilta
tabakalar grlr; denizin
andrd kayalklarda, eski deniz
organizmalarnn bol miktarda

Ayrca bkz. Cari Linnaeus 74-75 Charlcs Darwin 142-49
Thomas Hcnry Huxlcy 172-73
kalntlar ortaya kar. 1811' de
Joseph Anning, 1,2 metre
uzunluunda bir kafatas buldu;
tuhaf lde uzun ve dili bir
gagas vard. Kz kardei Mary
iskeletin geri kalan ksmlarn
buldu ve kalntlar 23 pounda
sattlar. Londra'da sergilenen bu
kalnt, soyu tkenmi bir "uurum
ucubesi"nin ilk eksiksiz iskeletiydi
ve epeyce ilgi ekti. Soyu tkenmi
bir deniz srngeni olarak
tanmland ve "balk-kertenkele"
anlamna gelen ihtiyozor ad verildi.
Anning ailesi daha sora daha
fazla ihtiyozorun yan sra, baka
bir deniz srngeni olan plesiyozo-
run ilk eksiksiz rneini, uan bir
srngenin ilk ngiliz rneini, yeni
fosil balklar ve kabuklu deniz hay-
vanlar buldu. Bulunan balklar
arasnda mrekkep torbas korun-
mu ve belemnit olarak bilinen
kafadanbacakllar da vard. Ailenin,
zellikle Mary'nin fosil avlama yete-
nei vard. Mary yoksul olmasna
ramen okur-yazard ve kendi ken-
dine jeoloji ve anatomi rendi; bu
da onu ok daha retken fosil avcs
yapt. 1824'te Lady Hariet
Sylvester'n dedii gibi, Mary
Anning "bilime o kadar aina ki,
bulduu her kemiin hangi kabi-
leye ait olduunu annnda bilir."
Birok fosul trnde, zellikle
korpolit -fosillemi dk- konu-
sunda otorite haline geldi.
Eski Dorset'te Anning'in fosille-
rinin aa kard yaamn
resmi, imdi soylar tkenmi ok
eitli hayvanlarn yaad tropik
kylardan birinin tasviriydi.
1854'te Anning'in fosilleri, heykelt
ra Benjamin Waterhouse Hawkins
ve paleontolog Richard Owen'n
Londra Crystal Palace iin yapt
ilk gerek boyutta ihtiyozor canlan-
drmasna model oldu. "Dinozor"
szcn Owen uydurdu; ama
Jura dnemindeki yaamn zengin-
liini ilk kez Anning gsterdi.
1830'da Henry De la Beche,
Anning'in fosil keifierini temel alarak
Dorset civanda Jura dnemi
denizlerindeki yaam bu ekilde
canlandrd.
LERLEME YZYILI 117
MaryAnning
Kendi kendini yetitiren fosil
toplayc Mary Anning
yaamyla ilgili birok
biyografi ve roman yazld.
Ky ky Lyme Regis'te
yaayan yoksul bir ailenin
doan 10 ocuundan hayatta
kalan iki ocuundan biriydi.
Aile, saylan giderek artan
turistlere fosil satarak kt
kanat geiniyordu. Ama Mary
en nemli fosili bulup satt
- 201-145 milyon yl nce
yaam Jura dnemi
srngenlerin fosileri.
Cinsiyeti, aa toplumsal
konumu ve dinsel
ortodoksluktan uzak oluu
nedeniyle, yaad dnemde
almalar fazla resmi kabul
grmedi ve bir mektupta
unlar syledi: "Dnya beni
nezaketsizce kulland ,
korkarm beni herkesten
kukulanr duruma getirdi."
Bununla birlikte, jeoloji
evrelerinde ve onun
uzmanlndan yararlanmak
isteyen bilim insanlar
arasnda tannd. Sal
bozulunca Anning'e, bilime
katk larndan tr ylk 25
poundluk kk bir emekli
maa baland. 47 yanda
gs kanserinden ld.
118
KISACA
BLM DALI
Biyoloji
NCE
y. 1495 Leonardo da Vinci, fo-
sillerin eski yaamn kalntlar
olduunu ne srer.
1796 Georges Cuvier, fosil ke-
miklerin soyu tkenmi masto-
donlara ait olduunu kantlar.
1799 William Smith farkl d-
nemlere ait kaya tabakalarn
da fosil diziliini gsterir.
SONRA
1858 Charles Darwin, doal se-
ilimle evrim teorisini tantu.
1942 "Modern sentez" yeni tr-
lerin nasl doduunu aklama
abasyla Gregor Mendel'ir ge-
netiiri Darwin'in doal seili-
niyle, paleontolojiyle ve ekolo-
jiyle uzlatrr.
2005 Eva Jablonka ve Marion
Lomb, genetik olmayan, evre-
sel ve davrarsal deiimlerin
evrimi etkileyebildiini iddia
eder.
EDNILMS
ZELLKL~RN
KALITIMI
JEAN-BAPTISTE LAMARCK (1744-1829)
809'da Fransz doa bilimci
1 Jean-Baptiste Lamark,
Yeryznde yaamn zaman
''
iinde ev rildiini syleyen ilk byk
teoriyi sundu. Teorisinin itici gc,
bugn yaayanlardan farkl yaratk Doann uzun zaman dilimleri
larn fosillerinin bulunmasyd.
iinde yaptn biz her gn
1796'da Fransz doa bilimci
yapp, baz canl bitki
Geogres Cuvier, fosillemi filinkine
benzeyen kemiklerin modem fillerin
trlerinin bulunduu ortam
aniden deitiriyoruz.
kemiklerinden anatomik olarak bariz
lede farkl olduunu, imdi mamut Jean-Baptiste Lamarck
ve mastadon denilen soyu tkenmi
''
yaratklara ait olmas gerektiini
gstermiti.
Cuvier gemiin yok olmu
yaratklarn felaket kurbanla r ola-
rak aklad. Lamark bu dnceye
kar kt ve yaamn zaman Lamark zelliklerin bir yaratn ya-
iinde tedricen ve srekli "dei ad srede edinildiine ve aktarld
ime" ya da evrime uradn, en na inanyordu . Daha sora Darwin, ge-
basit yaam formlarndan en kar- belikte mutasyorlar varln srdrp
mak yaam formlarna gelitiini doal sei.limle aktarld iin dei
savundu. Ona gre evrede mey- irrlerin gerekletiini gsterdi ve "e-
dana gelen bir deim, bir organiz- d inilmi zellikler" dncesiyle dalga
mann zelliklerinde bir deiimi geildi. Ama son zamanlarda bilim in-
kamlayabilirdi. Sonra bu deiim sanlar, evrenin - kimyasallar, k, s
ler remeyle aktarlabilirdi. Yararl ve yiyecekler- gerleri ve genlerin da
olan zellikler daha fazla geliir; vurumunu gerekten deitirebildii
yararl olmayanlar koybolabilirdi. ni ne srmektedir.
Aynca bkz. Williar Snilh 115 Mary Anning 116 17 Charles Darwin 142- 49
Gregor Mende! 166-71 Thomas Hunt Morgan 224-25 Michael Syvanen
318 19
 iLERLEME YZYILI 119

lessandro Volta'nn pili pili yapm ve elektriin tuzlar

KISACA
BLM DALI
Kimya
NCE
1704 Jsaac Newton atomlarn
bir kuvvet tarafndan birbirine
balandn ne srer.
1800 Alessandro Volta iki fark
metali yan yana koymann
elektrik retebildiini gsterir
ve bylece ilk pili yaratr.
1807 Humphry Davy tuzlar
elektrolizle ayrarak sodyumu
A buluundan esinlenen
kimyaclar kuann nc
sveli Jns Jakob Berzelius
bir dizi deney yapp, elektriin kim-
yasallar zerindeki etkisine bakt.
1819'da yaym lanan, elektrokimya
sal dalizm denilen ve bileiklerin
kart elektrik ykl elementlerin
bir araya gelmesiyle yaratldn
ne sren bir teori geli tirdi.
1803'te Berzelius bir maden
sahibiyle birlikte alp, bir volta
nasl ayrdn grmt . Alkali
metaller ile alkalin topraklar piln
negatif kutbuna; oksijen, asitler ve
oks itlenmi maddeler pozitif
kutbuna g etti. Tuzlu bileiklerin
pozitif y kl bazik bir oksit ile
negatif ykl asid k bir oksiti
birletirdii sonucuna vard.
Berzelius dalist teorisini
gelitirip, bileiklerin, bileen
paralar arasnda kar t elektrik
yknn ekimiyle birbirine
balan d n ne srd. Bu teori,
daha sonra yanl olduu
gsterilmesine ramen, kimyasal

''
balara ilikin aratrmalar
ve dier metal elementleri tetikledi. 1916'da elektriksel
kefeder.
balanmann "iyonik" balanma
Bir kanaatin alkanl ou olarak gerekletii ; yani atomlarn
SONRA
1857-58 August Kekule ve
kez doruluuna tamamen elektron kazanarak ya da
inanmamza yol aar, kar kaybederek birbirini karlkl
dierleri valans - bir atomun
kantlar kabul edemememize olarak eken ykl atomlar ya da
oluturabildii ba says
dncesini gelitirir.
neden olur. iyonlar haline geldikleri an lald.
Jns Jakob Berzelius Aslnda bu, bir bileikte atomlar n
1916 ABD'li kimyac Gilbert balanma yollarndan yal n zca

Lewis elektronlarn
paylald kovalcnt ba
dncesinin ne srerken,
Alman fiziki Walther Kossel
iyonik balar dncesini
nerir.
''
biriydi - biri de, elektronlarn
atomlar arasda paylald
"kovalent" badr.
Ayrca bkz. lsaac Newton 62-69 Alessandro Volta 90-95 Joseph Proust 105
Humphry Davy 114 August Kekule 160- 65 Linus Pauling 254- 59
120
BLM DALI
Fizik
NCE
1600 Williarn Gilbert elektrik
ve manyetizma konusunda ilk
bilimsel deneyleri
gerekletirir.
1800 Alessandro Volta ilk
elektrik pilini yaratr.
SONRA
1820 Andre-Marie Ampere
matematiksel bir elektromany-
etizma teorisi gelitirir.
1821 Michael Faraday ilk
elektrik motorunu yaratarak
elektromanyetik dnmeyi
pratik olarak gsterir.
1831 Faraday ve ABD'li bilim
insan Joseph Henry birbirin-
den bamsz olarak elektrom-
anyetik indksyonu kefeder.
1864 James Clerk Maxwell
elektromanyetik dalgalan -k
dalgalan da dahil- tarif etmek
iin bir denklem kmesi
formle eder.
ELEKTRK ETKS
LETKEN TELLE
SiNiRLi DEGLDR
HANS CHRISTIAN SRSTED (1777-1851)
tn kuvvetlerin ve madde-
B nin temelinde yatan birlii
kefetme aray, bilimin
kendisi kadar eskidir; ama ilk byk
atlm 1820'de, Dan imarkal filozof
Hans Christian 0rsted manyetizma
ile elektrik arasnda bir balant
bulunca geldi. Bu balanty onun
aklna , 1801'de tant Alman
kimyac ve fiziki Johann Wilhelm
Ritter getirmiti. Doada birlik oldu-
unu syleyen filozof Immanuel
Kant'n dncesinden de etkilenen
''
yle anlalyor ki, elektrik
etkisi iletken telle snrl
deildir; telin etrafnda
olduka geni bir etki alan
vardr.
Hans Christian 0rsted
''
Ayrca bkz. William Gilbert 44 Alessandro Volta 90 95 Michael Faraday
121 James C!erk Maxwell 180- 85
0rsted, bu olas l ciddiyetle ara
trmaya koyuldu.
Tesadfen keif
Kopenhag niversitesinde ders
veren 0rsted, bir Volta pilindeki
(Alessandro Volta'nn 1800'de icat
ettii batarya) elektrik akmnn bir
teli stp akkor hale getirebildiini
recilerine gstermek istedi. Telin
yaknnda duran bir pusula ibresi-
nin, elektrik akmnn a ld her
seferinde hareket ettiini fark etti.
Bu, elektrik ile manyetizma aras
daki balantnn ilk kantyd. Daha
sonra yapt almalar onu, elekt-
rik akmnn telin iinden akarken
etrafnda dairesel bir manyetik alan
yarattna inandrd.
0rsted'in kefi, Avrupa'nn her
tarafndabilim i nsanlarn elektro-
manyetizmay aratrmaya tevik
etti. O yln sonuna doru Fransz
fiziki Andre-Marie Ampere bu
yeni bulgu iin matematiksel bir
teori formle etti ve 1821'de
Michael Faraday, elektromanyetik
kuvvetin elektrik enerjisini meka-
nik enerjiye evirebildiini gs-
terdi.

BLM DALI
Fizik
NCE
1800 Alessandro Volta ilk
elektrik bataryasn icat eder.
1820 Hans Christian 0rsted
elek triin manyetik bir alan
rettiini kefeder.
1820 Andre-Marie Ampere
matematiksel bir alektroman-
yetizm teorisi formle eder.
SONRA
1830 Joseph Henry ilk gl
elektronuknats yaratr.
1845 Faraday k ile elektro-
manyetizma arasndaki
balanty gsterir.
1878 Sigmund Schuckert'in
tasarlad ilk buharl elektrik
santrali, Almanya' da Bavye-
ra'daki Linderhof Saray iin
elektrik retir.
1882 ABD'li mucit Thomas
Edison, New York City'de,
Manhattan'da elektrikle
aydnlatma iir bir elektrik
santrali kurar.
iLERLEME YZYILI 121
EFE~DM, GN
GELiR BUNU
VERGLENDRRSNZ
MICHAEL FARADAY (1791-1867)
ngiliz bilim insan Michael
l Faraday'n hem elektrik
motorunun hem elektrik
jeneratrnn ilkelerini kefetmesi,
modern dnyay dntren ve
elektrik amplnden
telekomnikasyon aralarna kadar
her eyi getiren elektrik devriminin
yolunu at. Faraday'n kendisi de
yapt keiflerin deerinin -
devlete salayabilecei vergi
gelirinin- farkndayd . Faraday' n e le ktromanyetik
1821'de Faraday, Ha ns Christian indksiyonu gsteren aygtnda bir
0rsted'in elektrik ile manyetizma elektrik ak m , byk bobinin iine
arasndaki balanty ke finden
girip kan kk manyetik bobinden
akarak bir elektrik akmn indkler.
haberdar olduk tan birka ay sonra,
bir mknatsn bir elektrik telinin
etrafnda ve bir elektrik telinin de Elektrik retmek
bir mknatsn etrafnda nasl On yl sonra Faraday daha da
dolatn gsterdi. Elektrik teli nemli bir keif yapt - devinen bir
kenti etrafnda dairesel bir manyetik alann bir elektrik akm
manyetik alan retir; bu manyetik yaratabildiini ya da
alan da, mknats zerinde bir "indkleyebildiin i." Bu keif
teetsel kuvvet yaratp dairesel bir ABD'li fiziki Joseph Henry'inin de
hareket retir. Elektrik motorunun aa yukar ayn zamanda
arkasndaki ilke budur. Akmn Faraday'dan bamsz yapt- her
yn ve dolaysyla teldeki trl elektrik retmenin temelidir.
manyetik alann yn Elektromanyetik indksiyon, dnen
almaklatrlarak bir dnme bir trbindeki kinetik enerjiyi
hareketi balatlr. elektrik akmna evirir.
Ayrca bkz. Alessandro Volta 90-95 Hans Christian 0rsted 120
James Clerk Maxwell 180-85
122
KISACA
BLM DALI
Fizik
NE
1761 Joseph Black, maddelerin
scaklklarn belli bir miktar
arttrmak iin aldklar gizil
sy -scaklk deimeden
buzun erimek ve suyun
kaynamak iin ald s souk yerler arasnda bir
kefeder.
1783 Antoine Lavoisier ve
Pierre-Simon Laplace gizil s
ile zgl sy ler.
SONRA
1824 Is enerjisini mekanik
enerjiye dntren s
makinesine ilikin ilk teoriyi
gelitiren Nicolas Sadi Carnot,
termodinamik teoririn
temellerini atar.
1834 Emile Clapeyron
enerjirin
her zaman daba fazla
yayk.lu yusLerir ve
termodiramiin ikinci
yasasn formle eder.
iSi EVRENDEK
HER
MADDEYE
NUFUZ EDER
JOSEPH FOURIER (1777-1831)
ugn fiziin en temel
B yasalarndan biri udur:
Enerji ne yaratlr ne yok
edilir; yalnzca bir biimden
dierine dnr ya da bir yerden
baka bir yere tanr. Fransz
matematiki Joseph Fourier s
aratrmalarnda ve snn scak
yerlerden souk yerlere nasl
hareket ettiini konusunda bir
ncyd.
Daha scak yerler ile daha Fourier hem snn katlarda
iletkenlik yoluyla nasl yayldyla,
scaklk dm vardr.
hem eylerin nasl s kaybederek
souduuyla ilgilendi. Memleketlisi
Jean-Baptiste Biat snn
yaylmasn, snn scak yerlerden
souk yerlere atlayarak yayld
"bir uzaktan etki" olarak
dnmt . Biat bir katdaki s
Is scaklk dm
akn bir dizi dilim eklinde
zerinden dalga-benzeri bir
hareketle aktarlr. ifadelendirdi; bu temsil ekli, snn
bir dilimden dierine atlayn
gsteren geleneksel denklemlerle
incelenmesine olanak vermekteydi.
Scaklk eimleri
Fourier s akna tamamen farkl
Bu hareketi matematiksel bir adan bakt. Scaklk
olarak ifade etmek iin bir eim.lerine -scak yerler ile souk
sins ve kosins yerler arasnda kesintisiz
fonksiyonlar derecelenmeler- odakland. Bunlar
serisi kullanlabilir. geleneksel denklemlerle
nicelikletirilemezdi; bu nedenle
 iLERLEME YZYILI 123
Ayrca bkz . lsaac Newton 62-69 Joseph Black 76-77 Antoine Lavoisier 84 Charles Keeling 294-95

matematiksel olarak bir seri

eklinde yazlabilir. Bu bireysel
dalgalarn her biri, e biimli olarak

''
Matematik ok deiik
olgular karlatrr ve onlar
birletiren gizli benzerlikleri
kefeder.
Joseph Fourier
bir dalga tepesinden bir dalga
ukuruna hareket eder. Giderek
daha fazla basit dalgay birbirine
eklemek, baka herhangi bir dalga
tipine yaklaabilen ve giderek artan
bir karmaklk retir. Bu sonsuz
serilere bugn Fourier seri !eri
denilmektedir.

''
Fourier dncesini 1807'de
yaymlad ; ama eletirildi ve

yeni matematiksel teknikler

gelitirdi.
Fourier dalga dncesine ve
dalgalar matematiksel olarak
ifadelendirmenin bir yolunu
bulmaya odakland. unu grd:
Dalga-benzeri her harekete -
scaklk dm de dalga-benzeri
bir harekettir- ifadelendirilecek
dalgann ekli nasl olursa olsun,
basit dalgalar birbirine eklenerek
yaklalabilir. Birbirine eklenecek
basit dalgalar trigonometriden
tretilen sinsler ve kosinslerdir;
almalar 1822'ye kadar kabul
grmedi. ls aratrmalarna devam
eden Fourier 1824'te, Yer'in
Gne'ten ald s ile uzaya
verdii s arasndaki fark inceledi.
ww
Gneten bu kadar uzak olmasna
O M
ramen Yer'in ho bir biimde scak
olmasnn nedenini anlad: nk
atmosferdeki gazlar, sy tutar ve
tekrar uzaya yaylmasn durdurur
- imdi sera etkisi denilen olgu.
Bugn yalnzca s aktarm iin
ww
Bir Fourier serisi, ekli ne olursa ol-
sun kare eklinde bile olsa (burada
deil, akustikten, elektrik
pembe) her dalgaya yaklaabilir. Seri-
ye daha fazla sinse! dalga eklemek,
mhendisliinden ve optikten
karesel dalgann giderek daha yakn
kuantum mekaniine kadar uzanan bir yaklan verir Serideki ilk drt
birok bilimsel problem iin yaklamn (burada siyah) her biri faz-
Fourier'in analizine bavurulur. ladan bir sinsel dalga oluturur.

Joseph Fourler Bir terzinin olu olan Joseph
Fourier Fransa'da, Auxerre'de
dodu . 10 yanda yetim kal nca
yerel bir manastra alnd ; daha
sonra gittii bir askeri okulda
matematik yeteneiyle kend ini
gsterdi. Fransa devrimin
sanclarn yayordu ve 1794
Terrnde, devrimci
arkadala ryla aras alnca ksa
bir sre hapis yatt .
Devrim'den sonra Fourier,
1798'de Msr seferinde Napoleon'a
elik etti. Msr valisi yapld ve
eski Msr kalntlarn incelemekle
grevle ndirildi. 1801'de Fransa'ya
dnen Fourier, Alpler'de !sere
valisi yapld. Yol inaatlarn ve
d renaj almalarn dene tleme
idari gre vleri arasnda , eski
Msr'la ilgili r ac bir
inceleme yay mlad ve s
aratrmalarna balad. 1831'de
bir merdiven e aya taklp
dtkten sonra ld.
nemli eserleri
1807 On the Propagation of
Heat in Solid Bodies
1822 The Analytic Theory
of Heat
124
BLM DALI
Kimya
NCE
1770'ler Antoine Lavoisier ve
dierleri, suyun ve tuzun stl
dktan sonra nceki hallerine
geri dnebildiklerini, ama eke
rin ya da odunun dnmediini
gsterir.
1807 Jns Jakob Berzelius, or-
ganik kimyasallar ile organik ol-
mayan kimyasallar arasnda te-
mel bir farkl ortaya koyar.
SONRA
1852 ngiliz kimyac Edward
Franklin valans dncesini, ya-
ni atomlarn dier atomlarla bir-
leme yeteneini ortaya koyar.
1858 ngiliz kimyac Archibald
Couper atomlar arasndaki ba
lar dncesini ortaya koyup,
valansn nasl altn aklar.
1858 Couper ve August Kekule
organik kimyasallarn, dier a-
tomlarn yan kollarna bal kar-
bon atomlarnn oluturduu
zincirlerle olutuunu ne srer.
ORGANK OLMAYAN
MADDELERDEN
ORGANK
MADDELER URETMEK
FRIEDRICH WOHLER (1800-1882)
807'de sveli kimyac Jns
1 Jakob Berzelius, canllardaki
kimyasallar ile dier
kimyasallar arasnda temel bir fark
bulunduunu gsterdi. Berzelius'a
gre bu benzersiz "organik"
kimyasallar yalnzca canllar
tarafndan bir araya getirilebilirdi
ve br kez bozulduktan sonra, yapay
olarak yeniden meydana
getirilemezlerdi. Dnceleri,
yaamn zel olduunu ve canllara
kimyaclarn anlayamayaca bir
"yaam gc" bahedildiini
fulminat ve patlayc olmayan
Kimyasal gbrelerde yaygn kullan
lan re, bitkilerin bymesnde ok nemli
olan nitrojen bakmndan zengindir. lk kez
Whler'in yapt sentetik re, imdi kimya
sanayinin Leme! hammaddclcrinden biridir.
savunan ve "vitalizm" olarak
bilinen egemen teoriye uygundu.
Bu nedenle, Friedrich Whler adl
Alman bir kimyacnn, organik
kimyasallarn hi de benzersiz
olmadklarn, btn kimyasallarla
ayn temel kurallara gre
davrandklarn gstermesi srpriz
oldu.
Organik kimyasallarn karbon
bazl bir yn moleklden
olutuunu artk biliyoruz. Karbon-
bazl molekller gerekten de
yaamn temel bileenleridir ; ama
birou, organik olmayan
kimyasallardan sentezlenebilir -
Whler'in kefettii gibi.
Kimya ekimeleri
Whler'in atlm, bilimsel bir
ekimeden tr gerekleti.
1820'lerin banda Whler ve
kimyac arkada Justus von Liebig,
ok farkl gibi grnen iki
maddenin -patlayc olan gm
gm siyanat- zde kimyasal
analizini ortaya koydu. Her biri
dierinin yanl sonulara vardn
sand; ama yaztktan sonra,
ikisinin de hakl olduu anlald.
Bu grup bileikler kimyaclarn
unu anlamalarna yol at:
Maddeler yalnzca molekldeki

Ayrca bkz. Antoine Lavoiser 84 John Dalton 112 13
Jns Jakob Bcrzclius 119 Leo Baekeland 140-41 August Kekule 160- 65
atom saylarna ve trne gre
deil, atomlarn dzenleniine gre
de tanmlanr. Ayn formller, farkl
zelliklere sahip farkl yaplara
uygulanabilir bu farkl yaplara,
Berzelius daha sonra izomerler
adn verdi.
Whler ile Liebig, daha sonra
parlak bir ortaklk kurdu; ama
1828'de Whler organik
kimyasallarla ilgili hakikate tek
bana toslad.
Whler sentezi
Whler amonyum siyanat elde etme
beklentisiyle, gm siyanat ve
amonyum klorr kartryordu.
Ama amonyum siyanattan farkl
zelliklere sahip beyaz bir madde
elde etti. Kurun siyanat ile amon-
yum hidroksiti kartrnca da ayn
toz ortaya k t. Analiz, beyaz
tozun re -idrarn temel bileenle
rinden biri ve amonyum siyanatla
ayn kimyasal formle sahip olan
Ama laboratuvarda sradan
iki kimyasal birbirine
kartrarak re -idrardaki
organik kimyasal-
retebiliriz.
organik bir madde- olduunu gs-
terdi. Berzelius'un teorisine gre
bu, yalnzca canllar tarafndan
meydana getirilebilirdi - ama
Whler, organik olmayan kimyasal-
lardan sentezlemiti. Whler,
Berzelius'a renin aslnda amon-
yum siyanatn bir izomeri olduunu
aklayarak. "bobrek kullanmadan
re yapabildiimi size anlatmal
ym" diye yazd.
Whler'in kefinin neminin
anlalmas y llar ald. Yine de,
btn canllarn kimyasal srelere
nasl bal olduunu aa
karmann yan sra, deerli bir nikel saflatrma fabrikas
organik kimyasallarn ticari lekte nn kurulmasna yardm etti.
sentezini de olanakl klan modern
organik ki myann geli~mesinin
yolunu gsterdi. 1907'de bu tr
kimyasallardan Bakalit denilen
sentetik bir polimer retildi ve
modern dnyay ekillendiren
"Plastik a" balad.
LERLEME YZYILI 125
Almanya'da Frankfurt'a yakn
Eschersheim'de doan Friedri-
ch Whler, Heidelberg niver-
sitesinde doum doktorluu e-
itimi ald. Ama kimyaya tut-
kusu vard ve 1823'te,
Stockholm'de Jns Jakob Ber-
zelius'tan ders almaya gitti.
Almanya'ya dnnce, kimya a-
lannda dikkate deer ve dei
ik bir mesleki yaama balad.
Organik bir maddenin ilk
yapay sentezi dnda, Wh-
ler'in keifleri -ou kez Justis
von Liebig'le birlikte yapt
arasnda alminyum, beril-
yum, itriyum, titanyum ve sili-
kon da vard. "Radikaller" -
baka maddeleri oluturan te-
mel molekler gruplar- dn
cesinin gelimesine de yardm
c oldu. Bu teori, daha sonra
rtlmesine ramen, bugn
molekllerin nasl bir araya
geldiinin anlalmasnn yolu-
nu at. Sonraki yllarda Wh-
ler gktalarnn kimyas konu-
sunda otorite haline geldi ve
nemli eserleri
1830 Summary of
Inorganic Chemistry
1840 Summary of
Organic Chemistry
126
A.

RUZGARLAR ASLA
DZ.BR ZG
HALiNDE ESMEZ
G.-G. DE CORIOLIS (1792-1843)

ava ve okyanus ak ntlar Yer'in dn rzgarlarn kuzey

KISACA
BLM DALI
Meteoroloji
NCE
1684 Isaac Newton merkezka
kuvvet dncesini sunar ve
kavisli bir yolda her d evinimin
etkide bulunan bir kuvvetin
sonucu olmas gerektiini ifade
eder.
H dz izgi halinde akmaz.
Akntlar hareket ederken,
kuzey yarmkrede saa, gney
yarmkrede saa, gney yarm krede
sola sapmalarna neden olur.
lk yn
yarmkrede sola saparlar.
1830'larda Fransz bilim insan
Gaspard-Gustave de Coriolis,
bugn Coriolis kuvveti olarak bili-
nen bu etkinin arkasndaki ilkeyi
kefetti.
Dnmeyle sapma

1
1735 George Hadley, Yer'in Coriolis dncelerine dnen su
dn hava akmlarn saptr dolaplarn inceleyerek ulat; ama
d iin ticaret rzgarlarnn daha sonra meteorologlar bu dn SolasapI lk yn
ekvatora doru estiini oraya celerin, rzgar ve okyanus akntla
koyar. rn n hareket tarz iin de geerli olmasayd, rzgarlar yksek basn
olduunu anladlar. alanlarndan alak basn alanla-
SONRA Coriolis, bir nesne dnen bir rna dz eserdi. Rzgar yn,
1851 Uon Foucault, Yer'in yzey zerinde ilerlerken, momen- aslnda, alak basn ekimi ile
dnnn bir sarkacn sallan tumunun onu kavisli bir yola soku- Coriolis sapmas arasnda bir den-
n nasl saptrdn gsterir. yormu gibi grndn gsterdi. gedir. Rzgarlarn kuzey yarm k-
1856 ABD'li meteorolog William Dnen bir atlkarncann ortasn rede saatin tersi ynnde, gney
Ferrel, rzgarlarn izobarlara dan darya atlan bir topu kafa- yarmkrede saat ynnde dnme-

eit atmosfer basnc noktalarn nzda canlandrn. Top kavis izer sinin nedeni byk lde budur.
birletiren izgiler- paralel gibi grnr - atlkarncann dn Ayn ekilde okyanus yzey aknt

estiini gsterir.
1857 Felemenkli meteorolog
Christophorus Buys Ballot,
rzgar arkanzda esiyorsa alak
basn alan sol tarafnzdadr
diyen bir kural formle eder.
dan bakan birine gre fiilen dz bir lar da kuzey yarmkrede saat
izgide hareket ediyor olsa bile. ynnde, gneyde saatin tersi
Dnen Yer zerindeki rzgarlar ynnde dev dngler ya da girdap-
ayn ekilde sapar. Coriolis kuvveti lar eklinde dolar.
Ayrca bkz. George Hadley 80 Robert FitzRoy 150 55

KISACA
BiLiMDALI
Fizik
NCE
1677 Ole R0mer, Jpiter' in uy-
dularn inceleyerek n hz bize u lar. Bu yzden kaynak ile
n hesaplar.
SONRA
1840'lar Felemenkli meteoro-
log Christophorus Buys Ballot,
Doppler etkisini ses dalgalar
na, Fransz fiziki Hippolyte
Fizeau elektroma nyetik dalga-
lara uygular.
1868 Britanyal as tronom Wil-
liam Huggins bir yldzn h z
yneyini bulmak ii n k zla
kaymay kullanr.
1929 Edwin Hubble galaksile-
rin kzla kaymasn Yer' den u-
zaklklarna balar ve Evren'in
genilediini gsterir.
1988 Gne sistemi dndaki
ilk gezegen, etrafnda dnd
y ldzdan g elen ~n Doppler
etkisi kullanlarak saptanr -
gezegenin ktleekimi dn-
n bozduu iin yldz "yal- Ayrca
palyor" gibi grnr.
iLERLEME YZYILI 127
FT Y~LDl~LARIN
8ENK~l IIGI
UZERINE
CHRISTIAN DOPPLER (1803-1853)
n rengi frekansna, yani kaynakland biliniyor (yldz ne
1 saniyedeki dalga saysna ba
ldr. Bize doru gelen bir ey
dalga yayyorsa, ikinci dalga birinci
kadar scaksa o kadar mavi
grnr); ama baz yldzlarn
hareketi, Doppler etkisiyle
dalgadan daha ksa bir yol a l r; saptanabilir. ift yldzlar birbirinin
dolaysyla, kaynak duraan olsayd etrafnda dnen iki yld zdr.
olacak olandan daha ksa srede Dnleri, yaydklar kta almak
bir kzla kaymaya ve maviye
alc birbirine yaklarsa dalga fre- kaymaya neden olur.
kans artar, uzaklarsa azalr. Bu
etki, ses de dahil olmak zere
btn dalga tipleri iin geerlidir ve
bir ambulans geerken deien
''
siren perdesinden sorumludur.
Pek ok y ldz plak gze beyaz
grnr ama teleskopla baklnca
Gky z olaanst bir
birou krmz, sar ya da mavi
grlebilir. 1842'de Christian grnt sunuyordu; tam
Doppler adl Avusturyal bir fiziki, arkamda btn yldzlar koyu
baz yldzlar n kzl renginin kzl renkteyken, tam
Yer'den uzaklamalarndan nmdekiler mordu. Arkamda
kaynaklandn ortaya koydu; yakutlar, nmde mor talar
Yer' den uzaklama o yld zlarn uzanyordu.
n daha u zun dalga boylarna Olaf Stapledon
kayd ryord u . Grnr n en Star Maker romanndan {1937)
uzun dalga boyu k z l oldu u iin,
''
bu durum kzla kayma olarak anld
(s 241'de gsterild ii gibi).
imdi yldzlarn renginin esas
olarak scaklklarndan
bkz. Ole fmer 58-59 Edwin Hubble ~36 41 Geoffrey Ma rcy 327
128

BUZUL, TANRl'NIN
BUYUK""'
PULLUGUYDU
LOUIS AGASSIZ (1807-1873)

KISACA
eri ekilen buzullar arkalarnda arazide
BLM DALI tikel yzey ekilleri brakr.
Yer bilimi
NCE
{t ==-----"
1824 Norveli Jcns Esmark. fi-
yortlarn, morenlerin ve sapkn
Bu yze y ekillerine, artk buzul bulunmayan
talarn yaratlmasndan buzul-
yerlerde rastlanr.
larn sorumlu olduunu ne s-
rer.
1830 Charles Lyell doa yasala-
rnnher zaman ayn olduunu ,
bu yzden gemiin ipularnn
imdiki zamanda bulunduunu
Gemite bir zaman bu yerlerde buzul olmal.

savunur.
1835 svireli jeolog Jean de C-
harpentier, Cenevre Gl yakn
larndaki sapkn talarn bir "Alp
buzullamas"nda Mont Blanc
blgesinden tandn savunur.
SONRA
1875 sko bilim insan James
Croll, Yer'in yrngesinde dei
ikliklerin buz ama neden olan
scaklk deiikliklerini aklaya
bildiini savunur
1938 Srp fiziki Milutin Milan-
kovic iklim deiikliklerini Yer'in
yrngesinde periyodik deiik
liklere balar.
uzullar bir araziden bir arazide tamann bilinen
B geerken arkalarnda
imzalarn brakr. Buzullar
kayalar ovalayp dzletirir ya
yoludur). Bu nedenle, etrafndaki
kayalardan farkl trden bir
kaya, oradan daha nce bir buzul
da yuvarlaklatrr; kayalarn getiinin bariz iaretidir. Bir
zerinde, buzun hareket ynn iaret de, vadilerde morenlerin
gsteren striyasyonlar (izikler) varldr. Bunlar, buzul byrken
brakr. Arkalarnda sapkn talar kenara itilen byk ta ynlardr.
-buzun uzak mesafelerden tayp
getirdii byk kayalar- da brakr. Kayalarn srra
Sapkn talarn bileimi, zerinde 19. yzylda jeologlar striyasyon,
bulunduklar kayalardan genellikle sapkn ta ve moren gibi arazi
farkl olduu iin saptanabilirler. zeliklerini buzullarn kant kabul
Birok sapkn kaya rmaklar ederdi. Ama bu tr zelliklerin
tarafndan hareket ettirilemeyecek yeryznde buzullarn bulunmad
kadar byktr (rmaklar, kayalar alanlarda bulunmasnn nedenini

Ayrca bkz. Wllliam Smth 115 Alfred Wegener 222 23
aklayamyorlard. Bir teoriye gre
kayalar tekrarlayan taknlar
hareket ettirdi. Taknlar, Avrupa
anakarasnn byk blmnn
zerini rten "byk ta
srklenmesi "ni (sapkn talan
iine alan kum, kil ve akl)
aklayabilirdi. Son takn geri
ekilince, malzeme birikmi
olabilirdi. En byk sapkn talar,
eriyince kayalar kelten
aysberglere yakalanm olabilirdi.
Ama bu teori btn zellikleri
aklayamyordu.
Aa kan buz a takndan daha olas grnmedi.
1830'larda svireli jeolog Louis
Agassiz tatillerini Avrupa
Alpler'inde geirip, buzullar ve
buzul vadilerini inceledi. Yer'in bir
zamanlar imdi olduundan ok
daha fazla buzla kapl olmas
durumunda, yalnzca Alpler'deki
deil her yerdeki buzul kaynakl
corafi zelliklerin
aklanabileceini anlad. Bugnn
buzullar, bir zamanlar Yer'in byk
blmn kaplayan buz rtsnn
kalntlar olmalyd. Ama Aggasiz
teorisini yaymlamadan nce,
bakalarn inandrmak istedi.
Alpler'de Eski Krmz Kumtanda
fosil balk kazlan yapan nl
ngiliz jeolog William Buckland'la
tant. Agassiz buz a teorisinin
kantlarnn gsterince, Buckland
ikna oldu ve 1840'ta ikisi skoya'y
gezip buzullama kantlan arad.
Geziden sonra Agassiz
dncelerini Londra Jeoloji
Dornei'ne sundu. Buckland ve
Charles Lyell'i -o gnn nde gelen
iki jeologu- ikna etmi olmasna
ramen, dernein dier yeleri
umursamad. Neredeyse kresel
lekte bir buzullama, kresel bir
Bununla birlikte, buz alar
dncesi giderek kabul grmeye
balad ve bugn jeolojinin birok
farkl alanndan, Yer yzeyinin
byk blmnn gemite birok snflandrmakla ilgiliydi ve
kez buzla rtl olduuna ilikin
kantlar vardr.
Agassiz, rlanda'nn Caher Vadisi'nde
bulunanlara benzer byk sapkn
talarn, eski buzullar tarafndan
brakdn ne sren ilk kiiydi.
iLERLEME YZYILI 129
Louis Agassiz
1807'de kk bir svire
kynde doan Louis Agassiz
hekim olmak iin okula gitti,
ama Neuchatel niversitesin-
de doa tarihi profesr oldu.
Fransz doa bilimci Georges
Cuvier ynetiminde gerekle
tirdii ilk bilimsel almas,
Brezilya'nn tatl su balklarn
sonrasnda Agassiz fosil
balklarla ilgili kapsaml
almalara balad. 1830 ' 1arn
sonunda buzullarla ve zoolojik
snflandrmayla da ilgilendi.
1847'de ABD'de Harvard
niversitesinde grev ald.
Agassiz, Darwin'in evrim
teorisini hibir zaman kabul
etmedi; trlerin "Tanr'nn
kafasndaki dnceler"
olduuna ve trlerin, yaadk
larblgeler iin yaratldklar
na inanyordu . "Poligenizrni"
-farkl insan rklarnn ortak
bir atay paylamadklarn ,
Tanr tarafndan ayr yaratl
dklarn ne sren inan- sa-
vundu. Son yllarda rk
dnceleri aka savunmas
nn lekeledi.
nemli eserleri
1840 Study on Glaciers
1842- 46 Nomenclator Zoologi-
cus

TEK BiR
1111 1111

OLARAK TEMSL EDLR

ALEXANDER YON HUMBOLDT (1769-1859)
/
132 ALEXANDER VON HUMBOLDT
KISACA
BLM DALI
Biyoloji
NCE
M 5.-4. yzyl Eski Yunan
yazarlar bitkiler, hayvanlar ve
evreleri arasndaki i ilikiler
aru gzlemler.
SONRA
1866 Ernst Haeckel, "ekoloji"
szcn icat eder.
1895 Eugenius Warming,
ekoloji zerine ilk niversite
ders kitabn yaymlar.
1935 Alfred Tansley
"ekosistem" szcn icat
eder.
1962 Rachel Garson Silent
Spring'dc haere ilalarnn
tehlikeleri uyarsnda bulunur.
1969 Dnya Dost.lan ve
Greenpeace kurulur.
1972 James Lovelock'un Gaia
hipotezi Yer'i tek bir organizma
olarak sunar.
anl dnya ile cansz dnya
C arasndaki i ilikilerin
incelenmesi, yani ekoloji
olarak bilinen almalar, ancak son
150 ylda titiz ve yntemli bir
bilimsel aratrma konusu oldu.
"Ekoloji" terimi 1866'da Alman
evrim biyologu Emst Haeckel
ta ra fnd an icat edildi ve Yunanca
ev ya da mesken a nlamna gelen
oikos szc ile inceleme ya da
sylem anlamna gelen logos
szcnden t rer. Ama modern
ekolojik dncenin ncs olarak, olarak temsil etme abasyd.
Alman bilgin Alexander von
Humboldt kabul edilir.
Kapsaml keif gezileriyle ve
yazlaryla Humboldt yeni bir bilim
yaklam gelitirdi. Btn fiziksel
bilimleri birbiriyle ilikilendirerek
ve en son bilimsel donanm,
ayrntl gzlemleri ve ei
grlmem i lekte titz veri
analizleri kullanarak doay birleik
bir btn eklinde anla maya
alt.
Timsahn dileri
Humboldt'un holistik yaklam
yeni olmasna ramen , ekoloji
kavram, M 5. yzylda !Ierodotos
gibi eski Yunan ya zarlarn ilk doa
tarihi aratr malarndan geli ti.
''
Bana yn veren temel drt ,
fiziksel nesne olgularn genel
balantlar iinde kavrama ve
doay, i kuvvetler tarafndan
hareket ettirilen ve
canlandrlan tek bir btn
Alexander von Humboldt
''
Mutualizm olarak bilinen kar l kl
ba ml la ilikin ilk anlat mlarn
birinde Herodotos, Msr ' da Nil
kysnda azlar n ap k ularn
dilerini temizlemesine izin veren
timsahla r tarif eder.
Bir yzyl sonra, Yunan filozof
Aristoteles ve renci s i
Theophrastus'un trlerin g,
dal m ve davran zerine
gzlemleri, ekolojik ni -doada bir
tr n yaam tarzn ekillendiren
ve o yaam tarz tarafndan
ekillendirilen tikel yer-
kavramnn erken bir versiyonunu
verd i. Theophrastus bitkiler zerine
kapsaml aratrmalar yapp yazlar
yazd;bitkilerin yetimesi ve
da lm bakmndan iklimin ve
topran nemini fark etti. On larn
dnceleri sonraki 2000 y l
boyunca doa felsefesini etkiledi.
Humboldt'un ek ibi Meksika' nn
Jorullo volkanna ilk grndnden
44 yl sonra, 1803'te trmand.
Humboldl farkl bitkilerin yaad
yerleri inceleyerek jeolojiyi
meteorolojiyle ve biyolojiyle
ilikilendirdi.
 LERLEME YZYILI 133
Aynca bkz. Jean-Baptiste Lamarck 118 Charles Darwin 142 49 James Lovelock 315

Doann bire,tirici karlatrmann bir arac olarak, kuaklar Alp Dalar, Pireneler,
kuvvetleri edeer izgileri ya da izotermal Lapland, Tenerife ve Himalaya
Humboldt'un doa yaklam, ge izgileri kullanp eit scaklk Dalarndaki kuaklarla
18. yzylda, bir btn olarak noktalarn birletirmeyi nerdi. karlatrarakkresel bir
dnyay anlamada duyularn, Humboldt fiziksel koullarn - uygulamay gsterdi.
gzlemin ve deneyimin deerini iklim, ykseklik, enlem ve toprak
vurgulayarak rasyonalizme tepki gibi yaam dalmn nasl Ekolojiyi tanmlama
gsteren Romantik gelenei izledi. etkilediini inceleyen ilk bilim Haeckel de "ekoloji" szcn icat
ada airler Johann Wolfgang insanlarndan biriydi de. ettiinde, bir canl ve cansz dnya
von Goethe ve Friedrich Schiller Bonpland'n yard m yla, And Gestalt' (birlii) grme geleneine
gibi Humboldt da, doann -doa Dalarnda yksek ra:Kmlar ile uyuyordu. Cokulu bir evrimci olan
felsefesinin ve insan bilimlerinin- deniz seviyesi arasnda flora ve Haeckel, 1859'da Trlerin Kkeni
birlii (Almancada Gestalt) fauna deiikliklerinin haritasn zerine'yi yaymlayarak deimez
dncesini destekledi. kard. 1805'te, Amerika'dan bir dnya olarak Yer fikrini kovan
Aratrmalar anatomi ve dndkten sonraki yl, bu alann Charles Darwin'den esnlendi.
astronomiden mineralojiye ve corafyas zerine imdi nlenen Doal seilimin roln sorgulad,
botanie, ticarete ve dilbilime almasn yaynlad; burada ama hem evrimde hem ekolojide
kadar uzand ve doal dnyay doann i balantlarn zetliyor evrenin nemli bir rol oynadna
Avrupa snrlarnn tesinde ve ykseklie bal bitki rts inand.
aratrmas iin gerekli bilgi ku aklar n gsteriyordu. Yllar 19. yzyln sonuna
der inliiyle donand. sonra, 1851'de, And Dalarndaki gelindiinde, ilk ekoloji ders kitab
Humboldt'un dedii gibi,
"Egzotik bitkilerin, bir herbaryum-
daki kuru trlerin bile, grnts
imgelemimi ateledi ve gney lke- Ekoloji, organizmalar ile evreleri arasnda,
lerindeki tropikal bitki rtsn dalmlarnve okluklarn belirleyen btn
kendi gzlerimle grmeye can etkileimlerin incelenmesidir.
attm." Fransz botaniki Aime
Bonpland'la birlikle Latin
Amerika' da yapt be yllk ara
trma lar, en nemli keif gezisiydi.
Haziran 1799'da yola karken unu
Bu etkileimler kapsamaldr.. .
ilan etti: "Bitki ve fosil toplayaca-
m , en iyi aletlerle astronomi gz-
lemleri yapacam. Yine de yolculu-
umun ana amac bu deildir. Doa
glerinin nasl davrandn, co
rafi evrenin hayvanlar ve bitkileri
ne ekilde etkilediini kefetmeye
alacam . Ksaca, doadaki
uyumu ortaya karmalym." Tam
da bunu yapt.
Humboldt dier birok projenin
yan sra, okyanus suyu scakln
lt ve kresel evreyi, zellikle
klimi nitelendirmenin ve
haritalandrmann, ardndan eitb
lkelerdeki iklimsel koullar
134 ALEXANDER VON HUMBOLDT
Plantesamfund'u (Bitki Ekolojisi) kapsar. Modern ekolojinin kapsam
1895'te yaymlayan Danimarkal bireysel organizmadan ayn trden
botaniki Eugenius Wanming, bireylerin oluturduu

niversitede ekoloji dersi veriyo~du.
Humboldt'un nc almalarndan
yola kan Warming, bitki
dalmnn biyom olarak bilinen,
byk lde bitkilerin evreyle,
zellikle iklimle etkileimine
dayanan kresel corafi
altblmlerini gelitirdi - tropikal
yamur ormanlar biyomu gibi.
''
poplasyonlara ve tikel bir evreyi
paylaan poplasyonlardan oluan
toplulua kadar uzanr .
Anlalan btn bu zehir
Ekolojinin temel terim ve
kavramlarnn ou, yirminci
zinciri, ilk younlatrclar
olmas gereken minik
yzyln ilk birka on ylnda nc
ekologlarn almalarna dayanr.
bitkilerin oluturduu bir
Biyolojik topluluk kavramn ilk kez Lemele dayanyor.
1916'da Amerikal botaniki Rachel Carson
Fredeic Clements gelitirdi. Verili

Bireyler ve topluluk bir alandaki bitkilerin zaman iinde
20. yzyln banda modern ekoloji nc bir ilk topluluktan optimal bir
tanm, organizmalarn dalmn doruk toplulua uzanan bir topluluk
ve okluunu belirleyen silsilesi gelitirdiine
etkileimlerin bilimsel incelenmesi inanmaktayd; doruk topluluk
olarak geliti. Bu etkileimler, bir iinde farkl trlerin ardk
organizmann onu etkileyen btn topluluklar birbirlerine uyum
faktrleri - hem biyotik (canl gsterip, bir vcudun organlarna
organizmalar) hem abiyotik (toprak, benzer, sk skya btnleik ve
su. hava, scaklk ve gn gibi birbirine baml bir birim
cansz faktrler- kuatan evresini oluturur. Clements'in "karmak
Bir besin zinciri, birincil reticilerden (gne
enerisn besin enerjsne eviren btkler ve algler)
bitki yiyen tketic organ zmalara (tavanlar ve der
otoburlar gibi), oradan da tketiclerle beslenen
yrtclara enerji aktarr.
''
bir organizma" olarak topluluk
metaforu balangta eletirildi,
ama daha sonraki dnceyi
etkiledi.
Topluluktan daha yksek
dzeyde ekolojik btnleme
dncesi 1935'te, ngiliz botaniki
Arthur Tansley'in gelitirdi i
ekosistem kavramyla sunuldu. Bir
ekosistem hem canl hem cansz
elerden oluur. Bu elerin
etkileimi, evreden canl ksma
srekli bir enerji ak olan istikrarl
bir birim oluturur ve bir su

yrtc)\\
birikintisinden okyanusa ya da
btn gezegene kadar her lekte
Aslan, tepedeki etkili olabilir.
(bakalar tarafndan
avlanmaz) ngiliz zoolog Charles Elton'n
hayvan topluluklarn incelemesi,
1927'de, daha sonra "besin a"
olarak bilinen besin zinciri ve besin
dngs kavramn geliti rmesine
yol at. Bir besin zinciri, bir
ekosistem aracl yla birincil
reticilerden (karadaki yeil bitkiler
gibi) bir dizi tketici organizmaya
enerji aktarmyla oluur. Elton
belirli organizma gruplarnn besin
zincirinde bir sre belli nileri igal
ettiini de an !ad. Elton'n nileri
yalnzca habitatlar deil igalci
organizmalarn geinmek iin
baml olduklar kaynaklar da
 LERLEME YZYILI 135
Rachel Corson (en sadaki)
kirlenmenin evre zerindeki ykc
etksine dikkat ekerek ekoloji bilimine
ve ekolojinin halk tarafndan
anlalmasna nemli bir katkda
bulundu.

kapsar. Besin zinciri basamayla

eneri aktarmnn dinamii,
Amerikal ekologlar Raymond
Lindeman ve Robert MacArthur
tarafndan incelendi; bu ekologlarn
matematiksel modelleri, ekolojinin
ncelikli olarak betimleyici bir
bilimden deneysel bir bilime
dnmesine yardmc oldu.

Yeil hareket
1960'larda ve 1970'lerde ekolojiye
popler ve bilimsel ilgide bir
patlama, Amerikal deniz biyolou
Rachel Garson gibi gl
savunucularn verdii gle evreci
hareketin gelimesine yol at.
Carson'n 1962'de kard kitab
Sessiz Bahar, haere ilac DDT gibi
insan yapm kimyasallarn evre
zerindeki zararl etkilerini
belgeledi. 1968'de Apollo 8
astronotlarnn uzaydan ektii ilk
Yer fotoraf, gezegenin krlganl
konusunda kamusal farkndalk
yaratt. 1969'da, "Yer'in btn
eitliliiyle yaam besleme birou zaten insan faaliyetinin
yetenei ni gvenceye alma" tehdidi altnda olan mevcut
misyonuyla Dnya Dostlar ve ekosistcmler zerindeki etkisi
Greenpeace rgtleri kuruldu. konusunda arlan bir kaygya tank
evresel koruma, temiz ve oldu.
yenilenebilir enerji, organik gdalar,
geri dnm ve srdrlebilirlik
hem Kuzey Amerika'da hem
Avrupa'da siyasal gndem
maddeleriydi ve ekoloji bilimi
temelinde ulusal koruma ajanslar
kuruldu. Son on yllar, kresel iklim
deiiklii ve bunun evre ve

Alexander von Berlin'de zengin ve evresi geni
Humboldt bir ailede doan Humboldt,
Frankfurt niversitesinde maliye,
Gttingen'de doa tarihi ve
dilbilim, Hamburg'da dil ve ticaret,
Freiburg'da jeoloji ve Jena'da
anatomi okudu. 1796'da annesinin
lmyle, 1799'dan 1804'e kadar
botaniki Airne Bonpland ile
birlikte Amerika'ya bir keif gezisi
iin gerekli mali kaynaa kavutu.
En son bilimsel donanm kullanan
Humboldt bitkilerden nfus
istatistiklerine ve minerallerden
meteorolojiye kadar her eyi lt.
Amerika'dan dnnce Humboldt
Avrupa'nn her tarafnda arland.
Paris'e slendi; verilerini ileyip
30 cilt halinde yaymlamas 21
yl ald; sonra dncelerini,
Kosmos balkl drt cilt halinde
sentezledi. Beinci cilt, 89
yanda Berlin'de ldkten sonra
tamamland. Darwin ona
"imdiye kadar yaam en
byk bilim gezgini" dedi.
ne mli eserleri
1825 Journey to the Equinoctial
Regions of the New Continent
1845- 1862 Kosmos
136

KISACA
BLM DALI
Fizik
NCE
1676 Ole Rlllmer Jpiter'in
uydusu Io'nun tutulmalarn
kullanarak k hznn ilk
baarl lmn yapar.

1690 Christiaan Huygens,

n bir tip dalga olduunu
ne sren Treatise on Light'
yaynlar.

1704 Isaac Newton'n

Opticks' i n bir "tanecikler"
ak m olduunu ne srer.
SONRA
1864 James Clerk Maxwell,
elektromanyetik da lgalann hz
n hzna o kadar yakndr
ki, k bir elektromanyetik
dalga biimi olmas gerektiini
anlar.
1879-83 Almanya doqumlu
ABD'li fiziki Albert
Michelson, Foucault'nun
yntemini gelitirir ve
bugnn deerine ok yakn
bir 1k hz elde eder.
7. y zylda bilim insanlar
1 ve sonlu, llebilir bir
h znn olup olmadn
aratrmaya balad. 1690' da
Ch ristiaan Huygens bir
boy n rl rlga gibi dnd ve
d algan n , camda ya da suda,
havada olduundan daha yava yol
a laca n ngrd. 1704'te lsaac
Newton, bir "tanecik" ya da
parack akm olarak k teorisini Hippolyte Fizeau tara fndan
yaynlad. Newton' n krlmaya - bir
k demetinin bir saydam
malzemeden dier i ne geerken
bklmesi- i l ikin aklamas,
n havadan suya geerken daha
hzl yol aldn varsayd.
In h zna ilikin hesaplar,
n uzayda ne kadar h zl yol
a l dn gsteren astronomik
olgulara dayanmaktayd. lk karasal
lm 1849'da Frans z fiziki
gerekletirildi . Dnen bir dili
 iLERLEME YZYILI 137
Ayrca bkz. Christiaan Huygcns 50-51 R0mer 58-59 lsaac Newtcn 62 69 Thomas Young 110-11
Olc
Jamcs Clerk Maxwell 180- 85 Albert Einstein 214 21 Richard Feynman 272- 73

Foucault k demetini ark

dilisinden geirmek yerine dnen
bir aynadan yanstarak Fizeau'un

''
Her eyden nce hatasz
olmalyz ve bu, titizlikle yerine
getirmek niyetinde olduumuz
bir ykmllktr.
Leon Foucault
aygtn uyarlad - ve daha
kltt. Dnen aynaya evrilen
k, yalnzca dner ayna doru
ada olduunda uzak aynaya
yansyacakt. Sabit aynadan dnen
k dner ayna tarafndan tekrar
yanstlyordu; ama k yol al rken
bu ayna hareket ettii iin, tekrar

''
dorudan kaynaa yansmyordu.
Tpteki su
I n hz, n dner aynaya
(n sudak hz)
gidii ile gelii arasndaki adan
ve aynan n dn hzndan yola
Dner ayn
klarak hesaplanabilirdi.
arkn bir di aralna bir k In sudaki hz, aygtta dner
demeti tutuldu. Sonra bu k 8 km ayna ile sabit ayna arasna bir su
uzaa konulan bir aynayla tp koyarak llebilirdi. Bu aygt
yanstld ve tekrar arkn bir kullanan Foucault n suda daha
sonraki d i ~ aralndan geirildi. yava yol aldn saptad. Ona
Zaman ve mesafeyle birlikte, bunun gre, bu haliyle k bir parac k Ik
gereklemesini olanakl klan olamazd ve bu deney, o srada kayna
dnn kesin h zn da alan New ton'n tanecik teorisinin
Fizeau, n h zn 313.000 km/sn rtlmesi olarak grld. Yansyan k

olarak hesaplad. Foucault aygtn daha da gelitirdi

Newton'la elimek
1850'de Fizeau, fiziki arkada
Leon Foucault ile ibirlii yapt;
ve 1862'de n havadaki hzn
298.000 km/sn olarak lt -
bugnn 299.792 km/sn'lik
deerine ok yakn.
Foucault'nun deneyinde, bir k
demeti dner bir aynadan sabit aynaya
ve sabt aynadan tekrar dner aynaya
yanstlrken oluan a farkndan
n hz lldu

L6on Foucault Paris'te doan Leon Foucault,
bakteriyolog Alfred Donne'den
ders ald tp okuluna girmeden
nce esas olarak evde eitim
grd. Kan grmeye tahamml
edemedii iin Foucault ok
gemeden okulu brakt,
Donne'nin laboratuvar asistan
oldu ve m ikroskopla fotoraf
ekmenin bir yolunu buldu - daha
sonra Hippolyte Fizeau ile birlikte
alp, Gne'in ilk fotorafn
ekti. Foucault n hzn
lmenin yan sra, 1851'de bir
sarka ve daha sonra bir jiroskop
kullanarak Yer'in dnnn
deneysel kantlarn gste rmekle
de nldr. Resmi b ilim eitimi
almam olmasna ra men,
Paris'te mparatorluk
Gzlemevi'nde Foucault'ya bir
krs ayrld. Birok bilim
derneine de ye oldu ve Eiffel
Kulesinde ad yazl 72 Fransz
bilim insanndan biridir.
nem li Herleri
1851 Demonstration of Physical
Movement of Rotation of the
Earth by Means of the Pendulum
1853 On the Relative Velocities
of the Light in Air and in Water
138
\j)VJD]) CANLI.KUVVET
VJD})~ ~~~~LEBLR
V .lMES
KISACA
BLM DAL!
Fizik
NCE
1749 Fransz matematik
Emile de Chi'telet, Newton'n
yasalarndan enerjinin korunu-
mu yasasn tretir.
1824 Fransz mhendis Sadi
Carnot doada tersinir sreler
olmadn syleyerek, termo-
dinamiin ikinci yasasnn
yolunu der.
1834 Fransz fiziki Emile
Clapeyron, Carnot'nun al
masnn gelitirip, termodina-
miin ikinci yasasnn bir
versiyonunu ifade eder.
SONRA
1850 Alman fiziki Rudolf
Clausius, termodinamiin
birinci ve ikinci yasalarnn ilk
berrak ifadesini verir.
1854 sko mhendis Willian1
Rankine, enerjinin dnm
ne daha sonra entropi (bir
dzensizlik ls) denilen
kavram ekler.
JOULE (181_8-_18_89_) - - -
nerjinin korunumu ilkesine kadar Joule'un dnceleri byk
E gre, enerji kaybolmaz
yalnzca biim deitirir.
Ama 1840'larda bilim insanlarnn,
lde gz ard edildi; ancak ondan
sonra almalarn Oxford'taki
British Association'a sundu.
enerjinin ne olduu konusunda Standart enerji birimi joule, adn
mulak bir fikre sahipti. Bir ngiliz ondan alr.
bira imalatsnn olu olan James
Joule, snn, mekanik hareketin ve
elektriin birbirine dnebilir
enerji bimleri olduunu ve biri
dierine dntnde toplam
enerjinin ayn kaldn gsterdi.
Enerjiyi dntrmek
Joule deneylerine evdeki bir
laboratuvarda balad. 1841'de bir
elektrik akmnn ne kadar s
rettiini buldu. Mekanik hareketi
sya dntrme deneyleri yapt ve
den bir arln sudaki bir ark
dndrp suyu stt bir deney
gelitirdi. Jou le sudaki scaklk
artn lerek, belli bir miktarda
mekanik iin yarataca snn tam
miktarn karabildi. Bu
dnmde enerjinin hi
kaybolmadn iddia etti. 1847'de
Joule'un deneyinde den bir
Alman fiziki Hermmn Helmholtz arlk, bir kova suyun iinde dnen bir
enerjinin korunumu teorisini pedal hareket ettirdi. Hareketin
zetleyen bir tebli yaymlayana enerjisi sya dnt.
Ayrca bkz. Isaac Ncwton 62 69 Joseph Black 76-77 Joseph Fourier 122 23

BLM DALI
Fizik
NCE
1738 Daniel Bemoulli, gazlarn
hareket eden molekllerden
olutuunu ortaya atar.
1827 sko botaniki Robert
Brown polenin sudaki
hareketini tanmlar; bu, Brown
devinimi olarak anlr.
1845 sko fiziki John
Waterston, enerjinin gaz
moleklleri arasnda
istatistiksel kurallara uygun
nasl hareket ettiini aklar.
1857 James Clerk Maxwell
molekllerin ortalama hzn ve
arpmalar arasndaki
ortalama mesafeyi hesaplar.
SONRA
1905 Albert Einstein, Brown
d evinimini matematiksel
olarak analiz ederek, molekl
etkisinin sonucu olduunu
gsterir.
MOLEKULER
HAREKETN
STATSTKSEL ANALZ
LUDWIG BOLTZMANN (1844- 1906)
9. yzyln ortasna
1 gelindiinde atomlar ve
molekller kimyada temel
d nce haline gel miti ve pek ok
bilim in sa n, elementlerin ve
bileik lerin kim lii ve d avran
bakmndan ok nemli olduklar n
bil iyorla rd. ok az fizikte yerleri
oldu u nu dnyordu ; ama
1880'1erde Avus tur yal fiziki
Ludwig Boltzmann gazlarn kinetik
teorisini gelitirip, atomlar ve
moleklleride fiziin merkezine
yerletirdi.
''
Var olma mcadelesinde ve
dnyann evriminde ana
ama, kullanlabilir enerjidir.
Ludwig Boltzmann
''
Ayrca bkz. John Dalton 112- 13 James Joule 138
James Clerk Maxwell 180-85 Albert Einstein 214- 21
LERLEME YZYILI 139
18. yzyln banda svireli
fiziki Da niel Bernoulli, gazlarn
hareket eden ok sayda
moleklden olutuunu ortaya
atmt. Bu molekllerin etkisi
basnc, kinetik enerjileri (hareket
enerjileri) s yaratr. 1840'1arda ve
1850'lerde bili m insanlar, gazlarn
zelliklerinin saysz paracn
ortalama hareketini yansttn
anlamaya balamt. 1859'da
James Clerk Maxwell molekllerin
hzn ve arpmadan nce ne
kad ar yol a ldk larn hesaplad ve
scakln, molekllerin ortalama
hznn bir ls olduunu
gsterdi.
statistiin nemi
Boltzmann, istatistiin ne kadar -
nemli olduunu aa kard. Mad-
denin zelliklerinin, hareketin te-
mel yasalar ile istatistiksel olaslk
kurallar n n bir bileimi olduunu
gsterdi. Bu ilkeden yola karak ,
imdi Boltzmann sabiti denilen bir
say hesaplayp, bir gazn basncn
ve hacmini molekllerinin saysyla
ve enerjisiyle ilikilend i ren bir for-
ml ortaya koydu.
140
KISACA
BLM DALI
Kimya
NCE
1839 Berlinli eczac Eduard
Simon, Trk gnlk aacndan
stiren reine damtr. Bir yzyl
sonra bu, Alman IG Farben
irketi tarafndan gelitirilip
po!istirene dntrd.
1862 Alexander Parkes ilk
sentetik plastik Parkesini
gelitirir.
1869 Amerikal John Hyatt,
bilardo topu yapmak iin fildii
yerine kullanlan selloidi
yaratr.
SONRA
1933 ICI irketinden ngiliz
kimyaclar Eric Fawcett ve
Reginald Gibson ilk pratik
polietilen yaratr.
1954 talyan Giulio Natt.; ve
Alman Kari Rehn, bugn en
yaygn kullanlan plastik olan
polipropilen birbirlerinden
habersiz cat eder.
PLASTG CAT
ETME NYETM
YOKTU
LEO BAEKELAND (1863-1944)
9. yzylda sentetik
1 plas tiin kefi, daha
nce bilinenlerden fark l
bir yn m alzemenin - hafif,
paslanmayan, akla gelebilecek her
ekle sokulabilen- yaratlmasnn
yolunu at. Plastikler doal yolla
oluabilir; ama imdi yaygn
kullanmda olan plastiklerin tm
tamamen sentetiktir. 1907'de
Belika doumlu Amerikal mucit
Leo Baekeland, imdi bakalit
olarak blinen, ticari adan
Polimer denilen uzun
moleklerden yaplan
malzemelerin zel nitelikleri
vardr.
Bu yapay polimer plastik
denilen, gl, zor
ekillenebilir malzeme ler
retmek iin kullanlabilir.
baarl ilk plastiklerden birini
yaratt.
Plastie zel niteliini veren ey,
molekllerinin eklidir. Yalnzca
birka istisna d nda plastikler,
ok sayda kk molekln ya da
monomerin oluturduu ve polimer
olarak bilinen uzun organik
molekllerden oluur. ok az
polimer, bitkilerdeki ana aas
madde selloz gibi, doal yolla
oluur. Doal polimerler lBOO'lerde
hazrlanamayacak kadar ok
Vernikte kullanlan bir reine
olan allak, doal yolla
oluan bir polimerdir.
Kmr katrann ileyerek
yapay ellak yapmak
olanaklclr.

Ayrca bkz. Friedrich Whler 124-25 August Kekule 160-65
Linus Pauling 254- 59 Harry Kroto 320- 21
''
Gerekten sert bir ey yapmaya
alyordum; ama sonra onun
yerine gerekten yumuak,
farkl ekillere sokulabilen bir
ey yapmam gerektiini
dndm. lk plastik byle
ortaya kt.
Leo Baekeland
''
karmak olmalarna ramen, baz
bilim insanlar bunlar kimyasal
Lepkimelerden sentetik olarak
meydana getirmenin yollarn
aratrmaya balad. 1862 'de ngiliz
kimyac Alexander Parkes,
Parkesine dedii sentetik bir
selloz biimi yaratt. Birka yl
sonra Amerikal John Hyatt,
selloid olarak anlan baka bir
selloz biimi gelitirdi.
Doay taklit etmek
Baekeland 1890'larda dnyann
fotora f ka dn gelitirdikten
sonra, dncey i Kodak 'a satt ve
parasyla, kendi laboratuvar
donanm bulunan bir ev satn ald.
Burada sentetik ellak yaratma
deneyleri yapt. ellak, di i lak
bcei nin salglad bir reinedir.
Mobilyalara ve dier nesnelere
direnli, parlak bir kabuk
kazandirmak iin kullanlan doal
bir polimerdir. Baekeland, kmr
katranndan elde edilen fenol
reineyi formaldehitle ileyerek, bir
tr ellak meydana getirebileceini
an l ad. 1907'de bu reineye eitli
tozlar ekledi ve dikkate deer
lde sert, ekillendirilebilir bir
plastik yaratabildiini grd.
Bu plastik kimyasal olarak
polioksibenzilmetilenglikolanhidrit
olarak bilinir, ama Baekeland ona
basite Bakalit dedi. Bakalit
"termoset" plastikti - sndktan
sonra eklini koruyan plastik. Isya
d irencinden ve elektrik
iletmemesinden tr Bakalit, ok
gemeden radyo, telefon ve elektrik
yaltkan yapmnda kullanld.
Hzla baka amalarla da
kullanlmaya baland.
Bugn pleksiglas, dk
younluklu polietilen ve selofan da
kapsayan binlerce sentetik plastik
vardr. ounluu petrolden ya da
doal gazdan elde edilen
hidrokarbonlara (hidrojen ve
karbondan yaplan kimyasallar)
dayanr. Bununla birlikte son on
y llarda karbon lifleri, nanotpler ve
baka malzemeler eklenerek, kevlar
gibi sper hafif, sper gl plastik
malzemeler yaratld.
ilk
Isya direnli ve elektrik
iletmeyen Bakalit, telefon ve radyo
gibi elektrikli eyalarn kasalar
iin kullanlacak ideal bir
malzemeydi.
LERLEME YZYILI 141
Leo Baekeland
Leo Baekeland Belika'da
Ghent'te dodu ve oradaki
niversitede okudu. 1889'da
kimya doenti oldu ve Celine
Swarts ile evlendi. Gen ift
New York'ta balayndayken ,
Baekeland nl bir fotoraf
irketinin bakan olan
Richard Anthony ile tant.
Anthony, Baekeland'n
fotografik ilemlerle ilgili
almalarndan o kadar
etkilendi ki, onu kimya
danman olarak ie ald.
Baekeland ABD'ye tand ve
ok gemeden kendi iini
kurdu.
Baekeland,
zenginlemesini salayan
Bakaliti gelitirmeden nce
Velox olarak bilinen ilk
fotoraf kadn icat etti.
Plastik dnda birok buluu
vardr ve toplam 50'den fazla
patenti tescil ettirdi. mrnn
sonlarna doru yalnzca
konserve yiyen tuhaf bir
mnzevi oldu. 1944'te ld ve
New York'ta Sleepy Hollow
Mezarlna gmld.
n e m li eserleri
1909 Paper on Bakelite
read to the American
Chemical Society

BU iLKEYE 't ,

E iLiM
DENiR
CHARLES DARWIN (1809-1882)
144 CHARLES DARWIN

KISACA
Pek ok organizma besin ve yaama alan yokluu
BLM DALI gibi kstlamalar nedeniyle hayatta
Biyoloji kalabilenlerden fazla yavru verir.
NCE
1794 Erasmus Darwin
(Char!es'm dedesi)
Zooomia'da kendi evrim
grn anlatr.
Yavrular birok bakmdan birbirinden farkldr.
1809 Jean-Baptiste Lamarck,
edinilmi zelliklerin kaltm
yoluyla evrimin bir biimini
nerir.
SONRA Farkllk, baz yavrularn hayatta kalma
1937 Theodosius Dobzhansky, mcadelesine daha uygun ya da daha iyi
evrimin genetik temeliyle ilgili uyarlanm olmalar anlamna gelr.

deneysel kanUarn yaynlar.

1942 Ernst Mayr tr
kavramn, yalnzcabirbinyle
reyen poplasyonlarla
tanmlar.
Bu bireyler avantajl zellikleri yavrularna
aktarrsa, onlar da hayatta kalr.
1972 Niles Eldredge ve
Stephen Jay Gould evrimin,
araya grece istikrar dnemleri
serpili ksa patlamalarla
gerekletiini ne srer.

ngiliz doa bilimci Charles Selection, or the Presorvation of Ama kitaptaki dnceler, doal

1 Darwin bitkilerin, hayvanlarn

ve dier organizmalarn sabit
ve dnmez - ya da o zamann
Favoured Races in the Struggle lor
Life' da [Doal Seilim Yaluyla
Trlerin Kkeni ya da Yaam
dnyayla ilgili bilimsel bak
asnn giderek deitirdi. Kitabn
ekirdek fikri modern biyolojinin
popler szcyle "deimez" Mcadelesinde Avantajl Irk larn temelini oluturur; hem gemi
olmadklarn ne sren ilk bilim Korunmas zerine] aklad. hem imdiki yaam formlarna
insan deildi. Kendisinden Darwin kitab "tek bir uzun sav" ilikin basit, ama son derece gl
ncekiler gibi Darwin de organizma olarak tarif etti. bir aklama yapar.
trlerinin zaman iinde deitiini Darwin, kitaptaki potansiyel
ya da evrildiini savundu. Onun "Bir cinayeti itiraf etmek" dinsel kfrn farkndayd.
byk katks, doal seilim dedii Trlerin Kkeni zerine akademik Yayrilanmasndan on be yl nce,
bir srele evrimin nasl ve popler muhalefetle karlat. srda botaniki Joseph Hooker'a
gerekletiini gstermesiydi. Trlerin sabit ve deimez teorisinin Tanr'y ya da
Dncesini 18b9'da Londra'da olduunu, Tanr tarafndan deimeyen trleri
yaynlanan kitab
On the Origin of tasarlandn srarla belirten gerektirmediini syledi: "Sonunda
Species by Means of Natura! dinsel retiden bahsetmiyordu. k parltlar geldi ve trlerin

Ayrca bkz. James Hutton 96 101 Jean-Baptiste Lamarck 118 Gregor Mende! 166-71 Thomas Henry Huxley 172- 73
Thomas Hunt Morgan 224-25 Barbara McClintock 271 James Watson and Fancis Crick 276- 83 Michael Syvanen 318-19
''
Yaratl, M 4004'te
gerekleen bir olay deildir;
10 milyar yl kadar nce
balayan ve hi'.la devam eden
bir sretir.
Theodosius Dobzhansky
''
deimez olmadklarna (bu, bir
cinayeti itiraf etmeye benziyor)
neredeyse inanyorum
(balangtak i kanaatimin tam
tersi)." Darwin'in evrime yaklam,
doa tarihiyle ilgili dier
almalar gibi, ihtiyatl, dikkatli
ve bilinliydi. Adm adm ilerledi,
yol boyunca byk miktarda kant
toplad. Yaklak 30 yl boyunca
fosillerle, jeolojiyle, bitkilerle,
hayvanlarla ve seici retmeyle
ilgili engin bilgisini, demografinin,
ekonominin ve dier birok alann
kavramlaryla btnletirdi.
Sonuta ortaya kan doal
seilimle evrim teorisi, en byk
bilimsel ilerlemelerden biri kabul
edilir.
Tann'nn rol
19. yzyln banda Victoria
dnemi toplumunda fosiller yaygn
bir biimde tart lmaktayd.
Bazlar onlar canl organizmalarla
alakas~. doal yolla olumu kaya
ekilleri olarak gryordu. Bazlar,
Yaratann mminleri snamak iin
Yer'e koyduu eseri olarak
gryordu. Ya da dnyann bir
yerinde hala yaamakta olan
orga nizmalarn kalnt lar
sanyordu; nk Tan r canllar
kusursuz yaratmt.
1796'da Fransz doa bilimci
Georges Cuvier mamut ya da dev
tembelhayvan gibi belli fosillerin
soyu tkenmi hayvanlarn
kalntlar olduunu kabul etti.
Bunu, Kitab Mukaddes'te tasvir
edilen Tufan gibi afetlere
bavurarak din sel ina ncyla
uzlatrd. Her afet btn bir canl
trn silip sprd; sonra Tanr
dnyay yeni trlerle doldurdu.
Afetler arasnda her tr sabit ve
deimez kald. Bu teori
"katastrofizm" olarak anld ve
Cuvier'in Preliminary
Discourse'unun 1813'te
yaynlanmasndan sonra geni
evrelerce tannd.
Bununla birlikte, Cuvier yazd
srada evrimi temel alan eitli
dnceler zaten dolamdayd. sonra Darwin kmseyerek
Charles'n zgr dnceli dedesi "mucizevi mdahale" dedii eyin
Erasmus Darwin kendine zg bir
teori nerdi. Fransa'nn Ulasal Doa
Tarihi Mzesi'nde zooloji profesr
olan Jean-Baptiste Lamarck'n
LERLEME YZYILI 145
dnceleri daha etkiliydi. 1809
tarihli Phlosophie Zoologique'i,
belki de ilk mantkl evrim teorisini
aklad . Bu teoriye gre canl
varl klar, karmaklatrc bir g
sayesinde basit balanglardan
giderek karmak aamalara
evrildi. Fiziksel vcutlarnda
evresel meydan okumalarla
karlatlar ve buradan, bir bireyde
kullanmama ve kullanmama
dncesi kt: "Bir organn daha
sk ve daha srekli kullanlmas o
organ glendirir, gelitirir ve
bytrken .. bir organn srekli
kullanlmamas o organ sonunda
yok olana kadar. .. fark edilmez bir
biimde gszletirir ve bozar."
Organn daha byk gc daha
sonra yavruya gemekteydi -
edinil mi zelliklerin kaltm
olarak anlan bir olgu.
Lamarck'n teorisi fazla
nemsenmemesine ramen, daha
bir sonucu olarak deiimin
gereklememi olma olaslna
kap at iin Lamarck' vd.
Beagle'n maceralar
Darwin 1831-36'da kaptan Robert
FitzRoy'un ynettii aratrma
gemisi HMS Beagle'n
gvertesinde dnyay dolarken,
trlerin deimezliine kafa
yormaya bol zaman buldu. Gezinin
bilimcisi olarak Darwin her trl
fosil, bitki vo hayvan rnoi
toplamakla ve bunlar uranlan
her limandan Britanya'ya
gndermekle grevliydi.
Fosil kalntlar inceleyen Georges
Cuvier, trlerin soyunun tkendiini
saptad. Ama bu kantlarn tedrici bir
deiime deil, bir dizi felakete iaret
ettiine inand.
146 CHARLES DARWIN
Bu destans yolculuk o srada
yirmili yalarda olan gen
Darwin'in gzlerini yaamn
inanlmaz eitliliine at.
Beagle'n yanat her limanda'
Darwin doann btn boyutlarn
ilgiyle gzlemledi. 1835'te
Ekvador'un 900 km batsnda
Pasifik takmadas Galapagos
Adalar'nda kk, nemsiz bir
grup kuu tasvir etti ve toplad.
Alts ispinoz olmak zere dokuz
ku tr olduunu dnd .
ngiltere'ye dndkten sonra
Darwin kendi verilerini dzenledi
ve ok ciltli, ok yazarl The
Zoology of the Voyage ofHMS
Beag/e'n hazrlanmasna nezaret
etti. Kularla ilgili ciltte nl
ornitolog John Gould, Darwin'in
toplad rneklerde aslnda 13 tr
bulunduunu ve hepsinin ispinoz
olduunu ilan etti. Ama grubun
iinde farkl besinlere uyarlanm
farkl gaga ekline sahip kular
vard.
Kendi maceralarnn ok satan
anlatmThe Voyage of the
Beagle'da Darwin unlar yazd :
"Kk, yakn akraba tek bir ku
gurubunda bu yap e itliliini ve
geiimini gren biri, balangta
bu takmadada bir ku ktlndan
tr bir tr alnm ve farkl
amalar iin deitirilmi olduunu
zannedebilir." Bu, evrimle ilgili
dncelerinin nereye doru
gittiine ilikin ilk berrak, aleni
formlasyonlarndan biriydi.
Trleri kartlatrmak
Darwin'in ispinozlar, evrimle
ilgili almalarnn tek nedeni
deildi. Aslnda Beagle yolculuu
boyunca, zellikle Galapagos'u
ziyareti sarsnda dnceleri
ekillenmiti. Grd dev
kaplumbaalardan, kaplumbaa
kabuklarnn adadan adaya kk
farkllklargstermesinden
bylendi. Alayc ku trlerinden
de etkilendi. Onlar da adadan
adaya deimekteydi; ama ayn
zamanda yalnzca kendi aralarnda
deil, Gney Amerika
anakarasnda yaayan trlerle
benzerlikleri de vard.
Darwin eitli alayc kularn,
bir ekilde anakaradan Pasifik'e
gemi ortak bir atadan evrilmi
olabileceini; sonra her ku
grubunun, her adadaki tikel
evreye ve bulunan yiyeceklere
uyarlanarak evrildiini ne srd.
Dev kaplumbaalara, Falkland
Adas tilkilerine ve dier trlere
''
Doal seilim ilkesine gre,
ufak deiim (bir zelliin),
yararlysa, korunur.
Charles Darwin
''
ilikin yaptgzlemler, bu ilk
sonular desteklemekteydi. Ama
Darwin dine aykr bu tr
dncelerin nereye varacann
farkndayd: "Bu tr gerekler,
trn istikrarn zedelerdi."
Yapbozun dier paralar
1831'de Gney Amerika'ya
giderken Darwin, Charles Lyell'in
Principles of Geology'sinin birinci
cildini okumutu. Lyell, Cuvier'in
katastorfizm tarihine ve fosil
oluumu teorisine kar kyordu.
James Hutton'un ne srd
jeolojik yenilenme dncelerini
uyarlayp, "nilormitaryanizm"
[birrneklik] olarak bilinen bir
teoriye dntrd. Yeryz byk
zaman dilimleri iinde, bugn
gerekleenlerle ayn dalga
erozyonu ve volkanik kargaa gibi
srelerle olumakta, deimekte
ve yeniden olumaktayd. Tanr'nn
feci mdahalelerine bavurmaya
gerek yoktu.
Lyell'in dnceleri Darwin'in
keif gezilerinde bulduu ve imdi
"Lyell'in gzleriyle" bakt fosilleri,
Bu dev kaplumbaa yalnzca
Galapagos Adalar'nda bulunur; burada
her adada benzersiz bir alt tr gelimi.
Darwin evrim teorisinin kantlarn
burada toplad.

