Kayp Diyarlar

Zecharia Sitchin

KAYIP DiYARLAR

DNYA TARHES
iV. KiTAP

eviren:
Yasemin Tokatl

Ruh ve Madde Yaynlar

11e Lost Realms
Copyright 1985, Zecharia Sitchin
Tiim haklar sakldr. Yazarn yazl izni olmakszn b
kitabn libir bliimii, lerhangi bir biim veya yolla
tekrar baslamaz ve yaymlanamaz. lk kez ngilizce
olarak Amerika Birleik Devletleri'nde Avon Books, ine.
tarafndan yaynlanmtr.

Bu Kitabn Trke Yayn Hakk

nsanl Birletiren Bilgiyi Yayma (BLYAY) Vakf'nn
bir kuruluu olan
Ruh ve Madde Yaynclk ve Salk Hizmetleri A .. 'ne aittir.
Ruh ve Madde Yaynclk ve Salk Hizmetleri A.. 'nden
yazl izin alnmadan hibir alnt yaplamaz.
stanbul, Ekim 2005

ISBN 975-6377-15-1

Kapak: Melike asa

Bask
Kurti Matbaaclk San. ve Tic. Ltd. ti.
Maltepe Mah. Litros Yolu Fatih Sanayi Sitesi
No: 12/74-75 Topkap/stanbul
Tel: (0.212) 613 68 94 - 613 68 95

Yayn
Ruh ve Madde Yaynclk ve Salk Hizmetleri A..
Hasnun Galip Sok. Pembe kmaz No: 4, D: 9
34433 Beyolu/STANBUL

Tel: (0.212) 243 18 14 - 249 34 45 Faks: (0.212) 252 07 18
http: www.ruhvemadde.com e-mail: info@ruhvemadde.com
 SUNU

Dnya Tarihesi dizisinin bu drdnc kitabnda

Orta ve Gney Amerika'nn kayp uygarlklarnn
izini Smer uygarlna ve onun da ncesinde, yer
yznde yalnzca tanrlarn ve devlerin yaad an
latlan efsanevi zamanlara dek sren Zecharia Sitchin
titiz aratrmaclnn artc sonularn payla
maktadr.
Astronomi, arkeoloji ve bir uygarln gstergesi
olan dier tm zelliklerin insanolunun kkeninde
nasl rol oynadn okuyacanz bu kitab dilimize
kazandran evirmen Yasemin Tokatl'ya teekkr
ederiz.

Ruh ve Madde Yaynlar

 NDEKLER

nsz . . . . . . . . . . . . . . . . ........ . .. . ... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . 9

1. El Dorado ..... . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . .. . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . 11
2. Yoksa Kayin'in Kayp lkesi mi? ................................33
3. Y lan Tanrlarn Diyar ........ ....... ......... . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . 62
4. Vahi Ormandaki Gk Bekileri . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89
5. Denizin te Yakasndan Gelen Yabanclar . .. . . . . . . . . 115
. ...

6. Altn Asa'nn Diyar . . . .. . ............ ...

. . ....... . ..... . . . .. . .......... 145
7. Gnein Yerinden Kmldamad Gn ....... . . . . . .... .. 171
. .

8. Gn Usulleri ..................... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ...... 199

9. Kaybedilen ve Bulunan ehirler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . .224
10. "Yeni Dnya'nn Baalbek'i" . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . 261
11. Klelerin Geldii Topraklar . . .. . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . .. . . . . 289
12. Tanrlarn Altn Gzyalar . . . ..... . . . . . . . . . . . . . . . . .... . ...... . .... 321
Kaynaka . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . .... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . 350
Dizin . . .. . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . .. .. . .. .. 360
 N SZ

Yeni Dnya'nn kefi, Avrupa'nn tarih kaytlarnda El Dom

do'nun, u amansz altn araynn izini tamaktadr. Ama Yeni
Dnya'nn fatihleri, Yeryznde ve bu yeni topraklarda binler
ce yl nce meydana gelmi bir aray yalnzca yeniden oyna
dklarn hi bilmiyorlard!
Kaytlarn ve de yeni bulunan bu zenginliklerin tetikledii
para hrs, yamaclk ve nedensiz tahribat hikayelerinin altna
gmlm olan o dnemin tarihelerinde, Avrupallarn Eski
Dnya' dakilere ok benzeyen uygarlklara rastlamaktan dolay
nasl ardklarnn kantlar da vardr: krallklar ve maiyetler,
ehirler ve kutsal blgeler, sanat ve iir, ge ykselen tapnak
lar, rahipler ve de ha sembol ile Her eyi Yaradan inanc. Son
olarak ama bir o kadar da nemlisi, giden ama dneceklerine
sz veren beyaz tenli, sakall tanrlara ilikin kehanetler.
Mayalarn, Azteklerin, nkalarn ve onlarn atalarnn yeni
dnya fatihlerinin akln kartran gizemleri ve muammalar,
be yz yl sonrasnda bile bilginleri de halk da hala arlmak
tadr.
Yeni Dnya'da byle byk uygarlklar nasl, ne zaman ve
niin domutu? Onlar hakknda daha ok ey rendike, bun
larn kadim Yakn Dou'nun uygarlklarnn tarzn daha ok ta
yor grnmeleri yalnzca bir rastlant mdr?
Yantlarn ancak Annunakilerin, yani "Gkten Yer'e nmi
Olanlar"n Yeryzndeki varlnn bir mit deil de bir olgu ola
rak kabul edilmesiyle bulunabileceine eminiz.
Bu kitap, kantlar sunmaktadr.
 -1 -

ELDORADO

Gnmzde Toledo, Madrid'in gneyinde, otomobille yak

lak bir saatlik uzaklkta, sessiz sakin bir tara ehridir; yine de
spanya'y ziyaret eden hi kimse onu grmeden gitmez nk
ehrin duvarlarnn iinde ok eitli kltrlerin antlar ve ta
rihten alnan dersler korunmaktadr.
Yre efsanelerinin anlattklarna gre ehrin balangc Hristi
yanlk dneminden iki bin yl ncesine gitmekte ve kuruluu
Nuh' un kutsal kitapta anlan torunlarna atfedilmektedir. Birok
lar, ehrin adnn branca Toledoth (Nesillere Ait Tarihler) kelime
sinden geldiini dnr; ehrin eski evleri ve muhteem tapn
ma mekanlar, spanya'nn Hristiyanlatrlmasna -Maribilerin
Mslman egemenliinin ykseliine ve kne ve o muhte
em Yahudi mirasn kknden skne- tanklk ederler.
1492 yl Toledo iin, spanya iin ve dier tm topraklar iin
ok nemliydi nk o srada l bir tarih yazlmt. Her
olay da spanya' da, corafi olarak " berya" diye bilinen bir l
kede meydana geldi -bu ismin tek aklamas, lkeye ilk yerle
e11lere verilen ad olabilecek Tbri ( bran) teriminde bulunabilir.
berya'nn byk blmn Mslmanlara kaptrnca, bu yar
madada kendi aralarnda savaan blnm krallklar belli ba
l ilk birlii Aragon'lu Ferdinand ile Kastilya'l sabella'nn
1 469'da evlenmesiyle grdler. Birlemeden sonraki on yl iin-

11
12 Kayp Diyarlar

d v M.ribiler'i pskrtmek ve spanya'y Katolik bayra a!

td. l o p l. m k zere bir askeri harekata giritiler; Ocak 1 492'de
,

( :r.ad,'nn dmesiyle Maribiler kesin olarak yenilgiye u

r.tld ve spa nya, Hristiyan topra oldu. Ayn yln Mart ayn
d. kr<l ve kralie, o tarihten itibaren Hristiyanl kabul etmeye
cl'k olan tm Yahudilerin lkeden kovulmasn emreden bir fer
man yaynladlar. Ve yine ayn yln Austos aynn nc g
n Kristof Kolomb -spanyollar onu Cristobal Colon olarak bi
lir- bat ynnden Hindistan'a giden bir rota bulmak zere s
panyol bandrasyla denize ald.
Kolomb, 12 Ekim 1 492'de karay grd. Ocak 1493'te span
ya'ya dnd. Baarsnn kant olarak geriye drt "Hintli"* ge
tirmiti; kendi kumandasnda daha byk ikinci bir sefer yapl
mas gerektii savnn hakl ktn gsterircesine yannda yer
lilerden elde edilen altn ss eyalar ve de bir ehre; kollarna,
bacaklarna altn bilezikler takan, boyunlarn, kulaklarn ve
burunlarn altnla ssleyen insanlarn yaad altndan bir eh
re dair hikayeler getirmiti: Tm bu altnlar, o ehrin yaknnda
ki harikulade bir madenden kmaktayd.
sabella -yle sofuydu ki ona "Ka tolik" diyorlard- yeni top
raklardan bylece spanya'ya getirilen ilk altnlardan zenle i
lenmi bir Emanet yaplmasn emretti ve bunu, spanya'nn Ka
tolik hiyerarisinin geleneksel makam olan Toledo Katedrali'ne
sundu. Ve bugn, katedrale gelen bir ziyareti sk parmaklklar
la korunan ve yzyllar boyunca Kilise'ye balanan deerli
eserlerle dolu olan Hazine odasn grmeye gtrldnde Ko
lomb tarafndan getirilen ilk altn -dokunamasa da- grebilir.
Bu yolculuun yalnzca Hindistan'a yeni bir rota bulmaktan
daha fazlasn amalad artk kabul edilmektedir. Eldeki g
l kantlar, Kolomb'un din deitirmeye zorlanm bir Yahudi
olduunu ve yine ayn ekilde Yahudilikten Hristiyanla ge
mi mali destekilerinin bu giriimde daha zgr topraklara bir
*Kristof Kolomb Hindistan' a ktn sanyordu am a aslnd a Amerika ktasn
kefetmiti. Amerikan yerlisini anlatmak iin dilimize Kzlderili olarak evir
diimiz 111dia11 kelimesi aslnda Hintli veya Hindu anlamna gelmektedir. (.N.).
 El Doradv 13

ka yolu grm olabileceklerini akla getirmektedir. Ferdi

nand ve Isabella ise Cennet' in rmaklarln ve ebedi genlik pna
rn kefetmeyi hayal etmekteydiler. Kolomb'un da bazlarn
ancak ahsi gnlklerinde ifade ettii gizli hrslar vard. Kendi
sini, "Yerkrenin ularndaki" yeni topraklarn kefiyle balaya
cak olan yeni bir aa ilikin kadim kehanetlerin gerekletirici
si olarak grmekteydi.
Ama Kolomb ilk yolculuktan dnnde getirdii tm bilgi
lerin iinde dikkati eken eyin altndan sz etmesi olduunu
anlayacak kadar gerekiydi. "Altnn doduu" o muammal
yeri "Tanr'nn ona gstereceini" ne srp Ferdinand ve Isa
bella'y ona ikinci ve nc yolculuk iin daha byk bir filo
balamaya baaryla ikna etti. Ancak bu kez kral ve kralie fi
lonun yan sra amiralin ilerine ve kararlarna gzetmenlik ve
mdahele eden eitli yneticiler ve vizyolarnn geniliinden
ok eylemleriyle tannan kiiler de yolladlar. Kanlmaz at
malar, adamlarndan bazlarna kt muamele ettii bahanesiy
le Kolomb'un zincire vurulmu bir halde spanya'ya dnmesi
noktasna dek birikti. Kral ve kralie onu derhal serbest brakp
maddi tazminat nermelerine ramen onlar da Kolomb'un iyi
bir amiral ama Altn ehir'in gerek yerini Kzlderililerin azn
dan zorla da olsa alamayan kt bir vali olduu fikrine katl
maktayd.
Kolomb tm bunlar kadim kehanetlere ve kutsal metinler
den alntlara daha ok sarlarak karlad. Tm bu metinleri,
kral ve kralieye de sunduu Kehanetler Kita b'nda toplamt.
Kitabn amac spanya'nn kaderinin Kuds'e hkmetmek ve
Kolomb'un da altnn doduu yeri bulan ilk kii olup bunu ba
aracak seilmi kii olduuna onlar ikna etmekti.
Kutsal metinlere inanan ve zellikle de Kolomb'un kefetmi
olduu (bugn Orinoco olarak bilinen) nehrin aznn Cen
net'in drt rmandan biri olduuna dair savndan tr ikna
olan Ferdinand ve Isabella, Kolomb'un bir kez daha yelken a
masna onay verdiler. Hem kutsal metinlerin belirttii gibi bu r
maklardan biri Havila lkesini, yani "altnn geldii yeri" kuat-
14 Kayp Diyarlar

.klayd. l3u son yolculukta, ilk seferden daha ok zorluk ve

k, 1 p krklyla karlaacakt.
J\rtorozun sakatlad, ah gitmi vah kalm olan Kolomb,
7 Kasm 1 504'te spanya'ya dnd. Ay sona ermeden Isabella l
d ve Kral Ferdinand'n kalbi Kolomb'a kar hala yumuak ol
masna ramen Kolomb tarafndan hazrlanan ve yeni toprak
larda byk bir altn kaynann varlna dair kantlar birara
ya getirdii son nota gre bakalarnn harekete gemesi karar
n verdi.

Kolomb'un kraliyet yesi mali destekilerine, "Hispaniola,

siz yenilmez majestelerine gereken tm altnlar salayacaktr,"
diyerek hakknda gvence verdii ada, gnmzde Haiti ile
Dominik Cumhuriyeti tarafndan paylalmaktadr. spanyol
yerleimciler o yredeki Kzlderilileri kle igc olarak kulla
np inanlmaz miktarlarda altn karmay gerekten de baar
mlard: Yirmi yldan ksa bir sre iinde spanyol hazinesine
Hispaniola'dan 500.000 dka deerinde 3.ltn akmt.
Sonradan anlalaca gibi Hispaniola'daki spanyol deneyi
mi usuz bucaksz bir kta boyunca kendini tekrar tekrar yinele
yecekti. Yirmi yllk bu ksa sre iinde yerliler ya ldler ya da
katlar ve altn damarlar tkenmeye yz tuttuka spanyolla
rn cokusu hayal krkl ve umutsuzlua dnt ve servet
aray uruna hi bilinmeyen kylara kma konusunda gide
rek daha cretkar oldular. lk hedeflerden biri Yucatan yarma
dasyd. Oraya 1511 'de kan ilk spanyollar batan bir gemiden
kurtulanlard ama 1 5 1 7'de Kordoba'l Francisco Hernandez ko
mutas altndaki gemiden oluan ve kle igc toplama
amal bir konvoy Kba'dan yelken ap Yucatan'a doru yola
koyuldu. Karaya ktklarnda ta binalar, tapnaklar ve tanra
idolleriyle karlatklarnda ok ardlar; yrede yaayanlarn
( spanyollarn anladna gre bunlar kendilerine "Maya" di
yorlard) talihsizlii olsa gerek, spanyollar ayrca "belirli altn
eyalar buldular ve aldlar."
spanyollarn Yucatan'a gelip fethedilerinin kaytlar esasen
 El Darada 15

rahip Diego de Landa tarafndan 1566'da yazlan Relacion de /as

cosas de Yucatan (Yucatan Olaylarnn Balantlar) balkl rapo
ra dayanmaktadr. Diego de Landa'nn bildirdiine gre Her
nandez ve adamlar bu seferde byk bir basamakl piramit,
idoller, hayvan heykelleri ve i ksmlarda byk bir ehir gr
dler. Ancak yakalamaya kalktklar yerliler onlara iddetle
kar koydular, gemilerden alan top atei bile onlar yldrama
d. Ar kayplar yznden -Hernandez de kt yaralanmt
geri ekilmek zorunda kaldlar. Yine de "bu lke altn sebebiy
le iyi ve zengin" olduundan Kba'ya dndklerinde Hernan
dez baka seferler yaplmasn nerdi.
Bir yl sonra baka bir keif seferi Yucatan'a gitmek zere
Kba'dan yola kt. Bunlar Cozumel adasna kp Yeni span
ya, Panuco ve Tabasco eyaletini (yeni yerlere bu adlar vererek)
kefettiler. Yalnzca silahla deil dei toku yapmak zere e
itli mallarla da yklenmi olan spanyollar bu kez hem d
manca hem dosta davranan yerlilerle karlatlar. Tatan yapl
ma ok sayda byk yap ve antlar grdler, keskin obsidiyen
tandan ular olan oklarn ve kamalarn nasl can yaktn his
settiler ve sanatkarane yaplm cisimleri incelediler. Bunlarn
ou sradan ve yar deerli tatan yaplmayd, bazlar altn gi
bi parlamaktayd ama yakndan incelendiinde bakrdan yapl
ma olduklar anlald. Beklentilerin tersine pek az altn nesne
bulunmutu. Ayrca bu topraklarda kesinlikle hibir altn veya
baka bir metalin madeni veya kayna yoktu.
Peki ama az da olsa bulunan altn nereden gelmiti? Maya
lar, ticaret yoluyla elde ettiklerini anlattlar. Altn kuzeybatdan,
yani bolca bulunabildii Aztek topraklarndan geliyordu.
Meksika'nn yksek yaylalarnn tam ortasndaki Aztek di
yarnn kefi ve fethi tarihsel adan Hernando Kortez adyla
balantldr. Kortez 1 5 1 9'da Kba'dan on bir gemiden oluan
bir donanmayla, alt yz adam ve hayli yksek sayda ok ara
nan ve nadir atlardan oluan bir mrettebatla yelken at. Du
rup karaya karak ve tekrar yelken aarak Yucatan'n krfez k
ys boyunca yava yava yol ald. Maya etkisinin azalp da Az-
16 Knyp Diyarlar

tek hakimiyetinin balad blgede bir ordugah kurup buraya

Veracruz adn verdi; buras hala ayn adla anlr.
spanyollarn akn baklar altnda Aztek hkmdarnn
yollad selamlar ve ince bir gzellie sahip armaanlar geti
ren elilerin ortaya ktklar yer ite burasdr. Kastilya'l Berna!
Diaz adl bir grg tanna gre [Historin verdadern de in con q u
istn de la Nevn Espana (New Spain'in Gerek gal Tarihi)] hedi
yeler arasnda "stnde pek ok resim olan ve bir araba tekerle
i kadar byk bir gne ark" vard, "tamam altndan ve akl
lara durgunluk veren bir eydi ve sonrasnda bunu tartanlar
arkn on bin dolardan daha ok edeceini sylediler." Ardn
dan bir tane ama bu kez daha da byk, "gmten yaplma ve
ayn taklidi byk parlakl olan" bir ark daha. Ayrca ii a
zna kadar altn tozlaryla dolu bir mifer ve nadir bulunan qu
etzal* kuunun tylerinden yaplma bir balk (Viyana'daki Mu
seum fr Vlkerkunde'de hala saklanan bir yadigar).
Elilerin akladna gre bu armaanlar hkmdarlar
Moctezuma tarafndan ilahi Quetzalcoatl'a, yani ok uzun za
man nce sava Tanrs tarafndan Azteklerin lkesini terk etme
ye zorlanan byk bir hayrsever olan, Aztek tanrs "Tyl Y
lan"a sunuluyordu. Takipilerinden oluan bir grupla Yucatan'a
giden tanr daha sonra douya doru yelken am ve " 1
Kam" ylndaki doum gnnde geri dneceine yemin et
miti. Aztek takviminde yllarn devri her elli iki ylda bir ta
mamlanmaktayd; dolaysyla sz verilen dn, yani " 1
Kam", elli iki ylda bir meydana gelebilirdi. Hristiyan takvi
minde bunlar 1 363, 1415, 1 467 ve 1 5 1 9'du: tam olarak Kortez'in
Aztek blgesinin girii olan dou ynndeki sulardan ortaya
kverdii yl. Quetzalcoatl gibi sakall ve mifer giymi olan
Kortez (bazlar bu tanrnn beyaz tenli olduunu da savunmak
tayd) kehanetleri doru karm grnyordu.
Aztek hkmdar tarafndan sunulan armaanlar ylesine
seilmemiti. Aksine, sembolizmle doluydular. Altn tozlar y
_11 s111"\11l J?1ltl1Siillii citm tanrlara ait ilahi bir metaldi. Ay
Quetzal: Uzun ve gz alc tyleri olan Orta Amerika'ya zg b ir ku . (.N.)
 El Domdo 17

tanrlara ait ilahi bir metaldi. Ay temsil eden gm d isk sunul

mutu nk baz efsaneler Quetzalcoatl'n evini ayda kurmak
iin ge dnmek zere yelken atn anla tyordu. Ve altn
d isk elli iki yllk devreyi temsil eden ve Dn Yl'n gsteren
bir kutsal takvimdi. Bunun byle bir takvim olduunu biliyoruz
nk o zamandan beri benzerleri, saf altndan olmasa da ta
tan yaplm olan takvimler bulunmutu r (ekil 1 ).

l'kil l

spanyollarn bu sembolizmi anlayp anla mad klar kaytlara

gemem i. Anladysalar da buna hrmet etmediler. Onlar iin
bu nesneler tek eyi temsil ediyordu: Aztek d iyarnda onlar
bekleyen muazzam servetlerin kantlarn. Bu yeri doldurula
maz eserler Kortez tarafndan spanya'ya geri yollanan ilk hazi
ne gemisinin gvertesinde 9 Aralk 1 519'da Seville'e varan sa
na tkarane hazinelerin arasndayd . Ferdinand'n byk torunu
ve Kutsal Roma mpara toru V. Kari olarak d ier tm Avrupa
topraklarnn da hkmdar olan spanya kral I. arl o srada
Flandra' dayd, bylece gemi Brksel'e yolland. s tiflenen al tn
lar crasnda sembolik armaanlara ek olarak rdek, kaplan, as
lan ve mcymun heykelcikleri ve de bir yay ve oklar bulunmak
tayd. Ama hepsinin iinde en etkileyicisi ap 220 cm ve drt
18 Kayp Diyarlrrr

adet gerek sikke kalnlnda olan "gne diski"ydi. "Yeni Al

tn lkeden" gelen hazineyi gren nl ressam ve sanat Alb
recht Drer yle diyordu: "Bunlar yle deerliydi ki 1 00.000
gulden paha biilmiti. Ama bu eyleri grdmde duydu
um sevinci o gne dek hi duymamtm nk bunlarn ara
snda artc ustalkla yaplm aheserler grdm ve bu uzak
topraklardaki insanlarn hnerlerine hayran kaldm. Gzleri
min nndeki bu eyleri ne kadar anlatsam gerekten yeterince
anlatm olmam."
Ama "bu eyler"in zgn sanatsal, dinsel, kltrel veya ta
rihsel deeri her ne olursa olsun kral iin bunlar her eyden n
ce altn demekti; i ayaklanmalara ve d savalara kar verdii
mcadeleyi madden destekleyebilecek olan altn. arl hi vakit
kaybetmeden bunlarn ve gelecekte elde edilecek tm deerli
metalden yaplma nesnelerin gelir gelmez eritilip altn veya g
m sikke olarak baslmasn emretti.
Meksika' da Kortez ve adamlar da ayn tutumu benimsedi
ler. Yavaca ilerleyip karlalan direnii stn silah gcyle ve
ya diplomasi ve ihanetle kran spanyollar Kasm 151 9' da Az tek
bakenti Tenochtitlan'a -gnmzde Mexico City- vardlar. Bir
gln ortasna kurulmu olan ehre ancak kolayca savunulabi
len kprlerden ulalabiliyordu. Ama Dnen Tanr kehanetinin
gereklemesinden dolay hala huu iinde olan Moctezuma ve
tm asiller Kortez'i ve beraberindekileri karlamaya ktlar.
Yalnzca Moctezuma'nn ayaklarnda sandalet vard, dierleri
nin ayaklar plakt, beyaz tanrlarn nnde tevazu gster
mekteydiler. Moctezuma spanyollar muh teem saraynda
arlad; her yerde altn vard, hatta atal kaklar bile altndan
yaplmayd. Onlara altn eyalarla dolu bir depo gsterdiler. s
panyollar bir oyun kurup Moctezuma'y yakalayp kendilerine
ayrlan blmde tutsak aldlar ve salverilmesi iin fidye olarak
altn istediler. Bunun zerine asiller kralln drt bir yanna ko
ucular yollayp fidyeyi topladlar. Teslim edilen altn eyalar s
panya' ya geri yollanan bir gemiyi dolduracak kadar oktu. (An
cak gemi Franszlar tarafndan ele geirildi ve bu olay sava k-
 El Darada 19

masna neden oldu.)

Kurnazlk yaparak ve Aztekler arasna ayrlk sokup onlar
zayflatarak altnlar elde eden Kortez, Moctezuma'y salver
meyi ve onu bir kukla hkmdar olarak tahtta brakmay plan
lyordu. Ama ikinci kaptan sabrm yitirip Aztek asillerinin ve
komutanlarnn katledilmelerini emretti. Bunun ardndan kan
kargaa srasnda Moctezuma ldrld ve spanyollar aniden
patlak veren bir savan ortasnda kaldlar. Ar kayplar veren
Kortez ehirden geri ekildi ve ehre ancak Kba' dan gelen ye
dek kuvvetlerle glendiinde, giritii uzayp giden savalar
sonrasnda, 1 521 ylnn Austos aynda tekrar girebildi. O ta
rihte spanyol hakimiyeti deitirilemez biimde Azteklere da
yatlm, 600.000 pezo arlnda altn zorla kartlm, yama
lanm ve klelere dklmt.
Meksika fethedilmekteyken gerekten de Yeni Altn lkesi
idi ama binlerce yl olmasa da yzlerce yldr yaratlan ve birik
tirilen altn eyalar tanp gtrld anda Meksika'nn kut
sal kitapta anlan Havila lkesi ve Tenochtitlan'n da efsanevi
Altn ehir olmad ortaya kmaya balad. Bylece ne mace
raperestlerin ne de krallarn vazgemeye hazr olmad altn
aray Yeni Dnya'nn baka ksmlarna doru ynlendi.

spanyollar o tarihte Amerika'nn Pasifik kysnda, Pana

ma'da bir s kurmulard ve Orta ve Gney Amerika'ya bura
dan keif seferleri ve temsilciler gndermekteydiler. O ekici el
lombre darada, ksaca syleniiyle El Dorado, yani Yaldzl Adam
efsanesini ite burada duydular. Bu kraln krall altndan yana
ylesine zenginmi ki her sabah stne altn tozu serpilmi bir
reine veya yala tepeden trnaa boyanrm. Akamlar gle
girip altndan ve yadan temizlenirmi, ertesi sabah ayn tren
tekrarlanrm. Kral bir gln merkezindeki altndan bir adann
stnde kurulu bir ehirde hkm srermi.
Elejias de Varaes Ilstres de Indias (Elejias de Varones'in Yerli
Resimleri) adl tariheye gre El Dorado ile ilgili ilk somut rapor
Panama'daki Francisco Pizzaro'ya kaptanlarndan biri tarafn-
20 Kayp Diy11r/11r

dan u ekilde verilmiti: Kolombiya'l bir yerlinin "zmr t ve

altn bakmndan zengin bir lke" hakknda anlatlanlar duydu
u sylendi. "Yaptklar eyler arasnda yle bir ey varm;
krallar tanrlara adak sunmak zere soyunup bir gln ortasn
daki saln stne karm. Kraln asil vcuduna ayandan ka
na kadar stne toz haline getirilmi alt n serpilen kokulu bir ya
srlr ve kral gne gibi parltl olurmu." Bu ayini gr
mek iin gelen haclar "altn ss eyalar ve nadir zmr tlerden
yaplma eit eit sslerden adaklar" kutsal gle atarlarm.
Kutsal gln kuzey Kolombiya'da bir yerlerde olduunu
dndren bir d ier versiyonda yaldzl kral gln ortasna
"byk miktarda altn ve zmrt" tamaktadr. Oraya varnca,
gln evresinde barp mzik aletleri alan kalabalklarn el
isi olarak bu hazineyi tanrsna bir adak olarak frlatr. Yine bir
d ier versiyon ise al tn ehrin adna Manoa der ve ehrin Bir
diyarnda, yani spanyollar iin Peru' da, olduunu syler.
El Dorado kelimesi Yeni Dnya'da ki Avrupallar arasnd a ve
zamanla Avrupa' da alz atei gibi hzla yayld. Szler sonunda
yazya dkld; henz hi kimsenin grmemi olduu bu lke
yi, gl, ehri ve kral ve hatta kraln her sabah yaldzland
ayini tarif eden risale ve ki taplar Avrupa'da yaylmaya balad
(ekil 2).

Sl'liil 2
 El Dorado 21

California'ya giden Kortez ve Venezuela'ya giden dierleri

gibi bazlar kendi setikleri ynlerde aratrrlarken Francisco
Pizzaro ve temenleri tamamen yerlilerin raporlarna bel bala
mlard. Bazlar gerekten Kolombiya'ya gidip Guatavita G
lnn sularn aratrdlar; drt yz yl boyunca bir kesilip bir
balayan bu aratrmada altndan adak eyalar bulunmutu ve
bu durum hazine avcs nesillerini, gln sularn tamamen bo
altmak mmkn olabilse dibindeki altn eyalarn ortaya ka
cana ikna etti.
Tpk Pizzaro gibi dnenler ise doru yerin Peru olduu
nu kabul etmilerdi. Gney Amerika'nn Pasifik sahilindeki Pa
nama' daki sten yola kan iki keif seferi, onlar Peru'da girii
lecek byk abann karlk vereceine ikna edecek kadar ok
sayda altn eya salamt. Bu amala bir kraliyet gemisi ve
(henz fethedilmemi olan bir eyalet iin) Vali ve General un
vanlarn elde eden Pizzaro iki yz adamn bana geip Peru' ya
yelken at. Yl 1 530'du.
Bir tanrnn kiilemesi olduuna inandklar efendileri n
ka'ya iddetle sadk olan binlerce sava tarafndan korunan
byk bir lkeyi byle kk bir kuvvetle ele geirmeyi nasl
dnmt? Pizarro'nun plan Kortez tarafndan baaryla uy
gulanan stratejiyi tekrarlamakt: Hkmdar tuzaa drp
yakala, fidye olarak altn iste ve sonra bir spanyol kuklas ol
mas iin serbest brak.
Sonradan nkalar olarak anlacak olan halkn spanyollar ka
raya kt srada bir i savaa tutumu olmalar hi beklenme
dik bir nimetti. spanyollar Efendi nka'nn lmnden sonra
bir "ikincil kars"ndan olma ilk doan olunun, nka'nn asli
einden doan bir olunun tahta kma hakknn yasallna
meydan okumu olduunu rendiler. spanyollarn ilerledii
ne dair haberler Atahualpa adndaki meydan okuyucu, kendisi
bakent Cuzco'yu ele geirmeyi tamamlarken onlarn karann i
ksmlarna ilerlemelerine (ve bylece gemilerinden ve destek
kuvvetlerden uzaklamalarna) izin vermeye karar verdi. And
Dalarndaki bHyk bir ehre varan spanyollar Atahualpa'ya
22 Kayp Diyarlar

armaanlar eliinde eliler yollayp bar grmesi yapmay

nerdiler. ki liderin ehir meydannda bir iyi niyet gsterisi ola
rak silahsz ve asker elii olmadan bulumasm nerdiler. Ata
hualpa kabul etti. Ama meydana geldiinde spanyollar ona e
lik eden askerlere saldrp nka'y esir aldlar.
Onu serbest brakmak iin fidye istediler: insan elinin uzana
bildii ykseklie kadar altnla doldurulmu byk bir oda.
Atahualpa bunu odann altn eyalarla doldurulmas olarak an
layp kabul etti. Emri zerine tapnaklardan ve saraylardan ka
dehler, ibrikler, muhafazalar, her boy ve ekilde vazolar gibi al
tn eyalarn yan sra hayvan ve bitki imitasyonlarn ieren
sslemeler ve kamu binalarnn duvarlarnda dizili olan tabak
lar kartlp getirilmeye baland. Oday doldurmak iin hazi
neler haftalarca tandlar. Ancak o zaman da spanyollar anla
mann oday boluk dolduran ara gerele deil de som altnla
doldurmak olduunu iddia ettiler ve bunun zerine nka ku
yumcular aylar boyunca tm bu sanatkarane eserleri eritip kl
elere dntrmeye giritiler.
Sanki tarih tekerrr etmekte pek srarcyd; Atahualpa'nn
kaderi de Moctezuma'nn bana gelenlerin ayns oldu. Pizzaro
onu kukla kral olsun diye serbest brakmaya niyetliydi ama
gayretke temenler ve Kilise temsilcileri yapmack bir mahke
mede Atahualpa'y putperestlik ve tahttaki rakibi vey erkek
kardeini katletme sularndan lm cezasna arptrdlar.
O dnemin tarihelerinden birine gre nka hkmdar iin
alnan fidye 1 .323.539 pesos de oro (altn arlna) yani yaklak
200.000 onsa edeerdi. Bu servet kraln payna den bete bi
ri kenara ayrldktan sonra Pizzaro ve adamlar arasnda hzla
paylald. Ancak her birinin eline geen miktar en lgn hayal
lerinin bile tesinde olmasna ramen grmek zere olduklary
la kyaslanamazd bile.
Fatihler bakent Cuzco'ya girdiklerinde kelimenin tam anla
myla altnla kaplanm ve doldurulmu tapnaklar ve saraylar
grdler. Kraliyet saraynda altn demelerle doldurulmu
ve gmle doldurulmu be oda, sanatkarane eserlere dn-
 El Darada 23

trlmeyi bekleyen her biri 2,5 kg arlnda 1 00.000 altn kl

eden oluan bir deerli metal rezervi vard. Altndan taburesi
olan ve kraln zerine dinlenebilecei bir tahtrevana dnecek
biimde tasarlanm olan altn taht 25.000 peso (yaklak 4.000
ons) arlndayd; tayc direkler bile altnla bezenmiti. Her
yerde ku, balk ve kk hayvanlarn heykelcikleri ve imgele
riyle, kulak memelerine taklan daire ekilli sslerle ve zrhlarla
dolu apeller ve atalar onurlandrmak zere yaplm mezar a
pelleri vard. Byk tapnakta ( spanollar buna Gne Tapna
adn vermilerdi) duvarlar ar altn levhalarla kaplanmt.
Bahesi ise iindeki her eyin -aalar, allar, iekler, kular ve
bir eme- altndan yapld yapay bir baheydi. Avluda her bir
sap gmten ve her bir meyvas altndan yaplma bir msr
tarlas labirenti vard; bu tarla 90x1 80 metrelik bir alan kapl
yordu: 1 6.200 metrekarelik altndan yaplma msr tarlas!
Peru' da, fatih spanyollar ok ksa bir sre iinde balang
taki kolay zaferlerinin ok zorlu geen nka isyanlarna ve ba
langtaki servetin enflasyon felaketine yol verdiini grdler.
nkalar iin altn, tpk Aztekler iin de olduu gibi bir alveri
arac deil de bir armaan veya tanrlarn malyd. Onlar bunu
asla alm satm arac, yani para olarak kullanmyorlard. span
yollar iinse altn, gnllerinden geen her neyse onu elde etme
aracyd. Altna boulmu ama yrede yetien eyler, hatta gn
lk ihtiyalar asndan yoksun olan spanyollar ksa bir sre
sonra bir ie araba altm peso, bir paltoya 1 00 peso, bir ata
1 0.000 peso demeye baladlar.
Ama Avrupa'da altn, gm ve deerli talarn ak altn
hummasn krklemi ve El Dorado hakknda daha ok spek
lasyon yaplmasn tevik etmiti. Ne kadar servet gelirse gelsin
El Dorado'nun henz bulunmam olduu kans srp gitmek
teydi ve bu kanyla, ansla, yerlilerin verdikleri ipularn ve
muammal haritalar doru yorumlama yoluyla bir gn birisi
oray bulacakt. Alman kaifler altn ehrin Venezuela'daki Ori
noco nehrinin kaynanda veya belki de Kolombiya' da buluna
cak olduuna emindiler. Dierleri, kaynana dek izi srlecek
24 Kayp Diyarlar

bu nehrin bir dier nehir, belki de Brezilya'daki Amazon oldu

una emindi. Belki de hepsinin iinde en romantik olan, gemi
ini ve kraliyet tarafndan mali adan destekleniini hesaba ka
tarsak, 1 595'te Plymouth'tan yelken ap efsanevi Manoa'y bul
may ve onun altn ihtiamn Kralie Elizabeth'in tacna ekle
meyi amalayan Sir Walter Raleigh idi.
Onun gzne Manoa, yle grnmt:

mparatorlara layk El Dorado, damlarn altn!

Glge eder-
Deiimin tm oklarna ramen
Kaprisli kazann balangcnda
nsanlar arzu dolu, lmez bir umutla
Dayandlar.

Raleigh kendisinden nce ve sonrakiler gibi El Dorado'yu

-kral, ehri, lkeyi- hala gerekleecek bir rya, "arzu dolu l
mez bir umut" olarak gryordu. Bu bakmdan, El Dorado'yu
aramaya kanlarn hepsi de firavunlardan nce balam ve
imdilerde bizim nikah yzklerimizde ve ulusal altn stoklar
mzda sren bir zincirde birer halkadrlar.
Altna duyduklar ehvetle Batl insan iin Amerika ktas
nn bilinmeyen halklarn ve uygarlklarn aa karanlar da
yine bu hayalperestler, bu maceraclardr. Ve bylece, hi bil
meksizin, unutulmu zamanlarda var olmu halkalar yeniden
kurmulardr.

Yamalanan daha kk lkeleri saymyorum bile. Acaba

Meksika ve Peru'nun inanlmaz miktarlardaki altn ve gm
hazinelerinin kefinden ok uzun zaman sonrasnda bile El Do
rado'yu aray niin bylesine iddetle srmt? Sren ve id
detlenen bu aray, ounlukla tm bu zenginliin kaynamn
henz bulunmam olduu kansna balanabilir.
spanyollar yerlileri hazinelerin biriktii nehir kqyna hak
knda uzun uzadya sorguya ekip her ipucunu bkp usanma-
 El Darada 25

dan izlediler. Ksa sre sonra Karayipler ve Yucatan'n hi de

ana kaynak olmadn anladlar: Mayalar aslnda altnlarn g
neyde ve batdaki komularyla yaptklar ticaret sayesinde elde
ettiklerini belirtmiler ve kuyumculuk sanatn yrenin kendile
rinden nceki sakinlerinden (bilim adamlar bugn onlar Toltek
adyla tanmlamaktadr) rendiklerini aklamlard. Peki
ama, dedi spanyollar, dierleri altn nereden elde etmiti? Ma
yalar "tanrlardan" diye cevapladlar. Altn yre dilinde teocit
lntl, kelimesi kelimesine "tanrlarn salgs", onlarn teri ve gz
yalar anlamna geliyordu.
spanyollar Aztek bakentinde altnn gerekten de tanrlarn
metali olarak grldn, altn almann en byk su oldu
unu rendiler. Kuyumculuk sanatn retenler olarak Aztek
ler de Toltekleri iaret etmekteydi. Peki Tolteklere kim retmi
ti? Aztekler "byk tanr Quetzalcoatl" diye cevapladlar. Kor
tez, spanya kralna yazd raporunda Aztek kral Moctezu
na'y altnn kayna hakknda uzun uzadya sorguladn
yazd. Moctezuma altnn, krallndaki biri Pasifik kysnda,
biri krfez kysnda ve biri de madenlerin bulunduu gneyba
tdaki i ksmda yer alan eyaletten geldiini aklamt. Kor
lez bu kayna aratrmalar iin adamlar yollad. Adamlar
her nde de altnn yerliler tarafndan nehir yataklarndan ve
ya yamurlar tarafndan srklendikleri yzeyden toplandn
grdler. Madenlerin bulunduu eyalette bunlar yalnzca ge
nite kullanlma benziyordu; spanyollarn karlatklar yer
li ler madenlerde hi almamlard. Kortez raporunda "al
-;;an madenler yok. Yzeyde altn yumrular bulundu, asl kay
nak nehir yataklarndaki kum. Altn kk kam tplerde veya
h.amtan rlme yorganlar iinde toz halinde saklanp kk
bzanlarda eritilerek ubuklar halinde dkld," diye yazar.
1 lazr olur olmaz altn bakente yollanyor, altnn hep ait oldu
gu tanrlara geri gnderiliyordu.
Madencilik ve metalrji alanndaki ou uzman Kortez'in
h..rmlarn, yani Azteklerin yalnzca toplayc madencilik yap-
1 klarn (yzeyden ve nehir yataklarndan altn tozu ve yumru-
26 Kayp Diyarlar

larn topladklarn) ve da yamalarnda aftlar ve tneller a

may ieren gerek madencilii yapmadklarn kabul etseler de
mesele sonuca balanm deildir. Fatih spanyollar ve sonraki
alardaki maden mhendisleri eitli Meksika sit alanlarnda
ki tarih ncesinden kalma eski madenlerden srarla sz etmi
lerdir. Meksika'nn Toltekler gibi balangc Hristiyanlk dne
minin birka yzyl ncesine dek takip edilebilen daha nceki
yerleimcilerinin daha sonraki Azteklerden daha yksek bir
madencilik teknolojisine sahip (ve bylece daha gelimi olduk
larnn varsaylmas) olabilecekleri dnlemez olduundan,
"tarih ncesi madenler" olduklar iddia edilen yerler aratrma
clar tarafndan grmezden gelindi; fatih spanyollar da eski
aftlara el atp onlar terk etmilerdi. Bu yzyln balarnda
mevcut olan grleri dile getiren Alexander Del Mar [A History
of the Precios Metals (Deerli Metaller Tarihi)] "tarih ncesi ma
dencilik asndan Azteklerin demir hakknda ve dolaysyla da
yeralt madencilii hakknda hibir bilgileri olmad nkabu
l ... tamamiyle imkanszdr. Modern maden arayclarn Meksi
ka' da eski aftlar ve onlara tarih ncesi madenciliinden sahne
lermi gibi grnen madencilik almalarnn kalntlarn bul
mu olduklar dorudur," demektedir. Bylesi raporlar bir yolu
nu bulup resmi yaynlara dek girmi olmalarna ramen Del
Mar bu sit alanlarnn "volkanik altst olularla veya her ikisi
de ok eski alarn kant olarak grlen lav ya da katran kel
tileri ile birleen kadim almalar" olduklarna inanmaktayd.
Sonu olarak "bu karm mazur grlemez" demektedir.
Halbuki Azteklerin bizzat bildirdii ey bu deildi. Onlar
nclleri olan Tolteklere yalnzca zanaatl deil ayrca alt
nn nerede saklandna dair bilgiyi ve bunu kayalk dalardan
kartma becerisini de atfetmekteydiler. Miguel Leon-Portilla ta
rafndan evrilen Aztec Thoght and Clture (Aztek Dncesi ve
Kltr) adl kitapta, Codice Matritense de la Rea/ Acadenia (Real
Akademinin Madrit Kodeksi) (VIII. Cilt) olarak bilinen bir Az
tek elyazmas Toltekleri yle tarif eder:
"Toltekler hnerli bir halkt; tm eserleri iyi, hepsi tam, iyi
 El Darada 27

yaplmt ve hayranlk uyandrd. .. Ressamlar, yontucular, de

erli talar yontanlar, ty ressamlar, mlekiler, eiriciler,
rcler; tm yaptklar hner doluydu. Deerli yeil talar,
.turkuvaz kefettiler; turkuvaz ve madenlerini biliyorlard. Bu
tan madenlerini buldular, gm ve altn, bakr ve kalay ve
de ay metalini saklayan dalar buldular."
ou tarihi Tolteklerin Meksika'nn gbeindeki yksek
yaylalara Hristiyanlk andan nceki yzyllarda -Aztekler
ortaya kmadan en az bin, belki de bin be yz yl nce- gelmi
olduklar konusunda hemfikirdir. Onlar takip edenler -Aztek
ler- altn yumrularn ancak yzeyden kazyabiliyorlarken Tol
teklerin, trkuaz gibi deerli talar kadar altn ve dier metalle
re dair gerek madencilii de biliyor olmalar nasl mmkn
olabilirdi? Tolteklere madencilik srlarn retenler kimdi?
Cevap, grm olduumuz gibi Quetzalcoatl idi; Tyl Y
lan tanrs.

Bir yanda biriktirilmi altn hazineler ve bir yanda da Aztek

lcrin altn elde etme beceriksizliinin oluturduu gizem nka
larn lkesinde de tekrarlanr.
Meksika' da olduu gibi, Peru' da da yerliler dalardan aa
ya nehir yataklarna srklenen taneleri ve yumrular toplaya
rak altn elde etmekteydiler. Ama bu yntemlerle elde edilen yl
lk retim nkalarn elindeki muazzam altn serveti hibir ekil
de aklayamazd. Stoklarn muazzaml Yeni Dnya'nn zen
ginliklerinin spanya'ya resmi giri yeri olan Seville' de saklanan
spanyol kaytlarndan aka anlalmaktadr. The Archives of thc
/11dies (Hint Adalar Arivleri) -hala mevcuttur- 1521 -1525 ara
sndaki be yllk girii 1 34.000 pesos de ora olarak gstermekte
dir. Sonraki be yl iinde (Meksika' dan yamalananlar!) miktar
1 .038.000 peso idi. Peru'dan balayan nakliyat 1 531 'den 1 535'e
dek Meksika'dan gelenleri artrnca miktar 1 .650.000 pesoya
ykseldi. 1536-1540 arasnda Peru tek kaynak iken alnan altn
1.937.000 peso arlndayd ve 1 550'li yllar boyunca kabul
makbuzlarnn toplam 11 .000.000 pesoyu bulmaktadr.
28 Kayp Diyarlar

O dnemin nde gelen tarih katiplerinden biri olan Pedro de

Cieza de Leon [Clroicles of Peru (Peru Tariheleri) adl kitapta]
fethi izleyen yllarda spanyollarn nka imparatorluundan yl
da 15.000 arnba altn ve 50.000 arruba* gm "karttklarn"
bildirmektedir; bu yllk 6.000.000 ons altna ve 20.000.000 ons
gme denktir! Cieza de Leon bu muazzam miktarlarn ka yl
boyunca "kartldn" belirtmese de verdii rakamlar span
yollarn nka topraklarndan yamalayabildikleri deerli metal
lerin miktar hakknda bir fikir vermektedir.
Tariheler nka hkmdarndan salanan ilk byk fidye
den, Cuzco'nun servetlerinin yamalanmasndan ve kydaki
Pachacamac'ta bulunan bir kutsal tapna parampara ettikten
sonra spanyollarn eyaletlerden de edeer miktarlarda altn
"kartmakta" uzmanlatn anlatrlar. nka imparatorluu
nun her yanndaki eyalet saraylar ve tapnaklar altnla zengin
biimde sslenmiti. Bir baka kaynak da altndan nesneleri ie
ren defin alanlaryd. spanyollar nka adetinin len asillerin ve
hkmdarlarn evlerini mhrleyip onlarn mumyalanm ce
setlerini yaamlarnda sahip olduklar tm deerli eyalarla
evrelenmi halde brakmak olduunu renmilerd i. spanyol
lar ayrca yerlilerin eitli altn hazineleri gizli yerlere sakladk
larndan, bunlarn bazlarnn maaralara tklm ve bazlarnn
da gmlm veya gllere atlm olduundan phelenmek
teydiler ve haklydlar. Ayrca Juacas, yani ibadete veya ilahi
amal kullanmlara ayrlm olup altnlarn gerek sahipleri
olan tanrlarn kullanm iin st ste ylp saklandklar hr
met edilen yerler vard.
Gizledikleri yerleri aklamalar iin ikence yoluyla elde
edilenler kadar sk olmasa da, hazine kefetme hikayeleri fethi
izleyen elli yln ve hatta on yedinci ve on sekizinci yzyln ka
ytlarna girmitir. Bir yzyl kadar nce hkm srm bir n
ka hkmdarnn gizli hazinesi Gonzalo Pizarro tarafndan ite
byle bulunmutu. Toledo'lu Garcia Gutierrez adl biri 1 566 w
Arruba: spanya, Portekiz ve Gney Amerika' da kullanlan eski arlk ls;
11-15 kg arasnd a deiir. (.N.)
 El Darada 29

1 592 arasnda bir milyon pesoyu aan deerde altnn kartld

, gizli hazineleri rten bir dizi hyk buldu. 1 602 gibi ge bir
tarihte Escobar Corchuelo, La Tosca luacasndan 60.000 peso de
erinde eserler kartt. Ve Moche nehrinin sularnn yn de
itirildiinde 600.000 peso deerinde bir servet bulundu; tarih
ede belirtildiine gre aralarnda "altndan yaplma byk bir
idol" vard.
Bir buuk asr nce yazan ve dolaysyla olaylara bugn ola
bildiimizden ok daha yakn olan iki kaif [M. A. Ribero ve J. J.
von Tschudi, Pervian Antiqities (Peruya zg lk a Eserle
ri)] durumu yle tarif etmekteydi: "On altnc yzyln ikinci
yarsnda, yirmi be yl gibi ksa bir sre iinde, spanyollar Pe
ru' dan anayurda drt yz milyon dukadan fazla altn ve gm
ihra ettiler ve bu miktarn onda dokuzunun fatihler tarafndan
ele geirilen ganimet olduundan emin olabiliriz. Bu hesapla
maya yabanc istilaclarn agzllnden saklamak zere
yerliler tarafndan gmlen muazzam miktarda deerli metali
ve nka Huayna Capac'n doan ilk erkek ocuu Inti Cusi Hu
allapa Huascar onuruna yaplmasn emrettii ve Urcos glne
a tld anlatlan u nl altn zinciri katmyoruz." (Zincirin iki
yz metre uzunluunda ve iri bir adamn bilei kalnlnda ol
duu anlatlrd.) "Ayrca talihsiz Atahualpa'nn hayat ve z
grlnn bedeli olmasn diledii ama sevgili hkmdarlar
nn haince bir sulamayla yeni bir cezaya arptrldn duyar
d uymaz efler tarafndan Puna'da topraa gmlen yine bu
metalden yaplma deerli vazolar iindeki altn tozunun yk
lendii on bir bin lamay da dahil etmedik."
Bu muazzam miktarlarn srmekte olan bir retimin deil
de zaman iinde birikmi servetlerin yamalanmasnn bir so
nucu olduu yalnzca tarihelerden deil bizzat rakamlardan da
anlalmaktadr. Birka on yl ierisinde, grnen ve saklanan
hazineler tkendiinde, Seville' deki altn kabul makbuzlar yl
da yalnzca 3.000-3.500 kg altna dek dmtr. te spanyol
lar o zaman demir aletleri kullanarak yerlileri madenlerde al
mak iin askere armaya baladlar. Bu i ylesine zorluydu ki
10 Kayp Diy11r/11r

yzyln sonuna gelindiinde lke nfusu neredeyse tamamen

tkenmiti ve spanya mahkemeleri yerli i gcnn smrl
mesine kstlamalar getirdi. Potosi'de olduu gibi byk gm
damarlar kefedilip ilendi ama elde edilen altn asla eskiyle
boy lemez ve ayrca spanyollar gelmeden nce biriktiril
mi byk zenginlii aklayamaz miktardayd.
Bu bulmacann cevabn arayan Ribero ve von Tschudi yle
yazmaktadr: "Perulularn en ok deer verdii maden olmas
na ramen altna dier herhangi bir metalden ok daha byk
miktarlarda sahiptiler. nkalar zamanndaki altn bolluunu s
panyollarn drt asr boyunca madenlerden ve nehirlerden
kartabildikleri miktarla kyaslaynca yerlilerin bu deerli mad
denin damarlarna dair fatihlerin ve onlarn torunlarnn kefet
meyi asla baaramadklar bir bilgiye sahip olduklar kesin hale
gelmektedir." (Yazarlar ayrca "Peru'nun bir gn sinesinde olup
da gnmzde Califomia' da sunulanlardan ok daha harikula
de zenginlikleri rten rty aaca gn gelecektir" gibi doru
bir tahminde de bulunmulard. On dokuzuncu yzyl sonlarn
daki altna hcum dnemi Avrupa'y yeni bir altn hummas ile
tututurduunda pek ok madencilik uzman szde "ana dama
rn", yani Yeryzndeki tm altnlarn nihai kaynann Pe
ru' da bulunacana inanr hale geldiler.)
Meksika' da olduu gibi And Dalar lkelerine ilikin ge
nelde kabul gren fikir (Del Mar'n szleriyle) "Perulular tara
fndan spanyol fethi ncesinde elde edilen deerli metaller ne
redeyse tamamen nehir akllarnn ykanp elenmesiyle bulu
nan altnlar iermekteydi. Yerlilerce alm hibir aft bulun
mad. Da yamalarnda yeryzne knt yapm ve yerli altn
ve gm ieren kayalarn bulunduklar yerlerde birka kaz ya
plmt," eklindeydi. Bu durum Andlarda yaayan nkalar (ve
Meksika' daki Aztekler) sz konusu olduu kadaryla doruydu
ama Meksika gibi And lkelerinde tnrilncesi madencilik mese
lesi, yani damarlar bakmndan zengin kayalardan metali yarp
kartmctk meselesi sonuca balanmamtr.
nkalardan ok daha uzun zaman nce birisinin ( nkalarn
 El Darada. 31

aklamad veya hakknda hibir ey bilmedikleri) damarlar

daki kaynaklarnda altna erimi olmas olasl biriktirilen
servet iin hala akla en yakn aklamadr. Gerekten, konuyla
ilgili en iyi ada almalardan [S. K. Lothrop, Inca Treasre As
Depicted by Spanish Historians ( spanyol Tarihilerin Tarifiyle n
ka Hazinesi)] birine gre "modern madenler yerlilerin altk
lar yerlerde kuruludur. Sk sk antik alardan kalm aftlarn,
ilkel aralarn ve hatta gmlm madencilerin cesetlerinin bu
lunduu bildirilmektedir."
Nasl elde edilmise edilsin Amerikan yerlileri tarafndan bu
kadar ok miktarda altnn biriktirilmesi bir baka ama ok te
mel bir soruyu dourmaktadr: Ne iin?
Tarihiler ve yzyllarca almadan sonra ada bilginler
bu halklarn onunla tanrlarn ve de tanrlarn adna halka hk
medenlerin tapnaklarn sslemek dnda altn hibir pratik
amala kullanmadklar konusunda hemfikirdirler. Aztekler s
panyollarn geri dnen ilah temsil ettiklerine inandklarndan
ellerindeki altnlar kelimenin tam anlamyla onlarn ayaklar al
tna sermilerdi. Yine, spanyollarn geliinde ilk bata ilahlar
nn denizi ap gelme szn tutmu olduunu gren nkalar,
spanyollarn bu kadar uzaktan gelip de niin insann hibir ii
ne yaramayan bir metal iin bu kadar kt davrandklarn an
layamamlard. nkalarn ve Azteklerin altn para amal kul
lanmadklar, altna ticari deer yklemedikleri konusunda tm
bilginler ayn fikirdedir. Ama kendilerine baladklar lkeler
den vergiyi altn olarak almaktaydlar. Niin?
On dokuzuncu yzyln byk kaifi Alexander von Hum
boldt (meslei de maden mhendisliiydi) Peru kylarnda yer
alan Chimu'daki n- nka kltrnn kalntlar arasnda lle
rin mezarlarnn yan banda ok miktarda altn gml oldu
unu kefetti. Bu keif onu meraklandrmt: Hibir pratik kul
lanm olmayan bu metal niin llerle birlikte gmlmt?
llerin bir biimde tealemde altna ihtiya duyacaklarna m
inanlmaktayd, yoksa atalarna kavuan ller altn bir zaman
lar atalarnn yapm olduu gibi kullanabilecek miydiler?
32 Kayp Diyarlar

Bylesi adetleri ve inanlar kim ve ne zaman balatmt?

Altnn bu kadar deerli grlmesine, kaynanda aranp
bulunmasna sebep olan kimdi?
spanyollara verilen tek cevap "tanrlar" idi.
Altn tanrlarn gzyalarndan olutu, diyordu nkalar.
Ve onlar tailrlar iaret ederlerken, hi bilmeksizin kutsal ki
taptaki Rab'bin Hagay peygamber araclyla* sylediklerini
tekrarlyorlard:

"Gm de altn da benim"

diyor Her eye Egemen Rab.

Ta nrlarn, insanlarn ve Amerika ktasndaki kadim uygar

lklarn gizemlerini, muammalarn ve srlarn aa karacak
olan anahtarn bu szde sakl olduuna inanyoruz.

Eski Ahit, Hagay, 2:8.

 - 2 -

YOKSA KAYN'N KAYIP LKES M?

Aztek bakenti Tenochtitlan spanyollar geldiinde etkileyi

ci bir metropold. spanyollarn ehirle ilgili raporlar buray
zamann pek ok Avrupa ehrinden daha byk olmasa da on
lar kadar byk, iyi yerleilmi ve iyi ynetilen bir ehir olarak
tarif etmektedir. Dalk blgenin ortasndaki vadide yer alan
Texcoco Glndeki bir adada kumlmu olan ehir suyla ve bir
birini kesen kanallarla evriliydi: Yeni Dnya'nn Venedik'i.
ehri anakaraya balayan kprler spanyollar ok etkilemiti;
kanallarda yol alan saysz kano, insanlarla kaynayan sokaklar,
tacirler ve o diyarlarn drt bir yanndan gelmi mallarla dolu
pazarlar da yle. Kraliyet saraynn zenginliklerle dolu pek ok
odas vard ve bir ku evi ve bir hayvanat bahesini de ieren
bahelerle evrilmiti. Ar kovan gibi kpr kpr byk bir mey
dan enlikler ve askeri geit trenleri iin ayrlmt.
Ama ehrin ve imparatorluun tam kalbinde ok byk bir
dinsel merkez vard: kvrlp bklen ylanlar andrsn diye ss
lenmi bir duvarla evrelenmi, 92.903 m2'den daha byk, mu
azzam bir dikdrtgen. Bu kutsal alann iinde saysz byk ya
p vard ve ilerinde en gze arpan iki kulesiyle Byk Tapnak
ve ksmen yuvarlak olan Quetzalcoatl tapnayd. Gnmzde
bu kadim kutsal alann eitli ksmlarn Mexico City'nin byk
meydan ve katedrali, yan sra pek ok cadde ve bina kaplamak-

33
 Yoksa Kayi 'i11 Kayp lkesi ni? 35

..
..

ekil 3

Garip, ikili bir tapnc temsil eden kuzeydeki kule, frtnalar

ve depremler tanrs Tlaloc'a adanm bir trbeydi (ekil 3a).
Gneye bakan kule Azteklerin sava tanrs ve yerel bir ilah olan
Huitzilopochtli'ye adanmt. Bu tanr genelde Ate Ylan (ekil
3b) denilen ve bununla drt yz kk tanry malup ettii si
lah tutarken betimlenmitir.
Piramidin bat yznde iki antsal merdiven tepeye kadar
trmanr ve her biri bir kuleye kar. ki merdiven taban ksmla
rnda tatan oyulma iki yrtc ylan bayla sslenmitir; bunlar
dan biri Huitzilopochtli'nin A te Ylan' dr ve dieri ise Tlaloc'u
sembolize eden Su Ylan' dr. Kaz yapanlar piramidin tabann
da stne tanra Coyolxauhqui'nin paralara ayrlm bedeni
nin tasvirinin (ekil 3c) yontulduu kaln bir ta disk buldular.
Aztek ilmine gre, bu tanra Huitzilopochtli'nin kz kardeiydi
ve onun da dahil olduu drt yz tanr isyan srasnda erkek
kardeinin yznden baarszla urad. Kurban edilen insan
larn sklp kartlan kalplerini Huitzilopochtli'ye sunarak
onu yattrmakla ilgili Aztek inancnn sebeplerinden birinin
bu tanrann bana gelenler olduu grlmektedir.
kiz kuleler motifi kutsal alanda stnde kule bulunan ve
Byk Tapnan hem her iki yanna ve hem daha batya doru
36 Kayp Diyarlar

ina edilen birer piramit ile daha da vurgulanmtr. Batya do

ru olan iki piramit Quetzalcoatl tapnann iki yannda yer al
maktadr. Tapnak, n ksmnda normal bir basamakl piramit
ama arka ksmnda konik bir kubbesi olan dairesel bir kuleye
dnen, basamakl bir yap gibi garip bir ekle sahiptir (ekil
4). Pek oklar bu tapnan bir gne gzlem evi olarak i gr
dne inanmaktadr. A. F. Aveni [Astronomy in Ancient Meso
america (Kadim Orta Amerika' da Astronomi)] gnein doudan
tam olarak ekvator zerinde ykseldii gndzle gecenin eit
lendii tarihlerde (21 Mart ve 21 Eyll) gn doumunun Quet
zalcoatl tapna kulesinden bakldnda tam olarak Byk Ta
pnan iki kulesi arasndan grlebildiini 1 974'te belirlemiti.
Bu mmknd nk kutsal alan planlayanlar tapnaklar yal
nzca ana ynlerle kesinkes ayn izgide olmakla kalmayp ayr
ca 7 30' gneydouya kaym bir mimari eksen boyunca ina
etmilerdi. Bu ise (ekvatorun kuzeyinde kalan) Tenochtitlan'n
corafi konumuna gre Gne'in bu nemli tarihlerde iki kule
arasnda ykselmesinin grlebilecei kesinlikte bir dzeltme
yapmaktaydi.
spanyollar kutsal alann bu ok gelikin zelliinden biha
ber olmalarna ramen braktklar kaytlar, yalnzca kltrl in-

ekil 4
 Yoksa Kayin 'in Kayp lkesi mi? 37

sanlarla deil spanyollarn kendi uygarlklarna ok benzer bir

uygarlkla karlatklar iin de duyduklar aknl yanst
maktadr. Burada, hain ve rktc bir okyanusun te yann
da, uygar dnyadan her ama ve niyet bakmndan ayrlm bir
kyda banda bir kral olan bir devlet vard; tpk Avrupa'daki
gibi. Asiller, memurlar, metresleriyle zenginler kraln maiyetini
oluturmaktaydlar. Eliler gelip gitmekteydi. Yasal kabilelerden
vergi alnmakta ve sadk vatandalar vergi demekteydiler. Kra
liyet arivlerinde kabilelerin tarihleri, hanedanlar, servetler ka
ytlyd. Hiyerarik yaps ve gelitirilmi silahlaryla bir ordu
vard. Sanat ve zanaat, mzik ve dans vard. Mevsimlerle ve di
nin belirledii -tpk Avrupa'daki gibi bir devlet dini- kutsal
gnlerle balantl enlikler vard. Ve tpk Roma'daki Vatikan
gibi bir duvarla evrelenmi tm o tapnaklar, apelleri ve bina
laryla ve tpk o sralarda Avrupa' da olduu gibi yalnzca ima
nn bekileri ve ilahi muradn yorumcular olmakla kalmayp bi
limsel bilginin srlarnn da muhafzlar olan bir rahipler hiyerar
isi tarafndan ynetilen kutsal alan vard. Bu gizli bilimsel bilgi
iinde en nemlileri astroloji, astronomi ve takvim gizemleriydi.
Zamann baz spanyol tarihileri kzlderili vahiler olmas
gerekenlerin yaratt utan verici derecede olumlu izlenimleri
dengelemek amacyla Kortez'e, "tanrlar olmayp kt adlar ve
rilmi iblisler olan idollere" tapnmasndan dolay Moctezu
ma'y cezalandrm olmay atfederler; Kortez'in bu kt tesiri
dengelemek amacyla piramidin tepesine stnde ha "ve
Ana'mzn bir imgesi" olan [Kastilya'l Berna! Diaz, Historin ver
dndern (Gerek Tarih)] bir trbe ina etmeyi nerdiini anlatrlar.
Ama Azteklerin ha da biliyor ve bunu Quetzalcoatl'n kalkan
nn amblemi olarak betimleyip (ekil 5) gksel bir anlam ykl
yor olmalar karsnda spanyollar arp kalmlard.
Dahas, saysz ilahtan oluan panteonun labirenti iinde te
melde bir stn Tanr'ya, Her eyin Yaratcs' na olan inan ol
duu da grlebilmekteydi. Ona edilen dualarn bazlar kula
a ainayd; ite orijinal Nahuatl dilinden spanyolcaya evrile
rek kaydedilmi bir Aztek duasndan birka dize:
,,, 1 ' " ' ' / ' / 1 1 111 1 1 /1 1 1

ekil 5

Gklerde yerin,
Dalar tutansn sen . . .
Her yerdesin, sreklisin sen.
Niyaz edilensin sen, yalvarlansn.
htiamn yksek.

Yine de tm bu artc benzerliklere karn Aztek uygarl

yla ilgili rcha tsz edici bir farkllk sz konusuydu. Pederlerin
ve rahiplerin casus belli, yani sava nedeni olarak grdkleri
"putperestlik" deildi, hatta esirlerin kalplerini kesip kartarak
hala atmakta olan kalpleri Huitzilopochtli'ye kurban olarak
sunmak (anlalan bu uygulama ancak 1486 civarnda, Mocte
zuma'dan nceki krallar tarafndan balatlmt) gibi barbarca
adetler bile deildi bu fark. Bu fark daha ok bu uygarln tm
rneklerindeydi, sanki bu uygarlk ilerleyii durdurulmu bir
gelimenin veya daha kaba bir alt yapy ince bir maske gibi r
ten i thal edilmi daha yksek bir uygarln bir sonucuydu.
Byk yaplar etkileyiciydi ve akllca tasarlanp yerletiril-
 Yoksa Knyin'in Kayp lkesi mi? 39

miti ama giydirilmi talardan yaplmamlard da kerpi ina

att: basit sva ile kabaca birbirine yaptrlm byke talar.
Ticaret ok yaygnd ama tamam takasa dayalyd. Tebaa lke
lerin vergileri mallarla, kiilerin vergileri ise hizmetle deniyor
du; herhangi bir trden para bilgisi mevcut deildi. Dokumalar
en gelimemi tezgahlarda rlyorlard; pamuk, benzerleri
Truva harabelerinde (M. . ikinci bin yl) ve Filistin'deki (M. .
nc bin yl) sit alanlar gibi Eski Onya'da bulunabilecek
trden kil ilerde eriliyordu. Aztekler ara gere bakmndan
ta devrindeydiler, kuyumculuk zanaatna sahip olmalarna
karn metal ara gere ve silahlar bakmndan anlalmaz bi
imde yoksundular. Kesmek iin cam andran obsidiyen tan
kullanyorlard (Aztek devrinden kalan nesneler arasnda en
yaygn olanlardan biri esirlerin kalplerini kesip kartmakta kul
lanlan obsidiyen baklard).
Amerika ktasndaki dier halklarn yaz kullanmadklar ka
bul edildiinden, Aztekler en azndan bu konuda daha ileri g
rnmekteydiler nk bir yaz sistemleri vard. Ama yazlar ne
alfabetik ne de fonetikti, daha ok bir karikatr band gibi bir di
zi resimden olw;makt<vd (Sekil 6a). Kyaslarsak, M. . 3800'ler-

ekil 6
40 Kayp Diyarlar

de (Smer de) kadim Yakn Dou' da piktograflar biiminde ba

layan yaz stilizasyon yoluyla hzla ivi yazsna dnt, iaret
lerin heceler yerine getii bir fonetik yazya doru ilerledi ve
M. . ikinci binyln sonunda tam bir alfabe halini ald. Resimli
yaz Msrda kralln orada balamasyla, yani M. . 31 00'lerde
ortaya kt ve hzla hiyeroglif yaz sistemine doru geliti.
Amelia Hertz tarafndan [Revue de Synthese Historiqe (Tarihi
Sentez Dergisi), cilt 35] yaplanlar gibi uzmanca incelemeler
M.S. l SOO'deki Aztek resim yazsnn, drt bin be yz yl nce
ye ait olan ve bazlarnca Msrdaki ilk hanedan kral olduu
dnlen kral Narmerin ta tabletindeki (ekil 6b) gibi ilk d
nem Msr yazsna benzer olduu sonucuna varmlardr. Hertz
Aztek Meksika's ve ilk hanedanlk Msr arasnda bir baka
garip benzerlik daha bulmutur: Her ikisinde de bakr metalr
jisi daha gelimemiken altn ilemecilii ylesine ileridir ki za
naatkarlar (her iki lkede de pek beenilen yar deerli bir ta
olan) trkuaz kakmal altn eyalar yapabiliyorlard.
Mexico City'de yer alan ve kendi alannda kesinlikle dnya
daki en iyilerden biri olan Ulusal Antropoloji Mzesi lkenin ar
keolojik mirasn U biimli bir binada sergilemektedir. Balantl
blmler veya salonlar ieren mzeyi gezen bir ziyareti zaman
ve mekan iinde Aztek dneminin tarihncesi kkeninden ve
gney ve kuzeyden balayp douya ve batya bir gezi yapar. Or
ta ksm Azteklere ayrlmtr; bu dnem Meksika arkeolojisinin
milli gururu ve kalbidir nk "Aztekler" ad bu halka olduka
yakn bir zaman nce verilmitir, aslnda onlar kendilerine Mexi
ca (Meksika) demekte ve bylece tercih ettikleri ad yalnzca (Az
teklerin Tenochtitilan kentinin bir zamanlar olduu yerde kuru
lan) bakentlerine deil tm lkeye de vermekteydiler.
Bu ad alan Meksika Salonu mze tarafndan "en nemli b
lm .. . grkemli boyutlar Meksika halknn kltrn rahata
iine alabilsin diye tasarlanmtr" szleriyle anlatlmaktadr. Bu
salondaki antsal ta yontular arasnda yaklak yirmi be ton
arlndaki muazzam Takvim Ta (bkz. ekil 1), eitli tanrlar
ve tanralarn byk heykelleri ve yuvarlatlarak yontulmu
 Yoksa Kayin'in Kayp lkesi mi? 41

byk kaln bir ta disk de bulunmaktadr. Daha kk ta ve

kil heykeller, topraktan yaplma ara gere, silahlar, altn ssler
ve dier Aztek kalntlar ve ayrca kutsal alann kk lekli
bir modeli bu etkileyici salonu doldurmaktadr.
lkel kil ve ahap eyalar ile bir yandan acayip gln hey
keller ve te yandan etkileyici ta yontular ve antsal kutsal alan
arasndaki tezat son derece artcdr. Azteklerin Meksika'daki
drt yzyldan az sren varl bakmndan bu durumu akla
mak imkanszdr. Bylesi iki uygarlk katman nasl aklanabi
lir? Cevab bilinen tarih iinde aradnzda Aztekler daha ileri
bir kltre sahip kabilelerin yaad bir vadiye zorla girmi g
ebe, inceliksiz bir mlteci kabile gibi grnmektediler. lk ba
ta ounlukla kiralk tacirler olarak orada yerleik kabilelere
hizmet vermilerdir. Zamanla komularna sayca stn gelmi
ler ve yalnzca onlarn kltrn deil zanaatlarn da dn al
mlardr. Kendileri Huitzilopochtli'nin takipisi olan Aztekler
komularnn, aralarnda yamur tanrs Tlaloc ve de zanaat, ya
z, matematik, astronomi ve zaman belirleme tanrs yardmse
ver Quetzalcoatl'un da olduu panteonunu benimsediler.
Ama bilginlerin "g mitleri" dedikleri efsaneler, esasen hi
kayeyi daha erken bir dnemde balatarak olaylar farkl bir k
altnda grmemizi salar. Bu bilginin kaynaklar yalnzca szl
gelenekler deil, kodeks denilen eitli kitaplardr da. Kodeks
Boturini gibi kitaplar Aztek kabilesinin ata yurdunun adnn
Azt-lm ("Beyaz Yer") olduuna deinir. Buras ilk atalar olan
iftin, yani Itwc-mixcontl ("Beyaz Bulut Ylan") ve kars Iln
ce'nun ("Yal Kadn") eviydi; bu iftin oullarnd'an aralarn
da Azteklerin de bulunduu Nahuatl dili konuan kabileler or
taya kmt. Toltekler de ltzac-mixcoatl'n torunlarydlar ama
onlarn anneleri baka bir kadnd, dolaysyla onlar Azteklerin
vey kardeleriydiler.
Aztlan'n nerede olduunu hi kimse bilmiyor. Konuyla ilgi
li (burasnn efsanevi Atlantis olduuna ilikin teorileri de ie
ren) saysz alma arasnda en iyilerinden biri Eduard Seler'in
Wo lg Aztlm, die Heimnt der Azteken ? (Azteklerin Anayurdu
 I .' Kayp Diyarlar

;d l eseridir. Burasnn yedi saysyla ilikili

t\ l l . N ndl'd i r ? )
l i r yr ol l g u< nl<lmaktadr, bazen Yedi Maara Aztlan' ola
r. 1-. l . .d l,rnd rlr. Ayrca, kodekslerde daha kk alt trbe ile
, v r i l i liiyk merkezi bir basamakl piramitten oluan yedi ta
p n a i l e tannabilecek bir yer olduundan bahsedilir.
Peder Sahagun'lu Bernardino Historia de las cosas de la Neva
J:sp1111 (New Spain Kylarnn Tarihi) adl ayrntl eserinde, Fe
tih' ten sonra yerli Nahuatl dilinde yazlm orijinal metinleri
kullanarak Aztlan'dan yaplan ok kabileli g ele almtr.
Toplam yedi kabile vard. Aztlan' sandallara binip terk etmi
lerdi. Resimli kitaplar onlar, piktograf zlmemi bir muam
ma olarak kalm bir corafi belirtecin yanndan geerken gs
termektedir. Sahagun duraklara eitli isimler verir, sahile yak
larken karann ilk grld yere "Panotlan" der. Bu kelime
"Denizden Varlan Yer" anlamna gelmektedir ama eitli bil
ginler bunun gnmzde Guetarnala olan yer olduu sonucu
na varmlardr.
Karaya kan kabilelerin yannda onlara yol gsterip nder
lik edecek drt Bilge Adam vard nk bunlar tren el yazma
larn ve takvimin srlarn tamaktaydlar. Kabileler buradan
Bulut Ylannn Yeri' ne gittiler ve bu srada daldlar. Uzun bir
sre sonra aralarnda Aztekler ve Tolteklerin de bulunduu bir
ksm Teotihuacan denilen, biri Gne'e ve dieri Ay'a adanm
iki piramidin ina edildii bir yere vard.
Krallar Teotihuacan'da hkm srp yine burada gmld
ler nk Teotihuacan'da gmlmek tealemde tanrlara katl
mak dernekti. Bir sonraki g yolculuunun ne kadar zaman
sonra olduu kesin deildir ama bir noktada kabileler kutsal
ehri terk etmeye baladlar. Kendi ehirleri Tollan' kurmak
zere lk ayrlanlar Tolteklerdi, son ayrlanlar ise Azteklerdi.
Dolamalarnn sonucunda eitli yerlere gittiler ama hi durup
dinlenmediler. Son gleri srasnda nderlerinin ad "Meshe
dilrni" anlamna gelen Mexitli idi. Baz bilginlere gre [rnein,
Manuel Orozoco y Berra, Ojeada sobre cronolo:?ia Mexicana (Mek
sika Tarihine Bir Gz At)] bu ad kabile ad Mexica'nn ("Mes-
 Yoksa Kayi11 'i11 Kayp lkesi mi? 43

hedilmi Halk") kkeniydi.

Son gn sinyali Azteklere, "altn ve gmten evler, ok
renkli pamuk ve pek ok tonda kakao" olan bir lke vaat eden
tanr Huitzilopochtli tarafndan verildi. Etraf suyla evrili bir
kayadan kp bym bir kaktse tnemi bir kartal grene
dek belirtilen ynde ilerlemeliydiler. Orada yerleecek ve kendi
lerine "Meksika" diyeceklerdi nk onlar kaderi dier kabile
lere hkmetmek olan, seilmi bir halkt.
te Aztekler -bu efsanelere gre ikinci kez- Meksika Vadisi
ne byle geldiler. "Orta Yer" olarak da bilinen Tollan'a vardlar.
Orann sakinleri atalar bakmndan kendi yaknlar olmalarna
ramen Aztekleri ho karlamadlar. Aztekler yaklak iki yz
yl boyunca merkezdeki gln sazlk kenarlarnda yaadlar.
G ve bilgi toplayarak en sonunda kendi ehirlerini, Tenochtit
lan' kurdular.
Ad "Tenoch'un ehri" anlamna geliyordu. Bazlar bu eh
re o sradaki Aztek nderinin, ehrin gerek kurucusu olan Te
noch'un adnn verildiini dnmektedir. Ama Azteklerin ken
dilerini o sralarda Tenochlnr -Tenoch'un torunlar- olarak d
ndkleri bilindii iin bazlar Tenoch adnn ok eskilerden
bir kabile atasnn, efsanevi bir baba figrnn ad olduunu
dnmektedir.
Bilginler artk genelde Meksika halk veya Tenochlarn vadi
ye M.S. 1 1 40'ta geldiklerini ve Tenochtitlan' M.S. 1325'te kur
duklarn kabul etmektedirler. Ardndan baz kabilelerle bir dizi
ittifak ve bazlaryla bir dizi savatan sonra glerini kabul ettir
diler. Baz aratrmaclar Azteklerin gerek bir imparatorlukta
baskn olup olmadklar konusunda phe duymaktadr. span
yollar geldikleri srada mteffiklerine efendilik eden ve d
manlarn buyruu altna alan Azteklerin Meksika'daki baskn
g olduklar bir gerektir. Dmanlar kurban edilecek esirler
iin kaynak hizmeti grmekteydi, spanyollarn fethi onlarn
Aztek basksna kar koyup ayaklanmalarn kolaylatrmt.
Nesillerinin balangcn yalnzca ilk atalar olan ifte dayan
drmakla kalmayp nsanln balangcna dek sren Kitab
44 Kyp Diyarlar

Mukaddes'teki branlar gibi Aztekler, Toltekler ve dier Nahu

atl kabileleri de ayn temalar ieren Yaratl Efsanelerine sahip
tiler. Ancak ayrntl Smer kaynaklarndaki yaratma ilemlerin
de aktif rol oynayan eitli ilahlardan Eski Ahit tek ama oul
bir varlk (Elohim) oluturup sktrmaktayken, Nahuatl hikaye
leri tek bana veya birarada hareket eden birka ilahi varlkla il
gili Smer ve Msr kavramlarn korumulardr.
Kuzeyde ABD'nin gneybatsndan balayp gneyde gn
mz Nikaragua' sna dek uzanan blgede, yani Orta Amerika' da
hakim olan kabile inanlar her eyin balangcnda, evi gkle
rin en yksek noktas, on ikinci gk olan bir Eski Tanr, Her e
yin Yaratcs, Yer'in ve Gk'n Tanrsnn olduunu kabul et
mektedir. Sahagun'un kaynaklar bu bilginin kkenini Toltekle
re atfederler:

Ve Toltekler bilirdi ki
pek oktur gkler.
st ste on iki blm vardr derdi onlar,
Gerek tanr ve ei orada yaar.
Gksel Tanr' dr o, kilik Tanrs;
Ei kilik Tanras, Gksel Hanm.
Anlam da uydu:
O on iki gn stndeki Kraldr, Efendidir.

Bu dizeler kulaa artc bir biimde Mezopotamya'nn

gksel-dinsel inanlarnn bir trevi gibi gelmektedir; buna g
re, oradaki panteonun ba Anu ("Gk Efendi") ve ei Antu
("Gk Hanm") en dtaki gezegende, Gne Sistemimizin on
ikinci yesinde yaamaktayd. Smerler bunu sembol ha (e
kil 7a) olan ltl bir gezegen olarak resmetmilerdi. Ardndan
bu sembol kadim dnyann tm halklarnca benimsenmi ve
her yerde hazr ve nazr olan Kanatl Disk (ekil 7b ve 7c) amb
lemine dnmt. Quetzalcoatl'n kalkan (ekil 7d) ve ilk
dnem Meksika antlar stnde resmedilen semboller (ekil
7e) garip bir benzerlie sahiptirler.
 Yoksa Kayin'in Kayp lkesi mi? 45

b
a

c
& d

ekil 7

Efsanevi hikayeleri aktaran Nahuatl metinlerinin Eski Tanr

lar sakall adamlar olarak betimlenmitir (ekil 8) ve bu, sakal
l Quetzalcoatl'n atalarna pek uygundur. Mezopotamya ve M
sr teogonilerindeki gibi ilahi iftler ve kendi kz kardelerini e
alan erkek kardelerle ilgili hikayeler vardr. Aztekler iin asli ve
dorudan nemli olan drt ilahi erkek karde doum srasna
gre Tlatlauhqui, Tezcatlipoca-Yoatl, Quetzalcoatl ve Huitzilo
pochtli idi. Bunlar drt ana yn ve drt temel elementi temsil
ediyorlard: Toprak, Rzgar, Ate, Su; Eski Dnya'nn bir ucun
dan dier ucuna dek bilinen "her eyin kk" kavram. Bu drt
tanr ayrca krmz, siyah, beyaz ve maviyi ve sklkla (Ferjer
va ry-Mayer Codex adl eserin n kapanda olduu gibi) kendi
sembolleri, aalar ve hayvanlaryla birlikte uygun renklerinde
. J ( Kayp Diyarlar

ekil 8

betimlenen drt nsanolu rkn da temsil etmekteydiler.

nsanolunun drt ayr kola ayrlnn bu ekilde tannmas
ilgin, hatta dala ayrl anlatan Mezopotamya ve kutsal ki
tap kaynakl Nuh'un nesli em-Ham-Yafet'ten dallanan Asya
Afrika-Avrupa blmleniinden farkl olmas sebebiyle nemli
dir. Nahuatl kabileleri tarafndan bunlara bir drdnc halk, k
zl tenli bir halk eklenmitir: Amerika ktas halklar.
Nahuatl hikayeleri tanrlar arasndaki a tmalardan ve hatta
savalardan sz ederler. Bunlar iinde Huitzilopochtli'nin drt
yz alt tanry alt etmesi ve Tezcatlipoca-Yaotl ile Quetzalcoatl
arasndaki bir dv vardr. Yerkreye veya onun kaynaklarna
hakim olmak iin yaplan byle savalar tm kadim halklarn
bilgeliinde (mitlerde) tarif edilmitir. Teup veya ndra ile erkek
kardeleri arasndaki savalara dair Hitit ve Hint-Avrupa hika
yeleri Kk Asya araclyla Yunan'a erimiti. Sami Kenanlar
ve Fenikeliler Ba'al'n erkek kardeleriyle yapt ve o srada ver
dii zafer leni kisvesi altndaki tuzaa ekilen yzlerce kk
"tanr oullar"n Ba' al'n kltan geirdiini anlatan hikayeleri
yazmlard. Ve Msr metinleri Ham'n topraklarnda, yani Afri-
 Yoksa Kayi 'i Kayp lkesi mi? 47

ka'da Osiris'in kendi erkek kardei Seth tarafndan paralara ay

rldn ve bunun ardndan Seth ve Osiris'in olu ve intikam al
cs olan Horus arasndaki ac dolu uzun sava aktarmlard.
Meksikallarn tanrlar zgn kavramlar mydlar, yoksa k
k kadim Yakn Dou'da olan inanlarn ve hikayelerin anlar
mydlar? Biz Nahuatl yaratl hikayelerinin ve tarihncesinin
dier zelliklerini inceledike bu sorunun cevab ortaya kacak.
Kyaslamalara devam edecek olursak, Her eyin Yaratc
s'nn "yaam ve lm, iyi ve kt talih veren" bir tanr olduu
nu grmekteyiz. Tarihi Antonio de Herrera y Tordesillas [His
toria general (Genel Tarih)] Kzlderililerin "yalvarlarnda ona
seslendiklerini, onun bulunduuna inandklar yere, yani ge
baktklarn" yazmtr. Bu tanr ilk olarak Gk ve Yer'i yaratt,
ardndan kilden bir erkek ve bir kadn oluturdu ama bunlar
ok dayanmadlar. Daha fazla gayretler sonrasnda kllerden ve
metallerden bir insan ifti yaratld ve dnya zerinde oald
lar. Ama tm bu erkek ve kadnlar bir tufan srasnda yok oldu
lar; yanlarnda tohumlar ve hayvanlar ile ii boaltlm bir k
tkle su yzeyinde kalan belirli bir rahip ve kars hari. Bu ra
hip kular yollayp karay buldu. Bir baka tarihiye, Peder Gre
gorio Garcia'ya gre tufan bir yl ve bir gn srd, o srada tm
Yer suyla kaplyd ve tm dnya kaos iindeydi.
nsanolunu etkileyen ilk veya tarihncesi olaylar ve Nahu
atl kabilelerinin atalar efsaneler, resimli betimlemeler ve Takvim
Ta gibi ta yontular ile drt aa veya "Gne" e blnmt.
Aztekler kendi zamanlarnn be an en yenisi, Beinci Gne
a olduunu dnmekteydiler. Daha nceki drt Gne ba
zen (tufan gibi) doal ve bazen de tanrlar arasndaki savalarca
tetiklenen bir felaket gibi bir tr katastrofla sona ermiti.
Byk Aztek Takvim Ta'nn (kutsal alan blgesi iinde ke
fedilmitir) be an ta stne kaydedilmesi olduuna inan
lr. Orta paneli evreleyen semboller ve ortadaki betimlemenin
ta kendisi pek ok incelemeye konu olmutur. lk i halka ak
a Aztek aynn yirmi gnne denk gelen yirmi iareti betimler.
Ortadaki yz evreleyen drt dikdrtgen panelin gemi drt
18 Kayp Diyarlar

t,a ve her birini sona erdiren felaketi -Su, Rzgar, Depremler

ile Frtnalar ve Jaguar- temsil eden glifler olduklar kabul edil
mektedir (bkz. ekil 1 ) .
Drt an hikayesi b u alarn uzunluu ve balca olaylar
hakknda verdikleri bilgiler bakmndan ok deerlidir. Yazyla
kayde geirilmeden nce ok uzun bir szl gelenein paras
olduklarn dndren versiyonlar deiiklik gstergelerine
ramen hepsi de ilk an sonunun bir tufanla, Yeri rten b
yk bir sel ile geldii konusunda hemfikirdir. nsanolu hayat
ta kalabilmiti nk bir ift, Nene ve ei Tata ii bo bir ktk
te canlarn kurtarmay baarmlard.
Ya bu ilk a veya ikincisi Beyaz Sal Devlerin ayd. kin
ci Gne "Tzoncuztique", yani "Altn a" olarak anlmaktayd;
Rzgar Ylan tarafndan sona erdirilmiti. nc Gne'te bas
kn olan Ate Ylan'yd; Kzl Sal Halkn ayd bu. Tarih kati
bi Ixtlilxochitl'a gre bu halk ikinci an sonunda hayatta kalp
doudan Yeni Dnya'ya gemiyle gelenlerdi; Botonchan dedii
yerde yerlemiler ve orada, yine ikinci an sonunda hayatta
kalabilmi devlerle karlap onlar tarafndan esir edilmilerdi.
Drdnc Gne, Kara Bal Halkn ayd. Quetzalcoatl i
te bu ada Meksika'da ortaya kmt: boylu poslu, ehresi ay
dnlk, sakall, uzun bir tnik iinde. Bir ylan andran asas si
yah, beyaz ve krmzya boyanmt; kakma deerli talarla ve
alt yldzla sslyd. (Meksika'nn ilk piskoposu Zumarra
ga'nn asasnn aynen Quetzalcoatl'n asasna benzeyecek bi
imde yaplm olmas belki de tesadf deildi). Toltek baken
ti Tollan bu ada ina edildi. Bilgelik ve bilginin ustas Quetzal
coatl renmeyi, zanaat, yasalar ve elli iki yllk devreye gre
zaman belirlemeyi bu ada ortaya koydu.
Drdnc Gne' in sonuna doru tanrlar arasndaki sava
lar patlak verdi. Quetzalcoatl gelmi olduu yere, douya gitti.
Tanrlarn savalar lkeye felaket getirdi, vahi hayvanlar in
sanlar ezip geti ve Tollan terk edildi. Be yl sonra Chichimec
kabileleri, nam dier Aztekler geldiler ve Beinci Gne, Aztek
a balad.
 Yoksa Kayin'in Kayp lkesi mi? 49

Bu alara niin "Gne"ler denilmekteydi ve uzunluklar

ne kadard? Nedeni belirsizdir ve eitli alarn uzunluklar ya
belirtilmemitir ya da versiyona gre farkllk gstermektedir.
Dzenli grnen ve birazdan gstereceimiz gibi artc dere
cede makul olan versiyonlardan biri Codex Vaticano-Latino
3 738'dir. Kodeks birinci Gne'in 4.008 yl, ikincinin 4.010 yl,
ncnn 4.081 yl srdn belirtir. Drdnc Gne
"5.042 yl nce balad" der ve sona eri zamann belirtmez. y
le ya da byle elimizde, hikayelerin kaydedildii zamandan
1 7. 1 41 yl ncesine uzanan olaylarn hikayesi vardr.
Geri kalm olduu dnlen bir halka gre hatrlamak iin
fazlasyla byk bir zaman araldr bu ve bilginler Drdnc
Gne' teki olaylarn tarihsel geler ierdii konusunda hemfi
kir olmalarna ramen daha nceki alar safi mit olarak grp
nemsememe eilimindedirler. yleyse Adem ve Havva, kre
sel tufan ve bir iftin hayatta kal hikayelerini, [H. B. Alexan
der'in Latin Ancrican Mythology (Latin Amerika Mitolojisi) adl
eserinde syledii gibi] "Tekvin'in 2. blmnde ve benzer Ba
bil kozmogonisinde geen yaratl hikayesini arpc biimde
andran" blmleri nasl aklamal? Baz bilginler Nahuatl me
tinlerinin Kzlderililerin, d illerinden Kitab Mukaddes dme
yen spanyollardan oktandr duymakta olduklarn bir biimde
yansttn ne srmektedir. Ama tm kodeksler Fetih sonras
na ait olmad iin kutsal kitap-Mezopotamyavari benzerlikler
yalnzca Meksika kabilelerinin Mezopotamya ile bir tr ata ba
na sahip olmu olmasyla aklanabilir.
Dahas, Meksika-Nahuatl zaman tablosu, olaylar ve zaman
lar herkesi durup dndrmesi gereken bilimsel ve tarihsel bir
dorulukla aktarmaktadr. Bu zaman tablosu Birinci Gne'in
sonundaki tufan kodeksin yazld dnemin 13.133 yl ncesi
ne, yani M. . 11 600'e tarihlendirir. 1 2 . Gezegen* adl kitabmzda
M. . l l OOO'ler civarnda kresel bir tufann gerekten de Yery
zn kaplad sonucuna varmtk; yalnzca hikayelerde deil
ayrca ):'kl t rihlereki b yle bir denklik Aztek hikayelerin
1 2 . Gc::cgc11, Ru h ve Madde Yaynlar, 9. Bask, 2005.
50 Kayp Diyarlar

de mitten daha fazlasnn var olduunu dndrmektedir.

