Uluslararas Sosyal Aratrmalar Dergisi

The Journal of International Social Research

Cilt: 7 Say: 34 Volume: 7 Issue: 34
www.sosyalarastirmalar.com Issn: 1307-9581

BATI SANATINDA DM MELEKLER KONOGRAFS:

HANOKUN KTABI, ESK AHT VE YEN AHT BALAMINDA
FALLEN ANGELS ICONOGRAPHY IN WESTERN ART:
IN THE CONTEXT OF ENOCHS BOOK, OLD TESTAMENT AND NEW TESTAMENT
Zehra Canan BAYER*

z
Dm Melekler ikonografisi zerine yaplan bu almann amac, sz konusu
ikonografinin Hanokun Kitab, Eski Ahit ile Yeni Ahit metinleri balamnda imgeletii resim-heykel
sanat rneklerini tespit etmek ve tespit edilen rneklerde, ikonografinin daha ok hangi kutsal kitap
metinlerinin referans alnarak betimlendiini saptamaktr. Bu ama dorultusunda, yukarda bahsi
geen kitap ve ikonografiyle ilgili bilgi vermeleri dolaysyla l Deniz Parmenleri ile brani
mitleri incelenmi; elde edilen veriler giri blmnde kaydedilmitir. almann ikinci blmnde
ise sanat tarihsel sre gz nne alnarak yaplan taramalar sonucunda ikonografiyi yanstan sanat
yaptlar rneklendirilmi, bu rneklerin zmlenmesinde, yaptlarn referans ald kaynaklarla
dorudan doruya ilikilendirilmesine dikkat edilmitir.almada elde edilen sonulara gre,
Hanokun Kitab, l Deniz Parmenleri, brani mitleri ve ksmen de Eski Ahit metinlerinde
Dm Meleklerin isimleri, insanlarn kzlar ile olan ilikileri, bu ilikiden doan devler,
Dm Meleklerin yeryznde neden olduu sapknlklar, Tanr tarafndan lanetlenmeleri,
cezalandrlmalar konusunda Ba Meleklere verilen grevler ve Yarg Gn hakknda bilgilerin
yer ald; te yandan Eski Ahit ve daha ok da Yeni Ahit metinlerinde, Mikail ile yeryzndeki
ktlklerin kayna ve Dm Meleklerin lideri Lucifer/eytan arasnda, Cennette geen sava
zerine odaklanld, ou sanat yaptnda ise bu anlatnn referans alnd tespit edilmitir.
Anahtar Kelimeler: Dm Melekler, Bat Sanat, Eski Ahit, Yeni Ahit, Hanok, l Deniz
Parmenleri, brani mitleri, konografi, eytan, Lucifer, Ba Melek Mikail.

Abstract
The objective of this study is to identify paintings and sculptures based on "Fallen Angels"
iconography in the context of Enochs Book, Old Testament and the New Testamentas well as to
determine the scripture which is mostly referred as the holy text, among the art work samples. For
this purpose, three books mentioned above also the Dead Sea Scrolls and the Hebrew myths have
been analyzed and the findings are recorded in the introduction part. In the second part, the art works
reflecting the iconography are illustrated and in the analysis of these works, it is noted that they
directly associate with the references on Fallen Angels. According to the results obtained in this
study, the Book of Enoch, the Dead Sea Scrolls, the Hebrew myths and some part of the Old
Testament texts include information about Fallen Angels names, their relation with daughters of
men, their offspring giants, perversion caused by them on earth, their curse by God, duties of
Archangels on their punishment and Judgement Day while the Old Testament, mostly the New
Testament texts, focus on the war in Heaven between Archangel Michael and Lucifer/Satan, the
leader of the Fallen Angels/root of evil on earth and most of the art works are found to refer to this
version of the iconography.
Keywords: Fallen Angels, Western Art, Old Testament, New Testament, Enoch, Dead Sea
Scrolls, Hebrew Myths, Iconography, Devil, Lucifer, Archangel Michael.

1. GR
Dm Meleklerden, dinler tarihinde ilk kez Hanokun1 (Enok) Kitabnda2
bahsedilmektedir. Hanokun vizyonlarn ieren kitap, bir dnem ortadan kaybolmu;3 ancak

*Yrd. Do. Dr., Kocaeli niversitesi, Gzel Sanatlar Fakltesi, Temel Eitim Blm, cananbayer@gmail.com

- 409 -
1773 ylnda, sko aratrmac James Bruce tarafndan Habeistanda bulunmutur (Altunay,
2014:8-9). Bununla birlikte Hanokun Kitabnn varlna dair en eski kantlara, l Deniz
Parmenlerinde4 (Kumran Yaztlar) rastlanmaktadr.
Hanokun Kitabnn Kumran maaralarnn drdncsnde bulunan Aramice yedi
sureti, M.. 2. yzyl ile Hristiyanlk ncesi alarn sonlarna tarihlenmektedir ve sz konusu
suretlerde, Dm Meleklerin liderlerinin isimleri, yeryzne inerek kendilerine e
semeleri, devlerin doumu, lanetlenmeleri, Hanokun Doruluun Cennetine ulamas ve
astronomi ile ilgili bilgiler yer alr (Vermes, 2005:531-534).
1.1. Hanokun Kitab: Dm Melekler konografisi
Dm Melekler ikonografisine referans oluturan ilk kaynak, Peygamber Hanokun
Kitabdr. Hanokun Kitab, Hanokun vizyonlarn kapsamakta ve bu durum, Kitabn birinci
blmnde:Bunlar Enokun kutsanma szleridir Gzleri (Tanr tarafndan) alan ve gklerde
kutsal bir vizyon gren Enok (hikayesine balad) ve dedi ki: O grnty bana melekler
gsterdi.(Altunay,2014: 29) szleriyle ifade edilmektedir.
Hanokun Kitabnda ktln douu ya da yeryzndeki ktlklerin kayna,
dorudan doruya Dm Melekler ile ilikilendirilmitir. Kitabn yedinci blm,
Dm Meleklere u szlerle atfta bulunur: nsanoullar oalnca, gzel ve alml kzlar
oldu. Melekler5, gklerin ocuklar onlar grp onlara kar ehvet hissettiler. Birbirlerine dediler ki:
'Gelin, insanlarn arasndan kendimize eler seelim ve onlardan ocuklarmz olsun.'Sonra liderleri
Semyaza onlara dedi ki:'Bunu gerekten yapmay kabul etmeyeceinizden ve byk bir gnahn cezasn
tek bama ekmek zorunda kalacamdan korkuyorum.' Onlar da ona dedi ki: 'Yemin edelim. Ne olursa
olsun bu plandan vazgemeyeceimize dair karlkl (yemin edelim).' Sonra hep birlikte yemin ettiler ve
plan uygulayacaklarna sz verdiler. Toplam iki yz kii, Yeretin zamannda Hermon Dann6
zirvesine indiler. O daa Hermon Da demilerdi, nk bu i iin birbirlerine yemin etmi,
vazgememek zere lanet okumulard. Liderlerinin isimleri yleydi: Semyaza, Araklba, Rameel,
Kokablel, Tamlel, Ramlel, Danel, Ezeqeel, Baraqiyal, Asael, Armarel, Batarel, Ananel, Zaqiel, Samsapeel,
Satarel, Turel, Yomyael, Sariel.7 ki yz melein liderleri bunlard. Onlarla birlikte olan dier tm
meleklerle birlikte kendilerine eler aldlar. Her biri kendilerine bir e seti ve onlarla birlemeye,

1Hanok (Enok)la ilgili olarak Eski Ahitin Tekvin ksmnda u bilgiler yer alr: Ve Kain karsn bildi ve gebe kalp
Hanoku dourdu ve bir ehir bina etti ve ehrin adn olunun adna gre Hanok koydu (Tekvin, 4/17), Ve Hanok altm be
yanda Metuelahn babas oldu ve Metuelahn babas olduktan sonra, Hanok yz yl Allah ile yrd ve oullar ve kzlar
babas oldu ve Hanokun btn gnleri yz altm be yl oldu ve Hanok Allah ile yrd ve gzden kayboldu; nk onu Allah
ald (Tekvin, 5/21-24). Yeni Ahitte de Hanokun ad, branilere ksmnda u ekilde geer: manla Hanok, lm
grmemek zre naklolundu ve bulunmazd; nk Allah onu nakletmiti; nk naklinden evvel Allaha makbul olduuna ehadet
edildi.(branilere, 11/5). slamda ise Hanok, dris peygamberle ilikilendirilmitir ve Kuran- Kerimde, Meryem
suresinde anlmaktadr. Meryem suresinin, 56. ve 57. ayetlerinde: Kitapta drisi de an. nk o, z-sz tam uyuan bir
kiiydi, bir peygamberdi. Onu yce bir mekna ykselttik. denmektedir.
2 Eski Ahitin Apokrif (Etimolojik adan gizli. Katoliklerde deuterokanonik olarak gemektedir) kitaplarndan biri

olarak kabul edilen Hanokun Kitabnn, orijinalde Aramice olduu, ilk blmlerinin M.. 4. yzylda yazlmaya
baland, bununla birlikte zaman iinde eklemeler yaplarak deiime urad ve deiim srecinin de M..1.
yzyla kadar tarihlendii belirtilmektedir. Erhan Altunay (2014).Peygamber Enokun Kitab, nsz,4. Bask. ev.:Gnyz
Keskin, stanbul: Hermes Yaynlar, s. 7-8.
3Kitabn, Dm Melekler, ktln kayna gibi konulardan bahsettii iin Musevi ve Hristiyan din adamlar

tarafndan okunmasnn sakncal grlm olabilecei, bu nedenle ortadan kaybolduu ne srlmektedir. Erhan
Altunay (2014).Peygamber Enokun Kitab, nsz,4. Bask. ev.:Gnyz Keskin, stanbul: Hermes Yaynlar, s.8.
4 Sz konusu parmenlerin bir blm, Muhammed Dhib adnda Bedevi bir oban tarafndan 1947de, l Denizin

Bat kysnda, Yahuda lndeki Kirbet Kumran harabelerinin bulunduu yerde, bir maarada kefedilmitir. Yedi
parmen ve irili ufakl yzlerce deri parasnn kefinden sonra, 1951-1956 yllar arasnda ayn blgede yaplan
aratrmalar sonucunda, dier maaralarda da nemli sayda yazt bulunmutur. Kabaca M..200-M.S.70 yzyllar
arasna tarihlendirilen Kumran Yaztlarnn, Kumran blgesinde yaayan Esseniler ile dorudan doruya alakal
olduu ileri srlmektedir. GezaVermes (2005). l Deniz Parmenleri Kumran Yaztlar. ev.:Nurfer elebiolu,
stanbul: Nokta Kitap, s.26, 37-39.
5Kumran Maaralar 4n Aramice metinlerinde, Melekler yerine Gzcler olarak gemektedir.
6Armon Da olarak da anlr. srailde, Golon Tepeleri blgesinde yer almaktadr. Ayrca Armon Da ya da Hermon

Da, branice herem (lanet) kelimesinden tretilmitir. Richard Laurance; Robert H. Charles; Rutherford H. Platt (2012).
dris Peygamberin ki Kitab.ev.: Ouz Eser, stanbul: dil Yaynclk, s.40.
7 Sz konusu melekler u ekilde de zikredilir: Samyaza, Urakabarameel, Akibeel, Tamiel, Ramuel, Danel, Azkeel,

Saraknyal, Asael, Armers, Batraal, Anane, Zavebe, Samsaveel, Ertael, Turel, Yomyael, Azazyel. Erhan Altunay (2014).
Peygamber Enokun Kitab, nsz,4. Bask. ev.:Gnyz Keskin, stanbul: Hermes Yaynlar, s.35.

