HALL NALCIK

SEME ESERLER-V

RNESANS AVRUPASI
TRKYE'NN BATI MEDENYETYLE
ZDELEME SREC

TRKYE 'Hb. BANKASI

Kltr Yaynlar
 TARH

HALL NALCIK
RNESANS AVRUPASI
TRKYENN BAT MEDENYETYLE ZDELEME SREC

TRKhTE BANKASI KLTR YAYINLARI, 2011

Sertifika No; 11213

EDTR
EMRE YALIN

GRSEL YNETMEN
BROL BAYRAM

DZELTMEN
ESEN GRAY

DZN HAZIRLAYAN
SEVG ZELK

GRAFK TASARIM UYGULAMA

TRKYE i BANKASI KLTR YAYINLARI

I . BASIM: NSAN, 2 0 1 1
4. BASIM: OCAK, 2 0 13

ISBN 978-605-360-264-4

BASKI
YAYLACnC MATBAACILIK
LTROS Y O LU FATH SANAY STES NO: 1 2 / 1 9 7 - 2 0 3
TO PKAPI STANBUL (0212) 612 58 60
Sertifika No: 11931

Bu kitabn tm yayn haklar sakldr.

Tantm amacyla, kaynak gstermek artyla yaplacak ksa alntlar dnda gerek
metin, gerek grsel malzeme yaynevinden izin alnmadan hibir yolla oaltlamaz,
yaymlanamaz ve datlamaz.

TRKYE BANKASI KLTR YAYINLARI

STKLAL CADDES, MEELK SOKAK NO: tJ ^ BEYOLU 34433 STANBUL

Tel. (0212) 252 39 91

Fax. (0212) 252 39 95
www.iskultur.com.tr
 Halil nalck

Rnesans Avrupas

Trkiyenin Bat Medeniyetiyle

zdeleme Sreci

TRKYE ^ BANKASI

Kltr Yaynlan
 NDEKLER

nsz.....................................................................................................XI

A
R N E SA N S AVRUPASI

Giri
Yenia ve Modern Avrupann Douu (1453-1689).... :................. 3
Yenian zellikleri.......................................................................... 3
Ulusal devletler.................................................................................. 4
Avrupann dnyaya yaylmas........................................................ 5
Ekonomik-sosyal gelime: Burjuvazi............................................... 5
Rnesans Avrupas ve Ortaa kalntlar......................................5
Avrupamn yenia...........................................................................6

I. talya ve Rnesans
talya: Devletler
1492ye Kadar talya.......................................................................13
Papalk ve talya........................................................................... 13
Papaln gcn yitirmesi.......................................................... 14
Trklere kar Hallar ve Papalk.............................................16
Napoli Krall.................................................................................29
Kuzey talya Devletleri: Ticaret ve Burjuvazinin Glenmesi... 33
talyan Deniz Cumhuriyetleri........................................................ 37
Venedik Cumhuriyeti...................................................................37
Cenova Cumhuriyeti................................................................... 43
M ilano.............................................................................................. 49
zet.................................................................................................. 51

talya: Rnesans
Rnesans Kavramnn Oluumu................................................... 55
talyada Sanatn Geliimi.............................................................. 69
 16. Yzylda talyada Rnesansn Geliimi ve
Avrupada Yaylmas.......................................................................83
Mimar...........................................................................................84
Heykeltralk ve resim................................................................86

n. Batda Byk Monarilerin Oluumu, Corafi Keifler

Byk Monariler
Fransa............................................................................................... 13
Yzyl Savalarndan (1337-1453) sonra
Fransz monarisinin kuvvetlenmesi........................................101
VII. Charlesm reformlar......................................................... 102
XI. Louis ve feodalite ile mcadele......................................... 104
Habsburglar ve mparatorluk......................................................111
spanya Monarisi......................................................................... 115
Aragon Krall...........................................................................117
Aragon Kral Ferdinand ile Kastilya Kraliesi
Isabellann evlenmeleri.............................................................117
ngiltere: Tudor Hanedan............................................................121
kigl Savann k nedeni................................................... 121
kigl Savamn aam alar.......................................................122
Savan sonular........................................................................124

Keifler
AvrupalIlar Dnyaya Yaylyor......................................................... 127
Keiflerin nedenleri ve koullar............................................... 127
Portekizlilerin keifleri.............................................................. 131
Amerikann kefi (1492)......................................

in. talya Savalan (1492-1554) ve Dinde Reform

talya Savalar: Birinci Aama(1494-1516)................................... 143
Papa n. Juliusun siyaseti..............................................................149
Marignanda Fransz zaferi ve Noyon Antlamas
(16 Austos 1516).........................................................................152
Charlesm (Kari) imparator seilmesi (1519)............................ 154
Dinde Reform: Protestanlk.............................................................. 157
Reformu hazrlayan koullar:...................................................... 158
Almanyada Hmanizmin Yayl................................................... 165
Martin Luther................................................................................ 169
Endljanslar sorunu.................................................................. 171
Luther Wittenbergd e ................................................................ 175
Din reformun radikal ekilleri: Mnzer ve Karistadt.......... 177
valyeler sava ve kyl isyanlar.........................................178
Anabaptisme............................................................................... 180
Ulrich Zvvingli: svirede reform................................................ 181
Lutherciliin yaylmas..................................................................182
mparator adken ve Almanyada reform..............................182
Almanyada Ligalarm kurulmas..............................................184
1529 Speyer ve Augsburg Dietleri........................................... 185
Cadan Bar................................. 187
Augsburg nterimi......................................................................190
Augsburg Bar (1555).............................................................192
Lutherciliin Avrupada yaylmas........................................... 193
svete reform............................................................................193
Danimarkada reform................................................................ 194
talya Savalar: kinci Aama (1520-1554)................................... 197
Sava (1520-1526)........................................................................ 198
Fransann igali............................................................................ 198
Pavia Sava ve Franoisnm esir dmesi..................................199
Cambrai Antlamas (1529)........................................................201
I. Franoisnn yeniden savaa atlmas......................................202
Piemontenin Franszlar tarafndan istilas................................ 204
Aigues-Mortes Antlamas (1538).............................................. 205
Trk-Fransz ibirlii....................................................................206
II. Henry dnemi Fransas ve talya savalar................................209
piskoposluun igali............................................................... 210
Reformun Yaylmas...........................................................................215
Fransada din reform: Calvinizm................ 215
Calvinizmin yayl......................................................................219
ngilterede reform: Anglikan Kilisesi......................................... 220
 Hollanda ve Belikada reform...................................................222
Katolik Reformasyonu......................................................................223
Papaln konumu ve siyaseti...................................................... 224
Enkizisyon (Inquisition).............................................................. 225
Yeni Katolik tarikatlar, Cezvit tarikat.....................................226
Trente Konsili............................................................................... 229

IV. Avrupada spanyol stnl (1559-1576)

talya Savalar Sonras Genel Durum.............................................233
spanya............................................................... 235
talyann spanyollatrlmas..................................................... 236
Din mcadeleler (1560-1570)....................................................237
Henrynin lmnden Sonra Fransa..............................................239
Fransada din uzlama: Nantes Ferman (1558)......... !........... 240
Hollandada syan (1565-1570).......................................................243
ngiltere ve skoya......................................... 247
1567-1576 Dneminde spanyol basks:
Hollanda syannn Bastrlmas..................................................249
Saint-Barthelemy Olay ve Sonular...............................................253
Akdenizde spanyol - Osmanl Karlamas (1570-1574).......... 259
Fransada Bunalm (1576-1581)...................................................... 267

B
TRKYENN BATI MEDENYETYLE ZDELEM E SREC

I. Batllama ve Trk Hmanizmi Denemesi

Suat Sinanolu: Trk Hmanizmi...................................................275
Filolojinin ierii ve nemi.........................................................277
Dou toplumlar karsnda Bat................................................ 278
Dou toplumlar...........................................................................279
Atatrk devrimi, Trk hmanizmi.............................................282
Klasiklerin Trkeye evrilmesi..................................................283
1960-1980 Trkiyesinde Siyas-Kltrel alkantlarn
Oda Olarak Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi......................... 289
 n. Trkiyede Kltr ve Deiim zerine Aratrmalar
Kltr Deiimi: Tarih ve Sosyoloji slam aratrmalar ve
Trkoloji: Hmanizm, sosyal bilim........................................... 293
Hmanist Hermentik {Yorum Bilimi)..................................... 294
slm Hermentik (Tefsr).......................................................... 295
V. Barthold ve slam kltr....................................................... 297
Osmanl ve Avrupa............................................................................ 300
Trklk ve Trkoloji................................................................301
Dou Siyaset Bilimi: Toplum ve Devlet................................ 305
Osmanl kltr........................................................................... 308
Osmanl kimlii.........................................................................308
Toplum ve kltr: Halk kltr ve sekinlerin kltr.......... 309
Osmanl yksek kltr: Zarifler in kozmopolit
Dou kltr..........................................................................311
Bat kltr ve Osmanl ..........................................................312
Cumhuriyetten nce Batllama Hareketleri................................315
Batllamanm tarih kkenleri....................................................316
Trk Hmanizminin Kurucular...................................................... 325
Fuad Kprl................................................................................ 325
Ziya Gkalp: Sosyal bunalm karsnda sosyal bilim............. 328
Arnold Toynbee ve Ziya Gkalp......................................................333
Arnold Toynbee: Medeniyetlerin douu ve bat................... 333
Toynbee ve Gkalp: Yorumda ikilik...........................................338
Kltr ve medeniyet..................................................................... 338
Gkalp ve gnmz Trkiyes i...................................................344
Samuel Huntington: Medeniyetler atmas ve Trkiye............. 349
Bat ve slam: Medeniyetler atmas m,
Medeniyetler ttifak m ?....................................................356
Kltr blnml...................................................................358
Cumhuriyet Dneminde Batllama................................................359
Atatrkte modernite ve modernleme....................................... 359
Atatrkte modernleme yntemi: Yukardan hzl deiim
nklb ...................................................................................360
Atatrk devrimleri ile kesinlikle bitmi olanlar........................ 363
Atatrkln Sosyologlarca Analizi............................................ 365
Trk-slam Sentezi (1960-1980) ve Kemalizm...............................375
Trk-slam Sentezi fikrini eletirenler........................................ 378
Trk-slam Sentezi fikri, 1980 Darbesi ve Anayasas ile
gndemde......................................................................................381
Kreselleme, Kltr ve Sosyal Yapda kilem................................383

N otlar.................................................................................................389
Dizin................................................................................................... 393
nsz

DTC Fakltesinde 1952-1972 dneminde okuttuum Avrupa

Tarihi Dersleri Notlan'nm elden ele dolamakta olduuna tank
oldum. Bu derslere 1950-1960 yllar arasnda Fransada yaynla
nan genel tarih serileri, zellikle Peuples et Civilizations serisi esas
olmutur. Kitabn bu birinci blmnde (A) gnmz Trkesine
evirdiim notlar olduu gibi braktm. (Kii ve yer adlarmda
ounlukla Franszca ve ngilizce yazm izlenmitir).
15. ve 16. yzyllar Avrupas, Ortadounun byk politik-
ekonomik gc Osmanly hesaba katmadan anlalamaz. Ayn
zamanda Osmanh, Fransa ile ittifak sayesinde, politik bakmdan
fiilen Avrupa Devletler SistemVmn vazgeilmez aktif bir yesi ol
mutur. Batda yazlan tarihlerde, Osmanllarn modern Avru
pann siyasi ve ekonomik douundaki derin etkisi, ancak son yl
larda gndeme gelmitir. U NESCO nun, yaynlad History o f
Humanity adl seride V. cildin editrlne Profesr Peter Burke
ile beraber bizi arm olmas bu anlayn bir eseri saylabilir, sa
nyorum. Ayrca, Profesr S. Faroqhi ile beraber editrln st
lendiim Leidendeki J. Brill yaynevinin The Ottoman Empire
and Its Heritage adl seride imdiye kadar 45 cilt yaynlanm bu
lunmaktadr. Amerikada periyodik olarak dzenlenen MESA
(Middle East Studies Association) toplantlarnda Osmanh ile ilgi
li paneller gittike artmaktadr.
XII RNESANS AVRUPASI

OsmanlI aratrmalarnda dnyada bu beklenmedik patlama

nn balca nedeni, Trkiye Babakanlk Osmanl Arivinin mo
dernlemesi, tasnifinin hazrlanmas, kataloglarn yaplmas, ara
trclarn kullanm iin her trl kolayln salanm olmasdr.
II. Dnya Savandan sonra sosyal ve ekonomik tarihiliin
ne kmas sonucu, Osmanl ariv belgeleri byk nem kazan
mtr. Vaktiyle imparatorluk snrlar iine girmi, bugn saylar
yirmiyi aan memleketin gemiteki nfus, ekonomi ve idaresini
sistemli biimde ayrntlaryla kaydetmi olan M ufassal Tahrir
Defterlerinin bir ei ya da benzeri hibir Avrupa arivinde bulun
mamaktadr. statistik ayrntlarla bilgi salayan bu defterlerin,
Trkiyede ve Batda, 50den fazlas incelenip yaynlanmtr.
Avrupa tarihi iin Osmanl incelemelerinin nemli olduunun
bir iareti, Batda ilim evrelerinde Byzantistik gibi Osmanis-
tik\tn sz edilmeye balanmasdr.
Modern Avrupa, ilim ve teknoloji, ekonomi ve asker g bak
mndan 16. yzyldaki gelimelerle ortaya km, o yzyl sonun
da Osmanllar, Avrupaya kar yapt uzun mcadeleyi (1593-
1606 savalar) kaybetmi, kargaa ve k dnemine girmitir.
Metalrji teknolojisi Avrupahlara yivli tfek yapma imknn ver
mi, kaval-tfekle savaan Osmanl askeri sava meydanlarnda 13
yl sren bir mcadeleden sonra rakibi ile eitlii kabul etmek zo
runda kalmtr. Denizde kuzey donanmalarnn birok topla m
cehhez kalyonlar karsnda antik kadrga ile kar koymaya a
balayan Osmanl, denizde egemenlii kesinlikle kaybetmitir (Le-
panto, 1571).
Birinci blmde Rnesans Avrupast zetlendikten sonra eserin
ikinci blmnde Trkiyede Batllama erevesinde hmanizm
denemesi tartlmtr. Bu hareketin banda olan Suat Sinano-
lunun dnceleri zetlenmi ve Dou-Bat kltr ilikileri ve kl
trleme {acculturation) sorunu zerinde tartmalar. Ziya G-
kalp, A. Toynbee, S. Huntigton ve E. Eisenstadtn grleri tart
lmtr.
Bu kitabn hazrlanmasnda deerli yardmlarn grdm
sekreterlerim Ayegl zerdem ve Birsen nara burada teekk
r bor bilirim.
 NSZ XIII

Bu denemeyi, yaynlar arasnda karmay neren Bankas

Kltr Yaynlar Genel Mdr Ahmet Salcana, deerli katklar
yapan editr Emre Yalna ve mesai arkadalarna yrekten te
ekkrler.

Halil nalck
 A
RNESANS AVRU PASI

4<|^ riftM

^Wf- .^3r^rtv.' 4- /.^ j'"lr'W'~,:v--,<.|.>^:Cp ' -!r;.J

--I *,*.5^;' -
4 K f * p ji ^ - ,iY .L t i* v v .< IMII r >' ';' 'f >''T ' J ^

^ ^ r . j, 11 ... ^^ 'i'- J5*- - .

k
< Leonardo da Vincinin, mimaritk kitab yzyllardr okutulan Vitruviusun
insan bedeni oranlarn l birimi olarak esas alma fikrni estetize ettii, 1487
dolaylarna tarihlenen Vitruvius Adam izimi (Luc Viatour).
Giri

Yenia ve Modern Avrupann

Douu (1453-1689)

Tarih, insann eseri olan gelimeyi inceler. Bu gelime, bir orga

nizmann byyp gelimesi gibi gemii daima iinde tar, gemi
in izleri ile zgnln kazanr. Tarih, insanln zel kiiliinin
oluumunu gsterir. Yani modern tarih tm gemii iinde tar.
Bunun iindir ki, tarihte gemi ile ilgisi kalmam bir an, bir du
rum gsterilemez. Bu esere konu olan dnemde yle bir deiiklik
meydana gelmitir ki, bu yenia artk eskisi deildir. Bu neden
le yeniadan bahsederken, ondan nceki alarla ilgisi bulunma
yan, yepyeni bir yaam aamas anlalmamaldr. Kukusuz, ge
mi an izleri, etkileri bir yandan yeniada da devam etmekte
dir. te tarihte a (devir, dnem) kavramn bu biimde anlama
ldr. kincisi, deime yava yava bir geliim olarak gerekleir.
Byk devrimler bile gemii bir anda tmyle bir yana atamaz.

Yenian zellikleri
15. yzyl sonlarna doru Avrupa, Trklere kar hal seferi
dzenlemeye alan papalar, Habsburglar eline gemi olan im
4 RNESANS AVRUPASI

paratorluu, feodal prenslerle arpan Fransas, niversitelerinde

hl hkim bulunan skolastii ile gemi yzyllar hatrlatyordu.
Fakat bir, iki yzyl nceki Avrupaya nazaran ok farkl manza
ralar da ortaya kmaktayd. Din, bilim, sanat, siyaset alannda ta
mamyla yeni gelimeler olmu ve bu etkenler zamanla stn bir
duruma gelmitir. Bylece 15. yzyl sonlarna doru Avrupa mil
letlerinin hayatnda derin deiikliin aka grld bu tarihe
eriilmitir. Bu yeni eilimler, gnmze kadar gittike kuvvetlene
rek, Avrupa tarihinin esas geliim izgisini belirlemitir. te bunun
iindir ki, 15. yzyl sonlarn Avrupa tarihinde yenian balan
gc sayyoruz.
Avrupa tarihinde bu derin deiiklik, her eyden nce tinsel bir
deiikliktir. Bireyselliin n plana kmas, insanln zgrl,
bu deiikliin derin nedenidir. Artk birey, btn Ortaa boyun
ca kendisini balayan otoritelerin zincirini krmakta, tam bir z
grlk iinde kendi yeteneklerini kullanmak istemektedir. Tanry
kendi hr vicdan ile bulmaya alyor, kilisenin aracln redde
diyordu. Bu yeni birey Reformun, yeni byk din hareketlerin de
etkisiyle evreni hr akl ile aklamak, gzellik dnyasn nsan
varlnn btn hrriyeti ile duymak istemekte, skolastii yk
maktadr. Modern bilim ve sanatn domasna yava yava zemin
hazrlanmaktadr. Modern a zellikli klan iki byk hareket,
yani Rnesans ve Reform ite bu ekilde meydana km ve bu ta
rihi aa damgasn vurmutur.

Ulusal devletler
Siyas alanda da Yenian derin deiiklikler getirdiini gr
yoruz. Ortaa, btn Hristiyan uluslar papann ve tek bir impa
ratorun buyruu altnda birletirmeyi, Respublica Christianay
ideal bilmiti. Yeniada, Hristiyan Avrupada, birbirinden tam a
myla bamsz, birbirine rakip ulus-devletler ortaya kyor; bu
devletler ieride tam bir mutlakyet rejimine doru gidiyordu. Hi
bir devletin stn gelmemesi iin eitli ittifak ilikilerinde bir den
ge siyaseti, bir devletler denge sistemi ortaya kyordu. Artk tm
 GR: YENA VE MODERN AVRUPA'NIN DOUU (1453-1689) 5

Hristiyan dnyasn bir ynde harekete geiren hal seferleri g

rlmyordu. Onun yerine, her ulus-devletin kendi karlar iin
yapt ulusal savalar gndeme geliyordu. Uluslarn kendi kimlik
lerini bulmas, yani milli dilin, milli edebiyatn, ulusal karlarn
n plana kmas, yenia douran bireysellik ilkesinin bir gster
gesi saylabilir.

Avrupann dnyaya yaylmas

Avrupa ulus-devletleri arasnda rekabetin domas, milletlerin
enerjilerini kamlamtr. Her millet, daha kuvvetli ve daha zengin
olmak iin btn varlyla almaya balamtr. Bu sayede yeni
faaliyet alanlar aranm ve bunun sonucunda Yeni Dnya, Ame
rika kefedilmitir. Amerikann kefedilmesiyle Avrupallar dn
yaya yaylarak o zamana kadar birbirinden ayr kalm ktalar or
tak bir tarih srecine sokmulardr. Birbiriyle uzun sredir sk ili
kiye girmi olan in, Hint, slam dnyas gibi byk uygarlklara
Avrupallar nfuz etmeye balamlardr. Bu sayede Avrupann il
gi alan ve dnya hakkndaki bilgileri olaanst genilemitir. Av
rupann yaylma sreci, yeni zamanlar tarihinin en nemli hare
ketlerinden biri olacaktr.

Ekonomik-sosyal gelime: Burjuvazi

Yeni Avrupada sosyal bakmdan en nemli olay, burjuvazi s
nfnn ve ehirlerde soylu olmayan kitlelerin daha gl hale gele
rek toplumun en etkili snfna dnmesidir. Olaanst genile
yen sosyal ve ticar yaam, kredi kurumlarmm hzla art Yeni-
an nemli karakterlerinden biridir.

Rnesans Avrupas ve Ortaa kalntlar

Avrupadaki hzl gelimelerle Yeniaa doru kap aralanmak
la birlikte Ortaa temsil eden birok kurum henz varln sr
drmektedir. Ortaalarn bir miras olan Kutsal Roma-Germen
6 RNESANS AVRUPASI

mparatorluu, 1806ya kadar varln devam ettirecek, Papalk,

1684te Trklere kar savaa, bir tr hal seferi karakteri vermek
iin Kutsal Ligay kurabilecektir.
Ortaalarn ayrcalkl snflar olan aristokrasi ve ruhban s
nflar imtiyazlarn Byk Fransz Devrimine (1789) kadar koru
mulardr. Ekonomik alanda ortaalarn lonca tekilat, kesin
olarak ancak Fransz Devriminden sonra kaldrlabildi. Bu gibi
olaylarda byk bir nem gren baz tarihiler, ortaalar 1789
tarihine kadar uzatmlardr. Fakat biz, 15. yzyln sonundan bu
yana Avrupada yeni oluumlarn o derece kuvvetli hale geldiini
gryoruz ki, daha bu tarihte Avrupann yeniann baladn
syleyebiliriz.

Avrupann yenia
Yaptmz snflandrmada, 15. yzyl sonlarnn yeni bir an
balangc olduuna dair tespitimizi btn Avrupaya deil, sade
ce Bat Avrupaya uygulamak gerekir. nk, Dou Avrupa -y a
ni Rusya ve Balkanlar- Avrupadaki bu byk hareketlerin dn
da kalmaktadr. Rusyada, Rnesans ve Reformun etkileri grl-,
memektedir. Rusyada ekonomik hayat ve snflarn durumu, zel
koullar iinde kendi doal geliimini izlemitir. Balkanlar, o d
nemde Osmanh egemenlii altna gemitir ve imparatorluun s
k kadrolar iine sokulmutur. te yandan Avrupahlarm btn
dnyaya yaylmas sonucunda, kendi kabuuna ekilerek adeta
kendi halinde bir tarih yaayan dnyann dier blgeleri (zellik
le Asyada), bir kertede ayr bir tarih yaam iine girmilerdir. Ba
t Avrupann yaamakta olduu yeni sre, zamanla bu blgele
rin yaantsnda da gerekten yeni bir a amtr. Fakat bu etki,
yerel tarihsel koullarn ani ve derin bir ekilde deimesine neden
olmamtr. in, Hint, Gneydou Asya adalar, Japonya daha
uzun zaman kendi tarihi oluumlarna devam edeceklerdir. Onun
iin, 15. yzyln sonu bu lkeler iin yenian balangc sayla
maz. Bu yargdan Yakndouda Osmanh mparatorluunun ege
men blgelerini darda tuttuk. Genel siyasi koullar gz nne
 GR; YENA VE MODERN AVRUPA'NIN DOUU (1453-1689) 7

alnrsa, Osmanl mparatorluunun Asya milletleri arasnda Av

rupa ile dorudan doruya iliki ierisinde bir devlet olmasndan
dolay, Avrupadaki derin deiikliklerden en ok etkilenen millet
olmas doaldr. Avrupadaki baz yenilikler Osmanl mparator-
luuna da szmaktan geri kalmamtr. kinci olarak da, Osman-
l mparatorluu topuluk, gemicilik gibi modern Avrupa siyas
tarihine etki yapan nemli gelimeleri dolaysyla Avrupa yenia
tarihine dahil edilmek zorundadr. Osmanllar, eskiden Avrupa
kltrnden stn olan slam kltr dairesi iinde bulundukla
r iin Avrupa ile sk ilikilerine ramen, gelien yeni uygarlk
akmlarna kar uzun sre kendi iinde kapal kalacak ve diren
gsterecektir.
Bununla beraber, Osmanl mparatorluundaki Avrupa etkile
rinde 15. ve 16. yzyllarn rol ve genilii hakknda yeterince
aratrma yaplmadndan, bu konudaki dnceler her zaman
dzeltilebilir. Daim ordu ve topuluu gz nne almak gerekir.
Osmanl mparatorluunun kuruluu ve genilemesinde nemli
olaylardan birisi olan stanbulun fethinin (1453) Avrupada derin
yank uyandrm olduuna phe yoktur. Bu noktada Avrupa ve
Osmanl tarihlerinin dengeli bir gelime yoluna girdikleri grl
yor. Birok Avrupa tarihisi bu tarihi (1453 yln) yenian ba
langc sayar. Fakat tarih ancak uzun bir evrim srecinde deiir.
Avrupada yenia karakterlendiren olay ve akmlar bir anda
meydana km deildir. Bu nedenle, yeniaa balang iin kesin
bir tarih vermek geree uygun olmayabilir.
Burada, kitab blmlendirmede kolaylk olsun diye belirli bir
yl gstermek yoluna gidilmitir. Kimi tarihiler, Avrupada yenia
n balangc iin Amerikann keif tarihini, 1492 yln ne s
rerler, nk bu tarihte Avrupann gelecei iin birinci derecede
nemli baz olaylar bir araya toplanmtr: Bu tarihte Amerika ke
fedilmi, talya savalar balam, Rnesansn byk koruyucula
rndan Lorenzo de Medicis lmtr. Papal buhranl bir dne
me sokan Borgialar, Papala kadar ykselmi, Ispanyada son
Mslman devletine Grnatanm ele geirilmesiyle son verilmitir.
Fakat 1453 tarihini nerenler de ayn lde nemli olaylar sra
8 RNESANS AVRUPASI

layabilir: stanbul fethiyle Dou Roma mparatorluunun orta

dan kalkm olmas, Osmanl mparatorluunun kesin olarak ku
ruluu, bunun Avrupa tarihi zerinde derin etkileri ve 100 yl sa
valarnn son bulmas gibi... Grlyor ki, yenia iin belirli bir
yl balang olarak semek yapay bir ayrmdr. Bu deime sre
ci aslnda olduka uzun bir zaman diliminin iinde aranmaldr. Bu
zaman dilimini 15. yzyln ikinci yars olarak belirleyebiliriz.
 TALYA
VE
RNESANS
 talya: Devletler

Braun Hogenbergin 15. yzyl balarna ait Venedik panoramas.

1492ye Kadar talya

Modern Avrupann kkenleri ilkin talyada aranmaldr. tal

ya, dier Avrupa lkelerine birok bakmdan rnek olmutur.
Onun iin ncelikli olarak talya tarihini gzden geirmek gerekir.
talya, 5. yzyldan 19. yzyla kadar birok devlet arasnda
paralanm bir blgeden baka bir ey deildi. talya kelimesi,
geni coraf bir kavram ifade etmekteydi. ncelediimiz dnem
de, 15. yzyln ortasna doru Gney talyada Napoli Krall,
ortada Kilise Devleti, Kuzeyde Toscanada Floransa Cumhuriye
ti, Milano Dukal, Savoy (Savoia) Dukal, Ceneviz ve Venedik
balca devletleri oluturmaktayd. Bu devletlerin ynetim ekille
ri ok farklyd: Demokrasi, oligari, teokrasi, monari ve tiran
lk gibi her trl ynetim ekline rastlanabiliyordu. Biz talya ta
rihindeki byk rol dolaysyla ncelikle Papa hkmetinden
balayacaz.

Papalk ve talya
15. yzyl ortasnda mparator II. Frederike kar kazand za
ferden sonra Papalk, Hristiyanlk dnyasnda cismn , siyas
ve ruhan , din otoritenin yeni kayna olarak stnln ke
sin olarak kabul ettirmiti.
14 RNESANS AVRUPASI

II. Frederikin lm yl (1250) Papalk erkinin en yksek nok

tasn gsterir. Papaln erki Papa yeryznde Tanrnn vekili
dir inancna dayanyordu. Bu anlaya gre ruhan ve cisman, si
yas btn otoriteler ona aitti. Papa, cisman ynetim yetkilerini,
kilisenin emirlerine gre kullanmak kouluyla, imparatora devret
mitir. Kiliseye aykr kullanld zaman, bu yetkileri almak Pa-
p anm elindeydi. Herkes, kral olsun serf olsun, teki dnyada se
lamete erimek iin Papaya boyun emek zorundayd. Kilise, Tan
r ile insanlar arasnda yegne vastayd.

Papaln gcn yitirmesi

Fakat Papalk ok gemeden, yani yarm yzyl sonra Fransa
kral Gzel Philippe ile yapt mcadele sonunda kesin bozguna
urad ve bu tarihten itibaren, gcn gittike yitirerek ar krize
girdi. Bu buhranlar yle sralayabiliriz:
1. Fransa kral ile Papa VIII. Boniface arasndaki mcadelelerin
kral lehine sona ermesi (1303)
2. Papalarn Avignonda yerleerek Fransz kralnn nfuzu al
tna girmesi (1309-1378)
3. Byk izma, (1378-1417). Yani Bat Hristiyan dnyasnn
birbirine rakip iki, hatta Papa arasnda paralanmas
4. Rafiz-Heretik akmlar
5. Din konsillerin toplanmas: Piza Konsili (1409), Constance
(Konstanz) Konsili (1414-1418), Bale (Basel) Konsili (1431-1438)
ve Floransa Konsili (1438-1445)
6. Concordatolarn imzalanmas

1. Fransa kralyla Papa arasndaki mcadele. Papa aleyhine so

nulanmtr. Gzel Philippe, Papann kendi krall ierisindeki
rakiplerini belirleme yetkisini tanmad. Krall ierisindeki rakip
lerden, Papanm emrine ramen vergi toplad. Bylece Papanm,
kralln i ilerine karma hakk olmadn ilan etti. Bu mcade
lenin sonucu. Papalarn, devletlerin ve hkmdarlarn i ilerine
karamayacaklarm gsterdi. Papalk, karsnda devletlerin h
 TALYA: DEVLETLER 15

kmranln onad. Papalarn evrensel egemenlik savlarna ilk b

yk darbe vurulmu oldu. Bunu byk buhranlar izledi.
2. Bu aamada, Fransz kralnn, kendisine yanda bir Papa se
tirmesi ve Papalarn Fransada Avignonda yerlemeleri (1309),
Papaln Hristiyan dnyasndaki erkini zayflatt. Dier Hristi
yan uluslar, Avignon Papalarna, Fransz krallarnn esiri olarak
bakyorlar ve ancak Rom ay Kilisenin merkezi olarak tanyorlar
d. Papalarn Avignonda yeni bir bakent kurmak iin ok paraya
gereksinim duymalar ve btn Hristiyan lkelerden yeni vergiler
toplamalar, kilise memuriyetlerini satmalar, tamamyla maddi
kayg tamalar, etkinliklerini bsbtn krd. Kilisenin ba ile ki
lise mensuplar arasnda dzenlemeler yaplmas, her adan arzu
lanan bir fikir olarak belirdi.
3. Byk izma, (1378-1417) Hristiyan dnyasnn birbirine
rakip papalar arasnda paralanmas. Papaln konumu iin ok
ar kriz dourdu. Hristiyanlar, hangi papay meru sayacaklarn
bilemiyorlard. Bir taraf tanyan, br papa tarafndan aforoza
uruyor, mcadele iin paraya gereksinimi olan papalar da daha
ok rvete ve kayrmacla dyorlard. Sonuta Papalk, Hris
tiyan milletler zerinde erkini bsbtn yitirdi. Baz samimi din
darlar, ruhlarnn kurtulmas iin Kilisenin ve papann araclna
gerek olmadn bile dnmeye baladlar.
4. Bylece izmadan sonra Hristiyan dnyasnda yeni rafz-
heretik akmlar ortaya kt. Bunlarn en nemlileri Wycliffin
doktrinleri ile Jean Husun doktrinleridir. Bu doktrinler, papann
din otoritesine hcum ediyorlar ve Hristiyann selameti iin, pa
pann ve Kilisenin araclnn gerekli olmadn ileri sryorlar
d. Bylece, papann ruhan otoritesi de tehlikeye giriyordu.
Wycliff ve H usun nazariyeleri, memleketlerinde yayld ve tutun
du. Bununla beraber papaya sadk kalanlar da, kilisede bir reform
olmas gerektiini sylyorlard. te bu amala konsiller toplan
mtr.
5. Heretik hareketlere kar nlem alan ve kilisede reform yap
mak isteyen konsiller papann otoritesi bakmndan yeni bir tehli
ke ortaya karmtr. Btn Bat Hristiyanln temsil eden bu
16 RNESANS AVRUPASI

genel ruhan meclislerde bir ksm yeler, konsilin, papann stn

de olduunu, papannsa konsilin emirlerine uymas gerektii fikri
ni ileri srdler. Konsilin kiliseyi slah iin kararlar almaya yetkili
olduu ve papann bunlara bal olmas gerektii savunuldu. Isla
hat tamamlanncaya kadar konsilin belirli aralklarla kararlatr
lan zamanlarda toplanmas istendi. Papa, savlarnda ok ileri gi
den ve Hristiyan dnyasnda en yksek ruhan otoriteyi elinden
almak isteyen bu konsilleri ortadan kaldrd. Fakat sonuncusu, ya
ni Bale (Basel) Konsili (1437) kaldrld halde, kk bir grup
Papay grevden alarak, yerine yeni bir papa seme iddiasnda bu
lundu ve Kilisenin reformu konusunda kararlar ald. Papa, Flo
ransa Konsilinde (1438-1442), stanbul Ortodoks Kilisesini Pa
pala balayarak, Hristiyan dnyada iktidarn yeniden elde et
mek istedi. Fakat Kumlar, ksa bir sre sonra bu birlemeyi reddet
tiler. zetle; konsiller, papalarn otoritesine kar Hristiyan dn
yada yeni bir kar akmn domasna yol atlar.
6. Bu byk buhranlar sonunda, 15. yzyl ortalarnda da Pa
palk, Hristiyan dnyasnda eski otoritesini yitirmi bulunuyordu.
Papa, krallar ile yapmaya mecbur olduu concordato\2i3.y ulusal
kiliseler zerinde haklarnn snrlandrlmasna raz oluyordu. Bu
durumda Papalk btn dikkatini talyadaki topraklar zerine
toplad. Burada btn siyasi ilikiler ama girerek sradan bir dev
let siyaseti gtt. Papalk, son derece maddi, siyas amalarn esiri,
oldu. Avrupada erkini ve itibarn yeniden kazanmak iin hal seV
ferleri dzenlemekten baka aresi yoktu.

Trklere kar Hallar

Papaln gszl ve aresizlii, Trklere kar amak iste
dii hal seferlerine Avrupa devletlerinin olumlu cevap vermeme
si ve tm giriimlerinin suya dmesiyle bsbtn meydana kt.
Son Bizans imparatorlar, her taraftan sarlm olan bakentle
rinin kurtarlabilmesi iin tek midi Bat Hristiyan dnyasnn d
zenleyecei bir hal seferinde gryorlard. Onun iin Bat Hris
tiyanlnn ba saydklar papaya bavurmakta ve Batdan Trk-
 TALYA: DEVLETLER 17

lere kar yardm geldii takdirde papann bu ite ncln ta

nyacaklarn bildirmekteydiler. 1054ten beri izmayla blnm
olup papann otoritesini tanmayan Ortodokslar Roma Kilisesine
tekrar balamak, Papalk iin byk bir kazan olacakt. Papa, Bi
zansn istedii hal seferini harekete getirmekle hem Bat millet
lerini kendi emrinde toplayarak kilise davas iin kullanm, hem
de Ortodoks kilisesini kendisine balam olacakt.
Bizans imparatorlarnn kiliselerin birlemesi karlnda papa
dan yardm talep etmeleri, Osmanl tehlikesi kendisini gsterdii
andan itibaren balar. Daha 1339da mparator III. Andronikos,
Papa XII. Benedictusa Barlaham adnda bir kei gndererek, ki
liselerin birletirilmesini nermiti. Bundan sonra mparator V. o-
annis Paleologosun kuzeni Savoy kontu VII. Amadeusun
1366da Geliboluya gelerek ele geirmesi Rumlar yreklendirdi.
V. oannis, 1369da Romaya gelip kiisel olarak Ortodoksluktan
karak Papay tand. Papa da oannisi kilisenin bir evlad olarak
kabul etti ve ona Trklerden kurtulacan vaat etti.
Papa, btn Hristiyan hkmdarlarna, Trkler aleyhindeki
davasndan yana olmalar gerektiini bildiren bir mektup gnder
di. oannis de onun yannda yer alarak bu sayede Latin prenslerin
den para ve asker toplayacan mit ediyordu.
Aslnda papalar, Mslman Osmanllar geriye atmak dnce
sinden ok kendi erk ve otoritelerini ykseltmeyi dnyorlard,
diyebiliriz. nl air Petrarcann, Papa XI. Gregoriusa yazd
mektup ilgintir. Petrarca bu mektubunda, Osmanl tehlikesine
kar mcadeleyi, sadece Dou Hristiyanlarn Rom aya bala
mak iin bir ara gibi dnyordu. Mektubunda diyor ki, Os-
manllar sadece dmandr. Heretik Rumlar ise dmandan daha
beterdir.
Bu koullarda oannis, hibir yardm elde edemedii gibi Vene
dikte borlarndan dolay tutukland ve hrriyetine kavumak iin s
tanbuldan bir kurtulu paras gelmesini bekledi. Onun 1373te, Bat
hkmdarlarndan yardm istemek iin gnderdii elisi oannis Las-
caris de daha fazla bir baar elde edemeden dnd. mparatorlar
bundan sonra da yardm bavurularm yinelemeye devam edecektir.
18 RNESANS AVRUPASI

Papa II. Gregorius, Osmanl ilerleyiinin Avrupa iin ne kadar

tehlikeli olduunu fark etmiti. M acar kralna gnderdii 1372
tarihli mektupta Osmanllar Avrupa ilerine daha fazla ilerleme
den kar koyma gereini srarla bildiriyor ve komular ile itti
fak ederek harekete gemesini istiyordu. M acaristan ve Dalma-
yadaki btn piskoposlara Hallar iin vaazda bulunmalar em
ri gnderildi. Her tarafa kutular konularak Ehl-i Salip (hallar)
iin yardm topland. Manastrlarda tithe (r) vergisi topland.
M acar kral, bir yl iinde bir ordu hazrlayacan vaat etti. Fa
kat Venedikliler, M acar kralnn yardm olarak istedii gemiyi
vermediler. M acar kral da szlerini unuttu. Papa Gregorius, im
paratorun son bavurusunu bildirmeye gelen Bizans elisi kar
snda alamaktan baka bir i yapamad, izma sona erdii tak
dirde, stanbulu kurtaracana sz verdi. Hristiyan prenslerine
gnderdii srarl mektuplar yine cevapsz kald. Venedik ve Ce
neviz, douda kendi ticar karlarn korumak iin Osmanllar
ile iyi geinmeye bakyor ve hal seferi iin yardm isteklerine
pek aldrmyorlard. Bunlar Msr Klemenlerine, ordularnn
esasn kuran Kpak klelerini tayarak esir ticaretinden elde et
tikleri kazanmlar her eyin stnde tutuyorlar ve bu konuda Pa-
p anm uyarlarn dinlemiyorlard. Batdan bir yardm gelmeye
ceini gren oannis aresiz kalarak, Osmanl hkmdar I. Mu-
radn stnln, hara deme suretiyle tand ve olu Manu-
eli ona rehine verdi (1373). Bildiimiz zere. Papa II. Gregorius,
Avignondan R om aya dnerek Babil esaretine son veren papadr.
Ondan sonra Batda Byk izma km ve Papalk D oudaki
gelimelere gzn eviremeyecek kadar buhranl bir dneme
girmitir.
Yukardaki aklamalar. Papaln dt aczin, Osmanllar
ilk fetihlerini yaparken onlara ne kadar elverili bir ortam yaratt
n gsterir. Papalk, eskiden olduu gibi o dnemde Avrupay
Osmanllara kar harekete geirebilecek kadar gl bir durumda
olsayd, Osmanllarm ne kadar byk glklerle karlaacaklar
meydandadr. imdi Balkanlarda ilerleyebilmek iin Osmanllarm
elleri serbest kalyordu. Bununla beraber, Papann srar ve tle
 TALYA: DEVLETLER 19

rinin bsbtn ie yaramad dnlmemelidir. Aada Dou

Hristiyanlarna Batdan hal ordularnn yardma geldiini gre
ceiz.
1388de Papa VI. Urban, stanbulun savunulmas iin iki ka
drga yollad ve Trklere kar hal seferine katlanlar iin her ye
re Endljans, br dnyada selamet vaadini ieren mektuplar gn
derdi. Fakat kendisi talyada Papalk topraklarndaki ehirleri ko
rumaya almakla megul olduundan, Osmanllara kar dzen
lenecek hal seferi iin fazla aba gsteremedi.
Yldrm Bayezid devrinde Osmanh tehdidi, gerek stanbul, ge
rekse Adriya sahilleri zerinde olduka artmt. Papa Gregorius,
1372de M acar kralna gnderdii bir mektupta Osmanllarn
Arnavutluk sahillerine inmeleri olasln dehetle anmsatyor
du. imdi bu korku gerek olmu, Osmanllar, talya sahilleri kar
snda, Arnavutluk kylarnda Adriya Denizine inmilerdi. Papa,
Fransa kralna, Trklere kar Macarlara askerce yardm etmesi
iin mektup yazd. Hallar yanma vaizler verilmesi iin emirler
kard (1394). M acar kral Sigismund da ayn tarihlerde Trklere
kar sefer hazrlklarna girimiti. M acar kral bunu btn Avru
pann yardma koaca byk bir hal seferi haline getirmek iin
Papadan yardm bekliyordu. Fakat M acar kralna gelip katlan
Fransz valyelerinin hareketinde, Papann teviklerinden ok
Bourgogne dukasnn baz siyas hesaplar rol oynad. Sonunda
Nibolu bozgunu (1396) Avrupada byk korku yaratt. 1398-
1399 yllarnda Papa IX. Boniface stanbulun savunmas iin H
ristiyanlk dnyasnn her tarafnda vaazlar verilmesini ilan etti.
Galatadaki kolonilerinin tehlikeye dtn gren Cenevizlile
rin ve Cenevizi korumas altna alan Fransz kralnn gayreti ile
Mareal Boucicaut, 1399 yaznda drt gemi ve iki kadrga ile s
tanbulun imdadna kotu. Bu srada Bayezid, stanbulu sktr
makta ve neredeyse almak zere idi. Bu kk hal kuvvetlerinin
zmit Krfezi ve Boazda yapt aknlar nemli bir sonu dour
mad. mparatordan asker creti alamayan Boucicaut bir sre
sonra Fransaya dnmek istedi ve Dou Akdenizde Hristiyan ta
cirlerini zarara uratan korsanlklara balad.
20 RNESANS AVRUPASI

1399 knda mparator II. Manuel, Avrupadan yardm iste

mek zere bir kadrga ile Venedike hareket etti. Avrupa merkezle
rinde olduka parlak karlanan Manuel, bo tavsiyelerden baka
bir ey elde edemedi. O, kiliselerin birlemesini istemeyecek kadar
Ortodokslua bal olduundan Papa ile bir grme yapamad.
Papa IX. Boniface, bu srada Hristiyanln geleceinden ok N a
poli ileri ile meguld.
1401 tarihine doru ngiliz kral IV. Henrynin ve Bourgogne
dukas Gzel Philippein hal seferi projeleri bir sonu vermedi.
Hatta Gzel Philippe, 1431de yollar ve durum hakknda bilgi
edinmek iin de Bertrandon de la Broquiere adnda bir valyeyi
Douya gndermiti. {valyenin brakt deerli seyahatname
II. M uradm zamanna dair ok nemli bilgiler iermektedir.)
II. Murad zamannda Osmanhlar yeter derecede kuvvetlenince
stanbulu sktrmaya baladlar. Yldrm Bayezid kuatmasn
dan (1396-1402) sonra, 1422de ehir Trkler tarafndan bir kez
daha kuatma altna alnd. Bizans mparatoru tekrar kiliselerin
birletirilmesinden sz etmeye balad. Grmeler 1431de bala
d. Papa IV. Eugene, stanbula mehur bilimadam Nicola de Cu-
say gnderdi ve talyada bir ehirde toplanacak konseyde bu bir
lemenin prensiplerinin belirlenmesi kararlatrld (1435). Bu ta
rih, Papanm Bale (Basel) Konsilinde kiliseyi konseyin boyundu
ruu altna almak isteyenlerle arpt bir zamana denk gelmiti.
Papa, Ortodoks Kilisesi ile birlemek iin 1437de Ferrarada ba^
ka bir konsil toplad ve birlemeyi (Baselde kalan rakiplere kar)
bir koz olarak kullanmay tasarlad. Ferraradan Floransaya nak
ledilen konsilde uzun grmelerden sonra stanbul Ortodoks Ki-
lisesiyle birlemenin esaslar belirlendi (1439). Papalk Dou iz-
masna son verilmesini byk bir zafer olarak Bat Hristiyan
dnyasna ilan etti. Kumlar, Papann stnln tanyorlar ve
Katolik ayin ve akidelerini kabul ediyorlard. mparator VIII. o-
annis Paleologos, artk Bat dnyasnn yardma koacan umu
yordu. Fakat Papa bu birlemeyi her eyden nce Batdaki rakip
lerine kar bir koz olarak kullanmak ve erkini yeniden elde etmek
iin kullanma peinde idi. Bu birleme Douda Ortodoks halk kit
 TALYA; DEVLETLER 21

lelerinde memnuniyet uyandrmad. Bu birlemeye ancak mpara

tor gibi siyas tehlikenin bykln gren stanbul Latin Patri
i Kardinal Bessarion ve dier geni dnceli Kumlar rza gste
rebiliyorlard. Daha 1443te Dou Kilisesinin baz ruhan reisleri,
Roma ile birlemeyi reddettiler. Papa, Osmanllar tarafndan do
rudan doruya tehdit edilen Hristiyan milletlere, Macarlara ve
Arnavutlara, Bat devletlerinin yardmn salayamyorsa da,
Rumlar tevik ediyordu. Papann, M acar komutan Hnyadi Ya-
noun II. M uradla yapt antlamay (1444 Edirne Antlamas)
yrtmasnda ve Varnaya yrmesinde (1444 Varna Sava) birinci
neden olarak grnmektedir.
Ftih, stanbulu tehdit edince mparator XI. Konstantin, Aya-
sofyada birleme ayinini resmen yaptrd. Bununla beraber Ba-
tdan nemli bir yardm gelmedi ve stanbul Trklerin eline geti
(29 Mays 1453). te Papaln dkn zamanlar da, Batda er
kini glendirmek iin kulland Ortodoks kilisesini balama
{Union) giriimi de bu ekilde iflasa urad. Ftih, Dou Ortodoks
Kilisesine btn ayrcalklar tand. Batllarm ikiyzlln
ok snam olan Bizansllar, 1472de stanbulda toplanan bir si-
odda birlemeyi resmen iptal ettiler. Bununla beraber stan
bulun dmesi Avrupada bir darbe etkisi yapt. Papa, bu genel
heyecandan yararlanarak Trklere kar hal seferleri dzenleme
abalarna devam etti.
1447de papa seilen V. Nicholas bu mevkiye hmanist hreti
sayesinde gelmiti. Hristiyan dininin en yksek makamna ateli
bir hmanistin seilmesi talyada fikir ve sanatseverlerin bir zafe
riydi. 0 ,1 4 5 2 de Rom ada III. Frederikin bana mparatorluk ta
cm koydu. Bu, Rom ada yaplan son ta giyme trenidir. Tren,
btn tantanasna ramen artk modas gemi bir zenti etkisi b
rakmt. Devrin en nl hmanistleri ile evrelenmi olan Nicho
las, kendisini an ve zafer iinde hissettii bir anda stanbulun yi-
tirildii haberini alnca tm hlyalar dalmtr. Nicholas, 1454
Martmda Rom ada btn talyan devletlerinin temsilcilerinden
oluan bir kongre toplayarak bir hal seferi dzenlemeye kalkr.
Fetihten sonra talya, dorudan doruya tehdit altna girdii iin
22 RNESANS AVRUPASI

Papa burada her trl savaa son verilmesi iin etkinliini kullan
m ve Milano Venedik arasnda Lodi bar anlamasn imzalat
mt. Fakat anlamada hal seferi konusunda bir karar almama-
yp, ancak 25 ubat 1455te, talyann herhangi bir istilaya ura
mas tehlikesine kar talyan prensleri arasnda bir ittifak {liga)
kurulmutu. 25 yllna kurulan bu liga, savunma ve saldry sa
vuturma amacn tar. Bu liganm kurulmas talyanlarn stan
bulun kaybedilmesi karsnda dt tela gsterir.
Nicholasm lm (1455) ile Papalk tahtna gelen Borgialarm
ilki Calixtus derhal Trklere kar hal seferi iin vaaz vermeye
balayacakt. Her tarafa temsilcisi Legatlar gnderip Kilise top
raklarn satarak kadrgalar yaptrr. Fakat Hristiyan dnyasndan
yardm grmez. Bourgogne dukas Gzel Philippein szn verdi
i kara ordusu bir vaatten teye gemez. Aragon kral Alphonse ile
Portekiz kralnn gnderecei donanmann yerinde yeller esmekte
dir. Papann Kardinal Scarompo kumandasnda gnderdii 16 ka-
drgalk donanma Kuzey Ege adalarn ele geirir; fakat Rum hal
kn ibirlii sayesinde Ftihin donanmas bu adalar igal eder.
1456 yaz aylar, Fransz kralnn hal seferi iin ruhbandan top
lanmasn emrettii onda bir vergi ngilizlere kar donanma kurul
masna harcanmtr. Almanlar ise hibir yardm gndermeyecek
lerini bildirmilerdir. Hristiyan milletler ve bilhassa Almanlar Pa-
paya kar ikyetler yadryorlard. Buna kar Papa, Papaln,
servet ve kuvvete sahip olmas gerektiini kantlamaya alyor^
fakat btn zengin makamlar kendi ailesine datyordu. Hatta
stanbul, Trklerin elinden alnrsa, burasn yeeni Pierra Borj-
aya vermeyi bile tasarlyordu.
Bu dnemde papalk makam ve hmanizm ile ilikisini deer
lendirdiimizde, ateli bir hmanist olan V. Nicholas lrken y
le diyordu: izmaya son verdim, Saint Pierrein devletini yeniden
fethettim, borlar dedim, gzel saraylar yaptrdm, birok kitap
yaynlanmasn destekledim ve zamann en byk bilimadamlarm
etrafmda toplayp gzettim. Bu szler hmanist kafalarn esas
dncelerinin ne olduunu gzel ifade etmektedir. Onun yerine
geen Papa II. Pius (1458-1464) Papalk tahtna yerleen hma
 TALYA: DEVLETLER 23

nistlerin kincisidir. Genliinde maceral bir hayat geirmi ve eh

van iirler yazmakla n kazanmt. Papa seilince sanki genliin
deki hatalarn affettirmek istiyormu gibi, sanatseverlik eilimini
tamamyla brakarak balca ama ve programn yle tespit edi
yordu; Trklere kar btn Hristiyan Avrupann harekete gei
rilmesi ve stanbulun geri alnmas. O, btn eylemlerini bu he
def zerinde topluyordu. lk ii 1458de M antuada Trklere kar
hal seferlerini grecek bir kongre toplamak oluyor ve bura
ya btn Hristiyan hkmdarlarn davet ediyordu. Kongre top
lamak dncesi modern bir dncedir; fakat bu ama artk mo
dasn kaybetmiti. Hal seferi iin Papa M acaristann, Arnavut-
lukun, Bosna, M ora ve Epirin delegeleri aylarca bou bouna Ba
t devletlerini beklemilerdir. Yalnz Bourgogne dukasndan nem
li saylabilecek vaatler gelmiti. Napoli kral, Milano dukas ve di
er baz talyan prensleriyle talyan cumhuriyetlerinin temsilcileri
kongrede hazr bulundular. Btn talyan prensleri ve ehirleri bir
filo oluturmaya, imparator da bir ordu meydana getirmeye sz
verdi. II. Pius, 1460 yl banda hal seferini ilan etti. Papanm bu
almalarnda en byk yardmcs vaktiyle Dou Kilisesinin Pa-
pay tanmasna ok alm olan eski Bizans din adam, Ro-
mada kardinallie ykseltilen Bessarion idi. talyada Platon felse
fesinin nde gelen savunucularndan olan bu Rumun, hmanizm
hareketinde de nemli rol oynayacan greceiz. Hal seferinin
sonucundan pek emin olmayan Papanm dikkate deer bir baka
giriimi de Hristiyanln slama stnln savunan uzun bir
mektupla [Epistola ad Mahomatem II) Fatih Sultan Mehmedi H
ristiyan olmaya davet etmesidir. Hristiyan olursan Roma mpa
ratoru unvanna hak kazanrsn diyordu. Papa daima iki tarafl
bir oyun oynuyordu. Bir taraftan Trklere kar hal seferini pro
paganda ederken br taraftan konsillerde Papalk yetkilerini s
nrlandrmak iin alnan kararlar ortadan kaldryor ve yeni Fran
sa kral XI. Louisye Pragmatique Sanctionu kaldrmas iin bas
k yapyordu. (Belge, Fransa kral tarafndan Fransz Kilisesine
dair karlan bir emirnamedir.) Bu emirname, Papanm eitli l
kelerdeki savlarna kar Bale Konsilinde alnm kararlardan
24 RNESANS AVRUPASI

esinlenmitir. Pragmatique Sanction gre, Fransz piskoposlarn

papa grevlendirmeyecek, onlar yerel bir seimle seileceklerdi.
Emirname ayn ekilde papann Fransz ruhbanndan ald sonra
dan konulmu vergileri kaldryordu. Ayn zamanda Bohemyada
heretiklerle daha nce yaplm Prag Compactasim feshediyordu.
II. Pius, bylece yzyln birinci yarsnda konsiller tarafndan al
nan ve Papala kar ulusal kiliselerin bamszln salayan b
tn belgeleri sistematik olarak kaldrmak istiyordu. II. Pius btn
bu hareketlerini yerli yerinde gstermek zorunda idi: 1463te biz
zat hal seferinin kumandasn eline alacan bildirdi. Bununla il
gili verdii nutukta yle diyordu: Halk bizim lks ve zevk iin
de yaadmz sylyor, tamamyla haksz deildir, saraymzda
kardinaller arasnda byleleri oktur. Bunun iin halk bizden nef
ret ediyor ve ona samimiyetle hitap ettiimiz zaman bizi dinlemi
yor. imdi kaybolan gveni tekrar kazanma aresini bulmamz ge
rekmez mi? Belki benim gibi sakat, gsz bir ihtiyarn. Roma Pa-
pasnm savaa girdiini grdkleri zaman evde kalmaktan huzur
suz olacaklardr.
II. Pius, talyan ehir ve prenslerinin delegelerini yeni bir top
lantya ard. Arnavutlukta skender Bey, M acaristanda Matt-
hias Corvinus, Trklere saldr iin Batnn hal kuvvetlerinin gel
mesini bekliyorlard. 14 Temmuz 1464te Anconaya gelen Papa
burada bo yere Venedik donanmasnn ve Bourgogne Dukasnm
gelmesini bekledi ve btn abalarnn sonusuz kaldn grerek
zntden ld (1464).
II. Piusun senelerce bu byk ie, yani hal seferine girimesi
ne engel birinci neden. Bat devletlerinin kaytszl ve ulusal
karlar ise, ikinci neden de Papanm talyada birok yerel taht ze
rinde kendi adaylarnn bulunmamasyd. Ferdinanda yardma as
ker gndermek istiyor ve bu yzden Rimini Tiran Sigismondo
Malatesta ile byk bir mcadele veriyordu. talyan Rnesans
adamlarnn tipik rnei olan Malatesta, Napoli tahtnda Aragon
Hanedamna kar hak iddia eden eski hanedan Anjoularn hizme
tine girmi bulunuyordu. Papa, 1462ye kadar onunla uramak
zorunda kalm, sonuta onu yenerek Ferdinand Napoli tahtna
 TALYA: DEVLETLER 25

yerletirmeyi baarmt. Papa, Napoli tahtna taraftarnn geme

sini kendi devletinin gvenlii iin gerekli gryordu. Bylece, Pa-
panm Trklere kar hal seferi gibi byk giriimler peinde ko
arken, te yandan talyada tamamyla yerel karlar urunda
glerini harcadna tank oluyorlard.
II. Piusun halefi Papa II. Paul, bir Papadan ok, sradan tal
yan hkmdarlarndan birine benziyordu. O, hal seferini daha
ok Macar kralna brakt. O zamana kadar skender Beye gnde
rilen para ve yardmlar, Osmanh kuvvetleri tarafndan ele geirile-
miyordu. 1468de skender Beyin lm zerine Osmanh kuvvet
leri Adriya kylarna tekrar indiler ve dorudan doruya talyaya
gzlerini evirdiler. Papa, Compacta'lnn kaldrlmasn tanma
yan Bohemyaya kar M acar kraln grevlendirdi. Bu hareket de
doal olarak Osmanllarm iine yarad. Fakat Osmanllarn Vene
diklilerin elinden Ariboz Adasn ald haberi gelince Papa ha
l seferinden sz etmeye balad ve; 22 Kasm 1470te Rom ada
talyan devletleri arasndaki ittifak [liga) yeniden imzalatt. Fakat
ksa bir sre sonra ld (1471) ve her ey unutuldu. Hal seferle
ri iin her defasnda toplanan paralar. Papalk kasalarn altnla
doldurmaktan baka bir sonu vermedi.
Yeni Papa IV. Sixtus (1471-1484) lkse dknlyle tann
yordu. Kendi ailesini zenginletirmek. Papalk topraklarn geni
letmek ve Papal talyan prensleri arasnda birinci konuma yk
seltmek iin her trl politika oyunlarnda gsterdii beceriyle Pa
paln yuvarland ukuru biraz daha derinletirdi. Kendisinden
ncekiler gibi onun da ilk ii, bir hal seferi hazrlamak oldu.
1472 baharnda hal seferi iin yazd bildirgeyi kimse ciddiye al
mad. Avrupann eitli yerlerine gnderdii L^g^lardan da bir
sonu kmad. Ancak Papalk, Venedik ve Napoli gemilerinden
oluan bir filo ile Antalyaya saldrmak istediyse de, baarszla
urad. Napolinin ekilmesi ile zayflayan donanma zmir nne
giderek ehri yamalamakla yetindi.
Papa, Kilise Devletini gerek bir talyan devleti durumuna ge
tirmek iin btn gayretini sarfediyor, dier hkmdarlarn kanun
ve ahlak tanmayan yntemlerini kullanmaktan ekinmiyordu.
26 RNESANS AVRUPASI

Milano Dknn ldrlmesine seyirci kalyor ve Medicilere kar

1477de Rom ada bir komplo hazrlanmasn engellemiyordu.
Kilisenin manevi silahlarn, yani aforoz ve interdifi Floransaya
kar kullanmaktan, hatta Papalk ordusunu buraya sevketmekten
de ekinmedi. Bunun zerine Milano, Venedik ve Fransa, Papaya
kar cephe aldlar. 1478de Fransz ruhban toplanarak, Papaya,
Flristiyanlara kar silah kullandka kendisine para demeyecek
lerini bildirdiler. Papaln kendi devletinin karlar iin komu
talyan devletleri ile ekitii bir anda, 11 Austos 1480de Os-
manllar Otrantoya girdiler. Papa, bir ara Avignona kamak iste
di, yeniden talyan devletlerinden oluan bir kongre toplad ve bir
bildirge gndererek btn Fristiyan hkmdarlar kutsal savaa
davet etti. Ftihin lm, talyay kurtard. Otranto, OsmanlIla
rn elinden geri alnr alnmaz herkes hal seferini yine unuttu ve
Papa tekrar talyadaki ilerine dald.
Avrupal devletlere stnln kabul ettirmek istemesine ra
men Papalm manev etkinlii her zamankinden daha dmt.
Bununla beraber FV. Sixtus, Papalk topraklarnda kendisine kar
koyan senyrleri egemenlii altna alarak ve Rom ada ehrin ida
resi ile sorumlu memurlar bizzat seerek Kilise Devletini dier
prenslikler gibi gerek bir monari haline getirdi. Kardinaller mec
lisinin temsil ettii oligarik idare de, monarik bir duruma dn
t. Artk papalar seilirken bu meclise verdikleri szleri, seildik
ten sonra hie sayyorlard. Bylece, Papa siyasal egemenlik kurm^
abalarnda baarl olmu saylabilirdi. Papalk, artk talyan dev
letleri arasnda birinci konuma ykselmiti.
1484te papala ykselen VIII. Innocentin birok kars vard.
Kasasna para toplamak iin rvetle datt Papalk memuriyet
lerini gereinden fazla oaltt. Hatta imdi kardinaller, ok irkin
pazarlklarla seiliyorlard. Papa VIII. Innocent, oullarndan biri
nin gayrimeru olunu kardinal yapmaktan bile ekinmemiti. B
tn bunlar 1492de onun dmesine yol at. Papalarn en kts
olarak nitelendirilebilecek olan Alexandre Borgia, aktan aa
yaplan pazarlklardan sonra papa seildi. O zamanki talyan top-
lumunu gz nne alrsak, Hristiyan dini ile bir ilgisi kalmam
 TALYA: DEVLETLER 27

bu papalar yadrgayanlayz. Rnesans toplumunda talyanlar

iin, gemii rezalederle dolu, erdemden, ahlaktan yoksun, madde
ye tapan bu insanlarn Kilise Devletinin bana gemesi aknlk
uyandrmyordu. Papalarn, Machiavellinin betimledii dier tal
yan prenslerinden fark yoktu. Hibir ahlaki ilkeye kendini bal
grmeyen, fakat sanat ve gzellii her eyin zerinde tutmasn bi
len bu insanlar, Hristiyan dininin ba olmaktan ziyade birer tal
yan prensi saylmaldr. Papaln iine dt bu durum Hristi
yan dnyasn altst eden byk din devrimi. Reform hareketini
dourmakta gecikmeyecekti. Papaln bundan sonra tarihini bu
harekete bal olarak ileride anlatacaz.
Napoli Krall

Sicilya ve Gney talyadan oluan Napoli Krall, Papaln fi-

e f i saylyordu. Papa, 1266da burasn Fransa kral IX. Louisnin
kardei Charles dAnjouya vermiti. Sicilyada Anjoulara kar
kan bir isyandan sonra aday spanyol Aragon kral ele geirdi
(1282). Uzun savalardan sonra 1302de Caltabellota Antlamas
ile Sicilya Aragon hanedanna. Gney talya ise Anjoulara brakl
d. Buras Robert dAnjounun lmnden sonra (1343) kz Jean-
ne ile Macaristandaki Anjoular arasnda ekimelere yol at. M a
car kral Louis dAnjou iki kez Napoli Kralln istila ettikten
(1347 ve 1350de) sonra Papaln aracl ile krall Jeannea b
rakt. Krallk Macaristan Anjoular -yani Louisnin yeeni Char
les de D uras- ile Fransa Anjoular -yani Fransa kral V. Charlesn
kardei II. Louis dAnjou- arasnda ekime konusu oldu. Fakat
sonunda Napoli Krall, Macaristan Anjoularna -yani Char-
lesa - kald (1384). Charlesn olu Ladislas, talyann byk bir
ksmn egemenlii altnda birletirmek dncesindeydi. Fransz
Anjoularndan rakibi II. Louisyi lkeden kovduktan sonra byk
izmadan yararland ve Rom ay ele geirdi. Floransaya hcum
ettii srada ld (1414). Yerine geen kz D. Jeanne, I. Jeanne-
dan daha sefih ve gevek bir idare dnemi balatt. Fransz Anjo-
ularndan III. Louis II. Jeannea rakip olarak ortaya kt. Ona
kar Aragon kral V. Alphonseu yardma ard. Alphonse, N a
30 RNESANS AVRUPASI

poli Kralln igal ettiyse de, Anjoularn lehine kan bir ayak
lanmann ardndan lkeyi tekrar Jeannea brakmak zorunda kal
d. Ancak Jeanne lnce (1435) Alphonse tekrar bir ordu ile geldi
ve Napoli Kralln da Rene dAnjouya kar uzun bir mcade
leden sonra taht elde etmeyi baard.
Ispanyann dousunda Aragon krallndan baka Sicilya ile Sar-
dinyaya hkim olan ve imdi Napoli Kralln da ele geiren V.
Alphonse byk bir Akdeniz devleti kurmutu. Onun sayesinde N a
poli Krall gerekten parlak dnemine kavutu. O, Balkan olayla
rn ok yakndan izliyor, Arnavutluktaki asi senyrlere OsmanlIla
ra kar kol kanat geriyor, onlara para ve kuvvet gnderiyor, hatta
stanbulu kendi adna zaptettirmeyi tasarlyordu. Ftih, stanbulu
alnca Alphonse, kar saldrya hazrlanyor ve Balkanlardaki son
direni glerini kendi bayra altnda birletirip mcadeleyi ynlen
dirmek istiyordu. Bu hal seferinin kumandan kendi olacakt. So
nuta, Bat Akdenizde kurduu imparatorluu gerek bir Akdeniz
imparatorluu haline getirecekti. 1455te kendi rkndan III. Calix-
tusun, bir spanyolun papa olmas talyada egemenliini bsbtn
kuvvetlendiriyor ve bylece hal seferlerinin ba olmak iin dier
talyan devletlerinin kartln ortadan kaldryordu. Fakat Papa,
hal seferinin komutanln kendi yeenlerinden biri iin isteyince,
Alphonse hal seferinden 1457de vazgetiini bildirmitir.
Alphonseun saray btn lks ve ihtiam ile dier talyan saray
larn glgede brakyordu. Saray, pek ok bilimadam ve sanatkr!
toplamt. Ona bu sanatseverlii Le magnanime (licenap) unvan
n kazandrmt. Fakat bu ihtiam lkenin dknln maskele
mekten baka ie yaramyordu. 1458de ldnde k de bir
denbire grnmeye balad. Alphonsetan sonra miras paraland.
Aragon Krall, Sardinya ve Sicilya, kardei Jeannea, Napoli Kral
l ise gayrimeru olu Ferdinanda kald.
Fakat Papa, Ferdinandn gayrimeruluunu ne srerek bir kere
daha Napoli Krallna, kendisine bal olduu gerekesiyle mda
hale etmek istedi, ancak Papa III. Calixtusun yerine geen Papa II.
Pius, Anjoularn ve sonuta Fransz etkinliinin yerlemesini isteme
diinden Ferdinandn tarafn tutuyordu.
 TALYA: DEVLETLER 31

Cenovada Fransz kral VII. Charlesm vekili olarak bulunan

Jean dAnjou buradan Napoli zerine harekete gemekte gecikme
di. Bir grup, Napoli aristokratlarnn yardm ile Ferdinandm or
dusunu 7 Temmuz 1460ta yenip kat. Ertesi yl Ferdinand, sken
der Beyden yardm talep etti. te taraftan Cenovada bir isyan
kararak Franszlar lkeden kovdurdu. Durumu gleen Jean
dAnjou yenilerek (1462) lkeyi tekrar Ferdinand dAragona b
rakmak zorunda kald. Fakat Ferdinand zayf karakterli korkak
bir kii idi. Napoli soylular ona kar sevgi beslemiyorlard.
Osmanllar, 1480de Otrantoya knca Avrupada byk bir
aknlk uyand. Gedik Ahmed Paa kumandasnda Trkler, ans
zn karaya karak kenti 15 gn kuatmadan sonra aldlar. Ferdi
nand, bu ani darbe karsnda dier talyan devletleri bilhassa Pa-
padan yardm diliyor ve hareketsiz kalyordu. Trkler Otrantoda
13 ay kaldlar ve ancak Ferdinand, Ftih Sultan Mehmedin l
m (1481) zerine meydana gelen kargaadan yararlanarak Trk-
leri yerinden etmeye cesaret edebildi. Papann byk masraflarla
hazrlad bir ordu ve donanma harekete geti ve Ferdinand da
kendi hesabna birok gemi gnderdi. Bylece Otrantodaki 500
kiilik Trk kuvvetinin 10 Eyll 1481de teslim olmas iin pek
byk bir aba gstermelerine gerek kalmad. Otranto fatihi Ah
med Paa byk bir ordu ile yola kp talya ftuhatn tamamla
mak zere Rumiliye gitmiti, Ftihin lm zerine bu proje su
ya dt.
Otranto olay, Ferdinandn, zayf kiilii ile talya siyasetinde
ok silik bir rol oynadn ve Napolinin Alphonse zamanndaki
erkini tamamyla yitirdiini gsteriyordu. O, artk Papaya kar
koyacak bir durumda deildi. Papa VIII. Innocent, bir sredir de
medii vasallk vergisini demesi iin onu uyaryor ve Napolideki
Anjoular kkrtarak bir isyan kartyordu (1485). Papa, aka
asileri desteklemekteydi.
Venedik ve Ceneviz, Ferdinanda kar Papa ile birleti. Ferdi
nand kendisini destekleyen Aragon kral Katolik Ferdinanddan
yardm bekliyor ve Milano, Floransa ve Siennay kendi tarafnda
buluyordu. Rom ada Orsinilerin kard bir isyan zerine Papa,
32 RNESANS AVRUPASI

yllk verginin denmesi ve isyanc Napoli soylularna af ilan ko

ulu ile Ferdinandla 1487de bar yapmaya raz oldu. Fakat Fer-
dinand bara kavuunca, isyanclar tutuklatarak idam etti. Bu
nunla beraber Anjou Partisi daima canllkla frsat beklemekteydi.
imdi Fransada bazlar Rene dAnjounun lmnden sonra
(1480) Napolideki Anjou Hanedan haklarnn Fransa kralna
getiini savunuyorlard. Fransa kral XI. Louis bu maceral soru
nu benimsemedi. Fakat olu VIII. Charles bunu benimseyecek ve
bundan talya Savalar doacakt.
Kuzey talya Devletleri:
Ticaret ve Burjuvazinin Glenmesi

Kuzey talya devletleri, genel hatlar ile balangta ehir cum

huriyetleri eklindeyken, zamanla baskc prenslikler durumuna
gelmilerdi. 11. yzyl sonlarndan itibaren talya, Dou ile gittik
e gelien ticaret sayesinde zengin ehirlere sahip oldu. Bu ehirle
rin balcalar Venedik, Ceneviz, Piza, Floransa ve Milanodur. Ge
nellikle Lombardia ve Toscanadaki ehirler, bu toplu kalknma
dan yararlandlar. Gittike kalabalklaan bu ehirlerde yeni yk
selen bir snf, burjuvazi, stn duruma geldi. ehirlerde toplanm
bulunan bu snf, ehirlerini commurC\t haline getirdiler. Ait ol
duklar senyrlerden baklk beratlar alarak yahut imparatorla
papalarn mcadelesinden yararlanarak bamsz, kendi kendini
idare eden cumhuriyetler haline geldiler; buna commun ad veril
mekte idi. Bu communltvdt idare halkn, daha dorusu burjuva
larn elinde idi. Bunlar kendi aralarndan bir konsl seerler ve
ehrin ynetimini ona verirlerdi. Commun^n kendi ordusu, ken
di bayra, armas ve ehir meclisi bulunuyordu. Bu kuvvetli ve
zengin Kuzey talya ehirlerinin 12. ve 13. yzyllarda imparator
lara kar baarl bir ekilde direndiklerini biliyoruz. Bu ehirler,
birbirlerine kar da iddetli bir rekabet halindeydiler ve aralarn
34 RNESANS AVRUPASI

da sk sk savalar kyordu. Fakat mcadele, yalnz birbirlerine

kar deil, ayn zamanda bu commun\tT iindeki partiler arasn
da da meydana gelmekteydi. Bu kanl mcadelede, burjuvazi ve
ayaktakm halk birbirine girerdi.
Balca partiler, imparator-papa mcadelelerinden kalma Gibe-
1in ve Gelf partileri idi. Ezilen taraf ounlukla srgn edilir, al
mak iin srekli frsat kollard. Fakat bu zengin, faal ticaret ve sa
nayi ehirlerinde partilerin kard bu srekli mcadeleler, so
nunda halk bktrd ve gvenlikli bir ortam yaratacak gl yne
tim arayna yneltti. O srada ynetimin st kademelerine seil
mi olanlar sregelen buhran ve kargaadan yararlanarak kendile
rini halk tarafndan senyr ilan ettiriyor ve otoriter bir iktidar ka
zanyorlard. Bylece bu ehirlerde cumhuriyet ynetimleri yerine
yava yava senyrlkler, prenslikler kurulmaya balad. Bu geli
me de, gene 13. yzyl iinde meydana geldi. Her tarafta mutlak
iktidar ele geiren ve kk monariler kuran aileler tredi.
Bununla beraber baz ehirler hl ehir tekilatlarn, cumhuri
yet idarelerini korumaktaydlar. Toscanada bamsz kent yneti
mi, daha ok gelimiti. Bunlarn en ileri olan da Floransa idi. Flo
ransa ehir tekilatn uzun zaman korudu. 13. yzyl sonlarna
doru Prioriler kurumu, kentin demokratik geliiminde nemli bir
aama oldu. ehrin ynetimi, yukarda zengin localarn {arte ma
jre, byk esnaf) iki ay iin setikleri pnorlarm eline verilmek
teydi. Ayrca bir bakan olarak adalet gonfaloniersi seilmekte idi.
Demokratik ynetimi kurmak iin 1293te soylularn prior seil-
meyeceine ilikin bir kanun bile yaplmt. Fakat soylular, eitli
yntemlerle yksek burjuvaziye katlmak yollarn buldular.
Demokratik ve bamsz ynetimi korumakta ok kskan olan
Floransa, imparator nfuzuna dman olan parti, yani Gelf parti
si tarafndan ynetiliyordu. 1378deki Cimpi ayaklanmas tama
myla bir halk isyan idi ve hkmet aa loncalarn kontrolne
geti. Silvestre de Medici bu ayaklanmada halk tarafn tutarak, ai
lesine gelecekte yer amaya alt. Fakat bu rejim, 1382de dt.
Ynetimi gene arte majre ele ald. Tekrar oligari kurulmu oldu.
Bununla beraber arte minre (kk esnaf) gittike oalyor, zen
 TALYA: DEVLETLER 35

ginleiyor ve kltr bakmndan ykseliyordu. Sonunda, Cosimo

de Medicinin srgnden gelerek kent ynetiminin bana gemesi
(1434), arte majre'n egemenliine, yani oligari ynetimine son
verdi. Fakat yeni ynetim, genel eilime uygun olarak, szde eski,
cumhuriyet ekli altnda gerekte bir prenslik oldu.
Floransa, bu dnemde sanayi ve bankaclk bakmndan Avru
pann en ileri bir modeli idi. 15. yzylda bu geliim devam etti.
Floransak kapitalistler, ngiltereden yn alyor, bunu ince ku
malar haline getirerek btn Dou Akdeniz lkelerine satyorlar
d. Floransak bankerler, Avrupann her tarafnda para ilerini
zerlerine alyor, prenslere, Papaya bor veriyorlar. Papaln H
ristiyan dnyasnn her tarafnda sahip olduu paralarn toplan
masna arac oluyorlard. Avrupada para ticaretinin ve bankacl
n merkezi 16. yzyla kadar Floransa idi. Batda ilk altn para
y, flori'y Floransa bastrd. Ondan sonra Venedik ve Fransa bu
gelenei srdrdler. Floransanm bu gelimi ekonomik hayat ve
zenginlii Floransaya yalnz talya tarihinde deil, btn uygarlk
tarihinde stn bir konum salamtr.
Floransada nfus srekli artyor ve ehir geliiyordu. 1327de
oalan nfusu gz nne alan ehir ynetimi eskisinin drt kat
daha byk bir sur yaptrd. Floransa, i ynetimde bir taraftan
prenslie doru geliirken br taraftan Toscanadaki dier rakip
ehirleri kontrol altna alarak kuvvetli bir devlet haline geliyor
du. Pizaya kar 14. yzyl ortalarna kadar herhangi bir stnlk
salanamamt. Fakat 15. yzyl balarnda Piza Floransanm top
raklarna katld. Bu dnemde Toscananm yars Floransanm ege
menliini tanyordu. Floransa, dardan en byk tehlikeyi bura
sn kendi lkesine katmak isteyen Papalktan grd. Buna yuka
rda bir para deinmitik. Zengin bir banker ailesinden gelen Co
simo de Medici, partilerin stnde kalmay baararak ieride ve
darda bar ve gven politikas izledi. Cosimo gveni her zaman
koruyamad. 1458de hkmet darbesi, memuriyetleri ve vergileri
datm konusunda, senyrle ve bir olaanst komisyona tam
yetki verdi. Bununla beraber Cosimo ld zaman (1464) mezar
tana Vatanm Babas unvan yazld.
36 RNESANS AVRUPASI

Cosimo de Medicinin olu Piero zamannda yeni bir hkmet

darbesiyle 1458de rakiplerinin elde ettikleri stn duruma son ve
rildi. Fakat Piero da babas gibi partiler st kalmasn bildi ve ta
raflarm bireysel hareketlerden alkoymaya alt. Mediciler, ken
di ailelerinin etkinliini artrmak iin bu siyasetlerinde halk tara
fndan yardm grdler. Hastalkl olan Piero ksa bir sre sonra
ld (1469). ki olu Lorenzo ve Julien ok gen idiler. Soderianm
gzetimi sayesinde varlklarn koruyabildiler. Fakat 1478de Paz-
zilerin ayaklanmas ve Papanm akrabalarnn kkrtmalar, b
tn gvenlii tehdit etti. Komplocular ve Papanm temsilcisi pisko
pos asld. Lorenzo bu komplodan kurtuldu ise de, kardei Julien
ldrld.
talyan Deniz Cumhuriyetleri

Venedik Cumhuriyeti
Dou Akdenizle Karadenizde ikisi de birer deniz imparatorlu
u kurmu olan iki cumhuriyet, Venedik ve Cenova, talyay ser
vet ve refaha kavuturan Dou ticaretinde en bata gelen ehirler
di. Dou ticaretinde bu cumhuriyetler apnda olmamakla beraber
Floransa, Ancona gibi talyan devletleri de rol oynamakta, bu ti
carete katlmaktaydlar. Akdeniz-Dou Ticareti, Osmanl Devle-
tini de yakndan ilgilendiriyordu. imdi, bu iki byk talyan de
niz cumhuriyetinin tarihine genel olarak bakalm.
Venedik, demokratik bir cumhuriyet eklinden, yava yava
plutokratik, yani belirli zengin aileler tarafndan ynetilen bir h
kmet ekline dnmt. 1172ye kadar dolar halk meclisi ta
rafndan seiliyordu. 1172 tarihinde bir doun seilmesine 480
yeden oluan Byk Meclis {Maggior Consiglio) tarafndan ka
rar verildi. Bu meclisin yeleri her yl yenileniyordu. Mecliste s
tn durumda olan aristokrasi, dolarm seiminde trl entrikalar
eviriyordu. Sonuta dolarm yetkileri gittike azalyor ve bu yet
kiler meclisin elinde toplanyordu. Btn memurlar atamak, ka
nunlar hazrlamak, sava ve bara karar vermek hep bu meclisin
elindeydi. Balangta her vatanda bu meclise seilebilirken, ye
38 RNESANS AVRUPASI

lik 1297de belirli ailelerle snrlandrld. Bu aristokratik ynetime

kar baz komplolar oldu. 1310daki komplodan sonra Byk
Meclisin seimi ile Onlar Meclisi adl bir mahkeme kuruldu.
Daimi hale gelen bu Onlar Meclisi btn vatandalar zerinde
kontrol ve takip yetkisiyle donatld. Devletin ve rejimin bekisi
olarak cumhuriyetin gerek hkimi haline geldi. Byk Meclise
girme hakkna sahip aileler iki yz kadar olup bunlarn yeleri
1340ta resm listede 1212,15. yzyl sonuna doru 1500 isimden
ibaretti. Sonu olarak, bu cumhuriyette btn iktidar, ticaret
karlarn her eyin stnde tutan belirli byk tccar ailelerin elin
de toplanm oluyordu.
Venedik, 15. yzyln ilk yarsnda talyan karasndan yaylma
politikas gtmeye ve Po havzasnda fetihlerde bulunarak burada
kuvvetli bir kara devleti kurmaya alyordu. Bu ekilde Venedik,
yalnz denizde deil, karada da stn bir devlet olmak istiyordu.
Bu fetih siyasetini 1423ten 1457ye kadar do olan Francesco
Foscari temsil ediyordu. Bu siyaset, Venediki zellikle Milano Du
kal ile uzun bir mcadeleye srkledi. Milano, II. M uraddan
beri Osmanl sarayna eliler gndererek Venedike kar yardm
ve destek bekliyordu. stanbulun Trkler tarafndan alnmasnn
talyada uyandrd dehetten sonra Papa bu mcadeleye son ver
dirdi ve Lodi Barttnda (1454), Venedik karada ald Cremeno
ehrini elinde tuttu. Bylece Venedik am acma^lam, talya kara
snda da byk bir topraa sahip olmutu. Adda nehri Milano Du
kal ile Venedik arasnda snr oldu. Bu durum, Venediki talya
yarmadasndaki toprak anlamazlklar ve hegemonya mcadele
lerine srkleyecek, Lombardia ve Romagnede yeni igallerde bu
lunmak arzusunu douracakt. Venedikin bu gl durumu ve
emperyalist ihtiraslar, dier talyan devletlerini korkutmakta ve
ona kar birlik olmaya yneltmekteydi. 1482de Venedikin Fer-
rara zerindeki basks yznden btn talyan devletlerinin katl
d bir sava kt. Venedik karsnda zayf Ferrara, talyann di
er gl devletlerinin yannda bulundu. Napoli Krall, Floran
sa, Milano, Venedike kar ittifak iindeydiler. Ferrara Dukal
da Osmanl Devleti ile dosta ilikilere girdi. Venedik, Papay ve
 TALYA: DEVLETLER 39

Cenovay mttefik olarak grmekteydi. Papamn yeeni Jerome

Riario, Ferrara zerinde emeller tadndan, Papal bu ittifaka
srkledi. Cenova ise Milano dkne kar ayakland. Bu karlk
l ittifaklara dier kk talyan senyrleri de katld. Sonuta, b
tn talya iki cepheye ayrld. ki yl sren bu sava esnasnda N a
poli kuvvetleri Kilise Devleti topraklarn istila ederek Roma kap
larna kadar ilerledi. Venedik nemli baarlar salamaktayd.
Onun hizmetinde olan Kondotier R. de Sansaverino, Milano du
kaln istila etti ve zellikle Ferrara dukal topraklarnn byk
bir ksmna sahip oldu (1483). Venedik donanmas, Napoli Krall-
na denizden hcum ederek bu tarafta da baarlar kazand. Pa
pa, Venedike kar interdit ilan ederek, btn memleketi aforoz
etti. Nihayet, Bagnolada bar imzaland (1484). Buna gre Vene
dik, fetihlerinden bir ksmm elinde tutacak ve bylece Ferrara sa
va denilen bu savaa son verilecekti.
Venedikin zenginlii ve gc Akdenizdeki Dou [Levant) tica
retinden kaynaklanmaktadr. Doudaki olaylar, Venedik ve hatta
genellikle talya iin birinci derecede nemli olaylardr. Venedik,
hal seferlerinden beri Dou Akdeniz kylarnda birok nemli
noktay ele geirerek bir deniz imparatorluu kurmutu. Cumhu
riyet 15. yzyl ortalarna doru u yerlere sahipti: Adriya denizi
nin sol kysnda stirya, Dalmaya, Kattaro; Arnavutlukta kod-
ra, Alessiyo ve dier baz limanlar, Lepanto ve Korfu adas; M ora
kylarnda Aribozun karsndaki karada Phtelion kenti. Kuzey
Sporad adalarndan bazlar ona bal idi. Venedik, Egede birok
adada da koruma arayan Venedik senyrlerine egemendi. Vene
dikliler bu stler sayesinde Anadolu iskeleleri arasnda aralksz
bir balant kurmu oluyordu. Venedikliler Bizans mparatorlu-
undan kopardklar ayrcalklar sayesinde byk ticar ilerini
serbeste srdrebihyorlard. stanbul, bu ticaretin merkezini olu
turuyordu. Onun iin Ftih, stanbulu kuatt zaman Venedik
balyozu Bizans mparatorluunun yannda savunmaya katlmt.
Venedikliler savunma kuvvetleri arasnda nemli bir rakama ula
yordu. 1453 Mays aynda Ariboza gelen Venedik donanmas
Bizans kurtarmak iin hareket ettii gn ehrin fethedildii habe
40 RNESANS AVRUPASI

rini ald (29 Mays 1453). Ftih, stanbula girdiinin ertesi gn

Venedik balyozu Jeruolo Minettoyu yakalad ve idam etti.
stanbulun dmesinden (1453) sonra yarm yzyl iinde Do-
uda Venedikin, Cenevizin ve genel olarak Latin egemenliinin
temizlendiini greceiz. Osmanllar, Bizansn gsz hkmeti
gibi Latinlere dizginleri kaptrmayacak, tersine onlar kendi ama
larna hizmet eden bir duruma getirecektir. Artk Venedik iin Do-
uda yepyeni koullar ortaya kmtr. Venedik, her eyi bsb
tn yitirmemek iin yeni koullarla Trklerle anlamaktan baka
are bulamamtr. Venedik kanlmaz olan arpmay geciktir
mek ve kendisi iin yaamsal olan ticareti srdrmek kararndadr.
Bu yzden stanbul, Trklerin eline geince balyozunun aslmas
na ramen Ftihin yanna Marcello adndaki elisini gndererek
uzlama yolunu arar. 18 Nisan 1454te stanbulda imzalanan an
lamaya gre Venedikin eskisi gibi stanbulda bir balyoz bulun
durmasna izin verilir. Balyoz buradaki Venediklilerin ynetimi ve
sivil ileri ile ilgilenecek ve kendisine kentin Osmanl subas yar
dm edecektir. Venedikliler iin, Bizans dnemindekinin aksine,
ayr bir mahalle veya ortak kullanm iin binalar sz konusu edil
memitir. Yalnz Venediklilerin, stanbulda olduu gibi imparator
luun herhangi bir noktasnda yerleebilecekleri kabul edilmitir.
Keza Venedik gemileri stanbul Limamna serbeste girip kacak
lar ve sattklar mal iin % 2 resim deyeceklerdir. Ayn ekilde de
ihracat iin % 2 gmrk alnacaktr.
Bylelikle, Venediklilere olduka elverili koullarla ticaret im
kn balanyordu. Fakat Bizans imparatorlarnn gszln
den yararlanarak koparlm btn ayrcalklara imdi veda edil
mi grnyordu. Onun iin Venedikliler, gerekten egemen ol
duklar eski rejimi her zaman hasretle anmakta idiler. rnein es
kiden gmrk vergilerinden tamamyla bak olmak aresini bul
mulard. imdi ise vergi dyorlard.
Ticar izinlere ramen Venedik, ufuktaki tehlikeyi grmyor
deildi. Ftih, vaktiyle Bizans mparatorluuna balanm yerle
rin doal mirass gibi hareket ediyor, btn Yunanistan ve Ege
adalarn kendisine balamaya alyordu. Bunun iin kuvvetli bir
 TALYA; DEVLETLER 41

donanmaya sahip olmak gerektiini anlamt. Bir taraftan donan

may gelitirirken br taraftan anakkale Boaznm iki kysna
kaleler yaptrarak {Sultaniye [anakkale] ve Kilidlbahr [Ece-
bdj) Gelibolu ve stanbul slerini Akdenizden gelecek bir tehli
keye kar gven altna almt. Ftihin siyaseti, Venedikin yzyl
larca alarak Douda kurduu imparatorluu temizlemek, bu
ralarda Osmanl egemenliini kurmak amacn gdyordu. Bunun
iin sava Venedike kanlmaz grnyordu. Venedik bu kt so
nu olabildiince geciktirmek iin Osmanl padiahn kkrtacak,
onu kendi aleyhine harekete geirecek her giriimden kanyordu.
te 15. yzyln ikinci yarsnda papalarn hal seferleri iin yap
tklar btn giriimlerden Venedikin kanmas bundandr.
Avrupa ile ticaretin byk yararlarn gren Osmanl Devleti de,
keskin yollara bavurmuyordu. Hatta Ftih birok ekonomik iler
de Venediklileri mltezim olarak kullanyordu. Yalnz stanbula de
il, imparatorluun balca merkezlerine. Bursa ve Edirneye birok
Venedik tccar yerlemiti. W. Heydin savlarnn aksine, stan
bulun alnmasndan sonra Venedik ticareti kesin bir darbe yeme
miti. Venedikte 15. yzyln ikinci yarsnda grdmz byk
ilerleme ve refah, bununla ayn dzeyde olan ihtiam ve zenginlikte
yeni Trk imparatorluu ile olan ilikilerin bir pay olmaldr.
Ftih, Egedeki adalar hara vermeye zorlayarak bu yerleri te
ker teker imparatorluuna baladktan sonra, sra bu denizdeki
OsmanlIlara ait kylarn hemen karsnda bulunan Agriboz ada
sna gelmiti.
br taraftan karadan M oray fethe balayan (1458) Osman-
l kuvvetleri sonunda Venedike ait zengin Argosu aldlar (3 Nisan
1463). oktan beri kanlan sava artk nne geilemez bir du
rum haline geldi. Osmanllarla Venedik arasnda 16 yl sren uzun
bir sava (1463-1479) balad. Venedik, uzun sredir byle bir sa
vaa hazrlanyordu. Balca sava alanlar M ora yarmadas, Ege
Denizi adalar, Anadolu kylar ve Arnavutluk idi.
Ftih, 1470te Agribozu byk kara ve deniz kuvvetleri ile ku
att. Karadan adaya gemilerden oluturulan bir tr kpr yapa
rak erzak ve yardm yetitiriyordu. iddetli kuatma ve saldrlar
42 RNESANS AVRUPASI

dan sonra Agriboz alnd. Bu, Venedik iin byk bir darbe oldu.
Senyrlk, aday para verip geri almak istedi ise de, Ftih kesin bir
hayr yant verdi. Agribozun dmesi btn talyada heyecan
dourmu ve Papa II. Paul yeni bir hal seferi iin abalarn ar
trmt. Akkoyunlularm hkmdar Uzun Haan ile Venedik ara
snda ilikiler younlatrld, asker harekt ve bar koullar ze
rinde anlama yapld. Venedik, bu Trkmen hkmdarna kuat
ma toplar verdi. Bu grmeler srasnda Venedik filosu Anado
lunun Gney kylarnda harektta bulundu (1472). Fakat Uzun
Haan 1473te Otlukbelinde Osmanl ordusuna yenildi. Venedik
elileri Uzun H asan savaa yeniden sokmak iin srar ettilerse de,
sonu alamadlar. Sonuta kendisini byk masraflara sokan (se
nede 1.200.000 duka harcyordu) bu savatan, uygun olmayan
koullarla da olsa kurtulmaktan baka bir ey dnmedi. Yaplan
bar anlamas ile (1479) Argos, Agriboz ile Limnos ve Arnavut
lukta kodra ve sair yerler terk ediliyordu. Venedik ayrca her yl
10.000 duka vergi demek zorundayd. Sultan eskisi gibi bir Ve
nedik balyozunun stanbulda oturmasna izin veriyor ve Boaz
lardan serbeste gemeyi ve imparatorluk iinde ticaret iin gidi
gelii kabul ediyordu. Sava srasnda imparatorluk ierisinde s
tanbul, Edirne, Gelibolu, Foa ve Bursada da Venedik tccarlar
toptan tutuklanm ve buralardaki Venedik ticarethaneleri ve ma
azalar kapanmt. Bu sava, sonuta Venedikin Doudaki tiat^
reti ve egemenlii iin ar bir darbe olmutu. Bundan sonra Vene
dik, OsmanlIlarla yeni bir savatan dikkatle kanma politikas
gtt. OsmanlIlarn Yunan ve Adriya denizlerinde yaptklar sefer
ler, hatta Otrantonun alnmas dahi Venediki Osmanhya cephe
almaya yneltmedi. Papalk elinde esir olan kardei Cem dolays
ile daha bar bir d siyaset izleyen Ftihin olu II. Bayezid,
1482de Venedike balad fermanda olduka elverili koullar
ortaya koydu. Yllk vergiyi biraz azaltt. Gmrk vergisini %
5ten % 4e indirdi. Fakat 1492de Venedik balyozunun ifreli k
tlar gnderdii renilince, balyozun stanbulu terk etmesini ve
bir daha balyoz gnderilmemesini bildirdi. Osmanl mparatorlu-
undaki Venedikli iadamlar, yllarca basz kaldlar. Bununla
 TALYA; DEVLETLER 43

birlikte Bayezid, ilikileri kesmek ve ii savaa kadar gtrmek is

temediini bildirerek senyrln endielerini yattrd.
Bu tarihlerde Osmanllar karsnda yalnz Venedik Deniz m
paratorluu deil, Ceneviz Deniz mparatorluu da yklm bulu
nuyordu. Bu durum, btn talyann ekonomik hayatn etkiledi
ve bu, genel kn balca nedenlerinden birini oluturdu. Bu
nunla beraber, 15. yzyln ikinci yarsnda Venedik, talya Rne-
sansnn en parlak merkezlerinden biri olarak ykseldi. Bunu R-
nesans incelerken greceiz.

