CARL SAGAN

ANN DRUYAN
CARL SAGAN (1934-1996)

Cari Sagan, Comell niversitesi'nde astronomi ve uzay bilimleri pro

fesr ve gezegen arabrmalan laboratuvan mdr olarak grev
yapmbr. Mariner, Viking, Voyager ve Galileo uzay aralarnn keif grev
lerine yollanmasnda ok nemli bir rol oynamtr. Bu almalarndan
tr NASA tarafndan kendisine Sra D Bilimsel Baar ve Sekin
Kamu Hizmeti dlleri verilmitir.
Sagan'n Emmy ve Peabody dllerini kazanan belgesel dizisi Kozmos
Amerikan televizyonculuk tarihinde en ok izlenen programdr. Pro
gramla ayn ierie sahip olan ve yine Kozmos adn tayan kitabysa
imdiye dek en ok sahlan ngilizce bilim kitaplanndan biridir. Dr. Sa
gan Pulitzer dl ve Oersted Madalyas'nn yan sra bilime, edebi
yata, eitime ve evrenin korunmasna olan katklanndan dolay baka
pek ok dl kazanmbr.

ANN DRUYAN (d. 1949)

Ann Druyan, bilim ve ileri teknolojinin ktye kullanmna kar kmak

amaoyla 1945 ylnda kurulmu Washington merkezli Amerikan
Bilimciler Federasyonu'nun bakan yardmol grevini yrtmektedir.
Mehur belgesel dizi Kozmos'un yapmnda grev almtr. Druyan, Cari
Sagan ile birlikte Comet (Kuyrukluyldz) adl bir baka kitaba daha imza
atmbr. Aynca A Famous Broken Heart (Mehur Bir Krk Kalp) adl bir de
roman yazmtr.
Evliliklerini iki ocukla talandrm olan Cari Sagan ile Ann Druyan
ifti 1980'li yllarda Nevada Nkleer Test Sahas'nda iddet iermeyen
en byk sivil itaatsizlik eylemini rgtlemitir.
ATALARIMIZIN
00 (t

GOLGEINDE
nsann DoAa indeki Yeri zerine

CARLSAGAN
ANNDRUYAN

ngilizceden eviren:

Aya Trkkan
Say Yaynlan
Popler Bilim Dizisi

Atalanmzm Glgesinde: nsann Doa indeki Yeri Ozerine / Cari Sagan

ve AUl Druyan
zgn ad: Shadows of Forgotten Ancestors

1992 Cari Sagan ve Ann Druyan

2014 Bu eserin Trke yayn haklan Democritus Properties LLC.
tarafndan Anatolialit Ajans araalyla Say Yaynlan'na devredilmitir.

Bu eserin tm haklan sakldr. Yaynevinden yazl izin alnmakszn

ksmen veya tamamen alnb yaplamaz, hibir ekilde kopyalanamaz,
oalblamaz ve yaymlanamaz.

ISBN 978-605-02-0417-9
Sertifika no: 10962

ngilizceden eviren: Aya Trkkan

Yayn koordinatr: Levent eviker
Editr: Sinan Kseolu
Sayfa dzeni: Tlay Malko
Kapak tasarm: Artemis ren

Bask: Lord Matbaaalk ve Katlk

Topkap-stanbul
Tel.: (0212) 674 93 54
Matbaa sertifika no: 22858

1. bask: Say Yaynlan, 2015

Say Yaynlan
Ankara Cad. 22 / 12 TR-34110 Sirkeci-stanbul
Telefon: (0212) 512 21 58 Faks: (0212) 512 50 80
www .sayyayindlik.com e-posta: say@sayyayincilik.com

www .facebook.com/sayyayinlari www.twitter.com/sayyayinlari

Genel Dahm: Say Dahm Ltd. ti.

Ankara Cad. 22 / 4 TR-341 10 Sirkeci-stanbul
Telefon: (0212) 528 17 54 Faks: (0212) 512 50 80
nternet sah: www.saykitap.com e-posta: dagitim@saykitap.com
 indekHer

nsz 9
Giri: Yetimin Dosyas 15
1 Yer ile Gk Arasnda 25
2 Atee Den Kar Taneleri 37
3 Bizi Oluturan nedir? 53
4 amur Meseli 75
5 Hayat Harften baret 101
6 Biz ve Onlar 129
7 Atein Getirdikleri 157
8 Seks ve lm 183
9 nce Paravan 201
10 Son areye Bavurmadan... 229
11 Egemenlik ve Teslimiyet 253
12 Caenis'e Tecavz 273
13 Olma Okyanusu 297
14 Yeralh Dnyas 315
15 Utandran Yansmalar 325
16 Maymunlarn Yaam 357
17 Fatihe Nasihat 383
18 Makaklarn Arimet'i 409
19 nsan Nedir? 429
20 imizdeki Hayvan 457
21 Unutulmu Atalarmzn Glgesi 483
Sonsz 491
Notlar 495
Dizin 537
 Sepik Nehri'nden bir yontu,
Papua Yeni Gine'nin dalk blgelerinden
Trmzn gereken her eye sahip olduuna dair
bize gven veren Lester Grinspoon'a
O byle konutu; benimse tek bir isteim vard;
Kucaklamak lm annemin hayaletini
sefer atldm stne suretinin
sefer kat gitti kollarmn arasndan
Bir glge gibi, bir d gibi...

HOMEROS
Odysseia
 nsz
iz anslydk. Kuaklar arasnda gl balantlar kur

B ma sorumluluunu ciddi biimde stlenmi ebeveyn

ler tarafndan yetitirildik. Bu kitab oluturan aratr
malarmz belki de ocukluk yllarmzda balad; hayahmzn
bu dneminde anne-babalarmz bizi koulsuz biimde sevdi
ler ve gerek sknhlardan korudular. Memeliler bunu eski
den beri yaparlar. Eskiden hi kolay deildi. Modem insan
toplumunda daha da zorlah. imdi ok fazla tehlike var ve
bunlarn byk ksmn nceden tahmin ehnek imkfulsz.
Kitapla ilgili almalarmz 1980'lerde balad. O yllar
da ABD ve Sovyetler Birlii caydrclk, zorlama, gurur ve
korku gibi sebeplerle retilip istiflenmi 60.000 nkleer fze
ile birbirlerinin karsna dikilmilerdi. Her iki ulus da ken
dini verken dierini yeriyor, hatta zaman zaman onu insan
yerine koymuyordu. ABD Souk Sava iin on trilyon dolar
harcad; bu para lke snrlar iindeki toprak hari tm mal
mlk satn almaya yeterdi. Bu arada altyap kyor, ev
re bozuluyor, demokratik sre ykma uruyor, adaletsizlik
alp ban gidiyor ve ulus gezegende en byk alacakl ol
maktan kp en byk borlu haline geliyordu. Bamz bu
belaya nasl soktuk? diye soruyorduk kendimize. Bu beladan
nasl kurtulacaz? Kurtulabilecek miyiz?
Bylece nkleer silahlanma yarnn siyasal ve duygusal
kkenlerini aratrmaya baladk. Bu da bizi kinci Dnya
Sava'na geri gtrd. Bu sava ulus-devletin ykseliinin

9
Atalarmzn Glgesinde

bir sonucuydu. Ulus-devletin dou sreci ise ok eskilere,

ta uygarln balangcna dek uzanyordu. Uygarlk tar
mn icadnn ve hayvanlarn evcilletirilmesinin bir yan r
nyd. Tarm ve hayvanclk da biz insanlarn ok uzun bir
dnem boyunca avc-toplayclar olarak edindiimiz dene
yimlerin billurlamasndan ibaretti. Biz insanlarn ok eski za
manlardan bu yana teptiimiz yolu birbirinden kesin olarak
ayrlabilecek kompartmanlara blmek, "Hah, bugn iinde
bulunduumuz kt durumun sebepleri ite yolun bu ksmn
da kk salmaya balam" diyebilmek mmkn deildir. Se
bepleri arabnrken daha da geriye gide gide, bir de baktk ki
ilk insanlar ve onlarn atalarn inceliyoruz. u sonuca vardk:
Trmzn nasl olup da kendi bana orap rdn anla
yabilmek iin, insanlar ortaya kmadan nceki uzak alarda
cereyan etmi olaylarn bilinmesi ok nemlidir.
imize bakmaya ve baarabildiimiz kadaryla trm
zn evrimindeki dnm noktalarn ve yol kvnmlanru derin
lemesine incelemeye albk. Arabrmamz bizi nereye gt
rrse gtrsn geri dnmemek zere birbirimize sz verdik.
Yllar iinde birbirimizden ok ey rendik, ama ikimizin
grleri tamamen ayn deildir. kimizden birinin kendimizi
tanmladn dndmz baz inanlarmzdan vazge
mesi gerekiyordu. Ama eer bunu yapmakta ksmen baarl
olursak da, belki milliyetilik, nkleer silahlanma ve souk
savatan ok daha fazlasn anlayabilecektik.
Biz bu kitab tamamlarken souk sava da bitti. Ama yeni
tehlikeler sahnedeki yerini almaya balyor ve alldk sorun
lar kendini yeni biimlerde gsteriyordu. Etnik iddet, hortla
yan milliyetilik, yeteneksiz liderler, yetersiz eitim, ekolojik
dengenin bozulmas, ilevsiz aileler, trlerin soyunun tken
mesi, artan nfus ve kaybedecek hibir eyi olmayan milyon
larla yz yzeyiz. Bu duruma kendimizi nasl soktuumuzu
ve bir k yolu olup olmadn anlamak her zamankinden
nemli; stelik elimizi abuk tutmamz gerekiyor.

10
 nsz

Bu kitap derin gemie, kkenlerimizi oluturan admlara

dikkat ekiyor. Sonra buradaki paralar bir araya getirece
iz. Bizden nce gelenlerin aratrmalarna, uzak gemiteki
alara, dier dnyalara ve pek ok bilim dalna yneldik. Fi
ziki Niels Bohr'un aforizmasru aklmzda tutmaya altk:
"Mesafenin getirdii berraklk." Bu mesafe gzmz kor
kutabilir. nsanlk bu arayn temeli olan bilgiyi kompart
manlara (bilim, siyaset, din ve ahlak) ayran yksek duvarlar
ina etti. Duvarlardaki kaplar aradk, bazen de duvarlardan
atlamaya ve altlarndan gemeye altk. Yetersiz kaldmz
noktalar iin zr dileme gerei hissediyoruz. Bilgilerimizin
ve sezgilerimizin yetersizliinin farkndayz. Bu duvarlar y
klmadan bu arayn baaryla sonulanmayacaru da bili
yoruz. Umuyoruz ki bizim baarsz olduumuz noktalarda
bakalar daha iyisini yapabilir.
Sylemek zere olduklarmz eitli bilimlerin bulgularn
dan hareket ediyor. Okuyucunun mevcut bilgimizin yeter
sizliini aklnda tutmasn istiyoruz. Bilimin bir sonu yoktur.
Baarl tahminlerde bulunarak ilerler ve doann btnyle
anlalmasna adm adm yaklar ama oraya hibir zaman
varamaz. Geen yzylda, hatta son on ylda yaplm byk
keiflerden yola karak hala gidecek uzun bir yolumuz oldu
u anlalmaktadr. Bilim her zaman tartlacak, dzeltilecek,
gelitirilecek, yeniden deerlendirilecek, devrci igrlere
sahiptir. Yine de bizi biz yapan temel admlar yeniden ina
edecek bilgiye sahip olduumuzu syleyebiliriz.
Yolculuumuz sresince zamann, uzmanlm, bilgelii
ni ve cesaretini bizimle paylaan, metnimizi eletirel biimde
okuyan pek ok kiiyle karlatk. Bu kiiler eksiklerimizi gi
dermemize, yanl deerlendirmelerimizi ve yorumlarmz
dzeltmemize yardmc oldular.
Diane Ackerman; NASA Ames Aratrma Merkezi'nden
Christopher Chyba; Jonathan Cott; Madison'daki Wisconsin
niversitesi Genetik Blm'nden James F. Crow; Oxford

11
Atalarmzn Glgesinde

niversitesi Zooloji Blm'nden Richard Dawkins; Harvard

niversitesi Antropoloji Blm'nden Irven de Vore; Emory
niversitesi Psikoloji Blm ve Yerkes Primat Arabnna
Merkezi'nden Frans B. M. De Waal; Georgia Devlet niver
sitesi Psikoloji Departnan'ndan James M. Dabbs; Comell
niversitesi Nrobiyoloji ve Davran Bilimleri Blm'nden
Stephen Emlen; Wayne Devlet niversitesi Tp Fakltesi Ana
tomi ve Hcre Biyolojisi Blm'nden Morris Goodman; Har
vard niversitesi Karlabnnal Zooloji Mzesi'nden Stephen
Jay Gould; Princeton niversitesi Biyoloji Blm'nden James
L. Gould ve Carol Grant Gould; Harvard niversitesi Tp Fa
kltesi Psikiyatri Blm'nden Lester Grinspoon; Columbia
niversitesi Geliim Psikolojisi Blm'nden Howard E. Gru
ber; Jon Lomberg; Kennedy School of Goverment Shorenstein
Barone Center'dan Nancy Palmer; Harvard niversitesi'nden
Lynda Obst; Comell niversitesi Genetik ve Bilim Tarihi
Blm'nden William Provine; Georgia Devlet niversitesi
Dil Arabnna Merkezi'nden Duane M. Rumbaugh; Dorion,
Jeremy ve Nicholas Sagan; Los Angeles'teki Califomia niver
sitesi Evrim ve Yaamn Kkeni Arabnnalar Merkezi'nden
J. Williarn Schopf; Morty Sills; Smithsonian Enstits'nden
Steven Soter; Amerikan Bilim Adamlar Federasyonu'ndan
Jeremy Stone; ve Paul West. Hepsine teekkrlerimizi sunu
yoruz. Pek ok bilimci almalarnn basm ncesi kopyalarn
bizimle paylah. Carl Sagan ayn zamanda yaam bilimini ona
reten eski retmenlerine teekkr etmek istiyor; H. J. Mul
ler, Sewall Wright ve Joshua Lederberg. Tabii ki bu insanlarn
hibiri hatalardan sorumlu deildir.
Bu almann eitli taslaklarn elden geiren ve bize
yol gsterenlere kran borluyuz. Ktphane arabnna
lar, transkripsiyonlar, dosyalama ve daha pek ok ey iin
Ann Druyan'n asistan Karenn Gobrecht'e ve Cari Sagan'n
uzun bir dnem boyunca ynetici asistanln yapm olan
Comell'den Eleanor York'a zel bir teekkr borluyuz.

12
 nsz

Nancy Bim Struckman, Dolores Higareda, Michelle Lane,

Loren Mooney, Graham Parks, Deborah Pearlstein ve John
Wolf'a da aynca teekkr ederiz. Comell niversitesi'nin
mkemmel ktphane sistemi bu kitabn yazlmasnda b
yk rol oynad. Aynca Maria Farge, Julia Ford Diamond, Lis
beth Collachi, Mamie Jones ve Leona Cummings olmadan da
bu kitab yazamazdk.
Meredith Literary Agency'den Scott Meredith ve Jock Sco
vil bize srekli destek oldular. Baarl editrlk almas
iin Ann Godoff ile Random House ekibi Harry Evans, Joni
Evans, Nancy Inglis, Jim Lambert, Carol Schneider ve Sam
Vaughan'a da teekkr ederiz.
Parade dergisi editr Walter Anderson fikirlerimizi geni
kitlelere ulatrmamz salad. Onunla ve kdemli editr Da
vid Currier'le almak bizim iin byk bir zevk oldu.
Bu kitap geni bir okuyucu kitlesi iin yazlmtr. Konuya
aklk getirmek iin zaman zaman ayn konular vurguladk.
zel durumlara ve niteliklere iaret etmeye altk. Biz der
ken bazen bu kitabn yazarlar olan bizleri ama ou zaman
da insanl anlatmak istedik. Daha derin bir arabrrna yap
mak isteyenler iin teknik ve popler dier almalara kita
bn sonunda referans olarak yer verdik. Ayrca ekler koyduk
ve fazladan yorumlar yaptk. ki alma arasnda pek ben
zerlik bulunmasa da kitabmzn ismini Sergei Parajanov'un
1964 yapm filminden aldk.
Kitabmz iin albrnz yllarda unutulmayacak atala
rmzn sevgili adalar Alexandra Rachel ve Samuel Democ
ritus'un anne ve babas olduk. lhammz ve almalarmza
verdiimiz ncelik onlarn varlndan kaynakland.

Carl Sagan
Ann Druyan
1 Haziran 1992
Ithaka, NY

13
 Giri

YETMN DOY ASI

insanolu ykselir ve duman misali uar gider, hayaln
yalnzca bir ksmn tanr ve hzla yok olup gider. Herkes
yaad kadarna ikna olur... O zaman kim btn
kavradn iddia edebilir ki?
EMPEDOCLES
Doa Ozerine1

Biz kimiz? Bu sorunun cevab bilimin sorunsallarndan biri

deil, bilimin amaadr.
ERWIN SCHRDINGER
Bilim ve Hmanizm 2
 er eyin zerini rten usuz bucaksz karanlk sol

H gun bir kla bir para aydnlanr. Solgun a yak

labka bunun muazzam bir gne olduu anlalr.
Termonkleer atele alev alev yanan bu gne, boluun iin
de ufak bir yer kaplar. Evren neredeyse siyah bir boluktan
ibarettir. Bu boluun iinde insana aknlk verecek kadar
ok sayda gne yer almaktadr. Gne ve evresi, engin
kozmosun sadece kck bir parasndan ibarettir. Yldz
larn evresindeki neeli, parlak ve gneli blgeler belki de
dnyalar barndryordur. Yalnzca Samanyolu galaksisinde,
Dnya gibi gneine ne ok yakn ne de ok uzak olan ve ses
sizce yrngesinde dnen yz binlerce gezegen olabilir.
Kitabmz, belki de dierlerinden ok fark bulunm ayan bu
dnyalardan birinin hikayesini anlabyor; bu dnyada evrilen
varlklar, zellikle de bu varlklardan birini konu alyor.
Bir varln hayatn balangcndan birka milyar yl sonra
hdld hayatta olmas iin etin, becerikli ve ansl olnas ge
reklidir. Bu sre iinde canl trleri binlerce tehlike atlatm
olnaldr. Bu canllar sabrl, yrhc, yalnz yaayan, kendini
kamufle eden, haylaz ocuklar douran, dehet saan, uup
kendini gvenceye alan, mkemmel yzen, maarada gizle
nen, yn duygusunu bozan ya da zehirli svlar pskrten,
baka canllarn genetik yapsna szabilen, phe uyandrma
yan varlklar olnaldr. Ya da ymclar saldrdnda, nehrin
suyu zehirlendiinde veya yiyecek stoklar azaldnda ans
eseri baka bir yerde bulunmu olmalar gerekir. zellikle ilgi
alanmza giren varlklarsa, ok da uzak olmayan bir zaman

17
Atalarmzn Glgesinde

nce, sr halinde ve aalarda yaayan, kavgac, otoriter,

seksi, akll, alet kullanan, uzabnal bir ocukluk yaayan,
genleri gzeten varlklardr. Bu varlklar gz ap kapaynca
ya kadar tm gezege1'e yayldlar, dmanlarn ldrdler,
dnyay dntren teknolojiler rettiler. Sonu olarak da
kendileri ve kk evlerini paylatklar dier varlklar iin
lmcl bir tehlike haline geldiler. Yebnezmi gibi bir de di
er yldzlar ve gezegenleri ziyaret ebnek iin yola khlar.
***

Biz kimiz? Nereden geliyoruz? Niye byleyiz de baka tr

l deiliz? nsan olmak ne demektir? Eer gerekirse her eyi
temelinden deitirme kapasitesine sahip miyiz yoksa WlU
tulmu atalarm zn l elleri doru ya da yanl ayrm yap
makszn ve kontrolmzn dnda bizi belli bir yne do
ru mu gtrmek istiyor? Karakterimizi deitirebilir miyiz?
Toplumlarmz gelitirebilir miyiz? ocuklarmza bize ka
lan dnyadan daha iyisini brakabilir miyiz? ocuklar.mz
bize ikence eden ve medeniyetimize dadanm eytanlardan
kurtarp, zgrletirebilir miyiz? UzWl vadede neleri dei
tirmemiz gerektiini fark edebilecek kadar bilge miyiz? Gele
cek bizim ellerimizde gvende mi?
Pek ok duyarl insan, problemlerimizin arhk bizi ahn
dnmektedir. nsan doasnn kalbinde yatan nedenlerden
tr bu problemlerle baa kamadmz ve yolumuzu kay
bettiimizi, baskn politik ve dini ideolojilerin insan ilikilerin
de sregelen karanla bir dur diyemeyeceini dnmektedir.
Siyasal iktidarlar, dinler ve ideolojiler deimez yasalaryla,
yetersizlikleriyle ve nlenemeyen yozlamalanyla bu kt gi
die katkda bulWlffiutur. Bu nerme doru mudur? Ve eer
doruysa bu konuda yapabileceimiz bir ey var m?
Kim olduWlu anlamaya abalayan her kltr kendi mi
tini yarabnhr. Kendi iimizdeki elikiler; birbiriyle eit
olsalar da ekiip durmaktan geri kalmayan tanrlara ya da

18
 Yetimin Dosyas

mkemmel olmayan bir Yarabc'ya; veya asi bir melek ve

her eye gc yeten bir Tanr'ya veyahut da bu Tanr'yla ona
itaat etmeyen insanlar arasndaki eitsiz mcadeleye yorul
mutur. Tm bunlarn Tanr'yla hibir ilgisinin bulunmad
n syleyenler de vardr. Kyoto'daki Budist Parlayan Ejder
Tapna'nn barahibi Nanrei Kobori yle der:

Tann bir insan buluudur. O yzden Tanr'nn doas y

zeysel bir gizemdir. Asl byk gizem insann iinde yat
maktadr.

Eer hayat ve insanlk yzlerce hatta binlerce yl nce

balam olsayd bugn gemiimizle ilgili nemli eylerin
byk ksmn biliyor olurduk. Belki tarihin ok kk bir
blm gizli kalrd. Balangc yakalayabilirdik. Fakat tr
mzn gemii yz binlerce yl, Homo cinsinin gemii mil
yonlarca yl ve Primatlarn gemii on milyonlarca yl geriye
uzanr. Memelilerin gemiiyse 200 milyon yldan eskiye da
yanr. Yaam ise drt milyar yllktr. Yazl kaytlarmz bizi
yaamn kke ok ok az yaklabrabiliyor. Balanglan
mz ve geliimimizin erken dnemindeki nemli olaylar eri
imimizin dnda. Birinci elden sahip olduumuz hibir bilgi
yok. Bilgiler arularmzda veya trmzn tarihinde buluna
myor. Zaman algmz acnacak lde ve rahatszlk verecek
kadar yzeysel. Atalarmzla ilgili bilgilerin ou ulaabilece
imiz bir mesafede deil. simleri ve yzleri yok. Hibir aile
nin ans bizi onlara balamyor. Geri dn olmakszn bi
zim iin sonsuza dek kayplar. Onlar Adem'e varncaya dek
tanmyoruz. Eer, brakn bin veya on bini, yz kuak nceki
atalarnzdan biri sokakta kollarn ap size doru kosa ya
da yle bir omzunuza dokunsa ona karlk verir miydiniz?
Yoksa kap yardm m isterdiniz?
Bu kitab yazan bizler, kendi aile tarihimize dair ok az
bilgiye sahibiz. Yalnzca iki, bilemediniz kuak geriye gi
debiliyoruz ve bunun da tesine geemiyoruz. Bykannele-

19
Atalarmzn Glgesinde

rirnizin ve bykbabalarmzn isimlerinden, hangi lkeden

geldiklerinden, ne i yaptklarndan veya kiisel tarihlerinden
haberdar deiliz. Bizim dncemize gre dnya zerinde
yaayan pek ok insan zaman iinde benzer ekilde izole ol
mutur. Biroumuzun atalaryla ilgili anlar birka kuak
geriye bile gitmemektedir.
Gz alabildiine uzanan insan ve insan olmayan varlklar
zinciri her birimizi en eski atalarmza balyor. Yalnzca bu
zincirin bize en yakn olan halkalar anmsadklarunzn clz
yla aydnlanyor. Dierleriyse farkl derecelerde karan
la gmlm durum da. Zamann en uzak anlar ise zifiri
karanlkta. Kayt tutabilmi ansl aileler bile bir dzine ku
aktan daha fazla geriye gidemiyor. Ama yzbinlerce kuak
ncesinde de atalarmz insand, jeolojik zamansa onlardan
ok eskilere dayanmakta. Biroumuz iin film eridi kuak
larla beraber ileriye doru gidiyor ve yeni bilgiler doduk
a eskileri yitiriliyor. Gemiimizden koparlmz, kkenle
rimizden ayrlmz. Bu ayrlk bellek yitimi ya da lobotomi
nedeniyle olmad. Bunun sebebi hayatlarmzn ksalyla
beraber, zamann usuz bucaksz muazzam grnmlerinin
bizi olduumuz eyden ayrmas.
Biz insanlar bir kapnn nne braklm yeni doan be
bekleriz. Sepetlerimize bebeklerin kim olduuna, nereden
geldiine, hangi davranlar ve yetersizlikleri tadna dair
ya da atalarnn kimler olduuna dair bir not da ilitirilmemi.
Bu yetim bebeklerin sicilini renmeyi zlemle bekliyoruz.
Pek ok kltr srekli olarak ebeveynlerimizle ilgili fante
ziler retmitir. Bizi ne kadar ok sevdikleri, ne kadar yiit ol
duklar ve hayatin stesinden nasl geldiklerine dair fantezi
lerdir bunlar.3 Yetim ocuklarn yapb gibi, terk edildiimiz
iin biz de bazen kendi kendimizi sularz. Mutlaka bir hata
yapm olmalyz; belki ok gnah iledik, belki ahlakszlk
ettik, deriz. Kendimize gvenimizi yitirir, bu hikayelere tu
tunur kalrz. Hikayelerimizden phe duymaya yeltenenleri

20
 Yetinin Dosyas

ise en ar ekilde cezalandrrz. Uydurduumuz hikayeler

belki de hi yoktan iyidir, bylelikle cahilliimizle ve bir ka
pnn nnde plak ve babo brakldmz gereiyle yz
lemek zorunda kalmayz.
Yetimlerin kendini evrenin merkezinde hissettii sylenir;
biz de bir zamanlar kendimizi Evren'in merkezinde gryor
duk ve Evren'in bizim iin yaratlm olduundan da emindik.
Bizi rahatlatan bu eski sylem, Dnya'ya bu gvenli bak
as, son be yz yldr paralanyor. Dnya'run nasl olu
tuunu daha iyi anladka, Tann'y veya tanrlar yaratma
ihtiyacmz azalyor; herhangi bir ilahi mdahale zaman ve
nedensellik balamnda arbk git gide uzaklayor. Reit ol
mann bedeli gvenlik kalkanlarndan mahrum kalmak. Ma
lum; ergenlik a olduka ini kl bir sretir.
1859'dan itibaren kkenlerimizin Tanr'ya veya tanrlara
ihtiya duyulmadan, mistisizmden uzak doal yollarla ak
lanabileceinin anlalmaya balamasyla birlikte, ac verici
yaltlmlk hissimiz adeta kusursuz bir hal ald. Antropolog
Robert Redfield'in szleriyle, Evren "ahlaki karakterini" yi
tirmeye balad ve bakalaarak, insan merkezde grmeyen
bir sisteme dnt.4
Tanr veya tanrlar ve ilahi cezann refakati olmazsa in
sann hayvandan bir fark kalr m? Dostoyevski dini redde
denleri uyarmb; niyetleri ne kadar iyi olursa olsun "sonlar
dnyay kan revan iinde brakmak olacakh". 5 Baz grler
se medeniyetin bandan beri insann ellerinin kanl olduu
nu ve ou zaman din adna kan dktn sylemektedir.
Umursamaz veya daha kts anlamsz bir evren fikri
korku, inkar ve can sknhs retmekte; bilime, yabancla
trc bir ara olarak baklmasna yol amaktadr. Bilimsel
yamzla ilgili yavan gerekler biroklarna skc gelmekte
dir. Dnya'nn bizim iin yaplmam olduunu duymaktan
holanmyoruz. Kendimizi kmaza girmi ve yalnz hissedi
yoruz. Varoluumuza anlam verecek bir ama bulmak iin

21
Atalanmzn Glgesinde

yanp tutuuyoruz. lmller tarafndan uydurulmu ahlak

kurallan bize etkileyici gelmiyor, ahlak kurallarnn bize yu
kardan sunulmasn istiyoruz. Atalannz tanyp taruma
mak konusunda kara:szz. Onlar bize Mla yabanc. Kendi
mizden utanyoruz: Eskiden Evrenin Kral idik; ama imdi
bizden, aann da aas, amurumsu, smks, gzle g
rlemeyecek kadar kk ve beyinsiz yarahklarn soyundan
geldiimizi kabul etmemiz isteniyor.
Neden gemiimize younlaalm ki? Kendimizi hayvan
lar ile insanlar arasndaki ac verici benzerlik.le zmemize ne
gerek var? Sadece gelecee doru bakmamamz iin bir ne
den var m? Bu sorularn cevaplar vardr. Eer kapasitemizi
anlarsak ve bunu anlama iini yalnzca birka nl azize ve
sava sulusuna brakmazsak, o zaman hangi konularda dik
katli olmamz gerektiini bilebiliriz. Hangi insani eilimleri
mizi glendirmeli ve hangilerinden kendimizi korumalyz?
Bunlar bilmeden hangi insan davranlarnn gereki, han
gilerinin faydasz ve tehlikeli bir duygusalla sahip olduu
hakknda en ufak bir fikrimiz olamaz. Filozof Mary Midgley
yle yazar:

abuk fkelendiimi biliyor olmam fkelenmeme yol am

yor. Tam tersine, fkemle baa kmam salyor. Her zaman
ki hrnlm, ierlediim, hakszla uradm hissettiim
zamanlardan ayrabiliyorum. Dolaysyla zgrlm bu
durumu kabul ediim ya da hayvanlarla karlahrabilir olu
um yznden tehdit albnda kalmyor.6

Yaam tarihinin, evrim srecinin ve bu gezegendeki dier

varlklarn doas zerine yaplan almalar kayp halkalara
bir para k tutmay baard. Unutulmu atalanmzla henz
tanm deiliz ama karanlkta onlarn varlklarn sezmeye
baladk. evremizde glgelerini fark etmeye baladk. Bir
zamanlar onlar da bizim kadar gerektiler. Onlar olmasa biz
de olmazdk. Bizi onlardan uzun alar ayrm olsa da ta-

22
 Yetimin Dosyas

biatlarunz birbirine kopmaz balarla bal. Biz kimiz soru

sunun yant atalarm zn sakland glgelerde kefedilmeyi
bekliyor.
***

Bilimin bulgularn ve metotlarn kullanarak kkenlerimizle

ilgili aratrma yapmaya baladmzda, bizi bir dehet duy
gusu sard. Bulabileceklerimizden korkuyorduk. Ama bu ki
tapta anlatmaya balayacamz zere, umut etmek iin hem
bir frsat hem de bir neden bulduk.
Yetimin sicili gerekten uzundur. Biz insanlar bunun baz
paralarn, zaman zaman baz ardk sayfalarn bulsak da,
henz bir blm bile okuyamadk. Kelimelerin ou bulank
ve birou da kayp.7
Bu kitapta yetim insanlk dosyasnn ilk sayfalarnda, se
petiyle basamaklara braklm yetimin zerine ilitirilmi
olmas gereken kayp notta neler yazyor olabilecei anlatl
makta; yaptmz balanglara ve unutulmu atalarmza
dair, hil<Ayemizin sonucu asndan nemli olan baz bilgiler
sunulmaktadr. Birok ailenin hikayesi gibi, bu hil<Aye de ka
ranlkta; ok ok uzun zaman nce ve uzaklarda, pek bir ey
vaat etmeyen koullarda balar. Bu yle bir hikayedir ki so
nunun nereye varacan kimse nceden kestiremez.
Yaamn tarihini ve bizi biz yapan yolu izleyeceiz. O yz
den en batan ya da biraz daha ncesinden balamamz uy
gun grnyor...

23
 Blm 1

YER LE
GOK ARASINDA
..
Ne kadar zamandr yldzlar soluklayor,
Lambann kararyor...

NANSEN
(748-834, N)1

"Yer" dediler ve yer varla geldi.

Birden, bir bulut gibi, sis gibi aniden ykseldi,
imdi ekilleniyor, alyor...

Popol Vuh: Maya Yaamn Doguu Kitab 2

 e Yer ne Gk, hibir ey sonsuza dek yaamaz. Yl

N dzlar bile yalanr, sner ve lr. lr ve tekrar var

olur. Dnya'nn ve Gne' in henz var olmad bir
zaman vard, gece ve gndzden nce, kendinden sonra gele
cekler iin balangc kaydedebilecek kimseler yoktu.
Yine de bu zamana ahit olduunuzu dnn:
Muazzam bir gaz ve toz ktlesi kendi arl altnda hz
la kyor, olabilecek en byk hzla dnyor, trblansa
dnyor; kaotik bulut belirgin, dzenli ve ince bir disk
halini alyor. Merkezinde kiraz krmzs donuk bir atele ya
nyor. Yukardan, diskin zerinden yz milyon yl boyunca
olan biteni seyrediyorsunuz ve merkezi ktlenin beyazla
tn, parlaklatn gryorsunuz. Ktle yarm kalan do
umlarn ve tm yetersiz giriimlerin sonunda bir parlaklk
yaymaya balyor ve devaml yanan termonkleer bir atee
dnyor. Gne dodu. Sadakatle, gelecek be milyar yl
boyunca da parlamaya devam edecek. Diskin iindeki mad
de de bu srete balangc yaratabilecek bir varla dn
ecek.
Diskin yalnzca en ierideki blgeleri k.la parlamaktadr.
Gne daha uzak blgelere ulaamamaktadr. Oluan
harikalara bir gz atabilmek iin bulutlarn gizine dalarsnz.
Muazzam merkezi atein evresinde ufalanm milyonlarca
kk dnya kefedersiniz. evredeki binlerce byke ge
zegenden bazlar Gne' e yakn dnmektedir, bazlarysa
Gne ile aralarna mesafe koyarak birbirlerini bulmaya, kay
namaya ve dnya olmaya yazgldr.

27
Atalarmzn Glgesinde

inde dnyalarn ekillendii, hzla dnen disk, Saman

yolu galaksisinin yldzlar aras vakumunda seyrelmi hal
de bulunan maddelerin birbirleri zerine kmesiyle olu
tu. Diski oluturan atomlar ve paracklar galaktik evrimin
babo serserileridir. Uzun sre nce lm bir krmz dev
yldzn iindeki cehennemde helyumdan bir oksijen atomu
olutu; bir karbon atomu olduka farkl bir galaktik sektrde
bulunan karbon ykl bir yldzn atmosferinden atld ve bir
demir atomu ok ok eskiden muazzam bir spemova patla
mas sayesinde zgrleerek dnyalarn yapmnda rol ald.
Betimlediimiz olaylardan be milyar yl sonra bile bu sz
geen atomlar kannzda dolayor olabilir.
HikAyemiz genileyen, koyu renkli, yar aydnlk bir dis
kin iinde balyor ve bildiimiz gibi devam ediyor; ama baz
eyler farkl ekilde gereklemi olsayd, dnyamzn, tr
mzn ve dier dnyalarla yaam formlarnn anlatlacak bir
hikayesi olmayabilirdi. imdiyse bu disk gelecein olaslkla
nru retmektedir .3

***

Hayatlarnn byk bir blmnde yldzlar hidrojeni helyu

ma dntrerek parlar. Dnm yldzlarn derinliklerinde
olaanst basn ve yksek syla oluur. Samanyolu galak
sisinde yldzlar on milyar yl veya daha fazla bir sredir b
yk gaz ve toz bulutlarnn iinde domaktadr. Bir zamanlar
yldz besleyen tm gaz ve toz plasentalar abucak kaybo
lur; ya emilir ya da yldzlar aras bolua geri pskrtlr.
Yldzlar henz daha ocukken muazzam toz ve gaz bulutu
fark edilebilir, iteki izgiler hzla yldz sarmalar, dta ise
izgiler daha yava hareket etmektedir. Yldzlar ergenlikten
kmaya yaknken bile benzer diskler ve oluumlar gzlemle
nebilir. Ama artk yldz eski halinin bir kalnhsna benzemek
tedir. ounlukla toz ve ok az gaz ierir ve her toz zerrecii
merkezdeki yldzn etrafnda dnen minyatr bir gezegen-

28
 Yer ile Gk Arasnda

dir. Bazlarnda tozdan arnm koyu eritler grlebilir. Belki

de gkyznde bizim gneimiz kadar byk ve gen yldz
larn en az yans benzer disklere sahiptir. Yal yldzlarda ise
bu sz konusu deildir. Ya da bizim fark edebildiimiz bir
oluum bulunmamaktadr. Bizim gne sistemimizde hala
Gne'in yrngesinde yaygn bir toz eridi vardr. Bu erit
Zodyak Bulutu olarak isimlendirilir ve bu, gezegenleri dou
ran byk diskin ufak bir kopyasdr.
Tm bu gzlemler bize bir hikaye anlatr. Yldzlar devasa
gaz ve toz bulutlarndan doar. Youn bir madde, yaknlarn
da bulunan gazlar ve tozlar kendine ekerek, bymeye ve
genilemeye balar. Geniledike de daha ilevsel bir biimde
kendine madde eker ve yldz olma yolunda ilerler. indeki
scaklk derecesi ve basn yeterli dzeye geldiinde, imdiye
kadar evrende en ok bulunan madde olan hidrojen atomlar
birleir ve termonkleer reaksiyonlar balatlr. Bu geni bir
lekte meydana geldiinde yldz parlar ve karanlk dalr.
Madde a dnr.
ken bulut hzla dnmeye balar, skarak bir disk gr
nmn alr ve maddeler, srayla, nce duman paracklar,
sonra kum taneleri, talar, kayalar ve dalar oluturacak e
kilde toplanr. Sonra bulut en byk cisimlerin, ktleekimiy
le bu ynlar kendine ekmesi sayesinde kendini toparlar.
Tozdan arnm kuaklar gen gezegenlerin beslenme alan
dr. Merkezdeki yldz parlamaya balaynca byk oranda
hidrojen sama aamasna geer ve salan hidrojen de zerre
cikleri bolua geri yollar. Samanyolunun uzak bir kesinde,
milyarlarca yl sonra domaya yazgl baka bir gezegenler
sistemi belki bu istenmeyen yaptalann uygun bir ite kul
lanr.
Yaknlardaki yldzlar evreleyen gaz ve toz disklerine
baktmzda uzak ve egzotik dnyalarda biriken ve birleen
yaam filizlerini grdmz dnrz. Tm galakside
geni, dzensiz, topaklanm, kapkaranlk, yldzlar aras bu-

29
Atalarmzn Glgesinde

lutlar kendi ktleekimleriyle kmekte ve yldzlan ve geze

genleri yaratmaktadr. Bu ayda bir kez olmaktadr. Yz mil
yarca galaksiden oluan gzlemlenebilen evrende belki her
saniye bir gne sistemi domaktadr. Bu gezegen ynlar
nn birou verimsiz ve bo kalacaktr. Dierleriyse bereketli
ve retken olabilir. Gezegenin zerindeki varlklar byrken
evre koullarna ayak uydurur, rtn ispat eder ve kendi
balanglarn sorgulamaya balarlar. Evren hayal edemeye
ceiniz kadar savurgandr.
***

Toz kp disk inceldiinde, orada neler olduunu karabi

lirsiniz. Bir sr kk gezegen Gne'in evresinde dnmek
tedir. Hepsinin yrngesi dierinden biraz farkldr. Sabrla
seyredersiniz. Asrlar geer. Bu kadar ok cisim bylesine
byk hzlarla hareket ederken, arpmalar an meselesidir.
Daha dikkatli baklnca arpmalarn her yerde meydana
gelmekte olduu grlebilir. Gne Sistemi hayal edemeye
ceimiz bir iddetle ie koyulur. Bazen arpma hzl ve do
rudan gerekleir ve geriye sessiz ama ykc bir patlamann
ardndan yalnzca paralar ve cam krklar kalr. ki cismin
neredeyse ayn hzla, ayn yrngeye girdii baz zamanlar
daysa arpmalar hafif bir itme eklinde gerekleir. Ktleler
birleir ve daha byk cisimler doar.
Bir ya da iki asr sonra baz byke ktlelerin daha da
byd gzlemlenebilir, gemi gnlerinde paralara ay
rlmalarna neden olan bir patlamadan kanmay ans ese
ri baarmlardr. Bu tr ktleler kendi beslenme alanlarn
oluturur ve daha kk cisimleri yutmaya balarlar. Hacim
leri o kadar geniler ki yer ekimi dzensizliklerini ezer ve bu
byk dnyalar neredeyse mkemmel kreler haline gelir.
Bir cisim, hacimli bir ktleye yaklahnda ama arpma teh
likesi yaratmayan bir mesafede kaldnda sapar ve yrn
gesi deiir. Yeni yrngesi baka bir ktleyi etkileyebilir ve

30
 Yer ile Gk Arasnda

belki onu kk paralara ayrr ya da daha gen olan ve etra

fndaki maddeyi kendine eken Gne'e doru dp yana
rak yok olur veya ktleekiminin etkisiyle souk bir yldzlar
aras karanla ahlr. Sadece baz ktleler ansl saylabilecek
yrngelere sahiptir. Bu ktleler besin olmaz, toz haline gel
mez, kzarp lmez veya srgne gnderilmez. Bymeye
devam ederler.
Belli bir ktleyi am byk gezegenler yalnzca tozu de
il, ayn zamanda gezegenler aras gaz aklarn da kendile
rine ekerler. Sonunda kayalardan ve metallerden oluan kt
lenin hidrojen ve helyum gazndan oluan engin bir atmosfer
gelitirdiini grrsnz. Bunlar drt dev gezegen halini alr.
Jpiter, Urans, Satrn ve Neptn. Karakteristik eritli bulut
modellerinin meydana geliini seyredebilirsiniz. Gezegen
lerin aylaryla kuyrukluyldzlarn arpmas sonucu zarif,
prlhl, geici halkalar meydana gelir. Patlam bir dnya
nn paralar tekrar bir araya gelir ve dzensiz, karmakark
yeni bir ay oluturur. Seyretmeye devam ettiinizde Dnya
byklndeki bir ktle Urans'e arpp geer, gezegeni
yana devirir ve bylelikle gezegen Gne etrafnda dndke
kutuplan srayla uzaktaki gnee bakar.
Daha da yaklanca, gazdan oluan diskin temizlendii
alanda baz gkcisimlerinin Dnya benzeri gezegenler hali
ne geldiini grrsnz. Bunlar gezegenleri imha eden kt
leekimsel rulet oyunundan sa kan bir dizi gkcismidir.
Dnya benzeri gezegenlerin olumas 100 milyon yl srer.
Bu sre, Gne'in yaam sresiyle kyaslandnda, ortalama
bir insann hayat uzunluu ile anne karnndaki ilk dokuz ay
nn kyaslanmasna benzer. Milyonlarca kayalk, metalik ve
organik dnyacktan oluan simit eklinde bir blge, asteroit
kua, hayatta kalr, Gne'in etrafnda turlamaya devam
eder. Trilyonlarca donmu cisimle beraber kuyrukluyldzlar
en uzak gezegenin de tesindeki karanlkta Gne'in yrn
gesine oturmaktadr.

31
Atalarmzn Glgesinde

Gne Sistemi'nin temel gvdesi artk ekillenmitir. G

ne effaf, neredeyse tozdan arnm yldzlar aras uzay
da yaylr ve dnyalar starak aydnlahr. Dnyalar da hafif
yana yatarak Gne' in.evresindeki yollarn izlemeye devam
ederler. Ama yakndan bakldnda daha pek ok deiiklie
gebe olduklar anlalr.
Kendinize bu dnyalardan hibirinin iradeye sahip ol
madn hahrlatmalsnz. Hibiri belli bal bir yrnge
de olmak ya da kalmak gibi bir niyete sahip deildir. Ama
dzgn, dairesel yrngelere sahip olanlar bymeye ve
gelimeye yatknken, tuhaf, ok dzensiz ya da ok eik y
rngelere sahip olanlar genellikle sahneden ekilir. Zaman
getike, Gne Sistemi, kargaas ve dzensizlii yabarak
daha basit, dzenli boluklara sahip ve gzlerimize gittike
daha gzel grnen bir hale brnr. Baz gkcisimleri ha
yatta kalmak iin seilmi, dierleriyse ortadan kaldrlm
ya da srlmtr. Bu seim hareket ve ktleekininin an
derecede basit kurallar yoluyla yaplr. yi huylu dnyalarn
komularla sfr sorun politikasna ramen yine de ara sra,
dikkat ekici krmz bir cismin arpmaya neden olabilecek
ekilde yrngenin birine girdii gzlemlenebilir. En ihtiyatl
ve en dairesel yrngede devinen gkcismi bile mutlak yok
olua kar bir gvenceye sahip deildir. Bu Dnya benzeri
gezegenlerin hayatta kalmay srdrmeleri iin ansl olma
lar yeter.
Tilin bunlarn tamamen tesadfe dayanyor olmas olduk
a arpcdr. Hangi cisim paralanacak veya uzay boluuna
atlacak, hangileri byyp gezegen olacak belli deildir. Kar
lkl karmak ilikilerden oluan o kadar ok nesne vardr
ki yalnzca balangtaki gaz ve toz oluumuna bakarak ya da
gezegenlerin ekillenmesi sonrasnda bile, dnyalarn en son
durumunun nasl olaca konusunda kesin bir ey sylemek
zordur. Belki bu durumu olduka yetkin bir gzlemci anlaya
bilir ve cisimlerin geleceklerine dair tahminlerde bulunabilir.

32
 Yer ile Gk Arasnda

Hatta bu gzlemci her eyi istedii ynde harekete geirerek,

milyarlarca yl alan aprak ve incelikle tasarlanm bir sre
cin sonucunda, istenilen sonucu elde edebilir. Ama bu henz
insanlar aan bir konumdur.
Biz kaotik, dzensiz gaz ve toz bulutlaryla yldzlar aras
karanlkta dnerek ve olaslklar yaratarak ie baladk. Sonu
mcevher gibi l l, gezegenlerinin birbirleriyle mesafesini
koruduu ve her eyin bir saat gibi iledii bir Gne Sistemi
oldu. Gezegenler arasnda belli mesafeler olduu fark edili
yor, nk bunu baaramayanlar zaten artk aramzda deil.
***

Gezegenlerin birbirleriyle akmayan, e dzlemli yrnge

lere sahip olduu gereini anlayan ilk fizikilerin, bu ite bir
yaratcnn parmann olduunu dnmesi gayet anlalr
bir durum dur. Fizikiler byle muazzam bir kesinliin ve
dzenin oluumuna alternatif bir hipotez getirememilerdir.
Ama modern anlay erevesinde ilahi bir rehberliin iareti
grnmemektedir ya da en azndan diyebiliriz ki fiziin ve
kimyann tesinde hibir ey yoktur. Tank olduumuz ey
ilahi bir rehberlik faaliyeti deil, merhametsiz ve srekli bir
iddettir. Hayatta kalmay baaran dnyalarn says yok
olanlara oranla olduka azdr. Bugn Gne Sistemi'nin ile
yiindeki kusursuz kesinliin; yldzlar arasnda evrilen bulu
tun kaosundan doan yasalar, devinim, ktleekimi, akkan
dinamikler ve fiziksel kimyadan ileri geldiini biliyoruz. Her
hangi bir zihnin rn olmayan bir seilim srecinin srekli
ilemesi kaosu dzene dntrebilir.4
Dnya bu artlar altnda 4,5 veya 4,6 milyar yl nce do
du. Gne'e en yakn nc gezegendi. Kaya ve metalden
oluuyordu. Ama Dnya'nn, ykc koullarndan kolaylkla
syrlp gn na ktn da dnmemeliyiz. Baka kk
dnyalarn bizim dnyamzla olan arpmalarnn tamamen
sona erdii hibir an olmad. Bugn bile Dnya birtakm ci-

33
Atalarmzn Glgesinde

simleri uzaydan kendine doru eker ve yutar. Dnyamz

bugn asteroitler ve kuyrukluyldzlarla olan arpmalarnn
J
belirgin izlerini tamaktadr. Ama akan sular, lavlar, gelien
dalar, tektonik tabakalar bu izleri doldurmakta ya da st
n kapatmaktadr. En eski kraterler ortadan kaybolmutur.
Ama Ay kendini gizleyemez. Ay'a ya da Mars'n gneyin
deki dalk blgelere bakhmzda, baka gezegenlerin uy
dularn incelediimizde ok sayda arpma sonucu oluan
kraterlerin st ste bindiini ve gemi alarn felaketlerinin
izlerini kaydettiklerini grrz. Ay'dan aldmz paralar
Dnya'ya getirdiimizden beri, bu talarn ne kadar eskiye
dayand hakknda da bir fikre sahibiz. Bylelikle krater olu
umlarnn kronolojisini en batan oluturup, bir zamanlar
Gne Sistemi'ni sarsan dramatik arpmalarn tarihine bir
gz atabiliyoruz. Bunlar yalnzca sradan arpmalar ier
mez, yakn gezegenlerde arpmalarn korkun byklkte,
kanlmaz ve lmcl olduunu gzlemleyebiliriz.
Gneimizin ortaanda, Gne Sistemi'nin bu blm
artk krmz cisimlerden arnmtr. Dnya'ya yaklaan bir
avu asteroit hala mevcutsa da yakn zamanda byk bir
asteroidin Dnya'ya arpma olasl azdr. Kimi kuyruk
luyldzlar uzaktaki evlerinden Dnya'mz ziyarete gelir.
Geldikleri yerde oradan gemekte olan bir yldz tarafndan
ya da yaknlardaki yldzlar aras bir bulut tarafndan itilip
kaklmlardr. Bylelikle buzlu cisimler Gne Sistemi'nin
ilerine yamur gibi yaar. Bu gnlerde byle byk bir kuy
rukluyldzn Dnya'ya arpma ans neredeyse yok gibi g
rnmektedir.
Ksacas, baklarmz tek bir gezegene, Dnya'ya odakla
yacaz. Dnya'nn atmosferini, yeryzn, isel yapsn ve
yaamn hayvanlar ve insanlar biimini alma srecini takip
edeceiz. Odamz yava yava daraltacaz ve kendimizi
Kozmos'tan ayr dnmemiz kolaylaacak. Sanki biz kendi
kendine yeten ve kendi iine bakan bir dnya olacaz. Asln-

34
 Yer ile Gk Arasnda

da dnyamzn gemii, kaderi ve zerinde yaayan sakinleri,

yalnzca gezegenimizin kkenleri ile deil, tm hikayesiyle
batan sona etki altndadr. Azck bir gne almasna
gz yummak kaydyla bile olsa Dnya'y evrenin geri kala
nndan yaltrsak, okyanuslarmz, iklimimiz, hayatn yap
talar, biyolojik mutasyon, trlerin byk oranda tkenmesi,
tm hayatn evrim hz ve zamanlamasn anlayamayz.
Dnyamz meydana getiren madde gklerde olumuhr.
Olaanst miktarda organik madde gklerden Dnya'ya
dmtr. Hayat, balar balamaz deiime uram ve de
ien evreye adapte olmutur. Bu oluumun sebeplerinden
bazlar Dnya'nn dndan gelen cisimlerin arpmas ve rad
yasyonun sonucudur. Bugn Dnya'daki yaamn neredeyse
tm en yakn yldzdan gelen enerjiyle ilemektedir. Oras
ve buras kavramlar doru deildir nk bir zamanlar ora
da bir yerlerde, darda olan atom imdi buradadr.5
Atalarmz bizim Dnya ve gkyz arasnda yapbmz
kesin aynn yapmyordu. Birou aradaki balantnn far
kndayd. Antik Yunan mitlerinde Olimpos tanrlarnn b
ykannesi ile bykbabas ve dolaysyla insanlarn atalar,
gk tanrs rans6 ile kans yer tanras Gaya idi. Kadim
Mezopotamya dinleri de ayn fikirdeydi. Eski Msr'da cin
siyetlerin rolleri tersine evrilmiti: Tanra Nut g, Tanr
Geb ise yeri temsil ediyordu. Bugn Hindistan'n Himalaya
lar snrnda yaayan Naga halklarndan biri olan Konyaklar,
batannlanna Gawang, Yer-Gk ve Zangban Gk-Yer adlarn
vermitir. Meksika ve Guetamala'y kapsayan blgenin yerli
si ve bir Maya halk olan Quicheler Evren'e Cahuleu yani Gk
Yer diyordu.
Bu yaadmz yerdir. Bu geldiimiz yerdir. Gk ve Yer
birdir.
 Blm 2

ATEE DUEN
..

KAR T ANELERK
Daha hibir insan, hibir hayvan, ku, balk, aa, kaya, oyuk,
kanyon, ayrlk yoktu. Yalnzca gk vard ...

Popol Vuh: Maya Yaamn Douu Kitab 1

Benim en sevdiim ok uzak zamanlardan da nce balang

larn zaman vard ve o zamanlar en yal bycnn her eyi
hazrlad zamanlard. nce Kara'y sonra Deniz'i hazrlad
ve hayvanlara ortaya kp oynayabileceklerini haber verdi.

RUDYARD KIPLING
"Denizle Oynayan Yenge"2
 er bir arabay bir iki saat kadar yerkrenin tam mer

E kezine doru srerseniz kendinizi d mantonun derin

liklerinde bulursunuz. Buras ktalardan uzakta, kaya
paralarnn svlab, akkan, krmz, scak, cehennemi bir
yerdir. Eer arabanz yerkreden tam yukar doru bir saat
srerseniz bu kez kendinizi gezegenler aras uzay boluunun
yaknlarnda bulursunuz.3 Albnzda mavi, beyaz, nefes kesici
byklkte ve yaamla kaynayan, bizim trmzn ve daha
birok trn yaayp gelitii gzel Dnya'y grrsnz.
Dnya yzeysel bir lman iklim kuana sahiptir. Bu kuak
Dnya'run byklyle kyaslandnda, bir okul dersliinde
bulunan yerkre modelinin zerindeki cila tabakasndan daha
incedir. Ama bir zamanlar cennet ve cehennem arasndaki bu
dar alan bile henz yaam karlamaya hazr deildi.
***

Dnya'y oluturacak paralar karanlkta bir araya gelmek

tedir. tkel Gne alevler iinde yansa da balarda Dnya ve
Gne arasnda o kadar ok gaz ve toz vardr ki k Dnya'ya
ulamamaktadr. Dnya gezegenler aras enkazdan oluan bir
kozann iine gmlm durmaktadr. Ara sra bir imek; ha
rabe, delik deik ve henz tam olarak kre biimini alamam
Dnya'y bir an iin aydnlahr. Dnya zamanla tozdan tutun
da eitli cisimlere kadar pek ok maddeyi kendinde topladk
a, yuvarlaklar ve yzeyi przszlemeye balar.
Hzla den bir cismin arpmas byk bir patlamaya ne
den olur ve derin bir krater aar. Den cisim toza dnr

39
Atalarmzn Glgesinde

ve atomlarna ayrr. Bu tr olaylar saysz defa yaanmtr.

Buz buhara dnr. Buhar gezegeni sarmalar. Bu buhar ta
bakas arpmalardan doan sy tutar. Is Dnya'nn yzeyi
tamamen eriyinceye, kaynayan bir lav okyanusu haline gelin
ceye kadar ykselmeye devam eder. Gezegen kendi ssndan
yaylan krmzlkla parlamaya balar ve boucu buharlarla
rtl atmosferi ykselmeye balar. Bu byk toplanmann
son basamaklardr.
Bu evrede Dnya daha yeniyken, tarihinin en olaanst
felaketini yaar. Byke bir gezegenle arpr. arpma
nn sonucunda Dnya atlayp paralanmaz ama Dnya' dan
byke paralar kopar ve uzaya salr. Kopan paralar
Dnya'nn evresinde dner ve bir sre sonra bir araya gele
rek Ay' oluturur.
Gn yalnzca birka saat srer. Dnya'nn ii ve okyanus
dalgalar Ay'n ktleekiminden etkilenir ve AY:_ n Dnya'nn
yan bandaki youn varl Dnya'nn dnn yava
latarak, gnn sresini uzatr. Ay doduu andan itibaren
Dnya'dan uzaklamaya balamtr. Gkte gezinen Ay,
Dnya'ya arpan gezegen daha byk olsayd, Dnya'nn
milyonlarca paraya ayrldktan sonra i Gne Sistemi'ne
dalp gidebileceini, pek oklar gibi ksa mrl ve anssz
bir gezegen olabileceini bugn bile bize hahrlatr. O zaman
insan varla gelmezdi. O zaman sadece fark edilmemi ola
slklar listesindeki seeneklerden biri olurduk.
***

Dnya'nn oluumundan ksa sre sonra, iindeki eriyik al

kalanyordu, s akmlar dolam halindeydi ve Dnya ar
ar kaynyordu. Merkezine ar metaller derek byk eri
yik halindeki ekirdei oluturuyordu. Sv demirin hareket
leri gl bir manyetik alan yaratmaya balad.
Gne Sistemi'nin gazdan, tozdan ve krmz dnyack
lardan arnd bir zaman geldi. Dnya' da sca tutan kaln

40
 Atee Den Kar Taneleri

atmosfer tabakas yaanan arpmalar sonucunda dald.

Is yaylm hala scak magmay yzeye tayordu ama en
azndan scaklk yzeyde tutulmayarak uzaya dalyordu.
Dnya'nn yzeyi yavaa soumaya balad. Magmann bir
ksm katlaarak kayalara dnt. nce, krlgan bir kabuk
olutu ve zamanla kalnlaarak salamlat. nce yark ve at
laklardan magma, s ve gazlar yzeye kmaya devam etti.
Gkten git gide daha az gezegen dmeye balad. Her
arpma sonucu muazzam bir toz bulutu oluuyordu. nce
leri yeryz o kadar ok darbe alyordu ki gezegeni iri par
acklar sarmalyordu. ri paracklar gne nn yzeye
ulamasn engelleyerek atmosferin sera etkisini zd ve
Dnya'y dondurdu. Magma okyanusunun katlamasndan
sonra ama byk bombardmann bitiinden nce, eriyik
halindeki Dnya'nn donduu bir dnem olduu rahatlkla
dnlebilir. Bu ssz Dnya'y gzden geiren biri onun
yaam iin uygun olduuna karar verebilir miydi? Bu orak
yerde gn gelip de gkte kartallarn uacan, yerde akayk
larn aacan hangi iyimser ngrebilirdi?
Orijinal atmosfer gkta yamuru yznden uzaya atl
mt. imdiyse ikinci bir atmosfer oluuyordu ve Dnya' da
tutuluyordu. Darbeler azalmaya baladka, kresel toz r
ts de seyrekleti. Dnya'nn yzeyinde gne klar hzl
sarlm bir filmi andrrcasna yanp snyordu. Gn nn
toz tabakasn ilk deldii zamana birileri tank olsayd, gz
ne ilk olarak Gne, Ay ve yldzlar arpard. Bylelikle ilk
gndoumu ve gnbatm yaand.
Gneli zamanlarda yzey snd. Dar atlan su buhar
serinledi ve younlat, sv su damlacklar olutu ve darbeler
sonucu oluan ukurlar ve aada kalan yzeyleri doldur
du. Gkten buz dalar dmeye devam etti ama yere ulatk
larnda buharlayorlard. Dnya dndan gelen yamurlarn
iddeti kadim denizlerin oluumuna yardm etti.

41
Atalarmzn Glgesinde

Organik molekller karbondan ve dier atomlardan olu

ur. Dnya'daki tm yaam organik molekllerden gelmek
tedir. Molekller nce bir ekilde sentezlenmeliydi ki yaam
olusun. Tpk su gibi, organik molekller de hem gkten gel
mi hem de yerde olumutur. Erken dneme ait bu atmosfer
ultraviyole nlarla ve Gne'ten gelen rzgarlarla, imek
ve gk grltsyle, iyonosferdeki elektronlarla, youn rad
yoaktiviteyle, Dnya'ya den cisimlerin yaratt okla ya
ratld. Laboratuvarda ilkel Dnya'nn varsaylan atmosferi
retildiinde, yaamn organik yaptalar artc bir kolay
lkla olumaktadr.
Yaam ar bombardmann sonlarna doru balad, anla
lan o ki baka trl de var olamazd. Ay, Mars ve Merkr' n
kraterli yzeyi bu savan ne kadar byk bir lekte gerek
letiinin ve gezegenleri deitirebilecek gte olduunun
kantdr. Zamanmza kadar gelen gkcisimleri, kuyrukluyl
dz ve asteroitler byk miktarda org k maddeye sahiptir.
ctf
4 milyar yl nce benzer ve organik made ynnden zengin
gk cisimleri youn bir ekilde Dnya'ya derek, yaamn
balangcna katkda bulunmu olabilir.
Bu cisimler ve paralarndan bazlar Dnya'nn erken
atmosferinde tamamen yanmtr. Dierleriyse sa salim
Dnya'ya ulaarak, organik molekllerden oluan ykleri
ni Dnya'ya brakmtr. Kk organik cisimler gezegenler
aras uzaydan ince ince yaan bir kar gibi Dnya'ya szld.
Organik maddenin ne kadarnn uzaydan geldiini ve ne ka
d arnn Dnya' da olutuunu, ithalatn yerli retime orann
bilemiyoruz. Ama ilkel Dnya'nn yaamn eleriyle (ami
noasitler [proteinin yaptalan] ve nkleotit bazlar ve eker
lerle [nkleik asidin yapta]) dolu olduu aikar.4
Yz milyonlarca yl boyunca Dnya'ya yaamn yaptala
rnn bardaktan boanrcasna yadn hayal edin. Dnya'ya
arpan gkcisimleri iklimi srekli deitiriyor; arpma sonu
cu kalkan toz bulutu gnei kesince s suyun donma noktas-

42
 Atee Den Kar Taneleri

nn albna iniyor, toz knce yzey tekrar snmaya balyor.

Vahice deien artlar albnda, gller kah mortesi gne
nlaryla ykanyor, snyor, parlyor, kah donuyor, karar
yor. Bu deiken ortam ve zengin organik karmda, yaam
douyor.
Yerde yaamn kkenleri oluurken gkte devasa bir Ay
vard. Dnya'ya benzer yzeyi byk arpmalara ve lav
okyanuslarnn alkantlarna sahne olmutu. Eer imdi ge
celeyin grdmz Ay bir kol uzaklnda ve bozuk para
byklndeyse, o zamanlar bir fincan taba bykln
de grnyordu. Bu, hayallerimizin tesinde byleyici bir
gzellik olmaldr. Ama bu Ay ona en yakn zamanda hayran
olacaklara henz milyarlarca yl uzaklktadr.
Hayatn hzla baladn biliyoruz. En azndan Gne'in
evrildii zaman lsne gre bu byledir. Magma okyanu
su 4,4 milyar yl ncesine kadar devam etmitir. Kalc veya
hemen hemen kalc toz rts de bundan biraz daha uzun
sre g igal etmitir. Dev arpmalar da aralklarla yz
milyonlarca yl daha srmtr. En bykleri yzeyi eritmi,
okyanuslar kaynatm ve havay uzaya kartrmtr. Dnya
tarihinin en erken alar cehennemden farkszdr. Belki ya
am birka defa domutur ve doar domaz da uzayn de
rinliklerinden Dnya'ya ulaan vahi bir gktann arpmas
sonucu yok olmutur. Yaamn balang cnn darbe stne
darbe yemesi 4 milyar yl ncesine kadar devam etmitir.
Ama 3,6 milyar yl nce yaam tm canllyla balamtr.
***

Dnya geni bir mezarlktr ve arada srada bir atamz top

raktan karveririz. Bilinen en eski fosiller tahmin edebi
leceiniz gibi mikroskobiktir ve yalnzca uzun, kl krk ya
ran bilimsel analizler sonucu kefedilebilir. Ama yaamn
Dnya' da brakt en eski izler, her ne kadar onlar olutu
ran varlklar mikroskobik de olsa bazen uzman olmayan bir

43
Atalarmzn Glgesinde

gzn bile rahatlkla grebilecei durumdadr. Genellikle

zenle korunm u olan stromatolitler bir basket topu ya da
bir karpuz byklndedir. Bazlarysa bir futbol sahasnn
yars byklndedir. Stromatolitler yaldr. Yalar, iine
gmldkleri kadim bazalt lavn radyoaktif saatinden anla
lmaktadr.
Stromatolitler scak krfezlerde, lagnlerde, Kaliforniya
Baja'daki, Bahamalar'daki ve Bah Avustralya'daki koylarda
bugn Mla bymekte ve serpilmektedirler. Bakteri rtleri
nin rettii tortul tabakalardan oluurlar ve ayr ayr hcreler
beraberce yaar. Stromatolitler komularyla nasl geinecek
lerini biliyor olmaldr.
Dnya'daki en eski yaam formlarna bir bak athmz
da ilk fark ettiimiz ey doann dileri ve peneleri deil, ne
kadar byk bir uyum ve ibirlii iinde olduudur. Tabii ki
bu iki varsaym da tm gerei kapsamaz. Modem stromato
litleri daha yakndan inceledi!Jnizde tek hcreli mikroplarn
zgrce bakteri rtlerinin iinde yzd fark edilir. Baz
lar arkadalarn yiyip bitirmekle meguldr. Belki onlar da
ta en bandan beri oradadr.
Baz stromatolit topluluklar fotosentezcidir. Gne nla
rn, suyu ve karbondioksiti besine evirmeyi bilir. 3,6 milyar

yl nce stromatolit bakterileri bunu yapabilirken, gnmz

de insanlar bu dnm fotosentezci bir mikrop kadar ve
rimli bir ekilde yapabilecek bir makineyi halen retememi
tir.
Organik molekller ve gelecek oluumlar asndan zengin
ilk denizler ile ilk stromatolitlerin ortaya k arasnda kalan
zaman diliminde neler olduunu tam olarak anlayp akla
mak bizim u anki yeteneklerimizin tesinde kalyor. Stro
matolitleri oluturan mikroplar byk ihtimalle ilk canllar
deildir. Kolonyal formlar olumadan nce, bireysel, zgrce
hareket eden, tek hcreli organizmalar var olmu ve onlardan
da nce daha basit bir yaam formu ortaya km olmaldr.

44
 Atee Den Kar Taneleri

Belki de ilk fotosentezci organizmalardan nce doay kap

layan organik maddeyi yiyebilen kk yaratklar vard. Ye
mek yemek onu retmekten ok daha basittir ve daha az aba
ister. Bu kk varlklarn da atalan vard ve soylan en eski
molekle ya da kendini kopyalayabilen molekler siteme ka
dar uzanyordu.
Kolonyal formlar neden bu kadar erken tremitir? Belki
bunun nedeni havadr. Yeil bitkiler tarafndan bugn reti
len oksijen Dnya yeilliklerle kaplanmadan nce nadir bulu
nuyor olmaldr. Ama ozon oksijenden ortaya kar. Oksijen
olmazsa ozon da olmaz. Ozon olmazsa Gne'ten gelen ya
kc mortesi nlar yere ular. Kadim zamanlarda mortesi
nlarn Dnya yzeyindeki younluu, korunm asz mik
roplar iin bugn Mars'ta olduu gibi lmcl bir seviyede
dir. Kloroflorokarbonlann ve endstriyel medeniyetin dier
rnlerinin ozon tabakasn yzde 10 azalthna dair hakl
endielere sahibiz. Bu durumun tahmin edilen biyolojik so
nulan dehet vericidir. Hibir ozon kalkarurun bulunmad
bir durumun ne kadar korkun olabileceini bir dnn.
lmcl mortesi nlarn suyun yzeyine ulah bir
dnyada gne kremi kurtuluun anahtar olabilirdi, ki imdi
de yle olabilir. Modern stromatolit organizmalar hcre d
na bir yapkan salglayarak, birbirlerine yapr ve okyanus
tabanna tutunurlar. Yaamalarn salamak iin optimum bir
derinlik olmaldr. Yzeye ok yakn olsalard szlmemi
mortesi nlar onlar dorudan yakabilirdi ama ok derinde
olmak da fotosentezi gletirecei iin yine lmcl sonu
lar dourabilirdi. Deniz suyu altnda ksmen korunmalar,
organizmalarn kendileriyle mortesi nlar arasna opak
bir madde koymalar, onlara stnlk salad. reme sz
konusu olduunda tek hcreli organizmalarn kz ocuklar
olan hcreler ayrlp kendi yollarna gitmek yerine birbirle
rine tutundular ve birok kez redikten sonra dzensiz bir
ktle oluturdular. Mortesinden gelecek zararn ykn

45
Atalarmzn Glgesinde

en dtaki hcreler stleniyordu ve bylelikle iteki hcreler

korunuyordu. Eer btn hcreler yan yana dizilip denizin
yzeyinde ince bir tabaka olutursayd hepsi lrd. Ama be
raber kmelenirlerse itki hcreler lmcl radyasyondan
korunmu olurdu. Bu durum muhtemelen komnal yaamn
en erken formunu oluturmak iin etkili bir drt yaratmtr.
Bazlar dierlerinin yaamas iin lyordu.*
3,6 milyar yl nce Dnya'nn yzeyini saran yerkabu
unun pek az bugne ulat iin bu tarihten ncesine ait
fosillere rastlamamaktayz. Kadim adaki yerkabuunun
neredeyse tm gezegenimizin iine tanp yok edilmitir.
Grnland' da kefedilmi 3,8 milyar yllk nadir rastlanan bir
tortunun ieriindeki karbon atomlarnn durumu hayatn
daha o zamanlar geni bir alana yayldna ilikin kantlar
sunm aktadr. Eer bu varsaym doruysa yaam 3,8 ila 4,0
milyar yl kadar nce balam olmaldr. Daha nceleri bala
m olmas mantkl deildir. Cehennem koullarnn hkm
srd Dnya'run misafirperver Olmay ve stromatolit ya
pan mikroplarn evrilmesi iin belli bir zamann gerekli ol
mas dolaysyla yaamn balangc jeolojik zamana kyasla
daha dar bir ereveye smaktadr. Yaam birdenbire bala
m gibidir.
Yetim ocuk tereddtl bir halde ve dolambal yollar izle
yerek aile aacnn kklendii en yakn yz milyon yl anla
maya almaktadr. Nasl sorusu ne zaman sorusundan daha
zordur. lmcl evrenin tehlikeleri, ortak, korunakl bir alan
yaratmak iin bir araya toplanmak ve lmler. Tabii ki bilinli
veya bilinsiz kk varlklarn okluu yaamn balangcn
dan itibaren hayatn karakteristiiydi. Baz mikroplar karde
lerini koruyordu. Dierleri ise komularn yiyordu.

* Bu olay bilinli zgeciliin sonucu olarak meydana gelmemitir. Stroma

tolit dzenine katlan her birey ounlukla kendini tehlikeli d blm
yerine gvenli i ksmda bulmaktayd. Komnal politika, hcrelerin
ou iin faydaldr. Bu politika nn riskli taraf, dardakilerin kavrulma
sdr. Ortalama bir hcre iin adeta bir kAr-zarar hesab yaplm gibidir.

46
 Atee Den Kar Taneleri

***

Yaam ortaya kmaya baladnda Dnya daha ok okya

nuslardan oluan bir gezegene benziyordu. Kara paralar
zerinde, gkcisimlerinin arpmasyla oluan kraterlerin du
varlar dz arazilerin tekdzeliini kryordu. Ktalarn olu
umu 4 milyar yl ncesine dayanyordu. u an olduundan
daha hafif kayalar, kta byklndeki hareket eden lev
halarn zerinde oturuyordu. Levhalar imdi olduu gibi o
zaman da yerkrenin i ksmndan dna doru itiliyor, san
ki byk bir tama kaynn zerindeymi gibi Dnya'nn
yzeyine kyordu. Sonra tekrar yar sv haldeki i ksma
itiliyordu. Ama bir yandan yeni plakalar olumaya devam
ediyordu. Saysz gezinen kaya ktlesi Dnya'nn yzeyi ve
derinlikleri arasnda yer deitiriyordu. Byk bir termik
makine olumutu.
3 milyar yl nce ktalar genilemeye baladlar ve yerkabu
u levhalarn hareket ettiren mekanizma yoluyla Dnya'nn
yarsn kapladlar. Bir okyanus oluurken dieri yok oldu.
Ktalar ara sra ar ekimde birbirlerine arpyor, bunun so
nucunda yer kabuu eilip bklyor ve dalar oluturu
yordu. zellikle okyanusun ortasndaki srtlardan ve levha
larn kenarlarndaki volkanlardan su buhar ve dier gazlar
pskryordu.
Gnmzde ktalarn genilemesini kolaylkla fark ede
biliyor, Dnya'nn yzeyindeki greli hareketleri (ktalarn
srklenmesi) ve levha tektonii olarak adlandran hareketle
okyanus tabannn Dnya'nn i kesimlerine tanmasn gz
lemleyebiliyoruz. Dnya'nn i kesimine itilen levhalar yok
olsa da ktalar yzer durumda kalmaya meyillidir. Eski bir k
tay oluturan yerkabuu paras daima Dnya'nn derinlikle
rine tanr. Kadim ktalarn ufak paralan yalnzca Avustralya,
Kanada, Grnland, Svaziland ve Zimbabve'de korunmutur.
Volkanlar tarafndan oluturulan sera gazlar ve stratosfer
partiklleri Dnya'y shp soutabilir. Ktalarn deien bi-

47
Atalarmzn Glgesinde

imleri yamurlarn ve musonlarn dzenini, okyanus aknt

larnn scak ve souk devinimlerini belirler. Ktalar bir araya
toplandklarnda denizlerdeki ekolojik eitlilik kstldr ama
tm kreye daldklarJnda zellikle de sahile yakn olan
ksmlarda arbc sayda temel biyolojik yenilikler oluur.
Bylelikle diyebiliriz ki yaamn tarihini oluturan ve bizi in
san yapan sreleri, byk lde, dolam halindeki byk
magma tabakalar ve kolonlar ynetmi ve bu magmay da
uzun zaman nce lm olan dnyalarn bir araya gelme
sinden, sv demirin Dnya'nn ekirdeine kmesinden ve
uzak yldzlarn lm sancsyla ekillenmi radyoaktif atom
larn bozunmasndan doan s harekete geirmitir. Eer bu
olaylardan biri bile farkl bir yn alm olsayd, scaklklar,
levha tektoniinin hz veya stili ve yaamn evrimi farkl se
yirler izleyebilirdi. nsanlar deil de baka bir canl tr yer
yzndeki baskn yaam biimi olabilirdi.
4 milyar yl nce ktalarn dzeninin nasl olduu hakkn
da neredeyse hi bilgimiz yok. Ktar ounlukla okyanus
zerinde yaylm sonra da tek bir ktlede toplanm olabilir.
Dnya tarihinin en az yzde 85'inde Dnya haritas bize san
ki baka bir gezegene bakyormuuz gibi tamamen yabanc
gzkecektir. Ktalarn 600 milyon yl nce nasl grnd
n tahmin etmemizi salayacak birtakm verilere sahibiz;
ama ondan ncesini bilemiyoruz. O zamanlar kuzey yann
kre ounlukla okyanuslardan oluuyordu, gneyde ise tek
para ve devasa byklkte bir kta bulunuyordu. Byk
kta ve gelecekteki ktalarn paralan Dnya'nn yzeyinde
bir salyangozdan ok daha yava ilerliyor, senede iki buuk
santimetre kadar yol alyordu. Aalarsa ktalann yava ya
tay hareketine kyasla byk bir hzla dikine byyordu. Mil
yonlarca yl gzlem yapma ansnz olsa, ktalann arphn
ve haritalarn tamamen deitiini grebilirsiniz.
Yz milyonlarca yl boyunca, u an gney yarmkrenin
ktalan olan Antarktika, Avustralya, Afrika, Gney Amerika

48
 Atee Den Kar Taneleri

ve Hindistan jeologlarn Gondwana adn verdii ortak bir

kmede toplanm bulunuyordu.* Daha sonra Kuzey Ame
rika, Avrupa ve Asya olacak ktalann paralarysa okyanu
sun zerinde paralar halinde szlyordu. En sonunda
yzen kara paralar bir araya gelerek devasa bir sperkta
oluturdu. Dnya'y ister ktalarla kuahlm muazzam tuzlu
bir gle sahip gezegen olarak tanmlayalm, ister adna ok
yanuslarla evrili muazzam gzellikte bir adas olan gezegen
diyelim, bu sadece tanm gereidir. O zamanlar Dnya g
znze dost canls grnebilirdi; en azndan istediiniz her
yere yryebiliyordunuz, denizlerin te yannda uzak kara
paralan yoktu. Jeologlar bu sperktay Pangaea yani "Tm
Yer" olarak adlandrmaktadr. Bu kara paras Gondwana'y
da ieriyordu ve epeyce bykt.
Pangaea 270 milyon yl nce Permiyen dneminde, Dn
ya iin zor bir zamanda olumutu. Is Dnya apnda yk
seliyordu. Baz blgelerde nem oran ok yksekti ve geni
bataklklar olumutu. Bataklklar zaman iinde llere dn
ecekti. 255 milyon yl nce Pangaea atlamaya balad. Varsa
ymlara gre Dnya'run katmanlarndan ve kaynayan ekir
deinden, erimi lavn aniden yzeye fkrmas buna neden
olmutur. O zamanlar Teksas, ngiltere ve Florida Ekvator' da
bulunuyordu. Kuzey ve Gney in ayr paralar halindey
di, Hindiin ile Malaya ise beraberdi ve sonradan Sibirya'y
oluturacak paralar byke adalardan oluuyordu. Her 2,5
milyon ylda bir bir buz a Dnya'ya yle bir uruyordu
ve denizlerin seviyesi bir dp bir alalyordu.

* Bazen jeoloji rencilerinin arabalarnn arka camlarna yaptrlm

"Gondwanaland Birlesin" gibisinden nostaljik etiketler grebilirsiniz.
Eer bu ifade mecazi-politik bir anlam tamyorsa (ki tasa bile gerek
lemesi neredeyse imk4nszdr) jeolojik zaman skalasnda tm yitirilmi
davalarn en umutsuzu budur. Ama ktalarn paralanp dalmasnn
bir snn vardr. Yuvarlak bir dnyada bir noktada kabmz eye baka
bir noktada yakalanrz. Bundan bir ya da iki yz milyon yl sonra, uzak
nesillerimiz, tabii eer hayatta kalrlarsa, bir sperktann yeniden olu
masna tanklk edebilir. te o zaman Gondwanaland birleecektir!

49
Atalarmzn Glgesinde

Permiyen dneminin sonuna doru Dnya haritasnda

sarsc deiiklikler olmutu. Sibirya'nn tamam lava gml
mt. Pangaea rotasn deitirerek kuzeye doru kayd ve
Sibirya'y Kuzey Kutbu.'nun yaknna, gnmzdeki pozis
yonuna getirdi. Mega musonlar daha nce hibir insann a
hit olmad ekilde, geni bir alanda iddetle yamaya ba
lad ve anakaray su bast. Gney in yava yava Asya'yla
birleti. Volkanlar ayn anda patlayarak, stratosfere slfrik
asit yollad ve belki de bunu yaparak Dnya'nn soumasn
da nemli bir rol oynadlar.5
Olayn nemli biyolojik sonulan oldu; Dnya apnda ka
rada ve denizde gerekleen toplu lmler, o zamana kadar
grlmemi ve o zamandan sonra da bir daha grlemeyecek
trleri yok etti.6
Pangaea'nn paralanmas devam etti. 100 milyon yl nce
Gney Amerika ve Afrika, birbirinden her yl yaklak iki bu
uk santimetre uzaklamaya balad. Bugn bile bakldnda
bu iki kta birbirini tamamlayan iki yapboz paras gibidir.
O zamanlar Kuzey ve Gney Amerika ayn ktalard, onla
r balayan Panama ksta.lenz ortada yoktu. Hindistan
Madagaskar'n kuzeyinde kalan byk bir adayd. Grnland
ve ngiltere Avrupa'ya balyd. Endonezya, Malezya ve Ja
ponya Asya ana ktasnn paralaryd. Alaska'dan Sibirya'ya
yryebilirdiniz. imdi yerinde yeller esen bir sr i deniz
de mevcuttu. Ama yine de yrngesinden Dnya'ya do
ru bir bak attnzda onu tanyabilirdiniz. Kara ve deni
zin yerleimi garip bir ekilde deimiti, grnts sanki
kt bir haritacnn elinden km gibiydi. Bu dinozorlarn
Dnya'syd.
Daha sonra ktalar birbirinden iyice ayrld. Afrika ve G
ney Amerika birbirinden uzaklamaya devam etti ve Atlas
Okyanusu ortaya kt. Avustralya Antarktika' dan ayrld.
Hindistan Asya'yla arpt ve Hinalayalar iyice ykseldi.
te bu da primatlarn Dnya'sdr.
 Atee Den Kar Taneleri

***

Her birimiz kendi yldzmzn evresinde dnp duran k

k gezegenlerden birinin zerinde gezinmesine izin verilmi
olan kck varlklarz. Levha tektonii mekanizmasnn i
sel ileyii yaama kar duyarszdr. Dnya'run yrngesin
de meydana gelen ufak deiiklikler ve eimler de Gne'in
parlaklnn varyasyonlar da serseri yrngeleriyle gezinen
ve her an Dnya'mza arpabilecek olan kk Dnya'lar da
yaama duyarszdr. Gezegenimizin yzeyinde milyarlarca
yldr olup bitenler hakknda en ufak bir fikirleri yoktur ve
umurlarnda da deildir.
Dnya'da en uzun sredir var olan organizmalar dnya
mzn yalnzca milyonda biri yandadr. Bir bakterinin mr
bu zamann sadece yz trilyonda biri kadardr. Dolaysyla bi
reysel organizmalar ktalan, iklimi, evrimi yani tm oluumu
kavramaktan uzaktr. Ayaklarn Dnya'ya basarlar ve bas
tklar gibi de ortadan kaybolurlar. Roma mparatoru Marcus
Aurelius'un da yazd gibi dn bir tohum olan yarn bir avu
kl olacaktr.7 Eer Dnya insann yanda olsayd, tipik bir
organizma gibi doar, yaar ve bir saniyede lr giderdi. Biz
ksa mrl, geici yaratklarz, atee den kar taneleriyiz.
Kkenlerimizin neye dayandn biraz olsun anlamamz bile
insan igrs ve cesaretinin zaferi olacaktr.
Biz kimiz ve neden buradayz sorular ancak resmin tama
m bir araya getirildiinde bir an iin anlalabilir. Bu resim
zamann sonsuzluunu, milyonlarca tr ve saysz dnya
lar iermelidir. Bu bak asna gre kendimiz iin bir gizem
tekil ediyor olmamz artc deildir. Tm gsteriimize
ramen kendi kk evimizin efendileri olmaktan bile olduk
a uzaktayz.

51
Atalarmzn Glgesinde

GECLK ZERNE
Yce Kral, bana kalrsa bir insann mevcut yaam, bizim
iin gizemini koruyan zamana kyasla, bir serenin k
n askeri ve mlki erkannzla akam yemei yediiniz
odann bir ucundan teki ucuna abucak uuu kadar
dr. Odann ortasnda ate yanar, yamur ve kar frtna
lar darda kalmbr. Dediim gibi, sere bir kapdan
girer ve hemen dierinden kar. Ama ha.la ierde kn
frbnasndan uzaktadr. Bu gzel hava ok uzun srmez,
ksa sre iinde sere gzden kaybolarak iinden do
duu koyu ka geri dner. Yani bir insan hayab ksa bir
sre iin grnr olur. Ondan ncesi ve ondan sonras
hakknda ise hibir fikrimiz yoktur.
MUHTEREM BEDE
ngiltere Halknn Dinsel Tarih'B
 Blm 3

BZ OLUTURAN
NEDR?
Kil, kendisine ekil verene, ne yapyorsun der mi?
Yeaya 45:9
 iz nasl Tanr iin yaratldysak Dnya ve Dnya'run

B iindeki her ey de bizim iin yarahlmbr:

Son birka bin yl boyunca ve zellikle de ortaan
sonundan itibaren, bu gurur ve zgven timsali iddiaya, im
paratordan kylye, papadan ky papazna dek herkes inan
yordu. Dnya savurgan bir tarzda dekore edilmi bir tiyatro
sahnesiydi. Zeki ve srnna eriilmeyen bir ynetmen tarafn
dan tasarmlanmt. Nerede olduunu yalnzca kendisinin bil
dii bir yerden Tukan srlerini, bcekleri, ylanbaln, tarla
farelerini, yak.lan ve daha birok canly bir araya getirmiti.
Gece kyafeti giymi tm bu yaratklarn hepsini bizim nm
ze yerletirmiti. Onlar istediimizi yapmamz iin bize veril
miti. Yklerimizi tayacak, sabanlarmz srecek, evlerimizi
koruyacak, bebeklerimiz iin st yapacak, akam yemeimiz
iin etlerini bize sunacak ve bize yararl talimatlar vereceklerdi.
rnein yabanans hem ok almann erdemini hem de soyla
gelen monariyi simgeliyordu. Bir ya da iki tanesi yeterliyken
neden yzlerce farkl tr kene ve hamambceine ihtiyacmz
olduunu dnmt ki? Neden bceklerin says dnyadaki
dier trlerin hepsinden kat kat fazlayd? Bu sorulara kimse
nin verecek cevab yoktu. Yine de hayatn geni eitliliinin
bileik etkisi yalnzca bir Yaratc'nn var olduu farz edilerek
aklanabilirdi. Onun tm amalarn anlayamyorduk. Bu sah
neyi, bu dekoru ve bizim iyiliimiz iin daha aa seviyedeki
oyuncular yaratmt. Binlerce yl boyunca her erdemli insan,
teolog ve bilimci bunu hem maddi hem manevi anlamda yeter
li bir aklama olarak grd.

55
Atalarmzn Glgesinde

Uzlamay bozan kii, bunu byk bir gnlszlkle

yapmh. O dzeni yerle bir etmek isteyen bir ideolog ya da
ortal karhrmak isteyen bir fesat deildi. Eer bu olay
bana gelmeseydi, hayatrun kal ann seve seve 19. yzyl
ngiltere' sinin krsal ve pitoresk bir kynde kiliseye gide
rek geirebilirdi. Oysa bunu yapacak yerde bir ate frhnas
yaratt. 1 O ana kadar gelmi gemi btn politikaclardan
daha byk bir etki yaratarak eski dzeni yerle bir etti. He
yecan verici bir konumay bile yorucu bulmasyla bilinen bu
centilmen bilimin artc derecede gl metotlaryla, her
naslsa devrimcilerin devrimcisi oldu. Bir yz yldan uzun bir
sre boyunca isminin anlmas bile dindarlar rahatsz etmeye
ve kitap yakanlarn uykularn karmaya yetti.
***

Charles Darwin 12 ubat 1809' da ngiltere, Shrewsbury' de

dodu. Robert Waring Darwin ile Susannah Wedgewood'un
beinci ocuuydu. Darwin ve Wedgewood aileleri, aile reis
leri yoluyla yakn bir ba gelitirmiti. rasmus Darwin yazar,
fiziki ve mucitti. Josiah Wedgewood i fakirlikten kurtulup
Wedgewood mlek haned ann kurmutu. Bu iki adam da
radikal ve ilerici dncelere sahipti. Amerikan devriminde
ki asi aileleri destekliyorlard. Erasmus yle demiti: " Kim
baskya izin verirse, su iler."2
Kulpleri Ay Topluluu olarak anlyordu. nk yalnz
ca eve ay nda dnmenin kolay ve daha tehlikesiz olduu
dolunaylarda toplanyorlard. yelerinin arasnda Thomas
Jefferson'n hocas olan William Small, (Jefferson muhteme
len kaderini William ile Mary'nin Virginia'daki kolejlerinde
tayin etmiti) buharl motorlaryla Britanya'ya g veren Ja
mes Watt, oksijeni kefeden kimyager Joseph Priestly ve bir
elektrik uzman olan Benjanin Franklin de vard.3
air Samuel Taylor Coleridge, Erasmus Darwin'in, tan
d en orijinal zihin yapsna sahip adam olduunu d-

56
 Bizi Oluhran Nedir?

nyordu. Erasmus ayn zamanda bir doktor olarak da n

salmt. III . George onu zel doktoru olarak sarayna davet
etmi fakat Erasmus daveti geri evirmiti. Taradaki mutlu
evinden ayrlmak istemediini syledi. Ama belki Amerikan
devrimcilerinin destekisinin kendine gre politik nedenleri
vard. Ama Erasmus Darwin'in asl n bir dizi kafiyeli an
siklopedik iir yazmasndan ileri geliyordu.
Erasmus Darwin'in Botanik Bahesi adl iki ciltlik al
mas bitkilerinin aklarn da kapsyordu. 1789' da yazlm
t ve heyecanla beklenen ikinci kitab Bitkilerin Ekonomisi
de en ok satanlar arasna girdi. Kitaplar o kadar baar
l oldu ki hayvanlar krall zerine de bir kitap yazmaya
karar verdi. Sonu 2500 sayfa kalnlnda ve dz yazyla
yazlm Zoonomania: Ya da Organik Yaamn Yasalar isimli
kitap oldu. Bu ileri grl adam, kitapta yle bir soru
soruyordu:

Srnen bir trtldan kelebein kmas, kurbaa yavrular

nn kurbaaya dnmesi gibi hayvanlarda doumdan sonra

yaanan byk deiimleri dndmzde, ikinci olarak

kpeklerde veya atlarda olduu gibi [soy slah yoluyla] hay
vanlara deiik zellikler kazandrlmas zerinde dn
dmzde, nc olaraksa insanlarda olduu gibi tm
scakkanl hayvanlarda, drt ayakllarda, kularda, amfibik
hayvanlarda grlen yap benzerliklerini incelediimizde,
tm scakkanl hayvanlarn ayn canl, ince bir liften (arke
tipten, ilkel formdan) meydana geldiini dnmek ok mu
cesurca olacakbr?4

Erasmus Darwin' e gre arzunun byk nesnesi vard:

alk, gvenlik ve ehvet. Hayvanlar bu arzuyu doyurmaya
alrken ekil deitiriyordu. zellikle de ehveti. Doga'nn
Tapnag: ya da Toplumun K.keni5 adl son eserinde geen dize
lerden biri yleydi: "Ve selam olsun CNSEL AKIN TANRI
VE TANRIALARINA!" (Dizenin baz szcklerini kendisi
zellikle byle byk harflerle yazmt.) Erkek geyiin dier

57
Atalarmzn Glgesinde

erkeklerle kavga ebnek iin boynuzlar gelitirdiini ve bunu

bir diiye sahip olmak ayrcalna erimek iin yaphn gz
lemledi. Hi kukusuz bir eyler yakalamh. Ama onun tarz
belli bir dzene sahip olmayan bir tr orijinallikti. Dehas me
todik arahrmayla uraamazd. Bilim igrleri karlnda
salam bir giri creti ister ve can sknbs vaat eder. Erasmus
ise bu giri cretini demek istemiyordu.
Torunu Charles gerekli demeleri yapacakh, Zoomania'y
iki kere okuyacakh. tik kez on sekiz yandayken, ikinci kez
ise on yl boyunca dnyay gezip geri dndkten sonra oku
yacakh. Bykbabasnn Jean Babtiste de Lamarck' yirmi yl
sonra nl yapacak olan, erken domu fikirleriyle gurur
duyuyordu. Ama Charles Erasmus'un arahrmaya kar g
nlszlnden rahatszd. Bu nedenle dikkatlice ve titizlikle
bykbabasnn yaph speklasyonlarda bir doruluk pay
olup olmadn arahrmaya balad.
Lamarck bir asker, kendini yetitirmi bir botaniki ve mo
dem doa tarihi mzesinin nclerinden olan bir zoologdu.
Herkes binlerce yldan bahsederken o milyonlarca yl demeye
balad. Yaayan dnya fikrini birka ayn blme ayrarak
trler illzyondur, trler yava yava birbirine dnr ek
linde ifade etti. Lamarck' a gre bu gerei hemen kavraya
mamamzn nedeni hayatlarmzn ok ksa olmas ve hzla
geip gibnesiydi.
Lamarck en ok, organizmalarn atalarnn karakteristik
lerini miras ald tarhmasyla gndeme gelmitir. En nl
rnei, zrafann yukarda kalan aa dallarndaki yaprak
lar yemek iin boynunu birazck uzatmas ve bunu gelecek
jenerasyonun miras almasyd. Lamarck'n zrafalarn aile
tarihine dair kesin bir bilgisi yoktu ama konuyla alakal bir
datay grmezden gelmeyi semiti: Binlerce yldr Msl
manlar ve Yahudiler erkek ocuklarn snnet ediyordu. Ama
snnet derisi olmadan doan tek bir erkek ocuk bile dn
yaya gelmemitir. Kralie anlar ve erkek arlar almaz ve

58
 Bizi Oluturan Nedir?

jeolojik alar boyunca da almamhr. Ama dier arlarda

tembelliin izine rastlanmaz hatta ok alkan olduklarm
bile syleyebiliriz.6 Evcil hayvanlarn ve iftlik hayvanlarrun
kuyruklar ksaltlr, kulaklar krplr, kanatlan veya derileri
damgalanr ama yeni doan bir hayvanda bu deiimlerden
hibiri grlmez. inli kadnlarn gen yata ayaklar zalimce
balanr ve deforme edilir. Yzyllardr sregelen bu uygula
maya ramen yine de kz bebekler normal ayaklarla doar.7
Bu tr kar rneklere ramen Charles, Lamarck ve bykba
bas Erasmus'un trlerin atalarndan karakteristiklerini miras
ald fikrini nemseyecekti.
Darwin, ayn ayr kalhm birimlerini yani genleri yeniden
karan ve bir sonraki kuaa aktaran mekanizmadan; bu gen
lerin geliigzel deime eklinden, molekler doalarndan
ve uzun kimyasal mesajlarn kodlarn zebilme ve bu mesaj
lar aynen oaltabilme yeteneklerinden habersizdi. Kalhm
hala gizemini korurken, yaamn evrimini anlama abasna
girimek gerekten deli veya gerekten yetenekli bir bilimci
olmay gerektiriyordu.
***

Josiah Wedgewood ve Erasmus Darwin iki aileyi birbirine

balayan duygusal yaknln ocuklar arasnda bir evlilikle
talandrlmas umudunu tayordu. Bunu grecek kadar ya
ayan Erasmus oldu. Olu Robert, cmert ama huysuz dok
tor, byk, iman bir adam, Dickens'n bir silueti, arya g
trd uygulamalaryla zaman zaman hastalarn dehete
dren, zaman zaman da onlar rahatlatan adam, Susannah
Wedgewood'la evlendi. Susannah kocasnn bilimsel alma
laryla aktif olarak ilgileniyor, bir yandan da nazik, sempatik
doasyla herkesin beenisini topluyordu. Ne yazk ki Susan
nah sindirim sistemiyle ilgili bir rahatszlk geirdi ve ac e
kerek ld. Arkasnda sekiz yandaki olu Charles' brakt.
Hayatnn sonlarna doru Charles, annesiyle ilgili tek hatra-

59
Atalanmzn Glgesinde

snn lm yata, siyah kadife gecelii ve merak uyandran

alma masas olduunu yazmh.
Charles Darwin ocuklar ve torunlarna armaan olsun
diye yazd otobiyografisinde u szlere yer veriyordu:
"Eer baka bir dnyada l bir adam olsaydm ve hayahma
geri dnp baksaydm yaramaz bir ocuk olduumu itiraf
ederdim ... Kendimi kasten sahte eyler icat etmeye adadm
ve bunu da heyecan yaratmak iin yaphm." ocukken bir
arkadana uha ieklerini belli renklerdeki svlarla sularsa
farkl renklerde iekler elde edebileceini sylemiti. Tabii
ki bu korkun bir masald. Kk yanda bile bitkilerin e
itlilii zerine speklasyon yapyordu. Doayla olan mr
boyu srecek mesaisine balamak zereydi. ocuklarn her
zaman ceplerinden kan kk doa rnekleri alp tutkuyla
koleksiyon yapmaya balad. zellikle bceklere baylyordu
ama kz kardei sadece koleksiyon yapmak iin bir bcein
cann almasnn ahlaki olmadna onu ikna etti. Bunun ze
rine Charles yalnzca l olanlan toplamaya balad. Kula
r gzlemledi ve gzlemlermfu sonularn kaydetti. "Kendi
kendime neden her centilmenin bir kubilimci olmadna
hayret ediyordum," diyordu.
Dokuz yana geldiinde Dr. Butler'n gndz okuluna
gnderildi. "Zihnimin geliimi iin bundan daha kt bir ey
olamazd" diye yazyordu Darwin. Butler okulun renmeye
duyulan merak veya heyecanla ilgili bir yer olmadn sy
lyordu. Bu yzden Charles Dnya Harikalar adl kitabn yp
ranm bir kopyasn inceleyerek, aile yelerinin sabrla cevap
verdii yzlerce soru sormaya balad. Amcas barometrenin
nasl altn anlahnca yaad keyfi yal bir adamken
bile hahrlyordu. Bykbabasnn ismini alan abisi Erasmus
bahedeki alet kulbesini kimya laboratuvarna dntrd
ve deneylerinde Charles'n kendisine yardm etmesine izin
verdi. Bu Charles' a okulda "Gaz" ad taklmasna ve Bay
Butler' dan bir sr fra yemesine neden oldu.

60
 Bizi Oluturan Nedir?

Charles derslerinde pek baarl deildi. Erasmus Edin

burgh niversitesi'ne gidecei zaman babas Charles' da
onunla birlikte gndermeye karar verdi. ocuklar tp re
necekti.
Charles buradaki dersleri de ok skc buldu. Bir eyi
paralarna ayrp incelemeye dayanamyordu. Klorofor
mun kullanlmaya balamasndan ok nceki bir tarihte bir
ocuun zerinde yaplan acemice bir ameliyat, Charles'n
hayat boyu peini brakmayacakt. Yine de Edinburgh' da
hayatnda ilk defa bilime olan tutkusunu paylaan arkada
lar buldu.
ki smestrin sonunda Robert Darwin Charles'n tpta ka
riyer yapmaya uygun olmadna karar verdi. Kim bilir belki
de Darwin iyi bir rahip olabilirdi. Sorumluluk sahibi Charles
buna itiraz etmedi ama hemen ngiltere Kilisesi'yle ilgili ara
trma yapmaya koyuldu. Hayatn adayaca ve bakalarna
alayaca dogmann nasl bir ey olduunu anlamas gere
kiyordu. "Bylece, Pearson'n nan zerine yazdklarn ve
ilahiyat zerine birka kitab byk bir dikkatle okudum. O
zamanlar ncil' de geenlere kelimesi kelimesine inanyordum
ve retimizin kabul edilmesi gerektiine kendimi inandr
dm."
Charles gelecek yl Cambridge niversitesi'nde Edin
burg' a kyasla daha iyi notlar alarak geirdi. Ama yine de
mfredatla ilgili sorunlar yayordu. En mutlu anlarn l ya
da canl bcekleriyle geiriyordu.

Cokumu kantlayabilecek yaanm rneklere sahibim. Bir

gn bir aacn yllanm kabuunu soyarken iki nadide b
cek grdm ve ikisini de ayn ayn ellerimde tuttum. O sra
da nc bir bcek grdm. Hi bilmediim bir trd ve
onu kaybetmeyi gze alamazdm. Sa elimde tuttuum b
cei azma atbm. Ne yazk ki bcek dilimi yakan youn ve
keskin bir sv salglad. Bcei tkrmek zorunda kaldm ve
hem onu hem de nc bcei kaybettim . "

61
Atalarmzn Glgesinde

Charles Darwin'le ilgili verilen ilk yazl referans onun b

cek avcln ieriyordu. Charles yle diyordu: "Hibir air
kendi iirinin yaymlanm olmasn, benim bu yazy grd
m anki kadar byk bir zevkle karlamamtr. Stephen'n
ngiliz Bceklerinin llstrasyonlar adl kitabnda byl keli
meler yer alyordu: C. Darwin tarafndan yakal anmtr!"
Darwin Cambridge' de Adam Sedgwick' den Jeoloji Dersi
almaya ikna olur. Profesr Sedgwick'e byk, sarmal kabuk
lu tropikal bir deniz kabuunun eski bir Shrewsbury akl
ocanda bulunduunu syler. Sedgwick bu iddiay nemse
mez ve oraya biri deniz kabuunu atmtr, der. Darwin bunu
otobiyografisinde anlatmaktadr.

Yine de [Sedgwick] eer [deniz kabuu) gerekten oray<

gmldyse bunun jeoloji iin byk bir talihsizlik olduu
nu nk Orta ngiltere' de bulunan tm yzeysel kalnhlar
,,
hakkndaki bilgilerimizi g ersiz klacan syledi. Bu akl
yataklar aslnda buzul ana dayanyordu ve yllar iinde
burada buzul andan kalma krk deniz kabuklan buldum.
Ama Sedgwick'in lngiltere'nin orta yerinde tropikal bir deniz
kabuunun bulunmasn hayretle ve takdirle karlamamas
na ok ardm. Okuduum eitli bilimsel kitaplar yoluyla
bilimcilerin genel yasalar ve sonular karmak zere bilgile
ri bir araya getirdiini nihayet fark ettim.9

Tam o sralarda Darwin'in kuzeni Rahip John Steven,

Henslow'un botanik zerine yazlarndan birini getirir. "Bu
kariyerimi en ok etkileyen olayd. Otuzl arnn balarndaki
bu yakkl adam; Henslow byk bir retmen dehasna sa
hipti, konuyu gznzn nnde canlandryordu. yle ki
ondan ders alm renciler yllar sonra bile ayn dersi tekrar
ve tekrar dinlemeye geliyordu. Aynca rencilerinin duygu
larna kar olaanst bir duyarllk gsteriyordu. ran en
aptalca sorusu bile byk bir saygyla yantlanyordu. Herkes
ak toplanblarna davetliydi ve ailesiyle yemek yemeye de
rencilerini dzenli olarak davet ediyordu. Cambridge' deki

62
 Bizi Oluturan Nedir?

zamanmn byk bir ksmnda onunla uzun yryler

yaptm ve adm 'Henslow'la yryen adam' a kh." Darwin
Henslow'un botanik, bcekbilimi, kimya, mineraloji ve jeoloji
konusunda muazzam bilgisi olduunu dnyordu. Hens
low ayn zamanda "o kadar dindar ve ortodokstu ki Darwin' e
eer Anglikan inancnn 33 artnda bir kelime bile deitiri
lirse kahrolacan sylyordu."
Tesadfe bakn ki Beagle'n Kaptan FitzRoy'un kamaras
n doabilimci bir gnllyle paylamak istediini ve arad
kiinin tam da Darwin gibi biri olduunu syleyecek olan da
Henslow' du. Tierra del Fuego' dan balayp Bah Hint Adala
rna uzanan iki senelik bir yolculuk yapacaklard.
Sahneyi gzmzde canlandrabiliriz. 22 yandaki gen
kolejden eve heyecandan nefesi kesilmi bir halde koar.
Babas gemiten beri ona tannan hogrden bahseder ve
onun ku beyinli planlarndan bkhru syleyerek, sandalye
sinde kvranan Charles'n gzn korkutmaya urar. nce
doktor, sonra din adam imdi de bu mu? Babasna gre bu
teklifi muhtemelen daha nce bakalarna gtrmlerdi ve
herkes reddetmiti. Kesinlikle bu seyahatle ya da gemiyle il
gili yanl bir eyler olmalyd.
Uzun tartmalardan sonra babas, eer mantkl bir adam
Charles' a bu yolculua kmasn tavsiye ediyorsa kendisinin
de nza gstereceini syledi.10 Bu durumda Charles umut
suzlua kaplarak Henslow' a nazike gelemeyeceini ve bu
konudaki zntsn iletti.
Bir sonraki gn Wedgwood'lan ziyarete gitti. Charles'n
bykbabasnn yakn arkadann adn alan Josiah amcas
bu yolculuu hayatta bir kere ele geecek bir ans olarak de
erlendirdi. Hemen iini gcn brakp Charles' n babasna,
itirazlarn tek tek rten bir mektup yazd. Sonra Charles'
da yanna katarak gen adamn babasn ikna etmek iin
Darwin'lere kotu. Robert da szn tutarak, Charles'n git
mesine izin verdi. Babasnn cmertlii karsnda gemite

63
Atalanmzn Glgesinde

yapb arlklardan dolay biraz sululuk duymaya bala

yan Charles babasn teselli etmeye alb, "Gemideyken asla
cep harlmdan fazlasn harcamayacam, akll davranma
ya alacam," dedi. Babas ise "Ama senin zaten ok akll
olduunu sylyorlar," diye glmseyerek cevap verdi.
Robert Darwin hakkn helal etti ama hala Charles'n nn
de baz engeller vard. Kaptan FitzRoy o kadar uzun bir sre
boyunca mekfuun baka biriyle paylama konusunda karar
szd. Ahbaplarndan biri Darwin'i Cambridge' den tanyordu.
Onun hakknda kt bir eyler duymamb ama FitzRoy gibi
bir muhafazakar, odasn iki sene boyunca liberal biriyle nasl
paylaacakb? Aynca Darwin'in burnuyla ilgili sinir bozucu
bir sorunu vard. FitzRoy da birok ada gibi frenolojiye
inanyordu. Buna gre kafatas zekann ve karakterin veya

bunlarn olmaynn g tergesiydi. Bazlar doktrini buruna
kadar tamb. FitzRoy'a gre Darwin'in bumu bir bakta
onun enerjisinin yetersizliini ve kararszln anlabveriyor
du. ki adam birlikte az bir zaman geirdikten sonra, FitzRoy
bu gen doabilimciye ans tanmaya karar verdi. Daha sonra
Darwin yle yazacakb: "Sannn burnumun ilk bakta ver
dii izlenimin yanl olduuna ikna olmutu."
Beagle'n Gney Afrika arabrma gezisi o kadar tatsz
gemi ve hava srekli o kadar kt olmutu ki kaptan se
fer bitmeden intihar etmiti. Rio de Janeiro'daki ngiliz Deniz
Kuvvetleri Ofisi Beagle' 23 yandaki FitzRoy'un komutasna
verdi. Anlablanlara gre FitzRoy mkemmel bir i kard.
Beagle Tierra del Fuego'ya doru yolculuuna devam eder
ken dmene gemiti.
Beagle'n balina sandallarndan biri alnnca ngilizlerin
Fuegolu dedii yerlilerden beini esir ald. Sandal geri alma
umudunu yitirince insanca davranarak yerlileri serbest b
rakb. Ama Fuegia Basket adn verdikleri kk kz gitmek
istemedi ve hikaye byle balad. FitzRoy Fuegolulardan ba
zlarn ngiltere' ye getirerek, dilini, dinini ve adetlerini ren-

64
 Bizi Oluturan Nedir?

melerinin nasl olacan hayal etmeye balad. Eve dnerken

ngiltere'ye getirilen yerlilerin dier Fuegolularla ibirlii ya
pacan ve bylelikle Gney Amerika'run gney burnundaki
bu stratejik noktada ngiliz karlarnn korunacan d
nyordu. Deniz Kuvvetleri Komutanl FitzRoy'un Fuegolu
lar ngiltere'ye getirmesine izin verdi. A olduklar halde i
lerinden biri iek hastalndan ld. Fuegia Basket, Jeremy
Button adm verdikleri gen bir ocuk ve York Minster adm
verdikleri bir gen adam hayatta kalarak Wandsworth' de, ha
zr olduklarnda FitzRoy tarafndan Kral ve Kralieye takdim
edilmek zere bir din ad amndan ngiliz edebiyab ve Hristi
yanlk dersleri aldlar.
Artk Fuegolularn, gerek isimlerini hi kimsenin merak
etmedii ngiltere'den ayrlp memleketlerine dnme zaman
lar gelmiti. Beagle da Gney Amerika' daki aratrmalarna
devam edecek ve ktalarla beraber okyanus adal arnn boy
lamlaru daha kesin bir ekilde belirleyecekti. 11 Bu grev
boylamlarn Dnya zerinde gzlemlenmesi eklinde geni
letilmiti. Beagle nce Gney Amerika'run dou sahiline yel
ken aacakb, sonra bab sahiline geecekti, Pasifik'i aacak ve
evine, ngiltere'ye dnmeden nce dnyay dolaacakb. Kap
tan FitzRoy, dmene gemesi kesinleince, bu seyahatin die
rinden farkl olmas iin gereken tm nlemleri ald. Yelken
lerden, geminin gvdesine kadar gereken deiiklikleri yapb,
gverteyi ykseltti, uzun direini en yeni teknolojiyle ya
plm fenerlerle donatb. Hava durumuyla ilgili gereken her
eyi renmeye abalad ve bu srete modem meteoroloji
nin kurucularndan biri oldu. 27 Aralk 183l'de Beagle denize
almaya hazrd.
lk akam Darwin anksiyete ata ve kalp arpnbs ge
irdi. Sindirim problemleri, iddetli yorgunluk nbetleri ve
depresyon, yukarda ad geen semptomlarla beraber hayat
boyu srecekti. Bu durumuyla ilgili birok speklasyon ya
pld. Semptomlarnn kk yata annesini kaybetmi ol-

65
Atalarmzn Glgesinde

mann getirdii psikosomatik tepkilerden; kendisinin, al

malarnn topluma ve Tanr'ya kar k olarak grlmesi
korkusu tamasndan; bilinsizce hzl ve derin nefes alp
vermesinden; hatta, evliliinden ok daha nce ortaya km
olmalarna ramen, karsnn hastalara bakma konusundaki
yeteneinden ileri geldii sylentileri kt. Hastalnn Beag
le yolculuu srasnda Gney Amerika' daki kapt bir para
zitten olduu sylendi. Sebebini tam olarak bilemiyoruz, ama
rahatszl kaifin hayatnn son blmn evde geirmesine
neden olmutur.
Darwin yanna iki kitap almt. kisi de ona bu yolcu
luk iin hediye edilmiti. Henslow'un hediye ettii kitap
Humboldt'un Seyahatler adl eseriydi. Darwin Cambridge' den
ayrlmadan nce Humboldt'un Kiisel yk adl kitabn ve
Herschel'in Doa Felsefesi Aratrmasna Giri adl eserini oku
mutu. ki kitap da Darwin' de doabiliminin asil yapsna
mtevazloa olsa bir katk yapma hevesi uyandrmt.12 Di
er hediyeyse kaptandan gelmiti: Charles Lyell'in Jeolojinin
lkeleri adl eserinin birinci cildi. Ne var ki FitzRoy Darwin'e
bu kitab armaan ettii iin mr boyunca byk pimanlk
duyacakt.
Avrupa Aydnlanma' snn getirdii bilimsel keifler, Dn
ya'nn yarabl ve tarihine dair ncil'de anlatlan hikayelere
aykr dyor ve rahatszlk yaratyordu. Yine de yeni bilgileri
ve yeni igrleri inanlaryla badatrmaya alanlar vard.
Nuh tufannn Dnya'nn kabuunun biimlenmesinden so
rumlu olduunu dnyorlard. Yeterince geni apl bir sel
basknnn zaten birka bin yllk olan Dnya'nn jeolojisini 40
gn ve 40 gecede deitirebilecei mantkl kabul ediliyordu.
Yaratl Kitab'nn dz anlam hafife deitirilerek okundu
unda bu i tamamd.
Lyell dayanabildii sre boyunca avukatlk yapmt.
Otuz yandayken gerek tutkusu jeoloji iin hukuku terk
etti. Teolojinin lkeleri adl kitabn Dnya'nn bugn gzlem-

66
 Bizi Oluturan Nedir?

lediiniz kademeli srele oluumunun birka hafta ya da

birka bin yl deil alar boyunca devam ettiini anlahp, ge
nel kany krabilmek iin yazd. Sellerin ve dier felaketlerin
Dnya' daki kara paralarnn biimleniini aklayabileceini
ama Nuh tufannn bunu aklamaya yetmediini syleyen
sekin jeologlar vard. Bu sre iin birok tufan ve birok fe
laket gerekliydi. Bahsi geen bilimsel felaketler Lyell'in uzun
zaman skalasyla uyumluydu. Ama Dnya'y ncil zerin
den aklayanlar iin Lyell olmadk bir problem yarahyordu.
Eer Lyell'in syledikleri doruysa kayalar ncil' de yazanla
rn yanl olduunu anlatyordu: Yarahln alh gn srm
olmas mmkn deildi ve Dnya'nn gemii sadece birka
bin yl geriye uzanyor olamazd. Beagle, Yaratl' ta beliren bu
gedikten geerek denize alyordu.
FitzRoy'un yolda ve fikirlerinin deneme tahtas olarak
ie alnan Darwin, kaptann muhafazakar, rk ve fundamen
talist sylevlerine katlanmak zorundayd. Yolculuun byk
bir blmnde iki adam birbirlerinin felsefi ve politik farkl
lklaryla ilgili bir atekes antlamas yapmay baard. Yine
de bir konuda Darwin kendini FitzRoy' a kar kmaktan ala
myordu:

Brezilya Bahia' da benim nefret ettiim klelik kurumunu ko

rudu ve vd. Bana az nce mthi bir kle sahibiyle tamb
ru ve bu adamn tm klelerini yanna arp, onlara zgr
olmak isteyip istemediklerini sorduunu anlatb. Tn kleler
"Hayr" demi. Ben de ona, belki biraz alayc bir edayla, kle
lerin efendilerinin nnde verdii cevabn geerli olduuna
gerekten inanp inanmadm sordum. Bu onu ar derece
de kzdrd ve onun szlerinden phe ettiimi, arbk daha
fazla beraber yaayamayacamz syledi.13

Darwin gemiden atlacan kabullenmiti. Silah odasn

daki subaylar tarhmay duyunca, Darwin'den sonra kapta
nn odasna kimin geecei konusunda ekimeye baladlar.
Bu arada FitzRoy sakinleerek Darwin'i kovmaktan vazgeti

67
Atalarmzn Glgesinde

ve ondan zr diledi. Darwin'in evrim hakkndaki grle

rinin, FitzRoy'un kat gelenekiliinin verdii bkknlkla ve
son be yldr iinden ykselen kar savlar bashrma abasy
la olumaya balam olmas mmkndr.4
Belki de Darwin'in srufuun dier yelerinin farkna vara
mad adaletsizlikleri ve tutarszlklar grme yetenei ona
bykbabalarndan miras kalmt. Beagle'n Yolculuu adl
kitabnn banda, Rio de Janeiro'dan ok da uzak olmayan
bir yerden bahseder:

Buras kaan klelerin snd, topraklarn ufak bir blm

n ekip bierek zorlukla geimlerini saladklar kt nam
salm bir yerdi. Klelerin yeri kefedildi ve bir grup asker
bulunduklar yere gnderildi. Tamam yakaland. Yalnz bir
yal kadn tekrar kle olmaktansa dan yamacndan atlaya
rak kendini paralara ayrmay seti. Bunu yapan Romal bir
kad\Olsayd, yapb ey zgrle duyulan asil ak olarak
adlandrlrd, oysa imdi buna zavall bir zenci kadn kle
nin vahi dik ball olarak baklyordu. 15

Darwin Gney Afrika'ya yeni kular ve bcekler kefetme

beklentisiyle gelmiti. Ama Avrupallarn yapt katliamlar
grmezden gelemiyordu. Smrgeci kibir, klelik kurumu,
igalcilerin zengin olmas ve elenmesi iin saysz canl tr
nn yok edilmesi, tropik yamur ormanlarnn yamalanma
ya balanmas, ksacas bugn aklmzdan hi kmayan tm
o sular, aptallklar ve Avrupallarn vahi dedii bu insan
lar iin smrgeciliin faydal olduuna dair kesin inanlar
Darwin'i olduka rahatsz ediyordu. Sanki ormanlar bitip t
kenmeyecek, Kyamet gnne kadar her tuhafiyecide herkese
yetecek kadar balkl ty bulunacakt. Hem duyarllklar
yznden hem de her zaman geni bir insan kitlesine ulama
abasndan dolay Beagle'n Yolculuu gnmzde hala renkli
bir macera olarak okunmaktadr.
Yine de bu kitap nemlidir, nk Darwin, doal seili
me dayanan evrim teorisini destekleyen kantlar (nsezileri

68
 Bizi Oluturan Nedir?

deil verileri) kitapta anlatt yolculuk srasnda toplamaya

balamtr. Sonralar Darwin yle yazacakt: "Sonunda
n parlts geldi, artk trlerin deimez olmadndan ne
redeyse eminim. (Bunu itiraf etmek, bir cinayeti itiraf etmeye
benziyor.)"
Galapagos on adadan oluan bir takmadadr ve Ekva
dor sahiline yakn birok kk adack bu takmaday tamam
lar. Eer Dnya' daki btn trler deimiyor idiyse, neden
aralarnda elli-altm mil mesafe bulunan adalarda olmalar
na ramen ispinozlarn gagalan bu kadar farklyd? Neden
bir adada gagalar dar, kk ve sivriyken, yandaki adada
gagalan papaanlar gibi kvrkt? "Bu aamalar ve yapsal
deiiklikler kk bir ku grubunda gzlemlendiinde, ku
eitliliinin bu kadar az olduu bu takmadada bir ku tr
nn bylesine farkllam olmas hayret vericidir." (Bu vol
kanik adalarn be milyon yllk olduu artk bilinmektedir.)
Ayrca bu sorunsal yaratan yalnzca ispinozlar deildi, dev
kaplumbaalar ve alayc kularda da farkllklar gzlemlene
biliyordu.
ngiltere'de Henslow ve Sedgwick Darwin'in mektupla
rn bilimsel toplantlarda yksek sesle okuyordu. Darwin

1 836' da eve dndnde bir kaif ve bir doabilimci olarak

isim yaptnn farkna vard. Babas onunla gurur duyuyor
du ve papazlkla ilgili tartmalar tamamen kapanmt. Dar
win ngiltere'ye dnd ay jeolog Lyell'le tant. Bu, ini
klarla dolu da olsa hayat boyu srecek bir arkadaln
balangc olacakt.
Darwin jeolojiye nemli katklar yapt. Mercan resifleriyle
ilgili yorumu, mercanlarn bir zamanlar ada olan ve batmaya
devam eden deniz dalarndan olutuunu modem anlaya
uygun bir ekilde Beagle' da kantlamt. 1838' de, deprem
lerin, volkanlarn ve yukar itilen adalarn Dnya'nn yar
sv ieriinde oluan yava, aralkl ama kar konulmaz ha
reketler sonucu ortaya ktyla ilgili bir makale yaynlad.

69
Atalanmzn Glgesinde

Kehanet16 benzeri tezi modem jeofiziin nemli bir parasn

oluturdu. Jeoloji Topluluu Bakanlk Konumas'nda Willi
am Whewell, Darwin'in adn yaayan veya lm herhangi
bir jeolog kadar sk hatta ikiden fazla kez kulland. Jeolojide
Lyell'den sonra gelse de biyolojide Darwin byk deiimle
rin byk bir zaman diliminde ar ar gerekletii fikriyle
ba ekiyordu.
1839'da kuzeni Emma Wedgwood'la evlendi. 10 ocuklan
oldu ve krk yldan fazla derin, sevgi dolu ve neredeyse tama
men uyumlu bir iliki srdrdler. Evliliklerinin balannda
Darwin yaymlamak zere olmasa da evrim teorisinin tasla
n yazm bulunuyordu. Otobiyografisinde, "Evlenmek ze
re nianlanmamdan nce babam bana phelerimi dikkatlice
sakl tutmam nasihat etti. Bunun birok evlilikte byk aclar
dourduunu syledi" 17 diye yazyordu. Evlendiklerinden bir
ka hafta sonra Emma, Darwin'e yle yazyordu:

antlanmam hibir eye inanmamaya dair bilimsel tutu

mun zihnini bilimsel olarak kantlanamayacak konularda
ok fazla etkilemesin. Bilimsel olarak kantlanamayacak olan
bu eyler doru ve bizim alglarmzn tesinde olabilir.

Yllar sonra Darwin Emma'run mektubunun albna u notu

ilitirdi:

Eer lrsem, bil ki, bu yazn defalarca ptm ve defalarca

okuyup aladm .1 8

Darwin aile iinde bir gerilim yaratmamak iin elinden geleni

yapb. O zamanlar gemiimiz karanlk ve utan verici bir srd.
Bu srr ifa etmek pek oklanna gre dini normlara cephe al
mak ve insann saygnlna glge drmek anlamna geliyor
du. Ama gereklerin stn rtmek de kanmlann getirecei
rahatszlktan tr bilgiyi dlamak olacakb. Darwin insanlan
ikna etmek iin ok gl kantlara ihtiyac olduunu fark etti.

70
 Bizi Oluturan Nedir?

1844' te Yaratln Dogal Tarihinin zleri balkl bir kitap ya

ymland. Bu aslnda bir sahtebilim kitabyd. Anksiklopedi
yazan ve amatr bir jeolog olan Robert Chambers bu kitabn
arkasndaki gizli isimdi. nsan atala rnn kurbaalara kadar
gittiini iddia ediyordu. Chambers'n iddiasnn dayand
temel Erasmus Darwin' de olduu gibi yarm yamalakt. Ama
kitabn cesur iddialar olduka ilgi toplad. Yarablla ilgi
li pheler gn yzne kmaya balyordu. Bunun zerine
Darwin de kendi teorisini rtlemeyecek ekilde yazmaya
karar verdi. ki yl nce balam olduu ksa makaleyi ge
niletti ve iki ksma ayrd: "Doal Halde Bulunan ve Evcil
letirilen Organik Varlklarn Farkllklar zerine" ve "Ortak
Bir Soydan Gelen Trlerin Doal Yolla Irklar Oluturmalar
Gr zerine Olumlu ve Kart Grler" . Ama bir tr
l yaymlamaya yanamad. Emma'ya bir mektup yazarak,
mektubun vasiyetnamesine ek olarak kabul edilmesini istedi.
lm halinde Emma' dan bir ricas vard:

Yaymlanmas iin 400 pound ayrmam ve tarutlmas iin

uzman bir kiiye vermeni istiyorum ki bu parayla almam
gelitirsin ve geniletsin. 1 9

nemli bir ey yakaladn hissediyordu ama saln da

gz nnde tutarak almasn tamamlayabilecek kadar ya
amayacandan korkuyordu.
zerinde dnlmediinde yzeysel olarak yorumlana
bilecek bir sonraki hareketi evrim teorisiyle ilgili almalarn
bir yana brakmak, hayatnn sonraki sekiz yln barnakellere
adamak oldu. Yakn arkada botanik uzman Joseph Hooker,
Darwin'in olu Francis'e "Baban ili'den dnerken barnakel
ler onun beynine yapm!" diyecekti.20
Bu yorucu proje bir doabilimci olarak Darwin' e referans
salayacakt. Baka bir yakn arkada, anatomi uzman ve
zeki tartmac Thomas Henry Huxley'nin gzlemleri ise y
leydi:

71
Atalarmzn Glgesinde

Daha akllca bir ey yapamazd... Hepimiz gibi onun da bi

yoloji zerine yeterli eitimi yoktu. Charles'n bilimsel ig
rsnn bir iareti olarak kendi kendine bu eitimi vermeye
almas ve cesareti, bu eitimi kazanmaya alrken hibir
abadan kanmamas sayg duyulacak bir hareketti. Eleti
rel bir zdisiplini vard ve bu yaph btn almalara yan
syarak, onu detaylarda sonu gelmeyen hatalar yapmaktan
korudu.21

Chambers'n kitabyla sarslan tek bilimci Darwin deil

di. Doabilimci olan Alfred Russel Wallace, Chambers'n
argmanlarndan o kadar etkilenmemiti ama yaamn evri
miyle ilgili bilinebilir bir sre olmas durumu ilgisini ek
miti. 1847' de bu fikrin kantlarn aramaya Amazonlara gitti.
ngiltere'ye dnerken gemide kan yangn toplad tn tr
leri yakp kl etti. Bunun zerine Wallace Malay Krfezi'ne
giderek yeni bir koleksiyn yapmaya karar verdi. 1 855'te
Doa Tarihi Kronii ve Dergisi adl sreli yaynn Eyll saysn
da kan "Yeni Trlerin Balangcn Dzenleyen Yasa zeri
ne" adl makaleyi yazd.
Bu arada Darwin ayn problemlerle neredeyse yirmi yldr
. urayordu. Ya amn en byk gizeminin zmne dair
ncelik her an elinden alnabilirdi. Eer bilim azizlik mertebe
si verseydi Wallace da Darwin de bu mertebeye ulaabilirdi.
Darwin Wallece'a mektup yazarak ne kadar uzun bir zaman
dr bu sorun zerine alhn anlatt ve onu tebrik etti.
Darwin'in arkadalar Huxley ve Hooker ertelemeye son
verip, evrimle ilgili kuvvetli veriler tayan makalesini artk
yazmas iin ona bask yaph. Darwin 1858' de her eyi toparla
m ve makalesini neredeyse bitirmeye yaklamken Wallace
Endonezya' da stmaya yakalanmh ve u soruyu soruyordu:
"Neden bazlar lrken bazlar yaamaya devam ediyor?"22
Hastal srasnda doal seilimi anlamh. "eitliliklerin
Orijinal Tipten Kesin Olarak Ayrl" makalesini yazd ve
hemen Darwin'e yollad. Darwin'e buluuyla ilgili ne yapl-

72
 Bizi Oluturan Nedir?

mas gerektii konusundaki yargsn soruyordu. Darwin,

Wallace'n almalarnn, kendisinin 1839 ve 1842'de yapb
almalara ne kadar yaklatn fark edip, skntya kapld.
1844'te bunlar makalesiyle birletirmi ama yayrnlamamb.
Darwin bu ikilemden etie uygun ekilde nasl kabilecei
konusunda arkadalarna akl danb. Hooker ve Lyell akllca
bir zm nerisiyle geldiler: Hem Wallace'n makalesi hem
de Darwin'in 1844'te yazlm ama yaymlanmam makalesi
Linneciler Topluluu'nun bir sonraki bulumasnda sunula
cak ve ikisi beraber toplant tutanaklarnda yaynlanacakb.23
Bu olaydan sonra Wallace evrimden hep Darwin'in teorisi
olarak bahsetti ve Darwin de ayn kefi kendisinden bamsz
olarak yapb iin Wallace'a hep sayg duydu. Arbk Darwin
bana bin trl bela aacak kitabn yazmaya balamb.
24 Kasm 1859' da Trlerin Kkeni yaymland. Birinci bas
knn 1250 kopyas kitaplar tarafndan kapld. Darwin
dikkatli davranarak tm kitapta insanlara bir kere deinmi
ti; "nsanolunun kkenine ve tarihine k tutulacak"24 diye
yazmb. Darwin'in bu hassas konuyla ilgili dncelerini
renmek iin on iki yl boyunca nsann Treyii adl kita
bnn yaymlanmasn beklemek gerekecekti. ekingenliine
kimse kanmad. Eldeki salam veriler gz nne alndn
da, Kken'in, Yaratl'n harfi harfine okunuuyla uyumas
mmkn grnmyordu.

73
 Blm 4

AMUR MESEL
nsan doasru deersiz gren tn sistemlerden nefret ediyo
rum. insann meydana gelmesi yazan iin kymetli olan bir
hayalden ibaretse, gzlerimi ap trm aalayc ve i
ren bir kta grmektense brakn bu hayalin iinde yaayp
leyim. Her iyi insan kendi soyunun veya lkesinin hor g
rlmesine nasl ierlerse, kendi trn hor grenlere de ayn
tepkiyi verir.
THOMAS REID
1775 tarihli bir mektup1

Tm varlklara zel yarahmlar olarak deil de, dorudan bir

ka trn soyundan gelen ve Kambriyen [jeolojik] sisteminin
ilk yata olumadan ok nce yaam varlklar olarak bak
mak benim gzmde onlar soylu hale getiriyor.
CHARLES DARWIN
Trlerin Kkeni, Blm XV2
 rlerin Kkeni adl kitabnda Darwin "insanolunun

T devasa boyutlarda bir deney yaphn" dile getiri

yordu. Tannla birlikte, insanlara yararl yeni hay
vanlarn ve bitkilerin oluumu balamh. Doa eitlerini
sunuyor, biz de hangisini yeniden reteceimize ve hangi
zelliklerin gelecek kuaklar iin gerekli olduuna karar veri
yorduk. Polenleri iekten iee tayarak ve aygn ksrakla
iftletirerek, kimin kimle eleeceini biz belirliyoruz. Sin
dirilemeyen ekinlerin, zayf den atlarn, clz hindilerin,
ynleri dmlenen koyunlarn ve stlerini bizden esirgeyen
ineklerin remesi engelleniyor. Kuaklar boyunca, kmlatif
seilimle beraber insanlar remelerini kontrol edebilecekleri
bitkilere ve hayvanlara ilgi gsterdi. Oysa bir yandan doa
da dierlerinden daha stn grd bitkileri ve hayvanlar
kendi yntemiyle semeye devam eder. Bu seilmiler famil
yas remeyi srdrr, daha fazla rn verir ve zaman ge
tike rekabeti kazanr. Yapay seilim yoluyla, doal seilimin
nasl ilediini anlamamz kolaylar.
Doal evrenin kalabalk nfuslar besleme ve hayatta tut
ma yetenei elbette snrldr. Organizmalarn says arthka
herkes yaamna devam edemez. Azalan kaynaklar sk bir
rekabete konu olacaktr. Yeteneklerde herhangi bir gzlem
cinin anlayamayaca kadar kk farkllklar organizmann
yaamasna ya da lmesine karar verir. Doal seilim byk
bir szgetir, byk ounluu szerek ayrr ve sadece k
k bir nc kuvvetin kalhmn gelecek kuaa aktarmasna
izin verir. Genlerin bir sonraki kuaa aktarlmasna gelince,

77
Atalanmzn Glgesinde

doal seilim, en duygusuz ve en azimli hayvan reticisin

den daha acmasz olabilir. Son birka bin yldr devam eden
hayvanlarn evcilletirilmesi srecinden milyarlarca yl nce
doal seilim oktan i bandayd.
Yapay seilim yoluyla kpeklerde yarattmz farkllkla
ra bir gz atalm. Kurtlardan daha hzl kosunlar diye taz
lar ve kurt kpekleri, koyun srleri iin oban kpekleri, av
kpekleri ve seterler, balklarn alar toplamalarna yardm
etmeleri iin Labradorlar, krler iin rehber kpekler, sulu
lar izlemeleri iin dedektif kpekler, ukurlara gizlenmi av
lara musallat olsun diye teriyerler, beki kpekleri ve sava
iin orijinal Pekin kpekleri. Tm bunlar birka bin yl iinde
ve hayvanlarn seks hayatna kararak yaptk. Karnabahar,
brokoliyi, Brksel lahanasn, san algam evrimletirdik ve
zavall vahi lahanadan daha lks olan bir lahana tr ya
rattk (bu sebzeler, kpekler gibi melezletirilmeye hala ak
tr). imdi daha titiz ve ok daha sk bir seilimin doada bir
milyar yldan daha uzun bir sredir gerekletiini dnn.
Aynca bu yntemin kpek veya bitki reticilerinin belli bir
amaca ynelik, nasl bir bitki veya kpek istediklerini gz
nnde tutarak kullandklar bilinli yntemden olduka
farkl olduu da anlalmaldr. Doal seilim kr, amasz
ve deiken bir evrenin rndr. Eer yapay seilim de
vasa bir deneyi temsil ediyorsa, o zaman doal seilimin uy
gulad deneyin boyutlar nedir? Bu d urum da Dnya'daki
tm yaam eitliliinin elenmi ve ekilip alnm olduunu
dnmek mantkl deil midir? Doruyu sylemek gerekir
se, doal seilim, organizmalarn evrelerine uyarlanmasn
(adapte olmasn) salayan, bilinen tek sretir.3
Aada, Darwin'in Trlerin kkeni adl kitabnda bulunan,
yapay ve doal seilimin birbirine benzer ve kart noktalar
n gelitirdii pasajlar yer almaktadr:

Evcilletirilmi rklarn en gze arpan zelliklerinden biri,

onlarn yani bitkilerin ve hayvanlarn kendi iyilii iin de-

78
 amur Meseli

il ama insanlarn yararna uyarlanmalardr. Belki insana

yararl olan baz eitlemeler kendiliinden bir anda ya
da adm adm gelimitir. Ama koum ahyla yar ahn,
tek hrgl deveyle ift hrgl deveyi, dzlkte ya da
dada yaamaya uygun koyun cinslerini karlatrd
mzda ve bir cinsin ynnn bir ama iin, dierinin baka
bir ama iin retilip kullanldn dndmzde; her
biri insan iin baka bir alanda yararl olan kpek cinslerini
birbirleriyle karlatrdmzda; kavga ederken pek yrtc
olan dv horozlarn daha az kavgac olan dierleriyle ya
da ufak tefek ve zarif tavukla karlatrdmzda; ve tarm
yaplp, yemekte kullanlan, meyve bahesi ve iek bahe
sindeki bitki rklarn dndmzde, syleyebiliriz ki
bunlarn her biri insana farkl mevsimlerde farkl amalar
iin gereklidir ya da gzlerine byle daha gzel gzkmek
tedir. Bana kalrsa yalnzca eitlilie deil, onun da tesine
bakmamz gereklidir. Tm cinslerin bir anda mkemmel ve
ie yarar olduunu varsayamayz. Birok d urumda gemi
lerinin ok farkl olduunu biliyoruz. Anahtar, insann ar
tan seilim zerindeki gcdr: Doa baarl eitlemeler
sunar, insan da bu eitlemeleri kendine yararl klmak iin
belli bir dorultuda yeniden retir. Diyebiliriz ki insan ken
di iin yararl soylar retir .

. . . En kt hayvanlar iftletirip retecek kadar zensiz biri

neredeyse yoktur ...

Evcilletirilmi hayvanlarn yavrula rnn kalhmsal karakter

lerini hi dnmeyecek kadar barbar vahiler olduu d
nlyorsa da, vahi olarak adlandrlan bu insanlar kendile
rine yararl olan herhangi bir hayvan herhangi bir zel ama
iin, ktlklar ve dier felaketlerden korur. Vahiler bu konu
larda olduka duyarldr. Bu tr hayvanlar zaten genellikle
daha alt snf olanlardan daha fazla rer ve bu yolla bilinsiz
bir seilim devam eder ...

nsan . . . asla seilime uygun davranamaz. Ona ncelikle

doa tarafndan verilen kk farkllklar darda braka
maz ...

79
Atalanmzn Glgesinde

[Doadaki] bireysel farkllklar ve eitlilikleri korumaya ve

zararl olanlar yok ebneye ynelik bu tutuma Doal Seilim
ya da En yi Olann Hayatta Kalnas adn veriyorum. Zararl
olmayan eitlerse kullanl olnasa da doal seiline ura
mayacaktr ...

Yaprak yiyen bceklerin yeil, aa kabuu yiyenlerin alacal

gri, alp kar tavuunun kn ortasnda bembeyaz ve krmz
kekliin sprgeotu renginde olduunu gzlemlediimizde,
renklerin tehlikelerden korunm aya hizmet ettiine ikna olu-
ruz . . .

Eer bir bitkinin tohumlarnn rzgarla geni alanlara yayl

mas ve ok fazla tohum rebnesi o bitkiye faydalysa, doal
seilimin bitki zerindeki etkisi pamuk reticisinin bitki ze
rindeki etkisinden daha fazla olnayacakbr ...

Evcilletirmede ok iyi ileyen prensiplerin doada ileme

mesi iin bir neden yoktur. Avantajl bireylerin ve rklarn ke
sintisiz sren varolu mcadelesinden sa kmasnda gl
ve devaml bir seilim biimi grrz. Varolu mcadelesi
eninde sonunda tm organik varlklar iin geerli olan yk
sek geometrik arb orann izler. Yksek arb oran hesapla
narak kantlanr; birbirini izleyen zgn mevsimler boyunca
birok hayvan ve bitki hzla oalr, yeni bir lkeye getiril
diklerinde de oalma srer. Hayatta kalabilecek olandan
daha fazlas domaya balar. Bu dengede bir buday tanesi
hangilerinin yaayp, hangilerinin leceine, hangilerinin ar
tp, hangilerinin azalacana veya tamamen soyunun tkene
ceine karar verir ... Bazlarnn rekabet halinde olduklarna
kyasla herhangi bir yata veya herhangi bir mevsimde sahip
olduklar en ufak bir avantaj ya da onlar evreleyen fiziksel
artlara azck daha fazla uyarlanma yetenei dengeyi uzun
vadede onlardan yana evirecektir.4

Linneciler Topluluu Tutanaklar'nda 1858'de yaymlanan

makalesinde Darwin, seilime devam edebilecek bir varl
hayal etmemizi istiyor amaz bir dikkatle, istenen tek bir
.

karakteristik zellik iin milyonlarca yl boyunca bunu yapa-

80
 amur Meseli

bilecek bir varlk. Doal seilimin aslnda ima ettii byle bir
varln mevcut olduudur. Darwin evrim iin neredeyse s
nrsz bir zam anmz olduunu yazmtr.
Darwin ok uzun zaman dilimlerinde doal seilimin de
vam etmesinin trlerin ailesinden ayrlmasna neden olarak
yeni trler yaratabileceini nermektedir. Zrafalar uzun
boyunludur nk spontane genetik bir eitlilik sonucu bi
raz daha uzun olanlar stteki yapraklara uzanabiliyordu ve
dierleri kt beslenirken onlar serpiliyordu. Ayru zamanda
ksa boyunlu arkadalarndan daha fazla yavruluyorlard.
Darwin geni bir aile aac hayal ediyordu; yaam trlerinin
sembolleri aata yavaa byyor, dallanp budaklanyor,
organizmalar doal Dnya'ya sekin uyarlanmalar retmek
iin evriliyordu.
"ok basit bir balangtan gelen harika ve sonsuz eitli
likteki formlar evrilmitir ve evrilmeye devam etmektedir."
Darwin bu oluuma baktnda "soyluluk" gryordu.

