NEREDILMEMI BAZI TURK
KAYNAKLARINA
GRE BOSNA
HlRISTIYANLARI (BOGOMILLER)
LES KRISTIANS (BOGOMILES PARFAITS) DE BOSNIE D'APREs DES
DOCUMENTS TURKS INEDITS
PROF. DR. M. TAYYB OK
EVlRl: PROF. DR. SALIH AKDEMIR, YRD. DO. DR. RECEP DURAN
GR
Biz bu aratrmamzda, Bosna-Hersek Bo-
gomillerinin dini fikirlerini ve "'Bosna Kilisesi"
(Crkva-bosanska) denilen kiliselerinin te
kilatn deil, fakat sadece tarihleri ile ilgili
Trke belgeleri incelemek istiyoruz. Yaklak
olarak bir asrdan beri, Bogomilllk, zellikle
Srp ve Hrvat yazarlar tarafndan, deerli bilim
adam Alexandre Soloviev'in geenlerde akca
gzler nne serdii gibi, -baz istisnalar bir
yana- maalesef tarafszca incelenegelmitir. Bu
almalarn sonularn, biri dini dieri ise
siyasal ve ulusal olmak zere iki ana eilim et-
kilemitir. Bu almalar, Bonaklarn ata-
larnn, XV. asrda lslam dinine girerlerken, Bo-
gomil dinini deil, fakat, -yazarlarnn dini ya c'
siyasi eilimlerine gre- ortodoksiuu ya da J
toliklii terketmi olduklarn ispat etmek iste-
mektedir. Baka bir deyile, bu aratrclar
apak bir olguyu, Bogomilizm'in Bosna'daki ve
dahas Balkanlardaki varln inkar etme
cr'etini gsterebilmilerdir. Btn bu gr Ortodoks Kilisesi ile zdeletirir; ve ncs,
lerin temelsiz grler olduunu sylemeye bile
gerek yoktur. Bu bize, siyasal ya da ulusal
gerekelerle, -hem de n yarglarn tatmin edi-
lebilmesi uruna- ilmi gerein nasl kurban
(yok) edilebileceini gstermektedir. lleri
srdmZ grn doruluunu kantlamak gerekten de sapk. bogomil ve dualist3 oldugu
iin Cenevre niversitesinde profesr olan ta-
rafsz bilim adam Alexandre Soloviev'in derin
bir aratrma sonunda ulam olduu sonucu
zlkretmek yeterlidir: Gerekten de, Bosna'daki
Bogomiller ve Bogomillik hakknda bir ok
alma(larn)dan birinde yle demektedir:
"u son elli yllk sre iinde, Srp ve Hrvat
literatrnde, Ortaa'daki "Bonak Kilise"sinin
sapk (heretique) deil fakat ortodoks (rechtglti-
big) olduunu teyid eden bir hayli alma bul-
JOURNAL OF ISLAM C RESEARCH VOL: 6 NO: 4
mak mmkndr. Ite bu almalar, yazar-
larn ulusal eilimlerine gre, Bogomillii Srp
Ortodoksiuu ya da katolik olarak
grmektedirler1 .
Soloviev, Bogomillerin, ha karsnda
takndklan tavr, mezar kitabelerinin ve dier
belgelerin nda inceledikten sonra, "Bosna
Kilisesi'nin Bogomil olduunu ve onun bu ko-
nuda, Anadolu'daki Selefieri olan Pavlus taraf-
tarlarnn retisini izlediini vurgulamak-
tactu-2."
Konumuza girmeden nce, Bogomil soru-
nunu, mahalli yazariann sunduklar ekilde.
ana hatlaryla gzden geirmenin yararl
olaca kanaatindeyiz.
YUGOSLAV TARHLGNDE BOGO-
MiL SORUNUNA GENEL BAKI
Srp ve Hrvat aratrmaclar bize Bogo-
mlller hakknda teori sunmaktadrlar. Birin-
ci teori; Bonak Kilisesini (sapk) ve Bogomil
olarak kabul eder; ikincisi, Bonak Kilisesi'ni
Bonak Kilisesini, en azndan balangta Ka-
tolik sayar.
Bu teorilerin ilki, Hrvat bilim adam Fran-
jo Racki tarafndan ileri srlmtr. F. Racki,
Latin belgelere dayanarak, Bonak Kilisesi'nin
sonucuna ulamtr. Nitekim bu hususu daha
baka bir ok belge de kantlanaktadr.
su tebli, 19 Eyll 1955'te Istanbul'da gereklettrtlen Ulusla-
raras 10. Bizantolojl Kongrest""nde sunulmutur.
I or. Aleksandar Solovjev, Jesu ll bogomill postavali krst? (Les
Bogom11es ont-ils honore la crolx?). Glasntk Zemayskog Muze-
ja u Sarajevu, Nova Sertja, Sarajevo 1948, c. lll, s. 101
(Franszca zet).
2Ayn dergi, s. 102.
3Prllozl za povjest bosonsklh Patarena (Starlne, 1. Zagreb
1868); Bogomill 1 Patarenl (Rad de I'Academie Yougosla.e, c. VII,
VIII, IX, Zagreb 18681870); Bu alma Ikinci defa Academle
Serbe (c. LXXXVII) tarafndan yaynlanmtr: Beograd 1931.
 NEREDILMEMI
Bu tez uzun sre temel tez olarak kalmtr.
Bir baka Hrvat aratrmac Ciro Truhelka,
hayatnn sonlarna yakn bir dneme kadar4 bu
tezi savunmutur. Ancak daha sonra birden fikir
degttinni ve Katoltk teze dnmtr>.
Degerlt Srp tarihiler Uarton Ruvarac6.
Vladimir Corovtc7, Jovan Radontc8 . Vladislav
Skaric 9 ve Katolik rahip Dargutln Kamber 10 ,
genel olarak Rackl ile ayn grtedirler. Son
yaplan aratrmalar ve zellikle Profesr A. So-
loviev'in 1 1 almalanna gre. bu tezin sonuta
hakim tez olacag muhakkaktr. Soloviev kadar
tarafsz bir aratrmac olan Anto Babic 12 de
ayn kanaattedir. una da iaret etmek gerekir
ki, Safvet Basigic'ten13 balayarak Mehmet
Handzic 14 'e kadar Bonak aratnclar da ayn
sonulara ulamlardr. Bu son zikredilen
aratrclar, olduka snrl olan ve byk ksm tl, paaren kuduget1, Zhomlk radova. V!zantoloskDg lnst1tuta
da resmi lmayan Mslman kaynaklan da kul-
lanmlardr. Bugn. burada, size, dogrulugu
tartlmaz tarihi Trk belgelert sunmaktan
onur duymaktaym.
Ortodoksluk lehinde olan ikinci tez ilk defa
Bozidar Petronovic tarafndan 1867'de savunul-
mutur15. Bu iat motereddit bir kimsedir. Latin
kaynaklan kesin olarak reddetmez ve hatta
Bonak Kilisesinde BogomU unsurlarn varljt
n bUe kabul eder, fakat bunu Krtstanlara, yani
sekin BogomUlere (BogomUes Parfait) hasre-
der; halk kitlesi (sradan BogomUler) ise, ona
gre ortodokstur. Atom takma adl (muhtemelen
Slmo Tomic) bir yazar, sradan bir eser de Bo
nak Kilisesinin ortodoks oldugunu savunur.l6
Jovan Jevttc1 7 adl bir ortodoks rahtp ve Sivetls-
lav Davidovic 18 adnda biri de ayn eyi ileri
srerler. Bu teztn en ateU savunucusu phesiz
Vaso Glusac'tr. Vaso Glusac, yazm oldugu
eserlerinde, sadece Bonak Kilise'sinin Bogomil
olmadgn degil, fakat ayn zamanda Balkan-
lar'da hi bir zaman Bogomilligtn mevcut bulun-
madgn da kesin olarak ifade eder. 19 Ona gre
Bosna-Hersek'te Bogomillerin ve Bogomillzmln
varlgna $ehadet eden btn latin belgeler Vali-
kan'n salt uydurmasdr. Ortadoks belgeler-
keilerin sofuca hayalleri: Bizans belgeleri-
degersizdir ve papaz Cosmas'un szlert20 ise bir
rayadr (Burada Glusac, Blogoiev'i takip eder). O,
dinsel ve siyasal duygulanna uygun gelecek bir
4Gost Radn 1 njegav tastamenat, Glasntk ZemaYskDg Muze-
jo. u Bosnt t Hercegovlrtf, Sarajevo 1911, c. XXIII, s. 355-376; Al-
mancas: Das Testament des Gost Radn, Wtssensch. Mlttet
lungen o.us Bosnlen. 1916, c. XIII; Jos o testamentu Gosta
Rodtna 1 o Patarwma, Glas. Zem. MIJZf#a, c. XX.V, s. 363-382.
5v; fudest htvatsldh zemc!la Bosne t hercegovfne. Soclete cat
holtque "Napredak" yayn, Sarajevo 1942 (Bosna Klllsesl
Bllm).
6o natpsu na erk! Hereega Stjepana u Gorazdu, Glas de
l~cademle Serbe,
Beograd 1989, c. XVI.
BAZI TIJRK KAYNAKLARINA GRE KRIS11YANLAR (Sekin Bogom!ller)
7sosna Hcrcegovtna. Beograd 1925; Bogornill. Patarenl, Ba
bunl, Narodna Endklopedija SrpskoHrvalska-Slouenacka.
Zagreb 1926, . 238239; Hlstorija Bosne, Belgrad 940.
8RacJd"ntn eserinin nsznde, Beograd 1931.
9<udtgert . Pilozt za knjtzeunost.jeztk. tstoryu tfolklor, Beog-
rad 1926, v. VI. No. Iinde s. 107-110; Slrenje Islama u Bosnll
Hercegov!nl, Gqjret. kalendar za g. 1940, Sarajevo 939. s. 29-
33.
1 Kardlnal Torguemada 1 ti bosanska bogomlla, Croato.
Sacra. Zagreb 1932; aynca bkz. Jordan Ille, Die Bogomilen In
lhrer geschtchtllchen Entwicklung. Sremskl Karlavci 1923.
11Postanak 1 pad bosanske crkve. Pros!}etnf Radnik. no. 6 ve
7, Sarajevo 1947; Gost Radln 1 njcgov test ament, Pregled , ll,
no. 7 , Sarajevo 1947; Vjersko ucenje bosanske crkve, Rad Ju
goslavenske Akadem!Je. c. cc..xx. Zagreb 948; La doctrlne de
I'Egltse de Bosnle, Bulletin de la classe des Lettres de
l'Ac:demle R~ de Be!glque 5e serle, c. XXXI, Bruxelles 948;
Jesu lt Bogomill postavali krst?, Glasntk Zem Muzfda. Nouv.
Ser1e, lll, Sarajevo 1948; Les des Let tres de IAcad. Ray. de Bel
glque, 5e setie, c. XXXV, Bruxelles 1949; Salnt Greglre. paron de
Bosnle, Byzantfon. c. XIX. Bruxelles 950; Nestanak bogomlls
tva llslamlzaciJa Bosne, Godtsnjak. 1, Sarajevo 1949; Fundajajl
Srpske Akademjje Nauka. 1, Beograd 1952; La masse cathare.
Cahter d"Etudes Ccthares. No. 12, Arques 1952; Engelski Iz
vestaj XVII vljeka o bosansldm Poturtma, Glas. Zem. Muz.