Cenova Cumhuriyeti
Venedik gibi Dou ticareti ile ykselen bu cumhuriyetin tarihi,
Venedik cumhuriyeti ile olan uzun rekabet ve bitmez tkenmez i
mcadelelerle doludur. Cenevizliler, 1261de Paleologlarn Latin-
lerden stanbulu geri almalarna yardm ederek, rakipleri Vene-
dike ilk darbeyi vurdular. Bunun getirisi olarak da, Karadenizde
Venedikliler yerine kendi ticar hegemonyalarn kurdular. Bizans
mparatoru Mihail Paleologos, bu denizde Ceneviz ve Piza tccar
larndan baka hibir Bathmn seyrseferine izin vermemeyi ga
ranti etti. Cenevizliler bu tarihten itibaren Karadeniz kylarnda
bir koloni imparatorluu kurdular (1261) ve Krmn gney ky
larna, zellikle Kefeye yerletiler. Gney Karadeniz kylarnda
Amasra, Sinop, Samsun ve Trabzonda ticaret merkezleri vard.
Ayn zamanda bu tarihten sonra stanbulda stn bir durum elde
ettiler. Galata (Pera) onlarn ynetimi altnda bulunuyor ve Do-
udaki ticaretlerinin merkezi roln oynuyordu. Cenevizliler Ege
denizinde, zellikle Anadolu kylarndaki nemli baz adalar
(balca Midilli ve Sakz adalarn) ellerinde tutuyorlard. zmirde,
Foada, Kbrsta ve Meri nehrinin aznda Enezde ticaret kolo
nileri vard.
Cenevizlilerin Douda kazand stnlk Venedik Cumhuri
yeti ile eski mcadeleyi son derece iddetlendirdi. 13. yzyl sonla
rnda Ceneviz gemileri, Venedike kar nemli baarlar kazand
lar. Cenova, zellikle ikinci rakibi Piza donanmasn 1284te kesin
44 RNESANS AVRUPASI

bir yenilgiye uratarak saf d brakt. Fakat 1350-1355 arasnda

Venedik ile yaplan iddetli bir savata Ceneviz, o derece byk
tehlikeye dt ki, Milano Senyr Jena Viscontiye ynetimi tes
lim etti. Bylece, Ceneviz bir ara Milano dknn ynetimine ge
ti. Daha sonra bir halk ayaklanmas ile Viscontiler kovuldu. Vene
dik ile sava btn iddeti ile yeniden balad (1378). Cenova, M a
car Krall ile ittifak kurdu.
Denizlerde mthi bir sava balad. Cenevizliler bu sava sra
snda Venedik donanmasn yenerek Venedik kentini kuattlar.
Venedikliler ancak Dou denizlerindeki donanmalarnn yetimesi
sayesinde kurtulabildiler (1380). 1381de Torino Antlamas, iki
cumhuriyet arasndaki bu savaa son verdi.
Osmanllar balangtan itibaren Venedike kar Cenevizlilerle
geleneksel bir dostluk kurdular. Orhan, Cenevizlilerle bir antlama
bile imzalad (1352). Osmanllarn Trakyada yerlemesine Cene
vizliler yardm etti (1352-1357). Pera, Bursa aracl ile, Levant ti
caretinin bir merkezi haline geldi. Bizansa ve Venedike kar Os-
manllar Peray himaye etmekteydiler. 1352 Boazii savanda
Orhan, Cenevizin mttefiki oldu, Ceneviz donanmasna yardm
etti, Pera savunmasna katld. I. Murad zamannda bu ilikiler da
ha sklat. Papalar bu sk dostluu ho grmemeye baladlar.
Cenevizlilerle Osmanllar arasnda bu bir ittifak ekliydi. nk
1382de Cenevizliler Bizansla ittifak yaptklar zaman bunun keh-
dilerini M urada kar mcadeleye yneltemeyeceini ayrca belirt
tiler. OsmanlIlarla Cenevizliler arasnda imzalanm ve bugne ka
dar metni kalm olan ilk antlama 8 Haziran 1387 tarihini tar.
Bu, Pera ile serbest ticareti, gmrk vergilerini ve dier ticari mad
deleri ieren bir ticaret antlamadr.
Ceneviz tarihinin en gze arpan yan i ynetimindeki istikrar
szlk, daimi mcadele halidir. Belirli birka aile arasnda iktidar
iin sregelen mcadele bunun balca nedenidir. Bu nedenle
1396da Cenova, Fransz kralmn korumas altna girdi. OsmanlI
lara saldran nl Mareal Boucicaut 1401de Fransa kral tarafn
dan Ceneviz valisi yapld. O da Ceneviz donanmasndan yararla
narak Trklere kar hal seferi projesini yeniden ele almak iste
 TALYA; DEVLETLER 45

d. Donanmas, Anadolu, Msr ve Suriyedeki Mslmanlara ol

duu kadar Venediklilere de saldrd. Neticede hal seferi giriimi
bu iki Hristiyan devlet arasnda bir deniz sava ile sonuland ve
Ceneviz, M ora kylarnda byk bir deniz savan kaybetti
(1409). Bar, bir yl sonra imparatorun araclyla imzalanabildi.
br taraftan, Sakzdaki Ceneviz mahonlar, demokratik idareyi
brakarak Fransa korumaclna sndklar iin Cenevize bal
olmaktan vazgetiler (1408). Fakat Boucicaut, bir donanma gn
dererek isyanclar cezalandrd (1409). Sakz Cenevizlileri, z
mirde yerleen Cneyt Beye kar elebi Mehmetle birlikte hare
ket ederek Osmanhlara eski ballklarn yinelediler. Buna kar
Mehmet, Venediki balca dman olarak gryordu. Sakz Cene
vizlileri her yl 4000 altn demek artyla Osmanl lkelerinde ti
caret serbestsi elde etmilerdi. Adann sakz Bursa pazarnda sa
tlyordu. Doudaki Ceneviz kolonileri (Galata ve Sakz) II. Mu-
rada kar da boyun eme siyasetine devam ettiler. Aslnda hepsi,
Sultana yllk hara veriyorlard. Onlar, M urada, dmanlarn
ezmesi iin ellerinden gelen yardm yaptlar. 1422de II. Murad,
Dzmece M ustafaya kar Foa mahonlarmdan asker ve do
nanma bakmndan yardm grd. 1398de Milano dknn Ce-
novada Franszlara kar kard sava, ehri yerle bir etti. 14.
yzyl sonundan itibaren Ceneviz, bu i mcadeleler ve kararszlk
yznden gcn yitirmeye balad. Cenevizliler, rakip aileler ara
sndaki iddetli mcadeleler yznden her zaman darda gl
koruyucular aryorlard. Bazen Fransa kralna, bazen Milano d
kne bal olarak, fakat her defasnda yeni efendiye kar bakal
drarak, istikrarsz bir hale gelinmiti.
Doal olarak Cenevizliler, siyas karlarn gzetmekte srekli
lik gsteremedi. Yukarda grdmz gibi zaman zaman D o
udaki Ceneviz kolonileri anavatandan ayrlmaya ve Douda ba
msz bir siyaset gtmeye yneldiler (Pera ve Sakz). Bununla be
raber anavatanda Osmanhlarla bir anlamazla girmekten her za
man kanyorlard. Hatta 1444te Hal ordusu Balkanlarda y
rrken, Papa, II. M uradn anakkaleden Rumeliye gemesine
engel olmasn onlardan istedii halde Cenevizliler tersine, gemile
46 RNESANS AVRUPASI

rini M uradn hizmetine sundular. Bu ibirlii karlnda Mu-

raddan, M anisada ap madenleri iletmek ayrcaln alyorlar
ve her trl ticar ilikilerinde kolaylk gryorlard.
Cenevizliler, Galatada (Pera) kolonilerini kuvvetli surlarla e
virmiler ve burasn Dou ticaretinin merkezi yapmlard. ehrin
ynetimi onlarn elindeydi. Perada egemenlikten vazgemeyen Bi
zans imparatoru ile ekimeler eksik olmuyordu. Galatadaki Ce
nevizliler stanbulun kuatmas srasnda iki tarafl bir siyaset gt
tler. Venedik aktan aa ehrin savunmasna katld halde on
lar ekinir grndler. Bununla beraber gizlice yardmdan geri kal
madlar. nk stanbul derse, kendi sonlarnn geleceinden
korkuyorlar, ama Peray eskisi gibi koruma midini de bsbtn
kaybetmiyorlard. Kuatma balaynca Ftihe eli gndererek an
lamalara uyacaklarn bildirdiler. Ftih de stanbula yardm et
memeleri kouluyla kendilerine kar daima dost kalacan bildir
di. stanbulun savunmasnda barol oynayan Cenevizli Giovan-
ni Guistiniani, Sakz Cenevizlilerinden olmakla beraber babo
bir korsand ve tm hizmetini Bizansa adamt. Onun iin Fera
hlar kendilerini bu korsandan sorumlu grmyorlard.
stanbul alnnca (1453) Zaanos Paa, Sultanm egemenliini
ilan iin Peraya gelmiti. 1 Flaziranda onun imzasyla yaplan
hdnme'nin Rumca metni bize kadar gelmitir. Ftih, Cenevizli
lerin Perada kalmasn istiyordu. Fakat ortal panik kaplamt.
Ferahlar, gemilere binip kamaya balamlard. Ftih Perahlarin
evlerini ve eyalarn koruyarak yerlerinde kalabileceklerini bildir
di. stanbul kuatmasna baz Cenevizlilerin katldklar ortaya
kt. Bunu ileri sren Sultan, Perann Bizans dnemindeki bam
sz idaresine son verdi. Bir suba ve kad atad. Ceneviz kolonisi
nin iilerini grmek zere bir Podesta ve Onikiler Meclisinin de
vamna izin verdi. Ferahlarn btn silahlar alnd. ehrin yalnz
deniz tarafndaki surlar salam braklarak te tarafmdakiler y
kld. Bylece Cenevizin Doudaki en zengin kolonisi OsmanlIla
rn eline gemi bulunuyordu. Perann dmesi karsnda Cene
vizde bir kar saldrnn imknszl kabul ediliyor ve Papa V.
Nicholasnn hal seferi giriiminden bir sonu kmayaca anla
 TALYA: DEVLETLER 47

lyordu. Bunun zerine Ftihe bir eli heyeti gnderilerek eski ti

caret ayrcalklarn onaylatmaktan baka are kalmad. Fakat s
tanbulun dmesi yalnz Perann kn sonulandrmakla
kalmad; Ftih, Ege ve Karadenizde btn Ceneviz kolonilerini
vergi vermeye zorladktan ve eski vergileri artrdktan sonra frsat
bulduka bunlar imparatorlua katt. 1459da Amasra, 1461de
Sinop ve Trabzon, 1475te Karadeniz kolonilerinin en by
olan Kefe, Azak ve Krm kylarndaki dier limanlar Kopa ve
Anapa ele geirildi (1479). Egedeki adalar zamanla birer birer
alnmtr.
Hal seferleri giriiminden herhangi bir sonu kmyordu.
br taraftan Ceneviz kendiliinden harekete geecek durumda
deildi. Bir donanma hazrlayacak paras yoktu. stelik bamsz
ln da kaybetmiti. Yerli ailelerin iktidar iin yaptklar kavgala
ra halk da katlyordu. Ceneviz, balca rakibi olan Napoli donan
masnn tehdidi karsnda 1458de yeniden Fransa kralnn koru
mas altna girdi. Fakat ok gemeden Franszlara kar da bakal-
dran Cenevizliler sonunda (1464) tekrar Milano dklnn ege
menliini tandlar. Fransa kral XI. Louis, dostu olan Milano d
kne bu yaramaz ehri brakmakta hi tereddt etmedi.
zellikle, 15. yzyln ikinci yarsnda Cenova, i idaresindeki
mcadele ve istikrarszlk yznden ve Douda kolonilerinin
Trkler tarafndan alnmas zerine talyan devletleri arasndaki
eski konumunu yitirmi bulunuyordu.
Milano

Kuzey talyada en kuvvetli devletlerden biri de Milano Duka-

ldr. 1310da mparator VII. Henry talyaya indii zaman
onunla birleerek Milanoyu ele geiren Viscontiler yzyln so
nunda talyann en kuvvetli devletlerinden birini kurmular ve bu
tarihe doru duka unvann almlard. Hatta Jean Galeas merke
z talyay igal ettikten sonra Floransay almak ve kendisini tal
ya kral ilan etmek istiyordu. Fakat kendisinden sonra, dier tal
yan prenslerinden ald yerler sahipleri tarafndan 1402de geri
alnd. Olu, dukal babasnn zamanndaki gcne ve kuzey
talyada egemen bir konuma getirmek iin alt srada Vene-
dikin direnii ile karlat. 15. yzyln ilk yarsn dolduran bu
mcadele srasnda her iki tarafa yardm eden condottieriltrdtn bi
ri Francesco Sforza, Milano dknn erkek miras brakmadan
lmesi zerine Dukal ele geirdi (1450). Onun akllca yneti
minden sonra 1466dan 1476ya kadar bir canavardan farksz
olan olu yerine geti. Onun da ldrlmesiyle nce naiblik yne
timi kuruldu. Ardndan, kardelerinden Ludovic de More dukalk
tahtn ele geirmeyi baard (1480).
Milano dukal bir taraftan Po ovasnda stnlk iin Venedik
ile savarken br taraftan da Cenonvay kendi idaresine almak
istiyordu. Bunu 1464te baard. Fakat Francesco Sforza, Papanm
50 RNESANS AVRUPASI

kkrtmalarna uymad, Trklere kar Dou sava projesine ka

tlmad. nk byle yaparsa Venedike hizmet edeceini biliyor
du. Ayn ekilde Anjoularla Fransz nfuzunun Napoliye yerle
mesini istemedii iin spanyol Aragonu yeledi. N apolide baa
rl olamayan Anjoular, Cenevizde de kalamadlar. Buras sonun
da Sforzann eline geti.
Sforza ile ayn zamanda Floransada Cosimo da lmt. Bunu
frsat bilen Venedik, baz prenslerle ve Medici aleyhtarlar ile or
taklk kurdu. Buna Milano, Napoli, Floransa ve Papa kart bir it
tifak kurarak yant verdi. Kk savatan sonra ayn statko ko
rundu (1468). Bundan sonra Milano, Papaln Venedikteki em
peryalist siyasetine kar dier talyan devletleri ile eitli ittifaklar
yapt. zetle, Milano 15. yzyln ikinci yarsnda talyan siyase
tinde n planda rol oynayan en gl ve zengin devletlerden biri
haline geldi.
zet

1. 15. yzyln ikinci yarsnda talyada eski ehir cumhuriyet

leri yerine drt be byke devlet kurulur. Bunlar, Napoli Krall
, Papalk Hkmeti, Milano Dukal, Venedik ve Floransa
Cumhuriyetleri ile Savoia Dukahdr. Bu devletlerin ynetim bi
imleri monari ve oligaridir.
2. Bu devletler, dengeyi koruyabilmek iin birbirlerinin by
mesine veya kuvvetlenmesine kar kskan bir ekilde yaklamak
tadrlar. Herhangi birinin kprdan derhal tekileri ittifaka ve
kar harekete ynlendirmektedir. Bu ekilde Avrupa Devletler Sis-
teminin ilk rnei talyada meydana gelir. talyan devletleri, den
ge politikas ile birbirlerine bal bir devletler manzumesi olutu
rurlar. 15. yzyln ikinci yarsnda talyada ihtiraslar tela uyan
dran devletler zellikle Venedik ve Papalk hkmetidir. Bu tal
yan devletleri, kendi ittifak sistemlerini darya da yayyor, dar
da da ittifaklar aramaktan geri kalmyorlard. Napoli, spanyol
Aragon krallndan, Milano ve Ceneviz, Fransa krallndan sk
sk yardm istemekteydiler. Bu kuvvetli krallklarn talya ilerine
gittike artan mdahaleleri, sonunda bu zengin lkeyi elde etmek
arzusunu douracak ve bu da talya savalarna (1494-1559) ne
den olacakt.
50 RNESANS AVRUPASI

kkrtmalarna uymad, Trklere kar Dou sava projesine ka

tlmad. nk byle yaparsa Venedike hizmet edeceini biliyor
du. Ayn ekilde Anjoularla Fransz nfuzunun N apoliye yerle
mesini istemedii iin spanyol Aragonu yeledi. N apolide baa
rl olamayan Anjoular, Cenevizde de kalamadlar. Buras sonun
da Sforzann eline geti.
Sforza ile ayn zamanda Floransada Cosimo da lmt. Bunu
frsat bilen Venedik, baz prenslerle ve Medici aleyhtarlar ile or
taklk kurdu. Buna Milano, Napoli, Floransa ve Papa kart bir it
tifak kurarak yant verdi. Kk savatan sonra ayn statko ko
rundu (1468). Bundan sonra Milano, Papaln Venedikteki em
peryalist siyasetine kar dier talyan devletleri ile eitli ittifaklar
yapt. zetle, Milano 15. yzyln ikinci yarsnda talyan siyase
tinde n planda rol oynayan en gl ve zengin devletlerden biri
haline geldi.
zet

1. 15. yzyln ikinci yarsnda talyada eski ehir cumhuriyet

leri yerine drt be byke devlet kurulur. Bunlar, Napoli Krall
, Papalk Hkmeti, Milano Dukal, Venedik ve Floransa
Cumhuriyetleri ile Savoia Dukahdr. Bu devletlerin ynetim bi
imleri monari ve oligaridir.
2. Bu devletler, dengeyi koruyabilmek iin birbirlerinin by
mesine veya kuvvetlenmesine kar kskan bir ekilde yaklamak
tadrlar. Herhangi birinin kprdan derhal tekileri ittifaka ve
kar harekete ynlendirmektedir. Bu ekilde Avrupa Devletler Sis-
teminin ilk rnei talyada meydana gelir. talyan devletleri, den
ge politikas ile birbirlerine bal bir devletler manzumesi olutu
rurlar. 15. yzyln ikinci yarsnda talyada ihtiraslar tela uyan
dran devletler zellikle Venedik ve Papalk hkmetidir. Bu tal
yan devletleri, kendi ittifak sistemlerini darya da yayyor, dar
da da ittifaklar aramaktan geri kalmyorlard. Napoli, spanyol
Aragon krallndan, Milano ve Ceneviz, Fransa krallndan sk
sk yardm istemekteydiler. Bu kuvvetli krallklarn talya ilerine
gittike artan mdahaleleri, sonunda bu zengin lkeyi elde etmek
arzusunu douracak ve bu da talya savalarna (1494-1559) ne
den olacakt.
52 RNESANS AVRUPASI

3. talya devletlerinin zaman zaman birliini salayan tek et

ken, dardan, daha dorusu Trkler tarafndan gelen tehlikedir.
Osmanh mparatorluunun kuruluunun talya tarihi zerindeki
etkileri byktr. talyadaki zenginliin kayna olan Doudaki
talyan kolonileri, Osmanllar tarafndan birer birer alnmtr.
Hatta Ftihin son yllarnda Osmanllar dorudan talyann iga
line balam bulunuyorlard. Ftihin lm bu giriimi sonusuz
brakmtr. Trk tehlikesi karsnda talyan devletleri arasndaki
birleme ancak tehlike talyann kaplarna dayand zaman gei
ci olarak meydana geliyor, sonrasnda tekrar bu devletler arasn
daki rekabet ve mcadele balyordu. Kanunnin 1538 Korfu Se
feri, aslnda Roma ve talyay istila iin planlanmt. Bu dnem
de Osmanh Devleti Avrupa siyasetinde talya Savalarnda belli
bal glerden biri olarak nemli bir rol oynamtr.
4. talya tarihinin bu dnemdeki savalar, gerek savalar sa
ylamaz. Bu i, sava bir sanat halinde, para ile yapan condottie-
r^lerin iidir. Bir condottiere tarafndan toplanan cretli askerler,
kim ok para verirse onun tarafnda savamay meslek edinmi
kimselerdir. Bu savalar ounlukla bir asker manevra eklinde
yaplr ve len pek fazla olmazd. Bu asker kumpanyalarnn baz
yetenekli yneticileri, senyr ailelerinden geliyordu. Buna karlk
denizlerde donanmalarla yaplan savalar byk kayplara neden
olan ciddi arpmalardr.
5. ok ypratc olmayan bu savalara ramen, talyada 15.
yzyln ikinci yarsnda genel refah artmtr. ehirler gittike ka
labalklam, zenginlik ve refahn izleri her tarafa sinmiti.Tiu d
nemde talyan kltr, Rnesans Kltr denilen yeni ve yksek
bir kltr haline geldi.
 talya: Rnesans

Vatikandaki Havariler Saraytnda bulunan ve Raphaelin 1510-11de tamamlad

Y u n a n O k u l u freskosu. Merkezinde Aristotelesin yer ald bu resimde,
onun ada olmasa da hmanizm dncesinin gelimesine katkda bulunmu
baka dnrler de yer alr.
Rnesans Kavramnn Oluumu

Rnesans kavram, J. Burckhardtta insann dnya grnde

ki temel bir farkllamay ifade eder. Bu, din ve isel hayatn yep
yeni bir grn olan Reformasyondan da tamamen ayrdr.
Burckhardt, ortaadaki koullarn Rnesans hazrladm kabul
etmekle beraber, Rnesans ondan tamamyla ayr bir tarih d
nem olarak canlandrr. Rnesans szc tam da bu dneme ta
nklk eden kiiler tarafndan kullanlmtr. Fakat bu kiiler ve da
ha sonra gelenler, tam anlamyla bu terimi kavrayp ifade edeme
milerdir. Dnemin Machiavelli dndaki talyan tarihileri kro
nik ynteminden ayrlmamlardr. Tarih a, zamanlarn ayrl
kavram bunlarda yoktur. Ancak Petrarca ile beraber, eski Roma
llarn ve Yunanllarn daha yksek ve daha muhteem bir tarihe
sahip olduklar duygusu gittike glenmeye balamt. Rom ada-
ki byk eserler eskilerin byk eserleri olarak anlmaktayd ve
kaybolan dnce hzinelerinin eski el yazlarndan tekrar hayata
karlabilecei midi pek oklarnda gittike derinleen inceleme
lere ynelme arzusu yaratyordu.
Papa saraynda yaayan Flavio Briondo 1440ta bir dnya tari
hi kaleme ald. Briondo, 410da Rom ann Gotlar tarafndan aln
masn bir balang olarak kabul ediyordu. Zira o da birok dost
lar gibi, bu tarihten nce uluslarn ok daha yksek bir kltre ve
56 RNESANS AVRUPASI

siyas kuvvete sahip olduuna inanyordu. Bu ekilde tarih a,

yani zamanlarn farkll gibi bir kavrama ulald. Bylelikle bir
k dnemi olarak kabul edilen ortaa ve Gotik kltrnden
sonra imdi, yeni bir hayatn, bir yenilemenin ve yeniden doma
nn sz konusu edildiini gryoruz. Hayat Yenileme , Yeni
den Dom a kavram aslnda doada ve Hristiyanlkta vard.
Franszlar, 14. yzylda Renaissance par Baptisme deyimini kul
lanyorlard. Fakat bu deyimin, kltrn yenilenmesi ve yeni bir
dnemin domas eklinde bir ierik kazanmas, Petrarcadan son
ra olmutur. ou bu yeni douu. Yunanca kaynak aratrmala
rnda balatyorlard. Floransak Leonardo Bruni, eski dnemde
Ciceronun da Yunan kltrn benimsemek suretiyle yeni bir hu-
manitas yarattn dnyordu. O, ayn zamanda Dante, Petrar-
ca ve Bocaccioda bu humanitas\ mahede etmekteydi. Humani-
tas kavram zamanla daha ak bir ierik kazand. Humanitas, in
saniyet severlik deil, insanlara ve gereklere ynelen en yksek
derecede felsefi bir aydnlk olarak anlalyor ve Yunan aratrma
lar buna ara saylyordu.
16. yzylda Giorgio Vasari yazd byk sanat tarihinde, tal
yan sanatnn geliimini blmde betimlemektedir ve Giotto ve
Giambuenin yeni sanatn douunu {Della Rinascita) saladkla
rn ak olarak belirtmektedir. Ona gre bu stadlarm ynetimi
L a maniera grecay bir kenara itmitir. u durumda Rinascita
kavram sanatn kat ekiller haline girerek donmu olan Yunan-
Bizans tarzndan kurtarlmas anlamn ifade etmektedir.
Aka grlyor ki, Vasari yeni bir sanatn douunu sezmi
ve bunu ifade etmiti. Fakat ne o, ne de bakalar bunun tarihsel
btnln bir blm olduunu kavrayamamlardr.
18. yzylda klasisizmden ayrlma hareketlerinde Winekel-
manm aratrmalar ile derinlik kazanan lka dnyas, yeniden
yaratc bir dnya olarak grnd ve Rnesans terimi canland.
Sonunda, Alman Tarihi Mektebi, Halk Ruhu {Volksgeist) fikri
ni, mill tarihin canl nedenini buldu. Bylece, tarihsel bir dne
min bir btn olarak anlalmas iin ilk koullar hazrlanm ol
du. Ranke, Milletlerin doal bilinci ve ana hatlar dahilinde ba
 TALYA: RNESANS 57

ndan geenlerle her ey izah edilmelidir diyordu. te bunu s

virede Baselli gen air ve profesr Jakob Burckhardt yapt.
1855te Cicero- talyan Sanatnn Rehberi, 1859da talya'da R
nesans Kltr adl eserlerini kard. Eser, dnemin akn ilk
defa bir btnsellik iinde deerlendirmekteydi. Burckhardt, R
nesans insann btn incelii ile tasvir etmekteydi. Bu insan her
eyi kendi arzusuna gre ynlendiren hrsl, gururlu, hret atei
ile yanan, serbest dnceli, becerikli, basma ve sanata yatkn bir
insan, modern Avrupa ocuklar nm ilki idi. Bu insanlarn dn
yasnda, insanst ile zevk ve sefaya dkn insan tipi birleiyor-
du. Devlet ve ekonomi rasyonel bir yn alyor, Makyavelizm bu
karakteri tamamlyordu. nsan zeks yeniden douyor, yeni bir
yaam biimi, anlay ve slbu kazanyordu. Bu dnyada klasik
ilka en yksek konumuna karlyordu. Bizzat Burckhardt
tekmil bu devreyi kavramak zere lkan Yeniden Douu ge
nel adnn tek tarafl olduunu da ifade ediyordu. Bununla bera
ber biroklarnca hmanist aydn, klasik ilka dnyasnn yeni
den douu ile ilgili tutuluyordu. Hmanizm ile Rnesans arasn
daki ba kuvvetleniyordu. Rnesans ihtiamnn, ilmin yenilen
mesinin, yani bireyin zgrlnn, ksaca modern kltrn kla
sik ilkan yeniden canlanmasna borlu olduu fikrine inanan
hayli kalabalk bir aydn kitlesi ortaya kt.
Eski hayat deerlerine bal kimseler, Rnesansn bu biimde
anlalmasna kar ktlar. Onlara gre Rnesansla birlikte H
ristiyan dini ve mill hareket arka planda kalyor, buna karlk,
gemiin bir dnemi iin hmanist ve tarih irfan ve eitimin de
er ve nemi artm oluyordu .
Burckhardtdan sonra yeni bilimsel grler ortaya kt. nce
iki evre olutu. Birincisi, Henry Thodeun (1857-1920) gr
dr. O Fransisken ruhunun, ak, feragat ve dindarln, 14. yzyl
sanatn ve bununla da Rnesans sanatn dourduunu iddia et
mitir. Sabatier, Gebhart ve Zabukhin bu tezi glendirmilerdir.
kincisi Cari Neumannn (1860-1934) tezidir. Rnesansn ilk-
a uygarlndan doamayacan, bunun imknszlnn Bi
zansta grldn, Rnesansn Germenler tarafndan ve Hris
58 RNESANS AVRUPASI

tiyan Ortaandan doduunu kuvvetle ne sren grtr. Fa

kat btn bunlar Burckhardtn yanl anlalmas, dnsel a
dan tamamlanmamas ve deerinin yn deitirmesinden baka bir
ey deildi.

Rnesansm beii talya idi. Bu hareket Yunan-Roma slbun

da, yani klasik karakterdeydi. Bunun eitli nedenleri vardr. Yu
nan-Roma sanatnn Rnesans iin bir ideal olmas, talyanlarn
bunu eski bir mill gelenek saymalarndan, Rnesansa bu adan
bakmalarndan ileri geliyordu. Roma eserleri iinde yaayan. Roma
kltr ve tarihini kendi kltr ve tarihleri olarak hisseden talyan-
1ar, onu canlandrmaya, taklit etmeye almakla doal olarak mil
l bir geliime doru gidiyorlard. Antikite abideleri, talyanlarn
gzleri nnde duruyordu. Yeni ruh, talya araclyla baka lke
lere de girmitir. Eskia kltrnn dorudan doruya aratrl
masyla bu akm etkisini gl bir ekilde her yanda artryordu.
Zaten Roma gelenei talyada hibir zaman tamamyla kay
bolmamt. talyanlar, Hristiyan dnyasnn merkezi olan ve im
paratorlarn gelip ta giydikleri Roma kentine, hl imparatorla
rn dnya efendisi olan Rom a gzyle bakyordu. 1347-1354 yl
larnda Cola Rienzinin eski Roma cumhuriyet idaresini yeniden
kurduunu ve halk tribn unvan alarak eski Romay diriltmeye
altn gryoruz. Onu bu fanteziye ynelten ey, ruhunu kap
layan eski dnemin hayallerinden baka bir ey deildir.
talyanlarn dili dorudan Latinceden gelmekteydi. Birok tal
yan aileleri soylarn eski Roma ailelerine balamaya alyordu.
Nihayet, talyann bu dnem Avrupasnda kent yaamnn en ok
gelitii, burjuvazi snfnn en gl bulunduu bir yer olduu
unutulmamaldr. talya, bu dnemde hem Dou ticareti sayesinde
hem de ileri sanayii ve mliyesi ile Avrupann en zengin lkesi idi.
Feodal soylular, yeni ykselen zengin burjuvazi snf karsnda
egemenlik ve basklarn tamamyla yitirmilerdi. Bireyi balayan
balarn krlm olduu bu zengin kentlerde, bireyin ykselmesi
ve gelimesi iin her trl olanak hazrlanmt.
 TALYA: RNESANS 59

Ortaadaki gelimeler, yeni bir toplum, yeni bir ruh dour

mu, fakat bu ruh kendisini ifade etmek, kendi yapsn kurmak
iin antikiteyi rnek almt. Bu nedenle antikitenin canlandrlma
s, daha dorusu antik ideallerin rehber olmas, Rnesans belli
bal karakterlerini oluturmutur. Rnesans, modern Avrupay
yaratan bu fikir ve sanat atln antikite yaratmtr. Fakat bu
hamle, rneini antikitede bulmutur.
Antik dnyann ortaa dnyasna kar rnek alnmas, ilk kez
edebiyatta Petrarca ile balamtr. Fakat daha ondan nce 11.
yzyl sonundan beri Kuzey talyada, Bolognada Roma hukuku
byk bir ilgi grerek okutulmakta idi. Burada Roma hukukunun
rasyonel ve soyut kavramlarna gre yetien hukukular, feoadal
Avrupaya yeni bir devlet anlayn getirmekteydiler.
Petrarca, Rnesansn ilk hmanist mjdecisidir. Ona bu sfatla
ilk modern adam diyenler olmutur. Burada ksaca anmsatmak
gerekirse, Petrarca, talyanca Canzoni adl eserinde, ortaa insa
nnn psikolojisini yanstmaktan ziyade modern an psikolojisini
ilemitir. Bu yzden Petrarca, lk Modern nsan olarak adlan
drlmaktadr. Petrarca, doay ve ak, gereki bir ekilde anla
maktadr. Doa, bir sembol deil, her eyi ile bir gereklik olarak
karmza kar. Ak, nsan ve doal aktr. Petrarca, her zaman
kalbini dinler ve kalbini dinlemeye alr. Onda tamamyla nsan
duygular ortaya kar. Ayn zamanda onda derin bir tatminsizlik,
srekli bir melankoli hali vardr. air, kendisini tm evresinden
soyutlayarak seyahatlerle bu elemini dindirmeye alr. br ta
raftan eref ve ana sonsuz derecede baldr. zetle air, teki
dnyann insan deil, bu dnyann insandr.
Petrarca, hmanizmin kurucularndan saylr. nk o. Eski
Romann hayat ve sanat eklini bir ideal olarak canlandrmak
emelindedir. Bu amala eskia stadlarmm temiz Klasik Latince-
siyle yazar, konusunu Roma tarihinden alan eserler verir. Bunlar
dan biri nl Romal General Scipionun Kartaca zaferini kutlayan
Afrika adl epik manzumedir.
Petrarca, Eski Romay ve dilini daha iyi renmek, eskinin a
heserlerini bulmak iin de byk bir aba gstermiti. Antik yapt
60 RNESANS AVRUPASI

lardan oluan bir ktphane kurmu ve bu gibi yaptlar byk bir

hrsla her yerde aramaya koyulmutu. Bu faaliyetleriyle o hma
nizmin kurucusu unvann oktan hak etmitir.
Petrarcadan sonra talyan nesrinin kurucusu olan Bocaccio
(1313-1375), (talyanca yazd en nemli yapt Decameron), Pet-
rarcanm geleneinde iz srd. Bocaccio, eski mitolojiyi ve edebi
yat inceleme yolunda nemli almalara imza att. Onun bilimsel
yaptlarndan en nemlisi Geneologia Deorumdur. Bocaccio bu
yaptn yazarken yannda bulundurduu bir stanbullu Rum bilgi
ninin bilgisinden de olduka yararlanmtr.
Petrarca ve Bocaccio ile balayan eskian hayat ve sanatna
kar derin ballk, ksa bir sre iinde ok yandalar toplad. B
tn yksek sosyete onlarn izinden yrmeye balad. Eskia yazar
larnn ince Latincesi, Ortaa Latincesinin yerine gemeye balad.
Bu Latince ile yazanlar, her tarafta ilgi ve sayg gryorlard. Bir ta
raftan tinsel adan romantik, biimsel olarak klasik yeni bir Latin
{Neo-Latin) edebiyat geliirken bir taraftan da hmanizm derinlei
yordu. Petrarcann etkisiyle ilk nce edeb bir hmanizm meydana
gelmiti. Hmanistler, Latinceden sonra Roma kltrnn asl kay
nana, kadm Yunan kltrne inmek gereini duydular ve Yunan
ca renimine ve Yunan eserlerinin aratrlmasna baladlar.
Ortaada Yunan ilmini ve felsefesini Avrupahlar, Arapa ya
zan Mslmanlar araclyla renmilerdi. Petrarca ve Bocaccio,
Pilates adnda bir Rumdan Yunanca renmi, ancak yeterince
baarl olamamlard. Asl Yunanca renimi ve Yunan bilimleri
talyaya 1396da Manuel Chrysoloras ile girdi (lm 1415). Bir
ok hmanist ondan renim grd. Bu Rum ile beraber hepsi bi
lim adam olan ve Hmanist talyanlar tarafndan dersleri zevk ve
hararetle izlenen baka Rum bilim adamlar da geldi. Bunlar oan-
nis Chrysolaros ile beraber Trabzonlu Georgios (Yorgis) ve daha
sonralar gelen oannis Argyropoulos, Gemistos Plethon ve Basi-
lius Bessariondur. Bu Rum bilim adamlarnn talyaya yerleme
si, iki kilise arasnda 1054 izmasna son vermek zere Floran-
sada birleme grmeleri olurken (1437-1439), Bizans ile Roma
arasndaki sk ilikiler sayesinde gereklemiti.
 TALYA: RNESANS 61

Gerekten, Trk tehlikesi baz Bizansl Rum aydnlar talyaya

g etmeye yneltmekte idi. stanbulda Demetrios Kydones gibi
Latin yanls, kurtuluu Bat Hristiyan dnyasyla birlemede g
ren nfuzlu bir aydnlar zmresi ortaya kmt. Onlar Trklere
aka dmanlk besleyenlerdi. br yandan Rum aydnlar ve
din adamlar arasnda tutucu ruhban ve birok Rum bilim adam,
II. Murad ve Ftihin saraynda iyi muamele grmekte idiler. Plet-
hon bunlardan biriydi. talyada dnsel etkisi derin olan Rum
bilim adamlarndan Gemistos Plethon, bir ara Edirnede M uradm
saraynda bulunmu, M oraya gitmi, buradan talyaya gemiti.
Plethonun ideal devlet teorisinde Osmanh etkisi sezilir. Plethon ve
Bessarion talyada Yunancann yaylmas, zellikle skolastii tem
sil eden Aristo felsefesine kar Platon felsefesinin ve neoplatoniz-
min yaylmasnda en nemli rol oynamlardr. Birok hmanist
bunlarn okulunda yetimitir.
Bessarion, Papa tarafndan kardinallik derecesine karlarak,
Rnesans destekleyen, mesenlerden* birisi olmutu. Bessarion Ro-
mada ilk akademiyi kurmutur. Bu Rum bilim adamlaryla birlik
te, stanbulun ele gemesinden sonra birok Bizans eseri talyaya
getirildi ve bu sayede klasik ilim ve felsefenin kaynaklar daha da
yayld. br yandan hmanistleri koruyan ak dnceli Ftih
Sultan Mehmed saraynda Yunanca eserlerle bir ktphane kur
mutur. zetle, hmanizm hareketinde Bizansl Rum bilim adam
larnn nc bir rol oynadklarna kuku yoktur.
Bocacciodan sonra Latin ve Yunan edebiyatnn aheserlerini
meydana karp yayan ve yeni Latin edebiyatnn gelimesine hiz
met eden birok hmanist yetimitir. zetle, 15. yzyln ilk yar
snda klasik edebiyat ve felsef dnce, hayatn iinde n plana
gemeye ve yeni kltrn merkezi olmaya balamt. talyan h
manistlerin en nemli kiilerinden biri Salutati (1331-1406), Flo
ransa devletinin bana getirildi. Bu hmanistlerden biri olan Lou-
is Marsili (1342-1394) klasik air ve filozoflarn yaptlarnda, kut
sal din kitaplar kadar erdem bulunduunu syleyecek kadar ileri

S a n a t ve b ilim a d a m l a r m k o r u y a n k im se .
62 R n e s a n s avrupasi

gidiyordu. Bu dnem hmanistlerinden Leonardo Bruni (1369-

1444), Demostenes, Plutarchos, Platon ve Aristonun eserlerini
tercme ederek Yunan aheserlerini halka yaymaya hizmet ediyor
du. zellikle, Poggio, Bat Avrupada dolaarak eskian belli
bal aheserlerinin yazmalarn topluyordu. Poggio, kaybolmu
sanlan birok aheseri meydana karm ve hmanizmin derinle
mesinde en byk hizmetlerden birisini yapmtr.
Balangta daha ok edeb alanda kalan hmanizm, yava ya
va btn bilgi sahalarna yayld. Yeni yeni kefedilen klasiklerin
rehberlii ile btn ortaan bilimsel ve dinsel deerleri eletiri
szgecinden geirildi. Bu bakmdan en byk hizmeti Lorenzo
Valla (1405.^-1457) oynad. Eletirel hmanizmin [humanisme cri-
tique) onunla kurulduunu gryoruz. Bu eletiri, dorudan do
ruya reformu, din devrimi hazrlayacaktr. Lorenzo Valla, ncelik
le gerek bir filolog olarak Cicero ve Quintiliandan yararlanarak
klasik Latincenin en nemli eserini {Elegantiae) yazd. Valla bu
eserle Latincenin dil bilimini kurmu oluyordu.
Lorenzo Valla 1431den itibaren dnemin btn din, felsef
sistemlerinin eletirisine giriti. Dinin yalnz bir inan ii olduunu
gstererek skolastii tamamyla rtt. zellikle bir filolog ve ta
rihi sfatyla szde Papaya Bat Hristiyan dnyas zerinde ma
nevi stnlk ve egemenlik tanm olan Constantinin Hibes^mn
(Donatio Constantini) uydurma olduunu kantlad. Bylece kili
senin dayand temellerden birini ykm oldu.
Hmanist dnemin ikinci byk sistemcisi Nicolaus Cusa-
nustur (1401-1464). O yeni hmanizmle skolastik Ockham felse
fesini ve Hristiyan mistisizmini geni bir sistem iinde toplamaya
alt (slamda bu ii Gazl yapmtr). 15. yzyln en byk ze
klarndan biri olan Nicolaus (aslen Almandr) hmanizmin ba
lca temsilcilerindendi. Yaad dnemde felsefi etkisi derin oldu.
Sonu olarak hmanizmin 15. yzyln ortalarna doru tama
myla gelimi olarak dnce hayatnn n plannda yer aldn
gryoruz. Hmanizm, edebiyat alannda kalmayarak her trl
fikr faaliyeti erevesi iine alyor ve bylelikle pasif bir taklit ve
incelemeyi aarak kendine gvenen bir eletiri aamasna girmi
bulunuyordu.
 TALYA: RNESANS 63

Toscanada, Floransada 14. yzyln filolog airleri tarafndan

yaratlan Rnesans hareketi btn talyaya hzla yayld. Bu sanat
ve fikir hareketinin bu ekilde yaylmas iin ortam tamamyla el
verili ve yreklendiriciydi. Condottiere"\tr'm idare ettii savalar
oransal olarak daha az ykcyd. Bu savalardan ve i alanda m
cadelelerden toplum ve ekonomik hayat pek etkilenmiyordu. K
k bir alanda toplanm talyan devletlerinde hayat youndu ve
devletler arasnda hi gevemeyen bir mcadele vard. Rakip ehir
lerden her biri, komusundan daha parlak bir merkez yaratmak
kaygsnda idi. Bu devletlerde iktidar ele geiren mstebit tiranlar,
bir asalete mensup olmadklar iin yalnz kiisel yeteneklere nem
veriyorlard. Yine onlar ele geirdikleri iktidardan olabildiince
yararlanmak ve gzel bir hayat geirmek iin, lkse, gzel eylere
nem veriyorlard. Bu yzden Rnesansn yaylmasnda tiranlar
yreklendirici olumlu bir rol oynadlar. Saraylarn, yeni ileri gelen
sanat ve dnce adamlaryla doldurdular.
Yalnz tiranlar deil, ehirlerde yerlemi soylular ve zengin
burjuvalar da zarif, lks, zevk ve sefa dolu bir hayat iin paralar
n ve zamanlarn harcamakla toplum iinde sekin bir yer sahibi
olmak emelini besliyorlard. M oda, zarafet, kibar bir konuma di
li ve tavrlar bu zarif toplumda yer almak iin n kouldu. Byle-
ce ince bir gzellik duygusunun ve rasyonel bir dnn geerli
olduu yksek bir evre olumu bulunuyordu. Sanatkrlar ve bi
lim adamlar bu dnya iinde deer verilen, vlen kiiler oluyor
lard. Rnesansn kayna Floransa idi, fakat bu koullar tal
yann her tarafnda ayn derecede gremiyoruz. Yetitirdii dhi
lerle Roma da nemli bir merkezdi. kinci derecede Napoli, M ila
no, Venedik ve Urbin, Rimini, Ferrara gibi merkezler geliyordu.
15. yzyln sonuna kadar talyada Rnesansn merkezi Flo-
ransadr. Floransak Dante, Bocaccio ve Petrarca, Floransa lehe
sini talyann edeb dili haline getirmiler ve Rnesansn bu mj-
deleyicilerinden sonra en byk temsilcileri, yani Machiavelli,
Brunellesco, Donatello, Leonardo da Vinci, Michelangelo burada
yetimilerdir. Floransanm Rnesansn merkezi olmasnda en b
yk hizmeti Mediciler ailesi grmtr. Floransa uygarlk dzeyi
64 R n e s a n s AVRUPASi

o o
J' ^ S
S 3 f
o ?S ^ ^ S
S s,
o
s {:!
'-sj: la^s s
 TALYA: RNESANS 65

olarak en ileride olduunu biliyor ve bu stnln devam ettir

mek iin bilinli bir biimde alyordu. Btn sanatkrlar bura
da kahramanlar gibi grlyorlard.
Medicilerin hepsi sanattan anlayan ve sanat gzeten insanlar
d. Fakat bunlardan zellikle Lorenzo de Medici byk hmanist
lerden eitim alm, kendisi de gzel iirler yazmtr. Lorenzo, epi-
kryen ahlak ve dnce tayan bir sanatseverdi. Musikiyi, ara
b ve elenceyi sever, fakat arya kamazd. nce ve ak bir anla
ya sahipti. zetle, zamann istedii en olgun tipti.
Mediciler, en byk sanatkrlar ve bilim adamlarn sarayla
rnda topluyorlar, onlara birok eserler yaptryorlar, onlarla sami
mi sohbetlerde bulunuyorlard. Saraylarnda aheserlerden oluan
ktphaneler, eskia eserlerinden oluan mzeler kuruyorlard.
Medicilerin bu korumas sayesinde Rnesansn en byk dehala
r aheserlerini ortaya koydular. Michelangelo, Lorenzo de Medi-
cinin, saraynn bahesinde kurduu okulda yetimitir.
Medicilerin dnce ve uygarlk tarihinde en byk hizmetlerin
den biri, Floransada Platon felsefesinin merkezi olarak Akademiyi
kurmalar olmutur. Burada iki Rumun G. Plethon ve Bessarionun
faaliyetleri. Platon felsefesinin esas kaynaklarna gre yorumlan
masn salad. Bylece talyan fikir ve felsefesinde Platon-Aristo
tartmas n plana kt. Bylelikle Yunan felsefesi daha derin ve
esasl bir ekilde aratrlyor ve derinleiyordu. Floransa Akademi
si, skolastiin temeli saylan Aristoya kar cephe almakla dn
sel zgrln simgeliyordu. Bu okuldan hmanizmin iki byk
derleyicisi, Marcillio Ficino {1433-1499) ve Giovanni Pico della
Mirandola (1463-1494) yetimitir. Bunlar Platon felsefesini ve Ne-
o-platonist felsefeyi tercme edip yaymlardr. Bu idealist felsefenin
yalnz talyada deil, btn Avrupa dnce hayatnda derin etki
leri olmutur (Pico della Mirandola Yunancadan baka branice bi
liyordu ve Kuran aslndan okuyabilmek iin Arapa da renmi
ti). Bylece, yzyln ikinci yarsnda bu iki deha ile hmanizm Pla-
toncu bir karakter kazanacaktr. Hmanizmin bu yeni yz sanat
zerinde etkiden geri kalmayacak ve 15. yzyl banda realist olan
sanat, yzyln sonunda idealist bir karakter kazanacaktr.
66 R n e s a n s avrupasi

Floransada yalnz Mediciler deil, dier byk aileler, hatta

loncalar, manastrlar gzel sanatlara ilgi gstererek bunlarn geli
imini desteklemilerdir. Papalar, Rnesansn gelimesinde nem
li roller oynamlardr. Papa V. Nicholas (1447-1455) ve II. Pius
(1458-1464) hmanist idiler. Onlardan baka 15. yzyln ikinci
yarsnda gelen papalarn hemen hepsi de, sanat ve bilime kar
sevgi ve alaka gstermilerdi: Kendi dnemlerinde byk sanat
krlar ve bilim adamlarn Romaya getirdiler, byk eserler yap
trdlar. Kilisenin parasn onlar korumak iin harcamaktan ekin
mediler. Papalarn bu korumacl, sanatkrlarn din konular i
lemeleri ve eserlerin din bir karakter almas sonucunu dourdu.
Yine de Roma, sanatkrlarn gzetildii ve topland bir merkez
olmakla beraber byk sanatkrlar yetitirmedi. Byk sanatlar
Floransadan, Lombardiadan ve talyann baka yerlerinden bu
raya geliyorlard.
nc bir merkez zellikle V. Alphonse zamannda (1442-
1458) Napoli oldu. Bu aydn hkmdar, saraynda ktphaneler

Pisanellonun tasarlad ve N apoli Kral Alphonsonun kabartmasyla bezeli

1449 tarihli madalyon (L. G arda).
 TALYA: RNESANS 67

kurdu ve 1442de bir akademi at. Lorenzo Vallay himaye etti,

Yunan melliflerini tercme ettirerek Napolide birok nemli ese
rin yazlmasna vesile oldu. Ancak yzyln ikinci yarsndaki sa
valar ve kargaa Rnesansn buradaki geliimini kstekledi.
Venedik, 15. yzylda, genel olarak Rnesans hareketinin dn
da kald. Ancak 16. yzylda harekete katlabildi. ve politika ha
yat burada hmanistlerin yetimesine zaman brakmyordu. An
cak sanat bakmndan Venedikin kendine zel bir gelenei vard.
Pek ok saray, kilise, heykel ve resim bu gelenee uygun olarak
meydana getiriliyordu. Venedik, zengin hemerileri tarafndan top
lanm nemli ktphaneler, para ve madalyon koleksiyonlarna
sahip oldu. zellikle buraya gelip yerleen Aide Manuce (1449-
1515) bir matbaa at ve Yunan-Latin eserlerini dzeltilmi bir e
kilde basarak bylece bu eserlerin yaylmasn salayarak nemli
bir hizmette bulundu.
talyada Sanatn Geliimi

15. yzylda, zellikle de 16. yzyln birinci yarsnda talyada

olaanst bir sanatsal geliim grld. Sanat ve uygarlk tarihi
nin en byk eserleri yaratld. Bu geliim, 16. yzylda dier Bat
lkelerine de yayld ve mill sanat geleneine kar kendi stnl
n kurdu. Esasen Rnesans deyince akla nce, byk sanatsal
geliim gelmektedir. Edebiyat ve fikir alannda yenilemeyi anlatr
ken bunun, klasik Roma-Yunan fikir ve edebiyatna yneldiini,
kaynan buradan alan bu hareketin hmanizm ad ile nitelendi
rildiini sylemitik. Sanatta Rnesans, bu hareketin etkisi altnda
kalmakla beraber daha baka bir gelime yolu izlemitir. Burada,
Rnesans sanat tarihinin ayrntlarna girmeden, genel olarak uy
garlk tarihindeki byk rolne yer vereceiz.
Burada klasik sanatn karakterini anmsamak gerekirse, orta
a sanat, klasik ifadesini 13. yzylda bulmu, Fransz Gotik sa
nat her tarafta stnln kurmutu. Mimari, heykeltralk,
hakkklk, ressamlk gibi her trl sanat ekillerini olaanst bir
senfoni halinde kucanda toplayan bu sanat, bu yzyln katedral
lerinde ve ehir belediye binalarnda en yksek deerini buldu. Bu
sanatn karakterleri; din lirizmi, cokunluu ve bireysellii, btn
sanat almalarnn btnnde toplayan ve ifade eden bir sembo
lizmden ibarettir.
70 RNESANS AVRUPASI

A CT17Wl II ti wVVv.' V i'i

, iinRnnnnflinini >;y._
_____U -L - -, -- _- _^ J B I H C ' - r- -

ii. M

Venedikte Rnesans ncesine ait gotik yaptlann en nllerinden,

1428-30 arasnda ina edilen Casa d Oro.

Buna karlk yeni sanatn karakterlerini izerken, ncelikle u

na iaret etmeliyiz: Ortaa sanat birden lmemitir. Yeni eilim
ler belirmeye balad zaman bile ortaa etkisi kuvvetle devam
etmi ve yeni hareketlere nfuz etmitir. Onun iin biz 15. yzyl
sanatnda ve birok yerde ortaa karakterini bulabiliyoruz. R
nesans sanat, ortaan genel aknn dourduu yeni bir dnya
grnn, bir olgunluun sonucudur. Roma-Yunan dnyasnn
kefi bu ruhun gereksinimlerini karlad iindir ki, onun tarafn
dan rnek alnmtr. Yoksa yeni sanat, Roma-Yunan sanat do
urmu deildir. Hatta Rnesans sanatnn nemli baz karakter
leri rnein realizm, ortaa sanatnn geliimi sonucunda meyda-
 TALYA: RNESANS 71

Venedikte 1444-1515
arasnda ina edilen San
Zaccaria Kilisesinde
Rnesans slubu gotik slu
pla bir arada kullantimasma
ramen hakim olmutur
(yanda). 1260ta yaplan
localar binasnn yanmasyla
yerine 1485te ina edilen
Scuola Grande di San
Marcoda ise Rnesans tarz
bu kez Bizans slubuyla
harmanlanmtr (stte).
72 RNESANS AVRUPASI

na kmtr. Yeni sanat, uzun bir geliim ve olgunlamann sonu

cudur. Yeni sanatn getirdii en nemli yeniliklerden biri, sanatn
zellemesidir. Kiliseden, belediye binasndan, saraylardan, kiile
rin evine inmesidir. Sanat artk kilisenin tekelinden kurtulmutur.
Bu durum sanatta realizmin ve bireyselliin domas ile ilgilidir.
15. yzyl, sanat tarihindeki zel deyimi ile quattrocento, her ey
den nce realizm ve natralizm ile karakterlenir. Yeni sanatn en
belirgin karakterini, gerei ifade eden realizmde aramaldr. Bu,
doaya dn demektir. te, yeni sanatn bu bakaldrs, onu or
taadan ayrr. Bu da yukarda sylediimiz gibi zellikle toplu
mun gelimesindeki eilimlerden, yani zamann ruhundan do
mutur.
Rnesans sanat, 15. yzylda idealist bir karakter tar. 15.
yzyl sanat genel batlaryla yledir:
1. 15. yzyl insannn dnyas derin bir biimde deimitir. Bu
yeni dnyann, yeni bir ruhu ve ok zengin alkanlklar vard. Bu
evre iinde ina edilen sanat, doal olarak bu atmosferin ifadesi
oldu. ncelikle, 15. yzyl insan iin dnya ok genilemiti. Fe
tihler, seyahatler. Dou ile younlaan ilikiler, yeni manzaralar,
yeni insanlar ve toplumlar ortaya karyordu. Bunun sonunda sa
natkrn betimledii konular ve ekiller artmt. Nefis Trk hal
lar evde, gemide, kilisede sanat eserleri gibi sergileniyordu. Bu eg-
zotizm iinde Osmanh Trkleri, kyafetleri ve hayatlaryla nemli
bir yer tutmakta gecikmedi.
Sanatkr, zellikle iinde yaad toplumda eitli snflarda
birbirinden farkl konular ve zevkler kefetmitir. Bir tarafta val
ye snfnn kahramanlk ve ihtiam hislerini te tarafta ykselen
yeni zengin burjuvazinin realiteye balanan zevkini ve de nsan,
dramatik veya mfik bir sanat douran din hisleri ayr ayr ifa
deye almtr. Bir kelime ile sanatkrn ifade ettii konular ve
duygular ok eitli bir ekle brnmtr.
2. Btn plastik sanatlarda realizm ve natralizm stn geldi.
Natralizm, d dnyann gerek ve doal ekillerini olabildiince
sadk bir ekilde betimlemekteydi. Sanat artk dikkatli bir gz
lemcidir.
 TALYA: RNESANS 73

Andrea Previtali'nin 1508 yth dolaylarna tarihlenen

tablosunda arka planda dikkati eken Trk hals.
M e ry e m A n a y a M jd e n in V e r ilm e si
74 R n e s a n s avrupasi

Genel olarak karakterleri ve bir tipi deil, bireyleri betimlemek

tedir. En soyut konularda etrafndaki gerek insanlar betimler. sa
onun bir arkadann, Meryem tand bir kadnn gerek resmi
dir. Mesela nl bir tabloda Cem Sultanm portresini bulmaktayz.
Kyafetleri zamann kyafetleridir. Rnesans ressam, bunlar ay
rntsna kadar yanstmaya, resmine realist bir g vermeye alr.
Onun sanat yaanm bir sanattr. D dnyann tam ve doru be
timlemesini verebilmek iin bilimsel gzlemlerde bulunur. nsan
bir anatomi uzman gibi inceler (Leonardo da Vinci).
Bu realist resim sanatnda bireylerin doal bir mekn iine yer
letirildiini gryoruz. Eya, belirli bir bak noktasna gre do
al olarak gze grnd gibi klyor; matematik bilgisine
dayanan bir perspective raccourci bilgisi ressam iin gerekli hale
geliyordu. Bunu resim sanatna ncelikle Giotto di Bondone
(1267-1336) getirmitir. nc boyutun, yani derinliin sanata
sokulmas, modern sanatn en byk admlarndan biridir.
Resim ve heykelde plak vcudun betimlenmesi yine bu d
nemdedir. nsan vcudunu tam ve doru olarak, btn hareketle
rinde betimlemek sanatnn balca kaygs olmutur. Bunun iin
anatomi incelemelerine kadar gidilmi ve canl modeller kullanl
maya balanmtr.
Fakat bu sanat yalnz doay, maddeyi taklit etmiyor, nsan
duygularn doal ve bireysel zelliklerini de ifade ediyordu. Kii
ler, yzlerindeki ifade ile karakterlerini, o sahne iindeki zel duy
gularn belli etmekteydiler.
Manzara resmi, natralizmin bir sonucuydu. Ortaada her re
sim iin kullanlan belirli semboller, kiilerin gerisindeki manzara
da ifade edilirdi. imdiyse doa olduu gibi sahnelerin arkasnda
bize grnmeye balamtr. Realist akm, ncelikle Giotto di Bon-
donede balamt. Resim sanatnda devrim getiren bu byk sa
natdan sonra rencileri onu taklitle yetindiler. 15. yzyl ban
da M assacionun (1402-1443) getirdii yeni esaslarla, perspektifi
kullanmas, mekn ve sadelii ne karmasyla, resim sanat gir
dii gelime izgisinden uzaklaacakt. Realist akm bylece, 15.
yzyl banda Floransada gl bir ekilde canland. Bu sanat
TALYA: RNESANS 75

CQ
76 RNESANS AVRUPASI

M assaciodan sonra temsil eden kiiler Fra Flippo Lippi (1406-

1469), Boticelli (1447-1510), Ghirlandaio (1444-1494) ve Polla-
iuolodur. Hepsi, Floransak olan bu statlar realizmi tam anlamy
la gelitirip benzersiz aheserler yaratmlardr. Boticellinin Ve
ns'n Douu^ Ghirlandaionun Santa Maria Novelladaki duvar
resimleri, Pollaiuolonun IV. Sixtusun mezar ant mehurdur. Flo
ransa resim okulu yannda Paduada Antik dnemi daha yakndan
izleyen bir okul kurulmutu. Burada Andrea Mantegna (1431-
1506), Brunellesconun mimaride yaptn baarmtr. Manteg
na, eskiaa ait eserleri toplard. Resimlerinde Romallarn kya
fet, donanm ve mobilyalarn gerek rneklerinden kopya ederek
dikkatle betimliyordu. Mehur eseri Sezar'n Zaferi'dr. Venedikte
Antik dnemi rnek alan yeniliki bir baka sanat da Pisanel-
lodur (1380-1451).
3. Yeni sanat bireyseldir. Realizm hareketi ile bireyi betimleyen
sanat ayn zamanda kendi znelliini de yanstmaktayd. Sanat
zelde bireysel olan ararken kendine has olan eseri yaratmak
kaygs ile hareket ediyordu. Bu dnemde yetien sanat tipi orta
a sanatkr gibi eserini ortak bir anta mal etmiyor, eserini o
unlukla imzalyor ve ona her bakmdan kendi damgasn vurma
ya alyordu. Bununla beraber Quattrocentoda. henz, 16. yz
ylda grdmz sanat okullar kurulmu deildir.
4. Rnesans sanatnda sonralar, Yunan-Roma ideali n pla
na kmaya balad. Bu durum olduka sonralara rastlar. Yunan-
Rom aya dn nce edebiyatta balam ve bu, grdmz gi
bi hmanizmi dourmutur. Plastik sanatlarda Yunan-Roma ka
rakterinin yerlemesi, hmanizm hareketinin etkisi altnda ger
eklemitir. Gerekten, daha 13. yzylda Nicola Pisano Antik
Roma eserlerini taklit etmiti. Fakat onun hareketi izlenmedi.
Antik dnemin n plana k ncelikle mimaride balad. Bu et
ki zellikle Brunellesco (1377-1446) gibi bir dhi sanatkr saye
sinde kesin bir ekilde kendini gsterdi. O, ortaan mimari s
lbuna, gotie kar tamamyla zt karakterde eserler meydana
getirdi. Bu eserler, eski Roma eserlerinin kr krne bir taklidi
de deildi. Antik dneme hkim olan mimari ilkeler benimseni-
TALYA: RNESANS 77

>bo
3

CQ
78 RNESANS AVRUPASI

yor ve bunlara gre o apta eserler meydana getiriliyordu. On

dan nce, klasik Yunan-Roma mimarisinin motifleri kullanlm
deildi. Brunellesco sayesinde yeni mimarinin esaslar kuruluyor
du. Rnesans mimarisini Floransada o yaratt ve yeni klasik mi
marlk Avrupaya buradan yayld. Bu yeni mimaride geometrik
bir uyum, yuvarlak, snrlanm dzenli ekiller hkimdir. Yk
sek ve geni kubbeler meydana getiriliyordu. Yuvarlak kemerler,
stunlar, kntlardan kaman ve birlie erimeye alan bir ei
lim n plandadr (bu zellikler Mimar Sinan anmsatr). Btn
bu karakterler gotik mimariye ters den yeni bir mimariyi ifade
etmektedir. Klasik prensiplere dayanan ve gotik sanat etkisizle
tiren mimarlk slbu, daha ok Floransada hkim olmutur.
15. yzylda Lom bardiada mimari slbun en nl temsilcisi,
Rom ada Saint Pierrein plann yapan Donato Bramantedir
(1444-1514).
Resim ve heykel sanat, antik dnemden nceki mitoloji konu
larn da ele almtr. Fakat henz antik sanatn zne nfuz edil
mi deildir. Ressamlar antik sanattan balangta yalnzca ssleri
ve motifleri alyor, bunlar resimlerine serpitiriyorlard.
Resimden daha nce ve mimariden sonra antik etki, heykelt
ralkta da grld. Rnesansta heykeltrala zel bir ilgi gste
rildi ve bu sanat gzde bir sanat oldu. Rnesans heykeltral,
duygularn ifadesi bakmndan Yunan heykeltraln da gemi
tir. Balangta zellikle Lorenzo Ghibertide (1378-1445) nl
eseri smaiVin Kurban d/7i^/nde ve Jacopo della Querciada, (ilk
eserleri: Gnah, Cennetten Kovulma) gotik heykeltralk gelenei
devam etmitir. Bu almalarda natralizm daha baskn bir zel
lik sergiler. Heykeltrala byk bir yenilik getiren sanat ise
Donatellodur (1386-1466). Hayatn tamamyla sanata adayan
bu Floransak dhi, Medicilerin korumas altna girmitir. Antik sa
natn gl etkisi altnda kalm ve sanat hayat gotikten ayr bir
seyir izlemitir. Gerekten onun evresi, bu etkiyi kolaylatracak
havay ve koullar hazrlamt. Bu ortamda antik dneme duyu
lan hayranlk vesilesiyle eitli saraylarda mzeler oluturuluyor,
toprak altndan birok eser karlarak bu mzelerde sergileniyor-
 TALYA: RNESANS 79

Floransa Katedrali iin 15. yzyln ilk yllarnda Lorenzo Ghibertiye sipari edilen
Kitab- M ukaddesten sahnelerle bezenmi kaplardaki en mehur panel:
s m a i l in K u r b a n E d ili i.

du. Donatello, insan vcudunu elbisesiz plak ekillerde betimli

yordu. Onun, antik modelleri izlediine phe yoktur. Fakat Do-
natellonun dehas orijinaldi. Eserlerinde her trl nsan duyguyu
betimleyebiliyordu. Mehur eserleri Dvud ve Gattamelata ve Sa-
int George heykelleridir.
Donatellodan sonra zellikle Verrocchio (1455-1478) heykel
sanatna yeni bir boyut kazandrmtr. Onun nl heykeli Tun
Dvud, Aziz Tornanm nanlmazl ve nihayet ifade kudreti esiz
Colleoninin Atl Heykeli birer aheser saylmaldr. Leonardo da
Vinci ve Pietro Perugino onun atlyesinde yetimilerdir.
80 RNESANS AVRUPASI

D onatellonun 1430 yl civarnda sipariini alarak tamamlad D vud heykeli.

 TALYA; RNESANS 81

5. talyan Rnesans sanat dier Avrupa lkelerinde gelien sa

nattan etkilenmitir. zellikle, ortaa sanatndan dikkate deer
bir realist sanata ulaan ve resim teknii daha yksek olan Flaman
sanatnn talyan sanat zerinde gl bir etkisi sz konusudur.
Mesela yalboyay talyanlar, Flaman sanatndan almlardr. Oy
ma sanat ise, Almanyadan gelmitir. 15. yzylda Fransada, Fla
man ve talyan sanatlar arasndaki karlkl etkilere pek sk rast-
lanmakta, bylece sanat milletleraras bir boyut kazanmaktadr.
16. Yzylda talyada Rnesansn
Geliimi ve Avrupada Yaylmas

talyada Leonardonun ortaya kndan Michelangelonun

lmne kadar Rnesans sanat, daha olgun bir hale gelerek ve
Qmttrocento natralizmini brakarak idealist bir klasisizme yk
selecektir. Klasik edebiyat ve felsefenin gittike derinleen etkisiyle
ortaya kan yksek evrelere, byle yeni bir estetikle yant verile-
biliyordu. Bu yeni sanat, yeni estetiin ifadesi oluyordu. 15. yz
ylda yalnz talyada deil, Flandreda da sanat, tamamyla gl
natralist bir karakter gstermekte idi. Bu sanat etrafnda, natra-
lizmin btn zellikleri yanstlmaktayd. Halbuki 16. yzylda ye
ni sanat, bireyin bir kopyas olmaktan kurtularak ideal bir gzel
lik grne ykselecektir. Artk bu dnem sanatnda sanatkr, et
rafndaki tand, grd kiileri, kostmleri, manzaralar deil,
idealize ettii kiileri betimleyecek, kostm yerine antikiteye zel
kuma rts kullanacak ve mekn olarak belirli bir yerin betim
lenmesi deil, tablonun kompozisyonuna ve ruhuna uygun ideal
bir manzara seecektir.
Yeni idealist sanatn ilk belirtilerini daha 15. yzyl banda ba
z sanatkrlarda, rnein M assacio ve Jacopo della Querciada g
rrz. Fakat bu stil 16. yzyl sanatlarnda yava yava geliir ve
84 RNESANS AVRUPASI

kesin ifadesini bulur. Ondan sonra bu sanatlarn rencileri ve

hayranlar tarafndan kurulan akademilerde klasik bir eitim ve
retim ekli olarak ke gider. Fakat ayn dnemde talya sa
nat, Avrupa sanatna stnlk salamtr. Her taraftan bu yeni
sanat renmek iin talyaya akn edilmektedir.

Mimar
Rnesans sanatna antik sanatn esasl bir ekilde girmesi, ilk
nce mimaride olmutu. Klasik sanatn prensiplerini ilk nce anla
yan ve uygulayanlar mimarlard. 16. yzyln balarnda bu klasi-
sizm daha sade bir ifadesiyle baskn bir hale geldi.
Rnesans mimarlarnn en byklerinden olan Donato Bra-
mante (1444-1514), 1499da Romaya gidinceye kadar, zengin de
korlu Lombardia mimarisiyle antik dneme ynelen sade ve sert
izgileriyle karakterlenen Floransa mimarisini kaynatran dikkate
deer eserler yaratmt. Bramante, rencileriyle birlikte Kuzey
talyada bu ekilde yzlerce eser brakt. Romaya geldikten son
ra ilerlemi yana bakmadan klasik eskia sanatn yakndan in
celemeye balad. Antik antlar kendisi lp bimeye, bu mima
rinin sade gzelliinin srlarn renmeye alt. Rom ada papa
larn smarlad baz eserleri tamamladktan sonra kendisine Sa-
int Pierre Kilisesinin yaplmas grevi verildi. Onun izdii plana
gre kilise bir Yunan ha eklinde olup stnde yksek bir kub
be, yanlarda drt kk kubbe olacakt. Fakat bu plan, kendisin
den sonra gelecek mimarlar tarafndan birok deiiklie urad.
lmnden sonra Raphael (Sanzio de Urbino Raphael), ba mi
mar seildi. Raphael bir mektubunda yle yazyordu: Antik ya
plarn imknsz ekillerine erimek isterdim. Baka bir mektu
bunda Gotik mimari, Romallarn ve klasiklerin gzel slbun
dan ne kadar uzaktr. Klasikler, birbirinden gzel frizler, stunlar
ve stun balklar ve kaideler yaparlard. Raphael de, Hristiyan
dnyasnn en gzel eserlerinden biri olacak olan bu kiliseye ite
bu inanla yaklayordu. Ona gre ideal gzellik klasik an ant
sal eserlerinde gizliydi. Raphael, kilisenin plann Latin ha ekli-
 TALYA: RNESANS 85

Giacomo Barozzi da Vignolamn Rom ada 1552-53te ina ettii Sant Andrea Kilisesinin
eliptik kubbesi sonraki dnemlerde gelien Barok tarznn esin kaynaklarndan olmutur.

ne getirmek istiyordu. Fakat o da zamansz ld. Yerine Baldasar-

re Peruzzi (1481-1537) geti. Peruzziden sonra bu byk grev
Michelangeloya verildi (1546). Bu dhi sanatkr, eski ustas Bra-
mantenin planna dnd. O ayrntya nem vermiyor, byk par
alar arasndaki oranty aryordu. Michelangelo, kilisenin kubbe
sini Brunellesconun rneine gre yapmak istiyordu. Fakat bu
kubbeyi tamamlamak iin mr yetmedi.
Bu dnemin byk mimarlar iinde klasik mimarinin ilkeleri
ni belirleyen iki mimar Giacomo Barozzi da Vignola (1507-1573)
ve Andrea Palladioyu (1508-1580) saymak gerekir. Bunlarn mi
mari eserleri, Avrupada modern mimarinin bir tr klavuzu hali
ne gelmitir. Bu stilde antikitenin fikir ve ekilleri esas kurallaryla
belirlenmi oluyordu. Mimari, genel ve ideal saylan bu klasik ku
rallar iinde hapsediliyor, belirli formllere balanyordu. Mimari
de yeni gereksinimlerin nne bylelikle geilmi oldu.
86 R n e s a n s avrupasi

Heykeltralk ve resim
16. yzylda yaam olan nl talyan sanat tarihisi Vasari
(1511-1574) heykeltralkta mkemmellie erimek iin toprak
altndan eski aheserlerin bulunmasn beklemek gerektiini syler
ve ekler: Antik heykellerden en nlleri Laocoon, Herkl, Vens,
Apollon vs. meydana karld zaman bu mkemmeliyet kefo-
lundu. Bunlardaki incelikli grnmler klasiin sert tarzn orta
dan kaldrmtr. Mimaride olduu gibi burada da antik sanatn
yakndan tannmas sonucunda plastik sanatlarn yeni bir dirilii
ni buluyoruz. Burada da Quattrocento'mxn bireyselliinin olaa
nst ekilleri yerine zarafetin, doal ve genel bir slbun yayld
n gryoruz.
Mimaride yeni klasik eilim de ncelikle Floransada dodu.
Bu dnemde, heykel, resim ve mimaride yzlerce sanat yetimi
ve birok sanat slbu domutur. Burada, yeni sanat akmn ki
ilikleriyle temsil eden ve etrafndakiler! derin bir ekilde etkileyen
byk sanat zerinde durabiliriz. Rnesansm bu nl sanat
lar Michelangelo (1475-1564), Leonardo da Vinci (1452-1518)
ve Raphaeldir (1483-1520). Michelangelonun yannda dnemin
btn heykeltralar glgede kalr. Ayn zamanda byk bir res
sam ve air olan bu dhi kendisini resm yazmalarda Heykelt
ra olarak kaydettirmitir. Ona gre heykeltralk tm sanatlarn
banda gelir. Michelangelonun kiilii talyan Rnesansn zet
leyen bir tarihtir. Michelangelo, Quattrocento statlarndan ve
Medicilerin bahesindeki Platon okulundan ders ald. Lorenzo de
Medicinin yaknlarndan biriydi. Platon felsefesinin statlar
Marcile Ficino ve La Mirandolanm tartma ve sohbetlerini dinle
di. Gzellik hakknda yksek ve derin bir anlay edindi. Byk
Medicinin lmnden sonra Savaranarolann peygamberne,
ateli nutuklarna kulak verdi. Bylece, Ahd-i Atikin ruhunu ya
kalad. Danteyi byk bir heyecanla okuyup, ona derin bir hay
ranlk duydu. Michelangelonun yksek sanatkr kiiliini balca
bu etkiler meydana getirmitir.
 TALYA: RNESANS 87

Michelangelo, Floransa Cumhuriyetinin smarladtt D vud heykelini

s 01-1504 yllar arasnda tamamlamt. Kentin nemli meydanlarndan
birini ssleyen heykel, 1873te Accademia di Belle Artiye tand.
88 R n e s a n s avrupasi

Michelangelo, sabrl ve dikkatli bir alma ile sanat tekniini

gelitirmekteydi. Alman gravrlerini, antik heykelleri kopya edi
yor, doa resimleri iziyordu. Hatta anatomi incelemeleri iin l
ler zerinde otopsi yapma iznini bile almt. nsan bedenini ok
esasl bir ekilde kavramt. Michelangelo, insan vcudunun her
trl hareketini byk bir kolaylkla ve hkimiyetle betimleme ye
teneini bu almalarna borludur.
Michelangelo, daha ilk eserinde kendi kiiliini gstermi ve
Donatellonun etkisinden kurtulmutur. Bir modeli aynen kopya
etmek onun dehasnn kabul edemeyecei bir eydi. Dvud adl
heykeli, zayf ve ateli Floransak bir delikanl tipi deil, zamann
tesine gemi bir kahraman tipiydi.
Michelangelo, Papa II. Juliusun emri ile Sixtine Kilisesinin ta
vann ssleyen freskleri yapt. Yine bu Papanm mezar ant iin
hazrlad heykeller (bunlardan zellikle M usas) ve Medicilerin
mezar ant iindeki heykeller balca eserleridir. Bunun yannda
Michelangelo mimar olarak Saint Pierre Kilisesinin inasn st
lenmitir.
Michelangelo, istine Kilisesinin tavanndaki freskleri yapmak
iin ba daima ge doru be yl almtr (1508-1513). Bura
da o, Ahd-i Atik'm. lah sahnelerini canlandryordu. Dnyann
yaratl, Adem ve Havva, lk Gnah, Tufan, Peygamber ve esirler
bu resimlerin konusunu oluturuyordu. Burada Michelangelo, us
taln her bakmdan sergilemi, yapt fresklerde kudretli bir ifa
deyle yzlerce insan bedeni izmitir. Bu olaanst almadan
sonra Michelangelo, 22 yl resim frasn eline almayacaktr.
Michelangelo, 1520de Medicilerin trbesini yapmtr. Burada
mimari ile heykel sanatn baarl bir ekilde bir araya getirmitir.
Fakat ant tamamlanamamtr. Michelangelo, Medicilerden ikisi
nin mezarn yapmay baarabilmitir. Burada mezarlarn zerine
uzanm, strap altnda kvranan kudretli insan bedenleri, afak,
gndz, akam ve geceyi temsil etmekte idi. Medicilerin heykelle
ri duvardaki oyuklara kaznmt. Michelangelonun Mediciler Ki-
lisesindeki Meryem heykeli de olgunluk ann bir eseridir ve
temsil ettii yeni sanatn en tipik rneidir.
 TALYA: RNESANS 89

Michelangelonun istine Kilisesi duvarna 1537-41 yllarnda resmettii M ah er freski.

90 RNESANS AVRUPASI

Michelangelonun 1541 Noelinde halka alan ve hayranlkla

karlanan Maher adl freski, yeni sanatn en takn ifadesiydi.
Kukusuz burada Dantenin muazzam etkisi grlmektedir.
Michelangelo ayn zamanda talyan edebiyatnn en deerli li
rik airlerindendir. Daima acy duyan bir ruha sahipti. Bu acy,
sanat almalarnda ve dinde yattrmaya alyordu. Frtnal
ruhu sonunda 1564 ubatmn souk bir gnnde zledii byk
sessizlie kavutu. Papa onu, Saint Pierre Kilisesine gmdrmek
istiyordu. Fakat akrabalar naa gizlice Floransaya getirdiler ve
ehir ona, krallara yaplan byk bir cenaze trenini layk grd.
Michelangelo ile talyan heykel sanat yaratc kudretinin doru
una erimiti. Bu sanat byk bir kudretle temsil eden Michelan
gelo, dnemindeki kaba hareket anlaynn aksine sessiz bir ha
reket slbunu benimsemitir. Onun eserlerinde dank olmayan
bir hareket vardr. Fakat bu hareket, tezatlarla canl bir ifade ka
zanmtr. Klasisizmin sakinlik ve arball, onun eserlerinde ol
gun bir ekil alr. Dier taraftan Michelangelo, olaan bireyseli
terk ederek konusunu ideal bir ekilde ifade etmeye ynelir. Bu y
nyle doal llerden uzaklar, ideal llere ykselir. Bu idea
lizm, znel, sanatkrn kiisel yorumuna bal deildir, son derece
nesneldir. Yani herkes iin ayn deeri tayan deimez klasik bir
idealizmdir. Michelangelo son eserlerinde daha ileri giderek birey
sel duygularn ve rengini bu idealizme katacaktr ki, bu artk bam
baka bir sanatn, Barokun hareket noktas olacaktr.
Michelangelodan daha yal olan Leonardo baka bir karakte
ri temsil eder. Floransada sanata balayan Leonardo, Quattrocen-
to statlarndan Verrocchionun atlyesinde yetiir. 15. yzyl sa
natnn ruhu olan natralizm, onda geni bir ilgi uyandrmtr.
Leonardo, insan ve doay dikkatli bir gzlemci olarak inceledi ve
insan-doa ilikisinin kanunlarn bulmaya alt. Onda, modern
bilimin gerek bir temsilcisini bulduumuza phe yoktur. Tek tek
olaylarn gzlenmesinden genel kanunlara ykselme ve evrensel
olaylarn matematiksel olarak uygulanabilecei dncesi gibi mo
dern bilimin en nemli temellerini ak bir ekilde kavram ve uy
gulamaya geirmiti. Birok elyazmasmda onun anatomi, astrono-
 TALYA: RNESANS 91

ni, fizyoloji, jeoloji, kimya bilgini olarak alt gzlemlenmek

tedir. Galileodan nce hareketsizlik ilkesini ifade edebilmitir. Ci
simlerin sessizlii kanunlarn aratrmtr. Dnyann yuvarlakl
n kabul etmi, jeolojik toprak katmanlarn tanmtr. Ayn za
manda mhendis olarak suyun ve buharn ivme gcn makinele
re uygulamay, hatta uak ve denizalt yaplabileceini dnm
tr. zetle, Leonardo, dneminin byk bir sanatkr olduu ka
dar doal bilimin esaslarn ve olanaklarn da kavram, modern
bilimin bir mjdeleyicisi olmutur.
Leonardonun hayatnda iki dnem vardr: Birincisi 1483e ka-
darki Floransada alt dnemdir. Henz buradayken eserlerin
de orijinal kiiliini gsterir ve etrafna etkisini yayar. 1483te M i
lano dukas Ludovicin davetini kabul eder ve Milanoya yerleir.
Bundan sonra hayatnn ikinci dneminde Floransaya ve Ro-
maya birka kere gitmekle beraber daha ok M ilanoda yaar ve
sonunda Fransada 1518de lr.
Leonardo resim sanatna, k-glge yaylnda ve kompozis
yonda getirdii yenilik ile baka bir boyut kazandrr. O her ey
den nce resmin konusunu belirli bir merkez etrafnda organik bir
btn haline getirmeye alyor ve bunda baarl oluyordu. Hal
buki 15. yzyl sanat bir danklk arz eder, paralar tabloda bir
stunun paralar olmaktan ok kendi balarna yaamaktadrlar.
Bundan dolay Leonardo, glge ve kta yepyeni bir r amtr.
Artk belirli bir noktadan gelen ayarlanm bir n altnda her
ey k ve glge bakmndan bir btn olarak birlemektedir. Leo
nardonun resim sanatna getirdii en nemli yenilik, bu glge ve
k zerindeki aratrmalardr. Leonardo, glge ve n doru ve
doal bir daln sanatn z olarak kabul etmektedir. nl La
Giaconda [Mona Lisa) tablosunda yzn sertliini, hafif bir tebes
smn yaratt hareket ve hafif glge-k oyunlar ile yumuat
yor ve ona tinsel bir ifade, tatllk ve canllk kazandryordu. O
burada sanatnn en asil karakterini gstermekteydi. Mona L isa ^
o tebessm verebilmek iin modelini musiki ve doa ile tatl bir
nee ve uyum iinde tutmaya alyordu. Leonardonun bu tablo
zerinde drt yl alt sylenmektedir.
92 R n e s a n s avrupasi

>5b
E

'&0

s
I
s
 TALYA: RNESANS 93

Leonardonun heykelleri gnmze kadar ulamamtr. Resim

lerinin ou tahrip edilmitir. En nl tablolar Son Akam Yeme
i, Kayalklar Madonnast, Mona Lisa ve Anghiari Savamdr.
Milanoda Leonardonun etrafnda pek ok renci toplanm
t. rencileri tarafndan onun slbu bir ekol haline dnmek
te gecikmeyecektir.
Leonardo ve Michelangelo, klasik sanatn esas olan genel sa
nat ifadesinin oluumuna phesiz byk lde katkda bulun
mulardr. Fakat onlardaki orijinal kiilik, eserlerine her zaman
daha zel bir damga vurmutur. Rnesansn altn dnemini temsil
eden nc byk sanatkr olan Raphael ise, btn dehasn en
genel, kiisel olmayan gzellik tipini yaratmaya adamt. Rapha-
elin hayat sakin ve mutlu gemitir. Papa X. Leo tarafndan kili
senin resm ressam tayin edilmi ve Roma resim okulunun yne
timini eline almtr. Kiisel olarak kibar, sevimli ve alakgnlly
d. Raphael de, nce vatan Sienadan Floransaya gemi, orada
sanatn olgunlatrdktan sonra Rom aya gelmitir. Rom ada bir
stat olarak etrafna birok renci toplam ve yetitirmiti. l
mnden sonra onun rencileri Raphaelin sanat tarzn her tara
fa yaymlardr.
Raphael, sanatnda Hristiyan gelenei ile Yeni Rnesans klt
rnn canlandrd Yunan-Roma dnyasn ayn heyecanla birle
tiriyordu.
Raphael, Vatikan saraynn baz odalarnn duvar resimlerini
yapmakla grevlendirildi. Ktphane Odasnda Tartma, Atina
Okulu, baka bir odada yapt tarih resimler ve zellikle bunla
rn arasnda H eliodofun Mabetten Kovuluu, Petri^nin Kurtarl
, Baltazar Castiglionemnin Portresi, Atilla ile Byk Leonun Kar
lamas nldr.
Raphael, bu eserletinde zellikle Yunan filozoflarn muazzam
kemerler altnda betimleyen Atina Okulu eserinde, sanat slbu
nun en yksek rneini vermitir. Bu tablo, her eyden nce olgun
luk derecesindeki gzellii, asaleti ve arball ifade ediyordu.
Atina 0^w/wnda realitenin stne km ideal tiplerle karla
lmaktadr. Btn hareketler yksek bir arballk ve sessizlik
94 RNESANS AVRUPASI

kJ

3
X
:3
05

>60

S<3
s
R
X
'>3-
 TALYA: RNESANS 95

Alman Rnesansnm nclerinden Aibrecht D rerin

1500 tarihli otoportresi.

inde ifade edilmitir. Raphael, ayn zamanda ocuk ve ana efka

tini canlandrd Meryem resimleri ile popler olmutur. Bu por
trelerde Raphaelin ocuksu karakteri nasl kavrad tm canll
ile gze arpar ve bu alanda da ustaln kantlar. Raphael, ya
ratt ideal gzellik tipleri ve slbuyla kendisinden sonra btn
sanat okullarnn kabul ettii ortak ve genel klasik slbu yarat
m oluyordu.
talyan sanat bu dev sanat ile en yksek seviyesine km
ve onlar sayesinde klasik sanat domutu. talyada bundan sonra
k balad halde bu klasik sanat btn Avrupada yaylarak
Italyan sanatnn stnln kurdu. Dier Avrupa lkelerinde d
ardan gelen bu klasik sanat, milli sanat geleneklerini yava yava
96 RNESANS AVRUPASI

arka plana att. talyan etkisi, Fransz resim sanatnda ve heykelt

ralkta 16. yzyln bana kadar srd. Mimaride bu yzyln bi
rinci yarsnda farkl etkilere dayanan eserler yaplmtr. Bu yzy
ln ikinci yarsnda Pierre Lescot (1510-1578) ile klasik stil nem
kazanmtr. Louvre sarayn ina eden mimar Lescotdur. Rne
sans talyan sanatnn yavalamasna karlk hmanizm, Lefevre
dEtaples (1455-1536) ile erkenden Fransaya yerleti. Flandreda
ortaa sanatndan doan ve teknik bakmdan talyan sanatlar
na ok ey kazandran milli ve realist bir sanat gelimiti. Bu sa
nat, talyan sanatna kar orijinalliini korumutur. Almanyada
Aibrecht Drer gibi byk bir ressam talyan etkisi altnda kalm
tr. spanyada ise talyan etkisi erkenden ok daha kuvvetli bir e
kilde yerlemiti.
BATIDA BYK MONARLERN
OLUUMU, CORAF KEFLER
Byk Monariler
Fransa

Yzyl Savalarndan (1337-1453) sonra

Fransz monarisinin glenmesi
Yzyl Savalarndan sonra Fransa harap bir durumdayd. n
giliz istilas, Armagnaclar ile Bourguignonlar arasndaki mcade
leler, asker kumpanyalarnn ve soyguncularn tahripleri, salgn
hastalklar Fransay bitkin bir hale getirmiti. Kymlardan kurtu
lan kyller topraklarn brakp atolarn veya gvenli ehirlerin
civarna kamlar, tarm alanlar bozkr veya ormanlk haline gel
miti. Yollarn gvensizlii yznden ehirler de doal kaynaklar
dan yoksun kalarak kmt. Kilise bu kargaalklardan ok za
rar grmt. Zengin manastrlar boalm, alt snflar gnlk
ruhban gereksinimlerini karlayamayacak duruma dmt.
Hatta bunlardan birou ii serserilie ve ekyala dkmt.
Kalan birka byk ruhban da, kilise henefice'ltnm (topraklarn)
ellerinde toplamaktan baka bir ey dnmyordu. Hristiyanl
n tinsel taraf hemen tamamyla unutulmu, ruhlar batl inan,
sihirbazlk ve eytan korkusuyla dolmutu.
Sosyal bakmdan eski parlak Fransz valye snf, hemen ta
mamyla ortadan kalkmt. Savalarda fakirleen valyeler imdi
pahallaan hayat karsnda topraklarn zengin burjuvalara sat
102 RNESANS AVRUPASI

maktan baka are bulamyorlard. atolarn yklmaya terk et

milerdi. Krallk idaresinde de memur snf olarak imdi burjuva
lar karsnda arka plana ekilmek zorunda kalmlard. Nihayet,
vasal (tbi) prensler Yzyl Savalar srasnda kralln zayflama
sndan faydalanarak daha kuvvetli ve bamsz bir hale gelmiler
di. Bunlar, Bretagne Dukal dnda, hepsi krallk hanedanndan
olup zamannda kralln belirli bir parasn apanage, yani yurt
luk olarak alm ailelerdi. Bu aileler eski feodal senyrler eklinde
kendi blgelerinde bir hkmdar gibiydiler. Bu ekilde eitli tarih
lerde kurulan vasal hanedanlar unlard: Anjou ailesi, Bourbon ai
lesi, Gleans ailesi ve hepsinden kuvvetli olan ve Yzyl Savala-
rndaki iki tarafl siyaseti ile ok kuvvetlenmi bulunan Bourgog-
ne hanedan. te Fransa Krall, her biri lkenin bir tarafn elin
de tutan ve krallk karsnda bana buyruk kalmak isteyen bu ha
nedanlar arasnda paralanmak tehlikesiyle kar karya bulunu
yordu. Bu kargaa ierisinde lkeyi kalkndracak tek kuvvet ola
rak krallk kurumu kalyordu. Gerekten 15. yzyln ikinci yar
snda krallk, mliyesini dzene sokarak, daimi bir ordu kurarak,
sonunda devleti paralanma tehlikesine maruz brakan byk feo
dal prenslikleri lkeye katarak eskisinden daha gl bir monar-
ik devlet haline geldi. imdi bunun aamalarn grebiliriz.

Vn. Charlesm reformlar

Kral, her eyden nce gerek bir orduya gerek duyuyordu. Da
ha 1445te daimi bir ordunun ekirdeini kurmutu (Osmanllar
Yenieri daim ordusunu 1360larda kurmutur). Yeni ordu, 20
kadar cretli svari asker kumpanyasnn sk bir disiplin altnda
tekilatlandrlmas ile meydana geldi. Bu kumpanyalardan her bi
ri alt kiiden oluan 100 mzrak {lance) idi. Bu ordu, kralln e
itli vilayetlerinde garnizonlara gnderildi. Maalar da orada e
hirlere yklendi. Zaruret halinde feodal askerlerle geici olarak
toplanan kumpanyalar, bunlara katlacakt. Bu asker tekilat o za
man ngilizlerle mcadele iin oluturulmutu. Fakat sava bitince
20 kumpanya yerinde brakld. Bunun gibi 1448de burjuvalar
 BYK MONARLER 103

arasndan bir piyade milis ordusu da kuruldu. Her ehir bunlardan

bir miktarn donatmaya zorunlu tutulmutu. Bunlar bar zaman
kendi ileriyle urayorlar, fakat vergiden bak tutuluyorlard.
Vergiden kurtulmak iin bu orduya dahil olanlarn ou, askerlik
ten ok bunun getirdii ayrcalktan faydalanmay dnyordu.
Onun iin bu tekilat erkenden yklmaya yz tuttu. Gene bu d
nemde, ayr bir topu kuvveti olmakla beraber ordu iin birok
top yaptrld.
Btn bu iler iin para gerekiyordu. Tm bu yenilikler arasn
da devlet hzinesine gelir salayan vergi kaynaklar yoktu. Buhran
anlarnda krall tekil eden eitli snflarn temsilcileri toplant
ya arlarak olaanst durumlar iin zel vergiler konulurdu.
Bu meclisler {Etats) btn krall kapsamazd. 1440tan sonra
Etats Generaux^ia.r pek az toplanmtr. Artk, merkez hkmet,
krallk mliyesini tek bana tekilatlandracak kadar kendini etki
li hissediyor ve halkn oyuna bavurmay gerekli grmyordu.
Daimi hale getirilen ve Bourgognelarm dnda btn krallkta
toplanan balca vergi, krallk hzinesine daimi bir gelir sala
maya balamt. Bu vergiler bata taille denilen toprak vergisi, ti
caret eyasndan alman aide vergisi ve tuzdan alnan gabelle vergi
sidir. Vergiler ya dorudan doruya krallk memurlar tarafndan
veya mltezimler tarafndan toplanyordu. Halk ile kan ihtilaflar
Pariste Rsumat Umumi Mavirleri {Generaux conseillers sur
des aides) adl bir meclis tarafndan zmleniyordu. Fransann
bu tarihte kurulan bu mali tekilat, ana batlaryla 1789a kadar
ayn ekilde kalmtr. Bylece, srekli bir ekilde byk mali kay
naklar salayabilen krallk, ieride ve darda faal bir politika gt
mek imknn bulmu oldu.
VII. Charlesm ieride ynetimini glendiren bir kurum da
Parlemenfdir. Yksek bir adalet meclisi olan bu kurum, 1446da
yeniden tekilatlandrld. Vasal hanedanlarn topraklarnda da
krallk adaletini uygulamak ve yrtmek iin kralln erkini b
tn lkeye yayyor ve temsil ediyordu. VII. Charles ynetiminin
dikkate deer bir taraf da, btn hkmet ilerinin burjuva sn
fndan gelme adamlara verilmesidir. Krallk erkini her eyin stn
104 RNESANS AVRUPASI

de tutan bu burjuvalar monarik idarenin kurulmasnda byk

hizmet grmlerdir. Sonuta, VII. Charles yzyl savalarnn ya
ralarn byk lde kapatarak Avrupann en gl hkmdar
larndan biri haline geldi.

XI. Louis ve feodalite ile mcadele

VII. Charles lnce olu XI. Louis 38 yanda kral oldu (1461-
1483). Genliinde babasnn yerine gemek iin komplolara ka
tlmaktan ekinmeyecek derecede muhteris, kindar ve zalimdi. Fa
kat ok becerikli ve kurnaz bir kii olup apanage sahibi yeni kral,
feodaliteyi temizleyerek Fransay birletirme iini baard. Bunun
iin ok mcadele verdi ve byk bir diplomasi faaliyeti yrtt
(yukarda, Fransada kral ailesinden olan ve Fransann eitli bl
gelerinde hemen hemen bana buyruk bir ekilde bataki haneda
nn eitli kollarndan sz etmitik). Bunlarn iinde en gl ve
tehlikelisi Bourgogne dukal idi.
Avrupa tarihinin en mcadeleli dnemine mirasn brakacak
olan Bourgogne dukalnn oluumuna ksaca gz atabiliriz. Flan-
dre hanedannn 1384te erkek kolu son bulunca son dukann k
z, Bourgogne dukas ve Fransz kralnn kardei Cesur Philippe
(Philippe Le Hardi) ile evlenmiti. Bourgogne hanedan, 15. yzyl
banda Hollanda ve Brabanta vris olan Luxembourg ve Bavye-
ra hanedanlarn etkisizletirerek bu lkeleri de kendi idaresinde
toplad. Avrupann en zengin ve nfuzlu blgelerinden birini bu
ekilde ele geiren Bourgogne hanedan, Fransann kuzeyinde
kuvvetli bir rakip devlet olarak ykseldi. Dukalar Yzyl Savala-
rnn ikinci yarsnda kh ngilizlerle kh Fransa krallaryla birle-
erek krallk zerinde etkinliklerini kuvvetlendirdiler. Bourgogne
dukalar, Fransann dousunda Bourgogne Krallndan baka
bugnk Hollanda ve Belikay ve Kuzey Fransadaki Artois ve
Picardieyi ellerinde tutmaktaydlar. Onlar hukuken hem Fransz
krallarnn, hem de Hollanda tarafndaki topraklar itibariyle de
Alman imparatorlarnn vasallar idiler. Fakat fiilen bamsz birer
hkmdar durumundaydlar. Bourgogne ile Hollanda ve Belika
 BYK MONARLER 105

arasnda Alsace, Luxembourg ve Lorraine dukalklar bulunuyor

du. Aradaki bu lkeleri de alarak lkelerini birleik ve gl bir
krallk haline getirmek onlarn emeliydi. zellikle, Charles le
Temeraire bu uurda sava verdi. Charles le Temeraire, Eski Lot-
haringieyi (Lorraine) canlandrdktan sonra imparator unvann
da almay yahut hi deilse kral olmay hayal ediyordu. Bu proje
Fransa Krall iin byk bir tehlike idi. Fransa krallar o zaman
Bourgogne hanedanna bal bir hale gelebilirdi. Avrupann en
zengin ve kuvvetli hkmetine sahip Bourgogne dukalarnn
emellerine snr yoktu. Bourgogne dukas Cesur Philippe, Trkler
stanbulu ele geirince 1454te Avrupada bir hal seferi hazrla
yarak Hristiyan dnyasnn bana gemek istiyordu. Sonuta,
Yzyl Savalarnda olduu gibi onlar ngiltere ile birleerek
Fransay ok zor bir duruma drebilirlerdi. te XI. Louis tah
ta kt zaman bu tehlikeyi nlemek zorundayd. Fransa iin k
t olan bir ey de bizzat kralln ierisinde Bourgogne dukas ile
birlemeye hazr baka apanageh hanedanlarn bulunmas idi.
XI. Louisnin btn siyaseti, Bourgogne dukas Charles le
Temerairein Luxembourg, Alsace ve Lorraini ele geirmek iin
yapt giriimleri suya drmek, ona her tarafta direnmek ve tu
zak hazrlamak oldu. Bunun iin babasnn mali devrimi sayesin
de meydana gelen zengin btesini kartlarna yardm olarak bol
bol datmaktan ve el altndan kkrtmaktan geri kalmad. Bour
gogne dukas da, Charles le Temerairee kar dukalarla birleti ve
onlar isyana srkledi.
XI. Louis, 1463te Bourgogne dukasn Somme Nehri zerinde
ki ehirleri kendisine para karlnda terk etmeye zorlad. Fakat
gerekli 400.000 altn toplamak iin krallkta vergileri artrmak
gerekiyordu. Bu, halkn memnuniyetsizliini dourdu. Dukalar, bu
ruh halinden yararlanarak Umum Selamet Ligas {Ligue du bi-
en Public) kurarak ok ezici saydklar Louisnin idaresine kar is
yan ettiler. syan arkadan krkleyen Charles le Temeraire idi. Fa
kat grnte bakan olarak zayf bir kiilik olan kraln kk
kardei Charles setiler. syan 1465te patlak verdi. Bretagne ve
Bourgogne birleik ordular Montlheryde karlatlar (1465). Sa
106 RNESANS AVRUPASI

va sonusuz kaldysa da, Bourgognellar Parisi kuatma ile tehdit

edecek duruma geldiler. Durumunu aresiz gren XI. Louis, duka
larn btn koullarn kabul etti ve Bourgogneya Somme ehirle
rini karlksz olarak geri verdi (1465). Fakat XI. Louis durumu
nu dzeltir dzeltmez derhal Normandiyay istila etti (1465).
Charles ile arpmay geciktirmek amacyla da, bizzat onun bl
gesine giderek anlama nerdi. Fakat Charles onu yannda esir gi
bi tuttu. Flandre zerindeki vasallk haklarndan vazgetiini ve
kardei Charlesa (Louisnin kardei) Champagne blgesini verdi
ini onaylatt (1468). Bylece, Louis kazanlarn yitirmesinin d
nda yeni bir apanage daha kurmak zorunda kalyordu. Charles
le Temeraire devletini geniletmek ve btn paralar kapsayan
byk bir monari haline getirmek iin her ynde fetih hareketle
rine giriti. nce bir piskoposluk merkezi olan Liegei topraklar
na katmaya karar verdi. Fransa kral tarafndan cesaret gren
Liegeliler byk bir direni gsterdikten sonra Louisnin gzleri
nnde teslim oldular. (Louis o zaman Charlesm yannda esir va
ziyetteydi, 1468). O, 1473te Gueldre dukaln topraklarna kat
t. 1469da para karlnda Yukar Alsace rehin olarak ald.
1473te Lorrainei igal etti. Bu baarlarndan cesaret alarak im
paratordan kral unvann talep etti. Fakat Bourgogne dukasnn
bu zoraki hareket ve amalar kendisine kar birok dmann or
taya kmasna neden oldu. Fransa kral bundan faydalanmasn
bildi. Onun yreklendirmesi ve datt paralar sayesinde Yukar
Alsacem eski sahibi Tirol dk Sigismond, Ren Nehri ehirleri ve
svire ehirleri, Constance Birlii adyla Charlesa kar bir it
tifak oluturdular (1474).
Charles kendi aleyhinde oluan bu dman cepheye kar tepki
gstermekte acele etti ve derhal saldrya geti. Fakat Ren zerin
de Neuss Kalesinin direnii yznden burada uzun zaman oyalan
d. O zaman Alman mparatorluk Dieti bile onun karsndayd.
XI. Louisden para alan ve Diet tarafndan desteklenen svireliler
saldrya getiler. Sonunda Neuss kuatmasn brakan Charles bu
birlie kar yrd. Charles, Neuchtel gl kenarnda fena bir
yenilgiye urad (1476), bunun zerine Lorraineliler ayaklandlar.
 BYK MONARLER 107

Burada Nancyyi gelip kuatan Charles, bu sefer svirelilerin sal

drsna urad ve savata ld (1477).
Charlesm lm, zellikle Fransa kral iin ok kazanl ol
mutu, bylece krallk byk bir kbustan kurtuluyordu. XI. Lou-
is, ayn zamanda da Bourgogne dknn mirasna da konmak is
tiyordu. Fakat miras iin birok rakip bulunmaktayd. Flandre,
Brabant ve Hollandada ehirler eski zerk ynetimlerini yeniden
kurmak, svireliler ve Lorrain dk ise douda Bourgogne Duka-
ln ele geirmek istiyorlard. len dkn vasal sfatyla Louis
ordularn bu yerlere sevk etti. Fakat baarsz oldu. Asl Bourgog
ne Dukal (Fransann dousundadr) 148l e kadar sren isyan
ve mcadelelerden sonra sakinletirildi. Dukaln asl zengin lke
leri ise Habsburglara geti. Flandre, Brabant kentleri Fransz yne
timini istemiyorlard. len Bourgogne dknn kz Marie, Al
man imparatorunun olu Maximiliana verildi (1477). Franszlar
lkeyi istila etmek istediler, fakat iddet ve kymlara ramen Flan
dre kentleri byk direni gsterdiler ve 1479da girdikleri bir sa
vata Franszlar durdurdular. Marie, 1482de bir kaza sonucunda
lnce olu Phillipei prensleri olarak tand ve babas Maximili-
an Phillipenin vrisi olarak kabul ettiler. 1482 Arras antlamas
ile Fransaya Bourgogne Dukaln brakmaya raz olundu. Char
les le Temerairein miras bu ekilde paylalyordu. Fakat Flandre,
Hainaut, Brabant, Luxembourg, Hollanda ve Frisia hl Fran
sann kuzeyinde kuvvetli bir birlik halinde varln koruyarak
Habsburg hanedanna geiyordu. te bu durum Avrupa politika
snn yzyllarca sren balca sorunu olarak kald.
XI. Louis, talya ve Ispanyada gtt siyasetle de kendisinden
sonraki btn olaylar hazrlamtr. XI. Louis, Bat Avrupann
her tarafnda en kk olaylar dahi izleyen ve bunlar kendi lehi
ne kullanmaya alan dikkatli ve faal bir diplomasi yrtyordu.
zellikle talyada Fransz etkinliini artrmaya dikkat etti. Kz
kardeini Savoy dukasna vererek burasn kendi egemenlii altna
ald. Milanodaki dukal Ludovicin almasna yardm etti. Pa-
paya kar Medicileri korudu ve Anjoularm Napoliyi geri alma
sna engel oldu. Bylece, Fransz siyasetini talyann i ilerine da
108 RNESANS AVRUPASI

hil ederek gelecekteki byk talya savalarm hazrlam oldu. Fa

kat spanya tarafnda isyanlar kartarak Aragonun i ilerine ka
rmas spanyollarn nefret ve dmanlna neden oldu. XI. Lou-
isnin Navarredeki saldrgan politikas, Castille Kralln Aragon
ile yaknlamaya yneltti ve sonuta grlecei zere Ispanyann
bu iki krall bir ta altnda birlemi oldu. Fransz siyaseti, span
yol dmanlndan byk zararlara urayacaktr.
XI. Louisnin idaresi, krall mutlak monariye doru yneltti.
O her eyden nce kendi krallk otoritesinin lah kudretine inan
yor ve Etats Generaux^ydi nem vermiyordu. Esasen, halk da d
zen ve gveni salayacak tek kuvvet olarak kralla kr krne
balla hazrd. Louis, bir taraftan Bourgogne dukasyla urar
ken, br taraftan dier feodal hanedanlar entrika ve evlilik yoluy
la ynetimi ellerine aldlar. 1481de bu feodal hanedanlarndan
yalnz Bretagne dukas II. Franois kalmt.
Artk hi kimse hkmdarn otoritesine ve hkmete kar gel
memekteydi. XI. Louis bu kudretini zellikle ehirlerdeki burjuva
dan ve halkn gven ve yardmndan alyordu. Onlarn ball sa
yesinde yksek aristokrasiye kar baaryla mcadele etti ve so
nunda aristokrasiyi alt etti. Bu ehirlerden byk ekonomik feda
krlklarda bulunmalarn istemesine karn Orleans, Lyon gibi e
hirler byk bir ticar gelime gsterdiler. Louis babasnn balad
asker reformlar da tamamlad. 1470 tarihinde 2000 mzraa
(bir mzrak alt kii) 2000 mzrak daha ekleyerek asker gcn
kuvvetlendirdi. Bu, Avrupada var olan en kuvvetli topu birlikle
rinin meydana getirilmesi demekti. Louisnin diplomaside para g
cn kullanarak, bundan ne kadar istifade ettiini grdk. Fakat
bu da masraflarn ve vergilerin srekli artrlmasna neden olduu
iin Louis, balangtakinden farkl olarak, halk tarafndan sevil
meyen bir kral olarak ld.
XI. Louis arkasnda 13 yanda bir ocuk olan VIIL Charles
brakmt. Babas, krall kuvvetli bir hale getirdii iin Charles,
kk bir ocuk olmasna ramen byk zorluklarla karlama
d. Aslnda kz kardei Anne ile kocas Pierre de Beaujeunun kon
trol daima ellerinde bulundurmalar, naiplik dneminde herhan
 BYK MONARLER 109

gi bir sarsntya yer brakmad. Naip 1484te kamuoyunu yattr

mak iin Tours ehrinde bir Etats Generaux toplad. Bu mecliste
ehir ve halk temsilcileri ile ilk kez III. Snf {Tiers Etat) adn ald.
Fakat naip, gerekli denei meclise kabul ettirdikten sonra muhte
lif snflarn isteklerini dinlemeye gerek grmeden Etats Genera-
xyu datt.
1485te Orleans dk Bourgogne ve Lorrain dkleri, Paviada
yerleen Maximilian ve ngiliz kral ile anlaarak yeni bir feodal
ayaklanma kard. Krall naip olarak srdren Pierre de Beau-
jeu, parayla ve tehditle bu ittifak bozmaya alt. Nihayet,
1488de yaplan bir savata kendisi Bretagne dkn esir etmeyi
baard.
Ayn yl iinde Bretagne dknn lmesi ve dukaln Char-
lesn kz kardei Anne de Beaujeu zerine kalmas yeni bir buhra
na neden oldu. Fransz krallk hkmeti Pierre de Beaujeunun va-
sallk ban ne srerek kzn rakiplerinden birisiyle evlenerek du
kaln Fransa elinden kamasna engel olmaya alt. nk Ma-
ximilian onunla evlenmek istiyordu. spanya, ngiltere ve Alman
mparatoru arasnda bir birliktelik oluturuldu. Mttefikler An-
nea direnmesi iin kuvvet gnderdiler, fakat Fransz kuvvetleri
Dukala zorla girerek Anne Fransa Kral VIII. Charles ile evlen
meye zorladlar (1491). Bu ekilde Bretagne da kralla dorudan
doruya balanma yoluna girmiti.
Sonu olarak Yzyl Savalarndan sonra Fransa kral eskisin
den gl bir duruma gelmiti. Krallk, feodal karakterinden sy
rlm bulunuyordu. Bu haliyle Fransa, Avrupann en kuvvetli
devletlerinden biri olarak grnyordu. Artk krallk gzlerini d
arya evirebilirdi.
Habsburglar ve mparatorluk

Habsburglar, balangta Gney Almanya prenslerinden bi

riydi. 1273te Rudolf, Alman prensleri tarafndan imparator se
ildi. Rudolf, 1274te Marshfield Sava ile kuvvetli Bohemya
Kral II. Otto KarP yenerek Avusturya lkelerini (yani Avustur
ya, stirya, Karniole ve Karintia) ele geirdi. Bylece Habsburg
gcnn ilk temelini atm oldu. Habsburg hanedan bu ekilde
Orta Avrupaya kadar iniyordu. Orta Avrupa, Bohemya ve M a
caristana da hkim olarak byk bir devletin bana gemek
Habsburglarm bundan sonra en byk amalar oldu. Fakat ba
ka iki hanedan, uzun zaman Habsburglara frsat vermediler. Bu
hanedanlar, milli Arpad hanedannn snmesinden sonra M aca
ristanda yerleen Fransz Anjonlarla Bohemyada yerleen Lu-
xembourg hanedandr. zellikle, Luxem bourg hanedan
1382den itibaren, yani Sigismondun M acar tahtna gemesin
den sonra Bohemya ve M acaristan birletirmiti. mparatorluk
makam da kraln elinden karak Luxembourg hanedanna ge
miti. Ancak Sigismondun lmnden sonra II. Albert ile H abs
burglar, Alman prensleri tarafndan tekrar imparatorlua seildi
ler. Albert ayn zamanda Sigismondun kz kardeiyle evlendii
iin onun lmnden sonra Bohemya ve M acaristan talarn da
almt (1437). Habsburg hanedannn byk geleceini bu ekil
112 RNESANS AVRUPASI

de hazrlayan ikinci hkmdar Albert oldu. Albert iki yl sonra

vebadan ld.
Alman prensleri onun yerine Habsburglarn kk karde ko
lundan beceriksizlii ile tannm birisini, III. Frederiki imparator
setiler. Avusturya, Macaristan ve Bohemya Albertin lmnden
drt ay sonra dnyaya gelen olu Ladislasa ait oldu. Albertin bu
olu gen yanda 1457de lnce, III. Frederik kendi idaresinde
Albertin mirasn tekrar toplama imknn elde etti. Fakat Bohem
yada ekler kendi aralarnda bir eki, George Podebrad kral
setiler ve Avusturyaya yaptklar bir sefer sonucunda bunu Fre-
derike zorla kabul ettirdiler (1458). Ayn ekilde Macaristanda
da soylular kral olarak Jan Hunyadinin olu Matthias Corvini
kral seerek Frederiki tanmadlar. Frederik bu seimi meru say-
madysa da Matthias, Avusturyay igal etti. Sonuta, 1463te,
ona M acar tahtndan vazgetiini onaylatt. Bylece, III. Frederik
zamannda Habsburglar, Orta Avrupadaki kazanlar elden kar
m oluyorlard. Frederik, bu baarszlklarla kalmad, ayn za
manda kendisine geen Avusturya memleketlerini de akrabasyla
paylamak zorunda kald. Kardei Alberte Yukar Avusturyay
terk etti. Albert aridk unvann ald. Albert 1463te ona kar bir
ayaklanma karttysa da, birka ay sonra ld. Frederik bu saye
de rakibinden kurtuldu. Fakat gerek bu isyan srasnda, gerek da
ha sonra ekler asilerle ibirlii yaparak Frederiki sk sk tehdit
edeceklerdir. Matthias idaresindeki Macarlar da, bu kargaalklar
dan sk sk yararlanma yolunu arayacaklardr. 1479da Trk akn
clarn stiryay istila etmesi Frederiki bsbtn artmtr. Ma
carlar, lkeyi metodik bir ekilde istila etmekteydiler. Bundan Fre
deriki yine rakibinin lm kurtard (1490). Viyana geri alnd.
Frederik iin imparator sfat hi fayda salamyordu. Sonra
dan II. Pius adyla papa olan E. S. Piccolomini 1454te imparator
luun o zamanki durumunu yle betimliyordu: Hristiyan dnya
s artk sayg duyduu ve balln bildirmek istedii bir baa sa
hip deildir. mparator ve papa unvanlar Avrupa iin asl ve ger
ei olmayan kelimelerden baka bir ey ifade etmiyor. Bu sfatla
r tayanlar artk Avrupann gnlnde bo hayallerden ibarettir.
 BYK MONARLER 113

Bylelikle imparatorlarn Almanyada hibir etkinlii kalma

mt. Sonu olarak 1356 Altm Ferman ile {Bulle dor) Almanya
bamsz devletiklere blnm ve prensliklerin bamszl res
men onannt. mparator bu devletlerin stnde ortak bir hkm
dard. Fakat onlarn i ilerine karmaya yetkili deildi. mpara
tor ancak bu devletlerin yelerinden oluan ve Diet denilen meclis
araclyla bir karar alabilirdi. Fakat bu meclis hibir zaman bu
na yanamazd. mparatoru Kurfrsten denilen alt prens seerdi
(Kln, Anjou, Bavyera, Bohemya, Saksonya, Brandenburg). Bun
lar kendi ilerine karmasn diye zayf kiileri imparator seerler
di. Bu ortamda III. Frederik, Almanya ilerine kar tam bir ilgisiz
lik ierisinde oldu, imparator, 27 yl sresince Diet Meclisinde hi
hazr bulunmad, bulunduu zaman da hibir nemli rol oynaya
mad. Frederikin dncesi, imparatorluu slah etmek ve kalkn
drmak deil, kendi ailesini, yani Habsburglar her trl arala,
zellikle evlilik balar ile gittike geni lkelerin bana getirmek
ti. Zaten bu, btn Habsburglarn sabr ve dikkatle izledikleri bir
siyasetti. Gerekten Frederik, bu son noktada baarl oldu. O,
Habsburglarn gelecekteki bymesini hazrlayanlardan biri oldu.
1477de olu Maximiliana len Bourgogne dukasnn kzn ald
ve 1486da onu Romallar Kral setirdi. Bu durum, kendisin
den sonra Maximiliana imparatorluk tacn garanti ediyordu. Ar
tk Almanya imparatorluu bo bir kelimeye dnm ise de, im
paratorluun en kuvvetli direi haline gelmi Habsburglar, imdi
dorudan doruya hkim olduklar lkelerde. Bat devletleri rne
ine gre kuvvetli bir monari vcuda getirerek Avrupa siyasetin
de n planda yer alacaklard. 1493te I. Maximilian babasnn l
m ile geni ve zengin lkelere miras olduu zaman, uluslarara
s siyasette ar basan kuvvetlerden biri olarak grnyordu.
ispanya Monarisi

Charlemagne tarafndan Pirene Dalarnn gneyinde slam

halifeliine kar iki asker snr eyaleti oluturulmutu: spanya ve
Gaskonya asker snr blgeleri. Birincisi Barcelona Kontluuna,
kincisi Navarra Krallna dnt. Charimagne mparatorlu-
unun paralanmasndan sonra bunlar daha uzun zaman Fransa
Krallna bal kaldlar. Navarra Krall 905te, Barcelona Kont
luu ise Saint Louisnin krall srasnda bamsz oldular. slam
Hilafetinin kuzeyinde nc bir Hristiyan devleti de Leon Kral
l idi ve spanyann Mslmanlar tarafndan ele gemesinden
sonra Gaskonya Krfezinin dalk blgesinde kurulmutu. Leon
Krall, Mslmanlara kar daimi bir mcadele yapyordu. Bu
krallk ile beraber dier Kuzey spanyol devletlerinin btn faali
yetleri, Mslmanlarla olan mcadeleden ibaretti. Buna spanyol-
1ar, tarihlerinde Reconguista (yeniden fetih) adn verirler. 11. yz
yl balarnda Kurtuba Halifelii bir i buhran sonucunda birok
beyliklere blnnce (1031) kuzeydeki Hristiyan devletler ilerle
me olana buldular. Bu tarihte iki yeni krallk daha kuruldu: Mer
kezi Toledoda Kastilya Krall, Akdeniz kylarnda Aragon Kral
l. ok gemeden eski Leon Krall ile Kastilya Krallnm bat
ksm 1037de ayr bir krallk, Portekiz Krall halinde ayrld.
116 RNESANS AVRUPASI

Hristiyan devletlerin daimi saldrlarna direnemeyeceklerini

gren Endls Mslmanlar, Kuzey Afrikadaki sava Berberi
Murabitni yardma armlard. Bunlar, 1090da Endls
kendi egemenlikleri altnda birletirerek Hristiyan saldrlarn
pskrttler. Bununla beraber Murabitn de abuk gevedi. Onla
rn yerini yine Kuzey Afrikadan gelen Muvahhidn ald. Bunlara
kar 1212de Papa III. Innocentin kkrtmasyla kuzeydeki b
tn Hristiyan devletler, III. Alphonseun idaresinde byk bir ha
l seferi yaptlar ve Sierra Moreno Dalarnm eteklerinde byk
bir sava kazandlar (Las Navas Sava). Bu byk yenilgi, Ispan
yada Mslman egemenliine kesin bir darbe indirdi. 13. yzyl
ortalarnda Kastilya kral, Morena Dalarnm gneyindeki End
ls ktasn da ele geirmiti. Artk slam devleti gneyde Grna-
tada Beni Nasr devletiyle snrl kalmt. Kendisini iki yzyl H
ristiyan spanyollarn saldrlarna kar baaryla savunan bu k
k slam devleti, bilhassa sanat ve dnce alannda byk bir
canllk gstermitir. Ancak 10 yl sren uzun bir mcadelenin ar
dndan 1492de Grnatann teslim olmasyla, bu devlet de ortadan
kalkmtr. Grnatanm alnmasyla Reconquista tamamlanm, Is
panyadan slam egemenlii tamamyla kaldrlm oldu. Son gn
lerinde Grnata, dnemin en byk gc olan ve Hristiyan dn
yasna gz atrmayan Osmanh Devletine, II. Bayezide bavura
rak yardm istediyse de, Osmanhlar bu uzak lkeye gerek bir yar
dmda bulunamamlardr.
slam egemenliine spanyol yarmadasnda aslnda son veril
mi olmakla beraber lke eitli krallklara blnm ve spanya
szc corafi bir terime dnmtr. Portekiz, Kastilya ve Ara-
gon ile birleti. Grnata (1492) ve Navarra (1512) Portekizin top
raklarna katld. Bylece 16. yzyl banda spanya yarmadasn
da spanya Krall ile Portekiz Krall kalmt. Buna e olarak i
idarede, Fransada olduu gibi, kralln mutlak otoritesi kurula
rak spanya birlemi bir monari meydana getirmiti. 15. yzyl
ortalarndan itibaren meydana gelen bu deiiklii biraz daha ya
kndan grelim.
 BYK MONARLER 117

Aragon Krall
Aragon krallarnn talyada Sicilya ve Napoliyi nasl ele geir
diklerini ve Alphonseun nasl bir Akdeniz hegemonyas kurmaya
altn daha nce grmtk (Bkz. Napoli Krall). 1458de
onun lmyle, Aragon ikiye ayrlmt. Ispanyadaki Aragonda
tahta Alphonseun kardei II. Jean geldi. II. Jean yar zerk bir y
netime sahip olan Katalonyallarm isyan ile uramak zorunda
kald. Gelenee gre Katalonya, kraln byk olunun idaresine
terk edilmeliydi. Katalonyann kendine zel bir Snflar Meclisi,
bir Cortes' vard. Kral Jean, bu gelenee uymamakla Katalon-
yann zerkliine uymam oldu ve olunu ona annesi tarafndan
miras kalan Navarraya tayin etmedi. Buna kar Katalonyahlar is
yan ettiler (1461). Fransa kral XI. Louis, asilere el altndan yar
dm ediyordu. Jean, XI. Louis ile buluarak Roussillon ve Cerdag-
ne eyaletlerinin Fransaya braklmas karlnda bir asker yar
dm antlamas imzalad. Bu zengin vilayetlerin braklmas Kata-
lonyallar iin tam bir ihanet gibi grnd. Kin ve fkeleri artt.
Katalonya Meclisi Jean krallktan resmen indirdi ve Portekiz ha
nedanndan Pierrei kral ilan etti (1463). Asiler, Pierrein lmn
den sonra da gzlerini Fransaya evirdiler ve Fransa kralndan
yardm talep ettiler. htiyar Jean, sonunda onlar 1472de itaat al
tna almay baard ve Barcelonaya zaferle girdi. Bylece, Kata-
lonyann ayrlma tehlikesi 10 yllk bir mcadeleden sonra orta
dan kalkm oluyordu. Fakat Roussillon ve Cerdagne, Fransaya
kaptrlmt.

