Fernand Braudel Kapitalizmin Kısa Tarihi Say Yayınları

Say Yaynlan
Tarih Dizisi
Kapitalizmin Ksa Tarihi 1 Fernand Braudel

zgn ad: La dynamique du capitalisme
&litions Flammarior,. 2008

Les ditions Arthaud , Paris, 1985
Trke yayn haklan Say Yaynlan, 2013

Bu eserin tm haklan sakldr. Yaynevinden yazl izin ahrunakszn
ksmen veya tamamen alnt yaplamaz, hibir ekilde kopyalanamiz,
oaltlamaz ve yaymlanamaz.
ISBN 978-605-02-0294-6
Sertifika no: 10962
Franszcadan eviren: !smail Yerguz

Editr: Sinan Kseou
Sayfa dzeni: Tlay Malko
Kapak tasarm: Artemis Iren
Bask: Glmat Matbaaclk

Topkap/Istanbul
Tel.: (0212) 577 79 77
Matbaa sertifika no: 18005
1. bask: Say Yaynlar, 2013

2. bask: Say Yaynlar, 2014
Say Yaynlan
Ankara Cad. 22/12 TR-34110 Sirkeci-lstanbul
Telefon: (0212) 512 21 58 Faks: (0212) 512 SO 80
www.sayyayincilik.com e-posta: say@sayyayincilik.com
www.facebook.com/ sayyayinlari www.twitter.com/ sayyayinlari
Genel Da&tm: Say Da&tm Ltd. ti.

Ankara Cad. 22/4 TR-34110 Sirkeci-lstanbul
Telefon: (0212) 528 17 54 Faks: (0212) 512 SO 80
internet sat: www.saykitap.com e-posta: dagitim@saykitap.com
NDEKLER
nsz .................................................................................. 7
1 Maddi Yaam ve Ekonomik Yaam Gzden

Geirirken ...... ................................................................. 9
2 Deiim Oyunlan ........................................................ 39
3 Dnyann Zaman .. ........ ............................................. 73
NSZ
u elkitab 1976'da ABD' de John Hopkins ni
B versitesinde verdi konfarans metnin

den oluuyor. Metin ngilizceye Afterthougs
on Material Cilvilisation and Capitalism adyla evrildi;
daha sonra da talyancaya evrildi: La Dinamica del
Capitalismo. Elinizdeki nsha ilk metnin aynsdr ve
1979'da Arnand Colin yaynlan arasnda kan Ci
vilisation maUrielle, Economie et Capitalisme'den nce
kaleme alnnutr. O dnemde tamamlannu oldu
u syleyebilec bu almann kabaca bir su
numu istenmiti benden.
F. B.
Birinci Blm
MADD YAAMI VE EKONOMK

YAAMI GZDEN GERRKEN
C
ivilisation materielle, Economie et Capitalisme
(Maddi uygarlk, Ekonomi ve Kapitalizm)
adl iddial almay yllar nce 1950'de ta
sarlamaya baladm. O dnemde bu konuyu bana
neren ya da dosta empoze eden Lucien Febvre
olmutu; Febvre o srada bir genel tarih dizisi olan
"Destins du Monde"u ynetiyordu ve onun 1956'da
lmnden sonra bu zor ii ben srdrmek zorun
da kalmtm. Febvre Penss et croyances d'Occident,
du XVe au XVllle siecle (XV. Yzyldan XVD. Yzyla
Dog-t Dnceleri ve nanlan) adl bir yapt yazma
ug-ra iindeydi. Benim szn ettig-im yaptma e
lik edecek ve onu tamamlayacak, onunla bakm
l bir kitap olacakb bu ama yazk ki gereklemedi
proje. Ve benim yaptm bu efkatten yoksun kald.
te yandan, kabaca bakldg-tda ekonomi ala
nnda snrl oldug-u sylenebilecek bu kitap muaz
zam bir bilgi yg-n topadama gereklilig-i, konuyla
ilgili zorluklar, yava yava da olsa, ister istemez,
kanlmaz bic:inde teki insan bilimlerini de iine
almas dolaysyla srekli gelien tarih biliminin ge
tirdig-i zorluklar nedeniyle bana sorun karnutr;
dog-al olarak ekonomi ekonomiden ibaret deg-ildir.
11
KAPiTALiZMiN KSA TARiHi
Srekli dom halinde olan, bir yldan tekine de

en bu tarih bilimini ancak kouturarak ve gnde
lik almalanmzn arasna sktrarak, kendimizi
srekli deen ihtiyalara ve taleplere uyarlamaya
alarak izleyebiliyoruz. Ben bu byl sesi duy
maktan byk bir zevk alyorum. Ve yllar geiyor.
Kyya ulamaktan umut kesiliyor. Hayatnun yirmi
be yln Akdeniz tarihine ve aa yukan bir yirmi
be yln da Muldi Uygarlk'a vermi oluyorum. ok
fazla, ok, kesinlikle ok.
Ekonomi tarihi denen ey ina aamasndadr

ve karsnda srekli nyarglar bulmaktadr: yce,
grkemli bir tarih dedir bu. Yce ve grkemli ta
rih Lucien Febvre'in ina etti gemidir: Jakob Fu
gger de Martin Luther, Franois Rabelais. Yce
ve grkemli ya da del veya baka bir tarihe gre
daha az yce ve daha az grkemli ekonomi tari
hi de bizim meslee ilgili btn problemleri
banndnr iinde: bir adan bakldda bu tarih
de btnyle insaniann tarihidir. Ayn zamanda
byk aktrler olarak kabul edilenlerin tarihidir ...
szgelimi bir Jacques Coeur, bir John Law; byk
olayiann tarihi, konjonktrn ve krizierin tarihi ve
nihayet uzun bir sre iinde a a gelien ok
yowt ve yapsal bir tarih. Ve bizim zorluuz
da buradadr nk drt yzyl ve btn dnya
12
Maddi Yaam ve Ekonomik Yaam Gzden Geirirken
sz konusu olduda byle bir olgular ve akla