Nouv. ser. , VII, Sarajevo 952 (Un temolgnage anglai du XVU
s!evle sur tes Poturs de Bosnle, Byzantton, XXIII, Bruxelles
953; Autour des Bogomtles, Byzantion, c. XXII, Bruxelles
1953; Novl podaclza storlu neomanlhejskog pokreta u Italljl 1
Bosnl, Glas. Zem. Muz., nouv. ser. VIII, Sarajevo 1953 (De nou
velles donnees sur le mouvement Neomanlcheen en ltalle et en
Bosnle; S\jedocanstva provoslavnth lzvora o bogomllstvu na
Balkanu, Godisrfak. V, Sarajevo 1953; Le Problime du Boga-
m1Usme en Bosnte Medtevale, Adenes 1955; Bogurnill, Endk-
lopedyo. Ougoslavge . Zagreb 955, , s. 640-645
12Novljl pogledl u naucl o pltanjl srednjevjekovne vrkve bo-
sanske, Predled, No. 2 s. 101-107, Sarajevo, ubat 1954 .
Aynca u makalesine baknz. Nesto o karakteru bosanske
feudalne drzeve, ayn dergi. no. 2, s . 83-86, Sarajevo 1953.
13Kratka uputa u proslost Bosne t Hercegovtne. Sarajevo
1900, s. 18-19; Patarenil Islam, Jugoslovensko. /lljtua. V, Zag
reb 1921.
14GJavnt uzrok prelaza Bogumlla na Islam, Kalenclar Narodne
Uzda.nlce za 1935, Sarajevo 1934; Jedan ptilog povjestl prvlh
dana slrenja Islama u Bosnl 1 Hercegovlnl, ayn takutm. Saraje
vo 937; Islamzacla Bosne i Hercegootne i porljeklo bosanska-
hercegovacldh Musltmana, Sarajevo 1940; Burada Muhammed
Hadzljahtcn bir makalesine Iaret etmek gerekir: O
lslarnizactjl bosansklh Krstjana. Obzor Gazetesi, Zagreb, 3 1
Aralk 937.
15 Bogwnilt, crkva bosanska Krsttant. Zadar 867. unlan da
ztkretmek gerekir: German Andjeltc, Patarenl u Bosnl Basans-
ka crkva za v1Jeme kraljeva. Bosansko-Hercegovacki Istonlc, c.
V, Sarajevo 891. Aynca bkz. Nasl Muslimani 1 Bogomtltvo.
Srpska R!Jeu Gazetesi. Sarajevo 913, ve Jovan Mltranovlc. O
proklestvu na Babune, Bos. Vtla. c. IX, Sarajevo 1894.
16Kakva je blla srednjevjekavna crkva bosanska, vjera bosans
ka?, Bosanska Vtla. Sarajevo 1892 ve 894.
1 7Jedan vazan dokumenat o lslamtzactjl bosansklh prokraJI
na. Jugoslavenska Posta Gazetesi, 6 Ntustos 1938.
18srednejevjekovna crkva bosanska nlje btla bogumllska n
patarenska, Brastvo, Sarajevo 1938, c. XV, No. 0-12; aynca
bkz. Petar Gakovlc, Prtlogza tstorfju geogrqfgu Bosne (Nesta
nalc Bogwn1la, tslamlza:ya Bosne. Porgeklo Srba na sjeverozo.
paduBosne}, Sarajevo 1923.
19Sredntjevkovna crkva bosanska btla je pravoslavna, Prtlozi,
c. IV, Beograd 1924; lstina o Bogwnilima. Beograd 1945; Kakva
je blla crkva bosanska u srednjem veku?, Glasntk Srpske Pra
voslame Crla.e, Beograd 1948; Zapts Iz 1329 godtne nema sto
riske vrednostl, GlasnlkZem. M~ Nouv. ser., c. Vll, Saraje-
vo 952.; Problem bogumllstva, Godlsnjalc, c. V, ~Jevo 1953.
20Bkz. Ch. PuechA. Vaillant, Le t:tWte cantre tes Bogomlles de
Cosmas le pretre, Paris 1945.
ISIJ.MI ARAI1RMAIAR ClLT: 6 , SAYI; 4
PROF. DR. M. TAYYIB OKI
tezi kantlamak iin her eyi tahrif eder. Bu du-
rumla ilgili olarak. Anto Babic yle der:
"Gerekten de, bir tezi kantlamak iin tarihsel
kaynaklann tahrif edilmesine dair buna benzer
bir Ornek bulmak zordur"21 . Olusac'n bu tuhaf
davran Hrvat tarihi Vjekoslav Klaic'i
hasmnn gorulerinl aratmeye sevketmitir.
Klaic bu konudaki grlerini yle ifade eder:
Kendi fikirlerine hayranlg yznden Glusac.
eski inanlar ykmak iin, teorisinin okul kitap-
Ianna sokulmasn taleb etmitir. Ancak,
MslQrnanlarn derhal Hristiyan olmalarn ve
Oneeden mensub olduklan ortodoks kiltsesine
tekrar geri dnmelerini istememesi son derece
artcdr. nk, onlarda Srptarla ayn din-
dendiler. Ancak, Srplarla ayn dinden olduk-
Ianna gre, MslQrnanlann derhal Hristiyan ol-
malarnn ve eskiden mensub olduklar
ortodoks kilisesinin bagnna tekrar geri dnme-
lerini Istememesi son derece artcdr. yle c. XV.
gorunyor ki. aratrmann tamarn bu amala
yazlmtr.
nc tez. yani Bonak Kilisesinin Kato-
lik karakterli oldugu tezi ilk savunuculann, -
A Babic'in belirttigt zere-, tezlerini tarthe da-
yandrabilmekten ziyade, belgeleri kendi siya-
setlerine uyduran 22 Mllobar'n 23 ve Pilar'n 24
ahsnda bulmutur. Bu iki yazar Bosna'daki
Bogomll hareketinin, Hrvat Glagolizmlnin bir
devamncJ.an ve zamanla degmi eklinden
baka bir ey olmadgn kantlamak istemekte-
dirler.25 Daha ncede zikrettigimiz zere, Cro
Truhelka'da, Bonak Kilisesinln, Katollklikten
baka birey olmadgn arzulayan aslnda ok vlca do Glusca, Rad de l'Academle Yougoslave. c. 259, Zagreb
az saydaki yazara katlmak Iin eski gorun
terketmitir. Nihayet bu tez daha ciddi bir tem-
silcisini, Jaroslav Sidak'n ahsnda bulmutur.
Ona gre, Bonak Kilisesi, sapk degil, fakat sa-
dece ayrlk bir kiliseydi. Olusal gibi, O da,
Latin belgelert muhaliflertnin uydurmas olarak
kabul eder. Ortodoks kaynaklara gelince; her ne
kadar dogruluklarn kabul etse de, o, bu kay-
naklarn, Bosna Kilisesi'ni yanllkla sapk ola-
rak tavsif ettiklerini iddia eder. Sidak'a gore26,
Bosna Kilisesi -toprak bakmndan - eskiden
katolik blgesine ait bulunuyordu.
BOGOMLLER 'OZERNE ARATIRMA
LARlN G'ONCEL DURUMU
Bu ok Onemli konuda yaplan son
aratrmalar Jaroslav Sidak ve Olusac'n tezle-
rindeki yanllklar ortaya koymu ve yeni
JOURNAL OF ISU\MIC RESEARCH VOL: 6 NO: 4
aratrmalara olmutur. Bu sefer konu
vesile
iyice belirlenmitir.
Bundan byle, gerekten
sapk ve Bogomil bir Bonak Kilisesi'nden sz
edilecektir. zellikle zlmesi gereken bir
problem kalyor ki, o da, Latin kaynaktarla
eliir gorunen, baz yerel kaynaklada ilgilidir.
Gerekten, son zamanlarda baz aratrma
clar BogoroJller zerine baz baarl aratr
malar yaynlamlardr. Bunlar arasnda me
hur Alexandre Soloviev'in27 adnn yannda.
mesela Mlhajlo Dinic 28 ve Dragutin Knie-
wald'n2sa adlarn zikredelim. Botan bu aratr
malann sonular Bonak Kilisesinin sapk ve
Bogomil zellign teyid etmektedtr29 .
21NougtpogledL.'de zlkn:dllen makale, s. 103.
22sosanska crkva Patarenl. Crtlce iz hroatske proslostt. s.
69, Mehmed Handzlc. lslamlzactja, s. 3'ten naklen. Aynca bkz.
Herceg Hrvoje Hval Krstjanln. Nastavnt \t]esnlk. c. XXXV. Zag-
reb 1926.
23Ban Kulin 1 njegove doba, Glasnik Zem. Muz., Sarajevo 1903,
24sogomflstvo kao n:ligiozno-povjestnl te kao soc!alnl, 1 poli-
tlckl problem. Mehmed Handztc'ten naklen, lslamizacta. s. 10.
not 14; Sdland-PIIar, Die sdslavtsche Frage und der Welt-
kt1eg 1918, Anto Balle'ten naklen. Pregled. No. 2. 1954'dekl
makale, s. 102.
25zkredllen makale, Pregled. No. 2, 1954, s. 103. raturl. Go-
dtsrJak. V, Sarajevo 1953: Danasnje stanje pltanja crkve bo-
sanske u hlstot1jskoj naucl, Htstoryskt Zbomtk. c. VII, Zagreb
1954; Kapltarovo bosansko evandjelje u sklopu problema crkve
bosanske, Slovo, 45, Zagreb 1955; Ecclesla Sclovanle lmlslja
Domlnlkanaca u Bosnl, Zbomtk radova Ftlozofskog F'akulteta.
c. lll, Zagreb 1954; Franjevacka Dubla Iz g. 1372-1373, kao
lzvor za povjest Bosne, lstorlsld Casopts. Beograd 1955. Son
almalanna baklrsa Rackl'ntn tezini kabul etmi gtbl
gnmektedtr. Bosna I{J[tseslnin katollk zell@ Iin bkz. Leo
Petrovlc, Hrvatsko podt1jet1o bogumllstva, Spremnost, . Zag-
rab 1942; Krsoont bosanske crkve, Sarajevo 1953; Marko Vego,
Povgest Humske zemYe I. dlo. Samobor 1937.
26Prob(em erkve bosanske u nasoj h1stot1ograftjl od Petrano-
1937; Pravoslavnl lstok 1 crkva bosanska, Savremenlk, c.
XXV! ll, Zagreb 1938; Crkva bosanska t problem bogomtlstva u
Bosnt, Zagreb 1940; Samostalna crkva bosanska 1 njezlnt re-
dovnlct, Nastavnt I{Jesntk, Zagreb 1941; Oko pltanja bogomill-
va 1 crkve bosanske, Htstorysld Zbomik. c. lll, Zagreb 1950;
Bosna 1 zapadnl dualtstl u prvoj polovtcl XIII. stoijeca, Zgodo-
vtnsldcasopts. c. VI-VIII, I.Jubljana 1952: Pltanje crkve bosans-
ke u nov!J<!I lite.
27Jedan pt1log za lstorlju Patan:na u Bosnl, Zbomtk radova Ff-
lm:qfskog Fakulteta Untverztteta. 1. 33-44. Beograd 1948.
28\t]erodostqfnost tattnsldh tzvora o bosansldm Krsganma,
Zagreb 1949.
28avlker und Kulturen Sdosteuropas'dakl, Mnchen 1959,
son makalesi, s. 173-198. Kr. Les Bogomlles, Synthests, No.
147-148, ~stos-Eyll 1958, s. 8297 (Bibllyo~a).