Galapagos ispinozlar zgl yiyeceklere
uyurlanm farkl ekilde gagalar gelitirdi.
ispinozunun
bcekleri yakalamak
iin ksa, keskin bir
gagas vardr.
kayalar ve arazi oluumlarn
yorumlama eklini dntrd. Ne
var ki, Gney Amerika'dayken
Principles of Geology'nin ikinci
cildi geldi. Bu ciltte Lyell,
Lamarck'n teorileri de dahil,
bitkilerin ve hayvanlarn tedrici
evrimine ilikin dnceleri
reddetmekteydi. Trlerin
e itliliini ve dalmn
aklamak iin "Yaratl
merkezleri" kavramna bavu rdu .
Darwin bir jeolog olarak Lyell'e
hay ranlk duymasna ramen,
evrimin kanL olarak kaklan bu en
son kavram nemseyemezdi.
Yapbozun bir paras da
1838'de, ngiliz demograf Thomas
Malthus'un 40 yl nce yaynlanan
An Essay on the Principle of
Population'n Darwin okuyunca
ortaya kt. Malthus'un
aklamas na gre insan nfusu
katlanarak artabilirdi; 25 yllk bir
LERLEME YZYILI 147
kuak sonra iki katna, bir sonraki insanlar ona rnek ve ve ri gnderdi.
kuakta tekrar iki katna kma ve Bitkilerin ve hayvanlarn
byle srp girme potansiyeli evcillemesini, zellikle
vard. Ama besin arz ayn ekilde gvercinlerde seici yetitirmenin
genileyemezdi ve bunun sonucu, ya da yapay seic i li n roln
hayatta kalma mcadelesiydi. inceledi. 1855'te Columbia livia ya
Malthus'un dnceleri, Darwin 'in da kaya gvercini eitleri
evrim teorisinin ana esin yetitirmeye balad ve bunlar,
kaynaklarndan biriydi. Trlerin Kkeni zerine'nn ilk iki
blmnde gze arpacakt.
Sakin yllar Gvercinler zerinde alan
Beagle ngiltere'ye daha dnmeden Darwin, bireyler arasnda
nce bile, Darwin'in gnderdii varsaysonun apn ve yerindeliini
rneklerin yaratt ilgi onu bir anlamaya balad. Bu tr
hret haline getirmiti. farkllklardan evresel faktrlerin
Dndkten sonra yolculua ilikin sorumlu olduunu syleyen makbul
bilimsel ve popler anlatmlar gr reddetti; farklln
nn arttrd. Ne var ki, sa l nedeninin, ebeveynlerden bir
bozuldu ve giderek geri ekildi. ekilde miras alnan varyasyonla
1842'de Darwin, Kent'te sakin ve birlikte, reme olduunda srar etti.
huzurlu Down House'a tand; Bunu Malthus'un dncelerine
orada evrim teorisini destekleyen ekleyip doal dnyaya uygulad.
kantlar toplamaya devam etti. ok daha sonra,
Dnyann her tarafndan bilim otobiyografisinde Darwin, 1838'de
148 CHARLES DARWIN
Malthus'u ilk kez okuduunda
verdii tepkiyi hatrlyordu .
"Varolma mcadelesini takdir
etmeye hazr olduum iin .. bu,
koullar altnda elverili eitlerin
korunma, elverisiz olanlarn yok
olma eiliminde olacaklar derhal
kafama dank etti. Bunun sonucu
yeni trlerin oluumu olacakt. ..
Sonunda alacam bir teorim
olmutu."
Deimenin rol hakknda daha
fazla bilgi sahibi olan gvercin
yetitiricisi Darwin, 1856'da, seimi
insanlarn deil doann yaptn kitabn bitirdi. 24 Kas m 1859'da
dnebildi. "Yapay seilim"
teriminden, "doal seilim"i tretti.
Harekete geme
18 Haziran 1858'de, Alfred Russel
Wallace adl gen bir ngiliz doa
bilimcinin ksa bir denemesi
Darwin'in aline geti. Wallace
evrimin nasl gerekletiini
aniden anlamasn salayan bir
igr ltsn tarif edip, deiiklikleriyle, besin arzyla,
Darwin'in grn soruyoruydu.
Darwin, Wallace'n igrsnn, 20
yldan fazladr zerinde alt kalabilenlerden daha fazla sayda
dncelerin neredeyse ayns
olduunu okuyunca sarsld. Ge
kalmaktan endielenen Darwin,
Charles Lyell'e dant. Darwin'in
Charles Darwin
Alfred Russel Wallace, Darwin gibi,
kendi evrim tP.orisini nce Amazon
Irma Havzasnda ve da ha sonra
Malay Takmadala'nda yrtt
kapsam l alan almalannda
gelitirdi.
ve Wallace'n tebliglerinin 1
Temmuz 1858'de Londra'da
Linnaean Society'ye birlikte
sunulmas konusunda anlatlar.
Dinleyici tepkisi kibard; dine
hakaretle ilgili bir taknlk olmad.
Bundan cesaret alan Darwin
yaynlanan Trlerin Kkeni zerine,
yaynland gn tkendi.
miniktir ama yine de vardr. Evrim
Darwin'in teorisi bakmndan bu deiimler iki
Dnrwin, trlerin deimez lt karlamaldr. Bir: Hayatta
olmadn ifade eder. Trler kalma mcadelesinde ve reme
deiir ya da evrilir ve bu zerinde bir etkileri olmaldr, yani
deiimin ana mekanizmas doal reme baarsna yardmc
seilimdir. Sre iki faktre olmaldr. ki: Kaltm yoluyla
dayanr. Brncisi, iklim kazanlmaldrlar ya da ayn
evrimsel avantaj salayacaklar
rekabetle, yrtclarla ve yavrulara aktarlmaldrlar.
hastalklarla karlanca hayatta Darwin evrimi yava ve tedrici
bir sre olarak tarif eder. Bir
yavru doar; bu durum bir varolma organizma poplasyonu yeni bir
mcadelesine yol aar. kincisi, bir evreye uyum gsterince,
trn iinde yavrular arasnda atalarndan farkl yeni bir tr olur.
deiim vardr; bunlar bazen Bu arada o atalar ayn kalabilir,
1809'da ngiltere'de midyeler ve mercan resiflerin
Shrewsbury'de doan Charles oluumu zerine yazlar yazd.
Darwin, aslnda babasnn izinde Dllenme, orkideler, bcek yiyen
gidip tp okumaya mahkmdu; bitkiler, bitkilerde hareket, evcil
ama cocukluu bcek toplama hayvanlarda ve bitkilerde
gibi ura larla geti ve hekim deime zerine eserler de
olma eilimi fazla olmad iin, yazd. mrnn sonlarna
din adam eitimi ald. 1831'de doru, insann kkeniyle
ansl bir atama, HMS Beagle'n ilgilendi.
dnya turuna grevli bilim insan
olarak katlmasn salad. nemli eserleri
Bu yolculuktan sonra Darwin
bilimsel ilgi oda oldu; dikkatli bir 1839 The Voyage of the Beagle
gzlemci, gvenilir bir deneyci ve 1859 On the Origin of Species by
yetenekli bir yazar olarak n Means of Natural Selection
kazand. Deniz omurgaszlar, 1871 The Descent of Man, and
zellikle 10 yl boyunca inceledii Selection in Relation to Sex
 iLERLEME YZYILI 149
ve nasl baz zelliklerin aktarld, mekanizmas sunana kadar ana
bazlarnn aktarlmad konusu ak m bilim tarafndan gz ard
bir sr olarak kald. Tesadfen, edildi. Darwin'in doal seilim

''
Sanrm,trlerin eitli
amalara zarife uyum
gstermelerinin basit yolunu
buldum.
Charles Darwin
Darwin kitabn yaynlad srada, ilkesi, srec anlamada anahtar
Gregor Mende] adl bir kei de olmaya devam ediyor.
Bmo'da (bugnk ek
Cumhuriyeti 'ndc) bezelyelerle
deneyler yapyordu . Kaltmsal
zellikler zerine 1865'te aklanan
almalar genetiin temelini
Darwin'le dalga geen bu
karikatr 1871'de , ovrim teorisini
oluturdu; ama 20. yzyla kadar, insanlara uygulad -da ha nceki
genetik alannda yeni keiflerin eserlerinde uzak durmaya zen

''
evrim teorisiyle birleip bir kaltm gsterdii bir ey yl yaynland.

deien evrelerine karlk

evrilebilir ya da hayatta kalma
mcadelesini kaybetip soylar
tkenebilir.

Sonu
Doal seilim yoluyla evrime ili~kin
bu kadar ayrntl, mantkl, kanta
dayal aklamayla karlaan pek
ok bilim insan, Darwin'in "en
uygun olanan hayatta kalmas"
kavramn hemen kabul etti.
Darwin'in kitab, kk bir cmle,
" insann kkenine ve tarihine k
tutulacak" cmlesi dnda, evrimle
balantl olarak insanlardan sz
etmemeye dikkat etti. Bununla
birlikte, Kiliseden itirazlar geldi ve
i nsanlarn dier hayvanlardan
evrildii imas, birok kesimde alay
konusu oldu.
Her zaman olduu gibi ilgi
oda olmaktan saknan Darwin,
Down House'taki almalarna
gmlp kald. Tarmalar
kztka, saysz bilim insan
kalkp onu savundu. Biyolog
Thomas Henry I-luxley teoriyi
savunmada - ve insann
maymundan geldiini ne
srmede- szn saknmad ve
"Darwin'in buldou" olarak tannd.
Bununla birlikte, kaltm
gerekletiren mekanizma - neden


ROBERT FITZROY (1805-1865)

''' ' *** *
' ' *

KISACA
BILMDALI
Meteoroloji
NCE
1643 Evangelista Torricelli hava
basncn len barometreyi icat
eder.
1805 Francis Beaufort, Beaug-
fort rzgar kuvveti leini ge-
litirir.
1847 Joseph Henry, Amerika
BirleikDevletleri'nin dousunu
batndan gelen frtnalar konu-
sunda uyarmak iin bir telgraf
hatt nerir.
SONRA
1870 ABD Ordu Muhabere Te
kilat, btn ABD iin hava du-
rumu haritalar karmaya ba
lar.
1917 Norve'te Bergen Meteo-
roloji Okulu hava cepheleri fikri-
ni gelitirir
2001 Birleik Yzey Analiz Sis-
temleri gl bilgisayarlar kulla-
np, olduka ayrntl yerel hava
raporlar verir.
Robert FitzRoy
ir buuk yzyl nce hava
B tahminine ilikin fikirler
folklordan farksz saylrd .
Bu durumu deitirip modern hava
durumu tahminini bize kazandran
kii, ngiliz deniz subay ve bilim
insan Kaptan Robert FitzRoy'du.
FitzRoy bugn daha ok,
Charles Darwin'i doal seilim
yoluyla evrim teorisine gtren
yolculua karan gemi Beagle'n
kaptan olarak tannr. Ama FitzRoy
kendi apnda dikkate deer bir
bilim insanyd.
FitzRoy 1831'de Darwin'le
birlikte ngiltere' den denize
alrken daha 26 yandayd. Ama
on yldan fazla bir sredir
denizdeydi ve Greenwich'te
Kraliyet Donanma Kolejinde
okumu ve yzbalk snavn pek
iyi dereceyle geen ilk aday
olmutu. Daha nce Gney
Amerika'ya yaplan bir aratrma
gezisinde de Beagle'a komuta
etmit; o gezide hava durumuyla
ilgili aratrmalarn nemini
kavrad. Patagonya aklarnda
geminin barometresinde den
basncn uyarc iaretlerini
nemsemeyince, iddetli bir
rzgarda felakete uramaktan son
anda kurtulmutu .
1805'te ngiltere'de, Suffolk'ta
aristokrat bir ailede doan Robert
FitzRoy, 12 yanda donanmaya
girdi. Gz dolduran bir kaptan
olarak yllarca denizde alt.
Charles Darwin'le yaplan dnya
turu da dahil, Gney Amerika'ya
yaplan iki byk aratrma
seferinde Beagle'n kaptanln
yapt. Ama FitzRoy, Darwin'in
evrim teorisine kar kan dindar
bir Hristiyand. Donanmada
muvazzaf hizmetten ayrldktan
sonra FitzRoy Yeni Zelanda valisi
oldu; orada Maori'lere eit
davranmas , yerleimcilerin
fkesini ekti. 1848'de ngiltere'ye
''
Bir barometre, iki ya da
termometre, birka ksa bilgi
ve yalnzca aletleri deil,
gkyzn ve atmosferi de
dikkatli bir gzlemle
meteorolojiden yararlanlabilir
Robert FitzRoy
''
Denizde hava tahminin
ncleri
Hava tahminlerinde ilk atlmlarn
ounun deniz subaylarndan
gelmesi tesadf deildi. Havann
nasl olacan bilmek, yelkenli
gemiler zamannda can alcyd. yi
bir rzgar karmann mali
sonular byk olabilirdi - ve
denizde bir frtnaya yakalanmak
felaket olabilirdi.
zellikle iki deniz subay zaten
nemli katklarda bulunmutu . Biri,
rlandal denizci Francis
dnp donanmann ilk pervaneli
gemisine komuta etti ve 1854'te
kurulunca Britanya Meteorolji
Dairesinin bakanlna atand.
Bilimsel hava tahmininin temeli
haline gelen yntemleri orada
gelitirdi.
nemli eserleri
1839 Narrative of the Voyages
ot the Beagle
1860 The Barometer Manual
1863 The Weather Book

Ayrca bkz. Robert Boyle 46-49 George Hadley 80 Gaspard-Gustave de Coriolis 126 Charles Darwin 142- 49
Beaufort'tu; denizde ve daha sonra
karada tikel koullarla balantl
rzgar hzn ya da "kuvvetini"
gsteren standart bir lek yarat-
mt. Bu lek, frtnalarn iddeti
nin ilk kez yntemli bir biimde
kaydedilmesine ve karlatrlma
sna olanak verdi. lek, "hafif rz-
gar" gsteren 1'den "kasrgaya"
iaret eden 12'ye kadard. Beaufort
lein i ilk kez FitzRoy, Beagle
yolculuunda kulland. Ondan
sonra btn donanma gemilerinin
jumallerinde standart haline geldi.
Denizde hava durumunuyla ilgili
nclerden biri de Amerikal
Matthew Maury'ydi. Kuzey
Atlantik'in rzgar ve aknt
haritalarn kard; bu haritalar,
seyir zaman ve kesinliinde
dramatik iyilemelerle sonuland.
Uluslararas bir deniz ve kara, hava
hizmeti yaratlmasn da savundu
ve 1853'te Brksel'de, btn
dnyada denizdeki koullarla ilgili
gzlemleri koordine etmeye
balayan bir konferans ynetti.
iLERLEME YZYILI 153
FitzRoy hava raporu sistemini
balatmadan nce, kasrgalardaki
siklonik rntleri rzgarlarn
oluturduunu ve frtnann yolunu
ngrmek iin rzgar ynnn
kullanlabileceini denizciler zaten
gzlemlemiti.
Meteoroloji Dairesi
1854'te FitzRoy'a, Beaufort'un
tevikiyle, Meteoroloji Dairesine
Britanya katksn sunma grevi
verildi. Ama kendine zg gayreti
ve igrsyle FitzRoy, daha ileri
gitti. Dnyann her tarafnda
yaplan ezamanl hava gzlemleri
sisteminin o zamana kadar
kefedilmemi rntleri aa
karmann yan sra, hava
tahminlerinde bulunmak iin de
kullanlabileceini grmeye
balad.
Gzlemciler, rnein tropikal
kasrgalarda rzgarlarn alak hava
basnl ya da "alak" bir merkez
alan etrafnda dairesel ya da
"siklonik" bir rntyle estiklerini
zaten biliyorlard. Orta enlemlerde
154 ROBERT FITZROY
esen pek ok byk frtnann bu
siklonik alak basn eklinde
olduu ok gemeden anlald. Bu
nedenle rzgarn yn, frtnann
yaklamakta m yoksa ekilmekte
mi olduuna ilikin bir ipucu verir.
1850'lerde hava olaylarna ilikin
daha iyi kaytlar ve uzun mesafe
iletiim iin yeni elektrikli telgrafn
kullanlmas, karada oluan siklonik
frtnalarn douya doru hareket
ettikleri neredeyse annda anlal
maktayd . Kasrgalar (tropikal Kuzey
Atlantik frtnalar) ise denizde olu-
ur ve batya doru g eder. Bu
nedenle Kuzey Amerika' da bir fr
tna i kesimlerde bir yeri vurunca,
daha doudaki yerlere bir telgraf
gnderilip bir frtnann yakla
makta olduu uyarsnda bulunula-
bilirdi. Gzlemciler, barometrede
hava basncnda bir dn yakla-
an bir frtna uyars verdiini bilil-
yorlard. Telgraf bu okumalar uzak
mesafelere hzl bir biimde iletmeyi
ve dolaysyla ok nceden uyar
larda bulunmay olanakl kld.
Sinoptik hava durumu
FitzRoy hava tahmininin
anahtarnn geni bir alanda
belirlenmi zamanlarda yaplan
hava basnc, scaklk, rzgar hz
ve ynne ilikin sistematik
gzlemler olduunu anlad. Bu
gzlemler Londra'daki
koordinazyon brosuna annda
telgrafla gnderildiinde, geni bir
alanda hava durumunun bir
resimini ya da "sinopsisini"
kara bilirdi.
Bu zet hava durumunun
ylesine eksiksiz bir resmini
veriyordu ki, geni bir lekte
mevcut hava rntlerini vermenin
yan sra, hava rntlerinin
izlenmesini de olanakl klyordu.
FitzRoy, hava rntlerinin
tekrarlandn fark etti. Burarl:rn
yola karak, gelecekte hava
rntlerinin ksa bir zaman
aralnda nasl geliebileceini,
gemile nasl gelitiklerinden
karabilirdi. Bu, kapsanan blge
iinde her noktadaki hava
FitzRoy gnlk ''sinoplik" haritalarn
tebeirle renklendirirdi. 1863'te izlen
bu harita, batdan kuzey Avrupa'ya
frtna getiren bir alak basn
cephesini gsterir. Haritann sa alt
taraf bir siklon oluumunu belirtir.
durumuna ilikin ayrntl bir
Lahminin Lemelini verir. Bu,
modern hava tahmininin temelini
oluturan dikkate deer bir
igryd.
Gzlem rakamlar tek bana
yeterliydi; ama FitzRoy bunlar
kullanp ilk modern meteorolojik
haritay, siklonik frtnalarn
girdapl eklini bugn uydu
resimlerinin gsterdii kadar
berrak gsteren "sinoptik" haritay
da yaratt. FitzRoy'un dnceleri,
"hava tahmini" szcn tantan
ve modern hava tahmini ilkelerini
ilk kez ortaya koyan kitab The
Weather Book'da (1863) zetlendi.
Britanya Adalar'n hava
durumu alanlarna ayrmak,
mevcut hava durumlarn
harmanlamak ve her alandaki
gemi hava durumu verilerini
kullanp hava tahminlerinde
bulunmak ok nemli bir admd.
FitzRoy zellikle denizde ve
Britanya Adalarnn limanlarnda
bir gzlemci a oluturdu. Srekli
hava gzlemi dncesinin kabul
grd Fransa ve spanya' dan da
''
Olas kt hava uyarlarnda
bulunarak filika ihtiyacndan
kurtulmaya alyorum .
Robert FitzRoy
''

veri ald. Birka yl iinde gzlemci
a o kadar verimli alyordu ki,
btn Bat Avrupa' da hava durumu
rntlerinin gnlk grntsn
alabiliyordu. Hava durumu
rntleri o kadar berrakt ki, en
azndan bir sonraki gn nasl
deiebileceini tahmin edebiliyor
ve bylece ilk ulusal tahminleri
karabiliyordu.
Gnlk hava tahminleri
Her sabah btn Bat Avrupa' da bir
sr hava istasyonundan
FitzRoy'un brosuna hava raporlar
gelir ve bir saat iinde sinoptik
harita karlrd. Tahminler,
herkesin okumas iin
yaymlanmak zere The Times
gazetesine annda gnderilirdi.
Gazetede ilk hava tahmini 1
Austos 1861'de yaymland.
FitzRoy bir frtna yoldaysa ve
yn konusunda uyarmak iin
limanlarda grnr yerlere bir
iaret kuleleri sistemi kurdu. Bu
sistem o kadar iyi iledi ki, saysz
can lmekten kurtuldu.
Ne var ki, kaptanlar frtna
uyars nedeniyle yola kmay
geciktirince, baz gemi sahipleri
sisteme fkelendi. Tahminleri
zamannda yayma sorunlar da
vard. Gazeteleri datmak 24 saati
alyordu; bu yzden FitzRoy
yalnzca bir gn sonrasnn deil,
iki gn sonrasnn tahminlerni
yapmalyd - aksi takdirde, halk
tahminleri okuduu srada olan
olmu olurdu. Daha uzun sreli
tahminlerin ok daha az gvenilir
olduunun farkndayd ve zellikle
The Times yanllklarn
sorumluluunu stlenmediinde,
sk sk alay konusu oldu.
Bu hava istasyonu Ukrayna'nn cra
dalarnda kurulurudr; scaklk, nem ve
rzga r h zyla ilgl verileri uydu
arac lyla sper bilgisayarlara
gnderir.
LERLEME YZYILI 155
FitzRoy'un miras
kar gruplarnn eletirisiyle
karlaan ve alay konusu olan
''
tahminler askya alnd ve FitzRoy
1865'te intihar etti. Servetini
Meteoroloji Dairesindeki rlanda [ve dier alanlarn]
aratrmalara harcad anlalnca,
telgraflarn harmanlayp
hkmet ailesinin zararn
hakkyla deerlendirdikten
karlad. Ama birka yl iinde
denizcilerden gelen basklar, frtna
sonra, o blge iin ilk tahmin
karlr... ve hemen
uyan sisteminin tekrar yaygn
yaymlanmaya gnderilir.
kullanma sokulmasn salad.
Bugn ayrntl hava tahminlerini Robert FitzRoy
ve frtna uyanlarn a1mak, her
''
denizci gnnn ayrlmaz bir
parasdr.
letiim teknolojisi iyiletike ve
gzlem verilerine daha fazla ayrnt
ekledike, FitzRoy'un sisteminin
deeri, 20. yzylda laykn buldu. bilgisayarlar, en azndan ksa
sreler iin olduka doru
Modern hava tahmini tahminler retir ve uak
Bugn saysz uyduya, uaa ve yolculuundan spor etkinliklerine
gemiye ek olarak 11.000'den fazla kadar bir dizi faaliyet bu tahminlere
meteoroloji istasyonu dnyay gvenir.
sslemektedir - hepsi, kresel bir
meteorolojik veri bankasn srekli
bilgiyle beslemektedir. Gl sper
156
KISACA

OMNE VIVUM EX
BILMDALl
Biyoloji
NCE
1668 Francesco Retli,

VIVO- kurtuklarn kendiliinden

deil, sineklerden
gsterir.
1745 John Necdham
trediini

HER CANLI mikroplarldrmek iin

etsuyunu kaynatr ve yeniden
bydklerinde kendiliinden

GELR
rediklerine inanr.

CANLIDAN
LOUIS PASTEUR (1822-1895)
1768 Lazzaro Spallanzani,
havas alnnca kaynam
suyunda mikroplarn
bymediini gsterir.
et

SONRA
1881 Robert Koch hastala
neden olan mikroplar yaltr.
1953 Stanley Miller ve Harold
Urey, yaamn kkenindeki
koullar canlandran bir
deneyde aminoasit -yaamn
temeli- yaratr.

adem biyolojiye gre,

M canllar yalnzca dier

canllardan bir reme
sreciyle treyebilir. Bugn bu
gr tartma gtrmez gibi
grnebilir; ama biyolojinin temel
ilkelerinin bebeklik evresinde
olduu dnemde, birok bilim
insan "abiyogenez" denilen bir
fikre -yaamn kendiliinden
reyebildii dncesine- balyd.
Aristoteles'in ryen maddeden
canl organizma kabi ldi ini iddia
etmesinden uzun sre sonra,
baz lan can sz nesnelerden yaratk
yapmay amalayan yntemlere bile
inand. rnein 17. yzylda
Felemenkli hekim Jan Babtista von
Helmont, ak havada bir kavanoza
 iLERLEME YZYILI 157
Ayrca bkz. Robert Hooke 54 Antonie van Leeuwenhoek 56 57 Thomas Henry Huxley 172- 73
Harold Urey and Stanley Miller 274 75

Bu mikroplardan bazlar
Mikroplarn bulamas
Birok canl organizma yiyeceklerin
ya da remesi nlenirse,
mikroskopiktir ve bozulmasna ya da
bozulma ve bulama
etrafmzdaki havada asldr. bulac hastalklara
gereklemez.
neden olur.

braklan birka buday tanes i ile fikri, hayal rn gibi grnyordu.

terli i amarndan yetikin fare
kacan yazd. 19. yzyla kadar
kendiliinden remeyi savunanlar
vard. Ne var ki, 1859'da Louis
Pasteur adl Fransz bir
mikrobiyolog, bunu rten zekice
bir deney tasarlad.
Aratrmalarnn seyri iinde,
bulac hastalklara canl
mikroplarn neden olduunu da
1546'da talyan hekim Girolamo
Fracastoro "bulamann tohumla-
r"n tarif etti ve iin dorusuna
yaklat. Ama canl, reyebilir ey
ler olduklarn akca ifade edemedi
ve teorisinin fazla etkisi olmad.
Onun yerine insanlar, ryen
maddeden gelen "miazma"nn - ya
da zararl havann- bulac hasta- Francesco Redi'nin bu izimi
lklara neden olduuna inandlar. kurt ukla rn sineklere dnmn

kantlad. Mikroplarn doasna ilikin ak

Pasteur'den nce, hastalk ya da
bozulma ile organizmalar arasn
daki badan kukulanlmt, ama
kantlanmamt. Mikroskoplar
aksini kantlayana kadar, plak
gzle grlemeyen kk canl
kendilikler diye bir eyin varl
bir dnce olmadan, enfeksiyonun
aktarlmas ile yaamn yaylmas
nn aslnda ayn parann iki taraf
olduunu kimse bilemezdi.
lk bilimsel gzlemler
17. yzylda bilim insanlar ,
remeyi inceleyerek byk
yaratklarn kkenini bulmaya
alt. 1661'de ngiliz hekim
gsterir. almas, sineklerin
kurtuklardan, kurtuklar n da
sineklerden ktn gsterdi.
konusu olduu srece- deneysel
kantlar sunan ilk kii, talyan
hekim Francesco Redi'di. 1668'de
etin kurtlanma srecini inceledi. Bir
para eti parmenle kaplad , bir
paray da akta brakt. Ya lnzca
aktaki et kurtland; nk oraya

''
Deney alannda, ans yalnzca
hazrlkl zihne yardmc olur.
William Harvey (kan dolamn
bulmasyla nldr) bir ceninin
kkenini kefetme abasyla gebe
bir geyii diseke etti ve "omne
vivum ex ovo" - her canl
sinekler konmu ve yumurtalarn
brakmt. Re di deneyi tlbentle -
etin kokusunu emen ve sinekleri
eken- tekrarlad ve tlbentten
alnan sinek yumurtalarnn , temiz

Louis Pasteur yumurtadan gelir- ilan etti . Sz eti kurtuklarla "tohumlamak" iin
konusu geyiin yumurtasn kullanlabild iini gsterdi. Redi,
bulamad ; ama en azndan kurtuklarn kendiliinden deil,

''
olacaklar ima etmekteydi.
Kendiliinden remenin
olanakszlnn - en azndan insan
gznn grebildii yaratklar sz
ancak sineklerden doabileceklerini
ne srd. Ne var ki, Redi'nin
deneyimin nemi anlalmad ve
Redi'nin kendisi bile abiyogenezi
158 LOUIS PASTEUR
tam olarak reddetmedi, belli pek ok mikrobu gerekten de
koullarda gerekletiine inand. ldrmesine ramen, rnein baz
Mikroskopu ilk yapan ve ayrntl bakteriler uykuda, sya direnli

bilimsel inceleme iin kullananlar
arasnda Felemenkli bilim insan
Antonie van Leeuwenhoek, baz
canllarn plak gzle
grlemeyecek kadar kk
olduklarn ve byk yaratklarn
remesinin, sperm gibi kk
mikroskobik canllara bal
olduunu gsterdi.
''
sporlara dnrek hayatta
kalabilir. Pek ok m ikrop, pek ok
Abiyogenez diye bir eyin
yaam gibi, besininden enerji
gemite hi
almak iin havadaki oksijene
gereklemediini ve
ihtiya duyar. Ne var ki, en
gelecekte de hi nemlisi, bu tr deneyler her zaman
gereklemeyeceini
bulama akt -havada dolaan
gstermek niyetindeyim. mikroplar bir byme aracn, ksa
Tbomas Henry Huxley bir sre atmosfere maruz kalsa bile

Yine de, abiyogenez dncesi
bilim insanlarnn kafasna o kadar
derin yerlemiti ki, birou bu
mikroskobik organizmalarn reme
organna sahip olamayacak kadar
kk olduklarn ve bu nedenle
kendiliinden domalar
gerektiini dnmeye devam etti.
1745'te ngiliz doa bilimci John
Needham bunu kantlamaya
koyuldu. Isnn mikroplar
ld rebildii ni biliyordu; bu yzden
bir miktar et suyunu bir deney
tpnde kaynatt -bylece
mikroplarn ldrd- ve ardndan
soumaya brakt. Et suyunu bir
sre gzlemledikten sonra,
mikroplarn geri geldiini grd.
Mikroptan arndrlm et
suyundan kendiliinden doduklar
''
sonucuna vard. Yrmi yl sonra
talyan fizyolog Lazzaro
Spallanzani, Needham ' n deneyini
tekrarlad; ama deney tpnn
havas boaltlrsa, mikroplarn
tekrar bymediini gsterdi.
Spallanzani et suyunu havann
" tohumladn" dnd; ama onu
eletirenler, havann yeni mikrop
kua iin "yaamsal g"
olduunu ne srdler.
Modern biyoloji balamnda
bakldnda, Needham'n ve
Spallanzani 'nin deneylerinin
sonular kolayca aklanabilir. Is
kolayca koloniletirebilir. Bu
yzden, aslnda bu deneylerden
hibiri abiyogenez sorununu u ya
da bu ekilde sonu alc bir
biimde ele almamt.
Yzyl sonra mikroskoplar ve
mikrobiyoloji, sorunu halletmeye
yetecek kadar ilerlemiti. Louis
Pasteur'n deneyi havada asl,
maruz kalan her yzeye bulamaya
hazr duran mikroplarn varln
gsterdi. nce havay pamukla
filtreledi. Sonra kirlenmi pamuk
filtreleri analiz etti ve filtreye
taklan tozlar bir mikroskopla
inceledi. Yiyeceklerin bozulmasyla
ve rmesiyle balantl
mikroplarla kaynadn grd.
Adeta mikroplar havadan dnce
hastala neden oluyorlard. Bu,

Hava tpn iine Pasteur'n kuu boynu deneyi,

girebilir mikroptan arndrlm bir et suyunun,
havadan tekrar ine dmeleri nlendii
srece mikroorganizmasz kalacan
kantlad.

I)
;J ~
Mikroorganizmalar
kavisli yerde
tutulur
indeki Et suyu souyunca Tp yan yatrmak Mikroorganizmalar tekrar
mikroorganizmalar mikroorganizmasz kalr. mikroorganizmalarn et hzla oalr.
ldrmek iin et suyu suyuna lekrar girmesine
kaynatlr. olanak verir.

Pasteur'n bir sonraki admda
baarl olmak i in ihtiya duyduu
hassas bilgiydi; o admda Fransz
Bilimler Akademisinin bir meydan
okumasn kabullenip,
kendiliinden reme dncesini
rtt.
Bu deney iin Pasteur besin
bakmndan zengin et suyunu
kaynatt yzyl nce Needham ve
Spallanzani'nin yapt gibi- ama
bu kez deney tpnde nemli bir
deiiklik yapt. Deney tpn
stp yumuatt, sonra aa yukar canlandrmak iin su, amonyak,
bkerek bir kuu boynu ekline
soktu. Dzenek souyunca, scaklk
mikroplarn bymesine uygun
olmasna ve tp d havayla
balantl olduu iin bol oksijen
bulunmasna ramen, tpn bir
ksm aa doru kvrl olduu Urey'in deneyi, cansz maddeden
i in mikroplar et suyunun zerine
dmyordu. Mikroplarn tpte
tekrar byyebilmelerinin tek yolu,
kendiliinden remeydi - ve bu
gereklemedi.
Pasteur, mikroplarn et suyuna
havadan bulatklarnn son bir
kant olarak, deneyi tekrarlad;
ama bu kez koyun boyunlu tp
kopard. Et suyu enfekte oldu:
Kendiliinden remeyi sonunda
rtm ve her canlnn canldan
geldiini gstermiti. Kirli bir
kavanozdan fare kmad gibi, et
s uyu dolu bir deney tpnden de
kendiliinden mikrop kmad
akt.
Abiyogenez geri dnyor
1870'te ngiliz biyolog Thomas
Henry Huxley, "biyogenez ve
abiyogenez" balkl bir seminerde
Pasteur'n a lmas n savundu.
Bu, kendiliinden remenin son
savunucularna ezici bir darbe oldu
ve hcre teorisi, b iyokimya ve
genetik disiplinlerine dayanan yeni
bir biyolojinin doumuna iaret etti.
l BBO'lere gelindiinde Alman
hekim Robert Koch, arbon
hastalnn bula c bir bakteri
tarafndan bulatrldn
gstermiti.
Yine de, Huxley'in
konumasndan yaklak bir yzyl
sonra yeni bir bilim insan kua
Yeryznden ilk yaamn kkeniyle
ilgili sorular sorunca, abiyogenez
zihinleri yeniden megul etmeye
balayacakt. 1953'te Amerikal
kimyaclar Stanley Miller ve Harold
Urey, Yeryznde yaamn
afandaki atmosfer koullarn
metan ve hidrojenden oluan bir
karma elektrik kvlcmlar
gnderdi. Bir haftada aminoasitleri
-proteinlerin yap talar ve canl
hcrelerin temel kimyasal
bileenleri- yaratt l ar. Miller ve
canl organizma kabildiini
gstermeyi amalayan almalarn
patlamasna neden oldu; ama bu
kez bilim insanlar , biyokimya
aletleriyle ve milyarlarca yl nce
gerekleen srelerin bilgisiyle
donanmlyd.
''
Yalnzca olgular gzlemlerim;
yaamn kendisini gsterdii
bilimsel koullar dnda bir
aramam.
ey
Louis Pasteur
''
LERLEME YZYILI 159
Louis Pasteur
1822'de yoksul bir Fransz
ailede doan Louis Pasteur o
kadar byk bir ahsiyet oldu
ki, lnce resmi devlet
treniyle gmld. Kimya ve
tp eitimi aldktan sonra,
Strasbourg ve Lille
niversitelerinde akademik
grevler stlendi.
lk aratrmalar kimyasal
kristallerle ilgiliydi; ama
mikrobiyoloji alanndan daha
iyi tannr. Pasteur mikroplarn
arab sirkeye
dntrdn ve st
ekittiini gsterdi ve
mikroplar ldren bir sl
ilem sreci -pastrizasyon
olarak bilinen- gelitirdi.
Mikroplarla ilgili almalar,
modern jerm teorisinin
gelimesine yardmc oldu:
Baz mikroplarn bulac
hastalklara neden olduu
dncesi. Daha sonra birok
a gelitirdi ve mikrobiyoloji
aratrmalarna adanm ve
bugne kadar varln
srdren Pasteur Enstitsn
kurdu.
nemli eserleri
1866 Studies on Wine
1868 Studies on Vinegar
1878 Microbes: Their Roles in
Fermentation, Putrefaction,
and Contagion
KENDKUYRUGUNU

YILANLARDAN

BiRi _
AUGUST KEKULE (1829-1896)
162 AUGUST KEKULE
9. yzyln ilk yllar,
KISACA
1 kimyada maddeye bilimsel
bak kkten deiti ren

BLM DALI
Kimya
NCE
1852 Edward Frankland,
valans -bir atomun dier
atomlarla oluturduu ba
says- dncesini tantr.
1858 Archibald Couper,
karbon atomlarnn birbirleriyle
byk gelimelere tank oldu.
1803'te John Dalton her elementin,
o elemente zg atomlardan
olutuu nu ne srd ve atom
arl kavramn kullanarak, taslaklarn kada geirmekle
elementlerin birbirleriyle her zaman
tam sayl oranlarda nasl
birletiklerini aklad. Jns Jakob
Berzelius bu 2000 bileii inceleyip
''
Gecenin bir ksmn bu
dncelerin h i olmazsa
geirdim. Yapsal teori bu
ekilde var oldu.
Friedrich August Kekule

dorudan ba kurup zincir
oluturabildiklerini ortaya
koyar.
SONRA
1858 talyan kimyac Stanislao
Cannizzaro atomlar ile
molekuller arasndaki fark
aklar, atom ve molekl
arlklarn yaymlar.
1869 Dimitri Mendeleyev
periyodik tabloyu karr.
1931 Linus Pauling kuantum
mekan ii dncelerini
kullanarak genel olarak
bu oranlar aratrd. Bugn
kullandmz adlandrma
sistemini -hidrojen iin H, karbon
iin C vd - icat etti ve o zaman
bilinen 40 elementin atom
arlklarnn bir listesini hazrlad.
Canl organizmalarn kimyas iin
"organik kimya" terimini -bu terim
daha sonra karbon kimyas
anlamna gelecekti- icat etti.
1809'da Fransz kimyac Joseph
Louis Gay-Lussac gazlarn bast
oranlarda nasl birletiklerini
aklad ve iki yl sonra talyan
Amedeo Avogadro eit hacimli
gazlarn eit sayda molekl
''
kavramlar olarak kald; ama
aklay clklar giderek artan
kavramlard.
Valans
1852'de atom l arn birbirlerine nasl
balandn anh:maya ynelik ilk
adm, valans -bir elementin her
atomunun balanabilecei atom
says- dncesini tantan ngiliz
kimyac Edward Frankland att.

kimyasal ban ve zel olarak
benzen moleklnn yapsn
aa kavuturu r.
ierdiini ne srd. Elementlerin
bileimini dzenleyen kat kurallar
bulunduu akt. Atomlar ve
molekller esas olarak kimsenin
dorudan grmedii teorik
Hidrojenin bir valans vardr,
oksijenin iki. Sonra 1858'de
Britanyal kimyac Archibald
Couper, kendi kendine balanan
karbon atomlar arasnda balar

Her elementin atomlar dier Benzen molekllerinde, karbon atomlar

atomlarla belirli sayda yolla birbirine balanp halkalar olu turur,
birle ebilir. Buna valans denilir. hidrojen atomar onlara balanr.

Karbon atomlarnn drtl

bir valans vardr.

Ayrca bkz. Roberl Boyle 46 49 Joseph Black 76-77 Hcnry Cavcndish 78-79 Joseph Priestley 82-83
Antoine Lavoisier 84 John Dalton 112 13 Humphry Davy 114 Linus Pauling 254- 59 Harry Kroto 320-21
olutuunu ve molekllerin
birbirine balanan atom zinciri
olduklarn gsterdi. Dolaysyla, iki
para hidrojen ile bir para
oksijenden olutuu bilinen su, H,O
ya da H- 0 - H (burada "-" bir ba
gsterir) olarak ifade edilebilir.
Karbonun drt valans vardr, yani
drt deerliklidir; bu yzden bir
karbon atomu, metanda (CH1 )
olduu gibi, drt ba oluturabilir;
metanda hidrojen atomlar
karbonun etrafnda drt yzl
biimde dizilir. (Bugn kimyaclar
bir ban , iki atomun paylat
elektron iftini temsil ettiini; H, O
ve C simgelerinin uygun atomun
merkez ksmn temsil ettiini
dnr.)
Couper o srada Paris'te bir
laboratuvarda alyordu. Bu arada
Almanya'da, Heidelberg'de August
Kekule ayn dnceyi ne srp,
1857'de karbonun drt valansl
olduunu ve 1858'do karbon
atomlarnn birbirine
balanabildiini ilan etmiti.
Couper'n tebliinin yaym lanmas
gecikmiti; dolaysyla Kekule
kendi tebliini
ondan bir ay nce
yaymlad ve kendi kendine
balanan karbon atomlar
dncesinde ncelik onun oldu.
Kekule atomlarn arasndaki
balara "ilginlik" (affinity) dedi ve
1859'da kan popler kitab
Textbook of Organic Chemistry'de
dncelerini daha ayrntl bir hidrojen atomunun yerini klor
biimde aklad.
Karbon bileikleri
Kimyasal tepkimelerden elde edilen
kantlara dayalteorik modeller
karan Kekule, drt valansl karbon
atomlarnn birbirine balanp,
baka valansl baka atomlarn
(hidrojen, oksijen ve klor gibi)
balanabildii bir "karbon iskeleti"
iLERLEME YZYILI 163
RRH
1 1 1
R-C-C-C-H
1 1 1
OO NEN HRR
Oksijen Ntrojen Propan
BHB
1 1 1
c-c-c-c - e
1 1 1
RRR
B BB 1-Kloropopan
1 1 1
B- C-R H-C-C-H BCI R
1 1 1 1 1 1
H HR s-c-c- c-e
Metan Etan 1 1 1
BBH
2-IOoropropan
Kekule valans kavramn kullanarak, atomlar arasnda
oluup moleklleri meydana getiren baglar tarif etti. Burada
her bag bir izgiyle ifade edilir.
oluturduunu ilan etti. Aniden ema). Baz bileiklerin, atom
organik kimya anlam kazanmaya valanslarn doyurmak iin ift
balad ve kimyaclar, her tr baa ihtiyac vardr: rnei n oksijen
molekle yapsal forml tahsis etti. molekl (O,) ve etilen molekl
Metan (CH4 ), etan (C2 H6 ) ve (C2H.). Etilen klorla tepkimeye girer
propan (C3H8) gibi basit ve sonu, yer deitirme deil,
hidrokarbonlar artk karbon katlma olur. Klor i ft baa eklenip
atomlar zinciri olarak grlyordu; 1,2 dikloroetan (C2 H4Cl2) meydana
bu zincirde bo valanslar hidrojien getirir. Olduka tepkin olan ve
atomlar doldurmaktayd. Byle bir oksiasetilen kaynak hamlacnda
bileiin, szn gelii klorla (Cl,) kullanlan asetilen (C2H,) ve nitrojen
tepkimesi, bir ya da daha fazla molekl (N2) de dahil, baz
bileiklerin l ba bile vardr.
atomunun ald bileikler - Ama benzen bir bilmece olarak
klorometan ya da kloroetan gibi kald. Formlnn C H olduu
6 6
bileikler- meydana getiriyordu. Bu anlald; ama asetilenle eit sayda
yer deitirmenin bir zellii, karbon ve hidrojen atomlarna sahip
klorun orta karbon atomuna m olmasna ramen, asetilenden ok
yoksa utaki karbon atomlarndan daha az tepkindir. Yksek tepkinli
birine mi balandna bal olarak olmayan dorusal bir yap
kloropropann iki farkl biimde, gelitirmek , gerek bir muammayd.
1-kloropropan ya da 2-kloropropan Akas ift ba olmalyd, ama
eklinde olmasyda (bkz. yukardaki nasl dizildikleri bir srd.
164 AUGUST KEKULE
Dahas, benzen klorla katlarak
(etilen gibi) deil, yer deitirerek
tepkimeye girer: Bir klor atomu bir
hidrojen atomunun yerini alr.
Benzenin hidrojen atomlarndan
birinin yerini bir klor atomu alnca,
sonu yalnzca tek bile ik olur:
C6H5Cl, klorobenzen. yle
grnyordu ki, klor atomu herhangi
bir karbon atomuna balandna
gre btn karbon atomlar
edeerdi.
Benzen halkalar
Benzenin yapsna ilikin
bilmecenin zm, 1865'te bir
ryada Kekule'ye malum oldu.
zm, karbon atomlarnn
Kakule bir benzen halkasnda karbon atomlar arasnda ift ve tek
balarn almak olduunu ortaya koydu (solda). ki klor atomu iki
hidojen atomunun yerini farkl ekilde alabilir (sada).
oluturduu bir halkayd; her birine
bir hidojen atomunun baland
alt atomun hepsinin eit olduu bir
halka. Yani klorobenzende klor.
halkann etrafnda herhangi bir
yere balanabilirdi.
Bu teoriye bir destek de, klorun
hidrojenin yerini iki kez alp
diklorobenzeni (C6 H4Cl) meydana
getirmesiyle geldi. Eer benzen,
btn karbon atomlar eit alt yeli
bir halkaysa, bu bileiin ayr
biimi ya da "izomeri" olmaldr - Bir hexabenzocoronene
iki klor atomu bitiik karbon moleklnn bu grnLs, bir
atomlar zerinde, baka bir atomsa! kuvvet mikoskopu kullanlarak
karbonla ayrlm karbon atomlar elde edldi. ap 1,4 nanometredir ve
farkl uzunlukta karbon-karbon balarn
zerinde ya da halkann kart gsterir.
ularnda olabilirdi. in byle
olduu anlaldve izomere
srasyla
orta-, meta- ve para-
c
1 diklorobenzen ad verildi.
c ....c ...c'c"'B Simetri kurmak
1 1
Benzen halkasnn gzlemlenen
H"'c'c"'c'B simetrisi konusunda hala
1
H zlmemi bir sr vard. Her
Orto-diklorobenzin karbon atomu drt valansn
doyurmak iin, dier atomlarla drt
H ba ol maldr. Yani, hepsinin
1
c,c ...c'c"'c "yedek" bir ba vard. Kekule ilk
1 1 nce, halkann etrafndaki almak
tek ve ift balar izdi; ama
H"'c'c"'c'H halkann simetrik olmas gerekti i
1
H anlalnca, molekln iki yap
Meta-diklorobenzin arasnda kararsz kaldn ne
srd.
H Elektron 1896'ya kadar
1
c ....c ...c'c"'H kefedilmedi. Balarn elektron
payla myla olutuu dncesini,
1 1
H"'c'c"'c'c Amer ikal kimyac G. N. Wilson
1916'da nerdi. 1930'larda Linus
1
H Pauling kuantum mekaniini
Para-diklorobenzin kullanarak, benzen halkasndaki
"lt yedek elektronun ift balara
yerlemediini, halkann etrafna
yayldn ve karbon atomlar
arasnda eit paylaldn, bu
nedenle karbon-karbon balarn tek
ya da ift deil, 1,5 olduunu
aklad (bkz. s. 254-59). Benzen
 iLERLEME YZYILI 165
Kekule benzen halkalar teorisini
formle ettii an rya benzeri bir
grm olarak tarif etti; burada bir
ejderha olarak tasvir edilen eski
ouroboros simgesinde olduu gibi
kendi kuyruunu sran bir ylan grd.

moleklnn yapsna ilikin

bilmeceyi zmek iin fiziin bu
yeni dncelerine ihtiya vard.

Esin ryas
Kekule'nin ryasn anlatm, esin
kvlcmna ilikin en ok anlan
kiisel anlatmdr. Anlalan
hipnogojik bir durumdayd -
uykuya dalmann eiinde: Bu
durumda gerekler ile imgelem i
ie geer. Bunu Halbschlaf, yani
yar-uyku olarak tarif etti. Aslnda
bu trden iki ayakta uyumay tarif
eder: lki, olaslkla 1855'te Gney
Londra'da Clapham Road'a doru hatta drt kk atomu baladn nnde kprdyordu ... Uzun sralar,
giden bir otobsn tepesinde. grdm." ou zaman daha youn balantl;
"Atomlar gzlerimin nnde kinci olay Belika' da, her ey hareket halinde, ylan gibi
kprdyorlard. Bu kk Ghent'teki alma odasnda kvrlyor ve dnyor. O da ne?
paracklar hareket halinde hep gerekleti; olaslkla kendi Ylanlardan biri kendi kuyruunu
grmtm, ama hareket tarzlarn kuyruunu sran ylan yakalad ve bu grnt gzlerimin
anlamay baaramamtm . Bugn simgesinden esinlendi: "Benzen nnde alay edercesine dnp
iki kk atomun ne kadar sk halkas teorisinde de ayn ey durdu."
kaynap bir ift oluturduunu, oldu ... Sandalyeyi mineye
byklerin kkleri nasl evirdim ve baygn bir
yuttuunu ve daha byklerin , durumdayd m .. atomlar gzlerimin

August Kekule Kendisine August diyen Friedrich
August Kekule, imdi
Almanya'nn Hesse eyaletinde
bulunan Darmstadt'ta 7 Eyll
1829'da dodu. Giessen
niversitesindeyken mimarlk
okumay brakp, Justus von
Liebig'in derslerini dinledikten
sonra kimyaya yneldi. Sonunda
Bonn niversitesinde kimya
profesr oldu.
1057'de ve ertesi yl Kekule,
karbonun drt valans, basit
organik molekllerde balanma ve
benzenin yaps zerine bir dizi
yaz yaymlad; bu yaynlar onu,
molekler yap teorisinin ba
mimar yapt. 1895'te Kaiser II.
Wilhelm tarafndan soyluluk
unvan verildi ve August Kekule
von Stradonitz oldu. Kimya
dalnda ilk be Nobel dlnn
n onun rencileri ald.
ne m li eserleri
1859 Textbook of Organic
Chemistry
1887 The Chemistry of Benzene
Derivatives or Aromatic
Substances
KESNLKLE
~

AIGA IKAN
ORTALAMA

BiRE U
GREGOR MENDEL (1822-1884)
......
_. .........................
168 GREGOR MEN DEL
KISACA
BLM DALI
Biyoloji
NCE
1760 Alman botaniki Josef
Klreuter ttn bitkisini
oaltma deneylerini tasvir
eder, ama sonulan doru bir
biimde aklayamaz.
1842 svireli botaniki Car yavruya geen bir Lr zn ya da
von Nageli hcre blnmesini
aratrr ve daha sonra
kromozom olarak tanmlanan
iplik-benzeri cisimleri tasvir
eder.
1859 Chares Darwin doa l
seilim yoluyla evrim teorisini
yayMlar.
SONRA
1900 Botaniki Hugo de Vries,
Cari Correns ve Wlliam
Bateson, Menden'n yasalarn
e zamanl olarak "yeniden
kefeder."
1910 Thomas Hunt Morgan,
Mende! yasalarn des tekler ve
ilimsel bilginin tarihinde en
B byk doal gizemlerden
biri kalt m
mekanizmasyd . Kaltm olgusu,
aile yelerinin belirgin bir biimde
benzer oldu kla r fark edildiinden
beri bilinmekteydi. Pratik ierimleri
her yerdeydi - tarmda rn ve
hayvan yP.tetiricili i nden hemofoli
gibi baz hastalklarn ocuklara
geebi ldiini ilikin bilgiye kadar.
Yunan filozoflar, ebeveynden
maddi "ilke"nin va r olduunu
dndler. Ebeveynler ilkeyi
cinsel i liki srasnda bir sonraki Kaltsal zellikler Mendel'den nce
binlerce yl gzlemlenmiti; ama tek
kuaa aktaryordu ; kandan
kaynakland , babalk ve annelik yumurta kizlii gibi olgular reten
biyolojik mekanizma bilinmiyordu.
ilkelerinin harmanlanp yeni bir kii
meydana getirdii sanlyordu. Bu
dnce yzyllarca varl n
srdrd - esas olarak kimse daha biyolojik eitlilik kesinlikle
iyi bir dnceyle ort aya kmad seyrelirdi. Farkl ren kte boyalar
iin; ama Charles Darw in'e gelip kartrmaya benzerdi ve griyle
dayannca, temel zay fl apak sonulanrd. Darwin'in teorisinin
ortaya kt. Darwin'in doal dayand uyarlanmalar ve
seilim yoluyla evrim teorisi yenilikler varln srdrmezdi.
trlerin kuaklar boyunca
deitiini bunu yaparken Mendel'in kefi
biyolojik eitlilie neden Kalt m anlamada atlm , DNA'nn

kaltmn kromozom temelni olduunu- ne srd. Eer kaltm kimyasal yaps saptanmadan
dorular. kimyasal ilkelerin yaklak bir yzyl nce -ve Darwin
harmanlanmasna dayanyorsa, Trlerin Kkeni'ni yaymlad ktan

Gregor Mendel 1822'de Avusturya almay brakt ve bezelye

mparatorluu'nda Silezya'da
doan Gregor Mendel'in asl ad
Johan Mendel'di; eitimini daha
da ilerletmenin bir yolu olarak
rahiplie girmeden nce
matematik ve felsefe eitimi ald
- adn Gregor yapp
Augustinusu bir kei oldu.
Eitimini Viyana niversitesinde
tamamlad ve dnp Brno'daki
(imdi ek Cumhuriyeti'nde)
manastrda ders verdi. Burada
Mende! kaltma ilgi duydu - ve
eitli zamanlarda fareleri, arlar
ve bezelyeleri inceledi. Piskoposun
basksyla hayvanlar zerinde
dlleyip yetitirmeye
younlat. Bu alma kaltm
yasalarn tasarlamasna ve
kaltsal zelliklerin daha sonra
gen denilen farkl paracklar
tarafndan kontol edildii
dncesini gelitirmesine yol
at. 1868'de manastr barahibi
oldu ve bilimsel almalarn
brakt. lnce, bilimsel yazlar
ardl tarafndan yakld.
nemli ese rleri
1866 Experiments in Plant
Hybrizidation
Ayrca bkz. Jcan-Baptiste Lamarck 118 Charles Darwin 142 49 Thomas Hunt Morgan 224-25
James Watson and F'rancis Crick 276 83 Michael Syvanen 318- 19 William F'rench Anderson 322-23

on yldan az bir sre sonra- ekinik varyete dedi. Bu durumda btn bitkiler her iki baskn
gerekleti. Brno'da Augustinusu beyaz iek ekinikti ve ikinci zellie (mor iek, sar tohum)
bir kei olan Gregor Mende!, daha kuak bitkilerin drtte birini sahipti; ama ikinci kuakta bir
nl birok doa bilimcinin oluturuyordu. Her zellik -uzun/ kombinasyon karm vard.
baarsz olduu yerde baarl olan ksa; tohum rengi; iek rengi ve rnein, bitkilerin on altda birinin
bir retmen, bilim insan ve tohum ekli- iin, bu oranlara gre her iki ekinik zellikle (beyaz
matematikiydi. Fark yaratan, baskn ve ekinik varyetleri iek, yeil tohum) kombinasyonu
herhalde, Mendel'in matematikteki saptamak olanaklyd. vard. Mende! iki zelliin
ve olaslk teorisindeki becerisiydi. birbirinden bamsz miras alnd
Mende! bezelyeyle (Pisum Anahtar sonu sonucuna vard. Baka bir deyile,
sativum) deneyler yapt. Bu bitki Mende! daha ta ileri gidip, iki iek rengi kaltmnn tohum rengi
boy, iek rengi, tohum rengi ve zelliin -iek rengi ile tohum katlm zerinde ve tohum rengi
tohum ekli gibi tanmlanabilir rengi gibi- kaltmn ezamanl kaltmnn iek rengi kaltm
birok bakmdan eitlilik gsterir. test etti. Zrriyetin farkl zellik zerinde bir etki s yoktu. Kaltmn
Bir seferde bir zelliin kaltmna kombinasyonlaryla ortaya bu ekilde kesin orantl olmas,
bakmaya balad ve sonulara ktklarn ve yine, bu Mende!' in u sonuca varmasna yol
matematik bilgisini uygulad. kombinasyonlarn sabit oranlarda at: Bu durum mulak kimyasal
Manastr arazisinde kolayca ekilen gerekletiini grd. lk kuakta ilkelerin ha rmanlanmasndan
bezelye bitkileri yetitirerek, bir dizi
deney yapp nemli veriler elde
edebildi.
Mende!, alrken hassas
nlemler ald. zelliklerin kuaklar
iinde atlayabildiini ve
gizlenebildiini bildii iin, "saf"
soy bezelye bitkileriyle -yalnzca
beyaz iekli yavru veren beyaz
iekli bitkiler gibi- ie balamaya
dikkat etti. Saf beyaz iekli
bitkileri saf mor iekli bitkilerle
melezledi vb. Her durumda,
dllenmeyi de kesin bir biimde
kontrol etti: Polenlerin rasgele
salmasn nelemek iin
ilk mor bitk kuan
birbiriyle dllemek, 1'e 3
almam iek goncalarndan
orannda mor ve beyaz bitkili
cmbzla alp aktard. Bu yetitirme
ikinci kua retir.
deneylerini birok kez
gerekletirdi ve bir sonraki ve
ondan sonraki kuakta bitkilerin
saysn ve zelliklerini belgeledi.
Almak varyetelerin (mor iek ve
beyaz iek gibi) sabit oranlarda
miras alndn grd. ilk kuakta
mor iek gibi yalnzca bir varyete
baaryla yetiti; ikinci kuakta bu
varyete, zrriyetin drtte n
olutu rdu . Mende! buna baskn
varyete dedi. teki varyeteye
170 GREGOR MENDEL
kaynaklanmad, ayrk
"paracklardan" olr gerekleti.
iek rengini konlrol eden
paracklar vard, tohum rengini
paracklar vard vb. Bu
paracklar ebeveynden yavruya
bozulmadan aktarlmaktayd. Bu
durun, ekinik zelliklerin kendi
etkilerini gizleyebilmelerinin ve bir
kuak atlayabilmelerinin nedenini
aklyordu: ekinik bir zellik, bir
bitki sz konusu paracktan iki
zde doz alrsa kendini gsterirdi.
Bugn bu paracklar gen olarak
kabul ediyoruz.
Kabul edilen deha
Mende! bulgularnn sonularn
1866'da bir doa tarihi dergisinde
yaymlad; ama almas bilim
dnyasnda fazla etki yaratamad.
Baln ezoterik zellii -
Experiments in Plan Hybridization
[Bitki Melezleme Deneyleri!- okur
Ebeveyn kua
1 1
F,
Fz
1 1
"Saf" beyaz ve mor iekli bLkilerden
yetitirilen ilk kuak bezelyeler (Fl) her bir
ebeveynden bir parack almtr. Mor baskndr,
bu nedenle btn Fl iekleri mordur. ikinci
kuakta (F2) drt iekten biri, iki "beyaz"
parack miras alr ve beyaz iek karr.
saysn snrlam olabilir; ama ne
olursa olsun, Mendel'in
yaptklarndan tr hakkyla taktir
edilmesi 30 yldan fazla bir sre
ald. 1900'de Hollandal botaniki
Hugo de Vries, Mendcl'inkine
benzer bitki dlleme deneylerinin
sonularn -bire orannn
dorulanmas da dahil- yaymlad.
De Vries, ilk nce Mendel'in buraya
vardn kabul ederek
almalarn srdrd. Birka ay
sonra, Alman botaniki Car!
Corrcns, Mendel'in kaltm
mekanizmasn ak bir biimde
tarif etti. Bu arada ngiltere' de -de
Vries ve Correns'in yazlarn
okuduktan sonra harekete geen
Cambridge'li biyolog William
Bateson, Mcndel'in zgn yazsn bir eser -hcre biyolojisi ve
ilk kez okudu ve nemini hemen
anlad. Bateson, Mendelci
dncelerin savunucusu olacakt
ve sonunda, biyolojinin bu yeni
1 1
1 1
3:1 oran
ANAHTAR
Beyaz parac
D Mor parac
at. iek rengi iin bir parack
''
zellikler melezlerde tamamen
kaybolur, ama zrriyetlerinde
deimeden tekrar ortaya
kar.
Gregor Mendel
''
alan iin "enetik" terimini icat etti.
Augustinusu kei, lmnden
sonra nihayet takdir edilmiti.
O zamana kadar, farkl trden
biyokimya alanlarnda- biyologlara
klavuzluk ediyordu. Bilim insanlar
hcrelerin iine bakarak ipucu
aradklar iin, mikroskoplar bitki
dlleme deneylerinin yerini
alyordu . 19. yzyl biyologlarnn
iinde bir ses, kaltmn
anahtarnn hcrenin ek i rdeinde
olduunu sylyordu. 1878'de
Mendel'in almasndan habersiz
Alman Walther Flemming hcre
ekirdeinin iinde, hcre
blnmesi srasnda hareket eden
iplik benzeri yaplar saptad.
Bunlara, "renkli cisim" anlamna
gelen kromozom adn verdi.
Mendel'in almalarnn yeniden
kefedilmesinden sonra birka yl
iinde biyologlar, Mendel'in
"kaltm paracklar"nn gerek
olduklarn ve kromozomlarda
tandklarn kantl amt.
Antlm kaltm yasalan
Mende! iki kaltm yasas
saptamt. Birincisi, yavrularda
sabit zellik oran, kaltm
paracklarnn ift halinde
geldikleri sonucuna varmasna yol
ifti, tohum rengi iin bir parack
 LERLEME YZYILI 171
Hu go de Vries 1890'larda ei tl i
bitkilerle yapt deneylerde 3:1 orann
kefetti . Daha sonra, bu kefide ncelik
hakknn Mende!' de olduunu kabul
etti.

aratrnca, kaltmn Mendel'in

bu lduundan daha karmak
yollarla gercklebildiini
doruladlar. Bununla birlikte, bu
keifler, modern genetiin temelini
atan Mendel'in bulgularyla
elimek yerine, onlar tamamlar.

ifti vard
vb. iftler dllenmede birok biyolojik zellik -insan boyu
oluuyordu; nk her ebeveynden gibi- ok sayda farkl genin
bir parack gelmekteydi - ve yeni etkileiminin sonucudur.
kuak reyip kendi eey hcrelerini Dahas, Mendel'in inceledii
oluLuranca Lekrar ayrlmaktayd. genler bamsz aktarlmakLayd.
Birlikte gelen paracklar farkl Daha sonraki almalar, genlerin
varyeteyse (mor ve beyaz iek ayn kromozom zerinde yan yana
paracklar gibi) yalnzca baskn oturabildiklerini gsterdi. Her bir
parack aa kacakt. kromozom, bir ONA dizisi zerinde
Modern terimlerle, farkl gen yzlerce ya da binlerce gen tar.
varyetelerine alel denilir. Mendel'in Kromozom iftleri ayrlp eey
birinci yasas, a leller ayrlp eey hcreler yaratr ve kromozom sonra

''
hcreleri oluturduklar iin btne geer. Yani, ayn kromozom
Ayrm Yasas olarak bilinir. zerinde farkl genlerin kontrol
Mendel'in ikinci yasas, iki zellii ettii zelliklerin kaltm bamsz
ele alnca ortaya kt. Bamsz deildir. Mendel'in inceledii her abalarmzn kaltm ve
Kaltm Yasas, her zelliin ilgili bir bezelye zellii, ayr bir varyasyon olgularn
genin bamsz aktarldn ne kromozom zerindeki bir genden aklamaya ynelik olduuna
srer. kaynaklanr. Ayn kromozom
yeterince iaret eden Genetik
Anlalan, Mendel'in bitki zerinde olsa lard , sonular daha terimini. .. neriyorum.
trn seimi tesadfiydi. Pisum karmak ve yorumlanmas daha
William Bateson
sativum'un zelliklerinin en basit zor olurdu.
kaltm rntsne uyduunu 20. yzylda aratrmalar,

imdi biliyoruz. Her bir zellik -
iek rengi gibi- farkl varyetelerde
(aleller) gelen tek bir gen tipinin
kontrolndedir. Bununla birlikte
''
Mende! yasalarnn istisnalarn
ortaya karacakt. Bilim insanlar
genlerin ve kromozomlarn
davrann daha derinliine
172

KULAR. LE D~OZORLAR
ARASINDA EVRiMSEL
BR BAGLANTI
THOMAS HENRY HUXLEY (1825- 1895)

859'da Charles Darwin doal

KISACA
BLM DALI
Biyoloji
NCE
1859 Charles Darwin evrim
teorisini aklayan Trlerin
Kkeni'n i yaymlar.
1860 Almanya' da bulunan ilk
Archaeopteryx fosili, Londra
Doa Tarihi Mzesine satl r.
SONRA
1875 Archaeopteryx'in dili
"Berlin rnei" bulunur.
1969 ABD'li pa\eontolog John
Ostrom'un yrtc ku
dinozorlara ilikin incelemesi,
kularla yeni benzerlikleri
1 seilim yoluyla evrim
teorisini ak l ad . Bunu
izleyen hararetli tartmalarda
Thomas Henry Huxley, Darwin'in
dnceleri n in en salam
savunucusuydu; "Darwin'in
buldogu" lakabn kazand. Daha
nemlisi Britanyal biyolog,
Darwin'in teorilerinin kant olacak
temel bir konuda -kularn ve Archaeopteryx' in on bir fosili
dinozorlarn yakn akraba olduu bulundu. Kua benzeyen bu dinozor
dncesi- nc almalar Ge Jura dneminde, yaklak 150
yrtt. milyon yl nce imdiki Gney
Almanya'da yaad.
Darwin'in t rlerin tedrici olarak
baka trlere dnt teorisi
doruysa, o zaman fosil kalnt lar olmaktan ok en eski kulardan biri
ok fark olan trlerin ok benzer olabilirdi. Ama Huxley hem
olan atalardan nasl ayrldklarn kularn hem dinozorlarn
aklamalyd. 1860'ta bir Alman anatomile rini yakndan incelemeye
ta ocanda kireta iinde balad ve ona gre kant

aydrlatr. dikkate deer bir fosil bulundu. arpcyd .

1996 Bilinen ilk tyl dinozor
Sinosauropteryx, in'de
bulunur.
2005 ABD'li biyolog Chris
Organ, kularn DNA's ile
'fyrannosaurus rex'in DN.A:s
arasndaki benzerlii gsterir.
Jura dnemine tarih lendi ve
A rchaeopteryx lithographica ad
verildi. Kular gibi kanatlar ve
tyleri olan, ama dinazorlar
andan kalan bu fosil, trler
arasnda Darwin'in teorisinin
ngrd kayp halkann bir
rnei gibi grnyordu.
Ne var ki, kular ile dinozorlar
arasndaki balanty kantlamaya
tek rnek yeterli dei ldi ve
Archaeopteryx, tyl bir d inozor
Bir gei' fosili
Huxley Achaeopteryx ile eitli
dinozorlar arasnda ayrntl
k arlatrmalar yapt ve kk
dinozorlar Hyp silophodon ve
Compsognathus'a ok benzediini
grd. 1875'te dinozorunkine
benzer dileri olan daha eksiksiz bir
A rchaoopteryx fosilinin bulunmas,
ba lanty dorular gibi
grnyordu.
 LERLEME YZYILI 173
Ayrca bkz. Mary Anning 116- 17 Charles Darwin 142- 49

Kk dinozor fosille rin in ayrntl incelenmesi,

kularla birok ortak zellii gsterir.

Kua benzeyen Archaeopteryx fosillerinin dinozorlarnkine

benzer dileri vardr.

Thomas Henry Huxley

Ku larn anatomisi ile dinozorlarn anatomisi arasndaki
benzerlikler tesadf olamayacak kadar byktr.
Huxley kular ile dinozorlar
arasda evrimsel bir balant
olduuna inanmaya balad; ama
ortak bir ata bulacan
dnmyordu. Onun iin nemli
olan, ok ak benzerliklerdi.
Srngenler gibi kularn da pullar
vardr -tyler, pullarn gelimi
halidir- ve yumurtlarlar. Kemik
yaps bakmndan da bir sr
benzerlikleri vardr.
bulunmas da dahil. Ayn yl, bir
Tjrrannosaurus rex'in fosillemi
yumuak dokusundan alnan
DNA'da yaplan r ac bir
inceleme, dinozorlarn genetik
olarak dier srngenlerden daha
fazla kulara benzediini
gsterdi.
Londra'da doan Huxley 13
yanda cerrah ra oldu. 21
yanda, Avustralya ve Yeni
Gine'nin etrafndaki denizlerin
haritasn karmakla
grevlendirilen bir Kraliyet
Donanmas gemisinde
cerraht. Bu yolculuk srasnda
toplad deniz omurgaszlar
zerine yazlar yazd ve bu
yazlar Kraliyet Dernei o
kadar etkiledi ki, 1851'de
yelie seildi. 1854'te
dnnce Huxley, Kraliye t
Madencilik Okulunda doa
tarihi hocas oldu.
Huxley 1856'da Charles
Darwin'le tantktan sonra,
Darwin teorilerinin gl bir
savunucusu oldu. 1860'ta
evrim zerine bir tartmada,
Tanr'nn yaratcln
savunan Oxford Piskoposu
Samuel Wilberforce ' yendi.

Yine de dinozorlar ile kular
arasndaki balant, bir yzyl daha
tartmal kald. Sonra 1960'larda
parlak tyl, evik yrtc ku
Deinoyc:hu~' (Velociraptor'un bir
akrabas) ilikin incelemeler, kular
ile bu kk yrtc dinozorlar
arasndaki balantya birok
palcontologu inandrmaya balad.
Son yllarda in'de ok sayda eski
''
Kular aslnda srngenlere sra, insann kkeni
benzer. .. bu hayvanlarn, son
derece deiiklie uram ve
istisnai bir srngen tipi
olduu sylenebilir.
Thomas Henry Huxley
Kular ile dinozorlar
arasndaki benzerlikleri
gsteren almalarnn yan
konusunda kantlar da toplad.
nemli eaerle rl
18 58 The Theory of the
Vertebrate Skull
1863 Evidence as to Man's

''
ku ve kua ben zer dinozor fosilinin
Place in Nature
bulunmas, bu balanty
1880 The Coming of Age
glendirdi -2005'te ayaklar tyl of the Origin of Species
kk bir dinozorun, Pedopenna,
ZELLKLERN

DNGSELLiGi
DMTR MENDELEYEV (1834-1907)
176 DMiTRI MENDELEYEV -
KISACA
BLM DALI
Kimya
NCE
1803 John Dalton atom arl
dncesini tantr. karma denilen btn cisimlerin
1828 Johann Dbereiner ilk s
nflandrmaya kalkr.
- - --
661'de Anglo-rlandal
1 kimyac Robert Boyle
elementleri yle tanmlad:
"belli ilkel ve basit ya da
kusursuzca kat k sz cisimler;
baka herhangi bir cisimden ya da
birbirinden olumayp, kusurcuzca
bileeni ve btn cisimlerin
sonunda sonunda ayrt ey."
B aka bir deyile bir element
yapmad. Ayn ekilde haloen
elementler klor ve brom, klor bir gaz
ve brom bir sv ol masna ramen,
ikisi de keskin, zehirli
ykseltgendir. Britanyal kimyac
John Newlands, bilinen elementler
artan atom a rl srasna gre
di zildi i nde, her sekizinci yere
benzer elementlerin dtn fark
etti. Bulg ularn 1864'te yaymlad.

1860 Stanislao Cannizzaro kimyasal yollarla daha basit

kapsaml bir atom ve molekl
arlklar tablosu yaymlar.
SONRA
1913 Lothar Meyer atom hac-
maddelere blnemez. 1803'te
ngiliz kimyac John Dalton bu
elementlerin atom arl (imdi
greli atom ktlesi deniliyor)
dncesini tantt. Hidrojen en

mine kar atom arl grafii hafif elementtir ve ona, bugn de

kararak elementler arasnda
ki periyotluk ilikiyi gsterr
1913 Henry Moseley atom nu-
maralarn bir atomun ekir-
deindeki proton says- kulla-
narak periyodik tabloyu yeni-
den tanmlar.
1913 Niels Bohr bir atom yap
s modeli nerir. Model, farkl
element gruplarnn grel tep-
kinliini aklayan elektron ka-
buklarn da kapsar.
kullanlan 1 deerini verdi.
Sekiz yasas
19. yzyln ilk yarsnda k imyac lar
giderek daha fazla sayda element
yaltt ve belli element g rupla r n n
benzer zelliklere sahip olduklar
anlald. rnein sodyum ve
potasyum suyla iddetli tepkimeye
girip hidrojen gazn serbest
brakan gm ren kli kat !ardr
Elementlerin snflandrmaya kalk
(alkali metaller). Aslnda o kadar na ilk ki, Alman kimyac Johann D-
benzerdirler ki, Britanyal k imyac bereiner'di. 1828'de baz elementlerin,
Humphry Davy onlar ilk birbiriyle balantl zelliklere sahip l
kefettiinde aralarnda ayrm gruplar oluturduunu bulmutu.
 LERLEME YZYILI 177
Ayrca bkz. Robert Boyle 46 49 John Dalton 112-13 Humphry Davy 114 Marie Curie 190-95
Ernest Rutherford 206-13 Linus Pauling 254 59

Mendeleyev'in periyodik
tablosu, burada gsterilen modern
tablonun ncsyd. Tablosunda
henz bulunmayan elementlerin 17
uygun dt yerleri bo brakt ve
bu boluklardan yararlanarak, kayp element F
elementlerin zelliklerini ngrd. ad 17

c
3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

-
22 23 24 J& il 27 a 29 30

Ti v Cr Mn Fe Co Ni Cu Zn Br
40 ., 42
Zr Nb Mo Tc Ru Rh Pd Ag Cd
43 4'61 44 45 ... 47 .. . 1 Xe
........... - - -
n n
-- _
n
_...
H n
- ~
n n
........ umm-
M . .
Ta W Re Os
... 107 .. ... lr Pt Au Hg
o
....
lll lll
At Rn
117
Uus Uuo
a

ANAHTAR

. All..llmat11llu Gel,maallarl . Oll)ermetallar . Ametaller Aalgazlar

. Alka.lltopralr.metallerl Nadir toprak metalleri . Ya.nmetaller Halojenler Rt1dy~kUf toprak maUllui

Newlands, Chemical News Beguyer de Chancourtois da hazrlad; her kada bir elementin
dergisinde unlar yazd: "Ayn rntleri fark etmi ve adn ve belli bal zelliklerini
gruba ait elementler ayn yatay dncelerini 1862'de yazd.
srada grnrler. Benzer yaymlamt; ama ok az kii fark Mendeleyev'in 1868'de bir k
elementlerin numaralar da yedi ya etti. yolculuuna kmak zeriyken
da yedinin katlarna gre farklk atlmn yapt sylenir. Yola
gsterir. .. Kendine zg bu ilikiye, skambil bilmecesi kmadan nce, katlarn
Sekizli Yasas demeyi neriyorum." Aa yukar ayn srada Rusya' da masann zerine serdi ve adeta bir
Tablosundaki rntler kalsiyuma Dimitri Mendeleyev, St sabr oyunu oynuyormu gibi,
kadar anlamldr; ama ondan sonra Petersburg'da Principles of bilmeceyi dnmeye balad.
raydan kar. 1 Mart 1865'te Kimya Chemistry k itabn yazarken ayn Arabacs bavullar almak iin
Dernei, elementleri alfabetik sorunla bouuyordu. 1863'te kapya gelince, Mendeleyev megul
sraya gre dizseydi de olurdu bilinen 56 element vard ve ylda olduunu syleyerek geri gnderdi.
diyerek Newlands'la alay etti ve yaklak br tane olmak uzere, yen 56 element, benzer gruplar dikey
yazsn yaymlamay reddetti. elementler kefedil iyordu. dizilecek ekilde, istedii gibi
Newlands'n baarsnn nemi, 20 Mendeleyev, bir rnt olmas dzenlemeyi baarana kadar
yldan fazla bir sre gerektii inancndayd. Bilmeceyi katlar ileri-geri hareket ettirdi.
anlalmayacakt. Bu arada Fransz zme abasyla, 56 kattan Ertesi yl Mendeleyev Rus Kimya
mineralog Alexandre-Emile oluan bir iskambil destesi Derneinde, "Elementler atom
178 DMiTRI MENDELEYEV ~~~~~~~~-

arlklarna gre dizilirlerse, beklemeliyiz -rnein atom

zelliklerin ak bir dngsellii
ortaya kar" diyen bir yaz okudu.
Benzer kimyasal zelliklere sahip
elementlerin ya yaklak olarak ayn
deerde {potasyum, iridyum ve
osmiyum gibi) ya da dzenli olarak
artan {potasyum, rubidyum ve
sezyum qibi) atom a rlklar
olduunu aklad. Elementlerin
atom arlklar srasna gre
gruplar halinde dzenlenmesinin,
valanslarna (atomlarn dier
atomlarla kurabildii ba says)
karlk geldiini de aklad.
Yeni elementleri ngrmek
Yazsnda Mendeleyev, cesur bir
ngrde bulundu: "Henz daha
bilinmeyen birok elementin kefini
arlklar 65 ile 75 arasnda olacak,
alminyuma ve silisyuma benzer
iki element."
Mendeleyov'in dzenlemesi,
Newlands'n Sekizliklerine gre
nemli ilerlemeler iermekteydi.
Newlands baronun ve
alminyumun altna pek anlaml
olmayan kromu yerletirmiti.
Mcndeleyev henz kefedilmemi
bir elementin var olmas gerektiini
sonucunu kard ve atom arl
yaklak 68 olan bir atomun Alt alkali metalin hepsi yumuak,
bulunacan ngrd. Bu element, yksek tepknli melalclir. Bu saf
kimyas al forml M 20 3 ("M", yeni sodyum topann d tabakas
elementin simgesi olmak zere) havadaki oksijenle tepkimeye girip,
sodyum oksit bir rt oluturmu .
olan bir oksit (bir elementin
oksijenle oluturduu bileik)
oluturacakt. Yani, yeni elementin Ge,) 1886'da kefedildi. Bu
iki atomu oksijen atomuyla keifler Mendeleyev'i nlendirdi.
birleip oksit meydana getirecekti.
Dier boluklar dolduracak iki Tablodaki hatalar

''
Doada genel bir dzen
egemenliinin varln
kefetmek ve bu dzeni
yneten nedenleri bulmak
bilimin ilevidir.
Dimitri Mendeleyev
element dha ngrd: M,03 oksiti
ol uturan birinin atom arl
yakla k 45; M, oksitini oluturan
dierinin atom arl 72.
Eletirmenler kukuluydu; ama
Mendeleyev, ok zgn iddialard
bulunmutu ve bilimsel bir teoriyi
desteklemenin en gl yollarndan
biri, doruluu kantlanan
ngrlerde bulunmaktr. Bu
Mendeleyev baz hatalar yapt.
1869'daki yazsnda, tollrn atom
arlnn yanl olmas gerekti-
ini iddia etti: 123 ile 126 arasda
olams gerekirdi, nk iyotun
atom arl 127' dir ve iyot, zellik-
lerine gre tabloda tllr izlemeli-
dir. Yanlyordu - tellrn greli
atom arl aslrnda 127,6 'dr ; iyo-
tunkinden byktr. Benzer bir

''
olayda, galyum elementi (atom
arl 70, Ga 2 0 oksitini oluturur)
3
1875'te; skandiyum (a. 45, Sc, O,)
1879'da ve germanyum (a. 73,
anormallik potasyum {a. 39) ile
argon {a. 40) arasnda da olur;
argon tabloda potasyumdan nce
gelir - ama Mendeleyev 1869'da bu

Doal oluan alt asal g az (tablonun 18. grubunda sralanr) helyum, neon,
argon, kripton, ksenon ve radondur. Kimyasal tepkinlikleri ok dktr;
nk her birinin tam bir valans kabuu vardr - atom ekirdi('jinin etrafn
saran bir elektron kabuu Helyumun iki elektron ieren tek kabuu vardr;
dier elementlerin sekiz elektronlu d kabuklar vardr. Radyoaktif radon
kararszdr.