malar y nasl dzenlenebilir? Kesinlikle tercih
yapmak gerekiyordu. Ben kendi amdan uzun bir
zaman diliminin dengeleri ve dengesizliklerini ter
cih ettim. Gerekten de sanayi ncesi ekonomide
bana gre en nemli unsur snrl ve kk hareket
lenmelerle henz balang aamasnda ama kat
zellikleri, durgunluklan ve alk noktalanyla
canl ve gl bir ekonomiyle modem bir by
menin birlikte grlmesidir. Bir yanda kylerinde
neredeyse zerklik iinde ve kendi ihtiyalarn
kendileri karlayarak yaayan kyller; br yan
da yaylan, yava yava reten, iinde yaadgmz
dnyay belirlemeye balayan bir pazar ekonomisi
ve gelimekte olan bir kapitalizm. Dolaysyla en
azndan iki dnya, birbirine yabanc ama bireyleri
birbirleriyle aklanabilen iki yaam biimi.
e durgunluklardan balamak istedim. Bu oyun
da, ilk bakta, insaniann ak seik bilinci dnda
aktrlerden daha ok etkili olan karanlk bir dnya.
1967'de ilk basmnda almanun ilk cildinde elim
den geldice bunu anlatmaya altm: Le Possible
et l'lmpossible: les hommes face a leur vie quotidienne
(Mmkn ve lmkinsz: Gndelik Yaamlan Kar
snda nsanlar). Daha sonra detirdim bu bal
ve Les structures du quotidien (Gndelik Ya amn
Yaplan) yaptm. Ama balk nemli degill Bu ara
trmann konusu, belirsiz, boluklarla, tuzaklada
ve olas ihmallerle dolu oldu kabul edildide
13
KAPiTAL iZMiN KsA TARi Hi
olabildigince ak seiktir. Gerekten de kullanlan

btn szckler -bilind, gndeliklik, yaplar, de
rinlik- karanlktr zaten. Ve bu baglarnda kendisi de
tartma konusu olmasna ragmen, gerekligi Karl
Gustav Jung'u ok etkileyen ve kefedilmesi gere
ken kolektif bir bilind olmasna ragiDen sz ko
nusu olan kesinlikle psikanalizin bilinddr. Ama
bu ok nemli konunun ok nemsiz zellikleri d
nda ele alnm olmas ender rastlanan bir durum
dur. Tarihisini bekliyor bu konu.
Ben kendi payma somut ltlerde kaldm.
Gndelik olandan, yaamda biz farknda olma
dan bizi stlenen eylerden yola ktm: alkanlk
-daha dogrusu rutin- kendiliklerinden oluan ve
kaybolan binlerce hareket ve tavr. Bunlarla ilgili
olarak kimsenin karar almas mmkn degildir ve
bu tavrlar ve hareketler gerekten de bilincimizin
dnda olup biter. Ben insanlgn yansndan fazla
snn gndelik yaamda gizli olduguna inaruyorurn.
Bize miras kalan, karmakank biimde biriken, bize
gelinceye kadar sonsuzca yinelenen saysz hareket
ve taVU" yaamamza yardmc olur, bizi hapseder,
yaam boyu bizim yerimize karar verir. Bunlar k
krtmalar, itkiler, modeller, kimi zaman kkleri ha
yal edilemeyecek kadar ok eski aglarda olan ey
lem biimleri ve zorunluluklandr. ok eski ve ok
canl, yzyllar ncesine ayanan bir gemi imdiki
zamana alr; Amazan'un muazzam, kank su kt
lesini Atlantik'e boaltmas gibi.
14
Uygun den -ama anlam ok geni olan btn

szckler gibi ayn zamanda uygun dmeyen
Maddi Yaam szc! altnda btn bu zellikleri
bir araya getirmek istedim. Tabii ki ayn zamanda
hem yaratc hem rutini izleyen insanlarm aktif
yaarurun sadece bir parasdr bu. Ama yineli
yorum, ilk bata etkin olmaktan ok edilgin olan
bu yaamn srurlarn ya da doasn belirlemekle
ilgilenmedim. Vasat yaanm bu tarihi, genellikle
iyi alglanamayan bu ktleyi grmek ve gstermek,
bu ktlenin iine dalmak ve onunla yaknlamak
istedim.
Buradan kmann zaman daha sonra gelecektir.
Deniz altnda avlandktan sonra bizde uyanan derin
ve dodan izlenim, ok eski sularda, adeta ya ol
mayan bir tarih iinde yaad, ayn zamanda
iki yzyl ya da bin yl ncesinde yaadmz ve
kimi zaman hala bugn ve kendi gzlerimizle grme
imkciruna sahip olduumuzdur.nsanlk benim an
lad ekliyle bu maddi yaam daha nceki yaa
nunda kendi yaamyla ok sk biimde btnletir
mitir. Bu tr eski deneyimleri ya da zehirlenmeleri
gndelik yaamn gereklilikleri ya da sradanlklan
gibi kabul eden insaniann adeta ruhlarna ilemitir
bu maddi yaam. Ve hi kimse bunlan dikkatle gz
lemlemez.
s
KAPiTALiZMIN KSA TARiHi
II
Dk kitabnun ipucu budur; amac: bir arabrma.