Aragon Kral Ferdinand ile Kastilya Kraliesi

Isabellann evlenmeleri
Kastilya kral IV. Henry (1454-1474) ciz ve zayf bir kiilik
ti. ocuu olmuyordu. Kralienin dourduu ve gayri meru ol
duu iddia edilen kz Jeannea kar bir ksm soylular kraln kz
kardei Isabellay tutuyorlard. Aragon Kral Jean da, Isabel-
lann tahta gemesini istiyor ve asi soylular el altndan destek
118 RNESANS AVRUPASI

liyordu. O, gen Isabellay olu Ferdinanda almak ve bu suret

le Kastilya mirasn elde etmek istiyordu. Soylular, Isabellaya
kar ayaklanmlard. Bir yl sonra da Isabella, Aragon veliaht
Ferdinandla evlendi (1469). 1474te Isabella, Kastilya tahtna
hibir itirazla karlamadan oturdu. Henz Aragonda kral ol
mam olan kocas Ferdinand, Kastilyada hakiki hkmdar sfa
tn taknmak istedi. Fakat Isabellanm taraftarlar yalnz Isabel-
lay hkmdar olarak kabul ediyorlard. Isabella, erkek enerjisi
ne sahip, hkmdarla layk bir kadnd. Esasen bu srada len
kraln gayri meru saylan kz ile evlenen Portekiz kral Kastil-
yaya ordusu ile girmi ve Fransz kralndan da yardmc kuvvet
almt. Fransa kral, Aragon ile Kastilyanm birlemesini Pirene-
lerin gneyindeki karlar iin zararl buluyordu. Fakat
1476da Toro savanda Isabella ve kocas istilaclar yendi ve l
keyi igalden kurtardlar.
1479da Aragon Kral Jeann lm zerine Ferdinand, Ara
gon tahtn kolaylkla elde etti. Artk Aragon ve Kastilya Krallk
lar birbirine rakip olmaktan ktlar. idareleri birbirinden ayr
olmakla beraber, hkmdarlar imdilik ortakt. 1485te Navarra
Krallndaki i ekimelerden faydalanan Ferdinand, Fransa
kralnn engellemesine ramen bu krall da igal etti ve 1512de
burasn kesin olarak topraklarna kattn ilan etti. Fakat Ispan
yay birlemi bir devlet haline getirmek iin yarmadann gney
kenarna skm bulunan Grnata Mslman devletini ortadan
kaldrmak gerekiyordu. ayrlklar ve ayaklanmalar Grnata
devletini zaten paralamt. 1482de lke iki rakip karde arasn
da blnmt. Ferdinand ve Isabella bu durumdan yararlanmak
istediler ve 1486da geni lde harekta kalktlar. Rakiplerin
den biri onlara balln bildirdi. Fakat Grnataya snan Ebu
Abdullah bir buuk yl kuatmaya dayandktan sonra aresiz tes
lim oldu (25 Kasm 1492). Rois Catholiques (Papa tarafndan Ka
tolik krallar olarak adlandrlan Isabella ve Ferdinand) teslim s
rasnda Mslman halkn dinlerine, dillerine ve detlerine kar
mayacaklarna sz verdiler. Hristiyan bir vali lkeyi idare edecek
ve yllk vergi denecekti. Bununla beraber yzyllarca sren kin
 BYK MONARLER 1 19

ve dmanlk, bu szleri geerli klmad. ok gemeden spanyol-

lar, Mslmanlar Hristiyan yaparak temizlemeye altlar.
Ferdinand ve Isabella Ispanyay tek bir devlet halinde birletir
meye alrken, bir taraftan da lkelerinde sk sk isyandan geri
kalmayan soylular cezalandrmak ve itaat altna sokmaktan geri
durmuyorlard. Saint Jacques tarikatnn lideri Kastilyada sahip
olduu geni malikneler sayesinde devleti adeta kontrol altnda
ntuyordu. Bu konuma gelmek iin soylular arasnda daimi bir re
kabet vard. 1476da liderin lm zerine Isabella yeniden birisi
ni atamad ve bu grevin ayrcalklarn kaldrmak istedi. te ta
raftan lkenin her tarafnda asi soylulara kar amansz bir mca
dele verilmekteydi. atolar birer birer ele geirildi. Bu suretle, iki
kral (nk Ferdinand gibi Isabella da kral unvann tayordu) Is
panyada feodal anari yerine Fransa ve ngilteredeki krallk ha
nedanlar gibi monari otoritesini kurdular. Sonu olarak 15. yz
yl sonlarna doru Ispanyada birliini kurmu kuvvetli bir mo
nari ykseliyordu. Aragon hanedannn bir kolu N apolide ikti
darda olduu iin, spanyollarn talyadaki olaylarla sk ilikileri
vard. Fransa ile olan rekabet ve dmanl, talyadaki bu emel
leri bsbtn iddetlendiriyordu. te bu, talya savalarnn bal
ca nedenlerinden biri olacaktr.
ngiltere: Tudor Hanedan

ngiltere Yzyl Savalarnda galip durumda bulunduu srece

krallk ve soylular snf etkinliklerini koruyordu. Fakat Jeanne
dArctan sonra Fransann kalknmas ve ngilizleri Fransadan
srmeye balamas zerine, ngiltere bu amasz savan yknden
rahatsz olmaya balad. sava patlak verdi. Yzyl Savalar s
rasnda ok kuvvetlenmi ve zenginlemi olan prensler, iki cephe
ye ayrlarak birbirleriyle savaa girdiler. eyrek yzyl sren bu sa
valar, nce prenslerin, kraln, bakanlarn kar mcadelesi eklin
de baladktan sonra York ve Lancaster hanedanlar arasnda bir
miras savana dnt.
1485te Tudorlarn tahta gemesiyle sava sona erdi. Aada
bu mcadelenin aamalarn ve sonularn anlatacaz.

Ikigl Savamn k nedeni

Lancaster hanedannn armas krmz gl olduu iin bu mca
deleye kigl sava denilmitir. Fakat bu mcadelenin eyrek
yzyl sren bir i savaa dnmesini o zaman ngilterenin iin
de bulunduu sosyal durumda aramak gerekir. III. Edvvardn
(1327-1377) lmnden sonra i karklklar ba gstermi ve so
nunda onun nc olundan torunu Lancester Dk Henry, am
122 Rnesans avrupasi

casn tahtndan indirerek kendisini kral ilan etmiti (1399). Lan-

casterlerden ncs VI. Henry (1422-1471) akl hastasyd ve
zayf bir karaktere sahipti. Fransadaki yenilgilere are bulamyor
du. Bundan yararlanan York hanedan (III. Edwardn beinci o
lunun soyundan idiler) krall ele geirmek istedi. Bu yzden kral
hanedannn bu iki kolu, yani York hanedan ile Lancaster hane
dan arasnda bir mcadele dodu.
15. yzyl ortasnda ngilterede devletin gerek hkimi byk
soylulard. Btn ngilterenin toprak serveti, drt be feodal aile
elinde toplanm bulunuyordu. Kraliyet soyundan gelen kimi aile
ler, Parlamentoya kendi adamlarn setiriyorlar ve aa kk
soylular da kendilerine baml klyorlard. Bunlar kendilerine ait
ordular ile kendi topraklarnda, atolarnda ikamet ediyorlard.
Kralln genel karlarn deil, yalnz kendilerini dnen feodal
konumdaydlar. ok byk maliknelerinin salad servete da
yanarak kendi aralarnda feodal savalardan ekinmiyorlard.
Bylece Yzyl Savalarndan sonra Fransada olduundan daha
ciddi bir ekilde ngilterede byk bir feodalite tremi bulunu
yordu. te bu byk baronlar, Fransada Yzyl Savalar bittii
iin, iki cepheye ayrlarak bir i savaa atldlar. Bir ksm Lancas
ter hanedan, dier ksm York hanedan etrafnda toplandlar. Do
laysyla bu i savan gerek karakteri, soylu snfnn birbiriyle
boumasdr. Bu bouma sonucunda asilzade snf kecek ve n
gilterede Avrupa ktasnda olduu gibi mutlak krallk, yani mo
nari ynetimi kurulacaktr.

kigl Savann aamalar

York Dk Richard, Kral VI. Henrynin lmnden sonra, v
risi bulunmadndan en yakn aday olarak kendisinin kral olaca
n dnyordu. Fakat kraln bir olu oldu. Bunun zerine Ric
hard, byk feodal bir aileye mensup Warwick kontu ile kral etra
fnda toplanan dklerin ordusunu yendi ve kral esir ald. Lon
draya koup gelen Richard parlamentoya kendisini kral ilan ettir
mek istedi (1460). Fakat onun krall, VI. Henrynin lmne ka
 BYK MONARLER 123

dar askya alnd. Bu ekilde ngiltere tac Lancasterlerden York-

lara geti. Kral, Warwickin yannda fiilen esirdi. Kralie, Kuzey
ngiltereden toplad bir ordu ile gelerek krall zor kullanarak
almak isteyenlerin ordusunu bozdu. Kocasn kurtard ve savata
York Dk Richard ldrld. Kttan bir ta giydirdikleri kafa
sn York ehrinin surlarna astlar (1461). Fakat Warwick, Ric-
hardn byk kardei Edvvard tahta oturtmakla beraber, onunla
aras almakta gecikmedi. Edward, Warwickin otoritesini ar
buluyor ve kontun kral hanedan ile akrabalk balar kurmak iin
yapt giriimlere engel oluyordu. Warwick, 1467de Fransaya
gnderilmi, orada XI. Louis ile bir bar antlamasnn esaslarn
hazrlamt. Dnte kraln byle bir anlamaya tamamyla ayk
r olarak Fransa kralnn ba dman Charles le Temeraire ile an
latn grd. Bu da Warwicki kzdrd ve kraln kardeiyle an
laarak isyan etti. Edvvard, Bourgogneya kamak zorunda kald
ve Warwick tekrar Lancaster hanedanndan VI. Henryyi tahta
kard. Warwick, Fransa kralnn verdii para ile baarl olmutu.
Edward, Bourgogne dukasnn salad para ile bir ordu kurarak
ngiltereye kt. Yaplan savalarda Warwick yenilgiye urad ve
sonunda ld (1471). VI. Henry tekrar esir edildi ve Londra Ku-
lesinde ld. Bir sre sonra Edv^^ard da kardeini ldrd.
York hanedanndan olan IV. Edvvard bundan sonra olduka sa
kin bir ekilde kralln banda 12 yl daha kald. Bu srede kral
l kalkndrmak, mliyesini dzeltmek iin alt. Dman olan
soylularn maliknelerine el koydu.
Onun lm ile beraber taht iin mcadele yeniden ba gster
di. Alt ocuundan en by Elisabeth henz 17 yanda, olu
Edward 13 yandayd. Kral Edvvard oluna vsi olarak kendi kar
dei Gloucester dk Richard tayin etti. Fakat Richard, kardei
nin ocuklarn ortadan kaldrarak tahta kendisini oturtmaktan
baka bir ey dnmyordu. Bununla beraber amacn ustalkla
gizleyerek kendisi iin adm adm bu yolu hazrlad. Yorklarm es
ki dman olan Buckingham dk ile anlat. Evvela kk kra
ln etrafndaki eski kraln adamlarn temizledi. Kendisi Protector
ilan ettirdi.
124 RNESANS AVRUPASI

len kraln karsn ocuklaryla Londra Kulesine hapsetti.

Sonra bu ocuklarn gayri meru olduunu kamuoyuna duyurdu ve
hepsini gizlice ldrtt ve kendisini kral ilan ettirdi. O zamana ka
dar beraber hareket ettii Buckinghamla aras ald. ngilterenin
eitli yerlerinde kartt ayaklanmalar bastrd ve Buckingham
dknn kafasn uurttu. Artk rahat rahat hkm sreceini san
d bir anda Lancasterlerle akrabal olan Henry Tudor, Fran
sadan ufak bir ordu ile gelerek ngiltereye kt. Sava meydann
da baz kontlar kendi tarafna getiler. Bozguna urayan Kral Ric-
hard savaa girerek kendisini lmn kucama atmaktan baka a
re bulamad (1485). Sava kazanan Tudor, VII. Henry adyla kral
ilan edildi ve IV. Edvvardn kz Elisabeth ile evlendi. Bu evlilikle iki
aile birlemi ve kigl Sava da son bulmu oluyordu.

Savan sonulan
kigl Savanm ngiltere tarihinde nemli sosyal ve siyas so
nular oldu. En nemli sonucu, bu mcadelelerde byk soylula
rn birbirini tketmesidir. III. Edwardm oullarndan treyen e
itli prens hanedanlar hemen hemen tamamyla ortadan kalktlar.
Dierleri de sava meydanlarnda ldler veya maliknelerini, ser
vetlerini kaybettiler. Yksek aristokrasinin ortadan kalkmas, Tu-
dorlara mutlakyet rejimini kurma olana verdi. Tudorlarn tahta
kmasyla ngiliz Ortaa kapanm oluyordu. Artk soylular ve
ruhban, nfuz ve kudretlerini kaybetmiti. Hatta, ngilterede bir
ortaa kurumu olarak kurulmu olup halk temsil gcn yitiren
Parlamento dahi mutlak kralln nnde arka plana itilmiti.
Soylular arasndaki savalar, lkenin baz ksmlarnn harap
olmasna sebep olduysa da, ulusun genel geliimini ve zenginle
mesini engelleyemedi. Ziraat, gerilemekle beraber sanayi ilerlemi
ve cretler artm, halk arasnda refah izleri belirmeye balamt.
Bununla beraber 15. yzyln ikinci yarsnda ngilterede fikir ve
sanat hayat Avrupa ktasndaki dier uluslara oranla ok d
mt. M atbaa buraya 1474te girdi. Rnesans etkileri henz du
yulmuyordu.
 Keifler

Ekbernmenm 16. yzyti sonlarna ait bir nshasndan, 1537de Diu aklarnda
Portekizlilerle yaplan deniz muharebesinde Sultan Bahadtrn ehit d.
AvrupalIlar Dnyaya Yaylyor

14. yzyln ikinci yarsnda, Avrupada baladn grd

mz byk maddi ve manevi deiikliklerin en nemli sonucu, Av
rupalIlarn dnyaya yayldr. nce dinsel ve bilimsel dnceler
le balayan bu hareket, 15. yzyln ikinci yarsnda aka ekono
mik amaca yneldi ve bu yzyln sonlaryla 16. yzyln balarn
da, AvrupalIlarn dnyann belli bal byk nfus ve zenginlik
merkezleriyle dorudan balantya girmelerini salad. Avrupann
faaliyet alan bu ekilde birdenbire ok genilemi oluyordu. Bu fa
aliyet balangta yalnz Akdeniz kylaryla snrl kalrken, sonra
dan Afrika kylar, Hindistan, in ve Gneydou Asya adalarn
da iine ald. Bu yayl, her ne kadar rastlant olarak grlse de,
ok nemli bir sonucu Amerikann kefi olmutur. Bizzat bu yeni
keifler, Avrupann ekonomisi zerinde ve donanmasnda derin
deiikliklere neden olmutur. Ayrca, modern Avrupann dnya
ya bakndaki dnsel temellerini bu dnemde aramak gerekir.

Keiflerin nedenleri ve koullan

15. yzyln ikinci yarsnda Avrupada gerek bir gelimeye ta
nk oluyoruz: Sanayi geliiyor, pazarlar ve ticaret alanlar alyor
ve yenileri aranyordu. Kapitalizm byk bir hz kazanmt. Ek^-
128 RNESANS AVRUPASI

nomik ve mal yeni oluumlar ve kurumlarla birlikte bankaclk

da gelierek kapitalizmin bymesine yardm ediyordu. Kapitalist
dnce, giderek daha fazla servet yma ve bunun iin her gn
yeni frsatlar kovalama dncesi ekonomik yaama egemen ol
maktayd.
Bat Avrupada, monarik merkez devletlerin kuruluu ekono
mik yaam zerinde nemli yanklar yaratmtr. emniyeti ve s
knu kurmaya alan krallklar, bu suretle ticaretin gelimesine
yardm ediyorlard. Buna karn ehirlerdeki burjuvalar, kralln
bu amalarn vergi olarak verdii paralarla destekliyor ve feoda
liteye kar kralln yannda yer alyordu. Krallk, yollarn gven
liini salamakla ve ekyala dnen feodallerle uramakla, hat
ta bizzat gzel yollar, kprler ve geiler yaptrmakla, genel bir
ihtiyaca yant vermekteydi. Fransa, ngiltere ve spanya krallar sa
dece bununla kalmayarak kendi lkelerinin ekonomik karlarn
bir btn olarak gz nnde tutuyor ve ona gre davranyorlard.
Bu ekilde monarilerin oluumu ile beraber ehir ekonomisinden
milli ekonomiye geiliyordu. Krallar, milli ekonomiyi gelitirmek
iin eitli tedbirler alyordu. ncelikle, ticaret yollarnn kendi l
kelerinden gemesine nem veriyorlard. Mesela, Fransa kral Ba
t Almanya ve Flandrea giden ticaret yolunu Savoydan kendi l
kesine ekebilmek iin Lyon Fuarn meydana getiriyor ve gelitir
meye alyordu. Krallk sanayii kontrol altna alyor ve belirli bir
dzene sokmaya aba gsteriyordu. Devlet yeni sanayii lkeye ge
tirerek yabanc maln sokmamak siyasetini gdyor, yani merkan-
tilist bir rejim meydana getiriyordu. Bu ynde Fransa ve ngilte
rede kralln ak giriimlerini gryoruz: XI. Louis, talyaya
zel olan ipek sanayiini Lyonda kuruyor, Montpellierde kuma
retimini ve madencilii destekliyordu. ngilterede Tudorlar, Flan-
dre ve talyan sanayi merkezlerinin gereksinim duyduu deerli n
giliz ynlerini dorudan krallk iinde dokumay ve kuma ithali
ni snflandrmay sistemli ekonomik bir siyaset olarak uyguluyor
du. Kral ngiliz deniz gcn kalkndrmak iin ticaret eyasnn
ngiliz gemileriyle tanmasn emrediyordu. spanyada kt ve
Endlste Araplardan kalan ipekli retimi iin ayn ekilde koru
 KEFLER 129

yucu nlemler alyordu. zetle, bu dnemin ekonomik karakteri,

devletler arasndaki ekonomik rekabet ve merkantilist ekonomik
gelime eilimleridir.
Bununla beraber bu devletler kendi ya ile kavrulan, kapal bir
ekonomik sistem ile yaayamazlard. Belirli blgelere zel baz
maddeler, bata hububat ve tuz olmak zere kuma retiminde
kullanlan ap, uluslararas ticaret hayatn zorunlu klyordu. h
ra edecek kadar bol hububat karan ve nemli ap madenlerine
sahip olan Osmanl mparatorluu, zellikle Anadolu bu bakm
dan birinci derecede rol oynuyordu. Uluslararas ticaretin en ok
kr getiren maddeleri de Asya ve Afrikadan gelen baharat, ipek,
inci, fildii porselen, triyat idi. zellikle, bu dnemde gndelik yi
yecek ve iecekte, ilalarda kullanlan baharat ticareti nemliydi.
Btn bu maddelerin ticareti Msr ve Venedikin tekelindeydi. Ve
nedikliler bu ticaretin deniz yollarn ellerinde tutuyorlar ve baka
uluslar engelliyorlard. te bu durum, ekonomik zenginlik kay
naklar arayan yeni krallklar, bu deerli eyann kt lkelere
ulamak iin baka yollar aramaya yneltecektir.
Ticar yaamn younluk kazanmas, alveriin artmas para
nn esas olan kymetli maddelere istei de artrmt. Bu madenle
rin gereksinimini karlayamamas ve deerli madenlerin azl y
znden 15. yzyl sonlarnda fiyatlar, olaanst bir d gster
miti. Bu durum, Avrupann her tarafnda kymetli maden aramak
ve eski madenleri yeniden iletmeye koymak iin bir istek dour
du. Zengin madenlere sahip olan Avusturyann (Habsburglarm)
bundan sonra yararland ve bu madenleri iltizam vererek veya
garanti gstererek nemli borlanmalar yaptn gryoruz. Alt
nn pek bol bulunduu dncesiyle biroklar da Asya ve Afri
kaya gitmeyi dnyorlard. te bu para ktl ve kymetli ma
den arama gereksinimi de keiflerin balca ekonomik sebeplerin
den birini oluturuyordu.
Trklerin de imdiye kadar bu keif hareketlerinde olumsuz bir
neden olarak hesaba katldn biliyoruz. Bugn genellikle redde
dilen bu gre gre, Osmanllar Yakndou lkelerini ele geilin
ce Dou ticaret yollar kapanm ve ticaret ke yz tutmu, Ba-
130 RNESANS AVRUPASI

tllar da yeni yollar aramak zorunda kalmlardr. Dolaysyla bu

da yeni keiflere yol amtr. Halbuki, Osmanllarm bu ticareti
tevik iin aldklar nlemlere yukarda temas etmitik. Batldan,
Asyaya yeni yollar aramaya ynelten asl neden yukarda gster
diimiz ekonomik nedenlerdir. Yollar bulunduktan sonra Avru
paya Dou eyasnn ok daha ucuza getirilmesi zerinedir ki, 17.
yzylda Akdenizde Dou ticareti kecektir. Bunun gibi keifler
tarihinde din faktrlerin rol de fazla abartlmaktadr. Herhalde
Fas Mslmanlarn veya Osmanllar geriden evirmek ve orada
efsanev Hristiyan hkmdar Prester John (Pretre Jean) ile birle
mek veya birok vahi kavimleri Hristiyanlatrmak dncesi ke
iflerin ana nedenleri arasnda saylamaz. Fakat Kolomb, Osman-
llara kar indeki Grand an' (Han) harekete geirmek zere
yola kmt. 1492de Kralie Isabella bunun iin ona para ve ge
mi verdi. Unutulmamaldr ki, 12. yzyldan beri Avrupa, Mool
larla slama kar ittifak araynda idi.
Bu uzak seyahatleri, birtakm teknolojik koullarn mmkn
kldn unutmamalyz. Corafi bilgilerin, ortaalarn sonlarn
da gelimesi, uzak deniz seferlerine yol aan pusula ve usturlabn
Avrupallarca tannmas ve sonunda okyanuslarda seyahate elve
rili caravella denilen yksek bordal hzl gemilerin Yzyl Sava
lar sonunda yaplabilmi olmas bunlarn banda gelir.
Ortaada AvrupalIlarn dnya hakkndaki bilgileri ok snr
lyd. Ancak Akdeniz etrafndaki uluslar biliniyordu. 13. yzylda
Cengiz Han Moollar ile Mslmanlara kar ittifak kurmak
amacyla Karakoruma gnderilen iki Fransisken rahibi Jean du
Plan Carpin (Giovanni da Pian del Carpine) ve Guillaume de Rub-
rouck (Rubruklu William), Batya Asya hakknda ok daha etraf
l bilgi getirdiler. zellikle, AvrupalIlarla bu lkelerin zenginlii
hakknda parlak betimlemeler braktlar: Japonyada o kadar ok
altn var ki hkmdarn saraynn taban iki parmak kalnlnda
altn ile rtldr eklindeki betimlemeler, Avrupallarm dleri
ni dolduruyordu.
te yandan Avrupallar, antik Yunann dnyann ekli hakkn-
daki fikirlerini Araplar araclyla renmilerdi. Yunan corafya
 KEFLER 131

cs Eratostenes (M 276-194), dnyann yuvarlakln sylemi

ve beryadan (yani Ispanyadan) Hindistana deniz yoluyla gidebi
leceini yazmt. 14. yzyl sonunda Pierre dAilly adnda bir
Fransz bilgini 1438de Louvainde Imago Mundi adl eserinde bir
Yunanlnm fikrini izah etti. te bu kitap, sonradan Kristof Ko-
lomba byk bir seyahate kma ilhamn vermitir.
Atlas Okyanusunda Afrika kylarnda ilk keif seyahatleri da
ha 14. yzyl balarnda Fransz ve Ceneviz gemicileri tarafndan
yaplan giriimlerle balamt. Bunlar Kanarya ve Azor adalarn
kefetmiler ve Afrikann Bat kylarndan fildii ve altn tozu ge
tirmilerdi. Fakat Yzyl Savalar yznden bu giriimler sonu
suz kalmt. Bu yndeki keiflerde, Portekizliler asl keifler dne
minin ilk giriimcileridir. Fakat ok gemeden rakip olarak span-
yollar da faaliyete geecektir. Portekizliler Afrikay dolaarak
Hinde varacaklar, spanyollar ise Kristof Kolomb ile Batdan yi
ne Hinde varmak iin bir yol arayarak Amerikay bulacaklardr.
Bu iki yndeki keifleri ayr ayr ele alacaz.

Portekizlilerin keifleri
Bu metodik keif faaliyetleri zellikle Portekiz kral Denizci
Henri (Henri le Navarre) sayesinde balad (1394-1460). Bu par
lak denizci, Portekizin en gneydeki bir burnuna yerleerek bura
da gerek anlamda bir denizcilik okulu kurdu. Avrupann her ta
rafndan buraya corafya, astronomi ve denizcilie ait harital ki
taplar ve bilginleri toplad. 1419dan itibaren her yl gnderdii
bir sefer heyeti araclyla keifler dzenli ve metodik bir ekilde
yapld. Balangta onun amac, Hristiyanl kylarda yaymak
ve mcadele halinde olduu Fas Mslmanlarnn gerisine k
makt. Afrika kylarndaki bu ilerlemeler ok yava ve g oldu.
1418-1420de Madere Adalar kefedildi. 1434te Bojador Bur-
nuna, 1437de Azor Adalarna eriildi. 1460ta Henri ld za
man bu kararl ama g faaliyet sonucunda ancak Yeil Buruna
kadar gidilebilmiti. Bu tarihte artk ticar hedefler birinci sray al
mt. Afrika sahillerinden esir, altn tozu, vahi hayvanlar getirili
132 RNESANS AVRUPASI

yor ve buras iin Avrupa limanlarndan eya gtrlyordu. Por-

tekizliler bu sahillerdeki deniz trafiini yalnz kendi tekelleri altn
da tutmak iin papadan bir ruhsatname almlard (1454). Porte
kiz kral, her yl 300 fersah ilerlemek kouluyla Afrika kylarn
bir irkete verdi. Potekizliler, Lizbona gelip yerleen Alman co
rafyacs M. Vehaimin almalar zerine ve Hristiyan haclar
nn dolayl naklettiklerine gre, Afrikay dolarlarsa Hindistana,
her trl zenginliin kayna saydklar bu lkeye varacaklarn
dnmeye balamlard. Bunu aratrmas iin Kahireye bir
adam gnderdiler. br taraftan, Afrikay dolamak amacyla de
niz seferleri dzenlediler. Bunlardan yalnz 1485te Bartholomeo
Diaz, Frtnalar Burnunu (sonra kral, mit Burnu adn koymu
tur) geebildi. Portekizliler artk hedefe yaklaldn anlamlar
d. Kral, son bir aba iinde kendi adamlarndan bir subay, Vas-
co de Gamay grevlendirdi. Vasco de Gama, Afrikay dolaarak
hareketinden on ay sonra Zengibara ulat. Oradan ald bir
Arap klavuz sayesinde muson rzgrlaryla daha ksa bir srede
Hindistann Bat sahillerindeki Calicuta geldi. Bu ehrin racas
onu iyi karlamad. Arap tccarlar yeni gelmi bu rakibin aleyhi
ne entrikalar evirdiler. Fakat o, M alabar sahillerinde zengin, ka
labalk ticaret ehirleri arasndaki rekabetten faydalanmasn bildi
ve gemilerini deerli Hind rnleri ile doldurarak ayrlndan iki
buuk ay sonra Lizbona dnd. Lizbon ahalisi onu byk sevin
le karlad. Kral kendisine Hindistan Denizi Amirali unvann
verdi. Portekizliler bir yzyldan beri gsterdikleri abalarn rn
lerini almlar, Hindistana varmlard. Artk Dou ticareti, Vene
dik tekelinden kurtulmutu.
spanyollar Kolombun seyahatinden sonra artk Hind yolu
nu bulduklarn sanyorlard. Portekizliler, Vasco de Gam ann ba
arlarndan sonra rakiplerinden nce buralara yerlemek iin b
yk bir sabrszlk ve heyecanla yeni giriimlerde bulundular. 1500
tarihinde Pedro lvares Cabral, 13 gemiden oluan toplarla dona
tlm bir donanma ile Calicuta hareket etti. Fakat Yeil Bu-
rundan sonra alize rzgrlarna kendini kaptrarak Gney Ameri
kada Brezilya kylarna dt. Burasn Portekiz kral adna yne
 KEFLER 133

timi altna ald. Bir rastlant sonucu ele geirilen bu kta Portekiz
lilerin kolonileri iinde 19. yzyla kadar ellerinde kalacak tek ko
loni olacaktr. Mthi frtnalardan sonra Cabral, Afrika kylar
na ulamay ve oradan Hindistandaki Calicuta varmay baard.
Burada Mslman donanmasna kar sava verdi ve ehri bom
bardmana tuttu. Bu ehre rakip olan bir raca sayesinde her trl
kymetli baharat yklenerek tekrar vatanna dnd.
Artk Hind denizlerinde Portekiz seferleri birbirini izliyordu.
Portekizlilerin amac Hind denizinde tam bir egemenlik kurmak,
Hindistan ile ticaret yollarn tamamyla ele geirerek bu ticareti
tekelleri altna almakt. Bunun iin nce Afrika kylarnda yol
zerindeki birok nemli noktalar ele geirdiler. Sonra, Hindis
tandan Kzldeniz ve Basra Krfezi yoluyla Akdenize giden ve
Msr-Venedik ticaretini besleyen yolu kesmeye altlar.
1502de Vasco de Gama, 21 gemiden oluan kuvvetli bir do
nanma ile Hind denizlerinde ikinci yolculuuna kt. Vasco de
Gama, Kzldeniz ile Hindistan arasndaki gidi gelii durdurmak
iin eitli yldrma yntemlerine bavurdu. Ateli silahlar ve ge
milerinin manevra kabiliyeti sayesinde Mslman gemilerini ko
layca yendi ve bu gemilere el koydu. ou Mekkeye giden hac
lardan oluan insanlarn kulaklarn, ellerini kestikten sonra gemi
leriyle beraber onlar yakyordu. Kestii burun ve kulaklar alay
iin Mslman hkmdarlarna hediye olarak gnderiyordu. Bir
Fransz tarihisi (H. Hauser) bu vahilikleri yle zetliyor: Bu
seferde mthi vahetler yaplmtr. sann valyelerinin kahra
manlklar ite bundan ibarettir. Vasco de Gama, bu vahetleri
din taassubu kadar Kzldeniz ticaret yolunu kesmek iin de yap
yordu. Bunun zerine Hind Okyanusu sahillerindeki milletleri bir
dehet sarmt. 1503te Portekiz kral Hind denizlerine Albukerki
(Albuquerque) gnderdi. Albukerk, nce Koin racasn rakibi Ca-
licut racasnn elinden kurtard. Mslmanlarn Portekiz ticaretine
kar boykot yaplmas, bu faaliyetleri etkisizletirdi. Calicut raca
sna bir harp tazminat yklendi (bu tazminat biber olarak dene
cekti) ve Araplara ticaretten vazgeeceine dair sz de verdi.
1505te kral, byk gemilerden oluan kuvvetli bir donanma ile
134 R n e s a n s AVRUPASi

Almeiday sefere hazrlad. Almeida, Aden krfezine girerek Ba~

blmendeb Boazna saldrd. Bu yerler haraca baland. Almeida
zellikle ky kesimlerinde iyi korunan yerlerde, kk donanma
lar meydana getirmek suretiyle, buralarda yerleme merkezleri ve
daimi bir kontrol tekilat kurdu. Calicut racasna Mekkeli tccar
lar kovduruyordu. Bu ekilde Koin ve Kananorda Hind ticaret
mallarnn tekelini Portekizliler alyordu. Venedikliler Msrda
mal bulamyorlard. Portekizliler bakr, cva, kurun madenleri ve
zellikle para karlnda kymetli Hind rnlerini gemilerine
ykleyerek Avrupaya tayorlard.
1512de Albuberk, Hind denizlerine kral naibi atand zaman
dan itibaren burada bir koloni imparatorluunun temelini atm
tr. Portekiz Koloni mparatorluunun gerek kurucusu Albu-
kerktir. O, Malabar kylarnda Goay ele geirerek burasn bir
merkez haline getirmiti. Buradan baka Douya, baharatn gel
dii adalara varmak ve ine giden yollar kontrol altna almak
iin donanmalar gnderiyordu. Daha 1511de kral naibi olmadan
nce Gneydou Asya yollarnn dm noktas olan M alakkay
alma giriiminde bulundu. Fakat burada Mslmanlarla arp
mak gerekiyordu. M alakkann sahibi Mslman sultana kar,
oraya yerleen inlilerle ve Siam ile ittifak yaplarak, sultan yerin
den edildikten sonra ehir ele geirilmitir. te taraftan Umman
Krfezinin aznda Sokotra adas ele geirilerek Kzldeniz boylu
boyunca kapatlmtr (1506). Daha sonra Albukerk, Hrmz
alarak Basra Krfezinin k noktasna yerlemitir (1507). By-
lece, Hind denizlerinde btn yollar zerinde Portekiz egemenlii
kurulmutur. Albukerk, 1515te lmtr. Onun abalar dnya
tarihinde nemli bir sayfa amak iindi. Ancak kendisinden sonra
Portekizliler, baharatn kt adalara, yani Cava, Molluk adalar
na ulamtr. Nihayet in ile dorudan doruya iliki kurulmu
tur. 1517de in sahillerinde Kanton (Guangzhou) civarna yerle
ilmitir. 1520de bir Portekiz eli heyeti, in imparatoru tarafn
dan resm olarak kabul edildi. Bylece, Portekizliler giriimcilikle
ri ve stn ateli silahlaryla, ksa zamanda Gney Asya deniz s
tnln saladlar. Avrupa ile Asya arasndaki ticareti kendi te
 KEFLER 135

kellerine aldlar. Bu denizlerde Mslman-Arap ticareti byk bir

gerileme yaamtr. Kzldeniz zerinden M sra, oradan Vene-
dike giden Akdeniz ticaret yolu kerek, dnya ticareti Atlas Ok-
yanusuna tanm; bu olay da Dou Akdenizdeki memleketlerin
kn hazrlamtr. Bu lkeleri dnya ticaretinin birer deposu
haline getiren byk Asya-Avrupa ticaret yolu artk kesilmi bu
lunuyordu.
Portekizlilerin giriimlerinde byk tehlikeyi gren Araplar, Ve
nedikliler, Osmanl Trkleri ve Gney Asya milletleri, direni gs
terdilerse de Portekizliler deniz egemenliklerini ellerinden brak
madlar. Venedik, kendini ke gtren Portekiz giriimlerine
kar baz nlemler almay dnyordu. Bunun iin Memlklere
ve Arap tccarlarna yardm ediyordu. Fakat 1509da Almeida,
Memlklerin gnderdii donanmay bozguna uratyordu. Bir ara
Venedik, Svey kanaln aarak yeni kefedilen yolu faydasz ha
le getirmeyi dnmt. Fakat Avrupadaki savalar yznden
buna frsat bulamamtr.
Memlklerden sonra M sra yerleen Osmanllar, Portekizlile
re kar daha ciddi, fakat biraz ge kalm baz giriimlerde bulun
mulardr. Her eyden nce Portekizliler, Hal ruhundan kurtula
mamlard. Hibir zarar olmayan Mslman haclar ldrmek
ten ekinmiyorlard. Hatta Albukerk, Mekkeyi alarak peygambe
rin mezarn bile ele geirmeyi ve bunu Kudsteki kutsal makam
lara kar bir silah olarak saklamay dnyordu. Gney As
yadaki milyonlarca Mslman, hac grevini ifa etme imknszl
karsnda Osmanl padiahna bavurdular. Osmanl padiah
da hac yollarnn gvenliini salamay kendisi iin nemli bir g
rev sayyordu. Dier taraftan, Portekiz saldrlarna kar Ca-
vadan padiaha eli heyetleri geliyor, yardm istiyorlard. Onlar,
zellikle Portekizlilerin kullandklar silahlar, topu istiyorlard.
Cava sultan Alaeddinin gnderdii bir eli heyetine kar Kanu
n Sultan Sleymann bu lkeye bir donanma ile Trk topular
gnderdii ve bunlarn oraya yerletikleri belgelerle kantlanm
tr. Yalnz Mslmanlar deil, Portekiz saldrsna urayan Hind
racalar da Osmanl padiahn tek snacak yer olarak gryor
136 RNESANS AVRUPASI

lard. Calicut ve Seylan racalar padiaha bavurarak yardm gn

derirse, memleketlerinin tamamyla Mslman dinine geeceini
bildiriyorlard.
Portekizliler, Gcerat hkmdar Bahadr aha ait Diu ehrini
ele geirdiler. Bahadr ah, padiahtan yardm isteinde bulundu.
Ancak bir sre sonra, 1537de Portekizliler tarafndan ldrld.
Padiah, Msr valisi Hadm Sleyman Paaya Kzldenizde S
veyte bir donanma hazrlamasn emretmiti. Devlet ran savala
rnn masraflarndan kurtulunca, Hadm Sleyman Paa 72 gemi
den ve 20.000 kiilik mrettebattan oluan donanmasyla Haziran
1538de Hindistana doru hareket etti. Yolu zerindeki Adeni
alarak bir Osmanh sanca haline getirdi. Sonra Hind Okyanu-
sunu aarak Diu nne asker kard ve ehri kuatt. Osmanllar
hayret verici byk toplar kullandlar. Fakat Portekizliler iddetle
direndiler. br taraftan Diunun yeni hkmdar Mahmud da
Portekizlilerin karlarna hizmet etti ve Osmanhlara erzak verme
di. Osmanh askeri gemilere binip ekilmeye mecbur kald. Hadm
Sleyman Paa kesin bir sonu alamadan M sra, oradan da stan
bula dnd. OsmanlIlarn en nemli kazanc, Portekizlilerin Kzl-
denize ve Arabistana saldrlarna kar ileri karakol konumunda
olan Adenin alnmas olmutur.

Amerikann kefi (1492)

Rnesans dneminde Hindistana bat tarafndan varlaca
fikri hl geerli bir fikirdi. Floransak bilgin Toscanelli tarafndan
daha 1474te bir Portekiz belediye bakanma yazlan mektupta ve
harita zerinde bu imknn sunulduu, bu belgelerin bir kopyas
nn Kristof Kolomba gnderildii bugn tarihiler tarafndan ka
bul edilmeyen bir tezdir. Hatta Kolombun her trl bilimsel d
nceden uzak bir ekilde o zamann haritalarnda Avrupann ba
tsnda gsterilen mehul efsanevi adalar bulmak amacyla hare
ket eden bir macerac olduunu ne srenler de vardr. Bununla
beraber Kristof Kolomb ilee Bartholomeonun Imago Mundi^den
dnyann yuvarlakl fikrini aldklarna phe yoktur. Bir harita
 KEFLER 137

yanl yznden Bat Avrupa ile in ve Japonya (o zamanki Ka-

fay ve Zipangu) birbirlerine daha yakn grnyordu. Kolomb,
Osmanllara kar in imparatorunu harekete geirmek talimaty
la yolda idi. Ispanyadan ine daha kolay varacan hesaplyor
du. Kolombun gemisine tutturduu gnlne gre, o daima bu
yerleri aryordu. Kolomb, Hindistan hkmdarlarna verilmek
zere itimatnameler bile hazrlatmt. Ama, Portekizlilerin Afri
ka yolundan daha ksa bir yolla baharat lkesine varmakt.
Cenevizli bir dokumacnn olu olan Kolomb, Cenevizli banka
c Centurionilerin bir memuruydu. Birok deniz seferi yapmt.
Plann nce kardei araclyla ngiliz kral VII. Henryye sundu.
Portekiz kraln ikna iin almalar boa gitmiti. 1486 ylndan
itibaren, batya doru bir seyahat iin Kastilya kraliesi Isabella ve
Aragon kral Ferdinand nezdinde giriimlerde bulundu. spanya ile
Portekiz arasndaki rekabet ii kolaylatrmt. Bu srada Katolik
krallar Grnata slam Devleti ile uratklarndan ona yardmda
bulunamadlar, fakat tasary ilgiyle karladlar. Sonunda, Grna
ta kuatmasnda Santa Fe kararghnda Kralie Isabella, Paloslu
Pinon kardelerle Kolombun bu giriim iin bir donanma olu
turmalarna izin verdi. Bu seyahat iin caravelle donatld. M as
raflarnn byk ksmn Pinon kardeler vermi. Kralie onlarn
yars kadar bir sermaye koymutu. Kolomb, bu tarihte 40 yana
varm deneyimli bir denizciydi.
Kristof Kolomb (Christoforo Colombo), 3 Austos 1492de Pa-
lostan hareket etti. Gemileri kkt. Amiral gemisi olan Santa
Marianm. boyu ancak 23 metre idi. Kanarya adalarna uradktan
sonra batya doru Atlas Okyanusunun bilinmeyen ufuklarna
yolland. 12 Ekimde, iki buuk aylk bir seyahatten sonra Baha
ma adalarndan birisine, bugnk San Salvador adasna vard. 15
gn sonra byk Kba adasna kt. Elindeki itimatnameleri ver
mek iin bu adalarda ay bouna dolatktan ve gemilerinden en
iyisini bir frtnada yitirdikten sonra dnmeye karar verdi. 15
Mart 1493te Palos limanna zaferle girdi. Kolomb kendisiyle bir
likte biraz altn ve adalarn yerlilerinden getirmiti. Bu kefin Av
rupada uyandrd heyecan byk oldu. Herkes, Hindistann ile
138 RNESANS AVRUPASI

risindeki adalara varldn sanyordu. 1503te Kolombun karde

i tarafndan yaplm bir haritada, kefolunan bu adalar Yeni
Dnya ad ile inin hemen yannda gsterilmekteydi.
Kolombun baars ayn zamanda spanya krallar (Ferdinand
ve Isabella) tarafndan bir zafer gibi kutland. Bu ekilde onlar,
Portekizlilerden nce Hindistan yolunu bulduklarn sandlar. He
defe varmak iin Kolomb buraya gezi daha yapt. 1493te s
panya ile Portekiz arasnda anlamazlk patlak vermek zereydi.
Portekiz kral kefedilen bu topraklar zerinde hak iddia ediyor
du. Aslen spanyol olan Papa VI. Alexander, Hindistan ynnde
kefedilmi ve edilecek kara ve adalarn spanyaya ait olacan
bildirdi (Mays 1493). Portekizin iddialar zerine bu snr, Batya
doru 170 fersah ileri gtrld.
Kolomb, Hindistan amirali unvan ile ikinci seyahatine kt
zaman (1493) keiflerin ikinci nemli aamas conquista, bu ye
ni topraklarn yerlilerin elinden alnmas iine balamt. Kolomb,
bu ikinci seyahatinde Antil Adalarn buldu. nc seyahatinde
(1498) dorudan doruya Amerika ktasn, Venezella (yani k
k Venedik ) adn verdikleri blgeyi kefettiler. Fakat bunu ada
sanyorlard. Bu seyahatinde Amerigo Vespucci elik etmiti.
1507de Martin Waldscennler adnda bir matbaac. Yeni Dnyaya
bu kifin, Amerigonun adn vermeyi dnd. Bylece Amerigo
ad yayld. Zira A. Vespucci, Kolombun kefettii yerlerin yeni
bir kta olmas olaslndan sz ediyordu. 1513te Panama yolu
zerindeki dalardan usuz bucaksz bir deniz grlmesi bu iddia
y glendirdi. 1519-1522de Magellanm daima batya giderek
dnyay dolamas bu iddiay apak kantlad. Artk yeni bir kta
kefedildiine kuku kalmamt. Ayn zamanda Magellan, Ko
lombun ilk dncesini gerekletirmiti. Bat ynnden giderek
Hindistana varm bulunuyordu.
Fakat bu yolun ok uzun olduu da anlald. Kolomb zama
nnda spanyol smrgeleri Antil Adalarndan olumaktayd.
Kolomb, 1502de yapt bir seyahatten sonra 1506da ld.
kinci seyahatinden sonra gvenini ok kaybetmiti. nk sz
verdii gibi Hindistann zengin blgelerine ve altn lkesi Kataya
 KEFLER 139

varlamamt. Pek az altn elde edilebilmiti. Bu yolun Hindistana

giden iyi yol olmadn ve Portekizlilerin gerek yolu bulduklar
n sanan spanyol krallar (Ferdinand ve Isabella) onu yeni kefe
dilen memleketlerin genel valiliinden aldlar (1499). Kolomb, zin
cire vurularak Ispanyaya gnderildi ve hayatnn sonunu drama
tik bir biimde, ac iinde geirdi.
Kolombden sonra spanyollar, Yeni Dnyanm gittike daha
ierilerine szarak byk bir smrge imparatorluu kurdular. Az
zaman iinde bu yeni topraklarn sadece Hindistana gitmek iin
bir engelden baka bir ey olmad dncesinin yanll ve bu
yerlerin dorudan iletilmesi gereken servetler saklad anlald.
Burada yaayan yerlilerin iyi ruh sahibi olduuna inanlyor ve bu
insanlar Hristiyanlatrlmaya allyordu. Fetih ve kolonizasyon
ii daha Kolombun ikinci seyahatinde balam, buraya 1500 ii
ile bir rahip gtrlmt. Genel vali en geni yetkilerle donatl
mt. Kolombdan sonra buraya yneticilii daha iyi biri, Bobadil-
la gnderildi (1499). Ispanyada, M adridde ayrca smrge ile
riyle uraan bir bro kuruldu. spanyol hkmetinin balca kay
gs buradan altn ve gm getirmekti. Madenlerde ve tarm ile
rinde yerli Hindliler (krmz derili yerliler -bunlara Hindli adnn
verilmesinin sebebi ilk zamanlarda burasnn Hindistann bir par
as saylmasyd) esir gibi altrlyor ve onlara akla hayale s
maz zulmler yaplyordu. Hristiyan olanlarysa, keiler gzet
mekteydiler. Bu kmazdan kurtulmak iin Afrikadan zenci geti
rilmesi dnld. Zencilerin ruhlar daha aa sayld iin bu
ar ilere layk grlyordu. lk zenci nakli 1501de yapld. Yer
lilere yaplan vahice muameleler karsnda bizzat rahipler iddet
le protestoda bulunmakta gecikmediler. 1512de spanya Kral
Ferdinand yerlileri korumak iin bir kanun kard ve bunun uy
gulanmasn yerinde incelemek zere mfettiler atad. Fakat biz
zat bu mfettilerin kendileri bu zulmlere katldlar. Yerlilerin
yok edilmesi sreci uzun bir sre devam etti.
TALYA SAVALARI (1492-1554)
DNDE REFORM
talya Savalar: Birinci Aama
( 1494- 1516)

Fransa kral VIII. Charles karakter itibariyle babas gibi pra

tik ve realist bir kiilik deildi. ok okuduu valye romanlar
nn etkisi altnda byk iler baarmak emelindeydi. Bu yenia
hkmdarnn ahsnda ortaan ideallerini, Miguel de Cerva-
tes, nl Don Quijote adl yaptnda yanstmtr. Kral ve etrafn
daki kiilerin yreinde, Trk-Mslman tehlikesini nlemek,
Osmanllar yenerek Bizans diriltmek, Kuds almak gibi b
yk emeller yatyordu. Bununla beraber, Charlesm bu savlarn
yalnz kendi kiisel dleri gibi yorumlamak doru deildir. Pa
palar Osmanl tehlikesi belirdiinden beri btn Avrupa hkm
darlarn hal seferine kkrtyorlard. Hatta Fransz krallarnn
rakibi Bourgogne dukalar Avrupada kendi stnlk ve gleri
ni kurmak iin hal seferleri dncesini kuvvetle benimsiyor ve
hazrlklarda bulunuyorlard. Bourgogne dukalar ortadan kald
rldktan sonra Fransa kral kendisini Avrupann en gl h
kmdar gibi hissediyor ve Hristiyan dnyasnn byk emelini
gerekletirmeyi kendi zerine almay doal buluyordu. Kuds
fethedildikten sonra gerekten dnyann tek byk hkmdar
Fransz kral olacakt.
144 RNESANS AVRUPASI

Bu durum, Trklerden daha ok talyay tehdit etmekteydi.

Charles, nce talyaya inmeyi, oradan Arnavutluka geip Balkan-
lar ve stanbulu almay ve Kudse gitmeyi tasarlyordu. Bu sra
da Osmanl taht vrislerinden Cem Sultann Avrupada bulunma
s bu projeyi kolaylatracakt.! Cem Sultan, bu srada Papann ya-
mnda bulunuyordu. Charlesn talyaya inmesini gerektiren daha
yakn sebepler de vard. nce Charles, Anjoularn mirass olarak
Napoli Krall zerinde hak iddia ediyordu. talyada devletler ara
sndaki rekabet ve entrikalar Charles bu savn gerekletirmek
iin harekete yneltti. talyann hemen her tarafnda bir kurtarc,
bir yardmc bekleniyordu. Bu, genellikle Trk tehlikesine kar de
il, devletlerin birbirine kar veya ierideki rakiplerine kar kul
land bir beklenti idi. Milano Dk Ludovico il M oro, bunun en
dikkate deer rneidir. Ludovico, hatrlanaca zere asl dk olan
hastalkl yeeni Gian Galeazzo Sforzann yerine naiplik ediyor ve
onun lmnden sonra Dukal ele geirmek istiyordu. Fakat Gi
an Galeazzo, Napoli kralnn yeeni ile evlendi. Ondan bir ocuu
oldu. Bir mddet sonra 1494te kaynpederi Alphonse, Napoli kra
l oldu. Bu ekilde Gian Galeazzonun durumunun kuvvetlendiini
gren Ludovico, Parise gnderdii elileri araclyla Charles,
Napoli zerine harekete geirmek iin var gcyle kkrtmaya ba
lad. Az sonra elisinin yanna baka bir yardmc geldi. len papa
yerine 1492de rvetle Alexander Borgia, papa olarak seildi.
Kral, Napolideki Aragon hanedan gibi spanyol aslndan olan
Alexander papalktan uzaklatrmak istiyordu. Floransada dn
yann sonunun geleceini ve Tanrnn yaknda byk cezasn gn
dereceini ateli vaazlarla haber vermek suretiyle halk Mediciler
aleyhine kkrtan rahip Girolamo Savonarola da byle bir istilay
bekliyordu. 1492de papann rvetle seilmesi onu daha iddetli
hcumlara yneltti. Floransa halk akn akn gelip Savonarolann
vaazlarn byk bir heyecanla dinliyor, ruhlarda derin bir sknt
yaratlp isyan duygular kamlanyordu. Sonunda Napolide Ara
gon kralnn basklarna kar eskiden beri Fransz Anjoulara ba
llklaryla bilinen bir ksm yerli soylular, Fransz kraln davet edi
yorlar ve zellikle bunlardan Salerno Kontu yeni isyanlara hazrla
 TALYA SAVALARI (1492-1554) VE DNDE REFORM 145

nyordu. VIII. Charles, talyaya hareket etmeden nce, krallm s

nrlarn gven altna almak iin nce komular ile var olan anla-
nazlklar ortadan kaldrmak istedi. Boulogne abluka altna alan
ngiliz kral VII. Henry ile Etaples Antlamasn yapt (1492). Bu
bar para ile satn almt. Fakat spanya ile yapt Barcelona Ant-
lamasnda (1493), yaknda Franszlarn eline gemi olan Roussil-
lon ehirlerini karlksz olarak brakt. Yine 1493 ylnda Maximi-
lianla yapt Senlis Antlamasyla Ajrtois, France-Comteu ve
Calaisyi terk etti. Bununla beraber Maximilian, Bourgognenn b
tn mirasn istemekten vazgemi deildi. 1494 banda Napoli
kral Ferdinand lnce VDI. Charles bu krallk ile ilikileri kesmi
ti. Franszla; Haziran aynda hemen harekete geti. Bylelikle tal
ya savalar balam oldu.
Charlesn ordusu o dnemde Avrupann en gl ordusuydu.
30.000 kiilik bir gce ve 140 byk topa sahipti. Komutan G. de
Montpensier idi. Bu orduda her ulustan insan vard. kmal teki
lat ve disiplin ise ok geriydi. Bu devirde Osmanb ordusu bu ba
kmdan daha mkemmel bir durumdayd. Fransz ordusu Sa-
voydan serbeste geti. Napoli Krallnn Cenevize gnderdii
donanma ve karaya kard askerler, Franszlar tarafndan kolay
ca yenilgiye uratld. Kuvvetli Fransz ordusu karsnda talya
hibir direni gsteremezdi. 1494 Ekiminde Fransz kraln mtte
fiki Ludovico karlad ve bir hafta sonra da Gian Galeazzo zehir
lendi ve Ludovico Milano Dukas ilan edildi. Kraln talyaya ayak
basmas, bylece ilk semeresini vermi oluyordu. Charles, Floran
sa zerine yrd zaman Savonarolanm nutuklar ile heyecana
gelmi olan halk isyan ederek tiran Piero de Mediciyi kovdu ve
tekrar halk egemenliini kurdu. Kral, Pisaya ulatnda Floran-
sanm bu eski dman isyan ederek bamszln ilan etti. Fakat
ehirlere girip halkn evlerine yerleen Fransz askerleri ile talyan
halk arasnda dmanlk ve baz kanl olaylar meydana kmakta
gecikmedi. Balangta kurtarc gibi karlanan Franszlarn imdi
bir an nce ekip gitmeleri temenni ediliyordu.
Charlesm Roma zerine yrmesi, burada byk bir panik
uyandrd. Papaya nce bir Napoli kuvveti yardma gelmiti. Fa
146 R n e s a n s avrupasi

kat kimse sava iin Franszlarn karsna kmay aklndan geir-

miyordu. Papa, Cem Sultan ve metresini gvenli bir yere gnder
di, kendisi de Venedike kamay dnyordu. Btn Hristiyan
hkmdarlar, Osmanl padiahna mektuplar yazarak igalcilere
kar yardm istediler. Fakat bir sonu getirmedi. Ancak Fransz
dostu olan kardinaller kral ile anlaabildi. Kral N apoliye hareket
etmeden nce Papadan Napoli Kralhn, Saint-Angelo Kalesini
ve Cem Sultan istedi. Kraln etrafndaki kardinaller, Papann g
revden el ektirilmesini de talep ettilerse de, kral din bir anlamaz
lk karmak istemedi. Bunun karlnda VIII. Charles imparator
unvann elde etmiti ve elinde altn kreyi tamaya balamt.
Fransz kralna teslim edilen, Ftihin air ve bahtsz olu Cem Sul
tan, kraln yannda Napoliye varmadan ld. nk Papa tara
fndan zehirlenmiti.
Fransz ordusu, Romadan Napoliye kadar zengin ehirler ara
snda ve gzel doa iinde adeta bir gezinti yapt. Hibir yerde di
renile karlalmad. Napoli kral tahttan ekilmi ve kral olan
olu kamt. Napolide halk kraln sarayn yama etti. Napo
liye girip yerleen Franszlar, burada Gney talyann zevkini
karmaya koyuldular. Ordu elenceye dald. Fakat burada Napoli-
li soylular, Franszlarn hareketlerinden ve marklklarndan nef
ret ettiler. Btn arpalklar ve mevkiler Franszlara datlmt.
Fransz ordusu iin asl felaket yoksulluk yznden ba gsteren
hastalk oldu. Asker frengiden krlmaya balad. br taraftan
Franszlarn istilas karsnda, eski mttefikler de dahil olmak
zere btn talyada genel bir kayg uyanmt. Fransa aleyhine
bir ittifak kurulmakta gecikilmedi. lk harekete geen, ittifakn ku
rulmasnda en fazla faaliyet gsteren Ludovico, yani Charles
Fransaya aran adam oldu. Ludovico dukal aldktan sonra
artk Fransann talyada bulunmasn kendi emellerine aykr bu
luyor, zellikle Duc dOrleansm Milano yaknndaki Astiye yer
lemesini iyi grmyordu. Bununla birlikte el altndan Fransaya
kar almalar yrtlyordu.
talyan siyasetinin merkezi her zaman Venedik idi. Venedik,
Charlesn ilerlemesini endieyle izliyordu. Venedik, Charlesn el-
 TALYA SAVALARI (1492-1554) VE DNDE REFORM 147

Ph. de Commines tarafndan yaplan ittifak nerisini kibarca

geri evirerek, br taraftan Alman imparatoru, spanya kral ve

Milano arasnda bir ittifak hazrlad. Btn bu devletler Fran
sann talyay ele geirmesini kendileri iin tehlikeli gryorlard.
Charlesn elisine ittifakn Trklere kar yapld syleniyor ve
hatta Fransann bu ittifaka girmesi konu ediliyordu; gerekte itti
fak Franszlara kar dzenlenmiti. Commines, durumu krala bil
dirdi. Charles, btn talyann kendi kart olduunu, Ispan
yann Sicilya ve Pirenelerde kendisini tehdit ettiini ve geri ekil
ine yolunun Milano ve imparatorluk kuvvetleri tarafndan kapa
tldn grerek derhal dnmeye karar verdi. Cem Sultanm l
m Trklere kar hal seferi giriimini zaten suya drmt.
Charles, Cemin lmn saklamak istediyse de, bunu haber alan
Venedik, II. Bayezide haberi mjdelemekte gecikmedi. Charles, 20
Mays 1495te N apoliyi terk etti. Apeninlere geldiinde, Fondue
Boaznn 40.000 kiilik mttefik ordusu tarafndan kapatlm
olduunu grd. Yorgun Fransz ordusu geme izni istedi. Red ce
vab zerine iki taraf birbirine girdi. Mttefikler ordusundaki as
kerlerin, Franszlar tarafndan terk edilen arlklar yamaya gi
rimeleri zerine Fransz ordusu boaz fazla kayp vermeden ge
ebildi. talyann her tarafnda bu olay bir zafer gibi kutland.
Charlesn eseri bir anda kttan bir kule gibi ykhverdi. Bir sre
sonra Napoliye Montpensier kumandasnda brakt ordunun s
panyol generali Gonzaloya teslim olduu haberi, talyaya geri
dnme mitlerini ortadan kaldrd. Bu sefer N apoliyi, spanya
kral Ferdinand istilaya giriti. spanyol kuvvetleri Franszlar Kili
se topraklarndan kardlar. br taraftan Pirenelerde Roussil-
londa da harekete gemilerdi. ok gemeden ngiltere de mtte
fiklerin yannda yer aldn bildirdi. br taraftan. Papa Alexan-
der, mparator Maximilian da savaa girmeye zendiriyordu. Bu
srada, Maximilian, olu Philippe ile spanya kralnn kzn evlen
dirmeye muvaffak olmu, bu ekilde iki hanedan siyas ittifak ai
lev ballkla kuvvetlendirmilerdi. Ksaca, Charlesm giriimi b
tn Avrupay bir anda ayaklandrm ve ilerideki byk olaylara
zemin hazrlamt. Bu srada talyanlarn Koca K afa dedikleri
148 RNESANS AVRUPASI

Charles da basit bir kaza sonucunda ld (1498). Halefi XII. Lou-

is, talya macerasn brakmad. XII. Louis, bykannesi tarafn
dan M ilanonun vrisi olduunu ileri srmekte ve Sforzalarn bu
mirasa zorla el koyduklarn dnmekteydi. Sforzalarn Fransa
aleyhine son ittifakta oynadklar rol de bu saldry hakl gsteri
yordu. talyan devletleri arasnda yeniden kzan rekabetler zaten
buna yol hazrlamt.
Venedik tekrar eski rakibi Milano ile atmaya girmi ve Blois
antlamasyla Fransaya yaklamt. Papa, olu Cesarea Valenti-
nois dukal verildii takdirde Fransa kralnn Lombardiadaki is
teklerinde serbest braklyordu. 1499 baharnda Fransa hizmetine
giren Condottieri Trivulce, Savoy toprandan geerek Milanoya
saldrd.
Ludovico, Alplere, Tirole kat. 20 gnde btn Milano alnd.
Fransa kral XII. Louis o zaman Milanoya gelerek fethi tekilatlan
drma iine giriti. Bu srada Ludovico, 10.000 kiilik bir svire c
retli ordusu ile Milanoya inerek rakibini Trivulceye ekilmeye
mecbur etti. Halk Franszlar aleyhine ayakland, fakat Fransa kra
l, dkn subaylarn para ile kandrarak dk ele geirdi. Dk,
Fransada bir atoya gnderilerek tutukland. Franszlar, Milanoya
yeniden hkim oldular. Buradan ekilen svireliler de kendi hesap
larna Alpler zerinden talyann kaps durumunda olan Lugano
ve Bellinzona konumlarn ele geirdiler. Papann aracl ile Fran-
szlar, spanyollar ile anlatlar. Grnata Anlamasyla (1500) iki
devlet Napoli Kralln aralarnda bldler, Fransz ordusu, Au-
bignynin kumandasnda Papann olu Cesare bulunduu halde
Napoliye doru yrd. spanyollarla anlama olduu iin kolay
ca ilerlediler. Fakat Cesare, hile ile ald Borgia Capuada vahice
katliamlar yapt. Kadnlar ve kzlar esir gibi galipler arasnda pay
lald. Dehete den bu kadnlardan ou kendilerini nehre att.
Bununla beraber spanyollarla Franszlar baz blgelerin paylal
masnda anlamazla dtler. Gonzalo, talyan Kolona ailesinin
yardm ile Napoli Krallnm kalan ksmlarn da alarak Fransz-
lar lkeden att. Fransa kral tarafndan gnderilen baka bir ordu,
Gonzalo tarafndan GarigUanoda yenilgiye uratld. Bylece,
 TALYA SAVALARI (1492-1554) VE DNDE REFORM 149

Franszlarn elinde sadece Gaeta kalmt. Fransa kral, bu yenilgi

ler zerine Gney talyadan vazgemek zorunda kald. Bloisda ba
r antlamas imzaland. Kral Napolideki haklarna kar 900.000
altn flori alacak ve Milano dukas unvann vermesi iin Maximi-
liana 120.000 altn verecekti. Kral Maximiliann torunu Karla
(sonralar V. Kari, ariken) kz Claude ve onun eyizi olarak Bour-
gogne, Bretagne ve Blois kontluklarn verecekti (Eyll 1504). Ayr
ca Kari anne tarafndan bykbabas olan Katolik Ferdinanddan
da Napoli Kralln alyordu. Bu antlama Fransann aleyhineydi.
nk lke paralanyordu. Bu sebeple evlilik projesi hayata gei
rilemedi. Bu srada Franszlar, Kuzey talyaya iyice yerlemeye a
lyordu. 1507de Cenevizi aldlar ve Doudaki kolonileri Sakz
ve Korsikay Fransa Krallna kattlar.

Papa II. Juliusun siyaseti

Alexander Borgianm lm zerine, II. Julius (1503-1513) ad
ile papa seilen Julien de la Rovere byk siyas amalar besleyen
enerjik bir adamd. Her eyden nce Papalk hkmetine talyada
stnlk salama, lkeyi Fransz ve spanyol istilaclarn elinden
kurtarma arzusundayd. Bunun iin faal bir politika gtt ve asker
gibi sava meydanlarnda hazr bulundu. talyada Papaln bu gi
riimlerine kar koyabilecek tek devlet Venedik idi. Ayrca Vene
dik, Milanoya kar Fransa kral ile ittifakndan olduka yararlan
m, baz yerleri ve zellikle Papala ait Faenza ve Rimini ehirle
rini ele geirmiti. Papa bu yerleri geri almak istiyordu. br ta
raftan Fransa da Milano Dukalnn yeni sahibi sfatyla Venedik
eline den yerlerin geri alnmas arzusunda idi. Venedik, talyaya
yerleen br devletlerin dmanln kazanmt. Venedik, N a
poli Krallndan Pugliada baz limanlar ele geirmi olduun
dan Aragon kral da Venedike kar bir ittifaka girmeye hazrd.
Avusturyaya gelince, son defa Venedikliler Triesteyi ve Fiumeyi
aldklar iin mparator Maximilianm dmanln ekmilerdi.
Bu durum karsnda Venedik, 1502de Trklerle sren uzun sava
a son vermi ve bar antlamas imzalanmt.
150 RNESANS AVRUPASI

Venedikin talyadaki stn durumunu ekemeyen devletler,

Venedikin Trkler ile dostluk kurduunu ve Hristiyanlk aleyhi
ne alt haberini yaymaya baladlar. Bu dnemde Osmanl
korkusu, talya i politikasnda daima rol oynamakta idi. te bu
koullar altnda Papanm Venedik aleyhine kurmak istedii ittifak
hzla olutu. Mttefikler grnte Trklere, gerekte ise Vene-
dike kar Cambrai ittifakn kurdular (1508). Bu ittifaka gre Ve
nedikin son zamanlarda yapt btn fetihler sahipleri tarafndan
geri alnyordu. Hatta Dalmayadaki Venedik topraklar Macaris
tana ve Kbrs Adas Savoy hanedanna veriliyordu. Ksacas, Ve
nedikin btn kuvveti yok edilecekti. ttifak nce mparator Ma-
ximilian, Fransa ve spanya imzalad. Papa ve dier talyan devlet
leri de sonradan buna katldlar. 1509 baharnda Venedik, Papa ta
rafndan aforoz edildi. XII. Louis, kuvvetli ordusu ile Milanodan
hareket etti. Dier mttefikler gelip Fransz ordusu ile birlemek
iin acele etmiyorlard. Venedik ordusu ile Franszlar 14 Maysta
Agnadello yaknnda karlatlar. Sava Franszlar kazand. O d
nemin en kanl savalarndan biri olan bu arpmada Venedik or
dusu 10.000 kiilik bir kayp verdi. Franszlar, Venedikin karada
ki btn topraklarn ellerine geirdiler, imparator Maximiliann
ordusu da istilaya katld. Disiplinsiz askerlerin yapt vahetler
talyan halkn istilaclar aleyhine evirmekte gecikmedi.
Venediki bu srada ey kurtard: 1. Venedik denizlere h
kimdi ve adasnda saldrlamaz bir durumda idi. 2. stila gren
yerlerin halk istilaclara kar idi. 3. Her ne olursa olsun mttefik
ler arasnda balar gevek idi. Venedik bunlardan yararlanarak ay
r ayr bar iin giriimlerde kolaylk grd. Venedik Dk, son
anda tehdit olarak Trklerle ittifak yapmaktan baka are kalma
dn bildirrniti. Aslnda imdi btn talya, yabanclarn izme
si altna dtn fark etmiti. Venedikin bir daha eski hege
monya emellerine kaplmayaca kesindi. Bata Papa olmak zere
talyanlarn amac, istilaclar ve ilk nce de Franszlar lkeden
uzaklatrmakt. Papa II. Julius, 1510 ubatmda Venedik ile yeni
den uzlat ve Franszlara kar mttefik aramaya koyuldu. Papa
bu faaliyetinde enerjik bir yardmc bulmutu; isvireli kardinal
 TALYA SAVALARI (1492-1554) VE DNDE REFORM 151

Schiner. Bu kardinal, Fransz ordusuna en iyi askerleri temin eden

svireyi Papanm nfuzu altna koymak ve belli bal Avrupa pa
yitahtlarna giderek Fransa aleyhine bir ittifak kurmak iin btn
gayretiyle alt. Papa emrine 15.000 svireli asker salad. ngi
liz kral VIU. Henryye Fransa kral unvann vererek XII. Louis
aleyhine evirdi. Papa, Napolinin tamamn spanya kralna vere
rek onun da ittifakn kazand. Bu yeni ittifaka Mukaddes ttifak
ad verildi. O, Papalk dmanlarna kar savaacan ilan ettii
bu ittifaka btn Hristiyan devletleri aryordu. Doal olarak
Venedik bu ittifaka katlanlarn banda geliyordu. Venedike kar
savan bu kadar erken braklmasndan honut olmayan impa
rator ise, balangta Fransa ile ittifaktan ayrlmad. Fransada Pa-
paya kar Anglikan eilimi btn iddetiyle tekrar uyand. Bir
konsil (ruhan meclis) toplayarak Papanm grevden el ektirilme-
sinden sz edilmeye baland. Buna karn II. Julius da btn H
ristiyanlk dnyasna, Fransa kraln kilisenin dman gibi gster
di. XII. Louis mcadeleyi din alana tamakla kukusuz aklszlk
etmiti.
Fransz ordular gen bir asker deha olan Gaston de Foix sa
yesinde balangta nemli baarlar kazandlar. Bu gl asker,
1512 Paskalyasnda Ravenna yaknlarnda kanl bir sava kazan-
dysa da, kendisi bu savata ld. Ama Roma yolu almt. Pa
pa byk bir telaa kapld. Fakat Franszlar bu zaferden hakky
la yararlanamadlar. Bu srada imparator da Fransz ittifakndan
ayrld ve Venedik ile grmelere girdi. Schinerin gnderdii
18.000 kiilik bir svire kuvveti Veronaya geldi. Franszlar, M i
lanoyu ellerinden kardlar. svireliler, M ilanoyu Sforzalara b
rakyorlard. Sonuta sava, Fransann talyadan atlmas ve Pa
panm zaferi ile son bulmutu. Fakat imdi de, spanyol egemenli
inin talyada stn geldiini hisseden Papa, bu kez imparator ile
anlamak istedi. Buna karlk Venedik, Fransa ile bart ve ttifak
yapt. Papa, Fransay aforoz etti. Fransa gerekten ok zor bir du
ruma dmt. Bu arada II. Julius lmt (ubat 1513). Yeni
Papa, X. Leon Medicilerden seildi ve selefinin Fransa dmanl
n devam ettirdi. Franszlar cretkr bir hareket ile M ilanoyu
152 RNESANS AVRUPASI

ele geirdilerse de, Schinerin svireli mthi piyadeleri Navar-

reda bir saat iinde bu orduyu bozguna urattlar. Fransay isti
laya karar veren mttefikler her taraftan saldrdlar. ngilizler,
M an Denizi zerinde Calais zerinden Kuzey Fransaya girdiler.
Bourgognehlarla birlikte Gumogattede Fransz ordusunu data
rak Picardieyi istila ettiler. te taraftan svireliler, Fransann do
usunda Dijon ehrine kadar ilerlediler. ehri Maximiliann gn
derdii toplarla dverek, 400.000 altn demek artyla ekilmeyi
ne srdler.
Dier taraftan Fransann mttefiki olan Venedik de yenilmi,
dman Venedike kadar yaklamt. Bu dnemin kark diplo
masisi Fransay, dt g durumdan kurtard. Franszlar nce
Rom adaki Papaya kar Lyonda yerleen ruhan meclisi (konsil)
dattlar. Papa, daha hogrl bir kii oldu. spanya ile yaplan
grmeler sonunda Milano tekrar Franszlara braklyordu. s
telik ngiliz kral VIII. Henry kz kardeinin Fransa kral ile evlen
mesine izin vererek Fransa ile baryordu. XII. Louis, Milano Du
kas ve svireliler hari herkesle bar salad srada, 1 Ocak
1515te ld.

Marignanda Fransz zaferi ve Noyon Antlamas

(16 Austos 1516)
Yeni Fransa kral I. Franois da kendisinden nceki krallar gibi
Milano zerinde veraset iddiasnda bulunuyordu. Milanoyu istila
iin Lyonda byk bir ordu toplad. 30.000 kiilik bu ordu da Al
man Landsknechfltn gibi hafif zrhl piyadeler, Balkanlardan
toplanm cretli askerler ve Fransa senyrlerinin idaresindeki
zrhl valyeler ve kuvvetli bir topu birlii vard. svireliler, Alp-
leri aan Fransz ordusu karsnda M ilanoya ekildiler. 13 Ey-
llde Marignanda iki gn sren etin bir sava balad. Savan
sonucunda topu birlikleri ilk defa nemli bir rol oynad. Yzyln
en byk savalarndan biri olan bu savata svireli piyadelerin
direniini Fransz topular krmay baard. Bylece, Franszlar bir
kere daha Milanoya zaferle girdiler.
 TALYA SAVALARI (1492-1554) VE DNDE REFORM 153

Franszlarn mttefiki Venedikliler de bu zaferden paylarn al

mlard. Durumun ciddi olduunu fark eden Papa X. Leo, siyase
tini birdenbire deitirerek Franszlar tebrik etmeye kotu. Papa,
Bolognaya giderek kral kabul etti ve Fransz Kilisesi ile Papalk
arasndaki ilikileri dzenleyen Concordatoyu imzalad. Papa es
ki mttefiki spanya kralna yazd mektupta, Fransa kraln
Trklere kar sefere hazrlanan bir hal kahraman gibi betimli
yor, btn eski mttefiklerini Trklere kar onunla birlemeye a
ryordu. Papa, eski mttefiklerinden ayrlmt. Bu sefer mpara
tor Maximilian harekete geti ve Franszlar M ilanodan atmaya
alt. Ancak paras olmad iin 12.000 svireli asker toplaya
bilmiti. svirelilerle derhal grmelere giren Franszlar, bu as
kerlerden 10.000 kii toplamlard. mparator yenilerek geri e
kildi. Fransa kral svire kantonlarnn hepsi ile anlaarak Ebedi
Bar ad verilen antlamay imzalad. 1789 Fransz htilaline ka
dar srecek olan bu antlama gerei, Franszlar her yl dzenli
deyecekleri bir paraya karlk svire kantonlarndan asker top
lama ayrcaln elde ediyorlard. Fakir svire dal halk bu d
nemde en iyi cretli piyade asker saylyordu. svirelilerin bu sa
yede aradan karlmasyla Franois, Milano ve Cenevizi serbest
e elinde tutabildi. Bu srada Aragon kral ihtiyar Katolik Ferdi-
nandn lm (1516) btn anlamazlklarn zm iin elveri
li bir durum meydana getirdi. Ferdinand lrken Flandre Mecli-
sinin arzusu zerine torunu Charles Quinti (ariken, gelecekte V.
Kari) sahibi olduu btn lkelerin vrisi gstermiti. Fransz po
litikas, Maximiliana kar koymas iin Charles/Karla iyi dav
rand. Noyonda yeni kral ile bir antlama imzaland (16 Austos
1516). Bu antlamaya gre spanya kral ve imparator, M ilanoyu
Fransaya, Fransa kral da Napoli Kralhn Ispanyaya brakyor
du. Ayn antlamaya gre yeni spanya kral, Fransa kralnm kz
Louis ile evlenecek ve Napoliyi onun eyizi olarak alacakt. talya
d devletler arasnda paylalmt. Bu antlama esnasnda Avru
pann byk hkmdar zellikle Trklere kar yaplacak se
ferden sz etmilerdir.
154 R n e s a n s avrupasi

Karin (Charles Quint) imparator seilmesi (1519)

I. Franois parlak Marignan zaferi ile Hristiyan dnyasnn en
kuvvetli hkmdar olarak grnyordu. O, Trklere kar btn
Avrupa kuvvetlerinin bana geerek imparator olmay hayal edi
yordu. Fakat br taraftan Kari da ayn eyi dnyordu. O, b
yk bir mirasa konarak Avrupann en kuvvetli hkmdar haline
gelmiti: Bykannesi Marie de Bourgogne tarafndan Pays-Bas
(bugnk Belika ve Hollanda) ve Fransann dousunda Bour
gogne dukalarna ait olan Franche-Comte Kontluunu, annesi Je-
anne tarafndan Kastilya tacn ve Amerikan kolonilerini, byk
babas Katolik Ferdinand tarafndan Aragon Krall ve onun tal
yadaki lkelerini miras almt. mparator Maximilian dedesi ol
duundan Avusturyay da alyordu. 1519da Maximiliann l
m zerine ayn zamanda imparatorluk iin adayln koymutu.
Karlkl evlilikler sonucunda Habsburglar, spanyaya yerle
mi ve bu lke dnya egemenliine aday byk bir imparatorluk
haline gelivermiti. ariken, Bourgogne ve Kastilyadan sonra Ara-
gona da sahip olmutu. Onun ahsnda bu iki spanyol Krall ar
tk tek bir krallkta birleiyordu. Fakat ariken, spanyollara ya
banc bir kral gibi geliyordu. nk spanyolca bilmiyor, yalnz
Franszca, biraz da Flamanca biliyordu. Etrafnda Hollandadan
gelen Flaman (Belikal) mavirlerine ve zellikle eski retmeni
Adriene tbi idi. Bu kiiler ise her eyden nce Hollandann siya
s karlarn dnyorlar ve Ispanyay bir smrge gibi idare et
mek istiyorlard. arikenin kklnde (doumu 1500, Kastil-
yaya 1506da, Aragona 1516da miras oldu) bu Flaman ma
virlere kar spanyollar aka bir dmanlk gstermilerdi. leri
de greceimiz zere, bu dmanlk mthi bir isyann ilk belirti
leri oldu. ariken, Hollandada yetitii iin kendisini ncelikle
Bourgogne dukalarnn mirass gibi hissediyor ve onlarn miras
n Fransa kralndan tamamyla kurtarmay dnyordu. te
yandan imparatorluk seimi mcadelesi daha Maximilian hayat
tayken 1517de balad. Maximilian Alman milletine yapt bir
duyuru ile kendi salnda torunu Charles (mstakbel ariken)
 TALYA SAVALARI (1492-1554) VE DNDE REFORM 155

Romallar Kral , yani imparator aday ilan etmek istedi. Onu

tam bir Alman olarak sunuyor, Trklere kar onun Almanyay
savunacan ve yemin ettii hal seferini onun gerekletireceini
biliyordu. I. Franois da buna kar imparatorluk tac iin propa
gandaya girimiti. Charlemagnedan sonra Kuds Trklerin
elinden alacak tek kral olduunu ilan ediyordu. Trklere kar
Hal tasars, imparatorluk tac iin balca propaganda konusu
idi. Bata ngiltere kral olmak zere baka adaylar da vard. Fa
kat seim Charles ile Fransa arasnda mcadeleye sahne oldu. Al
man tarihilerine gre Alman elektrlerin oylarn Charlesa ver
meleri, Franois gibi yabanc bir hkmdarn idaresi altna girme
mek gibi milli bir dnceyle olmutur. Fransz tarihileri ise, bu
seimin, elektrlere sz verilen paralar sonucunda rvet ile ve se
im srasnda Frankfurt ehri yaknna gelen bir ordunun basks
altnda yapldn ifade etmektedirler. Gerekten, her iki taraf da
elektrleri kendi tarafna ekmek iin rvet kullanmlardr. Fran
sa kral bu bakmdan daha uygun durumdayd, zengindi. Buna
karlk Charles byk banker ailesinin, Fuggerlerin yardmn te
min etmi ve seimden sonra denmek zere bunlarn imzas ile
birok senet vermiti.
Avrupa tarihinin geleceini belirleyecek seim ite bu koullarn
etkisiyle yapld ve V. Kari (Charles Quint - ariken) imparator se
ildi (23 Haziran 1519). Seimde Mayans elektrnn szleri se
imler zerinde byk etki yapt. O, Charles, Trklere kar di
renebilecek tek kuvvetli Alman hkmdar olarak gsteriyordu ve
Franoisnn Almanyada, Fransada olduu gibi baskc bir yne
tim kuracan ne sryordu. Bir Fransz tarihisinin dedii gibi,
Trk istilas korkusu ve Alman prenslerinin zerklik arzular
Karln seiminde asl rol oynamtr. Kari, Trklere kar giriti
i savalarda bu midi dorulamtr.
Dinde Reform: Protestanlk

Avrupa 16. yzyl banda tamamyla bakalam bulunuyor

du. Toplum yaps deimi, burjuvazi nemli bir rol oynamaya
balamt. Merkez devletler kurulmu, ekonomik hayatta derin
deiiklikler olmutu. Kapitalizm ilk belirtilerini yava yava gs
teriyordu, ekonomik rgtlenmede yeni bir gelime kaydedilmiti.
Hayat, eskiden olduundan ok daha canlyd. Zenginleen ve
glenen yeni snflar Avrupa toplumunda derin ruhsal etki yara
tyordu. Rnesans ve Hmanizm hareketleri bunun parlak tank
lardr. Maddi ve ruhsal koullardaki derin deiiklikler, din ala
nndaki yeni eilimlere de yansd. Fikri ve ekonomik alanda
nemli bir rol oynayan bireyselcilik (individualism) ilkesi, hayatn
her alannda etkili olmaya balamt.
Dinde Jan Hus hareketi, yeni toplumun ynelimlerini aa vu
ran gsterge idi. Bu hareket, tarih zel olaylarla birleerek, Luther
ile byk din devrimleri douracak ve Avrupada Hristiyanln
ve kilisenin yeni bir anlay kesin olarak stnlk kazanacaktr.
Reform adyla tarihte nlenen bu hareket, Avrupann modern a
a geerken urad derin deiikliin yeni bir grntsdr.
Din ve kilise, yzyllardr toplumun temelini oluturduu iin
din devrim Avrupay derinden sarsacaktr. O zamana kadar R o
ma kilisesi etrafnda bir birlik oluturan Bat Hristiyan dnyas
158 RNESANS AVRUPASI

birbirine yabanc ve dman iki dnyaya, yani Katolik ve Protes

tan gruplara ayrlacaktr ki, bunun da siyas sonular byk ol
mutur. Din deiim gerek devletler arasnda, gerek her devletin
ierisinde byk mcadelelere yol am, siyas, sosyal mcadele
ler bu din ayrlklarla kaynamakta gecikmemitir. Bu ayrlk ve
ekimeler, baka nemli bir sonu da vermitir. 1519 mparator
luk seiminden sonra Avrupann kuvvetlerini Osmanl Trkleri
zerine yneltmeyi dleyen arikenin ve Papann, din ayrlk
sonunda mitleri suya dmtr.

Reformu hazrlayan koullar:

1. Papalkta kn hzlanmas ve slahat dncesinin yayl
mas.
2. Hmanizm sayesinde Hristiyanln kaynaklarna inilmesi
ve serbest dncenin yaylmas.
3. Matbaann yeni fikirleri geni halk kitlelerine yaymas.

Samimi Hristiyanlar kilisenin, esas amalarndan uzaklat

n, birok yolsuzluklara bulatn grmekteydiler. Kilise tarihin
de daha nce de bozulmalarn olduunu ve ardndan reform ha
reketlerinin baladn biliyoruz. zellikle, 11. yzylda VII.
Gregoire, reformlaryla n kazanmtr. Fakat o zaman bu refor
mu dorudan papalk makam, kilisenin ba yapmt. Grd
mz gibi, imdi bizzat kilisenin ba da bozulmutu. Dolaysyla
en tepede baz deiikliklere gitmek gerekiyordu. Daha 14. yzy
ln banda. Reform hareketlerinden ok nce, toplanan konsiller-
de kilisenin ba ve eitli organlarnn dzeltilmesi gerektii ak
a ifade ediliyor ve kimi reform esaslar ne srlyordu (Basel
Konsili, 1449). Papalk, kendi yetkilerini snrlama yoluna giden
konsillerin bu kararlarn hi dikkate almad ve eski yolsuzluklar
daha kt bir ekilde devam etti. Balca yolsuzluklar unlard:
Papalar, dni-uhrev amalarn kullanarak kendilerini dnyev
eylere adyorlard. Kiliseyi kuvvetli bir devlet haline getirmek iin
en adi siyaset aralarna bavuruyorlard. zellikle, Papa IV. Ale-
 TALYA SAVALARI (1492-1554) VE DNDE REFORM 159

xandre Borgia bu konuda hayli ileri gitmi, onun peinden gelen

II. Julius ve X. Leo da, yukarda anlattmz gibi, bu siyaseti sr
drmlerdi. Gerekten, Papalk 16. yzyln ilk eyreinde gtt
etkin politika sayesinde talyan devletlerinin en kuvvetlilerin
den biri haline gelmiti. Fakat bu amaca ulamak iin papalar si
yasi aralar kullanmlar, her trl sava meru grmler, so
nuta da bu hareketler onlarn ruhan kimliklerini lekelemiti. Pa
pa IV. Alexandre Borgia, bu siyas gc kendi ailesinin kar iin
elde etmeye altndan, bu bakmdan en kt rnekti. Benzer
bir durumda, II. Jules, bu davrann Kiliseyi ve Papal ihya et
mek iin yaptn ileri srmtr.
Dier taraftan Papalar, Hristiyanln fakirlik, alakgnll
lk, ahirete ballk esaslarna aykr davranarak, Rnesans ve H
manizm hareketinin balca koruyucular olmulardr. Muhteem
saraylarda grkemli ve mutantan bir yaam srdrmeye balam
lard. Ar giderleri karlamak iin her trl yntemle para topla
maktan, Hristiyanlar soymaktan baka bir ey dnmemilerdir.
Yava yava halk tabakalarnda isyan hisleri bylece uyanmaya
balamt. Papalarn kasalarm dolduran paralarn kaynaklar
unlard: Papa, Hristiyan dnyasnn her tarafnda ruhbana ait ki
lise mlklerinden %2,5 orannda bir vergi alyordu. Bu kilise em
lki, ortaalarda her lkede ve zellikle Almanyada ok artm
t. Almanyada topran neredeyse te biri kiliseye aitti. Herhan
gi bir benefice^ yani kilise topra, tayin yaplmad iin bo kalr
sa bunun btn gelirini papa alyordu. Bu durum. Papala daha
ok para kazandrdndan byle birok beneficeye papa atama
yapmyordu. Bu topraklara reserve denmekte idi. Papalk, son za
manlarda bu reservel&n artrmt. br taraftan baz rahibelere
kayrmaclk yaplarak benefice datlyordu. Bir yerde piskopos,
bir yerde kardinal, baka bir yerde rahip sfatyla birok benefice'i
kendi elinde toplayan bu gibi etkili kimseler, ok zengin bir duru
ma geliyorlard. Bu toplanmann {cumul) birok kt sonucu var
d. ncelikle birok ruhban, beneficeden yoksun kalmt. Alman
yada bu beneficeler daha ok talyan rahiplere verildii iin Al
man ruhban arasnda bu durum ayrca milli kin dourmaktayd.
160 R n e s a n s avrupasi

Sonuta, elinde birok din makamn benefice'ltnm toplayanlar

byk soylular olup din grev ve makamlarnn banda bulun
mayarak yerlerine vekillerini gndermekteydiler. Bu durum, zel
likle Fransa iin geerliydi. nk 1516 Concordatosu rahiplerin
seimi yntemini kaldrarak, bunlarn atamasn tamamyla kraln
eline vermiti. Fransadaki kral da, benefice'ltn genelde kendi
adamlarna, saraydaki yardmclarna ve soylulara vermekteydi.
Din bir hazrl olmayan bu kimseler diyanet ynetimiyle ura
mazlard. te yandan kilise makamlar. Papa tarafndan rvetle
verilmekteydi. Bu makamlar, artk bir ticaret konusu olmutu.
Rvetten baka bir rahip benefice alrken, bir yllk gelir mikta
rndan da annate ad ile papaya vergi olarak derdi. Tabii, btn
bu vergiler. Kilise emlakim ileyen kylnn srtndan karld.
Papalar, birok yerde kilise makam daha boalmadan birisini g
revlendirir ve annate vergisini almaya balarlard. Bu da espectati-
ve olarak adlandrlmaktayd. Romanm bu smrclne kar
Fransa gibi merkez bir krallk otoritesine bal lkeler iddetli
tepkilerde bulunarak Papaln mdahalelerini en alt dzeye indir
milerdi Fakat Almanyada byle bir merkez otorite olmad
iin, sz konusu durum her gn daha da arlaarak devam edi
yordu. Papalk, Alman halkn saf bir sr gibi gryordu. Fakat
Papalk, daha sonra endljans konusunda Lutherin itirazlar Al
man halk tarafndan kuvvetle desteklendii zaman, yanlm oldu
unu anlayacaktr.
Btn bu nedenlerle Hristiyanlk ruhunun zayflad, yukar
snflarda rvet ve kayrmacla, aa snflarnda cehalet ve ka
bala den ruhbann ba ve organlarnda reform yapmak ge
rektii dncesi her tarafta gittike gleniyordu. Aydn bir grup,
tamamyla ortaa geleneklerine ve Kilise esaslarna bal kalarak
kilise ynetimini dzeltmek ve din duygular yeni bir eitim ve
retimle temizlemek, ykseltmek istiyordu. Fakat reform konusun
da en radikal fikirler, hmanizm tarafndan gelecektir.
Hmanizmin talyada Lorenzo Valla ile derin eletirel bir aa
maya getiini ve ortaa din felsefesinin ve kilise kurumlarnn bir
eletiri szgecinden geirilmeye balandn sylemitik. Hma
 TALYA SAVALARI (1492-1554) VE DNDE REFORM 161

nizmin Avrupa sahnesinde yerlemesiyle bu eilim hz kazand.

ncelikle, antik Latin ve Yunan metinlerinin meydana karlma
s ve dzeltilmesi iin uygulanan eletiri metodlar, Hristiyan dini
nin ve kilisesinin esaslarn oluturan yazlara uygulanmaya ba
land. ncil ve Hristiyan akidelerini bildiren metinle^ orijinal e
killerine dntrld. Filolojik metodla bu metinlerin gerek an
lamlar gsterildi ve sonuta kutsal yazlardan ounun, ilahi kay
naktan olmayp sonradan uydurulmu metinler olduu anlald.
Bu sonu, doal olarak kukular artrd ve iman sarsmaya bala
d. br taraftan, Paduada okutulan bn Rdn rasyonalist fel
sefesi, dini akidelere kar imanszl daha da yayyordu.
Bununla beraber Hmanizm hareketi, smrl entelektel gruba
ait bir hareket gibi kalyordu. Halkn inanc zerinde henz bir et
ki yapmamt. Eski metinleri gerek ve orijinal durumu ile kefet
meye alanlar, aslnda tamamyla dini bir ballkla bu ii yr
tyorlard. Hristiyan hmanizmi, Hristiyanln saf ekline ine
rek, yzyllarn meydana getirdii kklemi hurafelere ve dne
min kilise kurumlarma kar adeta bir silah hazrlyordu. Hristi
yan hmanizmini srdrenler bu sayede, Kiliseyi dnsel ve ba
rl metodlarla slah edebileceklerini dnyorlard. Bu kiilerin
banda Erasmus gelmektedir. 16. yzyln ilk eyreinde uluslara
ras hmanizm hareketinin ba ve rehberi konumuna ykselen
Rotterdaml byk usta, kkl bir din reformdan yanayd. Latin
ce yazd ve Avrupann btn hmanist evrelerinde hararetle
okunan eserlerinde Lorenzo Vallamn at rda giderek halk
hurafeleri ile bozulmu Hristiyan dinine meydan okuyor ve kilise
kurumlarn eletiriyordu. zellikle, l i H de kard Delilie
Medhiye adl eserinde Kilisenin yozlamasn iddetle eletiriyor
du. Erasmus, Hristiyan dininin z kaynaklarna inmek iin Yunan
ve bran filolojisini kullanyordu. 1516da Yunanca ve Latince
metni ve ekledii bir nsz ile beraber bastrd ncil, her tarafta
byk bir etki uyandracaktr (1522de Martin Luther, Incili Al-
mancaya bu baskdan evirmitir).
Erasmusun meydana getirdii hmanizm, Hristiyanln ba
ka bir boyutunu da gstermekteydi. Bu hareket, tm Avrupada
162 RNESANS AVRUPASI

ok geni ve derin bir yank uyandrd. Erasmus, adeta 16. yzy

ln Voltairei idi. Hkmdarlar bile onun manevi etki ve ekim ala
nna girmilerdi. ngilterede, Almanyada, Fransada en aydn Ki
lise adamlar Erasmusun fikirlerini benimsiyorlard. Erasmuscu-
luk, Almanyada ortaya kyla Luthere reform iin gerekli zemi
ni hazrlamtr. Hmanist Reuchlin ile Dominiken papazlar ara
snda balayan tartma, btn Almanyada nemli bir tartmaya
dnt (1510). Din metinleri serbest bir ekilde inceleme ve ele
tirme faaliyetine kar Dominikenliler isyan bayran kaldrm
lard. Ama tm Almanya ve Hollanda hmanistleri, Reuchlin ta
rafn tutuyorlard. ki taraf birbirine kar iddetle yazlarla hcu
ma balad. Bu hava Lutherin ortaya kmasna elbette ok yar
dm edecekti. Hristiyan hmanizm hareketini Fransada byk
bir bilgin olan Jacques Lefevre dtaples (1455-1536), ngilterede
ise John Colet (1467-1519) temsil etmekte ve Erasmusun fikirle
rini dorulamaktaydlar. Bu hmanistlerin kitaplar, retisi ve va
azlar ile asl kaynana dnlerek hafiflemi bir Hristiyan dn
cesi meydana kyordu. Bu grn z udur: Esas kaynak Tan-
rnn szlerinden ibarettir. Buna, Havarilerin ve ilk Hristiyan ba
balarnn yorumundan baka bir ey katlamaz. saya ve onun la
h grevine inanarak kurtulua eriilebilir. Bu iman ise bize ancak
bir Tanr vergisi olarak gelir. Din, ibadet herkesin vicdanna ait bir
itir. Her insann vicdan ve samimiyetine dayanr. Burada iaret
edelim ki slam dinine Osmanl yayl dolays ile ilgi artmt.
Dominiken rahibi Riccoldo da Monte di Croce (1243-1320) H-
leg himayesinde Badadda kalm, Arapa renip Kuran La-
tinceye evirmiti. Nicolas de Cusa Trklerle barn slamiyet ve
Hristiyanlk arasnda aykrln giderilmesiyle baarlaca inan
cnda idi. Nicolas, Ftihi Hristiyan olmaya aran II. Piusun ya
kn idi.
Hmanistler bir uzlama zemini bulunduuna inanmakta idiler.
Papann hal arlarna onlar katlmyordu. badet ekillerinin ve
dier ritellerin onlarn gznde bir deeri yoktur. Tanr ile kul
arasnda herhangi bir araclk sz konusu olamaz. nanan bir kii
nin vicdan Kilisenin emirlerinin stndedir. nan, Kiliseye ba-
 TALYA SAVALARI (1492-1554) VE DNDE REFORM 163

l deildir. Son kertede bunlar arasnda Hristiyan Hrriyeti

prensibinin geerli olduu sylenebilir. Kilisenin kutsama ayinleri
birer sembolden ibarettir. Resimler ile azizlerden kalan eylere iba
detin anlam yoktur. Bu saflam yeni Hristiyan dncesi somut
olarak Erasmusun Hristiyan valyesinin Elkitab (Enchiridion
MiUtis Christiani) adl yaptnda ortaya konulur. Bu yapt her ta
rafta olaanst bir ilgiyle karlanm ve 1504-1518 yllar ara
snda kez baslmt. Bu dncelerin daha sonra Luthere b
yk bir ilham verdiini greceiz. Gelgelelim, neden Erasmus bu
din devrimin banda saylmad? nk Erasmus gemi ve gele
neklere balar iddetle krmak istemiyor, vaaz, retim ve ikna
yoluyla slahatn gerekleeceine inanyordu. O iyi bir eletirmen
di, ama bir devrimci deildi. Buna kar Luther, inandn byk
bir kararllkla uygulamaya koymak isteyen bir kiilikteydi. Onun
iin Luther ruhlarda hazrlanan bu devrime yol am oldu.
Almanyada Hmanizmin Yayl

Almanyada geleneksel skolastik reti, kilise ve niversitelerde

egemendi. Burada, Almanyada hmanizmin yaylnda nde ge
len hmanistlerden Hermann von dem Buschenin faaliyetlerini 'ele
alacaz.2 nl Hollandal hmanist Desiderius Erasmus (1466-
1536) ve Alman Johannes Reuchlin (1455-1522), Buschenin izle
dii en nde gelen hmanistlerdi.
Martin Lutherin papaya kar Tezlerimi ilan ettii tarihten bir
yl sonra 1518de Busche, hmanizmin savunmasn yapan nl
eseri Vallum Humanitatus'i yaynlad. Hmanizm Almanyada
Heidelberg niversitesi ruhban tarafndan benimsenmiti (Busche
oraya profesr atanacakt).
Bir Alman hmanistinin mcadelesini Buscheun yaamnda iz-
leyebiliyoruz.3 Busche, genliinde talyaya gitmi ve be yl kal
mt. talyada nemli klasik aratrma merkezi Letonun akade
misine devam ederek arkeoloji, felsefe, tarih ve zellikle neo-Latin
iirini inceledi. Papalk saraynda hmanist faaliyetlere katld.
Almanyaya dnte Mnsterde yerleti ve talyan hmanizmi
nin belli bal temsilcisi oldu. Langeun ktphanesinde hukuk ve
teoloji kitaplarndan feyz alarak hmanist bilgisini geniletti. Son
ra Alman niversitelerini ziyaret ederek Kuzey ve Bat Almanyada
hmanizmin yaylmasnda rol oynad (1495-1502). zellikle, Lut-
166 RNESANS AVRUPASI

herin bulunduu Wittenbergde niversitede bir hmanist sfaty

la yerleti ve hmanist bilginin hararetli bir temsilcisi oldu (1502).
Sonraki yllarda Leipzig, Erfurt, Gothada bulundu (1503-1508).
Dersleri hmanist Latince iir ve dz yaz zerinde idi. Baz Alman
prensleri onu destekliyordu. Klnde bulundu (1506). nl hma
nist Johannes Reuchlinle tant. O yllarda Erasmus, Hutten ve
Neuenar ile dosta iliki kurdu ve hmanist edebiyat zerine eser
lere katkda bulundu (1517-1518). 1518de kendi eseri Vallum
HumanitatisH yaynlayarak hmanizmin Yunan ve Latin edebiya
tnn zellikle Ciceronun savunmasn yapt.
Yeni bilgiye, hmanist aratrmalara kar o zaman mutaas
sp Hristiyan evrelerinde iddetli bir kartlk vard. Daha nce
leri de talyan hmanistleri, Mussato ve Boccacio ayn hcumlar
karsnda kalmlard: Mutaassp skolastik felsefe yandalar h
manistlere deccaler diye saldrmakta ve halk kkrtmakta idiler.
Busche kendini savunmada hissediyor; Hmanist incelemelerin
deersiz ve ahlaka kar olduu eletirisine kar, bunlarn fay
dal olduunu, hmanizmin kutsal metinlerin daha iyi anlalma
sna yardm ettiini, hmanistler arasnda dindar, hatta azizlik
mertebesine erienler bulunduunu, bizzat ruhbann hmanizmi
incelemesinin faydasn belirtiyor, milletler arasnda kralie diye
and talyan milletinin hmanizmi desteklediini zikrediyordu.
Busche, Vallum'da talyan hmanistlerini rnek alyor; kitabn
giriinde humanitas'a Yunanllar tarafndan philanthropia dendi
ini ve kelimenin tm insanlara fark gzetmeden sevgi anlam
na geldiini belirtiyor ve bu eit bilgi aray yalnz insanla z
gdr, diye ekliyordu. Hmanist konularn Plinius ile Eski Yuna
nistanda, Achaia'da baladna dikkat ekiyor. Busche keza h
manizm aratrmalarnn, iir ve masal trnden eyleri deil, in
sana zevk ve arballk [hikmet] veren gzel sanatlar konu ald
n belirtiyordu. Busche niversitelerde hmanizme kar banaz
lktan yaknr. Busche, Hristiyanlk ncesi pagan (putperest) d
nemi belagat sahibi ustalarn taklit edilmesini hararetle nermek
ten kendini alamaz. Bunun iin hmanist eitimin gerekli olduu
nu (S. Sinanolunda ayn vurgu vardr) ve din kitaplarnn dil ve
 TALYA SAVALARI (1492-1554) VE DNDE REFORM 167

slbunu anlamak iin de bu incelemenin nemini vurgular, ni

versitenin skolastie bamlln eletirir.
Vallum'd. talyaya hmanizmi getiren Rum bilginleri, bu ara
da (Ftihin yaknlk gsterdii) Trabzonlu Yorgiyi saygyla anar.
Ona gre, hmanizmin nemli ncleri Candilo Decebrio, Loren-
zo Valla, Georgio Castelano ve Niccol Perottidir. Hmanizmi hi
maye eden papalar, V. Nicolas, X. Leo, zellikle II. Piusun adla
rn zikreder. II. Pius, Ftihe hitaben yazd Epistola ile bilinen
nl hmanist Aeneas Silviusdur. Papa Leo ise, hmanist alma
lar destekleyen bir ferman yaynlamtr. Lorenzo de Medicinin
himaye ve tevik ettii nl hmanistler arasnda Bizansl Argyro-
pulos, Marsilio Ficino, Christoforo Landino, Michael Marullus,
Donizio Calderini, Angelo Politiano ve Pietro Crinito ve tekileri
sralar.
Bunlardan Pico della Mirandola ve Ermolao Barbaroya zel
bir yer verir. Bunun yannda Alman genlere hmanist eitim ver
menin nemi zerinde durur. Kln niversitesinde hmanist ei
tim zerinde durduu zaman, kendisini ahlaksz biri diye nasl
alaya aldklarn kaydeder.
Hmanist belagat (yksek konuma-yazma sanat) verken
bunu zgr insanlarn zel harikas diye ver. ayet Virgilius ve
Cicero ktlenirse, Aristoyu izleyen bn Rd (Averroes) de alay
konusu olmal der (Bologna niversitesinde okutulan bn Rd
felsefesi, Aristoyu esas alyordu). Avrupada skolastik ilahiyatn
temel felsefesi Aristoya dayanyordu. Vallum'da. Busche, zellikle
pagan iirle Hristiyan inanc arasnda uzlatrma abasnda bu
lunmaktadr. Bu yaklam, Lorenzo Valla ve Erasmusun yaklam
laryla ayn dzende olup Buscheye gre hmanist reti, kutsal
kitaplardaki din-ilah srlar, bu arada Hristiyan ilahiyatnn te
mel inanc teslisi (baba, oul ve kutsal ruh birlii) daha iyi anla
mamza yardm eder (Mslmanlar zellikle bunu eletirmekte
idiler).
Buscheye gre hmanizm Hristiyanlarda iir^ hikmet ve musi
ki birlii geleneini aklar. Erasmusun ileri srd gibi hma
nizm, Hristiyanl hakkyla anlamann tek yoludur. Busche, Ro
168 R n e s a n s avrupasi

m ada papalarn bol para harcayarak hmanizmi tevik ve hima

ye ettiklerini kaytla, bunu hmanizmin dine aklk getiren bir
uyan olduu gereinin anlaldna kant sayar. Eski Yunan me
deniyetinin Anadolu ve baka Dou memleketlerinde yayl dev
ri olan Hellenistik dneminin nemini vurgular.
Busche u noktay da nemle belirtir: talyada papalarn yan
sra, Rnesans dnemi prensleri ve krallar da yanlarnda tercihen
hmanist mavirler bulunduruyorlard. talya dnda Busche,
Avrupada en ok sayg gsterilen iki byk hmanist tanmakta
idi: Dinde reform isteyen Erasmus ve Reuchlin.
Kayda deer ki, kendini Roma Kayseri (Kayser-i Rm) ilan
eden Ftih Sultan Mehmed de saraynda nl hmanistleri bulun
duruyor, onlara Roma tarihini okutuyor, Rnesans ressamlarn
dan Venedikli ressam Gentile Belliniyi davet edip tablolar yapt
ryor, ayn zamanda Bizansh Kritovoulosa kendi tarihini yazdr
yordu. Ftih kuatmadan nce stanbuldan talyaya kam olan
Rum bilginlerine de, stanbula geri gelmeleri iin davette bulun
mutu.
Busche, hmanizmin kaynan, kadm Atinada gelien rheto-
ric (belli kurallara bal gzel, anlaml sz syleme ve yazma sana
t),^ drama ve tarih biliminde grr. Rhetoric^ Helenistik dnemde
Anadolu, ran, Msr ve Kuzey Afrika lkelerine yaylm. Roma
dneminde spanya, Galya (Fransa) ve Britanyada yksek klt
r temsil etmitir (Osmanl sekin snf iin yksek kltr, rann
temsil ettii kltrd). Vallum^da Busche, kartlar skolastie ba
l Dominikenleri hedef alrken, zellikle hmanizm zerine incele
meleri hakl ve gerekli gstermeye alyordu. Kln niversite-
sindeki kartlar hmanist yaklamn, zellikle Latince iirin
gen rencilerin ahlakn bozduu iddiasnda idiler ve Yunan-La-
tin edebiyat aratrmalarnn gereksiz olduuna inanyorlard.
Onlarn izledikleri kaynak Aristo ve Saint Thomas Aquinasn sko
lastik felsefesi idi. Busche hmanist incelemelerin, rhetoric^'m sade
ce dil ve iirde deil, ayn zamanda felsefe ve ahlak konularn da
gndeme getirdiini ve kutsal kitaplarn daha ak anlalmasna
yardm ettiini belirtmekte idi. Bu hermentik yorum, ilk kez Aziz
 TALYA SAVALARI (1492-1554) VE DNDE REFORM 169

Augustine tarafndan ortaya atlmtr, diyordu. Busche Vallum

Humanitatisin Almanyada hmanist incelemelerinin salam ka
lesi olduu iddasmda idi. Busche, 1515-1535 dneminde, Kln
niversitesi dnda hmanist programn tm Almanyada kabul
grdn ileri srmekteydi. Fakat niversitelerde hmanist prog
ramn genellikle kabul, ancak 1550lerde gerekleecektir. Busc
he, Kln niversitesini bu yzden terk edecek, Erasmusa yakla
acak, 1520de Lutherin Papa tarafndan mahkm edilmesi ve
1521de imparatorluk Diet kararma kar Lutherin tezlerini des
tekleyecek, 1523te Almanyada hmanizm incelemelerinin mer
kezlerinden biri olan Heilderberg niversitesinde ders verecektir.
1523te Busche reformcu Marburg niversitesine geti, 1523te
Mnsterde Anabaptist Rothman ile yapt ak bir tartmada
Lutherin tezlerini savundu. 1520-153Olarda Alman niversitele
rinin ounluu, hmanist program kabullenmilerdi. lmn
den (1534) nce, hmanizmin baarsnn, Katolik Reformas-
yonun grlerini benimsemekle mmkn olacan anlad.