He

ekirdek Elektron
Ne Xe

sorunlarn farknda deildi, nk
argon 1894'e kadar kefedilmedi.
Argon renksiz, kokusuz ve dier
elementlerle zor tepkmeye giren
asal gazlardan biridir. Saptanmas
zor olan asal gazlardan hibiri o
srada bilinmiyordu; bu nedenle
Mendeleyev'in tablosunda onlara
yer yoktu. Ne var ki, argon ortaya
knca, doldurulmas gereken bir-
ka delik daha oldu ve 1898'e gelin-
diinde sko kimyac William
Ramsay helyum, neon, kript on ve
ksenonu yaltmt. 1902'de
Mendeleyev asal gazlar Grup 18
olarak tablosuna ekledi ve tablonun
bu versiyonu, bugn kullandm z
periyodik tablonun temelini olutu
rur.
"Yanl" atom arl aykrl elementler en tepkin olanlard? Bu
1913'te, Britanyal fiziki Henry
Moseley tarafndan zld;
Moseley X-nlar kullanarak, tikel
bir elementin her atomunun
ekirdiindeki proton saysn
belirledi. Buna elementin atom
numaras denildi ve elementin
periyodik tablodaki konumunu bu
numara belirler. Atom arlklarnn
yakn bir yaklaklk vermesi, daha
hafif elemetlerin atom arlnn
atom numarasnn kabaca (tam
tamna olmasa bile) iki kat olmas
gereinden kaynakland.
''
Alminyum ve silisyuma
benzer elementlerin - atom
arlklar 65 ile 75 arasda
olacak- kefini beklemeliyiz.
Dimitri Mendeleyev
''
LERLEME YZYILI 179
Tabloyu kullanmak
Elementlerin periyodik tablosu bir
kataloglama sistemi -elementleri
sralamann dzenli bir yolu- gibi
grnebilir; ama hem kimyada hem
fizikte daha byk bir nemi vardr.
Kimyaclarn bir elementin
zelliklerini ngrmelerine ve
srelerde varyasyonlar
denemelerine olanak verir; rnein
tikel bir tepkime kromla olmazsa,
tabloda kromun altndaki element
olan molibdenle olabilir.
Tablo, atomun yapsn Dimitri Mendeleyev
aratrmada da nemlidir.
Elementlerin zellikleri neden bu En az 12 ocuun en k
rntlerle tekrarlar? Neden Grup olan Dimitriy Mendeleyev
1834'te Sibirya'da bir kyde
18 elementleri tepkin deilken, iki
dodu . Babas kr olup
taraftaki gruplarda yer alan retmenlik iini kaybedince,
Mendeleyev'in annesi bir cam
tr sorular, o gnden beri kabul fabrikas ileterek aileyi
edilen atom yapsnn resmine geindirdi. Fabrika yannca, 15
gtrd. yandaki olunu yksek
Mendeleyev bi lc,:de >;;arsl eitim almas iin St
olduu iin tablosu itibar grd. Petersburg'a gtrd.
Dncelerini Beguyer ve 1862'de Mendeleyev
Newlands' tan sonra yaymlad; Feozva Nikitina Laeva'ya
ayrca atom hacmi ile atom arl evlendi; ama 1876'da Anna
bants kurarak elementler vanova Popova'ya tutuldu ve
arasnda periyodik ilikiyi gsteren
ilk karsndan boanmadan
Alman kimyac Lothar Meyer de onunla evlendi.
1890'larda Mendeleyev
onun nndeydi, dncelerini
votka retiminin yeni
1870'te yaymlad. Bilimde ska
standartlarn dzenledi.
olduu gibi, tikel bir kefin zaman
Petroln kimyasn aratrd ve
gelmiti ve birok kii, birbirinden
Rusya'nn ilk petrol
bamsz olarak, birbirlerinin rafinerisinin kurulmasna
almalarndan habersiz ayn yardm etti. 1905'te sve
sonulara ulamt. Kraliyet Bilim Akadamisi
yeliine seildi; Nobel
dlne aday gsterildi, ama
olaslkla iki eliliinden
tr, kabul edilmedi.
Radyoaktif element 101
mendelevyum, adn ondan
alr.
nemli eserleri
1870 Principles of Chemistry
VE
MANYETZMA

AYNI
OZUN
GRNMLERDR
JAMES CLERK MAXWELL (1831-1879)
182 JAMES CLERK MAXWELL

KISACA
Bir manyetik alan k kutuplanmasn
BLM DALI deitirebilir.
Fizik
NCE
1803 Thomas Young'n iftya-
rk deneyleri, sanki n bir
dalga olduunu gsteriyor.
Bu durum n elektromanyetik lir dalga
1820 Hans Christian 0rsted olabileceini gsterir.
elektrik ile manyetizma aras-
da bir balanty ortaya karr.
1831 Michael Faraday deien
bir manyetik alann bir elektrik
alan rettiini gsterir.
In elektromanyetik bir dalga olduu varsaylrsa,
SONRA n davrann matematiksel olarak aklayan
1900 Max Planck baz koul denklemler kurmak olanakldr.
larda n, kk "dalga pa-
ketlerinden" ya da kuantumlar-
dan olumu gibi ele alnabile
ceini ne srer
Uzun dalga boylu radyo dalgalarnn (ayn
1905 Albert Einsten bugn zamanda elektromanyetik spektrumun paras)
foton olarak bilinen k kuan- kefi, denklemleri doru lar.
tumlarnn gerek olduunu
gsterir.
1940'lar Richard Fcynmann
ve dierleri n davrann
aklamak in kuantu m elekt-
rodinamini gelitirir

sko fiziki James Clerk anlay mz kapsayc bir "Her ey indksiyonu bulmasyla tannr;

1 Maxwell 'in 1860'1arda ve

1870'lerde gelitirdii
elektromanyetik alanlarn
Teorisi"nde bi rletirme umudunu
sunmaktadr.
ama daha az hrelli bir keif,
Maxwell'in kalk noktasn
oluturdu .
davrann tarif eden diferansiyel Faraday etkisi Faraday 20 yl boyunca k ile
denklemler serisi, hakl olarak, fizik Danimarkal fiziki Hans Christian elektromanyetizma arasda bir
tarihinin byk baarlar ndan biri 0rsted'in 1820'de manyetizma ile baland bulmaya alt. 1845'te
say lr. Sahiden dntrc bir elektrik arasda bir balant soruya kesin bir yant veren akllca
bulu olan bu den klemler yalnzca kefetmesi, grnrde balantsz bir deney tasarlad. Deney,
hilim i nsa nlarnn elektrie, olc::ula r arasndaki bal ar ve i kutuplan m bir k demetini (bir
manyetizmaya ve a baklarn balantlar kefetme giriimlerine k demeti dzgn yanstan bir
kkten deitirmekle kalmad, zemin hazrlad. Michael Faraday'n yzeyden sektrilerek kolayca
tamamen yeni bir matematiksel anlaml bir atlmna da esin yaratlan, dalgalar n tek ynde
fiziin temel kuallarn da belirledi. kayna oldu. Bugn Farnday daha dalgaland bir k) gl bir
Bunun 20. yzylda ok kapsa ml ok elektrik motoronu icat manyetik alandan geirmeyi ve
sonular olacakt ve bugn, Evren etmesiyle ve elektromanyetik zel bir gz mercei kullanarak
 iLERLEME YZYILI 183
Ayrca bkz. Alessandro Volta 90-95 Hans Christian 0rsted 120 Michael Faraday 121 Max Planck 202-05
Albert Einstein 214-21 Richard Feynman 272- 73 Sheldon Glashow 292-93

bir elektrik akm indkledii- sz Elektromanyetizmay Newton'n

konusu olan elektromanyetik ktleekimi modeline benzer bir
kuvvetlerin nasl altn "uzaktan etki" biimi olarak

''
zel grelilik Leorisi kkenini
Maxwell'in elektromanyetik
alan denklemlerine borludur.
Albert Einstein
aklamakt. Faraday hareketli
elektrik akmlarnn etrafnda
emerkezli halkalar halinde yaylan
ya da mknats kutuplarna girip
kan "kuvvet izgileri"
dncesini icat etmiti.
Elektriksel iletkenler bu izgilerle
ilikili olarak hareket edince,
grenler ve elektromanyetizmann
dalgalarla uzaya yayldna
inananlar. Genel olarak "uzaktan
etki "yi destekleyenler kta
Avrupa 'sndand ve Andre-Marie
Ampere'in teorilerini izledi;
dalgalara inanlar ise, Britanyal
olma eilimindeydi. ki temel

''
dier taraftaki kutuplanma asn
test etmeyi gerektiriyordu.
Manyetik alann dorultusunu
evirerek n kutuplanma asn
etkileyebildiini grd. Bu bulua
dayanan Faraday, ilk kez k
dalgalarnn kuvvet izgileri
halinde bir tr dalgalanma
olduunu ne srd ve
elektromanyetik olgular bununla
yorumlad.
ilerinde akm akyordu . Kuvvet
izgilerinin younluu ve greli
devinim hz akmn gcn
etkilemekteydi.
Kuvvet izgileri olguyu anlamak
iin yararl bir yardmcyd; ama
fiziksel bir varlklar yoktu -
elektriksel ve manyetik alanlar
yalnzca belli izgiler kesildiinde
deil, uzayda etki alanlarna giren
her noktada varlklarn hissettirir.
Elektromanyetizma fiziini
aklamaya alan bilim insanlar,
iki okuldan birine dme
eilimindeydi:
teoriyi ayrt etmenin yolu uydu:
Uzaktan e tki anlk gerekleirdi;
oysa dalgalarn uzayda yaylmas,
kanlmaz olarak zaman alrd.
Maxwell'in modelleri
Maxwel11855'te ve 1856'da yaym
lanan iki yazyla kendi elektroman-
yetizma teorisini gelitirmeye ba
lad. Bu yazlar Faraday 'n kuvvet
izgilerini sktrlamaz (farazi
olarak) bir akkan iinde ak
bakmndan goometrik olarak
modellendirme abasyd. Baars
snrl oldu ve sonraki yazlarda

Elektromanyetizma . . .... .!:..: . .' -. ,.

~
..
teorileri
Faraday zeki bir deneyselciydi; ama
bu sezgisel dnceyi salam bir
teorik temele oturmak Maxwell'in
dehasna kald. Maxwell soruna
kart ynden, elektrik, manyetizma
ve k arasndaki ba neredeyse
tesadfen kefederek geldi.
Maxwell'in ana kaygs,
Faraday'n indksiyonu gibi
olgularda - hareketli bir mknatsn

Demir talann b1r mknats

etrafndaki rnts, Faraday'n tarif
ettii kuvvet izgilerini gsteriyor gibi.
Aslnda, Maxwell'in denklemlerinde
temsil edildii gibi, elektromanyetik
alanda verili bir noktada bir ykn : .. :
yaad kuvvetin ynnu gsterirler.
184 JAMES CLERK MAXWELL
alLernatif bir yaklam deneyerek,
alan bir dizi parack ve dner
burga olarak modelledi.
Benzetirmeyle, Maxwell, iletken
bir ilmikten geen elektrik akmin
etrafndaki manyetik alana bala
yan Ampere'in devre yasasn
kantlayabildi. Maxwell bu
modelrlP., elektromanyetik alandaki
deiikliklerin sonlu (yksek olsa
da) bir hzda yaylacan da gs-
terdi.
Maxwell yaylma hznn
yaklak bir deerini kard:
yaklak 310.700 km/sn. Bu deer,
eitli deneylerde lld ekliyle
n hzna o kadar yaknd ki,
Faraday'n n doasna ilikin
sezgisinin doru olmas gerektiini
hemen anlad. Dizinin son yazsnda
Maxwell, manyetizmann Faraday
etkisinde grld gibi
elektromanyetik bir dalgann
dorultusunu nasl etkileyebildiini
aklad.
Denklemleri gelitirmek
Teorisinin temel elerinin doru
olduundan emin olan Maxwell,
1B64'te teorisini salam bir
matematiksel temele oturtmaya
koyuldu. A Dynamical Theory of the
''
nsanolunun uzun tarihinden
baklnca ...
19. yzyln en
anlaml olaynn, Maxwell'in
elektrodinamiin yasalarn
kefi olduuna karar
verileceinden kuku
duyulamaz.
Richard Feynman
''
~~~~~~~~~~~~~~~
~
Dalga boyu
..........
Electromagnetic Field'de bir
ift elektriksel ve manyetik enine
dalga olarak tarif etti; dalgalar
birbirlerine dik dorultuluydu ve
faza o kadar kilitliydi ki, elektriksel
alandaki deiiklikler manyetik
alan , manyetik alandaki
deiiklikler elektriksel alan
glendirmekteydi (elektriksel
dalgann dorultusu, normalde
dalgann genel kutuplanmasn
belirleyen dorultudur). Yaznn son
blmnde, elektromanyetik
olgularn elektriksel ve manyetik
potansiyeller -baka bir deyile, bir
noktasal ykn elektromanyetik
alanda zgl bir noktada
yaayaca elektriksel ya da
manyetik potansiyel enerji miktar
bakmndan tam bir matematiksel
tasvirini veren 20 denklemlik bir
dizi ortaya koydu.
Maxwell daha sonra,
denklemlerden k hznda hareket
eden elektromanyetik dalgalarn
nasl ktn gsterdi; grne biimde reten nemli bir gelime
gre, elektromanyetizmann
Elektromanyetik bir dalgann
elektriksel ve manyetik bileenleri
uzayda hareket ederken, brbirlerine
dik ayla ve evreler halmde salnr; bu
yzden her iki e ayn zamanda
maksimum genliklerine ular ve
indksiyonla birbirlerin srekli
takviye eder.
Yaylma
doasna ilikin tartmay kesin
bir eklide bitirdi.
Konuyla ilgili almalarn
1873'te Treatise on Electricity and
Magnetism'de zetledi, ama teori
inandrc olmasna ramen,
Maxwell ld srada henz
kantlanmamt ; nk k
dalgalarnn yksek frekans ve
ksa dalga boyu, zelliklerinin
llmesini
olanakszlatrmaktayd. Ne var ki,
sekiz yl sonra, 1887'de Alman
fiziki Heinrich Hertz, dk
frekansl ve uzun dalga boylu, ama
ayn genel yaylma hzna sahip
ok farkl bir elektromanyetik dalga
biimi -bugn radyo dalgalar
olarak bilinen elektromanyetizma
biimi- retmeyi baarnca
bilmecenin son parasn sal ad.
Heaviside sahneye kar
Hertz'in kefi srasnda, Maxwell
denklemlerini bugn bildiimiz
daha olmutu.

''
Maxwell'in denklemleri,
insanlk
tarihini on devlet
bakanndan daha fazla
etkilemitir.
CarlSagan
''
1884'te Oliver Heaviside adl
Britanyal bir elektrik mhendisi,
matematiki ve fiziki -kendi
kendini eiten, elektrik
sinyallerinin verimli iletimi iin
koaksiyel kablo patentini alan
dahi- Maxwell denklemlerinin
potansiyellerini vektrlere
dntrmenin bir yolunu buldu.
Bunlar, elektromanyetik bir alanda
verili bir noktada bir ykn
yaad kuvvetin hem deerini
hem ynn tarif eden deerlerdi.
Heaviside, yklerin bireysel
noktalardaki gc yerine alandaki
ynn aklayarak, bir dzine
zgn denklemi drde indirdi ve
byle yapmakla, onlar pratik
uygulamalarda daha yararl hale
getirdi. Heaviside'n katks bugn
byk lde unutulmutur; ama
bugn Maxwell'in adn tayan
drt zarif denklem onunkidir.
Maxwell'in almalar
elektriin, manyetizmann ve n
doasn ilikin birok sorunu
hallederken, nemli gizemlerin
aydnlanmasna da yardmc oldu.
Bunlarn en nemlisi, herhalde,
elektromanyetik dalgann iinden
getii ortamn doasyd - k
dalgalar, dier dalgalar gibi,
kukusuz byle bir ortam
gerektirirdi. Bu szde "k saan
esir"i lme aray, ge 19.
yzylda fizie egemen olup,
yaratc baz deneylern yol aacakt.
Bunun saptanamamas, fizikte, 20.
yzylda kuantum teorisi ve
grelilik devrimlerinin yolunu
deyen bir kriz yaratt.
Maxwell-Heaviside denklemleri,
diferansiyel denklemlerin anlalmas
zor matematiksel grameriyle ifade
edilmelerine ramen, elektriksel ve
manyetik alanlarn yapsnn ve
etkisinin zet bir tasvirini sunarlar.
VB=O
iJB
VXE= - a;
LERLEME YZYILI 185
1831'de skoya'da,
Edinburgh'da doan James
Clerk Maxwell erken yata
dehasn gsterip, 14 yanda
geometri zerine bilimsel bir
yaz yaymlad. Edinburgh ve
Cambridge niversitelerinde
okuyan Maxwell, 25 yanda
Aberdeen'de Marischal
College'de profesr oldu.
Elektromanyetizma zerine
almalarna orada balad.
Maxwell, o an dier
bilimsel sorunlaryla da
ilgilendi: 1859'da Satrn
halkalarnn yapsn aklayan
ilk kii oldu; 1855 ile 1872
arasnda renk grme teorisi
zerine nemli almalar
yapt ve 1859'dan 1866'ya
kadar bir gazdaki parack hz
yneylerinin dalmnn
matematiksel bir modelini
gelitirdi.
ekingen bir adam olan
Maxwell iir yazmaktan da
holanrd ve btn mr
boyunca dindar kald. 48
yanda kanserden ld.
nemli eserleri
1861 On Physical Lines of Force
1864 A Dynamical Theory of
the Electromagnetic Field
1872 Theory of Heat
1873 Treatise on Electricity
and Magnetism
186

IIN~AR TUPTEN
GELiYORDU
WILHELM RNTGEN (1845-1923)

KISACA
BLM DALI Bir elektrik akm szdrmaz bir Tpe yakn floresan
Fizik cam tpden geirilince, katot ekranlar da, siyah
nlar tpn bir ksmnn kartonla kaplandnda
NCE ldamasna neden olur. bile, ldar.
1838 Michael Faraday havas
ksmen boaltlm cam bir
tpden bir elektrk akm
geirip, parlayan br elektrik
kvlcm retir.

1869 Johann Hittorf katot

nlarn
gzlemler.
SONRA
1896 Tan koymada X-nlar
nn ilk klini k kullanm, bir
kemik krnn grnts elde
edilir.
1896 Kanser tedavisinde X-n
lannnilk klinik kullanm.
1897 J. J. Thomson katot
nlarnn aslnda
elektron
akm olduunu kefeder.
X-nlar,bir elektron akm elektrot arasnda atlayan ltl bir
metal bir hedefe arpnca
meydana gelir.
1953 Rosalind Franklin
DNA'nn yapsn belirlemeye
yardmc olarak X- nlar Ark negatif elektrottan (katot)
kullanr.
Birok bilimsel keif gibi,
L X-nlar da, ilk nce baka
bir eyi - bu rnekte
elektrii- inceleyen bilim
insanlarnca gzlemlendi. Yapay
retilmi bir elektrik ark (iki
dearj tpleri gelitirmiti. Alman
dearj) ilk kez 1838'de Michael
Faraday tara fnda n gzlemlendi.
Havas ksmen boaltlm cam bir
tpten bir elektrik akm geirdi.
pozitif elektrota (anot) uzand.
Bilinmeyen bir n tipi
kartondan geip ekran
ldatm olmal.
Katot nlan
Szdrmaz bir kap iinde bu elektrot
dzenine dearj tp denilir.
1860'lara gelindiinde Britanyal
fiziki William Crookes iinde
neredeyse hi hava bulunmayan
fiziki Johann Hittorf ykl
atomla rn ve molekllerin elektrik
tama kapasitesini lmek iin bu
tpleri kulland. Hittorf'u n
tplerinde elektrotlar arasnda
ldayan bir ark yoktu; bizzat cam
tpler ldyordu. Hittorf, "nlarn"
katottan, yani negatif elektrottan
 iLERLEME YZYILI 187
Ayrca bkz. Michael Faraday 121 Emest Rutherford 206-13
Jamcs Watson ve Francis Crick 276- 83

gelmesi gerektii sonucuna vard. kefettiinden emin olamayz , ama

Hittorf'un meslekta Eugen
Goldstei n bunlara katot nlar
ad n verdi; ama 1897'de Britanyal
fiziki J. J. Thomson, elektron akm
olduklarn gsterdi.
X-nlarnn kefi
Deneyleri srasnda Hittorf ayn
odadaki fotografik plakalarn
buulandn fark etti, ama bu
etkiyi fazla aratrmad. Bakalar
da benzer etkileri gzlemledi; ama
bunun nedenini aratran ilk kii
Wilhelm Rntgen oldu - bir nn
birok apak maddeden
geebildiini anlad. stei zerine,
laboratuvar notlar lmnden
sonra yakld; bu nedenle, bu
"X-nlar"n tam olarak nasl
dearj tp siyah bir kartonla rtl
olmasna ramen tpe yakn bir
ekrann ldadn fark edince
gzlemlemi olabilir. Rntgen ilk
deneyinden vazgeti ve sonraki iki
ay , imdi birok lkede hiila
Rntgen nlar denilen bu
grnmez nlarn zelliklerini
aratrmakla geirdi. imdi
X-nlarnn ksa dalga boylu bir Wilhelm Rntgen
elekromanyetik ma biimi
olduunu biliyoruz. 0,01-10 Wilhelm Rntgen Almanya'da
dodu, ama ocukluunun bir
nanometre (bir metrenin milyarda
ksmn Hollanda'da geirdi.
biri) arasda deien bir dalga
Zrich'te mekanik mhendislik
boylar vardr. Grnr k ise 400-
okuduktan sonra 1874'te
700 nanometre aralna der. Strasbourg niversitesinde
fizik okutman ve iki yl sonra
Bugn X-n kullanm profesr oldu. Meslek
Bugn X-nlar, metal bir hedefe yaamnda birok niversitede
bir elektron akm atelenerek elde st dzey grevler stlendi.
edilir. Baz malzemelerde Rntgen gazlar, s ilet imi
dierlerine gre daha iyi geerler ve ve k da dahil, fiziin birok
i organlarn grntlerini farkl alannda aratrmalar
oluturmak ya da kapal kaplardaki yapt. Ama en ok X-n
metalleri saptamak iin aratrmalaryla tannr ve bu
kullanlabilir. CT (bilgisayarl almalarndan tr 1901'de

tomografi) taramalarnda bir fizik alannda ilk Nobel

bilgisayar bir dizi X-n
grntsn birletirip i
organlarn 3 boyutlu bir
grntsn oluturur .
X-nlar ok kk nesnelerin
grntlerini oluturmak iin de
kullanlabilir ve 1940'larda X-n
mikroskoplar gelitirildi. Ik
mikroskoplar kullanlnca olanakl
olan grnt znrl, grnr kurun kalkanlar kulland. 77
n dalga boylar tarafndan
dl'yle dllendirildi.
Patent alarak X-nlarnn
potansiyel kullanm alann
snrlandrmak istemedi;
bulularnn insanla ait
olduunu syledi, Nobel dl
parasn balad. Birok
adandan farkl olarak
Rntgen, nm
almalarnda koruyucu
yanda alakasz bir

snrlanr. ok daha ksa dalga kanserden ld.

lk X-n grts, Rntgen
tarafndan kars Anna'nn elinden
alnd.Koyu ember evlilik yzdr.
Anna'nn "Kendi lmm grdm"
diye haykrd sylenir.
boylar olan X- nlar, ok daha
kk nesnelerin grntlerini nemli eserleri
oluturmak iin kullanlabilir.
1895 On a New Kind of Rays
Kristallerde atomla r n nasl
1897 Additional Observations
dizildiini karmak iin X-n
on the Properties of X-rays
krnm kullanlabilir - DNA'n n
yapsn aklamada can alc
olduu kantlanan bir teknik.
188

Y~R'N N
GORMEK
RICHARD DIXON OLDHAM (1858-1936)

epremlerin neden olduu

KISACA
BLM DALI
Jeloloji
Farkl sismik dalga
tipleri vardr.
D sarsnt, sismograf
kullanlarak saptanabilen
sismik dalgalar biiminde yaylr.
Richard Dixon Oldham 1879 ile
NCE 1903 yllar arasnda Geological
1798 Henry Cavendish Yer'in Survey of lndia'da (GS! - Hindistan
younluuyla ilgili hesaplama- Jeolojik Aratrma Kurumu)
larn yaymlar. Deer, yzey alrken, 1897'de Assam' vuran
kayalarn younluundan bir depreme ilikin bir inceleme
fazladr; bu da Yer'in daha yazd. Burada levha tektonii
youn malzemeler iermesi teorisine en byk katksn yapt.
gerektiini gsterir
Oldham sarsntnn devinim faz
1880 Britanyal jeolog John olduunu fark etti ve bunlar
Milne modern sismolojiyi icat farkl dalga tipiyle ifadelendirdi. Bu

eder. dalgalardan ikisi Yer'in iine

yaylan"cisim" dalgalaryd. nc
1887 Britanya Kraliyet Dernei, tip ise, Yer'in yzeyi etrafnda
dnya apnda 20 deprem yaylan bir dalgayd.
gzlernevine fon salar.
SONRA Oldham'n saptad cisim dalgalar

1909 Hrvat sismolog Andrija bugn P dalgalar ve S dalgalar

Mohorovicic, Yer'in kabuu ile (birincil ve ikincil dalgalar - bir
manto arasndaki sisrni k snr sismografa geli sras) olarak
saptar. bilinir. P dalgalar boyuna
dalgalardr; dalga geerken,
1926 Harold Jeffreys, Yer'in kayalar dalgalarn yol ald ynde
ekirdeinin sv olduunu ileri ve eri hareket eder. S dalgalar
iddia eder. enine dalgalardr (su yzeyindeki
1936 lnge Lehnmann Yer'in dalgalar gibidir); kayalar dalga
kat bir i ekirdei ve erimi ynnn yanlarna doru hareket
bir d ekirdii olduunu ne eder. P dalgalar S dalgalarndan
srer. daha hzl yol alr ve katlardan,
svlardan ve gazlardan geebilir.

Ayrca bkz. James Hullon 96-101 Nevi! Maskolyne 102 03 Alfred Wegenor 222-23
S da !galan yalnzca kat
maddelerden geebilir.
Glge zonlan
Oldham daha sonra dnyada birok
depremin sismograf kaytlarn
inceledi ve deprem yerinden Yer'in
etrafna ksmen uzanan bir
P-dalgas "glge zonu"
bulunduunu fark etti. Bu zonda bir
depremin P dalgalar zor tespit
edilmekteydi. Oldham, sismik
dalgalarn Yer'in iinde yol alma
hznn kayalarn younluuna
bal olduunu biliyordu. Derinlikle
birlikte kaya zelliklerinin
deitii ve bundan kaynaklanan
hz deiikliklerinin krlmaya
neden olduu sonucuna vard
(dalgalar kavisli bir yol izliyordu).
Dolaysyla glge zonuna, Yer'in
derinliklerinde kaya zelliklerinde
ani bir deiik neden olur.
Bugn biliyoruz ki, S dalgalar
iin ok daha geni bir glge zonu
vardr; deprem odann
karsndaki yarmkrenin ok srd. P-dalgas glge zonu
byk bir blmne yaylr. Bu tamamen "glgeli" deildir; nk
durum, mantodan ok farkl
zellikleri olan bir Yer iine iaret
Richard Dixon Oldham
1858'de Dublin'de doan ve
Geological Survey of India (GSI)
mfettiinin olu olan Richard
Dixon Oldham Kraliyet
Madencilik Okulunda okuduktan
sonra, GSI'ye girdi ve sras
gelince mfetti oldu.
GSI'nin esas ii, kaya
tabakalarnn haritasn
karmakt; ama Hindistan'daki
depremlerle ilgili ayrntl
raporlar da derledi ve Oldham en
ok bu almasyla tannr. 1906 The Constitution of the
1903'te salk nedeniyle
emekliye ayrld ve Birleik
LERLEME YZYILI 189
Depremin oda Bu deprem
modeli Yer'in
iinden geen
sismik dalgalar ve
birincil (P) dalgalar
ile ikincil (S)
dalgalarn "glge
zonlar"n gsterir.
eder. 1926'da Amerikal jeofiziki sismolog lnge Lehmann bu P
Harold Jeffreys, S dalgalarndan bu dalgalarn, kat bir i ekirdekten
kant kullanarak, S dalgalar yansmalar olarak yorumlad.
svlardan geemedii iin, Yer'in Bugn kullandmz Yer modeli
ekirdeinin sv olduunu ne udur: Etraf svyla evrili kat bir
i ekirdek, sonra manto ve onun
zerinde kaya kabuk. e
bir miktar P dalgas burada tespit
edilir. 1936'da Danimarkal
Krallk'adnp, 1906'da Yer'in
ekirdeiyle ilgili dncelerini
''
yaymlad. Londra Jeoloji
Dernei tarafndan Lyell
Madalyasyla dllendirildi ve
Kraliyet Dernei yesi yapld. Uzak depremlerin
hissedilmeyen devinimini
nemli eserleri
kaydeden sismograf, Yer'in
1899 Report of the Great iini grp doasn
Earthquake of 12th June 1897 belirlememizi olanakl klar.
1900 On the Propagation Richard Dixon Oldham
of Earthquake Motion to
Great Distances
''
Interior of the Earth
RADYOAKTVE

ELEMENTLERiN
~

ZELLiGiDR
MARIE CURIE (1867-1934)
192 MARIE CURIE
KJSACA
BLM DALI
Fizik
NCE
1895 Wilhelm Rntgen
X-nlarnn zelliklerini nce Wilhelm Rntgen'in kefettii
aratrr.
1896 Henri Becquerel
uranyum tuzlarnn nfuz edici
nm yaydn kefeder. kada sarlm bir fotoraf filminin
1897 J. J. Thomson katot
nlarnn zelliklerinin karard ; mineral X-n yaym gibi
aratnrken elektronu kefeder.
SONRA
1904 Thomson "erikli puding"
atom modelini nerir.
1911 Ernest Rutherford ve
Ernest Marsden atomun
"ekirdek mod.el"ini nem.
1932 Britanyal fizik James
Chadwck ntronu kefeder.
Marle Curie
irok nemli bilimsel keif
B gibi, nm (radyasyon) da
kazayla bulundu. 1896'da
Frans z fiziki Hemi Becquerel
fosforesan aratryordu; bir madde,
zerine k dnce farkl renkte
k yaymaktayd. Becquerel, bir yl
koyduu maddenin bu yeni
X-nlarn fosforesan minerallerin
de yayp yaymadn bilmek
istiyordu. Bunu anlamak iin, bu
minerallerden birini kaln siyah
zerine yerletirdi ve ikisini Gnee
tuttu. Deney ie yarad plaka
grnd. Becquerel, metallerin,
plakann kararmasna neden olan
"nlar" bloke edeceini de
gsterdi. Ertesi gn hava
bulutluydu, bu nedenle deneyi
tekrarlayamad. Fotoraf filmi
zerindeki minerali bir ekmeceye
koydu; ama plaka, gny olmadan
da karard. Mineralin bir i enerji
kaynana sahip olmas gerektiini
anlad ; bu enerjinin, kulland
mineraldeki uranyum atomlarnn
bozulmasnn sonucu olduu
anlald. Radyoaktiviteyi tespit
etmiti.
Maria Salomea Sklodowska
1867'de Varova'da dodu. O
srada Polonya Rus ynetimi
altndayd ve kadnlarn yksek
eitim almasna izin verilmiyordu.
Pariste tp okuyan kz kardeine
mali yardmda bulunmak iin
alt ve 1891'de kendisi de
Paris'e tanp matematik, fizik ve
kimya dersleri ald. 1895'te
meslekta Pierre Curie ile evlendi.
1897'de kz dounca aileyi
geindirmek iin retmenlik
yapmaya balad; ama ahrdan
dntrlm bir barakada
Pierre'le birlikte arat rmalarn
srdrd. Pierre ldkten sonra,
''
Bu noktada uranyum ve
toryum elementlerinin ortaya
zelliini tanmlamak iin
yeni bir terim bulmak
zorunluydu. Ben radyoaktivite
szcn nerdim.
Marie Curie
''
Atomlarn rettii nlar
Becquerel'in buluundan sonra,
onun Polonyal doktora rencisi
Marie Curie bu yeni "nlar"
aratrmaya karar verdi. Bir
elektrometre -elektrik akmlarn
lme aleti- kullanarak, uranyum
ieren bir mineral rneinin
etrafndaki havann elektrik
ilettiini buldu. Elektriksel
etkinliin dzeyi mineralin
(uranyumdan baka elementlerde
iermekteydi) toplam ktlesine
Paris niversitesindeki krss-
n kabul etti ve bu greve gelen
ilk kadn oldu. Ayn zamanda
Nobel dl alan ilk kadn ve iki
kez Nobel dl alan ilk kiiydi.
I. Dnya Sava srasnda
radyoloji merkezlerinin kurulma-
sna yardm etti. 1934'te olaslk
la uzun sre nma maruz
kald iin kanszlktan ld.
nemli eserleri
1898 Emissions of Rays
by Uranium and
Thorium Compounds
1935 Radioactivity

Ayrca bkz. Wilhclm Rntgen 186 87 Ernest Rutherford 206-13 J . Robert Oppenheimer 260-65
deil, yalnzca var olan uranyum
miktarna balyd. Bu durum,
radyoaktivitenin uranyum ile dier
elementler arasndaki tepkimeden
deil, bizzat uranyum atomlarndan
geldiine inanmasna yol at.
Curie uranyum ieren baz
minerallerin uranyumdan daha
fazla radyoaktif olduunu ksa
srede anlad ve bu minerallerin
baka bir madde -uranyumdan
daha aktif- ierip iermediini
merak etti. 1898'e gelindiinde
toryumun da radyoaktif bir element
olduunu saptamt. Bulgularn
bir teblile Bilimler Akademisine
sunmaya kotu; ama toryumun
radyoaktif zelliklerinin kefi ondan
nce yaymlanmt.
Bilim ifti
Curie ve kocas Pierre uranyum
bakmndan zengin peblend ve
kalkolitin yksek aktivitesinden
sorumlu ek radyoaktif elementler
kefetmek iin birlikte altlar.
1898'in sonunda polonyum
(memleketi Polonya'ya izafeten) ve
radyum adn verdikleri iki yeni
elementin kefini duyurmulard.
ki elementin saf rneklerini elde
ederek keiflerini kantlamaya
altlar; ama ancak 1902'de bir
ton peblendden 0,1 g radyum klorit
elde ettiler.
Bu sre iinde Curie'ler
dzinelerce bilimsel tebli
yaymlad; bunlardan biri de,
radyumun tmrleri yok etmeye
yardmc olabildiine ilikin
kcfilcrininana hatlarn
izmekteydi. Bu bulularn
patentini almadlar; ama 1903'te
ikisi, Becquerel ile birlikte, Nobel
Fizik dlyle dllendirildi.
Marie, 1906'da kocasnn
lmnden sonra bilimsel
almalarna devam etti ve
iLERLEME YZYILI 193
Uranyumlu mineraller k olmadnda bile
fotoraf filmlerini karartan nm yayar.
Uranyumlu minerallerden kaynaklanan nm miktar
yalnzca var olan uranyum niceliine baldr.
Bu nedenle nm uranyum atomlarndan kaynaklarmaldr.
1910'da radyumun saf bir rneini ayn sayda protonu vardr, ama
1911'de Nobel
yaltmay baard. farkl sayda ntronlarolabilir.
Kimya dln ald ve iki dl Farkl sayda ntrona sahip
kazanan ya da paylaan ilk kii atomlara elementin izotoplar
oldu. denilir. rnein bir uranyum
atomunun ekirdeinde her zaman
Yeni atom modeli 92 proton vardr, ama 140 ile 146
Curie'nin nm kefi, Yeni arasnda ntronu olabilir. Bu
Zelanda doumlu iki fizikinin, izotoplar, protonlarn ve ntronlarn
Ernest Rutherford ile Erncst
Marsden'in 1911'de kendi yeni atom
modellerini formle etmelerinin
yolunu at; ama ancak 1932'dc
ngiliz fiziki James Chadwick
ntronlar kefetti ve nm sreci
tam olarak aklanabildi. Ntronlar
ve pozitif ykl protonlar bir
atomun ekirdiini oluturan atom-
alt paracklardr; ekirdein
etrafnda dnen negatif ykl
Marie ve Pierre Curie'nin zel bir
elektronlar da vardr. Protonlar ve laboratuvarlar yoktu. almalarnn
ntronlar atom ktlesirin neredeyse ogunu, Paris niversitesinin Fzk ve
tamamn oluturur. Tikel bir Kimya Okulunun yanndaki bir
elementin atomlarnn her zaman barakada yrttler.
194 MARIE CURIE
Alfa bozunmas Gama bozunmas scaklklarve basnlar
gerektirdii iin, bilim insanlar
2
~~ Pu 2
~~ U fzyonu ancak nkleer silah
biiminde baarabildi. imdiye
kadar elektrik retmek iin nkleer
fzyon kullanma abalar, rettii
enejiden fazlasn tketmektedir.

Yarlanma sresi
Radyoaktif bir madde bozununca,
radyoaktif elementin atomlar dier
Alfa parac elementlere geer ve bylece
kararsz atomlarn says zamanla
azalr. Ne kadar az kararsz atom
Beta bozunmas
varsa, o kadar az radyoaktivite
retilir. Radyoaktif bir izotopun
etkinliinde azalma, yarlanma
sresiyle llr. Bu, etkinliin
yarya inmesi iin geen zamandr;

~ "'""'"""'""'00"
yani bir rnekteki kararsz atom
saysnn yarya inmesi iin geen

Beta+
0:'
parac (pozitron)
zamandr. rnein izotop
teknesyum-99m tpta yaygn olarak
kullanlr ve 6 saatlik bir yarlanma
sresi vardr. Yani hastaya bir doz
Radyoaktif bozunma ekilde gerekleebilir Pltonyum-240 (sol stte) enjekte edildikten 6 saat sonra,
bozunup uranyum ve bir alfa parac meydana getrir. Bu, alfa bozunmasnn br etkinlik ilk dzeyinin yarsna
rneidir.Beta bozunmas srasnda sodyum-22 bozunup, neon, bir beta parac inecektir; enjeksiyondan 12 saat
(bu rnekte bir pozitron) ve bir ntrino meydana getirir. Gama bozunmasnda sonra etkinlik balang dzeyinin
yksek enerjili bir ekirdek gama nm verir, ama parack vermez. drtte biri olacaktr ve byle devam
eder. Uranyum-235'in ise 700
toplam saysna gre adlandrlr; bozunan atomun ekirdeindeki milyon yldan fazla bir yarlanma
bu yzden, 146 ntronlu en yaygn proton saysn deitirir; bu sresi vardr.
uranyum izotopu, uranyum-238 nedenle farkl bir elementin atomu
(yani 92+146) olarak yazlr. haline gelir. Gama nlar yksek Radyoaktif tarihleme
Uranyum gibi birok ar enerjili bir ksa dalga Yarlanma sresi dncesi mine-
metalin kararsz olan ekirdekleri elektromanyetik nm biimidir ve ralleri ya da baka maddeleri tarih-
vardr ve bu durum, kendiliinden elementin doasn deitirmez. lendirmek iin kullanlabilir. Yar
radyoaktif bozunuma yol aar. Radyoaktif bozunma nkleer lanma sreleri bilinen birok farkl
Ruthenford radyoaktif elementlerin reaktrlerin iinde gerekleen radyoakif elemente bu amala kul-
yaynmlarna alfa, beta ve gama fisyon srecinden ve Gnee enerji lanlabilir, ama en iyi bilinenlerden
nlar adn verdi. Bir ekirdek bir veren fzyon srecinden farkldr. biri karbondur. Karbonun en yaygn
alfa parac, bir beta parac ya Fizyonda uranyum-235 gibi kararsz izotopu, her atomunda 6 proton ve 6
da gama nm yayarak daha ekirdekler ntron ntron bulunan karbon-12'dir. Kar-
kararl olur. Bir alfa parac iki bombardmanna tutulur ve bon-12, Yerde bulunan karbonun
proton ile iki ntrondan oluur. Beta paralanp ok daha kk atomlar yzde 99'unu oluturur ve kararl
paracklar, bir proton ntrona ya oluturur; bu srete enerji aa bir ekirdei vardr. Karbonun k-
da ntron protona dnnce kar. Fzyonda iki kk ekirdek k bir oran, fazladan iki ntronu
ekirdekten yaylan elektron ya da birleip daha byk bir ekirdek bulunan karbon-14'tr. Bu kararsz
onlarn kart positron olabilir. oluturur. Fzyon da enerji salar; izotopun 5730 yllk bir yarlanma
Hem alfa hem beta bozunmas, ama srecin balamas byk sresi vardr. st atmosferde nitro-

jien kozmik n bombardmanna
maruz kad iin, srekli karbon-14
retilir. Yani, atmosferde kar-
bon-12'nin karbon-14'e grece sabit
bir oran vardr. Fotosentez yapan
bitkiler atmosferden karbondioksit
ald ve yiyeceklerimiz bitkilerden
(ya da bitki yiyen hayvanlardan) o-
lu tuu iin, karbon-14 srekli bo-
zu nm asna ra men , canl bitki ve
hayvanlarda da grece sabit bir o-
ran vardr. Bir organizma ld
zaman, vcuduna artk karbon-14
alnmaz, ama orada zaten var olan
karbon-14 bozunmaya devam eder.
Bilim insanlar vcuttaki kar-
bon-12'nin karbon-14'e oran n le-
rek, organizmann ne kadar sre
nce ldn karabilir.
Bu radyometrik yntem aac,
kmr, kemii ve kabuklar
tarihlendirmek iin kullanlr.
Karbon izotopu oranlarnda doal
eitlilik vardr; ama tarihlerin,
aa halkalar gibi dier
tarihlendirme yntemleriyle ve
benzer yata nesnelere uygulanan
dzeltmelerle salamas yaplabilir.
''
Curie laboratuvar ... bir ahr
ile bir patates mahzeni
arasndaki giriti, zerinde
kimyasal aygtlar bulunan
alma masasn
grmeseydim, aka
zannederdim.
Wilhelm Ostwald
''
Harika bir tedavi
Curie radyoaktivitenin tbb
yararlar da olduunu anlad. !.
Dnya Sava srasnda, kk bir
miktar radyum kullanp radon gaz
(radyum bozununca ortaya kan
radyoaktif bir gaz) retmek iin
elde etti. Bu gaz cam bir tpn
iine kapatld ve hastalkl dokuyu
iLERLEME YZYILI 195
ldrmesi iin hastalarn vcuduna
sokuldu. Bu, harika bir tedavi
olarak grld; hatta yalanan cildi
sklatrmaya yardmc olarak
gzellik tedavisinde de pazarland.
Ondan sonra ksa yarlanma sreli
malzeme kullanmann nemi kabul
edildi.
Radyoaktif izotoplar hasta l klar
tehis etmek iin tbbi
grntlemede ve kanser
tedavisinde de yaygn kullanlr.
Cerrahi a le tleri mikroptan
arndrmak ve yyoceklerin raf
mrn uzatmak iin gama nlar
kullanlr. Metal nesnelerin iini
kontrol etmek, atlaklar saptamak
ya da kaakl saptamak
amacyla yuk konteyn rlarnn iini
kontrol etmek n gama n
yayc lar kullanl
sve'te Ale tchrnn dikilii,
alanda bulunan a()o aletlerin
radyometrk tor h lond l ncsiyle MS
600'e tarhlondi . Ooek talar yz
milyonlarca yl daha yald r
196

KISACA Ttn mozaik hastal bir enfeksiyonun zelliklerini

gsterir ama ..
BLM DAL!
Biyoloji
NCE
1870'ler ve 80'ler Roben bakteri yakalayan filtreler yakalamyor ve bulamay
Koch ve dierleri tberkloz ve nlemiyor, o halde bakteri olamaz.
kolera gibi hastalklarn nedeni
olarak bakterileri saptar.
1886 Alman bitki biyologu
Adolf Mayer ttn mozaik
Ayrca bakterilerden farkl olarak enfeksiyz etken laboratuvar
hastalnn bitkiden btkiye
jetlerinde ya da et sularnda d eil, yalnzca canl bir konakta byr.
geebildiini gsterir.

1892 Dimitri vanovski en ince

srsz porselen filtrelerden
geen ttn bitkisi zsuyunun
yine de enfeksiyon tadn O halde neden olan etken farkl ve daha kk olmaldr;
gsterir. yeni bir ad hak eder - virs.

SONRA
1903 ivanovski enfekte konak
ugn "virs" szcn mikrobiyolog Martinus Beijerinck

B
hcrelerde mikroskopik "kristal
inklzyonlar" rapor eder, ama tbbi bir terim olarak bulac hastala neden olan yeni

ok kk bakteri duymayan yoktur ve birok bir ajan kategorisi nerdi.

kii, en kk zararl etken ya da Beijerinck'in bitkileri zel bir ilgisi
olduklarndan kukulanr.
mikrop olduklarn ve insanlarda, ve mikroskopiye zel bir yetene i
1935 ABD'li biyokimyac hayvanlarda. bitkilerde ve vard. Yapraklarda renk bozucu
Wendell Stanley ttn mozaik mantarlarda enfeksiyonlara neden lekeler oluturan ve ttn sanayine
virsnn yapsn inceler ve olduklarn biliyor. zarar veren mozaik hastalna
virslerin byk kimyasal Oysa 19. yzyln sonunda virs yakalanan ttn bitkileriyle
molekl olduklarn anlar. terimi bilime ve tbba yeni deneyler yapt. Elde ettii sonular
giriyordu. 1898'de Hollandal onu virs terimini -toksik ya da
 iLERLEME YZYILI 197
Ayrca bkz. Friedrch Whler 124-25 Louis Pasteur 156 59 Lynn Marguls 300-01 Craig Venter 324 25

zehirli maddeler iin arada bir
kullan lan hasta la neden olan
bulac etkenler iin kullanmasna
yol at
O srada Beijerinck'in bilim ve
tp alanndaki pek ok ada Mla
bakterileri anlamakla urayordu.
Louis Pasteur ve Alman hekim
Robert Koch bakterileri 1870'lerde
ilk kez yaltm ve hastala neden
olduklarn saptam t ve srekli
yenileri kefediliyordu.
O srada bakterileri test
etmenin yaygn yntemi,
kukulanla n bu lacy ieren
svy eitli filtrelerden gei rmekti.
En nl filtrelerden biri, 1884'te
Pasteur'un arkada Chales
Chamberland 'n kefettii
Chamberland filtresiydi. Bakteri
kadar kk paracklar
yakalamak iin minik gzenekli
srsz porselen szgeleri
kullanyordu.
Filtrelenemeyecek kadar
kk
Birok aratrmac, hastaya
geebilen bakterilerden daha kk
bir enfeksiyz ajan snf
olduundan kukulanmt. 1892'de mikrobiyolojik teknikler
Rus botaniki Dimitri vanovski saptanamalarna ramen,
ttn mozaik hastal zerinde Beijerinck gerekte var olduklarn
testler gerekletirip, hastaln ortaya kard. Hastalan neden
enfeksiyon ajannn filtrelerden olduklarnda srar ederek,
geliini gsterdi. Bu olayda ajann mikrobiyoloyi ve tp blmni yeni
bakteri olamayacan saptad ; bir alana zorlad. Ancak 1939'da
ama ajann ne olabilece i m bulmak elektron mikroskobunun yardmyla
iin daha fazla aratrma yapmad . ttn mozaik virs fotoraf
Beijerinck, Jvanovski'nin dene - ekilen ilk vis oldu.
yini tekrarlad. O da, yapraklardan
sklan su filtrelendiklen sonra bile,
ttn mozaik hastal nn varln
srdrdn saptad. Aslnda,
balangta hastalk nedeninin,
contagium vivum fluidium (bulac
canl akkan) dedii bizzat akka
n n kendisi olduunu sand.
Akkanda tanan bulatrcnn
ne besleyici laboratuvar jellerinde
ya suhrnnda ne de konak organiz-
mada yaayabildiini de gsterdi.
oalp hastal yaymas iin
kendi zel konana bulamas
gerekiyordu.
Virsler o zaman n k
Bu e lektron m ik roskobu grnts
mikroskaplaryla grlmemelerine,
ttn mozak vrusunun 160 000 koz
bilinen laboratuvar kltr bytl mu paracklarn gosterr
yntemleriyle yetitirilememelerine Grnrlklorn allrmak n
ya da herhangi bir standart paracklar ronklondrlm

Martlnus Beijerinck Biraz iine kapank olan Martinus mikroplarla fermantasyon,

Beijernick tek bana laboratuvara
kapanp saatlerce deney yapard.
1851'te Amsterdam'da dodu ve
Delft'te kimya ve biyoloji okuyup,
1872'de Leiden niversitesinden
mezun oldu. Delft'te toprak ve
bitki mikrobiyolojisine
odaklanarak, 1890'larda ttn
mozaik virsyle ilgili nl
filtreleme deneylerini
gerekletidi. Bitkileiu !Hivadan
nitrojeni nasl kapp dokularyla
btnletirdiini -topra
zenginletiren bir tr gbreleme
sistemi- aratumann yan sra,
bitki galleri, mayalarla ve dier
mikroplarn besle nmesi ve
kkrt b a kterileri zerine de
alt. mrnn sonuna
geldiinde ulusla ras lekte
tannyordu . 1965'te ku rulan
Beijerinck Viroloji dleri,
viroloji alannda iki ylda bir
verilir.
nemli eserleri
1895 On Sulphate Reduction by
Spirillum desulfuricans
1898 Concerning a contagium
vivum fluidium as a Cause of the
Spot-disease of Tobacco Leaves
200 GR

Max Planck kesikli

enerji paketlerini ya J. J. Thomson elektronu Thomas Hunt Morgan Werner Heisenberg
da kuantumlarn tarif kefinden tr Nobcl kaltmn kromozom belirsizlik ilkesini
eder. Fizik dln alr. teorisini tamtr. ortaya koyar.

1900
i 1
1906
i
1915
i
1927
1905 1912 1926 1928

t
Albert Einstein zel
grelilik zerine
1
Alfred Wegcncr
ktalarn kaymas
l
Erwin Schrdinger
dalga mekaniini
t
Paul Diac kuantum
elektrodinamiini
makalesini yaymlar. teorisini nerir. salar. tanlH.

9. yzylbilim insanlarnn paketler ya da "kuantumlar" muazzam poLansiyel enejiyi ima

1 yaam srelerine bak

tarznda kkl bir deilie
tank olurken, 20. yzyln ilk yars
halinde yol aldn dnerek
zd. Be yl sonra, svire Patent
Dairesinde katip olarak alan
etmiti.

daha da byk bir sarst olacakt.
lsaac Newton'dan beri byk
lde deimeyen klasik fiziin
eski kesinlikleri bir tarafa atlmak
zereydi ve uzaya, zamana ve
maddeye tam anlamyla yeni bir
bak onun yerini alacakt.
Yeni bir ftzik
Fizikiler klasik mekanik
denklemlerinin sama baz sonular
rettiini gryorlard. Bir eyin
kkten yanl olduu belliydi.
1900'de Max Planck klasik
denklemlere inatla direnen, bir
"kara kutu"nun yayd ma
spektrumu bilmecesini,
elektromanyetizmann kesintisiz
dalgalar halinde deil kesikli
Albert Einstein zel grelilik
zerine tebliini karp, n
hznn sabit ve kaynan ya da
gzlemcinin hareketinden bamsz
olduunu iddia etti. Einstein genel
greliliin ierimlerini ayrntsyla
inceledikten sonra, gzlemciden
bamsz mutlak bir zaman ve uzay
kavramlarnn ldn, yerini
ktlenin varlna sarnp
ktleekimi reten bir tek uzay-
zamana braktn 1916'da
bulmutu. Einstein ayrca madde
ve enerjinin ayn olgunun veheleri
saylmas gerektiini, birbirine
dntrlebildiini ve enerji ile
ktlenin ilikisini tarif eden
denklemini -E=mc2- ortaya
koymu, atomlarn iine kilitli
Dalga-parack ikilii
Eski Evren tasviri iin daha kts
yoldayd. Cambridge'ta ngiliz
fiziki J. J. Thomson elektronu
kefedip, negatif ykl ve herhangi
bir atomdan en az bin kat daha
kk ve hafif olduunu gsterdi.
Elektronun zelliklerinin
incelenmesi, yeni bilmeceler
retecekti. In parack-benzeri
zellikleri olduu gibi, paracklarn
da dalga-benzeri zellikleri vard.
Avusturyal Erwin Schrdinger,
belli bir yerde ve durumda bir
parack bulma olasln
aklayan bir dizi denklem
hazrlad. Alman meslekta Werner
Heisenberg yer ve momentum
deerlerinde, balangta bir lm
sorunu sanlan, ama daha sonra
 BR PARADGMA DEGIIKLG 201
Linus Pauling
kimyay aklamak
iin kuantum fizii
Georges Lemailre duncelerini
Evren'in ilksel bir kullanan The Naure
Edwin Hubble Evren'in atom olarak ofthe Chemical
geniledini bulgular baladn ne srer. Bond'u yazar.

i
1929
j
1931 1935 1939

1930 1934 1936 1942

Subrahmanyan
Chandrasekhar kara kara maddenin
delikleri tarif eder.
l
Fritz Zwicky
l
Alan Turing
J. Robert Oppenheimer
programlanabilir bir atom bombas yapmay
varln nerir. bilgisayar olan Evrensel amalayan Manhattan
Turing Mekinesi'ni tarif Projes i 'n stlenir
eder.

Evrenin yapsnn temeli olduu
anlalan asli bir belirsizliin var
okluunu gsterdi. Tuhaf bir resim
ortaya kyordu: Olaslk dalgalar
biiminde madde paracklar
bulam arpk, greli bir uzay-
zaman.
Atomu blmek
Yeni Zelandal Ernest Rutherford ilk
nce bir atomun byk lde
uzaydan olutuunu, kk, youn
bir ekirdei ve ekirdein
etrafnda dnen elektronlar
olduunu gsterdi.
Radyoaktivitenin belli biimlerini
bu ekirdein blnmesi olarak
aklad. Kimyac Linus Pauling bu
yeni atom resmini ald ve kuantum
fizii dncelerini kullanp,
atomlarn birbirine nasl
balandn aklad. Sre iinde, Belikal rahip ve fiziki Georges
kimya disiplininin aslnda fiziin
bir alt blm olduunu gsterdi.
1930'lara gelindiinde fizikiler
atomdaki enerjiyi darya
karmann yollar zerinde
alyorlard ABD' de J. Robert
Oppenheimer, ilk nkleer silahlar
retecek Manhattan Projesinin
bana geti.
Evren geniliyor
1920'lere kadar bulutsularn, bilinen
Evrenin tamamn kapsayan
galaksimiz Samanyolu iinde toz ya
da gaz bulutu olduklar
sanlmaktayd. Sonra A merikal
astronom Edwin Hubble bu
bulutsularn aslnda uzak galaksi
olduklarn kefetti. Evren, aniden
sanlandan ok daha byk oldu.
Hubble Evren'in her ynde
genilemekte olduunu da buldu.
Lemaitre, Evrenin ilksel bir
atomdan genilediini nerdi. Bu,
Byk Patlama teorisi olacakt
Astronom Fritz Zwisky "kara
madde" terimini icat edip, Coma
galaksi kmesinin, gzlemleneblir
yldzlardan hareketle
aklayabildiinden 400 kat daha
fazla ktle ieriyor gibi
grnmesinin nedenini aklad.
Bu madde dnld gibi
olmad gib, byk blm
alglanabilr ble deildi. Bilimsel
bilgide Mili buyuk delikler olduu
akt.
202
KISACA

KUANTUMLAR
BLM DALI
Fizik
NCE
1860 Kara cisim masnn

KESKL
dalm, teorik modellerin
ngrlerine uymaz.
1870'ler Avusturyal fiziki
Ludwig Boltzmann entropi

ENERJ
(dzensizlik) analizi, kuantum
mekaniinin olaslk bir
yorumunu tantr.
SONRA

PAKETLERDR
1905 Albert Einstein kuantum
gerek bir kendilik olduunu
ne srer; Planck'n kuantumlu
k kavramn kullanarak foton

MAX PLANCK (1858-1947) dncesini tantr.

1924 Louis de Broglie

maddenin hem bir dalga gibi
hem bir parack gibi
davrandn kantlar.

1926 Erwin Schrdinger

paracklarn dalga davran
iin bir denklem formle eder.

ralk 1900'de Alman teorik

A fiziki Max Planck

sregelen bir atmay
zmek iin kendi yntemini ortaya
koyan bir tebli sundu. Bunu
yaparken, fizik tarihinde en nemli
kavramsal atlmlardan birini
gerekletirdi. Planck'n teblii,
Newton'n klasik mekanii ile
kuantum mekanii arasnda bir
dnm noktasnn iaretiydi.
Newton mekaniinin kesinlii ve
belirginlii yerini, belirsiz, olaslk
bir Evren tarifine brakacakt.
Kuantum teorisinin kkleri
termal nmn, aramzdaki hava
souk olduunda bile bir ateten s
hissetmemizin nedenini aklayan
olgunun aratr imasna dayanr.
 BiR PARADGMA DEGIIKLIGi 203
Ayrca bkz. Ludwig Boltzmann 139 Albert Einstein 214-21 Erwin Schrdinger 226-33

kimyasal bileimine deil, yalnzca

scaklna bal olduunu
Klasik mekanik nm, kesintisiz bir aralkta
yaylyormu gibi ele alr.
gsterecekti. Kirchhoff'un hipotezi.
kara cisim nmn aklayacak
teorik br ereve bulmay
amalayan yeni bir deneysel
program harekete geirdi.

Ama kara cisim nmnn dalmnda Entropi ve kara cisimler

sama sonulara ulalyor.
Sorun, nm kesikli
retiliyormu
Her nesne elektromanyetik nm
sourur ve yayar. Nesnenin
scakl ykselirse, yayd
nmn dalga boyu klr,
frekans artar. rnein, oda
scaklnda bir topak kmr
"kuantamlar" eklinde
gibi ele alnarak zlr.
1860'ta Alman fiziki Gustav
Kirchhoff, "kusursuz kara cisim"
dedii idealletirilmi bir kavram
dnd. Bu, termal denge
(snmama ya da soumama)
durumundayken zerine den her
Planck, klasik fiz ik kara cisim
nm dal mnn deneysel
sonularn aklayamad iin
yem kuantum teorisine ulat.
Plan ck'n a l ma larn n ou, bir
"mutlak" olarak tanmlad
termodnamn kinci yasasna
odakland Bu yasaya gre, yaltk
sistemler zaman iinde
termodinamk bir denge durumuna
(sitemin butun paralarnn ayn
scaklkta olmas) doru hareket
eder. Planck sistemin entropisini
kararak bir kara csmi n termal
nm rntusun a klamaya
kalkt. Entrop br dzenszlik
lsdr; ama daha kesin bir
bimde. bir ss temin kendni
dzenleyebilme yollarnn say m
olarak tanmlanr. Bir sistemin

kzlalt spektrumda grnr k
frekansnn altnda enerji yayar.
Emisyonu gremeyiz, bu yzden
kmr siyah grnr. Ama kmr
tututurduk mu, yksek frekansl
nm yayar, ve bunlar grnr
spektrurna ayrldka mat krmzya
dner, sonra akkorlar ve en
sonunda da parlak mavi bir renk
alr. Y ldz gibi ar scak nesneler
yine gremediimiz daha da ksa
dalgal mortesi k ve X-nlar
''
frekansta elektromanyetik nm
emen ve kendisi herhangi bir
nm yanstmayan teorik bir
yzeydir. Bu cisimden kan termal Yeni bir bilimsel hakikat,
nmn spektrumu "saftr"; nk kartlarn inandrarak ve
hibir yansma karmaz - yalnzca grmelerini salayarak deil,
cismin kendi scaklnn sonucu daha ok. .. ona aina yeni bir
olur. Kirchhoff byle bir "kara cisim kuak byd iin zafer
nmnn" doada temel olduuna
kazanr.
inanyordu - rnein Gne ,
MaxPlanck
yaylan spektrumu neredeyse
tamamen kendi scaklnn

''
yayar. Bu arada, bir cisim nm sonucu olan bir kara cisim nesnesi
retmenin dnda, nm yanstr olmaya yaklar. Bir kara cisimin
da ve nesneler parladnda onlara k dalmnn incelenmesi,
rengini veren, bu yansyan ktr. nmn bir cismin ekline ya da
204 MAX PLANCK
entropisi ne kadar yksekse,
sistP.min dzenlenme ve ayn genel
rnty retme yollar o kadar
fazladr. rnein, havann btn
molekllerinin st kede birbirfoe
kenetlenmeye balad bir oda
dnn. Odann her
santimetrekpnde kabaca ayn
sayda molekl olduu iin,
molekllerin dzenlenme yollar st
kede onlara kalan yollardan ok
daha fazladr. Zaman iinde
sistemin cntroposi a r ttka odaya
eit dalrlar. Termodinamiin
ikinci yasasnn bir ketada
udur: Entropi yalnzca bir ynde
alr. Termal denge yolunda bir
sistemin entropisi her zaman artar
ya da sabit kalr. Planck bu ilkenin
herhangi bir teorik kara cisim
modelinde bariz olmas gerektiini
dnd.
Wien-Planck yasas
1890'larda Berlin'deki deneyler
"kovuk nm" denilen eyi
kullanarak Kirchhoff'un kusursuz
kara cismine yaklat. Sabit bir
scaklkta tutulan bir kutuda kk
Kk delikli bir kovuk delikten
giren nmn ounu tutarak, deal ulat.
bir kara cisim in iyi bir yaklan
meydana getirir.
bir delik, bir kara cismin iyi bir
yakladr; nk kutuya giren
her nm ieride tutular ve cismin
yaynmlar yalnzca scaklnn
bir sonucudur.
Deney sonul ar Planck'n
meslekta Wilhelm Wien iin can
skc oldu; nk kaydedilin dk
frekansl yaynmlar onun nm
denklemlerine hi uymad. Bir ey
ters gitmiti. 1899'da Planck, bir
kara cismin termal nm
spektumunu daha iyi tarif etmeye Hibir gerek dnya nesnesi,
alan dzeltilmi bir denkleme - kusursuz bir kara cisim deildir ; ama
Wien-Planck yasas- ulat. Gne, siyah kadife ve kmr katran
gibi siyah malzemeyle kapl yzeyler
yaklar.
Mortesi ykm
Bir yl sonra Britanyal fizikiler
Lord Rayleigh ve Sir James Jeans koleksiyonu gibi dnerek
klasik fiziin kara cisim entropiye yeni bir bak formle
yaynmnda sama bir enerji etmiti. Termodinamiin ikinci
dalm ngrdn gsterince, yasas gererliliini korurken,
bir meydan okuma daha geldi. Boltzmann'n okumas ona mutlak
Rayleigh-Jea Yasas, nmn bir doruluk deil, olaslk bir
frekans arttka yayd enerjinin doruluk kazandrd. Entropiyi,
katlanarak artacan alternatiften ezici lde daha olas
ngrmekteydi. Bu "mortesi olduu iin gzlemleriz. Bir tabak
ykm" deneysel bulgulara o kadar krlr ama kendini yeniden
aykryd ki, klasik teori ciddi yapmaz; ama taban tekrar bir
lde yanl olmalyd. Doru araya gelmesini nleyen mutlak bir
olsayd, bir ampul yand zaman yasa yoktur -tekrar bir araya
ldrc dozda bir mortesi nm gelmesi yalnzca son derece uzak
yaylrd. olaslktr.
Planck Rayleigh-Jeans
Yasasndan fazla rahatsz olmad.
Daha ok, dzeltilmi biimiyle bile
''
verilere uymayan Wien-Planck
Yasasyla ilgileniyordu -bu yasa,
nesnelerden termal nmn ksa
dalga boylu (yksek frekans)
spektumunu doru tarif Bilim doann nihai gizemini
edebiliyordu, ama uzun dalga zemez. nk, son analizde
boylarn (dk frekansl) biz, zmeye altmz
edemiyordu. Bu noktada Planck gizemin bir parasyz.
muhafazakarlndan koptu ve MaxPlanck
Ludwig Boltzmann'n olaslk
yaklamna bavurup, kendi
''
nm yasasnn yeni bir ifadesine
Boltzmann, bir sistemi byk
bir bamsz atomlar ve molekl

Eylem kuantumu
Planck, Boltzmann'n istatistiksel
entropi yorumunu kullanarak,
nm yasasnn yeni bir ifadesine
ulat. Termal n mn bireysel
salngalar tarafndan retildiini
kafasnda canlandriin, verili bir
eneqinin sahngalar arasnda
dalma yollarn saymas
gerekiyordu.
Bunu yapmak iin, toplam
enerjiyi sonlu say da kesikli enerji
topaklarna ayrd -kuantumlama
denilen bir sre. Planck yetenekli
bir elist ve piyanistti; bu
kuantumlar, bir mzik aletinin
titreen teli iin sabit sayda
armoninin sz konusu olmas gibi
dnm olabilir. Ortaya kan
denklem basitti ve deneysel verilere
uygundu. Enerji "kuantumlarn"
ortaya karmak sistemin
kullanabilecei enerji durumlarnn
saysn azaltt ve bunu yapmakla
(amac bu olmamasna ramen)
Planck, mortesi ykm zd.
Kuantumlarn gerek bir ey gibi
deil, daha ok maLematiksel bir
zorunluluk gibi - bir "hile" olarak-
dnd. Ama Albert Einstein
1905'te fotoelektrik etkiyi
aklamak iin bu kavram
MaxPlanck
BiR PARADiGMA DEGKLIGi 205
...
..
. katlamal olarak nrtyordu. Planck nm
...
Inm
Forml
1000
Dalga boyu (nm)
kullandnda, kuantumlarn n
gerek bir zellii olduunu srarla
belirtti.
Kuantum mekaniinin birok
ncs gibi Planck da, mrnn
geri kalan ksmn almalarnn
sonularn kabullenme
mcadelesiyle geirdi. Yapt
eyin devrimci etkisinden hi
kukusu yoktu, ama tarihi James
Frank'a gre, "kendi iradesine
ramen bir devrimciydi."
Denklemlerinin sonularn kendi
zevkine uygun bulmad ; nk
ou kez gndelik dnya
deneyimlerimizle atan fiziksel
1858'de kuzey Almanya'da Kiel'de
doan Planck okulda yetenekli bir
renciydi ve 17 yanda mezun
oldu. Mnih niversitesinde fizik
okumay tercih etti ve orada ksa
srede kuantum fiziinin bir
ncs oldu. Olgular fiziksel bir
gereklik olarak doyurucu bir
biimde aklayamamasna
ramen, enerji kuantumlarn
kefiyle 1918'de Nobel Fizik
dln ald.
Planck'n kiisel yaam
trajediyle doluydu. lk kars
1909'da ld ve en byk olu 1.
Dnya Sava'nda ldrld. kiz
kzlarndan ikisi de doum
Mortesi ykm, klasik fiziin
ngrd sama br sonutu (burada
Raylcigh-Jeans Yasas olarak gsterlen);
kara cisim nm, dalga boyu ksnldka
kuantumlara ayrarak deneysel verilere
uyan bir forml retti.
..
'.,
......... .........
Rayleigh-
'. ,Jeans Yasas
2000 3000
gereklik tasvireri vermekteydi.
Ama ne olursa olsun, Max
Planck'tan sonra fizik dnyas
kesinlikle ayn kalmad.
yaparken ld. II. Dnya Sava
srasnda bir Mttefik bombas
Berlin'deki evini ve evraklarn
yok etti; savan son evrelerinde,
sa kalan olu Hitler'e suikast
komplosuna kart ve idam
edildi. Planck da savatan
hemen sonra ld.
ne mli eserleri
1900 Entropy ad Teperature
of Radiant Heat
1901 On the Law of Distribution
of Energy in the Normal
Spectrum
ARTIK

NEYE BENZEDiGiN

ERNEST RUTHERFORD (1871-1937)
208 ERNEST RUTHERFORD
yzyln banda nasl birletiklerini aklayan katl

KISACA
BLM DALI
Fizik
NCE
M y.400 Yunan filozof
Demokritos atomlar maddenin
kat, paralanamaz yap talar
olarak tasavvur eder.
1805 John Dalton'un atomik
madde teorisi kimyasal
sreleri fiziksel gereklikle
birletirir ve atom arlklarn
hesaplamasna olarak verir.
1896 Nkleer nm Hemi
Becquercl tarafndan kefedilir
ve atomun iyapsn aa syleyen ilk dnrlerin
karmak iin kullanlr
SONRA
1938 Otta Hahn, Fritz
Strassman ve Lise Meitner
atom ekirdeini bld.
2014 ekirdee giderek daha
fazla enerji ykl paracklar
atelemek, bir yn yeni
atom-alt parack ve
antiparack aa karmaya
2
O.
maddenin temel bileeninin oranlar yasasna dayanan yeni bir
-atomun kk paralara atom teorisi nerdi. Dalton bunun,
ayrlabildiinin kefedilmesi, fizik iki madde arasndaki kimyasal
iin bir dnm noktasyd. Bu tepkimenin bireysel kk
artc atlm maddenin nasl bileenlerin saysz kez tekrarlanan
yapldyla, maddeyi ve Evren'i bir kaynamasndan baka bir ey
arada tutan kuvvetlerle ilgili olmad anlamna geldiini grd.
dnceleri kkten deitirdi. Bu, ilk modern atom teorisiydi.
Atom-alt dzeyde tamamen yeni
bir dnyay -etkilci mlerin tarif Kararl bir bilim
etmek iin yeni bir fizik gerektiren 19. yzyln sonunda fizikte kendi
bir dnyay- ve son derece kk halinden memnun bir ruh hali fark
bu alan dolduran bir yn kk edilebilirdi. nde gelen baz
parac aa kard. fizikiler, meselenin neredeyse
Atom teorilerinin uzun bir tarihi tamamen hallolduu -btn temel
vardr.Yunan filozof Demokritos, keiflerin yapld ve bundan
her eyin atomlardan olutuunu sonraki programnn , bilinen
niceliklerin doruluunu "altnc
dncelerin gelitirdi. ondalk basamaa" kadar
Demokritos'a atfedilen Yunanca iyileti rme program olduu
atomos szc blnmez anlamna gelen konumalar,
anlamna gelir ve maddenin temel duyurular yaptlar. Ne var ki,
birinlerine iaret eder. Dcmokritos, zamann birok fizikisi daha
maddelerin kendilerini oluturan iyisini biliyordu. Aklamaya kar
atomlar yanstmalar gerektiini koyan tamamen yeni ve tuhaf bir
dnyordu -bu nedenle demirin olgular kmesiyle kar kar
atomlar kat ve salam, suyunkiler olduklar belliydi.
przsz ve kaygandr. 1896'da, nceki yl gizemli
19. yzyln banda ngiliz doa "Xnlar"n bulan Wilhelm

devam eder. filozofu John Dalton, elementlerin Rntgen'in yolundan giden Hemi
(basit, bileiksiz maddeler) her Becquerel aklamas olmayan bir
zaman basit, tam sayl oranlarda nm (radyasyon) bulmutu. Bu

Atomlarn iine
atelenen alfa paracklar
bazen kesintiz dz yol alr,
bazen sapar, bazen geri seker.

Artk atomun aeya

bemecUObd bDlyorum.
 BiR PARADGMA DEGIIKLG 209
Ayrca bkz. John Dalton 112-13 Augusl Kekule 160-65 Wilhelm Rntgen 186-87 Marie Curie 190-95
Max Planck 202-05 Alberl Einstein 214-21 Linus Pauling 254-59 Murray Gell-Mann 302-07

yeni nmlar neydi ve nereden aratrrken unlar grd: Bu zel J. J. Thoms on, burada Cambridge
geliyorlard. Becquerel, doru bir tr nm bireysel "taneciklerden" laboratuvarnda alrken

biimde, bu nmn uranyum oluuyordu, nk fosforesan bir

tuzla rnn iinden geldiini tahmin
etti. Pierre ve Marie Curie radyum
bozunumunu inceleyince,
radyoaktif elementlerin iinde sabit
ve grnrde tkenmez bir enerji
kayna kefettiler. Bu durum,
fiziin birok temel yasasn ihlal
ediyordu. Bu nmlar ne olursa
olsun, mevcut modellerde byk
boluklar olduu akt.
Elektronun kefi
Ertesi yl Britanyal fiziki Joseph
John (J. J .) Thomson, atomlardan
topaklar koparabildiini gsterince
bir heyecan yaratt. Yksek voltajl
katotlardan (negatif ykl
elektrotlar) yaylan "nlar"
resmediliyor. Thomson'un "erkl
puding" atom modeli, yen kefedlen
perdeye arpnca anlk, nokta-
elektronlar ieren ilk modeldi
benzeri k kvlcmlar yaratt;
negatif yklyd, nk bir k
demeti, bir elektrik alan tarafndan olarak, tam, btn ve kusursuzdu.
saptrld ; ar derecede hafifti, Ama Thomson'un buluu nda
arl en hafif atomun, hidrojen baklnca, aka blnebilirlerdi.
atomunun binde birinden azd. Ksacas , bu yeni nmlar, bilimin
Dahas, kaynak olarak hangi madde ve enerinin yaamsal
element kullanlrsa kullanlsn , bileenlerini anlayamad
taneciin arl aynyd. Thomson kukusuna yol at.
elektronu kefetmiti. Bu sonular,
teorik olarak ngrlmemekteydi. Erikli puding modeli
Bir atom ykl parac klar Thomson'un elektronu kefi ona
ieriyorsa, kart paracklarn 1906 Nobel Fizik dln
neden eit ktlesi olmasn? nceki kazandrd. Bulgular birletirmek
atom teorilerine gre, atomlar kat iin kkten yeni bir atom modeline
topakt. Maddenin en temel ihtiya olduunu grecek bir
bileeni olma statsne uygun teorisyendi. 1904'te verdii yant,
210 ERNEST RUTHERFORD
"erikli puding" modeliydi. bizim imdi nkleer nm
Atomlarn genel elektrik yk dediimiz eyin farkl tipini
yoktur ve yeni elektron ktlesi saptayan ve adlandran kii

kk olduu iin, Thomson
pozitif ykl daha byk bir alann
atom ktlesinin byk blmn
ierdiini ve elektronlarn, bir
topak Noel pudinginin iindeki
erikler gibi oraya gml olduunu
''
Rutherford'du. Bunlar yava hareket
eden, ar, pozitif ykl "alfa"
Btn bilim ya fiziktir ya pul paracklar; hzl hareket eden,
toplaycldr. negatif ykl "beta" paraklar ve
Emest Rutherford yksek enerjili ama yksz "gama"
nm (s. 194). Rutherford bu farkl

kabu 1etti. Aksini gsteren kant
olmad iin noktasal yklerin, bir
pudingin iindeki erikler gibi,
atomun iine geliigzel
daldklarn varsaymak
mantklyd.
Rutherford devrimi
Ne var ki, atomun pozitif ykl
paralar kendilerini aa vurmak
islemiyordu ve atom iftinin kayp
yesinin yerini bulma av balad.
Aray, btn elementlerin temel
biriminin i yapsnn ok farkl bir
grntsn retecek bir bulula
sonuland.
Manchester niversitesinin
fizik laboratuvarlarnda Ernest
Rutherford, Thomson 'n erekli
puding modelini test etmek iin
bir deney tasarlad ve ynetti. Bu
karizmatik Yeni Zelandal, hangi
ayrntlarn peine dlmesi
gerektiini sezen yetenekli bir
''
nm biimlerini nfuz etme
glerine gre snflandrd; en az
nfuz edici olan alfa paracklarn
ince bir kat bloke ederkP.n, gama
nlar ancak kaln bir kurunlu
deney insanyd. Rutherford durdulabiliyordu. Atom dnyasn
"Atomun Paralanmas Teorisi"yle aratrmak iin alfa paracklarn
1908 Nobel Fizik dln almt. kullanan ilk kiiydi. Radyoaktif
Teori, radyoaktif elementlerden yarlanma sresi fikrinin ana
yaylan nmlarn, atomlarnn hatlarn izen ve "alfa
paralara ayrlmasndan paracklar "nn helyum
kaynaklandn ne srmekteydi. ekirdekleri -elektronlarndan
Kimyac Frederick Soddy ile birlikte yoksun atomlar- olduunu kefeten
Rutherford, radyoaktivitenin bir ilk kiiydi de.
elementin kendiliinden baka bir
elemente dnmesini Altn yaprak deneyi
gerektirdiini gstermiti. 1909'da Rutherford alfa
almalar, atomun iini aratrp paracklarn kullanarak maddenin
orada ne olduunu grmenin yeni yapsn aratrmaya koyuldu.
yollarn gsterecekti. nceki yl Alman Hans Geiger'le
birlikte, inko slfit "sintilasyon
Radyoaktivite ekranlar" gelitirmiti; bu ekranlar,
Radyoaktiviteyle ilk kez Becquerel alfa paracklarnn bireysel
ve Curie'ler karlamasna ramen, arpmalarn ksa parlak ltlar

Emest Rutherford Yeni Zelanda krsalnda byyen Rutherford yetenekli bir

Ernest Rutherford, J . J.
Thomson'un Cambridge
niversitesinde bir burs
kazandn bildiren mektubunu
aldnda tarlalarda alyordu.
1895'te Cavendish
Laboratuvar'nda aratrma
grevlisi oldu; orada Thomson'le
birlikte, elektronlarn kefine yol
aan deneyleri gerekletirdi.
1898'de 27 yanda, Kanada'da
Montreal'deki McGill
niversitesinde profesr oldu.
Kendisine 1908 Nobel Fizik
dln kazandran radyoaktivite
almalarn orada yrtt.
yneticiydi de ve mr boyunca
en iyi fizik aratrma
laboratuvarn ynetti. 1907'de
Manchester niversitesinde fizik
krsnn bakan oldu ve atom
ekirdeini orada kefetti.
1919'da mdr olarak
Cavendish'e dnd.
nemli eserleri
1902 The Cause and Natura
of Radioactivity, I & II
1909 The Nature of the a Particle
from Radioactive Substances

Salm
paracklar ""=
Geiger ve Marsden radyoaktif bir kaynaktan
inanlmaz ince altn bir yapraa alfa parackla r
Parack gnderdi. Sinlilasyon ekran, verili her adan seken
kayna paracklar saptamak iin dndrlebilirdi.
ya da sintilasyonlar olarak
saylmasna olanak vermekteydi.
Geiger, lisans rencisi Ernest
Marsden'in yardmyla , maddenin
sonsuz lde blnebilir olup
olmad n ya da atomlarn temel
yap talarn ierip iermediini
belirlemek iin bu ekranlar
kullanacakt.
Bir radyum kaynandan son
derece ince, yalnzca bin atom
kalnlnda altn bir yapraa bir
alfa parac demeti atelediler.
Eer erikli puding modelinin dedii
gibi, altn atomlar nokta-benzeri
negatif ykl dank bir pozitif
yk bulutundan olusayd, o zaman
masif, pozitif ykl a lfa paracklar
yapra delip geerdi. Paracklarn
byk blm, altn atomlaryla
etkileim yznden yalnzca hafif
sapard ve s alarda salrd.
Geiger ve Marsden karanlk
odada saatlerce mikroskoplarn
bana tneyip, sintilasyon
ekranlarndaki kk k
pa rlamalarn saydlar. Sonra
BiR PARADiGMA DEGIIKUGI 211
>
~ nce altn
yaprak
1 Dairesel sintilasyon
ekran
sezigileriyle hareket eden
Rutherford, ekranlar, beklenen
dk al sintilasyon la rn yan
sra, yksek al sapmalar da
yakalayacak konuma getirmele rini
syledi. Yeni yerlerine konulan
ekranlarda, baz alfa
paracklarnn 900'den byk
''
Hayatmda bana gelen en
inanlmaz olayd. Bir para
kada ate ettiiniz 40 cm'lik
bir top mermisinin geri gelip
sizi vurmas kadar
inanlmazd.
Ernest Rutherford
''
alarla saptklarn, bazlarnn
yapraktan geldikleri yne sektiini
kefettiler. Rutherford sonucu, bir
para kl da atelenen 40 cm'lik
top mermisinin geri sekmesi olarak
tarif etti.
Nkleer atom
A r alfa pa racklarn yollar nda
durdurmak ya da yksek alarla
sapt rm ak, ancak bir atomun pozitif
yk ve ktlesi kk bir hacme
younlamsa olanak lyd .
Rutho ford bu sonularn nda
1911'de atomun yapsna ilikin
kond i anlayn yaym l ad .
"Rut hoford modeli" minyatr bir
gno sstomid i r; kk, youn,
pozitif ykl bir ekirdein
etrafnda dnon elekronlar. Modelin
balca yenlii, atomun asla kat
ol mad sonucuna insan mecbur
odon sonsuz deecede kk
okirdokti. Atom le!;iinde madde,
ok byk lde enerjinin ve
kuvvetin ynettii uzaydr. Bu,
ncek yzy ln atom teorilerinden
kesin bir kopu tu.
Thomson'u n "erikli puding"
atomu an nda ses getirdii halde,
Rutherford'un modeli bilim
topluluu tarafnda n fazla
nems nmedi. Kusurlar barizdi.
Hzlana n elektrik yklerinin
elektromanyetik nm olarak enerji
yayd kantlanmt. Bu nedenle,
elektronlar ekirdein etrafnda
toplannca -elektronlar
yrngelerinde tutan dairesel ivme
yaayarak- durmadan
elektromanyetik nm yaymalar
gerekir. Yrngelerinde dnerken
srekli enerji kaybeden elektronlar,
ekirdein iine doru sarmal
olutururdu. Rutherford modeline
gre atomlar kararsz olmalar
gerekir, ama aka kararldrlar.
Bir kuantum atomu
Danimarkal fiziki Niels Bohr
kuantumlamayla ilgili yeni
212 ERNEST RUTHERFORD
dnceleri maddeye uygulayarak,
Rutherford atom modelini unutulup
gitmekten kurtard. Kuantum
devrimi 1900'de Max Planck
nm kuantumlamay
nerdiinde balamt; ama bu
alan 1913'te hala bebeklik
evresindeydi -kuantum
mekaniinin matematiksel
erevesinin resmilemesi 1920'leri
bekleyecekti. Bohr bu sorun
zerinde alt srada, kuantum
teorisi Einstein'n, n imdi
foton dediimiz kk
"kuantumlar" (kesikli enerji
paketleri) halinde geldii fikrinden
ibaretti. Bohr n atomlardan
yaylmasnn ve emilmesinin kesin
rntsn aklamaya alt. Her tamamen teorik bir atom modeliydi.
elektronun atom kabuklan iinde
sabit bir yrngeye mahkum
olduunu ve yrngelerin enerji
dzeylerinin "kuantumlu" olduunu
- yani ancak belli zgl deerler
alabildiklerini ne srd.
Bu yrnge modelinde her
bireysel elektronun enerjisi, atomun
ekirdeine yaknlyla ilikilidir.
Bir elektron ekirdee ne kadar
Erikli puding atom modelinde
elektronlar yaynk bir ekirdee yaylr; bu
modolin yerini, elektronlarn kk, youn
bir ekirdein etrafnda yrngede
dnd Rutherlord modeli ald. Bohr
elektronlar kuantumlu yrngeler
ekleyerek Rutherford'un modelini
gelitirdi. Burada bir karbon atomu
gsteriliyor.
Erikli puding modeli
yaknsa o kadar az enerjisi vardr;
ama belli bir dalga boyunda
elektromanyetik nm emerek
''
yksek enerji dzeylerine kabilir.
Ik emen bir elektron "daha
yksek" ya da "daha d" bir Deneyinizin istatistie ihtiyac
yrngeye atlar. Elektron bu yksek varsa, daha iyi bir deney
duruma ulanca, hzla tekrar yapmanz gerekirdi.
dk enerjili yrngesine dp, Ernest Rutherford
iki yrnge arasnda ki enerji
''
farkna denk bir enerji kuantumunu
serbest brakr.
Bohr bunun ne anlama geldii
ya da neye benzedii konusunda
bir aklama sunmad - yalnzca
elektronlann yrngeden kp serilere" -farkl atomlarn emdii ve
ekirdee dmelerinin olanaksz yayd k frekanslar- uygun
olduunu syledi. Bohr'unki olmalar daha da inandr cyd .
Uzun sredir peinde koulan
Bununla birlikte deneylere uygundu elektromanyetizma ile maddeyi
ve zarif bir darbeyle ilikili birok evlendirmenin yolu sonunda
sorunu zd. Elektronlarn kat bir anlald.
yrngede bo kabuklan
ekideklen uzaklaarak doldurmak ekirdein iine girmek
zorunda olmalar. periyodik tabloda Bu nkleer atom resmi kabul
elementlerin atom numaralar edildikten sonra, bir sonraki evre
arttka grlen zelliklerin ekirdein iinde ne olduunu
diziliine denkti. Kabuklarn teorik sormakt. 1919'da rapor edilen
enerji dzeylerinin fiili "spektral deneylerde Rutherford alfa
Elektron :fo: Proton Ntron
Rutherford modeli Bohr modeli

parac demetlerinin birok farkl
elementten hidrojen ekirdekleri
retebildiini bulgulad. Hidrojen
uzun sreden beri en basit element
kabul edilmekteydi ve dier btn
elementlerin bir yap ta
saylmaktayd; bu yzden
Rutherford, hidrojen ekirdeinin
aslnda kendi temel parac,
proton, olduunu ne srd.
Atomun yapsnda bir sonraki
gelime, James Chadwick'in
1932'te ntronu kefetmesiydi;
bunda da Rutherford'un parma
vard. Rutherford 1920'de, kk bir
ekirdein iine tklan ok sayda
nokta-byklnde pozitif ykn
itici etkisini telafi etmenin bir yolu
olarak ntronun varln ne
srmt. Yklerin birbirini itmesi
gibi, bir ekilde yk datan ya da
itip kakan protonlar sk skya
bir arada tutan baka bir parack
olmas gerekliini varsayd.
Elementlerde hidrojenden daha
ar, ntr ama eit lde ktleli
nc bir atom-alt parack la
aklanabilen ekstra bir ktle de
vard .
Ne var ki, ntronlar saptamann
zor olduu anlald ve bulunmas
neredeyse on yllk bir aratrmay
gerektirdi. Chadwick, Cavendish
Laboratuvar 'nda Rutherford'un
''
Inmn ktlesi 1 ve yk O
ola n paracklardan, yani
ntronlardan olutuu
varsaylsa, glkler ortadan
kalkar.
James Chadwick
''
BiR PARADiGMA DEGIIKLIGI 213
James Chadwick berilyumu radyoaktif polonyumdan alfa
paracklar bombardmanna tutarak ntronu kefetti. Alfa
paracklar ntronlar berilyumdan kard. Sonra nt ronlar
bir parafin tabakasndan protonlar yerinden att ve bu
protonlar bir iyonlatrma odasyla sapta nd.
Alfa
Ntronlar
I~'~"-
Protonlar
ti
f'+
L OOY"ffi 1 Berilyum 1Prann yonlatrma
odas
gzetimi altnda alyordu . ilovino g o bi oloktron
Hocasnn yol gstericiliinde, bu lnon z n on fazla olas olduu
Alman fizikiler Walther Bothe ve a lnnl a LO n s i l oclon elektron
Herbert Becker'in berilyumu a lfa buluLlarn can landrr (s. 256).
paracklaryla bombardmana NLon loun vo protonlarn temel
tutunca bulduklar yeni bir nm parac k olmad (', kuark denilen
trn inceliyordu. daha ku;:k paracklardan
Chadwick Almanlarn ol utuklarn n kefedilmesi resmi
sonularn tekrarlad ve bu nfuz da ha da kan k latrd. Atomun
edici nmn, Rutherford'un gorok yaps yla ilikili sorular hilla
arad ntron olduunu anlad . ak Lif bl okildo aratr lmaktadr.
Ntron gibi ntr bir parack ,
proton gibi ykl bir paracktan
daha nfuz edicidir; nk
maddeden geerken itilme
hissetmez. Bununla birlikte . bir
protondan azck byk bir ktleyle
protonlar ekirdekte kolayca
karabilir - baka ekilde yalnzca
ar enerji ykl elektromanyetik
nmn yapabildii bir ey.
Elektron bulutlan
Ntronun kefi, yrngesinde
elektron larn dnd masif bir
ekirdek olarak atom resmini
tamamlad. Kuantum fiziinde yeni
keifler, bir ekirdein
yrngesinde elektronlar
grmz gelitirecekti. Modern
atom modelleri, kuantum dalga

KUTLE EKiM
UZAY-ZAMAN
SREMNDE

BR

BUKULMEDIR
ALBERT EINSTEIN (1879-1955)
216 ALBERT EINSTEIN

KISACA
BLM DALI Bir bolukta n hz deimiyorsa ...
Fizik
NCE
17. yzyl Newton fizii pek
ok gndelik hesaplama iin
h.J yeterli olan bir ktleekim
Ve fiziin yasalar btn
ve hareket tasviri verir.
gzlemcilere ayn grnyorsa . .
1900 Max Planck n
bireysel enerji paketlerinden ya
da "kuantumlanndan" ibaret
saylabileceini savunur.

SONRA O zaman mutlak bir

1917 Eirstein genel grelilii zaman ya da uzay olamaz.
kullanarak bir Evren modeli
karr. Evren'irl statik
olduunu varsayarak, teorik
kn nlemek in
kozmolojik sabit denilen bir Birbirleriyle greli devinim iinde olan
faktr devreye sokar. gzlemciler uzay ve zaman farkl ya ar.
1971 Jet uaklarda dnyann
etrafnda uan atom saatleri,
genel grelilik nedeniyle
zaman genilemesini kantlar.
zel grelilik mutlak bir ezamanllk
olmadn gsterir.

905 ylnda Alman bilim ve Brown devinimi denilen fiziksel , kuantumlama

1 dergisi Annalen der Physik

bir tek yazarn -o srada
svire patent dairesinde alan.
etkinin atomlarn varln kantla
yabildiinin zarif bir kantyd .
ncs, Evren'in nihai bir hz
Einstein'n 1905 makalelerinin ilki,
fotoelektrik etkiyle ilgili sregelen
bir sorununu ele almaktayd. Bu
fazla tannmayan 26 yanda Albert s nrnn varln gsterdi ve bura- olguyu Alman fiziki Heinrich
Einstein adl bir fizikinin- drt dan hareketle, zel grelilik olarak Hertz 1887'de kefetmiti. Belli
makalesini yaymlad. Bu bilinen tuhaf etkileri ele a ld. dalga boylarnda radyasyonla -tipik
makaleler, modern fiziin ounun Drdncs ise, madde ile enerji- olarak mortesi k- aydnlatlnca
temelini atacakt. nin birbirinin yerini alabilir oldu- bir elektrik ak reten (yani
RinstP.in, 19. yzy ln sonuna unu gstererek maddenin doa elektron yayan) metal elektrotlarla
doru bilimsel fiziksel dnya anla- sna ilikin anlaymz ebediyen ilgilidir. Yaynmmn arkasndaki
ynda ortaya kan baz temel deitirdi. On yl sonra Einstein bu ilke, modern terimlerle olduka
sorunlar zd. 1905 makalelerin- makalelerin ierimlerini, yeni ve kolay bir biimde tarif edilir
den biri, n ve enerjinin doa daha derin bir ktleekim, uzay ve ( nmn salad enerji, metalin
sna ilikin anlay dntrd. zaman anlay sunan bir genel yzey atomlarndaki en d
kincisi, uzun sredir gzlemlenen grelilik teorisiyle srdrd. elektronlar tarafndan sourulur,

Ayrca bkz. Christiaan Huygens 50-51 Isaac Newton 62 69 James Clerk Maxwell 180-85 Max Planck 202-05
Erwin Schrdinger 226 33 Edwin Hubble 236-41 Georges Lemaitre 242-45
onlarn serbest kalmasna olanak
verir). Bilmece, ayn malzemelerin,
k kayna ne kadar youn olursa
olsun daha uzun dalga boylaryla
aydnlatlnca inatla elektron
yaymak istememeleriydi.
Bu, bir k demetinin verdii
enerji miktarn her eyden nce
younluun ynettiini varsayan
klasik k anlay iin bir sorundu.
Einstein'n makalesi, yakn
zamanda Ma x Planck 'n gelitirdii
"kuantumlu" k dnces ine
skca tutundu. Einstein, k
demeti bireysel " k kuantumla-
rna" (imdi foton dediimiz) bl-
nrse, o zaman her kuantumun
tad enerjinin yalnzca dalga
boyuna bal -dalga boyu ne kadar
ksaysa, enerji o kadar yksek-
olduunu gsterdi. Fotoelektrik etki
bir elektron ile bir tek foton arasn
daki etkileime dayanrsa, yzeye
ne kadar ok foton bombardman
edildii (yani k kaynann ne
kadar youn oldu u) nemli deil
dir - hibiri yeterli enerji ta
mazsa, elektronlar serbest kalmaz.
Einstein'n dncesi, Planck
da dahil, zamann nde gelen
''
Her bilimin byk amac, en
az sayda hipotez ya da
aksiyomdan mantksal
karmla en fazla sayda
deneysel olguyu kapsamaktr.
Albert Einstein
''
BiR PARADiGMA DEGiKLIGi 217
Ik fotonlar
!:::~z~~y~~:~da
k sodyum
yzeyinden darya ~
elektron karr.
k ~
Einstein,
bireysel kuantumlar
ya da fotonlar olarak
alrsa bu olgunun
yol
aklanabildiini
gsterdi. Ne kadar
ok olurlarsa
olsunlar, fotonlar
yanl dalga
boyundaysa darya
elektron karmaz.
ahsiyetlerince reddedildi; ama
Amerikal fiziki Robcrt Millikan'n ld n, t pk su da lga larnn bir
1919'da gerekletirdii deneyler,
Einstein' n teorisinin doru
olduunu gsterdi.
zel Grelilik
Einstei n'n e n byk miras,
1905'te yaymlanan ve n ger-
ek doasna ilikin nemli bir
yeniden kavramsallatrmay da
ieren nc ve drdnc makale-
lerde dodu. Ge 19. yzyldan beri
fizikiler, n hzn anlama gir bir sonucu uydu: Uzak nesnelerden
imlerinde bir krizle kar karya
kalmt. 17. yzyldan beri k
hznn yaklak deeri bilnmekte
ve giderek artan dorulukta hesap-
lanmaktayd; James Clerk
Maxwell'in denklemleri de, grnr
n Evrende tek bir hzla hareket
etmesi gereken geni bir elektro-
manyetik dalga spektrumunun
yalnzca bir tezahr olduunu
gstermiti.
~
Yzeyden
d arya
karlan
elektronlar
~ 4
r
1 4
er
4
1 er
~ ~ 1
Sodyum
I k n!no bir dalga olarak anla-
havuzun yllzoyinde yol almas gibi.
n cl li ortam aracl yla
yayld varsaylmektayd. " Ik
saan oto'' olaak bilmen bu farazi
madd nin zolliklori, elektromanye-
tk dalgalarn gzlemlenen zellik-
Jerne yol aacakt ve yerden yere
demedkleri in, mutlak bir
durgunluk standard salayacak
lard
Bu sabit etern beklenen sonucu
gelen n hz, kaynan ve
gzlemcnin greli devinimine
bal olarak deiecekti. rnein ,
uzak bir yldzdan gelen n hz,
Yer'in yrngesin in bir tarafndan,
gezegenimiz 30 km/sn hzla ondan
uzaklarken mi yoksa kart
tarafta, gzlemci benzer bir hzda
ona doru hareket ederken mi
gzlemlendiine bal olarak
nemh lde deiir.
218 ALBERT EINSTEIN
Yer'in esir iindeki devinimini
lmek, ge 19. yzyl fizikileri iin
bir taknt haline geldi. Byle bir
lm, bu gizemli maddenin
varlgn dogrul amann tek yoluydu;
ama kant, ele avuca gelmiyordu.
lme donanm ne kadar hassas
olursa olsun, k her zaman ayn
hzda hareket ediyor gibi
grnyordu. 1887'de ABD'li
fizikiler Albert Michelson ve
Edward Morley, szde "esir
rzgarn" yksek hassasiyetle
lmek iin ustaca bir deney
tasarlad; ama yine varlgna dair
bir kant bulunamad. Michclson-
Morley deneyinin olumsuz sonucu
esirin varlgna inanc sarst ve
izleyen on yllarda deneyi
tekrarlama giriimlerinden elde
edilen benzer sonular, kriz
duygusunu derinletirmekten
baka bir eye yaramad.
Einstein'n 1905'teki nc
makalesi, On the Electrodynamics
of Moving Bodies [Hareket Eden
Cisimlerin Elektrodinamii
zerine!. sorunla dogrudan
yzleti. Teorisinin anldg ekliyle
zel grelilik, iki basit postu !atn
kabul edilmesiyle geliti : Ik bir
bolukta, kaynagn deviniminden
bagmsz olan sabit bir hzla
Albert Einstein
''
Ktle ve enerji, ayn eyin
farkltezahrlerinden baka
bir ey deildir.
Albert Einstein
''
hareket eder; fizigin yasalar btn
"eylemsiz" referans erevelerinde
yani, ivme gibi dsal kuvveLlere
tabi olmayan- gzlemcilere ayn
grnmelidir. Einstein'n daha nce
gn kuantum dogasn kabul
etmi olmas , ilk cesur postulat
kabul etmesine yardmc oldu -
kavramsal ol<mk k kuantumlar, bunlarn en nemlisi Hollandal
genellikle, dalga-benzeri
niteliklerini srdrrken parack
- benzeri zelliklerle uzay
bolugunda hareket edebilen, kendi
kendine yeten elektromanyetik
enerji paketleri olarak tasavvur
edilir.
Bu iki postulat kabul eden
Einstein, fizigin geri kalan ksm,
1879'da Gney Almanya'da U!m
kentinde doan Einstein bir
bakma arzal bir orta retim
geirdi; sonunda Zurich Politeknik
okulunu bitirip matematik ret
meni oldu. retmenlik ii bula-
maynca, Bern'de svire Patent
Dairesinde i buldu; burada,
1905'te yayMlanan makalelerini
gelitirmek iin bol zaman buldu.
Bu almadaki baarsn, asla
kaybetm>liyi c,:ucuksu merak
duygusuna borluydu.
Genel grelilii ortaya koyduk-
tan sonra Einstein kresel yldz
haline geldi. nceki almalar
nn ierimlerini aratrmaya
zelikle mekanik bakmndan
sonularn deerlendirdi. Fizik
yasalarnn btn eylemsiz referans
erevelerinde ayn ekilde
davranmas iin, bir ereveden
digerine bakldnda mecburen
farkl grnmeleri gerekirdi.
Yalnzca greli devinim nemliydi
ve iki ayr referans erevesi
arasndaki greli devinim k
hzna yaklanca ("greli" denilen
hzlar), tuhaf eyler olmaya
balamaktayd.
Lorentz faktr
Einstein'n makalesi dier biHmsel
yaynlara biimsel gndermelerde
bulunmamasna ramen, zamann
bir avu bilim insannn
almalarndan sz etti; zira
Einstein, esir krizine ortodoks
olmayan bir zm bulmaya
alan tek kii deildi. Herhalde
fiziki Hendrik Lorentz'di;
Einstein'n k hzna yakn fizik
tasvirinin kalbinde "Lorentz
faktr" vard. Matematiksel olarak
yle tanmlanr:
V -v2 /c2
devam edip, kuantum teorisine
yeni katklarda bulundu. 1933'te
Nazi partisinin ykseliinden
korkan Einstein bir yurtd
gezisinden Almanya'ya dnme-
meyi tercih etti; sonunda
Amerika Birleik Devletleri'nde
Princeton niversitesine yerle
ti.
nemli eserleri
1905 On a Heuristic Viewpoint
Conceming the Production and
Transformation of Light
1915 The Field Equations
of Gravitation
 BR PARADGMA DEGKLG 219
Einstein'n dnce deneyinde M grelilii ak lad:
hareket eden bir
noktasndaki hareketsiz bir gzlemci iin A tren ve trenden hemen sonra bir
ve B noktasnda iki imek ezamanl akar. toprak set. A ve B noktasnda
Ne var ki, M1 noktasnda /\dan B'ye giden
yksek hzl bir trendeki gzlemciye, B'deki akan iki imek, iki noktann
imek, A' daki imek ten nce akar. ortasnda bulunan M noktasndaki
sette duran bir gzlemciye
ezamanh gereklemi gibi
Ik hzna yakn grnr. Trendeki bir gzlemci ayr
bir referans erevesinde M 1
M' konumundadr. imekler
aktnda M 1 , M'nin tam
yanndan geiyor olabilir. Ne var ki,
imek trendeki gzlemciye
B ulat srada tren A noktasndan
uzaklap B noktasna doru
hareket etmitir. Einstein'n
ifadesiyle, gzlemci "A'dan gelen
k demetinin nnde at sryor."
Trendeki gzlemci, B'de akan
imein A'dakinden nce akt
sonucuna varr. Einstein artk u
M
konuda srar eder: "Zaman
ifadesinin iaret ettii referans-
doduunu gsterdi ve llm cisim sylenmedike, bir olayn
Lorentz, Maxwell'in zaman ve uzaklk aralklarnn zaman ifadesinde hibir anlam
elektromanyetizma denklemlerini gerek anlamn yeniden inceledi. yoktur." Hem zaman hem konum
grelilik ilkesiyle uzlatrmak iin Bunun nemli bir sonucu, bir greli kavramlardr.
zaman ve uzunluk llerinde referans erevesi iindeki bir
gerekli deiiklikleri tarif etmek gzlemciye ezamanl gibi grnen Ktle-enerji edeerlii
iin bu denklemi gelitirdi. olaylarn farkl bir referans Einstein'n
1905 makalelerinin
Einstein iin ok nemliydi ; nk erevesi iinde bulunan birine sonuncusuna, Bir Cismin
bir gzlemcinin grd ekliyle yle grnmesinin zorunlu Eylemsizlii Onun Kiillesine mi
sonular dntrp, ilk olmadnn (ezamanlln Baldr? denildi. sayfas, nceki
gzlemciye gre devinim halinde greliliiolarak bilinen bir olgu) makalede deini len bir dnceyi
olan baka bir gzlemciye nasl anlalmas oldu. Einstein uzak bir -bir cismin ktlesinin enerjisinin
olduklarn gstermek iin bir terim gzlemcinin bak asndan, kendi bir ls olduu dncesi
sunmaktayd. Yukarda aktarlan gidi ynlerinde hareket eden amaktayd. Einstein, bir cisim
terimde v, bir gzlemcinin dier nesnelerin uzunluunun n elektromanyetik radyasyon
gzlemciye oranla hzdr; c ise hzna yak latka, Lorentz biiminde belli miktarda enerji (E)
n hzdr. Pek ok durumda v, faktrnn ynetti i basit bir saarsa, ktlesinin E/c2'ye edeer
c'ye oranla ok kk olur, bu denkleme uygun olarak nas l miktarda azalacan gsterdi. Bu
nedenle v2 /c2 sfra yakn olur ve ksald n da gsterdi. Daha da denklem kolayca yeniden yazlp,
Lorentz faktr l'e yaklar, yani tuhaf, bizzat zamann kendisi de, tikel bir referans erevesi iinde
hesaplamalara neredeyse hi etkisi gzlemcinin referans hareketsiz bir paracn enerjisi
olmaz. Lorentz'in almas , byk erevesinden lldnde daha E=mc2 denklemiyle gsterilir. Bu
lde standart eter teorileriyle yava hareket ediyor gibi grnr. "ktle-enerji edeerlii" ilkesi, 20.
btnletirilemedii iin souk yzyl biliminin kilit talarndan
karlanmt. Einstein soruna Grelilii aklamak biri olacak, kozmolojiden nkleer
baka bir ynden yaklap, Lorentz Einstein birbirlerine gre devinim fizie kadar uzanan birok a la nda
faktrnn zel grelilik ilkesinin halinde iki referans erevesi uygulanacakt.
kanlmaz bir sonucu olarak dnmemizi isteyerek zel
220 ALBERT EINSTEIN
Ktleekim alanlar
Einstein'n o mkemmel yldaki
makaleleri, seyreltik fizik
dnyasnn tesinde fazla etki
uyandramayacak kadar mulak
gibi grnmesine ramen, o
topluluk iinde n kazanmasna
yarad. Sonraki birka yl iinde
birok bilim insan, zel greliliin
itibarszlaan esir teorisinden daha
iyi bir Evren tasviri sunduu
sonucuna ulat ve greliliin
elkilerini eylemde gsteren
deneyler tasarlad. Bu arada
Einstein yeni bir meydan okumaya
Ktleekim
deneyimimiz, durmadan
hzlanan bir referans
geiyor, "eylemsiz olmayan"
durumlar -hzlanmay ve
yavalamay gerekliren
deerlendirmek iin kantlanm
ilkelerini geniletiyordu.
Daha 1907'de Einstein,
ktleekiminin etkisi altnda bir
"serbest d" durumunun
eylemsiz bir duruma eit olduu
dncesine ksaca deinmiti -
edeerlik ilkesi. 1911 'de br
ktleekimi alanndan etkilenen
hareketsiz bir referans erevesinin
sabit ivmeye maruz kalan bir
ereveye edeer olduunu anlad.
Einstein bu dnceyi, bo uzayda
kapal bir asansrde duran bir
kiiyi hayal ederek aklad.
Asansr bir roket tarafndan bir
ynde hzlandrlyor. O kii
zeminden yukar doru iten bir
bir ktleekimi alannda hareketsiz
durulsayd hissedilecek olan eyin
aynsn hissedeceini anlad.
Sabit ivmeye maruz kalan bir
asansrde, ivmeye dik bir adan
atelenen bir k demeti kavisli bir
yola sapard ve Einstein bir
ktleekimi alannda da ayn eyin
gerekleeceini dnd . Genel
grelilii ilk kez kantlayan ey,
ktleekiminin k zerindeki bu
etkisiydi - ktleekimsel
mercekleme olarak bilinen.
Einstein , bunun ktleekimin
doasyla ilgili ne sylediini
deerlendirdi. zellikle, zaman
genilemesi gibi grelilik
etkilerinin gl ktleekim
alanlarnda gerekleeceini
ngrd. Bir saat bir ktleekim
kaynan ne kadar yaknsa , o kadar

erevesi iinde olma kuvveti hisseder ve Newton'un yava tiktaklar. Bu etki yllarca salt

deneyimine edeerdir. nc Yasasna uygun olarak eit teorik dzeyde kald; ama imdi
ve kart bir kuvvetle zemine geri atom saatleri kullanlarak
iter. Einstein asansrdeki kiinin, dorulanmaktadr.

~ Y~dzn
Gerek k ,.... gorunen
yrngesi - - - - - -7'. "'-yen

Grnen k
J-~~=-- yrngesi
Ktleli nesneler
uzay-zaman bozarsa,
bu onlarn ktleekimini
aklar.

Genel grelilie gre ktle.

uzay-zamanda "ktleekimsel bir kuyu"
yaratr. boyutlu uzay iki boyutlu bir
dzlem gibi gsterilerek bu dnce
grselletirilebilir. Gne gibi ktleli br
nesnenin ktleekimscl kuyusu, n kavisli
bir yola sapmasna neden olup, uzak yldzlarn bir
gzlemciye grnen konumunu deitirir -
ktleckimsel mercekleme denilen bir etki.
 BiR PARADiGMA DEIIKLIGi 221
Arthur Eddington'n 1919'daki bir
Gne tutulmasnda ektii !ota ranar,
genel greliliin ilk kantlarn verdi.
Gnein etrafndaki yldzlar, tam
Einstoin'n n grd gibi,
yerlerinden kaym gibi grnd.

Uzay-zaman manifoldu
Bu arada, yine 1907'de Einstein'n
eski hocas Hermann Minkowski,
bilmecenin baka bir nemli
parasna deinmiti. zel
grelilikte sz konusu olan uzay
boyutu ile zaman boyutu arasndaki
etkin takaslar deerlendiren
Minkowski, uzayn boyutu ile
zaman boyutunu bir uzay-zaman
manifoldunda birletirme
dncesini gelitirdi.
Minkowski'nin yorumuna gre,
greli devinim iinde olan
gzlemcilerin farkl bir referans
erevesinde manifoldu gzlemleme
yolundaki bklmeler gz nne
alnarak, grelilik etkileri geometrik
terimlerle aklanabilirdi. Kiltleekimsel mercekleme mercekleme etkilerinin, gne
1915'te Einstein, eksiksiz genel Dnyann ou !. Dnya Sava'na kursu etrafndaki yldzlarn
grelilik teorisini yaymlad. Bitmi dald bir zaman Einstein yerlerinde bulunmamas (klar
biimiyle, uzayn, zamann, dnceleri yaymlad ve ngilizce Gne'in etrafnda bklm uzay-
maddenin ve ktleekimin konuan bilim insanlarnn zamandan geerken sapmasnn bir
doasna ilikin yeni bir tasvirden kafasnda baka eyler vard. Genel sonucu) biiminde grlmesine
farkszd. Minkowski'nin grelilik karmak bir t eoriydi ve olanak salayaca n ngrmt.
dnceleri benimseyen Einstein, Kraliyet Astronomi Derneini Eddington'n keif seferi hem
"Evren zmbrtsn" greli devinim Sekreteri vicdani reti Arthur etkileyici Gne tutulmas
sayesinde bozulabilen, ama Eddington'n ilgisi olmsayd, grntleri hem Einslein'n
ktleekim olarak yaanan bir unutulup gidebilirdi. teorisinin inandrc kantn
biimde yldz ve gezegen gibi Eddington, Hollandal fiziki getirdi. Ertesi yl yaymlannca,
byk ktlelerin varlyla da sarl Willem de Sitter'in mektuplar dnya apnda bir heyecan
olabilen bir uzay-zaman manifoldu sayesinde Einstein'n uyandrp, Einstein' kresel ne
olarak grd. Ktle, bklme ve almalarndan haberdar oldu ve kavuturdu ve Evren'in doas yla
ktleekim arasndaki ba tarif ok gemeden onun Britanya'daki ilgili dncelerimizin asla eskisi
eden denklemler son derece savunucusu haline geldi. 1919'da, gibi olmayacan kesinletirdi.
karmakt; ama Einstein bir savan sona ermesinden birka ay
yaklaklk kullanarak sregelen bir sonra Eddington, genel grelilik
gizemi - Merkr'n gnberi teorisini ve ktleekimsel
noktasnda Gne'in etra fnda mercekleme ngrsn en
Newton fiziinin ngrdnden grkemli koullarda test etmek iin
ok daha hzl dnmesinin srrn bat Afrika aklarndaki Principe
zd. Genel grelilik bilmeceyi adasna bir sefer dzenledi.
zd. Einstein daha 1911'de tam Gne
tutulmasnn ktleekimsel
222
KISACA
BLM DALI
Yer bilimi
NCE
1858 Antonio Snider-Pellegrini,
Atlantik'in kart kylarnda bu
lunan zde fosilleri aklamak
iin, Avrupa, Afrika ve Amerika
ktalarn birletiren bir harita
yapar.
1872 Fransz corafyac Elisee
Reclus, ktalarn hareketinin ok-
yanuslarn ve sradalarn olu
masna neden olduu nerisin-
de bulunur.
1885 Eduard Suess gneydeki
ktalarn bir zamanlar kara kp-
rleriyle birletiini ne srer.
SONRA
1944 Brtanyal corafyac Art-
hur Holmes, yzeydeki kabuu
hareket ettiren mekanizma ola-
rak Yer'in mantosundaki kon-
veksiyon akmlarn nerir.
1960 Amerikal jeolog Harry
Hess, deniz taban yaylmasnn
ktalan iterek birbirinden ayrd
nerisinde bulunur.
Y~R'N ~YA'" KITAL}'RI,
SUREKLI DEGIEN BiR
YAPBOZUN
PARCALARIDIR
ALFREDlEGENER (1880-1930)
912'de Alman meteorolog Alf- 1620'de, Amerika ktasnn dou k
1 red Wogener eitli kantlar
birletirip, Yer' in ktalarnn
bir zamanlar bitiik olduunu, mil-
ylarnn Avrupa ve Afrika'nn bat
kylarna kabaca paralel olduunu
fark etmiti. Bu durum, bilim insan-
yonlarca yl iinde birbirinden ayrl larnn bu kara ktlelerinin bir za-
dn ne sren bir ktalarn kay- manlar bitiik olduunu dnp,
mas teorisi ortaya koydu. Bilim in- kat , deimeyen bir gezegen gr
sanlar, bylesine byk kara ktle- lerine meydan okumalarna yol at.
lerini neyin hareket ettirdiini orta- 1858'de Paris'te bulunan coraf
ya kardktan soma onun teorisini yac Antonio Snider-Pellegrini At-
kabul etti. lantik'in her iki tarafnda Karbonifer
Yeni Dnya'nn ve Afrika'nn ilk dneme, 359-299 milyon yl nceye
haritalarna bakan Francis Bacan dayanan benzer bitki ve hayvan fo-
Gney Amerika ' nn
dou kys ile
Gney Amerika'da
Gney Amerika'da
Afrika'nn bat kys, ve Afrika'da benzer ve Afrika'da
eleen kaya
iki devasa bitki ve hayvan
oluumlar
yapboz paras fosilleri bulunur.
gibi birbirine uyar. bulunur.
Ktalar bir zamanlar tek bir kara ktlesi oluturmu olmal.

Ayrca bkz. Francis Bacon 45 Nicholas Steno 55 James Hutton 96 101 Louis Agassiz 128 29 Charles Darwin
142-49
silleri bulunduunu gsterdi. Ameri-
ka ve Afrika ktalarnn bir zamanlar
nasl birbirine gemi olabileceini
gsteren haritalar yapt ve ayr lma
larn Kitab Mukaddes'teki Tufana
balad. Gney Amerika, Hindistan
ve Afrika' da Glossopteris ereltileri
nin fosilleri bulununca, Avusturyal
jeolog Eduard Suess, tek bir kara
ktlesinde evrilmi olmalar gerekti-
ini savundu. Gneydeki ktalarn
eskiden denizden kara kprleriyle
birbirlerine balanp, Gondwana-
land dedii sper bir kta olutur
duklarn ne srd.
Wegener okyanuslarn ayrd
benzer organizma rneklerinin yan
sra, benzer sradalar ve buzul kel-
tileri de buldu. Daha nce dnl
d gibi sper ktann baz blm- kabuundaki atlaklardan pskrr
lerinin dalgalarn altna battn ka-
bul etmek yerine, paralara ayrlm
olabileceini dnd. 1912 ile 1929
arasnda bu teoriyi gen iletti. Onun
s per ktas - Pangaea- Suess'in
Gondwanaland 'n kuzeydeki Kuzey
Amerika ve Avrasya ktalaryla bir-
letirdi. Wegener bu tek kara ktlesi-
nin paralanmasn 150 milyon yl
nceye, Mezozoyik zamann sonuna
Alfred Wegener
BR PARADGMA DEGIIKLG 223
tarihledi ve devam eden ktalarn ay- nun olumas ve bozulmas ktalarn
rlmasnn kant olarak Afrika'nn yer deitirmesine yol aar. Bu teori
Byk Rift Vadisi'ni iaret etti. yalnzca Wegener'i hakl karmakla
kalmad, ayn zamanda modern jeo-
Bir mekanizma aray lojinin temelidir de.
Wegener'in teorisi, jeofizikiler tara-
fndan ktalarn nasl hareket ettii
ni aklamamakla eletirildi. Ne var
ki, 1950'lerde yeni jeofizik teknikleri
bir yn yeni veriyi ortaya kard .
Yer'in gemi manyetik alanna ili
kin aratrmalar, eski ktalarn ku-
Pangaea, 200 milyon yl nce
tuplara gre farkl bir konumda ol-
duklarn gsterdi. Deniz yatann
sonar haritalar, daha yakn zamana
ait okyanus-taban oluumunun ia
retlerini aa kard. Bunun okya-
nus ortas srtlarnda gerekletii
grld; nk erimi kayalar Yer 75 milyon yl nce
ve yeni kayalar pskrdke srt
lardan yaylarak uzaklar.
1960'ta Harry Hess, deniz taban
yay lmasnn k talarn kaymasnn
mekanizmas olduunu anlad ve Bugn
levha tektonii teorisini sundu.
We g e ner'in sper ktas , uzun bir
Yer' in kabuu, mantodaki konveksi-
dizide yalnzca bir tanedir. Jeologlar
yon akmlar yeni kayalar yzeyP. ktalarn tekrar birleip , 250 milyon yl
kardka srekli kayan dev levha- sonra yeni bir s per k ta
lardan oluur ve okyanus kabuu- oluturabi lecekleri ni d nr.
Berlin'de doan Wegener 1904'te ve 1929'da gzden geirilmi ve
Berlin niversitesinden astronomi geniletilmi basmlarn yapt;
dalnda doktora diplomas ald; a- ama almalarnn takdir edil-
ma ok gemeden yer bilimiyle da- memesinden yld.
ha fazla ilgilendi. 1906 ile 1930 ara- 1930'da Wegener kayma teo-
snda Kuzey Kutbu hava ktle leri- risini destekleyen kantlar topla-
ne ilikin r ac meteorolojik a- ma umuduyla, Grnland'a dr-
rat rmalarnn bir paras olarak dnc bir keif gezisi dzenledi.
Grnland'a drt yolculuk yapt. Ha- 1 Kasmda, 50. doum gnnde,
va gzlem balonlarn kullanp ha- buzu ap ok ihtiya duyulan er-
va dolamnn izini s rd ve ge- zak getirmeye gitti; ama ana
mi iklimlerin kantlarn bulmak i- kampa ulaamadan ld.
in buzun derinliklerinden rnekler
ald. Bu keif gezileri arasnda We- nemli e serleri
gener 1912'de ktalarn kaymas te-
orisini geli tirdi ve 1915'te bir ki- 1915 The Origin of Continents
tap halinde yaymlad. 1920, 1922 and Oceans
224

*
**
KROMOZOMLAR
***
**** KALITIMDA ROL
* * ** *
******
******* OYNAR
THOMAS HUNT MORGAN (1866-1945)

KISACA Hcreler blnnce, kromozomlar da kaltsal

BLM DALI zelliklerin ortaya kna paralel ekilde
Biyoloji blnr ve oalr.

NCE
1866 Gregor Mende! kaltm
yasalarm aklar, kaltsal zel- Bu durum, bu zellikleri kontrol eden genlerin
liklerin daha sonra gen denilen kromozomlarda bulunduklarn gsterir.
ayrk paracklar tarafndan
kontrol edildii sonucuna varr.
1900 Hollandal botaniki Hu-
go de Vries, Mendel'in yasalar Baz zellikler organizmann
n docular. cins iyetine baldr, bu yzden
Kromozomlar
cinsiyet belirleyen kromozomlar lrabtmula
1902 Theodor Boveri ve Walter rol oynar.
tarafndan kontrol edilmelidir.
Sutton birbirinden bamsz o-
larak, kromozomlarn kaltmla
ilikili olduklar sonucuna ula-
r.
9. yzylda mikroskop altnda genlerin ve kromozomlarn roln
SONRA
1913 Morgan'n rencisi Alf-
red Sturtevant meyve sineinin
1 hcre blnmesini
gzlemleyen biyologlar, her
hcrenin ekirdeinde ince iplik
dorulayacak, molekler dzeyde
evrimi aklayacakt.

ilk genetik "haritasn" karr.
1930 Barbara McClintock gen-
lerin kromozomlarda konum de-
itirebildiini kefeder.
1953 James Watson ve Francis
Crick'in ift sarmal DNA mode-
li, reme srasnda genetik bil-
grin nasl aktarldn aklar.
iftlerini fark etti. Bu iplikler gzlem
amacyla boyanabiliyordu ve
yzden, "renkli cisim" anlamna
gelen kromozom ad verildi. ok
gemeden biyologlar,
kromozomlarn kaltmla bir
ilikisinin olup olmadn merak
etmeye balad.
1910'da Amerikal genetiki
Thomas Hunt Morgan' n
gerekletirdii deneyler kaltmda
Kaltm paracklan
20. yzyln bana gelindiinde
bilim insanlar. hcre blnme-
sinde kromozomla r n kesin hareket-
lerini izlemi ve kromozom says
nn trler arasnda deitiini, ama
ayn trn vcut hcrelerinde say
nn genellikle ayn olduunu fark
etmiti. 1902'de Alman biyolog
Theodor Boveri, bir denizkestanesi-
nin dllenmesini aratrdktan

Ayrca bkz. Gregor Mende! 166-71 Barbara McClintock 271
James Watson and Francis Crick 276-83
sonra. bir embriyonun dzgn
gelimesi iin bir organizmann
kromozomlarnn tam takm var
olmas gerektii sonucuna vard.
Ayn yl Walter Sutton adl
Amerikal bir rencinin ekirge-
lerle ilgili almalarndan vard
sonuca gre, kromozomlar Gregor
Mendel'in 1866'da nerdii teorik
"kaltm paracklar"n bile yans erkeklerin ise bir X ve bir Y
tabilirdi.
Mende! pezel bitkileriyle
kapsaml deneyler yapm ve
1866'da kaltsal zelliklerinin ayrk
tanecikler tarafndan belirlendiini
ne srmt. Krk yl sonra
Morgan, kromozomlar ile Mendel'in
teorisi arasndaki ilikiyi test
etmek iin, Columbia
niversitesinde "Sinek Odas"
olarak anlan yerde retme
deneylerini modern mikroskopla
birletirecek aratrmalara koyuldu.
Bezelyeden meyve sineine
Meyve sinekleri (Drosophila) kk
cam ielerde yetitirilebilen ve 10
gn iinde bir sonraki kua re-
tebilen -ok sayda yavruyla- sivri-
sinek byklnde bir hacredir.
Bu nedenle, meyve sinei kaltm
aratrmalar iin idealdi.
Morgan'n ekibi tikel zelliklere
sahip sinekleri yaltp melezledi;
sonra yavrulardaki varyasyon oran-
larn analiz etti - tpt Mende!' in
bezelyelerde yapt gibi
Morgan sonunda, normal krmz
renkli deil beyaz renkli gzlere
sahip bir erkek saptadktan sonra
Mendel'in sonularn dorulad.
Beyaz gzl bir erkein krmz
gzl bir diiyle iftletirilmesi
yalnzca krmz gzl yavru verdi;
bu durum krmznn baskn zellik,
beyazn ekinik olduunu
gsteriyordu. Bu yavrular
melezlenince, sonraki kuan
~~~~~~~~~~~~~~~~
BiR PARADiGMA DEGKLIGI 225
Mchael Syvanen 318-19
drtte biri beyaz gzl ve hep
erkekti. "Beyaz gen" cinsiyetle
balantl olmal. Cinsiyete bal
baka zellikler de ortaya knca
Morgan, btn bu zelliklerin
birlikte miras alnm ve cinsiyeti
belirleyen kromozomlarda tanm
olmas gereklii sonucuna vard.
Diilerin bir ift X kromozomu,
kromozomu vard. reine srasnda
yavru anneden bir X. babadan bir X
ya da bir Y alr. "Beyaz gen" X
tarafndan tanr. Y
kromozomunun geni yoktur.
Daha ileri almalar Morgan',
zgl genlerin zgl
kromozomlarda bulunduklar,
kromozomlarda da tikel konumlara
yerletikleri fikrine gtrd. Bu,
bilim insanlarnn bir organizmann
genlerinin "haritasn" kabilecei
dncesini dourdu.
(]
x
"'
(] 9 <:J
Birinci Kuak (Fl)
~ ~
x )'
<:]Erkek Dii
kinci kuak (F2)
ki kuak boyunca meyve sneklerini
melezlemek, beyaz gz zelliyinin cn
siyot kromozomu araclyla yalnzca
baz orkokloro getiini gsterir.
Thomas Hunt Morgan
ABD'de Kentucky'de doan
Thomas Hunt Morgan zooloji
eitimi aldktan sonra, ernbri-
yo geliimini aratrmaya ge-
ti. 1904'te New York'ta Colum-
bia niversitesine geince, ka-
ltm mekanizmasna odaklan-
maya balad. Balangta
Mendel'in, hatta Darwin'in so-
nularna kukuyla bakan
Morgan, genetikle ilgili dn
celerini test etmek iin meyve
sinekleri retmeye younlat.
Meyve sineklerinde elde ettii
9
baar, birok aratrmacnn
genetik deneylerinde bu sinek-
leri kullanmasna yol aacakt.
Morgan'n meyve sinerle-
rinde kararl , kaltsal mutas-
yonlar gzlemlemesi, sonunda
Darwin'in hakl olduunu an-
9 lamasna yol at ve 1915'te
kaltmn Mendel'in yasalarna
uygun nasl altn akla
yan bir eser yaymlad. Mor-
gan California Teknoloji Ensti-
tsnde (Caltech) aratrmala
rna devam etti ve 1933'te, No-
bel Tp dln ald.
ne mli eserleri
1910 Sex-limited InheI"itance
in Drosophila
1915 The Mechanism of Men-
delian Heredity
1926 The Theory of the Gene
PARACIKLARI~
DALGA-BENZERi