Blmleri kendi kendilerini takdim eder; sadece
maddi yaamn btnn ve onun da tesinde ya
da stnde insanlarn btn tarihini etkileyen ve
ileri gtren karanlk glerin snflandrlmas olan
balklarndan bile bellidir bu.
Birinci blm: "nsanlarn Says." Btn canl
varlklar gibi insanlar da remeye gtren son dere
ce karakteristik biyolojik gtr bu; Georges Lefeb
vre "ilkbaharn ynelii" diyordu buna. Ama baka
yneliler, baka detelli\niZmler vardr. Srekli ha
reket halinde olan bu insan maddesi, bireyler farkm
da olmadan canllarm kaderlerini b yk lde y
netir. Canl varlklar u ya da bu koullarda zaman
zaman kalabalklar olutururlar ya da oluturmaz
lar, nfus durumu denge oluturmaya alr ama
ender olarak sag-layabilir bu dengeyi. Avrupa'da
1450'den balayarak insanlarn says hzla artmtr
ve Byk Veba Salguu'ndan sonra bir nceki yzy
ln b yk insan kayplannn telafi edilmesi bylece
mmkn olmutur. Bir sonraki geri dn olayna
kadar bir telafi olmutur. Tarihilere gre nceden
beklenen bu srekli ileri ve geriye dog-ru hareketler
belli eg-ilinlere iaret eden kurallar olutururlar ve
bunlan dolar; xvn. yzyla kadar yrrlk
te kalacak uzun sreli kurallar. xvm. yzylda im
kanszn snrlan ortadan kalkm, o dneme kadar
16
alamayan st snr almtr. O dnemden beri in

san says artmaktadr, artk duraklama ya da geriye
dogru hareket sz konusu deildir. Yann byle bir
geriye dn olabilir mi?
Her koulda XVIII. yzyla kadar yaayan sis
tem neredeyse dokunulmaz bir ember iinde
kalmtr. emberin kapanmasyla birlikte hemen
hemen ayn zamanda bir ekilme ve gerileme sz
konusudur. Dengeyi yeniden kurma biimleri ve
frsatlan her zaman olmutur: ktlklar, yokluklar,
alklar, gndelik yaamda ba gsteren zor koul
lar, savalar ve zellikle de ard arkas kesilmeyen
hastalklar. Bugn de vardr bunlar; dn Tann'run
felaketleriydi bunlar: Avrupa'y ancak XVIII. yz
ylda terk edecek olan hi eksilmeyen veba salgn
lan; k mevsimiyle birlikte Napolyon ve ordusu
nu Rusya ilerinde hareketsiz brakan tifs salgn;
bulac tifo ve iek; kylerde hzla yaylan ve XIX.
yzylda kentleri istila edilen ve tipik romantik
hastalk olan tberkloz; ve cinsel ilikiyle bula
an hastalklar; yeniden hortlayan daha dorusu
Amerika'nn kefinden sonra mikrop trlerinin
birlemesiyle patlayan frengi. Hijyen konusundaki
eksiklikler, ime sulannn kaliteli olmay da ekle
nir bu olumsuzluklara.
Doutan knlgan olan insan btn bu saldrlar
dan nasl kurtulacakh? Gnmzn ya da dnn az
gelimi lkelerindeki ocuk lm oran korkun
tur: genel salk durumu da ok krlgandr. XVI.
17
KAPiTALiZMiN KsA TARiHi
yzyldan bu yana gelen yzlerce otopsi raporu var

elimizde. Beden ve d.lt deformasyonlan, bozulma
lan, cigerlere ve barsaklara yerlemi anormal sa
yda parazit bugn bir hekimi kesinlikle arbrd.
Dolaysyla insanlk tarihine yakn dnemlere kadar
saglksz bir biyolojik gereklik aamaszca egemen
olmutur. Ka kiidir bunlar? Skntlan nedir? Ba
Ianna gelen felaketlerle mcadele edebilirler mi?
gibi sorular soroldugunda dnmek gerekir du
rumu.
Daha sonraki blmlerde baka sorular sorul
mutur: Ne yerler? Ne ierler? Nasl giyinirler?
Nerelerde banrurlar? Neredeyse bir keif yolculu
gu gerektiren uygunsuz sorular bunlar nk bil
diginiz gibi klasik tarih kitaplarnda insan ne yer
ne de ier. Bununla birlikte uzun zaman nce yle
denmitir: "Der Mensch ist was er isst" ("insan ne
yiyorsa odur"), ama bu laf belki Alman diline zg
bir szck oyunlar zevkiyle sylenmitir. Bunun
la birlikte eker, kahve, aydan alkoll ieceklere
kadar bir ygn besin maddesinin ortaya kn
anekdotlarda brakmamak gerektigini dnyo
rum. Gerekten de bunlar ok nemli ve bitmek t
kenmek bilmez tarih aklar iinde yer alrlar. Ve
her koulda eski beslenme tarznn baat bitkileri
olan tahllar nemlidir. Bugday, pirin, msr ok
eski, saysz ve birbirini izleyen deneylerden sonra
gelen tercihierin sonulandr... Bunlar yzyllarca
sren "hareketlilikler"in (en byk Fransz cog-
18
rafyac Pierre Gourou'nun deyiiyle) sonucunda

uygarlklarn tercihleri olmulardr. Topra yu
tan, topran dzenli biimde dinlenmesini gerek
li klan buday hayvan yetitirme faaliyetinin de
bir unsurudur ve bu faaliyeti mmkn klar: evcil
hayvanlan, sabanlar, koulu hayvanlar, arabala
n olmayan bir Avrupa tarihi dnebilir miyiz?
Pirin bir tr bahvanlktan, insann hayvaniara
yer brakmad yo bir tanmclktan domu
tur. Msr hi kukusuz gndelik besin maddeleri
iinde en pratii, elde edilmesi en kolay alandr:
bo zaman brakr ve bu bo zamanlarda kyller
angaryalarda, Amerikan Yerlilerinin o grkemli
antlarnn inaabnda alr. Kullanlmayan bir i
gcne toplum el koymutur. Bunlarn miktarlar
ve kalorileri, yzyllar iinde grlen beslenme ye
tersizlikleri ve deiiklikleri de tarblabilir. Bunlar
da dorusunu sylemek gerekirse arlken (V. Karl)
imparatorluunun kaderi, XIV. Louis dneminde
Fransz stnl denen eyin klPlgan ve tart
mal gz kamatrcl kadar ilgin konular deil
midir? Ve hi kukusuz sonulan ar konular: eski
doping maddelerinin tarihi, alkol, ttn. zellikle
ttnn dnyaya ba dndrc bir biimde ha
kim olmas, btn dnyay kuatmas, bugn ok
tehlikeli olan bu maddeler konusunda bir uyar de
<'-"1
E m"d"?
r.
Teknikler konusunda da benzer tespitler n plana
kar. Aslnda byleyici bir tarihtir bu; insanlarn
19
KAPiTALizMiN KSA TARiHi
alma hayatndan, gndelik yaam mcadelelerin