- 410 -
kendilerini onlarla kirletmeye baladlar. Onlara byler rettiler... Sonra kadnlar hamile kald ve
boylar 135 metre olan devler8 dourdu. Sonunda insanlar onlar besleyemeyecek hale gelene kadar, bu
devler insanlarn rettii her eyi tketti. Ve devler yemek iin insanlara dnd ve onlar yediler.
Kulara, yabani hayvanlara, srngenlere, balklara kar gnah ilemeye ve sonra birbirlerinin
vcutlarn yemeye, hatta kann imeye baladlar. Ve dnya bu vicdanszlardan ikyeti
oldu.(Altunay,2014: 34-35).
Kitabn sekizinci blmnde insanln mahvolduu, mahvolduka da lklarnn
gklere ulat yazmakta ve bunun sorumlusu olarak da yeryzne inen Dm
Meleklerden Azazyel(Azazil) ve Semyaza gsterilmektedir. Azazyel insanlara kl, bak,
kalkan ve zrh yapmay, Semyaza ise by yapmay retmi; ktlkler artm, ok sayda
zina ilenmi ve insanolu yoldan kmtr.
Dokuzuncu blm ise Ba Meleklerden9 Mikail, Cebrail, Rafael, Suryal ve Urielin
gklerden aa baktklar, dnyada dklen kan ve ilenen sonsuz ktlkleri grdkleri,
bunun zerine En Yceye/Tanrya, olan-biteni anlattklar blmdr. Ayn blmde kan ve
gnahla dolu dnyada, llerin ruhlarnn aladn ve lklarnn Cennetin kaplarna kadar
ulatn, dnyadaki adaletsizliklerden dolay feryatlarn dinmek bilmediini Tanrya syleyen
Ba Melekler, Tanrnn buna neden engel olmadn sorarlar ve Ondan yol gstermesini
dilerler.
Bunun zerine onuncu blmde Tanr, ncelikle Urieli Nuh peygambere gnderir ve
der ki: Git ona benim admla de ki: 'Kendini sakla!' Ve ona gelen sonu gster. nk dnya yklacak.
Tufann sular tm dnyaya gelmek zere ve dnyann zerindeki her eyi yok edecek. Nuha bu
tufandan nasl kurtulacan ret ki dnyann gelecekteki tm nesilleri iin tohumu korunabilsin.
Sonra Rafaeli grevlendirir ve yle der: Azazyelin elini ayan bala ve onu karanla koy.
Dudaeldeki lde bir yer a ve onu oraya koy. zerine sivri ve sert kayalar koy. Tamamen karanlkla
rtlsn ve sonsuza kadar orada kalsn. Yzn de kapat ki gremesin. Byk yarg gnnde
Azazyel atee atlacak Azazyelin rettikleri yznden tm dnya kirlendi. O yzden tm gnah
ona ykle. Cebraile: Gayri meruluun, yozlamln, ahlakszln rn olan ocuklarn karsna
k ve o Gzclerin ocuklarn insanlarn arasndan kar. Onlar oradan kar ve birbirlerine dr ki
birbirlerini yok etsinler. nk fazla gnleri kalmad...der. Mikaile ise Semyazaya ve onunla
birlikte olanlara, pisliklerini bulatrmak iin kendilerini kadnlarla birletirenlere, sularn
bildirme grevini verir. Sularnn cezas olarak Mikail, tm oullar birbirlerini katlettiinde,
sevdiklerinin yok olduunu grdklerinde, neticesi sonsuza kadar srecek olan yarg gnnde
sonlar gelene kadar, yetmi nesil boyunca onlar alak yerlere zincirleyecektir. O gnler
geldiinde ise ikenceyle ate ukuruna gnderilecek ve sonsuza dek hapsedileceklerdir. Tm
nesillerin sonuna kadar birlikte yaklp yok edileceklerdir.
Kitabn on ikinci blm Tanrnn Hanoka, Dm Meleklerin/Gzclerin
affedilmeyeceini, sonsuz cezaya arptrlacaklarn ve bunu meleklere bildirmesini emrettii u
szlerle balar: Git o yce Cenneti ve sonsuz kutsal meknlarn terk eden, kendilerini kadnlarla
kirleten, insanoullarnn yaptn yapan, onlar kendilerine e olarak alp dnyada byk bir yozlama
yaratan Gzclere de ki dnyada asla huzur bulmayacaklar. Gnahlar affedilmeyecek, ocuklarndan da
mutluluk bulmayacaklar. Sevdiklerinin katlediliini grecek, oullarnn yok ediliinin yasn tutacaklar
ve sonsuza kadar yalvaracaklar ama onlara merhamet ve huzur gsterilmeyecek.(Altunay,2014: 41).
Bunun zerine Hanok, Tanrnn buyruuna uyarak ncelikle Azazyele, Tanr tarafndan
cezalandrldn ve hibir zaman huzur bulamayacan, affedilmeyeceini bildirir; sonra
Gzclerin yanna gider. Onlar korku iinde titrerken bulur. ledikleri gnahlardan tr

8 Yunanca metinde bu blme u ekilde bir ilave bulunmaktadr: Ve onlar (kadnlar) , onlara (Gzclere) rk dourdu.
lki byk devler. Devler, Nefilimi (bazlar 'ok sayda' der) dourdu. Nefilim, Elioudu (bazlar 'ok sayda' der) dourdu. Ve
byklklerine gre gleri artarak var oldular.Richard Laurance; Robert H. Charles; Rutherford H. Platt (2012). dris
Peygamberin ki Kitab.ev.: Ouz Eser, stanbul: dil Yaynclk, s.42.
9Ba Melekler, Hanokun Kitabnda yle gemektedir: Haykrlar ve korkuyu yneten Uriel, nsanlarn ruhlarn

yneten Rafael, Dnyada ve dier parlayan yldzlarda ceza veren Raguel, insanln erdemlerini ve uluslar yneten
Mikail, gnaha sapan insanoullarnn ruhlarn yneten Sarakiel, Cenneti, Ikisat (bir grup melek olarak bilinen
Seraphim) ve Kerubileri yneten Cebrail ve bakaldranlar yneten Remiel. Erhan Altunay (2014).Peygamber Enokun
Kitab, nsz,4. Bask. ev.:Gnyz Keskin, stanbul: Hermes Yaynlar, s.52.

- 411 -
ge bakp Tanryla konuamadklar iin Hanoktan arac olmasn ve affedilip huzura ermek
iin duac olduklarn Tanrya iletmesini isterler; ancak Hanok Gzclere, vizyonunda
Tanrnn bu dilei kabul etmediinin gsterildiini, asla Cennete kabul edilmeyeceklerini,
dnya var olduu srece zincirlenmelerine karar verildiini, bunun da tesinde ocuklarnn
yok oluunu greceklerini syler.
Kitabn on beinci ve on altnc blmlerinde, Dm Meleklerin/Gzclerin
insanlardan olma ocuklar/devlerden de bahsedilmektedir. Buna gre devlerin mekn dnya
olacak, onlara kt ruhlar denecek, insanlar ve Gzclerden doduklar iin bedenleri kt
ruhlara hizmet edecektir. Devlerin ruhlar dnyaya zulm, yozlama, sava ve bela getirecek,
bu ruhlar zellikle kadnlara eziyet edecektir; nk kadnlardan olmadrlar. ldklerinde
ruhlar bedenlerini terk edecek, yarg gnnde ise Gzclerle birlikte byk bir hezimete
urayacaklardr(Altunay,2014: 47-48).
Gzclerin, yarg gnne kadar kalacaklar yer de Hanokun Kitabnda tasvir
edilmektedir. Kitabn yirmi birinci blmnde, Dnya ve eole10 yapt yolculukta Hanok, ba
meleklerden Urielle birliktedir ve Uriel, Gzclerin yarg gnne kadar nerede
tutulacaklarn ona gsterir. Hanok, grdkleri karsnda dehete kaplr ve unlar syler:
korkun bir yere vardm. Byk bir ate yanyordu ve ortasnda byk bir ukur vard. Alalan
byk ate stunlaryla doluydu. Ne boyunu grebiliyordum ne de bykln Dedim ki: 'Ne
korkun bir yer buras ve bakmas ne kadar korkun!' Yanmda olan yce melek Uriel cevap verdi:'Enok
neden bu kadar korku ve panik iindesin?' Dedim ki: 'Bu korkun yerden ve bu ac verici grnten
dolay.' Dedi ki: 'Buras meleklerin hapishanesidir. Sonsuza kadar burada hapsedilecekler.'
(Altunay,2014: 53-54).
Kitabn,insanolunun hikyesinin anlatld elli nc blmnde ise yarg gnyle
ilgili olarak ate iinde yanan derin bir vadiden sz edilir. Burada arl llemeyen demir
zincirlerin yapldn gren Hanok, bar meleine bu zincirlerin kimin iin hazrlandn
sorar ve u yant alr: Bunlar Azazilin11 topluluu iin hazrlanyor, onlar hapsedip Cehennem
ukuruna balamak iin. Ve Ruhlarn Tanrsnn emrettii gibi, eneleri sert talarla kaplanacak. Mikail,
Cebrail, srafil ve Fanuel, o byk gnde onlar alp yanan atee atacak ki Ruhlarn Tanrs onlarn
adaletsizliklerinin, eytana hizmet etmelerinin ve dnyadakileri yoldan karmalarnn cn
alabilsin.(Altunay,2014: 83).
Dm Meleklerin yarglanmas ile ilgili bilgiler, Kitabn altm yedinci blmnde
Mikail, Rafael ve Rakaelin birbirleriyle konumalarnda da geer.Yarg gnnde Mikail,
Rafaele unlar syler: Meleklerin yarglanmasnn iddetinden dolay ruhun gc beni sersemletiyor,
titretiyor. Onlar eriten bu iddetli yarglamaya kim dayanabilir? Liderleri yznden onlara uygulanan
bu yarglama karsnda kimin kalbi yumuamaz, kimin ii titremez?Yarg devam ederken Rafael,
Rakaele yle der: Tanrnn gz nnde olamayacaklar. Ruhlarn Tanrs onlara kzd, nk onlar
Tanr kendileriymi gibi davranyorlar. O yzden gizli bir yarg ebediyen buldu onlar.Ne melekler ne de
insanlar gidip onlara elik eder, onlar bu yarglamaya ebediyen, tek balarna maruz
kaldlar.(Altunay,2014: 101).
Kitabn altm sekizinci blmnde ise Dm Meleklerin liderleri, isimleriyle ve
iledikleri gnahlarla birlikte ayrntl olarak verilir. Yekun, kutsal meleklerin tm ocuklarn
saptrm, onlar dnyaya getirip kadnlarla yoldan karmtr. Kesabel, meleklerin kutsal
oullarna eytani klavuzluk yapm, yoldan karm, vcutlarn kadnlarla kirletmeye sevk
etmitir. Gadreel, insanlara tm lmcl darbelerini, sava zrhlarn, kllarn ve dier
ldrc silahlar gstermitir. Penemuel, insanoluna acy, tatly, meleklerin bilgeliklerinin
tm srlarn, mrekkep ve ktla yazmay retmitir.12 Kasdeya, insanlara kirli ruhlarn ve

10eol (Scheol): Musevi inanna gre bir tr Cehennem. Batm olan, Gml olan anlamndadr; ayrca Dnyann
dibi anlamna da gelir.Erhan Altunay (2014).Peygamber Enokun Kitab, nsz,4. Bask. ev.:Gnyz Keskin, stanbul:
Hermes Yaynlar, s.172.
11Azazyel olarak da tabir edilir.

12 Mrekkep ve ktla yazmay renmek, yani bilgiyi kaydetmek eski retilerde tasvip edilmeyen bir durumdur.

Ezoterik gelenek genellikle szl olarak tartlmtr. Bu gelenee gre insanolunun bildikleri nedeniyle safln
yitirdiine ve tkendiine inanlmaktadr. Erhan Altunay (2014). Peygamber Enokun Kitab, nsz, 4. Bask. ev.:Gnyz
Keskin, stanbul: Hermes Yaynlar, s.102-103.