Hikayelerde geen drdnc an "kara bal halkn" dne
mi olduuna (daha ncekilerin beyaz sal devlerin ve sonra k
zl sal halkn alar olduu anlatlr) ilikin beyanlar da ayn
derecede merakmz uyandrd. Bu tam olarak Smerlerin ken
di metinlerinde anldklar addr. yleyse Aztek hikayeleri Dr
dnc Gne'in Smerlerin insanlk arenasnda boy gsterdii
zaman olduunu mu anlatmaktaydlar? Smer uygarl M. .
3800'lerde balad; imdiye dek anlalm olduu gibi, Drdn
c an balangcn kendi zamanlarndan 5.026 yl nceye ta
rihlendirmi olmalarna amamak gerekir: Aztekler aslnda bu
nu M. . 3500' e tarihlendirmektedir; "kara bal halkn" ann
balangc iin alacak derecede doru bir tarih.
Geri bildirim (Azteklerin ilk bata spanyollardan duymu
olduklar eyleri spanyollara sylemeleri) aklamas Smerler
sz konusu olduunda hi de salam deildir nk Bat dn
yas byk Smer uygarlnn kalntlarn ve mirasn Fe
tih' ten ancak drt yz yl sonra gn na kartabildi.
Kutsal kitaptaki Yaratl hikayesine benzeyen hikayelerin
Nahuatl kabilelerine kendi atalarndan aktarlm olduunu so
nucuna varmak zorundayz. Ama nasl?
Bu soru spanyollar da afallatmt. Yeni Dnya'da bir uy
garlk hem de Avrupa'dakine benzer bir uygarlk kefetmekle
kalmayp ayrca "orada ok byk sayda halklar" kefetmek
ten dolay aknken bir de Aztek kltr rgsndeki kutsal ki
tap geleri karsnda iyice aknla uradlar. Bir aklama
bulmaya alrlarken cevap en basit olan gibi grnmt:
Bunlar, M. . 722'de Asurlar tarafndan srgn edilen (Yudea
krallnn kalan, Yuda ve Benjamin adl iki kabile tarafndan
srdrlmt) ve arkalarnda hibir iz brakmadan yok olan
On Kayp srail Kabilesinin torunlarydlar.
Meerki icat etmi olmasn, bunu ilk kez bir el yazmasnda
ayrntsyla aklayan kii 1542'de be yandayken New Spain'e
getirilen Dominiken pederi Diego Duran' d. Books of the Gods md
Rites and the Ancient Cale11dar (Tanrlarn Kitaplar, Ayinler ve Ka-
 Yoksa Kyin'in Kayp lkesi mi? 51

dim Takvim) ve Historia de [as lndia de Nueva Espana (New Spa

in'deki Kzlderililerin Tarihi) adl iki kitab ngilizceye O. Hey
den ve F. Horcasitas tarafndan evrilmitir. Duran ikinci kitabn
da pek ok benzerlii ele aldktan sonra "Hint adalarnn ve bu
yeni dnya anakaras" yerlilerinin "Yahudi ve bran halk olduk
lar" sonucuna vardn vurgulayarak belirtir. Teorisinin "onla
rn doasyla" dorulandn yazar, "Bu yerliler Asur kral al
maneser'in esir alp Asur' a gtrd on kabilenin bir ksmdr."
Yal yerlilerle yapt grmelerle ilgili raporlar "ortaya
kp lkeyi ele geiren canavarms endamda adamlar"n yaa
d bir zamana dair kabile gelenekleriyle ilgilidir. "Bu devler
Gne' e erimenin bir yolunu bulamaynca zirvesi Ge dee
cek kadar yksek bir kule ina etmeye karar verdiler." Kitab
Mukaddes'te geen Babil Kulesi hikayesine bylesine kout bir
blm nem bakmndan bir baka hikayeye, srailoullarnn
Msr' dan k hikayesine benzer bir g yksne denktir.
Byle raporlarn says arttka Asur nfuz blgesinden ge
ip douya ve tesine doru yol alan srailoullarnn bir biim
de Amerika'ya ulatklarn varsayan On Kayp Kabile teorisi
nin on altnc ve on yedinci yzyllarda en favori teori haline
gelmesine amamal.
On Kayp Kabile fikri en ok kabul grd zamanlarda Av
rupa' da taht tarafndan desteklenirken daha sonraki bilginler
tarafndan alaya alnr oldu. u anki teoriler, insanlarn ilk ola
rak Asya'dan Alaska'ya 20.000-30.000 yl kadar nce buzlu bir
kara kprs araclyla geip Yeni Dnya'ya vardn ve aa
mal olarak gneye yayldklarn kabul etmektedir. Pasifik ok
yanusunun kar kysndan -Hindu, Gneydou Asyal, inli,
Japon, Polinezyal- gelen tesirleri iaret eden kayda deer mik
tarda el yapm eya, dilsel, etnolojik ve antropolojik kant mev
cuttur. Bilginler bu tesirleri buralardan gelen insanlarn Ameri
ka ktasna dnemsel gelileri ile aklarlar ama tm bunlarn
milattan nceki herhangi bir zamanda deil fetihten yalnzca
birka asr nce Hristiyanlk a srasnda meydana gelmi ol
duunu dikkatle belirtirler.
52 Kayp Diyarlar

Kabul gren bilginler Eski ve Yeni Dnya arasnda Atlantik

Okyanusu zerinden temaslara dair tm kantlarn deerini
azaltmaya devam ederlerken, Amerika ktasndaki Tekvin ben
zeri hikayelerin geerliliinin aklamas olarak yalnzca, ok
yeni olarak, Pasifik Okyanusu zerinden temaslarn varln
teslim etmekteler. Gerekte kresel bir tufana ve insann kilden
veya benzeri malzemelerden yaratlna dair efsaneler dnya
nn drt bir yanndaki mitolojilerin konusudur ve (hikayelerin
kken yeri olan) Yakn Dou' dan Amerika ktasna bir olas yol
da Gneydou Asya ve Pasifik adalar olabilirdi.
Ama Nahuatl versiyonlarnda nispeten yeni olan .Fetih nce
sinden ok daha erken bir dnemi iaret eden geler vardr.
Bunlardan biri insann yaratlna dair Nahuatl hikayelerinin
Tekvin Kitabna bile girmemi olan ok eski bir Mezopotamya
versiyonunu izledii olgusudur!
Aslnda Kitab Mukaddes insann yaratlna dair bir deil
iki versiyona sahiptir ve her ikisi de daha nceki Mezopotamya
versiyonlarndan alnmadr. Ama her ikisi de insanolunun kil
den deil de bir tanrnn kanndan yaratld nc ve muh
temelen en eski versiyonu grmezden gelir. Bu versiyonun te
mel ald Smerce metinde tanr Ea, tanra Ninti ile ibirlii
yaparak "bir saflatrc banyo hazrlad." "Bir tanr bunun iine
kanasn" diye emretti, "onun etinden ve kanndan, Ninti kili ka
rtrsn." Bu karmdan erkek ve kadn yara tld.
Aztek mitinde tekrarlanan versiyonun Kitab Mukaddes'te
yer almayan bu versiyon olmasn son derece nemli grmekte
yiz. Metin Manscript of 1 558 (1558 Elyazmas) olarak bilinir ve
Drdnc Gne'in felaketle gelen sonunda tanrlarn Teotihu
acan' da toplandklarndan sz eder.
Tanrlar biraraya gelir gelmez, yle dediler:
"Dnya zerinde kim yaayacak?
Gk oktan yerletirildi,
Ve Yer oktan kuruldu.
Ama heyhat tanrlar,
Dnya zerinde kim yaayacak?"
 Yoksa Kayin'in Kayp lkesi mi? 53

Toplanan tanrlar "yas tutmaktayd." Ama bilgelik ve bilim

tanrs olan Quetzlcoatl'n bir fikri vard. ller Diyar' na, Mict
lan' a gitti ve buradan sorumlu olan ilahi ifte yle dedi: "Bura
da sakladnz deerli kemiklerden almaya geldim." tirazlarn
ve numaralarn stesinden gelen Quetzalcoatl "deerli kemik
ler"i ele geirmeyi becerdi:

Deerli kemikleri toplad,

Adamn kemiklerini birarada bir yana koydu,
Kadnn kemiklerini birarada dier yana koydu.
Quetzalcoatl bunlar alp bir yn yapt.

Quetzalcoatl kuru kemikleri Tamoanchan'a, yani "Kkeni

:izin Yeri" veya "Neslimizin Geldii Yer"e tad. Orada ke
mikleri bir by tanras olan tanra Cihuacoatl'a ("Ylan Ka
dn") verdi.

Tanra kemikleri tt
Ve bunlar ince toprak bir tpe koydu.
Quetzalcoatl bunlarn stne kanndan aktt.

Dier tanrlar seyrederken, Cihuacoatl tt kemiklerle

tanrnn kann kartrd; kili andran karmdan Maceha/es bi
imlendi. nsanolu yeniden yaratlmt!
Smer hikayelerinde insanolunu biimlendirenler Ea ve
Ninti idi. Enki ("Yer Efendisi") olarak da bilinen Ea ("Evi Sular
Olan")'nn unvanlar ve sembolleri sklkla onun becerikli bir
metalrjist olduunu ima etmektedir, tm bu kelimeler dilsel
karlklarn "Ylan" teriminde bulurlar. Bu beceriyi bir tp tan
ras olan Ninti ( "Yaam Veren") ile birlikte sergilemitir, tbbn
ilk alardan beri sembol dolanm ylanlardr. Silindir mhr
ler zerindeki Smer betimlemeleri iki ilah laboratuvar and
ran bir ortamda, cam ieler ve benzeri eylerin ortasnda gs
termektedir (ekil 9a).
Tm bu geleri Nahuatl hikayelerinde de bulmak gerekten
54 Kayp Diyarlar

de artcdr: Tyl Ylan olarak bilinen bir bilgi tanrs, Ylan

Kadn denilen ve byl gleri olan bir tanra, iinde bir tan
rnn z (kan) ile dnyaya ait elementlerin kartrld bir k
vet dolusu har ve bu karmdan erkek ve dii olarak nsano
lunun biimlendirilmesi. Daha da artc olan olgu bu mitin
Mixtec kabilesi blgesinde bulunan bir Nahuatl kodeksinde re
simle betimlenmi olmasdr. Resim byk bir cam tpe veya
tanka akan bir maddeyi bu tpe damlayan bir tanrnn kanyla
kartran bir tanr ve tanray gstermektedir; karmdan d
arya bir insan kmaktadr (ekil 9b).
Smer'le ilgili dier veriler ve terminoloji ile birletirdiimiz
de, bunlar, sz konusu temaslarn ok erken dnemlerde mey
dana geldiini iaret eder. Kantlar, nsanolunun Amerika kta
sna ilk gleri ile ilgili olarak kabul gren teorilere de meydan
okuyor grnmektedir. Bu teorilere yalnzca kuzeyde, Bering
boaz araclyla Asya' dan gelen gle ilgili (20. yzyl bala
rnda Uluslararas Amerikaclar Kongresinde ne srlen) ne
rileri deil, Avusturalya/Yeni Zellanda'dan Antarktika yoluyla
Gney Amerika'ya gelen (bu fikir yakn bir zaman nce kuzey
Peru-ili snr yaknnda 9.000 yllk gmlm insan mumya-

ekil 9
 Yoksa Kayin 'in Kayp lkesi mi? 55

!arnn kefedilmesinden sonra yeniden canland) gle ilgili

nerileri de katyoruz.
Her iki g teorisinde sorun olarak grdmz ey bu te
orilerin erkek, kadn ve ocuklarn binlerce kilometrelik don
mu bir alan boyunca yrmesini gerektirmesidir. 20.000-30.000
yl nce bu nasl yaplm olabilirdi? Dahas, niin byle bir yol
culua giriilirdi, diye merak ediyoruz. Erkekler, kadnlar ve o
cuklar binlerce kilometrelik, daha ok buzdan baka bir eye
varmyorlarm gibi grnen donmu topraklar boyunca, eer
ki buzlarn tesinde Vaat Edilmi Topraklar olduunu bilmiyor
larsa, niin yolculuk etsinlerdi?
Ama sonsuzmu gibi grnen ve tanm gerei Amerika kta
sna geen ilk insanlar olarak kendilerinin de bakalarnn da
daha nce hi gitmedii buzullarn tesinde ne olduunu nasl
bilebilirlerdi?
Kitab Mukaddes'te anlatlan Msr'dan k hikayesinde
Rab, Vaat Edilmi lke'yi "yle bir lke ki .. . buday, arpas,
zm inciri, nar, zeytinya, bal vardr... yle bir lke ki ka
yalar demirdir, dalarndan bakr karabilirsiniz,"* diye anla
tr. Aztek tanrlar ise kendi Vaat Edilmi lke'lerini "altn ve
gmten evler, ok renkli pamuk ve pek ok tonda kakao" ye
tien topraklar olarak tarif etmilerdi. Birisi, yani tanrlar onla
ra gitmelerini sylemese ve neyle karlacaklarn tarif etmesey
di Amerika ktasna ilk genler bylesine imkansz bir yry
e karlar myd? Ve bu ilah yalnzca teolojik bir mevcudiyet
deil de Yeryznde fizik olarak mevcut bir varlk olmasayd,
tpk Kitab Mukaddes'teki Rab'bin srailoullarna yapt gibi,
yolculuun zorluklarnn stesinden gelmelerinde gerlere
yardm edebilir miydi?
Ge ve Drt a'a ilikin Nahuatl hikayelerini, bu imkansz
yolculua niin ve nasl giriildiine dair ite bu dncelerle
tekrar tekrar okuduk. Birinci Gne byk tufanla sona ermi
olduuna gre bu a en son Buzul ann sonuncu aamas
?1:1:l y?; !? :Z:S-!7 ?11. !?mzda Tufan' a okyanusa kayan
Eski Ahit, Yasann Tekrar (Tesniye), 8:8.
56 Kayp Diyarlar

Antarktik buzul rtsnn sebep olduu ve bylece en son Bu

zul an M. . 1 1 000 civarnda aniden sona erdirdii sonucu
na nasl vardmz anlattk.
Nahuatl kabilelerinin efsanevi anayurdu srf bu nedenle, ya
ni karla kapl bir lke olduu iin mi Aztlan, "Beyaz Yer" diye
anlyordu? Birinci Gne' in "beyaz sal devler" dnemi olarak
adlandrlmas bu yzden miydi? Birinci Gne'in 1 7.141 yl n
ceki balangcna dek uzanabilen Aztek hatralar aslnda M. .
1 5000'ler civarnda, Eski Dnya' ya uzanan bir buz kprs ze
rinden Amerika ktasnda geii anlatyor olabilir miydi? Daha
s, bu gei hi de buz kprs zerinden deil de Nahuatl ef
sanelerinin aktardklar gibi Pasifik Okyanusunu sandallarla
aarak yaplm olabilir miydi?
Tarihncesi dnemde deniz yoluyla Pasifik kylarna k
efsaneleri yalnzca Meksika halklaryla snrl deildir. Daha g
neyde And Dalar halklar da yine efsaneler eklinde anlatlan
benzer yapda hatralar korumaktadrlar. Bunlardan biri olan
Nayrnlap Efsanesi bu kylarda baka yerlerden gelmi insanla
rn ilk yerleimlerini anlatyor olabilir. Efsane (Thor Heyer
dahl'n Smerlerin kamtan rlme sandallarla deniz yolcuu
yaplarn taklit ederken kulland trden) hafif balsa kamla
rndan yaplma byk bir sandal filosunun geliini anlatr. n
deki sandala yerletirilmi olan ve bu halkn tanrsnn szlerini
syleyebilen yeil ta, gerlerin nderi Naymlap' seilen kum
sala ynlendirmiti. Yeil idol araclyla konuan tanr ardn
dan bu halka iftilik, bina yapma sanat ve el sanatlarnda tali
matlar vermiti.
Yeil idol efsanesinin baz versiyonlar karaya klan nokta
y Ekvador'daki Santa Helena Burnu olarak gstermektedir; bu
ras Gney Amerika ktasnn batya doru Pasifik okyanusu ii
ne kvrld kntsdr. Aralarnda Juan de Velasco'nun da bu
lunduu birka tarihi ekvatoral blgelere ilk yerleenlerin dev
ler olduunu anlatan yerli geleneklerinden sz ederler. Onlar
izleyen insan yerleimciler ise ban Gne ve Ay'n ektii on
iki tanrdan oluan bir panteona tapnmaktaydlar. Ekvador'un
 Yoksa Knyi'in Knyp lkesi mi? 57

bakentinin bulunduu yerde, diye yazar Velasco, yerleimciler

birbirine bakan iki tapnak ina ettiler. Gne'e adanan tapna
n giri kapsnn nnde tatan iki byk kolon ve avlusunda
ise on iki ta stundan oluan bir ember vard.
Grevini tamamlayan nderleri Naymlap'n ayrlmak zorun
da olduu zaman geldi. Ardllarnn tersine lmek zorunda de
ildi: Ona kanatlar verildi ve bir daha grlmemek zere uzak
lara utu; konuan tan tanrs tarafndan gklere alnmt.
lahi talimatlarn bir Konuan Ta araclyla alnabileceine
duyulan inan bakmndan Amerikan yerlileri yalnz deiller
dir: Eski Dnya'nn tm kadim halklar kehanet talarn tarif
etmi ve bunlara inanmlard, Msrdan k'ta srailoullar
nn tadklar Ahit Sandnn stnde Rab'bin talimatlarn
Musa'nn iitebilmesine yarayan tanabilir bir aygt olan Dvir,
yani "Konuucu" vard. Naymlap'n gklere alnarak ayrlmas
na ilikin ayrntlarn kutsal kitapta koutlar vardr. Yaratl
(Tekvin) kitabnn 5. Blmnde Adem'in it'ten olan soyunun
yedinci neslinde baba Hanok'tur ve 365 yana bastnda Yer
yznden "gitmi"ti nk Rab onu ge almt.
Bilginler 1 5.000 veya 20.000 yl nce sandallarla okyanus ge
ilmesi fikriyle sorun yaamaktadr: Onlar nsanolunun okya
nus aabilen aralara sahip olup uzak sularda seyrsefer ede
meyecek kadar ilkel olduunu kabul etmekteydiler. nsanolu
Smer uygarlna, yani M. . drdnc bin yla dek kara (te
kerlekli araba) ve su (sandallar) yoluyla uzun menzilli tamac
la balamamt.
Ama bunlar, Smerlerin kendilerine gre, Tufan' dan sonraki
olaylarn gidiatyd. Onlar, Tufan' dan nce Yeryznde yksek
bir uygarln, Anu'nun gezegeninden gelenler tarafndan Yer
yznde balatlan ve dnya d varlklar (kutsal kitaptaki Ne
filim) ile " nsan kzlar" arasndaki birlemelerin rn olan
uzun mrl "yar tanrlar"n uzunca nesli boyunca sren bir
uygarln bulunduunu tekrar tekrar belirtmilerdi. Rahip Ma
netho'nun yazlar gibi Msr tariheleri de ayn kavram izle
miti; ayn ekilde elbette Tufan'dan nceki hem krsal yaam
' i l J..: I >iy11r/11r

l , l l , l k . , ol . l k ) hl' dl' d r
uygarln (ehirler, metalrji)
. l . . 1 1 1 , . l Mk,ddes de. Ancak tm bunlar, tm bu kadim
k . v 1 1 . 1 H r. glrl', Tu fan tarafndan Yeryznden silinmi ve her
.,. . . v t . lalan balatlmas gerekmiti.
Y. r, t l Kitab ok daha ayrntl olan Smer metinlerinin
i l zl'l versiyonlar olan yaratl hikayeleri ile balar. Bunlarda
"Adem" den kelimenin tam anlamyla "dnyal" olarak sz edil
mektedir. Ama sonra anlatm Adem adnda belirli bir atann nes
line dner: "Adem soyunun yksdr" (Yaratl, 5: 1). Adem' in
ilk bata iki olu vard: Kayin ve Habil. Kayin erkek kardeini l
drdkten sonra Yahve tarafndan uzaklatrld. "Adem kar
syla yine birleti. Havva bir erkek ocuk dourdu . . . ve ocua
it adn verdi." Kitab Mukaddes'in Tufan kahraman olan
Nuh'a dek nesillerini sayd atalar soyu it'in soyudur. Hikaye
bunun ardndan Asya-Afrika-Avrupa halklarna odaklanr.
Peki ama Kayin'e ve onun soyuna ne olmutu? Bununla ilgi
li olarak Kitab Mukaddes'te birka dize var. Yahve, Kayin'i bir
gebe olmakla "yeryznde aylak aylak dolamakla" cezalan
drmtr.

Kayin Rab'bin huzurundan ayrld

Ve Aden bahesinin dousunda,
Nod topraklarna yerleti.
Ve Kayin karsyla birleti.
Kars hamile kald ve Hanok'u dourdu;
Kayin o srada bir kent kurmaktayd.
Kente olu Hanok'un adn verdi.*

Birka nesil sonra Lemek dodu. Lemek'in iki kars oldu. Bi

rinden Yaval dodu; "Yaval sr sahibi gebelerin atasyd."
Dier karsndan ise Yuval, "lir ve ney alanlarn atas" dodu.
Dier oul Tuval-Kayin ise "tun ve demirden kesici aletler ya
pard."
. :I<:i c ':CI?'.! ': ytersiz malumat yaklak M.S.
Eski Ahit, Yaratl (Tekvin), 4: 1 6-1 7. (.N.)
 Yoksa Kayin'in Kayp lkesi mi? 59

ikinci yzylda daha nceki kaynaklardan derlendiine inanlan

Jbileler Kitab'nda bir biimde glendirilmektedir. Jbilele
rin* geii srasndaki olaylar anlatlrken yle denir: "Kayin
kz kardei Awan' e ald ve drdnc jbileye yakn zamanda
kadn ona Hanok'u dourdu. Ve beinci jbilenin ilk ylnn ilk
haftasnda Yeryznde evler kuruldu ve Kayin bir ehir kurdu
ve ona olunun adn verdi, Hanok."
Adem'in hem it'ten hem de Kayin'den gelen bir torununa
("Kuran", "Temel" anlamna gelen) Hanok adnn verilmi ol
mas ve de torunlarn isimlerindeki dier benzerlikler kutsal me
tinleri inceleyen bilginlerin akln uzun zamandr kurcalamakta
dr. Nedeni her ne olursa olsun, Kitab Mukaddes'i derleyenle
rin gvendii kaynaklarn -muhtemelen tek bir tarihncesi kii
olan- her iki Hanok'a olaanst iler atfetmi olduu aktr.
Jbileler Kitab Hanok'un "Yeryznde doup yazmay, bilgiyi
ve bilgelii renen ve gklerdeki iaretleri aylarna gre bir ki
taba yazan insanlar arasnda ilki" olduunu belirtmektedir. Ha
nok Kitab'na gre, gksel yolculuu srasnda bu ataya mate
matik, gezegenlerin ve takvimin bilgisi retilmi ve ona "bat
da" yeryzndeki "Yedi Metal Da"n yerleri gsterilmiti.
Kral Listeleri olarak bilinen ve kutsal metinler ncesinde ya
zlan Smer metinleri tanrlar tarafndan her tr bilginin retil
dii Tufan ncesi hkm sren bir hkmdarn hikayesini konu
etmektedir. Bu hkmdarn unvan EN.ME.DUR.AN.K'dir, ya
ni "Gk ve Yerin Temellerinin Bilgisinin Efendisi"; 'bunun, kut
sal metindeki Hanoklarn bir prototipi olmas pek muhtemeldir.
Dolama, son menzile varma, bir ehrin kurulmasyla iaret
lenen yerleme, iki kars olan ve oullarndan kabile uluslarn
tredii bir ata, bu oullardan birinin metalleri ilemede nl
olmas ile ilgili Nahuatl hikayeleri adeta Kitab Mukaddes'te an
latlanlar andrmyorlar m? Yedi rakam stne yaplan Nahu
atl vurgusu bile kutsal metindeki hikayelere yansmtr nk
Kayin'in yedinci nesli olan Lemek'ten muammal bir ekilde
''.ayll'ill y: ?C' clll(' ksa, Lemek'in yetmi yedi kez
Jbile: Elli yllk dilimlere aynlm zaman lm. (.N.)
60 Kayp Diyarlar

c alnmal," diye sz edilmektedir.

yleyse, yedi Nahuatl kabilesinin geleneklerinde, Kayin ve
olu Hanok'un uzaklatrlan neslinin yanklarnn, ok eski ha
tralaryla m kar karyayz?
Aztekler bakentlerine Tenochtitlan, yani Tenoch ehri deyip
atalarnn ismini vermilerdi. Azteklerin lehelerinde pek ok
kelimenin nne T sesi getirdikleri dnlecek olursa, bu nek
drldnde Tenoch aslnda ilk bata Hanok ( ng. Enoch)
olabilirdi pekala .
Bilginlerin fikrine gre M . . bin ylna tarihlenmi daha
eski bir Smer metnine dayanan bir Babil metni tpk kutsal ki
taptaki Kayin ve Habil gibi ifti ve oban olan iki erkek karde
arasnda yaanan ve cinayetle sonulanan bir atmay anlat
maktadr. Ka' in adl sulu nder "yeis iinde dolanmaya" mah
kum edilir ve Dunnu diyarna gidip orada "ikiz kuleli bir ehir
kurar."
Tapnak piramitlerinin tepesindeki ikiz kuleler Aztek mimari
sinin balca iaretidir. Acaba bu zellik Ka'in tarafndan kurulan
"ikiz kuleli ehri" mi anmaktadr? Ve Tenochtitlan, 'Tenoch eh
ri" binlerce yl nce Kayin "o srada bir kent kurmaktayd. Ken
te olu Hanok'un adn verdi" diye mi byle adlandrlmt?
Orta Amerika' da Kayin'in kayp lkesini, Hanok ad verilen
ehri bulmu olabilir miyiz? Bu olaslk insanolunun bu top
raklardaki balangcyla ilgili muammaya kesinlikle makul ya
ntlar nermektedir.
Bu olaslk dier iki muammaya, yani "Kayin'in Nian" ve
de tm Amerikan yerlilerinde ortak bir kaltmsal zellik olan
sakal ve byklarnn kmamas durumuna da k tutabilir.
Kitab Mukaddes' teki hikayeye gre, Rab Kayin'i yerleilmi
topraklardan uzaklatrp douda bir ger olmaya mahkum et
tiinde Kayin almay isteyenlerce ldrlmekten kayglanr.
Bunun zerine Rab, Kayin'in kendi korumas altnda doland
n belirtmek zere "Kimse bulup ldrmesin diye Kayin'in ze
rine bir nian koydu." Bu ayrt edici "nian"n ne olduunu hi
kimse bilmiyorsa da genelde bunun Kayin'in alnndaki bir dv-
 Yoksa Kayin'in Kayp lkesi mi? 61

me olduu varsaylmtr. Ama kutsal kitaptaki anlatnn deva

mnda alma ve buna kar korunma meselesinin yedi nesil
boyunca ve onun da tesine dek srd belirtilir. Alndaki bir
dvme nesilden nesile aktarlabilecek kadar kalc olamazd.
Ancak kaltsal olarak aktarlan genetik bir zellik Kitab Mu
kaddes'teki tarife uymaktadr.
Ve Amerikan yerlilerine zg bu genetik zellie, yani sakal
larnn ve byklarnn kmamas durumuna baktmzda to
runlarna geen "Kayin'n Nian"nn bu genetik deiim olup
olmadn merak ediyoruz. Tahminimiz doruysa, Amerikan
yerlilerinin Yeni Dnya'nn kuzeyine ve gneyine doru dal
madan nceki odak noktas olan Orta Amerika gerekten de Ka
yin'in Kayp lkesidir.
 - 3 -

YILAN TAN RILA RIN DiYA RI

Tenochtitlan bykln elde ettiinde, Tolteklerin ba

kenti Tula oktandr efsanevi Tollan olarak hatrlanmaktayd. Ve
Toltekler kendi ehirlerini kurduklarnda Teotihuacan oktan
mitlere brnmt. ehrin ad "Tanrlarn Yeri" anlamna geli
yordu ve durum, kayda geirilmi hikayelere gre, tam olarak
hep byle olmutu.
Yeryzne felaketlerin kt ve gne ortaya kmad
iin Yerkrenin karanla gmld bir dnem olduu anlat
lr. Yalnzca Teotihuacan'da k vard nk orada bir ilahi alev
yanmaya devam etmiti. Kayglanan tanrlar Teotihuacan' da
toplanmlard, ne yaplmas gerektiini merak ediyorlard. G
nei tekrar ortaya karamadklar takdirde "dnyay kim idare
eder?" diye sordular birbirlerine.
lahi alevin iine atlayp kendini kurban ederek gnei geri
getirmek zere tanrlar arasndan bir gnll ksn istediler.
Tanr Tecuciztecatl gnll oldu. Parltl giysisine brnp ale
ve doru adm att ama aleve her yaklatnda cesaretini yiti
rip geri adm atyordu. Ardndan tanr Nanauatzin gnll ol
du ve hi duraksamadan atein iine atlayverdi. Bu yzden ok
utanan Tecuciztecatl onu takip etti ama alevin ancak kenarna
denk gelmiti. Ate, tanrlar kaplarken Gne ve Ay gklerde
tekrar ortaya ktlar.

62
 Ylan Tanrlarn Diyar 63

Artk grlebiliyor olmalarna karn iki ltl kre gky

znde hi kprdamadan durmaktaydlar. Versiyonlardan birine
gre, Gne tanrlardan biri ona bir ok attktan sonra hareket et
meye balamt, bir dier versiyon ise Rzgar Tanrs ona fle
dikten sonra Gnein rotasnda yol almaya baladn anlatr.
Gne harekete getikten sonra Ay da hareket etmeye balad;
bylece gn ve gece devresi kald yerden devam etti ve Dn
ya kurtuldu.
Bu hikaye Teotihuacan'n en nl antlaryla, yani Gne Pi
ramidi ve Ay Piramidi ile yakndan balantldr. Versiyonlar
dan birinde, tanrlar kendilerini kurban eden iki tanrnn ans
na iki piramit ina ederler; bir baka versiyon ise olay meydana
geldiinde piramitlerin oktandr var olduunu, tanrlarn za
ten var olan piramitlerin tepesinden ilahi atein iine atladn
anlatr.
Efsane ne olursa olsun, Gne Piramidi ve Ay Piramidinin
bugn bile muhteem bir tarzda ykseliyor oluu bir olgudur.
Yirmi otuz yl kadar nce bitkilerle kapl hykler iken bugn
Mexico City'nin yaklak 45 km kuzeyinde yer alan en turistik
nokta haline gelmilerdir. evresindeki dalarn ebedi bir sah
neye fon oluturduu (ekil 10) bir vadide ykselen piramitler
ziyaretilerin baklarn yukar eimleri boyunca izleyip tede
ki dalara ve gn altndaki manzaraya ynlendirmeye zorla
maktadr. Bu antlar g, bilgi, niyet yaymaktadrlar; yerleim
leri Yer ile Gk arasnda uurlu bir balantnn amalandn

Pki/ J0
64 Kayp Diyarlar

anlatmaktadr. Buradaki tarih duygusunu, muazzam bir gemi

in mevcudiyetini fark etmemek imkanszdr.
Peki ne kadar gemite? Arkeologlar ilk balarda Teotihu
acan'n Hristiyanlk dneminin ilk yzyllarnda kurulduunu
varsaymlard ama tarih srekli geriye kaymaktadr. Alanda
yaplan almalar ehrin tren merkezinin daha M . . 200'lerde
1 1 .65 km alan kapladn gstermektedir. 1950'lerde nde ge
len bir arkeolog olan M. Covarrubias radyokarbon tarihlendir
mesinin bu yere "M. . 900 gibi neredeyse imkansz olan bir ta
rih" verdiini inanmayarak kabul etmekteydi [Indian Art of Me
xico and Central America (Meksika ve Orta Amerika' da Yerli Sa
nat)] . Aslnda daha sonra radyokarbon testleri (az bir hata pa
yyla) M . . 1474 tarihini verdi. Artk M. . 1400'ler civan yaygn
biimde kabul edilmitir; Teotihuacan'n antsal yaplarnn in
asnda gerekten ile ekmi halk olabilecek olan Olmekler o s
ralarda Meksika'nn baka bir yerinde byk "tren merkezle
ri" kurmaktaydlar.
Teotihuacan'n birka geliim safhasndan getii aktr; pi
ramitleri ise altlarnda daha eski tarihli i yaplarn olduuna
ilikin kantlar aa vurmaktadr. Baz bilginler bu kalntlarda
6.000 yl nce, M. . drdnc bin ylda balam olabilecek bir
hikaye grmekteler. Bu ise Tanrlarn Yeri'nin Drdnc G
ne'te var olduunu anlatan Aztek efsaneleriyle kesinlikle uyu
maktadr. Demek ki M. . 1 400'lerde Karanlk Gn meydana
geldiinde bu iki byk piramit u anki antsal boyutlarna
ykseltilmilerdi.
Ay Piramidi bu merkezi tren alannn kuzey ucunda ykse
lir, iki yannda yedek yaplar ve nnde byk bir meydan var
dr. Buradan balayan geni bir bulvar gz alabildiince gneye
doru uzanmaktadr, bulvarn iki yannda daha bask trbeler,
tapnaklar ve mezar olduklarna inanlan baka yaplar yer alr;
bunun sonucunda bulvara ller Bulvar denilmitir. ller
Bulvar gneye doru 600 metre kadar uzandktan sonra bulva
rn dou yannda, bir meydann ve bir dizi trbe ve baka yap
nn tesinde ykselen Gne Piramidine ular (ekil 1 1 ) .
 Ylan Tanrlarn Diyar 65

Gne Piramidini geip 900 metre kadar gneye ilerleyince

Cidadela'ya, yani dou kenarnda Teotihuacan'n nc ve
Quetzalcoatl Piramidi olarak anlan piramidini ieren bir avlu
ya varlr. Bir zamanlar Ciudadela'ya bakan ve ller Bulvar
nn dier yannda, ounlukla halk idaresi-ticaret merkezi gibi
i gren benzer bir drtgen avlunun bulunduu artk bilinmek
tedir. Bulvar bylece gneye doru uzanmaya devam eder;
1 960'1arda Rene Millon idaresindeki Teotihuacan Haritalama
Projesi kuzey-gney dorultusundaki bu bulvarn yaklak se
kiz kilometre uzunluunda, yani modern havalimanlarndaki
en uzun pistten daha uzun olduunu belirlemitir. Bu olaans-

----
.,.. ...., _, ..

ekil 11
66 Kayp Diyarlar

t uzunlua ramen geni bulvar bir ok gibi dmdz uzanr,

hangi zamanda olursa olsun bu teknolojik bir becerinin gster
gesidir.
Kuzey-gney dorultusundaki bulvara dik olan dou-bat
ekseni Ciudadela'dan balayp douya ve kamu idaresi ile ili
kili avludan balayp batya doru uzanr. Teotihuacan Haritala
ma Projesinin yeleri Gne Piramidinin gneyinde kayalara
oyulmu iki e merkezli daire iinde bir ha iareti buldular;
benzer bir iaret kilometre batda, bir da yamacna izilmi
olarak bulundu. ki iareti birbirine balayan kerteriz izgisi do
u-bat eksenini tam kesinlikle gstermekteyken halarn dier
kollar ise kuzey-gney ekseni dorultusuna tam uymaktayd.
Aratrmaclar ehrin ilk planlamaclar tarafndan kullanlan
iaretleri bulduklar sonucuna vardlar, bu kadar uzak iki nokta
arasna bir kerteriz izgisi izmek iin ilk alarda ne gibi ara
larn kullanldn aklayan bir teori sunmadlar.
Tren alannn maksatl ynlendirilmi ve yerletirilmi ol
duu birka baka olgudan dolay da aktr. Bunlarn ilki, Teoti
huacan vadisinde akan San Juan nehrinin tren alanyla kesiti
i yerde ynnn kasten deitirilmi olmasdr: Yapay kanallar
nehri Ciudadela'da ve ona bakan avlunun yanndan dou-bat
eksenine tam paralel ve ardndan iki keskin dik al dnten
sonra batya ynelen bulvarn yanndan akacak ekilde ynlen
dirmektedir.
Maksatl bir ynlendirmeyi iaret eden ikinci olgu ise iki ek
senin ana ynlere bakmayp 15 28' (15 derece 28 dakika) gney
douya yatrlm olmalardr (ekil 1 1 ) . ncelemeler bunun ka
za eseri veya kadim planlamaclarn yanl hesaplamas sonucu
olmadn gstermektedir. A. F. Aveni [Astronomy in Ancient
Mesoamerica (Kadim Orta Amerika'da Astronomi)] daha sonra
ina edilen (Tula ve daha da uzaktaki) tren alanlarnn da ken
di konumlar veya ina edildikleri zaman asndan hibir an
lam ifade etmese de bu ynlendirmeye sadk kalm olduklarn
iaret edip buna "kutsal ynlendirme" adn vermektedir. Ara
trmalarnn ardndan bu ynlendirmenin Teotihuacan' da ve
 Ylan Tanrlarn Diyar 67

onun inas srasnda takvimdeki belirli tarihlerde gksel gz

lem yapmay salayacak biimde tasarland sonucuna varm
tr.
Zelia Nuttal yirmi ikinci Uluslararas Amerikanclar Kongre
sine (Roma, 1926) sunduu makalesinde bu ynlendirmenin,
ylda iki kez meydana gelen ve Gne'in kuzeyden gneye ve
oradan da geriye hareket edermi gibi grnd anlarn gz
lemcinin tepe noktasndan grlebilecei biimde ayarlandn
nermitir. Piramitlerin amac byle gk gzlemleri yapmak
idiyse en st platformda yer alan ve gzlem amal olduu farz
edilen tapnaklara kan merdivenleriyle en son aldklar biim
anlam ifade edebilirdi. Halbuki gl kantlar u an grmekte
olduklarmzn bu iki byk piramidin (arkeologlarca keyfi ola
rak karlp atlan) en son tarihli d katmanlar olduunu d
ndrtt iindir ki bu piramitlerin ilk bataki amacnn fark
l olmadn kesin olarak syleyemeyiz. Merdivenlerin byk
bir ihtimalle sonradan eklenen bir zellik olduunu dnme
mize yol aan ey Gne Piramidinin byk merdivenlerinin ilk
katnn yamuk ve piramidin ynlendirilii ile ayn hizada olma
masdr (ekil 1 2) .
Teotihuacan' daki piramidin e n k "Kale" deki Quet
zalcoatl piramididir. Sonradan eklenmi bir blmn ksmen
kazlmasyla orijinal basamakl piramit aa kmtr. Ksmen
grnen cephe, Quetzalcoatl'n ylan sembol ile dalgal sular
dan oluan bir fon zerine Tlaloc'un stilize yzn ieren ss
lemelerle bezelidir (ekil 13). Bu piramit Toltek dnemine atfe
dilir ve dier pek ok Meksika piramidine benzer.
Tam tersine, iki byk piramit hibir ekilde sslenmemitir.
Boyutlar ve biimleri farkldr, byklkleri ve eskilikleriyle
gze arparlar. Tm bu zelliklerinden dolay, yine bu adan
ardllar olan dier tm Msr piramitlerinden farkllk gsteren
Gize' deki iki byk piramidi andrmaktadrlar: Dierleri fira
vunlarca ina edilmiken Gize' deki zgn piramitleri ina eden
ler "tanrlar" d. Belki Teotihuacan' da olmu olan da buydu, bu
durumda arkeolojik kantlar Gne Piramidi ve Ay Piramidinin
 Ylan Tanrlarn Diyar 69

nasl olutuuna dair efsaneleri desteklerdi.

Ancak bunlarn gzlem evi olarak kullanlmasn salamak
zere Teotihuacan'daki iki byk piramit (tpk Mezopotam
ya' daki ziguratlar gibi) stlerinde platformlar olan merdivenler
le donatlm basamakl piramitler halinde ina edilmiti; d
eklinde bir dzenleme yapmak haricinde zgn Gize piramit
lerini taklit eden mimarlarnn Msrdaki Gize piramitlerine ai
na olduuna hi kuku yok. artc bir benzerlik daha: Gize' de
ki kinci Piramit (Kefren) Byk Piramitten (Keops) daha ksa
olmasna karn deniz seviyesinden bakldnda ayn yksek
liktedirler nk kinci Piramit bunu telafi edecek ykseklikteki
zemine ina edilmitir. Ayn durum daha kk olan Ay Pirami
dinin Gne Piramidinden yaklak dokuz metre daha yksek
bir zeminde ina edilip deniz seviyesine gre her ikisinin zirve
sine e yksekliin saland Teotihuacan iin de geerlidir.
Benzerlikler byk piramitler arasnda daha belirgindir. Her
ikisi de yapay platformlar zerine ina edilmitir. Kenar uzun
luklar neredeyse ayndr: Gize' deki 227 metre, Teotihuacan' da
ki 224 metre. kincisi birincisinin iine gzelce oturabilirdi (e
kil 14).
Bu gibi benzerlikler ve denklikler bu iki piramit takm ara
snda sakl bir ban olduunu anlatyorken, belirli ve kayda de
er farkllklarn var olduunu da gzden karmamalyz. Gi
ze' deki Byk Piramit dikkatle ekillendirilip har kullanma
dan eletirilen, yaklak 7 milyon ton arlnda byk ta

ekil 1 4
70 Kayp Diyarlar

bloklardan ina edilmitir ve ktlesi 2.633.466 m3'tr. Gne Pi

ramidi kaba talar ve duvar svasyla birarada tutulan kerpi ve
akldan oluan amur tulalardan ina edilmitir, toplam kt
lesi yalnzca 283.168 m3'tr. Gize Piramidi karmaklk ve kesin
lik ieren koridorlar, galeriler ve odalara sahipken Teotihuacan
piramidi byle i yaplara sahip deilmi grnmektedir. Gi
ze' deki piramit 144 metre ykseklie erimekteyken Gne Pi
ramidi (en tepesindeki tapnakla bile) ancak 75 metre yksekli
indedir. Byk Piramit'in pek alengirli olan 52 derecelik bir
ayla ykselen yan yzleri olmasna karn Teotihuacan' daki
iki piramit salam olsun diye ieri doru 43 30' (43 derece, 30
dakika) ayla eim yapan birbiri stne dayanan blmlerden
olumaktadr.
Bunlar farkl zamanlar ve herbir piramit takm iin farkl
olan amalar yanstan nemli farklardr. Ama en son farkta da
ha nceki aratrmaclarn dikkatini u ana dek hi ekmemi
ama pek ok bulmacann zm olan nemli bir zellik vardr.
Nispeten dik olan 52 derece al eim Msr' da yalnzca Gi
ze piramitlerinde baarlabilmitir ve bu piramitler (Dnya Ta
rihesi dizisinin nceki kitaplarnda* kantland gibi) Keops ya
da baka bir firavun tarafndan deil, kadim Yakn Dou'nun
tanrlar tarafndan Sina yarmadasndaki uzay limanlar iin
ini alan iareti olmas amacyla ina edilmiti. Daha kk, y
klm veya km olan dier btn piramitler ise binlerce yl
sonra gerekten de firavunlar tarafndan tanrlarn "gkyzne
merdiven"ini taklit etmek zere ina edilmilerdi. Ama hibiri
52 derecelik mkemmel ay elde etmeyi baaramad ve buna
ne zaman kalklsa hep piramidin kmesiyle sonuland.
Bu ders ancak, Firavun Sneferu (M. . 2650 civar) antsal
muhteemlii kavramaya koyulduunda alnabildi. Kadim a
lardaki olaylar aklc zmlemelerle ele alan K. Mendelssohn
[The Riddle of the Pyramids (Piramitler Bilmecesi)] Sneferu'nun
mimarlar firavunun ikinci piramidini Dahur'da ina etmekte
lerken tvaidum'da 52 derecelik eimle ina edilen birinci pira
1 2 . Gezege11 ve Gkyziine Merdive11, Ruh ve M adde Yaynlar.
 Ylan Tanrlarn Diyar 71

mit km olduunu ne srmektedir. Bunun zerine mimar

lar aceleyle Dahur piramidinin asn inaatn tam ortasnda
daha gvenli olan 43 30' derecelik eime dntrp bu pira
mide sonradan Yamuk Piramit (ekil 15a) adn verilmesine ne
den olacak yamuk ekli verdiler. Ardnda gerek bir piramit b
rakmaya kararl olan Sneferu hemen yannda bir ncnn in
asna giriti; talarnn rengi nedeniyle Kzl Piramit denilen bu
piramit 43 30' derecelik gvenli ayla ykselmektedir (ekil
1 5b).
Ama Sneferu'nun mimarlar 43 30' derecelik gvenli aya
geri dnerlerken onlardan bir asr nce, yaklak M. . 2700'ler
de Firavun Zoser tarafndan yaplm olan seimi yapmak zo
runda kaldlar. Zose'in Sakkara'da hala durmakta olan bu ilk fi
ravun piramidi alt basamakla ykselen ve 43 30' derecelik da
ha gvenli aya uyumlandrlm bir basamakl piramittir (e
kil 1 5c).
Gne Piramidinin ve Gize'deki Byk Piramidin ayn taban
uzunluklarna sahip olmalar yalnzca bir rastlant mdr? Fira
vun Zoser tarafndan benimsenip basamakl piramidinde m
kemmelletirilen 43 30' derecelik kesin ann Teotihuacan' da
takip edilmi olmas yalnzca ans eseri midir? Hi sanmyoruz.
Gelimemi bir mimarn, daha gvenli, diyelim ki doksan dere-

ekil 1 5
72 Kayp Diyarlar

celik dik ay ikiye blp 45 derecelik bir a elde etmesi bekle

nirken Msr' da bir dairenin evresinin apna oran (yaklak
3,1 4) olan Pi saysnn gelikin uyarlamasyla 43 30' derecelik
a elde edilmiti.
Gize piramitlerinin 52 derecelik as bu sayy biliyor olma
y gerektirmekteydi; Pi' ye blnp drtle arplan bir yar kenar
(YK) uzunluuna e bir ykseklik (Y) vererek elde edilmiti (227
7 2 = 113.5 7 3,14 36,146 x 4 144 metre ykseklik). 43 30' de
= =

recelik eim ise ykseklii son drde blme ilemini e blme

ilemiyle azaltarak elde edilmiti. Her iki durumda da Pi says
na dair bilgi gerekliydi ve Orta Amerika halklar arasnda bu
tarz bilgiyi iaret eden bir ey kesinlikle yoktur. Msr' daki pira
mitlerin inasna aina biri araclyla deilse eer, 43 30' dere
celik eim Teotihuacan'n (Orta Amerika'ya zg) iki piramidi
nin yapsnda nasl olup da ortaya kmt?
Gize' deki esiz Byk Piramit haricinde, Msrdaki piramit
lerin genelde yalnzca piramidin tabannn kenarndan veya ya
knndan balayp altna doru devam eden alt geitlerle dona
tlmtr (ekil 15). Byle bir geidin Gne Piramidi altnda da
var olmasn yalnzca tesadfe mi balamalyz?
ans eseri keif 1 971 'de, iddetli saanaklardan sonra yapld.
Piramidin merkezi merdivenlerinin hemen nnde bir yeralt
boluu gn na kartld. Boluun iinde alt metre aa
daki yatay bir geide inen ok eski basamaklar vard. Kazy ya
panlar bunun doal bir maara olup piramidin stne ina edil
dii zeminin altnda uzanmas iin yapay biimde geniletilerek
dzeltildii sonucuna vardlar. Balangtaki maarann bir
ama iin maksatl olarak deitirilmi olmas, tavann ar ta
bloklardan yaplm ve duvarlarnn svayla dzeltilmi olmas
olgusuyla da kantlanmt. Bu yeralt geidinin eitli noktala
rnda kerpi duvarlar rotay keskin alarla deitirmekteydi.
Bu kadim merdivenden yaklak 45 metre sonra tnel adeta
alm kanatlar gibi uzunlamasna iki yan odaya ayrlr, buras
basamakl piramidin en alt ve ilk blmnn tam altna denk
gelen bir noktadr. Buradan itibaren genelde iki metre yksekli-
 Ylan Tanrlarn Diyar 73

inde olan yeralt geidi elli metre kadar daha ilerler; bu i k

smda inaat daha karmak hale gelir, kullanlan malzeme e
itlenir, blmler halinde yaplm olan zemin insan yapmdr,
nedeni bilinmeyen (belki de imdilerde kayna kurumu olan
bir yeralt nehrine bal olan) amalar iin drenaj borular sa
lanmtr. Son olarak da tnel, piramidin drdnc ve en st
ksmnn altndaki ii boaltlm, kerpi duvarlar ve bazalt di
limlerle desteklenen ve yonca yapran andran bir alanda so
na ermektedir.
Bu karmak yeralt yapsnn amac neydi? Blmlere ayran
duvarlar modern ada kefedilmelerden ok nce delinip al
dklarndan tr kil kap ve obsidiyen bak kalntlarnn, k
mr kllerinin tnelin kullanld en erken dnemlere ait olup
olmadn syleyebilmek imkanszdr. Ama Teotihuacan'da
gk gzlemlerinin yan sra baka neler olup bittii sorusu ba
ka keiflerle birlikte daha da iddetlenmitir.
ller Bulvar Ay Piramidinin nndeki meydandan bala
yp gney ufkuna dmdz bir pist gibi uzamaktadr ama asln
da bulvarn dmdzl Gne Piramidi ve San Juan nehrin
arasnda yerleik blm yznden kesintiye urar. Ay Pirami
dinden Gne Piramidine toptan meyil bulvarn en ok bu b
lmnde belirgindir ve sit alannda yaplan inceleme bu meyi
lin ana kayann zellikle kesilerek elde edildiini aka gster
mektedir: Ay Piramidinden Ciudadela'y geen noktaya dek
meyil 27 metre kadardr. Burada bulvar gzergahna dik olan
bir dizi ifte duvarn dikilmesiyle alt blm oluturulmutur.
Bulvarn oyuunun her iki yanna duvarlar ve alak yaplarn
sralanmasyla alt adet st ak, yar toprak altnda blm ya
plmtr. Dikey duvarlara zemin dzeyinde savaklar taklm
tr. Sanki tm kompleks suyu bulvardan aaya ynlendirme
ye hizmet edermi gibi bir izlenim vermektedir. Ak, (onu ev
releyen bir yeralt tnelinin bulunduu) Ay Piramidinde bala
yp bir biimde Gne Piramidinin yeralt tneliyle balanyor
olabilirdi. Su, San Juan nehrinin ynn deitiren kanala ula
ana dek blmler dizisinde tutulup sonunda birbirleri iine bo-
74 Kayp Diyarlar

altlmaktayd.
Karann i ksmlarnda, denizden yzlerce kilometre uzak
taki bir alanda bulunan Quetzalcoatl Piramidinin n cephesinin
dalgal sularla sslenmesinin nedeni, yapay olarak ve alayan
eklinde kadameli aktlan sular olabilir miydi?
Karann i kesimlerindeki bu yerleimin suyla ilikisi ya
mur tanrs Tlaloc'un ei ve su tanras olan Chalchiuhtli
cue'nun kocaman bir ta heykelinin kefiyle daha da glenmi
tir. Gnmzde Mexico City'deki Ulusal Antropoloji Mzesin
de sergilenen heykel (ekil 1 6) Ay Piramidinin nndeki mey
dann tam ortasna dikilmi halde bulunmutur. Ad "Sularn
Hanm" anlamna gelen tanra resimli betimlemelerinde ge
nelde deniz kabuklaryla sslenmi yeim tandan bir etekle
gsterilir. Trkuaz kpeleri ve ucuna bir altn madalyonun as
l olduu yeim tandan veya dier mavi-yeil talardan bir
kolyesi vardr. Heykelde de bu elbise ve ssler tekrarlanmtr,
anlalan uygun bolua taklan altn bir madalyonla da sslen
mitir ama soyguncular tarafndan alnmtr. Bu tanrann re
simli betimlemeleri onun Meksikallarn ylan tanrlarndan biri
olduunu belirtir ekilde, sk sk ylanlardan oluan veya ylan-

ekil 16
 Ylan Tanrlarn Diyar 75

larla sslenmi bir ta takm halde gstermektedir.

Teotihuacan baz teknolojik ilemler iin su salayan bir tr
su ebekesi olarak m tasarlanp ina edilmiti acaba? Bu soruyu
cevaplamadan nce oradaki artc bir keiften daha sz etme
mize izin verin.
Gne Piramidinden sonraki nc blmlemenin yannda
yaplan kazlarda aa kan bir dizi karlkl balantl yeralt
odasndan bazlarnn zemininin kaln mika yapraklaryla kapl
olduu kefedildi. Bu, baz zellikleri sayesinde suya, sya ve
elektrik akmlarna direnli bir silikondur. Dolaysyla eitli
kimyasal ilemlerde, elektrik ve elektronik uygulamalarda, ay
rca daha yakn zamanlarda nkleer ve uzay teknolojilerinde
yaltkan olarak kullanlmaktadr.
Mikann bu zellikleri bir dereceye kadar ieriindeki dier
mineral kalntlarna ve dolaysyla da bunun corafi kaynana
baldr. Uzmanlarn grlerine gre Teotihuacan'da bulunan
mika ancak ok uzaklardaki Brezilya' da bulunabilen trdendir.
Bu mikann izleri Gne Piramidinin yirminci yzyl balarnda
gn na kartlan basamaklardaki kalntlarda da bulun
mutur. Bu yaltkan malzeme Teotihuacan' da ne amala kulla
nlmt acaba?
Balca ilah olan Quetzalcoatl'n yan sra Su Efendisi ve Ha
nmnn varl; eimli bulvar; yap ve yeralt odalar dizileri ve
tneller; yn deitirilen nehir; savaklaryla yar yarya yeral
tnda olan odalar ve mika ile kaplanm yeralt blmlemeleri.
Tm bunlara baktmzda aldmz izlenim hepsinin de mine
rallerin ayrtrlmas, rafine edilmesi ve tasfiyesi iin bilimsel
anlayla ina edilmi bir tesisin paralar olduklardr.
M. . birinci binyln ortasnda veya daha byk olaslkla
M. . ikinci binyln ortasnda piramit ina etme bilgisine sahip
ve fen bilimlerinde de bir o kadar bilgili olan biri bu vadiye gel
di ve yrede bulunabilecek malzemelerden gelimi bir ileme
tesisi oluturdu. Bu kii Suyun Hanm heykelindeki altn ma
dalyonun dndrtt gibi altn arayan biri miydi, yoksa da
ha az bulunur bir mineralin mi peindeydi?
76 Kayp Diyarlar

Ve eer bu nsanolu deil idiyse, Teotihuacan'la ilikili efsa

nelerin ve ehrin adnn da bandan beri dndrtt gibi
insanolunun tanrlar myd?

Tanrlarn yan sra Teotihuacan'n ilk yerleimcileri kimler

di? ehrin ilk piramitlerini dikmek iin talar ve svay kim ta
mt? Sular iin kanal aanlar ve savaklar ap kapatanlar
kimlerdi?
Teotihuacan'n M. . birka asrdan daha eski olmadn
varsayanlarn basit bir cevab var: Toltekler. imdilerde ok da
ha erken tarihlerdeki bir balangca meyledenler ise M. . ikinci
binyln ortasnda Orta Amerika sahnesinde grnen muamma
l bir halk, Olmekleri iaret etmeye baladlar. Ama Olmeklerin
kendisi bulmaca gibiydi nk anlalan Afrikal, kara derili bir
halktlar ve bu, binlerce yl nce Atlantik ar yolculuk yapld
n bir trl kabul edemeyenler iin lanet gibi bir eydi.
Teotihuacan'n ve kurucularnn kkeni gizemle rtl olsa
bile Toltek kabilelerinin Hristiyanlk dnemi ncesindeki yz
yllar iinde gelmeye baladklar neredeyse kesindir. lk balar
da gnlk ileri yapan Toltekler giderek ehrin el sanatlarn
rendiler ve resim yazs, kuyumculuun srlar, astronomi ve
takvim bilgisi ve tanrlara tapn gibi ustalarnn kltrn be
nimsediler. M. . 200'lerde Teotihuacan' a hkmeden kim idiyse
toplanp gitti ve mekan bir Toltek ehri haline geldi. Yzyllar
boyunca eyalar, silahlar ve obsidiyen tandan yaplma ara
gereleri ile nlendi ve ehrin kltrel ve dinsel tesiri geni ala
na yayld. Derken, ehre gelmelerinden bin yl kadar sonra Tol
tekler de toplanp gittiler. Kimbilir neden ama gidileri ylesine
toptan olmutu ki Teotihuacan yalnzca altn gemiinin anla
rnda yaayan ssz bir yer oldu.
Bazlar bu olayn M.S. 700'de Tolteklerin yeni bakenti ola
rak Tollan'n kurulmasna rastladna inanmaktadr. Tula neh
rinin kylarnda binlerce yllk bir insan yerleimi olan ehir
Toltekler tarafndan bir minik Teotihuacan olarak ina edilmiti.
Kodeksler ve halk inanlar Tollan', altn ve deerli talarla l-
 Ylan Tanrlarn Diyar 77

dayan aaal saraylar ve tapnaklaryla sanat ve zanaat merke

zi efsanevi bir ehir olarak tarif ederler. Ama bilginler uzun bir
zaman boyunca onun varln bile sorgulamlard. .. Artk Tol
lan' n Mexico City'nin 80 km kuzeyinde, gnmzde Tula deni
len bir sit alannda gerekten de var olduu kesinlikle bilinmek
tedir.
Tollan'n yeninden kefedilmesi on dokuzuncu yzyln son
larna doru balad ve bu srecin balamas esasen Fransz gez
gin Desire Charnay [Les anciennes villes du nouveau monde (Yeni
Dnyann Kadim ehirleri)] ile ilikilendirilir. Ciddi anlamdaki
kazlar ise ancak 1 940'larda Meksikal arkeolog Jorge R. Acosta
nderliinde balad. Bu kaz ve restorasyon almas Tula
Grande denilen balca tren binalar toplamna odaklanmt,
Mississippi niversitesinden gelen ekipler tarafndan yrt
len daha sonraki almalar ise gn na kartlan gemiin
alann geniletti.
Keifler yalnzca ehrin varln dorulamakla kalmad,
onun eitli kodekslerde, zellikle Ana/es de Cahtitlan (Cuauh
titlan Tarihi) adl kodekste anlatlan tarihini de dorulad. Tol
lan'n tanr Quetzalcoatl'n torunlar olduklarn iddia eden ve
dolaysyla kendi adlarna ek olarak tanrnn adn da bir soy is
mi olarak alan -Msrl firavunlar arasnda yaygn olan bir adet
bir rahip krallar hanedan tarafndan ynetildiini artk biliyo
ruz. Bu rahip krallardan bazlar kendisini Toltek hakimiyetini
geniletmeye adam savalard, dierleri ise daha ok inan
ile ilgilenmekteydiler. M.S. onuncu yzyln ikinci yarsnda h
kmdar Ce Acatl Topiltzin-Quetzalcoatl idi; ad ve zaman ke
sindir nk hkmdarn stnde M.S. 968' e denk gelen bir ta
rihin kazl olduu bir portresi ehre bakan bir kayann stnde
bugn bile grlebilir.
Onun dneminde Toltekler arasnda bir dinsel atma ba
vermiti; anlalan bu atma Sava Tanrsn sakinletirmek
zere ruhban snfn insan kurban etme adetini balatmay talep
etmesiyle ilikiliydi. M.S. 987'de Topiltzin-Quetzalcoatl ve ta
kipileri Tollan' terk edip ilahi Quetzalcoatl'n efsanelere konu
78 Kayp Diyarlar

olan ayrln taklit ederek douya doru g ettiler ve Yuca

tan'a yerletiler.
ki yzyl sonra doal afetler ve dier kabilelerin saldrlar
Tolteklere diz ktrd. Felaketler ehrin lanetlendiini haber
veren ilahi gazabn iaretleri olarak grld. Tarihi Sahagun
pek oklarnn Huemac diye bildii ama Quetzalcoatl soyadm
da tayan hkmdarn en sonunda Toltekleri Tollan' terk et
meye ikna etmi olduunu kaydetmitir. "Orada yllardr yaa
m, gzel ve byk evlerini, tapnak ve saraylarn ina etmi
olmalarna ramen hkmdarn emri zerine ayrldlar... So
nunda evlerini, topraklarn, ehirlerini ve zenginliklerini arka
da brakp yola kmak zorunda kaldlar ve tm servetlerini
yanlarna alamayacaklar iin pek ok eyi gmdler ve bugn
bunlarn bazs yerin altndan kartldnda gzellikleri ve i
lenileriyle hayranlk uyandryorlar."
Demek ki M.S. 1168 veya civarlarnda Tollan rmeye ve y
klmaya terk edilmi ssz bir ehir haline geldi. lk Aztek kabile
efi ehrin kalntlarn ilk kez grdnde ac ac alad anla
tlr. Tapnaklar kirleten, antlar deviren ve ayakta kalan her e
yi ykan istilaclar, yamaclar ve soyguncular da doann yk
c glerine yardm etmiti. Bylece yerle bir olup unutulan Tol
lan yalnzca bir efsane haline geldi.
Sekiz asr sonra Tollan hakknda bilinenler onun "Pek ok
Mahalle Yeri" anlamndaki adnn ne kadar uygun olduunu
teslim eder nk ehir 1 8 km2'ye yaylan pek ok mahalle ve
semtten oluuyormu grnmektedir. Kurucularnn taklit et
meye altklar Teotihuacan gibi Tollan'n kalbinde de kuzey
gney ekseninde bir buuk kilometre uzanan, iki yanna bu ku
zey-gney eksenine dik olan dou-bat ynnde tren binalar
ina edilmi bir kutsal semt bulunmaktayd. Daha nce belirtti
imiz gibi Tollan'n corafi konumu ve dnem astronomik a
dan anlaml olmasa da ynlendirmelere Teotihuacan'n "kutsal
eim"i verilmiti.
Kutsal semtin kuzey snr olabilecek bir yerde sra d bir
yapnn kalntlar bulunmutur. Yap, n cepheden merdiveniy-
 Ylan Tanrlarn Diyar 79

le normal bir basamakl piramit eklinde ina edilmiti ama ar

kasnda yap daireseldi ve muhtemelen ona tepeden bakan bir
kule vard. Yap bir gzlem evi olarak hizmet vermi olabilirdi;
Tenochtitlan'da daha sonralar ina edilen Aztek Quetzalcoatl
tapna ve Meksika'nn baka yerlerinde grlen dairesel gz
lem evi piramitleri iin bir model olmu olduu kesin.
Yaklak bir buuk kilometre gneyde yer alan ana tren bi
nalar ortasnda Byk Sunak'n bulunduu byk, merkezi bir
meydann evresine yerleirilmiti. Ana tapnak meydann do
u yanndaki be basamakl byk bir piramidin tepesinde dur
maktayd. Kuzey yanndaki daha kk bir be basamakl pira
mit bir baka tapnak iin ykseltilmi bir platform olarak hiz
met veriyordu; bunun iki yannda ise ate yakldna ve baz
endstriyel amalara hizmet verdiine dair kantlar gsteren
ok odal binalar bulunmaktadr. atlar sra sra stunlara da
yanan uzunlamasna binalar veya a ntreler iki piramidi bala
makta ve ayrca meydann gney kenar boyunca uzanmaktay
d . Meydann bat ynnde kutsal tlachtli kauuk top oyunu iin
ayrlm bir kortla tamamlanyordu (ekil 17, arkeolog P. Salazar
Ortegon'un nerileriyle bir ressamn izdii resim).
Balca Tula Grande bina kompleksi ile kutsal semtin kuzey
kenar arasnda eitli yaplar ve bina gruplarnn mevcut oldu-

ekil 17
80 Kayp Diyarlar

una dair kantlar vardr; orada bir baka kort kazlp kartl
mtr. Belirli bina gru plarnda ve semtin her yannda ksmen
ok sayda ta heykel bulunmutur. Bunlar arasnda bildik kr
kurd u ve hi bilinmeyen bir kaplan gibi hayvan heykellerinin
yan sra Chacmool denilen, d inlenme konumunda bir yar tan
rnn da heykelleri vardr (ekil 1 8 ) . Tol tekler kendi kabile efle-

ekil 18

rinin heykellerini de ya pmlar, onlar genelde ksa boylu adam

lar olarak betimlemilerdir. Sava gibi giyinmi ve (sol ellerin
de) ati-ati silah (kvrk bir kama veya ok yay) tutarken betimle
nen d ierleri kare s tunlara (ekil 1 9a) hem profilden hem d e
arkadan grnleriyle (ekil 1 9b) ilenmitir.
Yntemli ve devaml arkeolojik almalar 1 940'larda Jorge
R. Acosta bakanlnda baladnda d ikka tler Byk Sunak'a
bakan ve bariz bir astronomik a maca hizmet eden Byk Pira
mide yneldi. Arkeologlar yredeki Kzlderililerin terk edilmi
hye niin El Tcsoro, yani Hazine dediklerini merak ediyorlar
d ama derken ka zlar baladk tan sonra birka altn eya bulun
d uunda iiler piramidin bir "altn tarlas" stnde ykseldi
inde srar edip almaya d evam etmeyi reddettiler. "Gerek
veya batl inan," diye yazar Acosta, "sonuta alma durdu ve
bir daha da devam etmedi."
 Y/1111 Tar lar Diyar 81

Bunun ardndan almalar (ilk bata) Ay Piramidi, sonralar

Piramit B ve son zamanlarda ise Quetzalcoatl Piramidi olarak
,n lan daha kk piramitte younlat. Bu ynelim, hye
verilen ve "Sabah Yldz Efendisi" anlamna gelen uzunca yerli
isimden kaynaklanyordu; bunun Quetzalcoatl'n unvanlarn
dan biri olduu d nlyordu ve piramidin basamaklarn
ssleyen renkli sva ii ve alak rlyeflerin gsterdiine gre pi
ramidin zengin sslemelerinde baskn olan motif Tyl Yland.
Arkeologlar eitli paralar bulunan iki yuvarlak ta stuna
Tyl Ylan imgesinin oyulduuna ve bu piramidin tepesinde
ki tapnan giri kapsnn iki yannda d urduklarna inanmak
tadrlar.
En byk arkeolojik hazine Acosta ekipleri bu piramidin ku
zey yznden ieri spanyollar ncesi dnemlerde girilmi ol
duunu fark ettiklerinde bulund u . Bu yzn orta ksmndan
aaya, basamakl eimin yerini alm olan rampaya benzer bir
kme inmekteydi. Oray kaz<m a rkeologlar piramidin bu y
znde i ksmlara dek uzanan bir hendek kazldn ve piramit
 Ylan Tanrlarn Diyar 83

uyacak biimde oyulmu drt blmden olumaktadr. En st

ksm heykelin ban, yldz sembolleriyle ssl bir bantla
birarada tutulan tyl bir balk giyen ve kulaklar iki uzunla
masna cisimle rtl olan devleri gstermektedir. Yzlerle ilgi
li detaylar kolayca seilemediinden u ana dek hangi rka ait
olduklarn belirlemek iin karlatrma yaplamamtr ama
drt yzde de ayn uzak ifade olmasna ramen yakndan ince
lendiinde bunlarn az da olsa farkl ve bireysel olduklarn g
rlmektedir.
Gvde iki blmden olumaktadr. st veya gs blm
nn ana zellii ekli bir kelebei andran kaln bir gs zrh
dr. Gvdenin alt ksmnn balca zellii arkada yer alr: orta
snda bir insan yz olan ve evresi zlemeyen sembollerle
ve bazlarna gre birbirine dolanm iki ylandan oluan bir
"elenk" ile sslenmi bir disk. Alt ksmda devin uyluklar, ba
caklar ve sandalet giymi ayaklar grlr. Bu tehizatlar kur
delelerle tutturulmutur; ayrntl giysiye bilezikler, bileklikler
ve bir petemal da dahildir (ekil 21).

Sekil 21

Bu dev heykelleri kimleri temsil etmektedir? Bunlar ilk ke

fedenler onlara "idol" dediler nk ilahlar temsil ettiklerinden
emindiler. Popler yazarlar onlara At/ntlnr adn verd iler; bu
 Ylan Tam/ar Diyar 85

gelen noktasna (ekil 22b) kazlm olan ve bir srt antas tak
m, sz konusu arala bir ta ekillendirmek iin alev pskr
ten bir kiinin (ekil 22c) imgesini kefetmitir. Aracn devlerin
sa ellerinde tuttuklar aygtn ayns olduunda dair kuku
yoktur. Levet bunun talar kesmek ve yontmak iin kullanlan
yksek enerji "tabancas" olduunu dnmektedir ve Geor
gia' daki Ta Dana oyulan dev antlar yontmak iin modern
ada byle termo-jet mealelerinin kullanldn belirtir.
Levet'in kefinin nemi kendi teorisinin de tesine gemek
tedir. Orta Amerika'nn yerli sanatlarnn rnleri olan ta
steller ve yontular her yanda bulunduu iin ta yontular ak
lamak zere yksek teknoloji rn aralar aramaya gerek du
yulmaz. te yandan, betimlenen bu ara Tollan'n bir baka mu
ammal zelliini daha aklamaya yardm edebilir.
Arkeologlar rampann topran kaldrp piramidin de
rinliklerini incelerlerken dtaki grnen piramidin, basamakl
blmleri her bir kenardan iki buuk metre ieriden balayan
daha eski bir piramidi saklayacak ekilde onun stne ina edil
diini kefettiler. Ayrca daha eski piramidin iinde i odalarn
ve geitlerin var olduunu dndren dik duvarlarn kalnt
larn da kefettiler (ancak bu ipularn izlemediler). ok garip
bir ekle rast gelmilerdi: i ap yaklak elli santim olan ve bir
birlerine mkemmelen uyan borulardan oluan bir ta boru sis
temi (ekil 23) . Uzun boru piramidin iinde orijinal eimi ile ay-

ekil 23
86 Kayp Diyarlar

n ada ve tm ykseklii boyunca uzanmaktayd.

Acosta ve ekibi bu borunun yamur suyunu boaltma hiz
meti grdn varsaydlar ama bu, bu kadar zenli bir i tesi
sat olmakszn tam olarak birbirine uyacak ta blmlerden ok
basit kil borular oluturularak da baarlabilirdi. Esiz deilse
bile sra d olan borulu tertibatn konumu ve eiminin pirami
din orijinal plannn bir paras ve yapnn amacyla ilikili oldu
u aktr. Bitiiindeki ok odal ve ok katl yaplar akla en
dstriyel ilemleri getirmektedir ve eski alarda Tula nehrin
den gelen suyun bu binalarn yamdan geip akmas iin kanal
ald gerei tpk Teotihuacan' daki gibi bu sit alannda da
ok erken bir dnemde bir tr artma ve tasfiye ileminin mey
dana geldii olasln artrmaktadr.
Akla gelen ise u: Acaba bu artc ara talar yontma
amal deil de cevherlerine ulamak zere talar krp parala
mak amal myd? Baka bir deyile bu gelimi bir madencilik
aygt myd?
Peki aranan mineral altn myd?

Bin yldan fazla bir zaman nce Orta Meksika' daki "Atlant
lar" n yksek teknoloji rn aralara sahip olmas onlarn kim
olduklar sorusunu dourur. Simalarna baklrsa Orta Amerika
l olmadklar kesindir ve heykellerin boyutu bir hrmet belirti
si ise, muhtemelen bunlar insanlar deil de "tanrlar" dr nk
bu dev figrlerin yan bana dikilen kare stunlarda betimle
nen Toltek hkmdarlar normal boydadr. spanyollardan n
ceki bir zamanda bu devasa imgelerin sklp dikkatle pirami
din derinliklerine indirilip burada gmlmesi mukaddeslii ko
rumay ima etmektedir. Gerekten de tm bunlar, daha nce Sa
hagun' dan alnt yaptmz gibi Toltekler Tollan' terk ettilerin
de "Pek ok eyi gmdler," ve bunlarn bazs Sahagun'un za
mannda bile "yerin altndan kartldnda gzellikleri ve ile
nileriyle hayranlk uyandryorlard," eklindeki beyanlarla
uyum iindedir.
Arkeologlar drt Atlantn Quetzalcoatl Piramidinin tepesin-
 Ylan Tanrlarn Diyar 87

ekil 24

de, sanki gkkubeyi tutuyorlarmcasna piramidin tepesindeki

tapnan tavann desteklediklerine inanmaktadrlar. Msr ina
nnda Horus'un g drt ana ynde tutan drt olunun oy
nadklar rol de budur. Msr'n ller Kitab 'na gre lmden
sonra ebedi yaama kavumak zere ge ykselecei kutsal
merdivene dek len firavuna elik edenler Gk ve Yer'i bala
yan bu drt tanrdr. Bu "Gkmerdiven" hiyerogliflerde ya tek
ya da ift merdivenle betimlenir, ikincisi basamakl piramidi
temsil etmektedir (ekil 24a). Merdiven sembolnn Tollan pi
ramidinin evresindeki duvarlar ssleyen sembol olmas ve en
nemli Aztek ikonografi sembollerinden biri (ekil 24b) haline
gelmesi yalnzca tesadf mdr?
Tm bu sembolizmin ve Nahuatl halklarnn dinsel inanla
rnn merkezinde onlara tm bilgilerini veren kahraman/tanr
Quetzalcoatl, yani "Tyl Ylan" vardr. Ama kua benzeyen,

ekil 25
88 Kayp Diyarlar

kanatlar olan ve uabilen bir ylan deil idiyse, neydi bu "ty

l" ylan?
Ve durum buysa, "Tyl Ylan" olan Quetzalcoatl kavram
len firavunun eklini lmsz tanrlarn diyarna doru dei
tiren Msrdaki Kanatl Ylan (ekil 25) kavramndan bakas
deildir.
Quetzalcoatl'a ek olarak Nahuatl panteonu ylanlarla ilikili
ilahlarla doludur. Cihuacoatl "Dii Ylan"d. Coatlicue "ylan
lardan etei olan" d. Chicomecoatl "Yedi Ylan" d. Ehecaco
amixtli "vahi ylanlar Bulutu" idi ve saire ve saire. Byk tan
r Tlaloc da sklkla bir ift ylan maskesiyle betimlenmiti.
Pragmatik bilginler iin kabul edilemez olsa da mitoloji, ar
keoloji ve semboloji bizi u kanlmaz sonuca gtrmektedir:
Orta Amerika'nn tamam olmasa bile Orta Meksika Ylan Tan
rlarn Diyar idi, yani kadim Msrn tanrlarnn diyar.
 - 4 -

VAH ORMANDA K
.. . .

GOK BE KiLE Ri

Maya.
Bu isim gizem, muamma ve macera hissini uyandrr. Bir za
manlar var olan ve yok olan, halk geride kalmasna karn ken
disi kayplara karan bir uygarlk. Hi el demeden kalm ve
vahi ormann yeil kubbesi tarafndan yutulmu inanlmaz e
hirler; tanrlara dokunmak amacyla ge ykselen piramitler
ve anlamnn ou zamann sisleri arasnda kaybolmu sanatka
rane hiyerogliflerle konuan, zenle yontulup sslenmi antlar.
Mayalarn hnerleri spanyollarn Yucatan yarmadasna ilk
kez ayak basp vahi ormanda kaybolmu ehirlerin izlerini
grdkleri andan itibaren Avrupallarn hayal gcn ve mera
kn cezbetmitir. Hepsi o kadar inanlmaz ama bir o kadar da
mevcuttu: basamakl piramitler, platformlu tapnaklar, oymal
ta stunlar.. . aknlk iinde kalntlara bakarlarken bir yan
dan da yerlilerin anlattklar krallklar, ehir devletler ve bir za
manlarn ihtiam ile ilgili hikayeleri dinlediler. Fetih srasnda
ve sonrasnda Yucatan ve Mayalar hakknda yazan ve en kt
hrete sahip spanyol rahiplerinden olan Peder (daha sonra
Piskopos olur) Diego de Landa [Re/acion de /as cosas de Ycatan
(Yucatan Olaylarnn Balants)] yle belirtmitir: "Yucatan'da

89
90 Kayp Diyarlar

byk bir gzelliP sahip pek ok bina var; Hint adalarnda ke

fedilen her eyin iinde en gze arpan bunlar, bu trden kes
meler iin lkede hibir metal olmamasna ramen hepsi de ta
tan yaplm ve ince ince sslenmi."
Akllarnda servet aramak ve yerlileri Hristiyanla dndr
mek gibi baka ilgiler olan spanyollarn dikkatlerini harabelere
evirmesi iki yzyl srd. Bir kraliyet komisyonu o sralarda
kefedilmi olan Palenque harabelerini incelediinde yl 1 785'ti.
Neyse ki komisyonun resimli raporunun bir kopyas Londra'ya
ulat ve yaynlandnda, zengin bir asil olan Lord Kingsboro
ugh'yu Maya muammasna cezbetti. Orta Amerika sakinlerinin
On Kayp srail Kabilesinin torunlar olduklarna iddetle ina
nan Lord Kingsborough yaamnn geri kalann ve tm serveti
ni Meksika' daki kadim antlarn ve yazlarn aratrlmasna ve
tarif edilmesine harcad. Landa'nn Relacion adl kitab ve Lord
Kingsborough'nun Antiquities of Mexico: 1 830-1848 (Meksika'nn
Eski Eserleri 1 830-1848) adl eseri, Mayalarn gemii hakknda
paha biilmez bir veri kayna oldu.
Ama halk hafzasnda Maya uygarlnn arkeolojik kefini
balatma erefi New Jersey'li John L. Stephens'a aittir. Orta
Amerika Federasyonuna atanan Birleik Devletler elisi olan
Stephens, usta bir ressam olan arkada Frederick Catherwood
ile Maya topraklarna gitti. Stephens'in yazd ve Catherwo
od'un resimledii Incidents of Travel in Central America, chiapas
and Yucatan (Orta Amerika, Chiapas ve Yucatan Yolculuundaki
Olaylar) ve Incidents of Travel in Yucatan (Yucatan Yolculuunda
ki Olaylar) adl iki kitabn okunmas ilk yaynlanlar ( 1 841 ve
1 843' te) zerinden bir buk asr getikten sonra bile hala tavsi
ye edilebilir. Catherwood'un yaynlad Views of Ancient Monu
ments of Central America, Chiapas and Yucatan (Orta Amerika,
Chiapas ve Yucatan'n Kadim Antlarndan Grntler) ise ko
nuya olan ilgiyi daha da atelemiti. Catherwood'un izimleri
ile gnmzde ekilen resimler yan yana konulduunda ressa
mn ne kadar dorulukla altn grmek (ve o zamandan bu
yana oluan anmay zlerek fark etmek) ok artcdr.
 Vahi Ormandaki Gk Bekileri 91

Bu ekibin raporlar Palenque, Uxmal, Chichen ltza ve Co

pan' daki byk sitler sz konusu olduunda bilhassa ayrntly
d. Stephens iin Copan her eyden daha nemliydi ki hibir en
gel olmadan buray inceleyebilmek iin sit alann yredeki aa
dan elli Amerikan dolar karlnda satn almt. ki kiilik bu
ekip yaklak elli Maya ehrini aratrmt; bu bolluk yalnzca
hayal gcn afallatmakla kalmyordu, yamur ormanlarnn
yeil kubbesinin sadece birka mahal deil de kayp bir uygarl
n tamamn gzlerden sakladn da kesinletirmiti. En
nemli olan ey ise antlara kazlm sembollerin ve gliflerin ba
zlarnn aslnda tarih belirttiinin fark edilmesiydi, bylece Ma
ya uygarl bir zaman erevesine yerletirilebilecekti. Maya
hiyeroglif yazsnn tamamnn deifre edilmesi hala uzak bir
olaslk olmasna ramen bilginler tarihleri gsteren yazlar
okumay baarm ve bunlar ile Hristiyan takvimi arasnda ko
ut tarihler saptamlardr.
Mayalar hakknda kendi geni literatrlerinden de ok ey
renebilirdik: aa kabuklarndan yaplm ve glifler iin bir
fon oluturmak zere beyaz kirele kaplanm sayfalara yazl
m kitaplar. Ama bu kitaplar, hem de yzlercesi spanyol rahip
ler, zellikle de "pagan" malumatn ounu en sonunda kendi
yazlarnda koruyan Piskopos Landa tarafndan sistematik bi
imde yok edilmiti.
Yalnca (eer sahiciyse drt) kodeks, yani resim kitab kal
d. Bunlarda bilginlerin en ok ilgisini eken ey astronomi ile il
gili olan blmlerdir. nemli iki byk edebi eser daha mevcut
tur nk bunlar ya orijinal resim kitaplardan ya da szl gele
nekten alnp yerli dillerde ama Latin alfabesiyle yeniden yazl
mtr.
Bunlardan biri rahip Balam'n Kehanetleri veya Deyileri an
lamna gelen ilam Balam'dr. Yucatan' daki pek ok ky bu kita
bn kopyalarna sahiptir; en iyi korunmu ve evrilmi olan ise
Book of Chilam Balam of Chumayel (umayel'li ilam Balam'n Ki
tab)' dr. Anlalan Balam, bir Maya "Edgar Cayce"si imi n
k kitaplarda mitik gemie, gelecee ilikin kehanetlere, ayin-
92 Kayp Diyarlar

!er ve trenlere ve tbbi tlere ilikin bilgiler kaydedilmitir.