Analoji beni bir basamak daha yukar tayarak tilin hay

vanlarn ve bitkilerin bir prototipten trediini dnmeye
yneltiyor. Ama analoji yanlbc bir rehber de olabilir. Yine
de tm canl varlklar pek ok ortak zellie sahiptir, kim
yasal oluumlarnda, hcre yaplarnda, byme yasalarnda
ve zararl etkilere kar duyarl olularnda ortaklklar gz
lemlenebilir . . . . [D]oal seilimde bir karakterin farkllama
s prensibi zerine dnldnde, dk ve orta dereceli
formlardan, hem hayvanlarn hem bitkilerin gelimi olmas
mmkndr. Eer bunu kabul edersek bu dnya zerinde
yaam organik varlklarn tamamnn ilkel bir formdan t
rediini de kabul etmemiz gerekir.

Peki, o zaman bu ilkel form nasl olumutu? 1871' de Dar

win, arkada Joseph Hooker' a yazd mektubunda dalgn
dalgn hayal kuruyordu: "Ya eer (ah, ne kadar byk bir
eer!) kk ve lk bir glckte tm amonyak ve fosforik
tuz eitleri, k, elektrik vs. temin edildiinde bir protein

81
Atalarmzn Glgesinde

bileimi oluursa ve bu form kompleks deiimlere de ak

olursa . . "5
.

Eer byle eyler mmknse neden artk gnmzde ol

muyordu? Darwin hemen bunun iin tek bir neden ngrd:
"Gnmzde byle bir madde hemen zmlenir ya da yok
edilir ama canl yaratklarn olumaya balad zamanda du
rum daha farkl olmalyd." Buna ek olarak, ilkel Dnya'nn
atmosferinde oksijen moleklnn olmadn ve bunun da
organik molekllerin oluumunu ve hayatta kaln daha
mmkn kldn artk biliyoruz. (Ayrca o zamanlar, gne
sistemimiz bugnk kadar derli toplu, dzenli deildi ve
gkten yere ok daha fazla miktarda organik molekl dk
lyordu.) Laboratuvar deneylerinin gsterdii zere lk k
k havuz ya da ona benzer bir ey abucak aminoasit re
tebiliyordu. Aminoasitler biraz harekete geirildiinde, bir
araya gelip protein bileimi yaratmaya hazr hale gelir. Baz
deneylerde basit nkleik asitler yaratlmtr ve bylelikle
Darwin'in tahminleri bugn artk dorulanm bulunmak
tadr. Yaamn yaptalar kadim dnemde olduka fazlayd
ama yine de yaamn kkenini tamamen anlayabildiimiz
sylenemez. Ama biz insanlar Darwin'le balamak zere, bu
meseleye daha yeni el attk saylr.
***

Trlerin Kkeni'nin yaymlanmas beklenildii zere hem

olumlu hem de olumsuz fakat son derece tutkulu tepkilerle
karlat. Britanya Bilimi IIerletme Topluluu kitabn yayn
lanmasnn ardndan frtnal bir toplant yapt. Tartmann
kapsam o zamann yazn eletirilerine bir bak atarak an
lalabilir. Genellikle aylk baslan dergiler kurgu, makale,
dz yaz ve iir, politika, felsefe, din ve bilim gibi geni konu
balklar ieriyordu. Kitap eletirileri yirmi sayfay bulabili
yordu. Neredeyse tm makaleler imzaszd ama hemen hepsi
alanlarnn bata gelen kiilerince yazlyordu. Bugn ngiliz-

82
 amur Meseli

ce benzer yaynlar ok nadirdir; The Times of London 's Literary

Supplement ve The New York Review of Books belki eskiye en
yakn olan yaynlardr.
The Westminister Review'un 1860 Ocak saysnda Darwin'in
kitabnn tarihi bir neme sahip olduu fark edilmiti:

Eer Doal Seilim ile Deiim prensibi Bay Darwin'in tad

kadar uzaklara gtrlrse ... devasa ve neredeyse el de
memi bir arabrma alan alacakbr... Snflandnnalarmz
soy ktkleri halini alabilir ve bylece yaratmn plan aa
kabilir.6

The Edinburgh Review'un 1860 Nisan saysnda bulunan, ana

tomist Richard Owen tarafndan yazlm ama isimsiz basl
m makale duruma daha farkl yaklayordu:

Bir solucann kkenini zmlemeye dair abalar esas b

yk problem olan insann kkeninin anlalmasnn yannda
nemsizdir. Kendini ruhtan bamsz farz etmek ve bunun
getirdii vahet, bu konudaki herhangi bir speklasyon, her
hangi bir geerlilik, fizibilite, dk seviyedeki organize tr
lerden geliyor olma dncesi belki yeterlidir ve Yaraha'yla
ilgili dncelerle kafamz yormamz gerektirmez . ... Bay
Darwin bize ... besin deerlerinin yeterli olduuna kah bi
imde inand entelektel klflar . . . neriyor.7

Owen "bilim dnyasn kendi inanlaryla fazla uratr

mayan ama kantlarla zenginletiren" bilimcileri vyordu.
Owen'a gre bu bilimcilerden farkl olarak Darwin'in doa
hakkndaki bilgisi yzeysel ve tutarszd.
Profesr Owen, Cuvier'in Msr'n mezarlarnda mumya
lanm ibisler, kediler ve timsahlarla ilgili almasndan ol
duka etkilenmiti. zel nitelikleri binlerce yl boyunca ayn
kalabiliyordu. Bunun arkasnda yatan g ise mumyalayan
larn yeteneiydi. Cuvier'in verileri Darwin'in speklasyon
larna kyasla ok daha deerliydi. Ama jeolojik zaman ska-

83
Atalanmzn Glgesinde

lasna oranla Msr'n mumyalanm hayvanlar yeryznde

yalnzca bir saniye iin var olmulard. Gerek bir evrimsel
deiim geirmeleri iin bu yeterli bir sre deildi ve bunun
iin gereken sre zaten milyonlarca yld. Owen'in incelemesi
aalamalarla doluydu: "Sradan zihinler kantlar isteyerek
bilimcileri usandrmaya eilimlidir ve batan kp evrimci
lerin sunduu yasak bilginin eiine gelen kii, daha farkl
grlere sahip bilgili uzmanlar tarafndan neredeyse kkr
blarak Kirke'nin byl kupasn frlatp atmaya zorland
hissine kaplyor."
Dier yorumcular daha temel itirazlarda bulundu: Yararl
bir mutasyon ya da kaltsal bir deiimin hibir rnei yoktu.
Darwin dinozorlarn devrinden ok daha ncesinden bah
sediyordu ama o dneme ait jeolojik kaytlarda yaam izine
rastlanmyordu. Bir varlkla dieri arasndaki gei formla
r jeolojik kaytlarda hibir ekilde bul unmuyordu. Aslnda
Darwin de kendi zamannda herkesin kaltmsal deiim ve
mutasyon konusunda tam anlamyla cahil olduunu ve jeolo
jik kaytlarn seyrekliinin teori asndan problem yarattn
kabul ediyordu. (Geri, kartlar vahi kpeklerle tazlar ara
sndaki tm ara formlar, rnein buldoglar gsterdiklerin
de, Darwin de gei srecine iaret eden fosilleri bulabilecei
ni sylyordu.) O zamandan bu zamana kaltmn genlerle ve
kromozomlarla srdrlmesine dair yasalar dikkatlice ortaya
karld (ki bunlar tamamen nkleik asitten olumaktadr),
detayl molekler yaplar da artk biliniyor. Mutasyonun tek
bir atomun dierinin yerine gemesiyle gerekletiini de an
lam durumdayz. Ayrca jeolojik kaytlar dinozorlarn nce
sine dayanmakla kalmyor, gnmzden 3,5 milyar yl kadar
geriye uzanyor ve bize yaamn ta o zamandan bu yana dek
var olduunu gsteren tek tk de olsa nemli kantlar sunu
yor. Darwin yapay seilim zerine yapb yorucu ve bitmek
tkenmek bilmeyen almalarna ramen, vahi doada tek
bir doal seilim vakas biliyordu, bugnse yzlercesinden

84
 amur Meseli

haberdarz. 8 Geie ait formlardan bazlar da bilinmektedir.

rnein Archeopteryx kertenkele ve ku arasnda bir yerler
dedir ama yine de byk evrimsel patikalarn ounu henz
bilmiyoruz. Ama evrime dair en gl kant daha sonra gre
ceimiz gibi Darwin'in zamannda henz bilinmeyen mole
kler biyoloji almalardr.
The North American Review Nisan 1860 saysnda Darwin'i
sama bir sofizmle rtmeye alr: Evrim iin gereken a
n uzun jeolojik zaman dilimleri "neredeyse snrsz" olarak
nitelendiriliyor. Darwin de buna benzer basit bir matematik
dili kullanm tr. Sonsuzluk algs ile tam olarak llebilir
bir zaman yan yana getirip aradaki farka bakmak mmkn
deildir. Sonsuzluk bilimin deil metafiziin alanna girer.
"Sonsuzluk insan aklnn ne anlayabilecei ne de bir kenara
koyup unutabilecei bir kavramdr."9 zellikle bu sonuncu
yorum eletiriyi yapan kiiye uyuyor gibidir. Aslna bakarsak
iki say, byklklerinin bir nemi olmakszn sonsuzluk
tan eit derecede uzaktr ve 4,5 milyar yl da aslnda sonlu
bir zaman periyodudur. Sonsuzluk evrimsel perspektife gir
mez. Bu iddiann ve dier eletirilerin yanltcl insanlarn
Darwin'in fikirlerini reddetmeye ne kadar hazr olduunun
bir kantdr. (Darwin'in daha sonra getirecei varsaymlar
dan biri insanlar dahil tm canllarn hala evrilmekte olduk
laryd. Uzak bir gelecekte soylarmzn insan olmayaca d
ncesi Darwin' e en sempatik yaklaan eletirmenlerin bile
bu kadar da olmaz deyip reddettii bir varsaymd.)
Landon Quarterly Review Haziran 1860 saysnda Oxford
Anglikan Psikoposu Samuel Wilberforce "Darwin'e Gre
Trlerin Kkeni" balkl makalesinde Darwin'i varsaymlar
amasz olduu ve speklasyon yaparken ar zgr davran
d iin resmen azarlyordu. Samuel Wilberforce, Darwin'in
doaya yaklamn knyordu:

. . . tm doabilimi adna son derece onur knc. Olgusal te

mellere dayanlmadan veya disiplinli bir gzlem yaplmadan

85
Atalarmzn Glgesinde

yalnzca babo bir hayal uruna insanln zekasnn en b

yk eitmeni olan doabilimi saygn yerinden ediliyor.

Darwin gereklii alukaya alp, elindeki byl asay

sallayarak, "Birka yz milyon yl ya da daha ksa bir zaman
srecinde neden bu deiimler gereklemesin ki . ?" demek
. .

le sulanyordu.
Asl korkun ima Darwin'in ak olarak belirtmedii ner
mesinde saklyd. "nsan" sadece "gelimi bir maymun" ola
bilirdi. (Wilberforce bu noktada Darwin'in gerek dnce
lerine yaklamt.) Doal seilim insanlara uygulandnda
asla Tanr'run Sz'yle badamyordu. Bunun da tesinde
insann dnya zerindeki stnl, insann szl ifade
gc, insana verilen yaama nedeni, insann zgr iradesi
ve sorumluluk.lan, insann d ve kurtuluu, Tanr'run
Olu'nun dirilii, Kutsal Ruh'un sonsuzluu, ksacas tm bu
ilahi imgeler, Tann'run grnmnde yaratlm ve Tanr'nn
Olu tarafndan gnahlarndan arndrlm insann vahi k
kenlere sahip olduu gibi alaltc bir fikirle badamyordu.
Evrim fikri Yce Tanr'run en kendine has zelliklerini akl
lardan silip atmay hedefliyordu ve ona kalrsa Darwin'in
igrleri mefitik gaz soluyan birinin lgnca konumalarn
andryordu. Piskopos sanki genlere t verircesine Profe
sr Owen' dan alntlar yapyordu:

Ah! Siz, iinizde kuvvetli genliin uysal yaama gcn ta

yanlar, size neyin emanet edildiini iyice dnn. Ener
jinizi boa harcamayn, miskinlik iinde seimler yapmayn,
hazlarla genliinizi tk.etmeyin. Yaratln stn abalary
la size bir beden verilmitir. Hayvan bedenlerinin arasnda
dik duran ve zgrl en ok tadan tek beden. Peki, ne iin?
Ruha hizmet etmek iin . . . Bu geree saygszlk etseniz de
gerek deimez. o

The North British Review 1860 Mays saysndaki eletiri en

az nceki rnekte olduu kadar saldrgand. Eletiri yle ba-

86
 amur Meseli

lyordu: "Eer kt hretli olmak baarl yazarln kauby

sa Bay Darwin bu dl almaya hak kazanrnbr." Darwin,
"uzaktan uzaa okuyucularuu kiisel bir Tanr fikriyle uzla
brmaya alan ve doayla ilgili gven vermeyen grlere
sahip" yazarlarla kyaslanyordu. Pek ok olumsuz eletiri
gibi bu eletiri de baarl bir doabilimci olarak Darwin'in
nn kabul ediyor ve onun slubunu vyordu. Yine de o
bir "arlatand" ve her eye kadir olan Yarabc'ya inanmad
iin suluydu. "Kitabnn szde derinlii yalnzca karanlkbr.
Olympos'un stne taht kurmutur." Tahbnda oturan tanr
ann ad da Doal Seilim'dir. "Putperestlik Bay Darwin'in
almasnda daha yksek bir mertebeye oturmutur. . . . Doal
teolojinin tm bulgularna kardr, bu bulgular Tanr zeri
ne yaplan almalarn meru tmevanmlanyla olumutur.
Dolaysyla Darwin'in almalar Yarabc'nn bize yazdrd
geree aka ve iddetle kardr." Trlerin Kkeni'nin yaym
lanmasnn byk bir "hata" olduu sylendi. Eer Darwin
"1720'de Yaplan Bilimsel Speklasyona Bir Katk" baln
atarak teorisini yazp dier katlaryla birlikte rafa kaldrsay
d, kendine de bilime de bir iyilik yapm olurdu. Dergiye gre
Darwin'in grleri o denli modas gemi ve yozdu.11
Doal Seilim sreci, kaostan byl bir dzen yarablma
s konusu, pek oklarnn sezgilerinin tersineydi ve rahatszlk
vericiydi. Darwin srekli olarak putperestlikle sulanyordu.
Sonunda tm bu sulamalara cevap verdi:

Doal seilimden aktif bir g ya da Tanr'ym gibi sz et

tiim syleniyor. Peki, ktleekimi kuvvetinin gezegenlerin
hareketlerini kontrol ettiine kim kar kyor? Herkes meta
forik ifadelerin ne anlama geldiinin ve ne ima ettiinin far
knda; ksa ve z anlabm iin bunlar kullanmak arttr . O za
man doa kelimesini kiiletirmekten kanmak zordur. Ama
doa dediimde birok doa yasasnn rn olan toplam
bir hareketten ve yasalarla dorulanm ardk olaylardan
bahsediyorum. Biraz benzerlik arandnda bu tarz yzeysel
itirazlar unutulacakbr ...

87
Atalanmzn Glgesinde

nsanlar yntemli ve bilinsiz seim yoluyla byk sonular

alabilir ve almaktadr. Peki, doal seilim neden sonu alma
sn? nsanlar yalnzca dsal ve gzle grlr zelliklere gre
hareket eder: Eer doal koruma ya da en iyi olann hayatta
kalma ilkesini kiiletirmeme izin verilirse, doa, grn
hi umursamaz, yalnzca grnn herhangi bir varla ya
rarl olup olmadna bakar. Tm yaam makinesinin iinde
ki her organ, her yapsal farkll deitirebilir. nsanlarsa
yalnzca kendi iyilikleri adna seim yapar: Doa ise bunu
hizmet ettii varlk adna yapar . . .
Metaforik olarak doal seilimin her gn v e her saat ba
grevinin banda olduu sylenebilir. e yaramayanlar
reddeder, iyi olanlar korur ve oalbr, sessizce ve duygu
suzca alr . . . . Bu yava deiimlerin hibirini aradan a
lar gemeden fark edemeyiz. O zaman kabul edelim ki uzun
bir gemie sahip jeolojik alara bakmz mkemmellikten
uzaktr, yalnzca yaam formlarnn o gnlerden daha farkl
olduunu grebiliriz.

Baz kiilerce Darwin bir Teolog olmakla sulanmt. Do

ann uzun vadeli bir hedefi olduu izlenimini uyandryor
du ve doann tamamen rastlantsal ve amasz olduuna
dair bir teori ina edenlere karyd. (Astronom John Herschel
hor grerek doal seilime "her ey her yerde yasas" adn
takmt) nsanlar doal seilimin ne olduunu kavramakta
byk glk ektiler. Darwin'in niyetleri, ciddiyeti, drst
l ve yetenekleri devaml sorgulanyordu. Onu eletirenle
rin ou savunduu eyi, desteini ald kmlatif verinin
gcn anlamamt. Aralarnda ne yazk ki onun eski jeoloji
profesr Adam Sedgwick'in de bulunduu, zamann pek
ok sekin bilimcisi Darwin'in igrsn reddetti. Sebep
kant gsterilememesi deil, teorinin vard noktayd. Tm
bunlar bizi insann alald, ruhlarn olmad, Tanr'nn ve
ahlakn kmsendii ve maymunlarn, solucanlarn ve ilkel
bataklklarn yceltildii, insan hi umursamayan bir siste
min olduu bir dnyaya gtryordu. Thomas Cariyle teori
ye "amur Meseli" adn vermiti.

88
 amur Meseli

Darwin, Huxley ve dierlerinin anlatmaya abaladkla

rn, bu ahlaki ve teolojik eletirilerden hibiri nleyemedi.
Artk her melein bir gezegeni Gne'in etrafnda dndr
dne inanmyoruz; ters kare yasas ve Newton'n hareket
yasalar gezegenlerin hareketini yorumlamamz iin yeterli.
Ama kimse bunu Tanr'nn var olmad eklinde yorumla
myor, Newton'n kendisi bile, Teslis hakkndaki kukulan
bir yana zamannn geleneksel Hristiyanlk kalplarna yakn
duruyordu. Yine eer istersek Tanr'nn doa yasalarndan
sorumlu olduunu ve ikincil amalar iin ilahi iradenin i
banda olduunu varsayabiliriz. Biyolojide bu amalar mu
tasyonu ve doal seilimi de iermek durumunda. (Yine de
birok insan ktleekimi yasasna tapnmay olduka yeter
siz bulabilir.)
Tarhmalar yllar boyunca devam etti ve doal seilim in
sanlara daha az tehditkar ve daha normal grnmeye balad.
Bilimciler, edebiyat evreleri hatta rahipler bile giderek teori
ye scak bakmaya balyordu. Ama on bir yl nce Psikopos
Wilberforce'un sert eletirisini yaynlayan The Landon Quar
terly Review 1 871 Haziran saysnda hala yerinde sayyordu.
"Doal Seilim neden yalnzca yararl eitleri koruyordu? Bu
tr bir hareket kr ve bilinsiz bir g olarak adlandrlamaz
d, bu yalnzca akla atfedilebilirdi." Yalnzca evrimi ve doal
seilimi reddetmekle kalmyor, modem fiziin temellerinden
biri olan ve yeni kefedilen enerjinin korunumu yasasru12 da
reddediyordu.
Doal seilimin reddedilmesinin alhnda yatan baz duy
gusal sebepler daha sonra oyun yazar George Bernard Shaw
tarafndan ifade edilecekti:

Darwin'in balatt sre zincirleme kaza tabiriyle anlala

bilir. Bata size basit gelebilir nk iinde neler barndrd
n fark etmeyebilirsiniz. Ama tm anlamn kavradnzda
kalbiniz bir anda bir avu kuma dnebilir. Burada korkun
bir fatalizm, dayankllk ve amacn, onurun ve arzunun ye-

89
Atalarmzn Glgesinde

rini alr; gzellik ve zeka lanetli ve dehet saan bir konuma

indirilir. Buna doal seilim demek kfrdr. Pek oklar iin
doa abl ve l maddenin geliigzel bir araya gelmesinden
ibaret olabilir ama bu erdemli olanlarn ruhlar ve zleri iin
sonsuza kadar imkanszdr. ... Eer bu tarz bir seilim bir an
tilobu zrafa yapacaksa, bir havuz dolusu amibi de Fransz
Akademisi'ne evirebilir.13

Gzel szler. Ama ya 4 milyar yl boyunca bu "atl ve l

maddenin" iinde hayallerin tesinde bir g sakl tutulursa?
Bu tr itirazlar ikna edici olmaktan uzaktr ve kantlarndan
ok doal seilimin yalnzca felsefi ve sosyal karmlarna
deinir.
Naif Darwinciler ve pek ok kapitalist, teoriyi kendi
karlarna uyacak ekilde alglamakta srar etmitir. Zayf ve
yoksul olana uygulanan bask doal seilimin insan ilikile
rine uygulandr. Naif ncil yorumcular, evrenin korun
masndan sorumlu st dzey grevliler, insan olmayan ha
yatn yok edilmesine gz yumdu, nk naslsa Dnya belli
bir sre sonra sona erecekti ya da zaten Yarahl Kitab'nda
Tanr'nn insana "dier tm canllar zerinde egemenlik"
verdii anlahlyordu. 4 Ama ne evrim ne de farkl dinlerin
kutsal kitaplar onlardan tehlikeli karmlara varlabilecei
iin geersiz klnamaz.
1870 ve 1 880'lerde Darwin tarafndan bir araya getirilen
kantlar birok dnceyi deitiriyordu. ncelemeler doal
seilimin kesinliini, hatta insanlarn daha dk bir form
dan evrimletiini bile kabul ediyordu.s Yine de Darwin'in
187l 'de yaymlanan nsann Treyii adl kitabndaki baz
karmlar en sempatik okuyucular bile dehete drd. Tar
tma yeni bir alana srklendi:

[Hayvanlarn] varolul arn dnme ya da nesnelerin doa

s veya sebeplerini aratrma gcne sahip olabilecei fikrini
reddediyoruz. Onlarn bildiklerini bildiklerini inkar ediyo
ruz. Baka bir deyile onlarn akln inkar ediyoruz.

90
 amur Meseli

Bu yeni tarbma al anna daha sonra tekrar dneceiz ama

yalnzca Darwin'in sav daha iyi anlaldka evrime teolojik
kar klarn nasl daldn habrlayacaz. Darwin oto
biyografisinde yle yazyordu: "Hibir ey, mrmn ikin
ci yarsnda pheciliin veya rasyonalizmin yaylmasndan
daha dikkat ekici deildi."16
***

imdi, doal seilimin gerek hayatta bulunan saysz rnekle

ri arasndan birini seiyoruz; insanlar da ierdii ve bir dene
yin sonucu olduu iin ilgin; ama deney bilinsizce ve trajik
artlar albnda gerekletirilmi. Stma Dnya'nn neredeyse
yansnda yaygn olarak grlen bir hastalk. (kinci Dnya
Sava'ndan nce bu rakam insanlarn te ikilik bir ksmn
kapsyordu.) Gerekli ila veya doal baklk olmadnda
hastalk ciddi sonulara yol aabilir. Gnmzde her sene
birka milyon insan stmadan lmektedir. Plazmodyum (st
ma) paraziti genellikle bir sivrisinek sryla kan dolamna
enjekte olduunda eninde sonunda vcudun tm hcrelerine
oksijen tayan akcierlerdeki krmz kan hcrelerine sald
rr. Krmz kan hcreleri ince kan damarlarnn duvarlarna
yapr ve stma parazitlerini ldren dalakta dolam sala
namaz. Bu, parazitler iin iyi, insanlar iinse ktdr.
Tropikal Afrika gibi stmann yaygn olduu blgelerde
ki insanlar orak-hcre zellii kazanarak stmaya uyarlan
mhr. Krmz kan hcreleri (alyuvarlar) mikroskop albnda
incelendiinde bazlarnn orak ya da ayrei biiminde ol
duu grlmektedir. Fakat orak-hcre zelliine sahip birin
de deimi krmz kan hcreleri, kirpinin dikenleri gibi i
gren ine benzeri mikroskobik liflerle sarlmbr. Parazitler
bu inelere saplanr ya da bunlardan zarar grr ve krmz
kan hcreleri parazitlerin yapkan proteinlerinden koruna
rak dalaa tanr. Parazitler lnce krmz kan hcreleri sa
kin bir ekilde normal yaanhlaqna geri dner.17 Yine de bu

91
Atalanmzn Glgesinde

zellik hem anne hem de babadan genler yoluyla getiinde,

ciddi bir anemiyi, ince kan damarlarnn tkanmasn ve dier
hastalklan da beraberinde getirmektedir. Bu dei tokuun
sonucunda tm topluluun stmadan lmesi yerine bir ksm
nn anemik olmasnn daha iyi olduu dnlebilir.
17. yzylda Hollanda'dan Bab Afrika'daki Albn Ky'ya
(bugnk Gana'ya) gelen kle tacirleri ok sayda kle satn
aldlar ya da yakaladlar ve Karayipler' deki Curaao'ya ve G
ney Afrika' daki Surinam kolonilerine gtrdler. Curaao' da
stma olmadndan orak hcre zellii anemiye yol amaya
devam etti ama oraya gtrlen klelere bir avantaj da sala
mad. Ama Surinam' da stma yaygnd ve orak hcre zellii
de genellikle yaamla lm arasndaki snr belirliyordu.
Bundan yz yl sonra klelerin soyunu incelediimiz
de Curuao' dakilerin zellii kaybettiini ama Surinam'da
orak hcrenin hala i banda olduu anlald. Curaao' da
orak hcre zellii seilime uram, Surinam' daysa srd
rlmt. Bylelikle doal seilimin insanlar gibi yava ev
rilen yaratklarda bile ksa dnemde ilev grd sonucu
na varyoruz.18 Her zaman olduu gibi belirli bir toplulukta
farkl kalbmsal eilimler gzlemlenir; evre artlar bazlar
n ortaya karr dierleriyse elenir. Evrim, kaltm ve ortam
arasndaki dankl dvn rndr.
***

Hayatnn son gnlerinde Darwin teist olduunu sylyordu;

lk Neden' e inanyordu ama yine de baz pheleri vard:

Bence en basit hayvann aklndan geliip bu hale gelmi olan

insan akl byk karmlara varma konusunda gerekten
gvenilir midir? 19

Evrim her ne kadar ateizmle uyumlu olsa da onu berabe

rinde getirmez. Fakat evrim belli bal din kitaplarnda sz
edilen olaylarn harfiyen kabullenilmesiyle kesinlikle bada-

92
 amur Meseli

maz. Eer ncil' in insanlar tarafndan yazldna ve Evrenin

Yarahcs tarafndan hatasz yazan bir stenografa kelimesi ke
limesine dikte ettirilmediine ya da Tanr'run zaman zaman
bir meseleye netlik kazandrmak iin metaforlara bavurabi
leceine inanyorsak, o zaman evrim teolojik bir problem ol
mamaldr. Problem olsun veya olmasn evrimin (tekbiimci
doal seilimin bu tarbmaya bir aklama getirip getireme
diinden bamsz olarak, evrimin gerekletiginin) kanh ok
kuvvetlidir.
DNA'nn molekler yaps konusundaki arahrmalardan
insanlarla maymunlarn davrantan zerinde yaplan ara
hrmalara kadar, Darwinci perspektif tm modern biyoloji
iin ok nemlidir.20 Evrim uzun zamandr unutulmu olan
atalarmzla, saysz akrabamzla ve Dnya'y paylahmz
milyonlarca trle aramzda ba kurar. Ama bunun iin yk
sek bir bedel dendi ve gnmzde hala, zellikle de ABD' de
olduka insani nedenlerle bu bedeli demeyi reddedenler
mevcuttur. Evrim; eer Tanr varsa, Tanr'run ikincil neden
lerden ve yardmc srelerden holandn akla getirmekte
dir: Evren' in devamn salamak, Doa'run yasalarn kurmak
ve sonra emekliye aynlmak. Her ie karan bir ynetici gibi
ortalarda grnmemektedir, gcn devretmitir. Evrim,
Tanr'run hibir eye karmayacan, ondan bunu dilesek de
dilemesek de bizi kendimizden kurtarmayacan dndr
mektedir. Evrim eer bir Tanr varsa, bu Tanr'run ok ok
uzaklarda olduunu sylemektedir. Evrim dncesinin ya
ratt yabanclama ve verdii duygusal ac konusunda ye
terince konutuk. Biz dmenin arkasnda birisinin olduunu
dnmeye can abyoruz.
***

Darwin'in, insanlarn insan olmayan atalanrun soyundan gel

dii ve hepimizin ayn ailenin yeleri olduumuz eklindeki
stn demokratik igrs, stne rklk sinmi bir mede-

93
Atalarmzn Glgesinde

niyetin bak asyla deerlendirildiinde, kanlmaz olarak

arptlr. stnlk taslayan beyazlar, derilerinde yksek
miktarda melanin tayan insanlarn primat akrabal armza
ak tenlilerden daha yakn olduu sonucuna varmhr. Ba
nazla kar kanlarsa bu samalkta bir doruluk pay ola
bileceinden kukulanarak maymunlarla olan akrabalmz
konusu stnde durmayp mutlu hayatlarna devam edebi
liyordu. Ama her iki bak as birbirini tamamlar: Gney
Afrika bozkrlar ve byk Bat ehirlerinin kenar mahalleleri
primatlarla balantl olabilir, ama ynetim kurulu, harp aka
demisi ya da Tanr korusun, Lordlar Kamaras, Senato, Buc
kingham Saray veya Pennsylvania Bulvar primatlarla alaka
l olamaz. Bu noktada rklk i bandadr ve birok daldan
oluan hayat aacnn zerinde ince bir dal olduumuz fikri,
iyi ya da kt, anlalamamaktadr.
Doal seilim, kapitalistler ve komnistler, beyazlar ve si
yahlar, Naziler ve dierleri tarafndan ya da kendine hizmet
eden ideolojik aralar yaratmaya alanlar tarafndan ktye
kullanlmtr. Feministlerin Darwinci perspektifin erkek bi
limciler tarafndan matematik ya da devlet ynetimi konula
rnda olduu gibi kadnlarn kafasna indirilecek yeni bir sopa
olmasndan korkmalar gayet anlalr bir durumdur. Fakat
erkekleri iddete ynelten fkeli hormonal dengesizlikleri
onlar modem devlete liderlik etmek iin pek uygun adaylar
haline getirmez; en azndan Darwinci perspektif bunu orta
ya koymaktadr. Eer cinsiyetiliin nyarglardan ileri gelen
bir yanlg olduuna inanyorsak bunu bilimsel incelemelerle
dorulamal ve bilimsel metotlar eliinde titizlikle incelen
mesini onaylamalyz.
Darwinci fikirlerin insan davranna uygulanmasyla ilgili
tartmalarn ou; rklarn, cinsiyetilerin ve dier banaz
larn bu fikirleri ktye kullanaca korkusuyla balamtr.
Bunun korkun ve trajik sonulan kinci Dnya Sava'nda
yaanmtr. Yine de bilimin yanl kullanmnn nlenmesi

94
 amur Meseli

sansr anlamna gelmez ama daha net bir aklama ortaya

koymak, daha etkili bir tarbma yapmak ve bilimi herkes iin
ulalabilir klmak nemlidir. Eer baz eilimlerimiz dou
tan geliyorsa (ki kesinlikle yledir), bu, sz konusu eilim
lerden doan davranlar deitirmeyi, hafifletmeyi, slah
etmeyi ya da farkl yne kanalize etmeyi renemeyeceimiz
anlamna gelmez.
***

Koramiral FitzRoy, 1 865'te yapb hava tahmininin korkun

derecede yanl olduu ortaya kana kadar, on yldan uzun
sredir ngiliz Ticaret Kumlu'nun meteoroloji uzmanln
yapmaktayd. Gururlu ve sinirli bir adam olan FitzRoy ga
zetelerde yerden yere vuruluyordu. Aalanmay daha fazla
kaldramad ve boazn keserek ilk meteoroloji ehitlerinden
biri olu. FitzRoy halka ak ortamlarda "yarabllk" ko
nusunda Darwin'in aleyhinde konumutu ve iki adam sekiz
senedir yan yana bile gelmemiti ama yine de FitzRoy'un in
tihar Darwin'i kt etkiledi. Darwin genliklerinde payla
bklar maceralar hatrlam olmalyd. Hooker'a, FitzRoy'un
tm harika yeteneklerine karn olduka melankolik bir kari
yer yaptn sylemiti.21
Darwin melankoli sz konusu olduu zaman da bir uz
man saylrd. O yllarda genellikle depresif, yorgun ve has
tayd. te yandan, bu ackl dnemi retken bir ekilde geir
di. Emma'yla, on ocuundan hayatta kalanlaryla ve birok
arkadayla srdrd ilikiler de bu melankoliden zarar
grmedi. Arkadalarna yazd mektuplarda ve kaleme ald
anlarnda duygularn nemine, ocuklarna duyduu say
gya ve uyumlu bir aile hayabna apak bir vurgu yapyordu.
Kz, Darwin'in hibir ocuunun kendisi yle demi olduu
iin bir eye inanmasn istemediini hatrlyordu.
Olu Francis "Bize kar hayat boyunca sevecen ve ho
tutumunu srdrd" diye yazacakb. "Biz ngilizler duygula-

95
Atalarmzn Glgesinde

nnuz pek gsteremiyor olsak da umarm babam onun sevgi

dolu sz ve davranlarndan ne kadar holandmz bili
yordu . ... Yetikin ocuklarnn kendisiyle beraberce glmesi
ne ve kendisine glmesine izin veriyor, ou zaman bizimle
tamamen onun eitiymiiz gibi konuuyordu."22
Darwin'in, lmeden nce, son nefesini verirken evrime
dair dncelerinin dine aykr olduunu syleyip tvbe ede
ceini dnerek iini rahatlatmaya alanlar vard. Ama
Darwin lm sakinlikle ve hibir pimanlk duymadan kar
lad ve lmekten hi korkmadn syledi. 23
Ailesi onu Down' daki aile arazisine gmmek istediyse de
parlamentodan yirmi kiinin ricas ve Anglikan Kilisesi'nin
desteiyle Westminister Abbey'e Isaac Newton'un biraz te
sine gmld. Kilise'nin hakkn yememek lazm, bu olduka
zarif bir hareketti. Kilise sanki yle diyordu: Bizim gerek
olduunu sylediklerimize kar en byk pheleri uyand
ranlara en yksek onuru bahediyoruz. Yanlm dzeltilme
sine duyulan sayg, ideallerine sadk kald srece bilimin
bir zelliidir.

96
 amur Meseli

HUXLEY ve BYK EKME

Thomas Henry Huxley 1825 ylnda ngiltere' de byk ve
sorunlu bir ailede domutu. Snfnn kaderi tm aile ye
lerinin zerine kmt. Huxley yalnzca iki yl ilkokula
devam edebildi. Bilgiye olaanst bir alk duyuyordu
ve efsanevi bir zdisipline sahipti. On yedi yandayken
ani bir kararla yerel bir kolejin ab yarmaya kabld,
sonu olarak Eczaclk Topluluu Gm Madalyas'na
layk grld ve Charing Cross Hastanesi'nde bp oku
mak iin burs kazand. Krk yl sonra dnyann en ileri
bilimsel kurulularndan Royal Society'nin bakan ola
cakb. Karlabrmal anatomi ve dier alanlara temel kat
klar salad. Protoplazma ve agnostik szlerinin yarabc
s oldu: Tm hayabn topluma bilimi retmeye adamb.
Gerekler zerine drst bir bilimsel inceleme yapld
nda Avrupal rklarn stnlk iddialarnn yklacan
dnyordu.24 Amerikan sava'nn sonunda kleler
zgrlemi de olsa insan soyunun yansn oluturan ka
dnlarn henz zgrle kavumadn dnyordu.*
Huxley'nin ilgi alanlarndan biri, bizim de dahil oldu
umuz hayvan ailesinin otomat, yani karbon temelli ro
botlar olduu yorumuydu. Bilin d urumumuz, beyin
maddesindeki molekler deiimlerle gerekleiyordu.25
Darwin son mektubunu Huxley'e yazarken, szlerini y
le bitiriyordu: "Sevgili eski arkadam bir kere daha can
dan teekkrlerimi kabul et. Tanr'dan dileim Dnya' da
senin gibi otomatlarn daha fazla olmasdr."26

* Kzlar ya erkeklerin albnda olmak. kle veya oyuncak olmak; ya da

erkeklerin zerinde olmak. bir tr ilahi yaratk, bir melek olmak zere
yetitiriliyordu. Kadnlarn erkeklerin yolda ve eiti olma ihtimaline
doann hibir itiraz yokken bu eitim sistemini ynetenlerin aklnn
ucundan bile gemiyordu. Huxley daha iyi bir dnya iin ablacak ilk
admn kadnlan zgrletirmek olduunu syledi. inde beyin olduu
iin balarnda daha irkin salar bitmeyecekti ya!"27

97
Atalarmzn Glgesinde

Hayabnn sonlarna doru Huxley, eer habrlanacaksa,

yalnzca insanlara yardm etmek iin elinden geleni yap
m biri olarak habrlanmak istediini sylemiti.28 Ger
ekteyse onu en ok akllarda brakan, Darwin'in yaratt
byk ekimeyi bitirecek ve onun kabuln salayacak
can alc szleriydi.
***

Huxley-Wilberforce ekimesi 1930'larda Darwin'in yaa

mn anlatt dnlebilecek bir Hollywood filminin en
can alc sahnesine konu olmutur:
The Daily Oxo n i a n gazetesi n i n ba sayfasnda kk bir i l a n :
"Brita nya B i l i m i lerletme Toplu luu' n u n y l l k toplants yar n
ya placak." Tarih, 29 H azira n 1860. Gazete n i n sayfas rulet ma
sas gibi dnerek kaybol u r ve sa hne kararr.
Aslna pek benzemeyen ve ka ra n l k b i r tip olara k izilmi Robert
Cham bers (Joseph Cotten oyn uyordu ) Oxford Caddesi'nde y
rmekted i r. Ada m n biri ona a rpa r ve Robert s i n i rle dner. ar
pan ada m n kavgac Thomas H e n ry H uxley'den (Spencer Tracy)
bakas olmadn grr. H uxley, arkada Darwi n'in tartmal
teorisinden o kadar emindir ki bir gn ad Darwi n' i n B u ldou' na
kacaktr.
Cham bers ken d i n i tuta maya ra k H uxley'e topla ntya ge l i p gel
meyeceini sora r. Konu "Bay Darwi n'in grleri eliinde
Avrupa' n n entelektel geliimi"d i r. H uxley ok megul old uu
nu syler.
Cham bers, W i l berforce' un muhakka k orada olaca n belirtir.
H uxley savun m aya geerek gelmesinin ta mamen bir zaman
kayb olacan syler.
Cham bers kurnazca davra n r ve yle der: "Yoksa bu iin ucunu
bra kyor musun Huxley?"
G cenen Huxley, izin isteyerek yoluna deva m eder.
Ertesi g n . By k salonun ka plar son una kad a r a l m tr. ieri
si azna kadar doludur ama tek bir ses duyulmaktad r. Kamera

98
 amur Meseli

Oxford Piskoposu Sa muel Wilberforce'u (George Arliss) ya kn

ekim gsteri r. Her eye ramen oraya gel m i olan H uxley' i ia
ret ederek abartl bir nezaketle ona maym undan gel i i n i by
ka nnesinden m i yoksa by kba basndan m bildiini sora r.
Herkes H uxley'e bakar. H uxley ya n ndakine dner ve, "Ta n r
o n u ben i m el lerime verdi," d iye fsldar. Sonra ayaa ka l ka ra k,
"Gereklerden korka n bir i nsan o l m a ktansa iki may m u n u n yav
rusu olmay tercih ederim," der.
Daha nce ki mse bir piskoposu n bu ekilde aa landn gr
memiti r. Herkes donup ka l r. Kad n l a r arasnda bay l a n l a r o l u r.
E rkekler yumruklar n skar. Cham bers sinsice glmekted i r. B i ri
daha ayaa ka l kar, Kora m i ra l FitzRoy ( Ronald Reaga n ) Yen i Ze
landa va l i l ii grevi nden ayr l p ngi ltere'ye d n m tr. "Bun
dan 30 yl nce Beagle'da Charles Da rwi n'le ve o n u n deli sa
mas fiki rleriyle uzuna bir sre boutum." Tehdit edercesine
eli ndeki l ncil'i sa llar: " B u e l i mdeki tm gerein tek kayna d r."
Kon uma l a r, ba rlar deva m eder.
imdi sra Hooker'dadr ( He n ry Fonda). "Bu teoriden 15 sened i r
haberdarm. O za m a n l a r teoriye s o n derece karyd m . Bu ko
n uda defa l a rca tartt m . Ama o za mandan beri ken d i m i d oa
ta rihine verd i m ve bu a m ala btn d nyay dolat m . B i l i msel
yol l a rl a daha nce aklana maya n olgu larn bu teori yol uyla bi
rer birer akland n grd m ve her ne kadar iste mesem de
teori n i n dorul uuna ikna oldum."
Kamera salonu geni ayla gsterir. Grnt oradan aa da
l ndaki bir ispinoza doru deiir. Sa ka l l, basto n l u ve apka l bir
centilmen hazira n sca na ramen bir atk ta km tr ve aata ki
ispinoza sevgiyle bakmaktad r ( Ronald Col m a n ) . Byk evden
ka rs n n (Billie Bu rke) sevgi dolu sesleniini duymaz: "Charles . . .
CHARLES . . . Trevor geldi, Oxford'daki toplantyla ilgili h a berler
getirmi." Geri dnp eve yrmeden nce ispinoza bir kere
daha takd i r dolu baklarla bakar. . . 29
 Blm 5

HAYAT
HARFTEN BARET
Yaam ilk yolculuuna karan kimdir?
Kena Upaniad
(M 7-8. yzyl, Hindistan)1

Kimler deikenliin farkndadr?

Bunu Budalar bile bilmez.

DAITETSU
(1 333-1408, Japonya)2
 ava durgun bile olsa bir k huzmesinde bazen toz

H zerrecikleri kabilesinin dans ettiini grebilirsi

niz. Sanki kk ama ciddi bir amala hareket edi
yormu gibi havada zikzaklar izerler. Eski Yunan filozofu
Pisagor'un takipileri her zerreciin maddesel olmayan bir
ruha sahip olduunu ve bu ruhun ona ne yapmas gerektiini
sylediini dnyordu. Tabii insanlarn da onlara yn ve
ren ve ne yapmalar gerektiini syleyen ruhlar vard.3 Ru
hun Latincesi anima'dr. Bu szcktense birok modem dilde
bir kelime tremitir, o da animal yani hayvandr.
Aslnda toz zerrecikleri karar vermezler ve istemleri yok
tur. Onlar grnmeyen glerin edilgen failleridir. ok k
k olduklarndan hava moleklleri tarafndan savrulurlar.
Zerreciklerin arpmalarna sebep olarak bize havada hem
kastl hem de kararsz grnen sahneyi yarabrlar. Ty gibi
daha ar objelerse molekler arpmalardan muafur, eer
bir hava akmyla karlamazlarsa yere derler.
Pisagorcular kendilerini kandryordu. ok kk eyler
dnyasnda maddenin nasl davrandn anlamyorlard, o
yzden de olan bitenleri ipleri oynatan hayaletimsi bir ruha
atfetmilerdi. Canllar dnyasnda evremize bakhmzda
byk miktarlarda bitki ve hayvan grrz. Hepsi belli bir
amaca sahip gibidir. Kendilerinin ve soylarnn devamn
salamak. Bu amaca uygun ilev grebilecekleri bir forma sa
hiptirler. Maddesel olmayan bir gcn, toz zerreciinin ruhu
gibi bir eyin ama ok daha byk ve Dnya zerindeki e
itlilikten, gzellikten ve zarafetten sorumlu olan bir gcn

103
Atalarmzn Glgesinde

olduunu varsaymak doaldr. Bu gle beraber her organiz

ma kendi kendine hareket eder ve ruhu tarafndan yaplan
drlr. Dnya zerindeki pek ok kltr genel durumdan bu
sonucu karmtr. Ama kadim Pisagorcular gibi biz de ok
kk eylerin dnyasnda olan bitenlere gzlerimizi kapat
mal myz?
Daha nce bahsettiimiz gibi hem evrime hem de insan
veya hayvan ruhuna inanabiliriz. Ama eer yaam daha ya
kndan incelersek acaba gerekten nasl altn ve nasl
olutuunu atom bileenleri zerinden biraz olsun anlaya
bilir miyiz? Maddesel olmayan bir ey mevcut mudur? Eer
mevcutsa bu her hayvanda ve sebzede mi vardr yoksa sa
dece insanlar m buna sahiptir? Ya da yaam sadece fizik ve
kimyann hemen gze arpmayan sonular mdr?
***

Molekln nasl ekil aldn bir kere rendiimizde, neden

var olduunu da anlayabiliriz. Molekler seviyede fonksiyon
formu izler. Gemiimizde, kompleks molekler makineler
ina etmesi iin tasarlanm nefes kesici ve ayrntl bir plan
yatmaktadr. Molekl ok uzundur ve birbirine dolanm iki
iplikten oluur. Her iplik drt kk molekler yaptandan
ya da nkleotidlerden oluan bir dizidir. Bu drtl insanlar
tarafndan A, C, G ve T harfleriyle simgelenir. (Her nkleotid
molekl atomlardan yaplm bir yze ya da iki i ie ge
mi yze benzer.) Dizi arka arkaya devam eder ve milyar
larca harf oluturur. Ksa bir kesit una benzer:

ATG AAGTCGATCCTAGATGGCCTTG CAGACAC

CACCTTCCGTACCATCACCACAGACCTCCT . . .

Dier iplikte d e a yn dizi yer alr ama birinci iplikte nk

leotid A'nn olduu yere ikinci iplikte her zaman T, birinci
iplikte G'nin olduu yere ise ikinci iplikte her zaman C gelir:

104
 Hayat Harften baret

TACTTCAGCTAGGATCTACCGGAACGTCTGTGGTGGA
AGGCATGGTAGTGGTGTCTGGAGGA

Bu bir ifredir, drt harfli bir alfabeden oluan uzun szler

dizisidir. Kadim insanlarn yazlarnda olduu gibi, kelimeler
arasnda boluk yoktur. Molekln iinde yaamn zel bir
diliyle yazlm, detayl talimatlar vardr ya da daha dorusu
ayn ayrnhl talimahn iki ayr kopyas vardr. Bir kere altta
yatan basit ifre anlaldnda iplikte bulunan enformasyon
kesinlikle dier iplikteki enformasyona dayanlarak yeniden
ina edilebilir. Mesaj fazla uzundur; zen ve muhafazakArla
iaret eder. Beni saklayn, deer verin ve bozulmadan gelecek
kuaklara aktarn der gibidir.
Science ya da Nature gibi bilimsel dergilerin neredeyse her
saysnda bir yaam formunun genetik talimatlarn barn
dran yeni kefedilmi ACGT dizisi aklanr. Yava yava
genetik ktphaneleri okumaya balyoruz. Kendi kaltsal
enformasyonumuzun ktphanesi, insan genomu her geen
gn aa karlmaktadr ama okuyacak ok fazla ey var
dr: Bedenimizdeki her hcre bizi nasl imal edeceine dair
bir dizi talimata sahiptir, bu talimatlar ok kk bir format
ta ifrelenmitir. Molekln bir pikogram (gramn trilyonda
biri) atalarmzdan aldmz her eyi gzler nne serer. Bu,
ilkel denizde var olmu ilk canllara kadar gider. Ama hcre
lerimizden herhangi birindeki mikro minyatr genetik enfor
masyonda Dnya' da yaayan tm insanlar kadar ok nkle
otid yapta vardr.
Genetik ifredeki btn kelimeler harflidir. Eer her
harfte bir aralarna boluk koyarsak ilk mesajn balangc
una benzer:

ATG AAG TCG ATC CTA GAT GGGC CTT GCA GAC ACC
ACC TTC CGT ACC . . .

105
Atalarmzn Glgesinde

Yalnzca drt eit nkleotid olduuna gre (A, C, G, T)

bu dilde 4 x 4 x 4 64 olas kelime vardr. Ama eer ke
=

limelerin bir araya getiriliinde temel bir anlam saklysa,

yalnzca birka dzine farkl kelimeyle olduka ok ey
anlablabilir. Dikkatle seilmi milyarlarca kelimeyi ieren
mesajlar neleri mmkn klabilir? Ama mesaj okurken dik
katli olmalsnz: Aralarda boluklar olmakszn, okumaya
yanl bir yerden balarsanz anlam deiecektir ve ak bir
mesaj manasz bir eye dnecektir. Bu, devasa molekln
"BURADA OKUMAYA BALA" ve "BURADA OKUMAYI
BIRAK" anlamna gelen zel bir koda sahip olmasnn ne
denlerinden biridir.
Molekl yakndan izlediinizde iki ipliin zaman zaman
geveyip aldn gzlemlersiniz. Tpk eski matbaalarn hu
rufat kutularnda bulunan metal harfler gibi, mevcut A, C,
G, T hammaddelerini kullanarak ikisi de birbirini kopyalar.
imdi bir ift yerine iki ift zde mesaj oluur. Bu molekl
hem bir dil kullanarak karmak, ifreli bir metin oluturur
hem de matbaa gibi alr.
Ama kimse okumayacaksa bir mesaj ne ifade eder ki? A,
C, G ve T dizileri balanblar ve iletileri kopyalayarak, belli
molekler takm tezgahlarnn yaplandrlmas iin gerekli
talimatlar ve ayrnhl planlar verir. Baz dizilimler kendi
kendine talimatlar verir. Devasa molekln bklp birbi
rine dolamasyla belli bir talimat dizisi oluturulur. Dier
dizilimler de talimatlarn harfiyen uygulanmasn salama
alr. harfli dizilimlerin pek ou hcreyi sarmalayan be
lirli bir aminoasidi (ya da rnein BALA anlamna gelecek
bir noktalama iaretini) belirtir, kodl anm kelime dizileri
yaam ve hcreyi kontrol eden protein takm tezgahlarn
yapan aminoasitler dizisini belirler. Bu tr bir protein bir
kere retildiinde kendini bkp katlayarak harekete ha
zr boyutlu bir helezon meydana getirir. Bazen baka bir
protein de bklerek ekil alr. Bu takm tezgahlar, uzun

106
 Hayat Harften baret

ift sarnall molekllerin ve dardaki yaamn belirledii

bir hzla, moleklleri ayrarak ve yenilerini ina ederek, di
er hcrelere molekler ve elektriksel mesajlar iletmek iin
kendi kendilerine ileme geer.
Bu, bedenimizde on trilyon ya da daha fazla olan hc
relerin ve Dnya' daki btn mikroplarn, hayvanlarn ve
bitkilerin her gnk monoton i tanm dr. Kk takm
tezgahlan mikroskopla grlemeyecek kadar kktr
ve organik molekllerden yaplmhr; byk bir beceriyle
molekler dnm gerekletirirler. Molekler seviyede
yaam, ta en bandan beri, alet kullanmak ve alet yapmak
demektir.
Uzun ve kendini kopyalayan ift sarmall molekl karma
k mesaj ieren bir dizi gendir ve bir bakma ipteki boncukla
n andnr.4 Kimyasal olarak nkleik asittir (deoksiribonkleik
asidin ksaltmas DNA'dr). Birbirine dolanm ift sarmal
nl ONA ift sarm aln kapsar. ONA' daki nkleotid bazlar
adenin, sitozin, guanin ve timin'dir. Bunlarn ksalhlm da
A, C, G ve T' dir. Adlar kalhmdaki kilit rolleri anlalmadan
ok nce konmutur. rnein guanin ismi, guano'dan yani
marh gbresinden gelmitir. tk olarak martlarn gbre
lerinden aynhnlmtr. Be karbon, be azot ve bir oksijen
atomundan, oluan ift halkal bir molekldr. Herhangi bir
hcredeki genlerde bir milyara yakn guanin ve eit miktarda
A, C ve T bulunm aktadr.
Birtakm tuhaf mikroplar dnda, Dnya' daki her orga
nizmann genetik bilgisi inanlmaz yeteneklere sahip muh
teem bir molekler mhendis olan DNA'da sakldr. ok
uzun bir A, C, G, T dizilimi bir ins ann yapm iin gerekli
olan tm bilgileri ierir. Yine ok uzun olan bir baka dizi de
empanzeleri ya da bir kurdu veya fareyi yapar. Blbller,
boynuzlu l engerekleri, kurbaalar, sazan balklan, deniz
taraklar, kurt ayaklar, deniz yosunu ve baz bakterilerin di
zilimleri daha farkldr. Yine de onlar da topluca A, C, G ve

1 07
Atalanmzn Glgesinde

T dizilerine sahiptir. Belirli bir kaltsal zellii kontrol eden

veya katkda bulunan tipik bir gen birka bin nkleotid
uzunluunda olabilir. Baz genler bir milyondan fazla A, C,
G ve T ierebilir. Diziler kimyasal talimatlar belirler, rne
in gzleri kahverengi veya yeil yapan organik pigmentleri
retir ya da yiyecekten enerji retme biimini ve kar cinsi
bulma zelliklerini belirler.
Bu karmak bilginin hcrelerimize nasl girdii, nasl
harfi harfine kopyaland ve talimatlarn nasl itaat edile
rek uyguland yaamn nasl evrimletii sorusuyla ede
erdir. Nkleik asitler Trlerin Kkeni ilk yaynlandnda
henz bilinmiyordu ve ierdikleri mesajlar da daha bir yz
yl kadar zlemeyecekti. Darwin'in evrime dair arad
kesin kantlar nkleik asitler oluturuyordu. Gezegeni
mizin ierdii eitli yaam formlarnn her yana dalm
ACGT dizileri, yaamn evriminin yarm kalan hikayesidir.
Bu hikaye genetik fabrikalarn rettii kan, kemik, beyin
ve dier rnleri deil ama mevcut retim kaytlarn, ana
talimatlar, alarla beraber farkl trlerde farkl oranlarda
oluan deiimleri anlatr.
Evrim saklamaya ynelik ve kurcalamaya gelmeyecek
talimatlara sahip olduundan, ONA ifresi ilk biyolo
jik alardan beri i emirlerini ve ayrntl planlar ieren
belgeleri saklyordu. Baz yerlerde kadim mesajlarn, yeni
mesajlarn altndan fark edildii, yeniden yazlm par
menler bulunuyordu. urada ya da burada mesajn fark
l bir blmnden gelmi, yeni evresinde yeni bir anlam
kazanm bir dizilim bulunabiliyordu; kelimeler, parag
raflar, sayfalar ve ciltler tanyor ve yeniden karlyordu.
Balamlar deiiyordu. En sradan dizilimler ok eski za
manlardan miras kalmt. ki farkl organizmada, iplik
ler zerindeki yerleri birbirlerine tekabl eden dizilimler
birbirinden ne kadar farklysa, organizmalar birbirlerine o
kadar uzak akrabayd.

108
 Hayat Harften baret

Yaam tarihinin bugne uzanan tek kaytlan yalnzca bun

lar deildi. Evrimsel deiime dair de bir sr kaynak kitap
vard. Molekler evrim alan henz yeni olmakla beraber bizi
Dnya'daki yaamn kalbinde yer alan kaytlara gtrmekte
dir. Soylar bu dizilimlerle yazlmaktadr ve bu sayede yalnz
ca birka kuak geriye deil hayabn kkenine kadar inebili
yoruz. Molekler biyologlar dizilimleri okumay renmitir
ve Dnya'daki tm yaamn temel benzerliini lmektedir.5
Nkleik asitlerin aralarndaki boluklar atalarmzn koyu
glgeleriyle rtldr.
imdi doa bilimci Loren Eisley'in rehberliinde yol ala
biliriz:

Irkn kb karanlk merdivenden aa in. Kendini zama

nn en alt basamaklarnda bul, amurun iinde yuvarlan
ve iinden kbn batakla dal. Erelti otunun altndaki
hrlblarn ve bslamalarn yanndan ge. Gzsz ve kulak
sz, ilkel sularda szl, gremediin gne n hisset ve
souran dokunalarn suda yzen belirsiz tatlara doru
uzat.6

***

Fibrinojen yapan belirli bir A, C, G, T dizilimi insan kannn

phblamasn salar. Bofa balnn d grn ylan ba
lna benzer (ylanbalyla bizden daha yakn akrabadr).
Onlarn da damarlarnda kan dolar ve genlerinde fibrino
jen proteinini retecek talimatlar bulunur. Bofa balklaryla
insanlarn son ortak atalan 450 milyon yl nce yok olmutur.
Yine de insan fibrinojeninin yapmyla bofa balnn fibri
nojeninin yapm ayndr. Yaam bozuk olmayan eyleri pek
tamir etmez. Var olan farkllklarn bir ksm molekler takm
tezgahlarnn ok da nemli olmayan ksmlarn yapmak
tan sorumludur. Bu, matkap tezgahlarnn tutacak yerlerinin
farkl malzemelerden yaplm olup, farkl markalara sahip
olmalar gibidir. Oysa mekanizmalar ayndr.

109
Atalarmzn Glgesinde

Aada bir gvenin, meyve sineinin ve bir kabuklu de

niz hayvann DNA'snn ayn blmnden alnan ayn mesa
jn7 farkl versiyonlar yer almaktadr:

Gve
GTC GGG CGC GGT CAG TAC TTG GAT GGG TGA CCA
CCT GGG AAC GCG TGC CGT TGG ...

Meyve Sinei
GTC GGG CGC GGT TAG TAC TTA GAT GGG GGA CCG
CTT GGG AAC ACC GCG TGT TGT TGG ...

Barnakel
GTC GGG ece GGT CAG TAC TTG GAT GGG TGA CCG
CCT GGG AAC ACC GGG TGC TGT TGG ...

Bu dizileri karlahrn ve bir stakozun bir gveden far

kn dnn. Ama alnan kesitteki i emirleri ayaklar veya
alt ene iin deildir, zaten bu anlamda gvenin stakoza ya
kn olduu da dnlemez. Bu ONA dizilimleri molekler
ablonlarn nasl oluturulacan belirler ve yeni molekller
molekler takm tezgaltlarnn gzetimi alhnda bu ablonlara
gre oluturulur. Bu durumda gvelerin stakozlarla meyve
sineklerinden daha yakn akraba olmas sama deildir. G
veyle stakozun karlahrlmas genetik talimatlarn ne kadar
yava deitiini ve ne kadar muhafazakar olduunu gste
rir. Gvelerin ve stakozlarn ortak atalarnn ilk denizlerin
diplerinde srklendii zaman ok eskidir.
harfli ACGT kelimelerinin her birinin ne anlama gel
diini biliyoruz; yalnzca hangi aminoasitleri kodladklarn
deil, ayn zamanda Dnya'daki yaam tarafndan kullan
lan gramatik ve leksigrafik kodlar da biliyoruz. BALA ve
DUR' a bir kere daha bakn. Bakteri dndaki dier organiz
malarda, DNA'nn, molekler takm tezgaltlarn ne zaman

110
 Hayat Harften ibaret

yapmaya balayacan, hangi takn tezgah talimatlarnn

kopyalanacaru ve kopyalamann ne kadar hzl yaplmas
gerektiini belirleyen bir grup nkleotid vardr. Bu tr d
zenleyici dizilimler "destekleyiciler" ve "glendiriciler'' diye
adlandrlr. rnein, TATA dizilimi kopyalanmann olaca
yerden hemen nce yer alr. Dier destekleyiciler CAAT ve
GGGCGG'dir ve hcreye kopyalamay durdurmas gereken
yeri syleyen baka dizilimler vardr.8
Bir nkleotidin yerini bakasnn almas yalnzca kk
sonular dourur. Bir yapsal aminoasitle dierinin yerini de
itirebilirsiniz ve bu proteinin yapt ii deitirmez. Ama
bir felaketle de sonulanabilir: Tek bir nkleotidin yer de
itirmesi belirli bir aminoasidin inasn kopyalamay dur
dur iaretine dntrebilir. Bu durumda molekler takn
tezgahnn yalnzca bir blm oluacaktr ve bu hcrenin
ban belaya sokabilir. Deimi talimatlara sahip organiz
malarn daha az yavrulamas da bir olaslktr.
Genetik dilin gizlilii ve nans hayret vericidir. Bazen
ayn dizide ayn harfleri kullanan st ste binen mesajlar var
gibidir ama fonksiyonlar nasl okunduklarna gre deiir.
Ayn Y!!Zdan iki anlam kar. nsan dilinde bu kadar zeki bir
anlatm mevcut deildir. Sayfalarca gramatik adan mkem
mel ve akc olup da ayn anda iki anlama birden sahip bir
metin yazmak insanlarn yapabilecei bir i deildir.9 Okuyu
cu isterse bunu yapmay deneyebilir. te basit bir rnek:

AGLAMA KARA BAGLAMA DA

AGLA MAKARA BAGLAMADA

Daha "yksek" organizmalarda genetik bakndan ilevsiz

olduu dnlen ok sayda olduka uzun dizilim mevcut
tur. DUR'dan sonra ya da bir sonraki BALA'dan nce yer
alrlar ve genellikle grmezden gelinirler, terk edilirler ve

111
Atalarmzn Glgesinde

kopyalanmazlar. Beki de bu dizilirnler uzak atalarmza ait

talimatlarn kalnblardr. Belki bir zamanlar hayatta kalma
nn anahtarn ellerinde tutuyorlard ama bugn eskimi ve
kullanlmaz hale gelmilerdir.'*
le yaramaz dizilirnler hzla evrilir: Mutasyon onlara zarar
vermez ve doal seilirne uratmaz. Belki bazlar ha.14 yarar
ldr ama ancak olaand durumlarda ilev gstermektedir.
nsanlarda ACGT dizilimlerinin neredeyse %97'si hibir ie
yaramaz. Kalan %3'lk oran genetik bilimine baklacak olur
sa bizi biz yapan ksmdr.
Biyolojik dnyada grlen A, C, G ve T'lerin oluturduu
ilevsel dizilerin arhc benzerlii Dnya' daki yaam eit
liliinin albnda yatan temel bir birlik olmas gerektiini anla
br. Bu birliin olduu kesindir nk Dnya' da yaayan her
canl varlk 4 milyar yl nce ayn atadan tremitir. Bu bilgi
hepimizi akraba yapar.
Peki, bu kadar karmak, zarif ve zeki makineler nasl
meydana gelmitir? Cevabn anahtar molekllerin evrilebil
mesinde yatmaktadr. Bir iplik dierinin kopyasn yapbn-,
da bazen bir hata olur ve yanl nkleotid, diyelim ki G yerine
bir A gelir ve dizi yeniden dzenlenir. Bazlar dorudan do
ruya kopyalama hatasdr ve bu da bize makinenin mkem
mel ilemediini gsterir. Bir ksmysa kozmik bir na ya da
baka tr bir radyasyona veya evrede bulunan kimyasallara
maruz kalr. Scaklktaki ufak bir art molekllerin paralara
ayrlma hzn deitirebilir ve bu da hatalara neden olabilir.
Hatta nkleik asidin kendini deitiren bir madde rettii de
sylenebilir.

'* Bu dizilimler bpk ngilizce thought ("tout" diye okunur) ya da height

("heit'') gibi szcklerde bulunan "gh" harfleri veya knife ("nayf') gibi
szcklerde bulunan "k" harflerine benzerler: Bir zamanlar bu szckle
rin okunuunda bu harflerin belli bir ses karl varken bu harfler bugn
okurunamaktadrlar. Ancak ilevsiz genetik dizilimler orada burada yazl
olan birka harften ibaret deildirler; a d kalm ya da bozulmu rulo
larca parmene benzerler; daha ok, sava arabas dingillerinin nasl ya
placana dair eski Asur dilinde yazlm karmak anlabmlan andrrlar.

112
 Hayat Harften baret

Mesajdaki dzeltilmeyen yanllar gelecek nesillere akta

rlr ve doruya dnr. A, C, G ve T'ler dizilimindeki bu
deiimlere, tek bir nkleotidin deiimi de dahil olmak ze
re mutasyon denir. Temel ve indirgenemez bir rastlantsallk
yaamn doasna ve tarihine egemendir. Baz mutasyonlar
uzun, birbirini tekrarlayan dizilerde ya da molekler takm
tezgllilarnn saplarnda veya "BALA" ve "DUR" komutlar
arasndaki iletilmeyen dizilimlerde gereksiz bilgiler halinde
barnarak var olmaya devam eder ve herhangi bir eye ne
engel olur ne de yardm eder. Bu ekilde, istenmeyen daha
pek ok mutasyon mevcuttur. Eer harika takm tezgllilan
retiyorsanz ve siz arkanz dner dnmez birileri bilgisaya
rnzdaki talimatlar zerinde rastgele birka deiiklik yapar
sa, yeni takm tezgahlar yeni talimatlara gre imal edilmeye
balar ama nceki modelden daha iyi olma ihtimali ok d
ktr. Karmak bir talimatlar dizisinde yaplan yeterli say
da geliigzel deiiklik ciddi bir zarara yol aacaktr.
Ama geliigzel deiimlerden bir ksm ans eseri avan
taj salayabilir. rnein geen blmde bahsettiimiz orak
hcre zellii DNA' daki tek bir nkleotidin deiimiyle mey
dana gelmitir. Nkleotidlerin kodlanmas iin yardmc ol
duu hemoglobin molekllerindeki tek bir aminoasidin fark
llk sergilemesi krmz kan hcrelerinin eklini deitirerek,
oksijen tama yeteneine mdahale eder. Bunu yaparken
hcrelerin tad stma parazitlerini ldrm olur. Tek bir
mutasyon; T'nin yerini A'nn almas bunun iin yeterlidir.
Elbette yalnzca krmz kan hcrelerindeki hemoglobin
deil bedenin her yerindeki, yaamn her boyutundaki hc
reler belirli bir DNA dizilimiyle talimat alr. Her dizilim mu
tasyona aktr. Bu mutasyonlardan bazlar orak hcre zel
liinin ok zerinde deiimler yaratrken bazlar da daha
kk deiimlere neden olur. Mutasyonlarn ou zararl ve
pek az yararldr ve orak hcre mutasyonu gibi yararl olan
larn bile yan etkileri mevcuttur.

113
Atalarmzn Glgesinde

Maliyetine ramen kopyalama srasndaki hatalardan ya

rarlanma sistemi yaamn evrimiyle ilgili birincil aratr. Bu
bizim yapacamz bir ey deildir. Ayn zamanda bu durum
Tanr'nn iine de pek benzememektedir. Mutasyonlarn bir
plam yoktur, ynleri yoktur, geliigzel olmalar tyler r
perticidir. herleme ise can skc lde yavatr. Yeni olu
mu mutasyon nedeniyle sre, grevlerini tam anlamyla
yerine getiremeyen tm varlklar kurban eder. Yeterince
yukar srayamayan crcrbcekleri, kusurlu kanatlara sahip
kular, nefes darl eken yunuslar, mantar yznden len
karaaalar ... Mutasyonlar neden yeterince ilevsel ve neden
yeterince merhametli deildir? Neden stmaya diren gste
ren bir mutasyon anemiyle sonulanmaktadr? Evrim nereye
gidecekse oraya gitmesine yardm etmek ve acmaszlklarna
son vermek istiyoruz. Ama yaam nereye gittiini bilmiyor.
Uzun vadeli bir plan yok. Aklnda bir son yok. Bir son olabi
leceini dnecek bir akl yok. Sre teolojinin tersine iler.
Yaam savurgan ve krdr, bu seviyede adalet fikriyle ilgi
lenmez. Ynlar kaybetmek umurunda deildir.
***

Mutasyon oram ok fazl; olsayd evrim sreci pek fazla iler

leyemezdi. Her ortamda nazik bir denge olmaldr: Mutasyon
oran ok yksek olmamal, bylece temel molekler takm
tezgahlarnn almas iin gerekli talimatlar ok hzl bozul
mamaldr; mutasyon oram ok dk de olmamal ve by
lece d evre organizmadan ya evreye uyarlanmasn ya da
lmesini talep ederken organizma takm tezgahlarn yeniden
yaplandrabilmelidir.
Zarar grm veya mutasyona uram DNA'y tamir
eden veya yenisiyle deitiren dev bir molekler endstri
mevcuttur. Yzlerce nkleotid her saniye ba izlenir ve ona
rmlar yaplr, hatalar dzeltilir. Bu dzeltmeler de denet
lenir, bylelikle her bir milyar kopyalanm nkleotidde bir

1 14
 Hayat Harften baret

hata olabilir. Bu kalite kontrol standard ve rn gvenilirlii

yaynclkta, otomobil retiminde ya da mikro-elektronikte
ok zor eriilebilecek bir baardr. (rnein bu byklkte,
milyonlarca harf ieren bir kitabn hi tipografik hata olmadan
basld bugne kadar duyulmamhr. Amerika'da retilen
otomobil viteslerinde % 1'lik hata pay olaandr, gelimi as
keri silah sistemleri % 10'luk bir oranda tamire ihtiya duyar.)
Hatalar dzelten ve denetleyen dzenek kendini DNA'nn
hcre kimyasn aktif olarak kontrol eden kesimlerine adar ve
ounlukla ilevsiz, anlamsz veya kopyalanmayan dizileri
grmezden gelir.
DNA'nn normalde sessiz olan blgelerinde dzenli ola
rak biriken ve tamir edilmeyen mutasyonlar, baka nedenler
le beraber kansere ve baka hastalklara yol aar. Eer "DUR"
iareti grmezden gelinirse, dizi almaya devam eder ve
talimatlar iletilir. nsanlar gibi uzun yaayan organizmalar
bu sessiz blgeleri tamir etmek iin byk dikkat harcar ama
fare gibi ksa mrl organizmalar bunu yapmaz ve oun
lukla tmrlerle dolu olarak lr.10 Uzun mrllk ve ONA
tamiri birbirleriyle ilikilidir.
lkel denizin yzeyinde szlen tek hcreli bir organizma
hayal edin; bu tek hcre ultraviyole solar radyasyonla ykan
m olsun. Varsayalm ki nkleotid dizisinin kk bir kesiti
aadaki gibidir:

... TACTTCAGCTAG ...

Ultraviyole k DNA'ya vurduunda genellikle iki bitiik

T'yi ikinci bir yol ile birbirlerine bir kez daha balar ve byle
likle DNA'y kodlama ilevini yerine getirmekten alkoyarak
kendini yeniden retmesini engeller:

. . . TAC"TI"CAGCTAG . . .

s
Atalarmzn Glgesinde

Molekl keli.menin tam manasyla dmlenir. Pek ok

organizmada enzi.msel onarm birimleri hasar dzeltmek
iin olay yerine arlr. ya da drt farkl nite mevcuttur.
Her birinin uzmanlk alan farkldr. Sorun yaratan blm
ve bitiikteki nkleotidleri keserler (r. C"IT"C) ve bozulma
m bir diziyle birletirirler (CITC). Genetik enformasyonu
korumak ve kendini en iyi ekilde yeniden retebilmesini
salamak nceliklidir. Yoksa yararl diziler, denenmi ve
doru tali.matlar, organizmann evreye uyarlanmasnda esas
olan geliigzel bir mutasyonla abucak ortadan kaybolabi
lirdi. Kontrol ve onarm enzimleri DNA'da yalnzca UV n
larndan deil, baka pek ok nedenden dolay oluan zarar
lar dzeltirler. Bu enzimler muhtemelen ok uzun bir zaman
nce, henz ozon olumadan ve gnein ultraviyole radyas
yonunun Dnya'ya byk bir tehlike sat bir dnemde var
olmulardr. Onarm ekipleri sert bir rekabet ortamnda ev
rilmi olmaldr. Bugn belli seviyelere kadar radyasyona ve
kimyasal zehirlere kar olduka iyi almaktadrlar.
Avantajl mutasyonlarn olumas olduka ender bir durum
dur. Sratli deiimlerin olduu dnemler mutasyon hzm ar
brabilir. Bu tr d urum larda mutasyona uratan genler zellikle
seilebilir. Aktif olarak mutasyona uratan genler organizmala
ra semeleri iin daha geni bir mn sunar. Bu genler gizemli
deildir, bazlar denetleme veya onarmdan sorumlu genler
dir. Eer hatalar dzeltme rollerini yerine getiremezlerse mu
tasyon oran artar. Mutasyona uratan genlerin bazlar ONA
poli.meraz enzimini kodlar, bu enzim DNA'nn en iyi ekilde
kopyalanmasyla grevlidir. Eer bu enzim baarsz olursa
mutasyon oran artar. Mutasyon yarabo genler A'lar G'lere,
C'leri T'lere vb. evirebilir. Bazlar da ACGT dizisinin blm
lerini yok edebilir. Kimileriyse genel erevede bir kaymaya se
bep olur, yani genetik ifreyi oluturan nkleotidler er er
okunur, ama okumaya dizilimin birinci nkleotidinden deil
ikincisinden balanr ve tm dizilimin anlam deiir. 1 1

116
 Hayat Harften baret

Bu bir zdnn yetenei mucizesidir. En basit organiz

malar bile buna sahiptir. Koullar istikrarlysa reme zerin
de byk bir hassasiyetle durulur ama d koullarda bir kriz
olduunda bir dizi genetik eitlilik oluturulur. Sanki mik
roplar zor koullardan haberdarm gibi davranr ama asln
da bu konuda en ufak bir fikirleri bile yoktur. Uygun genlere
sahip olanlar hayatta kalr. Aktif mutasyon yarabc genler is
tikrarl ve sakin zamanlarda yok olma eilimindedir. Doal
seilim bunlarn aleyhine iler. Deiim zamanlarnda oluan
gnlsz mutasyon yaraba genler de doal seilime kurban
gider. Doal seilim seer, ayrr ve molekler tepkilerden
oluan karmak bir dizi yaratr. Bu durum yzeysel olarak
bakldnda zeka veya ngr olarak anlalabilir. Sanki usta
bir Molekler Biyolog genlerle oynamaktadr ama aslnda her
ey mutasyon ve remenin deien evreyle ilikisinde yat
maktadr.
***

Tutulan mutasyonlar ok yava olduundan, byk evrim

sel deiim ok geni bir zamana ihtiya duyar. Diyebiliriz ki
bunun iin alarn gemesi gerekir. Yz kuakta gerekle
mesi imkansz olan sreler yz milyon kuakta nne ge
ilemez bir hal alr. Darwin 1844' te yle yazyordu: "Zihin
milyon ya da yz milyon yln ne demek olduunu tam ola
rak kavrayamaz ve sonsuz kuaklar boyunca oluan kk
baarl eitliliklerin birikip bir anlam ifade ediyor olmasn
alglayamaz."12
Darwin'in yaad dnemde zaman lei byk bir
sorundu. Viktorya ann en byk bilimcisi Lord Kelvin
Gne'in ve bu balamda Dnya'nn yz milyon yldan daha
yal olamayacan sylemiti (sonralar bu say otuz milyon
yla indirgendi). Saysal bir argman yaratm olmas, ayrca
olaanst prestiji pek ok jeolou ve biyolou etki albnda b
rakmh. Darwin de bu gruba dahildi. Kelvin'in yle bir soru

117
Atalanmzn Glgesinde

sormu olmas muhtemeldir: Fizik mi yanlyordu yoksa Dar

win mi?13 Kelvin fizik alannda yanl yapmamb, yalnzca
varsaymlar doru deildi. Gne'in parlamasnn sebebinin
gktalarnn ve dier enkazn Gne'in ekim gcne kap
lp onun iine dmesi oduunu dnyordu. Kelvin'in za
mannda termonkleer reaksiyondan kimsenin haberi yoktu,
atom ekirdeinin varl bile bilinmiyordu . Yirminci yzyln
ilk on ylnda Dnya'nn 4,5 milyar deil yalnzca 100 milyon
yanda olduu ve memelilerin de 65 milyon deil, 3 milyon
yl nce dinozorlarn yerini ald dnlyordu.
Bu yanl kanlara dayanarak Darwin'i eletirenler eer
evrim bir prensibe gre iliyorsa tm bunlarn gereklemesi
iin yeterli zamann olmadn sylyordu.* On bin yldan
daha az bir zaman nce yaratlm olan Dnya' da trlerin bir
biri ardna deitiini, mutasyonlarn birikerek yaam eit
liliini oluturduunu dnmek sama oluyordu. Yalnzca
teolojik balamda deil ama bilimin meruluu asndan da
Evren'i yaratann Dnya'y da, her tr de tek tek yaratb
dncesi manbkl geliyordu.
Dalgalarn arpmas sonucu kayalarn ufalan, rzgarla
kaya tozlarnn savruluu, volkanlardan akan lavlar arasnda
byle bir sre hem de bu kadar ksa bir zamanda gerek
lemi olamazd. Ama Dnya'ya yle bir bakldnda bile
yeryznn srekli biim deitirdii anlalmaktadr. ncil
kronolojisine gre Dnya M 4000' de ekillendiyse, felaket
kuram ve daha erken bir tarihte muazzam byklkte afetler
olduunu dnmek manbkl grnyordu. Nuh'un gemisi

* Radyoaktif tarihleme metodundan nce bilimciler zaman izelgelerini

doru bir ekilde belirleyemiyordu. Darwin'in olu George dalgalar ve
ktleekimi zerine uzmanlah. Bunu yapmaktaki amac, Ay'n tarihinin,
Dnya'run biyolojik evrimin gereklemesine olanak tanmayacak kadar
gen olduunu kantlad iddiasn rtmekti. Dnya' dan, Ay'dan ve
asteroitlerden alnan rneklerde farkl radyoaktif saatler bulunuu; ya
kn gezegenlerdeki krater oluumlarnn bolluu ve Gne'in evrimini
anlamamz kesin olarak Dnya'nn 4,5 milyar yanda olduuna iaret
ediyor.

118
 Hayat Harften baret

bu konudaki en popler rneklerden biriydi. Ama Dnya 4,5

milyar yandaysa kk ve neredeyse alglanamaz olan de
iimlerin st ste binip alar boyunca gezegenin yzeyini
deitirmesi mmknd.
Yeryz dramas birka milyar yla kadar uzahlnca,
bir zamanlar imkansz gibi grnen olaylar, gereklemesi
mmkn kk kk olaylarn birikimi olarak kolaylkla
aklanabilir. Eer bir sene iinde rzgar ve su bir dan do
ruunu bir milimetrenin onda biri kadar andnyorsa, o za
man Dnya' daki en yksek da on milyon yl iinde dmdz
olabilir. Felaketilik yerini tekbiimcilie brakm, jeolojide
Lylell ve biyolojide Darwin bu yeni yaklamn en byk sa
vunucusu olmutur. Arbk byk saylarla ifade edilebilecek
geliigzel mutasyonlarn toplam bizim iin kanlmaz ve
engellenemez bir boyuttadr. Byk felaketler kuram saygn
ln yitirdi ve hem jeolojide hem de biyolojide zel yaratm
dncesi gereksiz bir hipotez olarak kald.
Tekbiimcilii savunanlarn pek ou hzl ve vahi bir
biyolojik deiimin varln yadsd. T. H. Huxley yle di
yordu: "Korkun bir felaket olmamtr, yaam formlarn
bir dnemde silip spren ve onlar yenisiyle deitiren bir
yok edici mevcut deildir. Ama bir tr ortadan kalkm ve bir
dieri sahneye kmhr. Zaman ilerlerken belli bir yapdaki
yarahklarn soyu tkenmi ve baka bir yapya sahip olanlar
oalmtr."14 Modem kantlarn nda syledikleri genel
olarak Dnya tarihinin byk bir ksm iin doruydu. Ama
Huxley ok ileri giderek kresel afetlerin yaand ihtimalini
reddetmitir.
Son birka ylda felaketlerin Dnya' da ska yaanm ol
duu, yeryzn ve hayah geni lde deitirdii aa
kmaktadr. Kayalarda Dnya apnda grlen sreksizlik
ler bu tr felaketleri rahatlkla aklamaktadr. Ayrca yaam
formlarnda grlen ani dnmler ayn ada yer alm
ve soylarn tkendii ve birok lmn meydana geldii

1 19
Atalarmzn Glgesinde

zamanlar yaannhr. (Ge Permiyen dnemi en u rnek

lerden biridir ve Mezozoik dnem sonu da dinozorlarn yok
oluuyla bilinir.) Bir nceki ekolojinin yerini yeni organizma
lar almhr. Fosil kaytlap, uzun ve yava evrimsel deiim
dnemlerinin nadiren de olsa apansz ortaya kan hzl dei
im dnemlerince kesintiye uratldn gstermektedir. Ni
les Elredge ve Stephen Jay Gould bu durumu "kesintili den
ge" terimiyle ifade etmilerdir.15 Yaadmz gezegende hem
afetler hem de tekbiimci deiim, grevini yerine getirmitir.
yle grnyor ki gerek hem her eyin bir anda olup bittii,
hem de yava ve sakince srd iki kart oluumu birden
barndrmaktadr.
Bu yeni denge zel yaratm dncesini glendirme
mektedir. Felaketilik, yaam ncil metinleriyle aklayan
lar iin garip bir olgudur. Kuram lahi Plan'n tasarmnda
ya da uygulamasnda kusurlar bulunduunu akla getirmek
tedir. Soylarn toplu halde tkenmesi, hayatta kalanlarn
daha nce rekabet dolaysyla kapal olan ekolojik nilere
yerleerek hzl bir ekilde evrilmelerine olanak verir. Fela
ketler olsun olmasn mutasyonlarn zenli seilimi devam
etmektedir. Trlerin, cinslerin, ailelerin ve takmlarn tama
mnn yok olmas; mutasyonun geliigzellii; yaamn mo
lekler mekanizmasndaki talihsizlikler; trilobit, timsah gibi
trlerin fosil kaytlarnda gzlemlenebilen, kk admlarla
ar ar gerekleen evrim . . . Btn bunlar, her eyi bilen ve
her eye gc yeten bir Yarahc'run yntemiyle pek tutarl
grnmeyen bir belirsizlii, bir tereddd, bir kararszl
aa vurur.
***

Neden maara balklar, kstebekler ve daha pek ok hay

van karanlkta, kr ya da neredeyse kr olarak yaamakta
dr? Bata soru eksik sorulmu gibi gelebilir, nk gzlerin
tamamen ya da ksmen krlemesi gibi bir uyarlanma, bera-

120
 Hayat Harften ibaret

berinde bir dl getirmemektedir. Fakat bu hayvanlardan

bazlarnn gzleri vardr ama derilerinin albnda kalmhr
ve almamaktadr. Dierlerininse gzleri yoktur bile ama
anatomik adan incelendiinde atalarnn gzlere sahip ol
duklar grlr. Sorunun cevab tmnn grebilen yara
tklardan geldii ama yeni ve gelecek vaat eden bir yaam
alanna, rnein bir maaraya girerek rekabetten ve yrtc
hayvanlardan kanmann yolunu bulmu olmalardr. Ku
aklar boyunca grme duyusunun kayb yznden bu hay
vanlar hibir cezaya maruz kalmamlardr. Zaten tamamen
koyu bir karanlkta yayorsanz gzleriniz grmese de olur.
Krl yaratan mutasyonlar, grme duyusuyla ilgili pek
ok genetik talimatta, beyinde, gzde, retinada, optik sinir
lerde olas sorunlar yaratr ama seilime uramaz. Tek gzl
bir adamn karanln krallnda hibir avantaj yoktur.
Benzer bir ekilde balinalarn, kk ve ieride kalan ya
rarsz pelvisleri, bacak kemikleri ve ylanlarn ieride ilevi
ni kaybetmi drt adet aya bulunmaktadr. Gney Afrika
mambalarnda her ilkel eklemli organdan kan bir pene
aka grlr. Eer yzyorsanz ya da srnyorsanz ve
yrmeye hi ihtiyacnz yoksa, ayaklarnzn yok olup git
mesine neden olan mutasyonlarn size bir zarar dokunmaz
ve seilime uramaz. Aynca bir delikten szlmek gerekti
inde ayaklar sorun karabilir, bu durumda mutasyonun
zellikle seiliyor olmas da mmkndr. Ya da eer kendini
yrtclardan tamamen arnm bir adada bulan bir kusanz,
kuaklar boyunca kanatlarnzn krelmesi, Avrupal deniz
ciler gelip de tm soydalarnz sopalarla vurup ldrene
kadar bir sorun yaratmaz.
Herhangi bir fonksiyonun aleyhine olacak mutasyonlar
her an olumaktadr. Eer bu mutasyonlar bir dezavantaj
getirmiyorsa kendilerini toplumda yerleik klar. Bazlar,
eskiden yararl olsa da artk kullanlmas anlam tamayan
mekanizmay ortadan kaldrarak organizmay bu klfetten

1 21
Atalanmzn Glgesinde

kurtarr. Bireyin embriyo aamasnn tesine gemesine en

gel olan biyokimyasal yetersizlik ve dier temel bozukluk
lardan sorumlu pek ok mutasyon olmaldr. Bu varlklar
domadan lr ve biyologlar onlar inceleyemeden doal
seilim yoluyla reddedilir. nsafsz ve gaddarca bir aykla
ma ilemi her yanmz sarm bulunmaktadr. Seilim bir
hayat okuludur.
Evrim yalnzca bir deneme yanlmadr ama baar tevik
edilir ve hzla oalr, baarszlklar da acmaszca imha edi
lir ve srecin ilemesi iin olaanst genilikte bir zaman
tannr. Eer ryorsaruz, mutasyona uruyorsanz ve mu
tasyonlannz da retiyorsanz evrilmek zorundasnz. Bu ko
nuda baka bir ansnz bulunmamaktadr. Yaam oyununu
oynamaya devam etmeniz gerekmektedir ve eer kazanyor
sanz bu, yakn akrabalarnzdan ve atalarnzdan ayrldnz
anlamna gelir. Kuaklar boyunca olaysz geen bir sreten
sonra tek bir tren kazas sizin ve kendinize has DNA'ruzn
yok olmas iin yeterlidir.
***

Bu kitabn ngilizcesi izi Asya'ya dek srlebilecek harfler

le ve Orta Avrupa kkenli bir dilde yazld. Ama bu tarihsel
bir rastlanbdan ibaret. Eer Yakndou' da salam bir ticaret
kltr olmasayd ve ticari kaytlara ihtiya duyulmasayd
alfabe orada icat edilmezdi. spanyolca Arjantin' de, Portekiz
ce Angola' da, Franszca Quebec' de, ngilizce Avustralya' da,
ince Singapur' da, Urducann bir tr Fiji' de, Felemenkenin
bir tr Gney Afrika' da konuulmaktadr nk tarihi olay
lar dizisinin rastlanbsall kimi olaslklarn tesinde de olsa
bu ekilde gereklemitir. Eer olaylar baka trl geliseydi
bugn baka diller baka yerlerde konuuluyor olurdu. span
yolca, Portekizce, Franszca Romallarn emperyalist hrslary
la yakndan ilikilidir. Eer Saksonlar ve Normanlar denizar
fetihler yapmasayd ngilizcenin geliimi farkl ol urdu.

122
 Hayat c; Harften baret

Dnya byklndeki bir gezegen bir kp deil kre

dir, Gne byklndeki bir yldz temelde grnr olan
bir k yaymaktadr ve yzey scakl ile atmosfer basna
Dnya' daki gibi olan tm gezegenlerde su, kat, sv ve gaz
hallerinde bulunmaktadr. Bu gerekler birka basit fizik pren
sibinden kolayca anlalmaktadr. Bunlar rastlantsal dorular
deildir. Baka ekilde cereyan edebilecek belirli bir olaylar di
zisine bal deildirler. Fiziksel gereklik devaml ve dzenli
dir, hatta takntl desek yeridir. Tarihsel gereklikse deiken
ve istikrarszdr, tahmin edilmesi zordur, bilinen doa yasalar
onu kat bir ekilde belirleyemez. Kaza ya da ans gibi bir ey,
tarihi olaylarn aknda rol oynuyormu gibidir.
Biyoloji, fizik ve kimyadan ok dil ve tarihe benzer. Neden
bir elimizde be parmak vardr, neden bir insan sperminin
kuyruundan alnan bir kesit, tek hcreli glenaya bu kadar
benzemektedir, neden beyinlerimiz bir soan gibi katmanl
dr? Bu sorularn cevaplan iinde byk tarihsel kaza eleri
bulunmaktadr. imdi belki yle dnlebilir: Fizikte alt
ta yatan yasalar alp evrenin her yerine uygulayabiliyoruz;
doa yasalar dil, tarih ve biyoloji gibi zor alanlarda pek!la
geerli olabilir ama zekamz onlar fark etmekte yetersiz ka
labilir; zerinde allan konu kompleks ve kaotikse ve ba
lang artlarna an bir duyarllk tayorsa bu yetersizlik
daha da byk olabilir. Biz de cahilliimizi kapatmak iin
rastlantsal gereklikle ilgili formller retiriz. Formllerde
doruluk pay vardr; ama elbette, ksmen doru olmak ile
tamamen doru olmak farkl eylerdir nk tarihin ve bi
yolojinin hatrlama yntemi fiziinkinden farkldr. nsanlar
kltr paylar, anmsar ve kendilerine retildii ekilde
davranr. Yaam gemi kuaklarn geirdii uyarlanmalar
retmeye devam eder, milyarlarca yllk gemii olan ilevsel
ONA dizilerini muhafaza eder. Biyoloji ve tarihte, rastlant
salln nemli bir yer tuttuunu; pek az sapma ile gerekle
en remenin, kazalar koruyup sakladn biliyoruz.

123
Atalarmzn Glgesinde

***

ONA polimeraz bir enzimdir. tanm bir ONA ipliinin

kendini kopyalamasna yardm etmektir. Kendisi aminoasit
lerle yaplandnlm ve DNA'nn talimatlaryla imal edilmi
bir proteindir. Bu noktada anlald gibi ONA kendi ken
dinin kopyalanmasn denetlemektedir. ONA polimerazn
kimyasal madde sahlan byk maazalarda bulabilirsiniz.
Polimeraz zincirleme reaksiyonu bir laboratuvar tekniidir;
scaklk derecesini deitirerek ONA molekln fermuar
gibi aar ve polimeraz her dizinin kendini yeniden retmesi
ne yardm eder. Sonra kopyalar da fermuar gibi alr ve ken
dini kopyalar.16 Bu kendini tekrarlayan sreteki her admda
ONA molekllerinin says iki kabna ular. Krknc admda
orijinal molekln bir trilyon kopyas karlm olur. Elbette,
bu srada meydana gelen her mutasyon da kopyalanm olur.
Polimeraz zincirleme reaksiyonlar test tpnde evrimi uyar
mak iin kullanlabilir.* Baka nkleik asitler iin de buna
benzer bir uygulama vardr:
Bu sefer test tpnde tek iplikten oluan bir nkleik asit
bulunmaktadr. Ad RNA yani ribonkleik asittir. ift sarmal
olmadndan kendini kopyalamas iin almas gerekmez.
Nkleotidler dizisi kuyruunu yiyen ylan misali daire ek
lini ya da bir sa tokas biimini alabilir veya baka ekillere
girebilir. Bahsi geen deneyde sudaki RNA molekl baka
RNA moleklleriyle karm durumdadr. Ona bu yolda yar
dmc olabilecek dier molekller de vardr ve buna RNA'nn

* Teknik ayn zamanda ilkel organizmalarn kalnblarndan kk ONA

paralan almak iin kullanlmaktadr. rnein gnmze byk lde
bozulmadan ulam bir mastodonun barsandan bir bakteri alnr ve
zerinde allmak iin kopyalanabilir. Hatta amberin iinde dinozoru
srm bir sivrisinek tr bulunursa dinozorlarn biyokimyasn re
nebileceimiz ve daha da ileri giderek yeniden yaplandrabileceimiz,
100 milyon yldr kayp olan dinozor trn diriltebileceimiz iddiala
n gndeme gelmitir. En iyi artlarda bile byle bir ey yakn gelecekte
mmkn grnmemektedir.

124
 Hayat Harften ibaret

yaptalann oluturan nkleotidler de dahildir. RNA mar

tlr, neelendirilir ve ona yumuak davranlr nk olduk
a huysuzdur ve bysn ancak belli artlar altnda yapar.
Ama yapb zaman da gerekten harika bir by yapar. Test
tpnde kendini kopyalamakla kalmaz, dier molekller iin
patanlk da yapar. Aslnda ok daha mahrem iler de yap
maktadr, tuhaf ekilli molekllerin birleebilmeleri ve i ie
gemeleri iin bir tr platform ya da evlilik yata hazrlar.
Molekler biyolojide ilev gren bir tr ablondur. Sre ka
taliz olarak adlandrlr.
RNA molekl kendini kopyalayan bir katalizrdr.
ONA, hcrenin kimyasn kontrol edebilmek iin yardmc
larnn inasn denetlemelidir; bunlar yukarda bahsedilen
katalizr mekanizmalar olan farkl bir snf molekl ve prote
indir. ONA protein retir nk kendi kendine harekete ge
emez. Belli tipte RNA'larsa katalizr mekanizmalar olarak
grev yapabilir.17 Katalizr yapmak ya da bir katalizr olmak
en az yabnma karlk en byk kazanc getirir: Katalizrler
milyonlarca baka molekln retimini denetleyebilir. Eer
bir katalizr yaparsanz ya da doru tipte bir katalizrseniz
kaderinizi kolaylkla deitirebilirsiniz.
Zamanmzda yaplan laboratuvar deneylerinde test tp
nn iinde kuaklar boyunca kendini kopyalayan RNA mole
kllerini dnn. Eninde sonunda mutasyonlar oluacakbr
ve bu ONA'da olduundan daha sk gerekleecektir. Mu
tasyona uram RNA dizilimlerinden birou talimatlarda
ki rasgele deiimler yznden ya hi kopya brakmayacak
ya da ok daha az kopya brakacaktr. Ama ara sra, kendini
daha iyi kopyalayan bir molekl varla gelir. Bu ekilde mu
tasyona uram bir RNA kendini arkadalarndan daha hzl
ya da daha doru ekilde kopyalayabilir. Eer merak uyan
dran ama sempatiye yol amayan bireysel RNA moleklle
rinin kaderleriyle ilgilenmeseydik, RNA'lar ve sadece RNA
klannn geliimiyle ilgilenseydik, yapacamz deney bu

125
Atalarmzn Glgesinde

olurdu. Birok molekl yok olurdu. Bazlar daha iyi adapte

olurdu ve daha ok kopya brakrd. Bu molekller de yava
yava evrilirdi. Bundan 4 milyar yl nce, kendini kopyala
yan katalizr RNA molekl belki de kadim okyanuslardaki
ilk yaam belirtisidir ve en yakn akrabas ONA da RNA'nn
evrilerek gelimi hali olabilir.
Nkleik asit olmayan sentetik organik molekllerle yaplan
bir deneyde, iki yakn molekl trnn, deneyi yapanlar ta
rafndan salanan molekler yaptalaryla kendi kendilerini
kopyalad grld. Bu iki tr molekl hem ibirlii yapar
hem de rekabet eder. Birbirlerinin kendini kopyalama ilemi
ne yardm ediyor olsalar da ikisi de ayn snrl yapta havu
zunun peindedir. Bu molekler dramaya k tutulduunda
molekllerden birinin mutasyona urad gzlemlenir: Mu
tasyon ncesi var olan atasndan uzaklaarak kendini hi ha
tasz kopyalayabilen bir molekle dnr. Bu yeni eitlilik
dier iki kaltmsal izgidense kendini kopyalama konusunda
ok daha uzmandr. Mutant dizi hzla dierlerini yener ve di
erlerinin de says hzla der.18 Test tpnn iinde, kopya
lama, mutasyon, mutasyonlarn kopyalanmas, uyarlanma ve
evrim yaanmaktadr. Bunlar bizi oluturan molekller de
ildir. Muhtemelen yaamn balangcn oluturmaktadrlar.
Kendini bunlardan ok daha iyi kopyalayan ve mutasyona
urayan molekller olabilir. Peki, bizi bu molekler sisteme
canl demekten alkoyan nedir?
Doa benzer deneyleri 4 milyar yldr yapmaktadr ve ba
arl olanlar da gelitirmektedir.
***

Ham kopyalama mmkn hale geldiinde byk glere

sahip bir motor Dnya'ya braklmtr. rnein; Dnya'nn
ilkel organik zenginliklerle dolu okyanusunu dnn. lkel
okyanusa bir bakteriden de kk tek bir organizma (kendi
ni kopyalayan tek bir molekl) brakhmz dnelim. Bu

126
 Hayat Harften baret

kk varlk da yavrular da ikiye blnr. Bitmek bilmeyen

yiyecek deposu ve yrhclarn yokluuyla saylar katlanarak
oalr. Kk varlk ve soyunun tn Dnya'daki organik
moleklleri yemesi 100 kuak alrd. ada bir bakteri ideal
artlar altnda her 15 dakikada bir yeniden reyebilir. Kadim
Dnya'da ilk organizmann yalnzca ylda bir defa yeniden
reyebildiini varsayalm. Bu durumda bir yzyla yakn bir
srede tm okyanusta zgrce salnan organik madde kulla
nlm olurdu.
Tabii ki bundan ok nce doal seilim i bana gemiti.
Seilimin tr molekler yaptalar gittike tkenen okya
nustaki gda maddelerini zmsemek iin kk varlklarn
birbirleriyle girdii rekabete bal olabilirdi. Ya da bu durum
yrhclardan kaynaklanabilirdi. Eer dikkatli olmazsanz ba
ka bir varlk sizi yutabilir, soyabilir, paralarnza ayrabilir ve
molekler paralarnz korkun amalar iin kullanabilirdi.
Byk bir evrimsel geliimin gereklemesi yz kuaktan
epey fazla srer. Ama bu noktada yrhclarn reme arhnn
ykc gc meydana kar: Saylar az olduunda organizma
lar pek sk rekabete girimez ama hzla artan remeyle bera
ber, devasa bir nfus oluur, sk bir rekabet ortaya kar ve
acmasz seilim sahne alr. Yksek nfus younluu, dk
nfus younluklu Dnya'ya egemen olan neeli ve arkada
canls hayat tarzna gre olduka farkl bir evre yaratmakta
ve farkl tepkiler dourmaktadr.
D evre srekli deimektedir. Bunun nedenlerinden
biri artlar uygunken nfus patlamas yaanm olmas, bir
dieri dier organizmalarn evrilmesi, bir bakas da jeolojik
ve astronomik saatin iliyor olmasdr. O yzden bir yaam
formunun evreye kalc, nihai veya optimum ekilde uyar
lanmas diye bir ey asla mmkn deildir. ok korunakl
ve duraan evreler dnda, sonsuz bir uyarlanmalar zinciri
mevcut olmaldr. Olup bitenler, ieriden bakldnda nasl
alglanrsa alglansn, dardan bakldnda, var olmak ve

127
Atalanmzn Glgesinde

soylarnn devamn salamak iin yetikinler arasnda geen

kyasya bir rekabet olarak tanmlanabilir.
Srecin tesadfi ve frsat olduunu, nne bakmadn
ve sonu olmadn grebilirsiniz. Evrilen molekller ilerisini
planlamamaktadr. Molekller yalnzca eitlilikler retmek
tedir ve bu eitliliklerden bir tanesi gelimi bir model olarak
ortaya kmaktadr. Hibir ey, ne organizma, ne evre, ne ge
zegen, ne de "Doa" hibir eye kafa yormamaktadr.
Bu evrimsel miyopluk zorluklara yol aabilir. rnein; bin
yl sonra ba gsterecek ve tabii ki bugn kimsenin aklnn
ucundan dahi gemeyen trden bir evresel krize mkemmel
ekilde yant verecek bir uyarlanma bugn doal seilime
kurban gidebilir. Ama buradan oraya uzanan yolu gememiz
gerekmektedir. Yaamn slogan her seferinde bir krizdir.

GECLK STNE

Eer sonsuza kadar yaasaydk, Adashino'nun iyleri hi

kaybolmasayd, eer Toribeyama'nn zerindeki krema
toryumun duman hi azalmasayd, insanlar acdan an
lamazd. Yaamn gzellii geici olmasndan ileri gelir.
nsanlar canllar arasnda en uzun yaayanlardandr ... ve
bar ierisinde yaanm bir sene bile olduka uzun bir
zaman gibi gelir. Ama ak olunca Dnya' da bin sene bir
rya gibi geip giderdi.
KENKO YOSHIDA
Babo Denemeler (1330-1332)19
 Blm 6

BZ VE ONLAR
Biz akrabayz . . . . Bu yzden aramzda . . . kavga kmasn.
Yaratl 13:8

Aslanlarla insanlar arasnda anlama olmaz.

HOMEROS
lyada1
 nya zerinde yaamn pek ok kez balayp bala

D mad sorusunu sorarak byk ve belki de hibir za

man kendini ele vermeyecek bir gizemi aydnlatmaya
almaktayz. Tek bildiimiz, milyonlarca kmaz yola giril
mi ve pek ok yanl balanglar yaplm olabilecei; yenile
ri doduka eski soylarn tkeniine kimsenin yas tutmad.
Ama u anda Dnya zerindeki mevcut yaamn kaynann
tek bir soydan geldii aktr. Her organizma dierleriyle ak
rabadr, dierlerinin uzaktan kuzenidir. Tm organizmalarn
dnyann zerinde nasl altklarna, nasl olutuklarna,
nasl yapldklarna, hangi genetik dilleri konutuklarna ve
zellikle tasarmlarnn ve molekler i talimatlarnn nasl da
benzetiine bakhmzda, ayn soydan geldiimiz gerei
kendini gstermektedir. Tm yaam soydahr.
En erken organizmalara hayali bir bak atalm. Kendini
kopyalayan molekllerin soyu, kopyalamada ve mesajlar
denetlemekte mkemmellik gsteren ama bir yandan da bu
gnk organizmalarn srar ettii zenle kontrol edilen koul
larda yeniden reyen ONA ve RNA'yla karlatrldnda
o kadar safkan ve marhln olamazd. lk canllar sert ve
hazr, yava ve dikkatsiz, yetersiz ve ancak kendilerinin ham
kopyalarn yapabilecek kadar ilerlemi olmallard. Bu da
balamak iin yeterliydi.
Bir noktada, muhtemelen ok ama ok erken bir dnemde
organizmalar molekl ne kadar yetenekli olursa olsun tek bir
moleklden fazla olmak zorundayd. ok kesin talimatlarn
harfiyen uygulanabilmesi ve yeniden remenin yksek bir

131
Atalarmzn Glgesinde

dorulukla gerekletirilebilmesi iin dier molekllere ih

tiya vard. Molekller, yakn sulardaki yaptalarn sp
rp gtrmek, onlar amaca uygun biimde kullanmak ya da
ONA polimeraz gibi kopyalama ilemine arac olmak veya
yeni oluturulmu genetik talimat dizisini denetlemek iin
gerekliydi. Ama bu molekller yava yava denizden k
yorsa bunun size bir yarar olmazd. htiyacnz olan, bu tr
moleklleri esir almak iin bir tuzak kurmakt. Kendinizi ap
kapanan srgl bir zarla kaplarsanz, moleklleri ieriye
alr, darya kmalarna izin vermezsiniz. Bunu yapan mo
lekller vardr; bir yanlan suya giderken, dier yanlan sudan
kurtulmaya alr. Bu tr molekller doada sk bulunur.
Kk kreler oluturma eilimleri vardr. Gnmzdeki
hcre zarlarnn da temelini olutururlar.
En eski hcreler e zamanl olarak oalp blnse de in
sanlar gibi bir bilince sahip olamazd. Yine de belli davran
sa! kalplara sahiptiler. Kendilerini nasl kopyalayacaklarn,
dardaki yabanc moleklleri ierideki, kendileri olan mo
lekllere nasl dntreceklerini biliyorlard. Kopyalamann
kesinlii konusundaki gelimelerle ve metabolizmann ilev
selliiyle megullerdi. Bazlar gne n karanlktan ay
rabiliyordu.
Dardan alnan moleklleri paralamak, yani yemei
sindirmek ii gvenli bir ekilde adm adm yaplabilir. Her
adm belli bir enzim tarafndan ve her enzim de kendi ACGT
dizilimi ya da geni tarafndan kontrol edilir. Bu noktada gen
ler mkemmel bir uyumla almaldr yoksa hibiri reye
mez. Bir eker moleklnn sindirilmesi iin onlarca enzimin
zenli ve uyumlu biimde almas gerekir, her biri dierinin
brakt yerden balar, her enzim belli bir gen tarafndan re
tilir. Tek bir genin ilevini yerine getirmemesi kalanlarn ta
mam iin lmcl olabilir. Enzim zinciri ancak en zayf hal
kas kadar gldr. Bu seviyede genler kendilerini kararl
bir ekilde kabilelerine adar.

132
 Biz ve Onlar

lk enzimler ayrmclk yapyor olmalyd. Bir paras ol

duldar yaam formunu oluturan molekllere ok benzer
moleklleri ayrhrmamalar gerekliydi. Eer kendini, yani
DNA'nn paras olan ekerleri sindirirse arkasnda fazla
bir soy brakamyordu. Eer dierlerini, yani organik ham
maddeleri ve molekler rnleri sindirmezse de arkasnda
soy brakamyordu. 3,5 milyar yl nceki hcreler "ben" ve
"sen" arasndaki farkn ayrdna varm olmalyd. "Sen"
"ben" den daha gereksiz bir eydi. Mikrop mikrobu yiyor
du.
Belki 2, belki 3 milyar yl nce bir zaman geldi ve bir
varlk baka bir btnle ibirlii yapar oldu. Biri dierine
yanayordu ve hcre duvarlar ya da zarlar bzlyordu,
kk olan kendini byn iinde buluyordu. Tek hcre
li, byke bir organizma olduunuzu hayal edin. lkel ok
yanusta fotosentetik bakterileri yutuyorsunuz, gn n,
karbondioksiti ve suyu eker ve dier karbonhidratlar ret
mek zere nasl kullanacan bilen kk bir uzmansnz.
eker genetik talimatlar kopyalayacak kilit bir yaptadr
ve her ne yapacaksanz sizin iin g retir. Bu yzden e
ker almnda rakiplerinize gre daha iyiyseniz arkanzda
daha fazla soy brakrsnz.
Ama varsayalm ki mideye indirdiiniz son model bak
teriler sizin sindirim enzimlerinize teslim olmuyor. Onlara
soracak olursanz molekler bir cennet bulmu durumdalar.
Onlar dmanlarndan koruyorsunuz; effaf olduunuz iin,
onlara gerekli olan gn n iinize alyorsunuz ve etrafta
da yeterince su ve karbondioksit bulunuyor. Bylelikle iiniz
deki bakteri fotosentetik bysn yapmaya devam ediyor.
lerinden zaman zaman eker akyor ve bu sizi ok mutlu
ediyor. Bazlarysa lyor ve ierideki moleklleri dar sa
lp sizin kull anmnza hazr oluyor. Dierleriyse serpilip o
alyor. Sizin reme zamannz geldiinde bazlar iinizdeki
yavrularla karyor. Bu daha meruiyet kazanamam nk

133
 Atalanmzn Glgesinde

nkleik asitleriniz bu dzenlemeyi henz kodlarnarn. Ama

fiilen sizin soyunuzla onun soyu arasnda ortak bir alan ina
edilmi d urumda.2
Bu iki taraf iin de iyi bir anlama. Vcudunuzun iinde
ufak bir fast-food tezgah ayorlar ve bunun sizin iin bir ma
liyeti bile yok. Siz onlara istikrarl ve gvenli bir ortam sa
lyorsunuz ve misafirlerinizi sindirmemeye dikkat ediyorsu
nuz. Birok kuak sonra farkl bir varla doru evrilmisiniz,
iinizdeki kk yeil fotosentetik g niteleri sizle beraber
yeniden ryor. inizdeki ey sizin bir paranz ama bir yan
dan da sizden olduka farkl. Bir ortaklnz var. Yaamn
tarihinde bu ibirlii en az alh kez gereklemi gibi grn
mektedir ve her seferinde farkl bir byk bitki grubuyla
sonulanmaktadr. 3
Gnmzde her yeil bitki bu tr yabanc maddeleri barn
drr, bu maddeler kloroplast olarak adlandrlr. Hala zgr
yaayan, tek hcreli atalaryla benzerlikleri bulunmaktadr.
Doada bulunan neredeyse tm yeil1ik varln kloroplast
lara borludur. Onlar yaamn fotosentetik motorlardr. Biz
insanlar gezegendeki baskn yaam formu olmakla vn
rz ama aslnda gsteriyi bu kendi halindeki kk varlklar,
mkemmel misafirler ynetmektedir. Onlar olmasa neredey
se Dnya' daki tm yaam lrd.
Kloroplastlar ev sahiplerine byk ayrcalklar tanm ve
ortakyaam ad verilen uzun sreli karlkl yardmlama
antlJ masn yapmlardr. Her ortak dierine ihtiya duyar.
_
IQ6 roplastlarn hcreye daha sonradan geldii imdi bile
_

gzlemlenebilir. Farkl kkenlerini anlatan en ak iaret, bir

zamanlar ortak atalara sahip olmalarna ramen kendi nkle
ik asitleriyle bitki hcresinin nkleik asidi arasndaki farkhr.
Bitki hcresiyle glerini birletirmeden nce kendi bal arna
geirdikleri evrim kendini belli eder. Orijinal kloroplast bu
gn stromatolit topluluklarnda yaayan fotosentetik bakteri
lerden gelmie benzer.'

134
 Biz ve Onlar

***

Mikroskopta tek hcreli canllara bakarken, onlarn kendileri

ne gvenlerine amamak elde deildir. Sanki ne olduklarn
kesin bir ekilde biliyor gibidirler. Ia doru yzerler ya da
avlanrlar ya da yrtclardan kamak iin mcadele ederler.
effaf olduklar iin iyaplar grnmektedir, DNA'nn yn
lendirdii ok dzenli protoplazma ileyii, onlarn var olma
y srdrmelerini salar. Yiyecei, ihtiyalar olan molekl
lere, enerjiye ve yeniden retime dntrmekteki becerileri
simyaya benzer. Aralarndaki bitkileri, havay, suyu ve gn
n belirli reetelerle dntrrler. Yaptklar ii yazmaya
almak organik kimya ve molekler biyoloji konularn ie
ren birok cilt tutabilir. Hepsi yalnzca bir tek hcreden olu
ur; organlan, beyinleri, muhabbetleri, iirleri ve daha yk
sek ruhani deerleri yoktur ama yine de grnrde bilinli
bir farkndala sahip olmadan, bu kimyasal ilemlerle bizim
yerlere gklere sdramadmz teknolojimizle yapbmz
dan ok daha fazlasn yaparlar.
Ayrca onlarn yapp da bizim yapamadmz baka bir
ey daha vardr. Sonsuza kadar yaayabilirler. Ya da nere
deyse sonsuza kadar. Bu cinsiyetsiz, tek hcreli organizmalar
biyolojik blnme yoluyla oalr. Organizmann ortasnda
kk bir iz, bir entik belirir ve organizma buradan ikiye
ayrlr. indeki paralar yaklak olarak eit bir biimde b
lnr ve birden bir deil iki organizma grlr. Organizma
ikiye blnmtr. imdi iki kk varlk olmutur ve her
biri tek ebeveyninin neredeyse tamamen kopyasdr, bunlar
zde ikizlerdir. Hzla her biri yetikin llerine eriir. Tuhaf
bir mutasyon olumas dnda uzak soylar atalarnn hpa hp
aynsdr. Bir anlamda atalar asla lmemektedir. Yol boyunca
hibir yerde yal anm ebeveynlerinin cesetleri yoktur. Eer
kazalar olmazsa, mikroplar bir damla zehir salglamazsa, s
deiimlerinde bir arlk meydana gelmezse, yiyecek stok
lan bitmezse, byk ve kt amiplerle karlamazlarsa ya-

135
 Atalanmzn Glgesinde

amaya devam ederler. Bu organizmalar kendi organik par

alarnn doal yollarla yavaa ayrmas srecini, srekli
blnp oalarak hafifletir ya da tersine evirir.
Bu her yerde bulunan, grnmez ve mtevaz organizma
lar en azndan insan standartlarna gre lmszdr. Doal
felaketler o kadar fazladr ki birine denk gelmeden ok uzun
sre var olmay srdrmek pek mmkn deildir. Ama yine
de bazlar en ar ve saf reenkarnasyon ya da "oklu hayat
regresyonu" taraftarnn bile hayal edemeyecei kadar fazla
yaamaktadr. Bu alanda resmi rekor laboratuvar ortamnda
tutulan tek hcreli organizma paramecium'a aittir. Lise biyo
loji rencileri paramecium'a ainadr. On bir bin pramecium
kua dikkatlice test tpnde beslenmitir ve hibir yallk
belirtisi gzlemlenmemitir.5 (nsanlarda on bir bin kuak bizi
trmzn douuna kadar gtrebilirdi.) Mutasyonlarn
yaval haricinde paramecium bu kuaklar treninin sonun
da balangtakilerle genetik olarak tamamen ayndr. Bir ba
kma, Bah medeniyetlerinin belirgin zellii olan lmszlk
aray, en geriye, kaynayan ilkel okyanustaki tek hcreli ata
larmza dnebilme zlemidir.
***

Efsanemiz devam ederken henz amzn bir milyar yl n

cesine bile gelemedik. Ama o kadar uzak bir zamana gelene
dek bile Dnya' daki ana temalarn ve eitliliklerin ounu
net bir ekilde akladk. O dneme ait baz fosiller ada
_
_
fosi en ayrt edilemez, stromatolitler buna en iyi rnektir.
- mgerlerininse ilk oluumlaryla son halleri arasnda ok b
yk farklar mevcuttur. Enzim kimyas, DNA kopyalamasnn
gvenilirlii ve muhtemelen fosillerde tespit edilemeyecek
olan baka pek ok alanda, alar boyu artan bir biyokimya
sal karmaklk meydana gelmi olmaldr ve bir organizma
nn deimeden kalabilmesi hayret vericidir. Bu deimeme
hali genel olarak tespit edilse bile geen zaman 3,5 milyar

136
 Biz ve Onlar

yldr. Yine canl varlklarda duygusuz bir korumaclk oldu

unu fark ederiz. Ama yine de hzl ve temel deiimler de
meydana gelir. Uyarlanma adaylar mutasyon tarafndan do
al seilime sunulur. Ama yalnzca lm (ya da evrim asn
dan bakldnda soyun devam etmeme) tehdidi altnda bu
mutasyonlar ciddiye alnr ve snanr. Kozmetik dokunular
haricinde yeni yaamn cesaeti krlr. Deiim isteksizdir.
Ayn molekl snflarnn ok deiik amalar iin defa
larca kullanldn fark edebilirsiniz. rnein bugn ayn
karmak organik molekl, kk farkllklarla, bitkilerde
gn n yudumlayan yeil pigment olarak; oksijeni hay
vanlarn kannda dolatran krmz pigment olarak; flamingo
ve karidesleri pembe yapan fail olarak; ve ekeri enerjiye d
ntren, geni kullanm alanna sahip bir enzim olarak ilev
grmektedir. Enerji, gelecekteki ihtiyalar karlamak zere,
genetik kodu ACGT nkleotidlerine ok benzer molekllerde
kmelenir. Bu molekller hayret verici lde ok ynldr;
srekli kullanlmalar ve geri kazanlmalar tutumluluun bir
yaam tarz olarak benimsendiini gsterir.
Her bir milyon tutucu organizmaya karn, sanki yalnzca
tek bir radikal ileri (aslnda olduka kk eyleri) deitir
meye koyulur. Yalnzca milyonda biri neden bahsettiinin
farkndadr ve daha nce herkesin gzdesi olan modelden
aka daha iyi bir kurtarma plan gelitirir. Yaamn evrimi
de bu devrimciler tarafndan ekillendirilir.
Yeterince yiyecek salandnda mikro organizmalar ok
hzl oalr; zerlerinde bir sre alp onlar rafa kaldrr ve
bir sre sonra raftan indirip zerlerinde yine almaya ba
larsanz, bu sre iinde evrildiklerini grebilirsiniz. Bakteri
nin antibiyotiklere kar koyabilme hz, antibiyotiklerin kul
l anmnn snrlanmasn gerektirir. Antibiyotikler genellikle
uyarlanmayla sonulanan mutasyonlar tetiklemez, acmasz
bir seilim faili gibi hareket ederek, istenilen ve zaten ilaca ba
kl olan ve belki de zamannda arkadalaryla yeterince

137
 Atalarmzn Glgesinde

rekabet edememi bir ksm bakteri hari dier tilin bakterileri

ldrr. Bakterilerin antibiyotiklere veya bceklerin DDT'ye
hzla diren gelitirmesi formlarn eitliliinin ne kadar fazla
olduunu gsterir. Biyo-kimyagerler her zaman mikroplarn
dnyasnda yzeyin albn karhrmaktadr. nlem ve kar
nlemle, ev sahibi ve parazitle, ila firmalarnn rettii yeni
antibiyotikler ve savunmasz atalarnn yerini alacak yeni di
ren trleri gelitiren mikroplar arasnda sregelen bir sava
vardr.
***

3,5 milyar yl nce bile olduka gelimi olan, ierisi-dars,

ben-sen, biz-onlar ayrm ilkel bir benlik bilincidir. Eer il
kel okyanuslarda znen organik moleklleri yemek gibi
bir alkanlnz varsa, dier varlklar oluturan moleklleri
de yemeyi alkanlk edinmisinizdir. Sonu olarak ikisi de
ayn molekllerden olumaktadr. Bu noktada kendinizi ye
memeye dikka t etmelisiniz. Baka organizmalara kar acma

veya efkat duygunuz olmayabilir. Muhtemelen bir mikrop

hayata baka trl bakmaktadr. Yine de ince ayrmlar yap
manz gereklidir. Kloroplastlarnz iin youn hisler duymu
yor olabilirsiniz ama eer kloroplastlannz sindirirseniz ba
nz belaya girer. Eer bu ayrm yapmak sizin iin ok zorsa,
"ben" ile "sen" arasndaki fark anlayamyorsanz, sindirim
enzimlerinizi kontrol edemiyorsanz ya daha az rersiniz ya
da soyunuz tkenir. Henz dnmyor ve herhangi bir his
__ _dymuyor olabilirler; ama yine de organizmalar sanki istek
leri, ihtiyalar, tercihleri, duygular, drtleri ve igdleri
varm gibi davranmaktadrlar.
Eer bir grup iinde yayorsanz, arkadalarnz yemeniz
ne size ne de onlara bir fayda salayacakbr. Acmasz, kalpsiz
bir yrbc olabilirsiniz ama yine de komularnz ve akraba
larnzn gznde yalnzca bir enayi olmalsnz. Hepiniz d
zarlarnz trleri tanyan bir kimyasalla sarmalamalsnz.

138
 Biz ve Onlar

Baka bir mikroptan bu molekln szntsru tattnzda

hemen cana yakn bir tavr alrsnz. Kimyasal "Arkada",
"Kz karde" demektedir. Dier kimyasallarsa farkl bilgiler
tamaktadr. Baz bakteriler rutin olarak kendi kimyasal sa
va faillerini retir. Bu failler yani antibiyotikler, kendilerini
reten bakteri tr ve onun benzerleri iin zararszdr ama
yabanc bakteriler iin lmcldr. Dardaki gruba duyulan
dmanlkla ierideki grupla olan ibirlii arasnda nazil< bir
denge olumutur. Onlar ve biz. Yabanc dmanl ve etnik
merkezciliin canllar dnyasndaki ilk belirtisi.
Byk etoburlar ilerinden keyif alr. (Tek hcreli etobur
lar da keyif alyor olabilir. ) Avlanmalarrun nedeni beslen
meye dair akademik bilgiye sahip olmalarndan ileri gelmez
elbette. Avlanrlar nk avlanmak haz verir; nk sinsice
izlemek, kovalamak, yaralamak, paralamak ve yemek haya
tn zevkleri arasndadr ve bu drt kar konulmazdr. i
man kediler ve tembel kpekler, karnlar tok da olsa kadim
bir ar alr. Bir bakmsruz ki paspasta gururla braklm
l bir fare ya da gvercin yatmaktadr. Yrtc, bu ileyile
donatlmtr; bilgisayar nceden programl anmtr. Uygun
bir uyarc, mekanizmay harekete geirebilir. Avlanma ei
limleri baka bir k bulamadnda bir kpek frizbi ya da
sopa yakalar, kedi de bir rmcei ezer ya da yn yumayla
oynar.
Bir kedinin fare avlamas gibi gl ve hayranlk verici bir
donanm rnei bile byk lde gemi deneyimlere ba
ldr. Bir dizi klasik deneyde psil<olog Z. Y. Kuo6 annelerinin
bir kemirgeni yakalayp ldrmesine ahit olan tm yavru
kedilerin eninde sonunda ayn hareketi yaptn tespit eder.
Yine de, bir fareyle ayn kafeste bytlen kedi yavrular hi
baka bir fare grmez ve bir kedinin fare ldrne hi tank
olmazlarsa kendileri neredeyse hi fare ldrmezler. Yavru
kediler bir fare ile birlil<te bydklerinde ve annelerinin ka
fesin dnda bir fareyi ldrmesine ahit olduklarnda, yavru

139
Atalarmzn Glgesinde

kedilerin yars fareleri ldrr ama annelerinin ldrd

cinsten olan fareleri hedef alr ve kafeste beraber bydk
leri fareyi ve onunla ayn cinsten olan fareleri ldrmezler.
Kediler her fare grdklerinde elektrooka maruz braklrsa
fareleri ldrmemeyi renir hatta fare grnce dehetle ora
dan kaar.
Bu durumda kedilerinki gibi temel bir yrtclk progra
m bile baka yne ekilebilir. Ama tab insanlar kedilerden

farkldr. Yine de ocukluk deneyiminin, eitimin ve klt

rn derinlerde yatan eilimleri hafifletecei dncesinin ca
zibesine kaplabiliriz.
hk mikroplardan balayarak, avlanma ve kamayla ilgili
davransa! mekanizma ve eilimler deneyimlere gre geli
mekteydi. Yrtclar yavaa daha byk, hzl ve baka see
neklere sahip akll modellere doru (rnein, sava hileleri
gelitirerek) evrildi. Potansiyel avlar da daha byk, daha
hzl ve daha fazla seenee (rnein, l taklidi yapma se
eneine) sahip akll modellere evrildi, nk evrilmeyenler
genellikle akam yemei oluyordu. Birok strateji planland
ve baarl olanlar kayda geirildi: koruyucu kamuflaj, sava
zrh, mrekkep ya da kamak iin zaman kazanmak ama
cyla kullandklar zehirli svlar, zehirli ineler ... Yrtclarn
olmad kovuklara, okyanus tabanndaki s ukurlara, bel
ki bir deniz kabuunun iine saklandlar ya da ssz adalar
mes15en tuttular. Baka bir strateji de ok yavrulamakt, by-
-- ett<le en azndan aralarndan birka tanesi kurtulabilirdi.
Yine diyebiliriz ki potansiyel avlardan hibiri bu uyarlanma
lar planlamamt ama bir sre sonra yalnzca tm bunlar
planlam gibi grnenler hayatta kalmaya balad. Niyetle
riniz ne kadar iyi, eilimleriniz ne kadar sevecen ve dnceli
olursa olsun, potansiyel bir avsanz doal seilim sizi nlem
almaya zorlar.
Yaklak 600 milyon yl nce ok hcreli hayvanlar kendi
lerini korumaya ald ve yumuak bedenlerini kabuklarla kap-

140
 Biz ve Onlar

lamaya ve kk apta inaat mhendislii yapmay rene

rek, silikat ve karbonatl kayalarla sa vunma duvarlar ina
etmeye balad. Midyelerin, istiridyelerin, yengelerin, sta
kozlarn ve dier zrhl hayvanlarn, soylan tkenmi olanla
r da dahil olmak zere yaam tarzlar o dnemde olutu. O
zamandan beri, istisnalar dnda l hayvanlarn yumuak
blmleri hzla ryor ve sert taraflar ise gelecekte yaa
yan paleontologlarn fark edecei gibi yz milyonlarca yl bo
yunca korunuyor. Koruyucu zrhlarn evrimi bu yaratklarn
uzak soydalar tarafndan bilinmesini salad.
Yrtclar ile avlar arasndaki sava hali bitkiler krallna
kadar uzanmaktadr. Bitkiler hayvanlar tarafndan yenilme
mek iin kendilerini zehirli klar. Hayvanlarsa zehri gideri
ci kimyasallar ve karacier gibi zel organlar gelitirerek bu
bitkilerle yarr. rnein kahvenin sevdiimiz yan kahve
bitkisinin bceklerin ve kk memelilerin kahve ekirdekle
rini yemesini engellemek iin oluturduu toksinlerdir.7 Ama
bizim karacierlerimiz oluka karmak bir yapya sahiptir.
Tabii ki yrtclarn illa ki avlarndan byk olmas gerek
mez. Hastalk mikroplan korkun yrbclar olabilir. Organiz
malara saldrrlar ve organizmalarn onlara ev sahiplii yap
masna ramen eninde sonunda organizmay da ldrrler
ya da tamamen ele geirdikten sonra, hastalk mikro organiz
malarn baka organizmalara tayabilmeleri iin ev sahibi
organizmann davrann deitirirler. Bunun en can alc
rneklerinden biri kuduz virsdr. yi huylu, insanlar se
ven bir kpein kan dolamna girdikten sonra dorudan k
pein beyninin limbik sistemine gidip fkenin kontrol tula
ryla oynamaya balarlar. Zavall hayvan; saldran, hrlayan,
acmasz bir yrbcya dntrrler. Kuduz olan hayvanlar
hibir eyden korkmaz. Ayn zamanda dier kuduz virsleri
yutkunmaya yarayan sinirleri ilemez hale getirir, salya re
ten mekanizmaya an yklenir ve salyay kalabalk bir ordu
halinde igal ederler. Kpek sinirden delirmitir ama neden

141
Atalarmzn Glgesinde

byle olduu hakknda hibir fikri yoktur. Saldrma drts

ne kar koyamaz. Eer saldrs baarl olursa kpein sal
yasndaki virsler yaradan kurbann kan dolamna girer ve
mikroplar yeni ev sahibini kontrol alhna almak iin kollar
svar ve sre byle devam eder.
Kuduz virs ok zeki bir senaristtir. Kurbanlarn tanr
ve onlar nasl elinde oynatacan bilir. Savunma sistemleri
ni kuahr, ieri szar, dmanna stnlk salar, kendinden
ok daha byk varlklarn iinde darbe yapar. Neredeyse
yenilmez olduklar dnlebilir.*
Grip ya da souk algnlnda ksrmemiz ve burnumu
zun akmas tesadfi deildir, bu sorumlu virsn rediini
ve kontrol ele geirdiini gsterir. Aada ipleri eline alan
baz mikroplardan rnekler bulunmaktadr:

Kolera bakterisi tarafndan retilen bir toksin barsaktan s

vnn emilimine mdahale eder ve enfeksiyonun yaylmasna
neden olan an bir ishale neden olur . ... Ttn mozaik virs
ev sahibinin hcre zarlarnn gzeneklerini geniletir ki virs
enfekte olmam hcrelere ulaabilsin . . . . Lancet paraziti ka
rncalardan koyunlara aktarlr nk enfekte olmu karnca
bir tutam imin zerine brmanr ve smsk tutunur. Parazit
smkl bceklere yerleince onlar da sahilin grnr k
smlarnda srnmeye ve bylelikle marblara yem olmaya
balar. Bylelikle mart, yaam dngsnde parazitin yeni ev
sahibi olur ve bu byle srp gider."

_ }'.'hc ile av arasnda kuaklar boyunca sren yaam-lm

_
_

etkileimi, bir tr daimi silahlanma yar sz konusudur. Sal

drganln her geliiminde savunm aya ynelik bir geliim de
gerekleir. nem ve kar nlem. Aslnda hi kimse daha
gvenli bir konuma ulaamaz.

* nsanlar yeni evrilmitir. Dnya'run yer yerinde parazitlere ev sahiplii

yapabilme becerimiz de daha ok yenidir. Tbbi nlemler alnmazsa, ge
lecekte bir gn yeni mikroorganizma trleri kuduz virsnn yaphn
dan ok daha sanatsal bir biimde iplerimizi eline alabilir.

142
 Biz ve Onlar

Baz avlar beraber byr, beraber dolar, beraber dene

yln kazanr, beraber otlanr ve bir gruh oluturur. Sayla
rn okluu gvenlik tekil eder. En glleri iri bir yrhcya
kar sry savunabilir ve kardakinin gzn korkutabi
lir. Saldrgan, bir grup avn savunma amal toplu saldrsy
la karlaabilir. Srde iletiln vardr. Dikka tli ol mesajlar
verilebilir, tehlike ars yaplnca, koordinasyon salanarak
ka stratejisi oluturulabilir. Eer av hzlysa yrhcdan nce
frlayp kaabilir ya da izini kaybettirebilir, onu artarak s
rnn savunmasz bireylerinden uzaklahrabilir. Ama ibir
lii yrtclara da seilln stnl getirir. Toplu halde avlar
pusuya drebilirler. Hem yrhc hem de av iin toplum ha
yah yalnzlktan daha dllendirici olabilir.
Yrhc ve av arasndaki artan evrlnsel oyunu oynamak
iin, karmak bir davransa! repertuvar gereklidir. Her biri
dierini uzaktan fark edebilmelidir. Dokunm a ve tat alma gibi
yerel duyular koku, gr, duymak ve yankyla yn belirle
mek gibi daha uzun menzilli duyularla deitirmek yksek
prim getirir. Kk hayvanlarda gemii hatrlamaya ynelik
bir beceri geliir. Baz basit olaslklarn planlanmas, farkl
koullara nasl tepki verilebilecei sorusunun yant (Eer o
A yaparsa, ben de Z yapabilirim; B yaparsa Y'ye ba vura
bilirln) genlerde bulunabilir ama bu beceriyi daha karmak
bir olaslklar dizisine doru geniletmek, gelecek ihtiyalar
iin yeni bir manhk retmek hayatta kalmaya byk lde
yardmc olur. Aslnda, bir av bulup yemek isteyen bir yr
tcnn, hele de av says yetersizse, ok ey bilmesi gerekir.
Yrtc, kamayan avlarn peinde olsa bile, epey bilgi sahibi
olmaldr.
Tm davrann ACGT dilinde yazlm ve nceden
programlanm tallnatlara dayandrmak, iinde evrimleti
in evre daha fazlasn istemedii takdirde yeterlidir. Ama
nceden programlanm talimatlar dizisi ne kadar ayrnhl
olursa olsun, gemite ne kadar baarl olmusa da hzl bir

143
Atalarmzn Glgesinde

evresel deiim srasnda hayatta kalmay garanti edemez.

Doal seilim yoluyla evrim eski, en genel ve hatta metaforik
trde bir renme deneyimini gerektirir. Baka bir eye daha
ihtiya vardr. Yiyecek iin avlandnzda, hareketlilik yk
sekse ve organizmalar ok farkl evrelerde geziniyorsa, ken
di trnzle sosyal ilikileriniz kadar, yrtc-av etkileimleri
etrefilletike, d dnyayla ilgili devasa bir bilgi daarc
edinmeniz gerektiinde, ite tam bu tr zamanlarda bir bey
ne sahip olmak gerekten ie yarar. Bir beyinle gemi dene
yimleri hatrlayp, mevcut zor durumla bu deneyimleri ili
kilendirebilirsiniz. Size sataan zorbay tanrsnz ve gsz
olan ayrt edebilirsiniz. Scak oyuu ya da geen sefer kap
saklandnz kayadaki yar hahrlarsnz. Yiyecek bulmak,
avlanmak ya da aniden kamak iin frsatlar deerlendiren
senaryolar retirsiniz. Sinirsel devreler bilgiyi iler, ayrnbl
planlamay yapar ve rntleri tanma yeteneini gelitirir.
Bunlar nsezilerin uyarlardr.
Beyinler ve baka baz eyler genellikle istikrarl bir ilerle-

meyle evrilmemitir. Fosil kaytlarna bakhmzda hzl ve

radikal bir evrime sahne olan ksa dnemler ve bu dnemler
arasnda yer alan, beynin neredeyse hi deimedii ok uzun
dnemler grrz. En erken memelilerin evriminden bizim
trmzn evrimine kadar durum buna iaret etmektedir.9
Sanki nadiren oluan birbirine bal bir olaylar zinciri ONA
ini ve d evreyi beraberinde deitirmektedir. Bu
uyarlanma frsahn dourur. Yeni evrimsel niler hzla dol
durulur ve uzun bir zaman boyunca, evrim kendini kaz anm
lar pekitirmeye adar. Sinir mimarisinde nemli ilerlemeler
(beynin bilgiyi ileme, farkl duyulardan kaynakl anan bilgiyi
birletirme, d dnyaya uyarlanm bir model gelitirme ve
bir eyleri enine boyuna dnme becerileri) olduka paha
lya patlayabilir. Birok hayvan iin bu yetenekler bir l
oluturur, yle ki ok sayda birbirinden ayn evrim basama
n kmalar gerekir ve salayacaklar yarar da ancak gele-

144
 Biz ve Onlar

cekte bir gn aa kacakbr. Ama evrim imdi ve burada

dsturuyla hareket eder. Dnce srecinde en kk ilerle
meler bile uyarlanma getirir. Beynin boyutundaki gelimeler
de tarih boyunca sklkla gereklemitir, yalnzca bu geree
dayanarak diyebiliriz ki beyin sahibi olmak yararldr.
Memelilerde, duygulan beynin daha alt, daha eski blm
leri kontrol eder; dnceyi ise daha st ve sonradan evril
mi d katmanlar ynetir.10 tlkel dnme yetenei, genetik
olarak programlanm mevcut davransal repertuvara ek
lemlenmitir ve isel bir durumla akanlar duygu olarak
alglanmaktadr. Demek ki aniden bir yrtcyla kar karya
kaldnda, bir dnce oluumundan nce, potansiyel av
tehlikeye dair isel bir durum deneyimler. Bu kayg ve pa
nik durumu tandk duygulanmlar da kapsar. nsanlarda da
terleyen avu ileri, hzlanan kalp ablan, kaslarn gerilme
si, sk nefes al veriler, tylerin diken diken olmas, mide
bulants, idrara kmak ve dklamak iin acil bir ihtiya
gibi belirtiler ve savamak veya kamak iin gl bir drt
hissedilir.* Pek ok memelide korku ayn adrenalin benzeri
molekl tarafndan retildii iin, belki de tmnde ayn e
kilde hissedilmektedir. Bu hi deilse makul bir tahmindir.
Kan dolamnda adrenalin arttka (bunun bir st limiti var
dr) hayvan daha fazla korku hissi duyar. Bu demektir ki bi
raz adrenalin enjekte edildiinde belli bir duygulanm dizisi
yapay olarak yaratlabilir. Bu zaman zaman diideyken ba
nza gelebilir. (Kann phtlamasn yavalatmak bir yrtoyla
karlabruzda kullanabileceiniz yararl uyarlanmalardan
biridir. Tabii diide kendi kendinize de adrenalin retiyor
olabilirsiniz.) Korku hissi kendine zg bir tona, renge sahip
olmak zorundadr. Naho olmak zorundadr.

* Sava ya da ka tepkisinin bileenlerinin uyarlanmayla ilgili olduu, krizi

atlatmamz iin evrildii akbr. rnein, karn boluunuzdaki souk
luk ve boluk hissi kann sindirim sisteminden kaslara gnderilmesiyle
ilgilidir.