29Bosna'dak1 Bogomlltzm ve Bosna KIJisesi hakknda u eser-
leri zlkredeUm: A. Heffer, Dva odlomka Iz poveceg rada o krus
canskoj crkvt u Bosnl, Spomenknjfga z Bosne. Zagreb 1901;
Jultjan Jelenlc, De Patarents Bosnae. Sarajevo 1908: M. Zuljlc.
ertlee o bogomillma uopce, a napose u Bosnt t Hercegovlnl,
Skolsld I{Jesrlk. Sarajevo 1906; Vatroslav Jagtc, Eln neuent-
deckter urkundllcher Bettragzur Erklarung des bosnlschen
Patarenenthums, Arehivfor Slav. ~. c. XXXIII, Berlin 1912;
Dr. M1lan Prelog, Po8est Bosne u dDba osmanlgske vlade. , Sa-
rajevo, (1908); L. Thalloczy. Beltrage zur Kenntnts der Bogo-
-
NEREDILMEMI BAZI'IRK KAYNAKLA.RINA GRE KRlS11YANlAR (Sekin Bogomlller)
te yandan, otantik Trk belgeleri, Sekin
Bogomilleri, yani Bosna Kristiyanlann diger
Hristiyanlardan belirgin ekilde ayrmaktadr.
Ostellk bu belgeler bize, Fatih Sultan Mehmed'in
Bosna'y fethinden alt yl sonra onlann blge-
sel daglm hakknda bilgi de vermektedir. Izleri
XVII. yzyln baianna kadar resmi sicillerde
devam etmitir.
Kamil Bogomillerin, kendilerine Kristlan
yani Hristiyan ad verdikleri bilinmektedir. Bo-
gomillere verilen bir ok ad arasnda (Babun,
Patarc~ne vs. -Dubrovnik'teki arivlerde bulunan
belgeler onlar bu ekilde adlandrmaktadr)
Kamil Bogomillere verilen ad olarak Kristiyan
ad ok yaygn bulunuyordu. Bu ad, degiik ya-
zarlann Bogomllige ve Bogomillere tahsis et-
tikleri eserlerde de ok mehurdur. Osmanl
dnemindeki nfus saym lle ilgili resmi
ktklerde aynen bu ad kullanlmtr. Burada,
diger gayr-i mOslimler "Gebr" ya da "K.aftr" olarak
tavsif edilirlerken, Kamil Bogomiller mnhas
ran bu ad altnda zikredilmilerdir. "Gebr'' ve
"Kaftr" katagorisine, tm dini vecibelere sm sk
bagl "Kristians"lann (Kamil Bogomillerin) se-
viyesine ykselmemi olan inanm halk kitlele-
rini, sradan Bogomilleri de dahil etmeliyiz.
Kamil Bogomiller Bonak Kilisesinin hiye-
rarisine dahil kimseler olarak kabul edilebilir-
ler.
Gerekten de, Osmanl devletine ait Tahrir
defterlerinin 30 degeri ve nemi zerinde fazla
srar etmeye gerek yoktur. stanbul ve Anka-
ra'daki Devlet arivlerinde bulunan Osmanl
Devletine ait istatistik kaytlanndan (sicillerin-
den) yak-lak I 50 kadar, bugnk Yugosla-
vya'y olutu-ran lkelere tahsis edilmitir. bun-
larn da takriben yars, Klis, Krka. Pozega ve
Laknas Sancaklar (eyaletleri) dahil olmak
zere Bosna ve Hersek ile ilgilidir.
Biz bu ok saydaki belgeleri incelerken
zellikle Bosna Krtstian Bogomilleri zerinde
durduk. J3u sicilleri incelerken gze arpan ilk
husus, Macar egemenligine giren blgelerde,
yani daha ak bir ekilde, Bosna'nn kuzeyinde
(Jajce ve Srebnik kasabalarnda). Kuzey-
dogusunda ve Gney-dogusunda, Bogomillerden
sz edilmemesi ve hatta izlerinin bUe mevcut ol-
mamasdr. Bu sessizlik. Macarlstan - Hrvatis
~ Krallannn ve Valikan'n BogomUlere kar
takndklan tavrla aklanr. Gerekten de bu
krallar ve Vatikan, Bogomillere kar bir ok
hal seferine girimiler ve onlara engizisyon
cezalan tatbik etmilerdir. Bogomillere kar
savaanlar tpk Filistin'de Kuds' feth etmek
iin Mslmanlara kar savaanlar gibi,
gnahlarndan temizleniyorlards.
Kamil Bogomillerin izlerini, mnhasran,
Fatih Sultan Mehmed'in fethinden nce veya
Fetih srasnda, Trklerin egemenllgi altna
giren blgelerde buluyoruz. Diger blgelerde ise,
Bogomiller ya yok edilmilerdir ya da, katolik-
mtenlehre. Wlssensch. Mtttetlwgen aus Bosnien. c. IJI, 1895;
H. z. Bjelovucic, Bogomtlska l!fera od XVI v., Dubrovnk 1926;
Bozldar Kovacevlc, Bogomtll, crkva bosanska, SrpsktKnjtzevnt
Glasntk. 54, Begorad 1938; Dr. Joslp Matasovl, Ogledt pault-
ktjanske btbllografije. Glasntk Zem. Muzeya, c. XXXII, Sarajevo
1920 ve Tti humantsta o Patarentma, Godisnjak skopskog Fl
lozofskog Faklteta, . Skoplje, 1930; J. Ille, Die Bogomllen tn
threr geschlcht!lchen Entwlcklung. Sremskl Karlovcl 1 923; N.
Radojclc, O zamljl 1 tmenlma bogomlla, Prllozt, c. VII, Beograd
927; J. Jablanovlc, Bogomllstvo tli Patarenstoo. Mostar 1936;
L. Petrovlc, Krscant bosanske crkve, Sarajevo 953; E. Antckov,
Manthejl Bogomlll, Glasntk Skopskog Naucnog Drustva.
SkopUe 1929.
Buraya kadar, byk lde, genel olarak Bogomillere has-
redilmi eserlerden ziyade sadece Bosna Bogomtllerl hak-
knda yabanclar, (birka da yerlt aratnnac) tarafndan
yaplm almalan zlkrettlk. O halde genel olarak Bogoml-
ltzm ve genel olarak Bogomtller hakknda yaplm birka
almay da zlkredeltm: L. Uger . l'heresle des Bo gomiles en
Bosnle et en Bulgarte au Moyen Age , La Ravue des Questtons
htstortques, c. VIII, Parts 1870; A. Lombard, Paullctens. Bulya-
res et bons-honvnes en Orient et Occldent. Genece 8 79; A.
n
Cronla, BogomJltsmo.. Roma 925; V. N. SharenkofT, A stud!J
oj Manlcheism tn Bulgarla wtth speclal reference to the Bogo-
mtltsm. New York 1927; D. Obolensky, The Bogomils. A Sutudv
in Balkan Neo-Manlchetsm. Cambridge 1948; St Runclman ,
The Medteval Manlchee, Cambrtdge 1947; M. Welngart, Pcatky
bogomtltvt, Praha 1914; N. Grossu, K. lstor11 vtzantisklch bogo-
mllov XII veka, 7h:lv Ktev Duch. Akad., Klev 1913; Petrus Sicu-
lus. Hlstorta Manlchaeorum. Mtgne Patrologta Graeca, c. CIV;
Dr. A. Schmaus. Der Neoman!chalsmus auf dem Balkan, Sae -
c ulum, ll, Heft 2 . 1951; D . Cuhlev, lstorla na bulgarskala
crkva. 1, Softa 19O; Blogoev, Pravni i soctalnt vzgledi na Bogo-
mUtte, Sofia 92 ve Besedatana prezviier Kazma prottv Bogo-
milite, Sofia 1925; D. Angelov, a) BogomUstvoto v Bulga.rga,
So!la 1948, b) Prczv(ter Kazma Sofia 195 ; Nlcolas Fillpov, Bo-
gomtltvoto, Vremena t narodt. No. 3; J. Ttllunov, Sesedata na
Kozma Pizvttera nejlntjat avtor, Splsanle na Bulgarskata
Akrdernya, see. hlst. -phU., c. 29, Solla 1923; Ivan G. Kllncarov ,
Pop Bogomtli inegovoto vreme, Softa 1927; D . V'lev, Bogomils
koto soclalno-nacionalno dvtzenie, Vama 1942; A. Hilferdlng,
storta Setbov 1 Bulgarov, Sobrante Soclnenlj, c. 1, Moscou 886;
Kosta Racin, Dragovttsktte Bogomtl(, Skople 1948 (Makedon
dilinde, Makedonskl Jazlk, c. I. Skople 1950); Dragan Tatkovs-
kl, Bogomtlstvoto njegovoto istorisko znacenje, Skople 1951,
ve Kojaje prava domovlna Bogomlla?, Pregled, No. 3, Sarajevo
953; Hrfsto Andonovskt, O Dragovltskln Bogomillma Koste
Raclna, ayndergt. No. 2, Sarajevo 1954.
30nevlet Istatistik kaytlannn nem ve zelltgt hakknda
okuyucuyu Profesr mer Ltfi Barkan'n almalanna
memnuniyetle gndereblllrtz. zelllkle de /stanbul Untversttest
Iktisadi Btllmler Fakltesi Dergisi'nde (c. ll, no. 1) yaynlanm
almasna (Franszca zetle birlikte) : "Les grands recense-
menls de la population et du de I'Em plre Ottoman et les regtst-
res lmpertaux de statistique".
30asogomtr Brajkovl, Vattkanska polttlka u prostostl prema
Bosnll Hercegovtnt, Pregled. V, 280, Sarajevo 1953.
31 Bogomit Brajkovtc, Vattkanska politika u prostostl prema
Bosnt f Hercegovtnt, Pregled. V, 280, Sarajevo 1953.
ISLAMI ARATIRMALAR ClLT: 6, SAYI: 4
PROF. OR. M. TAYYIB OKI
uge ve hatta baz
yerlerde ortodoksluga tekrar
dnmlerdir. Bylece Krtstyanlara veya hi
degilse izlerine rastlama olaslg TOrkler
tarafndan fethedilmi blgelere indirgenmi
bulunmaktadr:
a) Fatih Sultan Mehmed'in seferler
srasnda: 1. Kral Vilayet! (Vilayet-i Kral)'ne
zellikle -Saray (Sarajevo), Visoko, Bosna Dub-
rovniki, Brod, Uskoplje. Lasva, Rama ve Maglaj
nahiyelerine; 2. Hersek vilayetinde, zellikle Ne-
retva. S~obor, Sokol. Borovac, Vrabac, Blagaj,
Konac Polje, Osanica, Gorazde, Zagorje, Bistrtca
ve Prtbud nahJyelerine;
b) Fatih Sultan Mehmed'in seterinden
nce Trk egemenliginde olan yerlere: . Eski
Kovacevic topr~klarna (vilayet-i Kova, Kova
lll, Zemlja Kovacevica) zellikle Osat namye-
si'ne ve 2. Eski Pavlovtc topraklarna (vilayet-i
Pavli, Pavll lll, Zemlja Pavlovica), zellikle Olov-
cl, Borac, Hrtar ve B radar nahiyelertne ...
lkenin diger blgelerindeki Bogomillerin
Mslman olmalan ise, Macar fethi srasnda,
katoliklige ya da ortodoksluga dnmelerinden
sonra gereklemitir. Bu durum, blgelere gre,
on sene kadar ve hatta bazen daha uzun bile
sarma tar.