de danya ve kendilerine kar ok yava seyreden
gelimelerden aynlnas mmkn olmayan bir tarih.
ok eski alardan beri her ey teknik, mthi bir
abadr ama ayn zamanda bir ta, bir aa ya da
demir parasn bir alet ya da silah yapmak amacyla
biimlendiren insanlarn sabrl ve monoton abas.
Toprakla ayn dzeyde, esas olarak muhafazakar,
dnm ok ar olan ve bilimin de (daha ge d
nemde oluan styaps) ok au sahiplenmeye ba
lad bir faaliyet de midir bu? Byk ekonomik
gruplamalar sonucunda teknik olanaklar ve tekno
lojinin gelimesi yoamtr: szgelimi XV. yz
ylda Venedik silahhanesi, XVll. yzylda Hollanda,
xvm. yzylda ngiltere. Ve her zaman, emekleme
dneminde de olsa bilim kar karmza. Zorla so
kulur bu faaliyet alanlanna.
ok eskiden beri btn teknikler, btn bilim
unsurlan btn dnyay dolarlar ve birbirleriyle
alveri iindedirler. Srekli bir yaylma sz ko
nusudur bu balamda. Ama dam iyi olmayan
teknolojik gruplamalar ve ibirli.kleridir: dmen
bodoslamas, borda kaplamal tekneler, gemilere
top yerletirilmesi, ak deniz seferi yapan gemiler;
ayn ekilde birtakm oyunlar, yntemler, alkan
lklar ve performanslar toplam olan kapitalizm.
Avrupa'nn stnl yaratan sadece ak de
niz seferlerinin ve kapitalizmin kitlelere yaylma
mas mdr?
20
Ama bana unu soracaksnz: son iki blmnz

niin para ve kentlere ayrlmhr? Doru, bunlan
bir sonraki cilde brakmak istedim. Ama sadece bu
neden yeterli dedir tab ki. Gerek u ki paralar
ve kentler hem ok eski bir gndelik yaam hem
de ok yakn bir modemite iinde yer alrlar. Dei
tokuu hzlandran aralar gibi grldnde para
ok eski bir bulutur. Dei toku olmazsa toplum
da olmaz. Kentler ise tarihncesinden beri vardr.
Kentler sradan yaamn yzyllardan beri sre
gelen yaplandr. Ama ayn zamanda da deiime
uyarlanabilen, detiime gl bir destek veren o
alhclardr. Kentlerin, parann moderniteyi yarat
hklan sylenebilir ama Georges Gurvitch'in kar
lkllk kuralna gre, insanlarm yaamnn hareket
halindeki ktlesi olan modernilenin parann yayl
masn salad, kentlerin git gide glenen zorba
ln gelitirditi de sylenebilir. Kentler ve paralar
ayn zamanda hareket ettiriciler ve gstergelerdir;
detiimi balatrlar, gsterirler. Ayn zamanda da
detiimin sonulandrlar.
III
Allm olann, rutinin, "tarihin bu byk
eksikliti"nin muazzam krall kuatmak kolay
dedir. Gerekten de allm olan, insanlarm ya
amn tmyle istila eder, akamn glgesinin man
zaray doldurmas gibi yaylr insann yaamna.
21
Ama bu glge, bu bellek ve ak seiklik yoksunlu

da hem daha az aydnlk blgeler hem brleri
ne gre daha aydnlk blgeler vardr. Glge ve k,
rutin ve bilinli karar arasndaki srunn belirlenmesi
nemlidir. Bu snr belirlendiinde gzlemcinin, so
lundakini sandakinden daha dorusu altndakini
stndekinden ayrt etmek mmkn olur.
imdi belli bir blge balamnda btn basit ve
ilkel pazariann temsil etti muazzam ve kat kat r
ty dnn; genellikle vasat bir sat ve srm
ler iin saysz nokta. Muazzam bir alan olan retim
ve gene muazzam bir alan olan tketim arasndaki
de toku ticareti dedi ey bu saysz ala
balar. Eski Rejim yzyllarmda, 1400-1800 arasnda
son derece yetersiz bir de toku ticareti vard. Bu
ticaretin kkenleriyle ilgili bilgiler zamann karan
lklannda kaybolmutur ama bildiiz retimin
tmnn btnyle tketilemedi, retimin b
yk blmn retenlerin kendilerinin, ailenin ya
da kyn tketti ve bu rnlerin pazara girmedi
dir.
laret edilmesi gereken bu eksiklik dnda be
lirtilmesi gereken nemli nokta bu dnemde pazar
ekonomisinin gelimekte oldudur... Bu pazar
ekonomisi srekli geliir, kyleri kasabalan kent
lere balar, retimi rgtlemeye, tketimi yn
lendirmeye ve ynetmeye balar. Btn bunlann
gereklemesi hi kukusuz yzyllara yaylm
br ama pazar ekonomisi bu iki dnya -her eyin
22
dogdu retim ve her eyin yok oldugu tketim