Balan kelimesi yerli dilinde "jaguar" anlamna gelir ve bil
ginler arasnda aknlk uyandrmtr nk kehanetlerle bu
nun bariz bir ilikisi grnmemektedir. Ancak kadim Msr' da
en rahipleri denilen ve len firavunun tealemdeki tanrlara
katlabilmesi iin "Az Ama" amal gizli formller kadar be
lirli kraliyet trenlerinde kehanetler aklayan bir rahip snfnn
leopar krk giymeleri sebebiyle (ekil 26a) biz bunu hayli il
gin bulmaktayz. Benzer ekilde giyinmi rahipleri gsteren
Maya betimlemeleri bulunmutur (ekil 26b) ama Amerika kta
snda bu, Afrika leoparnnkinden ok bir jaguar postu olmak
zorunda olduundan Balam adnn "jaguar" anlamna geliini
aklayabilir. Ayrca ve bir kez daha Msrvari bir ayin etkisini
iaret etmektedir.

ekil 26

Maya kehanet rahibinin bu ad ile Kitab Mukaddes'e gre

Msr' dan k srasnda srailoullarna lanet etsin diye Moab
kral tarafndan alkonulan ama sonunda onlarn lehine bir ke
haneti ilan eden grc Balaam arasndaki benzerlik de ilgimi
zi ekti. Bu yalnzca bir tesadf myd?
Dier kitap ise Popo/ Vuh'tur*; dalk blgelerde yaayan
Mayalarn "Meclis Kitab". Kitap ilahi ve beeri kkenler ve de
kraliyet soylarnn izahn vermektedir; kozmogonisi ve yarat
l le il&ili gl nekleri temelde Nahuatl halklarnnkilere benzer
Popo/ Vl: Maya Kielerin Kutsal Kitab, Ruh ve Madde Yaynlar, 1991.
 Vahi Ormandaki Gk Bekileri 93

ve bu durum ortak bir ilk kayna iaret etmektedir. Popo/ Vh,

Mayalarn kkeni ile ilgili olarak onlarn atalarnn "denizin te
yakasndan" gelmi olduklarn belirtir. Landa ise Kzlderilile
rin "atalarndan, bu topraklarn Dou'dan gelen ve Tanr'nn
denizde on iki yol aarak kurtard bir insan rk tarafndan i
gal edildiini duymulardr," diye yazmt.
Bu beyanlar Votan Efsanesi olarak da bilinen bir Maya hika
yesi ile uyumludur. Bu efsane birka spanyol tarihi, zellikle
de Peder Ramon Ordonez y Aguiar ve Piskopos Nuii.ez de la Ve
ga tarafndan bildirilmitir. Daha sonralar eitli kaynaklardan
papaz Bourbourg'lu E. C. Brasseur tarafndan [Histoirie de nati
ons civilisees d mexiqe (Meksika' nn Uygar Toplumlarnn
Tarihi)) derlenmitir. Efsane, tarihilerin hesaplarna gre M. .
1000 civarnda "Tanr'nn imdilerde Amerika denilen bu blge
yi insanla doldurmak ve parsellere ayrmak zere bu topraklara
gnderdii ilk insan" n Yuca tan' a geliini anlatmaktadr. smi
Votan'dr (anlam bilinmiyor) ve amblemi Ylan'dr. "O Muha
fzlarn, Kan rknn bir torunuydu. Onun kkeni ivim denilen
bir lkeydi." Toplam drt yolculuk yapt. lk kez karaya ayak
bastnda kyya yakn yerde bir yerleim kurdu. Bir sre sonra
karann i ksmlarna ilerledi ve "byk bir nehrin gle dkl
d yerde bu uygarln beii olan bir ehir kurdu." Bu ehre
"Ylanlarn Yeri anlamna gelen" Nachan dedi. kinci yolculu
unda yeni bulunan topraklar tarad, yeralt blgelerini ve ye
ralt geitlerini inceledi; bu geitlerden birinin Nachan yaknla
rnda bir dan iinden getii anlatlyordu. Votan drdnc
kez Amerika'ya dndnde halk arasnda uyumsuzluk ve hu
sumet olduunu grd ve bylece lkeyi drt blgeye ayrd ve
her birine bakent olmas iin birer ehir kurdu. Palenque'in
bunlardan biri olduundan sz edilir, bir dieri ise anlalan Pa
sifik kysndadr. Dierleri ise bilinmemekte.
Nunez de la Vega, Votan'n geldii lkenin Babil'e snr ol
duundan emindi. Ordonez ise ivim'in Kitab Mukkades'in
Msrllarn kuzenleri olan Kenanoullar olarak sralad Hiv
lilerin (Eski Ahit, Yaratl 10 Ksm) lkesi olduuna emindi.
94 Kayp Diyarlar

Daha yakn zamanlarda Harvard niversitesine bal Papers of

the Peabody Museum (Peabody Mzesi Belgeleri) adl eserde ya
zan Zelia Nuttal, ylan anlamna gelen Maya kelimesi Kan'n
( ng. Can) branca Kenan' a ( ng. Canaan) kout olduunu iaret
etmitir. Eer yleyse, Votan'n Kan rkndan geldiini ve sem
bolnn de ylan olduunu anlatan Maya efsanesi Votan'n Ke
nan' dan geldiini belirtmek iin bir kelime oyunu yapyor ola
bilirdi. Bu ise "Ylanlarn Yeri" anlamna gelen Nachan'n "y
lan" anlamna gelen branca naha kelimesiyle neredeyse ayn
olduuna ilikin merakmz hakl kartmaktadr.
Byle efsaneler, yalnzca Mayalarn deil onlardan nceki
Olmeklerin de Yucatek uygarlnn balad yerin Krfez Ky
s olduunu ne sren dnce ekoln glendirmektedir. Bu
gre gre, ziyaretiler tarafndan pek az bilinen ve Tulane
niversitesi-National Geographic Society destekli kaz ekibine
gre Maya kltrnn daha erken bir dneme deilse eer
"M. . 2000 ve 1 000 arasnda"ki balangcna ait olan bir yer s
tnde ok daha fazla durulmas gerekmektedir. Dzibilchaltun
denilen bu yer Yucatan'n kuzeybat kysndaki liman ehri
Progreso'nun yaknlarnda kuruludur. 51 .80 km2 alana yaylan
kalntlar ehrin ilk dnemlerinden spanyol dnemine dek i
gal edilmi olduunu gstermiti; byk binalar ina edilmi,
tekrar ina edilmi ve stlerine inaat yaplmt, kesilip ssle
nen talar yakn ve uzak yerlerde spanyollar dneminde ve
modern zamanlarda kullanlmak zere tanmt. ok byk
tapnaklar ve piramitlerin yan sra bu yerin en arpc zellii
ehrin dou-bat ekseni boyunca iki buuk kilometre dmdz
uzanan ve kiretayla denmi olan Byk Beyaz Yol' dur.
Adlar yalnzca arkeologlarca deil milyonlarca ziyareti ta
rafndan da iyi bilinen bir byk Maya ehirleri dizisi Yuca
tan'n kuzey ucu boyunca uzanmaktadr; en arpc olanlar sa
yacak olursak: Uxmal, Izamal, Mayapan, Chichen Itza, Tulum.
Her biri Maya tarihinde bir rol oynamtr; Mayapan bir ehir
devletler ittifaknn merkeziydi, Chichen Itza Toltek gmenle
rince o byk haline getirilmiti. spanyol tarihi Palacio'lu Di-
 Vahi Ormandaki Gk Bekileri 95

ego Garcia'ya gre gneydeki dalk blgeleri fethedip en g

neydeki Maya merkezi olan Copan' kuran Yucatan'daki byk
bir Maya hkmdarnn iinden kp geldii bakent bu ikisin
den biriydi. Garcia, bunlarn hepsinin oray ziyaret ettiinde
Copan Kzlderilileri tarafndan kendisine gsterilen bir kitapta
yazl olduunu anlatmtr.
Tm bu efsanelere ve arkeolojik kantlara ramen bir baka
arkeologlar grubu ise Maya kltrnn ya da en azndan Ma
yalarn kendilerinin (gnmzde Guetamala olan) gneydeki
dalk blgede ba verip oradan kuzeye doru yayldklarna
inanmaktadr. Maya diliyle ilgili incelemeler bunun kkeninin
izini "muhtemelen M. . 2600'lerde gnmzde kuzeybat Gu
etamala' daki Huehuetenango kolu olan yerde yaam bir n
Maya topluluuna" [D. S. Morales, The Maya World (Maya Dn
yas)] dek srmtr. Ama Maya uygarl her nasl ve nerede
gelitiyse, bilginler M. . ikinci bin yl bu uygarln "Klasik
ncesi" dnemi ve en ok gelitii "Klasik" dneminin balan
gcnn ise M.S. 200 civarnda olduunu dnmektedirler; M.S.
900'lerde Maya lkesi Pasifik kysndan Meksika Krfezine ve
Karayiplere dek uzanmaktayd. Bu birok asr iinde Mayalar,
antsal boyutlar ve yaratc mimarisi bir yana piramitlerinin,
tapnaklarnn, saraylarnn, meydanlarnn, stellerinin, heykel
lerinin, yazlarnn ve sslemelerinin bolluu, eitlilii ve g
zelliiyle de hem bilginleri hem ziyaretileri etkileyen pek ok
ehir ina ettiler. Duvarlarla evrilmi birka ehrin haricinde
Maya ehirleri aslnda yneticiler, zanaatkarlar ve tacirlerden
oluan bir nfusun evreledii, geni bir krsal nfusun destek
ledii ak ulu tren merkezleriydiler. Birbirinin ardl her bir
hkmdar bu merkezlere ya yeni yaplar eklemiler ya da daha
ncekilerin zerine bir soana yeni bir zar eklermi gibi daha
byk binalar ina ettirip eskilerini bytmlerdi.
Derken Mayalar, spanyollarn gelmesinden be yzyl nce
bilinmeyen nedenlerde, kutsal ehirleri terk edip onlar vahi
ormana teslim ettiler.
lk kurulan Maya ehirlerinden biri olan Palenque, Meksika-
96 Kayp Diyarlar

Guetamala snr yaknndadr ve modern zamanlarda kurul

mu olan Villahermosa'dan kolayca ulalabilmektedir. M.S. ye
d inci yzylda ehir Maya genilemesinin bat ucunu temsil et
mekteydi. Varl Avrupallarca 1 773'ten beri bilinmektedir; ta
pnaklarnn ve saraylarnn kalntlar gn na kartlm ve
kum kire karm svayla yaplan zengin sslemeleri ve hiye
roglif yazlar 1 920'lerden bu yana arkeologlarca incelenmekte
dir. Geri n ve cazibesi ancak 1 949' da, Yaztlar Piramidi deni
len basamakl piramidinin iinde aalara dek uzanan gizli bir
i merdivenin (Alberto Ruiz Lhuillier tarafndan) kefedilmesiy
le yaylmtr. Birka yllk kaznn, i yapy doldurmu ve gz
lerden gizlemi olan toprak ve ykntnn temizlenmesiden
sonra en heyecan verici keif yapld: bir mezar odas (ekil 27) .
Kvrm bklm merdivenin dibinde hala Maya savalarnn
iskeletleri tarafndan korunmakta olan bo bir d uvarn tesine
geen girii rten gen ta bir blok vard. Bunun hemen arka
snda duvarlar resimlerle sslenmi tonozlu bir odack bulun
maktayd. ind e yaklak be ton arlnda ve drt metre
uzunluunda byk dikdrtgen bir ta kapakla rtl tatan

ekil 27
 Vali Ormandaki Giik Bekileri 97

bir lahit vard. Bu ta kapak kaldrldnda ortaya, hala inciler

ve yeim tandan mcevherlerle ssl uzun boylu bir adamn
iskeletinin kalntlar kt. Yz yeim tand an yaplma moza
ik bir maske ile rtlmt, bir zamanlar yeim tandan bir
gerd anlk olan boncuklar arasnda stnde bir ilahn imgesini
tayan k k bir yeim ta madalyon vard.
Bu keif ok artcyd nk o zamana dek Meksika' da
mezarlk olarak hizmet veren baka hibir piramit veya tapnak
bulunmamt. Mezarn ve iind eki iskeletin gizemi ta kapak
stne kazlm olan betimleme ile daha da derinleti: Tyler ta
klm veya alevler karan bir tahtn stne oturmu ve gr
ne gre karmak bir odann iindeki mekanik aygtlar kont
rol eden plak ayakl bir Maya (ekil 28). Kadim Astronot Der
nei ve bu dernein sponsoru Erich von Daniken bu betimleme
de alevler pskrten bir jetle itilen bir uzay aracnn iindeki bir

Sekil 28
98 Kayp Diyarlar

astronot grmlerdi. Burada gml olan kiinin bir dnya d

varlk olduunu ne srdler.
Arkeologlar ve dier bilginler bu fikri alaya aldlar. Bu me
zar binasnn ve bitiiindeki yaplarn duvarlarndaki yaztlar
onlar, burada gmlen kiinin M.S. 6 15-683 arasnda Palen
que'de tahta kan hkmdar Pacal ("Kalkan") olduuna ikna
etmiti. Bazlar ise bu betimlemede len Pacal'n ller Diyar
nn Ejderhas tarafndan alnp ller lkesine gtrln
grmekteydiler; k gndnmnde Gne'in tam olarak Yazt
lar Piramidinin arkasnda batyor olmas olgusunun kraln l
mne, Gne Tanrs'nn bat ile ek bir sembolizm kazandrd
n dnyorlard. Betimlemenin gk cisimlerini ve burlar
kuandaki takmyldzlar temsil eden bir dizi glifin yer ald
bir Gk Bandyla evrelenmi olmasyla, yorumlar gzden ge
iren bazlar ise bu sahnenin kraln Gk Ylan tarafndan tanr
larn gksel diyarna tanmasn gsterdiini dnmekteydi
ler. len kiinin yzn dnm olduu ha andran nesnenin
kraln ebedi bir tealem yaamna gtrldn dndren
stilize bir Yaam Aac olduu kabul edilmektedir artk.
Aslnda Defin 1 1 6 olarak bilinen benzer bir mezar Tikal'in
Byk Meydannda, ehrin byk piramitlerinden birinin he
men dibinde kefedilmitir. Zeminden yaklak alt metre deri
ne gmlm, sra d uzunlukta boyu olan bir iskelet bulun
mutur. Adamn cesedi ta rmeden yaplma bir platforma yer
letirilmi ve (Palenque'de olduu gibi) inciler, yeim tandan
nesneler ve mleklerle evrilmitir. Ayrca alevler karan y
lanlarn (bilginler bunlara Gk Tanrlar demektedir) azlarna
tanan kiilere ait betimlemeler yine eitli Maya yerleim alan
larndan bilinmektedir; tpk Chichen Itza' dan u rnek gibi (e
kil 29).
Her eyi dikkate aldklarnda bilginler "Msr firavunlarnn
mezarlaryla rtl bir kyaslama yapmaktan kanlamadn"
kabul etmekteydiler; "Pacal'n mezar ile Nil'in kysnda daha
nceleri hkm srenlerin mezarlar arasndaki benzerlikler
arpcdr." [H. La Fay, National Geographic Dergisinde yaynla-
 Vahi Ormandaki Gk Bekileri 99

ekil 29

nan "Mayalar: Zamann ocuklar" balkl makale]. Gerekten

de Pacal'n lahitindeki sahne bir firavunun gklerden gelen tan
rlar arasnda ebedi yaama ulamas iin Kanatl Ylan ile tan
mas imgesinin aynsdr. Astronot olmayan firavun lmyle
birlikte bir astronot olur ve taa oyulmu sahnenin Pacal iin
nerdiinin de bu olduunu dnyoruz.
Orta Amerika'nn vahi ormanlarnda ve Gney Ameri
ka'nn ekvatora yakn blgelerinde yalnzca mezarlar kefedil
medi. Tekrar tekrar grld ki, stnde tropik bitkilerin yetiti
i bir tepe aslnda bir piramitti; piramitlerden oluan gruplar
kayp bir ehrin zirveleriydiler. Guetamala-Meksika snr s
tnde bir vahi orman alan olan El Mirador'da 1 5.54 km'' ye ya
ylan ve M. . 400'lere uzanan byk bir Maya ehrini 1978'de
gn na karan kazlar balayana dek balangcn gney ol
duunu savunan dnce ekol [S. G. Marley, The Ancient Ma
ya (Kadim Mayalar)] Tikal'in yalnzca en byk deil ayrca en
eski Maya ehri olduuna inanyordu. Guetamala'nn Peten
eyaletinin kuzeydou ksmnda yerleik olan Tikal'in yksek pi
ramitlerinin tepeleri vahi ormannn yeil denizi stnde hala
grlmektedir. ehir yle byktr ki daha ok kalnt bulun
duka snrlar da giderek geniliyor gibidir. Yalnzca ehrin ana
tren merkezi bile 2,59 km'' den fazladr; buras iin gereken ala
n amak iin yamur ormann kesmek yetmemi, bir da srt-
1 00 Kayp Diyarlar

nn byk zahmetle dzletirilmesi gerekmiti. Her iki yannda

akan dar ve derin dereler bir dizi kpryle balanan su sarn
larna dntrlmt.
Tikal'in birka ayr blmde skk d zende gruplanm
olan piramitleri birer inaat harikasdrlar. Yksek ve dar olan
piramitler gerek gkdelenlerdir; altm metreye yaklaan ve
bazen de aan yksekliklere ularlar. Dik basamaklarla ykse
len piramitler en stlerinde duran tapnaklar iin ykseltilmi
pla tformlar olarak hizmet verirler. Birka dar odadan ibaret
olan d ikdrtgen tapnaklarn da tepesinde, piramitlerin yksek
liini iyice artran ssl ek katlar vardr (ekil 30) . Mimari sonu
gerekten sembolik Gkyzne Merdivenin dik basamaklaryla
ulalan tapnan Yer ve Gk arasnda adeta havada asl gibi
durmasdr. Her bir tapnan iine doru ilerleyen ve her biri
bir ncekinden biraz daha yksek olan antreler vardr. st eik-

ekil 30
 Vahi Ormandaki Gk Bekileri 101

leri az bulunur ahaptan yaplm ve incelikle yontulmutur.

Be d ve yedi i olmak zere on iki kap girii olmas kuraldr;
anlam u ana dek belirgin dikkat ekmemi bir sembolizm.
Tikal'in kalntlarnn yaknlarna bir uak pistinin ina edil
mesi 1 950'den sonra ehrin incelenmesine hz kazandrd ve bu
rada, zellikle Pennsylvania niversitesinin niversite Mze
sinden gelen ekipler tarafndan yaygn arkeolojik almalar y
rtld. Ekipler Tikal'in byk meydanlarnn hkmdarlarn
ve asillerin gmld bir nekropol olarak hizmet verdiini,

daha kk yaplarnn birkann aslnda mezarlarn stne de

il de hemen yanlarna ina edilerek anma amal bo mezar
antlar olarak i gren cenaze tapnaklar olduklarn kefettiler.
Ayrca ou douya veya batya bakacak ekilde dikilmi kaln
ta levhalar olan yz elli steli gn na kardlar. Bunlarda
gerek hkmdarlarn portrelerinin, yaamlarnn balca nem
li olaylarnn betimlendii anlald. Bunlarn s tne oyulan hi
yeroglifler (ekil 31) bu olaylarla ilikili doru tarihleri kaydet
mi, hkmdar kendi hiyeroglifi ile adlandrmt (bu rnekte,
"Jaguar Pene Kafatas", M.S. 488) ve olav t<1nmlamt: bilgin-
-

Sekil 31
1 02 Kayp Diyarlar

ler artk bu metinsel hiyerogliflerin sadece resimsel veya ideog

rafik olmayp "Smer, Babil ve Msr' dakilere benzer heceler ha
linde fonetik olarak da yazldklar"ndan emindirler [A. G. Mil
ler, Maya R lers of Time (Zamann Maya Hkmdarlar)].
Bu gibi stellerin yardmyla arkeologlar Tikal'de M.S. 317 ile
M.S. 869 arasnda hkmeden on drt hkmdardan oluan bir
sray tanmlayabilmilerdir. Ama Tikal'in bundan ok nceleri
bir Maya kraliyet merkezi olduu kesindir: Baz kraliyet meza
r kalntlarnn karbon tarihlendirmesi M. . 600'lere dek uza
nan sonular vermitir.
Tikal'in yaklak iki yz krk kilometre gneydousunda
uzanan Copan, Stephens'in satn ald ehirdir. Maya lkesinin
gneydou ucunda yer alan ehir bugn Honduras snrlar
iindedir. Tikal'in dik basamakl gkdelenlerinden yoksun olsa
da bu ehir lek ve yerleim dzeni asndan belki de daha
Mayavarid ir. ehrin geni tren merkezi otuz hektarlk alan
kaplamakta ve birka byk meydan evresinde gruplanan pi
ramit tapnaklar iermektedir (ekil 32) . Geni tabanl ve ancak
yirmi metre kadar yksek olan piramitler zenle yontulmu

ekil 32
heykeller ve hiyeroglif yaztlarla sslenmi olan geni ve antsal
merdivenlerle gze arparlar. Meydanlarda trbeler, sunaklar
ve tarihiler iin en nemli ey olan, hkmdarlar ve tahtta kal
ma srelerini gsteren oyma ta steller bulunmaktadr. Bu stel
ler ana piramidin M.S. 756'da tamamlandn ve Copan'n M.S.
 Vahi Ormandaki Gk Bekileri 1 03

dokuzuncu yzylda, yani Maya uygarlnn ani knden

hemen nce ihtiamn zirvesine vardn ortaya koymaktadr-

lar.
Ama sre gelen keiflerin ve kazlarn gstermi olduu gibi
Guetamala, Honduras ve Belize'de birbiri ardnca ortaya kar
tlan yerleim alanlar M. . 600'ler gibi erken tarihlerde antla
rn ve tarihli stellerin var olduunu, dolaysyla tm bilginlerin
fikir birliine vardklar gibi, ok daha nceki bir gelime dne
mine veya kaynaa sahip olan gelimi bir yaz sistemini aa
kardn iaret etmektedirler.
Copan, birazdan greceimiz gibi, Maya yaam ve klt
rnde zel bir rol oynamtr.
Maya uygarlnn rencileri zellikle Mayalarn zaman he
saplamadaki doruluu, yaratcl ve eitliliinden ok etki
lenmiler ve bunlar gelimi Maya astronomisine atfetmilerdir.
Mayalarn aslnda bir deil takvimleri vard ama birinin
-zannmzca en nemlisinin- astronomi ile hibir ilgisi yoktu.
Buna szde Uzun Say denir. Ta kvim belirli bir balang g
nnden balayp Mayalar tarafndan stele veya anta kaydedi
len olay gnne dek geen gnleri sayarak tarihi belirtir. Bu
muammal Birinci Gn, artk ou bilginin fikir birlii ettii gi
bi, u an kullandmz Hristiyan takvimine gre M. . 13 Aus
tos 3 1 1 3'tr: Maya uygarlnn ortaya kndan ok nce oldu
u bariz olan bir tarih ve bir olay.
Uzun Say, dier iki zaman hesaplama sistemi gibi Mayala
rn yirmilik (" .. kere yirmi") matematik sistemine dayanrd ve
tpk kadim Smer' de olduu gibi "hane" kavramn kullanyor
du: 1 rakam birinci kolonda bir, sonrakinde yirmi, sonrakinde
drt yz olacak ekilde gidiyordu. En dk deerlerin en altta
yer ald dikey kolonlar kullanan Maya Uzun Say tarihlendir
me sistemi bu eitli arpmlar adlandrm ve onlar gliflerle
tanmlamt (ekil 33). Birler iin kin, yirmiler iin ial vs. ile
balayan arpmlar 23.040.000.000 gn gibi akl almaz bir sayya
karlk gelen a/a-tn glifine dek srmekteydi: 63.080.082 yllk
bir dnem!
1 04 Kap Diy11r/11r

ekil 33

Ama daha nce belirttiimiz gibi Mayalar antlarnn stn

deki gerek takvime bal tarihlendirmelerde dina zorlar ana
dek deil de onlar iin sa'nn douunun Hristiyan takvimini
kullananlar iin nemli oluu kadar nemli olan belirli bir gn
ve olaya dek gitmekteydiler. te, u ana dek Tikal' de bir krali
yet antnn stnde bulunan en eski tarihi (M.S. 292) tayan
Stel 29 (ekil 34) bir rakam iin noktalar ve be rakam iin u
buklar kullanarak 8.12.14.8.15 Uzun Say tarihini vermektedir:
08 bak-tun (8 x 400 x 360) 1 . 1 52.000
= gn
12 ka-tun ( 1 2 x 20 x 360 84.400 gn
14 tun (14 x 360) 5.040 gn
08 uinal (8 x 20) 1 60 gn
15 kin (15 x 1 ) 15 gn

Toplam =1 .243.61 5 gn
1 .243.615 gn bir gne ylndaki gnlere, yani 365 ' ' ble
cek olursak stel stndeki tarih, bunun stnde betimlenen
olayn u gzemli Birinci Gn' den, yani M. . 13 Austos
31 1 3' ten 3.404 yl ve 304 gn sonra meydana geldiini belirt
mektedir. Dolaysyla artk kabul edilen domlamalara gre s \ el
zerindeki tarih M.S. 292' <l ir (3.405 - 3 . 1 1 3 292). Baz bilginler
=

Mayalarn Uzun Say takvimini M. . drdnc yzyla denk

 Vahi Ormandaki Gk Bekileri 1 05

ekil 34

gelen Baktun ?'de kullanmaya balam olduklarna dair kant

lar ne srerken, dierleri ok daha ncelerine uzanan bir kul
lanm gz ard etmemektedir.
Bu srekli takvimin yan sra iki devirsel takvim vard. Biri
Haab veya 20 gnlk 1 8 aya blnm ve ek olarak yl sonuna
eklenen 5 gnyle 365 gnlk gne yldr. Dieri ise Tzolkin
veya temel 20 gnn 1 3 kez tekrarlanarak 260 gnlk Kutsal Y
l oluturduu Kutsal Yl takvimidir ki devirsel takvim daha
sonra biraraya getirilip sanki birbirince dndrlen arklarm
casna 52 gne ylndan oluan byk Kutsal Devir oluturul
mutur; nk 1 3, 20 ve 356 kombinasyonlar 52 yla denk gelen
18.980 gnde bir haricinde tekrarlanamyorlard. 52 yllk bu
Devir Takvimi kadim Orta Amerika'nn tm halklarnca kutsal
grlmekteydi ve onlar bu takvimi hem gemiin hem de gele
cein olaylaryla ilikilendiriyorlard; tpk bir kurtarcnn gele
cei beklentisi ieren Quetzalcoatl'n dn gibi.
En erken Kutsal Devir tarihi Meksika'nn Oaxaca vadisinde
106 Kayp Diyarlar

bulunmutur ve M. . 500'lere dek gitmektedir. Srekli olan sis

tem de Kutsal Devir de hayli eski olan zaman hesaplama sistem
leridir. Biri tarihseldir; nemi ve yaps bugn bile bir bilmece
olan ok uzak gemiteki bir olaydan itibaren geen zaman
(gnleri) saymaktadr. Dieri ise 250 gnlk garip bir dneme
ayarlanm olan devirsel bir takvimdir; bilim adamlar her 260
gnde bir herhangi bir ey oldu mu veya hala olmakta m diye
tahmin etmeye alyorlar.
Bazlar ise bu devrin tamamen matematiksel olduuna
inanmaktadr: 52 yllk be devir 260 yl ettii iin daha ksa bir
hesaplama yaplabilmesi iin 260 gn benimsenmitir. Ama
260' bu ekilde aklamak bizi 52'yi aklama ihtiyacna getirir:
yleyse 52'nin kkeni ve nedeni nedir?
Bazlar 260 gnlk dnemin yamur mevsimi veya kurak
dnemler gibi ziraat ile ilgili olabileceini nermektedir. Maya
larn astronomiye meylini dnen dierleri ise 260 gn ile Ve
ns veya Mars'n hareketleri arasndaki ilikiyi bir biimde he
saplamaya giritiler. Yirmi birinci Uluslararas Amerikanclar
Kongresinde (Roma, 1 926) Zelia Nuttal tarafndan nerilen
zm niin hak ettii kabul grmedi, diye merak ediyoruz.
Nu ttal Yeni Dnya halklar iin Gnein mevsimsel hareketleri
ni kendi blgelerine uygulamalarnn en kolay yolunun Gne
in gn ortasnda tam olarak en st noktadan getii Baucu
Gnlerini belirlemek olduunu iaret etmiti. Bu, Gne kuzeye
doru ilerler gibi grnp derken gneye ynelerek en st nok
tadan iki kez gemesiyle ylda iki kez meydana gelir. Nuttal yer
lilerin iki Baucu Gn arasndaki sreyi ltklerini ve ortaya
kan gn saysn Takvim Devri iin kullandklarn nermiti.
Aradaki sre ekvatorda bir gne ylnn yarsdr; kuzeye
veya gneye doru uzaklaldka uzar. rnein, 1 5 derece ku
zeyde bu sre 263 gndr ( 1 2 Austos'tan sonraki 1 Mays'a
dek). Bu yamur mevsimidir ve Mayalarn torunlar bugn bile
3 Mays' ta (o gnn Meksika'nn Kutsal Ha bayram olmas da
pek uygundur) ekime balarlar. Aradaki bu sre 14 derece 42 da
kika kuzeyde, yani Copan'm enleminde tam olarak 260 gnd.
 Vahi Ormandaki Gk Bekileri 1 07

Nuttal 260 gnlk tren ylnn sabitleniinin Copan'n Ma

yalarn astronomik bakenti olduunun dnlmesi olgusun
dan kaynakland eklinde doru bir aklama ortaya koydu.
Gksel ynelimle ilgili bildik binalarn yan sra, ehirde bulu
nan baz stellerin nemli takvim tarihlerini belirlemek zere hi
zaland anlalmtr. Bir dier rnekte, M.S. 733'e denk gelen
bir Uzun Say tarihi tayan bir stel ("Stel A") ayrca iki baka
uzun Say tarihi de tamaktadr; bunlardan biri 200 gn fazla
ve dieri ise 60 gn eksiktir (260 gnlk devir bylece bln
mtr). A. Aveni [Skywatchers of Ancient Mexico (Kadim Meksi
kann Gk Bekileri)] bunun (normalde her yl 365 . gn sa
yan) Uzun Say 365 gnlk devirsel Haab ile ayn izgiye getir
me giriimi olduunu varsaymaktadr. Takvimleri yeniden
ayarlamak veya dzenlemek ihtiyac, M.S. 763'te Copan'da top
lanan bir astronomlar zel toplantsnn sebebi olmu olabilir.
Bu olay, toplantya katlan on alt astronomun, her bir yzde
drder drder (ekil 35) betimlendii ve Sunak Q olarak bilinen
bir kare an tta anlmaktadr. Pacal betimlemesinde olduu gibi
bunlarn burunlarnn nndeki "gzya" glifinin onlar Gk
Bekiler olarak tanmladklarn belirtmemiz gerekiyor. Bu anta
oyulan tarih dier Maya sitlerindeki antlarda da grlmekte
dir, bu da akla Copan' da varlan kararn tm lkede uygulan
m olduunu getiriyor.
Mayalarn baarl astronomlar olduklarya ilgili hretleri,

ekil 35
108 Kayp Diyarlar

onlarn eitli kodekslerinde gne ve ay tutulmalaryla ve Ve

ns gezegeniyle ilgili astronomi blmleri olmasyla daha da
glenmitir. Ancak verilerin yakndan incelenmesiyle bunla
rn, Maya astronomlar tarafndan yaplan gzlemlerin kaytlar
olmadklar ortaya kt. Bunlar daha ok daha eski kaynaklar
dan kopya edilmi ve Mayalara 260 gnlk devire uygulanabi
lecek fenomenleri nerelerde arayacaklarna dair hazrlanm ve
riler salayan almanaklard. E. Hadingham tarafndan [Early
Man and tle Cosmos ( lk nsan ve Kozmos)) belirtildii gibi bu al
manaklar "uzun vadeli kesinliin ve ksa vadeli kusurluluun
garip bir karmn" sergiliyorlard.
Anlalan yerel astronomlarn balca grevi gk cisimlerinin
hareketleri ile ilgili daha nceki zamanlara ait verileri 260 gn
lk kutsal yla gre dorulamak veya ayarlamakt. Gerekten de
Yucatan'n en nl ve hala ayakta duran gzlem evi olan Chic
hen Itza'daki Carncol (Salyangoz) (ekil 36), burasnn ynelimi
ni ve de gn tn eitlikleri ile gndnmlerini gzlemek iin
kullanlmas gereken gzlem deliklerini bo yere arayp bulma
ya kalkan art arda pek ok aratrmacy hayal krklna u-

ekil 36
 Vahi Ormandaki Gk Bekileri 1 09

ratmtr. Ancak baz gzlem delikleri 260 gnlk Tzolkin dev

resiyle ilikiliymi gibi grnmektedir.
Ama niin 260? Srf Copan' daki Baucu Gnleri arasndaki
gnlerin saysna denk geldii iin mi? Peki ama niin Teotihu
acan gibi 20 derece kuzeydeki bir ehrin daha kolay olan 300
gnlk sresi seilmemiti?
Bu 260 says keyfi, maksatl bir seim gibi grnmektedir;
(el ve ayak parmaklarnn says olan) 20 gibi doal bir saynn
1 3 ile arpmnn sonucu olduu gibi bir aklama meseleyi u
soruya yneltir: Niin ve nereden 1 3? Uzun Say da keyfi bir ra
kam iermektedir: 360. Bu say kin ( 1 ) ve inal (20)'den sonra yir
milik ilerletmeyi terk edip sisteme tun (360)'u sokar. Haab tak
vimi de temel uzunluu olarak 360' esas alr ve bu sayy 20
gnden oluan 18 "ay"a blerek 365 gnlk gne yln ta
mamlamak zere 5 "kt gn" ekleyerek sayy yuvarlar.
Dolaysyla takvim de doal olmayan, kasten seilmi sa
ylara dayanmaktadr. 260 ve 360'nn Mezopotamya' dan Msra
ve oradan da Orta Amerika'ya gittiini gstereceiz.
Hepimiz 360 saysna ainayz; bir dairedeki derecelerin sa
ysdr. Ama bu sayy Smerlere borlu olduumuzu ve bunun
onlarn altmlk matematiksel sisteminden kaynaklandn
ok azmz bilir. Bilinen ilk takvim Smerlerin Nippur Takvimi
idi; 360 derecelik daireyi 12 paraya blerek oluturulmutu
nk 1 2 yln on iki aynn, burlar kuandaki on iki burcun,
on iki Olimpos tanrsnn vb. izledii gksel kutsal saydr. 5 1 /4
gnlk eksiklik ise birka ylda bir, bir on nc ayn eklenme
siyle zlmt.
Msrllarn aritmatik sistemi altmlk olmamasna ramen
onlar da Smerlerin 12 x 30 360 sistemini benimsemilerdi .
=

Ama araya ay eklemeyle ilikili karmak hesaplamalar takip

edemediklerinden her bir yln sonuna be gnlk bir ksa "ay"
ekleyerek meseleyi basitletirdiler. Orta Amerika' da benimse
nen sistemin ta kendisiydi bu. Haab takvimi Msr takvimine
benzemekle k lmaz, tpatp aynsdr. Dahas, Orta Amerika
yerlilerinin gne ylnn yan sra bir de tren ylna sahip ol-
1 10 Kayp Diyarlar

malan gibi Msrllar da Sirius yldznn helyak douu* ve Nil

nehrinin ayn zamana denk gelen tamalar ile ilgili bir tren y
lna sahiptiler.
Msr ve dolaysyla da Orta Amerika takvimleri stndeki
Smer mhr altmlk 360 saysyla snrl deildir. El Mexico
Antiguo (Antik Meksika Dergisi) dergisinin ilk saylarnda esa
sen B. P. Reko tarafndan yaplan eitli incelemeler Tzolkin tak
vimindeki on ayn aslnda Smerlerin 12 aya ekleme on
nc ay ieren sistemlerinin bir yansmas olduunu kesin
letirmektedir, ancak Msr' da (ve dolaysyla Orta Amerika' da)
on nc ay yllk 5 gnler halinde ksaltlmtr. Maya dilinde
360 anlamna gelen tun terimi "gksel", yani zodyak kua
iindeki bir yldz veya gezegen demektir. "Yldzlar kmesi",
yani takmyldz anlamna gelen Mool teriminin Smerlerce
"gk cismi" anlamnda kullanlan MUL terimiyle neredeyse ay
n olmas ok ilgintir.
Orta Amerika takvimleri ile Eski Dnya arasndaki iliki pek
ok byk Orta Amerika olaynn uyduu en kutsal say olan
52'ye baktmzda daha da bariz hale gelecektir. Bunu akla
mak zere yaplan (bunun 13 kere 4 olduu beyanat gibi) pek
ok giriim en bariz kayna grmezden gelmektedir: Yakn Do
u (ve sonrasnda Avrupa) takviminin 52 haftas. Ancak bu haf
ta adedine 7 gnden oluan bir hafta ls benimsendiinde
ulalr. Durum her zaman byle deildi. 7 gnlk haftann k
keni yaklak iki yzyldr sren bir incelemenin konusudur ve
en iyi teori bunun Ay'n drt aamasndan tretilmi olduu
dur. Kesin olan ey bunun Tanr, srailoullarna Msr' dan k
srasnda yedinci gn abbat olarak ibadetle geirmelerini em
rettiinde bir ilahi yolla kararlatrlan bir zaman dnemi olarak
ortaya kmasdr.
yleyse 52 Orta Amerika takvimlerinin ortak paydas oldu
u iin mi en kutsal saydr? Yoksa (diyelim ki 300 deil de)

* Helyak Dou: Gne'in domaya balad ama gn yldzlan grecek

kadar karanlk olduu anda belirli gk cisimlerinin dou ufkunda ksa bir sre
iin grnr olmalar. (.N.)
 Vahi Ormandaki Gk Bekileri 111

260'lk kutsal devir, 52'nin kat (52 x 5 260) olduu iin mi be

=

nimsenmiti?
Unvan "yedi" olan bir ilah nde gelen bir Smer tanrs ol
masna ramen esasen Kenan lkesinde tanrya adanan yer (r
nein, Beer-eba, Yedi'nin Kuyusu) veya kiisel isimler (Elieva,
Benim Tanrm Yedi' dir) ile onurlandrlmt. Yedi says bran
atalarn ancak brahim Msra gidip firavunun maiyetinde kal
dktan sonraki hikayelerinde hrmet edilen bir say olarak g
rlr. Yedi says Kitab Mukaddes'te geen firavunun ryas ve
ardndan Msrda olanlarla ilgili olarak Yusufun hikayesinde
baskndr. Ve 52'nin 7 saysnn temel bir takvim birimi olarak
dnlmesinden kaynaklanmas kadaryla, Orta Amerika'nn
bu en kutsal devrinin Msr kkenli olduunu gstereceiz.
Daha ayrntl syleyelim: 52 says bilim, yaz, matematik ve
takvim tanrs olan Msr tanrs Tot ile ilikili byl bir saydr.
"Satni-Khamois'in Mumyalarla Maceralar" diye bilinen ve
by, gizem ve macera bakmndan herhangi bir modern mace
ra romanyla boy lebilecek kadim bir Msr masal, ok
nemli bir sahnede byl say 52, Tot ve takvimin srlar ara
snda iliki kurmaktadr. Teb' de M. . nc yzyla tarihlenen
bir mezarda kefedilmi bir papirs (Kahire 30646) stne yazl
mtr. Ayn hikayeyi ieren baka papirslerin paralar da bu
lunmutur; bu da hikayenin kadim Msr literatrnn tanrlar
ve insanlarla ilgili hikayeler devrine ait yerleik bir eser olduu
nu iaret etmektedir.
Bir firavunun olu olan hikayenin kahraman "her ey konu
sunda ok iyi eitilmitir." Gen adam Memfis (o sralar ba
kentti) nekropolnde dolanmay adet edinmiti, tapnak duvar
lar ve steller stndeki kutsal yazlar okumakta ve eski by
kitaplarn aratrmaktayd. Zamanla "Msr lkesinde hibir ei
olmayan bir byc" oldu. Bir gn gizemli bir adam ona "tanr
Tot'un kendi eliyle yazd bir kitabn iinde sakl olduu" bir
mezardan sz eder; bu kitapta Yerin gizemleri ve Gk'n srla
r kadar "Gnein doular, Ay'n grnleri ve Gne' in ev
resinde dolanan tanrlarn [gezegenlerin] hareketleri"ni ilgilen-
112 Knp Diyarlar

diren ilahi bilgiler de vard.

Mezar (bilginler onun M. . 1250 civarnda hkm srd
ne inanyorlar) daha eski bir firavunun olu olan Nenoferkep
tah' a aitti. Satni beklendii gibi ok meraklanp mezarn yerini
sorduunda yal adam onu, Nenoferkeptah'in mumyalanm
olmasna ramen l olmad ve ayann altna sokulmu olan
kitab almaya cesaret edeni alaa edebilecei syleyerek uyar
d. Gz korkmayan Satni mezar aramaya koyuldu. Yer altnda
olduu iin bulunamyordu. Ama doru yere ulaan Satni "s
tnde bir forml okudu ve yerde bir boluk ald, Satni kitabn
bulunduu yere gitmek zere aa indi."
Satni mezarn iinde Nenoferkeptah'n, kz kardei-karsnn
ve onlarn olunun mumyalarn grd. Kitap gerekten de Ne
noferkeptah'n ayann dibindeydi ve "sanki gne orada par
lyormucasna bir k yayyordu." Satni ona doru bir adm at
tnda kadnn mumyas konutu ve onu daha fazla ilerleme
mesi iin uyard. Satni'ye o kitab ele geirmek iin Nenoferkep
tah'n yaad maceralar anlatt; Tot kitab en dtakiler bronz
ve demirden yaplma bir dizi baka kutunun iinde olan bir g
m kutu iindeki bir altn kutuya koymutu. Yaplan uyarlara
kulak asmayp tm engellerin stesinden gelen Nenoferkeptah
kitab bulup ele geirmi ve Tot tarafndan orackta geici olarak
canlln kaybetmekle lanetlenmilerdi. Canl olmalarna ra-

ekil 3 7
 Vahi Ormandaki Gk Bekileri 113

men mumyalanmlard v e mumyalanm olmalarna ramen

grebiliyor, duyabiliyor ve konuabiliyorlard. Kadn Satni'yi ki
taba dokunursa Tot'un lanetine urayacan syleyerek uyard.
Ama buraya kadar gelen Satni kitab ele geirmeye kararly
d. Ona doru bir adm daha attnda Nenoferkeptah'n mum
yas konutu. Tot'un gazabna uramadan kitab ele geirmenin
bir yolu olduunu anlatt: Bu, Tot'un byl says olan Elli ki
Oyununu oynayp kazanmakt.
Satni hemen kabul etti. lk eli kaybetti ve kendisini yar yar
ya topraa gmlm buldu. Sonraki ve sonraki eli kaybettike
giderek daha ok gmlyordu. Kitapla birlikte kamay nasl
baard, bunun sonucunda ne belalarla karlat ve sonun
da kitab sakland yere nasl geri gtrdne ilikin ayrnt
lar "Kutsal Hazine Avclar"nn bu kadim versiyonunun geri ka
lann oluturur.
Hikayeden karlacak ders ne kadar bilgili olursa olsun hi
bir insann Yer, Gne, Ay ve gezegenlerin gizemlerini ilahi izin
olmadka renemeyeceidir: Tot tarafndan yetkilendirilme
dike insan Elli ki oyununu kaybedecektir. Yeryznn koru
yucu mineral ve metal katmanlarn kaldrp srlar aramaya a
lsa bile kaybedecektir.

Orta Amerika'nn halklarna Elli ki Takvimini ve dier tm

bilgileri bahedenin Quetzalcoatl olarak da bilinen ayn Tat ol
duuna inanyoruz. Yucatan'da Mayalar onu Kukulkan olarak
annaktaydlar, Guetamala ve El salvado' daki Pasifik blge
lerinde Xiuhtecuhtli olarak arlyordu: Bu isimlerin hepsi de
ayn anlama gelirler, Tyl veya Kanatl Ylan.
Mayalarn kayp ehirlerinin mimarisi, yaztlar, ikonografisi
ve antlar bilginlere yalnzca hkmdarlarnn ve hkmdarla
rnn tarihlerinin deil deien d insel kavramlarnn da izini s
rp yeniden ortaya koyma frsatn vermitir. lk balarda tap
naklar Ylan Tanr'ya tapnmak zere basamakl piramitler s
tnde ykseltilmiler ve gkler nemli gksel devirleri gzle
mek iin izlenmiti. Ama derken tanrnn veya tm gk tanrla-
114 Kayp Diyarlar

rnm ayrlp gittileri bir gn gelmiti. Artk grlmedii iin tan

rlarn gecenin hkmdar olan jaguar tarafndan yutulduklar
varsayld, bylece byk tanrnn sureti bundan byle arasn
dan eski sureti olan ylanlarn hala grlebildii jaguar maske
siyle rtlr oldu (ekil 37).
Ama Quetzalcoatl dnecei szn vermemi miydi?
Vahi ormandaki gk bekiler derhal kadim almanaklara
bavurdular. Rahipler ortadan kaybolan ilahlarn kurban edilen
insanlarn hala arpmakta olan kalpleri adak olarak sunulursa
dnecekleri fikrini yaydlar.
Ama M.S. dokuzuncu yzyl iindeki nemli bir takvim g
nnde gerekleecei kehaneti yaplan bir olay gereklemedi .
Tm devreler biraraya gelmiti ama nafile. Tanrlara adanm
tren merkezleri ve ehirler ite bylece terk edildi ve vahi or
man yeil rtsn Ylan Tanrlarn Diyarnn stne ekti.
 - 5 -

DENZN TE YA KASINDAN
GELEN YA BANCILA R

Din adna yaplan irenliklerden tiksinmi, eski gnlerdeki

gibi ibadet edebilecekleri bir yer arayan Toltekler M.S. 987'de
Topiltzin-Quetzalcoatl'n ardna dp Tollan' terk ettiklerinde
Yucatan' a gittiler. Elbette yeni yurtlarn daha yakn bir yerde
bulabilir, daha az zahmetli bir yolculuk yapabilir ve daha az
dmanca davranan kabileler arasndan geebilirlerdi. Yine de
neredeyse bin alt yz kilometre yol alp kendilerininkinden her
adan farkl olan dz, nehirsiz, tropik bir keye gitmeyi semi
lerdi. Chichen Itza'ya ulaana dek durmadlar. Niin? Mayala
rn oktan boaltm olduklar kutsal ehre varmak iin bu ace
le nedendi? Cevaplar ancak ykntlarn arasnda arayabiliriz.
Yucatan'n idari bakenti olan Merida'dan kolayca eriilen
Chichen Itza, talya' daki Pompeii ile karlatrlr: Altna g
mlm olduu volkanik kl temizlendiinde caddeleri, evleri
ve duvar resimleri ve duvar yazlaryla birlikte tm bir Roma
ehri gn na kartlmt. Chichen Itza' da da vahi ormann
yeil kubbesi sklp temizlendiinde ziyaretilerine ifte ziya
fet eken bir manzara ortaya kmt: "Eski mparatorluk" tarz
bir Maya ehri ve Tollan' dan genlerin onu son kez grdkleri
halin kk bir kopyas, nk Toltekler buraya vardklarnda

115
116 Kayp Diy11r/11r

Chichen ltza'nn stne kendi eski bakentlerinin bir suretini

ina ettiler.
Arkeologlar bu yerleim alannn M. . birinci binylda bile
nemli bir yerleim olduuna inanyorlar. Chilam Balam tarihe
si M.S. 450'de burasnn Yucatan'n balca kutsal ehri olduu
nu teslim eder. O zamanlar ad Chichen'dir, yani "Kuyu Az"
nk ehrin en nemli zellii yakn ve uzak yerlerden gelen
haclarn ziyaret ettii kutsal kuyudur. Maya hakimiyeti dne
minden kalan grnebilir kalntlarn ou yerleim alannn
gneyinde veya "Eski Chichen" ksmnda yerleiktir. Stephens
ve Catherwood tarafndan tarif edilip izilen ve Akab-Dzib
("Oklt Yaz Yeri"), Rahibe Manastr, Eikler Tapna gibi ro
mantik isimleri olan binalarn ou buradadr.
Tolteklerin geliinden nce Chichen ltza'y son igal edenler
(ya da yeniden igal edenler diyelim) Itzalard; bazlar bunlarn
Tolteklerin bir kolu olduunu dnmekte, bazlar da gney
den gelen gmenler olduklarn sylemektedirler. ehre "Itza
larn Kuyu Az" anlamna gelen son adn verenler onlardr. lt
zalar kendi tren merkezlerini Maya harabelerinin kuzeyinde
ina etmilerd ir, yerleim alannn en nl binalar byk mer
kezi piramit [E/ Castillo (Kale)] ve gzlem evi [Caracol
(Salyangoz)] onlar tarafndan yaplm ve sonra Toltekler Chic
hen Itza'da Tollan' yeniden ina ederlerken bunlara el koyup
stlerine inaat yapmlardr.
Bir giri yolunun ans eseri kefedilmesi sayesinde gn
mzde ziyaretiler Itza piramidi ile onu rten Toltek piramidi
arasndaki bolua girebilmekte ve sonradan Tolteklerin Chac
mool ve bir jaguarn imgesini yerletirdikleri ltza tapnana
kan daha nceki merdivenlere trmanabilmekteler. Dardan
yalnzca Toltek yaps grlmektedir: elli be metreye dek yk
selen dokuz katl bir piramit (ekil 38). Tyl Ylan Tanrs Qu
etzalcoatl-Kukulkan' a adanan piramit bu tanry yalnzca tyl
ylan sslemeleriyle onurlandrmakla kalmaz, piramidin drt
yzndeki merdivenlerin 91 basamakl ina edilip en st "basa
mak" veya platform da eklendiinde (91 x 4 + 1 365) gne y-
=
 Oenizi11 te Y11k11smd1111 Gelen Y11l11c/11r 119

ekil 40

ilse de kabileleraras olan bir olay dndrtmektedir. Oyun

cularn says (yedi), kaybeden takmn kaptannn bann kesil
mesi ve bir kauuk topun kullanlmas Popo/ Vul'ta kauuk bir
topla yaran tanrlar arasnda geen bir arpmay anlatan mi
tolojik hikayenin taklit edilmesi gibi grnyor. Hikayede Yedi
Papaan ve iki olundan oluan tanrlar aralarnda Gne, Ay
ve Vens'n de bulunduu eitli Gk Tanrlarna kar oynar
lar. Yenilen oul Yedi Huanaphu idam edilir: "Ba bedeninden
ayrld ve yuvarland gitti, kalbi gsnden sklp kartld."
Ama bir tanr olduu iin diriltildi ve bir gezegen haline geldi.
Tanrsal olaylarn bu ekilde yeniden canlandrl Toltek
adetini, kadim Yakn Dou'daki dinsel oyunlara benzer klmak
tadr. Osiris'in paralara ayrlp diriltilii Msr' da her yl arala
rnda firavunun da bulunduu aktrlerin eitli tanrlarn rolle
rini oynadklar bir gizem tiyatrosunda yeniden canlandrlrd.
Asur' da yine her yl oynanan karmak bir oyun iki tanr arasn
da geen ve kaybedenin idam edildii ama sonradan Gk Tan
rs tarafndan affedilip diriltildii bir atmay yeniden canlan
drrd. Babil'de, gne sisteminin yaratln tarif eden Enuma
eli adl destan Yeni Yl kutlamalarnn bir paras olarak her yl
okunmaktayd; destanda Yerkrenin (Yedinci Gezegen) oluu
muna yol aan gksel arpma, canavarms Tiamat'n stn
Babil tanrs Marduk tarafndan yarlp sakatlanmas olarak be
timlenmekteyd i.
Yakn Dou'nun "mitler"inin ve bunlarn canlandrllar
nn bir yanks gibi olan Maya miti ve bunun yeniden canland-
120 Knyp Diyarlar

ekil 41

rl hikiycdeki gksel unsurlar ve yedi saysnn Dnya geze

geni ile ilgili sembolizmini korumu grnmektedir. Oyun kor
tunun d uvarlarn ssleyen Maya-Toltek betimlemelerinde baz
oyuncular a mblemlerinde Gne Diskini tarken dierleri yedi
keli bir yldz tamaktadrlar (ekil 4 1 ) . Bunun gksel bir
sembol olup ans eseri seilmi bir amblem olmad, Chichen
ltza'nn baka yerlerinde drt keli bir yld zn Vens gezege
ninin "sekiz" sembol ile birlikte (ekil 42a) tekrar tekrar resme
d ilmi ve kuzeybat Yu catan'daki baka alanlarn tapnak du-

b
a

ekil 42
 Denizin te Yak11snda11 Gelen Yabaclr 1 21

varlarnn alt keli yldz sembolleriyle (ekil 42b) sslenmi

olmas olgusuyla bizce dorulanmaktadr.
Gezegenlerin keli yldzlar olarak betimlenii ylesine ok
grlr ki bu adetin nasl doduunu unutma eilimindeyiz:
Dier pek ok ey gibi bu da Smer' de balad. Nefilimden
rendiklerine dayanarak Smerler gezegenleri bizim gibi G
ne'ten balayarak deil de dardan ieriye doru saymaktay
dlar. Bu nedenle Plton birinci, Neptn ikinci, Urans nc,
Satr:1 drdnc, Jpiter beinci gezegendi. Buna gre Mars da
altnc, Dnya yedinci ve Vens sekizinci gezegendi. Maya
lar /Tolteklerin niin Vens' sekizinci gezegen olarak grdk
lerine bilginlerin getirdii bildik aklama Dnya ile Vens'n
dnencel hizalannn sekiz Dnya yl (8 x 365 2.920 gn) ve
=

be Vens yl (5 x 582 2.290 gn) alyor olmasdr. Eer by

=

leyse Vens "Be" ve Dnya "Sekiz" olmalyd.

Smer ynteminin ok daha zarif ve doru olduunu gr
yor ve Maya /Toltek betimlemelerinin Yakn Dou ikonografisi
ni izlediini neriyoruz nk grlebilecei gibi Chichen lt
za' da ve Yucatan'n baka yerlerinde bulunan semboller Mezo
potamya' da betimlenmi eitli gezegenlerin sembolleriyle ne
redeyse etir (ekil 42c).
Gerekten de keli yldz sembollerinin Yakn Dou tarzn
da uygulanmas Yucatan'n kuzeybat kesine ve kysna do
ru ilerledike daha baskn hale gelmektedir. Orada, Tzekelna
denilen bir yerleim alannda bulunan olaanst bir heykel u
an Merida mzesinde sergilenmektedir. Heykelin bann hala
bitiik olduu byk bir ta bloktan oyulmu heykel gl yz
hatlar olan ve muhtemelen bir mifer giyen bir adam gster
mektedir. Bedeni pullardan veya ubuklardan yaplma smsk
oturan bir giysi ile kapldr. Kvrlm kolunun altnda mze ta
rafndan "be keli bir yldzn geometrik formu" (ekil 43) ola
rak tanmlanan bir cisim tutmaktadr. Garip ve anlalmaz da
iremsi bir cihaz kuaklarla kamna balanmtr, bilginler bunu
takanlarn bir biimde Su Tanrlar olarak tanmlandklarna
inanmaktadrlar.
 Denizin te Yakasndan Gelen Yabanclar 1 21

yrm olmalarnn nedeni bu gl birleim, bu kolektif ha

tralar olmu olmaldr: her eyin balad noktaya ve denizin
kar kysndan gelerek Geri Dnen Tanr'nn tekrar karaya
kaca yere dn.
Itzamna ve Quetzalcoatl tapncnn ve belki de Votan'n hat
ralarnn odak noktas Chichen Itza'nn Kutsal Kuyusu idi;
Chichen ltza'ya adn veren byk kuyu.
Ana piramidin dorudan kuzeyinde yerleik ve tren mey
danna asfaltlanm uzun bir geit bulvar ile balantl olan bu
kuyu, gnmzde su seviyesinden itibaren yaklak yirmi met
re ve suyun dibinden itibaren, su ile mil karm bir otuz metre
daha derinlie sahiptir. ekli oval olan kuyu aznn uzunluu
75 ve genilii de 50 metre llmtr. Kuyunun yapay olarak
geniletildiine ve bir zamanlar iine inen bir merdivenin oldu
una dair kantlar vardr. Kuyu aznda bir platform ve bir ta
pnan kalntlar hala grlebilmektedir; Piskopos Landa bu
rada su ve yamur tanrlar iin ayinler yapldn, kurban edi
len gen kzlarn iine atldn ve her yandan toplanp gelen
ibadet edenlerin deerli, tercihan altndan yaplma adaklar ii
ne attklarn yazmt.
Atlantis Not a Myth (Atlantis Mit Deildir) balkl derleme
nin yazar olarak n yapan Edward H. Thompson 1 885'te Ame
rikan konsolosu olarak Meksika'ya atand. ok gemeden vah
i ormann, Chichen ltza'nn kalntlarn da ieren 259 km2'1ik
ksmn yetmi be dolara satn ald. Kalntlar kendine yuva
edinen Thompson, Harvard niversitesinin Peabody Mzesini
kuyuya sistemli dallar yapp iine atlan kutsal adaklar kart
mas iin rgtledi.
Yalnzca krk kadar insan iskeleti bulundu ama dalglar
zengin eitlilie sahip ustalkl binlerce nesne kardlar. Bunla
rn 3.400' Mayalar ve Aztekler tarafndan en deerli ta olarak
grlen yar deerli yeim tandan yaplmayd. Eyalar arasn
da boncuklar, burun ubuklar, kulak tkalar, dmeler, y
zkler, madalyonlar, kreler, diskler, heykelcikler, biblolar var
d. Be yzden fazla eyann stnde hayvanlar ve insanlar be-
1 24 Kayp Diyarlar

timleyen oymalar bulunmaktayd. nsan betimlemelerini ara

snda bazlar bariz biimde sakallydlar (ekil 45a ve 45b),
oyun kortunun tapnak duvarlarndaki betimlemeleri andr
yorlard (ekil 4c;c).

Sekil 45

Daha da nemli olan ey dalglarn kardklar metal eya

lard. Bunlarn yzlercesi altndan, bazlar gm veya bakr
dan yaplmayd: Metali olmayan bir yarmada iin nemli bul
gulard bunlar. Nesnelerin yaldz bakrdan veya bronz da dahil
bakr alamlarndan yaplm olan bazlar Maya topraklarnda
bilinmeyen bir metalrjik gelimilii aa kartmakta ve nes
nelerin uzak diyarlardan getirilmi olduunu kantlamaktadr.
Bu keifler arasnda en akl kartrc olan saf kalaydan diskler
dir; bu metal normal haliyle bulunmaz ve ancak maden filizle
rinin -Orta Amerika'da hi bulunmayan maden filizlerinden
karmak yntemlerle tasfiyesi yoluyla elde edilebilir.
ncelikle ilenmi olan metal nesneler arasnda kupalar, le
enler gibi tren eyalar kadar saysz anlar, yzkler, talar,
masklar, ssleme ve mcevherler, asalar, amac bilinmeyen nes
neler ve en nemlisi stne karlama sahnelerinin oyulduu
 Denizi te Yakasndan Gelen Yabanclar 1 25

veya kabartma yapld diskler vard. Bunlarda farkl giysi ve

simalara sahip kiiler belki de bir arpmada yersel veya gk
sel ylanlarn veya Gk Tanrlarnn eliinde birbirleriyle yz
lemektedirler. Baskn kan veya muzaffer kahraman daima sa
kall betimlenmitir (ekil 46a, 46b).

ekil 46

Bunlarn tanr olmadklar aktr nk ylanlar veya Gk

Tanrlar ayr gsterilmitir. Sakall ve kanatl Gk Tanr' dan (e
kil 40) ayr olan bunlarn benzerleri Chichen ltza' daki duvarlar
ve stunlara oyulmu kabartmalarda dier kahramanlar ve sa
valarla birlikte, bunun gibi uzun ve sivri bir sakalla grlr
(ekil 47), bazlar buna "Sam Amca" adn takmtr.
Bu sakall insanlarn kimlii tam bir bulmacadr: Kesin olan
ey, bunlarn sakallar ve byklar kmayan yerli Kzlderililer
olmadklardr. yleyse kimdir bu yabanclar? Bunlarn "Sami"
ya da Dou Akdeniz simalar (simalar tayan kil nesnelerde bu
dumm daha belirgindir) pek ok aratrmacnn onlar Kral S
leyman ile Fenike Kral Hiram (M. . 1 000 civarnda) altn aran
mas iin Afrika'nn etrafnda deniz keif seferleri dzenlenme-
1 26 Kayp Diyarlar

ekil 4 7

s i amacyla g birlii yaptklarnda Atlan tik'in akntlaryla ve

ya gl rzgarlarla Yuca tan'a dek srklenen "gemici Yahudi
ler" veya bundan birka yzyl sonra dou Akdeniz' deki liman
kentlerinden uzakla trlp Kartaca' y kuran ve bat Afrika'ya
yelken aan Fenikeliler olarak tanmlamasna yol amtr.
Gemiciler her kim ve nerilen gei zaman her ne tarihte
olursa olsun yerleik akademik gre sahip aratrmaclar ok
yanusun maksatl almasna dair her fikri gz a rd etmektedir
ler. Bu bariz sakallar ya kzlderililerin kendi enelerine tu ttur
duklar sahte sakallar ya da ba tan gemilerden kurtulup ans
eseri karaya kan kiiler olarak aklamaktadrlar. Tannm bil
ginler tarafndan cidden ne srlm olan ilk savn u soruyu
douraca aktr: Kzlderililer baka sakall insanlar ta klit et
tiyseler, bu dier insa nlar kimlerdi?
 De11izi11 te Yakasmdan Gelen Y11b1111c/11r 1 27

Batan bir gemiden kurtulan birka kazazede aklamas da

geerli grnmemekte. Vatan efsanesinde olduu gibi yerli ge
lenekleri tekrarlanan yolculuklar, ardndan yerleimlerin (e
hirlerin) kurulmas gelen seferleri anlatmaktadrlar. Arkeolojik
kantlar ans eseri bir kyya kan birka kazazede fikrini tekzip
etmektedir. eitli koullar altnda eitli faaliyetler yaparken
betimlenmi Sakall Olanlar' a ilikin imgeler Meksika krfez k
ys boyunca tm alanlarda, karann i ksmlarnda pek ok yer
de ve Pasifik kysnn gneyine kadar olan mekanlarda bulun
mutur. Stilize edilmi, mitselletirilmi deil gerek bireylerin
portreleridir bunlar.
Byle betimlemelerin en arpc rneklerinden biri Verac
ruz' da bulunmutur (ekil 48a, 48b). Betimleyenlerin lmsz
letirdikleri insanlarn muzaffer Msr firavunlar tarafndan
yaptrlan tapnak duvarlarndaki anma yaztlarnda tarif edil
dii gibi Asya harekatlar srasnda firavunlarca esir alnan Bat

ekil 48
1 2H Kayp Diyarlar

Sami ileri gelenleriyle zde olduklar aktr (ekil 49).

Byle Akdeniz gemicileri niin ve ne zaman Orta Ameri
ka' ya gelmilerdi? Arkeolojik ipular akl kartrcdr nk
daha da byk bir muammay, yani Olmekler ve onlarn bariz
Afrikal kkenini iaret etmektedirler. Alvarado/Veracruz'da
bulunan u rnek (ekil 50) gibi pek ok betimleme Sakall
Olanlar ve Olmeklerin ayn topraklarda ve ayn zamanlarda yz
yze karlatklarn gstermektedir.

ekil 49

Orta Amerika'nn tm kayp uygarlklar arasnda en eskisi

ve en artcs Olmeklerinkidir. Bu dierlerinin her adan kop
yalad ve benimsedii bir Ana Uygarlktr. Meksika krfezi k
ysnda M. . ikinci binylda ortaya kt. M . . 1 200'ler (bazlar
na gre M. . 1 500'ler) civarnda yaklak krk ehirde tam anla
myla gelimiti. Tm ynlerde ama esasen gneye doru yay
lan bu uygarlk M. . 800'de Orta Amerika'nn her yanna izini
brakmt.
lk Orta Amerika glif yazs, tpk noktalar ve ubuklardan
oluan Orta Amerika say sistemi gibi Olmek topraklarnda or
taya kar. Yine u muammal M. . 3 1 1 3 balang tarihli ilk
Uzun Say takvim yaztlar, muhteem ve antsal yontu sanat
nn ilk eserleri, yeim tann ilk kullanm, elde tutulan silah ve
ya aralarn ilk betimlemeleri, ilk tren merkezleri, ilk gksel
ynelimli binalar: Tm bunlar Olmek edinimleridir. Bu kadar
1 30 Kayp Diyarlar

ekil 51

kys blgesi kauuk aalaryla tanndndan O/meca ("Ka

uuk Halk") takma adnn verildii bu halk aslnda bir bilme
ceydi: yabanc bir lkedeki yabanclar, denizlerin te yakasn
dan gelen yabanclar, yalnzca baka bir lkeye deil ayrca ba
ka bir kta ya ait insanlar.. . Tan nadir bulunduu sazlk kylar
dan oluan bir blgede yaayp arkalarnda bugn bile hayran
lk uyandran ve en arpclar Olmeklerin kendilerini gsteren
ta antlar brakan bir halk.
Her adan esiz olanlar Olmak nderlerini tasvir etmek
zere inanlmaz hner ve bilinmeyen aralarla yontulmu olan
dev ta balardr. Veracruz eyaletindeki Tres Zapotes'de byle
devasa bir kafay ilk gren kii J. M. Melgar y Serrano idi. Serra
no bunu Bul/etin of the Mexican Geographical md Stntistical Society
(Meksika Corafya ve statistik Dernei Blteni) adl yaynda
"bir sanat eseri . .. en artcs bir Etiyopya'ly temsil eden muh
teem bir yontu" diyerek tarif etmiti. Yazya elik eden izimler
bu ban zenci simasn aslna sadk biimde aktarmaktayd (e
kil 52).
Byle devasa ta balarn varl, Tulane niversitesinden
1 32 Kayp Diyarlar

ton olduu anlald. Ba pheye yer brakmayacak biimde

belirgin bir mifer giymi olan Afrikal bir zenciyi resmetmekte
dir. Zamanla La Venta'da her birinin miferi kendine has olan
ama ayn rksal simay tayan byle baka ta balar bulundu.
1 940'larda La Venta'nn doksan alt kilometre gneybatsn
da yer alan San Lorenzo'daki bir Olmek sitinde Matthew Stir
ling ve Philip Drucker bakanlndaki arkeolojik keif seferi ta
rafndan be benzer ta ba daha bulundu. Onlar izleyen Mic
hael D. Coe nderliindeki Yale niversitesi ekipleri daha ok
ta ba kefettiler. Bu yerdeki radyo karbon okumalar M . .
1 200 civar tarihler verdi. Bu, o alanda bulunan organik (oun
lukla kmr) maddelerin ok eski olduu anlamna gelmektedir
ama alannn kendisi ve antlar bundan ok daha eski blabilir
lerd i. Gerekten de Tres Zapotes'de bir baka devasa ta ba bu
lan Meksikal arkeolog Ignacio Berna! bu muazzam yontular
M . . 1 500'lere tarihlendirmektedir.
u ana dek on alt dev ta ba bulunmutur. Boylar 1 ,5 ile 3
metre arasnda deimekte ve yaklak yirmi be ton ekmekte
dirler. Bunlar yontan her kim idiyse daha fazlasn yapmaya
hazrlanmaktayd nk bitmi balara ek olarak ok miktarda
"ham madde", yani ta ocandan kartlp topa benzer bir yu
varlaklk kazandrlm ok sayda byk kaya bulunmutur.
Bitirilmi ve bitirilmemi bazalt kayalar kartldklar kaynak
tan ya klak doksan alt kilometre uzaktaki ta bulunmayan
alanlara vahi ormandan ve bataklklardan geirilip getirilmi
tir. Bylesi devasa ta bloklarn nasl kartld, tand ve so
nunda yontulup son noktalarna dikildii ise hala gizemini ko
rumaktadr. Ancak Olmekler iin nderlerini bu ekilde anma
nn ok nemli olduu anlalmaktadr. Bunlarn Afrikal zenci
lerden olan ama kendi kiilikleri ve farkl balklaryla farkl bi
reyler olduklar bu balarn bazsndan oluturulacak bir portre
galerisinde kolayca grlebilir (ekil 54).
Ta stellere (ekil 55a) ve dier antlara (ekil 55b) kazlm
olan karlama sahneleri Olmekleri ak biimde uzun, kasl ve
ar yapl vcutlarla betimlemektedir; onlarn yerli Kzlderili
1 34 Kayp Diy11r/11r

ekil 56

)erce deilse bile yzlerce betimleme brakmlardr: Chichen It

za' nn kutsal kuyusundan kan yeim talarnn stnde veya
orada bulunan altn heykellerde, Jaina'dan tutun da Meksi
ka'nn orta ve kuzey ksmlarnda bulunan saysz pimi toprak
eyada (sevgi dolu bir ift gibi) ve hatta top oyuncularnda (El
Tajin kabartmalar) .. . ekil 56'da bunlardan bazlarn gryor
sunuz. Baz pimi toprak eya (ekil 57a) ve daha ok sayda
tatan yaplma heykelde Olmekler kendilerini (ekil 57b) ku
caklarnda bebeklerle gstermilerdir; onlar iin zel bir neme
sahip olan bir hareket olsa gerek.
Dev ta balarn ve dier Olmek beimlemelerinin bulun
duklar alanlar da daha az ilgin deildir; bunlarn boyutlar,
byklkleri ve yaplar birka gemi kazazedesinin deil rgt
l yerleimcilerin iini aa vurmaktadr. La Venta aslnda ba
taklk bir ky blgesindeki kk bir ada iken yapay yollarla e-

ekil 5 7
 Denizin te Yakasmdan Gelen Yabanclar 1 35

killendirilmi, nceden stnde dnlm bir plana gre

toprakla doldurulmu ve ina edilmitir. lerinde sra d ko
nik bir " piramit", uzatlm ve yuvarlatlm hykler, yaplar,
asfaltlanm kortlar, sunaklar, steller ve dier insan yaps zel
likler bulunan byk binalar yaklak 5 kilometre uzanan bir
kuzey-gney ekseni boyunca byk bir geometrik kesinlikle
yerletirilmitir. Kaya bulunmayan bir mahalde, her biri zgn
zelliine gre seilmi olan pek ok ta tr hepsi de ok uzak
lardan tanm olmay gerektirmesine ramen yaplarda, ant
larda ve stellerde kullanlmtr. Yalnzca konik piramit bile
28.316 m' topran getirilip ylmasn gerektirmiti. Bu, muaz
zam fiziksel aba gerektirmi olmaldr. Ayrca Orta Amerika' da
daha nce bir benzeri grlmediine gre bilgisinin baka bir
yerde elde edilmi olduu ak olan yksek dzeyli mimari ve
ta iilii uzmanl da gerektirmi olmalyd.
La Venta' daki olaanst bulgular arasnda devasa talarn
yontulduu ayn malzemeden, yani bazalt tandan yaplma s
tunlarla evrilerek kuatlm bir dikrtgen alan vard. Bu dik
drtgen alan bir ta lahidi ve yine ats, duvarlar bazalt stun
lardan oluan dikdrtgen bir mezar odasn korumaktayd. in
de, alak bir platform stnde birka iskelet vard. Bu esiz bul
gu ta lahidi ve her eyi ile Palenque'de bulunan Pacal'n ayn
derecede sra d mahzen mezar iin bir model oluturmu ol
maldr. Her naslsa, ok uzaklardan tanmak zorunda olunsa
lar da antlar, anma amal heykeller ve mezarlar iin byk ta
bloklarn kullanlmasndaki srar Olmeklerin muammal kkeni
iin bir ipucu olmaldr.
La Venta'da ilerinde yrede bulunmayan yar deerli yeim
tandan yaplma sra d baltalar da olan ve bu nadir bulunan
tatan hnerle oyulmu yzlerce eyann kefi de az ilgin de
ildir. Ve bunlarn hepsi birden, sanki gizemi daha artrmak iin
kasten uzun ve derin hendeklere gmlyd. Hendekler ise her
biri farkl bir tr ve renkten olan kil katmanlaryla doldurul
mutu: Farkl farkl yerlerden tonlarca toprak tanp getirilmi
ti. Yine inanlmaz ama hendeklerin en dibi bir baka yar deer-
1 36 KTyp Diyrlr

li yeil-mavi ta olan serpentinden yaplma binlerce fayans ile

kaplanmt. Genelde varsaylan ey bu hendeklerin deerli ye
im tandan nesneleri ilerine gmmek iin kazldklardr ama
serpentin zeminleri bu hendeklerin ok daha nce bambaka bir
amala ina edilmi ama nadir baltalar gibi ok deerli nesnele
re (ve hendeklere) artk gerek kalmadnda bunlar gmmek
iin kullanlm olabileceklerini dnd rmektedir. Olmeklerin
bu yerleim alanlarn Hristiyanlk dnemi balarnda terk ettik
lerine ve hatta Olmeklerin devasa ta balardan bazlarn gm
meye kalktklarna hi phe yoktur. Bunun ardndan onlarn
ehirlerine her kim girdiyse bunu almak amacyla yapm ol
maldr: Ta balardan bazlar temellerinden zellikle aa yu
varlanm ve tepelerden itilip bataklklara drlm, bazlar
da zellikle bozma giriimlerine maruz kalmtr.
La Venta'daki bir dier muamma olarak, biimlenip mkem
mel parlakla ulaana dek cilalanm olan kristalize demir cev
herlerinden (magnetit ve hematit) yaplma ibkey aynalarn
hendeklerin iinde kefedilmesinden de sz etmeliyiz. Was
hington D.C.'deki Smithsonian Enstitsndeki bilginler yaptk
lar inceleme ve deneyler sonucunda bu aynalarn ate yakmak
zere gne nlarn odaklamakta veya "ayin amal" (bir nes
nenin ne ie yaradn bilmediklerinde bilginlerin kullandkla
r terim) kullanlm olabileceine karar verdiler.
La Ven ta'daki son bilmece yerleim alannn ta kendisidir
nk gerek kuzeyden 8 derece batya kaydrlm bir kuzey
gney ekseni stnde uzanmaktadr. eitli incelemeler bunun
belki de belirgin kntlar yn belirleme iaretleri olarak hizmet
veren konik "piramit"in tepesinden astronomi gzlemleri yap
may salamak zere maksatl bir ynlendirme olduunu gs
termitir. M. Popenoe-Hatch tarafndan yaplan zel inceleme
[Pnpers 011 Olnec n11d Mnyn Archcology No. 1 3 , U iversity of Cnli
fornia (Olmek ve Maya Arkeolojisi stne Yazlar, California
niversitesi)) ''La Venta'da M. . l OOO'ler civarnda yaplan gz
lem modeli bunun bin yl kadar ncesinde renilmi bir bilgi
birikimine dayanmas gerektiini iaret etmektedir... La Venta
 Denizin te Yakns1 11da11 Gelen Yaba11c/ar 1 37

alan ve burasnn M. . 1 000 sanat byk lde M. . 2000'ler

civarnda meydana gelen gn tn eitlikleri ve gndnmleri
srasnda yldzlarn meridyen geilerine dayanan bir gelenei
yanstr grnmektedir," sonucuna varmtr.
M. . 2000'lerdeki bir balang tanrlarn orada tek balarna
yaadklar efsanevi dnem haricinde Teotihuacan' da arkada
brakacak olan La Venta'y Orta Amerika'nm en eski "kutsal
merkezi" yapard. Bu yine de Olmeklerin denizin kar kysn
dan gelilerinin gerek tarihi olmayabilir nk onlarn Uzun
Say' M. . 311 3'te balamaktadr ama bu tarih Maya ve Aztek
lerin nl uygarlklarnn Olmeklerin uygarlndan ne kadar
uzun zaman sonra ortaya ktn aka gstermektedir.
lk dnemi arkeologlar tarafndan M. . 1 500-1 200 arasnda
ki yzyla atfedilen Tres Zapotes'de ta yaplar, teraslar, mer
divenler ve muhtemelen bir zamanlar piramit olan hykler,
kayalar orada da nadir bulunmasna karn alannn her yanna
yaylm haldedir. Tres Zapotes'in yirmi be kilometrelik yar
ap iinde en azndan sekiz yer saptanmtr ve bu, ehrin uy
du kentlerle evrilmi byk bir merkez olduunu iaret eder.
Ta balarn ve dier heykellerin yan sra orada ok sayda stel
de gn na kartlmtr; bunlardan biri olan Stel C, M. . 31
tarihine denk gelen Uzun Say 7.1 6.6. 1 6.18 tarihini tamakta ve
Olmek mevcudiyetinin o tarihte bu ehirde olduunu kesinle
tirmektedir.
San Lorenzo'daki Olmek kalntlar yaplar, hykler ve ara
larna yapay gletlerin serpitirildii toprak setleri iermektedir.
Alann orta ksm zeminden 55 metre ykseltilmi olan 2,59
km'lik insan yapm bir platform stne ina edilmitir: pek ok
modern giriimi kk gsteren bir toprak tabyas. Arkeologlar
gletlerin "anlam veya ilevi henz anlalamayan" bir yeralt
su yolu sistemiyle birbirine balandklar kefettiler.
Olmek yerleim alanlarnn tarifi byle srer gider; u ana
dek krk adedi gn na kartld. Antsal sanat ve ta binala
rn yan sra dzinelerce hyk ve maksatl, planl toprak tabya
lara di1ir kantlar her yerdedir.
1 38 Kayp Diyarlar

Ancak modern bilginler ne olduklarn anlayamasalar bile

ta rmelerin, toprak tabyalarn, gletlerin, su kanallarnn ve
aynalarn anlaml bir amac olmaldr. yleyse Olmeklerin orta
Amerika'daki mevcudiyetlerinin de anlaml bir amac olmal;
elbette, batan gemiden kurtulan kazazedeler teorisini kabul et
miyorsanz; biz etmiyoruz. Aztek tarihileri Olmeka diye isim
taktklar halkn birka kii deil Nahuatl dili dnda baka bir
dilleri olan ve Meksika'daki en eski uygarl oluturmu kadim
bir halktan kalanlar olduklarn tarif etmilerdi. Arkeolojik ka
ntlar da bunu desteklemekte ve Olmek yerleimleri ve tesirinin,
La venta, Tres Zapotes ve San Lorenzo'nun asl geni olutur
duu Meksika krfezine bitiik bir sten veya "metropol blge
si"nden balayp Meksika ve Guetamala'nn pasifik kysna
doru gney ynnde yayldn gstermektedir.
Toprak tabya iinde uzman, ta iiliinde usta olan, hendek
kazan, su kanal aan, aynalar kullanan; ksacas bu kadar yete
nekle donanm olan Olmekler Orta Amerika' da ne yapyorlar
d? Steller onlarn topran derinliklerine inen girileri temsil
eden "sunaklar" dan ortaya karken (ekil 58) veya La Venta' da
bulunan ve u bulmacams aynalarn ara tutucunun miferine
tutturulmu olduunu ayrt edebildiimiz stelde grld gi
bi (ekil 59) maaralarn iinde, ellerinde artc eitlilikte
ara gereci tutarken gstermektedir.
Beceriler, sahneler, ara gere; ksacas bunlarn hepsi bizi tek
bir sonuca gtryor: Olmekler madenciydiler, Yeni Dnya'ya
baz deerli metaller, muhtemelen altn ve belki ayrca baka na-

ekil 58
 Denizin te Yks111d1111 Gclc Ylclr 141

rnek (ekil 61) -yalnzca mealelerin kullanlabildii varsay

lan bir zamanda- bir aydnlatma aygt tayan bir hizmetliyi bi
le iermektedir. En az bunun kadar artc olan Chalcatzin
go' daki bir stel (ekil 62) teknik adan gelimi bir aygt ileten
"Beyaz" bir kadn gstermektedir; stelin dibinde u her eyi an
latan "elmas" iareti vardr. Her eyin minerallerle balantl ol
duunu anlatmaktadr.
Akdenizli Sakall Olanlar Orta Amerika'ya Afrikal Olmek
lerle ayn zamanda m geldiler? Birbirlerine yardm eden mt
teffikler miydiler yoksa ayn deerli mineraller veya metaller
iin rekabet mi ediyorlard? Hi kimse bunu kesinkes syleye
miyor ama bizim inancmz oraya ilk Afrikal Olmeklerin gittii
ve Olmeklerin oraya varlarnn kknn Uzun Say'n u gi
zemli balangcnda, M.. 3 1 1 3'te aranmas gerektiidir.
liki ne zaman ve niin balamtysa bir katlm iinde bit
mi grnmektedir.

ekil 62
1 42 Kayp Diyarlar

Bilginler pek ok Olmek mekanlarnn niin kastl ykm ka

ntlan olduunu merak etmilerdir; devasa ta balar da dahil
olmak zere antlarn tahrif edilmesi, eyalarn krlmas, antla
rn devrilmesi: Tm bunlar hiddet ve duygusuyla yaplm
tr. Tahrifat bir kerede meydana gelmi gibi grnmemektedir,
Olmek yerleim alanlar ilk olarak M. . 300 civan Krfeze yakn
daha eski "metropol merkez" den ve sonrasnda daha gneyde
ki yerlerden balayarak aamal terk edilmi grnmektedirler.
Tres Zapotes'de M. . 31'e denk gelen tarihin kantn grm
tk; bu ise Olmek merkezlerinin terk edilip ardndan intikamc
bir tahribe uramas srecinin Olmekler yerleim alanlarn b
rakp gneye doru ekilirken birka yzyl srm olabilecei
ni dndrmektedir.
Bu alkantl dnemden kalan ve Olmek hakimiyet alannn
gney blgesinde bulunan betimlemeler onlar giderek daha
ok korkutucu kartal ve jaguar maskeleri takm savalar ola
rak gstermektedir. Gney blgelerinde bulunan kaya oymala
rndan biri mzrak tutan (ikisi kartal maskeli) Olmek sava
sn betimler. Sahneye sakall ve plak bir esir dahil edilmitir.
Savalarn esiri tehdit mi ettikleri yoksa onu kurtarrken mi

ekil 63
 Denizin te Yakasndan Gelen Yabanclar 1 43

gsterildikleri anlalmamaktadr. Bu ise u ilgin soruyu dou

rur: Belal gnler Orta Amerika'nn ilk uygarln paralyor
ken zenci Olmekler ve Akdeniz'in dousundan gelen Sakall
Olanlar ayn tarafta mydlar?
Ayn kaderi paylam gibi grnmekteler.
Pasifik kys yaknlarnda insan yapm ok eitli platform
lar stne ve as tronomi amal sra d yaplarla kurulmu
Monte Alban adl ok ilgin bir sitede anma amal bir duvara
dikilmi olan dzinelerce ta levha Afrikal zencilerin bklm
konumlardaki oyulmu imgelerini tamaktadr (ekil 63). Bun
lara uzun bir zaman boyunca Dazantcs, yani "Danslar" denil
mitir ama artk bilginler bunlarn ktrm braklm ve muh
temelen yre Kzlderililerinin iddetli isyannda ldrlm
olan Olmeklerin plak bedenlerini gsterdikleri konusunda
hemfikirdirler. Betimlenen zenci bedenler arasnda Olmeklerle
ayn kaderi paylat ak olan Sami burunlu, sakall bir adam
da vardr (ekil 64).

SPkil 64
1 44 Knyp Diynrlnr

Monte Alban'n M. . 1500'lerden beridir yerleim yeri ve

M . . SOO'den itibaren byk bir merkez olduuna inanlmakta
dr. Demek ki birka yzyl iinde ehrin ihtiam ve ehrin ku
ncular kt bir sonla karlamlar, bir zamanlar eittikleri in
sanlarn kurbanlar olmular ve arpk urpuk cesetlere dn
mlerdi.
Ve aradan bin yl gemeden Denizin te Yakasndan Gelen
Yabanclarn altn a bir efsaneye dnverdi.
 - 6 -

ALTIN ASA'NIN DiYA RI

And Dalar topraklarnda kurulan uygarln hikayesi gi

zemle rtldr, bu gizem yazl kaytlarn veya gliflerle anlatl
m hikayeleri tayan stellerin yokluuyla daha da derinleir
ama mitler ve efsaneler bu eksiklii tanrlarn ve devlerin ve de
soyu onlara dayanan krallarn masallaryla doldurmaktadr.
Ky halklar kendi atalarn vaat edilen topraklara ynlendi
ren tanrlara ve onlarn rnlerine zarar verip kadnlarna teca
vz eden devlere ilikin gelenekleri hatrlayabilmektedirler. s
panyollarn fethi srasnda nkalarn byk ounluunu olu
turan dal halk ise her trden i ve sanatta, rn yetitirme ve
ehir inasnda ilahi rehberlik grdklerini kabul etmekteydiler.
Balang Masaln nakletmilerdi: yaratl hikayesi, altst olu
gnlerinin ve her eyi kaplayan bir selin hikayesini anlatyorlcr
d. Ve krallklarnn balangcn ve bakentlerinin kuruluunu
bir altn asann bysne a tfediyorlard.
spanyolca renen yerli tarihiler kadar spanyol tarihiler
de fetih dnemindeki iki nka kralnn babas olan Huayna Ca
pac'n baken t Cuzco'da M.S. 1 020'lerde balayan bir hanedann
on ikinci inkas (efe11di, l iikii11dar anlamna gelen bir unvan) ol
duunu belirlemilerdi. nkalar dalk blgedeki korunakl
mevkilerinden aaya, ok daha nceki zamanlardan kalm
baka krallklarn var olduu ky blgelerine spanyol Fethin-

145
1 46 Kayp Diyarlar

den yalnzca birka asr nce inmilerdi. Hakimiyet blgelerini

gnmzde Ekvador'a dek olan kuzeye ve u nl Gne Yo
lu'nun yardmyla gneye, gnmzde ili'ye dek genileten
nkalar esasen bu topraklarda binlerce yldr yaam olan kl-

llO 7G 70
-"""-.J

BREZLYA

..Nazca.