145
Atalarmzn Glgesinde

Eer yrhcnn gz-retina-beyin kombinasyonu zellikle

hareketi tespit etmek iin yaplarunsa, av da sklkla savun
ma repertuvarnda donup kalmak, uzun sre hi kprdama
mak gibi taktiklere sahiptir. Bu, sincaplarn veya geyiklerin
dmanlarnn fizyolojisini, grsel sistemlerini anlyor olduu
anlamna gelmez ama yrhcyla avn stratejileri arasnda ho
bir rezonans doal seilim yoluyla olumutur. Av koabilir,
l taklidi yapabilir, boyutlarn abarbl gsterebilir, tyleri
ni havaya dikip barabilir, pis ya da keskin kokulu salglar
retebilir, kar saldrya geebilir ya da kullanl hayatta
kalma stratejileri arasndan baka bir yol deneyebilir ve bunu
bilinsizce yapar. Verdii ilk tepkiden sonra bir ka yolu
kefedebilir ya da sahip olduu tm zihinsel beceriyi ortaya
koyar. Neredeyse dnmeden yaplan iki tepki vardr: hki,
en eskilerden biri olan, deneme yanlma yntemiyle kantlan
m ama kstl ve inceliksiz bir kalbn repertuvarndan gelen
bir araken; dieri yepyeni, genellikle yeterince denenmemi
entelektel aparat, mevcut acil sorunlara daha nce karla-

lmam zmler reten bir aratr. Ama byk beyinlerin

oluumu yenidir. Kalp bir neri getirdiinde ve beyin baka
bir ey sylediinde organizmalarn ou kalbi tercih etmek
tedir. Daha byk bir beyne sahip olanlar ounlukla kafann
nerisine uymaktadr. Ama ne kalbe ne kafaya kulak vermek
hayatta kalmay garanti eder.
***

Bal olduklan evredeki her deiime uyum salamakla m

kellef olduklarndan, canl varlklar evrilmeye devam eder.
Hayat; yava, kk admlarla, jeolojik zamann geni deh
lizlerinden, tam olarak uyarlanmam saysz organizmann
cesetlerinin nnden geerek, ikayet etmeden ve ac ekme
den, isel kimyas, dsal formu ve geerli davranlar mn
syle karmaklam ve yeteneklerini arhrmhr. Tabii bu
deiimler gen seviyesinde, ACGT ifresiyle yazlm mesaj-

146
 Biz ve Onlar

tarn karmaklnda ve detaylarnda yansmasn bulmutur

(aslnda bu karmaklk ve detaylar tarafndan meydana ge
tirilmilerdir). Oksijen soluyabilme becerisi ya da kemikli bir
kkrdaktan zrh oluumu gibi mthi bir icat yapldnda
kuaklar boyunca genetik mesajn sorumlu bir tutumla oal
hlma ilemi devam eder. nceleri bu talimat dizisi kimseler
de yoktur. Sonradan bakldnda tm dnyadaki ok sayda
canl varlk bu talimatlara gre yaamaya balar.
Aslnda olan, genetik talimatlarn evrimidir, rekabet ha
lindeki organizmalarn genetik talimatlar arasndaki kavga
dr, genetik talimatlarn bitkilerin ve hayvanlarn kontroln
elinde tutmasdr ve hatta belki otomasyon dnda hibir ey
yoktur. Genler kendi srekliliklerini salarlar. Her zaman ol
duu gibi bu "ayarlama" nceden dnlmeden yaplr, g
zel bir ekilde koordine edilmi talimatlarn ans eseri iinde
yaadklar canlya stn emirler vermesi, ayn talimatlarla
motive olan daha fazla canlnn ortaya kmasna sebep olur.
Grip veya kuduz virsnn (proteinle rtl nkleik
asitlerden oluurlar) davranlarmzda yaratt deiimle
ri tekrar dnelim. Nkleik asitlerimizin zerimizde temel
bir kontrol oluturduklar kesindir. Krk ve tyleri syrp
fizyolojik ve davransal zelliklerin ardna baktnzda, ha
yahn rakip ACGT mesajndan deil de, tercih edilen ACGT
mesajndan; genetik reetelerin ekimesinden, kelimelerin
savandan ibaret olduu grlmektedir.
Bu bak asndan yola karak, 11 genetik talimatlarn do
al seilirne uradn ve evrildiini syleyebiliriz. Birey
sel organizmalarn genetik talimatlarn sk kontrol alhnda
doal seilime urayp evrildiini sylemek de en az bunun
kadar dorudur. Burada grup seilimine yer yoktur; elbette,
trlerin birbiriyle rekabet ettiini ve bireysel organizmalarn
kendi trlerini korumak iin beraberce alhn dnmek
doal ve ekici bir fikirdir. Akas, zgecilik yani kendinden
nce bakasn dnme eylemi akraba seilimine atfedil-

147
Atalanmzn Glgesinde

mektedir. Anne ku yavaa ve rpnarak tilkiden uzaklar,

bir kanadn krkm gibi bker; bu hareketi yrtcy kulu
kasndan uzaklatrmak iin yapar. Bunu yaparken hayatn
kaybedebilir ama benzer genetik talimatlarnn oaltlm
kopyalar yavru kularn DNA'snda yaamaya devam ede
cektir. Genler dardaki et ve kandan oluan dnyaya ta
mamen bencilce sebeplerle hkmeder ve gerek fedakarlk,
ilikin olmayan biri iin kendini kurban etmek duygusal bir
yanlsama saylr.12
Tilin bunlar hayvan ve bitki davran alannda geer
li bilgiler olarak kabul edilmeye balanmtr. Byk oran
da aklayc gce sahiptirler. nsan seviyesinde, evlatlk
alnan ocuklarn, doal ebeveynleriyle yaayan ocuklara
oranla kanlmaz ekilde ok daha kt muamele grmesi
(Amerika' da olma olasl yz kat daha fazladr13) ve nepo
tizm gibi eitli sorunlar aklamaya yardmc olmaktadr.
Stromatolitlerdeki hcrelerin ibirlii ve dier smrgeci
organizmalar yakn akraba olduklarndan gen seviyesinde
bencil olarak grlebilir. Peki, ya kloroplastla hcrenin or
takyaamsal bir ballk yaratt ibirlii? Bu bencilce midir?
Kloroplastlar yiyen hcre rekabet asndan tamamen deza
vantajl bir d urumdadr. Kendini kloroplastlar yemekten al
koymasnn nedeni onlara kar fedakarlk yapma istei deil,
onlarsz yaayamayacan bilmesidir. Kloroplast yemenin
ona verecei hazz gelecekte daha byk bir dl almak iin
feda eder. Kendi zerinde ksa sreliine bask kurar. Drt
kontroln deneyimler. Bencillik hala srmektedir ama ksa
dnemle uzun dnemli bencillik arasndaki ayrm artk fark
ederiz.
Pek ok sosyal hayvan iin, olduka ak nedenlerle, bera
ber bydkleri hayvanlar en yakn akrabalar saylr. Eer i
birlii yaparsanz, yzeysel olarak kendinden nce bakasn
dnmek olarak grnen bir fedakarlk gsterirseniz bu do
al olarak yakn akrabalara ynelir ve bu noktada akraba se-

148
 Biz ve Onlar

ilimi olarak adlandrlabilir. rnein bir organizma kendini

kopyalamaktan vazgeebilir ve hayahn yakn akrabalarnn,
yani kendisininkine ok yakn bir ONA dizilimine sahip olan
larn remesine ve hayatta kalmasna adayabilir. Eer her
eyden nemlisi gelecekte hangi dizilimlerin lgnca temsil
edilecei ise, fedakar trler iyi bir i karmaktadr. Atom
larmzdan hibiri gelecek kuaklarda belirmeyecek olsa da,
genetik bilgimizin byk bir ksmnn gelecek kuaklara ak
tarlma srecini gvenceye alrlar.14
Genetiki R. A. Fisher, kahramanl, failin "aile hayahyla
kolayca uzlamayan bir uraa girme olasln ykselten"
bir yatknlk olarak tanmlad. Yine de Fisher kahramanln
insanlarda veya dier hayvanlarda yakn akrabalarn ok
benzer genetik dizilimlerini koruyarak ve gelecek kuaklara
gemesini salayarak bir seilim stnl tayor olabilece
ini de belirtmitir. Bu durum akraba seiliminin ilk olarak
aka dile getiriliidir. ocukl arna kendini adayan ebeveyn
ler de benzer ekilde anlalabilir. Kahraman ya da kendini
adayan ebeveyn gen havuzuna dair bir kar gzetmeden
ona doru gelen eyi yapacaktr. Ama yaphrun ona doru
gelmesinin nedeni, Fisher' a gre, geni ailelerin zelliinin
zenli ebeveynler, kahramann zelliinin de baarya yat
knlk olmasdr.*
Hayvanlar yakn akrabalan iin gerek fedakArlklar yap
mak isteyebilir ama uzak akrabalan iin fedakarlk yapmak
istemeyeceklerdir. yle dnn: ocuklannzn a, evsiz
veya lmcl bir hastaln penesinde olduunu bile bile
akamlar rahat rahat uyuyorsunuz. Byle bir ey oumuz
iin mmkn deildir. Ama her gn kolaylkla nlenebilecek
bir neden olan alktan, ihmalden ve hastalktan dolay krk
bin ocuk lyor. Birlemi Milletler'in kaynaklan bu ocuk-

* Bu elbette yalnzca cinsiyetli organizmalar iin geerlidir. Cinsiyetsiz

organizmalar ikiye blnerek rerler ve soylarnn devamrun kendini
adama veya kurban etmeyle ilgisi yoktur.

149
Atalanmzn Glgesinde

lan kurtarmak iin yeterli. Hastalklara kar a yaplabilir

ve ocuklan doyurmak iin gnde bir ka sent harcanabilir.
Ama para bu tr bir kull anm a ak deildir. ncelii ar ba
san ihtiyalar vardr. ocuklar lmeye devam eder ve biz de
rahat rahat uyuruz. Onlar uzaklardadr. Bizim ocuklarmz
deillerdir. imdi akraba seiliminin gerekliine inanmad
nz syleyebilirseniz, syleyin.
Yine de kendinizi akraba olmasa da kendi trnz arasn
da bulursanz, ortak bir dmana kar beraber hareket etmek
akllca olacaktr. Akraba seilimi davrann harekete gei
rip, gerekte sizinle yakndan ilikili olmayan bir grup hayva
nn bir arada olmasn ve hayatta kalmasn salayabilirsiniz.*
Ve eer zgecilik yeteneiniz de varsa kendinizi bunu dier
trlerin zerinde uygularken bile bulabilirsiniz. Kpeklerin
insanlarn hayatn kurtarmak iin kendi hayatlann tehlikeye
att bilinmektedir. Bu iki cinsin yakn akraba olmadysa
kesindir. Davranlarn aklayacak gelecekte alacaklar bir
dl de bulunmamaktadr.
Boulan insanlar iteleyerek suyun yzeyine karan ve
sahile kadar getiren yunuslar nasl aklayacaz? Yunus bu
insan, ba derde girmi yavru bir yunustan ayramamakta
mdr? Yunuslar olduka zeki gzlemciler olduundan, bu
pek mmkn deildir. Peki, terk edilen ya da kaybolan insan
ocuklarn, yavrulanru kaybeden bir kurt annenin yetitir
mesine ya da baka trden kularn guguk kuunun yumur
tasnn zerinde kulukaya yatmasna ne demeli? Neden s
rcler arka koltuktaki ocuklarn tehlikeye atma pahasna
yoldan geen bir kpee arpmamak iin direksiyonu knyor.
Ya ocuklarn y anan bir eve kediyi kurtarmak iin girmesi?

* nsanlar bunu srekli yapar. ok etnik yapl devletler anayurt ya da ata

yurdu olarak adlandrlu. Liderler vatanseverlii detekler. Latin dille
rinde vatansever anlamna gelen pahiot eski Yunancada baba kelimesin
den tremitir. zellikle monarilerde ulus bir aileymi gibi davranmak
idettendi. Uzaklardaki gl kral baba figryd. Herkes de bu metafo
run farkndayd.

150
 Biz ve Onlar

Baka trlere yneltilen bu tr cesaret ve zen yanl ynlen

dirilmi bir akraba seiliminden kaynaklanabilir. O zaman
zgeci davranlar yakn akraba olmasalar da ayn trn ye
leri arasnda daha fazla grme beklentisine girmez miyiz?
ki grup dnn; bir tanesi merhametsiz ve bencil bi
reylerden; dier grupsa kendilerini bakalar iin, hatta hi
tanmadklar kiiler iin bile feda etmeye hazr insanlardan
olusun.
Ortak bir dman karsnda, ikinci grubun birinci gruptan
daha baarl olduu bir durum hayal edemez miyiz? zgeci
bir topluluu meydana getiren bireylerin yabanclarn yara
rna srekli hayatlarn ortaya koymalarnn bariz dezavan
tajlar olduunu unutmamak gerekir. Bunun nedeni yalnzca
bencillik eiliminin kolaylkla yaylabilmesi ihtimali bile olsa
bu tr bir grup uzun sre var olamaz.
Peki ya bu grubun ilevini yerine getirebilmesi iin bel
li bir sayya ihtiya varsa? yelik iin gereken ltler belli
bir seviyenin altna dt takdirde grup ilevini yitirmeye
balar. rnein grup ne kadar bykse, snmak iin bir ara
ya gelmek15 o kadar faydal, bir yrhcy taciz etmek16 o kadar
kolay olur; grubun nfusu belli bir saynn alhna dnce,
grup karlarnn korunmas gittike imkansz hale gelir.
Ayn zamanda tamamen bencil genlerin toplum hizmetinden
kopmalara, tehlikeli olduu iin yrhcy taciz etmeyi reddet
meye neden olduu da dnlebilir. Eer bu genler rerse
bir sre sonra kimse bir yrbcya kar koyacak cesarete sahip
olamaz ve tehlike yrbclarn tehdidi altnda bulunan herkes
iin artar. Bu yzden, genetik talimatlar seviyesinde bencil
olan uzun vadeli sebeplerden tr ksa vadeli zgecilik do
al seilim tarafndan desteklenmi ve byle bir uyarlanma
gereklemi olabilir; grubun yelerinin yakn akraba olma
mas bu sonucu deitirmez. Kapal topluluklarda hem birey
sel seilim hem de grup seilimine ok benzeyen bir seilim
formu ortaya kar.

1 51
Atalarmzn Glgesinde

Grup seiliminin cereyan ettii dnlen rnekler ok

artc bir ustalkla yeni bir biyologlar okulu tarafndan
baaryla aklanmtr. Ama baz aklamalar makulken di
erleri o kadar da akla yatkn deildir. rnein bir yrtc
Thomson ceylanlarn tehdit ettiinde, biri veya ikisi dikkat
ekici bir yay izerek srar. Grup seilimi bak asna sahip
olanlar iin bu dorudan aklanabilir: Birey dikkati zeri
ne eker ve bylece kendini ortaya atarak dierlerini lm
tehdidinden kurtarr. (Ama zaten bu yntem icat edilmemi
olsayd bile yrtc her seferinde bir ceylandan fazlasn yi
yemezdi. Bu tepkiyi veren ceylan trleri, vermeyi bilmeyen
trlere nazaran yrtclara daha m az av olmaktadr?) Birey
sel seilim bak asndansa bu hayvanlar jimnastik yete
neklerini sergiliyordur ve yrtcya daha az atletik olan cey
lanlar daha kolay yiyebileceini hatrlatyordur. Tamamen
bencil sebeplerle hareket etmitir.17 (O zaman neden ogu
Thompson ceylan takip edildiinde bu srama hareketini
yapmamaktadr? Neden bu bencillik srye yaylmamakta
dr? Peki ya yrtc gerekten dikkatini srayanlara deil de
o kadar atletik olduunu varsaymad teki ceylanlara m
ynlendirmektedir?)
amdan ya da birbirine bakan iki insan yz gibi klasik
optik yanlsamalarda ayn bilgi iki farkl ekilde anlalabilir
ama ikisi de yeterince tatmin edici olmayabilir. Her iki bak
as da kendine gre doru ve geerli olabilir.18 Bireysel sei
lim ve grup seilimi beraber yryor olmaldr; ya da bilimsel
bir dil kullanacak olursak, yksek korelasyona sahiptir. Bi
reysel seilimin stn olduunu iddia edebiliriz. Sonu ola
rak bir grupta bireyler vardr ama tam tersi mmkn deildir
vb. Ama primatlarda ve baka birok hayvan trnde birey
grup olmadan hayatta kalamaz.
Hem koyu bencillik hem de koyu zgecilik, bize gre, ev
rimsel bir sreklilik zerinde bulunan, yanl uyarlanma ile
sonlanm yol ayrm.landr. Bencillik ve zgecilik dozlarnn

152
 Biz ve Onlar

nasl dengelenecei, evresel koullara baldr ve arlklar

seilimle elenir. Eer genlerin kendi balarna her durum iin
neyin dengeli bir karm olduunu belirlemesi zorsa, bir oto
rite semeleri onlarn yarna olmaz m? te beyin bunun iin
gereklidir.
Akraba seilimini bir kez daha dnn. Kularn amca
larn kuzenlerinden nasl ayrd gibi kafanz kurcalayan
sorular bir tarafa brakn. zellikle kk gruplarda herkes
birbiriyle bir ek.ilde yakndr. Zaman zaman kendinizi alaka
sz bir komu iin tehlikeye atsanz da akraba seilimi istatis
tiksel bir yntemle alr. Yakn ilikili genetik talimatlarn
oaltlm kopyalarnn korunmas asndan, genlerinizin
%50'sine sahip bir yaknnz %40 lm riskiyle kurtarmaya
almanz da genlerinizin %25'ini tayan bir amca, yeen ya
da torunu kurtarmak iin %20 orannda lm riskine girme
niz; hi olmad sizin genlerinizin %12,S'ine sahip birinci de
receden kuzeninizi kurtarmak iin % lO'luk bir risk almanz
anlamldr. Peki, baka bir ocuk sahibi olmaya almayp,
birok ikinci derecede kuzenden oluan aileleri korumaya
ne dersiniz? yle diyelim; gelirinizin yzde lO'unu nc
dereceden kuzenlerinizin her zaman yeterli yiyecee sahip
olmas iin balar msnz? Kuzenlerinizin eitim alabilme
si iin baz lkslerinizden vazgeebilir misiniz? Vasat bir be
inci dereceden kuzen iin bir tavsiye mektubu yazmaya ne
dersiniz?
Akraba seilimi de bir srekliliktir ve gizli hesaplamalara
gre birazck zgecilikle ailenizin uzak yelerini korumak ie
yarar. Ama hepimiz ilikili olduumuza gre, yalnzca kendi
soyunuzdan birini deil, Dnya zerinde yaayan herhangi
bir kiiyi kurtarmak iin yaptnz bir fedakarln gerekesi
mevcuttur. Akraba seilimi yakn akrabalarn ok daha tesi
ne doru geniler.
Vahi doada kk bir primat topluluunun iki yesi
genellikle yzde 10 ila 15 orannda ortak gene sahiptir.19

153
Atalarmzn Glgesinde

(ACGT dizilimlerininse yzde 99'u ortaktr, birbirinden

farkl binlerce nkleotidden oluan bir genin farkl olma
s iin bir nkleotidin deimesi yeterlidir. ) Bu durumda
grubun herhangi bir yesi ebeveyniniz, ocuunuz ya da
kardeiniz, amcanz, teyzeniz, birinci dereceden veya ikin
ci dereceden kuzeniniz olabilir. Hibirini dierinden ayra
masanz da, onlar iin fedakdrlklar yapmak evrimsel a
dan gayet mantkldr. Bu durumda aralarndan herhangi
birini kurtarmak iin yzde lO'luk lm riskini gze alr
snz.
Primat ahlaknn tarihindeki baz durumlardan ders ka
rlabilir. Makaklar ele alalm. Makaklar birbirlerine sk sk
ya bal kuzen kulplerinde yaar.20 Kurtaracanz makak
istatistiksel olarak sizinle pek ok ortak gene sahip olduun
dan (ve tabii sizin de bir makak olduunuzu varsayarak) onu
kurtarmak iin kendinizi riske atmanzn bir gerekesi vardr
ve akrabalk derecesini hesaplamak da anlamszdr. Labora
tuvar ortamnda yaplan bir deneyde, 21 makaklara yalnzca
zinciri ekmeleri halinde yemek veriliyordu ve ayn anda di
er makakla akrabal olmayan baka bir makaa elektrook
verilerek ayna yoluyla ac eken makak aka gsteriliyordu.
Zinciri ekmeyi kabul etmezlerse de a kalyorlard. Balan
ty rendikten sonra maymunlar sklkla zinciri ekmeyi
reddetti; yalnzca makaklarn yzde 13' zinciri ekerken,
yzde 87' si a kalmay tercih etti. Bir makak arkadann can
n yakmaktansa neredeyse iki hafta boyunca bir ey yemedi.
Daha nce oka maruz kalm makaklarsa zinciri ekmeye hi
yanamyordu. Makaklann sosyal stats, akrabalk durumu
ya da cinsiyeti, dier makaklar incitmesinde ok kk bir
rol oynuyordu.
Bu Faustvari deneyi yapan insanlarla, bakalarn incit
mektense alk yznden ac eken makaklar arasnda se
im yapmak gerekirse, ahlaki sempatimizi bilim toplamaya-

154
 Biz ve Onlar

caktr. Ama bilimcilerin deneyleri sayesinde, hayvanlarn,

akrabalan bile olmayan trdelerini kurtarmak iin yapa
bilecekleri fedakarlklara bir gz atabiliyoruz. Geleneksel
insan standartlanna gre pazar ayinine hi kahlmam, 10
emirden bihaber, asla vatandalk dersi grmemi makak
lar, etik temelleriyle ve ktye kar cesurca direnmeleriyle
rnek oluturmaktadr. Makaklar arasnda en azndan bu
durumda kahramanlk bir normdur. Eer artlar deisey
di ve tutsak insanlar makak bilimciler tarafndan ayn de
neye maruz kalsayd biz de onlar kadar iyi bir i karabilir
miydik?22 nsanlk tarihinde, bakalar iin kendilerini feda
ettiinden tr anlarmzda yaathmz ok deerli bir
ka kii vardr. Onlardan her birine karn, hibir ey yap
mayan kalabalklar mevcuttur.
***

T. H. Huxley Dnya zerindeki tm yaamn ilikili oldu

u gereinin, anatomi almalarndan edindii en nemli
sonu olduunu belirtir. Huxley zamanndan beri yaplan
keifler, Dnya zerindeki tm yaamn nkleik asitleri ve
proteinleri kullandn, ONA mesajlarnn hep ayn dille
yazlp kopyalandn, farkl varlklardaki birok genetik
dizilimin ortak olduunu kantlayarak, Huxley'nin igr
sn derinletirmi ve geniletmitir. zgecilikle bencillik
arasnda nerede durduumuzu ne kadar dnrsek d
nelim, her bir gizem zldnde, akrabalk emberimiz
genilemektedir.
Eletiriden uzak bir duygusallktan dolay deil ama duy
gusuz bilimsel incelemelerin sonucunda bizimle dnyadaki
dier yaam formlar arasndaki yaknlklar kefettik. Ama
hayvanlarla kendimizi kyaslarsak, tm insanlar ne kadar
etnik eitlilie sahip olsa da zde ayndr. Akraba seilimi
yaamn bir gereidir ve kk gruplar halinde yaayan

155
Atalanmzn Glgesinde

hayvanlar arasnda olduka gl bir eilimdir. zgecilikse

sevgiye ok yakndr. Tm bu olup bitenin altnda bir yerler
de bir ahlak sistemi gizleniyor olabilir.

GECLK ZERNE

Naiz lmller yapraklara benziyor; imdi serpilip ya

ama snyor ve topran verdikleriyle besleniyor ama
sonra soluyor ve lyor.
HOMEROS
lyada23
 Blm 7

ATEN
GETRDKLER
Ben sylemiyorum, dnya sylyor:
Her ey birdir.
HERAKLTOS1
 avadaki oksijen yeil bitkiler tarafndan retilir. Ye

H il bitkiler tarafndan atmosfere salnan oksijeni biz

hayvanlar hrsla iimize ekeriz. Pek ok mikrop ve
bitki ayn eyi yapar. Biz bunun karlnda atmosfere kar
bondioksit veririz. Karbondioksiti de yeil bitkiler byk bir
itahla iine eker. Hayvanlar ve bitkiler temel ve gzden ka
an bir yaknlk iinde birbirlerinin bedensel artklaryla ya
ar. Dnya'nn atmosferi bu ilemleri birletirir ve bitkilerle
hayvanlar arasnda byk bir ortakyaam yaratr. Organiz
may baka organizmalara balayan birok dng bulunur ve
dnglere hava araclk eder. Azot ve slfr dngleri bun
lara rnektir. Atmosfer dnyadaki btn varlklar birbirine
balar ve gezegene yeni bir biyolojik birlik getirir.
Dnya'nn inas srecinde atmosferde oksijen molekl
bulunmuyordu. 3,5 milyar yl nce bakteriler ve dier tek hc
reli organizmalar olutuka, bazlar gne nlarn kulland
ve fotosentezin ilk aamasn gerekletirerek su molekllerini
paralad. Atk bir gaz olan oksijen havaya salnd. Bu atk suyu
okyanusa boaltmaya benziyordu. Kararl ve bamsz, biyolo
jik olmayan organik madde kaynaklarndan zgr fotosentetik
organizmalar remeye balad. Hava oksijenle dolduunda bu
organizmalarn saylar devasa boyutlara ulat.
Oksijen olaand bir molekldr. Oksijeni soluruz, ona
bamlyz, onsuz yaayamayz ve doal olarak onunla ilgili
iyi dncelere sahibiz. Solunum yetersizlii srasnda daha
fazla ve daha saf oksijen isteriz. Modem dillerde nefesten t
reyen pek ok kelime vardr ve Latincede yer alan Dum spiro,

1 59
Atalarmzn Glgesinde

spero (Nefes alrken umut ediyorum) gibi deyiler bize doa

mzn pek ok zelliini nefesle ilikilendirdiimizi habrlatr.
ngilizcedeki ruh (spirit) kelimesi nefes almak yerine kullan
lan Latince bir kelimedn tremitir . . . Nefesle ilgili bu kadar
saplanbl olmamz enerji verimlilii ile ilgili dncelerimiz
den ileri gelir: Soluduumuz oksijen bizi, yalnzca-fermente
edebilme zelliine sahip mayaya kyasla, yiyecekten enerji
karmak konusunda on kat daha ilevsel klar. Maya ekeri
paralayarak, karbon dioksit ve suya evirmektense etil alkol
benzeri bir ara rne evirir.*
Ama alev alan bir ktk ya da yanan bir kmr bize oksije
nin tehlikeli de olabileceini hatrlatr. Biraz cesaretlendirildiin
de organik maddenin yava ve etrefilli bir ekilde evrimlemi
yapsn yakp ykar, yerine biraz kl ve biraz duman brakr.
Oksijeni olan bir atmosferde oksitlenme ve s, organik maddeyi
yavaa andrarak, paralarna ayrr. Oksijen, bakr ve demir
gibi ok daha kuvvetli materyalleri bile karartr, paslandrr. Ok
sijen organik molekller iin bir zehirdir ve kadim Dnya'nl
varlklar iin de zehirli olduu phe gtrmez. Atmosfere
giriiyle yaamn tarihinde oksijen soykrm diye adlandrabi
leceimiz byk bir krize neden olmutur. Organizmalarn bir
oksijen esintisiyle boulup lmeleri igdlerimize ters ve ok
tuhaf grnebilir. Bu, Oz Bycs'ndeki Kt Bal Cads'nn
bir damla suyla eriyip gitmesine benzer. Bu "Bir adamn eti di
erinin zehridir'' meselinin en son versiyonu gibidir. t

* Bira, arap ve iki endstrisi biyokimyasal bir yetersizlikten istifade eder

ve bamllk yapan tehlikeli bir uyuturucu olan C2H50H retiminden
Ur eder. Milyonlarca insan her sene bu nedenle lmektedir. Baka bir
adan bakarsak, bakteri ve mayalar dambclardan istifade eder. By
meleri ve remeleri iin dnya apnda ve endstriyel lekte abala
maktayz, nk duygusuz mikrobik artklar imeye baylyoruz. Eer
konuabilselerdi belki de insanlar nasl da evcilletirdikleriri anlahrlar
d. Mayalar bedenin karanlk, nemli ve oksijenin az olduu blmlerinde
koloni kurar, bu yolla da onlara hizmet ederiz.
t Eski Yunan filozofu Heraklitos da bir rnek vermitir: "Deniz en saf ve
en kirli sudur: Balklar onu ier ve yaar, insanlarsa onu iemez, ierlerse
lebilirler."2

1 60
 Atein Getirdikleri

Oksijene ya uyarlanrsruz veya ondan saklanmann bir

yolunu bulursunuz ya da lrsnz. Pek oklar ld. Baz
lar kendini yer albnda ya da amurlu denizlerde ya da oksi
jenin eriemedii baka evrelerde yaamaya altrd. Bugn
Dnya'nn geri kalan ve bizlerle en az ilikili genetik dizili
me sahip olan en ilkel organizmalar mikroskobik ve anaero
biktir (havasz yaar). Oksijenin olmad yerlerde yaamay
severler ya da diyebiliriz ki buna mecburdurlar. Bugnlerde
Dnya'daki pek ok organizma oksijenle iyi anlamaktadr.
Oksijenin yapt tahribat tamir edecek ayrntl kimyasal
sistemlere sahibiz. Molekler lekte oksijenle aramza bir
miktar mesafe koyar ve ondan faydalanrz: Yiyecei stmak,
enerji retmek ve organizmalar en yksek verimle altr
mak onun baarsdr.
nsanlarn ve baka pek ok canlnn hcreleri oksijenle
mitokondri adl zel ve kendine yeten bir molekler fabrika
sayesinde baa kar. Mitokondrinin ii bu zehirli gazla ura
maktr. Bir yiyecein oksitlenmesiyle aa kan enerji zel
molekllerde saklanr ve gvenli bir biimde hcrede bulu
nan i istasyonlarna nakledilir. Mitokondrinin kendine has
bir DNA's vardr; ift sarmallardan deil daire ya da papat
ya zinciri eklindeki A, C, G ve T'lerden oluur ve talimatlar
hcrenin dzgn ilemesi iin verilen talimatlardan farkldr.
Ama kloroplastlara olan benzerlii bir zamanlar zgrce sal
nan bakteri benzeri organizmalardan biri olduunu gsterir.
birlii ve ortakyaamn erken dnemdeki evriminde rol
byktr.
Ne anslyz ki, oksijen krizi srasnda biyokimyasal
zmler retilmitir. Eer olaylar baka trl geliseydi foto
sentetik bitkiler hari Dnya' daki yaam formlarnn hepsi
amurun iinde srnecek, okyanus uurumlarnn dibinde
ki termal bacalar etrafnda kmelenmi olacaklard. Bu enge
li atk, ama atalarmzn ve akrabalarmzn kitleler halinde
lmesi gibi olaylar yaadk. Bu olaylar bize, yaamn felake-

1 61
Atalarmzn Glgesinde

te srkleyen hatalar yapmasn engelleyen bir bilgelie ve

ngrye sahip olmadn gsteriyor. Aynca medeniyetten
ok daha nce yaamn byk apta zehirli atk rettii ve bu
yanl hesaptan tr de ar cezalar dendii anlalyor.
Biyokimyasal bak asna gre, eer olaylarn ak biraz
daha farkl bir yol izleseydi Dnya'daki tm yaam tkene
bilirdi. Dnya'ya byk bir asteroit veya kuyrukluyldzn
arpmas ekingen ve beceriksiz mikroplan ldrebilirdi. O
zaman daha nce de bahsettiimiz gibi Dnya' da sentezlen
mi veya gkten den organik molekller yeni bir yaamn
balangc olabilirdi ve alternatif bir evrimsel gelecek hazrla
nrd. Ama volkanlardan szan gazlarn ve fmerollerin hid
rojen asndan zengin olmad bir gn geldiinde, organik
molekllerin yapm da o kadar kolay olmayacaktr. Bunun
bir nedeni bu gazlar oksitleyen oksijen atmosferidir. Ayrca
dnyad organik molekller gn gelip Dnya'ya nadiren
uramaya balaynca yaam iin kaynak ktl ba gstere-

cektir. Bu iki durum da 2-3 milyon yl nce yaanm tr. Eer

Dnya' da yaayan her canl silinip gidecek olsayd yeni bir
hayat doamazd. O zaman Dnya, Gne lene kadar ssz
ve bo bir yer olarak kalrd.
***

2 milyar yl ya da biraz daha ncesinde dnyann atmosferin

deki oksijen dzenli bir ekilde artmaya balad ve bu sre
jeolojik zamanlar boyunca devam etti ve hzla bugnk bol
luk seviyesine ulat. (Gnmzde havadaki her be mole
klden biri 02'dir.)
hk karyotik hcreyse biraz daha nce hayatna balad.
Bizim hcrelerimiz karyotiktir; Yunancada yaklak olarak
"iyi ekirdek" ya da "gerek ekirdek" anlamna gelir. Her
zaman olduu gibi biz ovenist insanlar bizim olan bu eye
bayldk. Ama gerekten de bu hcreler ok byk baar gs
terdi. Bakteriler ve virsler karyotik deildir ama iekler,

162
 Atein Getirdikleri

aalar, solucanlar, balklar, karncalar, kpekler, yosunlar,

mantarlar, tek hcreliler, tm hayvanlar, omurgallar, meme
liler ve primatlar karyotiktir. Bu hcrenin farkllklarndan
biri ynetici mekanizma olan ONA'nn hcre ekirdeinde
sarmalanp saklanmasdr. Ortaa atolarnda olduu gibi
ekirdei d dnyadan iki duvar korumaktadr. zel prote
inler ONA'yla birleip onu bker, sarar ve kvrr. Sarlmam
ift helezon bir metre uzunluuna yaklar ve hcrenin kal
binde mikroskopla grlemeyecek kadar kk bir yumak
oluturur. Fotosentetik organizmalarn oksijen asndan zen
gin evrelerinde, mitokondri oksijeni aa karmakla me
gulken, ekirdek de bir ynyle ONA'y oksijenden korumak
iin evrilmi olabilir.
Her uzun ONA sarmalna kromozom denir. nsanlarda 23
ift kromozom bulunur. A, C, G ve T'lerin toplam says ift
sarmall kaltsal talimatlarmzdaki 4 milyar ift harf kadar
dr. Tadklar bilgi her biri u an okuduunuz kitabn kaln
lnda olan yaklak bin cilt kadardr. Trler aras farkllklar
byk olsa da, yksek organizmalarn pek ouna ayn say
lar hakimdir.
ONA'y sarmalayan ayn proteinler (bunlar ONA'nn ken
disi tarafndan yaplmtr) genleri ap kapamakla ykm
ldr. Belli zamanlarda ONA'larn aa kan ACGT enfor
masyonu belli dizilimleri kopyalar ve hcrenin geri kalanna
ekirdekten mesajlar gnderir. Bu telgraflardaki emirlere ce
vaben yeni molekler takm tezgahlan yani enzimler reti
lir. Enzimler hcrenin tm metabolizmasn ve d dnyayla
alveriini kontrol ederler. Bu, ocuklarn oynad kulak
tan kulaa oyununa benzer: Bir oyuncu bir mesaj bir baka
oyuncunun kulana fsldar; mesaj ne kadar uzaa tanrsa
o kadar bozulur.
ONA izole edilmi ve ekirdek tarafndan korunan kk
bir krallk gibidir. Kloroplastlar ve mitokondriler ise ibir
likleriyle kralla esenlik veren gururlu ve bamsz gleri

163
Atalanmzn Glgesinde

oynar.* Onlar dnda herkesin, her molekl veya hcre iin,

alan molekl komplekslerinin tek ykmll emirlere
tam olarak itaat etmektir. Bir mesajn yanl anlalmamas ya
da kaybolmamas iin olaanst bir dikkat sergilenmelidir.
Baz kararlar iin zaman zaman ONA dier molekllere yetki
verse de, genellikle hcrenin makine parkndaki her makine
DNA'nn emrine amadedir.
Her nedense hcredeki iilerin gznde kral ounlukla
yarm akll ve emirleri de bozuk ve anlamszdr. Daha nce
deindiimiz gibi insann ve dier karyotiklerin ONA' snn
byk ksm (deli bakann ihtiyatl asistanlarna benzeyen)
BALA ve DUR talimatl arnn gz ard ettii genetik anlam
szlklar silsilesidir. Muazzam boyutta bir anlamszlk LER
DE SAMALIK VAR, LTFEN DKKATE ALMAYIN tabe
lasyla balayp SAMALIK BTT tabelasyla bitmektedir.
Bazen ONA kekeleme krizine yakalanr ve ayn deli samas
arka arkaya tekrar edilip durur. Amerika'nn gneybatsnda
ki kanguru faresinde AAG dizisi 2,4 milyar kere, TTAGGG 2,2
milyar kere ve ACACAGCGGG 1,2 milyar kere arka arkaya
tekrar edilmektedir. Kanguru sannn tm genetik talimatla
rnn yars bu kekelemelerden oluur.4 Bu tekrarn DNA'nn
iindeki farkl gen komplekslerinin birbirlerini kontrol altna
almak iin verdikleri lmcl bir mcadele olup olmad bi
linmemektedir. karyotik hcrenin hem kopyalama ve ona
rm ilemini hassas bir ekilde yapp hem de alar ncesine
ait ONA dizilimlerini titizlikle saklamas biraz gln bir du
rum gibi grnr.5

* Mitokondrinin genetik ifresi ekirdeinkinden biraz farkldr. Sanki

DNA'nn ona ne yapacan syleyememesi iin bu ekilde evrilmi gibi
dir. rnein AGA mitokondriyal nkleik asitler iin DUR anlamna gelir
ama hcre ekirdeinin talimatlan dorultusunda yaayan nkleik asit
ler iin bu dizi zel bir aminoasit olan arginin'P yarduna aran bir if
redir. Mitokondriler bakentten gelen talimatlar grmezden gelir, zaten
baka dil konutuklarndan, talimatlar onun iin ara sra anlalr olan bir
samalkhr. Her mitokondri sadece kendi derebeyinin yani mitokondri
yal DNA'nn talimatlanna uyar.

164
 Atein Getirdikleri

2 milyar yla yakn bir sre nce farkl kaltsal kkenlerden

gelen birtakm bakteriler kekelemeye balam gibi grn
mektedir. Kaltsal talimatlarn srekli tekrarlamaktadrlar;
bu ar enformasyon git gide uzmanlam ve samalk bir
anlam kazanmtr.6 Benzer tekrarlar karyotiklerde de erken
dnemde balambr. Uzun periyotlar boyunca bu lzum
suz, tekrarlayan dizilimlerin kendileri de mutasyona urar
ve eninde sonunda, ans eseri olarak ilerindeki baz pasaj
lar anlam kazanmaya balar, kullanl ve uyarlanabilir hale
gelir. Bu uyarlanmann gereklemesi bir maymunun daktilo
tularna yeteri kadar uzun sre basmas halinde ortaya Wil
liam Shakespeare'in bir eserinin kma olaslndan ok ok
daha yksektir. Belki yalnzca bir noktalama iaretine kar
lk gelecek, ksa, yeni bir dizilimin ortaya k bile organiz
mann deien bir evrede hayatta kalma ansn arbrabilir.
Bu noktada daktilo bandaki maymun varsaymndan farkl
olarak iin iine doal seilim girer. Tercihen daha uyumlu
diziler tekrar edilir. Geliigzel deien anlamszlk iinde
anlam ieren paracklar korunur ve byk saylarla oal
tlr. Sonunda dizilim byk oranda anlam iermeye balar.
Sr neyin ie yaradn hatrlamaktadr. Nkleotidlerin geli
igzel dizilimlerinden ortaya anlam kmas en erken nk
leik asitlerde grlm olmaldr, bu da yaamn balangc
civarnda olumutur.
Biyolog Richard Dawkins tarafndan ksa bir ONA dizi
liminin evrimiyle benzerlik tayan aydnlahc bir bilgisayar
deneyi yapld. Dawkins ngilizcede kullanlan yirmi sekiz
harften oiuan rastgele bir diziyle ie balad (boluklar da
harf olarak saylmaktadr):

WDLTMNLT DTJBKWIRZREZLMQCO P.

Hibir anlam olmayan bu mesaj bilgisayarda arka arka

ya kopyalamaya balad. yle ki her tekrarda belli bir mu-

165
Atalarmzn Glgesinde

tasyon olasl bulunur, bu da harflerden birinin geliigzel

bir biimde yer deitirmesiyle olur. Seilim de simle edilir
nk bilgisayar her mutasyonu tespit etmek ve alkoymak
zere programlaruntr. Bylelikle yirmi sekiz harfle olduka
farkl bir dizilim oluturulabilir. (Tabii ki doal seilim ak
lnda nihai bir ACGT dizilimi tutmamaktadr ama gelimeye
ynelik dizilimleri kopyalamay tercih etmektedir; biraz bile
olsa organizmann zindelii iin bunu yapmaktadr ve bu da
ayn kapya kar.) Dawkins'in keyfi olarak seilmi yirmi se
kiz harflik dizilimi, kendi yaratt seilimin amac dorultu
sunda u hali ald:

METHINKS iT IS LIKE A WEASEL.

(Hamlet, deli taklidi yaparak Polonius'a satar.)

hk kuakta geliigzel oluturulmu dizilimde bir mutas

on meydana gelir, (DTJBKW . . . 'deki) K'yi S'ye dntrr.
Bu yeterli gelmez. Onuncu kuakta ortaya yle bir dizi
kar:

MDLDMNLS ITJISWHRZREZ MECS P,

Yirmincisinde yle:

MELDINLS iT ISWPRKE Z WECSEL

Otuz kuak sonra ise yle:

METHINGS iT ISWLIKE B WECSEL

Ve krk kuak sonunda istediimizi elde ederiz.

Dawkins'e gre kmlatif seilimle (ne kadar kk olur
sa olsun her deiim gelecekteki yaplanma iin kullanlr) tek

1 66
 Atein Getirdikleri

adml seilim (her bir deneme yeni saylr) arasnda byk

bir fark vardr. "Eer evrimsel ilerleme tek adml seilime
bal olsayd bir adm ileri gidememi olabilirdik."7
Harfleri geliigzel bir eitlilikte kullanmak kitap yaz
mak iin etkili bir yol deil diye dnebilirsiniz. Ama ok
sayda kopya varsa ve her kopya kuaktan kuaa az da olsa
deiiyorsa, d dnyann taleplerine kar srekli test edilen
yeni talimatlar oluuyorsa bu ok da kt bir fikir deildir.
Eer insanlar belli trlerin DNA'snda bulunan talimatlardan
oluan ciltleri kendileri dolduracak olsayd, her eyi batan
sona yazp trlere ne yapmalar gerektiini syleyebilirdi.
Ama pratikte bunu ne insan ne de ONA becerebilir. DNA'nn,
hangi dizilimlerin uyarlanmaya msait olduu, hangilerinin
olmad konusunda en ufak bir fikrinin olmadn da tekrar
vurgulamamz gerekir. Evrimin ileyii her eye kadir deil
dir; gelecei gremez; krizleri nleyemez ve yukardan aa
ya gereklemez. Daha ok deneme yanlmaya dayanan, ksa
vadeli, krizleri yattran, aadan ykan bir ileyie sahiptir.
Hibir ONA molekl mesajn bir blm deitiinde so
nularn ngrecek kadar bilge deildir. Tek yol, denemek,
ie yarayan sahiplenmek ve yola devam etmektir.
Neyi nasl yapacanz daha iyi anladka hayatta kalma
ansnzn da bir o kadar artacan dnyor olabilirsiniz
ama insan yapan ONA talimatlar 4 milyar nkleotid ifti ie
rirken, tek hcreli bir amip 300 milyar nkleotid iftine sahip
tir. Amiplerin insanlardan yz kat daha gelimi olduuna
dair pek kant yoktur ama sonu olarak bugne kadar bu so
ruyu taraflardan yalnzca bir tanesi seslendirmitir. Belki de
genetik talimatlarn birou kendini tekrarlamaktan, kekele
mekten, uyarlanamayan anlamszlklardan ibarettir. Yine ya
amn kalbinde yatan derin bir eksiklik grmekteyiz; yaam
mkemmel ve tam olmaktan uzaktr.
Bazen baka bir organizma phe uyandrmadan karyo
tik hcrenin yksek korunakl duvarlarn aar ve ekirdein

167
Atalanmzn Glgesinde

bulunduu kutsal yere ular. Kendini belki de olduka g

venilir ve zamann snavndan gemi bir DNA diziliminin
krallna dahil eder. Arhk ekirdekten ok farkl trde bir
mesaj gnderilmektedir. Mesajlar farkl bir nkleik asidin
yapm iin talimat vermeye balar. Bunlar ierideki casusun
talimatlardr. Ve hcre bozulur.
Mutasyonun yan sra (enfeksiyon ve seks de dahil olmak
zere) baka yollarla da yeni kalhmsal dizilimler ortaya
kar. Her kuakta DNA'nn kodl anm yasal arn, doktrinleri
ni ve dogmalarn test etmek iin geni apl doal deneyler
gerekleir. Her karyotik hcre bir deneydir. DNA dizilim
leri arasndaki rekabet acmaszdr; dierlerine oranla azck
daha iyi alanlarn emirlerine rabet edilir ve herkeste bun
dan bir tane olmas gerekir.
Okyanusun zerinde szlen bilinen en eski karyotik
plankton 1,8 milyar yl ncesine dayanr, ilk seks hayah olan
.
karyotikler 1,1 milyar yl ncesine, byk karyot evrimi pat
lamas ise (yosun, mantar, kara bitkileri, hayvanlar ve daha
biroklarn ierir) ayn dneme denk gelir. En eski protozoa
850 yl nceye, temel hayvan gruplarnn kkeni ve tm kara
paralarna yaylmas ise 550 milyon nceye dayanr.8 Yeni
dneme ait oluumlar atmosferdeki oksijenin artna bala
nabilir. Oksijen bitkiler tarafndan retildiine gre yaamn
byk lde kendi evrimini yarathn grrz. Tubii ki ta
rihlerden emin olamayz, nmzdeki hafta paleontologlar
daha eski rneklere rastlayabilir. Yaamn karmakl son 2
milyar ylda bir hayli artmtr ve karyotiklerde yksek ba
ar gstermitir. Bunu anlamak iin yalnzca evremize bak
mamz yeterlidir.
Ama karyotik tarzda bir yaam sert ve her eye hazr
ilk organizmalardan olduka farkldr. karyotiklerin yaa
m tamamen gelikin molekler brokrasinin mkemmele
yakn bir seviyede ilemesine baldr. Molekler brokrasi
ise DNA'nn lgnlklarn telafi etmek dahil pek ok sorum-

168
 Atein Getirdikleri

lulua sahiptir. Baz ONA dizilimleri yaamn gven iinde

deiim geirebilmesi iin gerekli merkezi ilemler asndan
ok temeldir. Temel talimatlar ayn kalr, kuaklar boyunca
sonsuza dek tekrarlanr. Herhangi bir deiim ksa vadede
ok pahalya patlayabilir. Grnrdeki erdemleri ne kadar
ok olursa olsun bu tr bir deiimin tayclar seilim yo
luyla silinir gider. karyotik hcrelerin DNA's aka ok
uzun zaman ncesinin bakterilerinden ve arkeobakterilerden
blmlere sahiptir. imizdeki ONA mitolojik bir yaratk, bir
himeradr; uzun ACGT dizileri ok farkl ve antik varlklar
dan alnmtr ve milyarlarca yl boyunca byk bir sadakatle
kopyalanmaya devam edilmitir. Kabul edelim ki bazlar
mz, hatta pek oumuz olduka yal saylrz.
***

Sonu olarak hcreleri belli fonksiyonlarda uzmanlam

olan pek ok varlk mevcuttur; bu, rnein, kloroplast ya da
mitokondrinin hcrenin baka hibir esinin yapamad i
leri yapmasna benzer. Baz hcreler zehirleri etkisiz hale ge
tirmek ve dar atmakla ykmldr; bazlarysa elektriksel
tepilerin iletilmesi grevini zerine alr. Yavaa evrilen si
nir aygt; hareket yetenei, nefes al verii, duygular ve ok
daha sonra dncelerden sorumlu olmutur. Farkl ilevlere
sahip hcreler uyumla etkileime gemeye balambr. Daha
byk varlklarsa ayr i organ sistemleri gelitirmitir. Ha
yatta kalmalar ok farkl bileenlerin ibirliine baldr. Be
yin, karacier, bbrekler, hipofiz ve cinsel organlar genellikle
beraber sorunsuzca alr. Rekabet etmez ve paralarn top
lamndan ok daha byk olan bir btn meydana getirir.
Atalarmz ve soydalarmz 500 milyon yl ncesine dek
daima denizde yaadlar. lk olarak bir amfibi (hem karada
hem suda yaayabilen, yzergezer) canl karaya kt. Belki o
zamanlar henz belirgin bir ozon tabakas olumamt. Muh
temelen bu iki olay balantldr. nk ozon tabakasnn

169
Atalanmzn Glgesinde

oluumundan nce lmcl ultraviyole k gneten yzeye

ulayor ve gz kara bir giriimcinin ev kurmasn engelle
yerek her yeri kavuruyordu.* Daha nce de belirttiimiz gibi,
ozon, havann st ksmlarndaki oksijene Gne'ten gelen
radyasyonun temas ebnesiyle oluuyor. Kadim abnosferdeki
oksijen kirliliini yeil bitkiler yarabyordu ve bunun da yine
tesadfi ve yararl bir sonucu oldu: Karay yaanabilir hale
getirdi. Bu kimin aklna gelirdi ki?
Yz milyonlarca yl sonra zengin biyoloji her keyi kapla
mb. Hareket halindeki kta tabakalar arbk zerlerinde bit
kileri, mikroplar ve hayvanlar da tayordu. Yeni ktalarn
kabuu oluur olumaz, hemen yaam tarafndan sarlyor
du. Eski ktalarn kabuklan dnyann iine tanrken, yaa
yan kargosunun da onunla birlikte derinlere gmleceinden
endie duyabilirdik. Ama levha tektonii adn verdiimiz
tayc bant sistemi kara paralarn yalnzca senede iki bu
uk santim hareket ettiriyordu. Yaam ise daha hzlyd. Eski

fosiller tabii ki tayc banbn hareketinden yakasn kurtara

mad, levha tektonii tarafndan yok edildi. Atalarmzn b
yk deer tayan kaytlan ve kalnblar yar akkan manto
tabakasna sprlerek yanp kl oldu ve tesadf eseri pek
az kalnh bugne ulah.
Yeterli oksijen ya da baka bir yanc madde olmadan nce,
ate sz konusu bile deildi, fark edilmemi bir potansiyel
olarak maddede saklanm (nkleer enerjinin 1942-45 ylla
rna kadar kefedilmek iin beklemi olmas gibi) bir kenar
da bekliyordu. Demek ki ilk kvlcmn kb, atein yepyeni
olduu bir a olmaldr. Belki de bu, imekle tutuan bir
ereltiotuydu. Bitkiler karay hayvanlardan nce kuatm
olduuna gre fark edecek biri de yoktu: Duman ykseli
yor, krmz alevler titreiyordu. Belki de bir allk tamamen

* Deniz suyu belli bir seviyeden sonra ultraviyole nlan geirmez, opak
br. Muhtemelen en erken dnemde okyanuslar ultraviyole nlan sou
ran organik molekllerle doluydu. Denizler gvenliydi.

170
 Atein Getirdikleri

yanp kl oluyordu. Ykselen alevlerse ne gaz ne sv ne de

kahyd. Alev fizikilerin plazma dedii maddenin drdnc
haliydi. Daha nce Dnya asla atee maruz kalmamh.
nsanlar kullanmaya balamadan nce atei bitkiler kul
lanyordu. Nfus younluu ykselince ve farkl trlerden
bitkiler st ste binince, besinlere ve yeralh sularna eriim
iin ve en ok da gne iin aralarnda kavga balad.
Baz bitkiler yle bir strateji gelitirdi: Bir yandan tohumlar
n sert ve atee dayankl hale getirirken te yandan gvdeleri
ve yapraklar ok kolay tutuacak biimde evrildiler. imek
akyor, yangn balyor ve kontrolden kyordu. Geriye ise
yalnzca tohumlar kalyordu. am aac trleri bu evrimsel
stratejinin rnleridir. Yeil bitkiler oksijen retiyor, oksijen
atein olumasn salyor ve ate de yeil bitkiler tarafndan
komularna saldrmak ve onlar ldrmek iin kullanl
yordu. Varolu mcadelesinde doayla ilgili neredeyse tm
zellikler kullanlmhr.
Alev sanki baka bir dnyadan gelmi gibidir. Ama koz
mosun bu yakasnda gerekten de Dnya'ya zeldir. Gne
sistemimizdeki btn gezegenler, aylar, asteroitler ve kuy
ruklu yldzlar arasnda yalnzca Dnya' da ate bulunur, n
k bolca oksijen bulunmaktadr. Ate daha sonralar yaam
ve zekayla ilgili byk sonular douracakh. Bir ey daima
baka bir eye yol aar.
***

nsan soyu 4 milyar yl nceki balangcndan bu yana dolam

bal bir yol kat etmitir. Dnya'daki her canl akrabamzdr,
sonu olarak hepimiz ayn kkenden gelmekteyiz. Ama tam
olarak evrim yznden dnyadaki hibir yaam formu bizim
atamz deildir. nsanlara giden bir patika ald iin dier
canllar elbette ki evrimlemeyi brakmamhr. Hi kimse ev
rim aa cnn dallarndan hangisinin oraya gittiini bilmiyor
du ve insanlardan nce hi kimse bu soruyu yneltmemiti.

171
Atalarmzn Glgesinde

Ata soyumuzdan gelen varlklar ana yoldan saparak evrilme

ye devam etti ya da soylar tkendi. Fosil kaytlarndan selef
lerimizin az ok kim olduunu biliyoruz ama onlar sorguya
ekmek iin laboratuvara getiremiyoruz. Arhk ortalklarda
pek grnmyorlar.
Neyse ki bugn onlara benzeyen organizmalar hala hayat
ta ve atalarmz da bir hayli andryor. Stromalit fosilleri bra
kan varlklar muhtemelen fotosentez yapyordu ve ada bir
stromatolitik bakterinin yapaca gibi davranyordu. Hayatta
kalan yakn akrabal armz inceleyerek onlar hakknda pek
ok ey renebiliriz ama yine de tamamen emin olamayz.
Kadim organizmalar ada organizmalara gre daha basittir
diye bir kural yok. Genelde virslerin ve parazitlerin evrilir
ken daha kendine yeten bir konumda yaamalarn salayan
fonksiyonlarn kaybettii grlr.
Biyolojik grnmdeki pek ok zellik sonradan gelmi
tir. rnein seks, yaamn drtte lk blm geride kalana
dek evrilmemi gzkmektedir. Grebileceimiz kadar b
yk ve farkl eitlilikteki hcrelerden yaplm hayvanlar da
bu drtte lk zaman dolmadan nce ortaya kmamt. Ya
amn yzde 90' geride kalana dek karalar zerinde mikrop
lardan baka bir ey yoktu ve yzde 99'u geride kalana dek
vcutlarna gre byk beyinleri olan yaratklar daha ortaya
kmamt.
Fosil kaytlarnda devasa boluklar mevcuttur. (Belki de dn
yann daha fazla paleontoloa ihtiyac vardr.) Fosillerin ok sk
kefedilememesinden tr kadim organizmalarn byk bir
blmnn korunamadn biliyoruz. Bu organizmalara dair
tek bir kantn fosil formunda dahi gnmze ulamam ol
mas dokunakl bir durumdur. (Aile aacmzn salam gvde
si zerindeki dallardan kimileri insanlarn atalarna, ounluu
oluturan dierleriyse baka canl trlerine aittir.)
Fosil kaytlarnn eksiklikleri gz nne alndnda Dn
ya' daki yaamn taksonomik zenginlikleri ya da eitlilii-

172
 Atein Getirdikleri

nin zellikle de son 100 milyon ylda dzenli olarak artb

gzlemlenmektedir.9 nsanlar sahneye kh sralardaysa
eitlilik dorua ulamb ama o gnden bugne fark edilir
lde azalmhr. Sebeplerden biri buz a, dieri ve asl ne
deni ise insanlarn her eyi bilinli ve bilinsiz yamalamala
rdr. inden geldiimiz habitah yok ediyoruz. Her gn yze
yakn trn soyu tkeniyor, son kalnb.lan da kayboluyor.
Arkalarnda bir soy brakmadan gidiyorlar. ok uzun sre
boyunca titizlikle sakl anm ve gelitirilmi zgn mesajlar,
birok varln gelecek kuaklara aktarmak iin cann verdii
mesajlar sonsuza dek kaybolmu durumda.
Dnya' da bir milyon hayvan tr ve yaklak. 400.000
karyotik bitki tr bulunmaktadr. Belki binlerce bilinen
bakteri dahil dier trler, karyotik olmayanlar mevcuttur.
Hi phesiz gzden kardklarmz da olmutur, belki de
ounu gzden karyoruzdur. Baz lmler trlerin says
nn 10 milyondan fazla olduunu sylemektedir. Eer yley
se sadece yzde lO'uyla tanm bulunuyoruz. Pek ounun
soyu biz onlarn varlndan haberdar bile olmadan tkeni
yor. Milyarlarca yaam tr tkenmitir. Neslin tkenmesi
normdur. Hayatta kalmaksa sra d bir zaferdir.
Permiyen dneminin sonundan balayarak, 245 milyon
yl ncesinde Dnya' da gereklemi deiimleri ayrnhya
girmeden grdk. Fosil kaytlarna baklacak olursa u ana
kadar meydana gelmi en ykc biyolojik felaket o dneme
aittir. Dnyada yaayan trlerin neredeyse yzde 95'inin
soyu tkenmitir.* Szerek beslenen hayvanlarn pek ok
tr okyanus tabanm yaam alan olarak bellemitir, yz
milyonlarca yldr dnyadaki yaam simgeleyen varlklarsa
ortadan kaybolmutur. Deniz lalesi ailelerinin yzde 98'inin
soyu tkenmitir. Bu gnlerde deniz lalelerinin adn ska

* Yzde 95, yzde lOO'e ok yakn gzkmektedir ve ieride grldeyen

tektonik makinenin ufak bir aksama sonucu yaam bu denli altst ettii
ni habrlamak da olduka rahatszlk vericidir.

1 73
Atalanmzn Glgesinde

duymuyoruz, onlardan hayatta kalan soy deniz zambaklar

dr. Karaya yerlemi amfibiler ve srngenlerin arasnda da
ortadan kaybolan gruplar olmutur. Dier yandan sngerler
ve ift kabuklu midye benzeri hayvanlar ge dnem Permi
yen imhasndan baaryla kmhr. Dnya' da hala bolca bu
lunmalar bu baarnn sonularndan biridir.
Soylarn kitlesel olarak tkenmesinin ardndan Dnya'da
10 milyon yl veya daha fazla bir sre eitlilik ve bolluun
belli bir dzeye gelmesi iin gereklidir. Ama tabii bu yeni s
rete belki de yeni evreye daha iyi uyarlanabilen farkl orga
nizmalar ortaya kmaktadr; bunlardan kimi uzun kimi de
ksa vadeli olacakhr. Permiyen dneminin sonunu izleyen
milyonlarca ylda volkanlar snd ve dnya snd. Bu, Per
miyen dnemi souuna alkn olan pek ok kara bitkisinin
ve hayvann lmne yol ah. Art arda gelen mevsimsel so
nular kozalakl aalar ve ginkgolan meydana getirdi. Per
miyen tkeniinin ardndan oluan yeni ekolojide ilk meme
liler srngenlerden evrimleti.
Arahrmalara gre Permiyen dneminin sor..-;,,nda hayatta
kalan trlerden yalruzca 25 tanesi soylarn devam ettirebil
mitir. Bunlardan 10 tanesi ada omurgallar ailesinin yz
de 98'ini yani 40 bin tr kapsamaktadr.10
Evrimsel deiim nbetlerle ve balanglarla rldr.
kmaz sokaklar ve her eyi nne kahp gtren deiim
ounlukla ekolojik bir atlan doldurulmasyla oluur.
Yeni trler hzla meydana gelir ve milyonlarca yl boyunca
yaamn srdrr. Dnya'daki yaam tarihinin yalnzca son
yzde 2 veya 3'lk ksmnda plasental memeliler lsz bir
eitlilikle tremitir.

Kr fareleri, balinalar, tavanlar, fareler, karncayiyenler,

tembel hayvanlar, armadillolar, atlar, domuzlar, antilop
lar, filler, deniz inekleri, kurtlar, aylar, kaplanlar, fok ba
lklar, yarasalar, maymunlar, kuyruksuz iri maymunlar ve
insanlar 1 1
...

174
 Atein Getirdikleri

Dnya tarihinin byk bir blmnde bu canllardan hi

biri yoktu. Yalnzca potansiyel olarak mevcutlard.
Belli bir varln genetik talimatlarn dnn; talimat
lar belki bir milyar ACGT uzunluundadr. Ara sra birka
nkleotid deiir. Belki bu deiimler yapsal olacakhr veya
dizilimler aktif olmayacakhr ve organizmalar hibir biimde
deimeyecektir. Eer anlaml bir ONA dizilimini deitirir
seniz, organizmay deitirmi olursunuz. Bu tr deiimler
baz istisnalar haricinde ounlukla uyumsuzdur; deiim ne
kadar byk olursa uyumsuzlukta o kadar byk olacakhr.
imdiye dek gereklemi olan mutasyon, gen bileimi ve do
al seilimin toplam, Dnya' da devam eden evrim deneyi
nin genetik ifre kullanarak meydana getirebilecei olas or
ganizmalar eitliliinin kck bir blmn oluturur. Bu
varlklarn byk bir ounluu yalnzca uyumsuz olmakla
kalmayacaktr, hem ucube olacakhr hem de yaayamayacak
tr; canl olarak doamayacaktr. Yine de, varla gelebilecek
ilevsel canllarn toplam says imdiye dek var olmu olan
lardan daha fazladr. Bu fark edilmemi olaslklardan baz
lar u ana kadar yaam her Dnyaldan daha uyumlu ve
daha becerikli olmaldr.
***

65 milyon yl nce Dnya' daki trlerden pek ou muhte

melen devasa bir kuyrukluyldz ya da asteroit arpmasn
dan tr yok oldu. lenler ve soyu tkenenler arasnda
Gondwana'nn paralanmasndan nce 200 milyon yl bo
yunca baskn tr olan ve hemen her yerde bulunan dinozor
lar da vard. Bu olay kk, korkak, suspus olmu, yalnzca
geceleri ortaya kan memelileri avlayan balca yrtclar yok
etti. Eer bu arpma gereklememi, baka bir deyile, ge
zegenler aras bolukta, Gne'in evresinde garip yrnge
lerde dnen kk gkcisimlerinin ortadan kalkmasnn son
rneklerinden biri olan bu olay cereyan etmemi olsayd, in-

1 75
Atalarmzn Glgesinde

sanlar ve primat atalarmz hibir zaman var olamayabilirdi.

Ve eer o kuyrukluyldz azck daha farkl bir yrnge izle
seydi dnyay es geebilirdi. Belki de Gne' in etrafnda dola
rken buzlarnn hepsi riyebilir ve kayalk, organik ierikleri
uzay boluuna toz olarak dalrd. O zaman Dnya'ya tek
hediyesi yeni evrilmi, merakl, byk beyinli bir srngenin
seyretmeye baylaca meteor yamurlar olurdu.
Gne Sistemi'nin lei dnldnde, dinozorlarn
soyunun tkenip memelilerin ykselmesi birbirlerine ok ya
kn olaylardr. Mecazl sylenecek olursa, pek ok ey birka
santime balyd. Eer kuyrukluyldz biraz daha yava veya
hzl seyahat ediyor olsayd ya da baka bir yne doru git
seydi, arpma olmayacakb. Baka yrngelerde olduklar
iin Dnya'y es geen kuyrukluyldzlar da Dnya' ya arpp
baka bir ada yaam toptan yok edebilirdi. Kozmik ar
pma ruleti, soyun tkenmesi piyangosu bizim zam anmza
.
kadar gelmitir.
Topran iinde fosil kaytlarn ieren katmanlarda, arhk
dinozor fosillerinin son bulduu seviyenin hemen zeri her
eyi aklayan ince bir iridyum elementi tabakasyla rtl
dr. Bu elementten dnyada deil ama uzayda bolca bulun
maktadr. Bu kant bize hzla seyahat eden kk bir gezege
nin dnyamzla arptn ve onun her kesine paracklar
sahn gstermektedir. Bu, arpma sonucu oluan kraterin
kalnblan Meksika Krfezi'nde Yucatan Yarmadas yaknla
rnda kefedilmitir. Ama bu katmanda baka bir ey daha
bulunmutur: kurum. Bu dnya apnda bir yangna iaret
etmektedir. arpmann enkaz yksek atmosfere yaylm
ve oradan tm dnyaya yamtr. Gkten gelen durmak bil
meyen meteor yamurlan yeri, le gneinden kat kat fazla
aydnlatmtr. Dnya'nn her yanndaki kara bitkileri aniden
ve toptan alev alm, ou yok olmutur. Tuhaf ve rastlant
sal bir ba, oksijeni, bitkileri, meteor yamurunu ve Dnya'y
yutan yangn birbirine balamaktadr.

1 76
 Atein Getirdikleri

Bu tr bir arpma uzun sredir var olan ve diyelim ki ken

dine gvenen varlklar pek ok biimde yok edebilir. Is dal
galan ve k parlamalarnn balamasndan sonra, arpma
sonucu oluan kaln bir toz tabakas bir sene ya da daha uzun
bir sre boyunca Dnya'y kaplad. Belki de, dnya apnda
ki yangndan, snn dmesinden ve gezegenin her yanna
asit yamurlan yamasndan da nemli olan ey, fotosentez
iin yeterli n bir ya da iki sene boyunca var olamamasy
d. Okyanuslardaki fotosentez yapan organizmalar (bugn
olduu gibi o zaman da dnyann ounu kaplamaktayd
lar) tek hcreli bitkiler olan planktonlardr. Bu bitkiler n
azlna kar hassasbr nk yiyecek seviyeleri der. Ama
klar snd m kloroplastlan artk gne ndan karbon
hidrat retemez olur ve bu yzden lrler. Ama bu kk
bitkiler byk balklar tarafndan yenilen kk balklarn
yedii karides benzeri yarabklarca yenilen tek hcreli hay
vanlarn temel diyetidir. Iklan kapatn, foto planktonu or
tadan kaldrn, tm besin zinciri, zenle hazrlanm kattan
kule, yklr gider. Buna benzer baka bir durum da karalar
iin geerlidir.
Dnyadaki canllar birbirlerine bamldr. Yaam karma
k ekilde dokunmu bir kumaa benzer. Birka iplii eker
seniz her ey eskisi gibi mi kalr yoksa btn kuma sklr
m kimse bilemez.
Bcekler ve dier eklembacakllar l bitkilerin ve hay
vanlarn arbklarrun temizlenmesine yarayan balca failler
dir. Abk ynetimi konusunda uzman olan bokbcekleri (eski
Msrllar onu gne tanrsyla zdeletiriyor ve ona tapyor
du) gezegenimizin yzeyinde bulunan nitrojen ynnden
zengin hayvan arbklanru ve dklarn toplayarak bitki kk
lerine yiarlar. Afrika' da tek bir taze fil dksnda 16 bine ya
kn bcek saylmbr ve iki saat sonra dk tamamen ortadan
kaybolmutur.12 Bokbcekleri olmasa Dnya'nn yzeyi hayli
farkl olabilirdi. Ayrca uyuzbceklerinin ve yaykuyruklu b-

177
Atalanmzn Glgesinde

ceklerin mikroskobik dklar bitkilerin byd humuslu

topran temel bileenlerini oluturmaktadr. Hayvanlar da
bitkileri yemektedir. Grld gibi birbirimizin kah abkla
rndan da yararlanmaktyz.
Topran bir dier ahalisi de gen bitkileri ldrmektedir.
Aada Darwin'in tarada bir bahenin uysal grnml
toprann hemen albnda gizlenmi gaddarl aa kard
kk bir deney yer almaktadr:

3 ayak uzunluunda ve 2 ayak geniliinde, iyi ilenmi,

yabanc otlardan temizlenmi, yani yabanc bitkilerin kendi
lerine zarar vermeyecei bir tarha ekilmi bizim yerli otla
nmzdan baz gen bitkilerin yani 357 bitkiden 295'inin en
bata smklbcekler ve dier bcekler tarafndan tahrip
edildiklerini saptadm. ok uzun zamandr biilmekte olan
ya da drt ayakllarn zerinde otlamaya alk olduklar -ki
bu da ayn anlama gelir- bir imenlik bymeye braklrsa
en gl ve grbz bitkiler giderek daha az dayankl olan
bitkileri ldrrler, bunlar tam gelimilik dzeyine ulam
olsalar da yok olmaktan krtulamazlar 13
. . .

Baz bitkiler baz hayvanlar iin yiyecek deposudur. Bu

nun karlnda da hayvanlar bitkilerin remesi iin araclk
yapmaktadr ve erkek bitkilerden tanan spermler, dii bit
kilerin yapay yolla dllenmesini salar. Bu aslnda tam ola
rak yapay seilim deildir nk sre hayvanlarn ok da
fazla kontrolnde deildir. Bu tedarikilere yaplan deme
genellikle yiyecek eklindedir. Pazarlk yaplmtr. Belki bu
hayvanlardan biri polen tayan bir bcek, bir ku, bir yarasa
ya da bir memelidir. Krknde reme iin gerekli kalntlar
tayordur ya da anlama bitkiler tarafndan salanan yiyecek
karlnda azot ynnden zengin gbrenin hayvanlar tara
fndan salanmasdr. Yrtclarn krklerini, pull arn ya da
dilerini arbklar karlnda temizleyen ortakyaarlar vardr.
Ku tatl bir meyve yer, ekirdek sindirim sisteminden geer
ve uzaklardaki verimli bir topraa atlr. Bu, sz konusu al-

1 78
 Atein Getirdikleri

veriin yerine getirilme ekillerinden biridir. Meyve aalan

ve brtlen allklar hayvanlara sunduk.lan yiyeceklerin
ancak ekirdekler yeterli olgunlua ulatnda yeterince tatl
olmasna dikkat eder. Olmam meyveler karn artr. Bu bit
kilerin hayvanlar eitme yollarndan biridir.
Bitkiler ve hayvanlar arasndaki ibirlii gergindir. Hay
vanlara tam olarak gven duyulmaz, nk bir frsat yakala
dklarnda bulabildikleri her bitkiyi yerler. O yzden bitkiler
dikenlerle ya da alerji yaparak, zehir ve sindirimi engelleyen
kimyasallar reterek ya da yrtcnn DNA'syla oynayan
ajanlar reterek kendilerini istenmeyen ilgiden korur. Bu hi
bitmeyen ar ekim savata hayvanlar da bitkilerin bu uyar
lanmalanru etkisiz klan maddeler retir.
Hayvanlar, bitkiler ve mikroplar byk, tm gezegeni
kapsayan, ayrntl, ok gzel bir ekolojik mekanizmann i
ie geen paralardr. Bu mekanizma Gne'e baldr. G
ne tm yaamn kaynadr.
Yer bitkilerle kaplandnda belki gne nn yzde
O,l ' i organik molekllere dnmektedir. Otul bir hayvan
dolanp dururken bu bitkilerden birini yer. Otul hayvanlar
tipik olarak bitkide bulunan enerjinin yzde lO'unu ya da
dier bir deyile bitkide yzde 100 verimle depolanabilecek
enerjinin on binde birini alr. Eer imdi otul hayvan et
il bir hayvan tarafndan saldrya urarsa avdaki enerjinin
yzde lO'u yrtcya geer. Balangtaki gne enerjisinin
yz binde biri yrtcya ulamtr. Tabii ki mkemmel ve
rimlilikte motorlar yoktur ve besin zincirinde enerji kayb,
olmas beklenen bir durumdur. Ama besin zincirinin tepe
sindeki organizmalar sorumsuz denecek lde verimsiz
grnmektedir.*

* Prensipte ekolojik mekanizma Gne maya devam ettii srece yani

yaklak 5 milyar yl daha yaamaya devam edebilirdi; ama besin zinci
rinin en stnde oturan ve dolaysyla binde bir verimlilikle ileyen bir
sreten yararlanan etoburlar olarak, Gne'i daha verimli ekilde kul
l anma yollan olup olmadn merak etmemek elde deildir.

179
Atalanmzn Glgesinde

Dnya' daki yaamn birbirine ba llnn ve bamll
nn canl bir rnei biyolog Clair Folsome tarafndan sunul
mutur: Eer vcudunuzdaki btn hcreler, et ve kemikler
birden kaybolsayd ne grrdnz?

Geride hayaletimsi bir grnt kalrd ve deri; bakteri, man

tar, yuvarlak kurt, klkurdu ve daha pek ok mikrobun sa
h prlblanyla belirginleirdi. Barsak youn anaerobik ve
aerobik baterilerden, mayalardan ve dier mikro organizma
lardan oluma bir tpe benzerdi. Daha dikkatli bakldn
daysa her dokuda yzlerce eit virs grnrd.

Folsome, sz konusu ayn ileme tabi tutulduunda,

Dnya' daki her bitki ve hayvann "mikrop kaynayan bir hay
vanat bahesi"14 grnmn alacan vurgular.
***

Baka bir gne sisteminden gelen bir biyolog Dnya' daki

yaam formlarn incelediinde hepsinin ayn organik mal
zemeden yapldn, ayn molekllerin hemen hemen ayn
ilevleri yerine getirdiini ve neredeyse herkeste ayn genetik
ifre kitabnn bulunduunu mutlaka fark ederdi. Gezegeni
mizdeki organizmalar yalnzca akraba olmakla kalmaz, kar
lkl iliki iinde yaar, birbirinin atklarn zmser, hayatta
kalmalar bir dierinin yaamasna baldr ve ayn krlgan
yeryz katmannda yaamaktadrlar. Bu sonu bir ideoloji
deil, gerektir. Otoriteye, inanca ya da bir iddiaya deil, tek
rarlanabilir gzleme ve deneye dayanmaktadr.
Gezegenimizde yaayan varlklar arasndaki balant ve
egdm kusurludur. Dnya'daki tm yaam kolektif zeka
denebilecek bir eye sahip deildir; byle bir zekann olmas
insan bedenindeki tm hcrelerin, kah snrlamalar ierisin
de, sonradan ortaya kan bir iradeye tabi olmasna benzer
di. Yine de uzayl biyolog tm biyosferi; tm retrovirsleri,
tropik dev balklar, foraminiferalar, mongongo aalarn,

180
 Atein Getirdikleri

tetanos basillerini, su ylanlarn, diyatomlan, stromatolit

yapclar, deniz bceklerini, barsak parazitlerini, ceylan
lar, yosunlan, mercanlar, spiroketleri, banyanlan, keneleri,
balkllar, kutup martlarn, kanaryaotu polenlerini, taran
tulalar, at nal yengeleri, siyah mambalar, kral kelebekle
rini, krba kuyruklu l kertenkelelerini, cennet kularn,
elektrikli ylanbalklanru, tripanozomlar, yabani havular,
kuzey sumrularn, atebceklerini, krizantemleri, eki ba
l kpek balklarn, vallabileri, stma mikroplarn, tapirleri,
yaprak bitlerini, su mokasenlerini, gndzsefalanru, turna
lar, komodo ejderlerini, cezayirmenekelerini, krkayaklar,
fener balklarn, denizanalarn, ak.cierli balklan, mayay,
dev kzlamlar, su aylarn, arkeobakterileri, denizlaleleri
ni, inciieklerini, zambaklar, insanlar, cce empanzeleri,
mrekkep balklarn, kambur balinalar; ksacas tm dnya
hayatn bir araya toplamaya alt iin mazur grlebilir.
Ana temann gizli ayrmlarla dolup taan eitlilikleri uz
manlara ya da niversite rencilerine braklabilir. u veya
bu trn kendini beenmilii ya da gsterii, hak iddialan
grmezden gelinebilir. Ayrca dnya dndan gelen bir bi
yoloun bildii daha baka pek ok dnya olmaldr. O ne
denle, gzlerden uzak bir gezegende cereyan eden yaamn
baz arpc zelliklerinin galaktik arivin raflarndan birine
yerletirilmesi yeterli olacaktr.

181
 Blm 8

EK VE OLU M
00 00
Seks kiiyi aptalca ve gl bir igdyle donahr ve bu da
onun bedenini ve ruhunu srekli olarak bakasna tar, ya
amnn en harika ii bir e semek ve onun peinde komak
haline gelir ve o kii sahip olup en byk hazz tadar, yarp
en ateli fkeye kaplr ve yalnz kalp sonsuz melankoliye
dalar. Dnyay en derin anlam ve gzellikle doldurmak iin
baka ne gerekir?
GEORG SANTAYANA
Gzellik Algs1 (18%)

lm yaama isteinin ar ekilde cezalandrlmas, knan

mas ya da temeli buna dayanan egoizmin doa yoluyla elde
edilmesi ve varoluumuz iin bir ceza olarak dnlebilir.
Kuan eyleminin balam olduu dmn acyla zl
mesidir lm.
ARTHUR SHOPENHAUER
sten ve Tasarm Olarak Dnya2
 cak bir yaz gecesi etrafta dolaan atebceklerinin
san-beyaz fosforla srarl parlaylar, arzuyla yanp
tutumas; pervanelerin kar cinsi kendine ekebilmek
iin byl bir iksiri rzgara savurmas, kanatlarm aceleyle
rpmas; erkek tavus kularnn kilometrelerce teden fark
edilen byleyici mavi yeil talar ve dii tavus kularnn
titreyileri; polen taneciklerinden kan kk tplerin ie
in yumurtasnn bulunduu kanala girmek iin birbiriyle
yarmas; parlayan mrekkepbalnn cokulu k gsteri
leri, kafalarndan, antenlerinden ve gzlerinden yan rengi,
parlakl ve motifleri dntrmeleri. .. Tenya her gn zen
le yz bin dllenmi yumurta yapar; byk balina okyanu
sun derinliklerinde grldeyerek dokunakl lklar atar,
lklar yzlerce ya da binlerce kilometre teden duyulur,
bir baka yalnz dev bu sesi dikkatlice dinler; bakteriler birbi
rine sokulup birleir; austosbceklerinin korosu kolektif bir
ak serenaddr; balars iftleri evlilik uularm yksekten
ve hzla yapar, geriye iftlerden yalnzca bir tanesi kalr; er
kek balk kim bilir kimin brakt yumurtalarn zerine me
nisini fkrtr; kpekler birbirlerinin arkalarn koklayarak
erotik uyarclar arar; iekler civardan geen bcekler, kular
ve yarasalar ekmek iin ehvet dolu kokular yayar ve ta
yapraklarm gsterili mortesi reklamlarla ssler; erkekler
ve kadnlar ark syler, dans eder, giyinip sslenir, boyanr,
poz verir, oralarn buralarn delip keser, talep eder, zor
lar, rol yapar, yalvarr, boyun eer ve hayatlarn riske atar.
Akn dnyay dndrdn sylemekse ok ileri gitmek

1 85
Atalanmzn Glgesinde

olacakbr. Dnya dner nk olutuundan bu yana dn

mektedir ve o zamandan bu zamana onu durduracak hibir
ey olmamtr. Ama ou bitki, hayvan ve mikrobun ortak
pratii olan sekse ve aka kendini neredeyse lgnca adamak
yaamn yaygn ve arpc zelliklerinden biridir. Herkes bu
konuda bir aklama duymaya son derece heveslidir.
Tm bunlar neye yarar? Tutkunun youn ve taknhl olu
u neyle ilgilidir? Organizmalar neden seks iin uykusuz ve
a kalr, kendilerini lmcl tehlikelere atarlar? Aralarnda
byke bitkiler ve hayvanlar olan baz varlklar, karahindi
balar ve semenderler, baz kertenkele ve balklar seks olma
dan reyebilir. Neredeyse Dnya tarihinin yarsndan uzun
bir ksmnda organizmalar seks olmadan da remeyi srdr
mtr. O zaman seks ne ie yarar?
Ayrca seks organizmalara pahalya patlar: Yalnzca rakip
leri yenmek iin kahramanca boynuzlar karmak; birbirlerine .
uyumlu organlar retmek; ritmik hareketler yapmak ve seks
ten birlikte haz duymak. Tm bunlar organizma iin enerji
kaybdr ve ksa vadede fayda salayacak bir etkinlik iin de
kullanlabilir. Ayn zamanda baz canllar seks yapabilmek
iin canlarn tehlikeye atar. Kendini tehir etmek ve diilere
kur yapmak iin kuyruunu aan tavus kuu, kuyruu kapal
olduu anlara oranla yrtclarn tehdidine ok daha ak hale
gelir. Seks hastalklarn bulamas iin de uygun ve potansiyel
olarak ldrc bir kanaldr. Tm bunlarn maliyeti seksin ya
rarlaryla dengeleniyor olmaldr. Peki bu yararlar nedir?
***

Biyologlarn seksin nedenini MI anlayamam olmalar utan

verici bir gerektir. Bu balamda 1862'de Darwin'in yazdkla
rndan sonra durumda pek bir deiiklik olmambr.

Cinselliin nihai amacn bilmiyoruz; neden yeni varlklar iki

cinsel enin birlemesiyle olumaldr? . . . Bu konu tamamen
karanlkta kalmtr.

186
 Seks ve lm

4 milyar yllk doal seilim boyunca talimatlar bilenmi,

oalm, incelmi, uyarlanm, daha ayrntl, daha hatasz,
daha yeterli hale gelmi ACGT dizileri, yaamn alfabesiyle
yazlm bu el kitaplar, baka firmalar tarafndan yaymlan
m dier el kitaplaryla rekabet halindedir. Organizmalar
talimatlarn aktarlmas ve kendilerini kopyalamas, yeni ta
limatlarn denenmesi, seilimin gereklemesi iin imal edil
mi aralara benzer. Samuel Butler horozun yumurtann bir
yumurta daha yapma yolu olduunu syler. Seksin ne oldu
unu bu balamda anlamaya almalyz.
Seksin molekler mekanizmasnn ounu anlayabiliyo
ruz. Balang olarak baz mikrobik varlklarn birok insann
imkansz diye adlandraca eyi nasl rutin olarak yapt
na, seks olmakszn reyebildiine* bakalm: Bu varlklarn
nkleik asitleri, her kuakta bir kez bu i iin retilmi ACGT
molekler yaptalar sayesinde kendilerini sadakatle kopya
lyor. ki fonksiyonel olarak eit DNA'nn hcreyi ikiye blp
kendine ait blmleri ynettiini dnn. Bu, boanmadan
sonraki mal paylam gibidir. Bir sre sonra bu ilem kendini
tekrar eder. Her kuak bir ncekinin skc tekrardr ve her
organizma tek kiilik ebeveyninin yeterli bir kopyasdr; son
mitokondriye kadar her ey birbirinin aynsdr. Organizma
uyumluysa ve evrede kendini tekrarlyorsa ve duraansa bu
organizasyon baaryla srer. Monotonluk nadiren mutasyon
yoluyla krlr. Ama daha nce de vurguladmz gibi mu
tasyon tesadfi bir oluumdur ve ounlukla yarar deil za
rar getirir. Bunu izleyen tm kuaklar sknt eker, yalnzca
telafiye ynelik bir mutasyon bu gidiat durdurabilir ki bu
da neredeyse olaslk ddr. Evrimin bu artlar altndaki hz
bir hayli yava olmaldr; 3,5 ve 1 milyar yl ncesi arasnda
bu yavalk gzlemlenebilmektedir; ama seks icat olunca iler
deimie benzemektedir.

* Yapay dllenme de sekstir.

1 87
Atalarmzn Glgesinde

Artk genetik materyallerde yava, geliigzel bir de

iimdense var olan mesajlara uzun ve karmak talimat
lar dizisini tek bir admla yapbrabildiinizi dnn. Bu
ONA' da tek bir kelimenin deimesi deil kullanclar tara
fndan test edilmi kitapklardan oluan ciltlerin deii.mi
dir. Gelecek kuaklarda ayn trden bir yeniden karlmarun
gerekletiini dnn. Eer deimeyen ya da ok marji
nal olan bir evreye uyarlanm durumdaysanz bu aptalca
bir fikirdir ve her deiim size zarar getirecektir. Ama uyar
lanmanz gereken dnya heterojen ve dinamikse, evrimsel
deiimin getirdii bir sr yeni genetik talimabn her kuak
iin ulalr olmas yalnzca A'lann C'lerle yer deitirdii
alldk uygulamadan iyidir. Ayrca genleri yeniden karabi
liyorsanz, siz ve sizin soyunuzdan gelenler kuaklar boyun
ca ylma sebebiyle genleri bozan bir mutasyon tuzandan
kanm olur.3 Zararl genler hzla daha avantajl olan gen-
lerle deitirebilir. Seks ve doal seilim bir tr editr grevi
grerek, kanlmaz mutasyon hatalarn kirletilmemi, saf
talimatlarla deitirir. Bu, karyotiklerin, tam seksle kar
latklar srada, protozoa (paramecia gibi), plazmodya (st
maya neden olanlar gibi), yosun, mantar, tm kara bitkileri
ve tm hayvanlara giden farkl evrimsel izgilere doru na
sl yol almaya baladn aklar.
Bakteriden yaprak bitine ve toz aacna kadar deien
baz modem organizmalar, bazen eeyli bazen eeysiz rer.
ki yolu da kullanabilirler. Dierleri, rnein karahindiba ve
kimi kam kuyruklu kertenkeleler yakn dnemde anatomi
lerinden ve davranlarndan aka anlalaca gibi eeyli
formdan eeysiz forma doru evrilmitir. Karahindibann
kulland mevcut reme ynteminde, ab iekler ve nek
tar gereksizdir. Bir an, iini ne kadar iyi yaparsa yapsn ka
rahindibarun dllenmesine araolk edemez. Kam kuyruklu
kertenkele trnde ise tm bireyler diidir ve yumurtadan
kan yavrularn biyolojik babalar yoktur. Ama reme yine de

188
 Seks ve lm

heteroseksel n sevimeyi gerektirir: Kam kuyruklu diiler

kendilerini hamile brakamayacak olsalar bile farkl bir trn
erkekleriyle formalite icab iftleir ya da kendi trlerinden
teki diilerle bir iftleme riteli gerekletirirler.4 Anlalan
biz bu kertenkeleleri ve karahindibalar eeylilikten eeysizli
e yeni getikleri bir zaman diliminde gzlemliyoruz. Seksin
dayanaklar ve komutlar henz yitip gitmemitir. Belki de
bazen cinsel olarak remenin ve bazen de tam tersinin daha
akllca olduu artlar vardr. Varlklardan bazlar d ev
renin artlar uyarnca bir halden dierine getikleri bir dn
g iinde olabilir. Bu seenek bizim iin geerli deildir. Biz
seksten teye geememekteyiz.
Gnmzde genetik talimatlarn enfeksiyon yoluyla karl
mas, sekste olanlara tuhaf bir benzerlik tar. Mikrop byk
bir organizmaya girer, savunma sistemini kertir ve nkle
ik asidini ev sahibine szdrr. Hcrede rlantide alan ve
ekip gitmeye hazr etrefilli bir yap bulunur. ACGT'nin
mevcut dizilerini okur ve kopyalar ama mekanizma yeterince
iyi almamaktadr. Yerel nkleik asitleri yabanc olanlar
dan ayramaz. Talimatlar iin bir matbaa grevini grr ve
dmesine basldnda her eyi kopyalar. Parazit dmelere
basar, hcrenin enzimleri yeni talimatlarla donanr ve yeni
km parazit srleri daha fazla ykm iin ortala salr.
Zaman zaman da ller seks yapar ve yavrular. Bir bakte
ri ldnde ierii evreye salr. Nkleik asitleri bakterinin
lmnden haberdar deildir ve yavaa paralara blnr
ken bile, bir sinein kopan baca gibi, paralar bir sre daha
fonksiyonlarn yerine getirmeye devam eder. Eer byle bir
para oradan gemekte bulunan el srlmemi bir bakteri tara
fndan ieri alnrsa, yerleik nkleik asitlerle ibirlii yapmaya
davet edilebilir. Belki de oksijenin bozduu DNA'nn tamiri
iin hasar grmemi talimatlar ieren bamsz bir kayt olarak
kullanlr. Belki bu, Dnya'nn oksijen atmosferinin olumasy
la birlikte balayan seksin an ilkel bir formudur.

189
Atalarmzn Glgesinde

Bakteri ve balklarda, babunlar ve kediler arasnda olan

lar gibi tuhaf ve anlamsz gen kombinasyonlar da nadiren
gerekleebilir. Gnmzde balkta bakteri genleri olduu
gibi, bakterilerde de balk genleri vardr. Genler ev sahibi
organizmann DNA'sna kendini ilitiren bir virs tarafn
dan getirilmie benzerler. Kuaklar boyu ev sahibiyle bera
ber rer ve onun genomunda barnrlar, sonra kendilerini
brakr ve ev sahibinin genlerinin bir ksmn da yanlarnda
alp gtrerek dier trlere bulamaya giderler. Kedilerin
Akdeniz'in sahillerinde 5 ila 10 milyon yl ncesinde ba
bun virojeni edinmi olduu bilinir.5 Virsler git gide kaza
eseri hastala neden olan gezgin genlere benzemektedir.
Eer bugn genetik dei tokular bu kadar farkl organiz
malar arasnda meydana gelebiliyorsa, birbirine ok yakn
olan trler arasnda kaza eseri bul unm alar daha da kolay
olmaldr. Belki de seks bir enfeksiyon olarak balamtr,
sonradan da enfekte eden ve enfekte olan hcreler arasnda
kurumsallamtr.
ki uzak akraba, ayn trn iki yesi, kopyalama ilemini
srdrme halindeyken, nkleik asit iplikleri yan yana rahata
uzanm bulabilir. Uzun bir dizinin kk bir blm yle
sylyordur:

. . . ATG AAG TCG ATC CTA . . .

ve dier akrabann gen dizilimindeki karlk gelen blm ise

yle sylemektedir:

. . . TAC TTC GGG CGG AAT . . .

Uzun nkleik asit moleklleri dizilimin ayn basamanda

ayrlr (rnekte, ilk molekldeki AAG ve ikincideki TTC'den
sonra) ve tekrar birletiklerinde ikisi de dierinden bir para
almtr:

190
 Seks ve lm

. . . ATG AAG GGG CGG AAT .. .

ve

. . . TAC TTC TCG ATC CTA ...

Bu genetik yeniden birleimle iki yeni talimat dizilimi ve

dolaysyla iki yeni organizma oluur. Bunlar ayn trden gel
dii iin tam olarak bir canavara benzemez ama yine de her
biri daha nce ayn varlkta ayn anda bulunmayan bir dizi
talimat oluturur.
Daha nce de belirttiimiz gibi, bir gen, belli bir fonksiyo
nu kodlayan, genellikle bir enzimi sentezleyen ve A, C, G ve T
bazlarndan oluan bir dizilimdir. ONA moleklleri yeniden
birlemek zere kopaca zaman, kopma bir genin balang
cndan hemen nce ya da bitiminden hemen sonra oluur ve
neredeyse hibir zaman ortasnda meydana gelmez. Bir genin
birden fazla fonksiyonu olabilir. Organizmann nemli ka
rakteristikleri; boy, saldrganlk, krk rengi ya da zeka birok
farkl genin bir arada almasnn sonucudur.
Seks nedeniyle daha geleneksel eitlerle rekabet edecek
farkl gen kombinasyonlar artk denenebilir. Bir dizi umut
vaat eden doal deney gereklemektedir. Kuaklarn sabrla
ans getirecek bir mutasyon dizisi iin sraya girip bekleme
lerindense, doru olan bulmann da saysz kuak alabilecei
dnldnde ve trlerin de o kadar ok bekleyemeye
bilecei gz nnde tutulduunda, artk organizmalar yeni
zelliklere ve yeni uyarlanmalara toptan sahip olabilir. ki
ya da daha fazla mutasyon kendi bana pek bir anlam ifade
etmezken, organizma bunlarn egdmnden inanlmaz bir
yarar salar ve birbirine hayli uzak soylardan aktarm yap
labilir. Trler iin bunun avantaj ortadadr ama bedeline de
katlanlmaldr. Genetik yeniden birleim eitlilik asndan
bir hazinedir ve doal seilimi de oyuna dahil eder.6

191
Atalarmzn Glgesinde

Seksin sreklilii zerine dier bir aklama da orijinal

lii bakmndan muhteemdir ve bizi parazit mikroplarla
ev sahiplerinin alar kadar uzun sren silahlanma yarn
izlemeye davet eder. u an vcudunuzda dnyada bulu
nan insan saysndan ok hastalk yaratan mikro organizma
bul unm aktadr. Bir saatte iki kez blnerek reyen tek bir
bakteri sizin mrnz sresince arkasnda bir milyon baa
rl kuak brakacaktr. Bu kadar ok mikrop ve bu kadar
ok kuakla ilem yapmak zere seilebilecek olduka yk
sek sayda mikrobik eitlilik mevcuttur. Bu seim zellikle
sav unm a sisteminizi ama potansiyeline sahip olanlar ara
sndan yaplr. Baz mikroplar kimyalarn ve yzey ekille
rini vcut henz yeni bir antikor modeli retmeden dei
tirebilir. Bu kk varlklar rutin olarak insann baklk
sisteminin en azndan bir ksmn alt eder. rnein stmaya
neden olan plazmodyum parazitlerinin yzde 2'si ekille-
rini ve yapma biimlerini her kuakta deitirmektedir.7
Hastalk yapan mikro organizmalarn uyarlanma gleri
dorultusunda diyebiliriz ki insanlar kuaklar boyunca ge
netik olarak ayn kalsayd byk bir tehlike ba gsterebilir,
hzla evrimleen patojenler bizi yiyip bitirebilirdi. Savunma
mz ykan bir tr ortaya kabilirdi. Ama eer DNA'mz her
kuakta yeniden eitlenirse hastalk mikroplarnn lmcl
riskler tayan istilasn atlatma ansmz artar.8 Olduka
sayg gren bu hipoteze gre seks dmanlarmz temelden
artr ve saln anahtardr.
***

Diiler ve erkekler fizyolojik adan farkl olduundan kendi

soylarnn devam iin farkl stratejiler izleyebilirler. Bu stra
tejiler tamamen uyumsuz deildir ama cinsler arasnda belli
bir atmaya da sebebiyet verir. Pek ok srngen, ku ve
memeli trnde dii her seferinde az sayda, belki ylda yal
nzca bir defa yumurta retir. Bu bakmdan eini seerken ay-

192
 Seks ve lm

rmclk yapmas ve kendini, dllenmi yumurtalar ve yav

rular beslemeye adamas evrimsel adan mantkldr.
Dier yandan erkek her boalmada yz milyonlarca
sperm hcresi ve gen bir primabn sahip olduu, bir gnde
pek ok kez boalabilme becerisiyle, eer becerebilirse soy
izgisini saysz ve ayrm gtmeksizin yaplan iftlemelerle
srdrebilir. ok cokulu ve istekli olabilir ama ayn zaman
da tatl szlerle kandrarak, gsteri yaparak, gz korkutarak
ve mmkn olduunca ok diiyi hamile brakarak bir eten
dierine geme eilimindedir. Ayn stratejiye sahip baka
erkekler de olduuna gre dllenmi bir yumurtann ya da
bir yavrunun onun olup olmadna emin olamaz. O zaman
kendi genlerini bile tamama ihtimali olan bir ufakl bes
leme ve bytme iine neden girsin? Bu yatrmn kendinin
deil rakibinin soyunun karna olup olmadn kim nere
den bilebilir? Bu durumda yaplacak en iyi ey daha fazla
diiyi dllemektir.
Bu hibir koulda sabit, deimez bir davran biimi de
ildir. Diilerin pek ok erkekle iftlemeye can att trler
vardr. Ayn zamanda baz trlerde erkekler yavrularn by
me srecinde temel bir rol oynar. Bilinen ku trlerinin yzde
90'ndan fazlas tek elidir; maymunlarn yzde 12'si ve kurt
lar, akallar, kr kurtlar, tilkiler, filler, kr fareleri, kunduzlar
ve minyatr antiloplar da tekelidir.9 Yalnz burada tekelilik
baka bireylerle seks yapmamak anlamna gelmez. Erkekle
rin yavrular bytmeye yardm ettii ve anneye bakt pek
ok trde yine erkekler arada bir typ kaamak yapmakta
dr ve dii de dier erkeklere aktr. Biyologlar buna "kark
iftleme stratejisi" ya da "ift dnda iftleme" adn verir.
ONA lmleri "tekeli" ku iftlerinin bytt yavrula
rn %40 kadarnn "evlilik" d ilikilerin rn olduu ve
insanlar arasndaki orann da neredeyse bunun kadar olduu
tahmin edilmektedir. Yine de, partner konusunda seici olan
ve ocua bakan dii ile cinsel maceralar arayan erkek moti-

1 93
Atalarmzn Glgesinde

fi, hayvanlar aleminde, zellikle de memeliler arasnda ok

yaygndr.
***

Koku sinyali ve dier mekanizmalar yksek organizmalarn

genlerinin baka bir organizmayla temas etmesiyle, molekl
lerin yan yana uzanp birlemesini salamak iin almak
tadr. Ama bu yalnzca donanmdan ibarettir. Bakterilerden
insanlara kadar seksteki en nemli olay ONA dizilimlerinin
deiimidir. Donanm yazlmn amacna hizmet etmekte
dir.
Balangta seks beceriksizce, karmak, rastlantsal olmu
olmaldr. Yatak odas fars mikrobik dzeyde gereklemi
tir. Ama seks gelecek kuaklar asndan o kadar yararl bir
eydir ki, bedelinin ok yksek olmamas kaydyla, doal se
ilim gelimi cinsellik donanmn muhtemelen ksa zaman
da oluturup iletmeye balam ve cinsel birleme azmini
kuvvetlendirecek yeni bir yazlm da hazrlamtr. Tutkulu
organizmalar tm dier zellikleri ayn olsa da daha kaytsz
olanlara gre daha fazla yavrulambr. Yeni ONA kombinas
yonunun seilim avantajlarndan haberdar olmayan organiz
malar yine de eninde sonunda kalbmsal talimatlarn dei
tirmek iin bu baskya yenik dmlerdir. izgi roman, pul,
yabanc para koleksiyonlarn ya da nllerin imzal fotoraf
larn deitirenler gibi uzun uzun dnmeden ve kendile
rine engel olamadan bunu yapmlardr. Bu deitoku en az
bir milyar yandadr.
ki paramecia birleebilir, yani genetik materyallerini bir
birleriyle deitirebilir ve sonra yollarn ayrabilir. Yeniden
birleim cinsiyet gerektirmez. Erkek ve dii bakteri diye bir
ey yoktur ve bakteriler seks yapmaz, DNA'larnn blmleri
ni birbirleriyle deitirmez ama rerler. Eeyli bitkiler ve hay
vanlar yeniden birleim ilemini yaparlar. Yeniden birleim
her yeni varln bir deil iki ebeveyni olmas anlamna gelir.

194
 Seks ve lm

Bu demektir ki flrt ettikleri zamanlar haricinde yalnz

yaayan ve asosyal olan trde bireyler yalnzca iftler halin
de yaplabilen ok nemli bir eylem tasarlamaldr. ki cinsin
birbirlerinden her eye ramen farkl amalan ve stratejileri
olabilir ama seks ibirlii gerektirir.
Bir kez bu kadar gl bir gd dnyaya brakld za
man yava ve doal aamalarla baka trl ibirliklerine
nderlik edebilir. Seks tm trleri bir araya getirir. Tehlikeli
mutasyonlarn kmlatif yaplanmasndan iki taraf da ko
ruyarak, deien evreye yeni uyarlanmalar salayarak ve
srp giden, kolektif bir giriim olarak, kalbmsal soy izgile
rini aprazlama balar. Bu, eeysiz remeden olduka farkl
bir uygulamadr. Eeysiz remede birok paralel soy izgisi
vardr ve soy izgileri kuaklar boyunca, aralarnda hibir ak
rabalk olumadan devam eder.
Seks reme iin ok nemli bir hale geldiinde, cinslerin
birbirini cezbetme ve rakiplerden birini seme dramas sah
neye konur. likili temalar unlardr: Cinsel kskanlk; ger
ek ve sahte kavga, olas cinsel partnerler ve rakiplerin bulun
duklar yerleri ve kimliklerini dikkatlice not etme; zorlama ve
tecavz . . . Bunlarn hepsi Darwin'in de iaret ettii bir nokta
ya ynelir. Tuhaf ve muhteem eklentiler, renk rntleri ve
uzaktan ilikili trlerin yelerinde bile genellikle insanlarn
ok ho bulduu kur yapma oyunlar. Darwin cinsel seilimin
insann estetik duygularnn kkeni olabileceini dnm
t. te, cinsel seilimin kularda nelere sebep olduuna dair
bir yirminci yzyl biyolounun grleri:

Talar, byklar. Boyun tyleri, gerdanlar, krk yakalar,

mahmuzlar, arlarn iekleri dllemesi, bitkilerin belli bir
yne doru bymeleri, kanatlardaki ve gagalardaki fazla
lklar, tuhaf ve muhteem grnml kuyruklar, mesaneler,
ok renkli plak ten blmleri, eklemeler, uzatlm tyler,
parlak renkli ayaklar ve bacaklar ... Gsteri her zaman ok
gzeldir . 1 0

195
Atalarmzn Glgesinde

zellikle cinsel partnerlerini d grnlerine gre seen

kular iin tm bunlar byk nem tar. Gzellikte yarab.
lan modalar hzla nfusa yaylr ve tarzn ymclan uzakta
tutup tutmamakla en ufak bir alakas olmamas da kimsenin
umurunda deildir. Bu uyarlanmalar edinenlerin yaam s
resinin ksalacak olmas bile yaylmay durdurmaz, nk
gelecek kuaklar iin salanan yarar yeterince fazladr. Erkek
kularn ve balklarn, trlerinin diilerine yaptklar gsteri
ler salklarn ve baarlarn sergilemektir.11 Parlak tyler ve
parldayan pullar kenelerden, uyuzdan ve mantardan arn
ml gstermektedir ve diiler de doal olarak parazit yk
tamayan erkeklerle iftlemeyi tercih etmektedir.
***

Kzl somonlar yumurtlamak iin bykKolombiya Nehri'nden

yukar yzerek kendilerini perian ederler. alayanlardan
yukar kahramanca srarken tek amalan ONA dizilimlerini
gelecek kuaklara aktarmaktr. leri bitince paralara ayrlr
lar. Pullar dklr, yzgeleri der ve yumurtlamalarndan
sonraki birka saat iinde lrler ve ayrt edilebilir aromatik bir
koku yayarlar. Misyonlarn yerine getirmilerdir. Doa duy
gusallktan uzaktr. lm doann iindedir.
Bu olay paramecia gibi varlklarn dramatik olmaktan
olduka uzak eeysiz remeleriyle hibir benzerlik tamaz.
Paramecia' da uzak soylar uzak akrabalarla genetik olarak ay
ndr. Kadim organizmalarn aslnda hald yayor olduklarn
sylemek bir noktada mantkldr. Tm oalma avantajlar
na ramen seks ortaya yeni bir d urum getirmitir: lmsz
ln sonu.
Seksel organizmalar genellikle ikiye blnme yoluyla
remez. Byk makroskopik seksel organizmalar zel seks
hcreleri yaparak rer, ounlukla bunlar sperm ve yumurta
eklinde olur ve genleri gelecek kuaa aktarlmak zere bir
letirir. Bu hcreler grevlerini yerine getirene kadar var olur

196
 Seks ve lm

ve ellerinden yapacak baka bir ey gelmez. Seksel varlk

larda ebeveyn eit bir ekilde vcut paralarn datarak iki
yavruya dnmez. onlukla ebeveyn lerek dnyasn
bir sonraki kuaa brakr ve zamanla yeni kuak da lecektir.
Bireysel eeysiz organizmalar ancak yanllk.la lr. Yaama
lar iin gerekli olan eyler tkenirse ya da balarna lmcl
bir kaza gelirse lrler. Seksel organizmalarsa lmek iin
tasarlanm ve programlanmtr. lm, snrlamalarmzn,
zayflkl armzn ve biz yaayabilelim diye len atalarmzn
dokunakl bir hatrlatcs olma grevini stlenmitir.
Enzimler byk molekler organizmalarda kendilerini
DNA dzeltme ve onarm ilemine ne kadar aktif ekilde
adarsa hayat sresi de o kadar uzun oluyor gibi grnmek
tedir. Organizmann DNA's tarafndan kontrol edilerek sen
tezlenmi bu enzimler, seyrekleir veya pasif hale gelirse kop
yalama hatalar oalr, karklk balar ve hcreler srekli
olarak anlamsz talimatlar uygulamaya urar. Kopyann
aslna sadk ekilde karlp karlmadn git gide daha s
tnkr kontrol eden DNA kendi lm iin en doru an
ayarlayabilir ve organizma da kendine deni yapar.
Seks bir organizmann lmn art kosa da soy izgisini
ve tr yaatr. Eeysiz varlklarda ka ardk kuak birbiriy
le zde olursa olsun, eninde sonunda zararl mutasyonlarn
birikmesi klonu yok eder. Sonu olarak tm bireylerin daha
kk ve elimsiz olduu bir kuak ortaya kar ve yok olu
gelip kapya dayanr. Buradan k yolu sekstir. Seks DNA'y
genletirir ve gelecek kuaa hayat verir. Seksten o kadar ke
yif almamzn nedenleri vardr.
Bir milyar yl nce bir pazarlk yapld; lmszlkten
vazgeildi ve karlnda seksin sunduu hazz tatma yete
nei kazanld. 12 lm ve seks: Doann sk pazarl sonucu
biri dieri olmadan yapamyor.
***

197
Atalarmzn Glgesinde

lk canllarn ebeveynleri yoktu, sonra 3 milyar yl boyun

ca herkesin tek bir ebeveyni oldu. Bu lmszle yakn bir
konumdu. imdiyse pek ok varlk iki ebeveyne birden sahip
ve kesin olarak lml. Bildiimiz kadaryla dzenli olarak
ebeveyne ya da daha fazlasna sahip yaam formlar yok.*
Ama i batan karmaya gelince ikiden daha fazlasn ayarla
mak zor grnmemektedir. Buna bal olarak genetik eitli
lik kombinasyonu daha da fazla olacaktr. Mesajda bir hatay
tanma becerisi de dngl karlatrma sonucunda ok
daha fazla geliebilir. Dars baka bir gezegenin bana . . .
Erkein ak arsn duyan inek kuu derhal davetkar bir
duru alr ve iftlemeye hazr olduunu pheye yer brak
mayacak ekilde belirtir. Yetikin dii inek kular tecrit iin
de byse bile erkein serenadn ilk duyduu an hemen bu
duruu alacaktr. Eer erkek tecrit edilerek bytlse ve bir
inek kuunun nasl ark sylediini hayatnda hi duymasa
bile sanatn kalpten icra eder. Mzik ve onu takdir edebilme
yetisi DNA'larnda kodl anmtr. Belki bu arky duyan dii
ark syleyen erkee azck ak oluyordur. Belki mziine
verdii byleyici tepkiyi gren erkek de diiye biraz olsun
ak oluyordur.
Ebeveyn bakm ve akraba seiliminin kular ve memeli
ler arasnda n planda olmasna karn kurbaalar ve balklar
ocuklarn yer. Yamyamlk yalnzca an nfus younluu
veya alk srasnda aa kan bir eilim olmaktan ok, s
radan ve gnlk bir olaydr: Kklerden bir sr vardr ve
kendilerini elverili ve besleyici paketler haline getirmek iin
imanlamlardr. Soyu devam ettirmek iin birka yeterli
dir ve zerlerinde bir etki yaratacak sevecen aile hayat da
eksiktir. Ama ebeveynin yavrulara bakmas kulara ve me
melilere zg bir uygulama deildir. Aslnda balklarda ve
omurgaszlarda da ara sra kendini gstermektedir. Bokbce-

* Yine de, iki l bakterinin genlerinin nadiren de olsa canl bir bakteri
tarafndan birletirilebileceini unutmamak gerek.

198
 Seks ve lm

i anneleri hayvan dklarndan beceriyle yuvarladklar top

larn iine yumurtalarn brakr ve sonra ocuklarnn zeri
ne titrer. Nil timsahlar eneleriyle bir insan ikiye blebilir
ama kk yavrularn azlarnda tarken son derece dik
katli davranrlar. Yavrular annelerinin dilerinin arasndan
ara sra ban karr, bu sanki bir otobs gezisi gibidir.13
Yalnzca genetik dizileriyle kendi karna hizmet ediyor
olsa bile, zellikle de dinozorlarn lmnden sonra hayvan
krallnda bir gzlemcinin ak olarak yorumlayabilecei bir
ey olumutur. Primatlarn balangcnda ak da tomurcuk
lanmaya balar. Trleri birbirine balamak iin alr, genel
bir ballk duygusunu yaygnlahrmaya alr.
remenin ncelii, gelecek kuaklarn en nemli mesele
olduu gerei, hzla len trlerde aka anlalmaktadr.
Her iki cins birden, gebelik gerekleir gereklemez dllen
mi yumurtalar korumak iin alarma geer. Kendi trmz
de dahil olmak zere pek ok trde ebeveyn yavrular koru
yup yetitirmekte hayati bir rol oynar, o yzden bu trler iin
birlemeden sonra hayat devam eder. Yoksa ebeveyn kua
amacna ulam olurdu ve kendi yavrularyla az bulunan
kaynaklar iin rekabete girmezdi.
ONA ipliklerini bir araya getirmenin yaratt uyarlanma o
kadar byk nem tamaktadr ki anatomide, fizyolojide ve
davranta molekllerin ihtiyalarn karlamak iin byk
deiiklikler meydana gelmitir. Stromatolit kolonilerinde,
rnein kloroplastlar ve mitokondrilerin hcredeki ortakya
amsal ilikisi seksten ok daha nce var olmu olsa da, seks
yeni bir ibirlii, ortak bir ura ve kendini feda etme eili
mini dnyaya getirmitir. Dii ve erkein farkllk gsteren
stratejilerine seks allmadk yarabc bir gerilim getirmitir.
Uzlama ve anlama rekabet iin yeni bir etki alan olutu
rur. Bizim trmz seksin kiilik, karakter, gndem ve ya
am dramnn oluturulmasnda oynad belirleyici role iyi
bir rnektir. Yalnzca seks eylemi deil, ama sekse dair tm

1 99
Atalarmzn Glgesinde

dikkatli hazrlklar, seksin sonular, ilikili olduu sreler

ve yaratb taknhlar srece dahildir.

GECLK ZERNE
Yalnzca
Uyumak iin,
Rya grmek iin.

Yalan! Hepsi yalan!

Biz Dnya'ya yaamak iin geliriz.

Her bahar biten yemyeil otlara dnrz,

Kalplerimiz aktr

Beden iek aar

Ve solup kaybolur.
Aztek iirleri14
 Blm 9

NCE PARAVAN
Aalk domuzda igdler pek eitli,
Biraz akl yrtebilen filde ve sende ise pek eit yok.
Akl ile igd arasnda ne ho bir bariyer var,
Sonsuza kadar hem ayr hem yan yanalar!
An ve dnce nasl da mttefik!
Duyguyu dnceden yalnzca ince bir paravan ayrr!
ALEXANDER POPE
nsan Ozerine1
 ek ok insan lmektense yaamay tercih eder ama ne

P denine gelince tutarl bir cevap vermek zordur. ou

zaman esrarengiz bir yaama istei veya yaama g
cnden bahsedilir. Ama bu neyi aklar? Yola getirilemeyen
bir ac beraberinde yaamaya duyulan zlemi ve hatta haz
z getirir. Kozmik dzende neden bir birey hayatta kalmal,
dieri lmelidir? Bu, yantlanmas imkansz, hatta anlamsz
bir sorudur. Yaam bir ayrcalk, bir armaandr; bu ayrcalk,
Dnya sahnesine kmam ama kmas mmkn olaans
t ok sayda mahHlkun kk bir blmne tannmtr. En
umutsuz koullarn dnda kimse gnll olarak bu hakkn
dan vazgemez, en azndan belli bir yaa gelene kadar bunu
yapmaz.
Seks beraberinde benzer bir karmaay getirir. Gnmzde
ok az kii trnn ya da kendi DNA'snn devamn salama
bilinciyle yola kar. Ergenler nadiren mantkl ve serinkanl
dnp byle kararlar alr. Dnyadaki insan gruplarnn o
unda ortalama insan mr ergenliin tesine geemiyordu.
Seks, yapann yanna kar kalyordu.
Yaama ve seks yapma tutkusu iimize yerlemitir ve
nceden programlanmtr. Biraz farkl genetik zelliklere
sahip yavrular yapmak iin uzun bir yol gidilir. Bu doal
seilimin iini yapmak iin gereken ilk admdr. Dolaysyla
biz doal seilimin en bilinsiz ve en istekli aralaryz. Duy
gularmz derinlemesine deerlendirdiimizde altta yatan
nedeni fark etmeyiz. Tm bunlar daha sonra gelir. Tm sos
yal, politik, teolojik gerekeler insann hem ok ak hem de

203
Atalarmzn Glgesinde

ok gizemli olan duygularn rasyonalize etme abasndan

ibarettir.
Bu tr meseleleri "aklamaya" hi yanamadnz, akl
yrtme ve tefekkre dalma zayfln gstermediinizi d
nn. Hayatta kalma ve reme eilimlerinizi sorgulamadan
kabul ettiinizi ve hayatnz yalnzca bunlar yerine getirme
ye adadnz dnn. ou varln ruh hali aa yukar
byle deil midir? Her birimiz bu iki halin de iimizde var
olduunu fark edebiliriz. Tm yapmamz gereken durup bir
saniye dnmektir. Din konularnda kalem oynatan yazarlar
bunu hayvani ve ruhsal durum larmz olarak tasvir etmitir.
Gnlk konumalarda duygularla dnceler arasnda fark
vardr. Beynimiz dnyayla baa kmak iin iki yola bavurur
ve ikincisi evrimin ge aamalarnda ortaya kmtr.
***

Kenenin dnyasn hayal edin. 2 Kendi trn devam ettir

mek iin ne yapmas gerekmektedir? Kenelerin gzleri yok
tur. Dii ve erkekler birbirini aromalarna gre, yani seks fe
romonlan denen koku iaretleri sayesinde bulur. Kenelerin
ou iin feremon 2,6-diklorofenol adl bir molekldr. Bu
halka eklindeki molekl C6HpHC12 olarak yazlabilir; C
carbon atomunu, H hidrojeni, O oksijeni ve Cl de kloru tem
sil eder. Havadaki azck 2,6-diklorofenol kenelerin tutkudan
deliye dnmesine neden olur.3
iftletikten sonra dii, bir alya trmanr ve ince bir daln
ya da bir yapran zerine kar. Yukarsnn neresi olduu
nu nereden bilmektedir? evresini grsel olarak alglayama
sa da derisi n nereden geldiini alglayabilir. nce dalda
veya yaprakta duran kene tm elementlere aktr ve bekle
mektedir. Gebelik henz olumamtr. indeki sperm hc
releri zenle kapsllere konulup, uzun sre beklemek zere
depoya kaldmlmtr. Yemeden aylarca ya da yllarca yle
bekleyebilir. Olduka sabrldr.

204
 nce Paravan

Bekledii eyse bir koku, belli bir molekln esintisidir.

Bu molekl belki de C3H7COOH yani btirik asittir. nsanlar
dahil pek ok memeli, derilerinden veya cinsel organlarndan
btirik asit salglar. Ufak bir molekl bulutu onlar ucuz bir
parfm gibi sarp sarmalar. Bu kimyasal madde memeliler
iin bir seks davetiyesidir. Ama keneler bunu anne adaylarna
yiyecek bulmakta kullanr. Aadan gelen btirik asit kokl,1-
sunu duyan kene kendini brakr. Yuvasndan ayrlp havada
szlerek der. Eer anslysa oradan geen bir memelinin
zerine der. (Ama eer bunu baaramazsa silkelenir ve tek
rar kendine hrmanacak bir allk aramaya balar.)
Bunu fark etmeyen ev sahibinin postuna tutunarak az ty
l bir nokta, bir para gzel scak plak deri bulur. Tam ora
da st deriyi delerek kendine gereken kan ier.*
Memeli ine batmasna benzer bir ey hissedebilir ve ke
neyi zerinden atabilir ya da onu zerinde yakalar. rnein
fareler zamanlarnn ounu kendilerine bakm yapmakla
geirir. Keneler byk miktarda kan ekebilir, nrotoksin
salglar ve hastala yol aan mikroplar tar. Bir memelinin
stnde ok fazla kene olmas anemiye, itahszla ve lme
yol aabilir. Maymunlar birbirlerinin krklerini titizlikle ara
hrr. Bu kltrel zgnlklerinden biridir. Bir kene buldukla
rnda zenle onu alr ve azlarna atarlar. Sonu olarak vahi
ortamda parazitlerden uzakta yaarlar.
Eer kene tehlikeleri atlahrsa, oka kan emip ier, arla
r ve yere der. Arhk yeteri kadar besin temin etmi olduu
iin, sperm hcrelerini saklad odann mhrn krar, on
binlerce dllenmi yumurtay topraa brakr ve lr. Soyu
dngy devam ettirecektir.
Kenenin alglama yetilerinin ne kadar snrl ve basit ol
duunu unutmayn. lk dinozorlarn evrilmesi ncesinden

* Onu eken kann tad deil scaklktr. Eer btirik asit kokan scak suyla
doldurulmu bir balonun stne derse byk bir istekle balonu dele
cektir. Beceriksiz Dracula musluk suyuyla iecektir.

205
Atalarmzn Glgesinde

beri srngenlerin kanyla besleniyor olabilirler ama temel

yetenek repertuvarlar yetersiz kalmhr. Kene gn na
kabaca tepki verebilmektedir, dolaysyla yukarsnn nere
si olduuna dair bir fikri vardr. Btirik asit kokusunu ala
bilir, bylelikle ne zaman bir hayvann zerine deceini
hesa p layabilir. Scakl hissedebilmelidir ve engellere ra
men yolunda devam edebilmelidir. Ondan istenen ey ok
da fazla deildir. Bugn bulutsuz bir gkyznde gnei
bulabilmemizi salayan ok kk fotosellerimiz vardr. Az
miktarlarda btirik asidi fark edebilmemizi salayan bir sr
analitik kimyasal aralarmz vardr. Kzltesi sensrlerimizi
sy hissetmek iin minyatrletirmi bulunuyoruz ve buna
benzer icatlarla ve uzay gemileriyle dier dnyalar arabr
yoruz (Mars'a giden Viking grevleri). Yeni bir robot kua
gezegenlerin kefi iin gelitirilmekte ve pek ok byk engel
almaktadr. Minyatrletirmeyle ilgili daha fazla gelime
kaydedilmesi gerekiyor ama kendini kopyalayabilen kk
bir makine yapmaktan da ok uzak deiliz. Tm bunlar kene
nin d dnyay sezebilme yetilerini amaktadr. Onun eline
kesinlikle hipodermik bir rnga tututurabiliriz. Ama yine
de kenenin sindirim ve reme sistemlerini nasl kopyalayaca
mz bilmemekteyiz.
Kenenin beyninin ii nasl bir yer olabilir? I, btirik asi
di, memelinin derisinin scakln ve engellerden ylmamay
biliyor; ama bir imge ya da bir grnt nedir bilmiyor nk
kr. Ayn zamanda sar. Koku alma becerisi kstl. Muhte
melen pek fazla dnemiyor. D dnyaya dair ok snrl
bir gre sahip olsa gerek. Ama bildii kadar ona amacn
gerekletirmek iin yetiyor.4
***

Pencerede bir tkrb duyar ve kafanz kaldrp bakarsnz.

Pervane effaf cama hzla arpmhr. Camn orada olduuna
dair hibir fikri yoktur. Yz milyonlarca yl boyunca perva-

206
 nce Paravan

ne benzeri yaratklar varken yalruzca birka bin yldr cam

vardr. Kafasn cama arpan pervanenin yapaca bir sonraki
ey nedir? Tabii ki kafasn tekrar cama arpmak. Bceklerin
kendilerini srekli cama attklarn grebilirsiniz ve bu dene
yimden hibir ey renmezler.
Aka beyinlerinde basit bir uu program vardr ve g
rnmeyen duvarlara arpmamaya dikkat etmekle ilgili bir
bilgi ise yoktur. Programda "eer srekli bir eye arparsa
nz, bunu gremiyor olsanz da, stne doru deil evresine
doru umaya aln" diye bir alt talimat bulunmamaktadr.
Bu tr bir alt program gelitirmenin evrimsel bir bedeli vardr
ve yakn zamana kadar bu alt programa sahip olmayan per
vaneler iin bu pek sorun yaratmyordu. Ayrca pervaneler
bu gl amalarna yardm edecek genel amal problem
zme becerisine de sahip deildir. Pervaneler camlar olma
yan bir dnya iin hazrlk yapmbr.
Eer pervanenin zihninin iinde olan bitene dair bir ig
rye sahipsek, iinde pek fazla akl tamad sonucunu
kardmz iin kimse bizi eletirmez. Peki, yalnzca patolojik
tekrarlama drts sendromuna sahip olanlarmz deil ama
hepimiz bamz belaya sokacamz kesin olarak bilsek de
ayn aptalca eyleri yapmaya devam ettiimizi fark edemez
miyiz?
Aslnda pervanelerden bu anlamda ok da iyi deiliz.
nemli kiiler bile zaman zaman cam kaplardan gemeye
alabiliyor. Oteller ve kamu binalar arhk bu neredeyse
grnmez olan bariyerlerin stne dikkati ekecek iaretler
yaphrmak zorunda kalyor. Biz de cam levhalarn olmad
bir dnyada evrinletik. Pervanelerle aramzdaki tek fark
nadiren yle bir silkelenip, tekrar cam kapya doru yr
memizdir.
Eer yerde grnmez bir molekl emberi oluturup br
tllar iine koyarsanz dier tm bcekler gibi trhllar da ar
kadalarnn brakh kokularn izlerinden gider. Daire ek-

207
Atalarmzn Glgesinde

linde denmi raylardaki oyuncak lokomotifler gibi sonsuza

kadar ya da yorgun dene kadar daire izebilirler. Trhl
illa bir ey dnyorsa bu noktada ne dnyor olabilir?
"nmdeki nereye gittiini biliyor gibi grnyor, o zaman
onu Dnya'nn teki ucuna kadar izleyeceim" diye mi d
nr? Hemen her zaman koku izini takip etmek sizi dier
trtl arkadalarnzn yanna gtrecektir. Olmak istediiniz
yer de tam orasdr. Oysa ortalarda dolanan ukala bir bilimci
olmad srece de dairesel yollara doada pek rastlanmaz.
O yzdendir ki trtllarn programnda bulunan bu zayflk
onlarn ban hibir zaman belaya sokmaz. Yine basit bir al
goritmayla kar karyayz ve uyumsuz veriyi deerlendire
bilen bir zeka belirtisi de gremiyoruz.
Bir bal ars ldnde lm feromonu salglar, bu karak
teristik koku hayatta kalanlarn kovandan ly karmalar
gerektiinin iaretini verir. Bu stn bir sosyal sorumluluk
davran gibi grlebilir. Ceset acilen kovandan dar srk
lenir. lm feromonu karmak bir molekl olan oleik asittir:
CH3(CH2)1CH=CH(CH2)1COOH. "=" ift kimyasal ba tem
sil eder. Peki, canl bir arya bir damla oleik asit srlrse ne
olur? Ne kadar gl kuvvetli ve salkl olsa da, barp a
rsa da, kovandan dar atlr.5 Kralie an bile oleik aside
batrlsa ayn ekilde kk drlecektir.
Arlar cesetlerin kovanda rmesinin getirecei tehlike
den haberdar mdr? lmle oleik asit ilikisini bilmekte mi
dirler? lmn ne olduuna dair bir fikirleri var mdr? Oleik
asit sinyaline ramen dier bilgileri deerlendirebilirler mi?
Tm bu sorularn cevab neredeyse kesin bir biimde olum
suzdur. Kovan yaamnda bir arnn lm dnda oleik asit
esintisi duyulmas mmkn deildir. Ayrnhl dnen bir
mekanizma bu durumda gereksizdir. Alglar ihtiyalarna
gayet uygundur.
Peki, lmekte olan ar, kovann yararna gcnn son
damlasyla oleik asit retmeye alr m? Oleik asit daha

208
 nce Paravan

ok, ya asidi metabolizmasnn lm zamannda hata ver

mesinden kaynaklanr. Bu da hayatta olanlarn olduka du
yarl kimyasal reseptrleri tarafndan alglanr. Arlarn lm
feromonu retmekle ilgili gayretkelii, ryen ve hastalk
yayan cesetlerin kovan kirletmesinden iyidir. Kovandaki an
lardan hibiri lm arnn yakn akrabas olmasa da bu yine
geerlidir. Dier yandan kovandaki btn arlar akrabadr,
lm feromonunun salglanmas akraba seilimi asndan
gayet iyi anlalabilir.
***

Ssl bir bcek, zarif yapsyla le gnei altnda toz par

acklarnn arasnda haval haval yryor. Bu gzel bce
in duygular var mdr, bilince sahip midir? Yoksa yalnzca
organik maddeden yaplm, ONA talimatlarna gre ileyen
sensrlerle ve gstergelerle, programlarla ve yazlmlarla do
natlm karbon bazl bir otomat mdr? (Daha sonra, cmlede
geen "yalnzca" szcnn anlamna yakndan bir bak
atacaz.) Bceklerin robot olduunu sylemeye can atyor
olabiliriz, ki bildiimiz kadaryla buna kar kan bir sav da
henz gelitirilmemitir ve oumuz bceklere sempati duy
mayz.
On yedinci yzyln ilk yarsnda modem felsefenin baba
s Rene Descartes bu tarz bir sonuca varmtr. Saatlerin en
son teknoloji sayld bir ada yaayan Descartes bcek
lerin ve dier varlklarn minyatrletirilmi saat mekaniz
malar, Huxley'nin de deyiiyle "stn bir kuklalar soyu"6
olduunu, "haz duymadan yiyip itiklerini, ac duymadan
aladklarn, hibir eyi arzulamadklarn, hibir ey bil
mediklerini, bir arnn bir matematikiyi tevik etmesi gibi
(altgen bal peteklerinin geometrisiyle ilgili olarak) yalnz
ca zekay tevik ettiklerini dnyordu. Karncalarn ruhu
yoktu, Descartes' a gre otomatlarn zel ahlaki ykml
lkleri de yoktu.

209
Atalarmzn Glgesinde

Peki, belli bir merkez tarafndan denetlenmeyen benzer

davran programlarnn daha yksek hayvanlarda bulunma
s konusunda nereye varacaz? Bir kaz yumurtas yuvadan
yuvarlandnda anne kaz dikkatlice onu yerine koyacaktr.
Bu davrann kaz genleri asndan anlam akhr. Hafta
lardr kulukaya yatan anne kaz yuvarl anan yumurtay geri
almann nemini anlamakta mdr? Yumurtalardan biri kay
bolsa farkna varr m? Aslnda yuvasnn yanna yerlemi
olan her eyi geri almaya alacakhr ve buna pin pon toplar
ve bira ieleri de dahildir. Bir eyleri anlamaktadr ama anla
dklarnn yeterli olmadn syleyebiliriz.

Eer bir civciv tek bacandan bir yere balanrsa yksek

sesle ter. Bu skntl ar, civciv grnmyor bile olsa an
nesinin sa ba dank bir halde hemen sesin geldii yne
doru komasna neden olur. Civcivi grr grmez hayali bir
dmana kar gagalama hareketine giriir. Ama balanm
civcivin stne annesinin gz nnde bii cam fanus koyu
lursa, anne civcivi grebilir ama skntl arsn duyamaz.
Ne var ki ary duymad srece yavrusunu yle grmek
ten de hibir rahatszlk duymaz .
... Civcivin arsna dayanan algsal iaret dolaysz olarak
civcive saldran bir dmandan geliyor olmaldr. Plan do
rultusunda duyusal iaret gagayla drtme hareketi yapld
nda sona erer. Mcadele veren ama tmeyen civciv ise belli
bir aktiviteyi balatacak duyusal bir iaret deildir.7

Tropikal balk trlerinin erkekleri krmz iaretler grd

nde kavgaya hazrlanr. Dardan geen krmz bir kam
yon grdklerinde de ajite olurlar. nsanlar kat, selloit ya
da manyetik bant zerindeki ok kk noktalardan oluan
dzenlemelere bakarken cinsel olarak uyarlr ve bu rnt
lere bakabilmek iin para der.
Peki, imdi hangi noktada duruyoruz? Descartes balkla
rn ve kmes hayvanlarnn da ruhsuz otomatlar olduunu
iddia etmeye hazrd. O zaman insanlara ne demeli?

210
 nce Paravan

Descartes'n bash zemin tehlikeliydi; nnde, yal

Galileo'nun ibretlik rnei vard. lahi engizisyon tarafndan
Galileo ikenceyle tehdit edilmiti. Bunun sebebi ise ncil' de
net bir ekilde Dnya'nn duraan olup, onun evresini saran
gn dnyor olduunun ifade edilmesine karn Dnya'nn
dnyor olduunu savunm asyd. Roma Katolik Kilisesi bas
kyla kurallara uyulmasn zorunlu hale getirmiti. Kilise,
tehditlerle, ikenceyle ve onlar gibi dnmeyen insanlar
ldrerek bask kuruyordu. Descartes'n yaad yzyln
banda Kilise Giordano Bruno'yu kendi kendine dnp,
dncelerini yksek sesle syleyip, szlerini de geri almad
iin yakmh. Bu noktada hayvanlarn otomat olduu ne
risi hem daha riskli hem de teolojik adan Dnya'nn dnp
dnmediinden ok daha hassas bir konuydu. in ucu Hris
tiyanln kalbindeki dogmalara dokunuyordu: zgr irade
ve ruhun varl. Dier konularda olduu gibi, Descartes bu
rada da bak srtnda durmaya alyordu.
Bir dizi olaanst karmak bilgisayar programlarndan
te bir ey olduumuzu "biliyoruz". i gzlem bize bunu
sylyor. Byle olduunu hissediyoruz ... Descartes da neden
bir eylere inanmamz gerektiine dair pheci bir inceleme
yaparak nl nermesiyle kageldi. Cogito, ergo sum ("D
nyorum o halde varm") dedi ve bunu syleyerek Dnya' da
yalnzca insanlara lmsz ruhlar verdi.
Ama biz daha aydnlk bir ada yayoruz. Arhk dn
celeri susturmak iin verilen cezalar daha hafif ve daha ok
eyi arabrma sorumluluumuz var. Dier hayvanlar bir ey
dnyor olsayd bu ne olurdu? Doru dzgn ifadeleri al
nabilseydi ne derlerdi? Bazlarn dikkatlice incelediimizde
olaslklar aacnn alternatiflerini tartan denetim mekaniz
malarnn izlerine rastlamyor muyuz? Dnya' daki tm yaa
mn akrabaln gz nnde tutacak olursak eer insanlarn
lmsz ruhlar olduunu ama hayvanlarn ruha sahip olma
dn sylemek akla yatkn mdr?

211
Atalarmzn Glgesinde

Pervane camn evresinden dolap umay akl edeme

mekte ya da anne kaz bira ielerini deil yalnzca yumurtala
rn geri almas gerektiini bilmemektedir. Bunun nedeniyse
bceklerin ve kularn dnyasnda camlarn ve bira ieleri
nin doal seilim iin belirgin bir faktr olacak kadar uzun
zamandr var olmaydr. Programlar, devreler ve davran
repertuvarlar karmak olmalarndan bir yarar salanamaya
ca zaman basit olur. Karmak mekanizmalar ancak basit
mekanizmalar ie yaramadnda evrilir.
Doada kazn yumurtasn geri alma program yeterlidir.
Ama yavrularn yumurtadan kmalar ile yuvay terk etme
leri arasnda kalan zaman diliminde, anne yavrularnn ses
lerinin nanslarna, grnmlerine ve belki de kokularna
zenle uyum salar. Yavrularn tanr ve bir insana tm kaz
yavrular ne kadar benzer gelse de anne kaz, yavrularn ba- .
kasnn yavrularyla kanhrmaz.
Ku trleri arasnda karklklar olabilir. Genler tylen
dikten sonra kendilerini yanllkla yaknlardaki bir yuvada
bulabilir. Annelie zg tanma ve ayrmclk mekanizmas
ok daha karmakbr. Deimez ve basit davran tehlike ya
rabyorsa kazn davran esnekleir ve karmaklar. Dier
hallerde ise deimez ve basit olmaya devam eder. Program
lar son derece tutumludur, olmalar gerektiinden daha kar
mak deillerdir; ama elbette dnya srekli cam, bira iesi
ve yenilikler getirip durur.
Tekrar tozlarn arasnda salnan bceimizi dnelim.
Grebilir, yryebilir, koku alabilir, tat alabilir, iftleebi
lir, yemek yiyebilir, dklayabilir, yumurta brakabilir ve
bakalam geirebilir. Bunlar yerine getirmek iin isel
programlar vardr, belki hepsi bir miligramlk bir beyinde
toplanmtr ve organlar da kendilerini bu programlan uy
gulamaya adamtr. Peki, hepsi bu mu? erde bir ynetici,
herhangi biri, bu fonksiyonlar kontrol eden bir kimse yok
mudur? Ya da bcek yalnzca tm fonksiyonlarnn topla-

212
 nce Paravan

m mdr? Merkezi bir otoritesi, yneticisi veya bir ruhu yok

mudur?
Dizlerinizin zerine kn ve bcee dikkatlice bakn. Ka
fasn hafife kaldrdn greceksiniz, sizi genlere blmek
tedir, bu devasa grnml, boyutlu canavara dair bir fikir
edinmeye alr. Sineinse pek bir ey umurunda deildir,
gazeteyi kaldrrsnz ve hzla oradan uzaklar. I yakar
snz ve hamambcei aniden donakalr, size saygyla bakar.
Ona doru yrdnzdeyse kaar. Bu tr davranlarn
basit nronal altprogramlara bal olduunu "biliyoruz." Bir
sinein ya da hamambceinin bilinlilii hakknd a sorular
sorulduunda pek ok bilimcinin asab bozulur. Ama bazen
programlar farkndalktan ayran paracklarn yalnzca ince
deil ama neredeyse saydam olduu gibi tyler rpertici bir
duyguya kaplrsnz.
Bcein kimi yiyeceine, kimden kaacana, kimi seks
el adan ekici bulacana karar verdiini biliyoruz. erde
kck beyniyle seimler yaptna dair bir algs, kendi
varoluuna dair bir farkndal yok mudur? iyi bir i gn
nn ardndan biraz bile memnuniyet duymaz m? Eer beyni
bizimkinin milyonda biri byklndeyse, duygularmzn
ve bilincimizin milyonda birini de ona bahedemez miyiz?
Ve eer bu konular dikkatle tarttktan sonra h!l! yalnzca bir
robot olduunda srarcysak, bu yargnn bizi de kapsamad
ndan nasl emin olabiliriz?
Bu tr altprogramlar eilmez basitlikleri sayesinde tanrz.
Ama karmzda karmak yarglara varabilen bir hayvan ol
sayd, olaslk aac dallanp budaklansayd, kararlar tahmin
edilemez olsayd ve gl bir ynetici program olsayd, bura
da karmak ve mkemmel bir ekilde minyatrletirilmi bir
bilgisayardan daha fazlas olduunu dnmez miydik? zci
balars yiyecek arama seferinden kovana dner ve bal petek
lerinin zerinde olduka karmak bir motif izerek hzla dans
etmeye balar. stne polen ya da nektar yapm olabilir ve

213
Atalarmzn Glgesinde

kz kardeleri iin midesindekilerinin bir ksmru azndan d

ar aktabilir. Tm bunlar tamamen karanlk bir ortamda ya
plr, hareketleri izleyicileri tarafndan dokunma duyularyla
alglanr. Bu bilgiyi alan an srs kovandan kar ve doru
yne uup doru uzakl kat ederek, daha nce hi gitmedii
yiyecek kaynana ular. Klavuzlar hari arlar bu yolculuu
haya,tlarnda ilk kez yapmaktadrlar, ama adeta imdiye dek
oraya her gn gidip geliyormu gibidirler. Onlara tantlm
olan yemei paylarlar. Tm bunlar yiyecein nadir bulundu
u veya nektarn zellikle tatl olduu zamanlarda yaplr.8 Bir
iek tarlasnn yerine ilikin bilgiyi dansn diliyle ifrelemek
ve bu koreografiyi genetik belleklerindeki bilgiden yararlana
rak deifre etmek onlarn robot olduunu gsteriyorsa, gerek
ten de yetenekli robotlar olduklar konusunda haklarn teslim
etmemiz gerekir.
Bu tr varlklara yalnzca robot olarak bakarsak, robot
teknolojisi ve yapay zekayla ilgili son dnemde yaanan
gelimeleri de gz ard etmi oluruz. u an, notalar oku
yabilen ve klavyede bu notalar alabilen, iki dil arasnda
olduka iyi eviriler yapabilen, kendi deneyimlerinden
renen, onlara programclar tarafndan asla retilmemi
olan temel kurallar kodlayan robotlar vardr. ( rnein,
satranta filleri satran tahtasnn evresinden ok ortala
rna yerletirmenin daha iyi olduunu renebilirler, daha
sonra ise bu kurala istisna oluturan durumlar kendileri
ne retebilirler.) Ak devre satran oynayan robotlar bir
avu satran ustas hari herkesi yenebilmektedir. Hare
ketleri programclarn artmaktadr. Oyunlar rutin ola
rak strateji, hedefler ve niyetler asndan srekli uzmanlar
tarafndan analiz edilmektedir. Eer yeterince byk bir
nceden programlanm davran repertuvarna sahipseniz
ve deneyimden de yeterince ey renebiliyorsanz, dar
da bulunan bir gzlemciye seim yapan bilinli bir varlk
olarak grnebilirsiniz.9

214
 nce Paravan

Karlkl etkileimde bulunabilen muazzam bir program

koleksiyonunuz varsa, davran renme yeteneiniz, bilgi
ilem beceriniz varsa, rakip programlar dzene koyabiliyor
sanz, bu iten ie biraz olsun dnyormusunuz gibi olmaz
myd? ieride hayvan-kuklann iplerini eken biri olduunu
dnme eilimi, dnyay alglamann yalnzca tuhaf biim
de insana zg bir yolu olabilir mi?* Peki tam tersini d
necek olursak ou zaman kendi zerimizde kontrol sahibi
olduumuz, bir kuklaa gibi davrandmz ne kadar doru?
Kendimizi ne lde ynetebiliyoruz? Ya gnlk davranla
rmzn ne kadarm otomatik pilot gerekletiriyor?
Cinsel ekim, ak olma, alk ve susuzluk, kskanlk, kan
grnce fenalamak, ylanlardan, yksekten ve canavarlar
dan korkmak, utangalk, yabanalara gvenmemek, otori
teye boyun emek, kahramanlara tapnmak, uysal insanlar
zerinde hakimiyet kurmak, ac ekmek, alamak, glmek,
ensest tabusu, bebein aile yelerini grnce neeyle glm
semesi, ayrlk endiesi ve anne sevgisi. . . Btn bunlar, kl
tr szgecinden gese de, nceden programlanm olabilecek
insan hislerinden bazlardr. Bu hislerin her birine karmak
duygulanmlar elik eder ve ounun dnmeyle pek bir
alakas yoktur. sel hayat tamamen bu duygulardan oluan
ve tamamen dnceden arnm birini hayal edebiliriz.
***

rmcek, am verandadaki n yanna rer. Dzgn ve

salam rlm bu a ilk olarak bir yamurdan sonra zeri
ne dm kk damlalarn panldamasyla fark ederiz; an
sahibi zarar grm bir yeri onarmaktadr. Zarif, e merkezli,

* Yapay zeka arahnnalannda umut vaat eden keiflerden biri, "dablm

veri ileme" denen teknolojinin (bir merkezi ilem birimine bal olmak
szn paralel olarak alan pek ok kk bilgisayarn) en byk ve en
hzl tek bir bilgisayardan bile daha iyi sonu almasdr. Pek ok kk
zihnin ardk almas, tek bana alan byk bir zihinden daha s
tn olabilmektedir.

