Antika 0

BATI FELSEFES TARH

1 Antika/lka

Bertrand Russell
eviren: Muammer Sencer

Antika 1

indekiler
eviri zerine .................................................................. 0
nsz .............................................................................. 3
RUSSELLIN FELSEFE TARH ZERNE ............................. 4
DNCE VE EYLEM ALANININ TUTARLI FLOSOFU ....... 8
GR .............................................................................. 41
GREK UYGARLIININ YKSEL .................................... 46
MILETOS OKULU VE THALES ......................................... 56
PYTHAGORAS ................................................................ 58
HERAKLEITOS ................................................................ 62
ANAXAGORAS ............................................................... 67
PARMENIDES................................................................. 68
EMPEDOKLES ................................................................ 70
KLTR YNNDEN ATNA .......................................... 73
ATOMCULAR ................................................................. 74
PROTAGORAS ................................................................ 78
SOKRATES...................................................................... 82
SPARTANIN ETKS ........................................................ 87
PLATONUN DNCE KAYNAKLARI ............................. 91
PLATONUN TOPYASI .................................................. 93
DNLER (DEALAR) KURAMI ..................................... 98
PLATONUN LMSZLK KURAMI ........................... 103
PLATONA GRE EVRENN DOUU (KOSMOGONIA) 108
PLATONDA BLG VE ALGI........................................... 111
ARSTOTELES METAFZ ........................................... 116
ARSTOTELES AHLAK SSTEM ..................................... 122
ARSTOTELESN SYASET GR.............................. 128
ARSTOTELES MANTII ............................................... 133
ARSTOTELESN FZK GR................................... 136
GREK MATEMAT VE GKBLM ............................. 139
HELLENC DNYA ........................................................ 143
KPEKSLER (KYNIKOSLAR) VE KUKUCULAR
(SKEPTIKOSLAR) .......................................................... 148
EPIKUROSULAR ......................................................... 154
SUNDURMACILIK (STOIKLK) .................................... 160
KLTR AISINDAN ROMA ......................................... 169
PLOTNOS .................................................................... 176
Notlar .......................................................................... 182

eviri zerine

eviride dilin, olduunca Trke olmasna allmtr. Dorulua ncelik tannd iin, bu belki
gzel Trke anlamna gelmez. Fakat yabanc szcklerden arnm bir Trkedir. Kim ne derse
desin, dilimiz arlamaya doru gitmekte. Bir soruturma yaplsa, aydn ve okuyan kuaklarn tuttuu
dilin, Trk Dil Kurumu melez dil olmadn kantlayacak aratrmalar gerekletirse, kendisine
kar giriilen saldrlara en gzel karl vermi olacaktr (1).
Gnmzde, Dil Kurumunun Trkecilerin, yenilikten, devrimlerden yana kanlarn yas
kesilen ve kendilerini gl sanan bir bek insan var. Diyorlar ki:
1. Yeni szckler uydurmadr. Szgelimi yukardaki rnein szc bilinmeden Ermeniceden
alnmtr.
2. Dil bir organizmadr, kendi kendine oluur. Dili halk yapar. Bu savlara ksaca karlk vermek
istiyoruz:
1. Dil Kurumunca ileri srlen yeni szckler, Divan Lu-gat-it-Trk, Kutadgu Bilik gibi eski
Trk kaynaklarna ve halk arasnda yaygn olan kullanllara dayanmas asndan, dilimizin yapsna
uygundur ve Trkenin ad yapma eklerinden yararlanlarak ortaya konulmutur. rnein szc,
Ermenice deildir. rnekleyin deyiinin, ksaltlm biimidir. Bu tr ksaltlm kullanlar ve hece
dmeleri her dilde grlebilir. Nitekim, Trkemizde de biribirine yerine birbirine, zere yerine
zre, meselen yerine mesel galatasaray yerine galatasaray beikta yerine beikta
trnden pek ok hece ve harf dmesine rastlanmaktadr. Yazlta da byle zel kullanlar vardr.
le beraberlik ekinin ilikin olduu, szce birlemesi, hal, bu, ki, szcklerinin halbuki
biiminde yazlmas ilk akla gelenler. Szck tretme konusunda, Dil Kurumunun ve bu arada
elinizdeki kitab evirenin hangi kaynaklardan yararlandn grmek zere, Kurumca 1934 ylnda
yaynlanan Tarama Dergisinin ve Milli Eitim Bakanlnca, 1941 ylnda yaymlanan Trk Dili Gramerinin
(Jean Denynin yazd bu yapt Ali Ulvi Elve evirmitir) nszlerine bakmak yeter.
Bunlar, Trkenin eski kaynaklar demektir. Ayrca 2671 sayfalk Tanklaryla Tarama Szl
(tanklar XIII. yzyldan gnmze dein yazlm yaptlardan toplanm ve Dil Kurumunca 1943 ylnda
yaymlanmtr), 1589 sayfalk Halk Azndan Sz Derleme Dergisi (TDK, 1947). Trk Dilinde, ekler ve
kkler (B. Atalay, 1942), szck tretme kaynaklarmz arasndadr. Yine de abalarmza, yaygn kullanm
kapsamna girmeyen rnleri nedeniyle kar karlar.
rnein belki zarfndan, ad yapma ekiyle ihtimallik karl olarak belkiliki ileri sreceiz,
zarftan ad olmaz diyecekler. Kandelik, beraberlik, hilik, nitelik trnden, bir blm kullanlan rnekler
sralyacam, anlalmann koulu tanm deildir diyecekler.
Halk zihni adnda bir zihin varm da, bilimsel szckleri gereksinirmi ve yaratrm m imdi?
Snrldr konuma dili, teknik terimleri kapsamaz herkesin bildii gibi. Dolaysyla, belkilik gibi bir
szc tretmekle ilgilenmez. Felsefesel dili temsil edecek szckler bulmakta, Almanca ok baarldr.
Logos, arche, eudomonia, apeirion v. . trnden pek ok teknik terimin Almancas var. Sahneye
Schauplatz der Alman. Siz kalkn, bizim mritlere gsterim yeri deyiverin bakalm!
iero, Latinceyi felsefe dili durumuna getirip O to egomonikon lemma yerine propositio, e
proslipsis yerine assumptio, dilemmate yerine complexio, Boethius, aakolusia yerine
conseuentio, Priscianus, prosegoria yerine appellation dediinde birtakm kiiler kendilerini
sustursayd, Avrupa dillerinin, bugn ii gt.
Her eski iin, onun yeni olduu bir balang gerek. II. Mahmut dneminde sar karp, gavur
iidir diye (Viyana kkenli olduundan) fesi giymiyenler, Cumhuriyet dneminde, ayn gerekeyle, fesi
karp apkay giymek istememilerdir. Yaps gerei, var olan korumak eilimindedir toplum. Yeniye
aklk, ksmen yaradltan, ksmen de eitimden gelme bir erdem. nemli olan usal (rasyonel) davran
gelitirici yntemler.
Yenilik kartlarnn uydurulmu gerekesiyle yklendii szckler arasnda -sal, -sel son ekini
tayanlar bata geliyor. Haydi kutsal bir yana brakalm. Uysal la kumsal a ne diyeceiz? yl nce
106 yanda (2) len bir stanbullu, her iki szc de ocukluundan tandn sylemiti. Hi deilse
150 yllk gemii olan bir ekten niye yararlanmyalm imdi?
Dnya gibi kimi szcklerin de inceden getiini sylerler.
Bu savdakilerle yapm olduum grmelerde herhangi bir kant verildiine rastlamadm. Bugnk
incede kullanlan dnya szc cidir. Tutuculara bunu anmsattm zaman ne malum, dnya eski
ince bir szck olamaz m? yant aldm. Ne malum, eski incede dnya diye bir szck varsa bile bu
Trkeden inceye gemi olamaz m? biimindeki sorum karlksz kalmt.
teki anm da u: Dil Kurumunun, katsay yerine ngilizce ve Franszcadaki coefficient tan bozma
kafyan say gibi komik bir karlk nerdii dnemlerin acsndan yaknmaktayd bir retim yesi. Bu
kiiye gre gya, bir matematikiden, matematik terimlerinin karln bulmas istenmi, o da emsl
karlna bir szck bulunmad iin coefficient el yazsyla yazp brakm. Dil Kurumunda bunu
kaftan gibi okumular v.d. Bunun zerine Dil Kurumunun 1938 tarihli Belletenini buldum. Matematik
Terimleri blmnde emsal karl kaftan, maftan diye bir ey yok, dpedz koefficiyant vard
(s. 53). Durumu gren retim yesi, hi bozuntuya vermedi ve kendi deneyimi gibi anlatt olay iin
demek sonradan dzeltmiler olay, o zamanki matematik retmenimizden duymutum dedi.
Dil Kurum kartlar (3) bir yandan doa gibi temiz ve cana yakn bir szc kullanmay
cinayetle tantlar, Trke deyim kullananlara ellerinden geleni yapmaya alrlarken, bir yandan da,
teknik szcklere, Trke karlklar bulunabileceini ileri srerler. Fakat bu laftan ibarettir. Kendilerinin,
deien dnyaya adm uyduramadklar gereini gizlemek ve yenilik dmanlna paravan ekmek iin...
2. Dilin, organik bir yapya sahip olduu, kendi kendine oluaca, bireylerin ona karma hakk
bulunmad yolundaki grlerse XIX. yzyl sosyolojisinde grlen yanl bir sorunu anmsatyor. Birey
mi, topluma etki eder, yoksa toplum mu bireye? Bilindii gibi Auguste Comte, Spencer, Tnnies, Spann
bireyci kart, Tard, Mill, Ward, Giddingsse, bireyci gr savunmutu.
Bireye kar olanlarn gr, bireyden ayr bir toplumun ve bir toplumsal olayn varln ieriyor. Bu
bakmdan, onlar, Durkheim ve Cooley okuluyla birletirebiliriz. Zaten Auguste Comteun izleyicisi
Durkheim. Durkheim ve Cooley toplumsal olaylarn, bireye indirgenemeyecei grn savunmulardr.
Bylece, toplumsal zihin, toplumsal bilin gibi kavramlara gidilir. Fakat, bu kavramlar ne anlatr? Onlar
bireylerin btn m demektir? Eer yleyse bireyin roln nasl ortadan kaldrabileceiz? Deilse onlara
btn, birlik demek, onlarn tanmlaryla elimelidir. nk birlik olsun btn olsun paray ierir
(4). Canl varlk, kendi kendine oluma kavramlar da bir blnebilmeyi, deil engellemek, blnmeyi
gerektirmek yolunda bir anlama sahiptir.
Antika 1
 Blnemiyen bir btnn zellikleriyse birer birer, onun kendisini dile getirmeye yetenekli
olmaldrlar. Yani, onda, bireyi ierecek herhangi bir yklem bulunmamal. Birey, btn darda
brakmal. Bu da, her eyden nce, varlk olarak insann yadsnmas ya da bireyle, metafizik bir
btnn zde sayld toplumda insan-st etmenlerin belirleyici rol oynamasdr.
Btn, organik nitelie sahip ve toplumsal olayn zn dile getirir saylyorsa, bunun
kantlanmas gerekir. nce, onun, bir toplum olaynca sahip olunan btn zellikleri tayp
tamadn aratrmaya, sadece, toplumsal bir grnt olan dile yol amas durumunda, ne dili ne
de organizmay tanmladn ileri srmeye hakkmz vardr. zcesi, bir bo-deyiten (totolojiden)
teye geemeyiz, organik btn kavramyla. Yoksa o organizma, toplumsal olaydan (burada dil.
grntsnden) ayr mdr? Ayrysa, o zaman onun tek bana sren varln saptamal. Kant
isteneni kantlanm saymaktr bylesi.
Toplumsal gidie bireyin etkiyemedii, onun deta bir tz olduu gr tutucu. Fakat, nasl
olup da bu tzn deitii bir trl anlatlamyor, daha dorusu, o tzn deimesinde hangi
etmenlerin rol oynad bir trl aklanmyor. Kimbilir, aklanrsa, birey ortaya kar. Zaten, tzn
deimesini kabul etmek, ona karmay reddeden tutumla elime yaratr.
Eer dille, insanst bir etkenin balantsndan sz ediliyorsa (dil olutuuna gre, bu oluumu
salayan byle bir etken gereklidir), bamsz bir insanst etken varsaylyor demektir. O zaman,
bu bamsz etkenin kkenini aratrmaya hakkmz vardr. Bu, sonsuza dein gider.
Dil insanst bir organizmann rndr biimindeki nermenin ykleminde insanst
niteliiyle organizma niteliinin nasl birbirine baland aratrmaya deer. nk onlar uyumaz
kavramlardr. te yandan, insanlarn konutuu dili, insanst etkenlere baladk m, onu hem
insansal, hem de insanst saym oluruz. Byle bir nermenin kurulmas gzlem yoluyla
olmaktaysa, insanst etken gzlenebilir demektir. Kuram yoluyla oluyorsa onun gzlemsel bir kant
istenir. Zaten, oluum, geliim, yenilenme kavramlar insan dnda nasl aklanacatr?
nsanst etken, toplum olayndan baka bir ey deilse, gzlenmeli ve tanmlanmaldr.
Mademki, dil toplum olaydr, yleyse o da, insanst etkendir. Bireyler dnda, kendi kendine
oluum, baka trl aklanamaz. te yandan dil toplum olaydr demek yeterli bir aklama
deildir, ardndan baz yklemlerin gelmesini ister. Bu tr yklemlerin, metafizik bir organizmaya
ilikin olaca kukuludur. Dolaysyla, dilin tzsel bir organizmaya balanmas doru olmayacaktr.
nk byle bir organizma, ksmen de olsa, dilin yaps hakknda bilgi vermez. Hem byle bir
organizmay kabul etsek bile, onun kendisinin bireysel olmadn ispat etmek sanrm olanaksz
kalacaktr. Tutucularn bu dnceleri kabul edilirse, dil gibi her toplumsal olay iin ayr bir kolektif
etmen arayacaz. Byle bir okcu gr, toplumda bireysel bilinlerin egemen olduunu ileri
srmekle zdetir. O zaman yine, mantksal ncelik sorununu da kapsayan kaynak tartmasna
dnlecektir.
Kendi kendine varln srdren bir tzn kabul durumunda, daha da kmaza dlecektir,
nedensellik ilkesi asndan. Dil oluumunun nedeni byle bir varlksa, onun da nedeni olan baka bir
varlk aramamz engelleyecek yoktur. Toplumsal grnmler iin o biimde ortaya kmalar
zorunludur dememiz gerekir yoksa. (Nedensellik ilkesini dikkate alyoruz.) Zorunluk alannda da
evrimi ve istemi yadsmaya gtrr bu da.
evirinin dili konusunda bir baka diyeceim de u; zel adlar, ilikin olduklar dildeki asl
yazllaryle yazlm ve Fransz yknmecilii (taklitilii) bir yana braklmtr. Aristo yerine
Aristoteles, skender yerine Alexandrosta olduu gibi. Bu yazlarda, ks sesi karl x, f
sesi karl ph kullanlmtr. Okul (felsefe okullar) adlarn Trkeleri verilmitir elden geldiince.
evirisini sunduumuz yapt, Bat Felsefesi Tarihi adyle klasik olmu ve 1946dan 1965e dein
dokuz kez baslmtr. Onu, baka felsefe tarihlerinden ayran zellik, felsefenin politik ve sosyal
koullarn fonksiyonu biiminde ele alnmas ve Russellin ortaya eletirici bir filosof olarak kmasdr.
te yandan, konular, herkese ak niversite konferanslar olduu iin en ar sorunlar bile, rahat
anlalr bir kla brnmtr. nl ngiliz tarihisi G. M. Trevelyan, yapt, zamanmzn en byk
yapt olarak tanmlamaktadr.
Sadece, filosoflarn yaant yklerini deil, onlar dnceler karsndaki tutumlarn da
ieren. Eski a Felsefesinin sradan felsefe tarihlerinden ayrc zellikleri olduuna inandm iin
ve her aydna yararl olaca umuduyla Trkeye evirdim...
MUAMMER SENCER

Antika 2
 IV. BASKI N
Nerede okuduumu anmsamyorum. Bat Felsefesi Tarihinin evirisine ilk kez Adnan Advar
balam. Deniz yoluyla kt bir Amerika yolculuunda m ne. Sk sk kamarasna ekilir alrm. Epey
de ilerlemi. 80-90 sayfa kadar. Ancak Trkiyeye dnnce slm Ansiklopedisinde ald grev nedeniyle
bitirememi eviriyi.
1956. ylnda, Yedek Subay snflandrma grmesi (mlakat) iin gittiimiz Ankarada tantk
betikle. Ulustaki bir kitabevinden iri siyah cildiyle boy gsteriyordu. Sanrm (be) lirayd. Aldm. Daha
sayfalarn kartrrken, konularn, daha nce okuduum felsefe betiklerinden btnyle ayr biimde,
saydamlat ortaya kyordu. Felsefeyi anladm yolunda bir sevin ve gven yaratan bu yapt sevmi
ve Trkeye kazandrmaya karar vermitim.
stanbul Ayazaa Svar Yd. Sb. Okulundaki eitim dnemi sonunda, Adapazar 13. Svari Alayna
kmt kuram. Bekprde ve tren yolu geitinde, kylere, Sapanca glne yakn, hafif engebeli gzel
bir arazideydi Svari Alay. Alayn atlar, o zamanlar bombo Kseky ayrna kartlr, Sapanca Glne
bakan gzelim tepelerde tatbikat yaplrd (5). Bu doal evrenin sakinlik ve gzelliinden yararlanmak iin
ktada kalmaa karar verdim. Akamlar herkes GMClere binip uzaklatnda, atla, Sapanca evresinde
gezinti yapar, sonra eviriye otururdum.
Terhisin ardndan yaynevi aramaa koyuldum. Kimse, bylesine hacimli bir eviriyi basmaya
yanamyordu. Felsefesel yapt okuma alkanl olmad ileri sryorlard. Hasan Ali Ycel, Bankas
Kltr Yaynlar Danman olarak yeil k yakt, mr yetmedi.
Kita adl bir yayn irketi kurmutu Akam Gazetesi. irketin Ynetmeni Bilgin Peremeciye Bat
Felsefesi Tarihinin neminden, felsefe tarihini 20. Yzyla getiren baka bir almann lkemizde
bulunmadndan sz edince, eviriyi grmeden basmaya ve yaynlamaa karar verdi. ok ge de olsa,
Sn. Peremeciye bu konuda teekkr etmeyi grev sayyorum.
eviriden bu yana geen 37 yl iinde, dilde kimi deimeler ortaya km. Tutan, tutmayan
szckler belli olmu. Metni yeniden ele aldk. eviri kokusu veren, uzun tmceleri, yazarn demek
istediini deitirmeden, yeni bir kurulula vermeye altk. Ksalttmz, dahas, yorumladmz
tmceler oldu. Toplumumuz iin, o zamanlar yeni olan deyim ve dncelerin, artk yaygnlat kansna
vardk bu abay gsterirken.
Kimi kk notlar, yazarn Amerikan, dinleyicisine (konularn konferans biiminde hazrlandna
eviri zerine balkl yazmzda deindik) hitab etmeyi amalamasndan doan ufak tefek boluklar
kapatt.
IV. Bask, Say Yayn ve Datm irketi Sahibi Sn. Grel Uurlunun, Dou tipi i ilikisi modelini bir
yana brakp ada planlamay gz nne alan yaynclk anlay ve televizyon kanallarnn tm zaman
ald bir dnemde zverisel saylmas gereken yaklam sonucu ortaya kyor. Sa olsun!.
Muammer Sencer

nsz
ok felsefe tarihi var. Ereim, sadece onlara bir yenisini katmak olmayacak. Felsefeyi toplumsal ve
siyasal yaantnn btnleyicisi olarak gzler nne sermek istiyorum. Onu, Byk adamlarn yaln
dnceleri olarak deil, iinde, deiik sistemlerin gelitii, deiik toplumlarn karakterine ilikin neden
ve sonu gibi ele alacam. Byle bir erek, felsefe tarihilerinin verdiinden daha ok bir genel tarih bilgisi
verilmesini gerektirir. Normal bir okuyucunun tank olduu varsaylamayan dnemler iin, zellikle
gerekli buldum bunu. Skolastik felsefenin byk a, XI. yzyl reformlarnn bir sonucuydu. O
reformlarsa, daha nceki bozumaya kar bir tepkiden domutu. Romann dyle Ortaa
Papalnn douu konusunda baz eyler bilmeden XII. ve XIII. yzyllarn atmosferi g anlalr. Anlan
yzyllar ele alrken, br dnemlerde olduu gibi, onlar biimleyen ve onlarn, biimlenmesine katkda
bulunduu zamanlarla ilgili olarak genel tarih bilgisi vermeyi erek edindim. Burada lm, dnemleri daha
iten tanyabilmek.
Bu gr noktasnn bir sonucu, filosofa felsefi ortam (meziyeti) asndan belki hak etmedii bir
nem verilmesidir. Szgelimi, Spinozay Locketan byk sayarm. Fakat, Spinoza daha az etki yapmtr.
Dolaysiyle ona, Locka ayrdmdan daha az bir yer ayrdm. Kimi, szgelii, Rousseau ve Byron,
akademik anlamda filosof deilse de, geerli felsefe tutumunu byk lde etkilemitir. Onlar bir yana
braklrsa, felsefenin geliimi kavranamaz. Salt eylem adamlar da nemlidir art sra.

Antika 3
 ok az filosof felsefeyi Byk Alexandros, (skender), Carolus Magnus (Charlemagne)ya da
Napoleon lsnde etkilemitir. Eer yaamsa Lykurgos bunun belirgin bir rnei saylabilir.
Bylesine geni bir zamana uzanmaya alrken, ok ksa anlatmlarn, okuyucuya deerli bir
ey salamadn renmi bulunuyorum. Sonu olarak, birka dnda uzun boylu ele almaya deer
grmediim kiilerden sz etmedim. Dncelerimi tarttm kiilerin yaantlar ve toplumsal
evreleriyle ilgili ne varsa yazdm. Arada bir gerekten nemli olmyan ayrntlar, dnr
zamannn aydnlatacan umduum iin grmezlikten gelemedim.
Kapsaml konumun herhangi bir parasna ilikin olarak, uzmanlara, bir aklama ve bir
savunma sz borluyum. Alan daha dar olan bir kii iin her filosof zerine, bilinebileceklerin
tmn bilmek akca olanakszdr. Leibniz dnda, szn ettiim her filosofu ounuzun benden
daha iyi bildiinden kukum yok. Eer bu, uzman kiilerin bilgisine kar duyulan saygdan gelme
susua yeterli olsayd, hi kimse dar bir tarih dneminden tesini kaleme almaya alamazd.
Spartann Rousseauya, Platonun XII. yzyla dein Hristiyan Felsefesine, Nestoriusularn
(Nasturilerin) Araplara, sonra Aquinolu Thomasa; Sanctus Ambrosiusun, Lombardia kentlerinin
douundan gnmze dein siyasal felsefeye yapm olduu etki, yalnz kuatc bir tarihin ele
alaca konular arasnda. Konunun u ya da bu blmnde, bilgimi yetersiz bulan okuyucunun
hogrsn dilerim bu nedenle. Zamann kratl bir arabadr dizesini (6) anmsamam
gerekmeseydi, daha doyurucu bilgi edinirdim.
Kitap aslen Pennsylvania Barnes vakfnda tasarlanp, ksmen konferanslar biiminde orada
ortaya konduundan, varln Dr. Albert C. Barnese borludur.
Son 13 yllk almalarmn ounda olduu gibi burada da aratrmalarm iin ve daha pek ok
nedenle eim Patricia Russelln byk yardmn grdm.
BERTRAND RUSSELL

RUSSELLIN FELSEFE TARH ZERNE

Bertrand Russelln Felsefe Tarihi zerine bir eyler yazmam istendii zaman, Russella
duyduum hayranlk ve sevgi dolaysyla bu istei hemen kabul ettim.
Russelln yaptlarna saysz mutlu saatler borluyum. Bu szleri, Thorstein Veblen dnda
hibir ada bilimsel yazar hakknda kullanamam.
Bununla birlikte Russell hakknda bir yaz yazma vaadinde bulunmann bu vaadi yerine
getirmekten daha kolay olduunu anlam bulunuyorum. nce Russellin filosofluu ve bilgi kuram
stne bir eyler sylemek istemitim. Fakat, ne kadar kaypak ve sakncal bir alana girmeye cesaret
ettiimi anlar anlamaz fizikten dar kmamaya karar verdim.
Russell felsefesi ve bilgi kuramn tanmaktaki eksikliim yznden, fizie bal kalmak iyi bir
nlemdi.
Onun bilim grnn halen gstermekte olduu glkler fizikiyi, eski kuaklarda
olduundan daha kapsaml felsefi sorunlarla uramaya zorlamakta. Geri burada o glklerden sz
etmiyeceim ama, beni bu denemeye srkliyenin de onlara kar duyduum ilgi olduunu
belirtmeden edemiyeceim.
Felsef dncenin yzyllar boyu geirdii evrimde u dnce barol oynamtr: Duyu
algsndan bamsz olarak salt dnceyi hangi bilgi verebilir? Byle bir bilgi var mdr? Yoksa,
bilgimizle duyu izlenimlerinin salad hammadde arasndaki iliki nedir?
Bu sorulara ve onlarla iten bal daha birkana, snrsz bir felsefi dnce kaosu karlk olur.
Nispeten verimsiz, fakat yiite olan bu abalarda sistemli bir gelime eilimi grlebilir. Byle
bir gelime izgisi salt kavramlar ve idealar dnyasna kart olarak eyler dnyas, nesnel-
dnya zerine salt dnceyle bireyler renme yolundaki her abada artan bir kukuculuu
simgeler.
Hemen az ok konu dna kayarak unlar syleyeyim: Gerek bir filosof katnda olduu gibi
burada da alnt belgeleri (iaretleri) yeni bir kavram ortaya atmak iin kullanlmtr. Bu kavram,
felsefe polisi gznde, kukulu bir sulu gibiyse de okuyucunun, imdilik onu kullanmama izin
vermesini dilerim.

Antika 4
 Felsefenin ocukluk dneminde, salt dnceyle, bilinebilecek her eyi bulabilmenin olanakl
olduuna inanlmt. O bir sanryd (bo dt). Bunu, felsefe ve doal bilimden rendiklerini bir an bir
yana brakan herkes kolayca anlayabilir. Byle biri Platonun, idealara empirik olarak deneyimlenebilir
eylerden daha stn bir gereklik yklendiini grmekle aknla dmeyecektir.
Spinozada ve Hegelde hl barol oynar gzken bu nyarg canl bir gce sahip. Bu sanrdan bir
eyler katmakszn felsefi dnce alannda bir iin gerekten baarlp baarlamayaca sorusunu atabilir
ortaya kimi. zerinde durmak istemiyoruz bunun.
Dncenin snrsz etkime gc konusundaki, daha ok aristokratik sanrnn karsnda, daha ok bir
halk gr olan plak gereklik sanrs bulunmakta. Buna gre eyler bizce, duyularmz araclyla
algladmz gibidirler.
Bu sanr insanlarn ve hayvanlarn gndelik yaamn ynetir, ayn zamanda btn bilimlerin zellikle
doal bilimlerin k noktasdr.
Bu iki sanry yenme abas nispeten basit olmutur. Russell, Anlam ve Doruluk Konusunda Bir
Aratrma adl yaptnn giriinde bu oluumu alas bir yaratc dnce zenginliiyle yle dile
getirmektedir:
Hepimiz plak gerekilikten, yani eylerin grndkleri gibi olduklarndan balarz ie. Otun yeil,
talarn sert, karn souk olduunu sanrz. Fakat fizik, otun yeilliinin, tan sertliinin, karn
beyazlnn, bizim kendi deneyimizle bildiimiz, yeillik, sertlik ve soukluk olmadn, onlardan farkl
olduunu ak seik syler bize.
Gzlemci, bir ta gzlediini sandnda, fizie inanmak gerekirse, gerekte tan, gzlemci olarak,
kendisi zerine yapm olduu etkiyi gzlemektedir.
Kendisiyle savata grnmekte bilim: En ok nesnel anlam tadnda istemine karlk znellie
dalm bulur kendini. plak gerekilik fizie gtrr. Fizik de, doruysa, plak gerekiliin yanl
olduuna. Bylece, plak gerekilik doruysa yanltr. O halde yanltr. (Sayfa 14-15).
Bu satrlar ustalkla biimlenmelerinden ayr olarak daha nce hi sylenmemi bir ey de
sylemektedir. nk, yzeyden bakldnda Berkeley ve Hume, doal bilimlerdeki dncenin kart bir
tutuma sahip grnmekte. Bununla birlikte Russellin hemen yukarda okuduumuz gr u balanty
aa koyuyor:
Berkeley d dnya eylerini duyularmzla dorudan doruya kavramadmz kansndaysa ve
nedensel olarak balantl olaylarn, eylerin imdisel durumuyla duyu organlarmza geldii olgusuna
dayanmaktaysa, zizgilerini, fiziksel dnce kalbna gvenden alan bir usavurmaya girimektedir!7.
Fiziksel dnceden, onun en genel izgilerinde bile kukuya dlyorsa nesneyle gr akt arasna,
nesneyi zneden ayran ve nesnenin varln sorunsal yapan herhangi bir ey yerletirmek gereksizdir.
Bununla birlikte eyleri ve onlarn ilikisini salt speklatif dnceyle anlama olanana gveni
duymay salyan, bu fiziksel dnce biimi ve onun pratik baarsndan baka bir ey deildir.
Gittike, eyler hakkndaki btn bilginin sadece duyularca salanan hammaddenin ilenmesinden
ibaret olduu kans yerleti. Dnce, bu genel (ve isteyerek kapalca dile getirilmi) biimiyle belki
bugn yaygn olarak kabul edilmekte.
Bu kan, gerekten, salt kurgu araclyla bilgi elde edilmesinin olanakszlnn kantland var
saymna deil; daha ok, bilginin tek kayna olma yeteneini, sadece yukarda sz edilen anlamdaki
empirik- oluumun gsterdii olgusuna dayanr. Galilei ve Hume bu ilkeyi tam bir aklk ve kesinlikle ele
alan ilk kiilerdir:
Hume, asli olarak grmemiz gereken, nedensel balant gibi kavramlarn, bize duyular yoluyla
verilen gerelerden gelmediini anlamtr. Bu i-gr onu, herhangi bir tr bilgi konusunda kukucu bir
tutuma gtrmtr. Yaptlar okunursa pek ok filosofun, kimi kez pek deer verilenlerin bile, Humedan
sonra anlalmaz eyler yazd ve bunlara hayranlk duyan bir okuyucu kitlesi olduu grlecektir.
Russellin felsefi zmlemelerini okurken Hume duyulur perde arkasndan. Onun sorunlar ayrt ve onlara
nfuz etme yetenei ve anlatmnn yalnl Humeu anmsatr bana.
Kesin-bilgi ynnde youn bir istei vardr kiiolunun. Humeun ak bildirisinin arpc
grnmesinin nedeni budur. Bilginin tek kayna olan duyusal hammadde, alkanlk araclyla bizi inan
ve bekleyie gtrebilir, fakat bilgiye deil, bu hammadde, kurala uygun ilikilerin anlaynaysa hi
gtrmez bizi.
Sonra Kant, Hume ikileminin zmne doru bir adm olan bir dnceyle kt ortaya, Kantn ileri
srd biimde artk kabul edilemez olan bu dnce udur:

Antika 5
 Bilgide empirik bir kaynaa sahip olan bilgi kesin deildir. (Hume) Bylece kesin bilgiye
Sahipsek o usun (akln) kendinde bulunmal. Geometri nermelerinde ve nedensellik ilkesinde durum
byledir. Bu ve belirli br bilgi trleri, dncenin kimi aralara bavuran ve sonuta,
duyuverilerinden tremeyen a priori blmdr.
Bugn herkes doallkla, sz edilen kavramlarn Kantn onlara ykledii hibir kesinlik ve
hibir ikin zorunluk iermediini bilmekte.
Kantn sorunu ele alnda, bana, doru grnen u: Eer durumu mantk noktasndan
grrsek, dnrken, belli bir hakla, duyusal deneyim gerelerinin nfuz edemedii kavramlara
bavururuz.
Sylediimin daha ars ileri srlebilir kansndaym: Yani denebilir ki, dncelerimizde ve
dilsel anlatmlarmzda ortaya kan kavramlar, mantksal olarak gzden geirildiinde, duyu
deneyimlerinden tmdengelimsel olarak elde edilemiyen zgr dnce yaratmlardr.
Kolayca farkedilmez bu durum. nk, belli kavramlar ve kavramsal ilikileri (nermeleri) belli
duyu deneyimleriyle ylesine badatrmak alkanlndayzdr -ki duyu deneyimleri dnyasn
kavramlar ve nermeler dnyasndan ayran ve mantksal olarak zerine bir kpr kurulamayacak
boluun bilincine varamayz.
Sz gelimi, tam saylar dizisi aka, insan usunun bir buluu, belirli duyusal deneyimlerin
dzene sokulmasn kolaylatran, kendi adna yaradlm bir aygttr. Ancak, bu kavramn dorudan
doruya duyu verilerinden, olduu gibi tremesini salayacak bir yol yoktur. Burada, say kavramn
zellikle setim. nk o, bilim ncesi dneme dayanr ve bu olguya karn onun iimize yarayc
karakteri hl kolayca kabul edilebilir.
Gnlk yaantnn en ilkel kavramlarna gittike, bamsz yaratc dnce kavramn
onaylamak, kkl alkanlklar yn arasnda daha g. Bylece bildirici ve nemli sonular olan,
yani buradaki koullarn anlalmasn salayan gr douyor. Doan gre gre, kavramlar
deneyimden soyutlama yoluyla yani deneyim ieriinin bir blmn ortadan kaldrmakla doar.
mdi bu grn bana niye bu denli nemli grndn aklamaya alacam:
Russelln Hume zerine eletirisini okuyan biri, kolaylkla, duyusal hammaddeden
tretilemeyen kavramlarn ve nermelerin metafizik zizgileri nedeniyle dnceden karlmas
gerektii trnde bir inanca varr. Btn dnce, sadece duyusal gerelerle olan ilikisi sonucu
geresel bir ierime kavuur. Son nermeyi btnyle doru, fakat onun ortaya kmasna yol aan
kany yanl sayyorum. nk bu sav tutarl olarak srdrldnde herhangi bir dnceyi
metafizik diye kesinlikle saf d brakacaktr.
Dncenin metafizikte ya da bo konumaya dnerek soysuzlamamas iin, kavramsal
sistemin yeter sayda nermesi duyu deneyimleriyle sk skya bal olmal ve bu sistem duyu
deneyiminin dzenleyici ve gzden geirici ii dikkate alndkta, olanakl birlik ve titizlie sahip
bulunmaldr.
Bunun tesinde sistem mantk ynnden istekse! (keyfi) olarak verilmi kurallara gre
oynanan bir simgeler oyunudur. Btn bunlar, daha ok bilinsel ve sistematik olarak kurulmu
bilimsel dnce iin olduu denli (ve ayn biimde) gndelik yaant iin de sylenebilir.
yle bir anlatm kullandmda ne demek istediim anlalacaktr: Hume, ak eletirisiyle,
sadece felsefeye kukunun tesinde bir ilerleme yolu amam, ayn zamanda (kendi kusuru
araclyla deilse de) felsefe iin bir tehlike yaratmtr. nk, onun eletirisi sonucu, yaamsal bir
metafizik korkusu domu ve bu korku ada empirik felsefenin sayrln (hastaln)
oluturmutur. Duyular araclyla verilenleri grmezlikten gelip bir yana brakabilen bulutlardaki
felsefenin bir yansdr bu sayrlk.
Russelln Anlam ve Doruluk zerine Bir Aratrma yaptnda yapm olduu keskin zmleme
ne denli hayranlk uyandrrsa uyandrsn orada az ok zarara yol aan metafizik korkunun hayaleti
grlebilir. Szgelimi eyin nitelikler demeti gibi alnmasnn nedeni bu korku gibi grnyor.
Burada nitelikler, duyusal hammadde gibi kavranmakta.
mdi, iki eyin bir ve ayn olmas olgusu, onlar btn nitelikleri bakmndan uyumaktaysa bu,
iki ey arasndaki geometrik ilikilerin niteliklerine geri gtrr bizi. (Yoksa Paristeki Eiffel kulesiyle
New Yorktakinin ayn ey olduunu ileri srebilecektik8.
Bu bakmdan ben eyi (fiziksel anlamdaki nesneyi) bamsz bir kavram olarak uygun uzaysal
ve zamansal bir yapyla birlikte sisteme katmakta hibir metafizik tehlike grmemekteyim.
Anlam ve Dorulukun son blm metafizik olmadan ilerin yryemiyeceini u yzne
kartmtr. Yukarki abalar dikkate alarak, bu noktay honutlukla kaydediyorum.
Antika 6
 Orada kar ktm tek yan, satrlar arasndan szan ve zekya balantl kt bilin.
ALBERT EINSTEIN
leri almalar Enstits, Matematik Okulu, Princeton, Yl: 1943, Amerika Birleik Devletleri.

RUSSELLIN ALBERT EINSTEINA YANITI

Einsteinn hakkmda ksa da olsa yazmasn onur sayarm. Beni vmesi sevin verici. Fakat
denemenin znde gle dtm sylemek isterim.
Einstein, ylesine nemli ok eyi ylesine ksaca anlatyor ki tek cmleyle mi, yoksa bir cilt yazyla
m yant vereceimi, dahas kendisiyle ne lde uzlap ne lde uzlamadm kestiremiyorum.
metafizik korkusu ada bir hastalk szleriyle uyumaya eilimliyim. Hibir eyin g olmad yolunda
alnan bir kararla, sorunlarda derinliine bir sondaj yapmaya kar bir isteksizlikle karlayorum sk sk.
Ayn zamanda, pek ok sorunun pek ok kii ynnden, ieriin ayrntl bir incelemesiyle deil de yan
tutan bir anlay temelinde karara balandn da gryorum. zellikle kendini empiriklik olarak ortaya
koyan her ey, artamlar (meziyetleri) dolaysyle deil, empiriklik moda olduundan yaygn bir kabul
grmek durumunda.
Kendi payma, eilimim empiriklik ynnde. Fakat, doruluun, ne olursa olsun btnyle tek bir
yanda bulunmad kansndaym.
Umarm, Einstein, ilk frsatta, benimle ilgili denemedeki dncelerini geniletecektir. Sz gelimi:
Dncelerimizde ortaya kan kavramlar mantksal olarak gzden geirildiklerinde duyu deneyimlerinden
tmden gelimsel olarak salanamayacak zgr dnce yaratmlardr cmlesindeki dnce, aklanmas
gerekenler arasnda.
Aktardm cmledeki dnceye rnek olarak, say verilmitir. Gerekten, say kavramn
yaratmakta deneyimimizle uyarlmz. ondalk sisteminin on parmamzla uyuumlu oluu bunu kantlar.
Her eyin gaz halinde olduu gnete yayan zeki varlklar dnlrse, onlar belki ey,
kavramndan daha ok sahip olmayacaklardr say kavramna. (Yani gnete kat nesnelerin bulunmamas
dolaysyla oradaki varlklarda ey kavram olmamas lsnde say kavram da olmayacaktr. nk say
kavramna nesnelerden varlr. ev.) Gnetekilerin de matematii olabilirdi. Fakat en ilkel dal topoloji
olacakt. Gnete de bir Einstein kp aritmetii kefedebilir ve onun uygulanaca bir dnya dnebilirdi.
Fakat konu, okul ocuklarna ok gelirdi. (Nesneleri bir yerle artrarak bellee yardm etme sanatdr
topoloji. Russell, gnete cisim olmadndan, oradaki matematiin her eyden nce kavramlar cisimlere
ve belli yerlere dayandramyacan, yani topolojinin geliemiyeceini anlatmakta ev.)
Belki, tersine Herakleitos, eer rmaklarn donduu bir kuzey lkesinde yaasayd felsefesini
kefedemeyecekti. (Bilindii gibi Herakleitos, ayn rmakta iki kez ykantamayacan sylemi, dolaysyla
rmaklarn daima aktn dnmt. ev.)
Isnn metafizik stne etkisi yeni bir Gulliver iin ho bir konu olacakt. (Yeni bir Gulliver
deyimiyle, Jonathan Swiftin 1726da yazd ve ngiltereyi siyasal, sosyal ynden hicveden kitaptaki
Laputa adas filosoflarn anlatmak istemekte. Bu uan adadaki filosoflar, pratik olmayan, dsel eylerle
urar ve sama sapan iler yapar, snn metafizik zerine etkisini incelemek, Laputa adasndaki
filosoflarn ii olabilir. O filosoflarn byle konularla uratn grmek Gulliverin aday ziyaret etmesi
gibidir. Byle bir uray izlemek iin yeni bir Gulliver olmak gerekecektir. ev.)
Sanrm bu tr dncelerin genel eilimi, kavramlarn duyulur deneyimden (experience) bamsz
olarak ortaya kt grn kukuya drmek yolundadr.
Einstein, baka pek ok kii gibi benim eyleri nitelikler demetlerine indirgeyiime kar kmakta.
unu sylemek isterim: Benim eyleri nitelikler demetine indirgeyiim, Ockhamlnn usturasn
uygulamaktan baka bir ey deildir. (Ockhaml (1295-1349) Entia non sunt multiplicanda praeter
necessitatem demiti. Yani, gerekmedike sz uzatmamal. ev.)
eyleri alkoymak, niteliklerden vazgememizi gerektirmez. Nitelik demetleri eylerin gerekli
olduu var saylan btn ilevleri yerine getirir. Saylar denen zel varsaymsal varlklar yerine, benzer
snflarn snfn geirmeye yakndan benziyor durum.
Einsteinn denemesiyle ortaya kan sorular bu yantta yeter lde tartlmayacak lde geni
kapsaml. Bylece ister istemez, uzay ve zamann (daha iyisi uzay-zamann) elvermesi durumunda
syleyecek olana genel bir iaretle yetindim. (Russell burada, Einsteinn, uzay belirleyen koordinatlarla
zaman belirleyen koordinatlar bir arada grerek drt boyutlu uzay-zaman kesiksizliini ortaya atan
grelik kuramna imada bulunuyor: ev.) B. Russell

Antika 7
 DNCE VE EYLEM ALANININ TUTARLI FLOSOFU

A. 1. ALE
Berlin Tiergartenda eriyen karlar iniyerek dolaan 20 yalarnda biri, saatlerce dndkten
sonra u karara varyordu. Yaad srece, biri soyut br somut iki tr yapt verecek, betiklerinde
salt kuram, pratik toplumsal felsefeyle kaynatracakt. Donuk Mart gneiyle, dank salarnn
glgeledii yz, olduundan zayf grnen bu gen insan, yaam boyunca, o gn izdii programa
sadk kald.
Vikont Amberlynin olu, liberal devlet adam John Russelln torunu olan bu gen adam,
yaptlarn sadece Bertrand Russell diye imzalad.
1872de domu olan, tam adiyle Arthur William Bertrand Russell, ailenin ikinci olu ve nc
ocuudur. Drt yanda anne ve babas yitirince, evde byk bir Sparta sadelik ve katl uygulyan
byk annesi ynnden bytld. rnein iki tr tatl varsa mutfakta, ancak birini yiyebiliyordu.
Yaz k souk suyla yaknmak, her sabah 730-800 aras piyano almak zorundayd. minelerin
yaklmad bu saatlerde zor iti bu. Sabah 8de tm aile duaya otururdu. Alkol ve sigara nefretle
karlanan iki maddeydi.
Bydke ailenin teolojik dncelerinden uzaklamaya ve matematie yaklamaya balyan
ocuun zihnini, felsefi sorunlar, nceleri pek uratrmaz. Zihin nedir?, madde nedir?
sorunlarna bo ver, aldrma trnden yantlar verir. Ancak bunlar, yava yava, elendirici
olmaktan kp uzun zaman almaya balar (Portraits, 10)

A.2. OKULA GTMED

Dzenli bir okul yaamiyle deil, evde zel derslerle, ansiklopedik bilgilerle yetien Russelln ilk
girdii eitim kurumu Camridge niversitesidir. 18 yandadr o sra. Kendisine ok doal gelen bir
dil kullanan kiilerle tanr. Bir dnce ileri srdnde, kimse onu deli veya sulu gibi
grmemektedir. Daha nce, zeky felce uratan zararl bir ahlak atmosferinde yaam olduunu
anlar. Mizacna ok uyan ve zeksn bileyen zgrln verdii hzla, ilk yl matematik, son yl
felsefe okur. 1894te ahlaksal bilimler dalndan pekiyiyle mezun olur.
renciliinde, kesin bilgiden yana, tartmaya ak, hocalarnn kantlamalarn yanl sayp,
onlarn yerine daha iyisinin konabileceine inanan biridir. Bu inancn yerindeliinin kantlanmas, 20
yln alacaktr sonralar (Portraits, 10).

A. 3. MESLEK YAAMI
Cambridgei bitirdiinde, aile geleneini srdrerek politikaya atlmakla, genlik umutlarn
gerekletirecek salam bilginin temelini bulmak zere felsefeye kapanmak arasnda ekinceli
zigzaglar izmitir. Viktorya dnemi gelenei kundak gibi sarmalamtr onu. Disreali Gladstone
atmalar kulandadr. Ailenin basksiyle, ngilterenin Paris Bykeliliinde grev alr. Ancak,
yaantsnda sonralar bir kez daha ortaya kacak, felsefe mi, deil mi? sorusu ardn
brakmamaktadr. Sonunda, felsefe stn gelir.
1895ten, 1901e dein, mezun olduu niversitenin yneticileri, 1910dan 1916ya dein de
reticileri arasndadr. 21 yl sren niversite dnemi, matematiksel mantk, analitik felsefe
almalarnn yan sra, vaftiz babas olan John Stuart Mill rneine uygun etken uralarla gemi,
ayn dnemde gncel konular ele alan gen matematiki, Alman toplumsal demokrasisi zerine bir
yapt yaynlam (1896), kadn haklarn savunan dernekler adna seimlere girmi, enikonu ilgi
uyandrmasna ve yanda toplamasna karn, adaylktan teye gidermemitir.

A. 4. SAVAA TAVIR
Birinci Dnya Savann kmas, bu sava hazrlayan koullar yakndan izlemi olan Russell
duyarsz brakamazd. Nitekim, sava byk ahmaklk sayan dnr, hi deilse ngilterenin yansz
kalmasn ister. evresinde kimseyi bulamaz. En yakn dostlar bile onu bu konuda yalnz
brakmlardr. Birinci Dnya Sava sonunda, talyan faizmi, Alman nazizmi ve Rus komnizminin
doacan, dnyann byk bir ekonomik bunalma srkleneceini sezmi gibidir. Her sava
ahmaka deildir. Nitekim kinci Dnya Savandan sonra, smrgeci lkelerin sarsldn, kk

Antika 8
lkelerin Milletler Cemiyetiyle, hi deilse seslerini duyurmaya baladklarn ve bugn dnya dengesinde
nemli bir etmen olan A.B.D.nin uluslararas politikada ilk kez o sra nemli bir rol aldn grmekteyiz.
Bu durum, kinci Savatan sonra kklemi, Asyada, Afrikada yeni devletler domu, toplumsal yaamn
her alannda (teknik ve kltr dahil) engin deimeler ortaya kmtr. Russelln ktledii lk Dnya
Savan hi deilse bu adan, kk ve gsz uluslarn lehine yorumlayabiliriz. Bunun en ak kant,
Trk Kurtulu Sava ve Trkiye Cumhuriyetidir. Her halde Russell, Birinci Dnya Savan ahmaka ve
ikincisini gerekli bulurken, topraklarnda gne batmayan ngiliz mparatorluunu dnmekteydi.
Fakat bu barl almalar kendisine uur getirmemitir. 1916da bu yzden para cezasna mahkm
olmu, cezay deyemedii iin, sata karlan kitaplarn bir dostu satn alarak kendisine armaan etmi,
bylece bortan kurtulmu, kitaplarna kavumu. Ancak, bu mahkmiyeti bahane eden niversite,
kendisini hocalktan atm.

A. 5. BARIIL LEVLKLER
Manchester Guardianda yaynlanacak bir bildiri iin, ok sayda profesr ve fellowdan imza
toplamakla balayan barl davranlar, gerek, imza verenler dahil, aydnlarn; gerekse, Russelln 4
Austos 1914 gecesi saptad gibi halkn, heyecanla savatan yana olmas sonucu, dar bir evreye zg
kalr. Gerekten, halk, sava ilan edildii iin lgnca sevinmektedir. Russell, bar dnceleri yaymak
iin toplantlar yapmay srdrr. Toplantlardan birinin ans udur: Pek ok barl toplantda
konumutum. Hibir olay olmamt. Fakat, Kerensky devrimini desteklemek iin yaplan bir tanesi ok
iddetli geti. Toplant, Londrann Gney Kaps Yolundaki Kardelik Kilisesindeydi. Milliyeti gazeteler, bu
yoksul blgenin kahvelerinde, bizim Almanlarla ibirlii yaptmza ve Alman uaklarna iaret verdiimize
ilikin brorler hazrlanarak datm. Bu yzden hava gerginlemi ve Kilise, bir kalabalk ynnden
kuatlmt. oumuz, direnmenin, zararl ya da aklszca olacan dnyordu. Kimimiz, direnmeye
kar dnce geleneinin savunucusuydu zaten. Geri kalanmz da direnmekle, kenar mahalle kalabalna
bir ey yapamyacamza inanmaktayd. Aramzdan k yapmaya alanlar, kapdan yz gz kan iinde
dndler. Kalabalk, bir iki kiinin nderliinde ieri dald. Deviniyi ynetenler dnda herkes az ok
sarhotu... iki kabaday, ivili sopalarla zerime saldrd. Kendimi saldrya kar nasl koruyacam
dnrken, aramzdaki kadnlardan biri durumu izlemekte olan polisten beni korumasn istedi. Omuz
silkti polis. Bayan, ama nl bir filozof o dedi. Yant yine omuz silkmek olmutu. Bilim alannda n
salmtr diye srdrd. Kln kprdatmyordu polis. Bir Earln kardeidir tmcesini syler sylemez
yerinden frlad. Fakat ge kalmt. Bir kadn kendini benimle kabadaynn arasna att. Yaamm,
tanmadm bu kadna borluyum.
Btn bunlar Russelln 1918 ylnda ngiliz hkmetini ve Amerikan ordusunu kk drd
gerekesiyle alt ay hapse mahkm edilmesiyle sonuland. Bir dostunun yardmyla hapishanede birinci
blme kondu. Burada, istedii gibi okuyup yazabilecek, fakat barl propaganda yapmayacakt.
Matematik Felsefesine Giri bu aylarn rndr. Zihnin zmlenmesi de orada balamt.
Tutuklarevindeki hapishanedeki en yararl gzlemi, mahkmlarn ahlak bakmndan dardaki insanlardan
hi de 1 ayr olmad, ancak zekca aa dzeyde bulunduu yolundadr. Cezaevine girdii ilk gn,
bagardiyan knyesini karrken dininiz? sorusuna Russell agnostik yantn verince, bagardiyan
agnostik szcnn nasl yazlacan sormu ve yaznca i ekerek ah, ok din var, ama, sanrm,
ibadet edilen Tanr bir demi, Tutuklarevinden kalma, tek tatl ans sanrz bu.
Savan bitmesinden az nce tahliye edilmi olan Russell, sava bittii gn, halkn, savan balad
gnk gibi sokaklara dklp lgnca bayram ettiini grm. Uzgrszlk rnei olarak anyor bu olay.

A. 6. SYASAL GZLEMLER
Aristotelesten beri mantkta en byk devrimi yaratan ve matematii manta indirgeyen Principia
Mathematica adl ve matematiki filosof Whiteheadle birlikte yazdklar dev yapt bittiinden (yazlmas 10
yl alan bu yapt, dnyada okuyan sayldr. Dahas, Russelln yazd blmleri Whiteheadn,
Whiteheadn yazd blmleriyse Russelln okumad aktarlr aka yollu.) dnsel zgrle kavuan
Russell siyasal sistemler zerindeki grlerine yn vermek frsatn bulmutur. Onun bu amala Rusyaya
gittiini ve Leninle de grtn biliyoruz. Sava konusundaki dnceleri, kendisini nasl tutucu
cepheden ayrmsa, Rusyann deheti de sol cepheden koparmtr. Marksizmi ya da hi deilse,
Marksizmin Rusyadaki uygulann kuramsal ve inansal adan eletirir. zet olarak dendikte, btn
tarihsel olaylarn snf atmasndan doduunu ve tarihe, diyalektik materyalizmin egemen olduunu
kabul etmez. Lenin ve Stalin elinde, parti diktatrlne ve milyonlarn lmne yol aan gelimeleri
Marksizme aykr bulur. Komnizmi eletirmesi, 1896da yaynlad bir yaptla Marksizmi eletirmesinden
ayrdr.

Antika 9
 Rusyadan sonra ine gider, bir yl kalr, in uygarlna hayran olur. Batllar ve Japonlar
ynnden bu uygarln ortadan kaldrlmasna acr. Daha o zamanlar, inin modern bir endstri
devleti olarak birinci snf kuvvetler arasna gireceini lmler (tahmin eder), ktlkleri dogmatik
inanta bulur ve gerek Quakerlerle, gerekse toplumsal bozukluklara direnmeye kar olanlarla,
sosyalistlerle alrken insanlarn mutluluunu gz nnde tutar. Komnizmi nlemenin yolunu da
savata deil, ktlelerin yoksulluunu ortadan kaldrmakta bulur.
te yandan Russellin 1919da niversitedeki haklarnn geri verildiini fakat niversiteden
karlmay bir onur sorunu yaptndan, geri dnmediini, 1922, 1923 yllarnda ii Partisinden
genel seimlere katldn ve seilemediini, 1924 ylnda A.B.D.nde konferans turuna ktn,
1927deyse ikinci eiyle bir okul kurup, eitim konusundaki kuramlarn uygulamaya giritiini,
sylenenlere eklemeliyiz. Russell, daha sonraki 10 yl ounlukla Amerikada geirmi ve kendini,
siyasal ve toplumsal gazetecilie vermitir.
Amerikann Chicago ve California niversitelerinde profesrlk yapan_ dnr, 1940 ylnda
toplumsal-dinsel nyargyla New York Kenti niversitesinde profesrle lyk grlmedi. Barnes
vakfnda alt. 1943 ylnda dinsel banazlarn zoruyla oradan da karld. Hakszla uradn ileri
srerek dava at ve kazand. 1944te ngiltereye dnd. Yeniden Cambridgee fellow oldu. kinci
dnya Sava srasnda, yazmay, konferans vermeyi ve deiik konularda radyo yayn yapmay,
yapt vermeyi aralksz srdrd. Yaptlar arasnda iki cilt tutan ykleri de bulunmaktadr.
Uzun yaamak iin, bykbabalarnz iyi sein diyordu bir yazsnda. yi bir seim yapt
inancndayd. ki yl daha yaasa 100 yl tamamlyacakt. Olmad.

A. 7. TUTARLILIK
98 yllk yaamnda Russell, engellere karn savamc kimliini srdrm, bu yzden eitli
yitimlere uramtr. Bar ilevliklerinden dolay Cambridge niversitesinden atlnca Harvard
(niversitesinden neri alm, fakat ngiliz hkmeti kendisine pasaport vermemitir. Onun bu, ikinci
gadre uraydr. Yukarda da belirttiimiz gibi, daha nce de Cambridgeden karlmtr.
karlmasnda metafiziki Mc. Taggartn rol vardr. Mc. Taggart, Hegelin ardl ve hayranyd.
Russell, daha 1903 ylnda yaynlad Matematiin lkeleri9 adl yaptnda Hegel mantn
eletirmiti. Hegelin btn, para, sreklilik, kesiksizlik grleri bu eletirilerin snrna girmekteydi.
Mc. Taggart tinin (ruhun) lmszlne inanrd, Russell iinse ancak nesnel varlklarn zellikleri
tartabilirdi. lmszlk, geecek her zaman noktasnda bulunmay ierirdi. Byle bir ierimi uzay
noktalaryla birlikte ele almalyd. Uzaysal varlklarn duyu verileriyle alglanmas gerekirdi.
Bana gelenlerde, inand dnceyi tek bana savunmakla kalmayp topluma mal etmek
istemesinin rol byk. Siyasal retiler konusundaki bamsz dncesi, ahlak ilkelerinin mantksal
geerlii olmad yolundaki klar tepkiyle karlanmtr. Fakat btn bunlar, Russelln hi
deimeksizin, belli bir konudaki balang kanlarna sapland anlamna gelmez. Nitekim Rus
devrimi ve atom bombas hakkndaki kanlar byledir. Her ikisine de nceden yandaken sonradan
onlarn gsterdii gelimeler karsnda tutumu deitirmitir. Aada greceimiz gibi, felsefe
alannda da durumu ayndr. Kendini yenileyen bir insan yanstr bu.
ine kapal, hrn bir filosof deildir. Genelde akacdr. Gnn sorunlarna eilmekten zevk
duymutur. Yazlarnda yer yer ngiliz mizahnn rneklerine rastlanabilir. Bu mizah en ar konularda
bile zaman zaman ortaya kmaktadr. rnein, mantksal elimelerden sz ettikten sonra, Hegeli
yle eletiriyor:
Yukarki elimede, hibir felsefenin ierilmedii anlalr sonuta. elime saduyudan doar
ve kimi saduyusal kandan vazgemekle ortadan kalkabilir. Sadece, elimelerle beslenen Hegelci
felsefe, her yerde benzer sorunlar bulduu iin, elime konusunda yansz kalacaktr.
Yaptlarnda, genellikle tmdengelimsel yntemi kullanan Russell, Toplumsal Yeniden
Kuruluta, mantk kalplar dnda deien d dnya koullarna bal psikolojik deneyim ve
terimlere bavurmutur. Dac olsaydm da, daclk konusunda bir kitap yazsaydm, gnein
douundan sz ederdim. Kimse de bana, Coppernicus kuramna gre gnein domadn
sylemezdi. Arada popler bilginin kullanlmasn bylece hakl bulurken, simgesel karm
yasalarnn geerlik alan daraltm olmaktadr.
Yntemi konusundaki bu saptamadan sonra, onun, sonralar, Vietnam Mahkemesiyle
btnleen dorusal izgide gelimi zgrlk ve an aan kolonyalizm kart tutumuna
deinmekte yarar var. Boerler savana bu yzden kar durmaya, Amerikay bu yzden yarglar
karsna karmaya(10) gtren bu tutum anlatmna gre, bykbabasndan kalt (miras) kalmtr.
Kantn yapt gibi bitimsiz bir bar ve dnya hkmeti imgelerken, byle bir amaca hizmet edecei

Antika 10
inanciyle, bir ara Kropotkin tipi anarizmi bile yadrgamamtr. Genelde, bakalar eziyet ekerken mutlu
olamyacan savunur.(11) Bolevizmi de bu adan dikkatle incelemi; ona byk sanayi, bat tipi
kapitalizmde daha rahat ortaya kabilecei iin kar durmutur. Bu sistemi gz kapal benimsemi
deildir. 1920 ylndaki in ziyaretinde, oradaki yaam, ok ekice bulur. Batlamann o gzellii ortadan
kaldrabileceini syler.

A.8. YAZI SLUBU

Bergsondan Einsteina, eitimden, kadn haklarna dein eitli alanlarda kalem oynatm olan
Russelln yaptlarnn ortak yan, sistemi lsnde zl ve ak slubu. Genel d u: ksa szn
elverdii yerde uzun sze kamayn. Nicelemelerle dolu bir anlatm ileri srmek istiyorsanz,
nicelemelerin bir blm ayr tmcelerle dile getiriniz. Tmcenizin ba, sonuyla elikili bir bekleyie
gtrmesin okuyucu. Bir sosyolojik tmce alalm ele: Doutan gelsin, evreden gelsin, gncel
durumlarn belli bir yzde de doyurmad gereksinimler toplumsal ynden yararl normdan sapan bir
bireyin ortaya kmas uruna biraraya gelmi uygun evresel koullarn rastlantsal akmna kapldnda,
istenmiyen davran rneklerinin dnda kalr o birey. Konutuumuz dile evirirsek bunu grelim ne olur:
Btn insanlar ya da bir lde btn insanlar normal ddr. Normal d olmyan, ya doutan ya da
yetimesi srasnda olaanst bir ansa sahib olandr.(12)
Bu rneklemeye eklenti gereksiz. Felsefeyi umac sayanlar, onu okuduktan sonra korkularndan
kurtuluyorsa, yazar kendi dn tutma baarsna ulam demektir. En ar sorunlar bile akseik bir
anlatmla, ekici bir rnekle, sisli gnlerde birden gn na kavuan doruklar gibi aydnlanyorsa yazar,
yaln kalma becerisine sahiptir. (Bu konularda bkz. Portraits from Memory, George Allen and Unwin, 1956.
Nasl Yazarm adl deneme).
Russelln rahat anlatmnda, yaamn uzun yllar popler betikler ve gazete yazlaryle (eitim, kadn
haklar, atom denemeleri, Vietnam sava v..) kazanm olmasnn ve iki ciltlik yk kitab yaynlamasnn
payn da analm. Ona Nobel Edebiyat dl kazandran da asl, salt felsefe d bu yaynlardr.
Portraits from Memoryde unlar sylyor.
...Ak bir dil kullanma yetkisi grmekteyim kendimde. stesem, matematiksel mant da
kullanabileceimi herkes bilir. Kimi kiiler, len elerinin kzkardeleriyle evlenirler tmcesini, yllarca
srecek bir renim sonucu anlalabilecek biimde kaleme alabilirim rnein. (s.197)
ok kiide grld gibi, onun kiiliinde de yetitii evrenin pay olmutur, bu evre her eyden
nce, dnen ve dnceye deer veren insanlarn ses verdii, abalarn desteksiz braklmad bir
evredir. James Ward, Sir James Frazer, Sir George Darwin, A.N. Whitehead, Broad, Mc. Taggart, G.E.
Moore, Bob Trevelyan kardeler, Keynes, Wells, Sidney ve Beatrice Webb, G.B. Shaw, Wittengstein,
Joseph Conrad, George Santayana doal tarihten, edebiyata, edebiyattan felsefeye uzanan bir alann nl
kiileri ya hocas olmulardr, ya rencisi, ya da yakn dostu. Hepsiyle tatl anlar vardr. rnein Shawla
ktklar bir bisiklet gezisinde, bisiklete binmeyi henz renen Shaw, btn hzyla Russelln bisikletine
arpar. Shaw havaya frlar ve birka metre teye srtst der. Russelln bisikleti hurdaya dnm,
rastlant rn deil mi, Shawunkine bir ey olmamtr. Dn iin Russell trene biner. Shaw yava giden
banliy trenine her istasyonda yetierek, bisikletini, usta src olmasna karn, koruyamad iin,
yaptlarndaki gibi, ciddilik havasnda dostunu alaya alr.
Russelln retisinde mantk, gereklik hakkndaki btn bilimlerin en geneliydi. Leibnizin doctrina
formarumu her doal dilin kapsamas gereken temel rnekleri ele ald iin gramerle ilikiliydi. Fakat
Wittgenstein daha 1914ten nce Russelln rencisiyken mantksal doruluklarn, belirli bir szlkte
yeterlikte dile getirilecek gibi olmadn ve baka doruluklardan totolojik olma zelliiyle ayrt
edilmeleri gerektiini ileri srmt. Russelll cezaevinde Matematik Felsefesine Girii yazarken,
matematiin tanm iin bu totoloji kavramndan yararlanmtr. O tarihte sa m, l m olduunu
bilmedii bu eski rencisiyle sonradan bulumutur. Szn ettiimiz gerek, dnrn, rencisi
kanalndan da gelse, yeniye nasl ak olduunu gstermesi bakmndan nemli. Byle bir gelenein rn
Cambridgete matematik okurken, hidrostatik dersinde hoca, bir banyo kveti iinde gidip gelen kapakl
kapla ilgili bir problemi zerken, rencilerden biri, Kapak zerindeki santrfj kuvvetini unutmadnz
m? deyince hoca, biraz duraklayp ben yirmi yldr problemi byle dnmtm. Haklsn yantn
vermi.
Bu zellikleri dnda Russelln kendisine gnderilen her mektuba yant verdii bilinmekte. Uralar
gz nne alnrsa, bunun bir erdem olduu anlalr.
Statik hocas Whiteheadla bir ans, mektuplamaya verdii deeri, bilimsel titizliini, gstermesi
ynnden ilgin. Poincareye kar yazd bir makale iin Whiteheadten, matematik bir noktann
aklamasn mektupla ister. Yant kmaz. Yine yazar, yine ses yok. Telgraf eker ts kmaz. demeli

Antika 11
telgraf eker. Bouna. Sonunda, Whietheadi grmek zere yola kar. Whitehead, mektuplara yant
verirse zgn yapta zaman kalmayaca kansndadr. Fakat, Russell da aratrcdr, glgede kalm
kelerin varln, hele onlarn bakalar ynnden eletiri kimliinde ortaya karlmasn istemez.
Whiteheadn soruna deiik bir adan bakmas, iin ynn deitirebilir. Yola bu amala km,
yazlana aldrmyan, Whiteheadin eksik yanna deinmek iin aktarmtr.

FELSEFES
A. HEGEL VE MOORE ETKS
Felsefeye Hegelci olarak balamtr. 1900 ylnda Paris felsefe kongresinde okuduu teblide,
noktalarla anlarn varln ileri srmt. Baz eylerin var olmad konusundaki dncelerin
geersiz saylmas hususundaki Hegelci kanya yaklamaktayd bu tutum. O ayn zamanda, Hegelin
Mutlakna yaklaan, saysz mutlak doruluklar bulunduunu savunuyor ve bunlar matematikte
gryor, mant gramere balayarak, zorunlu olan doal sayan Hegele yaklayordu. Mantk
nermeleri a priori olarak bilinir. Bu, onlarn kendi ilerindeki zellikleri deil, onlar bili yolumuzun
zellikleridir. Fenomenolojisinde felsefeyi bilimin aamasna karmak isteyen Hegelle Russelln ayr
amalar gttn ileri srmek gtr. Russell bu dnemde eer ya da, veya, deil trnden
mantksal deimezleri Platon gibi deta gkte arar ve usa adeta kondurulmu varsayarken, Hegeln
Weltgeist kavramn ikin olarak kabul ediyordu. nk, metafizik ynetici varlklar kabul etmeden
bu tip temel kavramlarn aklanmas yaplamazd. Kukusuz, tasla rencilik yllarnda izilen bu
programda Mc. Taggartn byk etkisi olmutur. Ancak Russell daha sonra, Hegel felsefesinin
uzaktan grnen bulank bir lekeye benzedii sonucuna varr. O eski Grek filosoflar gibi ak olan
sever. nsan usu iin kesinlik, doay ele almakta zorunlu bir e olan matematikte bulunabilir. Onun
Hegelciliinde asl rol Mantn lkelerini yazan Bradley oynamtr. Bradley bu yaptnn her
noktasnda, ussal hiyeraride yer alan btn mantk biimlerinin, dolaysz bir duygunun
yaantsndan doduunu anlatmaya almtr. Btnln, mantksal biimlerin aklayamad
bu duygu, kanlmaz bir znellik ierir.
nsan dncesinin btn kategorilerini aan mutlak gereklik arama abas, Russellda bu
dneme rastlar. Fakat, henz onun, mantksal atomculukta olduu gibi dsal balantlardan kurulu
olduu sonucuna varm deildir. Gereklik, henz kendisini kavramak iin, ancak duygunun ipucu
verdii ve insanla zde tutulmayacak sonlu merkezlere ayrtrlabilen bir birliktir. Bu, usa etkin
olabilirse de us st yaps olan bir gerekliin dile getirilmesidir.
Russelln yetitii yllarda, zellikle Oxfordta yeni-idealist bir gelenek egemendir. Bunlar,
mantk alannda, bata Hegel olmak zere Lotze ve Sigwart gibi Alman dnrlerden
etkilenmilerdir. Mutlak idealistler diyebileceimiz Hegelci grubun merkezi Oxford niversitesidir.
Russellin nceleri yakn dostu olan Mc. Taggartsa, baz noktalarda Hegelden ayrlmasna karn,
dncelerini onun felsefesini inceleyerek tretmi ve Hegel Kozmolojisi zerine almalar ve Hegel
Mant zerine Bir Aklama adl yaptlar vermitir. Russell daha sonra, varlkta ayrd dikkatin
kaynan Mc. Taggarttan alacaktr. uras nemli: Russell hibir zaman Mc. Taggartn, biimsel
belirlemeleri ampirik materyalin dnda, a priori bir safla balama abasna, onunla en ok dost
olduu yllarda bile yanamamtr. Ayn biimde, hibir zaman Hegel psikolojizmine girmiyor (En ok
Hegelci olduu zaman bile.) Gerekliin zihinsel olmas konusundaki Hegelci kanta kar karak,
gerekliin ne olmas gerektii zerine kant getirilemeyeceini ileri sryor. Whitehead,
matematikinin uzay ve zamannn insan ynnden yaplm duyarl aygtlar olduu konusunda
kendisini ikna etii zaman Russell, doada bu aygtlarn yapld maddeler bulunduunu
dnmemi. Byle aygtlarn yapld maddeleri kabul etmek, gerekliin zihinsel olduu grne
dn saylamazd. Matematik gereklik, doadaki gereklik deildir.
Fakat Russell, bir bilimsel gereklii zihinsel, birini evresel sayp oku bir tutuma girdiinde
(kanma gre burada da Mc. Taggartn etkisinden sz edilebilir) elimeye dmese bile doyurucu
olamyor. nk Russelln d dnya izlenimlerinden doar sayma yolunda bir kantlamaya
giremedii matematik kavramlarn kayna belirsiz kalyor. Eer onlar zihinde kendiliklerinden
olumularsa, Russelln evrel sayd kavramlarn da nceden zihinde olumadklarn dnmemek
iin bir neden yoktur. O zaman rnein, babann varlndan babalk kavramna deil de, babalk
kavramndan babann varlna gemek durumunda kalrz. Byle bir tutum da Russelln
empirikliiyle elime yaratr. Empiriklikle yaant, en temel elere ayrlabilmekte. Bu, onun
dolaysz ve amaz duyusal gzlemlere indirgenmesi demek. Zaten dilin, ilkel nermelerin varlna
elveren byle bir temele dayandrlmasiyle, ilkel ve karmak nermeler arasndaki balantnn
doruluk fonksiyonuna balanmas, olanakl modern mantn temel direklerinden biri.
Bu noktada Russelln mantklyle, empirikliini ayr ayr gzden geirme gerei ortaya
kyor. Gerekten onun mantkl daha G.E. Moorela tant 1898 ylnda kendini gsterir.
Antika 12
Esasen Matematiin lkelerinin nsznde Russell felsefenin temel sorunlarnda konumum, ana
izgileriyle Bay G.E. Moorela ilikilidir biiminde konuuyor. Onun Hegelcilikten ayrlp, Mooreun
zmleyici yolunu semesinde saduyuya kar gvensizlii ve Hegel felsefesininse kamu duyusuna
uygun gzken bir yndan ibaret oluudur. nk, asl felsefe sorunlar, kamu duyusuyla,
yantlandrlamayan sorulardr. Szgelimi, bir szcn anlamn tarttmzda, kendileri o szck
olmayan pek ok rnekle karlamaktayz. Szcn kendisi, duyulur dnyann bir paras deildir. Onun,
benzer biimlerin zihinde bir araya getirilmesi dolaysyla mantksal bir uyduru olduunu syleyebiliriz.
Fakat benzerlik, bir biimi; yani szc snf yesi durumuna getirme konusunda zorunlu ve yeterli deil.
Orada gerekli olan erek. Kamu duyusu bunun dnda, kimi gndelik sorular iin bile elverisiz.
Dikkati eken, Moore kamu duyusunu savunduu ve bu konuda bir de yapt yazd halde, Russelln
kamu duyusuna dayanan Hegelden Moore etkisiyle vazgemesidir. Yukarda da belirttiimiz gibi bunu,
Mooreun zmleyici grlerindeki ekicilie balyabiliriz. Onun kamu duyusuna kar tutumu, kamu
duyusuyla ilgili pek ok inancn, mantk yasalar gibi, ne kantlanabilir ne de rtlebilir olduu temeline
dayanmaktayd. yi, bilmek, grmek gibi deyimler byledir. Moore bunlar zmleyerek, kamu
duyusuna dayanan kullanmlara balar. zmleme srasnda, deyimlerin anlamlarnn birer varlk
olduklarn kabul eder. Bu bakmdan, bir deyimin anlamn bilmekle anlamn zmlenmesini bilmek
arasndaki kartlk, verilen bir deyimin kavramna sahip olmakla bu kavram karsnda tavr almak
kartl biiminde dile getirilmitir.
Russell, bir st paragrafta dile getirilen dnceleri benimser. O da matematiin temel kavramlarn
birer varlk saymakta ve szcklerin zmlenmesinde, bir deyimi kamuduyusu araclyla kullanmay
bilmekle onun yapsn dile getirmeyi ayrmaktadr. Bir kavram tanmlarken, onu kuran elere, onunla
ilgili deyimlere, oradaki benzerlik ve ayrlklara geri gider sonuta.
Alg konusundaki dncede de Moore etkisinden uzaklamamtr. Bu dnemde (1900) yaynlad
Leibniz Felsefesi adl eletirel yaptta, Leibnizin alg konusundaki dncelerini eletirirken, d dnyada
olup, bitenlerle duyular arasnda nedensel bir balant bulunmas gerektiini, alglyana evrel nesnelerin
hibir etki yapmamas dncesinin paradoksalln ileri srmektedir (s. 133 v.). Anlam ve Doruluk
zerine Bir Aratrmada da, aradan 40 yl gemesine karn ayn tez savunulur (s. 123) Alglar ve
yaantlarla, olgular hakkndaki bilgimizin yakn nedensel balants vardr. Algsal bilgiden karmsal
bilgiyi ayrmakla Hegelcilerle, enstrmantalistler yanlmlardr (Anlam ve Doruluka gre). Algsal yarglar
zmlenirken onlarn, iaret zamirleri ya da soyut adlarla dile getirildiklerine dikkat edilir (Anlam ve
Doruluk, s. 127) Moorecu zmlemenin etkisi byktr (Bkz. dealizmin rtlmesi, Principia Ethica)
burada.

B. MANTIKILIK-WHITEHEADLE BRL
B. 1. ADLAR - MANTIKSAL DEMEZLER
Russell, vaftiz babas ve aile dostlar John Stuart Millin Mantk Sistemi adl yaptn henz 18
yandayken, Cambridgee gitmeden okumutu. Onun, zorunlu nermeleri gramere balyarak szel
saymasnda Millin etkisi grlmekte. 1938-39 ders ylnda Chicago niversitesindeki derslerden sonra,
nl mantk Prof. Carnap ve Morrisin de bulunduu dinleyiciler grupuyla, doruluk, dil ve olgu
sorunlarn tartmas sonucu Russell, zorunluk konusunda dilin payn azaltmaya girimitir.
1903te yaynlanan Matematiin lkelerine bakarak, onun adlar konusunda ok eskiden dnmeye
baladn kabul edebiliriz. Deiik bir ad anlay vardr. Mill, zel adlar bir gsterime, genel adlarysa
kimi zelliklerin ierimine balamt. zel adlar grn balantlar gryle birletirerek geniletmitir
RusselL Ad, uzay-zamann belirli srekli bir parasn kapsayan bir nesnedir, bir nesne, birlikte var olan
niteliklerin demetidir. (Anlam ve Doruluk, 97). Uzay-zaman iin gerekli zellikleri tayan nitelikler dizisi
aratrlrken ampirik yasalara dnlr, sentetik a priori genel doruluklar ortadan kaldrlm olur.
Bergson bellei, gzlemleri depo ettii iin bu bakmdan ie yaryacaktr.
Russell 1912 ylnda Felsefenin Sorunlarn yazd srada, fiziksel nesnelerin, sadece tanmlar
yoluyla bilindiine inanmaktayd.
mdi, Russellin Whiteheadle birlikte alm olduu dneme geebiliriz. Bu dnem onun zellikle,
matematiksel mantk sorunlarna eildii ve Whiteheadla birlikte 26 x 17 cm. boyundaki 2000 sayfay
aan, Aristotelesten beri insan usunun ortaya koyduu en byk mantk rn saylan, matematii
manta indirgeme amacndaki Principia Mathematicay yazd dnemdir (1910-13). ciltlik bu soyut
yaptn drdnc cildinin de yaynlanmas tasarlanm, fakat bu tasar gereklememitir.13 1910-13 yllar
arasnda kan Principia Mathematica, matematii manta indirgemitir. Russell, 1900 ylnda
Whiteheadla birlikte Paris matematik kongresine katlmas sonucu, mantn, matematik temelinde ve
matematiin teknik aralaryle aklanmasn yapmaya alan talyan matematikisi Peanoyla tanm;
Whiteheadten de ald destekle salt matematik konusunda kesin sonulu aratrmalara girimi.
Antika 13
 SALT MATEMATN TANIMI
Kongre sonras, Cantor, Klein, Dedekind ve Frege gibi byk matematikilerin almalaryle
beslenen bu dnce ilk meyvesini, Matematiin lkelerinde verir. Salt matematii, p, qyu ierir
biiminde btn nermelerin snf olarak tanmlyan bu yapt, sembolik mant da ele almakta, ve
nermeleri, snflar ve ilikiler hesabn aklamaktadr.
Matematiin ilkeleri, salt matematik ustalarnn grlerini bir araya toplamas ve eletirmesi
asndan ilgin. Nicelik, byklk, sonsuzluk kavramlar ve saylar tartlyor, matematik
deimezlerin, mantksal deimezler olduuna, matematiin btn ncllerinin, deimezlere ilikin
bulunduuna, filosoflarn matematii hangi nedenle a priori saydklarna deiniliyor. Yapta gre, salt
matematik, mantksal deimezler dnda, hibir tanmlanmaz olan iermez. inde deikenler
bulunduran biimsel ierimleri ncl alr matematik ve onlarn varglarndan kurulur. a, byi, b ise
cyi ierir; o halde a, cyi ierir biimindeki tasmlama matematie, ierim bir ilikidir trnden
nermeyse manta ilikindir. Uygulamsal matematikte sonular, sz konusu varsaym doyuran bir
deimez iin ileri srlmekteyken, salt matematikte, deikenle ilgili bir varsaymdan doar. U,
Eukleides uzaydr trnden salt matematik varsaymlardan kuruludur Eukleides geometrisi. te
yandan, u uzay, Eukleiaes uzaydr dersek, Eukleides geometrisini kuran bir deimezin varln
kabulle, bu geometrinin btn sonularn ileri srm oluruz.

B.2. PARADOKSLAR
Soyut sorunlara yant ararken, kendini felsefenin ortasnda bulan Russell (Portraits, 10), daha
Leibniz felsefesini ele ald ilk genlik yllarnda, insan usunun, karsnda zgesiz (aresiz) kald
paradokslara, bir matematiki ve mantk gzyle yaklami, 1902de Fregeye gnderdii
mektupla, onun bir elikisine deinmiti... Ayn yl Frege, Aritmetiin Temel Yasalar adl yaptn,
yle bir notla yaynlyordu:
Bilimsel bir yazar iin, kurduu yaptn temellerinden birinin, yap bittikten sonra kmesi
lsnde ansszlk olamaz.
Yaptn bitimine yakn Russelln mektubunu alnca byle bir duruma dtm. V. aksiomamla
ilgili sorun. Onun, br aksiomalar trnden apak olmadn ve bir mantk yasas saylamyacan
grmezlikten gelmi deilim. Bu gsz noktay, 1. cildin nsznde de belirtmitim (s.7). Yerine bir
bakasn bulsaydm, sevinle vazgeerdim ondan. imdi bile, bir kavramdan, o kavramn uzanmna
gemeden, aritmetiin, bilimsel olarak nasl kurulacan ve saylarn, mantksal nesneler olarak nasl
kavranp gzden geirileceini bilmiyorum. Bir kavramn uzanmndan sz edebilir miyim hep?
Edemezsem, ayrlsal (istisnai) durumlar nasl ayrt edeceim? Daima, bir kavramn, uzanm
asndan bryle akmasndan, birinin snrna giren kavramn brnn de snrna girdiinden
sz edebilir miyim? Russelln bildirisinde ileri srlen hususlar bunlar.

CANTORUN TRAFI
... Russelln kefetmi olduu elime belirtilebilir imdi. Kimse, insanlar snfnn insan
olduunu ileri srecek deil. Kendine ilikin olmyan bir snfa sahibiz burada. Gzlerimizi kendine
ilikin olmyan snf kavramna evirelim imdi. Bu kavramn uzanm, kendine ilikin olmyan
snflarn snf (Eer onun uzanmndan sz edebilirsek). Ona ksaca S snf diyeceiz. mdi bu S
snfnn kendine ilikin olup olmadna bakalm. nce, onun kendine ilikin olduunu kabul edelim.
Bir nesne bir snfa ilikinse, uzanm o snf olan bir kavramn snrna girer. Dolaysiyle snfmz
kendine ilikinse kendine ilikin olmadn dnelim snfmzn. Bu durumda o, uzanm kendisi olan
bir kavramn snrna girer. Sonuta, kendine ilikin olmaz. Burada elikiyle karlarz. (Aritmetiin
yasalar, Jena, 1903).

YENDEN GNDEME GEL

Aristotelesten rendiimiz kadaryle .. 490-480 yllar arasnda yaam Eleal Zenondan
beri zihinleri kurcalyan paradokslar sorunu, 20. yzylda Cantorun bulduu bir paradoksla yeniden
gndeme gelmitir (189). 1906 ylnda Londra Matematik Dernei dergisine yazd bir makalede
(Sonsuz tesi Saylar Kuramnn kimi Glkleri zerine ve Tipler Sras), Russell, snf notasyonlar
zerine kimi snrlamalar konulmasn ve matematikten, sonsuz kkler hesabnn atlmas gibi,
mantktan, snflar hesabnn karlp atlmasn ngrmekteydi. Ayn zamanda, snflardan sz
etmenin, paradokslara yol aan tek neden olmadn ortaya koyan bir paradoks da bulmutu. Hehry
Poincareyle tartmas da bu tarihlere rastlar. Kimi nerme foksiyonlarnn yklemsel olmad

Antika 14
konusundaki Russelc neriyi kabul eden Poincare, matematiin, sembolik mantk aracliyle dile
getirilemiyecei tezini savunmaktayd. (Bilim ve Yntem, H. Poincare).

B.3 KAVRAMLAR
a. nerme. Doru ya da yanl olabilen cmle. Ahmet Ankaraya gitti. Mehmet airdir gibi. Gel
trnden emirler yarn hava gzel olsa trnden dilekler nerme saylmaz. Yani onlara doruluk ve
yanllk yklemi verilemez.
b. nerme Fonksiyonu. Yukarda verdiimiz nerme rneklerinde Ahmet ve Mehmet yerine
matematikteki gibi eitli deerli (burada eitli zel adlar) alabilen genel iaretler (X gibi) konabilir.
Bylece nerme fonksiyonu doar.
c. Doruluk Deeri. Birden ok nerme ieren bir anlatmda (p ise qdur biiminde) p ile qnun
doru ya da yanl olma olanayla doan durumlar, yani p ise qdur nermesinin ald deerlere gre
deime durumunun sonucudur. burada aynen matematikteki gibi p ve q deiken, p ise qdur
anlatm fonksiyondur. Mantk iin o fonksiyon doruluk fonksiyonu adn alr.
. Doruluk Fonksiyonu. Birden fazla nerme ieren anlatmda, bu nermelerin deimesi, eitli
doruluk deerleri almas, yani doru ya da yanl olmasyla doru ya da yanl olan anlatm. Sz gelimi p
ise qdur biiminde bir anlatmn alalm ele. Burada p ya da q, eitli doruluk deerleri alabilir. O zaman
da p ise qdur anlatmnn doruluk deeri deiebilir, yani o anlatm doru ya da yanl olabilir. Bu
bakmdan aynen matematikteki gibi p ve q nermelerine deiken p ise qdur anlatmna fonksiyon
ad verilir. mdi sz konusu deikenler, nermelerin doruluu ya da yanll olduuna gre, onlarn
fonksiyonu olan p ise qdur nermesi doruluk fonksiyonudur demek olur.
Bu konuda basit bir rnek verelim: Aspirin alrsanz banzn ars geer. Burada:
1. Aspirin alabilirsiniz, banzn ars geebilir. Yani her iki nerme doru olabilir.
2. Aspirin almazsnz banzn ars yine geebilir. Yani birinci nerme yanl, ikincisi doru olabilir.
3. Aspirin alrsanz, banzn ars gemiyebilir. Yani, birinci nerme doru, ikincisi yanl olabilir.
4. Aspirin almazsnz banzn ars gemeyebilir. Yani her iki nerme de yanl olabilir.
Dolaysyla, p ise qdur (aspirin alrsanz banzn ars geer) anlatm, aslnda iindeki
nermelerin deiken olduu, yani doru ya da yanl deerini alabildii bir fonksiyon niteliine sahiptir.
d. Yklemsel Fonksiyonlar. Principia Mathematicann ilk cildinin basmnda (1910, Cambridge
University Press) p ise qdur biimindeki bir anlatmdaki p ve q, bu anlatm kuran eler anlamna
atomik nermeler adn almtr. Sonlu saydaki atomik nermelerin doruluk fonksiyonuna (p ise qdur
anlatm) ilkel fonsiyonlar ad verilmitir. Bylece Principiann ilk basmna gre, deerleri ilkel nermeler
olan fonksiyonlar, yklemsel fonksiyonlardr.
Fakat Principiann sonraki basklarnda (1925-1935) deikenine bakldnda, bir sonraki sradan
olan tek deikenli bir fonksiyona yklemsel fonksiyon denmitir (1935 basm s. 53). Bylece bir
yklemsel fonksiyon ya bireylerin (nerme konusundaki rneklerimizde Ahmet, Mehmet) ya da atomik
fonksiyonlarn ya da nermelerin oluturduu deikenlerin doruluk fonksiyonlar olabilmektedir.
Deiik deikenlerin fonksiyonu, eer o fonksiyonun deikenlerinden biri, br deikenler,
deerlerini aldklarnda, fonksiyonun yklemsel olmasna yol ayorsa yklemseldir.
Grld gibi, bir yklemsel fonksiyon, olanakl deikenlerinin btn dnda baka bir btn
iermeyen fonksiyon iareti demek oluyor. (Burada fonksiyon iareti demeyi gerekli sayyoruz, nk,
deikeni kapsayan, fonksiyon deil, onun iaretidir.)
e. Fonksiyonlarn Sras: nermelerin, deikenlerine gre dzenlenmesi demektir. Btnleri deil de
bireyleri var saydran nermeler, birinci sradan kabul edilir. rnein btn yapraklar iin, ceviz aacnn
da elma aacnn da yapra yeildir ya da ceviz aacnda da elma aacnda da yeil olan bir yaprak
vardr trnden nermeler, elma aac, ceviz aac gibi tek tek aac varsaydrdklarndan, yani
esasen onlar hakknda ileri srlm olduklarndan, birinci sradan nermelerdir.
mdi, birinci sradan bir fonksiyonun deiken olduu bir nerme de ikinci sradan olacaktr.
Birinci dereceden herhangi bir fonksiyon deerine yklem verildiinde, byle bir deerin, bireye
ilikin fonksiyonun btn olanakl deerlerine sahip olmas, o deerleri, yklemleri olarak almas
dnlebilir. Bylece, birinci sradan fonksiyon deerinin deikeni zerine bir anlatm ileri srlm olur.
Bu anlatm, o deere bir yklem, yani, birinci srada bir fonksiyon deeri yklememi olur. Birinci sradaki
fonksiyon deerine de, birinci sradaki fonksiyon deil, yle bir fonksiyonun btn deerleri yklenince,

Antika 15
ikinci sradan olur o; yani, birinci sradaki fonksiyon ykleminin btn deerlerini ierir. Bu anlatmn
kendisiyse, birinci derecede fonksiyonun deerini yklem olarak almaz.
Deikenleri arasnda birinci sradan (derece) fonksiyonlar bulunduran ikinci sradan
fonksiyonlar (i ie fonksiyonlar) fizikte hemen gze arpar. Belli zamanda alnan yol hzdr
nermesinde, yol ve zaman deiken, hz fonksiyondur. Hzn deiken olduu bir fonksiyonu
alrsak bu, ikinci derece bir fonksiyon olacaktr. Kinetik enerji gibi.
f. Tip. Bir nermenin anlaml olma uzanm. inde, bir nerme fonksiyonunun deerlerini
bulunduran deikenler topluluu. Platon bilgedir nermesinde, Platon birinci tip, bilgelik ikinci,
(Anlaml olarak, Platona yklenebildii iin). Erdem nc tip (Bilgelike anlaml olarak
yklenebildiinden). Btn sra saylarnn sra says anlatmnda da bu anlamda bir tipler sras
gzetilmekte.
Sadece yklemsel fonksiyonlar ele aldmzda, deiik tipleri, ykselen belli bir srada
grebiliriz. likisel fonksiyonlar dikkate aldmzdaysa, sra saylariyle pile getirilmiyecek
glklerle karlalr. ki terimli bir iliki, bireyler arasnda olabilir (Ahmetle Mehmet kardetir
gibi). Tek bir bireyin ykleminden ayr biimde ele alnabilir bir ilikidir bu. Dahas, bireysel terim
arasnda iliki, iki terim arasndaki ilikiden farkl olabilir. Bu hususta, tipler dizisinin bir zellii
olarak iaret edilmeli. Fonksiyon deerlerinin ve deikenlerin belli tipten olmasn gerektiren bir
tanma sahip Sradan ayr, bir tip ayrmna gerek olmad dnlebilir.
g. erme. En basit biimde dile getirilmek istenirse, koulu ve karl olan nerme. Hava
gneliyse lktr. Aspirin alrsak bamzn ars geer trnden. Eski Yunanistanda sofistler,
kandrc karmlar iin kullanmlardr iermeleri. Abderal Protagorasn rencisi Euthylosun
yksn ok kii bilir. Euthydemosunda, sofist karma rnekler verir Platon.
Bu kpek babadr. Bu kpek onundur. Bu kpek, onun babasdr o halde (Eythydemos, 298).
Bu bir kalemdir. Bu mavidir. Bu bir mavi kalemdir o halde.
Ancak, nesnenin bir kiiye ait olmasiyle, bir kiinin, zce sahip olduu nitelik ayr ayr eylerdir.
rnekte onun iyelik zamiri, babaya ilikin bir yklem deildir. Baba sfatiyse, kpein sahip olduu
kiiye ilikindir. Onun yerine onun kpei anlatmn geirirsek, ayrm, daha da ortaya kar,
iyelik zamirini, o zamirin znesine ilikin sayma yanll kalmaz.14 Kalem rneindeyse, bu iaret
sfatiyle, mavi sfat kaleme ilikindir. Kpein, babaya ilikin bir zellikle olmas gibi.
Eukleidesin Megara Okuluyle, M.. 300 yllarnda Zenonun kurduu Sundurma (Stoa) Okulu,
mantksal paradokslara zm getirme abalar yannda, karm izelgelerini de sistemletirmee
alm, bylece, rnein, Sokrates koar, yleyse Romadasn trnden balantsz, mantksal
ierimden yoksun varglardan kanmak olanakl olmutur.
Koullu anlatmlar, zamannda ok tartlm ve nl talama airi Kallimachos artk,
damlarda, kargalar bile ne neyi ierir diye tmekte demitir. (Lukasiewictz, Geschichte der
Aussagen Logik, Erkenntnis, 1930). Peri Sophistikon Elenehonda Aristoteles sofistlerin yanltc
mantna kar karken, bir vargya gtren kantlar.
h. 1) didaktik, 2) dialektik, 3) zmc, 4) kandrc olarak drde ayrr. Kt mantktan
kamak iin ierimlere dikkat etmelidir. rneklere, aratrmalara, ya da eksik bir tasmlama (kyas)
demek olan enthymemeye bavuruyla salanr bu da.
Megaral Philon vermitir, koullu anlatmalarn en gzel tanmn. Doruyla balayp yanlla
biten koullamalar dorudur. Yeni alarda, koullanma yoluyla karma en gzel rnei
dnyorum, o halde varm ilkesiyle Descartes vermitir.
i) Biimsel edeerlik. Az ok yinelemeye kama sakncasna karn, biimsel edeerlie,
paradokslarn zmnde ska bavurulan bir kavram olarak ayr bir balk altnda deinmenin, bu
kavrama ilgiyi ekmesi asndan yararl olaca inancndayz.
Birinin, olanakl bir deikeniyle elde edilen nerme, ayn deikenin yer ald bir fonksiyonun
ortaya koyduu nermeye edeerse bu iki fonksiyon edeerdir.
Yine iki fonksiyon, biri brn daima ierdiinde biimsel olarak edeerdir. Biimsel olarak
ierme, srekli olarak iermedir. Sokrates insandr nermesinin, Sokrates lmldr nermesini
iermesi, biimsel ierimin zel bir rnei.
Biimsel ierimin zel durumlar olmyan ierimler, ierim olarak grlmeyip, materyel ierim
olarak mantk dnda kalr. Genel olmyan tek tek durumlar iin doru ierimlerdir onlar. Russellla
Whitehaedin kesin ierim tanmna gre, ya koul nermesi doru deildir, ya da doruysa onun bir
karlk (ceza) nermesi kesinlikle vardr.

Antika 16
 l. zdelik. ki nesne, doruluk deerleri deimeksizin ayn yklemleri alabiliyorsa zdetir. Baka
trl, yle dile getirebiliriz bunu. Bir nerme iinde iki deiken, o nermenin doruluk deeri
deimeksizin, birbiri yerine konabiliyorsa o iki deiken zdetir. Edeerlik nermeler iin; zdelik
deikenler iin sz konusudur.
m. ndirgenebilirlik aksiomas. Cisimler szkonusu olduunda, olanakl her nokta, birbirine
benzemiyen z niteliindeki monadla doldurulur Leibniz felsefesinde. Birbirinden farkl monadlar, bir ve
ayn cismi biimlerken, o cismi biimlemek gibi ortak bir zellie sahip olur. O cismin zelliklerinden, hi
deilse biri, o cisimle zdetir. Bir yklemin tanmlad nesneler derlemesinin ortak bir zelliinden sz
edilebilir bylece.
Btn yklemleri uyuan iki nesnenin zdelii kar buradan. Bir xle zde nesnelere zg ve o
nesnelerle ortak bir yklem bulunmaktadr sonuta. xin yer ald bir nerme fonksiyonun doru
olduunda doru, yanl olduunda yanl bir baka nerme fonksiyonuna varldnda, rnein y gibi bir
deikenin yer ald, xin uzanmndaki yklemleri kapsyan bir nerme elde etmi oluruz. Bir nesnenin
yklemine, o nesne hakknda doru olan yklemsel fonksiyon denirse, zellikleri arasndan bir kadr
onun yklemleri. Baka trl dendikte, iki nesne, biri iin sylenen, doruluk deeri deimeksizin br
iin de sylenebiliyorsa, birbirinin zdeidir. Bir xe yklediimiz zellie daima edeer bir yklem elde
ettiimizde o, sadece xin zelliine sahip, baka bir y znesine zg ve onlarn her ikisinde de ortak, yani,
x ve ynin her ikisinde de geerlidir. xle, y, bu zellik sz konusu olduunda deimediine gre zdetir.
Bu ortak yklemin kapsad nitelikler, her iki nesne iin de geerlidir.

YKLEMSEL OLMIYAN
Gerek Matematiin lkelerinde (1903), gerekse Londra Matematik Dernei Tutanak Dergisine yazd
bir makalede (Sonsuz tesi Saylar ve Sra Tipleri Kuramnn Kimi Glkleri zerine, 1900, s. 29-53),
snf belirlemiyen nerme fonksiyonlar olduunu da dnp onlara yklemsel olmyan fonksiyonlar adn
veren Russell, Eudoxus (M.. 408-315) ve Dedekindin (1831-1911) gerel saylar kuramndan
yararlanmt. Buna gre, gerel say, usal saylarn bir kesimidir. Gerel saylar dizisinin, usal saylar
dizisinin dizisi olduu kar bundan. S, gerel saylarn bo olmyan st snrl snfyse, Sin en kk st
snrnn, S iindeki btn gerel saylarn bileimi, ya da mantksal toplam olduu varsaylr.
rnein Sin st snr 0.5se bu snrn en kk says da ona en yaklak olandr. Sz gelimi 0.49,
0.499, 0.49000 v.. dizininde en ok dokuza sahip olan say, yine 0.5 usalndan kk olup, Sin.en kk
st snrdr. 0.5 usalndan yine kktr. Gerel saylar biimliyen snfa girer.

SINIFI BELRLEME GL
Bu zelliklere sahip gerel saylar dizisi olan Sin st snrna en yakn saynn, yine bir gerel say
yani usallar kmesi olaca ak. Sonuta, bir btn ieren fonksiyonun kendisi, o btnden yani, kendi
deerlerinden biri oluyor. Usal saylar dizisi, gerel saylar belirliyen nerme fonksiyonlarna bavurmak
suretiyle tanmlanmakta. Bir gerel sayy oluturan usallar dizisi sonsuz olduundan, sadece bir nerme
fonksiyonuyla dile getirilir. Usal say dizisinin nerme fonksiyonuyla doyurulan bir fonksiyondur bu, Gerel
saylar dizisinin en kk st saysn belirledii var saylan fonksiyon, doallkla btn kullanacak, ona
bavuracaktr. Tipler kuramnn uygulanamad nemli bir matematik alann gsteren bu gln
karsna, Principiann ikinci basksnn Giriinde, indirgenebilirlik aksiomasn karr Russell ve Berry
paradoksunu bu aksiomayla zer.

ZETLE
Anlan fonksiyon zerine dediklerimizi zetlersek
a) Verilen bir fonksiyona, biimsel olarak edeer, ve kant, snflarn varlndan gelen, yklemsel
bir fonksiyon vardr.
b) Verilen her fonksiyona edeer bir yklemsel fonksiyon ileri sren aksioma, gerel sayy belirliyen
yksek sradan her nerme fonksiyonu iin, ayn gerel sayy beliten bir yklemsel fonksiyon
varsaydracaktr. Bu da usal say fonksiyonu olacana gre, kesim (usal saylar dizisi), kendi yelerinden
birinin zellikleriyle tanmlanm olur, diziyi tanmlyan, ayn zamanda, st sradan bir fonksiyondur. Gerel
sayy belirliyen yklemsel fonksiyonla, usal sayy belirliyen, bir st sradaki yklemsel fonksiyon, dei
toku edilebilir trdendir.

Antika 17
 c) Btn x fonksiyonlar hakknda, x, verilen herhangi bir nesneyse, hibir anlaml ifade ileri
srlemez. Bylece, x deikeniyle doru olan btn fonksiyonlar anlamna, xin btn zellikleri
biimindeki deyi yanltr. lgili fonksiyonun srasn ayrt etmek zorundayz.
d) ...xin, btn yklemsel zelliklerinde, ikinci sradaki zelliklerinden v.. sz edebiliriz.
e) ...kimi durumlarda, kimi anlatmlarn, ann n. sradaki zellikleri zerine olduunu kabulde
bir saknca yoktur.
f) ki deiken zdese, ilerinden biri, bir yklemi doru olarak alyorsa, br de ayn
yklemi doru olarak alr. Byle bir nermeyi ileri srebiliriz de, o yklemin btn deerleri sz
konusu oldukta, onun belli bir deikenle oluturduu nerme, baka bir deikenle oluturduu
nermeyi ieriyorsa, bu iki deiken zdetir diyemeyiz (Principia, 57). indirgenebildik aksiyomasna
gtren bu dncedir. Leibnizin ayrt edilmezlerin zdelii ilkesi de budur. Usal bir say ieren
nerme fonksiyonu, o saylarn, st snrl snfnda, en st saynn oluturduu nermeyi, yani gerel
bir sayy deiken alan nerme fonksiyonunu iermekte, ancak, gerel say, usal sayyla edeer
olmamaktadr. Leibniz iin de, birbirinden ayr monadlar, bir cismin zn biimlerken, gerel sayy
biimliyen, usal saylar dizisi gibidir. Leibnizi, bir snrl zdelik kabul ederek Russelldan ayrmak;
bir deiken fonksiyonunun oluturduu nerme fonksiyonuyla, baka bir deikenin oluturduu
nerme fonksiyonunun edeer olduunu, o deikenlerin zdeliini dlamak kouluyla kabul edip
Russella yaklatrmak olanakldr.
Gerek zde iki nesne iin, belli bir yklem her iki deiken iin de dorudur. Yklemlerin
btn ya da bir deikenin tm yklemlerinin fonksiyonu dikkate alnyor deildir. Oysa ikinci
durumda, bir yklemin tm deerleri iin, onun belli bir deikenle oluturduu nerme, onun baka
bir deikenle (rnein usal sayyla) oluturduu nermeyi (gerel saylarn en kk st snrnn
deiken olduu nermeyi) iermektedir.

B.4 ZMLER
Russelln, anlan mantk ve matematik ilkelerine bavurarak, insan zihnini yzyllarca aciz
brakan paradokslar nasl zme vardrdn imdi aklyabiliriz:
a. EPIMENIDES (GRTL) PARADOKSU. Giritli Epimenides, btn Giritliler yalancdr demiti.
Kendisi de Giritli olduundan, bu sz hem dorudur hem yalan. Byle bir elikinin en yaln biimi,
yalan sylyorum diyen bir kiide bulunabilir. O kii yalan sylyorsa doru, doru sylyorsa,
yalan sylyordur.
b. ZM. Yalan sylyorum anlatm u kla sokulabilir: onayladm ve yanl olan bir
nerme vardr. Yani bunu syleyen kii pyi ileri sryorum ve p yalandr fonksiyon anlatmnn bir
deerinin doruluunu ileri srmektedir. nce yanl szc karanlktr. Onu ak duruma sokmak
iin, yanlln srasn, yani yanlln yklendii nermenin srasn belirlemeliyiz.
Eer bir nerme n. sradansa, iinde bu nermenin grnd bir nerme bir sonraki
sradandr. u halde bir onayladm ve n. sradan yanlla sahip bir p nermesi vardr anlatm
nden daha yksek bir derecedir. Bylece, Epimenides kendi alan iine dmez, hibir elime de
domaz.
Yalan sylyorum anlatmna bakldkta, birinci sradan yalan bir nerme ileri sryorum
ikinci sradan yalan bir nerme ileri, sryorum v.. trnden anlatmlar ileri srmek olanakl gibi
grnebilir: Fakat, birinci sradan yanl bir nerme ileri srlmediinden, birinci sradan yanl bir
nerme ileri sryorum nermesi yanltr. kinci sradan yanl bir anlatm ileri sryorum
nermesi dorudur. Epimenidesin ortaya koyduu elime bylece ortadan kalkm olmaktadr.
2. a. PARADOKS. S, kendilerinin yesi olmayan btn snflarn snf olsun. o halde X snf ne
olursa olsun X Stir nermesi - X S deildir nermesine edeerdir. Bu bakmdan X.e o deeri
vererek S, Sdur demek S, S deildir demekle edeerdir.
b. ZM. Bu fonksiyonun, paradoksun zm iin, snfn bir fonksiyon anlatmna
indirgenmesi gerekir. Bir snf tanmlayan fonksiyon, sadece snf yeleri olan deikenlerle
doyurulur. Bylece bir snf, bir fonksiyondan tremi ve fonksiyonu nceden varsayan bir nesnedir.
Bylece bir snf, ksr dng ilkesine gre kendini tanmlayan fonksiyona deiken olarak
verilemez. Verilirse anlamsz bir anlatm kar ortaya. Bylece bir snf ne kendi yesidir ne de kendi
yesi deildir.
3. a. PARADOKS. R. ve , iki iliki olsun ve R Sle R ilikisine sahip olmad zaman T ilikisi
ortaya ksn.

Antika 18
 u duruma gre, R, Se kar T ilikisine sahiptir anlatm R, Se kar R ilikisine sahip deildir
anlatmna edeerdir. Bu bakmdan, Ra ve Se T deeri verirsek T, Tye kar T ilikisine sahiptir ve T,
Tye kar T ilikisine sahip deildir gibi iki anlatm elde ederiz.
b. ZM. R. ilikisinin bir fonksiyonla tanmlandn dnelim. Yani R ilikisi X ve y gibi iki
deikenin sz konusu olduu bir fonksiyonla tanmlansn. (rnek: Ahmetle Mehmet kardetir). O halde
R, Se kar R ilikisine sahiptir nermesi kardetir yklemi dikkate alnarak yorumlanabilir. Yani R ve S
anlaml olarak kardetir ykleminin deikeni olmaktadr.
Fakat, Rin kendini tanmlyan fonksiyonu nceden varsaydrd dnlecek olursa kardetir
ykleminin deiken olarak, bu yklemin terimleriyle tanmlanabilen bir nesneyi almas gerektii
anlalacaktr. Hi bir fonksiyon yapamaz bunu. bu kardetir kardetir demek olur. Dolaysyla R, Se
kar R ilikisine sahiptir nermesi anlamszdr.
4. a. BURALI-FORTI PARADOKSU. yi sralanm her dizi, bir sra sayna sahip olabilir (birinci, ikinci
v.. gibi). Sra saylar dizisi verilen bir sra saysna kadar, o say dahil, verilen sra saysn bir aar ve
btn sra saylar dizisi iyi dzenlenmitir.
Btn sra saylar dizisi a gibi bir sra saysna sahip olabilir. Fakat bu durumda a dahil, btn sra
saylar dizisi adan bir fazla, yani a art bir sra saysna sahiptir. Bu bakmdan a, btn sra saylarnn sra
says deildir.
b. ZM. Zenonun, nl, gerekliin blnemez ve deimez olduu grnden kaynaklanan
klasik kantlariyle ayn yapdadr bu paradoks. Neydi o kantlarn z?
1) Bir var alannn sonuna, sonlu bir zamanda, sonsuz noktalar geilemiyecei iin varlamazd.
nce, verilen bir uzakln yarsn, sonra o yarnn yarsn v.. gemek zorunluydu. Bylece, sonsuza
dein gidilirdi.
2) Hzl koan, ar koana yetiemezdi. nki hzl koan, ar koann ilk bulunduu noktaya
varmalyd nce. O ara, yava koan, naslsa, daha ileri bir noktaya varm olacakt. v..
3) Her ey, kendine e hacimde bir uzay kapladndan, devinisizse (hareketsizse) ve devinide
olmak, verilen bir zamanda belli bir uzay kaplamaksa, hibir cisim devinisiz olamazd.
Zenon dnda, Pythagorastan Parmenidese uzanan zaman erisinde, ok filosofun zihnini megul
etmitir paradokslar. Pythagoraslar ve onlarn adalar atomcular, uzayn blnemez noktalardan,
zamannsa blnemez anlardan ibaret ve her bir birimi kendi iinde bir btn varsayarak, sorunu zmee
almlard. Sonlu bir alandaki nokta saysiyle, sonlu bir zamandaki an says yine sonluydu. Physicada
Aristoteles, Pythagoraslarn, boluu kabullendiini ve duyu nesnesi arasna kattn Platonun da onlar
gibi, sonsuzluu, kendi bana yayabilen tzn ilkesi saydn syler (411,4, 203 a).

Salt Usun Eletirisinde Kant

1) dnyann, zaman iinde bir balangc olduu ve uzay bakmndan snrl bulunduuna,
2) dnyadaki her karmak tzn basit paralardan kurulduuna (teekkl ettiine)
3) kendisi basit olmayan, ya da basit paralardan ibaret bulunmyan bir nesnenin sz konusu
olmyaca tezlerinin antinomiye (paradoksa) yol aacana iaret etmise de paradokslardan k yolu
gstermemitir.
Sonsuzluun duyu dnyasnn saygnlna nasl zarar verdiini anlamak iin, ilk iki teze bakmak ve
onlarn kar tezlerini dnmek yeter. Birinci tezdeki sonsuzluk birbirini izleyen bireimlerle
btnlenemezlik kansn iermektedir. Sonsuzluk kavram snflarla ilgilidir. Dizilere ancak, tretme
yoluyle uygulanabilir. Sonsuz snflar, yelerinin tantc zellikleriyle belirler kendini. Tamamlanma,
ardk bireim kavramlar ortadan kalkar bylece. Zihne bavurmay gerektiren Kant felsefesinin
zelliidir bireim (sentez).
Dnyann, zaman iinde bir balangc olmadnn kant iin sonsuz dizilerin, ardk bireimle, sonlu
zamanda tamamlanmadn dnmt Kant. Ardk bireimi bunun iin ortadan kaldryordu.
ki sayl tezden kan atk (antinomi), srekliliin, sonsuzlua dayandn gstermesi asndan
ilgin. Onu basit paralardan deil, uzaylardan kurulu uzay basit noktalardan kurulu (ibaret) gryor
geometri. Ancak zorunlu deil Kantn bu gr. atknn tezi doru olsayd, noktalarn kabulyle
kanabilseydik kar tezden, noktalar lehine tketici bir kant salyacaktk. Ancak burada, kar tezin yani
her karmak tzn, basit paralardan deil, btnn zelliini tayan bamsz birimlerden kurulu olduu
tezinin yanllanmas, nokta trnden uzay paralarnn kabulyle olanakl grnmyor. Bu adan Kantn,
geometriyi tezine kant almas yeterli bulunamaz. Yani, geometrinin, uzay, basit noktalardan kurulu

Antika 19
saymas, zorunlukla kabul edilecek bir gerek deil. Her karmak tzn, basit paralardan kurulu
olduu, bir btnn paralarnn zelliinin, o btnn zelliini biimlemiyecei, zorunlu bir kant
olarak ileri srlemez sonuta.
te yandan Kant, sonsuz blnebilirlik kabul etmedii iin noktalardan vazgemelidir. Mutlak
uzay grn ieren uzay paralar da zaten bu vazgemeyi gerektirir. Sonsuz blnmenin
olanaksz olduuna, kant da getirilmi deildir. Konumlarn dahas cisimlerin uzay paralar
aracliyle tannmas o paralar arasndaki ilikiyi varsaydracandan, uzay paralarnn, says ve
sras, ksas, noktalar yine sz konusudur. Mutlak uzay gryle, uzaysal balantlar kaytlanrken,
cisimleri tanma olana ortadan kalkacaktr. Onlarn cisimleri tanmaya olana ortadan kalkacaktr.
Onlarn cisimleri tanmaya gtren ilikilerini varsaydmzda sralarn ve dizilerini varsayacaz. Bu
da noktalar ve notalar arasndaki uzay paralarnn sonsuz blnebilirliini var saydrr.
Ksas Kant da antinomilere (paradokslara) bir zm getirmemi bir yandan noktalar, te
yandan, onlar ortadan kaldran mutlak uzay varsaymtr.
Yukarda aldmz, 1895 tarihli Cantor paradoksunu, ortadan yle kaldrabiliyorduk. Her iyi
dzenlenmi dizinin bir sra says vard ve yukar doru, verilen herhangi bir sra saysn ieren sra
saylar dizisinin, sra saysn bir at, byle bir dizinin sra saysnn, o diziye yklem alamayaca
kabul edilmiti. Btn sra saylar dizisinin, bir sra saysna sahip olduunu, sra saylar dizilerinin
sra saylarn kapsyan dizinin, st sradan bir dizi olduu sonucu kmaktayd buradan.
Ayn usa vuru, Burali-Forti paradoksunun zmnde de geerli. Her dizi bir iliki. Srasal
sayyse, dizinin snf. Srasal saylar dizisi, iliki snflar arasndaki bir iliki ve anlan srasal saylarn
yesi olan diziden daha da yksek bir sradan olduu iin, Burali-Fortinin, btn sra saylarnn sra
says anlatm, verilen bir srada ki, btn sra saylarnn sra says olmaldr.
5. a. KTPHANEC BERRY PARADOKSU. Russella Whiteheade asl meslei ktphanecilik
olan Berrynin nerdii paradoksa gre, sonlu tam saylarn ngilizce adlarndaki hece says, tam
saylar bydke artma eilimindedir ve gittike de artmaldr. nk, verilen sonlu sayda
hecelerle, sadece sonlu sayda adlar ortaya konabilir. Sonuta baz tam saylarn adlar en az 19
heceden kurulmal ve onlar arasnda hece says en az olan tam saylar da bulunmal.
19 heceden daha az heceyle dile getirilmeyen en kk tam say anlatm, belirli bir tam
sayy gstermelidir. ngilizcede bu 111,777 saydr. Fakat 19 heceden daha az heceyle dile
getirilemeyen en kk tam say kavramnn kendisi 18 hecelidir. Bu bakmdan 19 heceden daha az
heceyle dile getirilmektedir. Bu bir elimedir.
b. ZM. Bu paradoks ksr dng yanll ilkesine gre zlr. Bir derlemenin btnn
iinde bulunduran, bu btnden biri olmamaldr. Ya da tersine belirli bir derleme, bir btne sahip
olmasyla, sadece bu btnnn terimleriyle tannabilir yelere sahip olacaktr. Sonuta ad geen
derleme bir btne sahip olmyacaktr. Ksr dng ilkesi adn alan bu dnce, yasa d btnleri
ortadan kaldrmak amaciyle kullanlabilir.
Berry paradoksunda dile getirilebilir szc, adlarn btnyle ilgilidir. Fakat adlar arasnda
gsterilmitir. tipler kuram adlarn btn zerine anlatmlar olanaksz duruma getirmektir.
(Fonksiyonlarn sra dzeni hakknda drdnc paradoksun zmndeki ksa aklamaya baknz.)
Bylece, tipi anlmadka bir ad hakknda u veya bu heceyle dile getirilebilir szcklerini
kullanmak kurula uymamaktadr.
6. a. PARADOKS. Sonsuz tesi sra saylar arasnda, tanmlanabilir ve tanmlanamaz olanlar
bulunmaktadr. Olanakl tanmlarn toplam says alef-sfrdr. (brani alfabesinin ilk harfi alef,
uzlamsal yolla bu tr saylarn simgesi olmutur.) Oysa, sonsuz tesi sra saylar alef-sfr aarlar.
Bu bakmdan, tanmlanamaz sra saylar bulunmaldr. Fakat o say da tanmlanamaz en kk sra
says olarak tanmlanr. Bu durum elimedir.
b. ZM. Bu paradoks, beinci paradokstaki dile getirilebilir szc yerine tanmlanabilir
szc konarak zlr. nk tanmlanabilir ilkel olmayan bir adla dile getirelebilir, adlanabilir
demektir. lkel adlar, zel yani bir betim (tasviri) iermiyen adlardr.
7. a. RICHARD PARADOKSU. Btn ondalklar sonlu sayda szcklerle tanmlanabilir. E, byle
ondalklar snf olsun. O halde o, alef-sfr saysnda terime sahip olacaktr.
mdi N ylece tanmlanan bir say olsun: Eer n. ondalktaki n. say p ise, Ndeki n. say p art
1 olsun (rnein p 9sa sfr olsun). O halde N, Enin btn yelerinden farkl olacaktr (snrl n
deeri ne olursa olsun). Ndeki n. say, Eyi biimleyen n.lerini n. saysndan farkldr. Bylece N, n.
ondalktan farkl olmu olur. Fakat biz, Ni sonlu szcklerle tanmlamtk. Bylece o, Enin bir yesi
olmaldr. Bylece N, hem Enin yesidir, hem de deildir.

Antika 20
 b ZM. Richard paradoksunun zm de 6 ve 7. paradokslarn ayndr. Burada, dile
getirilebilir, tanmlanabilir gibi szcklerin yerine, verilen bir tipteki tanma sahip ondalklar gemekte.

Richard, Genel Bilim Dergisine yazd bir makaleyle (1905, XVI), ileri srd, ondalklarla ilgili
paradokstan vazgemi ve sonlu szcklerle tanmlanabilecek ondalklarn, tam anlamiyle, btn diziye
bavurarak tanmlanabilecek herhangi bir ondalk ierdii biiminde anlalamyacan sylemitir.
Bu paradoksun zmyle, Berry paradoksunun zm, farkedilecei gibi ilikilidir. Salt matematik
deil, dil ve anlamla ilikili ikisi de. kisinde de, edeer fonksiyonlar, kendi aralarnda dei toku
edilemiyor. Dilde bir fonksiyon tanmlanyorsa onun, matematikteki gibi, ilkel edeer fonksiyonun
simgeleriyle tanmlanmas gerekli bulunamaz.

B. 5. AKSYOMANIN ZORUNSUZLUU
Ancak, urasna deinmek yerinde olur Berry ve Richard paradokslarnn zmnde bavurulan
indirgenebilirlik aksiomas, zorunlu olmad gibi, kendi iinde elimeli de saylmaz. Zorunlu deildir.
nki, snflar tanmlyan nermeler sonsuzdur. a deikenine sahip atomsal (birincil) bir nermeyi alalm
ele. a ile, biri dnda btn br fonksiyonlar asndan uyuumlu bir baka birey (deiken) bulunabilir.
ndirgenebilirlik aksiomas elikili saylmz. nki her bireyler snfn tanmlyan atomsal bir
fonksiyon bulunabilir. Bu durumda, sadece birincil deil, ayn zamanda birincil bir fonksiyona da e deer
olacaktr her fonksiyon.
ndirgenebilirlik aksiomas zorunlu olmadndan yanl, kendi iinde elikili olmadndan doru
olabilir. Sonuta ona dayanlarak salanan zmler mutlak deildir. Richardn vazgeici tavrna karn,
onun ve Berrynin paradokslar greli bir geerlie sahiptir hl.

C. BLG KURAMI
Algsal yarglar, empiriklik gerei, bilgi temeli sayarken Russell, yine nedensellik ilkesine
bavurduundan, mantkln dna km deildir. Gzlemler alglara, alglar, olaylara yol aar. Bilgimiz
(1914), Greli ekim Kuram (English Review, c. 30, 1920), Atomlarn ABCsi (1925), Maddenin
zmlenmesi (1927), zet Olarak Felsefe (1927)de, her eyin sonlu bir sre ve uzanma sahip
olaylardan kurulu olduu, fizik dnyann, alglar yoluyle, yine fizik dnyann nedeni olduu dile getirilir.
lerinde otaya ktklar uzay ve zaman erevesindeki noktalara gre alglar ynnden tannan
olgular, uzaysal olan zamansal olandan, her iki tr ilikiyi, baka ilikilerden ayran zelliklerin
aratrlmas trnden metafizik bir soruyu da birlikte getiriyor. znel zaman ve uzayla, toplumda yaygn
zaman ve uzay ayrmna her halde buradan geilebilir.
Uzaysal ve zamansal ilikiler konusunda a priori yorumun kolaylna dmek istemiyorsak, her iki
kavramn fiziksel zelliine eilmek, rnein her ikisini de deiik noktalarn btn saymak zorundayz. O
zaman olaylar ardk uzaklklar ve onlarn ilikileri; uzay ve zamann kendisiyse bu tr (ardk) noktalarn
snf olur.
Sonsuzluu ve sreklilii (ardardal) kabul edildikte tanm gleen olay, ister istemez, mutlaklk
ve grelik tanmlarn da gndeme getiriyor. Bu adan uzayn ve zamann genel bir snflandrmasn
yapmakta yarar vardr.

UZAY SINIFLARI
Felsefesel ayrma elverili uzaylar unlardr:
a) Projektif Uzay. a ve b gibi iki nokta, bu noktalara ilikin olmyan hi deilse c gibi bir nc nokta
vardr. Bylece biimlenen dzlem, c ve abnin (ab dorudur), herhangi bir x noktas ynnden belirlenmi
noktalar snfdr.
b) Deskriptif Uzay. Verilen iki nokta arasndaki noktalardan biimlenen uzay.
c) Metrik Uzay. ki nokta ifti arasnda llen ilikileri belirten uzay. Bu uzayn zellikleri unlardr.
Her nokta ifti, sadece ve sadece tek uzaydadr. Uzaylar, simetrik ilikidedir. Verilen bir noktadan geen
doru boyunca, bu noktadan verilen bir uzaklkta, sadece ve sadece iki nokta vardr. Maksimum uzay
yoktur. Bir noktann, kendinden uzakl sfrdr. Verilen noktalar arasndaki uzayn minumumu yoktur. d
ve d ayr noktalarsa, bir n deeri iin, baka iki nokta arasndaki uzakl temsil eden a-a dorusu

Antika 21
zerinde (n ne olursa olsun) n-1 ayr nokta vardr. Onlardan her birinin, (a)ya gre birbirine uzakl
eittir.
likilerle dile getirilen projektif uzay iin, noktalar, yani, llere temel biimliyen maddi
varlklar gerekmemektedir,

C. 1. LKNN OLGUSALLII
Alman felsefe ve matematikisi Lotzeden esinlenerek Russell, uzay bir ilikiler yuma
biiminde grr. Onu anlamakta zamansal bir ereveyi n koul saymaz. Bu yolda, Lotzeya
dayanlarak verilebilecek kantlar unlardr. likiler, balayc bir bilinteki tasavvurlar veya bu
ilikilere karlk olduu sylenen elemanlardaki i durumlardr. Bo (zamandan bamsz) uzay, ne
sonular ortaya koyan varlktr, ne de bir doruluun salt geerlii ve bizce sunulmu bir varlk
olgusu. Btn noktalar birbirine benzer. Yine de kendine zg bir ilikiye sahiptir her ift. Ancak,
noktalar (nokta iftleri) tpatp benzediinden, iliki tm iftler iin ayndr. Her noktann varl,
onun, kendini bir dierinden ayrt etmesiyle kar ortaya. Deiik uzay noktalarnn karlkl
koullanmasdr uzayn varl. Bakalariyle ilikisi her noktaya bir konum belirler. Noktalarn ilikisi
birer olgu olsayd, hi deilse dnsel olarak deitirilebilirdi. znel bir kuramla kolay aklanr bu
olanakszlk.
Uzay bilgimiz, sadece empirik temele dayal alglardan tretilmi olmuyor. Tam a priori temele
dayanmasa da bu duyguyu veren bilinler tasavvuru durumuna geliyor. Dahas, noktalar aras
ilikiler, salt zihinsel saylarak, empiriklik kart bir tutuma gidiliyor. Bo (mutlak) uzay konusundaki
kantlar, sonular ortaya koyma gcne sahip eylerin varl, bir doruluun geerlii,
tasavvurlarmzn geerlii gibi kanta dayanyor.

OKLUK BRNCL
Bu kantlara kart kant da ileri srlebilecektir. rnein, varlk ille de duyu verileriyle
alglanan deildir. Alglanmak, varln evrensel bir iareti olabilirse de, alglanmyann var olmad
ileri srlemiyecektir. Bir dnceyle onun nesnesi arasndaki ayrm gzden karmamak gerekir
ayrca. rnein saylann kendisi onlar d dnyada temsil eden varlklar olduundan en azndan
zihinsel varlklard. Aslnda bir sayy sfat alan nesneler, biz onlar alglamasak da var olduuna gre,
zihinsel soyutlama rn olmaktan te deildir.
Btn uzay noktalarnn, birbirlerine kar ilikilerinin ayn olmas, her noktann, ayn
yklemlere sahip olmamas biiminde yorumlanabilir. ki znenin, yklemleri asndan ayrt
edilebilmesi iin, onlarn. ncelikle, iki olmas gerekeceinden, birincildir okluk.
Nesneler, birbirlerine kar ilikilerinde deil, ilerindeki nesnelere kar ilikilerinde de ayrlk
gsterir. Renkler, kokular gibi. O halde, noktalarn tpatp benzer olduu kuram yitirmektedir
gcn. Daima yeni noktalar karmza getiren bir devini iinde olduumuzdan, ayrt etme olgusunu
duyularmzla baaramaz, konularna gre tanmlarz. Noktalarn tpatp benzer olduu gryle
birlikte, uzayn mutlakl gr olduka yitirmektedir gcn. Nesnelerin bize verildiklerinden farkl
olmadklarn anlatan fiziksel kanya da uygundur bu sonu.

C.2. SINIR KAVRAMI

Alglardan kesin sonulara karlabilmesi, matematiksel snr kavramnn ngrlmesiyle olanak
kazanr.
x, dizinin herhangi bir terimi, i oalma ilikisiyse, xle i ilikisine sahip terimler snf,
kendisiyle x arasnda hibir terimin bulunmad snftr. Bu durumda xe, snfn limiti ad verilir.
Usal olmyan saylara dein aritmetik kuramlarn tm, snr kavramna dayanr. Biri, btnyle
brnn sanda olan, biri minimuma, br maksimuma sahip olmyan iki snf arasnda bir konum
tesbit hakk nereden kaynaklanyor?
Usal bir say, herhangi iki usal arasnda bulunmaktaysa, iki usallar snf, aralarnda hibir usal
saynn bulunmad snf olarak tanmlanabilir. Bu snflardan en azndan biri, ierdii terimlerden en
az birini, usal bir saynn izlenmedii sonlu bir btn biimlemeli. Bu da tanma aykrdr. Birbirine en
yakn, iki btn arasnda tanma uygun usal say daima bulunacaktr.
Snflardan biri sonsuz olunca, terimlerin tmn, veya kimini, br snfa srekli olarak
yaklaan ona ulamaz son terimi olmyan bir dizide sralyabiliriz. mdi, sonsuz snfn saylabilir
olduunu dnelim. B, br snfn says olsun. Saylabilir dizinin saylarna a.n diyelim. O halde,
Antika 22
a.nle B arasnda, daima baka bir usal say vardr. Bu say, alardan baka, diyelim ki a.n art bir olsun, a
saylar dizisi sonsuz olduundan, bu yolda bir zorunlukla a dizisine ilikin olmyan bir say elde edemeyiz.
Weierstrass ve Cantor kuramlarnda bu yzden, usallarn segman biiminde snr kabul edilmitir.
Ayn glkler, zamansal noktalar ve zaman snr iin de sz konusu olduundan, olgularn
dnelliinden, gzlemci, kendi snrl anlar ve imdiler dizisine sahip olmas gerektii yolunda bir
kanya ular. Zamann gerek akn temsil eden fiziksel sistem, dnellii, laboratuvar koullarnda
yeniden deneyimlemeyi elverili klan sistemdir.

UZAYDALIK
Devinideki madde, lmelerin de farkl olaca sonucunu vereceinden, en azndan bir grelik iinde
mutlakl varsaymak, (kozmik zmlerde, gzlemleri bir dnya zamanna gre ayarlamak gibi) Russelln
ulat gereki bir yarg. E uzay ve zaman bu varg uyarnca algland zaman, uygulamada, ktle,
eylemsizlik ve ekim yklemleriyle tmevarmsal bir metafizik olarak karmza kan kritik gerekilie de
bir anlam kazandrlm olur. Bu yolda, rnein, mekanik ve elektromanyetik deerler karlatrlabilir,
fizikte monizme gitme koullar, tm enerjinin, rnein Joule sistemine evrilip evrilmiyecei tartlabilir.
Ancak, grelikler dikkate alndnda, tam bir zdeliin hangi koullar altnda gerekleebilecei, yant
ak bir soru olarak kalacaktr. Elektronun, ktleye sahip olduundan, ktle olduunun sylenmemesi gibi,
znel deer veya kavramlarn ya da bunlardan hangisinin gerek bir deer veya kavrama edeer olduu
kolayca saptanamyacaktr. Uzaydalk ve ayn konum iinde olmak da bir edeerlik sorunudur.