PERU VE KOMULARI
 Altn Asa'nn Diyar 1 47

trler ve rgtl toplumlar stne kendi hakimiyet ve ynetim

lerini eklemekteydiler. nka hakimiyeti altna en son girenler
gerek bir imparatorluklar olan Chimu halkyd; onlarn ba
kenti Chan-Chan kutsal semtleri, basamakl piramitleri ve 20,72
km2 alana yaylan mesken binalaryla bir metropold.
Bugn Trujillo ehri yaknlarnda, Moche nehrinin Pasifik
okyanusuna akt noktada yerleik olan bu kadim bakent ka
iflere Msr ve Mezopotamya'y hatrlatmtr. On dokuzuncu
yzyl kaiflerinden E. G. Squier [Peru Illustrated: Incidents of Tra
vel and Explorations in the Land of the Incas (Resimli Peru: nkalar
lkesinde Yolculuk ve KeiDJ harabeye dnm ve kazlp gn
na kartlmam haliyle bile onu ok artan muazzam ka
lntlar grd: "Byk ve kaln duvarlarn uzun izgileri, deva
sa odal piramitler veya lmacalar, saraylarn kalntlar, konutlar,
su kemerleri, sarnlar, ambarlar.. . ve her ynde kilometrelerce
uzanan mezarlar." Dz ky blgesinde kilometrelerce yaylm
olan bu muazzam yerin havadan grn gerekten de akla
yirminci yzyl Los Angeles'inin havadan grnn getir
mekte.
And Dalarnn bat sras ile Pasifik okyanusu arasnda ka
lan ky blgeleri yamur almayan yerlerdir. Buralarda insan
yerleimi ve uygarlklarn geliebilmesinin nedeni yksek da
lardan inen sularn dz kylar her seksen veya yz altm kilo
metrede bir kesen irili ufakl nehirler oluturmasdr. Bu nehir
ler l andran dzlk erit zerinde birbirinden ayr duran
bereketli ve yeil blgeler oluturmaktadr. Dolaysyla yerle
imler bu nehirlerin kylarnda ve azlarnda kurulmutur, ar
keolojik kantlar Chimu halknn bu su kaynaklarn dalardan
gelen suyu su kemerleriyle tayarak oaltm olduklarn gs
termektedir. Chimular ayrca insanlarn yerlemi olduklar art
arda gelen bu bereketli blgeleri ortalama be metre geniliin
de yollarla birbirlerine balamlard; nkalarn u nl Gne
Yolu'nun atas.
na edilmi blgenin kysnda, bereketli vadinin sona erip
orak ln balad noktada Moche nehrinin iki kysnda l
1 48 Kayp Diyarlar

zemininden birbirlerine bakan iki byk piramit ykselir. G

nete kurutulmu amur tulalardan yaplma bu piramitler V.
W. Von Hagen [Highway of tize S u (Gne Yolu) ve baka kitap
lar] gibi kaiflere Mezopotamya'nn yine amur tulalardan in
a edilmi ve Moche nehrinin kylarndakiler gibi hafife db
key biimli olan yksek tapnak. kulelerini (ziguratlar) hatrlat
mtr.
Chimularn M.S. 1000 ile M.S. 1400 arasndaki drt yz yllk
geliimi kuyumculukta daha sonra gelecek olan nkalarn asla
ulaamad derecede ustalald bir dnemdi. spanyol fatih
ler ( nka hakimiyeti altnda bile) aslnda Chimu merkezleri olan
yerlerdeki altnn zenginliini en stn kelimelerle tarif etmi
lerdi. Tumbes adl bir kasabann iinde altndan yaplma bitki ve
hayvanlarn olduu altn odas nkalarn Cuzco'daki balca tr
besinin iindeki altn odaya modellik etmi grnmektedir. Tu
cume adl bir baka ehrin evresi fethi izleyen yzyllar iinde
Pen'da (llerle birlikte mezarlara gml halde) bulunmu
olan altn eyalarn byk bir ksmn oluturmaktayd. Chimu
larn sahip olduklar altnn miktar bu ky blgelerini ele geir
diklerinde nkalar bile akna evirmiti. Bu efsanevi miktarlar
ve sonrasndaki gerek buluntular bilginleri hala dndr
mektedir nk Peru'daki altn kaynaklar orak kylarda deil
dalk blgelerdedir.
Chimu kltr devleti de daha nceki kltrlerin veya rgt
l toplumlarn devamyd. Chimular dedik ama bu halkn ken
dilerine ne ad verdiklerini hi kimse bilmemektedir, bugn bu
halka verilen isimler genellikle arkeolojik alanlarn veya bu top
lumlar ve onlarn ayrt edilebilir kltrlerinin odakland ne
hirlerin adlardr. Ky eridinin kuzeye doru orta ksmnda yer
alan Mochica M. . 400'ler civarna tcrihin sisleri arasna dek
uzanmaktadr. Mochica halk hnerli mlekilikleri ve zarif
dokumaclklaryla bilinirler ama bu sanatlarn nasl ve ne za
man kazanld sorusu gizemini korumaktadr. Seramik kap
kacaklar kanatl tanrlarn ve tehdit edici devlerin izimleriyle
ssldr ve sembol Hilal ve ad Si veya Si-An olan bir Ay Tan-
 Altn Asa'nm Diyar 1 49

rsnn ban ektii panteona sahip bir dinleri olduunu d

ndrmektedir.
Mochicalarn eyalar onlarn altn dkme, amur tularlarla
inaat yapma ve ziguratlarla dolu tapnak alanlar planlama sa
natlarnda Chimulardan yzyllar nce ustalk kazandklarn
aka gstermektedir. Pacatnamu denilen bir sit alannda
1 930'larda bir Alman arkeoloji ekibi [H. Ubbelohde-Doering,
A f de11 Koe11igsstmsse11 der /11ka (nka'nn Kral Yollarnda)] en az
otuz bir piramitten oluan kutsal ehri rten topra kaldrd.
Ekip daha kk olan pek ok piramidin ykseklii on iki ve
kenarlar altm metre olan daha byk birka piramitten yak
lak bin yl daha eski olduklarna karar verdi.
Chimu imparatorluunun gney snr Rimac nehriydi, s
panyollar bakentlerine bu nehrin adndan bozma Lima'y verdi
ler. Bu snrn tesinde nka ncesi zamanda Chincha kabilesinin
yerlemi olduu ky blgesi vard; dalk blgeler Aymara
dilinde konuan halklarca igal edilmiti. nkalarn kendi pante
onlarna ilikin fikri Chinchalardan, Yaratl ve Balang' a ili
kin masallar ise Aymaraca konuan halklardan aldklar artk
bilinmektedir.
Rimac blgesi bugn de olduu gibi eski alarda da bir
odak noktasyd. Bir Peru ilahna adanm en byk tapnak
orada, Lima'nn hemen gneyindeydi. nkalar tarafndan yeni
den ina edilmi ve geniletilmi olan kalntlar bugn hala g
rlebilmektedir. Tapnak "Dnya'nn Yaratcs" anlamna gelen
Pacha-Camac' a adanmt; bu tanr iine Vis ve Mana-Pac/a
("Toprak Efendi" ve "Toprak Hanm"), Ni ve Mama-Cocla ("Su
Efendi" ve "Su Hanm") adl ilahi iftleri, Ay Tanrs Si, Gne
Tanrs Illa-Ra ve Ira-Ya olarak da bilinen Kahraman Ko veya
Con'u alan bir panteonun bandayd; tm bu isimler Yakn Do
u ilahi unvanlarn artryor.
Pachacamac tapna gney kylarnda yaayan kadim halk
larn "Mekke"siydi. Uzak ve yakn yerlerden haclar buraya
akn etmekteydiler. Hac eylemine yle deer vermekteydiler ki
kabileler savata olduklarnda bile dman haclarn gvenle
l ' l l Kayp Diyarlar

yolculuk etmesi salanyordu. Haclar altn adaklar tayarak

gelirlerdi nk bu metalin tanrlara ait olduu dnlrd.
Belirli bayramlarda yalnzca seilmi rahiplerin iine girebildii
Kutsallarn Kutsalnda tanrnn imgesinin ilan ettii kehanetler
daha sonra bu rahipler tarafndan halka aklanyordu. Ama
tm tapnak blgesine yle hrmet ediliyordu ki haclar buraya
girmek iin sandaletlerini kartmak zorundaydlar; tpk Si
na'da Musa'ya emredildii ve Mslmanlarn bir camiye gir
meden nce hala yaptklar gibi.
Bu tapnakta biriktirilmi olan altn miktar fatih spanyolla
rn dikkatinden kamayacak kadar muhteemdi. Francisco Piz
zaro bunlar yamalamas iin kardei Hernandez'i yollad.
Adam biraz altn, gm ve deerli ta buldu ama byk serve
ti bulamad nk rahipler bu hazineleri saklamlard. Ne ka
dar ok tehdit edip ikence yaptlarsa da rahipler bunlar sakla
dklar yeri ak etmedi (bunlarn Lima ve Lurin arasnda bir
yerde olduu rivayeti hala yaamaktadr). Bunun zerine Her
nandez tanrnn altn heykelini krp skt ve tapnak duvarla
rn ssleyen altn ve gm levhalar tutan gm ivileri s
kp kartt. Yalnzca iviler 32.000 ons tutmutu!
Yre efsaneleri bu tapnan kurulmasn "devler"e atfet
mektedir. Kesin olarak bilinen ey Pachacamac'a duyulan sayg
y, ele geirdikleri kabilelerden alp benimseyen nkalarn bu ta
pna bytp sslemi olduklardr. Bir da yamacnda, Pasi
fik Okyanusunun dalgalarnn neredeyse eteklerine arpt bu
tapnak zeminden yz elli metre yksekteki bir teras destekle
yen drt platformun stnde ykselmektedir. Bu drt platform
muazzam ta bloklardan ina edilmi dayanak duvarlaryla
oluturulmutur. En stteki teras birka dnm geniliktedir.
Tapnak kompleksinin son yaplar daha alak tutulmu mey
danlarn da yardmyla ana tapnaktan engin okyanusa doru
kesintisiz bir manzarann grlmesini salamaktadr.
Burada dua edip tapnmaya yalnzca yaayanlar gelmiyor
du. tealemdeki yaamlarn kehanet tanrlarnn glgesinde
srdrsnler, hatta sonunda dirilebilsinler diye ller de Rimac
 Alt111 Asa'11111 Diyar l 'i l

vadisine ve onun gneyindeki ky blgesine getirilmekteydi

nk Rimac'n lleri diriltebildiine dair bir inan vard. Bu
gnlerde Lurin, Pisco, Nazca, Paracas, Ancan, Ica olarak bilinen
yerlerde arkeologlar saysz mezar ve asillerin, rahiplerin mum
yalanm bedenlerinin gml olduu yeralt mahzenlerinden
oluan "ller ehrileri" buldular. Elleri ve bacaklar oturur ko
numda bklp balanarak uvala benzeyen torbalara sokul
mu olan mumyalarn stnde en iyi giysileri bulunmaktayd.
Kuru iklim ve dtaki uval mkemmel biimde dokunmu giy
sileri, allar, trbanlar ve panolar o inanlmaz renkleriyle bir
likte korumutur. zenli dokumas arkeologlara Avrupa'nn
Goblen duvar rtlerini hatrla tan bu kumalara dinsel ve gk
sel semboller ilenmiti.
Kumalarda olduu kadar seramiklerde de merkez figr bir
elinde asa dier elinde imek olan ve boynuzlu veya nl bir
ta takan bir tanryd (ekil 65); Kzlderililer ona nehrin ismiy
le seslenip Rinuc diyorlard.
Rimac ve Pachacamac ayn ilah myd yoksa iki ayr ilah
mydlar? Bilginler bu konuda fikir birliine varamamtr n
k kantlar kesin deildir. Ancak yaknlardaki da sralarnn ta
mamyla Rimac'a zel adanm olduu konusunda ayn fikirde
dirler. Bu tanrnn "Gkgrleten" anlamna gelen ad anlam ve

ekil 65
 Kayp Diy11r/11r

, w l k l . h. n ndan Sami halklarn Adad'a taktklar Ra11wn'a

l r; b u unvan "gk grletmek" fi ilinden tretilmitir.
forihi Garcilaso'ya gre, bu d alard a Rimac'a adanm bir
t rbede "insan biimli bir idol" vard . Garcilaso Rimac vadisi
nin iki yannda ykselen dalardaki birka alandan herhangi bi
rinden sz ediyor olabilir. Orada, arkeologlarn basa makl pira
mit olduuna inandklar eylerin kalntlar (ekil 66, ressamn
gr) bugn bile manzaraya hakimdir; ba kan kiiye kadim
M ezopotamya'daki yedi basamakl bir zigurat gryor oldu
unu d ndrtr.
Rimac bazen "Kon" veya "Ira-Ya" denilen, nka gelenekle
rinde Vimcoc/111 olarak adlandrlan tanr myd ? Hi kimse kesin
olarak syleyemese de hi phesiz olan ey Viracocha'nn tam
olarak ky blgelerin mleklerinde betimlenen tanr gibi bir
elinde atal l silah dier elinde byl asa ile resmed ilmi olma
sd r.
Ancl Dalarnn tm Balang efsaneleri bu altn asayla, Ti
a huanaco d L'nilen bir yerde, Titicaca Glnn kylar nda bal

yord u .
 Altn Asa'11111 Diyar 153

spanyollar geldiinde And Dalar topraklar dalk blge

deki bakent Cuzco'dan ynetilen nka imparatorluunun top
raklaryd. Ve nka masallar Cuzca'yu kuranlarn Yaratc Tanr
Viracocha tarafndan Titicaca Glnde yaratlp eitilen Gne
in ocuklar olduklarn anlatmaktadr.
And efsanelerine gre Viracacha ok eski zamanlarda Yer'e
gelmi ve yaratclk alan olarak kendisine And Dalarn se
mi olan byk bir Gk Tanrsyd. spanyol tarihilerinden biri
olan Peder Cristoval de Molina'nn syledii gibi "Yaratc Ti
ahuanaco' dayd ve oras onun ba eviydi diyorlar. O yerdeki
hayranlk uyandran harikulade binalar ite bu yzden."
Yerlilerin tarihlerine ve tarih ncelerine dair hikayelerini
kayda geiren ilk pederlerden biri Blas Valera idi, ne yazk ki
onun yazlarn ancak bakalarnn sz ettii kadaryla biliyoruz
nk orijinal el yazmalar 1 587'de Cadiz'in ngilizlerce yama
lan srasnda yanmtr. nkalarn ilk kral olan Manca Ca
pac' n Titicaca glnden bir yeralt yoluyla ktn anlatan ver
siyonu kaydetmiti. Kral, Gne'in oluydu ve Gne ona Cuz
co'yu bulmas iin bir altn asa vermiti. Annesi doum sancs
ekerken dnya karanlktayd. O doduunda ise k oldu ve
borular tt ve tanr Pachacamac "Manca Capac'n gzel gn
dodu" diye ilan etti.
Ama Blas Valera nkalarn Manca Capac'n kiilii ve hika
yesini kendi hanedanlarna uyarlam olduklarn ve kendi ger
ek atalarnn Peru'ya deniz yoluyla baka bir yerden gelen g
menler olduklarn dndren baka versiyonlar da kaydet
miti. Buna gre, nkalarca "Manca Capac" denilen kral Peru k
ysna iki yz erkek ve kadnla gelen ve Rimac'ta karaya kan
Atau adl bir kraln oluydu. Gelenler buradan Ica'ya getiler ve
ardndan Gnein Oullarnn Yeryzn oradan idare ettikleri
Titicaca Glne yrdler. Manco Capac takipilerini bu efsa
nevi Gnein Oullarn bulmalar iin iki yne yollad. Kendi
si de gnlerce dolanp aradktan sonra kutsal bir maaras olan
bir yere geldi. Maarann ii yapay yollarla boaltlm, altn ve
1 54 Kayp Diyarlar

gmle sslenmiti. Manca Capac kutsal maaray brakp

"Kraliyet Penceresi" anlamna gelen Capac Taca adndaki bir
pencereye gitti. Dar ktnda maarada bulduu altn giysi
lere brnm ve bu kraliyet giysisini giyerek Peru kralln
balatmt.
And Dalar halklarnn eitli versiyonlar ezberlemi ol
duklar bu ve dier tarihelerden aka anlalmaktadr. Titica
ca Glnde yaratc bir Balangc ve kutsal bir maara ve bir
kraliyet penceresinin olduu bir yerde kralln balamasn ha
trlamaktadrlar ve nkalarn inandklar gibi, olaylar kendi ha
nedanlklarnn temelinin olumasyla ezamanldr. Ancak ba
ka versiyonlar bu olayla r ve dnemleri birbirinden ayrmakta
dr.
Balang ile ilgili versiyonlardan biri byk tanr, Her eyin
Yaratcs Viracocha'nn bu lkeyi dolap ilkel halklarna uygar
lk getirmeleri iin drt erkek ve drt kz karde ayarladn an
latr; bu erkek-kz karde/ kar koca iftlerden biri Cuzco'da
krall balatrlar. Dier versiyonda Byk Tanr Titicaca G
lndeki ssnde kendi ocuklar olan ilk kraliyet iftini yaratr
ve onlara altndan yaplma bir nesne verir. Onlara kuzeye git
melerini ve bu altn nesnenin topraa bataca yere bir ehir
kurmalarn syler; mucizenin gerekletii yer Cuzco'dur. Er
kek-kz karde kraliyet iftlerinden oluan bir diziden domu
olmay garantileyen nkalar ite bu yzden dorudan Gne
Tanr' dan geldiklerini iddia edebilmilerdi.
Tufana ilikin anlar Balang ile ilgili hemen her versiyon
da yer almaktadr. Peder Molina'ya gre [Relacio de /as fablas y
ritas de los Yngas ( nka Fabllar ve Ritellerinin Balantlar)] da
ha "ilk nka olan ve ondan dolay kendilerine Gnein ocukla
r dedikleri Manca Capac zamannda .. . Tufan'a dair tam bir hi
kayeleri vard. Tm insanlarn ve yaratlm her eyin tufanda
yok olduunu, sularn dnyadaki en yksek dalarn stne
ktn sylerler. Bir kutuda kalan bir erkek ve kadn dnda
hi kimse haya tta kalamad ve sular ekildiinde rzgar onlar
Cuzco' dan hemen hemen yz elli kilometre uzakta olan Hu-
 Altn Asa'nn Diyar 1 55

anaco'ya tad. Her eyin Yaratcs onlara Mitimalar olarak ora

da kalmalarn emretti ve Yaratc orada, Tiahuanaco' da o blge
de olan insanlar ve uluslar yetitirmeye balad." Dnya'nn
yeniden meskun edilii nce her bir ulustan bir kiinin Yaratc
tarafndan kilden biimlendirilmesiyle balad "ardndan her bi
rine yaam ve ruh verdi, erkeklere de kadnlara da ve onlar Yer
yzndeki ayrlm yerlerine ynlendirdi." Tapnmaya ve dav
ranlara ilikin emirlere uyamayanlar ta edildiler.
Titicaca adasnda Yaratc'nn emirleri zerine gelmi olan
Ay ve Gne de onun yanndadlar. Yeryzn tekrar doldur
mak iin gerekenler tamamlandnda Ay ve Gne ge yk
seldiler.
Her eyi Yaratan'n iki ilahi yardmcs bir baka versiyonda
onun iki olu olarak sunulur. Peder Molina, "Kabileleri ve ulus
lar yaratan ve onlara giysiler ile diller atfeden Yaratc iki olu
na farkl ynlere gidip uygarlk balatmalarn emretti," diye ya
zar. Byk olu Ymaymana Viracocha ("her eyin emrine veril
dii" anlamna gelir) da halklarna uygarlk vermeye gider;
kk olu Topaco Viracocha ("eyleri yapan" anlamna gelir)
ise dzlk kylardan gitme emrini almtr. ki karde grevle
rini tamamladklarnda deniz kysnda bulutular "ve orackta
ge ykseldiler."
Fetihten hemen sonra Cuzco' da spanyol baba ve nka anne
den doan Garcilaso de la Vega iki efsaneyi kayda geirmiti.
Bunlardan birine gre Byk Tanr insanolunu eitmek iin
gkten Yer' e indi ve ona kanunlar ve hkmleri verdi. Tanr
"iki ocuunu Titicaca Glne yerletirdi", onlara bir "altn i
vi" verip bunun topraa bataca yerde yerlemeleri emrini ver
di, oras Cuzco'ydu. Dier efsane "tufann sular ekildikten
sonra, Cuzco'nun gneyindeki Tiahuanacu eyaletinde belirli bi
ri ortaya kt. Bu adam yle glyd ki dnyay drt paraya
ayrd ve bunlar kral unvanyla onurlandrd drt adama ver
di." Bu adamlardan unvan Manca Capac ( nkalarn Kie dilinde
"kral ve efendi" anlamndadr) olan Cuzco'da krall balatt.
eitli versiyonlar Viracocha tarafndan yaratln iki aa-
1 56 Knyp Diyarlar

masmdan sz etmektedirler. Juan de Betanzos [S11111a y Narraci

on de los Incas ( nkalarm zeti ve Anlatm)] Yaratc tanrnn "ilk
defasnda g ve yeri "ve ayrca insanlar yaratt bir Kie
masaln kayda geirmitir. Ama "bu halk Viracacha'ya kar bir
tr yanl yaptlar ve o da buna ok kzd. .. ve bu insanlar ile ef
leri ceza olarak taa dndrldler." Sonra, bir karanlk dne
minin ardndan tanr Tiahuanacu'da talardan yeni erkek ve ka
dnlar yapt. Onlara grevler, beceriler verip gitmeleri gereken
yeri syledi. Yannda yalnzca iki yardmcs kalnca birini gne
ye dierini kuzeye yollad, kendisi ise Cuzca ynne gitti. Ora
da bir efin ortaya kmasna sebep oldu ve bylece Cuzco'da
krall kuran Viracocha yolculuuna "Ekvador'un kysna dek
devam etti, orada iki yolda ona katldlar. Sonra hep birlikte
denizin sularnda yryp gzden kayboldular."
Dal halklarn hikayelerinden bazs Cuzca'nun bir yerle
im yerine nasl dntyle ve Cuzco'nun bir bakent oluu
nun nasl ilahi takdir sayesinde olduuyla ilgilidir. Versiyonlar
dan birine gre Manca Capac'a ehrin kurulaca yeri bulmak
zere saf altndan bir asa veya denek verilmiti; buna "ihti
aml asa" anlamnda Tpac-ynri denirdi. Manco Capac erkek
ve kz kardelerinin eliinde belirlenen yere gitti. Belirli bir ta
a ulanca, yanndakilere bir takatsizlik kt. Manca Capac
byl asa ile taa vurunca ta konutu ve onu bir kralln h
kmdar olarak setiini syledi. spanyollar geldikten sonra
Hristiyanla geen bir Kzlderili efinin torunlarndan biri an
larnda yerlilerin bugn bile o kutsal kayay gsterdiklerini id
dia etmitir. " nka Manca Capac kendi kz kardelerinden ad
Mama Ocllo olanyla evlendi ... ve birlikte kendi halklarnn ida
resi iin iyi kanunlar yrtmeye baladlar."
Bazen drt Ayar Kardein Efsanesi de denilen bu hikaye de
Cuzco'nun kuruluuyla ilgili dier tm versiyonlar gibi h
kmdar ve bakenti belirleyen byl nesnenin som altn oldu
unu aktarmaktadr. Tm Amerikan uygarlklarnn bilmecesi
ni zmek asndan ok nemli olduunu dndmz bir
ipucudur bu.
 Altm As'11111 Diyar 1 57

spanyollar nka bakenti Cuzco'ya girdiklerinde muhteem

tapnaklarn, saraylarn, bahelerin, meydanlarn ve pazar yer
lerinin toplamndan oluan bir kraliyet/ dinsel merkezi evrele
yen 1 00.000 kadar konutuyla bir metropol buldular. Tullumayo
ve Rodadero adl iki dere arasnda, bin be yz metre rakm
da kumhnu olan Cuzco, Sacsahuaman denilen dalk burunun
eteinde balar. ehir bir oval iine yerleik on iki ( spanyollar
artan bir say) blgeye blnmt. Diz kme Teras diye
pek uygun biimde adlandrlm olan ilk ve en eski blge da
lk burunun kuzeybat yamacndadr. lk nkalar (ve varsaylr
ki efsanevi Manco Capac) burada saraylarn kurmulard. Tm
blgeler aslnda balca zelliklerini tarif eden ssl isimler ta
rlar: Konuma Yeri, iekler Teras, Kutsal Kap vb.
Yirminci yzyln Cuzco konusunda nde gelen bilginlerin
den olan Stansbury Hagar [Czco, the Celestial City (Cuzco, Gk
sel ehir)] Cuzco'nun Kurucularnn gnn balad tarih
ncesi kutsal yerde, yani Titicaca Glndeki Tiahuanacu'da
Manco Capac iin izilen bir plana gre kurulup ina edildii
inancn vurgular. "Dnyann Gbei" anlamna gelen adnda
ve Dnya'nn drt kesini andran drt paraya ayrlnda
Hagar (ve bakalar da) arza ait kavramlarn bir ifadesini gr
mektedirler. Ancak ehir plannn dier zelliklerinde gksel
bilgiye dair unsurlar grmt (kitabn ad buradan geliyor).
ehir merkezinin iki yanndan akan dereler ylankavi Samanyo
lu' nu taklit edecek biimde yapay kanallardan aktlmaktayd
ve on iki blge gn zodyaktaki on iki burca blnn yan
stmak amalyd. Bizim Dnya stnde yaanan olaylar ve
bunlarn zamanlamasyla ilgili incelememiz iin nemli olan
ey, Haga'n bu ilk ve en eski blmn Ko burcunu temsil et
tii sonucuna varm olmasdr.
Squier ve dier on dokuzuncu yzyl kaifleri ksmen tama
men spanyol ve ksmen de daha nceki nka ehrinin kalntla
r stne ina edilmi bir Cuzco'yu tarif etmilerdi. Dolaysyla
Cuzco'nun fatih spanyollarn onu bulduu haline, daha eski
zamanlarda nasl olmu olduuna bir gz atabilmek iin daha
1 ,,, Kayp Diyarlar

, .. , . .1 1 l _ i l l rin yazdklarn okumak gerekir. Pedro de Cieza de

l i t "/rnicles of Peru (Peru Tarihesi)] nka bakentini, byk
l i . larn, meydanlarn ve kprlerini en aaal szlerle, mer
kezinden kan drt kraliyet yolunun imparatorluun en uzak
kelerine uzand "asilane sslenmi bir ehir" olarak tarif
eder ve ehrin zenginliklerini, yalnzca len krallarn saraylar
na hi dokunulmamasyla deil hkmdara biat ve adak olarak
ehre getirilmesi gereken altn ve gmn lm acsyla ehir
dna karlmasnn yasaklanmasna da balar. Methiyesinde
yle der: "Cuzco byk ve devlet gibiydi; byk zekaya sahip
insanlarca kurulmu olmaldr. Dar olmalar haricinde mkem
mel sokaklar ve salam talardan ina edilmi evleri gzel bi
imde balantldr. Bu talar ok byktr ve iyi kesilmitir.
Evlerin dier ksmlar ahap ve samandan yaplmadr, aralarn
da fayans, tula veya kireta yoktur."
Garcilaso de la Vega (babasnn spanyol adn tar ama n
ka kraliyet hanedanndan olan annesi sebebiyle kraliyet unvan
olan " nka" adn da almaktadr) on iki blgeyi tarif ettikten
sonra Sacsahuaman'n yamacndaki lk Blge' deki ilk nkalarn
saray haricinde dier nka saraylarnn ehir merkezindeki b
yk tapnan yaknlarnda kmelendiklerini aktarr. Onun za
mannda hala ayakta duran saraylar ikinci, altnc, dokuzuncu,
onuncu, on birinci ve on ikinci nkalara aitlerdi. Bakentin ana
meydannn iki yannda yer alan bazlarna Huacay-Pata denili
yordu. Burada byk bir krsye oturan hkmdar nka ailesi,
maiyeti ve rahiplerle birlikte bayramlar ve dinsel trenleri izler
ve idare ederdi; bu bayramlarn drd k ve yaz gndnmle
ri ile bahar ve son bahar gn tn eitlikleriyle balantlyd.
Daha eski tarihilerin tasdik ettikleri gibi spanyol-ncesi
Cuzco'nun en nl ve en muhteem yaps ehrin ve imparator
luun en nemli tapna olan Cori-Cancha ("Altn Odack")
idi. Gnein nkalarn ba ilah olduunu sanan spanyollar ona
Gne Tapna dediler. Zarar grmeden, tahrip edilmeden ve
spanyollarca stne tekrar inaat yaplmadan nce tapna
grm olanlar onun birka ksmdan yaplm olduunu bil-
 Altn Asa'nm Diyar 1 59

dirmilerdi. Ana tapnak Viracocha'ya adanmt; bitiik veya ek

apeller Ay'a (Quilla), Vens'e (Chasca), Coyllor denilen gizemli
bir yldza ve Gkgrlts ve imek Tanrs Il/a-pa'ya adan
mt. Ayrca Gkkuana adanm bir trbe de vard. spanyol
lar altn hazineleri ite burada, Coricancha' da yamalamlard.
Coricancha'ya bitiik kuytuda, Aclla-Huasi ("Seilmi Kadn
larn Evi") denilen bir bina vard. Baheler ve meyva baheleri
nin yan sra eirme, dokuma, kraliyet ve ruhban snf giysileri
ni dikme atlyelerini de ieren bu kuytudaki bina kendilerini
Byk Tanr'ya adayan bakirelerin yaadklar yerdi; grevle
rinden biri de bu tanrya atfedlen Ebedi Atei yanar halde koru
makt.
ehrin zenginliklerini yamalayan fatih spanyollar ehrin
eitli binalarn kendilerine mal etmek iin piyango dzenleyip
aralarnda paylatrmaya koyulmulard. Binalarn ou talar
kullanlmak zere skld; urada bir kpr burada bir duva
rn bir ksm yeni spanyol binalarna dahil edildi. Byk trbe
ler kilise ve manastrlar olarak kullanld. Sahneye ilk kan Do
minikenler Gne Tapnan ele geirmiler, tapnan d yap
sn ykp eski yerleim plann ve duvarlarnn baz ksmlarn
kendi kilise-manastrlarna dahil etmilerdi. Bu ekilde kullan
lan ve dolaysyla hala el dememi halde olan en ilgin ksm
lardan biri bir zamanlar nka tapnann Yksek Suna (ekil
67) olarak kullanlan eyin odasyd. spanyollar Gne'i temsil
eden (yle varsaymlard) byk altn diski burada bulmular
d; disk fatih Leguizano'nun payna dt, adam ertesi gece dis
ki kumarda kaybetti. Kazanan ise bu sayg gren nesneyi eritti
rip klelere dktrd.
Dominikenlerden sonra Fransiskenler, Agustinyenler, Mer
cedariolar, Cizvitler geldi; hepsi de bir zamanlar nka trbeleri
nin olduu yerlere aralarnda Cuzco'nun byk katedrali de
olan kendi trbelerini ina ettiler. Rahiplerden sonra rahibeler
geldi; nka'larn Seilmi Kadnlar Evi denilen manastrnn s
tne onlarn kendi manastrlarn kurmu olmalar hi artc
deil. Onlar da Valiler ve spanyol asilleri takip edip nka ta
l l l Krp Diyarlar

ekil 6 7

evlerinin stne veya b u evlerin paralc1ryla kendi binalarn

diktiler.
Bazlar "gbek, omfalos" anlamna gelen Czco'nun ba
kent, bir kumanda merkezi olarak seilmi bir yer olmas sebe
biyle bu ad aldna inanmaktad r. ounlukla kc1bul edilen bir
d ier teori de bu adn "Ykseltilmi Talar Yeri" olduuna ili
kindir. Eer byleyse, bu ad Cuzco'nn balca zelliine pek
uyar: ehrin artc byk talar.
Cuzco'nun nka konutlarnn ou har ile tutturu lmu, kap
lanmam, yontulmam tala r veya tuln rlara veya kesme ta
lara benzesin d iye kabaca kesilmi talardan ina ed ilmi olma
larna ramen daha eski baz binalar tpk Coricancha'nn hala
ayakta olan yar yuvarlak d uvarnda bulunanlar gibi mkem
mel biimde kesilmi, giydirilmi ve biimlendirilmi talardan
yaplmt. Bu duvarn ve onunla ada baz baka duvarlarn
gzellii ve iiliind eki ustalk saysz gezginde hayranlk
uyandrmtr. Sir Clemens Markham yle yazar: "Ei benzeri
olmayan bu ta iilii stne tefekkre dalan kii, biimlendi-
1 62 Kayp Diyarlar

u" (ekil 68a) bir dorulukla biraraya getirildiini dorulam

t. Turistlerin ok sevdii bu talardan biri on iki keli ve al
dr (ekil 68b).
En sert tatan oyulma bu ar bloklar Cuzco'ya getirilmi ve
bilinmeyen ta iileri tarafndan sanki hamur kesiyorlarm gi
bi bariz bir kolaylkla kesilmiti. Her bir tan yz przsz ve
hafife ibkey olana dek ilenmiti ama nasl bilinmiyor nk
hibir yiv, knt veya eki izi grlmemektedir. Altndaki ve
yanndaki garip alara uyacak bu ar talarn nasl kaldrlp
birbiri stne yerletirildii hala bir gizemdir. Tm bu talarn
har kullanlmadan birarda tutulmas, yalnzca insann tahrip
karlna deil blgede sk olan depremlere de nasl dayand*
olgusu ise gizemi daha da artrmaktadr.
Artk herkes gzel kesme talar "klasik" nka dnemini tem
sil ederken, devasa duvarlarn ise daha nceki bir zamana ait ol
duklarn kabul etmektedir. Daha ak anlalsn diye bilginler
buna Megalit a deyip gemekteler.
Ancak bu hala zlmeyi bekleyen bir bilmecedir. Ayrca
Sacsahuaman'n dalk burnuna kldnda yalnzca derinle
en bir gizem vardr. Orada, bir nka kalesi olduu varsaylan
ey ziyaretiye daha da karmak bir bilmece sunmaktadr.
Dalk burnun ad ahin'in Yeri anlamna gelir. Taban ku
zeybatya bakan bir gen gibi biimlenen burnun zirvesi aa
daki ehirden iki yz krk metre yksektedir. ki taraf, burnu ait
olduu da zincirinden ayran ve bumun tabannda birleen iki
vadi ile biimlenmitir.
Burun ksma blnebilir. Geni tabanna birisi tarafndan
dev basamaklar veya platformlar eklinde kesilmi ve tneller,
niler ve oluklarla delinmi ok byk kaya kntlar hakimdir.
Burnun orta ksmn yz metrelerce genilik ve uzunlukta dz
letirilmi bir alan kaplamaktadr. Ve bumun geri kalan ksm
nn stnde ykselen dar ucu, altnda doal kayaya alm a
rtc bir labirent oluturan pasajlarn, tnellerin ve dier ak-
Bu byk ta bloklarn depreme nasl dayandklarna ilikin ilgin bir makale
iin bkz. Ruh ve Madde Dergisi, Mays 2004 (.N.) .
 Altn Asa'nn Diyar 1 63

lklar uzanan yuvarlak ve dikdrtgen yaplara dair kantlar ier

mektedir.
Bu "gelimi" blgeyi burnun geri kalanndan ayrmak veya
korumak iin birbirlerine zig zag izerek uzanan byk du
var vardr (ekil 69).

ekil 69

Zig zag izen duvarlarn oluturduu izgi, birbiri ardna

ykselen ve her biri nndekinden biraz daha yksek olacak e
kilde byk talardan, toplam yirmi metre ykseklikte ina
edilmitir. Her bir duvarn ardn dolduran toprak dolgu bu
dalk burunu savunanlara siper grevi grd varsaylan te
raslar oluturmutur. duvar arasnda en alak (ve ilk) olan
on ile yirmi ton arlnda devasa kayalardan rlmtr. r
nein, sekiz metre yksekliindeki bir kaya 300 tonu amakta
dr (ekil 70). Pek ok ta be metre yksekliinde, ile drt
metre genilik ve kalnlktadr. Aadaki ehirde olduu gibi,
bu kayalarn n yzeyleri de tamamen przsz olacak ekilde
yapay olarak ilenmi ve kenarlarna eim verilmitir: onlarn
 Altn Asa'nn Diyar 1 65

olmulard. Tek bir izik bile almadan kalanlar yalnzca muam

mal bir a ve gizemli inaatlar anlatan sessiz tanklar olan
bu devasa duvarlardr nk tm incelemelerin gstermi oldu
u gibi devasa ta bloklar kilometrelerce tede kartlm ve
dalar, vadileri, koyaklar ve aldayan dereleri ap bu alana
tanm olmalyd.
Nasl, kimler tarafndan ve niin?

spanyol fethi dneminden tarihiler, daha yakn asrlardaki

gezginler ve ada aratrmaclarn hepsi de ayn sonuca var
mlardr: nkalar deil de onlarn doa st baz gleri olan
muammal atalar ... Ama henz hi kimse Niin ile ilgili bir te
oriye sahip deildir.
Garcilaso de la Vega bu istihkamlardan sz ederken, bunla
rn "insanlar tarafndan deil de iblislerce by marifetiyle di
kilmi olduklarna" inanmaktan baka are olmadn syler.
"nk bu duvara yerletirilen talarn says ve boyutu ...
bunlarn ta ocaklarnda kesildiine inanmay imkanszlatrr
nk Kzlderililer bunlar kartp biimlendirmek zere ne
demir ne elik sahibidirler. Ve bunlarn nasl biraraya getirildik
leri de ayn derecede harikuladedir zira Kzlderililerin bunlar
insan gcyle ekip srkleyebilecekleri ne tekerlekli arabalar,
ne kzleri, ne de ipleri vardr. Ne de bunlar aktarmak iin dz
yollar; tam aksine almas gereken dik dalar ve ani meyiller."
Garcilaso "bu talarn pek ou elli ile yetmi be kilometre
uzaktan getirilmiti ve zellikle Saycsa, yani Yorgun Ta deni
len ve yapya asla ulamam olan bir ta, daha dorusu kaya
nn Yucay nehrinin tesinden, yetmi be kilometre uzaklktan
getirilmi olduu bilinir. .. Talarn getirildii en yakn yer olan
Muyna, Cuzco'dan yirmi be kilometre uzaklktadr. Bu kadar
ok ve byk tan aralarna bir ban ucunun bile girmesine
izin vermeyecek kadar dorulukla birbirine uydurulmu olma
sn dnmek bile hayalgcnn snrlarn ayor. Bazlar y
lesine sk oturmular ki eklem izgisini grmek bile zor. Ve bu
talar birbirlerine uyacaklar m diye bakmak iin stne koya-
l hl Kayp Diyarlar

caklar bir meydan veya dzlklerinin bile olmamas daha da

harikulade ... Ne vinleri, ne makaralar, ne de baka makineleri
vard." Ardndan, "eytani sanatlar deilse eer... bylesi tala
rn nasl kesilip tanarak yerletirildiine akl erdirilmez," diye
neride bulunan ok sayda Katolik rahipten alntlar yapar.
duvar oluturan talarn "hi phesiz Kiklopyen* deni
len tarzn Amerika' da hala var olan en byk rneini" temsil
ettiklerini syleyen Squire, bu muazzam ta rmenin ve blge
deki dier pek ok kaya sathnn zellikleri dolaysyla adeta
bylenmi ve armt. Bunlardan biri duvar sralarnn iin
den geen geitten Viracocha Kaps denilenidir. Bu geit bir
gelimi mhendislik harikasdr: n duvarn ortalarnda yakn
bir noktada ta bloklar duvarda yer alan yaklak bir metrelik
bir akla alan bir dikdrtgen alan oluturacak biimde yer
letirilmitir. Buradan birinci ve ikinci duvar arasndaki terasa
kan basamaklar vardr, buradan da dik ayla bir apraz duva
ra alp ikinci bir terasa kan girintili kntl bir geide klr.
Burada, iki giri nc duvara ynelten ve iinden geen bir
ayla yerletirilmitir.
Tm tarihiler bu orta giriin, duvarlarn ularndaki dier
ikisi gibi, byk ve zellikle bunlara uyan ta bloklarn bu ak
lklara indirilmesiyle kapatlabildiini anlatmlardr. Bu ta en
geller ve geitleri ap kapatmak zere bunlar ykseltip alal
tan mekanizmalar daha ilk alardan birinde alnp gtrl
mtr ama bunlarn kanallar ve oluklar hala ayrt edilebil
mektedir. Kayalarn bugn bakan birine hibir anlam ifade et
meyen keskin geometrik biimlerde (ekil 71a) oyulmu olduu
ve hemen yan platoda bir mekanik tertibat tutmak zere kesi
lip ekillendirilmi gibi grnen bir kaya vardr (ekil 71b). H.
Ubbelohde-Doering [Kunst im Reiche der Inca (nka Krallnda
Sanat)] bir bulmacay andran oyulmu kayalarn "her bir ke
nin neme sahip olduu bir model" gibi olduklarn sylemitir.
Dalk bumun duvar dizilerinin ardnda kalan ksm bazla
E11 11 ll<i <:1<?111"1"\lEll<:i ill<i dildii phesiz olan yaplarn

Kiklopyen: Dev duvar iilii tr. (. N.)
 Alim Asa'n Diyar 1 67

biraraya geldikleri bir yerdir. Bunlarn daha eski yaplarn kaln

tlar stne ina edilmi olmalar muhtemeldir; yeraltndaki t
nel labirenti ile hibir ilgilerinin olmad kesindir. Labirent de
senine sahip yeralt geitleri aniden balayp sona ermektedir.
Biri on iki metre derinlikte bir maraya uzanmakta, dierleri
herhangi bir yere gidermi gibi grnmeyen basamaklar andr
mak zere kesilip ilenmi kaya sathlaryla sonlanmaktadr.
Geni, ak ve dz alann kar ucunda bu devasa duvarlara
bakan kaya kntlarnn isimleri pek anlamldr: Arka yznde
ocuklarn kayd Rodndero ("Kaydrak"), Squier'in bir oyun

ekil 71
1 68 Kayp Diyarlar

hamuru gibi "sanki kaya yumuakken sklm da ardndan ka

tlap kalm gibi oyuk oyuk, yzeyi przsz ve cam gibi" di
ye tarif ettii Piedra Lisa ( "Przsz Ta") ve onlarn hemen ya
nbanda stndeki doal atlaklar geitler, alak koridorlar,
kk odalar, oyuklar ve dier ii boaltlm mekanlar halinde
yapay olarak geniletilmi sarp kayalk Chingana ("Labirent").
Gerekten de bu sarp kayalarn arkasnda hepsi de keskin alar
ve geometrik biimlerde kesilerek dikey, yatay ve eimli sath
lar, aklklar, oyuklar, niler halinde ilenip biimlendirilmi
kayalar bulunmutur.
Modern ziyaretiler bu sahneyi on dokuzuncu yzylda Squ
ier'in yaptndan iyi tarif edemezler: "Kalenin ardndaki plato
nun her bir yannda esasen kireta olan kayalar binlerce ekil
de kesilip oyulmutur. urada bir ni veya bir dizi ni, burada
birka basamak, derken kare, yuvarlak veya sekizgen ukarlar,
tede uzun oyuk sralar, beride aaya doru alm delikler...
kayadaki atlaklar yapay yollarla bir oda olacak ekilde genile
tilmiti ve tm bunlar en becerikli iinin kesinlii ile kesilmiti."
nkalarn bu dalk burnu spanyollara kar dayandklar
son nokta olarak kullanm olmalar tarihe kaydolmutur. Bu
nun en tepesine yaplar koymu olduklar da geride kalan ta i
iliinden bellidir. Ama onlarn bu yerin orijinal kurucular ol
madklar olgusu tek bir byk ta bile tayamam olularnn
kaytlara gemesiyle de kantlanmtr.
Bu baarsz giriim Yorgun Ta'tan sz eden Garcilaso tara
fndan bildirilmitir. Garcilaso'ya gre nkalarn ta ustalarn
dan biri o ta orijinal inaatlarn braktklar yerden yukar ta
yp savunma amacyla yapt yapda kullanarak nn pe
kitirmeyi istemitir. "20.000'den ok Kzlderili bu ta byk
kablolarla srkleyerek yukar getirdiler. lerleyileri ok yava
t nk ktklar yol inili klyd, trmanlmas ve inilmesi
gereken pek ok dik bayr vard. .. Bu bayrlardan birindeyken
dzenli ekmeyi baaramayan tayclarn dikkatsizlii yzn
den tan arl onu kontrol eden gc at ve bayrdan yuvar
lanan ta veya drt bin Kzlderiliydi ldrd."
 Alt111 Asa' 11111 Diyar 1 69

yleyse bu hikayeye gre nkalar bu koca talardan birini

yukar tayp yerine koymaya bir kez kalkm ve baarsz ol
mulard. Demek ki bu talardan yzlercesini yukar tayan,
kesip biimlendirdikten sonra har gerektirmeyen bir uygun
lukla yerine yerletirenlerin nkalar olmadklar aktr.
Kadim Astronotlar teorisini poplerletiren Erich Von Dani
ken' in 1 980 ylnda bu yeri ziyaret ettikten sonra bu antsal ya
plardan ve garip ekiller verilmi sarp kayalklardan sorumlu
olann "doa ana" da nkalar da deil, yalnzca kadim astronot
lar olabileceini yazm olmasna [Pathways ta the Gods (Tanrla
ra kan Yollar)] amamal. Daha nceki bir ziyareti, W.
Bryford Jones [Four Faces of Peru, 1 967 (Peru'nun Drt Yz)] bu
masif ta bloklar karsndaki aknln yle belirtmiti:
"Bunlarn ancak baka bir dnyadan gelmi bir devler rk tara
fndan tanm olabileceini hissetmitim." Ve ondan birka yl
nce de Hans Helfritz [Oie alten Kultren der Neen Welt (Yeni
Dnyann Eski Kltrleri)] Sacsahuaman'n inanlmaz byk
lkteki duvarlar iin unlar sylemiti: "Yarattklar izlenim,
dnyann balangcndan bu yana orada durduklar."
Onlardan ok nce de Hiram Bingham [Across Sotl America
(Gney Amerika'nn Kar Kys)] yerlilerin bu inanlmaz kaya
yontularnn ve duvarlarn oluturulma tarzna ilikin speklas
yonlarndan birini kayda geirmiti: "En sevilen hikayelerden
biri de nkalarn, suyu skldnda bir tan yzeyini mkem
mel biimde oturmasn salayacak kadar yumuatan bir bitki
bildikleri ve bu byl bitkinin suyuyla slatlm talar birka
dakika boyunca birbirine srterek bunu baardklaryd." Ama
bu devasa talar birbirine srtmek iin tutup kaldrabilen kim
di?
Bingham'n yerlilerin bu aklamasn kabul etmedii ve bu
bilmecenin aklna takld aktr. lnca Land ( nka lkesi) adl
eserinde "Sacsahuaman' tekrar tekrar ziyaret ettim. Her defa
snda artmaya ve etkilemeye devam ediyor. Bu duvarlar ilk
kez gren batl inanl bir Kzlderiliye bunlar tanrlar tarafn
dan yaplm gibi grnm olsa gerek," der. Kendi yreinde
1 70 Kayp Diyarlar

sakl bir "batl inanc" ifade etmek iin deildiyse eer, Bingham
niin sylemiti bunu?
te yine And Dalan efsanelerinin bana dndk; dev l
ekli ta yaplar ina edenleri ancak, bu topraklarda tanrlarn
ve devlerin yaam olduklarn ve Eski mparatorluun ve kral
ln ilahi bir altn asayla baladn iddia eden efsaneler ak
lamaktadr.
 - 7 -

GNEN YE RNDEN
KIMILDA MADIGI GN

spanyollarn ilk bata gzn bryen altn ve servet hrs

ehrileri ve yollaryla, saraylar ve tapnaklaryla, krallar ve ra
hipleriyle ve dinleriyle birlikte ileri bir uygarlkla, dnyann
ucundaki bu bilinmeyen lkeyle, Peru'yla karlatklarnda
yaadklar aknl rtmt. Fatihlere elik eden ilk rahipler
dalgas Kzlderililerin "putperestlii" ile ilikili her eyi yok et
meyi aklna koymutu. Ama onlarn ardndan gelen ve o sralar
da kendi lkelerinin bilginleri olan rahipler Hristiyanla dn
m Kzlderili asiller araclyla kendilerini yerlilerin ayin ve
inanlarna atlar.
And Dalar yerlilerinin bir stn Tanrya inandklarn ve
efsanelerinin bir Tufan ierdiini fark eden spanyol rahiplerin
merak artt. Ardndan bu yresel hikayelerin pek ok ayrnts
nn garip bir biimde Eski Ahit' teki Yaratl blmnn hikaye
lerine benzer olduklar ortaya kt. Dolaysyla "Kzlderilile
rin" ve onlarn inanlarnn kkeni ile ilgili ilk teoriler arasnda
Kitab Mukaddes'te geen lke ve halklarla ilikili olan teorinin
ba ekmesi kanlmazd.
Tpk Meksika' da olduu gibi dier kadim halklar dnl
dkten sonra en akla yatkn aklama srailoullarnn On Ka-

1 71
1 72 Kayp Diyarlar

yp Kabilesiymi gibi grnmekteydi; bunun tek nedeni yerli ef

sanelerin Kitab Mukaddes hikayelerine benzemesi deildi.
Benzerlikler arasnda Peru yerlileri arasnda Eyll sonunda ilk
meyvelerin adak sunulmas adeti, yaps ve zaman bakmndan
Yahudilerin Kefaret Bayramna denk gelen bir Kefaret leni
adeti ve Kitab Mukaddes'te emredilen snnet, hayvan etinin
kanndan uzak durma ve pulsuz balklar yeme yasa gibi adet
ler de vard. lk Meyveler leninde yerliler Yo Mcshica, He Mes
lica, Va Meshica mistik szlerini hepbir azdan sylyorlard ve
baz spanyol alimler Mcshica kelimesinde branca "Mai'ah",
yani Mesih kelimesini ayrt ettiler.
[Modern bilginler artk And Dalar inanlarndaki ilahi
isimler iinde geen im ekinin Kitab Mukaddes'te geen El ke
limesinin de tredii Mezopotamya'daki ra/lla ile kyaslanabi
Ieceine; nkalarn idollerini yceltmek iin kullandklar Mal
qis adnn Kenan '!ah Molek'e ("Efendi") denk olduuna ve ay
n ekilde nka kraliyet unvan Manco'nun "kral" anlamna ge
len ayn Sami dili kknden trediine inanyorlar.]
Peru'daki Katolik hiyerari -ite kkenle ilgili bu srailoul
Iar-Kitab Mukaddes teorileri karsnda- ilk bataki yok etme
dalgasnn ardndan Kzlderili mirasn kaydedip korumaya
koyuldu. Bir spanyol baba ile Kzlderili anneden doan Peder
Blas Valera gibi yreden din adamlar bildiklerini ve iittiklerini
kayda geirmeye tevik edildiler. On altnc yzyl sona erme
den nce, yre tarihini derlemek, bilinen tm kadim yerleim
alanlarn deerlendirmek ve ilgili tm el yazmalarn bir k
tphanede toplamak zere Quito Piskoposu tarafndan finanse
edilen bir toplu abaya giriildi. O zamandan beri renilenle
rin ou o zamanlar renilmi olanlara dayanmaktadr.
Teoriler nedeniyle meraklanan ve biraraya getirilen el yaz
malarndan faydalanan Fernando Montesinos adl bir spanyol
1 628'de Peru'ya geldi ve yaamnn geri kalann Perulularn
kapsaml ve kronolojik tarihini ve tarih ncesini derlemeye ada
d. Yirmi yl kadar sonra Menorias Antigzas Historiales del Peru
(Peru'nun Tarihi Kadim Anlar) balkl eseri tamamlad ve bu-
 Giinein Yerinden Kmldamad Gn 173

nu Sevilla'l San Jose Manastrnn ktphanesine teslim etti. Ki

taptan yaplan alntlar Amerika ktasnn tarihi hakknda yazl
m Franszca bir kitapta yer alrken, esas kitap iki yz yl bo
yunca baslmadan unutulup kald. spanyolca metnin tamam
1 882'de gn n grd. (P. A. Means tarafndan ngilizceye
evrilip 1 920' de Hakluyt Dernei tarafndan Londra' da yayn
lanmtr.)
Kitab Mukaddes ve And Dalar hikayelerinde hatrlanan
ortak noktalar, yani Byk Tufan hikayesini toplayan Montesi
nos bu olay balang noktas olarak ald. Kitab Mukaddes'te
anlatlanla paralel giden hikayede Tufan' dan sonra Yeryznn
kutsal kitabn Yaratl blmnn 1 0. ksmndaki oullar soyu
yoluyla Ar Dandan balayarak yeniden meskun klnmasn
izledi. Montesinos Per (veya yerli dilinde Pir/Pira) adnda
kutsal kitapta geen Ofir'in fonetik bir eitlemesini grmt:
Ofir kendisi Sam'n byk torunu olan Ever' in ( branlarn atas)
torunuydu. Ofir ayrca Fenikelilerin Kral Sleyman'n Kuds'te
ina ettii tapnak iin altn getirdikleri nl Altn lkesiydi.
Ofir'in ad Oullar Soyu listesinde erkek kardei Havi/a'nn he
men yannda yer alyordu ve bu isim, Cennet' teki drt rmaktan
sz edilirken nl altn lkesi olarak da anlmaktadr:

lk rman ad Pion'dur.
Altn kaynaklar olan Havila
snrlar boyunca akar.*

Montesinos Yudea ve srail krallklar zamanndan ok nce,

On Kabilenin Asurlarca srgn edilmesinden ok nce Kitab
Mukaddes'te geen topraklardan insanlarn And Dalarna gel
mi olduklar teorisini retmiti. Bu kii Tufandan sonra insa
nolu Yeryz stnde yaylmaya baladnda ilk yerleimci
lere yol gsteren Ofir' den bakas deildi, diye sonuca varmt.
Montesinos'un biraraya getirdii nka masallar nka hane
d .rtllci ll5() ll:Zllll iE :zaJT\all ()nce orada kadim bir imparator
Eski Ahit, Yamtl 2:11 .
1 74 Kayp Diyarlar

luk olduunu kesinletirmekteydi. Bir byme ve refah dne

minden sonra lke aniden altst oluvermiti: Gkte kuyruklu
yldzlar belirmi, toprak depremlerle sarslm ve savalar k
mt. O srada hkm sren kral Cuzco'yu terk etti ve takipi
lerini Tampu-Tocco denilen dalarda korunakl bir snaa g
trd, Cuzco'da trbeleri srdrmek iin yalnzca birka rahip
kalmt. Yaz sanat ite bu felaketler dneminde kayboldu.
Yzyllar geti. Krallar ilahi kahinlere danmak iin dzenli
aralklarla Tampu-Tocco'dan Cuzco'ya gitmekteydiler. Derken
asiller arasndan bir kadn, olu Rocca'nn Gne Tanrs tarafn
dan gtrldn aklad. Gnler sonra gen adam altn giy
siler iinde tekrar ortaya kt. Affedilme zamannn geldiini
bildirdi ama halk belirli emirlere uymalyd: Tahta kma sras
kraln bir vey kz kardeinden doan ve ilk doan erkek ocuk
olmas gerekmeyen oula geecekti ve yaz yazmaya devam
edilmeyecekti. Halk bunu kabul edip Cuzco'ya dnd, yeni
krallar Rocca idi; ona nka, yani hkmdar unvann verdiler.
Bu ilk nkaya Manco Capac ismini veren nka tarihileri onu
Cuzco'nun efsanevi kurucusu, drt Ayar kardeten biri olan
Manco Capac' a benzetmilerdi. Montesinos spanyollarn a
da (ve ancak M.S. on birinci yzylda tahta gemi) olan nka
hanedann ncllerinden doru bir biimde ayrmt. nka ha
nedannn spanyollar geldiklerinde lm olan Huayna Capac
ve aralarnda savaan iki olu da dahil olmak zere on drt
kraldan olutuuna ilikin karm o zamandan bu yana tm
bilginlerce kabul edildi.
Montesinos, nka hanedan krall bakente tekrar iade et
mezden nce Cuzco'nun gerekten de terk edilmi olduu sonu
cuna varmt. Cuzco'nun terk edilii srasnda Tampu-Tocco de
nilen gzlerden uzak da snanda yirmi sekiz kraln tahta
ktn yazmtr. Ve bundan nce, bakenti Cuzco olan kadim
bir imparatorluk gerekten de var olmutu. Orada altm iki kral
tahta gemiti; bunlarn krk alts rahip krallar ve on alts ise
Gne Tanrnn Oullan olan yar ilahi hkmdarlard. Ve tm
bunlardan nce, lkeye hkmedenler tanrlarn kendileriydiler.
 Gnein Yerinden Kmldamad Gn 1 75

Montesinos'un La Paz'da Blas Valera el yazmasnn bir kop

yasn bulduuna ve Cizvit rahiplerin bundan bir kopya kart
mak iin ona izin verdiklerine inanlr. Montesinos peder Migu
el Cabello de Balboa'nn yazlarndan da youn biimde yarar
lanmtr; peder Balboa'nn versiyonunda ilk hkmdar Manca
Capac'n Cuzco'ya dorudan Titicaca Glnden deil "Tampo
Toco" ("Pencerelerin Dinlenme Yeri") denilen sakl bir yer ze
rinden gelmi olduuyla ilgilidir. Manca Capac "kz kardei
Mama Occllo'yu orada taciz etti" ve ondan bir olu oldu.
Bunu ulaabildii dier kaynaklarca da dorulayan Monte
sinos bu bilgiyi gerek kabul etmitir. Bylece Peru' da kralln
tarihesine bir altn nesnenin yardmyla Cuzco'yu bulmaya
yollanm olan drt Ayar kardein ve onlarn drt kz kardeinin
yolculuu ile balamt. Ama kayda geirdii bir versiyona g
re, lider olarak seilen ilk erkek kardein insanlar And Dalar
na gtrm olan bir atann adn tayan Pirua Manca idi (Pe
ru ad da ite buradan geliyordu). Seilen yere vardnda bura
da bir ehir kurmaya karar verdiini aklayan da oydu. Buraya
karlar ve kz kardeleri (veya kz kardei olan eleri) eliinde
gelmiti; bunlardan biri ona Manca Capac ad verilen bir oul
dourdu. Cuzco'da Byk Tanr Viracocha'ya Tapnak ina
eden bu ouldu, dolaysyla kadim imparatorluun kurulu za
man ve hanedanlar tarihesinin balangc bu tarihten itibaren
di. Manca Capac Gne'in Olu olarak alkland ve bu adla
anlan on alt hkmdarn ilkiydi. Onun zamannda biri Toprak
Ana ve dieri de ad Ate anlamna gelen, kehanetler syleyen
bir tala temsil edilen bir baka ilah da hrmet grr oldu.
Montesinos o dnemdeki balca ilmin astroloji olduunu
yazmtr, muz aacnn ilenmi yapraklarna ve ta stne ya
z yazma sanat da bilinmekteydi. Beinci Capac "zamann he
saplanmasn yeniledi" ve zamann geii ile atalarnn hkm
darlk srelerini kaydetmeye balad. Byk Dnem adyla bin
yllk, yzyllk ve Kitab Mukaddes' teki jbilelere denk olan el
li yllk dnemler halinde zaman sayma yntemini o balatt.
Bu takvimi ve kronolojiyi kuran, tapna tamamlayan ve bura-
1 76 Kayp Diyarlar

y ad "Parlak Balatc, Sularn Yaratcs" anlamna gelen b

yk tanr Illa Tici Vira Cocla 'ya adayan Inti Capac Yupanqui ad
l Capac't.
On ikinci Capac'n hkmdarl srasnda "tm kyya yer
lemekte olan ok iri endaml adamlarn, devlerin" kyya k
tklarna ve metal ara gereleriyle topran maln yamaladk
larna dair haberler Cuzco'ya ulat. Bir sre sonra devler da
lara gitmeye de balamlar ama neyse ki Byk Tanr'nn gaza
bna uramlar, o da onlar gksel atele yok etmiti.
Tehlikeden kurtulan halk verilen emirleri ve ibadet trenleri
ni unuttu. " yi kanunlar ve adetler" terk edildi ve bunlar Yarat
cnn dikkatinden kamad. Ceza olarak gnei bu lkeden sak
lad; "yirmi saat boyunca afak skmedi." Halk byk bir va
veyla kopard, (yirmi saat sonra) gne tekrar ortaya kana dek
tapnakta dualar edildi, kurbanlar kesildi. Kral bunun ardndan
derhal uyulacak yasalar ve ibadet kurallarn yeniden yrrl
e soktu.
Cuzco tahtndaki krknc Capac, astronomi ve astrolojinin
incelenmesi ve gn tn eitliklerinin belirlenebilmesi amacyla
bir akademi kurdu. Montesinos'un hesaplarna gre bu Ca
pac'n hkmdarlnn beinci yl, Tufan'n meydana gelii ol
duunu varsayd Sfr Noktasndan yirmi be yzyl sonrasy
d. Ayrca Cuzco'da kralln balamasnn iki bininci ylyd; ya
plan kutlamalar srasnda hkmdara Pachacti (Islahat) gibi
yeni bir unvan daha verildi. Onun ardllar da astronomi al
malarn tevik ettiler, bunlardan biri her drt ylda bir fazladan
bir gn ve her drt yz ylda bir fazladan bir yl ekledi.
"Drdnc Gne tamamlandnda" elli sekizinci hkm
dar tahttayd; saym ise "Tufan"dan beri 2.900 yld. Montesi
nos'un hesaplarna gre bu, sa Mesih'in domu olduu yld.
Gnein Oullarnca balatlan ve rahip krallarca srdrlen
ilk Cuzco imparatorluu altm ikinci hkmdarn ynetimi s
rasnda ac bir sonla noktaland. Onun zamannda "harikalar ve
iaretler" meydana geldi. Toprak sonu gelmez depremlerle sal
land, gk yaklaan ykmn iaretileri olan kuyruklu yldzlar-
 Giinein Yerinden Km/danad, Giin 1 77

la doldu. Kabileler ve halklar teye beriye koturmaya, komu

laryla atmaya baladlar. Kylardan, hatta And Dalarnn
te yakasndan igalciler geldi. Bunu byk savalar izledi, bi
rinde kral bir okla vuruldu ve ordusu panie kaplp kat; yal
nzca be yz sava bu savalardan cann kurtarabildi.
Montesinos, "Peru krallk hkmeti ite byle kaybolup yok
edildi ve harfler bilgisi de kayboldu," diye yazmtr.
Geri kalanlar arkalarnda tapnaa baksnlar diye bir avu
rahip brakp Cuzco'yu terk. ettiler. Yanlarna len kraln henz
ocuk yataki olunu da aldlar ve Tampu-Tocco denilen bir da
kuytusuna sndlar. Buras And Dalar kralln kurmak ze
re ilk yar ilahi iftin bir maaradan dar ktklar yerdi. o
cuk byynce ilk Tampu-Tocco hanedannn ilk hkmdar
olarak ilan edildi. Bu hanedan M.S. ikinci ile on birinci yzyllar
arasnda neredeyse bin yl srd.
Bu ok uzun srgn srasnda bilgi azald ve yaz sanat unu
tuldu. Yetmi sekizinci kraln hkmdarl esnasnda Balan
g'tan beri 3.500 yl getiini gsteren dnm noktasnda belir
li bir kii yaz sanatn canlandrmaya balad. te o zaman kral,
harflerin icadyla ilgili olarak rahiplerden bir uyar ald. Mesaj
larnda Cuzco'daki krall sona erdiren her trl felaketin ve
lanetin sebebinin yaz bilgisi olduunu akladlar. Tanrnn di
lei "hi kimsenin harfleri kullanmamas ve bunlar yeniden
canlandrmamas" idi "nk onlarn kullanlmasndan [yine]
byk zarar doabilirdi." Dolaysyla kral "stne yaz yaz
makta kullandklar parmenler ve aa yapraklar olan qilca
/arn alveriini yapan veya her hangi trden olursa olsun harf
leri kullananlarn kanun gerei lmle cezalandrlmasn" em
retti. Bunlarn yerine qipolarn, yani o zamandan beridir krono
lojik amalarla kullanlagelen renkli iplik tellerinin kullanmn
balatt.
Doksannc hkmdarn ynetimi srasnda Sir Noktasn
dan itibaren drdnc binyl tamamland. O sralarda Tampu
Tacco' daki krallk ynetimi zayflam ve etkisizlemiti. Yne
time sadk olan kabileler komularnn basknlarna ve igalleri-
1 78 Kayp Diyarlar

ne ak haldeydiler. Kabile efleri merkezi yetkiye vergi deme

yi kestiler. Adetler yozlat, ktlkler oald. Gne Oullar
nn orijinal kanndan bir prenses olan Mama Ciboca ite bu art
lar altnda frsat deerlendirdi. ok yakkl bulduklar iin
ona hayranlk duyanlarn nka adn verdikleri kk olunun
kaderinin eski bakent Cuzco'da tahta gemek olduunu ilan
etti. Gen adam bir mucize eseri gzden kayboldu ve altn giy
siler iinde geri dnd; Gne Tanrsnn onu ykseklere kar
dn, gizli bilgiyle eittiini ve halkn Cuzco'ya geri gtrme
sini sylediini iddia ediyordu. Gen adamn ad Rocca idi, s
panyollarn ellerinde namussuzca sona eren nka hanedannn
ilk hkmdanyd.

Bu olaylar dzenli bir zaman erevesine yerletirmeye gay

ret eden Montesinos, "Gne" denilen bir dnemin belirli ara
lklarla getiini veya baladn belirtmiti. Bir dnemin (yllar
asndan) ne uzunlukta olduunu dnd belli deildir,
And Dalar efsanelerindeki birka "Gne" in bu halkn gemi
inde olduunu dnyor grnmektedir.
Bilginler bir zamanlar Orta Amerika ve Gney Amerika uy
garlklar arasnda her ne trden olursa olsun temas olmadna
inanmalarna (neyse ki saylar bugn pek azdr) ramen, bu
"Gne" in Aztek ve Mayalarn be Gne fikrinden farkl olma
s pek mmkn grnmyor. Gerekten de tm Eski Dnya uy
garlklar gemi alara, tanrlarn nce yalnz balarna ardn
dan yar tanrlar ve kahramanlarn ve sonra da yalnzca lml
lerin hkm srdkleri devirlere dair hatralar vardr. Kral Lis
teleri denilen Smer metinleri Tufan' dan nce toplam 432.000
yl hkm srm ve peleri sra yar tanrlarn baa getii ila
hi efendilerin silsilesini kayda geirmi ve sonra, artk tarihsel
olarak kabul edilen, verileri dorulanp gerek olduklar grl
m olan tarihler boyunca bunlarn ardndan gelen krallar sra
lamtr. Rahip ve tarihi Manetho tarafndan derlenen Msr
kral listeleri ise Tufan' dan 10.000 yl kadar nce balayan on iki
tanrdan oluan bir hanedann var olduunu ve M. . 3100'ler
 Gnein Yerinden Kmldamad Gn 1 79

civarnda Msr tahtna firavunlar kana dek bu hanedan tanr

lar ve yar tanrlarn izlediini gstermektedir. Yin e, salad
veriler tarihsel kaytlarla karlatrldnda bunlarn doru ol
duklar grlmt.
Montesinos Peru'nun kolektif inanlarnda da byle benzer
ve nkalarn kendi hanedanlarn Beinci a veya Gne oldu
una inandklarna dair baka tarihilerin beyanlarn dorula
yan fikirlerin mevcut olduunu bulmutu. lk a beyaz tenli
ve sakall olan Viracochalarn ayd. kinci a bazlar hi de
iyicil olmayan devlerin ayd; tanrlar ve devler arasnda a
tmalar kmt. Bunu izleyen lkel nsann veya kltrsz in
sanlarn ayd. Drdnc a kahramanlarn, yani yan tanr
olan insanlarn ayd. Ve sonra Beinci a gelmiti; son hal
kas nkalar olan insan krallar soyunun a.
Montesinos ayrca And Dalar kronolojisini, belirli bir Sfr
Noktas (bunun Tufan olmas gerektiini dnyordu) ve ak
as sa'nn doumuyla ilikilendirip Avrupallarn anlayaca
bir ereveye yerletirmiti. Bu iki zaman izgisinin elli sekizin
ci kraln hkmdarlk sresine rastladn, Sfr Noktasndan
iki bin dokuz yz yl sonrasnn " sa Mesih'in ilk yl" olduu
nu yazmt. Peru krallklar Sfr Noktasndan be yz yl son
ra, yani M. . 2400'de balad, diyordu.
Bilginlerin Montesinos'un yazd tarih ve kronoloji ile so
runlar anlalmazlk ya da mulaklk deil, kralln ve ehir
uygarlnn Cuzco' da nkalardan neredeyse 3.500 yl nce ba
lam olduu sonucuna varmasyd. Montesinos ve onun eseri
ne dayanan pek oklar tarafndan toplanan malumata gre bu
uygarln ilim dallar arasnda astronomi, yaz sanat ve d
nemsel dzeltmeleri gerektirecek kadar uzun bir takvim bulun
maktayd. Tm bunlara (ve dahasna) M.. 3800'lerde ortaya
kan Smer uygarl ve M. . 31 00'lerde onu izleyen Msr uy
garl da sahipti. Smer uygarlnn nds Vadisinde olan bir
baka dal M. . 2900'lerde ortaya kmt.
Bu katl geliimin And Dalarnda drdnc bir kez mey
dana gelmi olmas mmkn olamaz myd? Eski ve Yeni Dn-
1 80 Kayp Diyarlar

yalar arasnda hibir temas yok idiyse mmkn deildir. Tm

bilgiyi bahedenler aynydysa, yani Dnyann drt bir yannda
ayn tanrlar mevcut idiyseler mmkndr.
Vardmz sonu kulaa inanlmaz gelse bile kolaylkla ka
ntlanabilir.

Montesinos tarafndan derlenen olaylar ve kronolojinin do

ruluuna ilikin ilk test oktan yaplmtr.
Montesinos'un sunumundaki en nemli zellik bir kadim
uygarln, Cuzco'da hkm sren ama sonunda bakenti terk
etmeye zorlanarak Tampu-Tocco denilen korunakl bir daa s
nan bir krallar soyunun varldr. Hibir hkmdarn baa
gemedii sre bin yl kadar srm ve sonunda asil kandan bir
gen, halk Cuzco'ya geri gtrmek ve nka hanedann kurmak
zere seilmiti.
Tampu-Tocco diye bir yer var myd? Montesinos'un salad
iaret noktalar yardmyla tannabilir bir yer miydi? Bu soru
pek ok kiiyi meraklandrmt. Kayp nka ehirlerini arayan,
Yale niversitesinden Hiram Bingham 1 911 'de bu yeri buldu;
buraya gnmzde Machu Picchu denilmektedir.
Bingham ilk keif seferine ktnda Tampu-Tocco'yu aram
yordu ama yirmi yldan fazla sren gidip gelmeler ve yorucu
kazlar sonunda Machu Picchu'nun gerekten de Eski Uygarl
n kayp ara bakenti olduu sonucuna vard. Bingham'n bu
yere ait hala en kapsaml olan tarifleri Machu Piccl, a Citadel of
tle Incas (Machu Picchu, nkalarn Kalesi) ve Tle Lost City of tle
Incas ( nkalarn Kayp ehri) adl kitaplarnda yer almaktadr.
Machu Picchu'nun efsanevi Tampu-Tocco olduuna inanma
ya yol aan balca neden Pencere ile ilgili ipucudur. Monte
sinos " nka Rocca, soyundan geldii babalarnn ailesinin amb
lemi olan pencereyi ieren bir ta duvarn doduu yere ya
plmas emrini verdi," diye kayt dmt. Felakete urayan
bakent Cuzco' dan kan kraliyet ailesinin gittii yer " Pence
re Sna" anlamna geliyordu.
Bir yerin pencereleriyle tannr hale gelmesi sizi artmasn
 Giinein Yeriden Kmldamad Gii11 181

nk en basitinden en muhteemine dek Cuzco'daki hibir

evin pencereleri yoktu. Bir yerin pencerelerinin says, yani
pencere ile tannr hale gelmesi ancak gerekten var olan byle
bir yapnn zgnlnn, eskiliinin veya kutsallnn bir so
nucu olabilirdi. Efsanelere gre Peru'daki kabilelerin ortaya
k ve kadim uygarln balangcnda rol oynayan, dolaysyla
" [ nka Rocca'nn] soyundan geldii babalarnn ailesinin amble
mi olan" pencereli bir yapnn bulunduu yer olan Tampu
Tocco' da durum buydu.
Bu efsane ve bu efsanevi yer Ayar kardelerin hikayesinde
gemekteydi. Gamboa'l Pedro Sarmiento [Historia General Lla
mada Yndica (Yndica Denilen Genel Tarih)] ve baka erken d
nem tarihiler tarafndan anlatld gibi Titicaca Glnde tanr
Viracocha tarafndan yaratlm olan drt Ayar karde ve onla
rn drt kz kardei Tampu-Tocco'ya varp veya tanr tarafndan
oraya konulup, "Tici-Viracocha'nn emriyle, sz edilen pence
reden dar kp Viracocha'nn onlar efendiler olmak iin ya
rattklarn ilan ettiler."
Erkek kardelerin en by olan Manco Capac yannda bir
ahin suretindeki kutsal amblemi ve ayrca tanrnn ona gele
cekteki bakent, yani Cuzco iin doru yeri bulmas amacyla
verdii altn ubuu tayordu. Drt erkek ve drt kz kardein
yolculuu huzur iinde balamt ama ksa sre sonra kskan
lklar ba verdi. Belirli hazinelerin Tampu-Tocco'daki bir maa
rada braklm olduu bahanesiyle ikinci erkek karde olan
Ayar Cachi onlar almaya yolland. Ancak bu dier erkek
kardein onu, iinde taa dnecei bir maaraya hapsetmek iin
yaptklar bir hileydi.
yleyse bu hikayelere gre Tampu-Tocco ok erken dnem
lere dek gidiyordu; H. B. Alexander Latin American Mythology
(Latin Amerika Mitolojisi) adl eserinde, "Ayarlar mitinin Mega
lit ana ve Titicaca ile balantl kozmogonilere dek dayand
n" yazmtr. Srgnler Cuzco'yu terk ettiklerinde oktan be
ridir var olan bir yere, pencereli bir yapnn ok daha eski za
manlarda meydana gelmi olaylarda rol oynam olduu bir ye-
1 82 Kayp Diyarlar

re gitmilerdi. Machu Picchu'yu ziyaretimize artk bu anlayla

balayabiliriz nk duvarnda gerekten de pencere olan bir
yap baka hibir yerde deil, burada bulunmutur.
Bingham "Machu Picchu veya Byk Picchu, Cuzco'nun ku
zeyinde iki gn sren zorlu bir yolculuktan sonra ulalabilen
San Miguel kprs yaknlarndaki Urubamba nehrinin gm
brdeyen elalerinden bin iki yz metre, deniz seviyesinden ise
bin metre ykseklikte yer alan sivri bir zirvenin Kie dilinde
ki addr" diye yazmtr. "Machu Picchu'nun kuzeybatsnda
muhteem uurumlarla evrili, Huayna Picchu veya Kk
Picchu adnda bir dier gzel zirve bulunur. ki zirve arasnda
ki dar srtta ad gemiin glgelerine karp kaybolmu bir n
ka ehrinin kalntlar vardr... Bunlarn ilk nkalarn doum ye
ri olan Tampu-Tocco ve Vilcabamba Viejo adnda iki kadim yeri
temsil ediyor olmalar mmkndr."
Gnmzde Cuzco'dan Machu Picchu'ya ku uuu yz
yirmi kilometre olan mesafe Bingham'n oraya varmak iin kat
land iki gnlk zorlu bir yolculuu gerektirmiyor. Dalarda
nce trmanan sonra inen, tnellerden ve kprlerden geen ve
Urubamba nehrinin iki yanndaki da yamalarn izleyen bir
tren oraya drt saat iinde varyor. stasyondan yarm saatlik
heyecanl bir otobs yolculuu ile ehre ulalyor. Nefes kesici
manzara tpk Bingham'n anlatt gibi. ki zirve arasndaki yer
etraflar da yamalarna asl ve ekilmeye hazr teraslarla ev
rili, u an hepsi de atsz olan evler, saraylar, tapnaklar otur
mu bir haldedir. Huayna Picchu'nun zirvesi bir gzc gibi ku
zeybatda ykseliyor (ekil 72), onun ardnda ve evresinde gz
alabildiince zirveler art arda uzanyorlar. Urubamba nehri ise
aada ehri11 tneinin evresinden bir at nal eklinde kvrl
yor, kpren sulan ormann zmrt yeillikleri arasnda beyaz
bir izgi iziyor.
nancmzca Cuzco'ya ilkin bir model oluturan ve sonra onu
taklit eden Machu Picchu da on iki yap blm veya grubu
iermekteydi. Kraliyet ve rahiplere ait gruplar batdadr ve ko
nutlara ve ( genelde Bakireler ve kabile hiyerarisi tarafndan
1 84 Kayp Diyarlar

Dou blmleri dan tepesinde mevcut alann her metre

karesini igal edip arazi elverdiince ehrin gney duvarndan
itibaren olabildiince kuzeye ve de dou ynnde ziraat ve me
zarlk teraslarna doru uzanmaktayken, yine duvardan bala
yan batdaki blm gruplar kuzeye doru ancak Kutsal Mey
dann snrna dek uzanmaktayd; sanki grnmeyen bir izgiy
le yanna yaklalmayacak kutsal topra iaretlemi gibidir.
Bu grnmeyen snr izgisinin tesinde ve douda byk
terasl meydana bakan Kutsal Meydan'n kalntlar durmakta
dr. Bingham "bunun iki yannda en byk tapnaklar olduu
iin" kutsal meydan olarak tanmlamtr, bu tapnaklardan biri
u nemli pencereye sahiptir. Bingham'n Pencere Tapna
ve Kutsal Meydanda bunun hemen bitiiindeki Asli Tapnak
diye adlandrd yaplarn inaasnda devasa llerdeki ok
keli ta bloklar kullanlmtr. Kesilme, biimlenme, ilenme
ve har olmadan biraraya getirilme tarzlar bunlar Sacsahu
aman' daki megalit yaplar ve devasa ta bloklarla ayn snfa
sokmaktadr. Cuzco'da grlen ok kelilii de aarlar; bura
daki talardan biri otuz iki aldr.
Pencere Tapna Kutsal Meydann dou kysnda dur
maktadr; tapnan dou duvarnn devasa ta bloklar batsn
daki terasl dzeyin daha da stne ykselmekte (ekil 73) ve

ekil 73
 C "inci Ycridc K11111 /d1111111d Cii 1 85

pencereden bakldnda douyu kesintisiz gren bir manza

ra salamaktadr (ekil 74). ekli ikizkenar yamuk olan pencere
lerin pervazlar duvarn kendisini oluturan devasa talar kesi
lerek oluturulmutur. Sacsahuaman ve Cuzco'daki gibi sert
granit talar bu alarda yumuak hamurmucasna kesilip bi
imlendirilmitir; beyaz granit ta bloklar burada da ok uzak
mesafelerden, inili kl araziden geip nehirleri aarak yk
selen vadilere tanmak zorundayd.
Pencere Tapnann yalnzca duvar vardr, batya ba
kan yz tamamen aktr; burada duran yaklak iki metre
uzunluunda bir ta stuna bakmaktadr (ekil 74). Bingham
bunun bir aty tutmu olabileceini, "baka herhangi bir bina
da bulunmayan bir aygt" olduunu varsaymtr. Fikrimizce
bu stun pencere ile balantl olarak astronomik gzlemler
yapma amacna hizmet ediyordu.
Kuzeyde Kutsal Meydana bakan yap Bingham'n adn ver
dii Asli Tapnaktr, bunun da bazs buuk metreyi bulan
yalnzca duvar vardr. Duvarlar ya devasa ta bloklar st
ne oturmaktadr ya da onlardan yaplmtr; rnein bat duva-

ekil 74
1 88 Kayp Diyarlar

lenmi kare kesme talardan ina edilmitir. Yedi basamakla

klan (ekil 77) y<r yuvarlak duvar ortasnda kesilip biimlen
d irilmi ve oluklarla iaretlenmi bir tan bulunduu kendi
ku tsal odacn oluturur. Bingham bu kayann ve yaknnd aki
rme ta d uvarlarn dnem dnem yangnlara maruz kaldna
dair kantlar bulmu ve bu kayann ve odacn kayaya hrmet
gstermeyle balantl kurban trenleri ve baka ayinler iin
kullanlm olduu sonucuna varmt.
[ inde zel bir yap bulunan bu ku tsal kaya akla Kuds' teki
Mescid-i Aksa' nn tam kalbindeki kutsal kayay ve de Mek-

ekil 77
190 Kayp Diyarlar

Bu soru bizi, ilerinden biri Pencere Snanda bir ma

arada hapsedilen Ayar kardeler efsanesine geri gtrr.
Pencere Tapna u efsanelerde geen ise ve maara da yley
se, bu durumda efsaneler bu yeri dorulamakta ve bu alan da
efsanevi Tampu-Tocco olarak dorulanmaktadr.
spanyol fatihlerden biri olan tarihi Sarmiento History of the
Incas ( nkalarn Tarihi) adl eserinde "eski eyler hakknda me
raklanan ve adn daim klmak isteyen" dokuzuncu nkann
(M.S. 1 340 civar) "ahsen Tampu-Tocco dana gittii ... Orada
Manca Capac ve erkek kardelerinin Cuzco'ya ilk ama ilk kez
yrdklerinde geldikleri yer olduuna kesin gzle baklan
maaraya girdii .. . Dikkatle buray inceledikten sonra trenler
ve ayinler dzenleyip oraya hrmet gsterdii ve Capac Toc
co'nun penceresine altn kaplar koydurtup o gnden itibaren
bu mekana herkesin sayg gstermesi emrini vererek buray
adaklar ve kehanetler iin kutsal bir dua yeri yapt . .. Bunlar
yaptktan sonra Cuzco'ya geri dnd"ne dair yrede anlat
lan bir hikayeyi kayda gemitir.
Bu hikayeye konu olan dokuzuncu nkaya Titu Manca Capac
denirdi, ona ayrca Pachacutec ("lslahatc") unvan verilmiti
nk o Tampu-Tocco' dan dnnden sonra takvimi slah et
miti. te, Pencere ve Intihuatana gibi Kutsal Kaya ve Torre
on da Montesinos tarafndan biraraya getirilen tarih ve kronolo
jinin en nemli noktalar olan Tampu-Tocco'nun, Ayar kardeler
masalnn, kadim uygarlk srasnda nka ncesi hkmdarlk
larn, astronomi ve takvim bilgisinin varln dorulamaktadr.

Montesino'nun verilerinin dorulan kadim uygarlk dne

minde yaznn varlna ilikin iddiasnda hakl olmas duru
munda daha da glenebilir. "nka imparatorlarndan nce ge
len ada Peru' da .. . yapraklar, deriler, bezler ve talar stnde
yaz var olmutu," diyen Cieza de Leon'un da ayn grte ol
duunu gryoruz.
Bu topraklardaki yerlilerin ok eski alarda bir veya birden
ok yaz biimine sahip olmu olduklarna inanan pek ok G-
 Gnein Yerinden Kmldamad Gn 191

ney Amerikal bilgin de artk bu ilk tarihilere katlmaktalar.

Bu topraklarda bulunan petrogliflerin ("ta yazlar") eitli
derecelerde resim yazs veya glif yazs sergiledii bulgularn
aktaran pek ok inceleme mevcuttur. rnein, Rafael Larco
Hoyle [La Escritura Peruana Pre-Incana ( nka ncesi Peru
Yaztlar)] eitli izimlerin de yardmyla, Paracas'a dek uzanan
ky halklarnn Mayalarnkine benzeyen glif yazsna sahip ol
duklarn dndrtmektedir. Tiahuanacu'nun nc kaifi Art
hur Posnansky oradaki antlar zerindeki oymalarn fonetik ya
zdan bir nceki aama olan resim veya fikir ifade eden iaret
lerden oluan yaz olduklarn gsteren ciltler dolusu alma
yapmtr. Ve imdilerde Lima Mzesinde sergilenen ok nl
bir buluntu olan Calango Ta fonetik (ekil 79), belki de alfabe
tik yaz ile resim yazsnn bir birleimini dndrtmektedir.
Gney Amerika'nn ilk kaiflerinin en byklerinden biri
olan Alexander de Humboldt 1 824 tarihli eseri Ves des Cordille
res et Monuments des Peples Indigenes de l'Amerique' de (Ameri
kan Yerlilerinin Antlarndan Grntler) bu konuyu ele alm
tr. Humboldt, "Son zamanlarda Perulularn Quippus'un yan
sra bir iaret yazsna sahip olmu olduklarndan phe edil
mektedir. Valencia'da 1 6 1 0'da yaynlanan L'Origin de los Indios

ekil 79
192 Kayp Diyarlar

del Nuevo Mndo (Yeni Dnya Kzlderililerinin Kkeni) adl ese

rin 9 1 . sayfas bu konuda hibir pheye yer brakmaz," diye
yazmtr. Peder Garcia da Meksika hiyerogliflerinden sz ettik
ten sonra, "Fethin balangcnda Peru yerlileri On Emri ve onla
ra kar ilenen ihlalleri sralayan resim yazlarn yazdklarn
kendileri itiraf etmilerdir," diye ekler. Perulularn bir resim ya
zsna sahip ama sembollerinin Meksika hiyerogliflerinden da
ha kaba olduklar ve genelde halkn Qippulardm yararlandk
lar sonucuna varmak mmkndr.
Ayrca Humboldt Lima'dayken, Narcisse Gilbar adl bir mis
yonerin Lima'nn kuzeyindeki Ucayale nehrinde yaayan Panos
Kzlderilileri arasnda Meksika' daki Az tekler tarafndan kulla
nlm olanlara benzeyen, katlanm yapraklardan yaplma bir
kitap bulduunu ama Lima'daki hi kimsenin bunu okuyama
dn duymu olduunu aktarmaktadr. "Kzlderililerin mis
yonere bu kitabn kadim savalar ve yolculuklar kaydetttiini
anlattklar sylenir."
Ribero ve von Tschudi 1 855'te yazdklar kitaplarnda eitli
baka keiflerden sz ederler ve bunlarn aslnda Peru'daki Qu
ipolarn yan sra bir dier yaz yntemi olduu sonucuna varr
lar. Kendi yolculuklarn ayrca kaleme alan von Tschundi [Re
ise drd Siidamerikn (Gney Amerika Seyahatleri)] stnde hi
yeroglif iaretleri olan bir deri parmene ait bir fotoraf kendi
sine gsterildiinde yaad heyecan tarif etmektedir. Gerek
parmenin Bolivya' da, La Paz mzesinde olduunu renmi
ve stndeki yaznn bir kopyasn kartmtr (ekil 80a). "Bu
semboller stmde en byk artc etkiyi yapt," bu yaznn
oluturduu "labirenti" zmek iin "bu deri parasnn nn
de saatlerce oturdum" demektedir. Yaznn soldan baladna
ve sonra ikinci satrda sadan balayarak devam edip nc
satrda tekrar soldan baladna ve bu ylankavi tarzda devam
ettii sonucuna varmt. von Tschundi ayrca yaznn Gne' e
tapld bir zamanda yazld sonucuna da varmt ama tm
anlayabildii bu kadard.
von Tschundi bu yaznn kkenini Titicaca Gl kylarna
 Cii11ci11 Ycri11dc11 K11111/da11 1ad,1 C"i 1 93

ekil 80

dek srebild i . Gln yaknlarnd aki Copacabana kyndeki

misyoner kilisesinin papaz byle bir yaznn blgede bilind ii
ni dorulam ama bunu Fetih-sonras bir dneme balamt.
Bu aklama hi de tatmin edici deild ir, Kzlderililerin kendi
yazlar olmam olsayd eer, kendilerini ifade etmek zere s
panyollarn Latin alfabesini benimsemi olurlard. Bu hiyeroglif
yaz Fetihten sonra gelimi olsa bile Jorge Cornejo Bouroncle
[La ldo/atria en el antigo Peru (Kadim Peru'da Putperestlik)]
"bunun kkeni ok daha eskilerde olmalyd," d iye yazmtr.
Arthur Posansky [Gia genemi 11/stmda de Tialanarn (Re
simli Genel Tiahuanacu Rehberi)] Titicaca Glndeki kutsal
1 94 Kayp Diyarlar

adalardaki kayalar stnde bu yazyla yazlm ek yaztlar bul

mutur. Bunun, Paskalya Adasnda bulunan (ekil 80b) bilme
cemsi yaztlarla ayn trden olduuna iaret eder; bilginler artk
genelde bu fikre katlmaktadrlar. Ama Paskalya Adas yazs
nn, nds Vadisi ve de Hittitlerin yazlarn ieren Hint-Avrupa
dili ailesine ait olduu artk bilinmektedir. Bunlarn (Titicaca
Gl yaztlar da dahil) hepsindeki ortak zellik "tarla srmek
gibi" olan sistemidir: lk satrdaki yaz soldan balar ve sada
biter, ikinci sa trda sada balar ve solda biter, sonra nc sa
tr soldan balar ve bylece gider.
Hittitlerinkini (ekil 80c) taklit eden bir yaznn Titicaca G
lne nasl ulam olabilecei sorusuna hi girmeyelim; kadim
Peru' da bir veya birden ok yaz biiminin varl dorulanm
grnyor. Montestinos tarafndan salanan bilgiler bu defa da
doruland.