215
Atalarmzn Glgesinde

okgen motif, emekle bir yandan a bir yandan da parmak

lklara doru genilemektedir. rmcek, a karanlkta ve kt
havalarda bile tamir eder. Geceleri klar yandnda, eserinin
tam merkezinde oturur, a ekilecek ve ktan dolay gzleri
kamahndan zaten yan effaf olan a grmeyecek bcekleri
beklemeye balar. Bir bcek aa yakalandnda, iplikler habe
ri rmcee ulahrr. almla daireler izerek yrr, bcei so
kar, hzla stne beyaz bir koza rer, gelecekte kullanmak iin
bcei ambalajlar ve komuta merkezine hzla geri dner. B
yk bir hner sergilemitir ve grebildiimiz kadaryla bunu
yaparken bir kere bile nefesi hkanmambr.
Tasarlamay, ina etmeyi, sabitlemeyi, tamir etmeyi ve za
rif an ie yarar klmay nerden bilmektedir? An lamba
nn yaknna rmesi gerektiini ve bceklerin a geleceini
nereden bilmektedir? Evin etrafn tavaf edip, eitli yerler
deki bcek younluunu mu aratrmtr? Ayrca yapay k
rmceklerin evrimine oranla olduka sonradan icat edildii
ne gre davran nasl yeniden programlanm olabilir?
rmceklere LSD veya bilin deiimi yaratan baka ila
lar verildii zaman alarnn simetrisinde bozulma gzlenir,
daha dzensiz, daha az saplanhl ve daha zgr biimli a
lar rmeye balarlar ama ayn zamanda an bcekleri ya
kalamaktaki ilevselliinde azalma grlr. Tribe girmi bir
rmcek neyi unutmutur?
Belki davran ACGT kodunda tamamen yeniden prog
ramlanmtr. Ama o zaman daha karmak bir bilgi daha ay
rnhl bir kodda saklanamaz myd? Ya da belki bu bilginin
bir ksm a rmeye ve tamir etmeye, av hareketsiz klarak
yemeye dayanan gemi deneyimlerden renilmitir. Ama
gelin grn ki rmcein beyni kcktr. Bu durumda
daha byk bir beyinden nasl daha karmak davranlar
kacan varn siz hayal edin.
Frsatlar deerlendirerek, an; lambann, korniin, par
makln ya da sprgeliin geometrisine uygun formda rer.

216
 nce Paravan

Bu, nceden programlanm bir davran olamaz. Bu tr bir se

im yaabilmek iin, kalbmsal bir eilimi yeni oluan evresel
durumlarla balama yetisine sahip olmas gerekmez mi?
rmcek yalnzca bir otomat mdr ve sorgusuz sual
siz ona dnyada en doal grnen eyleri mi yapmaktadr?
Bunu yaph iin de dllendirilir ve bu davran sonucun
da yiyecek kaynana m kavuur? Yoksa bir renme, karar
verme ve bilin esine mi sahiptir?
Edindii teknikle an ince ince rmektedir. dl daha
sonra, belki ok sonra alacaktr. Ne beklediini bilmekte midir?
Dolgun pervaneleri ve enayi mays sineklerini mi beklemek
tedir? Ya da zihninde hibir ey olmadan, hibir ey dn
meden, kendini rlantiye alm durmakta mdr? Ne zaman ki
avn aa yakaland bilgisi yine a yoluyla kendisine ular
o zaman hemen avnn yanna giderek, kamadan onu sokar.
rmcein ok kk bile olsa, varla yok aras bir bilin kvl
cmna sahip olmadndan gerekten emin miyiz?
En basit yarahklarda bir tr ilkel bilincin belirdiini ve si
nir a ile beynin karmakl arthka bilincin de gelitiini
tahmin edebiliriz. Natralist Jakob Uexkll bir kpek kotu
unda kpein bacaklarn hareket ettirdiini ve bir deniz
kestanesi kotuunda bacaklarn deniz kestanesini hareket
ettirdiini syler. 1 0 nsanlarda bile dnmek tamamlayc bir
bilin durumudur.
Eer bir rmcein ya da bir kazn psiesine bakabilmek
mmkn olsayd srekli deien eilimler grr, belki bilin
li seime iaret eden nsezilere ve olas alternatifleri ieren bir
mnden baz eylemlerin seildiine tank olurduk. nsan
olmayan bireysel organizmalarn motivasyonu, bedenlerinin
iinde olan bitenler konusundaki duygular yaamn duya
madmz mzikleri arasndadr.
Bir hayvan yiyecek aramaya gittiinde bunu belli bir rn
tye gre yapar. Geliigzel bir aray ilevsel deildir nk
yol tekrar ve tekrar sizi balangca gtrebilir. Onun yerine

217
Atalarmzn Glgesinde

genellikle sadan sola ve ileri doru bir yol izilir. Hayvan

kendini yeni bir toprak paras zerinde bulur. Keif tutkusu
hayvann donanmnda mevcuttur. Bu bizim sadece yapmak
tan holandmz iin yapbmz bir eye benzer; ama kar
lnda dl getirmekte, hayatta kalmaya yardmc olmakta
ve yavru saysn artrmaktadr.
Belki de hayvanlar neredeyse tamamen otomattr, istekle
ri, igdleri, hormonsal etkileimleri onlar belli davranla
ra gtrmektedir ve bu davran da sahip olduklar belirli bir
genetik dizilimin oalmas iin seilmi ve bilenmitir. Bilin
durumlar ne kadar canl grnrse grnsn Huxley'e gre
bu, beyin maddesindeki molekler deiimlerin sonucunda
ve annda meydana gelmektedir. Ama hayvana, bpk bize ol
duu gibi, doal, tutkulu ve nadiren dnlm gibi gelir.
Belki drtler ve kesien altprogramlar zgr irade benzeri
bir duygu yaratmaktadr. Elbette hayvan kendi iradesine ay
kr davranmaya zorland izlenimine sahip olamaz. arp
an programlan dorultusunda dikte edilen tavr isteyerek
yerine getirir. Bu, temelde emirlere uymaya benzer.
Gnler yeterince uzadnda, sebebi belirsiz bir rahatszlk
duymaya balar, sanki bahar atei gelip arpmtr. Birleme
yi, hamilelii, kklerin domas iin optimum mevsimsel
koullan ve genetik dizilimlerinin devamlln falan dn
d yoktur. Tm bunlar yeteneklerini aar. Ama ierden
bakldnda havann sarho edici, yaamn batan karc
olduunu ve ay nn gzelliini hisseder.
***

Patronluk taslamak istemiyoruz. Bu varlklarn kavray de

rinlii elbette ki snrldr. Ama bizimki de snrldr. Biz de
duygularmzn insafna kalm durumdayz. Motivasyonla
rmz konusunda derinlemesine bilgisiziz. Bu varlklardan
bazlar gnlk hayata dair insanlarn hi sahip olmad du
yarllklara sahip. Dier varlklarn baka baka zevkleri var

218
 nce Paravan

ve d dnyaya farkl bir gzle bakyorlar. Eski bir Yiddi de

yiinde olduu gibi "indeki kurtua karaturp tatl gelir."
Bunun da tesinde karaturpun iindeki kurtuk, kokularn,
tatlarn, dokularn ve bizim iin bilinmeyen dier duygula
nmlarn olduu bir dnyada yaar.
Yabananlar gne nn polarizasyonunu fark eder; ama
insan gz bunu gremez. ngrakl ylanlar kzltesi radyas
yonu hisseder ve yarm metrelik bir mesafedeki 0,01 santigrat
derecelik s farkn anlayabilir. Pek ok bcek mortesi nla
n grebilir, baz Afrika tatl su balklar evrelerinde bir statik

elektrik alan oluturur ve davetsiz misafirleri bu alanda olu

an hafif bir dalgalanmayla fark eder; kpekler, kpek balklar
ve austosbcekleri insanlarn duyamayaca sesleri iitebilir;
sradan bir akrebin bacaklarnda mikro sismometreler vardr, o
koyu karanlkta bir metre tedeki kk bir bcein admlarn
hissedebilir; su akrepleri hidrostatik basnc lerek derinlik
leri alglar, evlenme ana gelmi bir ipekbcei saniyede bir
gramn on milyar kadar seks hormonu retir ve tm civardaki
erkekleri kendine eker; yunuslar, balinalar ve yarasalar ekoy
la yer belirlemek iin bir tr sonar kullanr.
Yn, mesafe, byklk ve ekoyla yer belirleyen yara
salara geri yansyan ses frekanslar yarasa beyinlerinin bi
tiik alanlarnda sistematik olarak haritalandrlr. Bu eko
dnyay yarasa nasl alglar? Sazan ve yayn balklarnn
azlar bata olmak zere vcutlarnn her yerine dalm
tat alclar vardr; tm bu sensrlere ait sinirler beyinlerin
deki devasa alglama lobunda toplanr ve bu loblardan dier
hayvanlarda yoktur. Bir yayn bal dnyay nasl grmek
tedir? Onun beyninin iinde olmak nasl bir duygudur? Bir
yk anlahlr: Kpek hi tanm ad birini neeyle kuyruu
nu sallayarak selamlar; bu kiinin kpein sahibinin kayp
ikiz kardei olduu anlalr; kpek bunu koku yoluyla an
lamtr . . . Bir kpein koku dnyas neye benzer? Manye
totaktik bakterilerin iinde kk mknatsl demir cevheri
kristalleri bulunur. Bu, eski denizcilerin mknats ta olarak

219
Atalarmzn Glgesinde

adlandrd bir demir mineralidir. Bu bakteriler Dnya'nn

manyetik alanyla uyumlu alan isel pusulalara sahiptir.
Bildiimiz kadaryla Dnya'nn ekirdeinde alkalanan
eriyik demir dinamosu bu mikroskobik canllar iin bir reh
ber niteliindedir. Dnya'nn manyetizmas onlara nasl bir
his vermektedir? Bu yaratklarn hepsi ya da neredeyse hep
si otomat olabilir ama insanlara verilmemi, izgi romanlar
daki sper kahramanlara bile verilmemi ok zel glerle
donanmlardr. Bizim kardmz bu kadar ok eyi algl
yorlarsa dnyay grme biimleri bizimkinden kim bilir ne
kadar farkl olmaldr.
Her trn beyninde farkl bir gereklik modeli bulunur.
Hibir model tamamlanm deildir. Her model dnyann
kimi zelliklerinden yoksundur. Bu eksiklik yznden er ya
da ge, bir tr by veya mucize olarak alglanacak srprizler
yaanacaktr. Farkl algsal usuller, farkl alglama duyarllk
lar (rnein bir ylann avlanmas srasndaki eitli duygula
nmlar) dinamik zihinsel haritaya entegre olmaktadr.
Ama Descartes bu durumdan etkilenmemiti. Newcastle
Markisi'ne yazd mektupta yle diyordu:

Biliyorum ki hayvanlar pek ok eyi bizden daha iyi yapyor

ama ben buna armyorum nk bu, hayvanlarn doann
gcyle ve yaylarla, bir saat gibi altklarm kantlyor ve
bu durum saatin ka olduunu bizden daha iyi bilmelerini
salyor.11
***

Yaam evrildike duygu repertuvar da geniledi. Aristoteles

yle dnmt: "Baz hayvanlarda nezaket veya iddet, yu
muaklk ya da fke, cesaret veya rkeklik, korku ya da gven,
yce ruh ya da alaka kurnazlk ve zeka meselesine gelince,
bilgelie denk bir zellik gzlemleriz."12 Darwin'in tartmaya
at duygular insanlar dnda hi olmazsa baz memelilerde
gzlemlenebiliyordu. Bata kpekler, atlar, maymunlar olmak

220
 nce Paravan

zere, memelilerde acy, hazz, mutluluu, hzn, terr, ku

kuyu, hileyi, cesareti, utangal, surat asmay, iyi huyluluu,
intikam, karlksz sevgiyi, kskanl, vg ve duygusal ya
knlk iin duyulan al, gururu, utanc, alakgnlll,
asillii ve espri anlaym gzlemleyebiliyoruz. 13
Ve bir noktada muhtemelen ilk insandan ok daha nce
yeni bir dizi duygu yavaa oluuyordu: merak, igr,
renmeden ve retmeden haz alma. nce bir paravan, nron
nron ykseliyordu.

HAYVANLAR MAKNE MDR?

DRT GR
Bir 17. yzyl gr: Descartes
Sulu maaralarda ve saray bahelerindeki havuzlu
emelerde grm olabileceiniz gibi, rezervuardan bo
alan suyun gc eitli mekanizmalar harekete geirme
ye yeter, hatta bu mekanizmalara enstrman aldrmak
ya da su borularndan farkl dzenekler kurarak kelime
ler telaffuz ettirmek mmkndr.
Dardaki objeler, salt varlklaryla, duyu organlarn
etkiler, bu da beynin blmleri uyarnca mekanizmann
eitli ynlere hareket etmesini salar. Sulu maaraya
adm atan yabanclar ister istemez suda devinimlere se
bep olacakb.r. rnein belli dayanaklar ve basamaklar
kullanmadan buray kefedemezler. Eer ykanan bir Dia
na ile karlarlarsa, Diana bir anda sazlarn arasna sakla
nr ve Diana'y takip etmeye kalkarlarsa da elinde dili
zpknyla Neptn kagelir. Eer baka bir yol denerlerse
baka bir canavar ortaya kacakb.r ve canavar azndan
akan suyla onlar slatacakhr. Bu tamamen mekanizma
lar uygulamaya koyan mhendislerin keyfine kalm bir
eydir. Ve son olarak da rasyonel ruh bu makineye misa-

221
Atalanmzn Glgesinde

fir olunca, beyindeki tahhna oturup mhendisin yerine

geecektir. nk buras tm borularn balant noktas
yani kontrol nitesidir.
Bu makineye atfettiim tm fonksiyonlar, yemein
sindirilmesi, kalbin ve ana damarlarn at, uzuvlarn
beslenmesi ve bymesi, nefes alp verme, uyanklk ve
uyku, k, sesler, kokular, tatlar, s ve benzer zellikler ...
Ortak aklda bu dncelerin brakt izlenimler, bellek
ya da bu dncelerin hafzada brakt etki, itahn ve
tutkularn isel devinimi ve son olarak tm uzuvlarn
uyumlu dsal hareketi, bunun yan sra, duyulara sunu
lan objelerin hareketleri, izlenimlerin hafzada bulumas,
bir insann zelliklerine olabildiince benzemesi: Makine
deki bu fonksiyonlar, organlarnn mutlak dzenleniiyle
doal olarak yerine getirilir. Sylemek istediim, bir saa
tin, bir otomatn, tm arlyla ve dnen arklaryla bu
ileyiten farkl olmaddr. Tn bunlar dnldn
de, istem d alan duyarl bir ruha ya da hareket veya
yaam prensibine sahip olmak gerekli deildir. 14

Bir 18. yzyl gr: Voltaire

Hayvanlarn anlaytan ve duygudan uzak makineler ol
duunu, faaliyetlerini hep ayn ekilde yrttklerini, hi
ama hibir ey renmediklerini sylemek ne kadar da
yazk!
Yuvasn daire eklinde yapan ku, yuvasn duvara
yaslamas gerektiinde yuvay yann daire biiminde ya
par, eer yuva bir keye denk geliyorsa eyrek bir daire
yapar ve bir aata yuva yapacaksa da bu tam bir daire
biiminde olacaktr. Yani imdi bu ku her seferinde ayn
m hareket etmektedir? aydr eittiiniz av kpeiniz
eitimin sonunda ok ey renmi olmaz m? Yeni bir
ezgi rettiiniz kanarya onu hemen bir seferde mi tekrar

222
 ince Paravan

eder? retmek iin zamannzn bir ksmn harcamaz

msnz? Onun bir yanl yaphna ve sonra yanln d
zelttiine hi mi ahit olmadnz?
Sizinle konuabildiim iin mi benim duygulara, ha
fzaya ve fikirlere sahip olduuma karar veriyorsunuz?
Ama ben sizinle konumuyorum, kederle eve gidiimi
izliyorsunuz, evde endieyle bir kat parasn aryo
rum, masamn ekmecesini ahmda kad oraya koy
duumu habrlyorum, buluyorum ve neeyle okuyorum.
znt ve haz duygularn deneyimlediime, hafzaya ve
akla sahip olduuma hkmediyorsunuz.
Peki, o zaman sahibini kaybetmi, alayarak onu bul
mak iin btn sokaklar gezip durmu, gergin ve huzur
suz bir halde eve girmi, merdivenleri km, odalar tek
tek gezmi ve sonunda ok sevdii sahibini alma oda
snda bulmu ve bunun zerine neesini ve mutluluunu
kesik kesik alayarak, kuyruk sallayarak ve sevecenlikle
gsteren bir kpek iin de ayn hkme varmanz gerek
mez mi?15

Bir 19. yzyl gr: Huxley

Gz bir darbe almak zereyken olanlar dnn. Ann
da, istem d bir hareketle gzkapaklan kapanr; kiinin
gzlerini ak tutmak istemesi bir ie yaramaz. Burada
olan biten nedir? Hzla gelen bir yumruk gzn arkasnda
retinada yansmasn bulmutur. Retina bu grnty bir
grup optik sinir lifi hareketine tercme eder; optik sinir lif
leri beynin blmlerini etkiler, beyin de bunun sonucunda
gz kapaklar kasna giden dairesel yedinci sinirin belirli
liflerini etkiler; bu sinir liflerinin hareketi kas liflerinin bo
yut deitirmesine neden olur, kas lifleri ksalr ve geni
ler ve sonu iki kapak arasndaki aral kapamak olur. Bu
saf bir mekanizmadr; nedensel eylemi dourur ve tam

223
Atalarmzn Glgesinde

olarak Descartes'n bahsettii sudaki Diana'nn hareket

edecei varsaymyla karlahnlabilir. Daha ileri de gi
debiliriz ve isteminizin, istemli eylemimizin Descartes'n
ofiste oturan, makineleri hareket ettirmek istedike bir o
dmeye bir bu dmeye basan ama btnn hareket
lerine direkt olarak etkide bulunmayan mhendisinden
daha fazla yer tutup tutmadna bakabiliriz ...
Descartes bak asn insan vcuduna uyarlamyonnu
gibi grnr ama eer ina edilebilseydi bu hayali makine
insan vcudunun yaph her eyi yapabilirdi ...
. . . Baka bir insann az ve boazndaki sinirleri snrsz
ekilde kontrol edebilen biri olsayd ona bir cmle kur
durabilir miydi? Eer birinin syleyecek bir eyi varsa
bunu sylemesi ne kadar zor olabilir ki? Belli kelimele
rin sylenmesini istiyoruz: kelime makinesinin tularna
dokunuyoruz ve kelimeler dile geliyor. Descartes'n m
hendisinin, belli bir hidrolik makinenin almasn iste
diinde yalnzca bir dmeye basmas gerekir ve diledii
gerekleir. Bu, bedenin, eitilmesi mmkn bir makine
olmasndan ileri gelir. Eitim alkanlklarn olumasdr,
yapay bir organizasyonun, bedenin doal organizasyo
nunu harekete geirmesidir; ncelikle bu bilinli bir aba
ister ama sonu olarak bilinsiz ve mekanik bir hale gelir.
ncelikle belirgin bir bilinlilik ve istem gerektiren ey
lem her zaman ayn abay gerektirseydi eitim ink!nsz
olurdu.
Descartes'e gre insanda ve hayvanda ortak olan tm
fonksiyonlar, bir mekanizmadan baka bir ey olmayan
beden tarafndan yerine getirilir ve insann iindeki bir
tr "aklc ruh" bedene eklemlenmitir. Descartes man
tkl ruhun, bir tr merkezi ofis gibi beyin epifizinde yer
aldna karar vermitir; aklc ruh burada hayvan ruhlar
araclyla bedende olup bitenlerin farkna varm ya da

224
 nce Paravan

bedenin ileyilerini etkilemitir. Modem fizyologlar bu

kadar yce bir fonksiyonu kk beyin epifizine brak
maz ama mulak bir ekilde Descartes'n ilkesini uygu
layarak, ruhun beynin kortikal blmnde yer aldn
var sayar. En azndan diyebiliriz ki bu blm genel olarak
bilin enstrmannn taht olarak kabul edilir .
. . . Descartes' a katlmamak iin yeterince nedenimiz ola
bilir, hipotez hayvanlarn bilinsiz makineler, otomatlar
olduudur. Daha az ya da ok bilinli, duyarl ve otomat
olabilirler. Bilinli makineler olduklar birok insan tara
fndan aka kabul gren bir varsaymdr. Dk hay
vanlarn eylemlerinin mantkla deil igdyle yrtl
dn sylediimizde, asl anlatmak istediimiz bizim
gibi hissediyor olmalar bir yana eylemlerinin hala fizik
sel organizasyonlarnn sonular olduudur. Ksaca ma
kine olduklarna inanrz, sinir sitemi her eyi devindirir
ve evredeki dier bedenlere gre hareketlerini koordine
eder ama zel bir aygta sahiptir. Bu aygtn fonksiyonu,
duygu, duygulanm ve fikir denen bilin hallerini varla
getirmektir. nanyorum ki bu genel kan mevcut bilgile
rin en iyi ifadesidir .
. . . Bu akl yrtmeye gre hayvanlar iin ne srlen bu
sav insanlar iin de olduka geerlidir. Bu durumda ii
mizde bilincin tilin halleri onlarda da olduu gibi beyin
maddesindeki molekler deiimler yoluyla olur. nsan
da da hayvanlarda olduu gibi bir bilin halinin orga
nizmann maddesinin hareketini deitirdii konusunda
bir kant yoktur. Eer bu grler iyice temellendirilirse,
zihinsel durumumuz organizmamzda otomatik olarak
gerekleen bilin deiimlerinin sembolleridir ve an bir
rnekleme yaparsak istem dediimiz duygu gnll ey
lem sonucu deil beynin durumunun semboldr, bu da
eylemin dolaysz nedenidir. Biz bilinli otomatlanz . . . 16

225
Atalarmzn Glgesinde

Bir 20. yzyl gr: James L. ve Carol G. Gould

Hayvanlardaki zihinsel deneyimler konusunu d
nrsek insanlarn tam_amen bilin ve farkndalk sahibi
olup olmadn, dolaysyla hayvan akrabalarn ye
terince sofistike olmamalar asndan deerlendirebi
lecek bir konumda olup olmadn sorgularz. Acaba
insanlarn gnlk yaamnda bilinli dncenin yeri
ok mu abarblyor? renilmi davranlarmzn o
unun btnleik olduunu zaten biliyoruz. Orijinal
olarak yeni bir ey renme ac verici bir sre olma
sna ramen, yetikin bir kii yrmek ya da yzmek,
ayakkablarnn backlarn balamak, yaz yazmak ya
da bilindik bir yolda araba srmek iin aba harcama
maktadr. Baz dilsel davranlar da bu rntye denk
der. rnein Micheal Gazzaniga sol yarm kre lez
yonu yznden kelimelik basit bir cmle bile kura
mayan eski bir doktordan bahsetmitir. Bu doktor ok
tutulan ama aslnda pek bir ie yaramayan bir ilatan
konu aldnda bir anda be dakikalk, gramatik a
dan mkemmel bir tirat atyordu. Bu para zarar gr
memi olan sa tarafta saklanmt (ark, iir ve epig
ramlarla beraber), bilinli dilsel maniplasyona ihtiya
duymayan motorlu bir kaytt .
... lham olarak adlandrdmz yce entelektel olayla
rn bilinli dnce tadna dair ortada kant var mdr?
ou zaman en iyi fikirlerimiz bize bilinaltmz tarafn
dan alakasz bir ey yapbmz srada sunulmutur. l
ham muhtemelen tekrarlayan ve zaman alan bir program
gerektiriyordur ve bu program bilinliliin ok alt ve an
lalmaz bir seviyesinde seyrederek, makul elemelerin
peine dmtr.

226
 nce Paravan

Uzayl bir etolojist, pheci ve yeterince tutkulu olmayan

bir yaklamda bulunursa, sevecenlikten uzak trlerimiz
zerine alrken Homo Sapiens'in muhtemelen kusurlar
n kapatmaya ve zayflklar adna ounlukla an aktif
ve fazlaca szel bir biimde zr dilemeye alan otomat
lar olduu sonucuna varacakhr.17
 Blm 1 0

SON AREYE
BAVURMADANooo
Tm dnya insanla dolup taarsa, son are sava olur ...
THOMAS HOBBES
Leviathan, il, 301
 rganizmalar gereken donanma sahip olup seks

O te baary yakaladktan sonra tutkuyla tannca

ortaya bir tehlike kar: Bir sr rakip, yani ONA
alveriinde bulunan varlklar doabilir, tedbirsizce tm yi
yecei, besinleri, av mideye indirebilir ve daha sonra akra
balar dahil olmak zere herkes lr. Bu, yaamn tarihinde
saysz defa gereklemi olmaldr.
Bakteri gibi mtevaz bir varl ele alalm. Bir gramn tril
yonda biri arlnda olan bu canl hibir engel tanmadan
resin. kinci kuakta iki bakteri olacakbr; nc de drt,
drdnc kuakta sekiz . . . Bu byle gider. Bu yavrularn hi
birinin lmediini farz edersek o halde 100 kuak sonra top
luca bir da kadar ar olacaklardr ve 135 kuak sonraysa
Dnya kadar, 150. kuakta Gne, 185. kuakta da Samanyo
lu Galaksisi arlnda olacaklardr.
Tabii ki ktledeki bu tarz arblar yalnzca matematik eg
zersizleridir. Gerek dnyada iler bu ekilde yrmez. Enin
de sonunda reyen mikroplarn yiyecei tkenir. Eer bir da
kadar yiyeceiniz yoksa soyunuzun arl brakn Dnya'y
veya Gne'i bir da kadar bile gelmez. Besin yalnzca belli
oranda mevcuttur. Bu da soyunuzun ilerde besin iin birbi
riyle rekabet etmesine sebep olur. Hzl remenin getirdii
olaanst g nedeniyle yiyecek bulma ansna az da olsa
sahip olan bir organizma hemen rakiplerinin yerini alr ya da
soyu onun yerine bu misyonu yerine getirir. Hzl reyen or
ganizmalar, byk nfuslara ular ve kaynaklar iin rekabe
te girerler; yetenekli bir doabilimcinin bile fark edemeyecei

231
Atalanmzn Glgesinde

kadar kk uygunluk farklarn etkili ekilde byten doal

seilim iin hammadde yaratrlar. ite bu Darwin'in 1844 ta
rihinde kaleme ald evrim konulu yaymlanmam el yaz
masnn ve 1858'de Linneciler Topluluu Tutanaklar'na geen
makalesinin temel savyd.2
Peki, nfus ar artarsa ne olur? Baz tepkiler daha byk
amalara hizmet ediyor gibi grnmektedir. Kpekbal
embriyolar daha rahimdeyken birbirleriyle lmne savar.
insan dndaki memelilerin ounda, memelere ulamak iin
kz ve erkek kardeler birbiriyle kavgaya tutuur, rekabette
baarl olamayan yavru beslenemediinde gten der. Vir
ginia uan sincabnn on adet memesi vardr ve her sefe
rinde de on ten fazla yavru dourur. Dzenli olarak meme
emebilenler yaar. Bu tr rekabet oyunlar zayflar elemeye
yarar. Dourduu ortalama yavru saysndan daha fazla me
mesi olan trler zayf ve uysal olanlarn da yetikinlie ula
masna izin verir. Eer yetikin olduklarnda rekabette ye
tersiz kalacaklarsa ve genlerini aktaramayacaklarsa, annenin
genetik bak asna gre bu yavrular bytmek zaman kay
bdr. Daha az memesi ve daha fazla yavrusu olanlar seilim
avantajna sahiptir. Zalimliin veya ac ekmeninse konuyla
hi alakas yoktur.
ehirler bir yana, biz insanlar baka kapal alanlarda da
hayvanlar zerine deneyler yapyoruz. Bunun sorumlusu
olan kurumlarn banda ldrc koullara sahip hayvanat
baheleri geliyor. Bu kurumlarn en bilinen sorunlarndan
biri hayvanlarn esir alndklarnda reyememesi ve baz tr
lerin erkekleri arasnda srekli vahi ahmalar yaanmas
dr. Hayvanat Bahesi grevlileri "demirbalarn" koruyabil
mek iin erkekleri ayrmak zorunda olduklarn renmitir.
Ar nfus arh konusunu aratrmak zere laboratuvarlar
da da deneyler yapld. Bu deneylerin sonularn incelerken
artlarn yapayln da aklda tutmak gerekir. Vahi doada
mmkn olan bir seenek, esir alnan hayvanlar iin geerli

232
 Son areye Bavurmadan...

deildir: Kafesteki bir hayvan almadan kaamaz ve baka

bir yere gidip yeni bir hayata balayamaz.
Norve sanlar 19. yzyln ortalarndan beri laboratu
varlarda retiliyor. Yapay seilim laboratuvar grevlileri
tarafndan bilinsizce gerekletiriliyor. Deneyleri yapanlar
rahat etsin diye, daha uysal, arbal, dourgan ve vahi
akrabalarna gre daha kk bir beyne sahip olan sanlar
seiliyor.3
Psikolog John B. Calhoun tarafndan yaplan klasik
deneyde,4 Norve farelerinin kapal alanlarda remesine izin
verildi ve buna nfus younluu bulunduklar kapal alanda
an derecede artana kadar devam edildi. Ama hepsinin yete
rince yiyecei olmasna da zen gsterildi. Peki, ne oldu?
Nfus kalabalklatka bir dizi allmadk davran or
taya kh. Yavrularna bakan annelerin dikkatleri dalmaya
balad, yavrularn reddetmeye ve terk etmeye baladlar
ve yeni doanlar da yava yava ld. Yiyecein bolluuna
ramen gelip geenler yeni doanlar agzllkle yemeye
balad. Bir deil birok erkek, bkp usanmadan kzm
bir diinin peine taklyordu. Gebelikle ilgili sorunlar ve ji
nekolojik rahatszlklar ba gstermeye balad. Pek ok dii
doururken ya da doum sonras yaad glkler yzn
den ld. Kendileri ve yavrular iin yuva yapma eilimlerini
veya yeteneklerini kaybettiler; amatrce ve ilevsiz yaplar
kurmaya baladlar.
Calhoun topluluktaki erkekleri drt tre ayrd: Baskn ve
ok saldrgan olanlar, topluluun "en normalleri" saylmas
na ramen ara sra adeta ldryorlard. Homoseksel olanlar
her iki cinsten yetikinlere ve genlere cinsel adan yakla
yordu ama diiler arasnda yumurtlamayanlan seiyordu.
Davetleri genellikle kabul gryordu ya da en azndan onlara
gz yumuluyordu fakat sklkla baskn erkeklerin saldrsna
uruyorlard. Dier bir grup ise topluluk iinde uyurgezer
gibi dolayor ve pasif kalyordu, sosyal adansa tamamen

233
Atalarmzn Glgesinde

uyumsuzdu. Bir alt grup da Calhoun'un deyiiyle arayta

olanlard; stat elde etmek iin mcadeleye katlmyorlard
ama hiperaktif, hiperseksel, yamyam ve bisekseldiler.
Eer sanlarla insanlar arasnda bir fark bulunmasayd,
kalabalk ehirlerde insanlarn sokaklarda kavga etmeleri,
evde iddet uygulamalar, ocuklar taciz ve ihmal etmeleri,
anne ve ocuk lmlerinin artmas, toplu tecavz, psikoz,
hiperseksalite, ecinsellik, ecinsellere iddet uygulanmas,
yabanclama, sosyal uyumsuzluk, kkszlk ve aile orta
mnda bir k yaanmas gerekirdi. Tabii ki bu anlaml bir
karmdr ama insanlar san deildir.
Nfusu artan kediler aralksz bslar ve avaz kt kadar
bam, tyleri diken diken olur, vicdanszca kavga eder ve
dlanm olanlar tm dier kediler tarafndan saldrya u
rar. Ama insanlar kedi de deildir.
Daha yakn akrabalarmz olan babunlardaysa kan dk
lr, fareler ve kedilerin yaad kadar byk sosyal uyum
suzluklar ba gsterir. Pek ok hayvanda bu durum hastalk
larn artmasna ve yaylmasna ve yetikinlerin boyutlarnn
ufalmasna neden olur. Bir arada yaayanlar titizlikle birbi
rinden kanr hale gelir, altlarndaki topra ve stlerinde
uzanan gkyzn byk ilgiyle incelemeye balarlar. em
panzelerde ise ar nfus younluu herkesi tedirgin eder.
Saldrganlk artar. Younluk arttka empanzeler birbirini
yattrmaya ve bar salamaya abalar.5 Sinirlerine hakim
olmaya ve ar kalabal telafi edecek yeni yaam stilleri
yaratmaya alrlar. Acaba bu durumda biz sanlardan ok
empanzelere mi benziyoruz?
Sanlarn kalabalklamaya verdii tepki en patolojik ha
liyle bile acmasz evrimsel ileyi asndan mazur grle
bilir. Nfus arttka mekanizma nfusu azaltmaya ynelik
ilemeye balar. Byk oranda ilgisiz yetikinler, hastalklar,
artan ecinsellik, anne ve ocuk lmleri hep bu amaca hizmet
eder. Eninde sonunda nfus azalr ve bir sonraki kuak yola

234
 Son areye Bavurmadan ...

her zamanki gibi devam eder; ta ki nfus arb zerlerinde

tekrar bir bask oluturmaya balayncaya dek. Calhoun'un
sanlarnn ve baka trlerin yksek nfus younluuna
verdii davransa! tepkilerin bazlar ok vahi ve duygusuz
gzkse de aslnda bu duruma evrimsel bir gereklilik olarak
baklmaldr.
Bu konuyu grup seilimi zerinden ele aldk, ama akraba
seilimi asndan yorumlamak da mmkndr. An kala
balklamann doadaki karl her zaman iin aln ba
lamasdr, bu balamda yeni doanlarn terk edilmesi veya
yem olmas, genlere yuva yapmnn retilmemesi ya da
bebeklerin l domas veya hi domamas iin abalamak
anlamldr.6
Pek ok hayvanda rnein uluyan maymunlarda nfus ar
t yabanc erkeklerin baa gemesine ve yavrular katletme
sine neden olur. Bu davran zellikle, harem kuran ve dier
erkeklerin remesine engel olmaya alan baskn erkeklerin
bulunduu hayvan trlerinde grlr.7 Ama sorm amz ge
reken soru udur: Bu davrann sebebi an kalabalklama
m yoksa yeni baskn erkein evrimsel stratejisi midir? Yeni
lider yavrular ldrerek diilerin dikkatini datacak faktr
leri ortadan kaldrm olur, bylece rakipleri tarafndan ber
taraf edilmeden nce diileri tekrar yumurtlamaya zorlayp
gebe brakr.* Kalabalk ne kadar artarsa, rakipler birbirlerine

* Hayvan davranlar uzman Stephen Emlen'in gzlemleri bu fikirlerin

snanmas iin gzel bir vesile olmutur. Emlen jakanalar incelemeyi d
nd. Bu, anne ile baba rollerinin yer deitirdii bir ku trdr. Erkek
tm ebeveynlik grevlerini yerine getirirken, dii bir erkekler haremi ku
rabilmek iin dier diilerle rekabet eder. Bir harem kuramayan dii re
yemez, bu yzden ast rtbeli diiler srekli baskn diilere meydan okur
lar. Baskn konuma geme giriimlerinden biri baarl olduu zaman,
yeni gelen dii yumurtalar krar ve civcivleri ldrr. Sonra da, dikkat
dabo bir faktr olan yavrular ortadan kalkb iin seksi dnmeye
yatkn (ve bylece yeni baskn diinin genetik dizilimlerini yayabilecek)
hale gelen erkekleri batan karmaya alr. Bebek ldrme cinsiyete
deil d uruma bal bir stratejidir.

235
Atalanmzn Glgesinde

o kadar ok meydan okur ve o kadar ok yavru ldrlr.

Calhoun'un sanla rnn tm aykr davranlarnn bu ekil
de yorumlanp yorumlanamayaca Mla kesinlik kazanma
mhr; ama en azndan bazlarnn byle yorumlanabilecei
kesindir.
***

Eer deneylerdeki sanlara, kedilere ve babunlara kar bir

sempati gelitirseydik ve onlara yardm etmek isteseydik, on
lar iin ne yapabilirdik? Onlar hapishanelerinden kurtarp,
doal evrelerine dnmelerini salayabilirdik. Ar kalaba
lklamay bertaraf ederdik, hayvanlarn kendi kendilerini
koruyabileceini varsayardk, normal davranlarna ve her
zamanki sosyal organizasyonlarna dneceklerini umardk.
Ama o zaman evrim, rekabet halindeki organizmalarn, zel-

likle de saldrgan gen yetikin erkeklerin birbirlerinin yo

luna kmalarn engelleyecek bir datma mekanizmas icat
edemez miydi? Bu hem bireyler hem de trler iin bir avantaj
yaratabilirdi.
Aslnda doann emniyet supab vardr. Kaybedecei
ni anlayan ya da uruna kavga ettikleri eyin kavga etme
nin dourduu riskleri almaya demeyeceine karar veren
taraf, lmne savamaktansa toparlanp sava meyd ann
terk eder. Kontratlarna bir ka hkm konmu, ellerine bir
"hapishaneden kabilirsin" karh verilmitir ve bu da sakat
lanmalar, cinayetleri nler. Birka formaliteyle bunlarn hep
si hallolur. Ama eer hayvanlar hayvanat bahesine ya da
sanlar iin yaplm bir laboratuvar blmesine koyarsanz,
hibir k yollar kalmaz ve ldrrlar.
Ayn kutuplarn veya ayn iaretli elektrik yklerinin bir
birini itmesi gibi, karlkl bir antipati de gereklidir. ki elekt
ron birbirinden uzakken, birbirlerinin etkisini hissetmezler,
ama onlar birbirlerine yaklabnrsanz gl bir elektriksel
itme kuvveti ortaya kar ve elektronlar birbirlerine ne kadar

236
 Son areye Bavurmadan...

yaklabnlrsa itme kuvveti o kadar artar. Bu, mknabslar iin

de geerlidir. Oportnist hayvanlar istenilen artlar albnda,
katlanarak oalmak iin benzer bir etkimeye ihtiya duyar,
hayvanlar sistematik olarak yakn temasta bulunduunda et
kime artar. Doadaki de buna benzer bir gtr: tr iindeki
saldrganlk baz trlerin yaradlnda vardr.
Hayvanlardaki rekabetin ou ayn trn yeleri arasn
da gerekleir. Baka trl nasl olabilirdi ki? Neredeyse ayn
evrede var oluyorlar, ayn yemeklerden holanyorlar, ayn
erotik estetie sahipler, ayn yuvalama sistemlerine ve ayn
uyku mekanlarna sahipler, yem bulmak ve avlanmak iin
ayn topraklarda geziniyorlar. Eer hayvanlar yaylrsa her
kes iin yeterli yiyecek ve kaynak bulunabilir, buna ramen
iftlemek istediklerinde birbirlerini kolayca bulabilecek ka
dar da birbirlerinin yaknlarnda olmaldrlar. Eer bir arada,
kalabalk bir ekilde yaarlarsa abmalar kendini gsterme
ye balar ve en gl hayvanlarn bile lmcl bir kavgaya
girme riskleri artar.
Yaylma saldrganlk nedeniyle gerekleir ama bu sal
drganlk iddetle bir tutulamaz ve nadiren iddet boyutuna
ular.8 ounlukla evredekilere tehditkar bir biimde bu
rasnn sizin al annz olduunu ve davetsiz misafirlerin ho
karlanmayacan duyurmanz yeterlidir. Snrda devriye
gezebilirsiniz, stratejik lokasyonlarda belirgin bir ekilde d
klayabilir ya da idrar brakabilirsiniz ya da zel koku bezle
ri yoluyla srnerek, ahsi karnz aromatik bir yolla belli
edersiniz. Eer bir boz ayysanz, bir am aacnn uzanabil
diiniz kadar yksek bir yerine iaret koyarsnz. Bylelikle,
blgenize giren kaak ymclar, iaretin yksek bir yerde bu
lunduuna bakarak sizin byk bir hayvan olduunuzu d
necek, dolaysyla arazinizden kacakbr.
Memelilerin yzde 80'i zel koku bezleriyle donanmtr.
Bu koku bezleri ceylanlarn gzlerinin zerinde, develerin
ayak ve boyunlarnda, koyunlarn karnlarnda, baz domuz-

237
Atalarmzn Glgesinde

larn bileklerinde, dakeilerinin boynuzlarnda, atal boy

nuzlu antiloplarn enelerinde, pekarilerin srtlarnda, misk
geyiinin genital blgesinde ve keilerin kuyruundadr.
Su fareleri arka ayaklarn vcutl arnn iki yannda bulunan
koku bezlerine srdkten sonra ritmik olarak yere vurur.
l fareleri ve aa fareleri karnlarn dorudan yere sr
ter, karndaki bezler yoluyla koku brakr. Baz hayvanlarn
bedenlerinin eitli yerlerinde be ya da alt farkl koku bezi
bulunur ve hepsi de farkl bir kimyasal mesaj tar. Kendini
bilmez yabanc bir kedi oturma odasna girip, atein kars
na kvrlmasn diye kediler dikkatle demelere ve perdelere
az miktarda idrar brakr. Tavanlar kavaklara zenle dk
topaklar brakr, her topak anal koku beziyle sarmalanmtr,
bunlar eski Yunan'da ana yollarn kenarna yaplan Hekate
sunaklarn andrr.
Baz hayvanlar dierlerini bu kokuyla iaretler. Sanlar
elerinin zerine idrar brakr, bu mlkiyetin mekanlar kadar
bireyler zerinde de geerli olduunun bir gstergesi olabilir.
Hayvanlar cinsiyetleri, yabanclar, yalar, bireysel kimlikleri
ve diilerin sekse hazr olup olmadn koku yoluyla ayrt
edebilir.9 Bilimciler hayvanlar arasndaki kimyasal iletiimi
deifre etmeye balamtr: "Yabanclar giremez"; "Bekar, be
sili erkek ekici bir diiyle tanmak istiyor"; "Hoa vak.it ge
irmek isterseniz bu izi tak.ip edin" . Bazen sylenmek istenen
aikardr. Hayvanlar kokuya ait iletiim kanallarn byk bir
zenginlik ve incelik.le kullanmaktadr. nsanlarsa bu duyuyu
incelikle kullanma becerisini uzun zaman nce yitirmitir.
Tm aralarmza ramen kaybettiimiz bu dnyaya tekrar
nasl girebileceimizi Mla bulabilmi deiliz.
Tm aromatik uyarlarnza karn birisi alannz a girerse,
onu uzaklabrmak iin tehditkar jestler yapmanz ya da sade
ce dilerinizi gstererek hrlamanz yeterli olabilir, bunlar ie
yaramazsa yabancnn zerine ullanmanz gerekebilir. Ak
as her seferinde pene peneye kapmak, hem kazanan hem

238
 Son areye Bavurmadan ...

kaybeden iin fazla mal iyetlidir. Blfle, aldatmacalarla, sahte

almlarla ve davetsiz misafir srarc olursa bana neler ge
leceini anlatan bir gvde gsterisiyle durumu savuturmak
ok daha iyidir. Dnya gezegeninde bu tr durumlar byk
oranda caydrclk yoluyla halledilir. Gerek iddet agresif
olaslklar spektrumunun en ucunda yatmaktadr. Hobbes'un
da dedii gibi iddet bavurulacak son aredir. Doa hemen
her zaman iddete bavurmadan meseleyi halleder.
Yanl anlamalar engellemek iin hem saldrganla hem
de teslimiyete ak bir iletiim gelitirilmitir. Teslimiyeti gs
teren tipik jestler, saldrganlk jestlerinin tam tersidir.10 Gzler
karlr, yle ki gzler dorudan dmana bakmaktansa ba
ka her yerde gezinir; kprdamakszn durmak, n bacaklar
ve ba eerek arka ksm havaya kaldrmak, tehdit savuru
lurken kullanlan uzuv ve organlar saklamak, ahdaman ve
karn blgesini ortaya karmak gibi stratejilerle teslimiyet
ifade edilir. Sanki i organlarn karlmas iin bir davetiye
gnderilmektedir. Mimik gayet akbr: "Karnm atm, bana
istediini yap." Tm bunlar galibin yce gnll bir jestiyle
tamamna erer.* Farkl trler teslimiyeti anlatan farkl iaret
lere sahiptir. Kavga bir ritele dntrlr, kanl bir sava
olmaktan ok bir bilgi al veriidir.
Genellikle ayn trn erkekleri arasnda, toprak ya da di
iler zerinde hak iddia etme yznden kan tarbmalarda
kendini gsteren saldrganlk, dier trlerin yelerini hedef
alan yrhc saldrganlktan ok daha farkldr. ki tutum (di
gstermek gibi) ortak zellikler tasa da, bunlardan biri yal
nzca blfken, dieri lm getiren bir ciddiyete sahiptir. Bu
tutumlar beynin farkl blmleri tarafndan kontrol edilirler.
Ak kavgalarnda kediler bslar, salya aktr, srtlarn yay gibi

* Yatbrrna politikasnn baka bir hali de yetikinlerde grlen yalvar

mak gibi ocuka davranlardr. Bu biraz insan Aklarn birbirleriyle
bebek gibi konuup, birbirlerini bebek diye armalarna benzer. Bebek
likte sahip olunan bir veri baka amala kullarulmaktadr.

239
Atalarmzn Glgesinde

gerer, tyleri diken diken olur ve gzbebekleri byr. (Bu

durularn ve jestlerin hayvan aslnda olduundan ne kadar
daha iri ve tehlikeli gsterdiine dikkat edin.) Buna ramen
birbirlerine nadiren ciddi lde zarar verirler. Kendi tr
ne saldrmak ve gelen saldrlar karlamak genetik bir ei
limdir ve bu eilimin kt bir yan mevcuttur. Her kavgay
kazanyor olsanz bile, kt bir ekilde yaralanabilirsiniz ya
da ufak bir kesik sonradan iltihaplanabilir. Kansz riteller ve
sembolik mcadele ok daha pratiktir.
Yrhc saldrganlk ise bunun tam tersidir. Ama, fark edil
meden kurbana olabildiince yaklaabilmektir. Kedi eer
mecbursa her seferinde yalnzca bir santim ilerler, kulaklarn
geri alr, tylerini bedenine yaptrr, kuyruunu aaya in
dirir. Tamamen sessizlik iinde avn izler. zerine ablp onu
mkemmel bir zarafet ve incelikle ldrr, yemeini yer. Ts-

lama ve salya yoktur. Tr ii saldrganlk yalnzca ov, gs

teri, tehdit, zorlama ve sahne sanabdr. Nadiren kanl bir
mcadeleye dnr. Tr d saldrganlksa bir nevi itir, av
kaabilir ama yrtcnn tek amac ldrmektir. Yalnzca bir
ka tr sistematik olarak bu iki saldrganlk halini birbiriyle
kantnr.
Kavgaya hazrlanyormu gibi grnmek tr ii saldr
ganlkta teatral bir unsurdur; iki taraf da gerekli hareketleri
yapar ama kimsenin can yanmaz. Gney Amerika nehirle
rinin ldrc, ine dili pirana balklar da kendi ilerinde
kavga eder ya da en azndan erkekleri kavgaya bular ama
asla birbirlerini srmaz. nk bilirler ki bir kere srmaya
balarlarsa herkesin can yanacaktr. O yzden kuyruk yz
geleriyle birbirlerini itip kakarlar. Saldrganlklarn ifade et
mek isterler ama suyu kana bdamak istemezler. Sanki kavga
nn taraftan ekingen davranmakla ldrmek arasnda ince
bir izgide durur gibidir. Nfus younluunun fazla olduu
durumlar dnda genellikle bu izgi almaz. Ama yine de bu
izginin ne kadar ince olduunun bir hatrlatmas gibi, bu tr

240
 Son areye Bavurmadan...

kavgalar ou zaman ktlk durumlarnda ortaya kar. Bir

davran dierini getirebilmektedir.
Dii mavi balkl erkein ak ln duyar. Her defa
snda birden fazla erkek baryor da olabilir. Dii gnlnn
istediini seer ve yaknlardaki bir dala tner. Erkek hemen
onunla flrt etmeye balar. Dii ilgisini gsterip erkee do
ru meyledince erkek fikrini deitirir, diiyi kovar ve hatta
ona saldrr. Mavi balkllarn yaamn kaydeden Nikko
Tinbergen'in dediine gre hevesi knlan dii uar umaz, er
kek diinin arkasndan delicesine lk atmaya balar. Eer
dii bir ans daha vermek iin geri dnerse, erkek yeniden
saldrabilir. Yava yava, tabii diinin sabr yeterse vefasz er
kein somurtkanl azalr ve iftlemeye hazr hale gelebilir.
Erkek kendiyle ahmakta ve duygulan birbiriyle elimek
tedir. Seks ve saldrganlk zihninde birbirine karmhr ve
karmaas o kadar iddetlidir ki diinin sabr olmasa bu tr
remeyi baaramayabilir. Eer kulara ynelik bir psikotera
pi olsayd, ilk adaymz mavi balkl olurdu. Aslnda buna
benzer bir karmaa srngenlerin, baka kularn ve meme
lilerin erkeklerinde de grlmektedir. Beynin saldrganl
yneten sinir devresi seksi yneten sinir devresiyle tehlikeli
bir biimde yan yana durmaktadr. Bu davrann sonucuysa
olduka tandkhr. Ama tabii insanlar mavi balkl deildir.
Hayvann kararszln, saldrganlk mekanizmasnn en
gelleyici yan ile tevik edici yan arasndaki gerilimi fark ede
bilirsiniz. Tam anlamyla iki zihni var gibidir. Kavga eden bir
horozun gaga vurular ldrcdr ve bir kavga srasnda
dvmekten aniden vazgeerek yerdeki akl tan gagalar.
nsanlarda da bu durum hayvan davranlarnda olduu gibi
yer deitirme ya da aktarm olarak adlandrlr. Saldrgan
duygular birine veya bir eye aktarlr, bylelikle tutkular
gerek bir zarara yol amadan zararsz hale getirilir. Horoz
akl tana sinirlenmemitir ama akl ta hem kolay hem de
tehlikesiz bir hedeftir.

241
Atalarmzn Glgesinde

Kimi erkek tropik balklar canl renklerini dier erkekleri

uzakta tutmak iin kullanarak, alanlarn ve diilerini korur.
Ama diiler de benzer renklerle donanmtr. Dii bir erkek
ten holanrsa, ona kur yaparken, her an kamaya veya tes
lim olmaya hazr olduunun iaretlerini verir ve erkee ak
dolu bir gsteri yapar. Fakat bu gsteri erkein saldrganlk
duruunu fazlasyla andrmaktadr. Baz trlerde erkek buna
sinirlenir ve kafas karr, renklerini ona tm canllyla gs
terir, kuyruunu korkuyla sallar ve saldrya geebilir. Kon
rad Lorenz'in yapb nl bir almada deindii gibi diiye
tam olarak saldrmaz. Eer saldrsayd pek fazla yavrulama
olana bulamazd. Bunun yerine hzla ve diiyi skalayacak
biimde oradan geen ya da yosunlarn oralarda kendi iine
bakan baka birine saldrr. Eninde sonunda mesele hallolur.
Kahram anmz komusuna saldrmaktan veya diiye yklen
mekten vazgeer ve soyu devam eder. Burada saldrganln
zorlu bir dmandan kendi halinde bir hedefe aktarlmas
deil tam tersi sz konusudur. Bu tr yer deitirmelere ol
duka sk rastlanr. Tekrar gryoruz ki seksle ilgili jestler,
durular, gsteriler iddetle ilgili olanlara fazlasyla benzer.
kisi birbirine karabilir.
Bir kurt baka bir kurdu onun burnunu sryormu gibi
yaparak selamlar. Pek ok memeli de benzer bir biimde se
lamlar. Evcilleen vahi hayvanlar bu tr bir selamn sonun
da korkuya kaplabilir. Kurt arka ayaklar zerine kalkar ve
n ayaklarn bilimcinin omuzlarna koyup, ban sryormu
gibi yapar. Bu kurdun arkada canls halidir. Eer konuma
y bilmeyen bir hayvansaruz, ok net bir iaretli iletiim siste
mine geersiniz: Dilerimi gryor musun? Onlar hissediyor
musun? stersem cann yakabilirim. Ama yapmayacam.
Senden holanyorum. Bir kere daha saldrganl sevgiden
ince bir izgi ayrmaktadr.
empanzeler eek akas denebilecek hareketlere geme
den nce karakteristik bir yz taknrlar ki sava jimnastikle-

242
 Son areye Bavurmadan ...

rinin yalnzca oyun olduu anlalsn. Marhlarn kur yapma

gsterisi "korku ve dmanlk ya da saldrp kana eilimle
rinin sz konusu olmad"11 mesajn verir.
Erkek turna yahhnc bir seremoniyle kanatlarn aar, ken
dini byk gsterir, gagasn kaldrr ve hala bu tehdit edici
pozisyonunu korurken yan dner ve anatomisinin incinmeye
ak bir yerini, rnein kafasnn yann veya arkasn gste
rir. Bunu birka defa tekrar edebilir ve bir tahta paras veya
orada bulunan baka bir eye saldrmay da ihmal etmez. le
tilmek istenen mesaj aktr: "Ben byk ve tehditkanm ama
sana zarar vermeyeceim; bakalarna vereceim, bakalar
na, bakalarna." 12
Glmsemenin kkenleri de benzer olabilir. Di gster
menin verdii bir mesaj vardr: "Senin yemek olduunu d
nyorum," ya da en azndan "Bana dikkat et, ona gre ... "
Ama hayvanlarn sembolik dilinde bu iaret yumuatlabi
lir ve deitirilebilir. "Sen yiyecek olsan da, seni yemek iin
tn donanma sahip olsam da benden korkmana gerek yok."
Dnyadaki tn insan kltrlerinde glmsemek yaknl
ve arkadal gsterir, baz nanslarsa tedirginlii ve saygy
belirtebilir. Yine tm dnyada hem sivil hayatta hem de or
duda el skmak, bir belik akmak, Sezar' a ve Hitler' e selam
duruunda bulunmak, kdemli birini selamlamak ya da uur
lamak iin sa elimizi kullanrz; muhatabmza fazla yakla
madan, silahsz olduumuzu ve onun iin bir tehdit olutur
madmz anlatrz. Kendini bildi bileli sopalarla, baklarla,
baltalarla ve karglarla silahlanm bir tr iin bu bilgi nem
tar.
***

Baz istisnai durumlar haricinde hayvanlar ne yapmalar ge

rektiini oturup dnmez, alternatifleri tartarak saldrgan
lkta karar klmaz. Biyolojik dnyann karmaasnda hayatta
kalmak iin ok daha atik davranmak gerekir. Bunun yerine

243
Atalarmzn Glgesinde

hayvan karsndakinin tehdit mi yoksa av m olduunu his

seder ve saniyenin onda birinde tepkisini ortaya koyar. Kar
mak fizyolojik reaksiyonlar balar; kan dolamna adrena
lin pompalanr, uzuvlar esner, hayvann iinde dondurulmu
halde duran tepkilerin buzlar zlr ve harekete geecekle
ri an beklemeye balarlar.
Memelilerin sinirsel mimarisinde saldrganlk ve yrbcl
yneten donanm niteliinde bir sinir devresi mevcuttur. Tek
bana dolanan bir kedinin beynindeki belirli bir blge rne
in elektrik akmyla uyarlrsa, grnmez bir av izlemeye
balayabilir. Akm kesildiinde, gerinir ve patilerini yalar,
halsinasyon kaybolmutur. Normalde bir fare grnce d
np bir daha bakmayan sanlar ayn ekilde elektrik akmna
maruz kalnca bir anda delirmi katillere, fare ldren ma
kinelere dnr. Uyarlan sinir devrelerinin tek bir varolu
nedeni vardr; gnlk hayatnn olaan temposunu srdren
bir hayvana dardan hareket, koku veya ses eklinde bir ia
ret gelmesi, beyinde elektriksel bir uyanma yol aar ve sal
drganl ya da yrbcl yneten beyin mekanizmas hare
kete geer. zerinde etleri duran sulu bir kemik verildiinde
iki haftalk kpek yavrular bile hrlayacak ve havlayacakhr.
Kuru kpek mamalar ayn btnleik ve cokulu tepkiye ne
den olmaz. nsanlarn da bu tr mekanizmalar vardr. Bazen
yanl ate alan ya da kablolar yanl balanm bir devre d
dnyadan gelen kk bir uyaranla ve hatta bir uyaran olma
dan bir anda harekete geebilir.
Sanki herkes; kular ve memeliler ve zellikle de erkek
ler zerinde baslacak dmelerle dolu bir kontrol paneliy
le dolayor gibidir. Paneller belirgindir ve herkesin kolayca
ulaaca bir yerdedir. Basldnda bu dmeler normalde
sk kontrol altnda tutulan gl, cokulu ve kimi zaman da
lmcl tepkiler verebilir. Byle bakldnda doann bu
dmeleri bu kadar kolay ulalacak bir yere koymas ve kt
kullanma bu kadar ak olmas garip grnebilir.13

244
 Son areye Bavurmadan...

Yamyam bir atebcei tr baka bir atebcei trnn

yanp snme skln ve rengini taklit eder. Saf bceklerde
ak dmeleri harekete geer, ateli diiler zannettikleri yer
de aslnda yalnzca onlar yemeyi bekleyen ak azlar dur
maktadr. lgisiz veya inat diileri iftlemeye ekmek iin
tm trlerin erkekleri bambaka amalar iin kullanlmas
gereken dmelere basmaya hazrdr:

Besleme, savunma, saldrganlk karsnda gsterilen utan

galk ya da kulukayla ilgilenmek, ksa, tehditkfu' bir hamle,
bebek alamasna benzer bir ses, acil durum mimikleri, yara
lanm gibi tek bacan zerinde zplamak ya da tavus kula
r dahil olmak zere yemek bulmu gibi yeri gagalamak . . . 1 4

Herhangi bir ahlaki ykmllk olmakszn ie yarayan

her metodu denerler. Pek ok kltrde gen erkekler seks iin
uygun olan tm dmelere basar, belki de sadakatli ve bal
olacaklarna dair ciddi olmayan szler verir ya da kardaki
nin annesinin cinsel davranna abfta bulunarak birbirlerine
satar ve kavga eder. Bu dmelere bu kadar kolay ulaabili
yor olmann avantajlar riskle dengelenmelidir. Bu tr tetikle
yici tepkilerin esneklikten yoksunluu baa dert olabilir.
Bu davran kalplar nkleik asitlerde de kodlanmtr.
Her savunmaya ynelik davran, her teslimiyet duruuna
dair ipucu ACGT diline zenle yazlmaktadr. Saldrganln
younluu ve eitleri hayvandan hayvana farkllk gster
mektedir. Eer bir fare poplasyonunu alp, barl olanlar
barl olanlarla, saldrganlar da saldrganlarla iftletirirse
niz sonu olarak fakl mizaca sahip iki ayr soy retmi olur
sunuz. Bu, yavrularn bytlme ekillerinden kaynaklan
maz, agresif ebeveynlerin yavrular barl ve sakin bir anne
tarafndan bytlse de agresif olmaktadr. Kpek yetitirici
leri yapay seilim yoluyla sinirli, gergin, acmasz rottweiler
ya da pitbull gibi trleri ve insancl, barl ve ou zaman
ie yaramaz beki kpeklerini, rnein cocker spaniel trn

245
Atalanmzn Glgesinde

retmitir. Fare ve kpek saldrganlnda kalbn, yetime

ortamndan daha byk bir rol oynamaktadr. (nsanlar iin
bu tam tersi olabilir ya da ikisi de eit derecede etkilidir.)
***

Neredeyse tn sosyal memeliler ounlukla akraba olan dii

gruplarndan ve yavrularndan oluur. Erkekler pek ortalk
ta gzkmemektedir ama diiler kztnda bir anda ortaya
karlar. Erkekler kavga etmek, birbirleri zerinde egemenlik
kurmak ya da iftlemekle meguldr. Ama sosyal yap ve
genlerin yetitirilmesi sz konusu olduunda varlklaryla
yokluklar birdir. Genellikle yavrular anneleri tarafndan ye
titirilir. Bu kurala istisna oluturanlar ise empanzeler, go
riller, vahi kpekler, ebekler ve belki de kurtlardr. Ve tabii
bir de insanlar.
Ilman iklimlerde yavrularn mart aynda domas iin ol
duka geerli nedenler vardr. Bylelikle yavrular tn bahar,
yaz ve sonbahar boyunca geliip, serpilerek kn zorlukla
ryla yzlemeye hazr olur. Biyolojik saatin hayvanlarda ie
koyularak, retim mekanizmasnn baharda, tam doru za
manda ilemeye balamas ve dier zamanlarda engellenme
sini organize etmek iin doaya evrimsel zamanda uzun bir
olaylar dizisi gerekmi olmaldr.
Doal seilim grsel, kokusal, iitsel ipularn kullanarak
normalde ilgisiz grnen ve evrelerinde dllenecek bir sr
yumurta olduunu fark edemeyecek erkeklere yardmc ol
maktadr. Dier zamanlarda gsterilen cinsel ilgi genellikle
boa harcanan bir abadan baka bir ey deildir. (Bu durum
yalnzca yavrularn beraber byten trler iin gereklidir.) O
yzden dii bir tr isel takvimle donanmtr, bu takvim belki
gnn uzunluuyla, bir dizi iaretle ve davranla, davetkar
feromonlarla ve batan kana pozlarla tetiklenmektedir. Ak
mevsimi geldiinde bir tr Kartezyen saat mekanizmasyla
aktif hale getirilmiesine iki cins de tutkuyla deliye dner.

246
 Son areye Bavurmadan...

Eer iftlemenin baharda meydana gelmesi gerekiyor

sa, diilerin dikkatlerini zerlerine ekmek isteyen erkekler
arasndaki rekabet baharda doruk noktasna ular. Eer bir
geyiin hayah, hzna ve yrhclar tarafndan kshnldnda
kendini savunabilmesine balysa, o zaman tr iinde erkek
geyiklerin g, hz, dayankllk ve strateji testlerine tabi tutul
mas hem galiplerin genlerinin varln srdrmesi hem de
geyik klan iin faydaldr. Bu ritele dayanan mcadele he
men hibir zaman lmle sonulanmaz. Bu egzersizin amac
maraln kendini kaz anan erkee vermesiyle aklk kazanr.
Bu tr dramalar geyik kuaklan boyunca kaltmsal geliim
lere ayak uydurulmasna ve rnein kurtlarn avlanma stille
riyle baa kma stratejilerinin gelitirilmesine yardmc olur.
Pek ok yrhc trde hayvanlar birlikte avlanr. Av pusuya
drlr ya da srekli ablan almlarla yorgun drlr.
Srden ayn denler genellikle genler, yaWar ve zayf
lardr. Yrbclar bir iletiim sistemi yaratm olabilir. Birinci
grup yalnzca alm atacakhr, ikinci grup da birinci grup yo
rulduunda saldry gerekletirecektir. birlii avlanmay
ok daha ilevsel klar ve yrhclar bu yolla kendilerinden ok
daha byk olan hayvanlar yakalayabilir.
Avlanan srler bir tr etie sahiptir: Grup iinde rakip
leri olsa da avlanma srasnda rekabet rafa kaldrlmaldr.
Politika bir yere kadardr. Grubun iinde darda olduun
dan daha farkl bir dizi kural mevcuttur. Ama baka tre ait
hayvanlara saldrmakla ayn tre ait yabanc hayvanlara sal
drmak arasnda yle uzun boylu bir fark da yoktur. Bu, sr
halinde avlanan kpekler ile aslanlar ve sr halinde avlan
mayan penguenler ile karncalar iin geerlidir. Hayvanlar
kendi gruplarna zel bir ballk sergiler, grup dndakilere
ise ayn trden olmalarna ramen dmanlk ve pheyle
yaklarlar. stelik sadece sr halinde avlanan trler byle
davranmaz. Bu, pek ok sosyal ku ve memeli tr arasnda
da hayahn bir gereidir.

247
Atalarmzn Glgesinde

Etnik merkezcilik; kendi grubunuzun iyi ve doru olan

her eyin oda, sosyal evrenin merkezi olduu inancdr. Biz
her eyi olmas gerektii gibi yaparz. Yabanc dmanl ya
banalara kar duyulan korku ve nefrettir. Onlar ters, garip
ya da iren davranr. Hayata bizim duyduumuz saygy
duymazlar. Aynca zaten bizim peimizdedirler. Yine "onla
ra kar biz". Etnik merkezcilik ve yabana dmanl kular
ve memeliler arasnda olduka yaygndr ama deimez bir
kural da deildir. Gmen ku srleri ayn trden baka s
rlere kar son derece misafirperverdir.
Eer ikimize de zarar verebilecek bir yabancyla kar kar
yaysak o zaman aramzdaki farkllklar kaldrp bir kenara
koyabiliriz ve ortak dm anmzla beraber baa kabiliriz.
Bireyler ve gruplar olarak bir saldrya kar koyma ansmz
hemcinslerimizle birlik olursak artacaktr. Ortak dmanlarn
mevcudiyeti birlik ve beraberlii salamaya yarayan bir g
tr. Ortak dmanlar sosyal mekanizmalar altrr. Yaban
c dmanl paranoyasna sahip gruplarsa daha gereki ve
umursamaz olan dier gruplara oranla birbirine daha fazla
bal olma avantajna sahiptir. Eer dtan gelecek tehlikeyi
bytyorsanz en azndan grup iindeki gerginlikler fazla
olmaz ve eer dsal tehdit tahmininizin tesinde bir tehlike
arz ediyorsa da zaten nceden hazrlkl olursunuz. Sosyal
maliyeti kendi iinde tutarlysa, bu baarl bir hayatta kalma
stratejisi olabilir. Yabana dmanlnn bulacl buradan
gelmektedir.
Hayvanlar arasnda bile yetikinlerin ok fazla doal d
man yoktur. Yunuslarda ve kurtlarda olduu gibi yavrular
savunmasz konumdadr. Korunmalar iin belli nlemlerin
alnmas gereklidir. Yetikin yunuslar genleri hep yaknla
rnda tutar. Kurt yavrular hayatlarnn ilk birka aynda tem
kinli ve rkektir. Pek ok yavru yemek isterken iitsel deil
grsel iaretler kullanr ki yrtalarn dikkati oraya ynelme
sin. Bu tr nlemler hem tr ii hem de tr d iddetle baa

248
 Son areye Bavurmadan...

kmakta ie yarar: Gruplar halinde yaayan hayvanlar ken

di alanna giren dierlerine saldrr. Genlerin yabanclardan
korkmas iin geerli sebepleri vardr.
Pek ok yrbc tarafndan avl anan Afrika antiloplarnn
yeni doan yavrular ilk birka dakika iinde ayaa kalkar.
Be dakika sonra annesini takip edebilir ve yirmi drt saat
iinde srye ayak uydurabilir. Antiloplar hzla byr. Ara
larnda en arpc rnein insan olduu dier hayvanlarda
bebekler tamamen savunmaszdr. Eer ebeveynleri tarafn
dan terk edilirlerse yrbclar olsun olmasn birka gn iin
de yitip giderler. Bir Afrika antilobu annenin yavrular iin
fazla dn vermesi gerekmez, yalnzca st emmelerine izin
vermesi yeterlidir. nsan anneler (nar blbl, kurt, maymun
anneler ve pek oklar) bir sonraki kua yaratabilmek iin
karmak bir davran repertuvar edinmelidir. Daha yksek
memeli trlerinde gen yavru tamamen byynceye kadar
bu zel aktiviteler yllarca hatta on yllarca srebilir. Bu ka
dar byk bir yatrm yapldna gre bu oranda da bir yarar
salanyor olmas gereklidir. Yksek memelilerin uzun geen
ocukluk dnemleri, beyinlerinin byklklerinden ve alma
lar gereken eitimden ileri gelir. Bu da genlerin yalnzca n
ceden programlanm genetik bilginin kah tabiabna mahkfun
olmamalar anlamna gelir.
Pek ok hayvan, hayabnn erken dnemlerinde temel ve
kalc bilgiler edindii bir renme srecinden geer. rnein
yavru rdek yaknnda yryen eyin arkasndan yrmesi
gerektiini renmitir ve yryen sakall bir bilimci bile olsa
onu takip edecektir. Bu, igd veya damgalama olarak ad
landrlr. Damgalama doumdan nce bile balayabilir. Yu
murtadan daha kmam yavru rdekler kulukada bekleyen
sesi ezberler ve yumurtann iinden kardklar "pip" sesle
riyle cevap verirler. Eer bir insan kuluka srasnda yumur
talarla konuursa, yavrular yumurtadan khktan sonra onun
sesine cevap verecektir. Damgalama; bir ary, arky, bir

249
Atalarmzn Glgesinde

kokuyu, bir ekli ya da bir yiyecek tercihini de ierebilir ve

derin duygusal balanma bu duruma elik eder. Bilgi hafza
da yaam boyunca saklanmak zere ilenmitir.
Bu sesler, kokular ve grntler ounlukla, dmanca bir
dnyadaki yiyecek, scaklk ve sevgiyle ilgilidir. Koyunlar,
civcivler ve kaz yavrular annelerini tanmal ve takip etmeli
dir. Bunu baaramamann cezas lmdr. Damgalarn hayat
boyu geerliliini korumas gayet kolay anlalabilir. Damga
lama eilimi ONA' da programlanr ve ok ciddi kstlamalara
tabidir. (Baz durumlarda damgalama tm bir yaam sresi
ne oranla yalnzca bir ya da iki gn iinde olup bitebilir.)
renmeyi, belli bir bilginin kalc biimde edinilmesini evre
ve deneyim de salayabilir. evre ve deneyim her hayvan
farkl lde etkiler. Bylece yavrular nkleik asitlerin son
basksnda yer alamayacak kadar yakn zamana ait bilgileri
de ebeveynlerinden renebilir.
Etnik merkezcilik ve yabanc dmanl eilimi her ku
akta hangi mecrada gereksinim duyuluyorsa oraya kanali
ze edilebilir. Sadakatle balanlan gruplar ile nefret edilmesi,
aalanmas gereken gruplar kuaktan kuaa farkllk gste
rebilir. Damgalama, uygulanan politikann genel eilimlerine
uyum gstermek iin gereklidir ve bir tr eitimdir. Mekaniz
ma kullanmay bilenler iin hazr bir ekilde beklemektedir.
Yavru hayvanlar neredeyse her eyi kaydeden grsel bir haf
zaya sahiptir. Ama eletirel bilinleri yoktur. Onlara retilen
her eye inanacaklardr. Etolojisti annesi zannedip byk bir
hayranlk ve sevgiyle peinden giden rdek yavrularnn bize
habrlatt gibi, damgalama prensip sahibi olmayan daha
yksek hayvanlarda yanl kullanm a aktr. Yavrular kimi
sevip, kimden nefret edeceini renmeye ok heveslidir.
Eer emziren sanlarn meme ularna ve vajinalarna
pamuklu ubuk yardmyla hafif bir limon kokusu sr
lrse, erkek yavrular yetikin olduklarnda limon kokulu
diilere ilgi duyacakbr, doal aromalar ve ekicilii tercih
 Son areye Bavurmadan ...

etmeyeceklerdir. 15 Kokuyla damgalama, ileriki cinsel tercih

ve performansn ne kadar gl bir ekilde etkilenebilecei
nin karuhdr. Bu d urum bir arkda geen "yal babamn ev
lendii gibi bir kz istiyorum" dizelerini hatrlatr. Ama tabii
insanlar san deildir.
Uzun geen ocukluk dnemi ve ilevsel damgalamayla
hayvanlar davranlarn deien evreye tamamen uydura
bilir. Bu bir jeolojik devir deil yalnzca birka yaam sresin
de olup biter. Aynca bu d urum anneyle yavrularn birbirine
daha da sk bir ekilde balar. Sevgiye benzer bir ey ortaya
kar. Bu ayn zamanda, ayn trden olup farkl topluluklarda
yaayanlarn, kuaktan kuaa geen farkl davran rnt
leri olduu anlamna gelir. Gruplar genetik olarak temelde
ayn olsa bile davranlar farkl olacakhr. Uzun ocukluk d
nemi ve erken dnemde balayan eitim stratejisi yeni bir du
rum daha yaratr: Kltr.
***

nsan hayab bire kar yz milyonlar ieren bir yarla balar.

zdiham yaratan sperm hcreleri en bandan itibaren rekabet
halindedir. Ama bu rekabetin tm amac yakn bir ibirliinin
kurulmasdr. ki hcre tamamen birleir. Genetik materyaller
bir araya gelir. iki birbirinden farkl varlk bir olur. Bir insan
yapma eylemi kartlarn iinde barndrr; tm zorluklarna
ramen giriilen umutsuz bir yar ve iki ein de ayn kim
liklerinin ortadan kalkh mkemmel bir ibirlii. Varlklarn
youn bir rekabetten kp birbirlerini yermek iin mkem
mel bir ibirliinde bulunm alar da pek tutarl deildir.
Marcus Aurelius'un dedii gibi "doada ktlk bulun
maz".16 Hayvanlar vahi olduktan iin saldrgan, kt ya da
barbar deildir, durumu aklamaya bu kelimelerin gc yet
mez. Saldrganlk, yeterli yiyecek temin etmeye ve yrbclara
kar gvenlik salamaya yarar, nk nfus younluunu
azalbr, an kalabalklamay engeller, nk uyarlanma ba-

251
Atalarmzn Glgesinde

kmndan deerli olan bir davrarubr. Saldrganlk bir hayat

ta kalma stratejisidir ve yaama hizmet etmek iin gelimitir.
Saldrganlk, zellik.le primatlarda merhametle, bakalarnn
yararm gzetmeyle, kahramanlkla ve yavrulara kar has
sas ve zverili davranla bir arada var olmaktadr. Bunlar da
hayatta kalma stratejileridir. Saldrganl ortadan kaldrmak
hem aklszca hem de baarlmas mmkn olmayan bir he
deftir. Saldrganlk bizim iimize ilemitir. Evrim sreci do
ru saldrganlk dzeyine ulamak iin almbr; bu dzey ne
yksek ne de alak olmaldr.
Grnen o ki alkantl kart eilimlerden ortaya kyo
ruz. Psikolojimizde ve politikalarmzda da kartln srme
sine armamak gerek.
 Blm 1 1

EGEMENLK
ve

TESLMYET
Bir organik varla, bir vahinin bir gemiye bakmas gibi bak
may brakhmzda, yani karmzda bizim kavray gc
mz aan bir ey olduunu dnmekten vazgetiimizde,
doann her rnn uzun bir hikayesi olan tek bir ey olarak
grmeyi baardmzda, her karmak yapy ve igdy
pek ok buluun toplam olarak dndmzde, her b
yk buluun iiliin, deneyimin, manhn ve onu retmek
iin alanlarn yanllarnn toplam olnas gibi, sahibi iin
her eyin yararl olduunu kavradmzda ve organik var
lklar bu gzle grdmzde, deneyimlerime dayanarak
sylyorum, bu yolla doa tarihi bilimi bir o kadar heyecan
verici olacaktr!

CHARLES DARWIN
Trlerin Kkeni1

Dzen. Hiyerari. Disiplin.

BENITO MUSSOLINI
Ulusal slogan2
 o
ki engerek ylan srnerek birbirine doru sessizce iler-

I ler, atal dilleri titremektedir. Yavaa batan karc bir

kucaklamayla birbirlerine dolanrlar. Gvdelerini yer
den yukarya kaldrrlar. Alt ksmlan iki ayr kangal halini
alm vcutl arnn st ksm beraberce bir ykselir bir alalr.
Sanki mikroskobik gerekliklerinin makroskopik bir yans
masn yaratmak istercesine, bir ift sarmal olutururlar.
Gzlemciler bunun bir srngen kur dans olduuna ka
naat getirmiti. Ama ylanlar yakalamay ihmal ettiler dola
ysyla cinsiyetlerini belirlemediler. Birileri ylanlarn cinsiye
tine bakmay akl ettiindeyse,iki ylann da erkek olduu
ortaya kh. O zaman bu ylanlar ne yapyordu? Hayvan
krall iinde homoseksel kucaklamann olduka benim
sendii dnlrse bu yine de bir kur dans olabilirdi ama
dans genellikle ylanlardan birinin dierini yere alp, zeri
ne ullanmasyla bitiyordu ve belirgin bir cinsel eylem gz
lenmiyordu. Bu hipnotize edici ylankavi ritel bir ekimeye
benziyordu, sanki ok sk kurallarla denetlenen bilek grei
gibiydi. Bildiimiz kadaryla dvenlerden hibiri snlm
yor veya yaral anmyordu. Dello bittiinde gcn kabul
ettiren kalyor, dieri yenilgiyi kabul edip, srnerek oradan
uzaklayordu.
Peki, bu ekime diilerin elde edilmesiyle mi ilgilidir?
Ama ortada hi dii yokken de ayn ekime olur. Kazana
na mkafat olarak kendini sunacak bir dii ortalklarda g
rnmemektedir. En azndan diyebiliriz ki bu hiyerari iin
verilen bir mcadeledir, en byk engerek kimdir? Ama ta-

255
Atalarmzn Glgesinde

bii bunun hiyerari iin verilen bir mcadele olmas, kar

lamann homoseksel olmad anlamna da gelmez. Erkek
hakimiyetinin homoseksel bir metaforla ifade edilmesi hay
vanlar arasnda olduka yaygndr.
Mcadeleyi kaybetmek ylann kendine olan gvenini sar
sar. Ylan aksi ve moralsiz grnmektedir, gnlerce kendini
ondan ok daha gsz olan rakiplerine kar bile koruyamaz.
Burada egemenlikle ilintili ve sonradan iftleme baarsna d
necek bir durum gzlenir. Dii bir engerek yalnz bir erkekle
karlatnda erkekmi gibi davranacak, erkek engerek dav
ranlarn taklit edecektir ve sportif bir kavga iin hazrlanr
masna gvdesini yerden yukar doru kaldracaktr. Eer
erkek engerek MHi son yenilgisinin aosn ekiyorsa, yerden
ykselirken yeterli cokuyu gsteremez, bunu anlayan dii de
iftlemek iin baka birilerini aramaya karar verir.3 Neredeyse
istisnasz bir biimde dii kazananlarla iftlemeyi becerir.'
Bir erkek engerek5 cinsel birlemeye hazr bir ya da daha
fazla diiyi korumas altna alr ve dier erkeklerin onlara
yanamasn olabildiince nler. Belli bir alan koruyacak ve
korumak iin rekabete girecek, zellikle de bir sonraki enge
rek kua iin kaynak barndran alanlan elde etmek isteye
cektir. En nl Amerikan engerei, baharda k uykusundan
uyandnda iftlemez. Yazn sonlarn bekler; zaman gel
diinde diinin izini srmek iin bir hayli aba harcamas ge
rekmektedir.
Buna karn Manitoba'nn kk ylanlar yaklak on bin
ylanla ok geni bir deliin iinde k uykusuna yatmaktadr.
Buras tam anlamyla bmarhane gibidir. Bahar geldiinde di
iler uyanrken cinsel olarak da hazrdr ve birer birer delik
ten kar. in gzel yan onlar sabrszlkla bekleyen birka
bin erkek olmasdr. Diiler delikten karken hemen diinin
zerine atlrlar ve beraber kvrlan, zevk verici ama byk l
de ksr bir iftleme topu halini alrlar. Erkek ylanlar ara
sndaki rekabet iddetlidir ama birleme ncesi ve sonrasnda

256
 Egemenlik ve Teslimiyet

kazanan erkek diiye vajinal bir hpa yerletirecektir ki eer

etkisine kapld ylan hamile brakamamsa bunu rakipleri
de baaramasn. Ylanlarda bile bir temel davran ekirdei
bulunur. Buna egemenlik, mlkiyet ve cinsel kskanlk da
hildir. Bu zellikleri insanlar kolaylkla fark edeceklerdir.

***

Baz istisnalar dnda, hayvan topluluklar demokratik deil

dir. Bazlar kesin olarak monarik bir yapya sahipken, kimi
deiken oligarik bir yapdadr, zellikle diiler arasnda kal
bmla gelen aristokrasi mevcuttur. Hiyerariler yalnz yaayan
birka ku ve memeli tr hari hemen her yerde geerlidir.
G, byklk, koordinasyon, cesaret, savalk ve sosyal
zeka gibi zelliklere gre herkes bir rtbe alr. Bazen yalnz
ca dardan gzleyerek dominant olan hayvan dierlerinden
ayrabilirsiniz. Boynuzlarnda en fazla u olan erkek geyikle,
byk ve kasl, srh gm rengi olan goril hemen kendini
belli eder. Ama baz trlerde liderin bir gzlemcinin fark ede
meyecei, fiziksel bir davurumu olmayan birtakm zellikleri
evresindeki hayvanlar tarafndan rahatlkla anlalr.
Dominant hayvan ou zaman ritele dayal, zaman za
man da gerek bir mcadeleyle belirlenir ve Yunan alfabesi
nin ilk harfi olan Alfa'yla adlandrlr. Alfadan sonra, beta,
gamna, delta, zeta, eta . . . gelmektedir ve bu alfabenin son
harfi olan Omega'ya kadar byle srp gider. Alfa betaya
hkmeder, beta da teslimiyet belirtileri gsterir, beta gam
maya, gamna da deltaya hkmeder ve hiyerari byle de
vam eder.* Alfa erkei her zaman hkmedici bir davran

* Alfa gammaya ve gammann altndakilere hkmederken, delta hem

deltaya hem de deltann altndakilere hkmeder ve bu byle gider. Ege
men hayvanlardan ok teslim olan hayvanlar bulunduuna gre olaya
egemenlik hiyerarisi yerine teslimiyet hiyerarisi olarak bakmak daha
doru olabilir. Ama biz insanlar dominantln bysne kaplnz. En
azndan Bab'daki tutum, dini bir kenara brakrsak teslimiyetten uzak
durmak ister. Kitaplar hep liderlik zerinedir, takipiler veya teslim
olanlar zerine bir tane bile kitap bulamazsnz.

257
Atalarmzn Glgesinde

sergilerken, omega erkekleriyse hibir zaman hkmedemez,

ara rtbeleri tayanlar ise orta dereceli frekanslar arasnda
gidip gelir.
Bakalarna gzda vermenin getirdii mphem tatmin
duygusu bir yana st rtbenin baka getirileri de vardr. Can
lar kimle isterse onunla iftleebilirler. Dominantln pein
de genellikle erkekler koar ama baz trlerde diilerin domi
nant olduu daha gevek hiyerarik dzenler de mevcuttur.
Genellikle erkekler diilere ve genlere hkmeder. Dominant
diilerin bulunduu trlere rnek olarak nfus younluu
nun artmas durumunda sakinliklerini koruyabilen eski dn
ya maymunlar verilebilir.
st rtbelilerin her istedikleri diiye ulaabiliyor olma
lar deimez bir kural deildir ama sklkla yararlanabil
dikleri bir durumdur. Fare topluluklarnda hiyerarinin
zirvesinde bulunan birey dllenmenin yzde 92'sinden
sorumludur. Yaplan bir almada hiyerarinin ilk yzde
6'snda bulunan boalarn, ineklerin yzde 88' ini hamile
brakt gzlemlenmitir.6 st rtbeli erkekler ast rtbeli
lerin diileri hamile brakmasn nlemek iin ellerinden ge
leni yaparlar. Diiler de bazen erkekler arasndaki rekabeti
kkrtr.7 Eer dominant erkek tm ocuklarn babas olma
iddiasn tayorsa, byk bir seilim avantajna sahip ol
maldr. Dominantln getirdii yararlar nfusa dalacak
tr ya da en azndan erkeklere fayda salayacaktr. Sosyal
ve bireysel kurumlar evrimle yeniden ekillenecektir. Anla
lan o ki beynin dominant davrantan sorumlu blmleri
vardr.8
Rtbe genellikle topluluun sosyal faaliyetlerine katlmak
la veya yabanclara kar topluluu savunmakla kazanlmaz.
Rtbe yalnzca grubun kendi iinde meydana gelen kimi za
man ritel kimi zaman gerek kavgalarla ykselir. Darwin
doal seilimin buna nasl yol atn ok iyi anlam ve ok
net biimde aklamtr:

258
 Egemenlik ve Teslimiyet

Diinin elde edilmesi iin verilen mcadele tm memeli tr

lerde gzlemlenebilir. ou doabilimci bykln, g
cn, cesaretin ve erkein kavgaclnn, savunma ve saldr
silahlarnn, cinsel seilim olarak adlandrdm yolla mo
difiye edildiini kabul edecektir. Bu genel hayat mcade
lesiyle alakal bir stnle dayanmamaktadr ama cinsin
belli bireyleri, zellikle de erkek bireyleri, dier erkeklere
galip gelmitir ve daha az baarl erkeklere oranla stn
lklerini kalbn yoluyla aktarmak zere daha fazla yavru
brakacaktr.9

Hiyeraride ast rtbedeyseniz ve terfi etmek istiyorsanz,

stnze meydan okumanz gerekir, sizin stnz de ken
di stne meydan okur ve sistem bu ekilde devam eder. En
azndan bu anlamda insan hiyerarisiyle hayvan hiyerarisi
farkldr. Belki kurumsal irketlerdeki hiyerariler hayvan
hiyerarisine daha yakndr diyebiliriz. Baarl bir meydan
okumann sonunda bazen iki hayvann statlerini deiebilir.
Ama genellikle rtbe tenzili hastalk, yaralanma veya yalan
ma sebebiyle meydana gelir.
Egemenlik hiyerarilerinde ou zaman iler "Bu kasaba
ikimize dar gelir" yaklamyla yrtlmez. Bir alfa erke
iyle kar karyaysanz kama ya da savamann haricinde
nc bir seeneiniz de mevcuttur: Boyun eebilirsiniz.
Hemen hemen herkes teslim olur. Daha ast rtbeli erkekler
kendilerini st rtbeli olanlara srekli eilerek ve srtnerek
sevdirir. En tepedekine yakn olanlar alfalarn artklar olan
yiyeceklerden ve diilerden de yararlanr. Bazen dominant
erkekler polislik grevleriyle o kadar meguldr ki ast rt
beliler durumdan yararlanarak bir diiyle randevulaabilir ki
bu normal zamanlarda asla mmkn deildir. Diilerin ka
amak yolla hamile braklmas kleptogami olarak adlandn
lr. Bunu bir tr kaamak pck olarak dnebiliriz. Beta
ya da gama olup, kleptogamiye meyletmek de bir stratejidir.
Baka stratejiler de vardr.

259
Atalanmzn Glgesinde

Belirsizlie yer brakmayan, iyi tanmlanm bir egemen

lik hiyerarisi iddeti en aza indirir. Pek ok tehdit, gzda
sonucu gelen ritel teslimiyet vardr ama bedene pek zarar
gelmez. iddet ancak rtbe sras tam olarak tanmlanma
msa ya da deiken bir durumdaysa ortaya kar. Gen er
kekler hiyerari iindeki yerlerini tanmlamak istediklerinde
ya da alfa stats iin mcadele verirken ciddi yaralanmalar
grlebilir, hatta bu mcadelelerin sonucu lm bile olabi
lir. Ama eer birinin emri altnda olmak umurunuzda de
ilse dominant hiyerariler fazla srpriz iermeyen huzurlu
bir ortam salayabilir. nsan topluluklarnda dini, akade
mik, politik kurumlarda, polislik gibi mesleklerde, kurum
sal hiyeraride ve bar zam annda askeri kurulularda al
anlar bu duruma rnek olarak gsterilebilir. Hiyerarinin
getirebilecei zorluklar sosyal istikrarla sonulanabilir. st
rtbelilere meydan okumak, uyumsuz olduunuz ve kim
olduunuzu unutarak krala ihanet ettiiniz sulamalarn
beraberinde getirebilir.
Egemenlik hiyerarisini belirlemek iin yaplan tm a
tmalar birbirini iyi tanyan hayvanlar arasnda gerekleir.
Ama yabanc dmanl tr ii saldrganlktan farkldr; ara
larnda bir ba, bir iliki ya da benzerlik olmayan hayvanlar
arasnda grlebilir. Bu kokulan farkl olan yabanclarla bir
karlamadr ve sonucu yaralanmaya ve lme kadar gide
bilir.
Yabanc bir fare geldiinde, sanlar yapt ii hemen
brakr ve ona saldrr. Dominant sanlar genellikle ya
bancya arkadan saldrp, zerine ullanr, ast rtbelilerse
destek verir. Herkes bunu kendi bil diince yapar.1 Kk
gruplarda yaayan farelerde itip kakma, gzda verme,
yeniliklere tepki gsterme ve bebek farelere babalk etme
konusunda hiyerarinin en tepesindekiler olduka aktiftir.
Dierlerine gre krkleri daha yaldr. baka gruptan
olan farelerle kavga etmeye gelince11 birden demokratik bir

260
 Egemenlik ve Teslimiyet

hava eser ve ast rtbeliler alfalarla yan yana dvmeye

balar.*
Egemenlik hiyerarisini geometri diliyle anlatmak istersek
dz bir izgi izmemiz yeterli olacakhr. Bizim betimlediimiz
durum budur. Er onbaya itaat eder, onba avua, avu
astemene . . . Bu hiyerari byle srp gider: temen, ste
men, yzba, binba, yarbay, albay, tugeneral, tmgeneral,
korgeneral, orgeneral, mareal.
Farkl milletlerin askeri rtbeler iin kulland farkl isim
ler vardr ama temel fikir ayndr: Herkes rtbesini bilir. Ast
lar stlerine sayg ve baWk gsterir.
Dorusal hiyerari evcil kularda dorudan gzlemlene
bilen bir sosyal organizasyon eklidir. Egemenlik hiyerarisi
tavuklar arasnda ok belirgindir. (Memelilerde egemenlik
hiyerarisi erkeklerin sosyal hayatnn en nemli olaydr.)
Alfa tavuk betay ve beta da dierlerini gagalar ve hiyerari
gagalayacak kimsesi olmayan zavall omegaya kadar uzanr.
Rtbeli erkekler tavuklar cinsel adan tekellerine almaya a
lr ama bazen bunu yapmakta baarl olamazlar. Yine de
horozlar tavuklara nadir durumlar dnda hkmeder.
Nfus youn olduunda dorusal bir rtbe dzenine pek
sk rastlanmaz, onun yerine kk genimsi bir kapal devre
oluturulur ve rtbe kk gruplar iinde dalr. 12 Bu karma
k bir sosyal yapya neden olur ve yeni dzen muhafazakar
tavuklarn houna gitmeyebilir.
Egemenlik. hiyerarisi nasl kurulur? ki tavuk birbiriyle ta
nr ve genellikle kk bir pahrb kopar, birazck gagalama

* insanlarn yakn gemiteki savalarna bakldndaysa ters bir durum

gzlenir: Alfalar genellikle yal adamlardr ve kendileri gvenlik iinde,
genellikle gen kadnlarn da bulunduu bir yerlerde inzivaya ekilmi
ken, gen erkekler savaa gider ve lr. Baka hibir trde alfa erkekleri
kendilerine bu kadar rahat bir yaam hazrlamamtr. Bu en azndan ra
kip gruplardaki alfalarla ak bir ibirlii gerektirir ama zaten bu oun
lukla ayarlanr. Sosyal bcekler haricinde hibir tr sava icat edecek ka
dar akllca davranmamtr. Bu kurum tamamen alfalarn yarannadr.

261
Atalanmzn Glgesinde

ve cyaklama beraberinde havada uuan tyleri getirir. Ya

da tavuklar gz gze gelir ve bir kavgaya gerek kalmadan bi
rinden biri teslim olur. Bu genellikle yeni yetme bir tavuk, bir
yetikinle kar karya geldiinde olur. Etkin tavuklar ara
snda genellikle kazanan daha iyi savaan ya da daha iyi blf
yapandr. Bir tavuk kendi kmesinde, rakibinin kmesinde
olduundan daha baarl olacaktr. Saldrganlk, cesaret ve
g de kendilerine den rol oynar. Tek bir egemenlik mca
delesinden sonra iki tavuk arasndaki iliki donar ve bundan
sonra st rtbeli olan tavuk, ast rtbeliyi korkusuzca gaga
lar. st rtbeli tavuklarn alnp, tamamen yabanc tavuklarn
yerletirildii kmeslerde daha fazla kavga olur, daha az ye
mek yenir, kilo kaybedilir ve daha az yumurta braklr. Uzun
vadede gagalama dzeni tavuklar iin nemlidir.13
Monari tipindeki sosyal sistemlerde alfa erkek herkese
hkmeder ve grup iinde pek saldrganlk gzlenmez. Domi
nant erkek zam annn byk ksmn ast rtbeli yoldalar
n sakinletirmek ve anlamazlklar zmekle geirir. Bazen
adalet biraz sert tecelli edebilir ama ounlukla bir havlama
ya da yz buruturma yeterli gelecektir. Bu tr sistemlerde
egemenlik hiyerarisi sosyal istikrar oluturur. Pek ok t
rn erkekleri ikna edici bir ekilde silahl anm hr. Eer her
iki pirana, iki aslan ya da iki geyik fikir anlamazlna d
tnde lmne kavga etseydi hayat ok daha tehlikeli bir
hale gelirdi. Egemenlik hiyerarisi ve anlamazlklar gider
mede gerek bir kavgadansa ritel biimindeki kavgalarn
kurumsallamas, hayatta kalma mekanizmas asndan kilit .
bir rol oynar. Hem dominant erkek iin, hem de geri kalan
herkes iin bu genetik bir avantajdr. Pax dominatoris. Tacizle
re katlanmak zorunda kalsanz da, zaman zaman ierleseniz
de, herkesin kendi yerini bildii bir sistem hem rahat hem de
gvenli olabilir.
Peki, o zaman bu ne tr bir seilimdir? Alfa erkei iin ba
sit bireysel bir seilim midir yoksa kaza eseri dier erkeklerin

262
 Egemenlik. ve Teslimiyet

de yararland bir seilim midir? Yoksa bu bir akraba sei

limi midir? Sonuta ast rtbeli erkekler alfann ok da uzak
akrabalar deildir. Grup seilimi de olabilir. Egemenlik hi
yerarisiyle yaplandmlm istikrarl bir grup birbiriyle l
mne savaan baka bir gruptan daha fazla yaama ansna
sahiptir. Bu kategoriler ayntrlabilir ve farkl mdr?
Alfa sorun yaratan bir ast rtbeliye saldrmak isteyebi
lir ama dieri teslimiyet jestlerinde bulunursa alfa ya da st
rtbeli erkek onu esirgemek zorundadr. Beraberce oturup
ahlaki bir kod zerine anlamamlardr, dalardan tabletler
indirilmemitir ama durular ve jestler ahlaki kodlar yerine
geerek iddeti engeller.
Dominant davrann en inanlmaz rneklerinden biri; an
tiloplar, kular ve hatta tatarcklar gibi birbirinden ok farkl
hayvan trleri arasnda grlen "lek" adl davrantr.

[L]ek reme mevsiminden nce ve reme mevsimi srasn

da her gn dzenlenen bir tr turnuvadr. Grubun erkekleri
geleneksel bir mekanda bir araya gelir ve bu arenada pozis
yon alr, hepsi bu arenada belli bir alann sahibidir. Srekli
komulanyla abrlar ya da harika tyleriyle, gl sesleriyle
veya garip jimnastik hareketleriyle gsteri yaparlar ... Hepsi
kendi alanna sahip olsa da st rtbeliler tipik olarak ortada
toplanmbr ve bekleyi iinde olanlar da kenarlardadr. Di
iler bu arenalara dllenmek iin gelir ve genellikle merkez
deki dominant erkeklerden biriyle beraber olur. 14

niversitelerin bahar tatillerinde de buna benzer bir hava

eser diyebiliriz.
Srngenler, amfibiler ve hatta kabuklularda bile domi
nant davran geerlidir. 15 Komodo ejderi gibi dev kertenkele
trleri de ritele dayal tipik gsterilerde ok baarldr. Ta
kur tukur sesler karr ya da kuyruklarn kam gibi vurur
lar, arka bacaklar zerinde aha kalkarlar, boazlarn ii
rirler ve rakip Mla teslim olmamsa gremeye yeltenirler.
Timsahlarda dominant davran ban suya vurulmasyla,

263
Atalarmzn Glgesinde

kkreme, takip etme, hamle yapma ve gerek veya yapmack

bir srla kendini gsterir. iftleme srasnda rahatsz edi
len erkek kurbaalar vraklar, sesi ne kadar derinden gelirse
kurbaa da o kadar byk olacandan onu rahatsz eden
yabancnn gveni krlacakhr. Gney Amerika'da yaayan
parlak renkli bir kurbaa tr olan Dendrobates yabancla
ra haddini, cokuyla nav ekerek bildirir. Kertenkelelerde
saldrganlk yalnzca mevsimsel olarak, erkeklerin bala
r krmz renk aldnda gzlenir. Blfle gzda vermeyi
tamamen es geip birbirlerinin boazna yaprlar. Pavur
yalar ilk taruhklarnda birka saniye boyunca birbirlerinin
llerini tespit etmek iin karlkl bakrlar, antenleriyle
birbirlerine dokunurlar ve kk olan kendiliinden daha
byk olana teslim olur. 16
Bir erkein hayata alfa olarak balamasna pek sk rast
lanmaz. Genellikle rtbeler yoluyla ilerlemek gerekmektedir.
Ama bunu yaparken birlii bozmamak ok nemlidir. En tut
kulu olanlar bile itaat ve teslimiyet konusunda bir yetenee
sahip olmaldr. st rtbeyi kimin alacan kestirmek zordur.
Bazen byklk payesi olaylarn gidiahyla beklenmedik bir
erkee verilebilir. Herkesin bu ansa sahip olmas gerekir.
Dorusal bir hiyeraride aanzdaki hayvanlara hkmet
meyi ve stnzdekilere itaat etmeyi bilmelisiniz. Karmak
zorluklar, karmak hayvanlar iin gelitirilmitir.
***

u ana kadar anlathmz hibir ey diilerin tercihlerine iaret

etmemektedir. Eer bir dii, alfa erkeini fazla kibirli, fazla kaba
bulursa ve diiyi kendine hak gren tavrndan holanmazsa ne
olacak? Ya onu irkin bulursa? Dii reddetme hakkna sahip
midir? En azndan hamsterlar iin bu bir seenek deildir.
Suriye'ye zg hamsterlar zerinde yaplan bir deney
de17 byklk ve arlk asndan eit olan erkekler iftler
halinde bir araya getirilip egemenlik mcadelesi vermeleri

264
 Egemenlik ve Teslimiyet

salanyordu. Arkasndan kovalamak ve srmak dominant

davranlar arasnda saylyordu, savunma pozisyonuna ge
mek, kendini saknmak, kuyruunu kaldrmak ve sinmek ita
at ve teslimiyet olarak kabul ediliyordu. Dominant olduklar
dnlenler teslim olanlardan on kat daha fazla saldrgan
hareketlerde bulunurken, teslim olanlar on kat daha fazla
teslimiyet olarak kabul edilen hareketlerde bulunuyordu.
Hamster'lar iin kimin dominant olduunu anlamak en fazla
bir saat sryordu.
Bu iki erkek de savamay biliyor olsa da daha nce hi
cinsel deneyim yaamamh. kisi de kpek tasmasna benzer
bir deri kayla baland ve bylelikle gezinebilecei alanlar
snrlandrld. Sonra yumurtlayan bir dii ieri brakld. Dii
iki erkee de ulaabiliyordu ama erkekler diiyi ancak belli
bir yere kadar takip edebiliyordu. Eer bir cinsel temas ola
caksa koullar dii belirleyecekti.
Diiyi mstehcen deri giysiler giymi iki erkei szerken
hayal ediyoruz. Kimin egemenlik kuraca zerine yaplan
kavga ounlukla ritele dayandndan, kimin teslim oldu
unu anlamaya yarayacak yaralanmalar da bulunmamak
tayd. iki erkek de farkl alanlarda durduundan yz yze
gelip diiye kimin dominant olduunu gsterecek bir hare
ket yapamyorlard. insan gzlemciler fark edemese de dii
dominant erkei bulup, ona m ynelecekti? Yoksa baka bir
zellii daha m ekici bulacakh? Diiler ekingen veya ka
rarsz davranmad. Her seferinde dominant erkei setiler.
Daha nceden bir ey bilmeleri gerekmiyordu. Egemenliin
kokusunu alyorlard. Erkein ailesi, eitimi, finansal duru
mu veya nazik bir yaradlta olup olmad sorulmuyordu.
Her dii dominant erkekle iftlemeye can atyordu.
Dii bunu nasl bilebiliyordu? Sorunun cevab diinin do
minantln kokusunu almasndadr. Gcn kokusuyla dii
arasnda bir kimya vardr. Dominant erkek efluviyum salg
larken ast rtbeliler bu feromonu salglamaz. 18

265
Atalarmzn Glgesinde

"Ben bir yldzm ve yldzlar da byle yapar." Mike Tyson

bir gzellik yarmasndaki her yarmacya yapb gelii
gzel tek.liflerini byle aklyordu. ABD eski bakan Henry
Kissinger fiziksel gzelliiyle n plana kmyordu ama ok
gzel bir kadn oyuncunun onu ekici bulmasn yle ak.la
mb: "G en byk afrodizyakbr."
Dominant erkekler tercihen ekici diilerle beraber olmak
tadr. Diiler olabildiince uyumlu davranr. melip, arka
larn yukar kaldrrlar ve kuyruklarn kenara ekerler. (Bu
arada, Hamster'lar incelemeye devam ettiimizi anm sata
lm.) Brown'n "motorcu ceketi giymi kemirgenler" deneyin
de iftlemenin ilk bir saatinde dominant erkekler ortalama 40
kere birleirken, daha ast rtbeli olanlar, genellikle dominant
olanlarn ii bittikten sonra iftleme ansn elde ederlerse
yarm saat iinde ortalama 1,6 kere birlemeyi baard.
imdi dnn ki bu tarz bir davrann standart olduu
bir toplumda yayorsunuz. Yere melen, pasif durumda
olan hayvanla, dierinin zerine kp tekrarlayan pelvik ha
reketler yapan aktif durumdaki hayvann rtbelerinin fark
l olduunu ve pasif olann ast rtbeli olduunu dnmez
miydiniz? Peki, bu egemenlik ve teslimiyetin gl sembol
jestlerle ve durularla ifade edilen kelime haznesine girseydi
bu ok mu arbc olurdu?
Dilin icadndan nce hayvanlar birbirleriyle iletiim kur
mak iin ak iaretlere ihtiya duyuyordu. Olduka gelimi,
szl olmayan bir dil mevcuttur. Daha nce "karnm ayo
rum, sana teslim oldum" ya da "seni srabilirdim ama bunu
yapmayacam, hadi arkada olalm" gibi anlabmlardan bah
setmitik. Rtbe statsn her gn habrlatmak iin erkekle
rin, ast rtbeli dier erkeklerin zerine bindii ksa, seremoni
niteliinde durumlar yarablsayd bunu da doal karlardk.
Dierinin zerinde olan dominantbr ve alttaki de ast rtbeli
dir, bu kadar basit. Bunun iin gerek bir birleme gerekmez.
Kullanlan sembolik dil olduka yaygndr ve dier blmler-

266
 Egemenlik ve Teslimiyet

de bu dili tarhmaya devam edeceiz. Dilin cinsel ierii ya

ok azdr ya da yoktur.
Norve fareleri doal koullar albnda (Calhoun'un dene
yinde kne tank olduumuz) sosyal hiyerariler dzen
ler. Dominant hayvan uysal hayvana yanar, genital blgesi
ni koklar ve yalar, arkadan zerine kar ve onu n patileriyle
tutar. Uysal olan hayvan arkasn yukar kaldrmaldr ki, ze
rine klmasna ne kadar istekli olduunu anlatabilsin. Ege
menlik hiyerarisini srdrmeye yarayan erkek saldrganl
yan taraftan yaklalp hayvann zerine kma hareketi yap
mak, yuvarlanp tekme atmak, kardakini n patilerle yere
ivilemek ve boksla kendini gsterir. Gerekten de iki hayvan
parmak ulan karlkl gelecek ekilde ayakta durur, soldan
yumruk atar ve sa elle de aparkat vurur. Normal koullar
alhnda kimsenin can yanmaz.
Istakozlar arasnda bile saldrgan duru ayaa kalkmay
gerektirir. Penelerinin ya da ayaklarnn ucuyla ykselir
ler. Teslimiyet duruu ise yerde dz bir ekilde yatmakhr ve
ayaklar da bele koyulur. Burada anlahlmak istenen, hzl bir
ekilde kardakine zarar veremeyecek olmanzdr. Benzer
bir ierie sahip pek ok jest insanlarda da gzlemlenebilir.
Polis silahl olduunu dnd phelilere ellerini yukar
kaldrmasn syler ki silahsz olup olmadn anlayabilsin
ya da ellerini ensede birletirmesini veya yere yatmasn ister.
Teslimiyeti anlatan kelimeleri kullanmak iyidir (" yle yap
mak istemedim, gerekten... ") ama ne olursa olsun polis p
heliden garantili bir teslimiyet duruu isteyecektir.
Hemen hemen tm yksek memeli trlerinde cinsel birle
me diinin vajinasna arkadan girile gerekleir. Dii girie
yardmc olmak iin baz hareketler yapabilir, arkasn indirip
kaldrr ve skhnr, bylelikle sembolik batan karma dilini
kullanm olur. melmesinin nedeni birleme iin uygun bir
zemin yaratmak kadar, hibir yere gitmeye niyeti olmadn
da vurgulamakbr. Kamayacakhr. Pek ok trde buna benzer

267
Atalarmzn Glgesinde

bir hareket gzlemlenebilir. Erkek bcek kur yaparken diinin

kabuuna hafe vurmaktadr. Bcek trleri arasnda daha
farkl kur yapma teknikleri de vardr; ayaklarn, antenleri
ni, az blmlerini ritimli bir ekilde vururlar, bunu duyan
dii annda hareketsiz kalr.19 Grotesk bir biimde deforme
edilmi kk ayaklarn neredeyse bin yldr inli erkeklere
ekici gelmesi, modem Bat' da ve geleneksel blgelerde de
topuklu ayakkab ve vcudu skca saran kadn kyafetleri20
ve diilerin genel aresizlii fetii ayn sembolizmin insani bir
gstergesi olabilir.
Pek ok trde, alfa erkei, zellikle hamilelik dnemin
deki herhangi bir diiyle iftlemeye alan baka erkekleri
dzenli olarak tehdit eder. Daha ast rtbeli olanlarn el altn
dan diileri hamile brakmas (kleptogami) ve diilerin de bu
duruma istekli olmalar sonucu alfa erkei her seferinde dii
yi hamile brakmakta baarl olamaz ama bu konuda moti
vasyonu ok yksektir. Bu dii egemenlik hiyerarilerinde de
byledir. Evcil kularda, alfa diisi reme dneminde yetikin
erkeklere yaklaan dier diilerle kavga eder. Dii egemenlik
hiyerari yapsna sahip Gelada Babunlarnda, yumurtlama
srasnda st rtbeli diiler daha ast rtbeli olanlardan daha
fazla iftlemez ama ast rtbeliler nadiren hamile kalr. Sanki
isel statleri babunlarn dourganln azaltmaktadr. Belki
de yumurtlamadan birlemektedirler ya da spontane olarak
ocuk dryor olabilirler. Nedeni her neyse dk statle
ri onlar bebek yapmaktan alkoyar. pek maymunlarnda ast
rtbeliler yumurtlama srelerini basklar ama hiyerariden
zgrletikleri zaman hemen hamile kalrlar.21 Bylelikle dii
hiyerarisinde yksek stat getiren genler; boylu boslu olmak
veya stn sosyal becerilere sahip olmak gibi zellikler bir
sonraki kuaa geer. Bu da aristokrasinin istikrarn salar.
Bykba hayvanlarda ve dierlerinde alfa erkei, evre
sinde diilerden oluan bir harem oluturur ve dier erkek
leri haremine yaklahrmamaya alr ama ou zaman bu

268
 Egemenlik ve Teslimiyet

konuda baarl olamaz. reme zamaru getikten sonra, er

kekler yalnz balarna taklmaya balar ve genlerle diiler
kendi sosyal gruplarna dner. Geyiklerde bu durum "arka
grup" olarak adlandnlr ve kendi ierisinde bir hiyerariye
sahiptir. Genellikle bu tr topluluklarn liderleri blfle, teh
ditle veya kavga becerisiyle deil yala belirlenir. En ya
l ve remeye devam eden dii liderlik eder. (Ayru gelenek
yalnzca diilerden oluan Afrika fil srlerinde de grlr,
topluluk yzlerce filden bile olusa sosyal yap tamamen sa
bittir.) Bu gruplarn stratejisi savunmaya yneliktir. Saldrya
uradklarnda elmas formu veya ortas ikin iki ucu da sivri
bir form olutururlar, alfa diisi ndedir ve beta geri kalanla
r ynlendirir. Eer peinden gelenler oalyorsa beta diisi
cesaretle atlarak yrtclarn lideriyle dvmeye balar. Bu
srada grubun kalam olay yerinden uzaklar, alfa ve beta da
nbet deitirebilir.
arpmalarda egemenlik hiyerarisinin getirdii avantaj
lar aktr. Dii memeliler bireysel egemenlik iin ok fazla
istekli olmasa da yine de zor zamanlar iin bir sava hiye
rarisi olutururlar. Diyebiliriz ki egemenlik hiyerarisinin iki
fonksiyonu vardr, bu fonksiyonlar grup iin de bireyler iin
de son derece yararldr. Grubun iindeki tehlikeli ve blc
kavgalar nler ve bir tr politik istikrar getirir; grup iinde
ve trler arasnda optimize edilir ve askeri n hazrlk dedii
miz duruma karlk gelir.
Egemenlik hiyerarilerinin nc avantaj fiziksel ya da
davrarusal adan formda olan alfalarn genlerini yaymalar
dr. Grup iindeki herkes iin koullu bir strateji hayal edebi
liriz: "Glym ve bym, korku salarm; kksem ve
zayfsam da geri ekilirim." Bu bildirim yle ya da byle her
kesin iine yaramaktadr ve buradaki asl odak noktas "Ben"
dir.
nsan olarak kendimizi zalim egemenlik hiyerarisinde
bir yerlerde konumlandrrsak buna ierleyebiliriz. Yine in-

269
Atalarmzn Glgesinde

san olarak herkesin kendi yerini bildii iyi yryen sosyal bir
mekanizmann getirecei gzellikleri hayal edebiliriz, kimse
izgiyi amaz ve problem karmaz; stlere de srekli ballk
ve sayg gsterilir. Yetitirilirken, ailemiz, okulumuz ve ya
admz toplumun otoriter ya da demokratik oluuna bal
olarak egemenlik hiyerarisinin zgrle ve saygnla ar
bashn ya da tam tersini dnebiliriz. Ama bu tarhma he
nz bizi iermemektedir. nsanlar krmz geyik, hamster ya
da Habe babunu deildir. Bu trler iin kar zarar analizi ya
plmbr. Yasa ve dzen kendi iyilikleri iindir. Hamster'lann
doutan gelen bireysel hak ve zgrlkleri olduu ve bu
zgrlklerin korunmas iin kurumsal bir himaye gerektii
tam olarak aklk getirilmi bir gerek deildir.
***

Hiyerari oyununu oynamak iin en azndan kimin kim ol

duunu hatrlamanz, rtbeleri tanm anz, dominantlk veya
teslimiyet gerektiren d urumlarda nasl tepki vereceinizi bil
meniz gerekmektedir. Rtbeler tamamen sabit deildir o yz
den byk nem tayan gncel olaylar takip ediyor olmanz
gerekmektedir. Egemenlik hiyerarilerinin yararlar vardr
ama dnmeyi ve esnek olmay gerektirir. Nasl hkmedile
ceine ya da teslim olunacana dair nkleik asit talimatlarna
kaltm yoluyla sahip olmanz yeterli gelmez. Bu davranlar
deien ee dosta, mttefiklere, dmanlara ve aklara uyar
layabiliyor olmanz gereklidir. Dominantlk stats duruma
gre deiir ve kimliklerle ilgili deiiklikler nkleik asitlere
geirilemez. Ayn durum avlanma ve kama stratejileri ya da
ebeveynlerden renme iin de geerlidir; hiyerariler beyin
gerektirir. Yine de genlerdeki talimatlar beyinde var olan bil
gelikten ok daha fazla hkm sryor gibidir.
Belki de hayvanlar nceleri bireyleri ayrt etme konusun
da bu kadar becerikli deildi. rnein bir dii "Benim en
sevdiim kokuyu salglarsa kendimi ona vereceim" diye

270
 Egemenlik ve Teslimiyet

dnyor olabilir. Av ile yrtc ilikilerinde ya da yavrula

rn bakmyla ilgilenmeyen erkeklerin cinsel maceral arnda
bireysel farkndaln nemini gerektirecek bir durum yok
tur. O zaman "Herkes bana ayn kokuyor" ya da " Karan
lkta herkes birbirine benziyor" gibi ifadelerle iin iinden
syrlabilirsiniz. Her eyi bir kalba sokarsnz ve demeniz
gereken adaptasyon cezalar da fazla olmaz. Ama evrimsel
zaman ilerledike daha ince ayrmlar yapma gereklilii do
ar. ocuunuzun babasnn kim olduunu bilmelisiniz ki
ocuunuzun yetimesi ve korunmasnda rol oynasn. Ege
menlik hiyerarisindeki tm dier erkeklerin tam olarak
yerlerinin ayrdnda olmas rtbeyle ilgili gnlk atmalar
yaanmamas asndan ya da basamaklar trm anm ak a
sndan nemlidir.
Modem primat aratrmalarnda insan gzlemcilerin ko
kuya dair ipularndan haberdar olmasalar da taburdaki ba
bunlar veya gruptaki empanzeleri tanyabilmeleri byk
srprizlerden biridir. Eer onlarla biraz zaman geirirseniz,
hepsi birbirine benzememeye balar. Bu biraz motivasyon is
teyen ve biraz dnmeyi gerektiren bir durumdur ama g
snrlarmz dahilindedir. Her biri zerinde tek tek allmaz
sa, yksek hayvan trlerinin sosyal hayatna dair gizemleri
zmek mmkn olamaz. Gnmzde insanlar ve dier tr
leri kategorize edip, kk gruplara ayrma, bireyleri tanyp,
ayr ayr deerlendirme eilimindeyiz.
Irklk, cinsiyetilik ve yabanc dmanlnn zehirli bir
karm hala eylemde veya eylemsizlikte peimizi brakma
yan gl bir etkidir. Ama amzn en saduyulu baarlar
dan biri pek ok yanl balangca ramen kresel bir uzla
ma oluturmaya almamz ve uzun zamandan beri peimizi
brakmayan bu kalntnn yknden kurtulmaya hazr oldu
umuzun iaretlerini vermemizdir. imizde kadim sesler
konuup durmaktadr. Eer karlarmza artk uygun deil
lerse bu seslerden bazlarn susturmaya ve ihtiya olduka

271
Atalanmzn Glgesinde

bazlarn ortaya karmaya muktediriz. Bu umut etmemiz

iin bir neden yarahr.
Egemenlik ve teslimiyeti daha geni bir anlamda ele ald
nzda son bir yargya yaramayz. Tamam belki monariler
dnya sahnesinden son dnemde silinip gitmitir ve gezegen
apnda demokratik oluumlar iin aba gsterilmektedir
ama alfa erkeinin ars ve omegalarn uyumlu tutumlar
insanlarn sosyal ve politik organizasyonunun gncel motif
leri olmaya devam etmektedir.

GECLK ZERNE

nsana gelince, ota benzer mr,

Kr iei gibi serpilir;
Rzgar zerine esince yok olur gider,
Bulunduu yer onu tanm az.

Mezmur 103:15
 Blm 1 2

CAENS1 E TECAVZ
Ne lmsz tanrlar
ne de tek bir gn yaayan insan ondan kaamaz.
Seni iine alan, delidir.
SOFOKLES
Antigone1

Dnyann ve
grltyle yanklanan denizin
zerinde uar o.
Kurbarun byler ve ldrhr.
Dada avlanan aslana,
Denizde yzen hayvana,
Dnya'run besledii,
Alev alev yanan gnein,
Ve insann grd
Tfun yaratklara,
Ak, sen hepsine hkmedersin
Sen tilin bunlarn zerindesin
EURPDES
Hippolytos2
 ski Yunan mitlerinden biri Caenis'ten sz eder.

E Tesalya'nn en gzel kzlarndan Caenis, ssz bir sahilde

yrrken Poseidon onu gizlice izliyordu. Deniz tanrs
Poseidon, tanrlarn kralnn byk kardeiydi ve bazen de bir
tecavzcyd. Arzudan deliye dnerek Caenis' e hemen orada
sahip oldu. Sonra da ona acyarak hatasn dzeltebilmek iin
ne yapabileceini sordu. Caenis erkek olmak istediini syledi.
Bir erkee dnmek istiyordu ama bu herhangi biri olmama
lyd, akn bir erkek. bir sava, yenilmez bir erkek olmalyd.
Bylece bir daha asla bu ekilde aalanmayacakb. Poseidon
kabul etti. Bakalam tamamland ve Caenis Caeneus oldu.
Zaman geti. Caeneus bir ocuk babas oldu. Keskin ve in
celikle dvlm klcyla pek ok adam ldrd. Ama d
manlarnn kllar ve mzraktan onun bedenine ilemiyordu.
Buradaki metaforu kavramak zor deil. Caeneus kendinden
o kadar emindi ki tanrlar kmsemeye balad. Pazar ye
rinde mzran kaldrd ve insanlarn ona tapp, kurban ver
melerini salad. lmn acsn hatrlayp tanrlara tapma
malarn syledi. Burada da sembolizm gayet aktr.
Burada da rnei verilen ar kibir, tamamen erkeklere ait
bir zellikti ve Yunanllar tarafndan hubris olarak adlandr
lyordu. Er ya da ge bu zellik Tanrlarn dikkatini ekiyor
ve gazabna uruyordu. zellik.le de lmszlere saygszca
davranan insanlar cezalandrlyordu. Tanrlar teslimiyet isti
yordu. Caeneus'un yaptklarn renen Zeus, sentorlar (yar
insan yar at yaratklar) acmasz hkmn yerine getirmeye
gnderdi. Muhtemelen Zeus'un masasnda bu tr vakalar-

275
Atalarmzn Glgesinde
.

dan oluan bir sr dosya daha vard. Adamlar grevlerini

yerine getirerek Caeneus' a saldrdlar ve onunla alay etmeye
baladlar: "Bu yalan yanl erkek grnn kazanmak iin
nasl bir bedel dediini unuttun mu? ... Savamay erkekle
re brak." Ama sentorlardan alhs Caeneus'un keskin klc
alhnda can verdi. Mzraklar ahya den dolu taneleri gibi
Caeneus'un zerinden sekiyordu. Sentorlardan birinin ger
ek bir erkek bile olmayan bir dman tarafndan yenilmi
olmaktan dolay kendini aal anm hissettiini syleyerek
yaknmas zerine Caeneus' a tekrar saldrmaya karar verdi
ler. Onun lmemekte direnen inat bedenine yle ok ok ve
mzrak yadrdlar ki, bu silahlan yapabilmek iin bir orman
yok ettiler. Sonunda Caeneus'a boyun edirdiler ve nefes al
makla ilgili zel bir gc bulunmayan Caeneus'u boup l
drdler. Cesedini gmmeye hazrlanrlarken Caeneus tekrar
Caenis'e dnt, yenilmez sava bir kere daha savunmasz
gen bir kadn oldu.3
Belki zavall Caenis, Poseidon'un bakalam yaratan ik
sirinden yksek dozda almh. Eski Yunanllar, bir erkei er
kek yapann belli bir miktar olduunu ve daha azyla daha
fazlasnn kiinin ban belaya sokacan anlamb.
***

Serenin testisleri bir milim byklnde ve bir miligram

arlndadr. Bu kavgac kular salam testisleriyle doru
sal hiyerarideki yerlerini alr, alanlarna girmeye alan di
er kular kovalar ve eer rtbeleri yksekse reme srecin
deki diilere teklif gtrr. Ama tylerin alhndaki iki kk
organ karrsanz, ku iyiletikten sonra tm bu zellikler
kaybolur. Saldrgan kular teslimiyeti olur, blgeciler davet
siz misafirlere bo verir, tutkulu kularsa sekse olan ilgilerini
yitirir. imdi ayn sereye steroid molekl enjekte ederseniz,
sekse olan ilgisi ve heyecanyla beraber saldrganlk ve blge
cilik zellikleri de geri gelecektir.

276
 Caenis'e Tecavz

di edildikten hemen sonra erkek Japon bldrcnlar a

lm satmay ve birlemeyi brakr ve diilerin de ilgisini ek
meyi baaramaz. Ama steroid enjekte edildiinde kaldklar
yerden devam ederler ve diiler de yine onlardan holanmaya
balar. Gen kemanc yenge idi edildikten sonra asimetrik
dev kskacn gelitirememektedir.
nsanlar bu bilginin bir ksmnn binlerce yldr farknday
d. Esir alnan savalar hadm ediliyordu ki problem kar
masnlar. Hala politik adan baarsz bir lideri iktidarsz
olarak tanmlarz. mparatorlar haremlerini beklesin ve bunu
yaparken de batan kmasn diye erkekleri hadm ettiriyordu
(ya da en azndan harem sakinlerini hamile brakmayacak
larna emin olmak iin bunu yapyorlard). Bylelikle lider
lerine olan ballklar, aile balaryla ya da dier duygusal
meselelerle ve zorunluluklarla safln yitirmiyordu. Ayn
molekln serelerde, bldrcnlarda, yengelerde ve insan
larda davranta temel deiimlere yol amas kayda deer
bir durumdur.
Bu byl dnmlere yol aan steroid molekl tes
tosterondur. Benzer molekllerden biri de androjendir. o
unlukla testislerde' (kolestrolden ve daha pek ok eyden)
retilir, kan dolamna girer ve erkeklere atfedilen belli bir
dizi davran balahr.
Yeni oluturulan erkek maymun gruplarnda bir may
mun hiyerarinin ne kadar tepesindeyse, kan dolamnda
ki testosteron oran da o kadar fazladr. Hiyerari sembolik
karlamalarla dzenlenir ve betalar srekli olarak alfalara
tabidir ama korelasyon kurulduktan sonra testosteron fazlas
ortadan kalkar.5 Bir hayvann testosteronu ne kadar fazlay
sa potansiyel rakiplerine hkmetme istei de o kadar fazla
olacakbr.6 Testosteron seviyeleri yksek olduunda trlerin
dier bir eilimi de belli bir alan zerinde hakimiyet kurmaya
almak olacakhr. Bu dnyada patronla toprak sahibi ayn
kiidir.

277
Atalarmzn Glgesinde

Pek ok hayvarun beyinlerinde testosteron molekllerini ve

dier seks hormonlarn kimyasal olarak balayan reseptrler
hormon temelli davran tetikler. Meydan okuma, gsteri,
kavga, iftleme, blge koruma ve egemenlik hiyerarisine
uymaktan sorumlu farkl beyin blmleri bulunuyor olabilir
ama bu merkezlerden her biri testosteron tarafndan harekete
geirilir. Testosteron testislerden kan dolamna, oradan da
beyne ulatnda davran gerekleir. Beyin hcrelerinde
testosteronun varl normalde ACGT diziliminin grmez
den gelinen ve kopyalanmayan blmlerini aktive eder, bir
dizi kilit enzimi sentezler. Hormonlarn ounda olduu gibi
testosteron da kan dolamndaki molekl younluunu ayn
seviyede tutan pozitif ve negatif geribildirim dnglerinin
balant noktalarnda bulunur.
Erkek hayvanlar testosteronun yol at ekimelere, kav
galara ve tehdide hem katlanr hem de bundan haz alr. Fa
reler karmak bir labirentte kouturmay ancak dl ya da
destek olarak baka bir erkekle mcadele etme frsat verilirse
renecektir. Kendi trmzde de benzer rnekler bulun
maktadr. ok yavrulamaya ynelik aktivitelere heyecanla
giriildii gzlemlenir. Seks bunun en bariz rneidir. Saldr
ganlk da ayn kategoriye girer.
Gebelik dnemleri ksa sren fare benzeri hayvanlarda
bile hamilelik ile doum arasndaki sre neden ve sonucu
anlamak asndan ok uzundur. Eer farelerden cinsel bir
lemeyle, bir sonraki kuan yaratm arasndaki ilikiyi
zmelerini isterseniz, genlerini tkenmeye mahkum ede
bilirsiniz. Bunun yerine seks iin kar koyulamaz bir ihti
ya olmaldr ve bu ihtiya haz alnarak giderilmelidir. Bu,
DNA'nn yaratc, ak ve kestirme yollardan ben burada
ym demesidir.
Bir anlama yaplmtr. Hayvan yiyecekten yoksun ka
lacaktr, onur krc durular sergileyecektir, hayatn riske
atacaktr ki ONA sarmallar ayn trden baka bir hayva-

278
 Caenis'e Tecavz

run sarmallaryla bulusun. Bunun karlnda ksa da olsa

haz dolu anlar yaayacaktr, bu haz anlan DNA'run hay
vanlar dllendirme biimlerinden biridir. DNA'nn arac
lk yapt uyarlanma zindeliini getiren baka keyif verici
aktiviteler de vardr: Ebeveynlerin ocuklarna olan sevgisi;
aratrma ve kefetmenin verdii keyif; dostluk; fedaU.rlk;
hayvan patron ve toprak sahibi yapan testosteron gdml
davranlar.
Testosterona benzer hormonlar, cinsel organlarn gelime
si ve su mantarlarna kadar giden cinsel davranlar asndan
merkezi bir neme sahiptir. Bugn bu kadar yaygn oldukla
rna gre streoidler olduka erken bir dnemde evrimlemi
olmaldr. Belki de varlklar bin sene ncesine, seksin icadna
dayanyordur.
Bu trans-trler ayn molekl kabaca ayn cinsel ama
iin kullanr ama bunun tuhaf baz sonular vardr. rne
in, domuzdaki ana seks feremonu 5-alfa-androstenol, kim
yasal adan testosterona yakndr. Bu feromon tpk insan
erkeklerinin tkrnde testosteron olmas gibi, domuzun
salyasnda bulunur. Salyalarn aktan erkek bir domuzda
bu streoidin kokusunu alan dii domuz hemen arkasn d
nerek, pozisyon alr. Garip bir ekilde ayn steroidden yer
mantarnda boann salyasnda olduundan daha fazla bu
lunur. Bu durum zellikle Fransz mutfann vazgeilmezi
olan toprak altndaki yermantarlarn (trf) bulmalar iin
domuzlarn neden gastronomlar tarafndan kullanldn
aklyor gibidir. (Her zaman kk siyah mantar parala
rna ak olup onlarn insanlar tarafndan koparlp alnd
n grmek domuzlar asndan da hayli tuhaf bir durum
olmaldr.) Trf bir mantar olduu ve mantarlarda steroidler
nemli bir cinsel rol oynad iin, bu bitkinin gerek amac
domuzlara ikence etmek deildir; belki de domuzlar sade
ce topra kazmaya ve kendi sporlarn dnyaya yaymaya
tevik ediyor olabilir.

279
Atalarmzn Glgesinde

Tm bunlarn nda 5-alfa-androstenol'n erkeklerin

koltukalt terinde bol miktarda bul unmasna ne diyeceiz
peki?7 Hijyen kurumsallamadan, parfmler ve deodorant
lardan ok nce insan ve insan ncesi kur yapma ve iftleme
davrannda bu durum bir rol oynam olabilir mi? (Fark et
memek mmkn deil, kadnlarn burnu genellikle erkekle
rin koltuk altyla ayn yksekliktedir.*) Zenginlerin ie man
tarna benzeyen tatsz tuzsuz bir eye bu kadar kafay takm
olmas tm bunlarla ilgili olabilir mi acaba?
Genetik olarak erkek bir embriyo testosteron ve dier
androjenlerden arndrlrsa dii organl arna benzeyen or
ganlar ortaya karacaktr, tam tersi genetik olarak dii bir
embriyonun yksek oranda testosterona maruz kalmas du
rumunda da erkeksi organlar geliecektir. Eer dk oran
da steroide maruz kalmsa daha byk bir klitorise sahip
olacaktr ama daha fazla steroide maruz kalrsa da bir penis
gelitirecektir ve d dudaklar testis torbasna dnecektir.
Dii normal grnl testis torbas ve penis gelitirse de
iinde testis olmayacaktr ve yumurtalklar da ilevsiz ka
lacaktr. Bu kzlar silahlar ve arabalar oyuncak bebeklere
ve mutfak eyalarna tercih edebilir, kzlar yerine erkekler
le oynamak isteyebilir, kavgal grltl oyunlardan ya da
sokakta oynamaktan holanabilir; ileride kadnlar erkek
lere oranla daha ekici bulabilir.8 (Bunun tersi bir kant da
bulunmamaktadr, erkeksi grnl kadnlarn daha fazla
androjene sahip olduu da sylenemez.)
Hangi genital takmlara sahip olacanz, hamileliin ilk
birka haftasnda ne kadar steroide maruz kaldnza bal-

* Bu kitab gzden geiren uzmanlardan birinin ikiyetini aktarmak isti

yorum: "Herhangi bir spor salonunu dnn, kokuyu almak iin koltuk
alh seviyesinde olmanz hi de gerekli deildir." Ama spor salonlarnda
yllar boyunca pek ok kii ter kokusunu brakmaktadr. Baka bir uz
manmz ise 5-alfa-androstenoln afrodizyak olarak sata sunulduunu
belirtmitir.

280
 Caenis'e Tecavz

dr. Embriyonik doku kendi haline braklrsa dii olacaktr,

testosteron ve benzeri hormonlara maruz kalrsa da erkek
olacakhr.*
Doku "erkek yapc madde"ye yani androjene cevap ver
meye hazrdr. Embriyoda yalnzca androjenlerin harekete
geirebildii dmeler vardr. Bir kere bu dmelere basl
dnda, salam temellere dayanan bir mekanizma oluur ve
mistik dnmleri balahr.
Farkl hayvan trleri arasnda, dier bir seks hormonu
olan strojen diilerde saldrganl engeller ve progesteron
da diilerin ocuklara bakma ve koruma eilimini artrr.
Anne sanlar tm memeliler gibi yavrularna kar dikkat
lidir: Yuva yapar ve yuvalar korur, ocuklara bakar, onlar
yalayp temizler, balarn alp gittiklerinde onlar tutup geri
getirir ve onlara hayat retirler. Bu davranlarn hibiri
bakire diilerde gzlemlenmemektedir. Bakireler yeni do
anlar grmezlikten gelir hatta onlardan kanr. Ama bu
diiler uzun sre progesteron ve estradiyol hormonlarna
maruz braklrsa, bakirelerin hormon seviyeleri hamilelik
tekine benzer bir hal alacakhr ve annelik davranlar ser
gilemeye balayacaklardr. Yksek seviyede strojene sahip
diiler daha kaygsz ve korkusuz olacaktr, kavgadan da
kanacaktr.10
Bu dii hormonlar bedenin iinde gizlenen yumurtalklar
da retilir. Ama hibirimiz, sakin, ne yaptn bilen, mfik
bir anne grdmz zaman "Vay be, ne yumurtal kadn!"
demeyiz. Bunun nedeni, yumurtalklarn, testislerin aksine
vcudun gvenli i ksmnda saklanmasdr; vcudun dn-

* Aristoteles'in (bin yl sonra Sigmund Freud'da yank bulan) "dii sakat

lanm bir erkektir" eklindeki bak as yanlbr. Erkek de testoste
ronla deimi bir dii deildir; fakat bu yine de geree daha yakn bir
ifadedir. Kadnlarn bedeni testosterondan en youn strojen olan estra
diyol sentezler.

281
Atalarmzn Glgesinde

daki bir torbann iinde* sallanan testislerin kazayla ya da

bilinli olarak yerinden karlmas ok kolaydr. Buradan
yumurtalklarn mcevher gibi korunmas gerektii anla
labilir.
Dii hormonlar estrus dngsn kontrol eder. Dng
yumurtlama zamannda oluur ve ounlukla iftlemeye
hazr olunduuna dair koku salglanr ve grsel ipular ve
rilir. Trlerin ounda bu pek sk olmaz, olduu zaman da
pek uzun srmez. rnein inekler her haftada toplam alt
saat sekse ilgi duyar, sevgilileriyle fazla bulumazlar. Mary
Midgley11 trlerin ou iin ksa bir iftleme mevsimi ve
basit igdsel bir davranla her sene rutin eklinde ger
ekleen bu durumu Noel bayram alveriine benzetir. Pek
ok memeli trnde, kobay farelerinden kk maymunla
ra estrus dngs dnda iftlemek, hem dii tarafndan
tevik edilmez hem de organik bir bekaret kemeriyle fiziksel
olarak imkansz hale gelir: Vajina bir zarla ya da bu ama
iin retilen bir maddeyle kaplanr ve kararl bir ekilde ka
panr.
nsanlar ve baz maymun trleri arasndaysa seks, dng
nn her aamasnda mmkndr. Baz insanlar bedendeki
s deiikliklerini lerek ve yumurtlama srasnda sevime
yerek korunur. Kilise'nin uygun grd gebelik nleyici
teknikse hayvanlarn kulland tekniin aynsdr. Yumurt
lama zamanlan haricinde seks yapmaktan kanlmaldr. Bu,
atalarmzn kltrnn bizi nerelere tadnn ve iimizde
nasl temel deiiklikler yapabileceimizin gstergelerinden
biridir.

* Geleneksel olarak, testislerin daha dk bir sda tutulmas iin darda

olduu dnlr. Eer scak bir ortamda bulunuyor olsalard, sperm
hcreleri nadiren rerdi ve erkekler ounlukla ksr olurdu. Testislerin
darda olmasrun getirdii riskin bir karl olmas mantkldr. Ama
sereler ve dier kavgac, ark syleyen kular testislerini ierde tar ve
daha yksek slarda da olsa sperm hcreleri olduka yeterlidir. Neden
baz trlerin erkeklerinin testislerinin darda ve neden bazlarnn ierde
olduuna dair bilgimiz ve karmlarmz imdilik yetersizdir.