C.3. ARDIIKLIKTA NEDENSELLK

Yukardan beri sylediklerimizi, asimetrik ve geisiz ilikiye sahip noktalardan ibaret sreklilik
kavramna da uzatabiliriz. Verilen bir terimin, sz konusu iki ilikiden birine sahip terimine o terimden bir
sonraki; verilen terimle ters ilikiye sahip terimiyse, bir nceki terim ad verilir. nceki terim, sonraki
terim dizilerinin, bu kez, noktalar deil, anlar olarak blndn varsaylacaktr. dx ve dy, iki ardk
an arasndaki uzaklksa, o bulunduumuz noktadan ileri veya geri bir noktada oluumuza gre dxdy, art
veya eksi bite eit olacaktr. xin ve ynin srekli ayrca, y fonksiyonunun tek deerli olduu yerde x ve x
art dx ardktr. Bu dncede en byk glk, sonsuz blnebilmenin kabulyle geriye doru
ardkln da kabul ve nedensellik ilkesinin, salt bir mantk ilkesi olarak kalp, uygulanrln yitirmesidir.
Paradokslara gtren bu sorunun, kesikli zaman dizisinin snflar olarak btn bir zaman ie katmakla
zlecei kansndayz. te Russell, bu ii baarmtr, kendisinin yesi olmyan snf kavramn
gelitirerek.
Her olay belli olayla balantl olarak deerlendirirken diziye bavuran Russell, zaman-uzaya bal
bir empirik kalmay srdrmekte ve olguyu znel deneyinin hammaddesi olmaktan karmaktadr.
Makroskopik bulgularn algs, sezgiyi dlyarak bilgiye gtrecektir. noktalar snr, snflar tanm dnda
ngrlmediinden, olaylar yaltmak, ancak onlarn snf iin sz konusu edilebilecektir. Bir mantk sreci
olarak karm bile bu durumda birincil niteliini alamyacaktr. nki, Cantor-Russell dizi tanm uyarnca
birincil olma zellii kazanmamtr henz anlan sre. Fizii ilgilendirdii lde, noktann felsefesel
zellii, onun, llr cisimsel yann ortadan kaldrmyor. Noktalarn, uzayda geometrik biimler
kurduunu ileri srmekle bu anlaya yaklamakta Russell (Principles of Mathematics, Allen-Unwin, ikinci
bask, s. 382). Bu biimde, noktalar, olaylar (geometri) aracliyle tanmlanmakta, olaylar noktalar
aracliyle deil (Kart gr iin bkz. zet olarak felsefe, 1927). Principles of Mathematicste snf
kavram olarak grnen nokta, (anlan yer) her halde. Andmz deiik geometrilerin tmnde ayn
zellie sahip.

DZLEMSEL YAKLAIM
ki noktann, ayr ayr, birer noktalar snfn belirlediine iaret eden Russell, ayn yaptta (Principles
of Mathematics) usal (rasyonel) ve usal olmyan (irasyonel) noktalar da ayrmakta. Usal noktalar, verilen
noktadan kan, usal koordinatlara ve bir dzene sahip noktalardr. Baka noktalar varsa, onlarn usal
nokta dizilerinin limitleri olmas anlam nedir?. Usal koordinatlar yklenmiyen bu noktalara, usal noktalar
dizisinin limiti denemez. Usal limiti bulunmyan bir dizi usal olmyandr onlar.
Tanrsal (deskriptif) geometride rastlamaktayz ideal nokta tanmna. Ayn noktadan geen btn
dorularn snf dikkate alndkta, bu dorular, o noktaya bavurmakszn dile getirilebilen zelliklere
sahiptir. Sz gelimi, baka bir noktadan da bir dorular demeti geebilir. Demetlerin iki dorusu e
dzlemlidir(15) dediimizde, noktaya ba vurmyan bir tanm yapm olmaktayz. Dorular demetinin,
alnan noktaya bavurmakszn dile getirilen btn zellikleri, ana ortak noktas bulunmyan dorular
snfna ilikindir.(16)
Antika 23
 nsanlar ynnden ortaya konan dnya, kesin doal bilimlerde arada bir gzlendii gibi kaytsz
kalabilir mi felsefeye? Kategorilerin nesneye uygunluunu, sre olarak salanacaksa, birlikte
deien byklklerin, dzen emalarna, sadece rastlantsal olarak uymadn kantlamal.
Kurumsal olarak somutlam ilikiler, pek ok empirik dzenli olay gibi, analitik bir deneyim
erevesine uyar. Bilimin, bamllklar dikkate alarak felsefi deerleri, postulalar gibi kullanmamza
yardmc olaca dnlebilir. Evrim, yinelenme, sreklilik, ktle, hz, enerji, antropi trnden
kavramlar, bylelikle pozitivist biimde anlalmaktan kurtulup gizem olma niteliklerini ortadan
kaldrma ansna kavuurlar.
Kavramlar, llebilir dayanaklara, nicel ilikileri kavramlara dayanarak aklamak trnden
diyalektik bir olanaa kavuulur buradan. Doal sistem bu felsefeyle iiedir. Zaman zaman Empirik
canlln, asl bu alanda kazanmaktadr, mekanikilii bertaraf ederek. Madde alg yoluyla bilindikte,
spiritalist grn stne klmtr. Alglamadan sonraki srecin formel mantkla yryp
yrmiyecei tartmaldr ancak. rnein, her saniyede milyonlarcas biimlenen protein
kalplarnn, yinelenmesi, iki amino asidi balyan ban amaz baars, kromozomlarn oalma
yntemi salt simgelere bavurarak dile getirilemez. Empirik bir dolayszlkla snanamaz ark,
hermeneutikle balantl olarak dnmek gerekir. nermelerin tmevarmsal balam tek tek
momentlerden syrlmaa alrken, zneler aras akm kurallar asndan, felsefesel aygt devre
d brakmyor.
nceden dzenlenmi ve yinelenebilen gzlemler zoruyla kurulan nermeler, zihin, kendi
iinden bir koullanma sonucu, dialektik kuramn kar kamyaca bir srece girmi demektir.
Gzlemsel snrlamalar sz konusu sistemler, genellemelerin kimi olgulara neden gibi grlen snr
koullarnda, tek tek kimi olgular darda brakan bir kimlikle bile, tmevarm hakl buldurmama
neden olamaz. Pragmatizmden yola kldnda, genellemenin, tek tek olgular aratrma ilgisini
ortadan kaldrmad, statistik bir rneklemeye duyulacak gvenin tarihsel-sosyal bilimler iin
yetecei sonucuna varmak kolaydr. Ancak, tek olayn birlikte deienler erevesinde analitik
deerlendirilmesi fiziksel bilimler iin yabanc bir aama.
Nedensel aklamann mantksal biimi, her nceden biimlenmi nermeye ilemsel uyum
gstermek zorundaysa, biim, son noktada olgular erevesi merkezindeki yineleme ilkesiyle,
nesnenin biyografisini aktaracaktr. Matematiin manta indirgenmesine bal olarak, fiziksel
bilgiyi (kavramlarn dile getirme amaciyle matematii kullanan fiziksel bilgiyi) analitik duruma
getiren dnce, ne denli sistem yapsna sahip olursa olsun, ilemsel olarak doru varlk teoremleri
salyamaz.
Hegel mant kategorileri iinde kavrandnda, fiziksel olay, kavramsal btnl iinde,
kendisini biimliyen varlklarn toplamndan daha ok bir eydir. Etkileriyle kendini gsteren
varlklarn jenetii ayr sorundur, onlarn toplu olarak ortaya koyduklar varlk ayr sorun. st sradan
kavramlarn paralarla ilikisi herhangi bir zne yklem ilikisi saylamyacandan, zdelii
kapsamaz. llebilir byklkler, oranllk, simetri, alglanr olmak trnden aritmetik, geometrik ve
felsefi sreler, fiziksel gerekliin tm zerinde yargya varmamzi kolaylatracaktr. st dzeyden
kavramlarn heterenom yaplar ortadan kaldrp, global anlamay salama gibi bir yarar da var.
Greli elere (komponent) gre greli byklkte btnlere sahip olma, fiziin iletiim alann
daraltmaz da. llebilir deikenleri darda brakp, varlk alan znel kabullere bal metafizie
girmi olmayz bylece.
Pratik iletiimde, Hegel dnya tininin ierdii olgular bilinci, grafiksel belirleme bazn onaylayc
tutumda da olsa metafizie, ak bir bilim daldr. Belli etkimelerin, belli sonular dourduu, doann
sonsuz bir yineleme ierdii trnden bir belirgenciliktir bu. Sramalar yapsna almakla modern
fizik, mekaniklie indirgenebilecek belirgencilikten (determinizmden) uzatr hlbuki.
Zihnin Fenomenolojisi dnya tininin btnl iinde, tek tek grntlere bamszlk vererek,
yasann sanrlaycln hayrladna deinir. likide olduu elerin ilevliinden ayr tutulan bir
btnn anlalabilirlii, diyalektiin aydnlanma kanadiyle elikili bir tez deildir. Byklklerden
tretilmi formller, empirik dzenin btnln fonksiyonel bir balam iinde dile getirirken,
mitlerin rtsn ekip, gizemsel olmyan balama deinmi olmaldr.
Btnsel ilikileri dile getiren anlatmlar sz konusu olduunda, sadece fonksiyonel yasalarla
yetinmiyeceimiz ak. yle bir snflandrma yaplabilir bu balamda. 1) Fonksiyonel Yasalar. Etki-
sonu ilikisini dile getiren yasalar. 2) Ereksel Yasalar, Bir erei kapsyan yasalar. (Gne s yitirir
trnden). 3) Soyut Yasalar. Soyut kavramlar arasnda iliki kuram yasalar (Tin lmldr
trnden). 4) Global Yasalar. Nesneleri kendi balarna bir btn gibi ele alp, onlarn toplam
ilikilerini belirliyen yasalar. Konusunu metrik sisteme uyduran bu genel anlatmlara, deiik
sistemler iin deil, tek bir sistem iin doruluk savnda bulunmalariyle, soyutsallktan
ayrldklarndan, somutsal da denebilirdi.

Antika 24
 Tretildikleri alanlara gre de 1) Yaamsal, 2) Mekanik, 3) Duyusal, 4) Rasyonel bir ayrma tabi
tutulabildiine gre, fiziin rasyonel-mekanik devinmedeki znelerden yola ktn; uzaysal-zamansallk
yannda, ileriye doru ilikilerle kendini gsterdiini kabul etmek g olmyacaktr.(17) Aratrma sreci,
bir tanma eylemiyle n grsel bir karma zdelenirken, genel matematik ve mantk kurallarna
bavurulmas, positif-analitik ilkelerin alkonulmasndandr.
Nesneleri aan st yaplar konusunda ileriye dnk abasiyle fizik, radikal olmyan bir tz kavramn
dlamam oluyor. nk tz, Aristoteles kategorisi anlamnda, zneye yklem olabilir. Hakknda, doru
ya da yanl bir ey ileri srlebilen bir kavramdr (Organon, 2a, 10).
Aristotelesin elikiye dme pahasna, belki de hocas Platonun idealarndan vazgeemedii iin
ne bir zneye yklenebilen ne bir znede var olan (isel olarak var olan) (Deyiler, 2a, 11-13) biiminde
sistemine ald bir btn, algsall bilgi koulu sayan Russell iin sz konusu deil. Ancak alglamann
kendisi. inde tr olarak d dnya verilerini bulundurduundan ikinci derecede bir tz gibi (Deyiler. 38-9)
grnerek. Russell znel idealizme srklyor bir yandan. te yandan da gereklii, ilkelerin mana adn
verdii ve cokuyle varlan bir gereklik, tek bana, bio fizyolojik yapmzn ykmll olmaktan da
kurtaryor.
Yaam aacndaki yerini 6000 milyon yl nce alan homogenler organizmaya bilgi depolarken, nasl
alglayacamz da saptam olmaldr. Finalist Darwincilikten ayr anlamda, yaztmz, bilgi kuram
asndan, fizyolojik yapya indirgendiinde, diskrsiv akla, biyolojik yolla kavumu oluyoruz.

C.4. GEREK NOKTALARLA GRNTEK NOKTALAR

Russellin fizik grlerini incelerken zerinde nemle durulmas gerekli yanlardan biri, onun
noktalara kar mantksal itirazlardr. Matematiin lkelerinin LI, konusunu kapsayan bu itirazlar esas
olarak Russellin daha nce yazlm bir makalesine dayanr. (Zaman ve Uzay indeki Konum Mutlak mdr
Greli mi? Mind, say 39). Russell burada, (Leibnizten beri filosoflarn noktalardan kurulu uzay olanaksz
saymasyla ilgili grleri eletirir.
Ona gre iki ana kuram vardr bu balamda:
1. Uzaysal ilikilerin uzaysal noktalar arasna deil, materyel noktalar arasnda olduu,
2. Uzaysal ilikilerin uzaysal noktalar arasnda olduu gr.
Birincisi mutlak, ikincisi greli gr simgeler. Maddi noktalar arasndaki ilikiyi zamansz ve
deimez sayan mutlak gre kar uzaysal iliki, her nermenin terimleri (maddi noktalar) arasnda bir
zaman iermesi demektir. Bylece, en basit uzaysal ilikiler, zaman ve iki maddi noktadan biimlenen
gen bir ilikiyi temsil eder.
Russell, uzayn uzaysal noktalardan kurulu olduunun mantksal adan sz konusu edilebileceini
gstermeye alrken, uzayn fizikselliini ve fizik cisimlerinin noktalardan kurulduunu sylemeye varr.
yle dnr:
Noktalardan kurulu uzay elimeli midir? Soruyu incelemeden nce Lotzeun Metafizik adl
yaptndan, uzayn materyel noktalardan kurulu olmad yolundaki kantlar alr. Bu kantlar unlardr:
1. likiler, ya balayc bir bilinteki imgelemlerdir (tasavvurlardr) ya da bu ilikide bulunduu
sylenen gerek gelerin i durumlar.
2. Bo uzayn varl (yani, ilikilerin, materyel noktalar arasnda oluu), ne etkiler husule getiren
varlk ne de salt bir doruluk gerekesi olarak geerlidir. O halde, bo uzay nedir?
3. Btn noktalar, tpatp birbirine benzer. Yine de her nokta iftinin, kendine zg bir ilikisi vardr.
Her iliki, tpatp br iliki gibi olduundan btn iftler iin ayn kalacaktr.
4. Her noktann varl, onun kendisini baka her noktadan ayt etmesinden olumaldr.
Her nokta iftinin, kendine zg bir ilikisi vardr. Her iliki, tpatp br iliki gibi olduundan btn
iftler iin ayn kalacaktr.
4. Her noktann varl, onun kendisini baka her noktadan ayrt etmesinden olumaldr. Her nokta,
sonuta, br karsnda deimez bir konuma sahipti. Bylece, uzayn varl deiik noktalarnn
karlkl koullanmasndan, etkilemesinden ibarettir.
5. Eer, noktalar ilikisi salt olgu olsayd, onlar hi deilse dncede deitirilebilirdi. Ancak, bu
olanaksz. Noktalar devindirip, uzayda boluklar tasavvur edemeyiz.
6. Eer gerek notalar varsa, ya bir nokta kendisiyle uygun ilikide bakalarn yaratr, ya da zaten
var olan ve yaplar bir ayrlk gstermeyen noktalar, uygun ilikilere sahip klar.
Antika 25
 Sonra Russell, bu kantlar birer birer hayrlamaya girierek, uzayn noktalardan kurulu
olmaynn, elimelere yol atn gstermeye alr. Lotzeun kantlarna Russelln yantlar ve bu
yantlarda bizim saptayabildiimiz boluklar unlar:

NAN VE NOKTALAR
1. Btn bu kantlar, zce, ilikiler konusundaki birinci dogmaya, dayanr. Lotze btn
ilikilerin sadece, balayc bir bilinteki imgelemler (tasavvurlar) olduunu syler. Bu dogmay
kabul edersek iki tr iliki ayrt etmeli:
a) Balayc bir bilinteki imgelemler,
b) Baland var saylan gelerin i durumlar.
Sonunda bunlar zde tutulabilir. Fakat, ayr gibi dnldnde, balayc bilinteki
imgelemlerin nelerden ibaret olduunu aratrmaya geebiliriz. Bu tr nermelerde inan
bulunduundan, imgelemlerin inantan kurulu olduu dikkate alnmaldr. likilerin, inanlarn
kendileri dnda bir varl olmad kabul ediliyorsa bu inanlar yanltr. nki haklarnda, inanlara
sahip olduumuz gerek nesneler arasnda bir balant kurulmu deildir. Nesneler de olamaz bu
durumda. Deiik nesneler ierir ve bakalk ilikisi konusundaki inanlarn gerek nesnelere karlk
olmadklarndan yanl olmas gerekir. (Deiiklik, bu nesneye karlk olmadndan).
Ann, Bnin babas olduuna inanyorsam, durum bu deilse, inancm yanlmtr. Ann, Bnin
batsnda olduuna inanyorsam, batlk sadece zihnimdeyse yine yanlyorum demektir.
mdi, grnte ilikili nesnelerin i durumlarna indirgenebilen ikinci snf ilikiler iin ne
diyeceiz?
Dikkat edilirse Russell, bu tr nermelerde inanlar bulunduu noktasna dayandryor, uzayn
maddi noktalardan kurulu olduu yolundaki tezini. Ve bilinte varl duyulan, gerekte var olduuna
inanlan eyin gerekte var olup olmayacan dnmekten ok, inancn kendisi zerinde duruyor.
Ona gre, bilinte olan bir ey inantadr. O inancn kendisi de zorunlu olarak yanltr. Doallkla bu,
kantlanmas isteneni, kantlanm saymaktan baka ey deildir. Ayrca, inancn kendisinden ok,
inanlan eyin kendisi zerinde durulmas gerekir. nsan dnda, varl denetlenebilecek olanlarla,
sadece zihin ynnden bilinebilecek olanlarn doruluk koullar deiiktir. Ann Bnin babas olup
olmadn nesnel olarak aratrabiliriz.
Birey inanld iin doru deildir. Sadece zihinde bilinecek ilikilerle, inanc kartrmak yanl
sonulara gtrr. Aslnda, Ann Bnin batsnda olduuna inanabilir herkes. (Burada doallkla ortak
inanc kasdetmekteyim. Yoksa znel bir mantk kabul edilerek, dnce anarisine girilmi olur.) Yani
bir eyin, bir eyin batsnda olduunu herkes inand iin kabul edebiliriz. Russell batlkn sadece
kendi zihninde olmas durumunda yanl olduunu dndnde, her eyin mutlaka bireyler dnda
var olduunu, bireyler ynnden bilinmese de var olacan savunan bir epistemolojik gre girmi
oluyor. Bireyin zihninde tek bana var olan doru saymayarak, birok bilimsel bulua gtren
tasarmlar toptan hayrlyor.
Dtan ilikili nesnelerin i durumlarna indirgenebilen ikinci tr iliki snfna gelince Russell, bu
ilikiler snfnn, nesnelerin okluunu nceden var saydn ileri srer. Byle bir ayrlk olunca da o,
birinci snf bir iliki olamaz. Yani, Ann Bden farkl olduu olgusu, Ann ve Bnin i durumlarna
indirgenmelidir. Fakat, Ann Bden ayr bir i durumu olduunu ayrt etmeden bunu syleyemeyiz.
Eer Ann ve Bnin tpatp benzer, fakat yine de iki olduu syleniyorsa, onlarn ayrlnn i
durumlarnn ayrlndan domad, bu ayrlktan nce geldii kabul edilmeli. Bylece, iki eyin
grnteki ilikisinin, tek bir eyin i durumlarndan olutuu grne geri geliriz. bu da bizi, ilk
iliki tipindeki kat bircilie srkler.
lk bakta, Russelln mant salam gibi. Fakat, Ann Bden i durumlar bakmndan ayrt
edilmesi iin, o ikisinin ayrt edilmesindeki nceliin nereden doduu aratrlrsa mantksal boluk
kar otaya. Ayn biimde, iki eyin, i durumlar, ayrt edildikten sonra, ayrt edildii de sylenebilir.
Ama, maddi noktalarn varln kantlamaksa, Russellca o zaten kabul edilmi, fakat noktalar aras
ilikiler greli saylmtr. Dolaysyle mutlaklarn kantlamaya alt, grelikilerin hayrlad ey
deil. Mevcut gerek noktalar arasndaki ilikileri alglaymzn mutlakln kantlamas gerekirdi
Russelln, bir greliki olarak.
Sonra Russell, doru ya da yanl her nermenin, Lotzeun kuramna gre bir zneye yklem
verdiini ve ilikileri ortadan kaldrdn ileri srer. Tek bir zne olduu sonucunu veren bu anlaya,
eylerin grnteki ilikisinin, onlarn i durumlarndan olutuu sonucundan varlr. Greliki uzay

Antika 26
tanmndan, hi deilse Lotzeun nerdii biimde byle bir monizmin kmyacan belirtmitik.
Mutlakla kar olanlarn, yine mutlakla gitmesi gibi bir elime de ortadan kalkar, sonuta.
2. Lotzeun bo uzaya itiraznn mantksal karakteri zerine eilen Russell, grelikiler iin sadece ve
sadece tr varlk olduunu ve onlardan hibirinin uzayla ilikisinin bulunmadn ileri srer. Bu varlklar
unlardr:
a) levlik ve bir ey ortaya koyma gcnden oluan varlklar.
b) Bir doruluu salyan varlklar.
c) mgelemlerin ieriine ilikin varlk.
Buna karlk tek varlk ileri Russell. mgelemdeki (tasavvurdaki) varln da geerliini salyan
gncel varlk. Greli-uzay kuramn hayrlamak (reddetmek) iin onun sadece tasavvurda var oluunu
yeterli grr ve Lotzeun tr varln yle eletirir:
a) levlik, Lotzeun haksz olarak zmlenemez sayd karmak bir kavramdr. levli olan hem
tasavvurda, hem gncel olarak var olmaldr. Gncel varlk kavramsal olarak ilevlikten ayrt edilebilir.
levlik var olann tmel iareti olabilir. Fakat varlkla, pek eanlaml tutulamaz.
Dolaysiyle, Lotze, var olann ilevli olmas gibi, tartmal bir dnceyi kabul zorunda. Bu
nermenin doru yant, onun lehine ileri srlen temellerin rtlmesinde ilevliin zamann gncel
varln ierdiini kantlamakta bulunur.
b) Bir doruluun geerliini salyan, hi de bir varlk deildir. Burada ereklenen doruluun
doruluudur. Bir nermenin doruluu, dorulua herhangi bir ilikiden oluur ve nermenin zihinsel
varln var saydrr. Zihinsel varlklar asndan yanl nermeler de ayn dzeydedir. Bylece geerlik bir
varlk tr deildir, geerli bir varlk zihinsel varlk tr deildir. Zihinsel varlk, geerli ve geersiz
nermelere ayn lde ilikindir.
c) Tasavvurlarmzn ieriine ilikin gncel zihinsel varlk karmak bir konu. Zihin ynnden
sezinlenen (aktel) varl ileri srm Lotze. Bu varlklar, zihin onlar sezinlemezse olmyacaklardr.
deayla onun nesnesi arasndaki ayrm grmemekten doar bu.

LEVLK VE VARLIK
mdi, Lotzeun bu varlk trn, bo uzay hayrlamak (reddetmek) iin ileri srdn
anmsatarak Russelln dncelerini toplyabiliriz. Bo uzay olsayd orada gerekten maddi noktalar ve
noktalar aras gerek ilikiler bulunabilecekti. Bylece, deimez uzaysal ilikiler karsnda kalacaktk.
Onlar, grntler deil, gerek dnyaya ilikin olacakt. Bo uzayn varln ileri srerek, oraya aktellii
olan noktalar yerletirebileceini dnmekte Russell. Bu ayn zamanda, uzayn gerekliini ileri srmektir.
Bu sonuca ulamak iin Russelln ilevlii varlkla eanlaml saymamas eksiklik. levlikle gncel
varlk ayrlyor ve etken olmad halde var olabilecek bir uzay ileri srklyor. Var olan bir eyin (zihinsel
olsun, dsal olsun) ilevliliinden sz etmek, hi de mantkszla dmek, saylmaz. Zaten bu, ardarda
noktalarn varlndan kan sonutur. Hem Russell, etken olmayan gncel olarak saymakla gncelliin
snrn zorlamakta. Etkenliin gncel varlkla eanlaml olmad doru. Fakat etken olmayan gncel varl
nasl kavryacaz, bunun ayrac ne? Russell, burada, zihinsel bir ayrca bavurarak, yine grnte, yani
kiiye gre, uzaysal ilikileri kabul eden grelikilerin tezine yaklam olmakta.
Bo uzayn bir doruluun geerliini salamad, yani geerli bir doruluk olmad dncesine
Russelln verdii yanta gelince, bu konuda mant zorlamak gereksiz. Lotzenin bir doruluun
geerliiyle doruluun kendisini deil, nermenin varln ereklemi olmas pekl olas. nk doruluk,
gncel varla karlk olmaktadr. Bu konuda Tarskinin ksr dngsel (totolojik) doruluk tanmn
anmsamak yeter: Kar beyazdr nermesi, sadece ve sadece kar beyazsa, yani, gncellie karlksa
dorudur. Lotze, bo uzayn byle bir dorulua karlk olmadn dnmtr. Hem, geerliin bir
varl temsil eden nermelerin nitelii olmas, varln geerli ve geersiz nermelere ait olmasna engel
deildir.
mgelemlerin ieriine ilikin bir varlk tr anmakla Lotze, mantk d deildir: Bo uzay
imgeliyemiyeceimizi (tasavvur edemeyeceimizi) sylemitir bununla. Russelln bu dnceyi,
sezinleyemediimiz eylerin olmadn ileri sren Kant teze yormas, eletiri iin eletiridir.
3. Lotzeun mutlak uzay- konumuna, her noktann ayn olduu, bylece herhangi iki noktann baka
iki noktayla, ayn karlkl ilikiye sahip bulunduu yolundaki kar duruunu Russell, zne-yklem
mantna dayandrr. Tpatp ayn olmak, Leibnizin ayt edilmezlerin zdeliinde olduu gibi, ayr
yklemlere sahip olmamak anlamna gelir. znelerle yklemler arasnda esasl bir ayrm bulunmadnda,
iki basit terim, iki oluuyla ayr.
Antika 27
 PSKOLOJK SANRI
Ayrmlar, karmak terimlerde, zmlemeyle ortaya kar. rnein bir terim A, B, C, D,
bryse A, E, F, G, biiminde kurulmu olabilir. Gerekten, eer znelerle yklemler arasnda nihai
bir ayrm varsa, znelerin yklemlerin ayrlklaryla ayrt edilebileceini sanmak mantksal bir
yanlla dmektir. nk iki zne, yklemleri asndan ayrt edilmeden iki olmaldr.
Noktalar, ilikinin ayrlndan oluan daha bir ayrla da sahiptir. Onlar sadece Lotzeun dedii
gibi birbirleriyle ilikileri asndan deil, ilerindeki nesnelere ilikileri asndan da ayrt edilebilirler.
O halde, btn noktalarn tpatp ayn olduu yolundaki grn usa (akla) uygunluu nerede?
Russell, noktalarn ayt edilmezlii dncesini, mantksal deil psikolojik bir sanr olarak
grmekte. Ayn anda devinmemize karmza kan noktalar arasnda bir ayrm yapmak kolay.
Srekli olarak (hareket etmemize) ve yeni noktalara ulamamza karn, bu olguyu duygularmzla
anlyamayz. Biz yerleri, sadece ierdekileri nesnelerle bilebilmekteyiz. Noktalar aras dolaysz bir
ayrm kabul etmemek iin bir neden yoktur. yle bir benzetme yapalm. (Russell): nsan yzleri
konusunda ok kt bellei olan birini dnelim. O, herhangi bir anda bir ya da birka simay
grdn farkedecek fakat onlardan hangisini nceden grdn bilemeyecek, grdklerini, zel
ereveler iinde tanmaya alacaktr.
ki eyin birbirinin ayn olduunu ileri srebilmek iin nce onlarn iki olduunun ayrt edilmesi
gerekir. Onlarn birbirinden ayrlmadn ileri srmenin baka yolu yoktur. ki olmak, onlardan
herhangi birine ait bir nitelik deildir, ortak nitelik de deildir. Hem grelikiler, deviniyi kabul
ettiklerine gre, ok sayda noktalar kabul etmi demektir.
Eer ikilik gerekten bir nitelik olsayd, rnein Tanrnn bir olduunu sylemek, onun bir
niteliini tanmlamak saylabilecekti, oysa birliin yklem olmadn Russell da tantlar kuramnda
kabul etmitir. O halde cisimlerin saysn bilmekle onlar tanm olmuyoruz. Doallkla bir okulda
bunun ayrl (istisnas) grlebilir. rnein belli sayyla anlan bir rencinin, says sylenince,
arkadalarnca tannmas gibi. Ancak burada, nce, kiiler tannm sonra saylar verilmitir. Ve o
say, rencinin nitelii deil, renciyi temsil eden bir simgedir. Onun ad, soyad yerine kullanlan
bir ksaltmadr. Bir ad gibi onun, fiziksel ve zihinsel zelliklerini de yanstr.
u halde, zaten ok sayda noktann olabileceini kabul eden grelikilere, noktalarn, nce
say sonra, bulunduklar uzay asndan (ardk noktalar deviniyi kapsadna gre) konumca ayrt
edilmesi gerektiini sylemenin gerei yok.
Yz bellei (hafzas) ok gsz birinin, grd yzleri belli nesnel ereveye yerletirerek
anmsamaya alaca kabul edilebilir. Fakat bunun gerei de yoktur. rnein, oumuz ben bu
adam grmtm, ama nerede? diye dnebildiimiz yani nesnel ereveyi zihnimizde
kartamadmz oktur. Hem, gzbelleiyle, alglamadmz noktalarn bellei (hafzas) arasnda
ayrm yok mudur? Noktalar, cisimlerin devinisinden kardmz, zihinsel soyutlamalardr. Russell,
bunu kabul etmezse, zaten noktalarn uzaysal olduunu kabul etmiyor demektir. Oysa bu, Russellin
savunmakta olduu mutlak grn tersine bir tutum.
Dolaysyla, biz noktalarn varln ve deitiini, cisimlerin hareketiyle alglyoruz. Mutlak
olarak, uzayda var olan ve birbirinin ayn noktalar olduunu kabul zorunda deiliz. Zaten Russelln
bellei gsz adam da bir eylerin deitiini, deien eyler araclyla ayrt etmekte.
4. Lotze, her noktann kendi kendisini baka noktadan ayrt ettiini ve birbirine greli deimez
bir konum aldn ileri srer. Russell, bu kantta ok yanl bulunduunu syler. O yanllar
unlardr:

ETKLEMENN ZELLKLER
Her bakas olduu sylenmekle aklanm olmakta. Bylece, nokta olu, Lotze iin, baka
noktalardan ayr olula ortaya kan bir nitelik. Noktann, kendini baka btn noktalardan ayrt
etmesi, kendini ileri srmesi gibi. Nokta, bakalarndan ayrt edilmezse sanki ayr olmayacaktr. Bu
neri, noktalar aras ilikilerin gerekte, karlkl etki olduu sonucunu verir.
Oysa karlkl etki karmak bir kavramdr (Russell). Baka bir sr ilikiyi, bir eyin,
niteliklerinden ayrln nceden var saydryor. Karlkl etki bir Eylem, genellikle bir ya da daha ok
eyin bir ya da daha ok durumlar arasndaki nedensel iliki. Bu iliki ayn eyin haldeki durumuyla
sonraki durumu arasnda. Bylece, karlkl etki u ilikilerden kurulu: 1. eyler arasndaki ayrlk, 2.
eylerin durumlar arasndaki ayrlk, 3. Zamandalk, 4. Ardklk, 5. Nedensellik, 6. Bir eyin
durumlarna ilikisi.

Antika 28
 Bu bakmdan karlkl etki temel bir iliki olamaz. Noktalarn ilikisini, karlkl etkiye indirgemek, en
basit zmleme sorunlarnda bir yeteneksizlik anlatr. Karlkl etkiler deil, varlklarn bitimsiz
etkilemesi onlar.
Russella, burada hakl grnmesine karn unu sorabiliriz: Bir eyin bakalaryla olan ilikisi onu
tanmlamaya engel midir? Russell, bu hususu abartarak, her eyin tzsel bir varl olduunu sylemeye
vardryor ii. Oysa, slam tasavvufunda geerli olan bir dnce buraya iyi gidiyor: eyler zddyla kaim.
Sca soukla, acy tatlyla, siyah beyazla biliimiz gibi. Geri rnein kimi eyleri kartlarna ya da
baka eylere ilikileriyle tanmlyamayz. Bir meyvenin tadn, baka meyvelerin tadyla ilgili olarak tam
tamna tanmlayamaymz gibi. Fakat bu, bakalaryla iliki, btn trnden gerekleri anlamsz
saymakla sonulanmamaldr. Yerine gre, tzsel varlklar kabul, yerine gre hayrlay (reddedi) da sz
konusu Russellda (rnein Leibnizin Tanr hakkndaki grn eletirirken hayrlyor byle bir varl.)
Russelln zmlemesini kabul ettiimizde, uzayn varlnn, noktalarn birbirini Russellc biimde
etkilemeyiinden doduunu ileri srebiliriz. nk uzayn varl, ondaki deviniden doar. (Ardk
noktalarda, deiik anlarda bulunmak, yani devini, uzay iinde.)

RUSSELL-LOTZE AYRILII
Mutlak grle noktalar ilikisine, 1le 2nin, ebedi ilikisini rnek veriyor Russell. Ancak, bununla
Lotzeyi eletirmi olmuyor. Noktalar ilikisiyle uzayn varln aklamak Lotzeun amac. O da deviniyle
olas. Russelln buna kar statik ilikiyi ne srmesi, ne uzay aklar ne de deviniyi. te yandan Lotze
rnein 1le 2 arasnda deimez iliki kabul ettiine gre. Russellc kant onun aleyhine kullanlamaz. O
bu deimez ilikilerin, baka noktalarla ilikilerinden doduunu sylerken, rnein 1in, kendinden
nceki en byk, kendinden sonraki en kk sayiyle belirlendiini sylemi olmakta.

MUTLAKI UZAYIN YARARI

Mutlak gre gre, bo uzay bulabileceiz. Saylar aras sonsuz blnmeden sz edilemiyecek.
Evren hiten domu olacak. Nedensellik zincirinde, sonsuz bir geriye gidi grnmiyecek. Uzayn, uzay
olmyan basit paralardan deil, uzaylardan kurulu olduunu sylemiti Kant. Russell, dogma diye
nitelendirdii bu dnceye karlk. rnein, 1le 2 arasndaki oranlarn yine uzaydan ibaret olacan,
onlar ne denli kk paralara blersek blelim, saylar deil, oranlar elde etmi olacamz belirterek,
eletirsel bir katkda bulunur. (Matematiin lkeleri, 1937 basks, s. 460). Mutlak grte, uzay, daima
noktalardan ibaret bulunduundan, oranlar ne denli kk paralara ayrrsak ayralm, hep noktalar elde
edecek, saylara ulaamayacaz.
Russelln bitimsiz (ebedi) ilikiye rnek verdii, karlkl etkenin nedensellie ilikisi de Lotzeun
szn ettii noktalar ilikisinden ayrml (farkl). O tr ilikilerin uzaysall koul olmadndan, Russelln
rnei yersiz. Karlkl etki ve nedenselliin nasl, deimez birer nokta muamelesi grd, yani uzay
iinde, baka ilikilere bavurmakszn tek balarna nasl belirlendii kolay yant verilemeyecek bir soru.
te yandan, psikolojik nedenlerle, karlkl etki-nedensellik ilikisinin deimez (ebedi) olup olmadn
syliyebilirim. Karlkl etki, nedensellikten nce. Ancak her ikisi arasnda deiik balant dereceleri var.
Bu iliki uzaysal olmad iin, Russelln gr dnda. (Dolaysyle yersiz). Asl tartlmas gereken,
uzaysal ilikiler olmalyd, noktalar konusunda. Russell bu ilikilerin uzaysal noktalar arasnda olup
olmadn zaman zaman bir yana brakm, deviniye yetenekli, yani uzaysal ilikilerini deitiren maddi
noktalar arasnda olduu yolundaki greliki gre yaklamtr. Bu da doallkla, noktalarla uzaysal
ilikilerin gerek deil, grnte olduunu demeye varr.
5. Uzaysal ilikilerin bir olgu olmadn ileri sren beinci Lotze kant, Kantn uzay a priori sayan
grn kantlamaya yneliktir. Russell, uzay konusunda zorunlu nermeler bulunduunu syliyerek, bu
zorunluu insana geri gtrr uzay gr, inandmz iin dorudur.
Lotze, zihin dnda uzay olmadn sylemitir. Oysa her ey bir anlamda olgudur. Bir nerme,
nclerinden karld zaman doru saylr. Fakat nclerle karm kabul edilmelidir. Sonuta nihai ncl
bir anlamda olgudur. Bir nerme, ncl olduu nermeler snfna gre az ok zorunlu. Ancak, uzayda
boluklar tasavvur etmeye yetenekli deiliz diye, tasavvurlarmz dnda herhangi bir uzay bulunmad
sonucuna varmamz mantksal bir zorunluk deil.
mdi Russell, bir nermenin kantlanmasna varan ncln zorunlu olduunu bildiriyor ama, uzayn
gereklii konusuna bu dncesinin nasl uygulanacan gstermiyor. Her ey bir anlamda salt olduuna
gre, acaba grelikilerin dnceleri de bir anlamda salt olgu saylamaz m? Russelln Lotzea kar k,
uzayn gerekte var olduunu gstermi deil. Onun dncesi, her eyin pir anlamda olgu oluunda
dmleniyor. Russelln eletirdii aslnda inanca dayanan bir nerme. Doru bir nermenin yanl
olduunu sylemenin anlamszliyle, bir nermenin doruluunun kantlanmas ayn ey deil. Ve
Antika 29
buradan dmzdaki uzaya kacak bir yol bulamadmz iin, Russelln Lotzea yant verdiini kabul
etmiyorum.
6. Russell, Lotzeun son kantn, noktalarn bamsz varlklar olmas durumunda bir noktann
kendisine uygun ilikileri deiik olan nokta yaratamayacan gstermeye alarak rtmek ister.
Eer der, bamsz nokta baka noktalarla ilikiliyse o, ya ilikilere sahip baka noktalar yaratr ya
da zaten var olan noktalar ilikileri yaratacaktr. Ancak bu durumda onlardan bazsnn, var
olmadn sylemek elimeli deil.
Tek tek hibir nerme elimeli deildir. Hibir nerme doru deildir nermesi bile kendi
doruluunu ierir. Burada da, bu ierimi yadsmak, kesinlikle kendisiyle elimeli deil. Her yerde
apak olduklar iin kabul edilen nermelere rastlamaktayz. elime yasasnn kendisi de byle bir
nerme.
Uzayn btn noktalarnn karlkl ierimi bakadr. Noktalar arasndan sadece bazsnn
hayrlanmas, ayn nedenle hayrlamaldr. (Byle bir nermenin hem doru, hem yanl olmasnn
yanl olmas nedeniyle.)
Fakat, olanaksz da olsa, nceden olmyan bir nokta var olduunda o, yeni noktalar
yaratmyacak, zaten var olan noktalarla uygun ilikiye sahip olacaktr. Gerekte nokta, zaten varla
sahip olmu olacak ve bir varlk olarak baka noktalarla, ortaya kt zamanki ilikilerin aynna
sahip bulunacaktr.
Burada, Russella kar ileri srlecek tek husus, baz noktalarn Lotze ynnden yoktan var
olur saylmad temeli zerine bina edilecektir. Russell bir an tipler kuramna aykr olarak hibir
nermenin kendisiyle elimeli olmadn kabul etmekle birlikte uzayn btn noktalarnn birbirini
karlkl ierdii ve iermesi gerektii konusundaki nermeyi bunun dnda tutuyor.
te yandan Lotze, kimi noktalarn olmadn sylememitir. Bilinmiyen noktalarn bilinenler
araclyla ortaya kacan ya da. Zaten ikinci k da bunu aklar. (Bir nokta, var olan noktalarla
uygun ilikiler kurar.) Lotzeun her iki k arasnda bir ayrm gzetmemesi, onlarn dlayc
(exclusive) olmadn birbirlerinin anlamlarn akladn gsterir.

DNYADA HER EY OLAYLARDAN KURULU

Tek tek renkler, sesler ve cansz dnyada onlarn otaya kmasn salayan nedenler, birer
olaydr (zet Olarak Felsefe, s. 276 v..)
Russelln bu tanm, olayn tek tek olaylarn nitelii zerine bilgi vermemekte. rnein, ekim,
diyelim ki bir paracn ynn deitirir. mdi burada olay nedir? ekim mi, paracn devinii mi,
yoksa, onun deien yn m? Sadece tanmlamak istediimiz bir durumu ele alyor ve onu,
tekilerin diline aktaryoruz. Bylece, olay deil, bir olayn baka olaylarla ilikisini dile
getirmekteyiz.
Olaylar dnyas, matematikinin dnyasndan farkldr. Olaylar dnyas nedensellik zincirini
ierir. in iine, k dalgas ve insan zihni karr. Matematikteyse sadece zihin egemendir. Russell,
zihnin zmlenmesinde duyumlar, dolaysyla, nedensellik zincirini n planda tutar. Ona gre
duyumlar gerektir. Beyin, nesnel verilerimizi basit tarzda zet iin kullanm olduumuz bir deyim,
varsaymsal bir kurulutur.

C.5.EVRENSEL UZAY VE ZAMAN

Nedenler zincirine indirgenebilen d dnyada, fiziksel olaylar matematik kurulular. Grelik
kuramnda da madde, denklemler halinde anlatm gcne kavuur. Russell bu denklemlerde grelik
kuramnn evrensel uzay ve zaman ortadan kaldrdn anlatr. u nokta zerinde duralm imdi:
Newton mutlak uzaya esir adn vermiti. Tek biimli, evrensel ve gzlenemez bir varlkt bu.
Cisimlerin ivmesini ve uzaydaki dairesel devimini salyordu.
Grelik kuramnda da, esire benzer tmel bir varlk vardr. rnein, Einstein doada kozmik
saati kabul etmitir. Ona gre, radyoaktif zme periyodu bu zamann temeli saylabilir.
Radyoaktiflik, deviniden s ve daha baka fiziksel koullardan bamszdr. Foucault pandl de,
kozmik zamann ls olabilir.18
Einstein, 1905 ylndaki makalesinde (Annalen der Physikte) materyel hareketle, n
evrensel hz arasndaki ilikiden deviniyor ve zamanla uzay, yeni bir zmlemeye baml
tutuyordu. Bylece, eletro dinamik ve optik yasalarnn bamszl ortaya kmaktayd.

Antika 30
 Einstein iin nemli olan, uzaklk ve sre alglarn greletirmek deil, doa yasalarnn deimez
olduunu belirtmekti. Deien, gzlemcilerin gryd.
Materyel cisimlerin tek biim olmayan devinimleri sonucunda uydusal kuvvetler gler kendini
gsterir. Dairesel devini srasnda doan merkezka g (kuvvet) gibi. Burada ortaya kan etmenlerden
biri, mekanik ktle (eylemsizlik ktlesi), teki de ekimle doan ar ktledir. Eylemsizlik ktlesiyle ar
ktlenin eit olduu kantlanmt. (Etvs ynnden)
Sonuta Einstein, uzay ve zamann, uzaysal ve zamansal ktlelerle yani enerjilerle belirlenmesi
gerektii sonucunu kard. Sylendii gibi, Einstein bu deerlendirmeye, eylemsizlik (atalet) ktlesiyle,
ekim etkisindeki ar ktlenin eitlii olgusundan varmt.
i gk fizii alanna aktarnca unlar sylenebilirdi: Gezegenlerin izmi olduu yollar, geri,
Eukleidesi uzaydakine benzer doru izgilerle hesap edilebilirdi. Fakat bu, en ksa izgilerin hesaplanp
toplanmasndan ibaret olurdu. Eukleides geometrisindeki dorulara benzeyen bu en ksa izgiler, enerji
etkimesiyle bklm Riemann izgileriydi. Zaman uzay sreklilii bu izgilerden oluuyordu.
Russell, Einstein uzay-zamanyla, ekimin uzay-zaman iinde, ok kk paralara ayrldn ileri
srer. Einstein maddeyi, szn ettiimiz Riemann erisinin nedeni saymt. Russell iin hi deilse
grelik kuram maddeyi ortadan kaldrma ynnde bir eilim gstermektedir.
Russell madde teorisini, quantum ve grelik fiziinin gelimesine dayandrr. Ona gre madde,
dorulanabilir eylerin terimleriyle dile getirilir. Materyel nesneler, alglanr ve alglanmaz blmlerden
oluur. Alglanmyanlar btnyle, alglananlar gibi olabilir.
Felsefenin Sorunlarnda alglanan duyu verileri niteliklerinin fiziksel nesne ve alglayan organizma
gibi iki ortak nedenin rn olduunu savunan bu realizm tipinde, alglanan nitelikler biz onlar
alglamadmz zaman ortadan kalkar kansndadr. Duyu organlarnn, duyu niteliklerinin douuna yol
amad baka bir realizm kabul edilebilir. Duyu organnn yapt, hangi duyu niteliklerini alglayacamz
bulmaktr. Dorudan doruya gzlenemeyen, hakknda ancak dolayl olarak bilgi edindiimiz madde
trn kabullenen modern fizik iin Russellin kabul edecei realizm bu olmaldr.
rnein genel grelik kuram, g kavram zerinde geliir. ekim ktlesiyle eylemsizlik ktlesini
Einstein, kuvvet dncesinin geometrik yorumu araclyle karlatrm; elektro manyetik alanlarn
yorumunu baaryle yapmt. Doada var olan gler ya ekimsel ya da elektro manyetiktir. Bundan,
elektro manyetik alanda, ykl bir paracn, onun ykyle ktlesi arasndaki ilikiye bal bulunduu ve
paracn yapsna gre deitii kar.

D. EMPRKLE IKI
Yukarda sylenenlerden anlaldna gre fiziksel gereklik, d dnyayla zde. Russell d
dnyadaki zaten bulunan (alglanmasa da var olan) her varln zne araclyla bilindiini kabul ettiine
gre, Kant geleneine geri gitmekte ve kendi iinde eye (Ding an sich) varmaktadr. Yani d dnyann,
znelerden bamsz, zneden nce varldr szkonusu. Tek tek varlk paralar hakkndaki bilgimiz
dolayldr.
Russelln, Zihnin zmlenmesi adl (kitab) byle bir izlenim veriyor. Fizikteki yeni gelimelere
kout olarak benimsenen bir grtr. (Zihnin zmlenmesi 1921de yaynland.)
Einstein grelik kuramnn empiriklie ilikin olduu anlalmakta. Empirikliin, bilgimizi duyu
deneyine dayandrd dnlrse, ilk bakta Einstein kuram iin artc gelebilen bu durum, tm doa
yasalarn, basit tmevarm genellemelerinden karan Bacon ve Mill empirikliine karlk deil. Modern
fizikte empiriklik, matematik bir kuruluu dile getirir. Sonuta o, gzlemsel verileri, tmevarmsal
ilemlere balar ve bizim yeni gzlemsel veriler karmlamamza yardmc olur.
Matematik fizik bitimsel (nihai) doruluk ayracn duyu algsna bratndan, empirik olarak kalr.
Bylece, Einstein empiriklii, tmden gelimsel mantn snrna girer. Hlbuki Russell, felsefe iin byk
sonular umduu grelik (izafiyet) kuramnn empiriklie dayand gereini, empiriklii eletirirken
zaman zaman gzden karmtr. rnein, kurumsal nermeler deney tesine getii iin empiriklik
kuramnn kendi kendini hayrladn (reddettiini) ileri srer (An lnquiry into Meaning and Truth, s. 207).
Bu kan kabul edildii takdirde empiriklikle birlikte modern fiziin byk lde yanl olaca sonucu kar.
Russell, doruluu, snanabilmeyle zde tutmu oluyor. Matematik olarak saptanm kimi durumlar,
snanabilir olmad iin bu empirik grte kabul edilmeyecek, bylece, matematiin alan daralacaktr.
Russell burada snanabilirlii, laboratuvar aygtlaryla snanabilirlik biiminde yorumlyarak,
doruluu tmdengelim yoluyla elde edemeyeceimizi dnmekte. Oysa tmdengelimin dayand
postulatumlar pekl empirik olabilir. Kantn sentetik a priori zorunlu doruluklarna benzer onlar.

Antika 31
Sentetik a priori ilkeleri bilgimizin temeli sayan Kantn, onlarn sentetiklii zerinde duruu ilgi
ekicidir. Geri XX. yzylda bilimin gelimesiyle Kant metafiziinin kavramlarnda deiiklik
yaplmas gerei ortaya kmtr. Eukleidesci geometrinin sarslmasyla birlikte gelen kavramlar
arasnda sentetik a posteriori bilgi ilkeleri bulunmaktadr. Bence, Einsteinla birlikte sentetik a
posteriori kavram saygnla ulamtr. rnein bugn, k hznn etkileri gndelik yaamda sonsuz
hz durumundaki etkilerden ayrdr. Bylece, Lorentz biim deitirme kurallar zorunlu ve apak
grlr. te bu sentetik a posteriori bir bilgi ilkesidir ve empiriklie dayanr.
Ayrca, Fermant teoremi empirik olmad, bir sonuca ulamad halde, gnmz bilimi
ynnden kabul edilebilmektedir. Bu, bilimin empirik ilkeyi genel geer saymad anlamna gelmez.
nk matematie dayanan her sonu, sentetik a posteriori bir temelden treyii bakmndan
empiriktir. (Burada, kanmzca, szcn Russell knayabilir. Fakat, Principia Mathematicada
atomsal nermeler, yine inanca dayanr.)
Russell, genel grelik kuramnda metafizik bir yant olduu sonucuna varmak istemitir. Bu tr
imleme (ima), onun modern fizii ele alan kitaplarnda, zaman zaman gze arpar. (rnein, An
Outline of Philosophy, s.270 v..) Bu yolda bir sonuca varmak kolay deildir. Genel grelik kuramyla
ilgili olarak bilinen tek ey, Merkrn perihelionunundaki dzensizlikti. Einsteinin lmlemesi
(tahmini) gne evresinde n eik olduu ve gneten gelen n krmz tesine doru kayd
yolundayd. Fakat Einstein gnein ekimsel ktlesini, gne evresi dnda, Newtonun ekim
yasasnn, geerli olduunu, Minkowskinin, uzay ve zaman, uzay-zamanda birletirdiini yani drt
boyutu biliyordu. Bu uzay-ve zaman llerini, fiziksel dnyann srekli olmayan zelliklerine
uygulayabilir. Fakat, elektronlar ya da Plank quantumu gibi kesiksiz olgular iin byle bir uygulama
glemektedir.
Einsteinir amac, btn fizik olgularn (kesikli kesiksiz) tek bir yerde, uzayda toplamak,
maddeyi ortadan kaldrmakt. (Science Dergisi, Haziran, 1930, s. 607-608). Fakat, doada,
elektrondan, insan beynindeki dnceye dein kesikli pek ok olgu vard. Dolaysyla Einsteinn,
metafizik diyebileceimiz topyas gereklemedi. Ayrca, bu genel grelik kuramnn hangi noktaya
uzanaca da henz belli olmu saylmadndan, onun metafizik sonularndan sz etmenin byk
bir anlam olduunu sanmyorum. Hem, Russell bir yandan bu yolda imada bulunurken bir yandan da
genel grelii, empirik grn yapsna tpatp uyan bir temele oturtur ve onun uzay-zaman
birtakm maddi erilere (krk izgilere) indirgediini syler. (An Outline of Philosophy). (zet Olarak
Felsefe) Zaten Einsteina greyse madde, uzayn ya da uzay-zaman erisinin nedenidir. Bu erileri
belirleyen birey olmaldr. nk, ekimsel alan kesinlikle deiir. Burada eriler, krk izgiler
deyimleri maddenin mecazi anlatmdr.
Asl metafizik, Russellin, duyumlar ve alglar bitimsel (nihai) doruluklar saymasdr. Bu
dnceye, dnyada her eyin olgulardan kurulu olduunu kabulle varlmtr. dnyada her ey
olgulardan kuruludur. Bir olay, uzayda, kk sonlu sresi, kk sonlu uzanm olan, yani uzay
zamann kk bir parasn igal eden bir eydir. (An Outline..., s. 276). Tek tek renkler, sesler
v.. olgudur. (An Outline..., ayn yer). Burada Russell olgular uzay ve zamana bal klarken
dnyadaki her eyin gzlenebileceini, duyumlar ve alglarn, bilgimizin asl temeli olduunu
sylemi oluyor. Duyumlar ve alglar yeni ve gzlemsel olmyan soyutlamalara yol aabileceinden
snanabilir empirikliin dna klm ve maddeye dayal olmakla birlikte zihin alann da kapsyan
geni tabanl bir empiriklie gidilmi olur.
Duyum ve alglar, soyutlama yetenekleri asndan, her zaman dolaysz snanabilir
olmadklarndan ya da snanabilir sonulara yol amadklarndan, Russelln empiriklik koulu olarak
snanabilirlii ileri srmesiyle, dnyay kuran olaylar duyum ve alglara indirgemesi elimeye yol
ayor (An Outline... s. 290).
Russelln olay tanm, grnne karn empirik deildir. Zihinsel olay ve varlklara iaret
eder. Bir fiziksel deneyde k, olayn yapsn etkiler. Ik olmad zaman, olayn sahip bulunduu
nitelikler, ancak zihinde hesap edilebilir. Bu bakmdan geleneksel empirik tanm eksiktir. Daha genel
bir tanm zerinde durulmaldr. Olaylarn bellei (hafzas) olsayd, yani onlardan biri br zerinde
mutlak iz braksayd, belki byle bir tanm gereksinmiyecektik.
Burada Russellin doruluk koullarn anlamla zde tutmayyla karlayoruz. Gr
dnyaya uygularsak olaylarn snanabildii iin doru olduu, onun dndakilerin anlaml olabilecei,
Russelln, doruluu btnyle duyu deneylerine indirgedii sonucuna varlr.
Ancak bu durumda, rnein Gdel sistemini anlaml sayabilecek fakat, onun doruluu
konusunda herhangi bir yarg veremiyeceiz. (Avusturyal mantk Gdel, aritmetiin, doal
saylarn biimleniini varsayan formel sistemlerin eksikliini gstermi; byle sistemlerin, kendi
ereveleri iinde yadsnamyacak ya da kantlanamayacak nermeler ierdiini ortaya koymutur.

Antika 32
Gdelin dkm, Alonzo Church, Stephan Cole, Kleene, Tarski gibi dnrlerin, formel sistemleri
snrlama konusunda almalar iin bir uyar olmutur. .N.)

E. TANITLAR KURAMI
Kavramlarn ve balantlarn yapsn anlyabilmek iin fonksiyonlar zerinde durmamz
tlemekteydi Frege. Bir nermenin ilikili olduu nesne sz konusuysa, onun doruluk deeriydi sz
konusu olan, Deerleri, daima, doruluk ve yanllk olan fonksiyonlard kavramlar ve balantlar.
Frege iin krmz renk halis ve krmz adnn ilgili olduu nesneydi. Krmz sfatnn ilgili olduu
nesne olamazd. reti, Fregeyi, yklem tipleri arasnda kesin bir ayrm yapmaya gtrmtr. Dilin ana
izgilerini belirtmek iin, onu yknmiyen (taklit etmiyen) bir sistem kurulabilirdi.
Aritmetiin Temellerinde (Breslau, 1884) ayn program uygulamaya alan Frege, anlamla,
anlamn bavurduu nesneyi ayrmaktayd. Ayn nesneyi gsterdii halde iki tant ayr anlama sahip
olabilirdi. Gndelik dilde zne olan bir tant, aka ileri srlmiyen bir anlatm nceden
varsaydrmaktayd. tant bir nesneyi gstermediinde, nermenin doruluk ya da yanllndan sz
edilemezdi. Frege, bylece, her tant iin bir nesne dnmeye yneldi. Kimi kez, ilgili nesnenin, tantn
ereinden baka olduunu da kabul ediyordu. Bu konudaki glkler, daha sonra Russell ve Whiteheadce
ele alnmtr. Russell, daha Felsefe Sorunlarn yaynlarken, fiziksel nesnelerin sadece tantlar yoluyla
bilinebileceini dnmekteydi.
Russell, kendi anlatmyla felsefeye en byk katklarndan biri olan tantlar kuramn ileri srmeye
gtren neden, var olmyan eylerden anlaml olarak nasl sz edilebilecei sorunudur. Var olmyan eyler,
imdiki Fransz Kral, yuvarlak kare trndendir. Tantlar kuramnn, Fregedeki, anlam ve anlamn
bavurduu nesne arasndaki balantyla ilgili olduu grlyor. Russelln zm yle yle
biimindeki anlatmlarn hi deilse kullanmlarnda ad olarak grev yapmadklarn gstermek yolunda.
Adlar karlk olduklar nesnenin varl dolaysyla anlaml saymyan Russell, belirli bir tantsal anlatmn
ortaya kt tmceyi, bir adn ad gibi grnmiyecei biime evirerek doru ierime kavuturmutur.
Kendisinin nl rneini alrsak, Waverleynin yazar Scotttu tmcesi, biimde dile getirilebilir:
1. Waverleyi en az bir kii yazd.
2. Waverleyi en ok bir kii yazd.
3. Bir kiinin hem Waverleyi yazmas hem de Scottla zde olmamas olanakszdr.
Grld gibi her anlatmda da, Waverleynin yazar tant, artk ad deildir. Bu kuram
sonralar, karlk nesnesi bulunmayan tantsal anlatmlar yanl saydndan eletirilmitir. rnein
Strawson Karlk Olan Nesne zerine adl yazsnda (Mind, say -235, 1950), tmce, tmcenin kullanl,
ve tmcenin kullanld anlatm arasnda ayrmlar gzetir. Gzetimin nedeni, sz konusu nesnenin var
olmamas durumunda, kullanlan tmcenin doru ya da yanl bir nesneyi dile getirmediini anlatmak.
urasn ekliyelim: Byle bir anlatmn doru ya da yanll konusunda yeterli kant vermiyor Strawson.
En kar yol, tantn doruluunu ya da yanllnn, yklemin doruluu ya da yanllna bal olduunu
kabul etmek ve bylece ok nemli ve gerekli bir mantk ilkesi olan nc durumun olanakszln feda
etmemek. Tersi durumda, tant bir nesneyi gstermiyorsa, onun yer ald anlatm ne doru ne de yanl
olacaktr. Kendi dncelerimizi deil, Russellinkileri aklamaya altmzdan, bu nokta zerinde daha
fazla durmayacaz.
Russell, Ahmet, stanbul gibi gndelik zel adlarn tantlara evrilebileceini kabul etmektedir. Bu
tr adlarn gsterecei nesneler bulunmyabilir. Dolaysyla, onlarn anlamlar, bu nesnelere bal
bulunmyabilir. Fakat, bu adn anlam, onu tayanla zde de deildir. Bu bakmdan sz geen adlar,
gerek adlar deillerdir. Anlam kuramyla, Waverleynin yazar tanmnn grnrde bir nesneye
balanabileceini ve yukarda verilen tanta evrilebilen zel adlarn gerek bir nesneyi szetmek
zorunda olmad karsanabilir.
Tantsal anlatmlardan elde ettiimiz uygun yklemleri doyuran bireyler mantksal zel adlardr.
Mantk, bilgi kuramyla balantldr. Gstersel anlatmlarda, mantksal zel ad saylabilecek olanlar salt
gstersel szcklerdir. Bylece, onlarn karlk olduu nesneler gzlenebilir olmal, adn bavurduu
nesnenin, sanrya (illusion) kar gvencesi salanmaldr. Tmel olanlar da, gzlenebilir olduklarndan,
zel adlar arasnda bulunabilir. Buraya, duyu verilerine dayanan bir bilgi kuramndan varld ak.
Russelln gstersel manta dayanan adlar ben, burada, imdi trnden adlardr. Bu
szcklerin her zaman bir nesneyi gsterdikleri kolay kolay ileri srlemez. Russell byle bir gsterimi
kabul eder. Onun, anlamla gsterimi bir tuttuktan sonra, mantksal zel adlar neden gereksindiini
anlamak g. Bu dnceye gre, mantksal zel adlarn yerine, tantlar konulabilecek ve gstersel temelli
szckler ortadan kalkacak. Sonuta, genel anlatmlardan kurulu bir dil elde edilmi olacak. Byle genel

Antika 33
bir dil olup olmayaca, nesnelerin zellikleriyle bir tutulup tutulamayaca, (tantlar, gstersel
szcklerin yerine geince, zellikleri nesnelerin kendileriyle bir tutmu oluyoruz) uzun tartmalara
yol aar.
Kimi konularda kendi kendini yenileyen Russell, dorudan doruya tanmak ve tantla
tanmak konusundaki dncelerini, arkada Mooreun bu konudaki eletirilerini, ksmen kabul
etmesine karn, 1902den beri hi deitirmemitir.

F. ETK
Ahlaktan daha genel ve ahlak da iine alan bir terim etik. unu yapmal mym? Ahmet iyi
insan m? u i doru mu? trnden sorulara ahlak karlk arar. Oysa, etik, kiilerin ahlaksal
dncelerini, ahlak szcklerinin anlamn v.. sistemi ve nesnel biimde tartr. Ahlkn etike olan
balants, bilim felsefesinin bilime olan balants gibidir.
Bu adan, Russelln etik konusundaki dncelerini ele alrsak onun her eyden nce
geleneksel ahlka kar ktn grrz. Eletirilmez, akl d ve kuram d olan, dinle kark
geleneksel ahlak onu doyurmaz, Russell, nceleri iyilik ve ktln nesnelerin ikin zellikleri
olduuna inanmken sonralar ahlaksal deer ve istek kavramn birbirine bal saymtr. Bir deer
yargs, bir istein dile getirilmesi deil, bir istein anlatlmasdr, bir iddia deil bir nidadr. Ahlak
kendi bana bir olguya sahip deildir. Herhangi bir olguya deer yklerken, kendi heyecanlarmz
dile getiririz. Ahlaksal nermeler belli bir lde kii d. Bakasnn ayn konuda bir istek duymasna
bal. nsan ilevlii itki ve istekten doar. Doa felsefesiyle, deer felsefesi ayrdr. nsann
dnceleri ve vcut hareketleri, yldzlar ve atomlar tantlayan yasalara uyar (nancm, Kegan
Paul, l925, 14). Doaysa, bizim tasavvur edebileceimizin yalnzca bir parasdr. Gerek olsun,
tasavvur edilmi olsun, bizce her ey deerlendirilebilir. Deerlendirmenin yanl olduunu gsteren
bizim dmzda bir ayra yoktur (nancm, 16).
Burada Russelln gznden kam noktalar yok deil: Szgelimi, ahlak kurallarn dikkate
aldmzda, iyi kendisini arzu ettiimiz iin iyi olabilir. Fakat, bu aklama yeterli deildir.
Mademki, Russelln da kabul ettii gibi, iyi ve kt kavramlarnda kii d bir e bulunmaktadr.
yleyse bu istek bize kabul ettirilmi bir istektir.
Giriimizin A.8. Kesiminde (Yaz slubu zerine) gereksinimleri normal yollarla doyurarak
pragmatik bireyin ortaya kmasnda, istem denetimlerinin belirleyici gcne iaret etmiti. Bu tr
snrlamadan kopmu kii, evresel koullarn rastlantsal akmna kaplarak, ahlak seferi dna
tamaya varan bir norm sapmasna zne oluyordu. Gereklenebilirden ayr leklerin rn,
inanlarn bir tr grsel yklemi oluyor bylece iyi veya kt paradigmasna bal insan ilikileri.
(Anlam ve Doruluk, 226-27) Kaynaksal bir irdeleme, anlan trden terimlerle anlamlar arasndaki
ilikinin tmevarmsal saptamasn aa vurabiliyor.
Ahlaksal ikilemlerin (iyi-kt, doru-yanl), sofist gzln greliine, dilsel biimciliin
nanssz ieriksizliine saplanmam dinamii, eylem ve yarglarmz, toplumsal dikta uzanmndan
uzak bir zihinsellie bryor. Bireyin nesnel zgrlyle ilgili sonular asndan nemli bu varg.
aa uygun biimde teknik diyebileceimiz (mekaniklii erekliyoruz) yorumlar yerine, yaratc
normlar, baka trl dendikte normlarn yaratcln benimsemi oluyoruz.
Anlam ve Doruluk zerine Bir Aratrmadan edindiimiz izlenim, Russelln pratiin
anmasna uramam deerlerin sistemlemesi olarak etiki, doal tekbiimlimler, statistik
oranlar, fiziksel nedenselliklerde olduu gibi ille de mantksal ayralarn szgecinden geirme
eiliminde olmaydr. Bakaca dendikte, biimsel snamann zel bir durumu deildir doruluk
yanllk v.. A priori varlklardan, adeta bir ynetsel sradzeni izlenimiyle elde edilen tmden
gelimsel varglar, olaan gidiine ters debilir etiin. nandmz, rasyonel (usu) usavurmayla
bilemiyeceimiz gerekler vardr (Anlam ve Doruluk, s.236 Pragmatik davranyor Russell bu
noktada). Fiziksel, tinsel seme zgrlmz, belkili dzeyde de olsa gvenceliyen gerekler.
Tantlar kuramnn bir dereceye dein, gerek varlklar grnmndeki inan rnlerine
uyguland varsaylrsa zel hedonizm ayralar kullanlm oluyor. Ak konumamakla birlikte
Russell, etii mantksallatrma yolunda, bir bilgi kmesi olan deerler kmesine uydurma
eilimindedir. Bir bilgilenme ve bilgilendirme abas gizlidir her zaman, buyurucu ahlak
kategorilerinde. Tantlar kuram, bilginin usu snanmasn kolaylatrp, iyi kt paradigmalarnn
uzlamc yanna iaretle, ahlaksal ikilem anlayna yansma olarak onu yeni bir boyutla ksmen de
olsa ontolojik normdan kurtarabilir. te yandan konuya epistemolojik adan baktmzda, tantsal
abann, kuramsal katk abasnda, yaptrmlarn sosyo-kltrel temelini eksik brakt gzleniyor.
Felsefenin, etii bnyesine alarak, onun ieriine bir ideoloji itkisi kazandrmas, klavuz deerlerin

Antika 34
sistematiini yapmaya niyeti, ara-ama modelindeki yanlglar ortadan kaldrarak bir tamlk salyor.

G. DN
Hristiyanl
1. Psikolojik,
2. Mantksal ve epistemolojik nedenlerle tanmlyarak hayrlar (reddeder). (Neden Hristiyan deilim,
Watts and Co. 1927).
1. Psikolojik neden, inan iin tutarl, doyurucu bir temel olmayndan domakta. Gelenee ballk
ve gven duygusu, dine balayacak lde gl heyecanlar deildir. Hristiyanlk, uygulanan biimiyle
ahlaksal gelimenin en byk dman kesilmitir. Katolikliin boanma kurumu, rahipler iin toplanan
paralar buna rnektir. te yandan, cehennem, sann, kendine inanmyanlara kinini temsil eder.
2. Mantksal ve epistemolojik nedenler, dinin kayna ve din dogmalarnn geerliiyle ilgili
tartmalardan doar. Genellikle dendikte din, insann zgr istemini ve kiiliini tutsak durumuna getirdii
iin eletiriye hak kazanmaktadr.

G. a. TANRININ VARLII
Evrensel dinlerin eletirisinden ayr olarak, Tanrnn varl konusundaki dncelerinde Russell,
insan usuna bavurmaktan geri kalmaz. Genlik yllarnda yaynlad Leibniz Felsefesinin Eletirel
Aklanm adl (ilk bask Cambridge University Press, 1900; elimizdeki G. Allen and Unwinin yaynlad
1937 tarihli ikinci basks) nl yaptnda, Leibnizin Tanr varln ispat iin drt tr kant ileri srdn
belirtir: Ontolojik kant, kozmolojik kant, ilksiz-sonsuz doruluklar kant, nceden kurulmu uyum
(harmoni) kant. mdi Russelln bu konuda neler sylediini ksaca grelim:
1. Basit ya da mutlak, pozitif ve tanmlanamaz olan ve kendini snrlara bal olmakszn dile getiren
her nitelik, bir eksiksizliktir (mkemmelliktir). Byle btn nitelikler, tek ve ayn znenin yklemi
olabilirler. Onlarn uyumaz olan ikisi, Leibnize gre, belirlenmedike, bu uyumazlk kantlanamaz. Yoksa,
uyumaz olan yklemler yoktur. Uyumaz iki yklem olmaynca da, tanmlanan trdeki btn niteliklerden
ve varln eksiksiz olmasndan, Tanrya ulalmaktadr(19) Btn yklemlerin uyumas eksiksizliktir
(mkemmelliktir). Eksiksiz olan da Tanrdr. Sonuta, o tek zne Tanrdr.
Russella gre bu, varln yklem saylmasna yol aar. Yklemin varlk olmad bir nerme, analitik
deil de sentetik olunca; yani varlk yklemi znenin kendisinde bulunmaz, ona sonradan eklenirse,
Tanrnn varlyla ilgili nerme de byle olmaldr. oysa, dnlen bir varlkla empirik bir varlk ayr
olmaldr. Bu bakmdan, varlkla ilgili nerme analitik olmal ve znenin kendisinde varlk yklemi
bulunmaldr. Bu kan da yeterli saylmaz. ki nesne verildiinde, birinin varlk yklemine sahip olmas,
brnn sahip olmamas diye bir durum dnlemez. Verilen bir nesnenin varl, ikin olarak kabul
edilmitir. Bu bakmdan varlk, gerek bir yklem deildir. Olmaynca da, Tanrnn varl onun iin
zorunlu bir yklem olamaz.
2. Zorunlu ve zorunsuz doruluk arasndaki boluk, kozmolojik kantla doldurulmaya allmtr
(Leibnizde). Kozmolojik kant, dnya mutlak olarak deil, varsaymsal adan zorunlu olduundan, mutlak
olarak zorunlu tek varlk gereksindiimiz konusundadr. Deiik dnya durumlarn birbirine balyan
nedensellik, bir dnyann neden var olduunu gstermez. Var olan vardr. Var olacak var olacaktr.
Dnyann ilksiz-sonsuz olduunu varsaysak bile, bir dizinin nedeniyle balantl olarak zorunluk
dncesine varamayz. Bu bakmdan, olup bitenlerin dnya-st bir nedeni bulunmas gerekir.
Russell bu kanta bir varln nedeni baka bir varlksa, ontolojik kant geerli olamaz gerekesiyle
kar durur. Bu kar durua temel olarak da Leibnizin lksiz-sonsuz nesnelerde, onlar baka bir olayn
sonucu deillerse bile, kendilerini var eden zorunlu olmyan bir varln nedeni olmaldr. Zorunlu olmyann
zorunlu olmaya ynelmesiyle olur bu. Tanrnn zorunlu varl bir kez kabul edildi mi, zorunsuzlar
dnyas, ondan zorunlu olarak kmamal. Tanr isteminin zorunlu olmad sonucuna varlr buradan. Tanr
istem zorunsuzca, onun sonular, ortaya koyduu iler de yle olmal; Tanrsz isteklerin gereklemesi
gerekleen istekler, deimeye, ortadan kalkmaya ak herhangi bir dnya olay olmaldr.
Tanrnn iyiliini alalm ele: onun iyilii zorunluysa, zorunlu iyiler bulunmal dnyada. Bu kavramn
dnemden dneme deitiini ok iyi bilmekteyiz. Bu bakmdan dnyadaki iyi ve ktye bakarak Tanrnn
iyiliine varamayz.
3. Leibniz, ilksiz-sonsuz (ebedi) doruluklar varsaymsal ve znelerinin varln ileri srmez trden
saymt. Olanakl, gncel olandan daha geniti ve btn olanakl dnyalar, ilksiz-sonsuz doruluklarla dile
getirilebilirdi. Tanrnn varl, z, ilksiz-sonsuz doruluklar arasndadr. Leibniz, Tanrnn zeks dahil,
Antika 35
hibir zek olmasayd byle doruluklar kavranamayacakt der. Kantn a priori doruluk gryle
desteklenen ve Hegelce ilk ilke durumuna getirilen bu grte, bilinmeksizin hibir ey doru
olmadndan ya kiisel bir Tanr ya da, panteist bir evrensel zihin ortaya atlmtr.
Russell, doruluu bilgiye dayandranlara kar kar. Ona gre, bilgi doruluk ve inan
karmndan kurulu bir kavramdr. Psikolojik bir grnt olarak inan, inanlan nermenin yanll
durumunda bile, onun doruluunun ayndr, lk glk, doru ve yanl inanc, bilgiyi ve yanl ayrt
etmektir. kinci glk, Tanrnn varlyle ilgili bir nermenin doruluunun, Tanrnn bu doruluu
bilmesine bal olduu konusundadr. nc glkse, bilginin basit bir dnce olmad ve onu
tanmlyan nermelerin, bilginin varln ileri sren nermeden nce geldii olgusuyle ilgilidir.
lksiz-sonsuz, yani zorunlu gereklerin Tanrda bulunduu konusu, varlksal yarg kuramna
ilikin. Bu kuram, btn doruluu, var olann tantlanmasnda bulur. Dolaysiyle, doruluk bilgiye
balanmtr. Kozmolojik kantla, ilksiz-sonsuz doruluklar konusundaki kant bu noktada
birlemektedir. Kozmolojik kantta da, zorunsuz dnya olaylar, btn bu tr olaylar iin yeter
nedeni, Tanrnn zorunlu varlna indirgemekteydi. Leibniz byle bir sonuca varmakla yanlmtr.
Olanakly, gncelden daha geni tutan iin kabul edilemez bu sonu.

G. b. KANITLARIN RDELENMES
Yukarki bilgi anlaynn altnda, zorunlu bilginin Tanr zihninde olduu grn
eletirebiliriz: rnein, mantk ilkelerinin, geometri aksiomalarnn, tanrsal psikolojiyle balantl
olduunu kabul etmek keyfi bir tutum. Doruluklarn, Tanrsal zeky biimledii onaylanrsa,
geometri aksiomalarnn, mantk ilkelerinin bu nedenle doruluu varsaylacak demektir. Bir
nermeyle onun bilgisini ayrt etmek zorunda olduumuzdan, Tanrnn hibir bilgiye sahip olmad
sonucuna varrz. Doruluklar, Tanrnn zihin durumlardr. Bu doruluklar biz biliriz. Tanr bilemez.
nk bilgi, bilinenden farkldr. Doruluk, zihinde bulunan herhangi bir eyse bu zihin ve doruluu
bilen bir baka zihin, ayn doruluktan haberli olamaz. Doruluk, Tanr bilgisinden bamsz
olmadka, Tanr iin bilecek bir ey yoktur. Tanr zeks, ilksiz sonsuz doruluklarn bilgisiyle
kurulmusa ve eer bu doruluklar onun bilgisiyse Tanr bilgisini ele almann olana yoktur. Ayrca
Tanr niye baka nermeleri deil de bu nermeleri bildii aklanamaz. Bylece, ilksiz-sonsuz
(ebedi) doruluklar, Tanrnn bilgisinden ayr olarak doru olmaldrlar. Sonuta, onlara dayanarak
Tanrsal varln ispatna gidilemez.
Eer Tanr zeks, bir doruluklar derlemesiyse, Tanr istemine yer kalmam demektir. Eer bu
zek, derlemenin bilgisinden ibaretse, bilginin ya da pilenin varln karmlamak olanakszdr.
nk, Tanrnn bildiinin varl, onun bilgisinden bamszdr.
4. nceden kurulmu uyuum (harmoni) kant fiziko-teolojik kantn zel bir biimidir.
Tasarlama kant olarak da tannr. Popler teolojinin ounlukla dayanm olduu; dnyann, usta
bir Yapcnn varln gereksindirecek bir uyuuma sahip olduunu ileri sren bu kantn yetersizlii
daha ilk bakta gze arpar.
Hristiyan Tanrsnn, yerine getirmek zorunda olduu iki grev vardr. O hem bir tasarya sahip
hem de yaratc olmaldr. Tanrnn olanakl en iyi dnyay yaratmasyla ilgili tasarya yaratclkla
birlikte ncelik tanmaldr.
Teologlar, Tanrnn ilevliini yaratcla balarken, onun iyiliinin, iyiyi yaratma isteine yol
atn kabul etmilerdir. Kabaca dendikte, Tanrnn bilgelii ve iyilii, bizdeki bilgi ve isteme
karlktr. Fakat, tanrsal g, yaratklarda karl bulunmyan bir yklemi dile getirir.
Tanrnn bilgelii, zorunlu olsun, zorunsuz olsun, onun btn doruluklar zerine bilgisinden
doar. Doruluklar zorunlu olduunda, Tanrnn onlar zerine bilgisi, istemlerinden nce gelir.
stemler, onun iyiyle ilgili bilgisiyle belirlenir ve iyiye dein btn doru nermeler zorunludur. yi,
Tanrnn istemlerinden bamsz olmadka, istemlere anlaml olarak iyi denemez. Ayn biimde,
Tanrsal dnceler, doruluk onlardan bamsz olmadka, anlaml olarak, bilgece olamazlar.
Bylece, bilgelik ve iyilik, iyi bir dnya yaratmada yarr. nk, dnyann iyi olduunu bilmek iin
bilgelik gereklidir. Teologlara gre, tanryla ilgili olmyan varlksal nerme zorunsuzdur. Bylece
Tanr, pozitif bir elime olmakszn herhangi bir tzn yapsn etkiler saylamazsa da, elimeye
dlmeksizin bu tzn varlnn nedeni saylabilir. nceden kurulmu olan uyuumun Tanrya
balanmas bu anlamdadr.
Kozmolojik kantn salam olmas durumunda, nceden kurulmu dzen kant gereksiz.
Tanrnn varlna, sonlu bir varlktan geilebiliyorsa varolann zel yaps, konu d, ya da olsa olsa,
Tanrnn iyiliini kantlyacak daha sonraki bir kant iin yararl. te yandan, varlk tanrnn
yklemiyse bir yklem. Bylece, herhangi bir eyin var olduunu sylemek, varln varolana yklem

Antika 36
olduunu sylemek oluyor. Eer varlk yklemse, tzn yapsnn paras ve tz, yaradlm olduu an,
yeni bir ykleme sahip. Sonuta varln, zorunsuz ve sentetik bir yklem olma durumu ortadan
kalkmakta. Btn tzler, daima, btn yklemlerini ieriyorlarsa, varlk yklemini de daima ierir ya da
da iermezler. Tanr, bu yklem konusunda, baka herhangi bir varlk lsnde gszdr. Sonuta ya
ya yaradl kendisiyle elimelidir ya da, varlk yklem deilse, ontolojik kant salam deildir.
Tanr konusundaki Russellc dnceler zet olarak bundan ibaret. Zaten Tanr varlyla ilgili
kantlar da, sz edilenler dnda ya nemsiz ya da sz edilenlere bal. (Fazla bilgi iin bkz. The
Philosophy of Leibniz, George Allen and Unwin, Londra, 1937).
Yaptlar gzden geirildiinde Russelln, dine tm kar olmad; bir yandan, deerleri geerli
olarak bilemeyeceimizi sylerken te yandan, bykannesinden alm olduu dinsel terbiyesinin izlerini
tayan diyalektik bir tutumla dinsel deerlere bavurduu grlr. ok fonksiyonlu yaklamla (Aylakla
vg ve br Denemeler, W. Norton and company, 1935) dinin bir boluk doldurduunu ileri srer;
Nazilie kar savata, ayn bavuruyla dindeki iyilikseverlii, alakgnlll, haklara sayg gsterme
anlayn ver. (Bireye olan saygy bir dereceye dein Hristiyanla borluyuz (Aylakla vg, 192)
Sonsuzluk duygusu, insan, kk, bencil dncelerden kurtarr (Dinin z, Hibbert Journal 1912).
Sonsuzluk yaants sisli denizde bir kn, karanlk gecede, aalar arasnda hrdyarak esen rzgrn
getirdii duyguya benzer bir duygu getirir (Dinin z). Dinin mistik yan da vgye deer, Tanrya kar
teslimlik insan mutsuzluklardan kurtarr (Mutlulua Kavumak, George Allen and Unwin, 1930).

H. BREY VE TOPLUM
Deiik dnceleri dile getirmesi Russelln toplumsal felsefesini bir sistem iine almay
gletirmektedir. Mistiklik ve Mantkta (Longmans, Green Co, 1918) olduu gibi, ktmser bir grle,
dnsel alandaki zgrl yeterli bularak d glerin tiranlna boyun ememeyi uygun grd olur:
Prometheus inadyle, ktln gz nnde bulundurarak, dman bir evrene meydan okumak...
kanlmaz gereklerin nnde eilmeyecek olanlarn grevi grnyor. (Mistiklik ve Mantk, 50). Nefret
duygusundan, yani kt dnyaya tutsaklktan kurtulmak iin yapmalyz bunu. Herkesin, ktl kendine
gre yorumlayp toplumda anari yaratacak, bir atmaya girilmesini nlemek de nemli. Aydnlarn
grevi artk ayralar saptamaktr. Birinci Dnya Savana girilip girilmemesi, Nazilie kar durulup
durulmamas abalar, byle bir ayra bulma dncesine dayanr. Ama, insan yeteneklerini iyice
kullanmaktr. Kr gd, savaa da gtrebilir, sanata da (Toplumsal Yeniden Kuruluun lkeleri, G. Allen
and Unwin, 1916-1917). Ancak, insanolu yaadka sava eksik olmyacak. (zgrle Alan Yollar, G.
Allen and Unwin, 1918).
Toplumsal bilimde temel kavram erktir. Fizikteki enerji gibi (Erk, New York, W. Norton and
Company, 1938, 10). Erekli etkimelerin rndr erk. Onlar herkese paylalmadka ktdr. G sahibi
olmann ya da hi deilse evreye ba edirmenin deiik yollar vardr. Nietzschenin Hristiyan ahlaknda
ok iyi ortaya kard gibi, tevazu ve yumuaklk da bir g kazanma yoludur. Russell ikna yoluyla g
edimini kabul ettiine gre Nietzscheyle uyuur. 1920lerde ortaya kan ve Freud, Hans Blher,
Thorndike, William James, McDougal gibi ileri gelen kiilerin temsil ettii igdc gr, avlanmaktan,
giyinmeye dein her trl davran igdlere balamaktayd. Russell, toplumsal yaanty kuran deiik
igdleri tek bir g sevgisi igdsne indirgemitir. Schopenhauer, Nietzsche ve br romantik
filosoflarn programna uygundur bu davran.
Genellikle dendikte Russell, kiiolunun ve toplumlarn geleceinden kukusuzdur. nsanlarn
kolayca, savalarn grlmeyecei mutlu topluluklar kurabileceini kabul eder. Bu, onun topik yandr.
zgrle Alan Yollar, teknologlarn ve tutkulu politikaclarn ynetecei bir toplumun korkunluunu
belirtir: byle bir toplumda bireysel eilimleri, reklam, propaganda, basn, sinema ve radyo, psikanaliz ve
davranlk okullarnn yntemleri belirliyecektir. Bir kez, yneticiler kitle davrann denetliyecek
aralara sahip oldular m, sz edilen toplumda yaamaktan kvan duyacak bireyler yetitireceklerdir. Her
kuaktan, kadnlarn yzde yirmibei ve erkeklerin yzde bei damzlk olarak kullanlacak, geri kalan
ksrlatrlacaktr. Damzlk olanlar, anne ve baba ynnden deil, devlet eliyle besleneceinden, annelik
ve babalk itkileri kaybolacak, yneticiler, planl olan her eyden holanacak, geri kalan zaman elence ve
seksle geireceklerdir. Byle bir topluma kar kan ho grlmeyecek; devirme eylemini nlemek zere,
resmi makamlar her yere mikrofonlar yerletireceklerdir.
Russell, bunlar nefretle ykler ve dnya iin bu tr tiranlk byk tehlikedir, bu nedenledir ki,
denetimsiz bilimsel kullann yaratabilecei karanlk dnyann izgilerini izmekten kanmyorum, der
(Bilimsel Grn, New York, W. Norton and Company, 1931, s. 260). Bilimi bu tr korkunluklara yol
amaktan kurtaracak tek kaynak eitimdir. Eitim sonucu bireyler tarih bilgisiyle ve kendi yaantlaryla,
insana ve insanlarn gnlk varlna renk katan heyecanlara sayg duymay renirler.

Antika 37
 Toplumda, kiiyi onurlamak ve normal ierii olan deerleri srdrmek mutluluk iin gereklidir.
Teknolojik gelimelerin gereksiz alanlara kaydrlmas insanlarn birdenbire atl duruma gelmesiyle
sonulanacak ve bylece, modern toplumlarn ufku kararacaktr. Eer bo zamanlar, g demek olan
ve sevin verecek bilginin elde edilmesine ayrlrsa, dnyann kat yrei yumuar. Ekonomik
yaantya da kar klt deil, zevk klt egemen olmaldr. Btn bunlar uygulanrsa, bilimsel
gelime yoluyla artrlan zaman, kltr geliimi yolunda kullanlm olacaktr.

H.a. ETM TOPLUMA HAZIRLAR

Russell bu konudaki dncelerini Eitim zerine (G. Allen and Unwin, Londra, 1926) adl uzun
bir demede toplamtr. Kendisi eitim alannda, sadece kuramsal dncelere sahip bir dnr
olarak kalmam, bizzat okul am ve iletmitir. Eitimin amac, zihni pratik yarara sahip bilgiyle
doldurmak deil, rencilere kendileri iin yararl olacak zihinsel yetenekler kazandrmaktr. Bir grup
kltr iine doar ocuk. Byklerinin inanlarn eletirmeyen, syleneni uygulyan ocuk iyidir.
Eitim genellikle ocukluun savunmasz oluundan yararlanarak ocuu nceden var olan kalplara
sokmaktr. Devlet, yurttalk eitimi, yani statkonun srmesini salamak ister. Dinse aziz, evliya
yetitirme yolundadr. br yandan, kurulu bir dzen olarak din, statkonun bekiliini yapmaktadr.
Yoksulluk, sayrlk gibi ktlklerin, yaantnn parasn olduunu ileri srerek kksemek
eilimindedir. Bu reti zenginlerin iine gelir. leri gelen zenginlerin dindar olmasnn nedeni belki
de bu. Dnya koullarn gelitirme hakkna sahip olmadmza gre, bize bu denli kazanl ve ksa
bir ac ekme izni veren endstri patronlarnn zgeciliini takdir etmemek elde deil. (Eitim ve
Modern Toplumsal Dzen, G. Allen and Unwin, 1932, 18) Bu ineli szlerden sonra Russell eitimin
yanl inanlar deitirmeye ynelmesi gerektiini ileri srer.
Zihinsel deerlere dman geleneksel eitime bakaldrm bir kii Russell. Din, aptall
cesaretlendirir ve gereklik konusunda yetersiz bir duyguya, zeknn zararna bir erdem grne
yol aar. Bilgi iin, bilinenlerin tekrarn yeterli grr. yi-kt, ceza-dl, cennet-cehennem gibi
dinsel kavramlar, kiilerin bakalarndan ok kendilerini, peygamberlerin getirdiini ve onlarn
aklanmasn dnmesine varr. nk bu kavramlarda, Tanrya kar grevler, ncelik
kazanmtr. Cinsel eitime gelince, sinir bozukluklar yaratr ya da yetikin mutluluu olanaksz klan
atklarla doldurur bilinaltn. Ulusuluk, okullarda retilen biimiyle, insan ldrmeyi genlere en
nemli grev saydrr. Yarma, toplumsal savamda insafszla gtrr (Eitim ve Toplumsal
Dzen; 239. v..) ocuk; zihni ve yrei elde edilmeye allan, unutulmu insandr, klasik
retimin sz edilen kt sonularndan korunmaldr.
yi bir bireyin domas iin, zek, heyecan ve istemin gelitirilmesi zorunludur. yi bir bireyin
topluma asl dnk olan yan, istemidir. Tek bana kalmaya, kendi iine kapanmaya hakk yoktur
onun. yi bir yurtta olmak tanrsal istem rneinde grld gibi, olup bitenlere uzaktan bakmak
deildir. Bylece, bireyle toplum, uyuma ortam bulabilir.
Birey-toplum ikiliiyle karlamaktayz burada. Birey, istemiyle toplumu etkileyebilmektedir.
Sonuta, toplumsal olaylar bir kkene dayanr. Toplumsal deerlerin deimesini salamak iin,
bireyler deimelidir. Bu da eitimle olur. Sonuta, kimi dnemler iin birey-toplum atmasn bir
gei saymaldr.
Sadece maddi nesnelere deil, manevi zevklere de deer veren bir, eitimde renciler ara
deil ama saylacaktr. Okullar onlar iin vardr. Onlar okullar iin deil. Yaama ballk, cesaret,
duyarlk ve zeky kapsyan iyi bir kiilik byle bir temele oturmaldr. ocukta karakter 6 yana
dein kurulmaldr. Ondan sonra, zihinsel geliim balar.
Zihinsel geliimin anahtar, yansz (tarafsz) meraktr. Orada son ama, yeni bilgi elde etmek
olmamal, bilgi, bilgi adna salanmaldr. Kuru bilginin dnda kalan zihin her eye aktr. Dikkati
younlatrmak, sabr, titizlik, gerek eitimin rnleridir.
15 yandan sonra uzmanlamaya izin verilebilir. Bu noktada da nemli olan, mfredat deil
ocuun kendisidir. O isterse belirli bir. konuya ynelir, isterse deiik alanlara uzanabilir. Uzmanlk
alan tr; 1. Klasik renim (eski Yunan, Roma uygarl, dili, edebiyat, tarihi, felsefesi). 2.
Matematik ve bilim. 3. Modern insan bilimleri (sosyoloji, psikoloji, pedagoji, felsefe, ekonomi,
hukuk). Bu alanlardan herhangi birine girmek iin aranan tek koul, ilgidir. Skc bulunan bir
retimin yarar yoktur. 22 ve daha ileri yalara srebilecek yksek renimi ancak bir aznlk
baarabilir. Modern yaamda bu baar, ailenin maddi durumuyla yakndan balantldr. Genler, 18
yanda, yararl iler yapabilme yeteneine sahiptirler.

Antika 38
 . SYASAL EKONOM
. 1. DEVLETN NTEL
Yukarda sylenenlerde ikin olanlardan ayr olarak Russell, devletin ana fonksiyonunun, yurttalar,
yurt iinden ve yurt dndan gelecek tehlikelere kar korumak olduunu belirtir. ok ynl gleri vardr
devletin. Siyaset ve ekonominin, byk kurulularca tekelletirilmesi, birey zgrln tehlikeye atacak
niteliktedir. Bu sakncay nlemek iin devletin olumlu amalar, dzen salamann dnda ve stnde,
bamsz kurulularca ynetilmelidir. (Bkz. Toplumsal Yeniden Kuruluun lkeleri, George Allen and Unwin,
Londra 1916).
Russell, bir kii ya da kurumun, g kazandka baka kii ya da kurumlarn zgrln yitirdiini
ileri srerken, yukarki yaptnn yaynland 1916 ylnn eilimlerini zmlemi grnyor. Fakat durum
gerekte pek yle olmam, Birinci Dnya Savanda, devletin rolyle birlikte, sendikalarn grevi de
genilemi ve iiler, ynetimde olsun toplumsal alanlarda olsun eitli haklar salamlardr (Encyclopedia
of Social Sciences, McMillan, Sosyalizm, Emek, i Partisi maddeleri).
Devlet egemenliinin bireysel zgrle darbe indirdii gryle Russell, Kropotkinci bir anarizme
ynelir, Onu topik bulur: Gr ekici, fakat onun sabrszlktan ve herkesin arzulad lkye ksa
yoldan varma abasndan doduunu dnmeden edemiyorum (zgrle Alan Yollar, Allen and
Unwin, 1918, s. 118). Bu bakmdan, devletin yetkilerinin artaca sonucuna varr. Toplum iin iyiyi, yalnz
kendilerinin bildiini sanan, tiranlk igdsyle dolu insan ya da gruplar her zaman kacaktr.
Baka bir adan baktmzda, Russelln toplumsal siyaset konusunda zamann liberallerinden
esinlendiini grrz. Yeni toplumsal dzende, ekonomik refah yannda, zgrlk ve kltrel frsat da
gerekliydi. Grlyor ki, Russell devlet konusunda kesin yarg vermeyen bir filosof tutumundadr. Sadece,
olanakl durumlar ayrtrmakta, nemli notalara iaret etmektedir. Belki de toplumdan umutsuzluun
sonucu olarak, yaamnn btnn siyasal, toplumsal sorunlara ayrmam, ok kez salt felsefi kalmtr.

.2. MARXILIK ELETRS

1821 ylnda, bykbabas Lord John Russella hitaben bir bildiri yaynlyan Marxla, Russelln byk
lde ilgilendii, Marxl dncelerin kaynan biimliyen Malthus (1766-1834), Ricardo (1772-1823),
Bentham (1748-1832) ve Mill (1748-1832) gibi ekonomistleri gen yata okuduunu; klasik kapitalizmin,
yansz bir bilim olmad sonucuna vardn biliyoruz. Bu yzdendir ki Russell, toplumsal adalet
dncesiyle, balangta komnizme eilim gstermi, ekim devriminin ilk yllarnda bir komnist olarak
Rusyaya da gitmitir. Bolevikliin Uygulanmas ve Kuramnda (G. Allen and Unwin, 1920), Rusyadan
komnizm kart olarak dndn anlatr. nsanlarn mutsuzluu asndan komnizmle kapitalizm
arasnda ayrm yoktur. Yaamn, korkusuzluk, zgrce yarg vermek, sr gdsnden kurtulmak,
maddecilik d erdemlere sahip olmak gibi yanlar da bulunmaldr. Belki aristokratik kalntlardr bunlar.
Anarizmde bile ikin olan bu kalntlar tiransal tutkularn srmesidir.
Alman Toplumsal demokrasisi (1896), Endstri Uygarlnn Grnleri (The Century Co. 1923),
Kurulua Doru zgrlk (G. Allen-Unwin, 1934) adl yaptlarna Marxl mantksal ve ekonomik adan
inceliyen Russelln bu dncelerine ksaca yer ve karlk vermek, incelememjzin doal gerei.
Marx incelemesinden kan sonular unlardr:
a) Ekonomik olgular, insanlarn mutluluu adna ele alan ilk dnrdr Marx. Matematik gibi,
kiisel eilimler dnda bir bilim yarattklarn ileri srm olan klasik ekonomistlerin yanldn kantlam;
ideal bir dnya iin, zel mlkn ortadan kaldrlmas gerektiini ileri srmtr. alanlarn gittike
yoksullat ileri srmekle, Malthusun nfus kuramm hayrlar (reddeder) grnerek kabullenir.
b) Bir maln fiatn ona verilen emekle len Ricardonun bu kuramn sadece cretlere uygular Marx,
maml maddelere deil. rnein zihinsel retimin deeri bu biimde hesaplanmaz. Bir Leonardo tablosuna
fiat biilirken, ona sanatnn verdii emek zamanndan hareket edilemez.
c) zgr yarma koullarnda ortaya kan, tekelcilikte ortadan kalkar, emek kuram.
d) Tarihsel maddecilikte, retim ilikileriyle retim glerinin atmas belirleyici etmen olarak
alnmtr. Oysa tarihte insan etkinlii de vardr. bir Bismarck, bir Gladstone, bir Disraeli olmasayd, tarihin
ak baka trl olurdu. Ayn ey bilim alannda da geerlidir (Bkz. Kurulua Doru zgrlk). (tarihsel
Maddecilik kantsz kabul edilmitir (Boleviklik, Allen-Unwin, 1920, nsz).
e) Deiim deerinin emek zamanna oranl olduu, cretlerin emek zamanna oranl olduu
ncl hesaba katlmakszn ileri srmtr. (Kurulua Doru zgrlk, 202) cretler, emekinin
gerekimlerinin malolu fiatna eit ve igcnn uzunluundan bamszdr. (Alman Toplumsal
Demokrasisi, 1. Blm).

Antika 39
 f) Emein tm mallarn esi olmas, emek-deer kuramnn bakaca bir ayrac olmamas
anlamnda olgusal bir yanl ierir. Yarar kavram da ayn genel nitelii tar. Emein tm mallarn
esi olmay durumunda, genel bir deer kuramnn kurulamyacan dnmek, mantksal olarak
kabul edilemez (Alman Toplumsal Demokrasisi, deiik yerler).
Endstriyel retimde bile ii retkenlii arasnda fark olabileceini, bir maln retimi iin
harcanan e zamann, ayn nitelikte mallar iin sz konusu olacan ileri srerken (Kapital, I, New
York, lnt, Publishers 45-46) Marx, ayn mal iin deiik emek yatrmnn, dolaysiyle emein
niteliinin szn etmi; sanat, ve bilimdeki niteliksel emei dlam olmaktadr.
g) Marx deer kuramnn, sadece, serbest yarma koullarnn geerli olduu bir ekonomi iin
ileri srld, fiyatlar retim fiyat stne karan tekelcilikte, deer snrlarnn kaybolaca tam
doru deildir. Byle bir durumda, baka mallarn kazancndan bir blm, zerine tekel fiyat konan
mala akacak, artk deerin, retim alanlar arasndaki dalmda ortaya kacak bozukluk,
ekonominin bnyesindeki toplam artk-deer snrn deitirmeyecektir. (Kapital, Blm II, ayn
yayn, s. 193, 437, 438).
h) Napoleonun 18 Brumairein de, tarihe ayn zamanda kiilerin etkidii belirtilir. bu yzden
tarihsel maddecilii, salt ekonomik belirleyicilerden ibaret saymak yerinde olmaz.
i) Tarihsel maddecilik, kullanma deeriyle, deiim deeri arasnda bir ayrm gzettii zaman,
cretlerin emek zamanna orantl olduunu zaten kabul etmi demektir. Bu nedenle artk-deer
kantna deitirme deeri, i zamaniyle llr nclnn katlmam olduunu ileri srmek
hakszlk olur. Deiim deeri, emekinin, gereksinimlerini karlamak amaciyle harcad zamanla;
kullanma deeriyse, onun, emeinden yararlanacak kiiler adna yapt almayla llr. inin
retim aralarna sahip olduu toplumda, kuramsal olarak, her iki deiim deerinin birbirine eit
olaca ileri srlr.
j) Emein, deer iin tek l olamyacan ileri srerken Jevonstan (1835-1882)
esinlenmitir Russell. Maln en kk niceliini deer ls alan (nihai deer) Jevonstan ayr olarak
o, sanatsal bilimsel almalara uzanml bir deeri gz nne aldnda, nitel bir lt benimsemi
uyar. Ancak, geerli olmakla birlikte Marxn ilgi alan dndadr bu gr. Endstri retiminde,
deerin toplumsal yansmalar iin, maddesel olmyabilen yarardan ayr emek kavram nereden
baklrsa genel bir ayratr.
Matx mantk ayracna vurmay srdrerek, artk-deer kuramnn hakll durumunda, her
kapitalistin servet biriktirebileceini, dolaysiyle yarmann ortadan kalabileceini de belirtiyor
Russell (Kurulua Doru zgrlk, 202). Alman Toplumsal Demokrasisinde, kapital birikiminin, i
alann geniletip, yarma yoluyle fiatlar en kk snrna indireceini yazyor. Ayrca, bir yandan
fazla ii altrlmas (nicel byme), pazar harcamalar, modernletirme (nitel byme) v..
nedenlerle; te yandan sendikalarn glenmesiyle (20), ii onatnn (refahnn) artna bakml
(paralel) artk-deer azalmasnn kendini gstereceini de szlerine ekliyor.
Sonu olarak, Russella gre, Marxn, en dk (minimal) cret yasas savunulmaz duruma
geliyor. Bilin dzeyi, uygarlk, kent yaam ve geleneklere gre deien gereksinimler (Kapital, 1,
New York, lnt. Publishers, 73) karlanabildii lde, alan ktlenin sefalete itildii tezi gcn
yitirmi. (Alman Toplumsal Demokrasisi, 74). Tarihsel ak, Russella hak verdirmitir. zellikle, dou
blounun knden sonra. Artk yatrmcnn sadece artk-deerle hazrdan geinen bir kii olarak
deil, yatrm rizikosunu tayan, uluslararas ticaret ve finans dnyasyla btnlemi bir kii gibi
grlmesi gerekiyor. Riziko etmeni, Marxn nedense hesaplarnda btnyle savsad (ihmal ettii)
bir gerek. Bu adan artk deerin, kmsenmiyecek bir blmn, Marx bilginleri artk-deer
dnda tutmak, siyasal ekonominin smr tansiyle yaygnlatrd yeniden yatrm, altrana
alann bir dl gibi deil, bu hak olarak grmek zorunda.(21) koullarnn insanlatrlmas, i
yerlerinin, retim aralarnn teknolojik aa uydurulmas, yeniden yatrmnn basitletirilmesi,
aratrma fonlar, baka trl yorumlanamaz zaten.

Antika 40
 BRNC KTAP

GR

Felsefe adn verdiimiz yaant ve dnya grleri iki etkenin rndr: 1) Miras kalm dinsel ve
satresel kavramlar. 2) Bilimsel diyebileceimiz aratrma tr. (en geni anlamyla kullanyorum
bilimsel szcn.) Her filosof, bu iki etkenin, sistemine giri orantsna gre, byk lde ayrlk
gstermitir. Fakat felsefenin z izgisini bu iki etkenin bir aamaya dein varl biimler.
Felsefe, kimi geni, kimi dar, pek ok anlamda kullanlan bir szck. mdi aklayacam geni
anlamyla ele almay neriyorum onu.
Felsefe szc, tanrbilimle bilim arasndadr. Tanrbilim gibi, kesin bilginin salanamaz olduu
konulardaki kurgulardan kurulu; bilim gibi, gelenek ya da vahiy otoritesinden ok, insann yarg gcne
bavuruyor. Gnlmn istedii gibi konuaym: btn kesin bilgi bilime, kesin bilgiyi aan dogmalar
tanrbilime ilikin. Fakat, tanrbilimle bilim arasnda her iki bilime de ak bir tampon blge bulunuyor. le
bu blge felsefe.
Kurgusal kafalar iin ok ilgin olan hemen btn sorunlar bilimin karlk veremeyecei trden.
Tanrbilimcilerin iddial karlklar nceki alarda olduu gibi kandrc grnmyor. Dnya zihin ve
maddeye mi ayrlmtr? Eer yleyse, zihin nedir, madde nedir? Zihin maddeye mi baldr, yoksa
bamsz glere mi sahiptir? Evrenin bir birlii ya da erei var mdr? Yoksa biz onlara, iimizdeki dzen
sevgisi dolaysyla m inanyoruz? Kii, gkbilimcilere grnd gibi, kk ve nemsiz bir gezegende
aresizce srnen, sudan ve katksz olmayan karbondan yaplm kk bir parack m? Yoksa Hamlete
grnd gibi mi? 22 Yoksa belkilikle (muhtemelen) her ikisi mi?
Yce ve aalk diye iki ayr yaama yolu var m? Yoksa, btn yaama yollar bo mu? Yce bir
yaama yolu varsa, onu biimleyen nedir, ona nasl ulalr? Deer verilmeye lyk olmas iin iyi, ilksiz ve
sonsuz mu (ezeli ve ebedi mi) olmal? Evren, amanszca lme gidiyorsa bile iyi, aranmaya deer mi?
bilgelik diye bir ey var m? Yoksa o, aptalln arnm en son biimi mi? Bu tr sorulara, laboratuvarlarda
karlk bulunmaz. Tanrbilimciler, hepsi de kesin olan karlklar olduunu ileri srdler. Modern
dncenin, onlar kukuyla karlamasna neden olan, bu kesinlik, iddialardr. Bu sorulara karlk
vermese de inceleme alan amak felsefenin ii.
Neden -diye sorabilirsiniz-, byle zlmez sorunlar zerinde zaman yitiriyoruz? Buna, bir tarihi
ya da evrensel yalnzlk korkusuyla babaa bir birey olarak karlk verilebilir.
Tarihinin karl, verebileceim denli, kitapta ortaya kacaktr. nsanlar zgr kurguya
(speklasyona) yetenekli olal beri, onlarn davran, saysz nemli bakmlardan, dnya ve insan
yaants, iyi ve kt konusundaki insansal kuramlara dayanmtr. Eskiden olduu lde bugn de
dorudur bu. Bir a ya da bir ulusu anlamak iin onun felsefesini anlamal, felsefesini anlamak iinse bir
aamaya dein filosof olmalyz. Karlkl nedenleme sz konusu burada. Kiiolunun yaant koullar,
onun felsefesini, felsefesi de yaant koullarn belirlemede ok i gryor. alar boyu akp gelen bu
karlkl etki, aaki sayfalarn konusunu biimliyecek.
Daha kiisel bir karlk da bulunabilir yukardaki soruya. Bilim bize, neyi bilebileceimizi syler.
Bilebileceimiz azdr. Bilemeyeceklcrimizin ne denli ok olduunu unutursak, nemli pek ok eye kar
duygusuz kalrz. br yandan tanrbilim, gerekte bilisiz olduumuz yerlerde bir eyler bildiimize degin
dogmatik bir inan alar bize. Bylece, evrene kar, snr aar biimde yersiz davranmamza yol aar.
Etkili umut ve korkular karsndaki kesinsizlik acdr. Fakat avutucu peri yklerinin destei olmakszn
yaamak istiyorsak katlanmalyz buna. Felsefenin sorduu sorular unutmamz ya da onlara, zerinde
kuku duyulmyan karlklar bulduumuz yolunda kendimizi kandrmamz iyi olmaz. Ortada bir kesinlik
olmakszn, ekinmelerle (tereddtlerle) felce uramakszn nasl yayacamz retmek, amzda
kendisiyle uraanlara, felsefenin yapaca belki de en belli bal yardm.
Tanrbilimden bamsz felsefe, Yunanistanda .. VI. yzylda balam; eski ada kendi yolunu
izlemi; Roma dp, Hristiyanlk dounca, tanrbilim ste kmtr. Felsefenin XI. yzyldan XIV, yzyla
dein uzanan ikinci byk dnemi, mparator Friedrichin (1195-1250) yol at trden birka
bakaldrma eylemi dnda Katolik kilisesinin basksyle gemitir. Reforma varan kargaayla son bulur bu
dnem. XVIII. yzyldan gnmze dein uzanan nc dnemde bilim, nceki dnemlerde olduundan
daha ok egemen olmu ve geleneksel inanlar yine nemli kalm; yalnz onlar yerinde olup olmadklarn
kantlama gerei duyulmu ve bilimin buyurur, grnd yerde deimeye uramalar trnden bir

Antika 41
durum kmtr ortaya. Katolik gr asndan filosoflarn pek az dindar kiiler. Onlarn
kurgularnda, din d devlet, kiliseden daha nemli.
Toplumsal balama (cohesion) ve bireysel zgrlk, din ve bilim gibi, btn dnemlerde bir
alma ve erinli (huzurlu) olmyan bir uzlama iindedir. Yunanistanda toplumsal badama, kent
devletine ballkla salanmt. Aristoteles bile, baka tr bir ynetimi deerli saymamtr. Oysa o
zamanlar Alexandra (skender), kent devleti modasn tarihe kartrmak zereydi. Birey
zgrlnn, kente kar grevle kstlanma aamas byk lde deiiktir. Spartada birey,
modern Almanya(23) ve Rusyadaki lde bir zgrle sahipti. Atinadaysa arada bir grlen
basklara karn yurttalar, en iyi dnemde, devlete konulmu snrlarn tesinde olaanst bir
zgrle sahipti. Aristoteles e dein, Grek dncesini kente kar dinsel ve yurtseverlik dolu bir
ballk yn etmitir. Bu dncenin, byk lde siyasal eye sahip olan satre sistemleri
kentlilerin yaantsna uydurulmutu. Grekler, srasyle Makedonyallara ve Romallara balannca
zgrlk gnlerinin grleri grnmez oldu arlk. Gelenekten kopma nedeniyle bir canllk yitimini
ve br yandan daha bireysel, daha az toplumsal bir satreyi getirdi bu. Sundurmaclar (stoikoslar)
erdemli yaanty yurttan devletle olan ilikisinden ok, tinin tanryla olan balants biiminde
dnmekteydiler. Grekler, sundurmaclar gibi, kke siyasal olmyan Hristiyanln yolunu
hazrlamlardr. Hristiyanlk kke siyasal, deildi, nk ilk 300 ylda ynelime etki etmekten
uzakt. Alexandrostan Constantinusa dein geen 600 ylda, toplumsal badama felsefeyle ve dine
kar balangta grlen ballkla deil, nce ordularn sonra da sivil ynetimin zoruyla
salanmtr. Roma ordular, Roma yollar, Roma yasalar ve Romal yneticiler nce gl bir
merkezsel devlet kurmulardr, sonra da onu srdrmlerdi. Bu konuda Romaya verilecek onur
yoktur. nk Romann felsefesi yoktur,
Bu uzun dnem boyunca, zgrlk andan arda kalm Grek dnceleri yava yava deiti.
Eski dnlerden (fikirlerden) kimi, en bata zellikle dinsel sayacamz dnler greli bir nem
kazand. Daha ussal olan baka inanlarsa, artk an tinine uymad iin atld. Daha sonra Grek
gelenei, onun, Hristiyan retisine katlmasna elverecek lde deimitir.

STANBULDAN NE KALDI?
Sundurmaclarn retisinde zaten ikin, fakat eski an genel tinine yabanc olan nemli bir
kany yaymtr Hristiyanlk. Kiinin Tanrya kar grevinin, devlete kar grevinden daha
buyurucu olduu kansn(24). Sokrates ve havarilerin dile getirdii biimiyle aktarrsak insandan
daha ok Tanrya ba emeliyiz kans Constantinosun Hristiyanl kabullenmesinden sonra da
yaamtr. nk, ilk Hristiyan imparatorlar ya Ariusuydular ya da Ariusulua yatkn. mparatorlar
koyu dindar olduunda harfi harfine uyguland bu kan. Bizans imparatorluunda ve Hristiyanl
stanbuldan alan daha sonraki Rus imparatorluunda gizli bir biimde yaad. (Zamanmzda
Ruslarn, Stalinden ok diyalektik materyalizme ba eilmesi gerektiini, neden dnmedii
anlalyor.)(25)
Katolik imparatorlarn yerini Galliann kimi blmleri dnda, hemen itizalc barbar fatihlerin
ald Batda, dinsel balln siyasal balla stnl yaamtr ve bir lde yine de
yaamaktadr.
Barbar yaylm 600 yl iin, Bat Avrupa uygarlna son verdi. Bu uygarlk, Danimarkallar XIX.
yzylda ykana dein rlandada belli belirsiz yaam, ortadan kalkmasndan nce de Scotus Erigena
gibi ileri gelen bir kiiyi yetitirmitir. Grek uygarl, dou imparatorluunda, stanbul, 1453 ylnda
dene dein snk olarak ve mzelik bir durumda sregelmitir. stanbuldan dnya iin, sanat
bir gelenek ve Justinianusun roma yasadizileri dnda nemli bir ey kalmamtr.

KLSE-DEVLET ATIMASI
V. yzyl sonundan XI. yzyl ortasna dein sren karanlk dnem srasnda, ilgin gelimeler
geirmitir Bat Roma dnyas Hristiyanln ortaya koyduu, Tanrya kar grevle, devlete kar
grev arasndaki atma, kilise kral atmas biimini ald. Papann dinsel yasama yetkisi, talya,
Fransa, spanya, Byk Britanya, rlanda, Almanya, Skandinavya ve Polonyaya uzamt. talya ve
Gney Fransa dnda, Papann piskoposlar ve manastr yneticileri zerindeki denetimi, ok
belirsizdi. VII. Gregorius zamanndan (XI. yzyln sonu) balyarak gerek ve etkili olmutur bu
denetim. Bu zamandan sonra, batan baa Bat Avrupada din adamalar, zekice ve amansz olarak
g salama abasna girierek Romadan ynetilen tek bir kurumun domasna yol amlar ve
1300 ylnn sonrasna dein, din d yneticilere kar giritikleri atmalardan genellikle baarl
kmlardr. Kilise-devlet atmas yalnz, din adamlaryla din-d glerin atmas deil, Akdeniz
dnyasyle kuzeyli barbarlar arasndaki atmann yenilenmesiydi. Kilise birlii, Roma
Antika 42
imparatorluunun birliini yanstmaktayd. Kilisenin dili Latince, egemen kiileriyse, ounlukla talyan,
spanyol ya da Gney Fransalyd. renim canland srada kilise adamlar klasik biimde okuyup
yazyorlard. Onlarn yasa ve ynetim kavramlarn Marcus Aurelius olsayd, zamann tek yneticilerinden
(krallardan, imparatorlardan, monarklardan) daha iyi anlard. Kilise, o dnem iin gemi olanla, o dnem
iin elde bulunan arasndaki sreklilii temsil etmitir.
Din d gse tersine, Alman ormanlarndan getirdikleri kurumlardan, koruyabildiklerini korumaya
alan krallarn ve tton soyundan gelen baronlarn elindeydi. Mutlak g, yabancyd bu kurumlara. Kat
fatihlere skc ve tinsiz (ruhsuz) bir kuralclk gibi grnd o. Gcn soylular snfyla paylamak
zorundayd kral. Fakat hepsi de sava, adam ldrme, yama, kz karma biiminde arada srada grlen
tutku patlaylarna izin verilmesini istiyordu. Tek-yneticiler (monarklar), itenlikle sofu olduklarndan,
yaptklar kt iler nedeniyle pimanlk duyabiliyorlard. Pimanln kendisi de bir tutku biimiydi. Fakat
kilise, bu tek yneticilerde modern bir i verenin iilerinden istedii ve ounlukla elde ettii arbal
dzeni yaratamad hi. medikten, ldrmedikten, gnllerinin ektiince sevmedikten sonra neye
yarard dnyay ele geirmek? Onurlu valyelerinden kurulu ordularyla, kitaplardan ba kaldrmyan,
kendini bekrla adam, silahl gten yoksun kiilerin buyruklarna neden boyun esinlerdi? Din
adamlarnn raz olmamasna karn tek yneticiler (monarklar) dello ve sorunlar savala zmleme
alkanlklarn srdrmler, valyelerin birbirlerinin mzrakla attan drmeye almasndan ibaret
oyunlarn ve incelikler tayan sevgilerini gelitirmilerdir. Arada bir kzgnlk annda fkelenip ileri gelen
kilise adamlarn bile ldrdkleri olmutur.
Tm silahl gler kraldan yanayd ama, kilise yine utkuluydu (muzafferdi). nk, eitim tekelcilii
kurmutu; nk krallar srekli olarak birbirleriyle savayorlard, ve en nemlisi, ok az dnda btn
yneticiler ve halk, cennetin anahtarlarnn kilisede bulunduuna yrekten inanmt. Bir kraln, bitimsiz
(eternal) olarak cennette mi, yoksa cehennemde mi kalacana kilise karar verir; uyruklarn devlete
ballk gr evinin ortadan kaldrp isyana yol aabilirdi. Ayrca, anarinin olduu yerde dzeni temsil eden
ve sonunda, gelien tccar snfnn desteini kazanan kiliseydi. (zellikle talyada).

SANATIN KLSEDEN KURTULUU

Kiliseden hi deilse ksmi bir bamszlk koparmak konusundaki teutoncu aba, kendisini yalnz
siyasette deil, sanat, romans, valyelik ve savata da aa vurmutu. Bu aba, eitim din adamlarna
zg kaldndan, pek az duyurabilmitir kendini. Ortaalarn gzle grnen felsefesi zamannn tam bir
aynas deil, belirli bir zmrenin dncesidir. Din adamlar, zellikle Franciscus (Fransisyen) rahipleri
arasnda, deiik nedenlerle Papaya kar olanlar bulunmaktayd. Ayrca talyada kltr, din d glere,
Alplerin kuzeyine olduundan daha abuk gemiti. Yeni bir din kurmaya alan II. Friedrichin egemen
olduu Napoli krallnda doan Aquinolu Thomas, papalk felsefesinin klasik bir yaycs olarak tannmtr
gnmze dein. Bundan 50 yl sonra Dante bir sentez yapmay baarm ortaa dnce dnyasnn
dengeli bir aklamasn sergilemitir.

DZENN ZLMES
Ortaan felsefi sentezi, Danteden sonra, siyasal ve anlksal nedenlerle kmtr. Bu (sentez)
srdnce, bir dzenlilik niteliine ve minyatr bir btnle sahipti. Sistemin dikkate aldklar, ok snrl
evrenin br ierikleriyle balantl olarak kesinlikle yerlemiti. Byk itizal, Konsl devinisi ve Rnesans
papal, Hristiyan birliini ve Para evresinde merkezlemi bir ynetimi ngren skolastik kuram ykan
Reformasyona yol amtr. Rncsansta eski dnemler ve yeryz konusunda edinilen yeni bilgiler,
insanlar zihinsel tutuklarevi izlenimi veren sistemlerden bktrd. Coppernicus gkbilimi yeryzne ve
insana, onlarn Ptolemaeos kuramnda sahip olduklarndan daha basit bir yer ayrmt. Rnesans aydnlar
arasnda, yeni olgularn zevki, usavurma, zmleme ve sistemletirme zevkinin yerini almtr. Rnesans,
sanatta dzenden yanaysa da, dncede geni ve verimli bir dzensizlii ye tutar. Bu bakmdan
Montaigne, an en iyi biimde dile getiren bir yazar.
Siyaset kuramnda, sanat dndaki her eyde olduu gibi dzen yklmtr. Uygulamada ortaalar
ok kargaaldr ve yasaya uygunluk tutkusuyla ve en sonunda Tanrdan gelen siyasal gle ilgili ok
belirgin bir kuramla ynetilmitir. Tanr kutsal konularda, gcn papaya, din d ilerde imparatora
vermitir. Fakat, papa olsun imparator olsun, XV. yzylda nemini yitirmi; papa yalnz, talyan
prenslerinden biri olmu, talyan erk (iktidar) siyasetinin inanlmaz lde karmak ve kat oyunlarna
karmtr. Fransa, spanya ve ngilteredeki yeni ulusal tek adam ynetimleri (monarchialar), kendi
blgelerinde papann da imparatorun da karamyaca bir gce sahip olmutur. Ulusal devlet, barut
araclyla, insanlarn dnce ve duygularn stne, byk lde ve daha nce yapamad lde etki
yapm ve bu etki, uygarlk birlii konusundaki Roma inancndan kalanlar gitgide silip sprmtr.

Antika 43
 MACHIAVELL
Szn ettiimiz siyasal dzensizlik, Machiavellinin, Kaan (Hkmdar) adl yaptnda anlamn
bulmutur. Ynetici bir ilkenin yokluunda, siyaset, erk elde etme uruna giriilen kavgadan baka
bir ey olmamtr. Kaan bu oyunun nasl baarya ulaaca konusunda ustaca tler verir.
Yunanistann byk anda olup bitenler, Rnesans talyasnda da grlmt. Bylece geleneksel
ahlak balar bo inanlarla artklar sezildii iin ortadan kalkm; zincirlerden kurtulmak,
bireyleri daha enerjik, daha yaratc yapm, seyrek de olsa bir ke (deha) parlts ortaya karmtr.
Fakat kargaalk (anarchia), ahlak knn kanlmaz sonucu olan, -aileye- (. N. ) ballk
duygusunun kopmas, talyanlar toplu olarak ksrlatrm ve Grekler gibi, kendilerinden daha
uygar, fakat toplumsal sentezden yoksun olmayan uluslarn egemenliine sokmutur.
Bu egemenliin sonucu, Grek rneinde olduundan daha az ykmldr yine de. nk spanya
dnda, yeni gl uluslar, kendilerinin de talyan baarsn salamaya yetenekli olduklarn
gstermilerdir.

REFORMASYON
XVI. yzyln ardndan, Avrupa dncesi, Reformasyonun egemenliine girmitir. Karmak ve
ok ynl bir deviniydi reform ve baarsn deiik nedenlere borluydu. Daha ok, kuzey uluslarnn
Roma egemenliine kar bakaldrmas demekti. Kuzeye ba ediren bir erkli din. Fakat, talyada
zm, papalk bir kurum olarak kalmt. Almanya ve ngiltereden byk lde hara alyordu
papalk. Henz sofu kalan bu uluslar, lks ve ahlakszlk yolunda kullandklar para karl ruhlar
araftan kurtaracaklarn iddia eden Borgia ve Medici ailelerine sayg duymuyordu. Ulusal, ekonomik,
ahlaksal itkiler Romaya bakaldrmay glendirmitir. Krallar, blgelerindeki kilisenin
ulusallamasyla ona stn geleceklerini ve bylece yurt iinde, egemenlii papayla blmeleri
durumunda saladklarndan daha ok bir gce sahip olabileceklerini ayrt edebilmilerdir. Lutherin
tanrbilimsel yenilikleri btn bu nedenlerle; Kuzey Avrupann byk bir blmnde, yneticiler ve
halk ynnden honutlukla karlanmtr.

KATOLK KLSES KAYNAKLARI

kaynaktan trer Katolik kilisesi. Kutsal tarihi brani, tanrbilimi Graikoslara, ynetim ve
yasas da hi deilse dolayl olarak Romallara ilikindir. Reformasyon Roma elerini hayrlam
(reddetmi), Grek elerini yumuatm ve brani elerini glendirmi; bylece nce Roma
imparatorluu, sonra da Roma kilisesinin etkisindeki toplumsal sentezi sona erdiren ulusu glerle
ibirlii yapmtr. Katolik retisine gre, kutsal vahiy, yaztlarla (scriptures) bitmemi, Kilise
araclyla adan aa srp gitmitir. Bylece, birey iin, kendi zel kanlarn kiliseye uydurmak
bir grev olmutur. Protestanlarsa, tersine, kilisenin vahiy arac olduunu kabul etmeyip, gerein,
herkesin kendince yorumlyabilecei ncilde aranmas gerektiini kabul etmiti. Eer insanlar
yorumlarnda ayrlyorsa, anlamazl zmleme iini gren Tanr ynnden belirlenmi bir makam
bulamyacaktr. Uygulamada devlet, daha nce kiliseye ilikin hakkn kendinde olduunu ileri
srmtr. Hakkn zor yoluyla alnmas demekti bu. Protestan kuramna gre, Ruhla Tanr arasnda
dnya kiileri bulunamazd.

BREYCLE YNEL
Bu deiimin sonular byk olmutur. doruluk artk danma makamyla deil, ie dnk
derin dnceyle (teemmlle) salanmaya balanmtr. Siyasette kargaala, dinde koyu katoliklik
erevesine daima glkle uymu olan bir gizemcilie doru abuk gelien bir ynelim vardr. Yalnz
Protestanlk deil, ok sayda tarikatlar; skolastiklie kart olarak tek bir felsefe deil filozof
saysnca felsefe ve XIII. yzylda olduu gibi papaya kar duran bir imparator deil, ok sayda
itizalc krallar kt ortaya. Bunun sonucu, edebiyattakine benzer biimde, dncede de srekli
olarak derinleen ve nceleri psikolojik klelikten salkl olarak i gren, fakat, yava yava
toplumsal sala zararl kiisel bir yaltkanla doru ilerliyen znelcilikti.
Modern felsefe, temel kesinlii, kendisinin ve dncelerinin varlnda gren Descartesle
balamtr. Ona gre, d dnya bu varlklarla karmlanabilir. Descartesin bu adm, Berkeley ve
Kant araclyla her eyi yalnzca benin ortaya k (emanationu) sayan Fichteye
balyabileceimiz, geliimin ilk sahnesini biimler. lgnlkt byle bir durum. Felsefe o zamandan
beri, bu ar utan gndelik saduyu dnyasna kamaya abalamaktadr.

Antika 44
 Felsefedeki znelcilikle, siyasetteki kargaalk el ele yrr. Daha Luther yaarken, onun ho
karlanmyan ve onaylanmyan kimi ardllar, bir ara Mnster kentine de egemen olan anabaptiklik
retisini gelitirmitir. Anabaptikler, iyi insann her zaman, formllere balanamyan kutsal Ruhla
ynetildiini ileri srdklerinden btn yasalar knamlar; bu nclden komnizme ve cinsel aldrmazla
dmler, yiite bir kar kovutan sonra ortadan kaldrlmtr. Anabaptiklik, yumuatlm olarak,
Hollanda, ngiltere ve Amerikada yaad. Quakerciliin kayna odur. Kargaaln dinle ilgisi bulunmayan
daha sert bir biimi XIX, yzylda domu. Rusyada, spanyada ve daha kk aamada talyada salam
balantlar kurmutur. Amerikan g makamlarnn umacsdr hl. Bu modern biim, dine karysa da
Protestanlk dininin pek ok zelliini tar. Daha ok, Lutherin papalara kar giritii dmanlk siyasetini
din d kurumlara uygulamakla Protestanlktan ayrlr.

KAHRAMANLIK KLT
znellik bir kez araya girince, varaca yere varmadan durmad. Ahlk alannda, bireysel bulun
(vicdan) zerindeki Protestan iz, kke kargaacyd (anarikti). Alkanlk ve grenek ok glyd. Bu
bakmdan, Mnsterdeki trden seyrek grlen aksamalar dnda, satre iin bireycilii temel sayanlarn
ardllar, uzlamsal adan erdemli olan bir tutumla davranmay srdrmlerdir. Bu tutumun salad
denge gvenilmez bir dengeydi. Nitekim XIX. yzyln duyarlk kltyle sarsld. Bir davran iyi sonular
verdiinden ya da anlk yasalarna uyduu iin deil, esin vermesi, heyecan vermesi dolaysyla hayranlk
uyandrr oldu. Bu anlaytan Carlyle ve Nietzchenin dile getirdii kahramanlk klt ve iddetli tutkuyu
ngrn Byron klt domutur.
Sanatta, edebiyatta, siyasette romantik akm, insanlar topluluun bir yesi olarak deil, estetik zevk
veren dnce nesneleri olarak ele alp deerlendiren bu znel yolla snrlanmtr. Kaplanlar koyunlardan
daha gzeldir. Ancak, onlarn demir parmaklklar arasnda kalmasn ye tutarz. Tipik bir romantikse,
parmaklklar kaldrr ve kaplann koyunu paralamak iin giritii grkemli sraylar zevkle izler;
insanlarn kendilerini, kaplan olarak imgelemesini ister. Bu isteinde baarya ulat an doan sonular
btnyle ho deildir.
Daha lgn znelci tiplere, modern zamanlarda deiik tepkiler gsterilmitir. Bu tepkiler nce, yar
yarya dn (taviz) vererek uzlamaya gitmek ve ynetimle, bireyin kendi snrlarn izmek isteyen
felsefeden, liberalcilik retisinden gelir. Modern biimde, mutlak otoriteye ve gelenee kr krne ba
emeye iyice kar kan Lockela balar bu. Daha drt ba mamur bir bakaldrma, Katolikliin kiliseye ve
dahas bazen Tanrya verdii yeri devlete veren, bir devlete tapnma retisine varmtr. Hobbes,
Rousseau ve Hegel, bu kuramn ayr grnlerini temsil eder. Ad geen kiilerin retileri, Cromwell,
Napoleon ve modern Almanyada pratik olarak gzlenebilmitir. Komnistlik, kuram olarak bu tr
felsefelerden ok uzaktr. Uygulamada devlete tapnma sonucu olan topluluk trne ok benzer bir tre
doru itilmitir.
.. 600den gnmze uzanan gelime boyunca filosoflar, toplumsal balar skmak ve gevetmek
istiyenler diye ikiye ayrlabilir. Geri kalanlar bu ayrlmla armldr. Disiplinciler, eski ya da yeni bir
dogma sistemini savun mu; dogmalar, grmsel (ampirik) olarak belgilenemediinden (deneysel yolla
ispat edilemediinden) az ok, bilime dman olmaya zorlanm; bkmadan usanmadan, mutluluun iyi
olmadn, soyluluk ve yiitlikin yelenmesi gerektiini sylemi; usun toplumsal senteze zararl
olduunu sandklarndan, insan yapsnn us d yanlarna duyguda olmutur. Bamszlktan yana
olanlarsa, ar kargaaclar dnda, bilimsel, yararc (utilitarian), ar tutkuya dman, daha derin din
biimlerine kar olmaya ynelmitir. Yunanistanda bu atma, bizim felsefe olarak tandmz
dnceden nce domu, eski Grek dncesinde aka kendini gstermi. Deien biimlerle,
gnmze dein yaamtr. Gelecek uzun alarda da srecei kukusuzdur.
alar boyunca sren bu anlamazlkta her iki yann da ksmen hakl, ksmen haksz olduu aktr.
Bir zorunluktur toplumsal bireim (sentez). nsanlk, salt ussal kantlarla sentezi glendirmitir. Henz
her topluluk iki kart sakncaya aktr: 1) Ar disiplin ve gelenek saygs sonucu katlama; 2)
Bireyciliin ya da ibirliini olanaksz klan kiisel bamszln gelimesiyle, zme ya da yabanc
fatihliine ba eme sakncas. nemli uygarlklar, genellikle sert ve bo inansal bir sistemle giriir ie,
sonra yava yava gever, belirli bir aamada parlak bir deha dnemine varr. Eski gelenein iyi yan
yaamaktadr o sra. Gelenein zmesinde ikin olan kt yan henz gelimemitir. Fakat kt yan
kendini bir kez belli etti mi, kargaala ve oradan da kanlmazlkla, yeni bir dogma sistemiyle salanan
yeni bir sentez ortaya koyarak, yeni bir tiranla yol aar. Liberal retisi bu sonsuz gidi geliten katr.
Liberalliin z, us d, bir dogmaya dayanmyan ve topluluun srmesi iin zorunlu olanlar dnda
snrlamalar iermeyen bir duraanla sahip toplum dzeni kurma abasdr. Bu abann baar kazanp
kazanmyacan, gelecek zamanlar belirleyecektir.