dnyalan- arasnda baglanb, motor, dar ama canl
blgedir; tevikler, enerjiler, yenilikler, giriimler,
ok farkl dnceler, bymeler ve hatta ilerleme
bu blgeden dogar. Btnyle katlmasam da Carl
Brinkmann'n gzlemini seviyorum; ona gre eko
nomi tarihi, balangcndan olas sonuna kadar, pa
zar ekonomisinin tarihidir.
Ben de bu ilk pazarlan kendirnce ayrntl bir e
kilde inceledim ve dndm. Pazar dnda kalan
her eyin sadece kullanm degeri vardr, bu dar ka
py aan her ey bir deim degeri kazanr. Birey
"arac" bu pazann bu tarafnda ya da bx tarafn
da olmasna gre degi toku iinde, nim maddi
yaamn kar b. olarak ekonomi yaam dedigim eyin
iinde yer alr ya da almaz; bu ekonomi yaam deyi
mini onu ayn zamanda kapitalizmden ayrmak iin
kullanyorum, cmcak bu tarb.may daha sonraya b
rakyorum.
ok az tketici olmasna ragmen ky ky, ka
saba kasaba dolaarak iskemlelerin hasrlanru de
gjtiren ya da bacalan temizleyen gezici zanaatkar
da pazar dnyas iinde yer alr; gndelik rzkn
pazardan karmak zorundadr. Kyyle baglanru
koparnamtr bu zanaatkar ve hasat srasnda ya
da bagbozumunda kyne dner ve tekrar kyl
olur ve bu kez pazar snnnn kar tarafna geer.
rnn bir blmn dzenli biimde pazarlayan
ve dzenli biimde alet, giysi satn alan kyl zaten
23
pazann bir parasdr. demesi gereken vergi ya

da saban demiri satn almak iin gerekli paray bul
mak amacyla yumurta, kmes hayvan gibi eyler
satmak iin kylere, kasabalara giden kii pazann
srunndadr. retti tketen muazzam kitle iin
de yer alr. Sokaklarda ve kylerde eya satan i
portac dei toku yaam, hesap, bor, alacak ya
am tarafndadr; alverilerinin ve hesaplannn
ok kk apta olmas nemli degildir. Dkkan
sahibi kesinlikle bir pazar ekonomisi elemarudr.
retti satan dkkan sahibi zanaatdr; baka
larnn rettiklerini satan tccar snf iinde yer
alr. Dkkan srekli aktr ve srekli dei toku
olana sunar, pazar ise haftada bir ya da iki kez
kurulur: Dahas dk.kanda kredili, taksitti alveri
mmkndr nk dkk..an sahibi maln krediyle,
taksitle alr ve yle satar. Burada borlar ve alacak
lar al veri dzleminde yer alr.
Pazariann ve de toku, alveri unsurlarnun
stnde panayrtann ve borsalann (borsalar her gn
aiktr, panaydar belli tarihlerde birka gnle
kurulur ve uzun aralardan sonra tekrar kurulurlar)
rolleri nemlidir. Panaydar genellikle kk saha
lara ve kk tccarlara aktr ancak bunlar da bor
salar gibi byk tccarlann egemenli& albndadr. Bu
byk tccarlara bir sre sonra taptanclar denecektir
ve bunlar perakende ticaretle pek ilgilenmeyecektir.
Teux de I'tchange (Deim Oyunlar) adl alma
nn n. cildinin ilk blmlerinde pazar ekonomisi-
24
nin bu farkl unsurlanru uzun uzun anlattm ve bu

balamda olaylan aynntlanyla ele almaya altm.
Bana ok byk keyif verdi bu alma ve okuyucu
larm konuyu ok fazla uzatt dnmlerdir
kesinlikle. Ama tarihin ncelikle bir betimleme, ba
sit bir gzlem, ok temel fikirlerin yer almad bir
snflandrma olmas doru deil midir? Grmek,
gstermek bizim amac mzn yansn oluturur.
Mmknse kendi gzlerimizle grmemiz gerekir.
nk Amerika'da deil ama Avrupa'da bir kent
sokadaki bir pazann ya da ok eski bir dkkarun
veya seyahatlerini anlatmaya hazr bir iportacrun,
bir panaynn ya da bir borsann ne olduu gr
mek ok kolaydr. Brezilya'ya, Bahia artblgesine ya
da Kabiliye'ye ve Kara Afrikas'na giderseniz yaa
yan eski pazarlan grrsnz oralarda. Ve okumak
isterseniz eer, dnn dei tokulan, kent arivleri,
noter kaytlan, polis zabtlan ve gezi notlan ve res
sam an lanyla ilgili ya belge vardr.
Venedik mene bakalm. Mucizevi bir ekilde
tahribata uramam kentte dolarken, arivleri ve
mzeleri ziyaret ettikten sonra gemiin manzara
lanru gznzn nne getirmeniz mmkn olur.
Venedik'te panayr yoktur ya da mal satlan panayr
yoktur: Asansiyon panayn, San Marco meydann
da mal satlan barakalar bir enliktir. San Niccolo
civannda maskeler, mzik, doc ile denizin sembolik
evlenme riteli gsterileri. San Marco meydannda
birka pazar kurulur; zellikle deerli mcevher ve
s
KAPi TALiZMiN KsA TARini
deg-erli krk pazarlan. Ama d n oldugu gibi bugn