- 412 -
eytani varlklarn tm kt etkilerini, dk olmas iin rahimdeki embriyonun nasl
ldrleceini, ylan srklaryla ruha zarar vermeyi ve ylann olu Tabaet ile len vakti
meydana getirilen ykc etkileri gstermitir (Altunay, 2014:102-103).
Dm Meleklerin liderlerinin isimleri, yeryzne inerek kendilerine e semeleri,
setikleri elerden doan devler, devlerin lanetlenmeleri, l Deniz ParmenlerininHanokun
Kitab ile Devler Kitabnda da yer alr. Kumran maaralarnn drdncsnde bulunan
Hanokun Kitabna ait ilk parada, gnahkr meleklerin liderlerinin Aramice isimleri yle
geer: Bunlar onlarn nderlerinin isimleridir. Shemihazah onlarn bayd; Arataqoph ikincisi,
Ramtael ncs, Kokhabel drdncs, el beincisi, Ramael altncs, Daniel yedincisi, Ziqiel
sekizincisi, Baraqel dokuzuncusu, Asael onuncusu, Hermoni on birincisi, Matarel on ikincisi, Ananel on
ncs, Stawel on drdncs, Shamshiel on beincisi, Shahriel on altncs, Tummiel on yedincisi,
Turiel on sekizincisi, Yomiel on dokuzuncusu, Yehaddiel yirmincisi.(Vermes, 2005: 532).
Devamnda,liderlerin kendilerine eler setii, onlarn yanna gitmeye baladklar, byclk
ve sihirbazlk rettikleri, onlarla kendilerini kirlettikleri, elerinin hamile kalp devleri
dourduklar kaydedilmekte; gnahkr meleklerin Tanrnn gazabna urayaca hakknda
bilgiler yer almaktadr. Kitapta Hanok, yukarda ad geen melekler ile onlara yandalk eden
dier gnahkr meleklerin bana, hayatlar boyunca yapacaklar ktlklerden daha byk bir
ktln geleceini bildirmektedir. Hanokun vizyonlarna gre ktler iin bir tuzak vardr,
bu bir hapistir ve yarglanacaklar gne kadar burada varlklarn srdreceklerdir.
Devler Kitab ise: Ruhumuzun lm hakknda szleriyle balar (Vermes, 2005: 535).
Kitapta kt olann lanetinden bahsedilir; ancak asl detaylandrlan, devlerden ikisinin
grd ryadr. Buna gre devler uyanr uyanmaz babalar Shemihazahn yanna giderler.
Devlerden biri (Nefilim), ryasnda bir mucizenin gerekletiini syler. Tm aa trlerinin
olduu bir bahe grdn, bahvanlarn bahedeki her aac suladn, aalarn
diplerinden kklerin ktn, her bir aacn filiz verdiini ve tm bu olanlar izlerken
gkyznden ate dillerinin indiini, her yerin suyla kaplandn (Nuh Tufan), yangn
ktn ve yangnn meyve bahesindeki tm aalar sardn, yangnn tek bir aaca ve
topraktaki filizlerine (Nuh ve soyu) dokunmadn syler. Nefilimi dinleyen dier devler, bu
ryay yorumlayamazlar. Sonra kardei dier dev (Ohiyah) ryasn anlatmaya balar.
Gklerin Hkmdar yeryzne inmi, tahtlar kurulmu, Yce Olan oraya oturmutur.
Yzlercesi, binlercesi ona hizmet etmektedir; kitaplar alm, yarg okunmutur. O, tm
canllara, bedene, tm yneticilere hkmetmektedir. Ryasnn burada bittiini syleyen devin
karsnda dier devler dehete kaplrlar. Hanoka gitmek gerektiini ve ryalar ona
yorumlatmadan rahata ermelerinin mmkn olamayacan sylerler. Ryalarn yorumu ise,
Hanokun Kitabnn altnc blmndeki u szlerde gizlidir:Aalarn nasl kendilerini
yapraklarla kapladna, meyve rettiine bakn. Sonsuz Olann her eyi bu ekilde sizin iin yaptn
anlayn Tanr nasl emretmise, her ey o ekilde meydana gelir. Sular ve rmaklar da kendiilerini
onun emri dna kmadan yapar. Ama siz sabrla beklemediniz ve Tanrnn emirlerine uymadnz.
Emirleri inediniz, gnaha girdiniz ve pis azlarnzla onun yceliine iftirada bulundunuz. Siz kat
kalpliler, siz huzur bulmayacaksnz! Gnlerinizden alabildiine nefret edeceksiniz. mrnzn yllar
hzla geiverecek. Mahvedilme zamannz sonsuz bir nefretle glenecek, huzur bulmayacaksnz. O
gnlerde adlarnz tm adil olanlar iin sonsuz bir irenti olacak. Tm lanet okuyanlar sizin adnzla
lanet okuyacaklar. Tm sulular, gnahkrlar size lanet edecek. Ama seilmiler iin k, sevin ve huzur
olacak. Dnya onlara kalacak. Ama sizin iin sulular, kurtulu olamayacak. Hepinizi bir lanet
saracak. (Schodde, 2014: 32-33).
Devler Kitabnda geen lanetlenen devler bahsi, Eski Ahitte ve brani mitlerinde de
yer alr. Devlerden, ou yerde Tanrnn Oullar ve nsanlarn Kzlarndan olma yaratklar
olarak sz edilir. Dm Melekler ise Eski Ahitte ve sz konusu mitlerde Tanrnn
Oullar olarak anlrlar ve Hanokun Kitabnda anlatld gibi nsanlarn Kzlar ile
beraber olup yoldan ktklar iin sonsuz cezaya arptrlrlar.

- 413 -
1.2.Eski Ahitve brani Mitlerinde Tanrnn Oullar-nsanlarn Kzlar
Tanrnn Oullar ve nsanlarn Kzlaryla ilgili olarak Eski Ahitin Tekvin
Blmnde: Topran yz zerinde adamlar13 oalmaya balad ve onlarn kzlar doduu
zaman Allah oullar, adam kzlarnn gzel olduklarn grdler ve btn setiklerinden kendilerine
karlar aldlar Allah oullar, insan kzlarna vardklar ve bu kzlar onlara ocuk dourduklar zaman,
o gnlerde, hem de ondan sonra yeryznde Nefilim vard, bunlar eski zamandan zorbalar, hretli
adamlard.szleri yer almaktadr(Tekvin, 6/1-4).
Tanrnn Oullar ve nsanlarn Kzlarnailikin detay veren dier kaynaklardan
Jubilees14 ve Tanhuma Bubere15 gre ise Tanrnn oullarnn, insanlara doruluu ve adaleti
retmek iin gnderildikleri, yz yl boyunca Kainin olu Hanoka, Cennetin ve dnyann
tm srlarn rettikleri; ancak daha sonra lml kadnlarla ehvetli isteklerini gerekletirip
birer gnahkr olduklar, soylarnn yeryznden yok edilmesinden nce bakireler, evli
kadnlar, erkekler ve hayvanlarla birlikte olarak kendilerini elendirdikleri belirtilmektedir
(Jubilees, IV/15, 22; TanhumaBuber Gen/24).
Yalqut16 Genesis ve Bereshit Rabbatide17 ise Dm Meleklerin liderlerinden
Samhazai ve Azaelin (Azazil) Tanrnn yanna giderek Ona yeryznde bir sre de olsa
yaamak iin yalvardklar, bunun zerine Tanrnn balangta kabul etmese de- onlara izin
verdii, ancak yeryzne iner inmez Tanrnn Oullarnn, Havvann kzlar ile (insanlarn
kzlar) birlikte olmaktan saknmadklar, Samhazainin Hiva ve Hiya adnda iki erkek ocuu
olduu, birer dev olan bu varlklarn her birinin gnde bin deve, bin at ve bin tane de kz
yiyerek alklarn giderdii; Azaelin ise erkekleri kadnlar karsnda aresiz brakarak batan
kartan kadnlara zg ss malzemeleri icat ettii, tm bunlara ahit olan Tanrnn
yukardaki sular serbest brakaca ve bu ekilde de tm insan ve hayvanlar ldreceini
syleyerek onlar uyard, iki olunu dnen Samhazainin, Tanrya yalvararak onu bu
dncesinden vazgeirmeye alt kaydedilmitir.
Yine ayn kaynaklarda Hivann ayn gece ryasnda gkyznde, zerine bir efsane
yazl olan tepesi dz bir devasa kaya grd, kayann zerinde yazl olan efsanenin yalnzca
drt harfi kalacak ekilde bir melek tarafndan kaznd; Hiyann ise ayn gece dnde
meyvelerle dolu bir bahe grd, ancak birka melein gelerek dall tek bir aa kalana
kadar tm aalar kesip yerle bir ettii, Hiva ve Hiyann grdkleri dleri babalar
Samhazaiye anlattklar ve Onun da Hiyaya: Senin ryann anlam udur: Tanrnn gnderecei
tufan, Nuh ve olu dnda btn insanl yok edecek dedii bildirilmektedir (Yalqut
Genesis/44; BereshitRabbati/29-30).
Sz konusu kaynaklarda Samhazainin tvbe ettii ve Gneye, Cennet ile yeryz
arasndaki bir blgeye gittii, ayaklar yukarda, ba aada olmak zere gnmzde
Yunanllarn Orion adn verdii kuyruklu yldz oluturduu; Azaelin ise Samhazai gibi

13Ademin soyundan bahsedilmektedir.

14Jubilees Kitab: Muhtemelen M.S. 2. yzylda bir Yahudi tarafndan midra (Kutsal Kitap ayetlerini ele alan Rabbinik
literatrn temel kaynaklarndan biri) tarznda yazlmtr. branice orijinali kayp olan kitabn gnmze ulaan en iyi
versiyonu ise Etyopya dilindedir. Robert Graves ve Raphael Patai (2013). brani Mitleri Tekvin-Yaratl Kitab, 2. Bask.
ev.: Uur Akpur, stanbul: Say Yaynlar, s.41.
15Tanhuma: Talmudcu bilgelerden Rabbi Tanhuma bar Abbann zdeyilerine ve sylevlerine dayanan Pentateuch

(Eski Ahit-Tanakhn en kutsal ilk be kitab) zerine bir minadr (Rabbinik yasalarn ilk metni). Tanhuma, M.S. 4.
yzylda Filistinde yaamtr. Tanhuma Buber ise, bir Midra Tanhumadr. Solomon Buber tarafndan basma
hazrlanm ve 1885te Vilnada baslmtr. Robert Graves ve Raphael Patai (2013).brani Mitleri Tekvin-Yaratl Kitab, 2.
Bask. ev.: Uur Akpur, stanbul: Say Yaynlar, s.45-46.
16Yalqut: Bir dizi midra koleksiyonunun ilk kelimesi. Yalqut veya Yalkut, branice derleme anlamna gelmektedir ve

ardndan gelen isimler, derleyenin adna gnderme yapar. Yalqut kelimesinden sonra bir isim gelmiyorsa bu dorudan
Yalqut Shimoniye bir gndermedir. Yalqut Shimoni, 13. Yzyln ilk yarsnda, Frankfurtlu R. Shimeon Hadarshan
tarafndan oluturulmu son derece nemli bir derlemedir. Robert Graves ve Raphael Patai (2013). brani Mitleri Tekvin-
Yaratl Kitab, 2. Bask. ev.: Uur Akpur, stanbul: Say Yaynlar, s.47-48.
17Bereshit Rabbati: Tekvin kitab zerine bir midra.Robert Graves ve Raphael Patai (2013). brani Mitleri Tekvin-Yaratl

Kitab, 2. Bask. ev.: Uur Akpur, stanbul: Say Yaynlar, s.35.

- 414 -
tvbe etmedii, aksine kadnlara, erkekleri batan karan ssler ve ok renkli kaftanlar
vermeye devam ettii kaydedilmektedir18 (Graves ve Patai, 2013: 150).
Baz kaynaklarda ise Tanrnn Oullarnn iyi niyetlerle yeryzne indikleri; ancak
insann kzlar tarafndan aldatldklar, bu yzden de melek olma zelliklerini yitirdikleri ifade
edilir. Buna gre Clementine Homilieste19 baz meleklerin Tanrnn huzuruna ktklar,
insann cezalandrlp cezalandrlmayacandan emin olunmasn salayacak kesin kantlar
toplamak amacyla yeryzne inmek iin Ondan izin istedikleri, Tanrnn bu istei kabul
etmesiyle birlikte de meleklerin kendilerini erguvan renkli talara, altn ve deerli mcevherlere
evirdii ve ok gemeden de agzl insanlar tarafndan alndklar, insanla doruluu
retmeyi umarak insan suretine girdiklerinde ise insanlarn kzlar tarafndan batan kartlp
kendilerini yeryzne balanm bulduklar ve bir daha da ruhan suretlerine geri
dnemedikleri kaydedilir. Yine ayn kaynakta bu defa Denler olarak geen meleklere
Tanrnn et yemeyi yasaklad, bununla birlikte yemeleri iin zerlerine kudret helvas
yadrd, te yandan Denlerin, kudret helvalarn yemeyip etleri iin hayvanlar kesmeye
ve et yemeye devam ettikleri, hatta insan etiyle akam yemeklerini ssleyerek gkyzn kt
kokulu bulutlarla kapladklar ve bunu renen Tanrnn yeryzn temizlemeye karar
verdii aktarlr (Clementine Homilies vii, 11-17/142-145).
Zohar20 Tekvinde ise Dm Meleklerin liderleri ile ilgili, daha nce herhangi bir
kaynakta gemeyen bir bilgiye yer verilmektedir. Buna gre Samhazai ile Azael, Musevi
mitolojisinde ad geen Mahlatn kz Naama ve bir zamanlar Ademin ei olduu ileri srlen
Lilith adlarndaki iki iblis kadn tarafndan yoldan karlmlardr (Zohar Tekvin/37a, 55a).
Tm bunlarn yaand gnlerde namuslu kalmay seen Istahar adndaki bir bakire ise, baz
meleklerin yeryzne balanp kalmalarna sebep olur. Tanrnn oullar, ehvetli isteklerini
onunla yaamak istediklerini sylerler. Istahar ise eer kanatlarn ona verirlerse, isteklerini
yerine getireceini dile getirir. Bu istei kabul edilir edilmez de kanatlar kullanarak Cennete,
Tanrnn tahtndaki Tapnaa uar ve kanatlarn kaybeden melekler de yeryzne
derek oraya balanp kalrlar (Liqqute Midrashim21/155).
Yukarda Den meleklerle ilgili pek ok detayn verildii Eski Ahit dndaki
kaynaklarda, meleklerin Tanrnn Oullaradn almalaryla ilgili de bilgiler yer almaktadr.
rnein Zohar Tekvinde, sz konusu meleklerin atalarnn Kainin babas olan Samaelin-
Tanr tarafndan kutsal bir kla yaratld, bu n da onun soyundan gelenlerin yzne
vurduu, dolaysyla da Tanrnn Oullar adn aldklar belirtilmektedir. Ayn kaynakta,
nsanlarn Kzlarnn itin ocuklar olduu sylenir. itin babasnn bir melek deil de
dem olmas dolaysyla yzleri lmllere benzetilir (Zohar Tekvin/37a).
Baz kaynaklar ise Tanrnn Oullarnn itin soyundan gelen dindar varlklar
olduunu, nsanlarn Kzlarnn ise Kainin soyundan gelen gnahkarlar olduunu ileri srer.
Buna gre Habil, ocuk sahibi olmadan lr ve insanolu iki kabileye ayrlr. Hanok dndaki
Kenanllarn hepsi birer gnahkrdr; te yandan itin soyundan gelenler erdem sahibidirler.
it kavminden olanlar, atalarna benzedikleri iin olaanst uzundurlar; Cennet Kapsna bu

18Kefaret Gnnde(Yahudiler iin yln en kutsal ve dini arla sahip gn. Gnn ana temalar kefaret ve tvbedir.
Museviler, genel olarak bu gn 25 saatlik bir oru ve youn olarak dualarla sinagogda geirirler.)sraillilerin
gnahlarnn geleneksel gnah keisi zerine konup Azazel ya da bazlarnn dedii gibi Azael uurumuna
frlatlmasnn nedeni budur.
19 Suriyede, M.S. 3. Yzyl balarnda yazlan Hristiyan risalesi. Robert Graves ve RaphaelPatai (2013). brani Mitleri

Tekvin-Yaratl Kitab, 2. Bask. ev.: Uur Akpur, stanbul: Say Yaynlar, s.35.
20Zohar: htiaml k ya da nur anlamna gelir. Zohar Tekvin, Kabalaclarn kutsal kitab olarak kabul edilmektedir. 13.