Antika 45
 KONU I

GREK UYGARLIININ YKSEL

Tarihte Grek uygarlnn birdenbire douunu aklamak lsnde g ve artc bir i

yoktur, O uygarl kuran eler, Msr ve Mezopotamyada zaten binlerce yldr bulunmaktayd,
oradan da komu lkelere yaylmt. Grekler, salyana dein, belirli geler yine de eksik kald.
Greklerin sanat ve edebiyatta baardklarn herkes bilir. Fakat, salt anlksal alanda yaptklar, apayr
bir nitelikte. Matematii, bilim ve felsefeyi onlar bulmutu. Msrllar ve Babilliler arasnda aritmetik
ve biraz geometri bulunmaktayd. Fakat, genellikle parmak hesabndan teye gemiyordu var olan.
Genel ncller yardmyla salanan tmdengelimsel usavurma, bir Grek buluu. Vakayinamelere
kart olarak, tarihi ilk kez yazanlar; dnyann yapsn ve yaantsn sonlarn, miras kalm herhangi
bir softalk zincirine balanmakszn dnen yine onlar. nsanlarn, son zamanlara dein, Grek
dehas karsnda hayran kald ve o dehay aklamak iin, yalnz gizemsel konumalar yapmakla
yetindii grld. Bu denli artcyd her ey.
Felsefe, gkbilimcilere gre, .. 585 ylnda izlenmi bir gne tutulmasn nceden
bildirmesiyle, yaad tarihi, ans sonucu belirliyebildiimiz Thalesle balar. Kkence birbirinden
ayr olmayan felsefe ve bilim bylece VI. yzyln balangcnda, birlikte domu oluyor. O srada,
Yunanistanda ve komu lkelerde neler olmaktayd? Bu sorunun karl, ksmen lme (tahmine )
dayanmaktadr. Ancak arkeoloji, amzda, dedelerimizin sahip olduundan daha ok bilgi
getirmitir bize.
Yaz sanat .. 4000 yllarnda Msrllar ve ondan ok sonra olmyan bir tarihte Babillilerce
bulunmutur. Her lkede yaz, anlatlmak istenen eylerin resimlerini izmekle balamtr. Bu
resimler, abuka uzlamsal olmu, bylece szckler, inde bugn de grld gibi
ideogramlarla temsil edilmitir. Binlerce yl boyunca bu skc sistem, alfabe yazsna dnmtr.
Msr ve Mezopotamyada uygarln ilk geliimi, tarm ok kolay ve verimli klan, Nil, Dicle ve
Frat sayesindedir. Uygarlk, pek ok bakmdan spanyollarn, Meksika ve Perudaki bulduklar
uygarla benzer. Despotik gce sahip, tanrsal bir kral vardr bata. Bu kral Msrda btn topraa
sahiptir. Din, oktanrcdr. Kraln yakn ilintili olduu, stn bir Tanr bulunmaktadr. Toplumda,
askerler, rahipler ve soylular (aristokratlar) diye snf yer almtr. Kraln gc yoksa ya da o etin
bir savala megulse, rahipler sk sk, kraln yetkisini ele geirirlerdi. Topra srenler, krala,
soylulara ya da rahiplere ait olan serflerdi.
Msr ve Babil tanrbilim arasnda byk bir ayrlk vard. Msrllar, lmle uramlar ve l
ruhlarnn yer altna indiine inanmlard. Ruhlar orada, Osiris (As-ar) ynnden, yeryzndeki
yaantlarna gre yarglanrlar. Msrllar, ruhun, sonunda bedene dneceini kabul etmi.
Mumyalama, grkemli mezarlar yapmaya yol amtr. Piramitler, .. 4000in sonunda 3000in
balarnda deiik krallar tarafndan yaplmlard. Bu zamandan sonra Msr uygarl gitgide
yavanlam ve dinsel tutuculuk, gelimeyi olanaksz klmtr. Aa yukar .. 1800de Higshasular
(Hyksoslar) denen Samiler Msr ele geirip 2000 yl ynettiler, orada kalc bir iz brakmadlar.
Yalnz, Msr uygarlnn Suriye ve Filistine yaylmasna yardm etmilerdir.
Babil, Msra bakldnda, daha ok sel (askeri) adan gelimitir. Balangla ynetici rk,
Samiler deil, kkleri belli olmyan Smerlerdi. ivi yazsn bulmutu onlar. Fatih Samiler bu yazy
onlardan ald. Birbirleriyle arpan deiik bamsz kentlerin bulunduu bir dnem vard. Sonunda
Babil stn geldi ve bir imparatorluk kurdu. br kentlerin tanrlar alt aamaya itildi. Babil Tanrs
Marduk daha sonra Grek Pantheionunda Zeusun ald yeri ald. Ayn durum Msrda da, fakat ok
daha eski bir zamanda grlmt.
Msr ve Babil dinleri, br eski dinler gibi, kkence bir verimlilik klt. Yer genellikle dii ve
gne erkek. Boa, erkek dourganlnn simgesi sayld. Doa tanrlar ok yaygn. Babilde toprak
tanrs Ishtar, dii tanrlar arasnda stn bir yere sahip. Bat Asyada Byk Anaya deiik adlarla
taplm. Kk Asyadaki Grek smrgeleri, ona tapnaklar kurmu, Artemis adn ve yaayan kltte
en stn yeri vermi. (Ephesoslularn Dianas bu kkene dayanr.) Diana, Artemisin Latincedeki
e anlamls. ngilizce Ant (Testament) evirisindeki Diana, Greke Anttaki (Testamentteki) Artemis.
Hristiyanlk onu, Bakire Meryem biimine dntrm. Tanr Anas nvann Anamz (Our Lady)
szcne yklenen anlamyla, yasal biime getiren, bir Ephesos din kurulu (konseyi).
Bir dinin, bir imparatorluk ynetimiyle snrland yerde, siyasal itkiler, dinin ilke izgilerini
deitirmek yolunda ok i grm. Bir tanr ya da bir tanra devletle artrlm. Yalnz bol rn
Antika 46
deil, savata baar da salayacaktr o. Zengin bir rahipler snf, trenler ve tanrbilim ilemi,
imparatorluu kuran blgelerdeki deiik tanrlar bir Pantheionda toplam.
Ynetimden ayr olarak tanrlar, ahlakla da artrlm. Yasa koyucular, yasalarn bir tanrdan
alm. Dolaysyla yasann bozulmas dinsel bir su. Bilinen en eski yasal dizi, Babil kral Hammurabinin
aa yukar .. 2100 ylnda ortaya koyduu dizi. Hammurabi, bu dizinin kendisine Marduk ynnden
verildiini ne srm. Din ve ahlak arasndaki balant, eski zamanlarda srekli olarak kaynama
aamasn artrm.
Babil dini, Msr dinine benzemeksizin, br dnyadaki mutluluktan ok, bu dnyadaki dirlikten sz
amtr. By gibi, gelecei gizli aralarla renip bildirmek gibi, yldzlar bilimi gibi almlar, Babile
zg deilse de baka yerde olduundan daha ok orada gelimi; eski alarn daha sonraki
dnemlerinde, Babil dolaysyla tutunabilmitir. Bilime ilikin birtakm bilgiler de oradan gelmitir yine.
Gnn 24 saate, emberin 30 dereceye blnmesi, gne ve ay tutulmalarnn dnemsel olduunu ortaya
karlmas gibi. Ay tutulmalar kesinlikle, gne tutulmalarysa belki nceden bilinebiliyordu. Thales
aada greceimiz gibi, Babillilerden alm bu bilgileri.
Msr ve Mezopotamya uygarlklar, nceleri tarmsald. Bu blgeleri kuatan yerlerinkiyse oban
uygarl. Ticaretin gelimesi sonucu, balangta hemen btnyle denizcilie ilikin olan yeni bir ge kt
ortaya. Silahlar, aa yukar .. 1000 ylna dein bronzdan yaplrd. Kendi blgelerinde zorunlu
metallere sahip bulunmayan uluslar, onlar ticaret ya da korsanlk yoluyla elde etmek zorunda kalmlard.
Geici bir zgeydi (areydi) korsanlk. Toplumsal ve siyasal koullar az ok salam olan yerlerde ticaret
daha kazanl grld. Ticarette, Girit Adasnn nc olduu grlyor. .. 2500den .. 1400e dein,
aa yukar 11 yzyl, Minos ad verilen ve sanat ynnden ilerlemi bir kltr varolmutur Giritte
(Kretosta). Girit sanatndan kalanlar, Msr sanatnn rktc skntsnn tersine, bir sevin ve hemen
hemen bir zl dnemi lks izlenimi uyandrr.
Msrla, Higshasu (Hyksos) dnemi dnda yakn iliki kuran bir deniz uygarl niteliindeki bu
nemli uygarlk konusunda Sir Arthus Evans ve bakalarnn kazlarna dein hemen hibir ey
bilinmiyordu. Msr resimlerinden, Msrla Girit arasndaki .. yaklak 2500de en yksek noktasna
ulaan byk ticaretin, Girit tccarlarnca srdrld anlalmaktadr. Girit dininin Suriye ve Kk Asya
dinleriyle pek ok yaknlklar olduu grlyor. Sanatta Girit, ok zgn ve artc lde yaant
doluysa da, Msra olan yaknlk daha oktur. Girit uygarlnn merkezi, anlar klasik Yunanistan
geleneklerinde belli belirsiz yaayan Knossostaki Minos saraydr.
ok grkemliydi Girit saraylar. Aa yukar .. XIV. yzyln sonunda belki de Yunanistandan
gelen yaylmclar eliyle yklmlardr. Girit tarihinin kronolojisi, Giritte bulunan Msr ve Msrda bulunan
Girit eyasndan karlmtr. Giritliler bir ya da daha ok tanraya taparlard. zerinde en az kuku
duyulacak tanra bir avc ve belki de klasik Artemisin kayna olan Hayvanlar Hkimesiydi. Hayvanlar
Hakiminden ayr tek erkek tanr Hayvanlar Hakimesinin oluydu. lmden sonraki yaantya olan inancn
varl konusunda bir belirti bulunmaktadr Girit dininde. Bu inanca gre yeryznde yaplan iler, br
yanda dl ya da ceza alacaktr. Fakat Giritlilerin sevinli kiiler olduklar, bo inanlarla kendilerini skntya
sokmadklar, sanatlarnda btnyle grlmekte; erkek greiler lsnde, kadn greilerin de
artc akrobatik gsteriler yaptklar, boa grelerinden holandklar anlalmaktadr. Dinsel
kutlamalard boa greleri. Sir Arthur Evans, greilerin en yksek soylu kiilerden olduunu sylyor.
Kalan resimler devini ve gereklik doludur.
Giritliler henz zlememi olan izgisel bir yazya sahipti. lkelerinde baryd. Kentler
duvarszd. Kuku yok, deniz gcne gveniyordu.
Minos kltr, yklmazdan nce, aa yukar, .. 1600de, ana Yunanistana gemiti. Orada,
yava yava bozularak .. 900 ylna dein yaad. Ana Yunanistan uygarlna Mikenae uygarl ad
verilir. O uygarl, kral mezarlar ve Giritte olduundan daha ok sava korkusu gsteren (ada
olduundan Girit fazla yaylmac (istilac) tehlikesi yok. ev.) ve tepeler zerine kurulmu kaleler
nedeniyle bilmekteyiz. Mezarlar ve kaleler, yklmadan kalm ve klasik Yunanistann imge gcn
etkilemi. Saraylardaki daha eski sanat rnleri ya gerek Girit iilii ya da Giritinkine ok benzeyen bir
iilik sonucu. Bir efsane sisi arasndan grlen Mikenae uygarl, Homerosta anlatlan uygarlk.
Mikenaeliler konusunda olduka kesinsizlik var. Uygarlklarn, Giritliler ynnden istilaya uram
olmalarna m borludurlar? Greke mi konuurlard ya da daha eski yerli bir rka m ilikindiler? Bu
sorulara, olanakl bir karlk verilemez. Greke konuanlarn, fatihler olduu ve hi deilse soylu snfn,
kuzeyden gelen ve Grekeyi de birlikte getiren salar ak renk yaylmclardan kurulduu belkili
(muhtemel) grnyor. (Minos-Mikene Dini ve Onun Grek Dininde Yaayan Ynleri, s. 11, v. ., Martin P.
Nisson) Grekler Yunanistana art arda dalga halinde geldiler. nce gelenler onyallar, daha sonrakiler
Achaiallar, en sonrakilerse Dorislilerdi. onyallar, fatih olmalarna karn, Girit uygarln, daha sonra
Romallarn Grek uygarln benimsemeleri gibi btnyle benimsemi grnyorlar. Fakat, Achaiallar,
onyallarn esenliini bozmu ve onlar yerlerinden etmitir. Achaiallarn, Boazkynde bulunan Hittim
Antika 47
(Hitit) yazlarndan, .. XIV. yzylda, geni ve rgenlemi bir imparatorluk kurmu olduklarn
reniyoruz. onya ve Achaial ve savalaryla gcn azaltm Mikenae uygarl, son Grek
olan Dorisliler ynnden yklmtr. Daha nceki yaylmclar, geni lde Minos dinini kabul
Dorisliler atalarnn zgn Indo-European dinine bal kalmlard. Mikenae zamanlarnn dini, aa
snflar arasnda genellikle yaad yine de. Klasik Yunanistann dini her iki dinin bir karmdr.
Yukardaki anlatm her ne denli belkili. (muhtemel) grlrse de, Mikenaelilerin Grek olup
olmadklarn bilmediimiz anmsanmaldr. Bildiimiz, bronzun yerini demirin ald ve deniz
stnlnn bir sre iin Fenikelilere getii srada zlddr.
Mikenae ann daha sonraki blmnde ve onun bitiminden sonra, yaylmclarn bazs
birleip tarmc oldu, bazs nce kk Asya adalarna, daha sonra Sicilia ve Gney talyaya geti.
Grekler, uygarla, nicelik bakmndan, nce bu denizci kentlerde, yenilikler getirmilerdir. Atinann
stnl daha sonra gelir. Ayn zamanda deniz stnl an lamna gelir bu.
Ana Yunanistan topraklar dalk ve byk lde verimsizdir. Fakat, denize alan, pek ok
verimli vadiler bulunmaktadr. Bu vadilerde tarmla yayan, genellikle denize yakn bir kent
evresinde toplanan topluluklar ortaya kmtr. Bu vadilerin birbiriyle karadan balann dalar
engeller. Byle koullarda, herhangi bir topluluun nfusu, i kaynaklarna yetmiyecei lde artar
artmaz, karadakilerin denize almalar doaldr. Anayurd kentleri, geimin daha kolay saland
yerlerde koloniler kurmulard ok kez. Bylece, en eski tarihsel dnemde, Kk Asya, Sicilya ve
onya kentlerinde Grekler, anayurt Greklerinden daha ok zengin olmulardr.
Toplumsal sistem, Yunanistann deiik blmlerinde ayryd. Spartada, kk bir soylular
snf ayr rktan ve ezilmi serilerin emeiyle yaamaktayd. Daha yoksul tarmsal blgelerde nfus,
daha ok ailelerinin yardmyla kendi topran ileyen iftilerden kuruluydu. Ticaret ve endstrinin
gelitii yerde, zgr kentliler madenlerde erkek ve dokuma endstrisinde kadn kleleri kullanarak
zengin oldular. Bu kleler, onyada evredeki barbarlardan gelmeydi, kural olarak sava
tutsaklaryd. Varln oaltlmasyla aslnda sayg duyulan kadnlar yaltlmas da artmtr.
Yaltlm olan kadn, daha sonra, Grek yaantsnn uygar yanlarna, Sparta ve Lesbos dnda, pek
kk bir lde katlmtr.
nce tek adam ynetiminden (monarchiadan) soylular ynetimine, sonra tiranlktan
demokrasiye doru bir deime grlmtr. Krallar Msr ya da Babildeki gibi mutlak bir gce sahip
deildi. Bir yallar kurulu danmanlk ederdi onlara ve gelenei ineme hakk verilmezdi. Tranlk
da zorunlu olarak kt ynetim anlamna gelmemi, ynetme gc kaltmsal olmayan kiinin
ynetimi demek olmutur. Demokrasi, kleler ve kadnlar dndaki halkn ynetimidir. lk tiranlar,
Mediciler gibi, glerini, ilikin olduklar zenginler snfnn en zengin yesi olmalarndan almt.
Varlklarn ok kez, altn ve gm madenlerine sahip olularna dayandrmaktayd. Bu kaynak,
onya ve Lidyada para basma ii ortaya knca daha ok kazan salamtr. Para basma ilemi ..
700den az nce bulunmu grnyor. (P. N. Ure, Tiranln Kayna).
Ticaretin ya da korsanln (balangta, ikisi pek ayrlmazd) Grekler iin en nemli
sonularndan biri, onlara yaz sanatn getirmesidir. Yaz, Msr ve Babilde binlerce yl var olmu ve
Minos Giritlileri artk Grek alfabe biimi olduu bilinen bir yaz kullanmsa da Greklerin, alfabe
yazsn elde ettii tarih belli deildir. Onlar yazmay, Suriyede bulunan br uluslar gibi, Msr ve
Babil etkilerine ak ve onya, talya, Sicilyadaki Grek kentlerinin douuna dein deniz ticaretinde
stnl elde tutan Finikelilerden renmiti. Suriyeliler .. XIV. yzylda, Msrn itizalc kral
Ikhnatona yazarken hl Babillilerin ivi yazsn kullanyorlard. Fakat Tyreli Hiran (969-536), belki
de Msr yazsndan treyen Finike alfabesiyle yazmtr. Msrllar, balangta, salt bir resim izilen
nesnelerin adlarnn ilk hecelerini, en sonra da tek tek harfleri anlatmaya balad. lke uydu: Bir
kurbaay vuran oku O harfini temsil ederdi. Szgelimi, brani alfabesinin nc harfi olan gimel
Camel (deve) anlamna gelir. Onun simgesi, devenin uzlamsal olmu resmidir. Alfabe btn
stnln Msrllarca deil, Finikelilerce atlan admlarla salamtr. Grekler Finikelilerden alarak,
alfabeyi kendi dillerine uyacak biimde gelitirmi ve ona sesli harfler ekliyerek alfabenin yalnz
sessiz harflere sahip olmasn nlemilerdir. Bu elverili yazma ynteminin elde edilmesi, kukusuz,
Grek uygarlnn douunu abuklatrmtr.
Hellen uygarlnn gze arpan ilk rn Homerostur. Homeros hakkndaki her ey tahmine
dayanyor. En kar yol, onun tek bir kii olmaktan ok bir airler dizisi olduunu kabullenmek. O
airler arasnda belki de Ilias ve Odyssiann tamamlanmas, aa yukar 200 yl almtr. Bazsna
gre bu tarih, .. 750-550 arasndadr, (Beloch, Grek Tarihi, Blm Xll.) Bazs da Homerosun. ..
VIII. yzyl, sonlarnda hemen hemen bitmi olduunu ileri srer. (Rostovtseff, Eski Dnyann Tarihi,
c.I, s.399). Homerosu iirler, Atinaya imdiki biimleriyle aralkl olarak .. 560-525 yllar
arasnda ynetimi elde bulunduran Peisstratos ynnden getirilmitir. Bu zamandan sonra Atina
genleri, Homerosu ezber okumaya balamlar ve o Grek retiminin en nemli blmn

Antika 48
biimlemitir. Yunanistann birtakm blmlerinde, zellikle Spartada, Homeros, daha sonraki bir tarihe
dein ayn etkiye sahip olmamtr.
Homerosu iirler, daha sonraki alarn saray romanslar gibi, halk arasndaki geerli bo inanlar
aalk diye grmezlikten gelen, uygar soylular snfnn grn temsil eder. ok daha sonraki
zamanlarda, bu bo inanlardan ou yine gn na kmtr. nsanbilimin (antropolojinin) nderliinde
modern yazarlar, Homerosun, ilkel bir anlatc (expurgator); grsel aydnlanma konusunda st snf
lksn savunan ve eski efsaneleri usa uyduran bir dnr olduu sonucuna varmlardr. Homeros
zamannda da, daha sonra da, Grekler arasnda tapnma konusu olan varlklar, yalnz, Homerosta dini
temsil eden Olympos tanrlar deildi. Grek zeksnn stn zamanlarnda bask altnda tutulan, fakat
gszlk ya da korku anlarnda ullanmak zere pusuya yatm daha karanlk ve ilkel geler
bulunmaktayd ilkel dinde. k zamanlar, Homerosun bir yana att inanlarn, klasik a boyunca yar
rtk olarak srp gittiini aa koydu. Bu olgu, tutarsz ve artc bulunacak ok eyi aklar.
lkel din her yerde, kiisel olmaktan ok, oymak dinidir. Sempatik by araclyle, verimlilik, insan
ve hayvan asndan oyman karlarn gelitirmeye ynelen belirli trenler yaplrd oymaklarda. K
dnm noktas, gnein, gcn azaltmamaya tevik _edilecei zamand. lkyaz ve ekin bime zaman da
uygun trenlere konu olmutu. Bunlar ok kez, bireylerin ayrlk duygularn yitirdii ve kendilerini btn
oymakla bir tuttuu byk bir ortak heyecan yaratmaya yaramtr. Btn dnyada, dinsel evrimin belirli
bir dneminde kutsal hayvanlar ve insanlar trenle ldrlp yenmitir. Deiik blgelerde, bu dnem
deiik tarihlerde kar ortaya. nsan kurban etme gelenei, genellikle, bu kurbanlarn yenmesinden daha
uzun srmtr. Bylesine kyc ynleri bulunmayan bolluk trenleri yaygnd Yunanistanda. Elcusis
gizemleri, simgeleri asndan kke tarmsaldr.
Homerosta dinin, pek din havas tamad kabul edilmeli. Tanrlar, tmyle insancldr. nsanlardan
yalnz lmsz olmalar ve insanst glere sahip bulunmalar dolaysyla ayrlr. Ahlkla pek ilgisi
bulunmayan bu tanrlarn nasl olup da saygyle kark bir koku yarattklarn kavramak gtr. Sonraki
tarihlere ilikin olduu var saylan baz paralarda, Voltaireci bir aldrmazlkla ele alnmtr onlar.
Homerostakine benzer gerek dinsel bir duygu, Olympos tanrlarna, Zeusun bile bal bulunduu yazt ya
da alnyazs gibi karanlk eylere ilikin olduundan daha az ilikindir. Yazk ki bu dinsel duygu Grek
dncesini byk lde etkilemitir ve belki de bilimin doal yasaya inancn tketen kaynaklardan
biridir.
Homerci tanrlar, gerekte topra srenlerin bolluk tanrlar deil, egemen soylular snfnn
tanrlardr. Gilbert Murray yle diyor:
ok ulusun tanrs, dnyay yarattn ileri srmtr. Olympos tanrlarnnsa byle bir sav yoktur.
Onlarn yapt, yalnz dnyay ele geirmek olmutur. Krallklarn kurunca nasl davranmlardr? Ynetim
iine mi girimilerdir? Ticaret ve endstriyle mi uramlardr? Asla! Neden drst i grsnlerdi? Hara
alp yaamak, vermeyenlerin stne yldrmlarn gndermek varken. Egemen oymakba, grkemli
soyguncudan baka birey deillerdi. Savarlar, iyice ierler, baularnda bekliyen topal demirciye
kahkahalar savururlar, kendi krallar dnda kimseden korkmazlar, sevgi ve sava dnda yalan
sylemezlerdi. (Grek Dininin Be Aamas, s. 68)
Homerosun insan kahramanlar da yine Olympos krallarna benzer biimde, ok iyi davranan kiiler
deiller. nder aile, mutlu bir yaant ortaya koyma baarsn gsteremeyen Pelops soyudur. Soyun
Asyal kurucusu Tantalos, mesleine, tanrlara kar dorudan doruya iledii bir sula balad. Dendiine
gre, onlara kendi olu Pelopsun etini yedirdi. Pelops tansa (mucizeye) benzer bir olula yaantya
dnd ve o da su iledi. Pisatis Kral Oinoaosa kar nl araba yarn Cinomaousun arabacs
Myrtilasn yardmyla kazand. Sonra dl adad su ortan deniz atarak kurtuldu ondan. Oullar
Atreusla Thyestese Greklerin ate dedikleri, cinayet ilemeye kar, pratikte dayanlmaz deilse de gl
bir iti biiminde ortaya kan ilenme (lanet) indi. Thyestes, kardeinin karsn batan kard. Ailenin uuru
olan altn yapal kou ald. Atreussa, kardeinin srgne gnderilmesini salad, uzlama bahanesiyle
geri arp, onu, ocuklarn (Atreusun ocuklarnn . N.) dzenlenen bir lende arlad. Kutsal geyii
ldrmekle Artemisi gcendiren; kz Iphigeniay, tanrann yatmas ve Troiaya (Truvaya) donanmas
iin gvenli bir geit salamak amacyla kurban eden ve sadk olmyan kars Klytaimnestrayla
Klytaimnestrann sevgilisi Aigisthos ynnden ldrlen Atreusun olu Agamemnona lanet indi.
Aigisthos, Thyestesin sa kalan oluydu.
Agamemnonun olu, annesini ve annesinin sevgilisini ldrerek babasnn cn ald. (H. J. Rose,
Yunanistan da En Eski Kltr, 1925, s. 193).
Son biimiyle Homeros, onyann, yani Hellenci Kk Asya ve o evredeki adalarn rn. Homerci
iirler imdiki biimlerini en ge VI. yzylda alm. Grek bilim ve felsefesi bu ada balyor. Dnyann
br blmlerinde de temel nem tayan olaylar grlmekte o sralar. Kungfutse (Konfys), Buddho
(Buda), Zarathusthtra (Zerdt) eer yaadlarsa belki de o ada yaamlardr. Zarathusthrann
yaad tarih lmseldir. .. 8000 ylna dein geri gider o. (Bkz. Eski an Tarihi, Cambridge, c. IV. s.
Antika 49
207). Yzyln ortasnda Kurusch (Cyrus) ran imparatorluunu kurdu, bitimine doruysa ranllarn
snrl bir zerklik verdii onyann Grek kentleri verimsiz bir bakaldrma devinisine (hareketine)
giriti. Darajavohusch (Darius) bastrd bu bakaldrmay. Grek kentlerinin sekin kiileri srgn
edildi. Bu an kimi filosoflar, Hellenci dnyann henz klelememi blmlerinde, kentten kente
dolaan, o zaman dein daha ok onyaya zg uygarl yayan (mlteciler) arasndan yetimi;
oradan oraya dolamalar srasnda, iyi davran grmtr. M. . VI. yzyln ikinci yarasnda
yetien ve yine sngan olan Xenophanes yle diyor: Kn, atein yannda, yumuak yataklara
uzanmken, iyi bir yemekten sonra, tatl tatl arap iip, fndk fstk attrp sylediklerimiz unlard:
Hangi lkedensiniz? Ka yandasnz? Media krall kurulduunda ka yandaydnz?
Yunanistann geri kalan blm, Salamis ve Palataea savalarnda bamszln korumay
baarmtr. Bundan sonra onya bir sre iin bamszla kavumutur. Atinann Sparta ynnden
yenilmesi ardndan ranllar, btn Kk Asya kylarn ele geirdiler. Onlara, Antalkidas barnda
(387-386) verildi bu hak. Aa yukar 50 yl sonra ayn kylar Alexandros (skender)
imparatorluuna katlmtr.
ok sayda, kk bamsz devletlere blnmt Yunanistan. Bu devletlerden her biri, kent
ve kenti kuatan bir tarm blgesinden kuruluydu. Uygarlk dzeyi, Grek dnyasnn deiik
blmlerinde birbirinden ok ayryd. Hellen baarsnn btnne yardmc olan, yalnz, bu kk
saydaki kentlerin varldr. zerinde ok duracamz Sparta, askeri adan nemliydi, kltrel
adan deildi. Korinthos, zengin ve dirlikli byk bir ticaret kentiydi. Fakat byk adam
yetitirmemiti pek.
Ataszlerine geen Arkadiada salt tarmsal, ky yaantsna sahip topluluklar vard. Kentliler
Arkadiann idilsi olduunu sanrd. Gerekteyse eski barbar korkunluklaryla doluydu oras.
Arkadiada oturanlar, Pana tapnr pek ok verimlilik trenleri dzenlerlerdi. Bu trenlerde ok
kez bir kare stun, bir tanr heykeli yerine i grmtr. Kyller boa satn alamayacak denli yoksul
olduklarndan, bolluk simgesi keiydi. Yenecek az olduunda, Pan heykeli dvlrd. (Uzak in
kentlerinde bugn de yaplmaktadr ayn i.) nceleri kurt olduu var saylan, belki de insan kurban
ve yamyamlkla artrlm bir oymak vard. Kurban edilmi bir insan etinden tadann kurda
dnt varsaylrd. Zeus Lykaios (Kurt Zeus) iin kutsal olan bir maara bulunmaktayd. Hibir
glge yoktu bu maarada. Oraya giren, bir yl iinde lrd. Btn bu bo inanlar klasik dnemlerde
de srp gitmitir. (Rose, a.g.y. s. 65, v. .)
Kken ad besleyici ya da oban anlamna Paon olan Pan, Atina, V. yzylda ran savandan
sonra, ona tapnmay kabul edince, yeri g kuatan tanry anlatt biiminde yorumlayan ve daha
yaygn olan adn almtr. (J. H. Harrison, Grek Dinini ncelemeye Giri, s. 651).
Bununla birlikte eski Yunanistanda, terimi bugn anladmz anlamda, din diyebileceimiz,
Olympos tanrlaryla deil, ok doal olarak kt n yapm arap ve esriklik tanrs saydmz.
Dionysos ya da Bakchosla balantl pek ok ey bulunmaktayd. Ona tapnma sonucunda ortaya
kp, ok flosofu etkiliyen, dahas, Hristiyan tanrbilimini biimlemekte pay olan derin gizemcilie
neden olan yol ok dikkat deer ve Grek dncesinin geliimini incelemek istiyenlerce
anlalmaldr.
Dionysos ya da Bakchos, kke bir Trakya tanrsyd. Trakyallar, Greklerden daha az uygard.
Grekler barbar sayarlard onlar. Btn ilkel tarmclar gibi onlar da bolluk trenleri ve bolluu
gelitiren, Bakchos adl, insan biiminde mi boa biiminde mi olduu belirsiz bir tanrlar vard.
Trakyallar birann nasl yapldn bulduklarnda, esriklii tanrsal sandlar ve Bakchos ululadlar.
Sonra, zm asmasn ve arap imeyi rendiklerinde Bakchos hakknda daha da iyi dndler.
Bakchosn bolluu arttrma yolundaki grevleri, genellikle zmle ve arabn rn olan kutsal
delilikle ilgili grevlerine bakldnda olduka alt aamadadr.
Ona tapnma hangi tarihte Trakyadan Yunanistana gelmitir bilmiyoruz. Fakat bu geisin,
tarihsel zamanlarn balangcndan az nce olduu anlalyor. Bakchos treni, tutucular ynnden
dmanlkla karlanmt. Yerleti yine de. Vahi hayvanlar para para etmek ve i i yemek gibi
barbar geler ve tuhaf bir feminizm vardr onun iinde. Yksek snftan, yal bal kadnlar, gen
kzlar, plak tepelerde, cokunluk yaratan danslarla, belki ksmen alkolden gelen; fakat daha ok
gizemsel olan esriklikle topluca sabahlard. Kocalar bu ii can skc bulmusa da dine kar gelmeyi
gze alamamlardr. Trenin gzellii ve vahilii Euripidesin Bakchai adl yaptnda ortaya dklr.
Bakckhosun Yunanistandaki baars artc deildir, abuk uygarlaan btn topluluklar gibi
Grekler ya da onlarn belirli bir blm, ilkel sevgisine, geerli ahlakn onayladndan ok daha
igdsel ve tutkulu bir yaantya ball gelitirmilerdir. Zorlu, duygusu olmaktan ok davran
uygarlaan erkek ya da kadn iin aklclk skc, erdem bir yk ve klelik saylr. Bu da, duygu,

Antika 50
dnce ve davranla tepkiye yol aar. Bizi zellikle ilgilendirecek olan, dncedeki tepkidir. Fakat duygu
ve davrantaki tepki zerinde de durulmaldr biraz.
Uygar kii vahiden, zellikle, sonunu dnmekle, ya da anlam az ok daha geni bir szck
kullanrsak, uzgryle ayrlr. imdinin zorluklarna, uzak da olsa gelecein zevkleri uruna katlanmak
isteindedir uygar kii. Bu alkanlk, tarmn douuyla nem kazanmaya balamtr. Hibir hayvan,
hibir vahi yaratk, arlarn bal yapmas, sincaplarn fndklar gmmesi trnden birka salt igdsel
hareket dnda gelecek k iin, ilkyazdan almaz. Byle durumlarda hibir ndnce yok; gzlemci bir
insana yararl olacan daha sonra kantlayacak bir deviniyle doru, dolaysz bir iti vardr. Gerek bir
ndnce, kiinin zorlyan bir iti olmakszn i grmesiyle ortaya kar. nk, yarg gc, gelecek bir
zamanda, o iten yararlanacan syler kiiye. Avlanma, ndnceyi gerektirmez. Zevk veren bir itir.
Topra srmek, bir emektir ve kendiliinden bir itiyle yaplmaz, ndnceyi gerektirir.
Uygarlk, iriyi, yalnz, bir senaryo gibi hazrlanm ndnce araclyla deil, yasa, alkanlk ve din
araclyla da denetler. Bu denetleme, uygarla, barbarlktan kalmadr. Uygarlk onu, daha az igdsel,
daha ok sistematik yapmtr. Belirli davranlar cinayet olarak damgalanm ve cezalandrlmtr. Baka
birtakm davranlarn, yasaca cezas yoksa da, onlarla ilgili su ileyenleri toplum ho karlamaz. zel
mlkn ortaya kmas, kadnlarn bamlln ve genellikle kle snfn da birlikte getirmitir. Topluluk,
ereklerini bir yandan bireye zorla kabul ettirirken beri yandan birey, yaantsnn btnn glden geirme
alkanln elde etmi olduundan, imdiki durumunu gelecek durumuna feda eder.
Bu ilemin daha teye gtrlebilecei ak. Szgelimi ar lde cimri olan biri byle davranr.
Ulara varmakszn konumak gerekirse, iin sonunu dnmenin, yaantda en iyi birtakm eylerin
yitirilmesine kolayca yol aabilecei sylenebilir. Bakchose tapnanlar, ndnceye kar karlar. Fiziksel
ve tinsel esriklik durumunda, ngrnn ortadan kaldrm olduu iddetli bir duyguya kavuurlar yeniden.
mgeleri, gndelik yaantnn tutuklusu olmaktan kurtulur birden. Bakchos treni, cokunluk ad verilen
ve kke tanrnn, kendini tanryla bir tutan tapnann bedenine girmesi anlamndaki durumu karmtr
ortaya. nsan baarsnda en byk olma zelliine sahip ok ey belli olarak esrikleme esini, yani
uzgry tutkuyla silip sprme esini ierir. (Alkolle olan esriklemeyi deil, zihinsel esriklemeyi
amalyorum.) Bakchik ge olmasayd, yaant ilgin olmayacakt. Fakat onunla da saknca doludur
yaant. Tutkuya kar uzgr, tarih boyuncagelen bir atmay biimler. Bizim, btnyle tek bir yan
tutacamz atma deildir o.
Dnce kresinde ciddi uygarlk, aa yukar bilimle eanlamldr. Artlmam bilim, doyurucu
deildir. nsanlar ayn zamanda, tutku, sanat ve dini de gereksinir. Bilim bilgiye snr koyabilir, imgeye
deil. Grek filosoflar arasnda, sonraki filosoflar arasnda olduu gibi, ncelikle bilimsel ve ncelikle dinsel
dnenler bulunmaktayd. Dinsel olanlar, dolayl ya da dolaysz olarak, Bakchos dinine ok ey borluydu.
Bu durum, en bata Platon iin sz konusudur. Platon araclyla, en son Hristiyan tanrbiliminde, beliren
gelimelere aktarlmtr.
Bakchos tapnmas kk biimiyle vahi, ok bakmdan krp dkcyd. Onun, filosoflar etkiliyen
biimi bu deil; ileci, fiziksel esriklik yerine zihinsel esriklii geirmi ve Orpheostan gelme tinsellemi
yandr.
Orpheos, karanlk, fakat ilgin bir tip. Kimi onun gerek bir kii olduunu ileri srer, kimi de bir tanr
ya da, imgesel bir kahraman. Gelenee gre Bakchos gibi Trakyadan gelmitir. Kendisinin, ya da
kendisiyle artrlan devininin Giritten km olmas belkili (muhtemel). Orpheosu retiler, ilk
kaynaklarnn Msr olduu anlalan ok ey iermekte. Msr da, Girit araclyla Yunanistan etkiliyor.
Orpheosun, Bakchose ar ballkla ldrm Mainaslar ynnden para para edilmi bir reformcu
olduu sylenir.
Orpheosun mzie dknl, efsanenin eski biimlerinde, sonra olduu lde n planda deildir.
ncelikle rahip ve filosof olduu anlalyor. Eer yaasayd, retileri ne olursa olsun, Orpheosular
yaygn etki yapm. Tinin, lmden sonra baka bedene girdiine, bitimsiz bir sevin ya da azap iinde
olacana ya da geici ac ekeceine inanrlarm. Ksmen trenlerle, ksmen de belirli bulamalardan
kanarak ar olmay ama edinmiler. Aralarnda en sofular, belirli trenler dnda hayvan eti yemez, o
trenlerdeyse yalnzca simgesel olarak yerlermi. Bu sofulara gre insan, ksmen yeryzne, ksmen de
gkyzne ilikinmi. Arlanm bir yaantyla, gkyzne ilikin blm glenir, yeryzne ilikin blmse
gcn azaltr, sonunda kii Bakchosle kaynap, Bakchos adn alrm. lenmi Orphcusu tanrbilime
baklrsa Bakchos bir kez annesi Semeleden, bir kez de babas Zeusun oyluundan olmak zere iki kez
domu.
Bakchos efsanesinin pek ok biimleri bulunmaktadr. Onlardan birinde Bakchos, Zeusla
Persephonenin, kkken tiranlarca paralanan tek olu olarak grnyor. Tiranlar, onun yrei dnda
btn etini yemi. Yrein Zeusa Semeleye verildii ya da Zeusun onu da yedii konusunda, ayr
sylentiler var. Her iki durum da Bakchosn ikinci kez douuna yol am. Trenlerde, Bakchosun
tiranlarca paralanp yenmesinin yeniden sahneye konulduu varsaylm. Burada hayvan bir bakma
Antika 51
Tanrnn cisimlemesi. Tiranlar yeryznde domu fakat, tanry yedikten sonra tanrsal bir a
kavumu. Bylece insan, ksmen dnyaya ilikin, ksmen de tanrsal. Bakchos trenleri, kiiolunu
bsbtn tanrlatrmak istemi.
Euripides, Orpheosu bir rahibin diliyle aklayc bilgi veriyor bize:
Efendisi Europann!
Zeusten doma,
Tyros soylu,
Ayaklar altnda yzlerce Girit kalesi tutan!
Sana yakaryorum
Bu lo tapnaktan:
Quicke - Karventahtas
Chalybes ivisiyle kurulu.
Vahi boa kan
Servi aacyla atk,
Duru bir rmakta akyor gnlerim.
Ben
Idal Jpiterin (26) klesi
Topluluuna yeni katlmm onun.
Zageos(27) alanlarnda dolayorum
Gece yarlar.
Grleyen sesine dayanyor,
Kpkzl kanayan lenler veriyorum.
Srdrp ba ateini Byk Anann
zgrlemekteyim.
Rahiplerin Bakchos deniyor bana.
Salt beyaza brnp
Arnmm ktlnden,
Kiiolunun ve
Tutuklanm amurundan.
Srmyorum ddaklarm etlere,
Canl olan
Bir zamanlar.
Mezarlarda lnn tinine, br dnyada yolu nasl bulaca, kurtulmaya deer olduunu
kantlamak iin neler syliyecei konusunda bilgi veren Orpheosu yaztlar bulunmutur. Krlmtr
ve eksiktir bu yaztlar. En btn olan Petalia yazt udur:
Bir kaynak bulacaksn
Hadesin solunda
Ve
Yannda bir servi aac
Beyaz.
Yaklama pek o kaynaa.
Bellek Gl yannda
Bir baka rmak greceksin

Antika 52
 Suyu souk
nnde gzcler.
yle konu:
Yldzl gn ve yerin
ocuuyum ben
Gktedir soyum
Bilirsiniz.
Susuzluktan yandm
Bakn!
Bellek Glnn suyunu esirgemeyin sakn.
Kutsal kaynaktan su verecekler sana
br yiitler arasnda
stn yerin olacak sonra.
Baka bir yaztta, Esenlik sana (.....) nn acsna katlanan. nsanken bir Tanr oldun denmektedir.
Bir bakasndaysa, Ey mutlu ve varlkl, Tanr olacaksn lml olmak yerine tmcesi okunuyor.
Tinin su imiyccei kaynak, biri, unutkanlk veren Lethe, bryse anmsamay getiren Mnemosyne
kaynadr. Tin eer, br dnyada kurtuluu salamak istiyorsa, unutmyacak, tersine doa st bir
bellee sahip olacaktr.
Orpheosular, ileci bir dinsel bek bilmiyorlard. ark onlar iin, daha sonra Hristiyanln
sacrament treninde olduu gibi bir simgeydi yalnz. Onlarn arad, cokunluk ve tanryla
birlemekti. Orpheosular, kendilerinin bu yolda, normal aralarla elde edilemez gizemci bir bilgi elde
edeceklerine inanmlard. Graikos felsefesine, Orpheusun, Bakchos dininin bir reformcusu olmas gibi,
Orpheosuluun bir reformcusu olan Pythagorasla girmitir gizemci ge. Pythagorastan balayarak
Orpheosu geler Platon felsefesine, Platondan balyarak bir aamada dinsel olan sonraki felsefeye
katlmtr.
Kesinlikle Bakchosc geler. Orpheusuluun etkili olduu her yerde varln srdrmtr.
Bunlardan biri, Pythagorasta ok grlen ve Platonda kadnlarn tam siyasal eitliini istemeye varan
feminizmdir. Cins olarak kadnlar -der Pythagoras- sofulua doal olarak daha yatkndrlar. Baka bir
Bakchosu, geye, ar heyecana duyulan saygdr. Graikos ackl oyunu, Dionysos trenlerinden
tremitir. zellikle Euripides, Orpheusuluun belli bal iki tanrsn, Bakchosle Erosu ulular. Katla
kaan ahlksal davranlara sahip kiiye sayg duymaz.
Ackl oyunlarnda ldrmaya yatkndr ya da, inanmazlklar yznden gcendirdikleri tanrlarca
skntya konulmutur byle kiiler.
Greklerle ilgili uzlamsal gelenek, onlarn; tutkuyu, insann dndan ele alma yeteneini veren
alacak bir serinkanllk gsterdikleri, heyecansz ve Olympos tanrlarna inanan kiiler olduklar
yolundadr. Bu durumda Groikoslar tutkunun ortaya koyduu herhangi bir gzellii ayrt edebilmilerdir.
Tek yanl bir grtr bu ve belki, Homeros, Sophokles ve Aristoteles iin dorudur. Ancak dolayl,
dolaysz, Bakchosu ve Opheosu etkiler altnda kalm Grekler iin hi de doru saylmaz. Gizemlerin
Atina devlet dininin en kutsal blnn biimledii Eleusis kentinde yle bir ilahi okunurdu:
Taan kadehinle
ldrtan elentinle
Gel Eleusisin iekli vadisine
Bakchos
Paean
Hey
Euripidesin Bakchaisinde Mainaslar korosu, serinkanlln tam tersi olan, iir ve yabancllk
(vahilik) bileimini koyar ortaya. Yabancl bir hayvan para para edip orackta i i yemenin zevkini
anlatr:
Sevin sevin dalarda hey

Antika 53
 Baygn dmek yarta,
Derisine sarldnda sen
Kutsal keinin.
Katldnda her ey
emelerin sevincine
Ve keinin kanna
Akan
Hzl, kpkzl.
Katlmak sonra mutluluuna
Vahi yaratk yemenin.
Gne kovutuu yerde tepenin,
Phrygia Lydia dalarna
Yol gsteren Bromios.
(Bromios, Bakchosn pek ok adndan biri.) Mainaslarn dalk yrelerdeki danslar, yalnz
lgnlk deil; uygarln yklerinden ve zntlerinden, insansal olmayan gzelliin dnyasna,
esinti ve yldzlarn zgrlne ka. Daha az lgn bir havada yle konuur Mainaslar:
Gelecek mi o gnler yine
Dans ettiim uzun uzun
Karanlkta balayp,
Snene dein yldzlar?
Duyacak mym ii iimde solgun ?
Esintilerin akn samda?
Parlayacak m ayaklarm
Beyaz geni ve lo alanlarda?
Ey geyik ayaklar
Kaan ormana
Yemyeil!
Sramas avn
Korkuyla deil artk.
lm basks tesinde tuzaklar.
Greklerin arbal olduunu yinelemeden nce, Eugene ONeillin bir oyununda, yal bal
Philedelphial bayanlarn Mainaslar gibi davrandn gz nne getirmeye aln bir.
Orpheosular reforma uramam Bakchos tapncsndan daha ar bal deillerdi. Onlar iin
bu dnyadaki yaant, ac ve bkknlktr. Sonsuz doum ve lm dngleri boyunca dnen bir arka
kaplmz. Gerek yaantmz yldzlarda. Bizse yeryzne balanmz. Ancak, arlama, el yuma ve
ileli bir yaantyla kurtuluruz bu arktan. Sonunda, Tanryla birlemenin cokunluuna kavuuruz.
Yaanty kolay ve ho bulan kiilerin gr deildir bu, daha ok zenci dncesini andrr:
imi dkeceim Tanrya
Eve dndkte
Grekler genelde, byk bir blmyle, tutkulu, mutsuz, kendisiyle savata, anlkla bir yne,
tutkuyla baka bir yne ynelmi, sanat yaratan imge gcne cehennemi yaratan, hakkn istemli
bir biimde arama tutumuna sahip kiilerdir. Hibir ey ar olmamal anlamna gelen bir ilkeleri
vardr. Fakat gerekte, her eyde arya kamlardr: Salt, dncede, iirde, dinde ve gnahta hep
byle olmutur. Byk olduklarnda, byk olmalarn salayan, tutkuyla anlk karmyd. Dnyay,
hibir ey, btn bir gelecek iin Greklerin deitirdii lde deitiremezdi. Onlarn mitologiadaki
n tipleri Zeus deil, atei gkten yere indiren ve bitimsiz acyla dllenen Prometheostur.

Antika 54
 Grekleri btnyle anlatr biimde alnrlarsa, imdi sylenenler, onlarn ar bal szcyle
belirlenmeleri lsnde tek yanl olacaktr. Gerekte, biri, tutkulu, dinsel, gizemci, br dnyac;
bryse, sevinli, grmsel, usu ve deiik olgularn bilgisini elde etmek yolunda iki eilim vard
Yunanistanda. kinci eilimi temsil etmitir Heredotos. onyal filosoflar olsun, bir noktaya dein
Aristoteles olsun ayn eilime kaplmaktan geri kalmamlardr. Beloch, Orpheosuluu anlattktan sonra
yle diyor (Ad geen yapt, I, s. 434):
Grek ulusu, bu dnyay yadsyp gerek yaanty br yanda arayan hareketli bir enerjiye sahipti.
Bylece Orpheosu reti devlet dinini, dahas, Atina gibi, gizemleri kutlamay resmi tren olarak
benimsemi ve onlara yasal bir koruma salam olan topluluklarda bile en kk bir etki yapmakszn
gresellikle dar bir evreye zgdr. Bu dncelerin Grek dncesinde baar kazanmas iin tam 1000
yl gemitir. Baar salyan dncelerin bambaka tanrbilimsel bir giysi iinde olduu dorudur.
zellikle Orpheosuluk dolu Eleusis gizemleri konusunda, yukarki anlatmn ar olduu grnr.
Daha ak konumak gerekirse, dinsel bir yapya sahip olanlarn Orpheosulua dnd, usularnsa
Orpheosuluu kmsedii sylenebilir. Orpheosuluun durumu, ngilterede XVIII. yzyl sonu ve XIX.
yzyl banda ortaya kan Methotulua benzetilebilir.
renim grm bir Grekin babasndan ne rendiini biliyoruz da az buuk; yaantsnn ilk
yllarnda, erkeklerin yararland uygarln byk lde dnda braklm annesinden ne saladn ok
az bilmekteyiz. renim grm Atinallarn, en iyi dnemde bile, aka bilinli olan zihinsel ilerinde usu
olmalarna karn; gelenekten ve ocukluktan, g zamanlarda baarl olduunu daima ortaya koymaya
yatkn daha ilkel bir duygu ve dnce yolunu rendii belkili (muhtemel) grnyor. Bu nedenle, Grek
grnn, basit biimde zmlenmesi yeterli deildir.
Dinin, daha zel olarak Olymposu olmyan dinin, Grek dncesine etkisi son zamanlara dein yeter
lde anlalmad. Jane Harrisonun, Grek Dncesinin ncelenmesine Giri adl devrimsel betiinde Grek
halk dinindeki Dionysos eleri ve ilkel geler zerinde durulmutur. F. M. Cornfordun Dinden Felsefeye
adl yapt, Grek felsefesini retenleri, dinin filosoflar zerindeki etkisinden haberli klmak istemitir.
Fakat, yorumlarnn ounda, ya da bu konudaki insanbiliminde (antropolojisinde), btnyle gvene
deer bulunamaz. Bildiim en dengeli anlatm, John Burnetnin, Eski Grek Felsefesinin zellikle ikinci
blmdr (Bilim ve Din blm). Bilimle din arasndaki atma, Burnete gre sahnenin onyadan
batya kaymasyla birlikte Hellasta grlen (.. VI. yzyl) dinsel canlantan domutur. Kta Hellasnn
dini, onyadan ok ayr bir yolda geliir. zellikle Trakyadan gelen ve Homerosta yalnzca sz edilen
Dionysosa tapnma, insann dnyayla olan balantsna bakk, btnyle yeni bir yolun zn ierir.
Trakyallar yksek grlerle yceltmek, yanl olur genellikle. Grekler iin, cokunluk, tinin, kii olunun
gsz bir vekili deil, ok daha baka bir, ey olduunu ve onun gerek yapsn ancak, beden dnda,
ortaya koyduunu anlatr.
Grek dininin, dou dinlerince daha nceden ulalan aamaya girmek zere olduunu gryoruz.
Fakat, bilimin douu iin bu ynelimi, neyin durdurabildiini grmek g. Greklerin, Dou tipi bir dinden,
rahiplik kurumuna sahip olmamalar nedeniyle kurtulduklar sylenir genellikle. Fakat bu, sonucu neden
sayma yanlna dmektir. Dogmalar rahipler ortaya koymaz, ama ortaya kan dogmalar korurlar. Dou
lkeleri, gelimelerinin ilk aamalarnda, tam anlamyle rahiplik kurumuna sahip deillerdi. Yunanistan
kurtaran, rahiplerin yokluu deil, daha ok, bilimsel okullarn varldr.
Yeni din -bir bakma insanlk lsnde eski olduu halde bir bakma yeni olduu iin byle diyoruz-
, Orpheosu topluluklarn kurulmasyla, en yksek geliim noktasna vard. Grebildiimiz denli, anayurdu
Attikayd onlarn. zellikle, Gney talya ve Sicilyada olaanst bir hzla yayldlar.
Her eyden nce Dionysos tapnmalarn uygulyan cemaatler, Hellenler arasnda yeni olan iki
zellikle ayrt edilmilerdi:
1) Vahyi, dinsel otoritenin kayna olarak gryorlard.
2) Yapay topluluklar biiminde rgtlenmilerdi.
Onlarn tanrbilimlerini ieren iirler, kendisi Hadese inen, sonuta br dnyada bedenden ayrlan
tini kuatan sakncalar arasnda gvenli bir nder olan Trakyal Orpheusa yklenmiti.
Burnet, birbirleriyle ilintisi olmad halde, Orpheosu inanlarla, aa yukar ayn zamanda
Hindistanda yaygn inanlar arasnda gze arpc bir benzerlik olduunu ileri srer. Orpheosularca
elenti anlamnda kullanlan, inanann tinini artacak, onu, douun arkndan kurtaracak sacrament
anlamna gelir. Olympos rahiplerinin kltnden ayr olarak, Orpheosular, kiliseleri andran, hangi bir
kiinin, rk ve din gzetilmeksizin bir giri treniyle katlabilecei dinsel topluluklar kurmulardr. Bir
yaant yolu olarak philosophia kavram, onlarn etkisiyle doar.

Antika 55
 KONU II

MILETOS OKULU VE THALES

renenler iin yazlm her felsefe tarihinde ilk sz konusu edilen, felsefenin, her eyi suya
balayan Thalesle baladdr. Bu durum felsefe iin, retim programnn bekledii saygy, ileri
lde olmasa da gstermeye alan bir renci iin cesaret krcdr. Bununla birlikte, szcn
modern anlamyle, bir filosof olarak deil, bir bilim adam olarak Thalese sayg duymamz
gerektiren byk bir neden bulunmaktadr.
Thales Kk Asyada gelien bir kent olan, iinde byk bir kle nfus barndran, zgrleri
arasnda yoksul zengin atmasnn yer ald Miletosun yerlisiydi. Miletosta halk nce baar
kazand ve soylu kiilerin karlariyle ocuklarn ldrd. Sonra, soylu kiiler egemen olup kartlarn
diri diri yaktlar, kent alanlarn canl mealelerle aydnlattlar. (Rostovtseff, Eski Dnyann tarihi, c.
1, s. 204) Thales zamanna benzer koullar, Kk Asya Grek kentlerinin ounda grlmtr.
onyann br ticari kentleri gibi Miletos da Vll. ve VI. yzyllarda nemli ekonomik ve politik
gelimelerle kar karya kalmt. Politik g nce, arazi sahibi soylu kiilere aitti, fakat yava yava
tccarlarn eline geti. Sonra tccarlarn yerini, adet olduu gibi, demokrat bir partinin desteiyle
glenen tiran ald. Lydia krall, Grek ky kentlerinin dousuna rastlyordu, o kentlerle, Ninuann
dne dein (.. 612) dest kald. Lydiay, dikkatini batya evirme konusunda zgr brakt.
Miletos genel olarak ve zellikle Kurus ynnden yenilgiye uratlan son Lydia kral Kroisosa dostluk
balarn srdrd. Msrla nemli ilikileri vard. Lydia Kraln kiralk Grek askerlerine dayand ve
belirli kentleri Grek ticaretine at Msrda ilk yerleme blgesi bir Miletos garnizonunun igal ettii
bir kaleydi. Fakat .. 560-510 yllar arasnda en nemli yerleme blgesi Daphaeydi. Jeramiah ve
daha birok, brani Nabukadnasordan (Nabu-kudurri-ussur) (Nabu Kondnosar) kap buraya
snmt. (Jeramiah, 435, V. ) Msr, kukusuz olarak Grekleri etkiledii halde, branileri
etkilememiti. Jeramiahnn kukucu onyallara kar nefretten baka bir ey duyduu da
varsaylamaz.
Thalesin yaad tarih konusunda, grdmz gibi en byk kant, onun, gkbilimcilere,
gre .. 585te yer alm olmas gereken bir gne tutulmasn nceden belirlemi olmasdr. Baka
bir kant da, Thalesin ilevliklerini, aa yukar bu zamanla aktrma konusunda yukariki kantla
akr. Bir gne tutulmasn nceden bildirmek, onun adna, byk bir ke (deha) belirtisi deildir.
Miletos, Lydiayla birlemiti. Lydiann Babille kltrel balants vard ve Babilli gkbilimciler, gne
tutulmalarnn, aa, yukar 19 yllk bir dnem esasna gre ortaya ktn bulmulard, ay
tutulmalarn ise tam bir baaryla nceden bilebiliyorlad. Fakat, bir yerde grnp baka bir yerde
grnmemesi, nedeniyle gne tutulmalar konusunda engele uramlard. Sonu olarak, u ya da
bu tarihteki gne tutulmalarn gzlemenin zahmete deer olduunu biliyorlard. te bu bilgi,
belkilikle (muhtemelen) yabanc deildi Thalese. Gne tutulmalarnn neden dnel olduunu ne
Thales biliyordu ne de Babilli gkbilimciler. Thalesin Msrda dolat ve geoetriay oradan Greklere
getirdii syleniyor. Msrllarn geometria konusunda bildikleri, daha ok parmak hesabndan
ibaretti. Thalesin daha sonra Grekler ynnden bulunan tmden-gelimsel bilgilere ulatna
inanmak iin bir neden yoktur. Karada iki noktadan yaplan gzlemle denizdeki bir geminin
uzaklnn nasl hesap edileceini ve piramidin yksekliinin, glgesinin uzunluuyla nasl
llebileceini bulmu grnyor. Baka pek ok geometria teoremleri de ona ykleniyor. Fakat,
belki de yanltr bu. Thales, Yunanistann her biri, zellikle, bir bilgelik deyiiyle n yapm 8 bilge
kiisinden biriydi. Gelenee gre, Thalesin bilgelik deyii en iyi ey sudur tmcesidir.
Aristotelese baklrsa, Thales suyun, kendinden btn br nesnelerin tretildii kken tz
olduunu ve yerin su zerinde durduunu ileri srm, demiri devindirdii iin mknatsn iinde tin
bulunduunu, dahas btn nesnelerin tanrlarla dolu olduunu dnm. (Burnet, Eski Grek
Felsefesinde bu kany kukuyla karlar, questionss. 51).
Her eyin sudan yapld anlatm bilimsel varsaym saylmaldr ve hi de aptalca deildir. 20
yl nce benimsenen gr, her eyin suyun 2/3 olan hidrojenden yapld konusundayd. Grekler
varsaymlarnda aceleciydi. Fakat, en sonunda Miletos Okulu onlar, grmsel olarak snamaya
hazrlanmt. Thales hakkndaki bilgimiz, onun kiiliini yeter lde yanstamayacak denli azdr.
Onun Miletostaki ardllaryla ilgili olarak daha ok ey bilmekteyiz. Ardllarn grlerindeki kimi
eylerin Thalesten geldiini dnmek daha akllcadr. Thalesin bilimi de felsefesi de kabaca, fakat
dnce ve gzlemi uyarc trdendi.
Pek ok sylenti bulunmaktadr Thales zerine. Yine de szn ettiim birka olgudan daha
ounun bilindiini sanmyorum. Sylentilerden bir ksm hotur. Aristotelesin Politeiasnda (1259)
Antika 56
anlatt olay gibi: Felsefenin hibir ie yaramadn gsteren yoksulluu dolaysyla knanyordu Thales.
ykye gre, bir yl yldzlar konusundaki ustalyla daha ktan, gelecek yl byk bir zeytin rn
olacan bilmi; bylece paras da az olduundan Chios ve Miletostaki zeytin basacaklarn (pres)
kullanmak iin pey vermi. Kendisine kar kimse arttrmadndan, basacaklar ok dk bir fiyata
kiralam. Zeytin toplama zaman gelip, herkes basacak gereksindiinde Thales istedii fiyata satm onlar
ve epey para kazanm. Bylece dnyaya, filosoflarn isterlerse kolayca zengin olabileceini, fakat onlarn
tutkularnn baka trden olduunu gstermi.

ANAXIMANDROS
Miletosun ikinci filosofu yaad tarih kesin belli olmayan Anaximandros, Thalesten daha ilgin. ..
546da 64 yanda olduu syleniyor. Bunun aa yukar doruya yakn olduunu var sayacak neden
bulunmakta. Btn eylerin tek bir ana tzden geldiini kabul etmi o. Bu ana tz, Thalesin dnd
gibi, su ya da bildiimiz br tzlerden biri deil. Anaximandrosun tz, ilksiz ve sonsuzdur. Btn
dnyalar kucaklar. Dnyamz, pek ok dnyalarn yalnz bir tanesi olarak dnm. Ana tz bildiimiz
br tzlere, o tzler de birbirlerine dnr. Bu konuda, u nemli ve dikkate deer szleri syler
Anaximandros:
Nesneler, yazl olduklar gibi, doduklar biime bir kez daha dnr. Zamann dzenlenmesi
araclyla ortaya kan adaletsizlii giderir, birbirlerinin gnln alrlar bylece... Modern insan iin
anlalmas g olan evrensel ve insansal adalet kavram, Grek din ve felsefesinde rol oynamtr.
Gerekten, bizim adalet szcmz amalanan g verir. Yelenecek baka herhangi bir szck bulma
da gtr. Anaximandrosun dile getirdii dncenin u olduu anlalyor: Dnyada, ate, toprak ve
suyun oran belirlidir. Tanr olarak anlalan her element, imparatorluunu geniletmek iin srekli
almaktadr. Dengeyi srekli olarak salayan bir tr zorunluk ya da doal bir yasa vardr. Szgelimi, ate
olan yerde, toprak olan kl vardr. Adaletin, belirlenmi snrlar hibir zaman amamak biiminde
anlalmas, Grek inanlarnn en derinlerinden biridir. nsanlar lsnde, tanrlar da baldrlar adalete.
Fakat, bu stn gcn kendisi kiisel ve stn bir Tanr deildir.
Anaximandros, ana tzn su ya da bilinen baka bir ana element olmyaca konusunda bir kant ileri
srmt. Eer bilinen elementlerden biri ana madde olsayd, brlerini egemenlii altna alrd.
Aristotelese gre Anaximandros, bilinen ana elerin birbirine kart olduunu ileri srmtr. Hava
souk, su nemli, ate scaktr. Onlardan biri sonsuz olsayd, geri kalanlarn ortadan kalkm olmas
gerekirdi.Sonuta, ana tz, evrensel (kozmik) atmada yansz olmaldr.
Ak srasnda, dnyalarn kkeninin ortaya konulduu balangsz ve bitimsiz bir devini vardr.
Dnyalar Anaximandrosta brani ve Hristiyan tanr biliminde olduu gibi yaratlmam, evrime uramtr.
Hayvan krallnda da bir evrim bulunmaktadr. Canl yaratklar, gnele buharlaan nemli ana geden
domu, insan da br btn hayvanlar gibi balklardan. Baka tr hayvan da karm olmal insann
zne. Yoksa, uzun sren ocukluu ardndan zelliini koruyamazd.
Anaximandros, bilimsel bir merakla doluydu. Haritay ilk yapann o olduu sylenir. Yeri silindir
biiminde sayan; gnein yer lsnde, ya da yerden 27-28 kez byk olduunu sylemi olan yine
odur. Bilimsel ve usu kald srece ilgi ekicidir.

ANAXIMENES
Miletos lsnn sonuncusu olan Anaximenes, Anaximandros lsnde ilgin deil. Felsefesi,
birtakm ilerlemelerin nedeni olmutur yine de. Yaad tarihler belli deilse de kesinlikle
Anaximendrostan sonra yaam ve yine kesinlikle .. 494ten nce yetimitir. nk o yl Miletosun
Persler ynnden, Ionya isyannn bastrlmas srasnda ykld yldr.
Anaximenes, temel tzn hava olduunu syler. Tin havadr. Atese szlm hava. Hava
younlatnda nce su olur, younlamas arttka, toprak ve sonunda ta durumuna geer. Bu kuram,
deiik tzler arasndaki btn ayrlklar, younluk aamasna dayandrma ve nicel sayma stnlne
sahiptir.
Filosof, yerin yuvarlak bir masa biiminde olduunu ve havann her eyi kuattn dnmtr.
Tinin, hava olduu iin vcudumuzu bir arada tutmas gibi, soluk ve hava btn dnyay kuatr.
Dnyann soluk ald anlalyor bu szlerden.
Anaximenes, modern evrede nasl deerlendirilirse deerlendirilsin, eski dnemde
Anaximandrostan daha ok sayg grm. Pythagoras ve sonraki Grek dncesi zerine, nemli etki
yapmtr. Pythagoraslar, yerin kresel olduunu ortaya koyar. Atomcular onun disk biiminde olduu
grne balanmtr.

Antika 57
 SONU
Miletos okulu baardklar deil, giritikleri asndan nemlidir. Grek dncesinin Babil ve
Msrla balant kurmas sonucu var olmutur. Zengin bir ticaret kentiydi Miletos. Orada, ilkel
nyarglar, bo inanlar, pek ok uluslarla kaynamann sonucu olarak yumuamt. onya, V.
yzyln balangcnda Dara-yavahuun (Drnn) egemenlii ne girinceye dein, kltrel ynden
Hellenic dnyann en nemli paras olarak kalmtr. Bakchos ve Orpheusla balantl dinsel devini
onyaya hemen hi dokunmamtr. Onun dini pek ciddiye alnmyan Olympos tanrlarnn diniydi.
Thales, Anaximandros ve Anaximenesin dnceleri, bilimsel varsaymlar saylabilir. nsan biimi
istekler ve ahlk ilkelerinin yersiz karm karmtr ilerine. Bu dnrlerin sorduu yerin de
sorularn gc ve derinlii daha sonraki aratrclara esin vermitir.
Grek felsefesinde, gney talyadaki Grek kentleriyle artrlan bir sonraki dnem, daha
dinsel, zellikle daha Orpheosu ve kimi bakmdan daha ilgintir. Baars sayg uyandrr. Ancak
zce, Miletoslularn felsefesinden daha az bilimseldir.

KONU III

PYTHAGORAS

Eski ve modern zamanlarda yapm olduu etki bu blmde konumuzu biimliyecek olan
Pythagoras, anlksal adan, imdiye dein yaam kiilerin en nemlilerinden biri. Bu nemlilik,
onun hem bilgece, hem bilgelik d davran ve dncelerinde gze arpar. Gstersel tmdengelim
anlamnda onunla balar matematik ve onda zel bir gizemcilik biimiyle, sk skya balantldr.
Matematiin felsefeye etkisi ksmen Pythagorasa bal olarak, hem derin hem de ansszdr.
Yaants konusunda sahip olduumuz pek az bilgiyle balayalm ie: Pythagoras, Samos
adasnn yerlisiydi. .. 532 ylnda yetiti. Onun Mnesarchos adnda varlkl bir kentlinin olu
olduunu ileri srenler de vardr, Apollonun olu olduunu da. ki seenek arasnda bir seim
yapmay okuyucuya brakyorum. Onun zamannda Samos, eskiden yasa d yaam ve sonradan
zenginleip gl bir donanmaya sahip olan tiran Polykratesin egemenlii altndayd.
Samos, ticarette Miletosun rakibiydi. Samos tacirleri, spanyann, madenleriyle n yapm
Tartessos kentine dein uzanmlard. Polykrates, aa yukar 530 ylnda Samos tiran olmu, 515
ylna dein tiran kalm, pek ahlksal ekincelere sahip olmamtr. nceleri kendisiyle birlikte
tiranlk eden iki kardeini saf d brakm, gemilerini geni lde korsanlk iin kullanm,
Miletosun Persiaya boyun emesinden kazanl km. Pcrsiallarn batya daha ok yaylmasn
nlemek iin Msr kral Amasisle birlemi. Pcrsia kral Kambyses (Kambuia) btn enerjisini
Msrn ele geirilmesine ayran Polykrates, onun kazanmasnn belkili (muhtemel) olduunu anlam
ve yan deitirip; Msrn siyasal dmanlarndan kurulu donanmay yola karmtr.
Ancak, iler tasarland gibi yrmedi. Asker bakaldrd, Samosa dnp Polykratesle
savamaya balad. Polykrates balangta onlarla baa kyordu. Sonunda, paraya sevgisi nedeniyle
tuzaa dt. Sardesteki Persia-satrap (oitra-paitisi) Byk Krala bakaldrmaya niyetlendii,
Polykratese, yardm karlnda bol para verecei yolunda dzme bir haber gndermiti. Polykrates
bunun zerine onunla grmek iin Anataliaya (Anadoluya) geti. Orada yakalanp armha gerildi.
Polykrates, sanatn koruyucusuydu ve Samosu hayranlk uyandran kamu yaptlaryla
sslemiti. Anakreon, onun saray airiydi. Pythagoras, Polykrates ynetimini beenmediinden
Samostan ayrlmtr. Pythagorasn Msr ziyaret ettii ve bilgeliinin ounu orada renmi
olduu sylenir. Olanak d deildir bu. Fakat, sonunda Gney talya Kroton kentine yerleip kald
kesindir.
Gney talyadaki Grek kentleri Samos ve Miletos gibi zengin ve refahlyd. Ayrca Persia
tehlikesine ak deildi. Sicilyadaki Grek kentleri Kartha-hadatha (Kartaca) tehlikesine akt.
Ancak, bu tehlikenin talya iin ok yakn olduu anlalmamtr. O kentlerden en byk iki tanesi,
Sybaris ve Krotondu. Sybarisin lks ataszlerine gemiti. Nfusu, Diodorosun sylediine gre,
en byk gnlerinde 3.000.000a varmt. Kukusuz ardr bu say. Kroton, Sybarisle ayn
byklkteydi. Aa yukar her iki kent de, ksmen kendi tketimleri iin ksmen de bat kysndan,
Gallia ve spaniaya yeniden ihra etmek amaciyle yonya mallarn ithal ederek geimini salamtr.
talyadaki deiik Grek kentleri, birbirleriyle kran krana arprlard. Pythagoras, Krotona
ulatnda, Lokri Krotonu henz yenilgiye uratmt. Pythagorasn geliinden sonra bu kent
Antika 58
Sybarisle yapt bir savata baarya ulat. Sonunda Sybaris ykld (.. 510). Sybaris alm satm
ynnden, Miletosa sk skya balyd. Kroton, tp dalnda n salmt. Krotonlu Demokedes adl biri nce
nce Polykratese, mritlerinden kurulu bir evre yaratt. Bu evre, bir zaman iin etkili oldu. Fakat
sonunda kar kt kentliler ona. Pythagoras da kalkp, Gney talyadaki Metapontiona geldi ve orada
kald lnceye dek. Hemen efsanevi bir kii oldu, mucizeler gsterdii, byl glere sahip olduu
sylendi. O ayn zamanda, bir matematik okulunun da kurucusudur. Aristoteles tansk (mucize) yaratma
ilerine girierek, kendi kendini alalttn sylyor. Bylece, iki kart gelenek Phytagorasn ansn
tartmal bir kla sokmutu. O tartmalar arasndan doruyu bulup karmak gtr.
Pythagoras, tarihin en ilgin ve en artc kiilerinden biri. Onunla ilgii gelenekler yalnz, doruyla
yanln birbirinden ayrlamaz bir karm deildir. Onlar en yaln ve en az tartlr biimlerinde bile tuhaf
psikolojiyle kar karya brakr bizi. Ksaca biz Einsteinla Mrs. Eddy karm olarak tantlanabilir
Pythagoras. Ana inanlar tinlerin baka bedenlere gemesi ve baklagilleri yemenin gnah saylmas olan
bir reti kurmutur(28). Onun dini, bir tarikat biiminde tecessm etmi, orada burada, devlet denetimini
ele geirip bir azizler ynetimi kurmutur. Fakat isyankr kullar, sonunda baklagilleri zleyip bu dzene
bakaldrmlardr.
Pythagoras tarikatnn kimi kurallar unlardr:
1. Baklagillerden saknmak.
2. Yere deni kaldrmamak.
3. Beyaz horoza dokunmamak.
4. Ekmei koparmamak.
5. apraz ubuklarn zerinden atlamamak.
6. Atei demirle kartrmamak.
7. Btn bir ekmekten yememek.
8. Baa taklan elengi koparmamak.
9. Drtlk esasna dayanan bir lye gre yaplm cisimlerin zerinde oturtmamak.
10. Yrek yememek.
11. Ana yollarda dolamamak.
12. Gvercinlerin damda yuva yapmasna engel olmak.
13. Bir kap ateten kaldrlnca, izini klde brakmamak, klleri kartrmak.
14. In yannda aynaya bakmamak.
15. Yataktan kalknca araf, rtleri drmek, vcut izini ortadan kaldrmak.
Btn bu ana kurallar, ilkel tabu kavramlarndan tremi. Conford, Dinden Felsefeye adl yaptnda
Pythagoras Okulunun, bilimsel ynelime kart olarak ileri srdmz gizemsel gelenein ana akn
temsil ettiini syler. Cornford, mantn bulucusu olarak niteledii Parmenidesi, Pythagorasln
yetitirmesi saymakta ve Platonun, talyan felsefesinde, esininin ana kaynan bulduunu kabul
etmektedir. Ona gre Pythagoraslk Orpheosulukta, Orpheosuluk, Dionysos tapnmalarnda bir
reformdur. Usulukla (Aklclkla) gizemcilik arasnda btn tarih boyu srp gelen kartlk, nce Grekler
arasnda Olympos tanrlaryla insanbilimcilerin (antropologlarn) ele ald ilkel inanlaryla daha yakn,
daha az uygar tanrlar arasndaki kartlk biiminde ortaya kmtr. Bu blmde, Pythagoras gizemcilii
her ne denli zel anlksal bir biimdeyse de gizemciliin yanndayd. Kendisine yar tanrsal bir karakter
yklemi ve anlalan, yle demi Pythagoras: nsanlar, tanrlar ve Pythagoras gibi olanlar vardr.
Onun esin verdii btn sistemler -diyor Cornford-, btn deerleri tanrnn grnmez birliine
yneltmiler ve grnr dnyay yanl, yanltc ve tanrsal n pus ve karanlk iinde krlp glgelendii
bulank bir arac olarak knamlar, dolaysyla baka bir dnyann adam olarak yaamlardr.
Dikaiarchos, Pythagorasn nce, tinin lmsz bir ey olduu, baka canllarn biimine dnt,
sonra da var olann, dnemsel olarak yeniden doduu, hibir eyin mutlak olarak yeni olmad, domu
olan btn eylerin akraba saylmas gerektii trnden konular rettiini belirtir. (Burnetin Eski Grek
Felsefesi adl yaptndan alnmtr.) Pythagorasn Sanctus Franciscusun yapt gibi hayvanlara tler
verdii de sylenir.
Onun kurmu olduu tarikata erkek ve kadnlar eit koullarla kabul edilirdi. Mlk ortakt orada.
Ortak bir yaay da sz konusuydu. Bilimsel ve matematik bulular bile ortakt. Bulularn gizemci bir
anlamda, Pythagorasn yardmyla doduu kabul edilirdi. Pythagorasn lmnden sonra bile byleydi

Antika 59
bu. Bu kural ineyen Metapontionlu Hippasos, inanszlndan doan tanrsal fke sonucu deniz
kazasna uramt.
Btn bunlarn matematikle ilgisi nedir? Dnsel yaanty ven bir satreyle matematie
balanmtr, onlar. Burnet bu sa-treyi yle zetler:
Yabancyz bu dnyada. Beden tinin mezardr. Yine de kendimizi ldrerek kamamalyz bu
mezardan. nk, obanmz olan tanrnn kleleriyiz biz. Onun buyruu olmakszn bedenden
kurtulmaya hakkmz yok. Bu yaantda tr insan var, Olympiad oyunlarna gelen 3 tr insan
olduu gibi: En aa snf, alp satmak iin gelenler snfdr. Bu snfn stnde, yarmak iin
gelenler snf yer alr. Onlarn en iyisi yalnz seyretmek iin gelmi olanlar snfdr. Dolaysyla en
byk arnlanma tarafsz bir bilgidir. Kendini ona adayan gerek filosoftur. Gerek filosof kendini
dou arkndan kurtarmtr. (Eski Grek Felsefesi, s. 108).
Szcklerin anlamlarndaki deimeler ok kez aydnlatc olmakta. Yukarda elenti szc
zerinde durmutum. imdi de kuram szcne eilmek istiyorum. Kuram kke Orphcosu bir
szck. Cornford onu, tutkulu sempatik dnce biiminde tanmlar. Bu noktada Cornford
seyircinin ac eken Tanryla zde tutulduunu, Tanrnn lmyle ldn ve yeniden
canlandn syler. Pythagoras iin tutkulu sempatik dnce anlksald ve matematik bilgisinde
aa kt. Bylece, Pythagoraslk aracliyle kuram, yava yava modern anlamna kavutu.
Pythagoras ynnden esinlenmi herkes iin o szck, cokunluk dolu bir vahiy gesi iermitir.
Okulda istemiyerek biraz matematik renmi olanlara tuhaf grnebilir bu durum. Fakat,
matematiin zaman zaman verdii o bir anlk esrikletirici tad yaam olanlara, matematii
sevenlere Pythagoras gr, doru deilse bile btnyle doal grnecektir. Grmc ampirik
filosof, gerelerine tutsak grlebilir. Ancak salt matematiki, mziki gibi, dzenli bir gzellie sahip
kendi dnyasnn zgr bir yaratcsdr.
Burnetin Pythagoras ahlk konusunda anlattklarnda, modern deerlere olan kartl
gzlemek ilgin. Bir futbol mayla ilgili olarak, modern dnceli kiiler, oyuncularn, seyircilere
bakldnda daha byk olduunu dnr. Devlet konusunda da byledir. Oyunda birbiriyle didien
kiiler olarak politikaclar modern dnce, seyircilere stn tutar. Deerlerdeki bu deime,
toplumsal sistemlerdeki deimeyle balantldr. Savalar, soylu kiiler, servetiyle ynetim gc
kazananlar ve diktatrlerin hep kendilerine gre doruluk ve iyilik ltleri vardr. Grek dehasyla
arml dncenin erdemi, tanr bilimsel onay salad; karsz doruluk lks, akademik
yaanty ycelttii iin soylu kii, felsefi kuramda, uzun sre gcn yrtmtr. Soylu kii,
klelerin ya da aa snftan olduu tartmasz kabul edilen kiilerin emeiyle geinen eitler
toplumundan biri olarak tanmlanr. Bu tanmn, yaan tlar etken olmaktan ok dnsel bir nitelik
tadka, azizi ve bilgeyi de kapsadna dikkat edilmeli.
Doruluun, yapmclk (pragmatizm) ve aralkta (instrumentalizm) yapld gibi, dnsel
olmaktan ok edimsel tanmlar, soylular ynetimine kart anlamdaki endstricilik ynnden
esinlenmitir.
Klelie gz yuman toplumsal sistemle ilgili olarak ne dnlrse dnlsn, yukarki
anlamyla salt matematii soylu kiilere borluyuz. deal, salt matematiin douuna
gtrdnden, yararl ilevliin kaynadr. Durum, idealin deerini arttrm; ona, tanrbilimde,
ahlakta, felsefede baka yolda kazanamyaca bir baar kazandrmtr.
Pythagorasn, din peygamberi ve salt matematiki olarak iyi ynnden bu denli sz amak
yetiir sanrm. Her iki ynyle de lsz etki yapmtr o. Bu ynler, modern kiilere grnd
lde ayr deildir birbirinden.
Bir ok bilim, balangcnda, kendisine uydursal bir deer veren yanl bir inan biimiyle
balantl olmutur. Gkbilim yldzbilimle; kimya simyayla; matematik daha ince bir yanl tipiyle
balantlyd. Matematik bilgisi kesin ve gerek dnyaya uygulanr grnd. Ayrca gzleme gerek
kalmakszn salt dnceyle elde edilirdi. Sonu olarak matematiin gndelik grmsel bilginin
varamad ideale vard dnld. Onun temelinde, dncenin duyuya, sezginin gzleme stn
olduu var sayld. Eer duyu dnyas matematie uymuyorsa bu, duyu dnyas iin yeter lde bir
eksikliktir. Matematikinin lksne yaklaan yntemler deiik biimde aratrlmt. Sonutaki
neriler, bilgi kuram ve metafizikteki pek ok yanln kaynadr.
Herkesin bildii gibi, Pythagoras, btn eyler saydr demitir. Bu anlatm, modern grle
yorumlandnda, mantksal adan samadr. Pythagorasn demek istedii tam olarak sama deildi.
Mzikte saylarn nemini ortaya koyan odur. Mzikle aritmetik arasnda kurduu balant
uyuumsal orta, uyuumsal gelime gibi matematik terimlerinde yaamaktadr. Pythagoras
saylarn, bir zarda ya da iskambil kdnda grlmesine benzer biimler olduunu dnmtr.

Antika 60
Hl saylarn karelerinden, kplerinden sz ediyoruz. Bunlar, Pythagorasa borlu olduumuz terimler.
Pythagoras ayn zamanda, oblong, gen, piramitsel v. . saylardan sz aar.
akl tandan ya da daha doal konumak gerekirse kk paralardan saylar vardr. Sz edilen
biimler iin gerekli saylar. Anlaldna gre Pythagoras dnyay atomlarn ve deiik biimde sralanm
atomlarn kurduu molekllerin biimledii zdekler saym; bu yolda aritmetii, estetikte olduu gibi,
physikada da temel alma alan durumuna geirmeyi ummutur.
Pythagoras, ya da onu hemen izliycn ardllarnn en byk buluu dik al genlerle ilgili bir
nermedir. Buna gre, bir dik al gende, dik aya komu kenarlar zerine kurulan karelerin toplam,
geri kalan kenar, yani hypotens zerine kurulan kareye eit. Msrllar, kenarlar 3-4-5 olan bir genin
dik gen olduunu bulmu. Fakat 32 + 42 = 52. ilk gzliyenin ve bu dnceden kalkp genel nermenin
kantlanmasna varann, Grekler olduu anlalyor.
Kuramn llemezlere yol aarak, btn felsefeyi rtr grnmesi, Pythagoras iin talihsizlik
olmutur. Dik al ikizkenar bir gende, hipotens zerine kurulan kare, kenarlardan biri zerine kurulan
karenin iki kat. Kenarlar birer cm. sayalm. Hipotens uzunluu ne olacaktr? Onun m/n uzunluunda
olduunu dnelim. O durumda m2 / n2 = 2dir. m ve n ortak bir arpana sahipse, kesri o arpanla
blelim. Bu durumda m ya da n, bir tek say olmaldr. mdi, m2 = 2 n2dir. Bu durumdaysa m ifttir, n
tektir. m = p2 olsun, 4p2 = 2n2dir. Sonuta n = 2p2 ve varsayma kart olarak ifttir. Ayrca m/n
biiminde hibir kesir, hipotensn lsn vermiyecektir. Bu usavurma, Eukleidesin X. yaptnda
(aslnda, Eukleides ynnden ileri srlm deil. Bkz. Heath, Grek Matematikileri. Platon, belkilikle
biliyordu onu.)
Uzunluk birimi olarak neyi alrsak alalm, birime kesin saysal balants olmayan uzunluklar
bulunduunu, yukarki nerme kantlamtr. Yani m kadar sz konusu uzunluun n kadar birim olduu m
ve n gibi iki tamsay yoktur. Grek matemaktikilerini, geometrinin aritmetikten bamsz olarak kurulmas
gerektii konusunda bir dnceye gtrd bu. Platonun diyaloglarnda, geometrinin bamsz olarak ele
alnmas iinin Platon zamannda epey ilerlemi olduunu gsteren paralar bulunmakta. Bu yazar bize
bizim doal olarak cebirle kantlyacamz (a+b)2 = a2 + b2 + 2ab trnden eylerin geometrik kantn
aktaryor. llemezler konusundaki glk dolaysyle Eukleides bu yolu gerekli sayar. V. ve VI.
yaptlarda oranty ele alrken de ayn ilemi uygular. Btn sistem, mantksal olarak ilgi ekicidir ve XIX.
yzyl matematikilerinin gcn nceler. llemezler konusunda yeterli aritmetik kuram bulunmad
srece, Eukleides yntemi, geometride olanakl en iyi yntemdi. Descartes koordinat geometrisini ortaya
koyarken, aritmetii stn duruma geirdi ve gnnde bir zm yolu bulunmamasna karn llemezler
sorununun zmn olanakl sayd.
Geometrinin, felsefe ve bilimsel yntem zerindeki etkisi derin olmutur. Greklerce kurulduu
biimde, apak ya da apak olduu dnlen belitlerle (axiomalarla) ie balar bu bilim ve
tmdengelimsel usavurmayla geliir, apak olmaktan uzak teoremlere varr. Belitler ve teoremleri gncel
yaantnn, uzlamsal yolla ortaya koyduu kabul edilir. Bylece, nce apak olan ayrt ederek, sonra
tmdengelimi kullanarak, gncel dnyayla ilgili eyleri ortaya koymak olanakl grld. Bu gr, Platonu,
Kant ve bu arada yaam filosoflardan ounu etkilemitir. Amerikan Bamszlk Bildirisi, Bu
doruluklarn apak olduunu kabul ediyoruz derken, kendisine Eukleidesi rnek almtr. XVIII. yzyl
doal haklar retisi, Eukleides belitlerinin politik aratrlmasdr. (Apak szc yerine, Franklin
ynnden Jeffersonun kutsal ve yadsnamaz szckleri konmutur.) Newtonun Principias, kabul edilen
grmsel glerine karn, btnyle Eukleidesin egemenlii altndadr. Kiisel din, cokunluktan;
tanrbilim, matematikten tremitir. Pythagorasta her ikisi de bulunur.
Matematiin ilksiz-sonsuz ve kesin dorulua; akn -duyulur- anlalr dnyaya olan inancn belli
bal kaynan biimlediine inanyorum. Geometri, tam ember olan biimleri alr ele. Hibir duyulur
nesne, tam anlamyla embersel deildir. Pergellerimizi ne denli dikkatle kullanrsak kullanalm, eksiklik ve
dzensizlik olacaktr yine de. Btn kesin usavurmalarn, duyulur nesnelere kart olarak lksel eylere
ilikin olduunu anlatr bu. Daha ileri gitmek, ve dncenin duyudan daha soylu ve dnce nesnelerinin,
duyu algsnn nesnelerinden daha gerek olduunu ileri srmek doaldr. Zamann ilksiz-sonsuza
balantsyla ilgili olarak ortaya atlan gizemci retileri salt matematik desteklemitir. nk, saylarda
olduu gibi, matematik nesneler eer gerekseler, ilksiz-sonsuzdurlar, zaman iinde deildirler. Balang
ve bitimi olmayan nesneler Tanrnn dnce rn olarak kavranabilirler. Platonun, Tanry bir
geometrici kabul eden retisi, Sir Jamesin, Tanry geometriye dkn sayan inanc buradan doar.
Vahiy dinine kart olarak usu (aklc) din, Pythagorastan ve belirli bir biimde Platondan beri btnyle,
matematiin ve matematik yntemin egemenlii altna girmitir.
Matematikle tanrbilimin Pythagorasta balayan birleimi, Yunanistanda, ortaalarda ve Kanta
dein modern zamanlarda, din felsefesinin z izgisini biimler. Pythgorastan nce Orpheosuluk,
Asyann mistik dinlerini andrmaktayd. Platonda, Sanctus Augustinusta, Aquinolu Thomasta, Spinozada
ve Kantta dinin, usavurmann ve ahlak zleminin, zamansz olan mantksal hayranlkla karm sz

Antika 61
konusu. Bu karm Pythagorastan gelir ve Avrupann anlksal tanrbilimini, Asyann ak
gizemciliinden ayrt eder. Pythagorasn nerede yanldn aka sylemek, ancak son zamanlarda
olanakl olmutur. Dnce alanna bu denli etki yapm bir adam tanmyorum. Platonculuk olarak
grnenin, zmlendiinde, nce Pythagoraslk olduu ortaya kt iin sylyorum bunu.
Balang ve bitimi olmayan dnyayla ilgili, anla deil, duyulara alan btn gr Pythagorastan
tretilmitir. Hristiyanlar, Pythagoras etkisiyle, say szck olarak dnmemiler; tanr-bilimciler
Pytahogoras etkisiyle, Tanrnn ve lmszln mantksal kantlarn aratrmamlardr.
Pythagorasta henz ikin olan bu zelliklerin nasl aa ktn ilerki sayfalarda greceiz.

KONU IV

HERAKLEITOS

Gnmzde eski Greklere kar iki kart tutum pek yaygn. Bu tutumlardan, Rnesansta
balayp son zamanlara dein pratikte evrensel olan biri, Grekleri hemen hem en bo inana varan
saygyle inceler. Bilimin baarlar ve gelime ynnde iyimser bir inanla esinlenmi olan br
grse, eskilerin otoritesini bir kara d sayar ve onlarn dnceye getirdiklerinden ounun
unutulmasnn daha iyi olacan savunur. Bu ar grlerden hibirini kabul edemem. Diyeceim,
onlarn her birinin ksmen doru, ksmen yanl olduudur. Herhangi bir ayrma girmeden nce,
Grek dncesini incelemekle ne tr bir bilgelik elde edeceimizi belirtmeye alacaz.
Dnyann yaps ve kuruluu konusunda deiik varsaymlar ileri srme olana var.
Metafizikteki gelime, var olduunca, btn bu varsaymlarn yava yava ince noktalara varmasn,
ieriklerinin gelimesini ve herbirinin kart varsaymlarn yandalarnca ileri srlen kar durular
karlamak zere yeniden biimlenmesini ierir. Bu sistemlerin her birine gre evreni kavramay
renmek, imgesel bir tad verir ve dogmatiklie kar bir au gidericidir. Ayrca, eer varsaymlarn
hibiri gsterilmiyorsa bile onlardan her birini kendisiyle ve bilinen olgularla tutarl klarken ierilen
ortaya konulmasndan gerek bir bilgi bulunur.
Aa yukar modern felsefeye egemen olan varsaymlar nce Grekler ynnden
dnlmtr. Onlarn soyut konulardaki imgesel yaratcl, gereince vlemeyecek lde
zengindir. Grekler konusunda sylemek zorunda olduklarma bu adan bakmak gerekir. Onlar
mutlak yaant ve gelimeye sahip olmu ve balangta olduka ocuksuysa da, yaamaya ve 2000
yldan uzun bir zaman boyunca gelimeye yetenekli olduunu kantlam kuramlara yol aan kiiler
olarak greceim.
Greklerin soyut dnceye, daha kalc bir deerde olduunu ortaya koyan baka bir yardmda
bulunduklar dorudur. Matematii, tmdengelimsel usavurmay bulmutur onlar. zellikle geometri
bir Grek buluudur. Geometri olmasayd modern bilim olanaksz olurdu. Fakat matematik konusunda
Grek dehasnn tek yanll kar ortaya. O deha, apak grnenden tmdengelimsel olarak
dnmtr. Gzlenenden tmevarmsal olarak dnmemitir. Onun, bu yntemin
kullanlmasndaki artc baarlar, yalnz eski dnyay deil, modern dnyann byk bir blmn
de yanl yne itmitir. lkelere tek tek olgularn gzlemiyle ulamal. Ama edinilen bilimsel
yntemin, filosofun zihninden treyen gsterili belitlerle (aksiomalarla) yaplan Hellenci
tmdengelim inancnn yerine gemesi ok yava oldu bu bakmdan. Baka uluslardan ayr olarak
Grekleri bo inansal bir saygyla ele almak yanltr. Aslnda, ilerinden birka bilimsel yntem
havas tarsa da, bu yntem, onlarn zihnine btnyle yabancdr. Son yln anlksal geliimini
klterek onlar yceltme abas modern dnce zerine kstlayc bir etki yapmtr.
Bununla birlikte, ister Greklere kar gsterilsin, ister bakalarna, saygnn lehine olmayan
daha genel bir kant bulunmaktadr. Bir filosofu incelerken doru davran ne ona sayg gstermek
ne de onu kltmektir. En iyisi onun kuramlarna inanmann nasl bir sonu verdiini bilmek olanak
kazanncaya dein, filosofa bir tr varsaymsal sempati duymaktr. Daha sonra eletirel bir tutum
gelir. Bu tutum, olanakl olduunca, o zamana dein savunulan kanlar brakan bir kiinin zihin
durumuna benzer. Bu ilemin ilk blmne kmseme, ikinci blmne sayg karr. ki eyin
anmsanmas gerekir ilkece:
1. Kanlar ve kuramlar incelenmeye deer bir kiinin zekya sahip bulunduunu varsayabiliriz.
2. Kimse, herhangi bir konuda eksiksiz ve bilimsel (final) dorulua varm deildir. Zeki bir
adam, aka sama grnen bir gr dile getirebilir. Biz byle bir grn az ok doru olduunu
kantlamaya kalkmayacak, onun nasl olup da doru grndn anlamaya alacaz. Bu
tarihsel ve tinbilimsel imgeleme denemesi, dncemizin alann geniletecek ve savunduumuz
Antika 62
nyarglarn ounun, baka bir zihin yapsna sahip olan bir ada ne denli aptalca grneceini
anlamaya yardmc olacaktr,

XENOPHANES
Pythagorasla bu blmde ele alacamz Herakleitos arasnda Xenophanes adl baka bir filosof
vardr. Xenophanesin yaad tarih belli deildir. Bu tarih onun Pythgorasa ve Herakleitosun ona yapt
gndermelerle belirlenir. Ionya doumludur Xenophanes. Fakat yaantsnn ounu Gney talyada
geirmitir. Btn nesnelerin toprak ve sudan yapldna inanmt. Tanrlar konusunda ileri zgr
dnceliydi. Homeros ve Hesiodos, alma, zina, dolandrclk gibi lmller arasnda utan verici ve
aalatc btn ileri tanrlara yklemitir. lmller, tanrlarn kendileri gibi dourulmu olduunu,
kendileri gibi giysilere, ses ve biime sahip bulunduunu sanrlar... Evet, kzler, atlar ve aslanlarn elleri
olsayd da resim yapp, insanlar gibi sanat yaptlar ortaya koyabilseydi, atlar, tanrlar at, kzler kz
biiminde yapacak ve tanrlarn vcudunu yine kendi deiik biimlerinde izeceklerdi... Habeler kara
derili ve bask burunlu biimde yaparlar tanrlarn, Trakyallar onlarn mavi gzl ve kzl sal olduunu
sylerler. Xenophanes insanlara biim ve dnce ynnden benzemiyen zihinsel gcyle btn eylere,
skntsz egemen olan bir Tanrya inanmt. Pythagoras yolda giderken bir kpee kt davranldn
grm, dur -demi-, vurma, bir arkadan tini var onda, sesini duyunca tandm. Tanr-bilim
konularnda doruluu salamann olanaksz olduuna inanmt. Xenophanes. Tanrlar ve szn ettiim
btn eyler konusunda kesin doruluu bilen yoktur, olmyacaktr da. Evet, biri kalkp rastlantsal olarak,
son aamada doru herhangi birey syliyecek olsa bile, onu henz kendisi de biliyor deildir. Hibir yerde
lmden baka birey yoktur. (Edwyn Bevan, Sundurmaclar (Stoaclar) ve Kukucular, Oxford, 1913)
Pythagoras ve bakalarnn gizemci ynelimlerine kar olan usular dizisinde bir yere sahiptir
Xenophanes. Bamsz dnr olarak birinci srada deildir.

HERAKLEITOS AHLAKI
Pythagoras retisini, grdnz gibi onun ardllarnn retisinden ayrmak g. Pythagoras ok
eski bir tarihte yaamsa da, okulunun etkisi baka birtakm filosoflarn etkisinden sonradr. Onlardan biri,
gnmzde bile etkisini srdren bir kuram ortaya atm olan Herakleitostur. Aa yukar .. 500de
yetien Herakleitosun yaants konusunda, onun soylu bir, Ephesuslu olmas dnda ok az ey
bilmekteyiz. Bu onyalysa da, Miletoslularn bilimsel geleneine bal deildir. Eski alarda daha ok, her
eyin ak iinde olduunu anlatan retisiyle n salamtr. (Conford, ad geen yapt, s. 184te,
Herakleitosun, br onyaylara benzetilerek, ok kez yanl anlaldn belirler hakl olarak.) Bir gizemci,
fakat zel trde bir gizemciydi. Atei temel tz sayard. Her ey ateteki alev gibi baka bireyin lmyle
domutu: lmller lmszdr, lmszlerse lml. Her ey bir bakasnn lmn yaar,
bakasnn yaantsn ortadan kaldrr. Dnyada bir birlik vardr. Ancak o, kartlarn birleiminden
domu bir birliktir. Tm eyler birden kar, bir de tm eylerden. ok, Tanr olan birden daha az
gereklie sahiptir.
Yazlarndan kalanlara baklrsa Herakleitos, pek sevimli bir karaktere sahip deilmi. unu bunu
kmsermi. Demokratn tam tersiymi. Yurttalaryla ilgili olarak u szleri sylemi: Ephesusun
yetikin kiileri kendilerini assalar ve yerlerini, ty bitmedik genlere braksalar iyi ederler. nk,
aralarnda en iyi kii olan Hermodorosu aramzda iyi insan istemiyoruz, eer byle biri varsa, brakalm
bakalar arasnda olsun diyerek kentten attlar. Kendilerinden nce gelen nl kiilerin tm iin, biri
dnda kt dnr Herakleitos: Homeros, defterlerden karlp kamlanmal. Dncelerini
rendiim kiiler iinde bilgeliin btn eylerden ayr olduu anlayna varan bir kiiye rastlamadm.
Pek ok eyin renilmesi anlamay retmez, yoksa Hesiodos, Pythagoras, Xenophanes ve Hekataeos
retirdi onu, Pythagoras... bilge olduunu iddia etti. Fakat onun sahip olduu, yalnz, pek ok eyin
bilgisiydi, kt bir sanatt. Herakleitosun sulamalar dnda kalan tek kii, brlerine bakldnda,
zerinde daha ok durulmas gereken bir kii olarak belirledii Teutamostur. Bu vgnn nedenini
aratrdmzda, Teutamosun insanlarn ou ktdr demi olduunu grrz.
Herakleitos, insanl kmsemesiyle, insann, ancak zorla kendi iyilii yolunda davranmaya
yneltilebilecei dncesine vard: Her hayvan, dvlerek gtrlr ayra. Eekler, altndan ok
saman ister.
Kendisinden beklendii gibi, savaa inanr: Sava, -der-, her eyin babas ve kraldr. O bazsn
tanr, kimini insan, kimini tutsak, kimini zgr yapar. Homeros uyumazlk, tanrlar arasnda da insanlar
arasnda da ortadan kalksayd keke demekle doru konumam, evrenin ortadan kalkmas iin
yakardn ayrt edememitir. Onun yakar kabul edilseydi ortadan kalkard her ey. Savan btn
insanlara zg ve uyumazln adalet ve btn eylerin uyumazlkla var olup ortadan kalktn
bilmeliyiz.
Antika 63
 Ahlak, Nietzsche ahlakna benzerlikle onurlu bir tr ilecilik olan Herakleitos, tini, atele suyun
karm olarak grr. Ate soylu, su soysuzdur. En ok atee sahip olan ey kurudur. Kuru olan en
bilge ve en iyidir. Tinler iin nemli olmak zevktir. Kii esrik olduunda ty bitmemi genlerce
ynetilir, sendeler, adm atamaz. nk, tini nemlidir. Tinler iin su olmak lmldr. Kiinin
gnlndeki istekle arpmas, gtr. Gnl, istediini tin pahasna elde eder. nsann btn
istediini elde etmesi iyi deildir. Herakleitos, kendine egemen olma yoluyla elde edilen gce deer
verir, insanlar kendi z isteklerinden ayracak tutkulardan nefret eder.
Zamann dinlerine, bu arada Bakchos dinine kar olan tutumu dmancadr. Bilimsel usunun
dmanl deildir o. Herakleitos ayr bir dine sahiptir, o dnemde geerli olan tanrbilimi, ksmen
kendi retisine uyacak biim de yorumlar, ksmen iyice reddeder. Cornford, onu Bakchoscu,
Pfleiderer gizemlerin yorumcusu saymtr. Herakleitosun bu konudaki szleri byle bir gr
kaldrmaz sanrm. Szgelimi: nsanlar arasnda gizemler, kutsal olmayan gizemlerdir der. Bu,
onun kafasnda, kutsal d olmayan, fakat var olanlardan tmyle ayr, olanakl gizemlerin yer
aldn anlatr. Halk, dncelerin propagandasna girimeyecek lde kmsememi olsayd bir
din reformcusu olurdu.
Aadakiler, Herakleitosun dinbilime kar tutumunu gsteren bize dein kalm
dnceleridir:
Delphi khinliinin sahibi, anlatmak istediini ne dile getirir ne gizler. aretle gsterir.
Sssz, kokular srnmemi Sibyllenin sevin verici olmyan eyler sayklarken dudaklar, bin
yldan teye uzanr sesi. Ordaki tanrya krler olsun.
Tinler Hadeste kokar.
Daha byk lmler daha byk paylar kazanr. (O halde lenler tanr olurlar.)
Uyurgezerler, bycler, Bakchos rahipleri, arap rahibeleri, gizem iiyle uraanlar, gizem
alm satm yapanlardr.
Onlar tanrlarn ya da yiitlerin ne olduunu bilmeden, sanki, bir ailenin bireyleriyle
konuuyormu gibi o tasvirlere yakarrlar.
Yaptklar tren ve syledikleri utan verici phallus ilahisi Dionysios iin olmasayd ok utan
verici bir biimde davranm olacaklard. Ancak, uruna lgna dndkleri ve arap leni
dzenledikleri Dionysosla Hades birdir.
Onlar, amura batm bir kiinin ayaklarn amurda temizlemesi gibi, kendilerini kirleterek,
bouna temizlenmeye alrlar. Byle yapan birine deli denir ekinmeden.
Atein ana element olduuna inanmt. Her ey ateten doard ona gre. Okuyucu, Thalesin
suyu, Anaximenesin havay ana ge saydn anmsyacaklr. Herakleitos, atei yelemitir. En
sonunda Empedokles, topraa, havaya, atee ve suya ana e nitelii vererek diplomata bir
uzlam yoluna gitti. Eskilerin kimyas bu noktada taklp kalmtr. Bu biimde, slam kimyaclar,
yaant bengi-suyunu (iksirini) ve madenleri altna dntrme yntemini aratrma abasna
giriene dein hibir ilerleme grlmedi.
Herakleitos metafizii, bu yoldaki en hzl modern kiileri doyuracak lde dinamiktir.
Herkes iin ayn olan bu dnyay, tanrlardan ya da insanlardan hibiri yapm deildir.
Tutuma ve snme nitelikleriyle srekli bir alevdi o, imdi de yledir, gelecekte de yle olacaktr.
Denizler atein biim deitirmesidir. Denizlerin yars kara, yars esinti girdabdr.
Byle bir dnyada, srekli deime, beklenir bir eydir. Herakleitos da inanmtr ona.
Bununla birlikte filosofumuz, zerinde srekli aktan daha ok durduu baka bir retiye de
sahiptir: kartlarn karmas konusundaki reti: nsanlar, deiik olann, kendisiyle nasl
uyutuunu bilmezler. -diyor- Kart gerilimlerin uyuumudur o. Yayla lirin uyumas gibi
Herakleitosun uyumazla olan inanc bu kurama balantl durumdadr. nk uyumazlk
durumunda kartlar, bir uyuma olan deviniyi ortaya koymak iin birleirler. Dnyada bir birlik
vardr. Ayrlktan doma bir birlik.
iftler tam eylerdir. eyler tam deildir. iftler bir araya getirilmi, eyler ayrlm olanlardr.
Biri uyukundur, br deil. Bir, btn eylerden yaplmtr, btn eyler birden kar.
Herakleitos, bazen birlik ayrlktan, daha temelmi gibi konuur:
yi ve kt birdir.

Antika 64
 Tanr katnda btn eyler ho, iyi ve dorudur. Fakat insanlar, kimi eylerin doru, kimi eylerin
yanl olduunu sanrlar.
Yukar kan yolla, aa inen yol bir ve ayndr.
Tanr gecedir ve gndzdr, ktr ve yazdr, sava ve bartr, tok ve atr, deiik biimler alr.
Atein deiik baharatla kartrldnda, o baharatn tadna gre adlandrlmas gibi.
Bununla birlikte, birletirilecek kartlar olmasayd birlik olmazd. Bizim iin iyi olan karttr.
reti, kartlarn birletirilmesiyle gelien Hegel felsefesinin zn biimler.
Herakleitos metafiziine, Anaximander metafiziinde olduu gibi, kartlarn atmasnda, onlardan
herhangi birinin toplam baarya ulamasn nleyen evrensel adalet kavram egemendir.(29)
Btn eyler atein, ate de btn eylerin yerini alr. Eyann altn, altnn eya yerine gemesi
gibi.
Gne snrlarn amayacaktr. Aarsa, adaletin el ula (hizmetisi) olan Erinnys icabna bakar
onun.
Savan herkese zg ve uyumazln adalet olduunu bilmeliyiz.
Tekrar tekrar, tanrlardan ayr olan bir Tanrdan sz ediyor Herakleitos:
nsann yolu deil Tanrnn yoludur bilgeli olan... Tanr insana bebek adn verir. nsan bile
ocuk der insan iin... En bilge insan, Tanryla karlatrldnda bir maymundur. En gzel maymunun
bir insanla karlatrldnda irkin olmas gibi...
Tanr kukusuz, evrensel adaletin somutlamasdr.
Her eyin bir ak iinde olduu retisi, Herakleitos kanlarnn en nls, Platonun Theatetosunda
tanmland gibi, ardllarnca, zerinde en ok durulandr.
Ayn rmaa, iki kez adm atamazsnz. nk, taze sular akar stnzden. (Ayn rmaa hem
girebilir hem giremeyiz. Hem varz hem yokuz tmcesiyle karlatrnz).
Her gn yenidir gne.
Onun, evrensel deimeye olan inancn btn eyler akyor sz beinde dile getirdii var
saylmtr. Fakat bu, Washingtonnun, Baba yalan syliyemem ve Wellingtonun, Nbetiler hcum
szleri gibi uydurma olabilir. Herakleitosun yazdklar, btn Sokrates ncesi filosoflar gibi, Platon ya da
Aristotelesin yapt aktarmlarla bilinir yalnz. Onlar da bir rtme amacyla yaplmtr. Yalnz bu yolla
bilinmeleri durumunda, modern filosoflarn hangi duruma decekleri gznne alndnda Sokrates
ncesi filosoflarn ne denli byk olduklar grnr. Bildirileri, az ok ayrysa da Platonla Aristoteles,
Herakleitosun, Hibir ey srekli deildir (Aristoteles) demek istedii konusunda anlayor.
Bu retiye, onu rtmek iin ok alan Platonla balantl olarak yine dneceim. imdilik onun
hakknda felsefenin ne sylemek durumunda olduunu deil, airlerin ne duyduunu ve bilim adamlarnn
ne dndn aratracam.
Srekli bir eyin aratrlmas, insanlar felsefeye gtren en derin igdlerden biridir. Barnak
sevgisi ve sakncalardan kurtaracak bir snak elde etme isteinden domutur bu kukusuz. Buna gre
biz byle bir igdnn, yaantlar tehlikeye en ok ak bulunan kiilerde ok tutkulu olduunu
gryoruz. ki kavramda sreklilik arar din;
1. Tanr.
2. lmszlk.
Tanrda ne deiebilirlik, ne de deimenin glgesi vardr. lmden sonraki yaant srekli ve
deimezdir, XIX. yzyln sevinci, insanlar, bu duraan kavramlarn aleyhine evirdi. Modern liberal
tanrbilim, gkte bir gelime ve Tanrnn kafasnda bir olgunlama olduuna inanr. Bu kavramda bile
srekli bir ey vardr. Gelimenin kendisi ve onun evrenin her yannda bulunan amac gibi. Belirli ldeki
bir ykm kiiolunun umutlarn, onun eski, dnya-st umutlarna geri gtrr. Yeryzndeki yaantdan
umut kesilirse, yalnz gkte aranr dinginlik (huzur).
airler, zamann, sevgilerine ilikin her eyi silip spren gcnden yaknmlardr:
Tazeliini hanerler genliin,
Krtrr gzelliin alnn zaman,
Hayran brakan gerekleriyle beslenir doann,

Antika 65
 Durmadan.
Trpanndan onun,
Yoktur kurtulan.
Genellikle, kendi dizelerinin kalc olduunu eklerler szlerine:
Fakat
Senin gzelliini ven dizelerim
Zalimliine kar zamann
Dayanacaktr umarm
Ancak bu, geleneksel bir edebiyatn vgsdr sadece:
Felsefe eilimi olan gizemciler zaman iindeki her eyin geiciliini anmsyamadklarndan, bir
ilksiz-sonsuzluk kavram kardlar ortaya. Bu, bitimsiz zaman boyunca bir kalmllk deil, btn
zaman ilemi dnda bir varlk kavramdr bu. Birtakm tanrbilimcilere, szgelimi William Ralph
Ingeye gre, ilksiz sonsuz yaant, gelecek zamann her noktas boyunca bir varl deil, iinde
nce ve sonrann, sonuta mantksal deime olanann bulunmad, zamandan btnyle bamsz
bir olu biimidir. Bu gr Vaugham ynnden, iir diliyle yle anlatlmtr:
lksiz-sonsuzluu grdm geen gece
Katksz ve bitimsiz bir k halkas gibi
Sessiz mi sessiz her ey
Prl prl gece.
Ve sadece zaman grdm.
evresinde k halkasnn
Uzayp giden zamanszlkta
Gkler boyu.
Zaman
Koca bir glge gibi yryen...
Yerald dnyann
Ortasnda
Btn varlyle...
Deiik sayda, nl felsefe sistemi, bir kuram dzyazyla ciddi ciddi anlatmaya ve sabrla
izlendiinde hangi nedenin bizi ona inanmaya gtreceini dile getirmeye alt.
Deimeye olan btn inancna karn Herakleitos da kalc birey kabul etmitir. Bitimsiz
sreye kart olarak Permenideste ortaya k ilksiz-sonsuzluk kavram grlmez onda. Herakleitos
felsefesinde merkezsel bir yer alan ate hi lmez: Dnya srekli bir ateti. imdi de yledir,
gelecekte de yle olacaktr. Srekli olarak deien bir eydir ate. Onun kalcl, bir tzn kalcl
olmaktan ok, bir oluumun kalcldr. Ancak Herakleitosa yklenmemeli bu gr.
Bilim de felsefe gibi, deien grntler arasnda, kalc bir dayanak bularak srekli ak
retisinden kamaya alt. Kimya bu istei doyurur, grnd. Yakp ykar grnen atein, yalnz
biim deitirdii ortaya karld. Ana eler yeniden birletirildi. Yanmadan nce var olan her atom,
oluum bitince yine vard. Sonu olarak, atomlarn ortadan kalkmyaca ve fiziksel dnyadaki btn
deimenin, yalnz srekli ana elerin yeniden dzene girmesi demek olduu var sayld.
Radyoaktivitenin bulunuuna dein geerli kald bu gr. Radyoaktiviteyle, atomlarn dalabilecei
anlald.
Hibir ey korku vermedi; fizikiler, elektron ve proton denen ve atomlar biimliyen yeni ve
daha kk birimler buldular. Birka yl, bu birimlerin, nceden atomlara yklenen ortadan
kaldrlmazlk zelliine sahip olduu dnld: Fakat, protonlarla elektronlarn biraraya gelip
patlad ve yeni bir madde deil, evren boyunca k hzyla dalan bir enerji dalgas biimledii
grld. Enerji, srekli ey olarak maddenin yerine gemek zorundayd. Fakat o, ey hakkndaki
saduyu kavramnn daha ince bir biimi deil yalnz, fiziksel oluumlarn zelliidir. Maddeden ayrlr
bu bakmdan. Enerji, ancak imge gcn zorlayarak birletirilir Herakleitosun Ateiyle. Fakat o,
yakan deil bir yantr. Yakan modern fizikte ortadan kalkmtr.
Antika 66
 Kkten bye geersek, gkbilimin artk, gk cisimlerini srekli saymamza izin vermediini
grrz. Gezegenler gneten kopmulardr. Gne bir sreden beri bugnki durumundadr. Bir zaman
daha byle srp gidecek. Erge, belki milyon kez milyon ylda patlyacak ve btn gezegenleri ortadan
kaldracak, yine geni lde dalm bir gaz durumuna geecektir. Hi deilse gkbilimciler byle
sylyor. Yaztlanm (mukadder) gn yaklatka hesaplarnda bir yanl bulurlar belki.
Srekli at retisi Herakleitos ynnden retildii biimiyle glklere uramaktadr bizi ve
grdmz gibi, bilim onu rtecek hibir ey yapamamaktadr. Sonuta filosoflar byk bir direnile,
zaman imparatorluuna bal bulunmyan birey aratrdlar. Bu aratrma Parmendesle balar.

KONU V

ANAXAGORAS

Pythagoras, Herakleitos ya da Parmenidese e lde deilse de, Anaxagorasn tarihsel nemi

byktr. Ionyaya, bilimsel (aklc) bir gelenek getirmitir. Felsefeyi Atinallara ilk sunan ve ilk kez, ergiyi
(nous, zihin) fiziksel deimelerin ba nedeni yapan odur.
Anaxagoras, Ionyada Clazomenaeda domu (aa yukar .. 500), fakat yaamnn otuz yln
Atinada geirmitir (yaklak olarak .. 462-432). Belki kendi yurttalarn, uygarlatrmaya alan
Perikles ynnden getirilmitir Atinaya; belki de Miletostan gelen Aspasia, Perikles tantrmtr onu.
Phaedrosta yle konuur Platon:
Bir bilim adam olan, yksekteki eyler kuramyla uramaktan holanan, anln ve aptalln doru
yapsna ilikin bilgiye erimi bulunan (Anaxagorasn tartmalar tastamam bu konudayd)
Anaxagorastan Perikles holanm ve kendisini konuma sanatnda ilerletecek her eyi ondan alm
grnyor.
Anaxagorasn Euripidesi de etkiledii sylenir. Fakat bu, daha kukuludur.
Atina kentlileri, baka alardaki baka ktalardaki kentliler gibi, altklar kltr aamasndan daha
ykseini getirmeye alanlara kar belirli bir dmanlk gsterdi. Perikles yalannca kartlar,
arkadalarna saldrarak kendisine kar bir kampanya atlar. Pheidias, yontularnda kullanaca
altnlardan bir blmn zimmetine geirmekle suladlar. Tapnmamay (ibadet etmemeli) yksekteki
eyler ile ilgili kuramlar retmeyi yasaklayan bir yasa kardlar. Bu yasa uyarnca, gnein scaklktan
kpkrmz kesilmi bir ta ve aynsa toprak olduunu retmekle sulanan Anaxagoras mahkemeye verildi.
(Ayn sulama yksekteki eyler kuramlariyle modas gemi olduu iin alay eden Sokrates dava edenler
ynnden de yinelenmitir.) Mahkemede, Anaxagorasn Atinadan ayrlmak zorunda kalmas dnda ne
olup bittii ak deildir. Perikles, onun tutsaklar evinden kp kamasn salamtr belki. Nasl olursa
olsun, Anaxagoras, onyaya dnm, orada bir okul kurmu ve vasiyeti uyarnca, lmnn yldnm
tatil saylmtr.

HER EY SONSUZ BLNEBLR

Anaxagoras, her eyin sonsuz lde blnebilir olduunu, maddenin en kk parasnn bile her
elementten bir para ierdiini savunmutur. eylerin, en ok ierdikleri maddeden olutuu anlalyor.
Bylece, szgelimi her ey biraz ate bulundurur iinde. Ate ar basarsa, biz o elemente ate deriz.
Anaxagoras, Empodekles gibi su saati ya da iirilmi deri (tulum), hibir ey yokmu gibi grnen yerde
hava bulunduunu gsterir diyerek bolua kar kant getirir.

ZHN
Ergiyi (nous, zihin) canl eylerin yapsna giren bir tr saymas ve canl eyleri l maddeden farkl
klmasyla ayrlmtr kendinden nce gelenlerden. Her eyde, zihin dnda her eyden bir miktar vardr.
Birtakm eyler zihni de ierir. Zihnin, yaants olan btn eyler zerinde gc vardr. Sonsuzdur, kendi
kendini ynetir o. Hibir eyle karm deildir. Zihin dnda her ey, kk de olsa, tm kar eylerden
bir eyler ierir. Scak, souk; beyaz siyah gibi. Karn (ksmen) siyah olduunu savunmutur o yzden
Anaxagoras.
Zihin, tm devinimin kaynadr. Gitgide dnyaya yaylan ve en hafif eylerin evreye, arlarn
merkeze gitmesine yol aan bir dne neden, olur. O tek biimdir ve insanlar iin olduu gibi, hayvanlar
Antika 67
iin de iyidir. nsann grnteki stnl elleri olmasndadr. Anln, grnteki btn ayrlklar
bedendeki ayrlklar nedeniyledir.
Aristoteles ve Sokratesi aktaran Platon, Anaxagorasn, zihni ortaya attktan sonra onu pek az
kullanmasndan yaknr. Aristoteles, Anaxagorasn zihni, yalnz, baka bir neden bilmedii yerde
neden olarak ortaya attna iaret eder. Yapabildii yerde, mekanist aklamaya bavurmutur
Anaxagoras. Zorunluun ve ansn, eylerin kkenlerini verdiini yadsmtr. Bununla birlikte, onun
evrenbiliminde (kozmolojisinde) Tanrya yer yok. Anaxagoras, din ve ahlk konusunda pek
dnm gzkmyor. Belki de, kendini dava edenlerin ileri srd gibi bir tanrtanmazd.
Pythagoras dnda btn kendinden ncekilerden etkilenmitir. Anaxagorasn Parmenidese etkisi,
Parmenidesin Empedoklese etkisini andrr.
Bilimde byk bir anlama sahipti Anaxagoras. Ayn yansyan kla parladn, Parmenidesin,
bu olay bildiini anlatan anlam kapal bir gr varsa da, onu ak seik ilk usavuran
Anaxagorastr. Gne tutulmalarna ilikin doru bir kuram ileri srm, ayn, gnein altnda
olduunu bilmitir. Gne ve yldzlar ona gre kzgn talardr. ok uzakta olduklar iin yldzlarn
scakln hissetmeyiz. Gne, Peloponnesostan genitir. Ayda dalar ve yayanlar vardr.
Anaxagorasn Anaximenes okulundan olduu sylenir. Kesinlikle, onyallarn usu (aklc) ve
bilimsel geleneini yaatmtr. Pythagorastan Sokratese, Sokratesten Platona geerek Grek
felsefesine engelleyici bir eilim alyan dinsel ve ahlaksal dnce bulunmaz on da. Birinci srada
bir filosof deildir. Fakat, felsefeyi Atinaya ilk getiren olmas ve Sokratesi ortaya koymaya yardm
eden etkileri yapanlardan biri bulunmas ynnden nemlidir.

KONU VI

PARMENIDES

Kuramlarnda ve edimlerinde lmlla dkn deildi Grekler. Herakleitos, her eyin deitiini
savunmutu. Parmcrlidcs, karlk olarak hibir eyin deimediini ileri srd. Gney talyada
Sicilyann yerlisiydi. .. V. yzyln ilk yarsnda yetiti. Platona gre, Sokrates genliinde (aa
yukar .. 450) o zaman yal bir kii olan Parmenidesle grm ve ondan ok ey renmi. Bu
grmeden tarihsel olsun olmasn hi deilse Platonun Parmenides retileriyle etkilendiini
karsyabiliriz. Buras ak. Gney talyal ve Sicilyal filosoflar, mistiklie ve dine, btnyle bilimsel
ve kukucu olan Ionyal filosoflardan daha ok eitimliydi. Fakat, Pythagorasn etkisi altnda,
matematik, byk Yunanistanda, Ionyada olduundan daha ok geliti. Bununla birlikte, o srada
matematik, mistiklikle karmt. Pythagoras, Parmenidesi etkilemitir. Fakat, bu etkinin uzanm
lmseldir (tahmini).
Parmenidese tarih asndan nem kazandran onun, Hegele kadar (Hegel dahil) uzanan
metafizikilerin ounda u ya da bu biimde rastladmz bir metafizik kant bulmu olmasdr. ok
kez, mant onun bulduu sylenir. Fakat gerekte bulmu olduu sadece, mantk temeline
dayanm bir metafiziktir.
Parmenides retisi Doa zerine adl bir iirde ortaya konulmutur. O, duyular aldatc saym
ve duyulur eylerin okluunu salt bir gr sanrs (illusion) kabul etmitir. Tek gerek, sonsuz ve
blnmez olan varlk birdir. Bir Herakleitosta olduu gibi, kartlarn birleimi deildir, kartlar
denen eyler yoktur. Soukun scak-deil, karanlkn aydnlk-deil anlamna geldiini
dnm grnyor. Biri bizim Tanry kavradmz gibi kavramyor. Maddi ve uzaml olarak
dnyor. nk ondan bir kre olarak sz ediyor. Fakat bir blnemez, nk btn olarak her
yerde bulunur.
Parmenides, retisini, doruluk yolu, kan yolu diye ikiye ayrr. kinci blm zerinde
durmamz gerekmez. Doruluk konusunda syledikleri ana izgileriyle unlar:
Bulunmyan bilemezsin. Olanakszdr bu. Dile de getiremezsin. Dnlebilen ve olabilen
ayndr nk.
O halde var olan, gelecekte nasl var olabiliyor? Ya da o nasl var olabildi? Eer gemite var
olduysa yoktu. Gelecekte var olacaksa da yoktu. Bylece var olan ortadan kalkmakta ve bir daha
iitilmemek zere gzden yitip gitmektedir.

Antika 68
 Dnlebilen ve uruna dncenin var olduu ey ayndr. nk varolan ve hakknda
dncenin dile getirildii birey olmakszn dnce olamaz. (Burnenin notu: Bunun anlam sanrz...
sanrz... herhangi bir gerein ad olmayan bir ada karlk hibir dnce olamaz biimindedir.)
Kantn z udur: Dndnzde birey konusunda dnrsnz. Bir ad kullandnzda, o
bireyin ad olmal. Bylece, dnce ve dil, kendileri dnda nesneleri gerektirir. Herhangi bir zamanda,
baka bir zamanda olduu lde dnebildiiniz ya da konuabildiinizden, dnlm ya da
konuulmu olan her zaman varolmal. Sonu olarak deime olamaz. nk deime, ortaya kan ve
yok olan eylerde bulunur.
Felsefenin, btn geniliiyle dnya iin, dnce ve dilden gelen ilk kantdr bu ve geerli
saylamyacak doruluk elementi ierir. Geersiz element incelenmeye deer.
Kant u biimde aktarabiliriz: Dil sama deilse szckler bir anlam tamal ve genellikle baka
szckleri deil, zerlerinde konualm konumayalm var olan eyleri anlatmal. Szgelimi George
Washingtondan sz ettiimizi var sayn. Bu ad tam tarihsel bir kii bulunmadka, adn anlamsz ve onu
ieren cmlelerin sama olduu grlecektir. Parmenides, yalnz, George Washingtonun gemite var
olmas gerektiini deil, onun adn imdi de anlaml olarak kullanabildiimizden, imdi de varolmas
gerektiini savunacaktr. Bunun doru saylamayaca ak. in iinden nasl kmal?
Hayali bir kiiyi, szgelimi Hamleti alalm ele. Hamlet Danimarka prensiydi anlatmn dnn. Bir
bakma dorudur bu. Fakat, ak tarihsel anlamda deil. Doru anlatm Shakespeare, Hamletin
Danimarka prensi olduunu sylyor ya da daha ak olarak Shakespeare, Hamlet ad verilen bir
Danimarka prensi olduunu sylyor biimindedir. Burada, artk imgesel bir ey yoktur. Shakespeare ve
Danimarka szckleri ve Hamlet derken kan ses, hep gerektir. Fakat gerekte Hamlet diye bir kimse
bulunmadndan Hamlet sesi halis bir ad deildir. Eer, Hamlet hayali bir kiinin addr derseniz
bunun doruluu kesin deildir. Hamletin gerek bir kiinin ad olduu hayal edilmitir demeliydiniz.
Hamlet, hayal edilmi bir birey. Tek boynuzlular hayal edilmi bir tr. Tek boynuzlu szcnn
ortaya kt birtakm tmceler (cmleler) doru, birtakmlar yanl. Fakat bu, dolaysz doruluk ya da
yanllk deil.
Tek boynuzlunun tek boynuzu vardr. Bir inein ift boynuzu vardr tmcelerini (cmlelerini) gz
nne alalm. kinci tmceyi kantlamak iin bir inee bakmak zorundasnz. Kitapta ineklerin iki boynuzu
olduunun yazldn sylemek yeterli deildir. Fakat tek boynuzlularn bir boynuza sahip olduklarnn
kant yalnz kitaplarda bulunabilir. Doru anlatm gerekte udur: Birtakm kitaplar tek boynuzlular ad
verilen tek boynuzlu hayvan bulunduunu ileri srmektedir. Tek boynuzlular konusundaki btn
anlatmlar, gerekte tek boynuzlular szck bei zerindedir. Hamlet konusundaki btn anlatmlarn,
gerekte Hamlet szc konusunda olmas gibi.
Bununla birlikte ok kez, szckler deil, szcklerin anlam konusunda konutuumuz ak. Btn
bunlar bizi Parmenides kantna gtrr. Bu kanta gre, bir szck anlaml kullanlacaksa, bir hi deil
herhangi bir ey anlatmal; bylece, szcn anlam verdii, bir bakma var olmal.
O halde George Washington konusunda ne sylenebilir? Yalnz iki seenee sahip grnyoruz:
1. George Washington henz yaamaktadr.
2. George Washington szcklerini kullandmz zaman gerekte bu ad tayan kiiden sz
etmiyoruz.
Her iki seenek de paradoks grnyor. Fakat ikincisi daha az paradokstur. Onun doru olduu bir
noktay gstermeye alacam.
Parmenides, szcklerin deimez bir anlama sahip olduunu dnmtr. Bu, gerekte onun
tartlmaz sayd kantnn temelidir. Szlk ya da ansiklopedi her ne denli szcn resmi ve toplumsal
adan kabul edilmi anlamn verirse de, ayn szc kullanan iki kii, zihninde ayn dnceye sahip
deildir.
George Washingtonun kendisi, kendi adn ve ben szcn eanlaml olarak kullanabilmi; kendi
dncelerini ve vcudunun hareketlerini ayrt edebilmi, dolaysyla kendi adn bir bakas iin olanakl
olduundan daha tam bir anlamla tayabilmitir. Dostlar onun karsnda, onun vcudunun hareketlerini
ayrt edebilir ve dncelerini karsyabilirlerdi. Onlar iin George Washington ad, deneylerinde somut
bir eyi gstermitir. Sonra kavramlarn yerine anlarn konulmas zorunluu dodu. George Washington
adn kullanan dostlarn zihinsel oluumlarnda bir zihinsel devinmeyi ierir bylesi. Onu hi tanmayan
bizler iin, zihinsel oluumlar yine deiiktir. George Washingtonun resmi zerinde dnr ve ite ta
kendisi deriz. Birleik Devletlerin ilk Bakann dnebiliriz. Eer ok bilisizsek o bizim iin yalnz
George Washingtonun kendisi olmamal. nk biz onu hi tanmadk. Tandmz, imdi duyumuzda,
belleimizde ya da dncemizde bulunan bir ey. Bu durum, Parmenides kantnn yanlln gsterir.