Martin Luther
Luther, Erasmus okuluna bal bir hmanist deildi. Hristiyan
teologu ve havari ruhu tayan mistik bir kei idi. 31 Ekim
1517de Wittenberg atosundaki kilisenin kapsna ast 95 tez
den ibaret bildirgesiyle din devrimi harekete geirmiti.
Martin Luther, 10 Kasm 1483te Saksonyada Eislebende do
du. ocukluunda sk disiplinli bir eitim ald. 1501de Erfurt
niversitesine girerek burada Ockhamm felsefesiyle tant ve
okulu 1505te bitirdi. ocukluundan beri Tanr korkusu ile yeti
en Luther kei olarak ruhunu kurtulua erdirmek arzusundayd.
2 Temmuz 1505te ehir dnda bir frtnaya tutularak lm teh
likesi geirdi ve 15 gn sonra da Erfurtta Augustinlerin manast
rna girdi.
Burada, sert bir disiplin uygulayan Johann von Staupitzin y
netiminde iki yl kald. Keiler yln yarsnda gnde yalnz bir kap
yemek yiyorlar, yiyeceklerini ehre dilenmeye giderek salyorlar.
170 RNESANS AVRUPASI

gece yars ibadete kalkyorlar ve kn ate yakmyorlard. Luther,

din derslerini burada dzenli olarak almtr. 1508 sonbaharnda
Staupitz, onu Wittenbergde kurulan yeni niversiteye profesr
olarak gnderdi. Burada ve daha sonra Erfurtta din bilimleri
okuttu. Luther, 1510 sonlarnda Augustin manastrlarnn birleti
rilmesi sorunu iin Staupitz tarafndan Rom aya gnderildi. Lut
her, bu seyahati arzulamaktayd. Kendi dar kei evresinden bir
anda. Roma gibi parlak bir merkezin. Papalk saraynn grkemi
ni ve lksn grd. Romadaki papalarn siyas karakteri ve ha
fiflii, onun zerinde ac bir etki uyandrd. Bu gzlemlerini sonra
lar hatrladnda. Roma Kilisesine kar durumunu tamamen
hakl bulacaktr. Luther, Augustin manastrnn birliini salaya
mamakla beraber, 1512 baharnda Wittenberg manastrnn ba
atand. Burada, din dncelerini gelitirme imkn buldu.
Manastrdaki ileler onun ruhuna rahatlk ve gven getirme
miti. Gnahsz olmak, kurtulua ermek ve buna ruhunu inandr
mak byk acyd. Tanrnn balamasna layk olmak iin, insa
nn kendi abalar ile kurtulua erieceini sanmak, Tanrnn ira
desine kar gelmek olacandan, bunu kabul edemiyordu. Tan-
rnm balaycl hakknda Saint Bernard ve Gersonun kitapla
rnda okuduklar, Lutheri tatmin etmiyordu. Luther, Alman mis
tiklerinden esinleniyor, sann yani Tanrnn insanlar kurtarmak
iin kendisini feda ettii dncesiyle lah balaycla eriecei
ni sanyordu. Fakat son kertede, bu dnce de onu tatmin etme
di. Sonunda, Saint Paul ve Saint Augustinein dnd tarzda
kaderi kabul etti ve insann serbest iradesi fikrini tamamyla terk
etti. Balama ve Tanrnm yardm, insann iradesiyle, abalary
la kazanlmyordu. Bu, ancak Tanrnn takdiri ile mmkn olu
yordu. Saint Paul, Romallara Mektupunda hakiki, gnahsz
mmin iman ile yaayacak demiti. yleyse, sonsuz kurtulua
erimek yalnz iman ile mmknd. Bu, her trl ibadet ve benze
ri ilerden bamsz olarak Tanrnn bir ltf olarak gelecektir. Bu
ekilde Luther, Ockham felsefesinin rasyonalizmi ile Alman misti-,
sizmini birlikte yorumluyordu. Yalnz iman ile kurtulua erime
dncesi, btn Protestan kilisesinin esas olmu, Lutherin bu
 TALYA SAVALARI (1492-1554) VE DNDE REFORM 171

ana dncesinden yeni bir ilahiyat, yeni bir ahlak ve mistisizm

domutur.
Luthere gre insan tabiat, tamamyla bozuktur. Tanrnm
nnde insann hibir gayreti onu kurtaramaz; sa insanlar iin
kendini feda etmi, lmtr. te bu, Tanrnm bir inayet ve ltfu-
dur. Kendini mkemmel, gnahsz hale getirmek, bo bir gayrettir.
sann kurtarclna erimek, kendimizi lah merhametin kolla
rna brakmak gerekir. lahi adalet, insan mahkm etmitir. Fakat
lah merhamet, onu selamete erdirmitir. man, Tanrya doru en
ufak bir hamle, Tanrnm bir ltf olarak ruhta domu ve insan
kurtarmtr.
te Luther uzun tinsel mcadelelerden sonra ulat bu din
gr, kuvvetli mant, geni ilahiyat bilgisi, sylem ve yaz ye
teneiyle gelitirmitir. O, hmanizmle iliki kurmu, btn klasik
yazarlar okumutu. nsan tabiatnn sefaletine ve dnya hayatnn
hiliine inanyordu. Hmanistler gibi bu dnyay ve insan, gaye
olarak grmyordu. Luther, hmanistler gibi zgr bir iradeye
inanmyor, tamamyla takdir-i lahye inanyordu. O da Eras-
musun gl etkisinden kurtulamam, dinin dsal eylerden ok
isel bir hakikat olduunu, Hristiyan zgrln benimsemi,
onun eski kutsal yazlar eletiri ve yorumlama metodunu kabul
etmiti. Bununla beraber Luther, henz kilise rgtn, papal,
ibadet ve inan esaslarn eletirmeyi dnmyordu. lah takdire
gvenerek. Kilise ve papala kar cephe almak aklndan gemi
yordu. Ama te yandan da, manevi kurtulu iin eritii gerekle
ri retmekten geri kalmyordu.

Endljanslar sorunu

Olaylar baka ynde gelimesine ramen, Lutherin aklndan

1517nin balarnda izma (ayrlk) veya Kilisenin reformu gibi
bir fikir gememiti. 1519da bir konsil toplants istedii zaman
dahi, papalk makamna saygsn ifade etmekten geri durmuyor
du. Lutherin esas dilei, kendi eritii gerekleri inananlara du
yurmak, Tanrnm hakiki szn ve kurtarc iman bildirmekti.
172 R n e s a n s AVRUPAS

Luther, kendi imanna derin bir ekilde bal kalyor ve bunu etra
fa anlatmaya alyordu. Bu karakteriyle, gerek bir havar veya
bir din kurucusunun itenlik ve enerjisine sahipti. Bununla bera
ber, dinsel bir ayaklanma karmay, bunun ba olmay kendisi
hi istememitir ve aramamtr.
Papa II. Julius, 1506da Rom adaki nl Saint Pierre Kilise-
sinin yaplmas iin bir endljans ilan etmiti. 1511de X. Leo bu
ilan yeniledi. Bu iin propagandas iin Dominiken tarikat papaz
lar grevlendirildi. Bu papazlardan Johann Tetzel (1465-1519),
basit ve ilkel sayd Alman halk arasnda byk bir propaganda
yaparak endljanslar srmeye alt. Fakat Almanyada Reuchlin
olay nedeniyle, Romaya kar bir nefret tohumu ekilmiti. Endl
jansm dayand fikir, yani yaayan veya l mminlerin ruhlar
n br dnyada kurtulua ulatrmak iin din urunda sadaka
vermeleri fikri, lah kurtuluu yalnz insanda arayan Lutherin ve
daha baka biroklarnn samimi dnceleriyle taban tabana zt
t. Luther, Hristiyan dininin kaynan yok ettiine inand bu gi
riime kar koymann vicdan bir grev olduuna karar verdi ve
31 Ekim 1517de Wittenberg Kilisesinin kapsna nl 95 madde
lik bildiriyi ast.
Luther, bu bildirisinde esas dnce olarak yalnz imanla kur
tuluun olanakl olabileceini aklyor ve Papalk tarafndan sz
edilen ban deeri olmadn, bu ie yardm eden rahiplerin de
su orta olduklarn bildiriyordu. Bu iin ne kadar iren pazar
lklarla yapldn papa grse Saint Pierre Kilisesinin yerle bir ol
masn yelerdi, diyordu. Gerekten, endljans paralarnn toplan
mas ii, bir komisyon karlnda banker Fugger ailesine verilmi
ti. Endljans, ksa zamanda bir ticaret konusu haline dnmekte
gecikmedi. Banka gielerindeki tahviller gibi endljans makbuzla
rnn satld grld. Tetzel, Luthere kar savlarnda bu tart
may daha da geniletti. Papann konsillerden stn olduunu,
kutsal yazy yalnz onun yorumlayabileceini savunuyordu. Lut
her, buna 1518 Austosunda Resolutiones adl eseriyle yant ver
di. Burada Kilisenin slahnn gerekli olduunu, bunu btn Hris
tiyanln konsil halinde toplanp yapacan, papalarn mukaddes
 TALYA SAVALARI (1492-1554) VE DNDE REFORM 173

yazlara veya konsillere aykr kararlar verdikleri zaman yanl ha

reket etmi olacaklarn bildiriyor, fakat papalk makamna bal
ln yineliyordu.
Papa X. Leo, bunlar keiler arasnda sregelen tartmalardan
biri sanyor, te taraftan btn bir dikkat ve hararetle bu tartma
y izlemekten geri kalmyordu. Papa, Almanyadaki genel murah
has araclyla Lutherin Romaya gelmesini veya fikirlerinden
aka vazgemesini bildirdi. Luther, buna kar, aforoz edilmeyi
bile gze alarak, eletirileri ve grn daha kesin olarak bildir
di ve fikirlerinin hibirinden vazgemedi. Bylece papaya kar ilk
isyan admn atm oldu. Papa X. Leo, Lutherin Almanyadaki
baarlarndan endielenmeye balad ve onu fikirlerinden vazge
irmek iin baka arabulucularla grmelere devam etti. Kari von
Miltitzin aracl ile 1519 banda bir uzlama salanmak zerey
di. Luther, Roma Kilisesine balln bildiriyordu. Ancak bu ka
buln doal ve mantksal sonucu olarak, konsillerin yetkilerini
reddediyordu. 1519 Haziranmda Leipzigde Johann Maier von
Eck ile yapt tartmada, fikirlerinin Incile dayanan gerekler ol
duunu, esasen onun aleyhinde karar veren Konsilin yanl iine
dtn cesaretle syledi. Leipzigdeki bu szler onu, aka Ka
tolik Kilisesi dna itiyordu. Luther, yeni bir eserinde Husular gi
bi papay, Deccala benzetti ve 1520de bir mektubunda Biz bil
meden hepimiz H usuyuz, Saint Paul ve Saint Augustine tam bi
rer Husudur diye yazd. Bylece Luther, papaya kar aka
cephe alm ve heretik olarak kabul edilen fikirlerini korkmadan
ilan etmi oldu.
Luther, Almanyada kuvvetli bir destek bulmutu. Wittenberg
Kilisesinin kapsna ast tezler, matbaalarda baslarak her tarafa
datlmt. Bohemyada Hus taraftarlar yeniden bakaldryordu.
Hmanistler, Lutherin yanndayd. Colet, Lefevre ve zellikle Eras-
mus gibi byk hmanistler, Lutheri hararetle destekliyorlard.
Erasmus, Lutheri fiilen himaye etmitir. Luther iin, zellikle
baka iki Almann byk hizmetleri dokunmutur. Bunlardan bi
risi, Wittenbergde profesr olan ve sonradan Luther mezhebinin
esaslarn belirleyen hmanist Philipp Melanchton (1497-1560) ve
174 Rnesans AVRUPASi

Ulrich von Huttendir (1488-1523). Hutten, valye aslndan olup

Roma Kilisesine kar muhalefeti, milli isyana dntrmek iin
byk bir aba sarf ediyordu. Bunun iin Lutherle balantya ge
ti ve 1520de bu harekete, Romaya iddetle dman, devrimci bir
Alman karakteri verdi.
Luther, 1520 yaznda Hristiyan Toplumunun Kalknmas Hak
knda Alman Milletinin Hristiyan Asaletine Hitab adl geni halk
kitlesi iin yazd kitapta doktrinini daha esasl bir ekilde ortaya
koydu. Luther, burada din reformun esaslarn anlatmtr. nce
likli olarak. Papal Incilde betimlenen basitlie indirmeyi ve mil
li kiliselerin kurulmasn hedefliyordu. Rahiplerin, btn inanan
lardan stn, kutsal nitelikleri yoktu, ayrca bekr kalmalar da
gereksizdi. ncil, halkn eline verilmeliydi. Kutsama ayinlerinden
yalnz nn; vaftiz, gnah karma ve sann havarilerle yedii
son yemein hatras iin yaplan ayinlerin yasal olduunu bildiri
yordu. Manastrlara ancak bir okul olarak izin veriyor ve burala
ra serbeste girilip klabileceini sylyordu. Her trl aracdan
temizlenmi (slamda olduu gibi) yeni bir Hristiyanlkt bu. Lut
her, kendi mezhebinin esaslarn bu ekilde ifade ettikten sonra
1520 Noel gn Wittenberg meydannda Papa X. Leonun aley
hinde kard emri yakt. Emirde kendisine iki ay sre veriliyor,
doru yola dnmedii takdirde aforoz edilecei bildiriliyordu. Pa
pa, bu olaydan on gn sonra Lutheri aforoz etti. Bylece her iki
taraf birbirlerine aka sava ilan etmi oldu.
Papa, Lutherin tutuklanmas iin imparatora bavurdu. Gen
ve tecrbesiz olan imparator ariken, Almanyada elektrlerin
muhalefetinden ve valyelerin isyanndan korkarak buna cesaret
edemedi. Btn Almanya, Lutherin arkasnda kenetlenmiti. Mat
baa sayesinde ve Huttenin abalaryla Lutherin yazlar Alman
yann her tarafnda hzla yaylyordu. Bylece, Luther bir tr ulu
sal kahraman, Almanyann Roma Kilisesine kar dmanlk ve
nefret hislerinin temsilcisi mertebesine ykselmiti. 27 Ocak
1521de Wormsta alan imparatorluk meclisinde (Diet), mpara
tor ve Papanm temsilcileri, Lutheri mahkm etmeye cesaret ede
mediler. mparatorun Masumiyet Tezkiresi (susuzluk belgesi) ile
 TALYA SAVALARI (1492-1554) VE DNDE REFORM 175

Wormsa gelen Luther burada kendisine yaplan son uyarlara da

u nl cevab vermitir: Benim vicdanm Tanrnn szleri iinde
aranmaldr. Ne olursa olsun bunu inkr etmek elimden gelmez ve
bunu istemem. Zira vicdanma kar hareket etmek tehlikelidir ve
onursuzca bir davrantr . nancna derin bal dindar bir insa
nn, dnyann bask ve yldrmalarna kar bile vicdannn emirle
rinden ayrlmayacan ifade eden bu szler, Lutherin kiiliinin
dnyaya ilanyd. eitli prensliklerin ve valyelerin takndklar
tavr karsnda imparator, Lutheri tutuklamaya cesaret edemedi.
Fakat 26 M aysta onun, imparatorluktan kovulmu olduunu,
eserlerinin yok edileceini ilan etti. Luther, koruyucusu Saksonya
elektr Frederikin emriyle gizlice Wartburg atosuna gtrld.
Luther, atodaki bir yllk inziva hayatnda ac dolu i mcadelele
re dt. Fakat en nemli eserine, Incilin tercmesine burada ba
layacaktr.
Erasmusun yaymlad eletirel Almanca Incilin Alman tari
hinde byk bir yeri vardr. ncelikle, Almanyada Protestanlar
ruhlarn bu ncil ile beslemilerdir. Luther, atosunda branice ve
Yunancasn da ilerleterek Tevrat ve Zebur iin dikkate deer kay
naklar kullanmtr. te taraftan bu ncil tercmesi, modern Al
man edebiyatnn ilk aheseridir. Luther, Saksonya devletinde kul
lanlan sade bir dil tercih etmi ve bu dili yaayan halk kelimele
riyle zenginletirmitir. Onun eseri sayesinde yeni yukar Almanca,
Almanyann edeb dili haline gelmeye balamtr. Luther, bu sa
yede ortak bir yaz dilini kullanyor ve Almanyann ulusal birlii
ne byk bir katk salyordu.

Luther Wittenbergde

1522 M artmda Wittenberge dnen Luther, 1546 ylnda l

mne kadar burada kald. Eski manastrna yerleerek Frederikin
himayesinde sakin bir yaam srd. 1525te Katharina von Bora
ile evlenerek keilik idealini brakt. Kartlar imdi onun bir Al
man burjuvasna yakan rahat hayatn, bir saldr gerekesi ola
rak kullanyorlard. Bununla beraber Luther, ilk esasl dncele
176 RNESANS AVRUPASI

rini, yani gnahn nitelii, iman araclyla temizlenme, balan

ma ve Tanr yardm esaslarn hi deitirmemiti. Fakat Protestan
kilisesini kurmak ve baz kurallar koymak gerektiini dnyor
du. Buna ramen o rgt bir din efi olmad ve eskisi gibi ken
disini i dnyasna veren bir kei olarak kald. Kendi koyduu il
keleri, btn sonular ile gelitirerek mezhebinin tam bir mecelle
sini karmt. Onun, halk kitleleri zerinde etki brakan ncil ter
cmesinin dnda, din iirin aheseri saylan baz ilahileri de var
dr. Sohbetlerinden meydana getirilmi Tischreden adl eseri, haya
t ve dnceleri hakknda balca kaynak olmutur. Protestanln
sistemli bir mecellesini meydana getirme grevini, sadk dostu h
manist Philip Melanchthona brakmt.
Luther mrnn sonuna kadar yalnz mridleri zerinde deil,
din reform dncesini kabul eden prensler zerinde de byk bir
otoriteye sahip oldu ve reforma esas karakterini verdi. Reform ha
reketinin Roma Kilisesi karsnda bamszln koruyan snrla
rn izdi. Dindar ve muhafazakr gemiine ramen. Roma ile
herhangi bir anlamaya yanamaktan daima uzak kald. nk
Papanm iddialar kendi Hristiyan zgrl ve ruhbann grev
ve sorumluluklar hakkndaki esas dnceleri ile taban tabana
ztt. te yandan Ulrich Zvvingli (1484-1531) ve Jean Calvin
(1509-1564) gibi reformculardan kurallar konusunda temelde ay
rlyordu (Eucharistie ayininde ekmek ve arap sembolleri altnda
sann vcudu, kan, ruhu ve ulhiyetinin gerek cevher olarak
var olduuna inanlr. Luther ekmek ve arapta sann hakiki ola
rak varl inann kabul ediyor, fakat Zvvingli ve Calvin bunu in
kr ediyorlard). Luthercilii, Zvvingli ve Calvinden ayran nem
li baka bir nokta, Luthercilik, kiliseyi devlete bal klyordu. Bu
mezhebin balca baar nedenlerinden olan devlete ballk {Eras-
tianism) zerinde durmak gerekir. Luther, Roma Kilisesinin otori
tesinden kurtulan Hristiyanlarn nasl bir kilise rgtne bal ka
lacan dnmyordu. nk o bu d rgtten ziyade Hrist-
yann i ibadetini, isel kurtuluunu gz nne alyordu. manla
kurtulua ermi bir ruh iin d basklarn etkisi olamazd. Onun
iin Luther bir kilise rgt kurmay ve Hristiyanlar onun etki ve
 TALYA SAVALARI (1492-1554) VE DNDE REFORM 1Tl

Otoritesi altna sokmay hi dnmedi. Tam tersine Hristiyanla

rn, gerek Hristiyan (yani Protestan) bir prensin idare ve adaleti
ne bal olmalarn ngrmekteydi.
Luther, kendi lkesinde Lutherciliin esaslarn koruyacak bir
ruhban heyetinin oluturulma yetkisini prenslere brakyordu. Z a
ten baka bir ey de elinden gelmezdi. nk ilk defa prensler ki
lise topraklarna el koymak iin din reformu kendi karlarna el
verili bir hale getirmek, onu kendilerine bal klmak istiyorlard.
Luthercilik, bu zelliiyle aka prenslere bal ve ayn zamanda
muhafazakr bir karaktere sahipti. Esasen, hareketin baar ka
zanmas ve genilemesinin balca bir nedeni de bu oldu. Lutherin
bu muhafazakrlna karn ortaya att fikirler, onun dnda
daha ar devrimci fikirlere ve hareketlere yn verdi.

Din reformun radikal ekilleri: Mnzer ve Karistadt

Thomas Mnzer (1490-1525), Saksonyada, Hus taraftarlar

nn tamamen yok olmad bir blgede, 1520 ylnda vaazlara ba
layarak Incili serbest bir ekilde yorumluyordu. Mnzer, rahipsiz
ve ritelsiz bir din tasarlyordu. Dnyann sonunun yaklatn id
dia ediyor, yalan, gnah, hakszlk ve adaletsizlik zerine kurul
mu olan o zamanki toplumu ykarak, sann vaat ettii adil ve
mutlu hayatn balatlacan haykryordu. Bylece, ortaadaki
heretik hareketler gibi bu din reform da, milletin umut ve eilim
lerine uygun radikal ve mistik bir karakter kazanyordu. Mn-
zerin bu vaazlar birka yl sonra byk kyl isyann hazrlaya
cakt. te taraftan, Incilin dorudan doruya serbeste yorumlan
mas halk arasnda birok tarikatlarn ortaya kmasna ve eitli
ekillerde din ve sosyal kaynamalara ortam hazrlyordu.
Andreas Karistadt (1486-1541), Wittenberg niversitesinden
Lutherin meslekta olan bilgin bir rahipti. O, din eletiri ve re
form fikirlerini o kadar geniletiyordu ki, bu eilimiyle Luthere
korku veren bir rakip oldu. Karistadt, bizzat Incilin varlndan
phe ediyor ve onun uydurma olduunu savunuyordu. 1521de
Kilise mensuplarnn bekrln ve keiliini lanetlemiti. Kilise
178 RNESANS AVRUPASI

lerde putlara ve resimlere saldryor, Lutherin aksine Eucharistie

ayininde ekmek ve arapta gerek cevherin varln inkr ediyor
du. 1522de Luther resmen onun karsnda yer alacakt.

valyeler sava ve kyllerin isyan

Bu din buhran Gney Almanyada kanl ihtilaller dourmakta

gecikmedi. Daha dorusu nceden varolan anlamazlklar, bu din
buhran sayesinde patlak verdi.
Almanyada kk soylular ve valyeler, isiz ve fakirlemi
bir snf oluturuyordu. Toprak gelirlerinin deer kaybetmesi ze
rine hzla fakirlemilerdi. Byk prenslerin gittike artan otorite
lerinden sklyorlar, burjuvalarn ve kilisenin zenginliini kskan
yorlard. Genellikle, macerac bir ekya hayatn tercih etmilerdi.
Din buhran knca bunlar, kendileri hesabna mitlendiler ve er
kenden birou bu hareketin ateli taraftarln stlendiler. Bun
lardan zellikle Worms Dietinde Lutheri himaye eden Franz von
Sickingen (1481-1523), Romaya kar bu byk devrimin silahl
babuu olmay tasarlyordu. 1522 Austosunda o, Treves pisko
posunun toprana saldrarak piskoposu bakentinde kuatt. Or
ta ve Yukar Bern Nehri blgelerindeki valyeler onu lider tand
lar. Fakat piskopos bu valye ordusunu pskrtmeyi baard. G
ney Almanya prenslerinden Hessen ve Palatinate prensleri Bapis-
koposa yardma kotular ve Sickingeni kendi atosunda kuatt
lar. Sickingen, atosunun yaklan surlar altnda yaraland ve ld.
Gerekte, sosyal nedenlerden kan bu sava, valyelerin gelenek
sel rakipleri olan byk prensler, ehirler ve rahipler tarafndan ye
nilgiye uratlmasyla sonuland (1523).
Kyller isyannn kayna ise epey eskidir. Senyrlerin, Maca
ristandan Hollandaya kadar gittike artan bask ve smrs,
kylleri bunaltmt. Senyrler, Roma hukukunun toprak zerin
de kylye tand baz haklar, eski rf ve detleri ineyerek,
byk bir zulm uyguluyordu. Toprak mahsultnn deerce azal
mas, te yandan fiyatlarn ykselmesi senyrlerin ihtiya ve istek
lerini artryordu. Sonuta, topran srekli olarak daha kk
 TALYA SAVALARI (1492-1554) VE DNDE REFORM 179

paralara ayrlmas ve faizcilik nedeniyle birok kyl akta top

raksz kalmt. Byle bir adaletsizlik, her trl kargaa ve isyana
zemin hazrlamt. 1490 ylndan itibaren kyller, iddetli ayak
lanmalara balamlard. Lutherin ortaya k ve yandalarnn
devrimci propagandas, kyllere isyan iin yeni bir frsat vermi
ti. valyeler isyan, senyrler tarafndan bastrlmasna ramen,
bu sefer 1524 Haziranmda byk kyl isyan balamt. syan,
Schaffhausende (Yukar svire) bir angarya sorunu yznden
patlak verdi ve hareket hzla geniledi. Balangta isyan, kylle
rin istekleri, angaryalarn fazlal, senyr mahkemelerinin kastl
davranmalar vs. etrafnda idi. Ancak 1525 banda hareket,
Zwingli taraftarlarnn ve Mnzerle Karistadm propagandalar
sonucunda din bir karakter kazand. syan, Alsacetan Sakson
yaya kadar btn Gney Almanyaya yayld. Rahiplerin serbest
e seilmesi, din vergilerden bazlarnn kaldrlmas eklinde ba
layan istekler, sonuta ncile gre siyas ve sosyal bir ihtilal prog
ramna dnt. Adalet ann gelecei hakknda din slahatla
rn vaazlar bu kyllerde daha iyi bir gelecek iin mitler uyan
drm, onlar din harekete balamt. Bu yzden hareket tutucu
ve iddetli bir boyut kazand. Fakat daha 1525 yaznda Protestan
ve Katolik, btn prensler ehirlerin yardm ile isyanc kylleri
iddetle cezalandrdlar. Bu, amansz bir soykrm oldu. Baz yerler
dnda genellikle kyller, eskisinden daha ar artlar altnda kal
d. Hareketin nderleri Thomas Mnzer ve dierleri ikence ile
asldlar.
Luther, din reform fikirlerinin nerelere kadar gittiini ve ne
kanl sonular dourduunu grd zaman, kendisi de buna hay
ret etmiti. O, asilerin isteklerini ou zaman doru bulmakla be
raber, isyan doru bulmuyordu ve isyann bastrlmasn hararetle
destekliyordu. Kyllere, ne adaletsizlik ne de bask, isyan hak
l gstermez diyordu. Ayn ekilde sa bizi kurtard, kullua
mecbur deiliz demek, Hristiyan zgrln anlamamak olur.
Bir Hristiyan toprak klesi dahi Hristiyan zgrlne (i haya
tnda) hak kazanabilir. sann ruhan saltanatnn, dnyev ve d
sal bir hkimiyete evrilmemesi gerekir diyordu. Luther, Mnzer
180 RNESANS AVRUPASI

ve Karistadta kar cephe almt. syanclarn ve isyan hakknn

reddedilmesi onun prensler yannda gvenirliini artrd. Prensle
rin yardm sayesindedir ki, bundan sonra Luthercilik daha da ya
yld ve Papaln kar saldrlarna direnebildi.

Anabaptisme

Kyl isyanlar byk bir vahetle bastrlmakla beraber, do

rudan Incile dayanan tarikatlar halk arasnda yaylmaya devam
etti. Kyller ve ehirlerdeki halk tabakalar, bu mezheplere tutu
cu bir inanla balanyorlard. Bunlarn iinde zellikle Anabap
tisme hareketi nemli bir gelime kazand. Bu mezhep, her Hris
tiyan iin ergen anda bir kere daha vaftiz olmak gerektiini ve
ahirette kurtulu iin imana bu ada gerekten sahip olunabile
ceini iddia ediyordu. br tarikatlar gibi, sann yaknda tekrar
dnyaya geleceini ve btn insanlarn eit olduu saadet ann
alacan bildiriyordu. Anabaptismciler, 1523 ylnda ortaya
kt. Hareketin merkezi Mnsterdi, Gney Almanyada ve Hol
landada yaylma imkn buldu. Propagandalarn sve ve Baltk
lkelerine kadar genilettiler. Fakat hareket her tarafta byk bir
kargaa dourmaya baladktan sonra bastrld. 1523te Mns-
ter, eski piskopos tarafndan geri alnarak Anabaptistler iddetle
cezalandrld.
Ayn tarihte, radikal reformcular tarafndan, Lbeck belediye
bakan olan Jurgen Wullenweverin giriimi de engellenmi oldu.
Wullenwever, Danimarkada nfuzunu kurmu ve halk ynlar
nn egemen olduu teki Baltk lkeleriyle birlemiti. Bu ekilde
Lbeck ehrinin bakanl altnda Hus Birliini yeniden kurma
yolunda idi. Fakat 1535te Lutherci ve Katolik prenslerin ittifak
karsnda yenildi. 1537de asld. Danimarkada Luther taraftar
lar sayesinde, II. Christian tahta kt. Radikal hareket her taraf
ta yenilgiye urad ve sindirildi. Radikallerle birlikte davranan
kyller, tekrar servaj (toprak klelii) dnmek durumunda kal
dlar. Buralarda din reform, prenslerin hkimiyeti altnda Luther-
ciliin tutucu ekliyle egemen olabildi. Ar reform hareketlerine
 TALYA SAVALARI (1492-1554) VE DNDE REFORM 181

mesafeli yaklaan Luthercilik, bir sre sonra gneyde, svirede

Karistadtn grlerini benimseyen yeni bir rakip reform akm ile
kar karya geldi. Bu, Zwinglinin mezhebidir.

Ulrich Zwingli: svirede reform

Zwingli, svirede reformu yayan ve Calvin hareketini hazrla
yan bir hareketin balatcs oldu. Onun sviredeki din reform
hareketi Lutherin ortaya kndan sonra olmakla beraber, kendi
si Lutherin bir mridi olmay kabul etmiyor ve bu esaslara Lut-
herden nce vardn iddia ediyordu. Gerekten, Zvvingli kuvvet
li teoloji eitimi gren bir rahip olmakla beraber Erasmusun fikir
lerine bal sviredeki belli bal hmanistlerden biriydi. Onun
din reformu, gerek inan esaslar bakmndan gerek rgtlenme
bakmndan Luthercilikten baka bir karakter tayordu. Zvvingli,
1519da Zrichte vaiz olarak kilise hizmetine girdi. Gl hitabe
ti ile reform hakkmdaki fikirlerini Zrichlilere kabul ettirdi. Hal
kn taraftarlna dayanarak Zrich Hkmetini kendi nfuzu al
tna ald. Onun reform fikirleri ksaca yleydi: Papanm otoritesi
ni reddediyor, kiliselerden tasvirleri kaldrtyordu. Manastrlar ye
rine halkn eitim ve retimine, sosyal yardma nem veriyordu.
Azizlere taplmasm, rahiplerin bekr kalmasn kabul etmiyordu.
Lutherin aksine, Eucharistie ayininde ekmek ve arapta sann
gerekten varolduunu inkr ederek, bu ayini tamamyla bir anma
treni derecesine indirgiyordu. Zvvingli, bu temel inanlaryla Lut-
herciliin radikal bir ekli olan Karistadtm grlerine yaknd.
Zvvinglinin reformu, ehirlerdeki halkn demokratik idaresine da
yanmakla beraber, kyl isyanlarn ktlyor ve bu isyanlarn
bastrlmasn emrediyordu. Gerekten, daha 1523te svirenin
belirli blgelerinde senyrlerin haklarna ve din vergilere kar
ayaklanmalar olmutu. Luthere gre daha radikal olan Zvvingli,
propaganda, vaaz ve tartma yntemiyle reform dncesini te
ki kantonlara, yani Bern, Basel ve nihayet Strasbourga kadar yay
d. Ancak kilisenin yolsuzluklarndan daha az etkilenmi olan da
lk blgelerdeki be kanton bu reformu kabul etmeyerek Papaya
182 Rnesans avrupasi

sadakatlerini bildirdiler ve Avusturya ile ittifak yaptlar. 1529 ya

znda iki cepheye ayrlm bulunan kantonlar arasnda Cappelde
bir sava oldu. Sava Zwingli kazand. Fakat ikinci bir savata ay
n yerde yenilgiye urad (1531), kendisi de sava alannda ld.
Yaplan bar anlamasna gre, her kantona din egemenlik ve z
grlk tannyordu. Zwinglinin lm ile svirenin dnda onun
at reform akm yklma tehlikesi ile kar karya kald. Ancak
Calvin ortaya kp onun fikirlerini canlandrnca bu tehlike orta
dan kalkm oldu.

Lutherciliin yaylmas
mparator V. Kari (arlken) ve Almanyada reform

Almanyadaki reform, prenslerin Luthercilii benimsemeleri sa

yesinde baarya ulat. te yandan bu hareketin, Almanyada ge
limesine elverili bir zemin hazrlanmt. Ne imparator, ne de Pa
pa, Luthere kar kesin ve ortak bir harekete girime imkn bula
bildiler. arlken, herhangi bir izma (din blnme) ve heretik (r-
fz) hareketi kesinlikle istemiyordu. nk ne imparatorluunun
blnmesini, ne de papa ile kar karya gelmeyi istiyordu. arl
ken, dorudan doruya kendisine bal soyda memleketlerde Lut
hercilii dikkatle izlemeye koyuldu. Hkim olmad imparatorluk
ierisinde, yani Almanyada, ileri oluruna brakmak zorundayd.
Zira bu srada spanya meselesi onu daha ok megul edecek bir
arlk ve ciddiyet kazanmt. Almanyadan 1522de ayrld ve bir
daha ancak 1530da buraya dnd. Hareketinden nce impara
torluk otoritesini temsil eden iki kurum vcuda getirmiti: Reich-
skammergericht (Yksek Adalet Meclisi) ve Reichregiment (mpa
rator naiplii). Fakat bu iki kurum imparatorluk otoritesini artr
maktan ok, valyelerin aleyhine prenslerin otoritesini glendi
riyordu. arlken, Almanyada gerek bir imparator ve Katolik di
n birliinin temsilcisi olma amacn hibir zaman elden brakma
d. Fakat Almanyann karlarn gz nne alan bir siyaset yeri
ne, bir hanedan siyaseti gtt ve her eyden nce Habsburglarn]
 TALYA SAVALARI (1492-1554) VE DNDE REFORM 183

karn dnd. Bu siyaset Habsburglarn mirasn olabildiince

geniletmek ve otoritesini salam bir temele dayandrmaktan iba
retti. Almanyada siyas olarak gerek bir baar, ancak prenslerle
ortak hareket etmekle mmkn olabiliyordu. Luther hareketinin
sebep olduu mcadelelerde bu tr ligahr (ittifaklar) nemli bir
rol oynamtr.
Osmanh tarihinde ok sk ad iitilecek olan Ferdinanda kar
dei ariken, Avusturyann Habsburglara ait lkelerini (yani asl
Avusturya, Carinthia, Karniol, stirya ve Tirol) resmen brakt. Al
manyann ilerine bakma grevini de ona verdi. Ferdinand, daha
ok Almanya ve Avusturyann karlarn gz nnde tutan bir ki
i olmakla beraber, esas siyasetinde kardei ariken ile ayn fikir
deydi. Her eyden nce Habsburg menfaatlerini stn tutuyor ve
Katoliklii savunuyordu. 30 Austos 1526da Moha Meydan Sa-
vanda M acar kral Louis lnce, Ferdinand onun mirass oldu.
nk Ferdinand, Macaristan ve Bohemya kral olan II. Louisnin
kz kardei Anna ile evlenmiti. Anna, Macaristan ve Bohemya
krallnn Louisden sonraki vrisiydi. Fakat Macaristan bu sra
da byk ksm itibariyle Trkler tarafndan ele geirilmiti. Trk-
1er, ona kar krallk iin milli bir rakip olan M acar asll Jan Za-
polyay korumaktayd. Trklerle sava Ferdinandm kuvvetlerini
zayflatyor. Alman mparatorluk meclisi Dietten para ve asker
yardm salamak zorunda kalyordu. Bu nedenle, Almanyada
Luthercilere kar enerjik bir siyaset izleyemiyordu. Lutherciliin
yaylmasyla, bizzat Avusturyada Anabaptisme tarikat ve kyl
isyanlar tehlikeli hareketler oluturuyordu. Ferdinand da bunlar
la uramak zorundayd. Ferdinand, gerekten adken gibi kilise
de bir reformun gerekliliine inanyordu, fakat Katolik Bavyera
hanedannn Habsburglara kar besledii gvensizlik ve rekabet
ortak bir harekete olanak vermiyordu. te bu genel siyas koullar
altnda Luthercilik, uzun yllar herhangi bir ciddi bask ve mca
deleyle karlamadan Almanyada yaylma frsatm elde etti.
ariken, din ayrla son vermek iin genel bir ruhan meclis
(konsil) toplanmasn istiyordu. Bu meclis araclyla kilisede di
siplin ve ahlak bakmndan ciddi reformlarn yaplmasn, Protes
184 RNESANS AVRUPASI

tanlarn burada tezlerini ortaya koyarak bu meclisin kararlarna

balanmalarn arzu ediyordu. Fakat papalar, kendi otoriteleri d
nda byle bir konsilin toplanmasn ellerinden geldii kadar ge
ciktirmeye alyorlard. zellikle, byle bir konsilin kendi otori
telerini sz konusu yapmaktan ekiniyorlar ve imparatorun istek
lerine kar Fransz krallarnn yardmna gveniyorlard. Luther-
ciler, ncelikli olarak Alman ruhan meclisinin toplanmasn istedi
ler. Tartmaya, eit hak sahibi olarak ortak olma iddiasndaydlar.
talyan olan Papa VII. Clement (1523-1533) ve IH. Paul (1533-
1549) Papalk makamnn bamszl konusunda kat davran
makta idiler ve neticede ariken ile anlamazla dtler.

Almanyada Ligalann kurulmas

Almanyada Luthercilik reformu nce ehirlerde kabul edildi.

Protestan prensler yava yava glerini artryorlard. Bu hareket
daha sonra byk bir propaganda zgrlnden faydaland. Fa
kat resm olarak Lutherci devletlerin says ancak 1525te, val
yeler savandan ve kyllerin isyanndan sonra oald. Saksonya
elektr Frederick, Luthercilii resmen 1524te kabul etti. Papa,
Luther hakknda Worms Dieti kararnn yerine getirilmesini isti
yordu. mparatorluk meclisi, bunu genel ruhan meclisin toplan
masna brakt. Papalk makam, prenslere baz tavizlerde bulun
mak gerektiini anlad. Bavyera dukalarna, kilise gelirlerinin be
te birinin braklmasna izin verildi. Bylece dzenli bir gelir sala
yan dukalar, Katoliklie bal kaldlar. Papann temsilcisi, btn
Katolik prenslerini Ratisbonneda (Regensburg) toplamaya alt
ve kyllerin isyannn her tarafta Luthercilik hakknda phe
uyandrd bir anda, bir Katolik birlii kurmay baard. Sakson
ya dukalarnn Alberti kolundan George, Brandenburg dukas Jo-
achim, Mayans Bapiskoposu ve baz prensler Katolik Ligasn
oluturarak, imparatorun Almanyada bu duruma hkim olmas
n istediler. Katolik Ligas karsnda Lutherin iki byk koruyu
cusu Saksonya elektr Johann ile (Frederickin kardei) Fessenin
Landgrave Philip, reformcular rgtlemeye altlar. Hatta Phi-
 TALYA SAVALARI (1492-1554) VE DNDE REFORM 185

lip, skandinav prenslerini de ibirliine ekmek ve (Lutherden

farkl olarak Eucharistie ayininde sann gerek varln sayma
dklar iin) Sacramentaire adn alan dier reformcu gruplarla
Luthercileri birletirmek istiyordu. Papa, herhangi bir hareket iin
Katolik hkmdarlar arasnda yeterli derecede birlik ve aba g-
remiyordu. ariken ile Papaln talyadaki siyasetleri, birbirine
aykr bir tavr alyor, Katolik kalan Alman prensleri de, derhal di
n reform talebinde bulunuyorlard. Ferdinand ise, kyl isyanlar
ile uramakta idi. Sonuta, Alman Dieti, her prensin kendi lke
sinde din davay zme zgrln tand (1526). Bu karar, tam
Moha bozgunu srasnda alnmt. Ferdinand, byk bir Trk
tehlikesiyle kar karyayd. Philip, sonraki yllarda, Fransa kral
I. Franois ve M acar Zapolyanm yardmn salamaya alt. So
nunda mparator ariken, ancak 1529da Luthercilere kar hare
ket etmeyi gze alabildi.

1529 Speyer ve Augsburg Dietleri

Speyerde 1529da toplanan Diette Lutherci ve Zwingli taraf

tarlar olarak ikiye ayrlm olan reformcular, karlarnda Kato-
likleri, ilk defa harekete karar vermi olarak buldular.
Katolik prensler, imparatorun temel nerilerini benimsemilerdi.
Yani, artk Katolik lkelerde Luthercilerin propagandasna izin ve
rilmeyecek, buna karlk Katoliklerinki serbest olacakt. Bundan
sonra Katolik ruhan idarelerine ve topraklarna hibir yeni saldr
yaplmayacakt. Bu, Lutherciliin yaylmasn engellemek demekti.
Diet, Zwingli ve Anabaptisme mezheplerini ise, tamamyla ka
nun d saymaktayd. Bu ar kararlara kar Luther reformunu
kabul etmi olan prensler ve ehirler resmen protestoda bulundu
lar. Bu hareket zerine bunlara Protestan, yani protesto edenler
ad takld. Protestan ad reforma dahil olan herkes iin kullanld.
Bu ortak tehlike karsnda Philipp von Hessen, Luther ve Zvving-
li taraftarlar arasnda bir anlama salamaya alt. ki reformcu
nun dorudan katld bir konferans, Lutherin dncelerinden
hibir geri adm atmamas yznden suya dt.
186 RNESANS AVRUPASI

Speyer Dieti toplant halindeyken Trkler, Kanunnin komu

tasnda Viyanay kuatmaktaydlar; ariken, mthi bir bask al
tndayd. te yandan Papa VII. Clement ile mcadele halinde idi.
Bu koullar altnda Protestanlara kar bir savaa anlamazd. Fa
kat 1529 ylnn 15 Ekiminde Trkler Viyanay alamadan dn
dler. mparator, daha nce 1529 Haziranmda, Papa ile Barce-
lona anlamasn yaparak 1530 ubatmda Bolognada ta giydi.
3 Austos 1530da Fransann yenilgisini belirleyen Cambra-
i Antlamasn imzalad. Artk imparatorluun i ileriyle ura
mak iin ariken serbest kalmt ve durumu eskisine gre ok
daha glyd. Sekiz yl sren bir ayrlktan sonra 1530da Alp-
leri aarak tekrar Almanyaya geldi. 1530 Hazirannda Aus-
burgda mparatorluk Dietini at. ncelikle, Protestanlarn
kendi tezlerini ortaya koymalarna izin verdi. ariken hibir ho
grye eilimli olmamakla beraber, uzlamay arzu ediyordu.
Luther, imparatorluk tarafndan mahkm edildii iin doal ola
rak Diete katlmad. Protestan esaslarn savunma grevi Lut-
herin sadk dostu ve karakter itibariyle bir uzlamaya en ok ta
raftar, lml bir Lutherci olan eski hmanistlerden Melanchtona
verildi. Luther mezhebinin esasn belirleyen bu belge Augsburg
Confession'u adyla nlenmitir. Melanchton, burada birok
nemli noktada Katoliklere taviz vermekle birlikte, Katolikler
hibir tavizde bulunmadlar. Melanchton baz kilise ayinlerini ve
konsile bal olmak kouluyla Papaln stnln ve kutsal
l kabul ediyordu. svirede Zwingli, Melanchtonun dnleri
ni aka reddetti.
ariken, Luthercilerin yedi aylk bir sre iinde itaat etmelerini
ve Dietin kararlarn kabul etmeyen Sacramentairelere (Lut-
herden ayrlanlar) kar Katoliklerle birlemeleri konusunda uyar
masn Dietten istedi. Buna kar Protestan prensler ve ehirler,
Smalcalde ttifakn kurarak yant verdiler (1531). Ausburgdaki
uzlama giriimi bylece suya dnce, artk iki taraf da kuvvetle
rini toplayp arpmaktan baka are kalmadn gryordu. Bu
nunla beraber arikenin byk rakibi I. Franois ile ilikiler ku
rulmu oldu. Bu srada Kanun, Alaman Seferi denen seferine
 TALYA SAVALARI (1492-1554) VE DNDE REFORM 187

km, Gns kalesini alm, arikene meydan okumaktayd. By-

lece, Trk seferleri, arikeni zor durumda brakarak Protestanl
n yerlemesine neden oluyordu. ariken, bu koullar altnda
Augsburg Dietinde verilen kararlarn sonraya braklmasna mec
bur oldu ve yaknda toplanaca bildirilen konsilin alna kadar
bekleyeceini bildirdi.

Cadan Bar

Philipp von Hessen, Luthercilerle Sacramentaireler arasndaki

anlamazla ramen, Smalcalde ttifakn geniletmeyi ve asker
bakmdan rgtlemeyi baard. Reform hareketi, Almanyann ku
zeyine ve skandinavyaya kadar yaylarak genilemekteydi. Al
manyada Smalcalde ttifaknn gcn gsteren bir olay, Ul-
richin Wrtemberg dukalna getirilmesidir. Katolik Bavyera du
kas onun Katolik olan olunu bu dukaln bana getirmeye a
lyordu. Fakat sonunda Philipp von Hessen , Fransa kralnn da
yardm ile Ulrichi dukala getirdi. arikenin kardei Ferdinand,
29 Haziran 1534te Smalcalde ttifak ile Cadan Barn imzala
yarak bu durumu onaylamak zorunda kald. Ferdinand, ayn za
manda imparatorluk yksek mahkemesinin din sorunlarda birli
in organlarna kar dava amayacan kabul etti. Bu suretle
1529 Speyer Dieti kararlarndan beri Kilise emlakinin kaldrlma
sn gerekletiren engel, ortadan kalkm oldu.
Nihayet, 1536da Wittenberg Anlamas ile tam olmasa da Lut
hercilerle Sacramentaireler arasnda bir uzlama saland. Bu sa
yede, reformun iki kolu arasnda Katoliklie kar bir cephe birli
i kurulmu oldu. 1539da Brandenburg elektrnn Luthercilii
kabul etmesi, nemli bir kazant. Fakat bu prens, btn kilise
mlklerini alm, buna karlk piskoposluk makamn brakmt.
Kilise topraklarna el konulmas bu prensi birdenbire eskisinden
daha kuvvetli bir hale getirmiti.
Nihayet, Alberti kolundan Saksonya dukas Georgun lmesi
ile Katolik birlii en kuvvetli bir taraftarn yitiriyordu. Onun ha
lefi Henry, Luthercilii kabul etti. 1540ta Cleves dukas, 1542de
188 Rnesans AVRUPAS

Kln bapiskoposu reformu kabul ettiler. Kuzey Almanyada

Brunswick dukas, Katolikliin tek dayana olarak kald. Bylece
Cadan Barndan sonra Luthercilik, alt yl iinde Almanyada
ok daha kuvvetli bir duruma gelmi bulunuyordu.
te yandan Trk tehlikesi bymekteydi. Ferdinand, Kanun
Sultan Sleyman ile 1533te bir bar anlamas imzalad. Bundan
sonra Macaristan cephesinde 1540a kadar byk savalar dura
rak aknlar devam etti. 1540ta Macaristan cephesinde savalar
tekrar balad ve yedi yl srd. Ancak 1547de yeni bar anla
mas imzaland. br taraftan Fransa ile mcadele (I. Safha 1520-
1526, II. Safha 1526-1529, III. Safha 1536-1538, IV. Safha 1542-
1546) ve sonunda papa ile anlamazlk, arikeni Protestanlara
kar enerjik bir harekete gemekten alkoymaktayd. Onun iin
Augsburg Dietinden sonra da imparator, uzlamac politikasn
srdrd. Kendi nzn tarafndan Protestan ligasma kar 1538de
oluturulan Nrnberg Katolik ligasn benimsemedi ve Protestan-
larla dorudan doruya grmelere girdi. 1539dan 1541 Ratis-
bonne (Regensburg) Dietine kadar devam eden bu grmelerin
sonuncusunda kendisi de hazr bulundu. Ratisbonneda Papa, Ka
tolik papaz ve delegeleri, Melanchton ile uzlama esaslarn tart
tlar. Fakat Melanchton papaln stnl, kutsama ayinleri ve
baz esas kurallarda Ausburg Dietinde olduundan daha kat bir
tavr taknd. Esasen Katolikler de, Papann delegeleri tarafndan
yaplan gzlemleri kabul etmediler ve bu uzlama giriimi de by
lece suya dt. Fakat ariken, sonunda Protestanlarn din hrri
yetini tanmak zorunda kald.
Papaln bu Diette gsterdii uzlamaclk dikkate deerdi.
Gerekten Papa III. Paul, bir uzlama yoluyla din buhrann savu-
turulacama inanyor, ayn zamanda Erasmusun kilisenin refor
mu hakkndaki fikirlerine eilim gsteriyordu. Erasmusa kardi
nallik rtbesi verdii gibi, kardinaller meclisine de birok Erasmus
taraftarn almt. III. Paul, Papalk otoritesi hari teki hususlar
da ciddi bir reforma taraftard. Bu amala kurulan komisyon,
1537de bir reform program hazrlamt. Bizzat Papa, yaknda
genel ruhan meclisi (konsili) toplayaca szn veriyordu.
 TALYA SAVALARI (1492-1554) VE DNDE REFORM 189

Protestanlar arasndaki bir geveme, arikene frsat vermiti.

Protestan partisinin gerek rgts ve efi olan Philipp von
Hessen, ikinci defa evlenmiti. Luther ve Melanchton bunu yasal
grmekte glk ektiler. Brandenburg elektr ve Saksonya
elektr Philipp ile ilikilerini kestiler. Bunun zerine Philipp,
arlkene yaklat ve Smalcalde ttifaknm, arikenin dmanla
rna yardm etmesine engel oldu. Bu sayede ariken, Cleves du
kasna kar harekete geerek dukann eyaletini ald ve onu K a
toliklie dnmeye zorlad. mparatorun bu cretli hareketi yalnz
Philippin buna izin vermesi sayesinde olmam, ayn zamanda
Trklerin Orta Avrupada tekrar harekete geerek tehditlerini ar
trmas karsnda, arikenin Almanyada ruhan bir meclis top
layarak din meselelerin halledileceine sz vermesine yol am
t. ariken, 1544te I. Franois ile Crepy Barn imzaladktan
sonradr ki, Protestanlara kar din bir ekilde harekete gemi
ti. Papa III. Paul, bu hareketi, srf imparatorun eline brakmamak
iin bir konsil toplama amacndayd. Almanyada din ayrl or
tadan kaldracak byle bir konsil, bizzat imparatorun etkinliini
artracak ve papaln otoritesi konusunda hibir dnde bulun
mayacakt.
Fakat te taraftan imparator, Philipp von Hessen ile Saksonya
elektr Johann Frederickin imparatorluktan ihra edildiini ilan
ederek, Protestanlara kar fiil savaa balamt (1546 yaz). Ay
n zamanda kardei Ferdinand ile beraber bir Katolik Ligas (birli
i) kurmaya alt. Lutherin o k lmesi reform taraftarlar ara
sndaki manevi otoriteyi kaldrm bulunuyordu. Saksonya duka
lnn Alberti kolundan gelen Mauritzin (Maurice), babas IV.
Henrynin yerine gemesiyle birlikte Protestanl terk etmesi, ku
kusuz bunun ilk iaretiydi. Ayrca, Ernestin kolundan gelen Sak
sonya elektr, Mauritzin topraklarna el koyan baz piskoposlar
zerinde hak iddia etmekteydi. Bu yzden ailenin bu iki kolu ara
snda anlamazlk ba gstermiti. Protestan cephesinin bu ekilde
manev bandan yoksun kalmas ve kendi aralarnda anlamazl
a dmesinden yararlanan ariken, Bavyera dukasnn kuvvetle
riyle kendi kuvvetlerini birletirdi. ariken, imparatorluk yksek
190 RNESANS AVRUPASI

mahkemesine kar gelen prenslerin cezalarn vermek zere hare

ket ettiini bildirmek suretiyle, Protestanlara kar asl niyetini giz
liyordu. br taraftan da ehirlerin prenslere kar dmanlkla
rndan ve kk soylularn isyanndan yararlanmasn bildi. Buna
karlk Papa III. Paul, bu savan Trente Konsilini tanmayanlara
kar yapldn ilan ediyor ve bu harekete sanki Papalk iin ya
plm bir hal seferi rengini vermek istiyordu. ariken, Saksonya
elektrln Mauritze vaat ettii iin 1546 Ekiminde Mauritz
onun tarafna geti. Asl Saksonya elektr Johann Frederick ise,
kuzeyde iddetle direnie devam ediyordu. Fakat sonunda impara
tor onu yenmeyi ve Mhlbergde esir etmeyi baard (24 Nisan
1547). Protestanlara hariten hibir yardm gelmemiti. ngiliz
kral VIII. Henry ve Fransa kral I. Franois o k birbiri arkasn
dan lmlerdi. ariken, Almanyada imdi mutlak hkim olarak
grnyordu. te taraftan Ferdinand da Bohemyada kan bir is
yan bahanesiyle, ek ehirlerinin ayrcalklarn kaldrarak bu l
kede otoritesini glendirdi.
Fakat Papa ile mparator arasnda birlik, bu srada tamamyla
krlm bulunuyordu. 1547 banda Papa, arikenin komutasna
verdii kuvvetleri geri ard. Sonra, imparatorun etki ve kontrol
alanndan uzaklatrmak iin konsilin Bolognaya naklini yasakla
d. Sadece talyanlardan oluan bir meclisin gerek ve yasal bir
konsil olamayacana, Augsburg Dietinde karar verilmiti. 1547
Eyllnde Papann olu olup arikenin onay olmadan Parma ve
Piacenza dukalklarna geen Pier Luigi Farnesein bir suikastta l
drlmesi, iki taraf arasnda dmanl bsbtn iddetlendir
miti. mparator, Rom ay Milanodaki vekiline aldrtt. talyada
egemenlik sorunlar, imparatorla Papa arasndaki anlamazln
en nemli faktrlerinden biri olarak grnmektedir.

Augsburg nterimi

ariken, Almanyadaki din ve siyas ileri papaln arzularn

hesaba katmadan kendi bana dzenlemiti. mparatorun ve Di-
etin konsili tanmamalar zerine. Papa toplantlar datt
 TALYA SAVALARI (1492-1554) VE DNDE REFORM 191

(1548). Fakat arikenin Almanyadaki otoritesi grnrdeydi.

arikenin meydana getirdii Katolik Ligas, imparatorluk rg
t yannda kendisine daha kuvvetle bal bir kurum olduu hal
de, bundan vazgemek zorunda kald. Ancak mparatorluk Yk
sek Mahkemesini {Reichskammergericht) gzden geirip mahke
meyi kendi otoritesinin bir aleti haline getirmeye alt. Bu mah
kemenin hkimleri kendisi tarafndan atanacak ve kilise mlkle
rinin ve piskoposlarn otoritesinin korunmasn bu mahkeme sa
layacakt. mparatorlukta otoritesini kuvvetlendirmek iin yapa
bildii ancak bu idi. Fakat br yandan imparatorluun Geldre
eyaletini ve Utrecht piskoposluunu kendi baba miras olan Bo-
urgogne Dukahna katarak daha elle tutulur bir kazan sala
mt. Almanyadaki zaferinin gerek kazanc onun iin bu ka
zanlar olmutu. ariken, Mauritze verdii sz tutarak onu elek-
trle getirdi.
Din soruna gelince, bu konuda bir Katolik, bir Erasmus taraf
tar, bir lml Lutherci ilahiyatdan oluturulacak komisyona ge
ici bir anlama hazrlanmasn emretti. 26 maddeden oluan ve
Augsburg nterimi ad verilen bu belge, dini ayrlklar giderecek
ti. Bunda, yedi kutsama ayini, azizlere ibadet, piskoposlarn adl ve
ruhan otoritesi kabul ediliyor, fakat rahiplerin evlenmesine izin
verilmiyordu. manla kurtulua erime ilkesi Erasmusun yorumu
na gre onanmt. Bu uzlama belgesi ile ariken, din reformcu
lar dize getireceini sanyordu. Fakat bizzat kendisi, daha nce
konsilin kararlarn tanmayarak Protestanlarn papaya kar tu
tumlarn fiilen onaylam bulunuyordu. nterim, gerek Protestan-
1ar, gerekse Katolikler tarafndan kabul edilmedi, yalnz imparator
otoritesinin kuvvetli olduu birka ehir bu uzlama esasn kabul
ettiler. Bu ekilde ariken esas sorunda yine baarl olamam ve
ne imparatorluktaki slahatlar kontrol altna alabilmi, ne de
papaya kendi isteklerini kabul ettirmiti.
1549da III. Paul ld. Onun yerine geen III. Julius, reformcu
lara taviz vermek istemeyerek ayrlklarn temsilcisi oldu. 1551de
Trentte konsili yeniden toplad. Burada Papa, nterimi kabul eden
nparatora kar cephe ald. Almanya, arikenin siyasetinden en
192 RNESANS AVRUPASI

die duyuyor ve bir intikam iin hazrlanyordu. adken, kendi o

lu Philippi Ferdinanddan sonra Romallar Kral setirmek, yani
onu imparator aday yapmak istiyordu. te taraftan yeni katlm
larla bym olan Hollanda, bu yntemlerle Almanyadan tama
myla ayrlm olacakt. arikenin bu amalarndan kardei Ferdi-
nand bile kukulanyordu. Philipp, bir spanyol olarak grlyor
du ve ona yabanc gzyle baklyordu. Alman Dieti, adken tara
fndan Almanyada braklm olan spanyol askerinden birok kez
ikyet etti. Almanyada prensler tekrar birbirine yaklamaya ve
hatta Fransa kralna el uzatmaya baladlar. Artk elektrl ele
geirmi olan Mauritz, arikeni terk etmeye hazrd. te bu koul
larda 1552de Fransa kral ile Chambord ve Friedewald Antlama
lar imzaland. Fransa kral Ren nehrine doru ordusuyla ilerler
ken Mauritz de, ordular yannda bulunmayan ariken ve Ferdi-
nand Innsbruckde malup etti. III. Julius konsili tekrar datt,
imparator, yenilgisini kabul etti ve Augsburg Interimindcn vaz
gemeyi, Philipp von Hessen ile eski Saksonya dk Johann Fre-
dericki serbest brakmay, ehirlere ve prenslere, bir Alman ruha
n meclisi toplanmcaya kadar hrriyetlerini tanmay garanti etti
(Passau Antlamas). Alman prensleri ile bar yapan ariken,
Fransz kral II. Henrynin gelip ald Metz ehrinde baarl ola
mad. Artk ihtiyarlam olan imparator, Almanyada otoritesini
yeniden kurmaktan midini kesti. Almanyada kark bir dnem
balamt.

Augsburg Bar (1555)

ariken, 1554te Almanyada din sorunun zm iini Ferdi-

nanda brakmt. Ferdinand, 5 ubat 1555te Augsburgda Dieti
toplad. Burada cujus regio, ejus religio (kimin idaresindeysen,
onun dinindesin) kuralna gre Lutherci devletlerin din zgrl
onaylanyordu. Tebaann din hrriyeti sz konusu deildi. Birey
ler iin tannan tek hak, dinlerin serbest olduu yere srgn gitme
hakkdr. 1552den sonra reformu kabul etmi veya ileride kabul
edecek olan her ruhan prens, memuriyetlerinden ve kiliseden ald
 TALYA SAVALARI (1492-1554) VE DNDE REFORM 193

topraklardan vazgeecekti. Fakat Lutherciler bu maddeyi uygu

lamaya zorunlu olmadklarn ilan ettikleri gibi, ruhbana ait top
raklarda propaganda yapma yasan da kabul etmediklerini bil
dirdiler. te yandan Katolikler de, bir Katoliin hibir yerde ko
vuturmaya uramamasn istiyorlard. Sonunda bu uzlamaya
yalnz Lutherciler yanamt. Lutherciler dnda reformu kabul
etmi olan Sacramentaireler tannmyordu. Bu da ilerisi iin bir
anlamazlk konusu olacakt.
Augsburg bar, Katolik dini ile Protestanln uzlaamayaca-
m kantlyor, fakat Protestanla yaama hakk tanyordu. Bu,
ayn zamanda arikenin imparatorluk iinde din birlii kurma
gayretlerinin iflas ettiini gsteriyordu. mparatorluun bozguna
urama sebebi, din olduu kadar siyas bir karakter de tayordu.
nk Protestan prensler zerinde imparatorluk otoritesi kurul
mam, sonuta prenslerin bamszl onanmt. Prensler, Habs-
burglara kar Protestanlklarn savunurken, ayn zamanda ba
mszlklarn da savunmu oluyorlard.
Sonu olarak Luthercilik, Almanyada stn gelmi, yeni bir di
n yaam tarz olumu ve bununla beraber Prensler eskisinden da
ha kuvvetli ve zengin hale gelmilerdi.

Lutherciliin Avrupada yaylmas

Augsburg Bar srasnda Almanyann te ikisi Reformu ka

bul etmi bulunuyordu. Katoliklik, ancak Batda ve Gneyde ba
z alanlarda tutuna bilmiti. Kln, Trier, Mainz Bapiskoposlukla
r, Mnster, Speyer, Worms, Wrzburg, Bamberg Piskoposluklar,
Lorraine, Alsacem bir blm ve Bavyera ehirleri Katolik olarak
kalmt.
Belli bir sre sonra, Bohemyada, Macaristan ve Polonyada
Luthercilie bal gruplar ortaya kmtr. Geni lde Lutherci
liin yerletii yerler, skandinav lkeleridir. skandinav lkelerin
de din reform propagandasn yapan rahiplerin Wittenbergde ei
tim alm olmalarnn bu yaylmada etkisi olmutur. Ayrca, prens
ve asillerin karlar ve siyas koullar da belirleyici rol oynamtr.
194 RNESANS AVRUPASI

svete reform

svete reform, Danimarka egemenliine kar mill ayaklan

mann bir sonucuydu. Gustav tarafndan idare edilen bu devrim
srasnda (1521-1523), Danimarka krallarna bal kalan yksek
ruhban snf yabanc egemenliinin bir paras sayld. Halkn
nefreti, bunlarn zerindeydi. Buna karlk, 1477de kurulmu
olan Uppsala niversitesi bir hmanizm merkezi olup buras din
reform ve siyas bamszlk fikirlerinin bir oca gibiydi. lkin,
1518de Wittenbergden dnen iki karde (Pettersen kardeler),
Lutherciliin propagandasn yapmaya baladlar. Kral seilen
Gustav Vasa, 1524te aka Luthercilii kabul etti. Gustav Vasa
ayn zamanda kilise mlklerine el koyarak devrim ve savalar do
laysyla fakirlemi olan kralln mal durumunu dzeltme frsa
t buldu. 1527de Diet nnde bu kararn bildirdii zaman mu
halefetle karlat. Ancak tahttan ekilecei tehdidi zerine bu
kararlarn tm kabul edildi. svete kilise, topran te ikisine
sahip grnyordu. Bu topraklar, kralla gemi oldu. Halk he
nz byk ksm itibariyle Katoliklie bal idi. Reform ihtiyatla
ve Lutherciliin en muhafazakr ekliyle uyguland. Ayn zaman
da, soylular kiliseye atalar tarafndan yakn zamanda adanm
topraklar geri alma iznini kopardndan. Reformdan bu snf da
krl km oldu. sve kilisesi, eski ruhban mensuplarn ve r
gtn korudu. Fakat ruhbann seilmesi, doal olarak kraln
elindeydi.

Danimarkada reform

Bu lkede Luthercilii, ilkin Wittenbergde okumu bir ilahiyat

yayd. Kral II. Christian (1513-1523), nceleri bu hareketi des
tekledi. nk zengin bir tabakay tekil eden ruhban snfna kar
, kylleri ve ehirleri koruyan soylular kart bir siyaset gd
yordu. Fakat II. Christian, svele mcadele edebilmek iin arl-
kene yaklat bir anda tahtndan indirildi. Onun yerine geen ve
Almanyadaki Protestan prenslere yaklaan I. Frederick, soylular
 TALYA SAVALARI (1492-1554) VE DNDE REFORM 195

ve ehirlilerle beraber kilise mlklerinin zorla alnmas ve Refor

mun kabul konusunda anlat. Burada da soylular, zamanla kili
seye adanm topraklar geri almak amacyla, kilise topraklarn
ele geirmeye balamlard.
Tahttan indirilen Kral II. Christian, bunun zerine Katolikliin
kahraman gibi ortaya karak piskoposlarn yardmyla 1531de
yeniden tahtn ele geirmeyi denedi. Fakat bu giriiminde baar
szla urad. I. Frederick, 1533te lnce, iddetli mcadeleler
yl daha srd. Bu srada Danimarkada reformun radikal fikirle
ri yaylmaya balad. Kyllere ve Anabaptistlerin yardmna kar
tahta, soylularn ve Hollandann gayretiyle III. Christian gee
bildi. Bu ekilde, Danimarkada Reform hareketi siyas hareketler
le sk skya bal olarak geliti. III. Christianm tahta kmasyla
beraber Lbeckin Baltktaki emelleri suya dyor ve Hollanda
ticareti bu denizde stnlk kazanyordu. Norve ve zlandada
Christiana kar direni, tamamyla Katoliklerden geldi, ama bu
direniler bir varlk gsteremedi.
talya Savalar:
kinci Aama (1520-1554)

arikenin imparator seilmesi Fransa iin kt sonulara yol

amt. Fransa, en byk rakibi tarafndan sarlm durumdayd.
Fransann, talya savalarnn birinci aamasnda dman olan
iki byk kuvvet, yani spanya ve Avusturya, imdi bir elde top
lanm, stelik ariken, Bourbon dukalarnn varisi sfatyla Fran
sadan ekinmeden toprak talebinde bulunuyor ve imparator ola
rak btn Avrupada egemenlik kurup Fransa kraln ikinci dere
cede bir hkmdar konumuna indirmek istiyordu. Bylece arl-
kenin imparator seilmesiyle (1519) Fransa iin yepyeni bir du
rum domu oldu. Artk talyada Milano ve Napoliyi elde tut
mak deil, Fransz krallnn varln korumak sz konusuydu.
Mcadele er ge patlak verecekti. ki taraf da bunu bildii iin, du
rumlarn kuvvetlendirmek zere derhal siyas faaliyete getiler. Bu
tarihte Avrupa siyaset sahnesinde, her iki tarafn da kendine do
ru ekmeye alt nemli bir kuvvet olarak ngiltere vard. arl-
ken, imparatorluk tacn giymek iin Ispanyadan Almanyaya de
nizden geerken ngilterede, Doverda ngiliz kral ile grme
yapt. 1520 yaznda ngiliz kral VIII. Henry, ariken ile gizlice an
lamt. Bunda, arikenin, ngiliz bakan Kardinal Wolseye pa
palk sz vermesinin de etkisi olduu belirtilmitir.
198 RNESANS AVRUPASI

Sava (1520-1526)
I. Franois, imparatora kar ilk nce Ispanyada Navarre kra
l ile Ren zerinde de bir Alman prensini ayaklandrd. Fakat bun
larn hakkndan gelen ariken, Fransz snrlarna dayand. Artk
sava balam oluyordu. ariken yle diyordu: Ksa bir zaman
da ya ben zavall imparator olacam yahut Franois zavall bir
kral olacaktr . arikenin bir ordusu Fransann kuzeyinde sald
rrken, baka bir ordusu Milanodan Franszlar karmay baar
d (Bicoque yenilgisi, 1522). Bu srada ngilizlerin ariken ile ak
a birleerek Fransaya kar cephe almas, br taraftan Bourbon
dukasnn dman ile gizlice anlamas, Fransa iin durumu son
derece etin bir hale getirmiti. Bourbon dukas, Fransann en son
kudretli federal prensliini elinde tutuyordu. O, kral tarafndan la
yk olduu derecede dllendirilmedii dncesindeydi. zellik
le, dukaln gerek vrisi olan kars lnce dukalk arazisi krall
a geecekti. I. Franoisnn kendisine kar gvensizlii ve kendi
sini parlamentonun nne karmas zerine, duka ariken ile bir
lemeye karar verdi. Kraln etkisizletirilmesiyle Fransann para
lanmas zerine grmelere giriti. ngiliz kral VIII. Henry, Fran
sa kral tacn alacakt. Bourbon dukas ise, Fransann dousunda
ve gneyinde Arles Kralln elde edecekti. Fakat komployu kra
ln haber almas zerine duka kurtuluu kamakta buldu.

Fransann igali
Fransa her taraftan istilaya urad: ngilizler, kuzey Fransaya
Picardieden girerek ileri kuvvetleri Parisin 10-15 mil yaknlarna
kadar gnderdiler. Pireneler zerinden de spanyol kuvvetleri ha
rekete geti. Kuzey talyadan tamamyla kovulan Franszlar, Alp-
1er yolu zerinden istilaya aldklarn grdler. Asl byk kuv
vet, buradan Bourbon dukasnn idaresine geti. Onun yannda
bulunan imparatorun ordusu, Provence eyaletini atktan sonra
M arsilyay kuatt. Bourbon dukas, buradaki Fransz halkn ken
disine yardm edeceini sanmt. Fakat Marsilya iddetli bir dire
 TALYA SAVALARI (1492-1554) VE DNDE REFORM 199

ni gsterdii gibi geri ekilen imparatorluk ordusunu, Provence

kylleri geriden vurmaya baladlar. Bozguna urayan bu ordu
nun arkasndan Franois, hazrlad baka bir ordu ile Kuzey tal
yaya girdi. Yeni Papa VII. Clement (aslen Medicilerden idi), Flo-
ransay Franoisnm himayesine verdi. Venedik, Fransz kral ile
birleti. I. Franois imdilik durumu kurtarm grnyordu. M i
lano, kaplarn tekrar ona at. mparatorun kuvvetleri, Milano
Dukalnm dousunda yer alan kalelere ekilmiti.

Pavia Sava ve Franoisnn esir dmesi

Franois, Pavia zerine yryerek buradaki kaleyi kuatt. Or
dusu, drt ay boyunca iddetli bir direni ile karlat. iddetli bir
sava sonunda kraln kendisi de arparak esir dt (24 ubat
1525). Franois bu felaketi annesine yazd bir mektupta yle
zetlemekteydi: Her ey gitti, yalnz onurum ve hayatm kurtul
mutur . Fransa, yas ve zntye bouldu. Ardndan Franoisnm
annesi Louise de Savoy, naip olarak kralln bana geti.
Franois, Madrid kalesinin kulesinde bir odada mahpus yatar
ken annesi Louise, Fransaya her taraftan mttefikler aramaktay
d. ok gemeden ngiliz kraln ve Osmanh sultann mttefik
yapmay baard. ngiliz kral VIII. Henry Pavia zaferini, mttefi
kinin bir zaferi olarak Londrada donanma yaparak kutlarken,
br taraftan Fransz elileri ile grmelerde bulunuyordu. arl-
kenin ezici stnl ileride ngiltere krall iin de tehlike olabi
lirdi. Henry, Avrupa ktasnda tam egemenlii eline geiren stn
bir hkmdarn meydana kmamas dncesiyle kurulan ngiliz
Denge Siyasetini ilk kez uygulad. ngiltere, kuvvetlenen arikeni
terk ederek zayfn tarafna geti. Kimi savunursam o hkimdir
szne uygun hareket ediyordu. Bu Denge Siyaseti, ngiltereye
Avrupa politikasnda byk bir nem kazandryordu. Henryyi it
tifaka ekmek iin para da nemli rol oynamtr. ariken onun,
Fransaya kar hazrlad ordu iin gerekli para yardmn yapa
mayacakt. 1525 yaznda imzalanan anlamaya gre Fransa, tak
sitlerle demek zere Henryye 8 milyon altn demeyi kabul edi
200 RNESANS AVRUPASI

yor ve bunun iin dokuz Fransz ehri ipotek gsteriliyordu. Fran-

oisnn annesi Louise de Savoy, Kanun Sultan Sleymana da bir
eli gndermiti. Fransz elisi Kanun tarafndan iyi karland. El
i, ariken ile kardei Ferdinand tehdit iin M acaristana br or
du gnderilecei szn alarak dnd. te taraftan I. Franois da,
M adridde imparator ile bir bar antlamasnn koullarn gr
yordu. ariken, dedesine ait olan Bourgognenm kendisine bra
klmasn art kouyordu ve bunda srarl idi. I. Franois, buna ra
z olmaktansa esarette kalmay tercih ettiini syledi, fakat bunun
bir yarar olmad. Bourgognenm teslim olmas kouluyla zgrl
ne kavuan ve Fransaya dnen (14 Ocak 1526) kral, esaret ha
linde kabul ettii Bourgognenm braklmas koulunu geersiz
sayd. Bourgognedan gelen temsilciler de imparatorluun temsil
cisi nnde eyaletlerinin Fransz tacndan ayrlmaz olduunu ifa
de ettiler. Zaten, Louise de Savoy da, sava, karlar salayarak
hazrlam bulunuyordu. imdi artk Fransann emellerinden
korkmayan, fakat arikenin izmeleri altna den talya devletle
ri de Papa etrafmda bir birlik oluturdular. Fransa ile birlikte ha
reket ettiler ve talyay zgrlne kavuturmaya karar verdiler.
1526 ylnda hemen btn Avrupa, arikenin ezici stnl
nnde bir kurtulu midi ile rpnyordu.
Bu srada Kanun Sultan Sleyman, Moha ovasnda Macar or
dusunu eziyor ve Macaristan istila ediyordu. Macarlar, Ferdi-
nandm hkmdarln kabul etmeyerek Trk himayesi altnda
Jan Zapolyay kral seiyorlar; Trkler, Avusturyann ta kalbine
kadar gelmiler, Avusturyay tam gsnden vurmaya hazrlan
yorlard.
Bu deiiklikler, arikenin stn durumunu sarsmt. OsmanlI
lar, mparatorun karsna byk bir rakip olarak km oldu.
Fransa kral Paviadaki esaretten sonra artk arikenin karsma
dorudan kendi ordusu ile kmaktan kamyor ve gevek davran
yordu. Daha dorusu, diplomasi ile rakibine darbe vurmay tercih
ediyordu. Ferdinand rakibi Trklerin korumasnda olan Macar
kral Zapolya ve Bohemya tacn arzulayan Bavyera dukas ile 20
yllk bir ittifak yapt. talyada halk, arikenin karsndayd. tal-
 TALYA SAVALARI (1492-1554) VE DNDE REFORM 201

yanlar, Fransa kralnn mdahalesini beklemekte ve ona eliler gn

dererek harekete gemesini rica etmekteydiler. Fakat ne ariken, ne
Franois savaa girmekte acele etmiyorlard. Bu srada Bourbon du
kasnn tekrar sahneye kmas, durumu tekrar tehlikeli bir hale ge
tirdi. Bourbon dukas, Fransada dukahn geri almaktan midini
keserek Milanoyu Sforzalarn elinden ald. Sonra Alman piyadele
rini {Landsknecht) talyaya ararak Roma zerine yrd. Roma
onun askerleri tarafndan alnd ve yama edildi (1527). Fakat bu
srada kendisi ld. Btn Hristiyan dnyasn kzdran bu hareke
tin sorumluluu, imparatorun ahsna ykleniyordu. I. Franoisnm
talyaya gnderdii bir ordu, Cenevizi Fransz idaresine soktu.
Oradan Romaya giderek Bourbon dukas ile ehri ele geiren im
paratorun ordusunu, Napoliye kadar kovalad. Fakat burada im
parator kuvvetlerini denizden kuatan Cenevizli byk amiral An-
drea Dorianm Fransz ittifakndan ayrlp arikenin hizmetine gir
mesi zerine Franszlar geri ekilmek zorunda kaldlar. 1529 Hazi-
rannda, geri ekilme esnasnda Milanodan gelen imparator kuv
vetlerinin saldrlarna urayarak yenildiler. Fransann asker gc
artk tamamyla yklmt. Bir Fransz tarihisinin yazd gibi Fran
sa, kendi kralnn ileriyi gremeyen egoizminin kt sonularndan
ancak Trklerin baarlar sayesinde kurtulabilmiti. mparator ise,
gittike korkun bir durum alan Trk ilerleyii karsnda Batda
bar yapma ihtiyacn derin ekilde hissediyordu.

Cambrai Antlamas (1529)

1529da Kanun Sleyman, Viyana seferine kmt. Cambra-
i Antlamasna gre adken, Bourgogneu istemekten vazgeecek,
fakat I. Franois da Milano ve talyadaki btn savlarn terk ede
cekti. Fransz kralnn Ispanyadaki rehine iki olu iki milyon altn
karlnda lkelerine gnderiliyor ve I. Franois, arikenin kz
kardei Eleanor ile evleniyordu. ariken, imdi talyann gerek ve
rakipsiz sahibi olarak bu lkeye girdi. Artk buradaki, prensler ve
devlet bakanlar onun birer valisi durumundaydlar. ariken, Pa
pa VII. Clementin elinden Bolognada talya krallk ve imparator
202 Rnesans avrupasi

luk tacn giydi (ubat, 1530). Bu tren adeta onun Avrupann sa

hibi, Hristiyanln koruyucusu olan Roma imparatoru sfatn
tasdik ediyordu. Fakat imparatorun bu ihtiam ve grkemini teh
dit eden iki tehlike vard: Almanyada Protestanln yaylmas ve
OsmanlIlarn Orta Avrupaya saldrmalar.

L Franoisnn yeniden savaa atlmas

I. Franois asker stnln kaybettii iin, imdilik siyas
bakmdan durumunu kuvvetlendirmek ve bu suretle amacna ula
mak istiyordu. Bu amacnn merkezinde, daima M ilanoyu fethet
me dncesi vard.
I. Franois, her eyden nce ngilterenin ittifakna nem ver
mekteydi. ngiliz kral VIII. Henry ise bu srada siyasetini, karsn
dan boanma meselesi etrafnda younlatrmt. Papann bu bo
anma olayna kar cephe almasndan korkuyordu. Onun iin
Franois ile birleip Papay zorlamak dncesindeydi. Gerekten
de iki hkmdar, 1532 Ekiminde yaptklar grmede, Trklere
kar szde bir hal seferi yapmak bahanesiyle ittifaklarn yenile
diler. Bununla beraber, I. Franois bu dnemde. Papala yaklaa
rak talyada stnlk kurma siyasetini gdyordu. 1553 Ekimin
de Franois, Marsilyada Papa ile bulutu. Franois, Papaya ken
di krallndaki heretikleri cezalandracana dair sz verdiyse de,
arikene kar Almanyadaki Protestanlarn daimi bir mttefiki
olarak kald. Bu srada ngiliz kral VIII. Henrynin Anne Boleyn
ile evlilii ve Papaya boyun ememesi zerine I. Franois ile ara
lar ald. Papanm aforoz karar zerine VIII. Henry, hem arl-
kenden hem de Franoisdan uzaklaarak bir mddet Avrupa si
yasetinden elini eteini ekti (1534).
I. Franoisnm arikene kar nde gelen karlarndan biri, Al
manyada tekilatlanm olan ve Smalcalde ttifakn kuran
(1531) Protestan prensler oldu. 1532de bu ittifaka Danimarka
kral da katlmt. I. Franois, VIII. Henry ve Macaristann Trk
himayesindeki kral Zapolya, bu Protestan birlii ile beraber hare
ket ettiler. Fransa, balangta Protestan prenslerine byk mal
 TALYA SAVALARI (1492-1554) VE DNDE REFORM 203

yardmlarda bulundu. Ulrichin Wrtemberg dukalna getirilme

si, bu politikann ilk nemli baarsdr. arikene gelince, hkm
darlnn ilk yllarnda talyada egemenlik kurmaya alp Al
manyay terk ettii gibi, imdi de Avrupay temsil eden imparator
sfatn gstermek iin Trklere kar bir hal seferi hazrlyordu.
br yandan Trklerin Akdenizde srekli ilerleyerek bu denizde
stnlk kurmalar, hatta Tunus ve Cezayirdeki giriimleriyle Ak
denizdeki spanyol deniz egemenliini tehdit etmeleri arikeni
dndryordu. Ispanyann talya ile alverii bu deniz sayesin
de oluyordu. Akdenize Trkler hkim olursa, spanyann tal
yadaki hkimiyeti gerileyebilir ve bundan da Franois yararlana
bilirdi. u halde Akdenizde Osmanh Trkleri ile mcadele etmek
ariken iin ayn zamanda hayati bir grevdi. ariken buna ayn
zamanda din bir renk, bir hal seferi zellii vererek Avrupa H
ristiyan dnyasnda stnln artrmak amacn gdyordu.
Akdenizde Osmanhlarla olan mcadelenin aamalarna gelin
ce, 1532de Kanun Almanyaya kar sefer yapp Gns ald
zaman arikenin amirali Andrea Doria Osmanh kylarna sald
ryordu. Andrea Doria, M orada Koronu alp, Korent kylarn
yamalad. adken, M acaristan Ferdinanda braklrsa, Koronu
geri vereceini bildirdi (1533). Bunu kabul etmeyen Kanun, Ko
ron zerine bir ordu gnderdi. Donanma yenildi, fakat Koron
karadan ele geirildi. Koronun alnmas srasnda Kanun, Os-
manl donanmasnn kumandasn Barbaros Hayreddine vermi
ti. Barbaros, Doriay yenerek 1534te Tunusu ald. ariken, Tu
nusu Trklerin elinden geri almak iin 1535 Haziranmda bura
ya saldrd ve yerli hkmdarn ihaneti sebebiyle Barbaros yenil
di. Tunus ehri teslim oldu. ehir yamaland ve binlerce M sl
man ldrld (Hammer, c.V, s. 173-175). Yaplan antlama ge
rei ariken, kydaki kaleleri alyor ve Tunusu imparatorluuna
katyordu. Bu baar, arikenin Avrupadaki an ve hretini son
derece artrmt. Ama Franszlar, bu durumdan honut kalm a
mlard. Tam tersine I. Franoisnm etrafndaki baz gen komu
tanlar, arikenin Tunusa gitmi olmasndan faydalanarak, Fran-
oisy tekrar harekete geirdiler. Cambrai Barndan (1529)
204 Rnesans avrupasi

sonra geen be yllk bar ve huzur dnemi, lkeye bolluk getir

mi, krala asker kuvvetlerini yeniden toparlama frsatn vermi
ti. Ordu yeniden taze bir kuvvete kavumutu. Savamak iin za
ten birok neden vard.

Piemontenin Franszlar tarafndan istilas

1535te II. Francesco Sforza lnce, arikenin askerleri M ila
noyu igal ettiler. br taraftan Franois da annesi Louise de
Savoyun Piemonte zerindeki haklarn ileri srerek burasn al
d. 1536 N isanmda ariken, Rom aya gelerek Trklere kar
hal seferine hazrlandn bildirip Fransaya bar nerdi. M i
lanoyu, Franoisnm nc oluna brakmaya raz oluyordu.
Fakat Franoisnm savaa karar vermi olduunu renerek, so
nuna kadar savamay ve rakibini yok etmeyi planlad. Hatta
kendisi I. Franoisya bir dello teklif ederek topyekn bir sald
r savandan geri durdu. Franois, arikenin spanyollarna
kar ansn bir kere daha denemek istemiyordu. ariken, An-
drea D oriaya gney Fransada Provence kylarna saldrma em
rini verdi. Kendisi de bir ordu ile buraya gelerek blgeyi istilaya
balad. Fransz komutan Montmorency, dmann ilerleyiini
gletirmek iin her taraf tarumar etmiti. mparatorun ordu
suna kar kesin bir sava vermekten ekiniyordu. arikenin or
dusu burada dizanteri hastalndan dolay byk kayplar ver
di. Gene de Marsilya dnda, btn eyalet ele geirilmiti (Eyll,
1536). mparator, sonunda ordusunu talyaya ekmek zorunda
kald. Fransann kuzeyinde Franszlar, savunmadan saldr duru
muna getiler. I. Franois, Cambrai Antlam asnda Flandre ze
rindeki haklarndan vazgemi olduu halde, imdi tekrar arl-
keni ihanet etmi ilan ederek, Flandre almak iddiasnda bulun
du. Savata, hem byk kayplar verilmi, hem de Franszlar her
hangi bir kazan elde edememilerdi (1537). ariken, Trklerin
saldrlarndan kurtulmak iin Fransz kral ile uzlamann art
olduunu gryordu. arikenin karsna kabilecek yegne
kuvvet, Osmanh mparatorluu idi. Bu son mcadelede ariken,
 TALYA SAVALARI (1492-1554) VE DNDE REFORM 205

Franszlardan ziyade Trklerin basksn hissediyordu. Osmanl

padiah, M acaristan Zapolyaya ve Milano ile Cenovay da
Fransz kralna brakt takdirde, ona bar vereceini bildirmi
ti. Osmanl mparatorluu bu ekilde Avrupa devletleri arasnda
kuvvetli bir denge unsuru haline gelmiti. Franszlar, 1536 u-
batnda Trklerle, daha ziyade ticar ierikte olmakla beraber
iki lke arasndaki yaknl belgeleyen bir antlama imzalam
lard (Vezirzam brahimin idam dolaysyla bu kapitlasyon
tasdik edilmeden hkmsz kalmtr). mparatorun kuvvetleri
Fransada arprken Babaorucca (Barbarossa) Hayreddin Bi-
zerteyi almt. Kanun, Adriya denizinin kilidi olan Korfuyu is
til etmiti (1537). Ertesi yl Hayreddin, arikenin byk am ira
li Andrea D oriaya kar byk Preveze deniz savan kazand.
Artk Akdenizde tek stn g Trkler idi. ariken, Batda bir
uyum ve bara gereksinim duyuyordu. Fransz saraynda da,
bata Montmorency olmak zere, bar yanllar oktu ve bunlar
Trklerle ittifak zararl gryorlard. te bu ruh hali ierisinde
bulunan iki taraf arasnda. Papa III. Paulun aracl ile bir ba
r imzaland.

Aigues-Mortes Antlamas (1538)

iki hkmdar, Aigues-Mortesda grerek bar imzaladlar
(Temmuz, 1538). adken, M ilanoyu kraln ikinci oluna vermeyi
kabul ediyor ve Piemonteyi Franoisnm eline brakyordu. Hatta,
Fransz ve Avusturya hanedanlar arasnda karlkl evliliklerle bu
barn daimi bir bara evrilmesi bile dnld. Bundan sonra
I. Franois, Protestanlara kar cephe ald, ngiliz kral VIII. Henry
ile aralar ald. Franois ve ariken, o kadar iyi uzlamlard ki,
1539da Gent ehri isyan ettiinde ariken, Fransadan geerek
oraya gitti. Fransz kral kendisini parlak bir trenle karlad.
Franois, bu yaknlktan yararlanarak Milanoyu bir an nce al-
nay mit ediyordu. Fakat Gent isyann bastran ariken bu ko
nudaki her trl haberlemeyi kesti ve kraln mitlerini suya d
rd (Ekim, 1540). ariken ile uzlama siyaseti suya dnce
206 Rnesans avrupasi

kral, bu siyasetin temsilcisi olan Montmorencyye ve bakalarna

iten el ektirecektir. Bu srada, Kanunnin byk ordusu ile Ma
caristan ovalarnda tekrar grnmesi, Fransa kraln avantajl bir
konuma ykseltiyordu.