Yzylda spanyada, Kabalac Moses de Leon tarafndan Aramice olarak yazlmtr. Kitabn, nl mina eitmeni
Simeon ben Yohaiye de ait olduu ileri srlmektedir. Zohar Tekvini, Kutsal Kitabn tefsiridir. Robert Graves ve
Raphael Patai (2013). brani Mitleri Tekvin-Yaratl Kitab, 2. Bask. ev.: Uur Akpur, stanbul: Say Yaynlar, s.48.
21Otuz bir midra fragmannn bir koleksiyonu. Robert Graves ve Raphael Patai (2013). brani Mitleri Tekvin-Yaratl

Kitab, 2. Bask. ev.: Uur Akpur, stanbul: Say Yaynlar, s.39.

- 415 -
denli yakn yaadklar iin de Tanrnn Oullar unvann almlardr (PRE22,bl/21,22;
Genesis Rabba23/222; Adambuch24/75,81-86; Adamschriften25/37; Schatzhhle26/10).
it soyundan gelenlerin byk bir blm evlenmeme and imilerdir; Kenanllar ise
sefahat dkn olmular ve her biri en az iki kadnla evlenmilerdir. Kenanllarn kadnlar,
zaman iinde evlenmeme yemini eden itlileri de batan karm ve itliler, Tanrnn
kanunlarn tamamen unutmulardr (PRE.27bl/22) Tm bunlar, Tanrnn Oullarnn
iledikleri gnahlardan tr Mikail ve srafilin eliyle Tanr tarafndan cezalandrlmalarna
neden olmu; liderleri Azael, el ve ayaklarndan balanarak Dudael Maarasna konmu,
zerine sivri ulu kayalar atlarak buraya hapsedilmi, Samhazai ve yandalar ise yetmi nesil
boyunca yaamlarn geirecekleri dier karanlk maaralara zincirlenmilerdir(Graves ve Patai,
2013: 153).
Yukarda aktarlanlarda, Tanrnn Oullar konusunun, Hanokun Kitab ve brani
mitlerinde kapsaml bir biimde yer ald; te yandan sz konusu kaynaklarda, dorudan
doruya Lucifer ya da eytann bahsinin gemedii grlr. Dnyadaki ktlklerin kayna
Lucifer ve Cennetteki savandan bahseden, Eski Ahit ve Yeni Ahit metinleridir ki Bat
sanatndaki Dm Melekler ikonografisi de daha ziyade bu balamyla ele alnr.
1.3. Eski Ahit ile Yeni Ahit Metinlerinde Lucifer28 ve Dm Melekler
Eski Ahitte geen: Ey parlak yldz, seherin olu, gklerden nasl dtn! Sen ki milletleri
devirdin, nasl yere ykldn!szleri, Tanr tarafndan btn halklarn koruyucusu olarak
grevlendirilen, balangta itaatkr bir tutum sergileyen; ancak bir sre sonra kendini stn
grmeye balayan Lucifer iindir (aya, 14/12).
Luciferin:Gklere kacam, tahtm Allahn yldzlar zerine ykselteceim ve imalin
sonlarnda, cemaat danda29 oturacam. Bulutlarn yksek yerleri zerine kacam, kendimi yce
Allah gibi edeceim.(aya,14/13-14) szleri ise nce Aden Bahesinden kovulmasna,
yeryzne dmesine ve oradan da eole30 indirilmesine sebep olmutur. Yere derken bir
yldrm andran Lucifer, sonunda bir kl ynna dnm ve ller Diyarndaki, lm
ukurunun dibindeki ruhu, bir yandan br yana, biteviye sallanp durmutur (Graves ve
Patai, 2013: 93).
Eski Ahitte, Hezekielin ngrlerinde ise Lucifer isim olarak anlmaz; ancak Sur
kralna yaplan kehanette, Luciferden bahsedildii, Cennetten kovulduu ve yeryzne atld
aktr: Rab Yehova yle diyor: Kemalin mhr, hikmetle dolu, gzellikte tam olan sendin. Sen
Adende, Allahn bahesinde idin, sar yakut, krmz akik ve beyaz akik, gk zmrt akik, yeim, safir,
kzl yakut, zmrt talar ile btn deerli talarla ve altnla kaplanmtn Sen mesh edilmi glge
salan kerubi idin ve seni ben diktim. Allahn mukaddes da zerinde idin; ateten talar arasnda gezdin.
Sende ktlk olduu bulununcaya kadar yaratldn gnden beri yollarnda kmildin. Ticaretinin

22Pirqe Rabbi Eliezer. En eski srail tarihi, yaratl ve Tanr zerine bir midra. 8. Yzyl ya da 9. Yzyl balarnda
Filistinde yazlmtr. Robert Graves ve Raphael Patai (2013). brani Mitleri Tekvin-Yaratl Kitab, 2. Bask. ev.: Uur
Akpur, stanbul: Say Yaynlar, s.43.
23 Tekvin kitab zerine, 5. Yzylda Filistinde dzenlenmi bir midra. Robert Graves ve Raphael Patai (2013). brani

Mitleri Tekvin-Yaratl Kitab, 2. Bask. ev.: Uur Akpur, stanbul: Say Yaynlar, s.37.
24dem Kitab. 6. Yzyla tarihlenen ve apocrypha olarak nitelendirilen Etyopya metni. Robert Graves ve Raphael Patai

(2013). brani Mitleri Tekvin-Yaratl Kitab, 2. Bask. ev.: Uur Akpur, stanbul: Say Yaynlar, s.33.
25Ermenice dem Kitab metni. Robert Graves ve Raphael Patai (2013). brani Mitleri Tekvin-Yaratl Kitab, 2. Bask.

ev.: Uur Akpur, stanbul: Say Yaynlar, s.32.

26Hazineler Maaras. dem ve Havva zerine Hristiyan gryle bir yaklam. M.S. 6. Yzylda Sryanice yazlm.

Robert Graves ve Raphael Patai (2013). brani Mitleri Tekvin-Yaratl Kitab, 2. Bask. ev.: Uur Akpur, stanbul: Say
Yaynlar, s.44.
27Pirqe Rabbi Elieezer. En eski srail Tarihi, yaratl ve Tanr zerine bir midra. Robert Graves ve Raphael Patai (2013).

brani Mitleri Tekvin-Yaratl Kitab, 2. Bask. ev.: Uur Akpur, stanbul: Say Yaynlar, s.43.
28Lucifer, Latincede Sabah Yldz anlamna gelir. aya 14. Bapta, Parlak yldz, Seherin olu olarak geer. Eski

Ahitte eytan kastederken kullanlan Lucifer, Dm Meleklerin lideridir. JCJ Metford (1983). Dictionary of Christian
Loreand Legend,London: Thamesa nd Hudson, s.164.
29 Kuzey Da, Safon ya da Akra Da olarak bilinir ve Tanrnn Da olarak geer. Robert Graves ve Raphael Patai

(2013). brani Mitleri Tekvin-Yaratl Kitab, 2. Bask. ev.: Uur Akpur, stanbul: Say Yaynlar, s.96.
30eol (Scheol): Musevi inanna gre bir tr Cehennem. Batm olan, Gml olan anlamndadr; ayrca Dnyann

dibi anlamna da gelir.Erhan Altunay (2014).Peygamber Enokun Kitab, nsz, 4. Bask. ev.:Gnyz Keskin, stanbul:
Hermes Yaynlar, s.172.

- 416 -
okluundan tr senin iini zorbalkla doldurdular ve su iledin ve seni murdar ey gibi Allahn
dandan attm seni yere aldm senin iinden ate kardm; seni o yiyip bitirdi ve btn seni
grenlerin gz nnde seni yer yznde kl ettim.(Hezekiel, 28/12-18).
Yeni Ahitte ise Lucifer, eytan ile zdeletirilmitir. D, Eski Ahitte hem aya
hem de Hezekielde anlatlanlarla benzerlik gstermektedir. Bununla birlikte Eski Ahitte,
Lucifer ve isyankr meleklerin birlikte hareket ederek Tanrya kar geldikleri ve sava ilan
ettikleri, Tanrnn kutsanm melekleri ile savatklar ve sava kaybederek yeryzne
dtkleri yer almaz. Ba Meleklerden Mikail ile eytan ve nderliini yapt ordular arasnda
Cennette geen savatan sz eden, Yeni Ahit metinleridir.
Yeni Ahit metinlerinden Petrusun kinci Mektubunda, isyankr meleklerin gnah
iledikleri iin Tanr tarafndan esirgenmedikleri, Cehenneme atldklar ve Cehennemin
karanlk zincirlerine teslim edildikleri kaydedilir (II. Petrus, 2/4). Yahudann Mektubunda da
bu konuyla ilgi olarak Tanrnn: Ve kendilerinin reisliini hfzetmemi, fakat kendi meskenlerini terk
etmi olan melekleri, byk gnn hkm iin ebedi balarla karanlk altnda saklad szleri geer
(Yahuda, 1/5).
Vahiyde ise Mikail ile ejder olarak anlan eytan arasndaki sava tasvir edilir.Sava
Cennette geer, Mikail galip gelir ve eytan ile isyankr melekleri Cennetten kovar/atar.
Mikail ile eytan arasnda geen bu sava Vahiyde u szlerle anlatlr: Ve gkte cenk oldu.
Mikael ve kendi melekleri, ejderle cenk etmek iin ktlar ve ejder ve kendi melekleri cenk ettiler ve galip
olmadlar ve gkte artk onlarn yeri bulunmad ve blis ve eytan denilen byk ejder, btn dnyay
saptran eski ylan, yeryzne atld ve onun melekleri kendisi ile beraber atldlar.(Vahiy, 12/7-9).
Cennette eytan ve ordular ile savaan meleklerin zaferi ise u szlerle kutlanr: Allahmzn
kurtar ve kuvveti ve melektu31 ve mesihinin hkimiyeti imdi oldu; nk kardelerimizin ithamcs,
onlar Allahmzn nnde gndz ve gece itham eden, aa atld. Ve onlar kuzunun kan sebebiyle ve
onlarn ehadetinin sebebiyle onu yendiler ve lme kadar canlarn sevmediler. Bunun iin ey gkler ve
onlarda oturanlar mesrur (sevinli) olun. (Vahiy, 12/10-12).
2. BATI SANATINDADM MELEKLERKONOGRAFS:
Hanokun Kitab, Eski Ahit ve Yeni Ahit Balamnda
Hanokun Kitab, Bat sanat tarihinde ounluklaDm Meleklerin, nsanlarn
Kzlar ile olan ilikilerini betimlemede kaynak olmutur. rnein kitabn yedinci blmnde
kaydedildii zere, Tanrnn Oullar olarak da adlandrlan Dm Meleklerin,
nsanlarn Kzlarn grp onlara ehvet hissetmeleri ve yeryzne inerek onlar kendilerine
e semeleri, ngiliz ressam Maurice Greiffenhagenin yaptnda (Resim 2), ayrca 20. yzyln
Amerikal heykeltralarndan Daniel C. Frenchin duygu ykl heykel almasnda (Resim
3)ifade bulur. Sz konusu yaptlarda Tanrnn Oullar, ilah niteliklerini henz yitirmemi
melekler olarak tasvir edilirler. Bununla birlikte Resim 4 ve Resim 5teki rneklerde olduu
gibi, meleklerin yeryzndeki kadnlarla birletikten sonra ilah niteliklerini kaybettikleri ve
sradan insanlar gibi (kanatsz) betimlendiklerini gsteren sanat eserleri de mevcuttur. Fakat
sz konusu yaptlarda, Hanokun Kitabnn yedinci blmnde: Her biri kendilerine bir e
seti ve onlarla birlemeye, kendilerini onlarla kirletmeye baladlar. szlerinin ifade edildii
herhangi bir gndermeye rastlanmaz; aksine Resim 5teki gibi meleklerin yeryzndeki
kadnlarla birliktelikleri, cokuyla kutlanan bir len havasnda verilir.
Hanokun Kitabndaki Dm Melekler ikonografisi balamnda anlatlanlara gre,
gnaha bulanmlk ya da kirlenmilik gibi kavramlar, herhangi bir sanat yaptnda imgeye
dnmemitir; ancak ayn referansta geen: Sonra kadnlar hamile kald ve boylar 135 metre
olan devler dourdu. Sonunda insanlar onlar besleyemeyecek hale gelene kadar, bu devler insanlarn
rettii her eyi tketti. Ve devler yemek iin insanlara dnd ve onlar yedilerszlerinin yoldan
kmlk, sapknlk anlamlarn artracak ekilde grselletii rnekler de mevcuttur.Bu
rneklerden Resim 6, zellikle kitabn on beinci blmnde geen: Bu ruhlar
insanoullarna, zellikle kadnlara zulmedecek, nk onlardan ktlar. szlerinin adeta resimsel bir
temsili gibidir. Resim 7deki gravr ise, Hanokun Kitabndaki: Azazyelin rettikleri

31Ruhlar ve melekler lemi.