Antika 69
Szck anlamlarndaki bu srekli deime, deimenin, szcklerin ortaya ktklar nermelerin
doruluu ya da yanll arasnda genellikle bir ayrm yapmamasyla gizlenmitir. Eer, iinde
Washington adnn grnd herhangi bir doru cmleyi alrsanz ele, o bir kural olarak yerine
Devletlerin ilk Bakan szck beini koyduunuzda doru kalacaktr. Bu kuraln ayrllar
vardr. Washingtonun ilk Bakan olacak diyebilir fakat, zdelik yasasna doal d bir ball
olmadka Birleik Devletlerin ilk Bakan, Birleik Devletlerin ilk Bakan olacak diyemezdi. Bu
ayrlsal (istisna) durumlar darda brakan bir kural getirmek kolay. Kural snrna giren durumlarda
George Washington yerine, yalnz on a uygulanan tantlayc bir szck bei konulabilir. George
Washington hakknda bildiimizi ancak bu tr szck bekleriyle biliriz.
Parmenides, genel olarak gemi saylan bilebileceimizden, onun gerekte gemi olmadn,
bir bakma imdi varolmas gerektiini ileri srer. Sonuta, deime diye bir eyi kabul etmez. George
Washington konusunda sylediklerimizi bu kanta yeterli bir yanttr. Bir bakma gemile ilgili
bilgimiz bulunmad sylenebilir. Anmsadmzda, anmsama imdi ortaya kar ve anmsanan olayla
zde deildir, fakat gemi olayn bir tanmn verir. Pratik amalarda, ounlukla tanmla
tanmlanan arasnda bir ayrm yapmak gereksizdir. Bu kant btnyle dilden, metafizik sonular
karmann ne denli kolay olduunu; ve bu tr yanl kantlardan syrlmann tek yolunun nasl dilin
mantksal ve psikolojik incelemesini, ok metafizikinin gtrd noktadan daha teye vardrmakla
olanak kazanacan aa koyar.
Fakat sanrm, Parmenides dirilip de benim sylediklerimi okusayd onlar yzeysel bularak,
Nereden biliyorsunuz? -diyecekti-. George Washington hakkndaki anlatmlarnzn gemii
ilgilendirdiini? Size gre, ancak imdi varolan nesnelere kar bir dolaysz ilikiden sz edilebilir.
Anmsamanz, anmsadnz sandnz ana deil imdiye ilikindir. Bellek bilginin kayna saylrsa,
zihnin karsnda gemi imdi (hal-i hazrda) olmal. Dolaysyla, bir anlamda gemi, imdi var
olmal.
Bu kanta karlk vermeye alacak deilim. G bir konu olan, bellek tartmasn ierir o.
Felsefi kuramlar, eer nemliyseler, aslnda dile getirdikleri temel rtldkten sonra bile, yeni bir
biimde canlandrlabilirler. te okuyucuya bu olguyu gstermek iin yazverdim o kant. Kuramlar
rtme abalarnn nihai olanlarna seyrek rastlanr. Onlar ok kez, iin inceliklerine varma, yolunda
atlan admlardr.
Daha sonraki felsefenin; modern zamanlara dein Parmenideste kabul ettii, ok gl bir
paradoks olan, btn deimelerin olanakszl deil, tzn ortadan kaldrlamaz olduudur. Tz
szc, onu hemen izliyenlerde grlmez. Fakat kavram olarak bulunmaktadr. Deien
yklemlerde kalc olduu var sayld iin tz 2000 yldan uzun bir zaman felsefe, psikoloji, fizik ve
tanrbilimin temel kavramlarndan biri durumuna girmitir. lerde de konuya eilmek zorunda
kalacam. imdilik, yalnz, onun Parmenidesin kantlarn, ak olgular hayrlamakszn
(reddetmeksizin) hakl karmann bir yolu olarak ortaya konulduunu belirtmekle yetineceim.

KONU VII

EMPEDOKLES

Pythagorasta rneini grdmz filosof, bilim adam ve arlatan karmna eksiksiz olarak
Empedokleste rastlyoruz. .. 440 yllarnda yaamtr Empeklodes. Parmenidesin gen bir
ada. retisi kimi bakmlardan, Parmenidesi deil daha ok Herakleitosu andrr. Sicilyann
gney kylarndaki Akragas kentinden olan Empedokles demokrat bir politikac. Tanr olduunu ileri
sryor. Grek kentlerinin ounda, zellikle Sicilyada, demokrasiyle tiranlk arasnda srekli bir
atma var. Yenilgiye urayan ya idam ediliyor, ya da srgne gnderiliyor. Srgne gnderilenler,
Yunanistann dmanlaryla grmeye girmekten ekinmiyorlar. Bu dmanlar, douda ran, batda
Kartaca. Empedokles srgnden sonra, bilgece davranmay, karklk karan bir mlteci olmaya ye
tutmu anlalan. Genliinde az ok Orpheosu olmas belkili (muhtemel). Srgnden nceki
denetimde politikayla bilimi birletirmiti. Ancak, srgnde bir peygamber olup kt.
Efsanenin Empedokles iin syledikleri oktur. Onun tansklar (mucizeler) gsterdii, ya da
bazen byyle bazen de bilimsel bilgi yardmyla tansk gibi grnen iler yapt var saylmtr.
Rzgrlar denetleyebildii syleniyor. Otuz gn l gibi grnen bir kadnn yaama dnmesini
salam. Sonunda tanr olduunu kantlamak iin Etna yanardann kraterine atlarak lm. airin
deyiiyle:
Koca Empedokles
Antika 70
 Bu ateli Can
Atlp Etnaya
Kle dnt.
Matthew Arnold bu konuda bir iir yazmtr. Bu iir onun en kt iirlerinden biridir. Yukardaki beyit
o iirden deildir.
Parmenides gibi, Empedokles de iir yazmtr. Ondan etkilenen Lukretius, Empodeklesin airliini
ver. Kanlar ayrlr bu konuda. nk yazlarndan sadece paralar kalmtr. airlik artamnn
(meziyetinin) kukulu kalmas gerekir.
Parmenidesin birbirleriyle tutarl olmyan bilim ve din grn ayr ayr ele almal. nce bilim sonra
felsefe, daha sonra din grn ayr ayr inceliyeceim.
Filosofumuzun, bilime en nemli katks, havann ayr bir tz olduunu bulmas. Bunu, bir kova ya da
benzer herhangi bir kap, ba aa suya konulduunda, suyun bu kaplara girmediini gzleyerek
kantlamtr. Kendisi yle diyor:
Parlak, pirinten yaplm bir su saatiyle oynayan bir kz ocuu dnelim. Minik elini tpn azna
kapatp, saati suyun iine daldrsn. mdi, ierdeki havann ktlesi gzeneklere basn yaparak, suyun ieri
szmasna engel olur. Basnl aknt tpe szdrlnca, hava kaar, su ieri dolar.
Bu para, soluk almann aklanmasnda grlyor.
Empedokles, merkezka gcnn hi deilse bir rneini de bulmutu. (Su dolu bir kabn bir ipe
aslp evrildiinde suyun dar akmad konusundaki rnek).
Bitkilerde cinsiyet olduunu bilmekteydi. Epey hayali olduunun kabul edilmesi gereken bir evrim
kuramyla en uygun trn yaamasn aklamaya almtr. Kkence her trl biime sahip ve seyri
aknlk veren saysz yaratk oymaklar saa sola dalmt. Boyunsuz balar, omuzsuz kollar, alnsz
gzler, baka bir organla birlemek isteyen tek tek organlar vard. Bu nesnelerin her biri rasgele birleti.
Saysz elleri, ayr ynlere bakan yzleri, gsleri ile vcutlar kz yzleri insan, yzleri kz vcutlar
insan biiminde acayip pek ok yaratk kt ortaya. Aralarnda, erkek ve, kadn zelliini tayan ksr
hnsalar da bulunuyordu. Sonunda belirli biimler yaad yalnz.
Gkbilime gelince, Empedokles, ayn yansyan kla parladn bilmekteydi. Gne iin de doruydu
bu. In, bir yerden bir yere gitmek iin zaman gerektirdiini sylemitir. Bu bizim gzleyemeyeceimizi
lde kk bir zamand. Gne tutulmalarna, ayn araya girmesinin yol atn da o ileri srm.
(Anaxagorastan rendii anlalan bir olgu.) talyan tp okuluyla Platon ve Aristotelesi etkileyen tp
okulunu kurmutu. Burnete gre (s. 234) btn bilimsel ve felsefi dnce akmn etkilemitir.
Zamann Yunanistannda sonralar ei grlmiyen bilimsel gc gsterir bunlar.
mdi, evrenbilimine (cosmology) geliyorum onun. Element szc her ne kadar onun ynnden
kullanlm deilse de, sylediimiz gibi, topra havay, atei ve suyu drt element olarak ortaya o
koymutur. Elementlerden her biri sreklidir. Fakat ayn oranlarda karr. Bylece, dnyada grdmz
deiik karmak tzler ortaya kmtr. Sevgi kanalyla birleip, uyumazlk kanalyla ayrlan. Sevgi ve
uyumazlk, toprak, hava, ate ve su lsnde ilkel tzlerdir. Sevginin artt, uyumazln azald
dnemler vardr. Sevginin btnyle utku (zafer) kazand bir Altn a olmutur. O ada insanlar yalnz
Kbrsl Aphroditee tapnmlardr. Dnyadaki deimeler herhangi bir amaca gre deil, ans ve
zorunlulukladr. yle bir ksr dng bulunmaktadr:
Elementleri, sevgi birletirir, uyumazlk ayrr, sevgi yava yava yeniden birletirir. Bylece her
bileik tz geicidir. Yalnz, elementler kalcdr sevgi ve uyumazlkla birlikte.
Tm yumuak bir benzeyi gryoruz Herakleitosta. nk, yalnz uyumazlk deil, sevgiyle
uyumazlk, ikisi birden deimeyi ortaya koyuyor. Herakleitos ve Empedoklesi Sophistte buluturur
Platon (s. 242).
onyal esin sahibi kiiler vard. Son zamanlarda bunlara yle dnen Sicilyallarda eklendi: ki
ilkeyi (bir ve ok ilkesi) birletirmek ve olu bir ve oktur demek daha iyi olacak. Onlardan daha sert
grl olanlara gre, bir ve ok dostlukla birleir, dmanlkla ayrlr. Yumuak grl olanlarsa,
srekli kavga ve bar zerinde direnmezler, bir ve okun bir geveme ve nbetlemesi kabul ederler.
Bunlar iin bazen Aphroditenin egemenlii altnda bar, bazen de uyumazlk ilkesi uyarnca okluk ve
sava sz konusudur.
Empedokles, stn dnyann bir kre biiminde olduunu; Altn ada, uyumazln darda,
atmann ierde bulunduunu; sonra giderek uyumazln galip gelip, sevginin geriye itildiini; bu iin
sevgi bsbtn darda kalncaya dek srdn; en fena durumun da bu olduunu dnmtr. Sonra,

Antika 71
neden olduu belli deilse de Altn a geri dnene dek sonsuz olmayan bir kar-devini balar,
olanca dn yinelenir. Herhangi bir ucun duraan (stable) olabilecei var saylabilirdi. Fakat,
Empedoklesin gr bu deildir. Deviniyi Parmenidesin kantlar zerinde kurarak aklamak
istemitir o. Herhangi bir aamada deimiyen evrene ulamak gibi bir istek gstermez.
Din zerine, ana izgileriyle Pythagoras gre sahiptir. Byk bir olaslkla Pythagorasla ilgili
bir parada yle diyor:
Onlar arasnda, az bulunur lde bilgili, her trl bilgelikle ok usta, en byk bilgelie
ulam biri vard. Btn zihniyle aba gsterdiinde, insan yaantsnn on, hayr yirmi kat olan
nesnelerin tmn grmt.
Altn ada, sylendii gibi, insanlar yalnz Aphroditeye tapndlar. Tapnma yeri (altar)
katksz boa kanyla lekelenmemiti. Yaanty sona erdirerek, ie yarar organlar yemek, insanlara
nefret veriyordu.
Empedokles bir ara kendinin tanr olduundan sz aar, bol bol: Ey sar Akragas kayasndan
bakan byk kentin tepesine kurulmu kalede oturan, yabanclar iin onurlu bir liman olan bu yerde
iyi ilerle uraan, ktlk nedir bilmeyen dostlar! Hepinize merhaba! Aranzda lmsz bir tanr
olarak bulunuyorum. lml deilim artk. inizde, layk olduum onura kavutum.
Kurdel ve ieklerin ssledii elenklerle talandm. Btn bu sslerle ardmda erkek ve
kadnlar onarl (mreffeh) kentlere girdiimde bana kar yalnz sayg gsterirler. lien kakan
saysz insan izler beni. Gidilmesi gereken yolu sorarlar. Birtakm kehanet ister, birtakm uzun
zaman her trl sayrln korkun aclaryla kvrand iin ifa sorar... Fakat, lmlleri, yok olup
gidecekleri olanlar amak imi gibi neden, bunlar zerinde nefes tketiyorum sanki?
Baka bir yerde gnahkrl dolaysyla kehanet veren biri olarak gsterir kendini:
Tanrlarn, byk yeminlerle sk skya mhrlenmi, ncesiz ve sonrasz eski bir buyruu
vardr: Bu buyrua gre, pay, uzun gnler olan eytanlardan (daemon) biri elini kana bulayp
gnaha girdiinde ya da uyumazl izlediinde ve bo yere yemin ettiinde, kutlu kiilerin oturduu
yerden, zaman boyunca olanakl her trl lml biimde doarak, yaam yollarnn birinden
brne geerek kez on bin yl uzaklamal. Gl hava o kiiyi denize atar, deniz kuru topraa
srkler, toprak parlak gnein nlarna arpar, hepsi onu birbirine aktarr, geri iter. mdi o
kiilerden biri de benim. Bir srgnm, tanrlardan ayr dm, bilinsiz uyumazla gveniyorum
bu yzden.
Gnah nedir bilmiyoruz. Belki de bizim ok ar sayacamz bir gnah deildi o. u szlere
baknz:
Yazklar olsun bana. lmn acmasz gn, dudaklarmla ilediim kt ilerden nce yok
etseydi beni keke!
Defne yapraklarndan kan.
Aalk, son aamada aalk yaratklar, baklagillerden kann.
Defne yapra inemekten, baklagilleri yemekten daha kt bir i yapm deildi belki.
Platonun, bu dnyay bir maarayla karlatrd, yukarki kl dnyada bulunan gereklerin
bu dnyada yalnz glgelerini grdmz syledii nl paray Empedokles, daha nce dile
getirmitir. Orpheus retisindedir kayna onun.
Tanrlar katnda lmsz mutlulua kavuan birtakm kiiler vardr. Belki de pek ok
cisimlemeyle (incarnation) gnahtan syrlan kiiler.
Fakat sonra onlar (onlarn kim olduu anlalmyor burada. Arl koruyanlar olduklar
lmlenebilir) lml kiiler arasnda, peygamber, besteci, doktor, kral olarak grnr ve bu
nedenle baka tanrlarn ocan, masasn paylaan, insansal aclardan kurtulmu, kaderden
bamsz, ktle yeteneksiz, onurca yce tanrlar olarak sivrilirler.
Btn bunlarda, Orpheosuluk ve Pythagorasln kapsamad pek az ey bulunduu
grlecektir.
Empedoklesin zgnl, bilimsel zellii dnda, drt element retisinde ve deimeyi
aklamak iin sevgi ve uyumazlk (nefret) ilkelerini kullanm olmasndadr.
Bircilii reddetmi, Doann amatan ok ans ve zorunlukla dzene konduunu savunmutur.
Bu bakmdan felsefesi, Parmenides, Platon ve Aristotelesten daha bilimseldir. Baka bakmlardan,
gnnn bo inanlarna boyun edii dorudur. Bunda da son an bilim adamlarndan daha kt
saylmaz.
Antika 72
 KONU VIII

KLTR YNNDEN ATNA

Atinann bykl iki Pers sava (.. 490 ve 480-479) srasnda balar. O zamandan nce onya
ve Magna Graecia (Gney talya ve Sicilyadaki Grek kentleri) byk adamlar yetitirmiti. Atinann, Pers
Kral Darajawahuscha (Dariusa) kar Marathondaki zaferi (.. 490) ve birleik Grek donanmalarnn
Darajawahuschun olu ve izleyicisi Khschajarschaya (Serhasa) (.. 480) kar Atina nderliinde
baarya ulamas Atinaya byk bir stnlk salad. Adalarda ve Kk Asya ana topraklarnn bir
blmnde yayan onyallar Perslere bakaldrd. Onlarn bamszla kavumas Persler asl
Yunanistandan karldktan sonra, Atinallar ynnden gerekletirildi. Yalnz kendi lkelerini dnen
Spartallar bu eyleme katlmad. Bylece Atina, Perslere kar yaplan anlamada egemen bir ortak oldu.
Anlamaya gre herhangi bir kurucu devlet ya belirli sayda gemi ya da o sayda geminin deeri lsnde
para verecekti. ou ikinci neriyi yeledi. Sonuta Atina, anlamaya girmi br devletlerin yannda
deniz stnl salad ve anlamay yava yava emperyalistlie dntrd. Kentlilerin zgr seimiyle
.. 430a dein aa yukar 30 yl ynetimde bulunan Periklesin bilgece nderlii altnda zengin oldu
onata (refaha) kavutu. Perikles a, Atina tarihinde en mutlu ve en parlak adr. Pers savalarnda
arpan Aeschilos, Grek ackl oyununu (tragediasn) balatmtr. Onun ackl oyunlarndan biri olan
Persae, Homerik konularn seme geleneinden ayrlarak Darajawahuschun yenilgisini ele alr. Onu,
Sophokles, Sophoklesi Euripides izler. Euripides, Periklesin d ve lm ardndan gelen
Peloponnesos savann karanlk gnlerine uzanr ve Perikles-sonras dnemin kukuculuunu yanstr.
ada komik air Aristophanes btn ... izmlerle salam ve snrl bir saduyu asndan alay eder.
zellikle Sokratesi aalamak iin, onu Zeusun varln yadsyan ve bilimsel gizemlere (mystery)
karan biri olarak gsterir.
Atina Khschajarscha (Serhas) tarafndan ele geirilmi ve Akropolisteki tapnaklar atee verilip
yklmt. Perikles kendini onlarn onarmna adad. Ykntlar amzda bile hayranlk uyandran Parthenos
(Parthenon) ve br tapnaklar onun ynnden yaptrlmtr Yontucu Pheidiasa devlet ynnden,
tanrlarn ve tanralarn byk yontularn yapma grevi verildi. Bu dnemin sonunda Atina, Hellenci
dnyann en byk ve en grkemli kentiydi.
Tarihin babas Herodotos, Kk Asyadaki Halikarnassosun yerlisidir. Fakat, Atinada yaam, Atina
devletince destek grm, Pers savalarn Atina asndan dile getirmitir.
Perikles anda Atinann baarlar belki btn tarihin en alacak ii. O zamana dein Atina pek
ok Grek kentinden geride kalmt. Edebiyat ve sanatta her eyden nce bir yasa koyucu olan Solondan
baka byk bir adam yetitirmi deildir. Utku (Zafer), varlk ve yeniden kurulma gereinin verdii
itilimle, gnmze dein alamayan mimarlar, yontucular ve dramaclar, modern zamanlar dahil, gelecek
alar egemenliine alan yaptlar ortaya koydular. Atina nfusunun azln dnrsek, ok artcdr
bu. Nfus, en kalabalk olduu zamanda bile (.. 430 sralar), kleler dahil, aa yukar 230.000 olarak
hesaplanmtr. evredeki ilkel Attika belki daha az nfusluydu. Ayn orana yaklaan herhangi bir kent
topluluu bu aamada yksek bir ie yetenekli olduunu ortaya koymu deildir.
Felsefede Atina, yalnz iki byk ad koyar ortaya: Sokrates ve Platon. Platon, biraz daha: sonraki
dnemde yaamtr. Fakat Sokratesin genlii ve ilk yetikinlik yllar Perikles dnemindedir. Atinallar
felsefeye, br kentlerden gelen reticileri istekle dinleyecek lde ilgi duyuyordu. Sophistler, tartma
sanatn renmek isteyen genler ynnden arandlar. Protagoras diyalogunda Sokratesin azyla
konuan Platon; Atinaya urayan Protagorasn alayl bir tanmn yapar. Greceimiz gibi Perikles,
Anaxagoras Atinaya getirtmi, Sokrates, zihnin yaratmadaki stn roln ondan rendiini aa
vurmutur.
Platonun tartmalarndan ou, Platonca, Perikles dneminde gemi var saylmtr. Tartmalar,
zenginler arasndaki yaantnn ho bir tablosunu izer. Platon da soylu bir Atina ailesindendir ve sava
ncesi geleneinde yetimitir. Onun almak zorunda olmayan genleri, bo zamanlarndan ounu,
bilim, matematik ve felsefe urasna ayrmtr. Homerosu aa yukar ezber bilir. Profesyonel iir
okuyucularnn ortamlarn (meziyetlerini) eletiren yarg durumundadr.
Tmdengelimsel usavurma yeni bulunmu, btn bilgi alanna, doru ya da yanl, yeni kurumlarn
heyecann getirmitir. Baka birka ada grld gibi, hem zeki hem mutlu olmak, zek araclyla
mutlu olmak olanakldr.
Bu altn a yaratan gler dengesi sallantlyd. O dengeyi ierden ounluk ynetimi (demokrasi),
dardan Sparta tehdit ediyordu. Periklesten sonra ne olduunu anlamak iin Attikann ilk tarihini ksaca
gzden geirelim.

Antika 73
 ATTKANIN TARHES
Tarihsel dnemin balangcnda Attika, kendi kendine yeten kk bir tarmsal blgeydi.
Bakent Atina geni deildi. rnlerini darda satmak isteyen zanaatlardan ve tarmclardan kurulu
bir nfusa sahipti. Yava yava zm ve zeytin ekimi, tahl ekiminden daha kazanl bulundu. Tahl,
daha ok, Dou Karadenizden satn alnd. zm ve zeytin ekimi, tahl ekimine gre daha ok para
gerektiriyordu. Kk ifti borca girdi. br Grek devletleri gibi Attika Homerosu ada tek adam
ynetimli (monarik) olmutu. Fakat kral, siyasal gc bulunmayan bir din memuruydu. Hkmet,
hem kentteki zanaatlara hem kydeki iftilere bask yapan kentsoylular snfnn (aristokratiann)
eline dt. ounluk ynetimi (demokratia) ynnde bir uzlama daha VI. yzylda Solon ynnden
gerekletirilmiti. Peisistratos ve oullarnn tiranl dneminde, Solonun yapt byk lde
yaamtr. Bu dnem sona erince, tiranlk kartlar gibi kentsoylular da ounluk ynetimine alnd.
Perikles dene dein XIX. yzyl ngilteresinde olduu gibi ounluk ynetimiyle ilgili (demokratik)
oluumlar kentsoylulua g verdi. Periklesin yaamnn sonuna doru, Atina ounluk ynetiminin
nderleri, siyasal gten byk pay istemeye balad. Ayn zamanda Periklese gdlen ve Atinann
ekonomik onatnn (refahnn) sk skya bal bulunduu emperyalist siyaset, Spartayla, artan bir
atmaya; Atinann tm yenilgisiyle biten Pelopennesos savana (431-404) yol at.
Atinann stnl politik ke dein srm ve aa yukar bir yl felsefe orada
merkezilemitir. Alexandreia, matematik ve bilimde Atinay glgede brakm; fakat, Platon ve
Aristoteles, kenti felsefe ynnden stn duruma geirmitir. Platonun ders verdii Akademeia,
btn br okullardan daha uzun bir yaama sahip oldu ve bu yaam, Roma mparatorluunun
Hristiyan olmasndan sonra, iki yz yl iin, bir paganclk adas biiminde srdrd. Sonunda (.S.
529da), Justinianusun dinsel banazl yznden kapand ve Avrupann stne karanlk alar
kt.

KONU IX

ATOMCULAR

ki kii kurmutur atomculuu: 1. Leukippos, 2. Demokritos. Birlikte sz konusu

edildiklerinden, onlar birbirinden ayrmak g. Leukipposun bir blm yapt, anlaldna gre,
sonradan Demokritosa yklenmi.
.. 440 ylnda yetitii belirlenen Leukippos (Cyril Bailey, Grek Atomcular ve Epikuros adl
yaptnda, yetime tarihini aa yukar .. 430 ya da biraz daha ncesi biiminde saptar)
Miletosludur ve o kentle artrlan bilimsel; aklc bir felsefe izlemitir. Parmenides ve Zenonun
etkisinde kalan Leukippos zerine ok az ey bilmekteyiz. Demokritosun izleyicisi olan Epikuros bile
onun varln yadsmaya gitmi. Bununla birlikle Aristotelesle ara sra ad geer. Yalnzca efsane
olmas durumunda, birtakm metin aktarmalar da kapsayan bu deinmelerin ortaya km olmasna
inanlamaz.
Demokritos daha belirgin bir kii. Trakyada Abdarann yerlisi. Yaad tarihe gelince,
Anaxagoras yal bir kiiyken, kendisinin gen olduunu syler. Bu, aa yukar .. 432 tarihidir
denebilir. .. 420de doduu kabul edilen Demokritos bilgi aryarak, Gney ve dou lkelerini
byk lde dolam; belkilikle (muhtemelen) Msrda uzunca bir zaman kalm, rana kesinlikle
uram sonra Abdaraya dnp yerlemi. Zeller, bilgi varl bakmndan Demokritosu, kendisinden
eski ve onun ada olan filosoflarn tmnden stn sayar. Zellere gre, Demokritosun
dncesindeki keskinlik ve mantksal doruluk bu filosoflarnn ounu geride brakm.
Sokrates ve Sophistlerin ada olan Demokritosun kronolojik nedenle, tarihimizde daha
sonra ele alnmas gerekirdi. Ancak, dnceler n plana alndnda onu Leukippostan ayrmak g.
Dolaysiyle Sokrates ve Sophisitlerden nce inceliyorum. Hlbuki felsefesinin bir blm, kentlisi ve
Sophistlerin en nls Protagorasa bir karlk gibi tasarlanm. Protagoras Atinaya uradnda
heyecanla karlanmt. Ben gittim kimse tanmad bile diyor Demokritos. Uzun sre felsefesini
Atinada bilinmezlikten gelmiler. Burnet: Platonun Demokritos konusunda bir ey bildii ak
deildir. te yandan Aristoteles iyi tanr onu. nk kendisi de onyann kuzeyindedir diyor
(Thalesten Platona, s. 193). Platon, diyaloglarnda hi szn etmez Demokritosun. Platonun
Demokritostan, onun btn yaptlarn yakmay isteyecek lde nefret ettiini ileri srmekte
Diogenes Laertius. Heath, byk bir matematiki olarak, ileri aamada saygyle sz etmekte. (Grek
matematikileri, c.I, s. 176).
Antika 74
 Leukippos ve Demokritosun ortak felsefelerinin temel dnceleri, daha ok Leukipposa ilikin.
Sonu bakmndan onlar birbirinden ayrmak g. Amacmz iin byle bir giriim de nemli deil.
Demokritos deilse bile Leukippos, Parmenidesin temsil ettii bircilikle (monizm) Empodeklesin temsil
ettii okuluk (pluralizm) arasnda bir tutumla atomculua varmtr. Atomcularn gr, aknlk
verecek lde modern bilimin grne benzemekte. Bunlar, Grek dncesinin eilimli olduu
yanllarn oundan kanm; her eyin, geometrik olarak deil, fiziksel olarak blnemiyen atomlardan
kurulu olduuna, atomlar arasnda bo uzay bulunduuna, atomlarn ortadan kaldrlmaz nitelikte ve
srekli devinimde olduklarna ve bu durumu srdreceklerine, sonsuz sayda, dahas sonsuz trde atom
bulunduuna; onlarn ayrlklarnn ancak biim ve hacim ynnden sz konusu edilebileceine,
inanmlard. Aristoteles, atomculara gre, atomlarn scaklk ve arlk bakmndan da ayrlk
gsterdiklerini ileri srer (Treme ve bozulma, 326 a). Atei biimleyen kresel atomlar en scak
atomlardr. Arlk konusundaysa Demokritosun yle sylediini aktaryor Aristoteles: Blnemezlik
arttka arlar atom. Fakat, atomcularn kuramlarnda, atomlarn kkence bir arla sahip olup
olmadklar tartmal.
Atomlar yorumlyanlar btn atomsal kken devinimin zellii konusunda onlarn ne sylediini tam
bildirmiyorlar. Zellere baklrsa atomlarn srekli biimde dmekte olduunu, arlarnn daha abuk
dtn, hafiflere yetiince arptklarn bilardo toplar gibi yn deitirdiini ileri srmler.
Aristotelesin pek zekya dayanmyan eletirilerinden yararlanrken, retilerini ok ynden Demokritosun
retilerine dayandran Epikurosun yorumu bu aslnda. Arln, Leukippos ve demokritos atomlarnn asli
zellii olmadn var saydracak nemli bir neden var Leukipposla Demokritosun grnde. Atomlarn
modern kinetik gaz teorisinde olduu gibi, kke geliigzel devindikleri belkili (muhtemel). Demokritos
sonsuz bolukta st ve alt bulunmadn sylemi ve tinde atomlarn devinmesini, rzgrsz havada gne
altndaki zerrelerin devinimiyle karlatrm. Epikurosun grnden daha zekice ve sanrm
Leukipposla Demokritosa ilikin sayabileceimiz bir gr bu. Yorum Burnet ve onu hi deilse
Leukipposca ilikin sayan Bailey ynnden benimsenmitir. (Ad geen yapt, s. 83).
arpmalar sonucu, atom kmeleri evrintiler biimler. Gerisi, Anaxagorasta olduu gibi gelir.
evrintileri zihnin eylemine balamaktan ok mekanik olarak aklama yolunda bir admdr bu.
Eski dnemlerde, atomcular, her eyi ansa ykledikleri iin knamak ok olaand. Onlar tersine her
ey kesin doa yasalarna gre olup bittiine inanan kesin gerekimciydiler (determinist). Demokritos,
herhangi bir eyin ansla olabileceini aka yadsmtr. (Baknz, Bailey, demokritosun Gerekimcilii
zerine) yaad kukuluysa da Leukipposun unu syledii bilinmektedir. hibir ey hiten kmaz, her
ey bir nedenden ve bir zorunluktan doar. Dnyann kke, neden halen olduu gibi olmas gerektii
konusunda Leukipposun bir neden vermedii dorudur. Dnyann imdi olduu gibi olma gerektii belki
ansa yklenebilirdi. Fakat bir kez var olunca, onun sonraki geliimi, deimez biimde mekanik ilkeleriyle
belirlenmitir. Aristoteles ve bakalar, Leukippos ve Demokritosu atomlarn kk devinimini hesaba
katmadklar iin knamtr. Fakat burada atomcular, kendilerini, eletirenlerden daha bilimseldir.
Nedenleme bir eyden balamal. Onun balad yerde, balang verisine hibir neden yklenemez.
Dnya bir yaratcya yklenebilir. O zamandan sonra yaratcnn kendisi iin iinde deildir artk. Atomcu
kuram, modern bilime, eski dnemlerde yaylan herhangi bir kuramdan ok daha yakndr.
Atomcular Sokrates, Platon ve Aristotelese benzemeksizin, dnyay, erek nedeni ya da son neden
kavramn ortaya atmadan aklamaya almlardr. Bir grnn son nedeni, onun, uruna ortaya
kt gelecek bir olaydr. nsansal ilere uygulanabilir bu kavram. Frnc neden ekmek karr? nk,
insanlar ackr. Neden demiryollar yaplr? nk insanlar, yolculuk etmek ister. Bu gibi durumlarda
eyler, yaratldklar amaca gre aklanr. Bir olayla ilgili olarak, neden? diye sorduumuzda u iki
eyden birini amalyor olmalyz:
1. Olay hangi amaca yarad?
2. Daha nceki hangi koullar olaya yol at?
nceki sorunun karl, erekbilimsel (teleolojik) ya da son nedenlerle yaplan bir aklama. kinci
sorunun karlysa mekanik. Bilimin bu sorulardan hangisini sokmas gerektiini, ikisini birden sormasnn
gerekli olup olmadn nceden nasl bilebileceimizi kestiremiyorum. Deney, mekanist sorunun bilimsel
bilgiye geri gtrldn, erekbilimscl sorununsa byle bir bilgiye geri gtrlemediini gstermitir.
Atomcular, mekanist soruyu sorup mekanist bir karlk vermilerdir. Onlarn ardllar rnesansa dein
daha ok erekbilimscl soruyla ilgilenip kmaza soktu bilimi.
Her iki soruyla ilgili olarak halk dncesinde ve felsefede sk sk gzden karlan bir snrlama
vardr. Sorulardan ikisi de Tanr dahil, gerein btnyle ilgili olarak, anlalr biimde sorulamaz, ancak
paralar konusunda sorulabilir. Erekbilimsel aklama, ok gemeden erekleri doann ak iinde
gerekletirilmi bir Tanrnn hangi eree yaradn sormay srdrecek lde direnli bir erekbilimcinin
din dna kmasna yol aar. Soru, ayrca, kendisini anlaml klmak iin bize, Yaratcnn, ereine yarayan

Antika 75
stn bir Yaratc ynnden yaradlm olduunu var saydracandan anlamszdr. Dolaysiyle erek
kavram yalnz gereklik iinde uygulanabilir, gerekliin btnne uygulanamaz.
Yukardakine benzer bir kant, mekanist aklama iin de geerlidir. Bir olaya bir baka olay, o
baka olaya da bir nc olay neden olur v.. Fakat, btnn nedenini aratrrsak, kendisi
nedenlenmemi olmas gereken bir Yaratcya varrz yine. Bylece, btn nedensel aklamalarn,
keyfi bir balangc olmal: Atomcularn kuramlarnda, atomlarn kk devinimlerinin hesaba
katlmam olmas bu yzden bir eksiklik deildir.
Onlarn, kuramlar iin ileri srdkleri nedenlerin, tmyle grmsel (ampirik) olduu var
saylmamal. atomcu kuram, modern zamanlarda, kimya olgularn aklamak amacyle
canlandrlmtr. Fakat Greklerce bu olgular bilinmiyordu. Eskiden grmsel gzlemle mantksal
kant arasnda belirgin hibir ayrm yoktu. Parmenidesin, gzlenmi olgular kmsiyerek ele ald
dorudur. Fakat, Empodekles ve Anaxagoras, metafiziklerinin ounu, su saatleri ve dnen kovalar
zerindeki gzlemlerle birletirmilerdir. Sophistlere dein hibir filosof eksiksiz bir metafizik ve
evrenbilimin (cosmology) daha ok usavurmayla biraz gzlemin birleimi rn kurulabilecei
konusunda kuku duymu grnmyor. yi bir ansla, atomcular, hakknda 2000 yldan fazla bir
zaman sonra birtakm kantlar bulunan bir varsaym zerinde durmulardr. nanlar, yaadklar
gnlerde, salam herhangi bir temelden yoksundu fakat (Atomcularn kuramlarna ilikin matematik
ve mantksal temeller iin bkz. Gaston Milhaud, Grek Filosof ve Geometricileri Blm IV).
Zamannn br filosoflar gibi Leukippos, Parmenidesin kantlarna ak devinim ve deiim
olgusuyla bir uzlatrma yolu bulmak iin aba gstermitir. Aristotelesin Treme ve zlmede
(525 a) dedii gibi.
Bu kantlar (Parmenidiesin kantlar) diyalektik bir tartmadan mantksal olarak kar
grnrse de, olgular dikkate alndnda, onlara inanmak lgnlktr. Gerekte hibir aptal, ate ve
buzun bir olduunu varsayacak kadar duyularndan syrlm olamaz. Ancak birtakm kiiler doru
olanla, alkanlk dolaysyla doru grnen arasnda ayrm gzetecek denli ldrmlardr.
Bununla birlikte Leukippos, nesnelerin douunu, yitimini ya da devinimlerini ve okluklarn
ortadan kaldrmyan, duyu algsyla uyuumlu bir kurama sahip bulunduunu dnd. Alg
olgularna bu ayrcalklar o verdi. te yandan bircilerin (monist) boluk olmadan devinim olmyaca
grne katld. Sonu, Leukipposun u biimde dile getirdii bir kuramdr: Boluk bir olmaytr.
Olann hibir blm olmay deildir. nk var olan ey, terimin kesin anlamyla mutlak bir
doluluktur. Bununla birlikte bu doluluk bir deil, tersine sayca sonsuz ve hacimleri dolaysiyle
grnemez olan oktur. ok bolukta devinir (bir boluk vardr nk, bir araya gelmekle doan,
zmekle de ortadan kalkan aa karrlar. Ayrca bir olmadklarndan birbirlerine
dokunduklarnda davranr ve devinirler. Biraraya gelerek birbirleri iine geerek oalrlar. br
yandan, gerek birden okluk, gerek okluktan da bir kmaz. Olanakszdr bylesi.
Buraya dein herkesin uyutuu bir nokta olduu grlecektir: Dolulukta devinim olmyaca.
Herkes yanlmtr burada. Doluluun hep var olmas kouluyla dnel (cyclic) bir devinim bulunabilir.
Dnce uydu: Bir ey yalnz bir yerde devinebilir. Dolulukta bo yer bulunamaz. Belki, geerli
olarak, devinimin dolulukta asla balyamayaca ileri srlebilir, hi grnmiyecei sylenemez.
Greklere gre ya Parmenidesin grnmeyen dnyas kabul edilmelidir ya da boluk.
Parmenidesin, olmaya kar kantlar, boluun zellikleri karsnda rtlemez
grnmtr. O kantlar, hibir ey yokmu gibi grnen yerde hava bulunduunun ortaya
karlmasyla destekleniyordu (Gzlem ve mantn genel olarak yanl karmna bir rnektir bu.)
Parmenidesi tutumu yle dile getirebiliriz: Boluun bulunduunu sylyorsunuz. Dolaysiyle,
boluk hi deildir. Sonuta o, boluk deildir.
Atomcularn bu kanta yant verdii sylenemez. Onlar yalnz, devinimin bir deney olgusu
olmas temelinde bu kant grmezlikten gelmeyi ileri srdklerini belirttiler. Bylece, kavramak ne
denli g olursa olsun bir boluk bulunmalyd. Bailey tersine (ad geen yapt, s. 75), Leukipposun
son aamada ince bir karlk verdiini savunur. o karlk, cisimsel olmyan herhangi bir boluun
varln onaylamaktan kuruludur kke. Ayn biimde Burnet, genel olarak eskinin byk
matematikileri saylan atomcularn, pratikte ak olarak bir eyin madde olmadan da gerek
olabileceini sylemeleri tuhaf diyor.
mdi sorunun daha sonraki tarihini gzden geirelim: Mantksal glkten kanmann ilk ve
ak yolu, madde ve uzay ayrt edebilmektir. Bu gre gre uzay hi deil, maddeyle dolu verilen
herhangi bir paraya sahip olabilen ya da olmyabilen bir kapsayc karakterindedir. Aristoteles
Physicada (203, b) boluun var olduu kuram, yerin varln ierir. nk boluk maddeden bir
yer olarak tanmlanabilir demektedir.

Antika 76
 Bu gr, mutlak uzayn varln ileri sren ve sonuta mutlak devinimi, greli devinimden ayrt
eden Newton ynnden byk, bir aklkla ortaya konmutur. oppernicus uyumazlnda her iki yan da
bu gre kaplmt. nk onlar gkler doudan batya doru dner demekle yer batdan douya
doru dner demek arasnda bir ayrm bulunduunu dnmler, fakat, yukarki gre kapldklarnn
ayrdna pek az varmlard. Eer btn devinim greliyse, sz edilen iki anlatm John, Jamesin
babasdr ve James, Johnun oludur rneindeki gibi ayn eyi ayr yollarda dile getirmektir. Tm
devinim greliyse ve uzay tzsel (substantial) deilse, elimizde, bolua kar Parmenides kantlar kalr
yalnzca.
Kantlar, ilk Grek filosoflaryla ayn trden olan Descartes, uzayn, maddenin z olduunu ve
bylece maddenin her yerde bulunduunu sylemitir. Onun iin, uzanm yaln bir ad deil (substantive
deil) bir sfattr; yaln bir ad (substantive) olmakszn var olamaz. Descartese gre, mutluluu duyan bir
kii olmakszn var olan mutluluk lsnde samadr bo uzay. Leibnitz az ok ayr nedenlerle yine
dolulua inanm, uzayn bir balantlar sistemi olduunu, savunmutu. Onunla Newton arasnda nl
atma vardr. Newtonun yerini Clarken ald bu atma, Einsteine dein srp gitmitir.
Modern fiziki, maddenin bir anlamda atomik olduunu kabul ederken uzaya inanmaz. Maddenin
bulunmad yerde bir ey vardr yine de: Ik, dalgalar. Madde artk felsefede, Parmenides kantlaryla
eritii yce yere sahip, deimiyen bir tz deil, olaylar snflamann bir yoludur. Birtakm olaylar, maddi
eyler saylabilecek snflara ilikindir, k dalgalar trnden baka olaylarsa byle beklere ilikin
sanlamaz. Dnyann maddesi olaylardr. Her biri ksa bir sre iindir onlarn. Einstein ve quantum
kuramna dein Parmenidesin yannda olan modern fizik, imdi Parmenidese kar ve Herakleitosun
yanndadr.
Uzaya gelince, modern-gr, uzayn Newtonun savunduu ve Leukipposla Demokritosun sand
gibi, bir tz (cevher) ve Descartesin dnd gibi, uzanml cisimlere ilikin nite (sfat) deil balantlar
sistemi olduudur. Bu grn, boluun varlyle uyukunluu ak saylmaz. Belki soyut mantk konusu
olarak, bolukla badatrlabilir. Herhangi iki ey arasnda belirli bir daha byk ya da kk uzaklk
bulunduunu syliyebiliriz. Bu uzaklk, arac eylerin varln iermez. Bu tr bir gr noktasn yine de
modern fizikte kullanmak olanakszdr. Einsteindan beri uzaklk, eyler deil olaylar arasndadr ve uzay
olduu lde zaman da kapsar. Kke, nedensel bir kavramdr. Modern fizikte uzaktan eylem yoktur.
Btn bunlar mantksal olmaktan ok grmsel (ampirik) temellere dayanr. Ayrca modern gr,
ayrmsal (diferansiyel) denklemlerin terimleri dnda terimlerle dile getirilmez, dolaysiyle eski dnemin
filosoflarnca anlalr deildir.
Atomcu grn mantksal geliimi, Newtonun, olmaya gereklik ykleminin gln karlayan
mutlak uzay kuramdr. Bu kurama mantksal direnme yoktur. Bellibal kar duru, mutlak uzayn mutlak
olarak bilinemiyecei, sonuta grmsel bir bilimde zorunlu bir varsaym bulunamyaca konusundadr.
Daha pratik kar durusa, fiziin, mutlak uzay olmakszn da varln srdreceidir. Atomcularn
dnyas, mantksal olarak olanakl kalr ve gerek dnyaya, eski filosoflarn herhangi birinin dnyasndan
daha ok yakndr.
Demokritos, kuramlarn byk ayrntlarla ilemitir. Bu ilemenin birtakm ilgintir. her atom -
diyor Demokritos- hibir boluk iermediinden nfuz edilemez ve blnemezdir. Bir elmay kesmek iin
bir bak kullandnzda, bak iliyebilecei bo yerler bulmak zorundadr. Eer elma hibir boluk
iermiyorsa, sonsuz l de sert ve fiziksel olarak blnemez, olacaktr. Her atom isel olarak deimezdir
ve gerekte Parmenides atomudur. Atomun yapt iler yalnzca, devinmek, birbirine arpmak, birbiri
iine gemeye yetenekli biimlere sahip olduklarnda arasra birlemektir. Her biimde olabilir onlar. Ate,
kk kresel atomlardan kurulur, tin (ruh) da yle. atomlar arpmayla maddeler ve sonunda dnyalar
ortaya koyan evrintiler (girdaplar) yaratr. (Bunun olup bittii varsaylan yol iin bkz. Bailey, ad geen
yapt, s. 138 v..) Kimi byyen, kimi kp giden pek ok dnya vardr. Kimi hibir gnee ya da aya
sahip olmyabilir, kiminin deiik sayda gnei ya da ay bulunabilir. Her dnyann bir balangc ve bir de
sonu bulunmaktadr. Bir dnya, daha byk bir dnyayla arpmas sonucu ortadan kalkabilir. Bu
evrenbilimi (cosmology) Shelleynin szleriyle zetliyebiliriz.
Dnya ylr
Dnya stne
Tm.
Biri doutur
br lm:
Kabarcklar rnei
Sular stnde

Antika 77
 Parlayp snen
Ve
z brakmyan
Ardnda
Yaam, balangtaki amurdan gelimitir. Yaayan bir vcudun her yerinde biraz ate vardr.
Fakat beyinde ya da gste daha oktur. (Uzmanlar ayrlyor bu konuda.) Dnce bir tr
devinimdir. Bylece her yerde, devinen, neden olma yeteneindedir. Alg ve dnce fiziksel
ilemlerdir. Alg iki trdr. Biri duyularla ilgilidir. br anlayla. Anlayla ilgili olan alglar yalnzca
alglanan eylere dayanr, birinci tr alglarsa duyumlarmza. Dolaysyla birinci tr alglar aldatc
olmaya yatkndrlar. Demokritos, Locke gibi, lklk, tat ve renk gibi niteliklerin gerekte nesnede
bulunmadn, duyu organlarna bal olduklarn; arlk, byklk, sertlik trnden niteliklerinse
gerekte nesnede bulunduklarn sylemitir.
Demokritos batan aa materyalistti. Ona gre yukarda grdmz gibi, tin atomlardan
kuruluydu. Dnce fiziksel bir ilemdi. Evrende hibir ama yok, yalnz mekanik yasalarla ynetilen
atomlar vard. Halk arasnda yaygn olan dine inanmazd Demokritos. Anaxagorasn nous kavramna
kar kant ileri srd. Ahlakta, sevinli olmay, yaamn amac sayd. Ilmll ve kltr sevincin en
iyi arac olarak grd. iddetli ve tutkulu olan hibir eyi beenmedi. Cinsiyeti (sex) onaylamad.
Ona gre cinsiyet, bilincin zevk aracliyle yenilgiye uramasn kapsyordu. Dostlua deer verirdi.
Kadnlar konusunda iyi dnmezdi. Eitimleri felsefeyi engellediinden ocuk istemezdi. Bu
konularda Jeremy Benthama ok benziyordu. Greklerin demokrasi adn verdii eye kar
sevgisinde de e lde byleydi. (Demokraside yoksulluun, despotlar ynetimindeki refaha,
zgrlk klelie nasl yeleniyorsa yle yelenmesi gerekir diyor.) Kanma gre, Demokritos,
kendinden sonraki eski ve ortaa dncesini bozan bir yanltan arnmtr en azndan. Buraya
dein ele aldmz btn filosoflar dnyay anlamak konusunda karsz bir abaya girimi, dnyay
anlamay, olduundan kolay sanmt. Bu iyimserlik olmakszn bir adm atmak yiitliine sahip
olamayacaklard. Davranlar, alarnn nyarglarn aktarmadnda gerekten bilimseldi. bu
davran yalnz bilimsel deil, imgeseldi, g ve serven zevkiyle doluydu. Etken bir zekyla ocuksu
bir abay birletiren o dnem filosoflar her eyle ilgiliydi. Gk talar gne tutulmalar, balklar,
kasrgalar, din ve ahlak bunlar arasndadr.
nceki, ei grlmemi baarya karn, bu noktada, kn ilk tohumlar atlm, ardndan,
aama aama bir gerileme balamtr. Demokritostan sonra, en iyi felsefede bile yanl olan, insan
zerinde, onu evrenle karlatrarak gereksiz yere durmaktr. nce, taze bilgi elde etme
giriiminden ok, nasl bildiimizi incelemeye varan Sophistlerle birlikte kukuculuk; ardndan,
satre zerinde duran Sokrates gelir. Platonla, duyu dnyasnn, kendi kendine domu salt
dnce dnyas adna yadsnmas; Aristotelesle, bilimde temel kavram olarak amaca inan ortaya
kar. Platon ve Aristoteles, dehalarna karn, sonsuz lde zararl olduklar kantlanan ktlkler
getirmilerdir felsefeye. Kendilerinden sonra felsefenin gc zlm, halkn bo inanlar yava
yava geri gelmitir. Koyu katolikliin zaferiyle ksmen yeni bir gr doar. Rnesansa dein
felsefe, Sokratesten nceki filosoflarn zelliini biimleyen gc ve bamszl kazanamaz.

KONU X

PROTAGORAS

Ele alm olduumuz Sokrates ncesi sistemler V. yzyln ikinci yarsnda kukucu bir
devinimle karlat. Bu devinimde en nemli kii, Sophistlerin bakan Protagorast. Kkence kt
bir anlam tamaz Sophist szc. Olanakl lde, profesr szcyle amaladmz anlatr.
Sophist, geimini genlere, pratik yaamlarnda yararl olaca dnlen belirli eyler renmekle
salyan adamdr. Bu tr bir eitim iin bir kamu olana bulunmadndan Sophistler ancak
kendilerinin ya da ailelerinin zel geliri olanlara ders verirlerdi. Bu onlara, zamann politik koullarna
gre artan belirli bir snf eilimi vermitir. Atinada ve baka pek ok kentte demokrasi, politik
olarak utkuluydu. Fakat, eski aristokrat ailelerin servetini azaltma yolunda hibir i yaplmamt.
Karmza, Hellenci kltr adyle kan kltr simgeliyen retim grm, bo zaman olan,
yaptklar yolculuklar geleneksel nyarglarn kreltmi, tartmaya ayrdklar zaman, zeklarn
bilemi ite bu zenginlerdi. Demokrasi ad verilen rejim, klelik kurumunu kaldrmad. Zengine,
zgr kentliyi bask altnda tutmakszn varlndan yararlanma olana kazandrmtr klelik.

Antika 78
 Bununla birlikte birok kentte ve zellikle Atinada yoksul kentliler zenginlere kskanlk ve
gelenekilik dolaysyla ift katl dmanlk besliyordu. Zenginlerin, eski inanlar ykp belki demokrasiyi
ortadan kaldrmaya altklar iin ok kez hakl olarak dinsiz ve ahlaksz olduu var saylyordu. Bylece
kltrde yeniliki olanlar, politikada gerici olmaya ynelirken politik demokrasi kltr tutuculuuyla
birletirildi. Aa olmaya ynelirken politik demokrasi kltr tutuculuuyla birletirildi. Aa yukar ayn
durum Amerikada da grlyor. Daha ok Katolik bir kurulu olan Tammany, geleneksel dinbilim ve
satre dogmalarn, aydnlanmann klarna kar korumakta. Aydnlanm olanlar pltokrasiyle
birletiklerinden, gleri, politik alannda dna uzanyor. Bunun birlikte Amerikada pltokrasinin
savunmasn yapan nemli ve ok aydn bir snf vardr: Korporasyon avukatlar snf. Baz bakmlardan
Sophistlerin grevine benzer onlarn grevi.
Atina demokrasisi, kle ve kadnlar bnyesine almamak gibi ciddi bir snrlamaya karn kimi
bakmlardan, herhangi, bir modern sistemden daha demokratikti. Yarglar, yneticilerin ou kurayla
seilir, ksa bir sre hizmet ederlerdi. Dolaysyla onlar, bizim jri yeleri gibi normal yurttalard; ve
normal yurttalar gibi nyarglara sahiptiler, meslek deneyimlerine sahip deillerdi, Her davaya ok sayda
yarg bakard. Davac ve daval, ya da savc ve sank, avukatlarla temsil edilmez, yarg yerine kendi
kard. Doallkla, baar ya da yenilgi, halkn nyarglarna hitap eden sylev gcne dayanrd byk
lde. Kii kendi konumasn kendi yapmak zorundaysa da, o konumay hazrlayacak bir uzman
tutabilir, ya da ok kiinin yeledii gibi, yarg yerinde baar iin gerekli olan sanatlar parayla ders alarak
renirdi. Bu sanatlar Sophistlerin rettii var saylmtr. Atina tarihindeki Perikles a, ngiltere
tarihindeki Viktorya ana benzer. Atina zengin ve glyd o zaman, savalarla sarslmamt,
aristokralarn ynettii demokratik bir dzene sahipti. Anaxagoras blmnde grm olduumuz gibi,
Periklese kar giriilen muhalefet yava yava g kazand ve Periklesin arkadalarna birer birer
saldrld. .. 43lde Pleponnesos savalar kt. (.. 404te Atinann tm yenilgisiyle sonulanmtr bu
savalar.) Atina, daha pek ok yerle birlikte veba salgnyla yprand. Aa yukar 230 bin kii olan nfus
byk lde azald ve bir daha nceki aamaya ykselemedi (Bury, Yunanistan Tarihi, c. l, s.444).
Perikles de 430 ylnda mevkiinden atld ve devlet akesini ktye kulland iin 1501 yargtan kurulu
yarg yerince para cezasna arptrld. Periklesin iki olu vebadan lmt, kendi de mevkiinden
atlmasn izleyen yl iinde (.. 429) gt. Pheidias ve Anaxagoras mahkm oldu. Aspasia, dinsizlik ve
kt bir eve sahiplik ettii savyla yargland, fakat akland.
Bir toplulukla, demokrat politikaclarn hmna uramalar olasl kiilerin, yarg yerinde konuma
ustal kazanmak istemeleri doald. Yurttalarna politik ve dinsel nedenlerle daha ok eziyet etmise de
Atina, bir bakma modern Amerikadan daha liberaldi. nk, dinsizlik ve genleri batan karmakla
sulananlarn kendi savunmalarn yapmas olanaklyd.
Sophistlerin halkn bir kesimince tutulmasn, bir kesiminde tutulmamasn aklar bu. Onlar,
zihinlerindeki kiisel olmayan amalar iin almlardr. O amalardan pek ounun gerekten felsefeyle
ilgili olduu aktr. Platon, Sophistleri gln duruma drmeye ve kltmeye adamtr kendini. Ancak,
Platonun polemiiyle yargya varmamak gerek. Dionysodoros ve Euthydemos adl iki Sophistin, saf bir
adam olan Clesipposu artmaya altklar Euthydemos tartmasndan yle bir para alalm (Platonun
Sophistler zerine yine de ar konumad bir yerdir buras). Dionysodoros yle ie giriir:
- Bir kpein var demek?
- Ya afacan biri, dedi Clesippos.
- Encikleri de var m bari?
- Evet, hk demi burnundan dm.
- mdi, senin kpek babas m onlarn?
- Gzlerimle grdm. Enciklerin anasyle iftleiyord.
- O bir baba ve senin.
- yleyse o senin baban, encikler de kardelerin.
Platonun daha sert konutuu Sophist tartmasn alalm imdi de: Bu, tanmn mantksal
tartmdr ve Sophisti rnek olarak kullanr. imdilik onun mantyla ilgili deiliz. Yalnzca, oradaki sn
vargnn szn etmek istiyorum:
Sophistinki trnden bir sanat soyunu eylem olarak zleyen kii, elimeye neden olan sinsi ya da
bilinli bir sanata ynelik olduundan gerein taklitisidir. Yaratmn daha ileri blmyle ilgili hayal
kurmann bir dal olan, tanrsal deil insansal byle bir kii. Gerek Sophistin bu soy ve kandan olduunu
syleyen, doruyu sylemi olur.
Protagoras hakknda kukusuz uydurma olan ve Sophistlerin halk zihninde hukukla balantsn
aklyan bir yk anlatrlar: Pretagoras gencin birine ders vermi. Gen, ders cretini, ilk davasn
Antika 79
kazannca verecek, kazanmazsa vermeyecekmi. Gencin ilk davas, Protagorasn ders cretini
alabilmek iin at dava olmu.
Bu girii brakmak ve Protagoras hakknda gerekten ne bilindiini grmek zaman gelmitir.
Filosofumuz .. 500 yllarnda Demokritosun doduu Abderada dnyaya gelmi, Atinay iki
kez ziyaret etmitir. kinci ziyaret .. 432den daha ge deildir. 444-445 yllarnda bir yasa codeu
hazrlamtr. Onun dinsizlikle suland yolunda geleneksel bir inan vardr. Fakat bu tanrlara
gelince onlar var m yok mu, ya da neye benzerler bilemem. Onlar hakkndaki kesin bilgimize engel
ok: Konunun karanlk oluu, insan yaamnn ksalndan gibi dncelerin tesine gemez.
Onun Atinay ikinci ziyareti, Platonun Protagorasnda olduka alayl bir biimde anlatlm ve
retileri Theaetetosta ciddi biimde tartlmtr. Daha ok insan btn eylerin lsdr. Var
olanlarn varlklarnn, var olmayanlarn var olmaylarnn retisiyle tannr. Bu, her insann btn
eylerin ls olduu; insanlar birbirlerinden ayrldklarnda kiminin hakl kiminin haksz olduunu
anlatacak nesnel bir doruluk bulunmad biiminde yorumlanr. reti, kke kukucudur ve
olaslkla duyularn aldatclna dayanr.
Pragmatizmin kurucusundan biri olan Schiller, kendini Protagorasn ardl sayard. Bu,
sanyorum, Platonun Theaetetosta, bir kannn daha doru olmasa da bir baka kandan daha iyi
olabileceini, Protagorasn bir yorumu olarak ileri srmesine dayanyordu. Szgelimi, bir adamda
sarlk varsa sar grnr her ey. Nesnelerin gerekte sar olmadn sylemenin deil, salkl bir
adama grndkleri renkten sz etmenin anlam vardr. Bununla birlikte, salk sayrlktan
(hastalktan) daha iyi olduundan, salkl bir adamn kans, sarlkl bir adamn kansndan daha iyi
olduundan, salkl bir adamn kansnn sarlkl bir adamn kansndan daha iyi olduunu
syleyebiliriz. Bu gr noktas, pragmatizme benzer.
Nesnel dorulua kar inanszlk pratik amalar iin, inanlmas gerekenler konusunda
ounluu hakem yapar. Protagoras, yasann, uzlamn ve geleneksel ahlakn savunmasna girer
buradan. Grdmz gibi, var olup olmadn bilmedii halde tanrlara tapnmak gerektiine
emindir. Bu gr noktas, kuramsal kukuculuu esasl ve mantksal olan bir adam iin dorudur.
Protagoras, yetikinlik yaamn, kentlerde edimsel yetenek ve daha geni zihinsel kltr
isteyenlere para, karl dersler vererek yapt srekli bir retim turuyla geirdi (Zeller, s. 1299).
Modern anlaya gre olduka zppelie kaan bir biimde, sophistlerin ders vermek iin para
almalarn eletirir. Platon yeterli varla sahipti ve grne baklrsa, kendisi gibi varlk sahibi
olmayanlarn gereksinimlerini anlayacak yetenekten yoksundu Fakat tuhaf olan, ayln geri
evirecek hibir neden grmeyen gnmz profesrlerince, Platonun bu sert eletirisinin sk sk
yinelenmesidir.
te yandan, Sophistlerin ada filosoflarn oundan ayrld bir nokta daha bulunmaktadr.
Onlar dnda bir retici iin, kimi kardelik zelliklerine sahip bir okul kurma ii yaygnd:
Okullarda, az ok ortak bir yaam, manastr kuralna benzer bir kural ve herkese aklanmayan gizli
(esoterik) bir reti vard. Felsefenin Orpheusuluktan doduu her yerde doald bu. Sophistler
arasnda bunlarn hibirini gremiyoruz. Onlarn retmek zorunda olduklar, kendi zihinlerinde din
ya da erdemle balantl deildi. Tartma sanatn retiyordu onlar. Bu sanat iin, olanakl
olduunca ok bilgi yarar salyacakt. Daha ak konumak gerekirse onlar, gnmzn hukukular
gibi bir kannn lehine ya da kartna nasl kant getirebileceini gstermek konusunda hazrlkl
deillerdi. Kendi yarglarn savunmaya aldr etmezlerdi. Felsefeyi dine sk skya bal bir yaam
yolu alan kiiler, doal olarak, bu durum karsnda dehete kaplm, Sophistleri aalk ve ahlaksz
saymlard.
Hangi aamaya dein olduunu sylemek olanakszdr, ama yanz halk deil, Platon ve daha
sonraki filosoflar ynnden de nefretle karlanmalar, Sophistlerin aydn kiiliklerinden ileri
geliyordu.
Dorunun izlenmesi, o ie btn yrekle giriildiinde, ahlaksal dnceleri grmezlikten
gelmeli. Verilen bir toplumda, doruluun ykseltici saylan bir biime dnecei nceden
bilinemez. Sophistler bir kant, o kant kendilerini nereye gtrrse gtrsn izlemeye hazrd. ok
kez, kukuculua kmtr o yol. lerinden biri Gorgias, hibir eyin var olmadn,
bilinemeyeceini; bir ey var da bilinebiliyorsa bile o bilginin bakasna aktarlamayacan
savunmutu. Gorgiasn kantlarnn ne olduunu bilmiyoruz. Fakat onlarn, Gorgiasa kar kanlar
ahlaka uygunluk kalkan ardna snmak zorunda brakacak mantksal gce sahip olduunu
dnebilirim. Platon, srekli olarak halka kar kendisinin erdemli sand grleri savunmutur ve
anlksal adan hi de drst deildir. nk retileri, toplumsal sonularna gre yarglamakta bir
ekince bulmaz. Yarglamada da drst deildir. nk, salt kuramsal ltlere gre kant izlediini
ve yarg verdiini ileri srer, gerekteyse, tartmay, kendisince erdemli bir sonuca yneltmektedir.

Antika 80
Platon felsefeye o zamandan beri sregelen bu ktl getirmi kii. Aytmlarna geni lde bu
zellii veren, belki de Sophistlere kar dmanl. O zamandan bu yana btn filosoflarn eksiklii,
satre konusunda yapm olduklar almalarn, varlacak sonucun kendilerince zaten bilindii varsaym
varsaym temelinde gelimi olmasdr.
Beinci yzyln sonlarna doru Atinada o dnemin insanlarna ahlak d gelen ve gnmzn
demokrat uluslarna da ayn biimde grnen politik retileri retmi kiiler bulunduu anlalyor.
Cumhuriyetin ilk betiinde Thrasymachos, glnn kar dnda hibir adalet bulunmadn, yasalarn
yneticilerce, glnn kar iin yapldn, g elde etme yolundaki atmalarda, yardm istenecek
kiisel olmayan bir ayra bulunmadn kantlamaya alr. Platona gre Kallikles; benzer bir retiyi
savunmu (Gorgias da belirtiyor bunu), doa yasasnn daha gl olann yasas olduunu, insanlarn
kendi yararlar iin, gly kstlayc kurumlar, ahlaksal ilkeler ortaya koymu bulunduklarn sylemitir.
Byle retiler, gnmzde, eski dnemlerde olduundan daha ok onaylanmaktadr. Hakknda dnlen
ne olursa olsun, o retiler Sophistlerin zelliini yanstmaz.
Beinci yzyl boyunca, Sophistlerin rol ne olursa olsun Atinada sert priten yalnlndan keskin
zekl, daha zalim bir siniklie gei arpar gze. Bu siniklik, kmekte olan koyu dindarln kt zekl
fakat ayn lde zalim savunusuyla atma durumundayd. Yzyln balangcnda, Atinann Perslere
kar onya kentlerini haarya ulatrmas, Marathon baars (.. 490), Atinann Perslere kar onya
kentlerini baarya ulatrmas, Marathon baars (.. 490), Atinann Sparta tarafndan yenilmesi (..
404), Sokratesin ldrlmesi (.. 399) gibi olaylarla karlarz. Daha sonra Atina, politik ynden nemli
olmaktan km, Hristiyanln baarsna denli su gtrmez bir kltrel stnlk salamtr.
Beinci yzyl Atina tarihindeki kimi olaylar, Platonu ve daha sonraki Grek dncesini anlamaya
temel oluturur. Perslerle savalarn ilkinde kesin Marathon baars dolaysyla en byk onuru Atina elde
etti. Atina denizde yine, Grek kentlerinin en stnyd. Fakat karada baar Hellenci dnyann nderi
saylan Sparta sayesinde kazanld. Bununla birlikte Spartallar, dar bir blgeci gre sahiptiler, Persler
avrupa Yunanistanndan atlnca onlarla savamaktan vazgetiler. Asyal Greklerin stnln ve
Perslerce ele geirilen adalarn kurtarln Atina salad, nde gelen bir g oldu, onya adalar zerinde
hatr saylr emperyalist bir denetim kurdu. Ilml bir demokrat ve lml bir emperyalist olan Periklesin
nderliinde onata (refaha) kavutu. Hl Atinann vnc olan byk tapnaklar Serhasn (Xerxesin)
yktklarnn yerine, Periklesin nayak olmasyla yaplm, kent varlk ve kltr ynnden abucak gelimi
ve byle zamanlarda, zellikle varln d alm satm dolaysyla artmas durumunda hep grld gibi,
geleneksel ahlak ve inanlar zlmtr.
O sralarda Atinadan olaanst bir oklukta deha adam kmtr. byk dramitist Aeschylos,
Sophoklcs, Euripides o yzyldandr. Aeschylos Marathonda savam, Salamis savan grmtr.
Sophokles hl koyu bir dindardr. Fakat Euripides, Protagorasn ve zamannn zgr dncesinin etkisi
aknda kalm, efsaneleri kukucu ve ykc bir hava iinde dile getirmitir. Komik air Aristophanes,
Sokratesle, Sophistlerle ve filosoflarla elenmi, buna karn onlarn evresine bal kalmtr. Platon,
lende onu, Sokratesle k iyi dost olduu biiminde anlatr. Grdmz gibi, yontucu Pheidias da
Perikles evresinin adamdr.
Bu dnemde Atinann stnl, anlksal olmaktan ok, artistikti. Beinci yzyln byk
matematikilerinden ve Sokrates dnda, filosoflarndan hibiri Atinal deildir. Sokrates de bir yazar
deildir, kendini szl tartmaya adamtr.
.. 431de Peloponnesos savann k ve Periklesin .. 429da lm, Atina tarihini daha
karanlk bir dneme gtrd. Atinallar denizde stnd, (kara stnl Spartallardayd), Spartallar
dnda Atikay birok kez igal etmilerdi. Sonra Atina kalabalklam, veba dolaysyle yukarda dendii
gibi, byk yitime uramtr. .. 414de Atinallar, Spartayla birlemi olan, Sirakousaiyi elde etmek
umuduyla Sicilyaya byk bir sefer at. Bouna kt bu giriim. Sava onlar hrn ve eziyeti yapt. ..
416da Atinallar Melos adasn ele geirince askerlik andaki btn erkekleri ldrd ve geri kalanlar
kleletirdi. Euripidesin Truval Kadnlar bu barbarla bir kar durutur. Sparta oligarinin, Atina
demokrasinin nderi olduundan, atmann dncel (ideolojik) bir yn de vardr. Atinallar,
Aegospotami deniz savandaki (.. 405) son yenilgide rol olduunu dndkleri kendi aristokratlarnn
ihanetinden kukulanmakta haklyd.
Savan sonunda Spartallar Atinada, 30 Tiranlar adyla tannan oligarik bir hkmet kurdular.
efleri Kritias dahil 30lardan bir takm Sokratese rencilik etmilerdi. Onlar hakl olarak halk ynnden
sevilmiyordu, bir yl iinde devrildiler. Spartann onayyle demokrasi yeniden kuruldu. Kuyruk acs tayan
bir demokrasiydi bu. Genel af geri onun dmanlarndan almasn nlemiti. Af kapsamna girmiyen bir
frsat, sevinle karland. Sokratesin yarglanmas ve lm (.. 399) bu hava iinde oldu.

Antika 81
 KONU XI

SOKRATES

Tarihi iin ok g bir konu Sokrates. Haklarnda ok az ey bilindii kesin olan pek ok insan
vardr. Yine, haklarnda ok ey bilindii kesinlikten uzak olmayan pek ok kii bulunur. Fakat,
Sokratesle ilgili olarak ok ey mi biliyoruz, az ey mi, dorusu kesinlik d. Sokratesin orta halli bir
Atina yurtta olduu ve genlere, Sophistler gibi parasz dersler verdii kukusuz; yarglanp lme
mahkm edildii, .. 399da ldrld dorudur. Atinada tannm bir kii oluu da su gtrmez.
Aristophanesin Bulutlar adl yaptnda gln bir klkta betimledii kii Sokratestir. te bu
noktadan tesi tartmal. rencilerden ikisi Xenophon ve Platon, onun hakknda ok, fakat ayr ayr
eyler yazmlardr. Burnetye gre Xenophon, Platonu kopya etmektedir. Uzlamadklar
yerlerdeyse birtakm kiiler birine, birtakm kiiler brne inanr, bazs da hibirine inanmaz.
Bylesine tehlikeli bir tartmada yan tutmaya girimeyecek ve deiik gr noktalarn ksaca
ortaya koyacam.
Zeks biraz kt ve dnya grnde btnyle geleneki bir asker olan Xenophonla balyalm
ie: Sokratesin tersine, dine saygl olduunu ve etkisi altna ald genleri olumlu ynlere
ynelttiini syler. Xenophonun dnceleri kandrc olmaktan uzak, yavan ve sradan grnyor.
Bu savunma, Sokratese kar gsterilen dmanl aklamadndan, gerek savunma deil.
Burnetnin dedii gibi, Xenophonun Sokratesi savunmas ok baarldr. Eer durum Xenophonun
szn ettii gibi olsayd Sokrates, lme mahkm edilmezdi. (Thalesten Platona, s. 149)
Doru olmyan herhangi bir eyi dnecek zekya sahip bulunmad Xenophonun her
dediini doru sayma yolunda bir eilim domutur. ok geersiz bir kanttr bu. Zeki bir adamn
syledikleri konusunda aptal bir adamn anlattklar hi de kesin deildir. nk aptal adam,
duyduunu anlyabileceine, evirir de syler. Filosoflar arasndaki can dmanmn hakkmda
konumasn, felsefeden habersiz bir dostumun konumasna ye tutarm. Dolaysyla Xenophonun
sylediklerini, ister iinde felsefeyle ilgili g bir noktay bulundursun, isterse, Sokratesin haksz
yarg giydiini kantlamann bir paras olsun kabul edemeyiz.
Bununla birlikte, Xenophonun anmsamalarndan birtakm ok kandrcdr. Onlardan biri,
Sokratesin, Platon gibi, yetenekli kiileri iktidar mevkilerine geirme sorunuyla, srekli olarak nasl
uratn hikye eder. u tr sorular sorarm Sokrates: Bir ayakkabnn onarlmasn istesem
kime giderim? Ayakkabcya karl verirmi bir ksm akll genler. Ardndan Sokrates,
marangoz, demirci v.. kiilere kadar soruyu geniletir ve en sonra, Ya devlet gemisini kim
onaracak? diye sorarm. Otuz Tiranla anlamazla dnce, tiranlarn ba Kritias, (Sokratesten
ders almt.) Sokratesin ders vermesine engel olur: Ayakkabclarn, marangozlarn, demircilerini
bir yana braksan iyi edersin. Adlarn kardn iin onlar, ayaklar altnda ezilseler yeri var imdi
(Xenophon, Memorabilia, Kitap I, Blm II) Peloponnesos sava sonunda Spartallarca kurulan ksa
oligarik ynetim srasnda olmutur bu olay. Hlbuki Atina ounlukla, generalleri bile oyla ya da
kurayla seecek lde demokratikti. Sokrates general olmak isteyen bir gence rastlam bir gn, ve
onu sava sanatndan baz eyler bilmenin iyi olaca konusunda inandrm. Gen de gidip, taktik
dersi alm bir sre, dnp Sokratese gelmi. Sokrates, onu alayl bir biimde vm ve daha ok
renmeye gndermi (Xenophon, Memorabilia, Kitap III) Baka bir genci de maliye ilkelerini
renmeye yneltmi. Ayn plan, bir sava bakan dahil, ok kii zerinde denemi. Fakat sonunda,
kendisini baldran otuyla susturmann, onun yaknd ktlkleri saaltmaktan (tedaviden) daha
kolay olduu anlalm.
Platonun Sokrates hakkndaki szleri sonucunda Xenophondaki durumdan tmyle ayr bir
glkle kar karya kalrz. Platonun ne lye dein tarihsel Sokratesin portresini izmek
istediini ve ne lye dein, tartmalarnda Sokrates adn verdii kiinin, salt kendi kanlarnn
szcs olmasn dndn kestirmek gtr. Platon, filosofluuna ek olarak, byk bir deha ve
ekicilie sahip, hayal gc geni bir yazard. Tartmalarndaki konumalarn tam yazld gibi
olduunu kimse var sayamaz, kendisi de byle bir eyi ciddilikle ileri srm deildir. Bununla
birlikte ilk tartmalarda konumalar olduka doal ve karakterler btnyle ikna edicidir. Onun
tarihiliine kuku katan, dzyaz yazar olarak stnldr. Sokrates, yaradlmas, pek ok insann
gcn aan doal st ilgin bir karakter. Platon, yaratm olabilir onu. Byle bir durumun olup
olmad, doallkla ayr soru.
Genellikle tarihsel saylan tartma Savunmadr. Sokratesin yarg- yerindeki savunmas olduu
ileri srlr bunun. Doallkla Savunma, stenografik bir not deil, olaydan bilmem ne denli yl sonra
Platonun usuna kalm olanlarn bir araya getirilip edebi bir sanatla ilenmi olanlar. Platon da yarg

Antika 82
yerindeydi. Sokratesin neyi sylediini anmsamsa o ortaya konmutur. Niyet tarihseldir aka.
Savunma btn snrlamalaryle, Sokratesin karakterinin olduka aydnlk bir betimlemesini vermeye
yeter.
Sokratesin yarglanmasnn ana olgular kukuya ak deil. ddia, Sokratesin, ktlk ileyen,
yeraltnda ve gkyzndeki eyleri aratran, kty iyiye neden gibi gsteren ve btn bunlar
bakalarna reten acayip bir kii olduu sulamasna dayanmaktayd. Sokratese kar duyulan
dmanln gerek temeli, hemen kesinlikle, onun soylular zmresiyle ilikili olduunun var saylmasyd.
rencilerinin ou siyasal bir gruptand. Kimi mevkilerinde ok zararl olduklarn kantlam kiilerdi.
karlan bir genel af, szn ettiimiz temeli aa vuramad. (Asl zararllarn, o kiiler olduunu halkn
renmesi engelledi. . N.) ounluk Sokratesi sulu buldu. Atina yasalarna gre, lmden daha hafif bir
ceza isteme yolu akt kendisi iin. Yarglar, sulanan kiiyi sulu bulurlarsa, iddia makam ynnden
istenen cezayla daval ynnden istenen ceza arasnda bir seim yapmak durumundaydlar. Bu, bakmdan,
yarg yerinin yeterli sayaca bir ceza istemek Sokratesin karna olacakt. Fakat o, Platon dahil,
dostlarndan kiminin denmesine kefil olmak istedikleri otuz minalk bir ceza istedi. Bu, yarg kurulunu
kzdracak denli kk bir cezayd. Sokrates, kendisini sulu bulanlarn stnde bir ounluk kararyla
lme hkm giydi. Bu sonucu kukusuz nceden grmt. Suu kabul etmi gibi davranarak verecei
dnlerle lm cezasndan kanmak dncesinde olmad akt.
Savc durumundakiler, demokrat politikac Anythos, genlik dolu, tannmam, sa ve sakal seyrek,
kanca burunlu tragadeia airi Meletos ve tannmayan retoriki Lykondur (Burnet, Thalesten Plutona, s.
100). Onlar, Sokratesi, devlete tannan tanrlara tapnmad, yeni yeni tanrsal varlklar ileri srd ve
bu dnceleri genlere de reterek onlarn batan kmalarna yol at iin sulu buluyorlard.
Platonun Sokratesinin, gerek bir kiiye ilikisi trnden zmlenemiyecek bir soruyla
yorumlyalm da, bu sulama karsnda Platonun ona ne sylettiime bakalm.
Sokrates kendisini sulayanlar gzel konumayla sulayarak ve gzel konuma suunu, kendisine
uygulanan biimiyle hayrlayarak (reddederek) ie giriir. Onun yetenekli olduu tek gzel konuma,
kendisine gre, doruluk konusundadr. Eer, alkn olduu gibi, Sz ve sz bekleriyle gereince
sslenmemi, dzme olmayan biimde konuursa kzmamal savclar.(30) Kendisi artk yetmiinin
stndedir ve o zamana dein yarg kurulu karsna kmamtr. Yarg yerine uygun dmiyecek
konuma biiminin eksiine bakmamak gerekir.
Sokrates, kendisini resmen sulayanlara ek olarak; daha yarglarn ocukluunda, yukarki gkleri
dnm, yeraltn aratrm, kty iyi gibi gstermi bilge bir Sokratesten sz ederek, sa solu
dolaan gayri resmi bir sulayclar takmnn da bulunduunu belirterek szlerini srdryor. Bu gibi
kiilerin -der Sokrates-, tanrlarn varlna inanmad varsaylr. Kamuoyunun bu eski sulamas resmi
sulamadan daha tehlikelidir. nk, Aristophanes dnda, o sulamann geldii kiiler bilinmektedir.(31)
Eski sulama temellerine karlk olarak Sokrates bilim adam olmadn (fiziksel dncelerle alveriim
yok der) ve szgelimi bir retmen olmadn, retim iin para almadn ileri srer. Dzenekilerle
(Sophistlerle) elenir, onlarn sahip olduklarn ileri srd bilgiye kendisinin sahip bulunmadn anlatr.
O halde, bana bilge denmesinin, kt bir n yklenmesinin nedeni nedir? diye sorar.
Anlalan, Delphoi khinine bir kez, Sokratesten daha bilge adam bulunup bulunmad sorulmu ve
yoktur karl alnm. Sokrates, ok ardn aa vurur. nk bir ey bilmemektedir. Eh, bir tanr
da yalan syleyecek deil ya. Filosofumuz bunun zerine, tanry yanllk yapmakla sulayp
sulayamayacan anlamak iin bilge olarak tannm kiileri dolamaya kar. nce, ok kiinin bilge
sand, kendisine greyse daha da bilge olan politikacya gider. Onu hi de bilge bulmaz ve bulmadn
da nazik fakat kesin bir dille anlatr. Sonu, onun benden nefret etmesi oldu diyor Sokrates. Sonra
airlere gidip, onlardan yazlarnda olup bitenleri aklamalarn ister. airler byle bir ii baaramazlar,
Onlarn iirlerini bilgelikle deil bir tr deha ve esinle yazdklarn anladm, biiminde konuur. Ardndan
sanatlar dolar, onlar da e lde umut krc bulur. En sonra unu syler: Yalnzca, tanrlar bilge
olan. Benim bilge olup olmadm sorusuna verdii karlkla, insanlarn bilgeliinin ya ok az deerli
olduunu ya da hi deer tamadn gstermek istemitir. O Sokratesten sz etmiyor. Benim adm
sadece bir rnek vermi olmak iin kullanyor, ey insanlar, Sokrates gibi, bilgeliinin gerekte be para
etmediini bilen en bilge kiidir diyor sanki. Bilgelie sahip kanlar aa vurmak Sokratesin btn
zamann alr. Bu i onu, ileri aamada bir yoksullua srklemitir. Fakat, khini hakl karmann grevi
olduunu hisseder.
Zengin snflarn genleri -diyor Sokrates-, yapacak pek bir eyleri olmadndan benim, insanlarn
iyzn nasl aa vardm dinlemekle vakit geiriyor ve ayn ii yapmaya girierek dmanlarmn
saysn arttryor. nk, insanlar bir ey bilmeyip sadece bilgi tasladklarnn aa vurulduunu kabul
etmekten holanmaz.
Birinci grup sulayclar iin bu denli konumak yetiyor.

Antika 83
 Sokrates daha sonra Meletosu incelemeye geer. Meletos, kendine baklrsa, lkesini
gerekten seven, iyi bir adamadr. Sokrates, ona nce, genleri eitenin kim olduunu sorar. Meletos
nce yarglardan sz aar, sonra Sokratesin arlyla adm adm geriliyerek, Sokrates dndaki
her Atinalnn genleri eittiini sylemeye varr. Bunun zerine Sokrates, kenti, ans dolaysyla
kutlar. yiler arasnda yaamann, herhalde ktler arasnda yaamaktan daha iyi olduunu belirtir.
Bu bakmdan, yurttalarn bilerek batan karacak kadar aptal deildir. Eer bilmeyerek byle bir
davranta bulunmusa, Meletosa Sokratesi aydnlatmak der, sulamak deil.
Sulama, Sokratesin yalnz tanrlar yadsmadn, ayn zamanda onlarn yerine kendiliinden
baka tanrlar getirdiini belgeliyor. te yandan Meletos, Sokratesin btnyle tanrtanmaz
olduunu ileri srmektedir. Gnein ta, ayn toprak olduunu sylyor, der. Sokratesse,
dnceleri theatronda (tiyatroda, olaslkla Euripidesin oyunlarnda) bir drahmiye renilecek
Anaxagoras suladn sanyor Meletos, karln verir; ve doal olarak, Meletosun tm
tanrtanmazlk konusundaki bu yeni sulamasnn baka tanrlar ileri srme yolundaki kk
sulamayla elitiine iaret ederek daha genel dncelere geer.
Kke dinsel bir hava tamaktadr, Savunmann geri kalan blm. Sokrates bir askerdir.
Kendisine verilen buyrua uyarak, mevkiini brakmamtr. mdi, Tanr bana kendimi ya da
bakalarn inceleme konusunda bir grev vermi. Bir filosofluk grevi. Bu mevkii brakmak sava
alanndaki denli utan verici olacak. lmden korkmak bilgelik deildir. Kimse, lmn daha iyi olup
olmyacan bilemez. O zamana dein brakmad dnceleri brakmas kouluyla yaam
balanacak, syliyecei unlar olacaktr: Atinallar, sizi sayarm ve severim. Ancak Tanrya sizden
ok ba eerim. Yaamm ve gcm var olduka felsefeyi uygulamak ve retmekten; rastladm
kiileri uyarmaktan vazgemeyeceim. Bunun Tanr buyruu olduunu bilirsiniz. Devlet iinde benim
Tanrya hizmetimden daha iyi bir davran bulunmad inancndaym.
Diyeceklerim var daha. Onlar iitince belki susturmak istersiniz beni. Sanrm, dinlerseniz iyi
olur. Sizden dileim, beni susturmaya almamanz. unu sylemek isterim: Benim gibi birini
ldrrseniz, daha ok kendinize ktlk etmi olursunuz. Hibir ey ktlk edemez bana. Ne
Meletos, ne Anytos. Edemez, nk, kt bir adamn, kendisinden daha iyiye ktlk etmesine izin
verilmemitir. Reddetmiyorum, Anytos, byle birini ldrebilir, srgne gnderebilir, uygar
haklarndan yoksun edebilir, ona bir ktlk yaptm sanabilir, bakalar da yle dnebilir. te bu
noktada ayrlr yollarmz. nk Anytosun yapmakta olduu ii yapmann yani bakasnn yaamna
son vermenin ktl ok daha byk.
Kendi adna deil; yarglar adna savunma yaptn syler Sokrates. Tanr ynnden devletin
bana saldrtlm bir atsineidir. Onun gibi bir bakasn bulmak kolay olmayacaktr: unu
sylemek yiitliini gsterebilirim: (Birden uykudan uyandrlm kiiler gibi) lmlnz yitirip;
Anytosun salk verdii biimde, beni bir vurula ldrebileceinizi dnebilirsiniz. Sonra Tanr, sizi
dnp bir atsinei gnderene dein, yaamnzn geri kalann uykunuzu srdrmekle geirirsiniz.
Neden yalnzca zel konularda konumu, kamu ileri zerine tler vermemitir. yle
yantlyor: Deiik yerlerde, bence bilinen ve Meletosun sulamasnda alaya ald tanrsal bir varlk
olan khin ya da simgeden sz etliimi duymusunuzdur. Bir tr ses olan bu simge, ben henz
ocukken kulama gelmeye balad. O, yapacam bir ey konusunda bana buyruk vermez hi, fakat
beni engeller. Politikac olmam da engelliyen odur. Sokrates, ardndan, namuslu bir kiinin
politikada uzun sre barnamayacan syler. Kanlmazlkla politikaya kart iki rnek verir:
Onlardan birincisi demokrasiye, ikincisiyse otuz tirana kar direniidir. Her iki durumda da
yneticiler yasad davranmlardr.
Sokrates, yarg yerinde bulunanlar arasnda eski rencilerinden pek ounun, onlarn
babalarnn ve erkek kardelerinin yer aldn ve genleri batan karmas konusunda tanklk
etmeleri iin, iddia makamnca hibirinin yarglar kurulu karsna karlmadn anlatr. (Bu,
Savunmann bir hukuku tarafndan onaylanabilecek hemen tek kantdr.) Sokrates, yarglarn
yreini yumuatmak iin alayan ocuklarn yarg yerine getirilmesi geleneini reddeder. Onun ii,
yarglardan ltuf istemek deil, yarglar ikna etmektir.
Karar verildikten, 30 minalk kar ceza istei reddedildikten sonra son konumasn yapar (30
minalk ceza konusunda Sokrates, yarg yerinde bulunan Platonu kefilleri arasnda gstermitir.):
mdi, ey beni mahkm edenler. Size gelecekten sz etmek isterim. Yaknda leceim nk.
lm saati gelip alnca insanlara gelecei bildirme gc balanr. Katillerim olan sizlere unu
bildirmek isterim: ekilip gitmemden sonra, beni urattnz cezadan daha ar bekliyor sizleri...
Eer insanlar ldrmekle birtakm kiileri, kt yaantlarnz knamaktan alkoyacanz
sanyorsanz aldanyorsunuz. Olanakl ya da onurlu bir ka yolu deildir bu. En kolay ve en soylu
yol, bakalarn yeteneksiz klmak deil, kendinizi dzeltmenizdir.

Antika 84
 Sokrates ardndan, susuzluuna oy veren yarglara dnerek, baka durumlarda kendisini sk sk
sz ortasnda durduran khinin o gn yaptklarnn hibirine kar durmadn belirtir. Bu -der-, bama
gelenlerin iyi olduunu ve lm kt sananlarn yanldn ima eder. nk lm ya dsz bir uykudur
(aka iyidir bylesi), ya da tin br dnyaya g eder. Eer kii, Orpheos, Musaeos, Hesiodos ve
Homerosla grecekse neler vermez? Hayr, eer doruysa bu, brakn tekrar tekrar leyim. br
dnyada o, haksz yere lme katlanm olanlarla buluacak ve her eyin stnde bilgi aratrmasn
srdrecektir. br dnyada, adam, soruyor diye ldrmezler. Hem de kesinlikle ldrmezler. Bizden
daha mutlu olmalarndan ayr olarak, sylenen doruysa lmsz olacak oradakiler nk...
Ayrlk saati gelip att. Yolcu yolunda gerek, ben lmeye, sizler yaamaya. Hangisi iyi Tanr bilir.
Savunma, belirli tipteki bir adamn betimini verir: Kendine gvenen, benlikli, dnya nimetine
aldrmaz, tanrsal bir sesle ynetildiine, duru dncenin doru yaama iin en nemli gereksinim
olduuna inanm birinin. Son szler hari Hristiyan ehidini ya da priteni andrr. lm izleyen eylerin
ele alnd son parada Sokratesin lmszle sk skya inandn, ortaya atlan kesinsizliinse yalnzca
var sayldn duymamak olanaksz. Hristiyanlar gibi zaman d bir azap korkusuyla zihnini bulandrm
deildir. Yaamnn, br dnyada mutlu bir yaam olacandan kukusu yoktur. Phaedonda Sokrates
diliyle konuan Platon lmsze inan konusunda nedenler verir. Bunlarn, tarihsel Sokratesi etkileyen
nedenler olup olmadn sylemek olanakszdr.
Tarihsel Sokratesin, bir khin ya da daimonca ynetildiini ileri srd kukusuzdur. Bu, bir
Hristiyann, vicdann sesine, onun diyeceine benzer mi benzemez mi, yoksa Sokratese gerek bir ses
olarak geldi mi gelmedi mi, bilemeyiz. Jeanne d Arc, deliliin genel bir biimi olan seslerden esinlenmiti.
Sokratesle aklp kalma (kataleptikos) biiminde kendinden geme (trans) durumlar grlrd. Bylesi,
dnce hi deilse, onun askerken bana gelen bir olayn aklanmasna yarar.
Bir sabah, zemedii bir konu zerinde dnp duruyordu. leye dein dnd. Dnceye
dalm olarak kmldamadan kalakald. le vakti dikkatler ona evrildi ve akn kalabalk arasnda,
Sokratesin gn douundan beri ayakta dikilip bir ey dnd sylentisi dolat. Akam yemeinden
sonra birtakm onyallar merak dolaysyla iltelerini alarak, Sokratesin btn gece yle dikilir kalp
kalamayacan gzlemek zere ak havada uyudu. (Olayn, kn deil yazn getiini sylemeliyim.)
Sokrates ertesi sabaha dein ylece kald. Gn yla birlikte gnee dua edip gitti (len, 220).
Bu tr bir ey daha az aamada sk sk ortaya kyordu Sokratesle. lenin balangcnda
anlatldna gre, Sokratesle Aristodemos bir yemee gitmek zere birlikte yola kar. Fakat, Sokrates bir
soyutlama nbetine yakalanarak geride kalr. Aristodemos geldiinde ev sahibi Agatnon, sorar: Sokrates
hani? Aristodemos, Sokratesi yannda grmeyince aalar. Gnderilen bir kle, onu komu evin
sundurmasnda (porticus) bulur. Gelip haber verir. Orada aklp kalm, arsam kmldamayacak bile.
Sokratesi tanyanlar, onun herhangi bir yerde hi neden yokken kendini yitirme huyu olduunu belirterek
ii aklar, onu kendi haline brakrlar. Yemein yarsnda kar gelir Sokrates.

SOKRATESN TP
Sokratesin ok irkin olduunda uzlar herkes. Bask bir burnu, iriyar bir karn varm. Satirik
dramlardaki seilenoslardan daha irkinmi (len, Xenophon). Hep yrtk prtk giysiler giyer, her yere
plak ayakla gider; soua scaa, ala, susuzlua aldrmaz, herkesi artrm. Alkibiades, lende
Sokratesin askerliini anlatrken unlar syler:
Levazmla balantmz kesilip yiyeceksiz yrmek zorunda kaldmzda (sk sk grlrd bylesi)
direnci tam tamna olaan styd. Bu gibi durumlarda yalnz benden deil hepimizden stnd. Onunla
boy lecek kimse yoktu... Soua dayankl da aknlk vericiydi. O blgede klar iddetli
olduundan keskin bir ayaz hkm srerdi. Ondan baka herkes ya ierde kalr, ya da dar kanlar bir
sr rtye sarnp sarmalanr, ayaklarna keeler sarard. Bunlarn arasnda Sokrates, srtnda her
zamanki giysisi, plak ayakla buzlar zerinde, ayaklar sarlp sarmalanm br askerlerden daha iyi
yrr, askerlerse ona kzgn kzgn bakarlard. nk Sokrates kmser grnrd onlar.
Sokratesin vcut tutkularna egemen oluu zerinde durulur hep. ok seyrek arap ier, iince de
herkesten ok iermi. Ama hi kimse sarholuunu grmemi. En ar ekiciliklerden -Platon doru
sylyorsa- etkilenmemi. Sevgide platonik kalm. Eksiksiz bir Orpheosu azizmi. Ge ilikin tin ve
yeryzne ilikin vcut ikiliinde, tinin (ruhun) tmyle bedene egemen olmasn salam. Son anlarnda
lm umursamazl bu egemenliin en byk kant. Koyu bir Orpheosu deil. Orpheosuluun yalnzca
temel ilkelerini onaylar, bo inanlarn, arlama trenlerini deil.
Sokratesin diliyle konuan Platon, sundurmaclar (stoikleri) da, kpeksileri de (kynikoslar da)
ncelemitir. Sundurmaclar en stn iyinin erdem olduunu, kiinin d nedenlerle erdemden yoksun
edilemeyeceini dnm. Yarglarnn kendisine zarar veremeyeceini syliyerek, Sokratesin yarglara

Antika 85
meydan okumasnda bu reti ierilmitir. Kpeksiler dnyaya ilikin iyileri kk grm ve
kmsemelerini uygarln rahatln inemekle gstermiti. Sokratesi kt giysiler ve plak
dolatran ite ayn grtr.
Onun uralarnn bilimsel olmaktan ok, satresel bir klk tad iyice kesin grnyor.
Grdmz gibi fiziksel dncelerle alveriim yok diyor. Savunmada Platon, tartmalarnda en
ok Sokratesi olduu genellikle varsaylan eskileri, ahlaksal terimlerin tanmlarn aratrr daha ok.
Charmeides alml ya da ll olmann, Lysis dostluun, Laches bilgeliin tanmyla urar. Hibir
sonuca ulalmaz. Fakat Sokrates, bu tr sorular incelemenin nemli olduu dncesini aa
vurur. Sokratesin diliyle konuan Platon tutarl olarak, hibir ey bilmediini, biIginin elde edilmez
olmadn savunur. Bilgi aratrmas son aamada nem tar ona gre. Hi kimse bilerek gnah
ilemez, bu bakmdan insanlar eksiksiz erdemli klmak iin gerekli olan yalnzca bilgidir.
Erdemle bilgi arasndaki yakn balant Sokratesle Platonun zelliini biimler. Bu balant
belirli bir aamaya dein, Hristiyanlktaki balantya kart olarak tm Grek dncesinde vardr.
Hristiyan satresindc (ethikos) ar yrek esastr. Bilgilide olduu lde bilgisizde de bulunabilir o.
Grek ve Hristiyan satresi arasndaki ayrm gnmze dein srmtr.
Diyalog yntemi, yani, soru ve karlkla bilgiyi aratrma yntemi (diyalektik), Sokrates
ynnden bulunmu deildir. Onun nce, Parmenidesin ardl Zenon ynnden sistematik olarak
ilendii anlalyor. Parmenides diyalogunda Zenon, Sokratesli diyalog ilemini uygular. Fakat bu
yntemi Sokratesin kullandn ve gelitirdiini var saydracak gerekli bir neden vardr. Grdmz
gibi Sokrates lme mahkm olduunda, br dnyada hep soru sormay srdreceini, lmsz
olduu iin kendisini ldremeyeceklerini mutlulukla dnr. Eer diyalog yntemini Savunmada
betimledii gibi uygulamsa ona kar giriilen dmanlk kolayca aklanr. Atinada ne kadar
dzenbaz varsa kendisine kar km olacak.
Diyalog yntemi birtakm sorulara uygun, birtakm sorular deildir. Belki bu, Platonun byk
blmyle olanakl soruturmalarnn zizgisini (karakterini) belirlemee yardmc olmutur.
Platonun etkisiyle daha sonraki felsefe byk lde onun yntemlerinden kan snrlamalarla
evrilmitir.
Birtakm konularn bu yolda ele alnamayaca aktr Szgelimi grmsel (ampirik) bilim.
Galileonun, kuramlarn savunmak iin diyalogu kulland dorudur. Bu, yalnzca nyargnn
yenilmesi iindi. Galileonun bulularnn pozitif temeli byk bir yapmaca kaplmakszn diyaloga
dklemez. Platonun yaptlarnda Sokrates, sorusunu ynelttii kiinin, zaten sahip olduu bilgiyi
aa koyduunu ileri srer. Bu bakmdan kendini bir ebeye benzetir. Phaedon ve Menonda,
yntemini geometrik sorunlara uyguladnda, herhangi bir yargcn izin vermiyecei artc sorular
sormak zorundadr. Yntem, bilgimizi daha nceki bir varlkta rendiimizi anmsayarak elde
ettiimizi ileri sren anmsama retisiyle uyuumludur. Bu gre kart olarak, mikroskop
araclyla yaplan herhangi bir buluu, szgelimi sayrlklarn bakteriler yoluyla yaylmasn ele
alalm. Bu tr bir bilgiye daha nce bu konuda bilgisiz olan bir kii ynnden varlabileceini
savunmak gtr.
Sokrates yntemine uygun olan konular, tam bir vargya varmak iin, haklarnda zaten yeterli
bir bilgiye sahip bulunduumuz, fakat dncenin karmas, zmlemenin eksik kal yznden,
bildiimizi mantksal adan en iyi biimde kullanmakla baarsz kaldmz konulardr. Adalet
nedir? gibi bir soru, bir Platon diyalogunda son aamada uygundur. Adaletli ve adaletsiz
szcklerini bamszca kullanr ve onlar kullandmz yollar inceliyerek, tmevarmsal olarak,
kullanmla en ok uyuan tanma varrz. Btn gerekli olan, sorudaki szcklerin nasl kullanld.
Aratrmamz bir sonuca vardnda, satresel deil yalnzca dilbilimsel bir bulu yapm oluruz.
Bununla birlikte yntemi olduka kesin durumlar snfna yararl biimde uygulyabiliriz. Tartlann,
olgusal olmaktan ok mantksal biim kazand yerde, tartma, doruluu akla karmann en iyi
yntemidir. Szgelimi biri, demokrasinin iyiliini, fakat belirli kanlara sahip kiilere oy hakk
verilmemesi gerektiini savunuyor varsayalm. Byle bir kiiyi tutarszlkla sulayabilir ve ona iki
savndan en aa birinin yanl olmas gerektiini kantlayabiliriz. Sanyorum, mantksal yanllar ok
kiinin sandndan daha byk bir nem tamaktadr. Bu yanllar, kendilerini ileyenlere her
konuda ilerine gelen kany tutma yetenei salar. Mantksal olarak tutarl reti kmesinin ksmen
sknt verdii ve gndelik yarglara kar bulunduu kesindir. Diyalog yntemi ya da daha genel
olarak, ksntsz tartma alkanl mantksal tutarl gelitirmeye ynelir ve bu yolda yararldr.
Fakat bu ama yeni olgular bulmak olduunda btnyle elverisizdir. Felsefe belki Platon
yntemiyle izlenebilecek aratrmalarn tmdr. Eer bu tanm uygunsa o uygunluk, Platonun daha
sonraki filosoflar zerine olan etkisi dolaysyladr.

Antika 86
 KONU XII

SPARTANIN ETKS

Platonu ve gerekte, sonraki filosoflarn ounu anlamak iin, Sparta, konusunda bir eyler bilmek
gerekir. Spartann Grek dncesine, biri tarihsel gereklik, bryse efsane asndan ift katl bir etkisi
Vardr. Bu etkilerin ikisi de nemlidir. Gereklik Spartallara, Atinallar savata yenme olana vermi.
Efsaneyse, Platonun ve daha sonraki sayz yazarlarn siyasal kuramlarn etkilemitir. Plutarchos
ynnden yazlan Lykurgosun Yaants adl yaptta efsane, gelimi biimiyle yer almaktadr. Bu yaptn
arka kt dnceler, Rousseaunun, Nietschenin ve ulusal toplumculuun (nasyonal sosyalizmin)
retilerini biimlemekte byk rol oynamtr. (Dr. Thomas Arnoldun ve paral ngiliz okullarnn szn
etmiyorum.) Tarihsel adan daha da nemlidir efsane. Yine de biz, efsaneye etkinin kayna olduu iin
gereklie etkiden gireceiz sze.
Spartann bakenti Lakonike ya da Lakedaemon, Peloponnesosun gneydousunu kaplamaktayd.
Ynetici rk olan Spartallar lkeyi, Doristilerin kuzeyden gelen istilas srasnda ele geirmiler ve oradaki
halk serf yetitirmilerdi. Helios (helot) ad verilirdi serflere. Tarihsel dnemlerde btn toprak
Spartallara ait olmutur. Fakat topra ilemek, yasa ve geleneke yasaklanmt onlara. Byle bir i
kltcyd, askeri grev iin zgr kalnmalyd. Serfler alnp satlamazd. Topraa balydlar. Yetikin
her erkek Spartalya verilmek zere blmlere ayrlmt toprak. Bu blmler de helioslar gibi alnp
satlamazd, yasa gerei babadan oula geemezdi. (Yine de bir bakasna vasiyetle braklabilirdi.) Toprak
sahibi, topra ileyenden kendisi iin 70 medimnos (aa yukar 3786 litre), kars iin 12 medimnos tahl
ve ayrca belirli lde arap ve meyve alrd. (Bury, Yunanistan Tarihi, I, s. 138. Spartal erkeklerin
elerine gre alt kez ok yiyip itikleri anlalyor.) Bu tutarn tesinde kalanlar heliosun malyd.
Spartallar gibi, helioslar da Grekti ve kleliklerine ac ac ileniyorlard. Ellerine olanak getike
bakaldrdlar. Spartallarn, bu tehlikeyi savuturacak bir gizli polis dzeni vard. Buna ek olarak, baka bir
nlem de almlard. Ylda bir kez helioslara sava aarlar ve gen Spartallar, ba emez grnenleri
ldrr, sulu da tutulmazlard. Helioslar, efendileri deil, devlet zgr brakabilirdi ancak. Savata
olaanst bir yiitlik gstermeleri durumunda olabilirdi bylesi. .. VIII. yzylda Spartallar bir sre iin
komu Messene lkesini ele geirmi ve orada oturanlarn ounu helios yapmt. Yaam alan ktt. Fakat
lkedeki dzen bu durumu bir sre iin gidermiti.
Topran blnmesi, Spartann genel sistemiydi. Soylu kiilerin, kendi malikneleri bulunmaktayd.
Toprak paralarysa, devlete belirlenen ortak topran blmleriydiler.
Lakonikenin br yanlarnda oturan ve perioeken ad verilen zgr kiiler siyasal gce sahip
deillerdi.
Spartal yurttan tek ii, doutan balyarak altrld savat. Sayrl ocuklar, oymak balarnn
denetlemesinden sonra, korunmasz savunmasz bir keye atlrd. Ancak salam olduuna karar
verilenlerin yetimesine izin kard. 20 yana dein, btn erkek ocuklar, byk bir okulda eitilirdi.
Eitimin amac, acya aldr etmeyen sert insan yetitirmekti. Kltrel ya da bilimsel eitimde sama bir
yan yoktu... Tek ama, kendini btnyle devlete adam iyi askerler yetitirmekti.
Asker grev bilfiil 20 yanda balard. Yirmi yan aan, evlenmeye hak kazanrd. Fakat, erkek,
otuz yana kadar erkekler evinde yaamak; evliyse bile, evliliini yasa d ve gizli bir i olarak
srdrmek zorundayd. Otuz yandan sonra artk yetikin bir yurtta durumuna gelirdi. Her bir Spartalnn
birlikte yiyip itii kk bir topluluk bulunmaktayd. Toprann rnnden, her Spartal, grupuna ayni bir
yardmda bulunmak zorundayd. Devletin kuram, hibir kentlinin yoksullua dmemesi, hibirinin zengin
olmamasyd. Her bir yurttatan, batan baka bir yolla bakasna, aktaramad toprann rnyle
geinmesi istenmitir. Kimsenin altn ve gm edinmesine izin verilmezdi. Para, demirdendi. Sparta
sadelii, ataszlerine gemitir.

KADINLARIN DURUMU
Yunanistann baka yerlerinde grld gibi yaltlm olmyan kadnlarn durumuysa alacak
gibidir. Kz ocuuna, erkek ocuklarna uygulanan eitim uygulanrd. Dikkate deen husus, kz ve erkek
ocuklarn birlikte jimnastik yapmalardr.
Gen kzlar koarak, greerek demir ve mzrak atarak sertletirmek vcutlarn. Jimnastik yapp
glendike ocuk dnyaya getirmenin aclarna daha kolay katlanacaklar. Doacak meyve salam ve
grbz bir vcuttan beslenerek daha iyi geliecektir. Gen kzlar herkesin iinde rlplak grnrler ama,

Antika 87
grlen ya da yaplmak istenen ahlak d bir i yoktur. Bu sporlar btnyle oyun ve elence dolu,
art niyet ve bilinsizlikten uzaktr. (Lykurgostan alnmtr bu para.)
Evlenmiyen erkekler yasa d davranm saylp, souk havada plak olarak, genlerin
jimnastik yaptklar, dans ettikleri yerlerin dnda dolamaya zorunlu tutulmulardr.
Kadnlarn, devlete yarar olmayan bir duyguyu aa vurmalar yasaklanm, korka
kmsemeleri istenmi: Bir kadn korkak olan olunu kmsediinde vgye deer bulunmutur.
Yeni domu ocuu, gszl nedeniyle lme mahkm edilirse ya da olu savata lrse
zlmeyecektir anne. br Grekler, Spartal kadnlar apayr bir iffette grmlerdir. Ayn zamanda,
ocuksuz evli bir kadn, eer devlet ona, bir baka erkein yeni yurttalar dnyaya getirmekte
kocasndan daha baarl olup olmayacan aratrmay buyurursa kar durmayacaktr. ocuk
doumu yasayla desteklenmitir. Aristotelese gre, ocuk babas askerlik grevinin drt ocuk
babasyla tm devlet grevlerinin dndayd.
Spartann yaps karmakt. ki ayr aileye ilikin, ynetimi, kaltm yoluyla elde bulunduran iki
kral vard bata. Orduyu sava zamannda, krallardan biri ynetirdi. Bar zamannda gleri snrlyd
onlarn. Yalnz, ortak lenlerde, ,bir bakasnn yediinin iki katn yerlerdi. lerinden biri ldnde
genel yas tutulurdu, kendileriyle birlikte 30 kiiyi bulan yallar kurulunun da yesiydi bu krallar.
Yalar 60n stnde olan br 28 ye btn yurttalarca bir yaam boyu iin seilirlerdi. Adam
ldrme davalarna bu kurul bakar ve kamutay nne gelecek sorunlar bu kurul hazrlard.
Kamutay, tm kentlilerden kuruluydu, tek bana bir ie giriemez, ancak karsna getirilen ilere
evet ya da hayr diyebilirdi. Hibir yasa, kamutay onayndan gemeksizin yrrle girmezdi. Bu
onay zorunluysa da yeterli deildi. Geerli olmadan nce yallar ve yasa ilerini yrten grevliler
(magistratuslar) kamutay kararn halka resmen bildirmeliydi.
Krallar, Yallar kurulu ve Kamutaya ek olarak, ynetimin Spartaya zg drdnc bir kolu da
vard: Be ephoros. Btn kentlilerce, Aristotelesin ok ocuksu, Burynin gizil olarak (bilkuvve)
kura yntemi dedii bir yntemle seilirdi epheroslar. Devlet dzeninde, krallara kar dengeyi
salamak zere dnlm demokratik elerdi. (Demokratik gelerden sz ederken yurttalarn,
helioslara byk ac ektiren ve perioekiye hibir hak tanmayan ynetici snftan ibaret olduu
anmsanmal.) Her ay, krallar, devlet dzenini srdrmek; epheroslarsa, krallar, onlarn andlarna
bal kaldklar srece desteklemek konusunda and ierlerdi. Krallardan biri sava iin yola knca,
davrann gzlemek iin, onunla birlikte giderdi iki epheros. Yksek hukuk mahkemesi
epheroslardan kurulurdu. Onlarn krallara kar ar su davalarna bakmak yetkileri de
bulunmaktayd.
Sparta dzeninin, eski alarn ileri yllarnda, Lykurgos ad verilen ve yasalarn .. 885te
dzenledii sylenen bir yasa koyucudan geldii varsaylr. Gerekteyse Sparta sistemi yava yava
gelimitir. Lykurgos gizemsel bir kii ve kkence bir tanrdr. Ad kurt karan anlamna gelir ve
kk Arkadiaya uzanr.
Grekler arasnda bir hayranlk yaratmtr Sparta. Olduka artcdr bu. nk Sparta,
balangta br Grek kentleri karsnda, sonralar olduundan ok daha az ayrlk gstermi;
ayrca, baka yerde olduu lde iyi airler ve sanatlar da yetitirmemitir. Fakat aa yukar ..
de iyi airler ve sanatlar da yetitirmemitir. Fakat aa .. VII. yzylda, ya da olaslkla daha
sonra yanl olarak Lykurgosa yklenen Sparta dzeni, bizim imdi ele almakta olduumuz biimde
billurlamtr. Her ey savataki baarya feda edilmi, Sparta, Yunanistann dnya uygarlna
yapt yardma katlmaz olmutur. Bu devlet bize, Nazilerin utku (zafer) kazanmalar durumunda
kuracaklar devletin minyatr bir modeli gibi grnyor. Bury yle demektedir:
.. V. yzylda Atinal ya da Miletoslu bir yabanc, duvarsz ve iddiasz Spartay biimleyen
dank kylere uradnda ok uzakta kalan bir aa geri gitmi olmal. nsanlarn daha yiit, daha
iyi, daha sade olduu, servetin etkisiyle bozulmad ve dncelerle rahatsz edilmedii bir aa.
Platon gibi, siyasal bilim zerinde dnen bir filosofa Sparta devleti kendi lkesine en ok yaklaan
bir devlet olarak grnmtr. Sradan bir Grek, Spartay sert ve basit gzellie sahip, kendi
yaad yerden daha yce, fakat iinde bulunmann hi de rahatlk verici olmad bir Doris kenti ve
grkemli bir Doris tapna olarak grmtr.
Spartaya kar br Grek kentlerinde duyulan hayranln bir nedeni, onun duraan oluudur.
br btn Grek kentleri devrimler geirmi; fakat, Sparta dzeni yzyllarca sarslmam; yalnz,
epheroslarn gc yava yava artm; bu da zorla deil, yasayla gereklemitir.

Antika 88
 SPARTA YTL
Spartallarn yenilmez bir savalar rk yaratmak konusundaki ana amalarnda uzun sre baar
saladklar yadsnamaz. Thermoplyae sava (.. 480) teknik olarak bir yenilgiyle sonulanmsa da
Sparta yiitliinin en iyi rneini vermitir. Thermoplyae, dalar arasnda dar bir geitti. Pars ordusunun
orada durdurulaca umuluyordu. Mttefikleriyle birlikte 3000 Spartal, cepheden gelen btn saldrlar
pskrtt. Fakat sonunda ranllar tepeler arasnda bulduklar bir arka yolu kullanarak Greklere kar iki
cepheden saldrya getiler. Her Spartal, bulunduu yerde ve grevi banda ld. ki kii hemen hemen
geici bir krle varan gz sayrl dolaysyla izinliydi. Onlardan biri Beliosunun eliinde savaa girmek
konusunda direndi ve sava alannda ld. Aristodemos adl br izinli askerse, savaamayacak denli sayr
olduuna karar verdi. Spartaya dndnde kimse konumad onunla. Korkak Aristodemos dediler.
Aristodemos, bir yl sonra, Spartann kazand Plataea savanda yiite arpp lerek onursuzluk
lekesini sildi.
Savatan sonra, Spartallar, Thermopylae sava alanna bir ant diktiler. Yalnz unlar yazlyd antn
zerinde: Yabanc! Lakadaemonlulara syle; Burada, onlarn buyruklarna uyarak yatyoruz!
Uzun bir sre, Spartallar, karada yenilmez olduklarn ortaya koydu. stnlklerini .. 371 ylna
dein korumulardr. O yl, Leuctra savanda Thebaellara yenilmiler, ve bu, askeri stnlklerinin sonu
olmutur.

OLUMSUZ YNLER
Savatan ayr olarak, Sparta gereklii hi de tmyle, kuramn ayn deildir. Onun byk
dneminde yaam olan Heredotos, hibir Spartalnn rvete kar duramad yolunda bir dnce ileri
srer. Zenginlerin kmsenmesine; sade, yaantnn, Sparta eitiminde alanan belli bal ilkelerden biri
olmasna karn byleymi bu. Sparta kadnlarnn iffetli olduklar sylenir. Yine de tannm bir krallk
varisinin, annesinin kocasndan gelme olu olmad iin kral yaplmad yinelenir (tekrarlanr) ok kez.
Spartallarn, amaz biimde yurtsever olduklar anlatlr. te yandan Plataea galibi kral Pausanias,
parayla Khshasarscha (Serhas) adna alan bir hain olarak bitirmitir grevini. Bu ar noktalar bir yana
Sparta politikas daima kk ve blgesel kalmtr, Atina kk Asia Greklerini ve kk Asiaya komu
adalar kurtardnda, Sparta bir yana ekilmiti. Peoponnessos, gvende sayld srece, soydalarnn
yazt aldrmazlk konusuydu onun iin. Hellen dnyasnn, konfederasyon yolunda her abas, Spartann
ayrcl yznden sonuca ulaamamtr.
Spartann yldz sndkten sonra yaam olan Aristoteles, onun dzeni konusunda dosta
konumaz (Politeia, c.II, 9 1269 b - 70 a). Onun, ayn kentten sz ettiine inanmak gtr adeta.
Szgelimi yasa koyucu, tm, devleti sert, lmsz yapmak istemi, erkekler iin bunu gerekletirmi;
fakat her tr lmszlk ve lks iinde yzen kadnlar bolamtr. Sonu, byle bir devlette, zellikle,
sava uluslarn ounda gze arpt gibi yurttalar, elerinin egemenliine dtnde devlete verilen
deerin byk lde artmasdr... Dahas, gndelik yaantda, hibir yarar bulunmayan, yalnz, sava iin
gerekli olan yiitlik konusunda Lacadaemon kadnlar zararl olmulardr... Onlarn bu zellii, ok eski
dnemlerden kalmtr. Zaten bakas da beklenemezdi... sylediine gre Lykurgos, kadnlar yasalarn
buyruu altna almak istemi, kadnlar kar durunca o da vazgemi. (32)
Aristoteles Spartallar, para tutkusuyla sulayarak srdrr szlerinde bunu, servetin eit olmyan
dalmna ykler. Ona gre, toprak satlamazsa da balanabilir ya da vasiyetle bakasna braklabilir.
Btn topran 2/5si kadnlara aittir. Bu durum, yurtta saysnn byk lde azalmasyla
sonulanmtr. Yurtta saysnn bir zamanlar 10.000ken Thebae yenilgisi sonucunda 1000in altna
dt sylenir.
Sparta dzeninin her noktasn eletirmi Aristoteles. Epheroslarn ok kez yoksul olduklarn,
dolaysyla onlara rvet vermenin kolayln anlatr. Epheroslarn gc ok yksektir. Krallar bile ho
geinmek zorundadr onlarla. Bylece demokrasiye dnmtr dzen. Epheroslarn byk yetkisi olduu
ve devlet dzeninin ruhuna aykr bir yaant iinde bulunduklar anlatlr. Gerekteyse, sradan yurttalara
bakldnda, balar dayanlmaz lde skdr onlarn. Bu bakmdan onlar, yasa d, gizli, duyumsal
(sensual) zevklere dalmakta bulmulardr kurtuluu.
Sparta zme dnemindeyken yazmtr Aristoteles yazlarn. Fakat belirli noktalarda, szn
ettii ktln eski dnemlerden kaldn syler ak ak. Syleyi tonu ak ve gerekidir, bu
bakmdan, ona inanmamak elden gelmez. Yasalarda ar sertliin yaratt sonularla ilgili modern
deneylerle ayn dorultudadr Spartada olup bitenler. Fakat insanlarn imgesinde yayan, Aristotelesin
deil, Plutarchosun efsane dolu Spartasdr. Platonun, Cumhuriyette ortaya koyduu, Spartann felsefi
adan lklenmi biimiydi. Yzyllarca ve yzyllarca genler Plutarchos ve Platonun yaptlarn okuyup
bir Lykurgos ya da filosof kral olmak istedi. Son uta lkclk ve g sevgisi, insanlar gitgide yanl
ynlere ekti. Gnmzde de ayn ii yapmakta.
Antika 89
 Orta ve modern a okuyucular iin, zellikle Plutarchos ynnden belirlenmitir Sparta
efsanesi. Plutarchos yazdnda, Sparta romantik bir gemii yayordu. Onun byk a
Colombonun (Kolumbusun) bizden uzakta kalmas gibi gemi gitmiti. Plutarchosun sylediini
kurumlar tarihini yazacaklar, ihtiyatla ele almal. Efsane tarihi iin byk nem tar onlar.
Yunanistan dnyay, insanlarn imgeleri, lkleri, umutlar zerine yaptyla etkilemitir, siyasal g
zerine yapt etkiyle deil. Roma, hala var olan yollar yapm, pek ok modern yasa dizisine (code)
kaynaklk eden yasalar dzenlemitir. Bunlar nemli klan Roma ordulardr, Grekler, hayranlk
duyulacak savalar olduklar halde, askeri glerini birbirleri iin harcadklarndan fethe
girimemilerdir. Hellencilii Orta Douda yaymak ve Grek dilini Msrda, Suriyede ve kk
Asiann ilerinde edebiyat dili yapmak, barbar Alexandrosa dmtr. Grekler, askeri gcn
eksiklii dolaysyla deil, siyasal birlik konusundaki yetersizlikleri dolaysyla hibir zaman
baaramamlard bu ii. Hellencilii siyasal ynden yayan, daima hellencilik dndaki etkenler
olmutur. Ancak, yabanc uluslara esin veren, Grek dehasyd. Bu esinlenme dolaysiyle Grek
kltrn, Grek lkelerini ele geiren uluslar yaymlardr.
Dnya tarihisi iin nemli olan, Grek kentleri arasndaki kk savalar ya da bir zmrenin i
bana gemesiyle ilgili olarak sylenen kt laflar deil, kendi iinde btn olan ve byk bir
dnemin parasn biimleyen dnemler sona erdiinde insanlarn belleinde kalan anlardr. Bir
dacnn esintili ve karl bir gnde abalarken, prl prl bir alp gneini anmsamas gibi. Bu anlar,
yava yava solup giderlerken, sabahn ilk klaryla tuhaf bir parlakla brnen ve bulutlar
arkasnda her an ortaya kabilecek bir grkemin hala yaad inancn canl tutan doruklarn,
imgelerini brakrlar zihinde. Bu imgelerden olan Platon ilk Hristiyanlkta, Aristotelesse ortaa
Hristiyanlnda ok nem kazanmt. Rnesanstan sonra insanlar politik zgrle deer vermeye
balad. Herkesten nce Plutarchosa dndrdler yzlerini. XVIII. yzyln ngiliz ve Fransz
liberallerini, Amerika Birleik Devletlerinin kurucularn, Alman romantik akmn etkiliyen ve daha
ok dolayl kanallarla, gnmze dein Alman dncesini etkilemeyi srdren Plutarchostur. Baz
bakmlardan etkisi iyidir onun, baz bakmlardan da kt, Lykurgos ve Sparta asndan ktyd
szgelimi. Plularchosun Lykurgos zerine syledikleri nemlidir. Yineleme pahasna da olsa ksa bir
zetini vereceim onlarn.
Lykurgos, Sparta iin yasa yapmaya karar verince, deiik kurumlar incelemek amacyla yola
kt. ok doru ve sert olan Girit yasalarn beendi, fazlalklar ve bo eylerle dolu onya
yasalarn beenmedi. Msrda askerleri halktan ayrmann stnln renmi ve yolculuktan
dndn, bu tr bir ynetimi Spartada uygulamaya girimiti. Tccarlara, el sanatlarna ve
iilere yer veren, ounluk ynetimine (demokratiaya) yakn, soylu bir uluslar topluluu kurdu.
Ticari iflas, kskanl, ekemezlii, lks, zenginlii ve yoksulluu nlemek amacyla topra btn
yurttalar arasnda bld. Altn ve gm paray yasaklad. Yalnz, ok byk deer tayan, 10
minas, bir evin ambarn doldurmaya yeterli tahl satn alma gcne sahip demir paraya izin verdi.
Gereksiz ve kazansz uralar ortadan kaldrmt. Onlarla uraanlara denecek para yoktu. Ayn
yasayla btn d ticareti olanaksz kld. Belagatiler, para karl bakasnn zevkini tatmin
yolunda alanlar, mcevherciler, demir paray beenmediinden yz evirdi Spartadan. Sonra
Lykurgos, btn kentlilerin birlik olmalarn ve ayn yemei yemelerini buyurdu.
br reformcular gibi Lykurgos, ocuk eitiminin, bir yasa reformcusunun ortaya koyaca en
belli bal ve en byk sorun olduunu dnmtr. Askeri gc ama sayanlarn hepsi gibi,
doum orann korumak konusunda titizdi. Sporlar, oyunlar, gen kzlarn, gen erkekler nnde
plak olarak yaptklar danslar, gen erkekleri evlilie ekmek ve zorlamak iin yaplan
kkrtmalard. Genler, Platonun da dedii gibi, geometrik nedenlerle deil, beeniyle, sevgiyle
ekiliyordu evlilie. Evlilii, ilk bir ka yl, sanki gizli bir imi gibi karlamak alkanl iftlerde
ateli bir sevginin, karlkl bir isteyiin srmesini salamtr. (Bu, hi deilse, Plutarchosn
dncesidir.) Plutarchos, kars gen olan yal ocuksuz bir kiinin, karsna, baka bir gen
erkekten ocuk sahibi olmas yolunda izin vermesinin knamayacan syler. Bakasnn karsn
seven namuslu bir adam iin, kadnn kocasn, karsnn o adamla yatmasna katlanmas konusunda
zorlamak da yasaya uygundur. Bylece yabanc erkek, bu verimli tarlay srp, biimli ocuklarn
tohumunu ekebilecekti. Aptalca kskanla yer yoktur. nk Lykurgos, ocuklarn herhangi bir
kiiye zg olmasn istememiti. Kamu yararna ortak olacakt ocuklar. unun bunun deil,
namuslu kiilerin ocuu olmalydlar. Plutarchos, bunun iftilerce hayvanlara uygulanan bir ilke
olduunu belirtir.
Bir ocuk dounca, baba onu muayene iin, ailenin yallar nne getirir. Eer ocuk
salklysa yetitirilmek zere babasna braklr, deilse derin bir su ukuruna atlrd. lk yalardan
balayarak, sk bir sertletirme ilemine bal tutulurdu ocuklar. Kimi bakmlardan iyiydi bu.
Szgelimi kundaklanmaz, yedi yanda evden alnp yatl bir okula verilir; orada blklere ayrlr,
salam yargl ve yiit olmalar dolaysyla seilen kiilerin buyruunda yaarlard. Etkili bir
renimden geerler, geri kalan zamanlardaysa, ba emeyi, acya katlanmay, ses etmeden
Antika 90
almay, dvte yenmeyi renirlerdi. Zamann ounu hep birlikte, plak olarak oynamakla geirirler,
12 yandan sonra ceket giymezler, daima kirli ve pasakl gezerler, yln belirli gnleri dnda
ykanmazlar, kn pamukla kartrlm hasr yataklarda yatarlard. almay renirler, yakalanrlarsa,
aldklar iin deil, yakalandklar iin ceza grrlerdi. Kadnlar ve erkekler arasnda ecinsel
(homoseksel) sevgi yaygnd. Yetikin ocuklarn eitiminde pay vard bu sevginin. Bir ocuun sevgilisi,
onun davranlar dolaysyla iyi ya da kt not alrd. Plutarchos bir kez, dvte yaralanan bir ocuk,
haykrd iin, bu korkaklk dolaysyla ocuun sevgilisinin para cezasna arptrldn anlatr.
Bir Spartal, yaamnn herhangi bir dneminde pek az zgrd.
Yaantlarnn disiplin ve dzeni, tm anlamyla yetitikten sonra bile srerdi. nk, herhangi bir
kii iin kendi gnlnce yaamak, yasaya uygun deildi. Spartal yurtta, kenti iinde, hangi gelirle
yaayacan ve hangi ii yapacan bildii bir kampta yaar gibiydi. Szn ksas, tm yurttalar,
kendilerine deil, lkelerine hizmet etmek iin domu olduklar dncesine sahiplerdi... Lykurgosun,
kentine salad en iyi ve en mutlu eylerden biri kt, aalk ilerle uramamalar kouluyla
yurttalarna brakt dinlenme zaman ve bo zamand. Maln kazan salamad ve deerli de
saylmad bir yerde ok para kazanmak konusunda aba gstermek yersizdi. nk, savalar sonucunda
kleletirilen helioslar, Spartallarn topran srer ve onlara her yl belirli bir gelir salard.
Tembellii dolaysyla sulanan bir Atinalnn yksn iiten bir Spartalnn Yce biimde ve
efendice yaad iin sulanan adam gsterin bana! diye bardn anlatr, Plutarchos.
yle srdrr szlerini: Lykurgos, yurttalarn ne yalnz yayan ne de yaabilecek kiiler olmaya
altrd. Birbirleriyle alverii olan, hep bir arada bulunan kiilerdi onlar. Aryla, kralie ar gibi.
Yolculuk yapmalarna izin verilmezdi Spartallarn. Yabanclar da Spartaya kabul edilmezlerdi;
Yabanc alkanlklarn Lakedaemon erdemini bozacandan korkulurdu.
Plutarchos, yasann, canlar istedii zaman Spartallara helioslar ldrme iznini verdiini syler.
Fakat, byle iren bir kararn Lykurgosa ait olduuna inanmay reddeder. Lykurgosun, bylesine kt,
bylesine aalk bir devinimi ortaya koyduu ya da uygulamaya geirdii kansnda deilim. Onun br
ilerinde bavurduunu grdmz adaleti ve yumuakl nedeniyle, ince ve acmal bir yapya sahip
bulunduunu sanyorum. Bu konu dnda Plutarchos, Sparta dzenini vmekten baka bir i yapmaz.
Spartann imdi, ayrca ele alacamz Platon zerindeki etkisi, Platonun bir sonraki blm de
inceliyeceimiz Utopiasnda aa kacaktr.