Tm bunlara ramen bu kanlmaz karm kabul etmek

okuyuculara hala zor geliyorsa M. . 2400 civarnda And Dala
rnda Eski Dnya' dakileri andran bir uygarln var olmu ol
duuna ilikin ek kantlar olduunu syleyelim.
Geerli bir kant olduu bilginlerce tamamen gz ard edilen
ey And Dalar efsanlerinde uzun zaman nce korkutucu bir
karanln yaanm olduuna dair srekli tekrarlanan ifadeler
dir. Bunun Meksika efsanelerinin gnein domas gerekirken
ortaya kmamas ile ilgili olarak Teotihuacan ve onun piramit
leri hikayesinde anlattklar ayn karanlk olup olmadn hi
kimse merak etmemitir. nk gnein domad ve gecenin
sonunun bir trl gelmedii byle bir olay yaanmsa bunun
Amerika ktasnn her yanndan gzlenmi olmas gerekirdi.
Meksika'nn ve And Dalarnn kolektif hatralar bu nokta
da birbirlerini doruluyor ve ayn olaya ahitlik ederek birbirle
rinin doruluunu destekliyor grnyorlar.
Ama bu bile yeterince ikna edici deilse, kant olmas iin Ki
tab Mukaddes'i ve ahit olarak da Yeu'yu aracaz.
Montesinos ve dier tarihilere gre II. Titu Yupanqui Pacha-
 Gnein Yerinden Kmldamad Gii11 195

cuti'nin, yani Kadim mparatorluk dneminin on beinci kral

nn hakimiyeti srasnda dnyann en sra d olay meydana
gelmiti. Bu kraln tahta knn nc ylyd ve "iyi adetler
unutulmu, insanlar her trden ahlakszla gmlmt" ki
"yirmi saat boyunca afak skmedi." Baka bir deyile gece nor
malde sona erdii saatte sona ermedi ve gn doumu yirmi sa
at kadar gecikti. Halk avaz avaz barp gnahlarn itiraf ettik
ten, kurban kesip dualar ettikten sonradr ki gne nihayet do
du.
Bu bir gne tutulmas olamazd; sz konusu olan bir gl
geyle rtlen gne deildi. Hem hibir tutulma bu kadar uzun
srmez ve Perulular byle dnemsel olaylardan haberdardlar.
Hikaye gnein gzden kaybolduunu anlatmamaktadr, gne
in yirmi saat boyunca domadn sylemektedir: "afak sk
memitir."
Sanki Gne, her nerede saklanyorduysa, aniden yerinden
kprdamaz olmutu.
A11d Dalar halklarnn hatralar doruysa, baka bir yerde, yani
dnyann dier yannda G N de bu kadar uzun srm, bitmesi ge
rektii zaman bitmeyip yirmi saat kadar uzam olmaldr.
nanlmaz ama byle bir olay kaytlara geirilmitir, daha da
iyisi Kitab Mukaddes'te kaydedilmitir. Yeu'nun nderliin
deki srailoullar Erden nehrini geip Vaat Edilen lkeye gir
miler ve Eriha ve Ai'nin glendirilmi ehirlerini baaryla ele
geirmilerdi. Ancak o srada Amor krallar srailoullarna top
luca kar koyabilmek zere aralarnda birlik oldular. Givon
ehri yaknndaki Ayalan vadisinde byk bir sava balad.
Olay, srailoullarnn Kenan glerini kovalad bir gece sald
rsyla balad. Gne doduunda Kenan gleri Beythoron
yaknlarnda toplanrlarken Rab "gkten iri iri dolu yadrd ...
yaan dolunun altnda can verenler srailoullarnn klla l
drdklerinden daha okh."

Rab'bin Amorlular
srailoullar karsnda bozguna uratt gn
1 96 Kayp Diyarlar

Yeu halkn nnde

Rab'be yle seslendi:
"Dur, ey gne Givon zerinde
Ve ay sen de Ayalan vadisinde."

Halk dmanlarndan cn alncaya dek

Gne durdu, ay da yerinde kald.
Bu olay Yaar Kitabnda da yazldr.
Gne yaklak bir gn boyunca
Gn ortasnda durdu,
Batmakta gecikti.

Bilginler kimbilir ka nesildir Yeu Kitabnn 1 O. blmnde

ki bu hikayeye bir anlam vermeye uramlardr. Bazlar bunu
yalnzca kurgu, bazlar bir mitin yanklar olarak grrlerken
dierleri bunu bir gne tutulmasnn sra d biimde uzama
syla aklamaya almlardr. Ama bu kadar uzun tutulmalar
hi bilinmemektedir, ayrca hikaye gnein gzden kaybolma
sndan sz etmemektedir. Tam tersine gne grnmeye, yak
lak "bir gn boyunca" gkte asl kalmaya devam etmi gr
nyor; yirmi saat kadar diyelim mi?
Ei benzerinin olmad Kitab Mukaddes'ce de ("Ne bun
dan nce ne de sonra .. . o gnk gibi bir gn olmamtr.") kabul
edilen ve And Dalarna gre Dnya'nn dier yannda meyda
na gelen bu olay And Dalarnda meydana gelenin tam tersi bir
fenomeni tarif etmektedir. Kenan diyarnda gne yirmi saat ka
dar batmad, And Dalarnda gne yirmi saat kadar domad.
yleyse bu iki hikaye aym olayrn tarifi deil midir? Oiiya' mn iki
farkl yanndan gelen b iki hikaye olaym gerekliini kesinletirmiyor
m ?
Ortaya kann ne olduu hala bir bilmecedir. Kitab Mukad
des' teki tek ipucu gkten yaan byk dolulardr. Biz bu hika
yelerin gnein (ve ayn) kprdamadan kalmasndan deil de
Yeryznn kendi ekseni etrafndaki dnnde meydana ge
len bir bozulmadan kaynaklandn bildiimize gre en olas
 Gnein Yerinden Kmldamad Gii 197

aklama yeryzne fazlasyla yaklaan bir kuyruklu yldzn

bu srada paralara ayrlmas olabilir. Baz kuyruklu yldzlar
Dnya'nn ve baka gezegenlerin yrngelerinin aksi istikame
tinde saat ynnde yol aldklar iin bylesi kinetik bir kuvve
tin Yeryz'nn kendi etrafnda dnne geici olarak ters
kp onu yavalatt dnlebilir.
Olayn kesin sebebi her ne olursa olsun bizim burada ilgilen
diimiz yan zamanlamasdr. Msr' dan k iin genelde ka
bul edilen tarih M. . on nc yzyldr (M. . 1230 civar) ve
bunun iki yz yl kadar daha erken bir tarihte olduunu savu
nan bilginler aznlkta kalmlardr. Yine de daha nceki kitab
mzda (bkz. Tanrlar ve nsanlarn Savalar*) M. . 1433 tarihinin
olaya ve de bran atalarnn kutsal kitaba giren hikayelerine, ay
rca Mezopotamya ve Msrn bilinen ada olaylarna ve kro
nolojilerine tam olarak uyaca sonucuna varmtk. Sonular
mz 1 985 ylnda yaymlamamzdan sonra iki saygn Kitab Mu
kaddes bilgini ve arkeolog olan John J. Bimson ve David Li
vingston ok ayrntl bir almadan sonra [Biblical Archeology
Review (Kutsal Kitap Arkeolojisi Blteni), Eyll/Ekim 1 987] M
sr' dan kn M. . 1 460 civarnda meydana geldii sonucuna
varmlardr. Onlarn kendi arkeolojik bulgularndan ve kadim
Yakn Dou'daki Bronz a bulgularnn analzilerinden ayr
olarak uyguladklar kutsal kitap verileri ve hesaplamalar bi
zim iki yl nce kullanm olduumuz srele neredeyse eti.
(Biz ayrca Msrdan k M. . 1 460'dan ok M. . 1433'e ta
rihlendirerek kutsal kitap tarihlendirmesindeki iki hatt niin
uzlatrm olduumuzu da aklamtk.)
srailoullar Sina lnde krk yl dolatklarndan dolaydr
ki Kenan diyarna girileri M. . 1 393'te meydana gelmiti; Yeu
tarafndan gzlemlenen olay ise bundan ok sonra meydana
geldi.
imdi sorulacak soru udur: Tam tersi olan olay, yani uzayan
gece And Dalarnda tam ayn tarihte mi meydana geldi?
Ney;,>:k ki Montinos'un yazlar modern bilginlere ulat-
. ...
Ruh ve Madde Yaynlar, 2005.
198 Kayp Diyarlar

haliyle her bir hkmdarn tahtta kald srelerle ilgili veri

ler bakmndan baz boluklar iermektedir, dolaysyla soru
nun cevabn biraz dolanarak bulacaz. Montesinos'un olayn
II. Titu Yupanqui Pachacuti'nin hkmdarlnn nc yln
da meydana geldiini bildirmitir. Onun zamann kesin olarak
saptamak zere her iki utan balayarak hesaplama yapacaz.
Bize Sfr Noktasndan souraki ilk 1 .000 yln drdnc hkm
darn, yani M. . 1900' de tamamland ve otuz ikinci kraln S
fr Noktasndan 2.070 yl sonra M. . 830'da tahta kt sylen
miti.
On beinci kral ne zaman hkm srmtr? Elimizdeki ve
riler drdnc ile on beinci hkmdar arasndaki dokuz kra
ln, 11. Titu Yupanqui Pachacuti'y M . . 1 400'ler civarna yerle
tirerek toplam 500 yl hkm srdklerini dndrtmektedir.
Otuz ikinci hkmdardan (M. . 830) geriye doru sayacak
olursak aradaki yllarn 564 olduu ortaya kar ve bize il. Titu
Yupanqui Pachacuti iin M. . 1 394 tarihini verir.
yle ya da byle, And Dalarnda yaanan olaya dair Kitab
Mukaddes'te verilen tarihle ve Teotihuacan'daki olayn tarihi ile
denk den bir tarihe ulayoruz.
Sarsc sonu ise ok aktr:
KENAN'DA G NE N YER NDEN KIPIRDAMADIGI
G N AMER KA KITASINDA GECEN N B TMED G G ND .
Bu ekilde dorulanan olay And Dalar halklarnn tanrla
rn nsanoluna Titicaca Glnde bir altn asa bahetmesiyle
balayan Kadim mparatorlua dair anlarnn doruluunun
reddedilmez kantn oluturmaktadr.
 - 8 -

GGN USULLE R

Gkler Tanr'nn grkemini aklamakta,

Gkkube ellerinin eserini duyurmakta.
Gn gne sz syler,
Gece geceye bilgi verir.
Ne sz geer orada, ne de konuma,
Sesleri d uyulmaz.
Ama sesleri yeryznde dolar,
Szleri dnyann drt bucana ular.
Gne iin gklerde adr kurdu Tanr.

Kitab Mukaddes'i Mezmurlar blmn yazan kii 19. bab

ta gn harikalarn, Yeryz ekseni etrafnda dnerken (mez
murda "yeryznde dolaan sesler") ve her eyin merkezinde
(adrna oturan bir hkmdar gibi) duran Gnein evresinde
dolanrken birbirini izleyen gn ve gecenin mucizlerini ite by
le tarif etmektedir. "Gn senindir, gece de senin; Ay ve gnei
sen yerletirdin . .. Yaz da k da yaratan sensin." (74: 16-17)
nsanolu uygarla kavutuundan bu yana astronom ra
hipler binlerce yldr Smer ve Babil'in ziguratlarndan, Msrn
tapnaklarndan, Stonehenge'in ta emberinden veya Chichen
Itza'nn Salyangozundan bakp Yeryzndeki insanlara gkten
gelecek olan rehberlii aramlardr. Yldzlarn ve gezegenlerin

1 99
200 Kayp Diyarlar

karmak gksel hareketleri gzlemlendi, hesapland, kaydedil

di ve bunun yaplabilmesi iin ziguratlar, tapnaklar ve gzlem
evleri tam kesinlikle gksel ynelimlerle hizalandlar, gn tn
eitlikleri veya gndnmlerinde Gnein veya baka bir yld
zn nn bir huzme olarak ieri girmesine izin verecek delik
ler, menfezler veya yapsal zelliklerle donatldlar.
nsanolu niin bu kadar zahmete girmiti? Neyi grmek,
neyi belirlemek istiyordu?
Kadim zamanlarda yaayan insanlarn astronomiyle ilgili a
balarn iftilie dayal toplumlarn ne zaman ekip ne zaman
bieceklerini kendilerine syleyecek bir takvime duyduklar ih
tiyaca atfetmek bilginler arasnda adettendir. Bu aklama gere
inden uzun bir zamandr kanksand. Yl be yl topra sren
bir ifti mevsimlerin deimesini ve yamurlarn geliini bir
astronomdan daha iyi bilir ve iftlik hayvanlar da davranla
ryla ona pek ok ey anlatrlar. Gerek u ki, her ne zaman dn
yann uzak ksmlarnda ziraatle geinen ilkel bir toplum bulun
sa, bunlarn nesillerden beridir astronomlar veya kesin bir tak
vim olmadan da yaayp karnlarn doyurduklar grlmtr.
Takvimin ok eski alarda ziraate dayal bir toplum tarafndan
deil bir ehir toplumu tarafndan icat edildii de kesinlemi
bir olgudur.
nsan onsuz yaayamayacak idiyse basit bir gne saati de
yeterli gnlk ve mevsimsel bilgiyi salayabilirdi. Halbuki ka
dim insanlar g inceleyip tapnaklarn yldzlara ve gezegen
lere gre hizalam, takvimini ve bayramlarn stnde durdu
u toprankilere deil gn usullerine balamt. Niin?
nk takvimin icad iftilik amal deil, dinsel amalyd. n
sanoluna faydal olsun diye deil tanrlara hrmet olsun diye
icat edilmiti. Ve oluan ilk dine ve bize takvimi salayan insan
lara gre bu tanrlar gkten gelmilerdi.
Gksel fenomenlerin harikalarn gzlemlemenin topran
srlmesi veya davarlarn gdlmesiyle hibir ilgisinin olmad
n anlamak iin Mezmur yazarnn szlerini bir daha, bir daha
okumak gerek; bu tamamyla Her eyin Efendisi' ne hrmet gs-
 201

termekle ilgiliydi. Ve anlamak iin en iyisi Smer'e dek uzan

maktan baka bir yol yok nk astronomi, takvim ve Yer ile
Gk' balanglar bakmndan balayan bir din yaklak 6.000
yl nce orada mevcuttu. Smerlerin iddiasna gre bu onlara
kendi gezegenlerinden, yani Nibiru'dan Yeryzne inen Anun
nakiler ("Gkten Yere Gelenler") tarafndan verilen bir bilgiydi.
Smerler Nibiru'nun Gne Sisteminin on ikinci yesi olduu
nu, gk bandnn bu yzden on iki eve, yln bu yzden on iki
aya blnm olduunu anlatmlard. Yeryz (dardan ie
riye saynca) yedinci gezegendi; dolaysyla on iki kutsal gksel
say ve yedi ise kutsal arz saysyd.
Smerler saysz kil tablet zerine Anunnakilerin Tufan' dan
ok uzun zaman nce Yeryzne gelmi olduklarn yazmlar
d. 1 2 . Gezegen adl kitabmzda bunun Tufan' dan 432.000 yl n
ce meydana geldiini belirledik: Bu sre Nibiru'nun, 3.600 Dn
ya ylna denk ama Anunnakilere gre bir yl olan 120 ylna
denk gelmektedir. Gezegenlerinin Jpiter ve Mars arasndan ge
erken Gne'e (ve Dnya'ya) her yaknlamasnda Anunnaki
ler Nibiru ile Yeryz arasnda gidip geldiler. Smerler g
her ne iin gzlemlemeye baladysalar bunun ne zaman tohum
ekeceklerini bilmekle deil gksel Efendi'nin dnn grmek
ve kutlamakla ilgisi olduuna hibir phe yoktur.
Bizce nsanolu bu yzden bir astronom olmutur. Zaman
geip Nibiru artk gzlenmez olduunda nsanolu ite bu yz
den grlebilen fenomenlerde iaretler ve kehanetler aram ve
astronomi astrolojiyi dourmutu. Ve Smer'de balam olan
astronomik ynelim ve hizalanlar, gksel blnmeler And
Dalarnda da bulunabilse kar klamayacak bir balant ka
ntlanm olurdu.
Smer metinlerine gre M. . drdnc binyl gibi erken bir
zamanda Nibiru'nun hkmdar Anu ve ei Antu Yeryzn
ziyaret etmilerdi. Daha sonralar Uruk (Kitab Mukaddes'te
Erek d iye geer) olarak bilinecek olan yerde onlarn onuruna ta
pnak kulesi olan yepyeni bir kutsal semt ina edildi. Kil tablet
lerde korunmu olan bir metin onlarn orada geirdii geceyi
202 Kayp Diyarlar

anla tr. Akam gksel bir iaret, yani Jpiter, Vens, Merkr, Sa
trn, Mars ve Ay'n grnr olmasyla birlikte ellerin ayin
amal ykanmasnn ardndan tren yemei balamt. Yeme
in ilk ksm servis edildikten sonra bir ara verildi. Bir grup ra
hip Kakkab Anu Etell amame ("Anu'nun Gezegeni Gkte Yk
selir") ilahisini sylemeye balarken bir astronom rahip "tapna
n kulesinin en st basamanda" Anu'nun Gezegeninin, Nibi
ru'nun grnr olmasn izlemitir. Gezegen gzlendii anda
rahipler hep bir azdan "Giderek Parlayana, Efendi Anu'nun
Cennetsi Gezegenine" ve "Yaratcnn Sureti Dodu" ilahilerini
sylemeye baladlar. Bu an iaretlemek ve komu kasabalara
haberi iletmek zere bir enlik atei yakld. Gece sona ermeden
nce tm lke enlik ateleriyle l ld ve sabah olduunda
kran dualar okunmutu.
Smer' deki tapnaklar ina etmek iin gereken byk astro
nomi bilgisi ve bu konuda gsterilen zen Smer kral Gu
dea'nn (M. . 2200 civar) yaztlarndan da bellidir. lk nce bir
"ilahi ku"un yannda ayakta duran "gk gibi parlayan bir
adam" ona grnmt. Gudea "bandaki taca baklrsa bir
tanr olduu ak" olan bu varln tanr Ningirsu olduunun
anlaldn yazmtr. Yannda "gkte en sevdii yldzn table
tini tutan" bir tanra vard. Tanra dier elinde "en sevdii ge
zegeni" krala iaret etmek iin kulland "kutsal yaz kalemi"ni
tutuyordu. nc ve insana benzeyen bir tanrnn da ellerinde
stne bir tapmak plannn izilmi olduu deerli tatan yapl
ma bir tablet vard. Gudea'nn heykelleriden biri onu dizlerinin
stnde bu tabletle oturmu halde betimlemektedir. lahi izim
aka grlmektedir; izim tapnan zemin kat plann ve ye
di basaman ykseldike biri dierinden daha ksa olan kk
lekli bir modelini vermektedir. Ve metinde aka belirtildii
zere bu bir Gne tapna deil Yldz + Gezegen Tapnadr.
Smerler tarafndan sergilenen gelimi astronomi bilgisi ta
pnak inaatyla snrl deildi. Daha nceki kitaplarmzda orta
ya koyduumuz ve artk genelde kabul edildii gibi gk cisim
lerine ait modern astronominin tm kavramlar ve ilkelerinin
 Giin Usulleri 203

planland yer Sme'di. Listeyi bir dairenin 360 dereceye b

lnmesiyle; baucu, ufuk ve dier astronomi kavramlarnn ve
terimlerinin icadyla balayp yldzlarn takmyldzlar halinde
gruplanmas, adlandrlmasyla; zodyak ve on iki evinin resim
lerle tanmlanmas ve de her yetmi iki ylda bir Yeryznn
gne evresindeki turunda grlen yaklak bir derecelik geri
leme olan Presesyon fenomeninin kabulyle bitirebiliriz.
Tanrlarn Gezegeni Nibiru 3.600 dnya ylna eit yrnge
sinde yol alrken grnp gzden kaybolduunda Yeryznde
ki nsanolu zamann geiini ancak arzn Gne evresindeki
dn bakmndan hesaplayabiliyordu. Gn ve gece fenomen
lerinden sonra saptamas en kolay olan mevsimlerdir. En basit
ve bol bulunan ta emberlerin kesinletirdii gibi Yeryz/G
ne ilikisinde drt noktay tarif eden iaretleri belirlemek ok
kolaydr: k ilkbahara dnerken Gnein gkte giderek daha
ok ykseliyor ve daha uzun sre kalyor grnmesi, gn ve ge
cenin eit grnd bir nokta, ardndan gnler ksalr ve scak
lklar derken Gnein giderek uzaklamas. Souk ve karan
lk arttka Gne tamamen gzden kaybolabilir, duraksar, du
rur ve geri gelmeye balar ve tm devre tekrarlanr; yeni bir yl
balamtr. Yeryz /Gne devresindeki drt olay bylece be
lirlenir: Gnein kuzey ve gneyde en u konuma ula t yaz
ve k gn dnmleri ("gne durmalar") ve gn ve gecenin
eit olduu bahar ve gz gn tn eitlikleri.
Aslnda Gne etrafnda dnen Yeryz iken -Smerler bu
nu biliyorlar ve tarif ediyorlard- Gnein Dnyaya gre bu ba
riz hareketini belirlemek iin Yeryzndeki gzlemciye gkte
bir bavuru noktas salamak gerekir. Bu da semay, yani Yery
znn Gne etrafnda dolanarak oluturduu byk emberi
on iki paraya, burlar kuann her biri kendi ayrt edilebilir
yldzlarna (takmyldzlar) sahip olan on iki evine ayrarak
salanabilirdi. Bir nokta, rnein bahar gn tn eitlii seildi
ve tam o anda Gnein grld zodyak burcu yeni yln ilk
aynn ilk gn olarak ilan edildi. Eski kaytlara dair tm ince
lemelere gre bu Boa burcunda veya Boa andayd.
204 Kayp Diyarlar

Ama derken tm bu dzenlemeyi bozan Presesyon ortaya

kt. Yeryznn ekseni onun Gne evresindeki yrnge
dzlemine gre eiktir (gnmzde 23,5 derece) ve bir top gibi
dner; ekseni deien bir gksel noktaya bakarak tamamlanma
s 25.920 yl alan byk hayali bir daire oluturur. Bunun anla
m seilen "sabit nokta"nm her yetmi iki ylda bir derece dei
mesi ve her bir burtan dierine deiiminin her 2.1 60 ylda bir
tamamlanmas, demektir. Smer' de takvimin balangcndan iki
bin yl kadar sonra takvimde bir yenilenme yapmak ve sabit
noktay Ko Burcu olarak semek kanlmaz oldu. Astrologlar
mz horoskoplarn hala Ko Burcunun ilk noktasn baz alarak
hazrlarlar ama astronomlarmz yaklak iki bin yldr Balk a
nda bulunmu (ve Kova ama girmek zere) olduumuzu
bilmektedirler.
Byk gk bandn gne sisteminin on iki yesini ve buna
denk gelen on iki "Olimpos" tanrsn onurlandrmak amacyla
on iki paraya ayrmak gne yln Ay' m dnemsellii ile yakn
balantya sokmutur. Ama aysal ay, gne yln tam on iki kez
dolduramad iindir ki on iki aysal ay gne yl ile hizala
mak amacyla arada bir ek gnler eklemek zere karmak ek
gn yntemleri icat edilmitir.
M. . ikinci bin ylda Babil dnemine gelindiinde tapnakla
rn l hizalanmas art oldu: yeni bur (Ko), buna denk gelen
drt gne noktasna (Babil'de en nemli olan ilk bahar gn
tn eitliiydi) ve aysal dneme gre. Kalntlar bugn bile ha
la iyi durumda olan ve ulusal tanr Marduk'un onuruna adan
m olan Babil'deki ba tapnak tm bu astronomi ilkelerini r
neklemektedir. Ayrca tapnan on iki kaps ve yedi basama
n mimari adan tarif eden metinler bulunmu, tapnan geli
mi bir gne, ay, gezegen ve yldz gzlem evi (ekil 81) olarak
nasl i grdn bilginlerin anlamalarn salamtr.
Arkeoloji ile birleen astronominin antlarn tarihlendirilme
sine, tarihsel olaylarn aklanmasna ve dinsel inanlarn gksel
kkeninin tannmasna yardmc olabilecei olgusu ancak son
yllarda kabul grmeye balad. Bu farkndaln arkeoastrono-
 Gii Usulleri 205

ekil 81

mi denilen bir disiplin dzeyine gelii neredeyse bir asr sr

mtr nk 1 894'te Sir Narman Lockyer [ The Daun of Astro
nomy (Astronominin afa)] her zaman ve en eski trbelerden
en byk katedrallere kadar neredeyse her yerde tapnaklarn
astronomi amal ynlendirilmi olduunu ikna edici biimde
gstermiti. Bu fikrin Lockyer'in aklna u nedenlerle gelmi ol
mas nemlidir: "Dikkate deer bir ey: Babil'de eylerin ba
langcndan beri Ta nr iin kullanlan iaret bir yldzd", benzer
ekilde Msrda "hiyeroglif metinlerde, yldz oul 'tanr
lar temsil ederdi." Lockyer ayrca Hint panteonunda en ok
sayg gren tapnak tanrlarnn ndra ("Gnein Getirdii
Gn") ve Uas ( "afak"), yani Gnein douuyla ilgili tanrlar
olduklarn da kaydetmitir.
Kadim tapnaklarn hala ayakta olduu ve mimarileri ile yn
lendirmelerinin ayrntsyla incelenebildii Msr' a odaklanan
Lockyer, ilk alardaki tapnaklarn ya Gne Tapnaklar ya da
Ay Tapnaklar olduklarna dikkati ekmitir. Gne Tapnaklar
ekseni ve tren veya takvimle ilikili ilevleri onlar ya gn d
nmleri veya gn tn eitlikleriyle ayn hizaya getirmekteydi.
Ay Tapnaklar ise drt Gne noktasnn herhangi biriyle ba
lantl olmayp belirli bir gnde ufkun belirli bir noktasnda be
lirli bir yldzn ortaya kn gzlemlemek ve ona hrmet et
mek amacyla tasarlanmlard. Tapnaklar ne kadar eskiyse ast-
206 Kayp Diyarlar

ronomilerinin o kadar gelimi olmas Lockyer'i ok artmt.

Msrllarn uygarlklarnn balangcnda bir yldz olay (o za
manlar en parlak yldz olan Sirius) ile bir gne olayn (yaz gn
dnm) Nil'in yllk kabarmas ile birletirebilmeleri bu yz
dendi. Lockyer bu nn ancak yaklak 1 .460 ylda bir ayn za
mana denk gelebildiini hesaplamt; Msrllarn Sfr Noktas,
yani takvim amal saymaya baladklar tarih M. . 3200'lerdi.
Ama Lockyer'in (ancak bir asr sonra!) arkeoastronomi dal
haline gelecek olan eye yapt balca katk, kadim tapnakla
rn yneliminin ina edildikleri zaman kesin olarak belirten bir
ipucu olabileceini fark etmi olmasyd. Balca rneklerinden
biri Yukar Msrdaki Teb (Karnak) tapnaklar kompleksidir.
Burada daha eski kutsal ehirlerin (gn tn eitliklerine) ok da
ha gelimi bir tarzda ynlendirilmesi giderek yerini daha kolay
olan gndnmlerine doru ynlendirmeye brakmtr. Kar
nak'ta Amon-Ra'nn Byk Tapna hafif gneye kaym bir
dou-bat ekseni stnde srt srta ina edilmi olan iki dikdrt-

..
\1.0. 1200'DE
O)
tt M.O... 2100'DE
ooGu
KI KI
CflND\.f cpNoM
GU DOGUMUI GUN LJOGUMU
:

ekil 82
 Gn Usulleri 207

gen yap iermekteydi (ekil 82). Ynlendirme, gndnm za

man bir gne huzmesinin (yaklak yz elli metre uzunluun
da) bir koridor boyunca yol alp tapnan bir blmnden di
er blmne, iki obelisk arasndan geebilecei biimde yapl
mt. Ve gne huzmesi birka dakika boyunca koridorun en
sonundaki Kutsallar Kutsalna bir k akmas haline vurup ye
ni yl balatan ilk ayn ilk gnn haber veriyordu.
Ama bu kesin an sabit deildi, deiip duruyordu ve bunun
sonucunda ynlendirmeleri deitirilen ek tapnaklar ina edil
diler. Ynlendirme gn tn eitliklerine dayand zamanlarda
kaymann nedeni Gnein arka plannda grnen yldzlarn
deimesiydi, yani presesyon dolaysyla zodyak "alari"nda
ki deime. Ama gndnmlerini etkileyen bir baka ve daha
byk deime var gibi grnmekteydi: Gnein gidebildii iki
ayr u arasndaki a giderek yok olmaktayd! Gnein hareket
lerinin Yeryz/ Gne ilikisinde bir baka fenomene daha ta
bi olduu zamanla ortaya kt. Bu zamanla ortaya kt. Bu ke
if Yerkrenin meylinin, yani ekseninin gne evresindeki y
rngesinin dzlemine gre eiminin hep u anki gibi (23,5 dere
cenin biraz altnda) olmadyla ilgiliydi. Yerkrenin yalpala
mas bu eimi 7.000 yl kadarda bir 1 derece deitirmekte,
muhtemelen 21 dereceye kadar dp ardndan 24 dereceye va
rana dek artmaktadr. Bu olguyu And Dalar blgesi arkeoloji
sine uygulayan Raif Mller [Der Hinmel iiber dem Menschen der
Steinzeit (Ta Devrindeki nsanlarn zerindeki Gkyz) ve di
er eserleri] bu arkeolojik kalntlar 24 derecelik bir eime gre
ynlendirilmilerse bu durumda en azndan 4.000 yl nce ina
edilmi olmalar gerekeceini hesaplad.
Bu gelimi ve bamsz tarihlendirme ynteminin uygulan
mas radyokarbon tarihlendirmesinin icad kadar nemlidir,
hatta belki daha ok nk radyokarbon testleri yalnzca bina
iinde veya yaknnda bulunan (tahta veya kmr gibi) organik
malzeme stnde yaplabilmekte ve elbette bu, binann bilin
meyen ok daha erken bir tarihte yaplm olma olaslna en
gel deildi; halbuki arkeoastronomi binann kendisini ve hatta
208 Kyp Diyrlr

farkl ksmlarnn ne zamanlar ina edildiini tarihlendirebil

mektedir.
almasn biraz daha ayrntl inceleyeceimiz profesr
Mller, Machu Picchu ve Cuzco'daki mkemmel kesme talar
dan yaplma (ve ok keli megalit olanlarndan hayli farkl
olan) yaplarn 4.000 yldan eski olduu sonucuna varmtr ve
bylece Montesinos'un kronolojisini dorulamaktr. Arkeoast
ronominin And Dalarndaki kalntlara byle uygulanmasnn
Amerika ktasndaki uygarln eskiliine ilikin daha pek ok
fikri yktn birazdan greceiz.

Modern astronomlar Machu Picchu'ya gelmekte ar dav

randlar ama sonunda geldiler. Potsdam niversitesinde astro
nomi profesr olan Rolf Mller Tiahuanacu, Cuzco ve Machu
Picchu'nun harabelerinin astronomi ile ilgili zellikleri stne
ilk incelemelerini 1 930' da yaynlad. Bu harabelerin ve zellikle
de Tiahuanacu'daki antlarn ok ok eski olduunu kesinleti
ren karmlar Mller'in mesleini neredeyse harabeye dn
trecekti.
Mller Machu Picchu'da dikkatini ehrin kuzeybatsndaki
tepenin stndeki Intihuatana'ya ve kutsal kayann tepesindeki
yapya odaklamt nk her iki yerde de bunlarn amalarm
ve nasl kullanldklarn anlamasn salayan ok kesin hatlar
ve zellikleri grebiliyordu [Die Itiwata11a -So111enwarte11- im
Alten Per (Eski Peru'daki Intiwana Gne Dura) ve dier ya
zlar].
Mller, Intihuatanann ehrin en yksek noktasnn tam te
pesine yerletirilmi olduunu fark etmitir. Her ynden ufku
kesintisiz izlemeye olanak veren bu nokta megalit kesme talar
dan yaplma duvarlarla manzaray yalnzca belirli ynlere, bu
yerin kurucularnn aklnda olan ynlere baklacak ekilde da
raltmtr. Intihuatana ve taban, bu stun veya aygt knts is
tenen ykseklie ulaana dek tek bir doal kayadan oyulmutu.
Hem knt hem de taban ok kesin ve zenli bir tarzda oyulup
ynlendirilmiti (bkz. ekil 76). Mller eitli eimli yzeylerin
 209

ve al kenarlarn yaz gndnmnde gn batmnn, k gn

dnmnde gn doumunun ve de ilkbahar ve son bahar gn
tn eitliklerinin belirlenmesine izin verecek ekilde tasarland
n belirlemitir.
Machu Picchu' daki aratrmalarndan nce Mller, Tiahu
anacu ve Cuzco'nun arkeoastronomik zelliklerini enine boyu
na aratrmt. Tahta kalpla baslm eski bir spanyol esmi
(ekil 83a) ona Cuzco' daki byk Gne Tapnann k gn
dnmnde gnein doduu anda gn nn dorudan
Kutsa llar Kutsal stnde parlamasna izin verecek ekilde ina
edildiini d ndrtmt. Lockyer'in teorilerini Coricanc
ha'ya uygulayan Mi.i ller, Kolomb ncesi duvarlar ile yuvarlak
Kutsallar Kutsalnn birlikte nasl Msrdaki tapnaklarla ayn
amaca hizmet ettiini hesaplayabi ldi ve gsterd i (ekil 83b).

DOCU
_ '

b n
,
Kutsallar Kutsal

BATI

ekil 83
2 10 Kayp Diyarlar

Machu Picchu'daki kutsal kayann tepesindeki yapnn ilk

zellii onun bariz yar yuvarlak biimi ve inaatnda kullanlan
mkemmel kesme talardr. Bunlar Cuzco'daki yar yuvarla k
Kutsallar Kutsal (Machu Picchu'd akinin Cuzco'dakinden nce
yaplm olduuna ilikin fikrimizi d aha nce belirtmitik) ile
bariz benzerlikler tamaktadr ve bu durum M ller'in a klna he
men benzer bir ilevi, yani k gndnmn belirleme ilevini
getirmiti. Bu yapnn dmdz duvarlarnn mimarlar tarafn
dan o alann deniz seviyesinden yksekliine ve corafi konu
muna gre ynlendirilmi olduunu belirledikten sonra yuvar
lak kesimdeki iki ikizkenar yamuk pencerenin (ekil 84) 4.000 yl
nce bunlardan bakan bir gzlemcinin yaz ve k gndnnle
rinde gn doumunu grmesini saladklarn belirledi.
Arizona niversitesi Steward Gzlem Evinden iki astronom,
O. S. Dearborn ve R. E. White [Archeonstro110111y at Mnclll Picc/
(Machu Picchu' da Arkeoastronomi) 1 1 980'lerde daha kesin l
me aygtlaryla ayn yere gittiler. Intihuatana'nn ve Torreon'da
ki (gzlemin knt ya pan kutsal kayann oyuklar ve kenarlar
boyunca baklarak yapld) iki pencerenin astronomik ynlen
d irmelerini onlar da doruladlar. Ancak onlar bu yapnn ya-

ekil 84
 Gii Usulleri 21 1

yla ilgili olarak Mller'in vard sonuca katlmadlar. En eski

megalit yapdan, u efsanevi Pencereden yaplan gzlemin
binlerce yl nceki izini ne onlar ne de Mller srdler. nanyo
ruz ki oradaki sonular ok daha artc olurdu.
Ancak Mller Cuzco'daki megalit duvarlarn ynelimini in
celemitir. Akla getirdii artc olaslklar grmezden gelinen
karmn "bunlar M. . 4000 ile M. . 2000 arasndaki bir d
nem iin konumlandrlmtr" szleriyle aktarmtr [Sonne,
Mod md Stene iiber dem Reicl der Inka ( nka Krall stnde
Gne, Ay ve Yldzlar) ]. Bu sonu megalit yaplarn (en azndan
Cuzco, Sacsahuaman ve Machu Picchu' da kilerin) yan Machu
Picchu'daki Torreon ve Intihuatana'nn M. . 2000 olan yan
dan 2.000 yl ncesindeki bir dneme yerletirmektedir. Baka
bir deyile Mller nka ncesi dnemden kalan yaplarn iki
zodyak ana yayldklar sonucuna varmt: Megalit yaplar
Boa ana aittiler, Kadim mparatorluk ve Tampu-Tocco'daki
ara dnemden kalan yaplar ise Ko ana.
Presesyonun sebep olduu kayma kadim Yakn Dou'daki
orijinal Smer takviminin de periyodik aralklarla yenilenmesi
ni gerektirmiti. Byk dinsel altst olularn elik ettii byk
bir deiiklik M. . 2000 civarnda Boa burcundan Ko burcu
na gei srasnda yaplmt. Bylesi devralmalarn ve reform
larn kantlarnn And Dalarnda da bulunmu olmas bizi de
il ama pek oklarn artmtr.
And Dalarnn kadim halklarnn bir takvime sahip olduk
lar olgusu Montesinos'un ve eitli hkmdarlarca takvimde
tekrar tekrar yaplan reformlara atfta bulunan baka tarihile
rin yazlarnda grlm olmas gereken bir karmd ama dik
kate alnmamt. Bu halklarn yalnzca bir takvime sahip ol
makla kalmayp (yaz sanatna sahip olmadklar varsaylmas
na ramen) stelik bunu kaydetmi olduklarnn dorulanmas
ancak 1 930'larda balayan birka almadan sonra gerekleti.
Bu alanda bir nc olan Fritz Buck [Inscripciones Calendarias del
Pen Preincaico ( nka ncesi Peru'nun Takvim Yaztlar) ve ba
ka eserleri] bu karmlar destekleyen bir zaman belirleme ay-
212 Kayp Diyarlar

gt olan bir topuz ve Pachacamac tapnann kalntlarnda bu

lunmu, stnde Mayalar ve Olmeklerinkini andran izgi ve
noktalardan oluan iaretlerin yardmyla on ikinin drt dne
mini gsteren bir vazo gibi arkeolojik kantlar ortaya kartm
tr.
Peder Molina'ya gre nkalar, "yl saymaya Mays aynn or
tasnn birka gn ncesinde veya sonrasnda, ayn ilk grn
nde baladlar. Sabah, le ve gece Coricancha'ya gittiler ve o
gn kurban edilecek koyunlar yanlarnda gtrdler," diye
yazmt. Kurban treni srasnda rahipler "Ey Yaratc, Ey G
ne, Ey Gkgrlts sonsuza dek gen kal ve yalanma, izin
ver her ey huzurlu olsun, izin ver insanlar oalsn, yiyecekle
ri ve her eyleri bol olmaya devam etsin" diye ilahiler sylemi
lerdi.
Miladi takvim* Cuzco'da ancak Molina'nn zamanndan
sonra kullanlmaya baladndan onun szn ettii Yeni Yl
25 Mays veya civarlarna denk dmektedir. Garcilaso tarafn
dan tarif edilen gzlem kuleleri son yllarda Teksas ve Illinois
niversitelerinden astronomlar tarafndan kefedilmilerdir;
astronomlar bunlarn gzlem izgilerinin 25 Mays iin uygun
olduunu buldular. Tarihilere gre nkalar kendi yllarnn k
gndnmnde (kuzey yarmkredeki yaz gndnmnn
ei) baladn dnmekteydiler. Ama bu olay maysta deil
21 Haziranda meydana gelmektedir.. . tam bir aylk bir fark!
Bunun tek makul aklamas, takvimin ve bunun dayand
gzlem sisteminin nkalara ok daha eski bir adan miras kal
m olmasdr: Bir aylk bir gerileme her bir zodyak burcunda
2.1 60 yl sren presesyona bal kaymadan kaynaklanmaktadr.
Machu Picchu'daki Intihuatana daha nce belirttiimiz gibi
yalnzca gndnmlerini deil (Gne mart ve eyll aylarnda
ekvator stndeyken gn ve gecenin eit olduu) gn tn eit
liklerini de belirlemeye hizmet ediyordu. Hem tarihiler hem de

* Miladi Takvim: Gregoryen t<kvim olilrak dil bilinir; 1582'de Papa 12. Gregorius
tarafndan dzeltilmi ol.n bu tilkvim halen kullanlmakta olup 1926'dan
itibaren lkemizde de kullanlmaya balanmtr. (.N.)
 Gn Usulleri 213

[The Andean Calendar (Andlar Blgesinin Takvimi) adl eseriyle

L. E. Valcarel gibi] modern aratrmaclar nkalarn gn tn eit
liklerinin kesin gnn belirlemek ve bunlara hrmet etmek
iin pek ok zahmete katlandklarn bildirmilerdir. Bu adet da
ha erken dnemlerden kaynaklanm olmaldr nk en eski
raporlarda Kadim mparatorluun hkmdarlarnn gn tn
eitliklerini belirleme ihtiyacyla megul olduklarn okumakta
yz.
Montesinos bizi, Kadim mparatorluun krknc hkmda
rnn astronomi ve astrolojinin allmas ve gn tn eitlikleri
nin belirlenmesi iin bir akademi kurmu olduu konusunda
bilgilendirir. Bu hkmdara Pachactcc unvannn verilmi ol
mas o sradaki takvimin gklerde olup bitenlerle e zamanl ol
maktan ok uzak olmas sebebiyle yenilenmesinin artk zorunlu
olduunu iaret etmektedir. Bu tamamyla ihmal edilmi olan
en ilgin bilgi krntlarndan biridir. Montesinos' a gre bu h
kmdarn tahta knn beinci ylnda Sfr Noktasndan itiba
ren 2.500 yl ve kadim imparatorluun balangcndan o yana
2.000 yl tamamlanmt.
M. . 400 civarnda takvimde bir reform yaplmasn gerekti
ren neler olmaktayd? 2.000 yllk zaman sresi presesyona ba
l zodyak burcu kaymalaryla kouttur. Kadim Yakn Dou'da
takvim M. . 4000 civarnda Nippur'da balatldnda bahar
gn tn eitlii Boa Burcunda veya anda meydana gelmi
ti. M. . 2000'de Ko Burcuna veya ana ve sa'nn zamann
da Balk Burcu veya ana gerilemiti.
M. . 4000'lerde yaplan And Blgesi reformu kadim impara
torluun ve takviminin gerekten de M . . 2500 civarnda bala
dn dorulamaktadr. Ayrca Eski Dnya' da ve onlarn ardn
dan gelen tm halklarca (bugne dek) benimsenmi, Gnein
etrafndaki gksel band yapay ve keyfi bir tarzda on iki para
ya blmekten ibaret bir Smer icad olan burlar kuana bu
hkmdarlarn aina olduklarn da dndrtmektedir. Bu
mmkn olabilir miydi? Cevap evettir.
Bu alandaki nclerden biri olan S. Hagar 1904'te on dr-
214 Kayp Diyarlar

dnc Amerikanclar Kongresinde sunduu "Peru'nun Yldz

aretleri ve Bunlarn Trenlerle likileri" balkl makalede n
kalarn yalnzca burlar kuann evlerine (ve onlara kout ay
lara) deil onlarn kendilerine has adlarna da aina olduklarn
gstermiti. Bu adlarn hepimizin aina olduu ve Smer'den
kaynaklanan adlarla olan garip benzerlii bizim dmzda tm
bilginleri artmtr. Kova'nn ay olan ocak Mama Cocha ve Ca
pac Coc/a ya , yani Su Ana ile Su Efendisine adanmt. Ko'un
'

ay olan martta grlen ve o ilk alarda Yeni Yl arifesi olarak

kabul edilen yeni aya Katu Qilla, yani Pazar Ay denirdi. Nisan
ay, Boa burcu (boalarn bulunmad Gney Amerika' da) Tu
pa Taruca, yani Otlayan Erkek Geyik adn almt. Baak ise Sa
ra Mama (Msr Ana) adn almt, sembol ise diilik organyd.
Aslnda Cuzco'nun ta kendisi hem on iki burtan oluan ku
aa ainaln hem de bu bilginin ne kadar eski olduunun ta
tan yaplma bir belgesi gibidir. Cuzco'nun on iki blme ayrl
m olduundan ve bunlarn zodyak burlaryla ilikisinden sz
etmitik. Sacsahuaman yamalarndaki ilk blmn Ko burcu
ile ilikilendirilmi oluu hayli nemlidir. nk Ko'un bahar
gn tn eitlii ile ilikilendirilebilmesi iin, grm olduu
muz gibi, zaman 4.000 yldan uzun bir zaman ncesine evir
memiz gerekir.
Bu gibi bir astronomik enformasyon ve takvim yenilemeleri
iin gereken bilginin herhangi bir kayda geirme tr olmadan,
bir biimde yazya geirilmeden bu kadar uzun bin yllar bo
yunca korunarak aktarlabilip aktarlamayacan merak ediyor
insan. Grm olduumuz gibi Maya kodeksleri daha eski kay
naklardan kopyalanarak elde edilen astronomi verilerini ier
mekteydiler. Arkeologlar Maya hkmdarlarnn (stellerde res
medildikleri ekilde) ellerinde tuttuklar uzunlamasna ubuk
larn aslnda zodyakn belirli takmyldzlar iin (Palenque'de
lahitin kapa stnde Pacal'n imgesini evreleyen glif dizile
rinde olduu gibi) gliflerin hecelendii "gk ubuklar" olduk
larna karar vermilerdir. Klasik dneme ait bu hnerli betimle
meler daha eski, belki de sanatsallk asndan daha kaba olan
 Gn Usulleri

takvim kaytlarndan kopyalanm olabilirler miydi? Bunu bize

dndren ey Tikal'de bulunan ve stnde (sakall ve dil
kartan) Gne Tanrsnn gksel gliflerle evrelenmi bir imgesi
olan yuvarlak bir tatr (ekil 85a).
Bunun gibi "ilkel" takvim-zodyak yuvarlak talar, mkem
melletirilmi ve aralarnda en kutsal altndan yaplm ve Ty
l Ylan Tanrsnn geri dndne inanan Moctezuma tarafn
dan Kortez'e sunulmu Aztek "takvim talar"ndan ncesine ait
olmaldrlar.
Kadim Peru' da altn stne kaydedilmi byle kaytlar mev
cut muydu? spanyollarn zellikle de altndan yaplma "idol
ler"le balantl herhangi bir eye dair bilinen tavrlarna (Cori
cancha' dan gelen gne imgesinin bana geldii gibi hemen
eritiyorlard) ramen byle bir yadigar kalabilmitir.
Bu disk yaklak on be santim apndadr (ekil 85b). Cuz
co' da kefedilen ve imdi New York'taki Amerikan Yerlileri M
zesinde sergilenen disk yaklak bir asr nce Sir Clemens Mark
ham tarafndan [Cuzco and Lima: Tle Incas of Peru (Cuzco ve Li
ma: Peru'nun nkalar)] tarif edilmitir. Markham bu diskin tam
ortasnda olup evresinde yirmi ayr sembol bulunan gnei

ekil 85
216 Kayp Diyarlar

temsil ettii sonucuna varmt; bu sembolleri yirmi aydan olu

an Maya takvimine benzetip aylar temsil ettiklerine karar ver
di. W. Bollaert 1 860 ylnda Kraliyet Eski Eser Uzmanlar Derne
i yelerine yapt konumada ve bunun ardndan yaynlanan
yazlarnda diskin "bir ay takvimi veya bir zodyak" olduunu
ele almt. M. H. Saville [Mzenin 1921 ylnda yaynlad A
Golden Breastplate from Czco (Cuzco'dan Altn bir Gs Zrh)
adl eserinde] diski evreleyen iaretlerin altsnn iki kez ve iki
sinin ise drt kez tekrarlandn (bunlar A ile H arasnda ia
retlemiti) dolaysyla Markham'n yirmi ay teorisinin geerlili
inden kuku duyduunu belirtmiti.
Alt kere ikinin on iki olmas gibi basit bir gerek bizi Bolla
ert ile ayn fikirde olmamza yol amakta ve bunun aylar gste
ren deil de zodya gsteren bir tablet olduunu dndrt
mektedir. Tm bilginler bu eserin nka ncesi dnemden kald
konusunda hemfikirdir. Ancak hibiri bunun Tikal'de kefe
dilen takvim tana ne kadar benzediini gstermemitir; belki
de sebep bunun, Orta Amerika ve Gney Amerika arasnda hi
bir temasn, hibir "yaylma"nn olmadna ilikin artk ebedi
istirahate braklmas gereken u fikrin tabutuna bir ivi daha
akacak olmasyd.

Pizarro'nun karaya kan mrettebatndan kk bir asker

grubu nka bakenti Cuzco'ya girdiinde 1 533 yl balaryd.
Pizzaro'nun asl kuvvetleri hala Cajamara'da, haksz yere tahta
gz diken Atahualpa'y esir tutmaktaydlar. Cuzco'ya gnderi
len grubun grevi Atahualpa'nn zgrl karlnda span
yollarn talep ettii fidyeye bakentin yapaca katky teslim al
makt.
Cuzco'da Atahualpa'nn generali Quizquiz onlarn aralarn
da daha nce szn ettiimiz gibi duvarlar altn levhalarla
kapl ve duvarlar iinde harikulade altn, gm ve deerli ta
lardan eyalarn olmas sebebiyle nkalarn Coricancha, yani Al
tn Odack Gne Tapna birka nemli binaya girip ieriyi in
celemelerine izin verdi. Cuzco'ya girmi olan bir avu spanyol
 G,iin Usulleri 217

yedi yz altn levhay skp dier servetlerden de alabildikleri

kadarn yklenip Cajamarca'ya geri dnd.
Asl kuvvetler o yln sonunda Cuzco'ya girdiler: Kutsallar
Kutsalnn kirletilmesi ve de Byk Sunan stnde asl duran
gnein Altn Ambleminin yamalanp sonra da eritilmesi de
dahil olmak zere ehrin, binalarnn, trbelerinin bana gelen
leri daha nce anlatmtk.
Ama bu fiziksel ykm nkalarn hafzalarnda sakladklarn
silemedi. nkalar Coricancha'nn bizzat ilk hkmdar tarafn
dan ina edildiini hatrlyorlard; tapnak sazdan ats olan bir
kulbe olarak balamt. Sonraki hkmdarlar bunu spanyol
lar tarafndan grlm olan son eklini alana dek bytp ge
niletmilerdi. Anlattklarna gre Kutsallarn Kutsalnda du
varlar yerden tavana dek altn levhalarla kaplyd. Garcilaso:
"Yksek Sunan stnde duvarlardaki levhalarn kalnlnn
iki kat kalnlkta bir altn bir plaka stnde Gnein imgesi var
d. Inlar ve alev dilleriyle yuvarlak bir yz gsteren bu imge
tek paradan oluuyordu."
spanyollarn grm ve yerinden indirmi olduklar altn
eya gerekten de buydu. Ama duvarda baskn olan ve belirle
nen gnde gn doumu srasnda gne huzmesine bakan ori
jinal imge bu deildi.
Tam ortada duran eyin ve ona elik eden imgelerin en ay
rntl tarifi kraliyet ailesinden bir nka prensesi ile bir spanyol
asilinin olu olan (ve bu nedenle bazen Santa Cruz bazen de Sal
camayhua olarak anlan) Don Juan de Santa Cruz Pachacuti
Yumqui Salcamayhua tarafndan yaplmtr. Bu anlat onun Re
/acio11 adl, nka kraliyet hanedann spanyollarn gznde v
mek amacyla yazd . eserinde yer almaktadr. Salcamayhua
"gk ve yerin bir yaratcsnn olduunu gsteren dz bir altn
tabak yapmalarn kuyumculara emreden" kiinin ilk kral oldu
unu belirtir. Salcamayhua metnini bir izimle sslemitir: Bu,
sra d ve nadir bulunan bir ovaldir.
Daha sonralar belirli bir hkmdar Gne' in en stn oldu
unu ilan ettiinde bu ilk imgenin zerine yuvarlak bir disk
.' 1 Kayp Diyarlar

yerletirilmiti. Onun ardl ve "idollerin byk dman olan"

bir nka bunun yerine oval imgeyi geri koydu, "halkna Gne'e
ve Ay'a tapnmayn emrini verdi" oval eklin temsil ettii gk
cismine hrmet edilebilirdi, "taban etrafna imgelerin konul
masna sebep olan" hkmdar oydu. Bu oval biime "Yaratc"
diyen Salcamayhua bunun Gne anlamna gelmediini nk
gne ve ay imgelerinin bu ovalin iki yannda durduklarn net
biimde gstermitir. Anlatmak istediini gstermek zere Sal
camayhua yannda daha kk iki daire bulunan byk bir
oval izmitir.
spanyollar geldiklerinde tahta gemek iin kavgaya tutu
mu vey kardelerden biri olan nka Huascar'n dnemine dek
stndeki en baskn imge oval olan merkez ssleme aynen kal
mt. Huascar oval imgeyi yerinden karp oraya "nlar ile
Gne gibi yuvarlak bir tabak" koymutu. "Huascar nka Yara
tcnn olduu yere Gnein imgesini yerletirmiti." Bylece
birbirinin yerini alan dinsel ilkeler Viracocha'nn deil Gnein
stn olduu bir panteona geri dnmt. Taht iin en uygun
kii olduunu gstermek iin Huascar adna nti ("Gne") un
vann ekledi; bunun anlam orijinal Gnein Oullarnn gerek
torununun vey erkek kardei deil kendisi olduuydu.
Balca imgesi oval olan gen atnn yan duvarnn gk ve
yer hakknda "putperestlerin dndkleri eyi" temsil ettiini
aklayan Salcamayhua, Huascar oval biimin yerine Gne'in
imgesini koymadan nce duvarn neye benzediini gstermek
amacyla kocaman bir eskiz izmitir. Salcamayhua'y ve baka
larn izimlerin manas hakknda sorgulayan Avila'l Francisco
sayesinde bu eskiz kaybolmadan bize ulamtr. Francisco ayr
ca bu eskizin stne ve evresine imgeleri aklayan kavram ve
fikirleri yerlilerin Kie ve Aymara dilinde ve de kendi Kastilya
spanyolcasyla karalamt. Dlen bu notlar temizlendiinde
(ekil 86) (dipteki uzun apraz izgili nesne olan) sunan s
tnde neyin yer aldna dair net bir tabloya ularz: alt ksm
da yeryz sembolleri (insanlar, bir hayvan, bir nehir, dalar,
bir gl vb.) ve st ksmda gksel semboller (Gne, Ay, yldz-
 Gn Usulleri 219

...
- . .. .

.., ..

)< .,,...,,....

Vl
m 1111111 m
ekil 86

!ar, u bilmecemsi oval vs.).

Tekil sembollerin yorumlanmas bakmndan ayn fikirde
olanlar kadar hi uyumayanlar da olmasna ramen kutsal du
varn genel anlam bakmndan tm bilginler ayn fikirdedir.
Markham st ksmda "kadim Peru'nun sembolik kozmogonisi
ve astronomisine ilikin gerek bir anahtar olan bir yldz hari
tas" grrken sivri atl zgenimsi ucun "gkyz" anlamna
gelen bir hiyeroglif olduunu dnyordu. S. K. Lothrop [Jca
Treasure ( nka Hazinesi)] ise byk sunan stndeki imgelerin
"gk ve yerin, Gne ve Ay'n, ilk Erkek ve Kadn'n yarathla
ryla ilgili bir kozmogonik masal oluturduklar"n belirtmitir.
Tpk Salcamayhua'nn gsterdii gibi hepsi de bunun "putpe
restlerin dndkleri eyi" yani onlarn dinsel inanlar ve ef
sanevi masallarnn toplamn, Gk ve Yer ve bunlar arasndaki
balanty anlatan destan temsil ettii konusunda hemfikirdi
ler.
Bu gksel imgeler topluluu altn oval plakann iki yannda
220 Kayp Diyarlar

duran Gne'i ve Ay' ve ovalin stnde ve altnda duran gk

cismi gruplarn aka gstermektedir. ki yanda duran yldz
sembollerinin Gne ve Ay' gsterdikleri, yerli dilinde yazlm
nti (Gne) ve Qi/la (Ay) notlaryla ve stlerine izilen u bil
dik yzlerle de netletirilmitir.
Gne byle resmedildiine gre ortadaki imge, yani byk
oval neyi temsil ediyordu acaba? Bu sembole nka dnemlerin
de Gne ile yer deitirerek tapldn ve hrmet edildiini ta
rif eden hikayeler vardr. Kimlii ise "lla Ticci Uiracoclw, Pac
lac Acac/i. Qiere decir inagen del Hacedor del cielo y de la tierra"
ibaresiyle aka izah edilmektedir. Tercme edersek " lla Ticci
Uuiracocha, Her eyin Oluturucusu, yani u demek, Gk ve
Yeri Yaratann imgesi."
Peki ama Viracocha niin bir oval ile betimlenmiti?
Konuyla ilgili nde gelen aratrmaclardan biri olan R. Leh
mann-Nitsche [Coricancla: El Templo del Sol en el Czco y /as lna
genes de s Allar Mayor (Coricancha: Cuzco'daki Gne Tapna
ve Ayn Tapnakta Bulunan Byk Altardaki Tasvirler/ Re
simler)] oval eklin Yunan efsanelerinde, Hint dininde ve "hat
ta Kitab Mukaddes'in Yaratl blmnde" yanklanan teogo
nik bir fikir olan "Kozmik Yumurta"y temsil ettii teorisini ge
litirdi. Bu "ayrntlar beyaz yazarlar tarafndan kavranamam
olan en eski teogoni"dir. Hint-Avrupa ilah Mitra'nn tapnakla
rnda zodyaktaki burlarn evreledii bir yumurta olarak tem
sil edilmitir. "Belki bir gn yerlileri aratran bilim adamlar Vi
racocha klt ve ayrntlar, yedi gzl Brahma ve srailoulla
rnn Yahve'si arasndaki benzerlikleri greceklerdir. . . Klasik an
tik ada ve Orfik kltte Mistik Yumurtann kutsal imgeleri bu
lunmaktayd; Cuzco'daki byk tapnakta da niin ayns olma
sn?"
Lehmann-Nitsche Kozmik Yumurtay bu sra d oval bii
min kullanlmasnn tek aklamas olarak grmekteydi nk
bir yumurtann d hatlarna benzemesindan ayr olarak (izme
si veya doru biimde kalbn kartmas zor olan) elips ekli
Yeryznde doal olarak bulunmamaktadr. Ama o da dierle-
 Gli Usulleri 221

ri de bu elips eklin stne (alt ksmnda) bir yldz sembolnn

izildii olgusunu grmezden gelmiler grnyor. Sanki elips
veya oval ekil (yukardaki be ve aadaki drt eklin yan s
ra) bir baka gk cismiyle ilikili gibidir; bize doada bulunan,
yani Yerkrede deil de gklerde bulunan "oval"i anlatmakta
dr: Bu bir gezegenin gne evresindeki yrngesinin doal
kvrmdr. Bunun Gne Sistemimizdeki bir gezegenin yrn
gesi olduunu nermekteyiz.
Kutsal duvarn betimledii eyin uzak ya da gizemli takm
yldzlar deil Gne, Ay ve on gezegeniyle toplam on iki yesi
olan kendi Gne Sistemimiz olduu sonucuna varmalyz. G
ne Sistemimizdeki gezegenlerin iki gruba blnm olduunu
gryoruz. Bizim bak amza gre bunlar uzakta kalan be
d gezegendir: (dardan ieriye doru) Plton, Neptn, Ura
ns, Satrn ve Jpiter. Alttaki veya daha yakn olan grup drt i
gezegeni temsil etmektedir: Mars, Yerkre, Vens, Merkr. Bu
iki grup Gne Sisteminin on ikinci yesinin geni elips biimli
yrngesiyle birbirinden ayrlmtr. nkalara iin bu gksel Vi
racocha'y temsil ediyordu.
Bunun Smerlerin gne sistemimizle ilgili grlerinin tam
olarak ayns olduunu grmek bizi artmal m?
Betimlemelerde gkten yeryzne doru alalmaktayken
duvarn sanda yldzl bir gk ve solunda ise bulutlar gsteril
mitir. Bilginler (parlak yldzl gklerin) "yaz" ve "k bulutla
r" eklinde dlm ilk notalara aynen katlmaktadrlar. Mev
simlerin yaratc eylemin paralar olduunu dnecek olur
sak bu nka betimlemesi yine Yakn Dou modelini izlemekte
dir. Yerkrenin (mevsimlere sebep olan) eimi, Smer'de Nibi
ru'ya ve Babil'de Marduk'a atfedilirdi. Bu kavram, Kitab Mu
kaddes'te Rab'bi ilahi syleyen mezmur yazarnn "Yaz da k
da yaratan sensin" szlerinde de yanklanyordu.
"Yaz"n altnda bir yldz sembol grnmektedir, "k"n al
tnda ise vahi bir hayvan. Bu imgelerin bu mevsimlerle (gney
yarmkrede) ilikili olan takmyldzlar, k iin kullanlann
Aslan burcunu temsil ettii konusunda genel bir fikirbirlii var-
222 Kayp Diyarlar

dr. Bu olgu pek ok adan artcdr. Birincisi, Gney Ameri

ka' da hi aslan olmad iin. kincisi, takvim Smer' de M. .
drdnc binylda baladnda yaz gndnm Gne tam
Aslan (Smerce UR.GULA) takmyldzn arkasna alarak g
rnm olduu iin. Ama yln o zamannda gney yarrnkre
de k srmekteydi. Dernek ki nka betimlemesi yalnzca on iki
burcun takmyldzlar fikrini deil, ayrca onlarn Mezopotam
ya' daki mevsimsel sralamasn da dn almt!
imdi tpk Enma Eli ve Kitab Mukaddes' teki Yara tl Ki
tab gibi yaratl hikayelerini gkten Yeryzne indiren sem
bollere geliyoruz: lk Erkek ve Kadn, Aden Bahesi, byk bir
nehir, bir ylan, dalar, kutsal bir gl. Lehman-Nitsche'nin sz
leriyle nkavari bir "dnya panoramas". And Dalarnn Re
simli Kutsal Kitab, dernek daha doru olurdu.
Benzetme yalnzca mecazi deil, hakikidir de. Resimli kom
pozisyonun bu ksmndaki geler (duvarn sandaki) ylan ve
(duvarn solundaki) Hayat Aac ile birlikte Adem ve Havva'ya
dair Mezopotamya ve kutsal kitap hikayelerini resimlemekte
pekala kullanlabilirdi. Smerce E.D N (Aden kelimesi buradan
gelir) kuzeydeki yksek dalardan kan byk Frat nehrinin
vadisiydi. Bu corafya duvarn sa ksmnda, "Pacha Mama",
yani Dnya Ana notuyla Yerkreyi temsil eden bir krenin ol
duu yerde aka betimlenmitir. Hatta Tufan ile ilgili Yakn
Dou hikayelerinde yer alan Gkkua bile burada gsteril
mektedir.
(Pacha Marna ile iaretlenen kre veya dairenin Yerkreyi
temsil ettii herkesce kabul grmekteyse de hi kimse durup n
kalarn Yerkrenin yuvarlak olduunu nasl bildiklerini dn
memitir. Halbuki Smerler bu gerein farkndaydlar ve Yer
kreyi ve dier tm gezegenleri buna gre betimlernekteydiler.)
Yerkre sembolnn altndaki yedi nokta bilginlere saysz
sorun kartmtr. Kadim halklarn Pleiades'i yedi yldz olarak
kavradklarn gibi hatal bir fikre tutunan bazlar bu semboln
Boa takmyldznn o ksmn temsil ettiini nermilerdir.
Ama yle olsa bu sembol panelin st, gksel ksmnda olurdu
 Gii Usulleri 223

alt ksmnda deil. Lehman-Nitsche ve bakalar ise bu yedi

semboln "en byk tanrnn yedi gz" olarak yorumlam
lardr. Ama yedi noktann, yedi saysnn Smerlerin gezegenle
ri sayarken Yerkreye atfettikleri say olduunu daha nce gs
termitik. Dolaysyla "yedi" sembol Dnya kresinin ad ola
rak tam olarak olmas gerektii yerdedir.
Kutsal duvardaki son imge bir su yoluyla daha kk bir su
alanna balanm byk bir gldr. stndeki notta "Mama
Cocha", yani Su Ana yazmaktadr. Bunun And Dalarnn kut
sal gl olan Titicaca Gln temsil ettiinde herkes ayn fikir
dedir. nkalar bunu betimleyerek Yaratl hikayesini Gkten Ye
re ve Aden Bahesinden de And Dalarna tamlardr.
Lehman-Nitsche "bu insan yerden alp yldzlara tayor"
derken Byk Sunan stndeki bu bileik betimlemenin anla
mn ve mesajn zetlemekteydi. Bu betimlemenin nkalar
Dnya'nn dier tarafna tamas da ayn ekilde artcdr.
 - 9 -

KAYBEDiLEN VE BULUNA N
EH RLE R

Yaratl hikayesinin orijinal Mezopotamya versiyonunun

bir nka tapnann Kutsallarn Kutsal blmnde kefedilme
si bir sr som dourmaktadr. En bariz olan birinci soru, Na
sl' dr: nkalar bu hikayeleri sadece dnya apnda bilinegeldik
leri haliyle (ilk iftin yaratl, Tufan) deil Gne Sisteminin ta
mamna ve Nibiru'nun yrngesine ilikin bilgi de dahil Yarat
l Destann izleyen bir tarzda nasl renmilerdi?
Olas cevaplardan biri nkalarn bu bilgiye hatrlanamayacak
kadar uzun zamanlar ncesinden sahip olduklar ve beraberle
rinde And Dalarna getirdikleridir. Dier olaslk ise bunlar bu
topraklarda karlatklar bakalarndan duymu olmalardr.
Kadim Yakn Dou'da bulunanlarn aksine yazl kaytlarn
olmad bu durumda bu cevaplardan birini semek bir derece
ye kadar baka bir sonnun nasl cevaplanacana baldr: n
kalar gerekte kimlerdi?
Salcamayhua'nun Relacion ( liki) adl eseri nkalarn devlet
propagandas uygulamasnn iyi bir rneini ierir: Zapt ettik
leri halkn, ilk nkann kutsal Titicaca Glnden daha yeni k
m, orijinal "Gnein Olu" olduuna inanmalarn salamak
iin, ilk nka hkmdar nka Rocca'ya saygdeer Manca Capac

224
 Kaybedilen ve 811/11 111111 ehirler 225

adnn atfedilmesi. Aslnda nka hanedanl bu kutsal balan

gtan yaklak 3.500 yl kadar sonra balamtr. Ayrca nkala
rn konutuu dil And Dalarnn orta ve kuzey ksmlarndaki
halklarn dili olan Kieyken, Titicaca Glnn dalk blgelerin
deki halk Aymara konumaktadr. Bu ve dier dnceler bil
ginlerin, nkalarn ok daha sonralar doudan gelip byk
Amazon ovasnn snrndaki Cuzco vadisinde yerleen bir halk
olduklarn dnmelerine yol amtr.
Elbette bu nkalarn Yakn Dou kkenli ya da balantl ola
bilmelerini engellemez. Dikkatler Yksek Sunan stndeki
duvardaki betimlemeye odaklandnda tanrlarnn imgelerini
yapan, idollerini trbelere ve tapnaklara yerletiren bir halkn
ortasndayken nasl olup da byk nka tapnanda veya dier
herhangi bir nka trbesinde hibir idoln bulunmadn hi
kimse merak etmemitir.
Tarihiler baz kutlamalar srasnda bir "idol"n tandn
belirtmilerdir ama bu Manca Capac'n bir imgesidir bir tanrnn
deil. Ayrca belirli kutsal bir gnde bir rahibin uzak bir daa gi
dip tanrnn orada duran byk bir heykelinin nnde bir kur
ban kestiini de anlatrlar. Ama da ve stndeki tanr heykeli
nka ncesi zamanlardand ve bu gnderme pekala (daha nce
szn ettiimiz) Pachacamac'n kydaki tapna olabilirdi.
lgin olan bu iki adetin de kutsal kitabn srailoullarnn
Msr' dan knn anlatld ksmndaki emirlerle uyumlu ol
masdr. Put yapma ve putlara tapmann yasaklanmas On
Emir' in iindedir. Ve Kefaret Gnnn arifesinde bir rahip l
de bir "gnah keisi" kurban etmelidir. nkalarn olaylar hatr
lamak zere kullandklar, farkl konumlarda dmleriyle
farkl renklerde ama ynden olmas gereken iplikler olan quipo
/arn Rab'bin emirlerini hatrlamalar iin srailoullarna giysi
lerine tuthrmalar emredilen tzitzite, (bir mavi ipliin kenarn
daki saaklar) yapl ve ama bakmndan ne kadar benzedii
ni de hi kimse iaret etmemitir. Ayrca ardllk kurallar mese
lesi vardr; yasal varis vey kz kardeten doan erkek evlattr.
Bu, bran atalar tarafndan izlenen bir Smer adetiydi. Ve de n-
226 Kayp Diyarlar

ka kraliyet ailesinde snnet adeti vard.

Perulu arkeologlar Peru'nun Amazon eyaletlerinde, zellik
le Utcubamba ve Maranon nehirleri vadilerinde, aralarnda ta
tan ina edilme ehirlerin bariz kalntlar da olan ok ilgin bul
gular bildirmilerdir. Bunlarn tropik kuaktaki "kayp ehir
ler" olduklar phesizdir ama baz durumlarda aklanan ke
ifler aslnda bilinen alanlara yaplm keif seferleridir. Bunlar
dan biri 1 985'te Gran Patajen'den gelen bir gazete manetinin
konusuydu, buras aslnda yirmi yl nce Perulu arkeolog F. Ka
uffmann-Doig ve Amerikal Gene Savoy tarafndan ziyaret edil
miti. Snrn Brezilya tarafnda "piramitler" in havadan gzlem
lendiine, Akakor gibi kayp ehirlere dair raporlar ve saysz
hazineleri saklayan harabelere ilikin yerli hikayeleri mevcut
tur. Rio de Janerio' daki ulusal arivdeki bir belge Avrupallar ta
rafndan 1 591'de Amazon ormannda grlen bir kayp ehre
dair on sekizinci yzylda dzenlendii iddia edilen bir rapor
dur; belgede, orada bir yaztn bulunduu bile anlatlmaktadr.
Vahi ormanda gizemli bir ekilde kayboluu popler bilim ma
kalelerinde hala konu edilen Albay Percy Fawcett'in keif sefe
rine kmasnn balca nedeni bu belgeydi.
Elbette bu szlerimiz Amazon havzasnda Gney Ameri
ka'nn bir ucundan dierine, Guiana / Venezuela'dan Ekva
dor / Peru' ya dek giden bir iz oluhran hibir kadim harabe yok
anlamna gelmiyor. Humboldt'un ktann bir ucundan brne
yapt yolculuklardan bildirdii bir gelenee gre Venezuela' da
karaya kp karann i ksmlarna ilerleyen bir halktan sz edil
mektedir; Cuzco vadisindeki balca nehir olan Urubamba Ama
zon'un kollarndan biridir sadece. Resmi Brezilya ekipleri pek
ok yeri ziyaret etmiler (ancak srekli kazlar yrtmemiler
dir). Amazon' un azna yakn bir alanda ( brahim peygamberin
doduu yere Smer dilinde verilen ad) Ur ehrinin pime top
rak kavanozlarndaki tasarmlardan birini andran oyulma de
senlerle sslenmi mlek vazolar bulunmuhr. Pacoval deni
len bir adack, stnde yer alan (kaz yaplmam) birka hyk
iin yapay yollarla oluturulmu grnmektedir. L. Netto'nun
 Kaybedilen ve Bulunan ehirler 227

Investigacioes sobre a Archeologia Braziliera (Brezilya Arkeolojisi

zerine Aratrmalar ) adl kitabnda yazdklarna gre benzer
ekilde sslenmi "stn kaliteden" ayakl ve dz vazolar Ama
zon' un st ksmlarnda da bulunmutur. Biz And Dalar blge
sini Atlantik okyanusuna balayan eit derecede nemli bir ro
tann daha gneyde de mevcut olmu olduuna inanyoruz.
Yine de nkalarn bizzat bu ynden geldikleri kesin deildir.
Atalarna ilikin hikayelerin bir versiyonu onlarn balangcn
denizden Peru kylarna ka balamaktadr. Dilleri olan Kie
hem kelime anlamlar hem de lehe bakmndan Uzak Doulu
benzerlikler iermektedir. Ve nkalarn Amerikan yerlisi rkn
dan, yani insanolunun cesaret edip Kayin'in soyundan geldii
ni nerdiimiz drdnc dalna ait olduklar aktr. (Kitab
Mukkades ile ilgili uzmanlmzdan haberdar olan bir rehber
Cuzco' da bize n-ka kelimesinin hecelerin yerini deitirip Kay
n kelimesinden tretilmi olup olmadn sormutu. nsan me
rak ediyor!)
Eldeki kantlarn Nibiru ve oradan Yeryzne gelen Anunna
kilere, on ikiler panteonuna dair bilgiler de dahil Yakn Doulu
hikayeler ve inanlarn nkalarn atalar tarafndan denizin te
yakasndan getirilmi olduunu iaret ettiine inanyoruz. Bu
olay Kadim mparatorluk gnlerinde olmutu; bu hikayeleri ve
inanlar getirenler de Denizin te Yakasndan Gelen Yabanc
lardlar ama bunlarn Orta Amerika'ya benzer hikayeleri, inan
lar ve uygarl getirenlerle ayn kiiler olmalar art deildir.
u ana dek saladmz tm olgulara ve kantlara ek olarak
gelin imdi Izapa'ya, Pasifik kysnda Meksika ve Guetama
la'nn bulutuu, Olmeklerin ve Mayalarn birarada bulunduk
lar yere yakn bir alana dnelim. Pasifik kys boyunca Kuzey
veya Orta Amerika' daki en byk yer olduu hayli ge kabul
edilmi olan Izapa (karbon tarihlendirme ile dorulanan bir ta
rih olan) M. . 1 500'den M.S. l OOO'e dek 2.500 yllk srekli yer
leim gren bir yerdir. Burada da adetten olan piramitler ve
oyun kortlar vard ama arkeologlar en ok yontma ta antla
ryla artmtr. Bu yontularn tarz, hayal gc, mitsel ierii
228 Kayp Diy11r/11r

ve sanatsal m kemmellii "lzapan stili" olarak anl maya bala

d ve bu stilin Meksika ve G uetamala'nn Pasifie bakan yama
lar boyunca uzanan d ier yerlere yaylan stilin kayna olduu
artk kabul edilmitir. Bu, Erken ve Orta Dnem Klasik ncesi
Olmeklere ait olan sanatt, yer el deitirince Mayalar tarafn
dan da benimsenmiti.
Brigham Young niversitesinin Yeni Dnya Arkeoloji Vak
fndan gelen ve bu alann kazlmasna ve incelenmesine on yl
larn adayan arkeologlar burasnn kurulduu sradaki gnd
n mlerine gre ynlendirilmi ve hatta eitli an tlarnn "geze
gen hareketleri ile kasten ayn izgide" olacak ekilde yerletiril
mi olduuna dair hibir phe d uymamaktadrlar [V. G. Nor
man, Izapa Sclptre (lzapa Heykelcilii) ] . Tarihsel konularla i
ie gemi d insel, kozmolojik ve mitsel temalar ta yontularda
ifade edilmitir. Kanatl ilahlarn pek ok ve eitli betimlemele
rinden birini daha nce grmtk (ekil 51 b). zellikle ilgi n
olan yzeyi 3 m' kadar olan ve byk bir ta sunaa bitiik hal
de bulunan ve arkeologlarn lzapa Steli 5 adn verdikleri byk
bir oyma tatr. st ndeki karmak sahne (ekil 87) eitli bil
ginlerce bir nehrin yannda byyen bir Hayat Aacnda "in
sanln yaratl" ile i lgili "fan tastik bir grsel mit" olarak ta-

ekil 87
 Kaybedilen ve Blna ehirler 229

nmlanmaktadr. Mitsel-tarihsel hikaye (stele bakan kiinin) so

lunda oturan yal, sakall bir adam tarafndan anlatlr ve sa
da Mayalara benzeyen bir adam tarafndan yeniden anlatlr.
Bu sahne insan figrleri yan sra eitli bitkilerle, kularla ve
balklarla da doludur. nsanlar temsil eden ortadaki figrn
yzleri ve ayaklarnn Amerika ktasnda hi bilinmeyen bir
hayvan olan fil yz ve ayaklar olmas ilgintir. Soldaki figr
miferli bir Olmek erkeiyle ilikili halde gsterilmitir ve bu
durum devasa ta balarn betimledikleri Olmeklerin Afrikallar
olduklarna ilikin karmmz glendirmektedir.
Panel sol ksm bytldnde (ekil 88a) son derece
nemli ipular olduunu dndmz ayrntlar ortaya
karmaktadr. Sakall adam hikayesini stnde gbek ba ke
sicisi sembol olan bir sunan stnden eilerek anlatmakta
dr; Enki'nin insan oluturmasna yardm etmi olan Smer
tanras Ninti'nin silindir mhrlerde veya antlarda zdele
tirildii semboldr bu (ekil 88b). Yer tanrlar arasnda blt
rldnde ona Sina yarmadasnn, yani Msrllarn o ok sev
dikleri mavi-yeil trkuaz tann kayna olan yerin hkm
darl verilmiti; Msrllar ona Hathor dediler ve onu u nsa
nn yaratl sahnesindeki gibi (ekil 88c) inek boynuzlaryla

-
b c

Pkif 88
230 Kayp Diyarlar

betimlediler. Bu "tesadfler" Izapa stelinin nsann Yaratlna

ve Aden Bahesine dair Eski Dnya hikayelerinden bakasn
resmetmedii eklindeki karmmz glendirmekteler.
Ve son olarak da panelin alt ksmnda akan bir nehrin yan
bandaki piramitlerin, Nil kenarndaki Gize' deki piramitler gi
bi dz yzleri olan piramitler olarak resimlendiini grrz.
Binlerce yllk bu paneli tekrar tekrar inceledike "bir resim bin
sze bedel" deyiine katlmak zorunda kalyor insan.