- 417 -
yznden tm dnya kirlendi. O yzden tm gnah ona ykle. szleri ile gnah
keisikavramna gnderme yapar.
Hanokun Kitab referans alnarak Dm Melekler ikonografisi balamnda
gerekletirilen sanat yaptlarnn yan sra, sz konusu ikonografinin Eski Ahit ve zellikle de
Yeni Ahit metinleriyle balantl olarak betimlendii yaptlara da rastlanmaktadr. rnein,
Eski Ahitte Seher Yldzolarak ad geen, Yeni Ahitte ise eytan ile zdeletirilen;
gklere kp tahtn Allahn yldzlar zerine ykselteceini ve bylece kendini Allaha ortak
koacan syleyen (aya,14/13-14) dm meleklerin lideri Lucifer, Mihly Zichynin
illstrasyon almasnda Tanrnn huzurundan, Cennetten kovulurken resmedilmitir (Resim
8). Belikal heykeltra Guillaume Willem Geefs ise Tanrnn dier gnahkr meleklerle
birlikte Cehennemin karanlk zincirlerine teslim ettii(II. Petrus, 2/ 4) ve byk gnn hkm iin
ebed balarla karanlk altnda saklad (Yahuda, 1/6) eytan, tac elinde ve ikonografiye uygun
olarak bir aya zincire bal tasvir eder (Resim 9). Fransz sanat Alexandre Cabanel ise, bir
zamanlar Kemalin mhr, hikmetle dolu, gzellikte tam olan... Adende, Allahn bahesinde
btn deerli talarla ve altnla kaplanm mesh edilmi glge salan kerubi iken(Hezekiel, 28/12-18)
iledii su nedeniyle kendini yeryznde bulan Lucifer, yalnz bana, ac ve kin dolu
baklarla betimler (Resim 10).
eytann yandalaryla Tanrya kar gelerek Ona sava ilan etmesi ile birlikte ba
meleklerden Mikail ile giritii sava ve isyankr meleklerle Cennetten d ise, din konulu
yaptlar gerekletiren, farkl sluplarda ve farkl dnemlerde yaptlar meydana getiren pek ok
sanatya tema oluturur. Bu temay yaptlarnda tasvir eden sanatlarn referans kayna, Yeni
Ahitte geen: Ve gkte cenk oldu. Mikael ve kendi melekleri, ejderle cenk etmek iin ktlar ve ejder ve
kendi melekleri cenk ettiler ve galip olmadlar ve gkte artk onlarn yeri bulunmad ve blis ve eytan
denilen byk ejder, btn dnyay saptran eski ylan, yeryzne atld ve onun melekleri kendisi ile
beraber atldlar.(Vahiy, 12/7-9) szleridir ki Maestro delgi Angeli Ribellinin syankr
Meleklerin D adl yapt, bu szlerin imgeye dnt, Ortaadaki erken rnekler
arasnda yer alr (Resim 11). Ribellinin resminde Tanr, tahtnda oturmakta, Cennetteki
maiyetiyle, olan-biteni izlemekte, resmin orta yerinde Cenneti korumakla ykml miferli
melekler, Tanrya itaat ederek grevlerini yerine getirmekte, alt blmde ise Mikail ve iki
yanndaki melekler, isyankr meleklerle savaarak onlar Cennetten kovmaktadr. Yenik den
melekler, demonlara dnerek yeryzne derken, Cennetteki tahtlar da bo kalr.
Yaklak bir asr sonra Limbourg Kardelerin, Duc de Berry iin resimledikleri Tres
Riches Heures (Saatler Kitab) minyatrlerinden syankr Meleklerin Dnde de benzer
bir anlatm vardr (Resim 12); ancak Cennetteki tahtnda oturan Tanrnn yz, bu defa ate
krmzsdr. Tahtn etrafnda bir nceki rnekte de karmza kan- Seraflar32, onlarn altnda
ise Cenneti koruyan ve Tanrnn kararn infaz eden miferli ve kll melekler yer alr. ki
yanda tahtlarnda oturan meleklerden gnahkr olanlar, tek tek tahtlarndan ba aaya
dmekte, hatta bazlar yeryzne aklmaktadr. Yere aklanlardan ortadaki, Eski Ahitte
Hezekielin ngrlerinde: su iledin ve seni murdar ey gibi Allahn dandan attm seni yere
aldm (Hezekiel, 28/12-18) szleri atfedilen Luciferdir ve altn tacyla betimlenmitir.
Flaman ressam Hieronymus Boschun isyankr melekleri ise gk kubbeden yere den
birer canavarlar silsilesidir. Bosch, gk kubbeden den bu silsileyi, Saman Arabas ve Son
Yarg triptiklerinin33 sol kanadnda, Tufandan nce Dnya ve Tufandan Sonra Dnya

32Seraflar, Melekler hiyerarisinde en st dzeydedirler. Tanrnn tahtn korumakla ykmldrler ve renkleri

krmzdr. JCJ Metford (1983). Dictionary of Christian Lore and Legend, London: Thames and Hudson, s.224. Eski Ahitte,
ayann vizyonlarnda Seraflardan yle bahsedilir Rabbi, yce ve yksek bir taht zerinde oturmakta grdm
Kendisinden yukarda Seraflar duruyordu, her birinin alt kanad vard, ikisi ile yzn rtyor ve ikisi ile ayaklarn rtyordu ve
ikisi ile uuyordu(aya, 6/ 1-2). Yeni Ahitte ise Seraflardan Vahiy ksmnda sz edilmektedir: Ve drt mahlktan her
birinin alt kanad olup etraf ve ii gzlerle doludur ve: 'Kudds, kudds, kudds var olmu ve var olan ve gelecek olan her eye
Kadir Rab Allah!' diyerek gndz ve gece rahat etmezler.(Vahiy, 4/8).
33 Triptik: Alr kapanr resim yzeyinden oluur. Sol kanat, orta panel ve sa kanattan ibarettir. Orta panel, dier

yzeylerden daha byktr ve kanatlar orta panelin zerine kapanr. Bu yzden, kanatlarn arka yzeyleri de
resimlenir. Ahmet Atan (2006). Resim Szl, Ankara: Asil Yayn, s.344-345.

- 418 -
diptiinin34 ise yine sol kanadnda resmetmitir. Boschun Saman Arabas triptiinin sol
kanadnda Tanr, yine Seraflar tarafndan korunan tahtnda; -Ribelli ve Limbourg Kardeler
rneklerinde olduu gibi meknszlk kavramnn tam aksine- gk kubbede betimlenir (Resim
13). Resmin sol tarafnda Mikail-elinde kl tutmaktadr- ve Tanrnn ordularyla karlaan
isyankr meleklerin arasnda kyasya bir sava devam eder (Resim 14). Yenilenler, lanetlenirler
ve canavarlara dnerek yeryzne derler. Ayn kanatta nsann D de e zamanl
olarak verilmitir; burada dem ve Havvann ilk gnah ilemeleri ve Adenden kovulmalar
tasvir edilir (Resim 15).
Boschun Son Yarg triptiinin sol kanadnda, yine Mikail ynetimindeki Tanrnn
ordular ve isyankr melekler arasnda geen sava betimlenir (Resim 16). Tanr, elinde tuttuu
yerkreyle hem yerin, hem gn hkimidir ve Seraflarn koruduu tahtnda, kutsam
olduklar ile lanetlediklerinin savan izler. Lanetlenenler, yine canavarlara dnerek
yeryzne derler. Bir nceki rnekte olduu gibi, sol kanattaki panelde Havvann yaratl,
dem ile Havvann eytana inanarak ilk gnah ilemeleri ve Adenden kovulmalar tasvir
edilir (Resim 17). Her iki rnekte de Boschun Dm Melekleri, eitli bcekler ve
srngenlerin bireiminden oluan korkun yaratklar grnmndedir. Sanatnn Tufandan
nce Dnya ve Tufandan Sonra Dnya diptiinde de ayn hibrit (melez) tr yeryzne
derken grrz. Panelde, yar insan-yar hayvan grnml, bodur ya da yalnzca kafa ve
bacaktan oluan, fantastik, insan d yaratklar, Tanrnn Oullar ile nsanlarn
Kzlarndan olma varlklar olarak (Linfert, 1989: 21) Tufandan nce, yeryznde elenirken
betimlenirler (Resim 18-19).
Boschun korkun/fantastik yaratklar, her rnekte de insanolundaki eytan yn,
korku ve kargaa hissi uyandrarak tasvir etmeye alt birer sembolik edir. Ayn
eler, ada Flaman ressam Pieter Bruegel tarafnda da kullanlr. Bruegelin syankr
Meleklerin D yaptnda, Boschun meleklerine benzer fantastik yaratklar, gkyznden
yeryzne ynlar halinde derler (Resim 20). Mikail tarafndan ynetilen kutsanm melekler
ordusu, resmin her bir kesini igal eden insan, hayvan, bitki bireiminden oluan
hibrit/deforme yaratklarla savar. Mikail, resmin merkezinde, altndan zrh ve kalkanyla,
klc havada, ejderi/eytan alt ederken betimlenmitir (Resim 21). Resimdeki ok edici etki ise
Mikailin nderliini yapt Tanrnn ordusu ile eytann lider olduu isyankrlar ordusu
arasndaki mcadeleden ziyade, meleklerin Cennetten dnyaya bir yn halinde sonsuz
dleri ve fantastik grnmleriyle resmin tmne yaylan youn kalabalklardr (Resim
22).
Bosch ve Bruegelin ada, Alman Rnesansnn nl sanats Albrecht Drerin
Aziz Johnun Vahyi (Maher) serisindeki Aziz Mikailin35 Ejderle Savanda ise resmin
odanda yine Mikail yer alr.Mikail iki eliyle tuttuu mzran, eytann/ejderin boazna
saplar (Resim 23). Etrafndaki melek, ejdere dnen isyankr melekleri alt eder ve ba
aaya den eytanla birlikte onlar gkyznden kovarlar. Ktle kar kazanlan bu
zafer, Drerin ada Hans Leunun, eytan ile Mikailin, Tanrnn huzurunda giritikleri
sava betimledii yaptnda da tekrarlanr (Resim 24). Mikail, yine resmin odak noktasndadr.
eytan ve yandalaryla giritii savatan galip kmtr. Klc havada, zaferini kutlar. eytan,
ayaklarnn altndadr ve dm meleklerle birlikte Cehennemi boylar. Leunun, eytan ve
isyankr melekleri atelerin iinde resmetmesi de Eski Ahitte, Hezekielin ngrlerindeki:
su iledin ve seni murdar ey gibi Allahn dandan attm seni yere aldm senin iinden ate

34Diptik: Arada menteeleri olan, alr kapanr iki yzeyden ibaret iki paral resim. Ahmet Atan (2006). Resim Szl,
Ankara: Asil Yayn, s.117.
35Mikail baz yaptlarda Aziz olarak isimlendirilmitir. Bunun nedeni, Roman Katolikleri, Dou Ortodokslar,

Anglikanlar ve Luteryenlerin, Mikaili ba melek olmasnn yan sra Aziz Mikail olarak da kabul etmesindendir.
Ayrca Katoliklerde Mikail, Kutsal Mikail olarak da anlmaktadr. Bu yzden baz resimlerde hale ile verilir. Mikailin
ejderi alt etmesi ile ilgili resim sanat rnekleri, 324 ylnda mparator Konstantinin Liciniusu Adrianople Savanda
yenmesiyle balar. Konstantin, kazand zaferden sonra kendisinin ve oullarnn, ejder grnmndeki Licuniusu
ldrrken betimlendii bir resim sipari etmitir. Bundan sonra ejderi ldren Mikail temsilleri sklkla yaplr ve
ejderi ldren sava Aziz, Mikail ikonografisi ile zdeleir. Michael (Archangel),
http://en.wikipedia.org/wiki/Michael_%28archangel%29, (eriim tarihi: 12 Eyll 2014).