de en byk ticari gsteri yeri Rialto meydandr;
bugn Venedik merkez postanesi olan binann, kp
riinn ve Fondaco dei Tedeschi'nin karsna d
er. 1530'a do, Byk Kanal kenannda bir evde
oturan Aretino kanaldan geen, Venedik'in "karn"
lagn adaaklanndan gelen ve eitli meyveler ve
karpuz ykl gemileri seyretmekten ok holanr
m... Rialto, Rialto Nuovo ve Rialto Vecchio btn
degi tokulann, kkl bykl btn ilerin
aktif merkezi ve "kam."yd. Bu iki alann grl
tl patrtl sergilerinin iki adm tesinde 1455'te
ina edilmi Loggia'lanna kurulmu kentin byk
toptanclan... Bunlar adeta kendi borsalannda her
sabah sessizce ilerini, deniz sigortalann, nakliye
cretlerini konuurlar, alrlar, satarlar, kendi ara
lannda ya da yabana tccarlada anlamalar imza
larlard. Gene iki adam tede, kk iyerlerinde
hesaptan hesaba virmanlada annda ilem yapmaya
hazr banchieri1er. Hemen yakn bir yerde, bugn de
kaybolmam olan sebze pazan Herberia, balk paza
n Pescheria ve biraz daha uzakta, XIX. yzyl sonun
da yklan San Matteo kilisesi yaknlannda, eski Ca
Quarini'de Beccarie1er, kasaplar.
Szgelimi XVll. yzyl Amsterdam borsasnda
ki grlt pabrtya tank olsak biraz arrdk ama
bugn Jose de la Vega'nn ilgin kitab Confusi6n des
confusiones'i (1688) zevkle okuyan bir borsa hkmet
grevlisi son derece modern taksille ya da primli sa-
26
t yntemlerine gre satlan ve annda yeniden sa

tlan karmak ve ok ince hisse senedi oyunlarnun
aynsn bulurdu bu kitapta. Londra'da nl Chan
ge Alley kafeleri dolaldda ayn dolaplar ve d
menler grlr.
Ama imdi bu aynntlan brakalm. Basite indir
gedide pazar ekonomisi balanunda iki alan
var: aagt alan, pazarlar, dkkn.Iar, iportaclar; st
alan, panaydar ve borsalar. Birinci soru: bu de
im aralan XV. ve xvm yzyllar arasnda Avru
.
pa Eski Rejim ekonomisinin deikliklerinin kabaca

aklanmas konusunda nasl yardmc olabilirler?
kinci soru: bunlar, benzerlik ya da ztlk bal anun
da henz baz zellikleri anlalabilen Avrupa d
ekonominin mekanizmalann nasl aklayabilirler?
Bu konferansn sonucunda cevap vermek istedi
miz iki sorudur bu.
IV
ncelikle bu drt yzyl sre since Batnn gelii

mi: xv., xv, xvn. ve xvm yzyllar.
.
XV. yzylda, zellikle 1450'den sonra ekono

mide genel bir canlanma olmutur: sanayi rnleri
fiyatlannn ykselmesinin desteyle kentler ya
rarlanm tr bu canlanmadan; buna karlk tanm
rnleri fiyatlan ayn kalm ya da gerilemi, do
laysyla kentler kylerden daha hzl gelimitir.
27
Hibir yanlg sz konusu olamaz: bu dnemde

motor ilevi gren zanaat dkkanlar ya da daha
dogt-usu kent pazarlandr. Kurallan dikte eden bu
pazarlardr. Ekonomik yaamn tabannda da can
lanma grlr.
Daha sonraki yzylda, yeni bir hzlannayla at
lm karmaklanca (XIII. ve XIV. yzyllarda veba
salgnndan nce gzle grlr bir hzlanmaya ta
nk olunmutur) ve Atantik ekonomisi geniieyin
ce motor ilevi gren uluslararas panaydar olmu
tur: Anvers, Berg-op-Zoom, Frankfurt, Medina del
Campo, bir ara Bat'nn merkezi olan Lyon pana
ydan ve daha sonra "Besanon" panaydan denen
son derece ince ve karmak faaliyetlerin sergilen
di, sadece para ve kredi trafiinin egemen oldu
ve yaklak en a krk yl boyunca, 1579'dan
1621'e kadar uluslararas para hareketlerinin tart
masz efendileri Cenevizlilerin etkin olduu pana
yrlar. Dotan gelen temkinli tavryla, genelle
rnelere pek eilimli olmayan Raymond de Roover' a
gre XVI. yzyl kesinlikle ok byk panaydann
zirvesidir. Bu ok etkin yzyln atlmnn son tah
lilde son bir dzeyin, bir styapnn ortaya kmas
dolaysyla Amerika'dan gelen deerli madenlerin
iirdii bu styapnn genilemesi ve dahas bir
kat ve kredi ktlesini hzla dolama sokan takas
ve rtret sistemi oldu sylenebilir. Cenevizli ban
kaclarn bu knlgan aheseri binlerce nedenin bir
araya gelmesiyle 1620'lerde kecektir.
28
Akdeniz'in bylerinden kurtulmu xvn. yz

yl faal yaam ok geni Atlas okyanusu alannda
geliir. Bu yzyln genellil<1e ekonomik adan bir
gerileme ya da durgunluk yzyl oldugu sylen
mitir. Bu dncenin ay nntl olarak irdelenmesi
gerekir hi kukusuz. Gerekten de XVI . yzyl ab
lm talya' da ve baka yerlerde tartlmaz biimde
kesintiye ugtanubr ama Amsterdam'n fantastik
ykselii ekonomik bir sknb yaamanubr. Her
koulda, bu noktada tarihiler hemfikirdir: her eye
ragmen srp giden faaliyet mala, temel degi to
ku maddelerine kesin dne dayarur ve sonuta
btn bu faaliyet Hollanda ve ticaret fillannn,
Amsterdam borsasnn yaranna geliir. te yandan
borsalar, al veri meydanlan panaynn nne ge
er; sradan, basit dkkanann kent pazannn yerine
gemesi gibi bu alveri meydanlan da panaynn
yerini alnubr, yani dzensiz, aralkl bulumala
ra dnen srekli bir ak. ok bilinen, klasik bir
hikayedir bu. Ama sz konusu olan sadece Borsa
degildir. Amsterdam'n harikalan daha sradan baz
baarlan grmemize engel olma riski tar. Gerek
ten de XVII. yzyl ayn zamanda dkkanann yo
gun biimde gelitlgi bir yzyldr ve srekliligin bir
baka zaferidir bu. Avrupa'da ogalan dillnlar
ok sk bir yeniden dagbm ag olutururlar. Lope
de Vega (1607) Albn ag Madrid'iyle ilgili olarak
"todo se ha vuelto tiendas" ("orada her ey diikkana
dnmtr") der.
29
Genel bir ekonomik hzlanma a olan XVIll.