Trk-Fransz ibirlii
Zapolyamn 1540ta lm zerine Ferdinand, M acaristann
ona bal olan ksmnn, senelik bir vergi karlnda kendisine
braklmasn istedi ve ardndan varislik iddiasyla Budine saldr
d. Bunun zerine stanbulda savaa karar verildi. 1541de Kanu
n, byk ordusu ile M acaristana girdi. Bu sefer Padiah, Maca
ristanda Ferdinandn elinde kalan ksmlar da istiyordu. Budin
merkez olmak zere Macaristan dorudan doruya Trk yneti
mi altna alnd. Ayn yl ierisinde ariken byk bir donanma ile
Cezayire girdi. Fakat frtnada ordu ve donanmas perian oldu.
Cezayirdeki Trklerin kar saldrlar ile imparatorun kayb da
ha da artt. Flayreddin, talya kylarnda kar saldrya geti.
Trk ilerleyii karsnda Avrupada derin bir kayg duyulmaktay
d. Alman prensleri bu tehlike karsnda arikeni desteklemeye
karar verdiler. Franoisnn gnderdii iki gizli eli, M ilanoda tu
tukland ve idam edildiler. Franszlar, kuzeyde Luxemburg, g
neyde spanya taraflarnda saldrya getiler. Fakat iki cephede de
baarl olamadlar. Ren zerinden ordusunu toplayan ariken,
Cleves dkn malup ettikten sonra Parise doru harekete ge
ti. Landrecies Kalesi civarnda durmak zorunda kald (1543). G
neyde Franszlar, Trklerle ibirlii yaptlar. Fransz komutam
Duc dEnghien, Hayreddinin donanmasyla birleerek Savoiada
Franszlara direni gsteren Nice ehrini 20 Austos 1543te ku
attlar, fakat kale alnamad. Ayn yl yaznda Kanun, Macaris
tana byk bir sefer dzenlemiti. Bu sefer srasnda Ferdi-
nandn elindeki baz kaleler alnd. 1544 yl baharnda Osmanl
kumandanlar, Macaristan ve Avusturyada kaleler (Valpo, ik-
lo, Pec, Estergon) fethederken Fransz ordusu da talyada byk
bir zafer kazanmt. Duc dEnghien, cretli svireli askerler sa-
 TALYA SAVAURI (1492-1654) VE DNDE REFORM 207

y e sin d e imparatorun ordusunu bozguna urattlar (14 Nisan

1544).
Franszlarn Trklerle ittifak meselesine gelince, Avrupada
Trk tehlikesi artt oranda bu ittifak nefretle karlanmaya ba
lanmt. Protestanlar bile arikeni hakl buluyorlard. br ta
raftan, ngiliz kral VIII. Henry, Fransann mttefiki olan skoya
kraln yenmi, Fransaya kar saldrya gemiti. mparator arl-
ken ile ngiliz kral ordularn birletirerek Paris zerine yrmeyi
ve bu krall aralarnda blmeyi kararlatrmlard. ariken,
Fransann kuzeyine girdi, fakat ordusuna iae salayamad iin
Fransz kral ile Crespy Antlamasm imzalad (18 Eyll 1544).
Buna gre Franoisnm olu Duc dOrleans, Milano ve Paviay
alacak, buna karn imparatorun bir kzyla evlenecekti. Ne yazk
ki, Duc dOrleans ld, proje suya dm oldu. ngilizlerle sava
bir sre daha devam etti. Sonunda, 1546 ylnn banda Ardreste
imzalanan antlamayla ngilizler, 800.000 altn karlnda, alm
bulunduklar Bologneu geri vermek zorunda kaldlar. Savan yor
gunluklar altnda Franois adeta tkenmiti. 1547 M artmda l
d, arikenin byk rakibi sahneden ekilmi oldu.
II. Henry dnemi Fransas ve
talya savalar

II. Henry (1547-1559), L Franoisnn ikinci ocuu olup b

yk kardeinin lmnden sonra Duc dOrleans unvann ald.
Madridde rehine olarak iki yl kalmt. Babasna gre kltr az
d. Fakat sava seven sert bir komutan karakteri vard. Montmo-
rencyyi tekrar i bana ard. Bu srada krallkta etkili olmaya
balayan Guise ailesi, II. Henryyi talyaya sefere tevik etmektey
di. Bununla beraber Henrynin sava tarihinde talya ikinci derece
de bir sava alan olarak kald. talyadaki mdahaleleri daha zi
yade papann ve talyan prenslerinin srarl bavurular zerine ya
pld. Papa m . Paul, olu Luigi Farneseye Parma ve Piacenza
prensliklerini salamt. Bu prensin bir suikast sonucu ldrlme
si ve prensliin imparatorluk kuvvetleri tarafndan igali zerine
Papa, arikenin amansz bir dman oluverdi. Olunun ldrl
mesinden arikeni sorumlu tutuyordu. Ayn ekilde Papa Augs-
burg nterimi gibi din bir belgeyi kilise ilerine haksz ve yasal ol
mayan bir mdahale sayyordu. Onun iin Papa, II. Henrynin
talya ilerine mdahalesini srarla istemekteydi. II. Henry, Pie-
monteye gelerek btn talyan prensleriyle siyas grmelere
balad. Kral Piemontede bulunurken Bordeaux ehrinde zellik
210 RNESANS AVRUPASI

le tuz vergisinin arl yznden kraln temsilcisi ldrlerek bir

halk ayaklanmas patlak verdi. ehir kendi kendisini idare eden bir
komn olduunu ilan etti. ehirdeki asiler ngilizlerle de gizlice
iliki kurmulard. Ayaklanma bastrld. Olaanst mahkeme,
ayaklanma eflerini idama mahkm etti. Bu olay ngilizlere kar
sava gndeme getirdi. ngilizler, skoya kraln yenerek henz
sekiz yanda bulunan Marie Stuart kendi krallar ile evlendirmek
istiyorlard. Fakat Franszlar, Marieyi Fransaya getirerek kraln
byk olu ile nianladlar (1548). Bylece, Fransa iin kymetli
bir ortak olan skoya, ngiliz boyunduruundan kurtarlm olu
yordu. Bundan sonra Fransz ordusu Montmorency idaresinde
Boulogneu ngilizlerin elinden geri almak iin harekete geti.
Fransz donanmasnn kazand zafer sonucunda iki taraf bir ba
r imzalad. ngilizler, 400.000 altn karlnda bu kaleyi teslime
raz oldular. Franszlar, VIII. Henry ile yaptklar antlamaya gre
tazminat yarya indirmilerdi. Bu dostluk samimi bir ekilde de
vam etti. Fransa, arikene kar etkin bir mttefik olarak Alman
ya Protestan prensleri ile balantsn artrd. Sultan Sleyman bir
nme gnderip prensleri tevik etti. Fakat Mhlberg Zaferi (1547)
ve Augsburg nterimi arikeni Almanyada mutlak hkim gibi
gsteriyordu. Yeni Protestan olmu Brandenburg prensi aracly
la, Protestanlarla Fransz kral arasnda, yeni bir ayaklanma iin
siyas ve mal grmeler balad (1552). Bu grmeler Friede-
waldda kesin bir anlamaya (Chambord Anlamas) vard (1552).
Fransz kral sava giderlerini kendi zerine alyor ve ayda 60.000
taler demek iin sz veriyordu. Buna karlk prensler, Lorraine
blgesindeki baz ehirlerin Fransz kral tarafndan mparatorlu
un N ibi sfatyla igaline raz oluyorlard. Bu anlama sonras
arikene kar aka sava ilan edildi.

piskoposluun igali
1552 baharnda II. Henry ordusu ile Meuse nehrini geti ve
Verdun ve Toul ehirlerini igal etti. Bunu bir hileyle M etzin iga
li izledi. Kral, Lorraine dkn kendisine sadakat yemini etmeye
 TALYA SAVALARI {1492-1554) VE DNDE REFORM 211

zorlad. Fakat Alsaceda gl bir direnile karlald. Luxembo-

urgda da ayn ekilde baz ehirler igal edilmiti. Bu srada Mo-
ritz Graf von Sachsen, imparatora ihanet ederek Protestan ordusu
nu Tirol zerine yrtt. ariken esir olmamak iin acele Inns-
brck terk ederek kat. mparator, Alman Prensleri ile barma
y imdilik bir zm olarak gryordu. Franszlarn igal ettii
piskoposluu geri almak iin harekete geti. Bizzat arikenin ken
di kumanda ettii 60.000 kiilik bir kuvvet, 1552 knda Metz
ehrini iddetle kuattysa da, Metz kalesini savunan Franois de
Guisee kar baarl olamad. mparatorun ordusu souk yzn
den yar yarya telef oldu ve geri ekilmek zorunda kald. Bahar
geldiinde, mparator baka bir giriimde bulunarak Therouanne
ve Hestin kalelerini almay baard. Sonra, Fransaya daha ok
bask yapmak amacyla olu Philippei ngiliz kraliesi Marie Tu-
dor ile evlendirdi (1544). II. Flenry, 1 5 5 3 v e l5 5 4 yllarnda hede
fi Bruxelles olan iki sefer daha yapt. Hedefe varlamadysa da,
Hollanda snrlar acmasz bir ekilde tahrip edilmi oldu.
talya tarafndaysa, zellikle Trk donanmasnn ibirlii saye
sinde Franszlar kendi durumlarn korudular ve bu ekilde Kor
sika adasnn byk bir ksmn Turgut Reisin yardmyla ele ge
irdiler (1555). Sava kesin bir sonuca varamadan uzayp gidiyor
du. Nihayet, iki taraf ubat 1556da Voucellesde bir atekes im
zaladlar. Buna gre Fransa; piskoposluu ve Korsikay elinde
tutuyordu. Fakat Guiseler, te tarafta papa ile anlayorlar ve
talyada fetihler yapmay dnyorlard. Bu yzden atekes ok
srmedi.
Bu srada, artk vcuta ve ruha vaktinden nce ihtiyarlam
olan ariken son baarszlklarnn verdii znt ve kederle ne
redeyse tahtndan vazgeecekti. Nekris (gut) hastalndan dolay
son zamanlarda ancak sedye ile seyahat edebiliyordu. Ayn zaman
da, dindar bir kiilie sahip olan ariken, dnya ilerinden ekile
rek bir manastra kapanmay ve mrnn son yllarn ibadetle ge
irmeyi dnyordu. 25 Ekim 1555te, Bruxellesde halkna tah
tndan vazgeme arzusunu bildirdi. Olu Philippe Bourgogne
dklnden kalan topraklarn, Hollanda ile Ispanyay ve tal
212 RNESANS AVRUPASI

yada kralla bal olan topraklar verdi. Romallar kral unvan

n tayan kardei Ferdinanda da, Almanya mparatorluunu b
rakt (1556). Ispanyada bir manastra ekildi ve burada gene bir
hkmdar hayat srerek iki yl sonra ld (21 Eyll 1558).
ariken imparatorluunun Habsburglarm iki kolu arasnda
paralanm olmas, Fransa iin byk bir kazant. Bununla be
raber Flollanda ve talyaya sahip olan spanya, gene Fransay
sarm bir vaziyetteydi ve eski gcn koruyordu. Ayrca Philip-
pe, Marie Tudor ile evli olduundan ngilterede spanyann do
al mttefiki haline geliyordu. II. Henry, Papa ve Guiselerin k
krtmasyla, Napoli Kralhn spanyann elinden almay bir ke
re daha denedi. Franois de Guisein kumanda ettii ordu, Napo
li Kralhna yanamad. spanyol Duc dAlba, Franszlar Papa
lk topraklarna pskrtt. ok gemeden papa, spanyollarla
anlat. br taraftan spanya kral Kuzey Fransada Saint Quen-
tini igal etti ve Fransz komutan Montmorencyyi byk bir
bozguna uratt. 15 Austos 1557de Montmorency ar yaral
olarak spanyollarn eline dt. Kale, dmana teslim oldu. Bu
na karlk ge kalan Duc de Guise, ngilizlerin elinden Calaisyi
sekiz gnlk bir mcadeleden sonra alarak (8 Ocak 1558), Fran
sann asker onurunu kurtarmay baard. II. Henry, bar yap
maya zorunlu grnyordu.
Bu bar iki byk etken zorunlu klmaktayd: ktisadi k
ve yaylmakta olan Protestanla kar savunma ihtiyac. arl-
kenin, Amerikadan her yl ektii altn ve gm stoklarna ra
men borlar denemeyecek derecedeydi. Birok defa bor taksit
lerini geciktirmek zorunda kalmt. Byk bankerlerden hibiri
artk bor para vermek istemiyordu. Fransa da ayn mal zorlukla
r yayordu. Fransz krallar da yaptklar savalar iin byk
borlara girmiler ve bunlar deyemeyecek hale gelmilerdi. O s
rada Osmanl mparatorluundan yksek faizle istikraz yaplm
ve paalar para yatrmlard. Ksaca her iki monarinin mal ifla
s, bar zorunlu klmaktayd. Eskisi gibi yeni borlar yapmak, ye
ni ordular kurmak olanaksz hale gelmiti. te taraftan Hollan
dada Protestan mezheplerinin gittike yaylmas, spanya kraln
 TALYA SAVALARI (1492-1554) VE DNDE REFORM 2 1 3

endieye drmekteydi. Fransz saray da Protestan mezhepleri

nin krallk ierisinde gittike yaylmasndan kayglyd. Aslnda,
sarayda rakip partiler, daha imdiden din konusunda mcadeleye
girimilerdi. ki Katolik krallk bu heretik hareketlere kar birle
mek gerektiini ifade ediyorlard. ki taraf arasnda balayan g
rmeler, 3 Nisan 1559da Cateau-Cambresiste bir bar antla
masyla sonuland. Marie Tudorun lm, Calais sorununun
zmn kolaylatrd. spanya kral bu nokta zerinde fazla srar
etmedi. Fransann, kendisine kar Marie Stuart tutmasndan en
dielenen yeni ngiliz kraliesi Elisabeth, 500.000 altn karln
da Calaisyi Franszlara brakt. Ayn antlamaya gre imparator
Ferdinand piskoposluu istemiyordu. Fakat spanyollar hibir
noktada fedakrlk yapmadlar. Savoy dukasnn topraklarn geri
aldlar. Franszlarn elinde yalnz talyadaki drt kale ile Soluces
Markizlii kald.
II. Henry babasnn Trk ittifakna ayn derecede nem vermi
ve bundan fazlasyla faydalanmtr. Akdenizde spanyollara kar
bu ittifak, bir stnlk salamt. 1559da II. Philippein stan
bula bar anlamas yapmak iin gnderdii eli, arzusuna ulaa
mad. Bununla birlikte, o zaman Macaristan cephesinde byk se
ferler grlmedi. Ferdinand ile 1547de imzalanan atekes yenile
niyordu. Osmanllar, Franszlarn dman ile bar yaptklarn ve
hatta Trklere kar hal seferleri giriimlerini desteklediklerini
biliyorlard.
60 yldan fazla sren talya savalarnn en nemli sonucu Av
rupada spanyol stnlnn kurulmasdr. Dnya egemenliini
arzu eden ariken, zellikle Osmanl tehdidi yznden baarl
olamamt. Avrupa lkeleri arasnda denge fikri, arikenin bu
egemenlik dncesine kar cephe ald. Ama bu yeterli deildi.
rnein spanyol monarisi, herhangi bir Avrupa devletinden da
ha gl bir durumdayd. spanyol stnln ykmak iin yeni
savalar gerekiyordu. talya savalarnda Fransa birka kez para
lanma tehlikesiyle kar karya kald. Parisi herhangi bir igal
tehlikesinden kurtarmak iin Rene doru ilerleme siyasetinin ya
amsal bir nemi olduunu anlad. Bu yzden Fransa, talyadaki
214 RNESANS AVRUPASI

fetihlerden belli bir sre sonra vazgeti. piskoposluun alnma

syla, snrlarndaki kazanlaryla yetindi. talya savalarnn
nemli sonularndan biri de Osmanllarn, Orta Avrupa ve Akde
nizde yerlemesi ve Avrupa siyasetinin nemli taraflarndan biri
haline gelmesidir. Sonunda bu savalar, ekonomik ve din buhran
daha da kamlayacaktr.
Reformun Yaylmas

Fransada din reform: Calvinizm

Din reform sorunu, Lutherin ortaya kndan ok daha nce
Fransada yaanmaktayd. Bu reform taraftarlarnn banda, Jac-
ques Lefevre d^ltaples ile Guillume Brisonnet bulunmaktadr.
Lefevre, Fransada en byk hmanistlerden biriydi. Erasmus gibi
Incile dayanan, saf bir Hristiyanlk dncesine ulamt. Kardi
nal Brisonnet ise, ondan esinlenerek M eauxdaki manastrmda ra
hipler arasmda sk bir disiplin hayatyla rnek bir eitim merkezi
meydana getirmeye alyordu. 1507de Lefevrei de yanma ar
d. Meaux rahipleri zellikle vaazlarla batl inanlardan arnm saf
bir Hristiyanl yaymaya, iman ile kurtulu fikrini benimsetmeye
alyorlard. Bu ilkeler, Lutherin ortaya att ilkelerden ok fark
l deildi. Hatta Fransz tarihileri, Luther kmasayd, Meaux ra
hiplerinin Fransada din heretik hareketi meydana getirip getirme
yeceklerini sorgulamaktaydlar. Luther meydana knca onun ve
ar izleyicilerinin fikirleri bu evreler tarafndan hararetle benim
sendi. Fransada kraln yardm ile ayrla ve iddete gerek kalma
dan din reformunun gerekletirilebilecei umudu tanyordu.
Fakat kraln din siyaseti, genel siyasete balyd. Esas olarak
kral, Concordato ile balca isteklerini elde ettiinden. Roma ile
216 RNESANS AVRUPASI

herhangi bir ayrl faydal grmemekteydi. br yandan, krallk

ierisinde din anlamazlklarn ayrlk ve mcadelelere yol ama
sn da istememekteydi.
I. Franois, 1534te Placardlar olayna kadar reformculara kar
iddetli kovuturma politikasn yumuatt. Ancak Pariste Sor-
bonne niversitesinin profesrleri ve dier ehirlerdeki parlamen
tolar, reformculara kar sert tepkiler vermekteydiler. Reformda
arya giden bazlar, odun ynlar zerinde yaklmaktayd. Lut-
herin eserlerinin ve genellikle reforma ait kitaplarn yaymlanma
s yasakland. Lefevre tehlikeyi sezdi ve kap srgnde yaamak
zorunda kald. 1534te Messe ayinine kar yazlm afilerin (Pla-
card) Pariste ve baka ehirlerde, hatta kraln oda kapsna kadar
aslmas olay, her tarafta reformcular aleyhinde byk bir galeya
na sebep oldu. Bu andan itibaren birok reformcu yaklmak sure
tiyle idam edildi. Olaanst mahkemeler kurularak reformcular
takibe alnd. Gene de lmllar, Scriptuairel^r denilen ve ar Lut-
hercilie eilim gsteren kiilerden ayrlyorlard. Reform dn
cesi zellikle ehirlerde daha hzl yaylmt.
Jean Calvin ite bu ortamda Fransz reformuna zgn bir kim
lik kazandrd. 1509da Noyonda doan Calvin, ilahiyat ve hu
kuk eitimi ald. Ailesi, kilise makamlar ile ihtilaflar yznden
aforoz cezasna uramt. Bu nedenle Calvin, 1535te Parisi terk
etmek zorunda kald. eitli ehirlerde dolatktan sonra Cenev
reye yerleti ve en nemli almalarn buradan srdrd.
Calvinizmin, kendisinden nce meydana kan Luthercilik ve
dier ar akmlardan ayrld nokta nedir? Calvin, kendi doktri
nini Institution Christienne adl yaptnda aklar. Calvinizm, esas
ynyle, scriptuaire'l&nmn Lutherciliinden baka bir ey deil
dir. Incili dinin tek kayna sayar; kurtarc Tanr ile kul arasnda
hibir arac kabul etmez. Rahiplere ve kiliseye kutsal bir sfat at
fetmez. Ruhbann vazifesi, Hristiyanlara dinin esaslarn ret
mek ve onlara rnek olmaktr. Manastr hayatn, orucu, Meryem
ve azizlerin tasvirlerini kaldrmaktadr. badet, basit bir tapnak
iinde dua ve vaazdr yalnzca (slm esaslar). Bu ilkeler, Cal-
vinden nce de ileri srlmt. Calvin, bunlara yeni bir ekil ver
 TALYA SAVALARI (1492-1554) VE DNDE REFORM 2 1 7

d, baz kiisel dnceleri ve zellikle rgtl sayesinde baa

rl olmakta gecikmedi.
Calvin, Eucharistie ayininde arap ve ekmekte ilahi cevher fik
rini reddediyordu. Bunun yerine, sa ile inananlar arasnda spirit-
el bir birlik meydana geldiini sylyordu. Incilin yorumlanmas
na gelince; ona gre Incilin ilahi ierii, her Hristiyann dorudan
doruya, onu vicdannda duymasyla anlalrd. Bu esas, kiisel
yorumlar yreklendirecek nitelikte idi. Calvin kendisi, gizli an
lamlar aramadan Incili en ak ekliyle yorumlamay savunmu
tur. Ona gre benimsenmesi gereken yorum, insann kendi yoru
mudur. Bununla beraber Calvinden sonra Incilin eitli yorumla
r meydana kmakta gecikmedi. Calvinin en nemli dncesi
lah takdir zerinedir. O, Lutherden daha ar olarak lah
takdir , kader fikrini kabul etmekte, bireysel iradenin ahirette-
ki kurtuluta roln sfra indirmekteydi. Baka bir deyimle, bir
Hristiyan kurtulua eritiren olmazsa olmaz koul, Tanrnm tak
diridir. Ancak Tanr isterse, bu mmkn olabilir. Bu takdirde Tan-
rnn insanlar ayn zamanda ktlk yapmaya mahkm ettii so
nucu kar ki, Calvin bu konuda Tanrnn hikmetine akl erdirme
nin mmkn olmadn sylemektedir. Calvine gre lah takdir,
o insann iyilie eilimi ile kendini belli eder. Bu fikir insanlar sos
yal hayatta iyilik fikrine yneltmektedir. Calvinizm, hkmetlerin
din basklarna kar Lutherciliin pasif balln ortadan kald
ran devrimci bir karakter tar.
Calvin, bu orijinal grleriyle Cenevrede kurdua rgt saye
sinde doktrinini Avrupaya yayabildi. William Farrell adl bir re
formcu, 1536da Cenevreye reformu kesin olarak kabul ettirmi
tir. Farrell, Calvin! bu ehre ard. Farrell ve Calvin, btn ehir
halkna kendi din grlerini zorla kabul ettirmek istemeleri y
znden engellemelerle karlatlar. Sonuta, Calvin 1540 tarihine
kadar buradan uzaklamak zorunda kald. 1540 seiminde kendi
taraftarlar kazandndan tekrar ehre dndler. Calvin, 1564 y
lna kadar burada ikamet etti ve bu ehri br kilise devleti, Calvi-
nizmin merkezi haline getirdi. ehir meclisine kabul ettirdii kili
se emirnameleri (1541) ile bu rgt kurdu. Cenevre kilisesinin
218 RNESANS AVRUPASI

daresi, eitli meclislerin eline verilmiti. Bu meclislerin yelerini

ehrin byk meclisi seerdi. Bu kilise meclislerinin en nemlisi
Consistoire idi. Bu meclis, rahipler tarafndan seilen alt rahip
ve 12 yeden olumaktayd. Bu mecliste kilise ve devletin temsilci
leri birlemiti. Consistoirem grevi, vatandalarn din konulara
uygun ahlakl hayat srp srmediklerine gzclk etmekti. Bu
suretle Cenevre halk, ncil esaslarna gre bu idareye tbi tutulu
yordu. Bu sk din bask, doal olarak ehrin burjuvalar arasnda
kartlk dourmakta gecikmeyecekti. Calvin kendisi profesr ve
vaiz olarak kald ve halk zerindeki etkisini yeterli grd. Her ey
de mutlak hkim oydu. Kartlarn idam ettirmekten geri durma
d, ehir meclisine de kendi taraftarlarn, gmen Franszlar sok
tu. Calvinin en nemli baars Cenevrede sk bir eitim veren bir
Akademi kurmas olmutur. Bu akademi, Avrupann kltr mer
kezi haline geldi ve Calvinizmin oca oldu. Calvinizm, daha ok
bu merkez sayesinde etkinlik kazanacaktr.
Calvinizmin yayl

Calvinizm, Luther ve Zwingli mezheplerine gre ok daha a

buk yayld. Onun bu yaylma gcnn belli bal nedenleri var
d: Her eyden nce Calvinizm reformu, siyas ve mill koullara
bal kalmakszn kendine zg bir sre izledi. Bamsz rgt
lenme tarz ona farkl ve, zgr biimde yaylma imkn salad.
Ayrca, eitli lkelerde Hristiyanlarn oluturduklar Calvinist
topluluklar, ona yaamnn sonuna kadar kontrol imkn verdi.
Calvinizm balangta Fransa, daha sonra ngiltere ve Dou
Avrupada yaylmtr. 1538 yaznda adken ile I. Franois arasn
daki yaknlama sonrasnda reformculara kar kovuturma id
detlenmiti. zellikle, 1545te, heretik Vaudoislarm toplu bir e
kilde ldrlmeleri, bu iddetin nemli bir boyutunu gsterir. Cal-
vinizmin Fransada geni lde yaylmas, 1540-1560 yllar ara
sna rastlar. Kralln her tarafnda ve toplumun her snfnda yeni
mezhebi kabul edenler oktu. ehir halk, sanatkrlar, kk bur
juvalar zellikle yeni mezhebe rabet gsteriyorlard. Bununla be
raber kyller ve saray hizmetine girmi burjuvalar, hatta soylular
dan bile Calvinist olanlar oktu. zellikle, Guiselerin rakibi olan
Montmorencynin yeenleri Calvinist oldular. Cenevredeki mode
le gre mahalli kiliseler etrafnda, cemaatler halinde her tarafta
tekilatlandlar. 1559 M aysnda Pariste toplanan genel meclise
220 RNESANS AVRUPASI

12 Calvinist kilisesi delege gndermiti. Calvinizm, Pariste ak

tan aa bylesine toplantlar yapacak kadar gl bir hale gel
miti. Fransa kraln spanya ile bar yapmaya zorlayan etkenler
den biri de Calvinizmin krallktaki bu yaylyd. II. Henry baba
sna gre Reformculara kar daha sert bir bask siyaseti gdyor
du. Ancak, yerel ynetimler zerinde kralln ve kilisenin kontro
lnn zayfl dolaysyla Calvinizm, yaylma ve rgtlenme an
sna sahipti. II. Henrynin, Papa tarafndan yeniden oluturulan
Enkizisyonu Fransaya sokma giriimi suya dmekle beraber,
kraliyet meclisinde kardinal, din enkizitrleri olarak atand.
damlar ve insanlar yakma vaheti eksik olmuyordu. Calvinizmin
Fransada yaylmasna yardm eden baka bir etken de, Papann
kralln ilerine karma eilimine kar dmanlk, yani Gallica-
nisme idi. Kral, byle bir eilim tayan Gallicanlar, spanya ile
bar yaptktan sonra cezalandrd. leride greceimiz gibi bu du
rum 16. yzyln ikinci yarsnda Fransada kanl din mcadelele
rini dourmakta gecikmedi.

ngilterede reform: Anglikan Kilisesi

VIII. Henry kiisel nedenlerle Protestanla eilim gstermi ve
ngilterede ilk reform hareketi onun zamannda yaplmt. VIII.
Henry kendisine bir erkek ocuk vermeyen kars Aragonlu Cat-
herineden boanmak ve Anne Boleyn ile evlenmek istiyordu. Bu
nun yasal olmas iin Papanm onay gerekti. II. Juliustan sonra
VII. Clemente bunu kabul ettirmek g oldu. Kral, gerek Papaya,
gerekse Ingiliz ruhbanna kar iki yl bir korkutma siyaseti gtt
ve bu hareket bir izma ile yani Papa otoritesini tanmama ile so
nuland. O, Luthercilii kabul etmek arzusunda deildi. Hatta,
Wycliffin vatan olan ngilterede abuk yaylma eilimi gsteren
Luthercilie ve sonra Calvinizme kar cephe ald. Fakat Papa ile
bozumas zerine, ona kar ngiliz ruhbann etki altna almak is
tedi. 1529dan 1536ya kadar toplanan parlamentodan bir dizi
kararlar kartarak amacna fazlasyla ulat. lkin, Benefice'lenn
(Kilise topraklar) bir elde toplanmas karsnda bir karar kart-
 TALYA SAVALARI (1492-1554) VE DNDE REFORM 221

ti ve sonra ruhbann dorudan doruya Papa ile ilikilerini krallk

otoritesine bir ihanet sayarak kendisini Kilisenin en yksek ma
kam ilan ettirdi. Btn ngiliz ruhban ve kanunlar kraln hk
m altna girmi oluyordu (1532). Bu, Papalk otoritesine indiril
mi ilk darbeydi. 1533te Henry, Anne Boleyn ile gizlice evlendi.
ngiliz ruhban iin davalarda son bavuru makam olarak Can-
tenbury Piskoposluunu grevlendirerek, papann adl otoritesini
de kaldrd. Bu piskoposlua gelen Thomas Cranmer (1489-1556)
sayesinde Henrynin Catherine ile evliliini resmen bozma olana
elde edilmi oldu. Henry, Anne Boleynden olan kz Elizabethi ye
ni bir kanunla yasal mirass ilan ettirdi. Daha sonra, papaya gn
derilen kilise vergilerinin kaldrlmas gibi bir dizi kanunla Roma
ile ilikilerin bsbtn krlmasna ve bamsz ngiliz Kilisesinin
dorudan doruya krala balanmasna kadar gidildi.
Henry, doktrin itibariyle Katolik kalyordu. Bununla beraber,
1536 ve 1539da manastrlarn kaldrlarak mlklerine krallk tara
fndan el konulmasndan ekinmedi. Kiliselerde tasvirler ve kutsal
eya yama edildi. Incilin ngilizceye tercmesine izin verildi. Fakat
Henry, hibir zaman Lutherciliin din esaslarn kabul etmiyor ve
Protestanla geenleri hl sk bir ekilde takip ettiriyordu.
1547de olu VI. Edvvard zamannda Krallk, doktrin itibariyle de
Protestanl ve daha ok Protestanln Calvinizm eklini kabul et
ti. Calvinist olan Cranmer lkenin din politikasn biimlendirmek
teydi. Henry zamannda, ngiliz Katolik inanlarn tespit eden 6
madde kanunu kaldrld. Rahiplerin evlenmesi ve ibadetin halk di
li ile yazlm Prayer Book gre yaplmas ilan edildi (1549).
1553te daha ar eilimdeki ikinci bir Prayer Book yaynland. VI.
Edvvard (1547-1553) zamannda meydana gelen bu ikinci ngiliz re
formunda Calvin nemli bir rol oynamtr. Birok Alman ve talyan
Calvinistleri ngiltereye gidip iyi kabul grdler. Cranmer de, Cal-
vinden esinleniyor, onunla srekli mektuplayordu.
skoyada reformun ba John Knox (1510-1572), Calvinin
ateli bir rencisiydi. Calvinin yanndan skoyaya dnnce, bu
rada presbiteryen bir topluluk kurdu. Kilisenin mlklerine gz
koymu olan soylularn yardmyla, 1560ta parlamentoya refor
222 RNESANS AVRUPASI

mu kabul ettirdi. Burada reform, tm Calvinizm ilkelerine bal

kald. Ahaliden ayr bir din otorite ve tekilat tannmyor ve kili
senin idaresi halk tarafndan seilen meclisler araclyla salan
yordu. te, skoya Kilisesine, kendi kendini idare eden bu din r
gt dolaysyla Presbiteryen Kilisesi ad verildi. Presbiteryen hare
ket, ngiltereye yaylmakta gecikmedi. Tabii, ngilterede kilise te
kilat ve hiyerarisi, bata kral olmak zere sk skya korunmu
olduu iin, yeni akm ngilterede iddetli mcadelelere ortam ha
zrlayacakt.

Hollanda ve Belikada reform

Luthercilik, arikenin sert mdahaleleri sonucunda hzn
kesmek zorunda kald. 1540tan itibaren Calvinizm yaylmaya
balad. Orta ve Dou Avrupada M acaristanda, Bohemyada
Lutherciliin yannda Calvinizm daha byk ilerlemeler kaydet
meye balad. Calvinistler, M acaristanda Avusturyaya kar cep
he alarak 17. yzylda Trklerle ittifak edeceklerdir. Osmanh hi
mayesinde Erdel (Transilvanya) ar din reformcularn merkezi
oldu. Osmanh hkmeti Protestanlar papa ve imparatoru kar
mttefik gibi alglyor, nmeler gnderip onlar muhalefetlerinde
tevik ediyordu. Gney Avrupa lkelerinde, talya ve Ispanyada
reform dncesi, ilahiyatla uraan dar evrelerin elinde hapso-
lup kalmtr. Burada ne halk kitleleri, ne de prensler reformu ka
bul etmilerdir. Meydana kan kk Protestan hareketleri de
kolayca yok edilmitir. talya ve spanyada, zellikle Erasmusun
felsefesi ile beslenen baz rahip ve fikir adamlar, reforma, Lut-
hercilie ve Calvinizme eilim gstermilerdir. talyada zellikle
Ferrara desinin saray, bir ara reform fikirlerinin merkezi ol
mutu. Ancak Papa basklarn artrnca des, Fransaya sn
mak zorunda kald. 1542de Papa tarafndan Enkizisyonun {In-
quisition) yeniden rgtlendirilmesi zerine etraftaki birok re-
fomcu temizlendi.
Katolik Reformasyonu

Luther ortaya kt zaman Katolik dnyasnda papann otori

tesine kar gelmeden ve heretik akmlara bal kalmadan, gerek
akideler, gerek kilisenin tekilatnda reform yaplmas gerektiine
inananlar arlkl bir grup oluturuyordu. Bu kiiler, zellikle
Erasmusdan ilham almaktaydlar. Ayrca, Luthercilerle her iki ta
rafn kabul edebilecei bir uzlamaya da inanyorlard. Papalk sa
raynda bu eilimi tayan reformcu bir grup oluturuldu. Buna
kar Hristiyanln geleneklerine ve papaln bamszlk ve oto
ritesine son derece bal olan kart bir grup hibir ekilde uzla
maya yanamyordu. Reforma kar tam bir ters tepkiyi temsil
eden bu parti, Luthercilerle eitli uzlama giriimlerinin, zellikle
Ratisbonne (Regensburg) Dietinin baarszla uramas zerine.
Papalk siyasetine hkim oldular. Katolik tepkisi, onlar sayesinde
bir kar-reformu gerekletirmeyi baard.
Kar-reformun baar nedenleri unlardr: Her eyden nce
Katoliklie bal kalan byk monarilerin, yani Fransa ve Avus
turyann ve zellikle Ispanyann bu hareketi desteklemeleri; kin
cisi Katolik Kilisesinde ve Papalkta bir kalknma hamlesinin g-
rlmesiydi ki bu hareket. Papalarn Rnesans hayat dncelerin
den kurtulmas ve Cezvit tarikatnn kurulmas ile kendini gster
di. Papalar, btn Katolik Hristiyan dnyasn yattrmak iin
224 Rnesans avrupasi

Trente Ruhani Meclisini toplayarak Katolik kar reformunu des

teklediler. Kesin ve kararl bir politikayla baarl oldular da. n
k papalar tarihinde hep grdmz zere, papalar siyas kuv
vetlerle uzlamak, onlarn yardmn salamak zorundaydlar. Ka
tolik reformu, papann bakanl ve sk bir ekilde belirlenmi di
n esaslar altnda tm Hristiyan milletlerini bir at altnda topla
ma amacn gdyordu.

Papaln konumu ve siyaseti

III. Paulun uzun sren papal (1534-1549), merkezde il
nemli reform giriimleri ile ortaya kt. Paul, Erasmus fikirlerine
taraftar olan kardinalleri evresinde toplad. Fakat kardinal 01i-
viero Carafann temsil ettii, uzlamaya kar olan grup arln
hissettirdi. Carafa, Katolik tepkisini gl bir ekilde temsil eden
nemli bir kiilikti. Papalk siyasetini uzun zaman kardinal olarak
idare ettikten sonra 1555te IV. Paul unvanyla papa seilmitir. O,
kilise enkizisyonunu {lnquisition) canlandrm, Theatinler tarika
tn kurmu, Katoliklie yardm eden Cezvit tarikatnn yaylmas
na nclk etmitir. 1559da papa iken lmtr, fakat onun siya
s ve din baskc ynetimi kendisine kar nefret uyandrmtr.
lmnden sonra, kardinal olan kardei Carlonun boazlanmas
bu kar tepkinin bir sonucudur.
III. Paulden sonra gelen papalar, Rnesans papalarndan ka
rakter itibariyle ayrlrlar. Papalar, talya savalar yznden derin
siyas ilikilere girmekten hibir ekilde ekinmemilerdi. Bununla
beraber bu dnemden sonraki papalar, Rnesans papalarna gre
genellikle kilisenin kurtuluunu ve ahiretle ilgili amalar daha ok
gz nnde tutmular; Kilisedeki belli bal yolsuzluklarn kaldrl
masna almlardr. te taraftan, reform hareketine kar mca
delede bulunulmutur. zellikle, Cateau-Cambresis (3 Nisan
1559) antlamasndan sonra Papa IV. Piusun spanya kral II. Phi-
lippe (Felipe) ile ibirlii siyasetine balanmas sonucunda, Kato
lik reformun ilerlemesini engellemeye almlardr. Papaln bas
kc siyasetinin en nemli sonularndan biri, talyada Rnesans
 TALYA SAVALARI (1492-1554) VE DNDE REFORM 225

ruhunun lmesi, dncede ilerlemelerin, serbest dncenin dur

mas olmutur. Artk talya, Avrupadaki fikirde stnln ya
va yava kaybetmekteydi.

Enkizisyon (Inquisition)
Enkizisyon, 21 Mays 1492de tekrar diriltildi. Bu efsanev ku
rum, spanya dnda, dier Hristiyan lkelerinde iki yzyldan
beri tamamen ihmal edilmi durumdayd. Katolik Ferdinand ve
Isabella, enkizisyon sayesinde spanyada Mslmanlar ve Yahu-
dileri zorla Hristiyan yapmlar, Ispanyann din birliini sala
maya almlard. 1552de Luthercilie kar mcadelesi ile bu
kurum Hollandada uygulanmaya baland. Carafa, III. Paul,
Ispanyadaki rnee gre enkizisyonu yeniden kurmaya ikna etti.
Bylece Sainte-Office denilen bir enkizisyon yksek meclisi olu
turuldu. Alt kardinalden oluan bu meclis, gerek grd her
yerde bu kardinallerden birini gndererek din sular aratrma
ya ve her trl yaptrm uygulamaya yetkiliydi. Enkizisyon yal
nz talya ile snrl kalmad, hkmdarlar tarafndan kabul edi
len her lkede uyguland. Enkizisyon nce talyadaki reform ha
reketlerini temizledi. Carafa, enkizisyonun faaliyetlerini u drt
maddede topluyordu:
1. Sadece aktan propaganda yapan heretikleri deil, pheli
leri de cezalandrmak.
2. Byk ahsiyetleri ceza dnda tutmamak, tam tersine ibret
iin onlar da cezalandrmak.
3. Hkmet evrelerindeki heretikleri toplamak.
4. Hibir zaman hogr gstermemek.
Carafa, bylece en lml reformcular bile mahkm ettirdi. Pro
testan tehlikesi talyada adeta boulmutu. Bundan sonra enkizis
yon faaliyetini, din iin tehlike oluturan, bilim ve felsefenin yarat
t serbest dnceye evirmiti. Calabriada reform yanls iki bin
Vaudois katledildi. talyann her tarafnda kitap yaym enkizisyo
nun kontrol altna alnd. 1559da yasak eserlerin listesi dzenle
nerek, bu eserler ynlar halinde yakld. Bylece enkizisyon tal
yada her trl serbest dnceyi basks altna ald.
226 Rnesans avrupasi

Yeni Katolik tarikatlar, Cezvit tarikat

Katolik Kilisesi, tarihinin buhranl zamanlarnda yeni bir din
kalknmay daima tarikatlarla salamtr. Bu tarikatlar, halk ara
sndaki vaizleri, tekilatlar sayesinde Papaln hizmetinde byk
bir kuvvet oluturmulardr. Katolik kar reformunda da, gerek
gzden geirilen eski tarikatlar, gerekse yeni kurulan tarikatlar
nemli rol oynamlardr. Fransisken tarikat, manastrlarda ilk
dnemlerdeki sert ve sk disiplini canlandrarak ve skolastik d
nsel almalarna nem vererek, kalknma salayan ilk tarikat
lardan biri olmutur. Carafann kurduu Theatin tarikat gibi ba
ka yeni tarikatlar da kurulmutur. Theatinler tarikat (1524) son
radan Cezvit tarikatna ilham veren baz prensipleri oluturmu
tur. Manastra kapanmak ile ve oru gibi zorunluluklar bir tara
fa braklyor, teki ruhban gibi halk arasna karlyordu. Bunla
rn esas amac, papalarn alm bulunduklar yolsuzluklardan do
lay din hususundaki cehaleti kaldrmak, ahlakl mazbut bir ruh
ban heyeti meydana getirmekti. Nihayet, halk arasna karan, hal
kn dertlerine koan baz tarikatlarn meydana kmas da Katolik
propagandas iin byk yardmlar salad. Bu yeni tarikatlar iin
de hibiri mcadeleci bir karakter tayan Cezvit tarikat kadar
nemli bir rol oynamamtr.
Cezvit tarikatn soylu bir spanyol ailesine mensup Ignace de
Loyola (1491-1556) adnda eski bir asker kurdu. Otuz yana do
ru savata ald bir yara yznden askerlikten ekilmek zorunda
kalan Ignace bir ilahiyat deildi, fakat ok dindard. Dominiken
keileri yannda mistisizm ile ruhunu beslemiti. Ignace, Roma ki
lisesine taassupla bal hareketlerin kknden kaznmas gerekti
ine inanmt. 1523te Kudse, hacca gitti. Sonra, on be yl bo
yunca Ispanyada ve Pariste vaazlar verdi. Pariste ilk kez 1534 y
lnda mritleriyle bir grup kurdu. 1540ta, Paristen Rom aya ge
erek Papa III. Paule, tarikatnn esasn oluturan kei prensiple
rinden ibaret 5 maddeyi onaylatt. 1550ye kadar tarikatn rgt
lenmesini tamamlad ve dier kei tarikatlarndaki gibi btn ay
 TALYA SAVALARI (1492-1554) VE DNDE REFORM 227

rcalklar Papadan elde etmi oldu. Cezvit tarikatnn balang

tan itibaren bu kolayl elde etmesinin balca nedeni, Ignace de
Loyolann Papann otoritesini savunmay kendisine birinci grev
olarak tanmasyd. Ayrca, Cezvitler, Protestanlar tekrar papaya
balla ve Katoliklie sokmaya alacaklar, ayn zamanda baka
ktalarda da Hristiyanln yaylmasna alacaklard. Osmanl
sultanlar Fransa ile dostluk dolaysyla 17. yzylda Cezvitlerin
Osmanl lkesinde faaliyetine izin verdi.
Cezvit tarikatnn, fakirlii, iffeti ve dine ball ana ilke edi
nen dier tarikatlardan bir fark, papaya ball tanm olmas
dr. Bunun yannda Cezvitler, bir ordu gibi sk bir ekilde rgt
lenmilerdir. Tarikatn bana, yaam boyu ve mutlak yetkilerle
donanm bir general seilmekteydi. Onun altnda ikinci derecede
efler ve dier subaylar gelmekteydi. Tarikata alnmak iin 12 se
nelik uzun ve sk bir eitim istenmekte ve her eyden nce mutlak
bir ballk koulu aranmaktayd. Bylece, tarikat generalin emriy
le harekete hazr, sekin bir kitle tekil ediyordu. Cezvitler, Ignace
de Loyola tarafndan yazlm mistik bir eitim kitabyla bu disip
line hazrlanmaktaydlar. Cezvit mistisizmi, Cezvitlerde kendisini
unutarak btn varln tam bir ballkla amacna adayan bir fel
sefe ieriyordu.
Cezvit tarikat dnya apnda rgtlenmeye gitti. Tarikatn ku
ruluundaki pratik dnce, hkmdarlar, hkmet makamlarn
kendi etkisi altna sokmay ama edinmiti. Tarikatn en nemli
alma aralarndan biri, eitim ve retimdir. Rnesanstan beri
gelien kltrn, Katolik dinine aykr taraflarn temizleyerek uz
lac bir zihniyet gstermilerdir. Bu sayede, ciddiyet ve zenginlik
leriyle atklar retim kurumlan, her tarafta saygnlk grm
tr. Prenslerin saraylarna vaiz, retmen olarak yerlemiler ve
Avrupann birok lkesinde varlklarn duyurmulardr. Bu saye
de hkmdarlar, idare snflarm, niversiteleri ve aydn evreleri
kendi etki alanlarna almlardr.
Ignacein lmnden 25 yl sonra bu kolejlerin says 144e k
mt. Kltr stnlkleri sayesinde Cezvitler, Trente Konsilinde
228 RNESANS AVRUPASI

Katolik esaslarn savunma ve yerletirme grevini zerlerine ala

caklardr. Keza, Gney Almanya ve zellikle Avusturyada baz
niversiteleri kendi etkileri altna almlardr. Cezvitler, her tarafta
kolej amak suretiyle, Protestanl geriletmeyi baarmlardr.
Avusturyada Katolik mezhebi Cezvitler sayesinde tutunabilmitir.
Habsburg hkmdarlar, onlara gvenle yaklamlar, etkileri alt
na girmilerdir.
Cezvitler, Polonya, Transilvanya, ngiltere, Fransa ve svete
faaliyet gsterdiler. Protestan lkelerine yerlemeye ve propaganda
yapmaya altlar. Bununla beraber, buralarda direnile karlat
lar. Papann otoritesini her eyin stnde tandklar iin Fransada
Gallicanlar (yani krallk dahilinde papann mdahalesini tanma
yanlar), parlamento ve niversite, Cezvitlere dmanca bir tavr
aldlar. Gene de, Avusturyada olduu gibi, Fransa krallar yann
da etkili olmay baardlar ve kurduklar okullar olaanst bir il
gi ve baar kazand. Cezvitler, krallar ve soylular yannda sala
dklar nfuz sayesinde devletin politikasn da etkilemekteydiler.
zellikle talyada, byk faaliyet gsterdiler ve burada fikri ha
yata ve sanata, kendi ekilci ve merasimci damgalarn vurdular.
Cezvit kilise ynetimi btn Katolik lkelerinde yayld (lk rne
i, Rom ada Jean kilisesidir.)
Cezvitler, yalnz Avrupada Katolikliin ve papa otoritesinin
araclyla ve siyas evrelerdeki nfuz ve entrikalar ile savunucu
olmakla kalmamlar, ayn zamanda Avrupa ktas dnda Ameri
kada yerliler arasnda, Japonyada, inde, Hindde Firistiyanl
yaymaya almlar, byk bir misyoner faaliyeti gstermilerdir.
Amerikada Flristiyan olan yerlileri gzetmeye ve bu suretle onla
rn sevgisini kazanmaya altlar. 1549da Franois-Xavier, Ja
ponyaya gitti, sonra ini Hristiyanlatrmak amacyla bu lkeye
geti. Hindistanda Cezvitler, kklemi detlerle yerli din, Hris
tiyan ibadetleriyle uzlatrmaya ve bu sayede Hristiyanl yayma
ya almlardr. Bu dini yaymak iin Avrupada olduu gibi, yer
li prenslikleri nfuzlar altna sokmaya veya kendi taraftarlarn
iktidara geirmeye almlardr. Bununla beraber, Japonyada 17.
yzyl balarnda Cezvitlere kar tepki uyanmtr.
 TALYA SAVALARI (1492-1554) VE DNDE REFORM 229

Trente Konsili
Katolik kalknmas ve kar reformu belirleyen asl giriim,
Trente Konsilinde yaplmtr. Trente Konsili, talya savalar y
znden faslalarla 1545ten 1563e kadar srp gitmitir. Ara d
nemler, 1549-1551 ve 1552-1560 yllar arasndadr. Konsilin g
revi reformun meydana kard ayrl etkisiz klmakt, konsilin
toplanmas nce Luther, sonra Alman Prensleri tarafndan srarla
istendii halde Papa tarafndan geciktirildi. (Papa III. Paul, Papa
lk otoritesini snrlandran kararlar alnmasndan korkuyordu).
Fakat imparatorun eitli uzlama giriimlerinin suya dtn
gren Papa, nihayet 1545te Avusturya-talya snrlarnda Trente
ehrinde konsilin toplanmasn salad. Konsile btn Katolik H
ristiyan dnyasnn temsilcileri gelmilerdir.
Konsilde eitli akmlar arasnda anlamazlklar dolaysyla id
detli tartmalar yaand. Papaln gr her eyden nce papa
nn kilise zerindeki mutlak otoritesini korumak ve akide ile iba
det bakmndan gelenekler zerinde hibir deiiklie izin verme
mekti. Buna karn prensler, milli kiliseler zerinde papann otori
tesini en alt dzeye indirmek istiyorlar ve lkelerindeki din birlii
salamak zere reform yaplmasn destekliyorlard. lk toplant
da, 1545-1549da akideler konusunda Papann grleri kabul
edildi. Kutsal kitaplar yorumlama yetkisinin yalnz ruhbana ait
olduu, nciPin yaygn Latince tercmesinden baka basklarnn
tannmas ve yedi takdis ayininin gereklilii kabul edildi ve onay
land. Protestanln her noktada itiraz ettii bu esaslarn kabul
ile her trl uzlama midi ortadan kalkm oluyordu.
1551de konsil tekrar topland zaman, Luthercilerin tezlerini
savunmalarna raz olundu. Fakat Moritz Graf von Sachsenm
Protestan ordusunun Tirole saldrmas zerine konsil dald.
Konsil, bir daha ancak 1560ta topland. Esasen bu son toplant en
nemlisi oldu. Bu toplantda, spanyol delegeler ile Fransz ve Al
man delegeleri arasnda iddetli tartmalar oldu. spanyollar re
form konusunda hibir dnde bulunmak istemiyorlard. Buna
kar imparator, Almanyadaki ayrlklar dolaysyla, Franszlar da
230 RNESANS AVRUPASI

Gallicanizm eilimleri ile kendi reformcu grlerini kabul ettir

mek eilimindeydiler. Nihayet, Papalk diplomasisinin becerisi sa
yesinde bu itirazlar yattrld ve Papaln grleri kabul edildi.
Papa, Hristiyan kilisesinin mutlak yetkiye sahip bakan olarak
tannyordu. Bu nemli mesele ile beraber kilise mensuplarnn s
lahna dair bir dizi karar btn Katolik devletleri tarafndan be
nimsendi ve onand. Fakat kilise disiplinine, yetki ve sorunlarna
ait kararlar Fransa gibi baz devletler tarafndan resmen kabul
edilmedi. Portekiz, Polonya ve Avusturya kararlar tamamyla ka
bul ettiler.
Konsilin kararlar sonuta ok nemli olmutur. Her eyden ev
vel, Papalk kendi grlerini ve otoritesini hkim klm, gerek
inan esaslar, gerekse kilise rgt zerinde herhangi bir deiik
lik yapmamtr. Sonu olarak Katolik doktrinler, Protestanlk kar
snda yeniden ihya edilmi, Protestanlk kesin olarak Katoliklik
dnda heretik bir hareket saylmtr. Artk Hristiyanlk, Batda
Katoliklik ve Protestanlk olmak zere resmen ikiye blnmt.
Konsil, Katolik mezhebinin esaslarn ak ve kesin olarak be
lirlemi, bundan sonra da yeni yorum ve ayrlklara meydan brak
mamt. Incili yorumlama yetkisi, yalnz kiliseye aitti. Incilin tek
metni ve yorumu da belirlenmiti. Artk Luther veya Calvinin
yapt gibi baka ncilleri tanmak ve kendine gre yorum yap
mak mmkn olmayacakt. u halde akde/inan birlii salan
yordu. br taraftan, ayn akidelere sahip bu Katolik dnyasnn
bir tek ba vard ki, o da papa idi. Ksaca ifade edecek olursak,
papann mutlak hkimiyeti altnda Katolik Hristiyanl birleti
rilmiti. Trente konsilinin nemli bir sonucu da ruhbanlar hakkn
da yaplan baz reformlard. Ayrca, Benefice'ltnn bir elde toplan
mas, kk yata veya cahil kimselerin papaz olmas bu tedbirler
le yasaklanyor, ruhban yetitirmek zere her piskoposlukta semi
nerler alyordu.
 IV

AVRUPADA SPANYOL STNL

(1559-1576)
talya Savalar Sonras Genel Durum

Cateau-Cambresis Antlamas (1559) Ispanyaya Avrupada s

tnlk salamtr. Bu devlet, on yl sonra Portekizi topraklarna
katarak daha da genileyecek, Portekizin Hind denizlerindeki im
paratorluuna da sahip olacaktr. Bu srada Ispanyaya direnecek
gte tek devlet olan Fransa, ite eitli buhranlar arasnda boca
lamaktayd. Ispanyann bu zaferi, Katolikliin zaferi ile ayn za
mana rastlar. Reformcu kiliselere kar Katoliklik, savunma ve sal
dr amacyla rgtleniyor ve Trente Konsili sonunda Papalk oto
ritesini her zamankinden daha salam bir ekilde kurmay baar
yordu.
Fransada din bir renge brnen i savalar, eski feodalite sa
valarn andrmaktadr. Almanya teden beri greceli olarak hu
zura kavutuu halde, 16. yzyln ikinci yarsnda bir mcadele
blgesi haline gelecektir.
Ispanyada Katolikliin zaferi grnteydi. nk spanya
idaresi altnda Hollandada ayrlklar Calvinistlie geecek ve
zellikle Ispanyann Hind denizlerindeki yeni smrgelerini ele
geirmeye alacaklard. Calvinizmin en iddetli yorumu ise, s-
koyada domutu. 1559da din siyaseti konusunda kararsz ka
lan ngiliz kraliesi I. Elizabeth ise, spanya kralnn tehditleri kar
snda bulunuyordu. ngiltere spanyol smrgeleri zerindeki
234 RNESANS AVRUPASI

emelleri nedeniyle Protestanla sarlacak, Ispanyann karsnda

deniz egemenlii iin etin bir mcadeleye girecektir.
Yzyln sonunda Fransa kral IV. Henry, Fransada i kontro
l salayacak, II. Philippe ve Elizabeth o srada ldklerinden Av
rupann hkimi gibi grnecektir.
Kar-reformasyonun arya kamas ve Habsburglarm Alman
yada prenslere kar baskc siyaseti, yeni bir savaa sebep olacak
tr. O zaman Almanya, din savalarnn penesine decektir ki, ta
rihte bu olay Otuz Yl Savalar (1618-1648) ad ile anlacaktr.
ispanya

On altnc yzyln yarsndan itibaren din sorunlar Avrupay

megul ediyor, her yerde Avrupallar iki ayr cephe olarak Katolik
lik ve Protestanlk halinde yaryorlard. Her iki taraf da dnya ve
ahirette kurtulu adna kuvvet kullanmak, kar taraf zorla kendi
mezhebine dahil etmek dncesindeydi. Papalk, Cezvitlerin b
yk manev yardmlar yannda spanyol gcnn madd basks
n siyaseti iin kullanmak istiyordu. Heretiklere ve dinsizlere kar
Hal fikrini, spanyol kral temsil ediyordu. 1559 Bar antlama
sndan sonra II. Philippe (Felipe), Avrupay Katolik birlii halinde
toplayabilecek kudreti kendinde gryordu. Philippe, spanya,
Hollanda, Bourgogne kontluu, Milano, Napoli ve Sicilyaya h
kimdi. Tunus ve Oran ele geirmiti. Hind Okyanusu ve Ameri
kada geni smrge imparatorluklarna sahipti. Bu dnya l
snde bir spanyol mparatorluu demekti.
II. Philippe, devletin merkezini o zaman kk bir ehir olan
Madride nakletti. Burada yaptrd byk manastrn (Escorial)
bir dairesinden dnyann her tarafna emirlerini yadryordu. m
paratorluk, neredeyse brokratik bir krallk gibi iliyordu. Ufak i
ler dahi onun nne gelirdi. Kiilik olarak Philippe (Felipe), ok
zeki olmamakla beraber tam bir kei ruhuna sahipti ve samimi bir
Katolikti.
236 RNESANS AVRUPASI

Philippe, nceleri byk yetkileri olan Cortez meclislerini sra

dan bir Danma Kurulu durumuna getirmiti. Yksek aristokra
si, krala yanama amac ile M adridde toplanyordu. Ekonomik
devrimin toprak gelirlerini azaltt aristokrasi, yere gzn
dikmiti: Kilise mlkleri, smrgeler ve Avrupadaki savalarda el
de edilen gelirler.
Ispanyann grnteki parlaklna ramen, alk ve sefalet
kol geziyordu. Nfusun bir ksm Amerikaya g etmi, br ks
m sava meydanlarnda yitirilmiti. Din bask ve kovuturma da
tm iddetiyle devam ediyordu.
Enkizisyon arlklara ve hakszlklara yol amtr. iddet uy
gulanrken, din birlik fikri bahane edilmitir. En nemli konular
dan biri Isabella zamannda zorla Hristiyan yaplm Kastilya
Mslmanlaryd (Moriscolar). Esasen bu din deitirme olay ta
mamyla grnteydi. nk onlar dillerini, gizli adlarn, det
ve geleneklerini koruyorlard. Moriscolar yaklak yarm milyon
insand. Mslmanlarn alkanlk ve erdemleri vgye deerdi.
Kuzey Afrikadaki ve Osmanl devletindeki Mslmanlarla temas
lar olduundan onlardan nefret ediliyordu.
Philippe, bu alkan halk ezmekten ekinmiyordu. Bunda en-
kizisyonun da pay vard. 1560tan itibaren sistematik biimde ce
zalandrma hareketi balad. ocuklar zorla evlerinden alnarak
Hristiyan okullarna verildi. syan patlak vermekte gecikmedi. Si
lahl eteler dalara ekildiler. Mslmanlar, Emevi hanedanndan
birini din bakan olarak setiler. Don Juanm Napoliden getirdi
i ktalara kar bu eteler, bir lm kalm sava veriyordu. Alme-
riadan M alagaya kadar btn lke, kan ve atee brnmt. s
panya ierisinde srgn edilip datlan Mslmanlar, artk orta
dan kaldrlm sanlyordu. Fakat bu olay, krk yl sonra yeniden
ortaya kacaktr.

talyann spanyollatnimas
1559 bar hemen hemen btn talyay spanyaya vermiti.
Uzun talya savalarndan sonra bu lke, spanyann egemenlii
 AVRUPADA SPANYOL STNL (1559-1576) 237

altna girmi bulunuyordu. M ilanoda Habsburglarn bir kolu, Al

man imparatoruyla dorudan iliki iindeydi. Fakat burada halk,
spanyollardan nefret ediyordu. Napolide mutlakiyet iin ortam,
daha nceden hazrlanmt. Papalar bile artk spanyol hkimiye
tine kar ses karamyorlard. talyann fikir adamlar ve asker
leri, Avrupann baka taraflarna gidiyorlard. Byle bir ortam
iinde talya, spanyol egemenliine boyun emi, sadece iki mer
kez ayakta kalabilmiti: Venedik Cumhuriyeti ve Savoy Dukal.

Din mcadeleler (1560-1570)

Luthercilik, 16. yzyln ikinci yarsnda artk devrimci karak
terini kaybederek tutucu bir mezhebe dnmeye balamt. Lut
hercilik, Prenslerin diniydi. Aslnda Almanyada Protestanlarla
Katolikler arasnda bir tr denge sistemi kurulmutu. Almanya, bu
nedenle din savalarna sahne olmad. Sadece, Katolik dnyasn
daki mcadelelere kendi adamlarn cretli asker olarak gnder
mitir.
Katolik kilisesinin gerek dman Calvinizmdi. Calvin, ld
zaman arkasnda kuvvetli bir kilise brakmt. Cenevre, Roma
karsnda yeni yeni olumakta olan bir din kltr merkezi haline
geliyordu. Franszlarn eseri olan bu yeni kilise, Fransz evrelerin
de mcadeleci karakteriyle kendini gstermekle kalmyor. Bat Al
manya, Bohemya, Polonya ve M acaristana kadar yaylyordu.
Hollanda ve Fransada bu yeni mezhep, Katoliklikle savayordu.
Esas mcadeleyi, Katolik kilisesinin byk gcn oluturan g
l spanya krall veriyordu. Sonradan ngiltere, papaya kar m
cadelenin bana geince, bu sefer mcadele yn deitirerek s
panya ile ngiltere arasna kayacaktr.
II. Henrynin lmnden Sonra Fransa

Fransada II. Henrynin (1547-1559) lmyle son kraln

btn baarlar bir anda tehlikeye girdi. Reit olmayan iki kk
kraln tahta gelmesi, soylular arasnda iktidar mcadelelerine yol
amt. Bu mcadeleler, Calvinizm taraftarlarnn ve naho sosyal
unsurlarnn ie karmasyla ok kark ve tehlikeli bir hal alm
t. ktidardaki bu belirsizlik Fransada krallk otoritesini sarsm,
ciddi bir paralanma tehlikesi yaanmt. Bu frsattan istifade et
meye alan spanya kral, Fransay paralamaya alacaktr.
Din ayrlklar temel konu olduundan mcadelenin esas karakte
ri ilk dnemde dinseldir.
II. Henry lnce yerine geen yeni kral II. Franois, on be ya
nda ve hastalkl bir ocuktu. Kars skoya kraliesi olan Mari-
e Stuart, onu adeta avucunun iine almt. Guise ailesi bundan ya
rarlanarak gen kral kolaylkla etkiliyordu. Marie Stuart bu aile
nin yeeniydi. Guiseler, Lorraine Dukalar olup kral ailesinden kz
almlard. Guiseler, arikene kar Metz mdafii ve Calaism kur
tarcs olarak byk n sahibiydi ve 1557ye kadar kralln mut
lak vekili olmulard. Guiselere kar en gl rakip aile, kralla ak
raba olan Bourbonlard. Ailenin en by, Antonie de Charles,
bir evlilik sonucu Navarre kral olmutu. Aileden baka biri, Char
les de Bourbon bir kardinal idi. Fransadaki nc gl aile.
240 RNESANS AVRUPASI

Montmorencyler idi. Bunlar, kralln en eski ve en zengin bir ai-

lesiydi. Balarndaki Montmorency dk, arikeni Provenceda
yenmi ve uzun zaman bakumandanl elinde bulundurmutu.
Dk, koyu bir Katolik idi. Fakat yeenleri Amiral de Coligny ve
dAndelot, Calvinist idiler. Guiseler ise koyu Katolik olarak, rakip
lerini din ayrl nlemek amacyla ortadan kaldrmaya ala
caklard. tekiler de, Guiseleri hkimiyeti altna aldklarn ne
srerek kral kurtarmak bahanesiyle Calvinizm iin mcadele ede
ceklerdi. Kralm annesi ise iki partiyi birbirine krdrarak kendisi
kralln otoritesini ve birliini korumaya alacakt. Burada esas
dava, din davas olarak grlmektedir.

Fransa Krallar
Valoislar: II. Franois (1559-1560)
IX. Charles (1560-1574)
III. Henry (1574-1589)
Bourbonlar: IV. Henry (1589-1610)

Fransada din uzlama: Nantes Fermam (1558)

Calvinistler, bask siyaseti nedeniyle II. Henrynin lmne se
vinmilerdi. Fakat II. Henryden sonra, Guise dk kovuturmay
daha da iddetlendirecek nlemler ald. Reformcularn kuvvetli ol
duklar merkezler Normandiya, Bretagne, Orleon, Metz, Lyon,
zellikle Gney ve Bat Fransadr. 1561de Coligny bunlarn 2500
kilise kurduunu yazar. Kovuturma, tam aksine bir tepki grerek
Calvinizmin yaylmasn kolaylatrmtr. Mal k ve sefalet,
zanaatkarlarn saraydan deneklerini kesmi ve gelirlerini azalt
mtr. Toprak sahibi kk soylular, Calvinizmi yeni mezhepleri
olarak kabul edip harekete mcadeleci ve saldrgan bir karakter
veriyorlard. Soylular kendi adamlarn da Calvinizme katarak ha
reketin hzla yaylmasn salamlard. Bylece, siyas ve sosyal
honutsuzluk, din reform fikri ile birleerek isyan ortam hazrlan
mt. Guisein, bar antlamasndan sonra orduyu terhis etmesi
ve denekleri kesmesi zerine isiz kalan askerler de bu isyana ka
 AVRUPA'DA SPANYOL STNL (1559-1576) 241

tldlar. Calvinistlere kar eskisinden daha iddetli bir bask siya

seti gden Guise dkne kar bir komplo planlanmaktayd. Kral,
bu komplodan ayr tutuluyordu. Antoine de Bourbon idaresinde
bir naiplik ynetiminin kurulmas ve kt danmanlarn kovul
mas dnlyordu. ehirlerde komiteler oluturuldu. Alman
yadan paral Landsquenet askerleri getirildi. Jean Calvin, bir grup
aylak takmnn da elik ettii bu komplo fikrine taraftar deildi.
O daha ok kanunlar dairesinde allmasn tlyordu. Glse
ler, komplo giriiminden haberdar oldular ve krala hayatnn teh
likede olduunu bildirdiler. Komplo, domadan ezilmiti. Kraln
snm bulunduu Amboise atosu etrafnda komplocular yaka
land ve hepsi idam edildi. Olay, Amboise amatas ad ile tari
he geti. Fakat ezilenler mthi bir kinle intikama hazrlanacaklar
d. ok gemeden yerel ayaklanmalar ba gsterdi. Kiliselerde tas
virler krld, rahipler ldrld. imdi kral, denge iin Guiselerin
rakiplerine yanayor ve iktidar ele geiren Guiselere kar yeni bir
grup oluturuyordu. 1560 M aysnda bir bildirge ile reformcula
ra kar basklar hafifledi. Fakat kral avucunun iinde tutan Gu-
iseler, Bourbonlardan Prens Condeyi lme mahkm ettirmiler
ve iktidarn daha da pekitirmilerdi. ok gemeden hastalkl
kral 1560 ylnda lm ve Condenin idam cezas atlatlmt.
Yeni kral IX. Charles da (1560-1574) 10 yanda bir ocuktu.
Charlesn tahta knn ardndan Orleansda bir Etats Generaux
topland. Orleansda, kralln mal yardm talebine kar ortak bir
direni grlmekteydi ve din ayrla son vermek zere mill bir
konsil toplanmas kararlatrlmt. Naiplik meselesinde ise kraln
annesi, rakibi olan Calvinist Antoine de Bourbona Hidiv unvan
n vererek kendisi naip sfatn almt.
Fransann her tarafnda Calvinistlerle Katoliklerin ldrlme
si ve bakaldrma vakalar, naip kralieye bir hal aresi bulmak ge
rektiini anlatyordu. br taraftan spanya kral II. Philippe, na
ip kralienin kz ile evli idi, onu Calvinizme kar kalc tedbirler
almas iin zorluyor, tehdit ediyordu. spanya kral, Fransadaki
Calvinist hareketin kendi lkeleri iin de tehlike oluturduunu
sylyordu.
242 RNESANS AVRUPASI

Bu gerilimli hava iinde Vessy olay patlak verdi. Lorraineden

dnmekte olan Duc de Guisenin askerleri Calvinistlerin ibadet et
mekte olduklar bir ambara saldrarak otuz kadar kiiyi ldrd
ler. Bu acmasz olay, her tarafta geni bir yank uyandrd. Guise-
1er, kralieyi denge siyasetinden vazgemeye zorladlar. Kralie,
Conde ve Colignyye bavurmak istedi. Her halde imdi iki rakip
grup, byk bir savaa hazrlanmakta idi. Calvinistler, ngiliz kra
liesi Elizabethden yardm istediler. Para ve asker yardm karl-
nda Havre Limannn teslim edilmesi kabul edildi. 1562de sa
va, iki Calvinist merkezi etrafnda gerekleti: Rouen ve Orleans.
Rouen saldryla almd. Guise, Orleans kuatmasnda kk bir
soylu tarafndan ldrld. Kralie buna pek zlmedi. nk
Guisein basksndan bkmt. Fakat imdi Gney ehirleri, bir
Calvinist konfederasyon halinde kralla kar cephe alyorlard.
Kralie, yeni bir ferman (edit) kararak 19 M art 1563te iki grup
arasnda bar salad. Bu sefer reformculara daha az hogryle
davranlyordu. Calvin, bundan pek memnun kalmamt. Daha
sonra iki grup ortaklaa, Havre ngilizlerin elinden aldlar.
Kralie, bu ekilde bar ve uzlatrma siyasetinde baarl ol
mu grnyordu. Olunu halka tantmak ve ferman yerel parla
mentolara kabul ettirmek iin de iki yllk uzun bir seyahate kt.
Gneye inerek spanya snrnda spanyol kralnn kars olan kz
ile bulutu. II. Philippe, Calvinistlerle mcadelesinde kralieyi dai
ma kkrtyordu. Kralie ise, Fransada yeni bir sava kesinlikle
istemiyordu. Kralienin spanyollarla grmesi Calvinistlerin
phelerini artrmaya yetmiti.
Hollandada syan (1565-1570)

Hollandadaki kargaa ve isyanlar, o zaman Bat Avrupada de

rin yanklar yapmtr. Bu zengin sanayici ve maliyeci halk, span
yol monarisinin kendileri iin bir yk oluturduunun farknday
dlar. spanyol mparatorluunun glgesi altnda serbeste ticaret
yapmalarna izin verilmiyordu. Buradaki honutsuzluk din bir
renge brnmekte gecikmedi. Calvinistler, zellikle retici kesi
minde kayda deer bir baar elde etti. Birok ehirde halkn b
yk ounluu yeni mezhebi kabul etti. Bazlar ngiltereye kaa
rak orada zellikle ince ynl kuma sanayinin kurulmasna yar
dm ettiler. Fakat lkeleriyle balarn koparmadlar. ehirlerin es
ki zgrlne kavumasn isteyen yerli senyrler, Calvinist reti
ci evresiyle birleerek Ispanyaya kar cephe almakta gecikmedi
ler. Durum, spanya iin bsbtn tehlikeli bir hale geliyordu.
1565te M adride Kont Egmont gnderildiyse de, Philippe duru
munun iyiletirilmesi ynnde herhangi bir taviz vermedi. Louis
de Nassau bata olduu halde, Hollandada genel vali olan Philip-
pein kz kardei Marguerite de Parmaya enkizisyonun kaldrl
mas ynnde bir dileke sunuldu. Marguerite de Parmanm da
nmanlarndan biri, yardmda bulunanlara kar serseri dilenci
ler deyimini kulland. Byle bir durumla karlaanlar is)'ana ka
rar verdiler. lkede ihtilal havas esmeye balad. 1556 ylnn
244 RNESANS AVRUPASI

H ollandann Geuzen kentinde 1570 ylnda baslan hilal ekilli madalyann zerinde
u ifade yer alr: "Papac (Katolik) olacana Trk ol".

Austos ortalarnda kiliseler yama edilmeye baland. Hareket

hzla btn lkeye yayld ve siyas bir karakter kazand. Dehete
den naip, Calvinist etelerini datmaya alt ve isyan merkez
leri olan Anvers, Amsterdam ve Valenciennesi igal etmek istedi.
1566da soylularn kurduu konfederasyonun bakanlar, krala
her konuda ballk yemini etmek istemiyorlar ve krala olduu ka
dar vatanlarna ve olun kurumlarma da bal ve sorumlu olduk
larn bildiriyorlard. II. Philippein enkizisyonu kaldrmas ve ge
nel af kararlar ge kalmt. imdi Calvinistler mezhep zgrl
n, hatta lkenin resmen Calvinist olmasn talep ediyorlard. Her
tarafta Calvinist meclisleri kurulmaya baland. Sonradan bam
szlk savann kahramam olan Guillaume dOrange kararn he
nz aka bildirmemiti. Bir Alman prensi ve vaktiyle Hollanda
genel valisi olarak byk bir etkiye sahipti. Asiler arasnda bu te
reddtleri gren II. Philippe cesaret kazand ve intikam almaya ka
rar verdi. Milano etrafnda Duc dAlba kumandasnda kuvvetli bir
ordu hazrlatt ve orduyu Fransann kuzey snrlar zerinden
Hollandaya geirtmeyi baard (1567). Fransada bir heyecan dal
gas yaand. Heyecamn nedeni ise, Kralienin Bayoneda span-
yollarla kararlatrd bir plann uygulanmaya konulduu dn
cesiydi ve bu, Fransz Calvinistlerini telaa drmt. Calvinist
ler, Conde idaresinde tekrar harekete getiler. Gemite olduu gi-
 AVRUPADA SPANYOL STNL (1559-1576) 245

bi, kraln talyan maiyetini ele geirmek iin yeni bir komplo ha
zrladlar. M eauxda kral ve kraln annesi, bunlarn elinden g
lkle kaarak Parise snabildiler. Ayn tarihte gneyde, zellikle
Nmesde Calvinistler ayaklanarak sistematik biimde rahipleri l
drmeye baladlar.
Conde, Paris yaknlarnda Saint-Denisye gelerek ehri kuatma
altna ald. Conde, fitats Generauxnun toplanmasn istedi. Bu
tehlike karsnda grevlendirilen ihtiyar Montmorency, kuatma-
clara kar savaacakt. Fakat Montmorency savata yaralanarak
ld. Paris nnden Calvinist ordusu ekildiyse de, Chartres ehri
dt. Kralie, Amboise fermann yenileyerek ayaklanmalar ya
ttrd. Gelgelelim kralie, tarafszlk ve hogr siyasetini braka
rak intikam almaya karar vermiti.
ngiltere ve skoya

1559da skoyada Calvinizmin en tutucu kanadm temsil

eden John Knox, halk harekete geirdi. Tanrnn szlerinin zafe
re tadna inanlarak, kiliselerde tasvirler krlyor, manastrlar
yamalanyordu. skoya kralln, naip sfatyla Marie Stuartm
annesi Fransz Guise ailesinden Marie Lorraine ynetiyordu. 1559
ylnda Marie Lorrainein lmnden sonra II. Franoisnn kars
Marie Stuart skoya tahtna kmtr. Bu gzel, gen ve zarif kra
lie bir Katolikti. Marie Stuart, ikinci evliliini Lord Darnley ile
yaparak, saldrgan sko soylular ve Calvinistler karsnda kendi
sine bir destek bulmak istedi. Fakat sefih ve hrsl bir adam olan
Darnley, kral olma hevesi tayordu. Kralienin gzde ktibi Da-
vid Riccioyu kskanarak kralienin nnde ldrtt. Bunun he
men ardndan 1567de Darnley de bir komploya kurban edildi.
Kralie, kovuturma yapmaktan ekindi ve komplonun efi say
lan Bothvvell ile Edinburga giderek onunla evlendi. Marie Stuart,
Calvinist efi tarafndan koca katili olarak suland ve hapse atl
d. Hapishaneden kamay baaran Stuart, 16 Mays 1568de n
giltereye, rakibi ngiltere kraliesi Elizabethin lkesine snd.
Elizabeth, 1559da II. Philippein kars olan Marienin lm
zerine ngilterede tahta gemiti. II. Philippe, Hollanda iin ngil
terenin bir Katolik lkeyi etkisi altnda tutmasna birinci derece
de nem veriyordu. Fakat Elizabethe kar, katolik Marie Stuart
destekleme yanllna dmedi. nk onunla Fransz nfuzu n
248 Rnesans avrupasi

gilterede yerleebilirdi. Marie zamannda duygularn saklamasn

bilen Elizabeth, her eyden nce ngiltereyi yabanc etkisinden
kurtarmay ve Katolikler tarafndan tannmayan hkmdarla is
tikrar kazandrmay istiyordu. Din meselesi, ngiltere iin de hl
en nemli sorun olarak ortada duruyordu. VI. Edward dnemin
deki gibi koyu bir Calvinizme mi dnlecekti, yoksa VIII.
Henrynin Anglikanizmi mi kabul edilecekti? Taht megul eden
bir muammayd bu...
Ispanyann temsil ettii Katolik tehdidi, Elizabethi kesin bi
imde Protestanla ve Anglikanizme yneltmitir. Elizabethi by
le bir yola iten parlamentoydu. ngiltere, William Cecilin abala
ryla 1565te 17 gemiden oluan bir donanma kurmay baard.
John Hawkins adl bir ngiliz, zenci esir ticareti yasana ramen
Amerikadaki spanyol smrgeleriyle kaak ticaret yapyor ve ge
rektiinde spanyol gemilerine saldryordu. 1566da byle bir se
fere kralie de para yatrd. Bu seyahat %60 orannda bir kr sa
lad. Fakat 1568de Hawkins spanyol gemileri tarafndan saldr
ya urad. Dman amiral gemisini gzden kararak kurtuldu.
Bylece, spanya ile denizde sava balam oluyordu. Elizabeth,
iyiden iyiye Protestan siyaseti gtmeye balad. Cantenbury pisko
posluuna getirilen Parker, Anglikan kilisesini tekilatlandrd. Ka
tolik rahipler yerlerinden edildi, memurlara ve avam kamaras
yelerine, ngiliz hkmdarnn kilisenin ba olduuna dair yemin
etme zorunluluu getirildi. 39 Madde lyihasyla Protestan akide
si belirlendi. Katolik rlandada, 1567de bastrlan isyanda Kato
liklik dmanl krklenmiti. Katolik federal dkler, Percy,
Norfolk ve Dacre dkleri isyan karmakta gecikmediler. Dkler,
hem Katolik hem de monari karsnda eski feodalitenin temsilci
leri olarak kralieye kar tavr almlard. 1569da Fransada, Ka
tolikler zafer kazanrken dkler isyan etmiler, ngiliz ncilini ve
Prayer Book^u ineme cesaretini gstermilerdi. Bu fkenin bir
yansmas olarak. Eski skoya kraliesi Marie Stuart ele geir
mek istedilerse de bunu baaramadlar. skoya snrndan gelen
Morey ve gneyden gelen Elizabeth kuvvetleri arasnda kalarak
yenildiler. Papa V. Pius, 1570 ylnda Elizabethi aforoz etti.
1567-1576 Dneminde spanyol Basks:
Hollanda syannn Bastrlmas

Duc dAlba, Hollanday boyunduruk altna almaya alrken

yeni bir engel ortaya kmt. Bu engeli, Hollanda, Zeeland ve Fri-
se gemicileri oluturuyordu. Balklk, gemicilik, kuma retimi
ve peynircilikle ok zenginlemi olan bu lke halklar, kalabalk
Flaman (bugnk Belikada) ehirlerinde yaamay tercih etmi
ler, Calvinizmi benimsemilerdi. Glerini gelitirerek, Ispanyaya
kar korsan savana baladlar. Hollanda prensi Guillaume
dOrange, bunlar kendi komutas altnda tutmaktayd. ngiliz, s
ko, Fransz, Danimarka korsanlarnn katlmasyla kuvvetlenen
bu gemiciler, nce ngiliz kylarnda Doverde, sonra Hollandada
Brillde slerini kurdular ve tm Bat Avrupa kylarnda faaliyete
getiler. Ayn zamanda Hollanda halk, Nassau ailesinin (Hollan
da prensi Guillaume dOrange, bu ailenin lideridir) kkrtmasyla
ayaklanyor ve kalelerde spanyol muhafz askerlerini ldryor
du (1572).
Ayn zamanda Fransada ayaklanma bu yllara damgasn vur
mutur. Bu dnemde Bat Avrupada eitli lkelerde, birbirinden
ayr gibi grnen savalar ve barlar asimda birbiriyle sk bir ili
ki ierisindeydiler. Geici olarak, Osmanhya Katolik saldrs her
250 RNESANS AVRUPASI

yerde zafer elde etmi grnyordu. Bu arada douda Osmanlya

kar kazanlan zafer (Lepanto/nebaht), bu baarlar doruk nok
tasna karmt. II. Philippe, sz verdii halde Hollandaya gide
medi. Papa V. Pius, II. Philippei Hollandada Protestanl sindir
meye tevik ederken, akrabas II. Maximilian Protestanla d
man deildi ve Philippee lml davranmasn tavsiye ediyordu.
Philippe, eitli hastalklar ve spanyollarn isteksizlii nedeniyle
Hollanda seyahatine kamad. Esasen, yar deli olan olunun a
rlklar ona bu srada bir hayli sknt vermiti. Olunu hapsetmek
zorunda kald ve 1568de onu kaybetti. Halk, bu lmden kendi
sini sorumlu tutmutu.
Philippe ve Avrupann geri kalan ksm, Hollandadaki isyan
hareketlerini kaygyla izliyorlard. Uyank Osmanl divan, Hol
landalIlara mektup gndererek Ispanyada isyanc Mslman Mo-
nscolarla ibirlii yapmalarn istiyordu. Hollandada Marguerite
de Parma istifa etmi, yerine Don Alvaros ve General Duc dAl-
banm tedhi idaresi gelmiti. ehirlerde mahall kuvvetler yerine
spanyol kuvvetleri yerletiriliyordu. Olaanst bir mahkeme ku
rularak, kanunlara bakmadan keyfi idam kararlar verilmeye ba
land. zellikle, Katolik olan ve krala ballktan ayrlmam bu
lunan Egmont ve Hornes kontlarnn aslmas (Haziran, 1568)
halk zerinde derin bir etki brakt. Daraacmm bulunduu yer
kutsal bir yer derecesine ykseltildi ve bamszlk arzusunu artr
d. ok iddetli nlemler alnyordu. Kitle halinde tutuklamalar
yaplyor, isyanclarla ilikisi belirlenen mallarna el konuluyordu.
Ktphaneler ve matbaalar sk bir ekilde kontrol ediliyor ve ya
banc niversitelere gitmek lmle cezalandrlyordu. stelik s
panyol askerlerini beslemek ve spanyol hzinesinin giderlerini
karlamak amacyla alnan yeni vergiler, honutsuzluu yeni bir
isyan haline getirmekte gecikmedi. 1571 Austosunda byk is
yan balamt.
Hollanda bamszlnn efi olan Guillaume dOrange, kar
deleri ile beraber Almanyadaki topraklarna kamaya ve oradan
Philippe kart faaliyete gemeyi baard (1568). Hollandann
ariken tarafmdan imparatorlukla ilgisi kesilmekle beraber, yine
 AVRUPA'DA SPANYOL STNL (1559-1576) 251

de bu lke Mukaddes Roma Cermen mparatorluu ierisinde sa

ylmaktayd. zellikle imdi, Duc dAlbann kaaklar ele geir-
nek iin Alman prenslerinin topraklarna saldrmas zerine bu
prensler protestoda bulundular. mparator II. Maximilian da ka
ytsz kalmad, sonunda, Ispanyaya Philippein yanna kardei
Kari gndererek sakin olunmasn tavsiye etti.
Guillaume dOrange Almanyada babo valyelerden ve n
l cretli Alman piyadesi Lansquenetlerden, etrafnda bir kuvvet
toplamay baard. Bununla beraber Ispanyollar, Hollandada
1568 sonlarna doru isyan bastrm ve duruma tamamyla h
kim grnyorlard. Fakat ksa zaman iinde kuzeyde HollandalI
lar, yeniden isyana baladlar.
Fransaya gelince, burada Calvinistlerin yeniden byk bir m
cadele dnemi atklar grlyor. Catherine de Medicis Ispan
yaya yaklamt, onun hogr politikasndan vazgeerek bir K a
tolik siyaseti gtmeye balamas ve Guiselerin tekrar iktidara gel
mesi, Calvinist eflerini kayglandrmaya balad. Gnde ve Co-
ligny, atolarnda tutuklanmaktan korkuyorlard. Bu nedenle tek
rar silaha sarldlar, Atlantik sahilindeki La Rochelle liman bunla
rn merkezi haline geldi. imdi, Navarre kral III. Henry, annesi Je-
anne ile beraber buraya gelmiti.
Bu sefer sava, meydan sava, kuatmalar ve byk asker ha
rektlar ierecek ekilde geni apta oldu. Balca sava sahnesi
Batda Poitouda yaand. Fransz krallk ordusuna Ispanyadan,
Papalk tarafndan ve svireden nemli miktarda yardmc kuv
vet geldi. Conde ve Colignynin ordusuna ise Alman kuvvetleriyle
Guillaume dOrange gelip katld (Haziran 1569). Fakat ay n
ce Conde bir geitte ldrlmt. Coligny de o yl sonbaharnda
Moncontourda yenildi. Bir savan kazanlmas, sava sona erdir
mek iin yeterli gelmiyordu. Ispanyollar, Calvinist eflerinin gizli
ce zehirlenerek ldrlmesini ve bu ekilde mcadelenin sonunun
alnacan naibe kralieye telkin etmekte idiler. Zaten Coligny, Pa
ris parlamentosu tarafndan lme mahkm edilmiti. Fakat o
Gaskonya, Languedocdan geip Rhone vadisi boyunca karak
kralln iinde byk bir tur yapt ve yolda Calvinistleri toplaya
252 RNESANS AVRUPASI

rak ordusunu kuvvetlendirdi. br taraftan, La Rochelledeki

Fransz gemilerini ngilizler ve HollandalIlarla beraber Ispanyaya
kar mcadeleye yneltti. Bu ekilde Coligny, yenilmi olmakla
beraber henz ayakta idi.
Bu srada Catherine de Medicis de zorluk iindeydi. II. Philip-
pe, Fransz karlarna aykr hareket ediyordu. Catherine de Me-
dicisnin olu IX. Charlesn Avusturya hanedanndan kz almas
na engel olmutu. Guiselerin gurur ve kibirleri ekilmez bir hal al
mt.
Guiselerin, Fransz tacm II. Philippee nakletmeye eilimli ol
duklar sylenmekteydi. te bu koullar altnda Catherine de Me
dicis, 8 Austos 1570te Saint Germain Fermamn yaymlad. Bu
nunla Calvinistlere ibadet zgrln garanti ediyor ve bar
salyordu. Szlerine teminat olarak da, Calvinistlere drt nemli
kaleyi brakyordu. Fransz saray, spanyol basks altnda ngiliz
kraliesine, hatta Philippein can dman Guillaume dOrangea
yaklamaktayd. Coligny tekrar kraliyet meclisine katld. zellik
le, onun desteiyle Fransz saray imdi spanyaya kar Hollanda
asileri, ngiltere ve Almanya mparatorluu ile birleerek genel bir
savaa girmeyi ve Hollanday aralarnda paylamay dnyor
lard. Fransa kral IX. Charles, Colignyyi ok seviyor ve onun po
litikasn destekliyordu. Kral bu ekilde Fransz asker gcne d
arda bir ura bularak i savalardan kurtulmak midi tayor
du. Bu birlie Floransadan Mediciler de katlacakt.
Papann Kralie Elizabethi aforoz etmesi zerine ngiltere, ke
sin olarak papa ve spanya aleyhtar oldu. spanya, Marie Stuart
ile N arfolkun evlenmesini salamay ve onu ngiltere kraliesi
yapmay ciddi olarak dnyordu. Elizabeth, Narfolk dkn
astrd. Bu, ngiliz soylu snfna indirilmi son darbeydi. Elizabeth,
Fransaya yaklat, fakat spanyol krallk ordusu durumu yine kur
tard. II. Philippe, Avusturya Habsburglarndan Anne ile evlenerek
imparatorluu tekrar kendi tarafna ekti.
Saint-Barthelemy Olay ve Sonular

Fransz saray, Ispanyann yaylma ve baskc politikas kar

snda aka dmanca hareket etme yolunu tutmutu. Bunun bir
sonucu olarak Hollandada mcadele etmekte olan Louis de Nas-
saua (Guillaume dOrangem kardei) para ve asker gnderiyordu.
Louis de Nassau, Meuse ve Valenciennesii ele geirmeyi de baar
d. Kardei Guillaume de ksa bir sre sonra doudan Guildre eh
rine girmekte gecikmedi. syanclarn sava arks yle balyordu:

Ben Alman prensi Nassaulu Guillaumey

Vatana bal kalacam, lnceye kadar.
Ben tanr emirlerine gre,
Yaamaya ahdettim lnceye kadar...
Ey aziz ve asil Hollanda!
Seni dndm zaman kalbim yanyor.
Yalnz kendi kuvvetimle ben
Zalim bir prensin kibrine ve silahna kar koydum.

Modern alarda bir milletin yreini ateleyen bamszlk

marnn ilkiydi bu. Burada, ustalkla, Almanya ve Calvinizm ba
mszlk davas yolunda birletirilmi gryoruz. Dordrechtte
toplanan bir meclis, Guillaumeu kraliyet nmna, Stathuder, yani
Genel Vali ilan etmitir.
254 RNESANS AVRUPASI

Bu esnada Fransa, tarihin en korkun olaylarndan birine ha

zrlanyordu. Calvinist olan gen Navarre kral Henry, annesi Je-
anne ile birlikte, II. Henrynin kz ve kraln kardei Marguerit-
tele evlenmek zere Parise gelmiti. Beraberlerinde Calvinist e
fi Coligny de vard ve Colignynin spanyol aleyhtar siyasetini
Fransz kral iten destekliyordu. Fakat kraln annesi Catherine ve
birok danman, spanya ile savaa girmekten ekiniyorlard.
Katolik partisi banda Guiseler ise, Colignyden intikam almak
iin frsat gzlyorlard. 22 Austos 1572de Guiselerin adamla
rndan biri Colignyyi Louvre sarayndan karken yaralad. Kral
tereddt iindeydi. Muhtemel bir Calvinist isyann nlemenin a
resi olarak, Pariste toplanan tm Calvinist eflerinin idam edil
mesi gerektiine kral ikna ettiler. Pariste tutucu halk taburlarna
bunun iin emir verildi. 24 Austos Pazar sabah katliam balad.
Coligny, vaktiyle bir suikasta kurban giden Franois de Guisein
olu Henry de Guise tarafndan ldrld. ehirde her tarafta,
Huguenot denilen Protestanlarn ve Calvinistlerin kymna ba
land. Navarre kral, Henry ve Conde prensi glkle Paristen
kaabildiler. Soykrm srasnda yamalamalar, kiisel almak
iin saldran katiller grld. gn sren bu katliamda 30.000
kii ldrld. Katliam yaylmakta gecikmedi. M eaux, Orleans,
Rouen ve Lyonda katliamlar devam ediyordu. 3 Ekimde Bordea-
ux da karklktan nasibini almt. Krallk, valilere, balangta
bunu Guiselerle rakipleri arasnda aile ii kavga eklinde gster
miti. Sonradan, Calvinistlerin bir suikast dolaysyla kralln
savunma hareketi eklinde gsterildi. Nihayet, genel gvenliin
rmdan kt grlnce, kargaalk karan herkesin cezalan
drlmas emri verildi.
Fransada Saint Barthelemy katliamnn Avrupa siyaseti asn
dan byk sonular olmutur. Saint Barthelemy, her eyden nce
Katoliklerin ve en bata II. Philippein Protestanlara kar kanl bir
zaferiydi. Hollanda asilzadelerine yardm birdenbire kesilmi ve s
panya karsnda zellikle Colignynin oluturmaya alt ittifak
suya dmt. Bu srada, Duc dAlbanm gleri, Hollandada,
Mechelende ahaliyi yamalyor, katlediyordu. Katolikler, spanya
 AVRUPADA SPANYOL STNL (1559-1576) 255

ve Romada Protestan ve Calvinistlerin katledilmesini muhteem

trenlerle kutlamaktayd. Fakat Almanyada prensler ve impara
tor, ngiltere, svireliler, Kuzey lkeleri ve Osmanl hkmeti bu
olay kaygyla izliyorlard. Fransann spanya emrine girmekte ol
duundan phelendiler. Osmanl hkmeti Saint Barthelemy k
ym zerine Fransa ile ticarete ambargo koyacan bildirdi. Fran
sz saray her tarafa, elilerine talimat gndererek bu kt yorum
lar nlemeye alt. stanbuldan Ragusaya gelen Fransz Elisi
Noailles, tekrar stanbula dnerek Padiah ve Sokolluya gvence
vermeye alt. Bu hareketin 1571 Lepanto bozgununa neden
olan Kutsal ttifaka girme anlam tamadn, Fransann Osman-
l ittifakna sadk kaldn anlatt.
Fransada bu katliamdan sonra dikkate deer gelimeler grl
d. Calvinistler tarafndan yazlan yazlarda dorudan doruya
kralla saldrlyordu. Bugne kadar kraln kt danmanlarna
kar silaha sarldn ilan eden Calvinistler, bundan sonra doru
dan krala kar saldrya getiler. John Knox ve Guillaumeun yap
t gibi, bunlar da Calvinizmdeki demokratik ilkeleri gelitirmeye
ve savunmaya baladlar. Yani kralln kaldrlp halkn kendi
kendini idare etmesi dncesi, kuvvetle ifade edilmeye balanm
t. Fransz Byk Devrimindeki (1789) gibi Toplumsal Szleme
dncesi ilk belirtilerini gstermeye balamt.
Saint Barthelemy olayndan sonra, Fransadan svire, Alman
ya ve ngiltereye ok sayda Calvinist Fransz g etmitir. Bunlar
orada, Fransadaki kart akmlar desteklemilerdir.
Eski liderlerin ortadan kalkmas, Saint Barthelemy katliamnn
baka bir sonucuydu. Halk ayaklanmasnn ardndan, mcadeleler
bamsz bir karakter kazanmt. Montauban, Nmes ve La Roc-
helle ehirleri kendi kendini idare edebilen cumhuriyetler haline
gelmiti. Bu ehirler, kraliyet glerine kar iddetli bir direni
gstermilerdi. Gneydeki ehirler zel mal ve asker rgt olan
bir federasyon oluturabilmilerdi.
Saint Barthelemy katliamnn ardndan Fransz birliinin kar
karya kald baka bir tehlike daha vard. Bunlar, devletin
btnl ve gvenlii dncelerini her eyin stnde tutan ve
256 RNESANS AVRUPASI

Politiques (siyasler) ad taklan gruptur. Catherine de Medicis

baz amalar nedeniyle bu yeni grubun bar planyla ilgilen
meye balad. Catherinein amalarndan biri, olu Henrynin
Polonya tahtna gemesiydi. Boalan Lehistan tahtna Avusturya
ve Rusya kendi adaylarn getirmeye alyorlard. Osmanl diva
n (Sokollu) bunu Erdel, Eflak ve Bogdan iin bir tehdit sayyor
du. 1573 ylnda Henry, zellikle Osmanl devletinin desteiyle
Polonya tahtna seilmeyi baard. Leh soylularyla beraber krk
bin kiinin katld seim, adeta bir sava havas iinde geti.
Fransz veliaht birok art kabul ederek Polonya kral seildi.
Henry, Pacta Conventa szlemesiyle, nceki kraln kz kardei
ile evlenmeyi, Polonyadaki din zgrl korumay ve kraliyet
otoritesini snrlayan daha birok koulu kabul etti. te bu sorun
dolaysyla. Kralie Catherine, Huguenot olarak adlandrlan
Calvinistlerle uzlamaya, hatta Hollanda asi lideri Louis de Nas-
sauya para yardmnda bulunmaya raz oldu. spanyol kart si
yaset tekrar canlanmaya balamt. nk bu, Fransann poli
tik dengeleri asndan hayat bir nem tayordu. Fransann es
ki dostu Osmanl devleti bu siyaseti destekliyordu.
Bununla beraber Saint Barthelemy olay, spanyol kralnn eli
ni kolunu serbest brakmt. 1573te otuz bin kiilik bir spanyol
ordusu Duc dAlbanm olu idaresinde Hollanda Calvinistlerinin
yuvas olan Harlemi kuatt. etin bir kuatma ve mcadeleden
sonra ele geirilen kale muhafzlarnn hepsi ldrld. Guillau-
me, denize kar setlerin yklmas ve geni Harlem ovasn suyla
bomay emretti. Denizde isyanclar bir baar kazandlar. span
yol amirali esir edildi. Bu durum karsnda spanya kral, Duc
dAlbay geri armak zorunda kald. Kraln zor kullanma ve
iddet siyaseti, lkeyi bsbtn isyana ve bamszla srkle
mi, lkenin ekonomik hayatn kt etkilemiti. Yeni vali Re-
quesens, Kanl Mahkeme yi datarak genel af ilan etti. II. Phi-
lippe, soylularn lideri Guillaume ile bir uzlama zemini aramaya
koyuldu. Fakat Guillaume, btn yabanclarn lkeden karl
masn ve din zgrl istiyor, ngiltere ile Fransaya da rehin
olarak baz ehirlerin verilmesini talep ediyordu. Bu kabul edil
 AVRUPA'DA SPANYOL STNL (1559-1576) 257

mez koullar karsnda II. Philippe, Guillaumeun gizlice ld

rlmesini dnd. Ispanyaya kar isyanclar, neredeyse btn
Zeelanda egemen olmulard. Requesens, elli bin kiilik bir or
duyla isyanclar yola getirmeyi denedi. Guillaume, durumun k
tletiini anlayarak ngiliz kraliesinden Hollanda eyaletini ege
menlii altna almasn rica etti. Requesensin lm (1576) ile
Hollanda bir kez daha kurtarlm oldu. Hollanda ve Zeelandda
bir federasyon kuruldu. Geici olmak kouluyla prens Guillau-
mea tam otorite hakkn tandlar. Calvinizmin tek din olarak
kabul ve dier Hollanda eyaletlerinin federasyona daveti alman
kararlar arasnda idi. Bu resmen zgrlk ilan demek deilse de,
daha o zaman Hollandada Provinces-Unies (Birleik-eyaletler)
devleti ortaya km oldu.
II. Philippe mparatorluunun talya ve H ollandaya sahip ol
mas, Philippein kudretinin yarsnn Akdenizde, dier yarsnn
da Kuzey denizinde uzandna bir iaretti. Kuzey denizi egemen
lii btn Bat dnyasn ilgilendiren siyas bir dava halini alm
t. Yukarda da belirttiimiz zere, Hollandadaki isyan, Philip-
pee kar gerek bir sava boyutuna uzanmt. ngiliz kraliesi
Elizabeth balangta ekingen bir politika izlerken, 1568 yln
dan itibaren denizde spanya ile mcadeleye balamt. Fran
sada Katoliklerle Calvinistler, atekes dnemlerinde spanyol
tehlikesini durduracak bir siyaset zerinde birleseler de, srekli
birbirleriyle sava halindeydiler. Hollanda isyanclarnn efi olan
Guillaume dOrange ve kardeleri ayn zamanda N assau Dukas
sfatyla Alman prensi sayldklarndan Almanyada Protestanlar
arasnda spanya aleyhine bir hava yaratyorlard. Ayrca, onlar
La Rochelledeki Fransz Calvinist gemicilerini Atlantik kylarn
da durdurmaya alyorlard. 1569 ylnda Fransada tekrar bir
i sava patlak verdi. Ancak Saint Germain ferman ile bar sa
lanabildi. Calvinist efleri yenilmekle beraber, krallk meclisine
girdiler. Colignynin etkisiyle tamamen spanya kart bir d si
yaset gdlmeye baland. Ayn tarihte Northumberlandda ngi
liz dkleri Philippein kkrtmasyla Kralie Elizabethe kar
ayaklanmlarsa da, yenilgiye uradlar. 1570te bu isyan tam a
258 RNESANS AVRUPASI

myla bastrlm fakat Papa V. Pius, Elizabethi aforoz etmiti.

Ayn yl Hollanda isyanclar da, zellikle denizde Ispanyaya
kar ak kkrtmalarda bulunuyorlard. Bu durumda II. Philip-
pe iin 1570te kuzey lkeleri ciddi bir tehdit oluturmaya bala
mt.
Akdenizde spanyol - OsmanlI
Karlamas (1570-1574)

Kuzey lkeleri spanya krall iin tehdit edici bir durum arz
ederken, Akdenizde Philippein en byk rakibi Osmanllard.
Osmanl devleti, Kuzey Afrikada Tunus ve Cezayire yerleen
Trk korsanlarna kol kanat germi ve Barbaros Hayreddin ile bir
Cezayir Beylerbeylii kurulduktan sonra Bat Akdenizde de s
tnl ele geirmilerdi. spanyollar, Oranda baz kaleleri elle
rinde tutarak ve Tunusta yerli sultan ailesini kollayarak mcade
lelerine var gleriyle devam etmekteydiler. spanyollar, denizde
Papalk ve Floransa donanmalar ile birleerek, Trk korsanlarna
kar talya ve spanya arasnda ulam gven altna almaya al
yorlard. II. Philippein ilk hedefi Trkleri Dou ve Bat Akde
nizin kaps Tunustan tamamyla kovmakt. Hayreddinden son
ra Turgut Reis, Tunus kylarnda spanyollara nefes aldrmam,
1554te Mehdiyeyi ele geirmeyi baarmt. Bat Akdenizde Trk
saldrs baarl bir biimde geliiyordu. 1560ta Hristiyan donan
mas, stratejik durumu nemli olan kk Cerbe Adasm ele ge
irdi. Piyale Paa kumandasnda hareket eden Osmanl donanma
s aday geri almay baard. Hristiyan donanmas yenildi. 1565te
tekrar Piyale Paa kumandasnda Malta kuatlmasna gidildi. Fa
260 RNESANS AVRUPASI

kat bunda baarl olunamad, byk kayplar verildi. 1569-

1570te Ulu Ali, Cezayirden hareket ederek Tunusu tamamyla
ele geirmeyi baard. Vezirzam Sokollu, Venedikle dost geine
rek btn kuvvetlerin Ispanyaya yneltilmesine taraftard. Bu s
rada spanya M onscolarmn (zorla Hristiyan yaplan spanya
Mslmanlar) isyan ve kendilerine stanbulda yardmda bulu
nulmas bu mcadeleye bir din sava grnts veriyordu.
1566da Avusturya Habsburglarna kar M acaristanda sava tek
rar alevlenmi, Kanun, Zigetvar (Szigetvar) kuatmaya gitmiti.
Orta Avrupadaki savaa 1568de bir bar ile son verildi. Sokollu,
1569da Rusyaya kar Astrahan seferini dzenledi. Bu seferle,
kuzeyde beliren Rus tehlikesinin Karadeniz ve Kafkaslara srama
sn engellemek ve rana ordularn gvenle sevkedilecei bir kuzey
yolu tesis etmek amac gdlyordu. Fakat yeni padiahn nedim
leri, bata Lala Mustafa Paa ve Naka (Naxos) Dukas tayin edi
len spanyol Yahudisi Yusuf Nasi (Mikez), Osmanl devletini Kb
rs fethine ynlendirdiler. Bu siyaset, Venedikin spanya ile ittifa
kna yol at.
1570 Austosunda yz gemilik Osmanl donanmas, Piyale
Paa kumandasnda Kbrsa geldi. Bakumandan, Serdar-i Ek
rem unvanyla Lala Mustafa Paa idi. O yaz Venediklilerin byk
bir gayretle savunduklar adann merkezi Lefkoa alnd. Bu sra
da Venedik donanmas bouna bekliyordu. Lala Mustafa oradan,
kn gelmesine ramen, gidip Fagamustay (Magusa) kuatt.
1570 yaz sonunda yz seksen kadrgalk bir hal donanmas Ro
dosa doru ilerlediyse de, Lefkoann dmesi haberi zerine ge
ri adm atld. Dnte de ok kayplar verildi. Venedikliler, 1571
yl banda adaya ufak bir yardmc kuvveti yetitirmeyi baard
lar. Fakat Nisanda kaptan Mezzinzde Ali Paa 80 gemilik bir
donanma ile Adaya yardm yetitirdi. M agosa kuatmas iddet
lendirildi. Osmanllar yerli halka iyi davranyor, onlara olabildi
ince hogr gsteriyordu. 1 Austos 1571de M agusada teslim
bayra ekildi. Bu srada, uzun sreden beri Venedik, spanya ve
Avusturya arasnda grlen Mukaddes ttifak, Papanm rehber
lii ile gerekleti. Kbrs sava srasnda bu grmelere genel ola
 AVRUPA'DA SPANYOL STNL (1559-1576) 261

rak bakmak yerinde olacaktr. Grmeler 2 Temmuz 1570te ba

lam, 20 Mays 1571de ittifak imzalanabilmitir. Grmelerin
bu kadar uzamasnn nedeni, zellikle Venediklilerin Osmanllarla
bir anlamaya varma mitleridir. Sokollu, Venedik ile Ispanyann
birlemesi durumunda ortaya kacak tehlikeyi iyi sezinledii iin,
Venedike bar mitleri veriyor, stanbuldaki balyozlarla gr
melerini srdryordu. Nisanda, Trklerin Kbrsa yeni bir do
nanma gndererek M agusa kuatmasn younlatrmalar zerine
Venedik, btn uzlama mitlerini kaybetti ve 20 Mays 1571de
Mukaddes ttifak imzalad.
Mukaddes ttifakn esaslar: Srekli bir ittifaktan sz ediliyor,
fakat yllk bir asker anlama yaplyordu. Mttefikler, her yl
200 kadrga ve 100 yelkenli gnderecekler, bu gemilerde 50 bin pi
yade ve 4500 hafif svari olacakt. Esas itibariyle sefer. Dou Ak
denize yaplacak, fakat imkn elverirse Cezayir ve Tunusa da sal-
drlacakt. Masraflarn altda n spanya, altda ikisini Vene
dik, altda birini de papa deyecekti. spanya, Venediklilerin G
ney talyada uygun artlarla erzak temin etmesini salayacakt.
Mttefikler ayr bar yapmayacaklar ve donanma Messinada de
mirleyecekti.
Fransa, bu ittifakn imzalanmamasn arzu ediyordu. Bu esna
da Fransa ile spanya arasnda bir sava ihtimalinden ciddi olarak
bahsediliyor, Franszlarn Hollandaya mdahalesi isteniyordu.
Nisan, 1571de bir Trk donanmas stanbuldan kt za
man bir kara kuvveti de Arnavutluk ve Karada sahillerine ve
Dalmayadaki Venedik limanlarna kar harekta gemiti. D o
nanma, Kaptan- Derya Ali Paa kumandasnda idi. Cezayir Bey
lerbeyi Ulu Ali Paanm katlmyla Trk donanmas 230 harp
gemisine sahip oluyordu. Trk donanmas, Haziranda Kbrs
adasndan ayrlarak Girit adasna geldi. Burada Hanyada hisar
larn korumas altnda 68 kadrgahk Venedik donanmas yatyor
ve mttefik donanmasn bekliyordu. Trk askerlerinin adann
eitli yerlerindeki karmalar ve ykmlarndan sonra Osmanl
donanmas, Adriyatike ilerledi. Venedik amirali Veniero burada
kapal kalmak istemediinden Akdenize M essinaya gitti. Messi-
262 RNESANS AVRUPASI

nadan Arnavutluk zerine baz baarl aknlar yapm, Sopot Li-

mann almt. imdi Trk donanmas, Adriyatike giderek Ar
navutluk ve Dalmaya sahillerindeki Venedik limanlarna saldr
d. Kara tarafnda Ahmet Paa baar gsterdi. Trk donanmas
Korfuya giderek yamalad, yakt ve Korfudan M odona kadar
bekleme halinde kald. Mttefik donanmas. Don Juan dAutric-
he kumandas altnda Messinada topland. Sava meclisinde Do
u Akdenizde bulunan Trk donanmasna saldrlmasna karar
verildi.
Lepantoya (nebaht) ekilen Trk donanmasnda, Kapudan-
Derya ve Mezzinzade Ali Paanm srar ile dman zerine gidil
mesi karar alnd. Ulu Ali Paa ile bazlar, saldrnn tehlikeli ol
duunu syleyerek savunmada kalnmasn nerdiler. Donanma,
btn yaz yaplan aknlardan yorulmutu. stelik, kaak asker
oktu. Tmarllar det zere bu mevsimde ordudan ayrlmt.
Trk donanmasnn Lepanto krfezinde bulunduunu renen
hal donanmas hzla bu tarafa doru hareket etti. br taraftan
Trk donanmas da krfezden kmak zere demir almt. 7
Ekim leden sonra hal donanmas, krfezden kmaya vakit
bulamayan Trk donanmasn yakalad. ki taraf hilal eklinde
birbirinin karsnda sava nizam aldlar. Andrea D ona, 54 gemi
siyle nc durumdan sa kanada ald. Venedikli Amiral Barba-
rigo sol kanada ayrld. Merkezde Don Juanla beraber Papann
Amirali Marcantonio Colonna vard. Trk donanmas, sa kanat
Ariboz Beyi olak Mehmet, sol kanat Cezayir Beylerbeyi Ulu
Ali Reis, Merkez Mezzinzade Ali Paa ile asker kuvvetlerin ba
Vezir Serdar Pertev Paa kumandasnda dzenlendi. olak Meh-
medin bir evirme hareketi baaryla geliiyordu. Amiral Barbari-
go yaralanmt. O srada Mezzinzade Ali Paa, gemisiyle doru
dan merkezde Don Juanm kadrgas zerine yrd. Venedik
Amirali Veniero ile Don Juanm gemisi ona ullandlar. Gs g-
se etin bir bouma balad. Mezzinzade bir kurunla vurul
du ve ba kesilerek bir mzrak ucunda Don Juann gemi direine
asld. Bunun zerine Don Juan zerine Avlonya ve Midilli beyle
rinin gemileri atldlar. Dman amirallari zor duruma dt. Bu
 AVRUPA'DA SPANYOL STNL (1559-1576) 263

srada Andrea Doria, kuvvetleriyle yetiti ve Trk kadrgalar ele

geirildi. Merkezde zafer Hristiyanlarda idi. Sa kanatta Ulu Ali,
dmann ayr dm kuvvetlerine saldrd ve M alta tarikatnn
kaptan gemisini ele geirmeyi baard. Fakat Osmanl merkezinin
bozulduunu grnce, ustaca bir manevra ile 30 kadar Trk ka
drgas ile kamay baard.
Hristiyan zaferinin nedenleri: Her eyden nce yukarda iaret
ettiimiz gibi, Trkler btn yaz sefer halinde bulunmular, insan
ve erzak bakmndan zayflamlard. Dman donanmas ateli
silahlarda ve zellikle top bakmndan stnd. Venediklilerin 40
topla donanm alt byk kale gibi kalyonlar ateli silahlar
Trk saflarn bozmu, Trk gemilerine isabetli atlarla byk
hasarlar verdirmiti. Bunun gibi yksek bordal byk spanyol
gemileri ve spanyol piyadesi de nemli rol oynad. Trk kuman
danlar arasnda anlama yoktu. Daha savan banda krfeze
kapal kalan Trk donanmas, stratejik bakmdan kt duruma
dmt. Be yz kadar geminin ve 100.000 kiinin katld bu
deniz sava tarihin en byk deniz savalarndan biridir. Trkler
iki yzden fazla kadrga yitirdiler. Otuz bin esir kreki serbest
braklmt. Mttefiklerin kayb da ard. Galip kumandan Don
Juan, anakkale Boazna taarruz ederek bu zaferden bir netice
almay denedi. Fakat mevsimin ilerlemi olmas ve mttefik do
nanmasnn ok hrpalanm bulunmas sebebiyle bu i ertesi ba
hara ertelendi.
nebaht Zaferi (7 Ekim 1571), Hristiyan devletlere madd bir
yarar salamad. Kbrs adas kurtarlamam ve Osmanllardan
bir kar toprak alnamamt. Osmanhlar, bozgunu izleyen k bo
yunca byk bir aba sarf ederek tekrar kuvvetli bir donanma
yapmlar ve deniz stnln kaybetmemilerdir. Bununla bera
ber, o zamana kadar hep yenilgiye uram Hristiyanlar, bu par
lak zafer sonucunda Akdenizde Trk stnlne son vermi olu
yorlard. Bu zaferin en nemli sonucu phesiz budur.
1572 Haziran banda iki yz elli gemiden oluan yeni bir Os-
manl donanmas tekrar denize alm ve mttefiklerin gnderdi
i donanmay M orann bat sahilleri aklarnda karlamlardr.
264 RNESANS AVRUPASI

Mttefikler, nebaht zaferini byk bayramlar yaparak heye

canla kutlamlar ve byk hayaller kurmulard. Don Juan, stan
bul ve Kuds almay tasarlyordu. Fakat II. Philippe iin Avrupa
sahnesinde glkler ve tehlikeler yeniden belirmeye balamt.
Fransa, Flollandada Ispanyay endieye sevk eden dmanca n
lemler almaya balam ve Lord Gaspard de Colignynin ilham ile
spanya kart bir ittifak tasarlanmt. ngiltere ile Fransa arasn
da 19 Nisanda bir ittifak imzalanmt. Guillaume dOrange isyan
hareketlerini ve denizde faaliyetlerini artrmt. Her an, bir Fran-
sz-spanyol sava bekleniyordu. te bu sebeplerle, II. Philippe,
gzlerini Akdenizden kuzeye evirmek gereini duydu. Bu srada
Saint Barthelemy kym (23-24 Austos 1572) Fransada spanyol
aleyhtar politikaclar temizleyerek spanyay rahatlatmt. Mt
tefikler arasnda Akdenizde dzenlenecek bir seferin amac konu
sunda baz ayrlklar vard. spanya, Kuzey Afrikada kazan arar
ken Venedik, Dou Akdenizdeki lkelerini kurtarmak istiyordu.
Btn tereddtlerine ramen sonunda, 1572 yaz sonlarnda mt
tefik donanmas tekrar Dou Akdenize doru yolland. Donan
ma, 1571dekinden daha bykt. Sefer, M ora zerine yaplyor
du. Burada baz Morali snmaclar, halkn ayaklanaca ynn
de bilgi vermilerdi. Osmanl donanmasyla iki kez karlaldysa
da, kesin bir savaa girilmedi.
15 Eyllde Kl Ali kumandasndaki Trk donanmas, Mo-
dona ekildi. Don Juan, Kl Aliyi izlemeye ve ona kar bir sal
dr dzenlemeye cesaret edemedi. Trk donanmas ok az kayp
la stanbula dnd. Fakat deniz stnl yitirilmiti. 1573te Is
panyann yardmndan midini kesen Venedik, her ne pahasna
olursa olsun bara karar verdi. stanbuldaki Fransz elisi Noail-
les, iki taraf yaklatrmak iin ok alt. Sokollu da barn ge
reini anlyordu. 1573 M artnda sava srasnda stanbulda kal
m olan Venedik elisi, bar grmesi iin mzakerelerde bu
lundu ve u anlamaya varld: 1- Venedik yz bin altn Duka
sava tazminat verecek, 2- Sopoto kalesini toplar ile teslim ede
cek, 3- Zanta adas iin verdii be yz duka bin be yz dukaya
karlacak, 4- Kapitlasyonlar aynen kalacak, 5- Kbrs resmen
 AVRUPADA SPANYOL STNL (1559-1576) 265

Osmanlya terk edilecek, 6- Arnavutluk ve Dalmayada snrlar

eski haline getirilecekti. Bir batl gzlemcinin dedii gibi, bu ko
ullara baklacak olursa nebaht savan Trkler kazanm say
lrd. Mttefikler, bu bar Venedikin bir ihaneti saydlar. 1574
baharnda Kl Ali Paa kumandasndaki iki yz elli kadrgadan
oluan Trk donanmas. Yemen fatihi Sinan Paa kumandasnda
krk bin kiilik bir orduyla geldi. Uzun sreden beri, Ispanyann
elinde bulunan Goleta (Halkulvat) ve Tunus geri alnd. Bu ekil
de Don Juanm 1573teki Tunus zaferi, Osmanllarm derhal kar
lk vermelerinin ardndan, sonusuz bir giriim olarak kald. So
nuta Trkler, Bat Akdenizde spanya egemenliini sekteye u
ratmlard.
Fransada Bunalm (1576-1581)

1576-1581 arasnda Fransz monarisi, ieriden paralanma

srecine girmiti. Bu dnemde yaayan bir Fransz, gzlemini y
le aktaryordu: Bir prens bir vilayeti ele geirmekte, bir bakas
birka ehre hkim olmaktayd. Baz ehirler kendi parlamentola
rna zg aristokrasiler oluturmakta ve kendi cumhuriyetlerini
ilan etmekteydiler. Komularmz ise, doal olarak byle bir frsa
t kolluyorlard.
Bu dnemin en nemli olay, Katolik birliinin salanmasdr.
Calvinistlere Monsieur Bar ile verilmi msaadeler, Katolikle-
ri ok kzdrmt. Bunun zerine asilzade ve burjuvalar, sanat lon
calar, tarikatlar, eitli serbest mlk mensuplar, ksaca her snftan
halk kendi aralarnda toplanarak Katolik bir liga oluturmaya ba
ladlar. Evden eve gezerek imza topluyorlar, lml grnenleri mim
liyorlard. Bunlar amalarn, Romaya bal mukaddes Katolik ki
lisesini savunmak ve kalkndrmak eklinde tarif etmekteydiler. K a
tolik davasna bal kalmak artyla krala sadk iyi birer tebaa ol
duklarn sylyorlard. Esasen, Saint Barthelemy katliamnn ar
dndan kraliyet tarafnca ktlenmelerini protesto etmekteydiler.
Bu gibi ligalar, Fransann birok yerinde kuruldu. Fakat o
unlukla aa snftan kiiler ve serseriler lgalara hkim oldular.
Henri de Guise, bu halkn ba sevgilisi konumuna ykseldi. Flenry,
268 RNESANS AVRUPASI

kendi soyunun Charlemagnea kadar uzandn iddia ediyordu ve

bunu Ispanyaya da kantlamaya alyordu. Aslnda Henry, Phi-
lippein elinde Katolik ve spanyol siyaseti iin bir alet haline gel
miti. Phiippe ona ve Katolik partisine para aktyordu.
1576da Bloisda, Etats Generaux (Snflar Meclisi) topland.
Burada din birlie dn, yani Calvinizmin kaldrlmas, soylular
ve kilise mensuplar tarafndan srarla istendi. Avam snf bu tar
tmalara katld ve serbest ruhani bir meclisin toplanmas fikri or
taya atld. Fakat ounluk bar yoluyla Calvinizmin kaldrlmas
fikrinde birleiyordu. br tarafta Alpler blgesinde sava bala
mt. Snflar meclisi, krala yeni vergiler koyma hakkn tanmad.
Sadece kral meclisine temsilci gndermek artn kotular.
Kral ise, Katoliklerin muhalefet halinde bulunduklarn gr
mekte ve onlarn anlamazlklarndan faydalanarak hkim olan si
yasetini gtmekteydi. Kral III. Henry (1574-1589) hasta, zayf ka
rakterli ve kararsz bir ahsiyetti. Saray politikasn onun sefahate
dm arkadalar belirliyordu. Valoislarm saray, Avrupada yal
nz en ince deil, ayn zamanda en sefih ve rezil bir saray haline
gelmiti. Duc dAnjou, kral olan kardeinin can dmanyd ve o
da kt bir kiilie sahipti. Ayn zamanda kk Navarre Krall-
nm banda olan dier kardeine de kin besliyordu. Kk Na
varre Krallnm banda olan Henry ise, kararsz olmakla bera
ber olduka enerjik bir kiiydi. Bu karde arasndaki kavgaya
ok defa saraydaki rezaletler karyordu.
Calvinistlerle Katolikler arasnda yeni bir mcadele balamt.
Calvinistlerin efi olarak tannan Duc dAnjou, kraln kardeinin
nclk ettii Damoille Partisine ihanet etti. Bu nedenle, 1577de-
ki Bergerac Barnda Calvinistlere daha nce verilmi baz msa
adeler geri alnd. III. Henry, btn Katolik ve Protestan ligalarn
ilga ettiyse de bu kt zerinde kalmt. Anjou Dukasnn firar
ve saray kavgalar sava yeniden alevlendirmiti.
1584te Anjou dknn lm zerine, kraln ocuu olmad
ndan miras sorunu meydana kmt. Yasal miras olarak Saint
Louis soyundan Navarre kral Henry grlmekteydi. Fakat o, Cal-
vinist idi. Bu yzden Katolik Ligas tekrar canland ve Henrynin
 AVRUPADA SPANYOL STNL (1559-1576) 269

tahta geii iddetli bir muhalefetle karland. Katolikler, Guisele-

ri tahta geirmeyi tasarlyorlard. spanya kral II. Philippe de Ka-
tolikleri destekliyordu. 1585 ylnda Joinvillede iki taraf arasnda
anlama yapld. Tahta nce Bourbonlardan ihtiyar kardinal gee
cekti, buna kar Fransa ve Hollandada Calvinizmin ortadan kal
drlaca sz veriliyordu. spanyol kral para yardm yapacakt.
Bir sre sonra Guise dk, Katolik dinini ve devletini devirmek is
teyenlere kar btn lkede bir muhalefet havas estirmeye bala
d. Hicviyeler birbirini izliyordu. Kral, korkusundan Katoliklere
kaleler, valilikler, tahsisat konusunda btn isteklerini geri evirdi.
O zamana kadar Calvinistlere verilen btn ayrcalklar ve msa
adeler kaldrlm oldu. Papa, Navarre kralnn ve Condenin Fran
sa tahtnda bir haklar olmadn ilan etti. Fakat Papanm bu m
dahalesi Anglikanlar arasnda, yani Katolik kalmakla beraber ki
lise karsnda devletin bamszln korumak isteyenlerin tepki
sine neden oldu. Anglikanlar, Papaya hcum etti. Calvinistler kar
bir liga oluturulmasna karar verdi. Fransann dousu ve kuze
yi Katolik ligasm, Navarre Krallnm da yer ald bat ve gney
taraflar ise Protestan ligasm oluturuyordu. Fransadaki Protes
tanln bu direnii, Avrupada Protestanln tarihinin yeniden ya
zlmas demekti. Fransadaki Calvinistler, ngiliz kraliesi Elisa-
bethten yardm gryorlar, dier Protestan lkelerden para alyor
lard. 1587de Katoliklere kar mcadele veren Protestan hareket,
kesin bir sonu elde edememekle birlikte, rakiplerine kar gleri
ni daha da pekitirmi oldular.
 B
TRKYENN BATI MEDENYETYLE
ZDELEME SREC
< MMl
ie re n i
 I

Batllama ve Trk Hmanizmi

Denemesi

Ankara niversitesi Dil ve Tarih Corafya Fakltesi ilk yapld yllarda.