282
 Caenis'e Tecavz

Hayvanlann yumurtlama dngs ounlukla birka haf

ta uzunluundadr. Regl dnemleri yeniaydan yeniaya, ay
dngsyle uyumlu pek fazla tr bulunmaz. nsandaki bu
zelliin bir tesadf olup olmad ve eer yleyse bunun ne
deni bilinmemektedir.
Memeliler yavrularn emzirir ama yalnzca diiler bu
zellie sahiptir.* Biyolojideki temel bir tanmn ya da sn
fn yalnzca bir cinsiyetin zellikleriyle belirlendii nadir
durumlardan biri olan emzirme hormona olarak da tevik
edilir. Yetikinlerin diyetini sindiremeyen, aresiz yenidoan
iin anne st gereklidir. Bu, diilerin ocuklarla daha fazla
zaman geirmesinin ve onlara daha ok yabnrn yapmasnn
nedenlerinden biridir. Erkekler genellikle (egemenlik, saldr
ganlk, yaad blgeyi sahiplenip koruma ve seks yapabile
cekleri eler gibi) baka eylerle daha fazla ilgilidir.
Hayvan krallnda steroidler ile saldrganlk arasndaki
balanh arhc boyutt!J.dr. Seks hormonlarnn esas kay
na alndnda, saldrganlk ortadan kaybolmaktadr. Bu
yalnzca memeliler ve kularda deil ama kertenkele trleri
ve balklarda da byledir. Hadm edilmi erkeklere testoste
ron verildiindeyse saldrganlk geri dner ve kald yerden
devam eder. Bakir hayvanlara strojen verildiindeyse tm
trlerde saldrganlk sona erecektir. Ayn steroidlerin tekrar
ve tekrar ayn fonksiyon iin kull anm, saldrganl var ya

* Yine de istisnalar vardr. Erkek gvercinler ve kumrular devaml olarak

yavrular iin tahl st kusar; bu maddenin ekeri az, ya fazladr, me
melilerin stnn tam tersidir. Byk penguenin erkei yumurtann
zerinde krk gn boyunca kulukaya yattktan sonra, boaznda zen
gin bir st retir. Yavru yumurtadan khnda tek yiyecei bu sttr.
Babasnn style beslenerek arl iki katna ular ve dii penguen
az dolusu karidesle geri dndnde yavru olduka iyi ve karides
yemeye hazr bir durumdadr. Flamingolann hem erkei hem de diisi
kanlaryla kank bir tr st retir ve yaamlanrun ilk aynda yavru
larn bu stle besler. Ebeveynlerden her biri her gn iin bu st for
mlnden bir litrenin onda biri kadar retmektedir. 12 Kurtlar ve daha
bir sr hayvan da yavrularn kustuklar yiyeceklerle besler ama bu
stten ok daha farkldr.

283
Atalarmzn Glgesinde

da yok etmesi, pek ok hayvan tr iin verimliliklerinin ve

eskiden beri var olduklarnn gstergesidir.
Saldrganlk eitli amalara hizmet edebilen bir davran
hr, ama yalnzca ksmen kontrol alhnda tutulabilir. Saldrgan
davran repertuvar bir kede gerektiinde ie koyulmak
zere beklemektedir. Steroidlerin retimi sosyal evre ve bi
yolojik saatlerle harekete geirilmektedir. Peki, o zaman er
kekler kadnlardan neden daha agresiftir? Eer diiler daha az
strojen ve biraz daha fazla testosteron retseydi erkekler ka
dar saldrgan olamaz myd? Saldrganlk konusunda cinsiyet
eitlii kurtlarda, aa sincaplarnda, laboratuvar farelerinde
ve sanlarda, kk kuyruklu farelerde, halka kuyruklu le
murlarda ve ebeklerde grlmektedir. Gney uan sincabn
da, erkekler deil kadnlar alanlar korur ve sahiplenir, cinsler
aras kavgalarn ou diiler tarafndan tetiklenir ve kazanan
diiler olur.13 nsanlarda erkekler aka kadnlardan daha
saldrgandr (kan plazma testosteronu kadna oranla erkekte
on kat daha fazladr) ama bu durum hayvan kralln hatta
dier primat trlerini bile hibir ekilde kapsamaz.
Herkes bir iki gn kaybolduktan sonra bir ekilde evine
dnen kedinin bir biimde tek gz kapanm, bir kula
yrhlm, krk matlam hatta kan olmu halini bilir. Bu,
testosteron iin denen bedeldir. Kediler kadar kavgaa olma
yan bir erkek hayvan kandaki testosteron seviyesini srekli
yksek tutan implantla bir geceliine dar yollarsak ne olur?
Bu deney, sonuna kadar al ann koruyan serelere uyguland
nda serelerin cinayet orannda hibir deiim olmamakta
dr. Ama erkek inek kularna ayn ilem yapldnda cinayet
oranlarnn artt 14 pek ok inek kuunun yaralar ald ve bu
yaralarn dier arkadalaryla olan kavgalardan ileri geldii
anlalmaktadr. nek kular da egemenlik hiyerarisine tabi
dir ama sereler gibi snabilecekleri, mlkiyetleri alhnda bir
merkez alana sahip deildir. Srekli testosterona maruz ka
lan ve snacak belli bir alana sahip olmayan inek kularnda

284
 Caenis'e Tecavz

blf ciddi bir kavgaya dnebilmektedir. Steroidin bir yan

etkisi daha: Yapay olarak yksek testosteron seviyelerine sa
hip erkek kular yumurtadan km yavrular beslemeyi de
pek umursamamaktadr. 1 5 Mao erkekler ailelerinin sorumlu
luklarn almamaktadr.
Seks hormonlar arb.k ila irketleri tarafndan retilmekte
ve yaygn olarak yasal ve yasa d olarak kullanlmaktadr.
nsanlarn neden bu ilalan kullandn sorarak belki doayla
ilgili bir eyler renebiliriz. Anabolik steroidler testosterona
olduka benzeyen molekllerdir. Vcut gelitirenler, sporcu
lar, baka erkekleri veya kadnlan etkilemek iin maolama
ya alan gen erkekler, bar fedaileri, organize ilerde alan
tetikiler, hapishane gardiyanlar vb. tarafndan kullanl r. 1 6
Kas yapm yalnzca bu steroidlerle olumamakta, gl ve
sistematik egzersizi de gerektirmektedir. Yan etkilerinden
biri yzde ve srtta oluan sivilcelerdir. Anabolik steroidle
rin tylenmeye yol amad grlmektedir. Yksek dozda
kullanldnda testislerin fonksiyonunu yitirmesine ve k
relmesine neden olmaktadr. Belki bu hasar ar testostero
nun tehlikeli olduunu ve bir sonraki kuaklara gememesi
gerektiini ima etmektedir.
strojense menopoz ya da rahmin tamamen ya da ksmen
alnmas sonrasnda cinsel ilgiyi devam ettirebilmek ve kay
ganl korumak, kemiklerdeki kalsiyum kaybn yavalatmak
ve daha gen bir grnm elde etmek iin kullanlmaktadr.
Vcut gelitirenler ve transseksel kadnlar anabolik stero
idleri kiloyu arpc bir biimde (rnein kalalardan gse
ve bisepslere) datt iin kullanmaktadr. Transseksel er
kekler ise kiloyu dier trl datmak iin strojen almakta
dr. Bu gslerin ve evresinin daha feminen bir grnm
almasn salar ve kiiyi daha sakin yapar. Yetikinlikte bu
tr seks hormonlar almann sonularn ve embriyoyu na
s1 etkilediini, hangi cinsel organlarn ekilleneceini belir
lediini aklda tutarak hormona} deiimlerin saldrganl,

285
Atalanmzn Glgesinde

hakimiyet kurma isteini, sahiplenmeyi, yavrulann bakmy

la ilgilenmeyi ve abmalar zme becerisini ve cinsel istek
ve tercihi getirdiini syleyebiliriz.
***

Boalar, aygrlar ve horozlar maoluklar insanlar tarafndan

onaylanmad iin ksrlatrlr. Oysa onlar ksrlatranlar
kendi maoluklaryla gurur duyarlar. Birka bak darbesiy
le (ya da bir Lapon kadnnn hnerli bir sryla) hayvann
testosteronu mr boyu idare eder bir seviyede tutulabilmek
tedir. nsanlar evcil hayvanlarnn uysal olmasn ve kolayca
kontrol edilebilmesini istemektedir. Ksrlabrmadklar hay
vanlarsa, esir alnm yeni bir kuan babalar olmaldr.
Benzer ama etkisi bu kadar dorudan grlmeyen ege
menlik hiyerarisiyle ilgili de benzer bir durum mevcuttur.
Engereklerden primatlara, ritele dayanan mcadelede kay
beden tarafn testosteron ve benzer seks hormonlarnn se
viyesi der. Bu onun hem liderlie soyunmamasna, dola
ysyla da bir daha kolay kolay incinmemesine neden olur.
Molekler seviyede dersini almtr. Arbk kannda daha az
steroid dolabndan, zellikle st rtbeli erkekler ortalklar
da olduu zamanlarda diilerin peinden pek komayacaktr.
Bu durum alfalarn da iine gelmektedir. Yenilginin ardndan
gelen testosteron seviyesindeki dler muhtemelen zaferi
izleyen arblara oranla ok daha fazladr.
Serelerin testislerine dnecek olursak: reme blgesinin
her bir paras bir erkek serenin denetimi albndadr ve bu
bireyler kendi blgelerini yeni gelenlere kar savunur.* Eer
bunlardan biri her eye burnunu sokan bir kubilimci tarafn
dan o blgeden alnrsa, hemen bitiik blgelerde dolaan ve
tam olarak bir aliru sahiplenmeyi henz baaramam erkek-

* Tabii yalnzca serelere kar savunacakhr nk ayru ormanda ayru ege

menlik ilikilerinin insanlar, baykular, rakunlar ve aylar arasnda srp
gittiinin farknda bile deildir.

286
 Caenis'e Tecavz

lerden biri hemen o blgeye yerleir. Tabii ki ciddiye alnmalar

iin nce tehdit edilmeleri ve ylmalan iin uralmas gerekir.
Bylelikle yeni gelenler ile bitiikteki blgeleri koruyanlar sr
tr, sereler arasndaki genel gerginlik artar. Politik tansiyo
nun git gide ykseldii bu ortamda serelerin kan dolamlar
n gzlemlesek bizim iin kk ama sereler iin gayet nemli
olan bu ekimede herkesin testosteron seviyesinin trmand
n fark edebilirdik. Blgelerin yeni sahipleri kendilerini ispat
etmeye alrken, bitiikteki blgelerin sahipleri de normalden
daha saldrgan ve korumac bir tutum almbr. Aa yukar
benzer bir davran tilin hayvanlar iin geerlidir.
Daha fazla testosterona sahip olanlar daha saldrgan olur.
Daha fazla testosterona ihtiyac olanlar ise testosteron retir.
Testosteron; saldrganln, sahiplenmenin, egemenliin ve
dier erkeksi davran kalpl arnn hem ortaya kmasnda
hem de birtakm sonular dourmasnda olduka hayati bir
rol oynamaktadr. Bu; maymunlar, kuyruksuz maymunlar ve
insanlar dahil olmak zere birbirinden farkl pek ok tr iin
geerlidir.
Bahar gelip gnler uzaynca, tneyen ve ten kularn
(sereler, alakargalar, blbller vs.) erkeklerinde testosteron
seviyesi artar. Yeni tyler karp, ona buna satamaya ve
ark sylemeye balarlar. ark repertuvar daha fazla olan
erkekler daha erken rer ve daha fazla yavrular. En etkileyici
erkeklerin repertuvarlar onlarca farkl arkya kadar uzanr.
Mzikal eitlilik kulardaki testosteron orannn fazlaln
gstermektedir.
Dii yumurtladktan sonra, erkein testosteronu yksek
seviyede kalmaya devam eder ki elerini koruyabilsinler.
Diiler kulukaya yatp da seksle iliiini kesince erkeklerin
testosteron seviyeleri der. Diilere bu aamada strojen ve
rildiini varsayarsak, yeni annelik grevlerine ramen cinsel
olarak istekli ve alc durumda olmaya devam edeceklerdir.
O zaman da erkein testosteron seviyesi dmez. Dii cinsel

287
Atalarmzn Glgesinde

olarak uygun olduu srece, erkek yaknlarda ve koruyucu

olmaya devam eder. 1 7
Bu deneyler trler kzma basksndan kurtulduu takdir
de seilim avantajnn artacan gsterir. Diinin cinsel alc
lnn devamll erkekleri her trl ie yarar hizmet iin ya
knlarda bulundurur. Kendi trmzde, belki isel strojen
saatini ayarlayan ONA kodunda yaplan ufak bir ayarlama
sonucu bu durum olumu gibidir.
Testosteronu tetikleyici davranlar snrlama ve kst
lamalara tabi tutuluyor olmaldr. Yoksa zaten ters etkileri
dnldnde doal seilim kandaki steroidleri hzla ye
niden ayarlam olurdu. Testosteronun yanl uyarlanma ya
ratacak kadar artmas ve vcudu zehirlemesi seyrek grlen
bir olay olmaldr. Bitki zyle beslenen kular, yarasalar ve
sineklerin, blgelerini davetsiz misafirlere kar (steroidin

etkisiyle) savunmak iin harcadklar enerji ile bitki zn

den salanan enerji arasnda bir karlatrma yaplabilir.*
Buna gre blgecilik de bir blgenin enerji faydas enerji
maliyetinden yksek olduunda devreye girer. Rakiplerini
zi kovalamaya yetecek enerjiyi size salayan ok az sayda
iek bulunmaktadr. Bitki zyle beslenen trler ok kat
bir blgeci tutuma sahip deildir. Talk bir araziyi korumak
iin her yeni gelenle kavga etmeyeceklerdir. ncelikle kar
zarar hesab yaparlar. Bitki z ykl ieklerle dolup taan
bir bahede zellikle sabahlar mlkiyeti tutumlar gzlen
mez, nk gece kular uykudayken bir sr bitki z bi
rikmitir. Sabah olduunda herkese yetecek kadar bitki z
bulunur. leye doru kaynaklar tkenmeye yz tuttuu
zaman blgecilik balar. 18 Kanatlar iki yana alr, gagalar
saldrya hazrlanr, yerleik olanlar dardan gelenleri ko
valamaya balar. Belki de aslnda anlayl ocuklar oldukla-

* Bu, enginarn nmze koyduu soruna benzer: Bu bitkinin lezzetli kal

bini karmak iin harcanan enerji, onu yiyerek kazanlan enerjiden yk
sek midir?

288
 Caenis'e Tecavz

rru ama bu yabanclardan artk bkp usandklarn dn

mektedirler. Bu aslen vatanseverlik deil ekonomi, ideoloji
deil pragmatizmdir.
***

Pek ok hayvan bu ekilde davranabilir ama bu davran zel

likle sanlar ve fareler tarafndan ak bir ekilde sergilenir:
Korkuya karakteristik bir koku elik eder, korku feromonu
bakalar tarafndan hemen anlalr.19 ounlukla korktuu
nuzu anlar anlamaz, sizin deil kendileri iin iyi olan d
nen arkadalarnz ve akrabalarnz hemen ortadan kaybolur.
Bu sizi korkutan yrtcy ya da rakibi daha da cesaretlendi
rebilir.
Klasik bir deneyin nerdii zere kaz, rdek ve civciv yav
rular kafalarn yumurtadan karr karmaz bir ahinin neye
benzediini bilir. Oysa bunu onlara kimse retmemitir. Kor
kuyu da bilirler. Bilimciler kartondan ok basit bir siluet yapar:
Kanat olabilecek iki knt vardr; kntlarn arasnda kalan
ve gvdeyi temsil eden ksmn bir taraf uzun ve ince, dier
tarafysa ksa ve kalndr. Eer siluet nde uzun taraf olacak
ekilde, kanatlar iki yana ak bir kaz gibi szlrse, yumur
tadan kanlar bunu hi umursamaz. Kazdan kim korkar ki?
Ayru siluet nde ksa taraf olacak biimde hareket ettirildi
indeyse, iki yana alm kanatlarn ardnda uzun bir kuyruk
varm gibi grnr; ite o zaman telal cik cik sesleri duyulur,
korku ve heyecan balar. Deneyin doru dzgn yorumlan
dn varsayarsak, 20 bu demektir ki, civcivi yapan sperm ve
yumurtann iinde bu ikiliye ait nkleik asitlerin ACGT dizili
mine kodlanm bir ahin grnts bulunmaktadr.
Belki de, yrtc kular hakknda domadan nce edinilmi
olan bu bilgi emeklemeye balayan tm bebeklerde grlen
canavar korkusuyla benzer niteliktedir. evrede yetikin
bir insan varken ekingen davranan pek ok yrtc hayvan
emekleyen bir bebee mutlulukla saldrabilir. Srtlanlar, kurt-

289
Atalarmzn Glgesinde

lar, byk kediler kadim insanlar ve atalarn sinsice izleyen

yrtclardandr. ocuk kendi kendine hareket edebilmeye
baladnda darda canavarlarn olduunu bilmesi yararl
dr. Bu bilgiden hareketle en ufak bir tehlike grdnde eve,
yetikinlere doru komas mmkn olabilir. Doal seilim
bu yatknl artrr.*
Yetikin tavuklar bir dizi organize ve sistemli tepki verir;
buna gre seslerini duyan her tavuk yaklaan tehlikeden ha
berdar olur. Bir ahin inie gemitir. Yrtc bir kuu haber
veren alarm, karada gezen bir yrtcy, tilki ya da rakunu ha
ber veren ardan farkldr. Alarm veren ku ayn zamanda
ahine yerini belli ettii iin de cesaretinden tr kutlanma
ldr. Bireysel seilime inanan biri bu gre kar kacaktr.
ar dier kularda panik yaratarak, ortal kartrr, bu
aceleci kouturma ahinin ilgisini datarak, alarm ars
yapan tavuu kurtarabilir.
Biyolog Peter Marler ve melektalan21 tarafndan yaplan
aratrmalar, en azndan yavru horozlar arasnda alarm ar
s yapanlarn evresinde mutlaka ona elik eden baka tavuk
veya horozlar olduunu gstermitir. evrede baka bir ku
yoksa yavru horoz donup kalabilir ya da ahini izleyebilir
ama alarm vermez. Ama evresinde ya da en azndan onu du
yabilecek mesafede baka bir ku varsa o zaman l basar.
Hele bir de ona elik eden bldrcn deil de bir tavuksa o za
man hi dnmeden barmaya balar. Tylerdeki farkllk
lar nemsemez, her trden tavuk uyarlmaldr. Uyarlacak
arkadalarn kmes hayvanlarndan olmas yeterlidir. Belki
bu batan savma bir akraba seilimidir ama yine de trn da
yanmasna yneliktir.

* Civcivler bu endielerini nasl bydke muhafaza ediyor ve yetkinle

tiriyorsa insanlar da aynsn yapar. nsan-olmayan yrbclardan korkma
mz bizim "dmelerimizden" biridir. Bu dmemize baslr baslmaz,
heyecanl davranlar sergileyebiliriz. Korku filmleri bunun kt bir r
neidir.

290
 Caenis'e Tecavz

Peki, bu kahramanlk mdr? Yavru horoz bana gelebi

lecek tehlikeden haberdar olduu halde mi cesurca barr
yoksa DNA'snda yaknlarda bir arkadan varsa alarm a
rs yap, yoksa yapma diye bir program m yer almaktadr?
Bir ahin gr, bir tavuk gr ve bar. Bireyi kahreden, isel,
ahlaki bir ekimeye yer yok. Kr olsa ya da kanlar iinde
kalsa bile horozun lmne dvmeyi srdrmesi "byk
bir cesaret" olarak adlandrlr. Yoksa bu, sava algoritmas
nn yoldan km bir hali midir? Peki insanlarda "kahraman"
tehlikenin farknda mdr? Yoksa bir alt program m iletil
mektedir? Pek ok kahramana sorulduunda alnan cevap o
an iin doru gelen eyi yapbklar ve bilinli olarak dn
medikleridir.
ki cins alarm konusunda ayn ekilde davranmaz. Peter
Marler ve ekibi tarafndan yaplan baka bir arabrmada22
yavru horozlar her ahin silueti grdklerinde baryordu
ama yetikinler kendilerine gsterilen 100 siluetten yalnzca
13' karsnda alarm veriyordu.* di edilmi yavru horozlar
ise uyan ars yapmaya hi meyilli deildi ama testosteron
seviyeleri ykseldiinde ar yapma oranlan da ykseliyor
du. Bu durumda testosteron yalnzca egemenlik hiyerarileri,
seks, sahiplenme ve saldrganl deil ayn zamanda yrtc
var uyars yapma tutumunu da etkiliyor diyebiliriz. Uyary
yapann kahraman m yoksa bir otomat m olduu ise ayr bir
meseledir.
***
Ergenlik ana girmemi dii farelerin idrarnda, kokuyu
alan erkek farelerde testosteron retimine sebep olan bir mo
lekl vardr. Buna karlk erkeklerin idrarnda da olgunla-

* Cinsler baka uyanlar sz konusu olduunda da farkl davranr. rnein

bir erkek bir diinin sevecei bir yiyecee rastladnda bir yemek ars
yapar ama tavuk yiyecek bulduunda horoza ar yapmaz, eer civciv
leri yoksa hibir ekilde an yapmaz. Aileleri olmayan tavuklar akam
yemeklerini yalnz yemekten holanr.

291
Atalanmzn Glgesinde

mam diilerin kokuyu aldktan sonra cinsel geliimlerini

hzlandran feromonlar vardr. Bylelikle dii eer evresinde
erkekler varsa daha abuk ergenlie girer. Bu, gereksiz abay
nleyen pozitif geri bildirim durumudur. Tahmin edebilece
iniz gibi kokuyu almayan dii fareler asla kzmayacaktr.
Daha da ilginci, baka bir fare rkndan gelen erkeklerin id
rar kokularn aldklarnda dii fareler bebeklerini drr,
embriyolar bedenlerinde erir ve diiler tekrar kzrlar.23 Bu
yabanc farelerin iine gelen bir durumken, mahallenin er
kekleri tahmin edilebilecei gibi bu durumdan pek honut
deildir ve yabanclarn bebek drten aromalaryla etrafta
dolamamalarn salamak da onlarn sorumluluudur.
Dier hayvanlarda olduu gibi farelerde de testosteron er
genlikte retilmeye balanr ve tam bu srada dier farelere
kar saldrganlk belirtileri ortaya kar. Yetikin erkeklerde
testosteron ne kadar fazlaysa yabanc bir erkein blgelerine
girmesiyle saldrmalar o kadar hzl olacaktr. Tabii idi edil
mi erkeklerde saldrganlk azalacaktr ve yapay yolla testos
teron verildiinde saldrganlk tekrar artacaktr. Erkek fareler
blgelerini ufak idrar damlacklaryla belirler, bu uygulama
evrede yabanc fareler dolamaya baladnda ya da ev
rede bir sa fras gibi allmadk bir objeye rastlandnda
iki katna karlr. Diilerin bebekleri drmeleri yznden,
arkalarnda soy brakmak istiyorlarsa blgelerini idrarlaryla
mkemmel bir biimde iaretlemelidirler. Belki bu iaretleme
olay, bavullarn stnde yazan isimler, girmek yasak tabelala
r ya da ortak alanlardaki ulusal lider heykelleri gibi bir eydir.
Korkusuz kk fare "bu topraklar benim ve bu kz da bana
ait" diye arklar sylemektedir. Ortalkta gzkmese bile ge
lip geenlerin mlkiyetine ait notunu okumasn ister. Tabii
tahmin edebileceiniz gibi fare idi edilince idrarla iaretle
me azalacak, testosteron verildiinde ise tekrar artacaktr.
Dii farelerse nadiren idrar brakr. drar bamls deiller
dir. Peki, normal ve henz yetikinlie ulamam dii fareye

292
 Caenis'e Tecavz

testosteron verirsek ne olur? Daha sk idrar brakmaya balar.

(Ayn deney kpekler zerinde yapldnda, doum nce
sinde testosteron verilen dii kpekler erkeklerin idrar yapma
pozisyonunu alarak, tek bacaklarn kaldrr. Aln size bilim
cilerin eliyle yaanan onur knc durumlardan biri daha.) Dii
farelerin yumurtalklar ameliyatla alndnda ve testosterona
maruz brakldklarnda saldrganlarlar, kadns cinsel dav

rarularnn yan sra eril eilimler gsterirler. Erken dnemde

testosterona maruz brakldklarndaysa yetikin olduklarnda
erkekler onlar dier diiler kadar ekici bulmaz.
Kandaki testosteron oran erkek hayvanlardaki saldrgan
lkla yakn iliki iinde olsa da hikayenin tamam bu deildir.
Beyinde saldrganl bashran molekller bulunmaktadr. S
anlarn kalbmsal soylan genellik.le iddete meyillidir ve id
deti basklayan molekllerden sanlarda pek fazla bulunmaz.
Saldrgan sanlar bu kimyasallara sahip olduklarnda sakin
leir ve sakin olanlar da kimyasaln azalmasyla saldrganla
r. Eer bir sansanz ve dier sanlarn uygulad iddete
(rnein, fareleri ldrmek) ahit oluyorsanz, saldrganl
basklayan beyin kimyasallarnzn seviyesi der. 24 Arhk
siz de iddete daha fazla eilim gsterirsiniz ve bu yalnzca
farelere kar deildir. Basklanan saldrganlk eiliminiz z
grlne kavuur. Sizinle beraber herkes saldrganlamak
ta zgrleir. Dmanlk grup ierisinde hzla yaylabilir ve
her birey tarafndan iddet farkl ekillerde ifade edilir. Belki
Calhoun'un fare deneyinde yaanan tam da budur. Mahsur
kalm sanlarda saldrganlk ve aresizlik dalgalar halinde
yaylr ve topluma yansr. iddet bulacdr.
Heidi Swanson ve Richard Schuster25 tarafndan yap
lan deneylerde sanlara belli bir srayla zel yer panelleri
nin zerinde beraberce komalar retilmek istenmektedir.
Bu grevi baaryla tamamlayan sanlarn dl ekerli su
olacaktr. Baaramazlarsa da deney alannda koup, elen
mi olacaklardr. Kimse ne yapmalar gerektiini dorudan

293
Atalanmzn Glgesinde

anlatmaz, deneme yanlma yntemi uygulanr. Deney erkek

iftlerle, dii iftlerle, idi edilmi erkek iftlerle ve idi edi
lip testosteron enjekte edilmi erkek iftler zerinde denenir.
Deneye katlan baz sanlar yalnz yaamaktadr.
Sonu: Diiler ve idi edilmi erkekler kolayca yapma
lar gerekeni renir. Normal erkekler ve testosteron enjekte
edilmi erkeklerse ok daha yava renir. Yalruz yaayan er
kekler ise renmekte iyice zorluk eker. Baz yalnz yaam
erkek san iftleriyse hi renemez.
Yalnz yaayan erkek sanlardan bekleyebilecekleriniz:
Yalnz yaadnz, dolaysyla ibirliinin ne olduuna dair
pek fikriniz olmad iin, bu testte baarl olmamanz doal
dr. Peki, o zaman neden yalnz yaayan diiler kolayca testi
gemektedir? yle grnyor ki cevap udur: Eer yalnz bir
erkekseniz ve baka biriyle karmak bir grev zerinde bera
ber almanz gerekiyorsa, testosteron sizi aptallatrr. Yal
nz yaam olan her erkek ift testi geememekle kalmayp,

bir de iddetli bir kavgaya tutumutur. Buna karn topluluk

hayat erkek sanlar daha uyumlu yapmaktadr.
Swanson ve Shuster renme yetersizliinin yalnzca sal
drganlk eiliminden kaynaklanmad, egemenlik hiyerar
isi iindeki saldrganlk gerekliliinden kaynakland sonu
cuna vard. Ritel ya da gerek kavgada tylerini diken diken
yapp dolaanlar, tehdit edenler ve zaman zaman saldranlar
kazananlar grubuyken, melenler, gzlerini kapatanlar, do
nup kalanlar ya da saklananlar da itaat edenlerdi. Ama alm
satmak veya saklanmak, ibirlii ve jimnastik yaparak ekerli
su dln alabilmek iin uygun beceriler deildi.
ibirlii demokratik bir ahenge sahiptir. An dominant
lk ya da bamllk hiyerarilerindeyse demokrasi yoktur. Bu
deneylerde diiler de bakalarnn gzn korkuttu ve erkek
lerin yapt gibi kavga etti ama bugn kazanan yarn kay
bedebiliyordu ya da tam tersi olabiliyordu. Saklanmak ya da
donup kalmak gibi davranlara daha az rastlanyordu ve dii

294
 Caenis'e Tecavz

saldrganlk stili erkeklerde olduu gibi sosyal performans

engellemiyordu.
Testosterondan ileri gelen cinsel davrann gzler nne
serilen zenginlii ve karmakl (egemenlik, blgecilik vs.)
erkeklerin daha fazla yavru brakabilmek iin rekabet etme
lerine yarar. Ama tek olaslk bu deildir. Daha nce sperm
hcrelerinin birbirleriyle rekabeti srasndaki seilinden sz
ettik; baz trlerin erkeklerinin eer kendileri diiyi hamile
brakmakta baarsz olurlarsa, kendilerinden sonra gelecek
rakiplerinin de baarsz olmasn garantiye almak iin dii
nin vajinasna bir hpa yerletirdiklerini syledik. Erkek yu
sufuklar bunun iin geriye ynelik bir eylemde bulunur.
Erkein penisinden krba benzeri bir u kar ve daha nce
diinin iine braklm spermlere yapr, erkek kendini geri
ektiinde rakibinin spermlerini de alp gtrr. Yusufuk
lar kulara ve memelilere oranla daha dorudan bir hareket
te bulunur. Memelilerdeyse erkekler iddet ve kskanlkla
dolu, tehdit ederek ve karsndakini sulayarak, en azndan
bir diiye her zaman cinsel olarak ulaabilme zlemi iinde
kavga edip durur. Yusufuk tm bunlarla uramaz, yalnzca
einin cinsel tarihini yeniden yazar.
Saldrganlk, egemenlik ve testosteron zerinde fazlaca
durduk nk bu mesele insan davrann ve sosyal sistemle
ri anlamak asndan ok ok nemli grnmektedir. Ama in
sanlarn davranlarn tetikleyen daha pek ok temel hormon
vardr ve buna kadnlardaki progesteron ve strojen dahildir.
Kan dolamna braklan kk bir molekl konsantrasyonu
nun karmak davranlara yol ah gerei ve ayn trden
farkl farkl hayvanlarn bu hormonlardan farkl miktarlarda
salglamas, zerinde dnlmesi gereken bir konudur. z
gr irade, bireysel sorumluluk, yasa ve dzen gibi konularda
yargda bulunurken tm bunlar hesaba kahlmaldr.
Eer Poseidon Caenis'e verdii eyin lsn karma
sayd mesele Zeus'a kadar gitmeyecekti. Eer Poseidon'un

295
Atalarmzn Glgesinde

testosteron seviyesi daha dk olsayd ya da tanrlara insan

lara tecavz ettikleri iin cezalar verilseydi, Caenis'in mutlu
ve lekesiz bir hayab olabilirdi. Caenis kibre kaplmb ama
bunun sebebi tecavz ve. sonrasnda gelien olaylard. Tanr
lara saygszlk etmekten sulu bulunmutu ama asl tanrlar
ona saygszlk etmiti. Eer Poseidon Caenis'i rahat brakm
olsayd Tesalyal dindarlardan itiraz geleceine dair bir ipucu
bulunmamaktadr. Caenis kendi iine bakacak, sahilde yr
yp gidecekti.
 Blm 1 3

OLMA OKYANUSU
Her vadi ykseltilecek
Her da, her tepe alalblacak.
Yeaya, 40:4

Olma okyanusunu gemeyi baaracaklar.

Maitreyavyakarana (Hindistan, M 500)1
B ir an iin trnzn hayli baarl olduunu dnn.
Trnz yava bir evrim srecinden geerek bir ekolo
jik nie uyarlanm, yerlemitir. Karnnz tok, srtnz
pektir. evreye o kadar mkemmel uyum salamsnzdr ki,
hibir byk genetik deiimin size faydas dokunmaz; bu tp
k, bir ses bandnn zerinde bulunan mikroskobik boyuttaki
manyetik bilgi alanlarnda meydana gelecek geliigzel deiik
liklerin ses kaydnn kalitesini arbrmasnn mmkn olmama
sna benzer. Mzik kaytlarnzn yava yava bozulmasn nasl
durduramazsnz, zararl mutasyonlar da yle durduramazs
nz, ama tre yaylmalarn engelleyebilirsiniz. Doal seilim

kalabal elekten geirir, ie yaramayanlardan kurtulur. Mu

tasyonun ileride kazara ie yarayaca dnlmez. Darwin'in
seilimi krsye kar, hkmn verir, klcn savurur.
imdi bir eylerin deitiini hayal edelim. Kk bir ge
zegenin yoluna mavi bir dnya kar ve bir arpma olur.
arpmann sonucunda paralar atmosferin st tabakalarna
yaylr, Dnya'y karartr ve soutur, gller donar ya da sizi
besleyen ovalardaki bitkiler kurur ve lr. Ya da Dnya'nn
iindeki tektonik makine yeni bir ada yaratr, volkanik patla
malar havann bileimini deitirir, sera etkisi yaratan gazlar
atmosfere salnr, hava snr, iinde yuvarlandnz ve yz
dnz alak gller kurumaya balar, buzlar atlar ve erir,
ln ortasnda i denizler oluur.
Belki de deiim biyolojik ynden gerekleecektir: Yedi
iniz hayvanlar artk daha iyi kamufle olmaktadr ya da ken
dilerini daha byk bir gayretle korumaktadr veya sizi ye-

299
Atalarmzn Glgesinde

mek isteyenler daha baarl biimde avlanmaya balar. Yeni

oluan bir mikroorganizma trne direnciniz zayf olabilir
ya da her zaman yediiniz bir bitki sizi hasta eden bir tok
sin retmeye balar. Art arda deiimler yaanabilir. Greli
olarak ufak bir fiziksel iyileme dorudan etkilenecek olan
trlerde adaptasyonlara veya trn tkenmesine yol aabilir
ve bu da besin zincirinin altnda ve stnde biyolojik dei
imlerin yaylmasna neden olur.
Dnyanz deitiine gre bir zamanlar ok baarl olan
trnz bir anda kendini ok daha marjinal artlar iinde bu
labilir. Bu durumda, ender grlen bir mutasyon ya da olu
ma ihtimali ok dk bir gen kombinasyonu daha iyi bir
uyarlanmaya yol aabilir. Bir zamanlar reddedilmi olan kal
tmsal bir bilgi bir anda kahraman muamelesi grebilir ve bu
bize bir kere daha mutasyonun ve seksin deerini hatrlatr.
Ya da belki de trnz el abukluuyla yeni ve daha yararl
bir genetik enformasyon oluturamaz ve k devam eder.
Hibir organizmann elinden her i gelmez. Oksijen solu
mak sizi besinden enerji retmek konusunda ok daha verimli
klabilir ama oksijen organik molekller iin zehirdir ve oksi
jenle baa kmay baarmak onlara pahalya patlar. Kar ta
vuunun beyaz tyleri arktik karlarda kamuflaj grevi grr
ama ayn nedenle daha az gne toplar ve vcut ssn
ayarlamak iin daha karmak sistemleri gerektirir. Tavus ku
unun muhteem kuyruu kar cins iin kar konulmazdr
ama ayn kuyruk tilkiler iin de dikkat ekici bir len yeme
i iaretidir. Orak hcre zellii stmaya baklk salarken,
anemiye sebep olur. Her uyarlanma bir dei tokutur.
Hem doal arazide giden hem havada uan hem de deni
zin altnda yzen bir ara hayal edin. Bu tr bir makine icat
edilebilse de hibir fonksiyonunu mkemmel ekilde yerine
getiremeyecektir. Zor arazilerde gidebilen arabalar, deniz al
tnda yol alan denizaltlar ve havada uan uaklar vardr. Bu
aralar kabaca birbirlerine benzer, ama ok fazla deil. "De-

300
 Olma Okyanusu

niz uaklar" bile denizde yol almak iin pek uygun aralar
deildir, kald ki uurulmalan da ok kolay deildir.
Penguenler gibi mkemmel dalglar ya da devekulan
gibi olaanst koucular uma yeteneklerini kaybetmeye
meyillidir. Pek ok tr, alternatiflerle kar karya kaldn
da seilim tarafndan bir uyarlanma tercih etmeye zorlanr.
Mevcut seeneklerden birini tercih etmeyen varlklar dnya
sahnesinden silinmeye yz tutar. Fazla genellemeye gitmek
evrimsel bir hatadr.
Ayru zamanda belli, snrl bir ekolojik konumda ilev g
ren, uzmanlk alanlan dar olan trler de tkenmeye meyilli
dir. Faustvari bir pazarlk yapmak d urum unda kalabilirler;
uzun vadeli hayatta kalma yeteneklerini ksa ama parlak bir
kariyer iin brakmalar gerekebilir. Ekoloji deitiinde onla
ra ne olur? Varil icat edilince f, otomobil a balayp ko
damanlar ortaya knca demirciler, hesap makinesi knca
srgl cetvel tarihe nasl kartysa, bir alanda uzmanlam
profesyoneller neredeyse bir gecede demode olur.
An uzmanlamann tehlikesi ekoloji deitiinde kma
za girmektir. Eer mevcut evrenize mkemmel bir biimde
adapte olmusanz, uzun vadede ie yaramayabilirsiniz. Al
ternatif olarak, tm zamannz gelecekteki risklerle uraa
rak geirirseniz, bu sefer ksa vadede baarl olamazsnz.
Doa hayatn nne bir ikilem koymutur. Hayat bu ikilem
den, uzun vade ile ksa vade arasnda optimum dengeyi bula
rak, ar uzmanlamayla an genelleme arasnda orta yolu
arayarak kurtulur. Tabii genler de organizmalarda gelecekte
hangi uyarlanmalarn ie yarayacan bilmediinden prob
lem iyice karmaklar.
Genler zaman zaman mutasyona urar ve evre de bir
yandan deitii iin, gnn birinde yeni bir gen daha geli
mi bir hayatta kalma arac olabilir. Organizma artk ekolojik
konumuna daha uyumludur. Uyarlanma yetenei, yavrula
ma kapasitesi artar. Eer belli bir mutasyon, dierlerine kar

301
Atalarmzn Glgesinde

taycsna yzde l'lik bir avantaj bile salyorsa, mutasyon

bin kuaa yakn bir srede bir poplasyonun tm yeleri
ne yaylabilir.2 Uzun sre yaayan byk hayvanlardaysa bu
sre on binlerce kua bulabilir. Peki, eer bir avantaj getiren
mutasyonlar ok nadir gerekleiyorsa, bunun iin birka ge
nin birden beraberce deiime uramas gerekiyorsa ve yeni
koullara uyarlanma ancak byle gerekleebiliyorsa? O za
man nfusun tm yeleri lmle yz yze gelecektir.
Bireylerin ve trlerin bu tuzaktan kamalarn salayacak
evrimsel bir strateji, onlar ar uzmanlamadan ve ar ge
nellemeden uzak tutabilecek bir hile var mdr? Byk ev
resel felaketler iin bu seenek geerli olmayabilir. Dinozorlar
eitli ekolojik konumlarda remeye devam edebiliyordu ama
65 milyon yl nceki felaketten biri bile kurtulamad. Hzl ge..
lien ama kyamete . benzemeyen ekolojik deiimler birka
ekilde cereyan edebilir. Seks bu konuda en yararl aralardan
biridir nk daha nce de belirttiimiz gibi genlerin yeniden
birlemesi genel genetik eitlilii artrmaktadr. Byk ve
heterojen bir alan kapsamaya ve ar uzmanlamadan ka
nmaya yardmc olur. Neredeyse yzyldan fazla yaam
nfus genetikisi Sewall Wright tarafndan da aka belirtil
dii gibi, eer nfus kk, yaltlm alt gruplara blnrse
yaama ans artmaktadr.
Birazdan okuyacanz ksm karmak bir konunun ba
sitletirilmi halini ieriyor; bu konunun baz ynleri son za
manlarda yeniden tartlmaktadr.3 Metafor olmaktan teye
gemese bile, memeliler iin, zellik.le de primatlar iin ak
layc zellikleri dnlmeye deerdir.
***

DNA'nn ACGT alfabesiyle yazlm kullanma klavuzlar,

yani genler, mutasyona urar. Bir enzimin iinin bittiini
gstermek gibi nemli olaylardan sorumlu genler ok zor,
belki yz milyonlarca ylda deiir. nk bu tr deiimler

302
 Olma Okyanusu

mutlaka molekler takm tezgahlarndan birinin daha kt

almasna ya da hi almamasna neden olur. Mutasyona
uram gene sahip organizmalar lr ya da arkalarnda az
yavru brakr ve bylelikle mutasyon sonraki kuaklara ge
meme eilimi gsterir, seilim mutasyonu yok eder. Zarar
getirmeyen dier deiiklikler, rnein anlamsz bir dizi ya
da mekanizmay ynlendiren yapsal elementler iin ayrntl
planlardaki bir deiiklik gelecek kuaklara hzla yaylabilir
nk yeni mutasyonu yaayan organizma seilime urama
yacaktr. Yapsal elementler iin kodlamada, A, C, G, T di
zisi ok da nemli deildir, yalnzca baka bir eyin yerine
geme ilevleri vardr ve hcre ii bir aletin eklini kodlayan
herhangi bir dizilim, aletin hangi amino asitlerden yapld
nemli olmakszn i grr. ACGT dizilimlerindeki deiim
ler grmezden gelindii iin bir zarar vermeyeceklerdir. Ama
ara sra bir organizmann ans dner ve istenen bir mutasyon
greli olarak birka kuak iinde oluur ve tm bir kuak bo
yunca hzla yaylr ama yararl mutasyonlara dayanan etrafl
genetik deiim yavatr, nk nadiren meydana gelir.
Baz genler neredeyse nfusun tamam tarafndan tana
caktr, dierleri ise nfusun ufak bir blmnde depolana
cakbr. Ama en yararl genler bile herkes tarafndan tanma
yacaktr ya da baka bir deyile belirli bir geni, yararl bile
olsa dntren ya da eleyen mutasyonlar mevcuttur. Eer
yararl bir genin yokluu lmcl deilse, yeterince byk
bir nfusta baz organizmalar o gene sahip olmayacaktr. Ge
nel olarak her gen nfusa dalr; baz bireyler gene sahiptir,
bazlar ise deildir. Eer trnz daha kk alt grupla
ra blerseniz, o gene sahip bireyler gruptan gruba deiiklik
gsterecektir.
Yksek bir memeli trnde on bine yakn aktif gen bu
lunur. Tm genlerse bireyden bireye ve gruptan gruba dei
iklik gsterir. Bazlar da zaman zaman etkinliini yitirmi
olarak bulunur. Baz genler ise nfusa yeni yeni yaylmaya

303
Atalanmzn Glgesinde

balamtr. Kurt srs, insan nfusu ya da herhangi bir

memeli trnde bir genin yarar evreye baldr ve evre de
deiir.
On bin genden birini izleyelim. Bu belki ekstra testosteron
retimi ilevine ya da baka herhangi bir ileve sahip olan
bir gendir. Tm dier alternatif genlerle karlahnldnda
nfusun bu gene sahip olma oran gen frekans olarak adlan
drlr.
imdi ayn trden fakat birbirlerinden yaltlm iki pop
lasyon hayal edin. iki maymun topluluu almas i:nkfulsz
bir dala birbirlerinden ayrlm ve neredeyse birbirinin ayn
iki vadide yayor olsun. Bu durumda iki grup arasnda ha
yatta kalna ve soy brakma konusundaki farkllklarn nede
ni fiziksel evre olmayacaktr.
Gen frekansnn tm deerleri eit bir biimde uyarlana
bilir deildir. Nfusta optimum bir frekans mevcuttur. Eer
gen frekans dkse, belki maymunlar yrtclara kar ken
dilerini yeterince koruyamyor olabilir. Eer frekans ok yk
sekse egemenlik mcadelesi srasnda birbirlerini ldryor
olabilirler. Birbirinden ayn yaayan iki nfus, ayn evrede,
farkl aktif gen gruplarna ve farkl Darwinci uygunluk l
lerine sahiptir.
Ama genin optimum frekans dier genlere ve maymun
larn yaad deiken evreye baldr. Ayn ey on bin gen
iin de geerlidir, optimum frekanslar karlkl bamldr,
hepsi evrenin deiimiyle beraber deiir. rnein ekstra
testosteron reten yksek bir gen frekans yrtclarla ve d
man gruplarla baa kmak iin yararl olabilir. Ayn grup
iinde barl genlerin de yksek bir frekansa sahip olduunu
varsayarsak sonu bu iki zelliin birbirine karmas olacak
tr.
Buna gre, bir zamanlar grubunuzun evreye kusursuz
ekilde uyarlanmasn salayan gen frekanslar bir deza
vantaja dnebilir; ve bir zamanlar yalnzca snrl boyutta

304
 Olma Okyanusu

bir uyarlanmaya yol am olan gen frekanslar imdilerde

hayatta kalmann tek anahtar olabilir. Ne rahatsz edici bir
varolu fikri deil mi? Tam evrenizle en uyumlu hale gel
diiniz anda, zerinde kaymakta olduunuz buz tabaka
s incelmeye balar. Elinizden gelse, tutmanz gereken yol,
optimum uyarlanma tam olarak gereklemeden ondan ka
nmaktr. "Ar uzmanlama"nn anlam aktr. nsann
gndelik hayat deneyiminden de biliyoruz ki, bu, ayrcalkl
nfuslarn hibir zaman benimsemek istemedii bir strateji
dir. Ksa vade ile uzun vade aras klasik atmada ksa vade
kazanmaya meyillidir; zellikle de gelecei grmenin her
hangi bir yolu yoksa.
Tab ki gelecei grmek mmkn deildir. Bu bir grup
maymundan gelecekteki jeolojik ya da ekolojik deiiklii
grmelerini istemeye benzer. Biz insanlar, sahip olduumuz
deneyim ve bilgiyle maymunlara oranla gelecei grmeye
daha yatkn olsak bile, bu konuda ve bildiimizi uygulamaya
geirme konusunda yeterince sknt yayoruz. 4 Askeri ope
rasyonlarda, seim kampanyalarnda, kurum sal stratejilerde
ve kresel ekolojik deiikliklerin getirecei zorluklara kar
verilecek ulusal tepkilerde kazanan hep ksa vadeli planlar ol
maktadr. Kimsenin ngremedii gelecekte ortaya kabilecek
bir durum iin nlem olsun diye gen frekanslar koleksiyonu
yapmak size mantkl gelebilir ama bunu ayarlamak olduka
zordur. Evrimsel srete bir hata olduunu dnebilirsiniz,
yaam baz koullar altnda bizi yan yolda brakabilir.
Farkl nfuslarda gen frekansnn standardn altna dme
sinin nedeni ne olabilir? Diyelim ki mutasyon oran evredeki
yeni bir kimyasal yznden fazlalat ya da kozmik nlar
belki de Samanyolu galaksisinde patlayan bir yldz yzn
den artt. Bu durumda yaltlm nfuslarda gen frekanslar
deiiklik gsterecektir. Gelecekte doacak bir ihtiyaca ya
nt verecek optimum gen frekansn imdiden ve tesadfen
yakalam bir grup olabilir. Ama bu nadiren gerekleebilir.

305
Atalanmzn Glgesinde

O yzden rahatlkla deiimlerin lmcl olacan kestire

biliriz. Yani mutasyon oranndaki art, gen frekanslarndaki
eitliliklere yaylabilir ama bu pek gvenilir bir durum de
ildir.
Nfus mutasyon ve seilim yoluyla deien evrenin izin
den gider ve hep optimum adaptasyona ynelik alr. Eer
dsal koullar yeterince yava deiirse nfus her zaman
optimal adaptasyona yakn olacakhr. Gen frekanslar hep
ar ekimde gider. Bu aamal hareket deien fiziksel ve
biyolojik evrede mutasyon ve seilim tarafndan ynlendi
rilir ve Darwin tarafndan tanml anan evrimsel sreci anlabr;
Wright'n srekli deien gen frekanslar da doal seilimin
bir metaforudur.
***

imdiye kadar hep bin ya da daha fazla bireyden oluan

byk gruplardaki yalblm alt nfuslar zerine konutuk.
Wright'n kritik aamas: Biraz da saylar onlarla tanmla
nan kk gruplar zerine konualm. Bu gruplar soy iin
de remeye meyillidir. Birka kuak sonra akrabalar dnda
eleecek kimse kalmaz. O zaman kk nfuslarn evrim
sel olaslklarndan nce soy ii reme konusunda biraz d
nelim.
Baz insan kltrleri cinsellii zel alanda yaarken, yeme
ini ortak alanda yer; kimi kltrler yal akrabalaryla bera
ber yaar, kimileri ailenin yallarn terk eder, kimileri onlar
yer, kimileri de emekleme ana gelen bebeklerin bile uymas
gereken sert kurallar koyar; dierleri ocuklarn diledii her
eyi yapmasna izin verir; kimileri llerini gmer, kimi ya
kar kimi de kularn yemesi iin llerini darda brakr, ba
zlar para yerine deniz kabuklar, kimi metal, kimi kat para
kullanr, kimiyse para kullanmaz, bazlarnn tanrs yoktur,
bazlarnn tek bir tanrs vardr ve bazlarnn da ok tanrs
vardr. Ama istisnasz herkes ensestten nefret eder.

306
 Olma Okyanusu

Ensest insan kltrlerinde ortak ve sabit olan az konudan

biridir. Ama tabii ki egemen snfta bu durumun istisnalar
grlebilir. Krallar tanrlar ya da tanrlara yakn bir ey ol
duklarna gre yalnzca kz kardeleri onlarla evlenebilecek
bir statye sahip olabilirdi: Maya ve Msr saray soylular ku
aklar boyunca akraba evlilii yapmtr. Msr kraliesi Kle
opatra resmi olarak ardk kuaklar boyunca yaplan akraba
evliliklerinin rndr ama standartlar aan yeteneklere sa
hiptir. Tarihi Plutarkos onu yalnzca benzersiz gzelliiyle
tarif etmemitir:

Mevcudiyetinin getirdii temas, eer onunla yayorsanz

kar koyulmazd, kiiliinin ekicilii, muhabbetinin cazibe
si, sylediklerine ve yaptklarna elik eden karakteri byle
yiciydi. Yalnzca sesinin tnsn dinlemek bile bir zevkti, pek
ok telden oluan bir enstrman gibi Kleopatra bir dilden di
erine geiyordu, konumak iin evirmene ihtiya duyduu
yalnzca birka barbar toplum vard.

Kleopatra eski Msr dilini, Yunancay, Latinceyi, Make

doncay, braniceyi, Arapay ve Etiyopyallarn dillerini, Su
riyelilerin, Medlerin, Partlann ve daha pek oklarnn dilini
konuabiliyordu.5 Hannibal haricinde Romallar korkutan
tek insand.6 Birka salkl ocuk dourdu ama ocuklarnn
babas erkek kardei deildi. ocuklardan biri, Jl Sezar'n
olu XV. Ptolemy Sezar' d ve Msr Kral unv ann almh (ge
lecekteki imparator Augustus tarafndan 17 yanda katledi
lene kadar saltanat srd). yle grnyor ki ebeveyni yakn
akraba olmasna ramen Kleopatra'nn hibir zihinsel veya
fiziksel kusuru yoktu.
Yine de soy ii reme bebek ve ocuk lmlerine yol
aan genetik sorunlar beraberinde getirir. (Eski Msr ve
Maya soylularnn ka bebeinin l ya da sakat doduu
nu bilmiyoruz). Bu durum hayvan ve bitki gruplarnda da
gzlemlenebilir. Seksel mikroorganizmalarda bile ensest

307
Atalarmzn Glgesinde

genlerin lmne yol amaktadr.7 Hayvanat bahelerinde

ensest sonucu doan krk ayn memeli trnn yavrularnda
lmlerin artb ve baz trlerin dierlerine oranla ensestin
zararlarna daha ak olduu gzlemlenmitir.8 Meyve sinek
lerinde baarl kz ve erkek karde elemelerinde, yedinci
kuakta yalnzca birka yavru hayatta kalabilmitir.9 Babun
larda birinci kuzenler arasndaki iftlemeler sonucu doan
yavrular yaamlarnn ilk ay ierisinde lmtr. Bu dier
iftlemelere oranla lmlerde yzde 30'luk bir art anlam
na gelmektedir.10 Bitkilerde zellikle msr srekli soy ii re
me sonucu bozulmakta, klerek sskalamakta ve solmak
tadr. Bu yzden bugn yediimiz msr melezdir. Darwin'in
de belirttii gibi pek ok bitkinin dii ve erkek reme organ
lar her bir bitkinin kendi kendini dlleyemeyecei ekilde
dzenlenmitir (bu, ensestin en u noktasdr). Primatlar da
hil olmak zere pek ok hayvan tr yakn akrabalarla ift
lemeyi engelleyen tabulara sahiptir.11
Safkan kpekler deformasyonlara ve sakatlanmalara ak
tr. Biyologlar John Paul Scott ve John L. Fuller be kpek
soyu zerinde, yapay seilim diyebileceimiz trde deneyler
yapmtr:

Deneylerimize atalan ampiyonluk alm olan safkan kpek

lerle baladk. Bu hayvanlar yakn akrabalaryla bir hatta iki
kuak boyunca rettiimizde her hayvanda ciddi bozukluk
lar olduunu grdk ...
. . . [G]eni alnl, kk gzl ve burunlaryla alnlar arasnda
bir a olan cocker spaniel'ler seiliyordu. Otopsi srasnda bu
hayvanlarn beyinlerini incelediimizde, beyinde hafif bir su
toplanmas olduunu kefettik. Hayvan yetitiricileri yukar
da saydmz zellikleri seerken farknda olmadan baz bi
reylerdeki beyin bozukluunu da seiyordu. Bizim rettiimiz
soylardaysa diilerin, ideal bir ekilde bakldklar halde ancak
yzde SO'si salkl ve normal yavrular dourabiliyordu.
Baka kpek soylar arasnda da bu tr bozukluklar olduka
yaygndr.12

308
 Olma Okyanusu

Snrl bir bilgi dahilinde modem zamanlarda ensest sonu

cu benzer genetik bozukluklar insanlarda da izlenebilmitir.
lk kuzenlerle yaplan evliliklerde13 bebek lm oran yzde
60'br. 1960'larn ortalarnda Michigan' da yaplan bir alma
da14 kz-erkek karde veya baba-kz beraberliinden doan on
sekiz ocuk, baka bir grup ocukla karlahrlmhr. Ensest
sonucu doan on sekiz ocuktan on biri ilk alh ayda lmtr
ya da zihinsel engellilik dahil pek ok bozukluk gstermitir.
Ama ocuklarn ailelerinin kaytlarnda bu tr bozukluklar
mevcut deildir. Kalan ocuklarsa her adan normaldir ve
evlat edinilmeleri nerilmitir. Dier hayvanlarn ensest nite
liindeki iftlemeleriyle karlabrldnda lm ve hastalk
oran insanlarda daha yksek seyretmektedir.
Tekrarlanan soy ii remenin tehlikeleri o kadar akhr
ki, Kleopatra'nn atalar olan Msr Kralielerinin Firavunlar
dnda baka birilerinden gebe kald sonucuna varabiliriz.
Art arda birka kuakta yaplan karde evliliklerinin lmler
le sonulanm olmas gereklidir. te yandan bir kuan bile
soy dndan bireylerle iftlemesi, soy ii remenin sonula
rn sfrlayacakbr.
Soy ii reme zellikle kk gruplarda byk bir tehlike
arz eder nk baa klmas zor bir durumdur. Eer birey
lerden birinde lmcl olmayan bir mutasyon ba gsterirse,
mutasyon ya mutasyonun taycsnn ocuu olmad iin
kaybolur ya da biraz uyumsuz bir mutasyon bile olsa birka
kuak iinde tm gruba yaylr. Bu durumda erkeklerin ou
fazladan testosterona sahip olabilir, ahmalar ba gsterir,
ahmalarn yn belli olmaya balar ve genlere gerektii
gibi baklmaz. Eer soy ii reme younsa kuak optimum
uyarlanmadan uzaklar ve sonunda grubun her yesi ocuk
yapamayacak hale gelebilir.
Eer soy ii reme o kadar riskli olmasayd, kk nfus
lar gen frekans asndan bugn deilse bile gelecekte ok
avantajl olabilir diye dnebilirdik. Eer nfus azsa genetik

309
Atalarmzn Glgesinde

koddaki yeni mutasyonlar ve yeni harf kombinasyonlar, yeni

dizilinler birka kuak iinde tm nfusa yaylabilir. Biyo
lojide geni nfuslar zerinde yaplamayacak yeni deneyler
bu yolla gerekletirilmektedir. Sonu olarak grup her zaman
iin optimum adaptasyondan uzaklar. Ama nadir genler ve
gen kombinasyonlar kk bir nfusta kolayca denenebilir
ve gen frekanslar asndan byk gelimeler kaydedilebilir.
Kk nfuslarda grlen bu duruma "meklem kazala
r" ad verilir: Diyelim ki yaz tura attnz. Tek bir denemede
tura gelme ihtimali 1 / 2' dir. ki kere yaz tura atarsanz sonu
lar iki yaz, bir yaz bir tura, bir tura bir yaz ya da iki tura ek
linde olacaktr. Bu durumda arka arkaya iki kez tura gelme
ihtimali 1 / 2 x 1 / 2 = 1 / 4'tr. kere yaz tura attuzdaysa
hepsinin tura gelmesi ihtimali 1 / 2 x 1 / 2 x 1 / 2 = 1 / 8' dir ya da .
231te birdir. Bin kere denerseniz arka arkaya 10 kere tura gel
mesi ihtimali 210=1024'tr. Yz kere arka arkaya tura gelmesi
ise milyar kere milyar kere trilyon denemeyi gerektirmekte
dir (2100 kabaca 1Q30'a denktir).
Kk gruplarda meklem kazalar kanlmazdr ama
bu durum byk gruplarda mevcut deildir. Kk grup
lardaki meklem kazalarn ensestin yaratt bozulma ol
madan korumann bir yolu var mdr? Diyelim ki her grup
soy ii remektedir ama zaman zaman da soy d remeler
gereklemektedir. Yksek oranda yalblm alt gruplarda
ki bireyler birbirini bulup, eleerek, ensestin ciddi genetik
sonularndan kanmay baarr. Genetik ak sayesinde alt
gruplarda farkl gen kmeleri oluacakbr. Her kk grup
ayn bir dizi kalbmsal eilime sahiptir. Bu yzden evreye
optimum adaptasyonu gstermeyeceklerdir, bu da yaam
larn gletirir. evrenin deiimiyle beraber bu gruplarn
hibiri eski iyi durumunu koruyamayacaktr. Pek ok grupta
toplu lmler gerekleecektir. evresel bir krizde her eye
ramen gruplardan biri ans eseri kendini avantajl bir ko
numda, nceden uyarlanm halde bulabilir.

310
 Olma Okyanusu

Burada bavurulacak hile meklem kazalarn byk

gruplarn istikrarllyla kombine etmektir, bylelikle iste
nen adaptasyon elde edildiinde temel nfusa hzla yayla
cakbr. ansl grup, yeni optimal gen frekansna sahiptir ve di
er gruplarla genetik temasta bulunmaktadr. Bu yolla adapte
olmu gen kmeleri bakalarna gemektedir. Dier gruplar
da yeni yeteneklerden, zelliklerin karmndan, yeni uyar
lanmalardan bu sayede yararlanmaktadr ve bylelikle soy ii
remenin tehlikeli sonulan da nlenmi olur.
Deneme yanlma mekanizmas yoluyla geni bir nfus
mmkn olan gen frekanslarn kefedebilir. Eer bizi baa
rya gtren uyarlanmalarmz imdi artk eskiden olduu
kadar faydal olmazsa, bir k yolu yine de vardr. Trleri
kk ve soy ii remeye yatkn nfuslara blerek ama ara
sra farkl nfuslar aras elemeye de izin vererek Sewall
Wright'n zmne ulaabiliriz. ki tuzak; an genelleme
ve an uzmanlama engellenir .15 Byk evrimsel admlar g
reli kk, yar yalhlm nfuslarda gereklemektedir. By
lece Darwin'in kafasn kurcalayp duran problemlerden biri;
ara formlarn greli yetersiz fosil kaytlan meselesi zl r . 16
***

Daha nce hibir organizma bilinli ve kapsaml bir evrimsel

politika retmeyi, kendini kk nfuslara blmeyi, genetik
meklem kazalar yaratmay ve ayn zamanda ensestin teh
likelerinden kanmay dnmemitir. Ama evrimsel s
rete her zaman olduu gibi, doru ayarlamalar tesadfen
yapan trler fazla remitir. Yaam tarihi boyunca yeterince
evrimsel deney yaplrsa, gerekleme olasl bulunmayan
uyarlanmalarn, grup apnda, soy ii ve soy d remenin
dengelenmesi yoluyla gerekleebildii grlecektir. Bura
da evrimin srmesini garanti alhna alan bir mekanizmann
evrilmesinden, ikinci dereceden, st-evrimsel bir geliim
den sz ediyoruz. 17

311
Atalanmzn Glgesinde

Belli bir zaman diliminde meklem kazalarnn gerekle

mesi iin Wright'a gre bir grubun nfusu yz ya da iki yz
bireyden fazla olmamalyd; hatta en dorusu yirmi-otuz ki
iden olumasyd. Altl ya da sekizli gruplar istikrarsz ola
bilir nk yrhalar tarafndan yok edilmeye, bir hastalk ya
da bir felaket yoluyla silinip gitmeye akhrlar. Bu da mek
lem kazasnn baka bir halidir.
Doal seilim yoluyla genetik ylma yapmay baaran
trn yelerinden biri olsaydnz ne hissederdiniz? Kk
gruplarda yaamaya baylrdnz. Kalabalklardan nefret eder
diniz. Grubunuza tutkuyla bal olurdunuz, youn bir aile
olma duygusu hissederdiniz, sper vatanseverlik, ovenizm,
etnik merkezcilik gelip sizi bulurdu. Grup yeleriniz ayn
zamanda yakn akrabalarnz olacandan, onlar iin kahra
manca hareketler veya fedakarlk yapmaktan ekinmezdiniz.
Grubunuzun baka gruplarla karmasn da engellemeye a
lrdnz nk byk gruplar meklem kazalarnzn n
ne geebilirdi. Dier gruplara makul lde bir dmanlk
beslemek de sizin iin iyi olurdu, onlarn yetersizliklerinden
dem vururdunuz ve yabanc korkusu ve dmanl ya da
ar milliyetilik gelitirirdiniz.
Dier gruplar tabii ki sizinle ayn trden bireylerden
olumaktadr. Tpk size benzemektedir. Ama yabana d
manln alevlendirmek iin onlar dikkatle incelemeniz ve
aranzdaki olas farkllklar onlarn aleyhine olacak biimde
abartmanz gerekir. Sizden birazck daha farkl bir kalbna
ve biraz farkl bir diyete sahiptirler ve tam olarak sizin gibi
kokrnamaktadrlar. Eer iyi koku alyorsanz belki de kokula
r size tuhaf, kt ya da iren gelecektir.
Eer baz ayrmlar yapabilirseniz bu sizin iin iyi olacaktr.
Kyafet ve dil henz icat edilmemise davranlardaki, duru
taki ya da seslendirmedeki farkllklar size yardmc olabilir.
Sizi dier gruptan ayrt eden her ey nefreti yksek tutacak ve
gruplarn kanmasn engelleyecektir. Dier gruplar da tabii

312
 Olma Okyanusu

ki sizin gibi dnmektedir. Bir grup ile dier bir grup ara
sndaki kaltmsal olmayan farkllklara kltr denir. Bunlar,
gruba uyarlanma avantaj getirdii sylenmesi g olan, ama
grubun bamszlna ve uyumuna hizmet eden keyfi farkl
lklar bile olabilir. Buna da kolektif olarak kltr ad verilmi
tir. Pek ok hayvan tr ilkel bir kltre sahiptir.18 Kltrel
farkllklar genetik ak korumak asndan yararldr.
Tabii soy ii remeyi belli bir seviyede tutmak ve ara sra
soy d remeye yer vermek iin zdr. Ensestten ireniyor
ya da en azndan en yakn akrabalarla eleme fikrinden nef
ret ediyor olabilirsiniz. Kltr yoluyla, yani arkadalarn ta
vrlarnn taklit edilmesiyle bu tepki mmkn olduunca des
teklenir. Ensest tabudur (ama bir topluluun nfusu birka
kiiye derse tabu olmaktan kabilir). Ama soy d eleme
resmi olarak yasaklanm da olabilir, belki gen erkekler te
sadfen mahallede gezintiye kan dier grubun erkeklerine
saldryordur ya da babalar yandaki kye kaan kzlar iin
sanki lm gibi yas tutuyordur. Her tarafa yaylan, bulac
etnik merkezcilik ve yabanc dmanlna ramen yine de
kart grubun yelerinden birini ekici bulma olaslnz var
dr. Kaamak iftlemeler olabilir. (Bu aa yukar Romeo ve
]uliet'in, Rudolph Valentino'nun eyh adl kitabnn ve kadn
lar hedef kitle olarak gren byk bir ak kitaplar endstri
sinin iledii bir temadr.)
e yaramas kesin olan hayatta kalna stratejisi; kk
gruplar iinde yaayarak, etnik merkezcilii ve yabanc d
manln krklemek ve ara sra yaplan kaamaklara gz
yummaktr. Kendi kltrn yarat: Trler renilmi davra
n tekrarlama becerisine eritike, gruplar arasndaki fark
llklar da artacaktr. Davransa! farkllklar eninde sonunda
genetik farkllklara yol aar ve bunun tam tersi de mmkn
dr. Yar-yalblmlk; mesafeli davran ve dier gruplarla
cinsel alverii brakmak farkllklar dourur. Farkllk da
seilimin zerinde alabilecei harnm addedir.

313
Atalarmzn Glgesinde

u sonuca varabiliriz: Kk, yar yaltlm gruplarn

daha byk gruplarn altyapsru oluturmasnn; yabanc
dmanlnn, etnik merkezciliin, blgeciliin, ensestten
kanmann, ara sra soy d remenin; ve baarya ulam
toplumlardan uzaklap baka yerlere g etmenin hep (n
fus genetii ve evrimle ilgili) bir sebebi vardr. Bu mekaniz
malar zellikle kendini ekolojik, biyolojik ve fiziksel adan
deien evrelerde bulan trlerde devreye girer. Arkeobakte
riler, karncalar ve atnal yengeleri bu kategoriye girmese de
kular ve memeliler girmektedir. Bir dahaki sefere kendinden
olmayanlara kar nefret propagandas yapan demagogun
konumasru duyduunuzda, bir an iin durup durum de
erlendirmesi yapn: Demagog kadim bir arya uymakta
dr, ne kadar tehlikeli, modas gemi ve zararl bir davran
da olsa, nefret propagandas bir zamanlar trmzn iine
yaramh.
Deiken ve istikrarsz bir evrede gen frekanslarnn
ayarlanmas sorununa zm bulunmutur ve zm de ty
leri rpertecek kadar tandktr. Nfus genetii ve gen fre
kanslarnn soyut dnyasna yolculuk yaphktan sonra keyi
dnyoruz ve kendimizi bize ok benzeyen bir eye bakarken
buluveriyoruz . . .

314
 Blm 1 4

YERAL TK DUNY ASK

..
Kendi bulank kopyalaryla yz yze geldikten sonra, derin
dnmeyen bir insan bile bunun ok artc bir ey oldu
unun bilincine varr. aknlnn nedeni aalayc kari
katrn verdii irenme hissinden ok, zamana duyulan ani

ve youn gvensizlik, kendisinin doann iindeki ve yeralh

dnyasndaki konumunu anlatan ok ciddiye alnm teori
lerin yitip gitmesi ve gl temellere sahip nyarglarn sar
slmasdr. Bu, fazla dnmeyenlerin zihninde belli belirsiz
bir phe yaratr; bilimin son dnemdeki gelimelerinden ha
berdar olanlarsa bunu byk bir sav olarak grr ve ileride
douraca sonulardan endie duyar.

T. H. HUXLEY
nsann Dogadaki Yeri 1
 oca adama herkes sayg duyuyor. Yrd zaman her

K kes saygyla kafasn ne eiyor ve ellerini uzatyor. ou

zaman size dokunur, ellerini uzatr ve tek tek herkese do
kun ur. Kendinizi ok iyi hissedersiniz. Gzlerinizin iine bakar ve
her istediinizi yapmanz ister. Bana o ekilde baktnda dayana
myorum. Kendimi ok iyi hissediyorum, gzlerimi yere, ayaklar
mn dibine indiriyorum.
Bana deli oluyor. Bana bakar bakmaz benimle birlikte olmak is
tiyor. Aslna bakarsanz hareket eden her eyle beraber olmak ister.
Onunlayken "hi havamda deilim " ve "bam aryor" gibi numa
ralar skmez, bunlar yalnzca banz belaya sokar ve o zaten iste
diini alr. Hangi havadaysa siz ona uyarsnz. Koca adamla beraber
olmak houma gittii iin anslym. Ama zaten onunla beraber ol
may kim istemez ki? Kendisi yanmda deilken benim ne yaptm
hi umursamaz, hamile kalmadm srece onun iin sorun yoktur.
Erkeklerin ou pek sayg grmez. Onlarla beraber olmak da o
kadar zevkli deildir. Ama yine de buna mecbur kalrsnz. nce
sert bir bak atarlar ve sonra sizi ldresiye dverler. Bu adamlarn
hepsinin aklnda tek bir ey vardr. Bir keresinde Koca Adam orta
larda yokken, bana bir erkek yaklat ve ben onunla beraber olmak
istemeyince koca bir kayay yerinden kaldrd. Bu ona izin vermem
gerektii anlamna geliyordu. Erkeklerin hepsi byledir. Eer boyun
emezseniz acayip sinirlenirler. Bu kk adamlar kendini bir ey
zanneder. Seksi olduklarn dnrler. stedikleri herkesi elde ede
bileceklerine inanrlar.
Koca Adam ortalkta olduunda bazen onlara bu i iin izin ve
rir bazen de vermez. Koca Adam yolculua kmsa ya da arkasn

317
Atalarmzn Glgesinde

dndyse bu ocuklardan holanrsak onlara istedikleri eyi veririz.

Kim bilir belki ilerinden biri bir gn yksek bir rtbeye ular ve
Koca Adam 'n yerine geebilir. Ama Koca Adam 'n gzleri st
mzdeyken, eger istemeze bu ocuklara bakmayz bile. Duraca
mz yeri ve ne yapmamz gerektiini biliriz.
Erkekler okanmaktan ok holanr. Bazen tek istedikleri p
mek ve okanmaktr. Bazen de daha fazlasna ihtiya duyarlar. Son
rasnda keyifleri yerine gelir. stediklerini hemen yaparsanz, size
iyi davranrlar, bilmem anlatabiliyor muyum ? ocugum olmadan
nce arka arkaya on, on be adamla yapyordum. Benimle olmak iin
sabrszlanyorlard.
Koca Adam zaman zaman kontrolden ktgtnda tek yapmam
gereken onu biraz okamaktr, o zaman onu bu kadar sinirlendiren
eyin ne oldugunu bile unutur. Koca Adam bana kar ok iyidir. Bir.
keresinde ocugum bizi tam o esnada izliyordu ve durdurmaya a
lt. Koca Adam 'n zerine trmanarak, kk yumruklaryla ona
vurmaya balad. Koca Adam ona bir ey yapmad. Bu durumun
ok komik oldugunu dnd. Bana da ocuguma da zarar vermedi.
Ahbap ve a da sayg gryor. Tabii Koca Adam kadar deil ama
ona yakn. a, Koca Adam 'n kardei, o da benden holanyor. a,
devriyeleri geceleri bizim ayrlgmzn snrlarna gtryor. Di
er tarafta taklan bir ete var. Onlar yabanc ve bazen bize baskn
dzenliyorlar. Yabanclar sevmiyoruz. Bizim erkeklerimiz yabanc
lar grnce deliye dnyor. Buraya gelen yabanclar laygn bulur.
Onlar yakalar ve paralarz. Devriyelerimiz ocuklarmz ve bizi
bu yabanclardan korur.
Bir keresinde herkes ok gergindi. Belann kokusunu alabiliyor
duk. ocugumla beraberdik ve korkuyorduk. Birbirimize smsk
sarlmtk. Yabanclar yeri gg paralarcasna geldi. Seks ve bela
aryorlard. Saldryorlard. Koca Adam onlara gereken muameleyi
yapt. Ahbap ve a yardma gelmeden ok nce Koca Adam onlar
durdurmutu. Yabanclar gerekten hzl kouyor. Eer biraz daha
kalsalard, kesinlikle lm olacaklard. En iyi ksm da daha olaylar
yatmadan Ahbap ve a 'nn yetiip, tek tek hepimize her eyin

318
 Yeralt Dnyas

yolunda olduunu sylemesiydi. Koca Adam elini omzuma koydu

ve yanama dokundu. Bana bir pck verdi. Koca adam gerekten
ho biri.
***

Herkes gibi ben de klardan holanrm. Ama asl houma

giden dvmektir. Devriyedesinizdir, sessiz olmaruz gere
kir ve harekete de hazr olmalsnz. Yabanclar karnza bir
anda kabilir. Geceleri her ey olabilir ve bu olduka heyecan
vericidir.
Yabanclar yakaladmzda onlar doduklarna piman
ederiz. Bir keresinde a ocuuyla beraber yabanc bir anne
yakalad. Kk veledi bacandan tuttu ve kafasn talara
vurup krd. Bu yabanclara ortalkta dolanmamay rete
cektir. Gnler sonra anneyi yine grdm, gerekten ok z
gn grnyordu, l ocuunu tayordu. Ama ne yapalm
iler byle yryor. Yabanclar ayrlmza girerse, balar
na geleceklerden de kendileri sorumlu olur.
Koca Adam devriye gezmiyor artk. Eskiden Koca Adam
lider olmadan nce, a, ben ve o hep beraber devriye gezer
dik. Harika zamanlard. Yabanclar ayrlmz ve diileri
mizi almaya gelir. Baz diiler bunu umursamaz ve yabanc
larla seks yapmaktan ekinmez. Ama biz erkekler bunu dert
ediniriz. Yabanalar bizden farkldr. Eer dikkat etmezsek
bizi teker teker ortadan kaldrrlar.
Hzl ve sessizler. Onlar yakalayamadmzda arkalarn
dan ta atarz. Beni gremeyecekleri bir yere trmanp talarla
onlar yaralarm. Canlarn actrm ve buna ramen bana bir
ey yapamazlar. Bu yabanclar benimle oyun oynamaya kalk
masa iyi olur.
Yine de dikkatli olmak lazm. Yal Adam, Koca Adam' dan
nceki liderimiz bir keresinde yabanclar kovalyordu ve o
pelerinden gider gitmez erkeklerden biri onun balayna k
t kz arkadan ald ve allklara gtrd. zin almadan

319
Atalanmzn Glgesinde

onunla beraber olmak istedi. Kzn umurunda deildi. Patron

geri dndnde saygnlndan bir eyler yitirmiti. Eer
bir diiye fazla dknseniz, banz belaya girer. zellikle
de patron olmak gibi bir hedefiniz varsa. Ama Koca Adam li
derlii aldnda Eski Patron bunu ok da sorun etmedi, tm
gnlerini diilerle beraber olarak geirmeye balad. Kr sal
ama mutlu.
Bazen yabanc gen diilerden biri bize srnar. Onlar l
dreceime onlarla seks yapmay tercih ederim. Ama bazlar
kendini kaptrabiliyor. Biz burada yabanclar sevmeyiz. Yine
de bir bakarsnz bu kzlardan biri erkeklerimizden birine ya
pm ve bizimki de aktrmadan onu gruba sokuyor.
Bizim grupta herkes kendi yerini bilir. zellikle de diiler.
Bazen sanki istemiyormu gibi yapar, sizi inandrrlar ama
ben onlarn gerekte neye ihtiyac olduunu biliyorum. Ba
zen biraz kaba gle onlar kendine getirmeniz gerekebilir.
ounlukla bir baknzla, klarn sallamaya, glmseme
ye ve sizi szp inlemeye balarlar. ou zaman da yalvar
yakar olurlar.
Tabii biz Koca Adam' sinirlendirmek istemeyiz. Ona sayg
gsteririz. Bizim zerimize kmasna izin veririz. Ama ara
mzda bir ey gemez bu sadece bir gsteridir. Benim rtbem
yksek ama konu Koca Adam olunca ben de herkes gibiyim.
Koca Adam benim patronum. Eer k sk gen bir adam
sayg gstermek istemezse ya fikrini deitirmek zorundadr
ya da mr ksa srer.
Koca Adam gerekten de zel biri. Onu iki, ve daha ok
yabancyla tek bana ve ayn anda dvrken grdm. Bir
keresinde suya den bir ocuu kurtard. O olmasayd o
cuk kesin boulurdu. Koca Adam gerekten de cesur biri.
Koca adamdan sonra en ok sz geen benim. Rtbem
yksek. Koca Adam dnda bana yanaan pek kimse olmaz.
Tabii ara sra dier ocuklarn yardmna ihtiyacm oluyor.
Onlar okuyorum ama bu sorun deil. Bazen Koca Adam si-

320
 Yeralh Dnyas

nirlendiinde penisine dokunarak onu sakinletirmek mm

kn oluyor. Ama bazen de daha fazlasn yapmak gerekebi
liyor.
Yeterince yiyecek olduunda ve etrafta yabanclar dola
madnda herkes keyfine bakar. Erkekler sakinleir. Aka
mstleri uykular gelir ve biraz kestirirler. Bu rahatlk da bir
sre sonra batmaya balar, devriye gezmek istersiniz.
Ben bu rtbeyi bileimin kuvvetiyle aldm. ans eseri iki
numara olmadm yani. Baladmda henz yetikin bile sa
ylmazdm, kimse bana sayg duymuyordu. Bydmde
nce dier ocuklar ve sonra anneleri ve kz kardeleri bana
sayg duymaya balad, sonra da tm diiler. Bu noktada er
keklerle kapmam gerekti. Kolay olmad. Bazen yiyecek iin
onlara yalvarmam gerekiyordu, zellikle de et iin. Bir para
verdiklerinde, hemen kapp kayordum, bu da onlar iyice
sinirlendiriyordu. Hi kolay deildi o zamanlar hayat. Ama
imdi farkl; artk herkes bana sayg gsteriyor; a, hatta ba
zen Koca Adam bile.
iyi geiniyoruz, ben ona yardm ediyorum o da bana yar
dm ediyor. O benim srtm kayor, ben de onun srtn ka
yorum. Yani anlayacanz ona bir hayli yaknm. Ona a d
ndaki herkesten daha yaknm. Ama bir keresinde yeterince
sayg gstermediim iin bana ok sinirlendi. Bana nasl dav
ranlmas gerektiini retmek istedi ve byk bir kavgaya
tututuk. Bakalar da kavgaya kahld. Belki kardelerine yar
dm ediyorlard, belki Koca Adam ile benim dvmemizden
dolay gerilmilerdi. Kavgaya karan erkekler kede durup
seyredenlerden yardm istiyordu. Ksa bir zaman iinde her
kes kavga etmeye balad.
Ama Koca Adam'n gz benden bakasn grmyordu.
Kma vurdu ve herkesi sakinletirmeye balad. Ona say
g duymak zorunda kaldm. Gerek bir patron gibi davran
masn biliyordu. Yine de beni herkesin ortasnda dvd. Bir
gn benim de sram gelecek. Bana kar genellikle iyidir ama

321
Atalarmzn Glgesinde

olsun, yakamdan dsn istiyorum. Gnn birinde zerine

ullanacam.
imdilik Koca Adam, a ve ben beraber taklyoruz.
Genlerden bazlar huzursuzlanyor. Onlar da bizimle takl
mak istiyor. Bizi grnce hemen yapyorlar. Sayg gsteri
yorlar ama iten ie "benim de zamanm gelecek" diye d
nyorlar. Ama benim zamanm onlardan nce gelecek.
***

Koca Adam 'n bile el srmesine izin vermeyeceim tek ey ocu

um. Sz konusu ocuum olunca herkesin yerini bilmesi gerekir.
Kimse benim ocuumla ugraamaz. Beraber yiyecek bir eyler bul
mak iin gezintiye ktmzda, ocuumun bana saygyla baktn
hissediyorum. Birilerinin onu incitmesine izin vermektense lmeyi
tercih ederim. O da benim iin aynsn dnyor. Bataki erkekler
gelip beni tehdit ettiinde, ocuum gelip beni korumaya alyor.
Bunun iin ona sayg duyuyorlar. Elbette, buradaki her ocuk gibi
onun da dnyada tek sahip olduu ey annesi. Onu ben korumaz
sam kim koruyacak? ok kkken onu hasta eden eylerden yerdi.
Onu durdurmam ve ona nelerin yeneceini nelerin yenmeyeceini
gstermem gerekti. O zamanlar bana ok fazla ihtiyac vard. As
lnda kendi o kadar farknda olmasa da imdi de bana ok ihtiya
duyuyor. Bazen erkekler de ona bakyor ve onu seviyorlar ama yine
de erkeklere gven olmaz.
Gen erkeklerden biri annesiyle beraber olmak istedi. Annesi is
temedi. Bir gn bu yzden annesinin cann yakacak. Kz kardeiyle
beraber olabilir ama annesini rahat brakmal. Erkekler bir kere ha
vaya girince kendilerine hdkim olamyor. Gzleri dnyor ve hay
vanlayorlar.
Bazen erkekler o kadar deliriyor ki ortada hibir ey yokken bir
ocuu ldresiye dvyorlar. ocuun tek suuysa o an oradan
geiyor olmak. Bir erkek bela aryorsa mutlaka baka biri tarafndan
eziliyordur. O yzden o da hdkimiyet kurabilecei birilerinin peine
der, bu bir ocuk veya bir dii olabilir. Erkekler sinirlendiinde bu

322
 Yeralh Dnyas

hi kimse iin iyi olmaz, en azndan diiler ve ocuklar iin. Onlar

sakinletirmek iin byk aba sarf etmek gerekiyor.
Bir keresinde kz kardeimin ocuu hastaland. Bir baktk ki
bacann tekini kprdatamyor, yryemiyor. Elleriyle bedenini
srklyor ve gerekten ok garip grnyor. nceleri onu gren
herkes ban te yana eviriyordu. Erkekler ocua bakclk yap
mak iin gelmemeye balad. Sonra ona satamaya baladlar, en
sonunda saldrp, boynunu krarak ldrdler. Kz kardeim iin
zlmtm.
ocuumun tek amac eteye girebilmek, sayg grmek ve dev
riye gezmek. Henz ok kk ama onun da zaman gelecek. Koca
Adam 'n ufak bir okay iin her eyi yapmaya hazr. Ben de. Koca
Adam 'n elime dokunmasna baylyorum.
Gen ocuklar kavga ederken grrse mdahale ediyor. Tehdit
edici bir ifade taknyor. ou zaman bir bak onlar sakinletir
meye yetiyor. Yetikinlerse gidebilecekleri snrlar biliyor. Yabanc
lar haricinde kimsenin can pek yanmyor. Ama henz gen olanlar
aradaki fark anlayamyor. Bir yaa gelince birbirlerinin cann ok
kt actabiliyorlar. Kendi gcnn farknda olmayan bir salan
ocuumun cann actmasn istemiyorum. Koca Adam bu duru
mun aresine bakyor.
Ve bana da iyi bakyor. Koca Adam ya da Ahbap ... Ama Koca
Adam 'n onu bu ie kotuunu biliyorum. Bazer bize yiyecek, zel
likle de et getiriyor. Et kolay bulunur bir ey deil. Her zaman bana
ve ocuuma bir para et veriyorlar. ounlukla benim gibi gzel
grnl diilere et veriyorlar ki onlara istediklerini verelim. Ama
ben bu ii o ne zaman isterse bedavaya da yapardm. Pek oklar
yiyecek datldnda daha fazlas iin yalvaryor ama benim yal
varmama falan gerek yok.
Erkekler beni rahat braktnda tm zamanm kz kardeimle, kz
arkadalarmla ve yetikin kzmla geiriyorum. Birbirimizi kolluyo
ruz. Birbirimize sayg gsteriyoruz. Onlar olmasayd ben bir hitim.
Bir gn ben kkken, oyun dnda daha kimse benimle beraber
olmamken, istediim saygy grememek canma yetti. Kendi ba-

323
Atalanmzn Glgesinde

ma yrye ktm ve ok tatl bir ocuk grdm. O beni grmedi,

yabanc olduu hemen anlalyordu ama ok tatlyd. Ve birdenbire
ortadan kayboldu. Sonrasnda onu dnmeye devam ettim. Bel
ki de tm yabanclar onun gibi tatlyd. Belki yabanclar ihtiyacm
olan saygy bana gsterecekti. Gidip bunu anlamak istiyordum.
Onlara ulamak iin uzun bir yry gerekliydi ve devriyeleri
mize rastlamak istemiyordum. Bir ekilde oraya varmay baardm
ve abucak bir erkek buldum. Yabanc bir erkek. lk grdmle ayn
olduunu sanmyorum ama o da olduka tatlyd. Ona bir bak at
tm ve istekli olduunu grdm. Yannda kendi grubundan iki dii
daha vard ve beni grmek pek holarna gitmemiti. Diiler zerime
gelmeye balad, beni srdlar, trmaladlar, lk attlar, ben de geri
eve kotum. Uzun bir yoldu. Eve vardmda annem hari kimse
gittiimi fark etmemiti. Bana smsk sarld. Annemi zlyorum. .
 Blm 1 5

UTANDIRAN
YANSIMALAR
eylerin balangcn anm sadnda, merhametle dolup ta
yordu ve aptal hayvanlar, ne kadar kk olurlarsa olsunlar,
kz karde ve erkek karde olarak aryordu, hepsinde ken
di kklerini gryordu.
AZZ BONAVENTURA
Aziz Francis 'in Yaam1

Farkllklarn ne kadar kk ve az, benzerliklerin ne kadar

eitli ve arpc olduunu grmek bizi akna evirir.
CHARLES BONNET
Contemplation de la Nature
Maymunlarla insanlarn karlatrlmas zerine2 (1781)
 5 . yzyln balarnda Kartacal Hanno albn
DD

M yedi gemiden oluan bir filoyla Bab Akdeniz' e

yelken ah. Her geminin 50 krekisi vard ve gemiler top
lamda 30 bin kadn ve erkek tayordu. Ya da en azndan Tan
r Baal'a adanm tapnaklardan birinin duvarna yazlm
Periplus adl kronikte iddia edilen buydu. Cebelitank boa
zndan getiler ve gneye doru yol aldlar, Fas'taki Agadir
ehri de dahil olmak zere, Bab Afrika Sahillerinde ehirler
kurdular. Hanno hipopotamlar ve timsahlarla dolu bir yere
geldi. Burada pek ok insan grubu vard, bazlar oband,
bazlar vahiydi, bazlar arkada canlsyd ve bir ksm da
mesafeliydi. Fas'tan getirdii tercmanlar burada konuulan
dili anlayamyordu. Gnmzde Senegal, Gambiya ve Sier
ra Leone olarak bilinen blgelere doru yolculuuna devam
etti. Atei "ge" erien byk bir dan yamacndan geti.
Dadan gece ve gndz hi durmadan ate nehirleri denize
akyordu. Bahsedilen byk ihtimalle Niger Nehri'nin delta
snn dousunda kalan Kamerun Yanarda'dr. Dnmeden
nce Hanno, Kongo'ya kadar gitmi olabilir.
Periplus'un son 18 ksa paragrafnda Hanno dnmesine
yakn Afrika gllerinden birinde bir ada bulduunu anlabr.
Ada . . .

. . . vahi insanlarla doluydu. ounluk tyl vcutlara sa

hip kadnlardan oluuyordu. Tercmanlar onlara "gorilla"
diyordu.

327
Atalarmzn Glgesinde

Erkekler sarp kayalklara kaarak, talar yuvarlamaya

balar ama kadnlar o kadar ansl deildir.

kadn yakaladk ... smilar ve brmaladlar ... ve bizi izle

mek istemediler. O yzden onlar ldrmek zorunda kaldk
ve derilerini yzp Kartaca'ya gtrdk.

Modern an bilginleri bu kuatlm varlklarn empan

ze ya da goril olduunu dnmektedir. zellikle erkeklerin
ta ahyor olmas bize empanze olduklanru dndrtyor.
Periplus insan ve byk maymun karlamasna dair en eski
kaynakbr.3

***

Kadim Mayalara ait Popol Vuh adl metinde maymunlardan

tanrlarn bizi yaratmay baarmadan nceki son deneyi olarak
sz edilir. Tanrlarn niyeti iyiydi fakat mkemmel zanaatkarlar
deillerdi. nsan yapmak hi kolay deildi. Afrika' da, Orta ve
Gney Amerika' da ve Hindistan' da her zaman maymunlarn
insanlarla sk bir balanhs olduu dnlmtr. Onlara ya
insan olmaya aday ya da insan olmay baaramam canllar
eklinde yaklalmbr. tahi yasay inedikleri iin rtbeleri
indirilerek cezalandnlnlardr ya da medeniyetin gerektirdi
i zdisiplinden gnll olarak kaan srgnlerdir.
Eski Yunan ve Roma'da maymun trlerinin insanla ben
zerlii yaygn olarak bilinmekteydi ve bu Aristoteles* ile Ga
len tarafndan vurgulanmt. Ama atalarmzn ortak olduu
na dair bir speklasyonda bulunulmamb. nsanlar yapan
tanrlar da hayvan klna girmeye, gen kadnlar batan

* "[Bir kuyruksuz maymunun] yz pek ok ynden insan yzn andr

maktadr. Benzer burun deliklerine ve gzlere, insanlarnkine benzer n
dilere ve az dilerine sahiptir. Elleri, parmaklar ve hmaklan insanlara
benzemektedir, yalnzca vcut paralan daha kaba bir grnme sahip
tir. Ayaklan ... byk eller gibidir ... i organlan incelendiinde yerleri
nin insanlarn i organlaryla ayn olduu anlalmhr.''4

328
 Utandran Yansmalar

karmaya veya onlara tecavz etmeye baylyordu. Bu bir

lemelerin rnleri sentor ve minotorlar gibi yar hayvan yar
insan himeralar yani canavarlard. Yine de Yunan ve Roma
mitlerinde maymun himeralar mevcut deildir.
Eski Hindistan' da maymun bal tanrlara, eski Msr' daysa
mumyalanm babunlara ska rastlanyordu, bu durum tap
nlmyorlarsa bile sayg grdklerini anlatr. Klasik a son
ras Bah' da maymunun yceltilmesi sz konusu bile deil
dir nk Yahudi, Hristiyan ve slam inanc insan olmayan
primatlarn daha seyrek grld bir ada ortaya km
tr, aynca hayvanlara tapnlmas nefret uyandrmaktadr ve
animizmden olabildiine kalr. Maymunlar 16. yzyla ka
dar incelenmek zere Avrupa'ya getirilmedi. Aristoteles ve
Galen tarafndan tarif edilen Kuzey Afrika'nn szde Berberi
maymunu aslnda bir makak maymunudur.
nsana benzeyen hayvanlarla karlamadan, hayvanlar
la insanlar arasndaki balanhy kurmak kolay deildi. Her
trn ayr ayn yarahldn dnmek, bizle dier hayvan
lar arasndaki daha az arpc olan benzerlikleri (ocuklarn
emzirilmesi, her ayakta be parmak olmas) Yarabc'nn ken
dine has tuhafl olarak grmek daha kolayd. Maymun in
sann ok altndayd ve insan da Tanr'nn altndayd. Hal
Seferleri'nden sonra 17. yzylda Bah maymun trlerini daha
yakndan tanmaya balad. Bu tanklk insanlarn utanma
sna, ks ks glmesine ve belki de benzerlii fark etmenin ya
rath oku saklamaya almasna yol at.
Maymunlarn ve kuyruksuz maymunlarn en yakn akra
balarmz olduu fikri, yani Darwincilik bu rahatszl bilin
li bir seviyeye tad. Bugn hala dilin geleneksel kullanmn
da maymun kelimesine rastlayabilirsiniz. rnein oyuncu bir
ocuu kk maymun diye sevmek olduka yaygndr. Or
taada Hristiyan Avrupa'da ve Rnesans'n erken dnem
lerinde maymunlar irkinliin, salkszln, intikamcln,
ehvetin, aptalln ve uyuukluun sembolyd.5 Gnaha

329
Atalarmzn Glgesinde

yatknlklar nedeniyle "nsann D" iin rnek olutu

ruyorlard. Gnahlar yznden insanlar tarafndan kontrol
albna alnmalar gerektii inanc yaygnd. Bu varlklarn
srbna ar bir sembolizm, metafor, alegori yk vurmu ve
kendimiz hakkndaki korkularmz onlara yanstm gibiyiz.
***

D dnya henz onun evrimi anlamak iin uzun zamandr

harcad abadan habersizken Darwin 1838 ylnda "M" ba
lkl defterine yle yazyordu: "nsann kkeni arbk kant
lanmtr. ... Babunlan anlayan biri metafizie [filozof John]
Locke'tan daha fazla katk yapabilir."6 Peki ama bir babunu
anlamak ne demektir?
empanzeler zerine Afrika' daki doal yaam alanlarnda
yaplan en eski bilimsel aratrma, Bostonlu doktor Thomas
N. Savage tarafndan gerekletirilmiti. Erken Victoria dne
minde Savage, gzlemlerini yle balyordu:

Davranlarnda belirgin bir zek! gzlemlenebiliyor ve anne

ler de ocuklarna kar mfik. . . . [Ama] ok pis alkanlk

lara sahipler . . . . Yerlilerin anlatbklanna gre bir zamanlar bu
maymunlar bir kabilenin yesiydi ama ahlaksz davranla
rndan tr insan toplumundan srldler ve rezil eilim
lerini inatla srdrmelerinden dolay bugn iinde bulun
duklar yoz duruma dtler.7

Thomas N. Savage' rahatsz eden bir eyler vard. "Pis", "ah

laksz", "rezil", "yoz", aalayc szcklerdir ve bilimsel
tanmlar olmaktan ok uzaktrlar. Savage'n problemi neydi?
Seks. empanzelerin seksle takntl ekilde ve kendini bil
meksizin megul olmalar Savage' a fazla gelmiti. Bir gnde
onlarca kez geliigzel seks yapyorlar, rutin olarak birbirle
rinin cinsel organlarn inceliyorlard. Savage'n gzlemlerini
yazd dnemde, uygun yetitirilmi gen hanm lar iekle
rin erkek ve dii organlarna ("mahrem yerlerine") ok yakn-

330
 Utandran Yansmalar

dan bakmayacaklarna dair yemin ediyordu. Tannm ele

tirmen John Ruskin daha sonra bu konuda bir ift laf edecekti,
"Nazik ve mutlu iek bilgininin ak sak olaylar ve ehvetli
grntlerle hi ii olmaz,"8 diyecekti. Bostonlu terbiyeli dok
tor, empanzeler arasnda ahit olduklarn nasl aktaracakt?
Ve eer grdklerini olduu gibi aktarsayd okuyucular
aktard bilgileri onayladn dnebilirdi. Onu empan
zelere eken eyin ne olduunu merak edebilirlerdi, neden
empanzeler zerine yazmakta diretiyordu, ilgi isteyen daha
nemli konular yok muydu? Belki bu olas sorular yznden
en sradan okuyucunun bile kendisini almasnn znelerin
*
den ayran mesafeyi fark etmesi iin uramt.
***

Wiliam Congreve 18. yzyln nde gelen ngiliz komedya

yazarlarndand. Kat cinsel ahlakn isim babalar Pritenler
le yaanan kanl mcadeleden sonra monari yeniden kurul
mutu. Her a gemiin arlklarn reddettiinden zellikle
de dominant elit tabakada ahlaki serbestliin baskn olduu
bir dnem yaanyordu. Ama Congreve onlarn savunucu
luunu yapmyordu. lronik ve satirik ince zekasn gsteri
e, sahte tavrlara, iki yzlle, ann ktmserliine ve
zellikle de hkm sren cinsel adetlere evirmiti. Aada
Congreve'in Dnyann Hali adl eserinden hakim snfn diya
loglarna dair blm verilmitir:

nsan cau istedii kadar ok ak edinir kendine. Aklar cau

istedii kadar srer. Bu aklar istekler doyurulunca lr ve
insan eer cau yine ak ekerse yeni aklar edinir.

* Savage vahi yaamda gorillerle ilgili ilk sistematik almay yrten

lerden biriydi ve kadim Kuzey Afrika diline ait "gorilla" szcnn
gnmzde kullanlmaya balanmasndan o sorumluydu. Gorillerin e
kici kadnlan aza alnmayacak amalar iin kardklanna dair popler
fikirlerin kabul edilmemesi iin ok urab. Yine de yz yl sonra, devasa
gorilin gzel kadna vurulmas King Kong filminin konusu olacakb.

331
Atalanmzn Glgesinde

Kocanzdan o kadar ireniyorsunuzdur ki bu, anz be

enmeniz iin yeterli sebeptir.

Bana sorarsanz bir adam kvrak zekasyla hemen kendine

bir ak bulur ya da drstlyle bir servet edinir; bu servet
gizlisi sakls olmayan, candan bir kadndr.9

Cinsel davranlar cesurca eletiren Congreve 1695'te

eletirmen John Denis' e bir mektup yazmb:

Doamn alt seviyedeki dncelerimi tatmin etmeye zor

layan yann umursamyorum. Bakalar iin nasl bilemem
ama sana itiraf etmek istiyorum; bir maymuna "utandran
yansmalar" grmeden bakamyorum, bu yarabn kke
ninin neden uzak bir tre dayanmadn sorgulayan da
duymadm. o

Aslnda Congreve' in st snfn etrefil ak ilikilerine dair

yazdklar, utandran yansmalar bir hayvanat bahesi ziyare
ti kadar n plana karmyordu. Congreve'in yazd trden
oyunlar "Hayvanla insan arasndaki farkllklar" ykt iin
eletiriliyordu. "Eer keilerle maymunlarn dili olsayd bu
tr bir dilin kullanlmasn vahilik olarak adlandnrlard." 11
Congreve problemin altn iziyordu: Eer maymunlar yakn
akrabamzsa, bu bize dair neyi gstermektedir?
Maymunlarla insanlarn karlamas hakkndaki ilk kayt
lar tutan kiilerden, ocuklarn hayvanat bahesine gtren
ailelere dek bu tuhaf soruyla karlaan herkes hep bir tedir
ginlik hissediyordu ve bu tedirginlik gzlemci pritenletik
e arbyordu. "Maymun bedeni glntr ... bunun sebebi de
insan bedeniyle irkin bir benzerlii bulunmasdr." Rahip
Edward Topsel 1607'de Drt Ayakl Hayvanlar Tarihi'ni ya
zarken bu konuya deinmeden edememiti. Oxford'un Ang
likan piskoposu Samuel Wilberforce'un halefi Charles Gore
Londra Hayvanat Bahesi'nin mdavimlerindendi: "Hayva
nat Bahesi'nden her kmda agnostik oluyorum. Tann' nn

332
 Utandran Yansmalar

bu yarabl<lar kendi ahlaki dzenine neden dahil ettiini bir

trl anlayamyorum." Bir keresinde kendini tutamayarak
maymuna parman sallayp, barmb: "Seni dnd
mde beni tamamen ateist biri haline getiriyorsun, nk
byle canavarca bir eyi yaratacak ilahi bir varlk olabilece
ine bir trl inanamyorum. " 1 2 Eer ar cinsellie eilimi
olan rdekler veya tavanlar incelenseydi, insanlar bunu o
kadar da umursamazd. Ama bir maymuna kendimizden bir
eyler olduunu grmeden bakmak imkfulszdr.
Maymunlarn yz ifadeleri, sosyal organizasyonlar, ortak
iaretleri ve arlar, bize tandk gelen bir zeka trleri vardr.
Her ellerinde be parmak bulunur ve baparmaklaryla elle
rini bizim gibi kullanrlar. Bazlar ara sra iki ayann stn
de yrr. Maymunlar bize ok benzerler. Peki alkanlklar
gerekten toplumumuzun dokusunu zedeleyecek alternatif
cinsel iliki rntlerini mi ima etmektedir?* zerinde de
vaml dnlen insan ilikilerinin dier zellikleri de may
munlar gzlemlendiinde tarbma yaratacaktr; bask ve id
detin yaygnl ya da cinsel tehdit, tecavz ve ensest zerine
toplumsal yaptrmlar gibi. Bunlar ar ve hassas konulardr.
zellikle bize benzeyen maymunlarn davranlar skntl
bir durum yarabr. En iyisi meseleyi kaldrp bir kenara koy
mak, grmezden gelmek ve baka eyler zerine almaktr.
Pek ok insan bilmemeyi tercih eder.

***

1 8. yzylda yaam biyolog Carl Linnaeus, organizmala

r snflandrma biliminin kurucusudur. Bu bilimin amac
Dnya'daki tm organizmalar snflandrmaktr.14 Linnaeus
o zamana kadar bilinen tm bitki ve hayvanlar snflandr
ma grevini stlenmiti. Bir a ya da bir aile aacyla trleri

* Erdemlilikleriyle bilindiklerini syleyemeyeceimiz Byk lskender'in

askerlerinin, Hindistan seferleri srasnda maymunlan "ehvetleri" y
znden ldrdkleri sylenir. 13

333
Atalarmzn Glgesinde

birbiriyle ilikilendiriyordu. Bugn snflandrma emasnda

standart olarak kullanlan pek ok eyi o ortaya atmh: e
madaki kategoriler aama aama geniliyordu; tr, cins, aile,
takm, snf, ube ve !lem. Her kategori "takson" (oulu
"taksa" ) olarak adlandrlyordu. rnein insanlar; hayvanlar
aleminin omurgal hayvanlar ubesinin memeliler snfnn
primatlar takmnn Hominidae ailesinin Homo cinsinin Homo
Sapiens trnden gelmektedir. Dier bir deyile bitki, man
tar ya da bakteri deiliz, omurgamz bizi solucanlar ya da
midyeler gibi omurgaszlardan ayrmaktadr, yavrularmza
st vermek iin gslerimiz vardr, bu da bizi kulardan ve
srngenlerden ayrr; san veya ceylan ya da rakun deil
primahz ve orangutan, lemur ya da eski dnya maymunu de
il Hominidae ailesinden gelmekteyiz. Homo cinsindeniz ama
bu cinse ait baka bir tr bir zamanlar var olmusa da artk
yoktur. Bugn kendimizi bu ekilde snflandryoruz ve bu
Linnaeus'un emasyla byk benzerlik gstermektedir.
Linnaeus binlerce hayvan ve bitkiyi snflandrarak takso
nomi disiplininde engin bir deneyim kazanmhr, ama gelin
grn ki bir hayvann statsne bir trl karar verememek
tedir: Bu hayvan kendisidir. Standart kriterlere gre insanlar
ve empanzeleri ayn cinse yerletirmeliydi.* Bilimsel drst
lk bunu yapmasn gerektiriyordu. Ama bunun sve Lter
yen Kilisesi ve bil inen gelmi gemi tm dini kurumlar tara
fndan bir skandal olarak karlanacan gayet iyi biliyordu.
O yzden dn vererek insanlar emaya ayr bir cins olarak
yerletirdi. Yine de insanlarla maymunlar ayn takma yer
letirdii iin ok fazla tepki toplad.
Onu sulamak zor. Kopemik, Galileo ve Descartes gibi o
da ann izin verdii lde cesur davranmt. Pek ok do-

* "Jean Jacques Rousseau 1 753'te meseleyi daha ileri gtrerek empan

zeleri ve insanlan ayn trn yeleri olarak sruflandrmb ve konuma
yetenei insan iin balangta "doal deildi" .15 Congreve'in de benzer
bir yaklam vard.

334
 Utandran Yansmalar

abilimci insanlar ayr bir takma yerletiriyordu; Darwin'in

zamarundaysa bu geleneksel bir bilgi halini almh. Rahipler
ve kimi doabilimciler bizi ayr bir aleme yerletiriyordu. n
sanlar ayn bir cinse sokup birinci mevkiye yerletirmek po
. piller bir yaklamd ve insann gururunu okuyor, onu g
venceye alyordu. 1788'de Linnaeus savunmasz ve dnceli
bir tavrla yle yazyordu:

Sizden ve tm dnyadan nsan' Kuyruksuz Maymun'dan

ayran ... cinse zg bir zellik gstermenizi istiyorum. Ben
bir tane bile bulamadm. Birinin bana bu zellii iaret etme
sini isterdim. Ama eer insana maymun deseydim ya da tam
tersini syleseydim din bunu yasaklard. Ama belki de bir
doabilimci olarak yapmam gereken yine de budur. 16

O zamanlar, yaygn bir empanze trnn bilimsel isim

lerinden biri Pan Satyrus'tu. Pan yan kei yar insan olan bir
Yunan Tanrsyd ve ehvetle, dourganlkla ilikilendirili
yordu. Satir ise himeraya daha yaknd. nceleri at kuyruklu
ve at kulakl, penisi sertlemi bir erkek eklinde tasvir edili
yordu. Grlyor ki empanzelerin azgn cinsellii trn is
min koyulurken belirleyici bir zellik oluturuyordu. Modem
snflandrma Pan troglodytes eklindedir. Troglodytes maara
larda ve yerin altnda yaayan mitolojik bir yarahkhr. (Kuzey
Afrika'run Berberi maymunlar zaman zaman maaralarda
yaar, primatlar arasnda maarada yaam olan tek dier
canl ise insanlardr.) Linnaeus Homo troglodytes'e deinmitir
ama onun kafasnda bu canlnn bir maymun mu, bir insan m
yoksa ara bir yarahk m olduu belirsizdir.
Maymunlarn ve insanlarn anatomilerinin sistematik ola
rak karlahnlmas Darwin Devrimi srasnda T. H. Huxley
tarafndan gerekletirilmiti. Huxley'nin baka zelliklerinin
yan sra dnya d bir perspektife sahip olan szleri dikkate
deerdir:

335
Atalarmzn Glgesinde

Bir an iin, dnen benliklerimizin zerinden insanlk mas

kemizi kaldralm; kendimizi Satrnl bilimciler olarak hayal
edelim. Dnya' da yaayan hayvanlara ainayz ve ayaklan
zerinde duran, tysz, yeni bir trn dierleriyle olan ili
kileri zerine aratrma yapyoruz. Giriimci ruhlu bir gezgin
uzay ve yerekiminin yaratt glkleri yenerek bu uzak
gezegenden ald bir rnei, incelememiz iin Satrn' e geti
riyor. ncelikle hepimiz onu omurgal memeliler snfna ko
yarz . Altenesi, az dileri ve beyni dier memeliler arasnda
sistematik bir pozisyonu olduunu aka gsterir . Bu trn
yavrular gebelik srasnda plasenta yoluyla beslenir.
Tam bu noktada karlatrma ve snflandrma meselesiyle
ilgili karmza u soru kard; insan genel anlamyla Kuy
ruksuz Maymunlardan ok mu farkldr ki kendi bana bir
takm olutursun? Ya da insan ile kuyruksuz maymunlar
arasndaki fark, kuyruksuz maymun trlerinin kendi arala
rndaki farklardan daha m azdr? Fark az ise onlarla ayn
takmda yer almas gerekmez mi?
Gerek ya da hayali tm karlardan arnmal ve bu sorular
yeni bir Opossum tryle ilgiliymi gibi nyargsz davran
malyz. Yeni Memeli ile Kuyruksuz Maymun arasndaki
farklar abartmadan ya da azaltmadan incelemeli; bulgula
rmz yapsal adan fazla deer tamyorsa ve sz konusu

farklar Maymun takmnn yelerini birbirlerinden evrensel

olarak ayran yapsal farkllklardan daha azsa, yeni kefetti
imiz dnyaly ayn tre dahil etmeliyiz.
imdi en son belirttiim seenei kabul etmekten baka kar
yol brakmayan bulgular detaylca aklayacam.17

Ve Huxley maymunlarn iskelet yaplarn ve beyin ana

tomilerini karlabrmaya balar. "nsan benzeri kuyruksuz
maymunlarn" (empanzeler, goriller, orangutanlar, jibonlar,
ve siyamanglar [ilk maymun tr "kuyruksuz iri maymun"
ve dier iki tr de "kuyruksuz ufak maymun" olarak adland
rlr]) tmnn di says insann di saysna eittir, hepsinin
ellerinde baparmaklar vardr ve iskelet yaplan da olduka
benzerdir. Huxley'nin vard sonu empanze beyniyle insan
beyni arasndaki farkn neredeyse nemsiz18 olduudur.

336
 Utandran Yansmalar

Bu bilgilerden hareketle Huxley modern insanlar ile kuy

ruksuz maymunlarn yakn akraba olduklar sonucuna varr;
bu ikisinin kuyruksuz maymun benzeri ortak bir atas olmal
diye dnr. Sonu Victoria ngiltere'sinde skandal yarat
mhr. Anglikan Kilisesi Worcester Piskoposu'nun kansnn
tepkisi tipiktir: "Maymunlardan gelmiiz yle mi! Hayatm,
umut edelim ki bu doru olmasn ve eer doruysa da bu
bilginin yaylmamas iin elimizden geleni yapalm." 1 9 Ata
larmzn gerek doasna dair bilgi sosyal yapy yine tehdit
etmektedir.
***

Son yllarda hayabn kalbine, kutsallarn kutsalna ulamak

mmkn oldu ve iki hayvann ONA'lan ve tn nkleotid
leri tek tek karlatrld. Artk trler aras yaknl saysal
lahrabiliyoruz. Molekler soylar, ONA soyaalan evrimin
gerekletiine dair en byk kanttr ve evrimin hzna ve bi
imlerine dair bize kkrtc ipular vermektedir. Molekler
biyolojinin yeni aralar daha nceki kuaklar iin mmkn
olmayan igrler gelitirmemizi salamaktadr.
Her omurgal hayvan hemoglobinin oksijeni tad bir
kan dolamna sahiptir. Hemoglobin birbirine dol anm drt
protein zincirinden meydana gelmektedir. Bunlardan birinin
ad beta-globindir. ACGT diziliminin belli bir blgesi tn bu
hayvanlarda beta-globini kodlar ama protein zincirini yapan
talimatlar blgenin yalnzca yzde S'ini kaplar. Kalan yzde
95 anlamsz dizilerdir, dolaysyla bu blgede mutasyonlar
seilim yoluyla ayklanmaktadr. Primat takmnn yelerinin
ONA dizilimleri zerindeki beta-globin blgeleri birbirleriy
le karlatrldnda, 20 insanlarn dier yelerin hepsinden
ok empanzelerle akraba olduu anlalmtr. (Goril insann
daha uzak bir akrabasdr.) empanzelerle olan balantmz
iin yeni bir temel aa kanlmtr: Benzeyen yalnzca or
ganlarmz, kemiklerimiz, beynimiz deil ayn zamanda gen-

337
Atalanmzn Glgesinde

lerimizdir; insan ve empanze yapmak iin gereken talimatlar

neredeyse ayndr.
Beta-globini kodlayan ONA dizisi kabaca 50 bin nkleotid
uzunluundadr. Bir ONA molekl ipliinde, belli bir sraya
gre dizilmi 50 bin adet A, C, G ve T bu trlerde nasl beta
globin retileceini ayrnhl biimde tarif eder. nsanlarla
empanzelerin dizilimleri nkleotidlerin tamam karlatrl
dnda yalnzca yzde 1,7 orannda farkldr; insanlarn dizi
limi gorillerinkinden yzde 1,8, orangutanlarnkinden yzde
3,3, jibonlarnkinden yzde 4,3, makaklarnkinden yzde 7,
lemurlarnkinden yzde 22,6 orannda farkldr. ki hayvann
dizilimi ne kadar farklysa, son ortak atalan zaman ve iliki
bakmndan o kadar eskide kalm demektir.
Aktif olan ACGT dizilimleri incelendiinde empanze ve
insan arasnda yzde 99,6 orannda benzerlik ortaya kmak
tadr. Aktif genler seviyesinde insanlarn DNA'snn yalnzca
yzde 0,4' empanze DNA'sndan farkllk gstermektedir.21
Baka bir yntem de insandan ONA almak, ift sarmal
ap iki iplii ayrhrmaktr. Ayns baka bir hayvann ONA
moleklne uygulanr ve iki ipliin ayn ortama koyularak
birlemesi salanr. Bylece melez bir ONA ortaya kar.
Diziler hemen hemen ayn olduunda iki molekl birbirine
skca balanacakhr ve ift sarmal oluturacaktr. Ama iki
hayvann DNA'lar birbirinden ok farkl olduu takdirde,
ipliklerin birbirine balanmas zayf ve aralkl olacakhr, ift
sarmal da geveke sarkacaktr. Melez ONA moleklleri sant
rifje konulup, dndrldnde santrifjn gc iki iplii
birbirinden ayrr. ACGT dizileri ne kadar benzerse iplikleri
ayrmak da bir o kadar zor olacakhr. Bu yntem (beta-globin
kodlanmas gibi) belli ONA dizilimlerine bel balamak yeri
ne, tam bir kromozomu oluturan daha byk bir kalhmsal
materyali kullanr. ki yntem de ayn sonuca varmaktadr.
nsanlarn Kuzey Afrika maymunlaryla bu kadar yakn akra
ba olduuna ilikin kantlar ok kuvvetlidir.

338
 Utandran Yansmalar

Tm kantlarn gsterdiine gre insann en yakn akraba

s empanzedir. empanzenin en yakn akrabas da orangu
tanlar deil insanlardr. Benzerlik ne kadar azsa, diziler de o
oranda farkllaacakhr. Bu standartlara gre insanlar ile em
panzeler, eekler ile atlar kadar birbirine yakndr ve farelerin
sanlarla, hindilerin tavuklarla ya da develerin lamalarla ol
duundan daha yakn akrabadr.22
Kendi kendinize bunu akla uydurabilirsiniz. empanze
anatomisi neredeyse benim anatomimle ayn diyebilirsiniz.
empanzenin sitokrom c'si ve hemoglobini neredeyse benim
kiyle ayn. Ama empanze benim kadar akll, alkan, orga
nize, mfik, dini btn ve erdemli deil. Belki bu zellikleri
yanstan genler bulunduunda daha byk farlqar ortaya
kacakhr. Evet, haklsnz yzde 99,6'lk bir benzerlik bile ya
nlhc olabilir. Yzde 0,4'lk fark nemlidir nk iki trde
de her hcredeki ONA 4 milyar A, C, G ve T nkleotidinden
oluur ve bunlardan yalnzca yzde l'i almaktadr ve gen
leri tekil eden de bu yzde l'lik ksmdr.
Bu durumda empanzelerle insanlar arasnda farkllk
gsteren ACGT nkleotid iftleri yzde 0,4 arp yzde 1
arp 4 milyar ya da 160.000 olmaldr. Eer bunlar genlerin
1000 nkleotid uzunluunda alan paralarysa, hepsi farkl
bir enzimi kodluyorsa, o zaman insanlarn sahip olduu ama
empanzelerde bulunmayan enzimlerin says 160.000 / 1000
veya 160 olmaldr. Enzimlerin gcn, hcrenin kimyas
zerindeki etkilerini ve bu etkinin ok hzl gerekleebil
diini ve bir enzimin ok sayda molekl ileyebileceini
hahrlayalm. Yz enzim, eer bunlar doru enzimlerse ok
byk bir fark yaratabilir. Yz enzim Huxley'nin maymun
larla insanlar arasndaki farkllklar neden mecazi biimde
tanmladn aklamak iin yeter de artar bile. Bir dilide
biraz pas, terazide bir ty, yalnzca bir saatinin eitimli g
znn fark edebilecei ufack bir fark. Enzimlerden bazlar
kzma dngsn, boyu bosu, krk, atlama ve hrmanma

339
Atalanmzn Glgesinde

kabiliyetlerini ve azn, ayak parmaklannn, boazn, duru

deiikliklerinin ve yry eklinin geliimini etkileyebilir.
Baz enzimler de daha byk bir beyin, daha byk serebral
korteks ve maymunlar.n ulaamayaca yeni dnme bi
imlerini getirebilir.
Aslnda yalnzca 100 enzimin farkl olduunu sylemek
olay biraz azmsamak olur. empanzeler ve insanlar arasn
daki farklarn hibiri muhtemelen yeni enzimlerin evrilmesini
gerektirmemitir. Kk sayda deiiklikler, rnein tek bir
nkleotidin deiimi bir enzimin fonksiyonunu deitirmek
iin yeterlidir. Bu farklardan pek ou genlerin iinde deil,
aktifletiricilerde ve oaltclarda, DNA'nn hangi genleri
nin ilevsel olacan kontrol eden dzenleyici elementlerde
bulunabilir. Bu durumda yzde 0,4, belli zellikler zerinde

byk deiiklikler yaratabilir.

Yine de empanzeler bize Dnya zerindeki her hayvan
dan daha yakndr. Sizin DNA'nz ile herhangi bir insarunD
DNA's arasnda, ie yaramaz blmler dahil olmak zere,
yzde 0,1 ya da daha az bir fark mevcuttur. Bu standartla
ra gre diyebiliriz ki empanzeler bizden kendi aramzdaki
farkllklarn 20 kat kadar daha farkldr. Ama Gongreve'in
bahsettii "utandran yansmalar" bizi aradaki farklar abart
mamamz ve yakn ilikiyi grmezlikten gelmememiz konu
sunda uyarmaktadr. Eer kendimizi dier varlklar gz
lemleyerek anlamak istiyorsak, empanzelerden balamak
akllca olacaktr.
***

Deneyimsiz renciler, insanbiimliletirme eilimine ka

plmamalar, dncelerini bilemediimiz hayvanlara insa
ni nitelikler yaktrmamalar, insan davranlar ve ruhsal
durumlar atfetmemeleri konusunda uyarlr. Peri masalla
r, Ezop, La Fontaine ve W alt Disney bu trn nde gelen
rneklerini vermitir. Darwin de rencisi George Roma-

340
 Utandran Yansmalar

nes de insanbiimliletinn e eilimine kaplmaktan kendini

alamamhr. Bu kendini duygusal adan aldatma durumu
o kadar byk bir yanl olarak kabul ediliyordu ki, 20.
yzyln balarnda hayvanlarn zihinsel ve ruhsal haller
yaamadn, dnceleri ve duygular olmadn reten
hahr saylr bir Amerikan Psikoloji Okulu ortaya kh. Bu
okulun takipileri "bilin mitinden" sz ediyorlard. Kuru
cusu "bilin konseptine dair yeni bir sayfa amak zorunda
yz" diyordu ve gerek bilimcilerin gzlemlenebilen hayvan
davranlarndan fazlasyla ilgili olmamalar gerektiini dile
getiriyordu. Duygusal girdiler ieri, davransa} ktlar d
ar ve hepsi bu kadar. Hayvanlar ac hissetmez. Hayvanlar
mekanik kara kutulardr. Davrarusalclk Amerikan bili
minde gelien ultra pragmatik anlay temsil etmekteydi.
Anlayn Descartes'n otomatlaryla ortak ynleri vard ama
sorgulamay daha dar bir alana skhryordu. Neredeyse
insanlarn da hibir duygu ve dnceye sahip olmadna
karar verecekti.
Davransalcln ar formlarna biyolog Donald
Griffin' den bir saldn geldi. Alnhlanan pasajda Griffin bilim
de cimrilikten dem vurmakta, iki yeterli aklama arasnda
karar verilmesi gerektiinde basit olann seilmesi doktrinin
den, dier adyla "Occam'n Usturas"ndan bahsetmektedir:

Kah davrarusalclara gre hayvan davrann, hayvanlarn

zihinsel deneyimleri olduunu varsaymadan aklamak tu
tumlu bir harekettir. Yine onlara gre zihinsel deneyimler
nrofizyolojik srelerle edeerdir. Nrologlar nronlarn
yaps veya fonksiyonuyla insanlar ve hayvanlardaki sinaps
lar arasnda temel bir fark olmadn kefettiler. Dolaysy
la insani zihinsel deneyimlerinin gerekliini reddetmeden,
zihinsel deneyimlerin ve nrofizyolojik ilemlerin trden
tre benzerlik gsterdiini ve ikisinin edeer olduunu sy
lemek gerekten de tutumlu olmaktr. Bu gr, ok hcreli
hayvanlarda zihinsel deneyimlerin niteliksel evrimsel (z
deliini deil) srekliliini ima etmektedir.

341
Atalarmzn Glgesinde

Hayvanlarn zihinsel deneyimleri olduu varsaym oun

luk.la insanbic;imliletirme olarak grlr nk bu dier
trlerin benzer koullar albnda insanla ayn zihinsel dene
yimlere sahip olduunu ima etmektedir. Ama bu genel kabul
gren bak as var olan tm zihinsel deneyimlerin yalnzca
insana ait olabilecei varsaymna dayanr. Zihinsel deneyim
lerin yalnzca bir trn ei benzeri bulunmaz zellii olduu
inanc olduka kibirli bir durutur. Zihinsel deneyimlerin, di
er zellikler gibi en azndan ok hcrelilerde yaygn olduu
ama doasnn ve karmaklnn deitii sylenebilir .
. . . Davransaloln u noktalar gnll bir cahilliin savu
nulmasna benzer . . .
Kimi davranbilimciler, var olsa bile hayvan farkndalyla
ilgilenmediklerini duyurdular. Antipatileri o kadar gl ki
hayvanlarn ne dndne dair hibir ey bilmek isteme
diklerini sylyorlar.24

nsanbiimliletirme korkusunu ok ileri gtrmemiz

mmkndr. An duygusallktan daha byk arlklar da
vardr. Maymunlar arasnda bir isel durum, baz dnceler
ve duygular olmaldr. Mademki maymunlar genetik olarak
yakn akrabalarmz ve davranlar tandk gelecek kadar
bizim davranlarmza benziyor, bu d urum da onlarn da bi
zimkilere benzer duygular olabileceini dnmek mantk
sz deildir. Tabii ki onlarla daha iyi bir iletiim kurana dek
ya da beyinlerinin ve hormonlarnn nasl alhn anlayana
dek bundan emin olamayz. Ama bu da olduka makuldr.
Bu kitabn baz blmlerinde hayvanlarn kafasnn iinde
neler olabileceine dair baz fikirler vermeye altk.
***

Okuyucunun da tahmin edebilecei gibi bir nceki blmde

geen i konumalar orta rtbeli bir diiye ve yksek rtbeli
bir erkee aittir. Aslnda bunu yaparken tam olarak insanla
ra hitap etmek istemedik; daha ok bir empanze toplumun
da empanze olmann nasl bir ey olabileceini gstermeye
altk. Doal ortamlarnda empanze gruplar zerinde

342
 Utandran Yansmalar

yaplan sistematik ve uzun vadeli gzlemler arlk yeni bir

bilim sahas oluturmaktadr. Biz de monologlar oluturur
ken Tanzanya'daki Gombe Koruma Blgesi'nde alan Jane
Goodall'dan; Toshisada Nishida ve Mahale Dalar'ndaki
meslektalarndan ve yine Tanzanya'da alan Frans de
Waal'den25 yardm istedik ve onlarn nc, kavrayl, cesur
almalarndan yararlandk. Gzlemleri bize kesinlikle tan
dk gelen, insan ilikilerinin frtna ve gerilimiyle (Sturm und
Drang) ykl bir hayab yansbyordu. Tabii ki hibir insan bir
empanzenin beyninin iine girmemitir ve nasl dndk
lerinden emin olamayz. Tabii ki monologlar yazarken ser
best davrandk. Bunu yapbmz iin de hatal olduumuzu
dnmyoruz, empanzeler zerine dnmenin yollarn
dan birini vurgulamak istedik.
Bu noktada dngsel akl yrtme konusunda dikkatli
olmalyz, insani zihinsel ve duygusal sreleri empanzele
re yklemek ve tarbmay sonunda da zafer kazanmasna
bize ne kadar benzediklerini belirterek noktalamak doru
olmaz. Eer empanzeleri gzlemleyerek kendimizi daha iyi
anlayacaksak, kafalarndan geenlere deil yapbklanna ar
lk vermemiz gerekir. Kendimizi kandrmamalyz. Bu an
lamda davransalclar tamamen yanlmyordu.
Bu arada empanzelerin aalarda uyuduklarna ve bir
birlerine bakm yaparak uzun saatler geirdiklerine dein
medik. empanzeler dier primatlar kadar oral sekse dkn
olmasalar da orangutanlar arasnda oral seks n sevimenin
vazgeilmez bir parasdr.26 Aynca empanze teslimiyeti al
fann kasklarn pmeyi de iermektedir.
empanzelerle insanlar arasnda, empanzelerle goriller,
ebeklerle orangutanlar arasnda olduu gibi pek ok davra
n farkllklar bulunmaktadr. Yine de empanzelerin doal
ortamdaki sosyal hayatlaryla, insanlarn sosyal organizas
yonunun benzerlii dikkat ekicidir. Hapishanelerde, ehir
veya motosiklet etelerinde, su organizasyonlarnda, tiran-
Atalarmzn Glgesinde

larda ve kah monarilerde bunun izleri rahatlkla grlebilir.

rnein Niccolo Machiavelli'nin (drstlyle adalarn
oke ederek) Rnesans talya'snda baa gemek iin oynanan
politik stratejiler zerine. tutuu kaytlarn ierii empanze
toplumunda olaan karlanrd. Sa veya sol akm temsil
eden pek ok diktatr ve takipileri de bu toplumda kendi
ne yer bulabilirdi. Medeniyetin cilal yzeyi kaldrldnda,
sanki bir empanze dar kmaya alyor gibidir; sama k
yafetleri karp, sosyal adetleri bo verip serbest kalmak iste
mektedir. Ama tabii btn hikaye bundan ibaret deildir.
empanzeler insanlardan daha ksa boylu, daha tyl,
daha gl ve cinsel olarak ok daha aktiftir. Kahverengi sa
lar ve kahverengi gzleri vardr. Doal ortamlarnda krk ya
da elli yana kadar yaarlar. Bu da sanayi ve hp devrimlerin
den nce insan toplumlarndaki ortalama yaam mrnden
fazladr. Modern insanlarn tersine, yetikinlie ulam di
iler, erkekler kadar uzun yaamamaktadr. ki ayak zerin
de veya parmak boumlarna abanmak suretiyle drt ayak
zerinde yrrler. Erkek empanzeler sinirli, gergin veya
heyecanl olduunda bazen saklamaya alhklar duygular
ele veren hafif bir koku yayar. empanzeler cinsel organlarn
sergilemekten utanmaz. Bizim kadar zeki deillerdir ama alet
kullanr ve alet yaparlar. Kin tutarlar, krlabilirler ve intikam
duygular beslerler. Gelecekteki hareketlerini planlarlar.
Aile balar gl ve uzun mrldr. Yal anneler o
cuklar yetikin olsa bile onlar korumak iin saldrya geer.
Yetim ocuklar dier akrabalar tarafndan zenle bytlr.
Sevdikleri birinin lmnden sonra uzun sre yas tutarlar.
Bronit ve zatrreeye, AIDS dahil pek ok insan hastalna
yakalanrlar. Yallarn tyleri aarr, tenleri krr, salar ve
dileri dklr. empanzeler sarho olur. nsan dilinden bi
zim empanze dilinden renebildiimizden ok daha fazla
kelime renebilirler. Aynaya bakhklarnda kendilerini tanr
lar. Bir dereceye kadar kendilerinin farkndadrlar. ocuklar

344
 Utandran Yansmalar

memeden kesildiinde huysuz ve gergin olur. empanzeler

arkadalk kurar, ounlukla avlandklar yoldalaryla bir
grup oluturup, alanlarru igalcilerden korurlar. Akrabalar
ve arkadalaryla yiyeceklerini paylarlar.
nsanlar arasnda yetitiklerinde plak insanlarn re
simlerine bakp mastrbasyon yaptklar bilinir. (Bu durum
muhtemelen uzun bir sre boyunca insanlarla yaadndan,
insan olduunu dnmeye balayan empanzeler arasnda
grlr. Doal yaamdaki empanzeler erotik insan imgeleri
ne kar, insanlarn erotik empanze imgelerine olduu kadar
ilgisizdir.) Sr tutarlar. Yalan sylerler. Zayflar hem bask al
tnda tutar hem de korurlar. Kimileri tm engellere ramen
sosyal geliim ve kariyer frsatlar iin urar. Pek hrsl ol
mayanlarsa yazglaryla az ya da ok barkhr.
Doutan getirdikleri pek ok bilgi arasnda, her gece
aata yapraklardan bir yatak yapmak da vardr. Bizden ok
daha iyi hrmanrlar, nk bizim gibi aalar ayaklaryla
kavrama yetilerini kaybetmemilerdir. Kkler aalara tr
manp, jimnastik yapar ve oyun oynayp yarr. Ama eer
ocuklardan biri ok yksee karsa, o srada aacn dibinde
arkadalaryla sosyalleen annesi aacn gvdesini sarsar ve
kk de hemen aalara iner.
Orman gnlk hayatlar iinde empanze kuaklarnn b
rakt izlerle doludur. Her biri yerel corafyay ortalama bir
ehir insanrun mahallesinin sokaklarn ve dkkfull arru bil
dii kadar iyi bilir. Hemen hemen hi yollarm kaybetmezler.
Akustik rezonansa sahip aalar vardr. Bir grup avc byle
bir aaca rastladnda herkes koar, ocuklar, diiler ve er
kekler aac davul gibi alarak mzik yapar. Orkestralarnda
yayllar, ahap ve pirin nefesliler yoktur belki ama perks
yon ksm tamamdr.
empanzeler birbirlerinin sesini tanr ve belli bir ses tonuy
la bir dostu veya bir akrabay uzak bir mesafeden arrlar.
Bu ary duyanlarsa kafalarru kaldrp, dudaklarn bzer.

345
Atalarmzn Glgesinde

Yakndan bakldnda esrarengiz bir yetenee sahiplerdir.

Burada esrarengiz kelimesinin kullanlma sebebi bunun an
lamn henz kefedememi olmamzdan ileri gelir. Birbirle
riyle yalnzca seks ve egemenlik gibi ak meseleler hakknda
deil, daha zeri kapal konular, gizli tehlikeler ve sakl anm
erzaklar hakknda da iletiim kurarlar. Psikolog E. W. Menzel
klasik bir dizi deney yapmbr:

Menzel drt ila alb gen empanzeyi etraf tel rgyle evrili
genie bir araziye alr. Arazinin iinde bir kafes bulunmak
tadr. lerinden biri hari dierlerini kafese koyar. Kafese ka
patmayp lider olarak setii empanzeye bir yiyecein veya
ii doldurulmu bir ylann gizlendii yeri gsterir. Ardndan
lideri kafese geri gtrr ve bir sre sonra da tm grubu ser
best brakr. Menzel'in bildirdiine gre "lider daha nesnenin
gizlendii yere ulamadan, dier empanzeler nesnenin ne
olduunu ve nerede gizlendiini oktan renmi oluyorlar
d." Eer gizlenmi olan nesne yiyecekse, yiyecein bulundu
u yere bakmak iin kotururlar ama nesne ii doldurulmu
bir timsah veya ylansa, kafesten ktklarnda salar diken
diken olmutur ve birbirlerinden ayrlmazlar. Dikkatli dav
ranrlar ve sakl anm nesneye doru barr, yaklap sopay
la vururlar. Eer saklanan nesne yiyecekse hayvanlar blgeyi
derinlemesine tarar ve hi stres belirtisi gstermez. Ylan ya
da timsah empanzeler kafesten braklmadan nce yerinden
kaldrlm dahi olsa, maymunlar ayn davranlar sergiler
ler, yani bu tepkileri douran, nesnenin kendisi deildir.
Yiyecek testlerinde Rocky adnda bir erkek bulunan yiyecek
leri tekeline almaya balamh. Belle adndaki dii liderlik
grevine seildiinde yiyecein yerini saklamaya alh ama
Rocky ne yapp edip onun oryantasyonundan yararlanarak
yiyecei buluyordu. Eer Belle'ye biri kk, biri byk ol
mak zere iki yer gsterilirse, Rocky'i kk olana ynlen
dirip, o yemekle megulken koarak dierlerini byk yere
ynlendiriyordu. Menzel empanzelerin yn, miktar, nitelik
ve hedefin doasna dair bilgileri birbirine iletebileceini ve
bu bilgilerin bir ksmn saklamaya da yeltenebileceklerini
gstermitir. Fakat empanzelerin bu tr bir iletiimi nasl
salad hala bilinmemektedir.27

346
 Utandran Yansmalar

Tek mmkn olan seenek konuma ve jestler gibi grn

mektedir. empanzeler yzlerce farkl yiyecek eidiyle bes
lenir ve bu eitlilie ihtiya duyar. Meyve, yaprak, tohum,
bcek ve byke hayvanlar, hatta l hayvanlar yerler.
Trtllar leziz lokmalardr ve bir grup trtln kefedilmesi
bir ziyafete dnr. Kayalarn stndeki topraklar yerler
ve tuz gibi besleyici mineralleri buradan temin ederler. An
neler ocuklarna lezzetli lokmalar ayrrlar ve ocuklarn
azlarnda allmadk ve tehlikeli olma potansiyeline sahip
yiyecekler grrlerse kapp alrlar. Doal ortamlarnda biri
yiyecek istediinde, bunun iin yalvardnda yemeklerini
ara sra paylarlar. Belirli bir yemek zamanlar yoktur, gn
boyunca attrrlar. Yiyecek ararken, gruptan biri bir yan
dan attrmak iin zerinde yapraklar veya brtlenler
olan bir dal tar.
Gecenin bir yarsnda yksek dallardaki yapraktan yatak
larnda yrtclarn lklaryla uyanrlarsa; korkuyla birbirle
rine sarlrlar, idrarlar ve dklar dallardan aa akar.
Oynamaya baylrlar. Mthi bir enerjiye sahip olan ocuk
lar yetikinlerden daha oyuncudur ama yeterli yiyecek varsa
ve bir sr empanze bir araya gelmise yetikinler de oyun
oynar. Oyun ounlukla yalandan kavga etmeyi de ierir.
empanze erkekleri diilere ve ocuklara kar koruyucu
bir davran sergiler. Kadn ve ocuklar bir saldrdan koru
mak iin hayatlarn riske atmaya hazr beklerler. Goodall'in
belirttii zere, bir erkek ou zaman bir bebek grnce da
yanamaz, onu yaknnda tutmaya, onu sevmeye ve onunla
incitmeden oynamaya baylr.28 Bir erkek bir diiyle su st
yakalandnda, ocuk koup erkein azna bir yumruk ata
bilir ya da ounlukla annesi olan diinin srtna atlar.* Bu

* Gen anne bebeini stten kesmeden kzmaz. Kk stten kesilmeyi

reddedilme olarak alglayabilir. Annenin tazelenen cinsel istei ve ye
tikin veya yan-yetikin erkeklere duyduu ilgi muhtemelen ocuun
ierlemesine sebep olmakta ve ona ac vermektedir. Belki maymunlarla
Oedipus kompleksini de paylayor olabiliriz.

347
Atalarmzn Glgesinde

tr durumlarda empanze erkeklerinin gsterdii tolerans,

insanlarn gsterecei tolerans ounlukla aar.
Fakat egemenlik zerine yaplan rekabete dayal gsteri
lere gelince iler deii,r. Dier zamanlarda ocuklara kar
olduka koruyucu olan bir erkek fkeye kaplp orada duran
ocuklardan birini alp yere alabilir. Alanda yabanc bir dii
kefedilirse, erkekler diinin ocuunu ayak bileklerinden tu
tup kayalara arpabilir.29
empanzeler st rtbelilere kar fkelerini, ast rtbeli di
er erkeklerden, lml, daha gen ve daha gsz olanlardan
ve diilerden karma eilimine sahiptir. 1966' da Gombe' de
ocuk felci salgn gruptan bazl arnn ksmi fel olmasna ne
den oldu ve bu empanzeler tuhaf ekillerde hareket etmek
ve uzuvlarn srklemek zorunda kald. Bu nceleri dier
empanzeleri korkuttu, sonra hastalar tehdit etmeye balad
lar ve en sonunda da onlara saldrdlar.
Saldrganlk zaman zaman ortaya kbndan ve arkada
lk ilikileri daha yaygn olduundan, kimi erken dnem gz
lemciler empanzelerin doal ortamlarnda iddetten uzak ve
bar yanls olduu sonucuna vard. Ama bu doru deildir.
Dier hayvanlar avlarken, egemenlik hiyerarisini iletir
ken, diilerle itiip kakrken, sinirli olduklarnda ve baka
bir grup empanzeyle (yabanalarla) karlahklarnda iddet
eilimleri aa kar.
Et, bitkilerden edinilmesi zor molekler yap talar ve
temel amino asitleri ierir. ki cins de et iin ldrr. Nadi
ren diiler gruplarndaki dier diilere saldrp, bebeklerini
alp yiyebilir. Bebei ele geirdikten sonra kk kurbann
annesine kar kt bir duygu beslemezler. Bebeini yiyen
lere yaklaan anneye, gruptan birisinin sarlp, avutmaya
alt bir durum gzlenmitir. empanzelerin fareleri, s
anlar, kk kular, yirmi kiloluk yetikin al domuzlar
n, empanzeleri, babunlar ve dier maymunlar avladklar
bilinmektedir.