KONU XIII

PLATONUN DNCE KAYNAKLARI

Eski, orta ve yeni ada yaayan btn filosoflarn en etkilisi, Platonla Aristotelestir. Sonraki alar
zerine Platonun etkisi u iki nedenle daha byk olmutur:
1 - Aristotelesi yetitiren Platondur.
2 - Hristiyan Tanrbilim ve felsefesi XIII. yzyla dein, aamas ne olursa olsun, Aristotelesi
olmaktan ok Platoncudur. Dolaysyla bir felsefe tarihinde Platona ve daha kk lde de olsa
Aristotelese ayrlan yerin, onlarn nclerine ve ardllarna ayrlacak yerden daha byk olmas gerekir.
Platon felsefesinin en nemli konular unlardr:
1 - Bu yoldaki uzun dizinin ilki olan Utopia,
2 - Gnmzde de zlmeyen tmeller sorununu ele alma yolundaki ilk giriim olan dnler
(idealar) kuram.
3 - lmszlk yolundaki kantlar.
4 - Evrenbilim (kosmogonia).
5 - Alglamadan ok anmsama biimindeki bilgi gr.
Bu konulardan herhangi birini ele almadan nce, Platonun yaant koullaryla siyasal ve felsefi
kanlarn belirleyen etkiler zerinde durmak istiyorum:

Antika 91
 Peloponnessos savalarnn ilk dneminde dnyaya gelen (.. 428-427) Platon, hali vakti
yerinde bir soyluydu ve 30 tiran ynetiminde bulunan deiik kiilerle akrabayd. Atinann yenilgisi
srasnda genti henz. Yenilgiyi, byk bir olaslkla, aile ilikileri ve toplumsal makam dolaysyla
kk grd halk ynetiminden (demokrasiden) bilmi olabilir. Hocas olan Sokratese byk bir
sevgi ve sayg duymutur. Sokratesi lme mahkm edense halk ynetimiydi. Dolaysyla Platonun
kendi ideal devletinin snrlarn izmek iin Spartaya ynelmesini doal saymak gerekir. Liberal
olmyan dnceleri enikonu allayp pullamtr. Bylece daha sonraki yzyllarda insanlar, nerileri
altnda neler yaptn bilmeden Cumhuriyete hayran olmulardr. Her zaman Platonu vmek doru
saylmtr, anlamak deil. Zaten btn byk adamlarn ortak yazt budur. Bense Platonu anlamak
ve totaliterlii savunmas durumunda herhangi bir ngiliz ya da Amerikalya gstereceim sayg denli
kk bir saygyla ele almak istiyorum.
Salt felsefi etkiler de Platonu, Spartaya yneltecek biimde hazrlamlard. Daha ak
konuursak, bunlarn Pythagoras, Parmenides ve Herakleitos etkileri olduunu syleyebiliriz.
Pythagorastan Sokrates araclyla olsun olmasn, felsefesinin Orpheosu elerini almtr.
Dinsel eilim, lmszle inan, br dnyaclk, t din adam tutumu, maara istiaresi,
matematie sayg, anlkla (intellect) gizemciliin kaynamas hep bu geler arasnda saylabilir.
Parmenides araclyla Platon, gerekliin ilksiz-sonsuz ve zamansz olduu, btn
deimelerin mantksal bakmdan aldatc saylmas gerektii inancna vard.
Herakleitostansa, bunun tersi olan, yani, dnyada deimez hibir ey bulunmad
konusundaki retiyi ald.
Herakleitostan aldyle Parmenides retisini birletirerek, bilginin duyular araclyla
tretilmeyecei, zekyla elde edilebilecei sonucuna vard. Bu da Pythagorasla uygundur.
Satre sorunlaryla uramay ve dnyann mekanik olmaktan ok erekbilimsel (teleojik)
aklamasn aratrma eilimini belkilikle (muhtemelen) Sokratesten renmitir. yi kavram
Platon dncesine, Sokrates ncesi filosoflardan daha ok egemen olmutur. Bu olguyu, Sokrates
etkisine yklememek g.
Btn bunlar siyasette dediim dedikle (otoriterlikle) nasl badaabilir?
a. nce, iyilik ve gereklik ilksiz ve sonsuz olduundan en iyi devlet, gklerdeki modeli
yakndan kopya eden, en az deime ve en byk duraan (statik) yetkinlik olanana sahip;
yneticileri, ilksiz ve sonsuz iyiyi en iyi anlam olan devlettir.
b. Sonra Platon inanlar, btn gizemcilerde olduu gibi, bir yaant yolu dnda gerekten
aktarlmaz olan bir kesinlik younlamas ierir. Gizemcilie balyanlar iin bir kural koymaya
almt Pythagoraslar. Platonun da istei, kke buydu. Bir kii, iyi devlet adam olacaksa iyiyi
bilmelidir. Bu, anlksal (intellectual) ve ahlaksal disiplinlerin birlemesiyle baarlr ancak. Byle bir
eitimden gememi kiilere, ynetimden pay verilirse onlar bunu kanlmaz olarak ktye
kullanacaktr.
c. Platon ilkelerine gre iyi bir ynetici yetitirmek iin esasl bir renim gerekmektedir.
Platonun, Siracusae (Sirakuza) tiran gen Dionysiosu iyi bir kral yapmak iin ona geometri
retmekte direnmesi bize bilgelik d grnr. Platon asndan, temel bir nokta bu. Gerek
bilgelie matematik: renmeden varlamayacana inanacak denli Pythagorasdr o. Byle bir
gr, aznlk ynetimini (oligarchiay) ierir.
d. Platon, br pek ok Grek filosofu gibi, bilgelik iin bo zaman gerektii kansndadr. Bo
zamansa, yaamlarn kazanmak iin almak zorunda olanlar arasnda deil, ayr gein aralarna
sahip ya da geimlerini devlet araclyla salam olanlar arasnda bulunur. (Tmyle aristokratik
bir gr.)
Modern dnceler nda incelersek Platonu, iki genel sorunla karlarz:
1 - Bilgelik diye bir ey var mdr?
2 - Varsa, ona siyasal g verecek bir yap kurulabilir mi?
Amalanan anlamda bilgelik, szgelimi bir ayakkabcnn, bir doktorun, bir askeri taktikinin
sahip olduu gibi, uzmanlam bir ustalk tr deildir. Bundan daha genel bir ey olmal. nk,
bilgelie sahip olmak, varsayldna gre kiiyi bilgelikle ynetime yetenekli klyor. Kanmca, Platon,
bilgeliin, iyi kavramnda yer aldn sylemi ve bu tanma, Sokratesin, kimse isteyerek gnah
ilemez retisini eklemi olacaktr. Bundan da, iyi olann doru olan yapt sonucu kar. Byle
bir gr, gereklikten uzak grnyor bize. Daha doal olarak, ayr karlar vardr, devlet adam,
olanakl, en iyi uzlama varacaktr diyeceiz. Bir ulusun ya da bir snfn yeleri ortak kara sahip

Antika 92
bulunabilir. Kolaylkla, baka snflarn ya da uluslarn karlarna atkl duruma gelebilecektir o.
Kukusuz, btn insanlk iin ortak birtakm karlar bulunmakta. imdilik, siyasal eylemi belirlemeye
belirlemeye yetmiyor onlar. Belki ilerde yetecek. Egemen devlet bulunduka yetmeyecei kesin. Genel
Genel kar izlemenin en g yan birbiriyle atan karlkl zel karlar arasnda uyuuma varmak
olacak o zaman bile.
Bilgelik diye bir ey bulunduunu varsaysak bile, ynetimi bilgelere teslim edecek bir dzen var m
acaba? Genel kamutaylar gibi, ounluun da yanlabilecei ve yanld ak. Soylular ynetimi
(aristokrasiler) her zaman bilgeli deildir. Krallar aptal olur ok kez. Papalar yanl i grmekten
mnezzeh tutulmularsa da korkun yanllklar yapmlardr. Biri kalkp, ynetimi, niversite mezunlarna
ya da tanrbilim doktorlarna, ya da yoksulken zengin olmu kiilere aktarmay istemeli mi? Yasal olarak
tanmlanabilir yntemde seilecek yurttalarn pratikle yurttalarn btnnden hi de daha bilge
olmayaca belli saylr.
Uygun bir eitimden sonra insanlara siyasal bilgelik alanabilecei sylenebilir. Fakat, yle bir soru
kacaktr ortaya: Nedir uygun eitim? Bunun bir topluluk sorunu olduu anlalr, dnlrse.
Bilge kiiler bulup, ynetimi onlara aktarma sorunu, dolaysyla zlemeyecek bir sorun. Halk
ynetiminin en son nedeni de budur.

KONU XIV

PLATONUN TOPYASI

Platonun en nemli diyalou olan Cumhuriyet belli bal blme ayrlr. Beinci kitabn aa
yukar sonuna dein sren birinci blm, ideal bir ynetim biimini anlatr. Orada anlatlanlar, Utopialarn
ilkini biimler.
Bu Utopiann vard ilk sonu, yneticilerin filosoflar arasndan seilmesi gerektii olmutur.
Altnc ve yedinci kitaplar filosof szcn tanmlamak ister. kinci blm ite bu tanmlamadr.
nc blmdeyse edimsel (aktuel) ynetim biimleri artan (meziyet) ve eksiklikleriyle anlatlr.
Nominal olarak Cumhuriyetin amac, adaleti tanmlamaktr. Her ey geni bir alanda, kk bir
alanda olduundan daha kolay gze arptndan, adil bir devletin nasl olduunu aratrmak, adil bir
kiinin nasl olduunu aratrmaktan daha kolaydr. Adalet, en eksiksiz, imgesel devletin yklemleri
arasna girdiinden, nce byle bir devletin izgileri izilir. Sonra, onun hangi eksiksiz yanna adalet ad
verilecei karara balanr. imdi Platonun topyasn genie bir biimde ele alalm ve bu yolda ortaya
kan eleri gzden geirelim:
Platon, yurttalarn, halk, askerler ve koruyucular diye e ayrldn kabul ederek giriir ie.
Siyasette sz, br snflara gre hayli aznlkta olan nc snfn. Anlaldna gre, onlar nce yasa
koyucu ynnden seilmi, sonradan, kaltm yntemiyle bu vasf tar olmulardr. Fakat, ayrcalkl
durumlarda, umut verici, yetenekli bir ocuk, aa snflardan kurtarlabilir. Koruyucularn yeteneksiz bir
ocuu ya da genci aa snflara indirilebilir.
Platonun kavrad biimiyle ana sorun, koruyucularca, yasa koyucunun isteklerinin uygulanmasn
salamaktr. Bu amala Platon, eitim, ekonomi, yaambilim (biyoloji) ve dine ilikin neriler yapar.
nerilerin, koruyuculardan baka snflar ne aamada ilgilendirdii her zaman ak deil. Kiminin asker
snf iin olduu anlalyor. Asl koruyucular zerinde durmu. Platona gre koruyucular, eski Praguay
jesuitlerine, 1870e dein sren kilise-devletlerdeki din adamlarna ve gnmzdeki Rus komnist partisi
yelerine benzer ayr bir snf olmal.
lk ele alnan neri eitim. Mousike (mzik) ve gymnastikos diye ikiye ayrlr eitim. kisi de
bugnknden daha geni bir anlam tar. Mousikenin alanna esin perilerine ilikin her ey girer.
Gymnastikosa gelince o, vcudun eitilmesi, dzene sokulmasyla ilgili almalarn tmn kapsar.
Mousike, aa yukar, kltr adn vereceimiz ey lsnde, gymnastikossa btn atletik sporlar iinde
bulunduracak lde geni.
Kltr, byk lde gentleman yaratmaya ayrlmtr. Platon dnemindeki Atina, XIX. yzyl
ngilteresine benzer bir bakma. kisinde de, servet ve toplumsal ayrcaln safasn sren ve hibir siyasal
gc tekelinde bulundurmayan bir soylular snf vardr. kisinde de soylular snf, izlenim yaratc
davranlarla olanakl lde g salamak zorundayd. Bununla birlikte, Platon topyasnda soylular, bir
engele uramakszn srdrr egemenliklerini.

Antika 93
 Arballk, terbiye ve yiitlik, eitimde gelitirilecek belli bal nitelikler saylmtr. Genlerin
okuyaca yaptlar, kk yalardan balayarak, sk sk sansr edilmitir. Anneler ve dadlar, ancak
anlatlmasna izin verilen ykleri anlatabilir. Homeros ve Hesiodos da, deiik nedenlerle
yasaklanmtr. Bu nedenler unlardr:
1 - Onlar tanrlar, srasnda kt davranr biimde gsterirler. Eitici deildir bylesi. Genlere,
ktlklerin hibir zaman tanrlardan gelmiyecei anlatlmaldr. nk tanr her eyin deil yalnzca
iyinin nedenidir.
2 - Homerosla Hesiodosta, okuyucular lmden korkutma ereine ynelik paralar yer
almakta. Oysa, genleri savata lme isteiyle donatacak her ey yaplmaldr eitimde.
ocuklarmz, klelii lmden beter saymal. Dolaysyle, arkadalarnn lm iin olsa bile, alayp
dvnen iyi insanlarn yklerini okumamal.
3 - Terbiye, ocuklarn yksek sesle glmemeleri gerektirir. Oysa Homeros, mutlu tanrlar
arasndaki bastrlmaz kahkahalardan sz etmektedir. ocuklar bu sz edii ileri srerse, retmen
kahkahay etkili biimde nasl knayabilir?
4 - Gsterili lenleri ven, tanrlarn cinsel tutkularn anlatan, tutumlu ve lml olmaya engel
blmler bulunuyor Homerosta. Gerek bir Platoncu olan Dean nge, tannm bir ilahinin bir
dizesine bu yzden kar durmutur. Cennet zevklerini anlatan o dize udur: Haykr utku, arks
len onlarn. Gnah leyenlerin mutlu, ilemeyenlerin mutsuz olduunu anlatan ykler
kaldrlmal. Krpe zihinlere baarsz etkiler yapabilir onlar. Btn bu eler nedeniyle knanacaktr
airler.
Platon daha sonra, tiyatro konusunda tuhaf bir kant ileri srer: yi insan -der-, ktye
yknme istei (taklit arzusu) gstermemeli. Oyunlarn oundaysa ktler yer alr. Dolaysyla
tiyatro yazar, kt kii rolndeki aktr deiik sularla sulanm olanlar taklit zorundadr. Yalnz
sulular deil, kadnlar, kleler ve genellikle aa tabaka, stn insanlarca yknlmemeli (taklit
edilmemeli), (Elizabeth dnemi ngilteresindeki gibi, eski Yunanistanda da kadn rollerini erkekler
oynard.) eer oyunlara izin verilecekse, onlar yksek snftan ve lekesiz erkek kahramanlar dnda
hibir karakteri iermemeli. Bunun olanakszl, Platonun, kentinden tm oyuncular atmaya
gtrecek lde aktr:
Herhangi bir eyi yknecek (taklit edecek) denli zeki, pandomimci beylerden biri gelip iirini
ve ustaln ortaya dkmeyi nerdiinde, diz kp tatl kutsal ve olaanst bir yaratkm gibi
ululayacaz onu, sonra yle diyeceiz: devletimizde sizin gibilere yer yok. Yasalarmz size hak
tanmyor. Ardndan, bu beyi, Yemen zamkna bulayp, ynden elenklerle bezeyip baka bir kente
uurlyacaz.
Gelelim mzik (modern anlamyla kullanyorum bu szc) sansrne: Lidia ve onya ezgileri,
znty dile getirip geveklik verdiinden yasaklanmtr. Yiitlik kazandran Doria mziiyle,
lmllk kazandran Frigia mziine izin verilmitir. Seilen mzik paralar yaln olmal, yiitlii, derli
toplu (armonili) bir yaanty dile getirmeli.
Vcut, sert koullarla eitilecektir. Balk ve et holanarak yenecektir. Sala ve ekerleme
yasaktr. Bu rejimi srdren -der Platon-, doktor gereksinmez.
Genler, belirli bir yaa dein, hibir irkin ve ktl grmiyecek; uygun bir anda, korku
verici ve kt zevkler verici aldatc eylerle karlaacaktr. Genlerin, birinci tr eyler karsnda
ekinip telaa kaplmamas, ikinci tr eyler karsndaysa aldanmamas gerekir. Onlar, bu
denemelerden getikten sonra koruyucu olmaya uygun duruma gelirler.
Olgunlamadan nce savamayacaklarsa da sava grecektir genler.

EKONOMK NER
Ekonomik neriye gelince: Platon, koruyucular ve sanyorum ok ak deilse de askerler iin
ileri aamada bir komnizm dnr. Koruyucularn evleri kk, yiyecekleri sade ve yaadklar yer,
topluca yemek yenecek bir kamp yeri olacak, onlar mutlak gerekli olanlar dnda zel mlk
edinemeyecektir. Altn ve gm yasaktr. Zengin deilseler bile, mutlu olmamalar iin bir neden
yoktur. Fakat, kentin amac, bir snfn deil btnnn mutluluudur. Servet de yoksulluk da
zararldr. Hibiri olamaz Platonun kentinde. Sava konusunda ilgin bir kant ileri srlr: deal kent
utku (zafer) ganimetinden pay istemeyeceine gre onun (mttefik) bulmas kolay olacaktr.
Sokratesin azndan konuan Platon, yapm bir isteksizlikle komnizmi aileye uygulamaya
giriir. Kadnlar ve ocuklar dahil, arkadalarn her eyi ortaktr. Sokrates, bu iin zorluk karacan,
fakat onlarn almaz olmadn ekler. nce, kzlar erkeklerle ayn eitimi grmeli, mzik, jimnastik
Antika 94
ve sava sanatn erkeklerle birlikte renmeli, kadn erkek her bakmdan ayn hakka sahip olmaldr.
Erkei iyi bir koruyucu yapan bu eitim, kadn da iyi bir koruyucu yapacaktr. nk, kadnla erkein
erkein yaps kke ayndr. Erkek ve kadn arasnda, kukusuz, ayrlklar vardr. Fakat onlar, politika
politika alanna girecek ayrlklar deildir. Kimi kadnlar felsefe bilir, koruyuculua hak kazanr. Kimisi
sava oyunundan anlar, iyi asker olur.
Yasa koyucu, erkek ve kadnlarn bir blmn koruyucu olarak belirleyince, onlarn, evleri ve
yiyecekleri paylamalarn buyuracaktr. Grdmz gibi, evlilik sistemi de kkten deimektedir.(33)
Nfusu deimez tutmak iin gereken sayda gelin ve gveyilerin, belirli lenlerde kura yntemiyle
birlemeleri istenecek ve onlarn, kuraya inanmalar salanacak; fakat, gerekte elendirmeyi, soyu
arndrma ilkelerine gre kent yneticileri dzenleyecektir. Yneticilerin grevi, en eksiksiz erkee en ok
ocuu kazandrmaktr. Tm ocuklar, doduklarnda, anne ve babalarndan alnacak; anne ve babalarn
ocuklar, ocuklarn anne ve babalar tanmamalarna dikkat edilecektir. Biimsiz doanlarla aa
tabakann ocuklar, kendilerine layk olan, bulunmaz, gizli bir yere braklacaktr. Devletin doru bulmad
birlemelerden doan ocuklar yasa ddr. Anne yirmiyle krk, baba yirmibele ellibe yalar arasnda
olacaktr. Bu yalar dnda cinsel iliki serbesttir. Fakat, o kiiler iin ocuk drme ya da ldrme
zorunludur. Devlet eliyle dzenlenen evliliklerde, ilgili kiilerin oyuna bavurulmaz. Onlar devlete kar
grev dncesiyle davranmaldrlar, kentten kovulmu airlerin kutlad alelade heyecanlarla deil.
Kimse, babasn, annesini, kardeini tanmadndan, herkes babas yandakilere baba, annesi
yandakilere anne ve kardei yandakilere karde diyecektir. (Bu birtakm ilkeller arasnda da grlr ve
misyonerleri artrd.) Baba-kz, anne-oul arasnda cinsel iliki olmayacaktr(34). Kardelerin evlenmesi,
mutlak olarak deil, genci olarak engellenmitir. (Platon, dikkatle dnseydi, kendisinin seyrek
seenekler sayd karde evlilii dnda, btn cinsel ilintileri yasakladn ayrt edecekti.) (35)
Baba, anne, oul, kz szcklerine bugn bal olan duygular, sonraki Platonca dncelerde de
geerli. Szgelimi, bir gen, yal bir kiiye el kaldrmayacaktr. Babasna el kaldrm olabilir.
Aranan yarar, doal, sahip olma duygularyla ilgili zel heyecanlar azaltmak, kamusal tinin
egemenliine ve mlkn yokluuna raz olmaya kan yoldaki engelleri kaldrmaktr. Din adamlarn bekar
kalmaya yneltenler de byk lde, benzer itkiler olmutur.
Son olarak, topyann tanrbilimsel ynne geliyoruz. Tanrbilimle, kabul edilen Grek tanrlarn
deil, ynetimin yurttalarna kabul ettirdii birtakm efsaneleri anlatmak istiyorum.
Platon, yalan sylemenin ynetime ilikin bir ayrcalk olduunu aka belirtmitir. la yazma
ayrcalnn doktorlara verilii gibi. Ynetimin, evlenmeleri kura yntemiyle dzene soktuunu iddia
ederek halk aldattn grmtk. Fakat, dinsel bir konu deildir bu.
Filosofumuzun yneticileri aldatabileceini umduu ahane bir yalan vardr. Ayrntl biimde
aklanan bu yalan, kentte geri kalanlar haydi haydi aldatacaktr ve Tanrnn snf insan yaratt
dogmasna dayanr. Eksiksiz kiilerden kurulu birinci snf, altndan, daha az eksikli ikinci snf gmten,
sradan sryse demir ve pirinten yaplmtr. En iyiler koruyucu, tekiler srasyla asker ve el iisi
olabilirler. Daima deilse genellikle ocuklar, ana ve babalarnn bulunduklar aamadadrlar. O aamada
deillerse, duruma gre, daha st ya da daha alt aamaya alnmaldrlar. O zamanki halk bu efsaneye
inandrmann ok g olanakl olduu: fakat gelecek kuaklarn byle bir durumdan kukulanmyacaklar
yolda eitilebilecei dnlr.
Platon, bu efsaneye olan inancn iki kuakta yerleeceini dnmekte hakldr. Japonlara 1868den
beri Mikadonun gne tanrasndan geldii ve dnyann br blmlerinden nce Japonyann yaratld
retilmiti. Herhangi bir niversite profesr, bilimsel bir yaptla bile olsa, bu dogmalara kuku katacak
olsa, Japonluk d almalara girdi diye niversiteden kovulur. Platon byle efsaneleri zorunlukla
onamann (kabul etmenin) felsefeye yaramayacan ve zeky krletireceini anlam gzkmyor.

ADALET
Tartmann nominal amac olan adaletin tanmna IV. kitapta ulalmaktadr. Sylendiine gre,
kendi iini gren ve bakasnn iine burnunu sokmayan her kiide ikindir adalet. Tccar, yardmc ve
koruyucu, baka snfa karmadan kendi iini gryorsa, devlet adaletlidir.
Herkesin kendi iiyle uramas, kukusuz sayg duyulacak bir ahlaksal kural. Fakat, doallkla,
gnmz insannn adalet adn verecei eye karlk deil pek. Adalet diye evrilen Greke szck,
Grek dncesinde nemli yer tutan bir kavrama karlk olmaktayd. ngilizcede tam bir karl yoktur
onun. mdi Anaximandrosun szlerini anmsamak doru olacaktr:
eyler, yaztlanm olduu gibi, doduklar biime bir kez daha dnerler. Zamann dzenleyii
dolaysiyle yaptklar adaletsizlii giderir ve birbirlerinin gnln alrlar bylece.

Antika 95
 Felsefe balamadan nce Greklerin evren konusunda dinsel ve satresel (ethikos)
diyebileceimiz bir gr vard. Bu kurama gre her kii, her ey, belirli bir yere ve greve sahipti.
Byle bir durum Zeusun buyruuna dayanamaz. nk Zeus de bakalarn yneten yasann aynna
baldr. Kuram, yaz ve zorunluluk dnyle (ideasyla) balantldr, zellikle gk cisimlerine
uygulanr. Zorbalk olan her yerde, adil snrlar ama abas, dolaysiyle atma grlr. Kiisel
olmayan, Olympos st bir yasa, taknl cezalandrr, saldrgann bozmak istedii dzeni korur.
Kke, belki pek az bilin havas tayan bu gr, felsefeye gemitir. Herakleitos ve Empedokles
gibi, atma evrenbilimleri (kosmogonialar) ileri srenlerle, Parmenides gibi birci (monist) retiler
ileri srenlerde karmza kar. Doa ve insan yasasna olan inancn kayna, Platonun adalet
dncesinin temelidir.
Bugn hukukta kullanlan adalet szc, siyaset oyunlarndaki anlamndan ok, Platondaki
anlama yaklar. Demokratik kuramn etkisi altnda, adaleti eitlikle bir tutuyoruz. Platonda onun
byle bir ierii yoktu. Bu kavram hemen hemen bizim, rnein adalet yarg yerleri (adalet
mahkemeleri) dediimizde beliren yasa kavramyla e anlaml olmas anlamnda daha ok, eitlikle
balants bulunmayan mlkiyet haklarna ilikindir. Adaletin Cumhuriyetin balangcnda ileri
srlen ilk tanm, borlarn denmesini kapsar. Geri bu tanm yetersiz saylarak bir yana
braklmsa da geride bir eyler kalmtr ondan.
Platonun tanmyla ilgili birka noktann belirlenmesi gerekiyor: O tanm, adaletsiz olmakszn
g eitsizliini ve ayrcal olanakl klmakta. Koruyucular, topluluun (community) en bilge yeleri
olduklarndan btn gce sahip bulunacaklardr. Adaletsizlik, yalnzca, br snflarda
koruyuculardan daha bilge olanlarn varl durumunda ortaya kar. te, doum ve eitimin ift
katl olanayla, ok durumlarda, koruyucu ocuklarnn, br snflarn ocuklarna stn olacan
onamasna karn Platonun, yurttalara ykselme ve alalma ans tanmasnn nedeni budur. Daha
kesin bir ynetim bilimi ve kesinlikle bu ynetim biliminin buyruklarn izleyenler bulunsayd, Platon
sistemi konusunda daha ok konuabilirdik.
Kimse, en iyi oyuncularn ayn takma konulmasn adalet d saymaz. Takm o yzden byk
baarlar salasa bile. Futbol, Atina lsnde demokrasiyle ynetilseydi, niversite takmlarnda
oynayacak rencilerin kurayla seilmesi gerekirdi. Ynetim ilerinde kimin daha usta olduunu
bilmek gtr ve bir politikacnn ustaln kendisinin, partisinin ya da ilikin olduu snfn karndan
ok, kamu yararna kullanaca kesinlikten uzaktr.

SATRE LKS
Belirlenecek ikinci nokta, Platonun adalet tanmnda, geleneksel izgiler zerinde rgenlemi
ya da, kendisininki gibi, btnl iinde bir satre lksn gerekletirmek iin kurulmu bu
devleti varsayddr. Adalet, kendi iini gren her kiide bulunur deniyor. Fakat, nedir, kiinin ii?
Eski Msr ya da nca krall gibi bir devlette, iler kuaktan kuaa deimeksizin aktarlr, kiinin
ii, babasnn iidir, hibir sorun kmaz ortaya. Fakat Platon devletinde kimsenin yasal babas
bulunmadndan, iler ya kiinin beenilerine ya da onun, nitelikleri karsnda devlete verilecek
yargya gre belirlenir. kinci durum, aka Platonun yeledii durumdur. Fakat, ustalk istemesine
karn birtakm iler zararl bulunabilir. Platon, iir iin byle dnmektedir. Bense, Napoleonun
ileri iin yle dnyorum. Ynetimin amac, yurttan iinin ne olduunu belirlemede esas oluyor.
Btn yneticilerin filosof olmalar isteniyorsa da, yeniliklere yer verilmiyor. Bir filosofun, daima
Platonu anlyan ve onunla uyuan adam olmas gerekiyor.
Platon cumhuriyetinin neyi baaracan sorarsak, karlk pek de i ac olmaz. O devlet,
kabaca eit toplumlara kar savalarda baar kazanacak; sadece bir avu insana geim salyacak;
sertlii, kuruluu yznden bilim ve sanat rnne sahip olamyacak, baka bakmlardan olduu gibi
bu bakmdan da Spartaya benziyecektir. Btn gzel laflara karn, savata ustaln ve yeterince
yiyecek salamann dna kmyan bir baar bu. Platon, Atinann yenilgi ve ktlk yllarn grm
ve belki de bilinaltnda devlet adamlnn baaraca en iyi iin, bu skntdan syrlmak olduunu
dnmtr.
Bir topya, bu konudaki davran ciddiyse, yaratcsnn lklerini somutlatrmal. lklerle
neyi amalayabileceimizi dnelim bir an. Onlar, nce, kendilerine inananlarca istenir. Bu istek,
hi de, yeme ime barnma trnden kiisel rahatl istemeye benzer bir yolda deildir. lkyle
sradan bir istek nesnesi arasndaki ayrm yaratan, ncekinin kiisel olmaydr. lk, arzuyu duyan
kiinin benliiyle hi deilse grnte herhangi bir ilintiye sahip deildir. Kuramsal olarak, herhangi
biri tarafndan arzulanmaya aktr. Bylece, lk merkezi benlikte olmyan bir ey olarak
tanmlanabilir. Onu benimsiyen bakalarnn da benimsemesini ister. nsanlarn yeter lde yiyecek
bulmasn birbirlerine nazik davranmalarn v.. lk olarak benimsiyebilir kii. Bu tr istein
bakalarnca da paylalmasn istediimde, kii d gibi duran bir satre kurabilir. O satre,
Antika 96
gerekte, isteklerimin kiisel temeline dayanr. nk, arzulanann benimle ilgisi bulunmadnda bile arzu
benimdir. Szgelimi, biri kalkp, herkesin bilimi anlamasn, bryse sanat beenmesini isteyebilir. Bu
kiilerin arzular arasndaki ayrm yaratan, kiisel ayrlktr.
Uyumazlk sz konusu olur olmaz, kiisel e aa kar. Birinin yle konutuunu varsayalm:
Herkesin mutluluunu istemekle yanlyorsunuz. Almanlarn, mutluluunu, teki uluslarn mutsuzluunu
istemelisiniz gerekte. Burada ...melisiniz zorlamas, konumacnn, bana istetmek istedii eyi
anlatyor denebilir. Alman olmadmdan, btn Alman olmayanlarn mutsuzluunu istemek tinbilimsel
adan olanakszdr benim iin biiminde ak ve kesin ancak yetersiz grnte bir karlk verebilirim.
Salt kii d olan lkler arasnda da atmalar grlebilir. Szgelimi, Nietzschenin kahraman bir
Hristiyan azizinden bakadr. Birini Nietzscheciler, brnyse Hristiyanlar beenir. Her iki lk arasnda,
isteklerimizin aracl dnda bir seim yapma olana var mdr? Eer, daha tede bir ey yoksa,
satresel bir uyumazlk, sadece heyecanlara bavurmakla ya da son zge (are) olarak savaa varan
zor yoluyla bir karara balanacaktr. Olgu sorunlarnda bilime ve bilimsel gzlem yntemlerine bavurulur.
Sa-trenin bitimsel (ultimate) sorunlarnda, buna benzer bir durumun bulunmad grlyor. Gerekten
bilime ve bilimsel gzlem yntemlerine ba vurulsa da, satresel atmalar yine g (propaganda gc
dahil) edinme atmalarna dnecektir.
Bu gr, kabaca, Platonun br btn kiileri gibi gerek bir kii olan Thrasymachos ynnden
Cumhuriyetin birinci kitabnda ileri srlyor. Aristophanesin ilk komedisinde rastladmz (.. 427),
nl bir samac (sofist) nl bir retorik reticisi Thrasymachos zerine u anlatlr: Sokrates, Kephalos
adl yal bir adam ve Platonun aabeyleri, Glaukos ve Adeimantosla adalet zerine dosta tartrken,
onlar artan bir sabrszlkla dinleyen Thrasymachos sert bir biimde sze karr, Adalet, glnn
karndan baka bir ey deildir der.

STANDART Y VE KT
Thrasymachosun gr Sokratesin dolambal szleriyle rtlmeye allr. Fakat hi de ak
ak tartlm deildir. Bu sorun, satre ve siyasette u temel soruna yol amtr: Kiisel istekler
dnda, lt (standart) iyi ve kt var mdr? Eer yoksa, Thrasymachosun vard sonulardan ou
kanlmazdr. Byle bir ltn varln nasl ileri sreceiz?
Bu alanda dinin, ilk bakta yaln bir karl var. Neyin iyi, neyin kt olduunu tanr belirler.
stemi, Tanrnn istemiyle uyuan kii iyidir. Tm sofuca (snni) bir karlk deil bu. Tanrbilimciler tanr
iyidir derler. Tanr isteminden bamsz iyilik lt (standard) olduu anlamna. Dolaysiyle, u soruya
bir karlk bulmak zorundayz: Beeni iyidir gibi bir anlatmda, kar beyazdr anlatmndaki nesnel
doruluk ya da yanllk var mdr?
Bu sorunun karl uzun bir tartmay gerektirir. Birtakm kiiler pratik amalarla, temel sorunu bir
yana brakabileceimizi ileri srp nesnel dorulukla neyin anlatlmak istendiini bilmiyorum, bir anlatm
inceleyen dnlebilir btn kiiler onu onaylyorsa o anlatma doru derim biiminde konuabilir. Karn
beyaz olduu, Caesarn ldrld, suyun hidrojen ve oksijenden olutuu, bu anlamda dorudur.
Sonra karmza bir olgu sorunu kyor: Satrede de uzlatmz anlatmlar var m? Varsa, onlar hem
zel davran kurallarnn hem de siyaset kuramnn temeli durumuna getirebilir. Yoksa, felsefi doruluk ne
olursa olsun, pratikte g sahibi gruplar uzIaamaynca, gcn ya da propagandann ya da her ikisinin yer
ald bir atmaya srkleniriz.
Platon iin byle bir sorun yoktur. Onun dramatik anlay Thrasymachos durumunu ister istemez
ortaya koymasna yol aarsa da Platon, Thrasymachosu grn gcnden tmyle habersizdir ve ona
kar durmakla byk hakszlk eder. yinin var olduuna ve yapsnn aklanabileceine inanmt
Platon. Bu konuda bir anlamazlk ktnda hi deilse bir kii anlksal (intellectual) yanlla dmtr.
Durum, olgular zerindeki bilimsel anlamazla benzemektedir.
Platonla Thrasymachos arasndaki ayrlk ok nemlidir. Fakat, felsefe tarihisinin yapaca i, onu
bir sonuca vardrmak deil, sadece belirtmektir. Platon, lksel cumhuriyetin iyiliini, satrenin
nesnelliini kabul eden bir demokratsa, o cumhuriyetin ktln kantlayabileceini dnebilir.
Thrasymachosla uyuan bir kiiyse kantlama, kantlamama sorunu yok, Platonun istedii devleti
beenip beenmeme sorunu var. Beeniyorsanz o devlet sizin iin iyi, beenmiyorsanz ktdr. Pek ok
kii beenir, pek ok kii beenmezse karara usla deil ak ya da kapal bir zorlamayla varlr diyebilir.
Felsefenin henz tartma ak bir sorunudur bu. Her iki yanda da sayg uyandran kiiler yer almakta.
Platonun kans, uzun sre tartmasz onanm.
Nesnel bir lt (standardn) yerine kanlarn oy okluuyla onanmasn geiren grn, ok az
kiinin onayabilecei sonulara yol at grlr. zerinde pek az kiinin anlat, fakat sonradan hemen
herkesin desteini kazanan bir kany savunmu olan Galileo gibi bilimsel yenilikilere ne diyeceiz? Bilim

Antika 97
alannda yenilik yapanlar bu ii, heyecanlara, devlet propagandasna ya da zora deil, kantlamalara
bavurarak yaparlar. Durum, genel kandan baka bir ayra ierir. Satresel konularda, byk din
reticilerinin durumuna benzer bir durum var. sa, haftann yedinci gn buday baan
deil, dmannzdan nefret etmenin yanl olduunu retmitir. Byle tresel yenilik, aka,
kabul ettii kandan baka bir lt (standart) ierir. Fakat ne olursa olsun, bu lt, bilimsel bir
sorudaki gibi nesnel bir lt deildir. Bu sorun, kolay kolay zlemez. Ben de zdn
syliyemem. yisi mi, belirtmi olmakla yetineyim.
Platonun Cumhuriyeti belki gerekten kurulmak istenmitir. Modern topyalara benzemez bu
bakmdan. Rahatlkla anlalabilir. Pek de kurgusal ve gerek d deildir. Uygulanamaz
sandklarmz dahil, pek ok koullar Spartada gereklemitir nitekim. Filosoflarn ynetici olmasna
ilk kez Pythagoras almt. Platon, Sicilya ve Gney talyay ziyaret ettiinde Pythagoras
Archytas, Tarasta (bugnk Taranto), siyasal ynden etkili bir kiiydi. Kentlilerin, yasalarn
dzenleme iinde bilge kiilere bavurmalar geneldi. bu ii Atina iin Solon, Thurii iinse Protagoras
yapmt. O gnlerde koloniler, ana kentlerin denetiminden tmyle bamszd. Bir Platoncu grup
spanya ya da Gaul kylarnda rahatlkla kurabilirdi cumhuriyeti. Ancak kt bir rastlant Platonu
Kartha-hadathayla (Kartaca) amansz savalara girimi bir ticaret kentine, Syracusaeya
(Sirakuzaya) gtrd. Byle bir atmosferde hibir filosof baar salyamazd. Bir sonraki kuakta,
Makedonyann ykselii, btn kk kentlerin modasnn gemesine neden oldu ve btn kk
siyasal deneyimlerin boluunu aa koydu.

KONU XV

DNLER (DEALAR) KURAMI

Beinci kitabn sonlarndan yedinci kitabn balarna dein, Cumhuriyet aytmnn

(dialogiasnn) ortalarnda, siyasete kart olarak, salt felsefe ele alnr. Sorunlar olduka keskin bir
biim de dile getirilir.
Filosoflar kral oluncaya, ya da bu dnyann krallar ve prensleri felsefe gc ve tini edininceye,
ii gc bakasnn kuyusunu kazmak olan ayaktakm bir yana ekilme zorunda braklncaya dein
ne kentler ktlklerden kurtulacak, ne de insan soyu. Sonra, sadece bizim devletimiz yaama
hakkna sahip olacak, gn na erecek.
Eer doruysa bu, nce bir filozofun ne olduunu ve felsefe (philosophia) szcnden ne
anladmz belirlememiz gerekir. Bu sorunlardan doan tartma Cumhuriyetin en nl, belki de en
ok etki yapm sayfalardr. Ksmen, doal st bir edebiyat gzelliine sahip o, sayfalarda
sylenenleri, benim gibi, doru saymayabilir okuyucu. Ancak, etkili bulmamas da elde deildir.
Platonun felsefesi, gerekle grn arasndaki ayrma dayanr. Bu ayrm ilk kez Parmenides
tarafndan ortaya atlmt. mdi ele alacamz tartmada, Parmenidesin deyim ve kantlar sk sk
kar karmza. Bununla birlikte, Platonda, gerek konusunda Parmenidesi olmaktan ok
Pythagoras, dinsel bir hava; daha ok, Pythagoras ardllarna geri gtrebileceimiz mzik ve
matematik iliir gze. Parmenides mantnn, Pythagorasn ve Orpheosularn br dnyaclyle
birlemesi, mant da, dinsel heyecanlar da doyuran bir kurama yol amtr. Sonu, ayr
deimelerle, Hegele dein byk filosoflarn ounu etkileyen gl bir sentezdir. Platondan kalan
yalnz filosoflarn ounu etkileyen gl bir sentezdir. Platondan etkilenen yalnz filosoflar deildir.
Pritenler, mzie, resme, Katolik Kilisesinin gsterili trenlerine neden kardrlar? Sorunun
karl, Cumhuriyetin onuncu kitabndadr. ocuklar okulda neden aritmetik renmek
zorundadrlar? Sorunun karl, yedinci kitaptadr.
Aadaki paragraflar, Platonun dnler (idealar) kuramn zetler:
Sorunumuz u: Filosof nedir? Birinci karlk kkbilim (etymolegia) ynnden verilebilir. filosof
bilge-severdir. Fakat, bilgi-severle ayn deildir bilge-sever. Merakl bir kiinin de bilgiyi sevdii
sylenebilir. Kaba bir ilgi filozof yapmaz adam. Dolaysyla biraz deiiyor tanm. Filozof doruluk
grsn seven adamdr. Nedir bu gr?
Yeni tiyatro oyunlarn, yeni filmleri izlemeye, yeni mzik paralarn dinlemeye can atan,
gzellik dkn bir adam dnelim. Byle bir adam filozof deildir. nk o, sadece gzel eyleri,
filosofsa, gzelliin kendini sever. Gzel eyleri seven, d grmektedir. Mutlak gzellii sevense
uyanktr. Birincisi sadece kan sahibidir, ikincisiyle bilgi.

Antika 98
 BLG VE KANI
Bilgiyle kan arasndaki ayrm nedir? Bilgi sahibi herhangi bir eyin bilgisine sahiptir. Szgelimi
var olan bir eyin bilgisine. Var olmyan zaten hitir. (Parmenidesi anmsatyor buras.) Bilgi yanlmaz
sonuta. Onun yanlmas lojik olarak olanakszdr. Fakat, kan yanlabilir. Bu nasl olur? Olmayan bir eyin
kans olmaz. Olamaz. Olan bir eyin kans da olamaz. Bylesi de bilgi olur. Dolaysiyle kan, hem olan
hem olmayan bir eyle ilgili olmaldr.
Nasl olanakl olur bu? Sorunun karl, tek tek eylerin daima, kart z izgiler yklenmesindedir.
Szgelimi, gzel olan, bir bakma gzel olmyan, adil olan bir bakma adil olmyandr. Platonun savna
gre, tek tek btn eyler elimeli karakterlere sahip, olanla olmayan arasnda ve kan eyleri deil, bilgi
eyleri olmaya elverili. Fakat, mutlak, zamansz ve bakalamyan gren kiilerin, kanya sahip olduu
deil, bir eyi bildii sylenir.
Bylece, kannn, duyularmza ak dnyayla ilgili olduu sonucuna varrz. Gerekteyse bilgi,
duyust, zamansz bir dnyaya ilikindir. Szgelimi kan, tek tek gzel eylerle, bilgi gzelliin kendisiyle
ilintilidir.
Gelitirilen tek kant, bir eyin hem gzel hem gzel olmyan, hem adil hem adil olmyan olduunu
var saymakla elimeye dlecei; yine de elimeli karakterleri iinde bulundurur grnd; tek tek
eylerin gerek olmad konusundadr. Herakleitos yle demiti: Ayn rmaa hem girebiliriz hem
giremeyiz. Varz ve var deiliz. Bu kany Parmenidesin kansyla birletirirsek Platonun varm olduu
sonuca varrz.

KURAMDA MANTIKSAL VE METAFZK BLM

a. Mantksal Blm
Bununla birlikte, Platonun, retisinde kendinden ncekilerde rastlamadmz nemli bir zellik
bulunmaktadr: Ksmen mantksal, ksmen de metafizik dealar ya da biimler kuram. Mantksal blm,
genel szcklerin anlamyla ilgilidir. Doru olarak bu kedidir diyebileceimiz pek ok hayvan vardr.
Kedi szcyle neyi amalyoruz? O aka, her zel kediden ayr bir eydir. Bir hayvan, btn kedilere
zg olan genel yapy tad iin kedidir. Dil, kedi gibi genel szckler olmakszn edemez. Bu tr
szcklerin anlamsz olmad aktr. Eer kedi szc herhangi bir eyi anlatyorsa bu, herhangi bir
kedi deil, evrensel kediliktir. O, tek bir kedi doduu zaman domaz. Tek bir kedi lnce de lmez. Uzay
ya da zaman iinde bir yer de kaplamaz. Zamanszdr. retinin mantksal blm bu. Onun adna olan
kantlar, sonula geerli olsun olmasn gldr ve retinin metafizik blmnden tmyle bamszdr.

b. Metafizik Blm
retinin metafizik blmne gre kedi szc, belirli, ideal bir kediyi, Tanrnn yaratt tek bir
kediyi dile getirir. Tek tek kediler ideal kediyle ortak bir yapya sahiptirler. Az ya da ok eksiktir bu
ortaklk. ok sayda kedi vardr. deal kedi gerektir, tek tek kedilerse grntsel.
Devletin son kitabnda, ressamlar knaya bir giri olmak zere idealar ya da biimler retisinin
ak bir dkm yer alyor. Burada Platon, bir blk bireyin ortak ada sahip olmas durumunda, ortak idea
ya da biimden olduklarn anlatr. Szgelimi, pek ok yatak olmasna karn tek bir yatak ideas ya da
biimi bulunmaktadr. Bir yatan aynadaki yanss nasl gerek deil, grnnden ibaretse, deiik tek
tek yataklar da ideann kopyas olduklarndan gerek deillerdir. Yatak ideas tek tek gerek yataktr,
Tanr ynnden yaplmtr. Tanrnn yapt yatak konusunda bilgi, marangozlarn yapt yatak
konusunda kanya sahip olabiliriz. Filosof, sadece ideal yatakla ilgilenecektir; duyulur dnyann pek ok
yatayla deil. Ayrca, gndelik dnya ilerine ilgisiz kalacaktr. Zihni bunca yce olan, btn zaman ve
btn varl gzleyen kii, insan yaantsn nasl dnebilir? Filosof olmaya yetenekli gen, arkadalar
arasnda doru, nazik, renmekten holanan, gl bir bellee ve eleri uyuumlu bir zihne sahip
olmakla kendini gsterecektir. Byle biri, filosof ve koruyucu olmas yolunda eitilecektir.
Adeimantos bu noktada bir kar durula sze karr. Sokratesle tartmaya alrken her admda
ardn duyar. Tartma sona erdiinde nceki btn dncelerinin tersine dndn anlar. Sokrates
ne derse desin felsefeye dalan kiiler, acayip yaratklar olup kyor anlalan. En iyileri bile gereksizleiyor.
Sokrates, byle bir durumun, iinde bulunduumuz dnya iin doru olduunu syler. Fakat,
ayplanacak olan, filosoflar dndaki kiilerdir, akll bir toplulukta, aptal saylmayacaktr filosoflar. Bilge
kiiler, yalnz aptallar arasnda, bilgelikten yoksun saylrlar.
Ne yapacaz bu ikilem karsnda? Devletin kurulmas iin iki yol var:
1 - Filosoflarn ynetici olmas
Antika 99
 2 - Yneticilerin filosof olmas
Balang olarak birinci yol olanaksz gibi. nk, felsefeye kulak asmayan bir kentte halk,
filosoflar tutmuyor demektir. Fakat, ynetici olarak domu biri filosof olabilir. Byle, bir tek kiinin
kmas yeter. Kendi istemine uyan bir kente sahip tek adam, kimselerin inanmad ideal politikay
gerekletirebilir. Platon, Surakousai (Sirakuza) tiran gen Dionusiosta byle bir ynetici
bulduunu sand. Ancak boa kt umutlar.
Devletin VI ve VII. kitaplarnda Platon, belli bal iki sorunla urar:
1 - Felsefe nedir?
2 - Uygun yaradltaki bir gen erkek ya da kadn filosofluk eitiminden nasl geirilebilir?
Platon iin tek felsefe, bir tr gr, doruluk grsdr. Salt zek, salt bilgelik ii deil,
bilgelik sevgisidir. Spinozadaki tanry zekyla sevmek kavram, dnce ve duygunun ayn biimde
iten birlemesidir. Yaratc i gren herkes, uzun bir emekten sonra, doruluk ya da gzelliin ani
bir parlay ya da grkem iinde grnd ya da grnr gibi olduu zihin durumunu az ok
yaamtr. Bu durum, kk bir konuda da, evren konusunda da kabilir ortaya. O anda, sz
edilen yaay ok kandrcdr. Sonradan kuku gelebilir. Fakat, ilk anda yksek bir kesinlik vardr.
Sanrm, sanatta, bilimde, edebiyatta, felsefede en iyi yaratc yapt, byle bir ann sonucu olan
yapttr. Bakalarnda da olur mu bilmem? Kendi adma, ne zaman bir kitap yazmaya kalksam, nce
konunun ayr ayr paralarn tanyacak lde ayrntlara inmem gerekir. Sonra, eer anslysam, bir
gn, paralaryla gereince balam olarak yakalarm btn. mdi i, grdm yazmaya
kalmtr. Sislerle kapl da yolunda yryen bir adam dnn. Adam nce, her yamac, patikay,
yaylay ayr ayr tanr. Sisler dalnca, btn da uzaktan btnlkle ve parlak gn altnda
grr.
yi bir yaratc yapt iin, sanrm gereklidir bu yaant. Fakat, yeter deildir. Onun getirdii
znel kesinlik, gerekte, byk lde yanltc olabilir. William James, glme etkisi uyandran gazla
byle bir yaantya ulaan adamn yksn anlatyor. O kii, gazn etkisindeyken evrenin gizemini
bilirim sanr. Fakat bu etki geince gizemin ne olduunu unuturmu. Bir gn, ar bir abayla, gr
yitip gitmeden yazm onu. Gazn etkisinden syrlnca hemen okumaya girimi yazdn. uymu
yazd: her yerde petrol kokusu. Dolaysyla ani bir i grs yanltc olabilir, tanrsal esriklik
geince ayk kafayla denetlenmelidir o.
Platonun Devleti yazd srada gvendii grs, yaptnn okuyucu ynnden daha iyi
anlalmas iin bir istiareyi gerektirir en sonunda: maara istiaresini. Okuyucuya, idealar dnyasnn
gereksinimini gsterecek biimde tasarlanm deiik n tartmalarla varlr ona.
nce, zek dnyas, alglanr dnyadan ayrdr. Sonra, zek ve alg kavram da ikiye ayrlr. Alg
kavramnn trleri bizi ilgilendirmiyor burada. Zek kavramnn trlerine gelince, onlar us ve
anlaytr. Bunlardan us daha yksektir. Salt idealarla ilgilidir. Yntemi diyalektiktir. Anlaysa,
matematikte kullanlan bir zek trdr, ustan aadadr. Denetliyemedii varsaymlarda usa
bavurur. Szgelimi geometride ABCnin gerekten doru izgili bir gen olup olmadn sormak
kurallara aykrdr yine de. Ayn biimde, matematik bize, neyin var olduunu deil, yle yle
koullar altnda neyin var olacan syler. Duyulur dnyada doru izgi yoktur. Bylece matematiin
varsaymsal doruluktan daha ouna sahip olmas isteniyorsa duyulurst dnyada duyulurst
izgilerin varlna kant bulmalyz. Bu, Platongre, anlayla deil, usla yaplr. Us, gkte, geometrik
nermelerin varsaymsal deil, kesin olduu doru izgili bir gen bulunduunu gsterir.
Bu noktada Platonun gznden kaan, modern idealist filosoflar iin ak bu glk var.
Tanrnn tek bir yatak yaptn grmtk. Onun tek bir doru izgi izdiini kabul etmek de
doaldr. Fakat eer gkte bir gen varsa tanr tane doru izgi izmi olmal. Geometri
nesneleri ideasal olsa bile pek ok rneklere sahip bulunmallar... Szgelimi, kesien iki ember
istiyebiliriz. Bu, Platon kuramnda, geometrinin, son dorulua yetenekli olmadn grnty ele
alan almann bir blm olarak knanmas gerektiini anlatr. Sz konusu noktay bir yana
brakacaz yine de.
Platon, ak anlksal gryle, karmak, duyu algs grs arasnda ki ayrm, grme
duyusundan yapt bir benzetme yardmyla aklamaya alr. Grme -der-, yalnz gz ve
nesneyi deil da gerektirmesi bakmndan br duyulara benzemez. Nesneleri, gne nda
apak, alaca karanlkta yarm yamalak grrz, zifiri karanlktaysa hi grmeyiz. dealar dnyas,
nesnenin gnele aydnlanmas srasnda grdmz dnyadr. Gz tine (ruha), k kayna olarak
gne dorulua ya da iyilie karlktr.
Ruh, bir gz gibidir. Doruluk ve aydnln parlad nesneye ynelince kavrar ve anlar,
zekyla klanmtr o anda. Olu ve bozuluunun egemen olduu alaca karanlktaysa sadece kanya

Antika 100
sahiptir. Orada bakar durur hep. Bazen u, bazen de bu kanya sahip olur. Zekya sahip deilmi gibi
grnr... bilinene doruluk nitesini, (vasfn), bilene bilme gcn veren eye, iyi ideas diyeceim, ve
siz ona bilimin nedeni diye bakacaksnz.
nl maara istiaresine gtrr bu bizi. stiareye gre, felsefeden yoksun olanlar, bir maarada
ancak bir yne bakacak biimde balanm tutuklulara benzer. Arkalarnda ate yanar. nlerinde duvar
vardr. Kendileriyle duvar arasnda hibir nesne yoktur. Grdkleri, arkalarndaki nesnelerin ate
aracliyle duvara yansyan glgelerinden ibarettir. Kanlmaz olarak, bu blgeleri gerek sayarlar.
Onlarn asl bal bulunduu nesnelerle ilgili bir kavrama sahip deillerdir. Sonunda tutuklulardan biri
maaradan kaarak gn na kar, ilk kez gerek nesneleri grr. O zamana dein glgelerle aldatlm
olduunu anlar. Eer kurtulan, koruyucu olmaya deer, filosof yapl bir kiiyse, eski tutukluluk
arkadalarna durumu anlatmay grev sayar. Ancak onlar doruya inanmakta gle uryacaktr.
nk, gn nda maaraya girince, glgeleri, br tutuklulara bakldnda, daha az belirgin bulacak ve
arkadalarn kurtulutan nceki zamana bakldka daha aptal sayacaklardr.(36)

YNN DURUMU
yinin durumu ilgin! Bilim ve doruluk -der Platon-, iyi gibidir. Fakat, iyinin makam daha
yksektir. yi, z deildir. Ycelik ve g bakmndan aar z Diyalog, mutlak iyinin alglanmasnda
anlksal (intellectual) dnyann sonuna gtrr bizi ve matematikinin varsaymlarn, iyinin yardmyla bir
yana brakabilir. Bu nu n temelindeki dnce, gerein, grne kart olarak eksiksiz ve tam iyi
olduudur. Bylece, iyiyi alglamak, gereklii alglamak olur. Platon felsefesinde batanbaa Pythagoras
felsefesinde olduu gibi zekyla gizemciliin kaynam olmas dikkati ekiyor. yi hususunda gizemcilik
ar basyor.

DEALAR RETSNN YANLILARI

Birtakm ak yanllar ierir idealar retisi. Felsefede byk bir aamadr yine de, gnmze dein
deiik biimlerle gelen tmeller sorununa arlk vermi ilk reti olmas nedeniyle. Balanglar
stnkr olmaya aktr. stnkr diyerek idealar retisinin zgnln grmezlikten gelemeyiz. Tm
zorunlu dorulamalar yapldktan sonra bile kimi eyler kalr geride. Geride kalanlardan kesinlikle en
k, Platona en ok kart olanlarn bile kabul edecei u gerektir: Tm zel adlardan kurulu bir dille
konuamayz. Adam, kedi, kpek trnden genci szcklerle benzer, nce trnden balant
szckleri de gereklidir. Anlamsz grltler deildir o szckler. Dnyann btnyle tek tek eylerden
kurulu olmas durumunda ad geen szcklerin, zel adlarn gsterdii trden bir anlama nasl sahip
olacan kestirmek g. lk bakta tmeller adna alan bu kanttan kurtulmann yollar vardr. Geici
olarak, bir aamaya dein geerli sayacam onu. Fakat, bu denli geerlikten hi de Platonun dedikleri
kmaz.
nce Platon, felsefe sz dizimini anlam deildir... Sokrates insandr, Platon insandr v..
diyebilirim. Btn bu anlatmlarda insan szcnn ayn anlama sahip olduu dnlebilir. nsan
szc ne anlatrsa anlatsn, Sokratesle Platonun ve insan soyunu biimleyen br btn bireylerin ayn
olmayan bir eydir bu szck. nsan, sfattr. nsan insandr demek sama olur. Platon, byle bir
samala dmektedir. Gzelliin gzel, insann Tanr tarafndan yaratlm bir rnek-insann ad,
edimdeki (actual) insann, asl rnein eksikli ve gerek d bir kopyas olduunu dnr. Ayrca,
tmellerle tikeller arasnda nasl bir boluk bulunduunu anlayamamtr. Onun idealar, satresel (ethic)
ve estetik olarak, sradan tikellere stn baka tikellerdir gerekte, Kendisi de daha sonra bu gl
grmeye balamtr. Parmenides diyalogu, bir filozofun kendini eletirmesinin en gzel rneini verir.
Parmenidesin, Antiphonos (Platonun vey kardei) tarafndan yklendii varsaylr. Syleiyi
anmsayan yalnz oymu. Sonradan bu tr sorunlar brakp atlarla uramaya balam. Kendisini elinde
bir dizginle bulmular ve Parmenides - Zenon - Sokrates arasnda geen l tartmay anlatmas
konusunda zar zor kandrmlar. Sylendiine gre, bu tartma srasnda, Parmenides yal (aa yukar
65 yanda), Zenon orta yal (40 yalarnda), Sokratesse olduka genmi. Sokrates burada, idealar
kuramn aklar. Benzerlik, gzellik, adalet ve iyilik idealar bulunduundan emin, insan ideas
bulunduundan emin deildir. kl, amur, pislik gibi nesnelerin ideas bulunduu yolundaki neriyi
kmsiyerek hayrlar (reddeder). Arada ideasz bir ey bulunmadn dndm olur der. Dipsiz
samalk ukuruna dmekten korktuu iin bu grten kanr.
Evet Sokrates -dedi Parmenides-, imdi gensin. Zaman gelecek, felsefeyi daha iyi kavradnda,
yanlmyorsam, en aalk nesneleri bile kmsemiyeceksin.
Sokrates, kendi grne gre, br btn eylerin paylat belirli idealar bulunduunu, btn
eylerin, adlarn bu belirli idealardan aldn; szgelimi, benzerlerin benzerlikten pay aldklar iin benzer;

Antika 101
byk nesnelerin byklkten pay aldklar iin byk; adil ve gzel nesnelerin adalet ve gzellikten
pay aldklar iin adil ve gzel olduklarn kabul eder.

Glk karmaya alr Parmenides:

a. Birey, ideann btnn m yoksa bir parasn m paylar. Her iki gre de itiraz edilebilir.
nceki doruysa bir nesne ayn anda deiik yerdedir. kinci doruysa idea blnebilir, kkln
bir parasna sahip olan nesne mutlak kklkten daha da kk olur. Bu da samadr.
b. Bir birey bir ideay paylayorsa birey ve idea benzerdir. Dolaysiyle, tikellerle kken ideay
iine alan bir baka idea bulmak gerekecek, i sonsuza dein gidecektir. Sonuta, her idea tek
olacana, sonsuz idealar dizisi bulunacaktr (Aristotelesin, nc kii kantnn ayndr bu.)
c. b deki nedenle, kendilerini paylaan tikellere benzemez idealar.
d. Sokrates, tek dncelerin, belki de idealar olduunu anlatr. Parmenidese gelince o,
dncelerin herhangi bir ey konusunda olmas gerektiini ileri srer.
e. Eer varsa, bilgimiz mutlak olmadndan, idealarn bizce bilinmemesi gerekir.
f. Tanrnn bilgisi mutlaksa, bizi bilmeyecek, dolaysyla ynetemeyecektir (37)
Yine de bsbtn braklm deildir idealar kuram. dealar bulunmakszn, zihnin dayana
olamaz, bylece usavurma yklr diyor Sokrates. Parmenides de gl, Sokratesin eitimindeki
eksikliine balyor. Belirli hibir sonuca varlamyor.
Platonun, duyulur tikellerin gerekliine ynelttii kar durular, sanrm, ince elemeye
gelmez. Szgelimi o, gzel plann bir bakma irkin, ift olann bir bakma yarm olacan syler.
Fakat rnein, bir sanat yaptnn bir bakma gzel, bir bakma irkin olduunu sylediimizde,
zmleme, hi deilse, kuramsal olarak bu yan ya da grn gzel, bu yan ya da grn irkin
dememize daima elverecektir. ift ya da yarm szckleri de greli terimlerdir. kinin, birin iki
kat, drdn yars olmas elimeli deildir. Platon, greli terimleri anlamam olmann gln
ekmitir. A, Bden byk, Cden kkse, onun hem byk hem kk olmas elimeli geliyordu
Platona. Byle glkler, artk felsefenin ocukluk sayrlklardr.
Gerekle grn arasndaki ayrm, ona Parmenides, Platon ve Hegel ynnden yklenmi
sonulara sahip olamaz. Eer grn gerekten grnyorsa, o bir hi deil, gerein bir parasdr.
Tam Parmenides biimi bir kant bu. Grn gerekleri grnmyorsa neden kafamz yoralm? Biri
kp, gerein gerekten grnmediini, grnr grndn ileri srebilir. e yaramaz bu yine
de. nk o gerekten grnr m grnyor, yoksa grnrden mi grnr grnyor?
biiminde bir soru sorabiliriz. Grn eer, grnr grnyorsa bile erge, gerekten grnen bir
eye ulamamz gerekir. Tanr ynnden yaradlm tek bir gerek yataa karn pek ok yatak
bulunduunun grndn yadsmay usundan bile geirmemitir Platon. Pek ok grn olduu
olgusunun ierimlerini dnm grnmyor. Sz edilen okluk gerein bir parasdr. Dnyay,
biri brnden daha gerek iki blme ayrma abas baarszla mahkmdur.
Bu noktayla balantl olarak, baka bir gr daha var Platonun: Bilgi ve kannn ayr
znelere ilikin olmas gr: Kar yaacan sanyorsam bu bir kan, kar yadn gryorsam bu
bir bilgidir. Bilgi kesin ve yanlmazdr. Kanysa yanlr olmakla kalmaz, yanltr da zorunlukla. nk,
Platon, yalnz, grnn gerekliini varsayar. Btn bunlar, Parmenidesi yinelemekten teye
gemez.
Platon metafiziinin. Parmenidesten ayrld bir nokta sz konusu: Parmenides iin yalnz bir
idea var. Platon iinse pek ok idealar. Yalnz, gzellik, doruluk, iyilik deil, grdmz gibi, Tanr
ynnden yaradlm, yatak, insan, kedi, kpek, Nuhun gemisini dolduracak daha pek ok yaratk
ideas yer almaktadr gkte. Bununla birlikte Devlette btn bunlar henz dnlp tanlm
grnmyor. Dncenin nesnesi olabilirse de biim ya da idea bir dnce deildir. Tanrnn, onu
nasl yaratabilmi olduunu anlamak g. deann varl zaman d. Tanr, ancak dncesinde bir
yatak yaratmaya karar vermi olabilirdi. Karar verince de, o dncenin nesnesi olarak, bize kendisi
ynnden yaratld bildirilen Platon yatan ortaya koymu olacak. Zamansz olan, yaratlmam
olmaldr gerekte. Burada, pek ok filozof-tanrbilimciyi skntya sokan bir glkle karlayoruz.
Yaratlan dnya zorunsuz; bizimki gibi, kt olarak knanan sradan bir dnyadr. Yaratcnn, sadece
yanlgy ve ktl yaratm olduu anlalyor. Kimi Gnostiklerin tutarl olmak iin onaylyaca bu
gr, Platonun baka yaptlarnda olduunca, Devlette de yzeye kmam.
Koruyucu olacak filosof, Platona gre, maaraya dnmeli ve doruluk gneini grmemi
olanlar arasnda yaamal. Tanr da yarattn dzeltmek istiyorsa, ayn biimde davranmal. Bir
Hristiyan Platoncusu, incarnationu(38) byle yorumlayabilirdi. Fakat, Tanrnn idealar dnyasndan
Antika 102
memnun olmaynn nedenini aklamak tmyle olanaksz kalyor. Filosof maaray yaratlm bulur,
Tanr kayrasiyle (ltfuyla) oraya dner. Fakat, yaratc eer her eyi kendi yaratmsa, maaray
yaratmyabilirdi biiminde dnenler kabilir.
Glk belki de Hristiyanln Tanr anlayndan doduu iin, Platona yklenemez. nk
filosofumuz, Tanrnn her eyi deil, sadece iyiyi yarattn sylemitir. Duyulur dnyadaki okluk, onun
grne gre, Tanrdan baka bir kavrama ilikin olacaktr. Belki de idealar, Tanrnn zn yapan
eler lsnde, Tanr ynnden yaratlm deildir. Sonuta, idealarn okluu, betimsel (nihai) durum
deildir. Bilimsel durumda sadece, Tanr ya da iyi bulunur. dealar ona sfat olarak verilir. Her halde,
Platonun olanakl yorumu budur.
Platon daha sonra, koruyu olacak bir gencin eitimi konusunda ilgin bir tasariyle kar karmza.
Byle bir gencin anlksal (intellectual), ahlaksal (moral) nitelikleri dolaysyla, byle bir onur iin, seildiini
renmitik. O, doru ve nazik olmal, iyi bir bellee, uyukun bir zihne sahip bulunmal, renmekten
holanmalyd. Anlan artamlar dolaysyle seilen gen, 20 - 30 ya arasn u drt Pythagoras bilimi
renmekle geirecektir: Aritmetik, dzlem ve kat cisimler geometrisi, gkbilim, mzik. Bu almalar,
karc bir tinle izlenmiyecek, gencin zihnini zamansz eylerin grsne hazrlyacaktr. Szgelimi,
gkbilimde edimsel (actual) gk cisimlerinin renme skntsna girilmeyecek, ideal gk cisimlerinin
hareketiyle ilgili matematik ele alnacaktr Size sama gelir bu. Fakat yararl olmutur dersem amayn.
Byle bir durumun ortaya kmas ilgintir. Anlatalm:
Gezegenlerin grnen devinimleri, onlar, inceden inceye zmlenene dein, Pythagorasn
yaratcsnn istemi olaca gibi deil, dzensiz ve karmak bulunur. Her Grekin, gklerde, matematik
gzelliin bir rneini grd ak. Bylesi ancak, gezegenlerin emberler izerek devinmesiyle
olanaklyd. yi kavram zerinde durmasna baklrsa, zellikle ayn kany benimsemi olacaktr Platon.
Sonula u sorun kar ortaya: Gezegen devinilerinin grnteki dzensizliini, dzen, gzellik ve
yalnla indirgeyecek herhangi bir varsaym var mdr? Eer varsa, iyi ideas bu varsaym ileri srmeyi
yerinde bulduracaktr. Samoslu Aristarchos yle bir varsaym buldu: Yeryz dahil btn gezegenler,
gnein evresinde ember izerek dolanrlar. Bu gr, ksmen, Pythagoraslar o gre benzer bir
varsaymn sahibi sayan Aristotelesin (De coelo, 293 a) stn etkisi dolaysyla 2000 yl hayrlanm
(reddedilmi), ancak Koppernicus ynnden canlandrlmtr. Onun baars, Platonun gkbilime kar
estetik eilimini hakl buldurabilirdi Maalesef Kepler, gezegenlerin ember deil elips izdiini, gnein
merkezde deil odakta bulunduunu kantlad: Sonra Newton, yrngelerin tam elips olmadn ortaya
koydu. Bylece Platonun arad ve anlaldna gre Aristarchosun bulduu geometrik yalnln sanrsal
(illusory) olduu anlald.

SAMA DA YARARLIDIR
Byle bir durum u ilkeyi kantlar bilim tarihinde. Sama da olsa, herhangi bir varsaym, bir bulucuya
konular yeni bir yolda dndryorsa yararl olabilir. Rastlantsal olarak; byle bir eree yaryan bir
varsaymn gelimeye engel olmas da olasdr. Dnyay bilimsel ynden anlamann anahtar olarak iyiye
inan, belirli bir dnemde gkbilime yararl, belirli bir dnemde zararl olmutur. Platonun satresel ve
estetik eilimi, Aristotelesin bu konuda daha da ileri gitmesi, Grek bilimini ldrmtr.

MODERN PLATONCULARIN ZELL

Platonun aritmetik ve geometri zerinde bunca nemle durmasna karn, modern Platoncularn
hemen ayrlsz (istisnasz) matematik bilgisinden yoksun olmas dikkati ekiyor. hem bu kiiler, felsefeler
zerinde ok daha etki yapmlardr. uzmanlamann ktlklerinden biridir bu: Adamlar kalkm
genliklerinin byk bir blmn Grek dili renmeye harcam, Platon konusunda yazp izebilmek iin,
Platonun nemli sayd bilimleri renecek vakit bulamam.

KONU XVI

PLATONUN LMSZLK KURAMI

Phaedon ad verilen diyalog, deiik ynlerden ilgin. Sokratesin son anlarn dile getiriyor. Yani
baldran otu imeden az nceki zamanla, itikten, bilincini yitirene dein geen zaman arasndaki
syleileri. Platonun, en yksek aamada bilge ve iyi olan ve lmden hi ekinmiyen ideal insanna ilikin
bir tablo bu. Platon ynnden betimlenen Sokrates, eski ve yeni zamanlarda satresel (ethic) bakmdan
nem kazanmtr. ncildeki, sann acsna (Passion) ve armha gerilmesine ilikin yk bir Hristiyan iin
Antika 103
neyse, Tanrtanmaz ya da zgr bir filosof iin Phaedon oydu.39 Sokratesin, son anndaki
sarslmazl, lmszlk inancna sk skya baldr. Phaedon yalnz bir ehitlik olayn deil, daha
sonra Hristiyanla geen pek ok retiyi dile getirmesi bakmndan nemlidir. St. Paulus ve Kilise
babalarnn din bilimi, dolayl ve dolaysz, geni lde ondan tremiti. O dinbilim, Platon bilinmezse
g anlalr.
Daha nce yazlan Kriton diyalou, Sokratesin kimi ardl ve arkadalar ynnden Thessaliaya
karlmas iin bir plan dzenlendiini aklamaktadr. Sokrates kasayd belki Atina makamlar epey
sevinecekti. leri srlen plann baarya ulama olasl olduka yksekti denilebilir. Fakat, plana
aldrmad Sokrates. Kurala uygun yasa ilemiyle sulandn, cezadan kaarak yasa d i grmenin
doru olmyacan belirtti. Sokrates, bizim, sann Da tyle artrdmz ilkeyi ortaya atar.
Havarilerine verdii o tte, ktye, ondan ne denli ktlk grrsek grelim, ktlkle karlk
vermemeliyiz. diyordu sa. Sokrates daha sonra, Atina yasalaryla syletiini imgelemekte (hayal
etmekte). O syleide yasalar, Sokratesin kendilerine, bir oulun babaya, bir klenin efendisine
gsterecei trden, hatta daha da ar bir sayg gstermesi gerektiini ve her Atina yurttann,
Atina devletini beenmemesi durumunda baka yere gmekte bamsz olduunu anlatr ve uzun
bir bir sylevi yle bitirir:
imdi dinle bizi Sokrates. Seni kim yetitirdi? nce yaantn ve ocuklarn, sonra adaleti
deil; nce adaleti, sonra yaantn ve ocuklarn dn. Dn ki yeraltnn egemen kiileri nnde
hakl kasn. Eer Kritonun nerdii gibi davranrsan, sen ve sana bal olanlar bu dnyada da teki
dnyada da daha mutlu daha kutsal, daha doru olamaz. imdi, susuz ve ac ekmi, ktlk
yapmam, yasalara deil, insanlara kurban olmu biri olarak ayrlyorsun bu dnyadan. leri gider,
bizimle yapm olduun szleme ve anlamay bozarak, en doru biimde davranmann gerekli
olduu kendine, dostlarna, lkene ve bize kar yanl davranp ktle ktlk, fenala fenalk
yaparsan, yaadn srece gceniriz sana. Yeralt dnyasnda bulunan yasa kardelerimiz de bir
dma n olarak karlar seni. Bizi ykmak iin elinden geleni yapm olduunu bilirler nk.
Kulaklarmda bir gizemcinin (mystic) kulaklarndaki flt sesine benzer, mrlt iitir gibiyim der
Sokrates. Sonra kalp, lm yargsna katlanmann, grevi olduu sonucuna varr.
Son saati gelmitir, zincirleri zlr, dostlarn karsna alp konumasna izin verilir. Alyan
karsnn znts, konumasn kesmesin diye onu dar yollar.

LM SEVNLE KARILAMAK
Sokrates, u kany savunarak giriir ie: Felsefe tini tayan herhangi biri, lmden
korkmyacak ve onu sevinle karlyacaksa da, yasa d olduundan, kendi yaamn kendi eliyle
sona erdirmeyecektir. Dostlar, kendini ldrmenin neden yasa d olduunu sorar. Sokratesin
Orpheosu retiye uyan karl, tam bir Hristiyann verebilecei karlktr: Gizlice fsldanan bir
reti, insann bir tutuklu olduunu ve kapy ap kama hakkna sahip bulunmadn anlatr. Bu
benim btnyle anlyamadm byk bir gizemdir. Sokrates, insann Tanrya olan balantsn,
srn sahibine olan balantsyla karlatrr. kznz yoldan kp zgrl seerse kzarsnz.
Dolaysyla insan beklesin, Tanr, imdi beni ard gibi kendisini arana dein yaantsna son
vermesin demek usa uygun ve yerinde bulunabilir. lme zlmyordu Sokrates. yle
dnyordu: Bilge ve iyi olan tanrlarla birlikte olacam (bu tr konularn herhangi birinden emin
olduum lde eminim bundan), sonra (inancm o lde gl olmamakla birlikte) benden nce
gm ardmda braktklarmdan daha iyi kiilerle buluacam. llere bir ey, iyi kiiye ise ktye
olduundan daha iyi bir ey kald konusundaki umudum yksektir.
lm Sokratese gre, tinle bedenin ayrlmasdr. Burada, Platonun gerek-grn, idealar-
duyulur nesneler, us-duyu alglamas, tin-beden ikilikleriyle karlayoruz. Bu iftler balamldr. her
iftin birinci gesi ikinciye gereklik ve iyilik bakmndan stndr. Bu ikiliin sonucu, ileci (zhdi)
bir ahlakt. Hrstiyanlk sadece ksmen almtr onu. Onun btnyle alnmasn engelleyen iki neden
vard: 1) Platon hakl olsayd, grnr dnyann yaradlmas koyu (snni) Hristiyanlkta kt bir i
olacakt. Yaratc iyi olamaz sonuta. 2) Bekrl daha yce tutmusa da evlilii hibir zaman
knamamtr Platon. Manichaeus dinine bal olanlar her iki bakmdan da daha tutarlyd.
Felsefede, bilimde ve gndelik dncede sk sk sz edilen, ilkin tin-beden ayrm biiminde
ortaya kan zihin ve madde ayrm dinsel bir kkene sahiptir. nce de grdmz gibi bir Orpheos,
kendini, yeryzyle yldzl gn ocuu sayar. Onun bedeni yeryznden, tini gkten gelmitir.
Felsefe dilince anlatmak istedii kuram ite budur Platonun (ya da Platonun Sokratesinin .N.)

Antika 104
 LEC YNLER
Sokrates, Phaedonda retisinin ileci (ascetic, zhdi) ierimlerini gelitirmek ister. Ilml ve
efendicedir onun ilecilii. Filosofun gndelik beenilerden btnyle kanmas gerektii deil sadece o
tr beenilerin klesi olmamas gerektii kansndadr o. Filosof, yiyip imeye aldr etmeyecek, gerekli
lde yiyip iecektir. Orula ilgili bir neri yoktur. Sokratesin ikiye ilgisiz olduu, fakat gereinde,
esriklemeksizin, herhangi bir kiiden daha ok itii sylenir. Onun knad ime deil, imede beeni
bulmaktr. Ayn biimde filosof, sevginin beenisine, pahal giysilere, sandallara, sslere aldr etmemeli.
Onun alverii bedenle deil, tinledir. Filosof bedenden olabildiince kap, tine dnmek isteyecektir,
Anlan retinin, yaygn biimiyle ileci olaca aktr. Fakat o bu niyetle ileri srlm deildir.
Duyu beenilerinden kanma abasnda bulunmayacak, baka eyler de dnecektir filosof. Yemek
yemeyi unutan, yedii srada da kitaplara dalan pek ok filosof tandm. Platonun istedii biimde
davranyordu onlar. Moral bir abayla boazlarn dnmemeye almyor, ama baka konulara daha ok
ilgi gsteriyorlard. Bir filosof, grnte evli barkl, oluk ocuk sahibi olacaktr. Ama yine ayn dalgnlk
iinde. Kadnlar bamszlk kazanal beri gleti bu i. Xantippenin irretliine amamal.
Sokratese, gre, filosoflar, tini bedenle birlikte olmaktan kurtarmaya alrlar. Halksa, hibir
beeni duygusu ve beden beenilerinden hibir pay olmayan kii, iin yaamn yaamaya deer yan
olmadn ileri srer. Bu noktada Platon, belki de bilmeyerek bir blm ahlaknn grn evetlemi
olmaktadr. Duyu beenilerini aramyan kiinin, btn beenileri ortadan kaldrm ve erdemli biimde
yayor olmas gerektiini kabul eder o ahlaklar. Sz edilmemi bir zarara neden olan bir yanltr bu.
Zihin ve bedenin ayrl kabul edildii srece en iyisi lsnde en kt beeniler de (kskanlk, zalimlik,
zorbalk gibi) zihinsel demektir. Miltonun eytan, fiziksel eziyette stnlk kazanr, kendini tm ykm
iine adar. Bundan da zihinsel bir beeni duyar. Tannm pek ok din adam duyu beenilerini
knadndan br beenilerden korunacak durumda da olmadndan, szde din adna, korkun zulm ve
eziyete varan bir g sevgisinin egemenlii altna girmitir. Hitler, bu tipin bir rneidir. Duyu beenileri
onda pek kk nem tar. Bedenin tiranlndan kurtulmak, bykle yardmc olur. Erdeme olduu
lde gnaha da uzanan bir byklktr bu.

DNN ANLIKSAL YANI

Dinin, doru ya da yanl olarak, Platon ynnden Sokratese yklenen anlksal yanna varm
oluyoruz imdi. Beden, bilgi kazanmaya engeldir, grme, iitme, doru konumayan tanklardr deniyor.
Gerek varlk tine almsa eer, duyguda deil, dncede olmutur bu. Bir an iin bu retinin
ierimlerini alalm ele. Tarih ve corafya dahil, grmsel (ampirik) bilginin tmyle yadsnmasn ieriyor
o. Dolaysyla biz, Atina gibi bir yeri, Sokrates gibi bir insan, bu insann ln, lrken gsterdii
yiitlii, grnt dnyasna ilikin olarak, sadece grme ve iitme yoluyla biliriz. Gerek bir filosofsa
grme ve iitmeyi bir yana brakr. Ya ne kalyor ona? nce mantk ve matematik. Onlar da varsaymsaldr
ve gerek dnya konusunda kesin savlar ileri srmez. Bir sonraki adm (can alc adm) iyi dnne
(ideasna) dayanr. Bu ideaya ulanca filosofun, iyi olann gerek olduunu bildii, bylece, dnler
(idealar) dnyasnn gerek dnya olduunu karmlyabilecei varsaylr. Daha sonra filosoflar, gerekle
iyinin zdeliini srmlerdir ileri. Platon, bu zdeliin apakln nceden varsaym grnyor. Onu
anlamak istiyorsak, varsaymsal olarak, bu varsaymz yerindeliini onaylamalyz.
Zihin kendi iine kapandnda, seslerle, grmelerle, acyle, beeniyle rahatsz edilmediinde,
bedenle iliiini kesip gerek varl zlediinde beliren dnce en iyi dncedir, der Sokrates. O an da
filosof, bedeni onurlamaz olur. Bu noktadan Sokrates, idealar ya da biimler ya da zlere geer. Gze
grnmiyen mutlak adalet, mutlak gzellik, mutlak iyilik vardr. Yalnz saydklarmdan deil, mutlak
gleri, her eyin grlebilen gerek yapsndan ya da znden sz ediyorum. Btn bunlar, yalnz
anlksal grlebilirler. Bylece biz bedendeyken, tin bedenin ktlklerine bulanmken, doruluk
yolundaki arzumuz doyurulmyacaktr.
Bu gr, bilimsel gzlem ve deneyi, bilgiye varma yntemi olmaktan karyor. Deneycinin zihni,
kendi iine kapanm, seslerden ve grlerden kamaya ynelmi deildir. Platonun tledii yntemle
izlenebilecek iki zihinsel ilevlik tr, matematik ve gizemci i grlerdir. Bu iki ilevlik trnn Platon ve
Pythagorasta nasl iten birletii aklanr bylece.
Grmc (ampirik) iin beden, d gereklii olan dnyayla iliki kurmamz salar. Platona gre o,
iki katl ktdr:
1 - Dnyay bir cam arkasndan bakar gibi karanlk grmemize yol aan yanltc bir ortam olarak;
2 - Bizi bilgi urasndan, doruluk grsnden uzaklatran arzularn kayna olarak.
u aktarmlar daha iyi aklar durumu:

Antika 105
 BEDENN KTL
Beden, sadece yiyecek gereksinimi yznden bile, sonsuz znt kayna bize. Ayrca bizi
uratran, gerek varl aratrmamza engel olan sayrlklara da ak. Her tr sevgi, istek, korku,
gelip geici bo imgeler ve bitimsiz aptallklarla doldurur iimizi. Gerekten, dendii gibi, olanca
dnme gcmz alp gtrr. Savalar, dvler, anlamazlklar, atmalar nereden doar?
Bedenden ve bedenin isteklerinden deil mi? Para sevgisinden kar savalar. Parann beden uruna
ve bedenin iine yaramas iin elde edilmesi gerekir. Btn bu engeller nedeniyle, felsefeye ayracak
zamanmz kalmaz. En sonu ve en kts, kendimizi dnceye verecek zamanmz olsa bile, beden
daima bamza reklenir, aratrmalarmzda sknt ve karkla yol aar. arr, doruyu
gremeyiz. Herhangi bir eyin doru bilgisine sahip olmay istediimizde, bedenden syrlmak
gerektii deneyle kantlanmtr. Tin, kendi iinde, ilerinden kavramal eyleri. O halde, istediimiz,
sevdiimizi sylediimiz bilgelie, yaarken deil, ldkten sonra kavuacaz demektir. nk,
bedenle birlikteyken, tin salt bilgiye yaramyorsa, bilgiye lmden sonra varlacaktr, eer
varlacaksa.
Bylece, bedenin aptallklarndan, lgnlklarndan kurtulunca arlanacaz ve aryla ili dl
olacaz, doruluk ndan baka bir ey olmyan aydnlk n her yerde kendiliimizden
bileceiz... Arlk tinin bedenden ayrlmasndan baka nedir?.. Tinin bu ayrl ve kurtuluuna lm
denir. Gerek filosoflar, sadece onlar lm ararlar daima.
Btn eylerin kendisiyle deitirilebilecei tek bir geer ake vardr: Bilgelik.
Gizemlerin kurucular bir gerei anlatmak istemi olmal. Onlar, gerekli ykm ve ilemi
yerine getirmeksizin yeralt dnyasna geenlerin, amurlar iinde yatacan; gerekli ilem ve
arlanmadan sonra geenlerinse tanrlarla birlikte olacan bu denli eskiden anlatrlarken samalyor
deillerdi. nk gizemlerde sylendii gibi insanlarn ou thyrsos(40) taycdr ve pek az
gizemcidir. Daha dorusu, benim yorumumla, pek az gerek filosoftur. (gizemci: mistik)
Burada btn dil gizemcidir ve gizemlerden tremitir. Arlk her eyden nce trensel (ritual)
bir anlam olan Orpheosu bir kavram. Platon iin, bedene klelik etmekten ve bedenin isteklerinden
kurtulu. Savalarn para sevgisinden doduunu, parann sadece beden iin gerekli bulunduunu
sylemesi ilgin Platonun. Bu kannn ilk yarsna Marx da katlr. Fakat ikinci yars ok ayr bir
grle ilikinlidir. Platon, bir kiinin, gereksinimlerini en dk aamaya indirdikten sonra ok az bir
parayla yayabileceini dnr. Kukusuz, dorudur bu. Fakat o, ayn zamanda bir filosof,
bakalarnn kazand parayla geinecektir. Dolaysyla ok yoksul bir devlette filosof olmamas akla
yakndr. Atina felsefe almalarna, Perikles dnemindeki emperyalizm yol amtr. Daha geni
konuursak, anlksal rnler, daha maddi rnler lsnde pahaldr ve ekonomik koullardan o
lde az bamszdr. Bilim, kitaplk, laboratuvar, teleskop, mikroskop, v.ni gerektirir. Bilim adam
bakasnn emeiyle desteklenmelidir. Gizemci iin btn bunlar aptallktr. Hindistan ya da Tibette
kutsal bir kii, hibir bir aygt gereksinimini duymaz, ketenden bir giysi giyer, sadece pirin yer.
Kendisini bilge sanp be on kuru sadaka da verirler. Onunla geinir gider. Platonun grnn
mantksal geliimi budur.

RUHUN LMSZL
Yine Phaedona dnelim: Kebes, tinin lmden sonra yaayp yaamad konusunda kukuya
der. Kant vermesi iin zorlar Sokratesi. Sokrates de verir. Fakat, kantlarnn ok gsz
olduunu belirtmek gerek.
lk kant, kart olan eylerin, kartlarndan trediidir. Bu anlatm, Anaximandrosun evrensel
adaletini anmsatr. Yaam ve lm karttr. Dolaysiyle onlarn birbirini tretmesi gerekir. Buradan,
l tinlerinin herhangi bir yerde var olduu sonucu kar. St. Paulun deyimiyle Tohum lmeyince
canlanmaz. Bu anlatm, byle bir kurama ilikin grlyor.
kinci kant, bilginin anmsama olduu, sonuta tinin, doumdan nce bulunduudur. Bilginin
bir anmsama olduu kuram, deneyden tretilemeyen tam, eit gibi dnlere (idealara) sahip
olmamzla desteklenir. Yaklak eitlie varabiliyoruz. Geri, mutlak eitlik, duyulur eyler arasnda
bulunmuyor. Ama onunla ne demek istediimizi biliyoruz yine de. Byle bir eyi yaayarak
renmediimizden bu konudaki bilgimizi daha nceki bir varlktan getirmi olmalyz. Platon, benzer
bir kantn teki btn dnlere (idealara) uygulanaca kansnda. Bylece, btn zlerin varl ve
bizim onlar anlama yeteneimiz, tinin daha nceden var olduunu ve bilgiye sahip bulunduunu
kantlamakta.
Btn bilginin bir anmsama olduu sav daha geni olarak Menonda (s. 82 ve tesi) ele
alnmtr. Orada Sokrates, bilgi konusunda retmenin deil anmsamann sz konusu olduunu

Antika 106
syler. Grn kantlamak iin, Menonun bir kle ocuk armasn ister ve arlan ocua geometri
sorular sormaya giriir. Klenin, verecei karlklarla, geometriyi gerekten bildiini ortaya koyaca
varsaylr. ocuk o zamana dein farkedememilir geometri bildiini. Phaedonda olduu gibi Menonda da
ayn yargya ulalr: Tin, bilgiyi daha nceki bir varlktan getirir.
Kantn grmsel (ampirik) bilgiye hi de uygulanamayacan gzlemek kolay. Szgelimi kle-ocuk,
piramitlerin ne zaman yapldn, Troia (Truva) kuatmasnn gerekten olup olmadn bu olaylarda hazr
bulunmadka anmsamyacak. Sadece, a priori ad verilen, zellikle mantksal ve matematik bilginin,
herkeste, deneyden bamsz var olduu ileri srlebilir. Gerekte bu, Platonun gerek bilgi sayd
gizemci i grden ayr tek bilgi tr. Kantn matematik karsndaki durumunu grelim:
Eitlik kavramn gzden geirelim: Duyulur eyler arasnda, tam eitlik konusunda bir deneylememiz
bulunmadn kabul etmeliyiz. Deneylemesine (experience) sahip olduumuz, sadece yaklak eitliktir.
Bu durumda, mutlak eitlik dnne (ideasna) nasl ulayoruz? Byle bir dne sahip deil miyiz
yoksa?
Somut bir durumu alalm ele: Metre, Pariste bulunan belirli bir ubuun belirli bir scaklkta ki
uzunluu diye tanmlanr. Baka bir ubuk iin de, tam bir metre dediimizde ne anlatmak isteriz?
Herhangi bir ey anlatmak istediimizi sanmyorum. Gnmzde, bilinen en kesin lme ilemi bile,
ubuumuzun, Paristeki standart metreden daha uzun ya da daha ksa olduunu gstermiyecektir. Aceleci
davranla, lme tekniinde ortaya kacak geliimlerin, bu sonucu deitirmiyeceini nceden
bildirebilirdik. Bir belgenin herhangi bir anda rtlebilecei anlamnda grmsel (ampirik) bir anlatmdr
bu. Mutlak eitlik dnne sahip olduumuzu sanmam. yle sanmt Platon.
Byle bir dne sahipsek bile, belirli bir yaa ulaana dein hibir ocuun ona ulaamayaca, bu
dnn deneylemeyle (experience) dorudan doruya tretilmiyorsa bile deneylemeyle a kavutuu
ak. Ayrca, doutan nceki varlmz, kendisi bir duyu alglamas olmadka, mutlak eitlik dnn de
yaratmada yeteneksiz kalacakt, yaantmzn yeteneksiz kalmas gibi. Daha nceki varlmz, ksmen
duyulur st saylyorsa, ayn varsaym neden imdiki varlmz konusunda da ileri srmiyelim? Nereden
baklrsa baklsn, tutacak yan bulunmaz byle bir kantn.

TNN LMDEN SONRA YAAMASI

Kebes, anmsama retisinin kurulduunu varsayarak unlar syler: Gerekenin aa yukar yars
kantland. Tinlerimizin, biz domadan var olduklar anlalyor, onlarn, lmden sonra da yayaca,
sorunun kantlanmas gereken ikinci yarsdr. stenen kantlamaya giriir Sokrates. Kartndan doan her
eyle ilgili olarak sylenenden kar kant. Buna gre, yaamn lme yol amas gibi, lm de yaama yol
amaldr. Felsefede daha uzun bir gemii olan baka bir kant da ekler: Yalnz, karmak olan zr.
Tin basittir. Paralardan kurulu deildir. Basit olan, balyamaz, bitemez, deiemez. O halde zler
deimez. Szgelimi mutlak gzellik daima ayndr. Gzel nesnelerse srekli olarak deiir. Bu bakmdan,
grnen eyler geici, grnmiyen eyler ilksiz-sonsuzdur. Sonula tin, ilksiz-sonsuz eyler arasnda
saylabilir. lksiz-sonsuz olduundan, sonsuz eyleri, yani zleri dnr. Duyu algsnda olduu gibi,
deien eyler dnyasn dnd m arr, ynn yitirir.
Vcudu alg aygt olarak kullandnda, yani, grme iitme ya da baka bir duyuyu kullandnda
(vcut araclyla alglama, duyu araclyla alglamadr)... deiebilirler blgesine srklenir vcut
ynnden, ba bo dolar, aalar bocalar. Dnya evresinde dner durur, bir sarho gibidir deiimle
ilinti kurunca... Kendine gelince dnr tin, sonra baka dnyaya geer. Arlk, ilksiz-sonsuzluk,
lmszlk, deimezlik blgesine. Tinin yabancs deildir onlar. Kendi bana kaldnda tin, engele
kstee uramadnda onlarla yaar, sapkl brakr. Deimiyenle birlikte olduu iin deimiyendir.
Tinin bu durumuna bilgelik denir.
Yaamnda vcudun kleliinden kurtulmu gerek filosofun tini, lmnden sonra, tanrlar
kurulunda rahmetle yaamak zere, grnmez dnyaya geecektir. Vcudu seven anlamam tin,
mezarn evresinde dnen bir hayalet olacak ya da karakterine gre eek, kurt, ahin gibi hayvanlarn
vcuduna girecektir. Filosof olmad halde erdemli olan biriyse, bir ar ya eek ars ya karnca ya da sr
durumunda, topluca yayan hayvanlardan birinin kln alacaktr.
ldnde ge kacak olan sadece gerek filosoflur. Felsefe almam, tm ar olmayanlardan
hibiri tanrlara elik edemez. Sadece bilgeseverler o hakka kavuabilir. Felsefeye gerekten sarlanlarn,
bedenle ilgili beenilerden kama nedeni budur. Yoksulluktan ya da kmsenmekten ekindikleri iin mi
byle davranrlar? Hayr. Onlar tinin vcuda yaptn, sarldn, felsefeye katlana dein, gerek
varl, kendi kendine, kendi iinden deil, bir tutuklular evinin demir parmaklklar arasndan gzlediini
bilirler... Ar arzusu yznden, kendi tutsaklnn balca sorumlusudur tin. Filosof lml olacaktr.
nk her beeni ya da ac, tini vcuda balyan bir ivi ya da perindir. Sonunda tin beden gibi olur.
Bedenin doru dediinin doruluuna inanr.
Antika 107
 Bu noktada Simmias, tinin bir ezgi (harmony) olduu konusundaki Pythagoras kany ileri
srer, Lir krlrsa ezgi kalr m? diye sorar. Sokrates, ezginin karmak, tininse, yaln olduu
yantn verir. Ayrca, tinin bir ezgi olduu grnn, onun anmsama retisiyle saptanan nceki
varlyla uyuumlu saylamayacan, nk, ezginin lirden nce var olmadn ekler szlerine.
Sonra felsefesini anlatmaya giriir Sokrates. lgintir bu. Fakat asl kantla kkl bir balants
yoktur. Ardndan, dnler (idealar) vardr, baka eyler onlar paylar, adlarn onlardan alr
vargsna ulaan dnler retisini ve tinlerin lmden sonraki yazglarn dile getirir. yi cennete,
kt cehenneme gidecek, iyiyle kt arasndakiler de arafta kalacaklardr.

SOKRATESN KARAKTER
Sokratesin lm ve esenlemeleri de yer alr Menonda. Son szleri, Kriton, Askeliposa bir
horoz borluyum, deyiver, biimindedir. Askeliposa bir horoz verildi. (Sayrlktan kurtulmak iin
horoz adanrd Askeliposa .N.) Yaant hummasndan kurtuluyordu Sokrates.
Phaedonda u sonuca varlr: Zamann en bilge, en doru, en iyi kiisiydi. Platonun dilinden
dinlediimiz Sokrates, yzyllarca filosoflara rnek olmutur. Satresel adan ne diyebiliriz onun
iin? (Sadece, Platonun izdii portreyi alyorum ele.) Erdemleri (Meziyetleri) aktr. Dnya
nimetlerine bo vermitir. Son annda akac, terbiyeli, sakin kalacak lde syrlmtr korkudan.
Herhangi bir eyden ok, doruluuna inand ey zerinde direnmektedir. Yine de byk eksikleri
vardr. Her kantlamasnda doruluk d ve dzenci gibi (sophistese, sofiste) davranr. zel
dncesinde, kendi iine gelen varglar kantlamak iin yansz bilgi aratrmasndan ok, zeky
kullanr. Onda, kt bir din adamn andran bir rahatlk, bir aldrmazlk vardr. Eer tanrlar katnda
sonsuz rahmete ereceine inanmadan lme kar ayn yiitlii gsterebilseydi, kukusuz, ok daha
byk sayardk onu. Kendinden nce gelenlerin bir blnden, dncesinde bilimsel olmay ve
kendi satresel (standartlarna) uygun evreni kutsallatrma abasyle ayrlr. Bylesi, dorulua
ihanet ve felsefi gnahlarn en bydr. Herhangi bir kii olarak, azizler beine katldna; fakat,
bir filosof olarak, bilimsel arafta uzun sre kalmas gerektiine inanabiliriz Sokratesin.

KONU XVII

PLATONA GRE EVRENN DOUU (KOSMOGONIA)

Evrenin douu retisini, Timaeos diyalogunda ortaya koymutur Platon. Bu diyalog, Cicero
ynnden Latinceye evrildiinden, Platonun orta alarda tannan tek yapt olmu. Gerek o
alarda gerekse daha nce yeni Platonculukta, Platon, en ok bu yaptyla etki yapmtr. Byle bir
durum ok artcdr. nk Timaeos, br diyaloglara bakldnda, daha ok sama bulunabilecek
geler ierir. Felsefe ynnden nemsizdir. Yalnz, tarihsel etkisi asndan az ok ayrntl olarak ele
alnmay gerektirir.
nceki diyaloglarda Sokratesin ald yeri burada bir Pythagoras alr ve bu okulun, dnyay
sayyla aklayan gr dahil, grleri esas olarak kabul edilir. Cumhuriyetin ilk be yaptnn zeti
verilir nce. Sonra Cebel-i Tarktan darda, yz lm Asya ve Libyann yzlm toplamndan
geni Atlantis adasnn efsanesi anlatlr. Pythagoras bir gkbilim ustas olan Timaeos, dnyann
insan yaradlana dein geen tarihini ykler. zetle yle syler:
Deimez olan zek ve usla (aklla), deiense kanyla kavranr. Dnya duyulur olduundan
ilksiz-sonsuz olamaz, Tanr ynnden yaratlm olmaldr. Tanr iyi olduu iin, dnyaya ilksiz-
sonsuzu rnek alarak vcut vermi; kskan olmad iinse, her eyin olanakl lde kendine
benzemesini istemitir. Tm grnr gkleri, dinginlikte deil, dzensiz ve karmak biimde
devinirken buldu. Dzensizlikten dzen yaratt. (Platonun Tanrs, brani ve Hristiyan Tanrsna
benzemiyor. Dnyay hiten yaratmyor. Daha nce var olan zdei (material) yeniden dzene
koyuyor.) Tanr, tine zeky vermi, bedene tini yerletirmitir. Dnyay btn olarak, tin ve zek
sahibi, yaayan bir yaratk yapmtr. Pek ok deil, deiik Sokrates ncesi filosoflarn zerinde
durduu gibi, tek bir dnya vardr. Birden ok dnya olamaz. nk o Tanrca, olanakl lde
kavranan, ilksiz-sonsuz kkenle (orijinalle) uyuacak biimde tasarlanarak yaratlm bir kopyadr.
Btnl iinde dnya, btn br hayvanlar iinde bulunduran grnr bir hayvandr. Kre
biimindedir. nk, benzer benzemezden hotur. Her noktasnda benzer olansa sadece kredir.
Dnya dner, nk en yetkin devinim dnmektir. nk, eli aya olmyan iin tek devinim yolu
odur.

Antika 108
 Drt ana element, yani ate, su, hava ve yer bir sayyla temsil edilir. Onlar srekli bir orant
iindedir. Tanr dnyay yaparken btn elementleri kullanmtr. Dolaysyla dnya yetkindir, yalanmaz,
sayrla yakalanmaz. Orantyla uyuumlu olmas sonucu dostluk tinine sahiptir. Bu bakmdan ancak,
Tanrnn istemiyle zr.
Tanr nce, tini, sonra bedeni yaratmtr. Tin, blnmez ve deimez olanla, blnebilir ve
deiebilir olandan kurulmutur, nc arac bir zdr.

ZAMANIN KKEN
Sonra, gezegenler konusunda Pythagoras grle karlayoruz. Bu gr, zamann kkenini
(orijinini) de aklamaya varyor.
Baba ve yaratc olan, ilksiz-sonsuz tanrlarn yaratlm imgesi niteliindeki varln devindiini ve
yaadn grnce sevindi. Bu sevinle, onun kkene daha ok benziyen bir kopyasn yapmaya karar
verdi. Kken ilksiz-sonsuz olduundan, evrenin de olanak lsnde ilksiz-sonsuz olmasn diledi. Artk,
ideal varln yaps sonrasz olmutu. Ancak bir yarata, bunu olanca btnlyle yklemek olanakszd.
Bu bakmdan Tanr, devinen bir ilksiz-sonsuzluk imgesi yaratmaya karar verdi. G dzene koyunca, bu
imgeyi ilksiz-sonsuz, fakat sayya gre devinir kld. Beri yandan, ilksiz-sonsuzluun kendisi birlik iindedir.
Bu imgeye zaman diyoruz biz. (41)
Daha nce gnler ve geceler yoktu. lksiz-sonsuz zn var olmu olduunu ya da olacan
syliyemeyiz. Onun sadece u anda var olduunu sylemek dorudur. Devinen ilksiz-sonsuzluk imgesi
deyiminde, ilksiz-sonsuz zn var olmu olduunu ve var olacan syleminin doruluu ierilir.
Zaman ve gkler ayn anda var olmulardr. Tanr, hayvanlar aritmetii renebilsinler diye
yaratmtr gnei. Gnler geceler birbirini izlemesiydi, saylar dnemezdik. Gnn, gecenin, aylarn ve
yllarn ortaya k say bilgisini yaratt ve bize zaman kavramn getirdi. Grmeye borlu olduumuz en
byk batr bu.
Btn olarak dnyadan ayr drt hayvan tr vardr: Tanrlar, kular, balklar ve kara hayvanlar.
Tanrlar daha ok atetir, duraan yldzlarsa tanrsal ve ilksiz-sonsuz hayvan. Yaratc, tanrlara, onlar yok
edebileceini ancak bunu yapmyacan bildirdi. br btn hayvanlarn, tanrsal ve lmsz yanlarn
yarattktan sonra, lml yanlarn yaratma iini tanrlara brakt. Bunlar, Platonun tanrlarla ilgili br
dnceleri gibi belki ciddiye alnacak dnceler deillerdir. Timaeos balangta, sadece olasl
aratrdn hibir eyden emin olamadn syler. Bu ok ayrntlar aka imgeseldir, szel olarak
(literally) amalanmamtr.
Timaeos, yaratcnn her yldz iin bir tin yarattn syler. Bu tinler, duyum, sevgi, korku ve
kzgnla sahiptir. Onlar yenebilirlerse su ilemeksizin yayabilir. Yenemezlerse yayamaz. Kiiolu
doru yaarsa, ldkten sonra yaantsnda kadn olacaktr. Eer o (erkek ya da kadn) ktlk yapmay
srdryorsa, vahi bir yaratk olacak, us (akl) baar kazanana dein biim deitirip duracaktr. Tanr,
birtakm tinleri yeryzne, birtakmn aya, birtakmnysa gezegene ve yldzlara gndermi ve onlarn
vcudunu yapma iini tanrlara brakmtr.
ki tr neden vardr: 1) Zekya bal olanlar. 2) Baka nedenlerle ortaya karldklar iin baka
nedenleri ortaya karmak zorunda olanlar. Zekya bal nedenlere zihin balanmtr.
Bunlar iyi ve ho eylere, ikinci tr nedenlerse, belirli bir dzen ve tasma bal bulunmakszn
rastlant sonularna yol aarlar. Yaratm, her iki nedenin, zorunluun ve zihnin karmndan yaplm
olduu iin bu nedenlerin her ikisini de ele almak gerekir. (Zorunluun Tanr gcne bal bulunmad
aada ortaya kacaktr.) Sonra, Timaeos, yaratln zorunlukla ilgili blmn ele alr.
Yer, hava, ate ve su, ilk ilkeler ya da harfler ya da ana geler (elementler); dahas heceler, ya da
ilk bileenler bile deildir. Szgelimi atee bu dememeli, byle demelidir. Yani ate bir tz deil bir tz
durumudur. Bu noktada yle bir sorun kar karmza: anlalr zler sadece adlar mdr? Karlk,
Platona gre, zihnin doru kanyle ayn olup olmamasna dayanr. Zihin, doru kannn ayn deilse bilgi,
zlerin bilgisi olmaldr; dolaysyla zler, yalnzca adlar olamaz. mdi, zihin ve doru kan, kesinlikle
birbirlerinden ayrdr. Birincisi retim, ikincisi kandrmla yeteneklidir. Birincisine gerek us elik eder.
kincisine etmez. Btn insanlar doru kany paylar. Ancak zihin, tanrlarn ve pek az insann yklemidir.

K DNYA
Bu durum z dnyasyla, geici duyulur nesneler dnyas arasnda kalan acayip bir uzay kuramna
gtrr.

Antika 109
 Daima ayn, yaratlm olmyan, ortadan kaldrlamyan, dardan herhangi bir eyi kendi iine
alamyan, dnda bulunan herhangi bir nesneye gemiyen, herhangi bir duyunun gzleyip ayrt
edemeyecei, zekya sadece dncesi verilmi olan bir tr varlk vardr. Bu varlkla ayn ad
tayan, yine ona benzer duyuyla alglanabilen, yaratlm, srekli devinim durumunda, bir yerde
olan, sonra o yerden ayrlan, sadece kan ve duyuyla, kavranan baka bir varlk daha vardr. Uzaysal
ve ilksiz-sonsuz olan, ortadan kaldrlamyan, btn yaratklar iin bir snak salyan, duyunun
yardm olmakszn ve ar olmayan bir usla kavranan, ok g gerek olabilen nc bir varlktan
daha sz edilebilir. Bu sonuncuyu dteymi gibi kavryarak btn varlk konusunda, varln
zorunlukla bir yerde bulunmas ve bir yer kaplamas gerektiini, gkte ve yerde bulunmyan eyin
varl olmadn syleriz.
Btnyle anladm syleyemeyeceim ok g bir para bu. Dile getirilen kuram, sanyorum,
aritmetik gibi, salt us konusu grnen, yine de duyulur dnyann bir grn olan uzayla ilintili
geometri zerinde dnmekten domutur.
Daha sonraki filosoflarda ayn gr bulmak hayal. Kantn, kendi uzay dncesine yaklak
byle bir grten holanm olmas gerektiini dnmemek de gelmiyor elden.

DNYA GEOMETRKTR
zdeksel (material) dnyann gerek ana geleri (elementleri), Timacosa gre, yer, hava, ate
ve su deil, biri bir karenin bryse ekenar genin yars olan iki dik gendir. Aslnda her ey bir
karklk iindeydi. Deiik ana geler (elementler), evreni biimlemek zere bir araya
getirilmezden nce ayr ayr yerlere sahipti. Sonra, Tanr onlar biim ve sayyla sslemi, ho
olmyan, iyi olmyan nesnelerden, olabildiince ho ve iyi nesneler yaratmtr. Bu iki tr genin en
gzel biimler olduu, dolaysyla Tanrnn maddeyi yaratrken o genleri kulland kabul edilir. Be
ekenar cisimden drdn bu genler araclyla kurmak olanakldr. Drt ana enin (elementin)
her atomu ekenar bir cisimdir. Topran atomlar alt yzl, atein drt yzl, havann sekiz yzl,
suyun yirmi yzldr. (Aada oniki yzl cisimden sz edeceim.)
Eukleides XIII. yaptnda ortaya atlm olan dzenli katlar geometrisi, Platon zamannda yeni
bir bulutu. Bu bulu, kendi adn tayan diyalogda ok gen olduunu anladmz Theaetetosa
btnlenmitir. Gelenee gre sadece be dzenli kat olduunu saptayan, sekizgenle onikigeni
bulan Theaetetostur.(42) Ekenar drt-yzl, sekiz-yzl ve yirmi-yzlnn yzleri ekenar
genlerdir. Oniki-yzlnn yzleriyse be-kedir. Sonuta Platonun iki genini vermezler. Bu
yzden, oniki-yzly kullanmamtr, drt ana genin yapsnda Platon.
Oniki-yzl konusunda Platon, tanrnn evrenin izgilerini izmekte kulland beinci bir
birleim de vardr der sadece. Karanlktr bu tmce. Evrenin bir oniki-yzl olduu kansn
uyandrr. Fakat baka yerde, evren bir kredir deniyor. Byde ok kullanlan be keli yldz, bu
zelliini, onda bu saaltm zellii bulan ve tarikat kardelerini birbirine tantan simgeye
dntrm Pythagoraslara borludur. (43) Oniki-yzlnn, be ke yzlere ve bir bakma evreni
betimliyen zellie sahip olmas; be-izgiye bu nitelikleri balam grnyor. Konu ilgi ekici.
Onun, belirgin usa yakn bir yann bulmaksa g.

K TN
Bir duyum tartmasndan sonra Timaeos insanda, biri Tanr, bryse tanrlarca yaratlm,
srasyla lmsz ve lml iki tinin bulunduunu anlatr. lml tin nce ktle doru kkrtc
olan beeniye (zevke), sonra iyilikten alkoyan acya tinin iki aptal danman olan korku ve
atlganla, yattrlmas g kzgnla, kolaylkla yanl yne gidebilen, umut gibi dayanlmaz ve
korkun niteliklere aktr. Tanrlar bu nitelikleri zorunlu yasalara gre, us d duyu ve her eye kar
koyan gz kapal bir sevgiyle kartrp kiiolunu biimlediler.
lmsz tin bata, lmls gstedir.

FZYOLOJ GR
Platonun fizyoloji gr de alacak gibi. Ona gre, barsaklarn erei, yiyecei vcutta
tutarak oburluu nlemek. Kannn bakaca dile getirilmesine de tanklk ediyoruz. Korkak ve doru
olmayan kiiler br yanda kadn olacaklar. Gkbilimin yldzlara bakarak matematik bilgisi
olmakszn renilebilecei kansndaki susuz (masum) fakat hafif dncelilerse ku biimine
dnecek. Felsefesi olmayanlar, vahi kara yaratklarna, en aptal kiilerse bala.

Antika 110
 Diyalogun son paragraf yle:
imdi, evrenin yaps konusundaki tartmamzn bir sonu olduunu syleyebiliriz. lml lmsz
hayvanlar geldi dnyaya. Dnya onlarla btnlendi ve grneni ieren grnr bir hayvan oldu. Grneni,
yani anlksal en iyiyi, en byk, en ho, en yetkin olann imgesi niteliindeki duyulur Tanry, g tek
yaradan ieren.
Timaeosta neyi ciddiye alacamz, neyi bir sanr (hayal) oyunu sayacamz kestirmek g.
Yaratln kaostan dzen karma biiminde dile getirilmesi btnyle ciddiye alnabilir sanrm. Drt ana
ge arasndaki oranl, onlarn dzenli katlara ve kendilerini kuran genlere balants da byledir. Zaman
ve uzay konusundaki anlatm, yaratlm dnyann ilksiz-sonsuz ana tipe (archytype) ilikin bir kopya
olmas, tam Platon inancn dile getirir. Dnyada, zorunluun ve erein birbirine karm olduu, edimsel
olarak (practically) btn Greklere zg bir inantr ve felsefenin kndan nceye rastlar. Platon bu
inanc kabul etmi, dolaysyla Hristiyan tanrbilimini uratran kt sorunundan kanmtr. Dnyay
hayvan sayan kan, ciddilikle ileri srlmtr sanrm. Fakat, biim deitirme konusundaki ayrntlar ve
tanrlarla ilgili blmler, esasa ilikin olmyan baka konular, olanakl bir somutluk iin sisteme katlmtr
grndeyim. Yukarda da belirtmi olduu gibi, eski ala orta an dncesine yapt etki ynnden,
btnyle zerinde durmaya deer bir eytiim (diyalog) Timacos. Bu etki, anlan alarn, bo inansal
ynne de bal kalm deil ayrca.

KONU XVIII

PLATONDA BLG VE ALGI

Gnmzde ok kii, grmsel (ampirik) bilginin, algya dayandn ya da algdan trediini kantsz
kabul etmektedir. Bununla birlikte Platonda ve birtakm baka okullarn filosoflar arasnda, bilgi ad
verilmeye deer hibir eyin duyulardan tretilemiyeceine; tek gerek bilginin kavramlarla ilgili olduuna
varan bir reti gze arpar. Bu gre gre 2 + 2=4 gerek bilgidir. Kar beyazdr trnden bir
anlatmsa ift anlamllk ve belirsizlik dolu olduundan filosofun dorular beine (corpus) girmez.
Belki Parmenidese geri gtrlebilecek bu gr, felsefe dnyas ak biimiyle Platona borludur.
imdi, Platonun bilgiyi algyla bir tutan gre kar yapt eletiriyi ele alacam. Bu eletiri,
Theatetosun ilk yarsndadr.
Thatetosta bilginin bir tanm aranr, diyalog olumsuz bir vargyla kapanr, Deiik tanmlar ileri
srlr ve yadsnr. Hibir doyurucu tanm yaplmaz.
Bunlardan ilki ve benim de zerinde duracam tek tanm Theaetotos yle dile getirir.
Bir eyi bilen kii, bildii eyi alglyor gibi geliyor bana. imdi grebildiim kadaryla bilgi algdan
baka bir ey deil.

NSAN HER EYN LS

Sokrates bu retiyi, Pratagorasn insan her eyin lsdr, yani verilen herhangi bir ey bana,
bana grnd gibi; sizeyse size grnd gibidir retisiyle zletirmektedir. O halde alg tm var
olan bir eydir. Bilgi olduu iin de amaz tmcelerini ekler Sokrates.
Daha sonraki tartma byk lde, algnn z izgilerini belirtmeye ayrlmtr. Byle bir
tartmann sonunda, alg gibi bir eyin bilgi olmadndan ortaya ktn kantlamak uzun srmez.
Sokrates, Protagorasn retisine, Herakleitosun, her eyin tm (daima) deitii yani, var
demekten holandmz her nesnenin gerekte, olup srecinde bulunduu retisini katar. Platon, bu
retinin, duyu nesneleri iin doru, gerek bilgi nesneleri iin yanl olduuna inanr. Fakat, diyalog
boyunca, onun olumlu (pozitif) retileri arka planda kalr.
Sadece duyu eylerine uygulanabilir olsa bile Herakleitosun retisiyle, bilginin alg biimindeki
tanmn birlikte ele alrsak, bilginin olan deil olmakta olan konusunda olduunu anlarz.

BALANTISAL NERMELER
Bu noktada ok ilkel nitelikte zlmezler kar karmza: 6nn, 4ten byk, 12den kk,
dolaysyle hem byk hem kk olduu sylenir. elimedir bu. Ayn biimde, Sokrates, henz gen ve
yeterince bymemi olan Theaetetostan imdi daha uzundur. Fakat birka yl sonra Theaetetostan daha
Antika 111
ksa olacaktr. Bu bakmdan Sokrates hem uzundur hem ksa. Balantsal nerme dncesi Platonu
yanltm anlalan. Hegele dein (Hegel dahil) pek ok filosof ayn durumda. Sz edilen trden
zlmezler, tartmayla yakn ilgileri bulunmadndan bir yana braklabilir.
Theaetetosta alg, nesneyle duyu organ arasnda karlkl bir etki gibi grmtr. Nesne ve
duyu organ Herakleitosa gre, srekli biimde deimekte ve deiirken alglay da
deitirmektedir. Sokrates, salklyken arab tatl, sayryken ac bulduuna iaret eder.
Alglayandaki deime, alglayn deiimine neden olmutur.

HAYVAN HER EYN LS

Bu diyalogla Protagorasn retisine eitli itirazlar ileri srlm, sonra bunlar geri alnmtr.
Protagorasn domuzlar ve maymunlar da tm eylerin ls saymas gerektii sylenir. Onlar da
alglyan varlklardr nk. te yandan d ve delilikteki alglarn geerlii zerine sorunlar karlr
ortaya. Protagorasn hakl olmasyla, hi kimsenin bir bakasndan daha ok ey bilemiyecei
anlatlr: Protagoras sadece, tanrlar lsnde bilge olmakla kalmyor, daha kts aptaldan daha
bilge olmuyor. Ayrca, bir kiinin yarglar brnn yarglar lsnde doruysa, Protagorasn
yanldn ileri srenler onun hakl bulunduu nedenin aynyla hakl olacaklardr.
Sokrates kendini o an Protagorasn yerine koyarak, bu kar klarn ounu yantlamaya
alr. Dlerdeki alglar alg olarak dorudur. Domuzlar ve maymunlarla ilgili kantysa kaba bir
kmseme olduundan bir yana brakr. nsann her eye l olmas durumunda, bir kiinin
bakas lsnde bilge olaca kantnaysa, yine Protagoras adna ilgin bir karlk bulur: Bir yarg
baka bir yargdan daha doru olmad halde, daha iyi sonulara sahip olabilmesi anlamnda daha
iyi olabilir. Pragmacl anmsatyor bu.(44)
Sokrates bu karl verir. Yine de yetinmez, unlar ekler: Bir doktor sayrlmn gidiini
nceden bildirdiinde, geleceimi benden daha ok biliyor demektir. Yurttalar devletin neyi
buyurmas gerektii konusunda anlaamyorsa, birtakm insanlar, gelecei bakalarndan daha ok
biliyor demektir. Bylece, bilge kiinin, eylerin ls olmaya, bir aptaldan daha layk olduu
sonucu kanlmazdr.
Btn bunlar her insann btn eylerin ls olduu retisine kar durulardr. Bilginin alg
anlamna geldii konusundaki retiyi birinciye yol at lde dolayl olarak ilgilendirirler. Algya
olduu kadar, bellee de (hafzaya da) yer vermek gerektiini ne sren dolaysz bir kant
bulunmaktadr ayrca. Bu kant kabul edilir, ileri srlen tanm, o uzanmda deitirilir.

HERAKLETOSUN ELETRS
imdi Herakleitos retisinin eletirilerine geliyoruz: sylendiine gre bu reti nce,
Herakleitosun, Ephesoslu yetenekli genler arasndaki ardllarnca (tilmizlerince) ileri ulara
vardrlm. Bir ey, ya yerini ya da niteliini deitirerek deiir. Srekli ak retisi, eylerin tm
(daima) her iki bakmdan da deimekte olduunu savunuyor. Ona baklrsa, eyler sadece birtakm
niteliklerini deil btn niteliklerini deitirmektedir. Yetenekli genler byle dnmler.(45) Bu
kan aprak sonulara varr. Bu beyazdr diyemeyiz szgelimi. Konumaya baladmz an o
nesne beyaz olsa bile, tmcemizi bitirmeden deimitir. Bir nesneyi grdmz syliyemeyiz.
Grme, kesiksiz olarak grmeyie dnmektedir. Her ey her yolda deiiyorsa, grmeye
grmeyiten alglaya alglanmaytan daha baka bir anlam vermeye hakkmz yoktur. Alg
bilgidir dediimiz lde alg bilgi deildir de diyebiliriz.

SZCK ANLAMLARI DEMEZ

Yukarki kantlarn vard sonu, srekli akta olan ne olursa olsun, szck anlamlarnn hi
deilse bir an deimeden kalmas gerektiidir. Yoksa, hibir sav (assertion) belirli olamaz, hibir
savn doruluu, yanllndan daha gl biimde savunulamaz. Tartma ve bilginin olanakl
olmas isteniyorsa, deimez olan bir ey bulunmal. Sanrm kabul etmek gerekir bunu. Byk
lde bir ak, sz geen kabule uygundur.
Bu noktada Parmenides, ok byk ve ulu bulunduundan tartma konusu yaplmaz.
Saygdeer, yce ve soylu bir derinlie sahip bir kii o, herkesten ok sayarm onu. Bu grleriyle
Platon, duraan (statik) bir evrene kar sempatisini, tanma amacyla kabul etmi olduu
Herakleitosun srekli ak retisine kar da antipatisini gstermi olur. Byle yceleyici szlerden
sonra Parmenides, seeneini Herakleitos seeneine yaklatrmaktan kanr.

Antika 112
 BLG ALGI ZDEL
Gelelim Platonun, Protagoras bilgiyi-alg zdelii abasna kar tutumuna. Gzlerimiz
kulaklarmzla olmaktan ok, gzlerimiz ve kulaklarmz araclyla algladmz anlatarak giriir ie
Platon. Bir blm bilgimizin herhangi bir duyu organna ilikin bulunmadn belirtir sonra. Szgelimi, her
ikisini birden alglyan duyu organ bulunmad halde seslerin ve renklerin benzemezliini biliriz. Varlk,
varlk olmay, benzerlik, benzerlik olmay, aynlk ve ayrlklar, birlik ve genellikle saylar iin belirli bir
duyu organmz yoktur. Ayn usavurma, saygdeer, saygdeer olmyan iyi ve kt kavramlar iin de
yaplabilir. Zihin kimi eyleri kendi araclyle, baka eyleriyse vcut yetenekleri aracliyle dnr.
Serti ve yumua dokunmakla anlarz. Fakat onlarn var ve kart olduklarn zihin belirler. Varla ulaan,
sadece zihindir. Varla ulamazsak dorulua da ulaamayz. Bundan, eyleri sadece, duyular araclyla
bilemiyeceimiz sonucu kar. nk sadece duyularla, nesnelerin var olduunu bilemeyiz. Dolaysyla
bilgi, izlenimlerde deil, dncede yer alr. Alg, varl ve sonuta, doruluu kavramada hibir pay
olmad iin bilgi deildir.
Bilginin algyla zletirilmesine kar ne srlen bu kantta kabul edilebilecek olan kabul edilmemesi
gerekenden ayrmak g. Platonun tartt, birbiriyle balantl tez var:
1 - Bilgi algdr.
2 - nsan her eyin lsdr.
3 - Her ey ak durumundadr.
Kantn ncelikle iledii birinci tez, bizim az nce ele aldmz son para dnda bal bana
tartlm deildir pek. Orada karlatrma, varln bilgisi ve saynn anlalmasnn bilgiye esas olduu,
fakat bunlarn, herhangi bir duyu organyle ortaya koyulmadndan, algda ierilemeyecei ileri
srlmtr. Onlarla ilgili olarak sylenenler deiiktir. Benzerlik ve benzemezlikle balyalm:

BENZERLK - BENZEMEZLK
Bir rengin, grmekte olduum, ayr koyulukta iki parasnn, duruma gre benzer ya da benzemez
olduunu kendi adma alglay deil alg yargs saymak isterim. Bir alglay bilgi deil, ortaya kan
(vuku bulan) bir eydir ve e lde fizik ve psikoloji dnyasna ilikindir. Doallkla, Platonun yapt gibi,
algy alglyanla bir nesne arasndaki iliki olarak dnrz. bir masa gryorum deriz szgelimi.
Burada ben ve masa mantksal kurululardr. Kaba grnn z sadece belirli renk paralardr. Bu
renk paralar, dokunma imgeleriyle arm yapar; szcklere neden ve bir anlar kayna olabilirler.
Dokunma imgeleriyle btnlenen alglay, fiziksel olduu varsaylan bir nesne olur. Szckler ve anlarla
btnlenen alglay, znenin bir paras olan ve zihinsel saylan bir alg durumuna geer. Birincisi sadece
bir grntr. Ne dorudur ne de yanl. Szcklerle btnlendiinde yarg olur ve dorulua yanlla el
verir. Bu yargya ben alg yargs diyorum. Bilgi algdr nermesi bilgi alg yargsdr biiminde
yorumlanabilir. Sadece bu biimde, gramer ynnden dorulanmaya yatkn olur.
Benzerlik ve benzemezlie dnelim: ki rengi ayn anda grp, yine ayn anda algladmda,
benzerlik ya da benzemezliin, verinin paras olmas ve alg yargsnda ileri srlmesi tm olanakldr.
Platonun, benzerlik ve benzemezliin alglanmasna yarayan hibir duyu organna sahip olmadmz
yolundaki kant beyin kabuunu hesaba katmaz ve btn duyu organlarnn vcut yzeyinde olduunu
varsayar.
Benzerlik ve benzemezliin, olanakl, algsal veriler olarak iin iine katlmas yolundaki kant udur:
Ayr koyulukla A ve B gibi renk grdmz ve A, Bye benziyor yargsn verdiimizi dnelim. Daha
ileri giderek, Platonun yapt gibi, byle bir yargnn, genellikle doru ve bizim ele aldmz durumdaysa
zellikle doru olduunu dnelim. yleyse, A ile B arasnda, sadece, bizim amzdan benzerlii ileri
sren bir yarg deil, bir benzerlik balants (relation) bulunmaktadr. Salt bizim yargmz bulunsayd
ortada, doruluk ve yanlla el vermeyen keyfi bir yarg olacakt o. Doruluk ve yanlla el verdiinden
A ile B arasndaki benzerlik, bizden ayr olarak da vardr, salt zihinsel olamaz. A, Bye benziyor yargs
doruysa, A krmzdr, A yuvarlaktr yarglar lsnde olanak asndan dorudur. Benzerlik
algsnda zihin, renk algsnda olduundan daha ok ie karyor deildir.

VARLIK
Platonun, zerinde ok durduu varlka geliyorum imdi. Ona gre, ses ve rengin ikisini birden
ieren bir dnceye sahibiz. Yani o ses ve renk vardr. Varlk her eye ilikindir ve zihnin kendi bana
kavrad eyler arasndadr. Varla ulamadan dorulua ulamak olanakszdr.

Antika 113
 Burada, Platona kar kant, benzerlik ve benzemezlik durumundaki kanttan btnyle ayrdr.
Yeni kant, Platonun varlk konusunda syledii szlerin, kt bir gramer ya da sz dizimi (syntax)
olduudur. Byle bir durum, sadece Platon iin deil, Tanr varlyla ilgili ontolojik kant trnden
sorunlar iin de nemlidir.
Bir ocua arslan vardr, tek boynuzlu at yoktur dediinizi dnn. arslanlar konusundaki
grnz, ocuu hayvanat bahesine gtrp, bak, ite bir arslan diyerek kantlayabilir, filosof
deilseniz, ite onun var olduunu gryorsun artk tmcesini eklersiniz. Filosof olarak byle bir
tmce kullanrsanz samalyorsunuz demektir. Arslan vardr demek, arslan bulunmaktadr, yani,
x bir arslandr, uygun bir arslan iin dorudur demektir. O uygun x iin vardr diyemeyiz, sadece,
vardr fiilini, tam olan ya da olmayan bir tanta (description) ykliyebiliriz. Arslan pek ok eye
uyguland iin tam olmayan bir tanttr (description) Hayvanat bahesindeki en byk arslansa
tam bir tanttr. nk tek bir nesneye uygulanmtr.
imdi, ak krmz bir renk parasna baktmz dnelim. Bu benim imdiki algmdr
diyebilirim. Ayn zamanda imdiki algm vardr tmcesini kullanabilirim. Ancak bu vardr diyemem,
nk vardr, sadece bir ada kart olarak bir tanta uygulandnda anlamldr. Bylece varlk,
zihnin, nesneler yoluyla rendii eylerden biri olmak durumundan kar.
Saylarn anlalmasna gelince, burada gz nne alnacak ok ayr iki ey bulunuyor:
1 - Aritmetik nermeleri,
2 - Grmsel (ampirik) sayma nermeleri.
2+2=4 birinci, on parmam var ikinci trden nermelerdir.
Aritmetiin ve genellikle salt matematiin algdan tremedii konusunda Platonla uzlayorum.
Salt matematik, insanlar insandr trnden, fakat, genellikle daha karmak totolojilerden
kuruludur. Matematik bir nermenin doruluunu bilmek iin. dnyay deil, simgelerin anlamn
incelemek zorundayz. Amac sadece ksaltma olan tanmlar bir yana brakrsak simgeler, ya da,
deil, btn, kimi szckleridir. Bunlar, Sokrates szcnde olduu gibi, gncel dnyadaki
herhangi bir nesneye karlk deillerdir: Bir matematik denklemi, iki bek simgenin ayn anlama
sahip bulunduunu ileri srer. Salt matematie bal kalmadka bu anlam, alglanabilecek
konusunda herhangi bir eyi bilmeksizin anlalabilir bir anlam olmaldr. Sonuta matematik
doruluk, Platonun belirttii gibi, algdan bamsz, sadece simgelere ilikin zel bir doruluk.

ALGIDAN TREMEM BLG TRLER

On parmam var trnden sayma ilemine ilikin nermeler, tmyle ayr dizgedendir
(kategoridendir). Hi deilse, fiilsel olarak algya dayanr. Parmak kavramnn algdan soyutland
aktr. Fakat on kavram nereden kmtr? Burada gerek bir tmele ya da bir Platon ideasna
varyor gibi grnebiliriz. Onun algdan soyutlandn syliyemeyiz. nk, bir nesne konusunda
o olarak grnen bir alglay e lde baka trl de grlebilir. Bir elin btn parmaklarna hep
birlikte parmak ad verdiimi dnelim. Bu durumda iki parmam var diyebilirim. Bylesi, daha
nce on says yardmyla betimlediim alg olgusunun aynn tantlar. Dolaysyla on parmam var
anlatmnda alg, bu krmzdr anlatmnda olduundan daha kk; kavramsa yine birinci
anlatmda, ikincisinden daha byk bir pay alr. Sorun, bir aama sorunudur.
On szcnn ortaya kt nermeler konusunda denecek udur: Bu nermeler, doru bir
biimde zmlendiklerinde on szcne karlk olacak hibir kk ge iermezler. Durumu on
gibi byk bir sayda aklamak, ii kartrr. yisi mi, on parmam var tmcesi yerine, iki elim
var tmcesini koyalm.
Bir a vardr bir de b. a ve b zde deildir. x ne olursa olsun x elimdir anlatm yalnz ve
yalnz xin a ya da b olmas durumumla dorudur.
ki szc grlmyor burada. a ve b harflerinin grld doru. Onlarn iki olduunu,
beyaz, siyah ya da herhangi bir renkte olduklarn bilme gereksiniminden daha byk bir
gereksinimle bilmek zorunda deiliz.
Dolaysyla saylar, belirli kesin bir anlamda biimseldir. Deiik derlemelerden her birinin, iki
yeye sahip olduunu ileri sren deiik nermeleri dorular olgular, ortak bir kk geye deil ortak
bir biime sahiptirler. Bu bakmdan onlar, zgrlk Heykeli, ay, George Washington konusundaki
uzay-zamann belirli bir parasna ilikin nermelerden ayrdrlar. zgrlk Heykeli konusunda ileri
srlebilecek btn anlatmlar arasnda ortak olan, ite bu, uzay-zaman parasna ilikinliktir. ki
tane u ya da bu vardr trnden nermeler arasndaysa biim dnda ortak hibir ey yoktur. ki
simgesinin, iinde yer ald nermenin anlamna olan balants; krmz simgesinin, iinde yer ald
Antika 114
nermeye olan balantsndan ok daha karmaktr. Belirli bir anlamda, ikinin hibir anlam
bulunmadn syleyebiliriz. nk o, doru, bir anlatmda ortaya kt zaman, anlatmn anlam iinde
iinde ikiye karlk hibir kk ge yoktur. Eer istersek, saylarn bitimsiz deimez v.. olduunu
syliyebiliriz. Ancak szlerimize, onlarn mantksal uydurular olduklarn da eklemeliyiz.
Dahas var: ses ve rengi amalayarak Platon, ikisi birlikte ikidir, her biri birdir diyor. kiyi gzden
geirmitik, imdi de biri alalm ele. Varlk konusunda dlen yanla benzer bir yanla dlyor
burada. Bir yklemi nesnelere deil, birim snflara yklenir. Yerin bir uydusu var diyebiliriz. Fakat ay
birdir demek, szdizimsel (syntactical) yanlla dmektir. Byle bir sav (assertion) ne anlatr? Ayn
biimde, ayn eitli blmleri olduundan ay oktur da diyebilirsiniz. yerin bir uydusu vardr demek,
yerin uydusu kavramnn bir zelliini, yani u zellii dile getirmek demektir:
x yerin bir uydusudur nermesinin yalnz ve yalnz x, c olduunda doru olduu bir c vardr.
Gkbilimsel (astronomik) bir doruluktur bu. Fakat, yerin uydusu yerine ay ya da baka bir zel
ad koyarsanz sonu ya anlamszdr, ya da totoloji. Onun parmam kavramnn bir zellii olmas gibi,
belirli kavramlarn zelliidir bir. Yerin bir uydusu vardr. Bu da aydr. Dolaysyla ay birdir sav
(assertion), havariler 12dir. Peter de bir havariydi. Dolaysyla Peter 12dir sav lsnde ktdr.
kinci savda, 12 yerine beyaz koysaydk, sonu geerli olurdu.
Yukarki dnceler unu gsteriyor: Mantk ve matematik gibi, algdan trememi biimsel bilgi
trleri bulunduundan, Platonun btn br bilgilerle ilgili kantlar yanltr. Doallkla, onun vargsnn
yanlln deil, o vargnn doruluunu var saydracak geerli bir neden bulunmadn kantlar bu.