ZELLIKLERI

ERWIN SCHRODINGER (1887-1961)
228 ERWIN SCHRDINGER
KISACA
BLM DALI
Fizik
NCE
1900 Ik anlaynda bir kriZ
Max Planck', kuantumlu
enerji paketleri olarak ele
almay kapsayan teorik bir
zm bulmaya gtrr.
1905 Albert Einstein
fotoelektrik etkiyi aklayarak
Planck'n kuantumlu nn
gerekliini gsterir.
1913 Niels Bohr'un atom
modeli, bir atomun iinde
enerji dzeyleri arasnda gidip
gelen elektron larn bireysel k
kuanturnlar (fotonlar) yayd
ya da sourduu dncesini
kullanr.
SONRA
1930'lar Schrdinger'in
almas, Paul Dirac ve
Wemer Heisenbcrg'inkiyle
birlikte, modem parack
fiziinin temelini oluturur.
rwin Schrdinger kuantum
E
stlnca yaylan n
kesin dalga
fiziinin -atom-alt boylar sorunu zmek iin onun
maddenin en kk dncesinden yararland.
dzeylerini aklayan bilim- Enerjileri ekirdekten uzaklklarna
geliiminde kilit bir ahsiyetti. gore belirlenen ayrk "kabuklarda"
Yldzl katks. paracklarn yrngede dnen elektronlu atom
dalgalar halinde nasl hareket yapsn modelleyen Bohr, atomlarn
ettiini gsteren nl bir yaylm spektrumlarn (k dalga
denklemdi. Bu denklem, bugnn boylarnn dalm), elektronlar
kuantum mekaniinin temelini yrnge atlarken dar verilen
oluturdu ve dnyay alglama enerjinin fotonlaryla aklayabildi.
eklimizi kkten deitirdi. Ama Ama Bohr'un modeli teorik bir
bu devrim aniden gereklemedi. a kla madan yoksundu ve yalnzca
Keif sreci uzun bir sreti; yolun en basit atom olan hidrojen
zerinde ok say da ncs vard. yaylmlarn ngrebiliyordu.
Kuantum teorisi balangta
anlamakla snrlyd. 1900'de, Dalga-benzeri atomlar m?
teorik fizikte "mortesi ykm" Thomas Young ' n ift-yark
olarak bilinen can skc sorunu deneyiyle n bir dalga gibi
zme giriiminin bir paras davrand da kantlanm
olarak Alman fiziki Max Planck olmasna ramen , Einstein'n
, kesikli enerji paketleri ya da dncesi parack olarak k
kuantumlar halinde geliyormu teorisine yeni bir can vermiti.
gibi ele almay nerdi. Sonra Albert In nasl hem parack hem
Einstein sonraki adm atp, k dalga olabilecei bilmecesi, 1924'te
kuantumlarnn aslnda gerek Fransz doktora rencisi Louis de
fiziksel bir olgu olduunu ne
1927, Brksel'deki Solvay Fizik
srd.
Dani ma rka l fiziki Niels Bohr, Konferans'nda byklerin toplantsna
tank oldu. Bazlar yle: 1.
Einstein'n dncesin i n n ve
Schrdinger, 2 Pauli, 3. Hoisenberg, 4 .
atomlarn doasna ilikin temel bir
Dirac, 5. de Broglie, 6 . Bom, 7. Bohr. 8.
ey syled i ini biliyordu ve 1913'te Planck, 9. Curie, 10. Lorentz. 11 .
eski bir sorunu -belli elementler Einstein.
 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~-
BiR PARADGMA DEGiIKLIGI 229
Ayrca bkz. Thomas Young 110- 11 Albert Einstein 214 21 Werner Heisenberg 234-35 Paul Dirac 246 47
Richard Fcynman 272-73 Hugh Everett 111 284 85

Broglie ile birlikte yeni bir bl dalga boyu olduunu gsterdi. gelindiinde iki ayr laboratuvarda
dnemece girdi; de Broglie'nin Ama enerjisi ve ktlesi k hzna bilim insanlar deneyler
nerisi, kuantum devrimini yakn h zlarda devinimden gerekletir ip , elektronlarn k
dramatik bir yeni evreye soktu. De etkilenebilen paracklarla fotonlaryla tam tamna ayn
Broglie basit bir denklemle, atom- urat iin, de Broglie eki lde krnma uray p birbrine
alt dnyada paracklarn nasl eit denklemine Lorentz faktrn (s. kartklarn gstermiti. De
lde dalga olabildiklerini 219) de ekledi. Bu, greliliin Broglie'nin hipotezi kantland .
kantlamann yan sra, ktlesi ne etkilerini de hesaba katan daha
olursa olsun her nesnenin bir gelimi bir versiyon retti. Artan nem
lde dalga gibi hareket De Broglie'nin dncesi radikal Bu arada birok teorik fiziki de
edebildiini de gsterdi. Baka bir ve cretkard; ama ok gemeden, Broglie'nin hipotezinden etkilenip
deyile, k dalgalarnn parack Einstein da dahil, nfuzlu daha fazla aratrmaya koyuldu.
benzeri zellikleri varsa, o zaman destekileri oldu. Hipotezin test zellikle, bu tr madde dalgalarn
maddenin paracklarnn da - edilmesi de grece kolayd. 1927'ye zelliklerinin, Bohr'un atom
elektron gibi- dalga-benzeri modelinin nerdi hidrojen
zellikleri olmaldr. atomunun elektron yr ngeleri
Planck basit E=h v denklemiyle arasndaki zgul enerp duzeyleri

(E, elektromanyetik kuantumlarn
enerjisi, v sz konusu nmn
dalga boyu ve h ise, Planck sabiti
olarak bilinen bir sabittir) bir k
fotonunun enerjisini hesaplam t.
De Broglie bir k fot onunun,
normalde ya l nzca ktleli
paracklarla balantl olan ve
''
Grnrde badamaz iki
kavramnher biri, hakikatin bir
yann temsil edebilir.
Louis de Broglie
rntsne nasl yol aabild iini
bilmek istiyorlard. De Broglie'nin
kendisi, her yrngenin ap madde
dalgann tam say l bir dalga
boyunu barndrmak zorunda
olduu iin rntnn doduunu
ne srmt. Elektronun enerji
dzeyi atomu n pozitif ykl

''
paracn ktlesi hzyla arplarak ekirde inden u zaklna bal
elde edilen momentumunun da olduuna gre, demek ki yalnzca
olduunu gsterdi. De Broglie bir belli uzaklklar ve belli enerji
k fotonunun momentumunun h dzeyleri kararl oluyordu. Ne var ki,
230 ERWIN SCHRDINGER
de Broglie'nin zm, madde
dalgay ekirdein etrafndaki
yrngeye yakalanm tek boyutlu
bir dalga olarak ele almaya
dayanmaktayd - dalgay
boyutuyla tarif etmek iin tam bir
tasvire ihtiya vard.
Dalga-parack ikiliinin klasik bir Giriim
gsterimi, iki yarkl bir engele bir
"tabanca"dan elektron atelemey gerektirr.
Elektronlarn zaman iinde birikmesine izin
verilirse, k dalgalarnda olduu gibi, bir
giriim rnts oluur.

Dalga denklemi
1925'te Alman fiziki, Wemer
Heisenberg, Max Bom ve Pascual
Jordan, Bohr'un atom modelinde
gerekleen kucntum sramalarn,
matris mekanii denilen bir
yntemle aklamaya alt; bu
yntemde bir atomun zellikleri,
zaman iinde deiebilen
matematiksel bir sistem olarak ele
alnmaktayd. Ne var ki, yntem Elektronl"L-? e

atomun iinde fiilen neyn
gerekletiini aklayamad ve
kark matematik dili pek
sevilmedi.

Bir yl sonra, Zrich 'te alan
Avusturyal fiziki Erwin
Schrdinger, daha iyi bir yaklam
buldu. De Broglie'nin dalga-
parack ikiliini bir adm daha
ileri gtrp, atom-alt bir Schrdinger bunu elektrik yknn dmediklerini aklamak iin,
paracn nasl hareket younluu olarak yorumlamaya darlama ilkesini gelitirdi. Bir
edebildiini aklayacak alt; ama bu tam olarak baarl paracn genel kuantum
matematiksel bir dalga devinimi olmad. Sonunda Max Bom durumunun, her biri sabit sayda
denkleminin var olup olmadn gerekte ne olduunu ortaya koydu olas ayrk deere sahip belli sayda
dnmeye balad. Kendi dalga - br olaslk genliiydi. Baka bir zellikle tanmlanabildiini
denklemini formle etmek iin, deyile, belirli bir yerde elektron dnen darlama ilkesine gre,
olaan mekanikte enerjiyi ve bulma olaslnn lsn ifade ayn sistem iinde iki paracn e
momentumu yneten yasalarla ie etmekteydi. Matris mekaniinden zamanl olarak ayn kuantum
balad; sonra bunlar, Planck farkl olarak Schrdinger dalga durumuna sahip olmas
sabitini ve bir paracn denklemi ya da "dalga fonksiyonu," olanakszd.
momentumunu dalga boyuna doru yorumlanmasyla ilgili daha Periyodik tabloda grnen
balayan de Borglie yasasn geni bir dizi sorun amasna elektron kabuklar rntsn
kapsayacak eklide deitirdi. ramen, fizikiler tarafndan aklamak iin Pauli, elektronlarn
Ortaya kan denklemi hidrojen benimsendi. drt ayr kuantum saysyla
atomuna uyguladnda, deneylerde aklanmas gerektiini hesaplad.
!Ji'>IP.m]P.mi olan atoma zg enerji Pauli'nin d,arlama ilkesi Bu saylarn temel, dikey ve
dzeylerinin aynsn gsterdi. Bilmecenin nemli bir paras da, manyetik kuantum saylar
Denklem baarlyd. Ama devasa baka bir Avusturyalnn, Wolfgang elektronun kullanlabilir yrnge
bir sorun yerli yerinde duruyordu; Pauli'nin sayesinde yerine oturdu. kabuklar ve alt-kabuklar iindeki
hi kimse, Schrdinye bile, dalga Pauli, bir atomun iindeki btn kesin yerini tanmlar; asal ve
denkleminin gerekte tam olarak elektronlarn neden otomatik olarak manyetik saylarn deeri, temel
neyi tarif ettiini bilmiyordu. olas en dk enerji durumuna saynn deeriyle snrlanr. ki olas
 BiR PARADiGMA DEGiiKLiGi 231
deeri olan drdnc say, iki aklama sunmasyd. Klasik fizie
elektronun enerji dzeyleri biraz gre, ekirdek bozulmam kalmak
farkl her alt-kabukta brlikte var iin, paracklarn ondan
olmalarnn nedenini aklamak kamasn nlemeye yetecek kadar
iin gerekliydi. Hep birlikte saylar, dik bir potansiyel kuyusuyla evrili
srasyla 2, 6, 10 ve 14 elektron olmas gerekirdi. (Potansiyel
kabul eden atom yrngelerinin kuyusu, uzayda potansiyel
varln przsz aklamaktayd. enerjinin evresinden daha dk
Bugn drdnc kuantum olduu, yani paracklar kapt
says spin olarak bilinir; bir para- blgedir.) Kuyu yeterince dik
cn i asal momentumudur olmasayd , ekirdek tamamen
(yrngede dnerken kendi etra- dalrd. O halde, alfa
fnda dnnn yaratt) ve tam bozunumunda grlen aralkl
ya da buuklu say olan pozitif ya yaylmlar gerekleillien, geriye
da negatif deerleri vardr. Birka kalan ekirdek nasl bozulmadan
yl sonra Pauli, spin deerlerinin kalabilir? Dalga denklemleri 1887'd e Viyana'da doan
sorunun stesinden geldi; nk Erwin Schrdinger Viyana
btn paracklar iki byk gruba
niversitesinde fizik okudu;
ayrdn gsterdi - elektronlar eki rdein iindeki alfa
ayn niversitede asistan
(buuk spinli) gibi, Fermi-Dirac paracnn enerjisinin
olarak alt, ardndan I.
istatistii (s. 246-47) olarak bilinen deimesine izin vermekteydi.
Dnya Savana katld.
bir kurallar kmesine uyan fermi- ou zaman enerjisi onu hapis Sava tan sonra nce
yonlar ve fotonlar (sfr ya da tam tutacak kadar dk olur; ama Almanya'ya, ardndan
say spinli) gibi, Bose-Einstein ista- arada bir duvar ap kaacak kadar svire'de Zurich
tistii olarak bilinen farkl kurallara ykselir (imdi kuantum szmas niversitesine tanp en
uyan bozanlar. Yalnzca fermionlar olarak bilinen bir etki). Dalga nemli almalarn yeni
darlama ilkesine uyar ve bunun, denkleminin olaslk kestirimleri, doan kuantum fizii alannda
arpan yldzlardan Evren'i mey- radyoaktif bozunumun kestirilemez orada gerekletirdi. 1927'de
dana getiren basit paracklara doas uygundu. Almanya'ya dnd ve Berlin
kadar her eyi anlamak bakmn Humboldt niversitesinde
dan nemli ierimleri vardr Belirsizlik ilkesi Max Planck'n yerine geti.
Schrdinger szn
Pauli'nin darlama ilkesiyle
saknmayan bir Nazi kartyd
birleen Schrdinger'in dalga denk-
Schrdinger'in d enklemi, en genel ve 1934'te Oxford
lemi, bir atomun iindeki yrnge- biimiyle, bir kuantum sisteminin niversitesinde bir grev iin
ler, kabuklar ve alt-kabuklara ilikin zaman iinde geliimini gsterir. Almanya'dan ayrld. Kuantum
yeni ve daha derin bir anlaya Karmak saylarn kullanlmasn dalga denkleminden tr
olanak verdi. Dalga denklemi onlar gerektirir. 1933 Nobel Fizik dln Paul
klasik yrngeler gibi -elektronla- Dirac'la paylatn Oxford'ta
rn ekirdein etrafnda iyi tanm rendi. 1936'ta Avusturya'ya
lanm dn yollar olarak- dn geri dnd, ama Almanya'nn
mek yerine, aslnda olaslk lkeyi ilhakndan sonra tekrar
bulutlar -belli kuantum sayl bir kamak zorunda kald.
elektronun bulunmasnn olas rlanda'ya yerleti ve
olduu halka eklinde ve kulak
1950'lerde Avusturya'ya
memesi eklinde blgeler- oldukla- ekilene kadar orada kald.
rn gsterir (s. 256).
ne mli e s e rle ri
Schrdinger'in yaklamnn
nemli bir baars da, radyoaktif 1920 Colour Measurement
alfa bozunumu - tam olumu bir 1926 Ouantization as an
alfa paracnn (iki proton ve iki Eigenvalue Problem
ntrondan oluan) atomun
ekirde inden kamas- iin bir
232 ERWIN SCHRDINGER
20. yzyln ortasnda kuantum
fiziinin geliimini ekillendiren (ve
bugn esas olarak hfla zlmemi
olan) byk tartma, dalga
fonksiyonunun gereklik
bakmndan ne anlama geldiiyle
ilgiliydi. Yirmi yl nceki Planck/
Einstein tartmasn
hatrlatrcasna, de Broglie
kendisinin ve Schrdinger'in
denklemlerini hareketi tarif eden
salt matematiksel alet olarak
gryordu: De Broglie'ye gre
elektron hal~ esas olarak bir
parackl - devinimini ve yerini
yneten bir dalga zelliine sahip
bir parack. Schrdinger'e gre ise,
dalga denklemi ok daha nemliydi
-elektronun zelliklerinin fiziksel
olarak uzaya " yaylma" eklini tarif
etmekteydi. Schrdinger'in
yaklamna muhalefet, Wemer
Heisenberg'in yzyln baka bir
byk duncesini belirsizlik
ilkesi- gelitirmesine esin kayna
oldu (s. 234-35) Dalga
fonksiyonunun, bir paracn
uzayda bir noktayla "snrl"
olamayaca ve ayn zamanda
tanmlanm bir dalga boyunun
olduu anlamna geldii
anlalmt. rnein bir
paracn konumu ne kadar doru
"sapta nrsa," momentumunu
''
Tanr bilir, olaslk teorisinin
dostu deilim; aziz dostumuz
Max Bom dourduu ilk
andan itibaren ondan nefret
ettim.
Erwin Schrdinger
''
lmek o kadar zor olur. Bu nedenle, Danimarkal Niels Bohr (solda),
bir kuantum dalga fonksiyonuyla Walter Heisenberg'lc birlikte alp
tanmlanan paracklar, genel bir
Schrdinger'in dalga fonksiyonunun
Kopenhag yorumunu formle etti.
belirsizlik durumunda vard.
Kopenhag yolu dalgalar iin ift-yark deneyi gibi
Bir kuantum sisteminin deneylerle dorulanm gibi
zelliklerinin llmesi, her zaman, grnyor. In ya da
paracn dalga-benzeri yaylma elektronlarn dalga-benzeri
halinde deil, daha ok bir yerde yanlarn aa vuran bir deney
olduunu aa ka rd. Klasik fizik tasarlamak olanakldr ; ama ayn
ve gndelik yaam leinde pek aygtta bireysel paracklarn
ok durum, st ste binen binlerce zelliklerini kaydetmek
olaslktan ok belirli lmleri ve olanakszdr.
belirli sonular gerektirmekteydi. Bununla birlikte, parack gibi
Kuantum belirsizliini gereklikle kk lekli sistemler ele
uzlatrma meydan okumasna, alndnda Kopenhag yorumu
lm sorunu denilir ve bu soruna, makul grnd halde, llene
yorum olarak bilinen eitli kadar hibir eyin belirli olmad
yaklamlar ne srld. imas birok fizikiyi rahatsz
Bunlarn en nls, Niels Bohr etmekteydi. Einstein nl "Tanr
ve Wemer Heisenberg'in 1927'de zar atmaz" yorumunu yaparken,
tasarlad Kopenhag yorumudur. Schrdinger, gln bir durum
Bu yoruma yre, bizzat kuantum olarak grd eyi gstermek iin
sistemi ile byk lekli, dsal bir bir dnce deneyi tasarlad.
gzlemci ya da aygt (fiziin klasik
yasalarna tabi) arasndaki Mantksal sonucuna gtrlen
etkileim dalga fonksiyonunun Kopenhag yorumu, grnrde
"kme"sine ve belirli bir sonucun sama bir paradoksla sonuland.
domasna neden olur. Bu yorum Schrdinger, radyoaktif bir kaynaa
herhalde en yaygn (evrensel bal kk bir ie zehir
olmasa da) kabul gren yorumdur barndran kapal bir kutu iinde bir
ve elektron krnm ve k kediyi kafasnda can landrd.
 BiR PARADiGMA DEGIIKLIGI 233
Kaynak bozu nur ve bir nm Kopenhag yorumunu genelle tire yaklamdr. 1930'1arda alan
parac yayarsa , bir rek sorunu daha az radikal bir Macaris tan doumlu matematiki
mekanizmann serbest brakt biimde ele alr. Dalga fonksiyonu- John von Neumann' n vard
eki zehir iesinin zerine dp nun kyle ilgili konulardan sonuca gre, lm sorunu btn
krar. Kopenhag yorumuna gre, uzak durur; onun yerine hem kuan- Evren'in evrensel dalga fonksiyonu
radyoaktif kaynak gzlemlenene tum leinde hem klasik lekte olarak bilinen her eyi kapsayc bir
kadar dalga fonksiyonu biiminde eitli senaryolara ya da "tarihlere" dalga denklemine tabi olduunu ve
("iki olas sonucun st ste tahsis edilecek olaslklara izin biz eitli yanlarn lerken srekli
binmesi" denilen) kalr. Ama verir. Bu yaklam, bu tarihlerden ktn ima eder. Van
yleyse, ayn ey kedi iin de yalnzca birinin sonunda gereklie Neumann' n meslekta ve
sylenmelidir. uyacana kabul eder, ama hangi memleketlisi Eugene Wigner teoriyj
sonucun olacann ngrlmesine alp geniletti ve da lga
Yeni yorumlar izin vermez - yalnzca kuantum fonksiyonunun kmesine neden
Schrdinger'in kedisi gibi ak fiziinin, dalga fonkSiyonu k olan eyin, basite byk lekli
paradokslardan memnuniyetsizlik, olmadan grdmz Evre n'e nasl sistemlerle etkil e im ol mad n
bilim insanlarn kuantum yol aabild iini tarif eder. -zeki bir bilincin varl oldu unu
mekaniinin eitli a lternatif Toplu ya da istatistiksel ne srd.
yorumlarn gelitirmeye tevik yaklam, Einstein'n destekledii
etti. Bunlarn en nllerinden biri, minimalist bir matematiksel
1956'da Amerikal fiziki Hugh yorumdur. De Broglie'nin dalga
Everett'in ne srd "oklu denklemine balangtak i
Dnyalar Yorumu" dur. Bu yorum, tepkisinden gelien de Broglie-
herhangi bir kuantum olay Bohm teorisi, olaslk deil kesin
srasnda Evren'in olas her sonu nedensel bir aklama gir iimidir
iin karlkl olarak gzlemlenemez ve Evren'in gizli bir "dolak "
almak tarihlere blndn ne dzeni olduunu kabul eder.
srerek paradoksu zd. Baka bir Etkileimsel yaklam, zaman
deyile , Schrdinger'in kedisi hem iinde hem ileri hem geri hareket
canl hem l olurdu. eden dalgalar gerektirir.
"Tutarl Tarihler" yaklam, Herhalde en artc olaslk
karmak matematik kullanp yorumu, teolojinin eiine varan

Kapal bir kutunun iindeki kedi, Kaynak bozunursa, zehir salar Kayna!jn bozunup
kutunun iindeki radyoaktif bir kaynak ve kedi lr. bozunmadn anlamak
bozunmad srece canl kalr. iin sistemi lmemiz
gorekir. O zamana kadar
Schrdinger'in dnce deneyi, Kopenhag yorumunun kediyi hem l hem
bir okumasna gre, bir kedinin ayn zamanda hem l
kat canl saymalyz.
hem canl olduu bir durumu retir.
234
BLM DALI
Fizik
NCE
1913 Niels Bohr kuantumlu
k kavramn kullanara k,
atomun iindeki elek tronlarla
balantl zgl enerji dzeyle - "madde dalgalar"nn
rini aklar.
1924 Louis de Broglie, tpk
n parack-benzeri zellik- 1-!eisenberg, Max Bom ve Pascual
ler sergileyebilmesi gibi, en
kk lekte paracklarn da kullanarak, hidrojen atomunun
dalga-benzeri davran gst e-
rebilecei nerisinde bulunur.
SONRA
1927 Heisenberg ve Bohr,
kuantum dzeyinde olaylarn
byk lekli (makroskopik)
dnyay etkileme ekline
ilikin olduka nfuzlu Kopen-
hag yorumunu ortaya atar.
1929 Heisenbcrg ve Wolfgang
Pauli, Leneli Paul Dirac
tarafndan atlan kuantum
alan teorisinin geliimi
zeride alr.
BELRSZLK
KAINILMAZDIR
WERNER HEISENBERG (1901- 1976)
924'te Louis de Broglie'nin
1 maddenin en kk
leklerindP. atom-a lt
paracklarn dalga-benzeri
zellikler sergilediini
nermesinden sonra, ok sayda
fiziki dikkatini, bir atomun
karmak zelliklerinin onu
oluturan paracklarla balant
etkileiminden nasll doabildi i ni
anlama sorununa yneltti. 1925'te
Alman bilim insanlar Wemer
Jordan "matris mekanii"ni
zaman iindeki geliimini
modelledi. Bu yaklamn yerini
daha sonra Erwin Schrdinger'in
Klasik resim
Enerji
engeli
Kuantum resmi
Elektron
dalgas
dalga ilevi ald. Danimarkal fiziki
Niels Bohr'la birlikte alan
Heisenberg, Schrdinger'in
almalarn temel alp, olaslk
yasalarnn ynetti i kuantum
sistemlerinin byk lekli
dnyayla nas l etkiletiklerine
ilikin "Kopenhag yorumu"nu
geliti rdi. Bunun temel esi,
kuantum sistemlerinde
belirleyebildiimiz zelliklerin
dorulu unu snrlayan "belirsizlik
ilkesi"dir.
Belirsizlik ilkesi matris
mekaniinin matemat iksel bir
sonucu olarak dodu . Heisenberg
kend i matemat iksel ynteminin,
belli zellik iftlerinin mutlak bir
kesinlikle ezaman l olarak
Kuantum szmas,
Heisenberg ilkesiyle
aklanr. Bir
elektronun, yetersiz
enerjiye sahipmi gibi
grnse bile bir
engelden geebilme
olasl sfr deild ir.
 BiR PARADiGMA DEGIIKLIi 235
Ayrca bkz. Alberl Einslein 214 21 Erwin Schrdingcr 226-33
Paul Dirac 246-47 Richard Feynman 272 73 Hugh Everett JII 284-85

Atom-alt paracklarn
Yani bir paracn hem
dalga-benzeri nitelikleri konumunu hem
momentumunu doru bir
vardr.
biimde lemezsiniz.

belirlenmesine izin vermeyeceini
anlad. rnein, bir paracn hakikat ok daha tuhaftr -
konumu ne kadar ok doru
llrse, momentumu o kadar
daha az doru belirlenebilir ve
tersi. Heisenberg zellikle bu iki
zellik iin ilikinin yle
yazlabileceini grd:
dx konumun belirsizlii, Ap
momentumun belirsizl ii ve h
Planck sabitinin (s. 202)
deitirilmi bir versiyonu olmak
zere
dxAp ~ 1112
Belirsiz bir Evren
Belirsizlik ilkesi genellikle
kuantum-leinde lmlerin bir deerlendirmemi zi ve dolaysyla
sonucu olarak tarif edilir -rnein
atom-alt bir paracn konumunu
belirlemenin bir tr kuvvet
uygulamay gerektirdii ; bunun da,
kinetik enerjisinin ve
momentumunun daha kt
belirlenmesi demek olduu sylenir.
lk nce Heisenberg'in ne srd nemli bir temelini oluturur.
bu aklama, aralarnda Einstein da
olmak zere birok bilim insannn ,
bir "hile" biimiyle konumun ve
momentumun ezamanl ve doru
bir lsn alabilecek dnce gerek yaam olgularn aklar.
deneyleri tasarlamaya zaman
Wemer Helsenberg
Bu belirsizlik, Evren'in asli
bir zelliidir. 1901'de Gney Almanya'nn
Wrzburg kentinde doan
Werner Heisenberg, Max
Bohr'dan ders ald ve
gelecekteki alma arkada
harcamalarna yol at. Ne var ki,
Niels Bohr'la ilk kez
karlat Mnih ve
belirsizliin, kuantum sistemlerinin Gttingen niversitelerinde
asli bir zellii olduu anlalyor matematik ve fizik okudu.
Konu hakknda dnmenin Kopenhag yorumu ve
yararl bir yolu, madde dalgalarn belirsizlik ilkesi zerine
paracklarla balantl almalaryla nldr; ama
deerlendirmektir: Bu durumda, Heisenberg kuantum alan
paracn momentumu btnsel teorisine de nemli katklarda
enerjisini ve dolaysyla dalga bulundu ve kendi kar-madde
boyunu etkiler - fakat paracn teorisini gelitirdi. 1932'de
konumunu ne kadar kesin Nobel Fizik dln ald ve en
belirlersek, dalga fonksiyonu ve gen dl sahibi oldu;
kazand itibar, ertesi yl
dolaysyla dalga boyu hakknda o
iktidar ele geiren Nazilere
kadar az bilgimiz olur. te yandan, kar kmasn olanakl kld.
dalga boyunu doru lmek, daha Bununla birlikte, Almanya'da
geni bir uzay blgesini
kalmay seti ve il. Dnya
Sava srasnda lkenin
paracn kesin konumuyla ilgili nkleer enerji programn
bilgiyi feda etmemizi gerektirir. Bu ynetti.
tr dnceler byk lekli
dnyada yaadklarmza ok ters nemli eserleri
gibi grnebilir; ama birok
deneyle gerek olduklar 1927 Quantum Theoretical
kantlanmtr ve modern fiziin Re-interpretation of Kinematic
and Mechanical Relations
Belirsizlik ilkesi, bir paracn, 1930 The Physical Principles
of the Quantum Theory
enerjisi aksini gsterse bile bir
1958 Physics and Philosophy
engelden "szabildii" kuantum
szmas gibi, grnrde tuhaf
EVREN

BUYUKTUR
VE DAHA

DA
EDWIN HUBBLE (1889-1953)
238 EDWIN HUBBLE
KISACA
BLM DALI
Evren bilim
NCE
1543 Nicolaus Copernicus,
Yer' in Evren' in merkezi olmad
sonucuna varr.
17. yzyl Yer'in Gne'in etra-
fndaki yrngesinin sunduu
deiik yldz
grntleri, yl
dzlarn uzaklm
lmek iin
paralaks yntemine yol aar.
19. yzyl Teleskoplarn iyile
mesi, yldz klarnn incelen-
mesine ve astrofiziin douu
na zemin hazrlar.
SONRA
1927 Georgcs Lemaitre, Ev-
ren'in tek bir kken noktasna
kadar izinin srlebileceini -
ne srer.
1990'lar Astronomlar Evren'in
genilemesinin hzlanmakta ol-
duunu, kara enerji olarak bili-
nen bir kuvvetten g aldm
kefeder.
O. yzyln bana
2 gelindiinde Evren'in
leiyle ilgili dnceler
astronomlar iki dnce okuluna
blmt - evrenin tamamnn
Samanyolu galaksisinden ibaret
olduuna inananlar vo
Samanyolu'nun saysz galaksiden
yalnzca biri olduunu dnenler.
Edwin Hubble bilmeceyi zecek
ve Evren'in hayal edilenden ok
daha byk olduunu gsterecekti.
Ta tmann anahtar, "sarmal harmanlanan says z bireysel
bulutsu"nun doasyd. Bugn
bulutsu, toz ve gazdan oluan
yldzlararas bir bulut iin
kullanlan terimdir; ama bu
tartmann olduu dnemde, daha
sonra Samanyolu'nun tesindeki
''
Deikenlerin parlakl ile
periyotlar arasnda basit bir
iliki vardr.
Henrietta Leavitt
''
1889'da Missouri'de Marshfield'de
doan Edwin Powell Hubble,
genliinde yetenekli bir atlet
olarak kendini gsteren ok
rekabeti bir doas vard.
Astronomiye ilgi duymasna
ramen, babasnn isteine uyup
hukuk okudu; 25 yanda, babas
ldkten sonra, ilk tutkusunun
peinde gitmeye karar verdi. I.
Dnya Sava'nda askeri alnnca
aratrmalar kesintiye urad;
ama Amerika Birle ik Devletleri'ne
dnnden sonra, Wilson Da
Gzlemevinde almaya balad.
En nemli almalarn orada
yapt, 1924-25'te " d galaksi
galaksiler olduklar anla lan
msneler de dahil, her trl amorf
k bulutu iin kullanlan add.
19. yzylda teleskoplar nemli
lde iyile ince, bulutsu olarak
kataloglanan baz nesneler farkl
sarmal zelikler gstermeye
balad. Ayn zamanda,
spektroskopinin (madde ile nan
enerji arasndak i etkileimin
incelenmesi) gelimesi, bu
sarmallarn aslnda sorunsuz
yldzdan olutuunu gsterdi.
Bu bulutsularn dalm da
ilginti - Samanyolu dzleminde
bir araya toplanan dier
nesnelerden farkl olarak,
dzlemden uzak kara gklerde daha
fazla yaygnd lar. Sonu olarak baz
astronomlar, 1755'te bulutsu la rn
"ada evren" olduunu ne sren
Alman filozof Immanuel Kant'n bir
dncesine benimsedi -
Samanyolu'na benzeyen, ama ok
daha uzak ve galaksimizdeki
malzeme dalmnn imdi
galaksiler aras dediimiz uzayda
a k bir gre izin verdii yerlerde
grnr olan sistemler. Evren'in
kapsam bakmndan daha snrl
olduuna inanmaya devam edenler,
sarmallarn Samanyolu'nun
bulutsular" zerine
aratrmasn ve 1929'da kozmik
genileme kantn yaymlad.
Sonraki yllarda Nobel dl
Komitesi'nin astronomiyi de dl
listesine kabul etmesi iin
alt. Kurallar 1953'te onun
lmnden sonra deiti ve bu
yzden kendisi dl alamad.
nemli eserleri
1925 Cepheid Variables in
Spiral Nebulae
1929 A Relation Between
Distance and Radial Velocity
among Extra-galactic Nebulae

Ayrca bkz. Nicolaus Copcrnicus 34-39 Christian Doppler 127 Georges Lemaite 242-45
Henrietta Leavltt saken fazla
tannmad ; ama Sere deiken
yldzlarla ilgili keiOeri , astronomlarn
Yer' in ok uzak galaksilere uzakln
lmesine olanak veren anahtard.
yrngesinde oluma srecinde
olan gneler ya da gne
sistemleri olabileceini savundu.
Atml yldzlar
Sre gelen bu bilmecenin yantlar
birka evrede geldi; ama herhalde en
nemlisi, yldzlara uzakl lmenin
doru bir yolunun saptanmasyd.
Atlm, Harvard niversitesinde
yldz nn zelliklerini analiz
eden kadn astronomlar ekibinden
Henrietta Swan Leavitt'in
almasyla geldi.
Leavitt deiken yldzlarn
davranna merak sard. Bu
yldzlar, mrlerinin sonuna
yaklatka periyodik olarak
geniledikleri ve daraldklar iin
parlaklklar dalgalanyormu ya da
titreiyormu gibi grnen
yldzlard. Leavitt Macellan
Bulutlar'nn - gney gkyznde
grlebilen, Samanyolu'nun yaltk
"kmeleri" gibi grnen iki kk
k paras- fotornf pl<'Ikalarn
incelemeye balad. Bulutlardan her
birinin ok sayda deiken yldz
BiR PARADiGMA DEGiiKLiGI 239
Sefe deieni,
parlakln kesin
bilebildiimiz, yani ne kadar
uzakta olduunu
hesaplayabildiimiz
yldzdr.
Dier galaksilerden
Her uzak galaksinin gelen k maviye kayabilir
kayar ve galaksi ne
kzla
(bize doru gelebilir) ya da
kadar uzaksa o kadar ok kzla kayabilir (bizden
kzla kayar.
uzaklaabilir).
barndrdn buldu ve bunlar ok varsaymaya yeterliyd. lk
farkl fotoraf plakalar zerinde sonularn 1908'de yaymlayan
karlatrarak, klarnn dzenli Leavitt, baz yldzlarn deikenlik
bir dng halinde deitiini periyotlar ile mutlak buyuklkleri
grd gibi, dngnn arasnda bir iliki varm gib
periyodunu da ortaya karabildi. grndn laf arasnda not etti;
Bu kk, donuk, yaltk yldz ama bu ilikinin var olduunu
bulutlarna younlaan Leavitt, ortaya karmas bir drt yln
iindeki yldzlarn Yer'don az ok daha ald. Sefe deieni olarak
ayn uzaklkta olduklarn gvenle bilinen belli bir deiken yldz tipi
varsayabildi. Uzakl iin, parlakl daha fazla olan
bilememesine ramen, yldz larn yldzlarn daha uzun deikenlik
"grnen byklklerindeki" periyotlar olduu anlald.
(gzlemlenen parlaklk) Leavitt'in "periyoda-parlaklk"
farkllklarn "mutlak yasas.Evren'in le in in kilidini
byklklerindeki" (fiil parlaklk) aan anahtar gsterdi - yldzn
farkllklarn bir iareti olduunu deikenlik periyodundan mutlak
240 EDWIN HUBBLE
tarafnn szcsyd. Leavitt'in Gzlemevi'nden Heber O. Curtis
Sefelerle ilgili almalarn kulla- temsil etmekteydi. Savlarn , uzak
np, kresel kmelerin sarmallardaki ve

''
Uzayda hep daha ileriye
ulayoruz; ta ki saptanabilen
en solgun bulutsuyla birlikte
bilinen Evren'in snrna
varncaya kadar.
Edwin Hubble
(Samanyolu'nun etrafndaki yrn-
gede bulunan youn y ldz kme-
leri) uzakln len ve tipik olarak
birka bin k yl uzakta oldukla-
rn kefeden ilk kii olmutu.
1918'de RR Lyrae yldzlarn
(Sefeler gibi davranan daha snk
yldzlar) kullanarak Samanyolu'nun
bykln hesaplam ve
Gne'in onun merkezinden ok
uzak olduunu gster miti. Savlar,
Samanyolu'muzdaki parlak "nova"
patlamalarnn oranlar arasnda
yaplan karlatrmalara
dayandrd. Novalar, uzaklk
gstergesi ilevi grebilen ok
parlak yldz patlamalardr.
Curtis can alc baka bir
faktr de kant gsterdi - birok
sarmal bulutsunun sergiledii
yksek kzla kayma. Bu olgu
1912'de Arizona'daki Flagstaff

''
ok galaksili ok byk bir Evren Gzlemevi'nde Vesto Slipher
fikrine kukuyla bakan kamuoyuna tarafndan kefedilmiti - bir
ekici gelmekteydi; ama zel kant bulutsunun spektral izgi
lar da (daha sonra doru olmadk rntsnde spektrumun kzl
lar kantlanacakt) sunmaktayd ucuna doru bariz kaymalarla
bykln karabiliyorsanz, o - yllar iinde baz astronomlarn grlen Slipher, Curtis ve daha
zaman yldnz Yer'den uzakl da sarmal bulutsularn dndn birok kii bunlara Doppler
grnen byklnden fiilen gzlemlediine ilikin raporlar etkisinin (kaynak ile gzlemci
hesaplanabilir. Bunu ortaya gibi. Bulutsunun baz paralar k
karmada ilk adm, lei hzn amadan bunun gerekle
Andromeda bulutsusundaki Sefe
ayarlamakt ve bunu 1913'te mesi iin, grece kk olmalyd deiken yldzlardan gelen len
sveli astronom Ejnar lar. Hubble, Andromeda'nn 2,5 milyon k
Hertzsprung yapt. Paralaks "Ada Evren" destekilerini, yl uzakta -ve kend bana bir
yntemini (s. 39) kullanarak Pittsburg niversitesi Allegheny galaksi- olduunu saptad.
grece yakn 13 Sefe yld zn
uzakln kard. Sefe
deienleri son derece parlakt -
Gne'imizden binlerce kat daha
parlak (modern terminolojide sar
sper devler). Bu yzden teoride
ideal bir "standart mum"dular -
byk kozmik uzaklklar lmek
iin parlaklklar kullanlabilen
yldzlar. Ama astronomlarn en iyi
abalarna ramen, sarmal
bulutsu iindeki Sefe deienleri
inatla anlalmaz kald l ar.