348
 Utandran Yansmalar

Baarl bir av byk bir heyecan getirir. Seyirciler lk

atar, birbirine sarlr, pr ve birbirlerini takdirle svazlar.
Av gerekletirmi olanlar hemen yemeye balar ya da lez
zetli paralar alp gtrme giriiminde bulunur. Genellikle
erkekler kendilerini diilerinkinden daha byk paralara la
yk grr. st rtbeliler artklar datr ve avda yer alan her
kes de payn alr. Yeni gelenler ricada bulunur. Baz paralar
alnr, bunun zerine dl alnan empanze deliye dner
ve belki de sinir krizi geirir. Et paralar gece yars attrma
l olarak yataa da gtrlebilir.
Bir sann ncelikle ba yenebilir. Bir maymun ya da bir
antilop yavrusu ounlukla ba kayalara veya bir aa gv
desine arplarak ya da boynundan alnan vampirimsi bir
srkla ldrlr. Genellikle beyin ilk olarak yenilir; beyin
av yakalayan avcnn dldr. Erkeklerin cinsel organlar
ve hamile diilerin fetsleri dier lezzetli blmler arasnda
dr. Goodall bir empanzenin, bpk bir Aztek rahibi gibi, gen
bir al domuzunun kalbini canl canl kartbru ve al do
muzunun da lk atbn bildirmitir. Yemek piirme, atal
bak takmlar, sofra adab ve mide bulanbs henz icat edil
memitir. Bu, krmz kan ve i et dnyasdr.
Janis Carter gen bir empanzeyi ve ayn byklk
te bir kolobus maymununu birbirlerini bmar ederken
gzlemlemitir.30 Ama sonunda kolobus oradan geen bir ye
tikin empanze tarafndan kuyruundan yakalanarak ld
rlr. Kafas aaca vurularak len oyun arkada kolobusu
yemeye gen empanze de hi tereddt etmeden katlr. em
panzelerin kurbanlar ounlukla ocuk veya gen maymun
lar ve kk memelilerd . Genellikle de annelerinin kolla
rndan alnrlar. Bazen anne ocuunu kurtarmaya alrken
kendi de yemek olabilir.
Bu dnyada yiyecee merhamet gsterilmez. Yiyecek ye
mek iindir. Merhamet duyanlar daha az yer ve daha az rer.
Aka grlyor ki empanzeler maymunlara ya da dier

349
Atalanmzn Glgesinde

gruplarn empanzelerine, hatta kendi grup yelerine merha

met etme veya ahlaki bir sayg gsterme gerei duymamakta
dr. Kendi yavrularn korurken kahramanlk gsteriyor ola
bilirler ama ayn merhameti dier tr gruplarnn yavrularna
gstermezler. Belki de onlarn "hayvan" olduunu dn
yorlardr.
Avlanma ibirlii gerektiren bir abadr. Byk avlan ya
kalamak iin ibirlii arttr. birlii al domuzu saldrlarna
kar korunmay da salar. Avclar gerek bir takm almas
yapar. Bir empanze alln altnda bir av kefettiinde ya
vaa dierini arr. Birbirlerine glmserler. Kurban sak
land yerden frladnda kendini beklemedeki dier em
panzelerin elinde bulur. Ka yollar tutulmutur, av pusuya
der, oyuncular arlr. ldrdkten sonra tutkuyla dolup
taan empanzeler, av serinkanllkla planlamtr.
***

Yaam alan sk ormanlardan oluuyorsa yalnzca birka ki

lometre geniliindedir ve seilmi bir empanze grubu ta
rafndan korunur. Aalarn daha seyrek olduu blgelerde
ise alan boydan boya otuz kilometreyi bulabilir. Bu alanlar
empanzeler tarafndan ev, anne ya da baba yurdu olarak
bilinir ve vatanperver duygularla korunur. Yabanclar bu
radan geemez. Darda vahi hayat hkm srer. Bir em
panzenin gnlk devriyesi birka kilometredir. Dolaysy
la sk bir ormanda yayorlarsa snrlar kontrol etmek bir
gnlk itir. Ama bitki rts ve yiyecek aralklysa, alan da
bu lde geni olacakhr ve devriye gezmek de birka gn
alacakhr.

Devriye, grup yelerinin bir arada kalmaya zen gsterdii

dikkatli ve sessiz bir gezidir. empanzeler evreyi gzlemek
ve dinlemek iin sk sk durur. Bazen yksek aalara brma
rurlar ve bir saatten fazla sessizce oturup komu topluluun
tehlike ieren blgesini izlerler. ok gergindirler; aalarda

350
 Utandran Yansmalar

ufak bir dal atrdaynca, srtarak birbirlerine dokunup ku

caklaabilirler.
Devriye srasnda erkekler ve bazen de bir dii, yeri, aa
gvdelerini ve dier bitki rtsn koklar. Yapraklar yerden
alp koklayabilir ve atlm yiyeceklere, dklara ve karnca
ynlarnn yaknlarnda braklm aletlere zellikle dikkat
ederler. Eer yeterince taze yaplm bir yatak bulunursa bir
ya da birka yetikin erkek trmanp evreyi kolaan eder ve
yatak parampara edilir.
Devriye gezmenin en dikkat eken yan grubun sessizliidir.
Kuru yapraklarn ve hrdayan bitkilerin zerine baslmaz.
Bir durumda sessizliin saat boyunca korunduu gzlem
lendi. ... Devriye gezen empanzeler kendi blgelerine geri
dndnde, dier empanzeler aa gvdelerine vurarak
ve kayalar yuvarlayarak yksek sesli bir karlama treni
dzenler ve bireyler arasnda hafif bir gerginlik ba gsterir.
. . . Bu sesli ve cokulu karlama bastrlm gerginlii aa
karr ve sosyal heyecan gvenli olmayan blgelere yaplan
yolculukla uyandrlm olur. 31

Jane Goodall Gombe'deki bir devriyeyi bu ekilde tasvir

etmektedir. empanzelerin korkularn yenme ekilleri, ses
sizlii koruma iradeleri ve zellikle kann yetenekleri bizi
hayran brakr. empanzeler iz srmekte ve dallardan, ayak
izlerinden, dklardan, elilerinden yola karak kant topla
maktadrlar. Yiyecein az olduu zamanlarda gruplarn iz
srme yetenekleri kimin hayatta kalacan ve kimin leceini
belirler. Burada yalnzca g ve saldrganlk yeterli deildir,
akl yrtmek ve abuk kavramak da nemlidir. Ve gizlilik.
Uzun zaman izcilik yapm bir insan bu devriyeye kahlmaya
alhnda empanzeler tarafndan knanmhr. insan onlar
la ak atamayacak kadar sakardr, ormann iinde onlar gibi
szlememektedir.
Uzun menzilli sava devriyesi bylece blgelerinin snrla
rndaki yollar kat eder. Eer yol bir gnlk yryten uzun
sa, akamlan kamp yaplr ve ertesi gn yola devam edilir.
Peki yolda bitiikteki blgeden bir grup yabancyla karlar-

351
Atalanmzn Glgesinde

!arsa ne olur? Eer yalnzca birka davetsiz misafir griirlerse,

saldrya geip onlar ldrmeye alacaklardr. Bu noktada
tehdit gsterileri ve gzda verme eilimine pek rastlanmaz.
Ama iki taraf da eit gce sahip grnyorsa, pek ok g
gsterisi olacakbr; talar ve sopalar atlr, aalara vurulur.
Neredeyse "biri beni tutsun yoksa unun bacaklarn kraca
m" denildiini duyarsnz. Tehditleri deerlendirirler: Eer
devriye yabanclarn byk bir grup olduunu sezerse hzla
geri ekilecektir. empanze devriyesi yabanc diilerle bera
ber olmak dahil, pek ok dier nedenden tr baka em
panzelerin blgelerine girer. z srme, gizlilik, tehlike, takm
almas, nefret edilen dmanlarla kavga ve tuhaf diilerle
birleme frsah erkekler iin byk bir ekicilik tar.
Devriye yelerinin tehlikeli ve dman topraklardan baa.:
ryla dnnce yaadklar zevk, beklenmedik bir zamanda b
yk miktar yiyecek bulunduunda gsterilen sevinten biraz
farkldr. Tiz bir sesle barrlar, per, kucaklar, el ele tutuur,
birbirlerinin omzuna takdirle vurur ve zplarlar. Dostluklar,
ulusal bir unvana layk grldkten sonra takm arkadala
rnn birbirini kucaklamasna benzer. iddetli bir yamur
balarken erkekler muhteem bir dans gsterisi yapar. Eer
bir akarsu ya da elale varsa, sarmaklara tutunup, aatan
aaca atlar ve suyun stnde srayarak, akrobatik perfor
manslar sergilerler. Performans on dakika ve daha fazla s
rebilir. Belki doal gzellik karsnda hayranla ya da sesin
bysne kaplyorlardr. Bariz neeleri 18. yzyl doktrinine
k tutmaktadr:32 "nsanlar dier hayvanlar kleletirebilir
nk mutlu olma kapasitemiz benzersizdir."
Sewall Wright'n nerdii deien evreye baarl bir ev
rimsel stratejiyle uyum salama reetesi empanzeler tarafn
dan aynen uygulanmaktadr. empanzeler on ila yz kiilik
gruplar halinde yaarlar. Hepsinin blgeleri farkldr ve bu
da evresel bir deiim yaandnda her grubun farkl oran
larda etkilenecei anlamna gelir. Byk bir tropikal orman-

352
 Utandran Yansmalar

da yavan olduu dnlen bir yiyecek, bir baka yerde, az

bulunan leziz bir yiyecek olabilir. Ormann bir yannda em
panzeleri ala veya yetersiz beslenmeye mahkfim eden bir
felaket veya bcek istilas, ormann baka bir blmnde bir
soruna yol amayabilir. Her blgesel grup yeterli oranda soy
ii reme yaptndan, gen frekanstan gruptan gruba siste
matik farkllk gsterir. Soy ii reme de soy d remeyle
dengelenmektedir. Komu blgelerdeki empanzelerle cinsel
bulumalar yaanr ve bu bulumalar gezinen bir dii tarafn
dan ya da yabanc topraklara giren devriye gleri tarafn
dan balatlr. Birlemeler genetik iletiimi salar. Dolaysyla
adaptasyon gerektiren bir durum yaandnda, eer bir grup
dierlerine gre daha hazrlklysa, genler cinsel ilikiler so
nucunda hzla empanze poplasyonuna yaylabilir ve belki
de yz kadar birleme geni tropik bir ormann en uzak grup
larn bile birbirine balayabilir. Eer kk bir evresel kriz
yaanrsa, empanzeler hazrdr ve krizi atlatabilirler.
empanze toplumunun ayrt edici zellikleri olan blgeci
lik, etnik merkezcilik, yabanc dmanl ve ara sra gerek
leen diftlemelerin aklamas bu olsa bile, empanzelerin
kendi davranlarnn nedenlerini anladklarn dnmek
doru olmaz. Yalnzca yabanclan grmeye katlanmazlar,
onlardan nefret ederler ve saldny hak ettiklerini dnr
ler. Tabii ki kar cins buna dahil deildir, yabanc diiler tarif
edilemeyecek kadar heyecan vericidir. Diiler zaman zaman
yabanc erkeklerle kaar. Belki de Euripides'in konuturduu
Troyal Helen'in hissettiklerine benzer bir ey yayorlardr.

Kalbimdekini,
Sevdiim evimi ve topram unuttum,
Yalruzca yabana bir adamla kamak iin mi? . ..

Yine de kocam bana nasl kyar,

Beni nasl katledebilir?
Hayr, eer sonunda hak yerini bulursa,
Gemiin aclarn avutmaktan

353
Atalarmzn Glgesinde

Ve frhnayla srklenmi bir kadna snak olmaktan

Baka ne getirebilir hayat
Yaman bir adam tarafndan alp gtrlm bu kadna . .. 3.1

Ann eler oullarnn kim olduunu bildiinden, ocuk

lar cinsel olarak ileri gitmeye kalkrsa buna direnebilir
ama babalar kzlarnn kim olduunu bilmez ve kzlar da
babalarn tanmaz. Bir dii kk bir grupta belli bir yaa
erdiinde ensest, daha fazla soy ii reme ve daha fazla be
bek lm olasl vardr. lk yumurtlama zamannda dii
komu blgeyi ziyaret etmek iin kar konulmaz bir istek
duyar. Bunun tehlikeli olacann peUia farkndadr. Mis
yonunun evrimsel nemini vurgulayan bir ekime kaplr.
Bu durumu ve annelerin ocuklaryla birlememesini gz
nne aldmzda empanzelerde de bir ensest tabusu ol
duu sylenebilir.
empanzelerin blgeciliinin bir zellii baka maymun
larda bulunmaz. Tn maymunlar gruplar halinde yaarlar,
blgecidirler, yabanclar sevmezler ve zaman zaman d
iftleme yaparlar. Grubun iinde yaanan ve kimsenin can
yanmadan sona eren gzda vermeye ynelik gvde gs
terileri, iki empanze grubu kar karya geldiinde gerek
iddete dnebilir. Temel bir sava kuvveti yoktur ve genel
likle gerilla taktikleri tercih edilir. Bir grup, komu blgeyi
koruyacak esasl bir g kalmayana dek dier gruptakilerin
birer ikier hakkndan gelir. empanze gruplar birbirlerinin
topran ele geirebilmek iin srekli ahr. Eer savataki
baarszlk erkekler iin ln, diiler iin cinsel klelik anla
mna geliyorsa, erkekler askeri yetenekleri bakmndan gl
bir seilime urar. Bu yetenekler, diftleme yoluyla btn
empanze gruplar bu yetenee sahip olana kadar, tropik or
manlarda birbiriyle yarr. Bu yetenee sahip olmayanlarn
yaama ans yoktur.
Bunun da tesinde devriyede ve arpmada iyi olmak,
avclkta da iyi olmak anlamna gelir. Sava yetenekleriniz bi-

354
 Utandran Yansmalar

lenmise, arkadalarnz, sevdikleriniz, cariyeleriniz ve tabii

ki siz o lezzetli krmz etten daha fazla yiyebilirsiniz. yi ye
mekler yemeyi bir kenara brakacak olursak, erkek empanze
olmak biraz askerlik yapmaya benzer.
 Blm 1 6

MA YMUNLARK N
YAAMI
Duyuyorum
Maymunlar hznle uluyor
Karanlk dalarda.
Mavi nehir
Gecenin iinden doludizgin akyor.
MENG HAU-RAN
(Tang Hanedan, 730'lann balan)
"Yang-zu ehrinde yaayan ve
Geceyi Tung-Lu Nehri kysnda geiren
eski arkadalar iin yazlmbr."1
 ifa erkei kendinden emin ve dik oturmaktadr, e

A nesi kararl bir durua sahiptir, gzn ileride bir

noktaya dikmitir. Kafasndaki, omuzlarndaki ve
srtndaki tyler diken dikendir, bu onu daha heybetli klar.
Tebaasndan biri onun nnde melir. Ban yle emeli
dir ki nndeki imenlerden baka bir ey grmesin. Eer bu
d urum insanlar arasnda yaanyor olsayd, duru saygdan
ok daha baka anlamlara gelebilirdi. Bu alalbc itaattir. Bu
gurur krcdr. Bu aalanmakbr. Alfann ayaklan da ple
bilir. Bu pozisyonu aln olan kii, in veya Osmanl impa
ratorundan aman dileyen bir kabile reisi, 10. yzylda Roma
Piskoposu'yla grmeye gelen Katolik bir rahip ya da eski
Msr'a hara deyen bir halkn firavuna korkuyla kark
sayglarn sunmak iin yollad bir eli olabilir.2
Sakin ve kendinden emin alfa erkei secdeye kapanm
aslna kt kt bakmaz; elini uzatarak kafasna veya omzu
na dokunur. Ast rtbeli erkek rahatlam bir ekilde yavaa
dorulur. Alfa yava yava dolar ve yoluna kanlara doku
nur, svazlar, kucaklar ve bazen de per. Pek ou kollarn
uzatarak ona ksa da olsa bir kere dokunmak iin yalvarr. En
st rtbeliden en ast rtbeliye kadar herkes kraln dokunu
uyla neelenir. Sknb hali gider, belki de ufak tefek hastalk
lar ellerin dokunuuyla iyileir.
Kraln uzanan ellere arka arkaya dokunuu bize olduka
tandk gelmektedir. Gelecekteki Kral VIII. Edward dnya
seyahati srasnda, Senatr Robert Kennedy bakanlk kam
panyasnda ve saysz politik lider eitli ortamlarda cokulu
takipilerin uzatb elleri tutmutur.

359
Atalanmzn Glgesinde

Alfa erkei zellikle testosteron ykl delikanllar kavga

etmeye baladnda ya da saldr ocuklara ve bebeklere y
neldiinde ahmay nlemek iin araya girecektir. Bazen bir
bak bile yeterli olur. Kimi zaman da kavga edenlere sald
rp onlar ayrr. Genellikle elleri belinde alm satarak yanla
rna gider. Bu noktada hkmetin adalet ynetiminin eksik
liklerini hahrlamamak mmkn deil. Tm primat liderlik
pozisyonlarnda olduu gibi, alfa erkeinin yerine getirmesi
gereken sorumluluklar vardr. Sayg ve itaat karlnda,
cinsellik ve yemek ayrcalklar iin topluma hem pratik hem
de sembolik balamda hizmet etmelidir. Etkileyici bir tavr
sergilenmesi beklenir. taat edenler endielerinin giderilmesi
ni ister. Doal olarak takipidirler, balarnda bir yol gsteren
olsun isterler.
Ellerin uzahlmas haricinde pek ok teslimiyet stili vardr,
en yaygn da bilimsel literatrde "sunma" olarak geer. Su
nulan nedir? Ast rtbeli erkek, alfa erkeine saygsn gster
mek iin melir ve lidere anogenital blgesini gsterir. Hafif
e mrldanabilir ve omzunun stnden srtarak ve ncelikle
poposunu kaldrarak alfaya yaklar. taat edenin saygsn
sunm a istei o kadar fazladr ki alfann bu srada uyuyor ol
masnn bile bir nemi yoktur.
Alfa (eer uyumuyorsa) ileri doru bir hareket yapar ve
itaatkar hayvan arkadan yakalar, yakn temasta bulunur ve
sonuta bu empanze iftlemesinin deimez duruu ve ha
reketi olduundan birka pelvik vuru yapar. Bu alveriin
sembolik anlam gayet aktr: Tabi olan hayvan, egemen hay
vann altnda olmak ister ve dominant taraf belki biraz gnl
sz de olsa raz olur.
Pek ok durumda hareketler yalnzca semboliktir. Gerek
bir temas ve orgazm yoktur. Yalandan yaparlar. st rtbeli
bir erkee sayg gstermek istenir ama doa bunun iin ko
nuulan bir dil vermemitir. Yine de gnlk hayahnzda pek
ok duru ve jest herkes tarafndan anlalan bir anlama sa-

360
 Maymunlarn Yaam

hiptir. Eer diiler her cinsel davete raz olmak zorundaysa,

seks ediminin kendisi teslimiyetin gl ve kesin bir sembo
ldr. Kendini sunma irili ufakl tm maymunlar ve dier
memeliler iin saygrun ve itaatin iaretidir.
st rtbeli bir erkein fkesi dehet vericidir. Uyarld
herkes tarafndan anlalr nk btn tyleri havaya kalk
mtr. Hcum edebilir, tehditler savurabilir ve aalarn dal
larn krabilir. Eer karsna teke tek bir dvte kmaya
hazr deilseniz, gnln almanz ve onu mutlu etmeniz ya
rarnza olacaktr. Tylerinin tek bir tanesi bile havaya dikilse,
bunu gzden karmamalsnz. Hem srekli ona itaat edersi
niz ("Beni ne zaman istersen seninim") hem de kendi iyilii
niz iin onun size kzgn olmadndan emin olmak istersiniz.
Sinirlendiinde vahiliini ve ebatlarn abartacaktr ve rakibi
itaat etmezse elindeki silahlar kullanacaktr. Bunu gen erkek
leri hizaya sokmak iin de kullanr ve genler de kendi gle
rini hiyeraride ykselmek iin kullanr. Bu gsteriler meydan
okumaya cevap olarak ya da toplulua kimsenin onunla ak
atamayacam hatrlatmak iin yaplr. Tabii bu tamamen blf
deildir, yoksa zaten ie yaramazd. Gsterinin iinde bir mik
tar iddet de olmaldr. Gerekli gzda verilmelidir. Eer itiip
kakma olursa i ciddiye binebilir. Ama yine de ounlukla
gsteri ritel amaldr. Hemen her zaman Alfa kazanr ama
olur da yenilirse bu hiyerarinin hemen deitii aruamna gel
mez, bunun iin srekli yenilmesi gerekmektedir.
Burada verilmek istenen ders kabaca caydralktr diyebi
liriz: "Beni ezip gemeye kalkarsan, endammla, kaslarmla,
dilerimle (zellikle de kpek dilerimle) ve fkemle ba et
men gerekir." empanze stratejisi insanlarn askeri ilikilerin
de kullanlan en eski yntemlerden biri olarak Sun Tzu'nun
(M 6. yzyl) Sava Sanat eserinde bulunabilir: "En stn
sava taktii savamadan dman hizaya getirmektir."3 Gz
da vermek olduka eski bir yntemdir ve nkoulu da ha
yal gcdr.

361
Atalarmzn Glgesinde

Yasa ve dzen salandnda, liderlik tehdit yoluyla veya

gerekirse iddet yoluyla korunduunda, topluluun tn un
surlar himaye alhna alndnda ve grup dndan bir teh
dit gelmesi halinde ne yaplmas gerektiini syleyebilecek
zlenen kahraman figr bata olduunda her ey yolunda
demektir. iddet ve gzda tek bana yeterli deildir ama
buna bir tr duygusal yaknlk olarak bakanlar, korkutul
maktan ve sindirilmekten holananlar da olacaktr.
Erkek empanzeler egemenlik merdivenini trmanmak
konusunda taknhl bir ekilde motive olur. Bu; cesareti,
kavga becerisini, bykl ve politik becerileri gerektirir.
Rtbe ykseldike dier erkeklerin saldrsna urama ola
sl decektir ve gzda vermelerle, teslimiyet anlar ar
tacakhr. Ama rtbe ykseldike topluluu rahatlahnak iin
de zorluklara katlanmak gerekir. Toplum yalnzca st rtbeli
erkeklerin kendi astlar arasndaki kavgalar durdurmas yo
luyla deil, bizzat hiyerarinin ve genetik teslimiyet gelene
inin ahmalar engellemesi yoluyla da istikrarl hale gelir.
st rtbeli olmann getirilerinden biri, yumurtlayan diilere
sahip olabilmektir. Tm memelilerde olduu gibi bu davra
n testosteron ve steroid balanhl hormonlarla alakaldr.
Mmkn olduunca remek doal seilimin bir gereidir.
Yalnzca bu nedenden tr bile olsa, hiyerari evrimsel a
dan anlamldr.
Alfa erkeinin yksek stats, onu tahhndan etmek iste
yenlerin entrikalar evirmesine neden olur. Astlarndan biri
blf ve tehditle veya gerek bir kavgayla mevcut staty
tersine evirme yolunda adm atabilir. zellikle kalabalk or
tamlarda diiler, darbelerin yaplmas iin cesaret verir ve ok
nemli bir rol oynar. Ama alfa erkei tek bana bir kiiye ya
da iki, , hatta drt kiilik koalisyonlara kar mcadeleye
hazrdr.
Alfalar otoriteyi uygular, betalar ve dierleri bazen kendi
karlar iin otoriteye meydan okur. ki kart eilimin bizde

362
 Maymunlarn Yaam

de bulunduunu, sosyal evre koullarna bal olarak her

keste bu iki eilimin farkl ekillerde dengelendiini syle
yebiliriz. Tiranln ve zgrln kkleri yazl tarihten ok
ncelere dayanmaktadr ve genlerimize damgasn vurmu
tur.
Kk bir empanze grubunda yllar iinde yarm dzine
alfa erkei baa geebilir. Bunun sebepleri lm veya hastalk
ya da astlarn meydan okumalar olabilir. Dier yandan alfa
erkeklerinin statlerini on yldan fazla koruduu da grl
memitir. Belki de tesadftr ama insan hkmetlerinde de
d urum buna benzer ve tabii ki lkeden lkeye deiir. Politik
cinayetlere yani kaybedenin ld egemenlik savalarna
da ok sk rastlanmaz.
Erkekler kavga ederken vurur, tekme atar, tepinir, srk
ler ve greirler. Ellerinin altnda varsa talar ve sopalarla
saldrrlar. Diiler daha ok sa eker, trmalar, bouurlar.
Erkekler dilerini gsterip durduu halde gruptakileri pek
fazla srmazlar nk kpek dileri lmcl zarar verebilir.
Kavgalarda fazla kan dklmez. Diilerin kpek dileri er
keklerinki kadar belirgin olmadndan, srma konusunda
kendilerine pek hakim olmaya almazlar. Herhangi bir kav
ga dier empanzelerin de kcivga etmeye balamasna sebep
olabilir. Dvenlerden biri oradan geen birinden yardm is
teyebilir ya da gemekte olan bir empanze ortada hi neden
yokken saldrya urayabilir. Herkesin tyleri dikelir. Belki
de eskiye ait krgnlklar ortaya kar. Herhangi bir atma
iinde olmayanlarn testosteron seviyeleri de ykselince ge
nel bir kargaa ortaya kar.
empanzeler parmaklarn st rtbeli bir erkein dileri ara
sna koyar ve ellerini parmaklar snlmam olarak geri ektik
lerinde gven tazelemi olur. Grup tansiyonunun ykseldii
zamanlarda erkek empanzeler birbirlerinin testislerine doku
nur ya da yukar kaldrrlar. Bu kadim branilerin ve Romalla
rn bir anlamadan sonra ya da mahkemede tanklk etmeden

363
Atalanmzn Glgesinde

nce yaph sylenen bir harekettir. ngilizce testify (tanklk

ebnek) ve testimony (tanklk) kelimelerinin kkeni Latince bir
kelime olan testis'ten gelmektedir. Arhk pantolon giyen erkek
ler arasnda pek popler olmayan jestin nemi yalnzca kltr
leraras deil, ayn zamanda trler aras olmasdr.
***

Bebeklikten itibaren empanzeler esas olarak anneleri tarafn

dan bmar edilir. Bebekler de doumlarndan itibaren anne
lerinin krkn skca tutar ve bu fiziksel dokunutan zevk
alrlar. Bu temas, uzun sreli ve derin psikolojik yararlar
salar. Maymunlar byrken fiziksel ihtiyalar doyurulsa
bile, bmar edilmezse ve sanlma gibi deneyimler yaamazsa
sosyal, duygusal ve cinsel bakmdan eksik kalrlar. Bebek
olgunlahnda bmar edilme alkanl onun da bakalar
n bmar ebnesiyle devam eder. Yetikinlerin pek ok bmar
ei vardr. Elerden biri bmar edilir dieri bmar eder. Alfa
bile bmar eden roln oynayacakbr. Dieri einin tylerini
tararken, onu ovalarken bir kene veya bit bulabilir ve hemen
azna atar. Gergin yetikin erkekler bmar edilmek ve rahat
lamak iin annelerine gider. Gerginlik yaayan erkekler, sa
kinlemek iin birbirlerini tmar eder. Bu davran uzun za
man nce empanze hijyeni ve toplum sal iin gerekli bir
gelime olarak seilime dahil edilmi ve bmar muhtemelen
testosteron ve adrenalin seviyelerini de dren ok nemli
bir sosyal etkinlik olmutur.
Buna en yakn insan davran srt ovmak ve Japonya' dan,
lsve'e, Osmanldan Roma'ya kadar bir sanat halini alm
vcut masajdr. lngiltere'deki centilmenler, bir arada pe
ruklarn tarayarak saatler geirirdi. ocuklar bitlendiinde
ebeveynler rutin olarak ocuklarn salarndan bitleri ayk
lar. Alfa erkei tarafndan bmar edilmenin verdii duygusal
g belki de amanlarn, ifaclarn, karizmatik cerrahlarn ve
krallarn dokunuunun verdii hisse benzer.

364
 Maymunlarn Yaam

Erkek egemenlik hiyerarisinin nemine ramen, em

panzelerde sosyal yapnn baka nemli unsurlar da vardr.
Anne ile ocuklar ya da yetikin kardeler hayat boyu sren
karlkl balara sahiptir. st rtbeli erkek ocuk, annenin
sosyal bir avantaj elde etmesini salar. Aynca ayn cinsten iki
birey akraba olmasa da uzun vadeli ilikiler kurabilir, buna
da sanrm arkadalk ilikisi diyebiliriz. Erkek hiyerarisinin
dnda, diiler arasnda akrabalarn ve arkadalarn saysna
ve statsne bal girift balar mevcuttur. Hiyerarinin dn
da kalan bu balar, egemenlik hiyerarisinin yeniden olutu
rulmasnda nemli rol oynar: Alfa erkei teke tek yenilemi
yorsa, ast rtbelilerden iki veya tanesi bir araya gelir ve
alfa erkeini yerinden etmeleri iin diilerce desteklenir. st
rtbeli erkeklerin gelecek vaat eden gen diilerle stratejik it
tifaklar kurduu bilinmektedir. Ara sra da diiler gergin bir
karlamay etkisiz hale getirmek gibi bir rol oynar.
ttifaklar kurulur ve bozulur. Ballklar deiir. Cesaret ve
kendini adama kadar vefaszlk ve ihanet de vardr. empan
ze politikasnda zgrlk ve eitlik gibi prensipler olmad
aikardr ama mekanizma ta kalpli tiranlar yumuatmaya
alr. Odak g dengesidir. Frans de Waal yle yazar:

Orman kanunlar empanzelere ilemez. Koalisyon alan en

gllerin haklarn kstlar; ipler herkesin elindedir.4

Bu karmak ve istikrarsz sosyal hayat, dierlerinin umut

larn, korkularn anlayan ve karlarn gzetenlere yarar sa
lar. ttifak stratejisi frsatdr. Bugnn mttefikleri yarnn
dmanlar olabilir. Tek sreklilik deimeyen ama ve hrs
br. 19. yzyl ngiltere babakanlarndan Lord Palmerston'n
ulusunun d politikasn "ulusal ittifaklar deil, ulusal kar
lar kalcdr," diyerek nitelendirmesi empanze toplumuna
gayet uygun dmektedir.
Erkeklerin kalc dmanlklar yaratmak istememesinin
geerli sebepleri vardr. Dman topraklarnda devriye gez-

365
Atalarmzn Glgesinde

mek ve avlanmak iin birbirlerine ihtiya duyarlar. Ayrca

kariyerlerinde ykselmek iin de destee ihtiyalar vardr.
Erkekler diilerden ok daha saldrgan olduu halde uzla
maya daha yatkndr.
Calhoun sanlarn yaam alannda nfus patlamas ya
ratnca sanlarn kolektif stratejisi birbirlerini ldrmek ve
doum saysn azaltmak ve bylelikle bir sonraki kuan
nfusunu kontrol edilebilir saylara ekmek olmutur. Sra
ladmz tm empanze eilimlerinden, empanzelerin de
ortam kalabalklabka hayvanat bahelerinde olduu gibi
kontrol kaybedeceklerini dnebilirsiniz. Kapal alanlar
da empanze bir saldrdan kaamayabilir, alfa erkeinin ba
klarndan kap, diiyi alp allklara doru uzaklaamaz,
avn, devriye gezmenin ve yabanc diilerle iftlemenin zev
kine varamaz. Gerilim artar ve hiyerarik karlamalar blf
ten ok gerek kavgalarla sonulanr. lmne kavga etmeye
hazr deilseniz, hizmet edip, sayg gstermeli ve kardakini
mutlu etmelisiniz ki alfa durduunuz yeri bildiinizden emin
olsun.
arbc bir biimde, gerekte yaanan bunun tam tersidir.
Tm hayvanat bahelerinde erkekler ve zellikle de st rt
beli olanlar kalabalk koullarda, zgr alanlarda hayal bile
edilemeyecek ekilde kendini olabildiince dizginler. Hapse
dilmi empanzeler ounlukla yemeini paylar. Tutsaklk
toplulua daha demokratik bir hava getirir ve sosyal meka
nizmay iler tutmak iin ekstra aba sarf edilir. Bu dnm
de bar salayanlar diilerdir. Bir kavgadan sonra iki erkek
zr dilemeyecek kadar gururluysa birbirini grmezden ge
lir. Bu noktada ounlukla bir dii ie karr ve aralarn ya
par.
Hollanda' daki Arnhem kolonisinde her yetikin dii,
kin tutan erkekler zerinde iyiletirici bir rol oynar. Ger
ek kavgalar patlak vermek zereyken ve erkekler talar
la silahlanm.ken, diiler gidip erkeklerin ellerini amakta

366
 Maymunlarn Yaam

ve nazike silahlar ellerinden almaktadr. Anlamazlkla

rn zlmesinde ve atmann nlenmesinde* diiler yol
gstericidir. 5
Bu noktadan yola karak empanzelerin san olmad
n syleyebiliriz: Kalabalk ortamlarda daha arkada canls
olmaya gayret ederler, tartmalara araclk ederler ve kibar
davranrlar. Diiler testosteronun delirttii erkekleri sakin
letirme konusunda ok kritik bir rol oynarlar. Bu, bir t
rn belli davranlarna bakarak dier bir trn (zellikle
de trler birbirleriyle yakndan balantl deilse) benzer
davranlarna anlam yaktrmann yanl olduunu gste
ren nemli bir derstir. insanlar sanlardan ok empanze
lere yakn olduklarna gre kadnlar politikada nfuslaryla
orantl boyutta rol alsayd nasl olurdu diye dnmekten
kendimizi alamayz.
***
Erkein diiye cinsel niyetlerini belli ettii ritellemi jestle
re empanze rencileri "kur yapmak" adn verir. Ama ke
limenin asl kullanm insanlarn uzun bir zaman sresince,
sabrla ve nezaketle gven oluturarak uzun vadeli bir iliki
kurma abasdr. Erkek empanzenin kur yapmas ok daha
ksa ve amaca yneliktir, daha ok "Hadi sevielim" demek
gibidir. alm satabilir, dallar sallayabilir, yapraklar hrda
tabilir, bakn dii zerinde sabitleyebilir ve diiye koluyla
uzanabilir. Salar havaya dikilir ve penisi sertleir, kzarr ve
koyu renkli testislerirle kontrast oluturur. Tm bunlar em
panzelerin kur yapmasnn vazgeilmez bileenleridir.
Dier erkeklerin gzn korkutmak iin kullanlan sem
bolik dil kur yapmakla fazlasyla benzerlik tar. empanze
dilinde "Sevielim" demek "Seni ldreceim!" demeye ok
benzer. Bu benzerlik diiler zerinde etkisini gsterir. Boyun

* Erkekler arasnda arabuluculuk yapan diiler kendi cinsleri arasnda yl

larca kin tutabilir ve uzlamay reddedebilir.

367
Atalarmzn Glgesinde

eerler. Diilerin, aralarnda akrabalk bulurunayan bir erkei

reddetme oram yzde 3'tr.
empanzelerde erkeklerin kur yapmasna karlk olarak
verilen doru cevap yere melip, arka tarafn davetkar bir
biimde kaldrlmasdr. Eer dii gereken pozisyonu almaz
sa erkek onu hizaya getirmekte gecikmeyecektir. Direnen
diilerse ou zaman iddete maruz kalr. Gruptaki btn
erkekler, btn diileri elde etmek isterler ama st rtbelile
rin kskanlklarna maruz kalrlar. Yetikin diiler, ergenlik
ana girmemi erkeklerle bile beraber olmaya hazrdr ki bu
ocuklar bazen ateli sevgililer olabilir. Ama anneler ve oul
lar istisna oluturur ve olan denese de anne buna iddetle
kar koyar.
Diilerin hemen boyun emesinin nedeninin zarar gr
memek, tecavze uramamak, srlmamak ve ac ekmemek
olduunu dnmemiz doaldr. Ama tm hikaye bundan
ibaret olamaz, nk yalnz bytlen diiler kztklarnda
kendilerini oradan geen erkeklere, insanlara ve bazen bir
mobilyaya bile sunacaktr. Burada olan yalnzca boyun eme
deil, gerek cinsel heyecandr. Motorcu ceketi giymi hams
terlar deneyinde olduu gibi eer ans tannrsa diiler yk
sek rtbeli erkekleri tercih edecektir.
Pek ok hayvanda olduu gibi empanze erkei de dii
nin vajinasna arkadan girer. ounlukla erkek melir ya da
oturma pozisyonu alr ve ellerini diinin beline veya kalasna
koyarak onu yerletirir. nsan gzlemcilere gre yzleri ifa
desizdir. empanze ve insan cinsel uygulamalar arasndaki
farka oka deinildi ve bu ounlukla aradaki yaknl red
detmek iin yapld. Roma' da en ok tutulan pozisyonlardan
biri empanzelerinkine olduka benziyordu: Erkek kk bir
tabureye otururken dii arkasn dnyor ve kendini yerle
tiriyordu. Avc-toplayc atalarmzn stili (adalaryla ayn
olduunu varsayarsak) empanzelere olduka yakndr: ift
yan yatar ve erkek diiyi arkadan kucaklar. Popler insan

368
 Maymunlarn Yaam

uygulamalarndan biri de misyoner pozisyonudur ve bu po

zisyonun misyonerlerden ok daha eski olduu sylenemez
ama yine de daha sonra greceimiz gibi bu pozisyonu mis
yonerlerden ok daha nce kullanmaya balayan baka bir
hayvan vardr.
nsan standartlarnda empanzenin seks hayab bir ak
hava orjisidir. Erkek her zaman diiyi arkadan kavrar, zorla
ycdr ve enerjisi bitmek tkenmek bilmez. Ortalama birle
me oran iki saatte birdir. Tabii ki kzma dneminde bu say
artmaktadr. Diiler yumurtlayp, hamile kalmaya elverili ol
duklarnda vulvalar ier ve pembeleir.* Kzma dnemin
de cezbedici bir ekilde etrafta dolanrlar. Kzma dnem
leri ezamanl olduundan empanze gruplarn bir dnem
boyunca imi, krmz ve srekli inip kalkar halde grmek
mmkndr. Kokular da kztklarna dair ipucu verir. Baz
durumlarda eer erkek, diinin kzp kzmadn anlaya
myorsa parman vajinasna sokup karr ve koklar.
empanze seksi ok uzun srmez ve yorucu olmaz. Her
biri bir saniyeden ksa sren sekiz ya da dokuz vurutan son
ra cinsel birleme biter. Erkekler insan standartlarna oranla
inanlmaz bir hzla tekrar erekte olabilir ve be dakika aray
la pek ok kere birleip boalabilir. Kzan diiler zellikle
sabah saatlerinde ok caziptir, bunun sebebi gece uykusuna
yatmak zorunda kalan erkeklerin uzun ve stresli bir ekilde
cinsellikten uzak kallardr. Sabah saatlerinde diiler toplu
luun mal gibi birbiri ardna pek ok erkekle her on dakika
da bir birleme yaarlar ve bu srenin sonlarna doru biraz
yorulabilirler.
Zaman zaman kahraman ruhlu bir dii- bir erkein delici
baklarna, tehditlerine ve uyarldn gsteren dier iaret
lere ramen onu reddedebilir. Erkek yaklabnda dii lk

* Bu pembeliin seksle ilgili olabilecei ilk olarak, her zaman ileri grl
olan Darwin tarafndan Viktorya a pheciliine ve huzursuzluuna
ramen nerilmiti. 6

369
Atalarmzn Glgesinde

atp kaabilir ama ounlukla pek fazla uzaklaamaz. Gen

erkekler diinin teredddn sezerse ta aramaya balar ve
bulursa diiye frlatr. Bu genellikle ikna edici olur. empan
zelerin cinsel davrann konu alan ilk incelemelerden birin
de, diinin dominant ve delimen erkein kedisine zarar ver
mesinden korktuu iin emre itaat ettii yorumu yaplmt.7
Serbest cinsel davranlarna ramen empanzeler birbir
lerini kskanabilir. Kzm bir diiyle birlemeyi reddedip
o diinin kzyla birleen erkek, bu ie fkelenen anne tara
fndan tokatlanmt. Komu blgeye girip erkeklerle bir
lemek zere dolanan diiler de baka diilerin saldrsna
urar. Erkek de belli bir diinin davranndan dolay cinsel
kskanla kaplabilir. Ama bu dalna diinin cinsel organ
pembelemi ve imi olduunda, yani dii hamile kalmaya
hazr olduunda gerekleir. Bu d urumda st rtbeli erkekler
dierlerini kovalayacaktr. Bunu oturup dnmemi de olsa,
yumurtlama dneminde diiyi tekeline alp, diinin ocukla
rnn babas olmak iin bu ekilde davranmaktadr.* Kzma
halleri dnda diinin kimle ne yaptn pek umursamaz.
Bir diiye tamamen sahip olma istei kalabalk bir em
panze ortamnda pek mmkn olmayabilir. st rtbeliler
bile avlanmak ya da astlarn meydan okumalarna karlk
vermek, tmar ya da tartmalar sonlandrmak gibi baka i
lerle meguldr. Bu birka dakika bile srse, dier erkekler
sabrla sralarn beklemektedir. Kleptogami akllarndan hi
kmaz. Hayvanat bahelerinde alfa erkei kafesten karlr
karlmaz dii kendini ast rtbelilere sunacaktr. Kapal alan
da, yan yana iki ayr kafeste bile olsalar parmaklklarn ara
sndan iftlemeyi baarrlar. Hem tutsakken hem de doal
ortamda erkek olup biteni fark ettiinde diiye saldrr. Belki

* Benzer davrarular dier sosyal hayvanlarda da gzlemlenmektedir. r

nein gorillerde; dii hamileyse alfa erkei diinin baka erkeklerle bera
ber olmasna gz yumacakhr. Kurtlar arasnda alfa diisi ve alfa erkei
rer ama kzma dneminde olmad zaman dii, grubun dier yele
riyle de birleir.6

370
 Maymunlarn Yaam

de diinin buna oktan istekli olduunu anlanhr. Aynca di

iye saldrmak rakip bir erkee saldrmaktan daha kolaydr.
Alfann mevcut olduu durumlarda bile ast rtbelilerden
biri houna giden diiyle gz gze gelmeyi baarr ve ona a
llklara doru gidelim anlamna gelen bir ba iareti yapar.
Sonra da diiyle olan gizli randevusuna doru ar adnn
larla gider. Baz d urumlarda alfaya yaranmak isteyen baka
bir erkek gizlice buluanlar ak eder. Bazen de dii orgazm
annda kendini tutamayarak tiz bir lk atar ve kendini belli
eder. Bu ekilde bir kereden fazla yakalanan diiler bu gizli ve
riskli randevularndan vazgemek yerine, lklarn tutmay
renirler ve lkl arn bouk inlemelere dntrrler.
Frans de Waal st rtbeli bir erkekle ona tabi olan baka
bir erkek arasndaki uzun bir tnna r seansndan sonra olanlar
anlabr:

Ast rtbeli erkek diiyi birlemeye davet eder ve kimse ona

karmaz. Bu durum erkeklerin rahatsz edilmeden iftlemek
iin bnar cinsinden bir bedel dediini dndrmektedir .
... Belki de cinsel pazarlk bir ey karlnda baka bir ey
almann en eski yollarndan biridir ve sakin bir davranla
hogrl bir atmosfer yarahlr.9

Kzma srasnda cinsel tekelini gvenceye almak iin

erkek diiyi kalabalktan uzaa gtrmelidir. empanzeler
zerinde alan bilimciler buna "e olma" adn vermi ve
"kur yapma" dan ayrnhr. Erkek birka adm uzaklar ve
omzunun zerinden diiye bakar. Eer dii hemen onu takip
etmezse yaknlardaki bir dal sallar. Bu da yeterli gelmezse
diinin peinden gider ve gerekirse ona saldrr. ounluk
la dii sessizce erkei izler, zellikle de erkek st rtbeliyse.
Sonra ormanda yalnz kalrlar ve erkek diiyi tamamen kendi
tekeline alm olur. Bu tekeliliin uzak bir iaretidir.
E olma durumu haftalarca srer ve tehlikeli yanlar da
yok deildir. Mutlu ift yrbclar ya da yan blgenin devriye

371
Atalanmzn Glgesinde

gleri tarafndan baslabilir ve erkein egemenlik hiyerari

sindeki yeri, yokluunda gzden geiriliyor olabilir. Jane Go
odall gen diinin annesinin bu eleme durumuna kendini
dahil edebildiini bildirir. Erkee gre anne istenmeyen bir
bekidir. Ayrca hamilelik dnemlerinde ensest tabusu daha
da nem kazanr ve hibir erkek emp anze annesini veya kz
kardeini e olmaya davet etmez.
Diiler neden tm bunlara katlanr? Erkeklerin diilerden
daha gl olduu ve onlarn cann actabilecei aktr. Ama
bu yalnzca teke tek ilikilerde geerlidir. Diiler neden cin
sel vahet saan bir erkee kar birleip kendini savunmaz?
ki ya da tanesi yeterli deilse bile alts veya sekizi yeterli
olacaktr. Bu nadiren de olsa doal ortamda gerekleebilir.
(Fildii Sahilleri'ndeki Tai Milli Park'nda yaayan empan
zeler arasnda bu bir adettir.) Ama Hollanda' daki Arnhem
kolonisinde olduu gibi kapal alanlarda bu durum daha
yaygndr. Eer bir erkek diiyi isterse ve dii de ilgilenmezse
konu kapanr. Doal ortamda baskn olan erkek egemenlii
nin tersine, kalabalk ve dk gvenlikli hapishanelerde di
ilerin teslim olmamas ilgintir. Bu koullar altnda diilerin
nasl koalisyon kurduklarn, bask uyguladklarn ve bar
saladklarn grdk. Diilerin erkeklerle eit olmaya yakn
bir konuma sahip olduklar toplumlarda politik becerileriyle
byk yarar saladklar aktr.
Kalabalk koullarda gerekli olan tedbirler serbest koul
larda (sevgilinizi kk bir kr gezintisine karmak sure
tiyle rakiplerinizden uzak durmanzn ya da size patronluk
taslayan birinden koarak kamanzn mmkn olduu or
tamda) azaltlr. Testosteron gemi azya alr ve centilmen
likten iz kalmaz. Primat uzman Sarah Blaffer Hrdy10 vahi
empanzeler arasnda diilerin, erkeklerin cinsel isteklerine
itaat etmelerinin nedeninin ocuklarn korumaya alan
bekar anne stratejisi olduunu dnmektedir. Hrdy'e gre,
erkekler reddedilince, kendilerini reddeden diinin ocuk-

372
 Maymunlarn Yaam

larna zarar verebilmekte ya da en azndan ocuklar baka

larnn saldrlarndan korumayabilmektedirler.* empan
zelerin acmasz dnyasnda dii erkein istediini yapar
nk ocuklarnn ldrlmesini istemez ve kimi zaman
belki de bu erkekler ocuklarn tehlikelerden koruyabilir.t
Eer Hrdy haklysa belki de erkekler b u pazarln farkn
dadr. Annelerine sahip olmak iin ocuklar tehdit ediyor
olabilirler mi? Erkekler uysallk gstermeyen annelere ders
olsun diye ocuklara saldrmakta mdr? empanze erkek
leri diilere antaj m yapmaktadr? Erkekler diileri kendi
leriyle iftlemezlerse ocuklarn ldrmekle tehdit edip,
iftleirlerse onlara ocuklarn koruyacaklar vaadinde mi
bulunm aktadr?
Bilinli yaplan zorbal bir kenara brakp bir an iin
Hrdy'nin speklasyonu zerine dnelim. Diiler erkek
lerin karnn doyurmamaktadr. Erkeklerden daha iyi hmar
etmek gibi bir iddialar da yoktur. ocuklarn korumak iin
sunabilecekleri tek ey bedenleridir. Onlar da bu umutsuz
durumdan en iyi sonucu almaya alr. Erkein saldrma
riski azalmhr, hatta ocuklarn koruyabilir. Ama koullar
deitiinde ve saldrganlk kalabalk yznden azaldnda
diiler nihayet riske girmeden hayr diyebilmektedir.
Yine empanzelerin bunu oturup dnd sonucuna var
mamalyz. Bu hareketlerine neden olan eyin daha dorudan

* Bu tatsz koullar yalnzca empanzelerde deil, gorillerde, babunlarda

ve daha pek ok maymun tiinde mevcuttur. Ruanda'da Vinnga vol
kan yaknlarnda yaayan goriller zerinde yaplan ve on be sene sren
bir arahrmada bebek lmlerinin te birinden fazlasnn erkek gorille
rin marifeti olduu gzlenmitir. Bebek katillii bir hayat tarzdr . 1 1
t Tekeli olmayan baka bir trde buna benzer bir durum gzlemlenmi
tir. Alfa da blbl erkekleri, beta erkeklerin diilerle cinsel ilikiye
girmelerine engel olmaya alr ve bu abalarn diilerin yumurtlama
dneminde younlabnrlar. Ama diiler dourgan dnemlerinde bile
betalarla beraber olmakta epey istekli davranrlar. Betalar yalnzca bu
koulla diilerin yavrularn beslemesine yardm ederler. Diiler seksi
yavrularna yardm etmek iin kullanmaktadrlar.12

373
Atalarmzn Glgesinde

bir karl olmaldr. Hrdy bu noktada orgazmlann, zellikle

oklu orgazmlann dii kuyruksuz maymunlar ve insanlar ara
snda yaratb seilim avantajndan bahseder. Tekeli bir if
tin sahip olabilecei evrimsel avantaj ne olabilir? diye sorar ve
buna bir yant olmadn iddia eder. Ama eer diilerin erkek
lerle cinsel ilikiye girmesinin sebebi ocuklarna zarar gelmesi
ni nlemeye almalar deilse, o zaman Hrdy'nin tahminine
gre orgazm pek ok partnerle birlemeyi tevik eden en hayati
sebeptir.
Diilerin erkeklerin cinsel ilikiye girme taleplerine hangi
noktaya kadar gnll olarak hangi noktadan sonra erkek
lerin zorlamasyla olumlu yant verdikleri konusunda henz
bir karara varlmamtr.
***

Nkleik asitler rekabet eder, bireysel organizmalar rekabet

eder, sosyal gruplar rekabet eder ve belki trler de rekabet
etmektedir. ok baka bir seviyede gerekleen bir rekabet
de sperm hcrelerininkidir. Tek bir boalmada 200 milyon
sperm arasndan en formda olanlar kuyruklarn kamla
yarak, birbirleriyle yarr ve hepsi de yumurtaya ilk ula
an olmak iin mcadele eder. Yine de normal ve verimli
bir erkein artc sayda spermi deforme olmu kafalara
sahiptir, ift kafal veya ift kuyruklu olabilirler, kuyruklar
kvrk olabilir veya hareketsiz bir ekilde suda l gibi ya
tarlar. Bazlar dmdz yzer, dierleriyse bir daire izebi
lir. Yumurta spermlerden birini seebilir. Kimyasal olarak
onlar armaktadr. Sperm hcrelerinin karmak koku al
glayclar vardr ve bunlar tuhaf bir ekilde insan bumunu
andrmaktadr. Spermler yumurtann arsna doru hare
ket ederken, yzmeyi ve debelenmeyi b1rakacak kadar akla
sahip deildir, bu noktada yumurta yzeyindeki molekller
bir olta atarak, spermi yakalayp iine alabilir. Dllenmi
yumurta hemen bir bariyer oluturarak gelen spermleri geri

374
 Maymunlarn Yaam

evirir. Modern bulgular, yumurtann pasif bir ekilde am

piyon spermi beklediini dnen geleneksel grlerden
olduka farkldr. 13
Ama sradan bir hamilelikte yalruzca bir sperm baarya
ular ve 200 milyon baarsz olur. Dllenme yumurta tara
fndan kontrol edilse bile yine de spermler iin hz, mesafe,
yrnge ve hedefi tanmak nemlidir.*
Her gebelikte spermlerin 200 milyonda birinin baarl
olmas jeolojik alar boyunca inanlmaz boyutlarda sperm
seilimi olduuna iaret eder. Elverili sperm hcreleri hzla
aklattklar kam kuyruklaryla dmdz yzebilir ve kim
yasal sensrleri stn olanlar muhtemelen dierlerinden
nce yumurtaya varacakbr ama yumurta dllendikten sonra
spermin bu zellikleri dlte yansmaz.
Yumurtaya kaba kuvvet veya aptallk genleri tayan bir
spermin en nce ulamasnn evrimsel adan yararl olup ol
mad sorgulanabilir. Sperm hcreleri arasnda doal sei
lim asndan ok fazla aba harcanm gibi gzkmektedir.4
Ama pek ok sperm hcresinin fonksiyonsuz olmas d a ga
riptir. Bunun nedenini halen zebilmi deiliz.
Spermlerin baarsn etkileyen pek ok faktr vardr. Ki
min kazanaca fallop borularnda yumurtann geliimine,
boalma anna, elerin pozisyonuna, ritimlerine, dikkati da
tan gizli kapakl eylere ya da tevik edici elere, hormon
dngsne ve daha pek ok metabolizma deikenine bal
dr. reme ve evrimin kalbinde yine gl bir rastlanbsallk
bulmak arbcdr.
Maymunlar ayn diiyle pek ok erkein arka arkaya bir
letii hayvanlar arasnda bata gelir. Kendilerini tutamayp,
heyecanla bir aa bir yukar zplarlar ve sralarn beklerler.

* Erkekleri meydana getiren daha kk Y kromozomunu tayan bir

sperm, diiyi oluturan ve daha byk olan X kromozomunu tayan
spermden daha hafiftir. Eer hafif olan sperm daha hzl yzyorsa, bu,
erkek bebekle sonulanan gebeliklerin saysnn daha ok olmasn ak
layabilir.

375
Atalarmzn Glgesinde

Daha nce de belirttiimiz gibi empanzeler yumurtlayan bir

diiyle ksa bir sre iinde onlarca kere birleirler. Dolaysyla
olayn kendisi ierik asndan zengin deildir ve uzun sr
mez. Birka pelvik vuru tan sonra her ey biter. Ortalama bir
erkek iin iftleme saatte bir olmak zere tn gn srebilir.
Kzm diiler ise ok daha fazla sayda birleme yaama ka
pasitesine sahiptir.
On ya da yirmi dakika iinde pek ok erkek ayn diiyle
iftlemi olur. Bir sr empanzenin sperm hcrelerini bir
birleriyle yarrken hayal edin. Temelde hepsi ayn start iz
gisinden balar. Bir erkein dllenmeyi salayabilme olasl
aktarlan sperm hcrelerinin saysnn oranna baldr ve
dier her ey eittir. Bylelikle diyebiliriz ki her boalmada
en fazla sperm saysna sahip olan ve pek ok kere iftleebi
len erkek empanze avantajldr. Daha fazla sperm hcresi,
daha byk testisler gerektirir. Erkek empanzelerin byk
testisleri varsa, bu toplam vcut arlklarnn yzde ka
dar olacakhr. Pek ok erkein bir diiyle iftletii primatlar
da erkeklerin genellikle daha byk testislere sahip olduu
grlmtr. Doal seilim hem testislerin hacmini hem de
iftleme arzusunu artrmtr. Primat dzenimizin cinsellik
yn epey gelimi sosyal eilimlerine giden yollardan bi
risi de bu olabilir. Erkek empanzelere oranla insanlar daha
kk testislere sahiptir ve cinsel ilikilerin geliigzel bir
nitelik tad toplumlarn insann yakn gemiinde ok da
yaygn olmadn tahmin edebiliriz. Ama milyonlarca yl
nce atalarmz cinsel adan ok fark gzetmemi olabilir.
Belki de atalarmz cinsellik sz konusu olduunda bizden
ok daha yetenekliydi.
***

Birbirlerinden ayrlarak birka saatliine yiyecek aramaya gi

den bir anne ve yetikin kz geri dndklerinde birbirlerine
yle bir bak atp biraz homurdanrlar. Ama eer bir hafta
veya daha fazla bir sre ayn kalmlarsa heyecanlarn kk

376
 Maymunlarn Yaam

lklar atarak, birbirlerine sarlp homurdanarak anlatrlar

ve birbirlerini bmar etmeye koyulurlar.15

Dii empanzeler ve ocuklar birbirlerine sevgiyle bal

dr, yetikin ve ergen erkeklerse rtbe ve seks zerinde yo
unlamhr. Genler hep beraber oyun oynar. Bebekler an
nelerinden uzak kalrsa szlanp lk atacaktr. Annelerine
bir saldn olursa genler yardma gelecektir veya anneler de
onlarn yardmna koacaktr. Kardeler birbirlerine mr
boyu sevgi besleyebilir ve anne ocuklar bymeden lr
se (bu muhtemeldir) kklere bakp besleyeceklerdir. Hem
erkek hem dii empanzeler ara sra akrabalar olsun olma
sn bakalarna yardm etmek iin kendilerini tehlikeye atar.
Devriye gezerken erkeklerin birbiriyle olan ba aikardr.
Testosteron seviyesi dk olduunda empanze toplumun
da da medeni, sevecen ve fedaUr davranlar grlebilir.
Yetikin erkekler egemenlik hiyerarisine ramen tek ba
larna olduka fazla zaman geirir. Pek ok diiyse ilk ya da
ikinci bebeklerinin doumundan sonra hayatn bakalaryla
paylaacaktr. Diiler hem daha rafine sosyal becerilere sahip
olmal hem de bu becerileri hayata geirecek frsatlar yakala
maldrlar. stisnalar haricinde genellikle maymunlar arasn
da yaygn olan her seferinde tek ocuk dourmakhr. Kzhk
lar zamanlar haricinde anneler ocuklaryla vakit geirir. Bu
bir sonraki kuak iin anahtardr: Belirttiimiz gibi maymun
lar ocukken dzenli olarak baklmaz, kucaklanmaz, hmar
edilmez ve ilgi grmezse, yetikin olduklarnda sosyal adan
baarsz, cinsel adan yetersiz bireyler ve ok kt ebeveyn
ler olacaklardr.
Diiler nasl iyi anne olacaklarn bilerek domaz ama r
neklerle renir. Annenin ocuklarla ilgilendii zaman dilimi
bu anlamda temeldir: ocuklar be ya da alh yana kadar
memeden kesilmez ve on ya civarnda ergenlie girer. Meme
emdikleri sre iinde kendilerine bakmay pek bilmezler. An-

377
Atalarmzn Glgesinde

nelerinin tylerine tutunma ve gsyle karnnda bir aa

bir yukar gezinme konusunda baarldrlar. Anneler bir saat
iinde belki birka defa, bebek her ihtiya duyduunda onu
emzirir. Diiler bu dnemde ksrdr ve erkeklere ekici gel
mez. Buna "laktasyonel anestrs" ad verilir. Erkekler seks
yapmak iin onlar srekli rahatsz etmez ve bylece anneler
ocuklaryla zaman geirebilir.
empanze anneler ocuklarn nadiren fiziksel olarak ceza
landrr. Bebekler tehdit ve basky yetikin erkek rol model
lerine bakarak renir. Erkek bebekler ok gemeden diilere
gzda vermeye kalkrlar. Bunun iin biraz uramalar "'
gerekir; zellikle statleri yksek olan diiler, kkler ta-
rafndan sindirilmeye alldklarnda buna izin vermezler.
Gzda vermeyi yeni renen kn annesi bazen ona
yardmc olabilir. Ama bir erkek yetikin olmadan nce mut
laka her diiye boyun edirir. Hala stten kesilmemi erkek
ocuklar yetikin diilerle rutin olarak ve baaryla iftlee
bilir. Ergenler, yetikin erkeklere zenir ve onlarn raklar
olmaya urarlar. Onlarn yanndayken gergin, itaatkar ve
umutlu olurlar. Tapacaklar bir kahraman aramaktadrlar.
Hatta bazen, yetikin bir erkein zalimce saldrsna urayan
bir ergen, annesini brakp ona saldran gittii her yerde iz
lemeye balar ve gelecekte onun tarafndan kabul grmeyi
bekler.
***

nsan gzyle bakldnda empanzelerin sosyal hayat pek

ok adan kabus gibi grnr. Ama arlklarna ramen
rahatsz edici bir biimde insan sosyal hayatyla benzer
likler tar. Erkek gruplarnn yaamnda hiyerari, kavga,
dv, sava ve aksz seks belirleyici rol oynar. Dominant
erkeklerle uysal diiler, entrikac astlar, hiyerarinin her ba
samana egemen olan "sayg" al, gelecekte sadakat te
min etmek iin bugn yaplan iyilikler, pek gizli kalmayan

378
 Maymunlarn Yaam

iddet, koruma vaadi / lm tehdidi ve antajla sekse zorla

ma, el srlebilen yetikin diilerin cinsel adan sistematik
istismar vs. ile krallarn, diktatrlerin, byk patronlarn,
brokratlarn, gangsterlerin ve byk adam olduu d
nlen pek ok tarihsel kiiliin hayat tarz arasnda benzer
likler grlecektir.
empanzelerin gnlk yaamla rnn paras olan dehet
tarihte gereklemi benzer olaylan artrmaktadr. nsan
larn empanzeler gibi davrandn gnlk gazetelerde, mo
dem popler kurgularda, kadim uygarlklarn kaytlarnda,
dinlerin kutsal kitaplarnda ve Euripides ile Shakespeare'in
tragedyalarnda izleyebiliyoruz. Hippolyte Taine'e gre,
Shakespeare'in oyunlarna bakarak insan yle tanmlanabi
lir:

Deiken ruh halinin hkm albnda olan, halsinasyona me

yilli, lsz tutkularn esiri, temelde mantksz . . . ve belli,
karmak koullar tarafndan tesadfen aaya, cinayete, sua,
delilie ve lme sevk edilen gergin bir makine.16

Biz empanzelerin soyundan gelmiyoruz ve onlar da bizim

soyumuzdan gelmiyor; bu yzden de empanze zellikleriyle
insan zelliklerinin zdelemesi iin bir neden yoktur. Ama
olduka yakn ilikili olduklarndan kalhmsal yatknlklarn
pek ounu paylatmz tahmin edilebilir. Belki bu kalhm
sal zellikler bizde daha farkl ynlendirilmi ve basklanm
olabilir ama yine de iimizde yaamaya devam etmektedir.
Kendi kendimize dayattmz kurallar toplum araolyla
bizi snrlar. Kurallar gevetir ya da gevettiimizi varsayar
sak bunca zaman iimizde mayalanan ve kpren hisleri fark
edebiliriz. Uygarlk ve yasa, dil ve anlay cilasn kazynca
empanzelerin kltrnden farkl ne bulabiliriz?
Tecavz suunu dnn. Tecavz tasviri pek ok erke
i tahrik eder, zellikle de kadn hem kar koyuyor hem de
bundan zevk alyormu gibi resmedilirse. ou Amerikal

379
Atalarmzn Glgesinde

lise ve niversite rencisi, kadn kkrhc davranlar ser

giliyorsa erkein onu sekse zorlad iin sulanamayaca
n drunektedir.17 Amerikan kolej erkeklerinin te birin
den fazlas eer yakalanmadan kaabilecekleri bir durum
varsa tecavze eilim gstermektedir.18 Eer tecavz yerine
g kelimesi kullanlrsa eilimleri daha da arhyor. Ameri
kal bir kadnn hayah boyunca tecavze urama riski en az
yedide birdir. Kurbanlarn te ikisi erken yalarda tecav
ze uramaktadr.19 Belki dier lkelerde erkekler Amerikan
erkekleri kadar tecavze eilim gstermiyordur ve belki d..e
testosteron seviyesi dm, olgun erkekler tecavze yeni
yetmeler kadar eilimli deildir.20 Ama erkeklerin tecavz
eilimlerinin biyolojik kalbna dayanmadn sylemek ol
duka zordur.
Pek ok tecavzc, psikopat olmaktan ok, frsat yaka
layan ve drtlerine kaplan sradan erkeklerdir21 ve bazen
bunu srekli ve saplanhl biimde yaparlar. Bu konu ze
rinde alan baz renciler tecavz, tecavzclerin gen
lerini yaymak iin kulland biyolojik bir strateji olarak
grmektedir.22 Dierleriyse tecavzn erkeklerin (yine bi
linsiz olarak) kadnlara iddet yoluyla gzda vermesi ve
egemen olmas anlamna geldiini drunektedir.23 ki ak
lama da birbirini dlamamaktadr ve ikisinin de empanze
toplumunda geerlilii vardr. Yine kadnlarda tecavz fan
tezileri belirli bir aznl tahrik etmektedir. Bir baka ara
hrmaya gre, tand bir kiinin tecavz giriimine maruz
kalan kadnlara oranla, tand kiinin tecavzne urayan
kadnlarn saldrganla grmeye devam etmeye daha yatkn
olduu gzlemlenmitir.24 Bu dii empanzelerin itaatini ha
brlatmaktadr.
Kalhmsal yatknlklar sz konusu olduunda insan top
lumu bunlardan bazlarnn ifade edilmesine tamamen izin
verirken, bazlarnn ifadesine ksmen izin verir, baz durum
lardaysa ifade edilmesini kabul etmez.25 Tecavze genetik

380
 Maymunlarn Yaam

eilim ne kadar fazla olsa da sosyal eitlik bir are olabilir.

Toplumun yapsna bal olarak insanlarn farkl eilimleri
aa karlabilir.
***

empanze toplumu, yelerin ounun uyduu, belirli ku

rallar dizisine sahiptir. st rtbelilere itaat edilir. Diiler er
keklere sayg gsterir. Ebeveynlere deer verilir. ocuklara
baklr, zen gsterilir. empanzeler bir eit vatanseverlik
duygusuna sahiptirler ve gruplarn yabanclara kar korur
lar. Yiyeceklerini paylarlar. Ensestten nefret ederler. Ama
bilindii kadaryla kanun yapclar yoktur. Ta tabletleri ve
klavuz olacak kutsal kitaplar da yoktur. Yine de ahlak ku
rallar kendilerince iler grnmektedir. Arasnda insanlara
gayet tandk gelen ve sempatik olan kurallar da vardr.
 Blm 1 7

FATHE NASHAT
Belki hibir memeli takm bize bunun kadar sra d (adm
adm, insanlardan kuyruksuz maymunlara, maymunlara ve
lemurlara uzanan) bir dizi olaanst aama takdim etmez;
bizi tahtmzdan acmaszca eker alr ve hayvanlar aleminin
en tepesiyle arasnda yalnzca tek bir basamak olan, en d
k, en kk, en dk zekal plasental memelilere kadar
gtrr. Sanki doa insann kibrini nceden sezinlemitir.
Doa, Romallar kadar acmasz bir tavr taknarak, kendi za
ferlerinden biri olan insan zekasnn, fatihe tozdan topraktan
baka bir ey olmad uyarsnda bul unm ak iin kleleri n
plana karmasn salyormu gibidir.
T. H. HUXLEY
nsann Dogadaki Yeri1
 ork Bapiskoposu ngiltere Primatdr. Armagh Ba

Y piskoposu rlanda Primatdr. Varova Bapiskoposu

Polonya Primatdr. Papa talya Primatdr. Canter
bury Bapiskoposu en azndan Anglikanlarn gznde tn
gezegenin Primatdr. Bu kadim unvanlarn kkeni, ortaada
kullanlan Latince primus szcnden gelmektedir. Primus
ise "esas" ve "ilk" anlamna gelen daha eski Latince kelime
lerden gelmektedir. Rahipler bu kelimeyi dorudan kullan
yordu: Bir blgenin primat demek blgenin efi, bakan ya
da esas kiisi, piskoposlarn ba anlamna geliyordu. Gemi
yzyllarda kelime sayg armn biraz yitirdi. Sonrasnda
bunun yerini baka kelimeler ald. Ama prime minister (baba
kan), president (bakan) ve prmiyer szckleri "ilk" anlamn
tayan benzer dilsel kkenlerden gelmektedir.
Linnaeus Dnya'nn yaam aacn olutururken insan
lar kuyruksuz maymunlar snfna koymaktan korkmutu.
Fikrin yaygn olarak reddedilmesine ramen, maymunlar,
kuyruksuz maymunlar ve insanlar arasndaki derin balant
y inkar etmek de neredeyse imkanszd.* Sonu olarak hepsi
"primatlar" ad verilen takmda toplanmt (cinsten bir tak
son yukardayd). nsan olmayan primatlar zerinde alan
ve kendileri de primat olan bilimciler kendilerini primatolog
olarak adlandrmaktadr.

* Kuyruksuz maymunlar dier maymunlardan daha byk ve aklld r.

Kuyruksuz maymun trleri grubu empanzeler, goriller, jibonlar, siya
manglar ve orangutanlardan oluur. Siyamanglar ile jibonlar, empanze
ler ile insanlar kadar yakn akrabadr.

385
Atalarmzn Glgesinde

Primatn burada kullanlan dier anlam yine Latince "ilk"

anlam na gelen kelimeden tremitir. Standart bir sincap
maymununun neden dnyadaki dier yaam formlar arasn
da ilk diye anldm anlamak zordur. Ama eer insanlar ilk
se, demek ki cad makiler, Afrika lemurlar, mandriller, ipek
maymunlar, Madagaskar lemurlar, aye-aye maymunlar,
fare lemurlar, rmcek maymunlar, titiler ve dier hepsi bi
zimle birlikte gelmektedir. lk kabul edilen aslnda insanlar
dr. Onlar da bizim yakn akrabalarmzdr. Demek ki onlar
da virsten byk balinaya kadar giden biyolojik dnyada
yerleri pheli ve kantlanmam olsa da "ilk" srada gelmek
tedir. Belki de primat kabilesinin yeleri kendimize bitii
miz bu statye bir anlam veremiyordur. Eer dierprimatlar
anatomik, fizyolojik, genetik, bireysel ve sosyal davran ba
kmndan bu kadar bize benzemeseydi kendimize gvenimiz
tam olabilirdi.
Primat kelimesi, bir yerlerde, kendini takdir etme isteinin
ve zam anm z pratiklerinden de kolayca anlalabilecei gibi
insanlarn Dnya zerindeki tm yaam kontrol ettii, yaa
mn insann emrinde olduu dncesinin gizlendiini ima
etmektedir. Primus inter pares yani "eitler arasnda ilk" de
il, yalnzca primus yani "ilk" . Dnya'daki yaamn geni bir
egemenlik hiyerarisi olduu ve Alfalar olarak "Byk Varlk
Zinciri"nin banda olduumuz fikrini uygun buluruz. Bazen
varlk zincirinin banda olmamzn bizim fikrimiz olmad
n iddia ederiz ve daha yce bir g tarafndan Alfalarn Al
fas ilan edildiimizi dnrz. Bu yce gce itaat etmekten
baka ansmz kalmamhr elbette.
ki yz primat tr bilinmektedir. Tabii tropikal yamur
ormanlarnda gececi olan veya kamufle olmasru iyi bilen
birka tr gzmzden kam olabilir. Dnya'daki halklar
kadar primat tr yaamaktadr. Tpk halklar gibi onlarn da
farkl adetleri, gelenekleri vardr.
***

386
 Fatihe Nasihat

Sabunlan ele alalm; Kalahari lnde yaayan ! Kung San

halk bu maymunlar saygyla "topuklarnn zerinde oturan
insanlar" olarak adlandrmaktadr. Habe babunlar 300 bin
yl nce ayrldklar savan babunlarndan farkldr ve zgr
babunlar da hayvanat bahesinde tklp kalan maymunlar
dan ok daha farkl davranlar sergiler (ikincisi 18. yzyl do
abilimcileri tarafndan "kstahlk lsnde ehvet dk
n" olarak adlandmlmtr). Hepsinde ortak zellikler vardr
ve empanzelerin aksine babunlar eti paylamaz.
Gne doduunda uyuduklar kayalklardan kalkar ve
kk gruplar halinde dalrlar. Her grup her gn savanda
kendi yoluna gider, yiyecek arar, kouturur, oynar, tehditler
savurur ve iftleir. Ama gnn sonunda tilin gruplar ayn su
birikintisinde toplanr. Hangi su birikintisinde toplanacaklar
gnden gne deiebilir. Bu durumda o gn hangi su biri
kintisinde toplanldn nereden bildikleri bir muamma dr.
Acaba liderler gne doarken bu meseleyi kayalklarda ko
nuup mu halletmektedir?
Yetikin erkek Habe maymunlar diilerin iki kah b
yklndedir. Aslan yeleleri, yrhc kpekdileri vardr ve
amanszdrlar. Bu erkekler eski Msrllar tarafndan tanrla
trlmtr. iftleirken derin ve uzun hrlhlar karrlar. i
biftek rengindeki yzleri, fare grisi diilerinkinden farkldr.
Sanki diiyle erkek iki ayr tr gibidir.2 Dii1er cinsel olgunlu
a eriince belli bal erkekler tarafndan seilir ve haremler
de toplanrlar. Erkekler arasnda diilere sahip olmaya dair
yaanan anlamazlklar zmlenmelidir. Erkeklerin ncelii
egemenlik hiyerarisinde statlerini srdrmek ve yksel
mektir.
Habe babunlarnn haremleri karakteristik olarak bir ila
on diiden oluur. Erkekler; diiler arasndaki barn sr
mesine ve diilerin baka erkeklere bakmamasna, hatta bir
bak bile atmamasna urar. Bu, diiler iin kama umu
du ok dk olan bir tutsaklkhr. Bir dii erkeini gnler

387
Atalanmzn Glgesinde

boyunca izlemelidir ve cinsel olarak itaat etmelidir: En ufak

bir tereddt gsterirse boynundan srlr. Bir Habe may
munu diisinin, erkein acmaszca kabul ettirdii davran
kurallarm azck da olsa ihlal etmesi sonucu erkein deva
sa aznda kafatasnn delinmesi veya ezilmesi az rastlanan
bir durum deildir.3 Yumurtlama dnemlerinde evresinde
atma ve gerginlik yksektir ve hamilelik dneminde ya
da ocuklarna bakarken ortalk stliman olur. empanze
lerden farkl olarak babunlarn iftleme stilinde durutan
anlalan bir cinsel zorlama vardr: Erkek ayaklaryla diinin
ayak bileklerini kavrar ve diinin kamamasn garantilemi
olur. Habe maymunlarnn davran kurallaryla karlat
rldnda empanzelerin neredeyse feminist bir toplumda
yaad sylenebilir.
Diiler arasnda kan bir anlamazlkta dii rakibini dile
ri ve n kollaryla tehdit edecektir ve ayn zamanda davetkfu'
bir ekilde erkee arkasn dnecektir. Bu duruun nerdii
anlama bazen erkei rakip diiye saldrmaya ikna etmek ola
bilir. Savan babunlarnn ast rtbelileri, berberi maymunla
rnda da olduu gibi, herhangi bir bebei ya da ocuu, hatta
bakcln kendi yapt bir ocuu yksek rtbeli bir erkee
yaklarken rehin alabilir ve kalkan olarak kullanabilir. Eer
alfann keyfi yerinde deilse bu onu sakinletirecektir.
Habe babunu erkeinin boyutlar ve vahi fkesi yrt
clar ya da baka gruplarla anlamazlklar sz konusu oldu
unda ie yarar. Ama hayvanlar aleminin genelinde olduu
gibi cinsler arasndaki boyut fark, smrye ve kklerle
zayflarn, genellikle de diilerin suiistimal edilmesine neden
olur.* Baka bir gruba kar savata iki ayn grubun ittifak kur-

* Her insan etnik grubunda ve kltrnde erkeklerin diilerden genellikle

byk olmas primatologlarn gznden kamambr. Bu, erkeklerin ba
larna i almayacan bildii durumlarda cinsiyetilik, kadnlan bask
alhna alma, tecavz ve harem kurma eilimlerini aklayabilir. Buradaki
anahtar soru udur: Anatomi nereye kadar bir yazgdr? Bu konuya daha
sonra deineceiz.

388
 Fatihe Nasihat

mas Habe babunl arn insan olmayan primatlardan ayran

bir zelliktir.4
ki cins arasnda ok fazla boyut fark bulunmayan savan
babunlarnda harem yoktur. Harika yrylerdir, sr
bir gnde otuz kilometre yryebilir. Habe babunlarndan
ve empanzelerden farkl olarak, ergenlik ana girdiinde
erkek gruptan ayrlr ve muhtemelen ensesti nleyen evrim
sel makinenin ynlendirmesiyle yar-izole yaayan toplu
luklarla balanh kurar. Yeni bir srye girmek istediinde,
srnn erkekleri ounlukla kar kar. Grup tarafndan
kabul edilmek genellikle uzun sre itaat etmekten, blften,
baskdan ve erkek hiyerarisi iinden yanda bulmaktan ge
er. Fakat pek ok durumda ie yarayan baka bir strateji
daha vardr: Srdeki bir dii ve diinin ocuklaryla arkada
olmak. Yeni gelen gen erkek diiyi hmar eder ve ocuklarla
ilgilenir. Sanlarda ve aslanlarda olduu gibi diiyi kz
hrmak iin ocuklarn ldrme yntemi kullanlmaz. Her
ey yolunda giderse dii, erkein gruba kahlmasna sponsor
olacakhr. Yeni toplulua girip gaflarn ve eski dmanlar
n geride brakarak hayatnda yeni bir sayfa anca ne kadar
mutlu olduunu hayal edebiliriz. Baars tamamen sosyal
becerilerine baldr.
Dii sosyal hiyerarisi ise genellikle kalhmsaldr. Alfa di
ilerinin kzlarna daha genken bile farkl bir sayg gsteri
lir ve bydklerinde alfa statsne sahip olma ihtimalleri
yksektir. Soylu aile geleneinde olduu gibi dominant dii
nin yakn akrabasnn rtbesi bile gruptaki herkesten yksek
saylabilir. Savan babunlarnn ve pek ok maymun trnn
dii hiyerarisinde itaat ve egemenlik mesajlar kendini sun
ma eklindeki heteroseksel metafor araclyla iletilir.
***

Tam anlalamayan ama zerinde speklasyon yaplabilecek

nedenlerle Habe babunlarna, kuzenleri savan babunlarn-

389
Atalarmzn Glgesinde

dan daha ok ilgi gsterilmitir. Bazense Habe babunl arrun

davranlar insan olmayan tn primatlarn temsili davran
olarak yanstlmbr. rnein Habe babunlarnda, baka
hibir eye sahip olmasalar da diilere zel mlkiyet gzyle
baklmaktadr. Ama bu kesinlikle tm primatlar iin geer
li deildir. Habe babunlar belki de tm primatlar arasnda
hiyerarinin ve acmaszln en u rneini oluturur. Bu
davranlar szm ona maymunlara zarar vermek istemeyen
insanlarn zellikle yaratb bir dizi acmasz koul albnda
gzlenmitir:
Yakn dneme kadar vahi tabiatta maymunlarla bera
ber yaamak primatologlara pek ekici gelmiyordu. Londra
Zooloji Topluluu'nun anatomisti Solly Zuckerman'n ana
vatan Gney Afrika'ya yapt tarzda keif gezileri yaygn
d:

Mays 1930'da Grahamstown'n yaknlarndaki bir iftlikte

bir babun grubundan on iki dii toplamay baardm. lerin
den drt tanesi hamile deildi. Bei hamileydi; bir tanesi 2,5
mm boyunda bir embriyoya sahipti. kincisinin embriyosu

1 6,5 mm, ncsnnki 19 mm, drdncsnnki 65 mm

idi. Sonuncusuysa 230 mm boyunda, erkek olduu anlalan
bir cenine sahipti. emziriyordu ve bebekleri de canl ya
kal anmb. Bebeklerden biri tahminen drt aylk, dier ikisi
ise yaklak iki aylkt.5

Dii kurbanlarnn reme organlarnda ne kadar ok taze

sperm bulunduunu da dikkatlice not etmiti. Anlalan o ki
"babun topladm" demek kibarca "babun ldrdn" demek
oluyordu. Gney Afrika' da babunlar resmi olarak zararl
hayvan ilan edilmiti nk rnlerini korumaya alan ift
ileri alt ediyorlard. Her l babun bana dl konmutu.
O yzden iftilerin katliamlarnn yannda bilim adna "top
l anan" birka babun nemli saylmyordu. Bu tr almalar
sonucunda Zuckerman otopsi srasnda yetikin diilerin yu
murtlamasnn aylk cinsel dngnn ortalarna denk geldi-

390
 Fatihe Nasihat

ini kefetme ansna sahip oldu.6 nsann adet dngsne

dair keifler de ayru dnemde yaplmh.
Zuckerman ins ann primatlar arasndan ykseliiy
le uzun zamandr ilgileniyordu ve Gney Afrika' da daha
genken babun kadavralar zerinde almalar yapmt.7
Avlanan babunlarn durumu onu yine de rahatsz etmiti
ve 20. yzyln balarnda duruma ilikin bir itirafta bulun
du:

Bebeini skca gsne bastrarak bize ok zgn gzlerle

bakt ve titreyerek son nefesini verdi. O an iin onun yalnzca
bir maymun olduunu unutmutuk. Hareketleri ve ifadesi o
kadar insancayd ki bir cinayet ilediimizi dndk. Arka
dam arkasn dnd ve hzla uzaklat. Bir daha bir may
mun ldrmeyeceine yemin etmiti. "Bu spor deil, dpe
dz cinayet," dedi ve ben de ona kesinlikle hak verdim.8

Eer babunlann dolah bir lkede yaamyorsanz ve bir

babunla tanmak istiyorsanz her zaman en yakn hayvanat
bahesine gidip kk kafeslerle birbirinden ayrlm tutsak
lar ziyaret edebilirsiniz. Birinci Dnya Sava'ndan sonra
Avrupa' daki baz hayvanat bahelerinde daha geni ve yar
ak alanlarda primatologlar gzleminde bir grup babunu bir
arada tutmann daha insani olacana karar verildi. Londra
Hayvanat Bahesi de bu karara varmh ve yllar sren bu
deneylerin organizasyonunda Dr. Zuckerman da kritik bir rol
oynuyordu.
1925 baharnda yz Habe babunu 33x20 metrelik bir alan
olan Monkey Hill' e getirildi. Her babuna 7 metrekareden bi
raz daha az, yani kk bir hapishane hcresi kadar bir alan
dyordu. Bu grubun yalnzca erkeklerden olumas hedef
lenmiti ama yz babundan alhsnn dii olduu sonradan
anlald. Belli bir zaman sonra durum dzeltilerek otuz dii
ve be erkek eklendi. 1 931'in sonlarnda erkeklerin yzde
64', diilerinse yzde 92'si lmt:

391
Atalarmzn QJlgesinde

len 33 diiden 30'u kavgada yaamn yitirdi. Diiler er

keklerin kavgalarnn dlyd. Yaralar olduka ard.
Kemikler, kaburgalar krlm, kafataslar yarlmt. Baz
yaralar o kadar bykt ki gste ya da karnda vcudun
n cephesinden arka cephesine dek uzanyordu ve anogeni
tal blgede derin yrtklar olumutu . . . . Diilerden sonun
cusu o kadar korkun bir ekilde lmt ki, hayatta kalan
son be diinin Monkey Hill' den uzaklatrlmasna karar
verildi. . . . Londra Kolonisi'nde yksek oranda dii lm
gereklemesinin ardndan sosyal grubun yapay olduuna
karar verildP

Son yaplan ak.lamaya ramen Londra Hayvanat Bah

esi'ndeki Habe kolonisinde yaananlar Darwinci varolu
mcadelesine olan yaygn inanc pekitirdi. Monkey Hill' deki
olaylar gerek vahi hayat birebir yanstsayd, babunlarn
kendi kendini yok edecei neredeyse kesin olmasna ramen,
bu olaylara tank olan insanlar grdkleri eyin doann
gerek, acmasz ve kt yz olduunu dnd. nsanlar
olarak biz, acmasz doadan medeni kurumlarmz ve du
yarllklanmzla ayrlyorduk. Zuckerman'n babunlarn k
stlanmam seks hayatna dair yapt ince tasvirler de babun
sosyal organizasyonunun cinsellik zerinden deerlendi
rilmesi gerektii inancn krkledi ve insanlarn primatlar
daha da hor grmesine yol at.
Monkey Hill' de yanl giden neydi? ncelikle koloniye
getirilen babunlar birbirini tanmyordu. Birbirlerine alk
deillerdi, egemenlik hiyerarisi kurulmamt, kimin harem
sahibi olup, kimin diilere hi dokunamayaca da kararlat
rlmamt. Kan bayla gelen dii hiyerarisi de yoktu. zgr
doadaki srlerin aksine erkek says diilerden fazlayd ve
babunlar doal ortamlarnda mmkn olamayacak bir ekil
de bir araya getirilmiti.
Gl eneleri ve iri kpek dileri olan babun erkekleri
birbirleriyle pek kavga etmez ama en ufak bir yanllarnda
diiler cezalandrlr. Oysa Londra Hayvanat Bahesi'nde ege-

392
 Fatihe Nasihat

menlik hiyerarisi kurmak zorunda kaldlar, diileri almak

iin giriimlerde bulunuldu. Saldrgandan kaabilecekleri bir
yer ve cinsel adan itaatkar diilerin getirdii rahatlabc etki
de yoktu. Sonu vahetti. Alb buuk yl boyunca yalnzca bir
bebek yaamay baard. Erkekler, diiler iin kavga ederken,
diiler "fel olmu gibi", kprdamadan durup bekliyordu.
Yaral diiler, erkekler tarafndan arka arkaya cinsel olarak
kullanlyordu.
Ama diiler yalnzca pasif unsurlar deildi:

Harem sahibi arkasn dndnde dii, grubuna bal olan

bir bekara kendini sunmutu. Haremin sahibi kafasn o yana
evirir evirmez dii ciyaklad, onun y anna koup vcudu
nu yere yaklatrd, yzn buruturarak ve ellerini yerdeki
talarn arasna sokarak, kendisini batan karmaya alan
erkei tehdit etti. Bu, harem sahibinin saldrya gemesine
neden oldu. Yakn takibe alnan bekar erkek kat. Baka bir
sefer ayn dii Monkey Hill' de krk saniye boyunca yalnz
kalmh. Bu srede kendini sundu ve iki erkekle birleti. ki
bekar da diiyle ilikilerini kesip hemen oradan svrken,
diinin tavr yine yukarda anlatld gibi istemedii halde
tecavze uram gibiydi.10

Diiler ldrldnde erkekler onlar srklemeye de

vam etmekteydi, srekli kavga ediyor ve cesetle cinsel ilikiye
giriyorlard. Bekiler nekrofili tablosunu grnce insanmer
kezci nedenlerle alana girip ly dar karbrken erkekler
buna iddetle kar koyuyordu. Zuckerman 1920'lerde dii
babunlar hakknda yazarken pek ok defa "cinsel obje" 11 ta
nmn kullanmb.
Calhoun'un sanlarla olan deneyinde yiyecek bol olma
sna ve diiler ile erkeklerin says birbirlerine denk olmasna
ramen, kalabalk ortamlarn iddeti ve sapkn davranlar
getirdiini grmtk. Arnhem'in empanze kolonisinde
benzer koullar albnda iddeti krkleyen yeni davranla
rn nasl oluacan grdk. Londra Hayvanat Bahesi'ndeki

393
Atalarmzn Glgesinde

babunlardan cinsel iddete eilimli bu trler ayn ah albnda

toplandnda, kapmaya konu olacak az sayda cinsel dle
sahip olduklarnda, hayvanlarn nereye ait olduklarn bilme
dikleri bir sosyal dzen.ya da dzensizlikte, ka umudunun
da olmad bu yerde nasl bir kargaa doacan rendik.
Monkey Hill kalabalk ortamlarda seksin, hiyerarinin ve
iddetin lmcl biimde kesiebileceini gsteriyor ama bu
durumun dier primatlar iin ayn sonucu dourup dour
mayacan bilmiyoruz.*
Zuckerman doada babunlarn ok daha barl bir ya
am srdn fark etmiti. Dominant erkeklerin evre
sinde ufak bir dii grubu, ocuklar ve onlara bal bulunan
birka bekar yer alyordu. Haremler doada gruplar halin
de dolayordu ve yiyecek topluyordu. Yzlerce babun her
gece kayalklarda kamp yapyordu. Diilere sahip olmak
iin nadiren lmne kavga ediliyordu. Herkes diinin ye
rini ve kendi yerini biliyordu. Diiler tabii ki her gn taciz
ediliyordu ve her gn ortalama bir kez srlyordu ama s
rklar kan aktacak kadar derin deildi. Hayvanat bahesin
deki gibi diiler dier erkeklere ilgi duyduu iin ldrl
myordu.
ok kk gruplarda tutulan Habe babunlar ok farkl
davranr: Bekar bir babun yan kafeste ilk kez birlikte olan bir
ifti seyreder. Gnler geer ve tek bana oturduu yerden
iki babun arasndaki derinleen cinsel ilikiyi gzlemleme
ye devam eder. Sonrasnda ayn kafese gtrldnde er
kee saldrmak ya da diiyi karmak gibi bir eyleme giri
mez. likilerine sayg duyar. iftler beraber olurken baka
tarafa bakar. Dier erkekten daha iri bile olsa ok namuslu ve
ihtiyatldr. 1 2

* 1790 ylnda Bounty adl ngiliz gemisinde isyan kb ve isyanclar (alfa

erkei ve takipileri) bu tip durumlarda adet olduu zere bir sandala
konup gemiden uzaklabnld. Bu kiiler birka Polinezyal kadnla bir
likte Pitcaim adasna yerletiler. Egemenlik hiyerarisi belirsiz olduu
iin burada Monkey Hill ' de olan bitenlere benzer eyler yaanmb.

394
 Fatihe N asihat

Yine grld gibi primat toplumunu yaps kecek ve

herkesin tek tek lmesini salayacak ekilde dzenlemenin
yollan vardr. Kendilerini bu koullarda bulan primatlara
sulu gzyle bakabilir miyiz? Eylemlerinden sorumlu tutu
labilirler mi? radeleri var mdr? Yoksa sorumluluu sosyal
evreyi yanl hesaplamalara dayanarak oluturanlara m
yklemeliyiz? Bir toplumun baarl olabilmesi iin, doay
la ve iinde yaamak zorunda olan bireylerle uyumlu olmas
gerekir. Eer sosyal yaplan tasarlayanlar bireyleri grmez
den gelirlerse ya da bireylerin doasna an hassasiyet gs
terirlerse veya beceriksiz sosyal mhendislerse sonu felaket
olabilir.
Hayvan davranlar zerinde alan pek ok aratrma
c primatlar anlayabilirsek insanlar da anlayabileceimizi
ileri srse bile, Zuckerman ne insan doasnn ne de evri
min maymunlar zerinde allarak renilebileceinde
srar ediyordu: "Hayvanlar iileminden analojilerle insan
davrann aklamaya dair kesin eletirel tavrm ok er
ken yalarmda olumutur."13 Hayvanlar aratrdmz
takdirde kendimize dair bir eyler renebileceimiz fik
rini biraz arya kaarak poplerletirmi olan Konrad Lo
renz, Desmond Morris ve Robert Ardrey'i de yzeysel ana
lojiler kurmakta eit becerilere sahip olan yazar olarak
tanmlamt. 14
Londra Hayvanat Bahesi'nin otopsilerden sorumlu yet
kilisi olarak Zuckerman Maymunlarn ve Kuyruksuz Maymun
larn Sosyal Yaam baln koyduu kitabn msveddesini,
hayvanat bahesindeki egemenlik hiyerarisi uyarnca, amiri
ne sunmutu. Cinsel konulan tm aklyla tasvir ettii iin
kitap uygun bulunmamt. (rnein yle yazyordu: "Al
fann dikkati diilerinden birinin perineal blgesine taklr,
bu zellikle diinin cinsel blgesinin itii zamanlarda olur.
Ban ileri uzatr, elleriyle uzanr, dudaklarn ve dilini oy
nabr, bylelikle diiyi cinsel olarak uyarr ve diinin zerine

395
Atalanmzn Glgesinde

karak iftleir." 15) Zuckerman yine de kitab yaymlatmak

iin urat. Krk alt yl sonra yaymlanan Maymunlardan Sa
va Beylerine balkl otobiyografisinde, o yllara dair pek ok
canl detay arasnda Monkey Hill' de yaananlara pek az yer
vermitir.
kinci Dnya Sava'run balangcnda Zuckerman anato
mi bilgisinin ie yarayaca bir durumu; hava bombardman
nn sivil halk zerindeki etkisini aratrd. Ksa zaman iinde
hava bombardmannn stratejik hedeflere baaryla ulal
mas konusundaki ilevlerine geti. pheci eilimleri de bu
noktada iine yarad: Kraliyet Hava Kuvvetleri Bombardman
Filosu Komutanl'run (ve ABD Hava Kuvvetleri'nin) hava
bombardmannn dmann savama iradesini zayflatma ve
sava ksaltma potansiyelini srekli abartt sonucuna var
d.
Savatan sonra Zuckerman tekrar Londra Hayvanat
Bahesi'nin yolunu tuttu ve kariyerindeki sapmalar sonucun
da da Britanya Savunm a Bakanl'run bilimsel badanman
oldu. Bu noktada egemenlik hiyerarisine dair bilgileri ona
yardmc olmu olmal. Lord unvann ald ve yllar boyunca
nkleer silahlanma yarn yavalatmak iin alt.
***

Babunlar geni primat davranlar arenas iinde kk bir

yer igal etmektedir. Babunlara olduu kadar Lemur trleri
ne de odaklanabilirdik.

Lemurlarda diiler erkekleri srekli egemenlikleri altnda tut

maktadr. Utanga ve yalnzca geceleri ortaya kan bayku
maymununu rnek verebilirdik. . . . Bu trde diiler ve erkek
ler ocuklara ortaklaa bakar. Erkein birinci grevi bebekleri
tamak ve korumakhr ya da "muriki" olarak bilinen Gney
Amerika'nn nazik maymunlann anlatabilirdik . . . . Murikiler
saldrgan etkileimlerden saknmak konusunda uzmandr. Ya
da diilerin sosyal organizasyonda aktif bir rol oynadn
rendiimiz dier primat trlerinden bahsedebilirdik .16

396
 Fatihe Nasihat

Jibonlan dnelim. An uzun kollaryla bale yapar gibi

daldan dala srarlar. Bazen bir daldan on metre tedeki bir
baka dala kadar srayabilirler. Bunu gren ampiyon in
san jimnastikiler utanacakbr. Jibonlar istisnasz tek elidir.
Evlilikleri hayat boyu srer. Kilometrelerce teden duyulan
ili arklar sylerler. Yetikin erkekler genellikle gne do
madan nce karanlkta uzun solo arklar syler. Bekarlarsa,
uzun zamandr evli olanlardan daha ili ve uzun arklar sy
ler ve bunu gnn baka bir saatinde yapar. Kan koca bera
ber det yapmaya baylrlar. Dul kalanlar sessizce yas tutar
ve bir daha hi ark sylemez.
Jibonlar blgelerine sahip kar ve sabah arklar da
vetsiz misafirleri uzak tutar. ekirdek aile genellikle anne,
baba ve iki ocuktan oluur ve kk bir alan kontrol eder.
Evlerini talar ve sopalardan ok arklarla korurlar. Belki
de bir eytanlk dnen baz jibonlarn zellikle etkileyici
ve rktc bulduu kadanslar, tnlar, frekanslar ve titre
imler vardr. Yal bir baba bazen blge koruma grevini
ergenlik ana girmi oluna devredebilir ve vatanseverlik
mealesini dier kuaklara geirebilir. Dier dokunakl an
larda, ergenler evden ebeveynleri tarafndan uzaklahrlr,
belki bunun amac ensesti nlemektir. Yetikin erkekler ve
diiler benzer davranlar sergiler ve sosyal statleri nere
deyse eittir. Primatologlar diileri sz sahibi iki taraftan
biri, rahat ve hogrl bir evliliin iki ortandan biri ola
rak tanmlar. 17
Jibonlann hayah batan aaya opera gibidir. Ateli ak
sololar, evliliin mutluluuyla sylenen detler ve tehdit ri
tellerinin arklar geceleyin ormana yaylr: "Biz glyz,
sertiz, gzel arklar syleriz. Topramza sakn ola girme
yin." Belki geip giden ihtiama ve zamana dair dokunakl
aryalar syleyen jibon Verdi'ler vardr.
Ya da bir bonobo dnn. Bonobolar bir empanze tr
ya da alt trdr; Orta Afrika' da, Zaire Nehri'nin gneyinde

397
Atalarmzn Gl!{esinde

tek bir grup halinde yaar.18 Linneci snflandrma bonobo

lar Pan paniscus olarak adlandrmtr; ayn zamanda cce
empanze olarak da anlrlar. empanzelere oranla daha k
k ve narindirler ve yzleri Pan troglodytes yani empanze
lerden daha az ne doru kktr.* Bonobolar ounlukla
ayaklarnn zerine kalkp yrr. (kinci ve nc ayak
parmaklar arasnda bir tr perdeye sahiptirler.) Omuzlarn
dik tutarlar ve empanzeler kadar kambur durmazlar. Waal,
"Bonobolar ayaa kalktnda, tarihncesi insan dleyen
bir sanatnn zihninden frlam gibi grnrler," diye
yazar.19
Kztnda bunu grnr klan empanze diilerinin ter
sine bonobo diilerinin genital blgeleri imi durumdadr
ve hemen her zaman yetikin erkeklerden holanrlar. em
panze erkeklerinin pek ok hayvan gibi diinin vajinasna
arkadan giri yaptn biliyoruz. Ama bonobolar drt iftle
meden birini yz yze gerekletirir. empanzelere kyasla
klitorisleri daha iri ve kk olan diiler bu pozisyonu tercih
etmektedir. Bonobolar birbirlerinden holandklarn uzun
uzun bakarak anlatrlar. iftleirken de bakrlar. Cinsel
aktivitenin balatlmas da karlkldr. Daha geni bir sosyal
balamda bonobo erkekleri diilere egemen olur. Ama yalnz
olduklarnda durum daha farkldr. Geceleyin ormann saak
lar altnda bazen bir diiyle erkein yapraktan yataklarnda
sarma dola uyuduklar grlebilir. Yetikin empanzelerse
bunu asla yapmaz.
empanzelerin cinsel aktivitesi insan standartlarna gre
mani noktasna kadar giden bir taknt gibi grnyorsa da,
empanzeler bonobolarn yannda neredeyse priten kalr.
Birleme srasndaki vuru says bonobolar iin krk beken
empanzeler iin on vuru tan azdr. Bir saatte gerekleen
iftleme says da empanzelerinkinden iki buuk kat fazla-

* empanze ve bonobolar zerine arabrma yapanlara akayla kark

panthropolog ad verilir.

398
 Fatihe Nasihat

dr. Bu gzlemler tutsak bonobolar zerinde yapldndan,

belki de kk bir alanda duygusal olarak rahatlama ihti
yac iinde olduklarndan, bu say doal ortamlarnda daha
az olabilir. Doum yaptktan sonra bir yl gemeden cinsel
hayatlarna kaldklar yerden devam ederler, oysa dii em
panzelerin doumdan sonra eski hzl cinsel yaamlarna d
nebilmeleri ila alh yl bulmaktadr.20
Bonobolar cinsel uyarlmay gnlk hayatlarnda erotik
drtnn tatmini dndaki eyler iin de kullanr. Bebekleri
susturmak bunlardan biridir (bu bir zamanlar in' de by
kanneler tarafndan yapld sylenen bir uygulamadr).
Ayn cinsten yetikinler arasndaki anlamazl zmle
mek, yiyecek takas yapmak, sosyal ballk ve topluluun
organizasyonu iin de cinsel uyarlma kullanlr. Bonobolar
cinsel temaslarnn te birden azn kar cinsle kurarlar.
Erkekler arkalarn birbirlerininkine srter ve iffetli empan
zeler arasnda duyulmadk bir biimde oral seks yaparlar.
Diiler genital blgelerini birbirlerininkine srter ve bazen
bu bulumalar heteroseksel ilikilere tercih ederler. Diiler
genitallerini ounlukla yiyecek veya bir erkek iin rekabet
etmeden nce birbirlerininkine srter. Bu gerginlii azalt
mann yollarndan birine benzer. Stresli durumlarda bono
bo erkei bacaklarn aacak ve rakibine arkadaa penisini
sunacaktr.
Farkllklarna ramen bonobolar yine de empanzedir.
Erkekler bir egemenlik hiyerarisi kurar, dominant erkekler
diilere daha kolay erime olanana sahiptir, itaate dayal
jestleri ve selamlamalar vardr, grup saylar empanzeler
le ayndr, genellikle erkekler ava kar ama grup halinde
avlanmazlar, diilerle erkeklerin boyut fark empanzeler
deki dii ve erkek boyut farkyla ayn orandadr ve gruplar
aras karlamalar bazen iddeti getirebilir ama birbirleriyle
karlaan gruplarn gayet barl ve rahat davrandna da
rastlanmtr. Bir bonobonun bir bebek ya da yetikin bono-

399
Atalarmzn Glgesinde

boyu ldrd henz duyulmu ey deildir. Tanmadk

lar insanlar grdklerinde ilk verdikleri tepki empanzele
rinki gibi tehditkardr ve saldr gsterisi niteliindedir.
Tmar seanslar dah ok erkekler arasnda deil diiler
le erkekler arasnda yaplr. Srt yalnzca itaat anlamna
gelmez, insan glmsemesine benzer bir ekilde de ilev g
rr. empanze toplumuna gre erkeklerin ba o kadar sk
deildir ve diilerin sosyal pozisyonu daha gldr. Baz
annelerle oullar, ocuk yetikin olana kadar yakn iliki
sini srdrr, oysa empanzelerde ergenlie giren erkekle
annenin ilikisi genellikle kesilir. atmalar zmlemeye
ynelik sosyal beceriler bonobolar arasnda olduka geli
mitir ve i rakipleriyle bar yapmaya gelince gayet cmert
davranrlar.
Eer Habe babunlarn akraba olarak grmek bize itici
geliyorsa, jibonlar ve bonobolarla olan akrabalmzla avu
nabiliriz. empanzeler ve bonobolar kesin olarak ayn cinse
aittir, hatta baz taksonomik snflandrmalar onlar ayn tre
dahil eder. Yine de birbirlerinden olduka farkl bir davran
yapsna sahiptirler. Belki aralarndaki farkllklar bonobo
larn evrimde yeni bir adm atm olmasndan ileri geliyor
dur: Aylk yumurtlama dnglerini belli etmeyerek, kzma
durumundan zgrlemilerdir. Belki kzma bir bakla ya
da kokuyla anlalmadnda diiler cinsel obje olarak grl
mekten kurtulmutur.
Primatlarn potansiyeli ok zengin olduundan, anatomi
de veya fizyolojide ufak bir deiiklik geceleyin bir zamanla
rn geni tropik ormanlarndaki aalarn alt dallarnda uyu
yan maymunlarn ryalarnda bile grmedikleri bir evrenin
kaplarn aabilir.
 Fatihe Nasihat

YAAMDAN ESKZLER
Maymunlar:
Maymunlar bizim maruz kaldmz pek ok hastalk
tan mustariptir ... lalar onlarn zerinde de ayn etkiyi
gsterir. Pek ok maymun tr ay, kahveyi ve alkoll
ikileri sever: Aynca gzlerimle ahit olduum baka bir
zellikleri de, byk bir zevkle ttn imeleridir. Brehm
Kuzeydou Afrika' da vahi babunlan bira dolu flar
ap iip, sarho olurken yakaladm iddia eder. Sarho
olan hayvanlarn davranlarnn ve tuhaf snbla nnn ol
duka komik olduunu anlabr. Ertesi sabah babunlar ol
duka sknbl uyanmbr. Aryan balarn iki elleriyle
tutmu ve acnas bir ifade taknmlardr: tekrar bira veya
arap ikram edildiinde balarn irenerek evirmiler
ama limon suyunu severek kabul etmilerdir. Bir Ameri
ka maymunu, Ateles, brendiyle sarho olduktan sonra bir
daha asla brendiye dokunmambr. Bu anlamda pek ok
insandan daha akl bandadr. Gzlemler maymunlarn
tat alna sinirlerinin ve sinir sistemlerinin verdii tepkile
rin insanlarla olduka benzer olduunu gstermektedir.21

Gney da gorilleri:
Uzun ince bir yolda iki hayvan karlatnda ast rtbeli
olan yolun saru stne verecektir ve ayn ekilde stle
ri geldiinde oturduu yeri de onlara brakacaktr. Bazen
dominant olan hayvan dierine yalnzca baklaryla gz
da verir ve dier hayvann srtna elinin tersiyle hafife
vurmaktan daha ileri gitmez.22

Maymunlar:
[F]allik tehdit, bir cinsel hakimiyet jestinden (ste kma)
gelmektedir ... Eski Dnya'da ve Yeni Dnya'da pek ok
maymun tr arasnda gzlemlenmitir. Sabunlar ve ge-

401
Atalanmzn Glgesinde

nonlar arasnda birka erkek her zaman srtn gruba d

nerek oturur ve nbet tutar. Dikkat ekici renkteki penis
lerini ve testislerini teJ:ir ederler. Eer bir yabanc gruba
ok yaklarsa nbetilerin penisleri sertleir ve "fke ift
lemeleri" yaanabilir. 23

Sincap maymunlar:
Gcn gstermek isteyen maymun ses verir, kasklarn
aar ve tamamen sertlemi penisini dier hayvann ba
na veya gsne dorultur. Gsteri sincap maymun kolo
nisine yeni bir erkek kabul edildiinde olduka dramatik
bir hal alr . . Birka saniye iinde tm erkekler tuhaf may
.

muna penislerini tehir eder ve eer maymun kafas ne

eik ve sessiz bir ekilde beklemezse acmaszca saldnya
urar.24

Kapuin maymunu:
Dominant erkek gnlerce, kzan bir diinin glgesinde
kalr. Sk sk dii yaklar, ayartc bir ses karp, srtr,
erkei poposundan iter ve dallar sallar. iftlemeye hazr
olduunda ona doru hcum eder, erkek kaar, dii kova
lar ve erkek komay braktnda iftlemeye balarlar.25

Orangutanlar:
Adet dngsnn ortasnda bulunan dii bir orangutan
yaknlarnda dominant bir erkek arar. Dngsnn dier
zamanlarnda gen ve ast rtbeli erkekler evresini sarar
ve onu iftlemeye zorlarlar. Dii direnir, lk atar, kav
ga eder ama erkekler yine de onunla iftleirler. Bu ya iyi
bir davrantr ya da dpedz tecavzdr. Primatologlar
bu kelimeyi kullanmamaya zen gsterir. nk bu keli
me insanlarn keyfini karmaktadr.26

402
 Fatihe Nasihat

Lemurlar:
I...em ur catta'larda gruplar aras saldrganlk, zellikle de
erkekler arasnda yksektir. Saldrganlk kovalamak, to
katlamak, koku brakmak ve koku yar eklinde ifade
bulur. taate dayal hareketler geri ekilme ya da domi
nant bir hayvan geldiinde sinme eklinde gerekleir.
Ast rtbeli erkekler genellikle balarn eerek ve kuyruk
larn indirerek, grubun en arkalarnda, dier hayvanlar
yanlarna yanahrmadan yrr. Diiler erkeklere oranla
fazla saldrgan deildir ve dii egemenlik hiyerarisi belli
belirsizdir, yine de gzlemlenen baz kavgac davranlar
bir hiyerari olduunu anlahr. "Her an ... bir dii bir er
kei alt edebilir ya da ona sinirlenerek burnunun stne
vurabilir ve elinden Hint hurmasn alabilir."27

Maymunlar:
Pek ok maymun trnde erkekler arasnda tolerans ve
ibirliine pek rastlanmaz. Erkek erkee hmar makak
larda pek az gzlemlenmitir ... Gzlemlenen durumlar
daysa hmar genellikle ast rtbeliler tarafndan dominant
erkee yaplr. Bu, empanzelerdeki iki tarafl sistemden
farkldr. Watanabe Japon makaklar arasnda ittifak olu
umunu arahrmhr. 905 yetikin arasnda yalnzca drt
tanesi ittifak kurmutur. Bu gruplarn erkekleri arasnda
iliki esas olarak rekabete dayaldr.28

Gdk kuyruklu maymunlar:

Yeni gelen iki yetikin dii, ast rtbeli erkek ve st rt
beli bir gen erkek tarafndan kallar sresince dzenli
olarak birlemeye zorlanmhr ve sindirilmitir. Diilerin
zorla stne kmalarna tecavz olarak baklabilir nk
diiler bunu istememektedir. Erkek diiyi sarsar, hatta s
rr ve lklarn duymazdan gelir.29

403
Atalanmzn Glgesinde

Gdk kuyruklu maymunlar:

Tam diinin aznn yuvarlaklat anda bouk sesler
duyuldu ve cihaz diinin kalbinin dakikada 186' dan 210
vurua ktn kaydetti, dl yatanda da youn kasl
malar oldu.
Aslnda bu deney gven verme davranyla ilgiliydi.
Diinin partnerleri dier diilerdi. . . . Gdk kuyruklu
maymunlarn uzlama srasnda ald cinsel pozisyonu
fizyolojik orgazm iaretleri izler. Bu her uzlamada tepe
noktasna ulald anl amna gelmez... Doa stump
tail maymunlarnn dmanlaryla barmasn tevik
etmektedir.30

Colobine maymunlar:
Bebekler doumdan hemen sonra genellik.le tm diiler
arasnda dolabnlr. Bebein ilk ay boyunca bu dzen
devam edecektir. Baz makaklann ve babunlarn tersine
her bebek dier bebeklerle birlikte byr ve tm diiler
tm bebeklere bakar. Bebeklerin elden ele dolabnlmas
colobine toplumunun nispeten barl olmasnn neden
lerinden biri olabilir.
Colobine maymunlarnda srlerin karlamasndan
mmkn olduunca kanlr. Aalarda yaayan hay
vanlar evreyi rahatlkla tarayabilir, yksek sesleriyle de
yerlerini bildirip, olas bir karlamay nlerler. Yine de
karlamalar yaanr. Deiken hareketler, erkein hay
kr ve tetikte olma hali srlerin birbirlerinden ayr
durmasn salar .
. . . Bu aamada heyecan doruktadr ve olaanst sra
malara, aalarn en tepelerine kadar komalara, dk
lamaya ve idrar brakmaya neden olur. Heyecann veya
gerginliin baka bir belirtisi de erkeklerin penislerinin
sertlemesidir.

404
 Fatihe Nasihat

Ortak dominant iaretler srtmay, dik dik bakmay,

uzaktan srr gibi yapmay, yere vurmay, ataa geme
yi, kovalamay, ba hedef almay ve kardaki hayvann
stne kmay ierir. taate dair iaretlerse arkay tehir
etmeyi, gzn karmay, kamay, srtn dnmeyi ve
meltilmeyi ierir. Bir hayvann egemenlik hiyerarisin
deki konumu ne kadar yksekse ast rtbeli hayvanlarn
niyetlerini belirtmeden giremeyecekleri kiisel alan da o
kadar genitir.31

Maymunlar:
Bebek maymun yaral veya l de olsa annesi onu ta
maya devam edecektir. Eer bebei tamay brakrsa
yetikin bir erkek gelip ona barr, bu durum da bebei
tamas daha uygundur. Berkeley'deki ufak koloninizde
yle bir durum yaand: Anne l bebeini iki gn bo
yunca tad ve sonra brakt. Srnn dominant yetikin
erkei bebei yerden ald ve iki gn boyunca tadktan
sonra att. 32

Yeil maymunlar:
1967'de T. T. Struhsake Dou Afrika yeil maymunlar
nn ayn yrtc iin ayn alarm ars yaptn tespit
etti: leoparlar, ylanlar ve kartallar. Her alarm evredeki
maymunlardan farkl bir tepki kmasna neden oluyor
du. Gzlemler insan olmayan primatlann farkl objelere
ve d dnyadaki farkl tehlike eitlerine farkl seslerle
iaret ettiini anlatyordu.
Seyfarth, Cheney ve Marler alarm arlarn kaydetmeye
baladlar ve yrtclar ortada yokken bu ses kaytlarn a
larak maymunlann tepkilerini filme aldlar.
Yetikin yeil maymunlar sadece belli birka yrtc ku
tr iin alarm verdikleri halde bebekler pek ok tr iin

405
Atalanmzn Glgesinde

alarm ars yapyordu. Bebekler kartal alarmn herhan

gi bir tehlike karsnda deil, havada uan bir ey gr
dklerinde veriyorlard. Bebek yeil maymunlar dsal
uyaranlar farkl tehlike trlerine ayrmaya eilimliydi.
Bu yatknlk maymun bydke keskinleiyor ve hay
van sonunda neyin tehdit olup neyin olmadn ayrt
edebilir hale geliyordu.
Ama primatlarn doal ortamlarnda sesleri ve seslerin
neye iaret ettiini anladklarna dair henz bir kant
bulunmamaktadr.33

Sincap maymunlar:
Erkek sincap maymununun gotik eitlilii grafik bir rnek
salar: 1) Baka bir erkek zerinde egemenlik kurmak iste
diini; 2) erkee saldrma niyetini 3) bir diiye olan akn
bir yandan dilerini gcrdatarak sertlemi fallusunu dier
maymunun yzne dorultarak anlatr. Flrtle saldrgan
lk ayn iaretle verilir. Etolojistler ayn fenomeni srn
genlerde ve daha dk formlarda gzlemlemitir.34

Habe babunlar:
Gen erkekler korkuyu provoke eden durumlarda kendini
sunar. Birbirlerine eriim salamak iin cinsel yaklam
da bulunurlar ve arkadalarn oynamaya tevik ederler.
Karlkl mastrbasyon yaparlar ve birbirlerinin stne
karlar. Yetikin erkekler ile yetikin diilerin stne
karlar ve yetikin erkekler ile yetikin diiler de onlarn
stne kar. Heteroseksel aktiviteleri harem sahiplerin
de saldrganlk yaratmaz. Kendi akranlarnn ve her iki
cinsin yetikinlerinin ano-genital blgelerini el, az ya da
burunla muayene ederler. Genellikle cinsel eylemi temas
ta olduklar hayvan srarak bitirirler. Bu hareket yeti
kinlerde grlmez ve bir oyun izlenimi uyandrr.35

406
 Fatihe Nasihat

Babunlar:
Kesinlii ve dikkatli yaklam pek ok kii tarafndan bi
linen zoolog Sir Andrew Smith ahit olduu u olay bana
aktarmt: Cape of Good Hope' da bir yetkili, babunlar
dan birini ska rahatsz ediyormu. Bir pazar gn geit
treni srasnda yetkilinin geldiini gren babun bir uku
ra su dkerek hzla amur yapm ve amuru adam geer
ken stne frlatm. Bu olaydan sonra babun kurb ann
her grdnde neelenerek, zaferini kutlamaya devam
etmi.36

Babunlar:
Habeistan' da Brehm bir vadiyi gemekte olan byk bir
babun srsyle karlam. Bazlar oktan kar daa
gemi ve bazlar da halen vadideymi. Vadidekiler
kpeklerin saldrsna uram, yal erkekler de hemen
kayalklardan hzla inerek ve azlarn sonuna kadar
aarak korkun bir ekilde kkremi ve kpekler hemen
geri ekilmi. Tekrar saldrmaya yeltendiklerinde bu se
fer tm babunlar daa trmanm ama alt aylk bir bebek
bir kayaya km, bararak yardm istiyormu ve evresi
kpekler tarafndan sarlm. Gerek bir kahraman olan
byk erkeklerden biri tekrar dadan inmi, yavaa be
bee yaklam, onu oradan alp uzaklatrm. Kpekler
afallayp kalm ve saldrmak akllarna gelmemi.37

Titiler ve dier kk maymunlar:

Primatlar arasnda en mfik babalar neotropikal orman
larn karmak dallar ve sarmaklarnda yaayan titiler
den kar. Tek eli kk titiler (Callicebus), gece maymun
lar ve minik Callimiconidae ile Callitrichidae bebeklerle olan
ilikilerinin sresi ve younluu asndan benzersizdir.

407
Atalarmzn Glgesinde

. . . Bu trlerin erkekleri besleme hari bebeklerin tm ba

kmn paylar, trler iinde bu paylamn kapsamlar
deise de arlkla bebeklerin bakmru yaparlar ...
Erkekler bebeklerine ok dkndr. Doar domaz, on
lar koklar, dokunur ya da hal. kanl olan yeni domu
bebei tutar ve bazen yalayarak temizlerler . ... Doumdan
sonraki birka saat iinde bebekleri srtlarnda tamaya
balarlar, onlar tmar ederler ve korurlar. Bir erkein g
nnn ou bebek bakmna adanmtr ve bu kendini
adam babalar bebei annesine yalnzca st emmesi iin
gtrr ...
Erkekler ayn zamanda bebeklerin ellerinden ve azla
rndan yemeklerini almalarna izin verir . . . Paylalan yi
yecekler ocuklarn ulamada zorluk yaad ya da nasl
yiyeceini bilemedii, byk bcekler ve sert kabuklu
meyvelerdir ...
Babalar, ocuklarn her trl tehlikeye kar sonuna kadar
korur. Tutsak edildiklerinde kk aslan tamarin erkekle
ri davetsiz misafirlerin zerine atlar ve tyl maymunlar,
makaklar ve insanlar kadar korkutucu olabilirler.38

408
 Blm 1 8

MAKAKLARIN
ARMET9
Kimileri bunu onun dehasna atfeder, dierleriyse ulalmas
kolay grnen bu sonular almak iin inanlmaz bir aba ve
emek gerektiini dnr. Ne kadar aratrma yaparsanz ya
pn onun kefettii eyi siz kefedemezsiniz, ama yine de g
rr grmez bunu ben de kefederdim dersiniz; o sizi sonuca
przsz ve kestirme bir yol izleyerek gtrr ... ite byleydi
Arimet.

PLUTARKOS
"Marcellus", Soylu Yunanllarn ve Romallarn
Yaamlar1 iinde
 iz insanlar bugn var olan dier iki yz primat t

B rnn herhangi birinden evrilmedik ama atalannz

ortak. Primat aile aacm yeniden yaplandrdmz
da en yakn akrabalarmz kefettik. Primatlarn davranlar
ayn cinse ait trler arasnda bile birbirinden o kadar farkldr
ki, hangilerinin en yakn akrabalarmz olduu kendimize ba
kmz gerekten deitirir.
Daha nce betimlediimiz gibi cevap, empanzelerin en
yaknlarmz olduudur. Aktif genlerimizin yzde 99,6's on
larnkilerle ayndr. DNA dizilimlerinden rendiimiz ze
re, sizin de tahmin edebileceiniz gibi bonobolar ve sradan
empanzeler birbirlerine bize benzediklerinden daha fazla
benzemektedirler.2 Ama yzde 99,6 yine de olduka byk
bir benzerliktir. kisinin zelliklerini de paylayor olmalyz.
(Aynca en uzak primat kuzenlerimizle bile, kimi davran
zelliklerimiz ortak olabilir.)
Molekler kantlarla, anatomik kantlarla ve kayalarda
sakl kaytlarla, tm primat ailesinin soyaac ve bir zaman i
zelgesi oluturulabilir. Kemiklerden ve molekllerden gelen
kantlar kusursuz biimde uyumlu deildir ama bir noktada
kavumaya balamaktadr. Kitapta gen dizilimlerine ve DNA
melezlemesine arlk verdik. Molekler kantlara gre goril
ler bizi 8 milyon yl ncesine gtren evrimsel izgiden ayr
larak tremitir. empanzelerin ve insanlarn ortak atas olan,
hala tanmlanamayan ve soylan tkenmi atalarmz belki
gorillerden bir milyon yl sonra ayrlmtr. Hemen sonrasn
daysa empanzelere ve insanlara giden izgiler farkl yazgla-

411
Atalarmzn Glgesinde

ra doru ayrlarak ilerlemitir.3 Bu, empanzelerle insanlarn

6 milyon yl nce ortaya kh anlamna gelmez, yalnzca ev
rim aacndaki ortak dalmz o zaman iki dala ayrlmtr.
***

Primat doamz ve geliimini daha iyi anlayabilmek iin 100

milyon yl nceye, Mezozoik an sonlarna bir bakalm. Bu
insan yayla llecek olsa, orta yal bir insann bir sene n
cesine gitmek gibi olurdu. Memeliler o zaman da vard ama
bulunmalar kolay deildi. Gndz saatlerine dinozorlar
hkmediyordu ve aralarnda gelmi gemi en dehet verici
lm makineleri vard. Memeli atalarmzn utanga, zayf,
kk hatta bir fare byklnde olduu dnlyor. Bu
gn yaayan tm srngenler ve amfibilerde olduu gibi, di
nozorlarn bir ksmnn da soukkanl hayvanlar olabilecei
tarhlyor. Eer yleyse zellikle daha kk olup, fare b
yklndeki memelileri avlayanlar soua kar daha da
yanksz olduklarndan akam olunca dkk!nlar kapahyor
olabilir. Ama memeliler scakkanl hayvanlar olduundan
geceleri yuvalarndan dar kabiliyordu.
Dmanlarnzn ay yla hafife aydnl anan karanlk
ta hissiz bir ekilde yattn ve uursuzca uyuduunu hayal
edin. Geceler; kurtuklar yakalamak, yapraklar kemirmek,
iftlemek, ocuklara bakmak gibi atalarmzn mtevaz i
lerini grmeleri iin bir anst. Ama karanlkta ilevsel olabil
meleri iin her eyden ok grme yeteneklerini gelitirmeleri
gerekiyordu ve o dnemde memelilerin beyinleri duyma ve
koku alma duyularn da gelitirdi, bu da gece avlanan dino
zorlara kar onlara bir koruma salad.
Gn boyunca maaralarda gizlenen atalarmz belki de
kesik kesik uyuyor ve ine gibi dilerden dehet iinde ka
hklan kabuslar gryorlard. Belki hayatlar boyunca korku
iinde yaamlard, her gn yrekleri azlarndayd ve ge
cenin gelmesini bekliyorlard.

412
 Makaklann Arinet'i

65 milyon yl nce kk bir gezegen Dnya'ya arpb ve

evreyi tamamen deitirerek dinozorlar ortadan kaldrd. O
zamana kadar nemsiz grnen memeliler n plana karak,
gelimeye ve yaylmaya balad. O dnem primatlarn olup
olmadn ya da memeli trlerinden birinin primat olarak
evrimleip evrimlemediini bilmiyoruz. Fosil kantlarndan,
gnmzde Cezayir topraklar iinde kalan blgede, dino
zorlarn soylarnn tkenmesinden sonra, bir milimetre uzun
luundaki dileriyle, elli gram gelen maymun benzeri kk
yaratklarn ortaya kbn biliyoruz.4 Bugn ABD eyaleti
Wyoming' e ait olan topraklarda 50 milyon yl nce aalarda
yaayan primatlar vard.5 Erkeklerin kpekdileri diilerinki
nin iki kabyd.
Bu farkn ada maymunlar iin hangi anlama geldiin
den yola karak, erkeklerin diilere zorbalk yaph, egemen
lik hiyerarileri kurduu, birbiriyle rekabet ettii ve harem
lere sahip olduu sonucuna varabiliriz. Tm bunlar primat
dzeninin kuruluundan beri bizimledir.
lk primatlarn modem maymunlar, byk maymun tr
leri ve insanlardan ok, uzun burunlu, gzleri kafasnn iki
yannda olan ve peneli erken dnem memelilerine benzedii
dnlmektedir. "Aa" olarak adlandrlan primatlar ya
da prosimiyenler (Iemurlar ya da lorisler) ilk primatlar olabi
lir. Bir bakta gececi olduklarn anlarsnz: Gzleri yzlerine
gre byktr. Bu byklk ay ve yldzlarla aydnlatlan bir
dnyada gece grne uyarlanmayla ilgili bir zelliktir.
Muhtemelen zel bezleri yoluyla koku pskrterek ileti
im kuruyorlard.* Dnmek iin bedenlerine oranla byk
bir beyinleri vard, grebilmek iin stereoskopik gzleri ve

* Halka kuyruklu lemurlar, kuyruklanna bulaan bir feromon retir ve

bu gze arpan, siyah beyaz uzantlar birbirlerine sallayarak, kokunun
yaylmasn salarlar. Bu aka diiler iin rekabet edildiini anlatr. An
lalan o ki en aromatik lemur diiyi kazanmaktadr. Lemur trlerinden
birinde yetikin erkekler salladklan kuyruun cevabn akam alr n
k yetikin diiler dolunayn gm albnda ayn anda kzr.

413
Atalarmzn Glgesinde

evreye mdahale edebilecekleri elleri vard. Tipik primat

egemenlik hiyerarileri daha o dnemde olumu olabilir ve
buna iki cinsin dominant olanlara arkalarn dnerek kendini
sunu pozisyonlar da dahildir.
Primat evriminin erken aamalarnda gece yaratklarn
dan gndz yarahklanna dnmeleri ve bununla beraber
koku alma duyularnn zayflayarak6 grlerinin keskinle
mesi, ruh hallerini ifade eden yz kaslanrun gelimesi, anne
ve ocuk arasndaki gl ba, bebeklerin daha uzun bir sre
bakma ihtiya duymas ve serebral kortekste saldrganl
yumuatacak daha yksek merkezler olumas gibi daha eski
ve aa katmanlardan gelen davran dzenleri kayda de
erdir. Tm bunlar primat toplumunda temel deiikliklere
yol amtr: Saldrganlk azaldka, gerek bir komnal hayat
kurulabilmekte ve ocukluk sresi uzadka ebeveynler o
cuklarna daha ok ey retebilmektedir. ttifaklar ve destek
gruplar kurulmas, uzlama, kendini garantiye alma, ba
lama, bireylerin gemiteki davranlarn balama ve gele
cekteki eylemleri planlama zellikleri evrimlemitir. Daha o
zaman atalarmz kvraklk, zeka, iletiim becerileri ve sevgi
yolunda ilerlemeye balamh.
Dinozorlarn soyunun tkeniiyle memeliler gn na
kh. Bir sreliine kendilerini gvende ve zgr hissetmi
olmaldrlar. Ama byyen, oalan ve farkllaan memeliler
yine ahtrmalk bir yemee dnt. Birbirlerini yemeye ba
ladlar. Yeni yrhalar ve alc kular tredi. Gndz vardiyas
yine tehlikeli bir hal almaya balad. Gney Amerika' da ya
ayan harpya kartallar gndelik hayatlarnn yzde 39'unda
yuvalarna maymun paralan gtrr olmutu.7 Gn n
da dikkatli olmak gerekiyordu. birlii, gkyzn taramak,
kartal grnce alarm verilmesi hayati bir nem tayordu.
Yiyecek arayan babunlar yrhalarla yz yze geldiinde
bir araya gelip, daha hzl hareket ederek tepki verir.8 Asker
lik diyebileceimiz kolektif davran yrba tehdidine maruz

414
 Makaklann Arimet'i

kalm her kadim yarabn verdii uyarlanma tepkisiydi.

Yrbclar potansiyel av hzla evrilmeye zorluyordu. Aata
yaamann gerei olan akrobatik beceriler, uzaklar gren
gzler, birbirine destek olma, sava becerileri, zeka ve genel
askeri meziyetler bylelikle geliti.
Maymunlar farkl yz ifadelerini anlama yeteneiyle do
ar ama bunlara cevap verme becerisi deneyim ve eitime
baldr. Maymun baka bir maymunun azn, gzlerini ya
da krkn grdnde ayn beyin nronlar tetiklenmekte
dir. melme duruuna tepki veren ayn bir beyin hcresi de
bulunmaktadr. Yz ifadeleri ve bedensel durular primatlar
iin doutan anlam tar ve sosyal dzenle ilgileri yoktur.
Erkek rhesus maymunu enesini uzabp, dudaklarn bzerek
"yanma gel" der. Eer kariyerinin banda olan dii veya er
kek bir rhesus maymunuysanz bu iaretin ne anlama geldi
ini bilmek nemlidir.
Evrilen primat beyni kin tutmaya da zemin hazrlamak
tadr. Maymunlar genellikle melip kendilerini kardakine
sunarak, kavgadan birka dakika sonra barr. empanze er
keklerinin barmas diilerin srekli bar salamaya ura
masna ramen gnler alabilir. Ama diiler kendi aralarnda
bir sorun olduunda affetmeye pek yanamaz. Hayatlar bo
yunca kin tutabilir. nsanlarn iki cinsi de bu durumu dakika
lardan bin yllara kadar tayabilir. Maymunlar arasnda bile
bir bireyin tekine olan kzgnl tekinin akrabalarn da ii
ne alarak genileyebilir. Primatlar tarafndan yarablan yeni
sosyal formlardan biri kan davasdr. Kan davalar kuaklar
boyunca srebilir.
Pek ok memelide olduu gibi primat saldrganl, ege
menlik, alann savunma ve seks drts kanda dolaan tes
tosteron tarafndan salanr ve bu hormon byk lde tes
tislerde retilir. Bu ilk primatlardan ve daha ncesinden beri
byledir. Cenin beyni daha fazla testosteron ve androjene
maruz kaldka eril zellikler n plana kacaktr. Erkekteki

415
Atalanmzn Glgesinde

testosteron oranlar azaldka, bu zellikler de basbnlacak. ve

erkek kendini dier erkeklere sunacak.br. Testosteron sevi
yeleri liderlie oynarken byk nem tar. st rtbelilerin
olmad bir ortamda yanlarna kzan diiler getirilen ast
rtbelilerin testosteron oranlar tavan yapacak.br.
Primat trnn erkekleri (ortalama insan erkei hari)
nceden ocuk dourmu olan diileri tercih etmektedir,
daha gen olan diilerin ekici olmak iin zel bir aba sarf
etmesi gerekmektedir.9 Alfa empanze erkeklerinin yalnz
ca diinin yumurtlama dneminde gardiyan kesildiini bi
liyoruz. Yine de primatlarda seks yalnzca reme ve DNA
dizilimlerini yeniden birletirme arac deildir. Yl boyunca
pek ok partnerle yaanan ve insan gzlemciler tarafndan
ahlaksz ve sapkn olarak adlandrlm bu deneyimlerin el
bette bir nedeni vardr. Sosyalleme mekanizmasna hizmet
etmektedir. Bu durum bonobolar arasnda olduka belirgin
dir. Cinsel kskanla ramen grubu bir arada tutar. Sevgi
balar, ortak hedefler, zdeleme ve saldrganl trple
me grevi grr. Primat yaaynn dzenlenmesinin z
komn hayahdr; bu insan kltrnde ve toplumunda da
kendini gsterir. Komn hayatnnsa temel motivasyonla
rndan biri sekstir.
Yetikin rol modelleri, ocuklukta renmenin ok nemli
olduu hayvan trlerinde kritik bir rol oynar. Egemenlik hi
yerarisi, saldrganl olmasa da grup iindeki iddeti yumu
atr. birlii her avlanmada byk nem tar, byk hay
vanlar avlamak sz konusu olduundaysa kritik bir neme
sahiptir ve yrtclardan kanmak iin de gereklidir. Doal
ortamda yaayan otuz primat tr arasnda yaplan aratr
maya gre her bireyin o yl iinde yrtclar tarafndan yenil
me ihtimalinin on altda bir olduu grlmtr. 10 Primat
ajandasnda "yrtclardan kanmak" ilk srada yer almak
zorundadr ve komn hayat, kolektif savunm ay ve erken
uyary salamak.tadr.

416
 Makaklarn Arimet'i

Yeil maymunlar ormann gvenliinden biraz uzaklap,

saklanacak yeri daha az ve tehlikesi daha fazla olan savanda
yerlemitir. Bu maymunlara baz ses kaytlan dinletildiin
de onlan belli eylemlere ynelten tepkiler verdikleri grlr.
Piton veya siyah mamba alarm verildiinde herkes parmak
ucuna kalkar ve yeri gzleriyle yoklamaya balar. Dv
kartal alarmn duyarlarsa gkyzne bakp, yeilliklerin ara
sna dalarlar. Bir leopar alarmnda herkes abucak aalara
trmanr. Farkl yrtclar farkl seslerle anlatlr ve farkl kan
ma davranlarna neden olur. Tepkiler ksmen renilmitir.
Bebekler yrtc olmayan bir ku uarken bile kartal alarm
verir ve bazen ayn tepkiyi den bir yapraa bile gsterebi
lir. Zamanla tehlikeyi aynmsamay renir. Yeil maymunlar
bilimciler zerinde yzeysel de olsa birbirleriyle sohbet ettik
leri izlenimini brakmlardr. Toplu halde yaamak pek ok
ekilde en fazla primatlarn sahip olduu dnlen sosyal
zekay artrr.
Yeil maymunlarn ylan korkusu babunlar ve dier pek
ok primatta da bulunm aktadr. Vahi rhesus maymunlar
na ylan veya ylanlara benzer bir obje gsterildiinde yer
lerinden srarlar. Laboratuvarda bytlm ve hayatnda
hi ylan grmemi rhesus maymunlar da korkmaktadr ama
dierleri gibi akllan balarndan gitmez. Ylan fobisiyle ilgili
baka bir deneyde her ylan grdnde muz verilen em
panze korkusuna hakim olmaya balamt. 11 Ylan korkusu
kaltmsal olmayp, anneler tarafndan bebeklerine retili
yor olabilir mi? Ya da ierdeki korku laboratuvar ortamnda
byyen ve ylan benzeri zararsz objeler dnda hi ylana
maruz kalmayan maymunlarda bastrlyor ya da azalyor
mudur? Durum kaltmsal mdr evresel midir? Bir ylann
neye benzediine dair bilgi ve ylanlarn primatlar iin kt
olduu bilgisi DNA'ya m kodl anmtr? Yoksa bebek pri
matlar yetikinleri yakndan izleyip, hareketlerini mi kopya
lamaktadr?

417
Atalarmzn Glgesinde

Cevap ou zaman iki varsaym da iermektedir. Primat

larn beyninde doumdan nce gelen bir ylandan kanma
program var gibidir. Ama program yeniliklere akhr ve
dardan yeni bilgiler toplayp, deneyimlerini gelitirebilir.
"Hayahm boyunca bana zarar dokunmayan pek ok ylan
grdm ve arhk ylan grnce daha rahat davranmaya karar
verdim" ya da "Her ylan grmde mucizevi bir ekilde bir
muz beliriyor, ylanlarn da kendilerine gre iyi taraflar var

bence." Primat programlarnn ou ak ulu, yeni koullara

uyarlanabilir programlardr, dolaysyla kararszl, karma
kl ve tutarll da ierebilir.
Tipik modem kronolojide12 bize uz anan izgi Eski Dnya
Maymunlarndan 25 milyon, jibonlardan 18 milyon, orangu
tanlardan 14 milyon, gorillerden 8 milyon ve empanzelerden
de yaklak olarak 6 milyon yl nce aynlmtr. Bonobolar ve
empanzelerse 3 milyon yl nce yollarn ayrmhr. Cinsi
miz Homo 2 milyon yllkhr ve trmz Homo Sapiens 100.000
ya da 200.000 yandadr.
Komnal sosyal hayata adanm, yrhclardan dolay yo
un seilim basksna uram, hzla evrilen beyinleri ve
genlere verdikleri kurumsallam eitimlerle empanzeler
yeni zeki formlar gelitirmektedir. Meraklar, denemeye yat
knlklar, abuk kavrama yetenekleri baarlarnda rol oyna
maktadr.
***

Kk ve izole Koshima Adas'nda bir makak kolonisinde

gerekleen kayda deer bir dizi olay Japon bir primatolog
tarafndan aktanlmhr. Balangta 1952'de adada yalnzca
yirmi maymun bulunm aktadr ve devam eden on yl iinde
rakam e katlanmhr. Koshima'daki besin stoklar fazla de
ildir o yzden maymunlar gzlemleyen primatologlar sahi
le tatl patates ve buday brakmaktadr.

418
 Makaklarn Arimet'i

Sahilde piknik yapmaya gitmi herkesin bildii gibi, kum

yiyeceklere yapr ve yiyeceklerin tad kaar. Eyll 1953'te
bir buuk yandaki dii mo tatl patateslerini yakndaki de
rede ykaynca kumu temizleyebildiini kefeder.