HER EYN LS
nsan her eyin lsdr ya da kendisinin yorumuyla dnrsek, her insan her eyin lsdr
diyen Protagorasn durumuna gz attmzda, tartmann geliecei dzeyi belirlemenin esas olduunu
grrz. Balangta, alglaylarla karmlar ayrt etmek gerektii aktr. Alglaylar arasnda her insan,
kanlmaz olarak kendi alglayyla snrldr. Bakasnn alglaylar konusundaki bilgisini, okumak ve
iitmekle salad. D grenlerin ve delilerin alglaylar, alglay olarak, tmyle, bakalarnn
alglaylar lsnde geerlidir. Onlara kar tek itiraz, allmadk balamlar dolaysyla, yanl
karmlara yol amaya yatkn olular biimindedir.
karmlar konusunda ne diyebiliriz? Onlar da e lde kiisel ve zel midir? Bir bakma, durumun
byle olduunu kabul etmeliyiz. nandm eye, beni eken bir neden olduu iin inanmalym. O neden
bir bakasnn sav (assertion) olabilir. Szgelimi, kantlar gzden geiren bir yargsam yeter bir neden
saylabilir bu. Ayrca, bir Protagoras olabilirim. Balangta kendisiyle uyumasam da, kk bir dikkat
sonucu hakl ktn grm olduum bir muhasebecinin bir say dizisi konusundaki kansn benimkine
stn tutarak kabullenmem usa yatkndr. Bu anlamda bir bakasnn benden bilge olduunu
dnebilirim. Doru yorumlandnda, hibir yanl yapmadm deil, yanllarma ilikin kantn bence
ak olmas gerektiini ierir Protagoras tutum. Gemiteki benle ilgili olarak, baka biri konusunda
verilircesine yarg verilmesi olanakldr. Alglara kart olarak karmlarla ilgili, kiisel olmayan doruluk
lt bulunduunu var saydrr bylesini. Yaptm herhangi bir karm, bir bakas lsnde doruysa,
Platonun Protagorasta bulduu anlksal (intellectual) kargaa gerekten var demektir. nem tayan bu
noktada, Platon hakl grnyor. Alglarn grmsel zdekteki (material) karmn doruluu iin yaplan
denetleme olduunu syleyecektir bir grmc (empirik).

EVRENSEL AKI
Evrensel ak retisini Platon alaya almtr. Bu konuyu savunmu olan herkesin onu, Platonun ona
kazandrd ar biimde grm olacan sanmyorum. Szgelimi, grdmz renklerin srekli olarak
deitiini varsayalm. Krmz gibi, bir szck, ayr koyulukta pek ok renge uygulanr. Krmzy
gryorum dediimizde, bu szleri kullanmak iin geen zaman boyunca, tmcenin doru kalmamas iin
bir neden yoktur. Platon, varglarn, alglama, alglamama, bilme, bilmeme trnden mantksal kartlar,
srekli deime srelerine uygulyarak elde eder. Ama, bu gibi kartlar, byle sreleri betimlemeye
elverili deildir. Sisli bir gnde, nnzde yryen bir adam dnn. Adam gittike sislere brnr.
Sonunda onu hi grmediinizden emin bulunduunuz bir an gelir. Arada bir kuku zaman vardr.
Mantksal kartlar kolaylk olsun diye yaratlmlardr. Srekli deime, olanan Platonun bilmezlikten
geldii nicel bir aygt ister. Platonun bu konuda syledikleri byk lde konu ddr.
Ayn zamanda, szcklerin bir aamaya dein kesin anlam bulunmadka, tartmann olanakl
olmad kabul edilmelidir. Burada ar mutlak olmak kolaydr. Szckler anlamlarn deitirir. Szgelimi
idea szcn alalm. Platonun ona verdii anlam renebiliriz. Ancak enikonu bir renim sreciyle.
Szcklerdeki anlam deimelerinin, szcklerin betimledii nesnelerdeki deimelerden daha yava
Antika 115
olmas zorunludur. Szck anlamlarnda hibir deime olmamas zorunlu deil. Belki mantk ve
matematiin soyut szcklerine uygulanmaz bu. Byle szcklerin, nermelerin maddesine deil,
biimine uygulandn grmtk. Burada da mantk ve matematii kendine zg bulmaktayz yine.
Platon, Pythagoraslarn etkisi altnda, baka bilgileri epeyce matematikle kaynatrm. Bu yanl
en byk filosoflarn ouyla paylamtr. Fakat, ne olsa yanl yanltr.

KONU XIX

ARSTOTELES METAFZ

Herhangi bir nemli filosofu, zellikle Aristotelesi incelerken, onu,

1 - Kendinden nce gelenlerle;
2 - Kendinden sonra gelenlerle ilikisi ynnden ele almak gereklidir. Birinci ynden
Aristotelesin artamlar (meziyetleri), ikinci ynden eksikleri byktr. Bununla birlikte, eksiklikleri
konusunda kendinden sonra gelenler abuk sorumludurlar.
Yaratc Grek dncesinin sonuna yetien Aristotelesin lmnden sonra, dnyann e
byklkte bir filosof yetitirmesi iin 2000 yl gemesi gerekmitir. Bu uzun an sonuna doru,
onun otoritesi hemen hemen kilisenin otoritesi lsnde tartmaszd ve bilimde, felsefedeki gibi
ilerlemeye ciddi bir engel olmutu. XVII. yzyln balangcndan beri hemen her ciddi anlksal
ilerleme, bir Aristoteles retisine kar giriilen saldryla baarya ulamtr. Mantkta bu, gnmz
iin de dorudur. Fakat, ondan nce gelen filosoflardan, belki Demokritos dnda herhangi biri, e
otoriteye sahip olsayd, durum e lde ykml olacakt. Hakszlk etmemek iin, Aristotelesin
lmnden sonraki nn ve ar biimde knanmasn unutmalyz.
Aristoteles, yaklak .. 384 ylnda Trakyann (Thracia) Stageiros kentinde domutu.
Makedonia krallnn aile doktorluunu kaltm yoluyla devralan birinin olu olarak Aristoteles 18
yanda Atinaya gelen Platonun rencisi olmu, retmeninin ..348-7de lmne dein hemen
20 yl Akademiada kalm, sonra yolculuklar etmi, Hermias adl bir tirann yeeni ya da kz
kardeiyle evlenmitir. (Kars iin Hermiasn kzdr, denir. Hermiasn odal olduu konusunda
kt bir sylenti de vardr. Tirann idi olmas olgusuyla rtlr bu dnceler). .. 343te 13
yandaki Alexandrosa (skender) retmen olan Aristoteles, rencisi 16 yana varana dein
grevinde kalmtr. Bu yata Alexandrosun babas, olunun yetitiine karar vererek onu naip
yapmt. Aristotelesle Alexandrosun ilikileri konusunda sorulacak her sorunun karl karanlktr.
Konuyla ilgili efsaneler de uydurulduundan karanlk olma zellii daha da artar. Birbirlerine
yazdklar, genellikle uydurma olduu varsaylan mektuplar bulunmaktadr. Her ikisine de hayran
olanlar, retmenin renciyi etkilediini sylerler. Hegel, Alexandros, felsefenin uygulanmsal
yararn gstermitir der. A. W. Benn unlar sylyor: Eer felsefe kendisi iin Alexandrosun
karakterinden daha iyi bir tank gsteremiyorsa bu bir anszlktr... mark, sarho, eziyeti,
kindar, bo dnceli, Skolt (sko) oymak balarnn ktlklerini bir Dou despotunun lgnlnda
toplamn tekiydi Alexandros. (Grek Filozoflar, c.I, s. 285)
Kendi adma Alexandrosun kiilii konusunda uzlarm Bennle. Yalnz, onun yaptnn byk
lde nemli, byk lde yararl olduunu dnrm. nk, onsuz, btn Hellen uygarl
darmadan olabilirdi. Aristotelesin Alexandros zerindeki etkisi konusunda bize aklc grnen her
eyi tahmin etmekte bamszz. Benne ar gibi gelen etkiyi sfr sayyorum. Alexandros, istekli ve
tutkulu bir ocuktu. Babasyla geinemiyordu ve olaslkla reniminde sabrszd da. Aristoteles
hibir devletin 1000 den ok yurttaa sahip olmamas gerektiini dnm ve altn orta retisini
tlemiti (Ethika, 1170 b ). rencisinin onu, babas ynnden kendini yaramazlktan alkoymak
iin gnderilmi skc, yal bir ukaladan baka biri saydn dnemiyorum. Alexandrosun, Atina
uygarlna zppece bir sayg duyduu dorudur. Barbar olmadn kantlamak isteyen, btn
Alexandros soyuna zg bir tutumdu bu ve XIX. yzyl Rus soylularnn Parise gsterdikleri saygya
benziyordu. Sonula, byle bir durumu, Aristoteles etkisine balyamayz. Alexandrosta bu
kaynaktan gelme olanana sahip baka bir zellik gremiyorum.
Siyaset zerindeki dnceleri, kent devletleri dneminin, artk imparatorluklar dnemine
dnt olgusunu hafife unutur grnen Aristoteles zerine Alexandrosun bu denli, az etkide
bulunmas daha ok artcdr. Aristotelesin, sonuna dein Alexandrosu, felsefeden anlamyan,
tembel ve dik bal bir ocuk olarak dndn sanrm. Bu iki byk adamn balants, btnyle
ayr dnyalarda yaamlar gibi verimsiz olmutur.

Antika 116
 .. 335ten .. 323e (Alexandrosun ld yl) dein Atinada yaam olan Aristoteles, ite bu 12
yl iinde, okulunu kurmu ve yaptlarn yazmtr. Alexandrosun lm ardndan Atinallar bakaldrm
ve Aristoteles dahil onun dostlarna kar kmlardr. Dinsizlikle sulanan Aristoteles, Sokrates gibi
davranmayp, cezadan kurtulmay kamakta bulmu, bir yl sonra da lmtr (.. 322).
Bir filosof olarak Aristoteles, kendinden ncekilerden pek ok ynyle ayrlr. lk kez bir retici gibi
yazan odur. Denemeleri sistematiktir, mantksal tartmalar ierir balklarla blnmtr. Meslei
retmek olan bir kiidir o, esinlenmi bir peygamber deil. Eletirel, zenli ve kuru, Bakchos
taknlklarndan iz tamayan yaptlar yazmtr. Platondaki Orpheos geleri Aristoteleste zm ve
gl bir saduyuyla karmtr. Onun Platoncu olduu yerde, doal yapsnn, bal bulunduu retinin
basks altna girdii duyulur. Tutkulu, ya da derin bir anlamda dinsel deildir. Kendinden nce gelenlerin
yanllar, genliin, olanaksz elde etmeye abalyan grkemli yanllar trndendir. Aristotelesin
yanllarysa, kendisi allm nyarglardan kurtaramayan bir yan yanllardr. Ayrntlara inmekte ve
eletiride ok iyidir o. Fakat temel aklktan ve titanik bir ateten yoksun olduu iin byk bir yap
kuramamtr (46).

TMELLER RETS
Aristoteles metaphysikasna hangi noktadan balanmas gerektiini kestirmek g. Herhalde en iyi
nokta onun dnler (idealar) kuramn eletirdii ve buna karlk kendi tmeller retisini ileri srd
nokta olmal. Dnlere kar, ou Platonun Parmenidesinde yer alan iyi kantlar karr ortaya. En
gls nc kii kantdr: Eer kii, (ideasal) kiiye benzedii iin kiiyse, dnsel kiinin de,
sradan kiinin de benzedii daha dnsel bir kii olmal. Ayrca, Sokrates hem insandr hem hayvan.
Dolaysyla dnsel kiinin ile dnsel hayvan olup olmad konusunda bir soru sorulabilir. Eer
dnsel kii dnsel hayvansa, hayvan trleri lsnde dnsel hayvanlar bulunmal. Konuyu
srdrmek gereksiz. Aristoteles bir miktar bireyin bu yklemi paylamas durumunda bu paylamann,
bireylerin kendileriyle ayn trden olan eye deil, daha dnsel bir eye ilikin olmasndan doacan
aklar. Belkili (muhtemel) saylabilir daha ok bu. Ancak aklktan yoksun olduu iin orta alar da
adlarla (nominalistlerle) gerekiler (realistler) arasndaki uzlamazla yol amtr (Aristotelesin
retisi)
Aristoteles metaphysikas, kabaca, kamu duyusunda eritilmi Platon metaphysikas olarak
tanmlanabilir. Aristotelesi anlamak gtr. nk, Platonla kamu duyusu kolayca bir araya gelemez.
Aristotelesi anlamaya kalkanlar, bir sre onun Platonculuu yeni bir szlkle dile getirdiini dnrler.
Aristotelesin tek bir yapt zerinde durmakla yetinmemeli. Bir yapt brn dzeltir ya da btnler.
Onun hem tmeller hem de madde ve biim kuramn anlamann en kolay yolu, nce grnn yars olan
kamu duyusu retisini incelemek, sonra bu retiye getirdii Platoncu deimeler zerinde durmaktr.

ZEL ADLAR VE SIFATLAR

Belirli bir noktaya dein tmeller retisi ok yalndr. Dilde, zel adlar ve sfatlar bulunmaktadr.
zel adlar eylere ya da kiilere uygulanr. Bu ey ler ya da kiiler in her biri, sz konusu adn
uyguland tek ey ya da tek kiidir. Gne, Ay, Fransa, Napoleon tektir, bu adlarn uyguland eylerin
ok sayda rnei yoktur. br yandan kedi, kpek, insan, yuvarlak v.. trnden sfatlar ok
cismin anlamlaryla ilgilidir. Aristoteles tmel szcyle pek ok zneye yklenebilecek yapda olan ve
bireysel szcyle de byle bir yapya sahip olmayan amalyorum diyor. [Peri Hermenias (De
Interpretatione), 17 a.]
zel adla anlatlan tzdr (cevherdir). nsan ya da kii trnden bir sfat ya da snf adyla
anlatlansa tmeldir (kllidir). Tz bu, tmel bu gibidir. Tmel bir ey trn gsterir, gncel bir zel
eyi deil. Bir tz deildir tmel. nk o, bir bu deildir: (Platonun gkteki yata, onu kavrayanlar iin
de bu olacaktr. Aristotelesin Platonla uyumad nokta dze nitelendirmeli burasn.) Herhangi bir
tmel terimin bir tzn ad olmas olanaksz grnr. nk... her eyin tz ona zgdr. Baka bir eye
ilikin olamaz. Tmel ortaktr. nk bir eyden daha ouna ilikin olan, tmel adn alr. Buraya dein
sorunun z, tmelin kendi bana deil zel eylerde varolduudur.

FUTBOLCU RNE
Yzeyden, Aristoteles retisi yeter lde basittir. Futbol oyunu diye bir ey vardr dediimi
varsayalm. ok kii bunu, beylik bir doruluun dile getirilmesi olarak grecektir. Fakat, futbolun,
oyuncular olmadan var olduunu ne srsem, hakl olarak, samaladm sylenecektir. Ayn biimde,
yalnzca, anne ve babalar olduu iin annelik ve babalk diye bir ey; yalnzca tatl eyler bulunduu iin
tatllk diye bir ey, yalnzca krmz eyler bulunduu iin krmzlk diye bir ey olduu savunulur. Bu
Antika 117
bamln (ilikinin) karlkl olmad varsaylr. Futbol oynayan kiiler hi futbol oynamasa da var
olacaklardr. Tatl olanlar, acya dnebilir. Genellikle krmz olan yzm, benim yzm olmay
srdrd halde solabilir. Bu yolda, bir sfatla amalanann, varl iin, zel bir adla amalanan
bal bulunduu; tersine, zel bir adla amalanann, varl iin bir sfata bal bulunmad sonucuna
varlr. Sanrm Aristotelesin sylemek istedii bu. retisi bu noktada, baka pek ok noktada
olduu gibi, sudan ayrntlar zerinde bile zenle duran ve retici bir hava iinde ileri srlen bir
kamu duyusu nyargsdr.
Kurama kesinlik vermek kolay deil. Futbolun, futbol oynyanlar olmakszn var olmayaca
onaylansa bile, u ya da bu futbolcu olmakszn yine de var olabilirdi futbol. Bu kiinin futbol
oynamadan da yayaca onaylansa bile, herhangi bir i yapmakszn var olaca dnlemez.
Krmzlk, herhangi bir zne olmakszn var olamazsa da, u ya da bu zne olmakszn olabilir. Ayn
biimde bir zne herhangi bir nitelik olmakszn varolamaz, u ya da bu nitelik olmakszn var olabilir.
eylerle nitelikler arasndaki ayrlk konusunda varsaylan temel, sanal (illusory) grnyor.

YAPMA DL
Ayrln temeli, gerekte dilseldir, sz dizininden tremitir. Dilde zel adlar, sfatlar, balant
szckleri vardr. John, Jamesten daha uzun diyebiliriz. Burada John, James zel ad, bilge,
aptal sfat, daha uzun balant szcdr. Aristotelesten beri metafizikiler, bu szdizimsel
ayrlklar metafizik olarak yorumlamlardr. Onlara gre John ve James tz, bilgelik ve aptallk
tmeldir. (Balant szckleri bir yana braklm ya da yanl yorumlanmtr.) Yeterli bir zenle
metafizik ayrmlar, szdizimsel ayrmlarla ilikili bulunabilir. Eer, byle bir durum doacaksa o,
ileneksel (arizi) olarak yapma bir felsefe dili yaratmn ieren uzun bir ilem sonucu doacaktr. Bu
yapma dilde, John, James gibi hibir ad, bilge, aptal gibi hibir sfat bulunmyacak; gndelik
dilin btn szckleri zmlenip daha az karmak anlaml szcklerle yer deitirecek. Bu i
yaplana dein, zeller ve tmeller sorunu yeter lde tartlamaz. Sonunda bu sorunu
tartmayacamz noktaya varnca, tarttmzn, balangta sandmzdan tmyle ayr olduunu
greceiz.
Bylece, Aristotelesin tmeller retisini aklayamadmsa bu, yineliyorum, o retinin ak
olmamas ynnden. Fakat onun, dnler (idealar) retisinde bir adm olduu, gerek ve ok
nemli bir sorunu ele ald kesin.
Aristoteleste ve onun skolastik ardllarnda nemli olan baka bir terim daha bulunmakta: hi
de, tmelle e anlaml olmyan z terimi. Yapnz gerei ne iseniz znz odur, Onun, kendiniz
olmay bir yana brakmadan, yitiremeyeceiniz zelliiniz olduu sylenebilir. Sadece bir bireyin
deil, bir trn de z vardr. Aristoteles Mantn incelerken z kavramna dneceim yine.
imdilik onun kesinlie yeteneksiz sama bir kavram gibi grndn belirteyim.

MADDE VE BM
Aristoteles metaphysikasnda bir sonraki nokta, biimle maddenin ayrmdr. (Biimin karl
olarak maddenin, zihinin kart olarak maddeden ayr olduu anlalmaldr nce.)
Burada, bir kamu duyusu gze arpyor, ancak Platoncu deiimler tmeller durumunda
olduundan daha ok nemli. Bir mermer yontuyla girebiliriz konuya. Burada mermer maddedir.
Yontucunun verdii klksa biim. Aristotelesin rneini de alabiliriz: Pirin kre yapabilir biri. Pirin
maddedir, kresellikse biim.
Aristoteles, maddenin biim aracliyle belirli herhangi bir ey olduunu anlatarak srdrr
szlerini. Bu belirli ey zdr. Amalanan kamu duygusudur, dpedz. Bir ey snrlanm olmal.
Onun snr, biimini karr ortaya. Belli hacimde su alalm szgelimi. Bu hacmin herhangi bir
blm, geri kalandan bir kap iine konulmakla ayrlabilir. Ayrlan blm bir ey olur. Para, bir
kkten olan (homojen) ktlenin geri kalanndan ayrlmadka bir ey deildir. Bir heykel bir
eydir. Onu yapan mermer, bir bakma, byk bir ta paras olduu zamanki ya da ta ocandaki
yapsn deitirmemitir. Doal olarak, tzsellii verenin biim olduunu syliyemeyiz. Atomcu
varsaymn imgemize yerlemesindeki neden budur. Bununla birlikte eer her atom bir eyse, baka
atomlardan ayrlmas, sonuta bir anlamda biime sahip olmas asndan byledir bu.
lk bakta g grnen yeni bir anlatma geliyoruz imdi: Tinin, vcudun biimi olduu
syleniyor. Burada biimin klk anlamna gelmedii aktr. Sonra tinin, vcudun biimi olduu
konusundaki anlaya dneceim yine. imdilik Aristoteles sisteminde bedeni, ama birliine ve
organizma szcyle artrdmz zelliklere sahip bir ey yapann tin olduunu belirtmekle
yetineceim.
Antika 118
 O sistemde gzn amac grmektir. Fakat o, bedenden ayrld an grmez. Gerekte gren tindir.
Biimin madde parasna birlik veren ey olduu, birliin srekli kalmasnn genellikle erekbilim
(teleoloji) asndan sz konusu edilebilecei grlecektir. Biimin bundan daha ok zellikler ierdii
ortada. Daha ok szc, gl anlamna gelir iin.
Bir eyin biimi, sylendiine gre, onun zdr ve ilk tzdr. biimler tzseldir, tmeller deildir.
Bir kii pirinleri bir kre yaptnda, madde ve biim nceden de vardr. Kiinin btn yapt onlar bir
araya getirmektir. Biimi, kreyi ortaya koymaktan daha ok belirliyor deildir. Maddeye sahip deildir her
ey. Balang ve bitimsiz eyler vardr. Uzay iinde devinebilir olanlar dnda, maddesi yoktur onlarn
(Dolaysyle, biimi ortaya konamaz onlarn .N.) eyler pratikte biim edinerek oalr, biimi olmayan
madde gizildir (bilkuvve bulunan bir eydir. .N.)

BM KAVRAMINI ELETR
Biimlerin ortaya ktklar maddeden bamsz olarak tz olduklar gr, Aristotelesi Platon
idealarna kart kantlara gtrm gibidir. Tmelden btnyle ayr bir biim dnmtr Aristoteles. O
biim tmelle ok ynden ayn zellie sahiptir. Biimin, maddeden daha gerek olduu sylenir. Tek
gerek olan, idealarn anmsamasdr bu. Aristotelesin, Platon metafiziinde yapt deime, kendisinin
ileri srdnden daha az grnyor. Zeller tarafndan da onaylanmtr bu gr. Madde ve biim
sorununda unlar syler Zeller:
Aristotelesin bu konuya aklk gerektirmesinin son aklanm, Platonun ayr bir tz sayd
idealarna olan eiliminden, greceimiz gibi, kendini ancak yar yarya kurtarm olmasndadr. Biimler
Platonun idealarnda da olduu gibi, tm bireysel eyleri koullayc olarak kendi metafizik varlklarna
sahipti. yle desek az ok doru konumu oluruz: Aristoteles idealarn deneyleme sonucu belirlemesini
istekle kabul ettiinde, onlarn en sonra, deneyleme ve dorudan doruya algdan en ok uzaklatklar
noktada, insan dncesinin mantksal rn olmaktan, duyulur st bir dnyann dolaysz nduyusuna
ve anlksal sezginin bu anlamdaki nesnesine doru biim deitirdikleri var saymtr. (Aristoteles, c.I, s.
204).
Aristotelesin bu eletiriye bir karlk vereceini sanmam. mgeliyebildiim tek karlk, hibir iki
eyin ayn biime sahip olmyaca konusunda olabilirdi. Bir kii iki pirin kre yapsa (byle dnmemize
engel yok) onlardan her biri tzsel, zel, tmel bir krelikin rnei olan fakat tmel krelikle (zde
bulunmayan, kendine zg bir krelik ierecektir. Yukarya aldm paralarn, bu yorumu hemen
desteklediini sanmam. zel kreliin, Aristotelesin grne gre bilinemez olduu tartmaya aktr.
Daha ok biim ve daha az maddeye ortaya ktka, eylerin gittike bilinebilir olduudur Aristoteles
metaphysikasnn z. Bu ancak, biim, pek ok eyde ortaya kabilirse, Aristotelesin br grlerine
uygun olur. Eer ok eyde ortaya kabilirse, Aristotelesin br grlerine uygun olur. Eer o, kresel
eyler lsnde krelik rnekleri olan biimler olduunu sylyorsa, felsefesinde kkl deimeler
yapmas gerekir. Szgelimi, biimin, onun zyle zde olduu gr yukardaki zorlama yorumla(47)
uyuum iinde deildir.
Aristotelesin madde ve biim retisi gizille (bilkuvve olan) gncel (bilfiil olan) arasndaki ayrma
ilikindir. Katksz madde, biim gizillii olarak anlalmtr. Deimeden sonra, sz konusu eyin
ncekinden daha ok biime sahip olmas anlamnda btn deime, bizim evrim adn verdiimiz eydir.
Daha ok biime sahip olan daha gncel (fili) saylmtr. Tanr salt biim ve salt gncelliktir. Bylece,
hibir deiime uramaz. Bu retinin iyimser ve erekbilimsel olduu grlecektir. Evren ve onun iindeki
her ey, daha nce geenden srekli olarak daha iyi olana doru gelimektedir. Gizillik kavram,
anlatmlarmz bu kavramn ortadan kalkt biime evirebilmemiz kouluyla kimi balamlara uygundur.
Bir mermer blok gizli bir yontudur, Mermer bir bloktan, uygun ilemlerle bir yontu yaplabilir anlamna
gelir. Fakat gizillik temel ve indirgenemez bir kavram olarak kullanldnda, daima bir dnce
karmakln gizler. Onu kullanmas, Aristoteles sisteminin kt yanlarndandr.
Aristoteles tanrbilimi ilgintir ve metaphysikasnn br blmlerine sk skya baldr. Gerekle
tanrbilim bizim metaphysika (metafizik) dediimizin adlarndan biridir onun iin. (Metaphysika adyla
tandmz yapta bu ad Aristoteles vermi deildir.)
tr tz olduunu syler Aristoteles:
1 - Duyulur ve yok olabilir tzler;
2 - Duyulur, fakat yok olabilir olmyan tzler;
3 - Duyulabilir olmayan ve yok olabilir olmyan tzler.
Birinci snfa bitki ve hayvanlar; ikinci snfa Aristotelesin devinim dnda hibir deimeye
uramadna inand gk maddeleri; nc snfa da insann aklc tini ve Tanr girer.
Antika 119
 TANRI ZERNE KANITLAR
Tanr iin ana kant ilk nedendir. Devinimi ortaya karan bir ey olmal ve bu eyin kendisi
devinmemeli, balang ve bitimsiz olmal (eternal), tz ve gncellik (fiili varlk) olmal. stek
nesnesi ve dnce nesnesi, Aristotelese gre, kendisi devinime girmeksizin devinime neden olur.
Bylece Tanr, sevilmi olmakla devinimi ortaya karr. Oysa br her devinim nedeni (bilardo
topuna benzer biimde) kendisi devinim iinde olmakla i grr. Salt dncedir Tanr. nk,
dnce, en iyi olandr. Yaant da Tanrya ilikindir. nk, dncenin gncellii yaantdr ve bu
gncellik Tanrdr. Tanrnn yalnz kendine dayanan gncellii, en iyi ve en bitimsiz (eternal)
yaantdr. Bylece Tanrnn yayan, bitimsiz ve iyi bir varlk olduunu sylyoruz. Sonuta, srekli
ve bitimsiz olan yaant ve sre Tanrya ilikin. Tanr byle bir yaant ve sredir (bitimsiz ve
sresizdir. .N.). (1072 b.)
Sylenenden, -Tanrnn- bitimsiz devinmez, duyulur eylerden ayr bir tz olduu aa kar.
Bu tzn herhangi bir bykl (paraya) sahip bulunmad ve blnemez olduu gsterilmitir...
Ayn zamanda onun, etkenlik ve deimezlii de gsterilmitir. nk br btn deimeler, yer
deiimi ardndan gelir (1073 a).
Aristoteles tanrs bata (ltufta) bulunan Hristiyan Tanrsnn yklemlerine sahip deildir.
Eksiksiz olandan, yani kendisinden baka, herhangi bir ey konusunda, dnmesi, Tanrnn eksiksiz
oluundaki deeri azaltacaktr. eylerin en stn olduundan, tanrsal dncenin dnmesi
kendinden olmal; onun dnmesi, dnme zerine dnmedir. (1074 b). Tanrnn dnyamzn
varln bilmedii sonucuna varmalyz buradan. Aristoteles, Spinoza gibi, insann Tanry sevmesi
gerektiini, Tanrnn insan sevmesinin olanaksz olduunu ileri srer.
Devinmemi devingen biimde tanmlanamaz Tanr. Gkbilimsel dneler ya 47 ya da 55
devinmemi devingen olduu sonucuna gtrr (1074 a). Bunlarn Tanrya olan balants ak
deildir. Doal yorum, gerekten 47 ya da 55 Tanr olaca yolundadr. nk, yukardaki Tanryla
ilgili paralarn birinden sonra yle srdrr szlerini Aristoteles: Byle, bir tz m ya da birden
ok tz m varsayacamz sorusunu bilmezlikten gelmemeli 47 ya da 55 devinmemi devingene
varan kanta girer ardndan.

DRT TR NEDEN
Devinmemi devingen kavram g bir kavramdr. Modern zihinler iin bir deime nedeninin,
daha nceki deime olmas ve evrenin btnyle duraan kalmas durumunda bitimsiz durmas
gerekir. Aristotelesin ne anlattn anlamak iin onun nedenler konusunda ne sylediini dikkate
almak gerekir. Ona gre, maddesel (material), biimsel, etker ve ereksel diye drt tr neden vardr.
Yine bir yontu yapan bir adam ele alalm. Burada, yontunun maddesel nedeni mermer; biimsel
nedeni, ortaya koyulacak yontunun z; etker neden, keskinin mermere dokunmas; erek nedeni
yontucunun tasarlad sondur. Modern terminolojide neden terimi etker nedene zg olmutur.
Devinmemi devingen, erek nedeni olarak grlebilir ve kke Tanryla benzemeye doru bir evrim
olan deime erei salar.

ARSTOTELES DN
Aristotelesin, yaps gerei, derin bir dindar olmadn sylemitim. Onun dininin bir yn, az
ok zgr biimde, yle yorumlanabilir:
Salt dnce mutluluk olarak bitimsizce vardr Tanr. Kendi zlem ve isteklerini kendi kendine
gerekletirir. Gereklememi eree sahip deildir. Duyulur dnyaysa, tersine eksiktir. Fakat,
yaantya, istee, zleme, eksik bir dnceye sahiptir. Yaayan btn eyler az ok haberlidir
Tanrdan. Tanr hayranl ve sevgisiyle davranmaya doru itilmitir. Bylece Tanr btn ilevliin
erek nedeni olmaktadr. Deime, maddeye biim vermekle kar ortaya. Duyulur eylerin sz
konusu olduu yerde, daima bir alt katman olarak madde kalr yine, Yalnz Tanrdr maddesiz
biimden kurulu olan. Dnya, srekli olarak, daha byk bir biim aamasna doru gitmekte,
gitgide daha ok Tanrya benzemektedir. Madde tmyle ortadan kaldrlamad iin,
btnlenmeden kalr ilem. lerleme ve evrim dinidir bu. Tanrnn duraan (statik) eksiksizlii
dnyay yalnzca sonlu varlklarn ona kar duyduklar sevgiyle devindirir. Platon, matematik
dncesine sahipti, Aristoteles dirimbilim (biyoloji). Onlarn dinleri arasndaki ayrlk budur.
Aristoteles dinini tek adan grmektir bylesi. Bu din ayn zamanda eylemden ok, derin
dnce iin, bir yeleme ve bir eksiksizlik sevgisi getirmiti. Onun tin retisi, felsefesinin bir
ynn aklar.

Antika 120
 LMSZLK
Aristotelesin herhangi bir biimde, lmszl retip retmedii, onun yaptlarn aklyanlar
arasnda skntl bir soru olmutu. Onun byle bir reti ileri srmediini savunan bnu Sinay Hristiyan
lkelerde de izliyenler kmtr. Bunlardan daha ar olanlarna Epikurosular ad verilirdi. Dante,
cehennemde bulmutu onlar. Gerekte karmaktr Aristotelesin retisi. Kolayca yanl anlamlara yol
aar. Aristoteles, Tin zerine adl yaptnda, tini bedenle snrlanm sayyor ve Phythagoras tin gm
(tenash) retisini alaya alyor (407 b). Tinin, Aristotelesin grne gre bedenle ortadan kalkt
anlalyor: Tinin bedenden ayrlmaz olduu sonucu kar bundan kukusuz (413 a). Ya da belirli lde
bedenden ayrlmayan blmleri vardr tinin. Beden ve tin, madde ve biim gibi bedenin biimi anlamnda
bir tz olmal. Fakat, tz gncelliktir (bilfiil vardr . N.) Bylece tin, yukarda z izgileri belirtildii biimde
bedenin gncelliidir. (412 a). Bir eyin znn kesin formlne karlk olmas anlamnda tzdr. Bu,
tinin, imdi belirtilen karaktere, yani yaantya sahip bir bedenin kke ne olduunu bildiren etken olduu
anlamna gelir (412 b). inde gizilsel bir yaant bulunan doal bir cismin ilk gncellik aamasdr.
Bylece tanmlanan cisim, rgenlemi bir bedendir (412 a). Tin ve bedenin bir olup olmadn sormak,
mhr mumuyla mhrn ona verdii biimin bir olup olmadn sormak lsnde anlamszdr (412 a).
Kendi kendilerini beslemek, bitkilerin sahip olduu tek tinsel g (43 a). Bedenin erek nedenidir tin (414
a).

TNLE ZHN AYRIMI

Tin zerine adl yaptnda Aristoteles, tinle zihin arasnda, zihni tinden daha az bal bir duruma
getirerek bir ayrm gzetir, tin-beden ilikisinden sz ettikten sonra unlar syler: Zihnin durumu baka.
Tine alanm ve ortadan kaldrlmaya yeteneksiz, bamsz bir tz gibi grnr o (408 b). imdilik,
zihin ya da dnme erki konusunda hibir tant yok elimizde. Bitimsiz olann yok olup gidenden ayr
olmas gibi tinden geni lde ayr bir tin tr grnyor o. Btn br tinsel erklerden yaltlm olarak
var olma yeteneine yalnz o sahip. Tinin btn br blmleri, szlerimden anlald gibi, kimi kart
anlamlara karn, ayr varla yetenekli deil (413 b). Zihin, bizim, matematik ve felsefeyi anlyan
paramz. Nesneleri zamansz onun. Kendisi de zamansz saylr sonuta. Bedeni devindiren ve duyulur
nesneleri kavrayan tindir. Karakterleri, kendi kendine beslenme, duyum dnce ve devingenlikle
belirlenmitir onun (413 b). Bedene ya da duyulara hibir balants bulunmayan daha yksek dnce
grevine sahiptir zihin. Bu bakmdan, lmsz olabilir. Tinin geri kalan blmyse olamaz.

TN BEDENN BMDR
Aristotelesin tin retisini anlamak iin tinin, bedenin biimi ve uzaysal kln da (shape) bir tr
biim olduunu anmsamal. Tinle biim arasnda ortak olan nedir? Sanrm bu ortaklk, bir miktar madde
zerine birlik yklemektir. Daha sonra bir yontu olacak olan mermer bir blokun paras henz, mermerin
geri kalanndan ayr deildir. Bir ey olmamtr henz, bir birlik de deildir. Yontucu yontuyu yaptktan
sonra yontu, klndan trettii bir birlie sahip olur. mdi, tini bedenin biimi yapan ana zellik, onun
bedeni bir birim olarak ereklere sahip organik bir btn yapmasdr. Tek bir organ kendi dnda ereklere
sahiptir. Vcuttan ayrlan gz gremez. Bir bitkinin ya da hayvann btn olarak konu olduu, onlarn bir
blm konusunda sylenemeyen ok eyden sz edilebilir. Yap ya da biimin tzsel oluu bu anlamdadr.
Bir bitki ya da hayvana tzsellik veren, Aristotelesin tin dedii eydir. Fakat zihin az ok ayrdr.
Bedene daha az iten balanmtr Belki de bir parasdr tinin. Yayan varlklarn, yalnz kk bir aznl
sahiptir ona (415 b). Salt dnce olarak zihin, pratik olan hi dnmediinden, kanlacak ve izlenecek
olan syliyemediinden devinim nedeni olamaz (432 b).
Az ok deiik terimlerle de olsa Nikomachos Ahlaknda, benzer bir reti ileri srlmtr. Tinde,
uscu (aklc) olan ve aklc olmyan birer ge vardr. Uscu olmyan blm iki katldr:
1- Yayan her eyde, dahas, bitkilerde bile bulunan byc (vegetative) kat;
2- Btn hayvanlarda bulunan yiyesel (itihasal) kat (1102 b).
Uscu (aklc) tinin yaants, btnyle ulalabilir olmasa da eksiksiz mutluluk olan salt
dncededir. Byle bir yaant, insan iin ok yksek olacaktr. nk insan, insan olduka byle
yaayamyacak; ancak, iinde tanrsal bir tin olduka ulaacaktr ona. Bileik yapmza bu yaant stn
geldike onun ilevlii, pratik trden baka tr bir erdem denemesi olan yaantnn stne kar. Eer
insana bakldnda tanrsal us (akl), usla uyuumlu yaant sradan insan yaantsna gre tanrsaldr.
nsan olarak insansal, lml olarak lml eyleri dnmemizi salk veren kiilere kulak asmamal;
kendimizi olanakl lde lmsz klmal ve iimizdeki en iyi eyle uyuumlu biimde yaamamz iin
gerekli her yola bavurmalyz. Bu ok kk hacimde de olsa, deer ve erk ynnden her eyi byk
lde aar (1177 b).

Antika 121
 Bu paralardan, kiiyi bakasndan ayran bireyselliin bedenle ve uscu olmyan tinle balantl,
uscu tin ya da zihnin, tanrsal ve kii d olduu anlalyor. Biri istiridye sever, bakas ananas.
Onlar arasnda ayrla yol aar bu nitelik. Hlbuki arpm izelgesini dndklerinde, doru
dnmeleri kouluyla ayrlk olmyacaktr aralarnda. Uscu olmyan ayrr bizi, uscu olan birletirir.
Bylece zihnin ya da usun lmszl, ayr ayr insanlarn kiisel lmszl deil, Tanrnn
lmszlnden alnan bir paydr. Platon ve daha sonra Hristiyanlarca retilen anlamda, kiisel
lmszle inanm grnmyor Aristoteles. Uscu olduklar srece insanlarn lmsz olan
tanrsall paylatna inanyor sadece. Yapsnda, tanrsallk gesini arttrmak kendi elinde kiinin.
En yksek erdem bylesi. Ancak kii, btnyle baarya ularsa, ayr bir kii olarak var
olmayacaktr. Aristotelesin szlerinin tek olanakl yorumu deildir bu belki; ama sanrm en doal.

KONU XX

ARSTOTELES AHLAK SSTEM

Aristotelesin yaptlar iinde, ahlk konusunda denemesi vardr. Bu denemelerden ikisinin,

ardllarnca yazld genel olarak onaylanmaktadr. ncs olan Ethika Nikomacheiasnn geree
uygunluu, byk lde tartma d. Bu yaptta bile, ardllarnca yazlan yaptlarn birinden
aktarld ok kiice ileri srlen blmler bulunmakta (V., V., ve VII. blmler). Tartmal yan
grmezlikten gelecek ve yapt btn olarak Aristolelesinmi gibi ele alacam.
Aristotelesin ahlk konusundaki grleri, daha ok, gnnn eitim grm ve deneyimli
kiilerine egemen kanlarn temsil eder. Platonun kanlar gibi, gizemci dinle doldurulmu deildir;
ve mlkiyet konusunda Devlettekine benzer kuramlar desteklemitir. Yordaml ve iyi davranl
kentlilerin bulunduu aamann daha stne kmayan ve daha altna inmeyenler, Ethikada,
davranlarn dzene sokacan umduklar ilkelerin sistemli bir aklamasn bulacaklardr. Ethika
Nikomacheiadan daha ounu bekleyenler hayal krklna urar. Yapt, arbal, orta yal kiilere
hitap eder ve zellikle XVII. yzyldan beri, genlerin cokunluk ve ar isteklerini bastrmak iin
kullanlmtr. Derinlemesine dnenler iin hi de sevimli deildir.
Orada, iyinin tinin bir ilevlii olan mutluluk olduu syleniyor. Aristoteles, Platonun tini, uscu
(aklc) uscu olmyan diye ikiye ayrmas doru bulunuyor. Uscu olmyan blm, bitkilerde de
bulunan byme ve btn hayvanlarda bulunan yiyesi (itiha) diye iki balk altnda incelenir. Yiyesi,
arad yiyecekler, usun onaylad trden olduunda, bir aamaya dein uscu olabilir. Us,
Aristoteleste, yalnz bana salt dnsel olduundan ve yiyesinin yardm olmakszn pratik bir
ilevlie yol amadndan, erdem konusunda yiyesinin bir aamaya dein uscu olmas esas.
Tinin iki blmne karlk olan iki tr erdem vardr:
1 - Zeksal,
2 - Ahlaksal.
Zeksal erdemler retimden, ahlksal erdemler alkanlktan doar. yi alkanlklar
biimliyerek kentlileri iyi yapmak yasa koyucunun ii. Adil devinimlere girerek adaletli oluruz. br
erdemler de byledir. yi davranlara ulamaya zorlanarak, zamanla iyi devinimlere girmekle beeni
bulur oluruz. Hamletin annesine sylediklerini anmsyor insan:
Yoksa bile erdeminiz
Ona var sayn siz.
Alkanlk bir canavar
Usu mant yutan.
eytan bedenin,
Melei te yandan.
Balar iyisini
Erdemin
Ve
Gzelini
Davrann(48)
Antika 122
 ALTIN ORTA
mdi altn orta retisine geliyoruz. Her erdem, her biri ktlk olan iki u arasnda bir ortadr.
Deiik erdemlerin incelenmesiyle saptanr bu. Cesaret, korkaklkla atlganlk; cmertlik, msriflikle
cimrilik; yerinde gurur, bo yere vnmekle ar alak gnlllk; ince szllk, sululukla kabalk; ar
ballk, utangalkla utanmazlk arasndadr. Kimi erdemler uymaz grnyor bu emaya. Szgelimi,
doru szllk. Aristoteles onun, tokszllkle yapma bir ak gnlllk arasnda bulunduunu syler
(1108 a). Yalnzca, kiinin kendisi hakkndaki doru szlle uygulanr bu. Daha geni bir anlamdaki
doru szlln, Aristoteles emasna nasl uydurulacan anlyamyorum. Aristoteles retisini
benimsemi bir belediye bakan vard. Grev dnemi sonunda, yan tutmakla yan tutmamak arasndaki
dar eridi izlemeye altn anlatan bir konuma yapmt. Orta nokta olarak doru szllk grnn
bundan daha sama grnd yer pek azdr.
Aristotelesin ahlaksal sorunlardaki kanlar, onun gnnde uzlamsal olan kanlar trndendir. Kimi
konularda, zellikle iin iine bir soylular snf biimi kartnda, zamanmzn kanlarndan ayrlr. Biz
insan varlklarnn en azndan ahlaksal kuramda eit haklara sahip olduklarn ve adaletin eitlii ierdii
dnrz. Aristotelesle, adaletin eitlii deil, kimi kez eitlik olan doru bir oranly ierdiini dnr
(1131 b).
Bir efendinin ya da babann adaleti yurttankinden ayrdr. nk, bir oul ya da kle bir mlktr,
kiinin kendi mlk karsnda hibir adaletsizlik sz konusu olamaz (1134 b). Kleler konusunda bu
reti, bir adamn klesiyle arkada olmasnn olanakl olup olmayaca sorusuyla balantl olacak kk
bir deiiklie urar. ki yan arasnda ortak hibir ey yoktur. Kle canl bir aygttr... Bu durumda, kle
olmas dolaysyla bir kleyle arkada olunamaz. nsan olmas dolaysyle olunur. nk, bir yasa
sisteminden pay alabilen ya da anlamada yanlardan biri olabilen herhangi bir kiiyle bir bakas arasnda
adalet grlr. Sonuta, insan olduka bir kleyle de dostluk kurulabilir (1161 a).
ocuk kt davranrsa baba onu knayabilir. Fakat ocuk babasn knayamaz. nk ocuun
babasna, deme olana bulunmyan bir borcu vardr. Bu bor, her eyden nce ocuun varldr (1163
b). Eit olmayan ilikilerde her kii deerine gre sevileceinden, aa olandan, stn olan; stn olann
aa olan sevdiinden daha ok sevmesi doru olur. Karlar, ocuklar, uyruklar; kocalar, anne babalar,
tek yneticileri (monarklar); kocalar, anne babalar ve tek yneticilerin onlar sevdiinden daha ok
seveceklerdir. yi bir evlilikte erkek, deerine uygun olarak ve bir erkein olabilecei konularda ynetici
olur. Kadna uygun olan durumlardaysa ynetimi kadna aktarr (1160 b). Kadnn blgesine uzanmamal
erkek. Kadnsa erkein blgesine hi uzanamaz. Kadnn miras olduu durumlarda kimi kez grlr
erkein alanna girmesi.

YCE TNL K
En iyi birey, Aristotelese anlald biimde, Hristiyan azizinden ok ayrdr. Onun yerli yerinde bir
gurura sahip olmas, kendi artamlarn (meziyetlerini) kmsememesi, kmsenmeye deer kiileri
tersine kmsemesi gerekir (1124 b). Gururlu ve yce tinli (49) kiinin tanm, puta tapclarn
satresiyle, Hristiyanln satresi arasndaki ayrl ve Nietzschenin Hristiyanl bir kle ahlk gibi
grmesini hakl bulduran anlam ortaya koymas bakmndan ok ilgin.
Yce tinli olan ok eyi hak ettiinden, en yksek aamada iyi olmal. nk daha iyi insan daha
ouna layktr. En iyi insansa en ouna. Gerekten yce tin tayan kii iyi olmal bylece. Yce tinli kii
iin kollarn aa yukar sallyarak tehlikeden kamak ya da bakasna kar yanl bir i yapmak yakk
almaz. nk hibir eyin kendisi iin byk olmad byle bir kii, hangi amala o bo olmayan
davranlarda bulunacak? Bu durumda yce tinlilik bir tr tac gibi grnr erdemlerin. nk o, erdemleri
daha byk yapar ve erdemler arasnda bulunmaz. Soyluluk ve karakter iyilii olmakszn yce tinli olmak
olanaksz olduundan, zordur gerekten yce tin edinmek. O daha ok onur ve onursuzlukla ilgilidir.
yleyse yce tinli, byk ve iyi insanlarca verilmi onurlardan, bu onurlarn kendi erdemlerine ancak
yaklat ya da kendi erdemlerinden daha az olduunu dnerek lml biimde gnen duyacaktr. nk
onun eksiksiz erdemine deer olan hibir onur bulunamaz. Yine de her hangi bir lde ona verecek daha
byk bir onur bulunmadndan kabul edecektir verileni. Sradan, halktan ve sudan nedenlerle gelen
onurlar son aamada kmseyecektir. nk, hak ettii bu deildir onun, onursuzluk da deildir. Byle
bir kii iin, kk bir ey olduu kii iin baka eyler de yle olmal... Yce tinlilerin dileksiz (mstani)
olduu dnlr bu bakmdan... Yce tinli, sudan sakncalara atmaz kendini... Byk sakncalar
gsler. Sakncada olduu zaman yaantnn deersiz olduu koullar bulunduunu bildiinden, saknmaz
yaantsn. kar salayan, fakat kendine kar salanmasndan sklan kiidir. Karlk olarak daha byk
k arlar salamaya yatkndr. Bylece yce tinliye bir iyilik yapan karln almaktan ayr olarak, ona
borlanm olacaktr... Hibir ey istememek ya da bir eyi seyrek olarak istemek, saa sola hemen
yardma komak, yksek onura sahip olanlara byklk taslamak, orta snfa alak gnlllk, yksek
mevkide bulunanlara gnlllk gstermek yce tinlilerin belirtilerindendir.
Antika 123
 Yksek mevkide bulunanlara kar stn olmak g ve azametli bir itir. Orta snfa kar
iddiasz olmaksa kolay. Byklere azametli davranmak, gsze g gsterisi yapmak lsnde adi
bir davrantr... Yce tinli nefret ve sevgisinde de ak olmal. nk, kiinin duygularn gizlemesi,
yani dorulua halk dncesine aldr etmesinden daha az aldr etmesi korkak iidir...
Kmseyici olduundan, yce tinli bakasna sz sylemekten bamszdr. Sradan halka kar
alayl biimde konumas dnda yaps gerei hep doru syler... Gznde hibir ey byk
olmadndan una buna hayran olacak adam da deildir... vlmeye, bakalar yerine ayplamaya
aldrmadndan, ne kendi ne bakalar hakknda konutuu iin dedikoducu da deildir... Kazanl ve
yararl olandan ok, gzel ve kazansz olana sahiptir... Yava adm atan derinden gelen bir sesle,
tane tane, bilgece konuur... Byle bir kiidir yce tinli. Ona eriemeyen ve onu aan kii botur
(1123 b- 5 a).
Bo bir adamn ne olduunu dndke titriyor insan.
Yce tinli kii hakknda ne dnlrse dnlsn, ak olan bir ey var: O tr kii ok
bulunmaz bir toplulukta. Erdemin gl dolaysyla, erdemli pek ok kii bulunamayaca
anlamnda sylemiyorum bunu. Anlatmak istediim, yce tinli kiinin erdemlerinin, geni lde;
onun apayr bir toplumsal makama sahip olmasna dayanddr. Aristoteles, ahlak sistemini siyasetin
bir dal olarak grmektedir. Gururu vdkten sonra, tek yneticilii (monariyi) en iyi, soylular
ynetiminiyse ikinci aamada saymas artc deil. Tek yneticiler ve soylular yce tinli olabilir.
Fakat sradan yurttalar byle bir rnee gre yaamaya giritikleri an gln olacaktr.

SYASAL BR SORU
Yars ahlak sistemine ilikin, yars siyasal bir soru ortaya karr bu. Ana dzeniyle en iyi
eyleri pek az kiiye zg klan ve ounluun ikinci aamadaki en iyiyle yaamasn istiyen bir
topluluu ahlak asndan yeterli sayacak myz? Platon ve Aristoteles evet der bu soruya,
Nietzsche de uyuur onlarla. Sundurmaclar (stoikler), Hristiyanlar ve demokratlarsa hayr
karln verir. Fakat, onlarn hayr deyiinde byk ayrlklar vardr. Sundurmaclar ve ilk
Hristiyanlar, en byk iyinin erdem olduundan, d koullarn, kiiyi iyi olmaktan
alkoymayacandan sz ederler. Bylece, toplumsal sistem arama gerei yoktur. Bir demokratsa
tersine, genellikle hi deilse siyaset sz konusu oldukta, en nemli gereklerin erk ve mlkiyet
olduunu savunur, adaletsiz olan toplumsal sisteme ba emez.

ERDEM
Sundurmac (Stoik) ve Hristiyan gr, erdemin, efendi lsnde kle iin de olanakl
olduunu ileri srdnden, Aristoteles grnden ok ayr bir erdem kavramn gerektirir.
Hristiyan ahlk sistemi, Aristotelesin bir erdem sayd gururu onaylamaz; onun bir ktlk sayd
alak gnll ver. Platon ve Aristotelesin, her eyden stn bir deer verdii zeksal erdemleri
hristiyan ahlk yoksulluu, alak gnlll erdemli sayabilmek iin listeden karr. Papa Byk
Gregorius, gramer rettii iin bir piskoposu ar biimde knamtr. En yksek erdemin aznlk iin
olduu konusundaki Aristotelesi gr, mantksal olarak, ahlk sisteminin siyasete ba emesiyle
balantldr. Eer ama, iyi birey olmaktan ok, iyi bir topluluksa o, iinde boyun emenin yer ald
bir topluluk olabilir. Bir orkestrada birinci keman, obuadan daha nemlidir. Gerekte ikisi de btnn
eksiksizlii iin gereklidir. Her kiiye yaltlm bir birey olarak en uygun deni vermek ilkesiyle bir
orkestra kurmak olanakszdr. Ayn ey, demokratik de olsa, byk, modern bir devlet ynetimine
uygulanr. Modern demokrasi eski demokrasilerden ayr olarak, seilmi belirli bireylere, bakanlara,
babakanlara byk g balamtr ve onlardan, sradan yurttalardan bekledii artamlar
(meziyetleri) beklemek zorundadr. Halk, din ya da siyasal uyumazlk terimleriyle dnmediinde
iyi bir bakann iyi bir duvarc ustasndan daha ok onurlanmas gerektiini ileri srebilir belki. Bir
demokraside bir bakann tmyle Aristotelese tanmlanan yce tinli kii olmas beklenemez.
Ortalama yurttatan ayr ve kendi mevkiiyle ilgili belirli artamlar (meziyetleri) olmas istenir. Bu zel
artamlar ahlksal saylmayacaktr belki. Ahlaksal nitesini, Aristotelesin kulland anlamdan daha
dar bir anlamda kullanmamzn nedeni budur.
Hristiyan dogmasnn bir sonucu olarak, zeksal artamlarla br artmlar arasndaki ayrm,
Grek dnemlerinde olduundan daha keskindir. Bir adamn byk bir air, bir besteci ya da ressam
olmas bir artamdr. Fakat, zeksal bir artam deil. Byle bir kiiyi byle yeteneklere sahip olduu
iin daha erdemli ya da cennete gitmeye daha lyk sayamayz. Zeksal artam yalnzca istem
devinimleriyle, yani olanakl eylem yollarndan birini semekle ilgilidir. (Aristotelesin bunu -1105 a-
syledii dorudur. Fakat onun amalad biimdeki sonular, Hristiyan yorumundaki gibi byk
uzanml deildir.) Bir opera bestelemediim iin ayplanamam, nk opera bestelemesini bilmem.

Antika 124
Bu konudaki yaygn (ortodoks) gr, iki eylem yolunun olanakl olduu yerde vicdann bana hangi
eylemin doru olduunu bildirdii ve br yolu semenin gnah olduu grdr. Erdem, pozitif herhangi
herhangi bir ey olmaktan ok, gnahtan kanmaktan ibarettir. Ahlksal ynden, renim grm bir
bir kiinin, renim grmemi bir kiiden, zekinin aptaldan daha iyi olduunu var saydracak bir neden
neden yoktur. Bu yolda, byk toplumsal nemi olan bir miktar artam satre blgesinin dnda braklr.
Modern kullanmda ahlksal olmyan nitesi, istenmiyen nitesinden daha dar bir ereveye sahiptir.
Aptal olmak, istenmiyen bir eydir, fakat ahlk d deildir.
Pek ok modern filosof bununla birlikte byle bir ahlk gr kabul etmi deildir. Onlar nce iyinin
tanmlanmas, sonra eylemlerimizin iyiyi gerekletirmeye ynelmesi gerektiini retmilerdir. Bu gr
noktas, mutluluun iyi olduunu ileri sren, Aristotelesin grne daha yakndr. En yksek mutluluun
Aristotelese gre yalnz filozofa ak olduu dorudur. Fakat, yine ona gre bu, mutluluun iyi olduu
kuramna bir kar duru deildir.

K SINIF AHLKSAL KURAM

Ahlaksal kuramlar, erdemi bir son ya da ara saymalarna gre iki snfa ayrlr. Aristoteles,
btnyle, erdemlerin bir sona, yani mutlulua ara olduu grn benimsemitir. Son, bu durumda,
bizim zlemimiz olduundan, zerinde uzun uzun dndmz ve kendilerini setiimiz aralar,
aralarla ilgili eylemler, seime gre ve isteksel olmal. mdi, eylemlerin i grmesi amalarla ilgilidir
(1113 b). Fakat erdemin, eylemin bitimlerinde bulunduunu anlatan baka bir anlam da vardr. nsansal
iyi, tinin eksiksiz bir yaantda erdemle uyuumla ilevliidir (1098 a). Sanrm, zeksal erdemler sonlar,
pratik erdemlerse yalnzca aralardr, demek istiyor Aristoteles. Hristiyan ahlaklar, erdemli devinim
sonularnn genellikle iyi olmasna karn; bunlarn, sonular adna deil, kendi adlarna deerlendirilecek
erdemli devinimler lsnde iyi olmadklarn savunmulardr.
br yandan zevki iyi sayanlar, erdemleri yalnzca ara grr. yinin, erdem olarak tanm dndaki
bir baka tanm, erdemlerin kendilerinden baka iyilere ara olmasndan doan sonucun aynna sahip
olacaktr. Bu soruda Aristoteles, sylendii gibi, btnyle olmasa da, ahlakn ilk iinin iyiyi tanmlamak
olduunu ve erdemin iyiyi ortaya karmaya ynelen bir eylem olarak tanmlanmas gerektiini
dnenlerle uzlamaktadr.
Ahlak sisteminin siyasetle ilintisi, byk nemi olan baka bir soru karr ortaya. Doru eylemin
ama alaca iyiliin tm topluluk ya da sonuta tm insan soyu iin bir iyilik olduu kabul edilirse bu
toplumsal iyilik, bireylerin yararland iyiliklerin toplam mdr, yoksa, esas olarak, paralara deil btne
mi ilikindir? nsan vcuduna yaplan bir benzetmeyle sorunu aydnla kavuturabiliriz: Beeniler geni
lde, vcudun ayr blmleriyle artrlmtr. Biz onlar btn olarak kiiye ilikin sayarz. Ho bir
kokudan zevk alabiliriz. Fakat, ondan yalnz burnumuzun zevk almyacan biliriz. Sk skya rgenlemi
bir toplulukta kimi insan rneine benzer biimde, paraya deil btne ilikin ycelikler bulunduunu ileri
srer. Eer onlar metafizikiyse, Hegel gibi, iyi olan her niteliin, btnyle evrenin yklemi olduunu,
iyiyi, devlete yklemenin, genellikle bireye yklemekten daha az yanl olduunu syliyebilir.
Gr, mantksal olarak u biime sokulabilir: Bir devlete, onun ayr ayr bireylerine
ykliyemediimiz, deiik yklemler ykliyebiliriz: Kalabalk, uzanml, gl v. . gibi.
ncelediimiz gr, ahlaksal yklemleri bu snfa alyor ve onlarn yalnzca tretsel olarak bireylere
ilikin olduunu sylyor. Bir kii kalabalk ya da iyi bir devletin yurtta olabilir. Fakat o kiinin, kalabalk
olmaktan daha iyi olmadn syler bu grten yana olanlar. Alman filosoflar ynnden geni lde
savunulan bu gr, Aristotelesin gr deildir. Ancak, belirli bir lde, onun adalet kavramnda
bulunabilir.

DOSTLUK
Ethicann byke bir blm, sevgiyi iine alan btn ilikileri ieren dostluun tartmasna
ayrlmtr. Eksiksiz dostluk yalnzca iyiler arasnda kurulabilir, pek ok kiiyle dost olmak olanakszdr. Kii
kendisi de yksek bir mevkide olup, kendine gsterilecek saygy hak ederse yksek bir mevkidekiyle dost
olabilir. Mevkii kendisininkinden daha stn olan bir kiiyle dost olamyacaktr. Erkek ve kadn ya da baba
oul ilikileri trnden, eitlie sahip olmayan ilikilerde daha stn olann daha sevilen olacan
grmtk. Tanryla dost olmak olanakszdr, nk bizi sevmesi olanakszdr onun. Aristoteles, bir kiinin
kendiyle dost olup olamyacan tartr ve bunun yalnz iyi insanlar iin olanakl olduunu onaylar, kt
insanlarn ok kez kendilerinden nefret ettiini ileri srer. yi insan kendi kendini sevecektir, ama soylu bir
biimde (1169 a). Ykm annda eri verir dostlar. Fakat, kadnlar ya da kadns erkekler ynnden
yapld gibi, kii dostlarn sempatisini arayarak onlar mutsuz etmemeli (1171 b). Yalnz ykm annda
aranmaz dostlar. Mutlu kii de mutluluunu paylaacak kiiler ister, Yalnz olmakla koullanrsa kimse

Antika 125
istemez dnyay. nk, siyasal yaratktr kii, yaps, bakalaryla yaamay gerektirir, (1169 b).
Dostluk konusunda btn sylenenler duyulur trdendir. Ancak saduyunun stne kan bir szck
yoktur onlarn iinde.

TR BEGEN
Aristoteles, Platonun olduka ileci (asetik) bir grle ele ald beeni tartmalarnda geerli
anlayn ortaya koyan Aristotelese gre beeni mutluluk onsuz olmasa da, mutluluktan ayrlr
gr vardr:
1- Beeninin, hibir zaman iyi olmadn savunan;
2- Kimi beeniyi iyi, fakat ounu kt sayan;
3- Beeninin iyi olduunu, fakat en iyi olmadn ileri sren grlerdir bunlar.
Bunlardan ilkini Aristoteles, acnn kesinlikle kt olmas temelinde hayrlamaya gider. yi
olmaldr beeni. Kiinin ac ekerken de mutlu olduunu sylemek samadr. Belirli aamada d
kaynaklarla ilgili bir ans gereklidir mutluluk iin. Btn eyler, tanrsal beeni bir yana, daha yksek
beeniler iin bir sya (kapasiteye) sahiptirler. yi insan, anssz olmadka beeniyi tadar. Tanr
daima tek ve basit bir beeniyi tadar (1152-4).
Yaptn, yukarda anlatlana tam tamna uygun olmayan daha sonraki blmnde baka bir
beeni tartmas yer alr. yi kiilerce beeni saylmamakla birlikte kt beeniler de bulunduundan
(1173 b); beenilerin olaslkla trce ayrldklarndan; iyi ya da kt ilevliklere bal bulunularna
gre iyi ya da kt olduklarndan (1175 b) sz edilir. Beeniden daha ok deeri olan eyler vardr.
Kimse bir ocuk zeksyla yaamaktan memnun kalmaz; byle bir yaam ho da olsa. Her hayvann
kendi beenisi vardr. nsann kendi beenisi, usla (aklla) balantldr.
Bu, yaptn srf saduyudan kurulu olmyan tek retisine yol aar. Mutluluk erdemli ilevlikte
yer alr ve eksiksiz mutluluk derin dnceye dayanan en iyi ilevliktedir. Derin dnce savaa,
siyasete ya da baka herhangi bir ie yelenir. nk derin derin dnmek bo zamana elverir. Bo
zamansa, mutlulua esastr. Pratik erdem yalnz ikinci tr bir mutluluk getirir. En yksek mutluluk
usun ilemesindedir. nk us (akl) baka eyden daha ok insandr. nsan, derin dnceyle
yayamaz hep. Ama, byle yaadka, tanrsal yaantdan pay alr, Kutluluk ynnden btn br
ilevlikleri anan Tanrnn ilevlii, derin dnceye ilikin olmal. Btn insan varlklar arasnda
filosof ilevliinde en ok tanrsal, dolaysyla en mutlu, en iyi olandr:
Filosof, usunu kullanan, gelitiren, hem en iyi zihin durumunda, hem de tanrlar iin en sevgili
olandr. Eer tanrlar dnld gibi, insann ilerine gz kulak oluyorsa en iyi ve kendilerine en
ok benzer olan ustan zevk alacaklar; kendilerinin deer verdiklerini dikkat edip doru ve yce
biimde davrandklar iin seven ve onu en ok onurlayan kiilere dl vereceklerdir. Btn bu
yklemlerin her eyden nce filosofa ilikin olduu aktr. Sonula filosof, tanrlar iin en sevgili olan
kiidir. Belki, en mutlu kii de olacaktr. Filosofun bir bakasndan daha mutlu olmasnn yolu ite
budur.
Bu para Ethika Nicomacheiann dnsel olarak (virtually) bitimidir. Daha sonraki birka
paragraf siyasete geii ele almaktadr.

ETHKANIN ARTAMI (MEZYET) VE EKSKL

mdi, Ethikann artam ve eksikleri konusunda ne dneceimizi belirlemeye alalm. Grek
filosoflar ynnden ele alnan br konularn ouna benzemeksizin Ethika, denetlenmi bulular
anlamna kesin admlar atm deildir. satrede hibir ey, bilimsel anlamda bilinmez. O bakmdan,
bu konudaki eski bir denemenin modern bir denemeye bakldnda, herhangi bir lde, daha aa
olmas iin bir neden yoktur. Aristoteles gkbilimden sz ettiinde onun yanlm olduunu kesimlikle
syleyebiliriz. Fakat, satre konusunda, ayn anlamda hakl ya da haksz olduunu belirtemeyiz.
Daha ak sylersek, Aristotelesin ya da baka herhangi bir filosofun satresi konusunda
soracamz soru vardr:
1 - ten tutarl mdr, o satre?
2 - Yazarn geri kalan grleriyle tutarl mdr?
3 - Kendi satresel duyularmzla uyuan satre sorunlarna karlk verir mi?

Antika 126
 Eer birinci ya da ikinci soruya verilecek karlk olumsuzsa, sz konusu filosof zeksal bir yanla
derek su ilemitir. Fakat, nc soruya verilecek karln olumsuz, olmas durumunda, o filosofun
yanldn sylemeye hakkmz yoktur. Onu beenmediimizi ileri srebiliriz ancak.
Artk srayla bu soruyu Ethika Nicomacheiada ne srlen satre asndan inceleyelim:
1 - Yapt, ok nemli olmayan birka nokta dnda, btnyle tutarldr. yinin mutluluk olduu ve
baarl ilevlikte yer ald retisi tam anlamiyle ilenmitir. Her erdemin iki u arasnda bir orta olduu
retisiyse ustalkla gelitirilmi olmasna karn, bize ilediklerin en iyisi olduu sylenen zeksal
dnceye (contemplation) uymadndan birinci reti karsnda daha az baarldr. Bununla birlikte
altn orta retisinin, zeknn erdemlerine deil, yalnzca gncel erdemlere uygulanmak zere tasarland
savunulabilir. Baka bir noktay ele alm olmak iin konuursak belki, bir yasa koyucunun durumunun az
ok karanlk olduunu syliyebiliriz. ocuklar ve genlerin, sonunda onlar erdemde beeni bulmaya ve
yasal zorlamay gereksinmeksizin erdemli biimde davranmaya gtrecek iyi eylemlere girme alkanl
elde etmelerine neden olmak durumundadr yasa koyucu. Onun e biimde, genlerin kt alkanlklar
elde etmesinde neden olabilecei de aktr. Bundan kanmak gerekiyorsa yasa koyucunun, Platonun
koruyucusu ynnden sahip olunan btn bilgelie sahip olmas gerekir. Bu durum kanlmazsa, erdemli
bir yaamn ho olduu kant suya der. Bununla birlikte satreden ok siyasete ilikindir bu sorun.
2 - Btn noktalarda Aristoteles satresi, onun metaphysikasyla tutarldr. Gerekten, onun
metafizik kuramlar, satresel bir iyimserliin dile getirilmesidir. Aristoteles son amalarn bilimsel
nemine inanr ve bu amacn evrende gelime yolunu ynettii inancn ierir. Deimelerin daha ok
rgtlenme trnden ya da biim artn tecessm ettiren trden ve erdemsel eylemlerin temelde bu
ynelimi destekleyen eylemlerden olduunu dnr. Onun gncel satresinin byk bir blmnn,
zellikle felsefi olmad ve insana ilikin davranlar gzleyiten doduu dorudur. retinin bu blm,
metaphysikadan bamsz olabilmesine karn onunla tutarsz deildir.
3 - Aristotelesin satresel beenilerini kendi beenilerimizle karlatrrsak, ilk azda, nceden
belirtildii gibi modern duyuya ok yabanc bir eitsizlik dncesinin onaylanmasna varrz Aristoteleste.
Yalnz, klelie, kocalar ya da babalarn, karlar ya da ocuklara olan stnlne bir kar duruun
yokluu deil; en iyinin esas olarak yalnzca birka kiiye, onurlu kiilerle filosoflara zg oluunun
savunulmas da yer alr orada. nsanlardan ounun yalnzca, birka ynetici ve bilge ortaya karmak
uruna ara olduu sonucunu verir bu. Kant, her insansal varln kendi iinde bir btn olduunu
savunmutur. Bu gr Hristiyanlk ynnden ileri srlen grn dile getirilmesi gibi dnebilir. Yine de
Kantn grnde mantksal bir glk vardr. ki kiinin karlar attnda bir sonuca varma arac
salamaz o. Eer karlarn her biri kiiler iin bir sonsa, hangi karn aradan ekileceini belirliyecek
ilkeye nasl ulaacaz? Byle bir ilke, bireyden ok toplulukla ilgili olmal. Szcn en geni anlamyla,
onun bir adalet ilkesi olmas gerekecektir. Bentham ve yararclar eitlik biiminde yorumlarlar adaleti.
ki kiinin karlar attnda doru yol, o iki kardan hangisinin bu yoldan yararlandna ve o
yolun bu kiiler arasnda nasl pay edildiine baklmakszn en byk toplam mutluluu ortaya karan
yoldur. Eer iyi insana kt olandan daha ou veriliyorsa bu, uzun zaman boyunca genel mutluluk,
erdeme dl, ktye ceza verilerek arttrld iindir; yoksa, iyinin ktden daha ok eye deer olduu
konusundaki satre retisi dolaysyla deil. Bu grte adalet yalnzca, ierilen mutluluun miktarn,
bir birey ya da snf bakasna kar tutmakszn dikkate almak demektir. Platon ve Aristoteles dahil Grek
filosoflar ayr bir adalet kavramna sahiptirler, hala byk lde yaygn olan da bu kavramdr. Filosoflar,
kke dinden treyen eylerle her bir eyin ya da kiinin, almas adaletsizlik olan kendine zg bir alan
bulunduunu dnmlerdir. Baz kiiler, karakter ve yetenekleri dolaysyla, bakalarndan daha geni
bir alana sahiptir. Eer onlar mutluluktan daha byk bir pay alyorlarsa, bir adaletsizlik yoktur ortada. Bu
gr Aristoteles ynnden kabul edilmi, onun ilkel dinde bulunan en eski filosoflara ak olan temeli,
Aristotelesin yazlarnda artk grnmez olmutur.
yilikseverlik ya da insanseverlik denilebilecek duygularn hemen hemen btnyle yeri yoktur
Aristoteleste. Bilgili olduunca, insanln aclar, heyecan ynnden devindirmemitir onu. Aristoteles,
zeksal olarak o aclarn kt olduunu savunur. Fakat bu aclarn Aristoteleste, onlar ekenlerin dostu
olmas dnda, mutsuzlua yol atyla ilgili tant yoktur elimizde.
Daha genel olarak Ethikada, nceki filosoflarda grlmemi bir heyecan yoksunluu gze arpar.
Aristotelesin dncelerinde insanla ilgili konular gereksiz bir aldrmazlk ve rahatlk havasnda ilenmitir.
nsanlara, birbirlerine kar tutkulu bir etki duyuran eyleri unutmu grnen Aristotelesin arkadalk
konusunda syledikleri de pek scak deil. Salam yargy srdrmeyi gletiren yaantlardan herhangi
birini grm geirmi olduu konusunda belirti yok. Anlksal yaantnn derin girinti - kntlarn bilmedii
ak. Din ynnden ele alnan insan yaants alann darda brakt sylenebilir. leri srdkleri, tutkular
gsz rahat kiiler iin. Bir tanrya balanm ar tutkulara kaplm, ya da byk bir ykmla
umutsuzlua srklenmi kiilere anlatacaklar yok. Bu nedenlerle, kanma gre, nne karn, nemden
yoksun Ethika.

Antika 127
 KONU XXI

ARSTOTELESN SYASET GR

Aristotelesin Politeia adl yapt, zamannn eitim grm Greklerinin yaygn nyarglarn
gsterdii iin ilgin ve ayn zamanda nemli-ilgintir. Ayrca, ortaalarn sonuna dein etki yapan
pek ok ilkenin kayna olarak da nemlidir. Bu yaptta, gnmzn bir devlet adam iin pratik
yarar olabilecek ok ey bulunduunu sanmyorum. Hellen dnyasnn eitli blmlerindeki
zmrelerin uyumazlklarna k tutan ok eye rastlyoruz. Hellen olmayan devletlerdeki ynetim
yntemleri zerine pek bilgi verilmiyor. Msr, Babil, ran ve Kartha-hadathaya (Kartacaya) eitli
gndermeler yaplyor. Kartha-hadathaya yaplanlar dnda gndermeler stnkr. Alexandrosun
dehasndan ve o dehann gerekletirmekte olduu btn bir ynetimsel biim deitirmeden sz
bile edilmiyor. Btn tartmann ilgili bulunduu kent devletlerinin tarihe karaca konusunda bir
ngr yok. Bamsz kentlere ayrlmas dolaysyla siyasal deneyim laboratuvaryd Yunanistan.
Aristoteles dneminden, ortaa talyan kentlerinin douuna dein, bu deneyimlerin ilikin olduu
hibir ey ortaya kmamtr. Aristotelesin deneyimi Politeiann yazlmasndan sonra geen 15
yzyln dnyasndan ok, modern dnyaya ilikindir daha ok.
Aristotelesin siyaset kuramna girmeden nce yazlabilecek ho ve ikinci aamada nemli
olaylar var. Biri u: Euripides, Makedonya Kral Archclaosun saraynda kaldnda Dekamnichos adl
biri ynnden, nefesinin kt kokmasyla sulanm. Euripidesin kzgnln yattrmak isteyen kral,
ona Dekamnichosu kamlama izni vermi, Euripides de bu ii yapm. Dekamnichos, uzun yllar
bekledikten sonra kral ldrmek iin kurulan ve baar kazanan bir komploya katlm. Euripides
lmm o sra.
Ayrca unlar da yazl: Kn lodos eserken gebe kalmal kadnlar. Ak sak szler, ak sak
devinimlere yol atndan, edep d davranlardan dikkatle kanmal. Ak sakla, yasann edep
d davranlara bile izin verdii tapnaklardan baka bir yer de gz yumulmamal. Kiilerin ok gen
evlenmemesi gerekir. Erken evlenirse ocuklar gsz ve kadns, kadnlar havai ve kocalar gdk
kalr. Evlilie en uygun ya, erkekler iin 37, kadnlar iin 18dir.
Thalesin, yoksulluu dolaysyla nasl knandn, taksitle btn zeytin basacaklarn nasl
aldn, sonra o basacaklar kullanmak istiyenlere nasl tekelci bir fiyat uygulandn grmtk.
Thales bunu, filosoflarn para kazanabileceklerini, eer onlar yoksullarsa bunun nedenini, filosoflarn
servetten baka eyler dnmelerinde aramak gerekeceini gstermek iin yapmt. Bununla
birlikte, dediimiz gibi, bunlar ikinci aamada sorunlardr. imdi daha ciddi sorunlara girmek zaman
gelmitir.

DEVLETN YAPISI
Politeia, devlet in nemini ortaya koyarak giriir ie. Devlet, en yksek topluluk trdr ve en
yksek iyiyi ama alr. Zaman srasna gre aile nde gelir. ki temel zerine kurulmutur aile:
1 - Erkek - kadn ilikileri;
2 - Efendi - kle ilikileri.
Bunlarn ikisi de doal ilikilerdir. Deiik aileler bir araya gelip ky; deiik kyler de
birlemenin yeter lde byk olmas kouluyla bir araya gelip devleti biimler. Devlet, zaman
bakmndan aileden sonra gelirse de, yaps gerei aileden, dahas bireyden ncedir. Btnyle
gelitiinde bir ey ne ise onun yaps odur. nsan topluluunun tam tamna gelimi biimi
devlettir. Btn paradan nce gelir. Burada ierilen kavram, organizma kavramdr. Organizma
ykldnda bir el artk el deildir. Bunun ierimi, bir elin onun amacyle yani bir eyi tutmasiyle
tanmlanddr. El bu amacnn, yaayan bir bedene birleik olduunda yerine getirir. Benzer
biimde, birey devletin paras olmadka, amacn gerekletiremez. Devleti kuran, Aristotelese
gre en byk iyiliksever kiidir. nk, yasa yoksa, hayvanlarn en ktsdr insan. Yasa, varl
iin devlete dayanr. Devlet, suu deitirmek ya da nlemek iin kurulmu bir toplum deildir.
Sonu olarak iyi yaanty n gren devlet, ailelerin ve kylerin eksiksiz ve kendine yeter lenlerde
birlemesidir. Byle bir yaantyle, mutlu, onurlu bir yaanty amalyoruz. (1280 b). Siyasal bir
toplum, soylu erdem adna var olur, insanlarn yalnzca birbirlerine elik etmeleri iin deil (1281 a).
Devlet, her biri bir aile olan kk topluluklardan kurulu olduu iin, siyaset tartmas aileyle
balamaldr. Bu tartmann byk bir bl klelik konusundadr. nk, kleler eski zamanda
ailenin bir paras saylrd. Klelik gerekliydi, fakat zorunlu deildi. Doallkla, kle efendiden daha
Antika 128
aa olacakt. Kimi, doutan, ba emek iin yaratlmtr, kimi ynetmek iin. Yaps gerei kendinin
deil bakasnn olan adam, yaps gerei kledir. Kleler Grek deil, daha az tine sahip, daha aa bir
soydan olacaklardr (1255 a-1330 a). Ehli hayvanlar, insanlar eliyle yneltildiklerinde daha ok ie yarar.
Aa yapda olanlar, doallkla stn olanlarca ynetileceklerinden ayn durum sz konusudur. Sava
tutsaklarn kleletirmenin yasaya uygun olup olmad sorulabilir. Savata baarya gtren bir ama,
stn erdemi ierir grnmektedir. Fakat, i her zaman byle deildir. Sava, ynetmek iin tasarlanm
olmasna karn, ba emeyen kiilere kar alrsa adildir (1256 b). Bu durumda, yenilenleri
kleletirmenin doru olaca anlatlmak isteniyor. Yaam herhangi bir fatihi hakl bulmaya elverir bu
gr. nk, hibir ulus, doaca, ynetilmek iin yaratldn kabul etmez. Doann tasarlar konusunda
tek kant, sava sonucunda tretilmi olmal. Bylece, her savata, yenenler hakl yenilenler hakszdr. Ne
doyurucu bir gr (!).

TCARET
Skolastiin ahlak sorunlarn zmlemesinde derinliine etkileyici olan ticaret tartmas gelir daha
sonra, Birincisi yerinde, ikincisi yersiz olmak zere iki kullanm vardr bir eyin. Szgelimi, bir ayakkab
giyilebilir, bu onun, yerinde kullanmdr. Ayn ayakkab baka bir nesneyle deitirilebilir. Bu da onun,
yersiz kullanmdr. Yaamak iin yaptn bir nesneyle deitirmesi gereken ayakkabc iin kltc bir
durum sz konusudur burada. Perakende sat, Aristotelese gre, varlk elde etme sanatnn doal bir
paras deildir (1257 a). Varlk elde etmenin doal yolu, evin ve topran ustaca ynetilmesidir. Bu yolda
elde edilen varln bir snr vardr. Ticaretle elde edilenin snr yoktur. Ticaret, parayla ilgilidir. Ancak
varlk, baslm madeni paralarn elde edilmesi deildir.
En kanlacak ticaret, parayla ilgili doal bir nesneden deil parann kendisinden murabahaclkla
bir kazan salamaktr. nk, para kar arttrmak iin deil, dei toku iin konmutur... Servet elde
edilmesiyle ilgili btn biimler iinde en doal d olan budur (1258).
Bu kesin savdan ne sonu ktn, Tawneynin Din Ve Kapitalizmin Douu adl yaptnda
okuyabilirsiniz. Onun tarihsel bilgisine gvenilebilirse de yorumu, kapitalist ncesine eilimlidir.

MURABAHA VE YAHUDLER
Murabaha imdi olduu gibi, ar yzdeyle bor vermek deil, genel olarak, filizle para vermektir.
Grek dnemlerinden gnmze dein, insanlk ya da hi deilse insanln ekonomik adan daha ok
gelimi olan blm, borluyla alacakl diye ikiye ayrlmtr. Borlular, faizi ho karlamam,
alacakllarsa onu yerinde bulmulardr. Arazi sahipleri ok kez borlanm, ticaret yapanlarsa alacakl
duruma gemitir. Filosoflarn birka dnda grleri, ilikin olduklar snflarn parasal karlaryla
uyuumludur. Grek filosoflar, ya arazi sahibi snftan gelmi ya da onlarn hizmetinde bulunmu
olduundan faizi ho karlamamtr. Ortaa filosoflarysa, kilise adamlardr. Kilisenin mlk araziydi
ounluk. Bylece onlar, Aristotelesin kanlarn yeniden gzden geirmek iin bir neden grmemilerdir.
Murabahaya kar durular, Yahudilie kar olula glenmitir. nk, ortada dnen sermayenin ou
Yahudi sermayesiydi. Din adamlar ve baronlar ok kez sert kavgalar etmilerdir; fakat bor para vererek
kt hasat yllarnda kylye yardm eden ve tutumlu oluunun dle hak kazandrdn dndren kt
Yahudiye kar birlemilerdir.
Reformasyonla durum deiti. En ateli Protestanlarn ou, ayn zamanda dn para vermeyi
benimsiyen iadamlar arasndan kmt. Sonu olarak nce Kalvin, sonra Protestan tanrbilimciler faizi
yasaya uygun saymtr. En sonunda Katolik Kilisesi bu karar izlemeye zorlanmtr. nk, eski
yasaklamalar artk zamana uymaz olmutur. Gelirleri, niversitelerin yatrmlarndan salanan filosoflar,
din adam olmay brakp mal sahibi olmaya baktklarndan faizden yana kmlardr. Her dnemde
ekonomik olarak uygun kany destekliyecek pek ok kuramsal kant bulunmutur.
Platonun Utopiasn deiik ynlerden eletirmitir Aristoteles. nce Platonun devlete ar stnlk
tand ve bunu bireye tanmas gerektii konusunda ok ilgin bir aklama yapar. Sonra, her
okuyucunun doallkla anmsad, ailenin ortadan kaldrlmas nerisine kart kant gelir. Platon, nitesi
(vasf) uygun decek yata bulunanlarn tmne oul nvann vermekle, kiinin kendi gerek
oullarna kar duyduu bir yn duyguya varacan dnr. Baba nitesi de ayn durumdadr.
Aristotelesle tersine, ounlua ilikin olana pek az zen verileceini ve oullarn pek ok babas
olmas durumunda onlarn ihmale uryacan Platonun anlad anlamda bir oul olmaktansa,
yrrlkteki sistemde bir yeen olmann ye tutulacan syler. Platonun plan sevginin gcn
azaltacaktr. Daha sonra, fuhutan kamak erdem olduundan bu erdemi ortadan kaldran bir toplumsal
sisteme sahip olmann gnah ve karlk olarak erdemsizlik olaca konusunda tuhaf bir kant gelir (1283
b). Sonra, u soru sorulur: Kadnlar ortaksa evi kim ynetecek? Bir zamanlar Mimarlk ve Toplumsal
Sistem adl bir deneme yazm ve komnizmi ailenin ortadan kalkmasyla bir tutan herkesin, ayn
Antika 129
zamanda ok sayda insan iin ortak mutfak, yemek odas ve ocuk bakmevlerinin varln
savunduklarna iaret etmitim. Bu sistem, bekarln olmad manastrlar olarak tanmlanabilir.
planlarn gerekletirme yolunda byle bir sistemi esas almtr. tledii, baka pek ok eyden
olanaksz deildir kesinlikle.
Platon komnizmi ho gelmez Aristotelese. Bu komnizmin, tembel kiilere kar kzgnla,
birlikte yolculuk edenler arasnda anlamazlklara yol aacan, herkesin kendi iine bakmasnn
daha yerinde olacan syler o. Kiiye zg olmaldr zel mlk. Fakat halk, zel mlkn byk
lde kamu yararna kullanlmas iin, iyilik duygusunu gelitirme yolunda eitilecektir. yilikseverlik
ve eli aklk erdemdir. zel mlk olmakszn olanakszdr onlar. En sonunda Aristoteles, Platonun
planlar iyi olsayd, imdiye dein ok kii dnrd onlar tmcesini ekler szlerine. (Bkz.
Noodlein Sydney Simit hakkndaki konumas: ncs gl olsayd eer, Saxonlar grmezlikten
gelir miydi onu? Danimarkallar bilmezlikten gelir miydi? Normanlar gzden karr myd? Usumda
kald gibi aktardm) Platonla uzlamyorum. Bir ey beni onunla uzlamazla gtryorsa bu,
Aristotelesin Platona kar kard kantlardr (50).
Klelikle ilgili olarak sylediimiz gibi, eitlie inanmazd Aristoteles. Klelerin ve kadnlarn
bask altnda tutulmas kabul edildikte btn kentlilerin siyasal ynden eit olmyacana, devrimlerin
zel mlkn dzenlenmesi amac tadna bakarak Aristotelesin eitsizlii istediini dnr kimi
kiiler. Aristoteles, bu kant en byk suun istekten ok, arlk dolaysyla ilendiini, hi kimsenin
souktan korunmak iin tiran olmyacan ileri srerek hayrlar (reddeder) (51).
Bir ynetim, btn topluluun iyiliini ama aldnda iyi, yalnz kendini dndnde
ktdr. yi olan tr ynetim vardr:
1 - Tek adam ynetimi (monari),
2 - Soylular ynetimi (aristokrasi),
3 - lkeli ynetim (polity).
tr de kt ynetim bulunmaktadr.
1 - Tiranlk,
2 - Zenginler ynetimi (oligari),
3 - Halk ynetimi (demokrasi).
Ayn zamanda, pek ok kark ara biimler de bulunmaktayd. yi ve kt ynetimlerin,
dzenin biimiyle deil, erk sahiplerinin satresel niteliklerince tanmland grlecektir. Bununla
birlikte ksmen dorudur bu. Bir soylular ynetimi, erdemli kiilerin, zenginler ynetimiyse,
zenginlerin ynetimidir. Erdemle serveti sk skya e anlaml saymaz. Savunduu altn orta
retisine uygun olarak, erdemle en ok artrlacak olann lml bir yeterlik olduunu belirtir:
nsanlar erdemi, d eylerden elde etmez ya da srdrtmez, tersine, beenide ya da erdemde ya
da her ikisinde ierilen erdem ya da mutluluk yardmyla d eyler, onlara yararsz lde sahip,
fakat daha yksek niteliklerden yoksun kiiler arasnda olduundan daha ok, zihin ve karakterce
gelimi olanlarda (1323 a-b) ve d eylerden lml pay alm olanlarda bulunur (1323 a-b).
Bylece, en iyinin ynetimiyle (soylular ynetimi), en zenginin ynetimi arasnda bir ayrm
bulunmaktadr. nk, en iyiler yalnz lml bir varla sahip olabilir. Halk ynetimiyle, ilkeli ynetim
arasnda, satresel ayrla ek olarak baka bir ayrlk da bulunmakta. nk, Aristotelesin, ilkeli
ynetim dedii zenginler ynetiminin birtakm elerini de ierir (1293 b). Tek adam ynetimiyle,
tiranlk arasndaki ayrlksa satreseldir.
Zenginler ynetimiyle halk ynetimini, ynetici zmrenin ekonomik durumuna gre berkitimle
ayrt ediyor Aristoteles: Zengin, yoksulu gzetmeksizin ynetim sryorsa zenginler ynetimi; erk
yoksul kiilerin elindeyse ve onlar, zenginin karna bakmyorlarsa halk ynetimi sz konusudur.
Tek adam ynetimi, soylular ynetiminden daha iyidir; soylular ynetimiyse ilkeli ynetimden.
En iyinin bozulmas en ktye yol aar. Dolaysyla tiranlk, zenginler ynetiminden, zenginler
ynetimi de halk ynetiminden daha ktdr. Ayn yntemle Sokrates, halk ynetiminin nitelikleri
belirlenmi bir savunmasna ular. Zamannn ynetimlerinden ou ktdr. En iyi olmaya doru
giden ynetim, halk ynetimidir.
Halk ynetimi konusundaki Grek anlay, pek ok ynden, bizim anlaymzdan daha aryd.
Szgelimi Aristoteles, yasa grevlilerini (magistrates) semenin, zenginler ynetimine; onlar kura
yntemiyle atamann halk ynetimine ilikin olduunu syler. Ar halk ynetimlerinde, yurttalar
kurultay, yasann stndedir ve her bir sorunu bamsz olarak bir karara balar. Atina
mahkemeleri, kurayla seilen ok sayda yurttatan kurulurdu, bir hukukunun yardmn

Antika 130
gereksinmezdi. Doallkla, gzel konumann ya da zmre tutkusunun etkisinde kalabiliyorlard. Halk
ynetimi eletirildiinde, bu tr bir ynetimin hedef alnd anlalmal.
Devrimin nedenleri konusunda uzun bir tartma vardr. Yunanistanda devrimler, nceleri Latin
Amerikada grld lde skt. Bylece Aristoteles, karmlarn salayan ok sayda deney
yapabilmiti. Devrimlerin ana nedeni, zenginler ynetimi yandalaryla, halk ynetimi yandalar
arasndaki uzlamazlk olmutur. Aristotelese gre halk ynetimi, e lde zgr insanlarn, her
bakmdan eit olmas gerektii inancndan; zenginler ynetimiyse, bir bakma stn olan kiilerin byk
savlarla (iddiayla) ortaya kmas olgusundan doar. Her iki ynetim de bir tr adalete sahiptir. Fakat, en
iyi adalet deildir bu. Bylece her iki yan da ynetimdeki paylar n tasarlarna uymadnda, devrimi
krkler (1361 a). Halk ynetimi, zenginler ynetimine bakldnda, daha az aktr devrimlere. nk,
zengin yneticiler birbirleriyle uyumazla debilir halk dmez. Zengini yneticilerin zorlu kiiler
olduklar anlalyor. Kimi kentlerde, yle ant iildiini sylyor Aristoteles: Halkn dman olacam ve
elimden geldiince, onlara zarar verecek her ii yapacam. Gnmzde tutucular bu denli ak yrekli
deiller.
Devrimi nlemek iin gereken ey, eitimde o gnk ynetimin propagandasn yapmak; en
kk eylerde bile yasaya sayg; yasama ve yrtmede adalet, yani orant esasna gre eitlik ve
herkesin kendi payndan memnun kalmasdr (1307 a, 1307 b, 1310 a).
Aristoteles, Orant esasna gre adaletin gln anlam grnmyor hi. Eer bu gerek adalet
olacaksa, orant erdemle ilintili olmal. Erdem, llmesi g ve bir zmrenin tartma konusu olan bir
kavramdr. Bylece, siyasette, erdemi gelirle lmeye doru bir ynelim vardr. Soylular ynetimiyle
zenginler ynetimi arasnda, Aristotelesin yapmaya alt ayrm, ok iyi yerlemi kaltmsal bir soyluluk
olduunda olanakldr: Dahas, o zaman bile, soylu olmayan byk bir zenginler snf var olur olmaz
onlara, devrim yapmalarndan korkularak erk verildii kabul edilmeli. Kaltmsal soylular ynetimi,
topran hemen hemen tek varlk kayna olduu yerlerin dnda, uzun sre srdremez glerini.
Toplumsal eitsizlik gelirde eitsizlie dnmtr gitgide. Halk ynetimi adna ileri srlen kantn bir
parasdr bu. O kant udur: Servetten baka herhangi bir artama (meziyete) dayal orantl bir adalete
sahip olma abas boa kmaya mahkmdur. Zenginler ynetimini savunanlar, gelirin erdemle orantl
olduunu ileri srer. Peygamber, asla ekmeini dilenen doru bir kii grmediinden sz etmiti.
Aristotelesle iyi kiinin, kendi geliri lsne de hak salayacan, hakkn, kiinin gelirinden ne ok daha
az, ne de ok daha fazla olacan syler. Fakat, bu grler samadr. Mutlak eitlik dnda her tr
adalet, uygulamada, erdemden tmyle baka bir nitelii dlliyecektir. Bylece mutlak eitlik dnda
her eitliin knanmas gerekir.

TRANLIK
Tiranlk zerine ilgin bir blm de gze arpyor. Tiran zengin olmak ister. Oysa bir kral onur arar.
Tiran, cretli asker olan, kralsa yurtta olan koruyuculara sahiptir. Tiranlar, ounlukla, halk ileri gelen
kiilere kar koruyacaklarna sz vererek erk salam demagoglardr. Alayl bir Machivellici tonda,
tirann, erkini srdrmek iin ne yapmas gerektiini anlatr Aristoteles: Tiran yksek artama (meziyete)
sahip kiinin ykselmesini, gereinde idam, ya da suikasta bavurarak nlemeli; halkn birbirini
tanmasna frsat vermemeli, kapsnda toplu olarak yaamasn salamal, Syracusaedaki (Syrakuzadaki)
kadn detektifler gibi casus kullanmal; anlamazlk tohumlar ekmeli, halk yoksullatrmak; Msr kralnn,
piramitleri yaptrrken davrand biimde, uyruklarn byk ilerle oyalamal; kadnlara ve klelere
hafiyelik etmeleri iin erk vermeli; uyruklarnn bir eyle oyalanmas ve tm bir nderi gereksinmesi iin
savamal (1313 a-b).
Bu parann btn Politeada gnmze en ok uygun den para olduunu anmsamak znt
veriyor. Aristoteles, hibir ktln tiran iin byk olmad sonucuna varr. Bununla birlikte -der-,
tiranl srdrmenin baka bir yntemi de vardr, o da lml ve dinsel grnmektir. Hangi yntemin daha
baarl olabilecei konusundaysa bir karar vermez.
Kiinin emperyalist grten yana ktn gsteren yabanc lkeleri ele geirme iinin devletin
amac olmadn kantlamak yolunda uzun bir kant ileri srlyor. Bunun bir istisnas dorudur: Yaps
gerei kle olanlarn egemenlik altna alnmas. Aristotelesin grne gre bu, barbarlara kar
giriilecek sava hak verdirecek ve Greklere kar giriilecek bir sava haksz bulduracaktr. nk,
yaps gerei kle deildir Grekler. Genellikle, sava bir aratr, ama deil. Yaltlm durumda yayan,
kimselerin ele geiremiyecei bir kent mutlu olabilir. Yaltlm durumda yayan devletler eylemsiz kalmak
zorunda deildir. Bir devletin aryaca mutluluk; sava kimi kez mutluluk iin zorunlu bir arasa da
savasal barsal ilevlikte bulunabilecektir.
Bir devletin ne lde geni olacan gsteriyor bu. Aristotelese gre, byk kentler hi de iyi
ynetilmez. nk, byk bir kalabalk dzene sokulamaz. Az ok kendine yetecek lde byk olmal

Antika 131
devlet. Fakat ilkeli bir ynetim kurulacak lde byk olmamal; yurttalarn birbirlerinin suyunu
bilecekleri l de byk tutulmal. Yoksa, seimlerde ve mahkemelerde doru i grlemez.
alan, yksek bir tepeden gzlenecek lde kk tutulmaldr. Kendine yetmeli ve dalm -
yapmal (1326 b - 1327 b) devlet. Fakat, bu bir tutarszlk rnei.
Geimleri iin alanlar alnmyacaktr yurttala. El ileriyle uramayacak, ticaret
yapmyacaktr yurttalar. Bylesi, erdeme kar ve dman bir yaantdr. Bo zaman
gereksindiklerinden ev ileriyle de uraamaz yurttalar. Kleleri vardr onlarn (1330 a). Kuzey
rklar cesur ve gney rklar zekidir. Bu bakmdan, kleler gney rkndan olmal. Cesur kiiler,
klelie elverili deildirler. Hem cesur, hem zeki olanlar Greklerdir yalnz. Barbarlardan daha stn
bir ynetime sahiptir onlar. Birleebilseler btn dnyay ynetebilirler. (1827 b). Bu noktada,
Aristotelesin Alexandrosa (skendere) imada bulunmas beklenirdi. Ancak byle yok byle bir ey.
Devletlerin bykl konusunda Aristoteles, pek ok modern liberalin dt yanla, ayr bir
adan der. Devlet, kendini savata korumaya yetenekli olmal. Dahas, herhangi bir liberal
kltrn var olmas isteniyorsa, savata savunma byk bir gle uramakszn baarlmal. Byle
bir i iin devletin ne lde byk olmas gerektii, onun endstri ve tekniine baldr. Aristoteles
zamannda kent devleti kendini. Makedoniaya, kar savunamadndan tarihe karmak zereydi.
imdi, Makedonya dahil btn Yunanistanda tarihe karmtr. (1941 Maysnda yazlmtr bu
satrlar.) Yunanistann ya da baka herhangi bir devletin eksiksiz bamlln savunmak, artk, alan
yksek bir yerden btnyle grnebilecek lde kk bir bir devletin eksiksiz bamlln
savunmak lsnde botur. Yabanc istila giriimlerini kendi abasyla savuturacak byk bir
devletin, ya da yeter lde gl bir balama (ittifak) dnda hibir gerek bamszlk sz konusu
olamaz. Amerika ve Britania mparatorluu gibi byk devletler dnda hi bir kk devletler bu
gereksinimi doyurmayacak, belki Amerika, ngiliz mparatorluu bile kk birer birim olacaklardr.

ETMN AMACI ERDEM

Politeia, bu biimiyle eksik kalm grnyor ve eitim konusunda bir tartmayla sona eriyor.
Doallkla, eitim, yalnz yurtta olacak ocuklar iin. Klelere, yemek piirmek trnden, yararl
sanatlar retilebilir. Fakat, eitimin paras deil bu. Sanatlar, kentlerin iinde bulunduu ynetim
biimine gre kalba girecek; dolaysyla, sz konusu kentin, zenginler ya da halk ynetimine sahip
oluuna gre, ayrlklar kacaktr ortaya. Bununla birlikte, tartmada, Aristoteles, kentlilerin siyasal
erkten pay alacaklarn tasarlar. ocuklar, kendilerine yararl olan ve bozucu olmyan renecektir.
Szgelimi, vcut biimini bozan ya da onlara para kazanma yetenei veren bir ustalk
renemiyecek, profesyonel bir ustala varmyacak biimde, lml olarak atletizmle uraacaktr.
Olimpiyat oyunlarna hazrlanan ocuklarn sal bozulmutur. ocuk olarak baarl olanlarn,
yetikin olarak baar salyamamalar olgusu bunu gsterir. nsan biiminin gzelliini
deerlendirmek iin, resim yapmasn renecektir ocuklar. Ahlaksal lkleri dile getiren trde
resim ve yontular beenmiye alacaktr. Mzikten, onu eletirecek denli zevk alacak, ark
sylemeyi ve bir mzik aygt almasn renebileceklerdir. Fakat, usta uygulamac olmalar
gerekmez onlarn. nk, sarho olmadka hibir zgr kii, ark syleyip oynamaz. e yararsa
okuyup yazmasn renmeli onlar. Fakat, eitimin amac, ie yararlk deil erdemdir. Erdemle ne
amaland, Politeiann sk sk kaynak gsterdii Ethikada anlatlmtr.
Aristolesin Politeiadaki temel dnceleri, modern bir yazarn dncelerinden ok ayrdr.
Onun grne gre, devletin amac, soylular snf dncesini, renme ve sanat sevgisiyle
birletiren kltrl gentlemanler yetitirmekti. Bu kaynama Perikles Atinasnda, byk lde halk
arasnda olmaktan ok, varlkl aileler arasnda en yksek eksiksizlie varmtr. Kltrsz halk,
zenginlerin ayrcalklarn, ihanet, suikast, yasa d despotluk ve baka tr gentlemance olmayan
yntemlerle korumaya alan Periklesin dostlarna kar kt. Sokratesin lm ardndan, Atina
halk ynetiminin banazl azalm; oras yine eski kltrn merkezi kalm; fakat, siyasal erk
baka alana kaymtr. Eski an daha sonrasnda, erk ve kltr genel olarak ayryd. Erk, kaba
askerlerin, kltrse, erksiz Greklerin, ok kez klelerin elindeydi. Roma iin, onun byk gnlerinde
ksmen dorudur bu. Fakat, Cicerodan nce, Marcus Aureliustan sonra, berkitimli olarak dorudur.
Barbar istilasndan sonra, kuzey barbar gentleman, gneyli zeki adamlarysa kltr kiileri oldu. Bu
durum, laik kltrn doduu Rnesansa dein srmtr az ok. Rnesanstan balayarak,
Greklerin, ynetimi kltrl gentlemanlerle srdrme anlay gittike egemen oldu ve XVIII.
yzylda en yksek noktasna ulat.
Deiik gler son vermitir bu duruma. O glerin banda nce, Fransz devrimi ve bu
devrimin sonrasnda grld gibi halk ynetimi (demokrasi) gelir. Kltrl gentlemanler, Perikles
dneminden sonra, halka kar ayrcalklarn korumak durumunda kaldlar ve bu sre iinde yava
yava, gentleman olmaktan da, kltrl olmaktan da ktlar. Duruma son veren ikinci g,

Antika 132
endstriyalizmin geleneksel kltrden ok ayr bilimsel bir teknikle gelimesiydi. nc gse kltre
deil, yeni bir demagog tr domasna yol amtr.
Kltrl gentleman a, iyi kt, kapanm oldu bylece.

KONU XXII

ARSTOTELES MANTII

ok ayr alanlarda ok byk olan Aristotelesin etkisi mantkta hepsinden byktr. Eski an
sonlarnda Platon, metafizikte hl stn olduu srada mantkta Aristoteles otoritesi ortaalarn sonuna
dein srd. Hristiyan filosoflarn Aristotelese metafizik alanda stnlk salamas, XIII. yzylda olanakl
olmutur ancak. Bu stnlk Rnesanstan sonra byk lde yitirilmi, fakat mantk alanndaki srp
gitmitir. Bugn bile, btn Katolik felsefe reticileri ve daha pek ok kii, modern mantn bulularn
direnle reddeder ve kesinlikle Ptolemaeos gkbilimi gibi eskimi olan Aristoteles sistemine tuhaf bir
tutkunlukla balanr. Aristotelese tarihsel adan hakkn vermeyi gletirir bu. Onun gnmzde, ak
dnmeye kar kt etkisi, Platon dahil, kendinden nce gelenlerin ardndan nasl byk bir adm attn
anmsamay bile gletirecek lde kt olmutur. Aristoteles mant 2000 yldan uzun bir
duraklamann izledii l bir son olmak yerine srekli bir gelimenin sahnesi olsayd hayranlk duyardk
ona. Ancak, bu mantn yol at ktlk, byle bir duyguya engeldir. Aristotelesten ncekileri gzden
geirirken okuyucuya, onlardan etkilenmediimizi anmsatmak gerekli deildir. retilerini desteklediimiz
varsaylmakszn, ustalklar iin vebiliriz onlar. Aristotelesse tersine, zellikle mantkta hala bir sava
alandr ve salt tarihsel olmak asndan ele alnamaz.

ARSTOTELESN EN NEML
Aristotelesin mantktaki en nemli ii, ileri srd tasm (syllogismos) retisidir. Bir tasm,
blmden kurulan bir kanttr:
1 - Byk ncl,
2 - Kk ncl,
3 - Varg.
Tasmlar, her biri skolastiklerce verilmi bir ad tayan ayr trlere sahiptirler. En nls Barbara
ad verilenidir:
Btn insanlar lmldr (Byk ncl).
Sokrates insandr (Kk ncl).
Sokrates lmldr (Varg).
Ya da:
Btn insanlar lmldr.
Btn Grekler insandr.
Btn Grekler lmldr.
Bu iki biim arasnda bir ayrm gzetmez Aristoteles. daha sonra greceimiz gibi yanltr bu.
br biimler unlardr: Hibir balk aklc deildir. (Celarent ad verilir buna.)
Btn insanlar aklldr. Kimi hayvanlar insandr. Bylece, kimi hayvanlar aklcdr. (Darii.)
Hibir Grek siyah renkli deildir. Kimi insanlar Grektir. Sonula, kimi insanlar siyah renkli deildir.
(Ferio)
Bu drt tasm, birinci tasm biimini ortaya koyar, Aristoteles ikinci ve nc bir biim, ortaa
reticileriyse (schoolmen) drdnc bir biim eklemitir bunlara. Ancak son biimin, eitli
dzeneklerle birinciye indirgenebilecei gsterilmitir.
Tek nclden yaplan kimi karmlar bulunmaktadr. Kimi insanlar lmldr kimi lmller
insandra indirgeyebiliriz. Aristotelese gre bu yalnz btn insanlar lmldrden karmlanabilir.
Hibir tanr lml deildirden hibir lml Tanr deildiri karmlayabiliriz. Fakat, kimi insanlar Grek
deildirden kimi Grekler insan deildir sonucu kmaz.
Antika 133
 Yukarki trden karmlardan ayr olarak, Aristoteles ve onu izliyenler btn tmdengelimsel
karmlarn, kesin olarak dile getirildikte, tasmsal olduunu dnmtr. Tm geerli karmlarn
dkmn yapmak ve ortaya atlan kant tasmsal biime aktarmakla, tm yanllardan korunmak
olanakl olacak.

TASIMLAMADAK EKSKLER
Bu sistem, biimsel mantn balangcyd ve bu ynden hem nemli hem de deerliydi. Ancak,
biimsel mantn balangc deil sonu olarak grldnde, tr eletiriye yol ayor:
1 - Sistemdeki biimsel eksikler.
2 - Tmdengelimsel kantn br biimlerine bakldnda, tasmlamaya ar deer verilmesi.
3 - Bir kant biimi olanak tmdengelime ar deer verilmesi.
Bu eletirilerden her biri konusunda sylenecekler vardr:
1 - Biimsel eksikler: Sokrates insandr ve btn Grekler insandr anlatmlaryla balyalm.
Bunlar arasnda Aristoteles mantnca yaplmyan kesin bir ayrm yapmak gereklidir. Btn Grekler
insandr anlatm genel olarak Grekler vardr anlatmn ierir biimde yorumlanr. Bu ierik
olmakszn, Aristoteles tasmlarndan kimi geerli deildir. Szgelimi, btn Grekler insandr. Btn
Grekler beyazdr. yleyse kimi insanlar beyazdr tasmn dnelim. Grekler varsa geerlidir bu.
Baka trl deildir.
Eer btn altn dalar vardr; btn altn dalar altndr: dolaysyla kimi altn dalar altndr
demi olsaydm, ncllerinin bir bakma doru olmasna karn vargm yanl olacakt. Ak
konuacaksak btn Grekler insandr anlatmn Grekler vardr ve Eer bir ey Grekse o
insandr anlatmlarna blmeliyiz. Son anlatm salt varsaymsaldr ve Greklerin olduunu iermez.
Btn Grekler insandr anlatm, bylece, Sokrates insandr anlatmndan biimsel olarak
daha karmaktr. Sokrates insandr zne olarak Sokratesi; btn Grekler insandr, btn
Grekleri ierir; fakat btn Grekler insandr zne olarak btn Grekleri almaz. nk, Grekler
vardr anlatmnda olsun herhangi bir ey Grekse insandr anlatmnda olsun, btn Greklerle
ilgili bir ey yoktur.
Bu salt biimsel yanl, metafizik ve bilgi retisindeki yanln kaynadr. Sokrates
lmldr, btn insanlar lmldr nermeleri karsnda, bilgimizin durumunu gzden
geirelim. Sokrates lmldr nermesinin doruluunu bilmek iin oumuz, tanklara
dayanmakla yetiniriz. Eer tanklara gveneceksek, onlar bizi, Sokratesi tanm ve onun var
olduunu grm birine geri gtrmeli. Kavranlm bir olgu (Sokratesin na), bu naa Sokrates
ad verildii konusundaki bilgiyle birlikte Sokratesin lmlln salamaya yeterdi. Fakat, btn
insanlar lmldr nermesinde i deiir. Byle genel nermeleri bilmemizle ilgili soru ok gtr.
Bu tr nermeler, kimi kez yalnzca szeldir: Btn Grekler insandr nermesi, insan olmadka bir
eye Grek ad verilmedii iin bilinir. Bu tr genel anlatmlar, szlkten salanabilir. Onlar bize,
szcklerin nasl kullanld dnda, dnyayla ilgili hibir ey sylemez. Btn insanlar lmldr
nermesi byle deildir. lmsz bir insan konusunda, mantksal ynden elimeli bir ey yoktur.
Tmevarm temelinde inanrz btn insanlar lmldr nermesine. nk, szgelimi 150 yldan
uzun bir zaman yaayan bir adam konusunda iyice snanm bir rnek yoktur. Yalnz bu durum,
nermeyi kesin deil, olasl yapar. Kiiolunun yaad sre iinde kesinlenemez o.
Metafizik yanllar btn insanlar, btn insanlar lmldr nermesinin znesi saymaktan
doar. Sokratesi Sokrates lmldr nermesini saymaya benzemez bu. Sonuta btn
insanlarn, Sokratese gsterilen varln ayn olan bir varl gsterdiini, dolaysyla, trn bir
bakma tz olduunu ileri srme sonucuna varlr. Bu anlatm niceleme konusunda onu izleyenler,
zellikle (Porphyrios), Aristoteles lsnde dikkatli davranmamtr.
Aristotelesin bu yanl dolaysyla dt baka bir yanl, bir yklemin ykleminin, kk
znenin yklemi olabileceini sanmasdr. Sokrates bir Grektir, bln Grekler insandr dersem,
Aristoteles insann Greke; Grekin de Sokratesle ilikin bir yklem olduu ve aka insann
Sokratesle yklem verilebileceini sanr. Fakat, gerekte insan, Sokratesin yklemi deildir.
Adlarla yklemler arasndaki, ya da metafizik dilde dendikte, tikellerle tmeller arasndaki ayrlk
bylece, felsefe iin ykc sonularla bulanmtr. Sonuta ortaya kan karklklardan biri, tek yeli
bir snfn, tek yesiyle zde tutulmas olmutur. Bir saysyla ilgili doru bir kuram ortaya koymay
olanaksz klar bu ve bir konusunda sonsuz kt bir metafizie yol amtr.
2 - Tasmlamaya ar deer verilmesi: Tasmlama, tmdengelimsel kantlarn yalnz bir
trdr. Btnyle tmdengelimsel olan metametikte tasmlama pek az grlr. Doallkla,
Antika 134
matematiin kantlarn tasmlama biiminde yeniden yazmak olanakldr. Ancak bu, ok yapmack olur,
kantlar artk tutarl olmaktan karr. Aritmetii alalm szgelimi. Eer 4,63 dolar deerinde mal alr, 5
dolar verirsem, geriye ne kadar bozuk para alrm? Basit toplamay tasmlama biimine sokmak sama,
kantn gerek yapsn gizlemeye yol atndan, sama olur. Mantkta, tasmsal olmayan karmlar da
bulunmaktadr. Szgelimi at bir hayvandr; yleyse, at ba bir hayvan badr. Geerli tasmlamalar
gerekte geerli tmdengelimler arasndan yalnz birtakmdr ve br geerli tmdengelimlere kar,
mantksal stnle sahip deillerdir. Tmdengelimde tasmlamaya stnlk verme abas, matematik
usavurmann yaps konusunda yanl yne gtrmtr filosoflar. Matematiin tasmlama olmadn ayrt
eden Kant, onun mantkst ilkeler kullandn karmlam, yine de bu tr ilkeleri, mantk lsnde
kesin saymtr. Kendinden ncekiler gibi Kant da, ayr yolda bile olsa, Aristotelese kar duyduu sayg
sonucu, yanl yne gitmitir.
3 - Tmdengelime ar deer verilmesi. Grekler genellikle; bilginin kayna olarak, tmdengelime
modern filosoflardan daha byk nem vermilerdir. Bu bakmdan Aristoteles, Platondan daha az
suludur. O, tmevarmn nemini, tekrar tekrar belirtmi ve tmdengelimin ie balamas gereken ilk
nclleri nasl biliyoruz? sorusuna byk lde dikkat vermitir. Bununla birlikte o da br Grekler gibi
tmdengelime, yetersiz bir stnlk kazandrmtr. Bay Smith gibi bir kiinin lml olduunu kabul
edeceiz. Bunu, btn insanlarn lml olduunu bilmemiz dolaysyla bildiimizi syliyebiliriz stnkr.
Fakat gerekte bildiimiz btn insanlar lmldr deil, doumlar zerinden 150 yldan ok zaman
gemi hemen btn nsanlar lmldr gibi bir anlatmdr. Bizim Bay Smithin leceini
dnmemizdeki neden budur. Bir tmdengelim deil, ondan daha az bir tutarla sahip, kesinlik yerine
belkilik (ihtimallik) salyan bir tmevarm bu kant. Tmdengelimin kazandrd bilgiyi veriyor. Mantk,
salt matematik hukuk ve tanrbilim dnda btn bilgilerimiz tmevarmsaldr. Son iki bilim dal, ilk
ilkelerini, tartlmaz bir metinden yani yasa kitaplarndan ya da kutsal yaztlardan tretir.
Tasmlamay ele alan Birinci zmlemeden ayr olarak, Aristoteles, felsefe tarihinde olduka byk
neme sahip baka yazlar da yazmtr. Bunlardan biri deyiler (kategoriler) zerine ksa bir yapttr. Yeni
Platoncu Porphyrios bu yapt zerine, ortaa felsefesini enikonu etkileyen bir aklama kaleme almtr.
Porphyriosu bir yana brakp Aristoteles zerinde duracaz imdi.

DEYLER (KATEGORLER)
Deyi szcyle, Aristotelesin olsun, Kantn olsun, Hegelin olsun neyi amaladn
anlyamammdr. Aklyaym: Deyi szcnn, herhangi bir ak dn (ideay) temsil ederek
felsefeye herhangi bir yarar olduunu sanmyorum. On deyi var Aristoteleste: Tz, nicelik, nitelik,
balant, yer, zaman, konum, durum, eylem ve etkilenim. leri srlen tek tanm udur deyinin:
Birleik olmyan anlatmlar. Sonra, yukarki liste geliyor. Anlaldna gre, anlam, baka szcklerin
anlamlarndan kurulmam olan her szck bir tz ya da bir nicelik ya da br deyilerden birini belirliyor.
On deyinin hangi ilkeye gre bir araya topland konusunda hibir ipucu yok.
Tz nce, ne bir zneye yklenebilen ne de bir znede var olan ey. Bir ey, znenin paras
olmamasna karn, znesiz var olamyorsa, znede vardr denir. Bu konuda verilen rnekler, zihinde
bulunan gramer bilgisinin bir paras, bir cisimde bulunabilecek belirli bir beyazlktr. Bu tz yukarki birinci
anlamda, bir birey ya da kii ya da hayvandr. Fakat, ikinci anlamda bir tr ya da cins (szgelimi, insan
ya da hayvan) tz adn alr. Bu ikinci anlam, savunulmaz grnyor. Daha sonraki yazarlarda, kt bir
metafizie yol amtr o.
kinci zmleme (analitik), byk lde, ilk ncllerin nasl elde edildii sorunuyla. Bir yerden
balamas gerekli tmdengelimin. Gsterme yolundan baka trl bilinmesi gereken, kantlanmam, bir
eyle her eyden nce. zkavramna dayanan Aristoteles kuramn, ayrntl biimde anlatacak deilim.
Bir tanm -diyor Aristoteles-, bir eyin ana yaps konusundaki anlatmdr. z kavram, modern
zamanlara dein, Aristotelesten sonra gelen her felsefenin ayrlmaz bir blmdr. Kanma gre, tarihsel
nemi, kendisinden sz etmemizi gerektiren, ar lde karmak bir kavram bu.
Bir eyin z ile onun zdeliini yitirmeksizin deitiremeyecei zellikleri amalanr. Sokrates,
kimi kez mutlu, kimi kez zntl, kimi kez iyi, kimi kez sayr olabilir. Sokrates, Sokrates olmaktan
kmakszn bu zelliklerini deitirebildiinden, Sokratesin znn bir paras deildir onlar. Tin
gmne (taransmigration) inanan bir Pythagoras kabul etmese de, insan olmas, Sokratesin zyle
ilgili saylmtr. Gerekte z, szcklerin kullanmyla ilgili bir sorun. Ayn ad, deiik frsatlarda, tek bir
ey ya da kiinin ortaya k saydmz olduka ayr grlere uygulyabiliriz. Bununla birlikte,
gerekte yalnz szel bir uygunluk bu. Dolaysyla Sokratesin z, yokluunda Sokrates adn
kullanacamz zelliklerden kuruludur. Salt dilbilimseldir soru. Bir szcn z olabilir de bir eyin z
olamaz.

Antika 135
 Tz kavram, z kavram gibi yalnzca aslnda, uygunluk olarak nitelendirilecek eyin
metafizie aktarlmasdr. Sokratesin dnyasn tantlarken ortaya kan grntleri, Sokratesin
yaamnda geen olaylar olarak; baka tr kimi olaylar da Bay Smithin yaantsnda geen olaylar
olarak tantlamay uygun buluruz. Bu bizi, Sokrates ya da Bay Smith szcklerinin, belirli yllarda
var olmu, o szckleri temsil eden kiilerin bana gelen olaylardan daha somut, daha gerek bir
eyi gsterdii konusunda bir dnceye gtrr. Sokrates sayrysa eer, onun baka bir zaman iyi
olduunu ve bylece Sokrates olmann, onun sayrlndan bamsz bulunduunu dnrz. te
yandan, Sayrlk, bir kiinin sayr olmasn gerektirir. Her ne kadar Sokratesin sayr olmas
gerekmezse de, onun var olmas dnlyorsa bir eyler olmal ona. Bylece Sokrates, kendi
bana gelenlerden daha somut deildir.
Ciddi olarak ele alndnda tz, karmza kard glklerden kurtulmas olanaksz bir
kavram. Bir tzn, zelliklerinin konusu ve kendi kendinin zelliklerinden ayr bir ey olduu var
saylr. zellikleri aradan karp, tzn kendisini imgelemeye altmzda, geriye kalan bir ey
vardr. Sorunu baka biimde dile getirirsek yle syliyebiliriz: Bir tz bakasndan ayran nedir?
zelliklerinden ayrl deildir bu. Tz mant zelliklerin ayrln ve tzler arasndaki saysal
ayrl nceden var sayar. Bylece iki tz, kendileri iinde herhangi bir biimde ayrt edilebilir
olmakszn, tam iki tz olmaldr. O halde, onlarn iki tz olduunu nasl karacaz ortaya?
Tz gerekte, sadece olaylar kmeletirmenin uygun bir yolu. Bay Smith hakknda ne
bilebiliriz? Ona baktmzda renk rnekleri grr, konutuunu dinlediimizde ses dizileri iitir, onun
bizim gibi dnce ve duygulara sahip olduuna inanrz. Fakat, btn bu grnlerden ayr olarak
nedir Bay Smith? Grnlerin asld varsaylan imgesel bir engel. engeli, yeryznn yaslanmak
iin bir fiili gereksinmesinden daha ok gereksinmez onlar gerekte. Corafi bir blgeyle ilgili benzer
durumda herkes szgelimi Fransa gibi bir szcn yalnz dilsel bir uygunluk olduunu ve deiik
blmlerinin tesinde Fransa diye bir ey bulunmadn grebilir. Bay Smith konusunda da
geerlidir ayn ey. Deiik sayda grntlerin ortak bir addr o. Eer Bay Smithi daha ok bir ey
olarak alrsak, btnyle bilinemeyen, ancak bildiimizin dile getirilmesi iin gerekli bir eyi gsterir
o.
Szn ksas, tz, bir zne ve bir yklemden kurulu tmcelerin yapsnn, dnya yapsna
aktarlmasndan doan metafizik bir yanl.
yle balamak istiyorum szlerimi: Ele aldmz Aristoteles retileri, nemsiz biimsel tasm
kuram dnda btnyle yanltr. Gnmzde, mantk renmek istiyen herhangi bir kii,
Aristotelesi ve onun ardllarn okursa bouna zaman yitirir. Onun byk bir yetenein belirttii olan
mantksal yazlar zeksal zgnln ilevli olduu bir ada ortaya km olsayd, insanla yararl
olurdu. zntyle syleyelim, Grek dncesinin yaratc ann tam sonunda ortaya km ve
bylece tam bir otoriteye sahip saylmtr onlar. Mantksal zgnln canland ada, 2000 yln
egemenlii, Aristotelesin tahtndan indirilmesini ok gletirmiti. Modern zamanlarda pratik
olarak, bilim ya da felsefenin her ileri adm, Aristoteles ardllarnn kar durularndan kurtulmakla
atlmtr.

KONU XXIII

ARSTOTELESN FZK GR

Bu blmde Aristotelesin, Physika ve Gkler zerine adl sk skya birbirine bal iki
yaptndan sz edeceim. kincinin, sz birincinin brakt yerden ald, ikisi de byk n yapm,
bilimi Galileo zamanna dein egemenlik allna alm bu yantlar zn z, ayn alt (yeryz) gibi
terimleri ileri srd kuramlarla tretmitir. Sonuta, felsefe tarihisi onlar, ilerindeki bir tmcenin
bile modern bilimin altnda pek kabul edilemeyecei olgusuna karn ele almak zorundadr.
Greklerden ounun olduu gibi, Aristotelesin de fizik konusundaki grlerini anlamak iin,
onlarn imgesel arka plann kavramak zorunludur. Her filosof, ortaya koyduu biimsel sisteme ek
olarak, varlndan btnyle habersiz olabilecei daha yaln baka bir sisteme sahiptir. Eer filosof
bu sistemden haberliyse, belki onun tmyle yeterli olamayacan anlayp gizlenmesi yoluna gider...
Kendi kabataslak sistemine benzedii iin inand, daha Sophistese olann atar ortaya. Bu sistemin
bakalarnca onaylanmasn da ister filosof. Onu rtlemez biimde kurduunu dnr nk.
Sophistleme, rtmelerin rtlmesi yoluyla gelir. Yalnz bu, hi de bir olumlu sonu
vermiyecektir. En iyi durumunda o, bir kuramn doru olabileceini gsterir, doru olmas gerektiini

Antika 136
deil. Filosof pek anlyamasa da, olumlu sonu, onun imgesel n kavramlar ya da Santayanann dedii
gibi hayvansal inanc nedeniyle ortaya kar.
Fizik konusunda Aristotelesin imgesel arka plan, modern bir rencinin arka planndan ok ayrdr.
Zamanmzda bir ocuk, artk ad bile makineleri akla getiren mekanikle balar renmeye. Motorlu
aralara ve uaklara almtr. Bilinaltnn en karanlk kelerinde bile bir motorlu aracn iinde bir tr at
bulunduu ya da uan, kanatlar byk glere sahip bir kuun kanatlarn tad iin utuunu
dnmez. Kiiolunun yaantsz ve byk lde kendinden aa maddi bir evrenin tek efendisi
olduunu ieren imgelerinde nemlerini yitirmilerdir hayvanlar,

K DEVN
Devininin bilimsel bir aklamasn yapmaya alan Grek iin salt mekanik gr, Demokritos ve
Archimedes gibi birka deha dnda, ok az duyurmutur kendini. ki olgu bei, nemli grnyor.
Bunlardan biri hayvanlarn, ikincisiyse gk cisimlerinin devinisi. Modern usbilim adam iin bir hayvan
vcudu, geni lde karmak fiziko-kimyasal yapya sahip zentili bir makinedir. Her yeni bulu,
hayvanlarla makineler arasndaki boluu kltr. Grnte yaants olan devinileri, hayvan
devinilerine benzetmek, Greklere daha kolay grnmtr. Bir ocuk, hala, canl hayvanlar br
varlklardan, hayvanlarn kendi balarna devinebilmeleri olgusuyla ayrr. Pek ok Greke zellikle
Aristotelese bu zellik, genel fizik kuramlarnn temeli olarak kabul ettirmitir kendini.
Gk cisimleri konusunda ne diyeceiz? Devinilerinin dzenli oluuyla hayvanlardan ayrlr onlar. Bu,
gk cisimlerini stn eksiksizlii dolaysyla olabilir ancak. Grek filosofu yetikin tipte ne dnrse
dnsn, ocukluunda gne ve aya tanr diye bakmas retilmitir kendisine. Anaxagoras, onlarn
canl olmadn dndnden dinsizlikle sulanp, mahkemeye verilmiti. Gk cisimlerine tanrsal diye
bakmyan bir filosofun onlar, Hellenci dzen sevgisi ve geometrik basitlie sahip tanrsal varln istemiyle
devinir sanmas doald. Bylece, btn devinin son kayna istemdir. Yeryznde insan ve hayvanlarn
kaprisli istemi; gkyzndeyse stn Yapcnn deimez istemi.
Bunun, Aristotelese ileri srlen her ayrntya uyacan sylemek istiyor deilim. Anlatmak
istediim, bu istem kavramnda, Aristotelesin imgesel arka plannn ve doruyu bulduracan sand
aracn temsil edildiidir.

CSMLERN DOASI
Bu giriten sonra Aristotelesin ne sylediini grebiliriz:
Aristotelesle physika, Greklerin phusis (ya da physis) adn verdii bilimdir. Doa diye
evrilebilirse de bu szck, bizim, doa szcne baladmz anlam tam tamna anlatmaz. Biz hl,
bir doal bilimden bir doal tarihten sz ederiz. Kendi bana doa epey belirgin bir szck olmasna
karn, phusis szcnn anlatmak istediini ok g anlatr. Bymeyle ilgilidir phusis. Bir palamudun
byyp bir mee olmasnn onun doas olduu sylenebilir. Bu durumda szck, Aristotelesin ald
anlamda alnm olur. Bir eyin doas, Aristotelese gre, onun, uruna var olduu bilimsel (nihai)
durumdur. Bylece erekbilimsel (Teleolojik) bir ierii vardr szcn. Kimi eyler, doa yardmyle,
kimileri baka nedenlerle var olur. Hayvanlar ve bitkiler ve basit cisimler elementler doa yardmyle var
olur. Sadece, isel bir devinli ilkesine sahiptir onlar. Devini ya da devinme diye evrilen Greke szck
yer deitirmeden daha geni bir anlama sahiptir. Yer deitirmeye ek olarak o, nicelik ve bykln
de deimesini ierir.) Devinide ya da dinginlikte (sknetle) olmann kaynadr doa. eyler eer, bu tr
isel bir ilkeye sahipseler bir doaya sahiptirler. Doaya gre szck bei bu eylere ve onlarn ana
yklemlerine uygulanr. (Bu gr noktas araclyla doa d kavram, bir ayb dile getirir olmutur.)
Maddeden ok biimdedir doa. Gizilsel olarak et ve kemik olan, kendi doasn elde etmemitir henz. Bir
ey tamamlandnda daha ok bir eydir. Btn bu gr noktasnn, yaambilim araclyla (biyoloji
alannda) ortaya kt anlalyor. Palamut, gizilsel olarak bir meedir.
Doa, herhangi bir ey iin alan nedenler snfna. ilikindir. Onun, bir amaca bal olmakszn
zorunlukla alt, grnn tartmasna gtrr bu. Aristoteles, en uygun olann, Empedokles
ynnden retilen biimiyle yaamasn, ite bu ynden tartr. eyler belirli yollarda ortaya ktndan,
bir dizi tamamlandnda daha nce atlan btn admlar onun adna atlm olduundan, doann amaca
bal olmakszn alt gr doru olamaz Aristotelese gre. sel pir ilkeden doup srekli bir
devinmeyle tamamlanmaya varan eyler doaldr (199 b).
Doa kavram, hayvanlarn ve bitkilerin bymesini aklamaya ok iyi uyar grnebilirse de,
gerekte, bilimin gelimesine byk engel ve ahlaktaki ktln ouna kaynak olmutur. kinci adan,
ktln hala srdrmektedir. Devini Aristotelese gre gizilsel olarak var olann ortaya karlmasdr.
br eksiklerden ayr olarak bu gr, yer deitirmenin greliiyle uyuumlu da deildir. A, greli olarak
Antika 137
Bye doru devindiinde B de greli olarak Aya doru devinir. kisinden birinin devindiini, brnn
devinisiz (sknette) olduunu sylemekte bir anlam yoktur. Bir kpek bir kemii yakaladnda,
duyusuna kemik yakalanana dein devinisiz kalyormu da kpek deviniyormu; ve devininin,
doasn gerekletirmek trnden bir amac varm gibi gelir. Bu gr noktasnn l maddeye
uygulanamayaca ve bilimsel fiziin, amalar iin hibir son kavramnn yararl olamyaca;
ayrca, bilimsel kesinlik asndan herhangi bir devinin, greli olmaktan baka trl ele alnamyaca
anlalmtr.