Suat Sinanolu: T rk H m a n iz m i

Suat Sinanolu ilk basks 1980de yaplan Trk Humanizm

kitabnda konuya yle girer: Hmanist deerler sistemi, tarih bi
lincinin nda deerlendirilir ya da baka bir deyimle, yeni ku
aklara batl dnyann yzyllar boyunca edindii deneyimin do
rudan doruya tannmasna dayanan bir eitim verilirse, lkenin
tmyle batllamasnn salanabileceini grdm. Sinanolu,
devrim ilkelerinin tehlikeye dt inancyla bu kitab yazmak
gereini duymu (s. 8).
Yazar, tartmalarnda genelde, 19. yzylda Avrupada yaygn
insanln sosyal-meden gelime teorisini izlemektedir. Bu teoriye
gre, ilkel toplumlardan yksek Bat toplumlarma kadar medeni-
yet-kltr bir izgide gelimi olup. Bat Medeniyeti bugn en ge
limi toplum-medeniyet tipini temsil etmektedir (Bu sosyolojik te
orinin eletirisi hakknda II. Blme bkz.).
Trk hmanizmi, Batnn balatt deerler sisteminden iba
rettir, batl olmayan toplumlara yayl tarihi, geliimin, evrensel
geliimin ta kendisidir. Hmanizm, bir insancl deerler sistemi
olup insanln manevi tarihinde yeni ve daha ileri bir aam a y
temsil etmektedir. talya hmanizmi. Alman neo-hmanizmiyle ge
lime gstermitir. Avrupal milletler, talya hmanizmini benimse
yerek radikal fikir-ruh, medeniyet devrimini gerekletirmilerdir.
276 TRKYENN BAT MEDENYETYLE ZDELEME SREC

Hmanist dnce, 14.-15. yzylda talyada, zellikle kinci

Atina diye selamlanan Floransada, Plato felsefesi ve neoplatonizm
dnce hareketinde ifadesini bulmutur (hmanizmin douu ve
din reformlar, yukarda bu kitabn Rnesans Avrupas blmn
de ayrntlaryla anlatlmtr).
Sinanolu, talyada olduu gibi baka memleketlerde de h
manizmin, Klasik Yunan-Roma dnyasna ynelmekle gereklee
bilecei inancndadr. Trk dncesi, Baty kr krne taklit
etmekle deil , klasik filolojiyi kendi asndan ele almakla Trk
hmanizmini gerekletirebilir. br yandan Sinanolu, Trk
toplumunun yaad tarihsel dnem, tmyle zgn ve olaan-d-
nem tamaktadr, gzlemini yapmay gerekli grmtr.
Sinanoluna gre, Atatrk reformlar ve yaratt ana kurum
lar (TBMM, Anayasa, Laiklik, Meden Kanun) esas itibariyle,
hmanist ruh un eseridir, hmanizmdir. Hmanist devrim, top
lumda radikal bir ihtilal , kkl bir deimedir. Sonunda Trk
hmanizmi , bu fikir akm , yeni bir eitim sistemiyle gerekle
ecektir.
Hmanizmi hazrlayan Filolojik eilimin amac, genlerin ru
hunu (zihnini) gerek olanla ilikili hale getirmektir. (s. 13) Her
eit dogmacla gtren yolu kesen e, filolojik eitimdir. Bu
tarz eitim, hmanizmin tarihsel, felsef ve bilimsel zihin yapsn
vermektedir.
Sinanolu, hmanizm ve evrensel Bat medeniyeti teorisinin,
eletiriye ak olduunu biliyordu. Tenkitlerin bir blm. Bat
medeniyetinin z ve ruhu Hristiyan dinidir iddiasdr. Sina
nolu, hmanist deerler sisteminin Hristiyanlktan deil. Yunan ;
dnyasnn snrsz bir zihin zgrlnden kaynakland n be
lirtmektedir (s. 9).
Yazar, hmanizmin tannmasnda, filolojinin nemi zerinde
durarak, onu tarih ve felsefe arasnda ilikiler dzeyine indirgeme
nin yanl olduunu belirtir ve hmanizmi ada uygarln
ozu mutlak bir insancl deerler sistemi , zihnin mutlak zgr-
l olarak anlamak gerektiine parmak basar. Trkiyede bu g
r, genlere eitim sistemiyle salayabileceimizi aklar (s. 10).
 SUAT SNANOLU; TRK HMANZM 277

Buna denk olarak, hmanist dnceyi ve kltr sorunlarmz

inceleyecek bir enstit kurulmasn , klasik dnceyi yaymak iin
klasik lise ler almasn nerir. Sinanolu belirtir: Bat kltr,
evrensel insancl deerlere dayanmaktadr. Bat uygarln teki
lerle karlatrmada Sinanolu, Batnm ruh (dnce) zgrl
noktas zerinde durarak, bunu insann doal yeteneklerini
zgrce gelitirmesi olarak belirler (s. 10). Bat, zihinsel evrimi bu
gerekleri ilk kez anlayarak belirlemitir. Sinanoluna gre ,Ata
trk devrimi ni kkletirmek iin Trkiye bu evrensel hmaniz
me ve bunu salayacak bir eitim sistemine ynelmelidir.
te yandan Sinanolu kabul eder ki, yeryznde uluslarn her
biri, baka bir tarihsel deneyim geirmi ve deiik bir toplumsal
varla sahip olmutur (s. 11). Klasik kltr ve filoloji, her kltr
evresinde farkl yarglara varacaktr; bu alanda Bat bilimi, deii
me nderlik etmelidir. teki kltrlerin ve toplumlarm uygar
toplumlara dntrlmesi problemi, eitim ve retim ile
zlecektir. Bu, insanln evrim sreci gereidir (s. 12).
Okullarda estetik eitimle filolojinin birlikte okutulmas d
nmde yagne yoldur. Byle bir eitim, her eit dogmacla g
tren yolu keser. Yunanca ve Latince eserlerin okunmas, filolojik
eitim, hmanist biimlenmenin temelidir. Burada Sinanolu, dog
macla yani dinsel sistemlere kar insan akln, somut gerein
tannmas kuraln gndeme getirir (filoloji ve akl). Temel kuram
ruh (zihniyet-mentalite, aklclk.^) kavram egemen olmal .

Filolojinin ierii ve nemi

Sinanoluna gre hedefe, klasik filoloji yoluyla eriebiliriz. Fi
loloji, bir bilim daldr. Klasik (Yunan-Latin) filolojisi, Klasik a
eserlerine dayanan filolojik biimlenmedir ve bizzat filoloji bilimi
ni dourmutur. Burada Sinanolu, nl talyan filozofu Giambis-
ta Viconun manevi bilimler teorisini izler. Bu yol insanln ma
nevi evrim tarihini yanstr. Vico, insan ruhunun gerekliini (ma
nevi bilimlerin gerekliini) ortaya koymutur. Klasik eitim insa
n, zihn (entelektel), ahlaksal, estetik yetkinlie eritirir. Bylece,
278 TRKYENN BATI MEDENYETYLE ZDELEME SREC

nsan, iradesi dnda kalan gler , kuaktan kuaa aktarlan

(geleneksel) inanlardan kurtulur (s. 15). Her toplumda insanlar
iin bir tek eitim sistemine varlr. Eitim sistemi, her derecede
ayn insanlk idealleri ni vermelidir.

Dou toplumlar! karsnda Bat

Batl olmayan dnyada, Douda, ideal deerlerini ortaya
koyacak sistemli bir aratrma olmamtr. Evvela, onun zgr bir
dnyas bulunmuyor. Bat-d toplumlarn tarihini, edebiyatn,
sanatn, kurulularn ve toplumsal yapsn kavrayan sistemli,
zgr bir deerlendirme yoktur.
AvrupalI ve Amerikal, kendi evresine skca kapanmtr (s.
19). Batl dnyann. Doulu uygarla bu meydan okuyua , ce
vaplar zayftr. te yandan, Sinanolu, batllamada ilkelerimi
zi yeniden gzden geirmek zorundayz, diyor. Bu hususta bi
linsiz davranyoruz. Mutlak bir lt bulmann zorluu da orta
dadr (s. 19). Sinanolu, bir tm olarak insanln evrensel d
zeyini zlemektedir. Bat dnyas, eritii hakikatlerin evrenselli
ini duyurmak, bunu insanlk lsnde ele almak zorundadr.
Bu gerekler, insan soyunun evrensel yaradlndan ileri gel
mektedir. Batl insan, bu gereklere bir evrim sonunda varmtr.
te yandan, Sinanolu u sosyolojik geree dikkat eker: Es
tetik yarg yalnz o toplum (Doulu toplum) iin bir anlam, bir de
er tar (s. 21). Baka bir evre iin anlam yoktur (Z. Gkalp ile
gr birlii).
Bat, doulu ile diyalog kurmak zorundadr. Atatrk dn
ce, Atatrkn Trk toplumuna gsterdii hedef, insanln geli
me izgisinde son noktay temsil eden Bat medeniyetini tm gs
tergeleriyle kaytsz-artsz millete benimsemektir. Bu siyasi karar,
bir lm-kahm sorusu olarak sunulmutur. Sinanolu bylece,
Trkiyeyi drt kuak derin bunalmlarla sarsan ikilie, dikoto-
miye iaret etmektedir.
Sinanolu, Batl toplumlarn nclk ettii manev evrimin
tm insan soyu iin geerli olduunu vurgulayp tm insanln,
 SUAT SNANOLU; TRK HMANZM 279

bu arada Atatrk Trkiyesinin bu evrimi benimsemesi gerektiim

syler (s. 21). Sinanolu A. Toyenbee tarafndan ileri srlen her
tarih medeniyetin kendine zg orijinallii ve eitlii savma katl
maz {aada II. blme bkz.).

Dou toplumlar
Gnmzde, geleneksel toplumlar bunalm iindedir. Bu top-
lumlarda zihn yap, madd ve manev grnm, akla gre deil,
dogmalarla oluturulmutur. Zihin yaps, zgr deildir. Toplum
da zgr, bilinli gler yoktur. Toplum, kiisel karlarn, keyf,
kontrolsz oyununa braklmtr. Bu eit toplumda tevekkl, i
leri kendi gidiine brakma eilimi vardr; evrim iradesi yoktur.
Gl idarecilerin smrsne boyun eer. Dnce, dokunul
maz dogmalar biiminde kristallemitir. Zihin yeni fetihlere yne
lemez. Gelenee drt elle sarlmtr. (s. 24). Bu toplumlarda in
sann ana dncesi, br dnya, ahiret dncesidir. Tanr her an
yanmzdadr. Bu toplum, iradesiz, durgun ve kaygusuz bir top
lumdur. Toplum, dogmalara kr krne baldr; onlar sorgula
maz, sorgulayamaz. Felaketleri tevekklle karlar; glklerin
basksn alnyazs sayar, kabullenir.
Sinanolunun bu eletirileri, 18. yzyl Aydnlanma anda
ilk kez ortaya atlm ve Trkiyede Merutiyetiler tarafndan be
nimsenmitir. O an aydnlar, Hseyin Cahid, Klzde Hakk
ve bu arada Enver, M ustafa Kemal, Rauf Orbay gibi kurmay su
baylarn yurdu kurtarma reeteleri halini almtr. Sinanolunun
izledii dnce alan, 19. yzyl evrimci, evolutionist sosyolojisi,
yani insan medeniyeti son mkemmel eklini Bat medeniyetinde
gerekletirmitir, hipotezidir.
Sinanoluna gre, ahiret dncesinin egemen olduu geleneki
toplumlarda insan, nefsini bu dnyada ve br dnyada koruma
igdsyle hareket eder; hareketlerini bu igd belirler. Gelenek
i toplum olarak Dou, Batdan yalmz varln srdrebilmek iin
en gerekli eleri alr (iki yz yllk Osmanl batllamasnda, ken
280 TRKYENN BATI MEDENYETYLE ZDELEME SREC

dini savunmak iin Batnn yalnz teknolojisini-silahn ve Tanzi

matta Batnn dar ve ekonomik dzenini almakla yetinir).
Sinanolu der ki, teknolojinin temelinde Bat bilimi, hmanist
dnce vardr. te bu eliki, geleneksel toplumlarda bunalmla
ra yol aar (s. 27). Bat kkenli teknoloji alntsnn, belki zaman
la o toplumu, uyuukluktan kurtaraca ve biraz olsun bilinli bir
batllama dnemine hazrlayacan Sinanolu ihtimal d say
maz. Fakat yeni hayat, hmanizm, evrensel insancl ve toplumsal
ideallere baldr. Geleneksel toplum, yksek medeniyetin Bat
hmanist felsefesinin eseri olduu gereini gremez yahut kabul
edemez, bunalma girer. Batllama zorunluluu ortaya ktnda,
geleneklere mutlak ballk, eitim ve kltr alannda sorunlar ge
tirir. Eski ile Yeni dnya arasnda gizli bir sava srp gider. Sina
nolu, toplumda medeniyet ve kltr ayr gerekler gibi gren
Alman tarihi mektebini ve Gkalpcilii, hatal bulur (s. 29). Sina-
noluna gre, ada uygarlk, insan, doann ykc glerinden,
bilinli biimde doann veya toplum hayatnn darbelerinden ko
rumaktadr; hibir eyi kadere brakmaz.
Geleneki toplumlar iin bu nimetlere kavumann tek yolu,
Bat uygarln yaratan zihinsel ve ahlaksal biimleri benimse
mektir. Sinanoluna gre Atatrk reformu, Trkiyede dnce
zgrln salamtr (s. 30).
(Sinanolu, hmanizm zerine geni bilgisi yannda, slam top-
lumlar ve modernizm zerinde u eserleri grmtr: H.A.R. Gibb
{Modern Trends in Islam)^ C. Smith {slam in Modern History), Ta-
ha Hussein {The Future ofCulture in Egypt) ve manev ilimlerin ni
telii zerinde devrim aan B. Croce {La Filosofia di Giambattista
Vico, Trke evirisi var), A. Toynbee {The World and the West ve
Civilisation on Trial), W. H. White {The Organization Man) ve Z.
Gkalp {Trklemek, slamlamak, Muasrlamak).
Sinanolu, III. Blmde (31-87), Atatrkn sylevlerini izleye
rek Atatrk dnceyi ve devrimleri ayrntl biimde analiz et
mektedir. Sinanoluna gre, Osmanl hibir zaman Batnn ma
nev ve madd evrimine kar bir hayranlk ya da yaknlk duymu
yordu. (s. 33). On sekizinci yzylda Osmanl, Batnm teknolojik
f SUAT SNANOLU; TRK HMANZM 281

stnln tanm, askerlik alannda teknolojik almlar (M-

hendishane gibi) imparatorluu koruma kaygsyla kabul edilmitir
(Trkiyenin 18. ve 19. yzyl batllama tarihi zerine Sinano-
lunun genellemeleri, gnmzde yaynlanm etrafl aratrmalarla
tamamlanmaldr. Sinanoluna gre sorun udur: Eski skolastik
zihin yapsnn stesinden gelebilecek bir g, hmanist kltrdr.
Bu, matematik bilimlerle (teknolojiyle) baarlamamtr.
Trk toplumunun gelecei, laik dnceyi lkenin toplumsal
ve kltrel yaamnda egemen klmaya baldr. Devrim ilkeleri ve
kurumlan ancak byle korunur. Bylece, insanln evrimi yolun
da ileri bir noktaya varlabilir. Dinsel dnce ve burumlarda
byk bir reform hareketi balamaldr (s. 74). Bu reforma bizzat
din adamlar balamal. Dokunulmaz geleneksel deerleri yeni
den gzden geirme, ancak hmanist eitimle mmkndr. Avru
pada din adamlar, ancak hmanist yaklamla din reformu ba
arabilmilerdir (s. 75). slam, dogmaclktan ve tarihsel st ya
psndan vazgemelidir... Laik dnce ile bir modus vivendi (or-
ta-yol) aramaldr. Fakat Hristiyanlkta olduu gibi, slamda da
bunun bir i evrimle gereklemesini bekleyemeyiz. Batda
Hristiyanlkla hmanizm arasnda olduunu grdmz sorun
lar tabii slam toplumunda da kacaktr. Bu deiimle insancl
deerler gndeme gelecektir (s. 75). Geleneki ve dogmac zi
hin yapsn ortadan kaldrmay ve Atatrk devriminin paha biil
mez deerini grp onu yorumlamay baaracak tek g hma
nizmdir (s. 76).
Sinanoluna gre, bu hmanist devrim eitimle, mektep yoluy
la gerekleecektir. Atatrk devrimi, bunu uygulamaya koydu (s.
77). Bu gerek bir devrimdi. Arapa, Farsa dersler eitimden
karlmal idi, byle yapld, ama gen kuaklarda yeni bir zihin
yaps (mentalite) ve ahlak anlay gerektii fark edilmedi. Sina
noluna gre bu ancak, hmanist bir eitimle mmkn olacaktr.
1950lerde matematik, doa bilimleri ve ngilizceye ncelik ve
ren be lisenin kurulmas, bu yolda atlm iyi bir gelime idi (s.
79). Eitimin slam ilkelerine dayandrlmasn isteyenler kar
snda, okullarda pozitif bilimlere, dil bilimlerine ncelik verilmesi
282 TRKYE'NN BATI MEDENYETYLE ZDELEME SREC

pek yerindedir (s. 80). Osmanl geleneki kltrne eitimde n

celik vermek isteyenler de, eitime ynelmektedirler. Sinanolu,
Osmanl anm zaten yzeysel retildiini dnmektedir (s.
80). Gelenekilerle diyalog kurma, bo bir abadr.

Atatrk devrimi, Trk hmanizmi

Sinanoluna gre, Trk kltr bunalmdadr: Devrim kart
akm, eitimde dinsel ve skolastik Osmanl kltrnn egemen
olmasn istiyor. Sinanolu (eserini 1980de yaynlad), bu akmn
stn gelmesinden kayglanmakta ve u notu dmektedir: 27
Mays 1960 asker mdahalesini izleyen yllarda ekonomik sorun
larn n plana kmas ile lkede sosyalist dncenin yaylmasna
paralel olarak ve ondan daha etkili biimde, tutucu akm arlk
kazand. ... ar sa, yeni bir g kazanarak ar solla krc ve
kanl bir savaa girmitir (Bunun sonucu, 1980 asker darbesi ve
1982 anayasas gelmitir).
Sinanoluna gre, bu gelimeyi durdurmak, ancak yeni kuak
lara hmanist bir eitim vermekle mmkn olacaktr. Eitimde
Batnm klasik liselerini rnek almal, ynetici snfa ve aydnlara
aklc ve insancl bir zihin yaps salanmaldr (s. 81). Bugn Ba
t kendisi, hmanist eitim veren klasik okul geleneini ayakta tut
maya almaktadr. Avrupada klasik kltr, hmanizmle i iedir.
Batda fikir zgrl, sz zgrlnn kayna, salam bir
aklc ve insancl dnya gr , yani laikliktir.
Sinanoluna gre Atatrk devrimi, skolastik dncenin red
di, hmanist dncenin olduu gibi kabul biiminde deerlen
dirilmelidir. lk admda eitim, Trk lisesini temelden deitirme
ye, yeni kuaklara eski dogmatik eitime her bakmdan kart olan
hmanist eitimi vermeye ynelmelidir (s. 83-84).
Sinanolu yeni bir blmde (s. 89-113), Trk hmanizmini,
Trk aydnlanma hareketini belirlemeye almaktadr. Sadece,
Bat teknolojisi ve bilimini taklit, zihin yapsn toptan deitirme,
yani gerek batllama iin yeterli deildir. Tmyle (tam) batl
lamann tek yolu, hmanizmdir. Sinanoluna gre, Trkiyede
bu fikir akm balamtr, buna Trk hmanizmi diyoruz. Bu,
I SUAT SNANOLU: TRK HMANZM 283

taklit deil, hmanizmin ahlaksal ve dnsel deerlerini , zihin

yapsn (mantalitesini) benimsemek, demektir.
Trk hmanizmi, Trkiyeyi Bat toplumunun bir yesi yap
makla kalmayacak, ayn zamanda onu insanln evrimine etken
ve yaratc bir toplum haline getirecektir (s. 91).
Sinanoluna gre, Atatrk devrimi bize bu yolu amaktadr.
Trkiye, sorunlarn hmanizmaya ynelmekle zecektir. Daha
1930-1931 yllarnda hmanist bir yneli grlr: Ruen Erefin
Vergiliusun Ekloglarm evirisi, Nsret Haim Sinanolunun
talyan Edebiyat Antolojisi, Dante ve Petrarca zerine incelemele
ri, Nurullah Atan mitoloji kitab, bu arada anlmahdr. Hareke
tin ilk belirtilerini, Fransz edebiyatm izleyen Yahya Kemal, Ya-
kup Kadri, mer Seyfeddin gibi edebiyatlarda ve sosyolog Ziya
Gkalpte grmekteyiz. Nihayet, Atatrkn Dil ve Tarih-Coraf-
ya Fakltesini kurmas (1935), klasik dnem medeniyetlerinin bi
limsel aratrmalarna yol amtr. Sinanoluna yaknlk gsteren
Milli Eitim Bakan (1938-1946) Haan li Ycel, bu ynde
nemli admlarn atlmasn salam, 1940ta birka lisede Latin
dili renimini balatmtr. Haan li Ycelin asl byk girii
mi, Tercme Brosunu kurup dnya klasiklerinin sistemli biim
de Trkeye kazandrlmas olmutur.^
Haan li Ycel, bu klasikler dizisinde yaynlanan tm kitap
larn banda yer alan nsznde u satrlar yazmtr: Kltr ve
tefekkr camiasnn sekin bir uzvu olmak dileinde ve azminde
bulunan Cumhuriyeti Trkiye, meden dnyann eski ve yeni fi
kir mahsullerini kendi diline evirmek ve lemin duyu ve dn
ile benliini kuvvetlendirmek mecburiyetindedir. Bu mecburi
yet, bizi geni bir tercme seferberliine davet ediyor. 3

Klasiklerin Trkeye.evrilmesi
Bu tercme faaliyeti hmanizma ruhunu benimsetmek ve
Cumhuriyetin kurulmasyla balam olan Trk Rnesansna hiz
met etmektir. Tercme edilecek eserlerin listesi bu ama dairesinde
tespit edildi. Tercme Brosu, 1946 sonuna kadar 496 eseri
Trkeye evirdi. lk ylda evrilen 109 eserin 39u Klasik Yu
284 TRKYENN BAT MEDENYETYLE ZDELEME SREC

nancadan, 38i Franszcadan, lOu Almancadan, 8i ngiliz

ceden, 6s Latinceden, 5 i ark ve slam klasiklerinden, 2 si Rus
adan ve biri skandinav edebiyatndan idi. 1946 sonuna kadar
evrilen eser says, bini gemitir. Haan li Ycel bu dizideki ki
taplarn banda yer alan nsznde Hmanizmadan yle sz et
mitir; Hmanizma ruhunun ilk anlay ve duyu merhalesi, ....
sanat eserlerinin benimsemesiyle balar. Sanat ubeleri iinde ede
biyat, bu ifadenin zihin unsurlar en zengin olan d r.Siyasette ge
nel tutucu gelimeler sonucu. Tercme Brosu yeleri, 1966 yh
sonunda toptan istifa etmitir. Ky Enstitleri (1940), Devlet Kon
servatuar, niversiteler Yasas (1946) ve Ankara niversitesinin
kuruluu. Haan linin baarlar arasndadr. zellikle, Haan
li Ycel, liselerde Sinanoullarnn hmanizm tedrisat projeleri
ni desteklemitir. Bakan olarak I. ve II. M aarif ralarnda re
formcu nlemlerine destek bulur (UNESCO, 1997 ylnda Haan
li Ycelin, kltrlerin evrensellemesindeki hizmeti dolaysyla
sayg ile anlmas kararn almtr).
DTCFde Sinanoullar Suat ve Samim, Klasik Filoloji dersleri
verirken, bu satrlar yazan H. ., Osman Turan ve M. A. Kymen
zaman zaman kendileriyle Tarih blmnde bir araya gelip tart
yorduk. Medeniyetin modern Avrupaya kadar bir izgide gelime
gsterdii, medeniyetin tarih bir btnlk gsterdii teorisi, 19.
yzyln evolsyonist insan-biliminin inanc idi, Sinanoullarnn
tarih felsefesi bu grte idi. Bu teorinin, Avrupa insannn krede
stnln merulatrma abasna hizmet ettii ileri srlmtr.
Batlama veya modernlemeye abalayan Bat-d toplum
lar zerinde gnmz sosyolojik incelemeleri, gelime/develop-
ment aratrmalar, bu teorinin geree uymadn gstermi, bir
toplumda batllamann, ancak bakalam yeni bir kltr komp
leksi meydana getirdii sonucuna varmtr. Trk toplumunda Si-
nanolunun ileri srd gibi, hmanist kltr, Avrupadaki gibi
tam Bat-tipi bir kltr toplumu meydana getiremezdi. Bugnk
Trkiye, bu gerein yeni bir rneidir. (Aada ayr bir blmde,
toplum-kitr konusu zerinde eitli zamanlarda yaynladn
yazlar bir arada sunmay uygun buldum).
 SUAT SNANOLU: TRK HMANZM 285

Cumhuriyet eitim politikasnda genel yn deiimi sonucu,

Tercme Brosunda klasik kol kapatlmtr (1949). DTC Fa-
kltesinde Latince ve Yunanca krslerinin kurulmas (sonradan
I940ta Klasik Filoloji krss) Trkiyede hmanist eitimin ba
langc saylr. Ancak, Sinanoluna gre klasik eitim veren lisele
rin bulunmamas nedeniyle bu eitim, Avrupadaki dzeyine erie
memitir (s. 94-95).
Sinanolu, Toplumun manev (moral) varlnn hmanist l
tlere gre yeniden deerlendirilmesi iin ilkin orta dereceli
okullarda yeni kuaklarn dnsel, ahlaksal ve estetik biimlendi
rilmesi gerei zerinde durmaktadr. Sinanoluna gre yeni ku
aklara hmanist eitim verilmelidir. Osmanh ortaa eserleri
yararszdr, hatta zararldr . talyan hmanizm a, bize rnek
olmaldr (s. 101). Flmanist yazarlar, Boccacio ile Montaigne
dnce ve yazma sanatn Latin yazarlardan renmilerdir .
Trk hmanizminin z (s. 109-113). Batllama .... h
manistleme dir, Trkler talya hmanizmini izleyen br Avru
palI toplumlarn rnek almaldr. (s. 109-113).
Trk hmanizmi dardan bir drt ile balamtr, Trk top
lumu kendini yenilemeyi istemitir; bunu varln srdrmenin bir
koulu olarak duymutur. Bunda Atatrkn koyduu ilkeler
bata gelir. Kurtulu, sadece teknolojide deil, ruhtadr (menta-
litededir). Batnn yaad tarih deneyimi, bilinli biimde tek
rarlamaktr. Trk hmanizmi, toplumun kltr gerekleri, hatta
gnn zorluklar Trk hmanizmine kendi zel karakterini ka
zandracaktr (s. 107). Sanat ve fikir anlamnda zgr bir etkin
lik gsterecektir. Nasl ki. Alman neo-hmanizmi, klasik dnya
ile modern dnya sorunlarna zmler getirmektedir. Bugnk
toplum, talyan hmanizminin karlat sorunlardan ok farkl
sorunlar karsndadr. Kuzey Avrupann batllamas veya h
manistlemesi ne, Alman din mitolojisi engel olmamtr. nk
Alman, daha nce klasik dnceyi benimsemiti. Avrupada h
manizm, tarih bir gelime ve yaylma gstermitir: Yunan-Roma
dnyasnn deerler sistemi, Fransa ve ngilterede yerlemi, h
manizm 18. yzyl Aydnlanma a ile yeni bir deerlendirme
286 TRKYE'NN BATI MEDENYETYLE ZDELEME SREC

aamasna gelmi ve nihayet Alman nev-hmanizmi ile Kuzey Av

rupay etkisi altna almtr. Trk hmanizmi bu gelimede yeni
bir aama olacaktr. Hmanist dnce akm, Bat dncesini
(s. 109) Trkiyede kendine zg bir gr biimine getirecek
tir; bu, insanln manev geliim tarihine katlma olacaktr. Si-
nanolunda Trk hmanizminin z hakknda ak bir forml
bulamyoruz. Alman neo-hmanizmi gibi hmanistlemenin, an
cak Trk insannn insanst glere bamlln bertaraf et
mesiyle mmkn olaca ileri srlmekte (s. 109).
Deiim, ilkin Baty taklitilikle balar. zetle Sinanolu, Bat
uygarlnn insanln kltr geliiminin en gelimi son halkasn
temsil ettii grn bir sav olarak tekrar eder (bugn tarih ve
toplumbilim bu tezi tartmaktadr; aada eklediimiz yazlarda
bunu tartyoruz).
Sinanolu, u uyarlar yapmakta: Hristiyan dininin Bat ru
hunun zn oluturduu doru deildir (s. 111). Keza hmaniz
mi, sadece belli bir tarihi dneme ait bir kltr hareketi saymak
yanltr, hmanizm evrenseldir.
Trk hmanizmi, ilk talyan hmanizmine uygun olarak. Yu
nan ve Roma klasikleri ile balamaldr. Kaynak budur, bu bir
dnce dzeyi dir (s. 112). Trkiye, Sinanoluna gre. Bat
kltrn, insanln evrim srecinin srp gittii bir uygarlklar
btn olarak grmelidir ve onun ilkelerini benimsemelidir. Trk
hmanizmi, insanln byk evrim srecine , hmanizm ile ka
tlmaldr (s. 115).
Sinanolu kitabnda talyan hmanizminin Avrupada yayl ve
geliimi zerinde ayr bir blm (V. Blm, 115) yazm, bu alan
da yetkili bir aratrmac sfatyla nemli katkda bulunmutur. Bu
blmde Trk hmanizmine gre Bat dncesinin deeri adl
ksmda, fikrin/ruhun sonsuz (kaytsz) zgrlne iaret etmekte;
Yunan uygarl bu nitelii dolays ile baka uluslar gemitir. Ni
tekim Romallara, sonra Avrupah milletlere gemitir (s. 144) Bat
l hmanizm, gelecein evrensel hmanizmidir (Blm VI, 153-
189) demektedir. Bu blmde Sinanolu, Atatrkn rettikleri
(devrimleri), evrensel deer tar, deerlendirmesini yapar.
 SUAT SNANOLU: TRK HMANZM 287

Sinanoluna gre, br birok uygarlk deiiklie gidemez,

deitirilemez, mudak bir manev ve ahlaksal deerler sistemi ile
kendini balamtr. Atatrk devrimi ise Batnn hmanist ve
aklc deerlerini benimsemitir (s. 160-161).
Sonuta (s. 203) Sinanolu, tm tezlerini zetler, Trk toplu-
munun batllamas probleminde zm, yeni bir eitim siste
minde bulur (s. 191-201). Byle bir eitim, yeni kuaklara insan
cl deerler sistemine olabildiince bal bir zihin yaps vermeli
dir. Bu eitim, filolojik/modernist bir eitim olacaktr. Yeni klasik
mektep. Yunan ve Latin filoloji tedrisatyla hmanist eitimin te
melidir. Klasik lisede, ana dil yannda iki dil. Yunanca ve Latince
ve bir Bat dili, temel disiplinleri oluturmaldr.
Zeknn zgrl, byle bir eitimden beklenen sonutur (s.
201). Bu Atatrkn baard ihtilal rneince gerekletirile
cektir. nce, temel zgrlkleri kurmak , sonra eitim ve kl
tr ihtilaline ynelmek gerekir.
1960-1980 Trkiyesinde
Siyas-Kltrel alkantlarn
Oda Olarak
Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi

1960-1980 Trkiyesinde kltr-toplum sorunlar tm yurdu

temelinden sarsan kartlklara tank olurken, Dil ve Tarih-Coraf-
ya ve Siyasal Bilgiler Fakltelerinde retim yesi olarak olaylara
ve gelimelere yakndan tank oldum.
1935te imtihan sonucu, DTC Fakltesine yatl renci olarak
kabul edildim. Tarih blmnde 1942de doktoram tamamlayp
asistan, 1952de profesr, 1972de emekli oldum. Dil ve Tarih-
Corafya Fakltesi Atatrkn gzetiminde 1935 ylnda kuruldu
unda, eitim ve retimde arkeoloji ve filolojiye nem verilmi,
Hitler rejiminden kaan birok tannm bilim adam Fakltemize
atanmt. Tarih blmnde retimde F. Kprl, . Gnaltay gi
bi kdemli hocalar yerlerini genlere braktlar. Osmanh ve Seluk
lu Tarihinde genlerden M ustafa Akda, Osman Turan, M.A.
Kymen, Flalil nalck bulunuyordu. Klasik filoloji, felsefe ve sos
yoloji blmleri ok sonra kuruldu. Trk-slam dncesini tem
sil edenler (Osman Turan, M. Altay Kymen, Necati Akder, Ragp
Atademir) yannda klasik filolojide Suat ve Samim Sinanolunun
290 TRKYENN BATI MEDENYETYLE ZDELEME SREC

temsil ettii hmanizmciler ders okutuyorlard. Daha sonra Ameri

ka niversitelerinde okumu, Niyazi Berkes, M. erif Baolu, Be-
hice Boran solcu sosyologlar grubu retime katldlar. Sol-sa a
tmalarnn, fakltelerde mitingler, silahl arpmalara dnt
o anari gnlerinde, Amerikadan gelen grup yeleri ayrlp gittiler.
Niyazi Berkes Kanadaya, M . . Baolu ABDye gidip yerletiler.^
Behice Boran, solcu bir partinin banda siyasete atld. Banaz bas
klar artnca Fakltedeki Alman profesrler, bu arada Prof. Land-
sberger. Prof. Gterbock ve tekiler, ABDden davet alarak birer bi
rer ayrldlar. Yeni blmlerin katlmas sonucu, aratrmalar ve fi
kir hareketleri, fakltenin Atatrk dnemindeki yapsn deitir
mitir. Trkiye sathnda sosyal dava ve fikir hareketlerinin youn
biimde tartld 1960-1980 dneminde DTCF, tartma ve hare
ketlerin en hararetli odaklarndan biri haline geldi. Sinanoullar-
nm hmanist eitim akm unutulmu, solcu-sac devrim kavgala
r Trkiye lsnde kargaaya yol amt. Faklte sa-sol kavga
larna sahne oluyor, dekanlk baslyor, dersler mitinglerle kesiliyor,
rencilerden kurunlananlar oluyordu. Ders verdiim iki faklte
de DTCF ve SBFde snflar baslyor, dersler kesiliyordu. Sol-sa
kavgalarnn alevlendii bir ortamda, Trk hmanizmi hareketi
nin yeri yoktu, daha dorusu 1980 asker rejimi, yeni anayasa, da
ha ziyade Trk-slam ideolojisini benimsedi .^
Trkiyede Kltr ve Deiim zerine
Aratrmalar

Ziya Gkalp
Kltr Deiimi: Tarih ve Sosyoloji

slam aratrmalar ve Trkoloji:

Hmanizm, sosyal bilim
Bu kitabn ikinci (B) blmnn giriinde bahsettiimiz Sina-
nolunun ana tezi udur:
1. nsanlk, medeniyette tek izgide gelierek Bat medeniyetin
de en gelimi haline erimitir.
2. Bat medeniyeti Yunan-Latin aratrmalaryla, hmanizm ile
gelime yoluna girmitir.
3. Geleneksel Dou toplumlar, ayn sreci izleyerek bu yksek
medeniyete eriebilir.
4. Bunun iin gen kuaklar, klasik filoloji eitimiyle yetitiril
melidir. Atatrk devrimi bize bu hedefi gstermitir.
Medeniyet-kltr kavram. Bat medeniyetiyle teki medeni
yetler arasndaki iliki, batllama nm gerek sosyolojik sreci
hakknda son on be-yirmi yl iinde yazdklarmn zetini bura
da, baz gerekli ilavelerle bir araya getirmeyi gerekli grdm. Bu
aratrmalarm ilk kez. Dou Bat, Makaleler I ve II ciltlerinde
yaynlanmtr.
294 TRKYENN BATI MEDENYETYLE ZDELEME SREC

Hmanist Hermentik (Yorum Bilimi)

\

Hmanizmin balca metodolojisi, hermentik't yani filolojik

yorum bilimine dayanr. Ortaada Yunan ilmini ve felsefesini Av-
rupallar, ilkin Arapa eviriler araclyla renmilerdi. Petrar-
ca, Yunanca renmek istedi, Boccacio, L. Pikte adnda bir
Rumdan Yunanca rendi. Asl Yunanca eitimi ve Yunan fikri
yat, talyaya 1396da Manuel Chrysoloras ile girdi (Bizansl, l
m 1415). Birok hmanist ondan tahsil grd. Bu Rum ile bera
ber hepsi bilgin olan ve hmanist talyanlar tarafndan dersleri
zevkle ve hararetle izlenen baka Rum bilginleri de geldiler. Bunlar
arasnda sivrilenler oannis Argyropoulos, Gemistos Plethon ve
Bessariondur. Bu Rum bilginlerinin talyaya g, Tklere kar
hal seferi ve iki kilise arasnda birleme grmeleri (Floransa,
1439) srasnda Bizans ile Roma arasndaki sk ilikiler sayesinde
oldu. Bizansta Trk idaresini tevekklle karlayan tutucu Orto
doks ruhban ve halk karsnda aydn yksek snf, Latin yanllar
Bat ile ibirlii istiyorlard. zellikle kiliselerin birlemesine karar
verilen Floransa Konsilinde (1439) Bessarion ve arkadalar tal
yada kaldlar. Buna kar birok Rum lim, mesela Trabzonlu
Amuritzes, Fatih Sultan Mehmedin, daha nce de babas II. Mu-
radm saraynda iyi kabul grmlerdi. talyada etkisi derin olan
sekin lim ve filozof Gemistos Plethon, genliinde Bursa ve Edir
nede yaam ve II. M uradn saraynda arlanmt. Plethon ve
Bessarion, talyada skolastii temsil eden Aristo-bn Rd felsefe
sine kar Floransada Mediciler himayesinde Plato felsefesinin ve
neoplatonizmin yaylmasnda nemli rol oynadlar.^ Birok talyan
hmanist bunlarn okulunda yetiti.
Bizansl bilgin Bessarion, Papa tarafndan kardinallik mertebe
sine karld ve kendisi Rnesans mesailerinden (patronlarndan)
biri oldu. Bu dnemdeki Rumlarla birlikte, zellikle stanbulun
fethinden sonra birok Bizans eseri talyaya getirildi; kadim ilim
ve felsefenin yaylmasna yardm etti.^
Yukarda ayrntlaryla grdmz gibi balangta, daha ok
edeb alanda ve folojide derinleen hmanizm, yava yava btn
 KLTR DEM: TARH VE SOSYOLOJ 295

bilgi alanlarn etkisi altna ald. Meydana kan klasik a eserle

rinin nclyle ortaan tm skolastik dncesi ve inanlar
eletiri szgecinden geirildi. Bu bakmdan en nemli rol Floransa-
l Lorenzo Vallaya aittir. Onunla, eletirel hmanizm kuruldu. Bu
eletiri akm dorudan doruya dinde reformu hazrlayacaktr.
Valla, dinin yalmz bir inan ii olduunu gstererek, kilise skolas
tiini rtt. Bir filolog ve tarihi sfatyla, szde Papaya Bat H
ristiyan lemi zerinde manev stnlk tanm olan Konstan-
tinin Hibesinin {Donati Constantini) uydurma olduunu ispat et
ti. Bylece, ortaa kilise otoritesinin dayand temellerden birini
ykm oluyordu.
Hmanizmin ikinci byk sistemcisi Niccolo Cusano (1401-
1464), hmanist dnce ile Okham skolastik felsefesini ve Hris
tiyan mistisizmini derin ve geni bir sistem iinde toplamaya a
lt. Bylece 15. yzyln en byk zeklarndan Cusano, hma
nizmin balca mimarlarndan biri oldu. Onun felsef etkisi kalc
olmutur.
Sonuta, hmanizm, 15. asrn ortalarna doru olgunlua eri
ti ve dnce hayatnn n plannda yer ald. Hmanizm, edebiyat
alannda kalmayarak her trl fikr faaliyeti etkisi altna ald ve
zellikle pasif bir taklit aamasn aarak kendine gvenen serbest
bir eletiri aamasna girdi.
zetle, talyada 15. yzylda hmanizm, dnce ve vicdan
zgrln getirmi olup edeb eletiri ve filolojik hermentik
hareketin menei ve temelidir.

slm Hermentik (Tefsir)

On beinci yzyldan balayarak kutsal kitaplarda Tanrnm s
zn en doru biimde anlama abas, Batda hmanistik herme-
ntike balang olmutur. Ondan yzyllarca nce slam bilginle
ri tarafndan Kuran tefsrine giri iin, usl (prensipler, metod) ad
altnda hermentik ortaya km bulunuyordu. lkin, Kuran met
ninin tespiti bu yolda atlan ilk admd. Kutsal kitaptan sonra ikin
ci otorite saylan Peygamberin snneti, ahdis'in tespiti abas
296 TRKYE'NN BATI MEDENYETYLE ZDELEME SREC

usl almalarna yol am, bundan slam hermentiki gelimi.

tir.9 Gnmzde lahiyat Faklteleri, slam dini ve tasavvuf zerin
de, tefsir alannda ciddi eserlere yol amaktadr. slamda, bin yl
lk kltr tarihimizde Trk asll bilginler, ounlukla Arapa, ba
zen Trke yazmlardr. Hristiyan Batda oryantalizm, balca
Arapann ve Arapa metinlerin hermentik metodlaryla aratr
ma konusu olmasyla ortaya kmtr. Osmanllarn Avrupay
tehditleri, slam ve Hristiyanlk zerinde tartmalar geniletmi,
Kuran o zaman Latinceye evrilmitir. zellikle Osmanl mistisiz
minin Batda derin etkisi olmutur. slamda milli dillerin, zellik
le ldn konulardaki eserler iin kullanlmas, ilkin Dou randa
(Gaznevler dneminde Firdevs), 10. yzyl ardndan Trkede
Karahanl Devletinde (Kutadgu Bilig, 1069), Orta Asyada (Yese-
v), 15. yzyl Timuroullar dneminde (Ali r Nevay, Babur),
Altun-Ordu Hanlnda (temi Hac), Osmanhlarda (Trke
ilm-i hller, Mevlid, Yazczde, eyh) ortaya kmtr. Trke
eserler, ayr bir filoloji aratrma alanna yol am, oryantalizmin
nemli bir kolu olarak Trkolojiye vcut vermitir.
Ksacas, kltr tarihimizi hakkyla incelemek iin, dil;
Arapa, Farsa ve Trke filolojilerini retmek ve Bat hermen-
tik-filoloji metodlarm niversite ve bilim kurumlanmzda yerle
tirmek gerekir.
Genellikle, Mslmanlar, Hristiyan oryantalistlerin, Peygam-
beri ve slam akidelerini filolojik-sosyolojik metodlarla bir sosyal
tarih konusu olarak ele alp hkm vermelerini kabul etmezler.
1954te Princetonda Mslman ve Hristiyan bilginlerin topland
bir konferansta Pakistan Kltr Bakan Kurey ayaa kalkarak
Peygamber ve Kuran hakknda, Hristiyan delegelerin eletirel
szlerini iddetle reddetmi ve konferans terk etme tehdidinde bu
lunmutur. Dr. Abdullah Cevdetin nsz yazd Dozynin Pey
gamber zerine eseri, Trkeye evrilip yaymland zaman kya
met koptu, kitap yasakland. ctihd Dergisi etrafnda toplanan-
Garplar , Dozy gibi, Peygamberi sadece tarih bir ahsiyet ola
rak ele alyorlard. Kurandaki baz yetleri ele alyorlar, hilkatin'j
yaratlna ait yetleri, Darvinizmle karlatryorlard. Fransz;
 KLTR DEM: TARH VE SOSYOLOJ 297

Jacobinleri gibi bir akl dinin den sz ediyorlar, din yerine pozi
tif ilmi koyma iddiasnda bulunuyorlard.lo

V. Barthold ve slam kltr

slam medeniyetini ve Orta Asya Trk tarihini asl kaynaklarn
dan hermentik metodoloji ile derinliine aratran Batl bilginle
rin arasnda Rus oryantalisti V. Bartholdun grlerini burada
anmsamak gerekir.^
Barthold; Arap, ranl ve Trklerin ortak eseri olan slam me
deniyetine temel yaklamda, Hristiyanlktan daha geni grle
re dayandn ileri srer ve der ki: Mslman kavimlerin tarih ve
hayat ispat ediyor ki, kadercilik, Kuranda hibir zaman havari
Paulusun Romallara rislesindeki (9. Bb) kadar byk bir kesin
likle ifade edilmemitir. slam, Mslmanlara kiisel hareket ve ka
rarlarnda tedbr almay yasaklamam, slam tarihileri de olaylar
arasnda neden-sonu ilikisi aramaktan geri kalmamlardr.
Bartholda gre, slam toplumlarnda bugn grlen gerilii, s
lamiyetle aklamak tamamen yersizdir. slam tarihi, dinle deil,
tarih sebeplerle aklanabilir. Barthold, slam tarihi aratrmala
rnda Bat tarihini inceleme metodolojisini (hermentik) uygula
mak gerektiini belirtmektedir. Bartholda gre, dnya tarihi bir
btndr. Avrupa tarihini anlamak iin Dou tarihini aratrmak
gerekir. Bartholdun Dou aratrmalar tarihinde de Trklerin
zel bir yeri vardr. Trk kltr tarihinin Bat hermentik metodo
lojiye gre kurucusu Fuad Kprl, Barthold ile sk ilikiler kur
mu, Trkiyat (Trkoloji) Enstitsnn kuruluunda, 1926 yln
da Bartholdu stanbula davet ile Trk tarihi zerinde bir dizi
konferans verdirmitir.12 Kprl yazd Trkiye Tarihi^ndt Bart
holdun eserlerinden, zellikle Trkistan zerindeki klasik eserin
den geni alntlar yapmtr.
Trkiyede son yirmi otuz yl iinde Osmanl aratrmalarnda
ki byk gelimeye denk olarak slm ilimler alannda eviri ve
inceleme olarak geni bir yayn faaliyeti grlmektedir. Bat oryan
talistlerinin hazrlad Encyclopaedia o f slamn ilk basks (Lei-
298 TRKYE'NN BATI MEDENYETYLE ZDELEME SREC

den) Trk aratrmaclarn katlmyla Milli Eitim Bakanl tara

fndan geniletilerek Trkeye evrilmiti; Leidende tamamlanm
olan ikinci basksna da, Mslman bilim adamlar geni lde
katlmtr. stanbulda Trk Diyanet Vakf, slam aratrmalarnn
modern bir merkezi olarak yerli ve yabanc aratrmaclar ek
mekte ve oryantalistlerin kard Encyclopaedia'yz. kar yeni bir
slam Ansiklopedisi karmaktadr.
slam dini ve medeniyeti zerine Barthold ve Kprlnn zle
dii nitelikte aratrmalar, Mslman lkelerinde ve Trkiyede de
yaplmaktadr. Zamanmzda oryantalizm artk Batnn tekelinde
deildir. Bartholdun iaret ettii gibi, dnya tarihinin btnl
iinde slam medeniyetini hesaba katmayan bir tarihi. Bat mede
niyetini anlayamaz, aklayamaz. Tannm oryantalistlerin katk
syla kan The Legacy oflslam^^ bu gerei ak biimde kabul et
mitir.
Barthold, u tarih gerek zerinde durur: slam medeniyeti, bu
dini kabul etmi milletlerin kltrlerinin etkisi altnda gelitii gi
bi, bu meden faaliyetlerin byk bir ksm, aslen Arap olmayan
lar tarafndan vcuda getirilmitir. Bununla beraber, genel dil olan
Arapa genel slam medeniyetinin dili olmutur . On be yl kadar
nce Pariste Avrupa Parlamentosu iin slam dnyas hakknda
bir rapor hazrlamak zere bir toplant rgtlendi. slam lkeleri
temsilcilerinin katld bu toplantda (Trkiyeden smail Cem,
erif Mardin, Halil nalck) biteviye Arap Medeniyeti nden sz
edilmesi zerine, Trk ve Berber delegeleri eletiride bulundular;
Bartholdun syledii gibi, slam medeniyetinin Mslman millet
lerin ortak eseri olduu gereini vurguladlar.
OsmanlI ve Avrupa

OsmanlIlarn Bizans ve Bat dnyasn 1300lerden balayarak

tehdit etmesi, Avrupada slamiyete ilginin artmasna yol at.
Mool idaresi altna giren Badadda Dominiken tarikat yerleme
imkn buldu. Dominiken rahiplerinden Riccoldo Arapa rendi.
Kuran Latinceye evirdi. Bu metin Bizansta ve talyada slami
yet zerinde balca bir kaynak oldu.
1453-1553 yllarnda Avrupada Osmanl Devletinden hem
korkuluyor, hem de Osmanl Devleti asker ve siyas kurumlan,
taklit edilecek bir stn sistem olarak alglanyordu.
Luther, Kuran Latince evirisinden okuyup incelemitir.
1530da yaymlad Libellus de ritu et moribus Tur corum adl ri
salesinde Martin Luther, Trkleri Hristiyanlarla kyaslayarak, on
lar alakgnll, yaammda sade ve karakterli bulur ve der ki.
Dou Avrupada kyller o kadar kt koullar altnda yaamak
tadr ki, Trkleri adeta kurtarc olarak karlamaktadrlar. K a
nun Sultan Sleyman, Lutheri bir Alman elisi vastasyla Trki
yeye ard. Fakat 1532de Osmanllar Almanyay yakndan teh
dit edince Luther bir Alman ve Hristiyan olarak Trkleri eyta
nn hizmetkrlar ilan etti ve tm Hristiyanlar onlara kar sava
a ard.16 Buna ramen birok Lutherci viz, Trk himayesinde
300 TRKYENN BATI MEDENYETYLE ZDELEME SREC

k M acar topraklarnda serbeste yeni mezhebi vaaz etmekteydiler.

O zaman bir Alman yazan, Paul Anderbach; ibadet zgrl,
inancn bireye aidiyeti ve baka benzerlikler dolaysyla Luthercili-
i slama yakn buluyordu.
Roma mparatorlarnn varisliini benimseyen ve Romay fet
hetmeyi planlayan, Kayser-i Rm unvanyla vnen Fatih Sultan
Mehmedin Yunan-Latin geleneini benimsedii ve talya hma
nist prenslerine yknd iddiasn ne dereceye kadar savunmak
mmkndr? Fatihin saraynda Yunanca ve Latince eserlerden bir
ktphane kurduu,!^ hmanist Ciriaco dAnconay ve Amuritzes
gibi Rum limlerini saraynda saygyla misafir ettii, talyaya ka
m olan Rum limlerini stanbula ard tarih bir gerektir.
Papa II. Pienin, Fatihe Hristiyan olursa Roma imparatoru unva
nna mer olarak sahip olabilecei hakknda mektubu, Epistola
ad Mahametem dorudan ahsna gnderilmemi olsa bile, Fa
tihin okumas iin yazlm olduuna kuku yoktur. Fatihin, Rum
Patrikinden Hristiyan dini esaslarn zetleyen bir risle yazmas
n istedii de dorudur.^
Konstantinopolis sahibi olarak Fatih, Roma mparatorlu-
unun mer sahibi olduunu iddia ediyor ve mrnn sonlarn
da talyay istila iin Gney talyada bir kprba oluturuyor
du (1480, Otranto Fethi). Son yllarnda Gentile Belliniyi Vene
dikten sarayna arm, portresini yaptrm. Yeni Saray duvar
larna talya saraylarndaki gibi freskolar izdirmitir. Ancak, Fa
tihin hmanizmle ilgisini, sadece siyas hedefleri iin bir ara ola
rak kulland doru olmamal. Onun sarayda, Mslman ulema
y haftalk toplantlara ard ve huzurunda slam yksek din
felsefesi (Tehft) zerinde tartmalara bakanlk ettii unutulma
maldr. Doru, Osmanl ulemsndan hibiri, hmanizme onun
gibi ilgi duymamtr. Belki o, Hristiyan ve slam halklarn ve kl
trlerini kucaklayan, fakat onlarn zerinde Roma mparatorlu
unu ihy etmeyi tasarlyordu.
 OSMANLI VE AVRUPA 301

Trklk ve Trkoloji, Dilde Deiim

Trk milliyetilik, aslnda modern Avrupa tarihinde Hma-
nizm-Aydmlanma felsefesinin bir rndr. Osmanl Devletine s
nm ve yksek devlet basamaklarna km Lehli ve Macar asl-
dan milliyeti ve liberal devrimciler (Celleddin ve mer Paalar),
Osmanllarda Trklk bilincini uyandrmaya almlardr. br
yandan, Rusya arlk rejiminin Hristiyanlatrma-Ruslatrma po
litikasna kar Trk-Mslman halklarnda mill hareketin uyan
mas ve bu hareketin temsilcilerinin Osmanl Trkiyesine sn
malar, destek aramalar (bata Yusuf Akura), burada Trklk
hareketinin domasn hazrlad. Trklk bilincinin baka
nemli bir kayna asker mekteplerdir. Rus tehlikesini en derin
den hisseden bu evrede ders kitaplarnda, hanedana ballk ya
nnda Trklk bilinci verilmeye zen gsterilmitir (Asker mek
tepler nzn Sleyman Paa). Nihayet, Trklk bilincine varanlar
Trklk kaynaklarn, alacak bir biimde Fransz, ngiliz ve
Macar Trkolojisinde buldular. Celleddin Paa, Leon Cahunn
Asya Tarihine Giri {Introduction a Vhistoire de lAsie: Turcs et
Mongols des origins a 1405, Paris 1896) kitabn kullanarak Trk-
lerin dnya tarihindeki nemini belirtiyordu; Cahunm kitab
1900 tarihinde Necib Asm tarafndan ilavelerle Trkeye evril
mi {Trk Tarihi, stanbul, 1316/1900); Trk milliyetiliinin ge
limesinde nemli bir rol oynamtr.
Abartsz, Trkoloji ve Trk filolojisinin kurucular aslnda or
yantalistlerdir. Sekizinci yzyl Kk-Trk (Gk Trk) antlarn
kefeden, bu yaztlarda Trk runik alfabe ile yazlm en eski
Trke metni ilk defa zen V. T h o m se n ,2 0 Trk Leheleri lgati
ni yazan W. Radloff ve Orta Asya Trk kavimler! zerinde yetkili
eserleri yaymlayan V. Barthold, Bat oryantalizm okulundan yeti
mi ilim adamlardr. Orhon Abidelerinin kefi, 1900lerde Trk-
1er arasnda heyecan uyandrm, Trkln gelimesinde ve ni
hayet Trkiyat Enstitsnn kuruluu (1924) ile Trkolojinin bir
ilim dal olarak lkemizde yerlemesinde rol oynamtr. Fakat Ba
t filoloji metodlarnn renilip uygulanmas yine de sorun olarak
302 TRKYE'NN BATI MEDENYETYLE ZDELEME SREC

kalmtr. Bu boluk, Trkoloji tahsil etmek zere Bat niversite

lerine Trk rencilerin gnderilmesi ve Rusyadan ve Alman
yadan gelen Trk-Tatar uzmanlara niversitelerimizde grev ve
rilmesiyle kapatlmaya allmtr.
Orhon Yaztlar dilinin zlmesi Trkolojinin ve Trk milli
yetiliinin gelimesinde bir dnm noktasdr. Bu yaztlar, 6.-8.
yzyllarda tm Avrasyay egemenlii altna alrn olan Kk Trk
adn tayan devletin destann bize Trke nakletmektedir. Yazt
larn okunmas, Batda Trkolojinin gelimesinde byk etki
yapmtr. Ortaada ranllar ve inliler, bu yaztlardan haberdar
dlar. Batda ilk kez sveli Phillip Johann von Strahlenberg, Sibir
yada srgn hayatnda yapt inceleme gezileri srasnda bu ya
ztlar grm ve Avrupaya dnnde (1722) yazd kitapta
bunlardan sz etmiti.^ Orhon ve Yenisey Yaztlarnm dilini ilk
kez zen DanimarkalI dil bilgini V. L. R Thomsen (1842-1927),
bu kefini Danimarka Bilimler Akademisinin 15 Aralk 1893teki
toplantsnda aklam ve tam metni Inscriptions de VOrkhon
dechiffeesdc yaymlam; bu konudaki almalarn 1925e kadar
srdrmtr.22 Orhon Yaztlarnm okunmas Trklk bilimin
de yeni bir r amtr. (Haan Eren).
Trk eski an (antikitesi) parlak bir biimde ortaya karan
Orhon Yaztlar, Trkiyede heyecan ve gurur kayna olmu,
Trk kltr tarihine byk hizmetler vermi olan Trk Necib
Asm, Orhon Abideleri yazsyla bu nemli kefi ilk kez Trk
okuyucularna tantmtr ( Orhon Abideleri , Pek Eski Trk
Yazs , Trk Tarihi , 1316/1900). Daha sonra hocam Hseyin
Namk Orkun, Trk Dil Kurumu yaynlar arasnda Eski Trk
Yaztlar bal altnda metni ve bugnk Trkeye evirisini ya
ymlad. Orhon Yaztlar ve teki eski Trke abideler ile Uygur
metinleri zerinde Alman ve Trk Trkologlar aratrmalarn
srdrmler, Trkoloji bylece Bat oryantalizminin balca ko
nularndan biri durumuna gelmitir. nemli olan, Trkologlarn,
hmanizmadan beri gelimi olan filoloji-hermentik metodlarn
Trkolojiye uygulamalardr. M acaristanda Trkoloji tahsil eden
Trklerin nde gelenlerinden Hseyin Namk Orkun (1902-
 OSMANLI VE AVRUPA 303

1956), Orhon Yaztlarnn ilk kez bilimsel bir yaymn Trkeye

kazandrmtr.23 Son yllarda Dr. Talat Tekin, yaztlar ve grame
rini, Bat hermentikinin tm verilerini kullanarak rnek biimde
yaymlamtr.24 Geleneksel hermentikin temel konusu, kltr
aktarlmas ve yorumunda dilin balca ara olduu gereidir.
Hermentik zerinde yazanlar bu nokta zerinde srarla durmu
lardr. Anlam kesin snrlaryla belli bir ifade iinde aktarlmam
bir fikir, bir sanat eseri yorumlanamaz. Szck, bir toplumda her
kesin ayn ierik ve anlam verdii bir sembol, sosyolojik bir olgu
dur. Hmanistlerin derinden anlad gibi, anlatlan ey, anlan
szle aktarlr. Bugn Trke bir kargaa, bir belirsizlik iindedir.
Kelime, toplumda herkeste aym dnceyi artrd takdirde,
ancak o zaman, bir iletiim arac niteliini kazanr. Baz dilciler, ke
limenin bu sosyal niteliini gz ard ederek kelime uydururlar ve
bununla dil yarattklarn sanrlar. Yeni bir kelime toplumda her
keste ayn anlam artrmyorsa, dile ml olmu deildir; uydu
rulan kelimenin bu nitelie kavumas, ya hi gereklemez veya
uzun bir zaman alr yahut toplumun ona verdii farkl bir anlam
kazanr. Benim anlaymda, ilim kelimesi, bilim kelimesinden an
ladm eyden farkldr. Oysa ilim yapmak iin, her kelime ve te
rim; belli, kesin bir anlam artrmahdr herkesin zihninde. Eski
yerlemi dil eleri, bir kltr deiimi sonucu terk edilmeye ve
ya dilden dmeye balad zaman bir dil ve kltr bunalm gn
deme gelir. Bugn Trk dili bu durumdadr. lim yapmak bir yana,
gnlk hayatta, hele yksek dzeyde kullandmz dilde yabanc
szckler kullanmazsak anlaamyoruz.
Bugn, slamc aydnlarn yaynlarnda (mesela bkz. Diyanet
Vakf slm Ansiklopedisi) kullanlan yerlemi geleneksel dil ile
mesela Toplumsal Tarih Vakf yaynlarnda tercih edilen yeni
dil, iki ayr dildir. E Kprl ve . L. Barkanm 40-50 yl nce
kulland dil, bugn genler tarafndan anlalmaz bir dil olmu
tur. Barkanm kua da, Atatrkn nutkunun orijinalini okuyup
anlamakta glk ekiyordu.
Kargaa iinde belirsiz bir dil ile gerek ilim deil, sosyal-fikr
alveri de olanakszdr.^^ Kelimeler, zihnimizde belirsiz anlamlar
304 TRKYENN BAT MEDENYETYLE ZDELEME SREC

uyandryor; benim anladm ey yanmdakinin anladndan

farkldr; aslna bakarsanz dil sosyal bir iletiim arac olmaktan
kmtr. Bu yzden, yabanc kelimelerle merammz anlatmaya
alyoruz. Yalnz benim gibi eski kuak deil, yeni kuak da, bi
limler ve felsefe iin, ortaya atlan yeni szcklerle yazlm bir ki
tab anlamakta glk ekiyor. Bu koullar altnda, Trkiyede bi
lim adamnn anlayabildii gerek bir bilim dilinin yerlemesi iin,
uzun zaman beklemek zorundayz. Trk hmanizmi bu koul
larda ham bir hayaldir.
Trkiye Bilimler Akademisi (TBA), Trkiyede ilmin (bilimin)
geliebilmesi iin, bu ilk koulu, yani anlam belli ve kesin terim
lerden kurulu bir ilim dili ortaya koyma gereini (zaruretini, zo
runluluunu) anlam ve bir Terimler Szl iin, bir komite
oluturmutur. yesi olduum komite hakl olarak, gerek bir ilim
dili yaratmak iin u kurallar (prensipleri) ngrmtr: Her te
rim (istilh) iin, o ilim dalnda uzman kii ile Trk dili uzman bir
araya gelerek anlam ve Trke yaps asndan en uygun kelime
nin tespitine alacaklardr. Dil uzman olmayanlar tarafndan uy
durulan kelimelerin dilde tutunmas, Trk diline ml olmas g
tr. br yandan, kelimenin lm bir terim olabilmesi, konuyu tam
anlamyla ifade etmesi, ancak konuyu hakkyla bilmemize baldr.
Bunu da bize ancak, o ilmin uzman bildirebilir. Trkeleri tespit
edildikten sonra, terimin kesinlikle anlam ve kapsamn belirlemek
iin Bat ilim dnyasnda yerlemi kar terimi mutlaka gstermek
gerekir. Ancak unutulmamaldr ki, tespit edilen ou terimin
okullar ve kitaplar yoluyla, aydnlarca kullanla kullanla genel di
le gemesi ve ml olmas uzun zaman alacaktr. Trkiyede lm
(bilimsel) gelimenin, gerek bir hmanist kltrn temeli ola
cak bu iin, ne kadar g ve uzun bir sre olaca meydandadr.
Dou Siyaset Bilimi: Toplum ve Devlet

Douda siyaset hakkndaki geleneksel teoriler, Hint-ran dille

rindeki kaynaklara dayanan ahlak ilminin bir blmn olutu
ran siyasetnme, nashatnme gibi bamsz bir literatr tarzn or
taya karmtr. Nizmlmlkn Siyasetnmesi kadar nl ol
masa da Hintli Ziyeddn Barnnin eseri (yazl 1359), ran-Trk
saltanat ve hukuk teorisinin dikkat ekici bir rndr. Delhi sul
tanlarnn maviri olan Barn, slam devletinde hkmdarn ba
msz olarak kanun yapma yetkisine sahip olma gereini aklar
ken, bunu dzenli din bir toplum hayatnn nkoulu olarak ka
bul etmi, Trk devletlerinde olduu gibi mutlak otorite sahibi bir
devlet teorisinden hareket etmitir. Mslman halkn yaam, d
zeni ve eriatm kendisinin uygulanabilmesi iin, mutlak otoriteye
sahip bir hkmdarn varlnn zorunlu olduu savunulmutur.
Trk tarihi ve devlet adam Tursun Beye gre de, her insan
toplumu, slam toplumu da dahil olmak zere, bekas iin, sivil
bir otoriteyi kabul etmelidir. Ona gre siyaset (siyasa) hikmete
dayanyorsa, insan tabiatnda mevcut bulunan ve iki cihanda, bu
dnyada ve ahirette, mutlulua gtren mkemmeli gerekleti
rir. Bu tr bir siyaset, lah siyaset olarak adlandrlr ve buna na
mus (Yunanca om ostan) ya da dindar kiinin diliyle eriat de
nir, Bunun kurucusuna da peygamber denir. Ancak, otorite [ted
306 TRKYENN BATI MEDENYETYLE ZDELEME SREC

br) bu dzeyde deilse ve Cengiz H ann yapt gibi bu dnyada

dzen kurmay baarmak amacyla sadece akla dayanrsa {tedbr-
i akl), buna sultan siyaset {siyset-i sultn) veya Padiah ya
sa {yasag-i padiah) denir. Baka bir deyile, buna biz rf de
riz diyor.27 (Fatihin kanun niteliindeki fermanlarn ieren bir
mecmuaya, Kannnme-yi Sultan ber Mceb-i rf-i Osmn
ad verilmitir).28 Tursun Bey, ikisinden herhangi birinin gerek
lemesi kesinlikle bir padiahn varlna baldr. Dinde kanun
yapcya, yani peygambere her ada gerek yoktur. nk lah
hukuk, mesela slam, (insanlar arasnda) kyamete kadar dnyev
ve uhrev uyum iin yeterlidir. Ancak Padiahn (sivil otoritenin)
varl her ada bir zorunluluktur . Dnya ilerine (malaha)
her ada ilgi gsterilmesi gerektii iin, bu dnyann gndelik i
lerini yrtmede mutlak bir yetki (vilye) sahibi bulunmaldr.
Onun otoritesinin yrmesi kesintiye urarsa, insanlar en iyi ko
ullarda yaamay srdremezler ve belki de hepsi yok olur.
Tursun Bey, slam dnyasnda, ok nceden oluturulmu (Na-
sreddin Ts onun kayna) bir gr ifade etmekte; eriatn si
vil bir otoritenin varlna dayanmas gerektii teorisini dile getir
mektedir. Egemenliin Tanrsal kayna hakknda Trk devlet an
lay, slm dnemin egemenlik-sultanlk kavram ile (zllullh-
Tanrnm dnya yzndeki glgesi) zdeletirilmi ve Trk-slam
sultanlklarnda Sultan gcnn mutlak niteliine katkda bulun
mutur. Devlet ve egemenlik hakkndaki bu anlayn, Trklerle
beraber siyaseten kmekte olan slam dnyasna girii, phesiz
kamu hayatna yeni bir ivme kazandrmtr. Zaman iinde, slam
devletini yeniden rgtleyen ve eriatn uygulamasn garanti alt
na alan bir ara olarak Sultan kanunlar, slam toplum ve kltr
nn bir paras haline gelmitir. Bunun en gelimi ekli, slam dev
letinin en merkeziyeti ve otakratik rnei olan Osmanl mpara-
torluunda gereklemitir. Bugn Trkiyenin, sekler (laik) bir
siyas sistemle ynetilen tek slam lkesi olmas ve dier slam l
kelerinden farkl bir yol izlemesi olgusunun, byk oranda Os-
manl gemiinin deneyimine dayandn sylersek, abartm ol
mayz. Tarihte Trk devlet geleneini temsil eden hanedanlar y
 DOU SYASET BLM: TOPLUM VE DEVLET 307

netimindeki baz slam topluluklarnn da (Hindistandaki Trk

devletleri) bir bakma benzeri bir deneyimden getiklerini syle
mek mmkndr.
Devlet hukukunu oluturmaya gelince, bu sre kaynaa in
dirgenebilir: lkin ou kanun veya kanunnmeler, kayna bak
mndan, nesiller boyunca halk tarafndan izlenen ve uygulanan ye
rel rf ve detleri esas almaktadr. Hkmdarn yapt, sadece
bunlara hukuklik kazandrmaktan ibarettir. Bylece Sultann r
f veya dnyev otoritesi, yerel detleri devlet hukukuna eviren
anahtar etmendir. kinci olarak, hkmdarn egemen gc, eski
Hint-ran ve Trk kaynaklarndan gelen uygulama ve kavramlar
devlet hukukuna dntrmekteydi. nc olarak, gnn ihti
yalarna cevap veren fermanlar, genel kurallar ierdii zaman bi
rer kanun niteliini kazanyordu (bunun iin en iyi misali, R. An-
heggerle beraber yaynladmz Kanunnme-yi Sultan ber M-
ceb-i rf-i Osmn deki kanun-fermanlar ve yasaknmelerdir).
Burada, Osmanllarm ve onlardan nceki baka Trk devletle
rinin, halkn maslahat alannda ortaya kan sorunlara, rf-
dt ve hkmdarn otoritesine dayanan kanunlar kullanarak na
sl zm bulabildiklerini gstermeye altk. Ancak, slam devle
ti olarak onlarn hepsi, nceden prensip olarak her hususta eri-
atn stnln kabul etmitir. Osmanl Kanun-i Esssi devle
tin dni dn-i slmdr derken, br taraftan brokratlar, Fransz
kanunlarn tercme edip uygulamakta, bunu din ve devletin se
lameti iin siyaseten yaptklarn ileri srmekteydiler.
te yandan, Osmanl mparatorluu ve daha nceki Msl
man devletlerinde kamu hayatna ilikin yeni durumlarda bam
sz bir kanun koyma ii bir gereklilik olarak, yine bir slm kura
la, istislh ve istihsn kuralna gre merulatrlmtr.
eriatn uygulanmas, bir ulul-emrin, yani emir sahibi bir si
yas otoritenin varln gerektirdii grnden hareket eden ule
m, siyas gcn salamlatrlmas dorultusunda gerekli olan ka
nunlar, slam devletinin zaruri bir kurumu olarak kabul etmitir.
te yandan, tarih bir gerektir ki, 11. yzyldan bu yana., ran ve
Hindistanda ortaya kan Trk-Mslman Sultanlklarnda, s
308 TRKYE'NN BATI MEDENYETYLE ZDELEME SREC

lam ncesi ran ve Trk geleneklerinden treyen tre/yasa ve ku

rumlar, devletin rgtlenmesinde ve kamu hayatnda kesin bir rol
oynamtr (Ayrntlar iin bkz. H. nalck, Osmanlda Devlet,
Hukuk, Adalet, stanbul: Eren Yaynevi, 2000).

Osmanl kltr
Osmanl kimlii

Bir Osmanl kimlii gerek midir? slamlama, nfus ve

kltr kaynamas sreci, Bizantinistler tarafndan (Speros Vryo-
nis ve Michel Balivet) ele alnm ve birok nokta aydnla ka
vumutur. Balivet, dinler ve etnik-gruplar-st {supra cofessi-
onelle et supra-ethnique) tek bir bilinten {une cioncience unitai-
re), bir Osmanl melting pot undan sz etmekte hakldr. Os-
manh toplumunda Mslman ve Hristiyanlar arasnda evlenme
lerden yeni bir halk tipi, M ixobarbaroi ve Ahriyn ortaya kyor.
unu da kaydedelim: Osmanl makamlar Mslman ad tayp
da slamiyetin kurallarn yerine getirmeyen mhtedleri gerek
Mslman saymyor, cizye alyorlard. Resm saymlarda onlar,
ahriyn ad altnda ayr yazyorlard. Bunun yannda Hristiyan
ln saklayan mhted Mslmanlar {cryptocbristians) olduka
byk bir kitle oluturmutur.^^ br yandan slamiyet, Msl
mann yaamn, tm davranlarn sk kurallara balayan bir
din olarak, mhtedyi gl bir kltrlemeye tbi tutar. Msl
man olan gayri-mslim, zamanla Osmanh-slam cemaatinin tam
bir paras olur. Balkanlarda Mslman olmak, Trk olmak an
lamna gelir. Gerekte, Osmanl emperyal kltr ve slam, bir
Osmanl kimlii dourmutur. On dokuzuncu yzylda mill bi
lin ve hareketler karsnda Tanzimatlar bu Osmanllk bi
lincini canlandrmaya, bylece imparatorluk birliini kurtarmaya
alacaklardr.
Tahrir defterlerinin ortaya koyduu gibi, Hristiyan nfusunun
ok azald 15. yzyldan nce, Anadoluda nemli Rum, Ermeni
nfus blgeleri mevcuttu ve Seluklu dneminde bu gruplar daha
 DOU SYASET BLM: TOPLUM VE DEVLET 309

da geniti.30 rnein, Karamanl Rumlarn bir bakiyesi olarak

Konya civarnda Sille, 20. yzyla kadar bir Rum-Trk Mslman
kasabas durumunu korumutur. Derenin bir taraf Rum, br ta
raf Mslman mahallelere aitti ve bu insanlar kutsal yerleri ortak
laa ziyaret ederlerdi.
Eserini 1330larda yazan k Paa,3i kltr ayrlklar zerinde
insanlarn, insan olarak birbirleriyle anlamalar gereini vurgular
ve yle bir hikye anlatr: Bir Arap, bir Acem, bir Trk ve bir Er
meni birlikte yola karlar; bir yerden zm satn almak isterler, fa
kat birbirine isteklerini, dil ayrl yznden anlatamaz, kavga
ederler. Sonra zm gelince her biri isteklerinin ayn olduunu g
rr. k Paa, bu hikyeyi anlattktan sonra insanlar bir evden
dir, bu cmle mecdt muhtelif dmtr, ill mahlkt Tanr bir
liine ermek iin ikilikten kamak gerek hikmetini ekler. Mevlna
gibi k Paann bu szleri, o dnemde zellikle banazlktan
uzak sf-dervi evrelerinde, din ve etnik bakmdan kark Ana
dolu toplumunda, uzlama ve kaynama gereini ifade etmektedir.
O dnemde Konyada farkl inantan olanlara eit derecede sayg
gsterdii bilinen Mevln, mistik slamn Anadoluda dinler st
imanda birlik arsn dile getirir. Beylik dnemi toplum ve kltr
evresinde dinlerin ve halklarn uzlama gereine inanc, 1354te
tutsak Selnik Bapiskoposu Gregory Palamasm banazl kar
snda OsmanlIlarn tutumunda ak ifadesini bulmutur.

Toplum ve kltr:
Halk kltr ve sekinlerin kltr
Emile Durkheima gre organik bir btn olan toplum yaps
n belirleyen temel olgu vardr: letiim {communication, dil ve
br iletiim aralar); insann iradesi dnda toplum yaamn be
lirleyen d koullar (demografik, ekonomik olgular); rfdt,
ahlak ve hukuk gibi normatif kurallar. Durkheim izleyen Radc-
liffe-Browna gre de, her toplum-kltr, tmyle zgn bir sis
temdir ve bir btn olarak ele alnmaldr. Bu yapsal-ilevsel
(structural-functionalist) kavrama gre, belli bir toplumda sosyal
310 TRKYENN BATI MEDENYETYLE ZDELEME SREC

likileri ve kltr sosyal sistem belirler. Sistemin paralar arasn

da ilevsel bamllk, sosyal ilikileri belirler.
I. Dnya Savandan sonra etnik-mill kimlik, mill kltr, te
mel toplum sorusu olarak ele alnmaya balamtr. Ziya G-
kalpin sosyolojisinde bu kavram, en kkl biimde gelitirilir.
Durkheimn (1950lerde RadcIiffe-Brovvnn) yaklamn, yani
toplumu ve sosyal olguyu organik bir varlk, bir sistem iinde in
celeme metodunu. Ziya Gkalp, Trk toplumu zerinde inceleme
leriyle geniletmitir.
Bu gr karsnda 19. yzyln evrimci [evolutionist) sosyo
loglara gre medeniyet, bir izgide, tek dorultuda gelien genel
insan kltrnn ileri bir aamasndan baka bir ey deildir. Bu
geliim izgisinde Bat medeniyeti, iblm hayli gelimi, soyut
(transcendental) bir Tanr inancna erimi, ilim ve teknolojide uz
manlam kurumlara sahip toplumlarm temsil ettikleri bir sos-
yal-kltrel geliim aamasdr. Nihayet, medeniyetin bir kaynak
tan karak (babilonism) kltr temaslar ve alntlarla yayld
n ileri sren bijr. yaklam teorisi (diffusionist) vardr. Diffusion
teorisinin balca temsilcisi Gordon Childe ve Arnold Toynbe-
edir. Osmanh Devletinin son yllarnda, zellikle Balkan Sava
felaketinden sonra bir Trklk-kimlik bilinci her zamandan ok
varln hissettirmiti. 1915te Darlfnun muallimlerinden Ziya
Gkalp ve M. Fuad Kprl, bir sr-i slmiyye ve Milliye En
cmeni kurulmasnda n ayak olmulardr. Bu bilim kurumu, s
lm konulardan ok ynetmeliinde, Trklere ait messest
muht-i timasi iinde aratrma grevini stleniyor; Din, ah
lak, hukuk, iktisat, lisan, bediiyyat (estetik), fenniyat (teknoloji)
ve bnye-i ictimiyye aratrma alanlar olarak tespit edilmi; ve
bir Mill Tetebbudar Mecmuas karlmas kararlatrlmtr. lk
says 1915te kan mecmuada. Ziya Gkalp ve Fuad Kprl,
Trk kimliine ve kltrne arlk veren incelemeler yaymla
mlardr. Mecmuann balnda, slm Medeniyeti ve Trk
Harsna ait Mill Tetebbular szlerini okuyoruz. Bu szler, G-
kalpin medeniyet ve hars (kltr) arasnda temel ayrlk teorisini
belirtiyordu.
 DOU SYASET BLM: TOPLUM VE DEVLET 311

Osmanl yksek kltr: Zarflerin kozmopolit Dou kltr

Osmanl yksek kltr , ( tavr-i Osmn ), zgn bir dn

ya gr, zgn bir yaam stili sergiler (Halil nalck, Hs-bae-
de 'Ay u Tarab). stanbul ve Edirne cami klliyeleri, Saraybosna
Hsrev Bey Camii klliyesi, Konya Karapnar klliyesi, Vanda s-
hak Paa klliyesi, hepsi imparatorluun uzak kelerinde ayn
emperyal stilin yaratt zgn meknlardr. Bunlar byk bir co
rafyada, Osmanl emperyal kltrnn halk yaamn ekillendi
ren ereveleridir. On beinci-on sekizinci yzyllarda klliyeleri,
bedestenleri, arlar, zaviye ve tekkeleri, hamamlar, bahe ve
mesireleri ile zgn bir Osmanl kltr, halklarn yaam ve dav
ran biimlerini ekillendirmitir.
Tarihte daha nce Helenistik ada veya Roma-Bizans impara
torluu anda olduu gibi Osmanl mparatorluu, snrlar iin
de bir araya getirdii yirmi-otuz etnik grubu, ticaret, askerlik ve
genel bir Kann-i Osmni erevesinde birbirine katm; belli bir
kltrleme evresi yaratarak benzerlikler ve ortak davranlar
salamtr. Sarayda ve ekbir konaklarnda zel bir eitim ile ye
timi zarfler den olumu yksek Osmanl toplum katman
kendini halktan esnaftan ayr sayar. Seluklu-lhanl dneminde
olduu gibi, Osmanl dneminde de, bu eit siyas bir rgtlen
menin egemen olduunu gryoruz. Seluklu-lhanl dneminde
asker-siyas kontrol Han ve beylerbeyinin (beglerbeg) elindeyken,
idare bamsz olarak ranh kttb, brokratlar elindeydi. lk Os-
manl dneminde (1300-1453) fethedilen topraklarn rgtlenme
sinde barol zerine alan ulema kknden vezirler (andarllar),
her iki yetkiyi ellerinde toplam, hem asker hem brokratik ida
reyi tam kontrolleri altna almlardr. Fatih dneminde (1451-
1481) saray kullar siyas iktidar tekellerine aldlar.
Sleyman, son senelerinde gittike daha ziyade din yasaklara,
din ihtisb kurallarna dnm grnmektedir. Bu tutucu siyaset,
Osmanl toplumunda sosyal ve kltrel skntlar ve kukular do
masna neden olmutur. Mehmed Birgivnin eriata aykr
bidatlara kar ortaya kmas ayn dneme rastlar; onun bu tep-
312 TRKYE'NN BATI MEDENYETYLE ZDELEME SREC

kiini 17. yzyln ilk yarsnda Kadzadeliler srdrecektir. Kad-

zadeli cami vaizleri, bidatlara kar iddetli vaazlaryla, toplumda
slamiyet adna ykc militan bir taassup akmna yol atlar. Med
resede, din ilimlerde dahi bu kat taassubun egemen olduunu g
ryoruz. Fatih dneminde akl ilimler, mantk, matematik ve as
tronomi medreselerde okutuluyordu; bu ilimlerin din bilimlerde
akln daha iyi kullanlmasna yardm ettiine inanlyordu. A. Y.
Ocak, medresede tutucu baktan, Osmanlnn merkeziyeti,
devleti yapsn sorumlu tutuyor.
zgn din ve dnya gr, zgn devlet, yasa ve egemenlik
anlayyla, kendi etik ve estetii, kendi yaam tarzyla gerekten
bir Osmanl medeniyeti var olmutur. Tarihi, bu medeniyete eit
li ynlerinden yaklaarak onun kendine zg kimliini tanmla
mak zorundadr. Bu meden yap, yzyllar boyunca, farkl dnem
lerde deiken etkiler altnda, kendi kendini tanmlama ve yarat
ma abalar sonucu ortaya kmtr. Bu medeniyetin bir beylik-g-
zlik dnemi (1300-1453) vardr. Saray kltr 1453-1600 dne
minde Klasik Osmanl kltrn temsil eder. 1600den sonra ta-
gayyr ve fesad (ifade Koi Beyin ktleim ve kargaa ) dne
mi gelmitir. Geen yzyla kadar bir Osmanl medeniyetinden sz
edilmezdi. Avrupa Aydnlanma anm tek bir Avrupa medeniye-
ti/kltr tanyan yaklam, Osmanl kltrne sanki tarih d,
tarihin normal gidiine aykr bir gelime gibi bakmaktayd.

Bat kltr, Osmanl kltr

Avrupa kltr zerinde Osmanl etkisi konusuna gelince, ak

tarmlar ve etkiler ayr ayr ele alnabilir. Dorudan temas sonu
cu alntlar, doal maddeler ve maml eya kullanmnda aka
grlr (sof, ipekli kumalar, kahve vb). Etkilerde ise, egzotizm,
D ouya ait romantik dler, sosyal detler (asker bando, kah
vehane, hah kullanm gibi), sanat ve davran biimleri sz ko
nusudur. Fransada yksek ayrcalkl snfn kabul ettii Trk-
Osmanl egzotizmi ile daha geni biimde Fransz halknn kl
tr aktarmlarn ayrt etmek gerekir. Bu bakmdan H. D.
 DOU SYASET BLM: TOPLUM VE DEVLET 313

G re g o ire a gre^^ k y l ev relerin d e b ile o rie n ta l etk ilerd e n s z

etm ek m m k n d r.
Fransada bir Osmanl kolonisinden, bu yol ile gerekleen et
kilerden de sz etmek mmkndr. Osmanl dnyasndan u veya
bu ekilde Fransaya gidip yerlemi az sayda Mslman Trk ya
nnda, zellikle Doulu Hristiyanlar (Ermeniler) ve Yahudiler bu
etkilerde balca arac rol oynamlardr.
1340lardan balayarak 16. yzyl sonlarna kadar birok
Trk-Osmanl elisi, talya ve Fransa saraylarn ziyaret etmiler
dir. Kyafet ve detleri byk merak uyandran bu elilerin ziyaret
leri sonucu yksek evrelerde bu lkelerde Trk modas {alla tur
ca, turquerie) balamtr.
Bu elilerin gidi geliinde halk sokaklarda birikerek byk bir
ilgi ile eli alayn izliyordu. 1721de Yirmisekiz Mehmed ele-
binin elilii Pariste Trk modasnn yaylmasnda nemli bir
aamadr (bkz. ileride). 1797de Fransada ikamet elisi olarak Pa
riste yerleen Esseyid Ali Efendi hakknda Fransz Elisi Fierbet-
tein anlattna gre o zaman Paris adeta stanbul mahallelerin
den biri haline geldi. Byle tantanal ziyaretler, ressam tablolarn
da tespit edilmitir. Aslnda Fransa saray bu ziyaretlerden halk
arasnda ve dnyada prestijini yaymak bakmndan yararlanmaya
alyordu.
E. Charriere gre, 16. yzyldaki kltrel etkileri zetleyerek
bu dnemde Fransz elilerinin sk sk stanbulu ziyareti, Trkle-
rin yaam ve kltr ile tanma yolunu amtr. I. Franois
(1515-1547), zellikle onlardan deneyimlerini ayrntlar ile iit
mek istiyordu. O zaman her tarafta, Osmanl stnlnn srla
rn renme kaygs vard. Bu elilerin (J. Maurand, N. de Nico-
lay, B. de Montluc, P. Belon, Monsieur dAramon, Du Fresne-Ca-
naye, Jean Chesneau) yaymlanm eserleri, 16. yzylda Osmanl
Devleti ve lkesi hakknda nemli bilgiler salar ve Venedik bal
yoslarnn ayrntl raporlarm 33 tamamlar. Eliler, stanbulda
Rum ve Ermeni tercmanlar kullandklarndan dolay bu yazlar
Trkler aleyhinde birok kastl yanl bilgileri de iermektedir.
te yandan yerel gayrimslim tercmanlara (dragoman) her za-
314 TRKYENN BATI MEDENYETYLE ZDELEME SREC

man gvenilmediinden Venedikteki Giovanni della lingua r

nek alnarak, Pariste XIV. Louis zamannda, de Langues
adyla bir okul kurulacak, dou dilleri retilecek, burada yetien
genler eli ve konsoloslarn hizmetine gnderilecektir.
Cumhuriyetten nce
Batllama Hareketleri

Mslman Trk halk, 19. yzylda Batc Tanzimat reformla

rnn (1839-1876), Doksan Harbi (1877-1878) ve lkenin par
alanmas sonunda tamamen iflas ettiine inanm, devletin slam
karakteri ve Sultann mutlak egemenlii politikasna dnm bu
lunuyordu. Bununla beraber, II. Abdlhamd (1876-1909) dne
minde, durumun anayasa ve demokratik idare ile dzeleceine
inanan bir grup aydn {Gen Trkler), anayasal rejim {merutiyet)
iin gizli faaliyet iindeydiler. Bu son gr, aydn asker brokrat-
larca paylalyordu. 1900lere doru imparatorluk, Makedonya
sorunu dolaysyla yeniden ar bir kriz iine girince, bu iki grup
kkten krize kar birlik ve slahatn anayasal rejim (merutiyet) ile
gerekleeceine inanarak harekete getiler.
Vatan Rumelinin kaybolma tehlikesi karsnda ttihd ve Te
rakki Cemiyeti, asker brokrasi ve yeni yetien erkn-i harp subay
lar (aralarnda Mustafa Kemal ve Enver) bir darbe giriimiyle M e
rutiyeti, Kanun-i Ess rejimini geri getirdiler. lk zamanlar, Kanun-
i Ess altnda eitlik ve birlik ilkesi sayesinde imparatorluk halkla
r arasnda ortak Osmanl vatan iin uzlama ve birlii gerekle
tirme umudu yksekti. ttihd ve Terakknin glenen Trk po
316 TRKYENN BATI MEDENYETYLE ZDELEME SREC

litikas, Tanzimatn Osmanllk politikasyla kartlk iindeydi.

Mslman halklar, Araplar ve Arnavutlar bile artk imparatorluk
tan ayrlmak istiyorlard. Abdlhamid tahttan indirildi, ksa bir
parlamenter idare dnemi peinden derin bunalmlar sonucu aske
r brokrasinin diktas geldi. Trkiye, bu rejim bunalmlaryla sar
slrken, talya Trablusu ve Oniki Aday istila etti (1911-1912)
(talyanlar Trablusgarpm terk edilmesi karlnda Oniki Aday
boaltmaya sz verdikleri halde szlerinde durmadlar. II. Dnya
Sava sonunda, talya yenilmiler safnda idi. Ege adalar1947de,
galip Mttefiklere katlm olan Yunanistana verildi).
mparatorluk dneminde olup biten bu ykc gelimelerden al
nacak ders, darbe hareketlerinin bir zm getirmedii, aksine da
ha ar sorunlara yol at, dmana frsat verdii ve dalmay
abuklatrd gereidir. 1909larda o kadar iyimserlikle bala
yan Merutiyet idaresinin, nasl asker dikta rejimi ve bir dizi fela
ketle bittiini unutmayalm. I. Dnya Harbine srklenmemiz
belki kanlmaz bir eydi, ama II. Dnya Harbi, basiretli bir bek
leyiin ne kadar gerekli olduunu gstermitir.