- 419 -
kardm; seni o yiyip bitirdi(Hezekiel, 28/12-18) szlerine uygundur. Kuzeyli ressam Frans
Florisin syankr Meleklerin D tablosunda betimledii yedi bal ejder ise, Hristiyan
ikonografisindeki yedi lmcl gnaha36 gnderme yapar. Floris, Mikail ve kutsanm
melekleri, Flaman resminde ktl temsil eden insan gvdeli hayvan bal hibrit tr alt
ederken resmeder. Mikail, yine ayaklarnn altna ald ejderle birlikte, resmin merkezindedir
(Resim 25).
talyan Rnesans resmi rneklerinde ise eytan ve isyankr meleklerin Mikail ile
giritii savata, Kuzeyli ressamlarn resimlerinde grdmz fantastik ya da izleyenin
ruhuna korku salan tuhaf grnml canavarlara rastlanmaz; ancak eytan yine Mikailin
ayaklar altnda, alt ettii dman olarak, isyankr meleklerle birlikte gkyznden/Cennetten
ba aaya derken tasvir edilir. rnein, Domenicodi Pace Beccafuminin syankr
Meleklerin D adl yaptnda Mikaili, yine resmin odak noktasnda, eytan ve ordular
zerinde zafer kazanm olarak grrz (Resim 26). Gk kubbeyi epeevre kuatan Tanr,
Mikail ve ordularn gzetmektedir. eytanla savanda galip gelen Mikail, klc havada
zaferini ilan eder. Cennetten kovulan isyankr melekler, ilah niteliklerini yitirmiler ve korku
iinde kamaya alrken resmedilmilerdir. eytan ise Yeni Ahitteki: blis ve eytan denilen
byk ejder(Vahiy, 12/7-9) tarifine uygun olarak ejder biimindedir. Sanatnn drt yl sonra
gerekletirdii ikinci versiyonda ise resmin odanda, bu defa Tanr figr yer alr. Bir elinde
yerkreyi tutan gklerin ve yeryznn hkimi, dier eli havada infaz emrini vermi; emri
uygulamas iin grevlendirdii Mikail ise klc havada, grevini baaryla tamamlayarak
eytan ve isyankr melekleri dize getirmitir. Cehenneme den melekler, bir daha asla geri
dnemeyecekleri Cennete doru bakarlarken, liderleri eytan da yine Mikailin alt ettii ejder
formunda, Onun ayaklar altnda ezilir (Resim 27).
talyan Barok sanatnn temsilcilerinden Giovanni Odazzinin, Romadaki Santi
Apostoli Kilisesinin apsis blmndeki tonoz freskinde ise Tanr, her zamanki gibi bulutlarn
stnde, gk kubbedeki yerindedir (Resim 28). Etraf meleklerle evrilidir ve isyankr
meleklerin Cennetten kovulmas emrini vermektedir. te yandan resmin odak noktasna bu
defa eytan ile isyankr melekler arasndaki savata eytan dize getiren Mikail deil;
Cennetten yeryzne dmekte olan melekler yer alr. Mikail resmin sol plannda bir elinde
alevden klc, dier eliyle melekleri Cennetten kovarken; melekler gerekten de gkyznden
aaya dyor gibidirler. Mimari ile resim sanatnn mkemmel bireimine rnek tekil eden
bu yapt, Barok resim sanatnn illzyona dayal anlatm tarzna uygun olarak izleyeni gerek
ile sanr arasnda kararsz brakr ve dme hadisesine gl bir anlam ykler.
Odazzinin Dm Melekleri, Barok sanatn tipik zelliklerinden renk, ton, k-
glge kartl, hareket ve dinamizm gibi unsurlar yanstmas balamnda da izleyenin
zerinde derin bir etki brakrken, konunun dramatize edilerek anlatmndan dolay da yine
gl bir duygu younluu yaatr. Ayn etki, Barok dnemin Flaman ressam Peter Paul
Rubensin Aziz Mikail ve Dm Melekler tablosunda da yansr (Resim 29). Rubensin
yaptnda Tanr, yine gkyznde yerkreyle birlikte, yal, ancak gl ve dinamik bir ifade ile
betimlenmitir. Hemen altnda Mikail, zrhn ve kalkann kuanm; yine resmin odak
noktasnda elinde alevden klc, dmekte olan eytan Cennetten kovmaktadr. eytan, Eski
Ahitin Vahiy blmnde tarif edildii gibi byk ejder grnmndedir (Vahiy, 12/7-9) ve
yandalar isyankr meleklerle birlikte ba aaya, Cehenneme doru adeta gnahkrlardan
oluan bir yn misali yuvarlanr.
Rubensin ada Fransz ressam Charles Le Brunn syankr Meleklerin D
adl tablosu ise Mikailin, eytan ve yandalarn Cehenneme gnderdii ifade ykl, grsel bir
len gibidir (Resim 30). Rubensin kurgusunu artrmakla birlikte, resimde imdiye kadar
verilen rneklerdeki gibi Mikail ve yannda savaan melekleri gzeten Tanrnn varlna
rastlanmaz; ancak Mikailin arkasndan yansyan kutsal k, Tanrnn oradaki varln iaret
eder. Byk ejder yine ba aaya Cehenneme doru derken, isyankr melekler de

36 Yedi lmcl Gnah: Kibir, Agzllk, ehvet, Kskanlk, Oburluk, fke, Miskinlik. JCJ Metford (1983). Dictionary
of Christian Loreand Legend,London: Thames and Hudson, s.225.

- 420 -
onunla birlikte derler. Cehennem, adeta bir girdap, bir kasrga gibi resmin merkezini igal
eden dm melekleri kendine doru eker.
Dm Melekler ikonografisinin betimlendii rneklerde ou zaman, Tanrnn
gzettii Mikail ve kutsanm meleklerin, eytan ve isyankr meleklerle giritii topyekn bir
savaa tanklk edilir. Bu rneklerde genellikle kalabalk bir figr topluluu yer alr. te yandan
Mikailin, eytan tek bana alt ettiini gsteren yaptlar da mevcuttur. rnein, talyan
Rnesans ressamlarndan Carlo Crivellinin, eytan Malup Eden Aziz Mikail adl resminde
olduu gibi Mikail tek banadr (Resim 31). Zrhn kuanmtr. Bir eliyle arkasndaki klca
uzanm ayann altnda malup ettii eytana son darbeyi vurmaya hazrlanrken, dier
eliyle de ktle kar iyi amellerin tartld teraziyi37 tutmaktadr. Venedikli Rnesans
ressam Bonifacio Veronesenin eytan Alt Eden Mikail adl yaptnda da (Resim 32) Mikail
tek bana betimlenmitir ve yine elinde teraziyi tutarken resmedilir (Resim 33). Yarg gnnde
iyi ve kt amelleri terazisinde tartacak olan Mikail (Resim 34), bir elinde adaletin klc,
Tanrnn hkmn yerine getirmek zere eytana son darbeyi indirmek zeredir. talyan
Barok resminin temsilcilerinden Guido Reninin, Bamelek Mikaili ise elinde teraziyi deil,
eytann zincirlerini tutar ve Onu Cehenneme gndermek zeredir (Resim 35). talyan ressam
Dosso Dossinin Cehennem ateine dmekte olan eytan ise ou resimde tasvir edildii gibi
korku iinde deil, isyankrdr (Resim 36). Sanatnn zafer kazanan Mikaili, mzran
eytana saplamak zereyken eytan, dili mzrayla Ona kar koymaya alr ve
gklerdeki bulutlar, eytann ac dolu ifadesini yanklarlar.
Raffaello Sanzionun Aziz Mikail ve Dragon resmindeki Mikailin alt ettii eytan ve
evrede dolaan canavarlar ise Flaman ressam Boschun resimlerindeki yaratklar anmsatrlar
(Resim 37).Raffaellonun eytan, nceki rneklerdeki insan grnmnden kp yine bir
canavara/ejdere dnmtr. Resmin merkezinde Mikail olmakla birlikte, evresinde olan-
biten de betimlenir. Buna gre resmin arka plannda, siluet halinde yanmakta olan bir ehir
grnm (Urbino) yer alr. Resmin sol tarafnda riyakrlar,zdrap dolu yolculuklarna
koyulmulardr. Sa tarafta ise hrszlar, ylanlarn ikencesine maruz kalrlar.
Romantik dnem ressamlarndan Eugne Delacroixnn Ejderi Yenen Aziz Mikail
resminin (Resim 38) odanda da yine Mikail vardr ve elindeki mzra, savunmas dm
eytana saplamak zeredir. Mekn belirsizdir ve Romantizmin sezgisellie yapt
gndermeye zde, kozmik grnmyle karmza kar. Bununla birlikte ylan figr hari-
ikonografide bahsedilen ejderlerden ya da Kuzey resminde betimlenen yaratklardan eser
yoktur. Bu resimdeki eytan ve Dm Melekler insan formundadr.
Dm Melekler ikonografisi ile balantl olarak eytan ve isyankr meleklerin
Mikail ile sava, 20. yzyla kadar hemen her dnem sanat yaptnda tema olmaya devam eder.
eytan ve isyankr meleklerin Cehenneme dmesiyle sonulanan bu sava, Delacroixnn
ada, modern resmin nclerinden James Ensor tarafndan da resmedilir (Resim 39). Sanatta
yeni/modern olan arayan Belikal ressam Ensor, Dm Meleklerin Kovulmas adl
yaptnda geleneksel/akademik sanatn kulland temay ele alr; bununla birlikte yaptnda
figr soyutlamasn gerekletirmesiyle,izleyene dier sanatlardan daha farkl bir anlatm
sunar. Yine de ikonografiyi ele alan klasik sanatlarn resimlerindeki hemen her unsur, -
davurumcu renk kullanm ve figr anlaynn getirdii, dinamik ve ifade ykl slup
anlaynn eklemlenmesiyle-Ensorun yaptnda da tekrarlanr.
Mikailin eytana kar kazand zaferde, sa Mesihin varln iaret eden sanat
yaptlarnn mevcudiyeti ise Dm Melekler ikonografisinin tasvirine yenibir anlam katar.
Sz konusu yaptlarda referans alnan kaynak, Yeni Ahitte geen: Ve sa onlara dedi: eytann
gkten imek gibi dtn grdm.(Luka, 10/18) ve Allahmzn kurtar ve kuvveti ve melektu38
ve mesihinin hkimiyeti imdi oldu; nk kardelerimizin ithamcs, onlar Allahmzn nnde gndz
ve gece itham eden, aa atld. Ve onlar kuzunun kan sebebiyle ve onlarn ehadetinin sebebiyle onu

37 Terazi, yargnn semboldr ve resim sanat rneklerinde adaletin klc ile birlikte betimlenir. Maherin
Atlsndan biri, elinde terazi tutar. Son Yarg Gnnde ise Mikail, terazide iyi ve kt amelleri tartar.JCJ Metford
(1983). Dictionary of Christian Lore and Legend,London: Thames and Hudson, s.222.
38Ruhlar ve melekler lemi.

- 421 -
yendiler(Vahiy, 12/10-12) szleridir. Vahiyde geen mesih ve kuzu39 kelimeleriyle sa
kastedilmektedir. 18. yzyla tarihlenen heykel sanat rneklerindensyankr Meleklerin
D adl yaptta sann yer almasnn nedeni de sz konusu referansta anlatlanlar
dolaysyladr (Resim 40). Yaptn st ksmnda Tanr, Kurtarc sa (Mesih) ve gvercin
figryle sembolize edilen Kutsal Ruh temsil edilmitir. yi ile kt arasndaki sava, Tanr ve
Olu gzetiminde gereklemektedir. Orta ksmda ba melek Mikail ve dier melekler,
eytan ve isyankr melekleri Cennetten kovarken betimlenmilerdir. syankr melekler, sa
altta az ak bekleyen ve Cehennemi simgeleyen yaratn olduu yere doru, ou resim
sanat rneklerinde olduu gibi ynlar halinde ba aaya derler.
16. Yzyln Venedikli ressamlarndan Tintorettonun eytanla Savaan Ba Melek
Mikail adl yaptnda (Resim 41) ise dorudan doruya Yeni Ahitin, Vahiy ksmnda
anlatlanlar referans alnmtr: Ve gkte byk bir alamet, gnele giyinmi ve ayaklar altnda ay ve
ba zerinde on iki yldzdan tac olan bir kadn grnd ve gebe idi ve dourmak iin eziyette olup ar
ekerek baryordu. Ve gkte baka bir alamet grnd ve ite yedi ba ve on boynuzu ve balar
zerinde yedi tac olan byk kzl bir ejder vard. Ve onun kuyruu gn yldzlarnn te birini
srklyordu ve onlar yeryzne att ve ejder dourmak zere olan kadnn nnde, dourduu zaman
onun ocuunu yutmak zere duruyordu. Ve bir oul, btn milletleri demir omakla gdecek bir erkek
ocuk dourdu ve onun ocuu Allahn yanna, onun tahtnn yanna alnp gtrld Ve gkte cenk
oldu. Mikael ve kendi melekleri ejderle cenk etmek iin ktlar ve ejder ve kendi melekleri cenk ettiler ve
galip olmadlar ve gkte artk onlarn yeri bulunmad. Ve blis ve eytan denilen byk ejder, btn
dnyay saptran eski ylan, yeryzne atld ve onun melekleri kendisiyle birlikte atldlar (Vahiy,
12/1-9). Buna gre resmin sol st kesinde Meryem ve ocuk sa, sa st kesinde ise
gkyznde olan-biteni izleyen Tanr figr yer alr. Tanr figr kollar iki yana ak, hareket
halinde ve dinamiktir. Bulunduu yerden kan nlar, direkt olarak ejderi/eytan iaret
etmektedir. Kutsal metinde anlatlanlara uygun olarak ay, Meryemin ayaklar altndadr.Yine
metindeKzl ejder olarak tanmlanan eytann kuyruu, Meryem ve ocuk sann bulunduu
yerekadar ykselir. Resmin merkezindeki Mikail, eytana mzran saplam ve alt etmitir.
Dier meleklerle birlikte eytan gklerden atarak Cehenneme gndermek zeredir.
20. yzyln modernist sanatlarndan Marc Chagalln ba aaya dmekte olan
krmz renkli melek figr ise yukarda verilen tm rneklerin haricinde, artrd
ikonografiden farkl gndermeler barndrr (Resim 42). 1922 ylnda, Sovyetler Birliinden
Parise g ettii tarihten hemen nce yapmaya balad ve 1947 ylnda tamamladDen
Melek adl bu resim, sanatnn Kutsal Kitapta bahsedilen ktln dnyada gerekten de
var olduunu gstermeye ynelik abasnn bir rndr. Eski ve Yeni Ahitte anlatlanlarn
ilham kayna oluturduuDen Meleinde Chagall, II. Dnya Sava yllarna tarihlenen
yaptlarnda kulland armha Gerilmi sa figrne yer verir. Bu figr, sz konusu sava
srasnda Musevilerin maruz kald ikence ve acya, Dnya zerinden yok edilme
giriimlerine gnderme yapan gl bir imgedir. Resimde yansyan Chagallin dnyas,
karanlk ve adeta alevler iindedir. Elinde Tevrat tutan bir figr, resmin sol kesinde bu kaotik
ortamdan kama eylemindedir. Gne ve zaman dmektedir; ancak her ey henz yok
olmamtr; zira resmin arka plannda bir mum, halen daha kuvvetle yanmaktadr. armhtaki
sann halesi, etrafa k saar. Meryem ve ocuk say temsil eden anne ve ocuk figr
alevlerin iinden domaktadr. Dolaysyla bu dnyada, Mikailin ordularna yenik den
eytan ve isyankr meleklerde olduu gibi, ktle kar iyiliin galip gelmesi iin halen bir
umut vardr. Resmin byk blmn kaplayan den melek figr ise Chagallin Cenneti ve
Cehennemi arasndaki geii sembolize eder; ayrca lmn ve merhametin habercisidir.40
Hepsinden te den melek, aslnda Chagallin Dm Melekler ikonografisine kart anlam
ykledii bir imgedir; zira burada dmekte olan, ktlklerin kayna deil, mazlum olandr.