Burada konumuza girmeden nce, Ankara
ve Istanbul'daki TOrk arivlerindeki, incele-
digimiz ve bu almamzda yararlandgmz
kaytlar hakknda birka aynnb vermeyi gerekil
gryoruz.
A- stanbul Artlvlerinde
Bosna'ya ait elimizde mevcut 872-873-
l 468- I 469 tarihli en eski tahrir defterinde,
Bosna'nn Fatih Sultan Mehmed tarafndan
alnndan al4 yl sonra, Kristiyan'lardan yani
Kamil Bogomiller'den sz edildigini gruyoruz32
Bosna'nn Sava'ya kadar olan Kuzey ksmnn
bu defterde yer almadgru sylemeye bile gerek
yoktur; nk bu yerler, lkenin Sultan
tarafndan fethedilmesinden (1463) ksa mddet
sonra, Macarlar tarafndan igal edilmitir
(1464) Bilinmektedir ki Macarlar bu yrede, biri
Jajce ve digeri Srabrenik olmak zere iki eyalet
oluturmulardr. artc olan. Zvornik'in de lawihiktha ve vUdyet-i Bosna bi cmlatiha wa
bu kaytta yer almam olmasdr, nk Macar- tamamiha) zet bir sicildir (mucmal). dola-
lar bu muhkem kenti zaptedememilerdl. Bu
kayt bize lkenin be vilayete bl1ndgena
JOURNAL OF JSU\MIC RESEARCH VOL: 6 NO: 4
gstermektedir: 1. Jelec vilayet! (nahiyeleri:
Jelec, Zvecan, Vrace, ras veya Yeni Bazar, Sjeni-
ca, Niksici (Nikikler); 2. Pavli vilayet! (nahiyele-
ri: Borac, Olovci, Voluyak, Cataldza (?), Mokro,
Brodar, Pogazi Pomort (?). Visegrad, Dobrun,
Hrtar); 3. Kova vilayeti (Vratar ve Osat nahile-
rinden oluur); 4. Kral vilayet, yani lkenin,
Bosna kralnn hakimiyetinde en son kalan
paras (nahlyelert: Saray ovas (Sarajevo). Viso-
ko, (Bosna) Dubrovnik'i, Bobovac, Kresevo, Hvoj-
nica (Fojnica). Lasva. Uskoplje, Rama, Neretva,
Brod, Pribic veya Kamenica, Gradcac, Kladanj ve
Jelska Zupa); 5. Hersek vilayet!, Herzegovine
(nahiyeleri: Mileseva, Kukanj, Sokol, Samobor,
Gorazde, Zagoje. Tukovac (?), Kom, Kava, Bllho-
ric, Gacko, Trebinje, Dabri, Nevesinje, Dreznlca,
Blagaj, Mostar, Neretva, Visevo, Osanica. Bistri-
ca ve Dvlstica).
Gerekten de, Hersek'in sahil kysndaki
topraklann zelllkle Hersek Novi'nin (Castel
Nuovo) ve TOrkler tarafndan sonralan fetbedil-
mi olan Dalmaya'run bat blgelerinin de bu
kayttamevcut olmadg grlmektedir. O halde.
szkonusu kaytta KiimJl Bogomillerin emarele-
rtni aratnrken sadece yukanda anlan blgeyi
gz nCnde bulundurmak zorundayz.
Bu belgeye gre, Pavlovici vilayetinde (na-
hiyeleri: Olovci ve Borac), Kral vilayetinde (na-
hiyeleri: Sarajevo, Visoko, Dubrovnik ve Brod) ve
Herzegovtne vilayetinde (nahiyeleri: Neretva.
Konac Polje. Bistrica, Borovac, Vrabac ve Samo-
bor) Krtstiyanlarn varlg veya en azndan
adlarnn eitlt ekillerde anlm oldugu
mahede edifebilir. Kayt, ilerinde eitli
trnar sahiplerinin grev yaptklar Bosna-
Hersek'teki kalelerio bir listesini de iermek-
tedir.
Fatih Sultan Mehmed'in emri zerinde
hazrlanmasna 872'nin Recep aynn banda
(1468 Ocak sonu) balanan sicil 873 evval
aynn sonuna (1469 Mays ortas) dogru ta-
mamlanmtr. Tahrlr emini Ayas tarafndan
Ahmed adndaki bir tahrtr katibine yazdrl
mtr.
Adnn gsterdigi zere bu sicil, (Defter-i
mcmel-i vilayet-i Yele ma'a tawabi iha wa
32!stanbuJ Belediye Ktphanesi (Mualllm Cevdet Koleksiyo-
nu) No: 0.76.
 NEREDILMEM1 BAZI TRK KAYNAKLARINA GRE KRIS11YANLAR (Sekin Bogomtller)
ysyla. zellikle de daha sonraki siclllere naza-
ran ek.sikUr. Burada, hane says yani evler (aile-
ler) bekarlar, dullar saylr ama aile relslertnin,
isimleri zikredilmedtg gibi, her nahlyede ki
kylerin toplam gelirleri de zikredilmez. Ayn
ekilde arazilerin kullanm ekli de (iftlik. mez-
raa v.s.) belirtilmez. Bltln llke, Padiah hassa-
larna ama (Hassaha-1 Padlah), Bosna Valisi
lsa Bey hassalanna (Hassaha-1 Mir-1 Llva) ve
tmariara aynlmtr. Her blge Padiah Hass, 308) ve lvlah Mustafa (s. 317) gb adlan zlkrede-
Bosna Valisi (lsa Beg) Hass ve trnarlar olarak
bOllmlere ayrlmtr.
Bilinen ilk nfus saym defteri olarak
tadg fevkalade nem dolaysyla, biz bu bel-
geyi aynntl olarak tantnada bir saknca
grmlyor ve basit br tebllgin erevesini biraz
atguruz iin de OZlr diliyoruz.
Biz burada, derterde kaydedilmi olan
Islam dinine girme (ihtlda) olaylar ile ilgili
ksaca bir ka sz sylemek Istiyoruz. Burada
trnar sahibi "yeni Mlsllman" (Mlsllm-1 nev)
olarak kaytldr. Mesela: Mahmut (s. 63), shak
(s. 112), Kasm (s. 118), skender (s. 122), Mu-
hammedi"(s. 136), Isnail 5s. 137), Hamza (s.
150), Ayas (s. 152), Karagz (s. 161), Hzr (s.
166), Ahmet (s. 166), Slteyman (s. 174), lsa (s.
205). Samobor nahiyesinde bir trnar sahibi lsa
BA11 (s. 150) Iin "samobor kalesini Tlrkler'e ve-
renlerden biridir" denmektedir (lsa san. Sarna-
bor kal'asn virlb lslam'a gelenlerdendir).
Mlsll.man adlarnn yannda, Mlsllman ol-
mayan babalann veya kardelerin adlar da bu-
lunmaktadr. MeselA: Nikola oglu Musa (s. 107),
Radlc oglu Sleyman (s. 140), Kasm ve babas
Radko (s. 143), Mustafa ve Kardeleri Ahmet ve
Mehmet, babalan Radun (s. 148) Borovina oglu
Hasan, Ali ve Hlseyin (s. 167-168), Yusuf ve
kardei Vladislav (s. 172), Sokol oglu lyas (s.
202)
Yine bir ok ahs ad zikredebilirlz ki,
tadklan Bonak soyadlan onlann Islam dini-
ne henlz yeni girdiklerini kantlamaktadr:
tsrnail Djuric (s. 135), Mahmut Garovcic (s. 139),
Yusuf Radosallc (s. 142), skender Radinovtc (s.
142), Yustf Divkovtc (s. 153), rl.stem Pretrzan (s.
155), Kasm Andric (s. 161), llyas Bratllovic (s.
162), tsrnail Repusevtc (s. 163), Ali Bozidarcic,
Mahmud Dragllovtc ve Mahmud Ruzic (s. 202).
Bundan baka, Bosna'da trnar sahipleri
arasnda Macar (nglrls), Arnavut ve Vlah
(Eflak, lvlah, Vlah) sfat eklenmi adiara da
rastlyoruz. Macar adlan arasnda, Mahmud (s.
109), shak (s. 125), Kasm ve Mustafa (s. 126),
Hamza (s. 145), Yusuf (s. 178): Arnavutlar
arasnda ise: Hamza (s. 239), llyas (s. 242) ve
Ahmet (s. 260) adlarn zikredellm. Vlah olarak
Eflak Hamza (s. 241), Yusuf (s. 248), shak (s.
biliriz. Hatta Karagz Alman (s. 287) adnda bir
Alnan lle bir Sakson vardr. "Sas Ali. Kethada-i
Kal'a-i Dobrun" (s. 287).
Burada u hususu da belirtmek gerekir ki.
birok kimse -zellikle Bosna'nn ellli kalele-
rinde (mustahfiz ya da merd) olarak grev yapan
kimseler- eitli Balkan ehirlerinden
gelmilerdir. Onlarn lslam'a girdikleri ya d a en
azndan lslam'a girmi kimselerin soyundan
gelen kimseler olduklan dlnllebllir. BIZ bu-
rada sadece birka Omekle yetinecegiz.
Moral skender ve Yusuf (s. 257). Florlnal
llyas (s. 245), Selanikil Mustafa (s. 248). Krave-
rial lyas (s. 238), Yeniehir-Larissal shak (s.
240), Serezll skender (s. 241), Dramal Muham-
med! (s. 242), Vardarl Ali (s. 246). nrhala-
Tricalal Kasm (s. 247), Sofyal irmerd (s. 240),
Hamza (s. 245) ve lyas (s. 245), Trnovolu Ahmed
(s. 238), Flibe-Philippopolisll Muhammed! (s.
239) ve Karadaja. Nlkbolill-Nicopollsll Mahmud
(s. 241). irmerd (s. 242), 1\rhan (s. 249), Dogan
(s. 248), Oskpll-Skopijell Ahmed (s. 239) ve
Hokadem (s. 242), Prilepli Ahmed (s. 241) ve
llyas (s. 243}, Zivecanl Admadja (s. 301), Trep-
cal Mustafa (s. 301), Strumlcal Sleyman (s.
288), KOstendilli Hamza (s. 319), Kalkandelenli-
Tetovolu Sleyman (s. 246), Stlpli Hzr (s. 248},
Ovce Poljell Admadja (s. 248), KOprlll irmerd
(s. 247), Kratocolu Karagz (s. 248), Radomlrli
Hamza (s. 243), Novo Brdolu Karagz (s. 248),
Dubocical irmerd (s. 240), ehirkOylll Yusuf,
ahin (s. 240), Karagz (s. 244}, Vranjell Hzr (s.
239), Nlll KaragOz (s. 319), Toplcal Yusuf (s.
226), Semendirell-Smenderevo Admadja (s. 246},
Beogradl Dogan (s. 239). Atmadja (s. 241) diye
biri Lazlu, Lazl diye belirtilmitir. Bu onun
Srbistandan, Lazann alkesinden geldigine
iaret edebilir. Baka ad Srbin, Srp sfatn
tamaktadr. (s. 127); nihayet bir "knez" vardr ki
Huvatln adn tar (s. 151).