Batllamann tarih kkenleri

Trkler, 11. yzylda slam dnyasna girerek bu dnyay idare
etmeye baladklar zamandan itibaren, slam devlet idaresine ye
ni bir gelenek kazandrdlar. Trk/Mool Avrasya imparatorlukla
rnda gelenek, Hakann mutlak bamszl ve kamuya ait mese
lelerde yasama hakknn, kanun koymann, yalnz H akana ait ol
mas biiminde tanmlanabilir. Byle bir kanun anlay, ayn za
manda gerek durumlarn gerektirdii reform ve yenilikleri uygu
lamakta da yardmc olmaktayd. Osmanl ulemas, Osmanlda
egemen olan bu kanun geleneini, Hanef mezhebinin istihsan
prensibiyle merulatrd. Devletin bamsz ileyi ve yasama fa
aliyetini, istihsan veya malaha denilen eriat kuralna gre yo
rumladlar. slam toplumu iin daha iyi ne ise, o tercih edilecekti.
Mslman cemaatnn topluca izledii rfdt slamiyete ay
kr olamaz, deniyordu. eriat kat yorumlayan Hanbeliler ise.
 CUMHURYETTEN NCE BATILILAMA HAREKETLER 317

Hanef ulema tarafndan onaylanan devlet kanunlarnn gerekte

eriata aykr yenilikler, bidat olduunu iddia etmekteydiler. Bu
iddia, sultann yasama gcn destekleyen resm veya brok
ratik ulema ile toplumda imtiyazl snfa kar sradan halkn sz
cs roln benimseyen popler din adamlar, Birgivi ve Kad-
zdeliler arasnda srekli bir ekimeye yol amtr. Halkn taas
subuna hitap eden vaizler iin cami hutbeleri bamsz bir propa
ganda zemini salamaktayd. Baka bir deyile, eriatm liberal ve
kat yorumlar, 16. yzyln ortasndan itibaren Osmanh-Trk
toplumunda siyas, kltrel ve sosyal ekimelere yol am, 19.-
20. yzylda devlet slhatn destekleyen ilerici akmn hz ka
zand srada, ilericiler ile gericiler arasmdaki hararetli m
cadelenin ilk aamasn oluturmutur.
Eski Trk devletlerinde ynetici sekin zmre, vergi deyen
retici snflarn, reynn zerinde, imtiyazl bir yere sahipti ve
bunun bilincindeydi. Ancak bu zmre, Osmanl hanedan hari,
imtiyazl stats, babadan oula geen soylu bir snf yaratamad.
Hkmdar, devletin karlarna hizmet edecek herhangi birini ve
ya kulunu seerek, ynetici sekin zmresine yerletirmekteydi.
Ynetici zmre iinde merkez brokrasi, divan kttb zel bir
konumdayd. darecilerden oluan bu merkez brokrasi, btn
devlet tekilatnn beynini oluturmakta ve srf devlet karlarnn
gerektirdii biimde yasalar yapabilme gcne sahipti. Kadm ran
devlet teorisi, adalet dairesi bu brokrasinin siyas felsefesini olu
turmakta idi. Bir kelimeyle bu zmre, divan ve vezirlik yoluyla fii
len devleti bamszlkla kontrol altnda tutmaktayd. Bylece
brokrasi, gerekte, Sultann mutlakiyetini (absoltizmini) temsil
ediyor, onun mutlak gcn p a y l a y o r d u . ^ ^
Srf devletin kar fikriyle hareket eden merkez brokrasi, ile
rici reformlardan sorumluydu ve Osmanl Devletinde brokratik
reform. Batllamaya yol aan akmn kayna ve destei haline
geldi. Bu merkez rgt, doal olarak asker, sivil ve din brokrat
lardan oluuyordu.
On dokuzuncu yzylda ynetici sekin grup, merkez brokra
si, devletin btnln korumak amacyla, devlet iin en iyi si
318 TRKYENN BATI MEDENYETYLE ZDELEME SREC

yasetin Bat ile ittifak ve batllamak olduunu ileri sryordu.35

Habsburg ve Romanov imparatorluklarnn emperyalizmi, batl
lama srecini glendirmek iin neden saylyordu.
br yandan, sivil ve asker brokratlar, Tanzimatn baarsz
l sonucu imparatorluk sisteminin k srasnda, bamsz
Trk ulus ve kltrnn ba savunucular olarak ortaya kacak
lardr (Asker mekteplerin banda bulunan Gazi Sleyman Paa
ilk Trklerden olacaktr). Brokratlar, 19. yzyl reformcu b
rokratlarn izleyerek, ilkin Tanzimat Dneminde (1839-1876)
balatlm olan demokrasi idealinin kktenci taraftar oldular.
1880lerden itibaren bir Osmanl toplumu yaratmak ideali, Os
manlclk ile her vilayette pozitif ilimleri reten idadilerin al
mas, aydn Batc bir kuak yetimesini salad. Atatrk nesli, bu
temelde kurulan asker mekteplerde yetiti. Batllama, 1908 Jn
Trk Devrimi ve Kurtulu Sava srasnda, sekin zmre sivil ve
asker brokratlar arasnda kklemi bir gelenek, vazgeilmez bir
ideal, bir kurtulu simgesi halini ald.
Eer Trkiye, kendi kimliini ve mill kltrn gelitirerek
modern dnyada bamsz bir mill devlet olarak ortaya ktysa,
bu sonu bu kuak iinde sivrilen aydn liderlerin abalar sayesin
de olmutur. Baka bir deyile, Trkiye bamsz ulus devleti var
lk ve geliimini. Batllatrma idealini benimseyen sekin bir zm
renin liderliine borludur.
Osmanl Devletinin Batllama sreci, her defasnda deiik
amalar olan eitli aamalardan geti. Osmanl Devletinin ilk
zamanlarnda 15.-18. yzyllarda brokratlar, Hristiyan Avru
p ann silah ve aletlerini almaya, teknolojiye yneldiler. Bu alnt
lar, Osmanhmn asker gcn bir bakma Batklarla ayn dzeye
getirmekte ve Doulu rakiplerine kar onlar stn klmaktayd.
Gemi mhendislii ve gemicilik, yeni istihkm yntemleri, denizci
lik, topuluk ve asker taktikler buna dahildir. Din bak asn
dan, brokrat ulema, bu tr teknik alntlar yasaklayan din bir
kural olmadn dnmekte ve Hz. Muhammedin savata d
mann hilelerine bavurmann caiz olduu hakkndaki hadsine da
yanarak alntlara izin vermekteydi.
 CUMHURYETTEN NCE BATILILAMA HAREKETLER 319

Bu tr teknolojik becerilerin Osmanl lkesinde cmert bir bi

imde dllendirildii, ok erkenden 15. yzylda Rnesans tal-
yasnda bilinmekteydi; bylece Trkiye birok nl Batl ustann
ilgisini ekiyordu. II. Bayezid Venedike kar deniz gcn artr
ma dncesiyle byk kalyonlar inasna karar verdiinde Cene
vizli ve Raguzal mhendisleri hizmetine ard. Bu arada, Leo-
nardo da Vincinin Halite bir kpr ina etme projesi saray ari
vinde bulunmu ve Franz Babinger tarafndan yaymlanmtr.^^ is
panya ve talyadan kovulan on binlerce Yahudi, Osmanl mpara-
torluundaki eitli ehirlere yerlemi ve deiik sanatlarn, zel
likle Selanik ve Safedde gelimi bir ynl sanayiinin yerlemesin
de rol almlardr. Kesin bir ekilde syleyebiliriz ki, Osmanl Tr-
kiyesi. Batl olmayan lkeler arasnda. Bat medeniyeti ile yakn
ilikiye girmi olan ilk devlettir. Pera, Selanik ve Beyrut gibi Avru
palI tccar topluluklarnn yerletii liman ehirleri kltr ilikile
rini ve etkileimi mmkn klmaktayd.
Ancak, Osmanl Batllamas bu aamada, tek tek kltr e
lerinin alnmas ile snrlyd. kinci aama, 18. yzylda, askerlik
le ilgili alanlarda Batl ilimleri okutmak zere Avrupal uzmanla
rn arld, mhendishanelerin ve matbaann getirildii dnem
dir. Bylece, Osmanl kafas, ilk defa Bat ilmi ile sistemli biimde
temasa geiyordu.37 Osmanl rencisi Mhendishane ktphane
sinde Fransz Aydnlanma an hazrlayan Encyclopadiaeyi
bulmakta idi. Daha 18. yzylda, Osmanl aydn brokratlarnn,
talyada eitim grm Rumlarla, yal ve konaklarda serbeste ta
rih, felsefe, siyaset ve ahlak konularn tarttklar bir eit kulp
ler meydan kmt.38
Bu dnemde Osmanl aydnlar arasnda, Osmanh-Trk dn
cesinde laiklik akmnn balangc saylabilecek bir dnya gr
yaygnlat. En nemli deiim, bir blk Trkn, genelde brok
ratn Bat medeniyetine kar anlay ve sempatiyle bakmaya ba-
lamasyd; byle bir bak as, her eit kltrlemenin {accultu-
ration) nkoulunu oluturan hayranlk ve anlama arzusu idi. lk
Osmanl Aydnlanma a, Osmanl mparatorluunun Bat ile gi
derek byyen siyas ve ekonomik bamll ile denk bir gelime
idi. Bu kiiler reformcu brokratlar arasndan kmaktayd.
320 TRKYE'NN BATI MEDENYETYLE ZDELEME SREC

Osmanl Batllamasnn nc aamas, Tanzimat dnemin

de (1839-1877) Batl dar ve siyas kurumlan aktaran uygulama
lar ve Osmanl Devletinin bu temele dayanarak yeniden dar ya
plandrlmasyla balad. Bununla beraber, liberal reformcu b
rokratlar, bunu yine de slam toplumunun iyilii iin alnan teknik
aralar olarak deerlendiriyorlard. Bu radikal yaklamn akla
mas ve gerekesi olarak, imparatorluu 1839daki hayat buna
lmdan (1832-1839 Mehmed Ali olay) kurtarma aresi gsterili
yordu. Tanzimat, yani devletin Batl nizamlarla yaplanmas ola
rak bilinen liberal reformlar, Franszcadan evrilen birok dar
kanunun uygulanmasndan ibaretti. Tanzimat ilan eden temel
belge, Tanzimat Ferman, bir bakma yeminle pekitirilmi deiti
rilmez Fransz anayasasn andran bir temel kanun niteliini ta
yordu. inasi Bildirir haddini Sultana senin kanunun diyebilmek
te idi. Bu reformlar, aslnda. Bat Avrupa krallklar modeline gre
merkez bir brokratik devlet sistemi yaratmay amalyordu.
Baka bir ynden baklrsa. Batl kapitalist devletler iin Os-
manh reformlar, sanayici milletlerin genileyen pazar ihtiyalar
n karlamakta idi.^^ Tanzimat reformlar. Batklara ve imparator
luun gayrimslim tebaasna, sanki laik bir hkmet sistemi ieri
sinde imi gibi ticar, dar ve hukuk garantilerle liberal bir rejim
getirmekteydi.
Tanzimat Dneminin liberal reformlar, 1876da ilan edilen ilk
Osmanl Anayasas ile kendi mant ierisinde zirveye ulat.
1876-1877de Osmanlnn ksa mrl parlamentolu hkmet
deneyimi, konu zerinde bir monografi yaymlayan Devereuxe
gre, olduka baarl olmutu. Ancak hkmetin seimlerde ok
ilkel bir oylama sistemine bavurduunu da sylemek gerekir. Her
halkrda, slam dnyasnda ilk anayasalardan biri olan Osmanl
Anayasas, 1923 Trkiye Cumhuriyetine doru atlm nemli bir
admdr. Herhalde Cumhuriyet dneminde siyas deneyim, 19.
yzyldaki liberal hareketin aracsz bir rndr ve demokratik
hkmet sisteminin, Trkiyenin siyasi yaamnda kalc olduunu
kantlamtr, Trkiyede bugn, hibir hkmet halkn oyunu el
de etmeden ayakta kalamaz. Artk her kademedeki Trk vatanda
 CUMHURYETTEN NCE BATILILAMA HAREKETLER 321

, kendi millet meclisini semeye almtr. Bununla beraber u da

bir gerektir ki, Batya ynelik reformlar, Osmanl-Trk devletin
de ve toplumda ikilie yol amaktan geri kalmamtr.
Trkiye devlet ve toplumunda grlen ikilik ve ekimeye zel
likle aklayc bir rnek verebilmek iin, adl sistemin laikleme
srecini ele alalm. On dokuzuncu yzyldan nceki dnemde, ka
d mahkemesi bir adl mahkemeden fazla bir ey ifade etmekteydi.
er mahkeme, ayn zamanda. Sultann yazl emirlerini yerine ge
tiren bir idare mekanizmasyd, kad sicillerinde birok ferman
kopyas buluyoruz. Kadnn dar faaliyetleri arasnda unlar yer
alyordu: Kad, yerel ayan, esnaf kethdalar ve mahalle imamla
ryla avarz vergisi gibi baz vergileri halk arasnda datmak, Sul-
tana gnderilecek arz ve ikyetleri kaleme almak ve pazar fiyat
larn tespit etmek (narh vermek) gibi eitli grevleri yerine getir
mekle grevli idi. Tanzimat Dneminde bu tr cemaat faaliyetle
ri, daha kapsaml dar sorumluluklar ieren Tara Meclislerine
aktarlacaktr. Ayn zamanda, er mahkemelerin yetkileri giderek
kstlanarak, eriatm borlar ve vecibeleri ieren blm, nizam
ye denilen laik mahkemelerin yetkisi altna verilmitir. Yeni mah
kemelere duyulan ihtiyacn ilk nce, 18. yzyl ticar devriminin
etkisi altnda giderek karmak ekillere brnen ticar muamele
ler alannda ortaya km olmas ilgintir. On sekizinci yzyln
sonunda devlet, tccarlarn kendi aralarnda kan anlamazlkla
ra bir zm getirmek iin Mslman ve gayrimslim yerli ve ya
banclar arasnda laik bir mahkemenin kurulmasn onaylad;
1850de Fransa ticaret kanununa dayal yeni bir Ticaret Kanunu
ilan edildi. Nihayet, 1860ta kurulan yeni Nizamiye mahkemeleri,
devlet tarafndan tayin edilen ve tccar cemaatinin setii yeler
den olumaktayd. Nizam sfat, devlete ait laik nizamlar anlamn
da kullanlmaktayd.
Ticaret ve ceza mahkemeleri, er mahkemeler ile yan yana i
leyen laik mahkemelerdi. Hukukta ve adliyede ikili bir sistem
olumas, kukusuz yarglama alannda ciddi karkla yol at.
Yeni kurulan mahkemeler, eriata ters den hibir hususta ka
rar veremezlerdi ve eriatn yarglama alan iinde bulunan kii-
322 TRKYENN BATI MEDENYETYLE ZDELEME SREC

1er iin, bu laik mahkemelere tayin edilmi mftden fetva almak

zorunluydu.
Tanzimat Dneminde Batl bir adl sistemin kabul edilmesi,
zellikle Fransz Meden Kanununu getirmek iin tasarlar, Cev
det Paann hatratnda yanstt gibi, Osmanl ulemas arasnda
ciddi bir kaygya yol at. Bu tepkinin sonucu olarak, eriatn mu
amelta ait blm, ulemadan oluan zel bir komisyon tarafn
dan yeni bir snflandrma sistemi ile yeniden dzenlenmi ve Me
celle 1855 ve 1869 aras yaymlanmtr. Tek bir kodifiye slm
kanun mecmuas. Mecelle, hem er hem de Nizam mahkemeler
de kullanlmak zere resm bir metin olarak ilan edilmitir. Bun
dan sonra mahkemelerde verilen kararlar, eyhlislma gnderi
lecekti; ancak Mecelle ne Osmanl toplumunun giderek artan kar
mak ticar ilikilerini karlamada, ne de er mahkemelerin du
rumunu kurtarmada baarl olmutur.
Ancak daha sonralar, 1876 Anayasas ile Osmanl Devleti, s
lm bir devlet olarak eriatm, teki btn yasama yetkileri ze
rinde olduu ilkesini onaylad. Tutucu Mslman kitleler. Batl
adl kurumlan daima kuku ile karlyorlard. Osmanl ulemas,
kendi konumunu koruma abas iinde, slm hukuk iinde yeni
likler getirmeyi srdrd. Daha 1855te, mahkeme niblerinin ei
tim ve seimine dair yeni bir uygulama kabul edildi. er vesikala
rn nasl dzenleneceine dair baka uygulamalar da yaymland.
Nihayet, 1915te, er mahkemeler iin dava usl kanunu uygu
lamaya konuldu. Buna kar adl gcn devlet denetimi altnda
birliini savunan ttihd ve Terakk ynetimi zamannda, laikle
me hareketi kuvvet kazand. 1914te din mahkemelerin denetimi,
eyhlislmn elinden alnarak br mahkemeler gibi Adalet Ba-
kanlnm denetimine verildi. Tabi tam radikal laikleme, ancak
Cumhuriyet dneminde, TBM M tarafndan 1924te er mahke
meler ilga edildii ve 1926da Mecellenin yerine svire, talya ve
Alman yasalarna dayanan laik Meden Kanun ile Ceza ve Ticaret
kanunlar kabul edildii zaman gerekleti.
O sm a n lInn laik lem e h are k eti, sad ece k u ru m sa l o la r a k den et
lenen e itim ve ad liye a la n n d a deil, so sy a l y a a m , a h la k , a d a p ve
 CUMHURYETTEN NCE BATILILAMA HAREKETLER 323

sanat alanlarnda, yani Trk toplum hayatnn her ynnde gr

lr. Bir yandan brokratlar tarafndan tepeden inme laik Bat ku
rumlan, te yandan geleneksel deer sistemine sk skya yapan
kitleler tarafndan desteklenen geleneksel slam kurumlan arasn
da ikilik ve ekime kanlmazd. ekime, Tanzimat dneminde
Yeni Osmanllar nderliindeki hararetli tartmalarda, zellikle
1860larda Namk Kemal ve Ziya Paanm gazete makalelerinde,
sonralar daha analitik bir biimde Ziya Gkalpin sosyolojik ya
zlarnda ifadesini bulmutur.
Trk Hmanizminin Kurucular

Fuad Kprl
Ziya Gkalpin felsefesini benimseyen fikir arkada Fuad Kp-
rlnn 1924te stanbul Darlfnnuna bal olarak kurduu
Trkiyat Enstits, yalnz dnyaca tannm bir Trkoloji merke
zi haline gelmekle kalmam, ayn zamanda Trk edebiyat tarihi,
Trk folkloru, Trk filolojisi alanlarnda birok deerli aratrma
cnn yetitii, eser verdii bir merkez olmutur. Enstitnn kuru
luundan, 1931 ylna kadar, 13 deerli eserle 6 nemli bilimsel
eserin evirisinin ve 1925-1934 arasnda Trkiyat Mecmuasfnm
alt cildinin yaynlandn zellikle kaydetmek gerekir. Enstit ve
mecmua, kendisinden sonra bugne kadar Trkoloji alannda de
erli hizmetine devam etmektedir.
Trk dilinin sadeletirilmesi akmnn balad tarihte Fransz
cadan birok eserin evrildii tarihte, ilkin bir air ve yazar olarak
ortaya kan Kprl, zamanla kendine zg gl bir ilim dili ya
ratmtr. fadesinde aklk ve kesinlik, anlam zenginlii ile bu dil
filolojik anlamda gl bir bilim arac haline gelmi, ondan sonra
yarm yzylda bilim adamlarnn yaz dili olmutur. Bugn bu dil,
yeni yetien kuaklarca tamamyla terk olunmutur.
326 TRKYENN BATI MEDENYETYLE ZDELEME SREC

Bilimsel dncenin yerlemesinde eletirinin nemini erkenden

kavrayan Fuad Kprl, kapsaml keskin bir eletiricidir. 1908-
1913 yllar arasnda ilk yazlar, edeb eletiri zerinedir. 1913te
Bizde Tenkit balkl yaz serisini yaymlad. Ondan sonra Tr
kiyede yaynlanm nemli hibir edebiyat ve tarih eseri yoktur ki,
Fuad Kprlnn eletirel kalemi altna dmemi olsun. Eletiri,
hmanist filolojinin en nemli yandr.
Kprlnn btn aratrma yazlar, o zamana kadar o konu
da yaplm olan ilerin dikkatle gzden geirilmesi ve eletirisiyle
balar. Bat biliminin bu eski geleneini Trk ilim edebiyatmza il
kin Kprl getirmitir. Kprlnn eletirel yaklam. Bat ilim
metodolojisiyle, zellikle Fransz kltryle tanmas sayesinde
olmutur. ddde rendii Franszca yannda. Almanca, Rusa,
ngilizce eserleri Trkiyat Enstitsnde toplad asistanlara yap
trrd. Bu bakmdan, Trk Ocanda arkada Ragb Fiulsinin
ve Kilisli Rfatn yardmlar byktr. Bylece, Trk tarih ve ede
biyatna dair Bat dillerindeki almalar inceleme ve eletiri sz
gecinden geirme imknn bulmutur. Kprl, eletirilerinde yal
nzca Trklerin deil, birok Bat bilgininin de ne kadar yzeysel
ve dar grler iinde kaldn, nasl byk yanllara srklendi
ini gstermitir (E Babingeri ve Gibbonsu eletirileri). r
aan lk Mutasavvtflarl dnyaca tannan Kprl, geni bilgisi
ve bilimsel metodolojisi, ak slubu ile dncelerini Batl mes
lektalarna da kabul ettirmi. Bat akademi ve niversitelerince l
m payelere layk grlmtr (bu bakmdan ondan nce Halil Ed-
hem Beyi unutmamak gerekir). 1935te Sorbonne niversitesinde
Trk Aratrmalar Merkezinin al merasimine davet edilmi,
orada verdii derslerde lm eletiri konusunda parlak bir rnek
vermi ve Fransz bilim adamlarmn hayranln kazanmtr (Bu
dersler, Les origines de Vempire Ottoman, Paris 1935, adyla ba
slmtr). Byk Fransz tarihisi, Annales ekolnn kurucusu Lu-
cien Febvre, Fransann bir ilim dergisinde yle yazmaktayd: Bu
dersler, Fuad Kprly; metin eletirisi ilerinde tecrbeli bir
lim.... geleneksel elkitaplarmzn tasasz bir uursuzlukla kaydet
 TRK HMANZMNN KURUCULARI 327

mekte olduklar pek ok hata ve iltibaslar tashih etmesini bilen bir

ilim adam olarak gstermektedir.
Kprl, Trk tarihi ve edebiyatna ait Batda revata olan bir
ok duygusal veya geleneksel olumsuz gr, bu sk ve keskin
eletiri metoduyla gzden geirmi ve dzeltmitir. Kendisi,
1940ta aynen u satrlar yazyordu: Daha ilk gnden balayarak
bu aratrmalarmda tarih tetkiklerinin lm ve objektif usullerin
den ayrlmamaya ve Bat tarihilerinin Trkler hakkmdaki ind ve
menf hkmlerini srf objektif usulle eletiriye altm. (Bu sa
trlar yazan, hocasnn bu tavsiye ve kuraln hibir zaman unut
mamtr).
Trk din tarihi aratrmalarnda Kprlnn metodolojisini
izleyen Ahmet Yaar Ocakn, onun iin yazd u satrlara tama
men katlyorum: Kprl her bilim adamna nasip olmayan sez
gi ve sentez kabiliyetini mkemmelen kullanmasn bilmitir. Onun
eitli eserlerinde u veya bu ekilde ortaya koyduu, mahiyetini
aklad pek ok konu ve mesele, bugn onun tehis ettii biim
de tezahr etmi, vard birok sonu, stelik daha da kuvvetli bir
biimde teyit edilmitir. Kprly bu dzene getiren ey, onun
ilk kez Batnm filolojik hermentikini, baka deyile, hmanist
dnceyi benimsemi olmasdr.
Fransz oryantalisti C. Huart, Kprlnn lk Mutasavvflar
balkl eseri hakknda: Batl Avrupa niversitelerinde retilen
tarih ve edeb intikadm en sk usullerinin burada tatbik edildii
ni hayranlkla gryoruz. Arkasndan kendisini takip edenler
karsa, bu eser bir devir aacaktr demektedir. stanbul Drlf-
nnunda Ziya Gkalpin mill hars kavramn benimseyen
Kprl, bu eseri, mill ruhu ve mill zevki anlayabilmek iin
yazdn syler. Eser, bugn de Trk edebiyat ve kltr alann
da klasik bir eser olarak kabul edilmektedir (Ancak Trk dilinin
son yzyl iinde geirdii gelime o kadar devrimci olmutur ki,
gen kuaklar bu eseri okuyup yararlanmakta glk ekmekte
dir). Bu gibi klasik eserleri sadeletirmek ise, onlar yozlatran po-
plerizmden baka bir ey deildir. Gerek bilim, bir dili hakkyla
anlayacak filolojik yetenee sahip olmaktr.
328 TRKYENN BATI MEDENYETYLE ZDELEME SREC

Ziya Gkalp:
Sosyal bunalm karsnda sosyal bilim
Gkalpin dncelerini en iyi analiz edenlerden biri, H. Z. l-
kene gre Gkalp, genliinde Namk Kemal gibi bir Osmanl
Milliyetisi , bir Yeni Osmanl idi. Gkalpe gre Osmanlnn
kurtulu yolunu, ilm-i itim (sosyoloji) retecektir, inancnday-
d; bylece bu alana kendini verdi. Tm ttihd ve Terakkciler gi
bi, uhuvvet-i Osmniyye (eitli dinlerden etnik gruplar arasnda
Osmanl Kardelii, Osmanlck) yoluyla bir Osmanl milleti mey
dana getirmenin mmkn olduuna inanyordu. Daha sonra,
1909da Gkalp, mer Seyfeddinin Gen Kalemlerdt dilde tasfi
ye (saf Trke) hareketini izleyerek Trk oldu. Selnikte tti
hd ve Terakk Merkez-i Umum yesi seildikten (1909) sonra ye
ni bir Gkalp karmzdadr. Gen Trkleri izleyerek, II. Meruti-
yette siyas devrimin sosyal devrimle tamamlanmas gereini sa
vundu. Sosyal devrim, Yeni H ayat topluma verilecek yeni bir
zihin ve sosyal yap ile gerekleecektir. Yeni H ayat , sosyal ha
yatn her alannda eski deerler sistemi yerine yeni bir deerler sis
temi getirmelidir. Bu dnemde, A. Fouillenin idees forces (fikir-
gler) teorisinin etkisi altndadr. Sosyal deiim, ileri fikirlerin
yaylmasyla gerekleir, teorisidir. Yeni H ayat fikir ile lk ile
yaratlr ve hayata geirilir: Yeni H ayat , z Trk kltrne dn
mekle gerekleecektir. Gkalp iin, stn insan Trktr, yk
sek, gzel kltr, Trk kltrdr. Gkalpin dnce hayatnda
Trklk, Balkan Sava faciasndan sonra egemen hale gelecek,
Osmanlclk unutulacaktr. Bu tarihlerde Gkalp, daha ok A.
Fouillee ve G. Tardem (taklit sosyolojisi) etkisi altndadr.
Drlfnnda Gkalp, Fuad Kprl, smail Hakk, Necmed-
din Sadak, A. Emin (Yalman), emseddin (Gnaltay) ile birlikte.
Bat bilim metodlaryla almay benimseyen ekip iinde yer ald
ve onlarn fikir oda oldu. Gkalp, kltr ve medeniyet ayrl
tezini, ilkin timaiyat Mecmuastnd2i ileri srd. Sosyolojinin te
mel kavramlarn tespite alan, sosyolojik olgu ve aratrma me
todu zerinde ilk etrafl yazs ( Bir Kavmin Tetkikinde Takip Olu
 TRK HMANZMNN KURUCULARI 329

nacak Usl ), Fuad Kprlnn kard Mill Tetebbu'lar Mec-

muasinda (I-II, 1912, 193-205) yaymland. Orada, kltr ve me
deniyeti ayr olgular olarak incelemekteydi. Bu dnemde sosyolo
jinin gerek kurucusu sayd E. Durkheim sosyolojisinin poziti-
vist-strktralist yaklamn benimsedi (1917). Her toplum, ken
di kurallaryla organik bir btn oluturan bir sosyal yapdan iba
rettir. Toplum yaps, kiinin stnde bir yapdr; bu yeni yakla
mda, ahlakn sosyolojik nitelii zerinde durdu. Eski Trk-
lerde tima Tekilt adl yazsnda (MTM, III, 1914) Durkhe
im ve M aussun ilkel toplum tasnifini, Orta Asya Trk kavimleri-
nin incelenmesine esas ald. Bu aratrmasnda, destanlardan ya
rarlanmas kayda deer.
Gkalp, sosyoloji teorilerinde zellikle E. Durkheimm meto
dolojisini izlemekle beraber, onun. Bat hmanist bilim geleneini
benimsemi orijinal bir Trk dnr olduu noktasnda birok
sosyolog birleir (H. Z. lken, Amerikal sosyolog C. Zimmer-
man, Z. E Fmdkolu, N. Akder, M. Turhan ve son zamanlarda S.
H. Bolay ve S. Anar); buna kar ciddi eletiriler arasnda T. Parla
ve H. K. Kadriyi analm. Aslnda, 1930-1990 arasnda tm solcu
literatr, onu hedef almtr. Yakn zamanlara kadar onun sosyal
bilimlerde rettii terimler (hars, mekre, rf, itimaiyat) kullam-
lagelmitir. Saltanat dneminden Trk mill devletine gei dne
minde Trk toplum ve siyasetinin radikal hzl deiimlerini bir
sosyolog olarak gzlemlemesi, onun sosyolojik analiz ve hkm
lerine, kukusuz orijinallik kazandrmtr. Yeni Trkiye doarken
millet, devlet, hukuk, kadn hukuku, devlet-din ilikileri, modern
ekonomi ve mill eitim, Trk kltr tarihi ve sosyolojisi, zellik
le mill devletin ideolojisini formle etmekte Ziya Gkalp, kuku
suz hmanist dnceden doan Bat sosyal bilim dncesini,
Trk dncesine getiren bir ilktir.
Byk sosyal-siyas deiim ve kriz devirlerinde, sarsntnn se
bep olduu kargaa karsnda belirli bir k yolu, yeni bir denge
bulma ihtiyac, insan kkl deiim sorunlar ve deerler sistemi
zerinde etrafl incelemeler yapmaya zorlamtr. Kriz, kkleri h
manizme dayanan Avrupa Aydnlanma a {Siecle des Lumieres,
330 TRKYENN BATI MEDENYETYLE ZDELEME SREC

Enlightenment) gibi, insan yeni bir dnce sistemi, aklc bir uya
n, sosyal-siyas yeni bir yaplanmaya gtrr. Osmanl-Trk ta
rihinde, 1856 Krm Savandan sonra Batnm her alanda ykc
basks karsnda Yeni Osmanllarm tepkisi, byle bir ihtiyacn
gstergesiydi. Tepki, Yeni Osmanh hareketiyle devrimci bir do
rultu ald. 1878 Berlin Antlamasyla Osmanh mparatorluunun
paralan onaylanmt. 1900lerde patlak veren Makedonya bu
nalm, Gen Trkleri ttihd ve Terakkyi iktidara getirdi ve sal
tanat fiilen son buldu. lke yeniden paralanma tehlikesi karsn
dayd. Ziya Gkalp, bu kriz dneminde yeni bir denge ve dzen,
yeni bir dorultu arama ihtiyacna en yksek dzeyde tercman
olmu bir dnrdr. Namk Kemal ve Ziya Paanm ak bir e
kilde ifade ettikleri toplum ve kltr krizi, II. Abdlhamid Dev-
rinde (1876-1909) Pariste toplanan Gen Trkler tarafndan sos
yal bir mesele olarak ele alnmaktayd. Onlar, ayn biimde sosyal
sorunla karlaan Fransz sosyolojisinin kuvvetli etkisi altnda
kaldlar. Gen Trklerin lideri Ahmet Rza Bey, Auguste Com-
teun Ordre et Progres (dzen ve ilerleme) fikrini benimsedi,
onu siyas programnn temeli yapt. 1906da Prens Sabahaddin de
Osmanh toplumunun dze kmasn fenn-i ictim dan bekliyor
du. Fenn-i itim diyordu, bize toplumumuzun noksanlarn gs
terebilecek bir anahtardr. O, Le Play sosyolojisini benimseyerek
kiisel zgrlk ve sosyal mutluluk sayesinde, Osmanh toplumun-
da bir uzlama ve ahenk, yeni bir denge yaratlabileceini dn
yordu. Bu kuakta. Ziya Gkalp, Gen Trklerin gl bir tem
silcisi oldu. Daha Selnike gelmeden nce Diyarbakrda Gen
Trk yaynlarnn etkisi altnda 1909da FeymrCddi (Say 1, 28
Haziran 1909) yazd lm-i itim adl makalede, krize bir zm
yolu bulmak iin bu ilimle ciddi biimde uramak gerektiini sa
vunuyor, sosyolojiyi Osmanh toplumunu oluturan eitli etnik
unsurlar arasnda doal dzen ve dengeyi yeniden kurmak iin en
doru yolu gsteren aralardan biri sayyordu. O, daha sonra Se-
lnikte ttihd ve Terakki Cemiyetinin Merkez-i Umm yesi se
ilince, kendisine Cemiyet-i Mukaddese nin, yani ttihd ve Te
rakki Cemiyetinin ana prensiplerini aklamak ve genlii toplu
 TRK HMANZMNN KURCULARI 331

ma balamak grevi verildi. ttihd ve Terakki, daha sonra

1906da M srda basl Nizamnme-i Esssinde (Madde II, III)
sosyal politikasn u satrlarla zetlemekteydi: Her hususta se-
beb-i muvafakkiyet olan ahlk-i hasene-i millyeyi takviye, ulm
ve marif ve terakkiyt-i medeniyye-i hzray dt-i kavmiyye ve
ihtiyct-i mevkiiyemize tatbkan memliki Osmniyyede ner
tamme almak... Osmanh ansr-i muhtelifesi arasnda samim
bir ittihd meydana getirerek vatann ykselmesine almak...
te temel prensipler bunlard. Gkalp kendisine verilen devi ge
ni bir adan bir sosyal mesele olarak ele ald ve Yeni Hayat ve
Yeni Kymetler adl makalesinde [Gen Kalemler, say VIII), asl
inklbn tima nitelikte olmas, yani topluma inmesi gerektii
fikrini savundu ve ayn yazda bu Yeni Hayat getirecek sosyal de
erlerin niteliini gstermeye alt, 1911-1923 yllarnda, Balkan
Sava facialar. Dnya Sava, yabanc igali, Sevres Antlamas
gibi imparatorluun ykl buhranlar iinde Gkalp, daima sos
yal sorun zerinde durdu; kurtulu yolunu daima sosyolojinin k
lavuzluunda arad. Onun sosyolojisi, bu sebeple, dinamik bir sos
yoloji, bir deiim sosyolojisi oldu. Milli Trk devletinin kuruluu
dneminde Gkalp Trkln sosyal-ideolojik yorumuna y
neldi. Her dnmde Gkalp, kendisi gibi itima-ahlak sorundan
hareket ederek sosyal yapy esas alan Emile Durkheim sosyoloji
sini benimsedi. Toplumun nasl ve nereye gitmekte olduunu ince
lemek ve sorumlu mevkde olanlara yol gstermek, onun daima
balca kaygs oldu. Bylece, Gkalpe sosyal-kltrel bunalma
bilim aydnlnda zm arayan hmanistler veya Fransz sosyo
loglar yannda yer verebiliriz.
Arnold Toynbee ve Ziya Gkalp

Arnold Toynbee: Medeniyetlerin douu ve bat

Arnold J. Tonybeenin hareket noktas da, Birinci ve kinci
Dnya Harpleri devresinde var olma-yok olma sorunu karsn
da kalan insanln byk sosyal-tarih sorunudur. O, 10 ciltlik
dev eserinde {A Study o f History)^ insanln tarih boyunca ma
cerasn bandan sonuna inceleyerek, krizin gerek anlamn gr
mek ve bizi nasl bir zm yolunun beklediini gstermek iste
di. O, Gkalpin mill erevede ele ald sosyal meseleyi, insan
lk lsnde incelemeyi denedi. Sosyal deimeyi esas konusu
sayan 19. yzyl Amerikan sosyolojisi. Cari Zimmermana gre,
1920lerden sonra sosyal yap aratrmalarna ynelmitir {Yeni
Sosyoloji D erslerf ev. A. Kurtkan, stanbul, 1964). Sosyal dei
me zerinde incelemeleriyle tannm olan ve 1964te stanbul
niversitesinde misafir profesr olarak sosyoloji okutan bu de
erli Amerikan sosyolou, gnmzde tekrar dinamik deiim
sosyolojisine dnme gereine inanmaktadr. Atom ann kor
kun problemleri ve dnyada hzla gelien modernizasyon-batl-
lama krizinin ortaya kard hayat sorunlar, yeni sosyolojiyi,
bir deiim (development) sosyolojisi eklinde ele almaya bizi
zorlamaktadr. Zimmermana gre, Gkalp ve Toynbee bu vadi
334 TRKYE'NN BATI MEDENYETYLE ZDELEME SREC

de bize nclk etmektedir. Gkalp tek dorultuda sosyal geliim

teorisine dayanan 19. yzyl sosyolojisine baldr ve her medeni
yetin kendi sosyal zaman m ve geliimini gz nnde tutma
maktadr. Son zamanlarda sosyolog N. Eisenstadt da ayn eleti
riyi yapar. Eisenstadta gre, gelimeye alan toplumlarda mo
dernleme belli bir reete ile gereklemez, daima yeni bir sente
ze gtren bir sosyal oluum gndemdedir. Zimmermana gre
Toynbee, eitli dorultuda yryen ve kendi sosyal zamann ya
ayan medeniyetler kavramyla, yeni dinamik deiim sosyoloji
sinin zeminini hazrlamtr.
Zimmerman, yarm yzyl nce Ziya Gkalpin kurmu olduu
krsde ders verirken, onun tezini deerlendirmeyi ihmal edemez
di. Amerikan sosyolouna gre, byk tarih devrimlerin bir fel
sefeye ve halkn desteine dayanan bir programa sahip olmalar la
zmdr (Giri, s. 1). Trkiye de kendisini yok etmeye uraan g
lerin karsna kkten bir inklpla kt. Zimmermana gre, Trk
inklb, insanln 20. yzyldaki kkl deiiminin bir parasdr.
Sosyal bir hareket olarak anlalmas gereken bu insanlk devrimi,
gnmzde dnya lsnde devam etmektedir. Gkalp, Durkhe-
im sosyolojisini alp bir Dou toplumuna uygulayabildiyse, bu an
cak 19. yzylda sosyolojinin, soyut kavramlara gre kurulmu so
yut bir sistem olmasndan ileri geliyordu. O dnemde, her toplu
mun kendi tarih sosyal zaman kavram sosyolojide yer etme
miti. Bugn sosyal zaman a bal bir aratrma konusu olan
sosyolojiyi, soyut kavramlara bal tutmak gtr. Geliimi, her
toplumda kendi sosyal koullar iinde izlemek gerekir. Amerikal
sosyologlar, Trkiyede Ziya Gkalpin yapt gibi, ilkin sosyal
deime teorilerine ynelmilerdi.
Toynbee, I. Dnya Savanda ngiliz istihbarat servisinde Tr
kiye masasnda, daha sonra Paris Bar Konferansna katlan n
giliz heyetinde alarak ada Trk tarihinin en hareketli devir
lerini yakndan izlemek imknn bulmutur. 1921de, Atina yolu
ile Anadoluda Yunan cephesine gelmi. Bursa, zmir arasnda cep
heyi gezmi, dnnde stanbula uramtr. Bu seyahati sonun
da yaymlad kitapta {The Western Question in Greece and Tur-
 ARNOLD TOYNBEE VE ZYA GKALP 3 3 5

key, A Study in the Contact o f Civilisations, Londra, 1922) Trk-

Yunan mcadelesini, geni bir tarih yorum iinde, medeniyetlerin
arpmas eklinde anlatmaya alyor. Toynbee, medeniyetlerin
birbirleriyle karlamasnn, insanln ilerlemesi veya baarszl
a uramasnda daima temel bir faktr olduunu vurguluyordu
(Preface, VII-VIII). Bir kimse herhangi ada siyas, ekonomik,
din veya fikr bir hareketi incelerse, hemen hemen daima bunun
Batdan gelen bir drtye [stimulus) kar bir yant [response) ve
ya bir tepki {reaction) olduunu grecektir (s. 5). (Toynbee, A.
Study o f History^dt stimulus terimi yerine challenge terimini
yeleyecektir). Ona gre. Bat kltrnn etkisi hakknda Batda
tam bir anlayszlk ve ihmal hkm srmektedir ve ite bu kayt
szlk, Bat etkisini Yakndouda ykc, anariye gtren bir fak
tr haline getirmitir. Ona gre. Bat Anadoluya saldran Yunan
llar emperyalistler durumuna dm, Trkler ise Batnm nasyo
nalizm fikrinin savunucular haline gelmitir. ngiltere ise byle bir
durumda Yunanllar desteklemi, yani kendi temel prensiplerine
ihanet etmitir.
Toynbee kitabnda, tarih mcadeleleri kltr/medeniyet m
cadeleleri olarak anladn aka belirtir. Burada arpan, ikisi
de kuvvetle Bat medeniyeti etkisi altnda bulunan iki medeniyet
sz konusudur. Ortaada biri N ear East^ yani stanbul ve etra
fnda gelien Dou Yunan-Latin medeniyeti, te tarafta Middle
East, yani eski M sr ve Mezopotamya medeniyetlerinin yknt
lar zerinde ykselen slm medeniyettir. Near E ast medeniyeti
ni Bizans yolu ile Yunanllar, Middle East medeniyetini ise Os-
manllar temsil etmektedir. Osmanh medeniyeti, daha 16. yzyl
sonlarnda yaratclk gcn kaybetmitir. Bu medeniyetin k
n o, u sebeplere balar: Evvela, merkez imparatorluun da
yand kullar ayaklanm, ardndan Osmanhlar imparatorlukla
rna dahil teki medeniyetleri (cemaatleri) eritemedikleri iin o
medeniyetleri temsil edenler bakaldrmlardr. Bylece, Osman-
l mparatorluu km, fakat slamiyet ondan sonra da ayakta
kalmtr. Ona gre, bu hal, dine dayanan medeniyetlerin, tarih
te devletlerden daha srekli ve asl bir role sahip olduklarn gs
336 TRKYE'NN BATI MEDENYETYLE ZDELEME SREC

teren bir misaldir (bu grler sonradan S. Hungtingtonun temel

teorisi olacaktr). Osmanl toplumunda Batllama akm, bal
ca 1774 Kaynarca Antlamasndan sonra kendini gstermi, fa
kat daima eriat tarafndan duraklamalara uratlmtr. Bu de
virdeki Batllama da asker teknoloji alann aamamtr. Bu
noktada zaten tam bir Batllama beklenemezdi; Ortadounun
Batllama karsnda problemleri. Dou Yunan-Latin medeniye
tinden ok daha etrefil bir manzara gsterir (Toynbeenin bu g
rleri kukusuz eletiriye aktr. Trkiyeyi ziyaret ettiinde SBF
konferans salonunda kendisiyle tartmamz burada anmalym.
Toynbeenin grleri sonradan Samuel Huntington tarafndan
gndeme getirilmitir).
Toynbeeye gre Ortadou, bo bir alan deildir. Orada, vak
tiyle stn nitelikte bir medeniyet, slam medeniyeti canl halde
devam etmektedir. Bat medeniyeti ile uzlat takdirde Ortado
u medeniyeti. Yunan Ortodoks leminden daha baarl olabilir
(s. 14). Toynbee daha sonraki eserlerinde bu grn korumu
tur (Bkz. Civilization on Trial, 4. Bask, Londra, 1953, s. 204-
212). Her iki medeniyet, modern dnyada hayatta kalmak iin,
Batnm byk deer verdii milliyet ve self-determination
(kendi kaderini kendisi belirler) esasna dayanmak gereine inan
m, yani yalnzca ayn dili konuanlar bamsz hkmran bir
devlet tekil etmelidir, esasn benimsemitir; fakat Yakn ve Or
tadouda bu prensip, o zamana kadar ayn blgede bar iinde
beraber yaayan milletleri birbirinin grtlana sarlmaya gtr
mtr. Daha kts, Batnn byk devletleri, ba gsteren bu
iddetli rekabetleri kendi yksek politika oyunlarnda bir dama-
ta gibi kullanmak hatasna dmtr. Her iki taraf ayn Batl
lama akmn izledikleri halde, birbirine kar dmanlklar, her
zamankinden daha iddetli bir hal almtr. Batnn, kendisine
daha yakn grnen Yakndou medeniyetini (Yunan Ortodoks
lemini), Ortadou medeniyetine kar (Trk-slam lemi) tutma
s, Ortadou ile Bat arasnda uzlama ve dengeyi imknsz kla
bilir. Toynbee, btn bu grlerini 1922 ylnda ifade etmektey
di (Bugn de sorulabilir: Yunanistan destekleyen AB, Trki
 ARNOLD TOYNBEE VE ZYA GKALP 337

yeye kar tutumu ile ayn sorun karsnda deil midir?) Daha
sonralar, mill Trk devletinin kuruluunu, Atatrk devrimlerini
izleyen Toynbee, bu gelimeleri Evrensel Batllama hareketi ba
kmndan dikkate deer bir misal olarak incelemeye devam etti.
Bu arada. Ziya G kalpin fikirlerine ilgi gstermi olmas tabi
dir. 1924te G kalpin lm zerine onun fikirleri. Bat dnya
snda M. Hartmann ve R. Hartmannm evirileriyle ve J. Deny ve
E. Rossi gibi oryantalistlerin incelemeleriyle daha iyi tannd. Bu
arada Ahmet Muhiddin, Kltr Betvegung in Modernen Turken-
tum (Leipzig, 1921) adl eserinde Gkalpe geni yer ayrmt.
Toynbeenin, 1922de yaymlad ad geen kitapta. Ziya G
kalpin izleyicileri Ahmet Eminin The Development o f Modern
Turkey as Measured by its Press (N.Y., 1914) ve Tekin Alpin
Trkismus und Pan-Trkismus (Weimar, 1915) adl eserlerini
grd anlalmaktadr (Bkz. Bibliyografya, s. 373-374). Toyn
bee, kendi tarih gr zerindeki etkileri anlatrken, Speng-
lerden veya bakalarndan bahseder {Civilization on Trial, s. 1-
15), fakat G kalpi zikretmez. Toynbee, dikkatini medeniyetlerin
douu, geliimi ve k meselesi zerinde topladn ve kl
trler arasndaki farklar aklamak iin 19. yzylda gndemde
olan rk ve evre faktrleri yerine, baka zm yollar aradn
belirtir. Hemen ilave edelim ki, o, challenge and response
(meydan okuma karlk verme) teorisi ile yeni bir aklama ek
li getirdii inancndadr. zetle Toynbee, Yakn ve Ortadouda
krizin gerek sebebini, k halinde iki medeniyetin Bat mede
niyeti karsndaki durumlarna ve bunun ortaya kard sorun
lara balamaktadr. Toynbeeye gre Batllama zm getirmi
yor, sorun ve elikiler getiriyor.
Toynbee, yukarda zetlediimiz yorum ekillerini daha sonra,
A Study o f History'dt (Londra, 1949) daha gelitirilmi bir ekil
de tekrarlayacak, challenge and response nazariyesini, tarihin
itici bir kuvveti olarak ileyecek, tarih gelimeleri medeniyetler
arasndaki karlamada grecek, baka bir deyile, insanlk tarihi
ni bir kltr dinamii olarak yorumlayacaktr.
338 TRKYENN BATI MEDENYETYLE ZDELEME SREC

Toynbee ve Gkalp: Yorumda ikilik

Aslnda Gkalpin toplum, deiim ve gelime {development)
zerinde temel gr, Toynbeeninkiyle taban tabana zttr. G
kalpin temel gr udur: Her toplum, doada kendi kendine
var olan, kendi kanunlarna bal, tekilerden apayr bir realitedir.
Toplum hayat, bireylerin eseri deildir ve onunla aklanamaz;
aksine bireyin zihn hayat, davranlar, bir kelimeyle kltr, ya
ni bireyin stnde reel olan sosyal vicdann {conscience collective)
eseridir. Gkalp, toplumsal realitenin varl grnden hareket
etmekle (bu soru zerinde bkz. Necati Akder, Ziya Gkalpte
Trk Anlaynn Felsef Temeli , Trk Kltr, say II. s. 11-14
ve say XII, s. 10-13), E. De Roberty, L. Gumplovicz, E. Durkhe-
im, F. Oppenheimer, F. Tnnies gibi sosyologlar birletiren esas
gr paylamaktadr (P. Sorokin, Contemporary Sociological
Theories, Harper, 1928, s. 433-487).
Toynbeeye gre, bireyin stnde herhangi toplumsal realite
olamaz veya toplumu biyolojik organizmalara benzer bir organiz
ma saymak tamamyla yanltr. Her toplum, birbirleriyle iliki
iindeki bireylerin aksiyonlarnn karlamasyla ortaya kar.
Toplum hayat, insanlar arasnda bir ilikiler sistemidir {A Study
o f History, Abridgement of vol. I-VI D.C. Somervell, Londra
1949, p. 211). Bu sosyolojik yorumu, esas itibariyle, Durkheim
sosyolojisine kar M ax Weber sosyolojisinde buluruz. Sosyal ol
gu, bireyler arasnda anlaml ilikilerin ifadesidir. Bireyler zerinde
egemen bir mer vicdan hayalden ibarettir. Gkalp, bu nok
tada Toynbeeden kesinlikle ayrlr ve Trkiyedeki gelimeleri y
le aklar: Bamszlk savanda Anadolu halk istilaclara kar
bir lkyle harekete geti, mslman halk dn-i mbn iin, aydn
lar Trk vatan iin cepheye kotular.

Kltr ve medeniyet
Kltr ve medeniyetin niteliine gelince, Gkalp daima temel
sosyolojik grn izleyerek, kltr bireyin stnde adeta orga
 ARNOLD TOYNBEE VE ZYA GKALP 339

nik bir realite sayar ve kltr insann irad eseri olan medeniyet
ten kesin bir izgi ile ayrr. Kltr; klan, airet, kavim gibi do
al toplumlarda, o toplumu tutan ve birletiren inan, dnce ve
kurumlarn organik ekilde btnlemi halidir. Bu dnce ve ku
rumlar, genellikle birer deer-yargs tar. Tamamyla o topluma
zg olup sbjektif ve duygusal niteliktedir. Kltr, o toplumun
zel kiiliini ve o toplumun sosyal dayanmasnn temelini olu
turur. Kltrn (Gkalp medeniyet kavramna kar kltr iin,
daima Arapadan ald hars terimini kullanr) kendi iinde geli
en doal bir evrimi vardr. Kltr, dardan zorla deitirilemez.
Yani, tam bir batllama mmkn deildir. Herhangi bir organiz
ma gibi bir kltr, dardan kendi yapsna uygun medeniyet un
surlarn alr, sindirir; uygun olmayanlar atar. lkel doal toplum
larda kltr, topluma tamamyla hkimdir ve onu idealler ,
mefkre ler oluturmaktadr. Bu anlamda kltrn temel fonk
siyonu, belirli bir toplumun bireyleri arasnda dayanmay, yani
bir toplum olarak btnln ve devamn salamasdr. Bylece,
kltr, temel bir sosyolojik olgudur.
Gkalpin bu strktralist kltr yorumunda, kltr bir orga
nizmaya benzeterek inceledii, onda organizmalara zg btn
unsurlar arad grlr. Kltr hakknda burada zetlediimiz
temel yaklam o, her defasnda bir ynn aklayarak eitli ya
zlarnda tanmlamaya almtr (Gkalpin cidd sosyolojik ana
lizlerini, popler yazlaryla kartrmamak gerekir). rnein, bir
yerde (Hars ve Medeniyet , Yeni Mecmua No. 60, 1918, s. 142)
diyor ki: Bir cemiyetin btn fertlerini birbirine balayan, yani
aralarnda tesant (dayanma) husle getiren messeseler, hars
messeselerdir... Hars (kltr) kendi kendine deiir, tekml eder,
fakat zorla ne geriye ne de ileriye gtrlemez. Mill hars, herke
sin raz olduu bu tabi rflerin mecmundan ibarettir . Harsn
esas unsuru olarak ele ald rf veya gelenek zerinde yazdklar
konu bakmndan zel bir nem tar ( Anane ve K'ide , Trk
Yurdu, No. 39, 1913; rf Nedir.^ , slm Mecmuas, No. 4,
1914; Trklemek, slmlamak, Mustrlamak, stanbul, 1918, s.
14-19). rf, bir toplum tarafndan genelde benimsenmi, tima
340 TRKYE'NN BATI MEDENYETYLE ZDELEME SREC

vicdana ml olmu bir davran biimidir. Topluma ml olmas

onun temel artdr. Bu karakteri ile rf, sosyal onay salayama
m detlerden veya yapay olarak konmu kural veya kanunlar
dan ayrlr. Trk toplumunun 2000 ylndaki grntsn bu teo
ri aklamyor mu? Gkalp, bylece kltre ait toplumsal tasav
vurlar {representations collectives) rf kavram ile aklamakta
dr. rfn dou ekli incelenirse, kltrn nitelii daha iyi anla
lr. Dardan gelen bir det veya messeseye kar toplum,
olumlu veya olumsuz bir tepki gsterir. Onu beenir, alr veya
reddeder. te bu tepki, Gkalpe gre m er vicdann tepkisi
dir. Yabanc unsur kabul edilirken, deitirilerek, o kltrn ya
psna uygun bir hle sokularak ve mnlandrlarak o cemiyete
ml edilir, sindirilir. Bundan u'nemli sonu kar ki, tam bir kl
trleme [acculturation) bir kltrn bir mil,etten tekine geme
si, topyekn batllama asla sz konusu olamaz. rf, canl ola
rak yaad bir toplumda bireyler zerinde gl ekicilik gste
rir. Ona kar gelenler zerinde toplum tepki gsterir, bask yapar.
te bu zellikleridir ki, rfn birey dnda kltr bir btn ola
rak temsil eden m er vicdann (toplumsal inanlarn btn
nn) bir esi olduunu ispat eder. Belirli bir zamanda mer
vicdan da yaayan rflerin tm, o toplumun kltrn meyda
na getirir. Onlar organik bir btn halinde tutan mer vic-
dan dr {social conscience). Gkalpe gre, medeniyet, sosyal
mene ve nitelii itibariyle kltrden ayrlr: Medeniyet, usulle
yaplan ve taklit vastasyla bir milletten dier millete geen mef
humlarn ve tekniklerin mecmudur (Osmanl Batdan matbaa
veya baka meden teknik kurumlan alm, fakat yaatamam-
tr. Taklit, yeterli deildir. Bu kurumlan douran ve ^ a t a n sos
yal kltrel koullar Osmanl toplumunda mevcu^olmad iin
matbaa devam edememitir).
Medeniyet kavramna dahil ettiimiz eler, doularnda bi
reylerin ird bilinli eseridir; taklitle yaylr, bir topluma veya b
tn insanla ml olabilir. Duygusal deil, objektif niteliktedir.
Herkes iin ayn deeri tar. Genelde fayda dncesine dayanr.
Gzetilmedii takdirde m'er (toplumsal) vicdann tepkisi ile ka-
 ARNOLD TOYNBEE VE ZYA GKALP 341

lamaz (salk kurallarn gzetmediimiz zaman bundan m e-

r vicdan incinmez, biz hasta oluruz). Harslar ve dinleri ayr olan
mteaddid cemiyetler arasndaki mterek messeselerin mec-
muna medeniyet denir. Bylece, medeniyetin en nemli yan,
uluslararas {international) olmasdr. Gkalpin bu grleri, Os
manlInn teknolojiyi alalm, ama sosyal inan ve detlerimiz de
vam etmeli yaklamn yanstr. On dokuzuncu yzyl ortalarnda
Ziya Paa ve Namk Kemal ayn grte idiler. Bir cemiyetin st
tabakasn baka cemiyetlerin st tabakalarna rapteden messese
ler, meden messeselerdir. Bir neviden olan messeselerin yeknu
medeniyet nmn verdiimiz mecmay vcda getirir. (Hars ve
Medeniyet , Yeni Mecmua, No. 60, 1918, s. 142). Hars, cemi
yetlerin dern (i) inkifndan, medeniyet ise muhtelif harslarn
ihtiltmdan (karmndan) husle gelir (Hars ve Medeniyet M
nasebetleri , Yeni Mecmua, No. 61, 1918, s. 162). Sonuta bir
medeniyet, belirli bir coraf snrlar iinde birok kavmi ve devle
ti iine alabilir. Kltr gruplar karsnda medeniyet gruplar veya
medeniyet daireleri vardr (Osmanl toplumu gibi). Fakat burada
iaret edelim ki, Gkalp, medeniyete daha sonralar, kltre yakn
zellikler tanmtr. Ona gre, her medeniyet ayr bir sisteme men
suptur. Baka bir mant, baka bir hayat gr vardr. Medeni
yetler birbirleri ile karmazlar, sahalar ve evrimleri ayrdr. Mese
la bugn bir slam medeniyeti, bir Budist medeniyeti, bir Avrupa
medeniyeti vardr. Bir millet, tarihinin bir dneminde bir medeni
yetin, bir baka dneminde baka bir medeniyetin mensubu olabi
lir. Bylece, Trkler Orta Asyadayken, Uzakdou medeniyet da
iresine, slm Sultanlk devresinde Ortadou medeniyet dairesine,
millet devrinde ise Bat medeniyet dairesine girmilerdir gzlemini
yapar. Bat medeniyeti iinde birbirinden ayr ve bamsz bir ngi
liz kltr, Fransz kltr, Alman kltr vardr. Gkalpe gre
birbirine zt medeniyetler, ayn toplum iinde yan yana yaayamaz
ve uzlaamaz. ki dinli bir fert olamad gibi (ayn misal Hung-
tington tarafndan zikredilmitir) iki medeniyetli bir millet de ola
maz. Gkalpe gre medeniyet, kltr gibi din, ahlak, hukuk,
bedi (estetik), ktisad, lisan ve teknik hayat iine alr. Grlyor
342 TRKYENN BATI MEDENYETYLE ZDELEME SREC

k, Gkalp bylece medeniyet tarifini geniletmi, kltre yakn

bir yoruma gelmitir. Bylece dogmatik medrese slamiyetiyle
yerli ve tarih kltrle kaynam yerel mill bir slamiyetten
(Bektalik, Alevilik) hakl olarak sz edebiliriz. Gerekte bir ran
slamiyeti; bir Trk slamiyeti vardr. Gkalp ayrt edici bir nok
ta zerinde srarla durmutur: btn bu eleri medeniyet sun
(yapay) olarak meydana getirir. Mesela bir Trk musiksi vardr;
yzyllar boyunca Trk kavminin ruhunda meydana gelmitir. Bu
musik, milletin tmn heyecanlandrr. Onun yannda teknik
usullerle meydana getirilmi slam medeniyetine mahsus bir kla
sik musik vardr (bugn halk musiksi ve sanat musiksi diye ay
ryoruz). Milletin tmn deil, bu teknik eitimi alm belirli bir
zmreyi heyecanlandrr. Edebiyatta, hukukta, lisanda ve baka
alanlarda da ayn eyi tespit etmek kolaydr. Medeniyet gruplar
nn; bir mer vicdan , bir hars (kltr) yoktur. Osmanl sa
ray medeniyeti, halk kltrne kar ran ve Hint saraylarnda
egemen snflarn ortaklaa benimsedii yapay, kozmopolit, yk
sek bir kltr temsil etmekteydi (Dvan edebiyat karsnda
Halk Edebiyat).
Kltr deimelerine gelince, bir kltr d etkiler altnda kalr
ve deiebilir. lkin, bir kavmin btn ubeleri ayn dinin ve ayn
devletin velayeti altnda birleerek umm bir tesande tbi olun
ca, hars da ksmlikten kurtularak tamamyla kavm bir mahiyet
alr (Hars ve Medeniyet Mnasebetleri , s. 162). br yandan,
komu kavimlerle temaslar sonucunda yeni unsurlarn girmesi ile
de bir kltr deimez, fakat zenginleir. Anadoluda T^rk halk
kltr, yksek kozmopolit kltrden birok c/m, fakat
asl karakterini asla kaybetmemitir. Bu kltr alm {caccultrati-
on) iinin nasl olduunu yukarda rften bahsederken ksmen
aklamtk. Burada ilave edelim ki, Gkalp, bir kltrde d e
lerin benimsenmesinde hret ve nfuzun, prestijin nemi zerin
de durur. Kltrn duygusal nitelii dolaysyla, bu davran {atti-
tude), doal olarak duygusal olacaktr. Bir kltrn baka bir kl
tr mensuplar zerinde meydan getirdii hayranlk hissi, kltr
alveriinin ilk nemli artdr. Bu faktr ou zaman fayda d
 ARNOLD TOYNBEE VE ZYA GKALP 343

ncesini bastrr [Osmanllar, Avrupa medeniyetinin stnln

ancak Viyana bozgunu (1683-1699) yllarnda kabul ettiler, Avru
palI eler prestij kazand ve batllama balad. Paalarn konak
larnda alafranga denmi bir oda yapmak moda oldu. Bugn
Amerikan kltr eleri btn dnyay sardysa, bu Amerikaniz-
min prestijli kltr dzeyine erimesiyle aklanabilir, yoksa ieri
inde {intrinsic) bir deer dnlemez].
Gkalpe gre, dinler gibi imparatorluklar da medeniyetlerin
olumasna yol amtr. Bir kavim, fthat yolu ile bir imparator
luk kurar, eitli kavimleri ve harslar bir egemenlik emsiyesi al
tnda toplar. Harslarn karlamasndan ve karmasndan lkede
ortak bir medeniyet meydana kar. Bylece bir Osmanl Medeni-
yetinden sz edebiliyoruz. Bir hars, bazen bu medeniyet evresin
de zlr, ortadan kalkabilir; fakat ou zaman halk arasnda
anadil ve rfler saklanr, siyas self-determinationm ilerledii, im
paratorluklarn paraland zamanlarda harslar yeniden hayat
bulur ve hars birliine dayanan millete vcut verir (Osmanl fet
hinde yksek medeniyet kurumlarn kaybeden Balkan halklar,
18. ve 19. yzylda halk etnolojik kltrlerinin canlanmasyla mil
l kltrlerini yaratm ve mill devletlerini kurmulardr). Bugn
bu noktada sosyologlarn ve batllama yoluna girmi slm top-
lumlardaki geliimin Gkalpe hak verdii aktr.
Toynbeeye gelince, o medeniyet ve kltr arasnda bir farkllk
grmez. Medeniyet, bir kltrel zel yapdr [cultural entity). Ona
gre teknoloji, dine gre daha gevek olmakla beraber kltrel bir
unsurdur. Batdan evvela silah tekniini alan bir toplum zamanla
Bat medeniyetini btnyle almak zorunda kalacaktr (A. J.
Toynbee, Reconsiderations, Londra 1963, s. 76-77,110). Osman-
l-Trk tarihinin Atatrke kadar son iki yz yllk modernleme
srecini izleyenler, Toynbeeye hak verirler. te yandan, kltr
sosyolojisi uzman A. L. Kroeber, Toynbeenin bu fikrini eletirmi,
onun medeniyetler (kltrler) arasnda birbiriyle kaynaamaz ay
krlklar, grmezlikten geldiini belirtmitir. Gkalp, sa olsayd,
kukusuz ayn eletiriyi yapacakt. Toynbeeye gre, gnmzde
oluan byk tarih olay. Batllamann btn insanl iine alan
344 TRKYENN BATI MEDENYETYLE ZDELEME SREC

ve ok hzla gelien bir akm halini alm olmasdr (Atatrk gibi

bazlar bunu, teknolojik medeniyetin ezici stnlnde arar).
Bunun sonucunda, yakn bir gelecekte btn insanlk tek bir top
lum haline gelecek ve tek bir tarih yaamaya balayacaktr. Bu da,
Fukuyama ve Hungtingtonun iddia ettikleri gibi tarihin sonudur.
br yandan Gkalpe gre, bir milletin kendi benliini bul
mas, kendi hars ve medeniyetini tanmas, byk mill felaketlere
urad zaman ortaya kar. Mill nderler, mill ideali (mefkre-
yi) kefederler ve kiiliklerinde temsil ederler (Bu szleri Atatrkte
bulacaz). Yaratc mefkre, ideal lmez, zamanla milleti ve mill
hars yaratr, Mefkre, yaratc hamle yi {elan vital) iinde tar
( Cemiyette Byk Adamlarn Tesiri , ctimiyt Mecmuas^ No.
2; Ferd ve ahsiyet , Yeni Mecmua, N. 1). Gkalpin, Bergsonun
etkisi altnda kald zamanlar olmutur ve onu, Toynbee ile bir
letiren fikirler kukusuz bu kaynaktan gelmektedir. Fakat G-
kalp, kahramann ortaya kn ve baarsn topluma, mer
vicdana ml ettii halde (Atatrk ayn sz sylemitir), Toynbee
bunu ferdin iradesine, yaygnlamasn taklide balar.

Gkalp ve gnmz Trkiyesi

Bugn Trkiyede kltr ve kimlik sorunlar, Gkalpe,
hem de Garbc lara hak verdirecek sosyal-siyas Bir aama gs
termektedir. Atatrk, devrimlerini, tek eitim, halkevleri, dil ve ta
rih tezleriyle yeni bir millet kltr yaratmaya alarak pekitir
mek gereini anlamt. amzda bir yanda dinci zmre, teki
yanda Batc zmre, Gkalpin anlad biimde mill kltr niteli
ine sahip deildir. Gkalp, 1913te Trk Yurd'nddi Trkle
mek, slamlamak, M uasrlamak bal altnda nl makalele
rini yazd. Bunlar yazmaktan asl maksad, Trkln, dier
akmlar karsnda stnln kantlamakt. Balkan Sava faci
asndan sonra Trk milliyetilii tepkisel bir ekilde kendini gs
termiti. 1913te bir sosyolog olarak kendi roln, belirli bir za
manda maer vicdan a egemen olan akm bulup ortaya kar
mak ve ifade etmek eklinde yorumlayan Gkalp, bu yazlarnda
 ARNOLD TOYNBEE VE ZYA GKALP 3 4 5

milliyet esasnn stnl zerinde durmaktadr. Gkalp: Din ve

medeniyet balarn, aka milliyete baml daha gevek sosyal
balar olarak grmekteydi. Kavme, mmete, devlete, vatana, ai
leye, snfa, ocana ve ilh... mensup ne kadar mefkreler varsa,
cmlesi mill mefkrenin muavinleridir... ktisadiyat sahasnda bi
le snf mefkresi, millet mefkresinin bir tabiidir (Trklemek,
slamlamak, Muasrlamak, 58-59).
Gkalpe gre, her millet, canlln korumak iin, mill hayat
tan domu, deta organik doal kurumlan desteklemelidir. Mill
gelenek, uluslararas nitelik tayan medeniyet ve din karsnda
geriye ekilen bir unsur deildir. Mill kltr, milleti ileri gtren
yaratc bir faktrdr. Medeniyetten gelen eler, ancak ona a
lanmak suretiyle bir hayat ve gelime imkn kazanr; d taklit
te olduu gibi ryp dmez . Milletin ruhunda yaayan canl
gelenekler, milleti bir btn halinde tutar ve ykseltir. Buna kar
artk toplum bilincinde yaamayan bir medeniyet veya dine ait ku
rallar, l alkanlklar olarak devam eder ve milleti gelime yolun
dan ahkoyarlar. Tutucu kesim, mevcut kurallarn deitirilmesine
kfr nazar ile bakar; buna kar radikal devrimci, mill vicdana
yabanc olup olmadn dnmeden bir sra yeni kurallar getir
meye alr. Gkalpe gre her ikisi de kltrn gerek yapsn ve
dinamiini gz nnde tutmamaktadrlar (Trklemek, slamla
mak, Muasrlamak, s. 14-15).
Gkalp, ileriyi grerek, milletler arasnda ortak bir rgtn mey
dana kmasn da beklemekteydi. Gkalpte organik benzetme, biz
zat Zimmermann belirttii gibi 19. yzyl deime sosyolojisinin
ortak ana fikirlerinden biridir. E Tnniesin cemaat ve cemiyet {Ge-
meinschaft und Gesellschaft), M ax Weberin ve O. Spenglerin tipo-
lojisi, kukusuz, Gkalp ile Toynbeenin baz esas fikirlerinin ortak
kaynaklardr (Gkalp, Alman Tnniesin grlerini, herhalde ya
kndan tand Fransz G. Richardn sosyolojisi vastasyla ren
mi olmaldr.) Gkalp, kendi evresinde yapt dikkatli gzlemler
sonucu, Durkheimn fikirlerine daha baka bir yorum ve kesinlik
kazandrd gibi, Toynbee de tarih medeniyetler teorisi ve din ze
rindeki fikirleriyle Gkalpten esasl surette ayrlmaktadr.
346 TRKYE'NN BATI MEDENYETYLE ZDELEME SREC

Burada Gkalp ile Toynbeenin sosyolojik temel fikirlerini kar

latrmakla aslnda, modern felsefe ve sosyolojinin iki byk ak
mn karlatrm oluyoruz. Gkalp, doal cemaat (Alman Sa-
vigny: Gemeinschaft) sosyolojisini, fonksiyonel-strktralizmi
temsil ederken; Toynbee, M ax Weber izgisinde cemiyet (Gesells-
chaft) sosyolojisini izlemektedir. Gkalp, 1900-1924 dneminde
Trk toplumundaki kkten deiimlerin etkisi altnda fikirlerini
gelitirmitir. Birinci dnemde imparatorluun birlik ve devamn
gvence altna almay ama edinen ttihd ve Terakk ideolojisini
benimseyerek slamlk ve Bat medeniyeti ile gittike koyulaan
Trk milliyetilii akmlarn badatrmay denemi, bunlarn bir
birine zt kavramlar olmayp tek merkezli daire gibi birbirini
kapsayan ve tamamlayan toplumsal realiteler olduu tezini savun
mutur. Mill Mcadele dneminde Gkalp, milletin ve mill kl
trn tek ve gerek sosyolojik realite olduu fikri zerinde dur
mu, mill kahraman (Mustafa Kemali) toplum vicdann , mil
letin ideallerini (mefkre) temsil eden aksiyon adam olarak gr
mtr (Mustafa Kemal bir nutkunda ayn gr benimsemitir).
Belirtmek gerekir ki, Gkalpte balangtan beri, mill kltrn
yok edilemez gereklilii ve mill kltr, mill rfdtm olu^jtr-
duu tezi, onun toplum felsefesinin temel-tadr. O, k ^ u n la
(emirle) yaplan devrimlerin sosyal realitenin direnci ka/snda
kalacan, toplum kltrnn devamlln, deimenin bir sos
yolojik srece baml olduu noktas zerinde daima srarla dur
mutur. Kltr ve medeniyet ayrln kabul etmeyen ve yukardan
kanunlarla hzl Batllama gereine inanan lider ile Gkalp anla
amazd. Bununla beraber Atatrk, ttihdclar gibi, 1923te G-
kalpi Halk Frkasnm programn hazrlamakla grevlendirdi.
Atatrkn Trk milliyetiliinin babas saylan Gkalpe derin
saygs vard; fakat ona devrim hareketinde aktif bir rol vermedi.
Bununla beraber, Gkalpin temel grleri, zellikle Trk mil
l devletinin kurulu dneminde, kltr hayatmzda derin bir etki
yapm, ona yn vermitir. Onun temel kavramlarn benimseyen
Trk bilim ve sanat adamlar; geleneksel Trk halk kltrn,
halk edebiyatn, tasavvuf ve tarikatlar, Trk folklar ve etnograf
 ARNOLD TOYNBEE VE ZYA GKALP 3 4 7

yasn, halk musiksini hararetle aratrmaya ynelmiler, mill var

ln temellerini bu dorultuda grmlerdir. Sonraki kuakta
Mehmet zzet, Fuad Kprl, P. N. Boratav, Hilmi Ziya lken, Zi-
yaeddin Fahri Fmdkolu, smail Hakk Baltacolu, Mmtaz Tur
han, Osman Turan, Necati Akder, brahim Kafesolu, Adnan Say-
gun ve daha birok bilim ve sanat adam, aratrmalarn onun
gsterdii dorultuda yapan fikir ve sanat adamlardr. Halkevleri
de onun temel dncesinden domu bir kurum saylabilir. Lise
retmenleri, kendi blgelerinde halk kltr zerinde aratrma
larn, Halkevleri dergilerinde yaymlamaya balamlard.
1930larda radikal Batllama yntemleri, topyekn Batllama,
Anadoluculuk, slamc derneklerin kuruluu, Trk kltr ve top
lum hayatnda yeni dorultular ve sentezlere ynelecek, Gkalpin
z fikirleri daha dar bir Trklk-Turanck akmyla zdelee-
cektir. Daha yakn bir tarihte, Trk-slam Sentezi teorisi temel g
rlerini Gkalpten almtr.
Samuel Huntington:
Medeniyetler atmas ve Trkiye

Bat medeniyeti ile dnyann teki medeniyetleri arasnda gele

cekteki atmalar, tarihin balca konusu olarak gren Samuel
Huntington, tartmal yazsnda, Trkiye ve Bat ilikileri zerin
de birtakm ilgin gzlemler yapyor ve yorumlarda bulunuyor. l
kin onun, dnya sorunlarna bir siyaset bilimcisi olarak genelde
nasl yaklatn hatrlayalm.
Hungtingtona gre, Sovyetlerin dalmasndan ve Souk Sa-
van son bulmasndan sonra, olas savalar artk mill devletler
veya ideolojiler arasnda deil, farkl medeniyetlere mensup olup
birleen ve kaynaan siyas topluluklar arasnda olacaktr. Daha
bugnden mill devletler her alanda geri plana ekilmitir. Artk in
sanlar, kendi kimliklerini etnik ve din adlarla tanmlamaya bala
mlardr. Huntingtona gre bu, kresel apta hzl etkileim ve
sosyal hareketliliin bir sonucu olarak meydana gelmitir. Genelde
Arnold Toynbeeyi iz;leyen Huntington, farkl medeniyet veya kl
trleri meydana getiren ve belirleyen en kuvvetli etken olarak din
esini ileri srmektedir. O, insanl slam, Konfiyan, Bat H
ristiyan, Dou Hristiyan eklinde din-medeniyet esasna gre s
nflandrmaktadr. Huntingtona gre din veya medeniyet kimlii.
350 TRKYENN BAT MEDENYETYLE ZDELEME SREC

en geni, en derin ve en gl kimliktir. Huntington, bugn dn

yada bu anlamda alt veya sekiz medeniyet saylabileceini ifade
etmektedir. Ona gre, dinlerin nemi uradan kaynaklanmaktadr:
Dinler, devlet gibi yalnz siyas deil, Tanr-birey, birey-grup, aile,
kar-koca ve ocuklar, fert ve toplum arasndaki ilikileri dzenler
veya dzenlemek iddiasndadr. Hemen unu ilave edelim ki, bu
dinler arasnda slam, Peygamberin hayat ve snneti kesin biim
de bilinen tek din olduu iin, insann gnlk ve sosyal hayatn
btn ayrntlar ile Tanr buyruu olarak belirleyen bir dindir.
Bylece slam, kesin biimde tanmlanm ve kurallam bir ya
am tarzn ifade eder. Birey, bu yaam tarzna. Tanr buyruu ola
rak mutlak bir ekilde bamldr. Huntingtona gre, gnmzde
gittike zayflayan mill devlet erevesinde her yerde din kimlik
n plandadr, yalnz gsz ve nasipsiz halk kitlelerinde deil, ay
dnlar arasnda da byle bir gelime gzlenmektedir.
Huntington, Trkiyede slam kimlii, mill kimlii geride mi
brakyor? sorusunu sormaktadr. O, din kimliinin esas olduu
nu belirtmekte ve u misali vermektedir: Fransada uzun sre ya
ayan bir Arap, yar Fransz olabilir, ama yar Katolik olamaz.
Klen dnyamzda dinler ve kltrler arasnda etkileim, so^
derece gl ve karmak bir hale gelmitir. Artk dnya inatlar
birbirini, baml olduu medeniyet veya dine gre tanmalta ve
tantmaktadr. Yazar, din farkll ile birlikte etnik farklln da su
yzne ktn, dnyann her tarafnda etnik kken ve kimliin
ne getiini ayrca vurgulamtr.
Huntington, Trkiye Cumhuriyetinin AB yeliine kuvvetle
yneldii gereini vurgulayarak. Bat medeniyetini teki medeni
yetler karsnda inceleme konusu yapmaktadr. Huntington, g
nmzde ayn medeniyete mensup devletlerin bloklar halinde bir
letiini belirtmektedir. Sonuta, medeniyet veya kltr birlii,
mill devletler karsnda yeni bir gruplamay ne karmaktadr.
Huntingtona gre AB, Avrupa kltr ve Bat Hristiyanln
paylaan milletlerin birliidir. Feodalizm, Hmanizm, Reformas-
yon, 18. yzyl Aydnlanma felsefesi, seklarizm (laiklik, din-dev-
let ayrl) liberal parlamenter demokrasi, endstri inklb ve ser
 SAMUEL HUNTNGTON: MEDENYETLER ATIMASI VE TRKYE 351

best pazar ekonomisi, Avrupay tarih evrimi iinde youran zel

liklerdir. Ancak bu tarih deneyimleri paylaan milletler, AB sine
sinde toplanyor; ABnin tabi yesi saylyor. Huntington, burada
da eliki iindedir. nk bu iddias ile medeniyetleri, tarih de
neyimlerin meydana getirdii bir sonu olarak alglamaktadr. O
zaman medeniyetler, lh, deimez dogmalara dayanan dinlerin
deil, evrim geiren, gelien toplumlarn tarih deneyimlerinin bir
rndr. Tarih geliimin ortaya kard sonu, bir medeniyet
veya kltr yahut bir millet olabilir. slam medeniyeti son eklini,
ancak uzun bir tarih evrim sonunda gerekletirebilmitir. eitli
etnik grup, uzun bir tarih beraberlik sonunda blnmez bir kl
tr ve millet meydana getirir. Belki bunun ilgin misallerinden bi
ri, Osmanl topluluudur. Tarihiler, bugn gittike daha inandr
c bir biimde, bir Osmanl medeniyetinden sz edebilmektedir.
Bugn Anadoluda uzak tarihten gelen eitli etnik gruplar, yzyl
lar boyu sren bir tarih beraberlik sonucunda ortak bir Anadolu-
Trk kltrn yaratm, onun kapsamnda birlemi bir millet
oluturmu grnmektedir.
Huntington, dnya lsnde yeni ekonomik, sosyal ve klt
rel hzl deiimler, yaygn bir deyile kreselleme karsnda, mil
l politikann, mill devletin gittike zayflad inancndadr (mese
la AB ortakl). Acaba Trkiyenin bugn karlat problemler,
byle bir diyalektik iinde aklanabilir mi? Balangtaki ideolo
jilere, mesela Alt O ka taassupla balanan partiler ve brokratla
ra kar gl bir kartlk gelimekte, mesela Tevhid-i Tedrist ka
nununun yeniden yrrle konmas imknsz grlmektedir.
Medeniyet birliinin mill devlet karsnda gittike glendii
nin baka bir gstergesi olarak Huntington, blgesel ve ekonomik
rgtlenmeleri ele almaktadr. Ona gre ekonomik btnlemenin
nkoulu kltr ortakldr. Verdii rnekler arasnda Kuzey
Amerika Ticaret Birlii Antlamas ve 1960ta kltrce birbirine
yakn Trkiye-ran-Pakistan arasndaki RCD Antlamasn zik
retmektedir. Trkiye, ran ve Pakistan arasnda kltr akrabal
nn, Trkiye ile Araplar arasndaki ortaklktan daha kuvvetli oldu
unu tarih aratrmalar teyit etmektedir. Yazara gre ekonomik
352 TRKYENN BATI MEDENYETYLE ZDELEME SREC

blgecilik, ortak medeniyet bilincini destekleyen bir mekanizma

hizmetini grmektedir. Yazar, verdii rnekler arasnda, Trki
yenin Orta Asya Trk Devletleri ile ekonomik birlik arayn
nemle kaydetmektedir. Buna paralel olarak, slam memleketleri
arasnda din-kltr temelinde bir ekonomik birlik ve rgtlenme
giriimlerine tank olmaktayz. Btn bu gelimeler, dnyamzda
ki derin deiikliin iaretleri kabul edilmektedir.
Huntingtonun gzlemledii baka bir gelime de, Batnm her
alanda stnl ve onu temsil eden medeniyete kar teki mede-
niyet-kltr gruplarnda gittike glenen bir kart hareket, bir
direncin ortaya ktdr. Bu meydan okumada yalnz geleneki
halk kitleleri deil, ou Batda tahsil grm aydnlar dahi rol al
maktadr. Bu arada Huntington, Batya kart toplumlar iinde
halk arasnda. Bat kltrnn gerek zdeerleri yerine popler
kltr alntlarnn gittike yayldn vurgulamaktadr. Her hal
krda artk Bat, teki kltr toplumlarm, pasif, itaatkr, bam
l bir durumda deil, mcadeleye kararl kitleler olarak karsnda
bulmaktadr. Sonu olarak Huntington, gelecekte gerek atma
larn, bu medeniyet-kltr gruplar arasnda ortaya kacan id
dia etmektedir. /
Huntingtona gre, bir din-medeniyet dnya yznden silinebi
lir. O, Toynbeenin tespit ettii 21 medeniyetten bugn yalpfzca al
tsnn devam ettiine iaret etmektedir. Bunlar arasnda Bat me
deniyetini en sert biimde tehdit eden din-medeniyet olarak slam
grmektedir. Vaktiyle Toynbee, Batnm meydan okumas karsn
da slam toplumlarmda iki eit tepki ortaya ktn ileri srm
tr. Toynbeeye gre, tehdit karsnda o toplumda ya dinin ok
daha mutaassp bir biimi kuvvet kazanmakta (Tevhd hareketi)
veya Bat medeniyeti ile uzlac bir tavr (Medeniyetler ttifak) or
taya kmaktadr. Trkiye hangi taraftadr? Huntington, Trki
yede Bat ile btnlemek isteyen grupla, Batya kar tepki gs
teren ve slam dnyasna ynelen slamclar olarak balca iki gru
bun varln gzlemlemektedir.
Huntingtonun parmak bast din-kltr ayrlklar, tarihimize
damgasn vurmu bir toplumsal olgudur. Trkiye tarihinde top
 SAMUEL HUNTNGTON; MEDENYETLER ATIMASI VE TRKYE 353

lumda din-mezhep hareketleri, Mslman kitle arasnda ilikileri

incelemek ve deerlendirmek bakmndan ok nemlidir. nsanlk
dnce tarihinde soyut aklclk, mantk ynetimi yannda intuiti-
on, yani insann akl aan evrensel sezgi gc, daima geree ula
mann teki yntemi olarak gndemde kalmtr. slam dnce
tarihinde mtezile, bnirrdclk gibi aklc dnce sistemleri
karsnda mutasavvflarn sezgi yntemi, tarikatlara vcut vermi,
halk kitlelerini srkleyen gl bir hareket olarak, zellikle 11.
yzyldan sonra slam dnyasnda egemen olmutur. Bylece,
Hccet'l-slm Gazl, bu akm eriat slamla badatrmtr.
Kayda deer ki, Osmanh medrese gelenei, ulema arasnda iczet
silsilesini Gazlye karr. badet kurallar yannda sezgi gcn
ykselten sem, raks, zikir teknikleri gibi vecd {extase) haline g
tren yntemler, zellikle Anadoluda tarikatlara yaylm, ehir
lerde yksek kltr evrelerinde tasavvuf felsefesi ve Mevlevi tari
kat ile en yksek noktasna ulamtr. te yandan, Trkmen halk
evrelerinde, Alevlik, Baba, Kalenderi, Abdal, Bekta erenleri ile
bambaka din bir hayat ve baka bir yaam tarz egemen olmu,
derviler ile medrese ulemas ve danimendler arasnda iddetli bir
rekabet ortaya kmtr. Devleti temsil eden otoriteler, zellikle
devletin selametini her eyin stnde tutan brokratlar, her iki ak
m anlay ile karlamlardr. Padiahlarn ulemadan her hafta
ders ald hocalar olduu gibi, birer tarikat eyhi de vard. O d
nemin bata gelen tarikat eyhlerine, camilerde vaizlik veriliyordu.
On altnc yzyl ortalarnda Mehmet Birgiv, 17. yzylda Kad
Mehmedi izleyen Kadzdeliler snnetin en kat ve uzlamaz tem
silcileri olarak stanbulun belli bal camilerinde, vaazlarmda Os-
manl toplumunda tespit ettikleri eriata aykr bidatlara iddetle
saldrmaya, halk kkrtmaya balamlard. Mehmed Birgiv, pa
ra vakfn eriata aykr bir bidat olarak tanmlarken, bu deti
Mslman toplum iin, hayrl bir kurum sayan eyhlislm Ebus-
suda kar hcuma gemi, eyhlislm kfir sayacak kadar ile
ri gitmiti. Bu iddetli gr ayrl, Mehmed Birgivnin Hanbel
mezhebini izlemesi, ona kar eyhlislmn ise eri icm^-i mmet
kuraln ne srerek toplum ihtiyalarna ncelik veren Hanef
354 TRKYENN BATI MEDENYETYLE ZDELEME SREC

mezhebine bal olmasndan ileri geliyordu. On yedinci yzyl or

talarnda belli bal camilerde vizlii ele geiren Kadzdelilerin
din adna ar saldrlar, toplumda derin bir huzursuzluk yaratt.
Kadzdeli vizler tespit ettikleri bidatlar (mesela lenlerden, vel
lerden efaat beklemek gibi) eriata aykr ilan ediyorlar ve bu bi-
datlar izleyenleri aka kfir sayyorlard. Ateli vaazlar ile cami
lerde halk kitlelerini pelerinden srkledikleri iin padiah, IV.
Murad ve saray ileri gelenleri onlar durduracak nlemler alama
dlar ve sindiler; hatta baz zamanlarda Kadzdelileri destekler
grndler. Kadzdeli vizler, cami kalabal nne derek s
tanbulda tarikat yeleri zerine yrmeyi, onlar toptan katletme
yi vaaz edecek kadar ileri gittiler. Bu kargaa ortam iinde lkeyi
trl felaketlerden kurtarmak zere saraydan mutlak yetkiler alan
Kprl Mehmed Paa, bu korkun banazlk karsnda hareke
te geti ve kkrtc Kadzdeli vaizleri ehir dna srd.
Her dnemde, Snn devlet slamiyetiyle tarikatlara mensup ce
maatler arasnda tarih atma kendini gstermitir. Hunting-
tonun gzden kard bir nokta da, ayn mill devlet yaps iin
de din-kltr ayrlnn daima ortaya kabilmesidir. slamc,^ ge
leneki bu iki akm karsnda Batya ynelik serbest dne^ sa
hibi dediimiz kesimler, bugn de toplumda dayatmac bir tutum
gstermektedir. Aklc serbest davran ve yaam tarz, 18. yzyl
da Fransz Aydnlanma dneminde glenmi, tm Avrupa(ia ay
dn evrelerin dnce ve davran tarzn belirlemitir. Srf aklc
ve pozitivist dnya grne dayanan bu hareket, Osmanl Impa-
ratorluunu da etkisi iine almakta gecikmedi. Aydnlanma hare
keti, 18. yzylda ilkin Balkan intelligentsias arasnda kendini
gstermi, stanbulda Dimitri Kantemir ve Rum aydnlar aracl
ile Osmanl brokratlar arasnda yaylmaya balamtr. Devleti
perian halinden kurtarmak kaygsmda olan reform taraftar Os-
manh brokratlar, bu fikirleri benimsemeye balamlardr.
1699da Karlofa Barn imzalayan Reslkttab Rm Meh
med, Kantemirin dostuydu, 1699 barn yaptktan sonra sadra
zam olarak iktidara geldi. Bu tarih, Osmanllarn Bat medeniyeti
ne sempatiyle baknn balangcdr. Bundan sonraki dnemde.
 SAMUEL HUNTNGTON; MEDENYETLER ATIMASI VE TRKYE 355

ulemann ve geleneki toplumun direnci karsnda, ilk Batc b

rokratlar, en gerekli alanlarda, asker teknoloji sahasnda reform
hareketine giriebildiler. Ulemay inandrmak iin slamn u ku
ral geerli idi: Kendini korumak iin dmann silahn almak,
kfiri taklit etmek demek deildir ve eriata uygundur. Bu yz
den, 18. yzylda reformcular, topuluk, istihkm ileri gibi asker
teknoloji zerinde Batl mektepler, mhendishaneler atlar. Ata
trkten ok nce ilk Batc brokratlar bu mekteplerde yetimi
tir. Bu dnemde Fransa ile kltr temaslar sklat. yle ki,
1789da Fransz Devrimi patlak verdiinde, balangta OsmanlI
lar devrimi selamladlar. Bylece, slamclarla Batclar, tarihimiz
de hayli eskilere giden iki kart kltr-siyaset grubu olarak orta
ya kt.
Grlyor ki, bir millet veya din grubu iinde de zamanla kl
tr gelimeleri, farkllama ve sonuta atma kendini gsterebi
lir. Huntington bu nokta zerinde durmaz. Anadolu Trk-slam
kltr dairesi iinde Alevlik, her eyden nce olduka farkl bir
kltr ve yaam tarzn temsil eder. Bunun sonucu, Snn inan ve
yaam tarzyla Alevlik arasnda tarihte kartlk ve atma ka
nlmaz hale gelmitir. Bugn toplumumuzda, kltr benlii, aile
iindeki geleneklerle yetimi bir gen ile sekler aile ve okullarda
eitim grm gen arasnda birbirini dlama, ben ve teki psiko
lojisi, her eyden nce bir kltr atmasn yanstr. Aile ve ei
tim kltrlemenin, kukusuz en etkin evreleridir. . Mardin bu
na mahalleyi de ekler.
Atatrkn Trk toplumunu ada, sekler Bat toplumu d
zeyine ulatrmak iin TBM M yoluyla kanunlatrd kkl re
formlar, aslnda yukardan devrim nitelii tar, niversitelerde n-
klb Tarihi Dersleri veren yaknlar, reformlarn, yukardan ink-
lb devrim nitelii zerinde dururlar. te yandan Ata, kendisi, bu
devrimlerin halkn gereksinimini duyduu mer vicdn m ifa
desi olduunu belirtir. Gerekte, bu yolda baz reform giriimleri
iki yz yldr, zellikle brokrasi eli ile gndemde idi. Baz sosyo
loglar bu eit yukardan kkl reformlarn zamanla sonu verdi
ini, benimsendiini kabul ederler. Baka deyimle, onlara gre zo
356 TRKYE'NN BATI MEDENYETYLE ZDELEME SREC

runlu reform, modernlemede gerekli ve hakl bir yoldur. Buna

karn bir blm sosyoloa gre halk, bu eit reformlar zor al
tnda izler, fakat iine sindirmez, daima tepki sz konusudur.

Bat ve slam: Medeniyetler atmas m,

Medeniyetler ttifak m ?
Huntington, dnya devletlerinin din-medeniyet temelinde kar
saflara blndn, gelecekte medeniyet gruplar arasnda dn
yann bir atmaya sahne olacan sylerken, Batnn stnl
n srdrme abalarn n plana alr. Ona gre Bat, asker ve eko
nomik rakipsiz stnln srdrmek iin kendi safnda ibirli
ini rgtlemektedir: Birlemi Milletler, Gvenlik Konseyi, IMF
ve AB aslnda Batnm karlarn ve stnln korumak, teki
dnyay kontrol altnda tutmak ve kendi dnya sistemini yrt
mek iin meydana getirilmi rgtlenmelerdir. Fakat btn bu sz
de global rgtlerin ald kararlar, Huntingtona gre, tm dn
ya topluluunun arzularn yanstrcasma takdim edilmektedir .
Bu yaklamn temel felsefesi udur: Bat, demokrasi, bireyin z
grl, insan haklar gibi deerler sistemini insann doal, Evren
sel deerleri olarak sunmaktadr (Aydnlanma felsefesi). Oyjla te
ki deer sistemlerine bal kltrler ve milletler iin bunlar, JBat
karlarn korumak iin tezghlanm kurumlardan ibarettir. Bat
kontrolndeki rgtlerin kararlarna merluk kazandrmak iin
kararlar, dnya topluluu adna zor kullanlarak uygulanr. n
san haklar, demokrasi, evrensel deerler olarak ortaya atlr, te
kiler, milletleraras rgtlere ve anlamalara imzaya davet edilir ve
bu mekanizma teki dnyay kontrol altnda tutmak, onlarn ii
lerine karmak ve onlara dzen vermek iin kullanlr. Hunting
ton, bunlar bir siyaset bilimcisi olarak belirttikten sonra unu ek
lemektedir: Bat, kendi stnlne meydan okuyan iki kltr-me-
deniyet grubunu, slam ve Konfiyan (Uzakdou) medeniyetleri
ni karsnda grmektedir. Ona gre Bat ile in arasnda souk
sava imdiden balam bulunmaktadr. Keza Bat, her tarafta s
lam karsnda bulmaktadr.
 SAMUEL HUNTNGTON: MEDENYETLER ATIMASI VE TRKYE 3 5 7

te yandan, modernleme yolundaki toplumlarda ekonomik-

sosyal problem balca bir engel olarak gndemdedir. Chicago
niversitesinde Meksika Aratrmalar Merkezi ad altnda kuru
lu rgtlenmitir. Geleneksel bir yap gsteren Meksika Trki
yenin problemlerini grmek iin iyi bir rnektir. 2000den nceki
dnemde Merkezin gzlemine gre, siyas iktidar, seimde halko-
yunu kaybetmemek amacyla gerekli ekonomik nlemleri almakta
kasten gecikmitir. Dolarla yerli para paritelerinin tevik ettii pa
ra speklasyonlar ve toplumun birden yabanc mallara ynelen
bir tketici toplum haline gelmesi, aniden byyen d ticaret a
ve arkasndan ani k, bak srtnda yryen Trkiye ekono
misini, her an 1994 krizine dme tehlikesi karsnda brakmak
tadr (bu yaz 1998de yazlmtr). Ticaret dengesinde byyen
ak, bteyi yutan i borlar ve nihayet tketici toplumu, ithal
mallarnn gnll propagandacs bir medya. te Meksika gibi
Trkiye ekonomisini ke gtrebilecek tablo. AB ile ticarette
byk ak, tarafsz ekonomistlerce ciddi bir risk ifade etmektedir.
Bat, Gneydou sorununu ve Kbrs bilmecesini, Trkiyeyi bask
altnda tutmak iin istismar etmekten de ekinmemektedir. Hun-
tingtonun iaret ettii gibi, Batya bamllktan kurtulmak aba
snda Bat kart her devlet, k yolunu dengeli bir ekonomi,
kendi silahlarn yapabilen gl bir endstri kurmakta gryor.
Yine de Dou, hzla ilerleme yolunda olan Batnn stnln
hibir zaman kramayacam da biliyor. Trkiye iin iyimser ol
mak imkn kaybolmu deil: geni dinamik nfusu ve tketicilie
ynelen toplumu ile byk bir i pazar oluturan ve ekonomisin
de, siyas istikrarszla ramen daima byme kaydeden Trkiye,
bu potansiyeli ile krizi nleme ansna sahip olabilir. Bunun iin,
siyas istikrar arttr. Seim ekonomileri ve poplizmden kurtul
mu siyas ortam, siyas istikrar ve bunun yannda Japon vatanda
gibi Trk vatandann da lkenin genel durumu ile yakndan il
gilenip bir kiisel disiplin iine girmesi, aydnla kmann kanl
maz koullardr (bu satrlar 1998de yazlmtr). Ya Bat ile tam
bir btnleme yahut ona kar olan devletler grubuna katlarak
mitsiz bir mcadeleye girimek bir yaamsal seim olarak Trki
358 TRKYENN BATI MEDENYETYLE ZDELEME SREC

yenin nndedir (Huntington, Trkiyenin Bat ile btnleme s

recinde en ileride olan lkelerden biri olduu kansndadr). Hun
tington, slm Dou lkeleri zerinde u gzlemi yapmaktadr:
Poplist politikaclar, din liderler ve medya, bu noktada kitle
desteini harekete geirmenin ve kararsz hkmetleri bask altna
almann gl bir aracn bulmulardr. Bernard Levv^isin gzlemi
de yle: Bizim Jdeo-Hristiyan mirasmza, sekler varlmza
ve her ikisinin dnya apnda yaylna kar kesinlikle eski bir ra
kibin (slamn) tarih tepkisi karsndayz. 11 Eyll felaketinden
sonra ABD kesinlikle dman olarak slam dnyasn karsna al
m, Huntington ok popler olmu, bu travmadan ancak Bakan
Obama ile kurtulmu grnmektedir.

Kltr blnml
Huntingtona gre Trkiye Rusya gibi, iki medeniyet arasnda
derin biimde kltrce ikiye blnm (torn) lkelerden biridir. O,
bununla beraber Trkiyeyi Bat ile btnleme ansna en ok sa
hip lkeler arasnda sayyor. nk diyor, Trkiyede aydn se
kinler, kltrn yeni bir tanmlamasn kabul etmekte ve kamu
oyunun ounluu bunu benimsemi bulunmaktadr. Bat eitimi
alm olanlar, Avrupa ile btnlemeyi samimi olarak istemekte ve
bunun mmkn olacana inanmaktadrlar (Trkiyede kesinlikle
ABye katlmay isteyenler 2000lerde % 70ten % 40a dmtr).
Bir ksm sekinler, Trkiyeyi Orta Asyadan ine kadar etnik
(Trk), din bir medeniyeti temsil eden halklarn lideri olarak
grme midindedir. slam lkeleri ile dayanmay ngrmektedir.
Cumhuriyet Dneminde Batllama

Atatrkte modernite ve modernleme

Modernlemede Atatrk inklb, yalnz siyasal rejimde deil,
dnce ve toplum hayatnda topyekn bir deiimi ngrr. O,
Baty hayat felsefesi ile ve onun btn sembolleri ve deer-h-
kmleriyle benimsiyordu. 1925te diyordu ki: Medeniyim diyen
Trkiye Cumhuriyeti halk, zihniyetiyle medeni olduunu ispat ve
izhr etmek mecburiyetindedir. 1927de de: Yaptmz ve yap
makta olduumuz inklplarn gayesi, Trkiye Cumhuriyeti halk-
m tamamen asr ve btn mn ve ekliyle meden bir heyet-i i
timiye hline sl etmektir. nklbmzn umde-i asliyesi budun
Be alt sene iinde kendimizi kurtarmsak bu, zihniyetimizdeki
tebeddldendir. Artk durmuyoruz. Behemehal ileri gideceiz.
Dnya grnde deiiklik. Hmanist Baty rnek alan top
yekn deime; ite bu kelimelerde Atatrkn radikal devrimci
modernleme fikri ifadesini bulmaktadr. Ama; Trk toplum d
zenini, sosyal ilikileri, dolays ile bunun tm sembollerini, mad
d ve manev medeniyeti. Bat medeniyeti tipine evirmek, radikal
bir sosyal deiimi, inklb gerekletirmektir. Modernleme, Ata
trk tarafndan asrleme, muasr medeniyet seviyesine erime ve
ya garpllama terimleriyle ifade edilmitir.
360 TRKYE'NN BATI MEDENYETYLE ZDELEME SREC

1924 ubatnda der ki: Medeniyete girmeyi arzu edip de

Garba tevecch etmemi devlet hangisidir? Buna kar birilerine
gre, modernleme, mutlaka Batllama deildir. Bu fikirde olan
lar Bat kltrnn mayasnda, tarih Hristiyan kltrn bulur
lar ve ondan evrensel ve akl olan ilmi ve teknolojiyi ayrt etmek
isterler. Ziya Paa, daha 1869da: Avrupahya taklid ile ileri git
mek diyesinde bulunduumuz hlde Avrupada cri olan riyet-i
kanun ve icry- ahkm- mkfat ve mczat ve terakki-i sanyi
ve tevs-i ticret ve temn-i hukuk ve usl-i meveret-i millye gibi
esbb- terakkden hibirini taklid etmeyip, fakat tiyatro yapmak,
baloya gitmek, zevcesini kskanmamak, tahretsiz gezmek misill
eylerde tatbk-i harekete altmz ve ahlk-i millyeyi bozdu
umuzu, yazyordu.

Atatrkte modernleme yntemi:

Yukardan hzl deiim: nklb
TBM M kararyla saltanatn kaldrlmas (1 Kasm 1922) ve
Cumhuriyetin ilanndan (29 Ekim 1923) sonra Hilafetin kald|rl-
mas (3 Mart 1924), Yeni Trk devleti tarihinde en nemli d^m
noktalarn oluturur. Olay, Trk tarihi ve slam dnyasnda/yeni
bir dnem amtr. 1924te Halife Abdlmecidin ve hanedan ye
lerinin Trkiye snrlar dna srlmesiyle Osmanl hanedannn
yeni Trk devleti iinde hibir yetki ve sorumluluu kalmyor; Os-
manh Sultanl tamamen ve kesinlikle son buluyordu. Laik (sek-
1er) devlet kanunlarnn hepsi: er'iyye ve Evkaf Vekletlerinin
kaldrlmas, er'iyye Mahkemelerinin ve medreselerin kapatlma
s, eitimin devlet kontrol altnda birlii {Tevhd-i Tedrist), hep
ayn zamanda kanunlamtr. Bununla beraber, yeni Trkiye dev
letinin anayasasnda (20 Nisan 1924) Trkiye devletinin dini dn-
i slmdr maddesi muhafaza ediliyordu. M ustafa Kemal, o za
mana kadar kendisiyle beraber yryen Anadolu halknn ve mec
liste kendisini destekleyen din adamlarnn karsnda aka sek-
1er bir devlet kavramn savunamazd. Anayasadaki bu madde, an
 CUMHURYET DNEMNDE BATILILAMA 361

cak 1928de III. TBM M de muhalifler darda kald zaman ana

yasadan karld ve Trkiye devleti tam sekler bir temele oturdu.
Bunun hemen arkasndan Arapa alfabe yerine Latin harflerinin
kabul meclis tarafndan kanunlatrlacaktr (1 Kasm 1928).
Devleti seklarize eden bu radikal kararlar, Trkiyede slami
yetin kaldrld eklindeki yorumlara hak verd)rmez. Hilafetin
kaldrlmasyla'beraber Dn-i ubn-i slmm'bundan ma'd iti-
kdt ve ibdtna dir hkm ve kurumlan gz nnde tutul
mu ve bu iler Um-i Dniyye Riysetinin (sonradan Diyanet
leri Bakanl) sorumluluu altna verilmi, yksek dniyyt m
tehassslar yetitirmek zere stanbul Drlfnununda bir lahi
yat Fakltesi almas, immet ve hitbet gibi hidemt-i dniyye-
nin ifs vazifesiyle mkellef memurlarn yetimesi iin imam-ha-
tip mekteplerinin almas ngrlmtr (lahiyat Fakltesi ve
imam-hatip okullar ilkin 1949 tarihinde almtr). 1924te M us
tafa Kemal bu radikal seklarist devrimlerini Trk milletine ve s
lam dnyasna u biimde aklamaktayd: ntisb ile mutmain
ve mes'd bulunduumuz diynet-i islmiyyeyi, asrlardan beri
mtemyil olduu vehile, bir vsta-i siyset mevkiinden tenzih
ve il etmek elzem olduu hakikatini mhede ediyoruz. 'tikd
ve vicdniytmz... her trl menfaat ve ihtirsta sahne-i tecel-
liyyt olan siysetten... bir an evvel kat'iyyen tahls etmek, mille
tin dnyev ve uhrev sadetinin emrettii bir zarrettir. Bu be
yannda MustaHjCemal seklarizmin zorunluluunu u kantlarla
aklamaya ahhaktadr: 1. Mslmanz. Mslmanl reddet
miyoruz. 2. Fakat tarih gsteriyor ki, din siyaset vastas yaplarak
menfaat ve ihtiraslara alet edilmitir. 3. nan ve vicdanmza ait
kutsal duygularmz, byle ihtiraslara alet yaplmamaldr. Onu bu
durumdan kurtarmak vazifemizdir. 4. (Dnya ve din ilerini ayr
mak) Mslmanlarn bu dnyada ve br dnyada mutluluu iin
zorunludur. slam dininin gerek bykl bununla meydana
kacaktr.
Mustafa Kemal, bu din grnde, 1890-1914 arasnda Trk
eitiminde hkim olan laikleme ve Aydnlanma a'nm slami
362 TRKYE'NN BATI MEDENYETYLE ZDELEME SREC

yet grn benimsemi ve uygulamaya koymutur. On doku

zuncu yzylda slam dnyasnda slamiyetin nass (deimez ku
ral) denilen temel kaynaklarna, Kuran ve hadse inerek hurafeler
den arnm saf bir slamiyet anlay, zellikle Msrda Salafiyya
(Selefiyye) ve Islh (reform) hareketleriyle ortaya km,^! U. Ab-
dlhamid devrinde bu akmlar etkili olmutur (Cemleddin Afg-
n, 1838-1897); 1908 ttihd ve Terakki dneminde din ve devlet
ilerinin ayrm fikri glenmi. Ziya Gkalpin etkisiyle Trk mil
l kimlii ncelik kazanmtr. Atatrkn din fikirleri kukusuz bu
dnce akmnn etkisi altndadr. Mustafa Kemale gre slam di
ni, her eyden nce akla, manta dayanan tabi bir dindir. Onun
iindir ki, insanlk iin son din olmutur (1922 ve 1923teki beyan
lar). Ona gre, gerek slamiyet, dine sonradan bulam btl
inanlardan, hurafelerden arnmaldr (1923 M artmdaki beyan).
Hkmdarlar, akvamn cehlinden ve taassubundan istifde ede
rek, bin bir siyas ve ahs maksad ve menfaat temini iin dini let
ve vsta olarak kullanmak teebbsnde bulunmulardr. slami
yette, mmin ile Tanr arasnda arac bir ruhban snf yoktur. Din
ve ibadet kiinin bir vicdan iidir.
Geri bir heyet-i itimiyyenin zamanla kklemi rf ve et,
hissiyt, duygu ve telkkiyt (anlaylar) mhimdir. Ahvl-i dhi
liyemizi islh ve milel-i mtemeddine meynmda fal bir uzuj ol
mak iin siyas mesiden ziyade tima mesiye ihtiya vardr.
Hibir dell-i mantkye istind etmeyen birtakm anlamlarn, aki
delerin muhafazasnda srar eden milletlerin terakkisi ok g olur,
belki de hi olmaz. Hayat felsefesi vsi gren milletlerin taht-i h
kimiyet ve esaretine girmeye mahkmdur. Biz daha ok hatve-
1er atmak mecburiyetindeyiz. Bu hatveler hem ok sert hem de ok
uzun olmaldr. Avrupa ile Trkiye yekdierine kar bir vaziyet
tedir. Bizi mdn (aa) olmaa mahkm bir kavim olarak tan
makla iktifa etmemi olan Garp, harabmizi tcil iin ne yapmak
lzmsa yapmtr.42 Sosyal Darvinizm teorisi, M ustafa Kemalde
gl bir temsilcisini bulmutur: Hayatta kalmak, var olmak, yal
nz ve yalnz gl olmaya baldr. Bu hedef, her eyi hakl ve
mer klar.
 CUMHURYET DNEMNDE BATILILAMA 3 6 3

Atatrk devrimleri ile kesinlikle bitmi olanlar

Kurtulu Savann ate emberinden geen Trk halk, yalnz
kendi alnyazsnn kaygsnda bir millet olacak, aimyazsn ken
di iradesiyle belirleyecektir. Millet-devlet kadrosunda Trk mille
ti, eit vatandalardan olumu bir topluluktur. Bu kkten bir de
iikliktir. Artk devletin sahibi ve efendisi, hanedan veya halife
deildir. Trk bireyleri tebaa deil, eit vatandatrlar. Mill ira
deyi hkim klmak (1919) ilkesi kkten bir devrimi ifade etmek
teydi ve 29 Ekim 1923te bu ilke, mantk sonucuna erimi, Tr
kiye bir Cumhuriyet olarak tarih sahnesine kmtr. Cumhuri
yet, Egemenlik, kaytsz artsz milletindir sznde ifadesini
bulur. Bu ilkeyle, Osmanh siyas sistemi kknden yklmtr.
Atatrk bunu kesin biimde ifade eder; yeni Trkiyenin eski Tr
kiye ile hibir ilgisi yoktur. Osmanh hkmeti tarihe gemitir.
imdi yeni bir Trkiye domutur. (Atatrk, Nutuk., II, 437). Ke
za TBM M ye seilecek generallerin askerlik sfatn brakmalar
kural uygulanmtr.
Milletin egemenlii gerekten mutlak mdr? zellikle bugn,
baka bir soru ortaya kmtr: Gnmzde Trkiye, kreselle
me erevesinde bir dizi uluslararas anlamaya imzasn atarak
mutlak irade ve egemenliini snrlandrmtr. Uluslararas kuru
lular adna, baz alanlarda lkenin iilerini kontrol iin heyetler
gelmektedir. Trk vatanda Avrupa nsan Haklar Yksek Mah-
kemesine gidebilmektedir. Trkiye, nceden btn bunlar kendi
rza ve iradesiyle kabul etmi ve mtekabiliyet (karlkl kabl) il
kesini tanm olsa da, bu mdahaleler mutlak egemenlik hakkn
bozmuyor mu? Trkiye, Bask veya rlandahlar iin ayn biimde
giriimlerde bulunabiliyor mu? Sonuta diyebiliriz ki, dnyada
mutlak mill irade ve egemenlik kavram deimitir. Bu deiim
den yalnz Batl byk gler yararlanmaktadr.
Mill egemenlik, mill ve laik olmak zorundadr. Nasl ki, de
mokrasi sadece oy ounluu demek deildir; Byk Fransz Dev-
riminden beri demokrasi, ayn zamanda belli dnyev bir hayat ve
toplum felsefesinin ifadesi olarak yerleip gelimitir. Devletin di
364 TRKYENN BATI MEDENYETYLE ZDELEME SREC

ni dn-i slmdr diyen Osmanl Anayasas, Trkiye Cumhuriye

ti anayasas ile taban tabana zttr. zetle, Trkiye Cumhuriye-
tiyle Osmanl devlet sistemi arasnda hibir ba kurulamaz. Bu
noktada Osmanl, tamamyla ve kesinlikle son bulmutur.
Atatrkln Sosyologlarca Analizi