yzylda mantksal olarak btn dei toku ara
lar servistedir: Borsalar bunlarn faaliyetlerini yo
atnr. Londra o dnemde uluslararas byk
bir istikraz merkezi olma yolundaki Amsterdam'
taklit eder ve onun yerini almaya alr, Cenevre
ve Cenova bu tehlikeli oyunlara katlr, Paris can
lanr ve kendini duruma uyarlamaya alr, para
ve kredi hareketleri daha bir zgrlk kazanr. Bu
ortamda her eyin panayrlann aleyhine gelimesi
doaldr: birok avantaj yanmda vergi avantajlarm
dan da yararlarulmas amacyla geleneksel alverii
hareketlendirrnek iin dzenlenen panayrlar basit
deiim ve kredili, taksitli sat dnemlerinde var
lk nedenlerini yitirirler. Bununla birlikte yaamn
hzland bir dnemde gerileseler de geleneksel
zelliklerini koruyan ekonomllerin egemen oldu
yerlerde panayrlar geliir ve tutunur. xvm. yzy
ln faal panayrlarn saymak ayn zamandaAvrupa
ekonomisinin marjinal blgelerini de gstermektir:
Fransa'da Beaucaire panayrlan; talya'da Alpler
blgesi (Bolzano) ya da Mezzogiomo, Balkanlar,
Polonya, Rusya ve Batya douAtlantik tesi, Yeni
Dnya.
Byk bir yaygnlk kazanan bu tketim ve
de toku dneminde basit kent pazarlannn ve
dkkanlarm her zamankinden daha canl olduklar
n sylemeye bile gerek yoktur. Ve o zaman kylere
de yaylmam mdr bunlar? portaclann faaliyet-
30
Maddi Yaam ve Ekonomilc Yaam Gzden Geirirken
leri bile ok artmbr. Sonuta ngiliz tarihiliinin

public mrket'e kar gelitirdi private market geli
ir; private market titiz kent yneticileri tarafndan
denetlenirken public market bu denetimierin dnda
kalr. XVIII. yzyldan ok nce btn ngiltere'de
dorudan doya ve o zaman nceden retici
den satn almay, yn, buday, bez vb. maddeleri
pazar dnda kyllerden satn almay rgtleyen
bu private market klasik pazar mevzuatna kar
uzun, zgr ve bu zgrlkten alabildiine yarar
lanan zerk ticaret zincirlerinin devreye sokulma
sdr. Ordunun ya da byk merkezlerin nemli
miktardaki ihtiyalarn karlarken faaliyetleriyle
kendilerini kabul ettirmilerdir. Londra'nn "kar
m", Paris'in "karn" devrimci olmutur sonunda.
Ksaca sylemek gerekirse XVIIL yzyl Avrupa'da
"kar pazar" da dahil olmak zere her eyi geli
tirmitir.
Btn bunlar Avrupa'nn gereidir. imdi
ye kadar sadece bundan sz ettik. Nedeni ok
pratik bir Avrupa vizyonu araclyla her eyi
Avrupa'nn zel yaamna indirgerneyi istemi
olmamz deildir. ok basittir neden: Tarihilik
Avrupa'da gelimitir ve tarihiler kendi gemi
lerine bal anmlardr. Yirmi otuz yldan beri bir
kkl bir deiim gereklemitir; Hindistan'da,
Japonya'da, Trkiye'de kaynak metinler, bilgiler
sistemli biimde incelenmitir ve bu lkelerin ta
rihini seyyahlann anlattklan ve Avrupal tarih-
31
KAPiTALiZMiN KISA TARiHi
ilerin kitaplarnda yazdklarndan bamsz ola

rak renmeye balyoruz. Bu sorunu irdeleyecek
kadar bilgiye sahibiz artk: sadece Avrupa iin
anlattmz dei toku arklar Avrupa dn
da da -in'de, Hindistan'da, slam dnyasnda,
Japonya'da- grlyorsa unlardan karlatr
mal bir analiz denemesi balamnda yararlanmak
mmkn mdr? Bu balamda ama, mmknse
eer kabaca Avrupa dn Avrupa'ya gre deer
lendirmek, XIX. yzylda Avrupa ve Avrupa d
arasnda gittike derinleen uurumun sanayi dev
riminden nce belli olup olmadn, Avrupa'nn
dnyann teki blgelerine gre ileri olup olmad
n anlamaktr.
lk saptama: her yerde, henz yeni yaplanmaya
balayan toplumlarda bile, Kara Afrika'da, Ameri
ka yerli uygarlklannda vardr pazar. ok kalabalk,
gelimi toplumlarda ise bu kurum hayata daha ok
girmitir ve bu toplumlar kk pazarlarla dolup
taar. Biraz gayret edersek bu pazarlar hala canl
olarak gzlerimizin nne getirebiliriz ya da zihni
mizde kolayca yaatabiliriz. slam lkelerinde kent
ler kyleri pazarlanndan neredeyse btnyle yok
sun brakmtr. Avrupa'da oldu gibi yutnutur
bu pazarlar. Bu pazariann en bykleri kentlerin
devasa kaplannda, aslnda ne ky ne de kent olan,
bir yanda kentlinin, br yanda kylnn bulundu
ve tarafsz blgede bulutu meydanlarda ku
rulur. Kent iinde semt pazarlar sokaklara ve dar
32
alanlara szar: mteri orada taze gnlk ekme,