39 Hristiyan ikonografisinde kuzu ya da Tanrnn kuzusu:Ertesi gn, sann kendisine gelmekte olduunu Yahya
grp dedi: te, dnyann gnahn kaldran Allah kuzusu.szleriyle de anlr. Bkz.Yeni Ahit, Yuhanna, 1/29
40Lance Esplund(2014). Chagalls Allegory of an Age of Terror,

http://online.wsj.com/news/articles/SB10001424052702304347904579312600844207752, (eriim tarihi: 31 Austos 2014)

- 422 -
 Dm Melekler ikonografisinin Ortaadan 20. yzyla kadar olan serveni, Bat
resmi tarihinde Chagall ile birlikte farkl bir ifade biimi bulurken,heykel sanat rneklerinde,
sz konusu ikonografinin kutsal kitap metinlerinin dna klmadan tasvir edildii grlr;
zira heykel sanatnda ikonografi ile alakal olarak Mikailin eytan alt etmesinin defalarca
tasvir edilmesi sz konusu olur. rnein Lorenzo Mattiellinin, Viyanadaki St. Michael Kilisesi
alnlnda yer alan heykelinde Mikail, resim sanatndaki rnekleri yanklar gibi elindeki
ateten klcn havaya kaldrm, insan formundaki eytan dize getirmektedir (Resim 43).
Ayn ekilde Hamburgdaki St. Michael Kilisesinin ana girii zerindeki Mikail, eytan
ayaklarnn altna alm ve alt etmitir (Resim 44). ngiliz asll heykeltra Jacob Epsteinn,
Coventry Katedralinin cephesindeki heykelinde, Mikailin eytan zerinde kazand kesin
zafer etkili bir biimde grselleir (Resim 45). Francisque Duretnin, Paris Saint-Michel
emesindeki Mikail heykeli, bir elinde alevden klc, dier eliyle, ayann altna ald
eytana, Tanrnn varln iaret etmektedir (Resim 46). Bugn Bonn niversitesindeki
byk ejderi/eytan alt eden Mikail heykeli ise kalkanndaki Quis ut Deus (Kim Tanr gibi
olabilir ?) yazsyla, Eski Ahitte Lucifern: Gklere kacam, tahtm Allahn yldzlar zerine
ykselteceim ve imalin sonlarnda, cemaat danda oturacam. Bulutlarn yksek yerleri zerine
kacam, kendimi yce Allah gibi edeceim.(aya,14/13-14 ) szlerine adeta bir cevap nitelii tar
(Resim 47-48). Ayaklar altna ald ejdere kibirle bakan Mikail, imdiye kadar bahsi geen
sanat yaptlarnda olduu gibi alevden klc havada, zaferini ilan etmi pozdadr.
3. SONU
Bat sanatnda Dm Melekler ikonografisinin betimlendii sanat yaptlarn tespit
etmek amacyla gerekletirilen bu almada, ilk etapta sz konusu ikonografiye referans
oluturan Peygamber Hanokun Kitab, Eski Ahit ve Yeni Ahit metinleri irdelenmi; bununla
birlikte l Deniz Parmenleri ve brani Mitleri de ikonografiyle ilgili bilgi vermeleri
dolaysyla aratrma kapsamna dhil edilmitir. Yukarda ad geen kaynaklardan zellikle
Hanokun Kitab, l Deniz Parmenleri ve brani Mitlerinde, Dm Meleklerin
kimlikleri, yeryznde kendilerine e semeleri, onlarla birlikte olmalar, bu birlikteliklerinden
devlerin domas, yeryznde sapknlklarn artmas, bunun zerine Tanr tarafndan
lanetlenerek Cennetten kovulmalar ve cezalandrlmalar hakknda detayl bilgilere
ulalmtr. Eski Ahit ile Yeni Ahit metinlerinden ise dm meleklerin lideri Lucifer/eytan
ve Mikailin ba ektii orduyla Cennette gerekleen sava, eytann isyankr meleklerle
birlikte bu savatan yenilgiyle kmas ve Cennetten kovulmas/dmesi hakknda bilgiler
edinilmitir.
Bu bilgiler nda, ikonografiyle ilikili olan sanat yaptlar analiz edilmi ve
sanatlarn ounluklaYeni Ahitin Vahiy blmnde geen: Ve gkte cenk oldu. Mikael ve kendi
melekleri, ejderle cenk etmek iin ktlar ve ejder ve kendi melekleri cenk ettiler ve galip olmadlar ve
gkte artk onlarn yeri bulunmad ve blis ve eytan denilen byk ejder, btn dnyay saptran eski
ylan, yeryzne atld ve onun melekleri kendisi ile beraber atldlar.szlerini referans alarak eytan
ile Mikail arasnda, Cennette geen sava betimlemeye yneldii tespit edilmitir.Tanrnn
gzetiminde ve Mikailin nderliindeki bu savata yenilgiye urayan eytan ve isyankr
melekler,Ortaadan balamak zere ounlukla ynlar halinde,yeryzne ba aaya
derken tasvir edilmilerdir. Bu tasvirlerde eytan,genellikle yukardaki alntya uygun olarak
ejder biiminde verilmitir. Dm melekler ise kimi zaman insan formunda, kimi zaman ise
Bosch, Bruegel, Drer ve Leu gibi Kuzeyli ressamlarn resimlerinde,ktl sembolize eden
fantastik yaratklar, canavarlar ve birka trn bireiminden oluan hibrit/melez varlklar
olarak tasvir edilmilerdir.
Cennette geen savan betimlendii rneklerde ayrt edici dier bir unsur da Mikailin
ou zaman odak noktasnda yer almasdr. Bu rneklerde Mikail, resmin merkezinde elinde
klc ya da mzrayla eytan/Ejderi alt ederken resmedilmitir. Kalabalk bir figr
topluluunun yer ald bu tasvirlerin dnda, Mikailin tek bana eytan dize getirdii ve
zaferini ilan ettii rnekler de bulunmaktadr.Bu rneklerden Crivellinin ve Dossinin Aziz
Mikail, Raffaellonun Aziz Mikail ve Dragon ile Vogelin eytan Yenen Aziz Mikail
yaptlarnda olduu gibi Mikaili azizlik halesi ile grrz. Azizlik halesi ile betimlenmese de

- 423 -
Drerin Aziz Johnun Vahyi 11: Ejderle Savaan Aziz Mikail, Rubensin Aziz Mikail ve
Dm Melekler, Delacroixnn Ejderi Yenen Aziz Mikail, Mattiellinin Lucifer ldren
Aziz Mikail, Epsteinn Aziz Mikailin eytana Kar Kazand Zafer, Duretnin eytan
Dize Getiren Aziz Mikail ve Rottermondtun eytan Alt Eden Aziz Mikailrneklerinde
olduu gibi yapt isminde de yine Mikaile azizlik sfatnn atfedilmesi sz konusu olmutur.
Bu atf, ikonografiye gre Mikailin eytan alt eden Bameleklerden biri olmasnn dnda,
Roman Katolikleri, Dou Ortodokslar, Anglikanlar ile Luteryenler tarafndan aziz olarak
nitelenmesinden ve Katoliklerde Kutsal Mikail olarak anlmasndan kaynaklanmtr.
Mikailin nderliindeki melekler ordusu ve eytann nderliindeki isyankr
melekler arasnda geen savan mekn olarak nereyi imledii ise ikonografinin tasviriyle ilgili
dikkate deer dier bir konudur. Yapt zmlemelerinde ulalan sonu, Eski ve Yeni Ahit
metinlerine uygun olarak sz konusu savan gklerde resmedildiidir. Tanrnn tahtnn
bulunduu yer ya da Cennet olarak da alglanan bu mekn, Ribelli, Bruegel, Leu, Floris ve
Delacroixnn yaptlarnda olduu gibi kozmik bir alan iaret eder; te yandan Bosch, Rubens,
Odazzi ve Le Brunun resimlerinde de grld zere baz yaptlarda, savan gkyznde
getiine dair belirgin gstergeler yer alr. Buna gre Tanr, bulutlarn stnde,
gkyzndedir.Hemen altnda Mikailin savat eytan ile isyankr melekler yer alr ve
isyankrlar yeryzne derler. Bununla birlikte Beccafuminin yaptnda olduu gibi Cennet
ve Cehennemin bir arada verildii rnekler de mevcuttur. Bu yaptlarda Tanr, Mikail ve
kutsanm melekler gkyznde, dm melekler ise Cehennemde konumlandrlmlardr.
Mikailin eytanla tek bana sava ise Veronesede olduu gibi hem gkte, Rossi ve
Raffaelloda grld zere hem yerde, hem de Reninin yaptndaki gibi Cehennemde tasvir
edilmitir. Sz konusu yaptlarda, mekn olarak Cehennem gndermesi ise Yeni Ahitin
Petrusun kinci mektubu ksmnda kaydedilen:...onlar Cehenneme atp karanlk zincirlerine
teslim etti.ya da Yahudann Mektubunda geen: kendi meskenlerini terk etmi olan melekleri,
byk gnn hkm iin ebedi balarla karanlk altnda saklad szlerine uygundur.
alma kapsamnda, Dm Melekler ikonografisi ile ilikili olarak Mikail ve
eytan arasnda Cennette geen savaa farkl yorumlar getiren sanatlar da tespit edilmitir.
Sz konusu sanatlardan Tintoretto, Meryem ve ocuk say da kompozisyona dhil ederek
Yeni Ahitin Vahiy ksmnda geen: Allahmzn kurtar ve kuvveti ve melektu ve
mesihinin(sann) hkimiyeti imdi oldu; nk kardelerimizin ithamcs, onlar Allahmzn nnde
gndz ve gece itham eden, aa atld. Ve onlar kuzunun kan(sann kan) sebebiyle ve onlarn
ehadetinin sebebiyle onu yendiler ya da Ve gkte baka bir alamet grnd ve ite yedi ba ve on
boynuzu ve balar zerinde yedi tac olan byk kzl bir ejder vard. Ve onun kuyruu gn
yldzlarnn te birini srklyordu ve onlar yeryzne att ve ejder dourmak zere olan kadnn
nnde, dourduu zaman onun ocuunu yutmak zere duruyordu. Ve bir oul, btn milletleri demir
omakla gdecek bir erkek ocuk (sa) dourdu ve onun ocuu Allahn yanna, onun tahtnn yanna
alnp gtrld Ve gkte cenk oldu. szlerine uygun gndermeler yapmtr. Bununla birlikte
modern resmin nclerinden Ensor da -her ne kadar klasiklerin betimlemeyi tercih ettii tema
olsa da- Dm Melekler ikonografisini ele alm; ancak bunu yaparken de modern sanatn
ngrd resimsel dil ve ifade biimini yelemitir. te yandan ikonografiye degin her e,
Ensorun resminde yerli yerinde kullanlmtr. Yirminci yzyln modern sanatlarndan
Chagallde ise ikonografi, resmi yaplmas iin seilen bir konu deil; sanatnn yaam
servenindeki aamalar imgeletirdii bir araca dnmtr. Heykel sanat rneklerinde de
ikonografinin yorumu, Mikailin eytana klc ya da mzra saplamak zereyken boyun
edirdii resim sanat rneklerini yanklar ve alar boyunca birok sanat yaptna tema
oluturan bu yenilginin gerek nedenini bir kez daha tekrarlar: Quis ut Deus (Kim Tanr gibi
olabilir ?).