Sosyolog S. N. Eisenstadt, gelime {development) teorisindeki

yeni yaklamlarn altnda, Kemalist inklbm zelliklerini bir
yazsnda tartma konusu yapmtr.^^ Klasik sosyolojide ada
lama, akllik (rationality), ilerleme (progress) gibi bir sra temel
kavramlarla hareket eder. Buna kar yeni, geleneksel ve modern
toplumlarn karlatrmal incelemesinde, her birinin kendi sos-
yal-kltrel, teknolojik-ekonomik evrede mevcut tarih verileri
nemle gz nnde tutulmaktadr. Byme ve deimeyi hazmet
me kapasitesi bakmndan, geleneksel toplumlarn ok daha snr
l ve dlayc bir karakter (Ziya Gkalpi hatrlayalm) gsterdii
gzlemlenmektedir. Eski modernleme teorisi, geleneksel toplum-
larm, klasik evrim teorisini izleyerek ve ekonomik, siyasal ve top
lumsal kurumlarda belli bir gelime izgisine uyarak sonunda, Ba-
tyla aralarndaki fark kapataca dncesinde idi. Atatrk de,
adalama srecinde, belli nlemleri alarak modernite amacna
ulalabilir, inancmdayd.
II. Dnya Savandan sonra krenin yarsnda tarih grn
betimleyen M arksist tarihilik, Osmanh siyasal rejimini, basite in
dirgeyerek, geri-kalm feodalizm ve Balkan toplumlarnm Av
rupaya paralel gelimesini durduran ve gerileten bir rejim olarak
nitelendiriyordu.^ alacak bir eydir ki, Arap tarihilii de Arap
366 TRKYENN BATI MEDENYETYLE ZDELEME SREC

lkelerinin geri-kalmln Osmanl idare sistemiyle aklama a

basndadr.
Modern tarihiliin babas Alman tarihisi Leopold von Ranke
{1795-1886), belgenin, yani tarihin brakt izin, kritik analizini
esas tutuyor; tarihi, kendini, aratrd dneme gtrebilmeli,
olaylar o zamanda yayormu gibi grp anlamaya almaldr,
diyordu (kar., W. Dilthey). Kendi zamannda yeni bir bak as
ve yorum getirmek isteyen her tarihi, ou zaman esas itibariyle,
sosyolojinin formle ettii baz soyut kavramlar erevesinde ka
lr. II. Dnya Savandan sonra Marksist veya Weberyen modeller,
tarih konularnda ve yorum tarznda egemen oldu. 1950lerde sos
yolog Shilsin bir yazsndan sonra merkez-evre (center-periphery)
ilikileri zerinde aratrmalar moda oldu. Bu ereve, Osmanl ta
rihinin ilk dnemi (1300-1453) aratrmalarnda, Uclarla Drus-
saltana (merkez) arasndaki kartln ne kadar nemli olduunu
bize anlatabilir. Ayn ereve, I. Wallersteinm ve Abu-Lughodun
tezlerine esas oldu. K. Wittfogelin eserinde Marks ve Waber ba
datrld. Trkiyede S. Divitiolu, H. slamolu ve . Keyder,
M arksn Asya Tipi retim Tarz (AMP) varsaymn esas alan in
celemeler yaynladlar. imdilerde, C. Levi-Straussun Iego v^r-
sus Iautre (ben ve teki) teorisi gndemdedir. zetle, sosyol(|^jik
teoriler, kukusuz tarihinin bak asn geniletmitir. Ama tarih
iyi, Rankenin tespit ettii temel devinden uzaklatrmtr. Re
vata olan bir temel kavram udur: Yeniada Avrupa kapitalist
dnya ekonomisi, snrlarn gittike geniletme eiliminde olup
sonunda Osmanl mparatorluunu da bu kresel ekonomi iine
almtr (I. Wallerstein). Baka bir deyile, Osmanl ekonomisi ka
pitalist Avrupa dnya ekonomisinin i blm iinde, onun ta
mamlayc bir paras haline gelmitir. Bu durumda Osmanl eko
nomisi, retimde ve siyas sistemde yeni batan bir yaplanma s
recine girmiti'*^ ve Batyla aralarndaki fark kapataca dnce
sinde idi. Atatrk de adalama srecinde belli nlemleri alarak
modernite amacna ulalabilir, inancndayd. Baka bir deyile,
fabrikalar, demiryollar yaplmas sonucunda, eitimin objektif bi
lim esaslarna gre rgtlenmesi halinde, modern Trkiye .doa-
 ATATRKLN SOSYOLOGLARCA ANALZ 367

aktr, dncesi egemendi. 1950lerde, gelimekte olan toplumlar

zerinde yaplan aratrmalar gsterdi ki, yukarda sylenen alg
lamalar, gerek modern, gerekse modernleme yolundaki toplum-
larda farkl, zgn deiimleri aklamaktan uzaktr. Modernle
me, eitli sosyo-demografik ve yapsal gstergeler, sadece gelenek
sel toplumun ne dereceye kadar zlme yolunda olduunu gs
termekte, fakat geleneksel karakterini am bir toplumun ne dere
ceye kadar gelimi, modernlemi olduunu belirleyememektedir.
Bylece, geleneksel yaam biimlerinin sadece ortadan kaldrlma
s, modern toplum geliimini garanti edememekte; geleneksel aile
nin, cemaat hayatnn, hatta siyas yaplarn tahribi, ou zaman
kargaann, sosyal kntnn, sululuun artmas ve anariyle
sonulanmaktadr. Oysa baz lkelerde modernleme, geleneksel
semboller altnda baarlabilmitir (Japon rnei). Bylece, asln
da geleneksel toplumun ne olduu, modernleme aratrmalarnda
n planda bir aratrma konusu haline gelmitir. Sonuta grld
ki, gelime durmasa bile, Batdan farkl toplum modelleri ortaya
kmaktadr.
Eisenstandta gre, Trkiyede demokratik rejimdeki istikrar
szl, asker darbeleri, salksz ehirlemeyi, kamu medyasnn
ar etkinliini geliimle aklamaya imkn yoktur. Bu durum,
Trkiyenin kendine zg tarih koullarndan kaynaklanan Ke
malist rejim erevesinde analiz edilebilir. zellikle, lkenin temel
kltr dorultusunu, sekin grubun yapsn ve yapsal kontrol
tarzlarn incelememiz gerekir. Trk devrimi; ngiliz, Amerikan,
Fransz ve Rus devrimleriyle karlatrldnda, farkl ve benzer
taraflar ortaya kmaktadr. Bu devrimlerin ortak karakterleri,
sosyal yapda farkllama, uluslararas rgtlere alma, pazar
ekonomisine geme, snflar dzeninde bir snftan tekine geite
aklk ve kolaylk {social mobilitiy) ve bu hareketlilikte eitim n
lemlerinin egemen olmas gibi zellikleridir. Bu rgtlenme biim
lerini devrim imajndaki temel kavramlar belirler ki, bunlar da z
grlk, dayanma ve bunlardan kaynaklanan kurumlar, gelenek
sel merluk prensiplerinin almas, merkez ve tara ilikilerinin
yeni batan yaplanmas ve toplum odak merkezlerinin ve onlara
368 TRKYENN BATI MEDENYETYLE ZDELEME SREC

erime kurallarnn temelli deiimidir. Modernleme derecesini

anlamak iin zellikle, toplumsal kimlik ve rejimin merluk sem
bollerinde deime derecesi aratrlmaldr. Kemalist devrimin so
nular, tekilerden byk lde ayrlr. Trkiyede daha nceki
rejimden ayrlk konusunda en nemli zellik, siyas prensiplerde,
siyas toplum sembollerinde grlr. Toplum, slm erevesinden
ekilerek, Trk milleti kurgulanmak istenmitir. Avrupadaki geli
imden esasl fark, eski din kimliin ve din merluk prensibinin
terk edilmesi, nceki idareci snf yerine, brokrat ve aydn sekin
lerin gelmesidir (tabii 1980-2010 dneminde otuz yldaki gelime
ler: nfus art, kyden ehire akn, muhafazakr bir aydn snfn
ortaya k, sanayileme, tarmda mekanizasyon, etnik bilinlen
me vb).
Devrimin ilk yllarnda siyasete katlm tamamen idareci gru
bun kontrol altndadr. slam medeniyeti erevesinde Osmanl
imparatorluk rejiminin zelliklerinden olarak, devlete mmetin
yaamn dinin safiyeti dorultusunda koruma grevi, bir ideal
olarak devam edegelmitir. Osmanl devlet-toplum yaps, her fr
satta tekrarlanan Dn Devlet deyiminde ak ifadesini bulmu
tu. Eisenstadta gre bu yolla devlet iinde siyas elit, bir zerklik,
stnlk kazanmtr (zellikle CHP iktidarlar). te bu tarih/n-
yap, Kemalist devrimi ve devrimi gerekletiren sekinler grjibu-
nun yapsn aklar. Devrimi, subaylar yapmtr. Bu subaylar/ mo
dern eitim alm, ideolojileri laik, aklc, milliyeti ve din karsn
da serbest dnceli kiilerdi. Sosyal politika alannda gttkleri
amalar nispeten zayf olduundan, devrim ncesi yukar ve orta
snf mensuplaryla atma durumuna gelmemitir. Bunlar, sadece
siyas g odaklarndan uzak tutulmulardr. Baka bir ifadeyle,
devrimden sonra brokrasinin yapsnda esasl bir deiiklik olma
mtr. Bu balamda, aa katmanda snflar devrim dnda kal
mtr. Fakat modernleme, Osmanl rejiminin patrimonyal karak
terini deitirmi, merkez iktidar dnda kalanlar iin st yneti
ciler snfna katlma imknlar almtr. Bu durum, esasl bir ay
rlk ifade eder. ngiliz devrimlerinde ayn karakter grlmez. Tr
kiyede devrim sonras istikrarszlk, bamsz din elemanlarn za
 ATATRKLN SOSYOLOGLARDA ANALZ 369

yf katlm ile beraber devrimci sekinler grubunun nispeten ken

di iine ekilmi kltr yaps ile aklanabilir.
Eisenstandt, modernite ve modernleme problemini Wolfgang
Schluchter ile ortaklaa yazd bir makalede {Daedalus, 1998) da
ha geni bir adan yeniden ele ald. 1950 ve 1960larda forml
edilen teoriler modernite ve modernizasyonun, belli kltr, kurum,
sosyal yap, inan ve dn biimlerindeki farkllklar tama
men ortadan kaldrmas biimindeydi. lk modernite gr Avru
pada domu olup, modern medeniyetin 19. yzylda ortaya k
t gr yaygnlat. Bu gr, Asya, Latin Amerika ve Afri
kada yayld. Bu yayl, ayn eyin Bat yap tipinin bir tekrar s
reci deil, daha ok yeni farkl medeniyetlerin olumas eklinde
anlamaldr. Sosyoloji bakmndan bu, evrensel dinlerin ve byk
imparatorluk yaplarnn yaylna benzer. Ancak modern dnem
de yayl ok daha hzl, youn ve evrensel biimdedir. Modern
dnemde sre, uluslararas erevelerde gelierek her biri kendi
dinamiini douran ok merkezli ve farkl modern yaplar ortaya
karmtr. br yandan rnek alnan toplum da biteviye dei
mitir. Avrupa ve Kuzey Amerika rnek alnmsa da, Asyada Or
tadouda bambaka kltr-medeniyet biimleri ortaya kmtr.
Atatrk Trkiyesi veya Rusya hibir zaman bir Fransa veya ngil
tere olmamtr ve olamazd. Atatrkn modern Trkiyesi baka
bir modern lke haline gelmitir. Eisenstandt, Trkiyenin mo
dernlemesi zerindeki analizinde bunu kuvvetle belirtmitir. Ona
gre, Trk modernlemesi, lkede mevcut sosyal ve siyas koulla
rn etkisi altnda bir Bat modernitesi deil, bir Trk modernitesi
dourmutur (slamc bir partinin. Anayasa rejimini benimsemesi).
lkin Avrupada ortaya kan modernite; birbiriyle iliki halin
de sosyal farkllama, ehirleme, serbest pazar ve endstrileme,
youn iletiim ve ulam gibi yapsal karakterler gsterir. Kurum
sallama bakmndan bu sre, ulus-devlet, rasyonel kapitalist
ekonomi, kltr bakmndan ulus-devlet erevesinde yeni, kolek
tif kimlikler (ii, patron, brokrat) ifade eder.
Modernleme teorisi veya program; M arx, Durkheim ve bir l
de Weberin nceki klasik teorileri gibi, erken Avrupa moderni-
370 TRKYE'NN BATI MEDENYETYLE ZDELEME SREC

tesinde ortaya kan temel kuramsal tasar ve ereveler, yani so

nunda farkllama, ehirleme, endstrileme vb eklindedir, btn
bunlar modernleme abasndaki tm toplumlarca benimsenecek
tir. Trkiyede Cumhuriyet dneminde 5 yllk planlar byle bir te
oriye dayanyordu. Bir kelime ile stn Avrupa rneine gre, ay
n tipe dntrlebilen bir modernite tasars var, sanlyordu.
Ama gerek tamamen farkl kt.
Gerekte ortaya kan rnekler, bu ayn tipe irc teorisinin bir
hayal olduunu gsterdi. Bu gerek, Avrupa ve Amerikada da
byle oldu. Her tarafta convergence (ayn tipte birleme) yerine di-
vergence (farkllama) ortaya kt. Toplumlarda, yapsal, kuram
sal ve kltrel boyutlarda tamamyla bamsz gelimeler grld.
Trkiyede ulus-devlet, laik eitim sistemi, endstrileme ile de
mokrasi birbirinden bamsz gelimeler gsterdi. Fabrika ve tren
yollar mutlak zihniyet {mantalite) deiimini getirmedi. Bat mo-
dernitesinin kltr geliim prensiplerinin, mesela laik bir eitim
sisteminin mutlaka toplumda yapsal ve kuramsal deiimler geti
recei teorisi, gnmzde yaplan gzlemlerin nda her gn da
ha ok sorgulanyor ve eski tek izgide geliim teorisinin yetersiz
liini ortaya koyuyor (son zamanlarda trban sorunu). Herhalde
yzeysel Batllama, her yerde ayn gelimeyi getirmiyor. /
Bugn, slam lkelerinde, yalnz sradan halk deil. Bat niver
sitelerinde eitim grm aydnlar dahi Bat kltr deerleri yeri
ne, geleneksel tarih-din deerlere dnyor, Eisenstandta gre,
dorudur, modernite, dnyann byk bir ksmna yaylmtr, fa
kat bir tek ortak medeniyete vcut vermemitir. Bat toplumlarn-
da bile moderniteden anlalan eyin dnda derin deiiklikler or
taya kmaktadr. Batl bugn; insann evrendeki rol, gelime-
ilerleme, kii ile toplum, akl ile din hayat ve baka alanlarda, es
ki Batnn deer yarglarndan hayli farkl dnyor. Batda dev
let ve sivil toplum, yalnz siyas otorite konusunda farkl kurum
sallamada deil, siyas protesto ve faaliyet alanlarnda da farkl
tarzlar gstermektedir.
Herhalde, modernitenin kltrel boyutlar; daha ok toplumla-
rn kltr-deer-sistemiyle (dinle), dardan veya kendi iinden.
 ATATRKLN SOSYOLOGLARDA ANALZ 371

tarihten kaynaklanan etkenlerin (mesela Osmanl tarihi ve klt

rne kar byk bir ilginin domas) karlkl etkileimi sonucun
da ekilleniyor.
Eisenstandtn gzlemleri, Ziya Gkalpin belli bir topluma z
g harsn (kltrn), tm sosyal hayat ekillendiren kavrayc g
c zerindeki gzlemini anmsatyor. Karlkl etkileim; sekin
idareci snf ile kart kltrel ve etnik gruplar arasnda protesto
hareketlerini tetikleyen eitlik yorumlarnda kendini gstermekte
dir. Ortaya kan yeni sekin snf, deiime kar konumunda da
ha ok geleneklerin etkisi altndadr.
O halde, birok moderniteden sz etmek mmkndr. Avrupa-
merkezli Bat kltr emperyalizmi konusunda, oryantalizm iddia
s (Edward Said) bir derece hakl grnyor. Bat kltr rnei,
modernleen teki toplumla uygulanabilir mi, sorusu ortadadr.
yleyse, karlatrma yntemiyle beraber, Bat-d toplumlarda
i dinamikleri deerlendirmek sorusu, karmza kmaktadr.
M ax Weberin din sektaryenizm ve heterodoks akmlar (Tr
kiyede Alevlik) zerinde grleri de, bugne dek nemini koru
mutur. Her geleneksel kltrn kendi koullar iinde aratrlma
s dncesi de, dar kapsaml bir teori, bir historisizm (belli bir
toplum tarihini, bir geliim teorisiyle aklama) olmaz m, sorusu
da gndemdedir. Herhalde, kltrde tek bir izgide evrim teorisi
ni bir tarafa brakmak gerekir. Bu nokta, Sinanolunun tezini za
yflatmaktadr.
Bir rnek alalm: Mslman toplumlarda slamn ald arp
c aykr ekiller, medrese slam karsnda itizaller-heterodoksiler,
bir Taftazn ve bir Rzyi, bir Muhammed bn Abdal-Wahhb
veya bir Muhammed Abduhu veya Afgnyi slamn i dinamik
leri erevesinde incelemek gerekmez mi? Bat gelime teorisine uy
mayan bir akm, sosyolojik bakmdan eksik ve olumsuz saymak
hatasndan nasl korunabiliriz? (Bu noktada erif Mardinin yak
lamna hak vermek gerekmez mi?) Ama karlatrma yntemini
kullanrsak, ortak bir l kullanmak zorunda deil miyiz? Byle-
ce, M ax Weberin ideal tip ve aykr haller teorisi nmze
kar. Burada, Avrupann hmanizm ve Aydnlanma a ltleri
372 TRKYE'NN BATI MEDENYETYLE ZDELEME SREC

hesaba girmez mi? Bylece, medeniyetlerde rastlanan farkllklar

kavramak mmkn olmaz m? Herhalde, Avrupa tarihindeki geli
im hakkmdaki sosyolojik ve tarih tespitleri, br medeniyetler
deki dinamiklerin incelenmesinde balca lt olarak almak hata
sna dmemek gerekir.
zlenecek yntem udur: Her medeniyet, kendine zg kurum
sal rgtlenmeler ve kltr altyaplar gelitirmitir ve bu medeni
yetlerin zgn izgileri Batya uzaklk veya yaknlna gre deil,
kendi sosyal-zihinsel koullar iinde aratrlmaldr. lk moder-
nite saydmz Avrupa modernitesinde bir blm kurum ve kltr
eleri, bizim iin bir hareket noktas olabilir. Bunlar nelerdir? l
kin, orada mutlakyeti devletin oluumu, Fransa, ngiltere mo
dern ulus-devletin meneidir. Ama bu geliime denk bir gelime, si
vil toplumun ve kapitalist ekonominin ortaya kdr. Buna para
lel olarak ortaya kan kolektif kimlikler; lke btnl, sekle-
rizm ve sivillik (bakasnn haklarna sayg) ve bu ltlere bal
olarak baz ideolojik reeteleri uygulamakta gl bir eitim.
Trkiyede Cumhuriyet dneminde Batdan alnan ulus-devlet
ideolojisi u tarife uyar: Blnmez lke btnl, herkes iin
Trk vatandalnn zorunlu olmas, bu yzden de devletin sek^-
ler-laik olmas, din kimliinin bireysel vicdana braklmas ve b
tn bunlarn anayasal gvence altna alnmas. Fakat Batdan ge
len bu kavram ve kurumlara kar bir diren ve sorgulama akh-
nm gl bir biimde kendini gsterdii ortadadr. slamlama ak
mnn toplum ve politikada glenmesini, etnik sorunlarn ilk sra
y almasn, Trkiye rneinde ulus-devlette ortaya kan zgn
gelimeler olarak alglayabiliriz. te yandan, Batnm ulus-devlet
modeli, bugn tm Asyada ve koloni dneminden gelen Ortado
u Arap devletlerinde izlenmekte, ona kar bir slam birlii bilin
ci gl bir biimde kendini gstermektedir.
Tarihe bakarsak, ulus-devlete doru gelime, Osmanlda, Hint-
Trk imparatorluunda, Ming ve Ching ininde, Tokgawa Ja
ponyasnda, Vietnamda izlenebilir. Tabi bu gelimeler, Avru-
padakilerle kyaslanamaz. Gelimeler, bu devletlerin kendi i di
namikleri erevesinde aklanabilir. Halk dilinin resm dil dzeyi
 ATATRKLN SOSYOLOGLARCA ANALZ 373

ne gelmesi, kolektif kimliklerin ve siyas niteliklerin yeni batan

yaplanmas bunu kantlar.
Herhalde, Avrupa modernitesinin, br medeniyetlerin arat
rlmasnda yetersizlii aktr. Bu balamda, sivil toplum ve ulusal
clk konularna eilmek gerekir. Sivil toplum kavram, 17. ve 18.
yzyl Aydnlanma (Enlightenment) gelenei erevesinde, zellik
le mutlakyeti monarilerden ulus-devlete gei dneminde ince-
lenmelidir. Hegelden kaynaklanan bir grle, sivil toplum kavra
m, Wilhelm von Humboldtn modern zerk niversitede dn
ce zgrlnn temel kurumlan zerindeki yorumunda ifadesini
bulmutur. Geleneki monarilerin mdahaleci polis-devlet ge
leneine kar niversitede zerklik alan yaratmak gerei vurgu
lanmtr. Bu prensip, toplumun herhangi bir faaliyet alanna uy
gulanabilir. Baka bir deyile, devlet otoritesinin ynlendirmedii
alanlarda zerk bir toplum, zerk bir faaliyet alan, sivil toplum
yaratr. Sivil toplum kavram, daha ok kamu hayatnda ele aln
maldr. Bu kamusal alan, resm devlet faaliyet alan ile zel hayat
arasnda aranmaldr. Halkn yararna olan kolektif iyiletirmeler;
devlet faaliyet alan dnda kalan, halka ait kamusal alanlarda
devlete baml olmayan gruplarn gerekletirdii iler, sivil toplu
mun faaliyet alann oluturur. Kamu faaliyet alannn {public
sphere) gc, dank veya birleik, merkeze yakn veya uzak olu
una gre deiiklik gsterir. Sivil-kamusal alan, ilkin yz yze bir
etkileim tesindedir, esnektir, toplum yararna olan problemlerde
tartma kabul eder, snrlarn geniletir, daraltr, teki nin ta
nnmasn tartr. Devlet faaliyetleriyle yakndan iliki iindedir,
fakat onun dinamiine bal deildir.
Trk-slam Sentezi (1960-1980)
ve Kemalizm

Bir tarihi, gnlnden geeni deil, olmu olan tarafsz tespite

almak zorundadr. Bu balamda, 1970lerden beri Trk dn
ce ve siyaset hayatna damgasn vuran bir akm, Trk-slam Sen
tezi akmn, abartlar ve yanlglaryla birlikte burada ele almak
ve tartmak yerinde olacaktr.
Trk-slam Sentezi fikri, meneide, 19. yzyl ortalarnda N a
mk Kemal ve Ziya Paa kuana kadar gider. Yeni-Osmanllar,
Batnm ilim ve teknolojisini almal, fakat slam dini ve ondan kay
naklanan rf ve detlerimizi titizlikle korumalyz, diyorlard.
1908de ttihd ve Terakki ideolojisini tespit devi verilen Ziya
Gkalpe gre, Osmanh toplumu iin Trklk, slmltk ve a
dalk (Bat medeniyeti) sentezi kabul edilmelidir. Fakat daha son
ralar Gkalp, temel sosyal yapnn millet olduunu, mill kltrn
(harsn) milleti meydana getiren gerek organik bir temel oldu
unu savunmutur, (bkz. yukarda Gkalp ve Trk Hmanizmi)
Gkalp, Cumhuriyet dneminde, laik bir Trk milliyetilii fikri
ni benimsemitir.
Cumhuriyet dneminde Trk-slam Sentezi fikri, 1960larda
hz kazanan solcu ideolojik akmlara kar bir tepki olarak ortaya
kt.46 Demokrat Partinin hmh-slamc siyasetinden sonra mill
376 TRKYENN BATI MEDENYETYLE ZDELEME SREC

kimlik ve mill kltr sorunlar, zellikle 27 Mays 1960 Devri-

minin ardndan Trk dnce hayatnda belli bal bir tartma
konusu haline geldi; bu dnce akmn nce, milliyeti niversi
te hocalarndan oluan Aydnlar Oca formllendirdi.
Aydnlar Oca Bakan, Trk-slam Sentezi dncesini yle
zetlemektedir: Kemalizm temelde bir ideoloji deil, bir demokra
si ve Batllama atlmdr. apka ve teki baz reformlar Atatrk
ln esaslarndan saylmaz. Son 1200 yllk tarihimiz, Trk
milletinin kltr varl olarak, slam-Trk sentezi biiminde bir
temel oluturmutur. slamiyet, Trk kltrn oluturan balca
edir. Bu gelenee, mill deerlerimize ve tarihimize ballk, sol
cu ve hmanist akmlara kar doal bir gvencedir. Trk-slam
Sentezi, temelde bu tarih oluuma bal olarak, bugnk laik ve
demokratik devlet yapsna ve Batllamaya aktr. Trk-slam
Sentezi fikrini ne sren aydnlar, Ali Fuad Bagil, Mmtaz Tur
han Topu, Nihat Sami Banarl, brahim Kafesolu, Muharrem
Ergin gibi ou niversiteye mensup hocalardr. Keza, Trk-slam
Sentezi fikrini destekleyenler arasnda Osman Turan, Mehmet A.
Kymen gibi tarihileri n srada saymak gerekir. Sentezciler,
Trk-slam Sentezini, devlet iin bir kltr planlamas, devlet y
kc akmlara kar koruyacak mill bir savunma arac olarak Jd-
nmekte idiler. /
1973-1986 dneminde Aydnlar Oca, eitli illerde rgtler
kuruyor, belli aralklarla Mill Kltr ras ad altnda toplantlar
rgtlyor ve bu dnemde Trk kltr ve siyaset hayatnda birin
ci derecede rol oynamaya alyordu. 12 Eyll 1980 darbesinden
sonra Aydnlar Ocanm grleri siyas iktidar tarafndan be
nimsendi. Aydnlar Oca, bir Mill M utabakatlar ars
(1986) hazrlad ve Devlet Planlama Tekilatnn Mill Kltr Ra-
porunun hazrlanmasnda grlerini kabul ettirdi. Sentezcilere
yakn olanlar devletin eitli kltr kurulularnda grev aldlar.
Trk-slam Sentezcileri, devletin kltr politikasnn hedeflerini
yle tespit ediyordu:
1. Batllama, mill kltr gzard etmektedir. Batdan kl
tr deil, ilim ve teknoloji alnmaldr. Baty krkrne taklit,
gelimeyi engeller, soysuzlatrr.
 TRK-SLAM SENTEZ (1960-1980) VE KEMALZM 377

2. Mill kltr; milleti yapan, birletiren temel, deimez esastr

(Z. Gkalp). Trk-slam Sentezinin milliyetilii, kltr milliyet
iliidir; rk ve ayrc deildir.
3. Orta Asyadan intikal eden Trke ait zdeerler arasnda
Trklk gibi slamiyet de temel faktrdr. Tarihte baka dinlere
giren Trkler, Trk kimliini yitirmitir.
4. Mill kltr korumak ve glendirmek, devlet eliyle bir
plan dahilinde olacaktr. Karmzdaki esas sorun, devletin kalc
ldr. Bu mill politika, demokrasi ve insan haklaryla uzlama
iindecdir.
5. Trkiyenin sanayilemesi bir zorunluluktur. Fakat sanayi
leen toplum, kendine zg din ve ahlak esaslarn bir tarafa b
rakmamaldr. Kalknma planlarnda din ve ahlaka yer vermek
gerekir.
1983te toplanan Milli Kltr rasnda millet tanm. Ziya
Gkalpin tanmna uygun bir ekilde ifade edilmitir. Buna gre
millet, doal ve temel toplum biimidir. Milleti yaratan ve tutan
onun tarihi ve kltrdr. Trk-slam Sentezine gre hmanizm
ve komnizm mill varl temelinden kemiren akmlardr.
Milliyetiler Kurultay bildirisinde u fikirler ortaya atlmtr:
Din konularda, devlet-millet btnlemesini zedeleyecek ve sos
yal gerginlikleri artracak yasaklamalar yerine, fertlerin hayat ter
cihlerine sayg duyulmal; yasaklarla dolu bir Trkiye imajna
meydan vermeyecek ekilde ve kamu dzenini sarsmamak art ile
serbestlik tannmaldr (4. Toplant 1987, sayfa 129). Yine ayn
toplantda u dnceler belirlenmitir: Laikliin, dinsizlik ek
linde anlalmasna sebep olacak yanl uygulamalardan kanma
l dr. Trk-slam sentezcilerinde milliyetilik temel alnmakta,
Atatrklk de bu bakmdan yorumlanmaktadr. Bildiride (s.
135) u satrlar okumaktayz: Atatrk ilkelerinin birincisi, rk
olmayan, tima snflar arasndaki atmalarn zlebileceine
inanan, din, tarih ve kltr birliine dayanan Trk milliyetilii
dir. kinci ilke laiklik olup, dinin devlet ilerine, devletin de din i
lerine karmamasdr. Trk-slam Sentezi; Trkiyede ortak bir
ideoloji yaratma abasyla, muhafazakrlarla Trk milliyetileri
378 TRKYE'NN BATI MEDENYETYLE ZDELEME SREC

arasnda dayanma salama, bu balamda etnik gruplar Trk

milliyetilii kapsamnda birletirme, Trk slamiyeti olgusunu
ulusal btnln temellerinden biri sayma grlerine yer ver
mitir. Trk-slam sentezcilerinin dil gr de Muharrem Ergin
tarafndan yle zetlenmitir {Trkiye'nin Bugnk Sorunlar,
1973, s. 180): Sadeleme bitmitir, hedefine ulamtr. Artk
Trkenin byle bir meselesi yoktur. Osmanlca ile raydan kan
dil, sadeleme ile Trke rayna oturtulmu, fakat bu sefer de uy
durmaclk ile tekrar rayndan kartlarak Trke olmayan, z-
trke diye yaktrlan bolua drlmtr. Dilimiz, sentezci-
lere gre, Osmanlca ile tamamlanm Trk dilidir. Dil, akademis
yenlerin denetimi altnda olmal, uydurmacla meydan verilme
melidir. Byle bir Trk dili anlay, Trk-slam sentezinin nemli
bir parasdr.
Trk-slam sentezcileri, 12 Eyllden sonra, orta-sa partilerin
temel fikirlerini oluturmakta rol oynamtr. Laiklik konusunda
sentezcilerin gr, onlar daha ok slamc partilere yaklatr
maktadr: Devletin gerek anlam ile laiklemesi, yani her trl
din hizmet ve rgtlenmeyi sivil topluma brakmas, demokrasi
nin tam manas ile ilemesiyle Trkiyede siyas diyaloun bala
mas, yani bu grlerin de siyas sistem iinde yer almas ile sa
lanabilecektir. Sentezcilerin bu dncesinin de, slamc partile/'in
grleriyle yaknl aktr. 1982 Anayasas bu atmosfer iinde
hazrlanmtr.

Trk-slam Sentezi fikrini eletirenler

Trk-slam Sentezi tezine kar fikir hayatnda, medyada ve si
yasetiler arasnda etin eletiriler, tepkiler ortaya kmtr.
Trk-slam Sentezi dosyasn yaymlayan bir tarihi ve sosyolog
grubunun eletirileri (Bozkurt Gven, Trk-slm Sentezi D os
yas, stanbul, 1992) yle zetlenebilir: lkin, Bat ilim ve tekno
lojisi ile kltr birbirinden ayr eler sayan gr eletiriciler
tarafndan sosyolojik verilere aykr grlmektedir. Japonlar da
vaktiyle kltr/teknoloji ayrm yaparlarken, sonunda bu fikri
 TRK-SLAM SENTEZ (19S0-1980) VE KEMALZM 379

terk etmilerdir. adalama ile yeni bir tm kltrleme, bat

llama srecine girmek kanlmaz bir sonutur. Atatrk, bu
noktay aka vurgulam, devrimlerin temel prensibi olarak ka
bul etmitir.
Mill kltr ve din ilikilerine gelince, sentezi eletirenlere g
re kltr srekli bir deiim iindedir; din dogmalar ise dei
mez. Radikal slamclar da, sentezcilerin millet-din kaynamas
tezini samimi bulmamlardr. Trk-slam Sentezi gr kar
snda 1970lerde slamc aydnlar, lim Yayma Cemiyeti ad altn
da rgtlendiler. O zaman bu akmn. Demokrat Partinin deva
m olan partilerle yakn balants gzlenmekteydi. Asker b
rokrasi tarafndan yukardan empoze edilmi olduunu iddia et
tikleri devrimci ilkelere kar slamclar; kendi politikalarn ser
beste yrtebilmek iin zgrlk, demokrasi, eitim serbestlii
istiyorlard. Yeni vakf kanununa dayanarak yurt lsnde r
gtlenen sivil kurulular TBM M den geirilmi devrim kanun
larn birok bakmdan gz ard etme yoluna gittiler. br yan
dan, eitli adlar altnda Demokrat Partiyi devam ettiren parti
ler, geleneki kitlenin desteini kazanmak iin bu gre eilim
gsterdiler.
Eletiricilere gre, sentezcilerde millet kavram, din cemaat
kavramna yakndr. Eletiriciler, slam dininin Trk kltrnn
olumasnda kesin bir rol oynad fikrini kabul etmezler. Trk-
slam Sentezinin ayn zamanda ilme nem vermesi fikri de tutar
szdr; bu kesime gre ilim, zgr bir dnce iidir, daima sor
gular. Din ise bir iman ve inan retisidir, lah emirleri sorgula
maz. Din-milliyet sentezi gibi, din-ilim sentezi de imdiye kadar
gerekletirilmemi bir sorundur. Teknoloji ve endstrileme ise;
dnce tarihinde, din dnya grne kar gelen zgr, objek
tif dncenin rndr. slam dini, bireyle Tanr arasnda bir
din grevlisi, klerikal arac tanmaz. Bununla beraber, Osmanl
tarihinde ulema ve medrese, klerikalizme vcut vermitir. Cum
huriyet, esas itibariyle slamiyete kar deil, bu klerikalizme
kar bir harekettir. Eletiricilere gre, Trk-slam sentezcileri,
din konusunda da tutarszlk ierisindedir. Din, mill kltrn
380 TRKYE'NN BATI MEDENYETYLE ZDELEME SREC

ana esiMir derken, milliyetilii temel almaktadrlar. Mill bir

dinden sz etmek, tamamyla tutarsz bir dncedir. Bugn, din
kurumlarmn vurgulad mill bir slamiyetten sz etmek ola
nakszdr. Eletiricilere gre, toplumda yaam tarz slam kuralla
rna uygun olsun dncesi ile Trkiyenin laik devlet nitelii
arasnda tam bir aykrlk vardr. Onlara gre, slamiyet ulusal
kltr kabul edemedii iin, sonuta ya slamclk ya da milli
yetilik ar basacaktr. Sentezcilerin zledii, dinde reform hare
keti de imdiye kadar baarlm deildir. ada slam, bir z
lemden ibarettir. ada millet/ulus kavram, laik devlet kavra
mndan ayrlmaz. Bu eletiricilere gre, ulus, endstri devrimi
ile Fransz Devriminin ortak ocuu olarak dnyaya gelen... la
ik, siyas bir toplumdur. Fransz Devrimi, dinin devlet ve toplum
hayatn dzenleyen bir sistem olmasna kart bir felsefe olarak
Aydnlanma anda ortaya kmtr. Ulusun kltr, din esi
ile deil, bir deiim sreci sonunda ortaya kan bir kltrdr.
Sentezi eletirenlere gre, bugn Trkiye Cumhuriyeti, Atatrk
devrimleriyle, geri kalm slam lkeleri arasnda yine de en ba
arl modeli ortaya karmtr.
Eletiriciler, sentezcilerin millet, milliyet, mill devlet grlerini
de sk bir eletiriden geirmektedirler. Mlkiyeliler Birliinin
Din ve Siyaset Panelinde, Trk-slam Sentezi laiklie aykr bu
lunmutur. Onlara gre sentez, totaliter zleme bal bir ideoloji
ifade etmektedir. Genellikle eletiriciler, mill kltr planlamas
ile hareket eden ve devlet kurumlarm buna ara olarak kullanmak
isteyen sentezcileri, totaliter devlet zlemi iinde grmekte ve u
son beyanda bulunmaktadrlar: Bir Trk-slam partisi kurulmas
nerisini desteklerken; Trk-slam Sentezinin mill kltr raporu,
plan ve uygulamas ile mill mutabakat halinde bulunmadmz
kamuoyuna duyurmak isteriz. Byle bir ideoloji ve hazrlanm
olan kadrolar, buyurgan gler tarafndan kullanlabilir; gerek s
lamclarn, gerek Trk-slam Sentezini savunanlarn da, kendi si
yas partilerini kurup, grlerini yayma haklar vardr {Trk-Is-
lm Sentezi Dosyas, s. 68).
 TRK-SU\M SENTEZ (1960-1980) VE KEMALZM 381

Trk-slam Sentezi fikri, 1980 Darbesi ve

Anayasas ile gndemde
Yaknlarda, Trk-slam Sentezi gr, kamu nnde yeniden
(2000lerde) n plana kt. Bu gre kar tepki, hem anayasa et
rafnda demokratik, laik, sosyal devlet anlayna bal olanlar,
hem de Diyanet leri Bakanlndan geldi. Diyanet, gazetelerde
yaymlanan bir bildiriyle slam dininin evrensel olduunu belirte
rek, Arap slm, Hint slm, Trk slm gibi ifadeler yanltr.
Toplumlarm zaman, lkelere ve toplumlara gre deien, kendile
rine zg yaam tarzlar, rfdet ve gelenekleri vardr dedikten
^onra bildiride u satrlara yer verilmektedir: Bu kltr deerleri
kinde baz din motifler bulunsa da, bunlar din saylmaz. Msl-
Imanhk, Hz. Peygamberin tebli ve hayatnda tatbik edip retti
i din olup tektir. Irklar iin ayr deildir. Trk Mslmanl ye
rine Trkn slamn zne uygun, barl ifadesinin kullanlma
s da daha isabetli olur.
Kreselleme, Kltr ve
Sosyal Yapda kilem

Kreselleme sorunlarnda, Trkiye ve Bat, Trkiye ve slam

dnyas ve belki de ilkin Trkiyenin kendi sosyal yaps ve sorun
larn ayr ayr ele almak aydnlatc olurdu.
Trkiye, bugn altna imzasn koyduu birok uluslararas an
lamalarla ve dnya pazar ekonomisini benimsemekle, kendini
kresellemenin tam ortasnda bulmaktadr. AB ile btnleme, ta
rih bir gerek ve zorunluluktur. Ancak Hristiyan Avrupann ta
rihten gelen nyarglar, Yunanistann Trkiyeye kar problem
lerini ABnin kendine aitmi gibi benimsemesi ve nihayet Trki
yenin buhranlara yol aan i problemleri (balca etnik bilinlen
me), birlie katlma davasnda cidd engellerdir.
Bununla beraber Avrupa Birliinin genilemeden sorumlu ko
miseri G. Verheugenin, Medeniyetler Uyumu toplantsnda,
Trkiyenin ABye katlmasnn gereini ve birlii ne kadar glen
direceini bildirmesi kayda deer.
2010a geldiimizde Trkiyede ve dnyada gelimeler, sorunu
her zamankinden daha karmak ve kayg verici bir hale getirmi
tir. Ortadou 19. yzyldaki gibi uluslararas rekabet ve atma
nn merkezi haline gelmitir. Trkiye tarih roln anlam ve st
384 TRKYENN BAT MEDENYETYLE ZDELEME SREC

lenmi grnmekte. Dnyadaki gelimelerin, her zamankinden da

ha korkun bir global-nkleer atmaya srkleyecei kaygs
herkesin kafasnda. Rusya, in ve Hindistan gibi dnya devleriy
le, krede egemenliini brakmak istemeyen ABD-AB ittifak kar
snda denge deimekte. Jeostrateji bakmndan dnyann en na
zik blgesinde yer alan Trkiye, ayn zamanda Bat-slam karla
masnda Medeniyetler ttifak projesiyle bir uzla aramakta. Hun-
tingtonun Bat-slam kresel karlamas gzlemi, bir gerek mi,
sorulabilir. Trkiye, herhalde dnyann bugnk gler dengesin
de, geleceini. Bat ttifak forml altnda garanti altna alma a
basnda. Trkiye aka dnyann bloklama srecinde talihini Ba
t ile ayn kefeye koymu grnmekte (NATO yelii, AB adayl
). Son zamanlarda kresel cephelemede Trkiyenin ABD-AB
bloku karsnda Douya doru eksen kaymas tartlyor.
Dnya siyas perspektifi iinde yerini belirleme zorunluluu
karsnda Trkiye hkmetleri bir yandan darda Bat Medeni
yetine mensup bir toplum-devlet grntsyle beraber i siyasetin
de de bunu gerekletirme sorunu karsndadr. Trkiyenin bu
gn de ana sorunu bir kltr-medeniyet sorunudur. Baka deyim
le, Trkiye geleneksel kltrle Bat kltrn uzlatrma ikilemini
nasl zecektir? Medeniyetler ttifak projesi iki tarafa b ^ m se -
niyor mu? Bu, yalnz d politikada deil, ieride kitleleri^r kar
ya getiren i siyasetin de temel problemidir. Bir dizi uyum yasas
karmak baka, bunlar hayata geirmek bakadr. Sosyologlar,
tepeden inme kanunlarla bir toplumun deiemeyecei inancnda
(Eisenstadt). Son yirmi yl iinde etnik bir bilinlenme, blnmez
Trkiye gereini sarsmakta, ayrlklar propagandayla br et
nik gruplar aka kkrtmakta. Ancak bir ara Olaanst Hl
Kanunlar ve on binlerce gencin kanyla birliimizi imdiye dek
srdrebildik. Tm kanun ve yasaklamalara ramen ayrlk ha
reket durmuyor, sinmiyor; diaspora gazeteleri ve radyolaryla et
nik gruplar, sosyal bakmdan nasipsiz kitleleri bilinlendirme ve
yanma katma abasnda.
Etnik bilinlenme ve ayrlk hareketler karsnda resm siya
set bakmzla Bat dnyasnn bak taban tabana zttr. ABDnin
 KRESELLEME, KLTR VE SOSYAL YAPIDA KLEM 385

evrensel terr savanda Bat, ayrlk hareketi uzun zaman terr

kavram iine alamad, imdi de gerekten alm grnmyor. Ba
t, hem Trk devletine, hem ayrlklara kar samimi deil. Byk
devletler, 19. yzyldaki ark Sorunu politikasn izliyor. Byyen
Trkiyeyi blmek, paralamak ve blgeyi rahatlkla smrmek is
tiyor; eski hikye. Avrupada bu eski hikyeyi, tpk 1800lerdeki
Lord Byron dnemi romantikleri gibi, bugn gen solcu gruplar
benimsemitir. Trkiye acaba, sonuna dek direnmekle, hareketi
kmsemekle, onarlmas imknsz hale gelebilecek bir duruma
m srkleniyor? Siyaslerimiz, dnyay, sorunlar tozpembe gr
mekle derin bir yanlma iinde midirler? Silahl atmanm zaman
zaman hzn kesmesi, siyaslerimizi tehlikeli bir gaflet iinde mi tu
tuyor? Bazlarna gre ayrlklar, kendi stratejimiz olan zgrlk
demokratikleme hareketi sayesinde nihai hedefe varmay m
umuyorlar? Batnm desteini alan bir siyas parti yapsnda (HA-
DEP hakknda Avrupa Parlamentosunda alnan karar) lke iin
de ikinci bir g halinde rgtlenmek stratejisi, kukuyla karla
nyor. ABnin glkleri zmek bakmndan, tek kar yol oldu
unu dnenler de az deil. Ayrlklar balangta bunu benim
serken imdi buna karlar.
Kopenhag Kriterlerine gre uyum yasalar kararak tarihinin,
Tanzimat kararlar dnemindeki gibi, bir dnm noktasna gelen
Trkiye, ok tehlikeli bir geitten gemektedir. Kitlesel isizlik ve
fakirlik, yenilemeyen enflasyon, iflas ancak borla giderme (IMF)
zarureti nasl bir geitten getiimizi anmsamak iin yeter (bu sa
trlar 1998de yazlmtr).
te yandan bir gerektir; bugn Trkiye, her zamankinden ok
bir kltr bunalm, kltrce blnmlk iindedir. imdiden
toplumumuzda, dnya grnde, yaamda, stilinde, dilde ve dav
ranta kopmalar, kartlklar geni boyutlara erimitir. Devletin
eitim felsefesi ve stratejisi, ABye katlm hareketi, kreselleme
ve etnik bilinlenmenin dourduu tepki ve bunalmlar; ulusal kl
tre kar aznlk kltrleri sorununu ortaya karmtr. lke
miz, belki Tanzimat Dneminden de daha kapsaml, topyekn bir
kltr-siyaset bunalm yaamaktadr. Temel sorun, bir yandan k
386 TRKYENN BATI MEDENYETYLE ZDELEME SREC

resel rgt ve dinamiklere nasl uyum salayabileceimizi, br

yandan onlar niter devlet hedefleri dorultusunda nasl kullana
bileceimizi belirlemektedir.
Medeniyetler ttifak projesi kapsaml bir projedir, ama ulusla
raras ve ulusal sorunlara bir yant getirmedii ortada. te yandan
bireysel kltrlerin korunmas ve gelimesi, UNESCO tarafndan
benimsenmi esas hedeftir. UNESCOda bir Division o f Internatio
nal Cultural Cooperation, Preservation and Enrcihment o f Cultu-
ral dentities rgt vardr. Bu rgt gsteriyor ki, ekonomik ve
teknolojik kreselleme ile kltrel kresellemenin hedefleri ayn
deer ve dorultuda deildir. Baka bir deyile, yerel kltrler ve
devletler; dnya ekonomisini, silah endstrisini ve iletiim arala
rn kontrol altnda tutan egemen bir Bat karsnda gszdr.
Diren, yalnzca etnik kltrlerin doal varlk ve var olma tepkisi
olarak deil, doal evrelerin eitlilii gibi btn insanlk klt
rnn zenginlii ve gelecek geliim olanaklarnn korunmas bii
minde anlalmaldr. UNESCO, The History o f Humanity adl
eseri yeniden yaymlamtr. Bu eseri hazrlayan Uluslararas Ko
misyonun felsefesi, tamamyla bu dorultudadr (eserin V. cildini
editr olarak Peter Burke ile beraber yaymlam bulunuyoruz).
Bugn ortada olan gerek. Cumhuriyet Trkiyesinde eitli
meneiden,_eitli-inanta gruplarn yaad ve dncelerini z
grce tartabildikleridir. Rus ordularnn Kuzey Karadeniz, Bal
kanlar ve Kafkaslarda her istilasnda, 1783ten beri birbiri ardn
dan gelen glerle Anadolu bugn, imparatorluun etnik ve klt
rel bir minyatr manzaras gstermektedir. Yalnz Trk kkenin
den olan yz binlerce gmen dnda; Mslman olmu, tarihte
Osmanl potasmda ortak bir kltr benimsemi, meneinde ana
dili Trke olmayan yz binlerce Arnavut, Bonak, Giritli, erke,
Abaza, een, Grc bu yurda gelip yerlemilerdir. Onlar bura
ya, anayurt a kouturan ey, ortak tarih ve yaam tarz, kltr
deil de nedir? Anadolu Trk onlar kendisinden saym, kucak
amtr. Tarih ve kltrn, etnik meneiden ok daha gl bir
sosyal etmen olduuna daha iyi hangi rnek gsterilebilir? Onlar,
Trkiye Cumhuriyeti vatanda olmular, modern Trkiyenin
 KRESELLEME. KLTR VE SOSYAL YAPIDA KLEM 387

olumas ve ykselmesinde yaamsal hizmetlerde bulunmulardr.

Anadolu, onlar iin gerek bir anayurt olmutur. Bugn Trki
yede yaayan her kiiden birinin ya kendisi, ya ana-babas, ya
da yakn atalar gmendir. Bu etnik eitlilie ramen Trkiye
Cumhuriyetinin anayasas, herkesi hukuk nnde eit gren bir
Trk vatandal, her inan sahibini ayn dzeyde gren hogr
l bir rejimi temsil etmektedir. 1980lerden beri etnik ve din ayr
lk bilincinin krklenmesi sonucu Trkiye, korkun kayplara yol
aan bir gelimeye sahne olmutur. Trkiye gemi yzyllarda ol
duu gibi uzla iinde birleik bir refah devleti halinde, dnyann
meden, byk devletleri arasnda yerini alabilir. Devlet, vatanda
a bu inan ve bilinci vermelidir.
NOTLAR

m TALYA SAVALARI (1492-1554) VE DNDE REFORM

(Sayfa 141-230)___________

A y r n tla r i in b k z . H . n a lc k , A C a s e S t u d y in R e n a i s s a n c e D ip lo m a c y : T h e A g r e e -
m e n t B e tw e e n I n n o c e n t V III a n d B a y e z id II o n D je m S u l t a n , Journal ofTurkish Stu-
dtes, III ( 1 9 7 9 ) 2 0 9 - 2 3 0 .
A lm a n y a d a d in s e l r e f o r m u n n c le r in d e n h m a n is t R e u c h lin h a k k n d a k it a b m z n
b ir in c i b l m n d e b ilg i v e rilm itir . K l n d e D o m in ik e n le r le m c a d e le s in d e B u s c h e yi
y a m n d a b u la c a k t r .
B u s c h e n in h a y a t ile ilg ili o l a r a k b y k l d e u k a y n a k t a n y a r a r la n lm t r : J a m e s
V. M e h l, H e r m a n n v o n d e m B u s c h e s Vallum Humanitatis ( 1 5 1 8 ) : A G e r m a n D e
Renaissance Quarterly, v o l. 4 2 - 3
le n s e o f th e R e n a i s s a n c e S t u d ia H u m a n i t a t i s ,
( 1 9 8 9 s o n b a h a r ), 4 8 0 - 5 0 6 .
Rhetoric A rap ay a ilmil-balga (b e la g a t), adab (e d e b ) te rim iy le g e m i v e ilk A b b a
s d n e m in d e C a h iz , d a h a s o n r a b n K u t a y b e t a r a f n d a n t e m s il e d ilm itir . B a l g a , l-
m al-maa'n, ilm al-bayan v e ilmal-bed' o l a r a k b l m d e n o lu u r . s la m , H e lle n is -
t ik r a n d a y a y la n e s k i Y u n a n k lt r g e le n e in i d e v r a lm t r ; b k z . A . M e lz , D er Re
naissance des slam, e v iri, A b R i d a h , C a i r o 1 9 4 0 .

B TRKYENN BATI MEDENYETYLE ZDELEMES

(Sayfa 271-383)_____________

S u a t S in a n o lu , Trk Hmanizmi, A n k ara, 19 8 0

H a a n li Y c e l in e it im d e v e k lt r d e h m a n iz m a y a y n e lik a l m a la r i in d o s
t u m A . M . C e l l e n g r n H aan Ali Ycel ve Trk Aydnlanmas, 2 . B a s k , s t a n
b u l, 2 0 0 1 k it a b n e m lid ir . M . k a r , Haan li Ycel und Trkishchen Kltr Re
form, B on n , 1 9 9 4 , T rk esi H aan li Ycel ve Trk Kltr Reformu, A n k a r a , 1 9 9 8 .
M . k a r , H aan li Ycel, 81.
M . k a ; ib id . 8 3 .
M . . B a o l u n u n d a v r a n s o s y o lo jis in d e d n y a c a t a n n m b ir o t o r it e o ld u u k a b u l
adalama k it a b n y a z d .
e d ilir ; N . B e r k e s K a n a d a d a M c G i l l n iv e r s it e si n d e n l
Anlar ve Dnceler, A n k a r a , 2 0 0 1 . Y. G . z
B u h a r e k e t le r i in b k z . E r d a l n n
d e n , Hukuk ve Dem okrasi Savam, A n k a r a , 2 0 0 1 . T . F e y z io lu , Frtnal Yllarda
lkc Hareket, A n k a r a , 2 0 0 0 . N a d i r N a d i , 2 7 M aystan 12 M arta, s t a n b u l, 2 0 0 0 .
U . M u m c u , Bu Dzende Byle mi Gidecek?, A n k a r a , 1 9 9 9 . M . A . B ir a n d Trki
yenin Milad, s t a n b u l, 1 9 9 9 . M . z g v e n , Demirel: Devlet Hayatnda 50 Yl, s t a n
b u l, 1 9 9 8 . M . H . C e v iz o lu , Dn Bugn ile 68liler, s t a n b u l, 1 9 9 7 . K . K a y a l , O r
du ve Siyaset: 2 7 Mays-12 M art, A n k a r a , 1 9 9 4 . T . F e y z io lu , Trkiyede Genlik
Hareketleri (1960-1968), A n k a r a , 1 9 9 3 .
M . B a liv e t , Turcobyzantiae : echanges re?gionaux, contacts urbains, s t a n b u l, 2 0 0 8 ,
85, 129.
390 R n e s a n s avrupasi - t r k Iy e 'n In b a ti m e d e n iy e t iy l e z d e l e m e s r e c i

D. G e a n a k o p o l s , Interaction o f the Sibling Byzantine and Western Cultures in the

Middle Ages and Italian Renaissance (330-1600), N e w H a v e n , 1 9 7 6 ; Constantinop-
le and the West, M a d i s o n 1 9 8 9 ; M . B a liv e t , Turcobyzantiae, s t a n b u l, 2 0 0 8 ; M . B a -
liv e t, Melanges Byzantins, Seldjoukidas et Ottomans, s t a n b u l, 2 0 0 5 .
s l a m d a b ilim le r in s is t e m a t ik t a s a r m z e r in d e e n t a n n m e se r A b A b d u l la h M e h -
m e d E l- H a r e z m n in , Meftihul-UlmuduT. O s m a n l l a r d a T a k p r l z d e U s m e d -
d in A h m e d , Mevzutul-Vm, I-II, y a y . A h m e d C e v d e t , s t a n b u l 1 3 1 3 / 1 8 9 7 . T r k -
e y e e v ire n y a z a r n o lu K e m le d d in , e se r in , Meftihin d r t k a t t e lif b ir e se r o l d u
u n u a k la r .
. M a r d in , The Genesis ofY oung Ottoman Thought, P r in c e t o n , 1 9 6 2 ; H ilm i A d n a n
M a l i k , S u r v e y o f I n te lle c tu a l R e n a is a n c e in T u r k e y , The H artford Magazine,
( 1 9 2 3 , H a z i r a n ) ; b u k o n u d a z e llik le . H a n i o l u n u n a l m a la r n a b a k la b ilir .
V. B a r t h o ld , A v r u p a v e R u s y a d a a r k T e t e b b u T a r i h i , Milli Tetebbular Mecmua
s, i l , 3 6 1 - 3 6 3 ; V . B a r t h o ld , slm Medeniyeti, E K p r l n n k a t k la r y la , A n k a r a ,
1966.
B u k o n f e r a n s la r , Orta Asya Trk Tarihi Hakknda Dersler ( s t a n b u l 1 9 2 7 ) b a l a l
t n d a y a y m la n m tr .

13 2 . b a s k y y a y . J . S c h a c h t v e C . E . B o s v v o r th , O x f o r d 1 9 7 4 .

14 1 6 . y z y ld a A v r u p a d a T r k l e r z e r in d e g e n i l d e y a p l a n y a y n la r n b ir b ib h y o g -
r a f is i i in b k z . C . G lln e r, Turcica; die europaischen Turkendrucke des 16. Jahrhun-
derts, I-II, B u c h a r e st - B e r lin 1 9 6 1 - 1 9 7 8 ; e k o n o m ik k o u l l a r i in b k z . 2 . M u s t a f a z e l,
k t is a d i O r y a n ta liz m in S o n u : in , H in d v e O s m a n h E k o n o m ile r in e Y e n i B a k , D i
van lmi Aratrmalar, c. 2 0 0 0 - 1 , N o . 8 ( M a y s 2 0 0 0 ) , s. 1 - 2 8 .

^5 K . M . S e t t o n , L u t h e r a n s im a n d th e T u r k is h P e r il , Balkan Studies, III ( 1 9 6 2 ) , 1 3 7

vd.
16 I b id .

17 I b id .
Forschungen und Funde im Serai, Mit einem Verzeichnis der nichtis-
A . D e is s m a n n ,
lamischen Handschriften im Topkapu Serai zu stanbul, B e r lin v e L e ip z g , 1 9 3 3 ; J .
R a b y , M e h m e d th e C o n q u e r o r s G r e e k S c r ip t o r iu m , Dumbarton O aks Papers,
n o ;3 7 ( 1 9 8 3 ).

19 A . D e c e i, II. G e n n a d iu s S c h o la r iu s u n F t ih S u lt a n M e h m e d in Y a z d O r t o d o k s
Fatih ve stanbul, I-II ( M a y s 1 9 5 3 ) , 9 8 - 1 1 6 .
t ik a d n a m e s in in T r k e M e t n i ,
Turcica : Etudes concemant linterpre?tation des inscriptions turcfues de
V. T h o m s e n ,
la Mongolie et de la Sibefrie, H e ls in g f o r s , 1 9 1 6 ; O r h o n A b id e le r in i ilk in N e c i b A s m
T h o m s e n a r a c l y la T r k iy e d e ta n tt.
P h illip J o h a r m v o n S t r a h le n b e r g , Dos nord- und ostliche Theil von Europa und Asi-
a, S t o c k h o l m , 1 7 3 0 . S tr a h le n b e r g h a k k n d a b k z . H a a n E r e n , Trklk Bilimi Szl
, A n k a r a 1 9 9 8 , 3 0 2 - 3 0 4 .
T h o m s e n in t a m b ib liy o g r a f is i i in b k z . Samlede Aufhandlinger, I-IV , K o p e n h a g
1 9 1 9 -1 9 3 1 .
23 H . N . O r k u n , s t a n b u l d o u m lu d u r ( 1 9 0 2 ) ; s t a n b u l n iv e r s ite si E d e b i y a t F a k lte -
s i n i b it ir d ik t e n s o n r a ( 1 9 2 4 ) B u d a p e t e n iv e r s it e s in d e T r k o l o ji o k u m u v e n l
M a c a r T r k o l o g G y. N e m e t h in ( 1 8 9 0 - 1 9 7 6 ) a s is t a n o lm u tu r . B u d a p e t e n iv e r s i
t e s i n d e d o k t o r a s n a ld k t a n s o n r a M a c a r c a m a k a le le r y a y m la d . 1 9 3 0 d a T r k i
y e y e d n d v e G a z i E it im E n s t it s v e M u a ll im M e k t e b i n d e p r o f e s r l k y a p t .
( 1 9 3 1 - 1 9 3 2 y lla r n d a H . n a lc k o n u n d e r s le r in i iz le m i t ir ). T r k O c a g e n e l se k r e -
 391

Trk Dnyas, B u d a p e t e , 1 9 2 8 v e s t a n b u l, 1 9 3 2 ;
t e r li in i s t le n d i. B a l c a e se r le r i:
Ouzlara D air, A n k a r a , 1 9 3 5 ; Eski Trk Yaztlar, s t a n b u l, 1 9 3 6 ; Trk Sznn As
l, A n k a r a , 1 9 4 0 ; Trkln Tarihi, A n k a r a , 1 9 4 2 ; Trk Tarihi, I-FV, A n k a r a ,
1 9 4 6 ; Y a h i F a k h v e E s e r i , Dergh, V I I ( H . 1 3 3 7 ) , 1 0 7 .
T a l a t T e k in , Orhon Yaztlar, A n k a r a , 1 9 8 8 . Y a b a n c lk e le r d e T r k o l o ji a la n n d a
b e lli b a l u z m a n la r v e e se r le ri h a k k n d a R u s o r y a n t a lis t i A . N . K o n o n o v u n p e in d e n
(ilk e se r i, 1 9 7 2 ) s o n d n e m le r d e P r o f. D r. H a a n E r e n , T r k o l o ji v e y a b a n c T r k o -
lo g la r z e r in d e k a p s a m l b ir e se r o r t a y a k o y m u t u r : Trklk Bilimi Szl, I. Ya
banc Trkologlar, A n k a r a , 1 9 9 8 . E r e n , s o n y lla r d a T r k b il im i ( T r k o lo ji) a l a
n n d a a l a n la r n s a y c a a r t t n a d i k k a t e k m e k te d ir .

2-5 H . G . G adam er, Truth and Method, n g iliz c e e v iri J . W e in s h e im e r v e G . M a r s h a l l ,

N e w Y o r k , 1 9 9 6 , . b l m : L a n g u a g e a s d e t e r m in a t i o n o f h e r m e n e u tic s e x p e r ie n -
ce , 3 8 3 -4 9 1 .
26 B k z . Z e y n e p K o r k m a z , D ilin S o y s u z l a m a s , Trk Dili, say 1 4 2 ( u b a t 1 9 9 7 ),
1 2 4 -1 3 8 .
27 The Histrory o f Mehmed the Conqueror by Tursun Bey, Y ay . H . n a lc k v e R . M u r p -
h ey , b u n s h a m e llif h a ttd r .
28 B u r f k a n u n l a r k it a b y a y m la n m t r : y a y . R . A n h e g g e r v e H . n a lc k , Kanunnme
yi Sultn ber Mceb-i rf-i Osmnt, A n k ara, 1 956.
29 M . B a liv e t, Romanie, 1 1 1 - 1 7 8 .
30 1 9 . y z y ld a A n a d o l u d a R u m l a r z e rin e b k z . G . A u g u s t in o s , Kk Asya Rumlar,
ev . D . E v c i, A n k a r a , 1 9 9 7 .

31 Gartbnme, A n k a r a , 2 0 0 1 , 1 4 9 .
32 Le Divan Magique, b k z . y u k a r d a d ip n o t 1 3 .
33 E . A lb e r i, Le relazioni degli ambasciatori Veneti al senato durante il secolo decimo-
sesto. F l o r a n s a , 1 8 3 9 - 1 8 6 3 ; A . L a v a l , Voyages en Levant pendant les XVI, KVlIeme
siecles, B u d a p e t e , 1 8 9 7 .
34 B u k o n u la r h a k k n d a a y r n tl b ilg i i in H . n a lc k , Osmanlda Devlet, Hukuk, A da
let, s t a n b u l, 2000 .
35 B k z . H . n a lc k , M . S e y it d a n h o l u , Tanzimat, s t a n b u l, 2 0 1 1 ; N . B e r k e s , Trkiyede
adalama, s t a n b u l, 2 0 1 0 .
36 F. B a b in g e r , Vier Bauvorschlaege Lionardo da Vincis an Sultan Bajezid II, G t t in g e n ,
1952.

37 Trk Bilim ve Matbaaclk Tarihinde Mhendishane, Mhendishane M at

K . B e y d illi,
baas ve Ktphanesi, (1776-1826), s t a n b u l, 1 9 9 5 .
38 D im it r i K a n t e m ir v e R a m i M e h m e t ( P a a ) ili k is i i in b k z . H . n a lc k , E a s t e r n a n d
The Middle E ast and the Balkans
W e ste rn C u l t u r e s in D im it r ie C a n t e m i r s W o r k ,
Under the Ottoman Empire: Essays on Economy and Society, B lo o m in g t o n ; 1 9 9 3 , s.
4 1 2 -4 1 4 .

39 F. E . B a ile y , British Policy and the Turkish Reform Movement; a Study in Anglo-Tur-
kish Relations, 1826-1853, C a m b r i d g e , 1 9 4 2 .
40 G n m z d e , T r k i y a t E n s t it s A l m a n y a d a y e t i m i d e e r li T r k o l o g P r o f . D r. O s
m a n S e r t k a y a n n id a r e sin d e d ir .

41 B u h a r e k e t le r i in t o p l u o r ijin a l b ir e se r : M odemist slam, 1840-1940, a Sourcebook,

ed. C . K u rzm an , O x fo rd , 2 0 0 2 .
42 E . Z . K a r a l, Atatrkten Dnceler, 3 . b a s k , A n k a r a , 1 9 6 9 , 6 5 - 7 5 .
43 Bkz. J. M . L an d au , ed. Atatrk and the Modernization ofTurkey, L e id e n , 1 9 8 4 , 3-
1 6 ; z e llik le , S . N . E i s e n s t a d t v e W o fg a n g S c h lu c h te r, P a t h s t o E a r ly M o d e r n it ie s . A
392 R n e s a n s avrupasi - t r k Iy e n In b a ti m e d e n iy e t iy l e z d e l e m e s r e c i

C o m p e r a t iv e V ie w , Daedalus, 1 9 9 8 Y a z ( 1 9 9 6 d a U p p s a l a d a d z e n le n e n Collecti-
ve Identity, Public Sphere, and Political Order: Cultural Foundations and Institutio-
nal Formations o f Contemporary Societies k o n f e r a n s n d a n .)
44 H . n a lc k , O n th e S o c i a l S tr u c t u r e o f th e O t t o m a n E m p i r e , From Empire to Re-
public: Essays on Ottoman and Turkish Social Flistory, s t a n b u l, 1 9 9 5 , 1 7 - 6 0 .
45 I. W a lle r s te in v e R . K a s a b a , i n c o r p o r a t i o n in t o th e W o r ld - E c o n o m y : C h a n g e in th e
S t r u c t u r e o f th e O t t o m a n E m p ir e , 1 7 5 0 - 1 8 3 9 ,Review; J . A b u - L u g h o d , Before Eu-
ropean Hegemony, The World System, A.D. 1250-1350, O x f o r d 1 9 8 9 .
46 B u h a r e k e t z e r in d e t o p lu b ir b a k , J . M . J a c o b Radical Politics in Modern Turkey,
L e id e n , 1 9 7 4 ; v e y u k a r d a d ip n o t 1 1 .
 D Z N

1 8 7 6 A n ay asa s 3 2 0 , 3 2 2 A r n a v u tlu k 1 9 , 4 1 , 2 6 1 , 2 6 2 , 2 6 5
1 9 6 0 A sk e r M d a h a le si 2 8 2 A r r a s A n t la m a s ( 1 4 8 2 ) 1 0 7
1 9 8 0 A sk eri D a rb e si 2 8 2 , 2 9 0 A str a h a n S eferi 2 6 0
Asya retim Tarzt 366
A b d l h a m d II 3 1 5 , 3 1 6 , 3 3 0 , 3 6 2 k P a a 3 0 9
A d r iy a D e n iz i 1 9 , 3 9 , 2 0 5 A t a d e m ir , R a g p 2 8 9
A e n e a s S ilv iu s 1 6 7 A ta t rk , M u sta fa K em al 2 7 6 , 2 7 7 , 279,
A h m e t R z a B e y 3 3 0 280, 280, 281, 285, 286, 287, 290,

A ig u e s - M o r t e s A n t l a m a s ( 1 5 3 8 ) 2 0 5 293, 303, 318, 337, 343, 344, 346,

A illy , P ie r r e d 1 3 1 359, 362, 365, 366, 369, 376, 380

A k u ra, Y u su f 3 01 A tla s O k y a n u su 1 3 1 , 1 3 5 , 1 3 7

A k d er, N e c a ti 2 8 9 , 3 2 9 , 3 4 7 A u g sb u rg B a n (1 5 5 5 ) 1 9 2 , 193
A v ig n o n 1 4 , 1 5 , 1 8 , 2 6
A k k o y u n l u la r 4 2
A v r u p a B ir i (A B ) 3 3 6 , 3 5 0 , 3 5 6 , 3 5 7 ,
A lb e r tlI 1 1 1 , 1 1 2
3 8 3 ,3 8 4
A lb u k e r k ( A lb u q u e r q u e ) 1 3 3 , 1 3 4 , 1 3 5
A y a so fy a 2 1
A id e M a n u c e 6 7
A y d n la r O c a 3 7 6
A le v lik 3 4 2 , 3 5 3 , 3 5 5 , 3 7 1
A zak 4 7
A le x a n d r e B o r g ia 2 6 , 1 4 4 , 1 4 9 , 1 5 9 ,
A z o r A d a la r 1 3 1
A li r N e v y 2 9 6
A lm e id a 1 3 4 , 1 3 5
B ab ao ru cca, bkz. B a rb aro ssa
A lp h o n s e 2 2
Babur 296
A lp h o n s e III 1 1 6
B a h a d r a h 1 2 5 , 1 3 6
A lp h o n s e V 2 9 , 3 0 , 3 0 , 3 1 , 66
B a le (B a s e l) K o n s ili 1 4 , 1 6 , 2 0 , 2 3 , 5 8
A ls a c e D u k a l 1 0 5 , 1 0 6
B a lt a c o lu , s m a il H a k k 3 4 7
A m a d e u s V II 1 7
B a r b a r o , E r m o la o 1 6 7
A m a sra 4 3 , 4 7
B a r b a r o s s a H a y r e d d in 2 0 3 , 2 0 5 , 2 5 9
A m b o is e a m a t a s 2 4 1
B a r t h o ld , V 2 9 7 , 2 9 8 , 3 0 1
A m e rig o V e s p u c d 1 3 8 B a s i liu s B e s s a r io n 2 1 , 2 3 , 6 0 , 6 1 , 2 9 4
A m e r ik a 2 2 8 , 2 3 5 , 2 3 6 , 2 4 8 B a o l u , M . e r if 2 9 0
A m e r i k a n n K e f i ( 1 4 9 2 ) 7 , 1 3 8 B a y e z id I b k z . Y ld r m B a y e z id
A m u r it z e s ( T r a b z o n l u ) 2 9 5 , 3 0 0 B a y e z id H 5 2 , 1 1 6 , 1 4 7 , 3 1 9
A n apa 4 7 B e n e d ic t u s X I I ( P a p a ) 1 7
A ncona 3 7 B e rk e s, N iy a z i 2 9 0
A n d r o n ik o s III 1 7 B e r lin A n t la m a s ( 1 8 7 8 ) 3 3 0
A n g lik a n K ilis e s i 2 2 0 , 2 4 8 B ern 181
A n n e B o le y n 2 0 2 , 2 2 0 , 2 2 1 B ir le m i M il le t l e r ( B M ) 3 5 6
A n til A d a l a r 1 3 8 B iz a n s m p a r a t o r l u u 3 9 , 4 0
A r a g o n K r a ll 3 0 , 5 1 , 1 1 5 , 1 1 7 , 1 5 4 B iz a n s l( la r ) 2 1 , 6 1 , 1 6 7
A rgo s 4 1 , 4 2 B o c a c c io 5 6 , 6 0 , 6 1 , 6 3
A r is t o 5 3 , 6 1 , 6 2 , 6 5 , 1 6 7 , 1 6 8 , 2 9 4 Bohem ya 2 4 , 2 5 , 1 11, 112, 173, 183, 190,
A r n a v u t ( la r ) 3 1 6 , 3 8 6 193, 200, 222, 237
394 R n e s a n s avrupasi - t r k iy e n In b a ti m e d e n y e t y l e z d e l e m e s r e c

B o le y n , A n n e 2 0 2 , 2 2 0 , 2 2 1 C e z v it ( le r ) 2 2 3 , 2 2 4 , 2 2 6 , 2 2 7 , 2 2 8 , 2 3 5
B o n d o n e , G io tto d i 7 4 C h a m b o r d A n la m a s ( 1 5 5 2 ) 1 9 2 , 2 1 0
B o n if a c e I X 1 9 , 2 0 C h a r le s d A n jo u 2 9
B o n if a c e V III 1 4 C h a r le s d e D u r a s 2 9
B o r a n , B e h ic e 2 9 0 C h a r le s le T e m e r a ir e 1 0 5 , 1 0 6 , 1 0 7 , 1 2 3
B o r g i a , A le x a n d r e 26, 144, 149, 159, C h a r le s V U 3 1 , 1 0 2 , 1 0 3 , 1 0 4
B o r g ia la r 7 , 2 2 C h a r le s V III 3 2 , 9 9 , 1 0 8 , 1 0 9 , 1 4 3 , 1 4 5 ,
B o sn a 2 3 146
B o t ic e lli, S a n d r o S , 16 C h r is t ia n II 1 8 0 , 1 9 4 , 1 9 5
B o u c ic a u t 1 9 , 4 4 , 4 5 C ic e r o 5 6 , 5 7 , 6 2 , 1 6 6 , 1 6 7
B o u rgo gn e H an ed an 19 , 2 0 , 2 2 , 2 3 , 2 4 , C im p i A y a k la n m a s ( 1 3 7 8 ) 3 4
102, 103, 104, 105, 106, 107, 109, C i r i a c o d A n c o n a 3 0 0

113, 123, 143, 145, 149, 152, 154, e le m e n t V H 1 8 4 , 1 8 6 , 1 9 9 , 2 0 1 , 2 2 0

1 9 1 ,2 0 0 , 2 1 1 ,2 3 5 C o le t , J o h n 1 6 2

B ra m a n te , D o n a to 7 8 , 8 4 C o n s t a n c e K o n s ili 1 4

B ra u n H o g e n b e rg 11 C o r v in , M a t t h i a s 2 4 , 1 1 2

B r e t a g n e D u k a l 1 0 2 , 1 0 5 , 1 0 8 , 1 0 9 , 1 4 9 , C r e p y B a r ( 1 5 4 4 ) 1 8 9

240 C u m h u r iy e tin la m ( 1 9 2 3 ) 3 6 0 , 3 6 3
C n eyt Bey 45
B r is o n n e t , G u illu m e 2 1 5
B r o q u ie r e , B e r t r a n d o n d e la 2 0
a n a k k a le B o a z 4 1 , 2 6 3
B r u n e lle s c o 6 3 , 7 6 , 7 8 , 8 5
e le b i M e h m e t 4 5
B r u n i, L e o n a r d o 5 6 , 6 2
in 6 , 1 2 7 , 1 3 0 , 1 3 4 , 1 3 7 , 1 3 8 , 2 2 8 , 3 0 2 ,
B u r k e , P e te r 3 8 6
356, 358, 372, 384
B u rsa 4 1 , 4 2 , 4 4 , 4 5 , 2 9 4 , 3 3 4
B u sc h e , H e rm a n n v o n d em 1 6 5 , 3 8 9
D a lm a y a 1 8 , 3 9 , 1 5 0 , 2 6 2 , 2 6 5
B y k iz m a 1 4 , 1 5 , 1 8 , 2 0
D a n im a rk a 1 8 0 , 1 9 4 , 1 9 5 , 2 0 2 , 2 4 9 , 3 0 2
D a n t e 5 6 , 6 3 , 86 , 9 0 , 2 8 3
C a lix tu s 2 2
Delilie Medhiye 161
C a l i x t u s III 3 0
D e m o ste n e s 6 2
C a lta b e llo ta A n tla m a s (1 3 0 2 )
D e n iz c i H e n r i (H e n r i le N a v a r r e ) 1 3 1
C a lv in , J e a n 1 7 6 , 2 1 6 , 2 4 1
D ia z , B a r t h o lo m e o 1 3 2 , 1 3 6
C a m b r a i A n t la m a s ( 1 5 2 9 ) 2 9
D il v e T a r ih - C o r a f y a F a k l t e s i 2 7 3 , 2 8 8 ,
C a n d i l o D e c e b r io 1 6 7
289
C a r a f a , O v ie r o 2 2 4
D im it r i K a n t e m ir 3 5 4 , 3 9 1
C a ste la n o , G e o rg io 1 6 7
D iv it io lu , S . 3 6 6
C a s t il le K r a ll 1 0 8
D o u R o m a m p a r a to r lu u 8
C a t e a u - C a m b r e s i s A n t la m a s ( 1 5 5 9 ) 2 1 3 ,
Don Quijote 143
224, 233
D o n a t e llo 6 3 , 7 8 , 7 9 , 8 0 , 88
C a t h e r in e d e M e d ic i 2 1 3 , 2 2 4 , 2 3 3
D ozy, R . 2 9 6
C e l le d d in P a a 3 0 1
D u r k h e im , E m ile 3 0 9 , 3 1 0 , 3 2 9 , 3 3 1 , 3 3 4 ,
C e m S u lt a n 7 4 , 1 4 4 , 1 4 6 , 1 4 7
338, 345, 369
C e m , s m a il 2 9 8 D n ya H arb i I 3 1 6
C e n e v iz li(1 e r) 1 9 , 4 3 , 4 4 , 4 5 , 4 6 , 4 7 D n y a H a r b i II 3 1 6
C e n g iz H a n 1 3 0 , 3 0 6 D r e r , A ib r e c h t 9 5 , 9 6
C enova 31, 37, 38, 4 3 , 4 4 , 45, 47, 205 D zm ece M u sta fa 4 5
C e r m e n ( le r ) 5 7
C evdet P aa 3 2 2 E b u A b d u l la h 1 1 8
C e z a y ir 2 0 3 , 2 0 6 , 2 5 9 , 2 6 1 , 2 6 2 E d ir n e 4 1 , 4 2 , 6 1 , 2 9 4 , 3 1 1
 DZN 395

E d ir n e A n t l a m a s ( 1 4 4 4 ) 2 1 F r a n s z D e v r im i ( 1 7 8 9 ) 6 , 3 5 5 , 3 6 3 , 3 8 0
E d w a r d III 1 2 1 , 1 2 2 , 1 2 3 , F r a n s z ( la r ) 3 1 , 4 5 , 4 7 , 5 6 , 1 0 7 , 1 4 5 , 1 4 6 ,
E d w a rd IV 1 2 4 , 2 2 1 , 2 4 8 , 147, 148, 149, 152, 153, 198, 201,
E is e n s t a d t , S . N . 3 3 4 , 3 6 5 , 3 6 8 , 3 8 4 2 0 4 , 2 0 6 , 2 1 0 , 2 1 2 , 2 1 3 , 2 2 9 , 2 3 7 ,2 6 1
E liz a b e t h I 2 3 3 , 2 4 2 , 2 4 7 , 2 4 8 , 2 5 2 , 2 5 7 F r a n s is k e n (le r ) 5 7 , 2 2 6
E n d l s 1 2 8 F r a n z v o n S ic k in g e n 1 7 8
E n d l s M sl m a n la r 1 1 6 F r e d e r ic k I 1 9 5
E n k iz is y o n (I n q u is it io n ) 2 2 0 , 2 2 2 , 2 2 5 , 2 3 6 F r e d e r ik II 1 3 , 1 4 ,

E nver P aa 2 7 9 , 3 1 5 F r e d e r ik III 2 1 , 1 1 2 , 1 1 3 ,

E p ir 2 3 F rie d e v v a ld A n t la m a s ( 1 5 5 2 ) 1 9 2 , 2 1 0

Epistola ad Mahomatem II 23 F u k u y a m a , Y . F. 3 4 4

E rasm u s 161, 162, 163, 165, 166, 167,

168, 169, 171, 173, 175, 181, 188, G a la ta 1 9 , 4 3 , 4 5 , 4 6

195, 215, 222, 223, 224 G a sk o n y a 1 1 5 , 2 5 1

G a sto n de F o ix 1 5 1
E ra to ste n e s 1 3 1
E r d e l ( T r a n s ilv a n y a ) 2 2 2 , 2 5 6 G a z l 6 2 , 3 5 3
G a z i S le y m a n P a a 3 0 1 , 3 1 8
E t a p le s A n t l a m a s ( 1 4 9 2 ) 1 4 5
G eb h art 5 7
E u g en e IV 2 0
G e d ik A h m e d P a a 3 1
G e lib o lu 1 7 , 4 1 , 4 2
F a r r e l , W illia m 2 1 7
G e m is t o s P le th o n 6 0 , 6 1 , 6 5 , 2 9 4
F a t ih S u lt a n M e h m e t 2 3 , 3 1 , 6 1 , 1 6 8 , 2 9 4 ,
Gen Trkler 315, 328, 330
300
G e n t ile B e llin i 1 6 8 , 3 0 0
F e r d in a n d 2 4 , 3 0 , 3 1 , 3 2 , 1 1 8 , 1 1 9 , 1 3 8 ,
G h ib e r t i, L o r e n z o 7 8 , 7 9
139, 145, 147, 149, 153, 154, 183,
G h ir la n d a io 7 6
185, 187, 188, 189, 190, 192, 200,
G rn a ta 7 , 1 1 6 , 1 1 8 , 1 3 7 , 1 4 8
203, 206, 212, 213, 225
G rn a ta A n la m a s ( 1 5 0 0 ) 1 4 8
F errara 2 0 , 38, 3 9 , 6 3 , 2 2 2
G ia m b u e 5 6
F m d k o lu , Z . F a h r i 3 4 7
G io r g io V a sa ri 5 6
F r t n a la r B u r n u , b k z . m it B u r n u
G o n z a lo 1 4 7 , 1 4 8
F ir d e v s 2 9 6
G o tla r 5 5
F la v io B r io n d o 5 5
G k a lp , Z iy a 2 7 8 , 2 8 0 , 2 8 3 , 2 9 1 , 3 1 0 , 3 2 3 ,
F l o r a n s a C u m h u r iy e ti 1 3 , 2 6 , 2 9 , 3 1 , 3 3 ,
325, 328, 329, 330, 331, 333, 334,
3 4 , 3 5 , 3 7 , 3 8 , 4 9 , 5 0 , 6 0 , 6 3 , 6 5 , 66 ,
335, 337, 338, 339, 340, 341, 342,
7 4 , 7 8 , 86 , 9 0 , 9 3 , 1 4 4 , 1 4 5 , 1 9 9 , 2 5 2 ,
343, 344, 345, 346, 347, 371, 375, 377
259, 276
G r e g o ir e V II 1 5 8
F lo r a n sa K a te d r a li 7 7 , 7 9
G r e g o r iu s II 1 8
F l o r a n s a K o n s ili 1 6 G r e g o r iu s X I 1 7 , 1 8
Foa 42, 43, 45 G u il la u m e d O r a n g e 2 4 4 , 2 4 9 , 2 5 0 , 2 5 1 ,
F o sc a r i, F ra n c e sc o 3 8 252, 253, 257, 264
F r a F l i p p o L ip p i 7 6 G u il la u m e d e R u b r o u c k ( R u b r u k lu W illi-
F ra n o is I 1 5 2 , 1 5 4 , 1 5 5 , 1 8 5 , 1 8 6 , 1 8 9 , am ) 130
190, 198, 199, 200, 201, 202, 203, G u is t in ia n i, G io v a n n i 4 6
204, 205, 209, 212, 216, 313 G n a lt a y , . 2 8 9 , 3 2 8
F r a n o i s II 1 0 8 , 2 3 9 , 2 4 0 , 2 4 7 G n e y d o u A sy a A d a la r 6, 1 2 7 , 1 3 4
F ran sa 1 3 -1 0 5 , 1 1 5 -1 2 8 , 1 4 3 , 1 4 9 , 1 6 0 , Gneydou Sorunu 357
162, 192, 197, 186, 240, 249, 251, G te rb o c k 2 9 0
255, 257, 264, 267, 285, 321, 326, G v e n lik K o n s e y i 3 5 6
351, 355, 369, 372 G z e l P h ilip p e 1 4 , 2 0 , 22
396 RNESANS AVRUPASI - TRKYENN BATI MEDENYETYLE ZDELEME SREC

H a b s b u r g la r 3 , 1 0 7 , 1 1 1 , 1 1 2 , 1 1 3 , 1 2 9 , o a n n is A r g y r o p o u lo s 6 0 , 2 9 4
1 5 4 ,1 8 2 ,1 8 3 ,1 9 3 ,2 1 2 ,2 3 4 ,2 5 2 , 2 6 0 o a n n is L a s c a r i s 1 7
H a l S e fe r le r i 5 , 1 6 , 2 1 , 2 3 , 2 5 , 3 0 , 3 9 , 4 1 , o a n n i s P a le o lo g o s V 1 7
47, 143, 213 o a n n is P a l e o l o g o s V III 2 0
H a d m S le y m a n P a a 1 3 6 sk e n d e r Bey 2 4 , 2 5 , 31
H a lil E d h e m B e y 3 2 6 s la m 5 , 7 , 2 3 , 6 2 , 1 1 5 , 1 1 6 , 1 3 0 , 1 3 7 , 1 6 2 ,
H e ild e r b e r g n iv e r s it e s i 1 6 9 174, 216, 280, 281, 284, 289, 290,
H e n r y II 1 9 2 , 2 0 9 , 2 1 1 , 2 1 2 , 2 1 3 , 2 2 0 , 293, 296, 297, 30 0 -3 1 6 , 323, 335,
239, 240, 254 336, 345, 351, 352, 358, 360, 362,
H en ry l 2 4 0 , 2 5 1 , 2 6 8 368, 370, 375, 376, 379, 380, 390
H e n ry IV 2 0 , 1 1 7 , 1 8 9 , 2 3 4 , 2 4 0 sla m o lu , H . 3 6 6
H en ry V I 1 2 2 , 1 2 3
Isp a n y a 7 , 1 7 , 1 8 , 19, 9 6 , 1 0 7 , 1 0 8 , 1 0 9 ,
H en ry V U 4 9 , 1 2 4 , 1 3 7 , 1 4 5 ,
115, 116, 128, 131, 137, 139, 147,
H en ry V I 1 5 1 , 1 5 2 , 1 9 0 , 1 9 7 , 1 9 8 , 1 9 9 ,
1 5 0 -1 5 4 , 168, 182, 197, 198, 201,
202, 205, 210, 248
206, 211, 213, 222, 225, 233, 235,
H ila f e t in K a ld r lm a s ( 1 9 2 4 ) 3 6 0 , 3 6 1
236, 237, 239, 241, 248, 249, 250-
H in d O k y a n u s u 1 3 3 , 1 3 6 , 2 3 5
261, 264, 268, 319
H in d ista n 1 2 7 , 1 3 1 , 1 3 2 , 1 3 3 , 1 3 6 , 1 3 7 ,
sta n b u l 1 6 , 2 0 , 2 1 , 2 2 , 3 0 , 3 8 , 3 9 , 4 0 , 4 1 ,
138, 139, 228, 307, 384
42, 43, 46, 47, 60, 61, 105, 136, 144,
H o lla n d a 1 0 4 , 1 0 7 , 1 5 4 , 1 6 2 , 1 6 5 , 1 7 8 ,
168, 206, 213, 255, 260, 261, 264,
180, 192, 195, 211, 212, 222, 225,
2 9 7 , 3 0 1 ,3 0 8 , 3 1 3 , 3 3 4 , 3 3 5 , 3 5 3 , 3 5 4
233, 235, 237, 243, 244, 2 4 9 -2 5 8 ,
s t a n b u l u n F e th i ( 1 4 5 3 ) 7 , 8
261, 264, 269
s t ir y a 3 9 , 1 1 1 , 1 1 2 , 1 8 3
H u n t in g t o n , S a m u e l 3 3 6 , 3 4 9 , 3 5 0 , 3 5 1 ,
s v e 1 8 0 , 1 9 4 , 2 2 8
352, 354, 355, 356, 357, 358, 384
k o d ra 3 9 , 4 2
H u t t e n , U lr ic h v o n 1 6 6 , 1 7 4
t a ly a 1 3 - 8 6 , 9 0 , 9 5 , 9 6 , 1 0 7 , 1 1 7 , 1 1 9 ,
H le g 1 6 2
128, 233, 236, 237, 245, 257, 259,
H n yad i Y an o 21
261, 275, 277, 285, 294, 300, 313,
H s e y in C a h i d 2 7 9
316, 319, 322
H z. M u ham m ed 318
t a ly a S a v a l a r 1 4 3 , 1 4 5 , 1 4 7 , 1 8 5 , 1 8 7 ,
190, 191, 193, 197, 199, 2 01-217,
Ig n a ce d e L o y o la 2 2 6 , 2 2 7
221, 225, 227, 228, 229
In n o c e n t I I I 1 1 6
t t ih d v e T e r a k k C e m iy e ti 3 1 5 , 3 2 2 , 3 2 8 ,
In n o cen t V I 2 6 , 31
I n te r n a tio n a l M o n e t a r y F u n d (IM F ) 3 5 6 , 3 8 5 330, 346, 362, 375
z m it K r f e z i 1 9

b n R u d 1 6 1 , 1 6 7 , 2 9 4
ctihd D e rg isi 2 9 6 J a c o p o d e lla Q u e r c ia 7 8 , 8 3

k ig l S a v a 1 2 1 , 1 2 2 , 1 2 4 J a c q u e s L e f e v r e d ta p le s 1 6 0 , 2 1 5

lim Yayma Cemiyeti 379 Ja n H un yad i 112

n e b a h t (L e p a n to ) S a v a (1 5 7 1 ) 2 5 0 , 2 5 5 , Ja n H u s H a re k e ti 1 5 7 , 1 7 3
262 Ja n Z a p o ly a 1 8 3 , 2 0 0

n g iliz (le r ) 2 2 , 1 0 2 , 1 0 4 , 1 2 1 , 1 5 8 , 1 9 8 , Ja p o n y a 6, 1 3 0 , 1 3 7 , 2 2 8 , 3 7 2
207, 210, 212, 242, 252 J e a n C a lv in 1 7 6 , 2 1 6 , 2 4 1
I n g ilte r e 3 5 , 1 0 5 , 1 0 9 , 1 1 9 , 1 2 1 , 1 2 2 , 1 2 3 , J e a n d u P la n C a r p in ( G io v a n n i d a P ia n d e l
124, 128, 147, 155, 162, 197, 199, C a r p in e ) 1 3 0
202, 212, 219, 220, 221, 222, 228, J e a n n e d A r c 1 2 1
233, 237, 243, 248, 252, 256, 264, Je a n n e I 2 9
285, 334, 372 J e a n n e II 2 9
 DZN 397

J o h a n n F r e d e r ic k 1 8 9 , 1 9 0 , 1 9 2 L e o n a r d o d a V in c i 2 , 6 3 , 7 4 , 7 9 , 86 , 9 2 ,
J o h a n n e s R e u c h lin 1 6 5 , 1 6 6 319
J u l i u s II 8 8 , 1 4 9 , 1 5 0 , 1 5 1 , 1 5 9 , 1 7 2 , 2 2 0 L e p a n to b k z . n e b a h t S a v a
Ju liu s I I I 1 9 1 , 1 9 2 L e s c o t , P ie rre 9 6
L e v i- S t r a u s s , C . 3 6 6
K a d z d e lile r 3 1 2 , 3 5 3 , 3 5 4 L e w is , B e r n a r d 3 5 8
K a f e s o l u , b r a h im 3 4 7 , 3 7 6 L im n o s 4 2
Kanun-i E ss 307, 315 L o d i B a r A n t l a m a s ( 1 4 5 4 ) 2 2 , 3 8
K a n u n S u lt a n S le y m a n 135, 188, 200, L o m b a r d i a 3 3 , 3 8 , 66 , 7 8 , 8 4 , 1 4 8
201, 299 L o r r a in e D u k a l 1 0 5 , 1 0 6 , 1 9 3 , 2 1 0 , 2 3 9 ,
K a r i V ( a r ik e n ) 1 4 9 , 1 5 3 , 1 5 4 , 1 5 5 , 1 8 2 242
K a r l o f a B a r ( 1 6 9 9 ) 3 5 4 L o u i s d A n jo u 2 9
K a r is ta d t, A n d re a s 1 7 7 , 1 8 0 , 1 8 1 L o u i s d A n jo u II 2 9
K a r R e fo rm (K a to lik R e fo rm u ) 1 6 9 , 2 2 3 , L o u is M a r sili 61
224, 226, 229 L o u is X I 3 2 , 4 7 , 1 0 4 ,
K a s t i l y a K r a ll 1 1 5 , 1 1 8 L o u is X II 1 4 8 , 1 5 0 , 1 5 1 , 1 5 2
K a to lik R e fo r m u , b k z . K a r R e fo r m L u d o v ic o il M o r o 1 4 4
K a y n a r c a A n t la m a s ( 1 7 7 4 ) 3 3 6 Lyon F u ar 128
K ey der, . 3 6 6
K l (U lu ) A li P a a 2 6 4 , 2 6 5 M . V e h a im 1 3 2
K l z d e H a k k 2 7 9 M a a rif u ras I 2 8 4
K r m 4 3 , 4 7 , 3 3 0 M a a r i f u r a s II 2 8 4
K z ld e n iz 1 3 3 , 1 3 4 , 1 3 5 , 1 3 6 M a c a r (la r) 1 9 , 2 1 , 1 1 2 , 2 0 0
K n o x , Jo h n 2 2 1 , 2 4 7 , 2 5 5 M a c a r is ta n 1 8 , 2 3 , 2 4 , 2 9 , 1 1 1 , 1 1 2 , 1 5 0 ,
K o n stan t X I 21 178, 183, 188, 193, 200, 202, 203,
K opa 47 206, 213, 222, 237, 260, 302
Kopenhag Kriterleri 385 M a c h ia v e l li 2 7 , 5 5 , 6 3
K o rfu 3 9 , 2 0 5 , 2 6 2 M a d r id 1 3 9 , 1 9 9 , 2 0 0 , 2 0 9 , 2 3 5 , 2 3 6 , 2 4 3
K o r f u S e fe r i ( 1 5 3 8 ) 5 2 M a g e lla n 1 3 8
K ln n iv e r s it e si 1 6 7 , 1 6 8 , 1 6 9 M a l a t e s t a , S ig i s m o n d o 2 4 . 1
K p r l M e h m e d P a a 3 5 4 M a n te g n a , A n d re a 7 6
K p r l , F u a d 2 8 9 , 2 9 7 , 2 9 8 , 3 0 3 , 3 1 0 , M a n u e l C h r y so lo r a s 6 0 , 2 9 4
325, 326, 327, 328, 329, 347, 390 M a r c illio F ic in o 6 5 -
K y E n s t it le r i 2 8 4 M a r d i n , e r if 2 9 8 , 3 5 5 , 3 7 1 , 3 9 0
K ym en, M . A . 2 8 4 , 2 8 9 , 3 7 6 M a r ie S tu a r t 2 1 0 ,.2 1 3 , 2 3 9 , 2 4 7 , 2 4 8 , 2 5 2
K r a li e I s a b e lla 1 3 0 , 1 3 7 M a r ie T u d o r 2 1 1 , 2 1 2 , 2 1 3
K r i s t o f K o lo m b 1 3 1 , 1 3 6 , 1 3 7 M a r ig n a n Z a fe r i ( 1 5 1 5 ) 1 5 4
K ro e b e r, A . L . 3 4 3 M a r sh fie ld S a v a ( 1 2 7 4 ) 1 1 1
K u r t u b a H a lif e li i 1 1 5 M a r tin L u th e r 1 5 7 , 1 6 0 , 1 6 1 , 1 6 2 , 1 6 3 ,
Kutadgu Bilig 296 165, 1 69-194, 215, 217, 220, 223,
225, 230, 237, 299
L a d is la s 2 9 , 1 1 2 M a ssa c io 7 4 , 7 6 , 83
L a la M u sta fa P a a 2 6 0 M a x im ilia n 1 0 7 , 1 0 9 , 1 1 3 , 1 4 5 , 1 4 7 , 1 4 9 ,,
L a n c a ste r H a n e d a n 1 2 1 , 1 2 2 , 1 2 3 1 5 0 , 1 5 2 , 1 5 3 ,1 5 4 , 2 5 0 , 251
L a s N a v a s S av a (1 2 1 2 ) 1 1 6 M ed en K an un 2 7 6 , 3 2 2
L a t in H a r f le r in in K a b u l ( 1 9 2 8 ) 3 6 1 Medeniyetler atmas 3 5 6
L e f e v r e d fe ta p le s 9 6 , 1 6 2 , 2 1 5 Medeniyetler ttifak 3 5 2 , 3 5 6 , 384, 386
L e o n K r a ll 1 1 5 M e d ic i, C a t h e r in e d e 2 1 3 , 2 2 4 , 2 3 3
398 RNESANS AVRUPASI - TRKYENN BATI MEDENYETYLE ZDELEME SREC

M e d ic i, C o s i m o d e 3 3 , 3 6 N ic o la u s C u sa n u s 6 2
M e d ic i, L o r e n z o d e 7 , 3 6 , 6 5 , 8 6 , N i b o lu S a v a (1 3 9 6 ) 1 9
M e d i c i , P ie r o d e 1 4 5 N o r m a n d iy a 1 0 6 , 2 4 0
M e d ic i, S ilv e s t r e d e 3 4 N o y o n A n tla m a s ( 1 5 1 6 ) 1 5 2
M e d ic ile r 2 6 , 3 6 , 6 3 , 6 5 , 6 6 , 7 8 , 8 6 , 8 8 ,
107, 144, 151, 199, 252, 249 O cak , A h m et Y aar 3 2 7
M e h m e d B ir g iv 3 1 1 , 3 5 3 O rb ay, R a u f 2 7 9
M e k sik a 3 5 7 Orhon Yaztlar 301, 302, 303, 390, 391
M e v l n 3 0 9 O rta d o u 3 3 6 , 3 3 7 , 3 4 1 , 3 6 9 , 3 7 2 , 3 8 3
M s r 1 8 , 4 5 , 1 2 9 , 1 3 3 , 1 3 4 , 1 3 5 , 1 3 6 , 1 6 8 , O s m a n l m p a r a t o r l u u 6 , 7 , 8 , 4 2 , 5 2 , 1 2 9 ,
331, 335, 362 204, 212, 306, 307, 311, 319, 330,
M ic h e la n g e lo 6 3 , 6 5 , 8 3 , 8 5 , 8 6 , 8 7 , 8 8 , 8 9 , 3 3 5 ,3 5 4 , 3 6 6
90, 93 O t lu k b e l i S a v a ( 1 4 7 3 ) 4 2
M id ill i 4 3 , 2 6 2 O tra n to 2 6 , 3 1 , 4 2
M ih a il P a le o lo g o s 4 3 O t t o K a r i II 1 1 1
M i l a n o D u k a l 1 3 , 2 6 , 3 8 , 4 9 , 5 1 , 1 4 4 , O t u z Y l S a v a l a r ( 1 6 1 8 - 1 6 4 8 ) 2 3 4
1 4 5 ,1 4 9 , 1 5 2 , 199
M in e t t o , J e r u o l o 4 0 m er P aa 3 0 1
M i r a n d o l a , G io v a n n i P ic o d e lla 6 5 m e r S e y fe d d in 2 8 3 , 3 2 8
M i r a n d o l a , P ic o d e lla 6 5 , 1 6 7
M o h a M e y d a n S av a (1 5 2 6 ) 183, 185, P a ll a d io , A n d r e a 8 5
200 P aul n 2 5 , 4 2 ,
Mona Lisa 91, 93 P a u l III 1 8 4 , 1 8 8 , 1 8 9 , 1 9 0 , 1 9 1 , 2 0 5 , 2 0 9 ,
M o n tm o re n cy 2 0 4 , 2 0 5 , 2 0 9 , 2 1 0 , 2 1 2 , 224, 225, 226, 229
219, 240, 245 P e d r o lv a r e s C a b r a l 1 3 2
M o n t p e n s ie r , G . d e 1 4 5 , 1 4 7 P e r u z z i, B a l d a s a r r e 8 5
M ora 23, 39, 41, 45, 61, 203, 2 63, 264, P etra rc a 1 7 , 5 5 , 5 6 , 5 9 , 6 0 , 6 3 , 2 8 3 , 2 9 4
285 P h ilip M e la n c h t h o n 1 7 6
M o r is c o (la r ) 2 3 6 , 2 5 0 , 2 6 0 P h ilip p v o n H e s s e n 1 8 5 , 1 8 7 , 1 8 9 , 1 9 2
M o r itz G r a f v o n S a c h se n 2 1 1 , 2 2 9 P h ilip p e le H a r d i ( C e s u r P h ilip p e ) 1 0 4
Mukaddes ttifak 151, 260, 261 P is a n e llo 6 6 , 7 6
M u rad I 18, 44 P iu s I I 2 2 , 2 3 , 2 4 , 2 5 , 3 0 , 6 6 , 1 1 2 , 1 6 2 , 1 6 7
M u r a d II 2 0 , 2 1 , 3 8 , 4 5 , 6 1 , 2 9 4 P iu s I V 2 2 4
M e z z in z d e A li P a a 2 6 0 , 2 6 2 P iy a le P a a 2 5 9 , 2 6 0
M h lb e r g Z a f e r i ( 1 5 4 7 ) 2 1 0 P iz a K o n s ili ( 1 4 0 9 ) 1 4
M n zer, T h o m a s 1 7 7 , 1 7 9 P la t o n 2 3 , 6 2 , 6 5 , 8 6
M sl m a n (la r ) 4 5 , 6 0 , 1 1 5 , 1 1 6 , 1 3 0 , 1 3 1 , P lu t a r c h o s 6 2
133, 134, 135, 167, 225, 236, 260, P o g g io 6 2
296, 297, 308, 361, 376 P o lla iu o lo 7 6
P o r t e k iz K r a ll 1 1 5 , 1 1 6 , 1 1 8 , 1 3 3
N a m k K e m a l 3 2 3 , 3 2 8 , 3 3 0 , 3 4 1 , 3 7 5 Prag Compacta 24
N a n te s F erm an (1 5 5 8 ) 2 4 0 P re n s S a b a h a d d i n 3 3 0
N a p o l i K r a ll 1 3 , 2 3 , 2 9 , 3 0 , 3 8 , 3 9 , 5 1 , P re v e z e Z a f e r i ( 1 5 3 8 ) 2 0 5
66, 1 1 7 ,1 4 4 , 1 4 5 , 1 4 6 ,1 4 8 , 1 4 9 , 1 5 3 ,
212 Q u e r c ia , J a c o p o d e lla 7 8 , 8 3
N a v a r r a K r a ll 1 1 5 , 1 1 6 , 1 1 7 , 1 1 8
N eu m an n , C ari 5 7 R m M ehm ed 354
N ic h o la s V 2 1 , 2 2 , 4 6 , 6 6 R a n k e , L e o p o ld v o n 5 6 , 3 6 6
 DizN 399

R aph ael 53, 84, 86, 93 , 9 4 , 95 T h om as M nzer 1 77, 179

R C D A n t la m a s ( 1 9 6 0 ) 3 5 1 T o r in o A n t la m a s ( 1 3 8 1 ) 4 4
R en N eh ri 1 0 6 , 19 2 T o ro S av a (1 4 7 6 ) 1 18
R e n e d A n jo u 3 0 , 3 2 T o scan a 13 , 3 3 , 3 4 , 3 5 , 63
R o b e r t d A n jo u 2 9 T o y n b e e , A r n o ld 2 8 0 , 3 1 0 , 3 3 3 - 3 4 1 , 3 4 3 ,
R o m a 3 9 , 5 2 , 5 8 -6 6 , 1 4 5 , 1 7 0 , 2 0 1 , 2 1 5 , 344, 349, 352
221, 237, 300 T n n ie s , F. 3 3 8 , 3 4 5
R o m a K ilis e s i 1 7 , 2 1 , 1 5 7 , 1 7 3 , 1 7 4 , 1 7 6 , T rab zo n 4 3 , 4 7
226 T r a b z o n lu G e o r g i o s ( Y o r g is A fo r g i) 6 0 , 1 6 7
R o m a -G e rm e n m p a r a to r lu u 5 T r e n te K o n s ili 2 2 7 , 2 2 9 , 2 3 0 , 2 3 3
R u b r o u c k , G u il la u m e d e ( R u b r u k lu W illi- T u d o r la r 1 2 1 , 1 2 4 , 1 2 8
am ) 130 Tunus 203, 235, 2 59, 260, 261, 265
R u sy a 6, 2 5 6 , 2 6 0 , 3 0 1 , 3 0 2 , 3 5 8 , 3 6 9 , T u ran , O sm an 2 8 4 , 2 8 9 , 3 4 7 , 3 7 6
384, 390 T u rh an , M m ta z 3 4 7
T u rsu n B ey 3 0 5 , 3 0 6 , 3 9 1
S a in t B a r t h e le m y K a t l i a m ( 1 5 7 2 ) 2 5 3 , 2 5 4 , T r k D iy a n e t V a k f 9 8
255, 256, 264, 267 T r k i y a t ( T r k o lo ji) E n s t it s 2 9 7 , 3 0 1 ,
S a in t G e r m a in F e r m a n ( 1 5 7 0 ) 2 5 2 , 2 5 7 3 2 5 ,3 2 6 , 391
S a in t T h o m a s A q u i n a s 1 6 8 T r k iy e B ilim le r A k a d e m is i (T B A ) 3 0 4
S a k z 4 3 , 4 5 , 4 6 , 1 4 9 T r k iy e Byk M il le t M ech si (T B M M )
S a lt a n a t n K a ld r lm a s ( 1 9 2 2 ) 3 6 0 2 7 6 , 322, 355, 360, 3 6 1 , 3 6 3 , 371
S a lu t a t i 6 1 T r k iy e C u m h u r iy e ti
San Zaccaria K ilis e s i 7 1 S a lta n a tn K a ld rlm a s (1 9 2 2 ) 360
S a v o n a r o la , G ir o la m o 1 4 4 C u m h u r iy e tin la n ( 1 9 2 3 ) 3 6 0 , 3 6 3
S a v o y / S a v o ia D u k a l 2 3 7 H ila fe tin K a ld r lm a s ( 1 9 2 4 ) 3 6 0 , 3 6 1
Saygu n , A d n an 3 4 7 L a t in H a r f le r in in K a b u l ( 1 9 2 8 ) 3 6 1
Scuola Grande di San Marco 71
S e n lis A n t l a m a s ( 1 4 9 3 ) 1 4 5 U lr ic h Z w in g li 1 7 6 , 1 8 1
S f o r z a , G ia n G a l e a z z o 1 4 4 U lu A li P a a b k z . K l A li P a a
S fo r z a la r 1 4 4 , 1 4 8 , 1 5 1 , 2 0 1 U N E SC O 284, 386
S ic ily a 2 9 , 3 0 , 1 1 7 , 1 4 7 , 2 3 5 U p p s a l a n iv e r s it e s i 1 9 4
S in a n o lu , S u a t 1 6 6 , 2 7 5 - 2 8 9 , 2 9 3 , 3 8 9 U zun H a a n 4 2
S in o p 4 3 , 4 7
istine K ilis e s i 8 8 , 8 9 lk e n , H ilm i Z iy a 3 4 7
S ix t u s I V 2 5 , 2 6 , 7 6 m it B u r n u ( F r t n a la r B u r n u ) 1 3 2
S o k o l lu M e h m e t P a a 2 5 5 , 2 5 6 , 2 6 0 , 2 6 1 ,
264 V a lla , L o r e n z o 6 2 , 6 7 , 1 6 0 , 1 6 1 , 1 6 7 , 2 9 5
Som m e N eh ri 1 0 5 , 106 V arn a S av a (1 4 4 4 ) 21
S o r b o n n e n iv e r s it e s i 2 1 6 , 3 2 6 V asa, G u sta v 1 9 4
S o v y e tle r B ir li i 3 4 9 V asari 56, 86
Svey 1 3 5 , 136 V asco de G a m a 1 3 2 , 1 33
V e n e d ik 1 3 , 1 8 , 2 2 , 2 5 , 2 6 , 3 3 , 3 5 - 4 5 , 5 0 ,
a r lk e n b k z . K a r i V 53, 67, 71, 76, 129, 132, 134, 135,
eyh 2 9 6 138, 146, 147, 148, 149, 151, 152,
153, 168, 199, 237, 260 -2 6 5 , 300,
T a n z im a t D n e m i 3 1 8 , 3 2 0 , 3 2 1 , 3 2 2 , 3 2 3 , 313, 314, 319
385 V e n e z e lla 1 3 8
T h o d e , H en ry 5 7 V e r r o c c h io 7 9 , 9 0
400 RNESANS AVRUPAS - TRKYENN BATI MEDENYETYLE ZDELEME SREC

V ig n o la , G i a c o m o B a r o z z i d a 8 5 Y esev 2 9 6
V is c o n t ile r 4 4 , 4 9 Y ld r m B a y e z id 1 9 , 2 0
V iy a n a B o z g u n u ( 1 6 8 3 - 1 6 9 9 ) 3 4 3 Y ir m is e k iz M e h m e d e le b i 3 1 3
Y o rk H an ed an 1 2 2 , 123
W a r w ic k 1 2 2 , 1 2 3 Y c e l, H a a n li 2 8 3 , 2 8 4 , 3 8 9
W e b e ti M a x 3 3 8 , 3 4 5 , 3 4 6 , 3 6 9 , 3 7 1 Y z y l S a v a l a r 1 0 1 , 1 0 2 , 1 0 4 , 1 0 5 , 1 0 9 ,
W in e k e lm a n 5 6
1 2 1 , 1 2 2 , 1 3 0 ,1 3 1
W it t e n b e r g A n la m a s ( 1 5 3 6 ) 1 8 7
W y c lif f 1 5 , 2 2 0
Z a b u k h in 5 7
Z a a n o s P aa 4 6
Y a h u d i(le r ) 2 2 5 , 3 1 3 , 3 1 9
Z im m e r r a a n , C a r i 3 2 9 , 3 3 3 , 3 3 4 , 3 4 5
Y ah ya K em al 2 8 3
Z iy a P a a 3 2 3 , 3 3 0 , 3 4 1 , 3 6 0 , 3 7 5
Y akup K ad ri 283
Z iy e d d n B a r n 5 7
Y a l n , H s e y in C a h id 2 7 9
Z w in g li, U lr ic h 1 7 6 , 1 8 1
Y a z c z d e 2 9 6
Rnesans tarihini Bat dillerinden evrilmi kaynaklardan okuyanlar, konuyu adeta
tmyle Bat ve Orta Avrupa'da, bu blgenin i dinamikleriyle balayp bitmi bir
sre olarak alglar. Oysa Halil Inalck'm Ankara niversitesi'nde yllarca okuttuu,
"Rnesans Tarihi" derslerini izleyenler, Osmanl Trklerinin de bu srecin ayrlmaz
bir paras olduunu gzlemlemilerdir.
Rnesans Avrupas, ite bu dersin notlarnn, elden geirilip kitaplatrlmasyla
ortaya km bir yapt. Rnesans ve Reform srelerinde, Osmanl mparatorluu'nun
Avrupa tarihini nasl etkilediini vurgulamasyla, benzerlerinden olduka farkl bir
alma. Bir yandan Bizans'tan Avrupa lkelerine iltica ederek hmanizmin nn
aan bilim adamlarnn yklerini gereklik zeminine oturturken, bir yandan da
OsmanlIlarn siyasi dengeler zerinden, bu srete dorudan ve nasl nemli bir
pay sahibi olduunu gzler nne seriyor. Bu alma OsmanlIlarn, bundan sonra
yazlacak Avrupa tarihlerinde "kar taraf" deil, taraflardan biri olarak yer almas
gerektiini belirterek, gen kuak tarihilerin ufkunu amak savnda.
almann ikinci blm, Trkiye'nin Bat Medeniyetiyle zdeleme Sreci\se,
Rnesans'n ve hmanizmin Osmanl-Trk tarihindeki yansmalarna odaklanyor:
Fatih Sultan Mehmed'in talya ve hmanizm ncleriyle yakn ilikisi, bu ilikinin
II. Bayezid ile zayflay. Batllamann Osmanl mparatorluu'nda topuluk ve
denizcilik gibi pratik alanlarda sregelii. Lle Devri ile Bat stnlnn
kabul edilii, Tanzimat ile hukuk ve idarede gl bir Batllama srecinin
balay ve nihayet Atatrk devrimleriyle tam Batllama hedefinin
mill bir kltr dnm haline gelii...
Halil nalck bu eserinde. Batllama hareketinin yakn tarihimizdeki geliim srecini,
tannm sosyologlarn analizleriyle de deerlendirerek son gelimelere k tutmaya
alyor. Bu srete Cumhuriyet tarihinde yaanan alkantlara deiniyor ve Suat
Sinanolu'nun savunduu, Trk hmanizm hareketinin tam Batllamann n koulu
olduu grn de ayrntl biimde ele alyor.

Halil nalck 1916'da stanbul'da dodu. Ankara niversitesi DTCF'nin ilk

rencilerinden oldu. Yakna Blm'nde doktorasn tamamladktan sonra,
1952'den itibaren ayn niversitede profesr oldu. 1972'de emekli olunca Chicago
niversitesi Tarih Blm'ne Osmanl tarihi profesrlne atand. 1992'te Bilkent
niversitesi'ne Tarih Blm'n kurmak zere davet olundu. Bu yllar iinde bata
Harvard olmak zere Amerikan niversitelerinde Osmanl tarihi seminerleri dzenledi.
1973'te yaynlanan The Ottoman Empire - The ClassicalAge (1300-1600) (Osmanl
imparatorluu - klasik a) kitab tm Balkan dillerine, Arapa ve Ukrayna diline
evrilerek klasik bir kaynak kitap kabul edildi. An Economic and Soda! History o f
the Ottoman Emp/reTrke, Yunanca, Lehe ve Arapaya da evrildi.
Yurt iinde ve yurt dnda kendisine 20 fahri doktora tevcih edildi. nalck'n
almalarn srdrd ve arivini balad Bilkent niversitesi'nde,
pman Studies
(HICOS; Halil ln|M|||PII||||M almtr.

I ADG * 0 0 0 9 0 8 5 *
I 255.07.02.01.06.00/13/0009085 anlarn ounlukta
06 kOG
olduu Hollanda'nn Ispanya'nn baskc Katolik hkmdarna
kar srdrd isyan srasnda, Geuzen kentinde baslm
bir madalya. zerinde "Katolik olacana Trk ol" anlamna
K D V dahil fiyat gelen "Liver Tvrcx dan Paus" ifadesi yer alr
9 786053 602644 18 TL (Fotoraf: kees38/nl.wikipedia).