Efsaneler ve arekolojik kantlar Olmeklerin ve Sakall Olan

larn okyanusun kysnda durmadklarn, Orta Amerika'nn
gneylerine ve Gney Amerika'nn kuzey topraklarna doru
ilerlediklerini iaret etmektedir. Karayoluyla ilerlemi olmaly
dlar, karann i ksmlarndaki alanlarda mevcudiyetlerine ili
kin izler brakm olduklar kesindir. Byk bir olaslkla gne
ye daha kolay yoldan, sandallarla yolculuk etmi olmalydlar.
And Dalarnn ekvatoral ve kuzey blgelerinde anlatlan ef
sanelerde yerliler (rnein Naymlap) denizden yalnzca atalar
nn gelilerini deil, "devler"in de iki kez denizden gelmi ol
duklarn hatrlamaktadrlar. Bunlardan biri kadim imparator
luk dneminde ve dieri ise Mochica zamannda meydana gel
miti. Cieza de Leon ikinciyi yle tarif etmitir: "Byk gemi
ler kadar byk sazlardan yaplma sandallaryla bir grup adam
kyya yanat; boylar yle uzundu ki dizlerinden aaya olan
ykseklik sradan bir insann tm boyuna denk geliyordu."
Yanlarnda kayalar oyup kuyular atklar metal aletler vard
ama yiyecek iin yerlilerin erzaklarn yamalyorlard. Ayrca
yerlilerin kadnlarna da zorla sahip oldular nk gelen bu
grup iinde hi kadn yoktu. Mochicalar kendilerini esir eden bu
devleri anak mlekleri stnde yzlerini siyaha boyayarak
(ekil 89) resmettiler, Mochicalar ise beyaza boyuyorlard. Moc
hica kalntlar arasnda beyaz sakall daha yal adamlarn kil
den betimlemeleri de bulunmutur.
Bu istenmeyen ziyaretilerin M . . 400'lerde Orta Ameri
ka' daki isyanlardan kamakta olan Olmekler ve yanlarndaki
 Kaybedilen ve Bulunan ehirler 231

Sekil 89

sakall Yakn Doulular olduklarn tahmin ediyoruz. Bunlar

Orta Amerika'dan daha aalara, Gney Amerika'nn ekvato
ral topraklarna geerlerken arkalarnda rkntyle kark say
gdan oluan bir iz brakmlardr. Pasifik kylarnn ekvatoral
blgelerine yaplan arkeolojik seferlerde bu korku dolu dnem
den kaynaklanan bilmecemsi monolitler bulunmutur. George
C. Heye bakanlndaki keif seferi Ekvador' da insana benze
yen simalar olan ama sanki vahi jaguarlarmcasna az dileri
gsterilmi bu devasa ta balardan bulmutur. Bir baka keif
seferinde ise Kolombiya snrna daha yakn bir yer olan San
Augustin'de bulunan ve bazen aralar veya silahlar tutan dev
leri betimleyen ta heykellerin simalar Afrikal Olmekleri an
drmaktadr (ekil 90a ve 90b).
Bu blgelerde yine insann nasl yaratldna, bir Tufana ve
yllk vergisinin altnla denmesini talep eden bir ylan tanrya
ilikin anlatlan efsanelerin kayna pekala bu istilaclar olabilir.
spanyollar tarafndan kayda geirilen trenlerden biri krmz
lar giyinmi on iki adamn yapt bir tren dansyd, dans El
Dorado efsanesiyle balantl olan bir gln kysnda gerekle
tiriliyordu.
232 Kyp Diyarlar

Ekva toral blgenin yerlileri ok byk nem tayan ve

nemli bir ipucu oluturan on iki adet tanry ieren bir panteona
tapmaktaydlar. Bunlarn banda Yaratl Tanrs, Kt Tanr ve
Ana Tanra ad verilen bir l vard ,.e panteona Ay, Gne ve
Yamur-Gk Grl ts de dahildi. lahlarn adlar blgeden
blgeye deimekte ama gksel balan ts ayn kalmaktayd .
Kulaa garip gelen isimler arasn d a n ikisi iyice ne kmaktadr.
Pa n teonu n bandaki tanrya Chibcha lehesinde A birn denmek
teydi; bu isim Gl, Kudretli anlamnda gelen M ezopotamya
unvan Alir'e alacak derecede benzemektedir. "Si" veya "Si
rn" diye adlandrlan Ay Tanrs ise belirtmi olduumuz gibi,
M ezopotamya'da bu ilaha verilen Si adyla benzerdir.
Bu Gney Amerikal yerlilerin panteonu a kla kanlmaz ola
rak kadim Yakn Dou ve Dou Akdeniz'in pan tonunu, yani
 Kayledile11 ve 811/nan ehirler 233

Yunanllarn ve Msrllarn, Hititlerin ve Kenanllarn ve Feni

kelilerin, Asurlarn ve Babillilerin ve tm dierlerinin tanrlar
n ve mitolojilerini elde ettikleri halkn, yani en bata, her eyin
balad noktada olan gney Mezopotamya' daki Smerlerin
panteonunu getirmektedir.
Smer panteonunun banda on iki ilahtan oluan "Olimpos
Meclisi" vard ve bu stn tanrlarn her birinin bir gk cismi
karl olmalyd, yani gne sisteminin bir yesi bunlardan bi
rine karlk gelmekteydi. Aslna tanrlarn ve onlarn gezegenle
rinin isimleri (gezegenin veya tanrnn vasflarn tarif etmek iin
birok unvan kullanld zamanlar haricinde) bir ve aynyd.
Panteonun banda Nibiru'nun hkmar ANU vard; bu isim
"Gk/Cennet" ile eanlamlyd nk tanr Nibiru'da oturmak
tayd. Yine on ikiler meclisinin yesi olan eine ANTU denirdi.
Bu grubun iinde ANU'nun bata gelen iki olu vard: Anu'nun
ilk doan ama Antu'dan olmayan olu E.A ("Evi Suda Olan") ve
Anu'nun vey kz kardei olan Antu'dan doduu iin Yasal Va
risi olan EN.L L ("Emirler Efendisi"). Ea'ya Smer metinlerinde
EN.K ("Yeryz Efendisi") deniyordu nk Nibiru'dan Yer
yzne gelen Anunnakilerin ilk uu grevini ynetmi ve onla
rn Yeryzndeki ilk kolonilerini E . D N'de ("Drst Olanlarn
Evi"), yani kutsal kitaplarda geen Aden'de kurmu olan oydu.
Enki'nin grevi altn elde etmekti ve Yeryz bunun iin ye
gane kaynakt. Ama sslenmek veya caka satmak deildi; Ni
biru'nun atmosferini gezegenin stratosferine altn tozu serperek
kurtarmay amalyorlard. Smer metinlerinde (ve 12. Geze
ge1 1 de, ayrca Dya Tarihesi'nin dier kitaplarnda tarafmz
'

dan da) anlatld gibi Enki'nin kulland altn kartma yn

temlerinin tatmin edici olmad anlaldnda komutay dev
ralmas iin Enlil Yeryzne yollanmt. Bu iki vey karde ve
onlarn soylar arasnda balayp sren bir kan davasnn teme
lini oluturan ite buydu; bu kan davas Tanrlarn Savalarna
yol am ve onlarn kz kardei olan (o andan sonra Ninharsag
olarak bilinen) Ninti tarafndan dzenlenen bir bar anlama
syla sona ermiti. Artk meskun olan Yeryz savaan klanlar
214 Kayp Diyarlar

arasnda blnmt. Enlil'in olu olan Ninurta, Sin ve

Adad ile Sin'in ikiz ocuklar olan ama (Gne) ve tar'a (Ve
ns) em ve Yafet topraklarn, yani Samiler ve Hint-Avrupalla
rn yaad topraklar verilmiti: Sin (Ay) Mezopotamya ovas
nn, Ninurta ( "Enlil'in Savacs", Mars) Elam ve Asur'un dalk
blgelerinin, Adad ("Gk Gmbrdeten", Merkr) Kk Asya
(Hititler lkesi) ve Lbnan'n ynetimini ald. tar'a nds Va
disi uygarlnn tanral bahedildi; ama'a Sina yarmada
sndaki uzay limannn komutas verildi.
tirazlarlara ramen yaplan bu paylatrma Enki'ye ve oul
larna Ham topraklarn, yani Afrika'nn kahverengi / siyah
halklarnn yaad yerleri vermiti: Nil Vadisi uygarl, G
ney ve Bat Afrika'nn altn madenleri; bu ok nemli ve sevgiy
le anlan bir dld. Byk bir bilim adam ve metalrji uzma
n olan Enki'nin Msr dilindeki ad Ptah idi (Yunanllar tarafn
dan Hephaestus, Romallar tarafndan da Vulkan eklinde evri
len "Gelitirici" anlamndaki unvan). Enki ktay oullar ara
snda paylatrmt; aralarnda ilk doan ve Msrllarn Ra de
dikleri MAR.DUK ("Parlak Tepenin Olu") ve astronomi, mate
matik ve piramit inaat da dahil olmak zere gizli bilgilerin
tanrs olan ve Msrllarn Thoth (Yunanllarn ise Hermes) de
dikleri N N.G .Z .DA ("Hayat Aacnn Efendisi") vard.
Afrikal Olmekleri ve sakall Yakn Doulular dnyann
br tarafnda sevk eden bu panteonun bahettii bilgiler, Yer
yzne inen tanrlarn ihtiyalar ve Thot'un nderliiydi.
Binlerce yl sonra spanyollarn da ayn deniz akntlarnn
yardmyla gelecekleri gibi, Krfez kysndan Orta Amerika'ya
kp Orta Amerika berzahn yine spanyollarn ayn corafya
gerei yapacak olduklar gibi en dar yerinden geerek Orta
Amerika'nn Pasifik kys boyunca gneye doru yelken aarak
Amerika ktasnn merkezine ve tesine yol aldlar.
nk spanyollar zamannda da onun ncesinde de altn
oradayd.
nkalardan, Chimulardan ve Mochicalardan nce kuzey Pe
ru ile Amazon kys ve ukuru arasnda uzanan dalarda bil-
 Kaybedilen ve Bulunan ehirler 235

ginlerin Chavin diye adlandrd bir kltr yaamaktayd. Bu

rann ilk kaiflerinden olan Julio C. Tello [Chavin (Chavinler) ve
dier kitaplar] buna "And Dalar uygarlnn matrisi" demi
tir. Bu uygarlk bizi en azndan M. . l SOO'lere gtrmektedir ve
ayn dnemde Meksika'daki Olmek uygarl gibi bu da aniden
ve daha ncesine dair aamal bir gelime olmakszn ortaya
kvermiti.
Yeni buluntular kefedildike boyutlar srekli olarak geni
leyen ok geni bir alan kaplayan Chavin Kltr, Chavin k
y yaknlarndaki (ad buradan gelmektedir) Chavin de Huatar
denilen bir mekanda odaklanm grnmektedir. And Dalar
nn Cordillera Blanca denilen kuzeybat srasnda bin metre
ykseklikte konumlanmtr. Maranon nehrinin ayaklarnn bir
gen oluturduklar bir dalk vadide 27.871 m2 bir alan dz
letirilmi, teraslanm ve mekann d hatlarn ve corafi ekli
ni da dikkate alan (ekil 91a) nceden tasarlanm bir plana g
re dikkatle ve zenle yerletirilmi karmak yaplarn inaas
iin uygun hale getirilmitir. Yaplar ve meydanlar kesin hatl
dikdrtgenler ve kareler oluturmakla kalmazlar, aynca ana ek-

ekil 91
236 Kayp Diyarlar

seni dou-bat olan ana ynler zerinde zenle hizalanmlar

dr. ana bina onlar ykselten ve yz elli metre kadar uzanan
dtaki bat duvarna srtlarn yaslayan teraslar zerine ina
edilmilerdir. On iki metre yksekliindeki duvar yalnzca do
uda akan nehir tarafnda ak brakacak ekilde bu yap komp
leksini yandan kapatmaktayd anlalan.
Yetmi iki metreye yetmi be metre llen ve en azndan
kattan oluan (bir ressamn ku bak izimle rekonstrksiyonu
iin bkz. ekil 91b) en byk bina gneybat kesindeydi. G
zelce biimlenmi ama ilenmemi ta bloklardan dzenli ve
dzgn sralar halinde rlmt. Geride kalan baz talardan
anlaldna gre d duvarlar dzgn, mermere benzer ta di
limleriyle rtlyd; bazlarnn stne oyulmu ssler hala
durmaktadr. Doudaki bir terastan balayp ana binaya doru
bakan etkileyici bir kapya dek giden antsal merdivenler ykse
lir; kapnn iki yannda Gney Amerika' daki en sra d grn
t olan iki silindir stun bitiiklerindeki dikey ta boklarla bir
likte tek bir monolitten yaplma dokuz metrelik yatay lentoyu
desteklemektedir. Daha yukarda, antsal boyuttaki ifte merdi
venler yapnn en tepesine kmaktadr. Bu merdiven byk M
sr piramitlerini andran mkemmelce kesilip biimlendirilmi
talardan yaplmtr. Bu iki merdiven binann tepesine dek
karlar ve arkeologlar burada iki kule bulmulardr; en st pla t
formun geri kalan ina edilmeden kalm grnmektedir.
Bu binann stne ina edildii platformun bir ksmn olu
turan dou terasndan balayan tren merdivenleriyle alakta
yer alan bir meydana ulalr; bu meydann yan dikdrtgen
meydanlar veya platformlarla evrilidir. Alak meydann g
neybat kesinin hemen dnda ve ana binann ve onun teras
nn merdivenleriyle mkemmel hizalanm olan kocaman b
yk bir kaya durmaktadr; kayann stnde yedi zgara delii
ve dikdrtgen bir ni bulunmaktadr.
Bu kayann iinin karmakl dnn zenli kesinliini fer
sah fersah gemektedir. yapnn iinde onlar balayan gale
riler ve odalarla i ie olan koridorlar ve labirenti andran geit-
 Kaybedilen ve Bl11a11 ehirler 237

ler, hibir yere gitmeyen merdivenler yer almaktadr. Bu galeri

lerden bazlar urada burada zenle sslenmi przsz ta di
limlerle kaplanmtr; geitlerin tavanlarnn hepsi de d ikkatle
seilmi ve binlerce yldr bu geitlerin kmesini nleyecek b
yk bir beceriyle yerletirilmi ta d ilimleriyle kapldr. Hibir
bariz sebebi olmayan niler ve kntlar ve arkeologlarn hava
landrmaya yaradn d ndkleri dikey veya eimli aftlar
vardr.
Chavin de Huantar ne iin ina edilmiti? ehri kefedenle
rin grebildikleri tek akla yatkn ama bunun bir dinsel merkez,
adeta bir "Mekke" olmasyd. Bu fikir mekanda bulunan ve en
byk bulmacay oluturan muhteem yadigar ile glen
miti. Karmak imgelemi ile insa nn a kln kartran bir tanesi
Tello tarafndan bulunmu ve Tello Obeliski olarak adlandrl
mtr (ekil 92a, 92b n ve arkadan grn) . Obeliske kedi
peneleri, az dileri veya kana tlar olan bir sr insan bedeni ve
yz oyulmu tur. Hayvanlar, kular, aalar, roket benzeri k
lar saan tanrlar ve pek ok ?;eometrik desenler vardr. Bu iba-

b
ekil 92
238 Kayp Diyarlar

det amacyla kullanlan bir totem direi miydi yoksa tm mitle

ri ve efsaneleri tek bir stunda aktarmaya kalkan kadim bir
"Picasso"nun sanatsal giriimi miydi? Hi kimse henz akla
yatkn bir aklama getirememitir.
kinci bir oyma ta ise onu yakn bir arazide bulmu olan ar
keoloun adyla Raimondi Monoliti (ekil 93) olarak bilinir; bu
nun bir zamanlar alak tabanl meydann gneybat kenarnda
ki oyuklu tan stnde, antsal merdivenlerle hizalanm halde
durduuna inanlmaktadr. Bu yadigar imdi Lima'da sergilen
mektedir.
Kadim sanat bu iki metrelik granit stuna, her iki elinde
bazlarnn bir imek olduuna inandklar silah tutan bir ilahn
imgesini ilemitir. lahn bedeni, kollar ve bacaklar tam olma-

ekil 93
 Kaybedilen ve Bulunan ehirler 239

sa da esasen insan benzeri iken, yz byle deildir. Bu yz bil

ginleri ok artmtr nk (rnein jaguar gibi) yrede bulu
nan bir yarat temsil etmiyor grnmektedir; bu daha ok bil
ginlerin de pek uygun bir dille "mitolojik bir hayvan" dedikle
ri, yani sanatnn duymu ama hi grmemi olduu bir hayva
n betimleme tarzdr.
Halbuki biz baktmzda ilahn yznde bir boann, yani
Gney Amerika'da bulunmayan ama kadim Yakn Dou'nun
halk inanlarnda, heykel ve resimle canlandrmalarnda hayli
sk grlen bir hayvann ban grmekteyiz. nemli olan ise
(bizce) bunun Adad'n "klt hayvan" olmasdr ve onun haki
miyet alan olan Kk Asya' daki da sras bugn bile Toros
(Taurus) Dalar olarak anlmaktadr.
Chavin de Huantar' da bulunan nc sra d ve bilme
cemsi oyma tan ad, mzra andran biimi nedeniyle El Lan
zon (Mzrak) diye anlr (ekil 94). Ortadaki binada bulunmu ve
orada kalmtr nk buuk metre olan ykseklii, iinde
durduu galerinin metre olan yksekliini amaktadr; mo-

Sekil CJA
240 Knyp Diynrlnr

nolitin tepesi bu nedenle hemen stndeki katn zeminine dik

katle kesilmi bir kare aklktan dar kmaktadr. Bu monoli
tin stndeki imge pek ok speklasyona yol amtr ve bizce
bu yine bir boann insanslatrlm bir betimlemesi gibi g
rnmektedir. Bina, heykeli iinde tutmak zere ina edilmi ol
duuna gre ant elbette bina ina edilmeden nce diken her
kim idiyse onun Boa Tanrya tapt anlamna m gelmektedir
bu?
Bilginleri esasen etkilemi ve onlar Chavin'in orta kuzey Pe
ru'nun "matris kltr" olduunu dnmelerine ve burasnn
bir dinsel merkez olduuna inanmalarna yol am olan ey
karmak ve sra d yaplardan ziyade bu eserlerdeki yksek
sanatsal dzeyiydi. Ama Chavin de Huantar'daki son bulgular
amacn dinsel deil de faydacl olduunu iaret etmektedir. Bu
son kazlar doal kayann kesilip oyulmasyla oluturulmu bir
yeralt tnel ebekesini aa kartmtr; bunlar hem ina edil
mi hem de ina edilmemi ksmlarnn altndan gemek sure
tiyle tm mekann altnda bal petekleri gibi uzanmakta ve zin
cir oluturacak biimde dzenlenmi birka yer alt blmleme
dizisini birbirine bala mava hizmet etmektedir (ekil 95).

ekil 95
 Kyhcdilcn ve B11/1111n ehirler 241

Sekil 96

Bu tnellerin azlar onlar kefedenleri iyice aknla d

rmt nk bunlar alann biri (dalk corafya nedeniyle)
stnden dieri de al tnd aki vadiden geip iki yanndan akan
nehir ayaklarn birbirine balyor grnmekted irler. Baz kaif
ler bu tnellerin sel felaketine kar tedbir almak, karlar erirken
da lardan inen takn sular ynlendirmek ve binalarn arasn
dan deil d e altndan akmasn salamak amacyla byle ina
edi ldiklerini nermilerdi . Ama (eriyen karlardan ok sa< nak
yalardan sonra) byle byk bir sel tehlikesi vardysa bu be
cerikli inaa tlar yaplarn niin byle zarar grebilir bir nokta
ya kurmulard ki?
Onlarn bunu baka bir amala byle ya ptklarn dnyo
ruz . Onlar nehir ayaklarnn iki dzeyini Chavin de Huanta'da
yr tlen ilemler iin gereken gl, kontroll bir su a k
oluturmak zere beceriyle kullanmlard. nk orada, d ier
pek ok yerde olduu gibi bylesi akan su d zenekleri altn
ykamak amacyla kullanlmaktayd .
And Dalarnda zekice tasarlanm b u s u datm tertiba tnn
d ier rnekleriyle karlaacaz; onlar Olmek mekanlarnda te
mel biimleriyle grmtk. Meksika' da karmak toprak tabya-
242 Kayp Diyarlar

lann bir ksmydlar, And Dalarnda ise bazen Chavin de Huan

tar gibi byk mekanlar bazen de Chavin blgesinde (ekil 96)
Squier tarafndan grlen gibi inanlmaz biimlerde kesilip bi
imlendirilmi kayalarn yalnzca kalntlar olan tatan aheser
lerdiler. Bunlarn hepsi de ok eskiden var olan baz ultra mo
dem makineler iin yaplm grnmektedirler.
"Chavin de Huanta'dakler kimlerdi?" sorusunun cevabn
veren ey byk binalarn deil de sanatkarane eserlerin ta i
iliiymi gibidir. Sanatsal beceriler ve ta yontma tarzlar ar
tc bir biimde Meksika'daki Olmek sanatn hatrlatmaktadr.
Bu byleyici eserler arasnda jaguar-kedi biimli bir kase, bir
kedi-boa, bir kartal-akbaba, kaplumbaa biimli bir leen, hem
eyalar hem de ta dilimlerini sslemede kullanlan bir motif
olan birbirine gemi az dilerinden oluturulmu gliflerle ss
l ok sayda vazo bulunmaktayd (ekil 97a). Ama ylanlar, pi
ramitler, Ra'nn Kutsal Gz gibi Msr motifleriyle ssl ta di
limleri de vard (ekil 97b). Ve sanki bunlar yetmezmi gibi Ka
natl Diskler (ekil 97c) iindeki ilahlar ve Mezopotamya tanr
larnn bilinen bal olan u koni biimli balklar takm ilah-

ekil 97
 Kaybedilen ve Bulunan ehirler 243

!arn suretleri gibi (ekil 97d) Mezopotamyavari desenleri ieren

oyma ta paralar da vard.
Koni biimli balklar giyen ilahlarn simalar "Afrikal" ha
vas tayordu ve bu yerdeki en eski sanatsal betimlemeleri tem
sil ediyor olabilecek kemik paralar stne kaznmlard. Afri
kallar, yani zenci simal Msrl Nbyeliler en eski zamanlarn
da bu alanda bulunmu olabilir miydiler? artc ama cevap,
evet. Burada ve yaknlardaki mekanlarda (zellikle de Sechin
denilen yerde) Afrikallar gerekten bulunmular ve arkalarn
da portrelerini brakmlardr. Tm bu alanlardaki yontma ta
lar bu halkn dzinelerce betimlemesini tamaktadr; ou kez
ellerinde bir tr ara tutarken gsterilmiler ve birka kez de su

ekil 98
244 Kyp Oiyrlr

d atm ebekesi ile ilikili bir sembol olarak "mhendis" res

medilmitir (ekil 98) .
Dalardaki Chavin mekanlarnn aratrlmasna yol aan k
yhk a lanlarda arkeologlar, tatan deil kilden yaplma ve Sami
rkndan ziyaretileri temsil ediyor olmas gereken yontu balar
bulmulard (ekil 99); bunlardan biri Asur heykellerine o kadar
benzemektedir ki, kaif H. Ubbelohde-Doering [011 tize Roynl
Higlwny of tle Incns ( nkalarn Kral Yolu stnde)] bunu "Asur
Kral" diye isimlendirmiti. Ama bu ziyaretilerin dalk blge
deki yerlere ulaabilmi olduklar kesin deildir, en aznda n
ca nl ulaamadlar anla lan: Chavin de Huantar'da da Sami r
knn yz hatlarna sahip yontma ta balar bulunmutur a ma
hepsi de gln ama korkun yz ifadeleri veya kesilip kopar
tlm ksmlar iermekteydi ve alan evreleyen du varlara ade
ta ganimet gibi yaptrlmlard.
Chavin'in ya Eski Dnya' dan gelen ve hem Olmekler hem
de Sami rkndan gmenleri ieren bu ilk d algann oraya M..

Sl'kil 99
 Knybedile11 ve 811/mn ehirler 245

1500 civarnda vardn dndrtmektedir. Montesinos'un da

tarih dt gibi Kadim mparatorluun 12. hkmdarnn
hakimiyeti srasnda "tm kyya yerlemekte olan ok iri en
daml... metal aralar olan adamlarn, devlerin kyya ktklar
na dair haberler Cuzco'ya ulamt." Bir sre sonra bunlar ka
rann i ksmlarna ilerleyip dalara doru gitmilerdi. H
kmdar neler olduunu bildirsinler ve ola ki bakente yakla
yorlardr korkusuyla, devlerin ilerleyiini rapor etsinler, diye
koucular yollamt. Ama anlald ki devler Byk Tanr'nn
gazabna uram ve o da onlar yok etmiti. Bu olaylar Gnein
M. . 1400 civarnda yerinden kprdamadan kalmasndan yak
lak bir asr nce, yani M. . 1 500'lerde tam da Chavin de Hu
antar'n su datm ebekesinin ina edildii sralarda meydana
gelmiti.
Ancak unu belirtmeliyiz: Bu olay, M. . 400 civarnda, Moc
he dneminde meydana gelen ve Garcilaso tarafndan bildirilen
u devlerin lkeyi talan edip kadnlara zorla sahip olduklar
olayla ayn deildir. Aslnda, daha nce de grdmz gibi,
Olmekler ve Samilerden oluan kaynam iki grup o sralarda
Orta Amerika' dan kamaktaydlar. Ancak kaderleri, And Dala
rnn kuzeyindekinden farkl deildi. Chavin de Huantar'da bu
lunan rktc biimde yaralanm Sami simal ta balarn he
men yannda, bata Sechin olmak zere tm blgede, yaralanp
biimi deitirilmi zenci bedenlerinin betimlemeleri de bulun
mutur.
Demek ki And Dalarnn kuzeyinde geen 1 .000 yldan ve
Orta Amerika' da geen neredeyse 2.000 yldan sonra Afrika-Sa
mi mevcudiyeti trajik bir sonla noktalanmt.

Tiahuanacu' daki bulgularn kesinletirdii gibi Afrikallarn

bazs daha da gneye gitmi olabilmesine ramen, Orta Ameri
ka' dan balayp And Dalarna doru uzanan Afrika-Sami ya
ylmas Chavin kltr blgesinin tesine gememi grnmek
tedir. Devlerin ilahi bir tokat yemi olmalarna ilikin hikayeler
de bir gerek krnts olabilir nk: iki tanrnn tebaalarn olu-
246 Kayp Diyarlar

turan insanlar ve nfuz blgeleri arasndaki grnmeyen snr

lara sahip olan hakimiyet alanlarnn And Dalarnn kuzeyin
deki bu blgede karlam olmalar byk bir olaslktr.
Bunu sylememizin sebebi tam da bu blgede baka beyaz
insanlarn da bulunmu olmasdr. Bunlar asil giysilere brn
m, otorite gstergesi trbanlar veya alnlklar takm ve bil
ginlerin "mitolojik hayvanlar" dedikleri eylerle sslenmi bir
halde ta bstlerde betimlenmilerdir (ekil 1 00). Bu bstler o
unlukla Chavin yaknlarndaki Aija denilen bir sit alannda bu
lunmutur. Bstlerde betimlenen kiilerin yz hatlar, zellikle
de dz burunlar bunlarn Hint-Avrupal olduklarn gster
mektedir. Bunlarn kkeni ancak Kk Asya ve onun gneydo
usundaki Elam ve zaman iinde daha doudaki nds Vadisi
olabilirdi.

ekil 1 00
 Kaybedilen ve Bulunan ehirler 247

Bu uzak diyarlardaki halklarn Pasifik Okyanusunu geip ta

rih ncesi zamanlarda And Dalarna gelmi olmalar mmkn
mdr? Aradaki bariz balantnn varl hikayeleri tekrar tek
rar anlatlan bir kadim Yakn Doulu kahramann becerilerini
betimleyen resimlerle dorulanmaktadr. Bu kahraman M. .
2900 civarnda (Kitab Mukaddes'te Erek olarak geen) Uruk'un
hkmdar olan Glgam't; tanrlarn Tufan sonrasnda (Mezo
potamya versiyonuna gre) lmszlk balad kahraman
aramaya kan bu kraln maceralar ilk alarda Smerceden Ya
kn Dou'nun dier dillerine tercme edilen Glgam Desta
n'nda anlatlyordu. Glgam'n yapt kahramanca ilerden
biri olan iki aslanla dvp onlar plak elle yenmesi hikayesi
u Hitit antndaki gibi (ekil 101a) kadim sanatlarn en sevdi
i resimle betimleme konusuydu.
Ayn betimlemenin And Dalarnn kuzeyinde, Aija'da (e
kil 1 01b) ve onun hemen yaknlarndaki Callejon de Huaylus
adl bir yerde (ekil l l e) bulunan ta tabletlerde de ortaya k
mas ok artcdr!

ekil 101
21H Kayp Diyarlar

Bu Hint-Avrupallarn izine Orta Amerika veya ktann mer

kez ksmlarnda rastlanmadna gre bunlarn Pasifik'in te
yakasndan dosdoru Gney Amerika'ya gelmi olduklarn
varsaymalyz. Efsaneleri klavuz edincecek olursak bunlar Af
rikal "devler" ve Akdenizli Sakall Olanlardan oluan iki dalga
nn da ncesinde gelmilerdir ve pekala, Naymlap masalnn
anlatt en eski yerleimciler olabilirler. Geleneklerde onlarn
karaya k noktas olarak yanndaki La Plata adasyla birlikte
Pasifik Okyanusuna knt yapan (gnmzde Ekvador'a ait
olan) Santa Elena yarmadas gsterilmektedir. Arkeolojik kaz
lar burada M. . 2500'lerde Valdivyan Dnemi denilen dnem
de balayan erken yerleimler olduunu dorulamtr. nl
Ekvadorlu arkeolog Emilio Estrada tarafndan [ Ultimas Civiliza
cio11es Pre-Hi:;toricas (Tarih ncesi Son Medeniyetler)] bildirilen
bulgular arasnda ayn dz burunlu simalaryla ta heykelcikler
(ekil 1 02a) ve "tanrlar" anlamna gelen (ekil 1 02c) Hitit sem
boln tayan anak mlekler (ekil 102b) de yer almaktad r.

ekil 1 02
 Kaybedile11 ve Blnan ehirler 249

And Dalarnda u ana dek Cuzco, Sacsahuaman ve Machu

Picchu'da grdmz trden tm megalit yaplarn iki ilahi
diyar arasndaki grnmeyen snr izgisinin gneyine yer ald
n belirtmeye deer. Megalitleri inaa edenlerin Chavin'in g
neyinde (ekil 96) balayan el becerisi, Urubamba nehrinin va
disi ve onun tesine dek gneye kadar, iin dorusu altn topla
nan ve kaydrlan her yerde izini brakmtr. Yoksa bu inaat
lar tanrlarn yol gstericiliinde alan Hint-Avrupallar my
dlar? Kayalar her yerde uzaktan bakldnda hibir yere var
mayan merdivenleri andran kanallar, blmlemeler, niler ve
platformlarla; da yamalarna giden tnellerle, duvarlar dz
letirilmi veya kesin alarla biimlenmi koridorlar halinde ge
niletilmi yarklarla adeta yumuak hamurmucasna biim
lendirilmitir. Her yerde, hatta yerleimcilerin ihtiyalar olan
tm suyu hemen aada akan nehirden salayabilecekleri yer
lerde bile suyu istenilen ynde aktmak amacyla bir kaynaktan,
nehir ayandan daha yksee tayan ayrntl ve zenli su hu
nileri ve kanallar oluturulmutur.
Cuzco'nun bat-gneybatsndaki Abancay kasabasna giden
yol stnde Sayhuiti-Runihuasi'nin kalntlar yer almaktadr.
Dier yerlerde olduu gibi bu da bir nehir ve daha kk bir de
renin birletii yerin hemen yaknnda kuruludur. Bir zamanlar
burada ykselen byk boyutlu yaplardan kalna bir istinat
duvarnn kalntlarnn grlebildii alann ad, Luis A. Par
do'nun burayla ilgili bir incelemesinde de belirttii gibi [Los
Grandes Monolitos de Saylniti (Sayhuiti'nin Byk Monolitleri)]
yerli dilinde "Kesik Piramit" anlamna gelmektedir.
Bu yer birka monoliti ve zellikle de Byk Monolit diye
adlandrlan yapsyla nldr. Bu isim pek uygundur nk
uzaktan bakldnda bir tepenin eteine yaslanm kocaman
parlak bir yumurtay andran bu kocaman kaya drt arp
arp iki buuk metre boyutlarndadr. Alt ksm dikkatle bir yu
murtann yars gibi biimlendirilmiken st ksm byk bir
olaslkla bilimeyen bir blgenin kk lekli modelini temsil
etmesi amacyla oyulmutur. Oyulmu minyatr duvarlar, plat-
2'ill Kayp Diyarlar

formlar, merdivenler, kanallar, tneller, nehirler, bazlar arala

rnda niler ve basamaklar olan byk binalar temsil eden tr
l eit yap, Peru' ya zg eitli hayvanlarn imgeleri ve sava
lar andran ama bazlarnn tanrlara benzettii insan figrle
ri ayrt edilebilmektedir.
Bazlar bu kk lekli modeli stnde seebildikleri tan
rlar onurlandrmak amacyla yaplm bir dinsel eser olarak
grmektedir. Bazlar ise bunun Peru'nun gneyde Titicaca G
lne (taa oyulmu gl onunla eletiriler) ve u ok eski Ti
ahuanaco alanna uzanan blgeyi kaplayan bir ksmn tem
sil ettiini dnmektedirler. yleyse bu taa oyulmu bir hari
ta myd? Yoksa dikilecek binalar ve yerleimi planlayan byk
sanatnn kulland kk lekli bir model miydi?
Cevap bu kk lekli modelin iinde dolanan iki buuk ila
be santim geniliinde oyuklarn bulunuyor olduu gerein
de yatyor olabilir. Bunlarn hepsi de monolitin en yksek nok
tasnda yerleik olan bir "tabak" tan kp aaya doru eimle
nip zig zaglar izip dolandktan sonra oyulmu modelin en alt
kenarndaki yuvarlak boaltma deliklerine ulamaktadr. Baz
lar bu oyuklarn rahiplerin bu kaya stnde betimlenen tanr
lara adak olarak dktkleri iksirler (koka suyu) iin yapldn
dnmektedir. Ama mimarlar tanrlarn ta kendileri idiyseler,
o zaman ne ie yaryordu bu oyuklar?
Her eyi anlatan bu oyuklar yine geometrik dikkat ve kesin
likle kesilip biimlendirilmi, yzeyi ve yanlar basamaklara,
platformlara ve kademeli nilere dntrlm bir baka koca
man kaya kntsnn zelliklerinden biridir (ekil 1 03). Bir ya
n st ksmda kk "tabaklar" oluturmak zere kesilmitir;
bunlar, iinden derin bir kanaln kp aaya doru inerken
tam ortada iki oyua ayrld daha byk bir kapla balantl
drlar. Tadklar sv her ne idiyse bu ii boaltlm ve arkasn
da bulunan bir girile iine girilen kayann i ksmna dkl.
mekteydi.
Alanda bulunan ve muhtemelen daha byk ta dilimlerin
den kopmu olan dier kalntlar, stlerindeki karmak ve ge-
252 Kayp Diyarlar

kanallarla kesilmitir ve kayann i ksm labirentimsi tneller

ve odalar oluturmak zere oyulmutur. Yannda, kayadaki bir
yarktan geerek ulalan ve bazlarnn tahtlar ve sunaklar diye
tarif ettikleri ta yzeyler oluturmak zere geometrik kesinlik
gzetilerek maaraya benzer bir aklk oyulmutur.
Cuzco-Sacsahuaman evresinde, Kutsal Vadi boyunca ve Al
tn Gl denilen bir gln bulunduu gneydouya dorn bu
yerlerden ok sayda mevcuttur. Torontoy adl bir st alanda
zenle kesilmi megalit ta bloklar arasnda bir tanesinin otuz
iki as vardr. Cuzco'dan seksen kilometre kadar uzakta, To
rontoy yaknlarnda hepsi doal kayaya oyularak iki duvar ve
elli iki "basamak"tan elale gibi akmas iin yapay bir su ak
salanmtr; bu yerin adnn Cori-Huairachina, yani "Altnn
Saflatrld Yer" olmas kayda deerdir.
Czco "Gbek" anlamna gelir ve gerekten de Sacsahuaman
tm bu yerler arasndaki en byk, en devasa ve merkezi ola
nym gibi grnmektedir. Bu merkeziliin bir zellii Sacsa
huaman'n on alt kilometre batsndaki Pampa de Anta denilen
bir yerle kesinlemektedir. Burada, ok byk bir kaya paras
kocaman bir hilal oluturmak zere bir dizi basamak halinde
oyulmutur (kayann ad bu nedenle Qillnrmi, yani "Ay Ta
" dr). Buradan dou semalar dnda hibir yer grnmedi
inden Rolf Mller [Somu, Mond und Sterne iiber dem Reicl der
Ik ( nka Krall stnde Gne, Ay ve Yldzlar)] bunun Sac
sahuaman' daki dalk burnna astronomi bilgilerini yanstmak
zere konulandrlm bir tr gzlem evi olduuna karar ver
mitir.
nkalarn Sacsahuaman' bir kale olarak ina ettikleri fikri ar
tk tamamyla gzden dtne gre, Sacsahuaman neydi?
Doal kayalara oyulup kesilmi olan bu akllara durgunluk ve
ren labirentimsi kanallar ve grnte rastgele olan ekillendir
meler birka yl nce balayan yeni arkeolojik kazlarn sonu
cunda anlam ifade etmeye balamtr. Przsz Rodadero ka
yasnn arkasnda uzanan platodaki yaygn ta yaplarn kk
bir ksmndan fazlasn gn na karamam olsa da bu ka-
 Kaybedilen ve B11/na11 elirler 253

zlar mekann balca iki zelliini ortaya kartmtr. Birincisi,

biri dierinin stnde olan bir dizi su ynlendirme yapsn
oluturmak amacyla hem doal kaya oyularak hem de pek o
u Megalit a tr ok keli olan mkemmel biimlendiril
mi kesme talarn yardm ile duvarlarn, su yollarnn, hazne
lerin, kanallarn ve benzeri eylerin yapld olgusudur; byle
ce yamur veya kaynak sular bir dzeyden dier dzeye d
zenli bir tarzda aktlabilmekteydi.
kinci zellik ise megalit kesme talarla rlp kapatlm
byk yuvarlak bir alann ortaya kartlm olmasdr. Ayrca
megalit kesme talardan ina edilmi ve yuvarlak hazneden ge
len suyun akp gitmesine izin veren bir seviyede yeraltnda bu
lunan bir savak odac da ortaya kartlmtr. Buraya oyun
oynamaya gelen ocuklarn da gsterdikleri gibi bu savak oda
cndan kp uzaklaan kanal bu yuvarlak alann arkasnda ve
altnda olan doal kayaya oyulmu olan Chingma'ya veya "La
birent" e doru gitmektedir.
Bu dalk burun stne ina edilmi yap kompleksinin ta
mam ortaya karlmadan da artk aka anlalabilen ey u
dur: Rodadero'dan aaya baz mineraller veya kimyasal bile
enler dklmekteydi, kayann arkasndaki przsz yzeyde
oluan renk deiimine de byle bir kullanm yol am olabilir.
Bu ey -acaba iinde altn olan toprak myd?- her ne idiyse b
yk yuvarlak haznenin iine dklmekteydi. Dier yandan su
kuvvetle aktlmaktayd. Bunlarn hepsi byk lekli bir altn
ykama tesisi gibi grnmektedir. Su en sonunda savak odac
ndan dar akp labirentten geerek uzaklap gitmekteydi.
Ta teknelerde kalan ey ise altnd.
yleyse dalk burunun kysndaki megalitik, devasa zig
zag duvarlar neyi destekliyor veya koruyorlard? Bu sorunun
cevab hala ak deildir, ancak altn cevherlerini yklemek ve
altn klelerini baka yerlere gtrmek iin kullanlan -havada
utuunu varsaydmz- aralar iin gereken bir tr byk
platform olduunu tahmin ediyoruz.
Benzer bir tamaclk ilevine hizmet vermi veya hizmet
254 Kayp Diyarlar

vermesi amalanm olabilecek bir yer Sacsahuaman'n doksan

alt kilometre kuzeybatsnda yer alan Ollantaytambu'dur. Ar
keolojik kalntlar dik bir da burnunun tepesindedir, Urubam
ba-Vilcanota ve Patcancha nehirlerinin birletii yerde ykselen
dalar arasndaki bir akla bakmaktadr. Harabelere adn ve
ren ky dan dibinde kurulmutur, "Ollantay'n Dinlenme Ye
ri" anlamna gelen ad spanyollara kar burada direnmeye ha
zrlanan bir nka kahramannn dneminden kalmadr.
Kabaca ina edilmi birka yz ta basamak nkalarn yap
tklar bir dizi terasa balanmakta ve zirvedeki balca harabele
re giden yolu oluturmaktadr. Burada, bir kale olarak i grd
varsaylan ve yontulmam talardan nka tarz duvarlarla
ina edilmi yaplarn kalntlar bulunmaktadr. Bunlar nka n
cesi Megalit ann yaplarnn yannda ilkel ve irkin durmak
tadrlar.
Megalit yaplar daha nce tarif ettiimiz megalit kalntlarn
da grlenler gibi gzelce biimlendirilmi ok keli talardan
rlen bir istinat duvar ile balamaktadr. Tek bir ta bloktan
kesilmi bir kapdan geilince yine benzer ok keli ama daha
byk boyutlu talardan ina edilmi ikinci bir istinat duvary
la desteklenen bir platforma ulalr. Bir yanda, bu duvarn bir
uzants, ikisi kap ve onu sahte pencereler olan on iki ikizkenar
yamuk akl olan bir oda haline gelmektedir; Luis Pardo'nun
[Ollamtaitampu, Una ciudad megalitica (Ollamtaitampu, Megalitik
Kale)) bu yapya "merkez tapnak" demesinin sebebi bu olabilir.
Duvarn te yannda bir zamanlar (artk deil) ana yaplara gi
den yolda hizmet veren kocaman ve mkemmel biimlendiril
mi bir kap durmaktadr (ekil 1 04).
Ollantaytambu'nun byk gizemi buradadr: en st terasta
bir sra halinde duran alt devasa monolit. Bu kocaman ta blok
lar buuk ile drt buuk metre arasnda deien ykseklikte,
iki metreyi aan genilikte ve doksan santim ile iki metre arasn
da deien kalnlktadrlar (ekil 1 05). Herhangi bir har veya
yaptrc malzeme olmakszn, bu devasa talar arasna sokul
mu olan uzun, ilenmi talarn yardmyla birlemi halde
Kaybedilen ve Bl11 nm ehirler 255

ekil 1 05
256 Knyp Diynr/nr

durmaktadrlar. Bloklarn kalnlnn iki metreyi aan en kaln

ksmndan az olduu ksmlarda, Cuzco ve Sacsahuaman'daki
gibi eit kalnlk oluturmak amacyla byk ok keli talar
biraraya getirilmitir. Ancak nden bakldnda megalitler tam
olarak gneydouya ynlendirilmi ve yzleri hafif bir eim el
de etmek zere dikkatle dzgnletirilmi tek bir duvar halinde
durmaktadrlar. Monolitlerin en azndan ikisi kabartma ssle
melerin anm kalntlarn tamaktadrlar, (soldan) drdn
csnn stndeki iareti Merdiven sembol olduu aktr;
tm arkeologlar kkeni Tiahuanacu' daki Titicaca Glnde olan
bu semboln Yeryznden Gkyzne k veya tam tersi
Gkyznden Yeryzne inii iaret ettii konusunda hemfikir
dirler.
Monolitlerin yanlarnda ve n yzlerindeki pervazlar ve
kntlar ve altncsnn tepesindeki basama andran kesmeler
bunun inaasnn tamamlanmadn dndrtmektedir. Ger
ekten de eitli biim ve boyda ta bloklar etrafta serpilmi yat
maktadr. Bazlar kesilmi, biimlendirilmi ve keleri, oyuk
lar ve alar mkemmelen hazrlanmtr. Bunlardan biri en
nemli ipucunu verir: kesilip oyulmu derin bir T ekli (ekil
1 06). Bu gibi ekilli kesikleri Tiahuanacu'daki devasa ta blok
larda bulmu olan bilginlerin hepsi bu oyuun iki ta blou
depremlere kar bir nlem olarak metal bir kelepeyle birbirine

'
A: ' /.o:: .,
. . .- ,: -., .
.

/' ..5 1 .' .. su; . .

i . . . . . .
. .
.. .:'
. . .

Sekil 1 06
 Kaybedilen ve Bulunan ehirler 257

tutturmak amac tad konusunda fikir birliine varmak zo

runda kalmlardr.
Durum byle olunca, nasl olup da bilginlerin bu kalntlar
son derece yumuak ve dolaysyla deprem tarafndan sarslan
devasa ta bloklar birarada tutmaya hi de uygun olmayan al
tn dnda hibir metale sahip olmayan nkalara atfetmeye de
vam ediyor olduklarn insan merak etmeden duramyor. Banyo
yapmak en sevdikleri eylerden biri olan nka hkmdarlarnn
bu muazzam mekan devasa bir hamam olarak ina ettirmi ol
duklarna ilikin aklama da fazlasyla safa. Tepenin dibinde
akan iki nehir varken bazlar 250 ton arlnda olan muaz
zam ta bloklarn tayp tepenin zirvesinde ne diye bir banyo
kveti ina etsinlerdi ki? Ve demirden ara gereleri olmadan?
Bu alt monolitin oluturduu sraya ilikin daha ciddi bir
aklama bunlarn, muhtemelen dan tepesindeki byk bir
platformu desteklemesi planlanan bir istinat duvarnn bir par
as olduudur. yleyse, bu ta bloklarn boyutu ve bykl
akla Lbnan dalarnda yer alan Baalbek'teki esiz platformun
inasnda kullanlan talar getirmektedir. Gkyzne Merdiven*
adl kitabmzda bu megalitik platformu uzun uzadya ele alp
burasnn, Glgam'n ilk hedefi olan "ini yeri", yani Anunna
kilerin "hava gemileri" iin bir ini alan olduu sonucuna var
mtk.
Ollantaytambu ile Baalbek arasnda, megalitlerin kkeni de
dahil olmak zere pek ok benzerlik grmekteyiz. Baalbek'teki
devasa ta bloklar kilometrelerce tedeki bir vadiden kartlm
ve ardndan platformdaki dier talara uyacak ekilde yerleti
rilmek zere inanlmaz gzkse de kaldrp tanmtr. Ollan
taytambu' da da dev ta bloklar vadinin kar tarafndaki da
yamacndan kartlmtr. Ta ocandan kartlan ar krmz
granit bloklar entildikten ve biimlendirildikten sonra da ya
macndan alnp iki nehri aarak Ollantaytambu alana dek
kartlm ve orada dikkatle yerine dikilip sonunda birbirine ya
p tEl:!l'. . .
Ruh ve Madde Yaynlar, 2002.
258 Kayp Diyarlar

Ollantaytambu kimlerin eseriydi? Garcilaso de la Vega bu

nun "en bata gelen adan, nkalarn ncesinden" kaldn
yazmtr. Blas Valera " nkalar ann ncesinde olan bir devir
den ... nka ncesi dnemin tanrlar panteonu andan" kald
n belirtmitir. Modern bilginler de bu tarihlendirmeye katl
maktadrlar.
Bu tanrlarn Yakn Dou efsanelerinde Baalbek'i ina ettikle
ri anlatlan ayn ilahlar olduklarn fark etmenin zaman artk
gelmitir.
Ollantaytambu tpk Sacsahuaman'n olmu olabilecei gibi
bir mstahkem yer miydi, yoksa Baalbek'in olmu olduu gibi
bir ini yeri miydi?
Daha nceki kitaplarmzda Anunnakilerin uzay limanlarnn
ve "ini yerlerinin" nereler olacan saptarlarken ilk olarak (A
r Da gibi) olduka belirgin bir yeryz eklini esas alan bir
ini koridoru belirlediklerini gstermitik. Ardndan bu koridor
iindeki uu yolu ekvatora 45 derecelik kesin bir ayla eimli
hale getirilmiti. Uzay limannn Sina yarmadasnda ve uarak
kalkp inebilen aralarn ini yerinin ise Baalbek'te bulunduu
Tufan ncesi zamanlarda bu ebeke ayn modeli izliyordu.
Machu Picchu' daki Torreon yar yuvarlak ksmndaki iki gz
lem penceresine ek olarak, alt ksmnda ie bakan merdiveni an
dran bir aklk ve st ksmnda kamaya benzer bir yark olan
bir paka bilmecemsi pencereye sahiptir (ekil 1 07). Bizim al
malarmz Kutsal kayadan balayp bu yarktan geerek Intihu
atana'ya dek uzanan ve Machu Picchu iin balca ynlendirme
yi belirleyen bir izginin ana ynlere gre 45 derecelik kesin bir
ayla uzanacan gstermitir.
Bu 45 derecelik ynlendirme yalnzca Machu Picchu'nun
yerleim plann belirlemekle kalmamakta balca kadim
mekanlarnn yerlerini de belirlemektedir. nnze blgenin bir
haritasn alp Viracocha'nn efsanede anlatld gibi Titicaca
Glndeki Gne Adasndan balayarak urad noktalar bir
letiren bir izgi izecek olursanz, bu izgi Cuzco' dan geip 01-
lantaytambu'ya dek ekvatora 45 derecelik bir ayla uzanacaktr!
 Kaybedilen ve Bulunan ehirler 259

Maria Schulten de D' Ebneth'in La Rta de Wirakocha (Viracoc

ha'nn Yolu) adl kitabnda zetlenen bir dizi almas Machu
Picchu'nun stne yerletii bu 45 derecelik izginin 45 derece
eimli (dolaysyla yanlar deil de keleri ana ynlere bakan)
bir karenin kenarlar boyunca uzanan bir ablona uyduunu
gstermitir. Yazar, bu kadim ablonu arama ilhamn Salcamay
hua'nn Relacion adl eserinden aldn aklamtr. Salcamay
hua pencerenin hikayesini anlatrken kolaylk salamas iin
bir izim yapm (ekil 1 08a) ve her pencereye bir isim vermi
tir: Tampu-Tocco, Maras-Tocco ve Sutic-Tocco. Maria Schulten
bunlarn aslnda yer isimleri olduklarn fark etmiti. Eimli ka
reyi kuzeybat kesi (Tampu-Tocco lakapl) Machu Picchu'ya
gelecek ekilde Cuzco-Urubamba blgesini gsteren bir harita
ya uyguladnda dier tm yerlerin doru konumlara denk
geldiini grmt. Schulten bu 45 derecelik izginin Tial1Uana
cu' dan baladn, kesin llere sahip kareler ve emberlerle
birleip aralarnda o ok nemli Ollrm tavtambu'nun da bulun-

ekil 1 0 7
260 Kayp Diyarlar

OKYANUS

'
'

ekil 1 08

duu Tiahuanacu, Cuzco ve Ekvador' daki Quito arasndaki

nemli kadim mekanlar kucakladn gsteren izimi yapm
tr (ekil 1 08b) .
Bir baka bulgusu da az nemli deildir. Merkezden geen
45 derecelik izgi ile bundan uzakta olan, rnein Pachaca
mac'n tapna gibi yerler arasnda lt alt alar ona bu e
bekenin oluturulduu srada Yeryznn eiminin ("meyil")
24 derece 08 dakikaya yakn olduunu gstermitir. Bunun an
lam, ebekenin (Schulten' e gre) kendisinin 1 953'te yapt l
mlerden 5.1 25 yl nce, yani baka bir deyile M. . 3172'de
planlanm olduuydu.
Bu saptama, megalitik yaplarn M . . 4000 ile M. . 2000 ara
sna denk gelen a olan Boa ana ait olduuna ilikin ka
rmmz desteklemektedir. Ve modern almalar tarihilerin
saladklar verilerle birletirerek efsanelerin tekrar tekrar anlat
tklar eyi dorulamaktadr:
Her ey Titicaca Glnde balamt.
 - 10 -

. .. .

"YENi DUNYA'NIN BAALBE K'I"

And Dalarndaki her efsanenin her versiyonu Balang

noktas olarak Titicaca Gln, yani byk tanr Viracocha'nn
yaratc hnerlerini sergiledii yeri, insanolunun Tufan' dan
sonra tekrar ortaya kt yeri, nkalarn atalarna And Dalar
uygarln kurmalar iin bir altn asann verildii yeri iaret et
mektedir. Bu kurguysa eer gerekle de desteklenmektedir n
k Amerika ktasnn ilk ve en byk ehri Titicaca Glnn k
ylarnda ykselmektedir.
ehrin bykl, monolitlerinin boyutlar, antlarnn ve
heykellerinin stndeki girift oymalar buray Avrupallar iin
tarif etmi olan ilk tarihiden itibaren (buraya verilen adyla) Ti
ahuanacu'yu gren herkesi aknla uratmtr. Ve herkes bu
esiz ehri kimlerin kurduunu merak edip ne kadar eskiye da
yand stnde dnmtr. Yine de en byk bilmece, biz
zat ehrin konumudur: And Dalarnn srekli karlarla kapl
olan en yksek tepeleri arasnda, denizden drt kilometre yk
seklikte kra, neredeyse yaam barndrmayan bir yer! Bu aa
sz, rzgara ak alanda ta ocaklarndan kartlp kilometreler
ce teden tanarak getirilip dikilen devasa ta binalar ina et
mek iin kim inanlmaz bir aba harcard ki?
Bu soruyu, bir asr kadar nce bu gln kylarna ulatn
da Eprahim George Squier de sormutu . Peru Ill strated (Resim-

261
262 Kayp Diyarlar

li Peru) adl kitabnda "Titicaca Glnn adalar ve dalk bu

runlar ounlukla kratr. ok uygun koullar olmadka arpa
nn olgunlamad, en kk boydaki msrn istikrarsz geli
tii, iyicene kk yumrular halindeki patatesin ac olduu, ye
tiebilen tek tahln quinoa ve blgeye has hayvanlardan ancak
biscacha, lama ve kk develerin etinin yenebildii bu blge
de yaayan pek az sayda nfusun beslenmesi ne gln sularn
daki garip balklar katkda bulunmaktadr," diye yazmtr. An
cak buna ramen, "gelenei klavuz edinecek olursak, nka uy
garlnn tohumlar" bu aasz blgede, daha eski "ve antla
rn masif talara oymu ve onlar Tiahuanaco dzlnde b
rakm, bunlarn ok eskilere ait devlerin bir gecede diktikleri i
leri olduu dnda haklarnda hibir gelenek bulunmayan asl
uygarlktan" domutu.
Ancak gle ve kadim mekana bakan bir da burnuna trman
dnda aklna farkl bir dnce gelmiti. Yoksa buras zellik
le yaltlml, evresini saran zirveler, bu zirveler arasndaki
manzara yznden mi seilmiti? Gln bulunduu dzln
gneybat kenarndaki bir da srtndan, gln sularnn Desa
guadero nehrinden gneye doru akt yerin yaknndan bak
tnda Squier gneydeki yarm adalar ve adalaryla yalnzca
gl deil doudaki karl zirveleri de grebilmekteydi.
izdii bir eskiz de szlerine elik eden Squier "And Dala
rnn byk karl zinciri burada tm ihtiamyla gzmzn
nne dikilivermektedir. Gln grntsne baskn kan ise
Amerika ktasnn en yksek da, ktann tac, ykseklikte e
olmasalar da Himalayalarn zirveleriyle rekabet eden Illampu
veya Sorata'nn kocaman cssesidir; gzlemciler bu dan yk
sekliine dair 7.500 ile 8.100 metre arasnda tahminlerde bulun
maktadrlar," diye yazmtr. Bu gze arpan yeryz eklinden
gneye doru kesintisiz uzanmakta olan dalar ve zirveler
"ykseklii 7.350 metre olan byk Illimani dayla son bulur."
Kenarnda Squier'in durmakta olduu bat srt ile douda uza
nan devasa dalar arasnda gln ve onun gney kylarnn
kaplad alak dzlk uzanmaktadr. "Belki de dnyann hi-
 "Yeni D11ya'11111 Baalbek'i" 263

bir yerinde tek bir bak asndan bylesine eitlilik ieren

muh teem bir manzara asla grlemez. Peru ve Bolivya'nn en
geni noktasnda kendi su sistemleri, kendi nehir ve glleri,
kendi dzlkleri ve dalaryla Cordilleras ve And dalarnn s
ralar tarafndan erevelenen tm o byk yaylas bir harita gi
bi gznnzn nne serilmitir" (ekil 1 09).
Tpk Anunnakilerin ini yolunu iaretlemeye yarayan Ar
264 Kayp Diyarlar

Dann (5. 1 00 ve 3.900 metre olan) ikiz zirvesi ve Gize' deki iki
piramit gibi byk bir dzlk ukurun kenarnda ykselen ve
yalnzca yerden deil havadan bakldnda da gze arpan iki
zirvesiyle bu yerin seilmesinin nedeni bu corafi ve toporafik
zellikler miydi?
Squier benzetmeyi hi bilmeden yapm ve kadim harabele
ri anlatt blmn baln "Tiahuanaco: Yeni Dnya'nn Ba
albek'i" koymutu nk kyaslamay dnebildii tek yer,
be bin yl nce Glgam'n ayak bast Anunnakilerin ini ye
ri olarak tanmlam olduumuz yerdi.
Tiahuanacu ve harabelerinin yirminci yzyldaki en byk
kaifi Bolivya'ya yerleen ve hayatn bu harabelerin gizemleri
ni zmeye adayan Avrupal bir mhendis olan Arthur Pos
nansky olmutur. Daha 191 0 gibi erken bir tarihte yapt her zi
yaretle alandaki eserlerin saysnn giderek azaldndan ikayet
etmekteydi nk yredeki yerliler, bakent La Paz' daki inaat
lar ve hatta demiryolunun inaat srasnda hkmetin ta ken
disi bu ta bloklar sanatsal veya arkeolojik deerleri iin deil
de bedava elde edilebilen inaat malzemeleri olarak alp gtr
mekteydi. Yarm yzyl sonra Squier, Copacabana yarmadas
stndeki en yakn kasabadaki kilise gibi kyllerin evlerinin
de sanki bir ta ocaymcasna harabelerden alp gtrdkleri
talardan ina ettiklerini grp ayn ikayeti dile getirecekti.
Hatta La Paz'daki katedralin bile Tiahuanacu'nun talar kulla
nlarak ina edildiini renmiti. Yine de tanamayacak kadar
byk olduklar iin geride kalan pek az bile onu, nkalarnki
balamadan nce ortadan kaybolmu, Msr ve Yakn Dou uy
garlklar ile ada bir uygarln kalntlar olarak ok etkile
miti. Kalntlar bu yaplarn ve anlarn esiz, mkemmel ve
uyumlu bir mimariyi becerebilecek bir halkn elinden ktklar
n iaret etmekteydiler ama bu halk, "hi ocukluk dnemi ya
amam, hibir geliip byme dneminden gememiti." s
panyollara bu eserlerin bir gecede devler tarafndan yapldn
anlatan Kzlderililere amamal.
1 532-1 550 yllar arasnda imdi Peru ve Bolivya olan blge-
 "Yeni Dnya' n n Baalbek' i" 265

nin her yann dolaan Pedro de Cieza de Leon Chronicles (Tarih

e) adl eserinde Tiahuanacu harabelerinden hi phesiz "u
ana dek tarif ettiim en kadim yer" diyerek sz etmekteydi.
Onu artan yaplar arasnda "byk bir ta temelin stne in
san eliyle yaplma bir tepe" vard; taban 270 arp 1 20 metre ka
dard ve 36 metre yksekliindeydi. Bunun arkasnda "insan bi
imli ve ekilli, yz hatlar ok byk bir usta tarafndan yapl
m grnen bir beceriyle yontulmu iki ta idol" grmt;
"Bunlar yle bykt ki kk devler gibi grnmekteydiler ve
bunlarn o yrelerde yerlilerin imdi giydiklerinden farkl giysi
leri, balarnn stnde de baz sslemeler vard."
Bunun yaknnda bir baka binann ve "ok iyi ina edilmi"
bir duvarn kalntlarn grmt. Bunlarn hepsi de ok ok es
ki ve ypranm grnyordu. Harabelerin bir baka ksmnda
"yle byk boyutta talar" grd ki, "bunlar hakknda dn
mek, bu kadar byklerken bunlar grdmz yere tamaya
yetecek insan gcn hesaplamaya kalkmak bile insan me
raklandryor. Bu talarn pek ou farkl biimlerde yontulmu
tur, bazlar insan bedeni biimlidir, herhalde onlarn idolleriy
diler."
Pedro de Cieza de Leon duvarn yannda ve byk ta blok
larda "pek ok delik ve zeminde bo yerler" bulunduunu fark
etmi ve bunlar onu artmt. Batya doru "aralarnda hepsi
tek tatan kesilmi dik ve yatay pervazlar ve eikleriyle pek ok
kaplar" olan baka kadim harabeler grd. zellikle de durup
dnd ey uydu: "Bu byk kap azlarndan stne
baka kap azlarnn biimlendirildii, bazs on metre genili
inde, drt buuk metreden fazla uzunlukta ve iki metre kaln
lnda daha byk talar kmaktayd." aknlk iinde bildir
mekteydi: "Bunun tamam -kap, yatay ve dikey pervazlar
hepsi tek bir tat." unu da eklemiti: "Bu eser yle ihtiaml ve
azametli ki ahsen ben bunun hangi arala veya aygtlarla yap
labildiini anlamakta aciz kaldm nk bu byk talar bu
mkemmellie getirilip grdmz halleriyle braklmalarn
dan nce kullanlan ara gere imdi Kzlderililer tarafndan
266 Knyp Diynrlnr

kullanlanlardan ok daha iyi olmu olmaldr."

Oraya ilk gelen ilk spanyollarca grlen, Pedro de Cieza de
Leon tarafndan samimiyetle betimlenen eserlerden bu devasa
tek para kaplar hala dtkleri yerde durmaktadrlar. Tiahu
anacu'nun esas harabelerinin bir buuk kilometre kadar gney
batsndaki yeri sanki farkl bir mekanmcasna yerliler tarafn
dan Puma-Punku olarak anlmaktadr ama bugn burasnn da
bir buuk kilometreye kilometrelik bir alana yaylan byk
Tiahuanacu metropolnn bir paras olduu kesinlemitir.
Buradaki kalntlar getiimiz iki yzyl iinde bunlar gren
her gezgini hayrete drmtr ama ilk kez A. Stbel ve Max
Uhle [Oie R ienstaette vem Tialnaco im Hoc//a11d des Alten Pe
ru (Eski Peru'da Dalk Alanda Tiahuanacu'nun Ha rabe
ehirleri), 1 892] tarafndan bilimsel olarak tarif edilmilerdir. Bu
rapora elik eden fotoraflar ve eskizler ortala dalm olan
devasa ta bloklarn, mekann dousundaki byk binalar
oluturmu olabilecek artc karmaklktaki birka binann
paralar olduunu gstermektedir (ekil 1 1 0 en son almala
ra dayanmaktadr). ken (veya devrilen) drt ksml bina bir
zamanlar onlarn dik veya baka alarda birer paras ol m u
veya olmam paralaryla byk platformlar halinde yatmak
tadrlar (ekil 1 1 1 ). Krlarak kopmu tek paralarn her biri yz
ton arlndadr, krmz kumtandcn ycplmadrlar ve Pos
nansky [Tialw1111arn; Tle Crdle of Acrican Mn n (Tia huanacu;

Srkit 1 1 0
 " Yeni Dii11ya ' 1 1 m Baa/lck' i " 267

ekil 1 1 1

Amerikalnn Beii) ] tek para iken her biri veya drt ka t

ar olan bu bloklarn ka rld ta ocann gln yaklak on
be kilometre tedeki bat kys olduunu kesin biimde kant
lamtr. Bazlar buuk arp metre ve neredeyse altm
santim kalnlnda olan bu ta bloklar entikler, oyuklar, kesin
alar ve eitli dzeylerde yzeylerle kapldrlar. Belirli nokta
larda bloklc:rn s tndeki entiklerin (ekil 1 1 2) her bir dikey
ksm yanndakine tu t turma amal olan metal kelepeler iin
268 Kayp Diyarlar

ald kesindir; bu teknik "kk cihaz" Ollantaytambu'da da

grmtk. Ama orada kelepelerin altndan, yani nkalarn bil
dikleri tek metalden yapldklar (altnn yumuakl dolaysy
la hi de makul olmayan) nerisine karn buradaki kelepeler
bronzdu. Bunun byle olduunu, bu bronz kelepelerden bazla
r bulunduu iin biliyoruz. Bunun son derece nemli bir keif
olduu kesin nk bronz retilmesi en zor alamdr, bakrn
belirli bir oranda (yzde 85-90) kalayla kartrlmasyla elde
edilir ve bakr doal haliyle bulunabilirken kalayn iindeki cev
herlerden zor metalrji ilemleri sayesinde kartlmaldr.
Bu bronz nasl elde edilmiti? Mevcut oluu yalnzca bir bul
macann paras olmayp cevaplar iin bir ipucu da olabilir miy-
d 7.
Puma-Punku'nun devasa ve ayrntl yaplarnn "bir tap
nak" olduuna dair geleneksel aklamay bir kenara brakalm;
buras hangi pratik amaca hizmet ediyordu acaba? Bu muazzam
abann ve gelimi teknolojinin ilevi neydi? Alman mimari us
tas Edmund Kiss (bu yaplara bak as onun Nazi hkmeti
nin antsal yaplarna ilikin planlarna ilham vermi olabilirdi)
drt paral ken blmn iki yannda ve nnde bulunan h
yklerin ve kalntlarn bir limana ait zellikler oldukl.rna ina
nyordu nk gl ok eski zamanlarda gerekten de buralara
dek uzanyordu. Ancak bu Puma-Punku'da neler olup bittii
sorusunu cevaplandrmyor, aksine glendiriyor: Bu ehir ne
ithal etmekte, bu orak ykseklikte hangi rnleri gemilere
ykleyip gndermekteydi?
Puma-Punku'da srmekte olan kazlar mkemmel biimlen
dirilmi ta bloklardan ina edilmi bir dizi yars yeraltnda
oday gn na kartmtr. Bunlar Chavin de Huantar'daki
zeminden alak olan meydanlar hatrlatmakta ve bunlarn, ya
ni hazneler, gletler, savak odalarnn benzer bir su datm e
bekesinin unsurlar olduklar olasln artrmaktadr.
Bu alanda bulundan (armaya haliniz kaldysa) ok daha
artc olan buluntularda daha pek ok cevap yatyor olabilir:
kendi balarna tamam ya da daha byk bloklardan kopmu,
 "Yeni Diiny11 'n111 81111/lek'i" 269

bulunmas bugn bile zor olan aralarla akllara durgunluk ve

ren bir zenle ve yine akllara durgunluk veren bir tarzda biim
lenmi, alanm ve oyulmu ta bloklar. Bu teknolojik mucize
leri tarif etmenin en iyi yolu bazlarn size gstermek olacak
(ekil 1 1 3).
u anki teknolojimize dayanarak syleyecek olursak, bunla
rn ok girintili kntl metal paralarn dkm kalplar, yani
And Dalarndaki, iin dorusu, baka herhangi bir yerdeki in
sanolunun nka ncesi zamanlarda kesinlikle sahip olamaya
ca baz karmak ve gelimi ekipman iin gereken paralarn
dkm kalplar olduklarn nermenin dnda tm bu kadim
teberiyi aklamann bir yolu yoktur.

. -
'1i -
lfiiill
. 19
'
Sekil 1 13
270 Kayp Diyarlar

Tiahuanacu'ya 1930'lardan bu yana eitli arkeologlar ve

aratrmaclar ksa veya uzun sreli almalar iin gelmektedir
ler. Wendell C. Bennett, Thor Heyerdahl ve Carlos Ponce Sangi
nes bunlar arasnda en tannm isimlerdir ama az ya da ok
hepsi de sra d almalarn ve igrlerini 1941 'de birka
ciltten oluan Una Metropoli Prehistorica en la America del Sur
(Gney Amerika' daki Tarih ncesi Bir Metropol) ve sonraki
otuz yllk almalarn drt ciltlik Tiahuanacu: Cma del Hombre
de [as Americas (Tiahuanacu: Amerikal nsann Beii) adl eser
lerde ngilizce evirileriyle (1945) birlikte sunan ilk kii olan Art
hur Posnansky'nin karmlarn kullanmlar, stne kendi fi
kirlerini ina etmiler, kabul veya reddermilerdir sadece. Sz
konusu son eser (Bolivya'nn Peru' dan ayrlmasndan sonra ha
rabeler gln Bolivya tarafnda kaldklar iin) 'Tiahuana
cu'nun 1 2000. Yln" kutlayan Bolivya hkmetinin resmi ns
z ile onurlandrlmt.
nk bu, dier her ey bir kenara brakldnda, Pos
nansky'nin vard en artc (ve en tartmal) sonutu: Tiahu
anacu binlerce yllkt, mekann ilk ksm gln seviyesi otuz
metre kadar daha yksekken ve tm blge bir su nn, belki
de Hristiyanlk dneminden binlerce yl nce gereklemi olan
nl Byk Tufann altnda kalmadan nce ina edilmiti. Arke
olojik keifler ile corafi almalar, blgenin hayvan ve bitki
rtsne ilikin incelemeleri, mezarlarda bulunan ve ta balar
da betimlenen kafataslarnn lmlerini birletiren ve bylece
mhendislik ve teknolojik uzmanlnn her ynn kullanan
Posnanasky Tiahuanacu'nun tarihinde dnemin yaanm
olduu sonucuna varmt: lki Mool rkna, sonra Orta Dou
lu Beyaz rka mensup olan ve onlarn hemen ardndan zenci rk
tan kiiler buraya yerlemiti; buras ilki bir su gibi doal ve
ikincisi bilinmeyen yapda ani bir altst olutan kaynaklanan iki
felaket geirmiti.
Yerleik kalplara ok zarar verici trden bu karmlar ve
onlarla ilgili zaman izelgesi stnde fikir birlii olmasa da Pos
nansky tarafndan biraraya toplanan tm jeolojik, toporafik,
 "Yeni Dnya'nn Baalbek' i" 271

iklimsel ve bilimsel veriler ve tabi ki yapt arkeolojik keifler

onun antsal gayretlerini izleyen yarm yzyl iinde ardndan
gelenlerce kabul edilip kullanlmtr. Posnansky'nin haritas
(ekil 1 1 4) mekann genel yerleim plan, lmleri, ynlendir
meleri ve balca byk binalarn gsteren temel izim olarak
kalmtr. Ek kalntlar ve eserler ierme ihtimali olduunu ia
ret ettii baz ksmlar kazlp bunlardan da baarl sonular el
de edilmesine ramen ana ilgi oda mekann byk yap
grubuydu ve hala yledir.
Harabelerin gneydou ksmnda yer alanlardan biri Akapa
na denilen bir tepedir. Buna muhtemelen ilk bata bir basamak
l piramit biimi verilmiti, burasnn mekan gzleyen kale ola
rak i grd varsaylmaktadr. Bunun balca nedeni bu pira
mit veya tepenin en stnn orta ksmnn kesme talarla r
l, bir su haznesi olarak i gren bir oval oluturmak zere ka
zlm olmasdr. Bunun yamur sularn biriktirmek ve bu kale
ye ekilmek zorunda kalan savunmaclara su salamak olduu
varsaylmaktadr. Ancak burasnn altn saklanan bir yer olduu
rivayetleri yznden on sekizinci yzylda Oyaldeburo adl bir

Tt..... Trie!'LIKid.
RWllfll - TlltUMlKl U IKllMS 4t
...... ... ... .... .
... ....... ..MiM

'i--
l
11
-
" =""
.....
.:=
-- .
-----
1 -= .

ekil 1 14
272 Kayp Diyarlar

spanyola Akapana' da madencilik imtiyaz verilmiti. Oyalde

buro suyu boaltmak iin tepenin dou yzn yard, haznenin
dibini aratrd, gzel kesme talardan yaplar ykt ve kanal ve
ya oluk bulduu her yerden tepenin iine doru girdi.
Ancak bu tahribat Akapana'nn doal bir tepe deil ok kar
mak bir yap olduunu ortaya kartmt. Yzeyinde ancak
bir izik saylabilecek kazlar hala srmektedir; tala rlm
haznenin yine kesme talardan byk bir dikkat ve zenle rl
m kanallardan aaya suyun akn dzeneleyebilecek h
nerli savaklarla donatldn gstermi olan Posnansky'nin a
lmas takip edilmektedir. Akapana'nn karmak i donanm
suyu, Akapana'nn iinde deien dikey ve yatay ksmlardaki
bir dzeyden daha alak olan dier bir dzeye ynlendirmek
zere ina edilmitir. Dikey ykseklik on be metre kadardr
ama zig zag yapmas nedeniyle alnan mesafe ok daha fazladr.
Sonunda su, Akapana'nn zemininin birka metre altndaki ta
tan bir tasfiye borusundan kp genilii bazen otuz metreyi
bulan ve tm mekan evreleyen yapay bir kanaln (veya hende
in) iine boalmaktayd. Buradan, mekann kuzeyindeki rh
tmlara ve oradan da gle ulayordu. imdi, ama yalnzca faz
la suyu boaltmak idiyse (Tula'da bulunanlara benzeyen) dz
eimli basit bir boru yeterli olacakt. Ama burada suyun akn
bir i seviyeden dierine dzenlemek zere byk ustalkla bir
birine uydurulmu ilenmi talarla ina edilmi keli kanallar
var. Ve bu bize bir ileme tekniini iaret ediyor: Maden filizle
rini ykamak iin akan suyu kullanan bir ileme teknii olabilir
mi acaba?
Akapana'da bir tr ilemenin yaplmakta olduunu bize da
ha gl dndrten ey, "hazne"nin yzeyinde ve oradan bo
altlan topran iinde ok miktarda "akl"n bulunmu olma
sdr, koyu yeil ve yuvarlanm bu akllarn boyutlar iki san
tim ile alt santim arasnda deimektedir. Posnansky bunlarn
kristal yapl olduklarn belirlemitir ama ne o ne de dierleri
(bilebildiimiz kadaryla) bu krelemi nesnelerin yaps ve
kkenini belirlemek zere daha ileri testler yapmlardr.
 " Yeni D "in lj '11111 B/lek'i" 273

Mekann merkezine don olan bir yap (Posnansky' nin ha

ritasnda "K" ile iaretlidir) o kadar ok yeralt ve yar yeralt
zelliklere sahiptir ki Posnansky bunun mezarlara ayrlm bir
yer olduunu d nm tr. Etrafnda su oluklar olarak i gr
mek zere kesilmi ta bloklarn paralar bulunmaktadr; bun
lar ylesine d armadan halded irler ki Posnansky bunun iin
yalnzca hazine avclarn deil daha nce gelen 1 903' te yaptk
lar kazlarda (Posnansky'ye gre) yollarna kan her eyi par
alayan, kalntlar sebepsiz yere kazan ve pek ok eseri aran
Monfort Kontu Crequi'nin aratrma ekibini sulama ktadr. Bu
Fransz keif seferinde kefedilenler ve varlan sonular George
Courty'nin bir kitabnda ve 1 908'de Uluslara ras Amerikanclar
Kongresinde Ma nuel Gonzales de la Rosa tara fnd an sunulan
makalede akta rlmtr. Keif seferinin bulgularnn z biri g
rnen harabeler ve dieri yeraltnda ve grnmeyen "iki Tiahu
anarn vardr" eklindeydi.
Posnansky de bu yapnn zeminden alak ve darmadan
edilmi ksmlar arasnda bulduu oluklar, kanallar ve (Aka
pana'n n tepesindeki gibi) bir sava tarif etmi ve bu oluklarn
birka dzeyde birden devam ettiklerini, belki de Akapana'ya
dek uzandklarn ve ba tda ki (gl tarafndaki) dier yeral t ya
plaryla balantl olduunu belirlemiti. Posnanasky bu yeral
t ve yar yeralt blmlemeleri tarif edip izerken (ekil 1 1 5a,
1 1 5b) dikkatli ve zenli iiliin, kesme talarn sert andezitten

:;-::.:f
'(
.. . : ...-

a
274 Kayp Diyarlar

yaplma ve tm bu blmlemelerin tamamyla su geirmez ol

duklar gerei karsnda duyduu hayranl ve aknl ak
tarmaktadr. Tm balant yerleri ve zellikle de byk tavan
dilimleri stne drt be santim kalnlnda gerek kireten bir
katman yaylm ve bylece buralar "kesinlikle su geirmez"
hale getirilmiti. Posnansky "bu, tarih ncesi Amerikan ina
atnda kirecin kullanldn ilk ve tek grmzdr" demek
tedir.
Bu yeralt odalarnda neler olduunu ve niin bylesine zel
ina edildiklerini syleyememektedir. Belki hazieleri korumak
taydlar ama hazine avclar oktan bunlarn ilerini boaltm
lard. Gerekten de Posnansky bu odacklardan birini gn
na kartr karmaz "oras modern Tiahuanacu'nun putkran
melezleri tarafndan soyulmaktayd." Posnansky'nin kazp
kartt veya mekann orasna burasna dalm halde grd
eylerin dnda her biim, boyut ve apta ok miktarda ta oluk
yaknlardaki kilisede, modern demiryolunun kprleri ve su
yollarnda ve ha tta La Paz'da kullanm halinde grlebilmek
teydi. Bu ise Tiahuanacu' daki yer st ve yer alt su datm e
bekesinin ne kadar geni olduunun bir gstergesiydi, Pos
nansky Hydralic Works in Tiahmnc (Tiahauanacu'daki Hidro
lik ebekesi) adl son eserinde bunlara btn bir blm ayr
mt. Yaplan son kazlar bu ta su oluklar ve su kanallardan
daha pek ok sayda mevcut olduunu gnna kartp Pos
nansky'nin karmlarn dorulamtr.
Tiahuanacu'da gz aarpan ikinci byk yap en az kazy
gerektirmitir nk herkesin grebilmesi iin tm ihtiamyla
ayakta durmaktadr: Alann dzlnde iinde hi kimsenin
gemedii, etrafnda hi kimsenin durup kutlama yapmad
bir Zafer Kaps gibi devasa bir ta geit ykselmektedir (ekil
1 1 6, n ve arka).
Gne Kaps olarak bilinen bu geit Posnansky tarafndan
"en mkemmel ve nemli eser.. . kltrl bir halkn ve onlarn
liderlerinin bilgisi ve uygarlnn miras ve zarif kant" szle
riyle tarif edilmitir. Onu gren herkes ayn fikirdedir nk
 "Yeni Oiinya'u Ba /lek' i " 277

ekil 1 1 8

sekizer adet d ecek ekilde src:lcnm olan kanatl hizmetkarla

r vardr. Posnansky her bir srann her iki yannda yalnzca ilk
beinin ortadaki ilah gibi belirgin olacak biimde oyulduunu ve
sralarn d ucunda kalan d ierlerinin sanki sonradan dnl
mcesine ok hafife oyulduklarn imet etmitir.
Posnansky ortadaki figr, onun altndaki dolambal izgi
yi ve her iki yandaki on be orijinal boluu izmi (ekil 1 1 9) ve
bunun yirmi aydan oluan ve bahar gn tn eitliiyle (gney
yarmkrede eyllde balayan) yl gsteren bir takvim olduu
ve ilah tam bedeniyle gs teren ortadaki byk figrn bu ay
ve gn tn ei tliini temsil ettii sonucuna varmtr. "Ekinoks"
yln gn ve gecenin eit uzunlukta olduu o gnn belirtti
inden tam ortadaki figrn hemen altnda, yani dolambal s-

ekil 1 1 9
278 Kayp Diyarlar

rann tam ortasna denk gelen blmn dier gn tn eitlii

nin yaand mart ayn gsterdiini varsaymt. Ardndan ge
ri kalan aylar bu dolambal srann iine arka arkaya yerleti
rip en ulardaki iki ksmn ilahn bayla birlikte boru alan bi
rini gsterdiine iaret ederek bu en utaki aylarda Gnein
gkte en u noktaya ulat ve gnei geri armak iin rahip
lerin boru ald haziran ve aralk aylar olduunu nerdi. Ba
ka bir deyile Gne Kaps tatan bir takvimdi.
Posnansky bunun bir gne takvimi olduunu varsaymt.
Takvim balangcna esas olarak ilkbahar gn tn eitliini esas
almakla kalmyor, ayrca d ier gn tn eitliini ve gndnm
lerini de iaretliyordu. Bu her biri otuz gnlk (dolambal sra
nn stndeki kanatl hizmetkarlarn says) on bir ay ve otuz
be gnlk bir "byk ay"dan, Viracocha Ayndan oluan ve
365 gnlk gne yln tamamlayan bir takvimdi.
Posnansky ilkbahar gn tn eitlii ile balayan on iki aylk
bir gne takviminin M. . 3800 civarnda Sme'de kullanlma
ya balayan bir Yakn Dou takvimi olduundan da bahsetme
liydi.
lahn sureti kadar kanatl hizmetkarlarn yzleri ve aylar
gsteren yzler de grnrde doal bir gerekilikle betimlen
miti ama aslnda her biri kendine zg geometrik ekillere sa
hip pek ok paradan olumaktaydlar. Posnansky bu eitli
paralar incelemek iin hayli zaman vermitir. Bunlar baka
antlar ve heykeller kadar seramik eyalarn stnde de grn
mektedir. Posnansky bunlar resmettikleri nesneye (hayvan, ba
lk, gz, kanat, yldz vb.) veya temsil ettikleri fikre (Yer, Gk,
hareket vb.) gre piktografik adan snflandrmtr. Dairelerin
ve ovallerin Gne, Ay, gezegenler, kuyruklu yldzlar ve dier
gk cisimlerini temsil eden (ekil 1 20a) pek ok biim ve renkte
resmedildiklerini; Yer ve Gk arasndaki ban (ekil 1 20b) sk
sk ifade edildiini ve baskn sembollerin ha ve merdiven ia
retleri (ekil 1 20c, 1 20d) olduklarn belirlemitir. Posnansky bu
merdiven iaretinde Tiahuanacu'nun, onun antlarnn ve nihai
uygarlnn "alameti farika"sn, yani bu iaretin Amerika kta-
 "Yeni Oii1111n '11111 Bnnl/ek'i" 279

Sekil 120

snn tamamna yayld kayna grmekteydi. Posnansky bu

nun Mezopotamya ziguratlarn temel alan bir glif olduunu
kabul etmi ama srf bu yzden Smerlerin Tiahuanacu'da ol
mu olabileceklerini dnmediini de belirtmiti.
Tm bunlar onda Gne Kapsnn, Tiahuanacu' daki daha
byk ve amac ve ilevi bir gzlem evi olarak hizmet vermek
olan yapsal kompleksin bir paras olduu hissini glendirmi
ve bu dnce Posnansky'yi en nemli ve sonradan anlald
na gre en tartmal alma ve karmlara ynlendirmiti.

spanyollar tarafndan kurulan (geri bazlar bunun hazine

avcl iin bir klf olduundan kukulanr) Putperestliin m
has ve Kefareti Komisyonunun resmi kaytlar komisyon yele
rinin Tiahuanacu'ya 1 625'te geldiklerini belirtmektedir. Peder
Joseph de Arriaga'nn 1 621 tarihli rapormda 5.000'den fazla
"putperestlik nesnesi"nin krmak, eritmek veya yakmak yoluy
la imha edildii bildirilmektedir. Tiahunacu' da neler yaptklar
ise bilinmiyor. Daha nce ekilen fotoraflara baklrsa, Gne
Kaps on dokuzuncu yzylda tepesi iki paraya ayrlm, sa
taraftaki paras dier yanna tehlikeli biimde dayanr bir hal
de bulunmutu.
Bunu kimin dzeltip gerisin geriye koyduu da hala bir gi
zemdir. Nasl ikiye ayrld da bilinmiyor. Posnansky bunun
2HO Kayp Diyarlar

komisyonun ii olduunu dnmyordu, daha ok kap yere

dm ve toprakla rtl olduu iin komisyonun ar heves
li yeleri geldii srada onlarn gznden saklandn ve by
lece gazaplarndan korunduunu dnmekteydi. Tekrar yeri
ne dikildii kesinleince, bazlar bunun orijinal yerine konup
konulmadn merak ettiler; bunun nedeni bu kapnn orijinal
haliyle kocaman bir dzlkte tek bana duran bir ta yap ol
mayp hemen dousundaki kocaman yapnn bir paras oldu
unun fark edilmi olmasyd. K11las11saya denilen bu yapnn bi
imi ve boyutu 1 35 arp 1 20 metrelik dikdrtgen bir alan ia
retleyen bir dizi dikey ta stunla belirlenmiti, "Ayakta Duran
Stunlar" anlamndaki ad da buradan gelmektedir. Bu yapnn
ekseni dou-batym gibi grndnden bazlar bu byk
ta kapnn (u an olduu gibi) bu alann bat duvarnn kuzey
kenarnda deil de tam merkezinde durmas gerekmez miydi,
diye dnmlerdir.
Bu monolitik kapnn byk arlnn onun neredeyse alt
m metre kadar tanm olabilecei fikrini geersiz klmasn
dan da nce muhtemelen olmas gerektii yerde durduunu
gsteren arkeolojik kantlar kageldi nk bat duvarnn tam
ortasn, merkezi bizzat Kalasasaya'nn dou-bat ekseni ile ay
n hizada olan bir teras kaplamaktayd. Posnansky bu eksen bo
yunca yerletirilmi eitli talarn astronomi gzlemleri yap
may salamak amacyla zellikle oyulduunu bulmutur ve
Kalasasaya'nn zekice tasarlanm bir gk gzlem evi olduu
yolundaki karm artk kabul edilen bir gerektir.
Kalasasaya'nn en bariz arkeolojik kalnts hafife dikdrt
gen bir alan oluturan dik stunlardr. Bir zamanlar srekli bir
duvar oluturmak zere dikilmi tm stunlar artk var olmasa
lar da, saylar bir gne ylndaki ve ay ayndaki gnlerle iliki
li olduklarna dair bir ipucu vermektedir. Posnansky'nin asl il
gisini ekenler bat duvarnn tam ortasndan knt yapan teras
boyunca yer alan on bir stundu (ekil 12 1). zellikle yerleti
rilmi gzlem talaryla hizalanan gr izgilerine, yapnn
ynlendirilmesine, tam ana ynlerden hafife ve maksatl sap-
 "Yeni Oiinya'1111 Baa/bck'i" 281

"Giinl' Geidi"

Sekil 1 2 1

malara ilikin lmleri onu Kalasasaya'nn gn tn eitlikleri

kadar gndnmlerini de son derece kesin saptayabilecek tr
den ultramodern bir astronomi bilgisine sahip olan bir halk ta
rafndan ina edilmi olduu konusunda ikna etmiti.
Edmund Kiss'in [Das Sonnentor vo Tihuanaku (Tihuana
cu'nun Gne Kalesi)] Posnansky'nin almalar kadar kendi
lmlerine ve deerlendirmelerine de dayanan mimari izim
leri bu mekann iindeki yapy bo bir basamakl piramit olarak
gstermektedir (muhtemelen de hakldr): d duvarlar basa
maklar halinde ama yalnzca merkezi, kare biimli bir ak hava
avlusunu evreleyerek ykselen bir yap. Asli antsal merdiven
dou duvarnn merkezindeydi, balca gzlem noktalar bat
daki "piramidi" tamamlayan daha geni iki terasn merkezin
deydiler (ekil 122).
Posnansky, ima ettii eyler tm yerleik kalplar kracak
trden olan en artc kefini ite bu noktada yapmtr. ki
gndnm noktas arasndaki mesafeyi ve alar lerek Yer
yznn Gne'e gre meylinin Kalasasaya'nn astronomik
zelliklerine bakldnda gnmzdeki 23,5 derecelik meyile
uymadn fark etmiti.
282 Knyp Diynr/nr

ekil 1 22

Bilimsel terimiyle syleyecek olursak ekliptiin eiminin Ka

lasasaya'nn astronomik gzlem izgilerinin ynlendirmesine
gre 23 derece 8 dakika 48 saniye olduunu buldu. 1 9 1 1 'de Ulus
lararas Astronomik Takvim Konferansnda astronomlar tarafndan
belirlenen ve bu alann corafi konumunu ve denizden yksekliini de
hesaba katan formllerle yapt lme gre Kalasasaya M. . 15000
civarnda ina edilmiti!
Tiahuanacu'nun dnyann en eski, "Tufan'dan nce ina
edilmi" ehri olduunu ilan eden Posnansky kanlmaz biim
de kendi dneminin bilimsel evrelerinin gazabn stne ekti
nk o sralarda Max Uhle'nin teorilerine dayanlarak Tiahu
anacu'nun Hristiyanlk dneminin balarna denk gelen zaman
larda kurulmu olduu kabul edilmekteydi.
Ekliptiin (Posnansky'yi eletirenlerden bazlarnn yapt
gibi) presesyon fenomeni ile kartrlmamas gerekir. Preses-
 "Yeni Diinya' Baa/bek'i" 283

yon, Gnein ilkbahar gn tn eitlii gibi belirli bir tarihteki

douu veya hareketi srasnda hemen arkasnda bulunan yl
dzlarn oluturduu fonu (takm yldzlar) deitirmektedir;
kk de olsa bu deiim her yetmi iki ylda 1 derece ve her
2.160 ylda 30 derece (tam bir bur) etmektedir. Epliktikteki de
iim ise Yerkrenin sanki ufukta ykselip alalan bir gemiy
micesine neredeyse fark edilmez olan yalpalayndan kaynak
lanmaktadr. Yerkrenin Gne' e doru yan yatndaki bu de
ime yaklak 7.000 yl iinde 1 dereceye varmaktadr.
Posnansky'nin bulgularndan dolay meraka kaplan Alman
Astronomi Komisyonu Peru ve Bolivya'ya bir keif seferi d
zenledi; yeleri Potsdam Astronomi ve Astrofizik Gzlem Evi
nin mdr olan profesr Dr. Hans Ludendorff, Bonn'daki Ast
ronomi Gzlemevinin mdr ve Vatikan'n fahri astronomu
olan profesr Dr. Arnold Kohlschtter ve Potsdam gzlem evin
den bir astronom olan Dr. Rolf Mller'di. Komisyon yeleri ka
sm 1 926 ve haziran 1 928 arasnda Tiahuanacu' da lmler ve
gzlemler yaptlar.
Onlarn incelemeleri, lmleri ve grsel gzlemleri her ey
den nce Kalasasaya'nn gerekten de bir astronomi-takvim
amal gzlem evi olduunu dorulad. rnein, nndeki on
bir stunuyla bat terasnn bu stunlarn genilii, aralarndaki
mesafe ve konumlar dolaysyla Gne' in mevsimsel hareketle
rinin gndnmnden gn tn eitliine ve gn tn eitliin
den gndnmne yaplan lmler arasndaki gn saylarnn
az da olsa farkl oluunu hesaba katan kesin lmlerine olanak
saladn bulmulard.
Dahas onlarn incelemeleri Posnansky'nin en tartmal
karmnda esasen hakl olduunu da dorulamt: Kalasasa
ya'nn astronomik zelliklerinin temel ald ekliptik eim ger
ekten de gnmzde bu eimin sergiledii adan bir hayli
farklyd. Kadim in ve Yunan' da gzlemlenen ekliptik eimle
re muhtemelen k tutan verilere dayanarak, astronomlar aa
yukar bu yalpalamaya uygulanabilecek eimin ancak birka
bin yl geriye ait olduuna emindiler. Ama astronomi ekibi bu
284 Kayp Diyarlar

sonularn gerekten de M. . 1 5000 ve de kullanlan eime ba

l olarak M. . 9300 gibi bir tarihi iaret edebilecei sonucuna
varmlard.
Bu ikinci tarihin bile bilimsel evrelerce kabul edilebilir tr
den olmadn sylemeye gerek yok sanrm. Eletirilere boyun
een Rolf Mller Peru ve Bolivya' da daha ileri incelemeler yap
t ve Tiahuanacu'da Posnansky ile birlikte bir ekip oluturdular.
eitli deikenler dikkate alnd takdirde sonularn deie
ceini buldular. Birincisi, gndnm noktalar Posna
nasky'nin varsayd noktadan deil de daha farkl bir noktada
gzlemleniyor idiyse, gndnm ular arasndaki a (ve do
laysyla da eim) biraz farkl olurdu; ayrca kadim astronomla
rn gndnm noktasn Gne ufuk izgisindeyken mi, tam
orta noktadayken mi yoksa ufkun altnda gzden kaybolduun
da m sabitlediklerine dair kesin bir bilgi yoktu. Tm bu dei
kenleri hesaba katan Mller, Baesseler Archiv (Baesseler Arivi)
(cilt 14) adl saygn bilimsel dergide yaynlanan kesin raporun
da tm seenekleri sralad ve en doru olarak 24 derece 6 daki
ka as kabul edilirse epliktik eiminin bu lmde ya M. .
1 0000' den ya da M. . 4000' den geecei sonucuna vard.
Posnansky konu zerine konumas iin Yirmi nc Ulus
lararas Amerikanclar Kongresine davet edildi. O da doru
olan eim asnn M. . 1 0 1 50 ile M. . 4050 arasnda bir seim
yapma ans tanyan 24 derece 6 dakika 52,8 saniye olacan ka
bul etti. Bunun "belal mesele" olduu sonucuna varp daha ok
incelenmeye ihtiya olduunu belirterek konuyu askda brakt.
Dorudan Tiahuanacu' da olmasa da byle incelemeler ger
ekten yaplmtr. nkalarn takviminin Ko Burcunda deil de
Boa Burcundaki bir Balangc iaret ettiinden daha nce sz
etmitik. Yine daha nce belirttiimiz gibi bizzat Mller, Cuzco
ve Machu Picchu' daki megalitik kalntlarn yaklak ya iin
M. . 4000 tarihine ulamt. Ve ayrca, tamamen farkl aratr
ma yntemleriyle olsa da Maria Schulten de D'Ebneth tarafn
dan yaplan ve onu Viracocha izgisinin (kendi hesaplamalary
la) 24 derece 8 dakikalk eime, dolaysyla da M. . 3 1 72 tarihi-
 "Yeni Diiya'nn Baalbek' i" 285

ne uygun olduu sonucuna gtren almadan sz etmitik.