Byk Tartma
1920'de Washington DC'de
Smithsonian Mzesi, Evren'in
lei konusunu kesin bir biimde
halletme umuduyla birbirine rakip
iki kozmoloji okulu arasnda bir
tartmaya ev sahiplii yapt.
Saygn Princeton astronomu
Harlow Shapley, "kk Ev ren"

arasndaki greli devinim nedeniyle
ndalga boyunda bir deiiklik)
neden olduuna ve dolaysyla
bulutsularn ok yksek hzlarla -
Samanyolu'nun ekim kuvvetinden
kurtulacak kadar hzl- bizden
uzaklatklarna inanmaktayd.
Evren'i lmek
1922-23'te Wilson Da Gzleme-
vinden Milton Humason ve Edwin
Hubble , gizeme kesin bir biimde
son verecek bir konumdayd. Gzle-
mevi 'nin yeni 2,5 metrelik Hooker
Teleskopu'nu (o srada dnyann en
byk teleskopu) kullanarak, sar-
mal bulutsular iinde parlayan Sefe
deikenleri saptamaya koyuldular
ve bu kez, en byk ve en parlak
bulutsularn birounda Sefeler
bulmay baardlar.
Sonra Hubble bu Sefelerin de-
ikenlik periyotlarn ve dolaysy
la mutlak byklklerini kard.
Bundan, bir y ldzn grnr b-
yklyle basit bir karlatrma
yldzn uzakln aa kard, ti-
pik olarak milyonlarca k yln tu-
tan rakamlar retti. Bu, sarmal bu-
lutsularn gerekten ok byk, yl
d z sistemlerinden bamsz , Sa-
manyolu'nun ok tesinde oldukla-
rn ve byklk bakmndan Sa-
manyolu'yla boy ltklerini ke-
sin bir biimde kantlad. Sarmal
''
Be duyuyla donatlan insan
kendi etrafndaki evreni
aratrr ve bu maceraya bilim
der.
Edwln Hubble
''
BR PARADGMA DEGKLIGI 241
1842'de Christian
Doppler (s. 127) bir
k kayna bize
do ru geliyor ya da
bizden uzakla yorsa ,
k da lgalarnn bize
farkl oranlarda
ulatn gsterdi.
Ik kayna bize
do ru geliyorsa,
dalgalar k
spektrumunu n mavi
ucunda topla nd
iin daha mavi bir
renk grrz; bizden
uzaklayorsa, daha
krmz bir renk
grrz. Hubble,
sodyum nn
uzak galaksilerde
Yer' dekiyle ay n
renkte olduunu
tahmin etti; ama
Doppler etkisi
nedeniyle, bize
d o ru gelmesine ya
da bizden
uza k lamasna bal
olarak, maviye ya da
kzla kayar.
bulutsulara bugn doru bir adlan- nucu olmas gerektiin i hemen a n-
drmayla sarmal galaksi denilmek- lad - baka bir dey ile, u zayn ken-
tedir. Evren'e bak tarzmzdaki bu disi geniliyor ve her galaksiyi ken-
devrim yetmezmi gibi, Hubble ga- d isiyle birlikte tayor. ki galaksi a-
laksi uzaklklarnn Slipher'in ke rasndaki mesafe ne kadar geni se ,
fettii kzla kaymalarla nasl ilikili aralarndaki uzay o kadar hzl ge-
olduuna bakmaya yneldi - ve bu- niler. Uzayn genileme hz , ok
rada dikkate deer bir iliki buldu. gemeden "Hubble sabiti" olarak a-
40'tan fazla galaksinin kzla kay- nld. 2001'de Hubble'n adn ta
malaryla uzaklklarn karan yan uzay tele skopu tara fndan ke-
Hubble, kabaca dorusal bir rnt sin olarak lld.
sergiledi: Bir galaksi ne kadar uzak- Ondan ok nce Hubble'n ge-
sa, ortalama olarak, kzla kaymas nileyen Evren keli, bilim tarihinin
o kadar byktr ve dolaysyla en nl dncelerinden birine yol
Yer' den o kadar hzl geri ekilir. amt - Byk Patlama teorisi (s.
Hubble, bunun nedeninin galaksi- 242-45).
mizin sevimsizlii olamayacan ,
genel bir kozmik genilemenin so-
242
KISACA
BLM DALI

UZAYIN Astronomi
NCE
1912 ABD'li astronom Vesto
Slipher sarmal bulutsularn

YARIAPI yQksek kzla kaymalarn

kefeder, yksek hzlarda
Yer' den uzaklatklarn
gsterir.
'"'

SIFIRDAN 1923 Edwin Hubble sarmal

bulutsularn uzak, bamsz
galaksi olduklarn dorular.
SONRA

!o~~!ig~
1980 ABD'li fiziki Alan Guth,
erken Evren' de bugn
grdmz koullar reden
ksa bir dramatik ime
dnemi nerisinde bulunur.
11&94-19661 1992 COBE (Cosmic
Background Explorer -Kozmik
Arka Plan Kaifi) uydusu,
kozmik mikrodalga arka plan
rnasnda (CMBR) kk
dalgacklar saptar -erken
Evren' de ortaya kan ilk
yapnn izleri

vren'in bir Byk

E Patlamayla balayp, uzayda

kk, sper youn ve son
derece scak bir noktadan
geniledii dncesi , modern
kozmolojinin temelidir ve Edwin
Hubble'n 1929'da kozmik
genilemeyi kefiyle balad ska
sylenir. Ama teorinin iaretleri,
Hubble'n atlmndan birka yl
nce belirir ve ilk nce, bir btn
olarak Evren'e uyguland ekliyle
Albert Einstein'n genel grelilik
teorisinin yorumlarndan kt.
Einstein teorisini formle etti-
inde, o zamann elde bulunan
kantlarnrlan y;rarl;np, Evren'in
duraan -ne genileyen ne dara-
lan- olduunu varsayd . Genel
 ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
BiR PARADGMA DEGKLG 243
Ayrca bkz. Isaac Newton 62-69 Albert Einstein 214 21
Edwin Hubble 236-41 Fred Hoyle 270

13,8 milyar yl nceki Byk Patlamadan itibaren Evren'in genilemesi

evrelerden gemitir. ime olarak bilinen ilk hzl genileme dnemi
farkl
vard.Ondan sonra genileme yavalad, sonra tekrar hzlanmaya balad.

~
~ t2,
~El
Nn
_.!.,
Genileyen
grelilik, Evren'in kendi klleeki-
min altnda kmesi gerektiini
gstermekteydi; bu yzden
Einstein, kozmolojik sabit olarak
bilinen bir terim ekleyerek kendi
denklemlerini duruma uydurdu.
Yavalayan
genileme
Byk Patlama
Evren
Einstein daha sonra bu sabitin
en byk hatas olduunu syledi;
ama sabiti nerdii srada bile,
yetersiz bulanlar vard. Hollandal
fiziki Willem de Sitter ve Rus
matematiki Aleksandr Fridman,
1894'te Belika'da, Charlere-
oi'de doan Lemaitre, Louvain
Katolik niversitesinde inaat
mhendislii okudu ve I. Dn-
ya Savanda askerlik yaptk
tan sonra akademiye geri dn-
d; teolojinin yan sra mate-
matik ve fizik dersleri de ald.
1923'ten itibaren Britanya'da
ve Amerika Birleik Devletle-
ri'nde astronomi okudu.
1925'te retim grevlisi ola-
rak Louvain'e dnen Lemaitre,
d galaksi bulutsularn kzla
kaymasnn bir aklamas ola-

Einstein'n sabiti, ktleekimsel
bzlmeyi matematiksel olarak
etkisizletirip varsay lan statik
Evren'i retmekteydi.
birbirlerinden bamsz olarak
genel grelilie Evren'in geni ledii
bir zm nerdi ve 1927'de
Belikal astronom ve rahip
Georges Lemaitre. Hubble'n
gzlemsel kantndan iki yl nce
ayn sonuca ulat.
rak genileyen Evren teorisini
gelitirmeye balad.
Lemaitre'nin ilk kez 1927'de
az okunan bir Belika dergisin-
de yaymlanan dnceleri,
Arthur Eddington ile birlikte
ngilizce evirisini yaymladk
tan sonra popler oldu. 1966'ya

''
Genilemenin ilk evreleri,
evrenin imdiki ktlesine
Atele balamak
1931'de British Association'a bu
sunumda Lernaitre, kozmik
genileme dncesini mantksal
kadar yaad - kozmik mikro-
dalga arka plan masnn (C-
MBR) bulunmasyla dncele
rinin doruluunun kantland
n grecek kadar uzun.

neredeyse eit ilk atomun sonucuna kadar gtrp, Evren'in

"ilksel atom" dedii tek bir nemli eserleri
ktlesi tarafndan belirlenen
hzl bir genilemeden ibaretti.
noktadan ktn ne srd. Bu
radikal dnceye tepki, kark 1927 A Homogeneous Universe
Georges Lemaitre of Constant Mass and
oldu.
Growing Radius Accounting
O zamann astronomi kurumu,
lor the Radial Velocity of Ext-

''
balangc ya da sonu olmayan
ragalactic Nebulae
ebedi Evren dncesine baland 1931 The Evolution of the Uni-
ve bariz bir balang noktas verse: Discussion
ihtimali (zellikle Katolik bir rahip
244 GEORGES LEMATRE
Genel greillik Lemaitre'i
Evren'in genilediini
ngrmeye gtrr.
Lemaitre Evren'in "ilksel bir atomla" baladn dnr;
daha sonra "Byk Patlama" denilen bir teori.
Kozmik mikrodalga ardalan masnn (CMBR)
Byk Patlama teorisini dorular.
tarafndan nerilince), kozmolojiye
gereksiz bir dinsel e sokmak
olarak grld.
Ne var ki, Hubble'n gzlemleri
inkar edilemezdi ve genileyen
Evren'i aklamak iin bir tr
modele ihtiya vard. 1930'larda
saysz teori ortaya atld; ama
1940'1ara gelindiinde yalnzca
ikisi sahnede kalmt - Lemaitre'in
ilksel atom modeli ve onun rakibi
"kararl durum" modeli; bu modelde
Evren genilerken srekli madde
yaratlmaktayd. Britanyal
astronom Fred Hoyle kararl durum
dncesinin ampiyonuydu.
1949'da Hoyle rakip teoriye
kmsemek amacyla "Byk
Patlama" dedi. oim tuttu.
Kozmik mikrodalga arka plan
masnda kk varyasyonlar
bulundu - bu grscldeki farkl renkler,
bir Kelvin'in 400 milyonda birinden
daha az scaklk farkllklarn gsterir.
Hubble kozmik
genilemeyi kantlar.
daha sonra Byk Patlama
kefi,
Elementlerin oluumu
Hoyle istemeden teoriye adn
verdii srada, Lema!tre'nin
hipotezini destekleyen ikna edici
bir kant yaymlanm, dengeyi
kararl durum Evren' in aleyhine
deitirmiti. Bu kant, ABD'de
Johns Hopkins niversitesinden
Ralph Alpher ve George Gamow'un
1948'de yazd bir makaleydi.
Makalenin bal The Origin of
Chemical Elements'ti [Kimyasal
Elementlerin Kkeni] ve atom-alt
paracklarn ve hafif kimyasal
elementlerin, Einstein'n E=mc2
denklemine uygun olarak Byk
Patlamann ham enerjisinden nasl
meydana gelebildiini ayrntl bir
biimde tarif etmekteydi. Ama
nkleosentezi olarak bilinen bu
teori, yalnzca en hafif drt elementi
- hidrojen, helyum, lityum ve
berilyum- oluturabilen bir sreci
aklamaktayd. Evren'in daha ar
elementlerinin yldz
nkleozentezinin (yldzlarn iinde
gerekleen bir sre) rn
olduklar daha sonra kefedildi. in
tuhaf, yldz nkleosentezinin nasl
altn gsteren kantlar Fred
Hoyle gelitirecekti.
Yine de, Byk Patlama ya da
kararl durum Evren'in
doruluunu belirleyecek dorudan
gzlemsel kantlar henz yoktu.
Teorileri test etmeye ynelik ilk
giriimler, 1950'1erde Cambridge
nterferometresi olarak bilinen bir
radyo teleskopu kullanlarak
gerekletirildi. Bu testler basit bir
ilkeye dayanmaktayd: Kararl
durum teorisi doruysa , Evren hem
zaman hem uzay bakmndan esas
olarak bir rnek olmaldr; ama
Byk Patlama teorisinin ne

Arno Penzias ve Robert Wilson
arka plan masn tesadfen
saptad la r. Bal a ngta, radyo
antenlerine den kularn giriime
neden olduunu sandlar.
srd gibi, 10-20 milyar yl nce
doup tarihi boyunca evrildiyse,
nmnn Yer'e ulamas
milyarlarca yl alan Evren'in uzak
keleri nemli lde farkl
grnmelidir. (Bu kozmik zaman
makinesi etkisiyle daha uzak
gksel nesneleri uzak gemite
olduklar gibi grrz "gemie
dnk zaman" olarak bilinir.) Belli
bir parlakln zerinde nm Laboratuvar'nda alan iki
yayan uzak galaksilerin says
llerek, iki senaryoyu ayrt etmek
olanakl olur.
Cambridge deneylerinin ilki,
Byk Patlamay destekler gibi
grnen bir sonu verdi. Ne var ki,
radyo detektrlerinde sorunlar
kefedildi; bu yzden sonular gz
ard edildi. Sonraki sonular daha
fazla ikircikli oldu.
Byk Patlamamn izleri
Neyse ki, sorun ksa srede baka
yollarla zld. Daha 1948'de
Alpher ve meslekta Robert
Herman, Byk Patlamann btn
Evren'de kalnt halinde bir s
etkisi brakacan ngrmt. -kararl durum teorisinin
Teoriye gre Evren yaklak
380.000 yana geldiinde saydam
olacak kadar soumu ve k
fotonlarnn ilk kez uzayda serbest
yol almasna olanak vermiti. O
srada var olan fotonlar o zamandan
beri uzayda yaylmakta, uzay
geniledike daha uzun ve daha
kzl olmaktayd. 1964'te Princeton
niversitesinde Robert Dicke ve
meslektalar, dk enerili radyo varyasyonlarn ortaya kard.
dalgalar biimini alacan
dndkleri bu gsz sinyali Sonraki gelimeler
saptayabilecek bir radyo teleskopu
yapmaya koyuldular. Ne var ki,
yakndaki Beli Telefon
BiR PARADiGMA DEGIIKLIGI 245
Evren'e ilikin artan
urayp,
mhendis, Arno Penzias ve Robert bilgimize uygun duruma geldi. En
Wilson, onlardan nce davrand. nemlisi, kara madde ile kara
Pe nzias ve Wilson uydu iletiimi enerjinin ykye soku lmas ve
iin bir radyo teleskopu yapmt ; yaratltan sonraki ana me olarak
ama gideremedikleri bir arka plan bilinen iddetli bir byme
sinyali balarna bela olmutu. hamlesinin eklenmesidir. Byk
Gkten gelen sinyal, scakl 3,5 KPatlamay tetikleyen olaylar
-mutlak sfrdan 3,5'C yksek- olan menzilimizin dnda ka lyor ; a ma
bir cisimden yaylan bir Hubble Uzay Teleskopu g b aletlerin
mikrodalgaya denkti. Beli yardmyla kozmik genlcmeye
Laboratuvarlar yardm a lmak iin ilikin lmler, kozmik ya ratl
Dicke'le ilikiye geince, Dicke an byk bir dorulu kla
Byk Patlamann kal ntlarn - belirlememize izin veiyor Evren,
imdi kozmik mikrodalga ardalan 0,037 milyar yl eksik ya da fazla 13,
mas (CMBR) olarak bilinen- 798 milyar yl nce var oldu. Evren'in
bulduklarn anlad. geleceine ilikin eitli teoriler
CMBR'nin Evren'e yayldnn vardr; ama biro\')u, yaklak 10100
yllk bir zaman iinde maddenin
aklayamad bir olgu- dalp so\')uk atom-alt paracklara
kefedilmesi, davay Byk Patlama dnt "s lm"ne ya da bir
lehine sonulandrd. Sonraki termodinamik denge durumuna
lmler, CMBR'nin gerek ulancaya kadar genlemeye devam
ortalama scaklnn yaklak 2,73 edeceini d nr.
K olduunu gsterdi ve yksek
kesinlikli uydu lmleri, Byk
Patlamadan 380.000 yl sonra
Evren'deki koullar incelememize
olanak veren ayrntl sinyal
lke olarak do\')ruluu kantlanmasna
ramen, Byk Patlama teorisi
1960'lardan itibaren birok dnme
246
HER MADJJE .
PAR ACIGININ BiR
KAR 1-MADDE E
VAR
PAUL DIRAC (1902-1984)
KISACA
BLM DALI
Fizik
NCE
1925 Werner Heisenberg, Max
Bom ve Pascual Jordan
paracklann dalga-benzeri
davrann aklamak iin
matris mekaniini gelitirir.
1926 Erwin Schrdinger, bir
elektronun zaman iindeki
deiimini tarif eden bir dalga
denklemi gelitirir.
SONRA
1932 Elektronun kart
parac p0zitronun varl,
Cari Anderson tarafndan
dorulanr.
1940'lar Richard Feynman,
Sin-Itiro Tomogana ve Julian
Sohwirger kuartum
elektrodinamiini -k ile
madde arasnda ki etkileimi
aklayar ve kuantu teoisini
zel grelilik le tam olarak
birletiren matematiksel bir
yol- gelitirir.
.
IR
ngiliz fiziki Paul Dirac,
1 1920'lerde kuantum fiziinin
teorik erevesine epeyce
katkda bulundu; ama bugn en iyi,
matematik aracyla kar para-
cklarn varln ngrmesiyle
tannr.
Dirac, Wemer Heisenberg'in
paracklarn bir kuantum duru-
mundan dierine nasl atladklarn
tarif eden matris mekanii zerine
r ac tebliini okuduunda,
Cambridge niversitesinde doktora
rencisiydi. Dirac, tebliin zor
matemati ini kavrayabilen birka
kiiden biriydi ve Heisenberg'in
denklemleri ile Hamilton mekanii
olarak bilinen klasik (kuantum
ncesi) parack devinimi teorisinin
baz blmleri arsndaki paralellik-
leri fark etti. Bu durum Dirac'n,
klasik sistemlerin kuantum dze-
yinde anlalmasn salayan bir
yntem gelitirmesine olanak verdi.
Bu a l mann ilk sonucu, kuan-
tum spini dncesinin bir tre-
viydi. Dirac, imdi "Fermi-Dirac
istatistii" olarak bilinen (Dirac'tan
bamsz Enrico Fermi tarafndan
da bulunduu iin) bir kurallar
kmesi formle etti. Dirac, elektron
gibi buuklu bir spin deeri olan
paracklara, Fermi'nin adndan
hareketle "fermion" adn verdi. Bu
 BR PARADiGMA DEGlIKLIGI 247
Ayrca bkz. James Clerk Maxwell 180 85 Einstein 214 21 Erwin Schrdinger 226 33
Albe t
Werner Heisenberg 234-35 Richard Feynman 272-73

kurallar, ok sayda fermionun bir-

birleriyle nasl etkileime girdikle-
rini tarif eder. 1926'da Dirac'nn
doktora tezi danman Ralph
Fowler onun istatistiini kullanp,
kmekte olan bir yldz ekirdei
nin davrann hesaplad ve sper
Pozitron

t
t
~
Bir parack
kar parac
ile

araya gelince, yok

bir

olurlar. Ktleleri,
E=mc2 denklemine
uygun olarak
elek tromanyetik
enerji fotonlarna

youn beyaz cce yldzlarn kke- dnr.

nini aklad.
Kuantum alan teorisi
Fizik ders kitaplarnn ou kuvvet-
lerin etkisi altndaki cisimlerin ve
bireysel paracklarn zeliklerine
ve d inamiine odaklanrken, alan
teorileri gelitirilerek daha derin bir
anlaya ulalabilir. Bu teoriler,
kuvvetlerin kendi etkilerini uzayda
hissettirme yollarn tarif eder.
Bamsz kendilikler olarak alanla-
rn nemi ilk kez 19. yzyln orta-
snda James Clerk Maxwell tarafn
dan, kendi elektromanyetik
radyasyon teorisini geli tirirken
fark edildi. Einstein' n genel greli-
lii de, alan teorisinin baka bir
rneidir
Dirac' n kuantum dnyasna
ilikinyeni yorumu, bir kuantum
alan teorisidir. 1928'de.
Elektron
Schrdinger'in elektron iin dalga
denkleminin greli bir versiyonunu
(yani, k hzna yakn hareket
eden paracklarn etkilerini
hesaba katabilen ve kuantum dn-
yasn, Schrdinger'in greli olma-
yan denkleminden daha doru
modelleyebilen bir versiyon) ret-
mesine olanak verdi. "Dirac denk-
lemi" maddenin parac klaryla
zde zelliklere sahip, ama kart
elektrik ykl paracklarn varl
n da ngrmekteydi. Bunlara
"kar-madde" denildi (ge 19. yz-
yldan beri azdan aza dolaan
bir terim).
Kar elektron parac ya da
pozitron, ABD'li fiziki Cari
Foton
Anderson tarafndan 1932'de deney-
sel olarak doruland, ilk kez kozmik
nlarda (derin uzaydan Yer'in
atmosferine yaan yksek enerjili
paracklar) ve daha sonra belli rad-
yoaktif bozunma tiplerinde sap-
tand. O zamandan beri kar-
-madde youm fizik
aratrmalarnn konusu ve bilim-
kurgu yazarlarnn sevgilisi (zel-
likle normal maddeyle temas edince
bir enerji patlama syla "yok etme"
alkanlnda n tr) olmutur.
Ama en nemlisi, Dirac'n kuantum
alan teorisi, bir sonraki fizikiler
kuann gelitirdii kuantum
elektrodinamii teorisinin temelle-
rini att.

PaulDirac Paul Dirac kuantum fiziine nem- dge'e dnp, Lucas Matematik
li katklarda bulunan, 1933 Nobel Krssnde grev ald. Sonraki
Fizik dln Erwin Schrdin- meslek yaamnda o unlukla
ger'le paylaan bir matematik de- kuantum elektrodinamiine o-
hasyd. ngiltere'de Bristol'da s dakland. Kuant um teorisini ge-
vireli bir baba ile ngiliz bir anne- nel gre lilikle birletirme dn
nin ocuu olarak doan Dirac, cesinin pe ine de dt; ama bu
doduu kentin niversitesinde e- aba snrl bir baaryla kar
lektrik mhendislii ve matematik la t.
diplomas ald; sonra Cambridge
niversitesinde devam etti ve ora- nemli eserleri
da genel grelilik ve kua ntum teo
risine kendini kaptrd. 1920'lerin 1930 Pri n ciples of Quantum
ortasnda r ac ilerlemelerin- M ech an ics
den sonra almalarn Gttingen 1966 L ectures on Quantum
ve Kopenhag niversitelerinde F ield Theory
srdrd; ardndan tekrar Cambri-
248
....... ..........
..... .
.
. .......... : .
.. ..;:,..:.
. .... :~~!.e . .. . .
.t: ._,:.I!
.....
....:
::
.
~=
......
..........::....
.. ...:::::,. .....: ...
.: ........
.:
. .:..... .
,,
KISACA
BLIMDALI
Astrofizik
NCE
19. yzyl Astronomlar kk
boyunun gsterdiinden ok
daha byk bir ktleye sahip
olan bir yldz saptaynca, be-
yaz cce yldzlar kefedilir.
SONRA
1934 Fritz Zwicky ve Walter
Baade spemova olarak bili-
nen patlamalarn ktleli yldz
larn lmne iaret ettiini ve
ken ekirdeklerinin ntron
yldzlarn oluturduunu ne
srer.
1967 Britanyal astronomlar
Jocelyn Beli ve Anthony
Hewish. imdi "pulsar" olarak
bilinen bir nesneden -hzl d-
nen bir ntron yldz- hzl
darbeli radyo dalgalar saptar.
1971 Cygnus X-1 olarak bili-
nen bir kaynaktan gelen X-
n emisyonlarnn. olaslkla bir
kara delik olan eye sarmal ya-
parak giren scak bir malzeme-
den kaynakland grlr.
~
K~N .BllJ '(ILDIZ
EKIRDEGININ
. ... KARARSIZLASTIGI BR
. .
UST SiNiR YARDIR
S. CANDRASEKHAR (1910-1995)
920'lerde geli en kuantum tek bir noktaya dnrd. ken
1 fiziinin astronomi iin ie-
rimleri vard; beyaz cce
olarak bilinen sper youn yldzla
bir yldz ekirdeinin bu
"Chandrasekhar Snr"nn 1,44
gne ktlesi (yani gnein ktle-
rn anlalmas iin ona bavu sinin 1,44 kat) olduu biliniyor. Ne
ruldu. Beyaz cceler, nkleer yak t var ki, beyaz cce ile kara delik
lar tkenen ve kendi ktleekimleri arasncla bir ara evre vardr -"nt-
altnda kp Yer byklnde ron yozlama basnc" denilen
nesnelere dnen gne-benzeri baka bir kuantum etkisinin karar-
yldzlarn snm ekirdekleridir. hlatrd kent byklnde bir
1926'da fizikiler Ralph Fowler ve ntron yldz. Kara delikler, ntron
Faul Dirac, elektronlar Pauli d yldznn ekirdei 1,5 ile 3 Gne
lama ilkesi -iki paracn ayn ktlesi arasnda bir st snr
kuantum durumunda bulunama- anca meydana gelir.
mas- devreye girecek kadar sk
k bir biimde bir araya gelince
ortaya kan "yoz elektron basnc"
''
nedeniyle, Yer byklne ula-
nca kn durduunu aklad
lar.
Doann kara delikleri,
Bir kara deliin oluumu Evren' deki en kusursuz
1930'da Hindistanl astrofiziki makroskobik nesnelerdir.
Subrahmanyan Chandrasekhar, bir Subrahmanyan
yldz ekirdeinin ktlesinin bir Chandrasekhar
st snr olduunu, o snrn te-
''
sinde ktleekimin yoz elektron
basncnn stesinden qeleceini
ortaya kard . Yldz ekirdei
kp uzayda, teklik olarak bilinen
Ayrca bkz. John Michell 88-89 Albert Enstcin 211-21 Paul Dirac 246 47
Fritz Zwicky 250-51 Stephen Hawking 314

BLM DALI
Biyoloji
NCE
1872 Charles Darwin, The
Expression of the Emotions in
Man and Anima/s'ta kaltsal
davran tarif eder.
1873 Douglas Spalding
kularda doutan (genetik) ve
renilmi davran arasnda
bir ayrm yapar.
1890'lar fizyolog van Pavlov,
kpeklerin basit bir renme
biimiyle salya aktmaya
koullandrlabildiini gsterir.
SONRA
1976 Britanyal zoolog Richard
Dawkins, davranta genlerin
roln vurgulayan Gen
Bencildir'i yaymlar.
2000'ler Yeni aratrmalar,
bceklerden katil baliralara
kadar birok hayvan trnde
retmenin nemine ilikir
artan kantlar aa karr.
BR PARADGMA DEGKLER 249
Y~SA~I~ KE~DS
Blll BiLGi EDiNME
SRECDR
KONRAD LORENZ (1903-1989)
9. yzylda kula r inceleyen
1 lngiliz biyolog Douglas
Spalding, hayvan davran
zerine bilimsel deneyler yapan ilk
kiiler arasndayd . Egemen gr,
kulardaki karmak davrann
renilmi olduu ynndeydi; ama
Spalding baz davranlarn
doutan olduunu dnd: Bu
davranlar kaltsald ve esas olarak Bu turnalar v e kazlar Christian
"istemsiz"di - bir tavuun Moullec tarafndan yu murtadan
yumurtalarnn zerinde kulukaya karld ve beslendi, ondan etkilendi ve
yatma eilimi gibi. onun peinden giderler. Hanr hava
aracyla havaya kaldrp , onlara g
Modern etoloji -hayvan yollarn retir.
davrannn incelenmesi-
davrann hem renilmi hem uygun hareketli uyarandan -genel-
doutan bileenler ierdiin i likle anneleri- etkilenmelerini ya da
kabul eder: Doutan davran onu izlemelerini a ratrd . Annenin
basmakalptr ve kaltsal olduu rne i, yavrularnda "sabit eylem
iin, doal seilimle evrilebilir; rnts" olarak bilinen igdsel
renilmi davran ise, deneyimle bir davran tetikler.
deiebilir. Lorenz, kendisini anne kabule-
den ve gittii her yerde peinden
Kazlan etkilemek giden kaz yavrularnda bunu kant
1930'larda Avusturyal biyolog lad. Yavrular cansz nesnelerden
Konrad Lorenz, kularda "etkilenim" bile etkilenecek ve oyuncak bir tre-
dedii ren ilmi bir davran bii- nin peine deceklerdi. Hollandal
mine odakland. Boz kazlarn, biyolog Nikolaas Tinbergen ile bir-
yumurtadan ktktan sonra kritik likte Lorenz, 1973'te Nobel Fizyoloji
bir zaman aralnda grdkleri ilk dln ald.
Ayrca bkz. Charles Darwin 142- 49 Gregor Mende! 166-71
Thomas Hunt Morgan 224-25
250

EVRENN YZDE
95' KAYIPTIR
FRITZ ZWICKY (1898-1974)

vrene saptanabilir kl On yl sonra Zwicky, Cama

KISACA
BLM DALI
Fizik ve evrenbilim
NCE
1923 Edwin Hubble,
Samanyolu'nun milyonlarca k
yl tesinde bamsz yldz
sistemleri olarak galaksilerin
gerek doasn dorular.
1929 Hubble, Evren'in
genilemekte okluunu ve
galaksilerin bize ne kada r
uzaklarsa o kadar hzl bizden
uzaklatklarn saptar.
E madde dnda bir eyin
egemen olabilecei dn
cesi, ilk kez svireli astronom Fritz
galaksi kmesinin genel ktlesini
lmeye koyuldu. Halkalanma teo-
remi denilen matematiksel bir
Zwicky tarafndan nerildi. 1922- model kulland; bu yntem, bireysel
23'te Edwin Hubble "bulutsularn" kme galaksilerin greli yrnge
aslnda uzak galaksiler olduunu hzlarndan genel ktleyi hesapla-
anlamt. masna olanak veriyordu. Vard
Evren giderek Galaksilerin d blgeleri, grnr
ktlelerinin gerektirdiinden daha hzl
artan bir hzda
geniliyor.
dner.

SONRA
1950'ler Amerikal astronom Bu yzden dnlerini aklayacak
ek, gizli ktleleri olmaldr.
George Abell, galaksi
kmelerinin ilk ayrntl Genilemeye btn
kat alogunu hazrlat. Galaksi
kmelerine ilikin sonraki
enerjinin yzde
68,3'n oluturan
'V
aratrmalar, kara maddenin
kara enerji neden
varln defalarca dorulad.
olur. Bu ek ktle kara madde olarak bilinir ve
toplam enerjinin yzde 26,B'ini oluturur
1950'ler-gnnz eitli
Byk Patlama modelleri, u
anda grnr olandan ok daha
fazla madde retmi olmas
'V
gerektiini ngrr.
Evren'in enerjisinin yalnzca
yzde 4,9'u grnr maddeden sorumludur.
Ayrca bkz. Edwin Hubble 236-41

Dnme hz
[km/ sn]
200

100

50.000 100.000
Galaksinin merkezinden uzaklk (k yl)

Galaksimizin ktle dalm grnr maddesine denk olsayd, galaksinin d Frltz Zwlcky
diskindeki yldzlar ktle merkezinden daha byk uzaklklarda daha yava hareket
ederdi. Vera Rubin'in aratrmalar, belli bir uzakln tesinde yldzlarn, merkez- 1898'de Bulgaristan'da Var-
den uzaklklar ne olursa olsun tek tip bir hzla hareket etme eil i minde olduklarn na'da doan Fritz Zwicky s
bulgulayp, galaksnin d emberindeki kara maddeyi aa kard. vireli bykbabas ve by-
kannesi tarafndan bytld
ve fizie yetenei erkenden
sonular, kmenin, yldzlarnn Bugn kara maddenin, Evren'deki belli oldu. 1925't e ABD'ye Ca-
birleik nn gsterdi i nden 400 ktlenin yakla k yzde 84,5'ini lifornia Teknoloji Enstitsnde
kat daha fazla ktle barndrdn oluturduu yaygn bir biimde almaya gitti ve meslek ya-
gsterdi. Zwicky bu sarsc grn- kabul edilir. Kara maddenin, kara amnn geri kalan ksmn o-
meyen madde miktarna "kara delikler ya da serseri gezegen !er rada geirdi.
madde" dedi. gibi saptanmas zor biimde nor- Zwicky kara maddeyle ilgili
Zwicky'nin vard sonu o mal madde olabileceine dair almalar dnda, patlayan
srada nemsenmedi; ama 1950'lere umutlar, aratrmalarla dorulan byk ktleli yldzlar aratr
gelindi inde yeni teknoloji, kl mad. imdi kara maddenin, Zayf masyla da tannr. Walter Ba-

olmayan maddeyi saptamann yeni Etkileimli Byk Ktleli ade ile birlikte, byklk bak
yollarn amt. Byk miktarda Parackla rdan (WIMP) olutuu mndan beyaz cceler ile kara

maddenin grnr k hali nde dnlr. Bu farazi atom-alt par-

parldayamayacak kadar souk
olduu, ama kzl tesi ve radyo
dalga boylarnda d akt.
Bilim insanlar galaksimizin ve
dier galaksilerin grnr ve
grnmez yapsn anlamaya bala
d ka, "kayp ktle" miktar nemli
lde azald.
Grnmez olan gerektir
Kara maddenin gereklii
1970'1erde, ABD'li astronom Vera
Rubin, Samanyolu'nda dnen yl
dzlarn yrnge hzlarnn harita-
sn kardktan ve ktle dalmn
ltkten sonra kabul edildi. ok
byk miktarda ktlenin galaksi-
nin grnr snrlarnn tesinde,
galaksi aylas olarak bilinen bir
blgede daldn gsterdi.
ac klarn zellikleri hal! bilinmiyor
- yalnzca karanlk ve saydam
olmakla kalmaz, ktleekim
dnda normal maddeyle ya da
nmla etkilemezler de.
1990'1arn sonundan itibaren,
"kara enerji"nin yannda kara mad-
denin bile cce kald anlald. Bu
grng Evrenin genilemesini (s.
236-41) hzlandran
kuvvettir ve doas hala bilinmiyor
-bizzat uzay-zamann ayrlmaz bir
zellii ya da "z" olarak bilinen
beinci temel kuvvet olabilir. Kara
enerjinin Evrendeki btn enerjinin
yzde 68,3'n oluturduu ; kara
maddenin enerjisinin yzde 26,8,
normal maddenin yalnzca yzde
4,9 olduu dnlr.
delikler arasnda ntron yldz
larnn varln gsteren ilk
kiiydi ve bu byk ktleli yl
dz kalntlarnn doduu b-
yk yldz patlamalar iin "s-
pernova" terimini icat etti. Bir
grup spernovann patlama s
rasnda ayn doruk parlakla
ulatn gstererek, Hubble
Yasasndan ba msz olarak
ok uzak galaksilerin uzakl
n lmenin bir yolunu gster-
diler ve daha sonra kara ener-
jinin kefine zemin hazrlad
lar.
nemli eserleri
1934 On Supernovae
(with Walter Baade)
1957 Morphological
Astronomy
252

EVRENSEL BR
HESAP MAKNES
ALAN TURING (1912-1954)

KISACA
ok sayl problemlerin
BLM DALI yantlarnhesaplamak, bir dizi
Bilgisayar bilimi matematiksel adma ya da
NCE algoritmaya
1906 ABD'l elektrik mhendi- indirgenebilir.
si Lee De Forcst ilk elektronik
bilgisayarlarn ana direi olan
triyot valfi icat eder.
1928 Alman matematiki Da
vid Hilbert, algoritmalarn her
trl girdiyi halledip edemeye
ceini sorarak "karar proble-
mi"ni formle eder.
SONRA
1943 Turing'in kod-krma d-
ncelerinden bazlarn kulla-
nan valf-tabanl Colossus bilgi-
sayarlar Bletchley Park'ta a- astgele 1000 sayy, bilinen bir dizidir. Bir balang
lmaya balar.

1945 Matematiki John von

Neumann. depolanm-prog
raml modern bilgisayarn te-
mel mantksal yapsn ya da
mimarisini tarif eder.
1946 Ksmen Turing'in kav-
ramlarna dayanan ilk genel a-
mal elektronik programlana-
bilir bilgisayar ENIAC'n al
yaplr.
R rnein 520, 74, 2395, 4.
999 ... kkten by
doru sraya sokmay dnn. Bir
koulu ya da durumuyla balar, veri
ya da girdi alr, sonlu sayda kez
kendi kendini altrr ve bitmi
tr otomatik ilem yardmc olabilir. bir sonu ya da kt verir. Bugn
rnein: A lk iki sayy karlatr. her bilgisayar programcs bu
B kinci say kkse, saylar dnceye ainadr. lk kez
deitir, A'ya geri git. Aynysa ya 1936'da, Britanyal matematiki ve
da bykse, C'ye git. C Son iftin mantk Alan Turing bu tr
ikinci saysn yeni bir iftin birinci ilemleri gerekletirmek iin imdi
says yap. Sonrasnda say varsa, Turing makineleri olarak bilinen
onu iftin ikinci says yap, B'ye git. makineleri tasarlaynca ekillendi.
Sonrasnda say yoksa, bitir. Bu almas balangta teorikti -bir
komut kmesi, algoritma olarak mantk altrmas. Bir say iini en
 ~~~~~~~~~~~~~~~~~-
BiR PARADiGMA DEGKLIGI 253
Ayrca bkz. Donald Miche 286-91 Yuri Manin 317
.

basit, en temel, otomatik biimine
indirgemekle ilgilendi.
A-makine
Durumu zihinde canlandrmaya
yardm etmek iin Turing farazi bir
makine tasavvur etti. "A-makine"
("a", automatic !otomatik]
szcnn ksaltlm) karelere
blnm, her karede bir say, harf
ya da simge bulunan uzun bir kat
bant ile bir okuyucu/yazc kafayd.
Bir kurallar tablosu biiminde
komutlarla, manyetik kafa grd
karenin simgesini okur ve kurallar
uyarnca silerek ve baka bir simge
yazarak deitirir ya da kendi
haline brakr. Sonra sadaki ya da
soldaki bir kareye geer ve ilemi
tekrarlar. Her seferinde makinenin
O;"'
yakn bir eyimiz olur" diyordu.
imdi Evrensel Turing Makines
(UTM) olarak bilinen bu aygtn,
hem komutlar hem verileri ieren l1i
sonsuz bir deposu (bellek) vard. Bu . .
nedenle UTM, her Turing
makinesini taklit edebilirdi.
Turing'in kurallar deitirmek
t;..
dedii eye, imdi programlama
deniliyor. Bu ekilde il\< kez Turing,
programlanabilir, birok greve Alan Turtng
uyarlanabilir, girdi alan, bilgi
ileyen ve kt veren bilgisayar
1912'do Londra'da do':jan Alan
kavramn tantt.
Turing, okulda ola':janst bir
matematik yetene':ji gsterdi.
1934' te Klngs College'de birinci
s n f matematik diplomas ald
ve olaslk teorisi zerinde a-
lt. 1936'den 193B'e kadar
Princeton Onivorsiteslnde oku-
du ve oada, genelle tirilmi

farkl bir genel kon figrasyonu ve
yeni bir simge dizilimi vardr.
Btn sre yukardaki say
sralama algoritmasyla
karlatrlabilir. Bu algoritma,
''
Bir bilgisayar, bir insan
kandrp kendisinin bir insan
bir hesap makinesiyle ilgili teo-
risini nedl.
11. Dnya Sava srasnda
Tulng, Enigma makinesinin -
retti':jl Alman kodlarn krmak

belirli bir i iin kurulur. Benzer
ekilde Turing, her birine belli bir i
in komutlar ya da kurallar
veri lmi bir dizi makine tasarlad.
olduuna inandrabilirse, zeki iin "Bombe" olarak bilinen bir
denilmeyi hak eder. bilgisoya tasarlad ve yapm
Alan Turing na yadm etti. Turing kuan-
tum teorisiyle, biyolojide ekil
ve rntlerle de ilgilendi.

''
" Yalnzca kurallar karlabilir ve
1945'te Londra'daki Ulusal Fi-
baka kurallarla deitirilebilir
zik Laboratuvarna geti; sonra
olduklarn dnmemiz gerekir ve
Manchester niversitesine ta-
evrensel bir hesap makinesine ok np bilgisayar projelerinde a-
lt . 1952'de homoseksel ha-
reketlerden (o zaman yasad
yd) tr yargland ve iki yl
1 o 1 1 1 o o 1 1 o 1 o o sonra siyanr zehirlenmesin-
den ld - bunun bir kazadan
ok bir intihar olmas olas g-
rnyor. 2013'te Turing'den -
lm sonras zr dilendi.
Durum yazmac Eylem tablos u ne mli eserleri

Bir Turing makinesi, matematiksel bir bilgisayar modelidir 1939 Report on the Applications
Sonsuz uzunlukta manyetik bandn zerinde bir sayy okur, of Probability to Cryptopgraphy
uzerne yeni bir say yazar, eylem tablosundaki kurallara gre
sola ya da saa hareket eder. Durum yazmac deiikliklerin
kaydn tutar ve bu girdiyi tekrar eylem tablosuna srer.
 ""
DOGASI
LINUS PAULING (1901-1994)
256 LINUS PAULING
KISACA
BLM DALI
Kimya
NCE
1800 Alessandro Volta metalleri
azalan elektropozitiflik srasna
gre listeler.
1852 Britanyal kimyac Edward
Frankland atomlarn belirli bir-
leme gcne sahip olduklarn
ve bileiklerin formln bu g-
cn belirlediini syler.
1858 August Kekule karbonun
drt valansnn olduunu -dier
atomlarla drt ba oluturduu
nu- gsterir.
1916 Amerikal fiziksel kimyac
Gilbert LeWis bir kovalent ban
bir moleklde iki atomun pay-
lat bir elektron ifti olduu niyor- ortaya koydu. Ayn zamanda
nu gsterir.
SONRA
1938 Britanyal matematiki
Charles Coulson, hidrojenin
doru bir molekler orbital dal-
ga fonksiyonunu hesaplar.
920'lerin sonunda ve
1 1930'larn banda Amerikal
kimyac Linus Pauling r
aan bir dizi makaleyle, kimyasal
balarn kuantum-mekaniksel bir
aklamasn ortaya kard.
Pauling Mnih'te Arnold
Sommerfeld'den, Kopenhag'da
Niels Bohr'dan ve Zrih'te Erwin
Schrdinger'den kuantum
mekanii dersleri almat.
Molek1lerdeki balanmay
aratrmak istediine batan karar
vermiti ve kuantum mekaniinin
bunu yapmas iin kendisine doru
aletler sunduunu anlad.
Orbitallerin melezlenmesi
Pauling ABD'ye dnnce yaklak
59 makale yaymlad ve 1929'da
karmak kristallerin X-n krn
mn yorumlamann be kuraln - mekaniinin Avrupal
imdi Pauling kurallar olarak bili-
tanmlad: Bunlarn karbon
kovalent molekllerde (atomlarn iki
elektronu birbiriyle paylaarak bir-
birine baland molekller), zel-
likle organik bileiklerin - karbon
bazl- molekllerinde atomlarn
birbirine balanmasna dikkatini
yneltmekteydi.
Bir karbon atomunun toplam alt
elektronu vard r. Kuantum
Elekt ron yrngeleri
y
~,
x
s orbital px orbital
y
z
py orbital p, orbital
Elektronlar bir atom ekirdeinin
etrafnda eiLli ekillerde dner -mer-
kez(ler)in etrafndaki kabuklarda ya da
bir eksen boyunca loblarda.
ncleri ilk
ikisini "ls-elektronlar" olarak
ekirdeinin etrafnda kresel bir
yrngesi ya da kabuu vardr -
merkezinde bir golf topunun
etrafnda ien bir balon gibi. ls
kabuun dnda iki adet
"2s-elektron" barndran bir kabuk
daha vardr . 2s kabuu birincinin
dnda daha byk baka bir balon
gibidir. Son olarak ekirdein her
iki yannda knt yapan byk
loblara sahip "p-orbitaller" vardr. P,
orbitali x-ekseninde, P, orbital
y-ekseninde ve pz orbitali
z-ekseninde bulunur. Ka rbon
atomunun son iki elektronu bu
orbit allerden ikisini igal eder -
olaslkla biri p,'te, biri P,'de.
Yeni k uantum mekaniinin
elektron tasviri, elektron
yrngelerini olaslk younluklu
"bulutlar" olarak ele almaktayd.
Elektronlar yrngelerinde dnen
noktalar gibi dnmek artk doru
deildi; varlklar yrngelere
bulakt. Yerleik-olmayan bu yeni
gereklik resmi, kimyasal
balanmayla ilgili yeni radikal
 ~~~~~~~~~~~~~~~
BiR PARADGMA DEGKLG 257
Ayrca bkz. August Kekule 160-65 Max Planck 202-05 Erwin Schrdnger 226-33 Harry Kroto 320-21

dncelere olanak verdi. Balar ya ve kristalde her karbon atomu bir

orbitallerin kafa kafaya rt t drt yzlnn kelerinde sigma
gl "sigma" balar ya da balaryla drt atoma balanr.

orbitallerin birbirine paralel olduu
daha zayf, daha dank "pi"
balar olabilirdi.
Pauling plak bir atoma kart
olarak bir moleklde, karbon atomu
orbitallerinin birleip ya da "melez-
lenip" dier atomlara daha gl
balar verebildii dncesiyle
ortaya kt. S ve p orbitallerinin
''
1935'te kimyasal ban
doasn temelde eksiksiz
anladm hissettim.
Linus Paul~ng
Elmasn sertlinn nedeni bu
yapdr
Karbon atomlarnn dier
atomlara balanmasnn baka bir
olas yolu da, bir s-orbitalin iki
p-orbtaliyle birbrine karp sp2
melez oluturmakt. Bunlar bir
dzlemde 120'lik alarla
ekirdekten knt yapar. Bu

melezlenip drt sp3 melez orbital
oluturabildiini gsterdi; bunlarn
hepsi edeerdi ve ekirdekten,
109,5'lik balar aras ayla bir
drtyzlnn kelerine doru
knt yapyordu. Her bir sp3 orbi-
tali baka bir atomla bir sigma ba
kurabilir. Bu durum, metandaki
(CH,) btn hidrojen atomlarnn ve
karbon tetra klorrdeki (CCl4) btn
klor atomlarnn ayn ekilde dav-
ranmas gereine uygundur.
''
eitli karbon bileiklerinin
yaps incelenince, drt yzl bir
dzenlemede, en yakn drt komu
atoma ska rastland. Elmasn
kristal yaps, 1914'te X-n
kristalografisiyle zlen ilk yaplar
arasndayd. Elmas saf karbondur
durum, ft bal 112C=CH2 yaps
olan etlen gib molekllerin
geometsne uygundur. Burada
karbon atonlor orasnda sp'
melezlodor b tarafndan bir
sigmo ln{J , moloz lonmemi bir
drch.nctl o bltrl tarafndan bir pi
ba kurulur
Son olok, br s - orbtal tek
p-orbtllo brlop, loblar 180 ayr
dz b zpcl o knt yapan iki sp
moloz olutuu Bu durum, sp

Metan Etilen Elmas

Karbon atomunda drt Karbon atomunda elektron melezlenp u sp'

elektron melezlenip drt sp3 orbitali oluturur. Geriye kalan melezlenmem
orbitali oluturur. orbitaller karbon atomlar arasnda knci bir p
ba oluturur.

Karbondioksit
Karbon atomunda
pi ba k elektron, her br Bir elmastaki her karbon atomu,
bir oksijen atomu na sp3 melezler tarafndan dier drt
o~c ~o balanan iki sp
orbital oluturur.
atoma ba()lanp bir drtyzn
kesini oluturur. Sonu, kovalent
Geriye kalan iki karbonun -son derece gl olan
orbital br pi bayla karbon balan- tarafndan bir arada
oksijene balanr. tutulan sonsuz bir rgdr.
258 LINUS PAULING
melezlerden her birinin oksijenle bir yonik balanma
sigma ba oluturduu ve geriye
kalan melezlenmemi iki orbitalin
ikinci bir pi ba oluturduu
karbondioksitin (CO,) yapsyla
uyumludur.

Yeni bir benzen yaps

60 yldan fazla bir sre nce August
Kekule benzenin yapsnn, C6H6 ,
bir halka olduunu ilk kez ne
srnde endielenmiti.
Sodyum iyonu Klor iyonu
Sonunda karbon atomlarnn Na' c1
almak tek ve ift balarla
Sodyum klorrde, sodyum atomunda bir elektron rg
balanmas gerektiini ve bir klor atomuna tanp iki tane ykl, kararl iyon
molekln iki edeer yap oluturur. yonlar olektrostaLik ekimle bir arada
arasnda sallandn ne srd (s. tutulur ve kararl bir rg oluturur.
164)
Pauling'in alternatif zm
Benzen halkas
zarifti. Karbon atomlarnn hepsinin
melezli sp2 olduunu, bu yzden
onlar ile hidrojen atomlar
arasndaki btn balarn ayn xy
dzleminde yer aldklarn ve
birbirleriyle 120'1ik bir a
oluturduklarn syledi. Her karbon
atomunun bir p orbitalinde kalan
tek elektronu v~rdr. Bu elektronlar
birleip alt karbon atomunu
birletiren bir ba oluturur. Bu bir Melezlermi sp2 orbitalleri 6 p, orbitalleri Pi ba
pi badr ve bu ba(jda elektronlar
halkann stnde ve altnda ve
Bir benze n halkasnda karbon atomlar, melezlenmi
sp2 orbitallcriyle birbirlerine ve bir hidrojen atomuna
karbon ekirdeinin uzanda kalr balanr. Halkalar. 6 pz orbitalinden oluan vo yersenik
(bkz. sada). olmayan bir pi ba tarafndan birbirine balanr.

yonik balanma
Metan ve etilen oda scaklnda
gazdr. Benzen ve karbon bazl
dier birok bileik svdr. Gaz ya
da sv halde kolayca dolaabilen
kk, hafif moleklleri vardr.
Kalsiyum karbonat ve potasyum
nitrat gibi tuzlar ise, aksine,
neredeyse her zaman katdr ve
ancak yksP.k sr.aklklarda erir.
Yine de bir birim sodyum klorrn
(NaCl) molekl arl 62,
benzeninki 78'dir.
Davranlarndaki farkll(jn nedeni
arlklar deil, yaplardr. Benzen
atomlar arasnda kovalent balarla
tekil molekllerde bir arada tutu !ur;
yani her ba, iki zgl atom
arasnda paylalan bir ift
elektrondan oluur.
Sodyum klorrn tamamen
farkl zellikleri vardr. Gm
renkli metal sodyum, yeilimsi klor
gaznda yanarak beyaz kat
sodyum klorr retir. Sodyum
atomunun, ekirdein etrafnda
kararl eksiksiz bir elektron kabuu
ve bunun dnda yedek bir
elektronu vardr. Klor atomunun,
kararl bir kabuunda bir elektron
eksiktir. kisi tepkimeye girince,
sodyum atomundan klor atomuna
bir elektron aktarlr ve ikisi de
kararl eksiksiz elektron kabuklar
edinir; ama imdi sodyum, bir
sodyum iyonu Na+ ve klor, klorr
iyonu Cl- haline gelmitir (bkz.
yukarda). Kovalent ba oluturacak
yedek elektronlar yoktur; ama
iyonlar artk ykldr: Sodyum
atomu negatif ykl bir elektron
kaybetmi , bu yzden imdi pozitif
bir genel yk vardr; klor atomu bir
elektron kazanm ve negatif bir
yk vardr. yonlar artdan eksiye
elektrostatik ekimle bir arada
_ _ _ _ __
''
Dnyada bilim insanlarnn
aratrmayaca hibir alan
yoktur. Yantlanmam baz
sorular hep olacaktr. Genel
olarak, henz sorulmam
sorular vardr
Linus Pauling
''
tutulur - gl bir ba .
Sodyum klorr, X-n
kristalografisiyle analiz edilen ilk
bileikti. Aslnda NaCl molekl
diye bir ey olmad grld. Yap, oksijen hidrojenden daha fazla
sonsuz bir almak sodyum ve
klorr iyonlar dizisinden oluur.
Her sodyum iyonu, alt klorr
iyonuyla evrilidir ve her klorr alt
sodyumla evrilidir. Dier birok
tuzun benzer yaplar vardr: btn
boluklar farkl iyonlarn
doldurduu tek iyon tipinin sonsuz
rgleri.
Elektronegatiflik
Pauling, saf iyonik olan sodyum
klorr gibi bileiklerin yan sra,
balanmas ne saf iyonik ne saf
kovalent olan, ikisinin arasnda bir
yerde bulunan bileiklerde de
iyonik balanmay aklad. Bu
alma, elektronegatiflik
kavramn gelitirmesine yol at;
bu kavram, ilk kez 1800'de
Alessandro Volta'nn tantt
bykten ke elektropozitiflik
srasna gre metalleri listelemeyi
bir lde tekrarlamaktayd.
Pauling, iki farkl elementin (rn
_____B_R_PA_RADIGMA DEGIIKLIGI 259
C-0) atomlar arasnda kurulan
kovalent ban, C-C balarnn ve
0-0 balarnn ortalama gcnden
beklenenden daha gl olduunu
kefetti. Ba glendiren
elektriksel bir faktr olmas
gerektiini dnd ve bu faktrn
deerlerini hesaplamaya koyuldu.
lek, imdi Pauling lei olarak
biliniyor.
Bir elementin (daha dorusu
tikel bir bileikte) elektronegatiflii,
elementin bir atomunun kedisine
doru ne kadar gli elekt ron
ektiinin lsdr. En
elektronegatif element flordur;
bilinen elementlerin en az
elektronegatif (ya da en
elektropozitif) olan sezyumdur.
Sezyum florr bileiinde her flor
atomu bir sezyum atomundan bir
elektronu tamamen ekip alr ve
csF" iyonik bileiiyl e sonulanr.
Su (H20) gibi kovalent bir
bileikte iyonlar yoktur; ama
elektronegatiftir ve sonuta, su
molekl kutuplu olur: oksijen
atomunda kk bir negatif yk,
hidrojen atomlarnda kk bir
pozitif yk. Ykler, su molekllerini
skca birbirine yaptrr. Suyun bu
kadar ok yzey gerilimine ve bu
kadar yksek bir kaynama
noktasna sahip olmasnn nedeni
budur.
Pauling ilk nce 1932'de bir
elektronegati flik l ei nerdi;
sonraki yllarda ve bakalar lei
daha da gelitirdi. Kimyasal ban
doasn aklayan almalarndan
tr 1954'te Nobel Kimya dln
ald.
Llnus Paullng
Linus Cari Pauling ABD'de,
Oregon'da Portland kentinde
dodu. Hala Oregon'dayken
kuantum mekaniinden
haberdar oldu ve 1926'da
Avrupa'da dnya
uzmanlarnn ynetiminde
konuyu aratrmak zere bir
burs kazand. Dnp,
California Teknoloji
Enstitsnde yardmc
profesr oldu ve mrnn
ounu orada geirdi.
Pauling biyolojik
molekllere byk ilgi duydu
ve orak hcreli aneminin
molekler bir hastalk
olduunu kefetti. Bar
kampanyalar da yrtt ve
ABD ile Vietnam arasnda
arabuluculuk abalarndan
tr 1963'te Nobel Bar
dln ald.
Sonraki yaamnda,
alternatif tp cokusunun bir
sonucu olarak n zarar
grd. Souk algnlna kar
bir savunma olarak yksek
dozda C vitamini alnmasn
savundu; bu tedavinin etkisiz
olduu daha sonra kantland.
nemli eserleri
1939 The Natura of the
Chemical Bond and
the Structure of Molecules
and Crystals
ATOMUN
EKRDENDE
KORKUN

BR
YARDIR
J. ROBERT OPPENHEIMER (1904-1967)
262 J. ROBERT OPPENHEIMER
KISACA
BLM DALI
Fizik
NCE
1905 Albert Einstein'n nl
ktle-enerji edeerlii
denklemi E=mc2. kk
ktlelerin byk miktarda
enerjiyi nasl "dePoladn"
aklar.
1932 John Cockcroft ve Ernest
Walton'un lityum ekirdekleri-
ni protonlarla blme deneyleri,
ekirdeir iinde kilitli
muazzam enerjinin ipularn
verir.
1939 Le Szilard uran-
yurn-235'in tek bir fisyon
olaynn ntron serbest
braktn saptar ve bir
zincirleme reaksiyonun
olanakl olduunu ne srer.
SONRA
1954 SSCB'nin Obninsk
Nkleer Enerji Santral al
maya balar. lkenin ulusal
ebekesine elektrik reten ilk
nkleer enerji santralidir.
938'de dnya bir atom
1 ann eiinde duruyordu.
Bir kii ne kp, bu yeni
a balatacak bilimsel atlma
nclk edecekti. J. Robert
Oppenheimer iin bu karar,
sonunda onu yok edecekti.
Dnyann grd en byk yaklakln retti ve
bilimsel projenin -Manhattan
Projesi- yneticisiydi; ama nnnrlR
bundaki rolnden byk znt
duydu.
Merkeze itme
Oppenheimer'n deiik meslek
yaamn, huzursuz bir "neredeyse
Bir uranyum atomunun ekirdeinin blnmesi ,
ntronu serbest brakr.
..
Serbest kalan ntron atomun daha elctrdeinin
blnmesine neden olabilir; ama en az biri blnrse,
zincirleme bir reaksiyon balayabilir.
Bir elctrdein blnd her seferinde,
ktlesinin bir ksm enerjiye dnr.
Zincirleme reaksiyon
Zincirleme reaksiyon
kontrolsz olabilir, bir
ntronlar sourularak patlamaya neden olacak kadar
kontrol edilebilir
(nkleer fisyon reaktr) enerjiyi serbest brakabilir
(nkleer bomba)
orada olma" drts karakterize bir moleklde her elektron iin ba
etmiti ve bu drt, Harvard'dan
yeni mezun olan adam Avrupa'ya,
teorik fiziin merkezine gtrd.
dndrc bir olaslklar dizisini
hesaplamak gerekiyordu.
Oppenheimer'n Almanya'daki
1926'da Almanya' da Gttingen almalarnn, modern kimyada
niversitesinde Max Born'Ja enerji hesaplama bakmndan ok
birlikte Born-Oppenheimer nemli olduu anlald; ama atom
bombasna yol aacak son atlm,
Oppenheimer'n ifadesiyle, ABD'ye dndkten sonra geldi.
"molekllerin neden molekl
olduunu" aklamak iin kulland. Fisyon ve kara delikler
Bu yntem kuantum mekaniini Atom bombasnn yaplmasna yol
tekil atomlarn tesine geniletip, aan zincirleme reaksiyon 1938
kimyasal bileiklerin enerjisini Aralnn ortasnda, Alnan
aklad. Bu, ok iddial bir Otta Haln ve Fritz
kimyaclar
matematik altrmasyd; nk Strassmann Berlin'deki
 BR PARADGMA DEGKLG 263
Ayrca bkz. Marie Curie 190- 95 Ernest Rutherford 206- 13 Al bert Einstein 214- 21

sra,Bohr'un anlatmyla da, Dou Uranyum-238 (U-238) doal

Kys bilim topluluunu heyecan uranyumun yzde 99,3'n
atei sard. Princeton'da yllk olu turu r. ekirdekleri 92 proton ve

''
Dnyann ayn olmayacan
biliyorduk Birka kii gld.
Birka kii alad. Pek ou
sessiz kald. Hindu kutsal
kitabndaki ayeti hatrladm:
"imdi lm oluyorum,
dnyalarn ykcs."
J. Robert Oppenheimer
Teorik Fizik Konferansndan sonra
Bohr ile John Archibald Wheeler
arasndaki grmeler, Bohr-
Wheeler nkleer fisyon teorisine yol
at.
Aynelementin btn
atomlarnn ayn sayda protona
sahip ekirdekleri vatdr; ama
ntronlarn says deiebilir, ayn
elementin farkl izotoplarn
meydana getirebilir. Uranyumda
doal yolla oluan iki izotop vardr.
146 ntron bar nd rr. D oal
uranyumun geriye kalan yzde
0,7'si, ekirde i 92 proton ve 143
ntron bar n dran uranyum-235'ten
(U-235) oluur. Bohr-Wheeler teorisi,
dk enerji li ntron lar n U-235'te
flsyona neden olabild ii, atomun
blnmesine ve srete enerji
a(Ja kma sna yol aabildii
bulg usunu cs mletird i.
!Iaborlor Bat K ysna ulanca,
o smcln Borkeley'de olan

'' ee
laboratuvarlarnda "atomu blnce"
balad. Uranyuma ntron
Uranyum-235

Baryum
l
ate!iyorlard; ama ntron
sourulmasyla daha ar Kripton
-
elementler ya da bir ya da daha
fazla nkleon emisyonuyla daha
hafif elementler yaratmak yerine,
uranyum ekirdeinden 100 tane
daha az nkleona sahip olan daha
Ntron

et
--
hafif baryum elementinin ktn

- -
grdler. O srada bilinen hibir /f
nkleer sre, 100 nkleon kaybn
aklayamad.
Kafas karan Hahn, Bu tek ntron t "
Kopenhag'daki meslektalar Lise
Meitner ve Otto Frisch'e bir
:~~~~~~:~
balatr W
mektup gnderdi. Bir ay iinde

Meitner ve Frisch nkleer fisyonun
temel mekanizmasn karp;
uranyumun baryum ve kriptona
nasl ayrldn, kayp nkleonlarn
enerjiye dntn ve bunu bir
zincirleme reaksiyonun
-
Uranyum-235'in (U-235) nkleer
fisyonu, bir ntron bir U-235
ekirdeine arpnca balar.
Uranyum atomu blnp bir baryum
(Ba) atomu, bir kripton (Kr) atomu ve
ntron oluturur. ntron

!
iz leyebildiini anladlar. 1939'da
Danimarkal fiziki Niels Bohr ardndan daha fazla atomda fisyona

haberi ABD'ye gtrd. Meitner- neden olup, zincirleme bir reaksiyon

meydana getirebilir. Bir atomun
Fischer makalesinin Nature blnd her seferinde, enerji
dergisinde yaymlanmasnn yan aa kar.
264J. ROBERT OPPENHEIMER
Oppenheimer bylendi. Yeni Bunun nasl yaplabileceini
teoriyle ilgili bir dizi ders ve grmek ve savaa koan bir dnya
seminer verdi ve ok gemeden, iin korkun sonularn anlamak

''
korkun gl bir silah yapma Britanya'da yaayan Le6 Szilard
potansiyelini grd - ona gre yeni adl bir Macara kald. Rutherford'un
bilimi kullanmann "iyi, drst ve konumasn derinliine inceleyen Dnyann doasn aniden ve
pratik bir yol"u. Ama Dou Kys Szilard, ilk fisyon olayndan kan kkl bir biimde deitiren
niversitelerinde laboratuvarlar ilk "ikincil ntronlar"n daha baka bir i, en korkun silah yaptk.
fisyon deneylerinin sonularn fisyon olaylara yaratabildiini ve Ve bunu yapmakla, bilimin
tekrarlama yarndayken, bunun, artan bi r zincirleme insann iyiliine olup olmad
Oppenheimer kendi ktleekinleri nkleer fisyon reaksiyonuyla sorusunu yeniden gndeme
altnda bzlp kerek kara sonulanacan grd. Szilard getirdik.
delikleri oluturan yldzlarla ilgili daha sonra, "dnyann felakete J. Robert Oppenheimer
aratrmalarna younlat. kotuuna dair kafamda fazla bir

Dncenin douu
Bir nkleer silah dncesi, zaten
ortalkta dolayordu. Daha 1913'te
H. G. Wells "atomlarn i enerjisinin
aktlarak" "atom bombalar"
yapmaktan sz ediyordu. The World
Set Free romannda, icadn 1933'te
gerekleecei belirtilmiti. 1933'te
Ernest Rutherford, The Tmes'ta
baslan bir konumada nkleer
fisyon srasnda serbest kalan
byk miktarda enerjiye deindi .
Bununla birlikte Rutherford, bu
enerjiyi kullanma dncesini
"samalk" diye nemsemedi;
nk ilem o kadar verimsizdi ki,
verdii enerjinin ok daha fazlasn
harcamak tayd.
kuku yoktu" diye hatrlyordu.
Almanya'da ve ABD'deki
deneyler zincirleme reaksiyonun
gerekten olanakb olduunu
gsterdi ve Szilard ile baka bir
Macar gmenin, Edward Teller'in
bir mektupla Albert Einstein'a
yaklamalarna neden oldu.
Einstein mektubu 11Ekim1939'da
ABD Bakan Roosevelt'e iletti ve
on gn sonra, bombay ilk nce
Amerika Birleik Devletleri'nde
gelitirme olasl n aratracak fazla) - ve hepsi son derece gizli.
Uranyum Dan ma Komitesi
kuruldu.
B yk Bilimin douu
Bu karardan doan Manhattan
Projesi, dnlebilir en byk
''
lekte bilimdi. ABD ve Kanada' da
birok byk alana yaylm ok
kollu bir organizasyon ve saysz
daha kk tesis 130.000 kii al
trd ve kapand srada 2 milyar
ABD dolar yutmutu (2014'n para-
syla 26 milyar ABD dolarndan
1941'in banda bir bomba iin
paralanabilir malzeme retmek
iin be ayr yntem izlenmesine
karar verildi: uranyum-238'den
uranyum-235 izotoplar ayrmak
iin termal difzyon, gaz difzyonu

New York City'nin Etik Kltr istei vard. En fazla Menhattan

okulunda okuyan Julius Robert
Oppenheimer, kavramlar abuk
kavrayan elimsiz, sinirli bir
ocuktu. Harvard niversitesinden
mezun olduktan sonra Cambridge
niversitesinde Ernest
Rutherford'un ynetimi altnda iki
yl geirdi, sonra Almanya'da
Gttingen'e geip, Max Born'un
kanatlarnn altna girdi.
Oppenheimer, le iin
merkezinde byk yetenei olan
karmak bir karakterdi ve gittii
her yerde nfuzlu dostlar edindi.
Ne var ki, dillere destan keskin bir
dili ve stn bir zeka kabul edilme
Projesi'ndeki almalaryla
tannmasna ramen, bilime en
kalc katks savatan nce
California niversitesinde
ntron yldzlar ve kara delikler
zerine aratrmasyd.
nemli e serleri
1927 On the Quantum
Theory of Moleculos
1939 On Continued
Gravitational Contraction
9 Austos 1945't e pltonyum
bombas "i ko Ada m" Gney
Japonya'da Nagaza ki'ye atld. Yaklak
40.000 kii annda ld, izleyen
haftalarda daha fazla insan ld.

ve elektromanyetik ayrma; ayrca

nkleer reaktr teknolojisi alannda
iki aratrma hatt. 2 Aralk 1942'de
nkle er fisyonu gerektiren ilk
kontroll zinci rleme reaksiyon,
Chicago niversitesinde tk tk
bir avluda gerekletirildi. Enrico
Fermi'nin Chicago Pile-1\
uranyumu zenginletirilip yeni
kefedilen pltonyumu -
uranyumdan daha ar olan, hzl
bir zincirleme reaksiyona neden
olabilen ve daha da ldrc bir
bomba yapmak iin kullanlabilen
kararsz bir element- yaratacak
reaktrlerin prototipiydi.

Byl Da
Manhattan Projesi'nin gizli silaha-
ratrmalarnn bana getirilen
Oppenheimer, New Mexico'da Los
Alamos Ranch'de kullanlmayan bir
yatl okulu, projenin son evreleri -
bir atom bombasnn yaplmas- i-
in aratrma tesisinin yeri olarak
onaylad. "Site Y" en fazla sayda
Nobel sahibinin bir yerde toplan-
masna tank oldu.
nemli bilimin ou zaten yapl
d iin, Los Alamos'taki bilim in-
sanlarnn ou New Mexico ln-
deki almalarn yalnzca bir "m-
hendislik sorunu" diye nemsemedi.
Ama Oppenheimer'in 3000 bilim in-
sa nn koordine etmesi, bombann
yap lmasn olanakl kld.
Fikir deiiklii
16 Temmuz 1945'te baarl Trinity
testi ve daha sonra Austos
1945'te "Kk Olan" denilen bir
bombann Japonya' da Hiro ima'nn
zerinde patlatlmas , Oppenhei-
mer' sevindirdi. Ne var ki, olay Los
Alamos mdrnn zerine uzun
bir glge drecekti. Bomba at l Ekim 19115'te Oppe nhe imer
d srada Almanya zaten teslim Bakan !Jony S. Truman'la gr
olmutu ve Los Alamos bilim in- t ve ona "Ellerimde kan oldu unu
sanlarnn ou bombann gc- hisseciyorum " eledi. Truman fke-
nn gsterilmesi gerektiin i d- lendi. Kongre soruturmas Oppen-
nd - Japonya korkun gcn heimer'in g venlik iznini 1954'te
grdkten sonra kesinlikle teslim o- kaldrp, kamusal politikay etkile -
lacakt. Ne var ki, baz lar Hiroi me olana na son verdi.
ma ' nn zorunlu bir kt lk olduu O zama na kadar Oppenheimer
na inand hald e, 9 Au s tos' ta Na- askeri -sn ai kompleksin geliin e
gazaki zerinde bir pltonyum nezaret etmi ve yeni bir Byk Bi-
bombasnn -" :;liko Adam" deni- lim an balatm t. Yeni bir bi-
len- patlatlmasn hakl gstermek limsel terrn yaratlmasna ba
zordu. Bir yl sonra, Oppenheimer kanlk etmekle, eylemlerinin ahlaki
atom bombalarnn yenilmi bir sonularnn bir simgesi haline gel-
dmana atld kanaatinde oldu- di - bilim insanlarnn artk hesaba
unu aka ifade etti. katmalar gereken sonularn.
268 GIRi
Barbara McClintock
genetik
rekombinasyonu Sheldon Glashow
Fred Hoyle kantlayp,genlerin bir James Watson ve Francis elektrozayf
yldzlardayeni kromozomun etrafndan Crick DNA'nn etkileimler iin yeni
elementlerin nas 1 nasl hareket ettiini kimyasal yapsn bir simetri modeli
olutuunu aklar. gsterir. kefeder. sunar.

1946
i 1951
i i
1953
i
1961
1948 1953 1957 1961

l
Richard Feynman yeni
kuantum
1
Harold Urey ve Stanley
Miller yaamn
l
Hugh Evcrett III,
kuantum fiziinin
l
Charles Keeling
havadaki
elektrodinamii disiplini kkenine ilikin olas oklu dnyalar karbondioksit
zerinde alr. bir kimyasal yorumunu neren younluunun
mekanizmay gsterir. ilk kiidir. artmakta olduunu
gsterir.