ZAMAN
Leukippos ve Demokritosca savunulan boluu hayrlar (reddeder) Aristoteles. Sonra, ilgin bir
zaman tartmasna giriir. Ona gre, zaman gemi ve gelecekten kurulu olduundan var
olmayabilirdi. Gemi, artk yoktur, gelecek de henz var olmamtr. Bu durum da statik zaman
kabul etmez Aristoteles. Zaman -der-, tin olmakszn Zamann var olup olamyacan sorabilirdik
Aristotelese. Sayacak biri olmadka bir ey olamaz. Zaman da saymay ierir. Aristoteles, zaman,
saat, gn ve ay olarak grr anlalan. Zaman iin de olmamas anlamnda ilksiz ve sonsuzdur kimi
eyler. Aristoteles, belki bu gibi eylerin saylar olduunu dnyordu.
Devini daima var olmutur, var olacaktr. Devinisiz zaman olamaz. Platon dnda herkes,
zamann yaratlmam olduuna inanr. Bu noktada Aristotelesin Hristiyan ardllar ondan ayrlmak
zorunda kalmlar. nk, ncil bize evrenin balangc olduunu syler.

DEVNMEM DEVNGEN
Phusika, devinmemi devingen konusunda bir kantla sona erer. Metaphysikay gzden
geirirken durmutuk bunun zerinde. Dnel deviniye dorudan doruya neden olan devinmemi bir
devingen vardr. Dnel devini, ilk devinidir. Srekli ve sonsuz olabilen tek devinidir. lk devinen,
para ya da btnle sahip deildir ve dnyann evresindedir.
Bu sonuca ulatktan sonra gklere geebiliriz.

GKLER ZERNE
Gkler zerine adl deneme, ho ve yaln bir kuram srer ileri. Ayn altndaki (dnyadaki)
eyler, oalma ve ortadan kalkmaya konu olur. Ayn yukarsndaki her ey oalmaz ve yklmaz
durumdadr. Kresel olan yeryz, evrenin merkezindedir. Ayn altndaki krede (yeryznde) her
ey drt geden kurulmutur: Toprak, hava, su ve ate. Fakat, gk cisimlerini ortaya koyan beinci
bir ge vardr. Yeryzndeki gelerin doal devinisi dorusaldr. Beinci genin devinisiyse dneldir,
yani tam kresel. st blgeler, alt blgelerden daha tanrsaldr. Yldz ve gezegenler, ateten deil,
beinci geden yaplmtr. Onlarn devinilen, bal bulunduklar kreler dolaysyladr. (Btn bunlar,
Dantenin Paradisosunda iirsel olarak kar karmza).
Drt yeryz gesi, balang ve bitimsiz deildir. Birbirlerinden tremitir. Ate, doal
devinisinin yukar doru olmas anlamnda, mutlak olarak ktr. Toprak, mutlak olarak ardr. Hava,
greli olarak hafif, su greli olarak ardr.
Daha sonraki alarda bu kavram pek ok glkler karr ortaya. Paralanabilir olduklar
anlalan kuyrukluyldzlar, ay altndaki kreye balanmak zorundayd. XVII. yzylda bu yldzlarn
gne evresinde yrngeler izdii, uzaklklarn nadiren ayn yere olan uzaklndan ok fazla
olduu ortaya kt. Yeryz cisim ferinin doal devinisi dorusal olduundan, yatay olarak atlan bir
merminin bir sre iin yataysal devinecei, sonra birden dikey olarak decei ileri srld. Galileo,
havaya atlan bir merminin parabol izdiini bulunca, onun Aristoteles ardllar olan meslektalar
neye uradklarn ardlar. Coppernicus, Kepler, Galileo, yerin evrene merkez olmadn ve ekseni
evresinde gnde bir, gne evresindeyse ylda bir kez dnd grn yerletirmek iin, ncille
olduu denli Aristotelesle de uramak zorunda kald.

DNYA SONLU
Gelelim daha genel bir soruya: Aristoteles phusikas, nce Galileo ynnden dile getirilen
Newtonun birinci devini yasasna uygun mudur? Yasa, her cismin, kendi bana brakldkta,
devinmekteyse, tek biim bir hzla doru bir izgi boyunca devinisini srdreceini dile getirir.
Bylece, d nedenler, hzda olsun, ynde olsun, devini adna deil, devinin deimesi iin gereklidir.

Antika 138
Aristotelesin doal sayd dnel devini, devini ynnde srekli deimeyi ierir. Bylelikle, Newtonun
yerekimi yasasnda olduu gibi, emberin merkezine doru ynelmi bir gc gerektirir.
Son olarak, gk cisimlerinin balangsz, bitimsiz ve dalmaz olduu grn brakmak
zorundayz. Gne ve yldzlar, uzun bir yaama sahiptirler. Bitimsiz (ebedi) yaamazlar. Nebuladan
domulardr. Sonunda ya patlayacak ya da souk yznden yok olup gideceklerdir. Grnr dnyada
hibir ey deime ve k d deildir. Aristotelesin kar inanc, ortaa Hristiyanlarnca kabul
edilmesine karn, pagan dnemindeki gne, ay ve yldzlara tapnmann rndr.

KONU XXIV

GREK MATEMAT VE GKBLM

Bu blmde, kendi adna deil, Grek felsefesine ilikin olmas ynnden matematii alacam ele. Bu
balant, zellikle Platonda ok sk. Greklerin stnl, baka yerden ok, matematik ve gkbilimde
gze arpar. Onlarn, sanat, edebiyat ve felsefede yaptklar konusunda beeniye gre iyi ya da kt bir
yarg verilebilir. Fakat, geometrideki baarlar, btnyle, tartmann tesindedir. Msrdan ve daha
kk lde Babilden kimi bilgiler treten Greklerin matematik adna bu kaynaklardan elde ettii daha
ok parmak hesab ve gkbilimde, uzun zaman dnemlerine uzanan gzlem tutanaklaryd. Matematik
kantlama sanat, hemen btnyle Grek kaynandan gelmektedir.
Belkilikle (muhtemelen) tarihsel olmyan ve matematik aratrmalar hangi pratik sorularn uyardn
gsteren ilgin ykler bulunmakta. Bunlardan en eskisi ve en basiti Thalesle ilgili: Msr kral, Thalesten,
piramidin yksekliini bulmasn istemi. Thales, glgesi kendi boyuna eit olana kadar beklemi, sonra,
doallkla piramidin boyuna eit olan glgesini lm. Perspektif yasalarnn, ilk kez, Aeschylosun
oyunlarna sahne dzenlemek amacyle geometrici Agatharkos ynnden incelendii sylenir. nce,
Thalesin ele ald sylenen, denizdeki bir geminin uzakln bulma sorunu, eski bir dnemde doru
olarak zlmt. Grek geometricilerini uratran byk sorulardan biri, kpn iki katnn alnmasyd.
Bu soru, Tanrnn mevcut tanr heykelinin iki kat byklnde bir heykel istediini kahin araclyla
haber alan bir tapnan rahiplerince ortaya atlmtr. Rahipler nce, yontunun btn boyutlarn bir kat
bytmeyi dnm. Fakat sonuta, yontunun ana biime gre sekiz kat bydn grmler. Bu,
Tanrnn istediinden daha ok gidere yol aacandan, rahipler Platona temsilci gndererek,
Akademiada, sorularn zecek biri olup olmadn sormular. Sonra soruyu geometriciler ele alm ve
yzyllarca onun zerinde alarak pek ok deerli yaptlar ortaya koymulardr. Doal olarak soru, 2nin
kp kkn belirleme sorunuydu. Ortaya atlan ilk irasyonel olan 2nin karekk ilk Pythagorasularca
biliniyordu. Onun deerine yaklaan deerler elde etme konusunda ok ustalkl yntemler bulundu. Bu
yntemlerin en iyisi uydu: (a) lar ve (b)ler adn vereceimiz, her biri (1) le balayan iki say dizisi
dnelim. Her fazda, bir sonraki (a)y, son (a) ve (b) nin toplam biimlesin. Bir sonraki (b) de, daha
nceki (b) ye daha nceki (a) nn iki katn eklemekle salansn. Bylece elde edilen ilk 6 ift unlar
olacaktr: (1,1), (2,3), {5,7), (12, 17), (29,41), (70,99). Her iftte 2a + 2-b2 = l ya da -1 dir. bylece,
b/a, hemen hemen 2nin karekkdr; ve her yeni admda bu deere daha ok yaklar. Szgelimi,
99/70in karesinin hemen hemen ikiye eit olmas okuyucuyu yetindirebilir.
Daima karanlk bir kii olan Pythagoras, Prokles, geometriyi bamsz bir renim dal yapan ilk kii
olarak tantlar. Sir Thomas Heath (Grek Matematikileri, c.I, s. 145) dahil pek ok yetkili kii onun kendi
adn tayan teoremi (dik al bir gende, dik a karsndaki kenar zerine kurulan karenin br iki
kenar zerine kurulan karelerin toplamna eit olduu teoremini bulmu olabileceine inanrlar. Bir genin
alarnn, toplannca iki dik a deerinin elde edileceini ok eskilerden biliyordu Pythagoraslar.
2nin karekknden ayr irasyoneller, zel durumlarda Sokratese ada Theodoros ynnden, ve
daha genel biimde aa yukar Platonun ada, fakat, ondan biraz yal olan Theaetetosa
incelenmitir. Demokritos, irasyoneller zerine, tam ierii zamanmza dein kalmam bir deneme
yazmtr. Platon, konuyla iyiden iyiye ilgilenmi ve Theaetetos diyalogunda. Theodorosla Theaetetosun
bu konudaki almalarndan sz etmitir. Yasalarda (819-820) ayn konularda bilgisizliin hi de ho
olmadn syler ve kendisinin, irasyonelleri ileri yalarda rendiini rtk biimde anlatr.
Pythagoras felsefeye nemli balants olan irasyonellerin bulunmasnn nemli sonularndan biri,
Eudoxos ynnden (aa yukar .. 408-355) geometrik oranl kuramnn ortaya konmasdr. Ondan
nce, yalnzca aritmetik orant kuram vard. Bu kurama gre, eer (a) kez d, b kez (c) ye eitse, (a) nn
(b) ye oran, (c) nin (d) ye oranna eittir. Aritmetik irasyoneller kuram olmadndan, yalnz rasyonellere
uygulanr bu. Bununla birlikte Eudoxos, byle bir snrlamaya bal olmyan ve modern zmleme

Antika 139
yntemlerini anmsatan bir biimde erevelenmi yeni bir orant kuram tanmlamtr. Bu kuram
Eukleides ynnden gelitirilmitir ve byk bir mantksal gzellie sahiptir.

TKETM YNTEM
Eudoxos, daha sonra Archimedes ynnden byk baaryla kullanlan tketim yntemini ya
bulmu ya da gelitirmitir. Bu, entegral hesabnn ncelenmesidir. Bir emberin alan sorusunu
alalm szgelimi. Bir emberin iine, e al ve kenarl (reglye) bir sekizgen ya da reglye bir
onikigen ya da bin ya da milyon kenarl reglye bir okgen yerletirebiliriz. Byle bir okgenin alan,
kenarlar ne denli ok olursa olsun emberin ap zerine kurulan karenin alanyla orantldr.
okgenin kenar oaldka gitgide bir embere eit olur. okgene yeterli sayda kenar verilse onun
alannn, emberin alanna eit olabilecei kantlanabilir. Bu ama iin Archimedes aksiomas
kullanlr. Bu aksioma (az ok basitletirirsek), iki nicelikten by blnr, sonra bu yar, yeniden
yarya blnr, i byle srdrlrse, iki ana niceliin knden daha kk olan bir nicelie
ulalacaktr dncesini anlatr. Baka trl dendikte (a), (b) den bykse, n gibi bir tam say vardr
ve 2n kez b, (a) dan byktr.

ARCHMEDESN BAARILARI
Tketim yntemi kimi kez parabol kare biimine sokmak abasnda olduu gibi (Archimedes
yapmtr bu ii) kesin bir sonuca, kimi kez bir emberi kare biimine sokma abasnda olduu gibi,
yalnz ardk yaklatrmalara gtrr. emberi kareleme sorunu, bir emberin evresinin, apna
olan orann belirleme sorunudur. Bu orana pi ad verilir. Archimedes, hesaplarnda 22/7
yaklatrmasn kullanm, 96 e kenarl bir okgenin evresini bir emberle evirerek pinin 3
l/7den kk ve 3 10/71den byk olduunu kantlamtr. Yntem, istenen bir yaklatrma
aamasna gtrelebilmitir. Bir yntemin bu sorunda yapabilecei de bundan ibarettir. emberin
iine ve dna izilen okgenlerle, pinin yaklatrma deerine varmaya allmas, Sokratesin
ada Antiphenosa geri gider.

EUKLEDESIN ELER
Genliinde henz, ocuklara retilen geometrinin kabul edilmi tek kayna olan Eukleides,
aa yukar .. 300de (Alexandros ve Aristotelesin lmnden birka yl sonra) Alexandriada
yaamtr. Onun, geler (Elementler) adl yapt zgn deildi ounluk. Fakat, nermelerin dzeni
ve mantksal yap, byk lde Eukleidesin iiydi. Geometri incelendike btn bunlar daha
hayranlk verici grnr. nl paraleller postulatumu yardmyla paralellerin ele alnmas,
tmdengelimdeki salaml ve balang sansnn kukulu olmasn gizlemiyii ynnden iki katl bir
artama (meziyete) sahiptir. Onun Eudoxos kuramn izleyen oranl kuram, kke, XIX. yzyl
zmlemesine Weierstrassn getirdiklerine benzer yntemler yardmyla, irasyoneller konusundaki
btn glklerden syrlr. Eukleides, geometrik cebri ve elerin X. betiinde, irasyoneller
konusunu ele alr. Sonra kat cisimler geometrisi zerinde durur, ekenar kat cisimlerin yapsn
kurarak kitabna son verir. Ekenar kat cisimler geometrisi: Theaetetos ynnden gelitirilmi ve
Platon da Tiameos diyalogunda bunu kabul etmitir.
Eukleidesin geleri, kesinlikle, yazlm olan kitaplarn en byklerinden ve Grek zeksnn en
eksiksiz antlarndan biri. Doal olarak, tipik Grek snrlamalar onda da var: Yani yntem, salt
tmdengelimsel ve iinde, balang kanlarn (assumption) snyabilme yolu yok. Bu kanlarn
tartmasz olduu var saylm, fakat, XIX. yzylda Eukleidesi olmyan geometri, onlarn ksmen
yanl olabileceini ve yanl olup olmadklarnn da yalnzca gzlemle anlalabileceini gstermitir.

GEOMETR NE E YARAR?
Eukleideste, Platonun zihinlere yerletirdii, pratik yarar kmseme sz konusu.
rencilerinden biri, bir matematik ispat dinledikten sonra Eukleidese, geometri renmekle ne
kazanacan sormu. Bunun zerine Eukleides bir kle arp gence be kuru ver,
rendiklerinden kazan salamas gerekiyor her halde demi. Bununla birlikte, pratii
kmsemenin yerinde olduu pragmatik adan anlald. Grekler zamannda kimse, konik
kesimlerin herhangi bir yarar olacan sanmyordu. Sonra, XVII. yzylda, Galileo, mermilerin
parabol ve Kepler, gezegenlerin elips izdiklerini ortaya kard. Greklerin salt kuram sevgisiyle
yapt i, birden sava sanatnn ve gkbilimin aks (anahtar) oldu.

Antika 140
 Romallar, Eukleidesi deerlendiremeyecek lde pratik kafalyd. Ondan ilk sz eden Romal,
zamannda belki de hibir Grek yaptnn latince evirisi bulunmyan Ciceroydu. Gerekten, Boethiostan
(aa yukar .. - 480) nce, bir Grek yaptnn Latinceye evrildii konusunda kayt yoktur. Onun
deerini Araplar daha iyi anlamlard. Bizans mparatoru ynnden gelerin bir nshas aa yukar . S.
760ta slam halifesine verilmi ve Harunu r-Raid zamannda yapt Arapaya evrilmiti (aa yukar . S.
800). Elimizde bulunan ilk Latince eviri Bathl Athelhardusun . S. 1120 ylnda Arapadan yapt
eviridir. Bu zamandan balayarak, Batda geometrinin ele alnmas ii yava yava canland. Ancak
Rnesans sonuna dein hibir nemli adm atlmad bu alanda.

GKBLM BAARILARI
Grek baarsnn geometrideki lde hayranlk verici olduu gkbilime geliyorum imdi: Onlardan
nce, pek ok yzyllk gzlem, Babilliler ve Msrllar arasnda bir temel koymutu ortaya. Gezegenlerin
grnr devinileri kaydedilmiti. Fakat, sabah ve akam yldznn ayn olduu bilinmiyordu henz. Babilde
kesinlikle ve Msrda olaslkla, tutulmalarn dnellii ortaya konulmu ve bu, ay tutulmalarnn nceden
bilinmesini olduka gvenilir duruma getirmi; fakat, verilen bir noktada daima grnr olmadklarndan,
gne tutulmalar iin gvenilir bir bilgi salamamt. Dik ann 90 dereceye, derecenin 60 dakikaya
blnmesini Babillilere borluyuz. 60 saysn seviyordu onlar, bir sayma sistemi bile bu sayya
dayanmaktayd. Grekler, kendi nclerinin Msra yaptklar yolculuklara bir (bilgelik, hikmet) yklemekten
holanmlardr. Fakat, gerekte Greklerden nce baarlanlar ok azdr. Bununla birlikte, ay tutulmasn,
Thalesin nceden bildirmesi, yabanc etkisinin bir rneiydi. Msr ya da Babil kaynaklarndan
rendiklerine Thalesin bir ey eklediini varsaydracak neden yoktur; ndeyiinin dorulanm olmas bir
rastlantdr.
imdi, en eski bulular ve doru varsaymlarla ie balayalm. Anaximandros, yerin bir sv yzeyinde
durur gibi zgrce durduunu ve herhangi bir eyden destek almadn dnmt. Zamannn en iyi
varsaymlarn ok kez hayrlyan (reddeden) Aristoteles, Anaximandrosun yer merkezli grn de
hayrlamt: Anaximandrosa gre, dnya belli bir ynde devinmek iin, baka ynde devinmekten daha
ok neden bulunmamas dol aysyla devinisiz durmaktayd (Gkler zerine, 295 b). Aristoteles, Eer
Anaximandrosun syledii doru olsayd, evresindeki deiik noktalarda yiyecekler bulunan bir emberin
merkezindeki kii, bir yiyecei brne ye tutacak bir neden bulunmad iin alktan lrd
demektedir. Skolastik felsefede bu kant, gkbilimle deil, zgr istemle ilgili olarak, Buridann eei
rneinde yeniden grnr. Buridann eei, sana ve soluna e uzaklklarla konulan iki ba ot
arasnda bir seme yapamad iin a kalr ve lr.

PYTHAGORASIN BULULARI
Btn belkilii (ihlimallii) iinde Pythagoras, yerin kresel olduunu dnen ilk kii. Ancak,
kresellik konusunda ileri srd nedenler, bilimsel olmaktan ok, estetik. Onlarn estetik olduunu var
saymak zorundayz. Yine de ok gemeden bulundu bilimsel nedenler, Anaxagoras, ayn, yansm kla
aydnlandn ortaya kard ve doru ay tutulmalar kuram belirledi. Fakat hala, yerin dz olduunu
dnyordu. Beri yandan, yerin ay tutulmalarndaki glgesi Pythagoraslara, onun kresel olduu
konusunda tketici kantlar salad. Pythagoraslar daha da ileri gidip yeri, gezegenlerden biri sayd.
Sabah yldzyla akam yldznn zde olduunu, sylendiine gre Pythagorasn kendisinden
renmilerdi. Fakat, yer dahil, btn gezegenlerin, gnein deil merkezsel bir atein evresinde
emberler izdiini dnyorlard. Ayn, yeryzne daima bir yzn dndn onlar buldu ve yerin de
merkezsel atee hep bir yzn dnd yolunda bir dnceye sahip oldular, Akdeniz blgeleri
merkezsel atee dnmemi olan yzendeydi yerin. Dolaysyla gzlenemiyordu merkezsel ate. Bu atee,
Zeus Yuvas ya da Tanrlar Anas ad verildi. Gnein, merkezsel ateten yansyan kla parlad var
sayld. Yeryzne ek olarak merkezsel ate ten ayn uzaklkta baka bir cisim, baka trl sylersek,
kar-yer de bulunmaktadr. Bunun iin iki neden ileri srlyordu. Onlardan biri bilimseldi, br de
kendi aritmetik gizemcilikten tremiti. Bilimsel, neden, ay tutulmasnn ara sra ve ay ufkun zerinde
olduu srada, ortaya kmasyla ilgili doru bir gzlemdi. Tutulmann nedeni olan krlma, bilinmiyor; olay,
yerden baka bir cismin glgesine ykleniyordu. br neden, gne, ay, be gezegen, yer, kar-yer, ve
merkezsel atein, on gk cismi toplamna varm olmasdr. 10, Pythagoraslarca gizemli bir sayyd.
Bu Pythagoras kuram, bir Thebaisli olan ve .. birinci yzyln sonunda yaayan Philolaosa
yklenir. Fantezi ve ksmen bilim d olmasna karn, Coppernicus varsaymnn kavranmas iin gerekli
imgesel abann byk bir blmn kapsadndan, ok nemlidir. Yeryzn evrenin merkezi ve ilksiz-
sonsuz (eternal) olarak belli bir yere akl deil, uzay iinde oraya buraya dolar biimde kavramak,
insan evrenin merkezi ya da son amac sayan dnceden olaanst bir kurtulu salad. nsann
evrenle ilgili doal betimi (tasviri) bir kez yerinden oynad m, bilimsel kantlarla, daha doru kurama
ynelmek g deildi.
Antika 141
 EKVATOR VE YERN EM
Deiik gzlemler yardmc olmutur ekvatorun ve yerin eiminin llmesine. Anaxagorastan
hemen sonra yaam olan Oenopides, yeryznn yrnge dzeyinin gk ekvatoruna 23 1/2 derece
eilimli olduunu bulmutu. Daha sonra, gnein yerden daha byk olmas gerektii aa kt. Bu
olgu, yeri evrenin merkezi saymay reddeden kiileri desteklemitir. Platondan hemen sonra,
merkezsel ate ve kar-yeri, listeden kard Pythagoraslar. Pontoslu Heraklides (aa yukar 388-
315te yaamtr, Aristotelesle adatr) Vens ve Merkrn, gnein evresinde dndn
ortaya karm ve yerin ekseni evresinde her 24 saatte bir kez dnd grn benimsemitir.
Sonuncusu, daha ncekilerin alamad nemli bir admd. Heraklides Platon okulundand. Her halde
byk bir adam olmas gerekir. Ancak, beklendii lde sayg grmemi, iko bir ukala olarak
tanmlanmtr.

ARISTARCHOS
Aa yukar .. 310dan 230a dein yaam ve Archimedesten 25 ya daha byk olan
Aristarchos, eski gkbilimcilerin en ilginlerinden biri. nk, yer dahil, btn gezegenlerin gnein
evresinde emberler izdii ve yerin, ekseni evresinde 24 saatte bir kez dnd biimindeki
Copperniccus varsaymn ncelemi. Aristarchostan tek kalan yapt, Gnein ve Ayn Byktk ve
Uzaklklar zerine, yeri merkez alan gre bal kalmasyla hayal krcdr. Kitabn ele ald
sorunlar iin, benimsenen kuramn ne olduu bir ayrlk yaratmaz; dolaysyla Aristarchos,
hesaplarn, gkbilimcilerin genel kansna gereksiz bir kar durula zorlatrmann bilgece bir
davran olmyacan dnm. Copperniccus varsaymna bu yapt grdkten sonra varm
olabilir. Sir Thomas Heath, Aristarchos zerine yazlm ve onun yukarda szn ettiimiz yaptnn
evirisini kapsayan kitabn da (Santoslu Aristarchos, Eski an Copperniccusu, Oxford 1913,
aadaki satrlar, Sir Thomas Heathin bu yaptna dayanr) sonraki gre eilimlidir.
Aristarchosun, Copperniccusu gr anmsatt, her durumda btnyle kukusuz.
lk ve en iyi tant, grdmz gibi, Aristarchosun gen ada Archimedcsin tantdr.
Syracusae (Sirakuza) Kral Gelona yazd bir mektupta Archimedes, Aristarchosun belirli
varsaymlardan kurulu bir kitap ortaya koyduunu syler ve yle devam eder: Onun varsaymlar,
duraan yldzlarn ve gnein devinmedii; yerin gne evresinde, bir ember izerek devindii ve
yrngenin ortasnda gnein yer ald yolundadr. Plutarchosta, Kleanthesin Samoslu
Aristarchosu, evrenin Ocan (yani yeri) devinir gsterdii iin dinsizlikle sulamann Greklerce bir
grev olduunu; bunun, Aristarchos gibi, g hareketsiz olan yeri, eri bir ember iinde ve ayn
zamanda kendi ekseni evresinde dner saymaktan kaynaklandn dnm olduu yolunda
satrlar yer almaktadr. Kleanthes, Aristarchosun adayd ve .. 232lerde lmt. Baka bir
parada Plutarchos, Aristarchosun bu gr yalnz bir varsaym olarak gelitirdiini, fakat onun
izleyicisi Seleukosun belirtik (definite) bir san (opinion) olarak savunduunu ileri srmtr.
(Seleukos, .. 150 yllarnda yetimitir.) Aetios ve Sektos Empeirikos da Aristarchosun, gnei
merkez alan bir varsaym gelitirdiini, bunun yalnzca varsaym olarak ne srlmediini sylerler.
Eer bu yolda davranmsa, onun, dinsel nyarglar gcendirme korkusunun etkisi altnda
davrandn dnmek belkilik (ihtimal) d grnmyor; tpk, 2000 yl sonra Galileonun davran
gibi. Kleanthesun yukarda aktardmz tutumu, bu korkunun iyice kkletiini belirtir.
Copperniccus varsaym, ok daha nce Aristarchos ynnden, olumlu biimde de olsa
stnkr de olsa ileri srldkten sonra Seleukos ynnden kesin olarak kabul edilmiti. Baka
hibir eskia gkbilimcisi yapmad bunu. Bu genel hayrlay (reddedi) daha ok, .. 161-162
yllar arasnda yetimi Heath ynnden, eski alarn en byk gkbilimcisi olarak tantlm
(Grek Matematikileri, c. 11, s. 253). Hipparchos yzndendir. Trigonometri zerine sistemli olarak
yazan ilk yazar oydu. Birbirini izleyen her yldz ylnda, gndnmlerinin daha erken olduunu o
bulmu ve ay aynn uzunluunu bir saniyeden az bir yanlla o lmlemi. Gne ve aya ilikin
byklk ve uzaklk lmlerini gelitiren; 850 duraan yldzn, enlem ve boylamlarn veren
katalou dzenleyen yine o. Aristarchosun gnei merkez sayan kuramna kar Hipparchos,
Appollanios ynnden (.. 220lcrde yetiti) bulunan epikykloslar kuramn kabul edip geniletmi.
Sonralar .S. 11. yzyln ortasnda yetien gkbilimci Ptolemaeosun adyla anlan sistem bu
kuramn gelimi biimi.
Copperniccus, hemen hemen unutulmu Aristarchos varsaym konusunda kimi eyler renmi
ve getirdii yenilie Aristarchosun kiiliinde eski ve yetkili bir tank bulmas, kendisine cesaret
vermitir. Bu saylmazsa, kendinden sonraki gkbilim zerine Aristarchos varsaymnn etkisi pratik
olarak sfrdr.

Antika 142
 YERN API
Eski gkbilimciler, yerin ayn ve gnein bykln, ayn ve gnein uzaklklarn lmlerken,
kuramsal olarak, geerli yntemler kullanm; fakat duyarl aygtlarn yokluu yznden engele
uramlardr. Bu eksiklik dikkate alndnda, onlarn vard sonulardan ou alacak lde
yerindedir. Eratosthenes, yerin apnn 7850 mil olduunu mlemitir. Gerek uzunluktan yalnzca 50
mil ksadr bu l! Ptolemaeus ayn ortalama uzaklnn, yerin apnn 29 1/2 kat olduunu ileri
srmtr. Gerek say aa yukar 30,2dir. Onlardan hibiri gnein byklk ve uzaklna yakn bir
say verememitir. Verilen saylar kktr hep. Yerin ap birim alndkta gnein ap, Aristarchosa gre
180, Hipparchosa gre 1245, Poseidoniosa gre 6545tir. Doru sayysa 11,726dr. Bu lmlemelerin
srekli olarak gelitii (bununla birlikte Ptolemaecos lmlemesinin geriledii) Poseidonios
lmlemesininse, gerein hemen hemen yars olduu grlecektir. (Poseidonios: Ciceronun retmeni.
.. II yzyln ikinci yarsnda yetimitir). Onlarn gne sistemini tantlamas, gerekten pek uzak
deildi.
Grek gkbilimi, dinamik deil geometrikti. Eskiler, gk cisimleri devinimlerinin tekbiim ve dnel
(circular) olduunu ya da dnel devinimlerden kurulu bulunduunu dnmlerdi. Kuvvet kavramna
sahip deillerdi. Kendileri devinen, zerinde deiik duraan gk (cisimleri) tayan kreler vard. Newton
ve yerekimiyle birlikte daha az geometrik bir yeni gr atld ortaya. Einsteinin Newtoncu g (kuvvet)
anlaynn sklp atld Genel Grelik (Relativity) Kuramnda, geometrik gre dnldn
gzlemek ilgi ekici.
Gkbilimci iin sorun udur: Gk kresindeki gk cisimlerinin grnr devinimleri verildikte,
grntleri olanakl lde basitletirecek bir tanmlama yapacak biimde, varsaymla, nc bir
koordinat, bir derinlik bulmak, Copperniccus varsaymnn stnl, onun doruluunda yalnlndadr.
Devinimin grelii doruluk sorununu darda brakr. Grekler grntleri aklyacak varsaymlar
aratrrken, gerekte, btnyle bilerek olmasa da sorunu, bilimsel olarak doru biimde ele alyorlard.
Grekleri, kendilerinden nce geenler ve kendilerini Copperniccusa dein izliyenlerle karlatrmak,
herkesi onlarn artc dehasna inandrsa gerektir.
ki ok byk adam, Archimedesle Apollonios, .. III. Yzyl birinci snf Grek matematikileri
listesini tamamlar. Archimedesse, Sirakusa kralnn bir arkada ya da, belkilikle (muhtemelen) yeiniydi.
Kent, Romallarca ele geirildii srada ldrld (.. 212). Apollonios, genliinden balayarak,
Alexandriada yaamtr. Archimedes yalnz matematiki deil fiziki ve hidrostatik inceleyicisi. Apollonios,
konik kesimler zerindeki almasyla n kazanm. Felsefeyi etkilemek iin, dnyaya ok ge
geldiklerinden, zerinde daha ok durmyacam.
Alexandriada hatr saylr almalar srdyse de, bu iki kiiden sonra byk a kapand. Roma
egemenlii altnda, Grekler, politik zgrle bal olan kendine gven duygusunu yitirdiler ve bunu
yitirirken de, kendinden nce geenlere kar felce uratc bir sayg besleme alkanl elde ettiler.
Archimedesi ldren Romal asker, Romann btn Hellenci dnyadaki zgn dnceyi ldrdn
bildiren bir simgeydi.

KONU XXV

HELLENC DNYA

Eskiada Greke konuan dnyann tarihi, dneme ayrlabilir:

1 - Philippos ve Alexandros (skender) ynnden son verilen zgr kent devletleri dnemi.
2 - Kleopatrann lmnden sonra Msrn Romaya katlmasyla son kalnts da gzlerden yiten
Makedonia egemenlii dnemi.
3 - Roma mparatorluu dnemi.
Bu dnemden birincisi zgrlk ve dzensizlikle, ikincisi baeme ve yine dzensizlikle,
ncsyse, baeme ve dzenle tantlanabilir.
kinci dnem, Hellenci a adn alr. Bu dnemde, bilim ve matematik almalar, Greklerin
salam olduu en iyi baardr. Felsefede bu, Epikurosu, Sundurman (Stoik) okullarn ve kesin
izgileriyle kukuculuun kurulduu dnemdir. Felsefi ynden Platon ve Aristoteles andan daha az da
olsa nemlidir. .S. III yzylda ortaya kan Yeni-Platonculara dein ve bu yzyldan sonra, Grek
felsefesinde, gerek yeni hibir yan yoktur. Roma dnyas artk Hristiyanln zaferine hazrlanmaktadr.

Antika 143
 .. 334ten 324e dein 10 yl iinde, Kk Asya, Suriye, Msr, Babil, ran, Semerkand,
Baktria ve Pcncab ele geiren Alexandrosun (skenderin) bu ksa sreli askeri baarlar birden
deitirdi Grek dnyasn. Dnyann tand imparatorluklardan en by olan ran mparatorluu,
savata perian edildi. Babilin eski bilgisi, eski bo inanlar Grek merakyla ili dl oldu. Zerdt
ikiciliiyle (dalizm) daha az aamada Budizmin stnle yneldii Hindistan dinleri iin de ayn
durum sz konusuydu. Alexandros nereye girdiyse, Afganistan dalarnda, Sirderya kylarnda,
ndus havzasnda Grek kentleri kurdu hep. Bir lde kendi kendini yneten bu kentlerde, Grek
kurumlarn yerletirmeye alt. Ordusu daha ok Makedonyallardan kurulu olmasna, pek ok
Avrupal Grekin ona istemeyerek ba emesine karn, iin banda kendisini Hellenciliin havarisi
saymt. Bununla birlikte yava yava, fatihlii yayldka, barbarla, Greki kaynatrma siyasetini
benimsedi.

TANRI - MPARATOR
Deiik itiler (motives) vard onun iin. Bir yandan, ok byk olmayan ordularn, o denli geni
bir imparatorluu zorla, srekli olarak srdremeyecei, gittike elde edilmi lkelerdeki halkn
rzasna dayanmas gerektii akt. br yandan Dou, tanrsal bir kraln ynetimi dndaki ynetim
biimine alkn deildi. Alexandros da, kendini byle bir rol oynamaya yatkn grmekteydi. Bir tanr
olduuna inanp inanmad ya da, tanrsallk yklemlerini yalnzca siyasal nedenlerle alp almad
tin bilimcinin sorunu. Tarihsel tant (evidence) belli bir sonu vermiyor. Her halde onun, Msrda
Firavunun ardl ve randa Byk Kral olarak grd dalkavukluktan zevk alm olduu aktr.
Makedonyal blk komutanlarnn (ya da zel adlaryla yoldalarnn) ona kar durumu Batl
soylularn meruti krallar karsndaki durumuna benziyordu: Yoldalar Alexandrosun nnde
secde etmeyi reddedip ona kar, yaantlar pahasna dnceler, eletiriler ileri srdler; en nazik
bir anda eylemlerini denetlediler ve ndustan anayurda dnmeye zorladlar. Ganj ele geirmesini
engellediler. Doulular, kendi dinsel nyarglarna sayg gsterilmesi kouluyla ok uysald.
Alexandrosa hi g gelmedi bu saygy gstermek. Yalnz, Ammon ya da Beli Zeusla
zdeletirmek ve kendini tanrnn olu saymak gerekti. Tinbilimciler, Alexandrosun Philippostan
nefret ettiini ve onu ldrmeye hazrlandn; ve annesi Olympiasn, Grek mythologasndaki bir
baka kadn gibi tanrnn sevgilisi olmay yelemi olduunu kabul ederler. Alexandrosun yapt
iler tanrsald (mucizeviydi). Byle bir kkene balanmakla baarsn en iyi biimde
aklyabileceini dnm olabilir.

GREKLER VE BARBARLAR
Grekler, barbarlara stn olduklar konusunda ok gl bir duyguya sahiptiler. Hi kuku yok,
Aristoteles, Kuzey uluslarnn yiit, Gney uluslarnn uygar, Greklerin hem yiit hem uygar
olduklarn sylerken genel gr dile getirmitir. Platon ve Aristoteles, Grekleri kleletirmenin
doru olmadn dnrlerken barbarlar kleletirmeyi yerinde buluyorlard. Tam tamna Grek
olmayan Alexandros, bu stnlk tutumunu krmaya alm; iki barbar prensesle evlenmi ve ileri
gelen Makedonyallar, soylu ranllarla evlenmeye zorlamtr. unu dnebiliriz: Onun egemenlii
altndaki saysz Grek kentlerinde kadn kolonistten ok daha fazla erkek kolonist bulunmal ve
erkekler, o blgelerin kadnlaryla evlenerek bakomutanlarnn rneini izlemi olmal. Bu siyasetin
sonucu, dnen insanlarn zihnine, insanln bir btn olduu anlayn getirmek olmutur. Kent
devletine ve bundan daha az aamada da olsa Grek soyuna eski ballk yetersiz grld. Felsefe de
bu kozmopolit gr, sundurmaclarla (stoiklerle) balar. Bu balang pratikte Alexandrosa geri
gider. Barbarlar Grek biliminden kimi eyler almlar; Greklerse barbar bo inanlarndan epeycesini
renmiler; Grek uygarl, daha geni alana yaylrken Greklere ilikin duruma gelmitir.
Kke bir kent uygarlyd Grek uygarl. Doal olarak, tarmla uraan pek ok kii vard.
Fakat, Hellen kltrnde z izgilerin belirmesine pek az yardmc olmutur onlar. Miletos okulundan
balayarak, bilim, felsefe ve edebiyatta nde gelenler ok kez barbar halkn evreledii zengin ticaret
kentlerindendi. Bu tip uygarl balatan, Grekler deil Fenikelilerdir. Tyre, Sidon ve Kartacada ev
ilerini kleler grr ve savalar kiralk askerler yrtrd. Bu ileri modern kentlerde, ayn kandan
olan ve ayn siyasal hakka sahip byk kyl kitleleri yapar. XIX. yzyln ikinci yarsnda, Uzak
Douda benzer bir durum kar karmza. Singapur, Hong Kong, Shainghai ve inin br anlamal
limanlar kk Avrupa adalaryd. Oralarda beyazlar, coolie emeine dayanan ticari bir soylular snf
kurmulard. Kuzey Amerikada Mason - Dixon snrnn kuzeyinde; bu tr bir emek
salanamadndan, beyazlar bizzat tarmla uramak zorunda kalmlar, Kuzey Amerikada bu
nedenle, tutunmulardr. Uzak Doudaysa sallantl bir dayanaa sahiptirler. Bir gn btnyle
silinebilirler. Bununla birlikte, beyazlarn ekin tipi, zellikle endstricilii, byk lde yayacaktr.

Antika 144
Bu benzetme, Greklerin Alexandros imparatorluunun dou kesimlerindeki durumlarn anlammza yardm
eder.

ALEXANDROSUN ASYAYA ETKS

Alexandrosun, Asya imgesine etkisi byk ve srekliydi, lmnden yzyllar sonra yazlan Birinci
Maccabbeoslar Kitab, onun yapt ileri anlatmakla balar:
Bundan sonra, Chettiim lkesinden gelen Makedonyal Philipposun olu Alexandros, Mediallar kral
Dariusu bozguna uratt. Dariusun yerine nce Yunanistana egemen oldu, pek ok savalar yapt, pek
ok berkitilmi kaleler elde etti, yeryz krallarn ldrd, yeryznn bitimine doru gitti, pek ok
ulustan ganimet ald, kimse karsnda ses karamaz oldu. Bunun zerine Alexandros byklendi, yreini
kabartt, gl bir ordu toplad, lkeleri, uluslar krallar ynetti, hepsi ona hara verdi. Sonra sayr dt,
leceini anlad, genliinden beri birlikte bydkleri, kendine hizmet eden sayg deer kiileri ard ve
kralln daha yayorken onlar arasnda paylatrd.(52) 12 yl egemen olduktan sonra ld.
slam dininde, efsanevi bir yiit olarak yaamt Alexandros. Bugn Himalayalardaki kk oymak
balar, onun soyundan geldiklerini ileri srer.(53) Baka hibir tarihsel yiit, byle eksiksiz bir efsane
yaratma frsat elde etmi deildir.

ALEXANDROSUN YERNE GEENLER

Alexandrosun lmnde, imparatorluun btnln korumak iin aba gsterilmitir. Fakat iki
olundan biri henz ocuktu, bryse henz domamt bile. her ikisini de destekleyenler kt, fakat
sonuta kan i savala, ikisi de geri plana atld. Sonunda imparatorluk, komutan ailesi arasnda
blnd. Onlardan biri, kabaca dendikte, imparatorluun Avrupa, brleri Afrika, Asya blmlerini ele
geirdi. Avrupa blm, sonunda Amigonusun soyundan gelenlere kald. Msr elde eden Ptolomaeos,
Alexandriay (skenderiyeyi) bakent yapt. Pek ok savatan sonra Asyaya egemen olan Seleukossa,
savalardan ba alp bir bakent belirliyemedi. Fakat, sonralar Antioch (Antakya) onun soyunca belli bal
kent sayld.
Ptolomaeoslularla Seleukoslar, Alexandrosun, Greklerle barbarlar kaynatrma abasndan
vazgeip, kendi paylarna den ve cretli Grek askerleriyle glenmi olan Makedonya ordusu araclyla
askeri tiranlklar kurdular. Ptolemaeoslar, Msr sk skya korumasn bildiler. Asyada iki yzyl sren,
karmak soy savalar ancak Roma istilasyla bitti. Bu alarda, Persia, Parthiallar ynnden ele
geirilmi, Baktria Grekleri gittike yalnz kalmlardr.
.. II. yzylda Menander adl bir kraln ynettii Baktria Grekleri sonra hzla dalmlardr.
Menanderin Hindistan imparatorluu ok geniti. Onunla bir Budist bilgesi arasndaki birka diyalog, Pali
dilinde ve ksmen inceye evrilmi olarak bize dein kalmtr. Dr. Tarn, bu diyaloglardan ilkinin, Greke
bir kkene dayandn ve Menanderin, tahtn brakarak Budist rahibi olmasyla bittiini, ikincininse
kesinlikle byle bir kkene dayanmadn ileri srer.
O sralarda Budizm, kendine ok dinda toplayan bir dindi. Bir aziz saylan Budist kral Asokann
(264-28), hl var olan bir yaztta, btn Makedonya krallarna misyonerler gnderdii yazl:
Majestelerin kansna gre en byk fetih, yasal yolla giriilen (usal olan) fetihtir. Majesteleri bunu, hem
kendi lkelerinde hem de 600 league uzaklndaki lkelerde gerekletirmitir. Kral Antiochosun, ondan
te, Ptolomaeos, Antigonos, Magas ve Alexandros adl krallarn bulunduu yerlerde bile... ve ayn biimde
burada, Kraln lkesinde, Yonalar arasnda.(54) zntyle syliyelim: Bu misyonerler konusunda,
Batdan hibir bilgi kalmamtr.

BABL VE SURYEDE HELLENCLK

Babil, Hellenizmden daha derin biimde etkilenmiti. Grdmz gibi, Copperniccuscu sistemi
savunmakta Samoslu Aristarchosu izleyen ilk kii, Diole rma zerindeki Seleukial Seleukostu (..
150). Tacitus, .S. 1. yzylda Seleukiann barbar Parthia alkanlklarna henz kaplmam ve onun
Grekli kurucusu Seleukosun ortaya koyduklarn srdrmekte olduunu belirtir. Bu, gkbilimci deil, kral
Seleukostur. [(Gnbetiler (Annals), Yapt VI, blm 42; Eski a Tarihi, Cambridge, c. VII, s. 194-5)].
Tacitus varlk, ya da bilgelikleri dolaysyla seilmi 300 yurtta Senatoyu biimlerdi. Halk da
iktidardan pay alrd diyor (ayn yer). Batan aa Mezopotamyada, daha sonra Batda olduu gibi
Greke, edebiyat ve kltr dili oldu ve slamla dein bu durumunu srdrd.
Judea dnda Suriye, dil ve edebiyat sz konusu olduunda, kentler de btnyle Hellenlemiti.
Fakat, daha tutucu olan ky halk, alm olduu din ve dilleri brakmad. (agy, 194-195). Kk Asya
Antika 145
kylarndaki Grek kentleri, yzyllarca, barbar komular zerine, Makedonya istilasyla younlaan
etki yapmlard. Hellenizmle Yahudilerin ilk uyumazl Bilinci Maccabeoslar Kitabnda yklenir.
Makedonya imparatorluundaki baka bir eye benzemeyen ilgin, ok ilgin bir ykdr bu. lerde,
Hristiyanln kaynak ve geliimini ele alrken deineceim ona. Grek etkisi, baka bir yerde, bu denli
direnli bir kar durula atmamtr.

ALEXANDRIA
Hellenci kltr asndan .. 111. yzyln en parlak baarsn, Alexandria kenti vermitir.
Msr, savaa Makedonyann Avrupa ve Asya blmlerinden daha az elveriliydi ve Alexandria,
ticaret iin, olaanst olanaklara sahipti. Ptolemacoslar bilimi koruyorlard ve zamann en iyi
kiilerinden ounu bakentlerine ekmilerdi. Matematik Alexandria damgasyla damgalanm ve
Romann kne dein yle kalmtr. Archimedesin Sicilyal olduu ve Grek kentlerinin onun
lmne dein (.. 212) bamszlklarn koruyabildikleri bir yerde yaad dorudur. O da
Alexandriada okumutur. Eratesthenes, nl Alexandria kitaplnn ba memuruydu. .. III,
yzylda Alexandriayla az ok yakndan balantl olan matematiki ve bilim adamlar, nceki
alarn Grekleri lsnde yetenekli kiilerdi ve onlarn yaptlarna e nemde yaptlar koymulard
ortaya. Onlar, kendilerinden ncekiler gibi, bilgi adna ne varsa kendi alanlar iine alan ve evrensel
felsefeler yayan kiiler deil, modern anlamyla uzmandlar. Eukleides, Aristarchos, Archimedes ve
Apollonios, matematiki olmaktan gnenliydiler, zgn olmaya heves etmediler.

UZMANLAMA
Uzmanlama, yalnz bilim alannda deil, her alanda, o an zelliini biimlemitir. sadan
be, drt yzyl nceki zerk Grek kentlerinde, yetenekli bir kiinin her alanda yetenekli olduu
sanlrd, O, srasnda, bir asker, bir politikac, bir yasa koyucu, bir filosof olabilirdi. Sokrates,
politikadan nefret etmesine karn, politik atmalara karmaktan kendini alamad. Genliinde
askerdi ve Savunmada hayrlanmaktaysa da fizik okumutu. Protagoras, en son eyi aratran soylu
genlere kukuculuu retmekten artakalan zamanda, Thurii kenti iin yasa kodu hazrlyordu.
Baarsz da olsa politikaya karmt Platon. Xenophon, Sokrates zerine yaz yazmad ve ky
aal etmedii sralar, generaldi. Pythagoras matematikiler, kentlerin ynetimini ele geirmeye
altlar. Herkes, jrilerde grev almak ve deiik kamu hizmetleri grmek zorundayd. III. yzylda
deiti btn bunlar. Eski kent devletlerinde yine politika yapld dorudur. Ancak onlar,
Yunanistan, Makedonya ordularnn merhametine snd iin, blgesel ve nemsiz kalmlardr.
Ciddi iktidar atmas Makedonyal askerler arasndayd. Onlar iin bir ilke sorunu yok, topran,
birbirine kar olan servenciler (maceraclar) arasnda blnmesi vard. Ynetimsel ve teknik
konularda, bu az ok eitimsiz askerler, Grekleri kullandlar uzman olarak. Szgelimi Msrda, stn
sulama ve kurutma almalara yaplmtr. Askerler, yneticiler; doktorlar, matematikiler, filosoflar
vard. Fakat btn niteleri (sfatlar) kendisinde toplayan bir kii yoktu.
Bu a, paras olan ve erk (iktidar) yolunda istei bulunmyan kiinin, karsna yamac bir
ordunun kmyacan var sayarak, ho bir yaant geirecei ad. Bir krala kaplanan bilginler,
usta dalkavuk olmalar ve cahil krallarn cahilce akalarna hedef olmaya aldr etmemeleri kouluyla
epey lks yaarlard. Gvenlik diye bir ey yoktu. Bir saray devrimi, dalkavuk bilgenin patronunu
alaa edebilirdi. Galatiallar bir zenginin villasn yakp ykabilirler, kentler bir soy kavgasnda
kazayla yama edilebilirdi. Bu gibi durumlarda halkn Tali ya da Uur ad verilen tanraya
tapnmasna amamak gerek. nsansal ilerin dzeninde usu (aklc) hibir yan grlmemitir. Bir
yerde usulua varma konusunda diren gsterenler de yoktu. Kendi ilerine kapanp Miltonun
eytan gibi dnd insanlar:
Kendi alanna sahiptir zihin
Cennetten cehennem
Cehennemden Cennet yaratr
inde
Servenci karclar dnda, kamu ilerine ilgi gsterilmez oldu. Parlak, Alexandros savalar
dneminden sonra Hellenci dnya, istikrarl stnlk salyacak gte despot, ya da toplumsal
balamay ortaya karacak belli bal bir g bulunmad iin kaosa doru yrmekteydi. Yeni
siyasal sorunlarla karlaan Grek zeks btnyle yetersiz kald. Romallar, kuku, yok, Greklere
bakldnda aptal ve kabaydlar, fakat hi deilse bir dzen yaratmlard. zgrlk gnlerinin eski
dzensizlii, her kentlinin onda bir pay olduu iin, gz yumulacak trdendi. Ancak yetersiz
yneticilerce uyruklara zorla kabul ettirilen dzensizlik byle deildi. Romaya ba emekten daha
Antika 146
dayanlmaz bir kargaa sz konusuydu. Yaygn bir toplumsal honutsuzluk ve devrim korkusu dolayordu
ortada. zgr iilerin dentileri, olaslkla Doulu kle iilerin yarm (rekabeti) nedeniyle azalm,
zorunlu maddelerin fiyatlar da artmt. Alexandros, yoksulun durumunu deitirmemek iin tasarlanm
anlamalar yapacak zaman bulmutur. Alexandrosla Korinthos Topluluu Devletleri arasnda yaplan
anlamalar (.. 335), Topluluk Konseyinin ve Alexandrosun temsilcisinin unlar denetlemesi kouluna
yer vermiti: Toplulua bal hibir kentte, zel mlke el koydurmamak, topra bldrmemek, borlar
sildirmemek, devrim amacyla kleleri zgr brakmamak. Hellenistik ada tapnaklar bankaclk
yapmaktayd, bir altn yedeine sahiptiler ve krediyi denetliyorlard. III. yzyln balarnda Delostaki
Apollon tapna yzde 10 faizle bor para veriyordu, faiz oran sonra daha da ykselmiti. (Bu konuda ve
Alexandrosun yapt antlamalar iin bkz.: (nc Yzylda Toplumsal Sorun W.W. Tarn. Bu makale,
deiik yazarlarca hazrlanan Hellenistik a (Cambridge, 1923) adl yapttadr. Deneme olduka ilgintir,
baka yerde kolay kolay bulunmayan pek ok olguyu ierir).
dentileri, en basit maddelere bile yetmiyecek lde az zgr iiler, gen ve dinseler, dentili
asker olarak grev alabilmilerdir. Kukusuz, bir dentili askerin yaants sknt ve sakncalarla doluydu,
ama byk olanaklara da sahipti. Zengin bir Dou kenti yama edilebilirdi, kazanl bir bakaldrma
rastlants doabilirdi. Bir komutan iin ordusunu terhis etmek sakncalyd anlalan. Savalarn srekli
olmasnn nedenlerinden biri de herhalde budur.
Eski Grek kentlerinde, eski uygar tin az ok canl kalmt. Fakat Alexandria dnda, Alexandrosun
kurduu yeni kentlerde yoktu byle bir durum. Daha eski zamanlarda, yeni bir kent, daha eski baka bir
kentten gelen gmenlerin kurduu bir koloniydi daima. Bu koloni ana kente duygu bayla balanrd. Bu
tr duygu, szgelimi, Hellespont zerinde kurulan (.. 96) Lampsakos kentinin diplomatik ilevliklerinde
gibi grld gibi uzun mrlyd. Kent, Seleukoslar kral III. Antiochosun boyundurua alma tehdidiyle
kar karya kalm ve korunmas iin Romaya bavurma karar vermiti. Bu amala yola karlan bir
kurul dorudan doruya Romaya deil, ok uzak olmasna karn, Lampsakos gibi, Phokaeann bir
kolonisi olan ve Romallarca dost saylan Marsilyaya gitmitir. Marsilyallar, elinin etkili konumasn
dinler dinlemez, bu karde kenti desteklemek amacyla, Romaya diplomatik bir kurul gndermeye karar
verirler. Marsilyadan ierde yaayan Gauller, Kk Asyadaki akrabalar Galatiallara yazdklar ve
Lampsakosu dostlar arasnda saymalarn tleyen bir mektupla ie kart. Roma, doallkla, Kk
Asyann ilerine el atmak bahanesi karsnda gnendi ve Romann araya girmesiyle Lampsakos
zgrln srdrd. Lampsakosun varl Romann iine gelmeyinceye dein de bu byle gitti. (Bevan,
Seleukoslar Soyu, c. 11, s. 45 - 6).
Asya yneticileri, genellikle kendilerini Hellen Dostu saydlar ve politikayla askeri gereklilik
elverdiince eski Grek kentleriyle dost geindiler. Grek kentleri frsat dtke, demokratik zerklii,
haratan ve kentlerinde bulunan krala ait askeri birliklerden kurtulmak istediler.
Onlarn gnln yapmak, zahmete deer bir iti. nk bu kentler zengindi, kiralk asker
verebiliyordu, ounlukla nemli limanlara sahipti. Fakat bir i savata yanl yan tuttuklarnda lkelerinin
yabanc ellere gemesine ortam hazrlam oluyorlard. Seleukoslar ve baka soylar ho grrlkle
davrand onlara. Ama ayrllar (istisnalar) vard bunun.
Yeni kentler, bir lde kendi kendilerini ynetmilerse de eskileriyle ayn gelenee sahip deillerdi.
Yurttalar, homojen bir kaynaktan deil, Yunanistann deiik blmlerinden gelmekteydi. Bu yurttalar,
conquistadorlar ya da Johannesburga yerleenler gibi daha ok serven merakllarydlar. Eski Grek
kolonistleri ya da Yeni ngiltere ncleri gibi oturmu, dinsel grl kiiler deillerdi. Sonu olarak,
Alexahdros kentlerinden hibiri gl bir siyasal birim yaratamamlardr. Krallk ynetimine elvermekteydi
bu durum, ama Hellenciliin yaylmas asndan bir gszlkt.
Grekil olmayan dinin etkisi ve Hellenci dnyadaki bo inan, btnyle deil ama, ounlukla
ktyd. Baka olabilirdi durum. Yahudiler, Persiallar, Budistler, halkn tutuu Grek oktanrclna
kesinlikle stn dinlere sahipti ve en iyi filozof bile onlardan yararlanabilirdi. Maalesef, Grek imgesinde en
ok iz brakanlar, her eyden nce efsanevi bir gemie sahip Babilliler ve Chaldeallar olmutur. Dinsel
kaytlar binlerce yl geriye uzanyordu ve daha binlerce yl geri gittiklerini de ileri srmekteydi. Sonra
gerek bilgelik geliyordu: Babilliler, gne tutulmalarn, Grekler daha bu ii baarmadan, nceden az ok
syliyebiliyorlard. Bunlar, yalnzca, Babillilerden bir eyler almak isteyiin nedenleriydi. Alnanlarsa, daha
ok, yldzlar bilimi ve by olmutu. Prof. Gilbert Murraya gre, yldzbilim Hellenci dnceyi yeni bir
sayrln uzak bir adada yayan halk yakalamas gibi yakalad. Ozymandiasn mezar, Diodorosun
anlatt gibi, yldzbilimsel simgelerle kaplanmt: Commanegede bulunan I. Antiochosunki de ayn
karakterdeydi. Tek yneticiler (monarklar) iin, yldzlarn kendilerini gzlediine inanmak doald. Fakat
herkes hazrd bu sayrla kaplmaya. (Grek Dininin Be Sahnesi, s. 177-178). Yldzbilimin, Greklere
nce, Alexandros zamannda, Kos kentinde ders veren ve Senecaya gre Beli yorumlayan Berosos adl
bir Chaldeal ynnden retildii anlalyor. Prof. Murray bu konuda unlar yazyor: Assur-banipaln
(.. 686-26) kitaplnda bulunan fakat, .. III. binde I. Sargon iin yazlan 70 tabletlik Belin Gz adl
bir denemeyi, Berososun Grekeye evirdii anlamna gelmeli bu (ayn yapt, s. 176).
Antika 147
 Greceimiz gibi, en iyi filosoflarn bile ou yldzbilime inanmtr. Yldzbilim, gelecein
nceden karsanabileceini sandndan, yaygn ans inanc karsna karlabilecek olan zorunluk
ya da yazg inancn iermekteydi. Kukusuz ok kii ikisine de inanm ve tutarszl ayrt
edememitir hi.
Genel karmaklk, anlksal (zihinsel) bir gszlkten ok, ahlaksal bir k getirmitir. Uzun
kesinsizlik alar, bir aznln en yksek azizlik aamasna varmasna uygun olduklar halde,
saygdeer yurttalarn skc gndelik erdemlerine dmandrlar. Yarn hepsi baka ellere geecekse,
para arttrmanzn yarar; i grdnz adamn sizi dolandraca kesinse, namuslu olmann bir
stnl; hibir dava nemli deilse ve srekli bir zafer salamyorsa bir davaya sk skya
sarlmann anlam yoktur. Yaant ve varln korunmasn yalnz dolambal ve lastikli szler olanakl
klyorsa doruluk adna kant ileri srmek gereksizdir. Erdemi, salt bir dnya uzgrnden baka
bir kaynaa dayanmayan adam, byle dnyada cesareti varsa, servenci olur, yoksa korkak bir
eyyamc olarak karanl arar.
Bu ada yaayan Menander unlar sylyor:
Neler alnmad kulama nsanlar zerine
Efendiyken doutan
Felaketler gelince felaketler ardndan
Edepsiz kesilenler zerine
Birka kii dnda, .. III. yzyln ahlaksal karakterini zer bu. Bu birka ayrl (istisna)
arasnda bile, korku umudun yerini alm ve yaantnn amac, olumlu bir iyiyi baarmaktan ok,
felaketlerden kamak olmutur. Metafizik geri plana itilmi ve bireysel ahlak, birinci aamada nem
kazanmtr. Felsefe, artk, korkusuz birka doruluk araycnn nnden giden bir fener deil,
yaama kavgasna girienleri izleyen ve gszlerle yarallar toplayan bir cankurtarand [(C.F.
Angus, Eski a Tarihi, (Cambridge), c. VII, s. 231. Menanderden aldm para da ayn yaptn ayn
blmndedir.)]

KONU XXVI

KPEKSLER (KYNIKOSLAR) VE KUKUCULAR

(SKEPTIKOSLAR)

Zek bakmndan ileri gelen kiilerin ada toplumla ilikisi, deiik alarda, biribirinden ok
ayr olmutur. Kimi dnemlerde bu kiiler evreleriyle bsbtn uyumu; kukusuz, gerekli
saydklar reformlar evrelerine anlatmaya alm, nerilerinin ho karlanaca konusunda bir
gven duymu, reformdan gememi bile olsa, iinde yaadklar dnyaya nefretle bakmamlardr.
Dnemler vardr, zek adamlarnn, radikal deimeleri kanlmaz grerek devrimci olduu ve
ksmen kendilerinin etkisiyle, o deimelerin yakn bir gelecekte gerekleeceini umduu dnemler
vardr. Zek adamlarnn dnyadan umudunu kestii dnemler. Gerekli olan bildiklerini, onun ortaya
karlmas konusunda hibir umut nn bulunmadn dnrler kiiler yle zamanlarda. Bu
psikolojik tutum, yeryzndeki yaanty kknden bozuk sayan daha derin bir umutsuzlua kolayca
atlayverir. Fakat, gelecek bir yaantda ya da gizemli (mystik) bir biim deitirmede iyinin
bulunacan umar.
Kimi alarda btn bu tutumlar, ayn zamanda yayan deiik kiilerce benimsenmitir.
Szgelimi XIX. yzyln balarn alalm ele. Goethe rahattr. Bentham reformcudur. Shelly, devrimci
Leopardiyi ktmser. Fakat dnemlerin ounda byk yararlara bir gr tonu egemen olur. Onlar
Elizabeth dzeni ve XVIII. yzyl ngilteresinde rahattrlar. Fransada aa yukar 1750de devrimci
olmulardr; Almanyada 1813ten beri ulusudurlar.
V. yzyldan XV. yzyla dein sren kilise adamlarnn egemenliinde, kuramsal olarak
inanlanla, gncel olarak duyulan arasndaki atma sz konusuydu. Kuramsal olarak bu dnya br
dnya iin aclar arasnda gzya dolu bir geit, bir hazrlanmayd. Fakat pratikte yazarlar hemen
hemen tm din adam olduundan, onlarn kilise erkinden sevin duymamalar elde deildi.
Bylelikle onlar, yararl olduuna inandklar ilevlik tr iin bol bol frsat elde etmilerdir. Sonuta
bu din adam yazarlar, kendilerini yabanc bir dnyada srgn sayan insanlarn deil, bir ynetici
snfn anlayna sahip oldular. Ortaa boyunca sren ve kilisenin br dnya inanlarna

Antika 148
dayanmasna karn, gndelik dnyada en nemli kurum olmas olgusundan doan acayip ikiliin bir
parasdr bu.
Hristiyanln br dnya iin psikolojik hazrlan Hellenci ada balar ve kent-devletin
kaybolmaya yz tutmasyla balantldr. Aristotelese dein Grek filosoflar, undan bundan
yaknabilmilerse de kke kozmik olarak umutsuz deillerdi, kendilerini siyasal adan yeteneksiz de
saymazlard. Zaman zaman, yeniden bir zmrenin adam olabilirler; bu durumda, yenilgileri, bilgenin
kanlmaz gszlnden deil, atmann anslarndan doard. Onlara gre, Pythagoras, Platon gibi,
kimi psikolojik durumlarda dnyay grnt dnyas diye knayarak gizemcilie kaanlar bile ynetici
snflar aziz ve bilge durumuna getirmek iin pratik planlar yapmlard. Siyasal g Makedonyallarn eline
geince, Grek filosoflar, doal olarak siyasetten el yudular, kendilerini daha ok bireysel erdem ya da
kurtulua verdiler. Artk, yi bir devlet adam nasl yaratlr? diye soru sormuyorlar; bunun yerine kt
bir dnyada kii nasl erdemli olabilir? Ya da aclarla dolu bir dnyada nasl mutlu olabilir? diyorlard.
Deimenin yalnzca bir aama deimesi olduu dorudur. kinci trden sorular daha nce de sorulmu
ve daha sonraki sundurmaclar (stoikler) bir sre iin yine siyasetle ilgilenmilerdir. (O kez, ilgilendikleri,
Yunanistann deil, Romann siyasetiydi.) Fakat az ya da ok, gerekti deime. Sundurmacln
(stoikliin) Roma dnemindeki snrl bir uzanma sahip tutumu dnda; ciddi reticilerin ve duygu
adamlarnn gr gitgide znel ve bireyci olmu; sonunda Hristiyanlk, misyoner abasn esinleyen,
kiliseyi yaratan kkl bir ilkeye yer ayrmtr. Kilise ortaya kana dein, filosofun btn yreiyle
balanaca bir kurum; sonuta, yasaya uygun g sevgisinin kendini gsterecei bir yer yoktu. Bu
nedenle Hellenci an filosoflar insan olarak, kent-devletin henz ballk esini verdii, verebildii
zamanlarda yayanlardan daha snrlyd. Dnmemek elde olmad iin, yine dnyor,
dncelerinin, gncel dnyada meyve vereceini pek ummuyorlard.

KPEKSLER
Alexandros zamannda drt felsefe okulu kurulmutu. En nl ikisi sundurmaclarla (stoiklerle),
Epikurosular okulu, daha sonraki blmlerin konusu olacak. imdi biz, kpeksilerle (kynikoslar)
kukucular (septikler) ele alacaz.
Kpeksiler okulu, Sokratesin ardl ve Platondan aa yukar 20 ya byk olan Antisthenesten
gelmedir. Asl Diogenesle yaygnlamtr. Antisthenes, kimi bakmlardan Tolstoya benziyen dikkate deer
bir kiiydi. Sokratesin lmnden sonrasna dein onun ardllarnca kurulan soylular evresinde yaad ve
allm kanlarn yolundan ayrlma belirtisi gstermedi. Fakat, Atinann yenildii mi desek, Sokratesin
lm m, yoksa felsefi sz oyunlarna kar honutsuzluk mu, neyse, bir ey, ya da artk gemi olan
Antisthenesi, eskiden deer verdiklerini kmsemeye, sade bir iyilikten bakasna sahip olmama
kararna gtrd. ilerle ilintisi vard, onlardan biri gibi giyinirdi. Eitim grmemilerin de anlayabilecei
bir stille ak havada tler verirdi. Btn zentili felsefenin deersiz olduunu, bilinebilecek olann basit
kiilerce de bilinebileceini sylerdi. Doaya dne inanm ve bunu ileri ulara vardrmt. Ynetim
kadrosu, zel mlkiyet, evlilik ve kurumlam din olmamalyd. Kendisi olmasa da onu izleyenler klelii
knadlar. Tam tamna bir ileci deildi Antisthenes. Fakat lks ve yapma duyusal zevklerin ardna
dlmesini knad. Zevk almaktansa lmeyi yelerim szleri onundur. (Benn, c.11, s. 4-5; Murray, Grek
Dininin Be Sahnesi, 113-114).
Antisthenesin nn, ardl olan Diogenes bastrmtr. Euxinos rma zerindeki Sinoptand
Diogenes. Antisthenesin gz tutmamt onu nceden. Paralarn yzn deitirdii iin tutuklanm olan
kt nl bir sarrafn oluydu. Antisthenes kovdu delikanly. Fakat Diogenes aldr etmedi.
Antisthenesten sopayla dayak yedi, yine kmldamad. Bilgelik istiyordu. Antisthenesin bunu verecek kii
olduunu grmt. Yaantdaki amac, babasnn yaptn yapmak, parann yzn deitirmekti. Fakat,
ok daha geni lde. Dnyada geerli parann yzn deitirecekti. Geleneksel olarak, vurulan her
damga sahteydi. General olarak, kral olarak damgalananlarla; onur olarak, bilgelik olarak mutluluk,
zenginlik olarak damgalanan eyler hep, zerinde yalan yanl yazlar tayan aalk madenden
yaplmt (Murray, Grek dininin Be Sahnesi, s. 117).
Diogenes bir kpek gibi yaamaya karar verdi, bylece kynikos (kpeksi) adn ald; dinde olsun,
davranta olsun, giyinmede, barnmada, yiyecek ve terbiyede olsun btn gelenei reddetti. Bir f iinde
yaad sylenirse de, Gilbert Murray, bunun yanl olduunu kesin bir anlatmla ileri srer. Murraya
gre, onun iinde yaad, ilkel zamanlarda cenazeler iin kullanlan byk bir toprak kapt (Murray, ayn
yapt, s. 119). Hint yoksulu gibi dilenerek yayordu. Yalnz insanlarla deil hayvanlarla da karde
olduunu ilan etti. Yaantsnda bile hakknda ykler sylenmi bir kiidir. Alexandrosun ona urayp,
Dile benden ne dilersen dediini, Diogenesin de, Glge etme, baka ihsan istemem karl verdiini
herkes bilir.
Diogenesin retisi hi de bizim imdi kpeksi adn verdiimiz trden deil, bunun tam tersiydi.
Erdem ynnde gl bir tutkusu vard. Erdem karsnda dnya nesnelerine hi de kulak amazd.
Antika 149
Arzudan elini ayan ekmekte erdemi ve ahlaksal zgrl aramt. Taliin sunduu maddi
nesnelere kar ilgisiz kalmakla korkudan kurtulu salanm olurdu. Bu bakmdan, greceimiz gibi,
retisi sundurmaclarca (stoikosularca) benimsenmiti. Fakat sundurmaclar, uygarln salad
kolaylklar reddetmek konusunda Diogenesi izlemi deildir. Diogenes, Prometheosun, modern
yaantnn yapmack ve karmakln ortaya karan sanatlar getirdii iin gerei grdn
dnmtr hakl olarak. Bu bakmdan, o Taoculara, Rousseau ve Tolstoya benzer, fakat onlardan
daha tutarldr. Aristotelesin ada olmasna karn, retisi, Hellenci aa ilikindir havas
bakmndan. Aristoteles, dnyaya sevinle bakan son Grek filosofudur. Ondan sonra herkes, u ya da
bu biimde bir el etek ekme felsefesi ileri srmtr. Dnya ktdr, el ekmeli bamsz olmalyz
ondan. D nesneler kalc deildir. abalarmzn rn deil, taliin vergisidirler. Yalnz, erdem ve
dnyadan el ekmekle duyulan honutluk trnden znel eyler kalcdr. Sonuta, bilgi, bir kiinin
deer verecei, yalnz bu tr eylerdir. Kii olarak, enerji dolu adamd Diogenes; fakat retisi,
Hellenci adaki btn retiler gibi, umutsuzluun doal abay ykt bkkn kiilere sesleniyordu.
Kesinlikle, sanat, bilimi, devlet adamln ya da gl ktle kar protesto eylemi dnda, yararl
herhangi bir eylemi krklemek iin tasarlanm bir reti deildi.

KPEKS RET HALK ARASINDA

Kpeksi retinin, halk arasnda yayldnda ne kla girdiini grmek ilgin. .. III. yzyln
ilk yarsnda kpeksiler, zellikle Alexandriada tutunmulard. Maddi varla bavurmadan
yaamann ne denli kolay olduunu basit bir yiyecein nasl mutluluk vereceini, kn ucuz giysilerle
snmann ne denli kolay (Msrda kolayd bu), anayurda ballk duygusunun ve ocuunu ya da
dostunu yitiren kiinin alayp szlamasnn ne denli aptalca olduunu anlatan brorler yaynladlar.
Kpeksilii halk arasnda yayanlardan biri olan Teles olum ya da karm ld diye neden
koyvereyim kendimi? Henz yayorum ben. Neden malma gz kulak olmaktan vazgeiyim? der.
(Hellenci a, Cambridge, 1923, s. 84 v.). Bu noktada btnyle yalnlam basit yaantya
duyguda olmak (sempati duymak) gleir. Kimin bu tlerden holand merak edilebilir.
Yoksulun aclarn dsel saymak isteyen zenginler mi? Baarl iadamlarn kmsemeye alan
yeni yoksullar m? Bakasndan aldklar yardmn nemsizlii konusunda kendi kendilerini kandran
dalkavuklar m? Zengin bir adama yle syler Teles: Sen bol bol veriyorsun, ben de ekinmeden
alyorum. Ne secdeye varyorum, ne de alaltyorum kendimi. Aldmla yetinmediim iin
szlanmyorum da (Hellenci a, Cambridge, 1923, s. 86).
Gzel bir reti dorusu. Halk arasndaki kpeksilik, bu dnyann die dokunur nesnelerinden
el etek ekmeyi tlememi; yalnz onlara ilgisiz kalnmasn istemitir. Para alp verme durumunda
borlunun, alacaklya kar ykmlle pek aldr etmemesiyle sonulanabilirdi bu. Kpeksi
szcnn gndelik anlamn nasl ald grlyor.
Kpeksi retide iyi olan, sundurmacla (stoikosulua) gemitir. Sundurmaclk btnyle
daha eksiksiz ve daha derli toplu bir felsefedir.

KUKUCULUK
Bir okul retisi olarak kukuculuk, ilk kez Alexandrosun ordusunda bulunup onunla birlikte
Hindistana dein giden Pyrrhon ynnden ortaya atlmtr. Hindistana kadar gitmekle Pyrrhon
yolculuktan hevesini alm olmal. nk, geri dndkten sonraki yaantsn, doduu kent olan
Eliste geirmi ve .. 275te orada lmtr. retisinde, eski kukular dizgeletirip biimleme
dnda yeni bir yoktur. Duyular konusundaki kukuculuk, Grek filosoflarnn zihnini eski alardan
beri kaplamtr. Parmenides ve Platon gibi, alglamann tantc deerini yadsyan filosoflar, bu
kukucularn dndayd. Onlar yadsmalarn, anlksal bir dogmatizm frsat adna kullanmlardr.
Samaclar (Sophistesler) yani, Protagoras ve Gorgias, duyu alglamasnn ift anlamll ve grnr
elimeleriyle Humeunkine benziyen bir znecilie yneldiler. Pyrrhon, duyularla ilgili kukuculua
ahlaksal ve mantksal kukuculuu da eklemi grnyor. Grnyor diyorum, nk, bilgece
davranp hibir yapt yazmam. Bir devinim yolunu, brne ye tutmamz iin hibir usu (aklc)
neden bulunmadn savunduu anlalyor. Pratikte bu, bir kiinin ne tr olursa olsun, iinde
yaad lkenin alkanlklarna uymas gerektii anlamna gelir. Modern bir kukucu, yani
Pyrrhonun ardl, kendini esinlendiren bir inanc olmasa da pazar gnleri kiliseye gidecek ve kurala
uygun biimde diz kecektir. Eski kukucular btn bir pagan dnemi trenlerini uygulam, dahas,
kimi kez rahip bile olmulardr. Kukuculuklar, bu davrann yanl olduunu kantlamann
olanakszlna inandrmt kendilerini. Kukucu felsefeden daha uzun mrl olan kukucu
saduyuysa davrann yerindeliini salamt.

Antika 150
 SIKINTIYA PANZEHR
Doal olarak kukuculuk, felsefe dncesine sahip olmayan pek ok zihne seslenmitir. Okullarn
ayrln ve anlamazlklarndaki sertliini gren pek ok kii onlarn, gerekte varlmaz olan bir bilgi elde
ettikleri savnda olduklar sonucuna vard. Bilisiz bir kiinin nl bir bilgin lsnde bilge olduunu
gsterdii iin kukuculuk; tembel adamn avuncuydu. Yaps gerei kesinlikle doru bir inanc gereksinen
kiilere, bu reti doyurucu grnmiyebilir. Fakat, Hellenci an her retisi gibi o da kendisini skntya,
zntye bir panzehir olarak kabul ettirmitir. Btnyle kesinlik ddr olan. Gelecek konusunda neden
skntya dmeli? imdiden de zevk alabilirsiniz: Gelecek olan henz belli deildir. Bu nedenlerle halk
arasnda kukuculuk, hatr saylr bir baar kazanmtr.
Bir felsefe olarak kukuculuun yalnzca kuku deil, dogmatik kuku olduu grlecektir. Bilim
adam unun, yle yle olduunu sanyorum, fakat emin deilim der. Merak dolu zeks olan bir
kiiyse onun nasl olduunu bilmiyorum, fakat benim ynmden ortaya konacan umuyorum biiminde
konuur. Felsefi kukucu hi kimse bilmez, hi kimse bilemez kansndadr. Sistemi saldrya elverili
klan, bu dogmatizmdir. Doal olarak kukucular, bilginin olanakszln dogmatik olarak ileri srdklerini
hayrlarlar. Ancak hayrlamalar pek kandrc deildir (hayrlama: reddetme).

TMON
Pyrrhonun ardl Timon, bununla birlikte, Grek mantnn gr noktasndan, karlk vermenin ok
g olduu ve zekyla ilgili kimi kantlar ileri srd. Grekler ynnden tek kabul edilmi mantk,
tmdengelimseldi. Btn tmdengelimse Eukleides gibi, apak saylan genel ilkelerden balamak
zorundayd. Timon bu tr ilkeler bulma olanan kabul etmeli. Bylece her ey baka bir eyin yardmyla
belgilenebilecek ve btn kant ya dnel (circular), ya da bir hiten sarkan bitimsiz bir zincir olacaktr. Her
iki durumda da hibir ey saptanamaz. Grebildiimiz denli, bu kant, ortaalara egemen olan Aristoteles
felsefesini kknden koparmtr. Gnmzde, btnyle kukucu olmyan kiilerce savunulan kimi
kukuculuk biimlerini, eski an kukucular grememilerdi. Onlar, grntlerden kukulanmamlar ya
da kendi kanlarnca, yalnzca grntlerle ilgili dolaysz bilgimizi dile getiren nermeleri kukulu
bulmamlardr. Timonun yaptlarndan ou yok olmutur. Elimizde bulunan iki para bu noktay
aklyacaktr. Bunlardan biri grntnn tmyle geerli olduunu syler. brndese unlar
okunmaktadr: Bal tatldr demem. Bal tatl grnr. Baln tatl olduunu ileri srmeyi hayrlyorum.
Onun tatl grndn btnyle evetlerim derim. (Bunlar; Edwyn Bevan, Sundurmaclar (Stoikoslar)
ve Kukucular adl yaptna aktarmtr, s. 126). Modern bir kukucu, grntnn yalnzca grndne,
geerli ya da geersiz olmadna iaret eder. Geerli olan da geersiz olan da bir anlatm olmal. Hibir
anlatm grntye, yanlla elvermiyecek bir yaknlkta balanamaz. Bu nedenle Timon, bal tatl
grnr anlatmnn, mutlak olarak kesin deil, yalnz, yksek aamada belkili (muhtemel) olduunu
syleyecektir.
Kimi bakmlardan modern kesinsizlik ilkesi Timonun retisine ok benzer. Hi gzlenmeyen eyleri
(szgelimi atomlar) geerli olarak karsamann olanaksz olduunu savunmutu o. Fakat, iki grnt sk
sk birlikte gzlendiinde biri brnden karsanabilirdi.
Timon son yllarn Atinada geirmi ve orada lmtr (.. 235). lmyle Pyrrhon okulu, okul
olarak kapanm, fakat Pyrrhonun retileri, az ok deimi Platoncu gelenei temsil eden Akademia
ynnden benimsenmiti. Tuhaf grlebilir bu.

ARKESLAOS
Byle bir artc felsefe devrimi yapan adam, Timonun ada ve ileri bir yala, aa yukar ..
240ta len Arkesilaostu. ok kiinin Platondan ald, duyulur st zekyla anlalr bir dnyaya ve
lmsz tinin lml bedene stnlne olan inant. Fakat, Platon ok yanlyd ve onun kimi bakmdan
kukuculuu rettii dnlebilirdi. Platonun azyla konuan Sokrates hibir ey bilmediini ileri srer.
Doal olarak biz aka sayyoruz bunu. Fakat ciddi de sayabilirdik. Diyaloglardan ou hibir olumlu sonuca
varmaz, okuyucuyu kukuda brakmay amalar. Kimi (szgelimi Parmeneidesin ikinci yars) bir
tartmada her iki yann usa ayn lde yakn bir tarzda savunulabileceini gstermekten baka bir amaca
sahip deilmi gibi grlebilir. Plaloncu diyalog bir ara olmaktan ok ama biiminde ele alnabilir. Bu
durumda o, kukuculuun eksiksiz bir savunmasn yklenmi olur. Arkesilaosun, izleyicisi olduunu aa
vurduu kiiyi (Platonu) bu yolda yorumlad anlalyor.
Eer Arkesilaostan ders alan genler, rendikleriyle felce uramaktan saknsalard, retim dalnda
Arkesilaosun vlecei pek ok zellik bulunurdu. Arkesilaos hibir tez savunmaz, rencisinin ileri
srd her tezi hayrlard (reddederdi). Birbiri ardndan iki eliik nermenin savunmasna girdii, her biri
adna nasl kandrc kant ileri srleceini gsterdii olur. Bakaldracak lde gl bir renci, iin pf

Antika 151
noktasn ve yanllardan nasl saknmak gerekeceini renmi olabilirdi. Gerekle hibiri, zek
abukluu ve dorulua aldrmazlk dnda bir ey renmi grnmyor. Arkesilaosun etkisi,
Akademiann aa yukar 200 yl kukucu kalmasna yol aacak lde glyd.

KARNEADES
Bu kukucu dnemin ortasnda, elendirici bir olay kt ortaya. Arkesilaosun, Akademia
Bakan olarak deerli bir ardl saylan Karneades, Atinann diplomatik bir grevle, .. 156 ylnda
Romaya gnderdii filosoftan biriydi. Karneades elilik ciddiyetini, frsat karma nedeni
saymayp, bir dizi konferans verdi Romada. Grek davranlarn yknmeye ve Grek kltr
edinmeye merakl olan Roma genleri onu dinlemeye geldi akn akn. Karneadesin birinci konumas
Aristoteles ve Platonun adalet konusundaki grlerini yaymaktayd ve btnyle yapcyd. Fakat
ikinci konumas, birincide sylediklerini rtyor, kart varglar getirmiyor, her vargnn rk
olduunu gsteriyordu yalnz. Platonun Sokratesi, adaletsiz i yapmann, yapan iin, o adaletsizlie
katlanandan daha kt olduunu ileri srmt. kinci konumasnda Karneades, bu sav
kmseyerek iledi. Ona gre, byk devletler, gsz komularna kar giritikleri adalet d
saldrlarla g kazanmt. Romada grmezlikten gelinemezdi bu durum. Bir gemi batarken bir
gszn yaam pahasna kurtarabilirdiniz hayatnz. Byle yapmazsanz aptaldnz. nce kadnlar
ve ocuklar ilkesi Karneadesin grnde kiisel kurtulua yol amyor. Muzaffer bir dmann
nnden yz geri ederken atnz yitirmi olsanz ve yaral bir arkadanz at stnde grseniz ne
yapardnz? Usunuz (aklnz) banzdaysa adalet ne buyurursa buyursun, arkadanz al aa edip
ata el koyardnz. Bu pek yapc olmayan kantlama adal (nominal) bir Platon ardl iin artcdr.
Fakat, o zamann (modern) Roma genlerini holandrm grnyor.

NL CATO
Kantlamadan holanmayan bir kii vard: Romann Kartha-hadathay (Kartacay) yenmesini
salyan, amansz, kat, aptalca kaba ahlak dizgesini simgeleyen yal Cato. Genlikten ihtiyarla
dein, basit bir yaant srm, sabahlar erken kalkm, ar el ileriyle uram, yalnz basit
yiyecekler yemi, en ucuzundan giyinmiti. Devlete kar kl krk yararcasna namusluydu, olanca
rvet ve yamadan btnyle kanrd. br Romallarn da kendi uygulad erdemleri
uygulamasn istedi ve kty sulayp kovuturmann, namuslu bir adamca yaplabilecek en iyi ey
olduunu iddia etti. Eski sk Roma alkanlklarnn sertletirmeye alt yapabildiince.
Kiisel uygunluu ynnden bir sonraki yl Konsl yaplacak olan Maniliusu, karsn, gndz
ve kznn nnde ar sevgiyle pt iin Senatodan kovmaya karar verdi. Bu davran iin
Maniliusu knad ve kendisinin ei ynnden imekli, gk grltl havalar dnda hi plmediini
syledi (Northun Plutarchosu, Yaantlar, Marcus Cato).
Erkte (ktidarda) olduu zaman, btn lks, lenleri yasak etmiti. Karsna yalnz kendi
ocuklarn deil, klelerinin ocuklarn da emzirtti. Bylece, klelerinin ocuklar, ayn stle
beslendikleri iin, kendi ocuklarn sevebileceklerdi. Kleleri alamayacak lde yalannca,
acmakszn satard onlar. Onlarn daima ya almalar ya da uyumalar konusunda diretirdi.
Arkada olmalarna dayanamayaca iin birbiriyle kavga etmelerini desteklerdi. Biri kabahat
yapnca, br klelerini arr ve onlardan, kabahatliyi lme mahkm etmelerini ister; bu yargy,
brlerinin gzleri nnde, kendi elleriyle yerine getirirdi.

CATO-KARNEADES
Catoyla Karneades arasndaki kartlk eksiksizdi: Biri ok sk ve ok geleneksel olan ahlak
dolaysyla insafsz; bryse ok gevek ve Hellenci dnyann toplumsal zmesine pek fazla
bulanm bir ahlak dolaysyla aalkt.
Cato, genlerin Greke renme giriimine ve bu dile gsterilen saygnn artna balangtan
karyd. Roma genlerinin bilim ve gzel konumay renme yoluna dp, silahlarn onur ve
grkemini unutacaklarndan korkuyordu... Bylece bir gn Senatoda, Grek elilerinin uzun sre
Romada kalmalarn aka eletirdi. Kurnaz kiilerdi eliler, istediklerini kolayca yaptrabilirdi. Baka
bakmdan olmasa da bu husus, onlar hakknda nlemler alnmasn gerektirirdi. yisi mi, onlar
gerisin geri, Grek okullarna gndermeliydi. Varsnlar, reteceklerini orada retsinlerdi. Roma
ocuklar onlardan kurtulup, eskiden olduu gibi yasalara ve Senatoya ba emesini bilmeliydi.
Karneadese kar bir ktlk duyduu ya da dndnden deil, genellikle felsefeyi
sevmediinden byle konumutu Senatoda (Northun Plutarchosu, Yaantlar, Marcus Cato.)

Antika 152
 Zeki Atinallar, yasalar olmad iin Catonun gznde aalkt. Kiilerin s sz kartrmalaryla
(sophistlik) daha da alalmas, Atinallar iin nemli deildi. Ancak Romal genler, ahlakta kuralc,
emperyalist grl insafsz ve duygusuz olmalyd. Cato baarya ulamad yine de. Daha sonraki
Romallar onun kt dncelerini srdrmekle birlikte Karneadesin kt dncelerini de benimsediler.

KLITOMACHOS
Akademiann Karneadesten (aa yukar 180-110) sonraki bakan, gerek ad Hasdrubal olan,
Greklerle olan ilerinde kendine Klitomachos adn vermeyi ye tutan bir Kartha-hadathalyd
(Kartacalyd). Kendini ders vermeye adyan Karneadese benzemeksizin, Klimotachos, Phoinike (Fenike)
diliyle olan 400den ok kitap yazmtr. lkelerinin Karneadesin ilkeleriyle ayn olduu grlyor. Kimi
bakmlardan yararlyd onlar. Bu iki kukucu, gittike daha da yaylan, gelecei gizli aralarla nceden
bildirme ilevliine, by ve yldzbilime inana kar kmlard. Ayrca, belkilik (ihtimallik) aamalaryla
ilgili kurucu bir reti de gelitirmilerdi. Kesinlii duyduumuz konusunda hibir zaman hakl olamazsak
da, kimi eyler baka eylerden daha ok dorulua yatkndr. Belkilik (ihtimallik) pratikte bizim nderimiz
olacaktr. Olan akl varsaymlarn en belkili olanna gre davranmaktr usu (aklc) olan. Modern
filosoflardan ounun uyuaca grtr bu. zntyle syliyelim, onu ne sren kitaplar yitip gitmitir
ve kalan birtakm imleme ve gndermelerle retiyi yeniden kurmak gtr.
Klitomachostan sonra, Akademeia kukucu olmaktan kt ve .. 69da len Antiochos zamanndan
balayarak yzyllarca, retileri, sundurmaclarn (stoikilerin) retilerinden pratik olarak ayrlmaz
durumda kald.

GRTL AENESIDEMOS
Bununla birlikte, ortadan kalkmad kukuculuk. Belkilikle (muhtemelen) Greklerden 2000 yl nce,
iinde, kukucularn bulunduunu bildiimiz Knossostan gelen Giritli (Kretal) Aenesidemosla yeniden
canland. Bu kukucular, hayvanlar hakimesinin tanrsall konusundaki kukularla dk ahlakl
sarayllar elendirirlermi. Aenesidemosun yaad tarih belli deil. Karneades ynnden savunulan
belkilik (ihtimallik) retilerini aradan karm en eski kukuculuk biimlerine dnm.
Etkisi ok byk olan Aenesidemosu satirist Lukianos (.S. II. yzyl) ve az sonra Sextos Empeirikos
izlemitir. Sextos Empeirikos, eski an yaptlar bize dein kalan tek kukucu filosofudur. Szgelimi,
Tanr nancna Kar Kantlar adl ksa deneme bunlar arasndadr. Bu denemeyi Edwyn Bevan Sonraki
Grek Dini adl yaptna evirerek almtr (s. 52-56). Bevana gre bu denemeyi Sextos Empeirikos,
Klitomachos kanalyla, Karneadesten almtr.
Tanr nancna Kar Kantlar, davranta, kukucularn genel ilkelere uyduunu dile getirerek balar:
Biz kukucular, pratikte, alemin gittii yoldan gideriz, dnyayla ilgili bir kanmz yoktur. Tanrlardan
varm gibi sz eder, onlara tapnz, bizi kayran, geleceimizi hazrlyan onlardr deriz. Bunlar sylerken
bir inanc dile getirmeyiz, dogmatikler gibi aceleci olmaktan saknrz.
Sextos Empeirikos, sonra, halkn, Tanrnn yaps konusunda ayrldn syler. Kimi onun cisimsel
olduunu, kimiyse olmadn dnr. lgili hibir yaantmz bulunmadndan yklemlerini bilemediimiz
Tanrnn varl apak deildir. Dolaysyla kantlamay gerektirir. Denemede, byle bir kantlamann
olanakl olmadn gstermek yolunda, olduka karmak bir kant yer almaktadr. Empeirikos, daha
sonra, ktlk sorununu iler ve szlerini yle bitirir:
Tanrnn varln kesinlikle ileri srenler, dine saygszlk etmekten kendilerini alamazlar. Tanrnn
her eyi denetlediini sylerlerse, kt ilerin yaratcs durumuna getirirler onu. Kimi ileri denetlediini,
ya da hibir ii denetlemediini ileri srerlerse, Tanry savsaklayc ya da yeteneksiz yapmaya zorlanrlar.
Bu da kfrdr.
Kukuculuk, her ne denli, .. III. yzyln bilmem hangi ylna dein, kltrl bireyleri kendisine
ekmeyi srdrmse de, an, gittike dogmatik dine ve kurtulu retilerine dnen mizacna aykryd.
Kukuculuk, kltrl kiilerin, devlet dinlerinden holanmamasna yol at. Ancak salt zek alannda bile
devlet dinlerinin yerine herhangi olumlu bir ey getirmedi. Rnesanstan balyarak, tanrbilimsel
kukuculua, onu savunanlarn ounda, bilime kar cokun bir inan ekledi. Eskiada byle bir eklentisi
yoktu kukunun. Eski dnya, kukucularn kantlarna karlk vermeden onlara yz evirdi. Olympos
tanrlar saygnlklarn yitirdiinden, Hristiyanln stnlne dein, bo inanlarn desteini salamaya
alan Dou dinlerine kald alan.

Antika 153
 KONU XXXVII

EPIKUROSULAR

Hellenci dnemin iki yeni byk okulu, Sundurmaclkla Epikurosuluk adat. Onlarn
kurucular, Zenonla Epikuros, aa yukar ayn zamanda domu, birka yl aralkla, okullarnn
bakanlar olarak Atinada yerlemitir. Bylece herhangi birini nce ya da sonra ele almak bir ayrm
yaratmaz. Epikurosularla balayacam ie; nk onlarn retisi btnyle kurucu ynnden
belirlenmi. Oysa sundurmacln, .S. 180de len imparator Marcus Aureliusa dein uzanan byk
bir geliimi var.
Epikurosun yaants iin ana kaynak, .S.III. yzylda yaam olan Diogenes Laertios.
Bununla birlikte iki glk sz konusu. nce, Diogenes Laertios ok kk tarihsel deeri olan, ya da
byle bir deeri bile bulunmayan efsaneleri kabul etmeye hazrdr. Sonra, onun Yaantlar adl yapt
ksmen, Sundurmaclar ynnden kar karlan kltc sulamalar bildirmekten ibarettir.
Diogenes Laertiosun kendisi mi bir ey ileri sryor, yoksa Epikurosa kar giriilen bir sulamay m
dile getiriyor belli deildir. Sundurmaclarn uydurduu kltmeler, onlarn yceltmeye dayal ahlak
vldnde anmsanacak olgulardr. Fakat, Epikurosla ilgili olarak sylenenler birer olgu deildir.
Szgelimi, onun annesinin arlatan bir rahibe olduu konusunda bir efsane vard. Bu konuda
Diogenes unlar yazyor:
Derler ki (aka Sundurmaclar amalyor), Epikuros, annesiyle birlikte kap kap dolar,
arlama (purification) yakarlar okur, son derece az bir para karl basit eyler reten babasna
yardm ederdi.
Bu konuda Bailey, u aklamay yapyor: Eer annesini Katolik kilisesine yeni katlan bir
rahibin byk rtbeli bir rahibi izlemesi gibi sada solda izlemesi ve onun byl szlerine ilikin
formlleri ezber okumas yksnde doruluk pay varsa; sonralar retisinin o denli gze batar
zelliini biimliyen bo inan nefreti o zamanlardan balam olabilir pekl. (Grek Atomcular ve
Epikuros, Cyril Bailey, Oxford, 1928, s. 221. Mr. Bailey, Epikuros zerinde uzmanlamtr. Yapt,
renciler iin bulunmaz deerdedir.) ekici bu kuram. Eskian ikinci yarsnda, skandal uydurma
yolundaki ar vurdumduymazla bakldkta, onun herhangi bir temele sahipmi gibi kabul
edileceini sanmyorum. (ok haksz davranmlardr sundurmaclar Epikurosa. Szgelimi, Epiktetos
ona yle hitab eder; Kendince deerli bulduun yaant u: Yemek, imek, cinsel ilikide
bulunmak, hacetini gidermek ve horul horul uyumak (II. Kitap, XX. Blm, Epiktetosun
Konumalar). Annesine bal ilkel bir felsefe gelitirdii kuramyle ilgili olarak, annesini olaanst
gte sevdii sylenebilir. (Gilbert Murray, Grek Dininin Be Sahnesi, s. 130.)
Bununla birlikte, Epikurosun yaantsnn belli bal olgular olduka kesin grnyor Babas,
Samosta yaayan yoksul bir Atinal kolonisi. Doum tarihi .. 342/1 olan Epikurosun Samosta m
yoksa Attikada m doduu belli deil. Kendisi, 14 yanda felsefe rendiini sylyor. 18 yanda,
aa yukar Alexandros ld srada, Atinaya, grne gre ora yurtta olmak iin gitmi,
oradayken, Atinal kolonistler Samostan karlm. (.. 322). Epikurosun ailesi bunun zerine
Kk Asiaya snm, Epikuros da onlara katlm. Taosta ya o sralarda ya da belkilikle (olaslkla)
daha nce, Nausiphanes adl, Demokritosun izleyicisi olduu anlalan biri, Epikurosa felsefe
retmi. Epikurosun yetikin adaki felsefesi Demokritosa, baka bir filosoftan daha ok ey
borluysa da o, denizanas (molluscus) olarak imada bulunduu Nausiphanes iin, yalnzca
kmseme duygularn dile getirmitir.
Epikuros, okulunu ilk kez Mytilene de (Midillide) kurmu (.. 311), sonra Lampsakosa ve
307den balayarak da Atinaya tam, .. 270. 270-1 ylnda yine Atinada lmtr.

EPKUROSUN BAHES
Zorlu genlik yllarndan sonra, Atinada ancak kt sal yznden bozulan bir yaantya
kavumu. Bir evi ve anlaldna gre evden ayr bir bahesi varm, derslerini o bahede
veriyormu. Okuluna nce kardei ve daha baka kiiler katlm; fakat, topluluu, felsefi
ardllarndan ayr olarak dostlarnn, onlarn ocuklarnn, klelerinin, odalklarn ve daha bakalarnn
da eklenmesiyle epey bym. Kleler ve odalklar, Epikurosun dmanlarnca skandal yaratmak
iin kullanlmtr. Bunun haksz olduu aktr. nk salt insan dostluu konusunda apayr bir
yetenee sahipti Epikuros. Topluluundaki genlere ho mektuplar yazmt. Eski filosoflardan
beklenen, heyecanlarn dile getirilmesindeki arballk ve titizlii gstermemitir.

Antika 154
 Mektuplar alacak lde doal ve yapmackszdr.
Topluluun yaants, ksmen ilkece, ksmen de (kuku yok) paraszlk nedeniyle ok basitti. Yiyecek
ve iecek ounlukla ekmek ve suydu. Epikuros, btnyle doyurucu bulurdu bunu. Ekmek ve suyla
yaadmda, zevkle titrer bedenim, lks zevklerden, kendi adlarna deil, onlar izleyen uygunsuzluklar
adna nefret ediyorum diyor. Epikuros topluluu, mali ynden hi deilse ksmen, gnlden kopan
yardmlarla geiniyordu. Bir dostuna, Kyda kede peynirin varsa gnder bana biraz. Canm ektiinde
bir len ekeyim kendime tmcelerini yazyor. Baka bir dostuna, Kendi adna, ocuklarn adna, kutsal
topluluumuzun yaamas iin kimi ikramlarda bulun bize diyor. Yine bir dostuna yazdklar arasnda
unlar okuyoruz: stediim tek yardm, kuzeyliler arasndan bile olsa, ardllarmn bana vermeyi vaat
ettii yardmdr. Her birinizden ylda 250 drahmi istiyorum, ok deil. (Aa yukar 20 dolar istiyor.)

ACIYA DAYANMAK
Epikuros, btn yaants boyunca kt sal nedeniyle ac ekmi, sayrla byk bir yiitlikle
dayanmtr. Kiinin ac ekerken de mutlu olacan ilk ileri sren, bir sundurmac deil, Epikurostur. Biri,
lmden birka gn nce, biri de ld gn yazlm iki mektup, bu kansnda ona hak verdiriyor. Birinci
mektupta yle demekte: Bu satrlar yazmadan 7 gn nce, engel yksek noktasna vard. nsanlar, son
demlerine getiren trden aclar ektim. Eer bana bir hal olursa, Metrodorosun ocuklarna bakar msn
drt be yl? Fakat onlar iin, imdi bana harcadndan daha ounu harcama. kinci mektuptaysa,
Yaantmn gerekten mutlu olan bu gnnde, lmn ba ucunda yazyorum. Safra kesemdeki,
midemdeki sanclar bildiini okuyor. amyor insafszlktan. Fakat btn bunlara kar, yreimde seninle
yaptm grmelerin sevinci var. Metrodorosun ocuklarna iyi bak. ocukluundan beri bana ve
felsefeye gsterdiin ballktan bunu beklerim tmceleri yer almakta. Onun ilk ardllarndan olan
Metrodoros lm ve ocuklarna Epikurosun bakmasn vasiyet etmiti.

EPKUROSUN DMANLII
Epikuros ok kiiye kar dosta ve iyilikseverce davranmsa da, filosoflar ve zellikle, kendilerine
borlu olduunu dnebileceklerimize kar, karakterinin ayr bir yan kmtr ortaya. Sanrm bu
homurdananlar benim Denizanasn (Nausiphanesi) izlediime ve birka snger kafal genle birlikte onun
rettiklerini dinlediime inanacaktr. Gerekten bu adam ktnn tekiydi ve kt alkanlklar yznden
bir trl bilgelie varamyordu. (Sundumac ve Epikurosu Filosoflar, W. J. Oates, s. 47. olabildiince Mr.
Oatesin evrilerini kullandm.)
Epikuros, Demokritosa olan borcunun bykln hi kabul etmemitir. Leukippos konusundaysa,
byle bir filosof olmadn ileri srer. Bununla kukusuz, byle bir kii olmadn deil, Leukippos adl
kiinin filosof olmadn amalamtr. Diogenes, Epikurosun, kendinden nceliklere uygulad varsaylan
aalatc sfatlarn bir listesini vermektedir. br filosoflara kar iyiniyet eksiklii, diktatrce bir
dogmatizm gibi ciddi bir yanla varr. Onu izliyenler, retilerini ortaya koyan ve tartlmasna izin
verilmiyen bir tr inanc renmek zorundayd. Sonuna dein ardllarndan hibiri, Epikurosun retilerine
ne bir ey eklemi ne de bir deiiklik getirmitir. 200 yl sonra, Lucretius, ustasnn felsefesini iire
aktardnda, anlalabildii denli, kuramsal bir katkda bulunmu deildir. Karlatrmann olanakl olduu
yerde, Lucretius, ustasyla ok yakndan uyuur; baka yerlerdeyse, Epikurosun 300 kitabnn tmn
yitirmekten doan bilgi boluunu doldurabilecek kii kimliindedir. Ancak onun yazlarndan da, birka
mektup, birka fragman ve Belli Bal retiler zerine bir bildiri dnda bir ey yoktur elimizde.

ZHNSEL ZEVK
Epikuros felsefesi (ksmen kukuculuk dnda) zamannn btn br felsefeleri gibi, nce sknet
salamak zere tasarlanmtr. O, zevkin iyi olduunu dnm ve bu grn sonularna artc bir
tutarlkla bal kalmtr. Zevk -der o-, mutlu yaantnn hem balangc hem de sonudur. Diogenes
Laertios, onun Yaantnn Sonu konusundaki bir kitapta dediklerini aktarr: Tatmann, sevginin, iitme ve
grmenin zevklerinden el ekersen, iyiyi nasl kavrayabileceimi bilmiyorum. Btn iyinin balangc ve
kk mide zevkidir. Bilgelik ve kltrn bile ona bavurmas gerekir. zihnin zevki, bedenin zevklerini
dnmektedir. zihinsel zevkin, bedensel zevke tek stnl, acdan ok zevki dnmeyi
renebilmemizde, zihinsel zeki fiziksel zevklerden daha ok denetliyebilmemizdedir. Zevki aramada
ngr anlamna gelmedike erdem bo bir addr. Szgelimi adalet, baka insanlarn gcenmesinden
korkma olana bulmyacak biimde davranmaktr. Toplumsal Anlama kuramna benzer bir toplum kkeni
retisine yol aar bu gr.

Antika 155
 ACININ YOKLUU
Epikuros, etkin ve edilgen ya da duraan (statik) ve devingen (dinamik) zevkler ayrt ederek
kendinden nce geen zevkilerdcn (Hedoneciler) ayrlmtr. Devingen zevkler, arzulanan sonun
elde edilmesinden ibarettir. Arzulanan sondan daha nceki arzulara aclar elik eder. Duraan
zevkler, yokluunda arzulanacak trden durumlarn varldr. Beden denge durumundayken ortaya
kar. Sanrm, al gidermek devingen zevki, karn doyurmann ardndan gelen geveklik
(rehavet)se duraan zevki biimler diye dnlebilir. Epikuros bu iki zevkten katksz olan
ikincisini izlemenin daha bir uzgrl davran olduunu ileri srer. Ar istekler ac verir. Beden
denge durumunda kaldka ac yoktur. Bylece biz, dengeyi ve azgn sevinlerden ok, sakin zevkleri
amalayacaz. Epikurosun olanakl olduunca lml yiyip imeyi ngrd azgn bir yemek arzusu
gtmedii anlalyor.
Bylece Epikuros, pratikte, bilge kiinin amac olarak zevkin varlndan ok, acnn yokluunu
grmeye doru yol almtr. (Epikuros iin, Acnn yokluu kendi iinde zevktir. zmlemesinin
sonunda vard en katksz zevk gerekten odur. (Bailey, agy. s. 249). Mide her eyin kk olabilir,
fakat mide sancmasnn verdii ar, pisboazln btn zevklerini silip sprr. Buna uygun olarak
Epikuros kuru ekmekle geinir, bayramlarda ona biraz peynir eklerdi. Varlk ve onur trnden arzular
botu, nk onlar kiiyi honut olabilecei zamanda erimsiz (huzursuz) klard. En byk iyi
felsefeden bile daha deerli olan uzgrdr Felsefe, Epikurosun anlad biimde mutlu bir yaam
salamak iin tasarlanm pratik bir sistemdi. Mant, matematii ya da Platonun snrlarn izdii
zentili bir renimi deil. Epikuros gen ardl ve arkada Pythoklesi btn kltr biimlerinden
kanmaya zorlar. Kamu yaantsndan kanmay tlemesi, ilkelerinin doal bir sonucuydu.
nk kii erk kazandka, ona kskanlk duyanlarn, ktlk yapmak isteyenlerin says orantl
olarak artard. Byle bir kii grnr sakncalardan kansa da zihinsel erin (huzur) salayamaz.
Bilge kii, kimseye farkettirmeden, dolaysyla, dman edinmeksizin yayacaktr.

CNSEL SEVG
Zevklerin en devingenlerinden (dinamiklerinden) biri olan cinsel sevgi, doallkla afaroz
edilmitir. Filosofumuz, cinsel ilikinin, kiiyi asla iyi kii yapmadn ve bu iliki kendisine zarar
vermemise, onun talili kii olduunu ileri srer. ocuklardan holanyordu Epikuros (bakalarnn
ocuklarndan). Bu tad tatmak iin bakalarnn, kendi tlerine kulak asmamasn beklemi olmal.
Kendisinin verdii sk de kar olarak ocuklar sevmi grnyor. Kendi sk dne kar
olarak dedim, nk evlilii ve ocuklar yararl uralardan alkoyar biim de dnmtr.
Kendisini, sevgiyi hayrlama (reddetmek) konusunda izleyen Lucrelius, tutkudan ayrlm olduka
cinsel ilikide bir zarar grmez.

DOSTLUK
Epikurosun kansna gre, toplumsal ilikilerin en gvenlisi dostluktur. O, Bentham gibi,
kiiolunun daima, kimi bilgece, kimi bilgelik d, yalnz kendi zevkleri ardnda olduunu dnm;
yine Bentham gibi, hayranlk verici bir davrana, kendi kuramlarna gre ondan saknmas
gerekirken yumuak ve duygulu yapsnn kandrclyla srekli olarak ekilmitir. Arkadalarn,
onlardan ne aldna bakmakszn aka sevmiti. Fakat, btn insanlarn bencil olduunu ileri sren
felsefesine uyarak, kendisinin de bencil olduu konusunda kandrmt kendini. ieroya, gre,
Epikuros dostluun zevkten ayrlamayacan; bunun iin gelitirilmesi gerektiini, nk, dostluk
olmadan gven iinde, korkusuzca ve dahas gnlmzn ektii gibi yaayamyacamz
savunmutu. Bununla birlikte ara sra, kuramlarn az ok unuttuu olur Epikurosun. Btn
dostluklar kendi iinde arzulanr -der ve ekler-, her ne kadar yardm gereinden ie balasa da.
(Dostluk ve Epikurosun ho tutarszl konusunda baknz: Bailey, ad geen yapt, s. 517 - 20).

DN TESELL DEL
Epikuros, kendisinin ahlak bilimi bakalarna duygusuz ve ahlaksal cokunluktan yoksun
grnmse de, dediklerinde ok ciddiydi. Grdmz gibi, bahesindeki topluluktan kutsal
topluluumuz diye sz ediyor. Ayrca Kutsallk zerine adl bir kitap da yazmtr. Dinsel bir
reformcunun btn scakln tamaktadr. nsanln ektii aclar iin gl bir acma heyecanna
ve insanlarn kendi felsefesini benimsemesiyle bu aclarn byk lde azalaca konusunda
sarslmaz bir inanca sahip olmu olmaldr. Hasta bir adamn felsefesidir o, servenli bir mutluluun
nadiren olanakl olduu bir dnyaya uymak zere tasarlanmtr. Hazmszlk korkusuyla az ye, ertesi
gn dnerek az i, siyaset ve sevgiyi ve btn ar tutkulu ilevleri aradan kar, evlenip ocuk

Antika 156
sahibi olarak bana dert ama; zihinsel yaantda kendine acdan ok zevki dnmesini ret. Fiziksel
ac, gerekten, byk bir ktlktr. Fakat eer ciddiyse bu ac, ksa srelidir; yok eer uzayp gidiyorsa,
onun karsnda, mutlu eyler dnmek alkanl ve zihinsel disiplinle dayanma olana vardr. Her eyin
tesinde, korkudan saknacak biimde yaa. te Epikuros felsefesi.

LM KORKUSU
Korkudan saknma sorunu acsndan, kuramsal felsefeye ynelen Epikuros, korkunun en byk
kaynaklarndan birinin din, brnn de lm olduunu ileri srd. Din, llerin mutsuz olduu grn
besledii iin bu iki kaynak birbiriyle balantlyd. Bylece o, Tanrlarn kiiolunun iine karmadn ve
tinin bedenle birlikte yok olduunu kantlayacak bir metafizik arad. Modern insanlardan ou, dinin bir
avun (teselli) olduunu dnr. Fakat Epikuros iin durum tam tersiydi. Doann akna doastnn
karmas ona korkunun kayna gibi ve lmszlkse acdan kurtulma umudunun katili gibi grnd.
Bylece, kiiolunu, korku veren inanlardan kurtarmak iin tasarlanm zenli bir reti kurdu Epikuros.
Bir maddeciydi o, bir belirgenci (determinist) deil. dnyann atomlardan kurulu olduuna ve
bolua inanarak, Demokritosu izledi. Fakat, Demokritos gibi, atomlarn her zaman btnyle, doal
yasalar ynnden denetlendiini kabul etmedi (Demokritos bunu kabullenmiti). Yunanistanda zorunluk
kavram, grm olduumuz gibi, kke dinseldi ve belki de Epikuros, dine kar bir saldrnn, eer o,
zorunluun yaamasna elverecekse eksik kalacan dnmekte haklyd. Epikurosun atomlar arla
sahipti ve yerin merkezine doru deil, mutlak bir anlamda dyorlard kesintisiz olarak. Bununla birlikte
her atom, her an, zgr istem gibi bir eyle davranarak, izmi olduu yoldan az ok ayrlacak (55) ve
bylece baka bir atomla arpacakt. Bu noktadan balyarak evrintilerin geliimi v.., daha ok
Demokritos yolundadr. Tin maddeseldir, soluk ve scaklk gibi paracklardan kuruludur. (Epikuros,
soluun ve esintinin, tzce havadan ayr olduunu dnmt. Onlar, devinim durumundaki hava deildi
yalnz.) Tin atomlar, bedene boydan boya dalmlardr. Duyum, bedenlerden kan ve tin atomlarna
dokunana dein sa solu dolaan ok ince iplikler aracliyle saplanr. Bu ince iplikler, kkence,
doduklar bedenler znce var olabilirler yine de. Dlere yol aar bu durum. lmde tin dalr,
doallkla, onun yayan atomlar, artk duyumlara yetenekli olmaz, nk artk bedene bal deildir.
Epikurosun szlerinden u sonu kar: lm bir hitir bizim iin. nk, zen artk duyumsuzdur,
duyumu olmayan da bir hitir.

TANRILAR
Tanrlara gelince, Epikuros onlarn varlna sk skya inanr. nk, tanrlar dnnn yaygn
varln baka trl anlatamaz. Fakat, tanrlarn, kendilerini insan dnyasnn ileriyle skntya
sokmadklar kansndadr. Onlar, Epikurosun ilkelerini izliyen ve kamu yaantsndan kanan aklc
(rational) zevkilerdir. Ynetim ileri, eksiksiz mutluluk ve huzurla dolu yaantlarnda hibir ekicilik
duymadklar gereksiz bir zahmettir onlar iin. Doallkla, gizemli yntemlere bavurarak gelecei
sylemek, fala bakmak ve bu tr btn edimler bo inanlardan ibarettir. Tanr kayrasna (ltfuna)
inanmak da byledir.
Dolaysyla, tanrlarn kzgnlna urama ya da lmden sonra Hadesle ac ekme korkusuna yer
yoktur. Bilimsel olarak, incelenebilen doann gnlerine balysak da zgr isteme sahibiz ve snrl olarak,
yazgmzn efendisi biziz. lmden kaamayz. Doru biimde anlaldnda kt deildir lm.
Epikurosun ilkelerine gre uzgryle yaarsak, belki de bir lde acdan kama zgrln elde etmeyi
baaracaz. Ilml bir retidir bu, ama, insann zavall oluundan etkilenmi kiiye cokunluk esini
vermeye yetmitir.

BLMN DEERLENDRLMES
Epikuros, bilime, bilim adna ilgi gstermez; onu yalnz bo inanca tanrlarn gcne yklenen
grntlerin doalsal (naturalistik) aklanmn salamas ynnden deerlendirir. Olanakl, deiik
doalsal aklama bulunduunda, bu aklamalardan biri zerinde karara varmaya almakta bir yarar
yoktur. Szgelimi ayn evreleri (fazlar) ok ayr biimlerde aklanmtr. Tanrlar iin iine kartrmad
srece, onlarn herhangi biri, bir bakas lsnde yerindedir. Hangisinin doru olduunu belirlemeye
almak bo bir merak olacaktr. Epikurosularn; doal, bilgiye pratikle hibir katkda bulunmadklarna
amamak gerek. Onlar, daha sonraki paganlarn byye, yldzbilime ve gelecei bildirme yntemlerine
gittike artan ballklarna kar durmakla, yararl bir ama, iin almlar, fakat kurucular gibi dogmatik
ve snrl kalm, bireysel mutluluk dnda herhangi bir eye gerek bir ilgi gstermemilerdir, Ardllarsa,
ustalarnn inancn ezberlemiler, okulun yaad alar boyunca ona bir ey eklememilerdir.

Antika 157
 LUCRETIUS
Epikurosun en ok gze arpan tek ardl, Julius Caesarn ada olan air Lucretiustur (..
99 - 55). Roma Cumhuriyetinin son gnlerinde, zgr dnce modayd ve renim grm kiiler
arasnda Epikurosun retileri epey yaylmt. mparator Augustus, eski erdem ve eski dini, arkaik
biimde canlandrd. Bu da halkn, Lucretius ynnden yazlan eyler zerine adl iirden soumasna
yol at. iir rnesansa dein bylece kald. Onun bir yazmas ortaalar aabilmi ve geri kafallarn
ykmndan dara dar kurtulmutur. Pek az byk air kendini kabul ettirmek iin bu denli beklemek
zorunda kalmtr. Modern zamanlarda Lucretiusun artamlar (meziyetleri) hemen hemen evrensel
olarak benimsenmitir. Szgelimi o ve Benjamin Franklin, Shellynin en sevdii yazarlard.
Lucretiusun iiri, Epikuros felsefesini manzum olarak anlatr. Fakat ayn retiye sahip olan bu
iki kii miza ynnden ayrdrlar. Lucretius tutkuluydu ve uzgr tleri onun iin Epikurostan
daha ok gerekliydi. ntihar eden Lucretiusun arada bir gelen delilikten yaknmal olduu anlalyor.
Bazlarnn savna gre bu delilik, ak aclarnn ya da ak iksirinin beklenmedik etkilerinin
sonucuydu. Lucretius, Epikurosu bir kurtarc gibi grr ve dini ykc sayd ustas iin dinsel gte
bir dil kullanr:
Ba edikte insan yaants
Ezildi zalimlii altnda dinin
Ezim ezim.
Korkun zalimliin...
Gklerden lml kiilere bakan...
nce kaldrd gzlerini bir Grek
Oydu ilk kar duran.
Yiit o.
Ne tanr ykleri kr etti
Ne yldrmlar
Ne korkutmalar
Kara kara...
Tersine g buldu yiit
lk olana dein
Doa kaplarn aan
Sk sk kaplar...
Taan enerjisi onun
Egemen oldu heryana.
Alev alev engelleri aan oydu.
Dnyada,
Uzaklara ulaan
lsz evren boyunca,
Zihninde ve tininde
Oralardan gelen
Bir fatihtir bize
Getiren geri.
Bilgileri.
likin
Var olana,
Ve de olmyana;
reten bize inceden inceye

Antika 158
 Snrl gcn
Yap talarn bilginin.
Ve eyleri belirliyen ilkeleri.
Vuruldu din yerden yere.
Ayaklar altna
Ettiini buldu gelince sras.
imdi biz
-Gklerce yce-
Avunuruz
Utkusuyla o yiidin
Gndz gece(56).

DNDEN NEFRETN DEER

Grek dininin ve trenlerinin sevinci konusundaki geleneksel szler kabul edilirse, Epikurosla
Lucretiusun diriden nefretini anlamak hi de kolay olmayacaktr. Szgelimi Keatsin, Eski Bir Grek
mleine vgs, dinsel bir treni kutlar. Fakat bu tren, kiiolunun zihnini karanlk ve skc korkularla
dolduran bir tren deildir. Halk arasndaki inanlarn, byk lde bylesine sevinli olduunu
sanmyorum. Olympos tanrlarna tapnma, br Grek din biimlerinden daha az bo inansal bir zalimlie
sahip olduu halde, Olympos tanrlar bile, IV. VII. ya da VI. yzyla dein arada bir insan kurban
edilmesini istemilerdi. Efsanede olsun dramlarda olsun yazldr bu ilem. (Lucretius, Iphigeniann kurban
edilmesini, dinin ktlne rnek olarak gsterir. I. Kitap, s. 85 - 100) Barbar dnyada, insan kurban
edilmesi, Epikuros zamannda hala geerliydi. Roma istilasna dein, barbar dnyann en uygar barbarlar
bile Punicus savalar gibi bunalm zamanlarnda ayn gelenee bavurmulardr.
Jane Harrisonun doyurucu biimde gsterdii gibi, Grekler Zeusa ve onun ailesine ilikin resmi klte
ek olarak, az ok barbar olan trenlerle arml, daha ilkel baka inanlara da sahiptiler. Bunlar, dinsel
yaradll insanlar arasnda yaygn bir inan olan Orphcosulua bir lde aktarlmt. Bazen,
cehennemin bir Hristiyan buluu olduu varsaylmtr. Fakat, yanltr bu. Hristiyanln bu konuda yapt
yalnzca, eski halk inanlarn dizgeletirmek (sistemletirmek) olmutur. Platonun Cumhuriyet adl
yaptnn balangcndan aka anlaldna gre, lmden sonra ceza korkusu V. yzyl Atinasnda
yaygnd. Bu korkunun Sokratesle Epikuros arasnda, gcn azaltm olmas olas. (Eitim grm
aznl deil, genel halk alyorum gz nne.) Ayn zamanda, kesinlikle, vebalar, yer sarsntlarn,
yenilgileri ve buna benzer felaketleri, tanrsal honutsuzlua ya da tanr szlerine aldr edilmeyiine
balamak genel bir yoldu. Sanrm, halk inanlar asndan Grek edebiyat ve sanal olaslkla ok
yanltcdr. Soylular snfna ilikin kitaplar ve resimleri dnda, adan bir iz kalmasayd, XVIII. yzyl
Metotuluuyla ilgili bilgimiz ne denli olurdu? Metotuluun etkisi, Hellenci an dinlilii gibi aadan
doruydu. Boswell ve Sir Joshua Reynolds zamannda glyd Metotuluk. Fakat onlarn yapt
gndermelerde etkinin gc belli deildir. Bu bakmdan, Grek mlekleri zerindeki resimlerden ya da
airlerin ve soylular snf yesi filosoflarn yaptlarndan, Yunanistan halk dini zerine yarglar
karmamalyz. Epikuros, doumu ve evresinde bulunanlar asndan soylular snfna ilikin deildi.
Onun, dine kar ayrcalkl dmanln belki aklar bu.
Epikuros felsefesi, Lucretius iiri araclyla bilinmitir. Rnesanstan beri. Profesyonel filosof olmyan
okuyucu da en ok iz brakan maddecilik Tanr kayrasnn hayrlanmas (ltfunun reddedilmesi),
lmszln yadsnmas gibi konularda Hristiyan inancna kartlktr. Modern okuyucu iin, zellikle ilgi
ekici olan durum, gnmzde genellikle skc ve zntl saylan konularn, korkunun arlndan
kurtaracak bir ayet gibi ne srlmesidir, Lucretius, dinsel konularda gerek bir inancn nemini, herhangi
bir Hristiyan lsnde benimsemiti. Bir i atmasnn kurban olduunda, kiiolunun nasl kendinden
kamak istediini ve her inan deitirmede nasl bou bouna kurtuluu aradn anlattktan sonra
unlar syler:
Kaar kendinden herkes
Gc yoktur buna yine de.
zne baldr zne karn,
Sevgisi yoktur kendine de.
Sayrdr nk
Antika 159
 Nedenini bilmeden,
Dosdoru anlyabilseydi onu
Brakrd gayr unu bunu.
renmeye alrd
Dnyamzn yapsn.
nk
Durumunuzdur bizim
Kukulu olan
ncesiz ve sonsuzda.
Deil ksack bir an
Gemek zorunda olan.
lmller iin ite
Bu durumdadr zaman(57)
Epikuros a bkknd. Orada lm, tinin didinmeyi brakp dinlenmeye ekilmesi olarak
grlebilirdi. ekiciydi bu gr. Romallar iin Cumhuriyetin son a tersine, d krkl zaman
deildi. Titan enerjisine sahip kiiler, kaostan dzen yaratyorlard. Makedonyallar baaramamt
bunu. Siyasetten uzak duran, erk ve yama boumasna aldr etmiyen Romal soylular iin
olaylarn ak, derinliine umut krc olmal. Arada bir grnen lgnlk sayrl da buna katlnca,
Lucretiusun, yokluu bir kurtulu saymasna amamak gerek.
lm korkusu igdlere ylesine kkl yerlemiti ki, Epikurosun dedikleri hibir zaman geni
halk kitleleri zerinde byk bir etki yapmad. Daima, eitim grm bir aznln inanc olarak kald.
Filosoflar arasnda bile, Augustus zamanndan sonra, Epikuros retisi Sundurmaclk adna kural
olarak hayrlanmtr (reddedilmitir). Gc azalarak da olsa reti Epikurosun lmnden sonra
600 yl yaad. Fakat insanlar yeryzndeki yaantmzn yoksulluundan gittike bunaldklarndan,
felsefe ya da dinden, gc eksilmeyip, srekli olarak artan bir ila istedi. Filosoflar birka dnda
Yeni Platonculua snd. Eitim grmemi olanlarsa, Dounun deiik bo inanlarna; sonra gitgide,
yaantnn btn iyiliini mezarn tesine brakan ve Epikurosun tam kart bir reti getiren
Hristiyanla. Bununla birlikte, Epikorusunkine benzer retiler XVII. yzyln sonunda Fransz
filosoflarnca canlandrlm ve Benthamla onu izleyenler ynnden ngiltereye getirilmiti. Dinin
Epikurosca dman sayl gibi dman saylan Hristiyanla kar bilinli bir direnme havasnda
yaplmt bu.

KONU XXVIII

SUNDURMACILIK (STOIKLK)

Sundurmaclk, kke Epikurosuluka adasa da reti ynnden daha az deimezlie ve

daha uzun tarihe sahiptir. Okulun kurucusu Zenonun I.O.III. yzyln ilk yarsnda rettikleri,
Marcus Aureliusun .. II. yzyln ikinci yarsnda rettikleriyle hi de ayn deildi. Zenon
maddeciydi, retileri ise daha ok Kpeksilikle Herakleitosun birleimidir. Yava yava,
Platonculuun karmyla Sundurmaclar, maddecilii brakmlardr. Sonunda kk bir iz kalmtr
ondan. Maddeci ahlak retisi sundurmac balangta. Bu yndeki grlerin tonu deiiktir. Zaman
getike maddeci ahlakn ve tanrbilimin ahlakla en ilgili olan yanlarnn Sundurmaclar iin apayr bir
arlkta olduu gr arlk kazanmtr. Eski sundurmaclara gz gezdirirken, onlarn
yaptlarndan yalnzca birka para kalmas elimizi kolumuzu balar. Yalnz .S. I. ve II. yzyllara
ilikin olan Seneca, Epiktetos ve Marcus Aurelius btn yaptlaryla yaamaktadrlar.
Sundurmaclk, imdiye dein ele aldmz herhangi bir felsefe okulundan daha az Grek
rndr. lk Sundurmaclar ounlukla Suriyeliydi, sonrakilerse ounlukla Romal. Tarn,
Sundurmaclkta Chaldaea etkisinden kukulanr (Hellenci Uygarlk, s. 287). Uderwe, hakl olarak,
barbar dnyay Hellenletirirken Greklerin yalnzca kendi ilerine geleni attklarna dikkat etmitir.
Sundurmaclk, daha nceki salt Grek felsefelerine benzemeksizin, heyecan ynnden dardr ve
belirli anlamda banazdr. Fakat o zaman insanlarn gereksinim duyduu ve Greklerin, salamaa
yetenekli grnmedii dinsel geleri iermitir. Sundurmaclk, zellikle yneticilere seslenir: Hemen
Antika 160
hemen Alexandrosu btn izleyenlerin (Zenonun ardndan gelen kuaktaki belli bal btn krallarn
diyebiliriz) hepsi kendilerinin sundurmac olduunu aa vurmulardr diyor Prof. Gilbert Murray.

ZENON
Zenon bir Phoinikeliydi (Fenikeli), Kbrsn Kition kentinde domutu (.. IV. yzyln ikinci yars).
Ailesinin ticaretle urat ve Atinaya ilk kez i dolaysyla gittii olas grnyor. Oradayken felsefeye
merak sarmtr. Kpeksilerin grleri, baka okullarn grlerinden daha sevimli gelmiti Zenona. Fakat
bir tr semeciydi (eklektikti) o. Platonun ardllarnca, Akademiann grlerini almakla suland.
Tarihleri boyunca, sundurmaclarn ba azizi Sokratesti. Onun yarglanma srasndaki tutumu, kamay
reddedii, lmn karsndaki sessizlii, adalet d iler yapann, kurbanndan ok kendine zarar
vereceini ak ak sylemesi, sundurmac retiye tastamam uymaktayd. Scak ve soua aldrmazl,
yiyecek ve giyecek konularndaki sadelii, vcudun olanca rahatlndan btnyle bamsz oluu da
byleydi. Platonun dnler (idealar) retisini hi benimsemiyen Sundurmaclardan ou, onun
lmszlk kantlarn reddetmiti. Yalnz, daha sonraki Sundurmaclar, tini maddesiz sayarak Platonu
izlemilerdir; ncekilerse, tinin maddi ateten kurulu olduu grnde Herakleitosla uzlamtr. Szel
(lafzi) olarak bu reti Epiktetos ve Marcus Aureliusta grlebilir. Fakat onlar, atei szel olarak, fiziksel
nesneleri biimleyen drt geden biri gibi ele alm grnmyor.

ZENON METAFZK DELD

Metafizik inceliklere kendini kaptrmayan Zenon iin nemli olan erdemdi. Fizii de metafizii de
erdeme yardmc olduklar srece deerli saymtr o. ann metafizik ynelimlerine, Yunanistanda
maddecilik anlamna gelen saduyu yardmyla sava amak istemiti. Duyularn gvenilebilirlii
konusundaki kukularla tedirgin olmu ve kar retiyi ar ulara vardrmtr.
Zenon, gerek dnyann varln ileri srmekle ie balamtr. Gerekle neyi anlatmak
istiyorsunuz? dedi bir kukucu. Kat ve maddi olan -dedi Zenon-, Bu masann kat bir madde olduunu
anlatmak istiyorum. Ya Tanr? Ya tin? diye sordu kukucu! Tastamam kat -dedi Zenon-, eer bir
nesneyse onlar, masadan bile katdr. Erdem ya da adalet ya da ler kural? Onlar da m kat? diye
sordu kukucu. Doallkla -diye yantlad Zenon-, hem de btnyle.? (Gilbert Murray, Sundurmac
Felsefe, 1915, s. 25.)
Bu noktada Zenonun baka pek oklar gibi, metafizik kars bir abayla kendi metafiziine girdii
aktr.
Okulda yaants boyunca deimez kalan ana retiler, kozmik belirgencilik (determinizm) ve insan
zgrlyle ilgilidir. Zenon, rastlant diye bir ey olmadna, doa aknn doal yasalarla belirlendiine
inanmtr. Kke yalnz ate vard. Sonra srasyla hava, su ve toprak yava yava kt ortaya. Fakat
erge bir kozmik yanma olacak, her ey yine atee dnecek, Sundurmaclarn ouna bir son deil, bir
dngnn vargs olan oluum bitimsiz olarak yinelenecektir. Ortaya kan her ey daha nce olmutur, bir
kez deil, saysz kez yine olacaktr.
Buraya dein reti yavandr. Onun ferahlk verici yan, Demokritos retisinde rastladmz,
sradan maddeciliin salad ferahlktan daha ok deildir. Bu onun bir grndr sadece.
Sundurmaclkta doann ak XVIII. yzyl tanrbiliminde olduu gibi, ayn zamanda iyiliksever bir Tanr
olan bir Yasa koyucu ynnden buyurulmutur. Her ey en kk ayrntya dein, doal aralarla belirli
sonlar salamak zere tasarlanmtr ve insanla ilgili bir amaca sahiptir. kimi hayvanlar yenmeye
elverilidir, kimi yiitliin snanmasn salar; tahtakurular bile yararldr sabahleyin uyandrdklar ve
yatakta ok kalmamz nledikleri iin. stn gce kimi Tanr denir, kimi kez Zeus. Seneca bu Zeusu, yine
gerek fakat daha alt aamada bulunan halk inancndaki Zeustan ayrr.
Dnyadan ayr deildir Tanr. Dnyann tinidir (ruhudur) o. Her birimizde tanrsal atein bir paras
bulunmaktadr. Btn eyler Doa ad verilen tek bir dizgenin paralardr. Bireysel yaant Doayla
uyuumlu olduunda iyidir. Bir anlamda her yaant Doayla uyuumludur. nk onlarn varolmasna
Doa yasalar yol aar. Fakat baka bir anlamda insan yaants ancak, bireysel istem, Doann amalar
arasnda bulunan amalara yneldiinde Doayla uyuumludur, yoksa deildir. Erdem Doayla uyuumlu
bir istemden ibarettir. Ktler, Tanr yasasna zorla ba eseler de ister istemez yaparlar bunu.
Kleanthesin bir benzetmesiyle, bir arabaya bal ve arabann gittii yere gitmek zorunda olan bir kpek
gibidir onlar.