IsLAMI ARAJ1RMAI.AR ClLT: 6, SAYI: 4
PROF. DR M. TAYYIB OKI 241

Daha sonraki defterler, ihtida vakalanrubu dogt-u (1542 Mart ortas) bilirilen bu defte r, Ku-
defterden daha ok 1erirler33. zey Bosna'da yeni fethedilrnl lkeleri Iermek-
kinci defter (No. 5): On sene sonra 882 tedir. Bu devir, Lika, Krbava yannda Jajce ve
Ramazan aynn banda (1477 Aralgnn ba- Srebrenik gibi kasabalarn, boyok blOmO
nda) II. Murad oglu II. Sultan Muhammed'in mehur Bosna valisi Gazi Hasrev Bey'in fetihleri
zamannda ve onun emriyle Ali oglu Pir Mehmed sayesinde olmak zere Bosna'ya ilhak edlldtgi
Kalib'in eliyle ve Yildan diye mehur tahrir devirdir.
emini Mevlana Muhyiddin'in imlasyla hazrla 6. 212 Nolu Defter. nceki defterle (no.
nan bu defter "mnhasran tahsis edilmi 211) ayn tarihi tayan bu defter sadece Bosna
oldugu" Hersek'e dair bir ok ayrnt vermekte- kalelerinin "mustahfz" tmariarna (Ttmar-
dir. Bu defter ozellikle, aagdaki nahiyeler He u mustahfz- kld-i Bosna) hasredllmitlr. Bun-
kaleleri iermektedir. A. Nahiyeler: Sokol, Dvisti- dan dolay, Hersek bu defterde yer almaz.
ca ve Konac Polje ile birlikte Bistrica, Neretva ve 7 . 432 Nolu Defter. Bu derterin byk bir
Mileseva, Kukanj. Samobor. dabri ve Popovsko, blmO eksiktir (Defterin bandaki fihristte
Gorazde, Zagoje ve Osanica. B. Kaleler: Ljubus- kaytl olmasna ragmen eksik olan nahlyeler:
ki ve Rug;Kljuc, Mostar, Blagaj. Povitelj. Klobuk, Arzane, Zvecan, Jelec, Ras, Vrace. Sjenlca, Dob-
Samobor, Mileseva run, Visegrad, Hrtar, Brodar, Vratar, Osat ve
3. nc Defter (No. 24): Sadece Bos- Banja Luka). Bu defter Borac'n nahiyesi Jazov-
na'ya hasredilml olan bu defter daha tamdr. nica lle balar ve u nahlyeleri ihtiva eder: Olov-
Bu defterin banda u kayt vardr: Bu defter ci, Kladanj, Sarajevo, (Bosna) Dubrovniki, Bobo-
Oneekini tamamlayp onun yerine almak ve vac, Vlsoko, Brod, Lavsa, Maglaj, Tesanj, Dobor,
bOylece eskisini Iptal etmek iin kaleme Karnengrad, Kotor, Jajce, Drenovica. Cemlk.
alnmtr. 894 Ramazannn banda (1489 Defter ok kota durumdadr. Derterin hazrlan
Temmuz sonu) hazrlanmtr. Bosna'daki dokuz tarihi belirtilmi olmasa da derterde 941 (1534)
kalenin "mustahfz"lanrun tmarlannn yannda, tarihli bir tezkireden sz edilmektedir. Bu, derte-
alt nahiyenin de tmar, zeamet ve haslarn ve rln, bu tarihten nce hazrlanm oldugunu
Branko oglu Hazr'n kumandan oldugu (Seras- gsterir. O halde bu defter de XV. yzyln birinci
ker-i liva-i tzvornik) Zvornik sancak beyi yarsnda hazrlanm olmaldr.
hassn da ihtiva eder. Dogal olarak Hersek'i ih- 8 . iftlikler (iftlikit- Bosna) Defteri'-
tiva etmeyen bu ayrntl defter Trk Tarih Kuru- nin de byk blm eksiktlr. Bu derterin ne ba-
mu tarafndan yaynlanacaktr. ne de sonu vardr. Derterin elde bulunan ks
4. "Yeni Defter" (Defteri cedid-i mufassal) mndaki iftl1klerin ogu Sarajevo'nun, zellikle
de denen 157 nolu defter Bosna'ya aittir. Hazr de Visoko'nun nahiyelerlne aittir. Defterde , ha-
lanmasna Beyazd oglu Selim oglu Sultan zrlan tarihi belirtilmi olmasa da, -metindeki
Sleyman (Kanuni SCleyman)'n hkmdarlg baz lpulardan ve iftlik sahiplerinin adla-
ve brahim Paa'nn vezlrlig zamannda 935 ondan-, defterin XVI. yzyln ikinci yansnda
ylnn Rebiulevvellnin banda (1528 Kasm' hazrlanm oldugu sylenebilir.
nn ikincfyans) balanm ve 937 Muharremi- Bu defterden, tasnifinden nce yarar-
nin banda (1530 Agustosunun sonu) tamam- landgm Iin maalesef sonralan onu stanbul
lanmtr. Tahrtr emini maden emini (Naziru'l- bavekalet arlvindeki, yeni yerinde bulamadm.
maadin) 'lvaz'n lmlasyla Katip Ali (Rumeli B- Ankara Ar'lvlerlnde
zaimlerinden biri] tarafndan yazlmtr . Bu
Ankara Tapu Kadastro Genel MdrlOg
defter de Herek'i iine almaz, ancak Kuzey
arivlerinde muhafaza edilen defterlere gelince,
Bosna'da ve Dalmaya'da fetbedilen yeni na-
bunlarda da Kristlanlann adna rasUanmak-
hiyeleri ierir.
tadr. Bu defterler O tanedir:
5 . 211 nolu Defter. Tahrir emini Mustafa
(za.tmlerden biri)'nln imlasyla Bayezid adl biri 33v. Trk Tarh Kongresi'ne (14 Nisan 956), yaknda
yaynlanacak olan, Osmanl hakimiyetindeki Balkan halk-
tarafndan (an zumretl m1lazimi'l-Atabeti'l-ul
lannn Islam dinini kabul etmelerine Ilikin Trk blgeleri
ya) yazlmtr. Yazmna, 947 Rebilevvelinin hakknda bir tebljt sunduk: "Osmanl lar Devrinde Balkanlar-
dakilhtdalarla ligli Baz Veslkalar". Bu tebll;tn bir zeti Dr.
banda (1540 Temmuz ba) trnarlarn dagt
Zeki All tarafndan Arapaya evrilmitir (AI-MsUmn, Eyllll
myla balanan ve 948 Zllhicce'nin ortasna 1957, Beyrut, s. 80-82).

JOURNAL OF ISLAMIC RESEARCH VOL: 6 NO : 4

 NEREDILMEMI BAZI TRK KAYNAKlARINA GRE KRIST!YANLAR (Sc:kln Bogo miller)
1. O Biiyk cllt halinde Bosna'nn
ayrntl defteri (Defter-i mufassal- Uvi-i
Bosna) (5, 6 ve nolar). Bu defterlerde yazm
tarihi yoktur fakat. 5 nolu cildin 98. varak (arka
yz. 198) taki 997/1588 tarihli bir not dikkate
alnrsa szkonusu defterin bu taihten sonra,
XVI. yzyiln sonuna veya. hatta belki de XVII.
yzyln bana dogru hazrlanm oldugu ortaya
kar.
2. Hersek Defter-i Kebiri: lki byk cllt
halinde olup 7 ve 8. numaralarda kaytldr. BI-
rinci cildin banda (no: 8) bu derterin 993 Ce-
maziyelevvel aynn banda (1585 Mays ay
ba) Bab- Ali'ye sunulmu oldugu kaythdr.
3. Nihayet Klis ve Krka llvilarna has-
redUrnit Defter-i Kebir. Bu defterde hibir
tarih kayd yoktur. Fakat bu derterin ad biZe. bu
defteri tarihiernekte yardmc olabilir. nk biz
biliyoruz ki, Klis livas. Klis kale-kentinin
alnmasndan (12 Mart 537) sonra tesis edil-
mitir. Krka veya Lika livas da ayn dnemden
biraz sonra kurulmu ve daha sonra Klis
sancagna baglanmbr. O halde szkonusu def-
ter XVI. yzyln ortalarnda veya ikinci
yarsnda hazrlanm olmaldr.
Belgeler
A) Bqsna-Hersek'te zellikle Kristianlarn
oturdugu kyler
Bosna'ya ait 873/1469'da hazrlanm en
eski nfus saym defterinde birok Kristian
kynn listesini gryoruz. Fakat bu defterler-
de aile reisierinin adlar zikredilmemektedlr.
Burada tamamen Kristian olan bu kylerin lis-
teslnl veriyoruz:
1. Borac nahlyesinde Prckovo (?) adnda
byk bir Kristian ky vardr. 34 aile, 4 bekar
(s. 32).
2. Bila Kristian ky. Vrabac nahiyeslnde, 6
hane (s. 177).
3. Konac Poije nahiyeslndeki Gradac ky 4
haneden oluur (s. 70).
4. Bistrica nahiyeslne bagl Milotina adnda
bir baka Kristian ky, ll haneye sahiptir (s.
75).
5. Bosna Dubrovnik'i nahiyesinde iki Kris-
tian ky bulundugunu kaydedelim. 4 haneli
Brezovica ve 1 haneli Hocevje ky (s. 57).
!aret etmek gerekir ki, Dubrovnik'in kendisi
Kristiand ve 10 haneye sahip bulunmaktayd
(s. 57).
6. Brovac nahiyesinde tdbar (?) adndaki
Kistlan ky, 4 haneliydi (s. 248).
7. Neretva nahiyesi Kristiyanlar tarafndan
meskun bulunan 6 aile ve bir bekardan oluan
Osik ky ile 13 aileye sahip Terebun (?) kyn
iermektedir.
8. Brod nahlyesindeki bir kyden sz etme-
den gememek gerekir. Bu kyn ad bile Kris-
tianlarn (eskiden) varlgn hatrlatr: Kristi-
janska Gora. En eski deftere gre (s. 98) bu
kyde o aile ve 4 bekar bulunuyordu (fakat
bunlar Kristlan olarak tavsif edilmemitir). Bu
kyn adna, XVI . yzyln ortalarnda yazlm
daha sonraki bir derterde de rastlyoruz (No.
432, varak 407b).
Sadece, Hersek'te iki kyde Kristian aile
reisierinin adlar ak bir ekilde belirtilmitir.
Bu malumat 1477 (No. 5) defterinden edinlyo-
ruz.
a . 6 Kristlan aileden oluan Brovac nahiye-
sine bagl Ribic kynde aile reisierinin adlar
yledir:
1. Bu adn okunuu kesin degildir. Peter
Stori (?)olarak okunabilir. 2. Radun Kistion. 3.
Cvitko Kistian. 4 . Radivoj KrisUan, 5. Milovit (?)
oglu Radonja (Varak l75b).
On yl kadar nce bu kyde, 1469 nfus
saym defterinde (s. 247) aile reisierinin adlar
zikredilmeksizln belirtlldigi Qzere 8 Kristian aile
bulunuyordu.
b. Samobor nahlyesi Restoka ky 7 Kris-
tian aileye sahiptir. Bu aile reisierinin adlar
yledir:
1. Jelonja Kistian, 2. Raduh Krtstian, 3. Ra-
deUko Kistian, 4. Vuksa Kristlan, 5. Millvoj Kris-
tlan, 6. Radas Kristian ve 7. Perinko Kristian
(varak 06 a).
Bu kyn nfusu da on yllk bir srede
azalmtr.nk, en eski derterde (s. 316) ayn
kyde aile reisierinin adlar belirtilmeksiZin 9
ailenin bulundugu zikredilmektedir.