O. yzyln ikinci yars, Yaamn kodu sama bir teori nerdi: Baz

2 teleskoptan kimyasal analize

kadar bilimin neredeyse her
alannda kullanlan teknolojinin
hzl ilerleyiine tank oldu. Yeni
teknoloji hesaplama ve deney
olanaklarn geniletti. lk
bilgisayarlar 1940'larda yapld ve
yeni bir bilim, Yapay Zeki\, dodu.
CERN'in Byk Hadron
arptrcs -parack
hzlandrc- imdiye kadar
yaplm en byk bilimsel
donanmdr. Gl mikroskoplar
atomlarn ilk kez dorudan
grlmesine olanak verirken; yeni
tP.IP.skoplar da gne sistemimizin
tesindeki gezegenleri ortaya
kard. 21. yzyla gelindiinde
bilim byk lde daha pahal
donanm ve disiplinleraras
ibirliini gerektiren bir ekip
faaliyeti haline geldi.
1953'te Chicago niversitesinde
Amerikal kimyaclar Harold Urey
ve Stanley Miller, imek
atmosferde kimyasal tepkimeler
balatnca Yeryznde yaamn
balam olup olamayacan
anlamak iin zekice bir deney
hazrlad. Ayn yl iki molekler
biyolog -Amerikal James Watson
ve Briton Francis Crick- ABD ve
Sovyetler Birliindeki rakip ekiplere
kar bir yar iinde,
deoksiribonkleit asitin yani
DNA'nn molekler yapsn ortaya
karp, yaamn genetik kodunun
anahtarn salad ; yarm yzyldan
ksa bir sre sonra insan
genomunun eksiksiz haritasnn
karlmasna yol at.
Genetik mekanizma hakknda
yeni bilgiyle silahlanan Amerikal
biyolog Lynn Margulis grnrde
organizmalar baka organizmalar
tarafndan sourulabilir, ayn
zamanda ikisi de yaamaya devam
eder ve btn ok hcreli yaam
formlarnn karmak hcrelerini bu
sre retmitir. Kuku yllarndan
sonra, nerisinden 20 yl sonra
yaplan genetik keifler onu hakl
kard. Amerikal mikrobiyolog
Michael Syvanen genlerin bir
trden dierine nasl atlayabildiini
gsterirken; 1990'larda kazanlm
karakteristiklerin aktarlabildiine
dair eski Lamarck dnce,
epigenetiin kefiyle yeniden ilgi
grd. Evrimin gerekleme
mekanizmalarna ilikin bilgi ok
daha fazla zenginleiyor.
Yzyln sonuna gelindiinde,
kendi insan genomu projesini yeni
bitirmi olan Amerikal Craig
Venter, DNA'sn bilgisayarnda
 TEMEL YAPI TALARI 269
Lynn Margulis btn
org anizmalarn
ba kalar tarafnd a n Craig Venter,
Peter Higgs ktleden em i ld ii sentetik ya am
sorumlu temel bir endosimbiyoz Yuri Manin kuantum formlar
paracn var dncesiyle hesaplama tasa rlayabildiin i
olduunu ne srer. meslektalarn sarsar. dncesini nerir. idd ia eder

i
1964
i
1967
i
1980
i
2010
1964 1974 1985 2012

l
Murray Gell-Mann
kuarklar dncesini ne
1
Stephen Hawking kara
deliklerin dk
l
Michael Syvanor
g e nle rin bir ttlrdon
l
Hlggs bozonu,
CP.RN tarafndan
srp, parack fiziin in dzeyde nm dierine geeblldlj]ln l saptanr.
standart modeline yol yaydn gsterir. sylo.
aar.

planlad yapay yaam yaratm t.
skoya'da lan Wilmut ve
meslektalar, birok aksilikten
sonra bir koyunu klonlamay
baarmt.
Yeni paracklar
Fizikte, kuantum mekaniinin
tuhaflklar, kuantum
etki le imlerini "edimsiz"
paracklarn de iimi bakmndan
aklayan Amer ikal Richard
Feynman ve dierleri tarafndan
daha da aratrld. Paul Dirac
1930'larda kar-maddenin varln
doru bir biimde ngrmt ve
sonraki on yllarda, daha gl
parack arptrclarn
arpmalarndan daha fazla yeni
atom-alt paracklar ortaya kt.
Bu egzotik paracklar bahesinden
parack fiziinin , doann temel
paracklarn zelliklerine gre
dzenleyen standart modeli kt. bir t mel olobl eceini ne srd.
Btn fizikiler ikna olmad; ama Evorott'ln s okli blnen oklu-
2012'de modelin ngrd Higgs evron teorisi b:lang ta
bozonu CERN'in Byk Hadron nomsonmodi, ama son birka
arptrcs tarafndan yldr tnraftar bu lmaktadr.
saptannca, standart model byk
bir g kazand. Ge lecek ynelimler
Bu arada, bir "her eyin teorisi" Kuantum mekaniini genel
-doan n drt temel kuvvetini grelilikle birletirecek tarifi zor bir
(ktle-ekimi, elektroma nyetizma, teo de dahil, henz zlmeyen
yein ve zayf nkleer kuvvetler) derin bilmeceler var. Ama kuantum
birletirecek bir te ori- aray yeni mekaniksel kubitin lkuantum bit]
ynelimlere gird i. Am eri kal lem inceliinde potansiyel bir
Sheldon Glashow devrim de dahil, davetkar olanaklar
elektromanyetizma ile zayf nkleer da alyor. Hayal bile edemedi imiz
kuvveti tek "elektrozay f" teoride yeni sorun l arn ortaya kmas
birletirirken; sicim teorisi, uzay olasdr. Bilim tarihi bir rehberse,
ve bir zaman boyutu na ek olarak beklenmeyeni beklemeliyiz.
alt gizli boyutun varln nererek
her fizik teorisini tek teoride
birletirmeye kal kt. Ameri kal
fiziki Hugh Everett III, birden fazla
evrenin varl iin matematiksel
270
BLMDALl
Astrofizik
NCE
1854 Alman fiziki Hermann
van He!mholtz, gnein yava
ktleekimsel kaslmayla s -
rettiini ne srer.
1863 ngiliz astronom William
Huggins'in yldzlarn spektrum
analizi. Yerde bulunan element-
leri paylatklarn gsterir.
1905- 10 ABD' de ve sve'te ast-
ronomlar yldzlarn ma gc- tirdi; ama gerekli olan nkleer reak-
n analiz eder ve yldzlar cce-
ler ve devlet olarak gruplandrr.
1920 Arthur Eddington yldzla
rnnkleer fzyon yoluyla hidro-
jeni helyuma dntrdklerini
savunur.
1934 Fritz Zwicky, byk ktleli
bir yldzn son patlamas iin
"spernova" terimini icat eder.
SONRA
2013 Derin deniz fosilleri, bir s-
pernovadan demirin biyolojik iz-
leri olabilecek eyleri aa vu-
rur.
YILDIZ
TOZUNDAN
g~y~fi~~
ldzlarn nkleer fzyon astronom Fred Hoyle ve dierleri
Y ilemiyle enerji rettii
dncesi ilk kez Britanyal
astronom Arthur Eddington tarahn-
Bethe'nin dncelerini gelitirip,
helyumu gerektiren ileri fzyon re-
aksiyonlarnn karbon ve demir kt-
dan 1920'de nerildi. Ona gre yl lesi kadar ar elementleri nasl re-
dzlar, hidrojen ekirdeklerini eritip tebildiini gsterdi. Bu, Evrenin bir-
helyuma dntren fabrikalard. ok ar elementinin kkenini ak
Bir helyum ekirdei, onu yaratmak lad. imdi demirden ar elementle-
iin gerekli drt hidrojen ekirde- rin spemova patlamalarnda -b-
inden biraz daha az bir ktle ie- yk ktleli yldzlarn lm sancla
rir. Bu ktle, E=mc' denklemi uya- r- olutuunu biliyoruz. Yaam iin
rnca enerjiye dnr. Eddington ihtiya duyulan elementler yld zlar
ktleekimin ieriye doru ekmesi da meydana gelir.
ile kaan nmn da doru
basnc arasndaki dengeye daya-
narak bir yldz yaps modeli geli
''
siyonlar fiziini ortaya karmad.
Ar elementlerin oluumu
1939'da Almanya doumlu ABD'li Uzay asla uzak deildir.
fiziki Hans Bethe, hidrojen fzyo- Arabanz yukar doru dz
nunun girebilecei farkl yollarn gidebilirse, yalnzca bir saatlik
ayrntl bir analizini yaymlad. ki sr mesafesindedir
yol saptad - Gneimiz gibi yldz Fred Hoyle
lara egemen olan yava, dk
''
scaklkl bir zincir ve daha byk
ktleli yldzlara egemen olan hzl,
yksek scaklkl bir dng.
1946 ile 1957 arasnda Britanyal
Ayrca bkz. Marie Curie 190-95 Albert Einstein 214- 21
Ernest Rutherford 206 13 Georges Lemaitre 242-45 Frilz Zwicky 250-51

KISCA
BLM DALI
Biyoloji
NCE
1866 Gregor Mende! kaltm,
"paracklarn" - daha sonra
gen denilen- belirledii bir g-
rng olarak tarif eder.
1902 Theodor Boveri ve Walter
Sutton, birbirinden bamsz
olarak, kaltmda kromozomla-
rn ie kart sonucuna va-
nr.
1915 Thomas Hunt Morgan'n
meyve sinei deneyleri daha
nceki teorileri dorular ve
genlerir ayn kromozom ze-
rinde birbirire balanabildii
ni gsterir.
SONRA
1953 James Watson ve Fran-
cis Crick'in ift-sarmal DNA
modeli genetik malzemenin
nasl kopyalandn gstP.rir.
2000 nsanlarn 23 ift kromo-
zomunda 20.000-25.000 genir
yerini kataloglayan ilk insan
genomu yaymlanr.
TEMEL YAPI TALARI 271
ATLAYAN
GENLER
BARBARA McCLINTOCK (1902-1992)
O. yzyln banda, Gregor
2 Mendel'in 1866'da aklam
olduu kaltm yasalar, gen
olarak tanmlanan kaltm
paracklaryla ve onlar tayan,
kromozom denilen mikroskobik
ipliklerle ilgili yeni keifler
yapldka gelitirildi. 1930'larda
Amerikal genetiki Barbara
McClintock kromozomlarn daha Msrda dei ken renkler
nce dnld gibi sabit McClinlock'u bu eitlilikten sorumlu
olmad n ve genlerin genetik rekombinasyonlarn izini
kromozomlardaki konumunun srmeye tevik etti; raporunu 1951'cle
yazd.
deiebildiini anlad.
hcreleri olutu unda
Gen deiimi kromozomlarn iftle ip, bir X ekli
McClintock msr bitkilerinde yarattn grd. X eklinde bu
kaltm aratryordu. Bir msr yaplarn , kromozom iftlerinin
koannn yzlerce tanesi vardr; segment de itird ii yerlere iaret
tanelerin her biri koann genlerine ettiini anlad. nceden ayn
gre sar, kahverengi renkli ya da kromozom zerinde birbirine bal
izgilidir. Bir m sr tanesi bir olan genler kart ve deiken
tohumdur - tek bir yavru; bu renkler de dahil, yeni zelliklerle
yzden ok sayda koan sonuland.
incelemek, tane renginin ka ltm Genlerin bu ekilde karlmas
konusunda bir dizi veri verir. -genetik rekombinasyon denilen-
McClintock dlleme deneylerini yavruda ok daha byk bir
kromozomlar zerinde mikroskop genetik eitlilik retir. Sonu
almas yla birletirdi. 1930'da, olarak farkl evrelerde hayatta
cinsel reme srasnda, cinsiyet kalma ans artar.
Ayrca bkz. Gregor Mende! 166-71 Thomas Hunt Morgan 224-25
James Watson and Francis Crick 276-83 Michael Syvanen 318-19
272

TUHAF 1 IKVE
MADDE EORS
RICHARD FEYNMAN (1918-1988)

920'lerin kuantum enerji kuantumlar ya da "fotonlar"

BLM DALI
Fizik
1 mekaniinden kan
sorulardan biri, madde
paracklar nnkuvvetler
- oluturan ayn
elektromanyetik kuantumlar-
a l verii yaparak etk ileime
araclyla nasl etkileime girdikleri d ncesine dayanan bir
NCE girdikleriydi. KED teorisine doru ilk adm att.
1925 Louis de Broglie ktleli Elektromanyetizmann da, Heisen berg'in belirsizlik ilkesine
birok paracn d alga gibi kuantum leinde alan bir uyg un olarak ok ksa zaman
davranabildiini ne srer teoriye ihtiyac vard. Ortaya kan aralklarnda fotonlar yoktan

1927 Werner Heisen berg
kuantum dzeyinde, br
paracn konumu ve monen
tumu gibi belli deer iftlerin-
de asli b ir belirsizlik olduunu
gsterir.
1927 Paul Dirac kuantum
mekaniini tekil paracklar
dan ok alanlara uygular.
SONRA
1950'lerin sonu Julian
Schwinger ve Sheldon Glas-
how, zayf nkle er kuvveti
elektromanyetizmayla birleti
ren elektrozayf te oriyi geliti
rir.
1965 Moo-Younq Han, Yoichiro
Nambu ve Oscar Greenberg
yein kuvvet altnda parack
etkileimini, imdi "renk
yk'' olarak bilinen bir
zellie dayanarak aklar.
teori, kuantum elektrodinamii
(KED), elektromanyetizma deiimi
yoluyla parack etkileimini
aklamamaktayd. nclerinden
biri, Richard Feynman, tarif ettii
Evren resmini gznde
ca nlandr mak zor olduu iin
"tuhaf" demesine ramen, ok
baarl bir teori olduu anlald. genel olarak, kuantum alan
Kurye paracklar
Paul Dirac, elektrik ykl
paracklarn elektromanyetik
kinci elektronun yolu
Uzay
yaratlabilir ve bu durum, " bo"
uzayda kullanlabilir enerji
miktarnda dalgalanmalara olana k
verir. Bu tr fotonlara bazen
"sanal" parack denilir ve daha
sonra fizikiler,
elektrom anyetizmaya
bulatklarn dorulad. Daha
teorilerindeki kurye paracklar
"ayar bozan lar" olarak bilinir.
Ne var ki, KED'de sorunlar
vard. En nemlisi, denklemleri
Feynman
diyagramlar
paracklarn
etkileime girme
yollarn gsterir.
Burada iki elektron
edimsiz bir foton
alveriiyle birbirini
iter.
Ayrca bkz. Erwin Schrdinger 226-33 Wener Heisenberg 234-35
Paul Dirac 246-47 Sheldon Glashow 292-93

Paracklar foton Bu alveri, her biri kendi

alverii yaparak etkileime olaslyla birok farkl
girer. ekilde gerekleebilir.

Olas btn olaylarn

ou kez anlamsz sonsuz deerler
retmekteydi.
Olashklar toplamak
1947'de Alman fiziki Hans Bethe,
denklemleri gerek laboratuvar
sonularn yanstacak ekilde
sabitlemenin bir yolunu nerdi.
1940'larn sonunda Japon fiziki
Sin-ltiro Tomogana, Amerikallar
Julian Schwinger ve Richard
Feynman ve dierleri Bethe'nin
dncel erini alp gelitirerek,
KED'in matematiksel olarak salam
bir versiyonunu rettiler. Kuantum
mekaniine gre etkileimler in
gerekleebilecei btn olas almasnn zorun lu olmadn
yollar hesaba katarak anlaml
sonular retti.
Feynman, "Feynman
diyagramlar"n -paracklar
arasnda olas elektromanyetik
etkileimlerin basit grsel
temsilleri; srelerin sezgisel bir
tasvirini verirler- icat ederek bu
karmak konuyu yaklalabilir hale
getrd. En oneml atlm,
paracklarn zaman iinde geriye
doru hareket yollar da dahil
olmak zere, bir etkileim i her
bireysel yolun olaslklarnn bir
toplam olarak modellemenin
olaslklarn toplamak,
deney sonularnn doru
bir tasvirini verir.
matematiksel bir yolunu bulmakt.
Toplandnda, birok olaslk
birbirini sfrlamaktayd: rnein,
bir parac n belirli bir ynde yol
alma olasl kart ynde yol alma
olas lyla ayn olabilir; dolaysyla
bu olaslklarn toplam sfrdr.
Geriye doru zaman yol culuunu
gerektiren "tuhaf" olaslklar da
dahil her ol asl toplamak,
grnrde dz izgiler halinde yol
alan k gibi bilinen sonular
retir. Bununla birlikte, belli
koullarda toplanan olaslklar tuhaf
sonular retir ve deneyler, n
her zaman dz izgiler halinde yol
gstermitir. Haliyle, KED,
algladmz dnyaya yabanc gibi
gelse de, gerekliin doru bir
tasvirini verir.
KED o kadar baarl oldu ki,
dier temel kuvvetlere ilikin
benzer teori ler iin bir model haline
geldi - yein nkleer kuvvet,
kuantum kromodinamiiyle (KKD)
baarl bir biimde tasvir edilirken;
elektromanyetik ve zay f nkleer
kuvvetler, birleik bir elektrozayf
ayar teorisinde birletirildi.
Yalnzca ktleekim, bu tr bir
modele uymay reddetmektedir.
1918'do New Yok'ta doan
Richard Feynnan matematik
yetono{Jini oken yata belli
etti ve Mssachusetts
Teknoloji Ensttsn (MIT)
birincllikl biti dikten sonra,
Princeton'a lisansst giri
snavnda notomatik ve fizikte
mkemmel bir not ald.
1942'do doktoo diplomas
aldkton sonca Foynman,
Manhattan Projesinde Hans
Betho'nin ynotiminde alt.
Il. Di.lnyo Sava~. bittikten
sonra, Co noll niversitesinde
Bethe ile birlikte a lmaya
devam etti; KED zerine en
nemli a l masn orada
yrtt.
Fay 1ma11 kendi
dncelerini iletme becerisi
gsterdi. Nanoteknoloji
potansiyelini tevik etti ve
lmnn son dneminde KED
ve modern fizi{Jin dier
boyutlaryla ilgili ok satan
kitaplar yazd.
nemli eaerlerl
1950 Mathematic:al
Formulation of the Quantum
Theory of Elec:tromagnetic:
Interac:tion
1985 QED: The Strange
Theory of Light and Matter
1985 Surely You're Joking,
Mr. Feynman?
274
KISACA
BLM DALI
Kimya
NCE
1871 Charles Darwin yaamn,
"kk, scak bir glde" bala
m olabilecem ne srer.
1922 Rus biyokimyac
Aleksandr Oparin karmak
bileiklerin ilkel bir atmosferde
olumu olabileceini ne s-
rer.
1952 ABD' de Kenneth A. Wil-
de karbondioksit ve su buha-
rndan oluan bir karmdan
600 voltluk kvlcmlar geirir
ve karbon monoksit elde eder.
SONRA
1961 spanyol biyokimyac Jo-
an Or6, Urey-Miller karmna
daha fazla olas kimyasal ekler
ve baka eylerin yan sra,
DNA iin yaamsal molekller
elde eder.
2008 Miller'n esk rencs
Jeffrey Bada ve dierleri daha
yeni, daha duyarl teknikler
kullanarak. daha fazla organik
molekJler elde eder.
ilim insanlar uzun sre
Yerin ilk atmosferi bir gaz
kar m iermekteydi.
B yaamn kkenini aratrd.
1871' de Charles Darwin
arkada Joseph Hooker'a yazd
bir mektupta unlar syledi: "Ama
eer. .. her trl a monyak ve
fosforik tuzun, n, snn,
elektriin ve benzerlerinin hazr
bulunduu kk, scak bir glde,
bir protein bileiinin kimyasal
olarak daha karmak deiimlere
Yeterince ener ji verilen bu uramaya uygun olutuunu
gazlar birbiriyle tepkimeye
tasavvur edebilsek ... " 1953'te
girmi olabilir.
Amerikal kimyac Hamid Urey ve
rencisi Stanley Miller Yerin ilk
dnem atmosferini laboratuvarda
oluturma n n bir yolunu buldu ve
inorganik maddeden (karbon bazl)
yaam iin temel olan bileikler
retti.
Dah a karmak molekller
Urey-Miller deneyinden
olumu, en erken yaam
formlarnn yap talarn
nce kimya ve astronomi
salam olabilir. alan nda ilerlemeler, gne
sisteminin yaam olmayan d ier
gezegenlerindeki atmosferi
analiz etmiti. 1920'lerde Sovyet
biyokimyac Aleksandr Oparin
ve Britanyal genetiki J.B.S.
Haldane, birbirinden ba msz
olarak unu ne srd: Prebiyotik
(yaam ncesi) Yerdeki koullar
bu gezegenlerdeki gibiyse, o
zama n basit kimyasallar ilksel bir
orbada tepkimeye girip, ca nllar n

Ayrca bkz. Jns Jakob Berzelius 119 Friedrich Whler 124-25
Charles Darwin 142-49 Fred Hoyle 270
Laboratuvar aygt , erken Yerin
ilkel atmosferinde imein etkisini
kesintisiz bir kimyasal tepkimeler
halkas halinde tekrarlad.
Buhar (bulut
oluumu)
evrilebilecei daha karmak
molekller oluturmu olabilir.
Yer'in ilk atmosferini
yeniden yaratmak
1953'te Urey ve Miller, Oparin-
Haldane teorisini test etmek iin
ilk uzun deneyi gerekletirdi.
Birbiriyle balantl, atmosferden
yaltlm cam balonlardan oluan
kapal bir devreye, Yer' in ilkel
atmosferinde olduunu
dndkleri gazlarn -hidrojen,
metan ve amonyak- bir karmn
ve su koydular. Su buharnn
olumas ve kapal devredeki btn
cam balonlardan gemesi iin su
stld. Cam balonlarn birinde,
YAAM BR MUCZE DEGLDR 275
grd. Karbonun yzde ikis, btn inceledi
canl lardaki proteinin yaamsal
yap ta olan aminoasitleri
oluturmutu. Urey, Miller'i Science
dergisine deneyle ilgili bir tebli
gndermeye tevik etti; dergi
teblii "Olas ilkel yer kou llarnda
aminoasit retimi " balyla
yaymlad. Dnya, Darwin'in
"kk, scak gl"nn ilkel yaam nemli Herlert
formlarn nasl retmi
olabileceini artk hayal edebilirdi
Bir syleide Miller, "temel br Acids under Possible Primitive
prebiyotik deneyde kvlcm devre-
sini amak, aminoasit retir" dedi.
Daha sonra, 1953'te kullanlanlar
dan daha iyi donanm kullanan
bilim insanlar, ilk deneyin en az 25
Harold Urey ve
Stan1ey MWer
Harold Clayton Urey ABD'de,
Indiana'da Walkerton'da
dodu. zotoplarn ayrlmas
zerine almalar, kendisine
1934'te Nobel Kimya dln
kazandran dteryumun
kefine yol at . Sonra, Man-
hatten Projesinin ilk atom
bombasn gelitirmesi
bakmndan ok nemli olan
gaz difzyonuyla uranyum-235
zenginletirmeyi gelitirdi.
Chicago'da Stanley Miller'le
birlikte gerekletirdii
prebyotik deneyden sonra San
Diego'ya tand ve Apollo
1t 'in getirdt{li ay kayalarn
Stanley Llyod Miller
California'da Oakland'da
do{Jdu. Calfornia Oniversite-
snde kimya okuduktan sonra,
Chicago'da retm grevlisi
oldu ve Haolcl Urey'le birlikte
alt . Daha sonra San
Diogo'da profesr oldu.
1963 Production of Amino
Eertl Condltlons

imei -ilk tepkimelerin farazi
tetikleyicilerinden biri- temsilen
srekli kvlcm karan bir ift
elektrot vard. Kvlcmlar baz
molekllerin paralanmasna ve
bylece dier molekllerle
tepkimeye girecek yksek tepkinli
formlar retmeye yetecek kadar
enerji salyordu.
Bir gn iinde karm
''
aminoasit rettiini bulgulad
Yer'in ilk atmosferinin volkanlardan
kan kkrt d ioksit, hidrojen sl-
fr, nitrojen ve karbon diokst e r [Evren] aratrmalarm, baka
dii neredeyse kesin olduuna gezegenlerde yaam old.uuna
gre, o zaman ok daha zengin bir fazla kuku brakmaz. Insan
organik bileik karm yaratlm rknn en zeki yaam formu
olabilir - ve sonraki deneylerde olduundan kukuluyum.
gerekten de olutu. Bazlar Yer'de Har old c . Urey
bulunan bazlar bulunmayan dzi-

pembeleti ve iki hafla sonra Urey
ve Miller karbonun (metandan) en
az yzde 10'nun baka organik
bileikler biiminde olduunu
''
nelerce aminoasit ieren gktalar
da, gne sisteminin dndaki
gezegenlerde yaam iaretleri ara-
may kamlad.
DEOKS. RBO-

NUKLEIK
AST (ONA) N

NERMEK STYORUZ
JAMES WATSON (1928-)
FRANCIS CRICK (1916-2004)
278 JAMES WATSON VE FRANCIS CRICK
KISACA
BLM DALI
Biyoloji
NCE
1869 Friedrich Miescher kan
hcrelerinde DNA'y ilk kez ta-
nmlar.
1920'ler Phoebus Levene ve di-
erleri DNA'nn bileenlerini e
kerler, fosfatlar ve drt tip baz o-
larak analiz eder.
1944 Deneyler DNA'nn bir ge-
netik veri taycs olduunu
gsterir.
1951 Linus Pauling belli biyolo-
jik molekller iin alfa sarmal
yapy nerr.
SONRA
1963 Frederick Sanger, DNA'da-
ki bazlar saptamak iin dizile-
me yntemini gelitirir.
1960'lar DNA'nn kodu zlr:
Bir proteinde her arninoaside
karlk DNA kod baz.
2010 Craig Venter ve ekibi ya-
pay DNA'y canl bir bakteriye
nakleder.
James Watson ve
Francis Crick
isan 1953'te, bilim dergisi
N Nature'da tantanasz
yaynlanan ksa bir
makalede, canl organizmalarla
ilgili temel bir gizemin yant yer
ald. Makale genetik tali matlarn
organizmalarn iinde nasl
tutulduunu hem sonraki kuaklara
nasl aktarldn aklyordu. DNA'n n boyutlu eklini "kran"
nemlisi, deoksiribonkleik asitin
(DNA), genetik bilgiyi ieren
molekln ift sarmal yapsn ilk veriyi bir tr kimyasal kod
kez tarif etmekteydi.
Makaleyi, 29 yandaki
Amerikal biyolog James Watson ile
daha yal ngiliz aratrma hcrelere geecek ekilde kendisini
arkada biyofiziki Francis Crick
yazd. 1951'den beri Cambridge
niversitesi Cavendish
Laboratuvarnda laboratuvar
''
O kadar gzel ki, gerek olmak
zorunda.
James Watson
''
James Watson (sada) 1928'de
Chicago'da dodu. Zamanndan
nce, 15 yanda Chicago niversi-
tesine girdi. Genetikte lisansst
eitimden sonra Watson, Cambrid-
ge'e tanp Francis Crick'le birlik-
te alt. Daha sonra ABD'ye d-
np New York'ta Cold Spring Har-
bor Laboratuvarnda alt.
1988'den itibaren nsan Genomu
Projesinde alt; ama genetik ve-
rilerin patenti konusunda bir cr
lamazlktan sonra ayrld.
Francis Crick 1916'da Britan-
ya'da Northamton yaknlarnda
dodu. II. Dnya Sava srasnda
denizalt tahrip maynlar gelitir-
mdr Sir Lawrence Bragg
ynetiminde DNA'nn yaps
zerinde birlikte alyorlard.
DNA o gnn scak konusuydu
ve onun yapsn anlamak o kadar
yakn grnyordu ki, 1950'lerin
banda Avrupa' da, ABD' de ve
Sovyetler Birlii 'nde ekipler
ilk ekip olmak iin ekiiyordu -
DNA'nn ezamanl olarak genetik
biiminde tamasna ve ayn
genetik verilerin yavruya ya da bir
sonraki kuankiler de dahil yavru
eksiksiz ve doru kopyalamasna
olanak veren modeli zmek iin.
DNA'da gemi
DNA molekl, genellikle sanld
gibi 1953'te kefedilmedi ve neden
meydana geldiini ortaya karan
ilk kiiler de Crick ile Watson
deildi. DNA'nn ok daha uzun bir
aratrma tarihi vardr. 1880'lerde
Alman biyolog Walther Flemming,
hcreler blnmeye hazrlanrken
hcrelerin ierisinde "X"-benzeri
cisimler (daha sonra kromozom ad
verilen) grndn rapor etmiti.
1900'de Gegor Mendel'in bezelye
bitkilerinde yapt kaltm
di. 1947'de Cambridge'e gidip bi-
yoloji oku du ve orada Jamas
Watson'la birlikte almaya
balad. Daha sonra Crick "mer-
kezi dogma"yla -buna gre, ge-
netik veriler hcrelerde esas ola-
rak tek ynl akar- nlendi. Son-
raki yaamnda Crick beyin a-
ratrmalarna yneldi ve bir bi-
lin teorisi gelitirdi.
nemli eserleri
1953 Molecular St ructure of
Nucleic Acids: A Structure tor
Deox yribose Nucleic Acid
1968 The Double Helix

Ayrca bkz. Charles Darwin 142- 49 Gregor Mende! 166-71 Thomas Hunt Morgan 224 25 Barbara McClintock 271
Linus Pauling 254- 59 Craig Venter 324-25
DNA'am yapun bir ift urmaldu.
deneyleri yeniden kefedildi -
Mendel, iftler (daha sonra gen
denilecek) halinde gelen kaltm
birimleri olduunu ne sren ilk kii
olmutu. Mende! yeniden
kefedildii srada, Amerikal
hekim Walter Sutton'un ve ondan
bamsz Alman biyolog Theodor
Boveri'nin dlleme deneyleri,
kromozom kmelerinin (genleri
tayan ubuk-eklinde yaplar)
blnen bir hcreden yavru
hcrelere getiini ortaya kard.
Ardndan gelen Sutton-Boveri
teorisi, kromozomlarn genetik
malzemenin taycc olduu
nerisinde bulundu.
Ksa sre iinde daha fazla bilim
insan, X-eklinde bu gizemli
cisimleri aratrd. 1915'te biyolog
Thomas Hunt Morgan,
kromozomlarn gerekten kaltsal
bilgi taycs olduklarn gste dl
Bir sonraki adm, kromozomlar
oluturan molekllere -gen aday
olabilecek molekllere- bakmakt
Yeni gen iftleri
1920'1erde iki tip aday molekl
kefedildi: histon denilen proteinler
ve svireli biyolog Friedrch
Miescher'in 1869'da kimyasal
olarak nuclein diye tarif etti 1
nkleik asitler. Rus-Amerikal
biyokimyac Phoebus Levene ve
dierleri, DNA'nn ana bileenlerini
artan bir ayrntyla, her biri bir
deoksiriboz eker, bir fosfat ve baz
denilen dn alt-birimden oluan
nkleotit birimler olarak tanmlad.
1940'larn sonuna gelindiinde dev
bir polimer - tekrarlayan birimlerden
ya da monomerlerden oluan byk
bir molekl- olarak DNA'nn temel
TEMEL YAPI TALARI 279
forml akt. 1952'de bakterilerle
yaplan deneyler, rakip adaylarn.
kromozomlarn iindeki proteinlerin
deil, bizzat DNA'nn kendisinin
genetk bilginin fiziksel
cism lomesi olduunu gstermiti.
Hnerli aratrma aletleri
Bitbiriyle yaran aratrmaclar
birok llei a a trrn a aleti
kullnnyordu, bunlarn arasnda,
X nlo nn bir maddenin
k stnllo ncln geti X-n
krnm kstologafis de vard. Bir
klHtlln ntonunun ori
bknndnn lonzorsiz geometrisi,
lo ndon ooon X n demetlerini
knoktuyd Sonuta ortaya kan
noktln n, zg lo n ve lekelerin
krnm orunt\J lo fotoraf filmne
okllrnoktoycll Bu runtulerden
go yo clo u allarak, k istalin
itnclokl ypsal ayrntlar ortaya
kn nk olonoklyd . Bu kolay bir
i~ do(lkll X n kristalografisi,
krl~tnl llr vizoni n byk bir
odnn n tnv nnclo vo duvarlarnda
olutu duu bin lece k
o\Jntsn\J lnceloyip, avizedeki her
''
Yirmi aminoasit ile drt bazn,
kk ekincelerle, doann
her tarafnda ayn olmas. .
biyokimyann arpc
genellemelerinden biridir.
Francis Crick
''
280JAMES WATSON VE FRANCIS CRICK
cam parasnn konumunu ve
ekliniortaya karmaya
benzetildi.
Pauling nde
Cavendish Laboratuvarndaki
Britanyal aratrma ekibi, Linus
Pauling'in yn ettii Amerikal
aratrmaclar yenmek istiyordu.
1951'da Pauling ile meslektalar
Robert Corey ve Herman Branson,
birok biyolojik molekln -kanda
oksijen tayan hemoglobin de
dahil- burguya benzer sarmal bir
ekle sahip olduu nerisinde
bulununca, molekler biyolojide
zaten bir atlm yapmt. Pauling
bu molekler modele alfa sarmal
adn verdi.
Pauling'in atlm Cavendish
Laboratuvarn klpay yenmiti ve
DNA'nn yapsnn kesin ekli
onlarn avucundaym gibi
grnyordu. Sonra 1953'n
banda DNA'nn yapsnn l bir abalayan Cavendish ekibini de
sarmal biiminde olduunu ne
srd. O srada James Watson
Cavendish Laboratuvarnda
alyordu. Daha 25 yondayd,
ama genlik cokusu ve zoolojide
iki derecesi vard ve
bakteriyofajlarn - bakterileri yok
eden virsler- genlerini ve nkleik
asitlerini i ncelemiti. 37 yanda
olan Crick, beyinle ve sinir bilimyle
ilgilenen bir biyofizikiydi.
Canllardaki proteinleri, nkleik
asitleri ve dier dev moleklleri
incelemiti. Pauling'i yenp alfa
sarmal dncesine ulamaya
gzlemlem i ve daha sonra, yanl
varsaymlarn ve gelecei olmayan
aratrma abalarn analiz etmiti.
Watson'n ve Crick'in farkl
alanlarda da olsa X-n
kristalografisi deneyimi vard ve
ksa srede ikisi birlikte, ikisini de
byleyen iki soruna kafa yormaya
balad: Fiziksel bir molekl olarak
DNA genetik bilgiyi nasl kodlar ve
bu bilgi canl bir sistemin
paralarna nasl aktarlr?
Can alc kristal resimler
Watson ve Crick, Pauling'in olfa
sarmal protein modelindeki
baarsn biliyordu; bu modelde
molekl tek bir burgulu yol boyunca
dnyor, her 3,6 dnte ana
yapsn tekrarlyordu . En son
aratrmalarn Pauling l sarmal
DNA modelini destekliyor gibi
grnmediini de biliyorlard. Bu
durum, muammal modeli n ne tek
ne l sarmal olmama olasln
dnmelerine yol at. Kendileri
pek fazla deney yapmad. Onun
yerine, DNA'y oluturan eitli
atomlar ve alt-gruplar arasndaki
balarn alaryla ilgili bilgi veren
kimyasal deneylerin sonular da
dahil, baka deneylerin verilerini
topladlar. X-n kristalogrofisiyle
ilgili ortak bilgilerini de bir havuzda
topladlar ve DNA'nn ve benzer
Bu X-n krnm ONA fotoraf
1953'Le Rosalind Franklin tarafndan
elde edildi ve DNA'y zmede en
byk ipucuydu. DNA'nn sarmal
yaps, leke ve izgi rntsnden
ortaya karld .

baka molekllerin en yksek
kaliteli grntlerine elde eden
aratrmaclara yaklatlar. Bu
grntlerden biri, atlmlarn
gerekletirmede anahtar haline
gelen "foto 51"di.
Foto 51, DNA'nn bir X-n
krnm grntsyd; bir
panjurun talar arasndan
baklan bir "X"e benzyordu -
gzlerimize flu gelir, ama o srada
en keskin ve en bilgi verici X-n
ONA resimleri arasndayd . Bu
tarihsel resmi eken fotorafnn
kimlii konusunda baz tartmalar
var. X-n kristalografisinde
uzman, Rosalind Franklin adl
Britanyal bir biyofizikinin ve
onun King's College'deki yksek
lisans rencisi Raymond
Gosling'in laboratuvarndan geldi.
eitli zamanlarda ikisinden
birinin grntnn sahibi
olduuna inanld.
Karton modeller
Molekler biyolojiyle ilgilenen
fiziki Maurice Wilkins de King's
College'da alyordu. 1953'n
banda, Wilkins biraz da bilimsel
usullere aykr olarak, Franklin ve
Gosling'in elde ettii grntleri
on larn izni ya da bilgisi olmadan
James Watson'a gsterdi.
Amerikal grntlerin nemini
hemen anlad ve ierimlerini
hemen Crick 'e iletti. Aniden
''
Yaamn srrn kefettik
Francis Crick
''
TEMEL YAPI TALARI 281
ve dier protoinlcrin yapsyla ilgili
almalarndan tr Nobel dl
alacak Avusturya doumlu
Brtanyal biyolog Max Perutz'du.
Perutz da Frankln'in
yaymlanmam raporlarna
ulam, Watson ve Crick ana
aktarmt. DNA'nn omurgasnn
d taaftfl oldugu, bazlarn ie
dogru bakt~p ve belk ftler
halncle brbrne baland
cluncoirn po ne dtler. Bu
mol kulo nlt bmleriomurgada
fosfotlo lo okolor vo drt tip baz
(mlo, tn, gunrn ve sitozir)
tonrl oclo kn ton okllor kesip
ktdlr
19b2'd Wtsor ve Crck,
Chuoull' l nc kuraln
Rosalind Franklin'in DNA'nn tmmly Avu;tuyn clogumlu
yapsna ilikin teorik modelleryle lgl lyokrnyc; Ewn Chargaff'la
taslak raporlar. Watson ve Crck'n ft tu11H111t Bu kurlo gre, DN~da
sarmal kefetmelerinde klt rol oynad,
uul ktn l stoz n miktar
ama saken fazla takdir grmed
o tLr , clo vo tmin mktan da
oylod Uooylor bu clort mktarn
tnz klc.: eit olclu(Junu, bazen
almalar doru yola girdi. olnncl ( uotonti. Eit
Bu noktadan itibaren olaylarn olcl ( notoon bulgular
tam sras belirsizleir ve kefe yotu yllrn olmak grld ve
ilikin sonraki anlatlmlar cl t lz o~ t nktarda olduu,
elikilidir. Franklin DN~nn too l kurl olmak kabul edildi.
yapsna ve ekline ilikin
dncelerini yaymlanmam Paralar b irbirine
taslak raporlarda aklamt uydurmak
Watson ve Crick eitli nerlerle Cluff bz nicelklerni ik ifte
bouurken. bu taslaklar da br oynoklo, DNA' nn yapsna k
araya topladlar. Pauling 'n alfa tutmutu Wfltson ve Crick,
sarmal modelinden tretilen ve adonnn her zaman ve yalnzca
Wilkins tarafnda da desteklenen tmne. guonnn stozne
ana dnce, dev molekl in ba()landgn dnmeye balad .
tekrarlayan bir sarmal rnt Watson ve Crick karton paralarn
biimine odakland. boyutlu yapbozlar iin bir araya
Franklin'in merak ettii getirirken, matematikten, X-n
konulardan biri uydu: Yapsal grntlerinden, kimyasal balara
"omurga," fosfat ve deoksiriboz ve alarna ilikin kendi
eker alt-brmlernden oluan br blglernden ve baka
zincir, bazlarn dar doru kaynaklardan alnan byk
knt lar oluturduu
merkezde miktarda veriyle - hepsi yaklak ve
miydi yoksa tam tersi mi sz bir dizi yanla tabi verilerle-
konusuydu? Yardm eden bir oynuyorlard. Timin ve guanin
meslekta da, 1962'de hemoglobin konfigrasyonlarnda hafif
282 JAMES WATSON VE FRANCIS CRICK

Bunlar erkek insan kromozomlardr. etrafnda dnen iki sarmal ya da meydana gelir ve kopar; bu yzden
Crick ve Watson'n kefinden nce, burgu fosfat-eker omurgadan ift sarmaln blmleri, balar
kromozomlarn blnen bir hcreden
olumaktayd. Baz dizisi bir zlerek "alabilir ;" bu da, bir
bir yavru hcreye geen genleri cmledeki harfler gibi a lyor, kopya yapmann ablonu olarak
tad bilinmekteydi.
birleip btnsel bir komut ya da bazlarn kodunu ortaya karr.
gen meydana getiren -sras Bu ama-kapama iki srecin
dzeltmeler yapmann paralarn gelince, genetik verinin fiziksel gereklemesine olanak
birbirine uymalarna olanak tezahr olan ve hcrenin vermekteydi. Birincisi, nkleik
yaratp, baz iftlerin ortada dokusunda ve ilevinde tikel bir asitin tamamlayc bir ayna
birbirine baland zarif bir ift rol bulunan tikel proteini ya da kopyas , ift sarmaln almam
sarmal rettiini anlaynca, son dier molekl nasl meydana yarsndan yaplabilirdi; sonra
atlmlar geldi. Bir tam dnte getireceini hcreye syleyen- genet ik bilgisini baz dizisi olarak
3,6 alt-birimi olan protein a lfa kk bilgi birimlerini tayordu. tarken , hcre ekirdeini protein
sarmalndan farkl olarak, DNA'nn retimine katlmaya brakrd.
dn bana 10,4 alt-birimi vard. Fermuan kapatmak ve kincisi, ift sarmaln tamam
Watson ve Crick'in tarif ettii amak aldnda, her para yeni bir
model, basamak ilevi gren baz Her baz ifti kimyaclarn hidrojen tamamlayc partner ina etmek
iftlerle birbirine balanan bir balar dedii ey tarafndan iin bir ablon gibi hareket ederdi
"dner merdiven" gibi birbirinin birletirilir. Bunlar grece kolay - ilk ONA ve birbirleriyle zde olan

iki ONA ile sonulanr. Bu ekilde,
bir organizmann yaam boyunca
hcreler bymek ve onarmak iin
ikiye blndke -ve sperm ve
yumurtalar, cinsiyet hcreleri,
kendi genlerini tayp dllenmi
yumurta meydana getirdike ve
bylece bir sonraki kua
balattka- ONA
kopyalanmaktayd.
"Yatamn sm"
28 ubat 1953'te. keiflerine
sevinen Watson ve Crick,
Cavendish ve dier
laboratuvarlardan meslektalarn
bulutuu, Cambridge'in en eski
meyhanelerinden The Eagle'a le
yemeine gitti. Crick'in, Watson ile
birlikte "yaamn srr"n
kefettiklerini aklayarak ikicileri
akna evirdii sylenir - ya da
daha sonra, Watson The Double
Helix kitabnda byle olduunu
hatrlad, ama Crick inkl.r etti.
1962'de Watson, Crick ve
Wilkins "nkleik asitlerin molekler
yaps ve canl materyalde bilgi
aktarm bakmndan nemleriyle
ilgili keiflerinden tr" Nobel
Fizyoloji ya da Tp dln ald. Ne
var ki, dl tartma konusu oldu.
nceki yllarda Rosalind
Franklin'in kilit nemdeki X-n
grntlerini retmesi ve Watson
ve Crick'in aratrmalarna
''
Ben hayattayken genomumun
dizileceini hi dlemedim .
James Watson
''
TEMEL YAPI TALARI 283
dorudan yardmc olan raporlar Bir DNA molekl, eker-fosfatlardan
yazmas fazla resmi takdir oluan bir omurgaya tutunan baz
grmemiti. Franklin 1958'de 37 iftlerin oluturduu br ft sarmaldr.
yanda yumurtalk kanserinden Baz ftler her zaman ya adenin-timin
ya stozin-guanin kombinasyonunda
lmt ve dolaysyla , lenlere
eleir
Nobel verilmedii iin 1962'de
dle uygun deildi. Bazlar
dln daha nce verilmesi ve
Franklin'in de alanlardan biri
olmas gerektiini syledi; ama
kurallar en fazla kiiye izin
veriyordu.
Antsal almalarndan sonm
Watson ve Crick dnya apnda
hret oldu. Molek ler biyolo
alannda aratrmalarna devam
edip, ok sayda dl ve nan
aldlar. ONA'nn yaps bilndkten
sonraki byk adm , genetk "kodu"
zmekti. 1964'e kadar bilm
insanlar, baz d izilerinin yaamn
yap talar olan zel proteinleri ve
dier moleklleri meydana getren
aminoasitlere nasl evrildiin
ortaya kardlar.
Bugn bilim insanlar bir
organizmann btn genlerinin
toplu olarak genomu denilen baz
diziliin i saptayabiliyorlar. Gonlorl
hareket ettirmek, DNA'nn zel
paalarndan silmek ve dier
paralarna yerletirmek iin
ONA'ya mdahale edebiliyorlar.
2003'te, imdiye kadark en buyuk
uluslararas biyolojik aratrma
projesi nsan Genomu Projesi, nsan
genomunun haritasn karmay
tamamladn duyurdu - 20.000
genden fazla bir dizi. Crick ve
Watson 'n kefi, genetik
mhendisliine ve gen tedav sne
zemin hazrlamt.
Adenin Timin
Guanin Sitozin
284
KISACA
BLM DALI
Fizik ve evrenbilim
NCE
1600 talyan filozof Giordano
Bruno, meskun dnyalann
sonsuzluuna inand iin
kazkta yaklu.
1924-27 Niels Bohr ve Wemer
Heisenberg, bir dalga
fonksiyonu kne
bavurarak dalga-parack
ikiliini lme paradoksunu
zmeye alr.
SONRA
1980'lar Eevresizlik olarak
bilinen bir ilke, oklu dnyalar
yorumunun alabilecei bir
mekanizma salamaya alr.
2000'ler sveli kozmolog Max
Tegmark, sonsuz evreriler tarif
eder.
2000'ler Kuantum bilgisayar
teorisinde, biliimsel g,
bizim evrenimizde olmayan
st ste binmelerden
kaynaklanr.
GEREKLEEBLEN
HER EY
~!~~~~~g~o!~
Kenar zerinde dengede
duran bir kart, ya n yzne
ya da arka yzne der.
Sonulara doann karar
vermedii bir kuantum teorisi ,
gzleme uygundur.
'1t
ugh Everett bilimkurgu
H hayranlar iin klt bir
figrdr; nk kuant um
mekanine i liki n oklu dnyalar
yorumu (DY) bilim insanlarnn
gerekli in do asyla ilgili
dncelerini deiti rdi. dalga fonksiyonunu n tarif ettii
Everett'in almas, kuantum
mekaniinin kalbindeki can skc
kusurdan esinlendi. Kuantum
mekanii maddeni n en temel
dzeyindeki etkilei mleri
.
Kuantum teorisi her iki
sonucun da gereklemesine
izin verir. Bu yzden her kart-
d kendi olas dnyasyla
sonulanr.
Deneyi drt kez tekrarlarsak,
l
~ 16 paralel dnya yaratm
oluruz (2 x 2 x 2 x 2) .
a klayabi l mesine ramen,deneye
aykr gibi grnen sonular da
retir - lme paradoksunun (s.
232-33) kalbindeki ikilem.
Kuantum dnyasnda atomalt
parac klarn , Erwin Schrdinger'in
gibi, ok sayda olas konum, h z ve
spin durumlarnda st ste binmi
halde var olmasna izin verilir; ama
gzlemlendii anda oklu olaslk
ortadan kalkar. Bir kuantum

Ayrca bkz. Max Planck 202- 05 Wcrner Heisenberg 234 35
sistemini lme ediminin kendisi
"hat deitirip" u ya da bu duruma
ynelir, seenek tercihini mecbur
klar gibi grnr. Aina olduumuz
dnyada havaya atlan para, yaz ya
da tura gelir, ayn anda yaz , tura ve
her ikisi gelmez.
Kopenhag yorumu
1920'Jerde Niels Bohr ve Werner
Heisenberg, Kopenhag yorumu
olarak bilinen bir yorumla lm
sorununu atlamaya alt. Bu
yorum, bir kuantum sisteminde
gzlem yapma ediminin, dalga
fonksiyonunu n tek sonuca
"kme"sine neden old u unu
savunur. Geni kabul gren bir
yorum olarak kalmasna ramen,
birok teorisyen bu yorumu, dalga
fonksiyonunun kme mekanizmas
hakk nda hibir ey aklamad
iin yetersiz bulmaktadr. Bu
durum Schrdinger'in de cann
skm t. Ona gre dnyaya ilikin
her matematiksel formlasyonu n
nesnel bir gereklii olmalyd.
rlandal fiziki John Bell'in dedii
gibi, "Schrdinger denkleminin
verdii ekliyle dalga fonksiyonu ya
her eyd ir ya yanl tr."
TEMEL YAPI TALARI 285
Erwn Schrdinger 226-33
"oklu-evren," Washngton DC'dcki
Ulusal Sanat Galerisinde 41 .000 LED
lambadan oluan bi r kurulumdur.
rn aslnda g rekleti i ni syler.
Ger kl k yen d nyalara ayrlr ya
da bl u , omo ya l nzca bir sonu
cu n nor;:oklotii dnyada yaad
mz i n , onu grrz. D ier olas
sonul lzn n erilmezdir;
;:urku clurynlnr orasnda giriim
olnnz vo lr oy ltmz
sofo ndo l ;oyn kaybolduunu
dullno y lg s na dueriz.
Evrnot' 111 Loo s herkes tarafn
oklu dnyalar dn kl11I od ll no,ama kua ntum
Everett 'in dncesi , kua ntu m st noko l(ll yonnlomann nn-
ste binmelerine ne olduunu ak dk tc i k l ongol de kaldrr.
lamakt. Dalga fonksiyonunun nes oklu cluyol yorumu paralel
ne! gerekliini varsayd ve (gz- ov on locl oz otoz: ama man
lemlenmeyen) ck~l 0111101 llHu odur Tesc edlemez
k ka ldrd - birisi bir lm ol nkl oh~w lmokcedr; ama bu
yapt her seferinde doa neden clt tm clo(ltiol ll. "Eevresizlik"
gerekliin b elli bir versiyonunu oln nk llll11011 l eki bu etkiyle
"tercih ets in"? Sonra bir soru daha klnmn nonelor kendi binime
sordu: Kuantum sis temlerine uygun l lqlo1111 "fzc!rr " oklu dnyala r
eitli seeneklere ne olur? oklu yo ununun ;;o yaradn kantla
dnyalar yorumu, btn ol as l kla yoblocok br mekanizmadr.
Hugh Everett 111 syl edl'.Ji
her oyi reddetti. Cesa
roti k lan Eveett fizii terk e
Washington DC'de doan Hugh dip ABD savunma sanayine ge
Everett erken gelien bir ocuk ti: ama bugn oklu dnyalar yo-
tu. 12 yanda Einstein'a mektup rumu, kuantum teorisinin ana a
yazp, evreni bir arada tutann km yorumlarndan biri saylr -
ne olduunu sordu. Princeton'da 51 yanda len alkolik Everett i
matematik okurken, fizie srk- in ok ge. mr boyunca ate
lendi. oklu dnyalar yorumu ist olan Everett kllerinin ple
kuantum mekaniinin kalbinde birlikte atlmasn istedi.
ki bilmeceye yant- 1957'de dok
tora tezinin konusuydu ve ok nemli eserleri
lu-evrenler neriyor diye tehir
edilmesine yol at. 1959'da d- 1956 Wave Mechanics
nceyi Niels Bohr'la tartmak Without Probability
iin Kopenhag'a yapt ziyaret 1956 The Theory of the Univer
bir felaket oldu -Bohr, Everett'in sal Wave Function
KUSURSUZ BR

VE ARPILAR
OYUNU
DONALD MICHIE (1923-2007)
288 DONALD MICHIE
961'de bilgisayarlar bir oda
KISACA
1 byklndeydi. Mini
bilgisayarlar 1965'e kadar

BLM DALI
Yapay zekil
NCE
1950 Alan Turing makine
zekiism lmek iin bir test
nerir (Turing Testi)).
1955 Amerikal programc
Arthur Samuel, oynamay
renen bir program yazarak
''
gelmeyecekti ve bugn bildiimiz
ekliyle mikroiplerin gelmesine
daha ylla r vard. Bilgisayar Makineler dnebilir mi?
donanmnn bymesi ve 'Evet; bir
Ksa yant udur:
uzmanlamasyla birlikte, insan tarafndan yapldnda
Britanyal aratrmac bilim insan dnme dediimiz eyi
Donald Michie, makine renmesi yapabilen makineler vardr.
ve yapay zeka zerine kuk bir Donald Michie
proje iin basit fiziksel nesneler

dama oynama programn
iyiletirir.
1956 Amerikal John
McCarthy "yapay zekii"
terimini icat eder.
1960 Amerikal psikolog Frank
Rosenblatt, deneyimle renen
sinir al bir bilgisayar yapar.
SONRA
1968 Amerikal Richard
Greenblatt, iyi bir beceri
dzeyine ulaan ilk satran
program MacHack' yaratr.
1997 Dnya satran
ampiyonu Garry Kasparov,
IBM'in Deep Blue bilgisayarna
yenilir.
''
kullanmaya karar verdi - kibrit
kutular ve cam boncuklar. Basit bir
i seti - ta oyunu olarak da
bilinen sfrlar ve arplar, ya da
kendi ifadesiyle "tit-tat-to" oyunu.
Sonu, Matchbox Educable Fiilen 19.683 olas yerleim
Noughts And Crosses Engine kombinasyonu vardr; ama bazlar
(MENACE - Kibrit Kutusundan dndrlnce baka
Eitilebilir Sfrlar Ve arplar kombinasyonlar verebilir ve bazlar
Motoru) oldu. birbirinin ayna imgesidir ya da
Michie'nin esas MENACE simetrisidir. Bu durum 304
versiyonu, ekmeceli dolap eklinde permlasyonu yeterli bir iler say
birbirine yaptrlm 304 kibrit haline getirmekteydi.
kutusundan olumaktayd . Her Her kibrit kutusunda, renklerine
kutunun zerinde bir kod numaras gre ayrt edilen dokuz farkl trden
bir cizelgeye giriliyordu. izelge, boncuk vard. Her boncuk rengi,
3x3 oyun zgarasnn izimlerini dokuz kareden belli birine kendi
sergilemekteydi; zgarann, oyun O'n koyan MENACE'a karlk
ilerledike olas yerleim gelmekteydi. rnein yeil bir
permtasyonlarna karlk gelen boncuk, sol alt karede bir O
eitli O, ve X, dzenlemeleri vard. demekti, krmz bir boncuk orta
karede O' gstermekteydi ve
benzeri.

Her deneyimle birlikte
Hayvanlar snama yanlma
deien makineler
deneyimiyle renir.
yaplabilir.
Basit bir mekanik sistemde
pozitif sonular
pekitiren makineler ..
Oyunun mekanii
MENACE zgarada hibir O ya da X
yokken kibrit kutusunu kullanarak
oyunu balatmaktayd -"ilk hamle"
kutusu. Her kibrit kutusunun
tepsisinde, bir ucunda bir "V"
eklini oluturan fazladan iki para
kart vard. Oynamak iin tepsi
kutudan ekilir, V alt uca gelecek
ekilde sallanr ve evrilirdi.
Boncuklar rastgele yuvarlanr ve
biri V'nin ucuna yerleirdi. Bu
ekilde seilen bu boncuun rengi,
MENACE'n ilk O'nn zgaradaki
konumunu belirliyordu. Sonra bu