Ino'dan sonra bunu ilk renen Imo'nun oyun arkadadr

ve bunu ek.im aynda renmitir. Imo'nun annesi ve erkek
akrabalarndan biri Ocak 1954'te yiyecekleri ykamaya ba
lar. tlerleyen yllarda (1955, 1 956) Imo'nun soyundan (erkek
kardei, ablas ve yeeni) ve dier soylardan drt hayvan
(ikisi lmo'dan iki ya kk, dier ikisi de iki ya byktr)
yiyeceklerini ykamay renmitir. Annesini saymazsak, yi
yeceini ykamay hzl bir ekilde renen tn bireyler ya
yatlar ya da lno'nun gen yakn akrabalardr ...
1959'dan sonra bilgi transferinin zellikleri deiir. Tatl pa
tatesleri ykamak artk yeni bir davran modu deildir: Be
bekler doduunda, anneler ve bykler patatesleri zaten
suda ykyor olduundan, grubun yiyecek repertuvarndan
olduu dnlen bir davran olarak kanksanr. Bebekler
annelerinden henz st emerken suyun kysna gtrlr.
Anneleri patatesleri ykarken, bebekler dikkatlice seyreder
ve annelerinin suya drd patates paralarn azlar
na atar. Bebeklerden pek ou patatesleri ykamay bir ila iki
buuk ya aras renmi olur.
1959' dan gnmze uzanan ikinci dnemde yatan ve cin
siyetten bamsz olarak herkes patates ykyordu. kinci d
nem boyunca tm bireyler bu alkanl oyun arkadalar
veya anneleri yoluyla daha bebek veya ocukken reniyor
du.

Ama buday hala kumluydu. Ta ki lmo'nun aklnda bir

imek daha akana kadar:

1956'da Ino 4 yandayken dereye bir avu dolusu kumu

ve buday gtrd. Suya brakbnda kum aaya kt
ve buday suyun stnde yzmeye devam etti. Bu [albn
aramakta kullanlan] "ar tortu madencilii" teknii baka
maymunlar tarafndan da renildi ve zamanla herkese ya
yld ...

419
Atalanmzn Glgesinde

Ar tortu madencilii tekniini gelitirmek patates ykama

ya oranla daha uzun zaman almb ...
Kumla buday ayntrmak objeler arasndaki karmak
ilikileri daha iyi anlamay gerektiriyordu ve tekniin bir
zorluu da maymunun ncelikle yiyeceini atmasn gerek
tirmesinden ileri geliyordu ama patates ykama sz konusu
olduunda patatesi elden brakmak gerekmiyordu. 13

Imo dahi primatlardan biriydi, makaklar arasnda bir

Arimet'ti. Bulular, geleneksel insan topluluklarndaki
gibi yavaa makak toplumuna yayld. Belki Imo'nun anne
tarafndan kaltmsal olarak st rtbeli oluu, b ularnn
kabuln kolaylahrmt. Genelde olduu gibi yetikin er
kekler bu buluu en son renenler oldular ve son ana kadar
da renmemek iin inat ettiler. Bir dii buluu yapt, dier
diiler onu taklit etti, sonra iki cinsin genleri teknii kapt.
En son olarak da bebekler patates ykamay annelerinin di
zinin dibinde rendi. Yetikin erkeklerin gnlszlnn
altnda bir eyler yatyor olabilir. Erkekler son derece rekabet
i ve hiyerari gdmldr. Arkadalklara veya yoldala
pek nem vermez. Belki de Imo'yu taklit etselerdi, onun yo
lundan yrm olacaklard ve bir bakma onun karsnda
dominant statlerini yitireceklerdi. Bunu yapacaklarna kum
yemeyi tercih ederlerdi.
Dnyann baka hibir yerinde makaklarn bu tarz bulu
lar yapt grlmemitir. 1962'de dier adadaki ve anaka
radaki makaklara patates verilince, onlar da patatesleri alp
dorudan ykayarak yediler. Ama bunun bamsz bir bulu
mu yoksa kltrel difzyon mu olduu belirsizdir: 1960'ta
Jugo adnda patateslerini ykamay adet edinmi bir makak
Koshima' dan yandaki adaya yzerek geti ve o adada drt yl
kald. Bu sre iinde dier makaklar eitmi olabilir.4 Baka
makak Arimet'ler belki vardr belki yoktur ama Imo bulu
yaptn kesin olarak bildiimiz tek makak.

420
 Makaklann Arimet'i

Bu yararl bulularn tamamen yaygnlamas ve kabul

grmesi iin bir kuak gemesi gerekti. 15 Popler nyarglarn
kaldmlmasnn zorluklar, yeniliklere kapallk, avantajlar
kesin olsa da yeni bir uygulamay kabul etmekte yaanan te
reddt, yalnzca Japon makaklaryla snrl deildir. 16 Belki de
yetikin erkeklerin duyarszl yala renme becerilerinin
azalmasndan ileri geliyordur. rnein insan genleri, yeni
liklere anne babalarndan ok daha kolay uyum salar. Ama
bu, dii makaklarn neden erkeklere oranla renmeye ok
daha hazr olduunu aklamamaktadr.
Farkl ve neredeyse izole olmu gruplarda yaplan bu tr
bulularn, maymunlar aras kltrel farkllklara yol atn
grebiliriz. Primatlarn ok daha yeniliki trleri, zaman za
man eitli gruplarla temas ederek, anlamazlk ya da rekabet
halinde, kltr ve teknolojinin olaanst rneklerini sergi
lemektedir.
***

Eski bir Cezayir miti uzun zaman nce kuyruksuz maymun

larn konuabildiini ama gnahlar yznden tanrlar tara
fndan susturulduklarn anlatr. Tm Afrika' da buna benzer
hikayeler anlatlmaktadr.17 Baka bir hikayede maymunlar
konuabilmektedir ama konumay reddederler. nk bilir
ler ki zekalarn bu ynde gsterecek olurlarsa insanlar onlar
ie koacaktr. Sessizlikleri zekalarnn bir gstergesidir. Ara
sra yerliler bir aratrmacy pek ok marifeti olan bir em
panzeyle tantrr ve konuabildiini yler. Ama aratr
maclardan alnan duyumlara gre u ana kadar konuan bir
empanze olmamtr.
Lucy nl bir empanzeydi, kuyruksuz maymunlar ara
snda insan dilini kullanmay ilk renen oydu. empanzenin
az ve grtlak yaps bizim gibi konumaya msait deildir.
1960'larda psikologlar Beatrice ve Robert Gardner, empan
zelerin aslnda zihinsel olarak konuma yetisine sahip olup,

421
Atalanmzn Glgesinde

anatomik snrlamalarn onlar konumaktan alkoyduu var

saymndan yola kh. empanzeler inanlmaz becerilere sa
hiptir. Gardner'lar Washoe adndaki empanzeye Ameslan'
(duyma zrller iin gelitirilen Amerikan iaret dili) ret
meye karar verdi. Her jest bir harfi ya da sesi deil bir keli
meyi temsil ediyordu ve bu anlamda Ameslan Yunan, Latin,
Arap ya da brani alfabesinden farklyd ve daha ok ince
ideogramlanna benziyordu.
Gen dii empanzeler iyi renciler olduklarm kantla
d. Bazlar yzlerce kelime rendi. T. H. Huxley'nin torunu
evrimsel biyolojinin nde gelen isimlerinden Julian Huxley
hayvanlarn pek ounun a olduunu ifade etmeyi bildiini
ama insan dnda hibirinin bir muz ya da bir yumurta is
teyemediini iddia etmiti.18 imdiyse ortaya muz, portakal,
ikolata, eker ve iaret diliyle ifade edebildikleri baka eyler
isteyen empanzeler kmt. 1letiimleri ou zaman netti,
anlam akt ve bir balama sahipti. Duyma engelli seyirciler
iaret diliyle konuan empanzelerin filmlerini seyretmekten
byk zevk duydular. iaretleri kendi iinde dzenli bir gra
merle kullanyorlard ve rendikleri kelimelerden daha nce
hibir yerde duymadklar cmleler yarahyorlard. empan
zeler rnein "daha" kelimesini alp, "daha git" ya da "daha
meyve" eklinde kullanabiliyordu. 19 Bir kuu spontane olarak
yeni bir szck uydurmalarn salad ve "su kuu" oldu.
Lucy ilklerden biriydi. Karpuzu ilk tathnda "eker iece
i" adm verdi ve ilk defa bir turpun tadna baknca da "a
lamak ac yiyecek" iaretini yapt. Sylenildiine gre "Roger
Lucy gdklamak" ve "Lucy Roger gdklamak" arasndaki
anlam farkn biliyordu. Bir derginin sayfalarm evirirken
bir kaplan resmi grd, "kedi" iaretini ve bir arap rekla
mna bakp "iecek" iaretini yaph. Lucy'nin vey annesi bir
insand ve Lucy dille ilgili yaplan deneyler srasnda yalnzca
iki- yandayd. Gen empanzelerin duygusal destee en
ok ihtiya duyduu yalardayd. Bir gn vey annesi Jane

422
 Makaklarn Arimet'i

Temerlin laboratuvardan kb ve Lucy annesinin arkasndan

bakp iaret dilini kullanarak "Ala ben, ben ala" dedi.
Ameslan eitimli maymunlarn odada kimse yokken ken
di kendilerine iaret dilini kulland gzlemlenmitir. Belki
bu yalnzca kelime oyunuydu ya da insanlar orada yokken
iaretleri kullandklarnda havada bir meyve belirip belirme
yeceini merak ediyorlard. nsanlar etraflarndayken ie ya
ramb sonuta.
Lucy ve arkadalarnn kullandklar iaret dilini ne dere
ceye kadar anladklar ve ne dereceye kadar gerek anlamn
bilmedikleri iaretleri ezberledikleri bilimsel tarhma konu
sudur. nsan ocuklarnn dili ilk yntemle mi yoksa ikinci
siyle mi rendii de halen bilimsel olarak tarhlmaktadr.
Belki de sadece doru renilen kelimeler kaydediliyor,
yanl renilen keli.meler dikkatlerden kayordu. Lucy ve
Ameslan eitimli dier empanzeler belli bir balamda an
lam ifade eden bir ey sylediinde bu kaydediliyor ve bilim
sel toplantlarda zerine tartlyordu ama alakasz bir ey
sylediklerinde bu dikkate al nmyordu. Bilimin bu dalnn
yakasn brakmayan aldabc ykletirme* yine kendini gs
termiti.
Kuyruksuz maymunlarn dilsel ve dilbilgisel becerilerine
dair detayl bir inceleme psikolog Herbert Terrace ve al
ma arkadalar tarafndan yapld. Nim adndaki erkek bir
empanzenin yirmi bin kez iaret dilini kullanma giriimini
videoya kaydettiler.20 Yzden fazla farkl iareti kullanmay
renmiti. Nim daha nce eitilmemiti ve muz iaretine
basarak hi muz almamh. Kanzi ise annesine retilenle
ri renmiti. Annesi bir iareti seecei zaman onun eline,
kafasna ya da klavyeye sryordu, ilgilendii her halinden
belliydi. Arabrna annesinden kp Kanzi zerinde youn
lah.

* Art niyet vurgulanmyor fakat insanlar hep ayn manbk hatasn yap
maktalar. Tutkularmz bastrarak gzlem yapmay baaramyoruz.

423
Atalarmzn Glgesinde

Drt yana geldiinde klavyenin ustas olmutu ve istekte

bulunmak, onaylamak, taklit etmek, alternatif semek, duy
gularn ifade etmek ya da bir yorum yapmak iin dzenli ola
rak bu sistemi kullanyordq.. ki iareti birletirerek yaklaan
olaylan haber veriyordu. "kovala, gdkla" yazdysa deneyi
yapan ya da baka bir empanzeyi kovalayp gdklyordu
ve kovalamadan nce gdklad pek grlmyordu. Kanzi
"fstk sakla" yazyor ve fsh saklyordu. Kanzi'nin gelecek
te yapaca eylemleri zihninde canlandrd ve sralad ke
sindir. Zaman getike baka gramatik kurallar gelitirdi ve
eylemi objeden nce yazmaya balad. Grameri yaratmann,
renmekten ok daha etkileyici olduu ortadadr.
Yine de yllar sonra bile Kanzi'nin sesli ifadeleri tek bir
sembolden oluuyordu ve nadiren iki sembol ieriyordu.
Ayn yap Nim' de de grlmt. Belki de bu noktada em
panzelerin dile olan yeteneklerinin kapasitesinin snrna ge
liniyordu.
Kanzi rastlanhsal bir keif sayesinde konuulan ngiliz
ceden yzlerce kelime anlayabildiini gstermiti. Kafasna
kulaklk koyun ve baka bir odaya gidin, mikrofon yoluyla
ondan bir ricada bulunun, video kamera istenileni yaphn
kantlayacakhr. Bu ekilde bir uygulama, jestlerle anlatm bi
linalt yoluyla kuyruksuz maymunlarla insanlar arasndaki
iletiimine dair ipucu vermez. 600' den fazla istei anlyor ve
yerine getiriyordu: "Srt antasn arabaya koy," "Mantar
dar kar," "Portakal soy," "Domatesi ye," ve "Kanzi'nin
Rose'u yakalamasn istiyorum," vs. Kanzi'nin yapt yanl
lar bile o kadar kt deildi, "Lastik band ayana koyabilir
misin?" diye sorulduunda band kafasna koymutu. Perfor
mans ayn testlerden geirilen 2,5 yandaki bir insan ocu
uyla benzerdi. Dier bonobolarn da ngilizceyi anladklar
bilinmektedir.
Kanzi top oynamaya baylyordu, laboratuvarn orma
nna topu sakladnz zaman topun yeri sylenince, gidip

424
 Makaklann Arimet'i

topu buluyordu.21 Bu durum da ngilizce anlamasnn kar

l dldr. Ama pek ok durumda Kanzi insanlarn onay
hari ve belki de iletiim kurabilmenin verdii sevin dnda
hibir dl almamtr. Kk bir ocuun dil renme moti
vasyonu ok farkl olmayabilir.
Baka bir laboratuvarda Sarah adnda bir empanze krm
znn yeile oranla elmay daha fazla anlattn fark etmiti
(yeil elmayla tantnlmamt). Sapl bir kare yine Sarah'ya
gre sapsz bir kareden daha fazla elma gibiydi. Elmann tm
bu zelliklerine ait kelimeleri de elma kelimesiyle badat
rabiliyordu. rendii dil Ameslan deil, plastik fileri kul
l anan sembolik bir dildi ve filerin sorulan sorulardaki obje
lerle hi ilikisi yoktu (rnein elma mavi bir genle temsil
ediliyordu).22 Eer empanzeler soyutlamay ve kategorize
etmeyi bilmiyorlarsa bu dili zmeleri nasl mmkn olabi
lirdi?
Dier deneyler empanzelerin analoji ve geiken karm
yoluyla akl yrtebildiini gsterdi. empanzeler "A r B, B
r C yani A r C" eklinde dnyorlard; A, B' den byktr
derken olduu gibi r geiken karm simgeliyordu.23 Yuka
rda bahsi geen cmleyi dahi anlayamad halde empanze
lerin akl yrttne halen kar kanlar olmas inanlr gibi
deildir. Yine de empanzeler zerinde yaplan deneyler psi
kolog David Premack ve G. Woodruff'un belirttii gibi akl
yrtmeden ok "bir zihin teorisine" sahip olduklar eklinde
yorumlanabiliyor. 24
empanzelerin linguistik adan yetersizlikleri gramer ve
sz dizimini ierir. Yardmc cmleleri, artikelleri, edatlar,
zaman kiplerini, fiil ekimlerini tpk insan ocuklar gibi bil
mezler. Gramerin yokluu basit fikirlerin aka ifade edilme
sini engeller ve yanl anlalmalar olabilir. Konumalar orta
yal bir Amerikalnn lisede rendii Franszcadan aklnda
kalanlarla Fransa' da derdini anlatmaya almas gibidir. Tu
haf bir ekilde kimse kuyruksuz maymun trlerine gramer ve

425
Atalarmzn Glgesinde

sz dizimi retmek iin abalamamhr.2s yleyse bunu ba

arp baaramayacaklarn bilemeyiz. Modem bir dilbilimci
yle yazmaktadr: "O zamana kadar, ihtimal dk de olsa
kuyruksuz maymunlarn dili tamamen kavrayabilecekleri
olasln bir kenara atamayz."26
Savage-Rumbaugh ve alma arkadalar empanzelerin
ve bonobolarn insan dilini anlamaktaki yeteneklerinin, ses
ve iaretlerden oluan, bizim henz zemediimiz, kendi
dillerine sahip olmalarndan ileri geldii olasl zerinde
alyordu.27 Avn, yrhclarn ya da dmanlarn yerini du
yurmak zere kullanlan ilkel bir dil doal seilim tarafndan
desteklenirdi. nsanlar ve empanzeler yollarn ayrmadan
nce primat atalarmzda dnce, bulu ve dil eilimleri g
rlyor olmalyd.
Ksmen Terrace'n almas yznden ve ksmen de te
miz, kontroll, yksel olmayan deneylerin empanze gibi
duygusal bir varlk zerinde yaplmasnn zorluundan, bu
almalara verilen finansal destek kesildi. Ameslan retilen
kolonilerden biri hayli zor zamanlar geirdi. Kimse arhk em
panzelerle konumakla ilgilenmiyordu. Tutsak empanzeler
hbbi deneyler iin baka laboratuvarlara gnderiliyordu. Son
gnlerde onlar eskiden tanyan iki insan ziyaretlerine geldi.
Ziyaretiler Ameslan dilinde "Ne istiyorsunuz?" diye sordu.
Parmaklklarn arkasndaki iki empanze arka arkaya cevap
verdi "Anahtar" . Dar kmak ve kamak istiyorlard. Ama
istekleri yerine getirilmedi.28
***

empanzeler cinsel olgunlua ulahklarnda davranlar de

iir. ki cins de insanlardan ok daha gldr ve beklenme
dik zamanlarda taknlk veya iddet gsterebilir. empan
zelerin yalar ilerledike, deney yapanlar tarafndan elik
kafeslere kapahlr, tasmalar ve zincirler taklr, aynca zer
lerinde elektrikli ucu sivri ubuklar kullanlmaya balanr.

426
 Makaklarn Arimet'i

Muhtemelen empanzeler insanlarn kendilerine ihanet ettik

lerini hissetmi olmaldr ve garip dil oyunlarn oynamaya
pek fazla heves etmemeye balamlardr.
Arabrmalarn cmert bir ekilde desteklendii gnlerde
empanzeler olgunlamaya baladnda dil retme alma
larna devam edilmiyordu. Bu yzden yetikin bir empan
zenin dilsel becerilerinden haberdar deiliz. Lucy, yalanan
bir ocuk oyuncu gibi ergenlie girmesinin hemen ardndan
zorla emekliye ayrld. aret dilini rendii laboratuvar da
kapabld.
Jane Goodall o srada doal ortamda empanzelerle 15
yl geirmi bulunuyordu ve Lucy ile tanmaktan mutluluk
duydu:

"Lucy insan ocuu gibi bytlmt. empaze olmasnn

yan sra yllar iinde eitli insan davranlar edinmiti. Ta
mamen empanze deildi ve insan olmaktan da uzakt, san
ki insan yapm baka bir varlkt. Buzdolabn ve dolaplar
ap iinde ieler ve bir bardak buldu. Kendine bir cin tonik
yapt. kisini alp televizyonun nne geldi ve televizyonu
at. Kanallar deitirmeye balad ve sklarak televizyonu
tekrar kapatt. Masadan kue kdda baslm bir dergi ald
ve ikisiyle beraber rahat bir koltua kuruldu. Dergiye ba
karken ara sra grd bir eye dair Ameslan dilinde yorum
yapyordu . . . "29

Lucy hayatnn ikinci yarsnda Gambia' da kk bir adada

dier empanzelerle birlikte yaad. Afrika'ya almas zor ve
yava oldu.

Bir deri bir kemik kald ve salan dkld... Amerika' da

doup bymt ve st-orta snf standartlarnda yaayp,
martlmt... titiz ve tuvalet eitimli bir empanze prense
siydi. Yatakta uyuyordu, gazl iecekleri seviyordu ve okula
giden kz ocklan gibi birilerine tutuluyordu. Akamlarysa
oturma odasnda oturup dergilere bakyordu.:'!'

427
Atalarmzn Glgesinde

Garnbia'da iki yl kaldk.tan sonra Janis Carter'n ona olan

sevgisi ve ilgisi sayesinde durum a almaya balad. nsan
larla dzenli olarak temas halindeydi ve adaya gelen ziyaret
ileri karlayan ilk empanze o oluyordu. nsanlara alkt.
Dier empanzelerle olan ilikileri daha llyd. Doal or
tamda bir ocukluk geirmemiti.
1987'de Lucy'nin iskeleti bulundu. Byk ihtimalle in
sanlar adaya gelmi, Lucy'yi vurup ldrm ve derisini
yzmlerdi. Elleri ve ayaklar kaypt. 31 Olayn sorumlular
bulunarnad.32

GECLK ZERNE

nsan hayat yalnzca bir an kadar, varl kesintisiz bir de

iim, duyular soluk bir mum , bedeni kurtuklarn
av, ruhu huzursuz bir girdap, gelecei karanlk ve n
pheli. Ksacas bedene ait her ey hzla akan bir su gibi,
ruha ait her ey ryalar ve su buhar gibi; hayat bir sava
alan, yabanc bir toprakta geici bir ikamet ve sonrasnda
saygnlk, arkasndan gelen de unutulu. O zaman insan,
admlarna rehberlik edip onu koruyacak gc nerede
bulmaldr? Yalnzca ve yalnzca tek bir eyde: Bilgiye
olan aknda.

MARCUS AURELIUS
Dnceler33

428
 Blm 1 9

NSAN NED R?
nsanlarla hayvanlarn bedenlerinin tek tip olduu
ispatlanmhr: Akl hesaba katmak neredeyse yersizdir.

CHARLES DARWIN
Trlerin Dnm zerine Notlar1
 iz insanlar gezegenimizin dominant tryz. Bu, bel

B li standartlar dorultusunda kabul edilmi bir stat

dr: Her yerde bulunuruz; dier canllar kendimize
tabi klarz ve buna kibarca egemenlik kurmak adn veririz;
gezegenin foto sentez retimine el koyarz; Dnya'nn y
zeyindeki ortam bakalahrrz. Peki neden biz? Tm dier
umut vaat eden yaam formlar (lm makineleri, ka ko
nusunda uzmanlam sanatlar, abuk reyip oalan canl
lar, hibir yrtcnn bulamayaca neredeyse grnmez olan
varlklar) dururken neden bir primat tr herkesi egemenlii
altna ald?
Neden bu kadar farklyz? Ya da gerekten farkl myz?
insanlarn kesin tanm anatomiyle veya DNA baz dizilimiy
le yaplabilir ve bu tanm yalnzca trmzn yelerini ie
rir, baka kimseyi balamaz. Ama bu amaca uygun deildir.
Kendimizle ilgili temel olarak grdmz hibir eyi akla
maz. Belki gelecekte tamamen insana ait olduu konusunda
hemfikir olabileceimiz belli bir davrantan sorumlu belli
kimyasal tepkimeleri harekete geiren belli proteinleri olu
turan aminoasit dizilimlerini kodlayan esiz A, C, G ve T di
zilimleri kefederiz.
Eer kimyamzda ve anatomimizde dominant rolmz
aklayan net bir ayrm yapamyorsak, elimizde kalan tek ola
nak davranlarmz arahrmakhr. Gndelik etkinliklerimiz
kendimizi tanmlamamz iin yeterli olacaktr ama bu etkin
liklerden ou zaten maymunlar tarafndan yaplmaktadr.
Manchester, lngiltere'deki hayvanat bahesinde 1 893'te al-

431
Atalarmzn Glgesinde

konulan ilk empanze olan Konsl'n becerileri anlablmak

tadr:

Paltosunu giyip, apkasn takyordu ve gezmek iin arabaya

biniyordu, sofraya bakalaryla beraber oturuyordu, doru bir
ekilde atal bak ve servis peetesi kullanyordu, yemekten
sonra ellerini ykyordu, atee kmr ahyordu, hizmetinin
gelmesi iin zili alyordu, kzlarla yaramazlk yapmak iin
mutfaa gidiyordu, oteline yryordu, arkadalarnn elini
skyordu, barda iki servisi yapan kz pyordu, piposunu
iiyordu ve kendi ikisini kendi hazrlayabiliyordu.2

Konsl'n davran elbette yalnzca taklit olarak adlan

drlabilir ama ayn ey Konsl'n becerilerine hayran olan
bizler iin de sylenebilir.
Yalnzca ve yalnzca insana ait olan, hepimizde bulunan,
tilin kltrlerde ve tarih boyunca bulunan bir zelligimiz var
mdr? tk bakta kolaylkla bir eyler bulabileceinizi zanne
dersiniz ama konu yanlgya ok msaittir. nk sorunun
cevab tarafsz kalamayacamz kadar derin meseleleri ba
rndrmaktadr.
Yksek teknoloji medeniyetinin filozoflar, insanlarn
hayvanlardan farkl ve onlarn stnde baka bir kategoriye
konulmas gerektiinde srar eder.* nsanlarn aka dier
hayvanlarda grlen beceri eitlerine sahip olmas bir ey
ifade etmez. Trde kesin bir bakalk aranmakta ve bu kesin
bilginin zlemi ekilmektedir.
Bab tarihinde el stnde tutulan filozoflarn tamam te
melde insanlar dier hayvanlardan farkl grm ve kabul
etmitir. Platon, Aristoteles, Marcus Aurelius, Epiktetos, Au
gustine, Aquinas, Descartes, Spinoza, Pascal, Locke, Leibniz,
Rousseau, Kant ve Hegel "insann dier her eyden farkl ol
duu" ve bu farklln "zekiida, dncede veya kavray-

* Aslnda pek ou "dier" kelimesini bile kullanmazd, bugn bile kimi

leri, hatta baz bilimciler insanlara hayvan dendiinde sinirlenir.

432
 Nedir?

ta" olduunu dnmtr.3 Neredeyse tamam farkmzn

ne enerjimizde ne de bedenlerimizde bul unm ayan bir eyden
ileri geldiini ve buna Dnya zerinde baka hibir canlnn
sahip olmadna inanmtr. Bu tr bir ey iin de bilimsel bir
aklama asla getirilememitir. Bab'nn byk filozoflarndan
pek az, rnein David Hume, Darwin gibi bizim trmzle
dier trler arasnda yalnzca derece fark olduunu syle
mitir.
Pek ok nl bilimci, evrimi tamamen kabul ederken, konu
tr ve derece farkna gelince Darwin'den farkl dnmekte
dir. rnein, Theodosius Dobzhansky: "Homo sapiens yalnz
ca alet yapan politik bir hayvan deildir, ayn zamanda ah
lakl bir hayvandr."4 Ya da George Gaylord Simpson: "nsan
tamamen yeni bir tr hayvan deildir. Benzersiz doasnn
asl dier hayvanlarda olmayan zelliklerinde yatmaktadr."5
zellikle de kendinin farknda olma, kltr, konuma ve ah
lak. nsanlar ve insan olmayan hayvanlar baz ada filozof
lara6 gre aadaki gibi ayrlr:

Kavramsal dnceden yoksun olduklar iin, gemi ve ge

lecekle ilgili cmleler kurma ve gelecek iin alet retme bece
rileri yoktur, uzun bir tarihsel gelenei ieren kmlatif kl
tr kalhmna sahip deildirler ve imdiki zaman iermeyen
durumlarla ilgili davranlar sergileyemezler.

Uzun tarihsel gelenein ne kadar uzun olmas gerektii tam

anlalmazken, dier iddialarn da bu kitapta ne srd
mz kantlar dorultusunda yanl olduu grlyor. Hay
vanlarn yakn akrabalanmz olduunu kabul ediyor olsak
bile, amz bu fikre uyum salasa da, pek oumuzun tut
kuyla alar ve kltrler boyunca direnmesi ve pek ok aka
demisyenin de bu direnie katkda bulunm as bize bir eyler
anlabyor olmaldr. Bariz bir yanln hem antik hem de mo
dem ada nde gelen pek ok bilimci ve filozof tarafndan
bylesine kendinden emin ve kendini tatmin edercesine des-

433
Atalarmzn Glgesinde

teklenmesi bize kendimiz hakknda gerekten ne anlahyor?

Bundan ne renebiliriz?
Verilebilecek pek ok cevaptan biri udur: nsanlar ve
hayvanlar arasnda keskin bir farkllk ortaya konmaldr ki
sululuk veya pimanlk duymadan onlar irademize gre e
killendirebilelim, kendimiz iin altralm, derilerini yzp
giyelim ve onlar yiyebilelim. Bu meseleleri sorun etmeden,
vicdanmz szlamadan, ksa vadeli amalarmza ulamak
iin ya da dikkatsizliinizden tr tn trleri tketebili
riz. Onlarn yok olmas ok da nemli deildir: Sonuta bu
varlklar bizim gibi deildir. nsan egolarnn okanmas iin
bu kapahlamaz mesafe yarahlmhr.7 Darwin u sonuca ula
mtr: "Klelerimiz yaphmz hayvanlar, eitlerimiz olarak
grmekten holanmayz."8
***

imdi Darwin' in admlarndan giderek9 kendimizle ilgili ya

plm tanmlar inceleyeceiz. Bir anlam ifade edip etmedik
lerini Dnya' da bizimle yaayan dier varlklar hakknda bil
diklerimizin nda deerlendireceiz.
nsanln net tanmlarndan birini Platon Yapmhr: nsan
iki ayakl, tysz bir hayvandr. Tanmlama sanat alannda
kaydedilmi bu ilerlemeyi duyan Diyojen hemen Platon'un
akademisine tyleri yol unmu bir tavuk gtrr ve toplan
m akademisyenlerden Platon'un insann selamlamalarn
ister. Bu tabii ki biraz hakszlkhr, nk tavuklar tylerle ve
iki ayakla doar. Onlar ne ekilde dntrdmz esas
doalarn deitirmez. Ama akademi yeleri Diyojen'in
meydan okumasn ciddiye alarak insan tanmna baka bir
zellik daha ekledi: nsanlar geni, dz trnakl, iki ayakl ve
tysz hayvanlardr.
Tabii tn bunlar bizi insann doasna yaklatrmaz.
Platon'un nerisi yeterli olmasa da gerekli bir koulu ierir; iki
ayak zerinde durmak ellerin zgr kalmas asndan hayati

434
 nsan Nedir?

nem tar, eller de teknolojinin anahtardr ve pek ok insan

da teknolojinin bizi tanmladn dnr. Rakunlarn da elleri
vardr ama teknolojileri yoktur ve bonobolar ou zaman dim
dik yrr . empanze teknolojisine ise az sonra deineceiz.
***

Serbest giriimci kapitalizmi hakl gstermek isteyen Adam

Smith "Bir eyi baka bir ey iin dei toku etmek tm in
sanlarn ortak zelliidir ve bu zellik hibir hayvan rkn
da grlmez" diyordu.10 Bu doru mudur? zel mlkiyet
1 6. yzylda Martin Luther ve 19. yzylda papa XIII. Leon
tarafndan insanlarla hayvanlar arasndaki temel fark olarak
tarumlaruyordu.11 Peki bu doru mudur?
empanzeler ticarete merakldr ve fikri iyice kavram
lardr: seks iin yiyecek, seks iin srbn ovulmas, seks iin
lidere ihanet etmek, bebein hayatn korumak karlnda
seks, neredeyse her eyin karlnda seks. Bonobolar bu de
i tokular bir st seviyeye tar, takasla ilgilenme nedenleri
seksle snrl deildir:

empanzeler ticarette nam salmtr. Bilimsel almalar bu

yetenein doutan geldiini gstermektedir. Her hayvanat
bahesi alan bilir ki eer bir babunun kafesinde bir spr
ge unutulduysa, sprgeyi almak iin tekrar kafese girmek
gerekecektir. Ama sz konusu empanzeler olduunda i
kolayca hallolur. Bir elma gsterip, sprgeyi banzla veya
parmanzla iaret ederseniz, hemen durumu anlar ve obje
yi parmaklklarn arasndan size uzatrlar. 12

Diileri de gz nne alarak, erkek empanzelerin zel

mlkiyete dair gelimi bir algs olduunu syleyebiliriz.
Habe babunlarysa bunu ok ileri gtrm, kurumsallatr
mtr. lkel bir zel mlkiyet anlay yiyecek ve baz aletler
iin de geerlidir.
Uluslarn Zenginlii 1 776' da baslmt. O dnemde, tutsak
alnanlar dahil, kuyruksuz maymunlarn hayatlar zerinde

435
Atalanmzn G<Jlgesinde

henz ciddi arabrmalar yaplmyordu. Smith'in ticaretin in

sanlara zgl konusundaki iddialan hayvan dnyasnda
daha da derin yanl anlamalara yol ab:

Hemen her hayvan rknda, her birey yetikin olduunda ta

mamen bamszdr ve baka bir varln yardmna ihtiya
duymaz. Ama insan evresiyle her zaman yardmlar ve bu
durumun yardmseverlikten tr gereklemesini beklemek
bounadr. Bunu baarabilmesi iin kendi karna kardaki
kiilerin z sevgisini ilgilendirmeli ve onlardan istediinin
onlarn avantajna olacan gstermelidir.13

Ama primatlarn toplu halde yaamas ayrc zellikle

rinden biridir. Avc-av ilikisinde her iki tarafta da ortaklaa
alma yaplr ve trn dier gruplaryla anlamazlklar yay
gndr, bu davranlar hem primatlarda, hem de dier meme
lilerde ve kularda grlr.
Bencillik, smr ve ticaret empanze toplumunda olaan
dr ama empanzelerle olan akrabalmzdan yararlanarak
laissez faire ekonomisini de hakl gsteremeyiz. Ya da serbest
piyasa toplumlarn maymunlara benzemekle sulayamayz.*
birlii, arkadalk ve fedakarlk da empanzelerin zellik
lerindendir ama tarhmamz sosyalist ekonomik bir doktrin
savunmasyla alakal deildir.
Arkada veya akrabas olmayan baka makaklara elekt
rik verildiini grmektense a kalmay tercih eden makak
lar habrlayn. Bu, kapitalizmin avukatln yapanlara bir
ders vermekte midir? Ezop'tan bu yana hayvan davran
ekonomik teorilere destek vermek iin kullanlmtr. deo
lojik kavgalarmzda bile hayvanlar kendi isteimize gre
kullanrz.

* 14 Haziran 1858' de Friedrich Engels Kari Marx'a mektubunda yle yaz

yordu: "Modem burjuva geliimine, hayvanlar aleminin ekonomik form
larndan ileri gitmeyi baaramadklar gerei kadar itibar kaybettiren
baka bir ey yoktur."

436
 lnsan Nedir?

***

Aristoteles "nsan sosyal hayvandr," diye yazar. Bu sz ba

zen "nsan politik bir hayvandr" diye tercme edilir. Bu in
sanlarn zelliklerinden biridir ama insanln tanm deildir,
yine gerekli ama yetersiz bir kouldur. empanze ve bonobo
toplumlarnda gzlediimiz gizli ve deiken ayrmclk, bu
zelliin insann ayrc zellii olduu iddiasnn ne kadar
yanl olduunu gsterir. Sosyal bcekler; karncalar, arlar,
termitler insanlardan daha iyi organize olmu ve daha kalc
sosyal yaplara sahiptir. nsan sosyal davranlarnn belirli
ynleri onlarnkinden daha iyi deildir ama insanlarn daha
iyi olduuna dair srekli yorumlar yaplr: rnein; insanlar
ocuklarna zenle bakar ama memelilerin ve kularn ou
da ocuklarna zenle bakar.
"Cesaret insann zdr." Romal aristokrat Claudius
Civilis'in bu szlerini Tacitus kayda geirmiti.14 Anne kula
rn bir yrtc tehlikesi ortaya kbnda kanad krkm gibi
yaparak yrtcnn dikkatini kendi zerine ekmesi, fillerin
veya empanzelerin ocuklarn yrbclardan veya suda boul
maktan kurtarmas, Beta dii geyiin kurtla gz gze gelerek
yoldalarnn kamasna olanak tanmas gibi rnekler Clau
dius zamannda bilinmiyorduysa acaba kendisi mrnde hi
kpek de mi grmemiti? Yaamnn sonunda zincirlenmi ve
Neron'un nne karlmb. Tarih cesarete en ok ihtiyac ol
duu anda Claudius'un ne yapbn yazmamaktadr.
nsanlarn eski bir tanm da yine Aristoteles' e dayanan
"dnen hayvan" olduk.lan ynndedir.15 Bu farka Bab fel
sefesinin pek ok figr tarafndan deinilmitir. Kategorize
eden, analoji kuran ve geili karm yapan empanzeler,
muhabbet eden bonobolar ve kltrel bulular yapan makak
lar bize dier hayvanlarn da akla sahip olduunu habrlabr.
Belki byk Babl filozoflar kadar akllan yoktur ama filozof
larn temel yaklam bir derece sorunu deildi, trlerin radi
kal olarak birbirinden farkl olduunu ne sryorlard.

4... 7
Atalarmzn Glgesinde

Aziz Thomas Aquinas Summa Theologica adl eserinde y

le yazyordu: "nsan eylemlerine hakln olduu [hareketlerini
kontrol edebildii] iin dier irrasyonel yaratklardan ayr
lr." Peki biz gerekten her hal ve art albnda hareketlerimizi
kontrol edebiliyor muyuz? teki hayvanlar hareketlerini hi
kontrol edemez mi? Aquinas "irrasyonel hayvanlarn seim
yapp yapmadn" tartrken drt yol aznda duran ve al
ternatifler arasndan gidecei yn seen geyii ele alr. Ona
gre bu, geyiin seim yaphnn kanl deildir nk "se
im arzulara deil iradeye dayanr, irrasyonel hayvanlarn da
sadece arzular vardr, bu nedenle irrasyonel hayvanlar seim
yapamaz." Ayrca irrasyonel hayvanlarn mantktan yoksun
olduu iin hkmedemeyeceini sylemitir. Tm bu szler
kuaklar boyunca filozoflar tatmin etmitir ve Descartes'
da etkileyecek olan bir gelenek yaratmhr. Ama Aquinas'n
(irrasyonel hayvanlar hareket noktas olarak semesini d
nn) varsaylan iddiay kantlanm sayarak karmlarda
bulunduu ak deil mi?16
Benzer bir ekilde, Jakob von Uexkll de hayvan davran
zerinde sz geen uzmanlardan biri olarak yle diyordu:
"Baka hayvanlar bir hedefe ynelik eylemlerde bulunmaz."17
Arkasnda saklad sopayla rakibini bekleyen veya dman
larna atmak iin ta toplayan empanzeleri, erkein elinden
ta alan dii empanzeyi dnrsek bu ifadelerin ne kadar
yersiz olduunu fark ederiz.
Filozof John Dewey'e gre bizi dier hayvanlardan ayran
hafzayd:

Hayvanlarda bir deneyim yaand gibi ortadan kalkar ve

her yeni hareket ve her ac tek bana durur. Ama insan her
olayn yanklarnn ve ondan nce olanlarn anlarnn bulun
duu bir dnyada yaar . Her olay baka olaylan arumsa tr . 18

Bu iddiann hayvanlar iin doru olmad kesindir ve

herkesten ok empanzeler yanklarn ve anlarn olduu bir
 nsan Nedir?

dnyada yaar. Kedi sobadan yandysa, bir daha yanna yak

lamayacakhr, filler ve geyikler avclardan saknmay re
nir, dayak yemi kpekler kvrlm gazete kadn grnce
korkuyla siner, solucanlar, hatta tek hcreli protozoalar bile
basit bir labirentte yolunu bulmay renebilir. Egemenlik hi
yerarisi de gemiten gelen tehditlerin donmu bir ansdr.
Dewey'nin insan tanm lama abalar, insan olmayan hay
vanlarn gereklerinden olduka uzakhr!
nsanlarn cinsel uygulamala rnn tanmlayc olduu da
dnlmtr. Belki de fark pmekten ileri gelir: "Yalnz
ca insanlar pr. Akla, manha sahip olmak, gzellii ve
cazibeyi yalnzca takdir edebilmek, en utaki zevkleri tadabil
mek, nee duymak ve bir pcn tutkulu temasn bilmek,
sadece insana mahsustur." Kk bir kitap konuyla ilgili
methiyeler dzmektedir.19 Ama empanzeler rutin olarak ve
cokuyla pr.
Belki bizim farkmz reme pozisyonundan ileri gelmekte
dir: "Yz yze birlemenin bizim trmze zg olduunu
dnmek akla yatkndr."20 Oysa ki bonobolar arasnda yz
yze birleme olduka yaygndr.
Yumurtlamann gizli olmas ve dii orgazmnn21 insanlara
zg olduu dnlmektedir ama bonobolarda da yumurt
lama dnemi anlalmaz ve dii empanzeler, bonobolar, g
dk kuyruklu maymunlar ve muhtemelen dier primatlarn
diileri de orgazm olmaktadr. Masters ve Johnson'un deney
lerinde maymunlara iftlemeden nce fizyolojik sensrler
taklarak durum kantl anmtr.
Belki bizim sekse zorlama eklimiz dierlerinden farkldr:
1928' de primatlarla ilgili yazlar yazan bir bilimci22 tecavzn
bir insan zellii olduu phe gtrmez diyordu. Ama te
cavz orangutanlar ve gdk kuyruklu maymunlar arasnda
da grlr, ayrca babunlar ve empanzeler arasnda iddet
ieren sekse zorlama hayahn bir parasdr.

439
Atalanmzn Glgesinde

Belki de n sevimenin ayrntl ve uzun olmas bizi fark

l klar, en azndan bu konuda inanlar dier primatlardan
ndedir.. Ama bu renilmi bir davrantr ve zellikle er
genler arasnda erken boalma yaygndr. Boalma sresini
uzatmak iin erkeklerin kendini eitmesi durumu aklar.
Gnlk hayatn cinsel eylemlerle badamas sz konusuy
sa, insanlar muhtemelen primatlar listesinin en sonunda yer
alacaktr. Pek ok insan kltrnde sosyal olarak gz yumu
lan cinsel davranlarn mahremiyet artlarnda yani gzden
ve kulaktan uzak olarak sergilenmesi gerektii kabul edilir.24
empanzelerin ara sra e seip ormann derinliklerinde tatile
kmasnda ve dominant erkeklerden uzak kaamaklarda bu
zellik grlmektedir.
Farkmz cinsiyetlerin geleneksel rolleriyle ilgili olabilir:
Erkekler avlanr ve dvr; kadnlar toplayclk yapar ve
besler.25 Ama bu tanmlayc bir zellik deildir nk em
panzelerde de benzer bir i blm vardr: Devriyeler grubun
savunmasn yapar, misillemeler tamamen erkeklerin iidir,
ocuklara bakmak ve cevizlerin kabuunu krp amak diile
rin sorumluluundadr. Ayrca gnmzde erkek ve kadn
larn ileri birbirinden ayrlmaz hale gelmeye balamtr.
Doumla ergenlik arasndaki geen uzun ocukluumuz,
eitim iin temel kouldur ama bir filinki kadar uzun deildir
ve insan yaam dngsnde son birka yzyldr gzlenen
cinsel adan erken olgunlama eilimi ocukluumuzu git
gide ksaltmaktadr. te yandan on yalarnda olgunlaan
empanzelere oranla ocukluumuz hfila biraz daha uzundur.
Trmzde ocuklarn oyun oynamaya baylmas yznden
ismimizin Homo ludens (oynayan adam) olarak deitirilmesi
nerisi getirilmitir.26 Ama oyun oynamak memelilerde, zel
likle de olgunlua ge erienlerde olduka yaygndr.
Daha ncesinde kle olan Romal filozof Epiktetos, n:>an
lar ayran zelliin hijyen olduunu dnmtr.27 Kular,
kedileri ve kurtlar elbette ki grm olmas gereken Epiktetos

440
 nsan Nedir?

yle der: "Dier hayvanlar kendini temizlerken grd

mzde arrz ve insan gibi davrandklarn syleriz." Sonra
insanlarn pis ve iren olduundan ve koktuundan yakn
maya balar ama bunu ayrc bir zellik olarak dnmez.
Byle bir adama "le gidip kendini koklamas nerilir."
Bir ara da insanlarn tek glen hayvan olduu sylendi.
Yine empanzelerin gldn ve sk sk kahkahalar atb
ru biliyoruz.28 Platon'un Yasalar adl eserinde29 bir Atinal
yabanc insanlarn hayvanlardan ok daha fazla alamaya
eilimli olduunu syler. Ama bu eilim kltrden kltre
deimektedir ve szlanp, alamak empanzeler, ocuklar ve
yetikinler arasnda gnlk hayatn bir parasdr.30
Dier hayvanlar hadm eden, tutsak alan, yiyen ve zer
lerinde deneyler yapan insanlar her nedense hayvanlar ac
duymuyormu gibi davranmak konusunda ortak bir eilime
sahiptir. Jeremy Bentham hayvan haklar konusunda sorula
cak sorunun, hayvanlarn ne kadar akll olduu deil, ne ka
dar ac duyduklar olduunu sylemitir. Bu konu Darwin'in
peini brakmyordu:

lmn eiindeyken sahibine sevgi gsteren bir kpek var

d ve herkes canlyken zerinde deney yaplan kpein dene
yi yapan kiinin elini yaladn duymutu. Eer kalbi tatan
deilse ve gerekletirdii operasyon bilgimizde olaanst
bir arh salad iin temize kmyorsa, bu adam hayahnn
son dakikasna kadar vicdan azab ekmi olmaldr.31

Bir deerlendirme yaparken hangi lt gz nne alr

sak alalm, bu konuda hi tarbmaya gerek olmad aktr
(yaral hayvanlarn barlarndaki ac bize ok tandk gelir,
zellikle de salklyken hi sesi kmayan hayvanlarn* yara
landklarnda aa duyduklarna iaret eden sesler karmalar
ok dikkat ekicidir).

* Testisleri iki ta arasnda ezilerek idi edilen Gneydou Asya su bizo

nu bu hayvanlardan biridir.32

441
Atalarmzn Glgesinde

nsan beynindeki limbik sistem duygusal hayatmzn zen

ginliinden sorumludur ve tn memelilerde mevcuttur. n
sanlara ac veren ilalar dier hayvanlarda da benzer aclar
dourmaktadr. Yalnzca insanlarn ac ektiini dnerek,
hayvanlara kar bu kad ar duygusuz davranmamz ok ir
kindir.
Cinayet, yamyamlk, bebeklerin ldrlmesi, blgecilik ve
gerilla sava nceki blmlerde de anlatld gibi insanlara
has deildir. Karncalarn kleleri, evcil hayvanlar ve ordu
lar vardr.
Toshisada Nishida genleri tehlikelerden saknma dnda
herhangi bir konuda eitmek iin cezalandrmaya bavurma
nn yalnzca insanlara has bir zellik olduunu belirbnekte
dir. "Primat olmayan memelilerden hibiri ocuklarna bir
ey retmek iin onlarn cesaretini krmamaktadr."33 Dier
hayvanlar da eitim srecinde ocuklarna bask yapar ve ce
zalandrr, bu sayede egemenlik hiyerarisine yumuak bir
gei yaplr. Trnze gei riteli bylece balar.
nsanlar evlilii kurum sallatrm ve tek elilii bir ideal
olarak savunmutur. Ama ebekler, kurtlar ve pek ok ku
tr de yaamlar sresince tek elidir ve lm ayrana dek
evli kalrlar. Hayvanlarn eleme danslar muhtemelen bir
tr evlilik seremonisidir. Aada bir insan evlilii tasvir edil
mektedir:

Eler birbirlerine kar belli bir noktaya kadar sorumludur.

Birbirlerine cinsel bakmdan el srme haklar vardr (her za
man deil). likinin hamilelik, emzirme ve ocuk bybne
srasnda devam edecei beklentisi vardr. iftin ocuklar
nn konumunun merulabnlmas sz konusudur.34

Tn bu anlatlar jibonlar iin olduu gibi baka hayvanlar

iin de geerlidir.
19. yzylda yaam ve Kari Marx' etkilemi olmasyla
bilinen filozof ve teolog Ludwig Feuerbach, insanlar hayvan-

442
 nsan Nedir?

lardan ayrann kendini bir tr olarak alglayabilmenin getir

dii farkndalk olduunu sylemiti.35 Ama pek ok hayvan
kendi trn dier trlerden ayrabilmektedir. Hayvanlar
iin koku bunu alglamann yollarndan sadece biridir. Ayn
ca insanlar kendi trn eytanlatrarak, yabanclamakta,
bakalarnn daha az insan olduunu sylemekte ve zellikle
sava zamannda cinayeti merulahrmaktadr.
nsanlarn bazen dier primatlara oranla snf farkllkla
rnn ok belirgin olduu syleffir36 ama primat egemenlik
hiyerarileri ve kalbnsal olan dii hiyerarileri sosyal ayrm
cln baz alardan bizi bile atn gstermektedir.
Cinsel veya sosyal zelliklerden hibirinin insan trn
tanmlayacak bir zellik olmad noktasna varyoruz. Dier
hayvanlarn, zellikle empanze ve bonobolann davranlar
pheleri ortadan kaldrmaktadr. Bize fazlasyla benzemek
tedirler.
***

Davran ve renme eki11eri genetik materyallerimize i

lenmemitir ama kuaktan kuaa renilerek ve retilerek
aktarlr ve buna kltr ad verilir. Peki kltr insanln bir
iareti olabilir mi?
Britannica Ansiklopedisi "kltr" tarumlamaya almtr:

Kltr yalnzca insanlarn sahip olduu bir zelliktir. insan

aklyla daha aa hayvanlarn aklnn birbirlerinden nitel
olarak m yoksa nicel olarak m farkl olduu yllardr tar
bma konusu olmutur. Gnmzde (1978) bile saygn bi
limcilerin bir ksm nitelik farkn, dier ksm nicelik farkn
savunmaktadr. Aradaki farkn nicel olduu grn savu
nanlardan hibiri insan olmayan hayvanlarn tm insanlarn
gsterdii davranlar gstermeye ne kadar yetkin olduuna
dair kant sunamamaktadr.

Bu noktadan sonra yazar insanlar tanm ladn dn

d davran rnek vererek devam eder: "nsandan ba-

443
Atalarmzn Glgesinde

ka hibir hayvarun, anlamlar ve eylemleri dndne ve

takdir ettiine dair bir kant ya da bunu dndrecek bir
neden yoktur."37
Verilen rneklerden biri "ensesti tanmlamak ve yasak
lamak"br. Ama bu yasak anne ve erkek ocuk, baba ve kz
ocuk sz konusu olduunda primatlar arasnda sabittir ve
dardan remeye dair adetler bulunmaktadr. Ayrca ensest
tabusu baka hayvanlarda da vardr. Ar-yiyen adyla bilinen
Kenya kuu zerine alan Stephen Emlenher kuun kimli
ini ve davrann dikkatlice kaydetmi ve on bir yl boyunca
kardeler, anne baba ve ocuklar arasnda tek bir ensest vaka
sna rastlamambr. (Britannica'da verilen baka iki rnekte
de akrabalarn tanm ann ya da bir snf dierinden ayrma
nn da insanlara zg olduu vurgulanyordu, oysa empan
zeler bunu gayet gzel baarr, zellikle de anne, ocuk, kar
de ve akrabalk ilikileri sz konusu olduunda.)
Ensest davrannn tabu olmasna ve yasaklanmasna ra
men belli bir dereceye kadar ensest karh eilim zaten do
utan gelmektedir. Kalhmsal etik yasak genetik nedenlerle
evrimlemitir ve toplumsal kurallara dnmtr, buna
ramen yine de zellikle medeni toplumlarda nne geile
memektedir.
Aka anlald zere empanzeler kltre dair en azn
dan nbilgiye sahiptir. Farkl ormanlarda farkl corafyalar
ve ekolojilerle urayor olmaldrlar. Termit yuvalarn,
aalar davul gibi almay ve savamay yllardr bilmek
tedirler. Bunlar genel geer bilgilerdir. Her grup kendine ait
bir olaylar tarihine ve kendi minyatr kltrne sahiptir.
zole empanze gruplar kendine has termit avlama yn
temlerine, yapraklar snger gibi kullanp ime suyu tedarik
etme becerisine sahiptir, hmar ederken birbirlerine sarlma
lar, elemeleri, iaret dilini kullanmalar ve avlanma pro
tokolleri birbirinden farkldr.38 Buday kumdan ayrmay
bulan dahi makak mo sayesindeyse primatlar arasnda yeni

444
 insan Nedir?

bulularn yaylmasna ve yeni kltrel kurumlarn oluma

sna dair bilgi sahibiyiz.
"Akla kar isyan" taraftar ve manevi yaamsal drt
nn hayab ve evrimi srdrd fikriyle bilinen nl filo
zof Henri Bergson "insann hastala maruz olduunu anla
mak konusunda yalnz olduunu"39 sylemitir. Gombe ve
Mahale' de empanzeler iin Aspilia olarak bilinen bitki bes
lenmelerinin balca unsurudur ve tercihen sabah yenir. Tad
aa olduundan burunlarn buruturarak yedikleri bitki, iki
cinsten, her yatan ve hastalkl ya da salkl her empanze
tarafndan tketilir. Ama tuhaf bir durum vardr: empanze
ler bu yapraklar dzenli olarak yer ama her seferinde ok
az tketir, bu da beslenme asndan ne kadar nem tad
konusunda phe uyandrr. Yamur sezonunda byk
maymunlar barsak kurtlar ve dier hastalklara yakaland
nda yenilen yaprak miktar dramatik ekilde artar. Aspilia
yaprann analizi yapldnda iinde gl bir antibiyotik
olduu ve iplik kurtlarn ldren bir madde tad anla
lmbr. Kendilerine bakmalar iyi bir eydir elbette. Dier
rnekler arasnda sindirim bozukluu olan bir empanzenin
tedavi amacyla baka bir bitkiden byk porsiyonlar yedii
gzlemlenmitir ve bu bitkinin de antibiyotikler ynnden
zengin olduu bulunmutur.40
empanzelerin etnik bir bbb olmas mmkn mdr? Ka
lbmsal bir bilgiye dayanyor olabilir mi? Kendinizi kt his
sediyorsunuz ve cannz aniden batan beri tad ve ekli bey
ninize kaznm olan o bitkiden ekiyor. Bu kltrel bilgi ya
yknerek ya da talimatlarla renilmitir ve kuaktan kuaa
gemitir. Yine anlalyor ki bilgi deimez deildir; eer ila
yerine geen bitkiler deiirse veya yeni hastalklar ba gs
terirse ya da yeni etnik ilalar yaplrsa bilgi de deiecektir.
Maymunlar arasnda aktarlar ve tp uzmanlar yoktur ama ge
leneksel empanze ilalar, geleneksel insan ilalarndan pek
farkl deildir. Ortak bir ikayet vardr ve herkes bu durumda

445
Atalarmzn Glgesinde

hangi ilacn alnmas gerektiini bilir. Bu bydke rendi

imiz bir eydir. hacn nasl olup da ie yarad empanzeler
iin gizemini koruduu kadar bizim iin de gizemlidir.
Baz akademisyenler cinselliin bashnlmasnn insan kl
trne dair ilk farkhlama olduunu hayal etmitir.41 Cinsel
istein bastrlmak.szn da vuruluu zellikle gen kadn ve
erkekler arasnda toplumun erevesini yok edecektir. Eski
kltrlerde cinsel aktiviteye kar an nlemler alnd ve
sululuun, llln, ok almann, giysilerin ve souk
dularn tevik edildii dnlmektedir. Ama genellikle tro
pikal blgelerde yetikinlerin nlplak yaad, en fazla bir
kemer takh ve cinsel organlarn rtmedii kltrler vardr.
Gney Amerika'da Yonamamo kadnlan giysi kullanmaz, yal
nzca kemer takar ve erkekler de penislerinin ucunu kemer
lerinin alhna sokarlar (penisleri kemerden kurtulacak olursa
utanrlar).42 Yeni Gine' de ve baka yerlerde erkekler organla
rnn ebatlarn abartan su kabandan penis klflar takarlar.
Avrupallarn geliinden nce Avustralya yerlileri, souk ik
limlerde yaayanlar dahil olmak zere hi kyafet giymiyordu.
Eski Yunan, Msr ve Girit'te yetikinlerin plak gezmesi en
azndan kleler ve atletler iin olaand. (Atletlerin plak bir
ekilde arphn grmelerinin terbiyesizlik olaca dnl
dnden kadn seyirciler Olimpiyat oyunlarna alnmyor
du). plaklar kamp terbiyeli davranlar konusunda rnek
gsterilecek bir ortamdr. Kaptan James Cook'un ve tayfasnn
Tahiti'de kefettii gibi, plakla izin verilen kltrlerde, bas
kc kltrlerden ok daha az snrlama olabilir.
Viktorya dneminin cinsel davranlar trmzn karak
teristik bir zellii deildir. Dahas, cinsel standartlarnn ra
hatlna ramen cinsel kskanlk maymunlar arasnda aile
ii iddete yol aabilir. Tm primat toplumlar, insanlar ve
dier herkes kabul edilebilir pratiklerin snrn izmitir. Cin
selliin bastrlmas ve utan duygusu trmz dier trler
den ayrma ilevi grmemektedir.

446
 nsan Nedir?

Kltrel hayatn zelliklerinden sanatn, dansn ve mzi

in yalnzca insanlara atfedilmesi de sz konusudur. Kalem
ler veya boyalar verildiinde empanzeler temsili olmasa da
sanat yapmaya kar anlalr bir drt ve itina gsterirler.43
Erkek ardak kular bizim estetiimizi andran bir yorum
la yuvalarn dekore eder. iekler, yapraklar ve meyvelerle
sslemeler yaparlar ve yaz boyunca da sanatlar evrimleir.
ebekler yksek ormanlarda bale yapar, empanzeler de e
lalelerde ve yamur frtnalarnda rock and roll diyebilecei
miz hareketler yapar ve davul alar, ebeklerse ark syler.
Kltrn en rafine halinin insanlarda olutuunu dnmek
ten holansak da kltr insanlarla hatta primatlarla snrl
deildir."
Solly Zuckerman primat ve insan kltrne dair yle ya
zar:

Bir uta haremiyle beraber bir maymun durur, meyve yer ve

kltrel srelerden tamamen habersizdir. Dier taraftaysa
insan ounlukla tekeli, hepil ve eylemleri kltrel olarak
koullanmhr. Sosyal olarak maymunla insan karlabr
mak mmkn deildir.45

empanzelerin et yemesi bir yana, pek ok maymunun ha

remi falan yoktur ve 1932' de bile bilinen bir gerek de insan
kltrlerinin her zaman tekeli olmaddr. Zuckerman'n
yorumunu Toshisada Nishida'nn Mahale Dalar'nda geir
dii yirmi be yl sonrasndaki yorumuyla karlatralm:

Sralanan sosyal davranlarn hem empanzelerde hem de

insanlarda olduu gzlemlenmitir: ensesti nlemeye y
nelik gl bir eilim, uzun sren anne-ocuk ilikisi, er
keklerin doduklar blgeye ball, gruplar aras gl
dmanlklar, erkekler aras ibirlii, karlkl fedakarln
gelimesi, l farkndalklar (rnein seks genleri), d
neklik stratejisi, intikam sistemi, politik davranta cinsiyet
farkllklar 46
...

447
Atalanmzn Glgesinde

Bu saylan zelliklerden pek ou hem genetik hem de

kltrel olarak belirlenmi olabilir ama sosyal adan may
munla insan arasnda rahatlkla belirgin karlatrmalar ya
plabilir.
***

Bilin ve farkndalk Bah' da insann z olarak kabul edilir

ken, Dou' da zarafet ve mkemmellik bu zelliklerin yoklu
undadr. Bilincin kkeni akl sr ermez bir gizemde sakldr
ve maddi olmayan ruhun; hayvan bedenini es geip, insan
bedenine girmesi algsndan pek farkl deildir. Bilin bel
ki o kadar gizemli bir zellik olmayabilir ama doast bir
araclkla aklanmay gerektirir. Eer z, organizmann ii
ve d, siz ve dier herkes arasnda berrak bir farkndal
a sahipse demek ki tarhhmz gibi mikroorganizmalarn
pek ou bu noktaya kadar bilinli ve farkndalk sahibidir
ve gezegenimizdeki bilincin kkeni 3 milyon yldan daha
erken bir tarihe dayanr. O zamanlar ounlukla mikrosko
bik yaratklar vard ve okyanus akntlaryla, denizin alalp,
ykselmeleriyle bouuyorlard, gne nn tadna bak
yor ve belki bir tr mikro-bilinle ya da nano, hatta piko
bilinle yayorlard.47
Salkl bir bedendeki her hcre kendi ile dierleri arasn
da ayrm yapabilir ama bunu yapamayan hcreler otoimmn
hastalklardan mustariptir, kendilerini ldrrler ya da has
talk yapc mikroorganizmalara av olurlar. Ama belki bede
ninizde ya da kadim denizlerde olsun kendini dierlerinden
ayrabilen hcrelerin tam anlamyla bilince veya farkndala
sahip olmadn dnyorsunuzdur. nsanlarda elbette ki
bundan daha fazlas vardr. Dediimiz gibi bilincin en ilkel
hali dnyann en eski alarnda bile hayal edilebilir. Tabii ki
o zamandan bu yana hahr saylr bir evrim sreci yaanm
tr. Peki, hayvanlarda z farkndalk olup olmadn biliyor
muyuz?

448
 nsan Nedir?

Bunun insanlmzn anahtarlarndan biri olduunu d

nyoruz, nk bizim iin pek ok eyi mmkn klmaktadr:

z farkndalk insann kendinden baka objelerin olduu bir

dnyada kendini ayrabilme kapasitesidir ve bizim gz
mzde sosyal ve kltrel uyumluluk iin bir insann sahip
olmas gereken n artlardandr ... nsan sosyal dzeni bireye
z farkndalk dzeyinde anlaml gelen bir varolu halini ifa
deyle eder ... nsan sosyal dzeninin ahlaki yaps buna bir r
nektir. nsann bireysel dzeyde z farkndalk kapasitesi ve
geliimi basklama ve akla uydurma gibi bilinsiz psikolojik
mekanizmalar yaratr ve birey iin bu mekanizmalar uyar
l anma asndan nemlidir.48

Bir balk, bir kedi, bir kpek ya da bir ku kendini aynada

grdnde, grnty ayn trn baka bir yesi olarak
alglar. Eer aynadaki grntlere aina deilse, erkek hay
vanlar bir rakip olduu dncesiyle yansmaya saldrabilir.
Aynadaki yansma da ona saldrnca oradan tyebilir. Za
man iinde sessiz, kokusuz ve tehlikesiz grntye alr ve
grmezlikten gelmeyi renebilir. Aynadaki yansma kriteri
ne gre bu hayvanlarn pek akll olduu dnlmez. nsan
ocuklarnnsa aynadaki grntlerini tanmak iin iki ya
civarnda olmas gerektii sylenir. Bir yansmann ne oldu
unu anlamak konusunda maymunlar da, balklar, kediler,
kpekler, kular ve insan bebekleri gibidir. Yansmaya an
lam veremezler. Ama baz byk maymunlar bize olduka
benzer.
1977'de psikolog Gordon Gallup "Primatlarda Kendini
Tanma"49 adl bir makale yaynlad. Doal ortamlarnda do
mu ve yaayan empanzeler boy aynasyla karlahnda,
ncelikle dier hayvanlar gibi, aynadaki grntnn baka
bir empanze olduunu dnr. Ama birka gn iinde
meseleyi zerek aynay kendilerine eki dzen vermek iin
kullanrlar ve bedenlerinin ulaamadklar noktalarn ince
lerler; rnein omuzlarnn stnden srtlarna bakarlar. Bu-

449
Atalarmzn Glgesinde

nun zerine Gallup empanzelere anestezi vererek, yalnzca

aynada grebildikleri yerlerini krmzya boyar. Anestezinin
etkisinden kurtulan maymunlar aynada kendilerine bakma
nn zevklerine kaldklan yerden devam ederken, krmzlk

lar fark eder. Peki, bu durumda camn iindeki maymunu

yakalamaya m alrlar? Hayr, bedenlerini elleriyle yoklar,
boyanm blgelere dokunup dururlar ve parmaklarn kok
larlar. Her gn aynadaki grntlerini seyretmek iin harca
dklar zaman katna karrlar.*
Gallup, kuyruksuz maymunlar arasnda z farkndal
orangutanlarda bulmu ama gorillerde bulamamtr. Sonra
snda yunuslarda da bulmu olabilir. Gallup'un nermesi; var
olduumuzun farkndaysak bilinliyiz ve zihinsel durumlar
mz izleyebileceimiz bir akla sahibiz, eklindeydi. Bu kriter
ler asndan Gallup, empanze ve orangutanlarn bilinli ve
akl sahibi olduu sonucuna varmhr.50
"Sadakat sz konusu olduundaysa yeryznde insan
kadar gvenilmez baka bir varlk yoktur," der Montaigne.51
Ama atebcekleri, rakiplerinin diilere gnderdii eleme
mesajlarnn uygunsuz kamas iin kendi sinyallerini b
yk bir beceriyle araya sokar. Baz empanze diileri, grup
larndaki gen anneleri vampir gibi takip eder ve bebek
lerini yakalayp yemek iin frsat kollar. Primatlarn ou
alfann dikkati baka yerde olduunda kaamak birlemeler
yaamann yolunu arar. Erkek egemenlik hiyerarisinde itti
faklarn faydacln tesine getii pek sk grlmez. Hay
vanlarn sosyal ilikilerinde birbirlerini ve kendi kendilerini
aldatmas biyolojide yeni gelitirilen, retken bir konudur
ve zerine kitaplar yazlmtr.52
empanzeler bazen yalan syler ve bazen dierlerinin ya
lan syleyip, sylemediini anlamaya alr. Bu gerek zihin
lerinin iine yle bir gz atmamz salar:

* apka takp aynada kendilerini seyretmeleri de popler ve dikkat ekici

deneyimlerden biridir.

450
 nsan Nedir?

empanzelerin yemek stoklarn kendine ayrmak istedikle

rindeki ikiyzllkleri ve blf yaparak bakalarm kandrma
lar buna rnektir. Yanllkla yalan syleyemezsiniz, aldat
ma fikri bile niyeti iermektedir. Gerei gizleyen empanze,
verdii iaretlerin dierleri iin ne anlama geldiini anlyor
mu gibi hareket eder; dolaysyla eylemleri kastldr . s.1

Modern filozoflardan birinin hafzadan dem vurmasnn

stnden fazla zaman gememitir:

Hayvan hafzasna gemiteki olaylarn sralamasn ay

rabilme becerisi atfedilmesi ve dolaysyla gelecekte olacak
olaylarn srasna sahip olduu beklentisi anlamszdr. Zi
hinleri dzen kavramna ya da herhangi bir kavrama sahip
deildir.54

Peki, bunu nereden bilmektedir?

empanzenin isel monolou ortalama filozofun standart
larnda deildir ama kendileri hakknd a bir fikirleri vardr,
neye benzediklerinin, neye ihtiyalar olduunun, gemi
deneyimlerinin, beklentilerinin ve dierleriyle sosyal balam
ierisindeki ilikilerinin farkndadrlar.
***

"Dil bizim iin geri dn olmayan bir admdr ve hibir

vahi adam bu snr gemeye cesaret edemez." nl dil bi
limci Max Mller 19. yzylda byle nutuk ekiyordu. Dil
dank yaayan insanlarn birbirleriyle iletiim kurmasn
salar. Gemiin bilgeliini grmemize ve kuaklarn ba
lantsn kurmamza yardmc olur. Zihinsel keskinliimiz
ve daha net dnebilmemiz iin temel bir aratr. Dil hafza
iin vazgeilmezdir ve dile vglerimiz bouna deildir. Ya
znn icadndan ok nce dil insan baarsnda byk rol oy
namtr. Bu Huxley'nin kendinden emin bir ekilde u sz
leri sarf etmesini getirmitir: "nsanln asaletine saygmz
insann madde ve yapsnn vahi hayvanlarla ayn olduu

451
Atalarmzn Glgesinde

bilgisiyle azalmayacakhr"55 Peki bu dier hayvanlarn basit

bir dilden ya da dil becerisinden tamamen yoksun olmas
gerekliliini mi getirir? "Vahilerin" dile eriebilecei ama
korkakln onlar bu yoldan alkoyduu nermesini ortaya
atan Mller'in militer ve savunm aya dnk metaforu bizi
ok etkiler.
Hayvanlarn dile eriemeyeceine dair an zgvenli
benzer iddialar Aydnlanma ana dek uzanr ve belki de
Rene Descartes'n 1949'da yazd bir mektupla balar:

Bana gre vahilerin akl sahibi olmadn anlatan temel ar

gman ... hibir hayvann bu kadar yetkin bir dil gelitire
memi olmasdr. Bize sesle ve dier yollarla iaret etmezler
ve doaya ait hareketlerden ok, yalnzca dnceye atfedi
lebilecek bir dilleri yoktur. Kelime gizlenmi dncenin tek
gerek ve kesin iaretidir ve bedenin iindedir. En aptalndan
en akllsna tn insanlar, konuma organlarndan yoksun
olanlar dahi iaretlerden yararlanmaktadr ama hayvanlar
bunu asla yapmaz. Bu da insanla hayvan arasndaki gerek
fark olarak dnlebilir.56

empanzelerin ve bonobolarn jestler ve grsellerle zengin

bir ekilde iletiim kurabildii akhr. Dili kullanp kullan
madklarna dair bilimsel tartmaya bir bak athk. Kimi bi
limcilerin empanzelerin dilinin pek ok ekilde kendini belli
etmesinden duyduu rahatszlk ortadadr. Ameslan iaret
dilini renen empanzelerin soru sormadklar ve olumsuz
lama yapmadklar iin dili renemediklerini iddia ettiler.
empanzeler itiraz etmeye ve soru sormaya balar balamaz
da eletirmenler hemen dile dair insanlarn sahip olup da
empanzelerin sahip olmad baka bir zellik kefettiler ve
keif de hemen dilin olmazsa olmaz haline geldi. 57 artc
bir ekilde bilimciler ve filozoflarn kimi zaman olduka sert
leen iddialarna gre, kuyruksuz maymunlar dili kullana
maz. Bu kiiler varsaymlarna uymad iin de bu konuda
ki kantlar grmezlikten gelmi ya da kestirip atmlardr.58

452
 nsan Nedir?

Darwin' e gre baz hayvanlar kaba ve balang aamasnda

olsa da dile sahiptir ve eer z farkndalk, soyutlama gibi
gler insana zgyse, bunlara gelimi bir dilin uzun sre
kullanlmas sonucunda varlmtr.
empanzelerin bir cmle iinde rutin olarak ka anlaml
ve tekrar etmeyen kelime kullanabildiine dair bir tarhma
mevcuttar. Ama empanzelerin ve bonobolarn kendilerine
insanlar tarafndan retilen yzlerce iareti veya ideogram
maniple edebildii ve isteklerini dile getirebildii konusun
da bir anlamazlk yoktur.
Tarttmz gibi kelimeler; nesneler, insanlar, eylemler,
dier hayvanlar ve empanzenin kendisi yerine geebilir.
Kullandklar dilde basit ve dzenli isimler, fiiller, sfatlar
ve zarflar mevcuttur. empanzeler ve bonobolar yiyecek
gibi bir istekte bulunabilir ve bu da net bir ekilde dn
dklerini gsterir. Ameslan dilini kullanabilen Lucy ve lek
sigram grselleriyle konuabilen Kanzi kelimelerden yeni
bir kombinasyon yaratarak, farkl bir anlam oluturabili
yordu. Bazlar basit birka dilbilgisi kural yaratabiliyor
ve bu kurallara bal kalyordu. Cansz objeleri, insanlar,
hayvanlar kategorize edebiliyorlard ve kelimeleri temsil
eden keyfi kelimeler de kullanabiliyorlard. Bu, soyutlama
becerilerinin olduunu gstermektedir. Dili ve jestleri ya
lan sylemek ve aldatmak iin kullanyorlard ve neden so
nuca dair temel bir anlaya sahiplerdi. Kendileri hakknda
dnebildikleri, ayna deneyinde olduu gibi yalnzca ey
lemlerinde deil dili kullan biimlerinde de grlyordu.
Elizabeth isimli empanze yapay bir elmay bakla kesti ve
rendii, akc olarak kulland grsel dilde "Elizabeth
elma kesmek" dedi.
Temel ngilizcede kullanlan kelimelerin yzde lO'unu
ve gnlk hayatta kullanlan belli bal kelimeleri renebi
lirler. Sekin bir dilbilimci bu farkll abartmtr ve snrl
sayda insan kelimelerinin sonsuz sayda cmle yapmak iin

453
Atalarmzn Glgesinde

kombine edilebileceini ve sonsuz sayda iletilebilir konuyu

anlatabileceini ama empanzelerin belli bir srurda taklp .
kaldru vurgulamtr.59 Tabii ki insan kelimelerinin ve fi
kirlerinin tamam maymqnlar tarafndan belli bir srur iinde
alglanabilir. Laboratuvar dilbilimcilerinin empanzeler ve
bonobolar zerindeki baarlar, yeni dili retirken, hayvan
larn kendi sahip olduklar ve bizim pek anlayamadmz
jestler, sesler, kokular repertuvarru kullanm olmalarna da
yanr. Descartes'n hayvanlarda yok sayd "kelimeler" ve
"iaretlerin kull anm" empanzelerde ve bonobolarda aka
kendini gsterir.
Hibir maymun u ana kadar anaokuluna giden normal
bir ocuk kadar dilbilimsel bir yetenek gstermemitir. Yine
de temel dil kullanma becerisine sahiptirler. Pek oumuz
empanzeler ve bonobolar tarafndan gerekletirilmi dil ba
arl arnn, gramer ve cmle diziliminde ne kadar iyi olsalar
da iki ya da yanda bir ocuun kelime ve sz becerisiyle
boy lemeyeceini varsayarz.60
Sosyal bilimlerde kltrn dili, dilin de kendilik algsn
gerektirdii dncesi geleneksel bir bilgidir. Bu doru olsun
ya da olmasn, empanzeler ve bonobolar aka, kabaca da
olsa eye sahiptir: bilin, dil ve kltr. Bizim kadar bash
rlmam olabilirler ve belki bizim kadar zeki deillerdir ama
onlar da dnebilir.
Pek oumuzun anlar una benzer: Uykunuzdan uyan
m, beiinizde yahyorsunuz. Anneniz yok diye nce tered
dt ederek, gelen giden olmazsa da daha bir iten alyorsu
nuz. Paniiniz arhyor. Anne nerede? Neden gelmiyor? Buna
benzer bir eyler dnyorsunuz ama bunu kelimelerle ifa
de edemiyorsunuz nk szsel bilinciniz henz gelimemi.
Anneniz glmseyerek odaya giriyor, uzanp sizi kaldryor.
Onun mzikal sesini duyuyorsunuz, parfmnn kokusunu
alyorsunuz ve kalbiniz yerinden frlyor! Bahsi geen gl
duygular szszdr, yetikin tutkularmz, beklentilerimiz ve

454
 nsan Nedir?

sezgilerimiz de yledir. Duygularmz dilbilgisel olarak do

ru bir ekilde paketlenmeden nce de oradadr. Hayal meyal
hatrladmz duygularmz ve armlanmzda empan
zelerin, bonobolann ve insan olmayan atalarmzn bilincine
dair bir iarete rastlayabiliriz.
 Blm 20

MZDEK
HAYVAN
nsan beyni uzun jeolojik alar boyunca gelimi ve mkem
mellie ulamam bir arahr. Baz ilem merkezleri dierle
rinden daha ilkel ve arkaiktir. Modem insarun da bildii gibi
kafalarmzn ii insan olmadmz gemi zamann tuhaf ve
manhksz glgelerini barndrabilir, Bask alhnda tutulan gl
geler kimi zaman rasyonel yaamlarmzn eiine esrarengiz
bir ekilde uzanabilir. nsanlk akln aydnlatma gcne dair
on sekizinci yzyl inancn kaybetmitir nk srekli akl
yrten bir hayvan olmadnn farkna varmtr. Karanlk
doamzdan korktuk ve "Biz artk insanz, hayvan deiliz
ve insan gibi yaamalyz" diye dnmektense birbirimizi
dikkatle, pheyle szdk ve kendi kendimize u szleri sy
ledik: "Kimseye gvenmeyeceiz. nsan ktdr. nsan bir
hayvandr. Karanlk ormandan ve maaralardan gelmekte
dir."

LOREN EISELEY
Darwin 'in Yzyl 1
 etimin dosyasndaki bilgileri zihnimizde yeniden can

Y landrarak glgelere bir para k tutmaya ve hikayeyi

insanlarn Dnya zerindeki varlklarnn eiine ge
tirdik. Artk d urumu deerlendirmenin zaman geldi.
Bizi hayvanlardan ayrmaya alan pek ok engeli atk.
Yalnzca insanlara zg zelliklerle, insanlar dierlerinden
ayrmaya alan tanmlar deitirmeye altk. empan
ze ve bonobo dilinin kapasitesi snrlysa, onlarn ne kadar
derin dndklerini, ne kadar derin hisler duyduklarn,
hayatlarna nasl bir anlam verdiklerini bilemeyiz. Bugne
kadar otobiyografiler ya da makaleler yazmadlar, kendi
leri zerine incelemeler yapmadlar, itiraflarn veya anla
rn kaleme almadlar veyahut da felsefe metinleri ortaya
karmadlar. Eer kendimizi tanmlamak iin belli fikirler
ve duygular ne srersek, empanzeler kart bir gr
gelitirmeyecektir. Hepimizin bir gn leceini ve seksin
bebeklerin dnyaya gelmesinin nedeni olduunu bildii
mizi syleyebiliriz. Belki maymunlardan hibiri bu nemli
gereklere deinmemitir ya da belki bazlar bunun ze
rine dnmtr. Bunu bilemeyiz.2 nsan tr iin bu tr
vaazlara kalkmak bo bir abadr. Bu ara sra ulalan i
grler, hayvanlar hakknda daha ok bilgi edindike ba
sit meseleler olarak kalmaktadr. nsanlar belli fikirlerle
tanmlamaya ve dierlerinden ayrmaya almak bir tr
ovenizmdir.
nsanlarn hayvanlar gzlemlenebilen davranlar dorul
tusunda tanmlamaya almas belki dorudur ama yine de

459
Atalarmzn Glgesinde

bu tanmlamalar hayvanlarla iletiime geen insanlarn d

nce ve igrlerinden olumaktadr; oysa bu tanm lamalar
hayvanlarn i dnyasna almad srece karlatrmalar
yapmak onlara hakszlk etmek olur. Kanbn yokluu, kan
bn olmad anlamna gelmez. Eer bir maymunun beynine
girebilseydik, dndmzden ok daha fazlasn bulabi
lirdik. Bolingbroke Vikontu Henry St. John yz yl nce bu
noktaya deinir:

insan, doas itibariyle tilin hayvanlarla balanbldr ve

. . .

bazlarna olduka yakndr, yle ki insanlarn entelekt

el imkanlaryla hayvanlar arasndaki fark pek ok durum
da fazla deildir ve eer eylemlerini gzlemleyebildiimiz
gibi isteklerini de bilebilseydik bu fark bize daha da az
grnebilirdi. 3

nsanlarla hayvanlarn arasn aan baka bir fark da din

dir. Yalnzca insanlarn dine sahip olduu sylenir ve mesele
kapanr. Peki, ama din nedir? Hayvanlarn dini varsa bunu
nasl anlayabiliriz? nsann Treyii'nde Darwin, saygy "in
sann bir tanrya kar ruhsal yaklam ve bir kpein insana
yaklam" eklinde tanmlayan Ambrose Bierce'n4 szle
rine istinaden "kpek sahibine tanrym gibi yaklar" der.
Omega Alfa'ya tanrya benzer bir ey olarak yaklamaktadr
ve alfaya olan ball ve teslimiyeti gnmze kadar gelen
dinlerde mevcuttur. Maymunlarn ve kpeklerin saygsnn
ne kadar derin olduunu, sert sahiplerine ya da bir alfaya
kar hareketlerinin ne kadar iten olduunu ve kutsal olana
dair bir alglan olup olmadn, af dileyip dilemediklerini ya
da kendilerinden daha gl bir eye snmak isteyip iste
mediklerini bilemeyiz. Hayvanlar onlardan daha gl, daha
akll ebeveynler tarafndan yetitirilir, eitilir, disipline edilir
ve egemenlik hiyerarisine sokulur, yaam ve lm glerine
sahip insanlarn elinde dllendirilir ve cezalandrlr. Belki
bu sreten geirilen ve koullandrlan hayvanlar din diye

460
 imizdeki Hayvan

adlandrabileceimiz bir algya sahiptir. Pek ok memeli ve

primat bu koullara uyar.
nsan tarihi sresince baz dinler basky, hiyerariyi ve
brokrasiyi amak iin ellerinden geleni yapmhr ve gsz
olanlara el uzatmtr. Kimi din adamlar trmzn vicdan
olmu ve hayatlaryla milyonlara rnek olarak, babunlarnki
ne benzeyen dzenimizi ykmamza yardmc olmutur. Ama
bunlardan hibiri, her trl sosyal yapda ie yarayacak genel
dinsel eilimlerin hayvanlar aleminde olaan bir ey olduu
teziyle elimez.
Belki de doal yaam ortamndaki bir maymunun kafas
nn iine bir gz atabilseydik, dier duygularn yan sra, tpk
bizim onlar iin dndmz gibi, kendini insanlarla kar
latrdnda maymun olduundan duyduu memnuniyeti
grebilirdik.
Her tr buna benzer bir ey hissediyor olabilir. Tersi bir
anlay evrimsel adan pek uyumlu deildir. Trlerin kalbi
ne ve zihnine bir gz atamazsak, onlara sahip olmadklar er
demleri, gleri ve eksiklikleri atfedebiliriz. Walt Whitman'n
bir iirinden birka dize okuyarak bunun zerine dne
lim:

Geriye dnp, hayvanlarla yaayabilirdim;

Kendi hallerindeler ve kendilerine yetiyorlar
Onlara uzun uzun bakyorum.
Durumlarndan ikayet edip durmuyorlar,
Karanlkta uzanp, gnahlar iin alamyorlar,
Tann'ya olan grevlerinden bahsedip beni hasta etmiyorlar,
Aralarnda tatminsiz biri yok, bir eylere sahip olmak iin l
drmyorlar,
Kimse kimsenin nnde diz kmyor, bin sene nce yaa
m atalarna sayg gstermek zorunda deiller,
Koca dnya zerinde hibiri saygn veya mutsuz deil.5

Bu kitapta sunulan kantlara dayanarak, Whitman'n hay

vanlarla insanlar arasnda yapt ayrmlarn doruluundan

461
Atalarmzn Glgesinde

phe ediyoruz. Montaigne6 dier hayvanlarn kskanlk,

hrs, ekememezlik, intikam, batl inan ve umutsuzlua sa
hip olduunu dndmzde, kendi hastalkl zellikleri
mizi onlara yanstbm,z dnmtr ama empanzelerin
yaamn dnnce bu yorumun ok ileri gittiine karar ve
rebiliriz. nsanlar ile hayvanlar asndaki fark abarhp hay
vanlara insani zellikler ykleyenlerin yan sra Whitman'la
Montaigne gibi hayvanlar romantikletiren ve duygusalla
hranlar da vardr. ki u da bizi akrabalmz yadsmaya g
trmektedir.
***

insann baarsnn sebebi aa yukar zeka ile alet yapmn

ve kullanmn birletirmesidir diyebiliriz. Dnya apndaki
medeniyetimizin bu yeteneklerden kaynakland kesindir.
Onlar olmadan, tamamen savunmasz kalrdk. Darwin'in
belirttii gibi en dk hayvan formlarnda bile ie oun
lukla biraz yarg veya akl karr. Darwin yaamnn son
larna doru, belki pek bir ey vaat etmiyor gibi duran bir
konuyu; yer solucanlannda zekay aratryordu. Yapay ve
doal yaprak testleriyle solucanlarn zekasn lyordu. So
lucanlar gayet baarlyd. Solucanlar dllerini almak iin
basit bir labirenti geebiliyordu, onlar da belli lde zekaya
sahipti. Darwin'in Beagle seyahati srasnda zerinde alh
Galapagos ispinozlar gagalaryla aa kurdu larvalarn
dallarn iinden karyordu; kularin bile ilkel bir teknolojisi
vard.
Zeka ve teknoloji olmadan bir medeniyet yaratamayaca
mz kesindir. Ama medeniyeti trmze zg olarak tanm
lamak ya da zeka seviyemiz zerinden bir tanm oluturmak
anlamszdr nk insanlarn Dnya' da geirdii zamann
yzde 99'unda bir medeniyet sz konusu deildi. Bugn ol
duu gibi o zamanlar da insandk ama bir medeniyet kur
may henz dlemiyorduk. Yine de en erken insanlarn ve

462
 imizdeki Hayvan

hominidlerin yz binlerce yl deil milyonlarca yl ncesine

ait fosil kalnhlarndan ta aletler kullandklarm biliyoruz.
En azndan belli lde yeteneklerimiz olduunu biliyoruz.
Ama daha medeniyet ksmna geememitik.
Hayvanlarda alet kullanm olmay kendimizi alet yapan
ve kull anan hayvan olarak tanmlama eilimine yol aar. Bu
ilk olarak Josiah Wedgwood ve Erasmus Darwin'in kurulu
una n ayak olduu Ay Topluluu'nun yelerinden Benja
rnin Franklin tarafndan getirilen bir neridir. 7 Nisan 1778'de
James Bosswell, Franklin'in tanmna hayran olduunu itiraf
eder. Ar edebi ve aksi Samuel Johnson kar kar: "Ama
pek ok insan bir alet yapmamtr ve kolsuz bir insan alet ya
pamaz." Tekrar tekrar sormak gerekir; eer bir insan tarum
layacaksak bunu her insann sahip olduu zelliklerle mi yap
malyz yoksa potansiyel zellikler zerinde mi durmalyz?
Madem potansiyel zerinde duruyoruz, o halde u sorular
sorabiliriz: Hayvanlarn baz zelliklere sahip olmadndan
nasl emin olabiliriz? Ya bu zellikler henz zorunluluklar ya
da koullar dayatmad iin ortaya kmamsa?
***

Kucanda, krkne tutunan ocuuyla oturan Blase sert ka

buklu yemii bycek bir tan zerine dikkatlice yerletirir
ve bu ama iin temin ettii ta aletiyle yemiin kabuunu
krar. Bunu yaptnda kafasnda bir ampul yanmaz ya da y
znde byk bir srr zdne dair bir iaret de gzlenmez.
Bu, empanzelerin yaamnn rutin bir parasdr. Bu yalnzca
alet yapmnn ve kullanmnn nerelere kadar gidebileceini
bilen insanlar iin kayda deer bir olaydr.
empanzeler belki yamurdan kap ieri girmeyi bilmez
ama alet kullanmay bilir. Yalnzca bu kadaryla da kalmaz,
bir aleti nceden tasarlayabilirler; daha sonra planladklar
bir eylem iin gerekli aleti edinirler. Doru ta veya sopay
bulmak iin uzun mesafeler kat ederler ve bulunca da eve ge-

463
Atalarmzn Glgesinde

tirirler. Aletin ne iin kullanlacan kafalarnda uzun sre

dir kurmu grnrler.
Darwin nsann Treyii'nde, hibir hayvann alet kullan
mad sylenmesine ramen empanzelerin sert kabuklu
meyveleri tala krdklarndan bahseder. Darwin'in keskin
gzlemleri Viktorya dneminin bir empanze gzlemcisi olan
Thomas Savage' gcendirmiti. empanzeler sert kabuklu
yemileri genellikle tatan veya tahtadan bir rs stnde ta
tan bir ekile krar. Bu i iin uygun olan talan bir kilomet
re teden toplayp, bu amala getirdikleri gzlemlenmitir.
Dier zamanlarda tahta sopalar da bu i iin kullanlabilir.
Fildii Sahilleri'nde bulunan Thai Orman'nda empanzeler
uygun bir sopa seip, kola aacna tnnarur ve kola cevizlerini
aacn daln rs ve tahta sopay eki olarak kullanp krar
ve aar.7 Dii empanzeler rs-eki teknolojisini erkeklerden
daha fazla kullanr ve bu konuda onlardan daha baarldr.*
empanze bir saz sonradan kullanmak iin krabilir. Bir
ka yz metre ilerde ve bir saati akn bir sre sonra, elinde
sopas karnca yuvasn datmaya gidebilir. Sazn 'gereksiz
yapraklarn ve dallarn krmal, ekil vermeli, ksaltmal, t
nele yerletirmeli ve ierdeki hatlara temas etmek iin sopay
evirmeli, bkmeli, karncalar ekmek iin sopay sallamal
ve dikkatle, karncalar drmeden sopay geri karmal
dr. empanzeler tekniklerini mkemmelletirmek iin uzun
zaman harcar ve renmeye hevesli kklerine bu bilgile
ri aktarr. empanzelerin etkinlikleri alet yapmna ilikin u
gvenli tanma uymaktadr: "Doal materyallerle bir tasarm

* Dier trlerde benzer rnekler grlebilir. Oyuncu su samurlar okyanu

sun dibinden sert midyeleri toplar ve tala krar. Kular midyeleri amak
iin onlar yksekten kayalarn zerine atar. Msrl akbabalar ve ahinler
devekuu yumurtalarn zerine ta atarak krar ve iindekileri yer.8 Uy
durma bir hikayede" Eski Yunan'da oyun yazan Aiskhylos'un bir kartal
ya da akbaba tarafndan kafasna ar bir ta (ya da bir kaplumbaa) ah
larak ldrld sylenir. Belki ku Aiskhylos'un kel kafasn yumur
taya benzetmitir.

464
 imizdeki Hayvan

yaplp, ileriki bir zamanda, o an iin mevcut olmayan objeler

zerinde kullanlmas."10
empanzelerin karncalan ya da termitleri avlamas ne ka
dar zor olabilir? Bunun iin ne kadar becerikli ve ne kadar
zeki olmak gereklidir? Tanzanya Gombe'de plak bir ekilde
kalakaldnz dnn ve beenseniz de beenmeseniz de
termitlerin ala ve yetersiz beslenmeye kar tek nleminiz
olduunu kefediyorsunuz. ok iyi bir protein kayna olan
termitleri dnyann pek ok yerinde insanlar da yemektedir.
Konuya kar tm nyarglannz kaldrp alyorsunuz. Ama
termitleri tek tek yakalamanz yaphnz ie demeyecektir.
Onlar toplu halde bulursanz, yuvalarnn iine sokabilecei
niz bir alet yapmanz gerekir ve sonra aleti aznza gtrr
snz. Bunu bir empanze kadar iyi yapabilir misiniz?
Antropolog Geza Teleki bunu anlamak iin kollarn sva
d. Leakey adnda bu teknii iyi kavram bir empanzenin
vesayeti albnda Gombe' de aylar geirdi. Teleki bulgularn
"empanze Geinme Teknolojisi" balkl nl bir bilimsel
makalede toplad.11 Gombe termitleri genellikle geceleri kar
ve afaktan nce tmseklerin aznda toplanr. empanze
ler termit toplamak iin tmseklerin giri bariyerlerini ykar.
Teleki'nin arabrmas buradan balyordu:

Tmseklere ulaan empanzeleri dzenli olarak gzlemle

dim. Tmsee yaklatktan sonra hzla yzeyi taryorlar ve
tmsein zerinde veya kenarnda dururken, kararl ve dik
katli bir ekilde uzanp, tneli aa karyorlar. Tnellerin
yerlerinin ksa zamanda ve kolaylkla belirlenmesi etkileyi
ciydi. Teknii renmek iin birka deney yntemi kullan
dm: lk nceleri amurdaki atlaklar ve dier toporafik
zellikleri bulmaya alyordum. Haftalar boyunca bouna
aradktan sonra tmsekleri akmla eelemeye baladm ve
bir tnel aa karana kadar bu teknii uygulamaya devam
ettim. Grsel ipular olabilecek fiziksel zellikler bulmaya
albm sre boyunca empanzelerin benim beklentilerim
tesinde bilgilere sahip olduunu fark ettim.

465
Atalarmzn Glgesinde

... Ortaya koyabildiim tek hipotez, yetikin bir empanzenin

belli bir alan iindeki 100 ya da daha fazla tneli olan tmsei
bildiiydi (ya da aklnda tuttuuydu). Ksa yllk sezonda yo
un bir ekilde tecrbe edinemeyeceklerine gre empanze
lerin ana tmsek zelliklerini ieren zihinsel bir haritay 10 ay
boyunca muhafaza ettikleri de dnlebilir. empanzelerin
bu teknikte yetkinlemesi iin 4-5 yl gerekmektedir. Baz bi
reylerin yllar boyunca zgl bilgileri muhafaza etme kapasi
tesiyle bilinmesi hipotezim iin destek oluturdu.

Teleki daha sonra, termit sondas imalatnda kullanlacak

hammaddeleri incelemeye balad:

Deneyimli empanzeler tarafndan uygulandnda ham

madde seme ii yanlhc bir ekilde basit grnmektedir.
Yakndaki bitki rtsnn gzlerle ksaca taranmasndan
sonra empanze bir dal, sarma ya da ot sapn koparr.
Bazen uygun bir ara bulmak iin tmsekten biraz uzakla
mak durumunda kalabilir. Baz durumlarda iki ya da obje
seilmitir. Objeler hzla incelenir ve aranan zellie rastlan
madysa bir tarafa atlr ya da birka birden tmsee gtr
lr. Seim olaan bir tavrla yaplr ve gerekirse seilen obje
modifiye edilir. Nanslara dikkat etmeden bu manevralan
yapmak iin gereken uzmanlk gzden kaabilir.
empanzelerin bir objenin zelliklerinin uygulamadan nce
deerlendirilmesini salayan bir deneyime sahip olmas muh
temeldir nk objelerin seiminde yanlma oran olduka
dktr. Termitler iin arama yapldnda teknik zellikler
olduka kesindir: Eer seilen sarmak veya sap fazla esnekse,
dolambal bir tnelde bklp, ie yaramaz hale gelecektir
ve eer obje fazla sert ve bklmezse ya krlacak ya da yeterli
derinlie inmeyecektir ... Yetikin empanzelerin hzla, kesin
lik ve rahatlkla obje seimlerini aylar boyurica gzlemlememe
ramen onlarn becerisine ulaamadm. Benzer yetersizlikler
4-5 yan altndaki empanzelerde de grlmektedir.

Sonunda Teleki tnel girilerini ve alet yapmnn zorluk

larn bir kenara brakarak, yaplm bir aleti kullanmay
renmeyi denedi:

466
 imizdeki Hayvan

Sopalan yuvalara yerletirmek iin saatlerimi harcadm; belli

bir sre ara veriyor ve kaldm yerden devam ediyordum
ama hi termit yakalayamyordum. Birka hafta boyunca her
seferinde elim bo dndkten sonra nihayet anlamaya ba
ladm ...
Toprak altndaki termitleri yakalayabilmek iin objeyi dik
katlice ve ustalkla 8-16 cm derinlie yerletirmek ve bilei
oynatarak sopay dndrmek gerekiyordu ki ylankavi kana
la girebilsin. Obje bu konumu aldnda parmaklarla titreti
rilmeli, yoksa termitler sopay srmak iin uyarlmyor. Ama
bu titreim uzun bir sre ya da sert bir ekilde devam ederse
termitler tarafndan daha tnelin iindeyken sapn kesilmesi
ihtimali ok yksek oluyordu. Hazrlk sresi ok iyi ayarlan
malyd, zerinde onlarca termitin olduu ubuk tnelden
karlmalyd. Bu noktada da nanslara dikkat etmek zorun
daydm. Eer ubuk ok hzl veya sakar bir ekilde ekilirSe
termitler tnelin duvarlarna srtnp yuvann iine d
yordu ve elinizde bo bir ubukla kalakalyordunuz. El hare
ketleri yeteri kadar yumuak olmalyd ama ok da yumuak
olmamalyd ve hareket balad zaman akc ve nazik ol
malyd. Eer tnel zellikle etrefilliyse (bu durum ubuun
tnele sokulmasyla zaten anlalmaktadr) ubuun yavaa
dndrlerek kartlmas baary kesinletirecektir.

nsann hayvanlardan teknolojik adan stn olduu

iddias dnlecek olursa, insan bir bilimcinin aylar sren
raklktan sonra henz ergenlie girmemi empanzelerin
dzeyine zar zor erimesi i kararbc bir keiftir. Teleki baa
rszlyla ilgili cmert ve iyi huylu bir davran sergiliyor
du. Makalesinin sonunda finansal ve lojistik destek iin e
itli organizasyonlara teekkr ettikten sonra u cmleye yer
veriyordu: "Termit toplama yetenei benimkini kat kat aan
sabrl ve toleransl Leakey' e kran borluyum. "
empanzeler genlere kabuklu yemi v e tohumlar krmay
ve termit tutmay ok rahat bir stilde ve rnekleyerek retir.
renci aralarla oynar, eitli yaklamlar dener. retme
ninin her yapbru kopyalamaya kalkmaz ve teknii aa-

467
Atalarmzn Glgesinde

ma aama ilerler. empanzeler tam bu yzden bir kltrleri

olmad sylenerek eletirilmitir.12 (Baka bir grup bilimci
de taklide fazla yatkn olduklar iin empanzelerin bir dili
olmadn sylyordu.)
Byk fiziki Enrico Fermi'nin renme yntemi, mes
lektalarndan gemite zm olduklar problemleri syle
melerini ama cevaplar sakl tutmalarru istemekti. Problemi
yalnzca kendi bana zebildiinde anlyordu. Pek ok in
san aktivitesinde olduu gibi, bilim ve teknolojide bu yolla
kendini gelitirmek, taklitle renmekten ok daha etkilidir.
empanzelerin yapt gibi, bir problemin varln grmek
ve eldeki aletlerle zlebileceini bilmek savan byk b
lmn kazanmaktr.
Gombe' deki babunlar termit yer ama bunu ounlukla b
ceklerin g ettii iki- haftalk sre iinde yapar. Bu dnem
de babunlarn toplanp, bcekleri yedii, havaya srayp on
lar kanatlarndan tutup azna att gzlemlenebilir. Bolluk
olmad zamanlarda babunlar bir grup empanze tarafndan
termit tmseklerinden kovulacakhr. Bazen babunlar biraz
uzak oturur ve empanzeleri seyreder. empanzeler ilerini
bitirince aletlerini tmsein tabannda brakr. Ama u ana
kadar hibir babun braklm aletleri kullanmaya alrken
gzlemlenmemitir. Oysa bu yntem termit sezonlarn haf
talardan aylara uzatabilir. Grlen o ki babunlar bu konuda
istee ve yetenee sahip deildir. Yeterince akll deillerdir.
Muhtemelen beyinleri fazla kktr.
empanzelerin babunlardan termit toplama konusunda
daha iyi olmalar gibi, sanayi a ncesinde yaam, rutin
olarak termit yiyen insanlar da bu konuda empanzelerden
daha iyidir. Termit tmseklerini kazarak aarlar ya da yuva
lan ttslerler veya suya boarlar. Dier yntemlerden biri
de iki tahta parasyla tmsein yzeyinde yamur dam
lala rnn sesini taklit etmektir, bu termitleri yuvalarndan
karr.13 empanzelerin bu tekniklerden birini denedii hi

468
 imizdeki Hayvan

grlmemitir.* Muhtemelen yeterince akll deillerdir.

Muhtemelen beyinleri fazla kktr.
Baz empanzeler ubuk teknolojisinden mahrumdur, ter
mitleri yakalama konusunda babunlardan bir farklar yoktur.
Dier empanzeler ise; pek ok admn doru bir ekilde ve
doru srayla yaplmasn gerektiren kaba ama ie yarar bir
teknolojiye sahiptir. Termit yakalama konusunda en stn
empanze standartlarn neredeyse yakalayan insan kltrle
ri vardr ve dierleriyse babunlarla ayn vagondadr.15 em
panzeleri babunlardan ya da insanlardan ayran keskin snr
lar yoktur.
empanzeler davetsiz misafirlerin zerine aa dallar atar
ve yapraklardan su ier. Obsesif ekilde hijyenik olduklarn
syleyemeyiz ama empanzelerin yapraklar tuvalet kad
ve mendil olarak, ince dallar da di fras olarak kulland
bilinmektedir. Sopalarla kkleri kazar, oyuklardaki hayvan
lar inceler ve uzanamadklar meyvelere yetimeye alrlar.
Eer daha karmak aletler yapabilselerdi onlar kullanabi
lecek ustal da yakalayabilirlerdi: Hayvanat bahelerinde
empanzeler bekinin cebindeki anahtarlar almaya alr.
Bir kere anahtarlar ellerine geince de genellikle kilidi ama
y baarrlar. Tutsaklktan kamak iin bizim gibi zekalarn
kullanabilirler.
Erkek empanzeler hava saldrs yapmaya baylr, genel
likle talar ve sopalarla havadan saldr yaparlar, zaman za
man da niversitedeki bek.r evlerinde olduu gibi birbirleri
ne yiyecek frlatrlar. Diiler bu saldrlarla pek ilgili deildir.
Eer talar olsayd, empanzeler geleneksel hayvanat bahe
lerinde onlara aptalca bakan ziyaretilere byk bir zevkle ta
atard. Ama tek sahip olduklar dkdr. Vahi emp anzeler

* Gine'deki Okorobiko Da'nda empanzeler tmsekleri delmek iin ka

ln sopalar kullanr ve bylelikle kaan termitler avu avu toplanabi
lir. Gine'deki dier empanze topluluk.lan bu uygulamadan habersizdir
ama Kamerun ve Gabon'daki baz empanze gruplar da ayn teknii
kullanmaktadr.14

469
Atalanmzn Glgesinde

gereki ama mekanik bir leoparla kar karya geldiinde,

lklar, birbirine sarlmalar, trmanmalardan sonra sopalar
bulup, temsili leopar ldresiye dver ya da ona hi durma
dan ta atarlar. Ayn dununda babunlar fkeyle leopara sal
dracak ama sopa kullanmay dnmeyeceklerdir. Babunlar
alet kullanmaktan pek anlamaz.
empanzeler ta atarak dmanlar sersemletir ya da ld
rebilir. At ynn iyi ayarlarlar ama at mesafesi tespitinde
iyi deillerdir: Avlanrken ya da dmanlarla atrken at
lan talar genellikle hedefe ulamaz. Ergen genler de benzer
koullar albnda yetikinlerden daha iyisini yapamaz. Hedefe
denk gelmese de ta yamuru rahatsz edicidir.
Alet yapm ile alet kullanm arasnda bir ayrm yapmak
gerekir. Bilimcilerin ou baka hayvanlarn da alet kulland
n kabul eder ve Benjamin Franklin'i takip eden akm da in
sanlar alet yapan, reten tek hayvan olarak tanmlar. 16 Ama
empanzelerin termit yakalama sanayisi hem alet yaptklarn
hem de kullandklarnn kantdr. empanzelerin kaba bir ta
teknolojisi de vardr ama bildiimiz kadaryla doal ortamla
rnda talardan alet yapmazlar. Dilbilim konusunda yetenekli
Kanzi, insanlar taklit ederek iki ta vurup, paralyordu, kes
kin ta paralarn alp ii yiyecek dolu bir kutunun ipini ke
sip, kutuyu ayordu. (Bu en azndan be adm uzunluunda
bir nedensellik ilikisidir.) Kesmesi gereken ip kalnlatka
yapt baklar da keskinleiyordu ama ip inceyse ilk krd
ta alp ipi kesiyordu. 1 7
empanzelerin objeleri alet yapmak iin birletirdikleri
yllardr bilinmektedir:

1913 ile 1917 arasnda Kuzey Afrika'da Wolfgang Khler

empanze zekasn arahrmak amaayla baz gzlemler ve
deneyler yaph. Deneylerden birinde erkek bir empanze olan
Sultan bir odaya konuldu. Tavann bir kesine bir ip aslm
ve ucuna bir muz balanmh. Aynca odann ortasna ak
taraf yukar gelecek ekilde byk bir tahta sandk yerleti-

470
 imizdeki Hayvan

rilmiti. Sultan nce muza zplayarak ulamay denedi ama

bunun mmkn olmadn anlad. Sonra huzursuzca oda
da volta atmaya balad ve birden sandn nnde durdu,
baklaryla sand szd, yan evirdi ve zerine k.arak
muzu ald. Birka gn sonra Sultan daha yksek tavanl bir
odaya gtrld, muz yine tavann kesinden sallanyordu,
bir sandk ve bir de sopa vard. Sopayla muza ulaamayan
Sultan yorulup oturdu, evresine baknp kafasn kad.
Sand muzun albna ekti, sopayla uzanarak muzu dr
d. Sultan' zme gtren dnce sreci ve zm hzla
uygulay Khler'i etkilemiti. Kavraya sahip bu hareket,
adm adm gelien ve tekrara dayanan dier renme biim
lerinden farklyd. 18

Bir ta nasl daha keskin hale getirebileceini veya cismin

atldnda nasl daha uzaa gidebileceini dnen bir bo
nobo veya empanze hayal etmek zor deildir.
nsan teknolojisi bir sreklilik arz ettiinden, bir kilometre
ta (atein kullanm, ok ve yayn icad, tarm, kanallar, meta
lrji, ehirler, kitaplar, buhar, elektrik, nkleer silahlar, uzay
yolculuklar vs.) seip onu insanln lt yapmak sadece
keyfi bir tutum olmakla kalmaz, ayn zamanda, seilen bu
lu ya da kefin yapld tarihten nce yaam atalarmz
da insanlktan ihra etmek olur. Bizim ltmz her neyse
bizden nce yaam olan tm atalarmz kapsamaldr. Bu
yzden bizi insan yapan belirli bir teknoloji olamaz ama ge
nel olarak teknoloji ya da teknoloji eilimi olabilir. Ama bunu
bakalaryla da paylamaktayz.
Bizim gibi, insan olmayan primatlarn da hepsi ayn deil
dir. Gruptan gruba ve bireyden bireye farkllklar gsterirler.
Bazlar lmo gibi teknoloji dehalandr. Dierleri hiyerariye
kafay takm makak erkekleri olabilir, modas gemi ve
umutsuz fikirlerine saplanp kalmlardr. Bir empanze po
plasyonu cevizleri krar, dieri krmaz. Bazlar ubuk tek
nolojisiyle termitleri yakalar kimi de karncalan. Bcekleri d
ar karmak iin sarmaklar veya bitki saplarn, sopalar,

471
Atalarmzn Glgesinde

ince dallar kullananlar vardr. Diiler rs ve eki kullanmay

tercih eder, erkekler de ta atmaktan holanr. Baz bireyler
teknolojiyle aralan iyi olan gruplarn avantajlarm grdkleri
halde teknolojiyi skc ya da zihinsel adan ok yorucu bulur
ve kullanmaz. Baz gruplarn hi teknolojisi yoktur. Uganda
empanzelerinden bir topluluun gzlemcisi "Sylemeye
utanyorum ama Kibale empanzeleri empanze dnyasnn
en saf hayvanlar olmal," demitir. Gzlemci Kibale'de ha
yatn ok kolay, yiyecein bol olmasndan tr teknolojiye
gerek duyulmadn varsaymaktadr.19
empanzeler aklldr. Alanlarnn mkemmel zihinsel
haritasn kafalarnn iinde her yere tarlar. Bitkilerin mev
simsel dngsn bilirler ve yaadklar blgede olgunlaan
sebze ve meyveleri toplamak iin biraraya gelirler. lkel kl
trleri, ilalan ve teknolojileri vardr. Dile kar arhc bir
kapasiteye sahiptirler. Gelecek iin plan yapabilirler. em
panze sosyal hayatnda tutunmak iin gereken duyusal ve
dnsel becerileri tekrar dnn. Onlarca yz ifadesini bil
meniz, anlamanz gerekir. Her bireyin gemite size ne yaph
n ya da sizin iin ne yaptn hatrlamanz gerekir. Potan
siyel yoldalarmzm ve rakiplerinizin zayflklarm, zaaflarn
ve hrslarn bilmelisiniz. Hzl ve esnek olmalsnz. Tm bu
zelliklere sahipseniz, dnyayla ilgili bir gn kefedeceiniz
ve deitireceiniz baka eyler de olacaktr.
***

empanzeler ve bonobolar insann szde farklarn ieren lis

tedeki tm maddeleri silip atmtr! zfarkmdalk, dil, fikirler
ve armlar, mantk, ticaret, oyun, seim, ak, fedakarlk,
kahkaha, gizli yumurtlama, pme, yz yze sevime, dii
orgazm, iblm, yamyamlk, sanat, mzik, politika, iki
ayak stnde yrme, alet kullanm, alet yapm ve daha
pek ok ey. Filozoflar ve bilimciler ne zaman yalnzca insana
ait zelliklerden sz etseler kuyruksuz maymun trleri insan-

472
 imizdeki Hayvan

larn Dnya' da yaayan tilin varlklar arasnda biyolojik bir

aristokrasi olduu dncesini ykmhr. Aslnda bizler yeni
zenginler gibi, yakn gemite yceltilmi yerimize alama
m, kim olduumuzdan emin olamayan varlklarz ve m
tevaz kkenlerimizle ar amza mmkn olduunca mesafe
koymaya alyoruz. En yakn akrabalarmz, srf varolular
yznden tilin aklamalarmuz ve merulatrmalanmz ya
lanlamaktadr. nsan kibrini ve gururunu dengelemeleri iin
dnyada hala kuyruksuz maymunlarn yayor olmas ger
ekten yararldr.
empanze ve bonobo davranlarnn pek ounun ke
fi yeni saylr. Hi phesiz gzmzden kam baka ye
teneklere de sahiptirler. Biz insanlar nyargl gzlemcileriz
ve cevapta sakl yerlemi karlarmz var. Bu hastaln tek
tedavisi daha fazla bilgi sahibi olmaktan geiyor. Ama doa
da ve laboratuvarda primat davranla rnn incelenmesi iin
fazla fon ayrlmamaktadr.
Greli farkllklar yerine kesin farkllklar zerinde srar
cysak, trmz ayran bir zellii henz bulabilmi deiliz.
Yakn akrabalarmzla birlikte farkllklarn trde deil dere
celerde olduunu beklemek doru olmaz m? Evrimin ret
tii ders bu deil midir? Aletlere, kltre, sanata, dile, dansa,
mzie, dine ya da kavramsal zekaya yalnzca bizim sahip ol
duumuzu dnrsek kim olduumuzu asla anlayamayz.
Eer dilersek trmzde meydana gelen primat becerilerinin
ileri dzeye gelmesinden gurur duyabiliriz.
Bir hayvan arlahka, kontrol etmesi gereken eyler o
alacakhr ve bu nedenle beyni de daha byk olacakhr. Bu
trler iin geerli bir saptamadr ama trlerin bireyleri iin
geerli deildir. Beden arlna gre byk bir beyni olan
ve zellikle de yksek beyin merkezleri gelimi olan bir tr
daha akll olabilir. nsan beyni dier primatlarn beyninden,
primat beyni dier memelilerin beyninden, memeli beyni ku
beyninden, ku beyni balk beyninden ve balk beyni de s-

473
Atalarmzn Glgesinde

rngen beyninden byktr.20 Veriler biraz dank olsa da

korelasyon nettir. Tilin insanlarn kabul ettii hayvan zekas
hiyerarisiyle uyumludur. En erken memeliler srngen a
dalarndan belirgin olar<k daha byk bir beyne sahiptir ve
ilk primatlar dier memelilere kyasla gelimi bir beyin yap
sna sahiptir. Byk beyinli hayvanlardan geliyoruz.
Yetikin insan yetikin bir empanzeden biraz daha ar
dr ama beyni empanze beyninin ya da drt kah byk
lndedir. Birka aylk insan bebeklerinin beyni yetikin bir
empanzenin beyninden daha byktr.21 empanzelerden
belirgin ekilde daha akll olm amz, karlahnlabilir vcut
arlklarmza ramen daha byk bir beyne sahip olma
mzla ilgili olabilir. Beyin arlnn -drt kat artmas, be
yin byklnn yzde 50 artmasn gerektirir. Ama insan
beyni empanze beyninin byn hali deildir. Huxley'nin
bulgularna ramen, insanlarda dier primatlarla karlahnl
dnda beyin mimarisinde ufak bir farkllk vardr. Bu farkn
byk bir bln konumayla ilgiliymi gibi grnyor.
Beynin baz blmleri dier primatlara oranla insanlarda
ok daha byktr: Dnceden sorumlu serebral korteks ve
bizi ayaklarmzn zerinde tutan serebellum bu blmlerden
bazlardr.22 n loblar insanlarda daha knhldr ve bu b
l mn eylemlerin gelecekteki sonularn ngrebilmek ve
ileriyi planlamak zerinde rol oynad dnlmektedir.*
Yine de beyin anatomisindeki szde farkllklar dikkatle ele
alnmaldr: Yeterince incelenmemi pek ok primat ve yanl
iddia mevcuttur. rnein; insanlarda farkl bilgiler ve farkl
beceriler serebral korteksin farkl yanmkrelerinde saklanr
ve kontrol edilir. Bu, baz hastalarn iki beyin yarmkresini
birbirine balayan sinir lifi demetleri ameliyatla kesilince or
taya km olan arhc bir bulgudur.23 Bu asimetriye yanal-

* Beyin byklmz ve beyin mimarimizdek.i geliimler hzl bir ek.il

de son birka milyon ylda olmutur, belki hali!. zerinde allmas ge
reken pek ok ey vardr.

474
 imizdeki Hayvan

lama ad verilir ve dille ilikilidir, aynca kimi aratrmaclar

bunu alet kullanmyla da ilikilendirmektedir.24 Tabii bunun
zerine yalruzca insan beyninin yanallamaya sahip olduu
dncesi yaylmhr.25 Daha sonra ark syleyen kularn
arklar yarunkrelerden yalnzca birinde saklad anla
lm26 ve dil renen empanzelerde de benzer bir durum
gzlemlenmitir.27 Her durumda niteliksel farkllklar az mik
tarda ve rtldr.
Peki her ey bu kadar mdr? empanzeye daha byk bir
beyin ve konuma gc verilip, testosteronu azalbldnda, yu
murtlama reklamlar ortadan kaldrldnda, davranlarna
biraz daha yasak konduunda, tra edilip, salar kesildiinde,
arka ayaklar zerinde durduklarnda ve geceleri aalarda uyu
maktan vazgetiklerinde ilk insanlardan bir farklar kalr m?
lleri kuyruksuz maymun modellerinden baka bir ey ol
mama olaslmz, onlarla aramzdaki farkllklarn tr deil
yalnzca derece farkll olmas anlalmas zor bir konu ola
bilir. nsan evriminin ilk olarak ciddi ekilde dnld
gnlerden bu yana bu konuda byk bir rahatszlk vardr.
Trlerin Kkeni'nin yaymlanmasndan birka yl sonra Hux
ley yle yazmhr:

Toplumun geni kesimlerine ulamak istiyorum ama konuya

dikkatli ve zenli yaklamma ramen okurlarmn ou so
nulardan holanmayabilir.
Her yandan "Biz erkek ve kadnlarz, kuyruksuz maymunla
rn gelimi bir tr deiliz. empanzelerinizden ve gorille
rinizden biraz daha uzun bacaklar, daha kk ayaklan ve
daha byk beyinleri olan bir maymun cinsi deiliz. Bilginin
gc, iyi ve ktnn bilinci, insani ilikilerin acnas hassasi
yeti bize ne kadar benzeseler de insanlar hayvanlardan farkl
klyor," barlarn duyabiliyorum.
Buna verebileceim tek cevap bu haykrn anlalr olduu
dur ve eer konuyla bir ilikisi olsayd da btn sempatimi
kazanabileceidir. Ama ben insanln yksek makamn
baparma zerinde ykseltmiyorum veya bir maymunun

475
Atalarmzn Glgesinde

beyninde hippocampus minr olduu iin sonsuza dek in

sanln kayp olduunu sylemiyorum. Tam tersine bu de
ersizlik anlayn deitirmek iin elimden geleni yapbn ...
Bu konuda otorite sahibi olanlar, insann kkenlerinin bi
ricikliine hayvanlar kartrmann, insanlar aalamak
olduunu sylyor. Ama bu gerekten byle midir? Duyar
l bir ocuk ak seik argmanlarla, yzeysel hatiplerin bu
sonucu bize zorla kabul ettirdiini fark edip tersini ispatla
yamaz m? a nn ihtiamnn zerindeki dehasyla air,
filozof ya da sanatnn, dorudan plak ve canavarms bir
vahinin soyundan geliyor olmas yznden yerinden edi
liyor olduu doru deil midir? Soyundan geldii hayvan
tilkiden biraz daha kurnaz ve kaplandan ok daha .tehlikeli
deil midir?28
***

Kiisel bir bilgisayar sahibi olduunuzu dnn. Daktilo

byklnde olsun, masanzn stnde duruyor ve her
hangi yz matematikiyi alt edebiliyor. Birka yz yl nce
dnyada bunun gibi ya da btina yakn bir ey bulunm uyor
du. Artk bilgisayarlar icat edilmi olan ilk modeli geride
brakan ayrntlarla donatlyor, daha hzl, daha gl ve
daha kk hale geliyor. Ama bu durum bilgisayarn ica
dndan daha nemli deildir. Tamam, yeni bilgisayar, eski
sinin yapamad pek ok beceriye sahiptir. Bilgisayarlarn
zmesi gereken belli sorunlar olduunu dnrseniz, ya
kn zamanda bu becerilere sahip baka bilgisayarlarn orta
ya kmas kiisel bilgisayarn kurtuluu anlamna gelmek
tedir. Belki bizim biricikliimiz de bunun gibidir, icatlar, dil,
nsezi ve zeka iin gerekli ve nceden var olan yetenekler
dnyay anlama ve deitirme kapasitemizin eiini geme
mize neden olmutur.
Akl yrtme becerileri her koulla uyumlu ve hayatta kal
ma yeteneini gelitirmeye ynelik olmayabilir. Aristoteles,
"Her eyden fazla akl. ite insan budur,"29 der. Mark Twain
ise buna kar kar:

476
 imizdeki Hayvan

Bence bu tartmaya akbr... nsan zekasna bu kadar ters

den, tarihi kaytlara dayanarak kendini hi dnmeden
ba hayvan ilan etmesidir.30

Eer yalnzca rasyonel varlklar olduumuzu hayal eder

sek asla kim olduumuzu bilemeyeceiz.
Dnyay gerek anlamda yok edemeyecek ya da ona ciddi
lde zarar veremeyecek, dnyadaki tm yaam formlar
n ortadan kaldramayacak kadar zayfz. Bu bizim gleri
mizin tesinde. Ama kresel medeniyetimizi rahatlkla yok
edebiliriz ve kendi trmzle beraber baka trleri de yk
ma ve yok olua srkleyebiliriz.31 Soyumuzun tkenmesine
neden olabilecek dzeylerde teknoloji bize inanlmaz gler
salamaktadr. Atal arm z rahatlkla bu glerin, tanrlarn
gleri olduunu dnebilirdi. Bu yalnzca olayn izahdr.
Bir ikayet deildir ve bizi tanmlamaya alan bir dnce
deildir. Ama bizi tekrar konuyla ilgili bir seeneimiz olup
olmad sorusuna; ya da trmzn zekas ve vaat ettikleri
bir yana eninde sonunda ilerin ktye gitmesine yol aacak
myz sorusuna gtrr.
Henry David Thoreau, "imizdeki hayvann bilincin
deyiz; yksek doamz uyuklad lde hayvan doamz
uyanr,"32 der. Bu fikir yzeysel bir i gzlemden bile doa
bilir ve Platon'a kadar gitmektedir.33 Platon ryalarda akln
kontrolnn yitirilerek ruhun nazik tarafnn uykuya dald
n, iimizdeki Vahi Hayvan'n ahlanarak, utanc ve akl
bir kenara atp hibir engel tanmadn syler. Buna ensest,
cinayet ve yasak meyve de dahildir. Sigmund Freud iimiz
deki hayvan id olarak adlandrmtr. d, ingilizce "it"in
("o" ), Latince karldr. Ayn kavrama nrofizyolojide, en
bata J. Hughlings Jackson'n almalarnda rastlanz.34 N
rofizyolog Paul McLean35 seks, saldrganlk, egemenlik, alan
savunmas iin kontrol merkezlerinin beynin arkaik merkez
lerinden R-Kompleks'te yer aldn belirtir. R-Kompleks'teki
"R" harfi, ngilizce reptile (srngen) kelimesinin ba harfin-

477
A talarmzn Glgesinde

den gelmektedir. Bilincin evi olan serebral korteks srngen

beyninde bulunmaz.
Hayvan mirasmz yalnzca bilimsel ve felsefi tarhma
larda deil her adan inl<Ar etmeye alrz. Erkeklerin hra
olmasnda, giysiler ve dier sslemelerde, bir hayvann ld
rldn. ve yenildiini saklamak iin etin eitli biimlerde
piirilmesinde bu inkara rastlayabiliriz. Bir erkein baka bir
erkein zerine sanki onunla iftleecekmi gibi kmas, yani
teslimiyet jesti insanlar arasnda yaygn deildir. Pek okla
r da bu jestin insanlarda olmayndan memnun olmutur.
Fakat ngilizcedeki "s.keyim seni" lfuck you) sz ve bu s
zn pek ok dilde ayn ekilde kullanlmas, sz syleyenin
karsndakini aa grdn ifade etmekte ve kendinin
yksek bir statde olduu iddiasn tamaktadr. yle gr
nyor ki insanlar bir pozisyonun imgesini dilbilimsel alana
tamhr. Her gn tm gezegende bu sz milyonlarca kere
iitilir. Hi kimse bir an iin durup ne anlama geldiini d
nmez. ounlukla dudaklarmzn ucundan kaverir. Bu
kelimeleri kullanmak yathncdr ve tatmin edicidir. Bu kul
l anm bir amaca sahiptir. Primat dzenimizin kimlik karhdr
ve tm inkarlarmza ve iddialarmza ramen doamza dair
bir eyleri ak eder.
Tehlike akhr. Derinliklerde bilinli kontrolmz aabi
lecek, iyi niyetlerimize ramen zarar verebilecek karanlk yat
maktadr. "Yapabileceimi yapmamak iyilik, yapabileceimi
yapmak ise ktlktr."36
Bazen yksek do amz yani aklmz Vahi Hayvan'
uyandrmak iin kullanrz. imizdeki hayvan bizi korkutur.
Eer varln kabul edersek tehlikeli bir yazgya doru yuvar
lanabiliriz: Sulu biri "Ben byleyim ite," diyebilir. "Kendi
me hakim olmaya ve yasalara uymaya alhm, iyi bir vatan
da olmak istedim ama sonuta insan doas, ne yaparsnz ...
imde bir hayvan yayor. Eylemlerimden sorumlu deilim.
Bana bunu yaphran testosteron."37 Bu tr grlerin sosyal

478
 imizdeki Hayvan

dokuya zarar verebilecei korkusu vardr; hayvan doamz a

dair bilgi bastrlmak istenir ve bu bilgileri alglayp, tarhan
larsa insann zgvenini sarsmakta ve atele oynamaktadr.
Belki insann kalbinde kararla bekleyen kt niyeti, bast
rlamaz bencillii, kana susaml ve hepimizin ieride bir
yerlerde timsah benzeri, aklsz lm makineleri olduumu
zu grmekten duyduumuz korku ar basmaktadr. Bu ho
olmayan bir z imajdr ve herkes byle dnd takdirde
de insann z gvenini sarsacaktr. Kresel evreyi mahvet
mek iin avcumuzun iine aldmz bir ada, bu fikirler ge
lecee karamsarlkla bakmamza neden olur.
Bu bak asyla ilgili tuhaflk; sosyopatlarn ve sulularn
insanlarn hayvanlardan evrildiine dair bilimsel bulgulardan
yararlanyor olmas bir yana, dier hayvanlarla ve zellikle
en yakn akrabalarmz olan primatlarla aramzda nasl bir
iliki kurulduunu da gstermesidir. Oysa akrabalarmzda
arkadalk, fedakarlk, sevgi, sadakat, cesaret, zeka, keif, me
rak ve insan olarak daha byk lekte sahip olmaktan gurur
duyabileceimiz daha baka pek ok zellik bulunur. Hayvan
doamz ktleyenler veya ink.r edenler bu doann zn
anlamamakta ve hafife almaktadr. Maymunlarn hayalnda
utanlacak eyler kadar gurur duyulacak eyler de yok mu
dur? lmo, Lucy, Sultan, Kanzi ve Leakey ile bir balanhmz
olduunu bilmekten mutluluk duyamaz myz? Arkada
larnn cann yakmaktansa a kalmaya raz olan makaklar
hatrlayn; eer ahlakmzn onlarn standardnda olduunu
dnseydik gelecee daha umutla bakmaz mydk?
Eer bizi hayvanlardan zekamz ayryorsa ve insan do
asnn iki yn varsa, zekamz bir taraf yreklendirmek
iin kullanamaz myz? Sosyal yaplarmz yeniden ekillen
dirmek istediimizde insan doasn en iyi ekilde anlam
olmamz daha gvenli ve daha iyi deil midir?
Platon kendi kendimize dayathmz sosyal kontroller
uykuya daldnda, iimizdeki hayvann bizi bir anne, erkek,

479
Atalanmzn Glgesinde

tanr ya da hayvanla enseste ya da yasak ilikiye srkleye

ceinden korkuyordu. Ama vahi hayvanlar ve maymun
lar daima ensesten ka nr ve bunun evrimsel nedenleri de
kodlannubr. imizde . enseste dair bulduumuz eilimleri
hayvanlara atfederek onlar alaltm oluruz. Yine Platon
iimizdeki vahi hayvann kan dkmemize sebep olacan
sylyordu. Oysa maymunlar ve dier hayvanlar kan dkl
mesini nlemek iin ellerinden geleni yapar. Egemenlik hi
yerarisi, arkadalk, yoldalk, komn hayat, gerek iddet
sularn asgari seviyede tutmaya yarar. Toplu katliama asla
rastlanmamhr. nsanlar gibi savamazlar. Yine insan olma
yan atalarmz kmsemekte ve kendi iddet eilimlerimiz
iin onlar sulamaktayz. Muhtemelen onlarn bashrd
zellikleri biz rutin olarak gn na karmaktayz.
Bir dman diler ve plak ellerle ldrmek; tetii ek
mek ya da bir dmeye basmaktan ok daha fazla duygusal
yabrm gerektirir. Aletler ve silahlar yaratarak, medeniyetin
yolunu bularak, zerimizdeki baskdan zaman zaman dn
cesizce ve zaman zaman da nceden tasarlayarak kurtulmu
olabiliriz. Eer en yakn akrabalarmz olan hayvanlar enses
te izin verseydi ve toplu katliam yapsayd soylar tkenmi
olurdu. Eer insan olmayan atalarmz bunu yapsayd, biz de
burada olamazdk. insanlk halinin yetersizlikleri konusunda
kendimizden ve devletten baka sulayacak kimsemiz bu
lunmamaktadr. Muhataplar kendilerini bizim iddialarmza
kar koruyamayan uzak atalarmz veya vahi hayvanlar de
ildir.
Bu noktada umutsuzlua ve yreksizlie gerek yoktur.
Asl utanmamz gereken doamz bizden saklama pahasna
kendimizden phe etmememizi isteyenlerdir. Eer neyle
uramamz gerektiini bilir ve anlarsak problemlerimizi
zebiliriz. imizdeki tehlikeli eilimleri dengelemek iin ata
larmzn ve yakn akrabalarmzn yaam tarznda iddetin
engellendiini, kontrol altna alndn ve tr iindeki potan-

480
 imizdeki Hayvan

siyel atmalarn sembolik yollarla zldn, arkadalk

kurma yeteneine sahip olduumuzu, politikadan anlad
mz, kendimiz hakknda bilgi ve yeni sosyal organizasyon
ekillerine sahip olabileceimizi ve bir eyleri, gelmi gemi
tm trlerden daha iyi anlayp, hi olmayan eyleri ina ede
bileceimizi unutmamalyz.
En eski yaam formlarnn fosil kalntlarnda komnal
yaam dzenlemeleri ve ibirliine dair kesin kantlar bulun
mutur. Biz insanlar yzbinlerce yl boyunca ilevsel kltr
ler yaratmay baardk. Beyin anatomisi, insan davran, kii
sel gzlem, tarih kaytlan, fosil kaytlar, ONA dizilimi ve en
yakn akrabalarmzn davranlarndan bir ders kar: nsan
doas tek ynl deildir. Eer yksek zekamz trmzn
ayrt edici zelliiyse dier trler gibi bunu avantajmza kul
lanmalyz. Evrimsel tarihimizin kalntlarndan gelen eilim
lerimiz zeUmzla birletiinde, geleceimizin tehdit altna
girdiini anlamak bizim iimiz. Zekfunz mkemmel deildir
ve yeni domutur, iimizdeki dier zelliklerle yattrlabi
lir veya kertilebilir. Eilimlerimiz bazen akln soukluuna
snmakta ve gizlenmektedir. Ama zeU eer yalnzca bir ya
nmz tekil ediyorsa, onu daha iyi kullanmay, keskinletir
meyi, snrlarn ve yetersizliklerini anlamay i edinmeliyiz
ve kurtuluumuzun arac olmasn salamalyz.

GECLK ZERNE

lm, gizlenmi bir kaplan gibi, phelenmeyeni vahice

ldrmek iin pusuda beklemektedir.

ASHVAGHOSHA
Saundaranandakavya, MS 1 16538

481
 Blm 2 1

UNUTULMU
ATALARIMIZIN
GLGES
Zaten bir zamanlar bir kz ve bir olandm, bir al ve bir ku
tum ve denizde sessiz bir balkhm.

EMPEOOKLES
Arnmalar1
 vrim sreci Dnya'y yaamla doldurmutur. Yr

E yen, zplayan, hoplayan, uan, havada szlen, y

zen, srnen, ukurlarda gizlenen, suyun zerinde
yryen, drtnala koan, paytak paytak yryen, yuvarla
nan ve sabrla bekleyen yarahklar vardr. Yusufuklar deri
deitirir, yapraklarn dken aalar tomurcuklanr, byk
kediler avn gizlice takip eder, antiloplar rkp kaar, kular
akr, bir dalda yapran veya ince bir daln eklini alm b
cekler bekler, yersolucanlar biseksel kucaklamalarla birbir
lerine dolanr, yosun ve mantarlar likenlerden holanr, b
yk balinalar dnyann okyanuslarn kat ederken alamakl
arklar syler, stler yeralt su tabakalarndan su eker ve
her pisliin iinde bir mikroplar evreni kaynar. Yaam ba
rndrmayan bir avu toprak, bir damla su ya da hava bul
mak zordur. Yaam gezegenin yzeyindeki tm atlaklar,
kuytular ve ke buca doldurmutur. En yksek dalarn
tepelerinde zplayan rmcekler yaar, slfr reten solucan
lar okyanusun ukurlarnda yaar ve sya baylan mikroplar
yerin kilometrelerce altnda yaar. Tm bu varlklar yakn
temas halindedir. Birbirlerini yer ve ierler, birbirlerinin atk
gazlarn solurlar, birbirlerinin vcutlarna yerleir, kendileri
ni gizleyerek dieri gibi grnmeye alr, ortak ibirliinin
girift alarn ina eder ve birbirlerinin genetik talimatlarn
her frsatta kurcalarlar. Ortak bir bamllk ve etkileim a
gezegeni sarmalar.
3 milyar yl nce yaam i denizlerin rengini deitirdi, 2
milyar yl nce atmosferin bileenleri olutu, 1 milyar yl nce

485
Atalarmzn Glgesinde

hava ve iklimler olutu, 350 milyon yl kadar nce toprak olu

tu ve birka yz milyon yl nce gezegenin grnts imdiki
haliyle benzerlik oluturmaya balad. Bu iddetli deiimler,
ilkel olduu dnlen yaam formlarn meydana getirdi ve
doal tabir ettiimiz srelerle gerekleti. nsanlar teknolo
jilerinden tr el stnde tutanlar farknda m bilmiyoruz
ama doann sonu da insan eliyle geldi.
Ka canl trnn yok olduunu hesaplamaya alrken bir
yandan kendimizi de yok etmeyi baarabiliriz. Ama bu, Dnya
iin yeni bir ey deildir. Bu durumda insanlar birbirini izle
yen trlerin ardndan son sahneye kanlardan olduundan,
durumla ilgili birka iyiletirme yapp, oyunculardan bir ks
mn ldrp, sahnedeki oyunlarna tek balarna devam ede

bilirler. Bir sonraki oyunda yeni oyuncular ortaya kacaktr.

Dnya buna dayanr. Bu filmi daha nce izlemitir.
Hayat yalnzca yerkrenin yzeyindeki ince bir tabaka
ya nfuz etmi, cenneti andran gk ile cehennemi andran
yeralh arasna skmtr. Gnde bir kez kendi ekseni etra
fnda dnen gezegen, ylda bir kez Gne'in etrafnda dner
ve her eyrek milyar ylda bir Samanyolu merkezinin etra
fnda dolar. Bu dnya kayalardan ve metalden yaplmbr,
s yaymaktadr, s ktalar yapmakta ve yok etmektedir ve
gezegenin manyetik alann oluturmaktadr, gezegeninse
yaamdan haberi yoktur. Dnya yaam olmadan da yoluna
devam edebilir. Dnya umursamaz ve yzeyindeki geici
merhamet yaamn ona sunacaklarndan etkilenmez.
***

Aile aacmz; Dnya byk arpmalara maruz kaldn

da, topraklar eriyik halde, krmz ve scakken, kapkaranlk
gklerle ve gklerden den hayat paralan ve okyanuslarla,
etrafmzdaki evrenle olan balanbmzn kendini gsterdii
bir srada kk vermiti. Yetimin dosyas epik bir balang
yapmb.

486
 Unutulmu Atalarmzn Glgesi

Trmzden baz bireylerin soyaaarun geriye doru an

cak yirmi-otuz kuak boyunca izlenebileceini sylemitik.
Ama oumuz yalnzca ya da en fazla drt kuak geriye
gidebilmekteyiz ve oumuzun en eski atalar hayaletten
ibarettir. Ama yzlerce kuak bizi medeniyetin icat edildii
zamana, binlerce kuak trmzn kkenine ve yzbinler
ce kuak da bizi cinsimizin ilk yesi Homo'ya gtrmektedir.
Peki, ka kuak bizi insan olmayan primatlara, memelilere,
srngenlere, amfibilere, balklara ve ilkel denizin mikropla
rna balar ve mikroplardan ka kuak ncesinde ilk organik
molekller kendilerini kopyalamaya balamtr bilmiyoruz
ama bu sre 100 milyar kua bulabilir. Hepimizin aile aac
tm bu harika mucitlerin incelikleriyle donanmtr: Kendini
kopyalamay deneyen ilk varlklar, protein yapm aralarnn
retilmesi, hcrenin, ibirliinin, yrbcln, ortakyaamn,
fotosentezin, oksijen solunumunun, seksin, hormonlarn,
beyinlerin ve kullandmz her buluun kim tarafndan icat
edildiini hi dnmeyen, 100 milyar halkalk bir zincir
oluturan velinimetlerine ne kadar ok ey borlu olduunu
aklna bile getirmeyen varlklarz.
Pek oklar dier hayvanlarla olan akrabalmz insann
yceliine hakaret gibi grd. Ama iimizden herhangi biri
Einstein ve Stalin' e, Gandi ve Hitler' e baka trlerin yelerine
olduundan daha yakndr. Bu noktada kendimizi stn m
grmeliyiz yoksa kendimizden utanmal myz? insan doa
s ve Dnya zerinde yaayan teki varlklar arasndaki sk
balanb yeni kefedilmemitir ve bu keif bizim bilincimizin
k kapsn oluturmutur.
Akrabalk balarmz kabul ettiimizde davranmzn
ahlaki yann da sorgulamalyz: Btn gezegende, gece ve
gndz, her dakika baka bir tr yok etmek. Son yirmi ya da
otuz yl iinde bir milyon tr yok ettik, bazlar potansiyel
yiyecekler, bazlar fena halde ihtiya duyulan ilalard ama
yaamn 4 milyar yllk evrimi sonucunda olumu tm bu

487
Atalarmzn Glgesinde

benzersiz ONA dizilimleri sonsuza kadar yok oldu. nansz

miraslar olarak, aile mirasmz gelecek kuaklar dnme
den harcadk.
Olmadmz bir ey . gibi davranmaktan vazgemeliyiz.
Romantik, eletirel olmaktan uzak, hayvanlar insanlatran
insanbiimcilikle, onlarla akrabalmz kesin olarak redde
denler arasnda bir yerlerde insanlar olarak yerimizi bulabile
ceimiz bir ara yol vardr.
Eer evren bizim iin yapldysa, her eyden stn, her
eyi bilen ve her eye gc yeten bir Tanr varsa, bilim za
limce iler yapm ve duygusuz davranmbr, belki yaplmas
gereken yalnzca kadim inanlarmz test etmekti. Ama eer
evren bizim kaderimizden ve isteklerimizden bamszsa, bi
lim bizi gerek koullarmzla ilgili olarak bilgilendirme g
revini stlenir. Doal seilimin affetmeyen prensiplerini gz
nnde bulundurarak kendi soyumuzu devam ettirmekten
sorumluyuz. Sorumluluumuzu yerine getirmememizin ce
zas da soyumuzun tkenmesi.
Yine de hibir ey olmam gibi katliamdan katliama ko
uyoruz ve teknolojimiz daha gl hale geldike, potansi
yel trajedimiz git gide byyor. Yakn gemiimizde yaanan
pek ok ac, renme konusunda ehliyetsiz olduumuzu gs
teriyor. kinci Dnya Sava ve soykrmlarn deheti bizi sal
nan ve serbest kalan toksinlere kar alam olmalyd. Ama
direniimiz abuk krlyor. Yeni bir kuak geliyor ve pheci,
eletirel tavr hemen bir kenara brakyor. Eski sloganlar ve
nefretler silkelenip atlyor. Daha nce sululuk psikolojisi
iinde fsldananlar imdi politik aksiyom ve politik gndem
olarak nmze konuyor. Etnik merkezcilie, yabanc d
manlna, ecinsel dmanlna, rkla, cinsiyetilie ve
blgecilie yeni biimlerde yeniden bavuruluyor. Rahat bir
nefes alp, alfann iradesine tabi olabiliriz ya da kendimizi tes
lim edebileceimiz bir alfa arayabiliriz.