B) Batnalar (miras topraklar)
Kristlyanlarn adlannn zellikle "Batlna"
IsLAMI ARATIRMAU.RILT: 6, SAYI: 4
PROF. DR. M: TAYYIB OKI

topraklaryla ilgili olarak zkredlldtgru gryo- htyesinin Gomja Tatovnlca kynde (ayn def-
ruz. ter, varak 129a).
a. u genel adlarla anlan Kristan 6. Vukic Krtstian Balinas, Osat nahtyesi-
Batnalar vardr: nin Peci kynde (ayn defter, varak 69a).
1. Batina Krtstiyan: a . Visoko nahiyesinln 7. Radosav Kristian Batinas, Osat nahiye-
Cememica kynde XVI. yzyln sonuna dogru sinin Klokotnca kynde (ayn defter. varak
Ankara ll nolu defterdekaytl (varak 174 a); 166a).
b. Brod nahiyesinin Boljska kynde (ayn def- 8. Ostoje Kristian ve Vladisav Kristian
ter, varak 221 a); c. Bosna Dubrovnik'i nahiyesi- Batnas (Ostoye ve lviadisav Kristiyanlar
nln Podgorica kynde (ayn defter. varak 2 Batinasdr) , Osat nahiyesinin DolJnji Zgunj
b). kynde (432 nolu defter, varak 84b).
2. Krtstiyan Balinas: a. Olovci nahiyesinin 9. Cehnovlc (veya Cernovic ?) Kristlan
Pridvorlca kynde Ankara 5 nolu defter, Batlnas, Neveslnje kazas Konac Polje nahiye-
varak 240b); b. Sokol nahiyesinln Suhodlak sinin Doljnji Zaporanj kynde (Ankara 7 nolu
kynde (Ankara 8 nolu defter, varak 44b). defteri, varak 22b).
3. Krlsliyanlar Batlnas: Uskoplje nahlye- 10. Hladic (?) Kristian Batnas (ayn ky,
sinin Kuti kynde (157 nolu defter, varak ayn belge, varak 22a)
356a; 211. nolu defter, varak 245a).
. Radic Kristan Batinas, Brodar na-
4. Krisliyanlar duttugu Batina (Krlstiyan- hiyesinin Bristno Ustje (?) kynde (Ankara 6
lar tarafndan tutulan Balina) a. Der yed-i Krts- nolu defteri, varak 37b).
tiyan (Kristiyan elinde): Neretva nahiyesinin
Gomjl Zaporanj kynde Dragic Balinas (7 12. Bazidar Krislian Batlnas. Foca kazas
nolu Ankara defteri, varak 39b): Foca kazasnn Osanica nahiyesinin Doljnji Svinjac kynde
Osanlca nahiyeslnJn Stmiste kynde Tripko (Ankara 8 nolu defter, varak 124a).
Batnas (8 nolu Ankara defteri, varak 25a) ve 3.Radosav Novic (?) Krtstan Balinas,
Doljnji Svinjac kynde Radesin Batnas (ayn (ayn ky, ayn defter, ayn varak).
kaza, ayn nahiye, ayn defter, varak 123b). b. 14. (Okunamad) Kristlan Batlnas, Geraz-
Der dest-l Krlstiyan (Krtstiyan elinde): Neretva de nahiyesinln Doljnji Susnlk kynde (ayn
nahiyesinin Zasljtvje kynde (5 nolu !stanbul 5 defter, varak 172b).
nolu defter, varak 76b).
15. Radivoj Kristian Batnas (ayn ky,
5 . Batina Tarla- Kristiyan ma'a Yaylak ayn defter, ayn varak).
hissestyle (Yaz otlagnda bir para ile birlikte
16. Radovac Kristian Balinas (ayn ky,
Krtstiyan BaUna tarlas). Sokol nahiyesinin
ayn defter, ayn varakl.
Podi kynde (Ankara 8 nolu defteri, varak sa).
17. Vukosav Krtstlan Batnas (ayn ky,
b . Fakat bir de Krtstlanlara at bir BaUna
ayn defter, ayn varak).
serisi vardr ki adlar aka belirtilmitir:
.
Payko-Krtstlan Radivoj Batinas, Neret- 18. Dobresin Krtstan Batnas (ayn ky,
ayn defter, ayn varak).
va nahiyesinin Seljan kynde (Ankara 8 nolu
defter, varck 30b). 19. Mllasin Krlstlan Balinas (ayn ky,
ayn defter, ayn varak).
2. Radko Krtstan Batlnas, Hrtar nahiye-
sinin Stavoro kynde (Ankara 6 nolu defteri, 20. Radojle (veya Radtle) Kristlan Balinas,
varak 127b). Kom kazas Pribud nahiyesinin Rastoka
3 . Radnil Kristian Batinas. (ayn ky, kynde (ayn defter, varak 203a).
ayn belge, ayn varak). 21. Millvoj Kristian Balinas (ayn ky,
4. Radovan Krtstlan Batlnas, (ayn ky. ayn defter, ayn varak).
ayn belge, ayn varak). 22. Krtstian Berkovic tarafndan tutulan
5. Radosav Kristian Batlnas, Hrtar na- BaUna (Kristyan Berkovi duttugu batlna),

JOURNAL OF ISL<\MIC RESEARCH VOL: 6 NO: 4

 NEREDlLMEMI BAZI TRK KAYNAKlARINA GRE KRISI1YANLAR (Sekin Bogomlller)
Riyavasa (en eald defterde yazldg ekliyle, s.
65) veya Rijavniste (24 nolu derterde yazl
oldugu ekliyle, varak 98b) kynde.
C. Mezraalar
Kristian mezraalarn ise u ekilde
snflayabiliriz:
. Kristian mezra-Vlsoko nahiyesinln To-
polnica ky yaknnda bir mezra (Ankara 1
nolu defter, varak 165a), ayn nahiyenin Comini-
ca ky yaknda "Mezraa-1 Krtstlyan" denen bir
baka mezra (432 nolu defter, varak 396b),
Brod nahlyeslnin Mutnlca kOynde bir
Qncs (en eald defter, s. 103), yine Uskoplje
nahiyesinln \'incac evresinde Novl Kalesi
civannda bir mezra (157 nolu defter, varak
40la) ve nihayet Sarajevo nahiyeslnin Zucka
ky yaknnda bir mezra (ll nolu Ankara
defter, varak 83a).
2. En eski defterele iki mezra gorQnQr: Biri,
Yisoko nahiyesinin Podvinac kyQnde Krabe
{belki de Grabe) adndaki mezra (s. 106), ve
digeri, Sarajevo nahiyesinin Bogusev ky dahi-
llnde "Mezraa Batina" denen (s. 132) mezra. Bu
mezralara Kristian ad verilir. Tpk, Visoko na-
hiyesinin .Podvinac kyndeki Dlh, yani Dub
(Mezraa Dlh Kristiyanlardr) adl nc mezra
gibi (24 nolu defter, varak 226a).
3. Yisoko nahiyesintn Podvinac kOyandeki
Kralupi adl mezra hakknda "Krtstianlar
topragdr" (Kristlyanlktr) (lftllkler defteri,
varak Sb) veya "Kristiyanlk yerleridir" (432 nolu
defter, varak 313) denmektedir. Yine Olovct na-
hiyesi Pridvorica kynde, Aag ve Yukan, yani
Doljnjl Kristlyanlk ve Gomji Krtstlyanlk olmak
zere, Kristlyanlk adn tayan ve szkonusu
kyn sakinleri tarafndan ekim arazisi (eklnllk)
olarak kullanlan tki mezra daha vardr (En eald
defter, s. 34).
Burada belirtelim ki, bir Krtstiyan mezra
da Yisoko nahiyesinin Ytsnjica kynde vardr
(157 nolu defter, varak 95b ve 211 nolu defter,
varak 241 a).
D. Baglar
Neretva nahiyeslnln Cadulj Dol kOynde
Kristlan Yukota Pericle Bag diye bilinen baglar
(Kristlyan Yukota Pericle bag dmelde ma'ruf
baglar) 24 nolu derterde zlkredillr (varak ll la).
Yarm yzyl sonra ayn baglar 212 nolu def-
terde zikredilir (Kristyan Yukota Pericle
baglandr) (varak 340a).
Nihayet. burada, Krtstianlar tarafndan ter-
kedilen bru. baglardan da soz edebiliriz. Radje
Susoje'nin ~etva nahiyesinln Cadulj Dol
kynde ve Kristian Yukota'nn bagna snr
olan (Vukota Krtstyan yer hududyle ve Pretku-
cac diye bilinen bag (Radoje uoye nam Kris-
tlyandan hali kalan Pretkuka dimekle ma'ruf
bir pare bag) gibi (24 nolu defter, varak lll a ve
212 nolu defter, varak 340b). Yine Brod na-
hiyeslnin Soce kynde, Krlstlan Svltac
tarafndan terkedilmi bir bag (lstva nam
Krlstlyandan kalm pare harab bag)dan sz
edilir. Bu Ifade en eski derterde bulunmaktadr
(s. 64).
E. iftlikler
Ankara'da Kadastro Genel MOdrlg
arivlerinde bulunan 1586 nfus saym defter-
lerinde (No. 7), Neretva nahiyesinde Kristianlar
tarafndan iletilen iki iftlikten sz edildigini
gryoruz. Bunlardan birt Sopotnica'da metinde
ad okunamayan bir Kristlana (varak 30a), ve
diger Selo'da yine ad okunamayan (ayn varak)
bir Kristiana aittir.
F. Mlk
Burada, bir Kristian kadn olan Yelasa-
va'nn (Mlk-i Krtsttyan Yelosova, bag: 1) mal
olan bir bagn 5 nolu derterde (varak 75b) zik-
redilmi oldugunu syleyelim.
G. Terkedilmi Krtstlan meskenleri (Selis-
te)
1489'dan XVI. yazyl sonuna (yanil588'den
sonra) kadar hazrlanm eitli nfus saym
defterlerinde terkedilmi Kristiyan meskenleri-
ne (Krlstlyan selitesi) rastlyoruz:
Olovcl nahlyeslnln Prldvorlca kynde ter-
kedilmi bir Kristiyan meskeni (Kristlyan
selitesi)nden (24 nolu defter, varak 184b: ve
211 nolu Defter, varak 4lb), veya "Kristlyan
selitesi diye bilinen yer" (Krtstlyan selitesi di-
mekle ma'ruf yerlerdir)den sz edilir (157 nolu
defter, varak 50a, ve 211 nolu defter, varak
4lb); Maglaj nahlyesi Riclce kOynde de bir ter-
kedUmi Kristlan meskenine rastlyoruz (432
nolu Defter, varak 125a; Ankara 5 nolu def-
ter, varak 232b).
IsLAMI ARATIRMAU\R CLT: 6 , SAYI: 4
PROF. DR. M. TAYYIB OKI
H) Gayr- menkuller (zeminler)
Foca kazas Zagorje nahiyesinin Yukaru
(Gomja) Tmavica kynde "Kristiyan Dol" diye
anlan bir gayr- menkul vardr (Ankara 8 nolu
Defter, varak 141); Brod nahiyesinin Dusina
kynde bir gay-i menkul kristiyan pay (hisse)
vardr (432 nolu Defter, varak 443b); nihayet
Hrtar nahiyesinin Gornja Tatovnica kynde
Krtstian ve Voynuklarn elindeki (Zemlnha der
yedi Kristlan ve Voyngan) gayr- menkulleri
zikredelim (Ankara 8 nolu defter, varak 129a).