Ayrca bkz. Alan Turing 252-53
boncuk bir tarafa braklr ve tepsi
kutusuna yeniden yerletirilirdi,
ama hafif ak braklrd. Sonra boncuu
rakipler kendi ilk X'sini
konumlandryordu. MENACE 'n
ikinci turu iin, o srada X ve O'n
zgaradaki konumlarna karlk
gelen kibrit kutusu seiliyordu.
Tekrar kibrit kutusu alyor, tepsi
sallanyor ve rastgele seilen
boncuun rengi MENACE'n ikinci
O'nn konumunu belirliyordu.
Rakipler kendi ikinci X'sini
yerletiriyordu . Bu ekilde,
MENACE'n boncuk ve dolaysyla
hamle dizilii kaydedilirdi.
Kazan, kaybet, berabere
Sonunda bir sonu kyordu.
MENACE kazandnda, takviye ya
da bir "dl" alyordu. Kaldrlm
boncuklar kazanan hamlelerin
diziliini gsteriyordu. Bu
boncuklardan her biri, kod
numarasyla ve hafif ak tepsisiyle
saptanan kutusuna geri
konuluyordu. Tepsi de ayn renkten
fazladan "bonus" boncuk
alyordu. Sonu olarak, gelecek bir
oyunda zgarada ayn O ve X
permtasyonu gerekletiinde, bu
kibrit kutusu tekrar oyuna girecekti
Oyunun
durumu
Hamleyi
gsteren
~~~1-- boncuk
-daha nce kazanmasna yol aan
boncuklardan daha fazla sahipti. O
ve dolaysyla ayn
hamleyi seme ve tekrar kazanma
ans artmaktayd.
MENACE kaybettiinde,
kaybeden hamle dizisini temsil
eden karlm boncuklar geri
almayarak "cezalandrlrd." Ama
bu yine de olumluydu. Gelecek
oyunlarda, ayn X ve O
permtasyonu ortaya ktnda,
nceki oyunla ayn hamleleri
gsteren boncuklar ya say olarak
azdr ya da hi yoktur, bu yzden
Collosus, dnyann ilk elektronik
programlanabilr bilgisayar, 1943'te
ngiltere' de Bletchley Park'ta kodlar
krmak iin yapld . Bilgsayar karelere denk boncuk iermesini
kullanacak personeli M iche eitti.
TEMEL YAPI TALARI 289
MENACE'deki 304 kib-
rit kutusunun her biri o-
yun tahtasnn olas bir
durumunu temsl etmek-
toyd Kutularn indeki
boncuklar o durum in o-
las hor hamleyi temsil et-
moktoyd "V"nin ucunda-
ki boncuk hamleyi belirli-
yordu Oyun devam ettik-
e, kazanan boncuklar
takviye ediliyor, kaybe-
clonlor karlyor, MENA-
CE'n kand deneyimin-
don (Jronmosno olanak
vlyordu
yne oyunu knybotme htimali
azalr
Br borobolk in, o oyundan
her boncuk, kuuk bir dlle, ayn
renkten bonus bir boncukla birlikte
lgli kuwsuno tekrar yerletirilirdi.
Bu clu um, ayn porntasyonun
ortayu kmas durumunda o
boncu(Jun soilno a nsn
arttnakLaycl , a ma bonus
boncukla kazanan kadar deil.
Mich e'nn hedefi, MENACE'n
"deneyimden renme"siydi. O' larn
ve X'lerin verili permtasyonlar
iin, belli bir hamle dizisi baarl
olmusa, o dizi giderek daha fazla
olas olurken, kaybetmeye yol aan
hamleler daha az olas olacakt.
Snama yanlma yoluyla ilerleyecek,
deneyime uyarlanacak ve daha
fazla oyunla daha baarl olacakt.
Deikenleri kontrol etmek
Michie potansiyel sorunlara dik-
kate ald. Bir tepsiden seilen bon-
cuk, MENACE'n O'nn bir Oya da
X tarafndan zaten gal edlm br
kareye yerletirilmesini buyurursa
ne olacak? Michie her kibrit kutu-
sunun tikel permtasyonu iin bo
salayarak bunu halletti. Bu
290 DONALD MICHIE
ekilde, sol stte O ve sa altta X boncuksuz, ayn durum
permtasyonu iin kutu, sonraki O' gerekleemezdi.
bu karelere yerletiren boncuu

''
iermiyordu. Michie, her kutuya nsana kar MENACE
dokuz ol as O konumunun tm iin Sonu ne oldu? Michie, 240 oyunluk
boncuk yerletirmenin "sorunu bir turnuvada MENACE'n ilk raki-
gereksiz yere karmaklatraca
Uzman bilgisi sezgiseldir;
bi oldu. MENACE sallantl balad,
n" dnd. Yani MENACE yal-
uzman iin eriilebilir olmas ama hemen toparlad ve ounlukla
nzca kazanmay ya da berabere
zorunlu deildir berabere kald; sonra birka oyun
kalmay renmeyecekti, ilerlerken
Donald Michie da kazand. Kar durmak iin Mic-
kurallar da renmek zorunda hie gvenli hamlelerden uzaklap,

''
kalacakt. Bu tr balang koul allmadk stratejiler kullanmaya
lar , btn sistemi kerten bir ya balad. MENACE'n uyum gster-
da iki erken felakete yol aabilirdi. mesi zaman ald, ama sonra bunlar-
Bu durum bir ilkeyi gsterdi: la da baa kmaya balad, tekrar
Makine renmesi basitten balar daha fazla berabere kalmay ve son-
ve giderek daha fazla incelik ekler. kurtulmak daha nemli olur. Michie ra oyun almay baard. 10 oyunluk
Michie, MENACE her hamle iin farkl sayda boncua bir seride bir noktada Michie seki-
kaybettiinde, son hamlesinin sahip olarak bunu canlandrd. zini kaybetti.
yzde 100 lmcl hamle olduuna Bylece MENACE'n ikinci hamlesi MENACE makine reniminin
da iaret etti. nceki hamle, iin (nc hamle son), oyuna ve deien deikenlerin sonucu
makineyi adeta keye sktrarak arlabilecek her kutunun - nasl etkileyebildiinin bir rneini
oyunun kaybedilmesine katkda zgarada bir O ve bir X hazr verdi. Michie'nin MENACE tasviri,
bulundu, ama ok da deil permtasyonu olanlarn- her aslnda, makinenin performansn
genellikle yenilgiden kurtulma boncuk trnden tane boncuu deneme yanlma yoluyla hayvan
olasln ak brakrd. Oyunun olurdu. MENACE'nin nc renimiyle karlatrmaya geen
balangcna doru geri giderken, hamlesi iin, her trden boncuk uzun bir a nlatmn parasyd.
her bir nceki hamle nihai yenilgiye ve drdnc hamle iin (yedinci Michie'nin aklad gibi:
daha az katkda bulundu - yani hamle son) yalnzca bir boncuk "Esasnda hayvan az ok
hamleler biriktike, her birinin son olurdu. Drdnc hamlede lmcl rastgele hareketler ve seimler
hamle olma olasl artar. Bu bir tercih, zgarada o konumu yapar, daha sonra 'istenilen' sonucu
nedenle toplam hamle says belirleyen tek boncuun verenleri tekrarlar. Bu aklama,
arttka, lmcl olan tercihlerden kaldrlnasyla sonulanrd. Bu kibrit kutusu modeli iin biilmi

Donald Michie 1923'te Burma'da (Myanmar), FREDDY serisinde alt. Ayrca

Rangoon'da doan Michie 1942'de bir dizi itibarl yapay zeka
Oxford'da bir burs kazand; ama projesini ynetti ve Glasgow'da
Oxford yerine, Bletchley Park'ta Turing Enstitsn kurdu.
ifre krma ekiplerine katlarak Michie aktif aratrmacln
sava abalarna yardm etti, seksenli yalarna kadar
biliim ncs Alan Turing'in srdrd. 2007'de Londra'da bir
yakn arkada oldu. trafik kazasnda ld.
1946'da Oxford'ta dnp
memeli genetii okudu. Ne var ki, nemli eserleri
yapay zekaya ilgisi giderek artt ve
1960'lara gelindiinde, ana ura 1961 Trial and Error
haline gelmiti. 1967'de Edinburg
niversitesine geti ve Makine
Zek.s ve Algs Blmnn ilk
bakan oldu. Grsel-etkin,
retilebilir aratrma robotlarnn
kaftan gibidir. Gerekten de,
MENACE bir snama ve yanlma
yoluyla renme modelini o kadar
katksz bir biimde oluturur ki,
dier renme kategorilerinin
elerini sergilediinde, snama ve
yanlma bileenine bulatklarndan
hakl olarak kukulanabiliriz."
medii biimde renebilen blgi Ye ni bilg isay ar teknolojisi yapay
sayar programlar ve kontrol yap l zokndn h zl l uolmeye yol at ve
r tasarlamada Michie'nin yapay 1997'do smnn mnknos Deep Bluo
zeka almalar kullanld. Mi ch o , dunyo ompyonu Oarry Kasparov'u
yond BHgaoyo, gomtek bnlecc
dikkatli insan zekas uygulamas oyunu onulz oclorok stratejiy Qrend.
nn makinelere kendilerini daha a
kll yapma gc verdiini gsted
Yapay zeka alanndaki son gelime
ler benzer ilkeleri kullanp , hayvan

Dnm noktas
Donald Michie MENACE' gelitir
meden nce biyoloji, cerrahi, gene-
tik ve embriyoloji alannda nemli
aratrmalar yapm;;t. MENA-
CE'tan sonra hzla gelimekte olan
yapay zeka alanna geti. Makine
renimi dncelerini, montaj
bantlar, fabrika retimi ve elik
fabrikalarn da kapsayan yzlerce
beyninin sinir ala rn yanstan a
lar gelitirmektedir.
Michie hatrlama ilevn de
tasarlad ; buna gre bir makinede ya
da bilgisayarda her grd kmesnn
sonucu bir hatrlatc ya da "not"
olarak depolanr. Ayn girdi kmesi
tekrarlanrsa, aygt hatrlatcy der-
hal etkinletirir ve yant hatrlar,
bylece yeniden ilem yapmayarak
''
Kafasnda denemek istedii
bu kavram vard ki, bilgisayar
satrancn zebileceini
dnd ... Bu, kalc bir
duruma ulama dncesiyrli .
Kathleen Spracklen

durumda uygulanan "snai-g a-
letleri"ne dntrd . Bilgisayarlar
yaygnlanca, kendilerini yapan
insanlarn herhalde tahmin bile et-
''
zaman ve kaynak tasarrufu salar.
POP-2 ve LISP gibi bilgisayar prog-
ramlama dillerine hatrlama teknii
katksnda bulundu.
292

TEMEL
KUVVETLERN
BRLiGi
SHELDON GLASHOW (1932-)

oann kuvvetleri ya da Kurye paracklar

BLM DALI
Fizik
D temel kuvvetler dncesi ,
en azndan eski Yunanlara
kadar geri gider. u anda fizikiler
Kuantum mekaniksel alan
tasvirinde bir kuvvet, foton gibi
elektromanyetik etkileimi ta yan
drt temel kuvveti kabul eder - bir ayar bozonunun veriimiyle
NCE ktleekim, elektromanyetizma ve "hissedilir." Bir bozan bir parack
1820 Hans Christian 0sted, iki nkleer kuvvet, bir atomun tarafndan yay lr ve ikinci bir

manyetizma ile elektriin ayn ekirdei iinde atom-alt parack tarafndan emilir. Normal

grngnn veheleri paracklar bir arada tutan zayf ve olarak, bu etkileimle her iki
olduunu kefeder. yein etkileimler. Zayf kuvvet ile parack da kkl olarak deimez
elektromanyetik kuvvetin tek bir - bir elektron bir foton sourdukta n
1864 Jarnes Clerk Maxwell "elektrozayf" kuvvetin farkl ya da yaydktan sonra hal<'\ bir
elektromanyetik dalgalan bir tezahrleri olduunu biliyoruz. elektrondur. Zayf kuvvet bu
denklem kmesiyle aklar. Bunun kefedilmesi, drt kuvvet simetriyi bozarak, kuarklar
arasndaki ilikiyi aklayacak bir (protonlar ve ntronlar oluturan
1933 Enrico Fermi'nin beta
bozunumu teorisi, zayf "Her eyin Teorisi"ni bulma paracklar) bir trden dierine

kuvveti tarif eder yolunda nemli bir admd.

1954 Yang-Mills teorisi, drt Zayf kuvvet

temel kuvvetin birliinin Zayf kuvvet ilk kez beta
matematiksel temelini atar. bozunumu, ekirdein iinde bir
ntronun bir protona dnp,
SONRA srete elektronlar ya da pozitronlar
1974 Drdnc bir kuark tr, yayd bir nkleer ma tipini
" tlsm" kuark, kefedilir,
aklamak iin dnld. 1961'de
maddenin yeni bir temel yaps Harvardta lisans rencisi Sheldon
ortaya kar. Glashow'a, zayf ve elektromanyetik
1983 CERN'in svire' deki P.tkilP.im teorilerini birletirme
Sper Proton Hzlandrcsnda grevi verildi. Glashow'un buna
kuvvet tayan W ve Z gc yetmedi; ama zayf kuvvet
zerirden etkileime araclk eden
bozanlar kefedilir. Zayf kuvvet araclyla parack bo-
kuvvet-tayc paracklar tarif zunumu, gnein hidrojeni helyuma d-
etti. ntren proton-proton fzyon reaksiyo-
nunu harekete geirir. Bunsuz gne
parlamaz.
Ayrca bkz: Marie Curie 190-95 Ernest Rutherford 206-13
Peter Higgs 298- 99 Murray Gell-Mann 302 07

Byk Patlamadan hemen sonra ok yksek scaklklarda. drt

kuvvetin tek "sperkuvvet" olarak birletii ne srlr.
Sheldon Glashow
Sheldon Loe Glashow 1932'de
Yaklak 1032K'lk bir scaklkta ktleekim kuvveti dier New Yok'ta Rus-Yahudi
kuvvetlerden ayrld. gmenlerin o:Jlu olarak
dodu. Lisoyo arkada Steven
Weinberg'le bi likte gitti ve
1960'da liseyi bitirdikten
sona, ikisi de Comell niver-
Yaklak 1027K'da yein nkleer kuvvet ayrld. sitoslndo fizik okudu. Glashow
doktorasn Ila vard'ta yapt;
W ve Z bozonlarn ilikin b ir
a klo ny orada nerdi.
llavad'tan sonra 1961'de

Yaklak 10' 5K'da elektromanyetik kuvvet ve
dntrr. Peki ne tr bozon sz
konusu olabilirdi? Glashow'un
tahminine gre, zayf kuvvetle
balantl bozonlar grece ktleli
olmak zorundayd , nk kuvvet
kk aralklarda etkili olur ve ar
paracklar uzaa gitmez. ki adet
ykl bozan, W+ ve W- , ve bir adet
de yksz Z bozonu nerdi. W ve Z
kuvvet tayc lar 1983'te CERN'in
parack hzlandrclar tarafndan
saptand.
Birletirme
1960'larda birbirinden bamsz
alan iki fiziki, Amerikal Steven
Weinberg ve Pakistanl Abdus
Salam, Higgs alann (s. 298-99)
Glashow'un teorisiyle btnleti rdi.
Ortaya kan Weinberg-Salarn
modeli ya da birleik elektrozayf
zayf kuvvet ayrld .
teori, zayf etkileim ile
elektromanyetik kuvveti tek bir
kuvvet olarak bir araya getirdi.
Bu ok artc bir sonutu: vo drdnc bir kuark ngr-
nk zayf kuvvet ile
elektromanyetik kuvvet tamame n
farkl alanlarda etkili olur.
Elektromanyetik kuvvet grnr
evrenin k ysna kadar uzanrken
(kuvvet, ktlesiz k fotonlar yeri olmadn dnr ve bir
tarafndan tan r): zayf kuvvet bir "tmr" olarak tarif eder.
atom ekirdeini ancak geer ve 10
milyon kat daha zayftr.
Birletirilmeleri u davetkar
olasla kap aar: Byk
Patlamadan hemen sonraki gibi
yksek enerji koullarnda drt
temel kuvvet kaynap tek
"sperkuvvet"e dnebilir. Byle
bir Her eyin Teorisi iin kant
aray devam ediyor.
Bekeley'de Califomia niver-
sitesine gitti vo 1967'da
Harvard'a fizik profesr
olo ak gori dnd.
1960 '1 o do Glashow,
Murray Gell-Mann'n kuark
modelini genile tip , "tlsm"
olarak bilinen bir zellik ekledi
d; ngrd kuark 1974'te
kefedildi. Son yllarda sicim
teorisini iddetle ele tirmekte
dir; test edilebilir ngrler-
den yoksun olduu iin fizikte
ne mli eserleri
1961 Partial Symmetries
of Wcak Intcractions
1988 Interactions: A Journey
Through the Mind ofa
Particle Physicist
1991 Tile Charm of Physics
294

KURESEL
ISINMANIN NEDEN
BZZ
CHARLES KEELING (1928-2005)

tmosferdeki karbondioksit
KISACA
BLM DALI
Meteoroloji
A (CO,) dzeylerinin yalnzca
ykselmekle kalmayp, feci
snmaya da neden olabilecei,
1950'lerde bilimsel ve kamusal ilgi
NCE konusu oldu. Gemiteki bilim
1824 Joseph Fourier, Yerin insanlar atmosferdeki
atmosferinin gezegeni karbondioksit younlamas nn
sttn ne srer. bazen deitiini, ama her zaman
1859 rlandal fiziki John yzde 0,03 ya milyonda 300
civarnda olduunu varsaymt.
'fyndall, karbondioksit (C01).
su buhar ve ozonun sy Yerin 1958'de Amerikal jeokimyac
atmosferinde tuttuunu Charles Keeling gelitirdii duyarl
kantlar.
bir alet kullanarak co2
younlamas lmeye balad.
1903 sveli kimyac Svante Onun bulgular, CO,'in aralksz
Arrhenius, yanan fosil ykseliine ve 1970'1erin sonuna
yaktlarn sald C02 'nin gelindiinde "sera gaz etkisi"nin
atmosferin snmasna neden h zlanmasnda insann rolne
olabilecei ne srer. dnyann dikkatini ekti.

1938 Britanyal mhendis Guy

Callendar. 1890 ile 1935 Dzenli lmler
arasnda Yerin ortalama Keeling COz'i birok yerde lt:
scaklnn 0,5C arttn Californ ia'da Big Sur, Washington
rapor eder. Eyaleti'nde Olympic yarmadas ve
Arizona'nn yksek da orman lar.
SONRA Gney Kutbundaki ve havadan
1988 Bilimsel aratrmalar uakla yaplan lmleri de
deerlendirmek ve kresel kaydetti. 1957'de Keeling,
politikaya yol gstermek iin Hawaii'de Mauna Loa'nn
Hkmetler-aras klim tepesinde deniz seviyesinden 3000
Deiiklii Paneli (IPPC) metre yksekte bir meteoroloji
oluturulur. istasyonu kurdu. Keeling
istasyonda dzenli olarak

Aynca bkz. Jan Jngenhousz 85 Joseph Fourier 122-23 Robcrt FitzRoy 150- 55
Karbondioks it Younla mas
390 - - - - - - - - - - - - - - --n11""'-
380
370
"'
:
::
360
o 350
~
340
330
320
310
1960 1970 1980 1990
karbondioksit dzeyini lt ve
ey keyfetti.
Birincisi, yerel olarak gnlk bir
deime vard. Yeil bitkilerin C0
sourmada en aktif olduklar ikindi
vakti konsantrasyon asgari
dzeydeydi. kincisi, kresel adan
yllk deime vard. Kuzey
yarmkre bitkilerin yetimesi iin
daha fazla karaya sahipti ve
bitkilerin bymedii kuzey k
srasnda C02 dzeyi biraz
ykselmekteydi. Maysta, bitkiler
bymeye ve tekrar CO, emmeye
bala madan nce, dorua
kmaktayd. Kuzey bitkilerinin
tekrar k iin ld Ekim ay nda
dzey asgariye iniyordu. ncs,
Charles Keeling
Keeling 'in gr afi-
i yldan yla at-
mosferde ykselen
CO, dzeylerini
gslerir. Yllk k-
k dalgalanmalar
(mavi izgiyle gs-
terilen), bitkilerin
emdii co;teki
mevsimlik deiik
liklerden kaynakla-
2000 2010 nr.-
younlama kar konulmaz bir
biimde ykseliyordu. Kutup buzu
damarlar, M 9000'den beri C02
younlamasnn milyonda 275 ile
2
285 arasnda deitiini gsteren
hava kabarcklar iermekteydi.
1958'de KeeHng milyonda 315
olarak lt; Mays 2013'te
ortalama konsantrasyon ilk kez
milyonda 400' at. 1958'den
2013'e kadar art milyonda 85'ti;
yani younlama 55 ylda yzde 27
artmt. Bu, Yerin atmosferinde
C02 younlamasnn artmakta
olduunun ilk somut kantyd. C0
bir sera gazdr, gneten gelen
snn tutulmasna yardm eder; bu
yzden artan C02 youn lamasnn
Pennsylvania'da Scranton'da
doa n Charles Keeling, bir bilim
insan olmann yan sra yetenekli
b ir piyanistti de. 1954'te California
Teknoloji Enstitsnde (Caltech)
jeokimya da lnda retim
grevlisiyken, atmosfer
rneklerinde karbondioksit lmek
iin yeni bir a let gelitirdi.
Caltech'te olaslkla trafikten
tr younlamann saatten
saate deitiini grd; bunun
zerine, Big Sur'da bakir doada
kamp kurmaya gitti ve orada da
kk, ama an laml de i meler
bulgulad. Bu, bir mrn ii olacak
almaya balamasna esin
TEMEL YAPI TALARI 295
kresel snmaya yol amas
olasdr. Keeling'in bulduklar
yleydi : "Gney kutbunda
younlama ylda yaklak
milyonda 1,3 orannda artm ..
gzlemlenen art hz, fosil yakt
yaklmasndan b eklenene
(milyonda 1,4) yakndr. " Baka bir
deyile, nsanlar nedeni n en
azndan bi pnosdr.
''
Enoji Lolobinin a rlaca
kesindi. . nk srekli artan
nfus yoom swndallarn
iyilolirm ye alyor.
Cha rles Ke ellng
''
2
kayna{J oldu . 1956'da
Californla'da La Jolla'daki
Scripps Oinografi Enstitsne
girdi ve 43 y l orada alt.
2002'de Keeling, Amerika'nn
en byk yaam boyu baar
dl olan Ulusal Bilim
Madalyasn ald. lmnden
sonra, atmosferi izleme iini olu
Ralph devrald.
nemli eserleri
1997 Climate Change and
Carbon Dioxide: An lntroduction
296

KELEBEK
ETKS
EDWARD LORENZ (1917-2008)

ilim tarihinin ou, koullarnn - bir gezegenin ktlesi.

KISACA
BLM DALI
Meteoroloji
B sistemlerin davrann
ngren basit modeller
gelitirmeye adand. Doada
konumu, hz ve benzeri- bir
tasviriyle, gelecek konfigrasyonlar
hesaplanabilir. Ne var ki, kyya
gezegen devinimi gibi belli olgular vuran dalgalar. bir mumdan
NCE bu emaya kolayca uyar Balang ykselen duman ya da hava
1687 Newton'n hareket
yasas, Evrenin ngrlebilir
olduunu savunur.

1880'ler Henri Poincare,

ktleekimsel olarak etkileen
ya da daha fazla cismin
deviniminin genellikle kaotik
ve ngrlemez olduunu
gsterir.
SONRA
1970'ler Araba ve uak
tasarmnda ve trafik akn,
saysal frelemeyi, ilevi
modellemek iin kaos teorisi
kullanlr.

1979 Benolt Mandelbrot, ok

basit kurallar kullanlarak ne
kadar karmak rnt
yarat la bileceini gsteren
Mandelbrot kmesini kefeder.
1990'lar Kaos teorisi,
karmak doal grngleri
aklamaya alan
karmaklk biliminin bir
altkmesi saylr.
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
TEMEL YAPI TALARI 297
Ayrca bkz. Isaac Newton 62 69 Benolt Mandelbrot 316

durumu rntleri gibi birok farkl sonularla geri dnnce, Lo-

srecin davran kaotiktir ve
ngrlemez. Kaos teorisi bu tr
ngrlemez grngleri
aklamaya alr.
O cisim problemi
Kaos teorisine doru ilk admlar
1880'lerde, Fransz matematiki
Hemi Poincare " cisim problemi"
zerinde alnca atld. Poincare
bir yldzn etrafnda dnen bir
uydulu bir gezegen -bir yer-ay-
gne sistemi- iin, kararl bir
yrnge zmnn olmadn de byyp Texas'ta bir kasrga gi-
gsterdi. Cisimler ararsdaki
ktleekimsel etkileimin
hesaplanamayacak kadar karmak
olmasnn yan sra, Poincare
balang koullarnda ok kk
farkllklarn byk ve ngrlemez
deiikliklerle sonulandn da
bulgulad. Ne var ki, almalar
byk lde unutuldu.
Srpriz bir keif
renz akna dnd. Rakamlarn
tekrar kontrol edince, programn sa-
ylar alt ondalk basamaktan
ondalk basamaa yuvarladn
bulgulad. Balang durumundaki
bu ok kk deiiklik, sonu ze-
rinde byk bir etki yaratmt.
Balang koullarna bu hassas
bamlla "kelebek etkisi" ad ve-
rildi - sistemde, Brezilya'da kanat Edward Lorenz
rpan bir kelebein hareket ettirdi-
i bir ay ka hava molekl gibi
1917'de Connecticut'ta West
kk bir deiikliin, zaman iin- Hartlord'da doan Edward
Noton Lorenz, 1940'ta
Harvard'ta matematik dalnda
bi ngrlemez sonular yaratabil- yksek lisans diplomas ald.
dii dncesi.
II. Dnya Sava srasnda
Edward Lorenz ngrlebilirli- meteorolog olarak hizmet etti;
in snrlarn tanmlad; olacaklar ABD hovo kuvvetleri iin hava
bilmenin olanakszlnn, aslnda , duunu tahminlerinde
kaotik bir sistemi yneten kuralla- bulundu. Savatan sonra
rn iinde yazl olduunu aklad. Massachusett Teknoloji
Yalnzca hava durumu deil, birok Enstitsnde (MIT)
gerek-dnya sistemi de kaotiktir - meteoroloji okudu.
trafik sistemleri, borsa dalgalanma- Loronz, balang
lar, akkanlarn ve gazlarn ak , koullarna hassas bamll

Bilim insanlarnn hava durumunu galaksilerin bymesi- ve bunlarn tesadfen kefetti - ve bu,
ngrmek iin yeni, gl bilgisa- hepsi kaos teorisi kullanlarak mo- bilimde byk "evreka"
anlarndan biriydi. Hava
yarlar kullanmaya balad dellenmi tir.
sistenleinin basit bilgisayar
1960'lara kadar bu alanda ok az
sim l asyonlarn yrtrken,
yeni gelime oldu. Zamann bilim neredeyse zde balang
insanlarna gre, verili bir zamanda
koullar girildii halde
atmosferin durumuyla ilgili yeterli modelinin ok farkl sonular
veri ve bu verileri ileyecek yeterin- verdil:jini bulgulad. 1963'te
ce gl bilgisayarlar gz nne a- r aan makalesi, kusursuz
lndnda, hava sistemlerinin nasl hava durumu ngrsnn
gelitiini bilmek olanakl olmaly bo hayal olduunu gsterdi.
d. Daha byk bilgisayarlarn n- Lorenz btn mr boyunca
gr araln arttraca varsaym fiziksel olarak ve akademik
zerinde alan Edward Lorenz, adan aktif kald, 2008'de

Massachusetts Teknoloji Enstit- lene kadar akademik yaz

snde (MiT) alan bir Amerikal,
yalnzca basit denklemi gerekti-
ren simlasyonlar test etti. Her se-
ferinde ayn balang durumunu
girip ayn sonular grme beklenti-
siyle, simlasyonu birok kez tek-
rarlad. Bilgisayar her seferinde ok
katksnda bulundu ve
yry yapp kayak kayd.
Burada, bir uan kanatlarndan son- nemli eBBrlert
ra kalan bir burgacn ucunda trblans
oluur. Bir sistemin trblans yaratt 1963 Deterministic
hassas noktann aratrlmas, kaos te- Nonperiodic Fl ow
orisinin gelimesinin anahtaryd.
298

KISACA
BLM DALI
Fizik
NCE
1964 Peter Higgs, Franois
Englert ve Robert Brout. btn
basit ve kuv vet-tayan
paracklara ktle kazandran
bir alan tarif eder.
1964 ayn fiziki ekibi yeni
bir ktleli paracn (Higgs
bozonu) varln ngrr.
SONRA
1966 Fiziki Steven Weinberg
ve Abdus Salam Higgs alann
kullanp, elektrozayf teoriyi
formle eder.
2010 CERN'in Byk Hadron
arptrcs tam gce eriir.
Higgs bozonu aray balar.
2012 CERN'deki bilim
insanlar, Higgs bozonunun
tarifim'! yFn yflni bir parack 012'nin byk bilimsel olay, bozonu Evrendeki her eye ktle
kefedildiini duyurur.
2 Isvire'de CERN'de Byk
Hadron arptrcs'nda
alan bilim i nsanlarnn yeni bir
kazandrr ve fiziin standart
modelini tamamlayan kayp
paradr. Varl 1964'te alt fiziki
parack bu lunduunu ve bunun, tarafndan varsaylmt ve
anla lmaz Higgs bozonu onlardan biri de Peter Higgs'ti.
olabileceini duyurmasyd. Higgs Higgs bozonunun bulunmas temel
 TEMEL YAPI TALARI 299
Ayrca bkz. Al bert Einstein 214- 21 Erwin Schrdinger 226- 33 Georges Lema!tre 242- 45 Paul Dirac 246- 47
Sheldon Glashow 292- 93

nemdeydi; nk "kuvvet tayan kuvvete, W ve Z bozon larna a rac

baz paracklar ktleliyken bazlar
neden ktlesizdir?" sorusuna yant
vermekteydi.
Alanlar ve bozonlar
Klasik (kuantum ncesi) fizik elekt-
riksel ya da manyetik alanlar,
uzaya yaylm kesintis iz, przsz
deien kendilikler olarak dnr.
Kuantum mekanii sreklilik fikrini
reddeder; bu yzden alanlar, kesikli
"alan parack lar"nn dal mlar
haline gelir ve burada, alann gc
alan paracklarnn younluudur.
Bir alandan geen paracklar, ayar
bozanlar denilen "edimsiz" kuv-
vet-tayc paracklarn veriimi
yoluyla alanda n etkilenir.
Higgs alan uzay - hatta bir
boluu bile- doldurur ve basit
paracklar onunla etkileim e gire-
rek ktle kazan r. Bu etkinin nasl
gerek leti i, bir b enzetmeyle ak
lanabilir. Kayak larn ve kar ayak-
kabl insa nlarn gemek zorunda
olduu kaln karla kapl bir alan
dnn. Her kiinin geii, karla
ne kadar gl "etk ileime" girdik-
lerine bal olarak az ok zaman
l k eden parac klar ktleliyken,
protonlarn ve gluon larn ktles iz
olmasnn nas l oldu unu aklayan
"kendiliinden simetri kr lm as "
teorisini gelitirdi. Bu simetri krl
mas , elektrozayf teorinin (s. 292-
293) formlasyonunda ok nem-
liydi. !liggs, Higgs bozonunun
(daha dorusu bozonun bozunum
Higgs bozonu, dodu saniyenin rnleri) nas l saptanabileceini
trilyonda biri kadar bir zaman iinde gs terdi.
kendini yok eder. Dier paracklar Higgs bozonu aray, dnyann
Higgs alanyla e lk ilei m e girince
en byuk bilim proesini , Byk
meydana gelir.
Iladron a ptrcs'n 100 metre
alr.Kayakla kayanlar dk ktleli yerin altnda, evresi 27 km olan
paracklara benzer; kara batanlar dev bit poton or ptrcs-
ise, yol alrken daha byk bir ktle do urd u. Byk lladron
deneyimi yaar. Fotonlar ve gluon- arpw c s Lom h zla a l trld
lar -srasyla elekt romanyetik ve ndo, Buyk Patla mada n hemen
yein nkleer kuvvetlerin kuv- son a var ola nla ra benzer enerjiler
vet-tayclar- gibi ktles iz para- lir L i ho m1ly arpmada bir
cklar Higgs a lanndan etkilenmez HiggB lozonu yaratmaya yetecek
ve tarlann zerinde uan kazlar kada. Zo luk, dknt saa na
gibi szlp giderler. arasnda onun izler ni saptamaktr
ve fliggs bozonu o kadar ktlelidir
Higgs av ki, grnnce annda bozunur.
1960'la rda , Peter Higgs, Franois Bununlo bnlikte, yaklak 50 yllk
Englert ve Robert Brout'un da arala- bi bekleyiten som a, I!iggs bozonu
rnda bulunduu alt fiziki, zay f sonunda dor uland.

PeterHiggs 1929'da ngiltere'de Newcastle -u- dan sz e diyoruz; nk 1964'te-

pun-Tyne'de doan Peter Higgs
Londra'da King's College'da lisans
ve doktora diplomas aldktan son-
ra, kdemli aratrma grevlisi ola-
rak Edinburgh niversitesine gir-
di. Londra'da ksa bir sre kaldk
tan sonra 1960'ta Edinburgh 'a
dnd. Cairngorm D alarnda y-
rrken Higgs'in aklna "tek byk
dnce"si geldi - bir kuvvet alan
nn hem ykse k ktleli hem dk
ktleli ayar bozonlar retmesini
olanakl klacak bir mekanizma.
Bakalar da ayn izgide alyor
du; ama bugn Brout -Englert-Hig-
gs alanndan deil , Higgs alann-
ki m aka lesi, paracn nasl
s aptanabileceini tarif etmek-
teydi. Higgs doktora dzeyinde
parack fizii eitimi a lmad
iin "yetersiz" olduu nu iddia e -
der. Bu engel, 1964'teki alma
larndan tr 2013 Nobel Fizik
dln Franois Englert'le
paylamasn nlem edi.
nemli eeerlerl
1964 Brok en Symmetr y and the
Mass of Gauge Vector M esons
1964 Broken Symmetries and
t he Mass of Gauge Bosons
300
KISACA
BLM DALI
Biyoloji
NCE
1858 Alman doktor Rudolf
Virchow hcrelerin yalnzca
dier hcrelerden doduunu,
kendiliinden olumadklarn bazlar , besin hazrlayan
ne srer.
1873 Alman mikrobiyolog
Anton de Bary, birlikte yaayan
farkl organizma trleri iin
"simbiyoz" terimini icat eder.
1905 Konstantin
Mereschkowski'ye gre
kloroplastlar ve ekirdekler bir
simbiyoz sreciyle olutu; ama
teorisi kanttan yoksundur.
1937 Fransz biyolog Edouard
Chatton yaam formlarn hcre
yaplarna gre karyot
(karmak) ve prokaryot (basit)
olarak ayrr. Teorisi 1962'de
yeniden kefedilir.
SONRA
1970-75 ABD'Ji mikrobiyolog
Cari Woese, kloroplast DNA'nn
bakterilerinkine benzer
olduunu kefeder.
SMBYOZ HER
YERDEDR
LYNN MARGULIS (1938-2011)
harles Darwin'in evrim
C teorisi, 1850'lerde ortaya
kan ve btn
organizmalarn hcrelerden
olutuunu ve yeni hcrelerin var
olan hcrelerden bir blnme
sreciye oaldn iddia eden bir
hcresel yaam teorisiyle rtt.
Hcrelerin baz i bileenleri de
kloroplastlar gibi, anlalan
blnerek oalr.
Bu son keif Rus botaniki
Konstantin Mereschkowski'yi,
kloroplastlarn bir zamanlar
bamsz yaam formlar olabilecei
dncesine gtrd. Evrim ve
Mitokondriler, bir karyot hcrenin
iinde enerji-tayan kimyasal
adenozin lifo8fal (ATP) yapan
organellerdir.
hcre biyologlar u soruyu sordu:
Karmak hcreler nasl dodu?
Yant endosimbiyozdayd - ilk kez
1905'te Mereschkowski'nin
nerdii, ama Lynn Sagan (daha
sonra Margulis) adl Amerikal bir
biyolog 1967' de kantlarn
gsterince kabul edilen bir teori.
Organel denilen i yaplara -
ekirdek (hcreyi kontrol eder),
mitokondriler (enerji verir) ve
kloroplastlar (fotosentez yapar)-
sahip karmak hcreler
hayvanlarda, bitkilerde ve birok
mikropta bulunur. imdi karyotik
denilen bu hcreler, organellerden
yoksun olan ve imdi prokaryotik
denilen basit bakteryel hcrelerden
evrildi. Mereschkowski ilkel basit
hcre topluluklar hayal etti -
bazlar fotosentezle besin yapan,
bazlar komularn avlayan ve
btn olarak yutan. Bazen yutulan
hcreler sindirilmeden kald ve
kloroplast haline geldi ama
kantsz olan bu endosimbiyoz
(birlikte ve iinde yaamak) teorisi
unutuldu.
Yeni kantlar
1930'larda elektron mikroskobunun
icad, biyokimyadaki ilerlemelerle
birlikte, biyologlarn hcrelerin i
ileyiini zmelerine yardmc
Ayrca bkz. Chales Dawn 142-49 James Watson and Fanc
James Lovelock 315
Hayvanlarn ve bitkilerin
karmak hcreleri, en basit
bakteri hcrelerinde olmayan
organeller ierir.
Bu organeller endosirnbiyoz
srecinde bir araya
gelmeden nce bamsz
yaamlar sryorlard.
Slmblyoz her yerdedir.
oldu. 1950'lere gelindiinde bilim
insanlar, yaam srelerini
gerekletirmenin genetik
talimatlarn DNA'nn verdiini ve
kuaktan kuaa iletildiini
biliyorlard. karyotik hcrelerde
DNA ekirdekte paketlidir, ama
kloroplastlarda ve mitokondrilerde
de bulunur.
1967'de Margulis bu kefi kant
olarak kullanp, endosimbiyoz
teorisini canlandrp
gerekelendirdi. Yer yzeyindeki
yaamn erken tarihinde bir oksijen
"toplu kym" olduunu da ne
srd. Yaklak iki milyar yl nce arasnda karlkl yarara dayanan
fotosentezciler geliince, dnyay
oksijenle tka basa doldurdu ve bu
durum evredeki birok mikrobu
zehirledi. Yrtc mikroplar, enerji
salma srelerinde oksijen
"emebilen" dier mikroplar yutarak
.I')
Organeller - ekird
mitokondriler ve
kloroplastlar- daha nce
var olan organellerin
blnmesiyle oalr.
Kloroplastlarn ve
mitokondrilerin DNA's
bakterilerinkine benzer.
hayatta kald. Bunlar, mitokondriler
haline geldi: bugn hcrelerin "g
kayna." Balangta pek ok
biyologa zorlama gibi grnd; ama
Margulis'in teorisinin kantlar
giderek ikna edici oldu ve bugn
geni bir evre tarafndan kabul
edilmektedir. rnein,
mitokondrilerin ve kloroplastlarn
DNA's yuvarlak hcrelerden oluur
- tpk canl bakterilerin DNA's
gibi.
birlii yoluyla evrim yeni bir
ey deildi: Darwin, nektar-veren
bitkiler ile tozlama yapan bcekler
etkileimi aklamak iin bu
dnceyi tasarlamt. Ama
hcreler yaamn afanda
kaynarken olduu kadar i ie - ve
kkten- olabileceini ok az kii
dnmt.
Lynn Alexander (sonra Sagan,
daha sonra Margulis) 14
yanda Chicago
niversitesine girdi; sonra
California niversitesinde
doktorasn yapt.
Organizmalarn hcre
eitliliine ilgisi, biyolog
Rich ard Dawkins'in "20. yzyl
evrim biyolojisinin byk
baarlarndan biri" olarak
tarif ettii endosimbiyoz
t eorisini canlandrmasna ve
savunmasna yol at.
Margulis'e gre ibirliki
etkileim evrimde rekabet
kadar nemliydi - ve canllar ,
kendi kendini dzenleyen
sistemler olarak gryordu.
Daha sonra, Yerin de kendi
kendini dzenleyen bir
organizma gibi
grlebileceini syleyen
James Lovelock'un Gaia
hipotezini destekledi.
almalarndan tr ASD
Ulusal Bilim Akademisi yesi
yapld ve Ulusal Bilim
Madalyas ald.
ne mli e s erleri
1967 On the Orign of
Mitosing Cells
1970 Origin of Eukaryotic Cells
1982 Five Kingdoms: An
Illustrated Guide to the Phyla
of Life on Earth
KUARKLAR

GELR
MURRAY GELL-MANN 1929-)
304 MURRAY GELL-MANN
tomun yapsna ilikin
KISACA
A anlay 19. yzyln
sonundan itibaren kkl

BLM DALI
Fizik
NCE
1932 James Chadwick yeni bir
parack, ntron, kefeder.
Artk bilinen ktleli atom-
alt parack vardr: proton,
ntron ve elektron.
''
bir biimde deiti. 1897'de J. J.
Thomson cesur bir neride
bulunup, katot nlarnn atomdan
Birka basit ve zarif forml
ok daha kk parack a k mlar
olduunu syledi; elektronu
yazarak doann evrensel
kefetmiti. 1905'te, Max Planck'n
dzenliliklerini ngrmek nasl
k kuantumlar teorsne ekleme
mmkn olabilir?
yapan Albert Einstein , imdi Murray Gell-Mann
foton dediimiz kk ktlesiz

''
1932 lk kar-parack. parack larn bir a k m olarak
pozitron, kefedilir.. dnmek gerektiini ne srd.
1911'de Thomson'n korumas altna
1940'lar-50'ler Giderek daha ald Emest Rutherford bir atomun
glenen parack ekirdeini n kk ve youn
hzlandnclar -yksek olduunu. etrafnda yrngede enerjilerle ve dolaysyla, Einstein'n
hzlarda paracklar dnen elektronlar bulunduunu ktle-enerji edeerlii ilkesine
arptran- ok sayda yeni ortaya kard. Blnmez bir btn (E=m c2) gre daha byk ktlelerle
atom-alt parack retir. olarak atom imgesi, yok olmutu . balantl yeni paracklar ortaya
1920'de Rutherford, en hafif kard.
SONRA
element hidrojenin ekirdeine Atom ekirdeinin iindeki
1964 Omega (O- ) paracnn
proton adn verdi. On iki yl sonra etkileimler in doas n a klamaya
kefi kuark modelini dorular.
ntron kefedildi ; protonlardan ve alan bilim insanlar 1950'lerde
2012 Higgs bozonu CERN'dc ntronlardan oluan daha karmak ve 1960'larda. Evrendeki her
kefedilir, standart modele bir ekirdek resmi ortaya kt. maddeye kavramsal ereve sunan
arlk kazandrr. Sonra 1930'larda, kozmik nlarn muazzam bir eser klliyat retti.
-spemova kaynakl olduunu Bu srece birok kii katkda
dnlen yksek enerjili bulundu; ama Amerikal fiziki
paracklar- incelemeleriyle Murray Gell-Mann, temel
paracklarn dnyas biraz daha paracklarn ve kuvvet-
grnr oldu. Aratrmalar yksek tayc l arn taksonomisinin -
standart model denilen- inasnda
ba rol oynad.

Parack hayvanat bahesi

Gell-Mann u akay yapar: Teorik
temel parack fizikisinin hedefleri
"mtevazdr" - yalnzca
"Evrendeki her maddeyi yneten
temel yasalar" aklamay
amalarlar. Teorisyenler, diyor,
"kalem, kat ve p sepetiyle
alr ve bu nlarn en nemlisi de
sonuncusudur." Deneycilerin temel
aleti ise, parack hzlandrcs ya
da arptrcsdr.
1932'de fizikiler Emest Walton
ve John Cockcroft Cambridge'da
bir parack hzlandnc kullanarak
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
TEMEL YAPI TALARI 305
Aynca bkz. Max Planck 202- 05 Ernest Ruthcrford 206- 13 Albert Einsten 214-21 Paul Dirac 246-47
Richard Feynman 272-73 Sheldon Glashow 292- 93 Peter Higgs 298-99

ilk atom ekirdeini - lityum ele- temel birimlerine ayrr. Bazen 1953'e gelindiinde daha yksek
mentinin- paralad. O gnden bu kan enerji, normal koullarda var enerjilere ulaa n ar ptnclarla,
gne hep daha gl parack hz olmayan yeni parack kuaklar olaan maddede bulunmayan egzo-
landrclar yapld. Bu makineler retmeye yeter. Ksa mrl, egzo- tik paracklar havada uuuyor
kk atom-alt paracklar hedef- tik parack yamuru, hzla yok gibiydi. Gl bir biimde etkile-
lere ya da birbirlerine arpmadan olmadan ya da bozunmadan bu ime giren 100'den fazla parack
nce neredeyse k hznda iter. ynlar savurur. Ellerindeki enerji saptand; o srada hepsinn de temel
imdi aratrmalar teorik ngr- srekli artan aratrmacla r, mad- olduu dnlyordu . Bu karma
lerle yryor -en byk parack denin doumundaki -Byk kark yeni parack sirkine, "par
hzlandrc, svire'deki Byk Patlama- koullara daha da yakla- ack hayvanat bahesi" denildi.
Hadron arptrcs (LHC) nce- arak maddenin srla-rn vakf
likle teorik Higgs bozonunu (s. 298- olmay amalyorlar. Bu sre, iki
99) bulmak iin yapld. LHC, saati birbirine vurup parampara Stanford Dorusal H zlandr c s
California'da 1962'de ina edldi ve 3
yapm 10 yl alan 27 kilometrelik etmek ve ardndan krk paralar km uzunluundadr -dnyada en uzun
bir sper iletken mknats tnelidir. inceleyerek zamanlerir nasl dorusal hzlandrc. lk kez 1968'de
Atom-alt paracklar arasnda ar- altn anlama abasna benze- burada protonlarn kuarklardan
pmalar onlara parampara edip tilir. olutuu kantland.
306 MURRAY GELL-MANN
Sekizli yol
1960'lara gelindiinde bilim
insanlar paracklar, drt temel
kuvvetten - ktleekim kuvveti,
elektromanyetik kuvvet, zayf ve
yein nkleer kuvvetler- etkilenme
ekillerine gre gruplandrmt.
Ktleli btn paracklar,
ktleekim kuvvetinden etkilenir.
Elektromanyetik kuvvet elektrik
ykl her paracn zerinde
etkili olur. Zayf ve yein kuvvetler,
atom ekirdeinin iinde bulunan
kk aralklarda etkili olur.
"Hadronlar" denilen, protonlar ve
ntronlar da kapsayan ar
paracklar "yein bir biimde
etkileime girer" ve her drt
kuvvetten de etkilenir; elektro ve
Fermionlar
yukar tlsm
aa acayip
e e
0511 Mevt&
elektron mon
elektron muon
ntrino ntrino
Standart model temel
paracklar zelliklerine gre
bir tablo eklinde dzenler.
Modelin ngrd Higgs
bozonu 2012'de kefedildi.
ntrino gibi hafif "leptonlar" yein
kuvvetten etkilenmez.
Gell-Mann parack hayvanat
bahesini, Budizmin Sekiz Aamal
Yolu'na bir gndermeyle "Sekizli
Yol" dedii sekizlik bir dzenleme
sistemiyle anlamlandrd. Kimyasal
elementleri periyodik bir tabloda
dzenlediinde Mendeleyev'in
yapt gibi, Gell-Mann da temel
paracklar yerletirdii, henz
kefedilmemi olanlarn yerini bo
brakt bir tablo dnd. En
ekonomik emay yapma abasyla,
hadronlarn yeni ve henz
grlmemi temel bir alt-birim
ierdiini nerdi. Ar paracklar
artk temel olmad iin, bu
deiiklik temel paracklarn
Boz onlar
e [!]
173.07 GeV/1,..2 .,
st
alt
[!]
9t.2GeV/(..
tau Zbozonu ~
tau
ntrino W bozonu
Ktle
Sembol
Ad
''
Muster Mark'a kuark!
James Joyce
''
saysn idare edilebilir bir sayya
indirdi - hadronlar, artk oklu
temel bileen kombinasyonlardr.
Tuhaf isimlere yatkn olan Gell-
Mann bu paraca , James
Joyce'un Finnegans Wake
romanndan geen bir szckten
hareketle "kuark" adn verdi.
Gerek mi deil mi?
..126CeV/C'- -,
Gell-Mann, bu dnceyi neren
B tek kii deildi. 1964'te Caltech'te
bir renci, Georg Zweig
Higgs
hadronlarn "ace" dedii drt temel
\. bozonu
blmden olutuunu ne
srmt . CERN dergisi Physics
Letters, Zweig'in makalesini
yaymlamad; ama ayn yl daha
kdemli Gell-Mann'n ayn
dnceyi aklayan
yaym lad.
bir tebliini
Gell-Mann rntnn altnda
yatan bir gereklik olduunu ne
srmedii iin -yalnzca bir
dzenleme emas neriyordu-
makalesi yaymlanm olabilir. Ne
var ki, bu ema kuarklarn -1/3 ve
+2/3 gibi kesirli yklere sahip
olmasn gerektirdi i iin, yetersiz
grnyordu. Bunlar, yalnzca tam
sayl yklere izin veren geerli
teori iin anl amszd. Gell-Mann bu
alt-birimlerin gizli, hadronlarn
iine hapsedilmi kalmalarnn bir
Kuarkla
ey fark ettirmeyeceini anlad.
Ayar bozanlar
ngrlen omega parac (O- )
Leptonlar
- kuarktan oluan- Gell-Ma nn' n
Higgs bozonu makalesinin yaymlanmasndan

hemen sonra Ncw York'ta
Brookhaven Ulusal Laboratuvarnda
saptand. Bu durum, Gell-Mann'n
kendisine ve Zweig'e ait kabul
edilmesinde srar ettii yeni modeli
dorulad.
Balangta Gell-Mann,
kuarklarn yaltlabileceinden
kukuluydu. Bununla birlikte, imdi
kuarklarn balangta
matematiksel kendilikler olarak
grmesine ramen, kuarklarn
gerek olma olasln hibir
zaman d lamadn sylemeye
alyor. Stanford Dorusal
Hzlandrc Merkezi 'nde (SLAC)
1967 ile 1973 arasnda yaplan
deneyler, protonun iindeki sert
tanecikli paracklara elektron
serpip, srete kuarklarn
gerekliini ortaya kard.
Standart model
Standart model, Gell-Ma nn'n kuark
modelinden kt. Bu emada,
paracklar fermiyonlar ve
bozanlara ayrlr. Fermiyonlar
maddenin yap talardr; bozanlar
ise kuvvet-tayan paracklardr.
Fermyonlar iki temel parack
ailesine blnr - kuarklar ve
Jeptonlar. Kuarklar ikier ve er
gruplar oluturup hadron denilen
kompozit paracklar oluturur.
kuarkl-atom-alt paracklar,
baryon olarak bilinir ve protonlar
ve ntronlar kapsar. Bir kuark ve
kar-kuark iftten oluanlara
mezon denilir ve pionlar ve
kaonlar kapsar. Toplamda alt
kuark "kokusu" vardr -yukar,
aa, acayip, tlsm, st ve alt.
Kuarklarn tanmlayc
karakteristii, "renk yk" denilen,
yein kuvvetle etkileime
girmelerine olanak veren bir ey
tayor olmalardr. Leptonlar renk
yk tamaz ve yein kuvvetten
etkilenmez. Alt lepton vardr -
elektron, mon, tau, elektron
ntrino, mon ntrino ve tau
~~~~~~~~~~
TEMEL YAPI TALARI 307
ntrino. Ntrinolarn elektriksel
yk yoktur ve yalnzca zayf
kuvvetle etkileime girerler; bu
durum, saptanmalarn son derece
zorlatrmaktadr. Her paracn,
karlk gelen bir kar -madde
"kar-parac" vardr.
Standart model atom-alt
dzeyde kuvvetleri, "ayar bozanlar"
olarak bilinen kuvvet-tayc
paracklarn bir veriiminin
sonucu olarak aklar. Her kuvvetin
kendi ayar bozonu vardr: Zayf
kuvvete W', W ve Z bozanlar;
elektromanyetik kuvvete fotonlar;
kuvvete gluonlar araclk eder. Manhattan'da doan Murray
Standart model salam bir Gell-Mann, bir dahi ocuktu. 7
yanda kalkls rendi ve
teoridir ve deneyle, zellikle de
15 yanda Yale'e girdi.
2012'de CERN'de bir Higgs Doktorasn Massachusetts
bozonunun -dier paracklara Teknoloji Enstitsnde (MiT)
klle kazand ran parack- kefiyle yapt ve 1951'de mezun oldu;
dorulanmtr. Bununla birlikte sonra kap California
birok kii modeli incelikten Teknoloji Enstitsne
yoksun grr ve kara maddeyi (Caltech) gitti ve orada
kapsamamas ya da ktleekimini Richard Feynman'la birlikte
bozan etkileimi bakmndan alp , "acayiplik" denilen bir
aklayamamas gibi sorunlar kuantum says gelitirdi.
va rdr. Yantlanmayan baka Japon fiziki Kazuhiko
sorular vardr: Evrende neden Nishijima ayn kefi yapm,
maddenin (kar-maddenin deil ama "eta-yk" adn
vermiti .
de) stnl vardr? Neden
Geni bir ilgi alan olan ve
maddenin reteci varm gibi
13 dili akc bir biimde
grnr? konuan Gell-Mann esrarl
gndermelerle ve sz
oyunlaryla bilgi derinliini
gstermeyi severdi. Yeni
paracklara komik adlar
verme eiliminin
balatcsdr. Kuarklar kefi ,
kendisine 1969 Nobel dln
kazandrd.
''
nemli eserleri
Bizim iimiz zevkli bir
1962 Prediction of the
oyundur. Q-Particle
Murray Gell-Mann 1964 The Eightfold Way:
A Theory of Strong
''
Interaction Symmetry


?
il
GABRIELE VENEZIANO (1942-)
310 GABRIELE VENEZIANO
KISACA
Sicim teorisi paracklar titre en
BLM DALI enerji sicimleri olarak ele alr.
Fizik
NCE
1940'lar Richard Feynman ve
dier fizikiler elektromanyetik
kuvvet kaynakl kuantum-dze-
yinde etkileimleri aklayan
kuantum elektrodinarniini
(KED) gelitirir.
1960'lar Parack fiziinin
standart modeli, o zamana ka-
dar bilinen atom-alt parackla
rn tam kapsamn ve onlar et-
kileyen etkileimleri aa ka
rr.

SONRA
1970'ler Kuantum elektrodina-
mii yein nkleer kuvvetin da-
ha iyi bir aklamasn sunuyor
gibi grnd iin, sicim teo-
risi geici olarak gzden der
1980'ler Lee Smolin ve Italyan
Carlo Rovelli, gizli ekstra boyu t-
lar teoriletirme ihtiyacm orta-
dan kaldran ilmek kuantum
ktleekim teorisini gelitirir.

asite ifade edersek, sicim Sicim teorisinin geliiminin hadronlarn, yein kuvvetin

B teorisi dikkate deer - ve

hala tartmal- bir dn
cedir; teoriye gre Evren' deki her
madde nokta-benzeri parac klar
dan deil, ince enerji "sicimlerin-
den" oluur. Teori, saptayamad
mz ama grdmz btn "kuantum ayar" teorilerini
olgular aklayan bir yap tasarlar.
Bu sicimlerin iindeki titreim
dalgalar , do ada bulunan ve rne-
in bir keman teli ekilerek retile-
bilen armonikleri yanstan kuan-
tumlu davranlara (elektrik yk
ve spin gibi kesikli zellikler) yol
aar.
uzun ve engebeli bir yolu oldu ve
birok fiziki tarafnda n henz
kabul edilmemektedir. Ama teori
etkisine tabi olan kompozit
parackla rn davrann
a k l ama k iin bir model olarak
zerinde almalar devam ediyor yaama balad.
- zellikle elektromanyetik, zayf ve 1960'ta hadronlarn
yein nkleer kuvvetlerin zelliklerine ilikin devam eden
bir ara trmann paras olarak,
Ei nstei n'n ktleekim teorisiyle Amerikal fiziki Geoffrey Chew
birletirmeye alan t ek teori radikal bir yeni yaklam nerdi -
oldu u iin hadron l arn geleneksel anlamda
pa rack oldu u nyargs n
Yein kuvveti aklamak brakmak ve etkileimlerini,
Sicim teorisi atomlarn S-matris denilen matematiksel bir
ekirdeklerindeki paracklar bir nesneye dayanarak modellemek.
arada tutan ye in kuvveti ve talyan fiziki Gabriele Veneziano,

Ayrca bkz. Albert Einstein 214- 21 Erwin Schrdinger 226 33 Georges Lemattre 242- 45 Faul Dirac 246- 47
Richard Feynman 272-73 Hugh Everett III 284-85 Sheldon Glashow 292-93 Murray Gell-Mann 302-07
Chew'in modelinin sonularn
aratrnca; paracklarn tek
boyutlu dz hatlardaki noktalarda
olacaklarn gsteren rntler
bulgulad - imdi sicim dediimiz
eyin ilk iareti. 1970'1erde fizikiler
bu sicimleri ve davranlarn
haritalamaya devam etti ve
almalar, can skc lde
karmak ve sezgilere aykr
sonular vermeye balad. rnein,
paracklarn ancak belli deerler
''
Sicim teorisi, temel bir
parac kk bir nokta gibi
deil, kk bir titreen sicim
ilmei g ibi dnerek doann
daha derin bir tasvirini yapma
giriimidir.
Edward Witten
''
TEMEL YAPI TALARI 311
Sicim teorisine paracklarn varln da
gre, ngrmekteydi.
gzlem ledi imiz
Son engel, en az 26 boyutun
kuantumlu
(allm drt boyutun - uzay ve
zellikler, bir
kemanda alnan bir zaman- yerine) varl
armonik notalar varsay lmadan teorinin dzgn
gibi, bir sicim alamamasyd. Ek boyut
farkl titreimsel kavram u zun zamandr
durumlar ortalktayd : Alman matematiki
aldnda ortaya Theodor Kaluza, ek bir boyut
kar.
(beinci boyut) kullanarak
elektromanyetizma ile ktleekimi
birletirmeye kalkmt. Bu
matematiksel olarak sorun deildi;
ama btn boyutlar neden
deneyimlemediimiz sorusunu
sormaktayd. 1926'da sveli fiziki
Oscar Klein, bu tr fazladan
alabilen ve spin (asal momentuma boyutlarn kuantum leinde
benzer) denilen bir zellii vardr. ilmeklere "ylma" olasln ne
Sicim teorisinin ilk Laslaklar bozon srerek gndelik makroskopik
(spinleri sfr ya da tam sayl olan leklerde nasl grnmez
paracklar, tipik olarak kuanwm kalabildiklerini aklad.
kuvvetlerin modellerinde "kurye" Sicim teorisi 1970'lerin orta-
paracklar) reLebiliyor, ama snda gzden dt. Kuarklarn
fermiyon (tm madde parac k l ar ye in nkleer kuvvetle etkileimle
dahil, buuk spinli paracklar) rini aklamak iin "renk yk"
retemiyordu. Teori, k h znda n kavramn tantan kuantum elekt-
daha hzl hareket eden, dolay s yla rodinamii teorisi (KED), ok daha
zamanda geriye doru giden iyi bir tasvir sundu. Ama daha
Gabriele Veneziano Veneziano esas olarak CERN'in
Cenevre 'de ki Teori Blmnde
1942'de Floransa'da doan Gab- al t ve ykselip, 1994 ile 1997
riele Veneziano doduu kentte arasnda blmn mdr oldu.
okuduktan sonra, srail'in Weiz- 1991'de n itibaren sicim teorisinin
maru Bilim Enstits'de dokto- ve kuantum elektrodinamiinin
rasn yapt; Avrupa'nn parack Byk Patlamadan hemen son-
fizii laboratuvar CERN'de ksa raki scak, youn koullar tasvir
bir sre kaldktan sonra 1972'te etmeye nasl yardmc olabilece-
fizik profesr olarak srail'e ini aratrmaya odakland.
dnd. 1968'de Massachusetts
Teknoloji Enstitsndeyken nemli eeerlerl
(MiT) yein nkleer kuvveti tas-
vir etmenin bir modeli olarak si- 1968 Construction ofa
cim teorisini buldu ve bu konu- Cross-Symmetric, Regge-
daki aratrmalara nclk et- behaved Amplitude tor
meye balad. 1976'dan itibaren Linearly Rising Trajectories
bundan nce bile, baz bilim insan-
lar teorinin kavramsal olarak
kusurlu olduunu mrldanmaya
balamt. Ne kadar ok alr retilen enerjinin bile ok stnde
larsa, sicimler kuvveti o kadar ok
aklamyor gibi grnyordu.
Sper-sicimlerin douu
Fiziki gruplar sicim teorisi
zerinde almaya devam etti;
ama daha geni bilim topluluunun
tekrar ciddiye almas iin teorinin
baz sorunlarna zm bulmalar
gerekiyordu. 1980'lerin banda
sper-simetri dncesiyle bir
atlm geldi. neri uydu: Parack
fiziinin standart modelinde (s.
302-05) bulunan bilinen
paracklarn her birinin
kefedilmemi bir "sper-elenei"i
- her bozonla elenen bir germion
ve her fermionla elenen bir bozon-
vardr. Durum byle olsayd, o
zaman sicimlerin ne kan birok
sorunu hemen ortadan kalkard ve
sicimleri aklamak iin gerekli
boyutlarn says ona inerdi. Bu ek
Sper-sicim teorisi ok boyutlu
zarlarn varln ngrr.
Evrenimiz ble bir zar olabilir. Bir
Byk Patlama olaynn, iki zar
arpnca gerekleip bir
"dngsel Evren" modeli rettii
ne srlr.
1. Zarlar arpp
bir Byk
Patlama retir.
paracklarn saptanmam olarak
kalmasnn nedeni, en gl
modern parack hzlandrclarda
enerjilerde bamsz var
olabilmeleridir.
Bu dzeltilmi "sper-simetrik
sicim teorisi" ok gemeden
"sper-sicim" teorisi olarak anlr
oldu. Ne var ki, byk sorunlar yerli
yerinde kald - zellikle be rakip
sper-sicim yorumunun ortaya
kmas . Sper-sicimlerin yalnzca
2-boyutlu sicimlere ve 1-boyutlu
noktalara deil, toplu ekilde
"zarlar" olarak da bilinen ok-
boyutlu yaplara da yol atna
ilikin kantlar da artmaya balad.
Zarlar, 3-boyutlu dnyamzda
hareket eden 2-boyutlu perdeler
gibi dnlebilir : Benzer ekilde
3-boyutlu bir zar, 4-boytulu bir
uzayda hareket edebilirdi.
Mteorisi
1995'te ABD'li fiziki Edward
Witten, birbiriyle ekien sper-
4 . Zarlarda krklklar oluur.
3. Zarlar
genileyip
dzleir
boalr.
2 . Bir zar geliip bugnk
Evren'imize dnr.
''
Sicim teorisi oklu bir evren
tasavvur eder; burada
evrenimiz byk bir somun
ekmein bir dilimidir. Dier
dilimler, uzayn eksta bir
boyutunda bizimkinden
kard.
Brian Greene
''
sicim teoriler sorununa bir zm
neren ve M-teorisi olarak bilinen
yeni bir model sundu. Bir boyut
daha ekleyip, toplam 11 boyuta
ulat; bu durum, be sper-sicim
yaklamnn tek bir teorinin
veheleri olarak tarif edilmesine
olanak vermekteydi. M-teorisinin
gerektirdii uzay-zamann 11
boyutu, o zaman popler olan
"sper-ktleekim" (sper-simetrik
ktleekim) modellerinin
gerektirdii 11 boyutu
yanstmaktayd. Witten'in teorisine
gre, gereken yedi ek uzay boyutu
"kompakt" olacaklard -k vrlp , pek
ok mikroskobik lekte nokta gibi
hareket edecek ve grnecek
krelere benzer kk yaplara
dnecekti.
Ne var ki, M-teorisinin byk
sorunu, bizzat teorinin
ayrntlarnn u anda
bilinmemesidir. M-teorisi daha ok,
gzlemlenen ya da ngrlen birok
ve ii
lt yerine getirecek belli
zelliklere sahip bir teorinin
varlna ilikin bir ngrdr.
imdiki snrllklarna ramen
M-teorisi, fiziin
ve evren bilimin
eitli alanlar
iin byk bir esin
kayna oldu. Kara delik tekillikleri
 TEMEL YAPI TALARI 313
sicim olgular olarak yorumlanabilir
ya da Byk Patlamann ilk
evreleri. M-teorisinin ilgi ekici bir
kolu da, Neil Turok ve Paul
Steinhardl gibi kozmologlarn
nerdii "dngsel Evren"
modelidir. Bu teoriye gre bizim
Evren'imiz 11-boyutlu uzay-
zamanda kk aralklarla
birbirinden ayrlan ve trilyon yllk
zaman leklerinde birbirlerine gre
hafif srklenen birok ayr zardan
yalnzca biridir. ddiaya gre zarlar
arasnda arpmalar byk
enerjilerin aa kmasyla
sonulanabilir ve yeni Byk
Patlamalar tetikleyebilirdi.

Her eyin teorileri

M-teorisi olas bir "Her eyin
Teorisi" -elektromanyetizma ile
zayf ve yein nkleer kuvvetleri
baaryla tarif eden kuantum alan
teorilerini Einstein'n genel grelilik
teorisinin sunduu ktleekim
tarifiyle birle tirmenin bir yolu-
olarak nerildi. Bir zamana kadar
ktleekimin kuantum tasviri
anlalmaz kald. Ktleekim
kuvveti, doas bakmndar dier
kuvvetten kkten farkl gibi byk sayda paracn bir araya Bu, Calabi-Yau manifoldu denilen
grnyor. D ier kuvvet bireysel topland durumlar hari, 6-boyutlu matematiksel bir yapnn
paracklar arasnda etkili olur, nemsizdir, ama ok byk 2-boyutlu bir dilimidir. Sicim teorisinin
alt gizli boyutunun bu biimi
ama yalnzca grece kk uzaklklarda etkili olur.
alabilece(ii ne srlr.
leklerde; oysa ktleekim, ok Ktleekimin srad davrannn
olas bir aklamas udur:
Kuantum dzeyindeki etkisi daha doar. KK ve eitli almlar ek
yksek boyutlara "szabilir ;" bu boyut ihtiyacn ortadan kaldrarak,

''
Sicim teorisi bir hataysa,
stnkr bir hata deildir.
Derin bir hatadr ve bu
nedenle deerlidir.
LeeSmolin
yzden Evren'imizin bilinen
boyutlar iinde yalnzca kk bir
paras alglanr.
Sicim teorisi, bir Her eyin
Teorisi'nin tek aday deildir.
1980'lerin sonunda Lee Smolin ve
Carla Rovelli. ilmek kuantum
ktleekimini (KK) gelitirdi. Bu
teoriye gre, paracklarn
sicim teorisine gre artc
avantajlar sunar ve birok kozmolojik
soruna baaryla uygulanmtr.
Bununla birlikte, "Her eyin Teorisi"
olarak hem sicim paracklar, hem
ilmekli uzay-zaman savunmas ikna
edici olmaktan uzak duruyor.

''
kuantumlu zellikleri sicim-benzeri
doalarndar deil, kk ilmikler
eklinde kuantumlaan kk
lekli uzay-zamar yapsndan
314

960'larda Britanyal fiziki altlekte davranyla ilgilenmeye

KISACA
B!LMDALI
Evrenbilim
NCE
1783 John Michell, kUeekim-
leri tutacak kadar byk o- molojik grnmleri zerine yazd
lan nesneleri teoriletirir.
1930 Subrahmanyan Chandra-
sekhar, belli bir kltenin zerin-
de ken bir yldz ekirdeinin
bir kara delie yol aacan ne
srer.
1971 lk olas kara delik sapta-
nr -
Cygnus X-1.
1 Stephen Hawking, kara delik-
lerin davranyla ilgilenen
birka parlak aratrmac dan biriy-
balad. nemli bir keifte bulundu
- adlarna ramen, kara delikler
madde ve enerji yutma nn ya n sra
di. Doktora tezini bir tekilliin (u- nm da yayar. "Hawking nm"
zay-zamanda bir kara deliin btn kara deliin olay ufkunda - kara
ktlesinin youn lat nokta) koz- deliin ktleekimin k bile
kaamayacak kadar gl olduu
ve yldz-ktlel i kara deliklerin tekil- d snr- yaylr. Hawking, dnen
likleri ile Byk Patlama srasnda bir kara dehkte youn ktleekimin
Evren'in ilk durumu arasnda pa- edimsiz, atom-alt parack-kar
ralellikler kurdu. parack iftlerine yol aacan
1973'te Hawking kuantum gsterdi. Olay ufkunda her iftin bir
mekaniiyle ve ktleekimin atom- esinin kara dehin iine
ekilmesi, hayatta kalann gerek
bir parack olarak srekli bir
varolua itilmesi olanakldr.

SONRA
2002 Galaksimizin merkezine
yakn yrngelerde dnen yl
dzlara ilikin gzlemler, dev bir
kara deliin varln gsterir.
2012 Amerikal sicim teorisyeni
Joseph Polchinski, kuantum do-
''
Hedefim basittir. Evren'i
eksiksiz, neden imdi olduu
gibi olduunu ve neden hep
var olduunu anlamaktr.
Stephen Hawking
Uzaktaki bir gzlemci iin bunun
sonucu, olay ufkunun dk- sl
termal nm yaymasdr. Zaman
iinde, bu n mn alp gtrd
enerji, kara deli in ktle
kaybetmesine ve buharlamasna
neden olur.

''
laklnn bir kara deliin olay
ufkunda sper scak bir "ate
duvar" rettiini ne srer.

2014 Hawking, kara deliklerin

var olabileceini artk sanmad Ayrca bkz. John Michel! 88- 89 Albert Einstein 214- 21
n duyurur. Subrahmanyan Chandrasekhar 248

KISACA
BLM DALI
Biyoloji
NCE
1805 Alexander von Humboldt,
doann bir btn olarak temsil
edilebildiini ilan eder.
1859 Charles Darwin, yaam
formlarnn evreleri tarafndan
ekillendirildiini savunur.
1866 Alman doa bilimci Emst
Haeckel ekoloji terimini icat
eder.
1935 Britanyal botaniki
Arthur Tansley Yer'in yaam
formlarn, arazi eklini ve
iklimini dev bir ekosistem
olarak tarif eder.
SONRA
1970'ler Lynn Margulis Yer
atmosferinin ve mikroplarn
simbiyotik ilikiyi tarif eder;
daha sonra Gaia'y bir dizi
etkileyen ekosistem olarak
tanmlar.
1997 Kyoto Protokol, sera
gazlarn azaltma hedeflerini
belirler.
TEMEL YAPI TALARI 315
YER VE YER'N BTN
YA~M FORML~RI, GAA
DENiLEN TEK BiR CANLI
ORGANZMA OLUTURUR
JAMES LOVELOCK (191...,.9__,
- ~~---
1
960'larn banda NASA,
Mars'ta yaamn nasl
aranacana kafa yoracak bir
''
ekip oluturdu. Britanyal
evrebilimci James Lovelock'a
sorunla nasl baa klaca
soruldu ; bunun zerine Yer'deki
Evrim, yaam ve maddi
yaam dnmeye balad.
evrenin partner olduu
yapk bir it dansdr.
Lovelock ksa srede yaamn
bir dizi zorunlu zelliini kefetti. Danstan, Gaia kendilii kar.
Yer yzeyindeki btn yaam suya James Lovelock
bamldr. Ortalama yzey
''
scakl, yeterli sv suyun var
olmas iin 10-16'C arasnda
kalmaldr ve 3,5 milyon yldr bu
aralkta kalmaktadr. Hcreler sabit
bir tuzluluk dzeyini gerektirir ve
genellikle yzde 5'ten yksek Gaia hipotezi
dzeylerde yaayamazlar ve Lovelock btn gezegenin, Gaia
okyanus tuzluluu yzde 3,4 dedii, kendi kendini dzenleyen,
civarnda kalm tr. Yaklak iki canl bir kendilik oluturduunu
milyar yl nce atmosferde ilk ne srd. Bizzat yaamn kendisi-
oksijen grldnden beri, oksijen nin varl, yzey scakln, oksi-
younluu yzde 20'ye yakn jen younlamasn ve okyanusla-
kalmtr. Yzde 16'nn altna rn kimyasal bileimini dzenleyip,
dseydi, soluyacak kadar oksijen yaam koullarn en uygun hale
olmazd - yzde 25'in zerine getirir. Bununla birlikte, insann
ksayd, orman yangnlar asla evre zerindeki etkisinin bu has-
sndrlemezdi. sas dengeyi bozabilecei uyar
snda da bulundu.
Ayrca bkz. Alexander von Humboldt 130-35 Charles Darwin 142 49
Charles Keeling 294- 95 Lynn Margulis 300-01
316
BLM DALI
Matematik
NCE
1917-20 Fransa'daPiene
Fatou ve Gaston Julia karma-
k aylar -yani, gerek ve Kesirli boyutlar
sanal say (karekk-1'in
katlan) kombinasyonlar- kul-
lanarak matematiksel kmeler
kurar. Ortaya kan kmeler ya
"dzenli" (Fatoukmeleri) ya
"kaotik"tir (Julia kmeleri) ve
fraktallarn ncsdr.
1926 Britanyal matematiki
ve meteorolog Lewis Fry
Richardson, kaotik sisten)erin
matematiksel modellerine
nclk eden Does the Wind
Possess a Velocity'yi yaymlar.
SONRA
Gnmz Fraktallar, karma-
klk bilimi alannn bir yani, btn bytme leklerinde
parasn oluturur. Deniz eit bir ayrnt miktar vardr.
biyolojisinde, deprem modelle-
mede, nfus aratrmalarnda, dsal ipular olmadan bize ne
petrol ve akkan mekaniinde
kullanlr.
BR
BULUT ST
USTE DALGALARDAN
2~~~~BROT (1924-2010)
elikal matematiki Benolt
B Mandelbrot 1970'lerde
bilgisayar kullanp, doadaki
rntleri modelledi. Bunu
yapmakla, yeni bir matematik alan
at - o gnden beri birok alanda
kullanlan frakta! geometri.
Geleneksel geometri tamsayl
boyutlar kulland halde; frakta!
geometri, bir "prz ls" gibi
dnlebilen kesirli boyutlar Mandelbrot kmesi , bir karmak
saylar kmesi kullanlarak retilen bir
kullanr. Bunun ne anlama
fraktaldr ve her lekte kendisinin
geldiini anlamak iin, Britanya'n n
snrsz temsillerini gizler. Grafik olarak
ky eridini bir sopayla lmeyi
grselletirildiinde, burada grlen
dnn. Sopa ne kadar uzunsa,
kendine zg ekli retir.
lm o kadar ksa olur; nk yol
boyunca olan przleri
dzgnletirir. Britanya kysnn kadar yakn olduklarn sylemeyi
1,28'lik bir kesirli boyutu vardr; bu olanaks zlatrr - bulutlar, btn
rakam, sopann uzunluu azaldka uzaklklardan ayn grnr.
lmn ne kada r arttnn bir Vcudumuz birok frakta! rnei
iaretidir. barndrr; akcierin dalla np
Fraktallarn ay rt edici bir boluu doldurmas gibi. Kaotik
zellii de, kendine b enzemedir - fonksiyonlar gibi fraktallar da,
balang koullarnda kk
deiikliklere duyarllk gsterir ve
rnein bulutlarn frakta! doas, hava durumu gibi kaotik sistemleri
analiz etmek iin kullanlr.
Ayrca bkz. Robert FitzRoy 150-55 Edward Lorenz 296-97

BLM DALI
Bilgisayar bilimi
NCE
1935 Albert Eins tein, Boris
Podolsky ve Nathan Rosen,
kuantum dolaklnn ilk
tasvirini veren "EPR paradok-
su"nu gelitirir.
SONRA
1994 Amerikal matematiki
Peter Shor kuantum bilgisayar-
lar kullararak saylarn arpar
lara ayrlmasn baarabilen bir
algoritma gelitirir.
1998 Hugh Everett'in kuan-
tum mekaniine ilikin oklu
dnyalar yorumunu kullanan
teorisyenler, bir kuantum
bilgisayarn hem ak hem
kapal olduu bir binime
durumu tasavvur ettiler.
2011 in' de Hefei'de Bilim ve
Teknoloji niversitesnden bir
aratrma ekibi drt kbitlik
b ir kuantum dizisi kullanarak
143'n asal arpanlarn doru
bir ekilde bulur.
BR KUANTUM
HESAPLAMA
MODEL
YURI MANiN (1937-)
uantum bilgiilemi
K kuantum mekanii nden en
yeni alanlardan biridir.
Geleneksel hesaplamadan temelden
farkl bir ekilde a lr. Rus-Alman
matematiki Yuri Manin, bu teoriyi
gelitiren nclerden biridir.
Bit, bir bilgisayardaki temel
bilgi taycsdr ve iki durumda bu durum, h r ek kubitle birlikte
var olabilir: O ve 1. Kuantum
hesaplamada temel bilgi birimine
bir kbit denilir. "Tutulmu" atom-
alt paracklardan oluur ve iki
olas durumu vardr. rnein bir
elektron spin-yukar ve spin-aa
Bir kbitteki bilgi bir krenin
yzeyinde herhangi bir nokta olarak
temsil edilebilir - O, 1 ya da k sinin
binimes.
Ayrca bkz. Albert Einstein 214-21 Erwn Schrdingor 226- 33
Alan Turing 252- 53 Hugh Everett llI 284- 85
TEMEL YAPI TALARI 317
olabilir ve k fotonlar yatay ya da
dikey kutuplnablir Ama kuantum
mekanksel dolga levi, kbitlerin
her ik durumun bnimesinde var
olmalana olanak vererek,
tayabildiklo bilgi miktarn
arttrr Kuantum teoris kbitlern
"dolak" olmnl na da izin verir ve
tanan very katl olarak arttrr.
Bu parnlel lem teorik olarak
olannst hesaplama gc
reteb lr
Teoriyi kantlama
llk kez 1980'lorde ortaya atlan
kuantum bilgsayarlar, salt teorik
gibi guJnuyorlard. Bununla
bilikte, yakn zamanda yalnzca
brka kubtlk dzilerde
hesaplamalar yaplabildi. Yara rl bir
makine sunmak iin kuantum
bilgsayarlar yzlerce ya da binlerce
dolak kbite ulamaldr ve bu
bykle ulama sorunlar vardr.
Bu sorunlarla ilgili almalar devam
ediyor.
318

GENLER TURDEN

KISACA
BLM DALI
Biyoloji
NCE
1928 Frederick Griffith bir
bakteri suunun, daha s onra
DNA olduu anlalan eyin
aktarlmasyla baka bir sua
dnebildiini gsterir.

1946 Joshua Lederberg ve

Edward Tatum, bakterilerde
doal genetik malzeme
alveriini kefeder.

1959 Tomoichiro Akiba ve

Kunitaro Ochia, antibiyotie
direnli plazrritlerin bakteriler
arasnda dolaabildiini rapor
aamn sreklilii - Gemite , 1928'de Brilanyal

Y
eder. organizmalarn bymesi, hekim Frederick Griffith, zatrree
SONRA remesi ve evrilmesi- bulaa n bakterileri inceliyordu.

1993 Amerikal genetiki genellikle, ebeveynlerden yavrulara Zararsz bir suun canl hcrelerini,

Margaret Kidwell, karmak geen genlerle hareket eden dikey syla ldrl m zararl bir suun

organizmalarda genlerin tr
snrlarn atn gsteren
rnekler saptar.
2008 Amerikal biyolog John
K. Pace ve dierleri
omurgallarda yatay gen
aktarmnn kantlarn sunar.
bir sre olarak grlr. Ama l kalntla ryla kartrnca
1985'te Amerikal mikrobiyolog tehlikeli olabildii ni bulgulad .
Michael Syvanen, genlerin ya lnzca Vard sonular , l hcrelerden
kuaktan kuaa gemediini , canl hcrelere szan dntr c
remeden bams z olarak trler bir "kimyasal ilke"ye balad.
arasnda yatay geli de James Watson ve Francis Crick
yapabildiin i ve yatay gen DNA' n n yapsn zmeden eyrek
aktarmnn (YGA) evrimde kilit bir yzyl nce Griffith, DNA'nn
rol oynad n ne srd. kuakla r arasnda dikey gei
 TEMEL YAPI TALARI 31!
Ayrca bkz. Charles Darwin 142-49 Thomas Hunt Morgan 224 25 James Walson and Francs Crick 276-83
Wlliam French Anderson 322 23

yatay gen aktarm, Lederberg'in nizmalarda, hem bitkilerde hem

rencisi Norton Zinder'in hayvanlarda da gerekleme olas
kefettii gibi, virsler araclyla ln gsterir. Darwin'n yaama

''
Farkl trler arasnda gen
ak, ierimleri henz tam
olarak anlalmam bir
genetik varyasyon biimini
temsil eder.
Michael Syvanen
da gerekleebilir. Virsler
bakterilerden daha kktr ve
canl hcreleri -bakteriler dahil-
istila edebilir. Konuku genlere
karabilirler ve konukudan
konukuya geerken, konuku
genleri birlikte gtrebil_ir.
Gelime genleri
1980'lerin ortasndan itibaren Syva-
nen, yatay gen aktarmn daha ge-
ac, bir evrensel ortak atadan ok,
ok sayda atas olan bir aa benze
yeblir. Taksonomi, hastalk ve ha-
ere kontrolu ve genetik mhendis
!ii bakmndan potansiyel ierim-
leriyle yatay gon aktarmnn tam
anlam, almaya devam ediyor.

''
yapmann yan sra, ayn kuan
hcreleri arasnda yatay gei de
yapabildiinin ilk kantn
bulmutu.
1946'da Amerikal biyologlar
Joshua Lederberg ve Edward
Tatum bakterilerin doal dav ran
larnn bir paras olarak genetik
malzeme alverii yaptklarn
kantlad. 1959'da Tomoichiro
Akiba ve Kunitaro Ochia'nn ban
ektii bir Japon mikrobiyologlar
ekibi, bu tr DNA transferinin,
bakteriler arasnda antibiyotik
direncinin bu kadar hzl yaylmas
nn nedeni olduu nu gsterdi.
Dnen mikroplar
Bakterilerin plazmit denilen ve
dorudan temas kurunca hcreden
hcreye geen - genlerini de
birlikte gtrerek kk, seyyar
DNA halkalar vardr. Baz
bakteriler, belli antibiyotik tiplerine
kar diren yaratan genler
barndrr. Genler, DNA oald
her seferinde kopyalanr ve DNA
aktarlrken bir bakteri
poplasyonuna yaylabilir. Bu tr
ni bir balama yerletirdi. Embriyo
geliiminin hcre dzeyinde genetik
olarak kontrol ediliinde benzerlikler
-uzak akraba trler arasnda bile-
fark etti ve bunu, evrim tarihinde
farkl organizmalar arasnda hareket
eden genlere balad. Syvanen'e g-
re hayvan geliiminin genetik kont-
rol, gen takasnn etkili olma ans
n azamiletirdii iin, fark gruplar-
da benzer olacak ekilde evrilmiti.
Daha ok tr iin genom dizimi
ONA plazmltlerl, bu mkrografta ma-
tamamlandka ve fosil kalntlar
vye boyanan, br hucrenn
kromozom
yeniden incelendike, kantlar, ya- larnd on bo{pms zd r,
ama yne de gen
tay gen aktarmnn yalnzca mik- ler kopyoloyablrlor ve organzmalara
roplarda deil, daha karmak orga- yen g n sokmak in kullan labilirler.
MichaelSyvanen Syvanen 1987'den beri
Davis'te California niversitesi
Michael Syvanen Washington ve Tp Okulunda tbbi mikrobiyoloji
Berkeley niversitelerinde ve immnoloji profesrdr.
kimya ve biyokimya okuduktan
sonra, mikrobiyoloji alannda nemli emerlerl
uzmanlat. 1975'te Harvard Tp
Okulunda mikrobiyoloji ve 1985 Cr osssp eci es Gen e
molekler genetik Tran sfer : I m plications tora
profesrlne atand; burada N ew Theory of E volution
bakterilerde antibiyotik, 1994 Horizontal Gene Transfer:
sineklerde bcek ilac direncinin E v i dence and Possible
geliimini aratrd. Bulgular Con sequen ces
onu yatay gen aktarmna ve
bunun adaptasyon ve evrimdeki
rolne ilikin teoris ini
yaynlamaya gtrd.
320

FUTBOL

TOPU
BUYUK BASINCA
DAYANABLR
) ---~---
HARRY KROTO (1939-_.._

KISACA
BLM DALI
yle gl ve direnli bir molekl yaptk ki.. ==:J
Kimya
NCE
1966 Britanyal kimyac David
Joncs, ii bo karbon .. . teknolojinin ve tbbn birok alannda oklu uygulamalar vardr.
molekllerinin yaratln
ngrr.
1970 Japonya' da ve
Britanya'da bilim insanlan,
karbon-60 (Coo) moleklnn Bir futbol topu eklindedi r.
varln birbirinden bamsz
olarak ngrr.
SONRA
1988 Mum isinde Cso bulunur.
Futbol topu bGy(1k basmca dayanablUr.
1993 Alman fiziki Wolfgang
Kratschmer ve Amerikal
fiziki Don Huffman
ki yzy ldan fazla bir sre demetiyle buharlatrp eitli

1
"fullerenler"i sentezlemenin bir
yntemini gelitirir. boyunca bilim insanlar, karbon kmeleri rettiler, bir tam
karbon (C) elementinin sayl karbon atomlaryla molekller
1999 Avusturyal fizikiler yalnzca biim ya da allotropt oluturdular. En bol kmelerin
Markus Amdt ve Anton halinde var olduu nu dndler: forml Cso ve Cro'ti. Bunlar daha
Zeilinger, Cso'n dalga-benzeri elmas, grafit ve amorf karbon - isin nce hi grl memi molekllerdi.
zellikleri olduunu kantlar. ve kmrn ana bileeni. 1985'te Cso 'n (ya da karbon-60) dikkate

2010 Yer'd en 6500 k yl
uzaktaki kozmik tozda Cso
spektrumu grlr.
Britanyal kimyac Harry Kroto ve
Amerikal meslektalar Robert Curt
ve Richard Smalley'in almasyla
birlikte bu durum deiti .
Kimyaclar grafiti bir lazer n
deer zellikleri olduu an la ld .
Kimyaclar bir futbol topuna
benzeyen bir yapya sahip
olduunu anladlar -karbon
atomlarnn oluturduu tam bir

Ayrca bkz. August Kekule 160 65 Linus Pauling 254- 59
kresel kafes; her atom dier
atoma yle balanmt ki,
polihedronun btn yzleri ya
begendi ya altgendi. C 10 daha ok
bir ragbi topuna benzer;
ekvatorunun etrafnda fazladan bir
karbon atomu halkas vard r.
Hem GIO hem Coo Kroto'ya,
Amerikal mimar Buckminster
Fuller' in ftrist jeodezik kubbeleri
hatrlatt, bu nedenle bi leiklere
buckminsterfullerene ad n verdi;
bucky kresi ya da fulleren de
denilir.
Bucky krelerinin
zellikleri
Ekip, Cso bileiinin kararl
olduunu ve bozulmadan yksek
scaklklara kadar stlabildiini birok molekl vardr. Fullerenlerin
bulgulad. Yakl ak 650C'de bir
gaza dnyordu . Kokusuzdu,
suda zlmyor, ama organik
solventlerde hafif zlyordu.
Bucky kresi, imdiye kadar hem
bir dalga zellii hem bir parac k
zellii sergiledii grlen en
byk nesnelerden biridir de.
1999'da Avusturyal aratrmaclar
Cso molekllerini dar yarklardan
geirdi ve dalga-benzeri davrann
giriim rntsn gzlemledi.
Kat Cso grafit kadar yumuaktr;
ama fazla sktrlnca, sper-sert
bir elmas biimine dnr. yle
grnyor ki, futbol topu byk
basnca dayanabilir.
Saf Cso yariletkendir; yani
iletken l ii, bir yaltkan ile bir
iletkenin iletkenlikleri arasndadr.
Ama sodyum ya da potasyum gibi
alkali metallerin atomlar
eklendi(l'inde, bir iletken haline
gelir, hatta dk scaklklarda
sper iletken haline gelip, dirensiz
elektrik iletir.
Cso, zellikleri hala aratrlan
ok sayda rnle (kimyasal madde)
sonulanan eitli kimyasal
tepkimelere de girer.
Yeni nano dnyas
Cso aratrlan ilk molekl olmasna
ramen, kefedilmesi tamamen
yeni bir kimya dalna yol at -
fullerenlerin aratrlmas .
Nanotpler yapld - yalnzca birka
nanometre geniliinde, ama
birka milimetre uzunlua ulaan
silindirik fullercnler. yi s ve
elektrik iletirler; kimyasal olarak
etkisizdir ve son derece gldr;
bu da onlar mhendislik
bakmndan ok yararl yapar.
Elektriksel zelliklerden
kanserin ve HIV'in tbb tedavisine
kadar her ey iin aratrlan daha
CaN gibi oklu karbon-karbon
en son yan rn grafendir - karbon
atomlarndan oluan yass bir
levha, tekil bir grafit tabakasna
benzer. Bu maddenin, hararetle
aratrlan dikkate deer zellikleri
vardr.
Bir Coo moleklnn hor atomu
atoma balanr. Molekln toplam 32
yz vardr. Bunlarn 12'si begen,
20'si altgendir; kendine zg, futbol
topuna benzer bir ekil olutururlar.
TEMEL YAPI TALARI 321
HarryKroto
Harold Walter Krotobchiner,
1939'da ngiltere'de
Cambridgeshire'da dodu .
Oyuncak inaat takm
Meccano'dan bylenen Kroto
kimya okumay tercih etti ve
1975'te Sussex niversitesinde
profesr oldu. H-CsC-CC-
bal bileikleri uzayda
aramakla ilgilendi ve
spektroskopi (madde ile yan
enerji arasndaki etkileimin
incelenmesi) kullanarak
kanlar buldu. Rice
niversitesinde Richard
Smalley ile Robert Curl'n
lazer spectroskopisi
almalarn duyunca,
Texas'da onlara katld ve
birlikte C 60 ' kefettiler. Kroto
2004'ten beri Florida Eyalet
niversitesinde nanoteknoloji
zerinde almaktadr.
1995'te, eitim ve retim
amal bilim filmleri yapacak
Vega Science Trust' (Vega
Bilim Vakf) kurdu. Filmler
internette www.vega.org.uk
adresinde cretsiz edinilebilir.
nemli eserleri
1981 The Spectra of
Interstellar Molecules
1985 60:Buckminsterfullerene
(with Heath, O'Brien, Curl,
andSmalley)
322
KISACA
BLM DALI
Biyoloji
NCE
1984 ABD'li aratrmac Ric-
hard Mulligan bir virsQ, fq;e
den aJnar hcrelere gen yer-
letirmek iin bir alet olarak
kullarr.
1985 Williarn French Ander-
son ve Michael Blaese, bu tek-
niin kusurlu hcreleri dzelt-
mek iin kullanlabildiini
gsterir.
1989 Anderson zararsz bir be-
lirteci 52 yandaki bir erkee
enjekte ederek, insann gen te-
davisinde ilk gvenlik testini
gerekletirir. Bir yl sonra ilk
klinik denemeyi yapar.
SONRA
1993 Birleik Krallk'ta aratr
maclar, kistik fibrozu gen tera-
pisiyle iyiletiren baanl hay-
van deneylerinin sonularn Fi
klar.
2012 nsanlar zerinde kistik
fibroz gen tedavisinin ilk
ok-dozlu denemesi balar.
HASTALIGI TEDAV
ETMEK N ~SANLARA
GEN YERLESTIR
WILLIAM FRENCH ANlERSON (1936-)
Birok hastalk kahtsaldr ve
kusurlu genler neden olur.
DNA'y kesen enzimler
kullanlarak ilevselgenler
normal hcrelerden
yahtlabilir.
Vektrler -virsler ya da
plazmit denilen ONA halkalar
kullanlarak hcreler hastalna neden olur.
arasnda gen aktarm
yaplabilir.
sre, yalnzca belirtileri hafifletmek
1970'lerde bilim insanlar hastal
nsan genomu - bir insann
1 kaltsal bilgisinin tamam
yaklak 20.000 genden oluur.
Bir gen, canl bir organizmann
molekler kaltm birimidir. Ne var
ki, genler ska arzal alr.
Normal bir gen dzgn
kopyalanmaynca kusurlu bir gen
oluur ve "hata" ebeveynlerden
yavruya geer. Genetik denilen bu
hastalklarn belirti !eri, sz konusu
gene baldr. Bir gen bir proteinin
-canl organizmalarda ok eitli
ilevleri yerine getiren ok sayda
proteinden birinin- retimini
kontrol ederek alr ; ama bu hata
olursa bu protein baarsz olur.
rnein bir kan phtlatrma geni
arzal alrsa, vcut kan
phtlatran kan proteinini
retmeyi brakr - hemofili
Genetik hastalklar geleneksel
ilalarla tedavi edilemez ve uzun
ve hastann yaamn olabildiince
rahatlatmak olanaklyd. Ama
iyiletirmek iin "gen tedavisi" -
kusurlu genlerin yerini alacak ya da
onlara baskn gelecek "salkl"
genler kullanma- olasln
dnmeye baladlar.

Ayrca bkz. Gregor Mende! 166-71 Thomas Hunt Morgan 224-25 Craig Venter 324-25 lan Wilmut 326
1. Kusurlu gen barndran
hcreler vcuttan karlr. 2 . Bir virs
remeyecek ekilde
deitirilir.
Salkl
3. Virsn
6. hcreler' \ iine salkl
vcuda, normalde gen sokulur.
altklar yere
yerletirilir.
4. Virs. vcuttan
alnan hcrelerle
kartrlr.
Bilim ins anlar bir
5 . Hcreler virs hastann hcrelerine salkl
tarafndan genetik genler yerletirmek iin bi r
olarak deitirilir. virs vektr gibi kullanr.
Yeni genler yerletirmek olmakla btnletirilen virsler de
Genler vcudun hastalkl yerlerine dahil. Virsler enfeksiyon
bir vektrle - geni kaynana dnglerinin bir paras olarak
"tayan" bir parack- sokulabilir. canl hcreleri doal bir ekilde
Bilim insanlar bir vektr gibi istila eder; peki iyiletirici genleri
harekete edebilen kendilikler iin de birlikte tayabilirler miydi?
birok olaslk aratrd - hastalkla 1980'lerde aralarnda William
savamaktan ok hastala neden French Anderson'n da bulunduu
Amerikal bir bilim insanlar ekibi,
kltrl (laboratuvarda
yetitirilmi) dokuya gen
''
yerletirmek iin virs kullanmay
baard. Genetik baklk
yetmezlii hastalna yakalanm
Gen tedavisi, temel ahlaki hayvanlar zerinde denediler.
iyilikseverlik ilkesiyle Ama saaltc genleri hayvanlarn
desteklenebildii iin etiktir: kemik iliine yerletirmekti; orada
salkl krmz kan hcreleri
nsann strabn hafifletir.
William French yapacak ve hastal
iyiletireceklerdi. Beyaz kan
Anderson
hcreleri hedef alndnda daha
iyi sonu alnmasna ramen,
''
deneme ok etkili olmad.
1990'da Anderson ilk klinik
denemeyi gerekletirdi ve
kabarck hastal olarak bilinen,
TEMEL YAPI TALARI 323
ayn baklk yetmezlii olan iki
k z
tedavi etti. Bu hastala
yakalananlar enfeksiyona kar o
kadar savunmaszlar ki, btn
mrlerini steril bir ortamda ya da
"kabarck"ta geirmek zorunda
kalabilirler.
Anderson'n ekibi iki kzdan
rnekler ald, onlara gen tayan
virs bulatrd ve hcreleri tekrar
kzlarn iine aktard. Tedavi iki yl
boyunca birok kez tekrarland ve
ie yarad. Ne var ki, etkisi
geiciydi; nk vcudun yapt
yeni hcreler kaltmla arzal gen
almaya devam ediyordu. Bu, bugn
gen tedavisi aratrmalarnn
merkezi sorunu olarak duruyor.
Gelecekten beklentiler
Dier hastalklarn tP.davisinde
dikkate deer atlmlar
gerekletirildi. 1989'da ABD' de
alan bilim insanlar , kistik
fibroza neden olan geni tanmlad.
Bu vakada kusurlu hcreler,
akcierleri ve sindirim sistemini
tkayan yapkan bir mukus retir.
Sorumlu kusurlu genin
tanmlanmasndan sonra be yl
iinde. vektr olarak lipozomlar -
bir tr yal damlack- kullanarak
salkl gen aktarmak iin bir
teknik gelitirilmiti. lk klinik
denemenin sonular 2014'te belli
olacak.
Gen tedavisini geniletmek iin
stesinden gelinmesi gereken
nemli zorluklar hi'la var. Kistik
fibroza yalnzca bir gendeki kusur
neden olur. Ne var ki, genetik
bileenli birok vakaya -Alzheimer,
kalp hastal ve diyabet gibi-
farkl birok genin etkileimi nedon
olur. Bu tr va kalan tedavi etmek
ok daha zordur ve gvenli, baarl
gen tedavisi iin aratrmalar
devam ediyor.
324

BR BLGSAYAR
EKRANINDAN .YEN YASAM
FORMLARI TASARLAMAK
CRAIG VENTER (1946-)

BLM DALI Canl hcreler DNA'da

ifreli talimatlar kullanarak DNA'nn talimatlar kesin
Biyoloji bir dizim halinde tutulur.
oluur ve varbru srdrr.
NCE
1866 Gregor Mende! bezelyeler-
de kaltsal zelliklerin belli rn-
tleri uyduunu gsterir.
1902 Amerikal biyolog ve fizik-
i Walter Sutton, kromozomlarn Kimyasal yap talar belirli bir
dzende birbirine balanarak Bu dizim
kaltmn taycs olduklarn
ONA yapay olarak deifreedilebilir.
ne srer. yaratlabilir.
1910-11 Thomas Hunt Morgan,
meyve sinei deneylerinde Sut-
ton'un teorisini kantlar.
1953 Francis Crick ve James
Watson, DNA'nn genetik tali-
matlar nasl tadn aa
karr.

1995 lk kez bir bakterinin ge-

nomu (genlerinin tamam} dizi-
ays 2010'da, biyolog yeni bir ey deildir. 1771'de Luigi
lir.
2000 nsan genomu ilk kez dizi-
lir.
M Craig Venter'in ban
ektii Amerikal bilim
insanlarndan oluun bir ekip,
Galvani elektrik kullanarak
kesilmi bir kurbaann bacan
seirtti, romanc Mary Shelley'in

2007 Craig Ventcr yapay bir
kromozom sentezler.
SONRA
2010 Venter ilk yaam formu
sentezini duyurur.
tamamen yapay ilk yaam formunu Frankenstein' yazmasna esin
yaratt. Bu organizma - tek hcreli kayna oldu. Ama bilim insanlar
bir bakteri- ham kimyasal yap yaamn fiziksel bir "kvlcm"a
talarndan oluturuldu. Bu, daha az, hcrelerin iinde
yaamn doasn anlamamzda gerekleen kimyasal srelere
kaydedilen ilerlemenin bir daha fazla bal olduunu giderek
tan yd. Yaam yaratma ryas anlad.