4. EKLER
4.1. Resim Listesi
1- Gerard Hoet, Tanr Hanoku Ald, 1728, Figures de la Bible llstrasyonu, Bizzell Bible Collection, University of
Oklahoma. (http://www.mythfolklore.net/lahaye/006/index.html)

- 424 -
2- Maurice Greiffenhagen, Tanrnn Oullar, nsanlarn Kzlarnn Gzel Olduklarn Grd, 19. Yzyl, tyb,
Museum of Fine Arts, Ghent. (http://commons.wikimedia.org/wiki/File: Greiffenhagen_-_The_sons_ of _ God _ saw _
the_Daughters_of_Men_that_they_were_fair.jpg)
3-Daniel C. French, Tanrnn Oullar nsanlarn Kzlarnn Gzel Olduklarn Grd, 1923, Mermer, Corcoran
Gallery of Art, Washington, D.C. (http://pictify.com/584212/daniel-chester-french-american-1850-1931-the-sons-of-
god-saw-the-daughters-of-man-that-they-were-fair-1923)
4- http://www.redicecreations.com/specialreports/2006/01jan/nephilim.html
5-http://mudpreacher.org/2012/04/24/because-of-the-cross-we-have-the-word/
6- http://beforeitsnews.com/conspiracy-theories/2014/04/the-nephilims-fashions-and-jewels-2461608.html
7- Collin de Plancy, Azazyel, 1825, Gravr, Dictionnaire Infernal, Paris.
(http://commons.wikimedia.org/wiki/File:Azazel.jpg)
8- Mihly Zichy, Cennetten Bir Sahne, Lucifer ve Tanr, 1885, Kat zerine Fzen, 790 503 mm., Az Ember
Tragediaja (nsanolunun Trajedisi) llstrasyonlarndan, Budapete.
(http://commons.wikimedia.org/wiki/File:Mih%C3%A1ly_Zichy_Lucifer_1887.jpeg)
9- Guillaume Willem Geefs, Lucifer, 1848, St.Paulus Kathedraal,
Luik.(http://en.wikipedia.org/wiki/Guillaume_Geefs#mediaviewer/File:Lucifer_Liege_Luc_Viatour_new.jpg)
10- Alexandre Cabanel, Dm Melek, 1847, zel Koleksiyon. (http://www.wikiart.org/en/alexandre-cabanel/fallen-
angel)
11- Maestro degli Angeli Ribelli, syankr Meleklerin D, 1340-1345, Panel zerine Tempera, Louvre Mzesi.
(http://commons.wikimedia.org/wiki/File:Maestro_degli_angeli_ribelli_02.jpg)
12- Limbourg Kardeler, syankr Meleklerin D, 1411 1416, TresRichesHeuresduDuc de Berry, MuseeConde,
Chantilly, Fransa.(http://www.tumblr.com/tagged/fall-of-the-rebel-angels)
13- Hieronymus Bosch, Saman Arabas (Sol Kanat), 1500-1502, Panel zerine Yalboya, Monasterio de San Lorenzo, El
Escorial. (http://www.wga.hu/support/viewer/z.html)
14- HieronymusBosch, Saman Arabas (Sol Kanat), Detay.
15-Hieronymus Bosch, Saman Arabas (Sol Kanat), Detay.
16-Hieronymus Bosch, Son Yarg (Sol Kanat-Cennet), 1504-1508, Panel zerine Kark Teknik, Akademie der Bildenden
Knste, Viyana. (http://www.wga.hu/support/viewer/z.html)
17-Hieronymus Bosch, Son Yarg (Sol Kanat-Cennet), Detay.
18- Hieronymus Bosch, Tufandan nce, Tufandan Sonra Dnya, 1500-1504, Panel zerine Yalboya, Museum
Boijmansvan Beuningen, Rotterdam, Hollanda. (http://www.wga.hu/index1.html)
19- Hieronymus Bosch, Tufandan nce, Tufandan Sonra Dnya, Detay.
20- Pieter Bruegel, syankr Meleklerin D, 1562, Ahap Panel zerine Yalboya, Muses Royaux des Beaux-Arts,
Brksel. (http://www.wga.hu/index1.html)
21- Pieter Bruegel, syankr Meleklerin D, Detay.
22- Pieter Bruegel, syankr Meleklerin D, Detay.
23- Albrecht Drer, Aziz Johnun Vahyi 11: Ejderle Savaan Aziz Mikail, 1498, Ahap Bask, Staatliche Kunsthalle,
Karlsruhe. (http://www.wga.hu/index1.html)
24-Hans Leu, Bamelek Mikailin Lucifer ile Sava, y. 1500, Panel zerine Yalboya, Kunsthaus, Zrih.
(http://www.artcyclopedia.com/artists/leu_the_elder_hans.html)
25-Frans Floris, syankr Meleklerin D, 1554, Ahap Panel zerine Yalboya, Koninklijk Museumvoor Schone
Kunsten, Antwerp. (http://www.wga.hu/index1.html)
26-Domenico diPaceBeccafumi, syankr Meleklerin D, 1524, PinacotecaNazionale, Siena.
(http://www.backtoclassics.com/gallery/domenicobeccafumi/falloftherebelangels/)
27- Domenico di Pace Beccafumi, syankr Meleklerin D, 1528.
(http://www.backtoclassics.com/gallery/domenicobeccafumi/falloftherebelangels1/)
28- Giovanni Odazzi, syankr Meleklerin D, 17. Yzyl, Fresk, Santi Apostoli, Roma.
https://www.flickr.com/photos/brunello2412/5819442510/in/set-72157626931890758
29- Peter Paul Rubens, Aziz Mikail ve Dm Melekler, 17. Yzyl, Alte Pinakothek, Mnih.
(http://en.wikipedia.org/wiki/File:ArchangelRubens.jpg)
30- Charles Le Brun, syankr Meleklerin D, 1680, Tuval zerine Yalboya, Muse des Beaux-Arts,
Dijon.(http://en.wikipedia.org/wiki/War_in_Heaven#mediaviewer/File:Le-Brun-Chute-Dijon.jpg)
31-Carlo Crivelli, Aziz Mikail, 1476, Ahap Panel zerine Yalboya, National Gallery, Londra.
(http://www.nationalgallery.org.uk/paintings/carlo-crivelli-saint-michael)
32-Bonifacio Veronese, eytan Alt Eden Mikail, 1530, Tuval zerine Yalboya, Basilica dei Santi Giovanni e Paolo,
Venedik. (http://www.wga.hu/tours/venetian/michael.html)
33- BonifacioVeronese, eytan Alt Eden Mikail, Detay.
34- Hans Memling, Son Yarg Triptii, 1460lar, Ahap Panel zerine Yalboya, National Museum, Gdask.
(http://en.wikipedia.org/wiki/Beaune_Altarpiece# mediaviewer
/File:Das_J%C3%BCngste_Gericht_%28Memling%29.jpg)
35- Guido Reni, Bamelek Mikail, 1636, Tuval zerine Yalboya, 293 202 cm, Santa Maria della Concezione, Roma.
(http://en.wikipedia.org/wiki/File:Guido_Reni_031.jpg)
36- Dosso Dossi, Aziz Mikail, 1562, Tuval zerine Yalboya, Staatliche Kunstsammlungen, Dresden.
(https://www.flickr.com/photos/24364447@N05/8045459092/)
37- Raffaello Sanzio, Aziz Mikail ve Dragon, 1503-5, Panel zerine Yalboya, 31 x 27 cm, MuseduLouvre, Paris.
(http://www.wga.hu/html_m/r/raphael/2firenze/1/25drago2.html)

- 425 -
38- Eugne Delacroix, Ejderi Yenen Aziz Mikail, 1854-61, Tuval zerine Yalboya ve Mumboya, 441x575 cm.,Saint-
Sulpice Kilisesi, Paris.
(http://www.backtoclassics.com/images/pics/eugenedelacroix/eugenedelacroix_stmichaeldefeatsthedevil.jpg)
39- James Ensor, syankr Meleklerin D, 1889, Tuval zerine Yalboya, Koninklijk Museum voor Schone
Kunsten, Antwerp. (http://public.fotki.com/Vakin/aa7ae/1850-1950-/ii1h7/1889-james-ensor-le.html)
40- syankr Meleklerin D, 18. Yzyl, Fildii, 27.31x15.24 cm., Nelson Atkins Museum of Art, Napoli.
(https://frankzumbach.files.wordpress.com/2013/07/fall_of_the_rebel_angels _naples_early_18th_century_ivory_-
_nelson-atkins_museum_of_art_-_dsc08844.jpg)
41- Tintoretto, eytanla Savaan Ba Melek Mikail, 1590, Tuval zerine Yalboya, 318 x 220 cm, Gemaeldegalerie Alte
Meister, Dresden. (http://www.bridgemanimages.com/en-GB/asset/216226/tintoretto-jacopo-robusti-1518-
94/archangel-michael-fights-satan-c-1590-oil-on-canvas)
42- Marc Chagall, Dm Melek, 1923-1947, Tuval zerine Yalboya, 148 x 189 cm, zel Koleksiyon.
(http://www.wikiart.org/en/marc-chagall/the-falling-angel-1947)
43- Lorenzo Mattielli, Lucifer ldren Aziz Mikail, 1725, Mermer, St. Michael Kilisesi, Viyana.
(http://commons.wikimedia.org/wiki/File:Archangel_Michael_at_Michaelerkirche _Vienna.jpg)
44-August Vogel, eytan Yenen Aziz Mikail, y. 1907, Bronz, St. Michael Kilisesi, Hamburg.
(http://theopenearth.tumblr.com/)
45- JacobEpstein, Aziz Mikailin eytana Kar Kazand Zafer, 1958, Bronz, St. Michael Katedrali, Coventry.
(http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/7/7d/Statue_of_ St_Michael _and_the_ devil_-
_Coventry_Cathedral_14d06.jpg)
46-Francisque Duret, eytan Dize Getiren Aziz Mikail, 1860, Bronz, Saint Michel emesi, Paris.
(http://en.wikipedia.org/wiki/Francisque_Joseph_Duret#mediaviewer/File:Paris_July _2011-24.jpg)
47- Wilhelm Rottermondt, eytan Alt Eden Aziz Mikail, 1750, Kurfrstliches Schloss, Bonn.
(http://en.wikipedia.org/wiki/Michael_%28archangel%29#mediaviewer/File:Michael4.jpg)
48- Wilhelm Rottermondt, eytan Alt Eden Aziz Mikail, Detay.

4.2. Resimler

Resim 1 Resim 2 Resim 3

Resim 4 Resim 5

- 426 -
 Resim 6 Resim 7

Resim 8 Resim 9 Resim 10

Resim 11 Resim 12 Resim 13

Resim 14 Resim 15 Resim 16

- 427 -
 Resim 17 Resim 18 Resim 19

Resim 20 Resim 21 Resim 22

Resim 23 Resim 24 Resim 25

Resim 26 Resim 27 Resim 28

- 428 -
Resim 29 Resim 30 Resim 31 Resim 32

Resim 33 Resim 34

Resim 35 Resim 36 Resim 37

Resim 38 Resim 39

- 429 -
 Resim 40 Resim 41 Resim 42

Resim 43 Resim 44 Resim 45

Resim 46 Resim 47 Resim 48

KAYNAKA
ALTUNAY, Erhan (2014). Peygamber Enokun Kitab, nsz,4. Bask.ev.:Gnyz Keskin, stanbul: Hermes Yaynlar.
ATAN, Ahmet (2006). Resim Szl. Ankara: Asil Yayn.
ESK AHT.
ESPLUND, Lance (2014) Chagalls Allegory of an Age of Terror,
http://online.wsj.com/news/articles/SB10001424052702304347904579312600844207752, (eriim tarihi: 31 Austos 2014)
GRAVES, Robert ve Patai, Raphael (2013). brani Mitleri Tekvin-Yaratl Kitab, 2. Bask.ev.: Uur Akpur, stanbul: Say
Yaynlar.
KURAN-I KERM.
LAURENCE, Richard; Charles Robert H.;Platt, Rutherford H. (2012). dris Peygamberin ki Kitab.ev.: Ouz Eser,
stanbul: dil Yaynclk.
LINFERT, Carl (1989). Bosch, London: Thamesand Hudson.
METFORD, JCJ (1983). Dictionary of Christian Lore and Legend,London: Thamesand Hudson.
Michael (Archangel), http://en.wikipedia.org/wiki/Michael_%28archangel%29, (eriim tarihi: 12 Eyll 2014).
SCHODDE, George Henry (2014).Peygamber Enokun Kitab. 4. Bask. ev.:Gnyz Keskin, stanbul: Hermes Yaynlar
VERMES, Geza (2005). l Deniz Parmenleri Kumran Yaztlar. ev.:Nurfer elebiolu, stanbul: Nokta Kitap.
YEN AHT.

- 430 -