I) Tarlalar
Olovci "Mercatum" (bazar)unda "Hass-i
padiahi"ye ait bir tarla, bir "Hassa" tarla "Kristl-
janski gaj" (Krtstian orman) diye adlandnlr ve
24 nolu derterde zikredilir (varak 9b).
J) Kristiyan Bostanlg
Brod nahiyesi Banic Brdo kynde bir
"Kristiyan Bostanl"ndan sz edUdiine ahit
oluyoruz (432 nolu Defter, varak 456a).
K) Kristiyan Yerleri
Yerler belirtilirken Kristian ad sk sk
geer. Bunlar yle tasnif edebiliriz:
. Kristlan yeri. Bu ad altnda, Brod nahiye-
si Dusina kynde Kristiyanlar tarafndan ter-
kedilmi "Seliste" adl bir tarla, yine Stub (?)
yaknnda bir tarla bulunduunu gryoruz (432
nolu defter, varak 443b).
Brod nahiyesinin Tatina (veya Babina)
kynde Kucanik Batnasnda "Kristiyan yeri"
adnda yerler (Krtstlyan yeri dimekle ma'ruf olan
yerler) vardr (211 nolu Defter, varak 313a).
2. Sarajevo nahiyesi Hrasnica ve Hrancic
kynde llyas olu Hseyin ve Ali'nin, aslnda
bir kristlyan yeri olan ve atalanndan miras yo-
luyla edindikleri (Atalarndan miintakil olan
Kristiyan yeridir) bir iftlikleri vardr. Buradan.
Ali, Hseyin, ve babalar tlyas'n BOgomil olduk-
lar kanlabilir (157 nolu defter, varak 346a).
3. Neratva nahiyesinin Osik kynde Kris-
tian yerleri (Kristiyan yerleri) diye adlandrlan
bir iftlik (sahibinin ad okunamad) (Ankara 7
noul defter, varak 44b).
Yine Foca kazas Osanica nahiyesinin Rije-
soma (?) kynde Ostoja Kristlan, Vukas ve Ra-
dosav Kristian ve Nedeljo (?) Kristian'n balan
ve yerleri (Ostaja Kristlyan ve Vukas ve Radosav
JOURNAL OF ISUM.IC RESEARCH VOL: 6 NO: 4
Kristiyan ve Nedeiyo Kristiyan yerlerin ve
balarn) (Ankara 8 nolu defter, varak 114a).
Brod kazas Lasva nahiyesinde 432 nolu
defterde belirtildii Czere Kristiyan yerlerinin
yansnn bir ksm olarak (varak 264b) belirtilen
bir yer vardr (Kristlyan yerleri nsfnn bir mik-
dar yeridir). veya Ankara l l nolu defter belir-
tildii Czere bu yerin yars olarak (Kristiyan
yerlerinin msfdr) belrtlen (varak 264b) bir yer
vardr.
4. Visoko kazasnn Kresevo nahiyesinde
Radonja Gost'a ait bir "selite' vardr ki, gerekte
Kristian topraklardr (iftllkler defteri, varak
4)
Sarajevo nahiyesinin Naherevo kyndeki
bir iftliin bulunduu yerlere Kristian yerleri
denir (Kristiyan yerleridir). 157 nolu defter,
varak257a; no. 211, varak386a).
Visoko nahiyesinin Zabsan Lug kynde
Kristiyan yerleri bulunmaktadr (Krlstiyan yer-
leridir) (212 nolu defter, varak 19la).
Olovci nahlyeslnln Doljnji Polesic (?)
kynde bir iftliin bulunduu yerlere Krls-
tiyan yerleri denir (Kristiyan yerleridir. .) (432
nolu defter, varak 133b).
Ayn belirleme (Kristiyan yerleridir). Us-
koplje nahiyesinin Skrobovic (?) kyndeki bir
iftlik (Ankara 13 nolu defter, varak 66), ve
yine Borac nahiyesinin Prckovo kyndeki bir
iftlik Iin kullanlmtr. (Ankara 5 nolu def-
ter, varak 203b).
Lasva nahiyesinln Bila kynde, lzllveni
Potok deresi yaknnda Kristian yerleri (Kris-
tiyan yerleridir) bulunur (432 nolu defter,
varak 489a).
5. Sarajevo nahiyesinin Luka kynde tvan
olu Mustafa ve lskender olu Sali'nin iftliine
ait tarla (Kristiyan yerlerinden O pare tarla)
(157 nolu defler, varak 391b, ve 432 nolu defter,
varak 209a).
6. Ankara 5 nolu defterin gsterdii iizere
Borac nahiyesinin Doljnjl Lepenac kynde
Krtstlyanlardan (tapu) ile satn alnm tarlalar
sOzkonusudur (varak 183a).
7. Sokol nahiyesinin Kunovo kynde Mah-
mut ve babas Radko'ya ait ifiliin bulunduu
yerler, zelllkle Herceg zamanndan beri ellerin-
de bulundurduklar yerler (iftlik-i Mahmud
 NEREDILMEMI BAZI TRK KAYNAKLARJNA GRE KRIS11YANLAR (Sekin Bogomlller)
ma'a pedere Radko. Mezkur kyde Hersek
zamanndan beri tasarruf idegeldlkleri kendile-
rio yerleri) ve Kristlan Cvatm Gost'un elinde bu-
lunan yerler (Ve Krtstiyan Cvatko Gost tasarruf
itdgi yerler) (stanbul 5 nolu defter, varak
107b).
8 . Sarajevo nahiyesinin Dola c kOynde
Krlstlan Milun'dan gelen (Krlstian Mllun yerleri-
dr) bir lftllge Iaret edilmektedir (432 nolu def-
ter, varak 223).
9. Sarajevo nahiyesinin Doljani kynde,
Vayvoda Hokadem'e ait, Krtstlan Radio'den
gelen ilenmi (hali), bir lftligin te birlik yeri
(En eski defter, s. 83).
10. En eski deftere gre (s. 83) Visoko na-
hlyeslnin Kaostlca ve Gomlonlca kylerinin
snrlar lle Bawwab Haseyin 'in iftllgini
oluturan arazi arasnda bo Kristian arazisi
(hall kalm Kristiyanlar yeri) bulunmaktadr.
ll. Visoko nahiyesinin Visnjica ve Gomio-
nlca kyleri smn stnde Udovicic Hasan Beg
(antahvll-1 Udovii Hasan Beg) 'den gelen
Ahmed oglu Barak ve drt ortagnn lftg bir
Kristiyan topragdr (Kristlyanlar yertdir) (57
nolu defter, varak 95b ve 21 nolu defter,
varak 24la).
12. 432 nolu derterde (varak 335) Visoko
nahiyesi Zabsan Lug kOylinde Krlstian toprak-
lar diye bilmen yerler bulunmakta oldugu
kaytldr (Kristyanlar yerleri dlmekle ma'ruf
yerler).
13. Visoko nahiyesi TopUca kynde Radic
oglu Nasuh'un iftlig Krlstiyan yeri olarak
(Kristiyanlar yerleridiri sadece 157 nolu (varak
483b) ve 211 nolu defterlerde (varak 246b)
degtl, yavn yOzyl sonra Ankara nolu def-
terde de (varak 190a) belirtilmitir.
Ayn belirleme (Krlstlyan yerleridir, Krts-
tlyanlar yerlertdir) 2 nolu defterde (varak
247a) ve Ankara l l nolu defterde (varak 19a)
Visoko nahiyeslnin Topllca kOynde SOleyman
oglu Ali ve Bali'nln ve ehirlu Mehmed oglu
Musa. Faik ve Said'in iftllg Iin de yaplmbr.
Yine ayn kyde bir baka iftlik, Yusuf oglu
Mehmed'l1\ ve Abdullah oglu Hamza'nn lftlig
ayn beli; ' ~meyi tar (Kristiyan yerleridlr). Bu
lftllk her;: 21 nolu (varak 247b) ve Ankara ll
nolu defterde (varak 190a), hem de iftliklere
ait d efterele zlkredilmltlr (varak 7a).
Visoko nahiyesinln Visnjica kynde de
Kristiyan yeri olarak belirtilen (Krtstlyan yerle-
ridir) bir iftlik vardr (432 nolu defter, varak
394a).
14. Kristlyanlarn terke ttg yerlere, imd i
Sarajevo nahiyesinin Ljubogos ta kyllerine ait
olan (imdi kOy halk elindedir) tsrnail diye biri-
nin iftligi (Kristiyanlardan mahll kalan yer-
lerdir) bir Ornektr (24 nolu defter, varak 412a).
AynkOy halkna ait bir iftlik de ayn
eklidedir
(Kris Uyanlardan hali kalan yerlerdir}
(Ankara ll nolu defter, varak 77a).
15. Neretva nahiyesl Orahovica kOynde
"Babino Brdo" mevklinde "Mel'un Kral"n, ky sa-
kinlertne vermek zere Krts tlyanlardan aldg
(Kral- lain Krtstiyanlardan alub ahlili-i karye-i
mezbOreye virdgi. ..) yerler vardr. Bu ilgin not,
bize, katalik Bosna krallarnn Kristan te-
baasna nasl kota davrandklarn gstermek-
tedir (157 nolu defter, varak 297b). Onbir yl
sonra da ayn not dlecektir (212 nolu def-
ter, varak 341b).
16. Hrtar nahiyesi Gomja Tatlnica kynde,
kye yabanc Krtstiyan ve Voynuklarn tuttuk-
lar yerler vardr (Klarye-1 mezbrede Kristlan-
lar ve Voynuklar hariten yar dutarlar; Padlaha
harac ve ispence eda ldlb Orlerln virlrler
dlyO, Mevlana Viidan deftere sebt Itmi, glrO ol
Ozere kayd alnd) (24 nolu defter, varak 317a}.
Burada H. bOlOmOndekl (gayr- menkuller)
belirleme, neredeyse bir yzyl sonraya at de
olsa (Ankara 6 nolu defter, varak 129a)
habrlanabilir. Tatinica kynOn ad orada Ta-
tovnica'dr.
Kom kazas Prtbud nahlyeslnin Gonja BUz-
na, nam- diger Potok kynde, Radko oglu
Hasan ve Mahmud'un iftllginde Kristlan Vukas,
Cvitko ve Vukasin'ln kullandklar yerler vardr
(Vukas, tvitko ve Vukain nam Kristiyanlar ta-
sarruf tdog yerleri) (Ankara 8 nolu defter,
varak 195a).
Yine Kladanj nahiyesinin Kukorina kOyOne
yakn Pribiznica (?) kylnde kristiyanlarn
sahip oldugu (Krtstlyanlar duttg yerlerdir (An-
kara ll nolu defter, varak 108a).
Nihayet Vrucan koyo snrlannda Kristlan
Bozicevic'in kral tarafndan ke ndisine verilen
ISLAMI ARATIRMALAR ClLT: 6, SAYI: 4
PROF. DR M . TAYY! B OK! 247

yerleri vardr (Kristian Bojievi yerleri ki kral 1. Borac nahiyes1 Prckvo (?) ky 34 hane 4 bckar
elinden almm) (En eski defter, s. 65).
2. Vrabac nahiyesl Bila ky 6hrue
Ll Kristian yayiaklar (Yaz otlaklar)
Nfus saym defterlerinde zikredilen yay- 3. Konac Polje nahiyesi Gradac ky 4 hane
laklar arasnda iki yaylak Kristiyan emaresi
4. Blstrica nahiyesl Milotina ky l l h ane
tar:
Uskoplje nahiyesi Zdrnci kynde bir ''yay- 5. Dubrovnk nahtyes Hocevje (?) ky 11 h ane
lak" vardr ki, bu yayiakn bir ksm Kristiyanlk 6. Dubrovnlk nahiyesi Brezov1ca ky 14 hane
adn tar (Ankara 8 nolu defter, varak 76a).