Ayrca bkz. Gregor Mende! 166-71 Thomas Hunt Morgan 224-25 Barbara McClintock 271
James Watson and Francis Crick 276-83 Michael Syvanen 318-19 William French Anderson 322- 23
''
Yaam iin yeni bir deer
sistemi yaratyoruz .
Craig Venter
''
1950'1erin ortasna gelindiinde
yaamn gerek srr, her hcrenin
ekirdeinde var olan,
deoksiribonkleik asit ya da DNA
denilen bir moleklde bulunmutu.
DNA'nn kimyasal yap talarnn
oluturduu uzun iplikik,
hcrelerin almasn kontrol eden
genetik kod olarak tanmland.
Yaam yaratmak DNA yaratmak
-ve nkleotit denilen yap talarn
tam doru dizimini elde etmek-
anlamna gelecekti. Her nkleotit
drt baz trnden birine sahiptir,
ama say sz ekilde birleir.
Craig Venter
DNAyapmak
Nkleotitlerin dizi mi her organizma-
da farkld r ve milyonlarca yllk ev-
rimin sonucudur. Rastgele bir dizim,
bir canly devam ettiremeyen an-
lamsz bir kimyasal "mesaj" gnde-
rirdi. Bilim insanlar yaam yarat-
mak iin, doal olarak var olan bir
organizmadan bir dizim kopyalamak
zorundayd. 1990'a gelindiinde, bir
sr yntemle bunu gerekletirebi hatta yeni yaam formlar
lecek yeni teknoloji vard ve insann
tam genetik yapsn ya da genomu-
nu dizmek iin uluslararas nsan
Genomu Projesi balat ld.
lk organizma -bir bakteri-
1995'te dizildi. yl sonra, nsan
Genomu Projesinin yava ilerleme-
sinden sklan Venter, insan geno-
munu daha hzl dizmek ve verileri
kamuya sunmak iin zel irket Ce-
lera Genomics'i kurdu. 2007'de eki-
bi, Mycoplasma cinsinden bir bak-
terinin kromozomunu temel a lan
yapay bir kromozom -tam bir DNA
iplikii- yapt n ilan etti.
2010'da ekibi, genetik malzemesi
karlm bir bakteriye yapay bir formlardr ve Venter tarafndan
kromozom yerletirip, yeni bir ya-
am formunu fiilen yaratt.
ABD'de Utah'ta Salt Lake City'de
doan Craig Venter okulda iyi bir
performans gstermedi. Vietnam
Savana katld , bir sahra hasta-
nesinde alt ve biyomedikal bili-
me ilgi duydu. San Diego'da Cali-
fornia niversitesinde okuduktan
sonra, 1984'de ABD Ulusal Salk
Enstitsne girdi. 1990'larda in-
san genetik yapsna gen yerleti
rebilen teknolojinin gelitirilmesi
ne yardm etti, gelimekte olan
genom aratrmalarn alannda
nc oldu. Ulusal Salk Enstit-
s'ndan ayrlp, 1992'de kar amac
gtmeyen Genom Aratrmalar
Enstitsn kurdu. lk nce Hae-
TEMEL YAPI TALARI 325
Bilgisayar-retimi yaam
En basit canlnn - Mycoplasma
gibi- genomu bile yz binlerce
nkleotitin di zili inde n olu ur. Bu
nkleotitler zel bir dzende yapay
olarak birbirine ba!jlanmaldr; ama
bunu btn bir genom iin yapmak
ok zor bir itir. Yaamn genetik
ifresini zebilen, hastalk lardaki
genetik faktrleri saptayabilen,
yaratmaya hizmet edebilen
makinelerde, bilgisayar
teknolojisinin yardmyla ilem
otomatikletiriliyor.
Mycoplasma, hcre duvar olmayan
bakterilerdir. Bilinen en kk yaam
kromozomlar yapay olarak dizilen ilk
organizma oldu.
mophilus influenzae bakterisine
odaklanarak, tm genomlar diz-
menin bir yolunu icat et ti. nsan
genomuna ynelerek kar a mal
Celara irketini kurdu ve ileri
DNA dizme makinelerinin yap
mna yardm etti. 2006'da , ya-
pay yaam formlar yaratm a a-
ratrmalar gerekletirmek iin
kar amac gtmeyen J . Craig
Venter Enstitsn kurdu .
nemli a..rlari
2001 The Sequen ce of the
Human Genome
2007 A Life D ecoded
326
KISACA
BLM DALI
Biyoloji
NCE
1953 James Watson ve Fran-
cis Crick, DNA'nn genetik ko-
du tayan ve kendini kopyala-
yabilen ift sarmal bir yapya
sahip olduunu kantlar.
1958 F. C. Stewart, yetikin
(ayrtrlm)
dokulardan ha-
vucu klonlar.
1984 Danimarkal biyolog Ste-
en Willadsen, genetik materya-
li karlm yumurta hcreleri
ile embriyo hcrelerini kayna
trmann bir yolunu gelitirir.
SONRA
2001 Soyu tehlike altnda olan
ilk hayvan, Noah adl bir ya-
ban sr, ABD' de klonlama
yntemiyle doar. ki gn son-
ra dizanteriden lr.
2008 Saaltc doku klonlama-
nn, farelerde Parkinson hasta-
ln tedavi etmede etkili ol-
duu kantlanr.
YEN BR DOGA
YASASI
IAN WILMUT (1944-)
lonlama, tek bir ebeveynden
K yeni, genetik olarak zde
bir organizma retmektir.
Doada gerekleir; bir ilek bitkisi
kol salnca ve srgnleri btn gen-
lerini eeysiz miras alnca olduu
gibi. Ne var ki, yapay klonlama kar
ktr; nk btn hcrelerin tam hcreleri ve dllenmi yumurtalar,
bireylerde byme potansiyeli yok-
tur ve yetikin hcreler de isteksiz
olabilir. Britanyal biyolog F. C.
Stewart 1958'de ilk kez ok hcreli
''
nsan klonlamaya ynelik
gldr; ama
basklar
ya da insan
yaygnlaacan
yaamnn nemli bir zellii
olacan sanmamalyz.
lan Wilmut
''
Ayrca bkz. Gregor Mende! 166 71 Thomas Hunt Morgun 224-25
James Watson and Francis Crick 276-83
bir organizmay klonlamay baard;
yetikin tek bir hcreden bir havu
bitkisi yetitirdi. Hayvanlar klonla-
mann daha kark olduu anlald.
Hayvanlan klonlama
Hayvanlcrda , gene,: bir embriyonun
az sayda totipotent hcreler - by-
yp btn bir vcut oluturabilen
hcreler- arasndadr. 1980'lerde
bilim insanlar gen embriyo hcre-
lerini ayrarak klonlar retebili-
yordu; ama zordu. Britanyah biyolog
lan Wilmut ve ekibi, onun yerine,
vcut hcrelerinin ekirdeklerini,
genetik materyali kartlan dllen-
mi yumurtalara yerletirdi - by-
lece onlar totipotent hale getirdi.
ekirdek kayna olarak koyun-
larn meme hcrelerini kullanan
ekip, sonuta ortaya kan embriyo-
lar normal yolla gelimesi iin koyu-
nun iine yerletirdi. Toplam, bu
hcrelerin 27.729 tanesi byyp
embriyoya dnt ve 1996'da Dolly
adnda biri dodu ve yaad. Tarm,
koruma ve tp amal klonlama ara
trmalar, etiiyle ilgili tartmalarla
birlikte, devam ediyor.
 TEMEL YAPI TALARI 327

NE_ SS~EMNN
OTESINDEKI

DUNYALAR
GEOFFREY MARCY (1954- )

stronomlo r, Gne s.oml 1000'clon fazla gozegon dorJand.

BLM DALI
Astronomi
NCE
1960'lar Astronomlar yldzla
nn yolundaki "yalpalamalar" l-
erek yeni gezegenler saptama-
y umar; a ma bu tr yalpalama
hareketleri, bugn en gl t e-
leskoplarn bir menzilinin te-
sinde kalr.
1992 Polonyal astronom Alek-
sander Wolszczan, Gne siste-
mi dnda bir puslarn (yanm
bir yldz ekirdei) yrngesin-
de ilk dorulanm gezegerleri
bulgular.
A dnda gezegenler olasl
n uzun sredir o rar
maktadr; ama teknoloji, yakn zo
mana kadar, bu tr gezegenlei s p-
tama yeteneimizi snrlamak tayd .
lk nce pulsarlarn - gezegenleri on
lan u ya da bu yne ekince radyo
sinyalleri hafife deien , h zl d-
nen ntron yldzlan- yrngesinde
dnen gezegenler bulundu. Sonra
1995'te svireli astronomlar Michel
Mayor ve Didier Oueloz, 51 Pegasi
b'yi kefetti - Yer' den yaklak 51
k yl uzakta Gne-benzeri bir y l
dzn yrngesinde dnen Jpi-
ter-byklnde bir gezegen. O za-
mandan beri, Gne sistemi dnda
Radyal hz yntemi, bir yldzn etrafnda
Gezegen avcs
(;o!iforn1o nversitesinde astronom
Oooffr y Matcy, ekibiyle birlikte, bir
lnRon gzlemcinin bulduu pek ok
uozogonin ilk 100'n 70'i dahil-
knycln wmaktadr.
Bu ruzak gezegenler dorudan
g ulam yecek kadar snktr; ama
dolayl ola ak aa karlabilirler.
Bir gezegenin konuku yldz ze-
rindeki kleekim etkisi, yldzn
k fr kansndaki deiikliklerle l-
lebilen radyal hznda deiiklere
neden olur. Gne sistemi dnda
yaam desekleyen bir gezgenin var
olup olmad henz belli deil.
Konuku yldz

_.
SONRA
dnen bir gezegenin ktleekim tarafndan
2009-2013 NASA'.nn Kepler (~------~
uydusu, Gne sistemi dnda,
ileri ya da geri ekilince k frekansndaki
hafif Doppler kaymalarn (s. 127) ______
rlerinden gezegen geen yl saptamaya dayanr.
dzlarn parlaklnda ufak d-
ler arayarak 3000'den fazla
gezegen aday kefeder. Kep-
ler'in verilerine dayanan astro-
nomlar, Samanyolu galaksisinde
Gne-benzeri yldzlarn yrn- Gne d gezegen
gesinde dnen Yer-benzeri 11
milyar kadar dnya olabilecei Ayrca bkz. Nicolaus Copernicus 34-39 William Herschel 86-87
ni ngrmektedir. Christian Doppler 127 Edwin Hubble 236-41
330

REHBER
alangta byk ounluu yaltk alan bireylerin ya da kk

B gruplar n ounlukla yar-dinsel amalarla yrtt bir ura

olan bilim, modern toplumun ileyii iin merkezi nem tayan
pratik bir faaliyete dnt Bugn birok proje, zellii gerei yksek
ibirliine dayanr ve belirl ahsiyetleri seip ayrmak zor -hatta
gcendirici- olabilir. Her zamankinden daha fazla aratrma alan vardr
ve disiplinlernrasndaki snrlar silikleiyor. Matematikiler fizikilerin
problemlerine zm sunarken, fizikiler kimyasal tepkimelerin doasn
aklyor; kimyac lar yaamn gizemlerini didiklerken, biyologlar
dikkatlerini yapay zeMya eviriyor. Burada, dnyay anlamamza katkda
bulunmu ahsiyetlerin yalnzca bazlarn sralyoruz.

PYTHAGORAS KSENOPHANES ARYABHATA

M y.570-495
Arkasnda yazl eser brakmayan
Yunan matematiki Pythagoras'n
yaamna ilikin kesin ok az ey
biliniyor. Yunan adas Samos'da
dodu; ama M 518'den nce
buradan ayrlp Gney talya' da
Kroton'a gitti; orada Pythagoraslar
denilen gizli bir felsefi ve dinsel
dernek kurdu. Dernein yakn
evresi kendine mathematikoi dedi
ve gerekliin en derin dzeyde
matematiksel olduunu savundu.
Pythagoras, eyler arasndaki
ilikilerin saylara
indirgenebildiine inand ve grubu
bu ilikileri kefetmeye koyuldu.
Pythagoras bilime ve matematie
birok katknn arasnda, titreen
tellerin armonisini inceledi ve
imdi onun adn tayan teoremin
ilk kantlarn olaslkla o sundu:
Dik al bir gende hipotensn eserleri byk lde ihmal edildi.
karesi, dier iki kenarn karesinin
toplamna eittir.
Ayrca bkz. Arimet 24-25
M y.570-475
Kolophon'lu Ksenophanes, gezgin
bir Yunan filozof ve airdi. Geni
ilgi alan, uzun gezilerinde yapt
dikkatli gzlemlerden edindii
bilgiyi yanstmaktayd. Okyanuslar
stp bulutlar yaratan gnein
enerjisini, Yerdeki fiziksel srelerin
arkasndaki g olarak tanmlad.
Ksenophanes, gk cisimlerinin
kkeninin bulut olduunu dnd:
Yldzlar yanan buluttu; Ay,
skm buluttan olumaktayd.
Denizden uzak karalarda deniz
yaratklarnn fosil kalntlarn
kefedince, Yerin srasyla tufan ve
kuraklk dnemlerinden getii
sonucuna vard. Ksenophanes,
doal grngleri ilahi kuvvetlere
bavurmadan aklayan en eski
anlatmlardan biri retti; ama
lmnden sonraki yzyllarda
ne srd; ama anlalan, gn-
Ayrca bkz. Empedokles 21
Zhang Heng 26- 27
MS 476-550
Hindistan'n Gupta
imparatorluunda bir renim
merkezi olan Kusumapura'da
alan Hindistanl matematiki ve
astronom Aryabhata, daha sonra
Mslman bilginler arasnda
olduka nfuzlu olacak ksa risaleler
yazd. 23 yandayken yazd
manzum Arabhatiya, aritmetik,
cebir, trigonometri ve astronomi
zerine blmler barndrr. Pi
saysn (n, bir emberin evresinin
apna oran) 3, 1416 olarak -
drdnc ondalk basamaa kadar
doru- ve Yerin evresini 39. 968
km olarak -imdi kabul edilen
40.075 km'ye ok yakn- olarak
verir. Aryabhata yldzlarn grnen
hareketinin Yerin dnnden
kaynaklandn ve gezegenlerin
yrngelerinin elips olduunu da
merkezli bir gne sistemi
nermemi.
Ayrca bkz. Nicolaus Copernicus
34-39 Johannes Kepler 40-41
 REHBER 331

adn benimsemesi ok yaygnd. daha nce dk olan toplumsal

BRAHMAGUPTA Ayrca bkz. John Dalton 112-13 statsn ykseltti ve drt Fransz
598-670 kralnn zel cerrahln yapt.
Teknklerini ayrnt l anlatan kitab
Hindistanl matematiki ve IBN SINA Les Oeuvres 1575'te yaymland.
astronom Brahmagupta say 980-1037 Ayrca bkz. Robert Hooke 54
sistemine sfr kavramn soktu ve
bir sayy kendisinden karmann ranl hekim Ebu Ali el-Hseyin bin
sonucu olarak tanmlad. Negatif Abdullah bin Sina, 10 yanda hafz WILLIAM HARVEY
saylarla ilem yapmak iin olan dahi bir ocuktu. Matematik, 1578-1657
aritmetik kurallar da mantk, astronomi, flzik, simya ve
ayrntlandrd. Byk eserini mzik zerine yazlar yazd ve iki lngliz hekim William Harvey kan
628'de Gurjara-Pratihara byk eser kard : Byk bi billm dolamnn ilk do ru aklamasn
hanedannn bakenti ansiklopedisi olan Kitab' fa vo yapp, kalbn pompalad tek
Bhillamala'da yaarken ve 17. yzyla kadar n vesito do s sisLOmle vcutta hzla aktn
alrken yazd. Brahma-sphuta- kitab olarak kullanmda kolan gsterdi. Daha nce iki kan
siddhanta (Brahma'nn Doru Eseri) el-Kanun fi '-Tib. bn Sina yalnzca sstom inn o lduu sanlyordu :
adleser matematiksel simgeler tibbi tedavileri dal, egzersizin, Toplordomorlar karacierden
iermiyordu, ama ikinci dereceden masajn , diyetin ve uykunun bosrlo dolu mor kan tarken ,
denklemleri zmenin bir arac olan nemini vurgulayarak sal kl wrclomola akcierden "yaam
karesel formllerin tam bir tasfirini kalmann yollarn da a klad. Bir v on" krmz kan tayordu.
kapsamaktayd. Sonraki yzylda siyasal kargaa dneminde yaad 1l : voy kan a kn say sz
deneyle
eser Badat'ta Arapaya evrildi ve ve srekli yer deitirme ihliya c, gstod vo ei tli hayvanlarn kalp
daha sonraki Arap bilim insanlarn almalarn ska kesintiye At lmn inceledi. Ne var ki,
byk lde etkiledi. uratt. Doscartos'n mekanik felsefesine
Ayrca bkz. Alhazen 28-29 Ayrca bkz. Louis Pasteur 156 59 karyd vo kann kendine ait bir
yaam gc oldu\'juna inand .
Balangta kar klan Harvey'in
CABiR BiN HAYVAN AMBROISE PARE kan dolam teorisi, ld srada
y. 722-y.815 y.1510-1590 yaygn kabul grmekteydi. Ge 17.
yzy lda yeni mikroskoplar n
ranl simyac Cabir bin Hayyan Ambroise Pare 30 y l Fransz a ltnd a atardamarlar
pratik, deneyci bir bilim insanyd; ordusunda askeri cerrah olarak toplardamarlara balayan kk
dier eylerin yan sra, alam alt; bu sre iinde, kol ya da k lcal damarlar kefed ildi.
hazrlamanin, metalleri test bacak kesildikten sonra damarlar Ayrca bkz. Robert Hooke 54
etmenin ve kesimli damtmann balamak iin ligatr kullanmak da Antonie van Leeuwenhoek 56-57
ayrntl yntemlerini aklad. dahil, ok sayda yeni teknik
Neredeyse 3000 farkl kitap Cabir'e gelitirdi. Anatomiyi inceledi,
atfedilmitir; ama ou, olaslkla yapay kol ve bacak gelitirdi ve MARIN MERSENNE
lmnden sonraki yzylda "hayalet bacak" olarak bilinen, bir 1588-1648
yazld. Ortaada Avrupa'da bacak kesildikten sonra hastann
Cabir'in ok az eseri bilinmekteydi; hissettii durumun ilk tbbi Fransz kei Marin Mersenne
ama ona atfedilen bir eser, Summa aklamalarndan birini retti. bugn en ok asal saylar zerine
Perfectionis Magisterii, 13. yzylda Altn, gm , porselen ve camdan almasyla hatrlanr; 2"-1 asal
kt. Avrupa'da simya zerine en yapay gz de yapt. Pare iddet say ise, n'in de asal say olmas
nl kitap haline geldi; ama sonucu len insanlarn i gerektiini gsterdi. Birok bilimsel
olaslkla, Fransisken kei organlarn inceledi ve ilk adli tp alanda kapsaml aratrmalar yapt;
Taranto'lu Paul tarafndan yazld. raporlarn yazp, modern adli armoni alannda , gerili bir telin
O zamanlar, bir yazarn patolojinin balangcna iaret etti. titreim frekansn yneten yasalar
kendisinden nceki bir nlnn Pare 'nin almalar, cerrahlarn ortaya kard. Mersenne Paris'te
332 REHBER
yaad, Rene Descartes'la ibirlii
yapt ve eserlerini Franszcaya
evirdii Galileo'ya uzun uzadya
yazt. Bilimsel anlayn anahtar
olarak deneyi gl bir biimde
savundu, doru veri ihtiyacn
vurgulad ve birok adan
titizlikten yoksun olmakla eletirdi.
1635'te btn Avrupa' da lOO'den
fazla yesi olan zel bir bilim
dernei olan Academie
Parisienne'yi kurdu -dernek daha
sora Fransz Bilimler Akademisi
olacakt.
Ayrca bkz. Galileo Galilei 42-43
RENE DESCARTES
1596-1650
Fransz filozof Rene Descartes, 17.
yzyln Bilimsel Devriminde
anahtar figrd; btn Avrupa'y
dolat ve o zamann nde gelen
birok ahsiyetiyle birlikte alt.
Avrupal bilim insanlarnn, doru
varsaylan bilgiye tam bir
kukuculukla bakarak
Aristoteles'in ampirik-olmayan
yaklamnn stesinden
gelmelerine yardmc oldu.
Descartes, matematie dayal drt
atall bir bilimsel aratrma
yntemi retti: aiklr olmadka
hibir eyi doru kabul etme;
problemleri en basit paralarna
ayr; problemleri basitten
karmaa giderek z ve son
olarak sonularn denetle.
Uzaydaki noktalar saylarla ifade
etmek iin Kartezyen koordinat -x,
y ve z eksenli- sistemini gelitirdi.
Bu sistem ekillerin say olarak
ifade edilmesine, saylarn ekil
olarak ifade edilmesine olanak
sa layp, matematiin analitik
geometri alann kurdu.
Ayrca bkz. Gali!eo Gnlilei 42-43
Francis Bacan 45
HENNIG BRAND
y.1630-y.1710
Alman kimyac Hennig Brand 'n
erken yaamyla ilgili fazla bir ey
bilinmiyor. Utuz Yl Savalarnda
savatn ve ordudan ayrlnca
kendini simyaya verip, adi metali
altna dntrecek felsefe tan
aramaya koyulduunu biliyoruz.
1669'da Brand, kaynatlp suyu
ektirilen idrar kalntlarn starak
mumsu, beyaz bir madde elde etti.
Brand maddeye, karanlkta
ldad iin "phosphorus" (fosfor,
k tayan) dedi. Fosfor yksek
tepkinlidir ve Yerde serbest element
olarak bulunmaz; bu, byle bir
elementin ilk kez yaltldnn
iaretiydi. Brand yntemini gizli
tuttu; ama 1680'de Robert Boyle
ondan barmaz olarak fosforu
kefetti.
Ayrca bkz. Robert Boyle 46- 49
GOTTFRIED LEIBNIZ
1646-1716
Alman Gottrdied Leibniz, Leipzig
niversitesinde hukuk okudu.
Descartes, Bacan ve Galileo'nun
dncelerini kefetike bilime
ilgisi artt; mr boyu sren btn
insan bilgisini harmanlama aray
balad. Daha sonra Paris'te
Christian Huygens'ten matematik
dersleri ald ve bilimin
gelimesinde nemli olduu
anlalacak kalkls -deiim
hzlarn hesaplamann
matematiksel bir yolu- burada
gelitirmeye balad. Kalkls,
yazt ve daha sonra bozutuu
lsaac Newton'la ayn zamanda
gelitirdi. Leibniz bilimsel
aratrmay aktif bir biimde tevik
etti, btn Avrupa' da 600'den fazla
bilim insanyla yazt ve Berlin,
Dresden, Viyana ve St.
Petersburg'da akademiler kurdu.
Ayrca bkz. Christiaan Huygens
50- 51 lsaac Newton 62-69
DENIS PAPIN
1647-1712
Fransa doumlu ngiliz fiziki ve
mucit Den is Papin, genken, hava
ve basnla ilgili deneylerinde
Christian Huygens'in ve Robert
Boyle'un asistanln yapt ve
1679'da ddkl tencereyi icat etti.
Tenceredeki buharn kapa
kaldrma eilimini gzlemleyen
Papin, bir silindirin iindeki pistonu
itmek iin buhar kullanma
dncesine ulat ve bir buhar
makinesinin ilk tasarmn yapt.
Papin'en kendisi buhar makinesi
yapmad; ama 1709'da buharl
gemilerde krek yerine ark
kullanmann pratikliini gsteren
bir ark ina etti.
Ayrca bkz. Robert Boyle 46- 49
Christiaan Huygens 50- 51
Joseph Black 76-77
STEPHEN HALES
1677-1761
ngiliz din adam Stephen Hales,
bitki fizyolojisi zerine bir dizi nc
deney gerekletirdi. Terleme
denilen bir srete bitki
yapraklarnn sald su buharn
lt ve bu durum onu, terlemenin,
kklerden btn bitkiye znk
besin tayan bir sv ak
saladn kefetmesine yol at.
zsu, kklerdeki yksek basn
alanndan, su buharnn szp
ortaya kt alak basn
alanlarna hareket eder. Hales
vard sonular 1727' de Vegetable
Staticks kitabnda yaymlad.
Ayrca, hayvanlarda, zellikle
 REHBER 333

kpeklerde kapsamla deneyler Naturelle (Doal Tarih) zerinde

gerekletirip, ilk kez kan basncn
lt. Hales, kimyasal tepkimeler
srasnda kan gazlar toplamak
iin kullanlan gaz haznesini de
icat etti.
Ayrca bkz. Joseph Prieslley
82-83 Jan lngenhousz 85
DANIEL BERNOULLI
alt. Amac, doatarihi ve jeoloji NICEPHORE NIEPCE
alanlarndabtn bilgiyi
harmanlamakt. 44 cildi bulan
ansiklopedi, lmnden 16 yl sonra
asistanlar tarafndan tamamland.
Buffon, Yerin jeolojik bir tarihini
ina etti; daha nce sanlandan
daha yal olduunu ne srd.
Soyu tkenen trlerin haritasn
kard ve Charles Darwin'den bir
1765-1833
Frans zmucit Nicephore Niepce'nin
1825'te Saint-Loup-de-
Varennes'teki yurtluunun
etrafndaki binalarn ekti i
fotoraf, varln srdren en eski
fotoraftr. Niepce, bir karanlk
odann arkasna yansyan

1700-1782 yzyl nce insanlarn ve grnty sabitlemenin bir

Daniel Bernoulli, svireli
matematiki bir ailenin herhalde en
yeteneklisiydi -amcas Jakob ve
babas Johann, kalklsn
gelimesine nemli katklarda
bulundu. 1738'de akkanlarn
zelliklerini i nceledii
Hydrodynamica'y yay mlad.
Bernoulli ilkesini formle etti; bu
ilkeye gre, bir akkann hz Britanyal papaz Gilbert White,
arttka basnc der. Bir uan Selborne'un kk Hampshire
kanatlarnn nasl kaldrma kuvveti
rettiini anlamann anahtar bu
ilkedir. Hareket eden bir akkann,
enerjinin kurunumu ilkesini ihlal
etmemek iin basncnn bir
ksmn kinetik enerjiyle evirmesi
gerektiini anlad. Bernoulli
matematik ve fiziin yan sra,
astronomi, biyoloji ve oinografi
alannda da aratrmalar yapt.
Ayrca bkz. Joseph Black 76-77
Henry Cavendish 78-79 Joseph
Priestley 82-83 James Joule 138
Ludwig Boltzmann 139
GEORGES-LOUIS
LECLERC,
COMTE DE BUFFON
1707-1788
Franszaristokrat ve doa bilimci
Comte de Buffon 1749'dan mrnn
sonuna kadar, antsal eseri Histoire
maymunlarn ortak bir atas tekniini bulmak iin yllardr
dncesini ne srd. deneyler yapyordu. 1816'da gm
Ayrca bkz. Cari Linnaeus 74-75 klorrle kapl kat kullanarak
James Hutton 96-101 negatif bir grnt elde etti; ama
Charles Darwin 142-49 gn na tutunca grnt
kayboldu. Sonra 1822 civarnda,
heliyografi dedii ve bitmle kapl
GILBERT WHITE cam ya da metal bir levha kullanan
1720-1793 bir ilemle ortaya kt. Bitm a
maruz kalnca sertlemekteydi ve
levha lavanta yayla ykannca ,
geriye yalnzca sertlemi alanlar
kynde sakin bir hayat yaayan kalmaktayd. Grnty sabitlemek
bekar bir rahipti. 1789' da kard sekiz saat alyordu. Niepce
kitab The Natura] History and mrnn sonuna doru, ilemi
Antiquities of Selborne, iyiletirmenin yollar konusunda
arkadalarna yazlan mektuplarn Louis Daguerre ile ibirlii yapt.
bir derlemesiydi. Mektuplarnda Ayrca bkz. Alhazen 28-29
White, sistemetik doa
gzlemlerini kaydetti ve canllarn
i ilikileriyle ilgili dnceler ini ANDRE-MARIE AMPERE
gelitirdi. Aslnda ilk ekolojistti. 1775-1836
White, imdi bizim ekosistem
dediimiz eyde btn canllarn 1820'de Hans Christian 0rsted'in
oynayacak bir rol olduunu anlad; elektrik ile manyetizma arasndaki
yer solucanlarnn "bitki rtsnn balanty tesadfen kefettiini
byk destekileri gibi" duyan Fransz fiziki Andre-Marie
grndklerini, "onlarsz ar aksak Ampere, ikisinin ilikisini
gelieceklerini" not etti. White'n aklayan matematiksel ve fiziksel
yntemeleri, yllarca ayn yerde bir teoriyi formle etmeye koyuldu.
kayt tutmak da dahil, sonraki Sre iinde, manyetik bir alann
biyologlarn zerinde olduka etkili onu reten elektrik akmyla
oldu. matematiksel ilikisini ifade eden
Ayrca bkz. Alexander von Ampere yasasn formle etti.
Humboldt 130-35 James Ampere ulat sonular 1827'de
Lovelock 315 yaymlad ve esiz bir biimde
deneyimden karsanan kitab
Memoir on the Mathemalical
334 REHBER
Theory ofElectrodynamic
Phenomena, bu yeni bilim alanna
bir ad verdi - elektrodinamik.
Standart elektrik akm birimi
amper, adn ondan alr.
Ayrca bkz. Hans Christian
0rsted 120 Michael Faraday 121
LOUIS DAGUERRE
1787-1851
lk pratik fotoraf tabn, Fransz
ressam ve fiziki Louis Daguerre
icat etti. 1826'dan itibaren
Daguerre, Nicephore Niepce ile
birlikte heliyografik tab zerinde
alt, ama bu en az sekiz saat
pozlandrmay gerektiriyordu.
1833'te Niepce'in lmnden sonra
Daguerre, iyotlu gm bir levha
zerindeki grntnn cva
buharyla banyo edildii ve tuzlu
suyla sabitlendii bir ilem
gelitirdi. Bu ilem, gerekli
pozlandrma zamann 20 dakikaya
indirip, fotoraf ekmeyi insanlar
iin ilk kez pratik hale getirdi.
Daguerre, daguerreotype dedii
ynteminin tam bir aklamasn
1839'da yazd ve kendisine bir
servet kazandrd.
Ayrca bkz. Alhazen 28-29
AUGUSTIN FRESNEL
1788-1827
Fransz mhendis ve fiziki
Augustin Fresnel, en ok Fresnel
merceklerinin mucidi olarak
tannr; mercekleri deniz feneri
nn daha uzak mesafelerden
grnmesini olanakl kld.
Mektuplat Thomas Young'n
ift-yark deneylerine dayanarak,
n davrann inceledi. Fresnel Ayrca bkz. Alan Turing 252-53
optik konusunda nemli teorik
almalar yapt; n bir
ortamdan dierine geerken nasl
ya da yansdn
krldn
aklayan bir takm denklem retti. SADICARNOT
almalarnn byk blmnn 1796-1832
nemi, ancak ldkten sonra takdir
edildi. Nicolas-Leonard-Sadi Carnot
Ayrca bkz. Alhazen 28-29 Fransz ordusunda subayd; 1819'da
Christiaan Huygens 50-51 yarm maala yar emekliye ayrlp
Thomas Young 110-11 Paris'e dnd ve kendini bilime
verdi. Fransa'nn Sanayi
Devriminde Britanya'y
CHARLES BABBAGE yakalamasn umut eden Carnot,
1791-1871 buhar makineleri tasarlamaya ve
yapmaya koyuldu. Aratrmalar
Britanyal
matematiki ilk dijital 1824'te tek kitab Reflections on the
bilgisayar
tasavvur etti. Baslan Move Power of Fire'n
matematiksel cetvellerdeki yaynlanmasna yol at; bu kitapta,
yanllarn saysna aran bir buhar makinesinin
Babbage, cetvelleri otomatik olarak verimliliinin esas olarak
hesaplayan bir makine tasarlad ve makinenin scak paralar ile souk
1823'te makineyi yapmak iin paralar arasndaki scaklk
mhendis Joseph Clement'i ie farkna bal olduunu belirtti.
ald. "Fark Makinesi" pirin Termodinamik zerine bu nc
dililerden oluan zarif bir alma daha sonra Almanya'cli
mekanizma olacakt; ama Babbage, Rudolf Clausius, Britanya'da
paras ve enerjisi bittii iin ancak William Thomson ve Lord Kelvin
bir prototipini yapabildi. 1991'de tarafndan gelitirildi; ama Carnot
Londra Bilim Mzesinde bilim saken, byk lde gz ard
insanlar, Babbage'n zamannda edildi. 36 yanda bir kolera
bulunan teknolojiyi kullanarak onun salgnnda grece kendi halinde
tarifine uygun bir Fark Makinesi ld.
yapt; bir iki dakika sonra skma Ayrca bkz. Joseph Fourier 122
eiliminde olmasna ramen, James Joule 138
alt.Babbage, delikli kartlardaki
talimatlar alan, verileri bir
"depo"da tutan ve "kark" JEAN-DANIEL
hesaplamalar yapan ve sonularn
yazl ktsn veren, buharla COLLADON
alan bir "Analitik Makine" de 1802-1893
dledi. Bu, modem anlamda
gerek bir bilgisayar olabilirdi. svireli fiziki Jean-Daniel
Korumas altna alt Ada Lavelace Colladon n bir tp iinde
(air Lord Byron'n kz) makinenin toptan i yansmayla
programlarn yazd ve dnyann ilk tutulabildiini, kavisli bir yol
bilgisayar programcs denildi. Ne almasn olanakl kldn kantlad
var ki, Analitik Makine projesi - modem optik liflerin arkasndaki
hayata geirilemedi. temel ilke. Cenevre Gl'nde
gerekletirilen deneylerde
Colladon, sesin suyun iinde
havada olduundan drt kat daha
hzl yol aldn gsterdi. Suyun

iinde 50 km uzaa ses iletti ve bu
yntemin, Man Denizi zerinde
iletiim kurmann bir arac olarak
kullanlmasn nerdi. Suyun
sktrlabilirliini aratrarak,
hidrolik alannda da nemli
almalar yapd.
Ayrca bkz. Leon Foucault 136-37
JUSTUS YON LIEBIG
1803-1873
Almanya' da Darmstadt'ta bir
kimyasal rn imalatsnn olu
olan Justus von Liebig ilk kimya
deneylerini, ocukken babasnn
laboratuvarnda gerekletirdi.
Byyp karizmatik bir kimya
profesr oldu; laboratuvara dayal
retme yntemleri ok etkili oldu.
Van Liebig bitkilerin bymesinde
nitratn nemini kefetti ve ilk snai
gbreleri gelitirdi. Besin
kimyasyla da ilgilendi ve et z
karmak iin bir imalat sreci
gelitirdi. Kurduu irket, Liebig Et
z irketi, daha sora Oxo marka
et suyu tabletleri retecekti.
Ayrca bkz. Friedrich Whler
124- 25
CLAUDE BERNARD
1813-1878
Fransz fizyolog Claude Bernard
deneysel tpta bir ncyd.
Vcudun i dzenini inceleyen ilk
bilim insanyd ve almas ,
modern homeostaz -d ortam
deiirken vcudun istikrarl bir i
ortam srdrme mekanizmas
kavramna yol aacakt. Bernard
tiwJiirnJ.e vakea.:> ve
karacier in roln aratrd ve
kimyasallarn nasl paralanp daha
basit maddelere ayrldklarn,
sonra tekrar vcut dokularn
meydana getirmek iin gerekli
REHBER 335
karmak molekllere
dntklerini aklad. nemli JOHANNES VAN
eseri, An Introduction to the Study DER WAALS
of Experimental Medicine, 1865'te 1837-1923
yaymland.
Ayrca bkz. Louis Pasteur 156-59 Hollandal fiziki Johu v 1111
Waals, 1873'teki dok to Llyl11
termodinamik alann l l
WILLIAM THOMSON katk yapt ; tezinde, sv l l l l ~
1824-1907 hali arasnda molekle r d l zyl li r
sreklilik olduunu gsterdi V
Belfast'ta doan fiziki William der Waals maddenin bu kJ hll l
Thomson 22 yanda Glasgow birbirine kartn gsto mu 1r
niversitesinde doa felsefesi yan sra, z olarak ayn ma hyoLLt
profesr oldu. 1892'de soyluluk kabul edilmesi gerektiini de
unvan verildi ve Glosgow gsterdi. Molekller arasnda, imd i
niversitesinin ortasndan geen van der Waals kuvvetleri denile n v
rmaa izafeten, Baron Kelvin adn kimyasallarn znrlk gi bi
ald. Kelvin fiziksel deiimi zelliklerini aklayan kuvvet lerin
esasnda enerjide bir deiim varln ortaya koydu.
olarak grd ve almas, fiziin Ayrca bkz. James Joule 138
birok alannn sentezini retti. Ludwig Boltzmann 139
Termodinamiin ikinci yasasn August Kekule 160- 65
gelitirdi ve "mutlak sfr"n , Linus Pauling 254-59
-273,15'C'de her trl molekler
hareketin durduu scakln doru
deerini saptad. Mutlak sfr O EDOUARD BRANLY
alan Kelvin lei , onun adn tar . 1844-1940
Zayf telgraf sinyallerini alan aynal
galvanometreyi icat etti ve 1866'da Paris Katolik Enstitsnde fi zik
Atlantik tesine kablo deme iini profesr olan Eduard Branly,
ynetti. Gelimi bir gemici kablosuz telgrafn bir ncsyd.
pusulas ve gelgiti ngren bir 1890'da Branly kohereri olarak
makine de icat etti. Lord Kelvin bilinen bir radyo cihaz icat etti.
ou kez anlamazlklara davetiye Cihaz, iinde hafif aralkl iki
kard; Darwin'in evrim teorisini elektrot ve elektrotlarn arasnd a ki
kabul etmedi ve cretli bolukta metal ta la bulunan bir
aklamalarda bulundu -1903'te tpt. Cihaza bir radyo sinyali
Wright kardeler ilk uularn uygulannca , metal talalarn
yapmadan bir yl nce ilan ettii direnci azalyor ve bir elektrik
"hibir uak pratik olarak asla akmnn elektrotlar arasnda
baa r l olamaz" ngrs de dahil. akmasna izin veriyordu. Branly'nin
Bununla birlikte, Lord Kelvin'e mal icad daha sonra talyan Guglielmo
edilen ve "artk fizikte kefedilecek Marconi tarafndan radyo il etiimi
yei 1.i 9ey yuklu" uiye ueeyleiue ve uala uuyarl
aklamann uydurma olduu detektrlerin gelitiri ldi i 1910'a
neredeyse kesindir. kadar telgrafta yaygn kullanld.
Ayrca bkz. James Joule 138 Ayrca bkz. Alessandro Volta
Ludwig Boltzmann 139 90- 95 Michael Faraday 121
Ernest Rutherford 206- 213
336 REHBER

Ayrca bkz. Humphry Davy 114 molekller) olutuuna inand. Bu

VAN PAVLOV Leo Baekeland 140-41 teoriyi test etmek amacya,
1849-1936 meydana gelen iyonun bulut
oluumuna neden olup olmadn
Bir papazn olu olan Rus van FRITZ HABER grmek iin odadan nm geirdi.
Pavlov babasnn izinden gitme 1868-1934 lnmn arkasnda youn Dir su
planlarn brakp, St. Petersburg buhar izi braktn bulgulad.
niversitesinde kimya ve fizyoloji Alman kimyac Fritz Haber'in Wilson'n bulut odasnn nkleer
okudu. 1890'larda Pavlov kpeklerde bilimsel miras karktr. Olumlu fizik aratrmalarnda ok nemli
salyay aratrd; yannda yiyecek tarafta Haber ve meslekta Car olduu anlald ve 1927'de ona
olmasa bile odaya girdii her Bosch, hidrojen ve atmosfer Nobel Fizik dln kazandrd.
seferinde kpeklerin salya akttn nitrojeninden amonyak (NH,) 1932'de bir bulut odas kullanlarak
fark etti. Pavlov bunun renilmi sentezleme ilemini gelitirdi. ilk pozitron saptand.
bir davran olmas gerektiini Amonyak yapay gbrelerin temel Ayrca bkz. Paul Dirac 246-47
anlad ve "artl refleks" dedii bir bileenidir ve Haber-Bosch Charles Keeling 294-95
konuda 30 yllk deneylerine ilemi, gda retimini byk lde
balad. Bir deneyde, kpeklere arttran yapay gbrelerin snai
yiyecek verdii her seferide bir zil retimine olanak salad. Olumsuz EUGENE BLOCH
ald. Bir renme (artlanma) tarafta, Haber siper savanda 1878-1944
dneminden sonra, kpeklerin zilin kullanlmak zere klor gazn ve
sesini duyunca salya akttklarn dier ldrc gazlar gelitirdi ve Fransz fiziki Eugene Bloch
bulgulad. Bu almayla Pavlov, !. Dnya Savanda sava spektroskopi alannda aratrmalar
bugnk fizyologlar aklamalarn alanlarnda kullanlmasn ahsen yapt ve kuantumlu k
ar basit grmesine ramen, ynetti. Kendisi gibi kimyac olan dncesini kullanarak Albert
davrann bilimsel incelenmesinin kars Clara, Ypres'te klor gaz Einstein'n fotoelektrik etki
temelini att. kullanlmasna kocas bulat iin yorumunu destekleyen kantlar elde
Ayrca bkz. Konrad Lorenz 249 1915'te intihar etti. etti. !. Dnya Savanda askeri
Ayrca bkz. Friedrich Whler haberleme zerinde alt ve
124- 25 August Kekule 160-65 radyo alclar iin ilk elektronik
HENRI MOISSAN amplifikatrleri gelitirdi. 1940'ta
1852-1907 Vichy hkmetinin Yahudi kart
C. T. R. WILSON yasalarnn kurban oldu ve Paris
Fransz kimyac Hemi Moisson, bir 1869-1959 niversitesindeki fizik profesrl
potasyum hidrojen diflorr grevinden atld. gal altnda
zeltisini elektrolize ederek Charles Thomson Rees Wilson, olmayan Gney Fransa'ya kat;
rettii flor elementini yaltma bulutlara zel ilgi duyan skoyal ama 1944'te Gestapo tarafndan
almasndan tr 1906 Nobel bir meteorologdu. Aratrmalarna yakalanp Auschwitz'e gtrld
Kimya dln ald. Moisson yardmc olsun diye, kapal bir ve orada ldrld.
zeltiyi -50'C'ye kadar soutunca, odann iindeki nemli havay Ayrca bkz. Albert Einstein 214-
negatif elektrotta saf hidrojen ve genletirip, bulut oluumu iin 21
pozitif elektrotta saf flor ortaya gerekli ar doymuluk durumu
kt. Moisson 3500'C'lik bir yaratmann bir yntemini gelitirdi.
scakla ulaabilen bir elektrik-ark Wilson, odada toz paracklar var MAX BORN
frn da gelitirdi ve yapay elmas olunca bulutlarn ok daha kolay 1882-1970
sentezleme giriimlerinde kulland. olutuunu bulgulad. Toz
Baarl olamad; ama yksek olmaynca, ancak havann 1920'lerde Alman fiziki Max Bom,
scaklklarda yksek basn altnda doygunluu kritik bir yksek Gttingen niversitesinde deneysel
karbondan elmas yaplabileceine noktay geince bulut fizik profesryken Werner
ilikin teorisinin doruluu daha olumaktayd. Wilson bulutlarn Heisenberg ve Pascual Jordan ile
sonra kantland. havadaki iyonlarda (ykl birlikte alp, kuantum

mekaniiyle uramann
matematiksel bir aracn, matris
mekaniini formle etti. Erwin
Schrdinger ayn eyi tarif etmek
iin dalga ilevi denklemini formle
edince, Schrdinger'in
matematiinin gerek-dnya
anlamn gsteren ilk kii Bom oldu
-uzay-zaman sreminde zgl bir
noktada bir parack bulma
ol asln aklamaktayd. 1933'te Emil Palade 1940'ta Bkre
Naziler Yahudileri akademik
grevlerden uzaklatrnca, Bom
ailesiyle birlikte Almanya' dan
ayrld. Britanya'ya yerleti ve
1939'da Britanya vatanda oldu.
1954'te kuantum mekanii
alanndaki almalarndan tr gelitirdi; bu teknikler, elektron
Nobel Fizik dl ald.
Ayrca bkz. Erwin Schrdinger
226 339 Werner Heisenberg
234- 35 Paul Dirac 246-47
J. Robert Oppenheimer 260-65
NIELS BOHR
1885-1962
Kuantum fiziinin nde gelen ilk
teorisyenlerinden biri olan
Danimarkal Niels Bohr'un
kuantum devrimine ilk byk
katks, Ernest Rutherford 'un atom
modelini gelitirmekti. 1913'tc
Bohr, elektronlarn ekirdein
etrafnda zgl kuantumlu
yrngelere oturduu dncesini
ekledi. 1927'de Bohr, Werner
Heisenberg'le birlikte alarak,
kuantum grnglerin Kopenhag
yorumu olarak bilinen bir
akl amasn formle e lti. Bu
yorumun merkezi kavram, Bohr'un
tamam l ay clk ilkesiydi; buna gre
bir fotonun ya da elektronun
davran gibi fiziksel bir grng,
onu gzlemlemek iin kurulan
deney ortamna bal olarak
kendini fark bir biimde da
vurabilir.
Ayrca bkz. Ernest Rutherford
206- 13 Erwin Schrdnger
226- 33 Werner Heisenberg
234- 35 Paul Dirac 246- 47
GEORGE EMiL PALADE
1912-2008
Romanyal hcre biyologu George
niversitesi tp fakltesinden
mezun oldu. il. Dnya-Savann
sonunda ABD'ye gt ve New
York'ta Rockefeller Enstitsnde en
nemli almasn yrtt. Palada
yeni doku hazrlama teknikler
mikroskobu altnda hcrelerin
yapsn incelemesine olanak verd i
ve hcre dzeni bilgisini byk
lde ilerletti. En nemli baa s,
1950'lerde ribozomlarn -h crolen
iinde, daha nce mitokondr
paralar olduu dnlen, ama
aslnda aminoasitler zgl br dz
halinde birbirine balayan, temel
protein sentezi alan olan csimler
kefiydi.
Ayrca bkz. James Watson ve
Francis Crick 276 83
Lynn Marguls 300 01
DAVID BOHM
1917- 1992
Amerikal teorik fiziki Davd Bohn,
ortodoks olmayan bir kuantum
mekani yorumu gelitird.
Evren'de, zaman, uzay ve bilin
olarak deneyimlediimiz
grnglcrden daha temel bir
gereklik dzeni olan bir "sakl
dztm"i val\j kabul etti. yle
yazd: "elementlerin tamamen farkl
trden bir temel balants vardr;
ayr ayr var olan maddi
paracklarla birlikte, olaan uzay
ve zaman kavramlarmz, daha
REHBER 337
derin dzenden treyen biimler
olarak bu balantdan soyutlanr."
Bohm 1950'lein bana kadar
Princeton Universitesinde Albert
Enston'la bitlikte alt; sonra
Mak s i st s yasal gruleri ABD'yi
terk etmes ne neden oldu nce
Brozlya'yo, doho sonra 1961'den
tbae n Brklock College'da fizk
profesrlugu yopt Londra'ya gtti.
Ayrca bkz. Ewn Schrdinger
226 33 l l uut Everett 284-85
Oubrolo Vonozlnno 308 13
FREDERICK SANGER
1918-2013
Btnnynl biyokimyac Frederick
Sonno, lk ko Nobol dl alan
(ikisi clc knyn) clrt bilim insann
do b clr ilk dulunu 1958'de
nsuln proton oluturan amino-
astlo n clzhn belrledi iin
knznnd Sangor'n nsln uzerin-
dok ulmalar, DNA'nn protein
yapmn kodlama eklini anlama-
nn a nahtarn s undu; her proteinin
asz bir aminoasit dizilii oldu-
qunu gsterdi. Sanger ikinci d-
lunu, ONA dzme almalarndan
tr 1980'de ald. Sanger'in ekibi
nsann mitokondriyal DNA'sn -
mitokondriler zeride bulunan ve
ya l n zca anneden alnan 37 gen-
dizdi. imdi dnyann nde gelen
genom aratrma merkezlerinden
biri olan Sanger Enstits,
Britanya'da, Cambridgeshire'daki
evinin yaknnda onun onuruna
kuruldu.
Ayrca bkz. James Watson
and Francis Crick 276-83
Craig Venter 324-25
338 REHBER
MARVIN MINSKY
1927-
Amerikal matematiki ve bilisel
bilimci Marvin Minsky yapay
zekann ilk nclerindendi; 1959'da
Massachusetts Teknoloji
Enstitsnde (MiT) yapay zeka
laboratuvarnn e kurucusuydu ve
meslek yaamnn geri kalan
ksmn orada geirdi. almalar
nral alar - deneyimle geliebilen
ve renebilin yapay "beyinler"-
retmeye odakland. 1970'1orde
Minsk ve meslekta Seymour
Papert, yalnzca zeki olmayan
paralardan oluan bir sistemden
zekann nasl kabileceini
aratran "Zihin Dernei" zeka
teorisini gelitirdi. Minsky yapay
zekay, "insanlar tarafndan
yaplnca zeka gerektiren ileri
yapan makineler yapma bilimi"
olarak tanmlar. 2001: A Space
Odyssey filminin danmanyd ve
dnya d zeka olaslyla ilgili atomalt dzeyde etkili olan
kurgular yapt.
Ayrca bkz. Alan Turing 252-53
Donald Michie 286- 91
MARTIN KARPLUS
1930-
Modern bilim giderek daha fazla,
sonular modelleyen bilgisayarlar
kullanlarak yrtlyor. 1974'te
Amerikan-Avusturyal teorik
kimyac Martin Karplus ve
meslekta Amerikan-srailli Arieh
Warshel, a maruz kalnca ekil
deitiren ve gzn almas 1932-
bakmndan ok nemli olan
karmak retna molekulunun
bilgisayar destekli modelini retti.
Marplus ve Warshel hem klasik
fizii hem kuantum mekaniini
kullanarak, retina moleklnde
elektron davrann modelledi.
Modelleri, karmak kimyasal Brout'la birlikte alan Englert,
sistemleri bilgisayar destekli "bo" uzayn maddeye ktle kazan-
modellemenin doruluunu ve dran bir alan iorobilecoini ilk kez
kapsamn iyiletirdi. Karplus ve 1964'te ne srd. Nobel dl,
Warshel bu alandaki 2012'de CERN'de Higgs bozonu
almalarndan tr 2013 Nobel -Higgs alanyla balantl para-
Kimya dln Britanyal kimyac ck- saptannca verildi; Englert,
Michael Levitt'le paylat. Brout ve Higgs'in ngrleri doru
Ayrca bkz. Augus Kekule 160- lanmt. Brout 2011'de lmt; bu
65 Linus Pauling 254-59 yzden, len kiilere verilmeyen
Nobel dln alamad.
Ayrca bkz. Sheldon Glashow
ROGER PENROSE 292 93 Peter Higgs 298- 99
1931- Murray Gell-Mann 302- 07
1969'da Britanyal matematiki
Roger Penrose fiziki Stephen STEPHEN JAY GOULD
Hawking'le birlikte alp, bir kara 1941-2002
delikte maddenin bir tekillie nasl
ktn gsterdi. Penrose daha Amerikal paleontolog Stophen Jay
sonra, bir kara deliin etrafndaki Gould'un uzmanlk alan , Bat Hint
uzay-zaman zerinde Adalar'nda ba salyangozlarnn
ktleekiminin etkilerini tarif eden evrimiyle ilgiliydi; evrimin ve
matematii ortaya kard. Ponrose bilimin birok boyutuyla ilgili
dikkatini geni bir konu yazlar yazd. 1972'de Gould ve
yelpazesine evirdi; beyinde meslekta Niles Eldredge
"sramal denge" teorisini nerdi;
kuantum mekaniksel etkilere bu teoriye gre, yeni trlerin evrimi
dayanan bir bilin teorisi ve daha Darwin'in dnd gibi srekli,
yakn zamanda, sonsuz bir dng tedrici bir sre olmaktan ok,
halinde bir evrenin sl lmnn birka bin yl gibi ksa dnemlerde
(son durum) baka bir evrenin hzl patlamalar eklinde
Byk Pallamas haline geldii gerekleir; patlamalar uzun
dngsel bir kozmoloji teorisi istikrar dnemleri izler. ddialarn
nerdi. desteklemek iin fosil kalntlardan
Ayrca bkz. Georges Lema!tre kantlar gsterdiler; fosillerde eitli
242- 45 Subrahmanyan organizmalarn evrim rnts,
Chandrasekhar 248 teorilerini desteklemektedir.
Stephen Hawking 314 1982'do Gould belirli bir zelliin
bir nedenle aktarlabildiini, ama
sonra ok farkl bir ilev iin tercih
FRANOIS ENGLERT edilebildiini tarif etmek iin
"eksaptasyon" [exaptation] terimini
icat etti. almalar, doal
2013'te Belkal fizki Franois seilimin gerekleme
Englert imdi temel paracklara mekanizmalaryla ilgili bilgiyi
ktle kazandran Higgs alan olarak geniletti.
bilinen eyi nerdii iin Nobel Ayrca bkz. Charles Darwin
Fizik dln Peter Higgs'le pay- 142-49 Lynn Margulis 300-01
lat. Belikal hemerisi Robert Michael Syvanen 318-19

RICHARD DAWKINS
1941-
Britanyal zoolog Richard Dawkins,
Gen Bencildir (1976'da aralarnda
olmak zere, popler bilim
kitaplaryla nldr. Bu alana en
nemli katks "geni fenotip"
kavramdr. Bir organizmann
genotipi, genetik kodunda bulunan
tHlimatlarn toplamdr. Fenotipi, bu
kodun davurumundan
kaynaklanan eydir. Bireysel genler
bir organizmann vcudunda farkl
maddelerin sentezini kodlayabilir;
fenotip ise, bu sentezin btn
sonulardr. rnein, bir termit
tepesi, bir termitin fenotipinin
paras kabul edilebilir. Dawkins
geni fenotipi, genlerin bir sonraki
kuaa geme anslarn gerekleen ve kozmik ime
azamiletirme arac olarak grr.
Ayrca bkz. Charles Darwin
142-49 Lynn Margulis 300-01
Michael Syvanen 318-19
JOCELYN BELL
BURNELL
1943-
1967'de, Cambridge
niversitesinde aratrma asistan
olarak alan Britanyal astronom
Jocelyn Beli Burnell, uzaydan gelen
tuhaf bir dizi dzenli radyo atmlar
kefettiinde, kuasarlar (uzak
galaktik ekirdekler) izliyordu.
Birlikte alt ekip, atmlara aka Wide Web'i icat eden Britanyal
yollu LGM (Little Green Men -
Kk Yeil nsanlar) dedi. Daha
sonra, atmlarn kaynann hzl etkilemitir. 1989'de Berners-Lee,
dnen ntron yldzlar (pulsar
denilen) olduunu belirle diler.
Bell'in kdemli iki meslekta,
pulsarlarn kefinden tr 1974
Nobel Fizik dlyle dllendirildi;
ama Beli o srada daha renci
REHBER 339
olduqu iin dl kard. Fred sunucusunu yazd ve 199l'de
Hoyle de aralarnda olmak zere, CERN ilk web sitesini kurdu.
nde gelen birok astronom dln Bugn Berners-Lee, hkmet
dnda tutulmasna aka kar denetiminden muaf, ak nternet
kt. eriimi iin mcadele ediyor.
Ayrca bkz. Edwin Hubble 236- Ayrca bkz. Alan Turing 252- 53
41 Fred Hoyle 270
MICHAEL TURNER
1949-
Amerikal kozmolog'Michael
Turner'n aratrmalar ,Byk
Patlamadan hemen sonra ne
olduu nu anlamaya odaklanr.
Turner'n inancna gre,
galaksilerin varl ve madde ile
karmadde arasndaki asimetri de
dahil, bugnk Evrenin yaps,
Byk Patlamadan sonraki anlarda
denilen hzl ve ani genileme
srasnda meydana gelen kuantum
mekaniksel dalgalanmalarla
aklanabilir. 1998'de Turner,
Evrenin artan bir hzla her yne
genilediine ilikin gzlemi
aklayan ve btn uzaya yaylan
varsaymsal enerjiyi tarif etmek
iin "kara enerji" terimini icat etti.
Ayrca bkz. Edwin Hubble 236-
41 Georges Lemaltre 242- 45
Fritz Zwicky 250-51
TiM BERNERS-LEE
1955-
ok az sayda bilim insan, World
bilgisayar bilimcisi Tim Berners-
Lee kadar gndelik yaam
internet zerinden btn dnyada
paylalabilen bir belge a kurma
dncesi aklna geldiinde,
CERN'de, Avrupa Nkleer
Aratrma rgt, alyordu . Bir
yl sonra, ilk web ilemcisini ve
340
SOZLUK
Asal momentum Bir nesnenin
ktlesini, eklini ve spin hzn
hesaba katan dnme ls.
Alan Bir kuvvetin uzay-zamanda
dalm; burada her noktaya bu
kuvvetin iin bir deer verilebilir.
Ktleekim alan, belirli bir noktada
hissedilen kuvvetin ktleekim
kaynandan uzakln karesiyle
ters orantl olduu bir alan
rneidir.
Atom numaras Bir atomun
ekirdeindeki proton says. Her
elementin farkl bir atom numaras
vardr.
ATP Adenozin trifosfal. Enerjiyi
depolaya n ve hcrelere tayan bir
kimyasal.
Basn Bir nesneye uygulanan
srekli kuvvet Gazlarn basncna,
molekllerin hareketi neden olur.
ekirdek Bir atomun protonlar ve
ntronlar ieren merkez paras.
ekirdek, bir atomun ktlesinin
neredeyse tamamn ierir.
oklu-evren Olas her olayn
gerekletii varsaymsal bir
evrenler kmesi.
Dalga Uzayda yol alan, enerjiyi bir
yerden baka bir yere aktaran bir
salnm.

Alfa parac Alfa bozunumu
denilen bir radyoaktif bozunum
srasnda yaylan, iki ntron ile iki
protondan oluan bir parack. Bir
alfa par,:ac, bir helyum
atomunun ekirdeiyle zdetir.
Algoritma Matematikte ve
bilgisayar programlamada,
mantksal bir hesaplama yntemi.
Alkali Suda znen ve asitleri
ntrletiren bir baz.
Amino asitler Amino grubunu
(NH2) ve karboksil grubunu (COOH)
ieren molekllere sahip organik
kimyasallar. Proteinler amino
asitlerden yaplr. Her farkl protein
zgl bir aminoasit d izilii ierir.
Asit Suda zndnde hidrojen
iyonlarn serbest brakan ve
turnusol kiidn krmz latran Bozonlar Dier paracklar
bir kimyasal.
Atom Bir elementin, o elementin
kimyasal zelliklerine sahip en
kk paras. Atom, maddenin en
kk paras sanlrd; ama imdi syleyen teori.
ok say da atom-alt-parac k
biliniyor.
Baz Bir asitle tepkimeye girip su ve ONA Deoksiribonkleik asit. Bir
bir tuz meydana getiren bir kromozomda genetik bilgiyi tayan
kimyasal. ift sarmal eklinde byk bir
molekl.
Belirsizlik ilkesi Kuantum
mekaniinin bir zellii; buna gre, Doal seilim Bir organizmann
momentum gibi belli zellikler ne oa lma ansn artran
kadar doru llrse, konum gibi karakteristiklerin aktarld sre.
dier zellikler o kadar az bilinir ve
tersi. Dolaklk Kuantum fiziinde, par-
acklar arasnda, uzayda birbirle-
Beta bozunumu Bir atom rinden ne kada r uzak olurlarsa
ekirdeinin beta paracklar olsunlar birindeki bir deiikliin
(elektronla r ya da pozitronlar) dierini etkiledii balant.
yayd bir radyoaktif bozunma
biimi. Doppler etkisi Bir dalgann
frekansnda, dalga kaynayla
Binime Kuantum fiziinde, greli devinim iinde olan bir
elektron gibi bir paracn gzlemcinin deneyimledii
llene kadar ayn zamanda olas deiim.
btn durumlarda var olduuna
ilikin ilke. Ekoloji Canl organizmalar ile
evreleri arasndaki ilikileri
inceleyen bilim .
arasnda kuvvet tayan atom-alt
paracklar. Elektrik akm Elektron ya da
iyon ak.
Byk Patlama Evrenin bir
tekilliin patlamasyla baladn Elektrik yk Atom-alt
paracklarn birbirlerini
ekmelerine ya da itmelerine neden
olan zellik.

Elektroliz Bir maddenin iinden
elektrik akm geirilince meydana
gelen kimyasal deiiklik.
Elektromanyetik kuvvet
Doann drt temel kuvvetinden
biri. Paracklar arasnda foton
aktarmyla ilgilidir.
Elektromanyetik nm Uzayda
hareket eden bir enerji biimi.
Birbirlerine dik alarla salnan hem
elektriksel hem manyetik alan
vardr. Ik, bir elektromanyetik
nm biimidir.
Elektron Negatif elektrik ykl
atom-alt bir parack.
Elektrozayf teori
Elektromanyetik ve zayf nkleer
kuvveti tek "elektrozay f " kuvvet
olarak aklayan bir teori.
Element Kimyasal tepkimelerle
baka maddelere ayrlamayan
madde.
Endosimbiyoz Organizmalar
arasnda , bir organizman n baka
bir organizmann vcudunun ya da
hcrelerinin iinde yaad kimyasalarn oluumu iin ifreli
karl kl yarar i l ikisi.
Enerji Bir nesnenin ya da sistemin
i yapma kapasitesi. Enerji birok
biimde var olabilir, kinetik enerji
(hareket) ve potansiyel enerji
(rnein bir yayda depolanan enerji)
gibi. Bir biimden dierine
dnebilir, ama asla yaratlamaz
ya da yok edilemez.
Entropi Bir sistemin dzensizlik
ls. Entropi, belirli bir sistemin
dzenlenebilecei zgl yollarn
saysdr.
Etoloji Hayvan davrann
inceleyen bilim.
Evrim Trlerin zaman iinde
deime sreci.
Fermion Ktleyle balantl,
elektron ya da kuark gibi, atom-alt
bir parack.
Fotoelektrik etki I k arpca
belli maddelerin yzeyinden
elektron yaylmas.
Foton Bir yerden dierine
elektromanyetik kuvvet aktaran
k parac. ba na yaayabilen en kk
Fotosentez Bitkilerin gne
enerjisini kullanp su ve
karbondioksitten besin yapma
sreci.
Frakta! Benzer ekillerin farkl
leklerde grlebildii geometrik
bir rnt.
Gama bozunumu Bir atom
ekirdeinin yksek enerjili, k sa
dalgal gama nlar yayd bir
radyoaktif bozunum biimi.
Gen Canl organizmalarn temel
kaltm birimi; protein gibi
kaybederek ya da kazanarak
talimatlar ierir.
Genel grelilik Einstein'n hzla
nan referans erevelerini hesaba
katt teorik bir uzay-zaman tas-
viri. Genel grelilik, ktleekim
ktlenin uzay-zaman bkmesi
olarak tarif eder. Birok ngrs
deneysel okrnk kantlanm tr. d avra n , balang koullarnda
Gne d gezegen Gneimi z
dndabir yldzn etrafnda dnen sistem.
gezegen.
Gn-merkezlilik (Gne
merkezli) Gnein merkezde
olduu Evren modeli.
SZLK 341
Hz Bir nesnen in hznn ve
ynnn ls.
Hidrokarbon Moleklleri hidrojen
ve karbon atomlarnn ol as
kombinasyonlarndan birini ieren
kimyasal.
Higgs bozonu Higgs a lanyla ba
lant l , e tkilei miyle maddeye ktle
kazandran a tom-alt parack.
Hcre Bir organ i zmann kendi
birimi. BakLe i ve protist gibi
orga n zma lar Lok hc relidir.
Isl lm Evren olas son durumu;
uzayclo hbir scaklk fark yoktur
ve hibr i yoplomaz.
I nm Radyoaktif bir kaynan
yayd olokL omanyeLik dalga ya
da parack akm .
vme hzn de(11lm hz vmeye,
bir nosnen n ynnde ve/veya
hznda deiimle yol aan bir
kuvvet neden olur
yon Bit ya da da ha fazla elektron
olekLtik ykl hale gelen bir atom
ya da atom grubu.
yonik ba ki atom arasnda, bir
elektron veriiminde bulunarak
iyon haline geldikleri ba.
Kaotlk siste m Zaman iindeki
kk de iikliklere karlk olarak
kkl bir biimde de ien bir
Kara cisim zerine den btn
nm souran varsaymsal bir
nesne. Bir kara cisim scaklna
gre enerji yayar, bu nedenle
gerekte kara grnmeyebilir.
342 SZLK

Kara delik Uzayda n ekim makroskopik cisimler iin doru Mitokondriler Bir hcrenin iinde
alanndan kaamad youn sonular verir. hcreye enerji salayan yaplar.
nesne.
Kovalent ba ki atom arasnda Molekl ki ya da daha fazla
Kara enerji Ktleekimine kart elektronlar paylatklar ba. atomdan oluan, kimyasal
ynde etkili olan, Evrenin zellikleri olan bir bileiin en
genilemesine neden olan, tam Kromozom Bir hcrenin genetik kk birimi.
anlalmayan kuvvet. Evren'in bilgisini ieren, ONA ve proteinden
ktle-enerjisinin yaklak drtte oluan bir yap. Momentum Hareket eden bir
kara enerjidir. nesneyi durdurmak iin gerekli
Kuantum elektrodinamii kuvvetin ls. Nesnenin ktlesi
Kara madde Grnr madde ze- (KED) Atom-alt paracklarn ile hznn arpmna eittir.
rindeki ktleekimsel e tkisiyle sap- etkileimini foton veriimi
tanabilen grnmez madde. Kara bakmndan aklayan bir teori. Mutlak sfr Olasen dk
madde galaksileri bir arada tutar. scaklk: OK ya da -273,15'C
Kuantum mekanii Atom-alt
Kar-parack Kart bir elektrik paracklarn etkileimlerini enerji Ntrino ok kk bir ktlesi olan,
ykne sahip olmas dnda kuantumlar ya da kesikli paketleri elektriksel olarak ntr bir atom-alt
normal bir parackla ayn olan bakmndan ele alan fizik dal. parack Ntrinolar fark edimeden
parack Her paracn edeer maddeden geebilir.
bir kar parac vardr. Kuark Protonlar ve ntronlar
oluturan atom-alt parack Ntron Bir atomun ekirdeinin
Krlma Elektromanyetik parasn olutu ran, elektriksel
dalgalarn bir ortamdan dierine Kuvvet Bir nesnenin eklini olarak ntr parack . Bir ntron bir
geerken bkmesi. deitiren ya da hareket ettiren yukar-kuark ile iki aa-kuarktan
itme ya da ekme. oluur.
Krnm Dalgalarn engelleri
dolanmas ve dalgalarn kk Ktle Bir nesnenin, onu Olay ufku Bir kara del ii evrele-
yarklardan geip yaylmas. hzlandrmak iin gerekli kuvvetin yen snr; burada kara deliin ktle-
bir ls olan zellii. ekim kuvveti o kadar gldr ki,
Ktalarn kaymas Milyonlarca k kaamaz. Kara delikle ilgili
yliinde btn yerkrede ktalarn Ktleekim Ktleli nesneler hibir bilgi olay ufkunu geemez.
yava hareketi. arasndaki ekim kuvveti. Ktlesiz
fotonlar da, genel greliliin bir Optik Grmeyi ve n
Kzla kayma Yerden uzaklaan uzay-zaman bklmesi olarak tarif davrann
inceleme.
galaksilerin yayd n Doppler ettii ktleekiminden etkilenir.
etkisi nedeniyle esnemesi. Bu du- Organik kimya Karbon ieren
rum, grnr n spektrumun kzl Leptonlar Yein nkleer kuvvet bileiklerin k imyas.
ucuna doru gitmesine neden olur. dnda drt temel kuvvetten
etkilenen fermiyonlar. zel grelilik Hem k hznn
Kladistik Trleri en yakn ortak hem fizik yasalarnn btn
atalarna gre gruplandran bir Levha tektonii Ktalarn gzlemciler iin ayn olduunu
snflandrma sistemi. kaymasn ve okyanus tabannn d nmenin sonucu. zel grelilik
almasn inceleyen bilim. mutlak bir zaman ya da mutlak
Klasik mekanik Newton uzay olasln ortadan kaldrr.
mekanii olarak da bilinir. Manyetizma Mknatslarn ekme
Kuvvetlerin etkisi altnda cisimlerin ya da itme kuvveti. Manyetizma, Paralaks Bir gzlemci hareket
devinimini tarif eden yasalar manyetik alanlar ya da edince birbirlerine gre farkl
kmesi. Klasik mekanik, k hzna paracklarn manyetik moment uzaklklarda nesnelerin grnen
yakn hareket etmeyen zellii tarafndan retilir. hareketi.

Parack Maddenin hz yneyi,
_konumu, ktlesi ve yk olabilen
ok kk paras.
Pauli darlama ilkesi Kuantum
fiziinde, iki fermiyonun (ktleli
parack) uzay-zamanda ayn
SZLK343
Sera gazlar Yer yuzeyinin niformitaryanizm Ayn fizik
uzaya
yanstt enerjy sourarak yasalarnn Evrenin her yerinde her
kamasn engelleyen karbondioksit zaman iledii varsaym.
ve metan gibi gazlar.
Valans Br atomun dier atomlarla
Sicim teorisi Fiziin teorik bir kurabildi kimyasal balarn
erevesi; burada nokta-benzen say s

noktada ayn kuantum durumunda paracklarn yerini tek boyutlu

olamayaca ilkesi.
Periyodik tablo Atom
numflrnifl r na gre dizilmi btn
elementleri ieren tablo.
Pi (rr) Bir dairenin evresi ile ap
arasndaki oran. Kabaca 2217 ya da
3,14159'a eittir.
Pi ba Kovalent bir ba; burada
iki ya da daha fazla elektronun
ortibal loblar, sz konusu atomlar
arasda dorudan deil yana doru
rtr.
Polarize k Btn dalgalarn tek
bir dzlemde dalgaland k. Standart model Parack fiziinin
Polimer Monomer denilen alt-bi-
rimlerin oluturduu uzun zincir
eklinde moleklleri olan bir madde.
Pozitron Bir elektronun, ktlesi
ayn ama pozitif elektrik ykl kar
parack tayda.
Proton Bir atomun ekirdeinde
pozitif ykl parack. Bir proton,
iki yukar-kuark ve bir aa kuark
ierir.
sicimler alr.
Sigma ba Elektronlarn
orbitalleri atomlarn arasda kafa
kafaya geldikleri zarian oluan
kovalent ba. Grece gl bir
badr.
Solunum Organizmalarn ieriye
oksijen almas, besinleri paralayp
enerjiye ve karbondiokste
dntrmek iin kullanmas.
Spin Atom-alt paracklarn,
asal momentuma benzer bir
nitelii.
arasncln loyutlrn
teorik erevesi; iinde 12 temel
fermiyon vardr alt kuark ve alt
lepton.
Tekillik Uzay-zamanda uzunluu
sfr olan nokta.
Terleme Bitkilerin yapraklarndan
darya su buhar verme sreci.
Termodinamik Isy ve snn
enerji ve ile ilikisini ele alan fizik
dal.
Vitalizm Can l maddenn cansz
maddodon temoldon farkl
olduunu syloyon ret. Vitalizm,
yaamn zol bir "yoo m onerjisi"ne
bol oldu(Junu kobul edor. Bugun
ana akm lln tarafndan
reddodlmoktodr
Yein nkleer kuvvet Drt temel
kuvvotton l , kuorklar birbirine
ba(Jloyp ntonlu vo protonlar
olutunll
Yer-merkezlilik M orkoznde Yer
olan f~von nodol
Zar S:;n too mdo, sfr ile dokuz
olan br nesne.
Zayf nkleer kuvvet Dort temel
kuvvoLto l , li tom
okrdenn nde etkl olur ve
beta bozunumundan sorumludur.

Radyoaktif bozunma Kararsz Tuz Bir asit ile bir bazn

atom ekirdeklerinin parack ya
da elektromanyetik nm yayd
sre.
Renk yk Kuarklarn yein
nkleer kuvvetten etkilenmelerini
salayan bir zellik.
tepkimesinden oluan bir bileik.
Tr Birbirleriyle iftleip dourgan
yavrular retebilen benzer
organizmala rn oluturduu grup.
Uzay-zaman U7.ayn boyutu ile
zamann bir boyutunun birleip
oluturduu tek srem.
 352
TEEKKUR
Dorlng Kndersley ve TailTroo Lttl, oditrycl
yardmlanndan Otr Peter Frances, Mart.y
Jopson, Janet Mohun, Stuart Nelson ve Rupa
Rao'ya; dizin iin Helen Peters'e; resm
amurmuku iin Priyanka Sngh vA Tanvi
Sahu'ya teekk ede Rchbc'i Rob Colson
yazd. Der sanat eserleri Ben Ruocco'ya aiL.
FOTOGRAFLAR
Yaynevi fotoraflarnn kullanlmasna izin
vedik.lcri iin aadaklere t.P.ekktr eder:
(Anahtar: a yukar; b-au, c-ola, f-u7.ak, 1-sol;
r-saQ; t-ust)
25 Wlkipedia: Courant lnsttute of
MutJomo.t.ical Sciences, New York Unversity
(bl). 27 J D Maddy: (IJI) Selence Photo
Library: (tr). 38 Getty lmages: Time &
Lfe Pictures {t). 39 Dreamstime.com:
Ncku (tr)_ 41 Dreamstime.com; Nicku
(u) 43 Dreamstime.com: Ncku (bl).
47 Dreamstime.com: Oeorgos Kolldas (be).
48 Chemical Heritage Foundation: (bl).
Getty Jmages: (er). 51 Dreamstime.com:
Ncku (hl); Theo Gottwald (tc). 54 Wikipedia:
(erb) 55 Dreamstime.com: Matauw (er).
56 Selence Photo Ltbrary: R W Horne I
Biophot.o Associates (be). 57 US National
Library of Medicine, History of Medicine
Division: lmages from the Hist.oy of
Medcne (tr). 61 Dreamstime.com: Gcorgioo
Kolhdas (bl); lgor3451 (tr). 65 NASA: (br). 68
Wlklpedla: Myrabella (tl) 69 Dreamstime.
com: Guogos Kolldas (tr) NASA: Johns
Hopkins Univesity Apphcd Physcs Laboratory
I Camegie lnstitution of WashilgLOn (bl)
74 Dreamstime.com: lsselee (cb).
75 Dreamstime.com: Georgios Kollidas (bl).
77 Dreamstime.com: Georgos Kollidas (tr).
Getty lmages: (bl). 79 Getty lmages: (hl).
Library of Congress, Washington, DC:
(er). 81 NOAA: NOAA Phot.o Libary (er)
83 Dreamstime.com: Georgios Kollidas
(tr) Wlklpedla: (hl). 85 Getty lmages:
Colin Millns I Oxford Scentfic (er).
87 Dreamstime.com: Georgos Kolldas
(bl). Wikipedia: (U). 89 Selence Photo
Library: European Space Agcncy (t1)
92 Getty Images: UIG via Getty lmages
(bl). 94 Getty Images: UIG via Gctt.y lc.yc:;:
95 Dreamstime.com: Nicku (t:). 99
Dreamstlme.com: Adischordantrhyme (b).
100 Dreamstime.com: Ncku (hl). 101 Getty
Images: Nutional Gallcncs Of Scotland {tr).
103 Dreamstime.com: Dcborah Hewtt
(tl). The Royal Astronomical Society of
Canada: lmage courtesy of Specula
Astronomca Mmma (hl). 104 Dreamstime.
com: Es7b (cb) 111 Wikipedla: (tr) 113
Dreamstime.com: Georgioo Kolldas (bl)
Getty Images: SSPL va Getty lmages (c)
114 Getty Images: SSPL va Getty Images
(er). 117 Getty Images: Aftcr Hcnry ThomAs
De La Beche 1 The Bridgeman At Libay (bl),
Englsh School 1 The Bndgeman Art Llbrary (tr).
121 Getty Images: UniverSAl lmages Croup
(er). 123 Wikipedia: (bl) 124 lStockphoto.
com: BriAnBrownlma ges (cb). 125
C Superbass/CC BY SA-3.0 - https:ll
Dreamstime.com: Georgo.c Kolhdas (tr). 129
Dreamstime.com: Whiskybott1c (bl). Llbrary
of Congress, Washington, D.C.: Jamcs W
Black (tr) 132 Corbls: Staplet.on Collecton (bl).
135 Science Photo Library: US Fsh And
Wldife Service (tr). Wikipedia: (bl) 137
Wlklpedla: (bl). 138 Getty lmages: SSPL
vic Gctty lmaocs (crb). 141 Corbis: Bettmann
(tr). Dreamstime.com: Paul Koomcn (cb)
145 Dreamstime.com: Georgios Kollidas (be)
146 Dreamstlme.com: Gary Hertz (bl). 147
Image courtesy of Biodiversity Heritage
Library. http://www.biodiversityltbrary.
org: MBLWHOi Lbrary. Woods Hole (tc) 148
Getty Images: De Agostni (bl). Wikipedia:
(tr). 149 Getty Images: UIG via Gctty Tmages.
152 Getty lmages: (bl). 153 NASA: Jucqucs
Dcscloitres, MODTS Rapid Response Team,
NASA 1 GSl"C (U) 154 Getty lmages: SSPL
va Getty lmages (ti). 155 Dreamstime.com:
Proxorov (br) 157 Science Photo Library:
King's Collcgc Landon (er). 159 Dreamstime.
com: Georgios Kollidas (t.:) 164 Selence
Photo Llbrary: !BM Research (u) 165
Dreamstime.com: Ncku (hl). Wikipedia:
(u). 168 Getty lmages: (hl). lStockphoto.
com: RiehardUpshur (tr). 171 Getty Images:
Roger Vollet (tl). 172 Dreamstime.com:
Skripko Icvgcn (er). 176 Alamy Images:
lnterfoto (er). 178 iStockphoto.com: Cerae
(tr). 179 iStockphoto.com: Popavuphot.o
(tr) 183 123RF.com: Sastyphotos (br). 185
Dreamstime.com: Nicku (tr) 187 Getty
lmages: SSPL via Getty lrngcs (clb); Tmc
& Lfe Pctures (tr). 192 Getty Jmages: (bl).
193 Wiktpedla: (hr). 195 Dreamstime.com:
Sophie Mcaulay (b). 197 US Department
of Agriculture: Electron and Confocal
Microscope Unit, BARC: (er). Wikipedia:
Delft. Unive.sity of Technology (bl). 204 NASA:
NASA 1 SDO (tr) 205 Getty lmages: (bl).
209 Getty Images. 210 Getty Images:
SSPL va Getty Images (hl). 218 Bernisches
Historisches Museum: (bl). 221 Wikipedia:
(tr). 223 Wikipedia: Bildarchiv Foto Marburg
(bl). 225 US National Library of Mediclne,
History of Medicine Division: lmages ftom
thc Hstory of Medcine (tr). 228 Wikipedia:
Prineeton Plasma Physies Laboratory (b). 231
Getty Images: SSPL via Getty Images (t.)
232 Getty Images: Gamna Keystone vio.
Getty lmages (tr). 235 Getty Images: (u)
238 Getty Jmages: (hl). 239 Alamy lmages:
WorldPhot.os (tl). 240 NASA: JPL-Cult.och (b)
243 Corbls: Bettmann (tr). 244 NASA: WMAP
Scence Team (br). 245 NASA: (u) 247 Getty
Images: Roger Viollet (bl). 249 Wikipedla:
creatvecommons.org/lieenses/by-sa/3 O/dccd
(va Wkmcda Commons) - http://commons
wikinedia.org/wiki/File:Christian_Moullcc_5
pg (er). 251 Corbis: Bettrnann (u) 253
Alamy Images: Pictoiu1 Prcss L.d (lr)
259 National Library of Medicine: (tr)
264 Wikipedia: U.S. Departmcnl of Energy
(bl). 265 USAAF. 271 123RF.com: Kheng
Ho Toh (er). 273 Corbis: Bcttmann (tr) 278
Wikipedia: C 2005 Lcdcrlxrg and Ootsehlch
/ PhoW: Majoic MeCaLy (bl) 280 Se lence
Photo Library. 281 Alamy Images: Pctoral
Press Lt.d (tc) 282 Wiklpedla : Natonal
Human Genoma Rcscarch lnsttute 285
Getty lmages: Thc Washmgton POflt (ti) 289
Getty Ima ges: SSPL v1a Getty Images (eh).
290 University of Edlnburgh: Image from
Donald Mehc Wcb Ste, used wth permssion
of J\lAl. Univccsty ar Ednburgh , http://www.
aiai.cd ae. ukJ-dm/donald-mehe-2003.Jpg (bl).
291 Corbls: Nalah Feanny 1 CORB!S SABA.
292 SOHO (ESA & NASA): (br). 293
Getty Images: (tr) 295 National Science
Foundatlon, USA: (bl). 297 NASA: NASA
Langlcy Rcseareh Center (eb). Science Photo
Library: Emlo Segre V1sual Arehives I
Amcriean Tnsttute Of Physics (tr). 299 C
CERN: (tc). Wlklpedia: Bengt Nyman.
File lieensed under the Creative Commons
Attrihuton 2 O Generic licenee: http://
creativecommons.org/lcenses/by/2 .0/deed.cn
(bl) 300 Selence Photo Library: Don W
Fawcett (cb). 301 Javier Pedreira: (tr) 305
Getty Images: Peter Ginter I Sciencc Faction
307 Getty Images: Time & Life Pictuws (tr)
313 Wikipedia: Jbourjai. 316 Dreamstime .
com: Cflorinc (er). 319 Science Photo
Library: Tounn Bcrgc (er) 321 Wlkipedia:
Trevor J Simmons (tc) 325 Getty Imagee:
(bl); UlG via Gclly lmages (er)
DiQer Lm grseller C Dorlng Kndersley.
Da.hu fazla blg n baknz:
www.dkimages.com