Viracocha'nn imgelerini tayan dokumalar, mumya sargla
r, anak mlek gibi eyalar gney Peru'nun her yannda ve gi
derek daha kuzey ve gneyde kefedildike Tiahuanacu balan
tl olmayan dier verilerle kyaslamalar yaplabilmektedir.
Wendell C. Bennett gibi inat arkeologlar bile buna dayanarak
Tiahuanacu'nun yan M.S. birinci yzyln ortalarndan nere
deyse M. . birinci binyln balarna dek geriye itmilerdir.
Ancak radyokarbon tarihlendirmeleri genelde kabul gren
tarihleri giderek daha ok, daha ok geriye itecekti. 1 960'lardan
itibaren Bolivya Tiahuanacu Arkeolojik Aratrmalar Merkezi
(ClAT) sistemli kazlara ve alann korunmasna balad. lk b
yk ileri Kalasasya'nn dousunda, zeminden alakta olan ve
iinde ta heykellerin ve tatan balarn bulunduu "kk ta
pnan" kazlp restore edilmesiydi. Kaz, yars yeraltnda
olan, belki de ayin adaklar iin kullanlan, tatan balarn Cha
vin de Huanta'daki tarzda taklm olduu duvarlarca evril
mi bir avluyu gn na kard. Bolivya'nn Ulusal Arkeoloji
Enstitsnn mdr olan Carlos Ponce Sangines'in 1 981 tarih
li resmi raporunda [Descriptio11 Smaria del Templete Semisubter
raneo de Tiwanak (Yar Toprak st Tapnak Tiwanaku'nun
Tanmlama zeti)] bu noktada bulunan organik madde rnek
lerine ait radyokarbon okumlarnn M. . 1 580'i gsterdiini be
lirtmektedir, bunun sonucunda Ponce Sangines Panorama de la
Arq11elogia Boliviana (Bolivya Arkeolojisinin Panoramas) adl
kapsaml almasnda bu tarihi Tiahuanacu'nun Eski Dnemi
nin balangc olarak ele almaktadr.
Byle radyokarbon tarihleri, mekanlarda bulunan organik
maddelerin yan belirtmektedir ama mekan oluturan ta ya
plar bundan ok daha eski olabilirler. Gerekten de Ponce San
gines'in kendisi de sonraki bir almasnda [Tiwanaku: Space, Ti
me and Cultre (Tiahuanacu: Uzay, Zaman ve Kltr)] obsidiyen
Hidrasyonu denilen yeni tarihlendirme tekniklerinin Kalasasa
ya' da bulunan obsidiyen nesneler iin daha erken bir tarih olan
M. . 2134' iaret ettiini belirtmektedir.
286 Kayp Diyarlar

'
Bu balamda Juan de Betanzos'un [S ma y Narracion de los
Jncas ( nkalarn yks ve zeti) 1 55 1 ] Tiahuanacu'ya ilk kez
Con-Tici Viracocha adl bir efin komutasndaki halkn yerleti
ini anlatan yazlarn okumak ilgin olacaktr; Con-Tici Vira
cocha'nn "yannda belirli sayda bir halk vard. .. Glden ktk
tan sonra onun yanndaki bir yere, bugn Tiaguanaco adl k
yn durduu yere gitti." Betanzos yle devam ediyordu, "Der
ler ki bir defasnda, Con-Tici Viracocha'nn halknn oraya tama
men yerletii srada lkede karanlk oldu." Ama Viracocha
"Gnee, imdi hareket ettii rotada hareket etme emri verdi ve
aniden Gne gn balatt."
Gnein yerinden kprdamadan kalmasndan kaynaklanan
karanlk ve hareketine devam ettiinde "gnn balamas" hi
phe yok ki M. . 1400'lerde Yerkrenin her iki yannda mey
dana geldiini saptadmz ayn olayn hatrasyd. Betan
zos'un yresel inanlara dair dt kayda gre, daha nceki
zamanlardan itibaren tanrlar ve insanlar zaten Tiahuana
cu' daydlar: Yoksa arkeoastronomik verilerin iaret ettii kadar
erken tarihlerden itibaren mi oradaydlar?
Ama Tiahuanacu o konumda, o kadar erken bir tarihte niin
kurulmutu?
Son yllarda arkeologlar Meksika'daki Teotihuacan ile Boliv
ya'daki Tia huanacu arasnda benzer mimari zellikler olduu
nu buldular. Jose de Mesa ve Teresa Gisbert [Akapana, la Pirami
de de Tiwanac (Akapana: Tiahuanacu Piramiti)] Akapan'nn tp
k Teotihuacan' daki Ay Piramidininki gibi (dar kntl kp
rleriyle kare) bir zemin planna, bu piramitle ayn taban l
lerine ve ayn ykseklie (on be metre civan ki bu Gne Pira
midinin ilk basamann ykseklii, onun yksekliinin genili
ine orandr) sahip olduunu iaret etmilerdir. Teotihuacan ve
onun byk yaplarnn ilk (ve kullanl) amacnn bu alann iki
piramidini iindeki ve hemen yan balarndaki su datm e
bekesi tarafndan ifade edildiine dair kendi karmlarmz
nda baktmzda, Akapana'nn iindeki ve Tiahuanacu'nun
her yanndaki su kanallar merkezi bir rol stlenmektedirler. Ti-
 "Yeni Diinya'nn Baa/bek'i" 287

ahuanacu bulunduu yere bir ileme tesisi olarak m kurulmu

tu? Ve yleyse, ne iliyordu?
Dick lbarra Grasso [Tle Ris of Tialmac (Tiahuanacu Ha
rabeleri) ve dier eserleri] Puma-Punku ksmn da kapsayan,
Teotihuacan'daki "ller Yolu"ndan hi de farkl olmayan bir
ekilde kuzey-gney ynnde birka ana arterin kestii esasen
dou-bat ekseninde kilometrelerce uzanan daha byk bir Ti
ahuanacu'yu gzmzde canlandrmak konusunda ayn fikir
dedir. Kiss'in bir rhtm olduunu dnd yerde o, kargo
ykl gemilerin balanabilecei gerek bir derin su iskelesi
oluturmak zere zig zagl ina edilmi masif istinat duvarlar
na ait arkeolojik kantlar grmektedir. Eer byleyse, Tiahuana
cu' dan ithal edilen neydi, ihrac edilen neydi?
lbarra Grosso, Posnansky'nin Akapana'da bulmu olduu
"kk yeil akllar"n Tiahuanacu'nun baka yerlerinde de
bulunduunu bildirmektedir: gneydeki Akapana'y andran
kk piramidin kalntlarn tutmaya yarayan byk kayalarn
yeile dnt yerde, Kalasasaya'nn batsndaki yeralt yap
lar blgesinde ve ok miktarda Puma-Punku'nun kalntlar
arasnda.
lgin olan Puma-Punku'nun iskelelerinin istinat duvarlarn
daki kayalar da yeile dnmt. Ve bu tek anlama gelebilir
di: Bakra maruz kalmlard nk (tpk okside demire maruz
kalmalar durumunda kzl kahverengiye dnen) taa ve top
raa yeilimsi rengini veren ey okside olmu bakrdr.
Tiahuanacu'da ilenen bakr myd? Byk ihtimalle bakrd
ama bunun ok daha az zorlu olan, bakr kaynaklarna daha ya
kn corafi bir konumda yaplmas daha makul olurdu. Anla
lan bakr Tiahuancu'dan gtrlmyor, oraya getiriliyordu.
Tiahuanacu'nun neyin kayna olduu bulunduu yerin
adnn anlamndan bellidir: Titicaca. Gln ad Copacabana ya
rmadasnn hemen anda bulunan iki adadan birinden gelir.
Efsaneler Gnein klarnn Tufan'dan sonra grlr grl
mez Titicaca denilen bu adadaki Titika/la'ya, yani kutsal kayaya
arptn anlatlar. (Dolaysyla Gne Adas olarak da bilin-
288 Kayp Diyarlar

mektedir.) Viracocha'nn Manca Capac'a ilahi asay tam stn

deyken bahettii kutsal kaya buradadr.
Tm bu isimlerin anlam neydi? Aymara dilinde Titi bir me
talin, dil bilimcilere gre kurun veya kalayn addr.
Titikalla'nn "Kalay Kayas" olduunu dnyoruz. Titicaca
ise "Kalay Ta" anlamna geliyordu. Ve Titicaca Gl kalayn
kayna olan yerdi.
Harabelerinin grenleri hala byledii noktada kurulmu
olan Tiahuanacu'nun rnleri kalay ve bronzdu.
 - 11 -

.. . . ...,, .

KULELE RIN GELDIGI TOP RA KLA R

"Us lkesinde Eyp adnda bir adam yaard. Kusursuz,

doru bir adamd. Tanr' dan korkar, ktlkten kanrd." Ge
ni bir aile ve binlerce davarla kutsanmt. "Dou'daki insanla
rn en zengini oydu."
"Bir gn ilahi varlklar Rab'bin huzumna kmak iin geldik
lerinde, eytan da onlarla geldi. Rab eytan'a 'Nereden geliyor
sun?' dedi. eytan, 'Dnyada gezip dolamaktan' diye yantla
d."
Kitab Mukaddes'teki Eyp kitab, yani insann Tanr'ya
duyduu imann snrlarn grmek zere eytan tarafndan s
nava sokulan doru adamn hikayesi byle balar. Felaketler
birbiri ardnca geldike Eyp, Tanr'nn ilerini sorgulamaya
balar. Uzak diyarlara yolculuk yapm arkada iyi niyetle
rini ve desteklerini sunmak iin ona gelirler. Eyp ikayetlerini
ve ilahi bilgelikle ilgili kukularn dile getirdike arkadalar da
ona gklerin ve yerin yalnzca Tanr tarafndan bilinen pek ok
harikasndan sz ederler; bunlar arasnda metallerin harikula
delii ve onlarn kaynaklarna, onlar topran derinliklerinde
bulup gn na kartma hnerlerine dair szler de vardr:

Gm maden ocandan elde edilir,

Altn artmak iin de bir yer vardr.

289
290 Kayp Diyarlar

Demir topraktan karlr.

Bakrsa tatan.

nsan karanla son verir,

Koyu karanln, lm glgesinin talarn
Son snrna kadar aratrr.
Maden kuyusunu
nsanlarn oturduu yerden uzakta aar
Unutulmu ve garip insanlarn gezdii yerlerde.

Klelerin* geldii topraklar vardr,

Alt yanp altst olmu bir diyar.
Lacivert tann yeri orasdr,
Altn tozu da ondadr.
Yrtc ku o yolu bilmez,
Doann gz de oray sememitir...

Elini sert kayaya uzatr,

Dalar kknden altst eder.
Kayalarn iinden tneller aar,
Gzleri deerli ne varsa grr.
Szmasnlar diye rmaklar balar,
Ve gizli olan a kartr.

" nsan tm buralar bilmekte midir?" diye sorar Eyp, insan

tm bu metalrji ilemlerini kendi bana m kefetmitir? Ger
ekten de bu arkadana meydan okuyup sorar; minerallere,
metallere ait bu bilgi nereden gelmitir?

Ama bilgelik nerede bulunur?

Aklm yeri neresi?
Kitab Mukaddes'te bu bap farkl bir eviriyle yer almaktadr. Yazarn anlatm
btnln bozmamak iin kendi satrlar dorudan evrilmitir. Ama farkl
bir evirinin nasl anlam farklarna yol aabileceini grmeleri iin okuyuculara
Kitab Mukaddes'in yeni ve eski basklarnda Eyp 28. blm okumalarn
neririz. (.N.)
 Klelerin Geldii Topraklar 291

nsan onun deerini bilmez,

Yaayanlar diyarnda ona rastlanmaz.

Onun bedeli saf altnla denmez,

Deeri gmle llmez.
Ona Ofir altnyla, deerli oniksle,
Laciverttayla deer biilmez.
Ne altn ne cam onunla karlatrlabilir,
Saf altn kaplara deiilmez.
Yannda mercanla billurun sz edilmez,
Bilgeliin deeri mcevherden stndr.

Tm bu Bilginin Tanr' dan, yani onu hem zenginletirip hem

de yoksullatrandan ve onu eski haline getirebilecek olandan
geldiini Eyp aka teslim etmektedir:

Onun yolunu Tanr anlar,

Yerini bilen O' dur.
nk yerin ularna kadar bakar
Ve btn gkler altnda olan grr.

Eyp'n dostuna hitabna madencilik harikalarnn dahil

edilmi olmas kaza eseri olmayabilir. Eyp'n kimliine veya
yaad yere dair hibir ey bilinmiyor olmasna ramen bu
arkadann isimleri baz ipular salayabilir. Birincisi gney
Arabistan' dan Teman'l Elifaz' d; ad "Tanr benim Saf Altnm
dr" anlamna gelir. kincisi Hitit ehri Kargam'n gneyinde
olduuna inanlan bir lkeden gelen uah'l Bildat idi; bu lke
nin ad "Derin Kuyularn Yeri" anlamna gelmektedir. nc
s olan Naam'l Sofarn geldii diyarn ad Tubal-Kayin'in, ya
ni Kitab Mukaddes'e gre "tm demircilerin ustas"nn kz kar
deinin adn tayordu. de madencilikle ilikili topraklar
dan gelmilerdi.
Bu ayrntl sorular soran Eyp (veya Eyp Kitabnn yaza
r) mineraloji, madencilik ve metalrji ilemleri hakknda kayda
292 Kayp Diyarlar

deer bilgi sahibi olduunu sergilemektedir. Onun yaad d

nem, insanolunun doal bakr yumrularn kullanl biimler
verip dverek bakr ilk kez kullanmasndan ok sonralarna,
maden filizlerinin topraktan kartlp eritilerek tasfiye edildik
ten sonra kalplara dklerek metallerin elde edildii dnemle
rin ortalarna denk geliyor olmaldr. M. birinci binyldaki Kla
sik Yunanistan' da madencilik ve metaller sanat doann gizle
rini gn na kartma meselesi olarak grlrd; metal keli
mesi bile Yunancada "aramak, sakl e leri bulmak" anlamna
ge en me a ao e mesinden tremitir.
Yunanl air ve filozoflarn ardndan Romallar da Eflatun' un
insanlk tarihini Altn, Gm, Bronz (bakr) ve Demir olarak
drt metal ana ayrmasn devam ettirdiler; altn, insanolu
nun kendi tanrlarna en yakn olduu ideal a temsil ediyor
du. Kitab Mukaddes'te Daniel'in vizyonuna dahil edilen ayrm
ise metaller listesinden nce kil ile balyordu; insanolunun
ilerleyiine dair daha doru bir versiyondur. Uzun bir Eski Ta
Devrinden sonra M. . 1 1 000 civarnda, Tufan' dan hemen sonra
Yakn Dou' da Orta Ta Devri balad. Bundan 3.600 yl kadar
sonra Yakn Doulu insan da sralarndan aaya, bereketli
vadilere inip iftilie, hayvanlar evcilletirmeye ve doal me
talleri (nehir yataklarnda zerre halinde bulunan, madencilik
veya tasfiye gerektirmeyen metalleri) kullanmaya balad. Bil
ginler buna Neolitik (Yeni Ta) Devri dediler ama aslnda bu,
tpk Daniel Kitabndaki sralamada olduu gibi anak mlek
ve daha pek ok kullanmda tan yerini kilin ald bir devirdi.
Dolaysyla bakrn ilk kullanm bakr talaryla balamt
ve bu nedenledir ki pek ok bilgin ta devrinden metal devrine
doru bu geie Bakr Devri deil de Kalkolitik, yani Bakr Ta
Devri adn vermeyi yelemektedir. Bu bakr istenen ekle gele
ne dek dvlerek veya bakr ta ilk olarak atete yumuatlarak
tavlama denilen bir yntemle ilenmekteydi. Yakn Dou'nun
Bereketli Hilalini evreleyen dalarda baladna inanlan bu
bakr (ve sonunda altn) ileme yntemi oralara zg koullar
nedeniyle mmknd.
 Klelerin Geldii Topraklar 293

Altn ve bakr doada "doal halleriyle" yalnzca topran

derinliklerindeki kayalarn iindeki damarlarda deil ayrca do
al gler, yani frtnalar, seller veya derelerin, nehirlerin srek
li ak sayesinde kayalardaki yerlerinden sklen ve aa
kan zerreler ve yumrular (hatta altn sz konusu olduunda toz)
halinde de bulunmaktadr. Bu metallerin bylesi doal yumru
lar nehir yataklarnda veya yaknlarnda bulunduklarnda me
tal, amurdan ve akllardan suyla ykanarak veya kalburdan
geirilip elenerek ayrlmaktayd. Bu yntem aftlar ve tneller
amay gerektirmiyor olsa da alvyon madencilii olarak bilin
mektedir. ou yetkililer byle bir madencilik trnn Mezo
potamya'nn Bereketli Hilalini evreleyen dalarda ve Akde
niz'in dou kylarnda M. . beinci binyl kadar erken dnem
lerde ve kesinlikle M. . 4000'den nce uygulandna inanmak
tadrlar.
(Bu ilem yzyllardr kullanlmaktadr; on dokuzuncu yz
ylda yaanan u nl "altna hcum" dnemindeki "altn ara
yclarnn" diyelim ki gney Afrika'daki altn madenciliinde
olduu gibi topran derinliklerini kazp altn arayan gerek
madenciler olmadklarn pek az kii bilir. Onlar aslnda nehir
yataklarna inmi olan zerreleri ve yumrular bulmak zere a
kllar eleyerek alvyon madencilii yapmaktaydlar. rnein
Kanada'daki Yukon altna hcumu srasnda bir apa, bir savak
ve tava kullanan "madenciler" yzyl kadar nce en ok altn
bulunduu dnemlerde her yl bir milyon onstan fazla altn bul
duklarn bildirmilerdir; gerek toplanan muhtemelen bunun
iki katyd. Bugn bile alvyon madencilerinin Yukon ve Klon
dike nehirlerinin ve bunlarn kollarnn yataklarnda ylda yz
binlerce ons altn bulmaya devam ediyor olmalar ilgintir.)
Altn ve bakr doal hallerinde bu ekilde elde edilebiliyor
olmalarna ve altn bakrn tersine okside olmad iin kullan
ma daha uygun olmasna ramen o eski binyllarda Yakn Do
u' da yaayan insanlarn altn kullanmayp bakr kullanm
olmalar kayda deer. Bu fenomenin genelde aklamas yoktur
ama biz, bu aklamann Yeni Dnya'ya aina fikirlerde buluna-
294 Kay p Diyarlar

bileceini dnmekteyiz. Altn M. . nc binyln balarn

da veya bundan birka asr daha nce kullanlmaya baland
nda bu yalnzca tapnaklar ("Tanr'nn Evi"ni) sslemek ve
oradaki tanrlar iin altn kaplar yapmakla snrlyd. Ancak
M. . 2500 civarnda altn kraliyet tarafndan kullanlmaya ba
land; bu durum, nedenleri daha yakndan aratrlmay gere
ken bir tavr deiikliini iaret etmektedir.
Smer uygarl M. . 3800'ler civarnda geliti ve arkeolojik
keifler aka gstermektedir ki bu uygarln balangc daha
M. . 4000'lerde Mezopotamya'nn hem kuzeyinde hem gne
yinde yerleik haldeydi; bu ayrca gerek madenciliin, maden
filizlerini ileme ve metalrji asndan geliimin sahneye kt
dnemdi: kadim halklar bu karmak ve gelimi bilgi bt
nnn kendilerine (dier tm bilimlerde olduu gibi) Nibi
ru' dan Yeryzne gelmi tanrlar, yani Anunnakiler tarafndan
verildiini sylemilerdir. nsanolunun metalleri kullanma
aamalarn inceleyen L. Aitchison [A History of Metals (Metalle
rin Tarihi)] hayretle, M. . 3700'lerde "Mezopotamya'daki her
kltr metal ilemeye dayanmaktayd" demektedir, yazar o s
ralarda eriilen yksek metalrji standartlarnn "kanlmaz bi
imde Smerlerin dehasna balamak gerektii" sonucuna var
mtr.
Doal yumru ve zerrelerden elde edilebilen bakr ve altnn
yan sra ancak kayalar iindeki damarlardan (gm iin sz
konusu olduu gibi) veya filizlerinin eritilip tasfiye edilmesiyle
(rnein kurun) kartlmay gerektiren baka metaller de elde
edilmekte, ilenip kullanlmaktayd. Alam sanat, yani iki ve
ya daha ok metalin bir frnda kimyasal olarak birletirilmesi
ilemi geliti. lkel tavlamann yerini kalba dkme sanat ald
ve Cire perdue (kaybolan balmumu) diye bilinen ve tanrlarn,
hayvanlarn kk heykecikleri veya tapnakta kullanlan eya
lar gibi gzel ve kullanl nesnelerin kalba dklmesini sala
yan ok karmak bir ilem Smer' de icat edildi. Oradaki bu
ilerleme dnyann drt bir yanna dald. R. J. Forbes'un Stdi
es in Ancient Technology (Kadim Teknoloji stne ncelemeler)
 Klelerin Geldii Topraklar 295

adl eserinde belirttii gibi "M. . 3500'lerde metalrji Mezopo

tamya' daki uygarlk tarafndan zmsenmiti"; sz konusu uy
garlk M. . 3800'lerde balamt. "Bu aamaya Msr' da yz
yl kadar sonra ulald ve M. . 2500'lerde Nil elaleleri ve n
ds nehri arasndaki tm blgede metaller madenlerden kar
tlyordu. u ana dek metalrji in' de balam gibi grnmek
teydi ama inliler M. . 1 800-1500 arasndaki Lungan dnemi
ne kadar gerek metalrji uzmanlar olmamlard. .. Avrupa' da
en eski metal nesneler ise M . . 2000'den eskiye ait deildir."
Tufan' dan nce, Anunnakiler kendi ihtiyalar iin Nibiru' da
kullanmak zere Gney Afrika' da altn madencilii yapmakta
larken eritilen maden filizleri su altnda kalabilen gemilerle on
larn E.D N ehrine yollanmaktayd. Gnmzde Umman De
nizi olan yerden geip Basra Krfezine dek yol alan gemiler son
ilemden ve tasfiyeden geirilmek zere kargolarn Tufan nce
si dnemin "Pittsburgh"u diyebileceimiz BAD.T B RA'da bo
altyorlard. Bu yerin ad "Metalrji in Kurulan Yer" anlam
na geliyordu. Bu terim bazen metalrji sanatlar veya kuyumcu
lar tanrs Tibil'in onuruna BAD.T B LA olarak da kullanlmak
tadr; Kayin'in soyundan olan demirciler ustas Tuba/'n adnn
Smer terminolojisinden kaynaklandna hi phe yok.
Tufan' dan sonra, Edin'in yer ald byk Dicle-Frat dzl
ok kaln bir amur tabakas altna gmld ve dzln s
tne insanlarn yeniden yerleip Smer uygarln kurabilme
lerine olanak salayacak kadar kurumas yaklak yedi binyl al
d. Bu kuru amur dzlnde ne ta kaynaklar ne de metaller
olmasna karn gelenekler Smer uygarlnn ve onun ehir
merkezlerinin "eski plan"a uygun olmasn gerektirmekteydi ve
bylece bir zamanlar Bad-Tibira'nn olduu yere Smerlerin
metalrji merkezi kuruldu. Kadim Yakn Dou'daki dier halk
larn yalnzca Smer teknolojilerini kullanmakla kalmayp S
mer terimlerini de benimsemi olmalar kadim metalrjide S
mer' in merkeziliini kesinletirmektedir. Baka hibir kadim
dilde metalrji ile ilgili bu kadar ok ve kesin terim bulunma
maktadr. Smer metinlerinde bakrn (URU .DU) ilenmi veya
296 Kayp Diyarlar

ilenmemi oluuna gre deien otuz kadar varyasyonu bu

lunmutur. Metallerin parlakln anlatmak iin (bazen ZA ola
rak ksaltlan) ZAG ve metalin veya maden filizinin safln an
latan KU neki alan ok sayda terim vardr. Altn, gm ve ba
kr eitleri ve alamlar iin terimler vardr; hatta AN.BAR de
nilen (Smer' in en parlak devirlerinden ancak bin yl kadar son
ra kullanlmaya baland varsaylan) demir iin bile niteliine
veya maden filizinin niteliine gre deien dzinelerce terim
vard. Baz Smer metinleri "beyaz talar", renkli mineraller,
madencilikle elde edilen tuzlar ve ziftli maddeler iin kullanlan
terimleri sralayan szlklerdir aslnda. Kaytlardan ve buluntu
lardan, Smer tacirlerinin metaller iin ok uzak kaynaklara dek
uzandklan, karlnda yalnzca Smer'in rnleri, yani tahl
lar ve ynl giysiler deil kullanma hazr metal rnler de ver
dikleri anlalmaktadr.
Tm bunlar Smer teknoloji bilgisine ve dirayetine atfedile
bilecek olsa da aklama gerektiren olgu, onlarn madenciliinin
-madencilikle ilgili terminolojilerinin de yazl sembollerin de
(balangta resim yazlar)- aslnda Smer' de deil ok uzak di
yarlarda yrtlen bir faaliyet olmasyd. Afrika'daki madenci
lik almalarnn ne kadar meakkatli olduu " nanna'nn Aa
Dnya'ya nii" adl bir metinde anlatlmaktayd; Sina yar
madasndaki madenlerde almakla cezalandrlanlarn ektik
leri Glgam Destannda, Glgam'n yolda Enkidu'nun tanr-
 Klelerin Geldii Topraklar 297

!arca mr boyu orada almaya mahkum edilmesini anlatan

blmlerde aktarlrmaktayd. Smer resim yazs madencilikle
ilikili etkileyici eitlilikte semboller iermekteydi (ekil 1 23),
bunlarn ou yaplarna gre maden aftlarnn veya bunlarn
iinden kartlan minerallerin eitlerini gstermektedir.
Tm bu madenlerin nerede olduklar (Sme' de olmadklar
kesindi) her zaman ak deildi nk pek ok yerin ad tanm
lanmadan braklmt. Ama baz kraliyet yaztlar ok uzaktaki
topraklar iaret etmektedir. Laga kral (M. . nc binyl)
Gudea'nn Silindir A stndeki 16. stunda yer alan ve kraln
tanrs iin E.N NNU tapnan ina etmekte kullanlan az bu
lunur malzemelerin kaydn dt yazsndan u alnt iyi bir
rnek olacaktr:

Gudea tapna metalle parlak ina etti,

Onu metalle ldatt.
E.ninnu'yu ta ile ina etti,
Mcevherlerle parlak yapt.
Bakrla karm kalayla ina etti bunu.
Diyarn ilahi hanmnn bir rahibi, bir kuyumcu
Tapnan n yz stnde alt.
Kuyumcu tula sralarn
ki el geniliinde parlak tala kaplad,
Yeil tan el geniliindeki parlak tayla.

Metindeki nemli pasajlardan biri (Gudea, gelecek nesiller

onun dindarlara yaraan baarlarn hatrlamalarn temin et
mek iin bunu Silindir B'de tekrarlar) tapna ina etmek iin
"bakrla karm kalay"n kullanmdr.
Sme'deki ta ktl amurdan tulalarn icat edilmesine
yol am ve bunlarla en yksek ve en etkileyici byk binala
rn inas baarlmt. Ama Gudea'nn bizi bilgilendiriine bak
lacak olursa bu kez zellikle ithal edilmi talar kullanlm ve
tuladan rme sralar bile "bir el geniliinde yeil ta" ve iki el
geniliinde daha az nadir olan bir tala kaplanmtr. Bunun
298 Kayp Diyarlar

iin bakrdan yaplma aralar pek ie yaramazd, daha sert ya

pda ara gere gerekiyordu: kadim dnyann "elii" olan
bronzdan yaplma aralar.
Gudea'nn doru biimde belirttii gibi bronz bakr ve kala
yn bir "karm"dr, doal bir element deildir: Bakr ve kala
yn bir frnda alam haline getirilmesinin sonucunda elde edi
len tamamen yapay bir rndr. Smerlerin alam oran 1 'e
6'yd, yani yzde 85 bakra yzde 15 kalay: Gerekten de m
kemmel bir orandr bu. Ancak bronz iki baka nedenle de tek
nolojik bir gelimeydi. Dvmeyle veya tavlamayla deil ancak
kalba dkerek biimlendirilebilirdi ve bronz iin gereken kalay
doada doal haliyle ok nadiren bulunduu iindir ki eritme
denilen bir ilem araclyla kendi filizlerinden, kalay cevheri
den elde edilmeliydi. Bu maden cevheri genelde iddetli saa
naklar, seller veya heyelan gibi doal kuvvetler tarafndan da
mar veya maden filizlerinin kayalardan sklp tanmasyla
alvyon tortular iinde bulunmaktadr. Kalay cevherinden erit
me yoluyla kartlan kalay bu ilk aamada genelde kiretayla
birleik haldedir. Sz konusu metalrji ilemlerinin bu ar ba
sitletirilmi tarifi bile bronzun, ilenmesinin her aamasnda
ileri bir metalrji bilgisi gerektiren bir metal olduunu netletir
meye yeterlidir.
Bu yetmiyormu gibi, kalay bulunmas da zor bir metaldi.
Smer yaknlarnda hangi kaynaklar var idiyse -ki bu net deil
dir- bunlar hzla tkenmiti. Baz Smer metinleri tam olarak
tehis edilemeyen uzak bir lkedeki iki "kalay da"ndan sz
etmektedir. Baz aratrmaclar [rnein B. Landsberger, fournal
of Near Eastern Studies (Yakn Dou ncelemeleri Blteni), cilt 2 1 ]
gnmzde byk bir kalay kayna olan Uzak Dou'daki
(Burma, Tayland ve Malezya) kalay kua gibi uzak yerleri ia
ret etmekten kanmazlar. Bu hayati metali ararken Smer tacir
lerinin Kk Asya' daki araclar araclyla Tuna nehri, zellik
le de gnmzde Bohemya ve Saksonya olarak bilinen eyalet
lerdeki (bugn artk tkenmi olan) kalay cevheri kaynaklarina
dek uzandklar artk kesinlemitir. Forbes "Urdaki kraliyet
 Klelerin Geldii Topraklar 299

mezarlndaki (M. . 2500) buluntular Ur kuyumcularnn

bronz ve bakr metalrjisinden mkemmel biimde anladklar
n gstermektedir. Ancak kullandklar kalay cevherinin nere
den geldii hala bir gizemdir;" diye gzlemde bulunur. Bu gi
zem aslnda hala srmektedir.
Yaztlarnda kalaydan sz eden ve bunu (muhtemelen ok
tan eritilmi halde) elde etmek iin byk zahmetlere girienler
yalnzca Gudea ve dier Smer krallar deildi. Bir tanra olan
tar bile kalayn yerini bulmak iin dalar amak zorunda kal
mt. nanna ve Ebih olarak bilinen (nanna, ta'n Smer dilin
deki addr ve Ebih ise tanmlanamayan, ok uzaktaki bir da s
rasdr) bir metinde nanna yle diyerek stn tanrlarn iznini
almaya alr:

zin verin kalay cevherlerine doru yola koyulaym,

zin verin de onlarn madenlerini reneyim.

Tm bu nedenlerden ve belki de tanrlar, yani Anunnakiler

kalay cevherinden eritme yoluyla nasl ayrp elde edeceini
kadim insana retmi olduklarndan dolaydr ki bu metal S
merlerce "ilahi" bir metal olarak grlmekteydi. Kalay iin kul
landklar kelime olan AN.NA harfiyen "Gksel Ta" anlamna
gelir. (Ayn ekilde, cevherinin eritilmesi gereken demir kulla
nlmaya balandnda AN.BAR, yani "Gksel Metal" olarak
adlandrld). Bakr ve kalay alam olan bronz ise ZA.BAR, ya
ni "Prldayan ifte Metal" olarak anlyordu.
Kalay iin kullanlan A n na terimi Hititler tarafndan pek de
itirilmeden benimsendi. Ama Babil ve Asu' da konuulan Ak
kad dilinde ve dier Sami dili konuan halklarda bu terim hafif
e Anak'ya deiti. Bu terim genelde "saf kalay" (Anak-k) an
lamnda kullanlr ama biz bu deimenin, metalin Anunnaki
tanrlar ile yakn ilikisini yanstma amal olup olmadn me
rak ediyoruz nk bu terimin Anunnakilere ait olduu veya
onlardan geldii anlamna gelecek ekilde An nakm olarak he
celendii de bulunmutur.
300 Kayp Diyarlar

Bu terim Kitab Mukaddes'te birka kez geer. Yumuak bir

kl sesiyle biterse, Kitab Mukaddes'te geen ve Amos peygam
berin, srail halkna bir daha gz yummayaca vaadini gster
mek iin elinde bir anakl (ekl) tutan Rab'bi grd vizyo
nundaki gibi kalaydan yaplma bir ekldr. Anak terimi "kol
ye" anlamna gelmekte ve giderek daha az bulunur olduka bu
parlak metalin deerinin ykseldiini ve gm kadar deerli
hale geldiini dndrtmektedir. Bu kelime ayrca "dev" anla
mna da gelir; daha nceki kitaplarmzdan birinde nerdiimiz
gibi, Mezopotamya'daki "Anunnaki" kelimesinin branca terc
mesidir. Bu tercme hem Eski Dnya' da hem de Yeni Dnya' da
anlatlan ve u veya bu hneri "devlere" atfeden efsanelerle ili
kili merak uyandrc armlar uyandrmaktadr.
Kalay ile Anunnakiler arasndaki tm bu ilikiler onlarn in
sanoluna bu metali ve onu elde etme bilgisini bahetmelerinde
oynadklar rolden kaynaklanyor olabilirdi. Aslnda Smer di
lindeki AN.NA'nn hafife ama nemli bir deiimle Akkad di
lindeki Anak'ya dnmesi belirli bir zaman erevesini ima
etmektedir. Arkeolojik keifler kadar metinler tarafndan da iyi
ce belgendii gibi Bronz Devrine doru hzl gei M. .

ekil 124
 Klelerin Geldii Topraklar 301

2500'lerde yavalamt. Akkad hanedannn kurucusu Akkad'l

Sargon bu metale yle ok deer vermekteydi ki kendisini hatr
latmak zere altn veya gm deil bronzu semiti (ekil
1 24).
Metalrji tarihileri kalay mevcudunun giderek azalmasnn
teyidini bronza katlan kalay yzdesinin giderek klmesi ol
gusunda ve yeni bronz nesnelerinin ounun daha ncekileri
eritip bu erimi alama bazen kalay ieriini yzde iki kadar
drecek kadar daha ok bakr ekleyerek eski bronz nesneler
den yapldn anlatan metinlerin kefinde bulmulardr. Der
ken, aklanamayan nedenlerle bu durum aniden deiti. For
bes, "Ancak Orta Bronz Devrinden itibaren, diyelim ki M. .
2200'den itibaren gerek bronz biimler kullanlmaya ve kalay
daha yksek yzdelerde ve yalnzca daha eski dnemin ayrnt
l biimlerinde deil daha yaygn biimde grlmeye baland,"
diye yazmaktadr.
nsanoluna M. . drt bininci yzylda byk uygarlklar
balatmas iin bronzu veren Anunnakiler yaklak bin yl sonra
yeniden yardma gelmi gibidirler. Ama ilk seferinde kalayn bi
linmeyen kaynaklar belki Eski Dnya'da bulunan yerler ol
musa da ikici seferde bu kaynak tam bir muammadr.
te cretkar dncemiz: Yeni kaynak Yeni Dnya idi.

Yeni Dnya'nn kalaylar eer, dndmz gibi Eski Dn

ya'nn uygarlk merkezlerine ulatrldysa, bu yalnzca ama
yalnzca tek bir yerden gelmi olabilirdi: Titicaca Gl.
Bunun nedeni bu adn, gstermi olduumuz gibi "kalay
talar"nn gl anlamna gelmesi deil, Bolivya'nn bu ksm
nn binlerce yl sonra bile dnyann balca kalay kayna olma
sdr. Nadir olmasa da kalay az bulunur bir metaldir, ticareti ya
plabilecek miktarlarda ancak birka yerde bulunmaktadr. G
nmzde dnyann kalay retiminin yzde 90' (bu srayla)
Malezya, Tayland, Endonezya, Bolivya, Kongo-Brazzavil, Nijer
ya ve in' de yaplmaktadr. Yakn Dou veya Avrupa'daki daha
nceki kaynaklar tkenmitir. Dier her yerde kalay kayna
302 Kayp Diyarlar

alvyon tabakalarnda bulunan kasiterittir, yani doa kuvvetle

ri tarafndan kayalarn iinden kartlp srklenen okside ol
mu kalay cevheri. Kalay cevheri orijinal halde, kayalarn iinde
yalnzca iki yerde bulunmaktadr: Cornwall ve Bolivya. Corn
wall' deki kaynak tkenmitir ama Bolivya, gerekten de nan
na'nn Smer dilindeki metninde tarif edilen "kalay dala
r"ym gibi grnen dalarndan dnyaya kalay tedarik et
mektedir.
Bu zengin fakat 3.600 metre ykseklikleri aan zorlu maden
cilik kaynaklar esasen Bolivya'nn bakenti La Paz'n gneydo
usunda ve Poopo Glnn dousunda yerleiktir. Nehir ya
taklarndaki alvyon tabakalarnda bulunan ve daha kolay elde
edilen kalay cevherleri Titicaca Glnn dou kys blgelerin
den gelmektedir. Kadim insanlarn o ok deerli ierii iin ka
siterit topladklar yer ite burasyd ve bu tr bir retim bugn
de srmektedir.
lk alardaki Bolivya-Titicaca kalay madenciliine ilikin en
gvenilir aratrma David Forbes [Researches on the Mineralogy of
Soth America (Gney Amerika Mineraljisi stne Aratrmalar]
tarafndan yaplmtr; yaklak bir asr nce yrtlen aratr
ma yirminci yzyldaki byk apl, mekanize giriimler man
zaray deitirip kadim kantlar ortadan yok etmeden nce Fe
tih dneminde grlen tabloya olabildiince yakndr. Saf kalay
doada ok nadir olduu iin Forbes'a bir kayay kaplayan, evet
kayann evreledii bir cevher deil de rnek iindeki kayay
kaplayan kalay rnei gsterildiinde ok artmtr. Bu r
nekle ilgili aratrma bunun Oruro'daki bir madenden deil ka
lay cevheri bakmndan zengin alvyon tabakalarndan geldii
ni ortaya kard. Forbes bu metalik kalayn yldrmlarla bala
yan orman yangnlarnn sonucunda kalay cevherinin "erime
si"yle olutuuna ilikin aklamay tamamen reddetmiti n
k kalayn cevherden kartlmas ilemi cevherin yalnzca stl
masndan daha fazlasn iermekteydi: ilk olarak (cevheri Sn02
+ C'den, C02 + Sn'ye dntrmek iin) karbon ile birlemesi

ve sklkla crufu temizlemek zere kiretayla tekrar birleme-

 Klelerin Geldii Topraklar 303

si gerekliydi.
Bunun ardndan Forbes' a da sralarndan dou ynnde
gln yaknlarna akan Beni nehrinin bir aya olan Tipuani k
ylarna srklenmi altnlar arasnda bulunan metalik kalay
gsterildi. Forbes'u, kendi szleriyle, aknla siikleyen ey
bu kaynan altn yumrular, kalay cevheri ve metalik kalay zer
releri ve yumrular bakmndan zengin olmasyd: Burada altn
kartmak iin her kim altysa, kalay cevherinden nasl kalay
kartacan da biliyordu. Titicaca Glnn hemen dousunda
ki blgeyi incelerken rastlad kartlp eritilmi kalay miktar
karsnda -kendi szleri- afallamt. Bu blgelerde metalik ka
layn ortaya k "gizemi"nin "yalnzca doal sebeplerle akla
namayaca"n belirten Forbes, Sorata yaknlarnda analizlerde
yzde 88 bakr ve yzde 1 1 kalay ierdii ortaya kan bir bronz
topuz ba bulmutu ve bu, Avrupa ve Yakn Dou'nun "kadim
bronzlarnn birouyla neredeyse zde" zellikteydi. Bu
mekanlar "son derece eski dnemlerden kalma" gii nmektey
diler.
Titicaca Glnn etrafnda yaayan ve Aymara kabilelerinin
torunlar olan Kzlderililerin tm bu merak uyandrc yerleri
nerede bulacaklarn biliyor gibi giinmeleri de Forbes'u ok
artmt. Aslnda spanyol tarihi Barba (1640) spanyollarn
yerliler tarafndan iletilen hem kalay hem de bakr madenleri
bulmu olduklarn belirtmektedir, kalay madenleri 'Titicaca
Gl yaknlar"ndayd. Posnansky ise bylesi nka ncesi ma
denleri Tiahuanacu' dan dokuz km uzakta bulmutu. O ve onun
ardndan gelenler Tiahuanacu ve evresinde bronz eyalarn
fazlasyla belirgin olan mevcudiyetini dorulamlardr. Posna
nasky Gne Kapsnn arkasndaki nilere, arl kaldrabil
mesi iin bronzdan yaplm olmas gereken kntl menteeler
veya "dndrme atallar" zerinde dnebilen altn paneller ta
kl olduunu son derece ikna edici biimde savunmaktadr.
Posnansky Tiahuanacu'da tpk Puma-Punku'dakiler gibi bronz
kelepeleri tutmaya yarayan girintileri olan ta bloklar bulmu
tur. Puma-Punku'da bronzluu hi phe gtrmeyen "atalla-
304 Kayp Diyarlar

rnn girinti biimi arlk kaldrmak iin bir aygt andran" bir
metal paras bulmutu. Bu paray 1905 ylnda grp izen
Posnansky bir sonraki geliinde alnp gtrlm olduunu
grmt. Tiahunacu' daki hem nka hem de modem zamanlar
daki sistemli yamacl dndmzde, Titicaca'nn kutsal
adalarnda ve Coati'de bulunan bronz aralar bir zamanlar Ti
ahuanacu'da mevcut olmu olanlara dair bir l tekil edebilir.
Bu buluntular arasnda bronz ubuklar, manivelalar, keskiler,
baklar ve baltalar vard: bunlar hep inaat ilerinde kullanl
m olabilirlerdi ama madencilik ilerinde kullanlm olmalar
da byk bir olaslkt.
Gerekten de Posnansky drt ciltlik eserine genelde Boliv
ya' nn dalk dzlklerinde ve zelde Titicaca Gl evresinde
ki tarih ncesi madencilik almalaryla ilgili bir girile bala
mtr. "Altiplano' nun (dalk plato) da sralarnda kendilerine
faydal metalleri bulma amacyla kadim yerleimciler tarafn
dan alm tneller veya maaralar bulunmutur. Bu maara
lar, deerli metaller arayan spanyollarn atklarndan, span
yollarnkinden ok ncelere dayanan kadim metalrji gayretle
rinin kalntlarn iermeleri bakmndan farkldrlar... Bu en
uzak gemite zeki ve giriimci bir rk .. . kendilerine bu da sra
larnn derinliklerinden deerli deilse bile faydal metaller
kartmlardr."
Posnansky unu sormaktadr: "And Dalarndaki tarih nce
si insan bu kadar uzak bir gemite dalarn derinliklerinde ne
tr bir metal aramaktayd? Altn myd arad? Kesinlikle ha
yr! And Dalarnn bu yksek sra dalarna kmasna sebep
olan ok daha kullanl bir metaldi: Kalay." Ve Posnansky "asil
bronzu" oluturmak iin kalayn bakr ile alama sokulmas ge
reini aklyp ekliyordu: Tiahuanacu'yu merkez alan yz elli
kilometrelik yarap iinde bu kadar ok kalay madeninin ke
fedilmi olmas Tiahuanacu' daki insann amacnn bu olduunu
dorulamaktayd.
And Dalarnn insan bronz eyalarn yapmak iin mi kala
ya ihtiya duymaktayd? Anlalan, hayr. nde gelen metalrji
 Klelerin Geldii Topraklar 305

uzmanlarndan olan Erland Nordenskild [The Copper and Bron

ze Ages in South America (Gney Amerika' da Bakr ve Bronz De
virleri) ] tarafndan yaplan byk bir aratrma her iki devrin de
buralarda yaanmadn kesinletirmitir: Gney Amerika' da
bronz, hatta bir bakr devrinin balayp gelitiine dair hibir iz
yoktur ve varlan ikircikli sonuca gre buralarda bulunan bronz
eyalar aslnda Eski Dnya' dakiler biimindeydi ve Eski Dn
ya'nn teknolojilerine dayanmaktayd. "Gney Amerika'da eli
mize geen bronz ve bakrdan yaplma tm silah ve ara gere
malzemesini incelediimizde" diye yazan Nordenskild, "ta
mamyla zgn pek bir ey olmadn, bulunan temel tiplerin
byk ounluunda Eski Dnya' ya ilikin bir eyler olduunu
itiraf etmek zorundayz," demektedir. Bu sonuca tamamen kat
lamadn dile getirirken bile yine "Yeni Dnya'nn metal tek
nii ile Bronz Devrindeki Eski Dnya'nnki arasnda kayda de
er benzerlik olduu itiraf edilmelidir," demeye devam etmek
tedir. Nordenskild'n verdii rnekler arasndaki ara gere
ten bazsnda Smer tanras Ninti'nin (sonralar Sina maden
lerinin Hanm olacaktr) sembol olan ifte gbek ba kesicisi
biimli kulplar olmas ok nemlidir.
Demek ki Yeni Dnya'daki bronzun tarihi Eski Dnya'yla ve
Yeni Dnya'nn bronzunun retildii yer olan And Dalarnda
ki kalayn tarihi de kar konulmaz bir ekilde Titicaca Glyle
balantldr. Bu balamda Tiahuanacu onu evreleyen mineral
lere bal olarak merkezi bir rol oynamaktadr yoksa niin ora
da ina edilmi olsun ki?
Eski Dnya'nn uygarlk merkezi bereketli nehir vadile
rinde gelimiti: Smer uygarl Dicle ve Frat arasndaki dz
lkte, Msr-Afrika uygarl Nil nehri boyunca ve Hindistan
uygarl ise nds nehri boyunca. Ziraate dayanmaktaydlar;
nehirler sayesinde mmkn olan ticaret sanayide kullanlan
ham maddeleri salamakta ve tahllarn, kullanma hazr rn
lerin ihracn kolaylatrmaktayd. Nehirler boyunca ehirler or
taya km, ticaret yazl kaytlar gerektirmi ve toplum dzen
li hale gelip uluslararas ilikiler baladnda ticaret alabildi-
306 Kayp Diyarlar

ince gelimiti.
Tiahuanacu ise bu modele uymamaktadr. Sanki "bir yere gi
decei yokken sslenip pslenmi" gibidir. Kltr ve sanat
formlar neredeyse tm And Dalar blgesini etkilemi olan
byk bir metropol ulalmaz bir yerin ortasnda, dnyann te
pesi denilecek bir ykseklikteki canl barndrmaz bir gln k
ylarnda kurulmutur. Mineraller iin bile olsa, niin orada ku
rulmutur? Corafya bize bir cevap salayabilir.
Titicaca Glnn her tanmna, dnyann gidi gelie elveri
li, 3.812 metreyle en yksek rakml su alan olduunu syleye
rek balamak adettendir. Bu olduka byk bir gldr, yzl
m 6.900 km2'dir. Derinlii 280 ile otuz metre arasnda deiir.
Uzunlamasna bir ekli olan gl en ok 1 92 km uzunluunda ve
70 km geniliindedir. Etrafn evreleyen dalar nedeniyle ok
girintili kntl olan kylar pek ok yarmada, burun, berzah
ve boaz oluturmaktadr; gln ikiden ok adas bile vardr.
Gln kuzeybat-gneydou yerleimi (ekil 1 09) hemen evre
sinde ykselen dalarca belirlenmitir. Douda Bolivya Andla
rnn Cordillera Real sradalar uzanmaktadr; bunlar arasnda
Sorata grubundaki ikiz zirveli Illampu da ve La Paz'n hemen
gneydousundaki etkileyici llimani bulunmaktadr. Bu sra
dalardan gle doru akan birka kk nehrin dnda ou
dou ynnde akp geni Brezilya ovasna ve 3200 km kadar
uzaktaki Atlantik okyanusuna dklen nehirler domaktadr.
Gln dou kylarnda ve her iki ynde akan nehir ve dere ya
taklarnda byk kalay cevheri mevcudu bulunmutur.
Gln kuzey kysn oluturan dalar da az etkileyici deil
dir. Bunlardan inen yamur sular genelde kuzeye doru akp
bazlarnca Amazon'un gerek kayna olarak dnlen Vilca
nota gibi nehirleri beslemektedir, eitli ayaklarca beslenip Uru
bamba nehrinde birleerek hepsi birden kuzeye ve sonra da ku
zeydoudaki byk Amazon havzasna akarlar. nkalarn elle
rindeki altnn byk ksm ite burada, gl ve Cuzco'yu ev
releyen dalar arasnda bulunmutur.
Titicaca Glnn bat kys plak ve kasvetli olmasna kar-
308 Kayp Diyarlar

grlr. Biri batdaki Copacabana ve dieri doudaki Hacha

cache olmak zere en byk iki yarmada (ekil 1 25) gln da
ha geni olan kuzey ksm ile daha dar olan gney ksm arasn
da dar bir boaz oluturacak ekilde birbirlerine adeta dokun
maktadrlar. Bu gney ksm daha ok bir lagnn yapsndadr
(spanyol tarihiler tarafndan da byle adlandrlmtr); rzga
ra ak olan kuzey ksmyla kyaslandnda sakin sulardan olu
an bir sulak alan. Yerli geleneklerinde Gne Adas (aslnda, Ti
ticaca Adasdr) ve Ay Adas (Coati Adas) olarak geen balca
iki ada Copacabana'nn kuzey kysnn hemen andadr.
Yaratc ocuklarn, yani Gne ve Ay' Tufan srasnda bu
adalarda saklamt. Tufan' dan sonra Gne bir versiyona gre
Titi-kala'dan, yani Titicaca Adasndaki kutsal kayadan ge
ykselmiti; dier bir versiyona gre ise Tufan sona erdikten
sonra Gne' in klar ilk kez kutsal kaya stne dmt. Ve
kutsal kayann altndaki bir maaradan kan ilk ift topraklar
stnde oalmaya gnderilmiti; Manca Capac'a Cuzco'yu sa
yesinde bulup And Dalar uygarln balataca altn asa da
burada verilmiti.
Glden dar akan balca nehir olan Desaguadero'nn ak
gneybat kysndan balar. Titicaca Glnn sularn yaklak
416 km gneyde, Bolivya eyaleti olan Oruro'da bulunan uydu
gl Poopo Glne aktmaktadr; bu nehir boyunca ve Bolivya ile
ili'nin bulutuklar Pasifik kysna dek bakr ve gm k
maktadr.
Gln ite bu gney kysnda, bu dalar arasndaki suyla
dolu yark, Tiahuanacu'nun stne yerletii vadi veya platoyu
oluturacak biimde kuru toprak olarak devam eder. Gln ba
ka hibir yannda bylesine dz bir plato yoktur. Yaknlarda, su
yoluyla tamay kolaylatran ve gln kalan ksmna balanan
lagn benzeri baka hibir su alan yoktur. Gln etrafnda,
dalardan geip arazide yne doru gidilip gelinmesini sa
layan geitleri ve su yoluyla kuzeye doru gidi gelii olan bu
na benzer baka hibir alan yoktur.
Ve baka hibir yerde metaller; altn ve gm, bakr ve ka-
 Klelerin Geldii Topraklar 309

lay bu kadar el altnda deildir. Tiahuanacu buradayd nk

olmas gereken en iyi yer burasyd: Gney Amerika'nn, daha
dorusu Yeni Dnya'nn metalrji bakenti.
Tiahuanacu, Tiahuanaco, Tiwanaku, Tianaku gibi farkl sy
lenilerle kullanlan isimlerin hepsi de burasnn adn yerli hal
kn koruyup aktard haliyle telaffuz etme abalardr. Bizce
burasnn orijinal ismi T .ANAKU idi: Titi ve Anak Yeri, KA
LAY EHR .

Bu yerin adndaki Anaku'nun Anunnakiler tarafndan bahe

dilen kalay anlamna gelen Mezopotamya teriminden kaynakla
nyor olduuna ilikin nerimiz Tiahuanacu ve Titicaca Gl ve
kadim Yakn Dou arasnda dorudan bir balant olduunu
ortaya kartmaktadr. Bu neriyi destekleyen kantlar mevcut
tur.
Bronz, Yakn Dou uygarlklarnn ortaya kna elik etti
ve M . . 3500'lerde metalrji oralarda tam olarak kullanlmak
tayd. Ama M. . 2600'ler civarnda kalay mevcutlar azalp ne
redeyse tkendi. Ardndan aniden, M. . 2200'lerde kalay mev
cudu tazelendi. Anunnakiler bir biimde kalay krizini sona er
dirmek ve insanoluna vermi olduklar uygarlklar korumak
iin mdahele etmilerdi. Bu nasl olmutu?
Gelin bilinen baz olgulara bakalm.
M. . 2200'lerde Yakn Dou'daki kalay mevcudu aniden ar
tverdiinde, Yakn Dou sahnesinde bilmecemsi bir halk orta
ya kmt. Komular onlara Kasiteler (sonraki Yunanllara g
re "Kosseanlar") diyorlard. Bilginler bu ad iin bir aklama bu
lamamlardr. Ama bu isim bize kalay cevherinin ilk alardan
beri anld isim olan kasiteritin olas kaynaym gibi gelmek
tedir; bu isim Kasitelerin bu cevheri salayabilen veya cevherin
bulundu yerden gelen bir halk olarak tanndklarn ima et
mektedir.
M.S. birinci yzylda yaayan Romal alim Pliny, Yunanlla
rn "kasiteros" dedikleri kalayn kurundan daha deerli oldu
unu yazmtr. Truva savandan bu yana (gerekten de Homer
31 0 Kayp Diyarla r

tarafndan kasiteros olarak sz edilmitir) Yunanllarca ok de

erli grldn de eklemitir. Truva sava on nc yzyl
da Kk Asya'nn bat ucunda, ilk Akdenizli Yunanllarn Hi
titlerle (belki de onlarn Hint-Avrupal torunlaryla) kar kar
ya geldikleri yerde yaplmt. Pliny Doa Tarihi adl eserinde
"Efsaneler, insanolunun kasiteros Atlantik adalarnda aradk
larn ve bunun, sorkundan* yaplma ve iki yanna postlar tut
turulmu sandallarla tandn anlatr," diye yazar. Pliny, Yu
nanllarn "kalay bakmndan bolluklar nedeniyle" Kasiteritler
dedikleri adalarn Atlantik'te, Dnyann Sonu denilen buruna
ba-ktklarn anlatr; "bunlar bazlarnn Mutluluk Adacklar de
dikleri alt adet Tanrlarn Adalardr." Bu ilgin bir beyandr
nk Yunanllarn tm bunlar rendikleri Hititler tanrlar
derken Anunnakileren sz ediyorduysalar Anaku'nun tm a
rmlarn tayan bir terimle karlatk, demektir.
Ancak bu gnderme, zellikle de Fenikelilerin M. . birinci
binylda kalay iin ngiliz Adalarnn bu ksmna ulam olduk
lar bilindiinden genelde Cornwall aklarndaki Scilly Adalar
olarak anlalmaktadr. Onlarn ada olan Hezekiel peygam
ber Tire'li Fenikelilerin denizde yol alan tekneleriyle ithal ettik
leri metaller arasnda zellikle kalaydan sz etmektedir.
Pliny ve Hezeikel' deki gndermeler en aikarlardr nk
Pliny ve Hezeikel' deki gndermeler en aikarlardr ama pek
ok modern bilginin Fenikelilerin o sralarda Amerika ktasnda
karaya klarna ilikin teorileri ortaya atarken dayandklar
tek dayanak da deildirler. yle dnlmekteydi: Asurlular
dou Akdeniz'deki Fenike ehir devletlerinin bamszlna
M. . dokuzuncu yzylda son vermiler ve Fenikeliler bunun
zerine bat Akdeniz'de, Kuzey Afrika'da Kartaca (Keret-Hada
a, "Yeni ehir") adl yeni bir merkez kurmulardr. Bu yeni
merkezden metal ticaretine devam etmiler ama ayrca kle al
mak amacyla Afrikal yerlilere aknlar dzenlemeye balam
lard. M. . 600' de Msr kral Nekho iin altn aramak amacyla
<\f!ka' 11 11SE?\'ri I\! ()l(l-1!1 li.\E (bylece drt yz yl nce Kral
_
Sorkun: ok ince dallar olan bir bitki, sepeti sd (. N_)
 Klelerin Geldii Toprklnr 311

Sleyman iin yaplan bir ii tekrarlamlar) ve M . . 425'te

Hanno adnda bir komutann nderliinde altn ve kle sala
yacak karakollar kurmak zere Bat Afrika evresinde yelken
amlard. Hanno'nun seferi Kartaca'ya sa salim dnmt
nk yolculuunu anlatacak kadar yaamt. Ama ondan n
ce veya sonra gidenler, teoriye gre, gl Atlantik akntlar ta
rafndan rotalarndan kartlp bir Amerikan kysnda karaya
kmlard.
Akdenizlilerin Kuzey Amerika' daki mevcudiyetlerini iaret
eden el yapm eyalara ilikin daha tartmal keifleri bir kena
ra brakacak olursak Orta ve Gney Amerika' da bylesi bir
mevcudiyetin kantlar hayli gldr. Ban bu yne evirme
zahmetine girmi sayl akademisyenlerden biri olan profesr
Cyrus H. Gordon'dur [Before Colombs (Kolomb'tan nce) ve
Riddles in History (Tarih Bilmeceleri) ] . Okuyucularna, Brezilya
adnn demir iin kullanlan Sami dilindeki Barzel kelimesi ile
zdeliini hatrlatan Gordon, 1872'de kuzey Brezilya'daki bir
yerde ortaya kan Parabia Yaztna hayli itibar kazandrmakta
dr. Yaztn hemen ardndan ortadan kayboluu ve kefediliine
ilikin mulak detaylar pek ok bilginin bunun bir sahtekarlk
rn olduunu dnmelerine yol amt, zaten sahici oldu
unun kabul edilmesi Eski ve Yeni Dnyalar arasnda hibir te
mas olmadna ilikin kabul zayflatrd. Ama Gordon byk
bir irfan ile bu yaztn sahici ve M. . 534 civarnda Yakn Do
u' dan yelken am ve frtna yznden filodaki dier gemiler
den ayr dm olan bir Fenike gemisinin kaptan tarafndan
braklm bir mesaj olduunu savunmaktadr.
Tm bu incelemelerde ortak olan birinci nokta Amerika'nn
"kefinin" ya bir geminin batmas veya okyanus akntlaryla ro
tasndan k yoluyla kazara oluudur ve ikinci nokta ise bu
nun zamannn M. . birinci binyl veya en byk ihtimalle o
binyln ikinci yars olduudur.
Ama biz ok daha erken bir zaman, neredeyse ikibin yl ka
dar nceyi tartmaktayz, Eski ve Yeni dnyalar arasndaki
malzeme ve insan alveriinin kazara olmayp "tanrlar"n, ya-
312 Kayp Diyarlar

ni Anunnakilerin maksatl mdahelesinin sonucu olduunu id

dia ediyoruz.
Kasitelerin tebdili kyafet Britanyallar olmadklar kesindir.
Yakn Dou kaytlar bunlarn Smer'in dousunda, gnmz
de ran olan blgede yerleik olduklarn belirtmektedir. Kk
Asya'nn Hititlerine olduu kadar gney Mezopotamya'daki
Smerler ile kuzeydeki Hint-Avrupa halklar arasnda corafi
ve kltrel bir halka grevi gren (Kitab Mukaddes'te "Tnel
ler Halk" Horitler olarak geen) Hurrilere de akrabadrlar. On
lar ve onlarn Smerler de dahil atalar Afrika'nn ucundan ba
tya yelken ap Atlantik Okyanusunu geerek Brezilya' ya veya
Hindiin'in ucundaki takmadalar grubundan douya yelken
ap Pasifik Okyanusunu geerek Ekvador ve Peru'ya karak
Gney Amerika' ya ulam olabilirlerdi. Her iki rota da denizci
lik becerilerini ve deniz rotalarn gsteren haritalar gerektire
cekti.
Demek ki byle haritalarn mevcut olduu sonucuna varma
lyz.
ok erken tarihlere ait haritalarn Avrupal denizciler tara
fndan kullanldndan phelenilmeye bizzat Kolomb ile ba
lanr oldu. Onun nereye gidiyor olduunu biliyor olduu artk
genelde kabul edilmektedir nk talya'nn Floransa kentinde
yaayan bir astronom, matematiki ve corafyac olan Paolo del
Pozzo Toscanelli'nin Portekizlileri Afrika'nn etrafn dolamak
tansa bat ynnden Hindistan' a giden bir geit bulmalar iin s
ktrmak iin Lizbon'daki Kilise ve Mahkemeye 1474 ylnda
gndermi olduu mektubun ve haritalarn kopyalarn Ko
lomb bizzat Toscanelli'den almt. skenderiyeli Batlamyus'un
(M.S. ikinci yzyl) almalarna dayanan ve asrlardr tala
m olan corafi dogmalar terk eden Toscanelli Hipparchus ve
Eudoxus gibi Hristiyanlk ncesi Yunan bilginlerinin Yeryz
nn kre olduunu dair ve daha nceki Yunanl bilginlerin yer
krenin lleri ve boyutuyla ilgili fikirlerini toplamt. Bu fi
kirlerin dorulamasn, ilk Latince tercmesinde il. Esdras ba
lkl ve aka "yuvarlak dnya" dan sz eden bir kehanet kitab
 Kiileleri11 Geldii Topraklar 313

da bulunan Kitab Mukaddes'in ta kendisinde bulmutu. Tosca

nelli bunlar kabul etmi ama Atlantik Okyanusunun genilii
ni yanl hesaplamt; ayrca Kanarya Adalarnn 7.000 km bat
snda yer alan karann Asya'nn ucu olduuna da inanmaktay
d. Kolomb'un karay ilk kez grd yer burasyd, o da bura
snn "Bat Hint Adalar" olduuna inanmt, bu yanl ad bu
gnlere dek geldi.
Modern aratrmaclar Portekiz Kralnn Gney Amerika'nn
Kolomb tarafndan kefedilen adalarn dousuna doru binler
ce kilometre knt yapan Atlantik sahilini gsteren haritalara
bile sahip olduuna ikna olmulardr. Aratrmaclar bu inan
larnn dorulamasn Mays 1493'te papann emriyle yaynla
nan ve spanyollarca kefedilen batdaki topraklar ile bunlarn
varsa, dousunda kalan bilinmeyen topraklar arasnda bir ay
rm izgisi oluturan uzlatrma kararnda grmektedirler. Cape
Yerde Adalarnn 1 .850 km batsndan geen ve Portekizlilerce
talep edilen bu kuzey-gney izgisi onlarn Brezilya'y ve G
ney Amerika'nn daha byk ksmn elde etmelerini salam
t. spanyollar bu duruma sonradan ok aracaklard; bylece
Portekizlilerin bu ktay daha nceden bildiklerine inanlr oldu.
Gerekten de imdilerde Kolomb ncesi zamanlara ait ok
sayda harita bulunmutur, bazs ( 1 351 tarihli Medici haritas,
1 367 tarihli Pizingi haritas ve benzerleri) Japonya'y Atlantik
Okyanusunun batsndaki byk bir ada ve Japonya'ya yar
uzaklkta "Brezilya" adnda bir aday gstermektedir. Baka ha
ritalarda Amerika ktas kadar inanlmaz ama Antarktika'nn da
d hatlar grlmektedir: Antarktika'nn yzey ekillerinin k
tay rten buz tabakas nedeniyle grlemedii dnldn
de bu haritalarn buzul rts yokken, yani M. . 1 1 .000'ler ci
varndaki Tufan'dan hemen sonra ve biraz daha sonrasnda el
de edilmi verilere dayanlarak izilmi olduklarn akla getiren
haritalardr bunlar.
Bu imkansz ama mevcut haritalardan en nls slam tak
vimine gre M.S. 1513'e denk gelen bir tarih tayan ve bir Trk
deniz paas olan Piri Reis'in haritasdr. Paann stne yazd-
314 Kayp Diyarlar

nota gre bu harita ksmen Kolomb tarafndan kullanlanlara

dayanmaktayd. ok uzun zamandr Orta adan kalan Avru
pa haritalar kadar Arap haritalarnn da Batlamyus'un coraf
yasna dayandklarna inanlyordu ama yirminci yzyln ba
nda yaplan incelemeler on drdnc yzyldan kalan Avrupa
haritalarnn Fenike ve de zellikle Tire'li Marinus'un (M.S. ikin
ci yzyl) haritacln temel aldklarn gstermitir. Peki ama o
bu verileri nereden elde etmiti? C. H. Hapgood, Piri Reis hari
tas ve onun nclleri zerine yaplm en iyi almalardan bi
rinde [Maps of the Ancient Sea Kings (Kadim Deniz Krallarnn
Haritalar)] "kadim haritalar tarafndan sunulan kantlar ok
uzak gemite kalan zamanlarda .. . " Yunan ve Roma' dan ok da
ha ileri ve denizcilik bilimlerinde on sekizinci yzyl Avrupa
s'ndan da "ok ileri trden gerek bir uygarln varln d
ndryor grnmektedir," sonucuna varmaktadr. Hapgood
bunlarn hepsinden de nce, ta 6.000 yl ncesine dayanan Me
zopotamya uygarlnn var olduunu kabul etmektedir ama
haritalardaki rnein Antarktika'nnki gibi yzey ekilleri Me
zopotamyallardan nce kimlerin olduunu merak etmesine yol
amt.
Bu haritalar stndeki almalarn ou bunlarn Atlantik
Okyanusu kylarn gsteren zelliklerine younlamlarsa da
Hapgood ve ekibince yrtlen incelemeler Piri Reis haritasnn
ayrca And Dalarn, Amazon da dahil olmak zere bu dalar
dan douya doru akan nehirleri ve Gney Amerika'nn Pasifik
Okyanusu kysn 4 derece gney ile 40 derece gney, yani Ek
vador' dan Peru'ya ve ili'nin ortalarna dek doru olarak gs
terdiini belirlemilerdir. aknlk iindeki ekip "dalarn i
zimlerinin bunlarn denizden, ky boyunca yol alarak gzlem
lenip yapldn, hayal edilmediini gstermektedir" sonucuna
varmt. Kylar ylesine ayrntl izilmiti ki Paracas yarma
das bile seilebilmekteydi.
Stuart Piggott [Aux portes de l'histoire (Tarihin Kaplarnda)]
Gney Amerika'nn Pasifik kysnn Batlamyus'un Dnya Ha
ritasnn Avrupa'daki kopyalarnda grndne ilk dikkat e-
 Klelerin Geldii Topraklar 315

kenlerden biriydi. Ancak b u ky eridi ok geni bir okyanusun

tesindeki bir kta olarak deil, Tierra Mitica, yani mitsel lke
olarak gsterilmiti; bu mitsel lke gney in'in ucundan ba
layp Quersoneso de Ora (Altn Yarmadas) denilen bir yarmada
nn tesine, bugn bizim Antarktika ediimiz bir ktaya varana
dek gney ynnde uzanmaktayd.
Bu gzlem saygn Gney Amerikal arkeolog D. E. lbarra
Grasso'nun kadim haritalarla ilgili kapsaml bir alma balat
masna yol at; Grasso vard sonular La Represencion de Ame
rica en mapas Romanos de tiempos de Cristo (sa Zamanndaki
Roma Haritalarndaki Amerika Tasviri) adl eserinde yaynlad.
Tpk dier aratrmaclar gibi Grasso da Keifler ann bala
masna yol aan Avrupa yapm haritalarn Batlamyus'un hari
tasna dayandklarn, onunkinin ise Tire'li Marinus'un haritac
lna ve corafyasna ve hatta daha da erken tarihli bilgilere da
yand sonucuna varmt.
lbarra Grasso'nun almas Tierra Mitica denilen bu "eklen
ti"nin bat kysnn d hatlarnn Gney Amerika'nn Pasifik
Okyanusuna doru knt yapan blmndeki bat kysnn
ekline uyduunu ikna edici biimde gstermektedir. Efsanele
rin de tarih ncesi zamanlarda kyya kldn bandan beri
iaret ettikleri yerler buralardr!
Batlamyus'un haritalarnn Avrupa'da yaplan kopyalar bu
mitsel lkenin tam ortasndaki bir yerin ismini de tamaktayd
lar: Cattigara. lbarra Grasso burasnn "aslnda tm Amerika k
tasnn balca altn metalrji merkezi olan Lambayeque'nin bu
lunduu yer" olduunu yazmaktadr. Tarih ncesi dnemlerin
altn ileme merkezi olan Chavin de Huantar'n, yani Afrikal
Olmeklerin, sakall Samilerin ve Hint-Avrupallarn rastlatkla
r yerin de buras olmas hi de artc deil.
Kasiteler de burada m karaya kmlard yoksa Tiahuana
cu'ya daha yakn olan Paracas Krfezinde mi?
Kasiteler M. . nc ve ikinci binyllar kapsayan zengin
bir metalrji ustal miras brakmlardr. El yapm eyalar
arasnda altn, gm ve hatta demirden yaplma pek ok nesne
31 6 Kayp Diyarlar

b
Sekil 126

vard ama onlarn tercih ettikleri metal bronzdu; "Luristan

Bronzlar" terimini sanat tarihiler ve arkeologlar arasnda pek
nl klan da buydu. Kasiteler eyalarn sk sk tanrlarnn (e
kil 1 26a) ve aralarnda en sevileni aslanlarla green Glgam
olan efsanevi kahramanlarnn (ekil 26b) suretleriyle ssle
mekteydiler.
nanlmaz ama zde temalar ve sanatsal biimleri And
Dalarnda da bulmaktayz. La Religion en el Atigo Per (Eski
Peru'nun Dini) adl bir almada Rebecca Carnon-Cachet de
G irard, Perulularn taptklar tanrlarn orta ve kuzey ky blge
lerde bulunan anak mlek stndeki betimlemelerini gsterir;
Kasite bronzlar ile benzerlikleri akllara durgunluk verecek tr
dendir (ekil 1 27a). Hatrlarsanz, Hititleri andran tiplerin be
timlendii heykellerin bulunduu Chavin de Huantar'da Glga
m ve aslanlar sahnesinin de betimlemeleri bulunmutur. Eski

Sekil 1 2 7
 Klelerin Geldii Topraklar 317

Dnya'dan her kim gelip de b u hikayeyi burada betimlemise

bunu Tiahuanacu'da da yapm olduu kesin nk orada bu
lunan bronz nesneler arasnda, tpk Kasitelerin Luristan'ndaki
gibi bir bronz plaka bu Yakn Doulu kahraman (ekil 127b)
akas ayn sahnede betimlemektedir!
Tm kadim halklarn sanatlarnda "meleklerin", kanatl
"tanr habercileri"nin (Kitab Mukaddes'te Ma/'akhim diye ge
er, "eliler" anlamndadr) betimlemeleri mevcuttur, Hititler
den alnma u rnek (ekil 128a) Gne Kapsnn stndeki ba
ilahn her iki yannda sralanan kanatl habercileri (ekil 128b)
en ok andranlardr. Bu ok nemlidir nk Amerika ktasnn

ekil 128
318 Kayp Diyarlar

eski gemiindeki olaylar yeniden canlandrrken Teotihuacan

ve Tiahuanacu tanrlarnn topraklarnn karlatklar yerin ka
natl tanr panellerindeki Mezopotamyallar andran simalarn
yerine Olmek simalarnn getii (ekil 1 28c) Chavin de Huan
tar olduuna inanyoruz.
Chavin de Huantar'da Hint-Avrupallarn ilah Boa Tanr
idi, oradaki yontucular iin bu mitsel bir hayvand. Ama span
yollar tarafndan getirilene dek Gney Amerika' da boalar
mevcut olmamasna karn Titicaca Glndeki Puno yaknlarn
da ve hatta (Viracocha'nn glden Cuzco'ya giderken urad
efsanevi duraklardan biri olan) Pucara'daki baz Kzlderili top
luluklarnn spanyollar gelmeden nceki zamanlarda balam
bir boaya tapnma trenini srdryor olduklarn buldukla
rnda bilginler ok armlard [rn. J. C. Spahni, "Lieux de cl
te precolonbines" (Kolomb ncesi Klt Mekanlar), Zeitschrift fr
Ethnologie (Etnoloji Dergisi), 1 971] Tiahuanacu'da ve And Da
lar blgesinin gneyinde bu tanr bir elinde yldrm dierinde
metal bir asa tutarken betimlenmitir; talara yontulmu, sera
miklere boyanm ve kumalara dokunmu bir imge. Bu imge
bir tanrnn Babilliler ve Asurlularca Ramman ("Gk Grlde
ten"), Batl Samilerce Hadad ("Gmbrdeyen Yank"), Hititler
ve Kasitelerce de Teub ( "Rzgar fleyen") adlaryla bilindii
kadim Yakn Dou'dan ok iyi tandmz sembollerin bir bir
leimidir; bu tanr bir klt hayvan olan boann stnde durup
bir elinde metal bir ara dierinde de atall imek tutarken be
timlenmitir (ekil 1 29a).
Eski Dnya tanr panteonlarnn balad yerde yaayan S
merler bu tanrya Adad veya .KUR ("Uzak Dalardan Olan)
demekte ve onu bir metal ara ve atall imek tutarken res
metmekteydiler (ekil 129b). Onun iin kullandklar unvanlar
dan biri olan ZABAR D B.BA ("Bronzu elde eden ve blen") ok
aydnlatc bir ipucudur.
Metal arac ve atall imei And Dalarnn her yannda,
bir imekten oluan sembol tek bana pek ok antta grlen
Viracocha, Peru'nun gney kylarnn Rimac' deil miydi bu?
 Klileleri Geldi,i Topraklar 319

Sekil 1 2 9

Ha tta Ribero ve von Tschundi tarafndan Titicaca Glnn g

neybatsnda, ta stne kazlm halde bulunan bir boann s
tnde ayakta dururken bile gsterilmi olabilir (ekil 1 29c) . Vi
racoc/a adn ok eitli trevleriyle birlikte inceleyen bilginler
bu ad oluturan hecelerin "Yamur / Frtna /imek" lerin
"Tanr/stn" nn "Yapc / Yaratc" olduu anlamna geldii
konusu nda fikirbirliindedirler. Bir nka ilahisi onu "gk grl
tsyle ve frtna bulutlaryla gelen" tanr olarak betimlemekte
d ir. Bu ilaha, Frtnalar Tanrsna Mezopotamya' da d izilen met
hiyeler ile bu ilahi neredeyse kelimesi kelimesine aynd r. Cuz
co' da bulunan altn diskte (ekil 85b) ise bir ilah her eyi ak
eden u a tall imek sembolyle betimlenmitir.
O uzak gemite bir ara kur /Teup/Viracocha kendi sem
boln havadan ve okyanustan bakan herkes grsn diye Para
cas Krfezinde, yani Hapgood ve ekibinin Piri Reis haritasnda
tanmlad krfezde, Tiahuanacu'nun kalay ve bronzunu Eski
320 Kayp Diyarlar

Sekil 130

Dnya' ya tayan gemiler iin muhtemelen bir demirleme lima

n olan krfezde bir da yamacna ilemiti (ekil 1 30). Bu sem
bol tanrlara da insanlara da unu sylemekteydi:
BURASI FIRTINA TANRISININ D YARIDI R!
nk Eyp Kitabnda belirtildii gibi klelerin geldii
topraklar gerekten vard ve alt yanp altst olmu bir d iyard
buras... yle yksek zirveler arasndayd ki bu yer "yrtc ku
o yolu bilmez, doann gz de oray sememitir." Hayati
nem tayan metalleri salayan tanr ite orcda "elini sert kaya
ya uzatr, dalar kknden alt st eder. . . kayalarn iinden t
neller aar" d.
 - 12 -

TAN RILA RIN ALTIN GZYA LA RI

M. . 4000'den bir sre sonra Nibiru'nun hkmdar byk

Anu resmi bir ziyaret iin Yerkre'ye geldi.
Anu bu zahmetli uzay yolculuunu ilk kez yapmyordu. Ni
biru hesabyla yalnzca 1 22 yl eden 444.000 Dnya yl nce ilk
erkek evlad Enki, bu yedinci gezegende bolca bulunan altn el
de etmek zere elli Anunnakiden oluan ilk gruba nderlik et
miti. Nibiru'da doa ve teknolojik kullanmn birleimi gezege
nin atmosferini inceltmi ve tahrip etmiti; bu atmosfer yalnzca
solumaya yaramyor, gezegenin i ssnn dalmasn nleyen
bir sera gibi de bu gkcismini sarp sarmalyordu. Ve bilim
adamlar ancak Nibiru'nun atmosferinin yksek ksmlarnda
altn tozlar asl kalacak ekilde braklrsa Nibiru'nun donmu
ve cansz bir kre olmaktan kurtulabilecei sonucuna varm
lard.
Parlak zekal bir bilim adam olan Enki, Basra Krfezine in
mi ve ss olan Eridu'yu krfezin kysnda kurmutu. Plan,
altn krfezin sulardan kartmakt ama bu ekilde ok miktar
elde edilemedi ve Nibiru'daki kriz derinleiyordu. Enki'nin pro
jenin baarya ulaacana dair verdii gvencelerden bkan
Anu olanlar kendi gzleriyle grmek iin Yeryzne gelmiti.
Yannda yasal varisi Enlil de vard; Anu'nun ilk erkek evlad ol
mamasna ramen Enlil tahta kmaya adayd nk annesi An-

321
322 Kayp Diyarlar

tu, Anu'nun vey kz kardeiydi. Enki'nin bilimsel dehasndan

yoksun olsa da Enlil mkemmel bir idareciydi; doann gizem
leriyle gz kamamayan, baa geip ileri yapmaya inanan bi
riydi. Ve yaplacak olan i, tm incelemelerin de gsterdii gibi,
altn bol olduu yerde elde etmekti: Gney Afrika' da.
Yalnzca projeyle ilgili deil, vey kardeler arasndaki reka
bet nedeniyle de ac tartmalar yaand. Hatta Anu yeryzn
de kalp oullarndan birinin Nibiru'da vekalet etmesine izin
vermeyi bile dnd ama bu dnce daha ok anlamazla
sebep oldu. Sonunda kura ektiler. Enki Afrika'ya gidip maden
cilik ilerini rgtleyecek ve Enlil de E.DN'de (Mezopotamya)
kalp cevherlerin tasfiyesi ve altnn Nibiru'ya yollanmas iin
gereken tesisleri ina edecekti. Ve Anu da Anunnakilerin geze
genine dnd. Bu onun ilk ziyaretiydi.
Sonra bir baka acil durumun ortaya kmasyla ikinci ziya
retini yapmt. Altn madenlerinde almakla grevlendirilen
Anunnakiler ilk initen krk Nibiru yl sonra bakaldrdlar. Bu
nun ne kadarnn derinlerdeki madenlerde binbir zahmetle a
lmak zorunda kallar, ne kadarnn iki vey karde ve onla
rn askerleri arasndaki kskanlk ve srtmenin bir yansma
s olduu hakknda ancak tahminde bulunabiliriz. Olan uydu
ki Gney Afrika'da Enki'nin gzetimindeki Anunnakiler isyan
edip maden kartmaya devam etmeyi reddetmiler ve krizi
zmek iin oraya gelen Enlil'i rehin almlard.
Tm bu olaylar kayda geirilmiti; binlerce yl sonra her e
yin nasl baladn bilebilsinler, diye Dnyallara anlatlmt.
Bir Tanrlar Meclisi topland. Enli!, Anu'nun yeryzne inip
meclise bakanlk ederek Enki'yi yarglamasnda srarc olmu
tu. Toplanan liderlerin huzurunda Enli! olaylarn nasl gelitii
ni anlatp kardei Enki'yi isyan balatmakla sulad. Ama is
yanclar kendi hikayelerini anlattklarnda Anu onlara acd.
Bunlar madenci deil astronottular ve ektikleri zahmet gerek
ten kaldrlmaz hale gelmiti.
Ama bu iin yaplmas art deil miydi? kartlan bu altn
olmasa Nibiru'da yaam nasl devam edebilirdi? Enki bir zm
 Tanrlarn Altn Gzyalar 323

bulmutu: in zor ksmn yapmas iin lkel iler yaratacaz!

aran meclise, tp subay Ninti/Ninhursag'n yardmlarn
alarak baz deneyler yrtmekte olduunu aklad. Bu iiler
zaten Yeryznde yayorlard; Dou Afrika'da bir ilkel varlk,
bir maymun-insan vard. Bu varlk Yerkre stnde Nibiru'nun
Tiamat ile ilk balangtaki gksel arpmas srasnda Nibi
ru'nun kendi Yaam Tohumu sayesinde evrimlemi olmalyd.
Genetik uyuma mevcuttu, tek yaplmas gereken Anunnakile
rin kendi genlerinden bazlarn vererek bu varln kalitesini
ykseltmekti. Bunun ardndan Anunnakilere benzeyen ve onla
rn suretinde, ara gere kullanabilen, verilen emirleri yerine ge
tirecek kadar zeki bir yaratk mevcut olacakt.
LULU AMELU, yani "Kartrlm i" genetik mdahele
ve bir maymun kadnn yumurtalarnn bir laboratuvar tpn
de dllenmesinden ite bylece oluturuldu. Bu melezler oa
lamyorlard, Anunnaki diileri her defasnda doum tanrala
r olarak grev almak zorundaydlar. Ama Enki ve Ninhursag
mkemmel model ortaya kana dek onlar stnde deneme ya
nlma yoluyla altlar. Buna Adem, 'Topraktan Olan" adn
verdiler: Dnyal. Bu reyebilen hizmetkarla birlikte altn bolca
retilmeye balad; yedi yerleim noktas ehirler haline geldi
ve 600' yeryznde, 300' dnya yrngesindeki istasyonlar
da grevli olan Anunnakiler giderek rahat bir hayata almaya
baladlar. Bazlar, Enlil'in tm itirazlarna ramen bu nsan
kzlarn e aldlar, hatta onlardan ocuklar bile oldu. Anunna
kiler iin altn elde etmek artk gzya dkmeyi gerektirmeyen
bir iti ama Enlil'e gre her ey yolundan sapm bir grev gibi
grnmeye balamt.
Her ey Tufan ile sona erdi. Bilimsel gzlemler Antarktika k
tas stnde biriken buzullarn dengesiz hale geldiine dair
uzun zamandr uyarda bulunmaktayd; Nibiru'nun Mars ile
Jpiter arasndan geip Yeryzne yaknlat bir sonraki defa
yarataca yerekimi etkisi bu muazzam buz ktlesinin kayp
sulara gmlmesine ve dnya apnda bir gel git dalgas olu
turarak okyanuslarn ve Yerkrenin ssn aniden deitirip da-
324 Kayp Diyarlar

ha nce grlmemi frtnalara yol aabilirdi. Anu'ya danan

Enli! emir verdi: Uzay gemilerini hazrlayn, Yerkreyi terk et
meye hazrlann!
Ama nsanolunu yaratan Enki ve Ninhursag, onlara ne ola
cak, diye sordular. Brakn yok olsunlar, dedi Enlil; aresizlie
kaplan Dnyallar Anunnakilerin ayrlma hazrlklarna mda
hele etmesinler diye tm Anunnakilere gizlilik yemini ettirdi.
Enki de istemeden yemin etti ama duvara konuuyormu gibi
yapp sadk takipisi Ziusudra'ya bir Tibatu, yani suya bata bilen
bir gemi yapp ailesi ve yeterince hayvanla birlikte buna binip
su taknndan kurtulmalar talimatn verdi, bylece Yerkre
stndeki yaam yok olmayacakt. Ve Ziusudra'ya gemiyi Ya
kn Dou'nun en bariz ift zirveli yzey ekli olan Ar Dana
getirecek bir klavuz da salad.
Anunnakiler tarafndan Smerlere dikte ettirilen Yaratl ve
Tufan metinleri, kutsal kitaplardaki daha ok bilinen ve ksalt
lp deitirilmi versiyonlardan ok daha ayrntldr. Bu byk
felaket meydana geldiinde Yeryznde yalnzca yar tanrlar
yoktu. Balca tanrlarn bazs, On kilerin kutsal meclisinin ba
z yeleri de bir anlamda Dnyalydlar: Enlil'in kk oullar
Nannar/Sin ve kur/ Adad Dnya' da domulard, elbette
Sin'in ikiz ocuklar Utu /ama ve nanna/ tar da yle. Enki
ve (gizli "Nuh Operasyonu"nu paylam olabilecei) Ninhur
sag da Anunnakilere Dnya'y tamamen terk etmeyelim, biraz
yrngede kalp neler olacak bakalm, diyen dierlerine katl
mlard. Ve gerekten de muazzam gel git dalgas vurup ekil
dikten ve yamurlar durduktan sonra, Yerkrenin zirveleri g
rnmeye balam ve bulutlarn arasndan geip inen Gne'in
klar gkleri gkkuaklaryla boyamaya balamt.
nsanolunun hayatta kaldn kefeden Enlil ilk bata ok
fkelendi. Ama sonra yumuad. Anunnakilerin hala Yeryzn
de kalabileceini anlamt ama merkezlerini tekrar ina edip al
tn retimine devam edeceklerse nsan da oalp geliebilme
liydi; ona artk bir kle deil de bir ortak gibi davranlmalyd.
Tufan' dan nceki dnemde Anunnakilerin geli gidileri,
 Tanrlarm Altn Gzyalar 325

malzeme ve altn gnderimi iin kullanlan uzay liman Mezo

potamya' da, Sippardayd. Ama Frat ve Dicle arasndaki tm o
bereketli vadi imdi milyarlarca ton amur altndayd. ni Ko
ridorunun u noktas iin ikiz zirveli Ar Dan hala kullana
biliyor olan Anunnakiler Nil nehri kysnda, otuzuncu paralel
de ikiz yapay dalar ina ettiler: Gize'deki iki byk piramit
Tufan sonrasnda Sina yarmadasnda kurulan uzay liman iin
ini iaretleri olarak i greceklerdi. Buras Afrika' daki altn
kaynaklarna bir zamanlar Mezopotamya' da olan uzay limann
dan ok daha yaknd.
Dnyallar hayatta kalabilsin, oalp Anunnakilere faydal
olabilsinler, diye nsanoluna aamada uygarlk bahedildi.
Hayati neme sahip tahllarn tohumlar Nibiru'dan getirildi,
vahi halde yetien tahllar ve hayvanlar evcilletirildi, kil ve
metal teknolojileri retildi. Bu sonuncusu en byk neme sa
hipti nk artk eski madenler amur ve suyla tkanm oldu
undan Anunnakilerin altn salamaya devam etmeleriyle ilgili
kendi baarlaryla yakndan ilgiliydi.
Tufan'dan beri Nibiru Yerkrenin yaknlarna bir kez daha
gelmiti ve ok nemli malzeme ve maddeler oradan alnd ama
geriye pek az deerli ey gnderilebilmiti. Eski altn kaynakla
rnn bulunduu yerlerde artk sakl damarlar bulmak, da ya
malarna tneller amak, topraa aftlar delmek, kayalar par
alamak gerekiyordu. Anunnakilerin saptayp n silahlaryla
paraladklar yerlerden maden kartabilmeleri iin nsanolu
na aralar -sert ve salam aralar- verilmesi gerekliydi. Neyse ki
o byk su heyelan ie yaramt; maden filizlerini aa kart
m, srklemi ve nehir yataklarn amur ve akllarla kark
haldeki altn zerreleri ve yumrularyla doldurmutu. Bu altn
elde etmek, alp ilemesi daha kolay ama ulam ve tamas
daha zor olan yeni kaynaklar anlamna geliyordu nk bu al
tn yumrularnn bolca bulunduu yer Dnya'nn dier ucuydu;
orada, byk okyanusa bakan srada zincirinde daha nce hi
bilinmeyen zenginlikte altn aa km halde bekliyordu. Ora
da ylece, Anunnakiler oraya gitmenin ve bu altn tamann
326 Kayp Diyarlar

bir yolunu bulabilirlerse onlar tarafndan alnmay bekliyordu.