Foca kazasnn Osanica nahiyesinin Reel 7. Dubrovnlk nahiyesi Dubrovnlk ky 10 hane

nica kynde. Ankara 8 nolu derterin gslerdigi 8. Borovac nahiyesl idbar (?) ky 4hane
zere vaktiyle Kristian yeri olan Kristian yeri
9. Neretva nahiycsi Osik ky 6 hrue 1 bckar
olan (Kristiyan yerleri imi) bir yaylak vardr
(varak 119a). 10. Neretva nahiyesi Trebun (?) ky. 13 hae
Sonu
Grlyor ki. 1469'dan XVII. yzyl Bunlara, isimleri diger kolonlarda (Batina,
balarna kadar. aag yukan birbuuk yzyl Baglar vs.) geen Kristiyanlar ilave edersek,
boyunca Kristiyanlar Trk belgelerinde zikre- saylan elli kadar artar. Btn bunlar, Bosna
dllrrltlr. Krallgnn dnden ve onlarn slam dinini
Trk hakimiyetinden az nceki dnemde kabul etmelerinden sonra Saf Bogomillerin
Bosna ve Hersekteki nfusun byk blmnn (Kristlyan, Bogomiles-purs) says hakknda
-agda belgelere gre- Bogomil oldugu dikkate bize yeterince ak bir fklr verir. Bunlarn
alnrsa, Bogomillerin Trk belgelerinde -en adlarn da biz, yedide bir orannda biliyoruz.
eski belgelerde bile- nadiren zikredilmesi aret etmek gerekir ki, Trk belgelerinde,
Bonaklarn daha baka bir ifadeyle Bogomille- Bosna Kilisesi'ndeki yksek dilzeydeki kimsele-
rin 11. Sultan Muhammed tarafndan fethedilen rin adlan ok ender olarak zikredilnltir. Sade-
Bosna'nn blgelerinde slam dinine kitleler ha- ce iki "gost"un (Bosna Kilisesi temsilcisi, A. So-
linde ve bir defa da (bir ugurdan)34 girmelerini loviev'in adlandrmasyla "visitateur"; "djed"lerin-
isteyen yenieriler kanununun (Kavanin-i Yeni- den veya "Starac"larndan, yani "strojnik"lerin-
eri)35 ve mahalli gelenegin sylediklerini teyid den hibir iaret szkonusu olmakszn) ad
eder mahiyettedir. Zira daha sonralar meydana gemektedir. Bunlardan biri, Sokol nahiyesinin
gelen birka ihtida olay hibir ekilde bu genel Kunovo kynde toprag (yerler), Mahmut ve
hkm degitiremez . Bu ifadeler bile bazen babas Radko'nun iftliginin bir parasn
onlarn geilerinin basit bir izinden baka bir oluturan Krtstiyan Cvitko Gost'un (stanbul 5
ey degildir. (mesela Kristiyan adyla bilinen nolu defter, varak 107b), ve diger! selitesi,
topraklar. Kristiyan tarafndan terkedilen top- Kresevo nahiyesinde Yunus oglu Hayreddin'in
rakv.s.). iftliginin bir paras olan Radonja Gost'un
Vaka, grldg zere mnhasran Kris- (iftlikler defteri, varak 4a) addr.
tiyanlarn oturdugu, sadece birka ky vardr. Fakat unu da unutmamak gerekir ki, XVI.
ki kyden baka, aile reisierinin adlarn yzyln sonuna kadar Kristiyanlarn lslam di-
bildigirniz yer de yoktur: Yedi hanesi kristian nine girmeye devam ettikleri grlr. Gerekten
olan, Samobor nahiyesinin Restoka ky, ve alt de, Ankara 6 nolu derterde Radosav Kristiya-
hanesi Kristiyan olan Borovac nahiyesinin n'a ait bir baUnann Mslman oglu nehan
Ribic ky. Diger kyler hakknda ise sadece (Batina-i Radosav, der yed-i lnehan velede)
hane (aile) says veya bekar says belirtil- tarafndan iletildigini gryoruz (Ankara 6
mitir. zellikle de u on ky iin: nolu defter, varak 129a). Bu baUna Hrtar na-
Buradan-Rastoka ve Ribic ky dahil- 126 34Kavanin-t Yeniertyan, Bayeztd Umumi Ktphanesi,
aile ve 5 bekar gibi bir toplam ortaya kar. Her yazma. (Veltyddln Efendi Blm, No. 1973, varalt IOb); Top-
kap Saray Mzesi Ktphanesi (Revan Blm, No. 1319,
aile (hane) iin be saysn ortalama say kabul varak 12a). Ayrca bkz. Dr. Saffet Beg Basaglc. BosrJacl Herce-
edersek zikredilen kyler iin 635 gibi o devir govci u !slamkoj knjizevrtost:i. Sarajevo 1912, s. 4.
iin hayli nemli bir nfus says elde ederiz. 35Mesela bkz. Istanbul Sleymanlye Ktphanesi 2068 nolu
yazma (Naklbu1-ErafEsad Efendi Koleksiyonu). varak Sa.

JOURNAL OF JSU\MIC RESEARCH VOL: 6 NO: 4

 NEREDILMEMI BAZ1 TRK KAYNAKlARINA GRE KRISI1YANIAR (Sekin Bogomtller)
h iyesinin Gornja Tatovnica kyiindedir. Yine,
Brod nahiyesinin Brtstno Ustye (?) kynde Ra-
die Kristlan'a ait bir baka batina MOslOman
kardei Mustafa tarafndan iletiliyordu (Varak
137b: Batina-i Radtc Krtstlyan, der yed-i Mus-
tafa biradere).
stanbul (Bavekalet Arlvi ve Belediye KO-
tOphanest) ve Ankara (Tapu ve Kadastro Umum
MOdOrlogo) TOrk Mlli Arivlerinde bulunan
nfus saymlan resmi kaytlanndan elde edilen
TOrk belgelert gzden geirtllrse u sonulara
ulalr:
. Trk belgeleri. XV. yiizyln ikinci yarsn
dan XVI. yzyln sonuna kadarki dnemde Bos-
na ve Hersek'te Kamil Bogomiller (Krtstlanlan)
in varlgn tanmaktadr.
2 . Krtstiyanlarn ortadoks ya da katolik ola-
i-ak kabul edilemeyeceklerinin dellli, Trk belge-
lerinin onlan "Gebr" ya da "Kaflr" olarak ad-
landnnalandr.
3. Bosna'da Osmanl hakimiyetinin
balangcnda mOnhasran Krtstiyanlarn otur-
dugu kyier vardr. Ancak daha sonra onlan
daglm grQyoruz.
4. Krtstiyan adnn birka kye vertldigtn
de unutmamak gerekir.
5. laret etmek gerekir ki, Bogomillerin "vl-
sitateur"lert ("gost"lar) TOrk belgelerinde ok
ender olarak ztkredtlmitir. Bu cOmleden olmak
Qzere sadece 1k1 ad zlkrediltr (Cvitko Gost ve Ra-
donja Gost).
Biz sadece; Krtstiyan adnn aka belirtil-
dtgt durumlar zerinde durduk, ancak "yeni
MOslOman" (MOslim-1 nev) ifadelerinin veya
Islama yeni girmi kimselerin gayri MOsllm ba-
balannn ve kardelerinin tslmlertnln sz konu-
du edlldigl durumlar zerinde durmadk.
Aslnda, yeni MOslamann hangi dtne mensub
oldugunu yani ortodoks mu. katollk mt. ya da
bogomil ml oldugunu bellrlemek gerekten de
son derece got:ar.
lmdlye kadar. bir problem, degerll dogu
belgeleri ihmal edilerek. hep bat belgelert
gnda ele alnmtr. Biz bu tebllgtmtzde size, yazmnda Paris "Soctete Astatlque" tarafndan
ilk defa. TOrk m1lll arivlerinde bulunan otantik
ve neredllmeml belgelerden bir muntasar
sunduk.
Bu mOtevazt tebllgtmtzln, Bosna'daki bogo-
mil meseiesinin karanlk bir ka noktasnn ay-
dnlatlmasna katkda bulunacagn Grnd edi-
yoruz. Du problem son zamanlarda tekrar ele
alnmtr. Biz. bu problemin daha ncelere na-
zaran bugn daha bir tarafszlkla ele alndgru
grmekten dolay mutluyuz. lnancmz odur ki,
byle bir problemin zOmlne sadece tarihi ve
bilimsel hakikat yardmc olacaktr.
Aklamalar
1. Burada biz kendimizi, Kamil Bogomiller
hakknda Trk belgelerindeki bilgileri zet ola-
rak sunmakla snrladk. Krtstlyanlardan sz
eden bOtn TOrk belgelerint yaknda
yaynlamak ntyettndeytz.
2. Arap harflertyle yazlm gayr- mOsltm
kii adlannn, veya yer adlannn okunmasnda
ve yazlmasnda yer yer tereddOde dOtogomo.z
oldu. Baz adlarn sonuna soru iareti koy-
mamzn sebebi budur. Bereket versin ki, bu
boluklar, sz konusu belgeden kanlan sonu-
ca etki edecek tQrden boluklar degildir.
3 . Krtstlyan adnn okunuuna gelince, -
Arap harflertyle yazlm bu szcOk KarsUyan
olarak da okunabilir. Biz Krtstiyan eklini, nere-
deyse bOtn Yugoslav aratrclar tarafndan da
kullanlan ekli (Krstjanl) tercih ettik.
4. Belgelert zikrederken. daha nce her
belgeden okuyucunun ulaabilecegi ekilde ye-
terince sz etmi oldugumuzdan, tarih vermek-
sizin her belgenin sadece say ve sayfasn ver-
mekle yetlndik.
5. Bildirlmlzde, "lftlik", "mezraa" vb. Trke
tertmlert, yaklak evirilerini vererek oldugu
gibi kullandk. 11nk0 bu kavramlar farkl an-
lamlara gelebilir. Ancak durumun byle olmas
bizim konumuz bakmndan bir nemi haiz
degildir. Bununla birlikte. bir rnek olmak zere
Profesr mer LOtfl Barkan'n, lftllklerin eitll
tOrlertni inceledigi ielim AneUdopedlel'ndekl
(Trke nert, "lftl1k" mad.) lftl1kler hakkndaki
makalesini bir rnek olmak Qzere zikredebiliriz.
Ayrca bu makalenin Hamud Hadzibegtc
tarafndan yaplm evirisine baklabtltr (Go-
dlenjak letoriekog Drustva Bosne l Herce-
gorine, Sarajevo 1950, Il, 287-298).
6. Trke szcklerin yazmnda Trke'nin
gncel yazm eklini, Arapa szcklerin
kabul edilmi olan transkrtpsiyon eklini ve
Bonaka szcOklertn yazmnda da gncel
Bonaka'run yazmn kullandk.
7. Ne yazk ki Maja Mtletlc'in Bosna Krts-
tianlar hakkndaki aratrmas yaynlandg
sradabtztm tebltgimiz baskya verilmiti. Bkz.
Maja Miletlc. I ''Kratjanl" di Bosnla alla luce
delloro monumentl di pletra, Roma 1957.
ls.AMJ ARATIRMALAR ClLT: 6 , SAYI: 4