Antika 161
 TEK Y ERDEMDR
Bir bireyin yaantsnda, tek iyi olan erdemdir. Salk, mutluluk, mal mlk trnden eylerin
deeri yoktur. Erdem istemde yer aldndan, kiinin yaantsnda gerekten iyi ya da kt bir ey
yalnz kendine baldr. Yoksul olabilir kii. Fakat ne kar bundan? Yine de erdemli olunabilir. Tiran
tutuklasa da Doayla uyuumlu yaam srdrlebilir. lme yargl olabilir kii, fakat Sokrates gibi
soylu biimde lebilir. Bakalar yalnz d eyler zerinde g sahibi olabilir. Tek gerek doru olan
erdem, btnyle bireyin elindedir. Bylece, kendini dnyasal isteklerden syrd srece, her kii
eksiksiz bir zgrle sahiptir. Ancak yanl yarglarla bu gibi dnyasal arzular sarp sarmalar insan.
Yarglar doru olan bilge kii, deer verdii her eyde, yazgsnn efendisidir. nk, hibir d g
erdemden yoksun edemez onu.
Bu retiyle ilgili ak mantksal glkler vardr. Eer erdem, gerekten tek iyiyse, iyiliksever
Tanr, yalnzca, erdeme neden olmakla ilgilenmelidir. Yine de Doa yasalar bir sr gnahkr
koymutur ortaya. Eer erdem tek iyiyse, zalimlik ve adaletsizlik kart bir neden bulunamaz.
nk, sundurmaclarn bkmadan syledikleri gibi, zalimlik ve adaletsizlik ac ekene, erdemi
uygulamas iin en iyi frsatlar sunacaktr. Eer dnya, btnyle belirgenciyse (determinist) benim
erdemli olup olmayacam doal yasalar belirleyeceklerdir. Eer ktysem, beni kt olmaya
zorlyan Doadr ve erdemin verdii varsaylan zgrlk benim iin olanakl deildir.
Modern kiiler iin, eer erdemle hibir ey baarlmayacaksa, erdemli bir yaant konusunda
cokunluk duymak gtr. Veba salgnnda yaantsn tehlikeye atan bir tp adamn, sayrln kt
olduunu dndmzden ve onun ortaya kn azaltmay istediimizden, hayranlkla karlarz.
Sayrlk kt deilse, tp adam, sayrln kt olduunu dndmzden ve onun ortaya kn
azaltmay istediimizden, hayranlkla karlarz. Sayrlk kt deilse, tp adam, rahat rahat evinde
de kalabilirdi. Sundurmac iin, onun erdemi, kendi iinde bir sondur, iyilik yapan bir etmen deil.
Daha geni bir gr alalm imdi de. yle sorabiliriz. En son sonu nedir? imdiki dnyann
atele mahvolmas sonra btn ilemin yeniden yinelenmesi. Baka herhangi bir etken bundan daha
ykc biimde bo olabilir miydi? urada burada, bir zaman iin bir ilerleme olabilir, fakat en sonunda
yalnzca, yeniden ortaya k sz konusudur. Bir eyin dayanlmaz biimde ac olduunu grrsek, o
acnn bir gn olup dineceini umarz. Fakat, sundurmac olann yine olacan ciddi ciddi ileri srer.
Her eyi denetliyen Tanrnn bir gn olup, umutsuzluk dolaysyla bu iten bkaca pekl
dnlebilir.

YZEYSEL BR SEVG
Sundurmac erdem anlaynda belirli bir kuruluk yer alr. Kt tutkularla birlikte br btn
tutkular da knanmtr. Bilge kii, lm karsnda acma duymayacak; karsn ya da ocuklarn
yitirdiinde bu olayn kendi erdemine engel olmadn dnerek, fazla zlmiyecektir. Epikurosun
bunca vd dostluk iyidir. Fakat onu, dostunuzun urad ykmn, salnz bozaca noktaya
gtrmemelisiniz. Kamu yaantsna gelince, bu yaantya girmek greviniz olabilir. nk o, adalet
iin, dayankllk v.. iin frsat verir size. Fakat, insanla yararl olmak arzusuyla
davranmamalsnz. nk, bar ya da daha yeterli yiyecek salanmas trnden yararlar, gerek
yarar deildirler. Herhalde, sizi kendi z erdeminiz dnda hibir ey ilgilendirmez. yilik yapmak iin
erdemli deildir Sundurmac. Erdemli olduu iin iyilik yapar. Komusunu kendisini sevdii lde
sevmesi ona gre deildir. ok yzeysel bir anlam dndaki sevgi, sundurmacnn erdem grnde
yer almaz.
Bunu sylerken, sevginin bir ilke deil bir heyecan olduunu dnyorum. lke olarak
sundurmaclar, evrensel sevgiyi tlemitir. Senecada ve onu izleyenlerde bulunur bu ilke ve belki
de onlar bunu, daha eski sundurmaclardan almtr. Okulun mant, ona balananlarn insanlyla
yumuatlm olan retilere yol amtr. Bu okulun yandalar, tutarl olsalard eer, istendiinden
daha iyi kiiler olacaklard. Onlar andran Kant; Kardeinize, ondan holandnz iin deil, ahlak
yasas istedii iin nazik davrannz, demektedir. Yine de zel yaantsnda, onun bu ilkeye uyup
uymadnda kukuluyum.

TERTULLANUS VE DOGENES LAERTOSUN DNCELER

Genellikleri brakarak sundurmacln tarihine gelelim.
Yalnzca kimi paralar kalmtr Zenondan (Aadaki satrlarn kayna iin bkz.; Bevan,
Sonraki Grek Dini, s. 1, v..) Bu paralara baklrsa Zenonun Tanry, dnyann ateli bir zihni olarak
tanmlad ve Tanrnn cisimsel bir tz olduunu, btn evrenin Tanrnn tzn biimledii
syledii aa kyor. te yandan Tertullianus, Zenona gre Tanrnn maddi dnyaya, baln petee

Antika 162
ilemesi (nfuz etmesi) gibi iledii kansndadr. Diogenes Laertiosa baklrsa, Zenon, her eye iliyen ve
Doru Akl olan Genel yasann, evren ynetiminde Yksek Bakan olan Zeustan ayr olmadn
savunmutur: Tanr, Zihin, Yazt ve Zeus, hepsi birdir. Yazg, maddeyi devindiren bir gtr. Tanr ve
Doa onun baka adlardr. Zenon, tanrlara tapnaklar yaplmas gerektiine inanmaz: Tapnaklar
kurmak gerekli deildir. nk tapnak byk deerde ya da kutsal olan herhangi bir nesne saylamaz.
Ustalarn, elleriyle alanlarn yapt olan hibir nesne byk ya da kutsal olamaz. Sonraki Sundurmaclar
gibi, onun yldzbilime ve gelecein nceden bildirilmesine inand anlalyor. Ciceroya baklrsa yldzlara
tanrsal bir yetenek de yklemi. Diogenes Laertiosta, Her trl gelecei bildirme ilemi, Sundurmaclar
iin geerlidir. Tanr gibi bir ey varsa, gelecei bildirme ilemi de vardr. Gelecei bildirme sanatnn
gerekliini, Zenon gibi, ndeyilerin doru kt deiik rnekler vererek kantlamlardr satrlarn
okuyoruz. Chrysippos ak davranmaktadr bu konuda.
Erdem konusundaki Sundurmac reti, Zenondan kalan paralarda grnmezse de onun ynnden
savunulmutur grne baklrsa.

ASSOSLU KLEANTHES
Zenonun hemen izleyen Assoslu Kleanthes daha ok u iki zelliiyle dikkati ekmitir: Bunlardan
birincisi nceden grdmz gibi, Samoslu Aristarchosun, yer yerine gnei, evrenin merkezi sayd iin
kfr suuyla yarglanmasn isteyii; ikincisiyse ya Papa, ya da Newtondan sonra gelen ada herhangi
bir eitimli Hristiyan ynnden yazlabilecek trde olan bir lahi (Zeus lhisi) kaleme alm olmas.
Kleanthesin u ksa yakar daha da Hristiyanca:
nderlik et ey Zeus
Bana
Sen ey Yazt
nderlik et bana,
Her ne ie yollasan
nderlik et sen bana.
Korkusuzca uyarm sana
Kuku edip bocalasam da
Yine uymam gerek sana

CHRYSIPPOS
Chrysippos (.S. 280-207) Kleanthesi izlemitir, verimli bir yazardr, sylentiye baklrsa, 750 kitap
yazmtr. Sundurmacl sistemli ve zenli yapan odur. Yalnz, stn Ate olan Zeusun lmsz
olduunu, gnei ve ay da iine alan br tanrlarn doup ldklerini ileri srmtr. Tanrnn ktye
neden olmadn dnd sylenir. Bu gr, belirgencilikle (determinizmde) nasl uyuturduu ak
deildir. Baka bir yerde, ktl Herakleitos biiminde alr ele, kartlarn birbirini ierdiini ve ktsz
iyinin mantksal ynden olanaksz olduunu savunur: yinin kt olmakszn var olabileceini
varsayanlardan daha saf kimse yoktur. Bu retiyi desteklerken, Herakleitosa deil Platona bavurur.
Chrysippos, iyinin her zaman mutlu ve ktnn her zaman mutsuz olduunu ve iyinin mutluluunun
Tanrnnkinden hi de ayr olmadn savunmu, tinin lmden sonra yaayp yaamad konusunda
eliik kanlar bulmutur.
Klcanthes, gelecek bir evrensel yana dein tinlerin yaadn, o zaman her eyin Tanrya
katldn sylemi. Chrysippossa bunun yalnz bilge tinleri (ruhlar) iin doruluunu belirtmi. Onun
ahlaka gsterdii zel ilgi de br Sundurmaclardan daha az. Gerekte mant temel almt. Varsaym
ve karlkl koullama mant, karlkl koullama szc, gramer incelemesi; isim, sfat ve zamir
ekim hallerinin bulunmas Sundurmaclardan gelme. (Baknz, Barth, Sundurma, 4. basm, Stuttgart,
1922).

NCE AHLK
Chrysippos ve onun yaptndan esinlenen Sundurmaclar, insanln uyumasyla ileri srlm
olduu varsaylan belirli lkler ve ilkelere yer vermilerse de genellikle ampirik ve algya dayanan zenli
bir bilgi kuram ortaya atmlardr. Fakat, Zenon ve Romal Sundurmaclar, btn kuramsal almalarn

Antika 163
ahlaktan sonra geldii kansndayd. Zenon, felsefenin bir yemi bahesine benzediini, mantn bu
bahenin duvar, fiziin aalar ve ahlakn da yemii olduunu; ya da felsefenin yumurtaya
mantn bunun kabuu, fiziin ak, ahlakn da sars olduunu syler (Barth, ad geen yapt).
Chrysipposun, kuramsal almalara daha bamsz deer verdii gzlenir. Sundurmaclar arasnda,
matematik ve baka bilimlerde ilerlemeler salayan pek ok kiinin bulunmas, Chrysippos etkisine
balanabilir belki.

PANAETIOS VE POSEDONOS
Chrysippostan sonra Sundurmaclk, Panaetios ve Poseidonios adl iki nemli kii ynnden
byk lde deitirilmitir. Panaetios, epey Platonculuk esi getirmi ve maddecilii brakm,
Sundurmacln Romallarca tannmasna yol aan Ciceroyu etkilemiti. Scipionun arkadayd.
Ciceroya Rhodeste (Rodosta) retmenlik eden Panaetiosun rencisi Poseidonios, Romal hatibi
etkilemiti. .. 110da ld.
Poseidonios (aa yukar .. 135-181), Suriyeli bir Grekti ve Seleukos imparatorluu sona
erdiinde ocuktu henz. Olaslkla Suriyede geirdii kargaalk iindeki yaants, batya yolculuk
etmesine neden olmu. nce Atinaya giden Poseidonios, sundurmac felsefeyi orada tanm, sonra
karadan Roma mparatorluunun batlarna doru yoluna devam etmitir. Bilinen dnyann snr
tesindeki Atlantikte gnein nasl battn; spanyay karsna alarak, aalarn maymunlarla dolu
olduu, Afrika kylarnn kaplarna zafer belirtisi olarak insan balarnn asld ve bunun gndelik
grnt olduu Marsilya ilerindeki barbar halkn kylerini kendi gzleriyle grd. (Bevan,
Sundurmaclar ve Kukucular, s. 88) Poseidonios, sonra, verimli bir yazar olmu, bilimsel konularda
yazmtr. Gerekten, yolculuklarnn nedenlerinden biri, Akdenizde pek grlemiyen gelgitleri
incelemek istemesiydi. Gkbilimle ilgili stn almalar yapmtr. XXII. Blmde grdmz gibi,
gnein uzakl konusunda onun yapt lmleme, eski an en iyi lmlemesiydi. (Cadizden
batya doru yelken aarak 70.000 stadium sonra Hindistana varlacan lmlemiti.) Bu gr,
Columbusun gvenini salyan en salam temeldi. (Tarn, Hellenci Uygarlk, s. 249) Ayn zamanda,
ileri gelen bir tarihiydi Poseidonios.
Polybios akmn srdrmt. Fakat, en ok, semeci (eklektikos) bir filosof olmasyla tannr.
Sundurmacl, Akademeiamn, kukucu anda unutmu grnd Platon retisinin byk bir
blmyle kaynatran odur.
Platona bu yaklama Poseidoniosun, tin ve lmden sonraki yaants konusundaki retisinde
belirir. Panaetios, pek ok Sundurmac gibi tinin, bedenle yok olduunu sylemiti. Poseidonios,
tersine, onun yaantsn havada srdrdn ve dnya yeniden tutuana dein, deimeksizin
orada kaldn ileri srer. Cehennem yoktur, fakat ktler, lmden sonra, iyiler lsnde ansl
deillerdir. nk gnah tinin buharlarn bulandrr, amurlu yapar ve onun, iyi tin lsnde
ykseliini nler. ok kt olan, yere yakn kalr ve yeniden bir bedene girer; erdemli olan, yldzlar
yresine kar ve yldzlarn dolamalarn gzleyerek vakit geirir. Erdemli tinler, baka tinlere de
yardm eder. Bu, ona gre yldzbilimin doruluunu aklar. Bevan, Poseidoniosun, Orpheosu
kavramlar canlandrmas ve Yeni Pythagorasl ie kartrmasyla, ermiilii (gnostikosuluu)
hazrlam olabileceine; ok doru olarak, onun felsefesi trnden felsefeler iin Hristiyanln deil,
Copperniccus kuramnn nemli olduuna iaret ediyor. (Poseidonios konusunda anlatlanlar, Edwyn
Bevann, Sundurmaclar ve Kukucular adl yaptnn III. blmne dayanmaktadr.) Kleanthes,
Sanoslu Aristarchosu, saknlacak dman grmekte haklyd.
Felsefe asndan olmasa da tarih asndan, eski Sundurmaclardan ok daha nemli olan
Sundurmaclar, Romayla ilikili olan Seneca, Epiktetos ve Marcus Aureliustu. Bunlar srasyla,
bakan, kle ve imparator olan kiilerdi.

SENECA
Seneca (yaklak olarak ..3, .S. 65), spanyoldu. Eitim grm bir kii olan babas
Romada yayordu. Seneca, siyasal bir meslek seti ve az ok baar salad srada mparator
Claudius ynnden, mparatorie Messalinann dmanln kazand iin, Korsikaya srld (.S.
41). Claudiusun ikinci kars Agrippina, onu srgnden ard (.S. 48) ve 11 yandaki oluna
eitmen yapt. renciden yana Aristotelesten daha az anslyd. Nerondu nk rencisi. Bir
Sundurmac olarak zenginlikleri kmsemesine karn, yz milyon sestertiusa vard (aa
yukar on iki milyon dolar) sylenen byk bir servet biriktirmiti. Bu parann ounu, ngiltereye
verdii borlarla salam ve Dioya gre, ald ar faiz, bu lkedeki bakaldrmann nedenlerinden
biri olmutur. Eer doruysa, sadeliin felsefi havarisince temsil edilen bu kapitalizme bakaldrmay,
yiit yrekli Kralie Boadicea ynetmekteydi.
Antika 164
 Neronun arlklar, gitgide daha dizginsiz bir hal ald. Seneca giderek gzden dt. Sonunda, hakl
ya da haksz, Neronu ldrmek ve onun yerine baka bir imparatoru (bazlarna gre kendini) tahta
karmak zere kurulmu geni bir komploya katlmakla sulad. Gemi hizmetleri dikkate alnarak,
intihar etmesine, ltfen izin verildi (.S. 65).
Sonu ibret verici oldu. mparatorun kararndan haberli olunca nce oturup vasiyetini yazmaya giriti.
Kendisine, byle uzun bir ie zaman olmad sylenince, zgn ailesine dnp, Aldrmayn -dedi-, size
yeryzndeki zenginliklerden daha deerli olan, erdemli bir yaant ilmeini brakyorum. (Ya da bu
anlama gelen szler syledi.) Sonra, damarlarn at. Sekreterlerini arp, son szlerini yazmalarn
istedi. Tacitusa gre, gzel konuma yetenei son anlarna dein srm. Yeeni air Lucanus da, ayn
zamanda, kendi dizelerini okuyarak byle lm: Daha sonraki alarda Seneca zerinde, yapt olduka
karanlk ilerle deil, ileri srd hayranlk verici ilkelerle yarg verilmitir. Kilise adamlarndan onu
Hristiyan sayanlar kmtr. Senecayla St. Paulus arasnda varsaylan yazma St. Jeromius gibi kiilerce
gerek saylmtr.

EPKTETOS
Epiktetos (yaklak olarak .S. 60la dodu. . S. l00de ld). filosofa ok benzer bir kiiyse de ayr
tiptedir. Kke, Neronun azatls ve sonra bakan olan Epaphroditosun klesi olan bu Grekti. Topald,
sylendiine gre bu topallk, onun klelik gnlerindeki zalimce bir cezalandrmann ansyd. .S. 90a
dein Romada yaad ve ders verdi. Bu tarihte, aydnlar gereksinmeyen mparator Domilianus, btn
filosoflar srd. Bunun zerine Epiktetos, Epirosta Nikopolise ekildi. Son gnlerini burada, yazarak ve
ders vererek geirdi.

MARCUS AURELUS
Marcus Aurelius (.S. 121 - 180) toplumsal skalann br ucundayd. Amcas ve kaynatas olan, .S.
161de yerine getii ve ansn saygyla and iyi yrekli mparator Antonius Piusun manevi oluydu.
mparator olarak kendini Sundurmac erdeme adad. Egemenlik dnemi, yer sarsntlar, vebalar, uzun ve
g savalar, askeri bakaldrmalarla dolu olduu iin, byk lde dayankl gereksiniyordu.
Aureliusun kendine seslenen ve yaynlanmak iin yazlmad anlalan Dnceleri, kendisinin kamu
hizmetlerini skc bulduunu ve byk bir bkknlktan ac ektiini gstermektedir. Yerine geen tek olu
Commodus, ok sayda kt imparatorlarn en kts kt. Babasnn salnda kt eilimlerini
gizlemesini bilmiti. Aureliusun kars Faustina, belki de haksz yere byk lde ahlakszlkla
sulanmt. Filosof ondan kukulanmad. lmnden sonra karsn tanrlatrmak abasna bile giriti.
Devlet dinini istemedikleri iin Hristiyanlara eziyet etti. Bylesini, siyasal ynden gerekli saymaktayd.
Btn eylemlerinde, buluncuna (vicdanna) danrd. Ancak, ounda baarszd. Duygulu bir kiiydi,
direnilecek dnya arzular listesinde bir arzuyu ok ekici bulurdu: Sakin bir kr yaantsna ekilmek.
Bunun iin frsat domad. Dncelerinden kimi, glkleri, sonunda lmne neden olan uzak
seferlerdeki konak yerlerinin tarihini tar.

EVRE KOULLARININ BREYE ETKS

Epiktetosla Marcus Aureliusun felsefi sorunlarda birlik olmas dikkate deer. Bir an felsefesini
toplumsal koullarn etkilemesini, felsefe zerine bireysel koullarn kimi kez, sanldndan daha az etki
yaptn anlatr bu. Filosoflar, genellikle zihin geniliine sahip ve zel yaantlarnn deneklerini
(accidents) byk lde aradan karabilen kiilerdir. Fakat onlar da zamanlarnn daha byk olan iyilik
ya da ktlklerinin stne kamazlar. Kt zamanlarda avuntular yaratrlar, iyi zamanlarda ilgileri daha
salt olarak zek alanndadr.
Ayrntl tarihi, Commodusun ktlkleriyle balyan Gibbon, Antoninus an altn a saymakta
XVIII. yzyl yazarlarnn ouyla uyuur: Eer, dnya tarihinde insan soyunun en mutlu, en onatl
(mreffeh) olduu dnemin belirlenmesi istenirse, ekinmeksizin Domitianusun lmnden Commodusun
tahta kna dein geen zaman anlabilir. Bu yargya btnyle katlmamak olanaksz. Kleliin
ktl byk lde aclara yol amt ve gcn kemiriyordu eski alarn. Vahi hayvanlarla yaplan
gladyatr gsterileri vard. Bunlar dayanlmaz lde zalimceydi. Onlardan zevk alan halk alalm
olmaldr. Marcus Ayreliusun, gladyatrlere klla dvme hakk verdii dorudur. Fakat bu reform ksa
mrl olmutur. Aurelius, vahi hayvanlarla sava konusunda kkl bir deiiklik de yapm deildir.
Ekonomik sistem ok ktyd. talya, tarm alan olmaktan kyordu. Roma, ynetimi altnda bulunan
talya dndaki lkelerin tahl rnne bel balamt. Her trl giriim, imparatorla bakanlarn elinde
toplanmt. Koskoca imparatorlukta, ara sra ortaya kan bir asi general dnda, kimsenin ba emekten
baka yapaca i yoktu. nsanlar gemie, en iyi olan diye baktlar; gelecei, en iyi durumunda skc, en

Antika 165
kt durumunda dehetli olarak grdler. Marcus Aureliusun, havasn, Bacon, Locke ya da
Condercetin havasyla karlatrrsak yorgun ala umutlu a arasndaki ayrm bulabiliriz. Umut
dolu bir ada, btn byk ktlklere direnme olana vardr. Onlarn geecei dnlr nk.
Fakat bkkn bir ada, gerek iyiler bile tadn yitirmitir. Ana ilkesi, ummaktan ok dayanmak
olduu iin, Sundurmac ahlak Epiklelosla Marcus Aureliusun ana uygundu.
Genel mutluluk asndan, Antoninusun a, kukusuz, rnesansa dein geen sonraki
dnemlerden iyiydi. Dikkatli bir inceleme o dnemin, mimari kalntlarn varsaydrd lde onatl
(mreffeh) olmadn aa koyar. Grek-Romen uygarl, tarmsal blgeleri pek az etkilemi,
pratikte kentlere zg kalmt. Kentlerde bile, byk lde yoksulluk eken proletarya ve byk bir
kle snf bulunmaktayd Rostovtseff, kentlerdeki toplumsal ve ekonomik koullar zerine olan
tartmasn yle bitirir:
Toplumsal koullarn betimi (tasviri), d grnlerin betimi lsnde ekici deildir. Kendi
kaynaklarmzla edindiimiz izlenime gre, kentlerin grkemi, bir aznlk iin yaratlm ve
srdrlmtr. Bu, aznln refah da nispeten gsz temellere dayanmaktayd. Kentlerde yayan
halkn byk ounluu ya orta halliydi ya da ar yoksul. Bir szckle, kentlerin varl gzlerde
bytlmemeli. D grn artcdr onlarn. (Rostovtseff, Roma mparatorluunun Toplumsal
ve Ekonomik Tarihi, s. 179)

EPIKTETOSUN SZLER
Yeryznde -der Epiktetos-, tutukluyuz bizler. Geici bir bedendeyiz. Marcus Aureliusa gre
Epiktetos, Sen kck bir tinsin bir cesedi yklenen, szcklerini sk sk yinelermi. Zeus bedeni
zgr yapamad, ancak kendi tanrsallndan bir parasn verdi bize. Tanr, insanlarn babasdr ve
biz hepimiz kardeiz. Atinalym ya da Romalym demiyeceiz, evren yurttaym diyeceiz.
mparatorun akrabas olsaydnz gven iinde olurdunuz. Tanrnn akrabas olarak ok daha fazla
gven iinde olacaksnz. Erdemin tek gerek iyi olduunu anlarsak bamza hibir gerek ktln
gelmiyeceini grrz.
lebilirim. Ama, alayp szlyarak m? Tutuklanm olabilirim. Ama szlanmam m gerek?
Srgne gnderebilirler beni. Glmsiyerek, yiite ve erin iinde srgne gitmemi engelliyecek biri
var m? Aa vur gizi! Vurmam! Benim gcmn snrlar iindedir bu. Ama, zincire vururum seni!
Ne diyorsun arkada? Zincire vurmak m? Ayam balyabilirsin. Doru. Fakat istemimi? Hayr.
Zeus bile ele geiremez onu. Atarm ieri seni! Atarsn. Ama bedenimi atabilirsin ancak. Kafan
keserim! Ne? Dnyada kafas kesilmeyecek tek adam olmadm ne zaman syledim sana?.
Felsefeyle uraanlarn dnecekleri, her gn dev gibi yazacaklar, davranlar bunlar.
(Oates, ad geen yapt, s. 225 -226)
Kleler de baka insanlara eittir. Tm nsanlar, tanrnn ocuudur nk.
yi bir kentlinin yasaya ba emesi gibi ba emeliyiz Tanrya. Asker, hi kimseye, imparatora
gsterecei saygdan fazlasn gstermemeye yemin eder. Ama biz her eyden nce kendimizi
saymak iin yemin ederiz. (Oates, ad geen yapt, s. 251) Yeryz kodamanlarndan birinin
karsna ktn zaman, yukardan bir Bakasnn ne olup bittiine baktn, kodamandan ok onu
honut etmen gerektiini anmsa. (Oates, ad geen yapl, s. 280)
Kimdir o halde Sundurmac?

YARGILARINA GRE BMLENM ADAM

Yarglarna gre biimlenmi bir adam gster bana, Phidiasn sanatna gre biimlenmi bir
yontuya Phidiasn yontusu dediimiz gibi, yarglarna gre biimlenmi diyebileceimiz bir adam.
Sayr olduu halde yine de mutlu olan, tehlikede olduunda, lrken, srgnde, gzden dtnde
yine de mutlu olan bir adam gster bana. Gster! Tanrlara yemin olsun ki, bir Sundurmac grmek
ksmet olmyacak. Evet. Tam bir Sundurmac gsteremezsin bana. O halde yeni yeni kalba giren,
Sundurmac olmaya adm alm, zenmi birini greyim. Bu iyilii yap bana, benim gibi yal bir
kiiden, imdiye dein grmediini esirgeme. Ne! Phidiasn Zeusn ya da Athenasn, fildiinden
ve altndan yaptlar m gstereceini sanyorsun? Benim istediim tindir tin! inizden biri, Tanryla
bir olmak isteyen, Tanry, ve insanlar knamaz olan, hibir ite amayan, hibir mutsuzluk
duymayan; kzgnlk, kskanlk ve ekemezlikten bamsz; (demek istediimi neden saklayaym?)
insanln tanrla dntrmek isteyen, zavall bedeninde Tanryla kaynama amac olan kiiyi
gstersin bana. Gsterseniz ya! Hayr, gsteremezsiniz ki!

Antika 166
 Epiktetos, mutsuzluk saylan durumlar nasl ele alacamz, karlayacamz gstermekten
bkmam.; Bu ii ok kez iten diyaloglarla yapmtr.
Hristiyanlar gibi, dmanlarmz sevmemiz gerektiini savunur. br Sundurmaclarla ortak olarak,
genellikle zevki kmser, fakat kmsenmeyecek bir tr mutluluk vardr ona gre: Atina gzeldir:
Doru. Fakat, tutkulardan, huzursuzluktan syrlmann, ilerinizin bakasna dayanmadn duymann
verdii mutluluk hepsinden gzeldir. (Oates, ad geen yapt, 248) Rolleri, Tanrnn datt bir oyunda
oyuncudur herkes. Rolmz, o ne olursa olsun gereince oynamak grevimizdir.
Epiktetosun retisini dile getiren yazlarda byk bir itenlik ve basitlik bulunmaktadr. (Onlar,
Epiktetosun rencisi Arrianos, notlardan yararlanp kaleme almtr.) Ahlak ycedir ve yaanan
dnyayla ilikisizdir. Kiinin ana grevinin, tiranik gce kar koymak olduu bir durumda, bu ahlaktan
daha yararlsn bulmak gt. nsanlarn kardeliini kabul etmesi, klelerin eitliini retmesi gibi kimi
bakmlardan, Platon ya da Aristoteles ya da dncesi Kent Devletinden esinlenmi bir filosofta
karlatmzdan daha stndr bu ahlak. Epiktetos zamanndaki dnya, Perikles dnemi Atinasndan
ok daha aalkt. Nerede olursa olsun, ktlk, Epiktetosun tasarmlarndan uzak kalmtr. Onun
lksel dnyas, Platonun dnyasna, gncel dnyas V. yzyl Atinasndan aada olduu lde
stndr.

DERN DNCELER
Marcus Aureliusun Derin Dnceleri, byk babasna, babasna, babalna, deiik retmenlerine
ve tanrlara kar borcunun anlmasyla balar. Sralad borlanmalardan kimi artcdr. Diognetostan
tanskla (mucizeyle) uraanlara kulak asmamay, Rustikostan iir yazmamay, Sextostan yapmacksz
arball, gramerci Alexandrostan bakalarnn gramer yanln dzeltmemeyi, fakat yanln hemen
ardndan doru anlatm kullanmay; Platoncu Alexandrostan ilerin okluunu bahane ederek mektuba
ge karlk vermenin balanamayacan; vey babasndan erkek ocuklara k olmamay renmitir.
Byk babasnn odalyla birlikte yetimemi olmasn; ergenlie erken yata varmayn; ocuklarnn
aptal ve biimsiz domayn, karsnn sadk, kendisine kar sevgi dolu ve sade olmasn; felsefeye
giriince, tarih tasmlama ve gkbilim zerinde zaman yitirmemesini tanrlara borludur.

EPIKTETOSU AURELIUS
Derin Dncelerde kiisel olmayan yanlar Epiktetosla sk skya uyuur. Marcus Aurelius,
lmszlk konusunda kukuludur. Fakat u szleri bir Hristiyan da syleyebilirdi: Yaantdan u anda
aylabilmen olanakl olduundan, her davran ve dnceni ona gre dzene sok. Evrenle uyuumlu olan
yaant iyi yaantdr; evrenle uyuumlu olmak, Tanrnn istemine ba emekle birdir.
Seninle uyumlu olan benimle de uyuur ey Evren! Senin iin zamannda olan hibir ey benim iin
ok erken ya da ok ge deildir. Ey doa, mevsimlerinin getirdii her ey benim iin makbuldr. Her ey
sendedir, senin iindedir; sana dnecektir. Ozan, Saygdeer Kekrops Kenti diye konuur. Saygdeer
Zeus Kenti olduunu sylemiyecek misin?
Sanctus Augustinusun Tanr Kentini; ksmen, bir pagan imparatordan ald grlyor.
Aurelius, tanrnn her insana, nder olarak bir peri ( daimon) verdii kansnda. Hristiyanln
koruyucu meleinde yeniden ortaya kar bu inan. Evrenin sk dokulu bir btn olduunu dnmekte
huzur bulur; yayan bir varln, bir tz ya da bir tine sahip olduunu syler. lkeleri arasnda unlar
vardr: Evrendeki tm eylerin balantsn sk sk dn. Sana ne olursa olsun, senin iin ilksizlik ve
sonsuzlukta hazrlanmtr evren. Nedenlerin btn ierimleri, varlk ipliini dokuyan ilksizlik ve
sonsuzluktan gelir. Bylece, Aureliusun Roma Devletinde sahip olduu konuma karn, insan soyunun
tek bir topluluk olduu konusundaki Sundurmac inanc kyor karmza: ben Antoninus olduka, lkem
ve kentim Roma. Fakat, insan olduum srece, dnya. Sundurmaclarda, belirgenciliin (determinizmin)
istem zgrlyle uzlamas, glk yaratyor. Birbirleri iin var olur insanlar diyor Aurelius, ynetici
olarak grevini gz nne aldnda. Ayn sayfada, sadece erdemli kiinin iyi olduu retisini ele alrken,
bir adamn ktl bakasna zarar vermez, tmcesini ekliyor. Hibir zaman, bir adamn iyiliinin
bakasna yaramadn ve kiinin mparator Neron lsnde kt olmasyla, kendinden baka kimseye
zarar vermeyeceini aka karmam. Yine de, byle bir varg havas var.
Yanl iler yapanlar bile sevmek acayip gelir kiioluna. Eer onlarn, yanl bir i yaptklarnda,
sizin akrabanz olduunu, istemiyerek yanl ilediini, ikinizin de ksa bir sre sonra leceini; ve hepsinin
stnde, ynetici yeteneinizi ncekinden daha kt yapmadndan, yanl i yapann size ktl
dokunmadn anlaynca, seversiniz onu.
nsanl sev. Tanry izle... Yasann her eyi ynettiini anmsamak yeter.

Antika 167
 SUNDURMACI ELMELER
Sundurmac ahlak ve tanrbilimde ikin elimeleri bu, paralar ak ak ortaya koyar. Bir
yandan evren, sk skya belirgenci tek bir btndr, iindeki her ey, daha nceki nedenlerin
sonucudur. te yandan bireysel istem btnyle kendini ynetir. Kimse d nedenlerle gnah
ilemeye zorlanamaz. Bu bir, elimedir ve onunla sk skya balantl bir baka elime daha vardr.
stem kendi kendini ynettiinden ve yalnzca erdemli olan iyi olduundan, kiiler birbirine iyilik ya
da ktlk yapamaz. Bylece, iyilikseverlik bir sanrdr (illusion). Bu elimeler konusunda bir eyler
sylenebilir.
zgr istemle belirgencilik (determinizm) arasndaki elime, ayn zamanlarda deiik biimler
alarak, felsefede eski zamanlardan gnmze kadar akp gelen elimelerden biridir. Bizi ilgilendiren,
imdilik sundurmac biimdir.
Sokratesi bir soruturmaya bir Sundurmac, aa yukar u yant verecektir. Evren, ayn
zamanda Tanr ya da Us (Akl) ad verilecek bir tine sahip tek canl varlktr. Bu varlk, bir btn
olarak zgrdr. Tanr onun, belirli genel yasalara gre davranmasna karar vermitir nceden;
fakat, en iyi sonular verebilecek trden yasalar semitir. zel durumlarda, sonular, kimi kez
btnyle istenir trden deildir. Ama bu elverisizlik katlanmaya deer. Yasann yerleikliini
salamak iin, insan yasalarndaki elverisiz durumlara katlandmz gibi. nsan varl ksmen de
daha aa amurdandr. Ate, var olduu srece (hi deilse o ate en iyi nitelikte olduunda)
Tanrnn parasdr. Tanrsal blm, istemi erdemli biimde kullanld zaman, zgr Tanr steminin
bir parasdr. Ayn koullarda, insan istemi de zgrdr.
Bir noktaya dein iyi bir karlk bu. Ancak, isteklerimizin nedenlerini dndmzde iflas
ediyor. Szgelimi, hazmszln insan erdemi zerine kt bir etkisi olduunu, zorla alnan uygun
ilalarla istem erkinin yprandn hep biliriz. Epiktetosun sevdii rnei alalm: Benzerlerini son
yllarda insan tarihin herhangi bir andan daha ok grdmz ve bir tiran ynnden, haksz yere
tutuklanm adam rneini. Bu kiilerden kimi, sundurmac bir yiitlikle dayanm, kimi de
anlalmaz biimde byle davranmtr. Yalnz, yeter lde ikenceyle insann dayanma gcnn
krld deil, kiiolunun morfin, ya da kokainle de uysallat belli olmutur. Gerekte, istem,
tiran, bilim kafasna sahip olmad srece, ondan bamszdr. Ar bir rnektir bu. Fakat; cansz
dnyada belirgencilik adna var olan kantlar ayn zamanda insan istekleri kresinde de vardr. Bu
kantlarn kesin olduunu sylyor ya da dnyor deilim. Yalnz, her iki durumda da onlarn e
gte olduunu ve bir alanda kabul edilip br alanda reddedilmeleri iin iyi bir neden bulunmadn
sylemek isterim. Sundurmac, gnah ileyenlere kar davrana gememeyi isterken, istemin daha
nceki nedenlerin bir sonucu olduu konusunda zorlam olacaktr kendini. Ona zgr grnen
erdemli istemdir yalnzca. Tutarszdr bu. Aurelius, erdemini, anne ve babasnn, byk anne ve
babasnn, retmenlerinin iyi etkisine balamaktadr. yi istem, kt istem lsnde nceki
nedenlerin, sonucu olmaktadr bylece. Sundurmac, doru olarak, felsefesini benimsiyenlerde onun
erdeme neden olduunu syleyebilir. Fakat, belirli lde zekyla ilgili bir yanl karmna yer
verilmedike o felsefenin, bu arzulanr etkiye sahip olamayaca anlalr. Erdemin ve gnahn,
ikisinin birden sundurmaclarn savunaca biimde daha nceki nedenlerin kanlmaz sonucu
olduunun anlalmas, ahlak abasn olduka felce uratan bir etkiye sahip olabilir.

KNC ELME
kinci elimeye, yani kuramda iyilikseverlik t veren Sundurmacnn, erdemi, sadece iyiyi
istemek saymasna, bu istem d nedenlerden bamsz bulunduundan, kimsenin birbirine iyilik ya
da ktlk yapamayacan dnmesine geliyorum imdi. Bu elime brnden daha ak ve (kimi
Hristiyan ahlaklar dahil) daha ok Sundurmaclara zg. Onlarn bu noktay gzden karmalarnn
aklanm, baka pek oklar gibi, iki tr ahlak sistemine sahip olmalar. Bunlardan biri kendileri iin
ok ince bir (sistem) bryse daha aa yasasz soylar iin daha aa bir ahlak sistemi.
Sundurmac, kendiyle ilgili dncede mutluluun ve dnyaya ilikin, btn iyi ad verilen br
nedenlerin deersiz olduunu savunur; dahas sadece Tanrnn istemine bavurmann, eksiklii
ierdiini amalyarak mutluluu istemenin doaya aykr olduunu syler. Fakat, Roma
mparatorluunu yneten pratik bir kii olarak Marcus Aurelius, bu tr bir eyin yetmeyeceini ok
iyi biliyordu. Tahl tayan gemilerin Afrikadan zamannda gelip gelmediini denetlemek; vebann
neden olduu aclar dindirme zgelerini (are) aramak; barbar dmanlarn snr gememesini
salamak onun greviydi. Yani, ak ya da gizli Sundurmac saymad uyruklaryla ilikilerinde, iyi ve
kt konusunda sradan dnya ltlerini kabul etmi; ynetici olarak, grevini bu ltleri
uygulamakla yapm. alas olan, bu grevin Sundurmac bilgenin kkten yanl sayd bir
ahlaktan karlm olmasna karn (ramen) o bilgenin alma alannda oluudur.
Antika 168
 ELMEYE KARILIK
Bu gle dnebildiim tek karlk, belki mantn eletiremeyecei fakat pek de usu (aklc)
olmayan bir karlk. Etik sistemi sundurmaclara ok benzeyen Kant verebilirdi sanrm bu karl: yi
istem dnda hibir iyi olmad dorudur. Fakat istem, kendi iinde yansz belirli sonlara yneltildiinden
iyidir Bay Ann iyi olup olmamas nemli deildir. Fakat ben, eer erdemliysem, Bay Ay mutlu klacana
inandm biimde davranacam. nk, ahlak yasasnn istei budur. Bay Ay erdemli klamam ben.
Yalnzca onun kendisinden trer erdem. Fakat onu mutlu, varsl, bilgili ya da salkl klacak bir eyler
yapabilirim. Dolaysyla, sundurmac ahlak u biimde dile getirilebilir: Belirli eyler kabaca iyi saylr.
Fakat yanltr bu. yi olan, bu yapma iyileri bakalar iin salamaya ynelmi bir istem. Bu reti hibir
mantksal elime iermez. Fakat, genel olarak gz nne alnan iyilerin deersiz olduuna gerekten
inanrsak, reti, usa uygunluunu yitirir. nk bu durumda, erdemli istem, btnyle baka sonlara da
yneltilebilir.
Sundurmaclkta, kiinin elde edemediini ktleyen bir yan bulunmakta. Mutlu olamayz, fakat iyi
olabiliriz. yi olduka mutsuz olmann nemli olmadn iddia edebiliriz. Yiite bu reti. Kt bir dnya
iin yararl ayn zamanda. Fakat ne btnyle doru, ne de temel anlamyle btnyle iten.

SUNDURMACILIIN RN VERD BAKA ALANLAR

Sundurmaclarn ana nemi, ahlaksalsa da, retilerinin uzand iki alan daha var: Biri bilgi kuram,
bryse, doal yasa ve doal haklar retisi.
Bilgi kuramnda, Platon tr alglamay kabul etmi onlar. Ancak duyularn aldatcl, gerekte,
kk bir dikkatle kanabileceimiz yanl bir yarg. Zenonu hemen izliyen, sundurmac filosof Sphaeros,
Kral Ptolemaeos ynnden yemee arlm. Ptolemaeos Sundurmac retiyi iittiinden, (yandalarn,
retiyi ne denli uyguladn denemek amaciyle) balmumundan yaplm bir nar sunmu Sphaerosa.
Filosof, nar yemeye alnca Kral glm. Bunun zerine, Sphaeros, elindekinin gerek bir nar oluu
konusunda hi bir kesinlik duymad, fakat bir kraln sofrasnda yenir olmayan bir nesnenin bulunmasn
olas grmedii iin sunulan yemeye altna deinmi. (Diogenes Laertios, c.VlI, s. 177). Alglay
temelinde kesinlikle bilinebilen eylerle, yine bu temelde yalnzca muhtemel olanlar arasndaki ayrma
bavurur bu yant. reti btnyle, usa (akla) uygun ve bilimseldir.
Sundurmaclarn bilgi kuramnda i kavram ve ilkelerle ilgili baka bir retisi, daha ok tartlabilir
olmasna karn daha etkilidir. Grek mant btnyle tmdengelimseldi ve bu, ilk ncller sorununu
kard ortaya. lk ncllerin hi deilse ksmen genel olmas gerekiyordu, onlar kantlayacak hibir
yntem yoktu. Sundurmaclar, iyice ak belirli ilkeler bulunduunu ve bunlarn btn insanlarca kabul,
edildiini savunmulardr. Bu ilkeler onlara gre Eukleidesin gelerinde olduu gibi, tmdengelimin
temeli yaplabilirdi; ayn biimde i kavramlar, tanmlarn k noktas olarak kullanlabilirdi. Ortaalarda,
dahas Descartes ynnden bile kabul edilmi bir gr bu.
Doal hak retisi, XVI, XVII ve XVIll. yzyllardaki biimiyle, nemli deimelerle de olsa,
Sundurmac retinin canlanmas. Doal Hakk, Topluluk Hakkndan ayran Sundurmaclar. Doal yasa,
btn genel bilginin temelinde bulunduu ileri srlen ilk ilkelerden tremitir. Sundurmaclar, doa gerei
btn insansal varlklarn eit olduunu savunur. Marcus Aurelius Derin Dncelerde herkes iin ayn
yasalarn bulunduu, eit haklarla eit konuma zgrlyle srdrlen, ynetilenlerin btn
zgrln byk lde salyan yce bir ilkeli-ynetimi (polity) destekler. Roma mparatorluunda
tutarl biimde gereklemeyen bir lk olmakla birlikte, kadnlarn ve klelerin statsn gelitirmede
yasamay etkilemitir. Sundurmac retinin bu yann, geri kalan yanlarnn ouyla birlikte alm
Hristiyanlk. XVII. yzylda, despotlukla gerekten savama frsat knca, doal yasa ve doal eitlik
konusundaki Sundurmac retiler, Hristiyan giysileri iinde, pratik bir g elde etti. Onlara, eskia
imparatorlar bile salayamamt bu gc.

KONU XXIX

KLTR AISINDAN ROMA

Roma mparatorluu, kltr tarihini deiik ve az ok ayr yollardan etkilemitir.

nce, Romann hellenci dnce zerine dorudan doruya etkisi sz konusudur. Bu etki ok nemli
ya da derin deildir.

Antika 169
 Sonra, Yunanistann ve Dounun, bu imparatorluun bat yarsna etkisi gelir. Buysa, Hristiyan
dinini de iinde bulundurduundan derin ve sreklidir.
ncs, kltr yaymakta ve insanlar tek bir ynetimde birleik tek bir uygarlk
dncesine altrmakta, Romann salad uzun barn nemidir.
Hellen uygarlnn slamlara ve buradan da son olarak Bat Avrupaya geii drdnc etkiyi
biimler.
Romann bu etkilerini gzden geirmeden nce, siyasal tarihinin ksaca ele alnmas yararl
olacak.

SYASAL TARH
Alexandrosun fetihleri Bat Akdenize uzanmamt. Bat Akdeniz .. III. yzyln banda
Kartha-hadatha (Kartaca) ve Syracusae (Sirakuza) gibi iki gl kent-devletince ynetilmitir. Birinci
ve ikinci Punikos savalarnda (.. 264-241 ve 218-201) Roma Syracusaey ele geirmi ve Kartha-
hadathay nemsiz bir duruma getirmitir. kinci yzylda Makedonya monarileri de ele geirilmi,
Msr, Kleopatrann lmne dein (.. 30) baml devlet durumunda kalmtr. spanya,
Hanniballa savarken, sz yerindeyse (tabir caizse) kazayla zabt, Fransa, .. birinci yzyln
ortasnda Caesarn klcyla fethedilmi, yz yl sonra ngiltere ayn akbete uramtr. Romann
byk gnlerinde imparatorluun snrlar, Avrupada Ren, Tuna, Asyada Frata, Kuzey Afrikada
le dayanyordu.
Roma emperyalizmi, Romallar zamanndan nce ve sonra ilenmemi olarak kalan geni
alanlarn kalabalk kentlerle verimli duruma getirilip beslendii Kuzey Afrikada belki en iyi
durumdayd. (Kuzey Afrika, Hristiyan tarihinde, Sanctus Cyprianus ve Sanctus Augustinusun yurdu
olarak nemlidir.) .. 30da Augustusun tahta kndan nc yzyln felaketlerine dein iki
yzyldan uzun bir zaman Roma mparatorluu istikrarlyd ve bar iindeydi.
Roma devletinin kuruluu srasnda nemli deimeler olmutu. Aslnda Roma,
Yunanistandakilerden pek ayr olmayan kk bir Kent-Devletiydi ve Sparta gibi d ticarete
dayanmyordu. Krallar, Homeros a Yunanistanda benzer biimde aristokrat bir cumhuriyete
brakmlard yerlerini. Gitgide Senatoda ortaya kan aristokratik ge gl olarak varln
srdrrken onlara demokratik geler eklendi. Sonutaki uyuma, grleri Polybios ve Ciceroda
yeniden ortaya konan sundurmac Pnaetios ynnden, monarik, aristokratik ve demokratik elerin
ideal bir birleimi saylmtr.
Sallantl dengeyi fetihler bozdu. Onlarla birlikte, senatrler snf byk lde ve valyeler
denen orta snfn yukarsndaki tabaka da enikonu servet sahihi oldu. Tahl kendi emekleriyle ve
kendi aileleri iin yetitiren kk iftilerin elindeki talyan tarm, kle igcnn zm ve zeytin
yetitirdii ve Roma aristokratlarna ait byk maliknelerin tekeline gemiti. Sonu, Senatonun,
devlet karlar ya da halk yararna aldr edilmeksizin bireylerin zengin edilmesi yolunda utanmazca
kullanlan snrsz ve fiili bir gce sahip olmasdr.
.. ikinci yzyln sonraki yarsnda Gracchusun balatt demokratik eylem, bir dizi i savaa
ve sonra, Yunanistanda ok kez grld gibi bir Tyranniaya yol at. Yunanistanda kk
alanlara bal kalan gelimelerin byle geni lde tekrar artcdr. Julius Caesarn yerine geen
manevi olu Augustus i savaa ve birka dnda fetihlere son verdi. Eski dnya, Grek uygarlnn
balangcndan beri ilk kez bar ve gvenlii tatt.

ROMA SSTEMNN BOZUKLUU

Grek siyasal sistemini iki ey ykmt:
1 - Her kentin mutlak egemenlik sav.
2 - Kentlerin ounda, yoksulla varsl arasndaki amansz ve kanl atma.
Kartha-hadatha ve Hellenci krallklarn ele geirilmesinden sonra, bu grmlerden ilki, Romaya
etkili biimde direnmek olanaksz olduundan, Roma mparatorluunda artk etkisiz kald. Fakat,
ikincisi srd gitti. savalarda bir general kendini. Senatonun, bir bakas halkn ampiyonu ilan
edip durdu. Zafer, askerlere en yksek ulufeyi datanlardayd. Askerler yalnz para ve yama deil,
arazi de istiyordu. Bylece her i sava, galibin lejyonerlerine yer amak iin, ismen devlet adna
topra ileyen ve devletin kiraclar olan pek ok arazi sahibinin biimsel olarak yerinden edilmesiyle
bitiyordu. Sava giderleri, daha sava sryorken, vasallarn ldrlp mallarna el konmasyla
karlanmaktayd. Bu sistem felaketli olmasna karn, kolayca nlenemezdi. Sonunda herkesin
Antika 170
at bir i oldu. Augustus kendisinin erk savna kar duracak bir rakibin bulunamayaca lde baar
kazand.
Roma dnyas iin, i sava dneminin sona erdirildiini grmek srpriz gibi gelmitir. Buna kk
bir Senato zmresi dnda herkes sevinmiti. O zmre dnda, Greklerle Makedonyallarn bouna arad
ve Romann da daha nce salamakta baarsz kald istikrar ve dzene Augustus sayesinde
kavuulmas, herkese derin bir kurtulu duygusu verdi. Rostovtseffe gre, Yunanistanda, Cumhuriyeti
Roma yoksulluk, iflas ve btn bamsz siyasal ilevliin sona erdirilmesinden baka hibir ey ortaya
koymamtr (Eski Dnyann Tarihi, c.II, ,s. 255).

AUGUSTUS DNEM
Augustus dnemi, Roma mparatorluu iin bir mutluluk dnemiydi. Eyaletler ynetimi, sonunda
halkn refah az ok dikkate alnarak, sadece yama sistemine dayanmyan bir biime sokulmutu.
Augustus, lmnden sonra sadece Romada resmen tanr saylm deildir. O ayn zamanda, deiik
kentlerde, kendiliinden bir tanr durumuna getirilmitir. airler onu vm, ticari snflar evrensel bar
kendi karlarna uygun bulmu, Augustusun olanca saygy gsterdii Senato da ona onur ve ycelik
salyacak hibir olana yitirmemitir.
Dnyann mutlu olmasna karn, gvenlik servene ye tutulduu iin yaamn kimi tadlar
eksilmiti. Eskiden her zgr Grek, bir serven olanana sahipti. Phillippos ve Alexandros bu duruma son
verdi. Hellenci dnyada, sadece Makedonya soydan yneticileri, (hanedan) anarik bir zgrlk iinde
yaad, zgrln tadn kard. Grek dnyas genliini yitirmiti. Ya kpeksi (kynikos) ya da dinsel
oldu. Yeryzndeki, kurumlarda lkleri gerekletirme umudu snd ve bu snle, ileri, gelen kiilerin
abalar durdu. Sokrates iin gk, tartmay srdrecei bir yer, Alexandros dneminden sonraki filosoflar
iin, kendilerinin yeryzndeki varlklarndan ayr bir varl dile getiren eydi.

ORDUNUN GC
Romada benzer bir gelime daha sonra ve daha az acl bir biimde grlr. Yunanistan gibi
fethedilmemiti Roma. Tersine baarl bir emperyalizmin uyarsna sahipti. savalar dnemi srasnda
dzensizliklerden sorumlu olan Romallard. Grekler, Makedonyallara boyun eerek bar ve dzeni
salam deillerdi. Oysa, Grekler olsun Romallar olsun, bar da dzeni de Augustusa boyun emekle
salamt. Augustus, ok Romalnn sadece stn gc dolaysyla deil, isteyerek ba edii bir
Romalyd. Ynetiminin askeri kaynan deitirmeye ve onu Senatonun buyruklarna dayandrmaya
almt. Senatonun onu yceltmesi, kukusuz byk lde iten deildi. Fakat, senatrler snf dnda
hi kimse Augustusa ba edii iin klm bulmad kendini.
Romal psikolojisi, amatrce bir serven yaamndan sonra uscul (aklc) evlilik yapan XIX. yzyl
Fransz durulmu genlerine benzemekteydi. Honutluk vericiyse de yaratc deildi.
Augustus ann byk airleri kark zamanlarda ortaya kmlardr. Horatius, Philippostan
kamtr. Gerek o, gerekse Virgilius, muzaffer askerlerin yararna el konduu iin iftliklerini elden
karmt. Augustus istikrar adna biraz da iten olmakszn eski sofuluu diriltmeye giriti. Bylece,
zorunlu olarak zgr aratrmaya dman oldu. Roma dnyas basmakalp bir durum almaya balad ve
ilem, sonraki imparatorlar dneminde de srd gitti.
Augustusun hemen ardndan gelenler; Senatrlere ve yksek snf iin yarmas olanakl kiilere
kar tyler rpertici zalimliklere girimitir. Bu dnemin kt ynetimi bir lye dein eyaletlere de
uzand. Fakat, Augustusun yaratt ynetim makinesi ounlukla iyi iledi.
Daha iyi bir dnem, . S. 98de Trajanusun tahta kyla balam, .S. 180de, Marcus Aureliusun
lmne dein srmtr. Bu zaman srasnda imparatorluk ynetimi, herhangi bir despotik ynetimin
olabilecei lde iyiydi. nc yzyl, tersine, korkun felaket yllarndan kuruluydu. Ordu, kendi
gcnn farkna varp, imparatorlar para ve savasz bir yaant vaadine karlk tahta geirmeye ve
tahttan indirmeye balad ve sonu olarak etkili bir sava gc olmaktan kt. Barbarlar kuzeyden ve
doudan, Roma topraklarn istila ve yama ettiler. zel kazan ye i uyumazlkla uraan ordu, savunma
yeteneine sahip deildi. Kaynaklar geni lde azald ve baarsz savalarla orduya rvet yznden
masraf iyice artt iin mali sistem kmt. Savaa ek olarak veba, nfusu enikonu azaltmt.
mparatorluk kmek zere grnyordu.

Antika 171
 ROMANIN K
k, Diocletianus (.S. 286-305) ve grltsz hkmranl dnemi .S. 312-337 yllarna
rastlyan Constantinus gibi iki enerjik imparator ynnden geciktirildi, Onlarla imparatorluk, aa
yukar Grek ve Latin dilleri arasndaki blnmeye karlk olan Dou ve Bat blmlerine ayrlmt.
Constantinusla Dou blmnn bakenti Byzantiumda kuruldu. (Constantinopolis)
Diocletianus, ordunun karakterini deitirerek bir sre iin ona gem vurmasn bildi. Onun
zamanndan balyarak, en etkili sava gc, en yksek komutanlklarn ak olduu barbarlardan,
zellikle Germanuslardan (Cermenlerden) kuruldu. Bunun sakncal ve acele zm yolu olduu
akt. Beinci yzyln ilk yarsnda o yol doal rnn verdi. Barbarlar, bir Romal efendi iin
olmaktan ok kendileri iin savamann daha kazanl olacana karar vermiti. Bununla birlikte,
Diocletianus ynetimi yzyldan uzun bir zaman amacna hizmet etti. Onun ynetimsel reformlar da
ayn biimde bir sre iin baarl ve zaman getike felaketli oldu. Roma sistemi, kentlere yerel
zerklik vermek ve vergileri kendi memurlarna toplatmakt. Merkezi makamlar sadece her kentten
alnacak toplam vergiyi belirlerdi. Refah zamanlarnda bu sistem iyi alt. Fakat, imparatorluun
tkenmi durumunda halktan beklenen gelir, halkn, ar bir zorlama olmakszn dayanabileceinden
oktu. Kent yneticileri sorumluydu vergilerden ve onlar, vergiden kamay yeliyorlard.
Diocletianus varlkl kentlileri belediye ynetimini kabule zorlad ve bundan kanmay yasa d sayd.
Benzer gerekelerle kyl halk serfletirdi, onlar topraa balayp g yasaklad. Daha sonraki
imparatorlar da bu sistemi srdrdler.
Constantinusun en nemli yenilii Hristiyanl devlet dini saymasyd. Grne gre bu,
askerlerden ounun Hristiyan oluu dolaysyla alnm bir karardr (Rostovtseff, Eski Dnyann
Tarihi, c. II, s. 332). Bunun sonucu, beinci yzylda Germanuslarn Bat mparatorluunu yktklar
srada, o imparatorluun saygnl dolaysyla Hristiyanl kabul edileri ve Bat Avrupa iin eski
uygarl, Kilise sindirdii lde korumu olmalaryd.
mparatorluun dou blmne ayrlm topraklarn geliimi ayryd. Dou mparatorluu
uzanm bakmndan VI. yzylda Justininusun geici fetih hareketleri dnda, srekli olarak
klmesine karn 1453 ylna dein yaam ve bu yl, Trkler ynnden ele geirilmitir. Fakat
doudaki Roma blgelerinin ou, Afrika ve Bat spanya dahil, slamiyeti kabullenmiti. Araplar,
Germanuslara benzemeksizin hristiyanl hayrlad, slam benimsedi. Dou mparatorluu uygarlk
bakmndan Latin deil Grekti. Ayn biimde VII. yzyldan XI. yzyla dein, Grek edebiyatn ve
Greklerden Latin uygarlna karn kalanlar koruyan Araplard. XI. yzyldan balayarak balangta
Mauroslarn etkisiyle, Avrupa yava yava Grek kaltndan (mirasndan) yitirdiklerini geri almtr.
mdi, Roma imparatorluunun kltr tarihini etkiledii drt yolu ile almaya alacam:
I. Romann Grek Dncesi zerine Dorudan Doruya, Etkisi. Bu, .. II. yzylda tarihi
Palybius ve Sundurmac filosof Panaetiusla balar. Greklerin Romallara kar doal tavr al,
korkuyla kark bir kmseme belirtir biimdeydi. Grek kendini daha uygar fakat siyasal ynden
daha gsz sayard. Eer Romallar siyasette daha baarlysalar bu sadece, siyasetin aalk bir
ura olduunu gsterirdi. .. II. yzyln sradan bir Greki, zevki severdi, keskin zeklyd,
ticarette ustayd ve btn ilerde ekincesi olmayan bir beceriye sahipti. Bununla birlikte felsefede
yetenekli kiiler yok deildi aralarnda. Onlardan bazs kayda deer olarak Karneades gibi
kukucular zeknn ciddiyeti ykmasna yol at. Epikurosular ve bir blm Sundurmaclar btnyle
huzurlu (dingin) zel bir yaantya dnd. Ancak birka, Aristotelesin Alexandrosla ilgili olarak
gsterdii igrden daha byk bir igryle Romann byklnn, Greklerde eksik olan baz
artamlardan (meziyetlerden) doduunu anlad.

POLYBIOS - EPIKTOTES - PLUTARCHOS

Arkadiada doan (aa yukar .. 200) tarihi Polybios, Romaya bir tutsak olarak
gnderilmiti. Orada, gen Scipionun arkada olma ansn elde etti. Scipionun seferlerinin ouna
katld. renim grm Romallardan ounun Greke bilmesine karlk Latince bilen bir Greke
rastlamak kolay deildi. Bununla birlikte Polybiosun koullar onu Latinceyle sk bir tankla
gtrd. Polybios, Romann dnyay fethetmesine yol aan Punikos savalarnn tarihini Grekler
yararna yazmt. Yazarken, Roma dzenine hayranlnn modas gemekteydi. Fakat Polybios
zamanna dein o dzen, pek ok Grek kentinin srekli olarak deien dzeniyle kararllk ve ileyi
ynnden stnd. Doallkla Romallar Polybios tarihi zevkle okumulardr. Greklerin ayn zevki
duyduklarndan kukum var.
nceki blmde gzden geirdiimiz sundurmac Panaetios, Polybiosun arkada ve onun gibi,
gen Scipionun koruduu bir kii. Scipionun salnda ok kez Romada, Scipionun lmnden
sonra (.. 129) sundurmac okulun bakan olarak Atinada yayor. Yunanistann yitirmi olduuna
Antika 172
Roma henz sahiptir o sra. Yani siyasal ilevlik frsatna balantl umuda. Bylece, Panaetiosun retileri,
eski sundurmac retilerden daha siyasal. Kpeksilerin retilerine daha az benziyor. Belki, okumu
Romallar arasnda Platona duyulan hayranlk Panaetiosa, sundurmac nclerinin dogmatik sln
brakma konusunda etki yapm. Onun ve ondan sonra gelen Poseidoniosun verdikleriyle sundurmaclk,
Romallar arasnda ciddi bir evreyi iyice etkilemi.
Daha sonraki bir tarihte yetien Epiktotcs, bir Grek olmasna karn, yaamnn byk bir blmn
Romada geirerek grlerinden ounu oradan salam. Epiktotes bilge kiiyi mparatorun karsnda
titrememesi iin daima uyarr. Onun Marcus Aurelius zerine etkisini biliyoruz. Grekler zerindeki etkisini
izlemek g.
Plutarchos (aa yukar, 46-120), Soylu Greklerin ve Romallarn Yaantlar adl yaptnda, iki
lkenin ileri gelenleri arasnda bir koutluk bulur. Zamannn ounu Romada geirmi, imparator
Hadrianus ve Traianus ynnden saygyla karlanmtr; Yaantlara ek olarak felsefe, din, doal tarih ve
ahlak zerine saysz yaptlar vermitir. Yaantlar, aka, insanlarn dncesinde Yunanistan ve Romay
uzlatrmak istemitir.
Ayrl (istisna) saylacak bu kiiler dnda Roma, imparatorluunun Greke konuan blmne kar
bir lm silah gibi davranm, dnce ve sanat hayrlamtr. .S ikinci yzyln sonuna dein durumu
yerinde olanlar iin yaam ho ve zahmetsizdi. Skntya girmeyi gerektiren bir itilim yoktu. Byk baar
iin frsat da azd. Akademeia, Prepalelikoslar, Epikurosular, Sundurmaclar gibi tannm felsefe okullar,
Hristiyan tutuculuuyla .S. 529 ylnda kapanana dein varlklarn srdrmt. Bununla birlikte o
okullardan hibiri, sonraki blmde gzden geireceimiz Yeni-Platoncular dnda, Marcus Aureliusun
ardndan esasl bir canllk gstermi deillerdir. Yeni-Platoncular da Roma etkisi altnda kalmamtr pek.
Zamanla mparatorluun Latin ve Grek blmleri ayrlm, Greke, batda daha az bilinir olmutur.
Constantinustan sonra Latince douda sadece hukuk ve askerlik dilinde yaad.
II. Romada Yunanistann ve Dounun Etkisi. Burada ele alnacak ok ayr iki husus var. Birincisi,
Hellenci sanat, edebiyat ve felsefenin en ok iyi renim grm Romallara etkisi. kincisiyse, Hellenik
olmayan dinlerin ve bo inanlarn Bat dnyas boyunca yaylmas.
1 - Romallar, Greklerle iliki kurduklar ilk anda, kendilerinin nispeten barbar ve kaba olduklarn
anladlar. Grekler pek ok bakmdan onlarn epey stndeydi. Tarm teknii ve yapmclkla, iyi bir memur
iin gereken bilgi trlerinde, tartmada, yaamdan zevk almada, sanat, edebiyat ve felsefede hep
byleydi. Romallarn stn olduu yan, askeri taktik ve sosyal badamayd. Romallarla Greklerin
balants, Prusyallarn 1814-1815te Franszlarla olan balantsna benzetilebilr. Sonraki geiciydi,
ncekiyse uzun zaman srd. Punikos savalarndan sonra, gen Romallar Greklere bir hayranlk
duydular. Greke rendiler, Grek mimarln kopya ettiler. Grek yontucular kullandlar. Roma tanrlar,
Grek tanrlaryla zde tutulmutu. Homeros efsaneleriyle bir balant kurmak iin Romallar kendilerine
bir Truva kayna bulmu, Latin airleri Grek iir vezinlerini, Latin filosoflar Grek kuramlarn almlard.
Sonuna doru Roma, kltr bakmndan Yunanistana asalakl. Hibir sanat biimi, zgn felsefe sistemi
bulmu, hibir bilimsel bulu yapm deil, Romallar. yi yollar yapmaya, sistemli yasa derlemeleri,
hazrlamaya etkili ordular kurmaa ynelmi, gerisini de Yunanistandan beklemilerdir.
Romann Hellenletirilmesi, davranlara, yal Catonun o denli nefret ettii bir yumuaklk getirdi.
Punikos savalarna dein Romallar, kyl erdem ve ktlklerine sahip bkolik kiilerdi. Sert, alkan
kaba, inat ve aptaldlar. Aile yaantlar patria potestas ilkesi zerine salamca kurulmutu ve
istikrarlyd. Kadnlar ve genler btnyle boyuneer durumdayd. Btn bunlar, servetin birden akyla
deiti. Kk iftlikler grnmez oldu, yerlerini yeni bilimsel tarm trlerini uygulamak iin klelerin
kullanld byk maliknelere brakt. Byk bir tccarlar snf yetiti. ok sayda insan, yamayla,
XVIII. yzyl ngilteresindeki rahipler gibi zengin oldu. nceleri erdemli kle olmu olan kadnlar zgr ve
balarna buyruk kesildiler. Boanmalar yaygnlat. Zenginler ocuk sahibi olmaz oldular. Yzyllar nce
benzer bir geliim geirmi olan Grekler, tarihilerin ahlak k adn verdii rnekleriyle Romann bu
gidiini hzlandrdlar. mparatorluun en ok zld zamanlarda bile, sradan bir Romal, Romann
Yunanistandaki ahlaksal ke kar daha katksz ahlk ltn destekledii inancndayd.
Yunanistann Bat mparatorluu zerindeki kltr etkisi, .S. III. yzyldan balayarak hzla azald.
Bunun pek ok nedeni vard. Onlardan birinin zellikle sz edilmeye deer: Bat mparatorluunun son
zamanlarnda, ynetim artk saklanmaz biimde eskisinden ok sel tiranla dnmt, ordu baarl bir
generali imparator yapyordu. Ancak en yksek rtbeliler arasnda bile artk kltrl Romallar deil,
snrlardan gelme yar barbarlar yer almaktayd. Bu kaba askerlerin kltrle alverii olamazd: Uygar
kentlileri sadece gelir arac sayd onlar. zel kiiler, eitim giderlerini karlamayacak lde yoksul
dmlerdi. Devletse retimi gereksiz saymaktayd. Sonu olarak, batda ayrl (istisna) saylacak birka
bilgili kii Greke okumay srdrebildi ancak.
2 - Hellenci olmayan din ve bo inansa tersine, zaman ilerledike batda daha sk bir biimde
tutundu. Alexandros fetihlerinin Grek dnyasn Babil, Persia ve Msr inanlaryla nasl tantrdn
Antika 173
grmtk. Ayn biimde Roma fetihleri Bat dnyasn bunlara ek olarak Yahudi ve Hristiyan
retileriyle ilikiye geirmitir. Yahudi ve Hristiyan retileriyle ilgili olanlar daha sonra ele
alacam, imdilik olanakl lde pagan bo inanlarn incelemek istiyorum (bkz. Cumont, Roma
Paganclnda Dou Dinleri).
Romada her mezhep ve her peygamber temsil edilmi, kimi kez ynetici yksek evrelerde
tutunmutu. Zamannn inanma ynelimine salam bir kukuculukla kar (Juran Lucianus,
Paphlagonial Alexandros ad verilen bir peygamber ve tansk (mucize) yaratcsna ilikin, byk
lde doru olduu kabul edilen ho bir yk anlatr. Bu adam hastalar tedavi eder, gelecei
nceden syler, bunlar yaparken de para szdrrm. n, o srada Tuna zerinde Marcomannlarla
savaan Marcus Aureliusun kulana gitmi. mparator, sava nasl kazanabileceini ona danm,
Alexandros da, Tunaya iki byk arslan atarsa byk bir zafer kazanacan sylemi. Marcus
Aurelius syleneni yapm, fakat sava Marcomannlar kazanm. Bu aksilie karn Paphlogonialnn
n yaylmaya devam etmi. Konsl rtbesinde ileri gelen bir Romal olan Rutilianus, ona pek ok
noktalarda danrm. En sonunda, evlenecei kadnn seimi iini sormu. Alexandros, Emlymion
gibi ayn ltuflarndan pay alan bir kii olarak, ayn, khin ynnden Rutilianusa salk verilen bir kz
olduunu onunla evlenebileceini sylemi. O srada 60 yanda olan Rutilianus derhal tanrsal
bildiriye ba emi ve gkteki kaynanasna yz kz kurban ederek bu evlilii kutlam. (Benn,
Grek Filozoflar, c.11, s. 226).
Paphlagonial Alexandrosun mesleinden daha nemlisi olan, ordu ynnden seilerek tahta
karlana dein Suriyeli bir gne rahibi olan imparator Elogabalus ya da Heliogabalus (.S. 218-
222)un ynetimiydi. Suriyeden Romaya yava yava ykseliinden nce Senatoya armaan olarak
bir portresini gndermiti: Mediallar ve Phoinikeliler tarznda bol ve altn srmal ipek rahiplik giysisi
iindeydi. Banda gzler alc bir ta vard, ok sayda kolye ve bilezikleri deer biilmez talarla
sslyd. Kalar siyaha boyanm, yanaklar krmz ve beyazla renklenmiti. Ciddi senatrler i
ekerek, bu yurttalarnn ar tiranlna uzun sre katlandktan sonra, Romann, dou
despotluunun kadnca lks altnda alaldn itiraf ettiler. (Gibbon, VI. Blm). Ordunun byk
bir blmnn destein de Elogabalus, dounun dinsel pratiklerini byk bir abayla Romada
uygulamaya giriti. Onun ad, barahip olduu Emesada taplan gne tanrsnn adyd. Annesi ya
da byk annesi Elogabalusun ok ileri gittiini grnce, onu tahttan indirip yerine yeeni
Alexandrosu kard (222-235). Alexandrosun douya ilikin eilimleri daha lmlyd. Elogabalus
zamanndaki olanakl inanlarn karm, onun, iine brahim, Orpheos, Tyanal Apollonios ve sann
resimlerini yerletirdii zel kilisesinde aklanm oluyordu.

MITHRAS DN
Persia kaynana dayanan Mithras dini, zellikle sadan sonra III. yzyln ikinci yarsnda
Hristiyanln en byk rakibiydi. Orduyu denetlemek iin umutsuz giriimlere girien imparatorlar,
dinin ok gerekim duyulan oturganl (istikrar) salyabileceini anlad. Yenilerden biri olmak
zorundayd o din. nk, askerler bylesini tutuyordu. Klt Romada ortaya kmt ve askerlerin
zihninde yer edecek ok yana sahipti. Mithras gne-tanryd, fakat Suriyeli meslekta lsnde
kadns deildi. Savaa ilgi duyuyordu. Zarathustradan (Zerdt) beri Pers inancnn bir paras olan
iyi ve kt arasndaki savaa. Rostovtseff, bir yeralt tapnanda (Heddernheim, Almanya) bulunan
ve ona tapnmay simgeleyen bir bas-reliefi alr kitabna ve askerler arasnda yalnz douda deil
batda da Mithrasn pek ok ardl (tilmizi) olmas gerektiini ileri srer (Eski Dnyann Tarihi, II, s.
343).
Constantinusun Hristiyanl kabul, siyasal ynden baarlyd. Daha nce, yeni bir din
kabullenme giriimleri baarsz kalmt. Romann ynetimsel bozukluunu, yeni bir inan sistemiyle
giderme amac tayordu bu giriimler. Yunanistan ve Romann geleneksel dinleri, yeryz
dnyasyla ilgiliydi ve yeryz mutluluu umudunu tayanlara uygundu. Daha uzun bir umutsuzluk
deneyiyle, Asya, br dnyaya ilikin umutlar biiminde baarl panzehirler bulmutu. Roma iin
avun (teselli) vermede en etkili inan Hristiyanlkt. Bir devlet dini olduunda Hristiyanlk
Yunanistandan ok ey alp bnyesinde sindirmi ve bunu Yahudilie ilikin gelerle birlikte Batnn
ilerki alarna aktarmtr.
III. Ynetimle Kltrn Birlemesi. Yunanistann byk andaki baarlarn Minostakiler gibi
yitmeyiini, nce Alexandrosa, sonra Romaya borluyuz. .. V. yzylda bir Cengiz Han ksayd
eer, Hellenci dnyada nemli ne varsa silip sprrd. Biraz daha gl Serhas, Grek uygarln
aalk bir uygarlk klna sokabilirdi. Aeschylostan Platona uzanan dnemi gz nne aln. O
srada btn yaplanlar, birka ticaret kendindeki aznlk ynnden gereklenmiti. Sonraki
zamanlarn gsterdii gibi, bu kentler yabanc bir saldrya kar duracak gte deillerdi. Olaanst
bir ans rn, onlarn Makedonyal ve Romal fatihleri Hellen dostuydu ve Serhas ya da Kartha-

Antika 174
hadathann (Kartacann) yapabilecei gibi, fethettiklerini ykmad. Sanat, edebiyat ve felsefede Greklerin
yaptklaryla tanmamz, ynettikleri uygarl sevecek iyi niyetli ve bu uygarl korumak iin ellerinden
geleni yapan batl fatihlerce salanan istikrar sonucu olmutur.
Kimi siyasal ve ahlaksal bakmlardan Alekandros ve Romallar, zgrlk gnlerinde, Greklerin ortaya
koyduu herhangi bir felsefeden daha iyi bir felsefeye neden olmulardr. Grdmz gibi sundurmaclar
insanlarn karde olduklarna inanm ve duygudalklarn Greklere zg klmamtr. Romann uzun sren
egemenlii, insanlar tek ynetim altnda tek uygarlk dncesine altrmt. Dnyann Romaya bal
olmayan, zellikle Hindistan ve in gibi nemli blmleri olduunu biliyoruz. Fakat, Romal iin
mparatorluk dnda, zahmetine deer bulunduu zaman ele geirileverecek, kimlikleri karanlk oymaklar
vard yalnz. Romallara gre asl ve dnsel olarak imparatorluk dnya lsnde geniti. Bu gr,
Buddhosular (Budistler), Kungfutseciler (Confuciusular) ve daha sonra katlan slamlara karn Katolik
kalan kiliseye de geti. Securus judicat orbis terrarum, kilisenin son sundurmaclardan alm olduu bir
dsturdur. O, ekiciliini, Roma mparatorluunun grnteki evrenselliine borludur. Carolus Magnus
zamanndan sonra ortaalar boyunca kilise ve Kutsal Roma mparatorluu, dncede dnyay kaplar
grnmekteydi. Ancak, bunun gerekte byle olmad biliniyordu. Bir insan ailesi, bir Katolik dini, bir
evrensel kltr, bir dnyaca geni devlet gr, onun Roma ynnden yaklak olarak
gerekletirilmesinden beri insan zihnini oyalamtr.
Romann uygarlk alann geniletmekte oynad rol byk lde nemli. Kuzey talya, spanya,
Fransa ve Almanyann kimi blmleri, Roma lejyonlarnn zorla igali sonucu uygarlamt. Btn bu
blgeler, kendilerinin Roma lsnde yksek kltre yetenekli olduklarn saptad. Bat imparatorluunun
son gnlerinde Gallia, daha eski uygarlk blgelerindeki adalarna e kiiler yetitirmiti. Roma
ynnden kltrn yaylmas dolaysyla barbarlar srekli bir karanlk deil, geici bir gne tutulmas
iinde kaldlar. Uygarlk niteliinin hibir zaman Perikles dnemi Atinasndaki gibi eksiksiz olmad ileri
srlebilir. Sava ve ykm dnyasnda nicelik de uzun zaman boyunca, nitelik lsnde nemlidir. Bu
nicelii yaratan Romadr.
IV. Hellencilik Arac Olarak slmlar. VII. yzylda slamlar, Suriye, Msr ve Kuzey Afrikay, bir
sonraki ada spanyay ele geirdi. Onlarn zaferleri kolay ve savalar stnkryd. slamlar
balangta banaz deillerdi. Hristiyanlar ve Yahudiler, haralarn verdikleri srece rahatsz edilmezdi.
Araplar, Dou mparatorluu uygarln ok gemeden elde etti. Bu elde edi bir k yorgunluu yerine
bir siyasal ykseli umudu da tamaktayd. Bilgili Araplar Greke okuyor ve aklamalar (erhler)
yazyordu. Aristotelesin n, daha ok onlar dolaysyladr. Eski alarda Aristotelesin sz pek az edilmi
ve Platonla ayn aamada tutulduu pek grlmemitir.
Arapadan aldmz szcklerin, cebir, alkol, kimya, imbik, alkali, azimuth ve zenith gibi bazsn gz
nnde tutmak aydnlatcdr. Bir ikiyi deil, kimyasal bir tz anlatan alkol darda brakrsak, bu
szckler, Araplara borlu olduumuz eylerin kimini ok gzel anlatr. Cebir, Alexandrial
(skenderiyeye) Grekler tarafndan bulunmu, slamlarca ilerletilmitir. Simya, imbik ve alkali, temel
metalleri altna evirme giriimleriyle ilgilidir. Araplar temel metallerden altn elde etme almalarn
Greklerden renmi ve bu ii srdrme yolunda Grek felsefesine bavurmutur. (bkz. Simya, Grek
Felsefesinin ocuu, Arthur John Hopkins, Columbia, 1934). Azumuth ve zenith Araplara daha ok
yldzbilimde (astrolojide) yardmc olmu gkbilimsel (astronomik) terimler.
Etimolojik yntem, Araplara Grek felsefesinde borlu olduklarmz gizler. nk, o felsefe Avrupada
yeniden incelendiinde, gerekli teknik terimler Grekeden ya da Latinceden alnmt. Felsefede araplar,
zgn dnr olmaktan ok, aklayc (erh edici) olarak stnd. Bizim iin onlarn nemi, Grek
geleneinin sadece Dou mparatorluunca srdrlen blmlerine Hristiyanlarn deil, onlarn dolaysz
miras olmasdr. slamlarla spanyada ve daha kk lde Sicilyada ilinti kurmak Baty
Aristotelesten, Arap saylarndan, cebirden ve kimyadan haberli kld. Bu ilintiyledir ki XI. yzylda
renim canland ve bu da insanlar Skolstik felsefeye ulatrd. Daha sonra XIII. yzyldan beriye Greke
renilmesi, insanlara, Platon, Aristoteles ve eski an br Grek yazarlaryla dorudan doruya ilinti
kurma yetenei salamtr. Fakat, eer Araplar gelenei korumam olsayd, Rnesans adamlar, klasik
renimin canlanyla ne denli ok ey kazanlacandan kuku edeceklerdi.

Antika 175
 KONU XXX

PLOTNOS

Yeni Platonculuun kurucusu Plotinos (.. 204-270) eski alarn (antikite) byk filozoflarnn
sonuncusudur. Onun yaants, Roma tarihinin eri felaketli dnemlerinden biriyle e uzanmldr.
Doumundan az nce, ordu kendi gcnden haberli bir duruma gelmi ve imparatorlar para
karlnda seme ve bir sre sonra yeni bir imparatorluk mevkii satna frsat yaratmak iin onlara
suikast hazrlama iini benimsemiti. Bu uralar, askerleri, snrlar koruyamaz ve kuzeyden
Cermenlerin, doudan Perslerin iddetli aknlarn nleyemez duruma getirmi, sava ve veba
nfusun te birini alp gtrm, artan vergiler, azalan kaynaklar, hibir dman kuvvetin szmad
blgelerde bile mali bir ykma yol amt. zellikle, kltr yaatan kentler, ar darbe yemi, asl
yurttalar, vergi toplaycdan kurtuluu kamakta bulmutu. mparatorluun geici olarak,
Diocletianus ve Constantiusun iddet nlemleriyle kurtarlmas, dzenin yeniden kurulmas
Plotinosun lmne dein gereklememitir.
Plotinosun yaptlarnda, btn bunlarn sz edilmez. O, gerek dnyadaki yknt ve yoksulluk
grntsnden yz evirip, bitimsiz dnyay balangc ve sonu olmayan iyilik ve gzellik dnyasn
dnmeye koyulmutur. Plotinos bunda, zamannn ciddi btn kiileriyle uyuuyordu. Hristiyan
olsun, pagan olsun o kiilerin hepsi iin, pratik iler dnyas umut vermez grnd. Sadece br
dnyayd balanmaya deen. Hristiyan iin br dnya, lmden sonra nimetlerinden
yararlanacamz Cennetin egemenliindeydi. Bir Platoncu iin o dnya, balangc ve sonu
bulunmayan idealarn dnyasyd. Aldatc grnr dnyaya kart olan gerek dnyayd. Hristiyan
tanrbilimcileri, bu grleri ve Plotinos felsefesinden ounu Hristiyanla katmtr. Dean Inge,
Plotinosla ilgili deer biilmez yaptnda hakl olarak, Hristiyanln ona neler borlu olduu zerinde
durur. Platonculuk -der-, Hristiyan tanrbilimin yaantsal yapsna ilikin bir parasdr. Baka hibir
felsefe, Hristiyan tanrbiliminde dirence uramakszn i gremez diyebilirim. Hristiyanl paralara
ayrmakszn Platonculuktan yrmaksa son derece olanaksz. Dean Inge, Sanctus Augustusun,
Platon sistemini (dizgesini) tm felsefeler iinde en katksz ve parlak bir felsefe; Plotinosuysa
Platonun, kendisinde yeniden yaad ve sonraki tarihte yaam olmas halinde birka tmcesini
deitirmekle Hristiyan olacak bir kii saydna iaret eder. Ingeye gre, Aquinolu Sanctus
Thomas gerek Aristotelesten ok, Plotinosa yakn.
Plotinos, bylece Ortaalarn Hristiyanln ve Katolik tanrbilimini biimlemekte byk etki
yapm oluyor. Hristiyanlktan sz ederken, tarihi, onun urad ok byk deimeleri ve bir tek
dnemde de olsa ald deiik biimleri tanmak, dikkatli olmak zorunda. Synoptik-nciller
(Mallaeus, Marcus, Lucas ncilleri) Hristiyanl hemen hemen metafizikten bamszdr. Modern
Amerikadaki Hristiyanlk, bu bakmdan balangtaki Hristiyanlk gibi, Platonculuk, Amerikada
yaygn duygu ve dnceye yabanc. Amerikan hristiyanlarndan ou, yeryzndeki grevlerle ve
gndelik dnyadaki sosyal gelimeyle, yeryzne ilikin her ey umutsuzluk aladnda, insanlar
avutan akn umutlardan daha ok ilgilidir. Herhangi bir dogma deiiminden deil, sorunlara verilen
nem ve gsterilen ilginin ayr olduundan sz ediyorum. Modern bir Hristiyan bu ayrln nedenli
byk olduunu anlamadka, gemiin Hristiyanln anlamakta gle urayacaktr. ncelememiz
tarihsel olduundan biz, gemi alarn etkili inanlaryla ilgiliyiz. Bu adan, Dean Ingenin Platon
ve Plotinos etkisiyle ilgili szlerini kabul etmemek olanakszdr.
Bununla birlikte Plotinos, sadece tarihsel bakmdan deil, nemli bir kuram tipini, baka
herhangi bir filosoftan daha iyi temsil etmesi bakmdan da nemlidir. Bir felsefe sistemi (dizgesi),
deiik trden edenlerle nemli bulunabilir. Onlardan birincisi ve en a, o dizgenin doru
olabileceini dnmemizdir. Gnmz felsefe okuyucusun da, Plotinos dizgesi iin byle bir
duyguya kaplan kmaz pek. Dean Inge bu bakmdan bir ayrl (istisna). Fakat, doruluk, bir
metafiziin sahip olabilecei tek artam (meziyet) deildir. Gzellie de sahip olabilir. Bu gzellii,
kesin olarak, Plotinosta bulabiliriz. Dantenin Paradisosundaki son kantolardan birini ve edebiyattan
baka hibir eyi anmsatmayan paralara rastlyoruz Plotinosta. Dantenin, balangc ve sonu
olmayan dnya grkemini anlatt kantolar gibi paralara.

PLOTINOSU NSAN OLARAK SEVMEMEK OLANAKSIZ

Ayn biimde, bir felsefe, insanlarn belirli zihin durumlarnda ya da belli koullarda neye
inanmaya yatkn olduklarn pek gzel aklad iin nemli olabilir. zmlenmesi g olmayan
znt ve sevin, bir felsefe sorunu deil, iir ve mziin basit trleri iindir. Metafizik kurumlar
ortaya karan dnceler sadece, evrenle ilgili dncenin elik ettii dncelerdir. nsan sevin
Antika 176
(nee) dolu bir ktmser ya da melankolik bir iyimser olabilir. Samuel Butler belki birincisine rnek
alabiliriz. Plotinossa ikincisinin dikkate deer bir rnei. Onun yaad a gibi bir ada mutsuzluk,
insann yan banda ve kendini duyurur biimde. Oysa mutluluk, elde edilebilir gibiyse bile, duyu
izlenimlerinden uzak eylerin dnlmesiyle aranmaldr. Byle bir mutluluk iin bir zorlama gesi yer alr
daima. ounun basit mutluluuna benzemez o. Gndelik dnyadan deil, dnce ve d gcnden
tredii iin, duyu yaantsn kmseme ya da bilmezlikten gelme gcn gerektirir. Bylece igdsel
mutluluu tadanlar, duyulur-st dnyann gerek olduu inancna dayanan metafizik iyimserlik trlerini
bulanlar deillerdir. Dnyayla ilgili bir anlamda mutsuz olup, kuram dnyasnda daha yksek bir mutluluk
elde etmeye azimli olanlar arasnda Plotinos yksek bir mevki alr.
Hi de kmsenecek gibi deil Plotinosun katksz anlksal artamlar (meziyetleri). O, pek ok
bakmdan Platon retisini akla kavuturmu ve Platonun savunduu kuram daha pek ouyla birlikte
olanakl lde tutarlkla gelitirmitir. Onun maddecilie kar olan kantlar iyidir, tin ve beden ilintisi
konusunda ki btn gr Platon ya da Aristotelesinkinden daha aktr.
Spinoza gibi o da, ok etkileyici belirli bir ahlaksal katkszla ve ycelie sahiptir. Daima itendir,
knamaz, eletirmez, okuyucuya, nemli olduuna inandn elinden gelen bir yalnlkla sylemeye alr
hep. Kuramc bir filozof olarak hakknda ne dnlrse dnlsn, bir insan olarak sevmemek
olanakszdr onu.

YAANTISI
Plotinosun yaantsn, dostu ve ardl (tilmizi) Porphyrios ynnden yazlan zgemii lsnde
biliyoruz. Asl ad Malchos olan Sami rkndan gelme Porphyriosun anlattklarnda tansk (mucize) geleri
de bulunmakta. te bu, onlarn gvenilir blmlerine bile inanmay zorlatrmaktadr.
Plotinos, kendi zaman-uzay iindeki grnn nemsiz saym, tarihsel varlyle ilgili olarak olup
bitenler hakknda konumak istememitir. Bununla birlikte Prophyriostan, onun Msrda domu olduunu
reniyoruz. Genliinde Alexandriada (skenderiyede) renim grdn, 39 yana dein orada
yaadn ve ok kez Yeni-Platonculuun kurucusu saylan Ammonios Sakkasa yine orada rencilik
ettiini yazyor ayn kaynak. Plotinos daha sonra, mparator III. Gordianusun at sefere sylentiye
gre, Dou dinlerini renmek zere katlm. mparator henz genmi, gelenee uyan ordu ynnden
ldrlm. (Sefer srasnda, Mesopotemiada .S. 244). Sonra Plotinos, Douyla ilgili tasarlarn brakp
Romaya yerlemi, renci yetitirmeye balam. Dinleyicileri arasnda pek etkin kiiler bulunmaktaym.
mparator Gallienus, kendisini tutmu. Plotinos bir ara, Campaniada Platonun Cumhuriyetini kurma ve bu
amala, Platonopollis ad verilecek bir kent yaratma tasars hazrlam. mparator nce buna yandam
ancak sonradan iznini geri alm. Yeni bir kent iin seilen yer, Romaya ok yakn dt ve belkilike
(muhtemelen) bataklk olduu iin ilgi ekicidir. 49 yana dein, Plotinos bir ey yazmam, sonra ok
yapt vermitir. Onun yaptlarn iliyen Porphyriostur.
Porphyrios, Plotinosu olmaktan ok Pythagoras. Yeni -Platoncu okul Plotinosu daha yakndan
izleseydi, Porphyriosu izlediinde grld denli ar doac (supernaturalist) kesilmezdi.
Plotinosun, Platona saygs byk. Platona genel olarak O diye iaret edilir. Kutsal eskiler hep
saygyla ele alnr da, atomculardan esirgenir bu sayg. O srada henz yaaya sundurmac (stoik)
dnce, maddecilii asndan, Epikurosu dnceyse her adan ele alnp eletirilmitir. Alntlar ok
kez aklanmad iin, Aristoteles, grndnden daha byk bir rol oynar. Pek ok noktada,
Parmenides etkisi de duyulur.
Plotinosun Platonu, gerek Platona bakldnda eksik. Dnler (idealar) kuram, Phaedonun ve
Cumhuriyetin VI. kitabnn mistik retileri, lendeki sevgi tartmas, Ennaedoslarda (Plotinosun
betiklerine (kitaplarna) bu ad verilmitir) ortaya kan Platonun btn izgilerini eker. Politik ilgiler,
erdemlerin tanmlarn aratrma, matematik zevki, insanlarn dramatik ve scak deerlendirilmesi ve her
eyin stnde Platonun o canl slubu, Plotinosta hi yoktur. Carlylen dedii gibi, Platon Kutsal
Kentinde daha ok kendi keyfine bakar, Plotinossa tersine, davrannn en iyi olmasna.

PLOTNOS METAFZ
Plotinos metafizii, Kutsal lemeyle balar. Bunlar, Bir, Tin ve Candr. Onlar, Hrstiyan lemesinin
kiileri gibi, birbiri eit deillerdir. Bir, nce gelir. Tin daha sonra, Can en sonra. (Plotinosun ada ve
onunla ayn hocadan felsefe okumu Origenus, Birinci Kiinin kinciden, kicinin ncden stn
olduunu syleyerek Plotinosla uyumutu. Fakat, Origenusun dncesi uzaklamac (itizalci) sayld
sonradan.)

Antika 177
 Bir, az ok karanlk. Ona bazen Tanr ad verilir, bazen yi. Kendisini ilk izliyen Varlk aan
Bire yklemler yklemekten kanmal, sadece vardr demeliyiz. (Buras, Parmenidesi
anmsatyor) Tanrdan Evren diye sz amak yanl olacaktr. nk Tanr, Evreni aar. Evren
araclyla kendini ortaya koyar. Bir, herhangi geli ilevlii olmakszn kendini ortaya koyabilir.
nk, o hibir yerde deildir, hibir yer o deildir. Birden bazen yi diye sz edilirse de o, hem
yi, hem Gzelden nce gelir (Beinci Enneados, Beinci Tractatus, Konu 12). Aristotelesin Tanrsn
anmsatr kimi kez. Tanrnn, kendinden treyenlere gereksinim duymad ve yaratlm dnyay
bilmezlikten geldii sylenir. Bir, tanmlanamaz ve bu konuda susu, ne trden olursa olsun,
konumaktan daha dorudur.
mdi Plotinosun nous adn verdii kinci Kiiye geliyoruz. Nousya karlk olacak bir ngilizce
szck bulmak g. basmakalp szlk evrisi zihin. Fakat bu, doru ilemleri, zellikle szck dinsel
bir felsefede kullanld zaman veremez. Plotinosun, zihni Candan stn tuttuunu sylersek,
btnyle yanl bir izlenim yaratm olurduk. Mc Kenna evirisi Anlksal lke deyimini kullanr.
Fakat elverisizdir bu ve dinsel saygya uygun bir nesneyi akla getirmez. Dean Inge, belki verilmi en
iyi karlk olan Tin szcn kullanyor. Fakat, o da btn Grek dinsel felsefesinde
Pythagorastan sonra nemli bir rol oynayan anlksal geyi darda brakr. Matematik, dnler
dnyas ve hakknda duyulur olann bulunmad tm dnce, Pythagoras, Platon ve Plotinus iin
tanrsal bir zellie sahip. Nousnun ilevliini onlar biimler ya da o ilevlie bizim kavrayabildiimiz
olanakl yaklam onlar salar. Hristiyanlarn Sanctus Johannes ncili yazarnn, say Logosla zde
tutmasna yol aan ite, Platon dinindeki bu anlksal ge. Logosun bu balamda us (akl) diye
evrilmesi uygun. Bu, bizim usu nonsun evirisi olarak kullanmamz nler. Tin szcn
kullanarak Dean Ingeyi izleyeceim. Ancak nous genel olarak kabul edilen ve Tinde bulunmayan
anlksal bir ileme sahip. Bu nedenle onu sk sk, evrilmemi olarak da anacam.

NOUS
Nous, Birin izdmdr denir. Tretilmitir. nk Bir, kendi kendini aratrmakta bir grye
sahiptir. Bu gr nousdr. G bir gr bu. Plotinos, paralar olmayan bir varln, kendini
bilebileceini syler. Bu durumda, gren ve grlen birdir. Platonda olduu gibi, gnee yaplan bir
benzetmeyle kavranlan Tanrda, verenle tutuan ayndr. Benzetmeyi izleyerek, nousyu Birin
kendini grd k sayabiliriz. Bizim iin, kendi istemimizle unuttuumuz Tanrsal zihni bilmek
olanakl. Tanrsal zihni bilmek iin, kendi benliimizi en ok tanrsal olduu an incelemeliyiz. Bedeni
ve benliin bedeni biimleyen blmn, arzular, gdler ve byle her tr bo eyle dolu duyular
bir yana brakmalyz. Geri kalan, Tanrsal anln izdmdr.
Kendilerini tanrsal olana vermi ve tanrsal olandan esinlenmi kiiler, hi deilse
kendilerinden daha byk bir ey bulunduu bilgisine sahiptir. O bilginin ne olduunu syliyemeseler
bile. Kendilerini devinime iten i kmltlar ve onlarn sze aktarlmasyla bu kiiler kendilerinin deil,
kendilerini devindiren gcn farkna varm olurlar. Ayn tarzda, nousyu katksz durumda
tuttuumuz zaman, Yce Varlkn karsnda olmalyz. Varlk ve varlk dizisinden her eyi
balayan Tanrsal zihni ierden kavrarz. Ayn zamanda, baka, fakat Varlk adyla tandmz
herhangi bir ilkeden daha soylu bir ilkeyi de biliriz. varlk adyla tannanlarn hepsinden baka, daha
tam, daha byk, ustan (akldan), zihinden ve duygudan yce bir varlktr. Usu, zihni ve duyguyu
verir. Onlarla kartrlamaz. (Beinci Enneados, 3,14; Mc Kennann evirisi)
Bylece, tanrsallk benliimizi sarp bize esin verdiinde, sadece nousu deil Biri de
grrz. Tanrsal olanla balant durumunda gry szcklerle usavuramayz ya da dile
getiremeyiz. Sonra yaplr bu. Balant annda, herhangi bir evetleme yapacak gce sahip
olunamaz. Can birden a kavuunca grye kavutuumuzu bilebiliriz. Bu k, yce varlktandr ve
Ycedir. Ikla birlikte geldiinde biz, onun Varlna, insan istediinde bilinen baka bir Tanrnn
varlna inanr gibi inanabiliriz. Ik, geliin kantdr. Dolaysyla, klanmam Can grsz kalr.
Iklanan Cansa aradna kavuur. Cann varmas gereken en doru hedef de budur: I almak.
Yceyi, baka bir ilkenin nda deil, Yceyle grmek. Gnei kendi yla grdmz gibi,
Can aydnlatan, grlmesi gerekendir.
Fakat
Her eyden ekmekle
El ayak
Bu nasl baarlacak:
(Beinci - Eneados, 3. 17).
Cokunluk (kendi bedeninden uzaklamak) Plotinosta sk grlen olaylardandr:
Antika 178
 ok kez oldu bedenden syrlp kendime ekildiim. Her eyin dna ktm, kendimi
merkezletirdiim ve arpc bir gzellii seyrettiim ok olmutur. O srada, her zamankinden ok, en
yksek aamadaki bir toplulua karmam bana gven verir. En soylu bir yaanty srdrr, tanryla
zde duruma gelir, o ilevlii elde ettiimden, Tanrdan bir para olurum. Anlksal olandaki ne olursa
olsun, Yceden kktr o. Ycenin altndadr. Bununla birlikte, anl kullanma ileminden usavurmaya
inildii an gelir. Tanrsal olanda bulunduktan sonra kendi kendime nasl olup da byle bir de
urayabildiimi ve Cann bedenime nasl olup da girdiini sorarm. Bedenin iinde bile, yksekliini
gsteren Cann.

CAN
Bylelikle, lemenin nc ve en alt yesi olan Cana gelmi oluyoruz. Nousdan daha alt aamada
olmasna karn Can, btn yayan eylerimin yaratcs. Gnei, ay, yldzlar, grnr dnyay yapan,
Tanrsal Anlkn bir_dal ve ift katl olan odur. Nousya ynelik bir i Can ve da ynelmi bir baka Can
bulunmaktadr. Da ynelmi Can, izdm olan Doayla ve duyu dnyasnn trettii aa doru
deviniyle artrlr. Sundurmaclar (Stoikler) Doay Tanryla zde tutmutu. Plotinos onu, Can, yukar
nousya bakmay unuttuunda, ortaya kan en aa aamadaki bir alan olarak grr. Grnr dnyann
kt olduu konusundaki gnostik gr anmsatabilir bylesi. Fakat, Plotinos, bu gr savunmaz.
Grnr dnya gzeldir ve kutsal tinlerin yaama alandr. Ancak sdece anlksal olan dnyadan daha az
iyidir. Kosmosun ve onu Yaratann kt olduu konusundaki gre kar durduu bir tartmada Plotinos
gnostik retinin kimi blmlerini kabul eder ve Platondan gelmeyen br blmlerinin doru olmadn
savunur.

PLOTNOSUN GNOSTKLE KARI DURUU

Plotinosun gnostiklie kar duruu iki trdr. O bir yandan, Cann, maddi dnyay yarattnda
bunu, bulunduu aamann, altna dm olduu iin deil, tanrsal olann ans dolaysyla yapm
olduunu syler. Duyu dnyasnn, duyulur dnya lsnde gzel olduunu dnr ve duyular
ynnden kavranan eylerin gzelliini gl bir biimde duyar.
Anlksal lkenin armonisini dosdoru kavrayp da, mzie kar herhangi bir eilimi de varsa,
duyulur seslerin armonisine kim karlk vermez? Hangi geometrici, aritmetiki, grnr eylerde gzlenen
simetriler, karlklar ve dzen ilkelerinden zevk almaz? Resimleri dnn bir de: Resim sanatnn
rnlerini beden duyusuyla grenler bir nesneyi tek bir yolda grmez. Gze ilien nesnelerde, dncede
bulunann temsil edildiini ayrt edince iten titrerler. Bylece, doruluu yeniden anmsamaya doru
itilirler. mdi, eer, bir yz zerine eksiksiz olarak yanstlm gzelliin grn, zihni br kreye
iletiyorsa, gzeli gren kimse kesinlikle duyu dnyasnda bouna zaman harcamaz. Bu byk dzen, en
uzak yldzlarn bile ortaya koyduu biimde anlara gitmeyecek ve onlar dnerek bu byklkten doan
byk ve sayg dolu bir korkuya kaplmayacak l de kaba ve duygusuz olamaz kimse. Gzellie byle
karlk vermeyen, bu dnyann derinliine inemez ve teki dnya hakknda bir grye sahip olamaz (II.
9, 16).

GNE, AY VE YILDIZLAR TANRISALDIR

Gnostik gr reddedecek ikinci bir neden daha vardr: Gnostikler, gne, ay ve yldzla artrlan
hibir tanrsalln bulunmadn dnrler. Kt bir ruh ynnden yaratlmtr onlar. Alglanan eyler
arasnda, sadece insan ruhu bir iyilie sahiptir. Plotinos, gk cisimlerinin, tanr benzeri ve llemez
aamada insandan stn varlklar olduuna iyice inandrmt kendini. Gnostikler kendi canlarnn hi
deilse insanlk cannn lmsz olduunu ilan ederler ancak, gkler, iindeki btn gkler ve yldzlar
gnostiklerin kendi canlarndan ok daha katksz ve gzel olduklar halde lmsz lkeyle hibir ortak
yaantya sahip olamamtr. (II, 9, 5) Plotinosun gryle ilgili kaynak Timaeosta bulunabilir. Bu gr
Origenus gibi Kilise Babalarnca da kabul edilmitir. Plotinosun gr d ynnden ilgi ekici. Gk
cisimlerinin doal olarak esin verdii duygular anlatyor, insanlar fizik evrende daha az yalnz duruma
getiriyor.
Gzellie kar ask yzl ya da dmanca bir tutum grlmez Plotinos mistikliinde. Yzyllar boyu,
hakknda bu tmceyi kullanabileceimiz son din reticisi odur. Gzellik ve onunla artrlan tm
zevklerin eytandan geldii dnlmtr. Hristiyan lsnde paganlar da irkinlii ve pislii vp
durdu. Havari Julianus, ada Ortodoks azizleri gibi sakalnn grlyle vnp durmutu. Plotinosta
byle bir ey yoktur.
Madde, Can ynnden yaratlmtr ve bamsz bir gereklie sahip deildir. Her Cann kendine
zg bir vakti saati vardr. O saat ald m, Can yeryzne iner ve kendine uygun bedene girer. Bunun
Antika 179
gerekesi us (akl) ilemise baka bedene girmelidir. Adalet, onun ceza grmesini gerektirir. Eer
bu yaantda annenizi ldrmseniz gelecek hayatta bir kadn olacak ve olunuz ynnden
ldrleceksiniz (III, 2, 13). Gnah ceza grmeli. Fakat, ceza, gnah ileyenin huzursuzca ve can
korkusuyla saa sola koumas sonucu doal biimde yerine getirilir.
ldkten sonra bu yaanty anmsar myz? Sorunun karl, tam mantksaldr. Modern
tanrbilimcilerin ounun karl byle deildir. Zaman iindeki yaantmzla ilgilidir bellek. oysa, en
iyi ve en doru yaantmz sonsuzluktadr. Bylece, can sonsuz yaantya doru yneldike daha az
anmsyacak, dostlar, ocuklar, eler gittike unutulacak, en sonunda bu dnyayla ilgili tek bir ey
bilmez olacak, sadece anlksal lkeyi dneceiz. Dnsel grde kendinden habersiz hibir
kiiliin bellei olmyacaktr. Can, nous ile birleecek. Fakat bu, cann ve nousnun ykm anlamna
gelmiyecek. Onlar, ayn anda iki ve bir olacaklardr (IV. 4, 2).
Drdnc Enneadosta (Can zerinedir o), yedinci Tractautus, lmszln tartlmasna
ayrlmtr.
Eklenik (compound) olan bedenin lmsz olmyaca aktr. O halde, eer o bizim bir
paramzsa, btnyle lmsz deiliz. Fakat, cann bedenle ilintisi nedir? Aristoteles (burada
Aristoteles ad aka belirtilmez.) can bedenin biimi saymtr. Plotinos bu gr, cann bedenin
biimi olmas durumunda anlksal devinin olanakszln ileri srerek hayrlar (reddeder).
Sundurmaclar (stoikler) cann maddi olduunu dnmlerdi. Fakat, onun teklii (58) byle bir
dncenin de olanakszln kantlar. Dahas, madde, edilgen olduundan kendi kendini yaratm
olamaz. Can onu yaratmam olsayd madde var olamazd. Can var olmasayd, madde bir rpda yok
olurdu. Can ne maddedir ne de maddesel bedenin biimi. O bir zdr, ncesiz, sonrasz. Bu gr
Platonun, Dnler ncesiz ve sonrasz olduu iin, cann lmsz olduu konusundaki kantnda
ikindir. Plotinosta apak duruma gelmitir kan.
Anlksal dnyann isteksizliine karn Can bedene nasl girer, girmitir? Yiyesi (itiha) yoluyla.
Kimi kez irense de yiyesi, kimi kez soyludur grelikle. Cann Anlksal lkede (nous) grdnn
modeliyle bir dzen kurma arzusu soylu yiyesinin iyi bir aklanandr. Yani Can, zn iindeki lkeyi
dnr ve ona olanakl lde benzer. yle bir benzetmeyle Plotinosa katlalm: nceden bestesini
zihninde tasarlyan sonra onun bir orkestra ynnden alndn grmek isteyen bir besteci, ierden
deil, dardan seyredilebilecek bir ey ortaya koymak ister.
Cann(59) bu yaratma arzusu, talihsiz sonular verir. Katksz z dnyasnda yaadka, ayn
dnyada yayan br canlardan ayr deildir. Bedene girer girmez, kendinden daha aada olan
ynetme grevini yklenir ve bu grevle, baka bedenlere sahip br canlardan ayrlr. Birka kiinin
birka an dnda, bedene zincirlidir. Beden doruluu glgede brakr, her ey ak ve ayrdr
orada. (IV, 9, 5).
Bu reti, Platonun retisi gibi, yaratln bir yanl i olduu grnden kanma glne
urar. Can, en iyi durumunda nousdan, z dnyasndan honuttur. Eer, en iyi durumunda olsayd
yaratmyacak, yalnzca dnecekti. Yaratlm dnyann, ana izgileriyle, mantksal adan olanakl
olann en iyisi olduu ileri srlerek yaratma ii ho grlr. Fakat bu dnya, ncesiz sonsuz
dnyann bir kopyasdr, bylelikle bir kopya iin mmkn gzellie sahiptir. Bunun en belirli anlatm
gnostikler zerine olan beinci Tractatustadr (11, 9; 3)
Cann Kosmosu neden yarattn sormak, neden bir Can bulunduunu ve Yaratcnn neden
yarattn sormaktr. Soru ayn zamanda, ncesi ve sonu olmayanda bir balangc ierir ve dahas,
yaratl ona buna dnen deiken bir Varln ii olarak simgeler. (60)
Dorultma iine (yaratma yanln dzeltmeye .N.) bavuracak kiiler, stn olanlar
konusunda aydnlatlmal ve kendilerine basit gibi gelen -aslnda- saygl bir kuku iinde alglanacak
grkemli gleri kmsemekten alkonmaldr.
Dahas Evrenin ynetiminde, byle bir saldrya (yaradla kar kmaya .N.) yer yoktur.
nk o (yaradl .N.) Anlksal Kayrann (Ltuf) byklne en ak kant verir.
Yaantya kavuan Btn, canlln cmertlii dolaysyla gece gndz dnyaya gelenler
iindeki aa cisimler gibi biimsiz bir yapya sahip deildir. Organlam, etkili, karmak, kuatc,
derinlii llemez bir bilgelik ortaya koyan yaantdr evren. yleyse onun, Anlksal Tanrsallklarn
gzel bir kalba dklm ak bir izdm olduu nasl yadsnabilir? Kukusuz, evren bir zgrlk
deil, bir kopya. Gerek yaps bu onun. Ayn anda simge ve gerek olduu sylenemez. Yetersiz bir
kopya olduunu sylemek de yanltr. Fizik bir dzen iinde gzel bir kopyada bulunacak hibir ey
darda braklmam.
Anlksal, var olanlarn sonuncusu olamayacandan, biri kendi iinde biri dnda ift katl bir
Deviniye sahip bulunmas gerektiinden ntasar ve dzenekle (sistemle) olmasa da yeniden retim

Antika 180
(rprodksiyon) zorunlu. O halde, Tanrsal olandan daha sonra bir gelen bir ey bulunmal.. nk, btn
gcn kendisiyle birlikte sona erdii tek bana bir ey, kendisinden daha aalara varlk iletemez.
Plotinos ilkelerinin gnostiklere kar olanakl en iyi karl bu. Sorun, ok az ayr bir dille, Hristiyan
tanrbilimcileri ynnden devralnmtr. Onlar ayn zamanda, yaradltan nce Yaratcnn eksik olduu
konusundaki kmseyici vargy kabul etmeksizin yaratl ele almay g bulmulardr. Gerekten;
onlarn glkleri Plotinosunkinden byktr. nk Plotinos, zihnin yapsnn, yaratl kanlmaz
kldn syleyebilir. Oysa Hristiyan iin dnya, Tanrnn zgr isteminin engel tanmaz bir uygulamasdr.
Belirli bir soyut gzellik, hakknda ok canl bir duyguya sahip, Plotinos. Anlkn Birle Can arasndaki
durumunu tantlarken birden, az rastlanr belagatli sluba dkyor ii:
Kendi geliimi iinde Yce, cansz bir aratan, dahas dorudan doruya Can araclyla asla
domu olamazd. Ycenin geliimi, ei bulunmaz bir gzellik bildirir. Byk Kraldan nce, kk maiyet,
sonra sra sra krala daha yakn ve krala daha benzer bykleri, yceleri, sonra Onun kendi onurlu
evresi, en sonunda Byk Kraln kendisi tannr. Srayla her ey ak iinde Onun ortaya kndan nceki
grnmle yetinmeyip, tanmay srdrenler, secdeye kapanp Onu selmlar. (V, 5, 3)
Ayn tr duyguyu gsteren, anlksal Gzellik konusunda bir Tractatus da bulunmaktadr (V, 8):
Kesinlikle, btn tanrlar heybetli ve dille tanmlanmyan bir gzellie sahiptir. Onlar byle yapan
nedir? Anlk ve zellikle ilerindeki, nesneleri (tanrsal gne ve yldzlar) grnr yapma yolunda alan
Anlk...
Rahat yaam Oradadr. (Plotinos, alkn bir havayla kullanr Orada szcn. Bir Hristiyann
kullanaca gibi: Bir son bilmez yaam Oradadr. Erin (huzur) ve acszlk Orada. Bu tanrsal varlklar
iin okluk, anne, dad, varlk ve yaama aracdr. okluun byle olmas, ilem dolaysyla deil, tanrsal
varlklarn oklukta gerek varl grmeleri dolaysyladr. Bu tanrsal varlklar da btn iindedir. nk,
her varlk saydamdr, hibiri karanlk, hibiri direnici deildir. her varlk genilik ve derinlik bakmndan bir
dieri iin aktr. k iinden k akar. Ve bakasnda grr. Bylece, her yerde Btn vardr, Btn her
eydir, her bir eyse yine Btn. Sonsuz gz kamatrcdr. Onlarn her biri byktr, kkse byk.
Gne Orada, btn yldzlardan ibarettir. Her yldzsa yine btn yldzlar ve gne demektir. Bir varlk
tr her bir varlkta egemense de, btn her baka varlkta yansmtr.

GEREKMCLERE KARI PLOTNOS

Dnyann, bir kopya olduu iin kanlmaz biimde sahip bulunduu kesiklie ek olarak, Hristiyanlar
denli, Plotinos iin de gnahtan doma daha ok pozitif ktlk sz konusu. zgr istemin bir sonucu
gnah. Plotinos, gerekimcilere (deterministlere), zellikle astrologlara kar bu kant karyor. By
konusunda da ayn eyi yapar. Bilge -der-, bycnn gcnden bakldr. Porpyrios, kart bir
filosofun Plotinosa by yapmaya altn, fakat Plotinosun kutsall ve bilgelii dolaysyla bynn
geri teptiini anlatr. Porphyrios ve Plotinosu btn izleyenler, ondan daha ok bo inanlarla doludurlar.
Plotinosta bo inan o ada olanakl olan lde yzeydendi.
mdi Plotinos retisinin artam (meziyet) ve eksiklerini, zellikle, Hristiyan tanrbilimin dizgeci
(sistemci) ve anlksal kald srece Plotinos retisinden alm olduklarn toparlamaya alalm:
lksel ve umutlar iin gvenli bir snak olduuna, ayrca ahlaksal ve anlksal abay iinde
bulundurduuna inand yap gelir nce, Plotinos iin. Bu ok nemlidir. nc yzylda Ve barbar
istilasndan sonraki yzyllarda, Bat uygarl hemen hemen btnyle yklmaya yz tutmutu. Tanr
bilimin, yayan tek zihinsel ilevlik olmasna karn, kabul ettii sistemin srf bo inansal olmamas; kimi
kez iten ie. Grek zeksn, Sundurmacla (stoiklere) ve Yeni Platonculara zg ahlaksal gelimeyi,
byk lde aa karan retileri srdrmesi bir ans olmutur. Skolastik felsefenin ykselmesini,
daha sonra Rnesansla birlikte Platon ve eski filosoflar zerinde, yeniden durmann yol at uyary
olanakl kalmtr bu.
br yandan Plotinos felsefesi, insanlar dtan olmaktan ok iten grmeye ittii iin de eksiktir.
ten baktmz zaman tanrsal olan nousyu grrz. Dtan baktmz zamansa, duyulur dnyann
eksiklerini. Bu tr bir znellik, derece derece bir gelimenin sonucu. Sundurmaclar ve Epikurosular
lsnde, Protagoras, Sokrates ve Platonun retilerinde bulunabilir. Balangta, psikolojik yapya ilikin
deil, retiseldir; uzun sre bilimsel merak ldrememitir. .. l00de Posidoniosun, gelgiti incelemek
zere spanyaya ve Afrikann Atlantik kysna yolculuk yaptn grmtk. Bununla birlikte znecilik
gitgide, insanlarn retileri lsnde duygularn da kaplamaya balad. Artk bilim gelitirilmez oldu.
Sadece, erdemin nemli olduu dnld. Platonun anlad biimde erdem, o srada zihinsel baar iin
olanakl her eyi iermekteydi. Sonraki alarda, onun sadece, erdemli istemi iinde bulundurduu, fizik
dnyay anlamak ya da insansal kurumlar dnyasn gelitirme yolunda bir istek iermedii dnld
gitgide. Satresel retilerinde Hristiyanlk bu eksikten bamsz deildi. Uygulamada Hristiyan inancnn
Antika 181
yaylmasnn nemine olan inan, ahlaksal ilevlik iin ulalabilir bir duygu ve kiinin eksiksizlii gibi
bir ama salamsa da fizik dnyann anlalmasna yaramamtr.
Plotinos, Grekler bakmndan bir son, Hristiyanlk bakmndan bir balang. Yzyllarn d
krklyla yorgun, umutsuzluuyla bitkin eski dnya iin kabul edilebilirdi onun retisi. Fakat,
uyarc olamazd. Ar enerjinin kslmas ve uyarlmasndan ok, dzene sokulmasnn gerekli olduu
kaba barbar dnyas iin, arplacak olan kt, geveklik (aldrmazlk .N.) deil, eziyet ve zulm
karsnda Plotinos, retisiyle yaamay bilenlere ok yararlyd. Bu felsefeden kalabilenler,
Romann son andaki Hristiyan filosoflarn aktardklardr.
BRNC CLDN SONU

Notlar
[1]
Bu yaznn yazlmasndan bu yana geen 37 yl iinde, byle bir aratrma
gerekletirilememitir.
[2]
37 yl nce yazlm bu satrlar. imdiki hesapla yaklak 180-190 yl.
[3]
1989 ncesi Trk Dil Kurumu.
[4]
Kitapta, Russellin Hegel zerine grlerine yaptmz ekte (bkz. Hegel Blm) konunun
felsefesel yan zerinde ayrntlaryla durduk.
[5]
Arada subaylar, Sapanca glnde dinamitle balk avlard. Askerlikteki ok tartmalarmdan biri
de bu konuda olmu, hi yanda bulamamtm. evreciliin iyi kt duyulduu gnmzde yanda
bulur muydu bilemem.
[6]
Zaman dar. Zaman her eye yetmiyor anlamna bir dize.
[7]
Berkeleyin duyu bilgimizin dolaysz tremeyip, nesnelerin d dnyadan geli biimiyle il ikili
olduu nesnelliin zihinsel kendiliindenlik ilkesini ortadan kaldrd belirtiliyor (.N.)
[8]
Russelln Anlam ve Doruluk zerine adl yaptyla karlatrnz. S. 119 - 120, Konu zel
Adlar. Uyukunluk, iki ey arasndaki geometrik ilikilerin niteliine aittir.
[9]
Bu yapt Principia Mathematica deildir.
[10]
Faizmin ezilmesi iin gerekli bulduu kinci Dnya Sava dnda, tm savalara kardr.
[11]
Buddha da yledir.
[12]
a) Gncel durumlarn belli yzdede doyurmad gereksinimler: Normal d koullar.
b) Toplumsal adan yararl normdan sayan birey: Anormal kii.
c) ... koullarn rastlantsal akm: doutan gelme ya da sonradan ortaya kma ans.
d) Davran rnekleri dnda kalmamak: Normal d olmamak
[13]

Antika 182
 Yapt ylesine soyuttur ki, Whiteheadin yazd blmlerin Russell, Russelln yazd blmlerin
Whitehead ynnden okunmad sylenir aka yollu. Belgelenemeyen bir aktarma baklrsa betik ilk yllar
ancak 12 tane satlm. O da niversite kitaplklarna.
[14]
yelik zamiri babaya ilikin herhangi bir yklem deildir. Birine ait olma niteliinin, ait olunan
nesneyle zde olmamas gibi.
[15]
Ayn dzlemlere sahiptir
[16]
Tartlabilir bir grtr bu. Verilen doruya, dndaki bir noktadan paraleller izildiinde, geri
verilen noktadan geen paralelle, verilen bir dorunun, en azndan birbirine paralel iki noktas bulunduu
iin. Birbirine paralel birer ortak noktas olsun iki doru tanm da, yine, bir dorunun dndaki noktaya
bavuran bir tanmdr. Darda alnan noktayla, verilen dorunun, en azndan bir noktas bu durumda
zde olacandan, bir dorunun, dndan alnan noktadan izilen paralel anlatmnda, yine o dorunun
bir noktas imlenmitir.
[17]
leriye doru iliki: Finalist olmyan karmsal ilgi, baka trl dendikte, karma yaryan bilgi
edinme abas.
[18]
Fransz fizikisi J. B. L. Foucault 1851 ylnda Paristeki Pantheon kilisesinin kubbesinden bir sarka
sarktt. 80 metre uzunluundaki pandl, meridyeni temsil eden bir izgi boyunca gidip geliyordu. Pandl
dzlemi (kilisenin zemini) saat ynnde devinmekteydi. Yerin dn dolaysiyle, meridyen ynnde
deime ortaya kyordu. Pandln meridyenden sapmas iin geen zaman Einsteina gre kozmik
zaman nitelii tayor.
[19]
Tanr ne ise odur. Ykleminin uyumas, onun ne olmadnn deil, ne olduunun anlatmdr. Tanr,
ne olmadiyle deil, ne olduuyla kantlanr (.N.)
[20]
Yaygn toplu szleme haklar iin savam veren sendikalar amalyor Russell. Yoksa, sadece i
yeriyle, szlemesi olan sendika yesi yapp, i, verene, altrd kiiyle szleme yapmama bonosu
imzalyan sendikalar deil. (Szlemesiz ve sendika yelii hakkndan yoksun i alan, toplu szlemeden
yararlanamaz. Gk etse iinden olur. Toplu szleme nimetleri de, sekinlerin katmerli besin maddesi
durumuna gelir.)
[21]
Yatrmcya, kapitali yitirmesi, yatrmnn baarsz kalma belkiliine karlk, art-deerden, salt kar
veya smr saylmyacak bir pay ayrma gereine iaret etmek istiyorum. Esasen emein, normal st
alkonulmas kavram, i hukukunun uluslararas geliimiyle tarihe karmtr. Konuya siyasal adan
bakldkta, demokratik dzenin, kapital egemenliiyle, stn ve karmak bask gruplar sz konusuysa,
zdelenemiyecei zaten ak. Ancak Marxn da kendi dnemi iinde snf sava, proletarya
egemenlii trnden siyasal bir ereve izmeye almas, dneminin, Russellca da deinilen ar
ezilme ve sefalet koullarna hakl bir tepki saylabilir. Manifestonun nerdikleri, pazar ekonomisince zaten
benimsenip, fazlasiyle gerekletirildiine gre, konuyu bir tarihi gzyle ele almaktan teye geilemez.
[22]
nsan ne tr bir yapt! Yarg gc ne yce! Yetenekleri ne sonsuz. Biimi ve duygulan ne belirgin!
Ne hayranlk verici! Davran ne denli dar meleklere, dncesi ne denli Tanrya yakn! Dnyann ss,
yaratklarn en ulusu o! (Hamlet, ikinci perde, ikinci sahne). (.N.)
[23]
Bu betik yazld srada Nazi ynetimde Almanya. (ev. )
[24]
lk zamanlar bilinmiyordu o. Sophoklesin Antigonesinde rastladmz bu kany sundurmaclardan
nce savunan azd. (ev.)

Antika 183
 [25]
Kitap hazrlandnda Stalin i bandayd. (ev.)
[26]
Gizemsel olarak Bakchosle zde tutulmutur.
[27]
Bakchos.
[28]
SOYTARI: Ne diyor Pythagoras, kanatl hayvanlar iin?
MALVOLIO: Byk annemizin tini (ruhu) bir kuta pekl barnabilir, diyor.
SOYTARI: Sen ne dnyorsun?
MALVOLIO: Yce bulurum tini. Kabul etmem bu kany.
SOYTARI: Elveda Molvolio! Karanlkta kal yine. Ben usunu bana getirmedike Pythagoras
savunup duracaksn. (Shakespeare, Onikinci Gece)
[29]
Herakleitosun, ekolojik dengeyi dile getirdii anlalyor burada (. N.)
[30]
Platondan yaptm aktarmalarda, Jowettin evirisini kullandm.
[31]
Bulutlarda Sokrates, Zeusun varln yadsr biimde gsterilir.
[32]
Kadnlar yasa buyruuna zorla da olsa girmemi. Onlarn yiitlikleri, eitim yoluyle
gereklemi. nsan yapsna aykr bu durum da ilk frsatla ortadan kalkm demek istiyor Aristoteles
(.N.)
[33]
Bu kadnlar istisnasz o erkeklerin ortak kars olacak ve hi kimsenin kendi kars
bulunmayacaktr.
[34]
Baba-anne tannmadna gre geersiz bu yasak (ev.)
[35]
Cinsel ilikide bulunacaklar, ok kez karde yanda olduundan: bunlar birbirlerine karde
diyeceklerinden (ev.)
[36]
Platondan alnan ve maara istiaresini anlatan bir blm, yinelemeden (tekrardan) kanmak
iin dilimize evrilmemitir. (ev.)
[37]
Tikel, tmeli paylaamayacandan (ev.)
[38]
Tanrnn olu saylan sann, insan biim ve yapsn almas. Baka trl sylenirse, Tanrsal ve
insansal niteliklerin bir insanda cisimlenmesi.
[39]
Dahas (hatta) pek ok Hristiyan iin, sann lmnden sonra Sokratesin lm gelir: Eski
ya da modern herhangi bir trajedide, iirde ya da tarihte, bir tek istisnayla (doallkla sann lm
kastediliyor) Sokratesin son saatlerine benzer hibir olay yoktur. Rahip Benjamin Jowettin szleri
bunlar.
[40]

Antika 184
 am kozala, bazen de asma yapra ve sarmaklarla sslenen bir sopa. Satyroslar ve Dionysos
tarm bunu. (ev.)
[41]
Vaughan, ilksiz-sonsuzluu grdm geen gece dizesiyle balayan iiri yazdnda bu paray
yorumluyor olmal.
[42]
Heath, Grek Matematii. c.I, s. 159, 161, 294 - 296.
[43]
Age., s. 161.
[44]
F.C.S. Shillerin Protagorasa hayran olmasna ilk kez yol aan, herhalde Theactetostaki bu para.
[45]
Arc Herakleitos retisindekine benzer yer deitirmenin olanakl olmyacan. Platon da,
Ephesosun dinamik genleri de grememi. Devinim, a gibi herhangi bir nesnenin, imdi buradayken
birazdan orada olmasn, devinirken ayn nesne kalmasn gerektirir onlara gre. Platonun ele ald
retide nitelik ve yer deitirme vardr, tz deitirme yoktur. Bu bakmdan modern quantum fizii, ar
Herakleitos ardllarnn Platon zamannda vardklar utan daha teye varmtr. Platon tz deitirmenin,
bilim iin yaamsal nemi olduunu sanm olacak. Gerek hi de yle kmad.
[46]
Russelln bu kansn byk kukuyle karlamak gerek. Aristotelesin savunmak, doallkla konu d
imdilik (.N.)
[47]
eylerin, biim oalp madde azaldka daha bilinir olaca grnn, biimin ok zel eyde
ortaya kmas kouluyla, Aristotelesin br grlerine uyuumlu olaca yolundaki zorlama
badatrma: Bu kaamakla, Aristotelesin duyulurst bir dnyada, duyulurst anlksal bir sezgiyle
anlalabilen, btn varlklarn kendisine benzedii tek bir biim onaylamaya zorlanmas gibi bir durum
ortadan kalkmaktadr. (.N.)
[48]
Hamlet, perde III, sahne IV (ev.) 290
[49]
Greke szck, szel olarak yce tinli anlamna gelir. ngilizcede bunun Latin dilindeki karl
kullanlmaktadr. Oxford evrisi gururlu diye karlyor onu. Modern kullanm iinde hibir szck,
Aristotelesin amalad anlam tam olarak veremez. Fakat ben yce tinli szcn yeliyor ve onu
Oxford evirisinin gururlu szc yerine kullanyorum.
[50]
ncyle, Aristoteles erekleniyor. (.N.).
[51]
Eitsizlii amalamadn savunur (.N.).
[52]
Tarihsel olarak doru deildir bu.
[53]
Bu inanca sahip olanlarn ocuklar Eton da okumu olduklarndan, belki de doru deildir artk byle
bir sav.
[54]
"Yona"lar Pencap Grekleridir. Bu para, Bevan'n Seleukos Soyu adl yaptndan alnmtr. (c. I, s.
298)
[55]

Antika 185
 Gnmzde benzer bir gr, belirsizlik (indeterminism) ilkesini yorumlarken Eddington
tarafndan ileri srlmtr.
[56]
Mt. R. C. Trevelyan'n evirisinden aldm. Yapt, I, s. 60-79.
[57]
Mt. RC. Trevelyan, III. Kitap, 1069-76.
[58]
Kendine zg, nous'la birleik oluu. Maddeyse okluk (.N.)
[59]
Bestenin, orkestra ile ortaya konmas gibi, Can da z ortaya koyar, kendinde z gzler
(.N.)
[60]
Bu yzden yersizdir, sorulmamaldr yukarki soru (.N.)

Antika 186