Nibiru tekrar Yerkreye yaklam olduundan byk tanr
Anu ve ei Antu meselenin ne halde olduunu grmek zere
resmi bir ziyaret yapmak zere yeryzne indiler. nsanoluna
sert aralar yapmalar iin AN.NA ve AN.BAR gibi iki ilahi me
tal bahedilmesiyle ne elde edilmiti? Operasyonlarn yerkre
nin dier ucuna dek geniletilmesiyle neler baarlmt? Depo
lar, raporlarda belirtildii gibi, gerekten Nibiru'ya tanmaya
hazr altnlarla m doluydu?
"Tufan Dnyann stnden getikten sonra Krallk Gkler
den indirildiinde, Krallk ilk nce Ki'te idi." lk Yakn Dou
uygarlnn eitli hanedanlarn ve bakentlerini sralayan S
mer Krallar Listesi bu cmlelerle alr. Arkeoloji bu Smer eh
rinin eskilik bakmndan stnln gerekten de dorula
mtr. ehrin yirmi hkmdarndan biri onun bir metalrji
uzman olduu anlamna gelen bir unvan tamaktadr; yirmi
ikinci hkmdar olan Enmenbaragsi "ii Elam'n dkm silah
n yamalamaya varacak kadar kendini kaybeden" hkmdar
d. Smer'in dousunda ve gneydousundaki dalk blgede
kurulu olan Elam gerekten de metalurjinin balad yerlerden
biriydi ve yamalanan bir dkm silahndan sz edilmesi ka
dim Yakn Dou' da M. . 4000' den hemen sonra metalrjinin
tam anlamyla gelitiine ilikin arkeolojik kantlar dorula
maktadr.
Ama "Ki silahlarla darmadand", belki de topraklar igal
edilen ayn Elamllarca vurulmutu ve Krallk, yani bakent
Uruk (Kitab Mukaddes' te Erek) denilen yepyeni bir ehre akta
rld. Bu ehrin on iki kral arasnda en ok bilineni kahramanl
yla n salm olan Glgam't. Ad "Gibil'e, Eritme/Dkme
tanrsna [adanm olan]" anlamna gelmektedir. Metal ileme
anlalan o ki Uruk'un hkmdarlar iin nemliydi . Bunlardan
biri neyle nl olduunu tarif etmek iin demirci adn almt.
Hkmdarl Uruk henz bir kutsal blgeden ibaretken bala
m olan ilk hkmdarnn adnda MES neki vard: "Dkm
Ustas." Ondan bahseden yazt sra d uzunluktadr:
 Tanrlarn Altm Gzyalar '.'27

Mes-kiag-gaer, ilahi Utu'nun olu,

Eanna'nn hem ba rahibi hem de kral oldu ...
Meskiaggaer Bat Denizine gitti
Ve Dalar tarafndan kp geldi.

Genelde yalnzca kraln adnn ve hkmdarlk sresinin be

lirtildii listede bu uzun ibarenin yer alyor olmas ok nl bir
beceriyi kayda geiren ok nemli bir bilgi olduunun gsterge
sidir. Meskiaggaer'in, yani Dkm Ustasnn hangi denizi ge
ip hangi da srasna vardn asla kesin olarak bilemeyeceiz
ama kelimeler dnyann dier ucunu dndrtmektedir.
Metalrjinin Uruk' ta mkemmel hale getirilmesindeki acele
yi anlayabiliyoruz; Anu'nun yaklaan resmi ziyaretiyle ilgisi
vard bunun. Belki de bu ehir, Uruk, onu her eyin yolunda git
tiine dair etkilemek iin Anu'nun onuruna ina edilmi ve me
talrji becerileriyle gsteri yapyordu. Kutsal blgenin merke
zinde ok basamakl, keleri dkme metalden yaplma bir tap
nak ina edildi. Buraya verilen E . ANNA adnn genelde
"Anu'nun Evi" anlamna geldii kabul edilir ama "Kalay Evi"
anlamna geliyor da olabilirdi. Uruk'a yaplan kraliyet ziyareti
nin protokoln ve programn kayda geiren ayrntl metinler
altnn msrife harcand bir mekan tarif etmektedir.
Uruk arivlerinde bulunan ve bunlar yazan katibin dt
nota gre daha eski Smerce metinlerin kopyalar olan tabletler
ancak orta ksmndan itibaren okuna bilmektedirler. Anu ve An
tu oktan tapnan avlusunda oturmu altn asay tayan tan
rlarn resmi geidini izlemektedirler. Bu arada, tanralar "par
laklk Evi" anlamna gelen ve "Aa Dnyann el ii" ile kapl
olan E.N R'de misafirlerin yatak oda larn hazrlamaktadrlar.
Gece karanl kerken bir rahip ziguratn en st basamana
trmand ve "Gn Anu'sunun Byk Gezegeni" Nibiru'nun
beklendii gibi gzle grnr oluunu gzledi. Uygun ilahiler
sylendikten sonra ziyaretiler ellerini altn leenlerde ykadlar
ve yedi altn tepside sunulan akam yemeini yediler, altn tes
tilerden bira ve arap itiler. "Yaratcnn Gezegeni, Gn Kah-
328 Kayp Diyarlar

raman olan Gezegen"i selamlayan baka ilahilerin sylenme

sinden sonra mealeler tayan tanrlar alaynn yol gsterdii
misafirler geceyi geirmek zere "altn odaca" gtrldler.
Sabah olunca rahipler kurban sunumu srasnda altn tts
kaplarn doldurdular, misafirler uyanp altn tabaklarda sunu
lan kahvalt ettiler. Ayrlma zaman geldiinde misafir tanrlar
ilahiler syleyen rahiplerin eliindeki tanrlar alay tarafndan
sandallarnn bal olduu iskeleye gtrldler. Misafirler eh
ri Ycelmi Kapdan geip onlar "Tanrlarn Yolu"na gtrecek
olan "Kutsal skele, Anu'nun Gemisinin Bendi"ne dek Tanrlar
Bulvarndan aaya yrdler. Akit Evi denilen bir kk ta
pnakta Anu ve Antu Yer Tanrlarnn dualarna katldlar, yedi
kez kutsama duas okudular. Ardndan "ellerini kavrayan" tan
rlar oradan ayrldlar.
Bu resmi ziyaret srasnda Anunnakiler oktandr Yeni Dn
ya' daki al tnlar karyor idiyseler Anu ve Antu'nun seyahat
programna yeni altn diyarlarn eklemeyi istemez miydiler?
Yeryzndeki Anunnakiler yeni baarlaryla, yeni mitlerle,
Nibiru'ya bu yaamsal metali son olarak yeterli miktarda sala
yacaklar vaadiyle onlar etkilemek istemez miydiler?
Cevap evet ise o zaman Tiahuanacu ve daha pek ok eyin
varl aklanabilirdi. nk Eski Dnya'ya yaplacak ziyaret
iin altn odac, Tanrlar Bulvar ve Kutsal skelesiyle yepyeni
bir kutsal blgesi olan zel bir ehir Smer' de kurulmu ise yep
yeni altn odac, kutsal bulvar ve kutsal iskeleleriyle yeni bir
ehrin benzer ekilde Yeni Dnya'nn tam kalbinde de kurul
mu olduunu varsayabiliriz. Ve tpk Uruk'ta olduu gibi bu
ehirde de Nibiru'nun akam vakti, pei sra dier gezegenlerin
de douuyla birlikte gkte grnr olduu an belirlemek iin
bir gzlem evi bulmay bekleyebiliriz.
nk ancak byle bir koutluun M. . 4000 gibi bir tarihte
belirli bir ynlendirmeyle kurulan Kalasasaya'daki gzlem evi
iin duyulan ihtiyac aklayabileceini dnyoruz. Ancak
byle resmi bir ziyaretin Puma-Punku'daki krallara layk rht
m ve evet, altnla kapl odac ile zenli ve ayrntl mimariyi
 Tanrlarn Altn Gzyalar 329

aklayabileceini dnyoruz. nk arkeologlarn Puma

Punku' da bulmu olduklar ey tam olarak buydu: Altn levha
larn yalnzca (Tiahuanacu'daki Gne Kapsnn arka panelle
rinde olduu gibi) kaplarn baz ksmlarn deil tm duvarla
r, girileri ve kornileri kaplamak iin kullanldna dair itiraz
kabul etmez kantlar. Posnansky pek ou cilal ve ilenmi ta
bloklarda "bunlar kaplayan altn levhalar tutmaya yarayan ve
yine altndan yaplma ivilerin" kk deliklerinin oluturduu
sralar bulup fotorafarn ekmitir. Bu konu hakknda 1943 y
lnn nisan aynda Corafya Derneinde yapt konumada s
tnde hala be adet ivi duran (dierleri ise altn arayanlar bu
altn levhalar yerlerinden kopartp kartrken den) bu ta
bloklardan birini gstermiti.
Puma-Punku'da en eski dnemlerde tpk Uruk'taki E.NR
gibi duvarlar, tavan ve kornileri altnla kapl byk bir bina
nn ina edilmi olmas ihtimali Puma-Punku'daki tren kapla
rn ssleyen yarm kabartmalar gibi Tiahuanacu'daki Byk
Tanrlarn devasa heykellerinin de altn ilemelerle ssl oldu
unu rendiimizde daha da anlaml hale gelmektedir. Pos
nansky "bazs iki milimetre apnda, kabartmalarn etrafn do
laan" tutturma deliklerini kefedip fotorafn ekmiti. Puma
Punku'da Ay Kaps diye adlandrd byk bir kapnn stn
deki Viracocha kabartmas kadar bu tanrnn yznn hemen
altndaki dolambal ksm "altnla ilenmiti .. . bylece balca
hiyeogliflerin byk parlaklkla seilebilmesini salyordu."
Posnansky'nin ayn nemde bir kefi daha vard: Bu ekiller
de tanrlarn gzleri altn ilemelerle resmedilirken "gz kapak
lar arasnda kk trkuaz levhalar" ivilenmiti. Posnansky
"Tampu-Tocco ortasndan delinmi bu trkuaz paralarndan
Tiahuanacu'nun kltrel katmannda ok sayda bulduk" diye
bildirir. Bu olgu, Posnansky'nin yalnzca kaplardaki kabartma
larn deil Tiahuanacu' da bulunan devasa ta tanr heykelleri
nin de yzlerinin altn ve gzlerinin trkuaz kakmal olduuna
inanmasna yol amtr.
Bu keif en artc olandr nk yar deerli mavi-yeil bir
330 Kayp Diyarlar

ta olan trkuaz Gney Amerika'nn hibir yerinde bulunma

maktadr. lk kez M. . beinci bin yl sonlarnda Sina yarmada
snda ve ran' da kartlm olduuna inanlan bir mineraldir
bu. Ayrca bu altn kakma teknii tamamyla Yakn Dou'ya ait
tir ve Amerika ktasnn hibir yerinde, hele de bu kadar erken
tarihlerde bulunmamaktadr.
Tiahuanacu'da bulunan tm heykeller tanrlarn her bir g
znden damla ya aktn gstermektedir. Bu gz yalar al
tn kakmayd ve La Paz'daki Museo del Oro'da sergilenmekte
olan baz heykellerde hala grlebilmektedir. El Fraile (ekil
1 3 1 a) ad verilen ve yaklak metre boyundaki nl byk
heykel dier devasa Tiahuanacu heykelleri gibi kumtandan
oymadr ve bu durum bunlarn hepsinin en eski Tiahuanacu d
nemine ait olduklarn dndrtektedir. Bu yontuda ilah sa
elinde testere dili bir ara tutmaktadr; her bir gznden, altn
kakma olduklar phe gtrmeyen stilize gzya damlas
akt (ekil 1 31 b'deki eskizdeki gibi) aka grlmektedir.
Benzer er damla gzya Dev Ba (ekil 131c) denilen ta par
as stndeki betimlemede de grlebilir; bu ba hazine avc-
 Tanrlarn Altn Gzyalar ili

!ar tarafndan devasa bir heykelden kopartlmtr nk yiirl'

de, Tiahuanacu'yu ina edenlerin "ta birletirme srrna sa h i p
olduklarna" ve heykellerin tatan oyulmayp heykellerin iinl'
altnn saklanmasn salayan byl bir ilemle kalba dk l
dklerine dair bir inan mevcuttur.
Bu inan tanrlarn gzyalarnn altnla ilenmesiyle de g
lenip srm olabilirdi; bu uygulama (Aztekler gibi) And Da
lar halklarnn altn zerrelerine niin "tanrlarn gzyalar" de
d iklerini de aklayabilir. Tm bu heykeller Gne Kaps stn
de de yine gz ya dkerken betimlenen ilahla ayn olduklarn
dan bu tanr "Alayan Tanr" olarak tannmaya balamtr.
Sunduumuz kantlar nda biz ona "Atn Gzyalar Dken
Tanr" demeye hakkmz olduunu dnyoruz. Wancai adl
uydu alannda bulunan bir yontma monolitte betimlenen ilah
Mezopotamya tanrlarnn tipik bal olan koni biimli ve boy
nuzlu bir balk ve gzyalar yerine yldrmlar tamaktadr
(ekil 132) ve bu da onun Frtna Tanrs olduunu aka gs
termektedir.
Puma-Punku'daki altnla kapl ta bloklardan birinde "gi
zemli delikler" ve iine bir huniyi tutmas iin bir kenin kesil
mi olduu derin bir kanal vard ve Posnansky bunun bir kur-

ekil 132
332 Knyp Diyarlar

ban sunann bir paras olduunu varsaymt. Ancak Tiahu

anacu evresinde yer alan birka alandan biri olan ve ta kaln
tlaryla mini bir Puma-Punku saylabilecek olan Chqui-Pajc
ha'nn Aymara dilindeki anlam "sv altnn aktld yer" anla
mna gelmektedir ve bu kurban trenleri srasnda adak olrak
dklen ikiden ok bir altn retme ilemini dndrtmekte
dir.
Altnn Tiahuanacu' da ve evresindeki yerleimlerde bolca
mevcut olduu yalnzca efsanelerden, hikayelerden veya yer
isimlerinden deil arkeolojik kalntlardan da kolayca anlal
maktadr. Bilginler tarafndan biimleri veya sslemeleri (Altn
Gzya Tanrlarnn stilize imgeleri, merdivenler, halar) sebe
biyle Klasik Tiahuanacu dnemi olarak snflandrlan pek ok
altn nesne 1 930'lar, 1 940'lar ve 1950'lerde yaplan kazlar sra
snda hem yaknlardaki alanlarda hem de adalarda bulunmu
hr. zellikle kayda deer olanlar Amerikan Doal Tarih Mze
si (William C. Bennett bakanlnda), Peobody Amerikan Arke
oloji ve Etnoloji Mzesi (Alfred Kidder II bakanlnda) ve s
ve Mzesi (o sralarda La Paz'daki Arkeoloji Mzesi kuratr
olan Max Portugal ile Stig Ryden bakanlnda) tarafndan des
teklenen arkeolojik seferlerdir.
Bu nesneler arasnda kupalar, vazolar, diskler, tpler ve (ba
zlar 1 7 cm uzunluunda ve ucunda all erik biimli bir ba
olan) ineler vard. ki kutsal adada, yani Titicaca (Gne Ada
s) ve Coati'de (Ay Adas) yaplan daha erken tarihli kazlar s
rasnda bulunan altn eyalar Posnansky tarafndan yazlan ve
Tiahuanacu ve evresine dair G ia General (Genel Rehber) adl
eserde ve de A. F. Bandelie'in The Jslands of Titicaca and Koati (Ti
ticaca ve Koati Adalar) adl eserinde ayrntsyla anlatlmtr.
Titicaca'daki buluntular genelde Kutsal Kaya ve onun maaras
yaknlarndaki artk tanmlanamaz haldeki harabelerin iindey
diler; bilginler bu eyalarn Tiahuanacu'nun erken dnemlerine
mi yoksa (bazlarnn kabul ettii gibi) nka dnemlerine mi ait
olduu konusunda anlaamamaktadrlar nk nkalarn tapn
mak ve drdnc nka hkmdar Mayta Capac dneminde
 Tanrlarn Altn Gzyalar 333

trbeler ina etmek zere bu adaya geldikleri bilinmektedir.

Tiahuanacu' daki ve evresindeki altndan ve bronzdan ya
plma buluntular o blgede altnn bronzdan (yani kalaydan)
daha nce kullanld konusunda hibir pheye yer brakma
maktadr. Posnansky bronzu Tiahuanacu'nun nc dnemi
ne a ffeder ve altn devrinden kalma yaplar tamir etmek zere
bronz kskalarn kullanldklar rnekleri gsterir. Yakn da
lardaki madenler kalay filizlerinin ve altnn ayn alanlarda elde
edilmi olduuna dair ak kantlar gstermekte olduklar iin
dir ki, Titicaca blgesinde altnn kefinin ardndan ykama ma
dencilii yapanlarca kasiteritin mevcudiyeti aa kartlm ol
mas mmkndr: Bu ikisi ayn nehir yataklarnda ve derelerde
i ie gemi halde bulunmulardr. Bolivia and the Opening of the
Panama Canal, 1912 (Bolivya ve Panama Kanalnn Al) ba
lkl resmi bir Bolivya raporuna gre Tipuani nehrinde ve llam
pu Dandan akan nehirde kayalk dibin bulunamad 90 met
re derinlikte kalay filizlerine ek ol<uak "her iki nehir de muaz
zam miktarlarda altn ieren akllaryla nldr." "akln de
rinliiyle birlikte altn oran da artmaktadr" cmlesi ise kayda
deer. Bu rapor Tipuani nehrinden kan altnn 22-23 1 12 karat,
neredeyse saf altn olduunu iaret etmektedir. Bolivya'daki y
kama madencilii a1anlarnn listesi, Fetihten bu yana yzyllar
dr smrlm olmasna karn sonu gelmez uzunluktadr.
Yalnzca spanyollar bile 1 540 ile 1 750 arasnda Bolivya kaynak
larndan 1 00.000.000 onstan fazla altn kartmlardr.
Gnmzde "Bolivya" olarak bilinen lke on dokuzuncu
yzylda bamszln kazanmadan nce Yukar Peru olarak
biliniyordu ve spanyollarn Peru hakimiyet blgesinin bir par
asyd. Elbette mineral kaynaklar siyasi snrlar tanmazlar;
daha nceki blmlerde spanyollarn Peru' da karlatklar al
tn, gm ve bakr zenginliklerini anla tm ve hem kuzey hem
de gney Amerika'nn batsndaki tm altnlarn "ana dama
r"nn Peru'daki And Dalarnda yattna dair Avrupallarn
inancndan sz etmitik.
Gney Amerika'nn mineral kaynaklarn gsteren bir hari-
334 Kayp Diyarlar

taya baktmzda tablo netleir. eitli geniliklerde altn,

gm ve bakr ana damar Kolombiya'dan geip kuzeyde i-
1i'ye ve gneyde Arjantin'e dek And Dalar boyunca kuzeyba
t-gneydou meyilli bir ylan gibi kvrla bkle uzanmaktadr.
Bu yol stnde bu metaller bakmndan dnyann en nl kay
naklar yer alr, bazlar bu dalarn neredeyse safi mineralden
yaplma olduunu sylemektedir. Doa kuvvetlerinin iddetli
olmay ve hi phesiz Tufan srasnda oluan su heyelan bu
metalleri ve filizlerini kayalara gml olan damarlarndan d
ar kartp onlar da yamalarndan aaya srkleyerek ne
hir yataklarna tamtr. Gney Amerika'nn en byk nehirle
rinin ou And Dalar srasndan itibaren douya, Brezilya'nn
geni dzlklerinden Atlantik Okyanusuna doru akt iin al
tn ve bakrn ktann bu ksmnda bol olmasna aamamak ge
rekir.
Ama ykama veya maden ama yoluyla elde edilen tm me
tallerin nihai kayna And Dalar sralar iindeki ana damar
lardr ve haritada farkl renklerle gsterilmi ve birbirine dolan
m bu ana damar bantlarna baktmzda bu imgenin Dnya
stnde yaayan her eyin kaltm ve yaamyla ilgili genetik
zincirler olan DNA'nn kendi iinde ve ona karlk gelen RNA
ile sarmallanm ift sarmall yapsn gsteren renkli izimleri
andrdn grrz. Bu bantlar iinde dier deerli ve hatta az
bulunur mineraller oraya buraya dalmtr: platin, bizmut,
manganez, wolfram, demir, civa, slfr, antimon, asbest, kobalt,
arsenik, kurun, inko ve de hem kadim hem de modern za
manlarda eritme ve tasfiye iin elzem olan kmr ve petrol.
Ksmen nehir yataklarna inmi haldeki en zengin altn da
marlarnn bazlar Titicaca Glnn dousunda ve kuzeyinde
uzanmaktadr. Gl kuzeydousundan gneydousuna dek sa
ran drdnc bir bant Cordillera Real'de dier bantlarla birle
ir: kasiterit formundaki bir kalay damar. Damar, gln dou
kysnda belirginleerek Tiahuanacu ukuru boyunca batya
doru kvrlmakta ve gneye doru Desaguandero nehrine ne
redeyse kout uzanmaktadr. Oruro ve Poopo Gl yaknlarn-
 Ta11rlar11 Altn Gzyalar 335

da dier banda katlp gzden kaybolmaktadr.

Anu ve ei tm bu mineral zenginliklerini grmeye geldikle
rinde Tiahuanacu'daki kutsal semt, onun altn odac ve iskele
leri oktan yerlerindeydiler. M. . 4000 civarnda Anunnakiler
tm bunlar ina etmek zere kimleri ie alp buraya getirmi
lerdi acaba? O sralarda Smer evresindeki dalarda yaayan
halklar oktan temel trde bir metalrji ve ta ileme gelenei
ne sahiptiler ve buraya getirilen zanaatkarlar arasnda pekala
onlar da olabilirdi. Ama kalba dkme, yksek katlar ina etme,
mimari planlara uygun inaat yapma ve yldzlara gre ynlen
dirmeleri dikkate almay da ieren gerek metalrji teknolojisi
Smerlerin ellerindeydi.
Yars yeraltnda olan kutsal adacktaki merkezi resim, tpk
bu odacn duvarlarna tutturulmu ve bilinmeyen kiileri be
timleyen pek ok tatan ba gibi sakalldr. Bunlarn pek ou
Smer ileri gelenleri gibi trbanldr (ekil 1 33).
Kadim mparatorluun adetlerini srdren nkalarn (Anun
nakilerce verilen) Smer ardllk yasalarn nasl edindiklerini
merak ediyoruz. nka rahipleri niin Ge seslenirken Zi-Ana ve
Yere seslenirken Zi-ki-a gibi [S. A. Lafone Quevado'nun Ensayo
Mitologico (Mitolojik Deneme) adl kitabna gre) ne Kie ne de
Aymara dilinde anlaml olan ama Smer dilinde "Gksel Ya
am" (Z .ANA) ve "Toprak ve Suyun Yaam" (Z.K .A) anlam-

ekil 1 33
336 Kayp Diyarlar

na gelen byl kelimeleri ilahilerinde kullanmaktaydlar? Ve

nkalar niin kadim imparatorluk zamanndan kalma, genelde
metaller ve zelde bakr iin kullanlan Anla terimini, pekala
AN.NA (kalay) ve AN.BAR (demir) ile bir snf oluturabile..::e k
Smerce AN.TA gibi bir terimi korumulard?
Smerce olan (ve ardllarca dn alnan) metalrji terimle
rinden oluan bu yadigarlar madencilikle ilgili Smer resim ya
zlarnn kefiyle daha da glenmitir. A. Bastian nderliinde
ki Alman arkeologlar Kolombiya'nn merkezi altn blgesindeki
Manizales nehri kylarndaki kayalarn stne izilmi byle
semboller bulmulardr (ekil 1 34a); E. Andre bakanlndaki
bir Fransz hkmeti misyonu da dou blgesindeki nehir ya
taklarn aratrrken yapay olarak derinletirilmi maaralarn
stndeki kayalara oyulmu benzer semboller (ekil 134b) bul
mulardr. And Dalarndaki altn merkezlerinde, buralara gi
den yollarda veya isimlerinin iinde Ur terimi olduu grlen
yerlerde bulunan pek ok ta yazsnda tpk Titicaca Glnn
kuzeybatsndaki ta glifler arasnda bulunan (ekil 1 34c) ve S
merlerin Nibiru gezegenini temsil etmek iin kullandklar sem-

ekil 134
 Ta11rlar111 Altn Giizylar 337

bol olan yan ha gibi Smer ivi veya resim yazsn andran
semboller kefedilmitir.
Tm bunlara bir de Titicaca Glne getirilen Smerlerden
bazlarnn torunlarnn gnmze dek hayatta kalabildikleri
olasln ekleyin. Gnmzde bunlardan yalnzca birka yz
gldeki baz adalarda yaamakta ve sazdan yaplma sandalla
ryla yolculuk etmektedirler. Gnmzde bu blgede yaayan
larn byk ksmn oluturcn Aymara ve Kholla kabileleri ken
dilerinin bu blgenin ilk yerleimcilerinden, Ur dedikleri ba
ka bir lkeden gelen yabanclardan kalanlar olduklarn dn
mektedirler: Bu ismin "Eski Olanlar" anlamna geldii dn
lr ama yoksa Smer'in bakenti Ur' dan geldikleri iin mi onla
ra bu ismi vermilerdi?
Posnansky'ye gre Urular be ilah veya Samptni ile isim
lendirilmektedirler: ok Eski veya Byk Efendi anlamna ge
len Pacani-Malku, Efendi anlamna gelen Malku ve de Yer, Su ve
Gne tanrlar. Malk teriminin Yakn Dou kkeni olduu
aktr, oralarda "kral" anlamna geliyordu ( branca ve Arapa
da hala yledir). Urular stne yaplan az sayda aratrmadan
biri [W. La Barre, Americnn Anthropologist (Amerikan Antropo
log Dergisi), cilt 43)] Uru "mitlerinin" yle anla ttn bildir
mektedir: "Biz, gl halk bu Yeryznde en eskileriz. Uzun za
mandr, Gnein sakland zamadan beri buradayz ... Gne
kendini gizlemeden nce bizler oktandr buradaydk. Sonra
Kollalar geldiler.. . Tapnaklarnn temellerini atarken kurban
olarak bizim bedenlerimizi kullandlar.. . Tiahuanacu karanlk
dnemden nce ina edildi."
"Gnein yerinden kprdamad" Karanlk Gnnn M. .
1 400 civarnda meydana geldiini daha nce kesinletirmitik.
Gstermi olduumuz gibi bu, Yerkrenin her iki ucundaki
halklarn yazlarna ve hatralarna izini brakan kresel bir
olayd. Bu Uru efsanesi veya kolektif hatras Tiahuanacu'nun o
olaydan nce ina edildiini ve Urularn ok uzun bir zaman
dan beridir orada olduklarn dorulamaktadr.
Glde yaayan Aymara kabilesi bugn bile nasl yaplaca-
338 Kayp Diyarlar

n Urulardan rendiklerini anlattklar sazdan yaplma sandal

larla yolculuk etmektedirler. Bu sandallarn Smerlerin saz san
dallarna olan kayda deer benzerlii Thor Heyerdahl'n kadim
Smerlerin okyanuslar gemi olabileceklerini kantlamak ze
re bu sandal taklit edip Kon-Tiki (Viracocha'nn bir unvan) yol
culuklarna koyulmasna yol amtr.
And Dalarndaki Smer/ Uru-vari mevcudiyetinin kapsa
m, r kelimesinin And Dalar blgesinde konuulan tm dil
lerde, hem Aymara hem de Kie dilinde tpk Mezopotamya' da
"gn " anlamna geliyor oluu gibi "gn" anlamna geliyor
olduu olgusundan da seilebilir. Su iin ma/mayu, krmz iin
khun, el iin kap, gz iin en/ienu, fleme iin makai gibi dier
And Dalar kelimelerinin Mezopotamya kkenli olduu yle
sine aktr ki Pablo Norton [Nouvelles etudes s11r fes lagues ame
ricaines (Amerikan Dilleri stne Yeni ncelemeler) ] "Peru'ya
zg olan Kie ve Aymara dillerinin bir Smer-Asur kkeni ol
duu aka gsterilmitir," sonucuna varr.
Ur terimi Bolivya ve Peru'daki pek ok corafi adn da bir
parasdr; tpk nemli madencilik merkezi Oruru, nkalarn
Kutsal Vadisi Uruba111/Ja ("Urularn Dzl") ve nl nehri ve
daha bir oklar gibi. Aslnda Kutsal Vadinin merkezinde bugn
hala maaralarda yaayan ve kendilerinin Titicaca Glnn
Urlarnn torunlar olduklarn dnen bir halk vardr; bu ka
bile maaralardan evlere tanmay reddetmitir nk ilerini
terk ettikleri anda dalarn kp dnyann sonunun gelecei
ni iddia etmektedirler.
Mezopotamya uygarl ile And Dalar uygarl arasnda
baka bariz balantlar da mevcuttur. rnein, Tiahuanacu sz
konusu edilecek olursa, Smer bakenti Urun kuzeyinde ve de
(Frat nehrine ve tesine uzanan) gneybatsnda birer liman
bulunan bir kanalla evrelenmi olduu gerei nasl aklana
bilir? Cuzco'daki ana tapnan tpk Puma-Punku e Urk'taki
gibi duvarlar altn levhalarla kapl Altn Odacn nasl akla
mal? Peki ya Coricancha'daki Nibiru'yu ve yrngesini betim
leyen "Resimli Kitab Mukaddes"i nasl aklayabiliriz?
 Tanrlarn Altn Gzyalar 339

Ktaya ayak basan spanyollarn kzlderilileri srail'in On

Kabilesinin torunlar olarak grmesine yol aan pek ok adet
sz konusudur. Kaiflerin aklna Smer'in kutsal mahallelerini
ve ziguratlarn getiren pek ok ky ehri ve onlarn tapnaklar
sz konusudur. Ya Tiahuanacu yaknlardaki ky halklarnn
Amerika ktasnn baka hibir yerinde grlmeyen ve ancak
desenleri ve renkleriyle ilk alarda pek nl olan Smer doku
malaryla, zellikle de Ur'un dokumalaryla kyaslanabilecek
inanlmaz ssl dokumalar? Tanrlar koni biimli balklarla
ve bir tanray Ninti'nin Gbek Ba Kesicisiyle betimlemek ni
ye? Mezopotamya'daki gibi bir takvimin, Presesyonu ve on iki
eviyle Smer' deki gibi bir burlar kuann orada ne ii vard?
Daha nce okuduunuz blmleri dolduran tm kantlar
yeniden ele almayalm; bizce And Dalar bulmacasnn tm
paralar bu blgede Anunnakilerin elinin olduunu ve M. .
4000'lerden itibaren Smerlerin (yalnz balarna veya komula
ryla birlikte) varln kabul edersek yerlerine oturmaktadr. Ya
ratcnn ve iki olunun Gne Adasndaki (Titicaca Adas) kut
sal kayadan ge ykseliiyle ilgili efsaneler pekala Anu'nun,
olu Sin ve torunu ama ile birlikte Puma-Punku'dan sandalla
yola kp ksa bir yolculuktan sonra Anunnakilerin onlar bek
leyen havada uan aracna binerek oradan ayrlnn anlar ola
bilirler.

Uruk'taki o unutulmaz gecede Nibiru gzlendii anda ra

hipler yaknlardaki kylere iaret olarak mealele yakmlard.
Oralarda da komu yerleimlere iaret olarak enlik ateleri ya
kld ve Anu ve Antu'nun aralarnda oluunu ve Tanrlarn Ge
zegeninin gzlemleniini kutlayan Smer diyar ksa sre sonra
l l oldu.
nsanlar 3.600 Dnya ylnda bir meydana gelen bir gksel
sahneyi izliyor olduklarn bilsinler ya da bilmesinler, bunun
hayatlarnda ancak bir kez gerekleecek bir olay olduunun
kesinlikle farkndaydlar. nsanolu bu gezegenin dnn
beklemekten vazgememitir ve bunu yalnzca fiziksel anlamda
340 Kayp Diyarlar

deil, bir bar dnemi ve nsanolu iin ei benzeri olmayan bir

ilerleme dnemi olduu iin de son derece hakl olarak Altn
a olarak hatrlamaktadr.
Ama Anu ve Antu Nibiru'ya dndkten (Anunnakilere g
re) ksa bir sre sonra Yeryznn Anunnaki soylar arasnda
barl biimde paylatrld anlama bozuldu. Hesaplarmza
gre Babil Kulesi olay yaandnda yl M. . 3450 idi: Mar
duk/Ra Mezopotamya'daki ehri Babil'de stnl ele geir
me giriiminde bulunmutu. nsanolunun bir frlatma kulesi
ina etmesini ieren bu giriim Enlil ve Ninurta tarafndan bo
zulmu olsa da tanrlarn nsanolunu datma ve dillerini ka
rtrma karar almalarna yol amt. Tek uygarlk ve onun tek
dili artk paralara ayrlmt ve 350 yl kadar sren bir kaos d
neminden sonra kendi dili ve temel yazs olan Nil uygarl
olutu. Msr bilimciler bize bunun M. . 3100 civarnda olduu
nu sylemektedirler.
Uygar Smer' de stnl ele geirme abas hsrana ura
yan Marduk/ Ra o lkeye gidip krall kardei Thoth'un elin
den alarak Msrllara uygarl bahetme frsatn hemen deer
lendirdi. imdi de Thoth halk olmayan bir tanr olarak ortada
kalmt ve bizim nerimiz, onun sadk takipileriyle birlikte Ye
ni Diyarlarda, yani Orta Amerika' da bir mekan kurmay semi
olduudur.
Ve ayrca bunun "M. . 3 1 00'lerde" deil tam olarak M. .
3 1 1 3 'te, yani Orta Amerikallarn Uzun Saylarna baladklar gn,
yl ve zaman olan M. . 3 1 1 3 'te oldn nermekteyiz.
Zamann geiini takvimi nemli bir olayla balatarak belir
lemek hi de grlmedik bir ey deildir. Ba tda kullanlan
Hristiyan takvimi yllar sa'nn doumundan itibaren saymak
tadr. slam takvimi Hicr, yani Muhammed' in Mekke'den Medi
ne'ye gyle balar. Daha nceki lkeler ve monarilerce ba
latlan pek ok rnei atlayp Yahudi Takviminden sz edeceiz,
bu aslnda Enlil'e adanan Smer ehri Nippur'un kadim (ve
dnyann ilk) takvimidir. Yahudilerin yllar "dnyann balan
gc"ndan itibaren saydklarna ilikin (2005 itibariyle 5765 yl)
 Tanrlarn Altn Gzyalar 341

genel varsaymn aksine bu takvim aslnda Anu'nun Yeryzne

yapt resmi ziyaretin de tarihi olduunu varsaydmz M. .
3760' da Nippu' da balamtr.
yleyse, Quetzalcoatl'n, yani Kanatl Ylan'n yeni lkesine
geliinin Orta Amerika takviminin Uzun Saynn balangcn
oluturduuna ilikin nerimiz, zellikle de bu topraklarda tak
vim kullanmn balatann bizzat bu tanr olduu gz nne
alndnda niin kabul edilmesin ki?
Kendi kardei tarafndan tahttan indirilen Thoth (Smer me
tinlerinde Ningizidda, "Hayat Aacnn Efendisi" olarak geer)
elbette erkek kardeinin dmanlar olan Enlil soyu tanrlarnn
ve onlarn Ba Savas Ninurta'nn doal mteffikiydi. Ninur
ta, Gudea'nn kendisi iin bir zigurat-tapnak ina etmesini iste
diinde inaat planlarn izenin Ningizidda /Thoth olduu ka
ytlara gemitir; hatta buras iin gereken nadir bulunan malze
meleri belirlemede ve tedarik etmede de katks olmu olabilir
di. Enlil soyunun bir dostu olduuna gre kur / Adad tarafn
dan ve Titicaca blgesinde onun komutasna verilen And Da
lar diyarnda dostlukla karlanyor olmalyd; belki de orada
sevilen bir misafirdi.
Aslnda bir Ylan Tanr ve onun Tiahuanacu evresindeki uy
du metal ileme alanlarnn bazlarnn kurulmasna muhteme
len el atm olan Afrikal takipilerine ilikin kantlar saptaya
biliriz. Tiahuanacu'nun 1 . ve 2. Dnemi arasnda kalan bir dne
me ait ta steller ve heykellerden bazlar normalde Tiahuana
cu' da nadir grlen ve bilinmeyen bir sembol olan ylan sem
bolleriyle ssldr ve yakn alanlarda bulunan insan heykelle
rinin bazlar (ekil 1 35) ve de yerlilerin yerinden alp Tiahuana
cu kynn kilisesinin nne ss olarak yerletirdikleri (ekil
1 36) iki devasa bst o anm halleriyle bile zenci simasn a
a vurmaktadrlar.
Tiahuanacu'nun eskiliine ilikin fikirlerinin "fantastik" di
ye eletirilmesinden alnm olan Posnansky inaat ve heykeller
iin kumtann kullanld 1 . Dnemden sert andezit tann
kullanlmaya baland 2. Dneme geii tarihlendirme girii-
 Tanrlarm Altn Gzyalar 343

minde bulunmamtr. Ama bu deiimin ayn zamanda Tiahu

anacu'nun odann altndan kalaya kayyla denk dmesi bi
ze M.. 2500 dnemini dndrtmektedir. Eer, varsayd
mz gibi, Yakn Dou'nun dalk blgelerinden sorumlu olan
(Adad, Ninurta) Enlil soyundan tanrlar Yeni Dnya'ya gitmi
ler ve Kasite kolonisini kurmakla megul idiyseler, bu durum
nanna / tarn niin o sralarda Yakn Dou'da gc eline ge
irmeye kalkp sevgili ei Dumuzi'nin (Marduk tarafndan ol
duunu iddia ettii) lmnn cn almak zere Mar
duk/Ra'ya kanl bir saldr dzenlediini aklayabilir.
te o sralarda ve belki de Eski Diyarlardaki istikrarszln
bir sonucu olarak, kayglanan tanrlar her eyden uzakta, And
dalarnda yeni bir uygarlk kurmaya karar vermilerdi. Tiahu
anacu kalay salamaya odaklanrken And dalar yamalarnda
neredeyse tkenmez altn kaynaklar mevcuttu. Tek gereken
And Dalarnda yaayan insanlara altn bulmalar iin gerekli
bilgiyi ve aralar vermekti.
Ve bylece, M.. 2400 sralarnda, tpk Montesinos'un ka
rm gibi, Titicaca'da Manco Capac'n eline altn asa verildi ve
Cuzco' daki altn blgesine yolland.
Bu byl asann biimi ve amac neydi? Konuyla ilgili en
ayrntl aratrmalardan biri Juan Larrea tarafndan yazlm
olan Carana Incaica 'dr ( nka Krall). El yapm eyalar, efsa
neleri ve nka hkmarlarnn resimli betimlemelerini analiz
eden Larrea, bunun Yuari denilen ama Manca Capac'a verildi
inde Tpa-Yuari, yani Kraliyet Baltas (ekil 137a) adn alan bir

b
1
1
1
i
1

ekil 1 3 7
344 Kayp Diyarlar

balta olduu sonucuna varmtr. Peki ya bu bir silah myd yok

sa bir ara myd?
Cevab bulmak iin kadim Msr'a gidelim. "Tanrlar, ilahi"
anlamna gelen Msr terimi Neter idi, yani "Muhafzlar." An
cak bu tam da Smer'in (aslnda umer'in) anld isimdi: "Mu
hafzlar Diyar." Kitab Mukaddes ve buna dahil edilmeyen kut
sal metinlerin Yunancaya yaplan ilk evirilerinde Nefilim (yani
Anunnakiler) terimi "Muhafzlar" olarak deitirilmitir. Bu
terim iin kullanlan hiyeroglif bir balta idi (ekil 1 37b) ve E. A.
Wallis Budge'n Tle Gods of the Egyptians (Msrllarn Tanrlar)
adl kitabnda 'Tanr Sembol Olarak Balta" balyla ayrd
blmde sonuca vard gibi metalden yaplmayd. Budge bu
semboln (Nefer terimi gibi) muhtemelen Smerlerden dn
alndndan sz eder. ekil 133'ten de anlalaca gibi durum
gerekten de byleydi.
And Dalar uygarl ite byle kurulmutu: Tanrlarn al
tnn karsn, diye And l insann eline bir balta vererek.
Manco Capac ve Ayar kardelerle ilgili hikayeler byk bir
olaslkla Tiahuanacu'daki Mezopotamya ve altn dneminin de
bitiini iaret etmekteydi. Bir ara dnem yaand ve buras dn
yann kalay bakenti olarak tekrar hayat dnene dek srd.
Kasiteler gelip kalay veya hazr haldeki bronzu Pasifik Ok
yanusu zerinden bir rota araclyla tadlar. Zamanla baka
rotalar da belirlendi. artc bollukta bronz ieren yerleim
lerin mevcudiyeti Beni nehri boyunca Brezilya'nn Atlantik
kysna dek douya ve oradan da okyanus akntlarnn yar
dmyla Arap Denizine, Kzl Denizden Msra veya Basra Kr
fezinden Mezopotamya'ya dek giden bir rotay iaret etmek
tedir. Megalitik alanlar ve Machu Picchu'da kefedilen saf kalay
yumrusunun da dndrd gibi Kadim mparatorluktan ve
Urubamba nehrinden geen bir rota daha olabilirdi ve muh
temelen vard. Bu rota Amazon'a ve Gney Amerika'nn kuzey
dou ucuna, buradan da Atlantik Okyanusundan geip Bat Af
rika' ya ve Akdeniz'e ulayordu.
Ve sonra, Orta Amerika az da olsa uygarlam yerleimlere
 Tarlar Altn Gzyalar 345

sahip olduunda nc ve daha hzl bir seenek, Karayip

Denizi araclyla Pasifik ve Atlantik Okyanuslar arasnda bir
tr kara kprs oluturan ktann dar boynu sayesinde bulun
du; bu, fatih spanyollar tarafndan tersi ynde izlenen bir
rotayd.
Olmek uygarlnn kulland bu nc rota Akdeniz
lilerin mevcudiyetiyle de kantland gibi M. . 2000'den sonra
tercih edilmi olmalyd nk Ninurta'nn nderliindeki
Anunnakiler Sina yarmadasndaki uzay limannn Marduk'un
takipileri tarafndan ele geirileceinden korkup M. . 2024'te
nkleer silahlarla uzay limann imha etmilerdi.
Durdurulamayan lmcl nkleer bulut douya, gney
Mezopotamya'ya doru ilerleyip Sme'i ve onun son bakenti
olan Uru felakete uratt. Sanki kaderin bir cilvesiymicesine
bulut gneye doru ilerleyip Babil'i esirgediinde Marduk
vakit kaybetmeden Kenanl ve Amorit takipilerinden oluan
bir orduyla yola kp Babil'de kralln ilan etti.
Thoth/Quetzalcoatl'n Afrikal takipilerine onun Orta
Amerika'daki lkesinde bir uygarlk bahetme kararnn ite
bundan sonra verildiine inanyoruz.
Olmeklerin zenci Afrikallar olduklarn kabul eden ender
akademik almalardan biri Harvard niversitesinde Slavca ve
dier diller profesr olan Leo Wiener tarafndan yazlan Africa
ad the Discovery of Anerica (Afrika ve Amerika'nn Kefi) adl
eserdir. Irksal simalar ve dier zelliklerin yannda esasen lin
guistik analizlere dayanan Wiener, Olmek dilinin Nijerya ve
Kongo nehri arasnda, Bat Afrika'da ortaya kan Mande dil
grubuna ait olduu sonucuna varmtr. Ama Olmek kaln
tlarnn gerek yann henz bilinmedii 1920'lerde yazan
Wiener, onlarn Orta Amerika'daki mevcudiyetini Arap deniz
cilere ve Orta adaki kle tacirlerine balamt.
Bir baka nemli akademik incelemenin yaplabilmesi iin
yarm yzyldan fazla zaman gemesi gerekti; Alexander von
Wuthenau tarafndan yazlan Unexpected Faces in Ancient
Anerica (Kadim Amerika'da Umulmayan Yzler) sorunu do-
346 Kayp Diyarlar

rudan ele almaktad r. Orta Amerika'nn sanat mirasndan sami

ve Zenci simalar tayan rneklerin pek ok fotorafyla da zen
ginleen eserde Wuthenau, Eski ve Yeni Dnya arasndaki ilk
balantlarn Msr firavunu III. Ramses'in hkmdarl
srasnda (M.. on ikinci yzyl) gelitiini ve Olmeklerin
(Msrn balca altn kayna) Nbye'li Kuitler olduklarn
varsaymaktadr. Baz baka siyah Afrikallarn da "Fenike ve
Yahudi gemileriyle" M .. 500 ile M .S. 200 arasnda buraya gel
mi olabileceklerini dnmektedir. They Camc Bcforc Colombus
(Kolomb'tan nce Geldiler) adl eseriyle daha nce yazlm bu
iki eser arasndaki uurumu kapamaya alan lvan van Sertima
ise Kuit zmne meyillidir: Ku lkesinin kara derili krallar
M .. sekizinci yzylda Msrn yirmi beinci hanedan olarak
tahta gemilerdi; gm ve bronz ticareti yapan Kuitler muh
temelen bir gemi kazas sonrasnda Orta Amerika' da da hk
metmilerdi.
Bu karm dev Olmek balarnn o dnemden kalm ol
duu fikriyle de tevik edilmitir ama biz Olmek dneminin
balangcnn M .. 2000 civarna dayandn biliyoruz. yley
se bu Afrikallar kimlerdi?
Leo Wienerin linguistik almalarnn doru ama saptad
zaman erevesinin hatal olduunu dnyoruz. Devasa 01-
mek balar (ekil 1 38a) stndeki yzler ile Ba t Afrikallarn
(rnein ekil 1 38b' deki Nijerya lideri General 1. B. Banagi-

Srkil 1 38
 Tanrlarn Altn Gtizyalar 347

da'nn) yzlerini kyasladmzda binlerce yllk uurum bu ba

riz benzerlikle kapanverir. Thoth madencilikte uzman olan ta
kipilerini Afrika'nn bu blgesinden alp oraya gtrm olabi
lirdi nk altn ve kalnyn, ve bronzla alam iin gereken bak
rn bolca bulunduu yerler buralaryd. Nijerya binlerce yldr
u her eyi ak eden Kayp Balmumu ilemiyle kalba dklen
bronz heykelcikleriyle nldr; son aratrmalar baz alanlarda
bulunan en eski heykelciklerin M. . 21 00'leri iaret ettii karbon
tarihlendirmeleri iermektedir.
Bat Afrika'nn bugn Ghana olarak bilinen lkenin bulun
duu ksm yzyllardr Altn Kys adyla bilinmektedir nk
yledir, Fenikeliler zamanndan beri bir altn kayna olarak
bilinmitir. Ye bu blgede yaayan ve ktann her yannda altn
ileme becerileriyle tannan Aanti halk vardr; el yapm e
yalar arasnda ekli (ekil 1 39) byle yaplarn mevcut olmad
bir blgede minyatr bir basamakl piramidi andran altndan
yaplma arlklar bulunmaktadr.
Eski Dnya'nn dzeni altst oldunda Thoth yeni bir
yaama, yeni bir uygarla ve yeni mdencilik operasyonlarna
balamak zere uzman takipilerini oraya gtrme iini stlen
miti.
Gstermi olduumuz gibi, zamanla bu operasyonlar ve
madenciler, yani Olmekler gneye, ilk olarak Meksika'nn
Pasifik kylarna ve sonra da Gney Amerika'nn kuzeyindeki
berzahn dier kysna gemilerdi. Son menzilleri Chavin bl-

Sekil 139
348 Kayp Diyarlar

gesiydi; burada altn asa halkyla, yani Adad'n altn maden

cileriyle karlaacaklard.

Yeni Diyarlarn altn a sonsuza dek srmedi. Meksika' da

ki Olmek mekanlar tahrip edildi, Olmekler ve onlarn sakall
elikileri vahi bir sona uradlar. Mochicalarn mlekleri, esir
alan devleri ve metal baklarla savaan kanatl tanrlar betim
leyen desenlerle sslenmitir. Kadim mparatorluk kabileler
aras atmalara ve istilalara tank oldu. Ve Titicaca'nn dalk
blgelerinde Aymara efsaneleri deniz kysndan kp dalara
gelen ve hala orada olan beyaz insanlar kltan geiren istilac
lar hatrlamaktadr.
Bunlar Anunnakiler arasnda sren ve giderek nsanolunu
da iine eken atmalarn birer hatras myd? Yoksa bunlar,
denize alp ge doru ykselen tanrlar oradan ayrldktan
sonra m olmaya balamt?
Artk her nasl olduysa, Eski Diyarlar ve Yeni Diyarlar ara
sndaki balantlar zaman iinde koph. Eski Dnya'da Ameri
ka ktas silik bir an haline geldi; u veya bu klasik yazarn ver
dii ipularda, Msrl rahiplerden iitilen Atlantis hikayelerin
de, hatta bilinmeyen ktalarn izildii akl kartran haritalar
da kald. Tm bunlar yalnzca mit miydi? Herkl Shnlarnn
tesinde gerekten de altn ve kalay lkeleri var myd? Zaman
la Yeni Diyarlar, Batllar asndan Kayp Diyarlara dnt.
Yeni Diyarlarda ise bu altn a yzyllar getike yalnzca
efsanelerde anlan bir hatra haline geldi. Ama anlar lmeyecek
ve her eyin nasl ve nerede baladna, Quetzalcoatl ve
Viracocha'ya ve onlarn bir gn gelip de nasl dneceklerine
dair hikayeler anlatlmaya devam edecekti.
Devasa ta balara, megalitik duvarlara, terk edilmi alan
lara ve Alayan Tanrsyla yapayalnz bir giri kapsna bakp
merak etmeliyiz: Amerikan yerlileri bu tanrlarn bir zamanlar
aralarnda olduklarn ve onlarn dnlerini beklediklerini sy
lemekte hakl mydlar?
nk beyaz adam tekrar gelene ve beraberinde yalnzca
 T111rlnr11 /\lt11 Gzy11/11r 349

felaket getirene d ek her eyin balad yerin, yani And Da

larnn halklar ancak bo a ltn odacklara bakm ve her eye
ramen A l t n Gzyalar Dken kanatl Ta nrlarn bir kez d a ha
grmeyi m i t e t mi lerd i .

.l'kil 1 40
 KAYNAKA

Metinde belirtilen baz referanslara ilaveten, aadakiler Kayp Diyarlar ki

tabna balca kaynaklar olarak katkda bulunmulardr:

1. Dergiler ve akademik yaynlarn eitli saylarndaki incelemeler, ma

kaleler ve raporlar:

Academia Co/0111/1ia11a de Hisloria: Biblioleca de A11/ropologia (Bogota)

Acta Alropologica (Mexico City)
Aericm Atlropological Associatio, Memoirs (Menasha, Wisc.)
Amcrica11 A ll ropologisl (Menasha, Wisc.)
A111ericn11 Atiquity (Salt Lake City)
America }omal of Atlropology (Baltimore)
Americn11 Msem of Natral History: A11tlropological Papers (New York)
(Philadelplia)
A111erica11 Plilosoplical Society: Tra11sactios
A11a/es del 111stit11/o Nacioal de Anlropologia e Hisforia (Mexico City)
A11ab del Mseo Nacio11al de Arqeologia, Historia y Etologia (Mexico City)
Anals of tle Ncw York Academy of Scienccs (New York)
A11tlropological }oral of Cnnada (Ottawa)
Allropology (Berkeley)
Arc/aeoasfroo111y (College Park)
Arcleology (New York)
Arqeologia Mexicn11a (Mexico City)
Arq11eologicns (Lima)
Atltis (Berlin and Zurich)
Bnessler Arcliv (Berlin and Leipzig)
Bib/ical Arc/aeology R'View (Washington, D.C.)
Bibliotec Bolivia11 (La Paz)
Bre of America Etlrnology: Blleti (Washington, D.C.)
Clifomia Uiversity, Arc/aeologicn/ Researc/ Facility: Co11 triblio11s (Berkeley)
Canegie lstittio of Wasli11gton, Pblicatio11s: Contribtios /o A111erica11
Arc/aeology (Washington, D.C.)
Caregie lnstittio of Wasligto11, Oepnrt111e11t of Arclaeology: Notes 011 Midd/e

350
 Kaynaka 351

Anerican Archaeology and Etlnology (Cambridge, Mass.)

Co111ecticut Acadeny of Aris and Sciences: Menoirs (New Haven)
Cademos Americaos (Mexico City)
Czco (Cuzco)
El Mexico Ant(:o (Mexico City)
Etlmograplica/ Msem of Sweden: Moograpl Series (Stockholm)
Harvard University, Peabody Msen of Anerican Arclaeolog; and Ethology:
Memoirs ad Papers (Cambridge, Mass.)
/ca (Lima)
/nstitto Nacio1111/ de Antropologi11 e Histori11: Memori11s ad Baletin (Mexico City)
Intemational Congresses of Americanists: Proceedings (Various cities)
fomal of tize Etlmological Society of Lo11do11 (London )
fomal of tize M1111clesler Egyptian and Oriental Society (Manchester)
fomal of tle Royal An llzropological lstilte (London )
Liverpool Uiversiy Cetre far Lati Anerica Stdies: Monograpl Series
(Liverpool)
Msem fiir Volkerknde im Hanbrg: Mittei/1111ge11 (Hamburg)
Msem of tle A111erica11 lndia, Heye Fodation: Cotribtions at Leaflets ad
fluiian Notes and Moograpls (New York)
National Geograplic Magazi11e (Washington, D.C.)
Natioa/ Geograplic Socicty, Teclmical Papers: Mexican Arclaeol?gY Series
(Washington, D.C.)
Natral History (New York)
New Wor/d Arclaeological Fondation: Papers (Provo )
Revista del Mseo de La Plata (Buenos Aires)
Revista del M sco Nacional (Lima)
Revista do lnstitto Hislorico e Geografico Bmsiliero (Rio de Janeiro)
Reista Historica (Lima)
Revista Mexicana de Estdios Anlropologicos (Mexico City)
Revista Mexicana de Estdios Histricos (Mexico City)
Revista Universitaria (Lima)
Ree Antlropologique (Paris)
Rec d 'Etlmogmplie (Paris )
Scietific A111erica11 (New York)
Smithsoian lnstit i ion, Brea of American Ethology: Blletin
(Washington, D.C.)
Stdies i11 Pre-Co/11111bia11 Art and Archaeology (Dunbarton Oaks)
University of Califonia Atlropologicl Records (Berkeley)
Uiversity of Califoria: P/licatios i American Archaeology ad Etlmology
(Berkeley)
U11iversity of Pemsylvania, tle Uiversity Msem: Tize Msem fo111a/
(Philadelphia)
352 Knyp Diyarlar

il. Bamsz eserler ve almalar:

Ailen, G. Gold! 1964.

America Piloresca: Descripcion de viajes al Nevo Co11ti11e11te. 1 884.
Anders, F. Das Pmlheon der Maya. 1 963.
Andree, R. Die Metalle bei den Natrvlker. 1 884.
Atigo Peru: espacio y tiempo. 1 960.
Anton, F. Alt-Peru wd seine Kwst. 1962.
Amold, J. R. and W. F. Libby. Radiocarbo11 Dales. 1950.
Arle Prelispanico de Mexico. 1933.
Aveni, A. F. (ed .) Arclaeostro110111y in Pre-Colmbia America. 1975.
-- . (ed.) Native Americm Aslro11omy. 1977.
-- . (ed .) Archaeoastronony in the New Wor/d. 1982.
.

Batres, L. Teotihacm o la Cidad Sagrada de los Toltecas. 1 889.

-- . Civilizacio11 Prelistorica (Eslado de Veracrz). 1908.
Baudin, L. l. Vie Qolidienne a Temps des Deniers lcas. 1955.
Baudin, L., C. Troll and C.D. Gibson. Los origies del I11dio-Anericano. 1937.
Belli, P. L. l. Civilizacion Nazca. 1 960.
Beltran-Kropp, M. Czco - Wi11dow on Per. 1 956, 1 970.
Bennett, W. C. Excavations at Tiaha11aco. 1934.
--. Excaalio11s i11 Bolivia. 1936.
--. T7e Ancient Aris of tle Andes .1954.
Bennett, W. C. and J. B. Bird. A ndean Cllure Hislory. 1964.
Benson, E. P. Tle Maya World. 1 967.
--. (ed.) Tlc Dmbarto Oaks Coference 011 tle Olmecs. 1 968.
Berna!, 1. An:iml Mexico in Color. 1968.
--. El M :.i. Olneca . 1 968.
--. Slone Pcliefs in lle Dainz Area. 1973.
Berna!, 1., R. Pifia-Chan ve F. Camara Barbachano. 3000 Years of Ari a11d Life
in Mexico. 1968.
Bird, J. Paracas Fabrics and Nazca Needlework. 1 954.
Bird, J . (ed.) Ari md Life i Old Peru. 1 962.
Blom, E and O. La Farge. Tribes a11d Temples. 1926.
Bollaert, W. A nliqarian, Etlmological and Otler Researcles in N:w Granada,
Eqador, Per and Clile. 1 860.
Braessler, A. A11cienl Pervian Art. 1902 / 1 903.
--. Altperaniscle Metallgeriite. 1906.
Brinton, D. G. Tle Books of Clilam Balan. 1 892.
British Academy, The. Tle Place of Aslroomy in lle Ancient World. 1974.
Buck, F. El Calendario Maya e11 la Cltra Tia/a11aw. 1 937.
Burland, C. A. Peoples of tle Sun. 1976.
 Kaynaka 353

Buse, H. Haras y Clavi11. 1957

--. Gia Arqueologica de Lima. 1960.
--. Macl Piccl111. 1961.
-- . Peru 1 0.000 afos. 1 962.
Bushnell, G. H. S. Per. 1957.
--. A11cie11t Arts of tle Americas. 1 965.

Cabello de Balboa, M. Historia del Peru. 1 920.

Camero Albarran, N. Mias e /ndios del Peru. 1981 .
Caso A. La religion de los Aztecas. 1936.
--. Tlirtee Masterpieces of Mexica Arclaeology. 1936.
--. El Conplejo Arqelogico de Tla. 1941 .
--. Calendario y Escritra de /as Antigas Cltras de Monte Alba. 1947.
--. Tle Aztecs-People of t/e S111. 1958.
--. Los Cale11darios Prelispaicos. 1967 .
--. Reyes y reinos de la Mixtcca. 1977 .
Centro de lnvestigaciones Antropologias de Mexico. Esple11dor del Mexico
Antigo. 1959.
Chapman, W. Tize Searc/ for El Dorado. 1967 .
--. Tle Golden Dream. 1967.
Coe, M. D. Mexico. 1 962.
--. T/e Maya. 1 966.
Coe, M. D. ve R. Diehl. 111 the La11f of tle Olmec. 1980.
Cornell, J. Tle First Stargazers . 1981.
Corson, C. Maya A11tlropo111orplic Fig rines fro /aia lslad. 1976.
Cottrell, A. (ed.) Tle Ecyclopedia of A11cie11t Civilizatios. 1 980.
Crequi-Montfort, G. de. Foilles de la missio11 scientifiqe franaise a Tiahaaco.
1 906.
D'Amato, J. ve J. H. del Mazo. Macl Picch. 1 975.
Dennis, W. H. Metallrgy i the Service of Ma. 1 961 .
Diccionario Po "a de Historia, Biografia y Geografia de Mexico. 1971 .
Dihl, R. A. Tla - Tle Capital of Ancient Mexico. 1983.
Disseldorf, E. P. Kst nd Religio der Maya Vlker. 1 926, 1 931 .
Disselhoff, H. D. Golf Mss Pcraner Sein. 1956.
--. Ki11der der Erdgtti. 1960.
--. Les Grades Civilizations de 1 ' Aeriqe Ancieme. 1963.
--. Gesclichte der Alta111erika11ische11 Kltrcn. 1967 .
--. Oasenstadtc nd Zabersteie im Land der Jnka. 1968.
--. El lmperio de fos /11cas. 1 973.
--. lncaica. 1982.
Doering, H. Old Pervian Art. 1926.
Dubelaar, C. N. The Petroglyphs in the Gianas and Adjacent Areas of Brazil ad
354 Kayp Diyarlar

Venezuela. 1 986.
Duran, Fray D. Historia de /as lndias de Neva Espaiia. 1867 .
(Heyden D. ve F. Horacasitas tarafndan ngilizce eviri, 1964).
Emmerich, A. Sweat of tle 51111 and Tears of tle Moon. 1965.
--. Gods and Men in Precolbia Art. 1 967 .
Engel, F. Elee11tos de Prelistoria Peraa. 1962.
--. Le Mode Precolbie des Andes. 1972.

Fage, J. D. A History of West Africa. 1969.

Falb, R. Das Lami der lca. 1 883.
Fernandez, A. Pre-Hispaic Gods of Mexico. 1984.
Fcstsclr ift Eduard Seler. 1922.
Fisher, J . R. Si/ver Mines and Siler Miners in Colo 1977.
Flonoy, B. Decon:rte des So rccs des Ades a la Foret Anazoniee. 1 946.
--. Tle Wor/d of tle lnca. 1956.
--. Amazone-Terres et Honmes. 1969.
Forbes, D. O tle Ayara lndias of Bolivia and Peru. 1 870.
Forbes, R. J . Metallrgy i Antiqttity. 1950.
Furst, J . L. and P, T. Furst. Pre-Colmbia Art of Mexico. 1 980.
Furst, P. T. Gold Before Colubus. 1964.

Garcia Rosell, C. Los Monetos Arqeologicos del Per. 1942.

Garcilaso de la Vega, el Inca. Royal Conmentaries of tle lcas
(translated into English by Livermore, H. V. ) 1 966.
Gates, W. An Outline Dictioary of Maya Glypls. 1 93 1 .
Giesecke, A. A. G ide ta Czco. 1 924.
Gonzalez de la Rosa, M. Les dex Tialanacos. 1 9 1 0.
Gordon, G. B. Prelistoric Ruis of Copm, Honduras, 1 896.

Haberland, W. Die Kultre Meso-d Zentralamerik . 1 969.

Harlow, W. T. (ed.) Voyages of Great Pioneers. 1929.
Hawkns, G. S. Beyo11d Sto11elenge. 1973.
Hedges, E. S. Ti a11d Jts Alloys. 1959.
Heggie, D. C. (ed . ) Arclaeoastronony in t/e Old World. 1982.
Heim, A. Wderland Peru. 1 948.
Heizer, R. E., P. Drucker, and J. A. Graham. lvestigatios at La Venta. 1968.
Helfritz, H. Mexica Cities of tle Gods. 1 970.
Heyerdahl, T. Tle Kon-Tiki Expedition. 1 95 1 .
-- . Tle Ra Expeditio11s. 1971 .
Honenaje al Profesor Paul Rivet. 1955.

lbarra Grasso, D.E. Tia/uanaco. 1 956.

 Kaynaka 355

--. Prelistoria de Bolivia. 1965.

--. Cosrnogonia y Mitologia Indigena Arnericana. 1980.
--. Ciencia en Tilzanak y el /cario. 1 982.
--. Ciencia Astrononica y Sociologia . 1 984.
--. Pueblos Indigenos de Bolivia. 1985.
Illescas Cook, G. El Candelabro de Paracas y la Crz del Sr. 1981.
Inwards, R. Tize Tenple of tize Ades. 1 884.
Ixtlilxochitl, F. de Alva. Historia Clichirneca (Bonte tarafndan eviri ve
dzeltme, H. G.: Das Bcl der Kige von Tezco. 1 930).

Jenness, D. (ed .) Tle Anerican Aborigies ad Tfeir Origin and Antiqity. 1933.
Joyce, T.A. Soutl Anerican A rclaeology. 1912.
--. Tle Weeping God. 1913.
--. Mexican Arclaeology. 1920.
--. Maya and Mexican Art. 1927 .

Katz, F. Tize A nciet America Civilizatio11s. 1972.

Kaufmann-Doig, F. Arqeologia Perana. 1971.
-- . Tia/anaco a la lz de la Arqeologia. 1965.
Keating, R. W. (ed.) Pervia Prelzistory. 1986.
Krickberg, W. Altmexiknniscle Kltren. 1956.
--. Felsplastik d Fe/sbilder bei den Kltrvolkem Altarneriker. 1 969.
Krickberg, W., H. Trimbom, W. Mller, ve O. Zerris, Pre-Colrnbia America
Religions. 1968.
Kroeber, A. L. Arclaeological Explorations in Per. 1 926 and 193 1 .
Krupp, E. C. Ecloes of A11cie11t Skies: Tfe Astrornonies of Lost Civilizativns. 1983.
-- . (ed . ) 111 Searcl of A nciet Astrvnvnies. 1978.
--. (ed.) Arclaevastrmvry ad tle Roots of Sciece. 1983.
Kubler, G. Tle Art ad Arc/aeology of Ancient America. 1 962.
Kutscher. G. Clim , Eine altidianiscle Hoclkltur. 1950.

Lafone Quevedo, S. A. Tres Relacioes de Antiqedades Perdnas. 1950.

Landa, Diego de. Relacivn de /as cosas de Ycata. 1956 (English translation by
W. Gates: Ycata Before ad After tle Conqest. 1937).
Larrea, J. Del Surrealismo a Maclpiccl. 1 967.
Lathrap, D. W. Tle Upper Amazon. 1 970.
Lawrence, A. W. and J. Young. (eds.) Narratives of the Discovery of America.
1 93 1 .
Leicht, H. Pre-lnca Art and Cltre. 1 960.
Lehmann, W. Einige Probleme centralamerikaniscle Klenders. 1912.
--. Tle History of Ancient Mexican Archaeology. 1922.
Lehmann, W. ve H. Doering, Kunstgeslic/te des ailen Peru. 1924.
356 Kayp Diyarlar

Leon-Portilla, M. Pre-Columbian Literatre of Mexico. 1969.

Lothrop, S. K. Zacalpa: A Study of Ancient Quiche Artifacts. 1936.
-- . Metals from the Cenote of Sacrifice, Chiclen ltza, Yucatm. 1952.
--. Treasures of A11cie11t America. 1 964.
Lothrop, S. K., W.F. Foshag, ve J. Mahler, Pre-Columbian Art: The Robcrt
Woods Bliss Collection . 1957.
Ludendorff, H. bcr die Entstehng der Tzolkin-Periode im Kalendar der Maya.
1 930.
--. Das Manda/ter in der lnsclrifte des Maya. 1931.

Maguina, J. E. Lima Gide Book. 1957.

Maler, T. Explorations in the Department of Peten, Guatemala. 1 9 1 1 .
Mantell, C. L. Ti11, l t s Mining, Prodction, Techology a n d Application. 1929.
Markham, C. R. Per . 1880.
--. Nnrratives oftle Rites ad Laws ofthe Yncas. 1883.
--. Tlc Trnve/s of Pedro de Cieza de Leon. 1884.
--. The Jcas of Pen. 1 91 2.
Marquina, /. Arqitectrn Prehispanica. 1 951 .
Martinez Hemandez, J. La creacion del mndo segn los Mayas. 1 91 2.
Mason, J. A. Tle Ancient Civilizatios of Peru. 1 957, 1968.
Maspero, G. Poplar Stories of Ancient Egypt. 1915.
Maudsley, A. P. Explorations in Guatemala. 1883.
--. Archaeology. 1 889-1902.
Mead, C. Prelistoric Bronzes in Sotl Anerica. 1 9 1 5.
Means, P. A. A 11cie t Civilizations ofthe Andes. 1 93 1 .
Meggers, B . J. Ecador. 1 966.
Metropolitan Museum of Art, New York The /conograply of Middle America
Sclptre. 1973.
Meyer, C. ve C. Gallenkamp. The Mystery of tle Ancient Maya. 1 985.
Middendorf, E. W. Wrterbch des Runa Simi oder der Keshza-Spracle. 1 890.
--. Las Civilizacioncs Aborigi11es del Per. 1959.
Miller, M. E. The Arts of Mesomnerica. 1 986.
Mitre, B. Las Ruinas de Tia/aaco. 1 955.
Monteli, G. Dress a11d Oramets in A 11cie11t Peru. 1929.
Morley, S. G. The Inscriptios at Copan . 1920.
--. Tize 111scriptios of Peten. 1 937-1938.
Morris, A. A. Digging in Ycata. 1 93 1 .
Morris, C . v e D . E. Thompson. Hanaco Pampa . 1985.
Morris, E. H., J. Charlot, ve A. A. Morris. The Tenple of tle Warriors at Clic/e
Itza. 1 931 .
Mosley, M. E. Tle Maritime Fondations of Andean Civilizatio. 1975.
Myers, B. S. Art ad Civilizatio. 1967 .
 Kaynaka

Neruda, P. Altras de Macl Piccl . 1 972.

O'Neil, W. M. Time ad the Calcndars. 1975.

Pardo, L. A. L Metropoli de los lncas. 1937 .

--. Los Grandes Monolitos de Sayl iti. 1945.
--. Rinas del Sa11trio de Hiracocla. 1946.
--. Historia y Arqeologia del Czco. 1 957 .
Paredes, R. Tialaaco y ia Provincia de lngavi. 1956.
--. Mitos y supersticimes de Bolivia. 1963.
Patron, P. Nouvelles Etdes sr /es L11gues Americai11es. 1 907.
Pifia-Chan, R. El peblo del jaguar. 1 964.
-- . Jaina, La casa c11 el aga. 1 968.
--. Clichen-ltza. 1 980.
Ponce Sangines, C. Ceramica Tiwa11acota. 1948.
-- . Tmupa y Ekako. 1969.
--. Tiwanak: Espacio, Tienpo y Ctltra. 1 977.
--. La cltra 11ativa en Bolivia. 1979.
Portugal, M. ve D. lbarra Grasso. Copacabana. 1 957.
Posnansky, A. Gia para el Visitante de los Mo11mentos Prehistoricos de
Tila11ac e Is/as del Sol y la L11a. 1 9 1 0.
--. El C/ina del Altiplmo y la Exte11sio11 del Lago Titicaca. 1 91 1 .
-- . Tilmacu y la ciilizacim prelispa11ica e n el Altiplmo A11di110. 1 9 1 1 .
--. Teplos y Viviedt's prl'iispa11icas. 1 92 1 .
Prescott, W. H. History of the Co11qest of Mcxico. 1843.
-- . History of tle Cmqest of Pcr. 1847.
Prieto, C. Miing i11 tle New World. 1973.
Proskouriakoff, T. A11 A/1111111 of Maya Arclitectre: 1946.
--. A Stdy of Classical Maya Sclptre. 1 950.
Raimondi, A. El Pcr. 1874.
--. Mincrales del Pa. 1878.
Ravines R. ve J. J. Alvarez Sauri. Fcclas Radiocarboicas Para el Per. 1 967.
Reiss, W. ve A. Stbel. Das Totefeld vo Ancan in Peru . 1 880-1 887.
Rice, C. La Civilizacio11 Prei11caica y el Problena Snerologico. 1926.
Rivet, P. Los origines del Jo11Ire Anerica110. 1943.
Roeder, G. Altaegyptisc/e Erziillge md Miirc/en. 1 927.
Romero, E. Geografia Ecowmica del Pcr. 1 96 1 .
Roys, R. L . Tle Book of Clila111 811/am of Clmayel. 1 967.
Rozas, E. A. Czco. 1954.
Ruppert, K. Tle Caraco/ at Cliclen ltza. 1933.
Ruz-Lhuillier, A. Campecle en la arqeologia Maya. 1945.
358 Kayp Diyarla r

--. Gia arqeologicn d e T/a. 1945.

Ryden, S. Archaeological Researcles i tle Higllands of Bolivia. 1 947.
--. Adea Excnvatios. Vo/. 1 1957 , vol. II 1959.

Saville, M. H. Cotribtios to Sotl American Archacology. 1907.

Scholten de D'Ebneth, M. Clavin de Ha11tar. 1980.
Schmidt, M. Kmst d K/tr von Per. 1 929.
Seler, E. Peri11isc/e Altertl iimer. 1 893.
--. Gesa111111eltc Abln11d/1111ge11 zr A111erika11iscle11 Spracl- md
Altcrtl mkdc. 1 902-03.
Shook, E. M. Exp/omtio11s i11 the Ri11s of Oxki11tok, Yctan. 1940.
Shook, E. M. ve T. Proskouriakoff. Ycntm. 1951 .
Sivirichi, A. Pre-Historia Pcraa. 1930.
--. Historia de la Cltra Peraa. 1953.
Smith, A. L. A rcleologicnl Recomnissace i11 Cetral Gatema/c. 1955.
Smith, G. E. Slips as Evidence of tle Migrntios of Ear/y Cltres. 1917.
Spinden, H. ]. A Std of Maya Art. 1913.
--. Tle Redctio of Maya Dates. 1 924.
--. New World Correlations. 1 926.
--. Origin of Civilizatios i Cetral Americn and Mexico. 1933.
Squier, E. G. Tle Pri111eal Monmets of Peru. 1853, 1879.
--. Tia/anaco-Baa/lek del Nevo Mndo. 1909.
Steward, J. H. (ed.) Hmdbook of So tl Americn Indias. 1946.
Stirling, M. A11 I11 itial Series fro111 Trcs Zapotes, Veracrz, Mexico. 1939.
--. Stoe Mo1111111c11ts of Sotlen Mexico. 1 943.
Stoepel, K. T. Siid11111erika11iscle Priilistorisc/e Tempel 111d Gottleite. 1912.
--. Discoeries in Ectador anl Sotler Co/ombia. 19 12.
Strebel, H. Alt-Mexico. 1 885-1889.

Tello, ]. C. Atigo Per: Prinera epocn. 1929.

-- . Arte Antigo Perna. 1938.
--. Orige y Desarnl/o de /as Ciilizacioes Pre/istoricas Adi11as. 1 942.
--. Pracas. 1 959.
Temple, ]. E. Maya Astroomy. 1930.
Thompson, ]. E. S. Maya Hieroglyplic Writing. 1950.
--. A Catalog of Maya Hicroglyphs. 1962.
--. Tlc Risc and Fll of Maya Civilizatio. 1964.
--. Maya History md Religio. 1 970.
Tozzer, A. M. Clicle Itza ad its Ceote of Sacrifices. 1957.
Tres Relacioes de Atigedades Peranas. 1 879, 1950.
Trimbom, H. Das Aite Amerika. 1959.
--. Die Jdiaisclen Hoclkltre des Altm Amerika. 1963.
 Kay11aka 359

--. Aite Hvchkltre Siidamerikas. 1964.

Tylecote, R. E. A Histon1 of Metallrgy. 1976.

Ubbelohde-Doering, H. Old Peria Ari. 1 936.

-- . Tle Artof A 11cie11t Per. 1952.
--. Alt-Me.:icniscle d Peraisc/e Mal/erei. 1959.
Uhle, M. Kltr ad lndstric S'idamerika ischer Vlker. 1 889.
-- . Pac/acnmac. 1903.
--. Tle Nazca Pottery of Aciet Per. 1 912.
--. Wcse d Ordg der altpcrnisclen Kltre. 1959.
Uzielli, G. Toscaelli, Colombo c Vespcci. 1902.

Valcarcel, L. E. Arte mtigo Pera. 1 932.

--. Tle Lalesi Arclaeological Discon'ries i Per. 1 938.
--. Meslrnri de Arte Peraa Precolombio. 1938.
--. Eto/istoria del Per. 1 959.
--. Mac/ Piccl. 1 964.
Vargas, V. A. Macl Piccl111-e11ig111atica cidad lnka. 1972.
von Hagen, V. F. Tle A cif S Ki11gdo11s of tle Amcricas. 1 963.
--. Tle Desert Ki gdms :. Per. 1964.
von Tschudi, J. J. Die Kecla-Sprncle. 1 853.

Westheim, P. Tle Sclptre of Acict Mexico. 1 963

-- . Tlr Ari of A11cic11t Me.:ico. 1965.
Willard, T. A. Tlc City of tle Sacrcd Wdl. 1 926.
--. Tle Losl Empires of tlr ltzaes ad Maya. 1 933.
Willey, G. R. A 111 trodctio11 to Amcricn11 Arclaeology. 1966.
Willey, G. R. (ed.) Arclweology of So11tle111 Mesoamerica. 1965.
Williamson, R. A. (ed.) Arclaeoastroomy i tlc Aericas. 1 978.
Wiener, C. Pfro et Bolivie. 1880.
--. Viajc al Ycta. 1 884.

Zahm, J. A. Tle Qest of El Dorndo. 1 91 7.

 DZN
Adad 1 52, 234, 239, 3 1 8,
332, 348
Afrikal 76, 128, 1 32, 1 33,
40, 141, 143, 229, 231, 243,
245, 248, 310, 315, 341, 345,
346
Akapana 271 , 272, 273, 286,
287
Annunakiler 9, 264, 294,
295, 299, 300, 301 , 309, 310,
312, 322, 323, 324, 325, 328,
335, 339, 340, 344, 345, 348
Antu, 44, 201 , 233, 321 ,
322, 326, 327, 328, 339, 340
Anu, 44, 57, 202, 233, 321 ,
322, 324, 326, 327, 328, 335,
339, 340, 341
Atlantlar 82, 83, 86, 1 1 7,
1 39
Ay Piramidi 63, 64, 67, 69,
73, 74, 81, 286
Ay Tapnaklar 205
Ayar 1 56, 1 74, 175, 18 1,
1 90, 344
Aymara 149, 218, 225, 288,
303, 332, 335, 337, 338, 348,
360
354
Aztekler 9, 1 6, 19, 23, 25,
26, 27, 30, 3 1 , 35, 37, 39, 40,
41, 42, 43, 44, 45, 47, 48, 50,
60, 1 23, 137, 1 92, 331
Aztlan veya Azt-lan, Bkz.
Aztlan 41 , 42, 56, 353
Baalbek 257, 258, 261,
264, 358
bronz 1 1 2, 124, 1 97, 268,
288, 292, 298, 299, 300, 301 ,
303, 304, 305, 309, 3 1 6, 317,
318, 320, 333, 344, 346, 347,
356
Chalchiuhtlicue 74
Chavin de Huatar 235
Chichen Itza 91, 94, 98,
1 08, 1 1 5, 1 1 6, 118, 1 20, 121 ,
1 22, 123, 1 25, 1 34, 1 99, 358
Coricancha 1 59, 1 60, 209,
212, 215, 216, 217, 220, 338
Cuzco, 21, 22, 28, 1 45,
148, 1 53, 1 54, 1 55, 156, 157,
1 58, 1 59, 1 60, 1 62, 1 64, 165,
1 74, 1 75, 1 76, 1 77, 1 78, 179,
1 80, 181, 1 82, 1 83, 1 84, 1 85,

187, 1 90, 208, 209, 210, 211,
212, 214, 215, 216, 217, 220,
225, 226, 227, 245, 249, 252,
256, 258, 259, 260, 284, 306,
308, 318, 319, 338, 343, 351,
352, 354, 357
Devler, 5, 48, 50, 5 1 , 56, 83,
85, 1 45, 1 48, 1 50, 1 69, 1 70,
1 76, 1 79, 230, 231 , 245, 248,
262, 264, 265, 300, 348
Drdnc Gne 48, 49,
50, 52, 64, 1 76
Ea 52, 53, 233
El Dorado 9, 1 1 , 1 9, 23,
24, 231, 353, 359
Enki 53, 229, 233, 234, 321,
322, 323, 324
Enli! 233, 234, 321, 322,
323, 324, 340, 341, 343
Erich Von Daniken 97, 1 69
Eyp, 289, 290, 291, 320
Glgam 247, 257, 264,
296, 31 6, 326
Gne Kaps 274, 278,
279, 303, 3 1 7, 329, 331
Gne Piramidi 63, 64, 65,
66, 67, 69, 70, 71, 72, 73, 75
Gne Tapnaklar, 205
Hayat Aac, 222, 228, 234
341
Hiram 13ingha m 1 69, 1 80
Huitzilopochtli 35, 38, 41,
43, 45, 46
nkalar lJ, 2 1 , 23, 27, 30,
31 , 32, 1 45, 146, 147, 148,
Dizi . 361
1 49, 1 50, 1 53, 154, 1 55, 156,
1 57, 1 58, 1 64, 165, 168, 169,
1 72, 1 79, 1 80, 182, 190, 212,
213, 214, 215, 216, 217, 221,
222, 223, 224, 225, 227, 234,
244, 252, 254, 257, 258, 261 ,
264, 268, 284, 286, 306, 332,
335, 336, 338
Kalasasaya 280, 281, 282,
283, 285, 287, 328
Kasiteler 309, 312, 315,
316, 31 7, 3 1 8, 344
Kasiterit 302, 309, 310, 333,
334
Kayin 58, 59, 60, 61, 227,
291 , 295
Kesik Piramit 249
Kie 1 55, 1 56, 1 82, 218,
225, 227, 335, 338
Kolomb 1 1 , 12, 1 3, 14, 311,
312, 31 3, 314, 318, 346
Konuan Ta 57
Kortez 1 5, 1 6, 1 7, 18, 1 9,
2 1 , 25, 37, 2 15
Kozmik Yumurta 220
Kutsallar Kutsal 207, 209,
210, 2 17
Machu Picchu 1 80, 182,
208, 210, 211, 249, 258, 259,
284, 344, 353, 357, 359
Mama Occllo 1 75
Manca Capac 1 53, 1 54,
1 55, 1 56, 1 57, 1 74, 1 75, 181,
190, 224, 225, 288, 308, 343
Mayalar 15, 25, 89, 90, 92,
362 Kayp Diyarlar
93, 94, 95, 99, 1 03, 1 04, 1 06,
1 08, 1 1 3, 1 1 5, 1 2 1 , 1 23, 1 78,
1 9 1 , 212, 227, 228, 229
Moctezuma 1 6, 1 8, 1 9, 22,
25, 37, 38, 215
Naha 94
Nahuatl 37, 4 1 , 42, 44, 45,
46, 47, 49, 50, 52, 53, 54, 55,
56, 59, 60, 87, 88, 92, 138
Nibiru 201 , 202, 203, 221 ,
224, 227, 233, 294, 295, 321 ,
322, 323, 325, 326, 327, 328,
336, 338, 339, 340
Ninti 52, 53, 229, 233, 305,
323, 339
Nippur Takvimi 1 09
Olmekler 64, 76, 94, 1 28,
1 29, 1 30, 1 32, 1 33, 1 34, 1 35,
1 36, 137, 1 38, 1 39, 1 40, 14 1,
1 42, 1 43, 2 1 2, 227, 228, 229,
230, 231 , 234, 244, 245, 315,
345, 346, 347, 348
Pacal 98, 99, 1 07, 1 35, 214
Pachacamac 28, 149, 1 50,
1 5 1 , 1 53, 212, 225, 260, 359
Palenque 90, 91, 93, 95,
98, 1 35, 214
Paskalya Adas 1 94
Piri Reis 314, 319
Pizzaro 1 9, 21, 22, 150, 216
Popol Vuh 92, 93, 1 1 9
Presesyon 203, 204, 207,
212, 213, 282, 339
Puma-Punku 266, 268, 287,
303, 328, 329, 332, 338, 339
Quetzalcoatl 1 6, 25, 27,
33, 36, 37, 4 1, 44, 45, 46, 48,
53, 65, 67, 74, 75, 77, 78, 79,
81, 86, 87, 88, 1 05, 1 1 3, 1 1 4,
1 1 6, 1 23, 341 , 348
Rocca 1 74, 1 78, 180, 1 8 1 ,
224
Sacsahuaman 1 57, 158,
1 62, 1 69, 1 84, 185, 211, 214,
249, 251 , 252, 254, 256, 258
Sakall 9, 1 6, 45, 48, 1 1 8,
1 24, 1 25, 1 26, 1 27, 1 28, 1 39,
140, 14 1, 142, 143, 1 79, 215,
229, 230, 234, 248, 315, 335,
348
Sakall Olanlar 1 27, 128,
140, 14 1, 1 43, 230, 248
Sfr Noktas 1 76, 177, 1 79,
1 98, 206, 213
Sina 70, 150, 1 97, 229, 234,
258, 296, 305, 325, 330, 345
Takvim 1 6, 1 7, 37, 40, 42,
47, 5 1 , 59, 67, 76, 91 , 1 03,
1 04, 1 05, 1 06, 107, 1 09, 1 1 0,
1 1 1 , 1 1 3, 1 1 4, 1 1 7, 1 28, 1 75,
1 79, 1 90, 200, 201 , 204, 205,
206, 2 1 1 , 212, 213, 214, 215,
2 1 6, 222, 277, 278, 282, 283,
284, 313, 340, 341
Takvim Ta 40, 47, 216
Tampu-Tocco 1 74, 1 77,
1 80, 1 81 , 1 82, 190, 2 11, 259,
329
Tenochtitlan 1 8, 1 9, 33, 36,
43, 60, 62, 79 .
 Dizin 363

Teotihuacan 42, 52, 62, 63, 1 8 1 , 218, 220, 221, 258, 261,
64, 65, 66, 67, 69, 70, 71 , 72, 276, 278, 284, 286, 288, 319,
73, 75, 76, 78, 86, 1 09, 1 37, 329, 348
1 94, 198, 286, 287, 318, 352 Ylan Tanr 27, 74, 88, 113,
Tiahuanaco 1 52, 153, 155, 1 1 4, 116, 215, 231, 341
250, 262, 266, 309, 352, 353, Yorgun Ta, 165, 1 68
354, 355, 356, 357, 358
Tikal 98, 99, 101, 1 02, 1 04,
21 5, 216
Titicaca 1 52, 1 53, 1 54, 1 55,
1 75, 181, 1 92, 1 94, 198, 223,
224, 225, 250, 256, 258, 260,
261 , 287, 288, 301, 302, 303,
304, 305, 308, 309, 318
Tlaloc 35, 41, 67, 74, 88
Tollan 42, 43, 48, 62, 76, 77,
78, 85, 87, 1 1 5, 1 1 6, 1 1 7
Toltekler 25, 26, 27, 4 1 , 42,
44, 62, 76, 77, 78, 80, 86,
1 1 5, 116, 1 21 , 122
Tufan 47, 49, 52, 55, 57, 58,
154, 155, 171, 1 73, 1 76, 1 78,
179, 201 , 222, 224, 231, 247,
258, 261 , 270, 282, 287, 292,
295, 308, 313, 323, 324, 325,
326, 334
Tyl Ylan 16, 27, 54, 81,
87, 88, 1 1 6, 1 1 7, 215
Urular 337, 338
Uzun Say 1 03, 1 04, 1 07,
1 09, 128, 137, 141, 340, 341
Pencere 1 80, 181, 1 82,
1 84, 1 85, 1 90, 21 1 , 259
Viracocha 1 52, 153, 1 54,
1 55, 1 56, 159, 1 66, 175, 1 79,