488
 Unutulmu Atalarmzn Glgesi

10.000 kuak nce pek ok kk gruba blnntk ve

bu eilimler hayatta kalmamza yardm ediyordu. Bu ei
limlerin neden hemen karlk grdn, uyandrlmala
rnn neden byle kolay olduunu, her demagog ve poli
tikacnn elinde nasl oyuncak olabileceini fark edebiliriz.
Ama bu ilkel primat algoritmalarn azaltmasn doal se
ilimden bekleyemeyiz nk bu ok uzun srecektir. Eli
mizde olanlarla bunu baarmalyz, kim olduumuzu an
lamalyz, nasl bu hale geldiimizi ve yetersizliklerimizin
nasl stesinden gelebileceimizi bulmalyz. O zaman ii
mizdeki en kty aa karan bir toplumdan daha iyisini
ina edebiliriz.
Yine de son 10.000 yln bak asndan olaanst d
nmlerin gerekletiini syleyebiliriz. nsanlar olarak
kendimizi nasl organize ettiimizi bir dnn. Egemenlik
hiyerarisinin alfa erkeine boyun emeyi gerektirmesi ve
alfaln kaltmsal olmas bir zamanlar insan toplumlarnn
politik yapsnda kresel bir standartt. Byk filozoflarmz
ve dini liderlerimiz tarafndan bu dzen destekleniyordu. Bu
kurumlar artk yklmaktadr. Klelik neredeyse dnyann
her yerinde kaldrld. ok yakn zamanlara dek kadnlar er
keklerden aa grlp eit stat ve gten mahrum brak
lyor, bunun byle olmasnn kanlmaz olduu dnl
yordu. Bu alanda da gezegenin her yerinde deiim iaretleri
gzlenmektedir. Demokrasi ve insan haklar, zaman zaman
baz insan gruplar yoldan ksa da, yava yava gezegenin
yer yerinde takdir edilmeye balanmhr.
On kuak veya daha aznn getirdii dramatik toplumsal
deiimlere btn olarak bakldnda, cezas hafifletileme
yecek bir hkml olduumuz ve hayatlarmz st kapal
bir empanze dzeninde geirdiimiz iddialarn yalanlaya
biliriz. Ayrca deiimlerin hzna bakldnda, doal sei
limden kaynaklanmadn anlayabiliriz. Kltrmz iimiz
deki eilimleri tanm aya balam olmaldr.

489
Atalarmzn Glgesinde

nsanlarn ONA dizilimlerinin yzde 99,9'u ortakhr. Her

hangi bir hayvanla olan benzerliimizden ok daha fazla bir
birimize benzemekteyiz. Apayr kltrler ve etnik kkenler
den gelen insanlar kaltmsal olarak tamamen bizimle ayndr.
Hepimiz ayn kumatan yaplmayz ve ayn glere ve zayf
lklara sahibiz ve sonu olarak da ayn kaderi paylaacaz.
Kendi iimizde birbirimize bamllmz, zekamz ve kar
karya olduumuz tehlikelere baklacak olursa, atalarmzn
yllar ncesinde yarath davran rntlerini krp deiti
remeyecek gibi mi grnyoruz?
e yaramayan eski kurumlar ahp, yenilerini denemekte
yiz. Trmz ekonomik ve kltrel balarla bir btn haline
gelmektedir. Problemlerimiz de kresellemitir ve kresel
zmleri gerektirmektedir. Gemiimizin gizemlerini ve et
rafmzdaki evrenin doasn ortaya karmaktayz. Yan ba
mzdaki dnyalar kefe khk ve yldzlara yolculuk yaphk.
Kehanet arhk yitip gitmi bir sanat ve geleceimizin resmine
sahip deiliz. Bamza geleceklerden tamamen habersiziz.
Ama karamsarlk nasl meru grlebilir? Glgelerde baka
pek ok ey gizleniyor olabilir, ama yine de atalarmz bize
(elbette belli snrlar ierisinde) kurumlarmz ve kendimizi
deitirme yeteneini miras brakmtr. Hibir ey nceden
belirlenmi deildir.
Duygusallahrmadan, mitletirmeden ve onlar mkem
mel olmadklar iin haksz yere sulamadan ebeveynlerimi
zin gerekte kim olduunu anladmzda biraz olsun yeti
kinlie ereriz. Olgunluk hazr olmay gerektirir, ne kadar ac
ve yrek paralayc da olsa karanlk kelere, korku veren
glgelere bakabilmeyi gerektirir. Atalarmz anmsar ve ka
bullenirsek belki ocuklarmzn yolunu aydnlatabilir eve
gven iinde dnmelerini salayabiliriz.

490
ons.z
Balangcn bildiimiz eylerin sonunu umursamamak
mmkn deildir.

THOMAS AQUINAS
Summa Theologica1
 ()
nsanlar ayak basmadan nce Dnya'nn nasl bir yer ol

I duunu betimledik. Fosil kaytlarn ve yaamn byk

resmini gz nnde tutarak atalarmzla ilgili bir eyler
anlamaya abaladk. Yetimin dosyasnda ha.lii kayp pek ok
sayfa olsa da bilimin geliimi, unutulmu ya da kayp balan
glara ve belki de nemli ksmlara bir gz atmamz salad.
Ama biz yalnzca hayatn erken dnemlerini arabrdk. Asl
anahtar trmzn douundan medeniyetin kefine kadar
giden evrim srecidir. Bir sonraki kitapta bu konuyu irdele
yeceiz.

493
 NOTLAR

Giri
Yetimin Dosyas
1 . Sextus Empiricus tarafndan Empedocles'e atfedilen, Against the Mat
hematicians, VII, 122-125, Jonathan Bames, editr ve evirmen, Early
Greek Philosophy (Harmondsworth, Middlesex, England: Penguin Bo
oks, 1987), sf. 163.
2. Science and Humanism (Cambridge: Cambridge University Press,
1951). Schrdinger kuantum mekaniinin kaiflerindendi.
3. nsann kkenine dair bilimsel aklamalarn hepsinde buna benzer
bir yk vardr (Misia Landau, Narratives of Human Evolution [New
Haven ve Londra: Yale University Press, 1991).) Ama biz bu duru
mun kantlarla empoze edildiini deil, kantlardan doal olarak bu
durumun khna inanyoruz. nsann kkeni olduka mtevazdr.
Gezegendeki dominant tr olan bizler, kendi abalarmzla bu du
ruma geldik. Kendimizi bir metafor olarak karanlk artlar alhnda
sevilen ve gzetilen ocuklar olarak sunmamz ve kimliini aratran
bir kahraman olarak grmemiz doaldr. Ama bu metaforun asl teh
likesi baarmz tek bir kuaa, insana veya ulusa atfetmektir; baa
rmz iinde olduumuz tehlikeye kar bizi krletirebilir.
4. Robert Redfield, The Primitive World and Its Transformations (Ithaca,
NY: Coirnell University Press, 1953), sf. 108.
5. Fyodor Dostoyevsky, Brothers Kramazov (1880), eviri; Richard Peve
ar ve Larissa Volokhonsky (San Francisco: North Point Press, 1990),
Kitap 6, Blm 3, sf. 318.
6. Mary Midgley, Beast and Man: 11e Roots ofHuman Nature (Ithaca, NY:
Comell University Press, 1978), sf. 4, 5.
7. Benzer bir metafor Trlerin Kkeni'nde 10. Blm'de, Charles Dar
,

win tarafndan kullanlmtr. "Dnyann tarihi mkemmellikten

uzak ekilde kaydedilmi, farkllaan diyalektlerde yazlmbr. Biz
deyse bu tarihin yalnzca son blm mevcuttur ve her sayfadan da
birka satr kalmtr."

495
Atalarmzn Glgesinde

Blm 1
Yer ile Gk Arasnda
1. eviri; Lucien Stryk ve Takashi lkemoto, Zen Poems of China and fa
pan: The Crane's Bill (New York: Grove Press, 1973), sf. 20.
2. evirmen Dennis TedloQ< (New York: Simon and Schuster / Touch
stone, 1985, 1986), sf. 73.
3. Burada Evren'in balangcn, yani Byk Patlama'y deil gne sis
temimizin kkenini anlabyoruz ..
4. Termodinamiin kinci Yasas her srete Evren'in dzeninin dei
mesi gerektiini ngrrr. Baz yerler dzene kavuurken, baka
yerler kaotikleecektir. Evren' de hatr saylr bir dzen vardr ve bu
ikinci yasa gezegenlerin kkeni ve yaamn balanglar konusunda
tutarsz deildir.
5. Galaksinin herhangi bir yerinden yaan atomlarn radyoaktif bozul
ma yaratb ufak bir ksm haricinde . . .
6. Son mridinin lmesinden iki bin yl sonra, bu tanrnn ismi yeni
kefedilen bir gezegene verilmitir . . .

Blm 2
Atee Den Kar Taneleri
1. "The Crab that Played with the Sea". evirmen: Dennis Tedlock
(New York: Simon and Schuster / Touchstone, 1985, 1986), sf. 72.
2. fust So Stories (New York: Doubleday, Page & Company, 1902), sf. 171.
3. Dnya' dan aa ve yukar doru bir saatlik bir yolculuk yapma fikri
Astronom Fred Hoyle'a aittir.
4. Diyelim ki bu ilkel denizin derinlii ve genilii bizim mevcut ok
yanusumuz kadardr. lkel dnyadaki molekllerin onlar avlayacak
kimse olmadndan 10 milyon yl yaayp, molekler yaWktan
ldn ya da magmaya tandn varsayalm. Bu durumda en
iyi ihtimalle ilkel okyanuslar yzde 0, 1 orannda organik madde
solsyonuna sahiptir. Kimi gller, krfezler ve i denizler organik
moleklle r asndan daha youndur. (Christopher Chyba ve Cari
Sagan, "Endogenous Production, Exogenous Delivery, and lmpact
Shock Synthesis of Organic Molecules: An Inventory for the Origins
of Life," Nature 355 [1992), sf. 1 25-132.)
5. D. H. Erwin, "The End-Permian Mass Extinction," Annual Review of
Ecology and Systematics 2 1 (1990), sf. 69-91.
6. Permiyen dnemin sonundaki felaket, 200 milyon yl sonra yaanan
ve tm dinozorlar ldren Kretase dnemindeki felaketten ok daha
iddetliydi.
7. Marcus Aurelius, Mrcus Aurelius: Meditations, JV, 48, evirmen; Max
well Staniforth (Harmondsworth, UK: Penguin Books, 1964), Alnt;
Michael Grant, ed., Greek Literature: An Anthology (Londra ve Har
mondsworth, Middlesex, England: Penguin Books, 1977), sf. 430.

4%
 Notlar

8. The Venerable Bede, The Ecclesiastical History of the English Nation

(Historia Ecclesiastica) (Londra: J. M. Dent, 1910, 1935) (732'de yazl
m), Kitap il, Blm XIII, sf. 91 .

Blm 3
Bizi Oluturan Nedir?
1. Biz bunlar yazarken, televizyonda yaynlanan Kozmos adl dizimizi
takip eden bir seyirci evrimin onaylanmasndan tr gcenmitir.
"ocuklarunza maymunlardan geldiimizi reteceiz sonra da
buna uygun davrandklarnda aacaz. Ahlaki standartlar kald
rp atn, tm davran greceli kln, sonu ahlaki bir kaos olacaktr"
eklinde itirazda bulunmu. Evrimin kantlarna dair hibir eletiri
sunmadan sosyal sonular zerinden eletiri getirilmektedir.
Bugn bile Amerika' daki liselerde biyoloji mfredatnda zel yara
bm fikrinden bahsedilmektedir. Okullarn jeoloji mfredatna bak
lrsa Dnya'nn dz oldui. da sylenmitir. ncil'i yazanlar byle
sylemitir ve hali bunun savunuculuunu yapanlar kmaktadr.
zel yaratm fikri ve Dnya'nn dz oluu sa' dan nce 7. yzylda
Tevrat'ta da belirtilmitir.
zel yarabm fikrini destekleyen kitaplardan bazlar; D. T. Gish, Evo
lution ? The Fossils Say Not (San Diego: Creation Life Publishers, 1979),
ve H. M. Morris, Scientific Creationism (agy, 1974). Bilimcilerin aksini
iddia eden almalarndan sazlar unlardr: A. N. Strahler, Science
and Earth History (Buffalo, N .Y.: Prometheus, 1987); D. J. Futuyama,
Science on Trial: The Case far Evolution (New York: Pantheon, 1983); G.
B. Dalrymple, The Age of the Earth (Stanford, CA: Stanford Univer
sity Press, 1991); Tim M. Berra, Evolution and the Myth of Creationism
(agy, 1990). Ulusal Bilimler Akademisi tarafndan yaymlanan Scien
ce and Creationism (Washington, D.C.: National Academy Press, 1984)
balkl bir bror zel yaratm "geersiz bir hipotez" olarak tanm
lamakta ve yle devam etmektedir: "ncil gibi kkleri doktrinlere
dayanan inanlar bilim olarak kabul edilmemelidir. Bu doktrinlerin
bilimsel mfredata alnmas eletirel dnceye ket vurmaktadr ve
eitimden dn verilmesi anla mna gelmektedir." Berra kitabndaki
erdemli szlerden birinde kitabn annesine ithaf etmektedir: "Ye
mek masasnda kitap okumama izin veren anneme."
1982' de yaplan bir kamuoyu yoklamasna gre, Amerikallarn yz
de 44' "Tanr insan son 10.000 yl iinde bugnk haliyle yaratm
tr" ifadesini desteklemektedir. Yalnzca yzde 9 "nsan baka yaam
formlarndan milyonlarca yl iinde evrilmitir ve bunun Tanr'yla
bir alakas yoktur" ifadesini desteklemitir. (Creation/Evolution, No.
10 [Fall 1982), sf. 38.)
1988'de ABD Kongresi'nin 43 yesi zerinde yaplan ankete yant
verenlerin yzde 88'i modern evrim teorisinin bilimsel bir temeli ol-

497
Atalarmzn Glilgesinde

duunu dnmektedir ama yzde 50'den az bile evrimin temelde

ne anlama geldiini anlatmay baaramamtr. kiiden biri de
Dnya'nn 4 ila 5 milyar yanda olduunu dnmektedir. (Micha
el Zimmerman, "A Survey of Pseudoscientific Sentiments of Elected
Officials,'' Creation/Evolution, No. 29 [Winter 1991 / 1992), sf. 26-45.)
2. Erasmus Darwin, The BO tanic Garden, Ksm il, The Loves of the Plants
(1789), Canto III, line 456; Desmond King-Hele, editr, The Essential
Writings of Erasmus Darwin (Londra: MacGibbon &: Kee, 1%8), sf.
149.
3. Dumas Malone, ]efferson and His Time, l. Cilt, Jefferson the Virginian
(Boston: Little, Brown, 1948), sf. 52.
4. Zoon omia: or, the Laws of Organic Life. Gerhard Wichler, Charles Dar
win: The Founder of the Theory of Evolution and Natural Selection (Ox
ford: Pergamon Press, 1961), s. 23.
5. The Temple of Nature: or, The Origin of Society. Londra, 1 803 (lmn
den sonra yaynlanmtr). Alntlayan: Howard E. Gruber, Darwin
on Man: A Psychological Study of Scientiftc Creativity (Chicago: The
University of Chicago Press, 1974), sf. 50.
6. J. B. S. Haldane'den bir rnek, The Causes of Evolution (New York:
Harper, 1932), sf. 1 30 .
7. Weismann'n on dokuzuncu yzyl deneyinde 5 fare soyunun da
kuyruklar kesilmi ama bunun soy zerinde bir etkisi olmad g
rlmtr.
George Bernard Shaw bu tr rneklerin Lamarck'n anlatmak istedi
ini kardn dnr: Fareler kuyruksuz olmaya baylmaz, z
rafalarnsa uzun boyunlu olmas anlamldr. (Back to Methuselah: A
Metabiological Pentateuch [New York: Bren-tano's, 1929]). Lamarck'n
hipotezi ilk gnaha gnderme yapar; tm gelecek kuaklar ilk gna
hn acsn ekmektedir. (Katolik Kilisesi tarafndan kabul edilmi ve
Trent Medisi'nde tekrar onaylanmbr. Papa XII. Pius'un 1950 Papa
lk genelgesi.) Yine de organizmalar se.viyesinde tamamen yanl da
olsa, belli zelliklerin kalbmla devam ettii dorudr: Mutasyon,
genin yapsn yavaa deitiren kimyasal bir kazadr. Bu kaza kal
tm yoluyla dier genlere aktarlr. Ama August Weismann'n ba
genlere eriemeyecek kadar krd.
8. Sir Francis Darwin, editr, Charles Darwin 's Autobiography, with His
Notes and Letters Depicting the Growth of the ORIGIN OF SPECIES
(New York: Henry Schuman, 1950), sf. 29, 30.
9. Age, sf. 34, 35.
10. John Bowlby, Charles Darwin: A New Life (New York: W. W. Norton,
1990), sf. 1 1 0.
1 1 . Age, sf. 1 18.
12. Charles Darwin's Autobiography, sf. 33.
13. Age, sf. 37.

498
 Notlar

14. Stephen Jay Gould, Ever Since Danoin (New York: Norton, 1977), sf.
33. Danoin ve Sonras (stanbul: Say Yaynlar, 2013).
15. Charles Darwin, The Voyage ofBeagle (Londra: J. M. Dent & Sons Ltd.,
1906), sf. 18.
16. Frank H. T. Rhodes, "Darwin's Search for a Theory of the Earth:
Symmetry, Simplicity and Speculation," British /ournal of the History
of Science 24 (1991), sf. 193-229.
17. The Autobiography of Charles Danoin (torunu Nora Barlow tarafndan
tekrar dzeltilerek sansrsz basld) (New York: Harcourt Brace,
1958), sf. 95.
18. Bowlby, sf. 233.
19. Francis Darwin, editr, The Life and Letters ofCharles Danoin (Londra:
John Murray, 1888), Cilt il, sf. 16.
20. Ronald W. Clark, The Suroival of Charles Danoin: A Biography ofa Man
and an ldea (New York: Random House, 1984), sf. 90.
21 . Age, sf 90, 91 .
22. Age, sf 1 05.
23. Wallace'n makalesinden bir alnh: "Vahi kediler abuk rer ve
fazla dmanlan yoktur ama neden tavanlar kadar remezler? Bu
sorunun tek manhkl a;klamas yiyeceklerinin daha zor ulalabi
lir olmasdr. Bir yer fiziksel olarak deimedike hayvan nfusu
da artmayacakbr. Eer bir trn nfusu artyorsa, ayn yiyecekle
beslenen baka bir trn says azalyor demektir. Her sene lenle
rin says ok fazla olmaldr. Her hayvann bireysel varoluu ken
dine bal olduuna gre, en zayflar, genler, yallar ve hastalkl
olanlar ilk nce lrken, yaam uzayan dierleri de dzenli olarak
yiyecek bulmay baaryor, saysz dman alt edebiliyor ve ok
da salkl olmaldr. Varolu mcadelesinde zayf olanlar ve en
az organize olanlar her zaman yenik dmektedir. (Alfred Russel
Wallace, "On the Tendency of Varieties to Depart Indefinitely from
the Original Type" [Darwin' e katks; "On the Tendency of Species
to Form Varieties; and on the Perpetuation of Varieties and Speci
es by Natural Means of Selection" ], /ournal of the Proceedings of the
Linnean Society: Zoology, Cilt III [Londra : Longman, Brown, Green,
Longmans & Roberts, and Williams and Norgate, 1859), iinde, sf.
56, 57.)
24. Sonraki basklarda cmle deitirildi: "Zamanla insann tarihi ve
kkenine k htulacakbr."

Blm 4
amur Meseli
1. Philosophical Works, with Notes and Supplementary Dissertations; Sir
William Hamilton, giri yazs; Harry M. Bracken, 2 cilt (Hildesheim:
Georg Olifis Verlagsbuchhan-dlung, 1967), Cilt. 1, sf. 52.

499
Atalanmzn Glgesinde

2. Charles Darwin, The Origin of Species by Means of Natural Selection or

the Preservation ofFavored Rnces in the Strugglefar Life (New York: The
Modem Library) (ilk basm 1859) (Modem Library basksnda; The
Descent of Man and Selection in Relation to Sex mevcuttur), Blm XV,
"Recapitulation and Conclusion," sf. 371 .
3. Adaptasyonun geleneksel dini aklamas "Tann'nn istei" eklin
dedir ama yine de sreci dlamaz.
4. Blmde yer alan ve belirtilmeyen alntlar Charles Darwin'den ve,
age, sf. 29, 31, 33, 34, 64-67, 359, 370; Charles Darwin ve Alfred R.
Wallace'dandr; "On the Tendency of Species to Form Varieties; and
on the Perpetuation of Varieties and Species by Natural Means of
Selection," Journal of the Proceedings of the Linnean Society: Zoology,
cilt lII (Londra: Longman, Brown, Green, Longmans & Roberts, and
Williams and Norgate, 1859), sf. 51.
5. Francis Darwin, editr, The Life and Letters of Charles Darwin (John
Murray: Londra, 1888), Cilt Hl, sf. 18.
6. The Westminster Review 1 43 (Ocak 1860), sf. 165-168.
7. The Edinburgh Review 226 (Nisan 1860), sf. 251-275.
8. John A. Endler; Natural Selection in the Wild (Princeton: Princeton
University Press, 1 986) doal seilimin ne olduuna dair pratik, mo
dem bir zet sunuyor.
9. The North American Review 90 (Nisan i860), sf. 487, 504.
10. The Landon Quarterly Review 215 (Temmuz 1 860), sf. 1 1 8-138.
1 1 . The North British Review 64 (Mays i860), sf. 245-263.
12. The Landon Quarterly Review 36 (Haziran 1871 ), sf. 266-309.
13. George Bemard Shaw, Back to Methusaleh: A Metabiological Pen-tateuch
(New York: Brentano's, 1929), sf. xlvi. Son cmle modern evrimsel
bak asn iermektedir.
14. Regan dneminin leri Bakan James Watt, kamu alanlarnn
yamasn Yce lsa gelene kadar ne kadar zamanm z olduundan
emin olmadn syleyerek merulatrd. Bush bakanlnda
leri Bakan olan Manuel Lujan, soyu tkenen trlerin korunma
sna, Tanr'nn bizi bu yaratklarn zerinde yarattn syleyerek
kar kt. "Belki tavuklar konumad iindir . . . Tanr Adem ve
Havva'y yaratt ve hepimiz o soydan geldik. Tarn bizi bugn g
rndmz halimizle yaratt. nsanolu daha yksekte durmak
tadr." (Ted Gup, "The Stealth Secretary," Time, May 25, 1992, sf.
57-59.) Dinde yaratl efsanesi doay bastrma mza yol amaktadr
ve her hayvann bizden korkacan ve ekineceini sylemekte
dir. Bu dini hkmler evrenin insan saldrsna uramasyla ilgili
Pratik sonulara yol amaktadr. (John Passmore, Mans Responsibi
lity far Nature: Ecological Problems and Western Traditions [New York:
Scribner's, 1974]). Dini liderlerin ya da kendini dinle ifade eden po
litik liderlerin hibiri evreyi korumak ynnde politik hareketlerde

500
 Notlar

bulunmamtr ve bu konuda bir durua sahip deildir. (Cari Sagan,

"To Avert a Common Danger: Science and Religion Forge an Allian
ce,'' Parade, March 1, 1 992, sf. 10-15).
15. Alfred Russel Wallace, doal seilim yoluyla evrimi Darwin'le be
raber kefetmitir. Wallace'n kanb, zamannn rklarnn tersine
beyin byklnn ve anatominin tm insanlarda ayn olmasyd:
Medeni olmayan insanlar grdmde, insan doasn daha iyi an
lyorum ve vahi bir insanla medeni bir insan arasndaki temel fark
da benim iin kapanyor . ... Tarihncesi insanda ahlakn ve zek!run
dklne dair ifadeler grebiliriz ama gerekler pek yle deil
dir. (Alnb; Loren Eiseley, Darwins Century [New York: Doubleday,
1958], sf. 303.) Teknoloji ncesi mantkl insanlarn buharla alan
motoru icat etmelerine gerek olmadn sylemitir. Ama insan bey
ni karmak adaptif fonksiyonlar yerine getirebilmek iin bir temele
sahip olmalyd. Doal seilimin ksa dnem doasyla bu grn
abbn biliyordu. Bu noktada daha yksek bir zekann insan rk
n oluturmak iin mdahalede bulunmu olabileceini sylemitir.
(Age, s. 312.) Oysa Wallace endstri ncesi toplumlarn karmakln
azmsamtr . Teknolojisi olmayan bir insan kltr asla varolnan
tr. Byk hayvanlar avlamak ve talardan alet yapmak kolay bir
i deildir. Byk beyinlere sahip olmak insanlar iin bandan beri
avantajd. Wallace Viktoryen ngiltere' de o dnem moda olan ruhani
gsterilere, ruh arma seanslarna, llerle konumaya, ektoplaz
mann materyallemesi konularna da ilgi gsteriyordu. Bu olaylar
insan bileimindeki gizli ruhu aa karyordu ama dier varlklar
iin bu sz konusu deildi. Byc Houdini gibi figrler bu algnn
olumasnda nemli rol oynamb. Bu durumdan etkilenen tek Vik
toryen Wallace deildi. Kitabn sonlarna doru empanzelerin sra
d yeteneklerini inceleyeceiz. Benzer bir soru bizim de aklmza
gelmektedir: Bu kadar karmak problemleri zebilmek iin nasl
n adaptasyona sahip olabilmilerdir; cevap ya da cevabn bir ksm
Wallace'n amazyla ayn olabilir: Doal ortamlarnda empanzeler
ok amal bir zekaya ihtiya duymaktadr; belki insanlar kadar geli
mi olamasa da zeka.lan dndmzden ok daha fazla olabilir.
16. Nora Barlow, editor, The Autobiography ofCharles Darwin (New York:
Harcourt Brace, 1958) s. 95.
17. James H. Jandl, Blood: Textbook of Hematology (Boston: Little Brown,
1987), sf. 319. Aynca bkz. David G. Nathan ve Frark A. Oski, Hema
tology of lnfancy and Childhood. (Philadelphia: W. B. Saunders, 1987),
Blm 22.
18. A. C. Allison, "Abnormal Haemoglobin and Erythrocyte Enzyme
Deficiency Traits," O. F. Roberts, editor, Human Variation and Natura/
Selection, Symposium of the Society for the Study of Human Biology 13
(1975) iinde, sf. 101-122.

501
Atalarmzn Glgesinde

19. Nora Barlow, age, s. 93.

20. Grup halindeki hayvan davranlar zerine Darwinist bak asyla
kaleme alnnu etkileyici bir deerlendirme iin bkz.: E. O. Wilson,
Sociobiology: The New Synthesis (Cambridge, MA: Harvard Univer
sity Press, 1975). Kitap genel olarak bir uyumazlk yaratmazken,
son blmde doal seilim insanlara uygulanr. Bilimsel bir toplan
bda bandan aaya bir srahi su dklr ve yazar baka hakaret
lere maruz kalr . Wilson'n vurgulamak istedii insan davrannn
hem kalbmla geldii hem de evresel koullardan etkilendiiydi ve
iddialarnda da olduka dikkatliydi: "Yanlyor olabilirim, bilimsel
materyalizme olan gvenim beni yanlbyor olabilir. Evrim teorisi
nin tavizsiz bir ekilde tilin insan zelliklerine uygul anmas bilim
ruhu bocalarsa anlamn yitirecektir. Fikirler objektif olarak test edil
meli ve bylelikle lml olmaldr. (E. O. Wilson, On Human Nature
[Cambridge, MA: Harvard University Press, 1978], sf. x-xi.)
"Amerikal sosyal bilimciler biyolojiden nefret etmekte ve korkmak
tadr, Yine sosyal bilimcilerin yazlarnda biyolojik olann deimez
deerle e tutulduunu gryoruz. Bu durum biyolojinin alann n
anlalmamasna neden oluyor. (Martin Daly ve Margo Wilson, Ho
micide [New York: Aldine de Gruyter, 1988), sf. 154.)
Okuyucu iin evrim zerine son kan harika kitaplar; Richard Daw
kins (m., The Selfish Gene [Oxford: Oxford University Press, 1976];
The Extended Phenotype [Oxford: Oxford University Press, 1982]; The
Blind Watchmaker [New York: Norton, 1986]) and by Stephen J. Go
uld (m., Ever Since Daruin [New York: Norton, 1977); The Pandas
Thumb [New York: Norton, 1980]; Wonderful Life [New York: Norton,
1990)). Bu kitaplar karlabrmal okunarak, modem evrimsel biyo
lojiye salkl bir bak ablabilir.
21. John Bowlby, Charles Darwin: A New Life (New York: W. W. Norton,
1990), sf. 381 .
22 . Francis Darwin, age, C ilt I , sf. 1 34, 135.
23. Age, Cilt III, sf. 358.
24. Bkz. Leonard Huxley, Thomas Henry Huxley (Freeport, NY: Books for
Libraries, 1969); Cyril Bibby, Scientist Extraordinary (Oxford: Perga
mon, 1972).
25. Cyril Bibby, T. H. Huxley: Scientist, Humanist and Educator (Londra:
Watts, 1959), sf. 35, 36.
26. Thomas H. Huxley, "On the Hypothesis that Animals Are Autom
ata, and its History" (1874), in Collected Essays, Cilt I, Method and Re
sults: Essays (Londra: Macmillan, 1901), sf. 243.
27. Emma Darwin'e atfedilen alnblar hari, dierleri ahitlerin anlatbk
landr ve ou olaylardan onlarca yl sonra yazlmbr. Tartmayla
ilgili aklda kalan makalelerden biri "Knight Takes Bishop?" Steven
J. Gould'un Bully far Brontosaurus (New York: W. W. Norton, 1991)
adl kitabnda yer almaktadr. Huxley'nin Wilberforce'a cevabna

502
 Notlar

dair hikayemiz orada mevcut bulunan G. Johnstone Stoney' den

aktarlmbr. (Stoney gezegen atmosferlerinin uzaya kayla ilgili
nc almalar yapmbr ve Ay'n neden atmosfersiz olduunu ilk
defa o anlayp, aklambr.)
28. Francis Darwin, editor, The Life and Letters of Charles Darwin (Londra:
John Murray, 1 888), Cilt III, sf. 358.
29. Bibby, 1959, age, sf. 259.

Blm S
Hayat Harften baret
1. The Bhagavad Gita, ev.: Juan Mascaro (Londra: Penguin, 1962), Intro
duction, s. 14.
2. Luden Stryk ve Takashi lkemoto, ev., Zen Poems of China and Japan:
The Crane's Bili (New York: Grove Press, 1973), s. 87.
3. Dilimizde bile hareketin ruhu gerektirdii fikri bulunmaktadr. Ama
her zerreciin nasl ve ne zaman hareket edeceini syleyen tozlu
bir ruh varsa, o ruhu canlandran nedir? Yoksa o da daha kk bir
ruha, ruhun ruhuna m sahiptir ve maddeden yaplmayan mikros
kopik tetikleyiciler sonsuza kadar byle mi devam etmektedir? Buna
kimse inanmaz. Ve eer toz zerreciinin ruhu ne yapmas gerektii
ni syleyen baka bir kk ruha ihtiya duymuyorsa o zaman toz
zerreciinin neden bir ruha ihtiyac vardr? Ruhsal bir ynlendirme
olmadan kafasna gore hareket edebilir.
4. Ayrk kalbn birimleri olan genlerin kefi 1866' da Gregor Mendel tara
fndan yaplan deneylerin yaymlanmasna uzanr. Yirminci yzyln
banda genetik yasalar bamsz olarak kefedilene kadar almas
gzden kamtr. Charles Darwin Mendel'in almalarndan haber
sizdi. Eer bilseydi ii daha kolay olabilirdi. Nkleik asitler 1868'de
kefedilmiken, kalbn konusundaki kritik nemleri 1940'1arda fark
edilmiti. DNA'nn dikkate deer yaps, kitaptaki harfler gibi uzun
nkleotit zincirlerinden olumas, iki sarmal, tekrarlan, 1953'te James
Watson ve Francis Crick tarafndan anlalmb. Klasik genetik bilimi
genin kimyasndan uzun bir sre habersizdi.
5. Farkl organizmalarn genetik talimatlarn okumak evrimsel kayt
lan nasl aabilir fikri zerine; Emile Zucker-kandl and Linus Pau
ling, "Molecules as Documents of Evolutionary History," fournal of
Theoretical Biology 9 (1965), sf. 357-366.
6. Loren Eiseley, The lmmense fourney (New York: Vintage, 1957).
7. Wen-Hsiung Li and Dan Graur, Fundamentals of Molecular Evolution
(Sunderland, MA: Sinauer Associates, 1991 ), Figure 21, sf. 135. The
sequences shown are from the DNA encoding the 55 ribosomal
RNA [r-RNA) sequences.
8. Age, sf. 6, 10.
9. Kr. Edward N. Trifonov and Volker Brende!, Gnomic: A Dictionary
of Genetic Codes (New York: Balaban Publishers, 1986), sf. 8.

503
Atalarmzn Glgesinde

10. Natalie Angier, "Repair Kit for DNA Saves Cells from Chaos," New
York Times, June 4, 1991, sf. Cl, C l l .
11. Daniel E. Dykhuiz.en, "Experimental Studies o f Natural Selection i n Bac
teria," Annual Reuiew of Ecology and Systematics 21 (1990), sf. 373-398.
12. Alnhlayan Monroe W. trickberger, Evolution (Boston: Jones and
Bartlett, 1990), sf. 34.
13. Bkz. Lord Kelvin, "On the Age of the Sun's Heat" Macmillans Maga
zine, Mart 1 862.
14. Thomas Henry Huxley, "On a Piece of Chalk," Collected Essays, Cilt
VIII, Discourses: Biological and Geological (Londra ve New York: Mac
millan, 1902) iinde, sf. 31.
1 5. Niles Eldredge, Time Frames: The Rethinking of Darwinian Evolution
and the Theory of Punctuated Equilibria (New York: Simon and Schus
ter, 1985). (m., George Gaylord Simpson, Tempo and Mode in Evoluti
on [New York: Columbia University Press, 1944); ya da m., Richard
Dawkins, The Blind Watchmaker [New York: Norton, 1986), Blm
9). zel yaratm savunanlarn tersine kesintili denge hakkndaki
tarhmalar evrime veya doal seilime bir meydan okuma deildir.
Gould Darwinci evrimin okull arda retilmesinin nde gelen savu
nucularndandr.
16. Her iplik tamamlayc bir iplik retir; bu iplikte A'lar T'lerin yerini,
G'ler C'lerin yerini tutar ve tersi.
17. RNA, DNA'nn elisidir ve hcre iin hangi proteinlerin yaplmas
gerektiini iletir. DNA tarafndan belirtilen proteinlerle, amino asit
lerin eklemlenmesi iin katalizr grevi grr. (M. Mitchell Wald
rop, "Finding RNA Makes Proteins Gives 'RNA World' a Big Bo
ost," Science 256 [1992), sf. 1396-1397, and other articles in the June 5,
1992 issue of Science.) Molekler biyologlar iin bu durum, RNA'nn
depolamay, tekrar ve katalizi kendi bana yapb erken dneme
ait bir yaam formunu akla getirir.
18. Jong-In Jong, Qing Feng, Vincent Rotello, ve Julius Rebek, Jr., "Com
petition, Cooperation, and Mutation: lmprovement of a Synthetic
Replicator by Light Irradiation," Science 255 (1992), sf. 848-850; J.
Rebek, Jr., zel iletiim, 1992. Leslie Orgel, "Molecular Replication,"
Nature 358 (1992), sf. 203-209.
19. Lucien Stryk ve Takashi Ikemoto, ev., Zen Poems of China and /apan:
The Crane's Bili (New York: Grove Press, 1973) iinde, sf. xlii.

Blm 6
Biz ve Onlar
1. Kitap XXII, dize 262.
2. Lynn Margulis, Symbiosis in Celi Evolution (San Francisco: W. H. Fre
eman, 1981).

504
 Notlar

3. Andrew H. Knoll, "The Early Evolution of Eukaryotes: A Geological

Perspective," Science 256 (1992), sf. 622-627.
4. Margulis, age.
5. L. L. Woodruff, "Eleven Thousand Generations of Paramecium " Qu
arterly Review of Biology 1 (1926), sf. 436-438.
6. Z. Y. Kuo, "The Genesis of the Cat's Response to the Rat," fournal of
Comparative Psychology 1 1 (1 930), sf. 1-30.
7. Benjamin L. Hart, "Behavioral Adaptations to Pathogens and Par
asites: Five Strategies," Neuroscience and Biobehavioral Reviews
14(1990), sf. 273-294.
8. George C. Williams and Randolph M. Nesse, "The Dawn of Darwi
nian Medicine," Quarterly Review of Biology 66 (1991), sf. 1-22.
9. Harry J. Jerison, "The Evolution of Biological Intelligence," Blm 12
Robert J. Stemberg, editor, Handbook of Human lntelligence (Cambrid
ge: Cambridge University Press, 1982), Figure 12-11, sf. 774.
10. Nrofizyolojist Paul D. MacLean tarafndan son zamanlarda tutu
lan bir gr. Carl Sagan'n The Dragons of Eden: Speculations on the
Evolution of Human lntelligence (New York: Random House, 1977) ki
tabnda da yer bulmaktadr. MacLean fikirlerinin bir zeti iin bkz.
The Triune Brain in Evolution: Role in Paleo-cerebral Functions (New
York ve Londra: Plenum Press, 1990).
11. Bkz. The Selfish Gene, revised edition (Oxford: Oxford University
Press, 1989). (sf. 19-20).
12. Bununla ilikili hatta daha ateli bir tartmaya bu kitabn ileriki say
falarnda deinilecektir.
13. Martin Daly ve Margo Wilson, Homicide (New York: Aldine de
Gruyter, 1988), sf. 88, 89.
1 4. W. D. Hamilton, "The Genetical Evolution of Social Behavior," Jour
nal of Tieoretical Biology 7 (1964), sf. 1-51; John Maynard Smith, "Kin
Selection and Group Selection." Nature 201 (1964), sf. 1145-1 147.
15. rnein bceklerin bir kre iinde olduunu dnn. Grup tara
fndan oluturulan s hacimle doru orantldr ama grubun yaya
rak kaybettii sda alanla orantldr. Bylelikle grup bydke
daha fazla s muhafaza edilir. Grup kldke yen ve kenarda
kalan bireylerin says da artacaktr.
16. Bir noktaya kadar, bireyler birbirlerinin yoluna ta koymak iin u
ramaktadr.
17. Dawkins, age, sf 171. Amotz Zahavi'den alnt yapar.
18. Age, 1989 edisyonuna nsz. Kar gr iin bkz. V. C. Wynne
Edwards, Evolution through Group Selection (Oxford: Blackwell,
1986): "Grup seleksiyonunun etkili bir evrimsel g olabilmesine
dair kantlar deil varsaymlar olduu yaygn bir kandr. Bu, insan
deneyiminden, sululardan, diktatrlerden ve dierleri zerinden
yaayanlardan treyen bir argmandr. Hayvan dnyasndaki tm

505
Atalarmzn Glgesinde

smrclerin trnn saysn snrlamas gerektii gereini gr

mezden gelir (sf. 313).
Gerek dnyada ve optik ilzyonlarda iki farkl yorumun ayn so
nucu verebilmesi ilgintir. Ama bu fizik iin, rnein kuantwn me
kanii iin ya da elementlerle ilgili almalarda sradan bir durum-

dur.
19. K. Aoki ve K. Nozawa, "Average Coefficient of Relationship Wit
hin Troops of the Japanese Monkey and Other Primate Species
with Reference to the Possibility of Group Selection," Primates 25
(1984), sf. 171-184; J. F. Crow ve Kenichi Aoki, "Group Selection for
a Polygenic Behavioral Trait: Estimating the Degree of Population
Subdivision," Proceedings, National Academy of Sciences 81 (1984), sf.
6073-6077.
20. Aoki and Nozawa, age. .
21. Jules H. Masserman, S. Wechkin, ve W. Terris, " 'Altruistic' Behavior
in Rhesus Monkeys," American /ournal of Psychiatry 121 (1964), sf.
584, 585; Stanley Wechkin, J. H. Masserman, ve W. Terris, "Shock .
to a Conspecific as an Aversive Stimulus," Psy-chonomic Science 1
(1964), sf. 47, 48.
22. Eer bizi elektro oka ynelten bir otorite figr de varsa biz in
sanlar can actmaya hevesli grnyoruz. Ve bunu alktan len bir
makaktan ok daha deersiz nedenlerle yapyoruz. (Kr. Stanley
Milgram, Obedience to A uthority: An Experimental View [New York:
Harper & Row, 1974]).
23. ev. Richmond Lattimore (Chicago: The University of Chicago
Press, 1951), Kitap XXI, dize 463-466, sf. 430.

Blm 7
Atein Getirdikleri
1. Fragment 1 18 in Herakleitos and Diogenes, Guy Davenport, translator
(Bolinas, CA: Grey Fox Press, 1979).
2. Jonathan Bames, ed., Early Greek Philosophy (Harmondsworth, UK:
Penguin Books, 1987), sf. 104.
3. Wen-Hsiung Li and Dan Graur, Fundamen tals of Molecular Evolution
(Sunderland, MA: Sinauer Associates, 1991), sf. 10-12.
4. B. Widegren, U. Amason, ve G. Akusjarvi, "Characteristics of Con
served 1,579-bp High Repetitive Component in the Killer Whale,
Orcinus orca, " Molecular Biology and Evolution 2 (1985), sf. 41 1-419 (bp
nucleotit iftindeki bir ksaltmadr, genetik dizinin harfleridir.
5. nsan seviyesinde olduka ciddi bir durum olabilir. rnein Kro
mozom 19'da pek ok insan CTGCTGCTGCTGCTG diye giden bir
diziye sahiptir. Be kere katlanarak tekrar eder. Ama yzlerce ve
binlerce ardk CTG dizilerine sahip olanlar vardr ve bu durum
miyotonik distrofiye neden olur. Dier genetik hastalklarn da ben
zer nedenleri olabilir.

506
 Notlar

6. M. Herdman, "The Evolution of Bacterial Genomes," 11e Evolution of

Genome Size, T. Cavalier-Smith, ed. (New York: Wiley, 1985) iinde,
sf. 37-68.
7. Richard Dawkins, 11e Blind Watchmker (New York: Norton, 1986),
sf. 46-49.
8. J. W. Schopf, zel ileteim, 1991; Andrew W. Knoll, "The Early Evo
lution of Eukaryotes: A Geological Perspective," Science 256 (1992),
sf. 622-627.
9. Philip W. Signor, "The Geologic History of Diversity," Annual Revi
ew of Ecology and System tics 21 (1990), sf. 509-539.
10. Sewall Wright, Evolution and the Genetics of Populations: A Treatise in
Four Volumes, Cilt 4, Variability Within and Among Natural Populations
(Chicago: The University of Chicago Press, 1978), sf. 525.
1 1 . Sewall Wright, "Surfaces of Selective Value Revisited," 11e Amer
ic:n Naturalist 131 (1) Oanuary 1988), sf. 122. Bu makale nc genetik
bilimcilerin saysnn doksan sekiz olduu bir dnemde yazlmbr.
12. Kr. Ilkka Hanski ve Yves Cambefort, editors, Dung Beetle Ecology
(Princeton: Princeton University Press, 1991); Natalie Angier, "in
Recycling Waste, the Noble Scarab Is Peerless," New York Times, De
cember 19, 1991.
13. Charles Darwin, Origin of Species, alnblayan John L. Harper, "A Dar
winian Plant Ecology," D. S. Bendall, ed., Evolution from Molecules to
Men (Cambridge: Cambridge University Press, 1983) iinde s. 323.
Charles Darwin, Trlerin Kkeni, ev. Sevim Belli (Onur Yaynlan,
Ankara, 2009), s. 132.
14. Clair Folsome, "Microbes," T. P. Snyder, ed., The Biosphere Catalogue
(Fort Worth, TX: Synergetic Press, 1985) iinde; alnblayan Dorion
Sagan, Biospheres: Metamorphosis of Planet Earth (New York: McGraw
Hill, 1990), sf. 69.

Blm B
Seks ve lm
1. George Santayana, 11e Works of George Santayana, Cilt il, The Sense of
Beauty: Being the Outlines of Aesthetic Theoty, ed. Willia m G. Holzber
ger ve Herman J. Saatkamp, Jr. (Cambridge: The MiT Press, 1988),
Ksm il, 13, sf. 41 .
2. Richard Taylor, ed., alnblayan George Seldes, The Great Thoughts
(New York: Random House, 1985), sf. 373.
3. Seksin hzl evrime neden olup, kk poplasyonlan zararl mu
tasyonlarn kmlatif etkisinden korumas seks hakknda yaplan
ilk net aklamadr. Aklamay genbilimci H. J. Muller yapmbr.
(m. bkz. "Some Genetic Aspects of Sex," Americ:n Naturalist 66
[1932), sf. 1 1 8-138; "The Relation of Recombination to Mutational
Advance," Mutation Research 1 (1964), sf. 2-9). Bu nerileri teorik ve

507
Atalarmzn Glgesinde

deneysel olarak destekleyenler de olmutur (m., Joseph Felsens

tein, "The Evolutionary Advantage of Recombination," Genetics 78
[1974], sf. 737-756; Graham Bell, Sex and Death in Protozoa: The History
of an Obsession (Cambrldge: Cambridge University Press, 1988]; Lin
Chao, Thutrang Than ve Crystal Matthews, "Muller's Ratchet and
the Advantage of Sex in the RNA Virus q6,'' Evolution 46[1992], sf.
289-299).
Muller seksel remenin hayatta kalmak iin gerekli olmadn
vurgulamtr ama yokluunun da uzun vadede trlerin sonunu
getirebileceini belirtmitir. Seksin uzun vadeli bir yarar salyor
olmas grup seiliminin bir rnei gibidir. Modem topluluk gene
tiklerinin kurucusu R. A. Fisher bunu aka dile getirmitir. (The Ge
netical Theory of Natural Selection [Oxford: Clarendon Press, 1930]).
4. D. Crews, "Courtship in Unisexual Lizards: A Model for Bram Evo
lution," Scientific American 259 Oune 1987), sf. 1 16-121 .
5. Raoul E. Benveniste, "The Contributions of Retroviruses to the Study
of Mammalian Evolution,'' R. I. Maclntyre, editor, Molecular Evolu
tionary Genetics (New Yorlc Plenum, 1985) iinde Blm 6, sf. 359-
417.
6. Seksel mekanizmann karmaklna ve farkllna bireysel or
ganizmalar seviyesinde ve molekler seviyede bir para deindik.
Seksin neye yaradna dair uzun bir tartma da amadk. James
L. Gould ve Carol Grant Gould bu konuda daha detayl bilgi vere
bilir; Sexual Selection (New York: W. H. Freeman, 1989). Ayrca bkz.
John Maynard Smith, The Evolution of Sex (Cambridge: Cambridge
University Press, 1978); H. O. Halvorson ve A. Monroy, editors, The
Origin and Evolution of Sex (New York: A. R. Liss, 1985); Lynn Mar
gulis ve Dorion Sagan, Origins of Sex (New Haven: Yale University
Press, 1986); R. E. Michod ve B. R. Levin, The Evolution of Sex (Sun
derland, MA: Sinauer, 1988); Alun Anderson, "The Evolution of Se
xes," Science 257 (1992), sf. 324-326; ve Bell, not 3'te age.
7. D. J. Roberts, A. B. Craig, A. R. Berendt, R. Pinches, G. Nash, K.
Marsh ve C. 1. Newbold, "Rapid Switching to Multiple Antigenic
and Adhesive Phenotypes in Malaria," Nature 357 (1992), sf. 689-
692.
8. W. D. Hamilton, R. Axelrod ve R. Tanese, "Sexual Reproduction as
an Adaptation to Resist Parasites (A Review)," Proceedings of the Na
tional Academy of Sciences 87 (1990), sf. 3566-3573.
9. Helen Fisher, "Monogamy, Adultery, and Divorce in Cross-Species
Perspective," in Michael H. Robinson and Lionel Tiger, editors, Man
and Beast Revisited (Washington ve Londra: Smithsonian Institution
Press, 1991), sf. 97.
10. E. A. Armstrong, Bird Display and Bird Behaviour. An Introduction to
the Study of Bird Psychology (New York: Dover, 1965), sf. 305.

508
 Notlar

1 1 . W. D. Hamilton ve M. Zuk, "Heritable True Fitness and Bright Birds:

A Role for Parasites?" Science 2 1 8 (1 982), sf. 384-387.
12. Ayn pazarlk cennet hikAyesinde de geer. Adem ve Havva arasn
daki cinsel aktivite Tann'nn gazabn ekmi ve onlar lml yap
mbr.
13. Bu mkemmel ve canl imge Frans de Waal'a aittir; Peacemaking
Among Primates (Cambridge: Harvard University Press, 1989), sf.
11.
14. 1 4 . ev. Edward Kissam ve Michael Schmidt (Tempe, AZ : Bilingual
Press / Editorial Bilingue, 1983), sf. 47.

Blm 9
ince Paravan
1. Alexander Pope, An Essay on Man, Frank Brady, ed. (Indianapolis:
Bobbs Merrill, 1965) (ilk basm 1733-1734), Blm 1, "Argument of
the Nature and State of Man, with Respect to the Universe," sf. 13,
sabr 221-226.
2. An updating after Jakob von Uexkull, "A Stroll Through the Worlds
of Animals and Men: A Picture Book of Invisible Worlds" (1934),
Claire H. Schiller, translator and editor, Instinctive Behavior. The De
velopment ofa Modern Concept (New York: International Universities
Press, 1957) iinde yeniden basm, sf. 6.
3. Bu moleklde alb karbon atomu halka oluturur. Kimyaclar bunlar
l'den 6'ya kadar numaralandrr.
4. Keneler; rmcekler, tarantulalar ve akrepler gibi sekiz bacakldr.
Rocky Dalar lekeli hummasnn, Lyme hastalnn ve baka has
talklarn hayvanlarda ve insanlarda yaylmasna neden olmutur.
Baz trlerin yaam dngleri srasnda bir deil ayr memeli
konak olur. Maaralarda yaayan keneler doru konak iin yllarca
bekleyebilir. Keneler kimyasal olarak fibrojen ve baka kimyasallar
la konaklarn kan akna mdahale eder ve baz trlerin vcut ar
lklarnn yz kah kadar kan depolama olasl vardr. Memelilerin
kann ararken yalnzca btrik asidi deil, laktik asidi (CH3HCOH
COOH) ve amonya (NH) fark ederler. Keneler feromonlar kar
cinsi etkilemek iin kullanmaz. Bir araya getirici bir feromon, kene
kabilelerini maaralarda, atlaklarda ve gediklerde toplamaya ya
rar. (Bkz. Daniel E. Sonenshine, Biology of Ticks, Cilt 1 [New York:
Oxford University Press, 1 991 )). Yine de kenenin yaamn idame et
tirdii temel armamentaryum 1930'larda olduu gibi, imdi de ok
basit grnmektedir.
5. J. L. Gould ve C. G. Gould, "The Insect Mind: Physics or Meta
physics?" D. R. Griffin, ed., Animal Mind-Human Mind (Report of the
Dahlem Workshop on Arimal Mind-Human Mind, Berlin, March
22-27, 1981) (Berlin: Springer-Verlag, 1982) iinde, sf. 283.

509
Atalanmzn Glgesinde

6. Thomas H. Huxley, "On the Hypothesis that Animals Are Automata,

and its History" (1874), Collected Essays, Cilt I, Method and Results: Es
says (Londra: Macmillan, 1901) iinde, sf. 218.
7. von Uexkull, age, sf. 43, 46.
8. Karl von Frisch, The Dan;ing Bees (New York: Harcourt, Brace,
1953).
9. Nrofizik ve bilgisayar bilimiyle bilgilendirilmi provakatif ve mo
dem bir tarhma iin bkz. Daniel C. Dennett, Consciousness Explained
(Boston: Little, Brown, 1991). Yapay zeka ve yapay hayat zerine
iyimser deerlendirmeler; Hans Moravec, Mind Children (Cambrid
ge: Harvard University Press, 1988) ve Maureen Caudill, in Dur Own
Image: Building an Artificial Person (New York: Oxford University
Press, 1992). Daha karamsar bir deerlendirme iin bkz. Roger Pen
rose, The Emperor 's New Mind (New York: Oxford University Press,
1990).
10. Alntlayan Konrad Lorenz, "Companionship in Bird Life: Fellow
Members of the Species as Releasers of Social Behavior," Schiller,
age, iinde sf.126.
1 1 . Rene Descartes, "letter to the Marquis of Newcastle", alntlayan
Mortimer J. Adler ve Charles Van Doren, Great Treasury of Western
Thought: A Compendium of Important Statements on Man and His Insti
tutions by the Great Thinkers in Western History (New York ve Londra:
R. R. Bowker Company, 1977) iinde, sf. 12.
12. Aristotle, History of Animals, Kitap VIII, 1, 588, The Works of Aristotle,
Great Books edition, Cilt il, ed. W. D. Ross (Chicago: Encyclopaedia
Bri-tannica, 1952) iinde, sf. 1 14.
13. Charles Darwin, The Descent of Man and Selection in Relation to Sex
(New York: The Modem Library) (ilk yayrm 1871 ) (Modem Library
edisyonu ayrca u eseri de ierir: The Origin of Species by Means of
Natural Selection or the Preservation of Favored Races in the Struggle for
Life), Blm 1 and 3.
14. Rene Descartes, Traite de l 'Homme, Victor Cousin, ed., sf. 347, 427,
ev. T. H. Huxley, in Huxley, Collected Essays, Cilt I, Method and Re
sults: Essays (Londra: Macmillan, 1901), "On Descartes' 'Discourse
Touching the Method of Using One's Reason Rightly and of Seeking
Scientific Truth' (1870).
"

15. Voltaire, "Animals," Philosophical Dictionary (1 764), T. H. Huxley,

translator, age, ref. 14.
16. Thomas H. Huxley, "On Descartes' 'Discourse Touching the Met
hod of Using One's Reason Rightly and of Seeking Scientific Truth'
" (1870), ve "On the Hypothesis that Animals Are Automata, and its
History" (1874), Huxley, Collected Essays, Cilt I, Method and Results:
Essays (Londra: Macmillan, 1901) iinde, sf. 186-187, 184, 187-189,
237-238, 243-244.

510
 Notlar

17. J. L. ve C. J. Gould, "The Insect Mind: Physics or Metaphysics?" D.

R. Griffin, editor, Animal Mind-Human Mind (Report of the Dahlem
Workshop on Animal Mind-Human Mind, Bedin, March '22.-27,
1981 ) (Bertin: Springer-Verlag, 1982) iinde, sf. 288, 289, 292.

Blm 10
Son areye Bavurmadan . . .
1 . Thomas Hobbes, Leviatlun, o r the Matter, Forme and Power of a Com
monwealth Ecclesiasticall and Civil, Michael Oakeshott, ed. (Oxford:
Basil Blackwell, 1960), Ksm 2, Blm 30, sf. '22.7.
2. Charles Darwin ve Alfred R. Wallace, "On the Tendency of Species
to Form Varieties; and on the Perpetuation of Varieties and Species
by Natura) Means of Selection," /ournal of the Proceedings of the Linne
an Society: Zoology, Cilt III (Londra: Longman, Brown, Green, Long
mans & Roberts, and Williams and Norgate, 1859), sf. 50. Burada
Darwin cinsel seilimi, dii iin rekabet eden erkekleri ya da diinin
ekici bulduu erkekler zerinden seim yapmasn tanmlar: "Bu
tr bir seilim dierine oranla daha titizdir, daha az baarl olann
lmn gerektirmez ama daha az remesine neden olur.
3. Curt P. Richter, "Rats, Man, and the Welfare State," The American
Psychologist 14 (1959), sf. 18-28.
4. John B. Calhoun, "Population Density and Social Pathology," Scien
tific American 206 (2) (February 1962), sf. 139-146, 148.
5. Frans de Waal, Peacemaking Among Primates (Cambridge, MA: Har
vard University Press, 1989).
6. Richard Dawkins dk doum oranlarnn kalabalklamaya tepki
olarak ortaya kmasnn grup seilimiyle de aklanabileceini id
dia eder. (The Selfish Gene [Oxford: Oxford University Press, 1989],
sf. 1 19).
7. John F. Eisenberg, "Mamma lian Social Organization and the Case
of Alouatta," Michael H. Robinson ve Lionel Tiger, editors, Man and
Beast Revisited (Washington: Smithsonian Institution Press, 1 991 )
iinde, sf. 135.
8. Peter Marler, "Golobus guereza: Territoriality and Group Com
position," Science 163 (1969), sf. 93-95.
9. John F. Eisenberg ve Devra G. Kleiman, "Olfactory Communication in
Mammals," Annual Review of Ecology and System-atics 3 (1972), sf. 1-32.
10. Buna ilk kez Charles Darwin 1872' de iaret etmitir. 11e Expression of
the Emotions in Man and the Animals (Chicago: University of Chicago
Press, 1965, 1967), sf. 1 19.
1 1 . C. G. Beer, "Study of Vertebrate Communication: lts Cognitive Imp
lications,'' D. R. Griffin, editor, Animal Mind-Human Mind (Report
of the Dahlem Workshop on Animal Mind-Human Mind, Berlin,
March '22.-27, 1981) (Berlin: Springer-Verlag, 1982) iinde, sf. 264.

511
Atalarmzn Glgesinde

1 2. Lorenz'in evirisi. Konrad Lorenz, On Aggression (New York: Harco

urt Brace, 1966), sf. 174, 175.
13. Bir rnek: "Arkadam ve retmenim Bill Drury beni Maine krfe
zinde kk bir adada kular gzlemlemeye ard. Ku kitaplarn
ve drbnleri bir kenar braktk, aktaki en yakn ve kk aaca
gittik. Arkadam tiz ku sesleri kard ve aa kularla dolmaya
balad. Kular da tyordu. Aa kularla dolduka, daha fazla ku
geliyordu. Tm bu sre boyunca Bili dizlerinin zerine km bir
tr inilti sesi karyordu. Kular Bill' e yakndan bakabilmek iin ne
redeyse sraya girmilerdi. Git gide yaklayorlard. Kular yakla
bka Bill anlatmaya balyordu; bu erkek da batankaras. Boynu
ve omuzlar kara. ki ya da yalarnda olduunu tahmin ediyo
rum. Omuzlarnn arasnda ve srbnda san var m bir bakar msn?

Bu ya anlamann bir yoludur.

"Birka dakika iinde Bill kularla aramzdaki mesafeyi fiziksel ve
sosyal olarak bir hayli azaltmb. Bill'in bir numara yapb kesindi,
ku arksyla bir tr trans yaratmh. nce yrhclara sataan ku-

!arn sesini taklit ediyor ama arada bayku gibi tyordu. Bayku
geceleri lmcldr ama gndzleri zayftr. Bu yzden ten kular
gndzleri gelip, baykuu yerinden etmeye, hatta ldrmeye al
r. Bu yzden hzla aaca komulard. Bir kere aaca konunca da
toplam drt gz olan iki insan grmlerdi. Bill'in ulumalar bay
kuun onun albnda bir yerlerde olduunu ima ediyordu. O yzden
kular bir gz atabilmek iin yaklamh. Sihirbazlk hilelerini bir
kere anlaynca bys bozulur ama benim iin bu deneyimin by
s olaylan anlamama ramen bozulmamt." (Robert Trivers, "De
ceit and Self-Deception: The Relationship Between Communication
and Consciousness," Michael H. Robinson ve Lionel Tiger, editors,
Man and Beast Revisited [Washington: Smithsonian Institution Press,
1991] iinde, sf. 182, 183.)
14. Mary Jane West-Eberhard, "Sexual Selection and Social Behavior,"
Robinson ve Tiger, age, iinde, sf. 165.
15. T. J. Fillion ve E. M. Blass, "Infantile Experience with Suckling Odors
Determines Adult Sexual Behavior in Male Rats," Science 231 (1986),
sf. 729-731.
16. Marcus Aurelius, Meditations, ev. Maxwell Staniforth (Harmond
sworth, Middlesex, England: Penguin, 1964), il, 17, sf. 51.

Blm 11
Egemenlik ve Teslimiyet
1. Charles Darwin, The Origin of Species by Means of Natura! Selection or
the Preservation of Favored Races in the Struggle far Life (New York: The
Modem Library) (ilk yaym 1859) Blm XV, "Recapitulation and
Conclusion," sf. 371 .

512
 Notlar

2. George Seldes, The Great Tlwughts (New York: Ballantine, 1 985 ), sf.
302.
3. m., Natalie Angier, "Pit Viper's Life: Bizarre, Gallant and Ven
omous," New York Times, October 1 5, 1991, sf. Cl, ClO.
4. Ylanlar da blgelerine sahip kmakta ve bunun iin kavga etmek
tedir. Keme ylanlar kularn yuva yapb budaklara sahip kar,
kaybeden kendine baka yer aramak zorunda kalr .
5. David Duvall, Stevan J. Arnold ve Gordon W. Schuett, "Pit Viper
Mating Systems: Ecological Potential, Sexual Selection, and Microe
volution," Biology ofPitvipers, J. A. Campbell ve E. D. Brodie, Jr., edl.
(Tyler, TX: Selva, 1992) iinde.
6. B. J. Le Boeuf, "Male-male Competition and Reproductive Success in
Elephant Seals," American Zoologist 14 ( 1974), sf. 163-1 76.
7. C. R. Cox ve B. J. Le Boeuf, "Female Incitation of Male Competition:
A Mechanism in Sexual Selection," American Naturalist 1 1 1 ( 1 977), sf.
317-335.
8. m., Peter Maxim, "Dominance: A Useful Dimension of Social Com
munication," Behavioral and Brain Sciences 4 (3) (September 1981 ), sf.
444, 445.
9. Charles Darwin, The Descent of Man and Selection in Relation to Sex
(New York: The Modem Library) (ilk yaym 1871 ) Ksm il, "Se
xual Selection," Blm XVIII, "Secondary Sexual Characters of
Mammals-continued," sf. 863.
10. Paul F. Brain ve David Benton, "Conditions of Housing, Hormones,
and Aggressive Behavior," Bruce B. Svare, editor, Hormones and Aggres
sive Behavior (New York ve Londra: Plenum Press, 1983) iinde, sf. 359.
l l. Age, Tablo Il, "Characteristics of Dominant and Subordinate Mice
from Small Groups," sf. 358.
12. Bire bir karlamalarda dominant olan ve hiyeraride stn olan
her zaman ayn deildir ve her zaman tahmin edilemez. Bkz. lrwin
S. Bernstein, "Dominance: The Baby and the Bathwater," ve izleyen
yorum, Behavioral and Brain Sdences 4 (3) (September 1 981 ), sf. 419-
457. Baz hayvanlar yalnzca ast ve st rtbeliler eklinde ayrlr.
Dierleri; rnein babunlar eite yakn saylan rtbelilere daha aa
dakilere oranla olduka farkl davranr. (Robert M. Seyfarth, "Do
Monkeys Rank Each Other?" age, sf. 447-448. )
13. W. C. Allee, The Social Life of Animals (Boston: Beacon Press paper
back, 1958), sf. 135 (ilk yaym 1938, Abelard-Schuman Ltd.).
14. V. C. Wynne-Edwards, Evolution Through Group Selection (Oxford:
Blackwell, 1986), sf. 8-9.
15. Neil Greenberg ve David Crews, "Physiological Ethology of Aggres
sion in Amphibians and Reptiles," Svare, age, iinde, sf. 483, 481, 474,
483.

513
Atalarmzn Glgesinde

16. B. Hazlett, "Size Relations and Aggressive Behaviour in the Hermit

Crab, Clibanarius Vtatus " Zeitschrift fur Tierpsychologie 25 (1 968), sf.
608-614.
17. Patricia S. Brown, Rodger D. Hunun ve Robert B. Fischer, "The lnf
luence of a Male's Doance Stahs on Female Choice in Syrian
Hamsters," Hormones and Behavior 22 (1988), sf. 143-149.
18. rnekler; Bart Kempenaers, Geert Verheyen, Marleen van den Bro
ecl<, Terry Burke, Christine van Broeck-hoven, ve Andre Dhondt,
"Extra-pair Paternity Results from Female Preference for High
Quality Males in the Blue Tit," Nature 357 (1992), sf. 494-496.
19. Mary Jane West-Eberhard, "Sexual Selection and Social Behavior,"
Michael H. Robinson and Lionel Tiger, editors, Man and Beast Revi
sited (Washington ve Londra: Smithsonian Institution Press, 1991)
iinde, sf. 165.
20. 1857' de, Elizabeth Cady Stanton yle yazyordu: "Bir kadrun elbise
si onun durumunu nasl da iyi anlatr. Sk bel ve uzun etekler, nefes
alma ve hareket ebne zgrln kstlar. Dnyasn erkein yaz
mas bouna deildir. Her seferinde erkein yardm gerekir. Merdi
venlerden yukan karmas ve aa indirmesi, arabaya koymas ve
karmas, abn stne, bir tepeye karmas, bir hendekten atlabnas
ve ona bamlln iirini rebnesi gerekmektedir. O. C. Lauer ve R.
H. Lauer, "The Language of Dress: A Sociohistorical Study of the Me
aning of Clothing in America," Canadian Review of American Studies 1 0
(1979), sf. 305-323.) 1857' den beri deien ok ey oldu yine d e bam
lln iiri kadn moda endstrisinde kendine geni yer bulmaktadr.
21. Owen R. Floody, " Hormones and Aggression in Female Mammals,"
Svare, age, iinde, sf. 51, 52.

Blm 12
Caenis'e Tecavz
1. Elizabeth Wyckoff, ev. (Chicago: University of Chicago Press, 1954),
satr 781 .
2. David Grene, translator (Chicago: University of Chicago Press, 1942),
sahr 1268.
3. Ovid, Metamorphoses, ev. Frank Justus Miller (Cambridge: Harvard
University Press / Loeb Classical Library, 1916, 1976), Kitap Xll, sf.
192-195; Robert Graves, The Greek Myths (Harmondsworth, Middle
sex, England: Penguin Books, 1955, i960), Cilt 1, sf. 260-262; Froma
Zeitlin, "Configurations of Rape in Greek Myth," Sylvana Tomaselli
ve Roy Porter, edl., Rape: An Historical and Social Enquiry (Oxford and
New York: Basil Blackwell, 1 986) iinde, sf. 1 33, 134.
4. Bbreklerin stndeki adrenal bezin korteksinde daha az androjen
retilir.

514
 Notlar

5. R. M. Rose, 1. S. Bernstein ve J. W. Holaday, "Plasma Testosterone,

Dominance Rank, and Aggressive Behavior in a Group of Male Rhe
sus Monkeys," Nature 23 1 (1971), sf. 366-368; G. C. Eaton ve J. A.
Resko, "Plasma Testosterone and Male Dominance in a Japanese
Macaque (Macaca fuscata) Troop Compared with Repeated Measu
res of Testosterone in Laboratory Males," Hormones and Behavior 5
(1974), sf. 251 -259.
6. Peter Marler ve William J. Hamilton III, Mechanisms of Animal Behavi
or (New York: John Wiley & Sons, 1966), sf. 1 77.
7. D. Michael Stoddart, The Scented Ape: The Biology and Culture of Hu
man Odour (Cambridge: Cambridge University Press, 1990), sf. 1 36,
137, 163.
8. J. Money ve A. Ehrhardt, Man and Woman, Boy and Girl: The Diffe
rentiation and Dimorphism of Gender Identity from Conception to Matu
rity (Baltimore: Johns Hopkins University Press, 1972); J. Money ve
M. Schwartz, "Fetal Androgens in the Early Treated Adrenogenital
Syndrome of 46XX Hermaphroditism: lnfluence on Assertive and
Aggressive Types of Behavior," Aggressive Behavior 2 (1976), sf. 19-
30; J. Money, M. Schwartz, ve V. C. Lewis, "Adult Erotosexual Sta
tus and Fetal Hormonal Masculinization and Dernasculinization,"
Psychoneuroendocrinology 9 (1984), sf. 405-414; Sheri A. Berenbaum
ve Melissa Hines, "Early Androgens Are Related to Childhood Sex
Typed Toy Preferences," Psychological Science 3 (1992), sf. 203-206.
9. Aristotle, Generation of Animals, in The Oxford Translation of Aristot
le, W. D. Ross, ;ev. ve ed. (Londra: Oxford University Press, 1928),
73728.
10. Stefan Hansen, "Mechanisms Involved in the Control of Punished
Responding in Mother Rats," Hormones and Behavior 24 (1990), sf.
186-197.
1 1 . Mary Midgley, Beast and Man (Ithaca, NY: Cornell University Press,
1978), sf. 39.
1 2. John Sparks ve Tony Soper, Parrots: A Natural History (New York:
Facts on File, 1990), sf. 90.
13. Owen R. Floody, "Hormones and Aggression in Female Mammals,"
Bruce B. Svare, ed., Hormones and Aggressive Behavior (New York:
Plenum Press, 1983) iinde, sf. 44-46.
14. Alfred M. Dufty, Jr., "Testosterone and Survival: A Cost of Ag-
gressiveness?" Hormones and Behavior 23 (1 989), sf. 1 85-1 93.
15. Hansen, age.
16. Lester Grinspoon, Harvard Medical School, zel iletiim, 1 991.
17. John C. Wingfield ve M. Ramenofsky, "Testosterone and Aggressive
Behaviour During the Reproductive Cycle of Male Birds," R. Gil
les ve J. Balthazart, edl., Neurobiology (Berlin: Springer-Verlag, 1985)
iinde, sf. 92-104.

515
Atalarmzn Glgesinde

18. Stephen T. Emlen, Comell University, private communication,

1991 .
19. R. L. Sprott, "Fear Communication via Odor in Inbred Mice," Psyclw
logical Reports 25 (1 96'9), sf. 263-268; John F. Eisenberg ve Devra G.
Kleiman "Olfactory Co:nmunication in Mammals," Annual Review
of Ecology and Systematics 3 (1972) iinde, sf. 1-32.
20. Bu klasik deneyler Konrad Lorenz (1 939) ve Nikko Tinbergen
(1948) tarafndan yaplmhr. Daha sonra yaplan arahrmalar civ
civlerin ve kaz yavrularnn zamanla siletlere alhn ve daha
az korktuunu gsterir. Wolfgang Schleidt ("ber die Auslsung
der Flucht vor Raubvgeln bei Truthhnern," Die Naturwissens
chaften 48 ( 1 961], sf. 1 41 -142) yerdeki kularn her yabanc ve uan
siletten korktuunu, uan kazn zararsz imgesine altn ama
ahin siletinden korkmaya devam ettiini gzlemlemitir. Bu
kk ocuklarn yabanclardan ve "canavarlardan" korkmasna
benzemektedir.
21 . Peter Marler, "Communication Signals of Animals: Emotion or Refe
rence?" Comell niversitesi Psikoloji Blm, Yznc Yldnm
Konferans'nda yaplan Konuma, 20 Temmuz 1991 .
22. Marcel Gyger, Stephen J. Karakashian, Alfred M. Dufty, Jr., ve Peter
Marler, "Alarm Signals in Birds: The Role of Testosterone," Hormo
nes and Behavior 22 (1988), sf. 305-314.
23. Stoddart, age, sf. 1 16-119.
24. Burada bahsedilen kimyasallar gamna aminobtirik asit ve sero
tonindir. Kr., m., Jon Franklin, Molecules of the Mind (New York:
Laurel / Dell, 1987), sf. 155-157.
25. Heidi H. Swanson ve Richard Schuster, "Cooperative Social Coordi
nation and Aggression in Male Laboratory Rats: Effects of Housing
and Testosterone," Hormones and Behavior 21 (1 987), sf. 31 0-330.

Blm 13
Olma Okyanusu
1. Edward Conze, ed., Buddhist Scriptures (Harmondsworth, UK: Pen
guin, 1959), sf. 241 .
2. Topluluktaki yeni mutasyonun artma oran balangta olduka ya
vatr. James F. Crow'a gre bin kuak gen frekanslarnn, O,OOl'den
(neredeyse hikimse) 0,9'a (neredeyse herkes) kmas iin gereken
saydr.
3. Sewall Wright, Evolution and the Genetics of Populations: A Treatise in
Four Volumes, Cilt 4, Variability Within and Among Natural Populations
(Chicago: The University of Chicago Press, 1978); Wright, Evolution:
Selected Papers, ed . William B. Provine (Chicago: The University of
Chicago Press, 1986); Wright, "Surfaces of Selective Value Revisi
ted," The American Naturalist 131 Oanuary 1988), sf. 1 15-123; William

516
 Notlar

B. Provine, Sewall Wright and Evolutionary Biology (Chicago: Univer

sity of Chicago Press, 1986); J. F. Crow, W. R. Engels, ve C. Dennis
ton, "Phase Three of Wright's Shifting-Balance Theory," Evolution 44
(1990), sf. 233-247. Ayrca bkz., Roger Lewin, "The Uncertain Perils
of an Invisible Landscape," Science 240 (1988), sf. 1405, 1406.
4. Cari Sagan, "Croesus and Cassandra: Policy Responses to Global
Change," American /ournal of Physics 58 (1990), sf. 721-730.
5. Plutarch, "Antony," The Lives of the Noble Grecians and Romans, ev.
John Dryden ve Arthur Hugh Clough (New York: The Modem Lib
rary, 1932), sf. 1 1 19.
6. Stewart Henry Perowne, "Cleopatra," Encyclopaedia Britannica, 15.
Basm (1 974), Macropaedia, Cilt 4, sf. 712.
7. Graham Bell, Sex and Death in Protozoa: The History of an Obsession
(Cambridge: Cambridge University Press, 1988), sf. 65-66 .
8. K. Ralls, J. D. Ballou, ve A. Templeton, "Estimates of Lethal Equiva
lents and Cost of Inbreeding in Mammals," Conserua tion Biology 2
(1988), sf. 185-193; P. H. Harvey ve A. F. Read, "Copulation Genetics:
When Incest Is Not Best," Nature 336 (1988), sf. 514-515.
9. James L. Gould ve Carol Grant Gould, Sexual Selection (New York:
W. H. Freeman, 1989), sf. 64.
10. Anne E. Pusey ve Craig Packer, "Dispersal and Philopatry," Bar
bara B. Smuts, Dorothy L. Cheney, Robert M. Seyfarth, Richard W.
Wrangham, ve Thomas T. Struhsaker, edl., Primate Societies (Chica
go: University of Chicago Press, 1986) iinde, Blm 21, sf. 263.
1 1 . P. H. Harvey ve K. Ralls, "Do Animals Avoid Incest?" Nature 320
(1986), sf. 575, 576; D. Charlesworth and B. Charlesworth, "Inbre
eding Depression and Its Evolutionary Consequences," Annual Re
view of Ecology and Systematics 18 (1987), sf. 237-268. kinci referans
ensest tabusunun bitkilerde nasl zorla oluturulduunun zetini
vermektedir.
1 2. John Paul Scott ve John L. Fuller, Genetics and the Social Be-havior of
the Dog (Chicago: University of Chicago Press, 1965), sf. 406, 407.
13. William J. Schull ve James V. Neel, The Effects of Inbreeding on fapanese
Children (New York: Harper and Row, 1965).
14. Morton S. Adams and James V. Neel, "Children of Incest," Pediatrics
40 (1967), sf. 55-62.
15. Yeteri kadar uzun ayrlklarda, (kalabalk toplumlarda bile) izolas
yon farkllama yaratr. Pangaea daldnda ayn canl topluluu
nun farkl kara paralar zerinde kalan ksmlan birbirleriyle soy ii
reme yapamyordu ve bir kara parasnda oluturulan gen kombi
nasyonlar hemen dier kara parasna aktarlamyordu. Avustral
ya, Yeni Zellanda, Madagaskar, Galapagos gibi izole blgelerin ben
zersiz biyolojisi jeolojik izolasyona neden olan tektonik hareketlere
ve dier jeolojik nedenlere baldr.

517
Atalarmzn Glgesinde

16. George Gaylord Sirnpson, Tempo and Mode in Evolution (New York:
Columbia University Press, 1944), sf. 119.
17. Wright'la beraber grup seleksiyonunu varsaydmz kabul ediyo
ruz. Topluluklardaki optimum gen frekans zerine her argmanda
olaya bu ekilde yaklamal diye dnyoruz.
18. John Tyler Bonner, Tht Evolution of Culture in Animals (Princeton,
NJ: Princeton University Press, 1980): "Kltrmzn tohumlarn,
kkenlerini ve bildiimiz her eyi gemite bulabiliriz. Bu, kltr
mzn biyolojinin anlalmasndan her anlamda byk yarar sala
yaca anlamna geliyor." (Sf. 186).

Blm 14
Yeralb Dnyas
1. (Londra ve Edinburgh: Williams and Norgate, 1863), sf. 59.

Blm 15
Utandran Yansmalar
1. ev. E. Gumey Salter (Londra: J. M. Dent and Co., 1904), Blm Vlll,
sf. 85.
2. Kitap Ill, Blm 30 (1781 basmna dipnot olarak eklenmitir); evi
ri; Arthur O. Lovejoy in The Great Chain of Being: A Study of the His
tory of an idea (Cambridge, MA: Harvard University Press, 1953), sf.
235 .

3. Hanno'nun keif gezisi iin bkz. Jacques Ramin, "The Periplus of

Hanno, " British Archaeologial Reports, Supplementary Series 3 (Ox
ford: 1976). Hanno ve adamlarnn hangi maymun trn katlettii
zerine akademik tarbmalar iin bkz. William Coffmann McDer
mott, The Ape in Antiquity (Baltimore: Johns Hopkins Press, 1938), sf.
51-55.
4. Aristotle, History of Animals, Kitap il, 8-9, 502-5Q2h, The Works of Aris
totle, Great Books edition, Cilt il, ed. W. D. Ross (Chicago: Encyclo
paedia Britannica, 1952) (ilk yaymc Oxford University Press) iin
de, sf. 24, 25.
5. H. W. Janson, Apes and Ape Lore in the Middle Ages and the Renaissance
(Londra: University of London, 1952).
6. Paul H. Barrett vdl., edl., Charles Darwin s Notebooks, 1836-1 844 (Itha
ca, N.Y.: Comell University Press, 1987), sf. 539.
7. Thomas N. Savage ve Jeffries Wyman, "Observations on the Extemal
Characters and Habits of the Troglodytes niger, by Thomas N. Sava
ge, M.D., and on its Organization, by Jeffries Wyman, M.D.," Boston
fournal of Natura/ History, Cilt iV, 1843-4; Thomas Henry Huxley'den
alntlanmtr, Mans Place in Nature and Other Anthropological Essays
(Londra ve New Yorlc: Mac-millan, 1901).
8. Alntlayan Keith Thomas, Man and the Natura/ World: A History of the

518
 Notlar

Modern Sensibility (New York: Pantheon Books, 1983), sf. 66.

9. William Congreve, 17e Way of tire World, ed. Brian Gibbons (New
Yorlc W. W. Norton, 1971), sf. 37, 42, 44.
10. 10 Temmuz 1695 tarihli mektup; William Congreve, Letters and Docu
ments, John C. Hodges, ed. (New York: Harcourt, Brace and World,
1964) iinde, sf. 178.
1 1 . Jeremy Collier, A Short View of tire lmmorality and Profaneness of tire
English Stage, ed. Benjamin Hellinger (New York: Garland Publis
hing, 1987) (ilk yaym Londra, 1698), sf. 13.
12. G. L. Prestige, 17e Life of Charles Gore: A Great Englishman (Londra:
William Heinemann, 1935), sf. 431, 432.
13. Aelian, alnblayan McDermott, age, sf. 76.
14. Londra Linneciler Topluluu (The Linnaean Society of Landon) is
mini Linnaeus'dan alyordu. Bu topluluk sayesinde Wallace'n ve
Oarwin'in kaleminden dnya doal seilimi ilk defa rendi.
15. Arthur O. Lovejoy, Tire Great Chain of Being: A Study of tire History of
an idea (Cambridge: Harvard University Press, 1953), sf. 235.
16. Letter to J. G. Gmelin, February 14, 1747, quoted in George Seldes,
17e Great Thoughts (New Yorlc Ballantine, 1985), sf. 247.
17. Thomas Henry Huxley, Evidence as to Mans Place in Nature (Londra
ve Edinburgh: Williams and Norgate, 1863), sf. 69, 70.
18. Age, sf. 102.
19. Quoted in Monroe W. Strickberger, Evolution (Bostoh: Jones and
Bartlett, 1990), sf. 57.
20. Michael M. Miyamoto ve Morris Goodman, "ONA Systematics and
Evolution of Primates," Annual Review of Ecology and Systematics 21
(1990), sf. 197-220. insanlarda beta-globinleri kodlayan genler 1 1 .
Kromozom zerindedir.
21. M. Goodman, 8. F. Koop, J. Czelusniak, O. H. A. Fitch, O. A. Tagle
ve J. L. Slightom, "Molecular Phylogeny of the Family of Apes and
Humans," Genome 31 (1989), sf. 316-335; ve Morris Goodman, zel
iletiim, 1992. ONA melezleme arabnnalannd a benzer sonular
elde edilmitir: C. G. Sibley, J. A. Com-stock ve J. E. Ahlquist, "ONA
Hybridization Evidence of Hom-inoid Phylogeny: A Reanalysis of
the Oata," /ournal of Molecular Evolution 30 (1990) sf. 202-236.
22. Strickberger, op cit., sf. 227, 228'deki verilere bkz.
23. m., Richard C. Lewontin, "The Oream of the Human Genome,"
New York Review of Books, May 28, 1992, sf. 31-40.
24. Donald R. Griffin, "Prospects for a Cognitive Ethology," Behavioral
and Brain Sciences 1 (4) (Oecember 1978), sf. 527-538.
25. Jane Goodall, 17e Chimpanzees of Gombe: Patterns of Behavior (Camb
ridge, MA: The Belknap Press of Harvard University Press, 1986);
Goodall, Through a Window: My Thirty Years with tire Chimpanzees
of Gombe (Boston: Houghton Mifflin, 1990); Toshisada Nishida ve

519
Atalanmzn Glgesinde

Mari.ko Hiraiwa-Hasegawa, "Chimpanzees and Bonobos: Coope

rative Relationships among Males,'' Barbara B. Smuts, Dorothy L.
Cheney, Robert M. Seyfarth, Richard W. Wrangham, ve Thomas T.
Struhsaker, editors, Primate Societies (Chicago: University of Chicago
Press, 1986) iinde Blm 15; Nishida, "Local Traditions and Cultu
ral Transmission," Smuts vdl., edl., age iinde Blm 38; Nishida,
ed., The Chimpanzees of the Mahale Mountains: Sexual and Life History
Strategies (Tokyo: University of Tokyo Press, 1990); Frans de Waal,
Chimpanzee Politics: Power and Sex among Apes (New York: Harper &
Row, 1982); de Waal, Peacemaking among Primates (Cambridge, MA:
Harvard University Press, 1989).
26. B. M. F. Galdikas, "Orangutan Reproduction in the Wild,'' C. E. Gra
ham, ed., Reproductive Biology of the Great Apes (New York: Academic
Press, 1981) iinde, sf. 281-300 .
27. Anne C. Zeller, "Communication by Sight and Smell," Barbara B.
Smuts, Dorothy L. Cheney, Robert M. Seyfarth, Richard W. Wrang
ham ve Thomas T. Struhsaker, editors, Primate Societies (Chicago:
University of Chicago Press, 1986) iinde Blm 35, sf. 438.
28. Jane Goodall, The Chimpanzees of Gombe: Patterns of Behavior, (Camb
ridge, MA: The Belknap Press of Harvard University Press, 1986), sf.
368.
29. Babil srgn srasnda srailoullan onlar esir alanlarn ocukla
rndan alnacak intikam iin yle diyordu:

Ey Sahilin kz, ne mutlu, bize yapbklarru sana detecek olana

Ne mutlu, onlarn ocuklarn alp, talara vurarak parala
yacak olana
(Mezmur 137:8,9)

30. Janis Carter, "A Joumey to Freedon," Smithsonian 1 2 (Nisan 1981),

sf. 90-101.
31. Goodall, The Chimpanzees of Gombe, sf. 490, 491 .
32. Thomas, age, (ref. 8), sf. 22.
33. Euripides, The Trojan Women, The Medea, ev. Gilbert Murray (New
York: Oxford University Press, 1906), sf. 59.

Blm 16
Maymunlann Yaam
1. Creg Whincup, ed. ve v., The Heart of Chinese Poetry (New York:
Anchor Press/ Doubleday, 1987), sf. 48.
2. empanze yaamna dair birincil kaynaklar Blm 14, 15 ve 16'da
Goodall, Nishida ve de Waal'dan alntlanmtr: Jane Goodall, The
Chimpanzees of Gombe: Patterns of Behavior (Cambridge, MA: The
Belknap Press of Harvard University Press, 1986); Goodall, Through
a Window: My Thirty Years with the Chimpanzees of Gombe (Boston:

520
 Notlar

Houghton Mifflin, 1990); Toshisada Nishida ve Mariko Hiraiwa

Hasegawa, "Chimpanzees and Bonobos: Cooperative Relations
hips among Males," Barbara B. Smuts, Dorothy L. Cheney, Robert
M. Seyfarth, Richard W. Wrangham, ve Thomas T. Struhsaker, edl.,
Primate Societies (Chicago: University of Chicago Press, 1986) iinde
Blm 15; Nishida, "Loca) Traditions and Cultural Transmission,"
Smuts vdl., edl., age, iinde Blm 38; Nishida, editor, The Chimpan
zees of the Mahale Mountains: Sexual and Life History Strategies (Tokyo:
University of Tokyo Press, 1 990); Frans de Waal, Chimpanzee Poli
tics: Power and Sex among Apes (New York: Harper & Row, 1 982); de
Waal, Peacemaking among Primates (Cambridge, MA: Harvard Uni
versity Press, 1989). Aynca bkz. Smuts, vdl., dier blmler.
3. Blm III, dize 1.
4. Frans de Waal, Peacemaking among Primates (Cambridge, MA: Har
vard University Press, 1989), sf. 49.
5. Frans de Waal, Chimpanzee Politics: Power and Sex among Apes (New
York: Harper & Row, 1982), sf. 37, 38.
6. Ak mevsiminde pembe popolarla ilgili Darwin'in argman: "nsa
nn Treyii' nde cinsel seilim zerine tarbbm gibi, baz maymun
larda arka taraflarn ve bitiik yerlerin canl bir renk almas olduka
kafam kartrmt. Bu blmler bir cinste dierinden daha canl
renklerdeydi ve ak mevsiminde daha da parlaklayordu. Renkle
rin cinsel ekimi saladna karar verdim. Belki samayd ama d
nnce bir tavuskuunun kuyruunu amas ne kadar artcysa
maymunun da parlak krmz yerlerini gstermesi ancak o kadar
arbc olabilirdi. O zamanlar maymunlarn eleme srasnda bu
blgelerini gsterdiine dair bir kanbm yoktu ve kularda erkek
lerin sslerinin diileri ekmeye yaradn bilmek kant salamak
tadr . . . . Joh. von Fischer ... Cynopithecus nigery ve Macacus rhesus
ve ne-mestrinus gibi maymun trlerinin, tm hayvanlarda az ok
renkli olan bedenlerinin bu ksmn, selamlamak iin ona ve dier
insanlara evirdiini bulmutu. Macacus rhesus'u tedavi etmek iin
urat, be yl boyunca yannda tuttu ve sonunda maymunu bu hu
yundan vazgeirmeyi baard. Bu maymunlar yeni bir maymunla
tantnda zellikle bu ekilde davranr, bir yandan srtr. Bu ha
reketi maymun arkadalarna da yaparlar, karlkl bir gsteriden
sonra beraber oynamaya balarlar . . . . "Bu davran yetikinlerde
cinsel duygularla da ilikilidir, von Fischer Cynopithecus niger di
isini seyrediyordu ve dii birka gndr homurdanarak kpkrmz
olmu arkasn gsteriyordu. Daha nce byle bir davran gzlem
lememitim. Bunu gren erkek tedirginleiyor, kafesin parmaklk
larn sallyor ve diinirkine benzer sesler karyordu. Von Fischer
kayalk yerlerde bu renklerin uzaktan cinsiyeti tanmaya yarad
n gzlemlemitir. Maymunlar sr halinde gezdiirden cinslerin

521
Atalarmzn Glgesinde

birbirini tanm as iin bir neden olmadn dnmem gerekirdi.

Yzde ve arkada bu canl renkler cinsel bir ss ve cazibe anlamna
gelmektedir. (Charles Darwin, "Supplemental Note on Sexual Selec
tion in Relation to Monkeys," Nature, November 2, 1876, sf. 18.)
7. R. M. Yerkes ve J. H. Elder, "Oestrus, Receptivity and Mating in
the Chimpanzee," Comparative Psychology Monographs 13 (1936), sf.
1-39.
8. Helen Fisher, "Monogamy, Adultery, and Divorce in Cross-Species
Perspective," Michael H. Robinson ve Lionel Tiger, edl., Man and Be
ast Revisited (Washington ve Londra: Smithsonian lnstitution Press,
1991) iinde, sf. 98.
9. de Waal, Peacemaking among Primates, sf. 82.
1 0. Sarah Blaffer Hrdy, "The Primate Origins of Human Sexuality," Ro
bert Bellig and George Stevens, edl., Nobel Conference XXIII: The Evo
lution of Sex (San Francisco: Harper &: Row, 1988) iinde, sf. 112 ff.
1 1 . Kelly J. Stewart ve Alexander H. Harcourt, "Gorilla s: Variation in
Female Relationships," Barbara B. Smuts, Dorothy L. Cheney, Ro-

bert M. Seyfarth, Richard W. Wrangham ve Thomas T. Struhsaker,

editors, Primate Societies (Chicago: University of Chicago Press, 1986)
iinde Blm 14, sf. 163.
12. Nicholas Davies'in Britanya'daki almas. Stephen Emlen anlab
yor. zel iletiim, 1991 .
13. Emily Martin, "The Egg and the Sperm: How Science Has Con
structed a Romance Based on Stereotypical Male-Female Roles,"
Signs: fournal of Women in Culture and Society 16 (1991 ), sf. 485-501 .
14. B u o kadar d a doru deildir nk sperm hcrelerinin zelliklerini
belirleyen, sperm hcrelerinin tad, sonraki jenerasyonu olutur
makla grevli ONA talimatlar deil, babalarn genleridir. Sperm
rekabeti primatlar bata olmak zere bu hayvanlar iin nemlidir.
Birden fazla erkek diiyle beraber olduundan rekabet de fazladr.
15. Goodall, The Chimpanzees of Gombe, sf. 366 .
16. H[ippolyte] A. Taine, History of English Literature, c;ev. H. van Laun,
ikinci bask (Edinburgh: Edmonston and Douglas, 1872), Cilt 1, sf.
340.
17. Jacqueline Goodchilds ve Gail Zellman, "Sexual Signaling and Se
xual Aggression in Adolescent Relationships," Pornography and Se
xual Aggression, Neil Malamuth and Edward Donnerstein, edl. (New
York: Academic Press, 1984) iinde.
18. Neil Malamuth, "Rape Proclivity among Males," fournal of Social Is
sues 37 (1981), sf. 138-157; Malamuth, "Aggression against Women:
Cultural and lndividual Causes," Malamuth ve Donnerstein, editr
ler, age.
19. En kapsaml ulusal anket the National Victim Center ile the Crime
Victims Research and Treatment Center of the Medical University of

522
 Notlar

South Carolila sponsorluunda yapld, Salk ve nsan Hizmetle

ri Servisi de finansal destei salad. Bkz. David Johnston, "Survey
Shows Number of Rapes Far Higher than Official Figures," New York
Times, Nisan 24, 1992, sf. A14.
20. Esaret ve tecavz pornografide popler temalardr ve erkek seyirci
iin tasarlanr. ngiltere, Fransa, Almanya, Gney Amerika, Japon
ya ve ABD duruma rnek tekil eder. Japon pornolannda liseli kza
tecavz tekrarlanan bir konudur. (Paul Abramson and Haruo Ha
yashi, "Pornography in Japan," Malamuth ve Donnerstein, edl., age,
iinde).
21 . Robert A. Prentky ve Vernon L. Quinsey, Human Sexual Aggression:
Current Perspectives, the Annals of the New York Academy of Sci
ences, Cilt 528 (New York: New York Academy of Sciences, 1988);
Howard E. Barbaree ve William L. Marshall, "The Role of Male
Sexual Arousal in Rape: Six Models," /ournal of Consulting and Cli
nical Psychology 59 (1991), sf. 621-630; Gene Abel, J. Rouleau ve J.
Cunningham-Rather, "Sexually Aggressive Behavior," Modern Legal
Psychiatry and Psychology, A. L. McGarry ve S. A. Shah, edl. (Phi
ladelphia: Davis, 1985) iinde; Gene Abel, alnblayan Faye Knopp,
Retraining Adult Sex Offenders: Methods and Models (Syracuse, NY:
Safer Society Press, 1984), sf. 9.
22. rn., Lee Ellis, "A Synthesized (Biosocial) Theory of Rape," ]ournal
of Consulting and Clinical Psychology 59 (1991), sf. 631-642.
23. rn., Susan Brownmiller, Against Our Will: Men, Women and Rape
(New York: Simon & Schuster, 1975); Judith Lewis Herman, "Con
sidering Sex Offenders: A Model of Addiction," Signs: /ournal of Wo
men in Culture and Society 13 (1988), sf. 695-724.
24. Lee Ellis, Theories of Rape (New York: Hemisphere, 1989).
25. Peggy Reeves Sanday, "The Socio-Cultural Context of Rape: A
Cross-Cultural Study," /ournal .of Social Issues 37 (1981), sf. 5-27.

Blm 17
Fatihe Nasihat
1. (Londra ve Edinburgh : Williams and Norgate, 1 863), sf. 105.
2. Sarah Blaffer Hrdy, "Raising Darwin's Consdousness: Fema
les and Evolutionary Theory," Robert Bellig and George Stevens,
editors, Nobel Conjerence XXIII: The Evolution of Sex (San Fran
dsco: Harper & Row, 1988) iinde, sf. 161.
3. John Paul Scott, "Agonistic Behavior of Primates: A Comparative
Perspective," Ralph L. Holloway, ed., Primate Aggression, Territoria
lity, and Xenophobia: A Comparative Perspective (New York: Academic
Press, 1974) iinde, zellikle sf. 427; Shirley C. Strum, Almost Hu
man: A ]ourney into the World of Baboons (New York: Random House,
1987).

523
Atalarmzn Glgesinde

4. Dorothy L. Cheney, "Interactions and Relationships Between Gro

ups," Barbara B. Smuts, Dorothy L. Cheney, Robert M. Seyfarth,
Richard W. Wrangham, and Thomas T. Struhsaker, edl., Primate So
deties (Chicago: University of Chicago Press, 1986) iinde Blm 22,
sf. 281 .
5. Solly Zuckennan, The Social Life ofMonkeys and Apes (New York: Har
court, Brace, 1932), sf. 49, 50.
6. Solly Zuckerman, From Apes to Warlords (New York: Harper &: Row,
1978), sf. 39.
7. Age, sf. 12.
8. F. W. Fitzsimons, The Natural History of South Africa, Cilt 1, Mammals
(Londra: Longmans, Green, 1919), alntlayan Zuckerman, The Social
Life of Monkeys and Apes, sf 293.
9. Zuckennan, From Apes to Warlords, sf. 220 219 ve dipnot, sf. 220.
,

10. Zuckerman, The Social Life of Monkeys and Apes, sf. 228, 229.
1 1 . Age, sf. 237.
12. Scott, age; H. Kummer, Social Origin of Hamadryas Baboons (Chicago:
University of Chicago Press, 1968).
13. Zuckerman, From Apes to Warlords, sf. 41.
14. Age, sf. 42.
15. Zuckennan, The Social Life of Monkeys and Apes, sf. 148.
16. Hrdy, age, (ref. 2), sf. 163.
17. Donna Robbins Leighton, "Gibbons: Territoriality and Monogamy,"
Smuts vdl., edl., age, iinde Blm 12 sf. 135-145.
18. Randall Susman, ed., The Pygmy Chimpanzee: Evolutionary Biology and
Behavior (New York: Plenum, 1984).
19. Frans de Waal, Peacemaking among Primates (Cambridge, MA: Har
vard University Press, 1989), sf. 1 81 .
20. Toshisada Nishida ve Mariko Hiraiwa-Hasegawa, "Chimpanzees
and Bonobos: Cooperative Relationships among Males," Smuts vdl.,
edl., age, iinde Blm 15, sf. 167.
21 . Charles Darwin, The Descent of Man and Selection in Relation to Sex
(New York: The Modem Library, n.d.) (ilk yaym 1871 ) sf. 396, 397.
Pliny ve Aelian sarhoken yakalanabilecek arap maymunlar ze
rine yazmh.
22. Edward O. Wilson, Sociobiology: The New Synthesis (Cambridge, MA:
The Belknap Press of Harvard University Press, 1975), sf. 538.
23. Irenaus Eibl-Eibesfeldt, The Biology of Peace and War. Men, Animals,
and Aggression, eviri; Eric Mosbacher (New York: The Viking Press,
1979) (ilk kez Krieg und Frieden adyla 1975'te R. Piper tarafndan
Mnih'te yaymland), sf. 108.
24. Paul D. MacLean, "Special Award Lecture: New Findings on Brain
Function and Sociosexual Behavior," Joseph Zubin ve John Money,
editors, Contemporary Sexual Behavior. Critical lssues in the igyos (Balti-

524
 Notlar

more: The Johns Hopkins University Press, 1973) iinde Blm 4, sf.
65.
25. Barbara B. Smuts, "Sexual Competition and Mate Choice," Barba
ra B. Smuts, Dorothy L. Cheney, Robert M. Seyfarth, Richard W.
Wrangham ve Thomas T. Struhsaker, edl., Primate Societies (Chicago:
University of Chicago Press, 1986) iinde Blm 31, sf. 392.
26. Sarah Blaffer Hrdy, "The Primate Origins of Human Sexuality, "Ro
bert Bellig ve George Stevens, editrler, Nobel Conference XXIII: The
Evolution of Sex (San Francisco: Harper & Row, 1988).
27. Alison F. Richard, "Malagasy Prosimians: Female Dominance,"
Smuts vdl., edl., age, iinde Blm 3, sf. 32. Pasajdaki alnh iin re
ferans: A. Jolly, "The Puzzle of Female Feeding Priority," M. Small,
ed., Female Primates: Studies by Women Primatologists (New York:
Alan R. Liss, 1984) iinde, sf. 198.
28. Toshisada Nishida ve Mariko Hiraiwa-Hasegawa, "Chimpanzees
and Bonobos: Cooperative Relationships among Males," Smuts vdl.,
edl., age, iinde Blm 15, sf. 174.
29. Mireille Bertrand, Bibliotheca Primatologica, Number 1 1, The Be
havioral Repertoire of the Stumptail Macaque: A Descriptive and Compa
rative Study (Basel: S. Karger, 1969), sf. 191 .
30. Frans de Waal, Peacemaking among Primates (Cambridge, MA: Har
vard University Press, 1989), sf. 153, 154.
31 . Frank E. Poirier, "Colobine Aggression: A Review," Ralph L. Hollo
way, editr, Primate Aggression, Territoriality, and Xenophobia: A Com
parative Perspective (New York ve Londra: Academic Press, 1974), sf.
146-147, 130-131, 140-141 .
32. Sherwood L. Washburn, "The Evolution of Human Behavior,"
in John D. Roslansky, editor, The Uniqueness of Man (Amsterdam:
North-Holland, 1969), sf. 170.
33. Robert M. Seyfarth, "Vocal Communication and lts Relation to Lan
guage," Smuts vdl., edl., age, iinde Blm 36, sf. 444, 450, 445.
34. P. D. MacClean, "New Findings on Brain Function and Sodo-sexual
Behavior," Contemporary Sexual Behavior, Zubin ve Money, edl., age,
iinde.
35. Solly Zuckerman, The Social Life of Monkeys and Apes (New York:
Harcourt, Brace, 1932), sf. 259.
36. Darwin, age, sf. 449.
37. Zuckerman, age, sf. 474.
38. Patricia L. Whitten, "Infants and Adult Males," Smuts vdl., edl., age,
iinde Blm 28, sf. 343, 344 .

Blm 18
Makaklann Arimefi
1. ev. John Dryden ve Arthur Hugh Clough (New York: The Modern
Library, 1932), sf. 378, 379.

525
Atalarmzn Glgesinde

2. Wendy Bailey ve Morris Goodman'n almas; Morris Goodman'n

zel iletiimi, 1992. Bkz. ref. 12.
3. Michael M. Miyamoto ve Morris Goodman, "DNA Systematics and
Evolution of Primates," Annual Review of Ecology and Systematics 21
(1990), sf. 197-220.
4. Marc Godinot and Mohamed Mahboubi, "Earliest Known Simian
Primate Pound in Algeria," Nature 357 (1992), sf. 324-326.
5. Leonard Krishtalka, Richard K. Stucky ve K. Christopher Beard,
"The Earliest Fossil Evidence for Sexual Dimorphism in Primates,"
Proceedings of tle National Academy of Sciences of tle United States of
America 87 (13) (Temmuz 1990), sf. 5223-5226.
6. Bcek yiyen hayvanlarda beynin hacminin yzde 9'u (primatlarn
atalarna benzediini varsayabileceimiz kk memeliler) koku
larla ilgilidir. Prosimiyenler iin bu say yzde 1,8, maymunlar iin
yzde 0,5 ve byk maymunlar iin yzde 0,07'dir. insan iin bu
yzde O,Ol'dir yani beyin hacmimizin on binde biri kokuya adan
mtr. (H. Stephan, R. Bauchot ve O. ]. Andy, "Data on Size of
the Brain and of Various Brain Parts in Insectivores and Prima
tes," in The Primate Brain, C. Noback and W. Montagna, edl. [New
York: Appleton-Century-Crofts, 1970], sf. 289-297.) Bcek yiyen
hayvanlarda beynin ana grevlerinden biri kokuyla ilgilidir. Gn
lk deneyim sz konusu olduunda koku dnyay alglamamzda
neredeyse belirsiz bir alglama biimidir. Kpeklere oranla insan
larn havadaki btrik asidin kokusunu alabilmesi iin, kokunun
10 milyon kere daha fazla olmas gereklidir. Asetik asit iin koku
200 milyon, kaproik asit iin 100 milyon, etil merkaptan iinse 2000
kere fazla olmaldr. (R. H. Wright, The Sense of Smell [Londra: Ge
orge Ailen &: Unwin, 1964]; D. Michael Stoddart, The Scented Ape:
The Biology and Culture of Human Odour [Cambridge: Cambridge
University Press, 1990), Tablo 9.1, sf. 235.)
7. ]. Terborgh, "The Sodal Systems of the New World Primates: An
Adaptationist View," J. G. Else ve P. C. Lee, edl., Primate Ecology and
Conservation (Cambridge: Cambridge University Press, 1986) iinde,
sf. 199-21 1 .
8 . H . Sigg, "Differentiation of Female Positions i n Hamadryas One
Male-Units," Zeitschrift fiir Tierpsychologie 53 (1980), sf. 265-302.
9. Connie M. Anderson, "Female Age: Male Preference and Repro
ductive Success in Primates," International /ournal of Primatology 7
(1986), sf. 305-326.
10. Dorothy L. Cheney ve Richard W. Wrangham, "Predation," Bar
bara B. Smuts, Dorothy L. Cheney, Robert M. Seyfarth, Richard W.
Wrangham, and Thomas T. Struhsaker, editrler, Primate Societies
(Chicago: University of Chicago Press, 1 986) iinde Blm 19, sf.
227-239.

526
 Notlar

11 . Susan Mineka, Richard Keir ve Veda Price, "Fear of Snakes in Wild

and Laboratory-reared Rhesus Monkeys (Macaca mulatta}," Animal
Learning and Behavior 8 (4) (1980), sf. 653-663.
12. Wendy J. Bailey, Kenji Hayasaka, Christopher G. Skinner, Susanne
Kehoe, Leang C. Sien, Jerry L. Slighton ve Morris Goodman, "Re
examination of the African Hominoid Trichotomy with Additio
nal Sequences from the Primate (3-Globin Gene Ouster," Molecu
lar Phylogenetics and Evolution, 1993. Ayrca bkz. C. G. Sibley, J. A.
Comstock ve J. E. Ahlquist, "ONA Hybridization Evidence of Homi
nid Phylogeny: a Reanalysis of the Data," fournal of Molecular Evolu
tion 30 (1990), sf. 202-236.
13. Toshisada Nishida, "Local Traditions and Cultural Transmission,"
Smuts vdl., edl., age, iinde Blm 38, sf. 467, 468. lk tarhmalardan
biri iin bkz. S. Kawamura, "The Process of Subculture Propagation
Among Japanese Macaques," fournal of Primatology 2 (1959), sf. 43-
60. Ayrca bkz. Kawamura, "Subcul-tural Propagation Among Japa
nese Macaques," Primate Social Behavior, C. A. Southwick, ed. (New
York: van Nbstrand, 1963) iinde; ve A. Tsumori, "Newly Acquired
Behavior and Social lnteraction of Japanese Monkeys," Social Com
munication Among Primates, S. Altman, ed. (Chicago: University of
Chicago Press, 1982) iinde.
14. Masao Kawai, "On the Newly-Acquired Pre-Cultural Behavior of
the Natural Troop of Japanese Monkeys on Koshima lslet," Primates
6 (1965), sf. 1 -30.
15. Bulgular genel kabul gren ve ispatlanmam Yznc Maymun
fenomenine yol amtr. (Lyall Watson, Lifetide [New York: Simon
and Schuster, 1979]; Ken Keyes, Jr., The Hundredth Monkey [Coos
Bay, OR: Vision, 1982]). Patatesin ykanmas makak kolonisine
yavaa yaylmtr, yaylma kritik bir snra geldiinde, Yznc
Maymun teknii rendiinde bir gecede dier herkes tarafndan
renildii ve paranormal kolektif bilinle ilgili olduu iddia edil
mektedir. nsan toplumu iin buradan sonular kmaktadr. nsa
nn iini stan bu konuyla alakal hibir kant olmamas zcdr.
(Ron Amuhdson, "The Hundredth Monkey Phenomenon," The
Hundredth Monkey and Other Paradigms of the Paranormal, Kendrick
Frazier, editor [Buffalo, N.Y.: Prometheus, 1991] iinde, sf. 1 71-
181 .)
16. nc fiziki Max Planck yeni kuantum teorisine gsterilen byk
diren karsnda, ne kadar aklama yaplrsa yaplsn, radikal ve
yeni fikirlerin kabul iin bir kuak gemesi gerektiini sylemitir.
17. William Coffmann McDermott, The Ape in Antiquity (Baltimore:
Johns Hopkins Press, 1 938).
18. Julian Huxley, The Uniqueness of Man (Londra: Chatto and Win-dus,
1943), sf. 3.

527
Atalanmzn Glgesinde

19. B. T. Gardner ve R. A. Gardner, "Comparing the Early Utterances

of Child and Chimpanzee, " A. Pick, editr, Minnesota Symposium in
Child Psychology (Minneapolis, MN: University of Minnesota Press,
1974 ) iinde, Cilt 8, sf. 3-23.
20. H. S. Terrace, L. A. Pettito, R. J. Sanders, ve T. G. Bever, "Can an Ape
Create a Sentence?" Science 206 ( 1979), sf. 891-902; C. A. Ristau ve O.
Robbins, "Cognitive Aspects of Ape Language Experiments," O. R.
Griffin, ed., Animal Mind-Human Mind (Report of the Dahlem Work
shop on Animal Mind-Human Mind, Berlin, March 22-27, 1981 )
(Berlin: Springer-Verlag, 1 982) iinde, sf. 317.
21. Herbert S. Terrace, Nim (New York: Knopf, 1979 ); H. S. Terrace, L. A.
Pettito, R. J. Sanders ve T. G. Bever, "Can an Ape Create a Sentence?"
Science 206 ( 1979), sf. 891-902; Robert M. Seyfarth, "Vocal Commu
nication and lts Relation to Language," Smuts vdl., edl., age, iinde
Blm 36.
22. David Premack, Intelligence in Ape and Man (Hillsdale, NJ: Erl-baum,
1976) .
23. O. J. Gillan, D. Premack ve G. Woodruff, "Reasoning in the Chim
panzee: 1. Analogical Reasoning," ]ournal of Experimental Psychology
and Animal Behavior 7 ( 1981 ), sf. 1-17; O. J. Gillan, "Reasoning in the
Chimpanzee : il. Transitive Inference," age, sf. 150-164.
24. David Premack ve G. Woodruff, "Chimpanzee Problem-solving: A
Test for Comprehension," Science 202 ( 1978 ), sf. 532-535; Premack ve
Woodruff, "Does the Chimpanzee Have a Theory of Mind?" Behavi
or and Brain Sciences 4 ( 1978 ), sf. 515-526.
25. Erken giriilmi ama snrl kalm bir aba: Duane M. Rumbaugh,
Timothy V. Gill ve E. C. von Glasersfeld, "Reading and Sentence
Completion by a Chimpanzee (Pan)," Science 182 ( 1973), sf. 731-733;
James L. Pate ve Duane M. Rumbaugh, "The Language-Like Behavi
or of Lana Chimpanzee," Animal Learning and Behavior 1 1 ( 1983), sf.
134-1 38.
26. Bu alnh ve paragraf Derek Bickerton'n aydnlahc kitabm destek
lemektedir; Language and Species (Chicago: University of Chicago
Press, 1990 ) .
27. E. Sue Savage-Rumbaugh vdl., age (not 24) .
28. Eugene Linden, Silent Partners: The Legacy of the Ape Language Experi
ments (New York: Times Books, 1986), sf. 144, 145.
29. Jane Goodall, Through a Window (Boston: Houghton Mifflin, 1990),
sf. 13.
30. Linden, age, sf. 79, 81.
31 . Janis Carter, "Survival Training for Chimps: Freed from Keepers and
Cages, Chimps Come of Age on Baboon Island," The Smithsonian 19
( 1 ) Oune 1988), sf. 36-49.
32. Dnya' da yaayan empanze says elli bin civarndadr. empanze
ler de yok olma tehditi alhndadr.

528
 Notlar

33. il, 17, ev. Maxwell Staniforth (Harmondsworth, UK: Penguin Bo

oks, 1964); Michael Grant, ed., Greek Literature: An Antholcgy (Har
mondsworth, UK: Penguin Books, 1977) (ilk basrm Greek Literature in
Translation balyla Pelican Books, 1973), sf. 427.

BiJlm 19
insan Nedir?
1. Alnblayan Gavin Rylands de Beer, ed. "Darwin's Notebooks on
Transmutation of Species, Ksm IV: Fourth Notebook (October
1838-10 July 1839)," Bulletin of the British Museum (Natura[ History),
Historical Series (Londra) 2 (5) (1960), sf. 151-183; alnh (defterdeki
giriten 47) sf. 163.
2. Frank Roper, The Missing Link: Consul the Remarkable Chimpanzee
(Manchester: Abel Heywood, 1904). 30 milyon yl ncesine ait soyu
tkenmi bir primat, belki insanlarn ve empanzelerin atas, Viktor
yen entelektelliinin erefine Proconsul adn ald.
3. Mortimer J. Adler, The Difference of Mm and the Difference It Makes
(New York: Holt, Rinehart and Winston, 1967), sf. 84.
4. Theodosius Dobzhansky, Mankind Evolving (New Haven: Yale Uni
versity Press, 1962), sf. 339.
5. George Gaylord Simpson, The Meaning of Evolution (New Haven:
Yale University Press, 1949), sf. 284.
6. Adler, age, sf. 136.
7. Bu cevap ilk olarak Darwin'in arkada, botaniki ve evrimsel biyo
log Asa Gray tarafndan 1880'de Yale Divinity School'da bir ders
srasnda dile getirilmitir. (Natura! Science and Religion [New York:
Scribner's, 1880)).
8. Metaphysics, Materialism and the Evolution of Mind: F.arly Writings of
Charles Darwin, Paul H. Barrett tarafndan kopyalanm ve ek ak
lamalar yaplmhr. Yorumlayan Howard E. Gruber (Chicago: Uni
versity of Chicago Press, 1974), sf. 187.
9. zellikle nsann Treyii'nde.
10. Adam Smith, An Inquiry into the Nature and Causes of the Wealth of
Nations, Edwin Cannan, ed. (New York: Modem Library / Random
House, 1937), Blm il, "Of the Principle Which Gives Occasion to
the Division of Labour," sf. 13.
1 1 . Keith Thomas, Man and the Natural World: A History of the Modern
Sensibility (New York: Pantheon, 1983), sf. 31.
12. Frans de Waal, Peacemaking Among Primates (Cambridge, MA: Har
vard University Press, 1989), sf. 82.
13. Smith, age, sf. 14.
14. Tacitus, The Histories, ev. Alfred John Church ve William Jackson
Brodribb, Great Books of the Western World, Robert Maynard Hutc
hins, ed. (Chicago: William Benton / Encyclopaedia Britannica, 1952,
1977) Cilt 15, Kitap IV, 13, 1 7, sf. 269, 271 .

529
Atalarmzn Glgesinde

15. lnsanlan yaluzca bedensel farkllyla ayn tutan nermelerden biri

daha: "nsan yznn ortasnda belirgin bir izdme sahip tek
hayvandr." 18. yzyl esteti Uvedale Price. (Keith Thomas tarafn
dan alntlanm, age, sf. 32.) Belki tapirleri ve uzun burunlu may
munlar grmemiti ama -filleri de mi bilmiyordu?
16. Thomas Aquiras, Summa Theologica, Cilt I, eviri; Fathers of the Eng
lish Dominican Province, gzden geiren Daniel J. Sullivan, Great
Books of the Western World (Chicago: Encyclopaedia Britannica, 1952)
Cilt 19, kinci Ksm, Ksm I, 1. "Treatise on the Last End," Question
I, "On Man's Last End" (p. 610); Ksm I, il. "Treatise on Human
Acts," Question Xlll, "Of Choice" (sf. 673, 674); Question XVII, "Of
the Acts Commanded by the Will" (sf. 688).
17. Jakob von Uexhll, "A Stroll Through the Worlds of Animals and
Men: A Picture Book of Invisible Worlds" (1934), Claire H. Schiller,
ev. ve ed., lnstinctive Behavior: The Development ofa Modern Concept
(New York: International Universities Press, 1957) iinde Ksm I, sf.
42
18. John Dewey, Reconstruction in Philosophy (New York: Henry Holt,
1920), sf. 1 .
19. Hugh Morris, The Art of Kissing (1946), 4 7 sayfalk b u mtevaz ki
tap hibir yaync basmak istememitir.
20. Desmond Morris, The Naked Ape (New York: Dell, 1984) (ilk basm
1967 McGraw Hill; dzeltilmi basm 1983), sf. 62.
21. Donald Symons, The Evolution of Human Sexuality (New York: Ox
ford University Press, 1979), sf. 78, 79.
22. Gerritt S. Miller, "Some Elements of Sexual Behavior in Primates,
and Their Possible Influence on the Beginnings of Humar Social De
velopment," ]ournal of Mammalogy 9 (1928), sf. 273-293.
23. Gordon D. Jensen, "Humar Sexual Behavior in Primate Perspec
tive," Joseph Zubin ve John Money, editrler, Contemporary Sexual
Behavior: Critical Issues in the 1970s (Baltimore: The Johns Hopkins
University Press, 1973) iinde Blm 2, sf. 20.
24. Kr. age, sf. 22.
25. rn., K. Imanishi, "The Origin of the Humar Family: A Primatolo
gical Approach," ]apanese ]ournal of Ethnology 25 (1961), sf. 110-130
Oaponca); Toshisada Nishida, ed., The Chimpanzees of the Makale Mo
untains: Sexual and Life History Strategies (Tokyo: University of Tokyo
Press, 1990), sf. 10.
26. Filozof Johan Huizinga, Homo Ludens (Boston: Beacon, 1955).
27. Epictetus, The Discourses of Epictetus, ev. George Long, sf. 105-252,
Great Books of the Western World (Chicago: Encyclopaedia Britannica,
1952) Cilt 12, Kitap iV, Blm 1 1, "About Purity," sf. 240, 241 . (Kitap
III, Blm 7, Epiktetos baka bir zellik daha atfeder: utan ve utan
tan kzarmak.)

530
 Notlar

28. m., Jane Goodall, Through a Winduw: My Thirty Years with the Chim
panzees of Gombe (Boston: Houghton-Mifflin, 1990).
29. Plato, The Dilogues of Plato, ev.; Benjamin Jowett (Great Books of the
Western World), Laws, Cilt 7, Kitap Vll, sf. 715.
30. Goodall, age.
31. Charles Darwin, The Descent of Man and Selection in Relation to Sex
(New York: The Modem Library, n.d.) (ilk basn 1871) sf. 449.
32. Leo K. Bustad, "Man and Beast Interface: An Overview of Our In
terrelationships," Michael H. Robinson ve Lionel Tiger, edl., Man
and Beast Revisited (Washington ve Londra: Smithsonian Institution
Press, 1991), sf. 250.
33. Toshisada Nishida, "Local Traditions and Cultural Transmission,"
Barbara B. Smuts, Dorothy L. Cheney, Robert M. Seyfarth, Richard
W. Wrangham ve Thomas T. Struhsaker, editrler, Primate Societies
(Chicago: University of Chicago Press, 1986) iinde Blm 38, sf. 473.
34. Martin Daly ve Margo Wilson, Homicide (New York: Aldine de
Gruyter, 1988), sf. 187.
35. Owen Chadwick, The Secularization of the European Mind in the 1 9th
Century (Cambridge: Cambridge University Press, 1975), sf. 269.
36. Solly Zuckerman, The Socil Life of Monkeys and Apes (New York:
Harcourt, Brace, 1932), sf. 313.
37. Leslie A. White, "Human Culture," Encyclopaedi Britannica, Macro
paedi (1978), Cilt 8, sf. 1 152.
38. Toshisada Nishida, "A Quarter Century of Research in the Mahale
Mountains: An Overview," Nishida, ed., The Chimpanzees of the Ma
hale Mountains, Blm 1 sf. 34.
39. Henri Bergson, The Two Sources of Morality and Religion (New York:
Holt, 1935).
40. Nishida, age, (not 38), sf. 24. empanze ilalan primatologlar tara
fndan bamsz olarak kefedilmitir. (Ann Gibbons, "Plants of the
Apes," Science 255 ( 1 992), sf. 921). Endstri ncesi dnemde insanlar
da pek ok bitkiyi farkl amalarla kullanyordu. Botaniki Gillian
Prance ve meslektalar (zel iletiim, 1992), yamur ormannda ula
labilen aalarn yzde 95'inin ila yerine geebildiini, rnein
bir kk hindistan cevizi aacnn znn mantar ilac grevini
grdn kefetmitir.
41. m., Raymond Firth, Elements of Social Organisation (Londra: Watts
and Co., 1951 ), sf. 183, 184; D. Michael Stoddart, The Scented Ape: The
Biology and Culture ofHuman Odour (Cambridge: Cambridge Univer
sity Press, 1990), sf. 126.
42. Napoleon A. Chagnon, Yanomamo: The Fierce People (New York: Holt,
Rinehart, Winston, 1968), sf. 65.
43. Desmond Monis, The Biology of Art (Londra: Methuen, 1962); R. A.
Gardner ve B. T. Gardner, "Comparative Psychology and Language

531
Atalarmzn Glgesinde

Acquisition," K. Salzinger ve F. E. Denmarks, edl., Psyclwlogy: The

State of the Art (New York: Annals of New York Academy of Sciences,
1978), sf. 37-76; K. Beach, R. S. Fouts ve D. H. Fouts, "Representational
Art in Chimpanzees," Friends ofWaslwe, 3:2-4, 4:1-4. Kongo adnda bir
empanzenin yapb yal boya tablolar bugn zel koleksiyonlarda
yerini almtr. Resimler gsterili ve soyut bir ekspresyonizm sergiler
ve empanze eserleri arasnda en iyilerindendir.
44. Kular bir )rrtoy tanyp, hcum edebilir. (Yrho bir st isesi de
olabilir.) Yrtc drt kuak nce atalarn korkuttuysa, ku bugn
de ayn bilgiye sahiptir. St ielerine gelince, ngiltere' de bir mavi
batankararun st isesinin metal folyo kapan delip st imesin
den beri, lkedeki tm mavi batankaralarn ayn anda ve ayn e
kilde st imeye balad sylenmektedir. Oohn Tyler Bonner, The
Evolution of Culture in Animals [Princeton, NJ: Princeton University
Press, 1980].) Tabii ki kimse nc kuu tanmamaktadr. Bu durum
taklit ederek renmeyle aklanamayabilir. Zaten ak bir st isesi
ve yannda duran mutlu ku, saf kua bu fikri vermi olabilir. (D. F.

Sherry ve B. G. Galef, Jr., "Social Learning Without Imitation: More

About Milk Bottle Opening by Birds," Animal Behaviour 40 [1990],
sf. 987-989.)
45. Zuckerman, age, sf. 315, 316.
46. Nishida, "A Quarter Century of Research," sf. 12.
47. Ruhlar daha o zaman bilin sahibi olabilir miydi? Jeolojik zaman
boyunca bu kk yarahklara ruh enjekte eden sorumlu Tanr'nn
rol hem zor hem de randmansz olmaldr. Tasarm batan yapp,
kalan yaama brakmay akl edememi midir? Gizli, k ve evrensel
uygulama alaruna sahip fizik yasalarndan sorumlu tarn, biyolojiye
gelince bu kadar kt bir i karabilir mi? Kendi kendine remeyi
mkemmel bir ekilde bilen her mikrobu tek tek ele almak manhkl
mdr? Onun yerine Tanr'nn tek yapmas gereken ruhlara gerekli
bilgiyi DNA'ya kodlamaktr. Bylelikle ruhlar ve bilin kuaktan
kuaa geebilir ve Tarn belki de daha fazla dikkat gerektiren baka
ilerle ilgilenebilir. Ama eer DNA'daki bilgi yava bir evrim sre
ciyle geldiyse, veri enjeksiyonunu, genleri ya da ruhlar aklamak
iin bir Tanr neden gerekli olsun?
48. A. I. Hallowell, "Culture, Personality and Society," Anthropology To
day, A. L. Kroeber, ed. (Chicago: University of Chicago Press, 1953),
sf. 597-620; Hallowell, "Self, Society and Culture in Phylogenetic
Perspective," Evolution After Darwin, Cilt 2, S. Tax, ed . (Chicago:
University of Chicago Press, i960), sf. 309-371. Yalnzca insanlarn
zfarkndala sahip olduu ynnde bir anlay felsefi ve bilimsel
incelemeletde yer alr. m.; Kari R. Popper ve John C. Eccles, The
Self and Its Brain (New York: Springer, 1977).
49. G. G. Gallup, Jr., "Self-Recognition in Primates: A Comparative
Approach to the Bidirectional Properties of Consciousness," Ameri
can Psyclwlogist 32 (1977), sf. 329-338.

532
 Notlar

50. 13. yzyldan balayarak, ortaa Avrupa'snda ortak ikonografik

ve edebi bir tema maymunlarn aynada kendine bakmasdr. Kr. H.
W. Janson, Apes and Ape Lore in the Middle Ages and the Renaissance
(Londra: University of London, 1952), sf. 212 et seq.
51 . Montaigne, The Essays of Michel Eyquem de Montaigne, Kitap II, De
neme XII, "Apology for Raimond de Sebonde," ev. Charles Cot
ton, ed. W. Carew Hazlitt, Great Boolcs of the Western World (Chicago:
Encyclopaedia Britannica, 1952) Cilt 25, sf. 227. Montaigne Romal
Juvenal'den alnblar: "Hangi gl aslan, zayf olann hayatn alm
ki?" Ama daha nce deindiimiz gibi aslanlar rutin olarak ocuk
aslanlar ldrr. Bu erkei, hem kendinin olmayan ocuklara bak
maktan kurtarr, hem de diiyi tekrar kztrr.
52. m., R. L. Trivers, Social Evolution (Menlo Park, CA: Benjamin /
Cummings, 1985), zellikle "Deceit and Self-Deception" blm;
Joan Lockard ve Delroy Paulhus, edl., Self-Deception: An Adaptive
Mechanism ? (Englewood Cliffs, NJ: Prentice-Hall, 1989).
53. C. G. Beer, "Study of Vertebrate Communication: Its Cognitive
Implications," D. R. Griffin, ed., Animal Mind-Human Mind (Dah
lem Workshop on Animal Mind-Human Mind, Bedin, March 22-27,
1981) (Bedin: Springer-Verlag, 1982) iinde, sf. 264; E. W. Menzel, "A
Group of Young Chimpanzees in a One-acre Field," A. M. Schrier
and F. Stollnitz, editors, Behavior of Nonhuman Primates (New York:
Academic Press, 1974) iinde.
54. Stuart Hampshire, Thought and Action (Londra: Chatto and Windus,
1959).
55. T. H. Huxley, Evidence as to Mans Place in Nature (Londra: Williams
and Norgate, 1863), sf. 132.
56. Letter of February 5, 1649, Mortimer J. Adler ve Charles van Doren,
Great Treasury of Western Thought: A Compendium of Important State
ments on Man and His Institutions by the Great Thinkers in Western His
tory (New York ve Londra: R. R. Bowker Company, 1977), sf. 12.
57. rnek; Eugene Linden, Silent Partners: The Legacy of the Ape Language
Experiments (New York: Times Books, 1 986); Roger Fouts, "Capaci
ties for Language in the Great Apes," Proceedings, Ninth lnternational
Congress of Anthropological and Ethnological Sciences (The Haguer Mo
uton, 1973).
58. rn., "nsan sembolleri kullanabilen tek hayvandr ... " (Max Black,
The Labyrinth of Language [New York: Praeger, 1968]); "Hayvarlarn
dili olamaz . . . . Eer dilleri olsayd, onlara hayvan dememiz doru
olmazd . . . O zaman insan olurlard." (K. Goldstein, "The Nature
.

of Language," in Language: An Enquiry into Its Meaning and Function

[New York: Harper, 1957]); "nsan dili hayvan dnyasnda bulu
namayacak kadar karmaktr ve hayvan dnyasnda bulunabile
cek her hangi bir eyin karmaklam hali olduu bak as da
gereklerden uzaktr." (Noam Chomsky, Language and Mind [New
York: Harcourt Brace Jovanovich, 1972]). Donald R. Griffin, The

533
Atalanmzn Glgesinde

Question of Animal Awareness, (New York: Rockefeller University

Press, 1981). Kart grten rnekler; (rn., A. 1. Hallowell, Philo
sophical Theology, Cilt. 2 [Cambridge: Cambridge University Press,
1937], sf. 94.)
59. Derek Bickerton, Language and Species (Chicago: University of Chica
go Press, 1990), zellikle sf. 8, 15-16.
60. Bickerton, age, ocuklarn ilk dnemlerde kulland dilin insan dil
lerinden temel olarak farkl olduunu syler ve bu dilin byk may
mun trlerine ak olabilecei ve atalarmz tarafndan maymundan
insana geite kullanlm olabileceini nerir.

Blm 20
imizdeki Hayvan
1. (New York: Doubleday, 1958), sf. 345.
2. Doada bile, her eye ragmen erkek empanzeleri geri eviren di
iler bulunmaktadr. Bu diiler remez. Aradaki banbya dikkat
etmek gerekli midir? Belki de bebeklerle seks arasndaki balanty
bilen bir empanze bulunmaktadr. Bunun imkAnsz olduunu sy-

leyemeyiz.
3. Bolingbroke (1809), alnblayan Arthur O. Lovejoy, The Great Chain of
Being: A Study of the History of an idea (Cambridge: Harvard Univer
sity Press, 1953), sf. 196.
4. Ambrose Bierce, "Reverence," The Enlarged Devil's Dictionary, Emest
Jerome Hopkins, ed (Garden City, NY: Double-day, 1967) iinde, sf.
247.
5. Walt Whitman, Leaves of Grass, Harold W. Blodgett ve Sculley Brad
ley, edl. (New York: New York University Press, 1965), "Song of
Myself," 32. drtlk, 684-691 . dizeler, sf. 60.
6. The Essays of Michel Eyquem de Montaigne, ev. Charles Cotton, ed.
W. Carew Hazlitt, Great Books of the Western World, Robert Maynard
Hutchins, ba ed. (Chicago: William Benton / Encyclopaedia Bri
tannica, 1952, 1977) Cilt 25, Kitap III, Deneme I, "Of Profit and Ho
nesty," sf. 381 .
7 . C . Boesch ve H . Boesch, "Possible Causes of Sex Differences in the
Use of Natural H ammers by Wild Chimpanzees," ]ournal of Human
Evolution 13 (1984), sf. 415-440, ve referans verilmitir.
8. rnek; John Alcock, "The Evolution of the Use of Tools by Feeding
Animals," Evolution 26 (1972), sf. 464-473; K. R. L. Hali ve G. B. Schal
ler, "Tool-using Behavior of the Califomian Sea Otter," /ournal of
Mammalogy 45 (1964), sf. 287-298; A. H. Chisholm, "The Use by Birds
of 'Tools' or 'Instruments"' Ibis 96 (1954), PP- 380-383; J. van Lawick
Goodall ve H. van Lawick, "Use of Tools by Egyptian Vultures,"
Nature 12 (1966), sf. 1468-1469.
9. Anthony J. Podlecki, The Political Background of Aeschylean Tragedy
(Ann Arbor: University of Michigan Press, 1966), sf. l, 7, 155.
10. Mortimer J. Adler, The Difference of Man and the Difference it Makes
(New York: Holt, Rinehart, Winston, 1967), sf. 121.

534
 Notlar

1 1 . Geza Teleki, "Chimpanzee Subsistence Technology: Materials and

Skills," /ournal ofHuman Evolution 3 (6) (November 1974), sf. 575-594;
bizim alnhlarmz; sf. 585-588 ve sf. 593.
1 2. Michael Tomasello, "Cultural Transmission in the Tool Use and
Communicatory Signalling of Chimpa nzees? " "Language" and Intel
ligence in Monkeys and Apes, Sue Taylor Parker and Kathleen Gibson,
editors (Cambridge: Cambridge University Press, 1990) iinde.
13. Teleki, age.
14. C. Jones ve J. Sabater Pi, "Sticks Used by Chimpanzees in Rio Muni,
West Africa," Nature 223 (1%9), sf. 100-101; Y. Sugi-yama, "The
Brush-stick of Chimpanzees Found in Southwest Cameroon and
Their Cultural Characteristics," Primates 26 (1985), sf. 361 -374; W.
McGrew ve M. Rogers, "Chimpanzees, Tools and Termites: New Re
cord from Gabon," American /ournal of Primatology 5 (1983), sf. 171-
174.
15. Teleki, age.
16. m., Kenneth P. Oakley, Man the Tool-Maker (Chicago: University of
Chicago Press, 1964).
1 7. E. Sue Savage-Rumbaugh, Jeannine Murphy, Rose Sevcik, S. Willi
ams, K. Brakke ve Duane M. Rumbaugh, "Language Comprehensi
on in Ape and Child," Monographs of the Society for Research in Child
Development, in press, 1993; Duane M. Rumbaugh, zel iletiim,
1992.
18. Susan Essock-Vitale ve Robert M. Seyfarth, "lntelligence and Social
Cognition," Barbara B. Smuts, Dorothy L. Cheney, Robert M. Sey
farth; Richard W. Wrangham, ve Thomas T. Struhsaker, editrler,
Primate Societies (Chicago: University of Chicago Press, 1986) iinde
Blm 37, sf. 456, 457; Wolfgang Kohler, The Mentality of Apes, ikinci
bask (New York: Viking, 1959) (ilk basn 1925), sf. 38.
19. Richard Wrangham, Ann Gibbons tarafndan alntlanm, "Chimps:
More Diverse than a Barrel of Monkeys," Science 255 (1992), sf. 287,
288.
20. H. J. Jerison, Evolution of the Brain and Intelligence (New York: Acade
mic Press, 1973); Cari Sagan, The Dragons of Eden: Speculations on the
Evolution of Human lntelligence (New York: Random House, 1977),
Blm 2; William S. Oeveland, The Elements of Graphing Da ta (Mon
terey, CA: Wads-worth, 1985)., Cleveland, modem insan en stte
yer ald iin mutlu olduunu syler.
21 . R. E. Passingham, "Changes in the Size and Organization of the
Brain in Man and His Ancestors," Brain and Behavioral Evolution 11
(1980), sf. 73-90.
22. Age.
23. rn., Sagan, age, (not 20).
24. Gordon Thomas Frost, "Tool Behavior and the Origins of Later
ality," /ournal of Human Evolution 9 (1980), sf. 447-459.
25. m., Mortimer J. Adler, age, (not 10), sf. 120.

535
Atalarmzn Glgesinde

26. F. Nottebohm, "Neural Asymmetries in the Vocal Control of the

Canary," Lateralization in the Neroous System, S. R. Harnad ve R. W.
Doty, editors (New York: Academic, 1977) iinde.
27. m., W. D. Hopkins ve R. D. Morris, "Laterality for Visual-Spatial
Processing in Two Language-Trained Chim.panzees," Behavioral Ne
uroscience 103 (1989), sf. 227-234.
28. Thomas Henry Huxley, Evidence as to Mans Place in Nature (Londra
ve Edinburgh: Williams and Norgate, 1863), sf. 109, 1 10.
29. Aristotle, Ethica Nicomachea, The Works of Aristotle, Cilt IX iinde,
ev. W. D. Ross (Oxford: Clarendon Press, 1925), Kitap X, "Pleasure;
Happiness," 7, 1 1 785.
30. Mark Twain, Letters from the Earth, Bernard DeVoto, editr (New
York and Evanston: Harper &: Row, 1%2), "The Damned Human
Race," V, "The Lowest Animal," sf. 227.
31 . rn. Cari Sagan ve Richard Turco, A Path Where No Man Thought:
Nuclear Winter and the End of the Arms Rce (New York: Random Ho
use, 1990).
32. Henry D. Thoreau, Walden, editr J. Lyndon Shanley (Princeton, NJ:
Princeton University Press, 1971), "Higher Laws," sf. 219.
33. Plato, The Republic, eviri; Benjamin Jowett (New York: The Modern
Library, 1941), IX, 571, sf. 330.
34. ]. Hughlings Jackson, Evolution and Dissolution of the Neroous System
(Londra: John Bale, 1888), sf. 38.
35. Paul D. MacLean, The 'IHune Brain in Evolution: Role in Paleo-cerebral
Functions (New York ve Londra: Plenum Press, 1990).
36. Romallar 7:18 (King James incili).
37. Bildiimiz kadaryla mahkemede u ana kadar hi testeron savun
mas yaplmad . .
38. Buddhist Scriptures, Edward Conze, ed. (Harmondsworth, UK : Pen
guin, 1 959), sf. 1 12; The Saundarananda ofAshvaghosha, E. H. Johnston,
editr ve evirmen (Delhi: Motilal Banarsidass, 1928, 1975), Kanto
XV, "Emptying the Mind," ngilizce ev., dize 53, sf. 86,.

Blm 21
Unutulmu Atalarmzn Glgesi
1. Hippolytus tarafndan Empedokles'e atfedilen, Refutation of Ali He
resies, I, iii, 2, Jonathan Barnes, ed., Early Greek Philosophy (Harmond
sworth, Middlesex, England: Penguin Books, 1987) iinde, sf. 1%.

Sonsz
1. Thomas Aquinas, Summa Theologica, Basic Writings of Saint Thomas
Aquinas, ev. Father Laurence Shapcote, gzden geiren Anton C.
Pegis (New York: Random House, 1945), Cilt I Blm 1, Vlll, "The
Divine Government," Soru 103, Makale 2, sf. 952.

536