baz mallan ve Avrupa'daki sistei:nin tersine birok
hazr yemek bulur: kfteler, koyun kelleleri, brek
ler, pastalar. Ayn zamanda pazar olan byk ticaret
merkezleri, birok dkkamn bulunduu merkezler,
Avrupa'daki gibi haller fonduklar, pazarlardr ... Sz
gelimi stanbul Bedesteni.
Hindistan'n bir zelli vardr: Hindistan'da
pazar olmayan ky yoktur nk hanyan tcca
n araclgyla borlar pazarlarda denir; kyller
Mogol haru ve maiyetine demesi gereken harac bu
pazarlarda nakit para olarak verirler. Hindistan'da
bu ygnla ky pazarnda kentsel ambargodan kay
naklanan bir eksiklik var mdr? Ya da tersine rne
kaynagnda, kyde el koyan hanyan tccarlarnn
bir tr private market uygulayclan olduu sylene
bilir mi?
Kk pazarlar baglamnda en ilgin rgtlenme
megi kesinlikle in'dir; yle ki in megi mantk
sal olduu sylenebilecek eksiksiz fiziksel, biyolojik
ve insani bir gereklige bagldr. Ky, kasaba ya da
kk bir kent sz konusu olabilir bu baglamda. Bo
bir kagda bir nokta koyun. Bu noktann evresinde
alt ila on ky bulunsun; bir kylnn gn iinde
kasahaya gidip gelecegi uzaklkta kyler. Bu geo
metrik btne -merkezde bir nokta ve evresinde
on nokta- kanton diyoruz; bir kasaba pazar evresi.
Bu pazarn kasabann sokaklarna ve meydanlarna
dagldg sylenebilir. Perakendecilerin, tefecilerin,
33
KAPiTALizMiN KSA TARiHi
okuma yazma bilmeyenlere dilekeler, arzuhaller,

mektuplar yazaniann dkkanlan, kk apta yiye
cek tccarlan, ay ve sake evleri. W. Skinner hakl
dr, Kyl in bu kanton blgesinde yer alr, kyde
degil. Aynca unu da kesinlikle kabul etmek gerekir
ki kasabalar uygun bir mesafe iinde kuatpklan
ve besledikleri bir kentin evresinde dnerler ve bu
kent araclyla uzak yerlere ve annda retilmeyen
rnlere ularlar. Bu btnl bir sistem olduu,
eitli kasabalann ve kentin pazarlannn takviminin
ayn gnlere rastlamayacak ekilde dzenlenmesin
den ak seik bellidir. portaclar ve zanaatkarlar
pazar pazar, kasaba kasaba dolarlar nk in' de
zanaatkann dkkaru seyyardr ve onun hizmetle
rinden pazarda yararlanabilirsiniz, aynca demirci
ya da berber de evlerinize gelirler hizmet vermek
amacyla. Ksaca sylemek gerekirse in toplumu
birbirlerine bal ve tm ok sk biimde denetle
nen dzenli pazar alanyla doludur ve bunlar bir
canllk verir lkeye.
Aynca ok sayda dkkan ve iportac da vardr,
bunlarla kaynar lke; ama panaydar ve borsalar,
st mekanizmalar ve arklar yoktur burada. Birka
panayr vardr ancak bunlar Moolistan snrnda
ya da Kanton' da yabana tccarlara ynelik marjinal
pazarlardr ve ayn zamanda bu yabana tccarlan
gzetiemek amaayla kurulmulardr.
ki ktan biri: ynetim degi tokuun bu st bi
imlerine dmandr ya da kk pazar alan ye-
34
terlidir in ekonomisi iin: atardamarlar, toplarda

marlar gerekli deldir ona. Bu iki nedenden biri ya
da her ikisi nedeniyle in' de ticaret bloke olmu ve
hizaya getirilmitir ve bunun in kapitalizminin
gelimemesinde ne kadar nemli olduu baka bir
konferansn konusu olacaktr.
De tokuun st dzeyleri byk tccar ala
rnn mkemmel biimde dzenlendi Japonya'da
daha belirgindir. Eski bir ticaret kava olan, XV
XVI. yzyllar ve daha sonraki dnemin Avrupa'
sndaki gibi taptanclarn belli yerlerde her gn top
lanmas anlamnda dzenli panayrlar ve borsalan
olan Endonezya ve Filipinler'de de ok iyi dzen
lenmitir bu alar. Szgelimi Cava adasnda, uzun
sre ilin en etkin kenti olan Bantham'da 1619'da
Batavia'nn kurulmasndan sonra bile taptanclar
her gn pazarn bittii saatlerde kentin meydanla
rndan birinde toplanrlar.
Hindistan mkemmel bir panayr lkesidir ...
geni katlnl ticari ve dinsel toplantlar lkesidir
nk bu toplantlar genellikle hac yerlerinde yap
lr. Btn yarmada bu ok byk apta toplantlarla
canlanr. Sreklilikleri, her yerdelikleri ve nemle
riyle hayranlk uyandrrlar; te yandan bunlar gele
neksel bir ekonominin, gemie ynelmenin belli bir
biimi de deil midir? Buna karlk slam dnya
snda panaydar olmutur ama Hindistan' daki ka
dar ok ve geni dedir bunlar. Mekke panayrlar
gibi istisnalar sadece istisnay doarlar. Gerek-
35
KAPiTALiZMiN KsA TARini
ten de ok gelimi ve ok dinamik Mslman kent

leri de tokuun st dzeylerinin mekanizmalan
na ve enstr.manlanna sahipti. Emre yazl senetler
Hindistan' daki kadar yaygnd bu kentlerde ve na
kit para kullarumyla at ba gidiyordu. Mslman
kentleriyle Uzakdou kredi ayla balarurub bir
birine. 1759'da Hindistan'dan dnen ve Basra'dan
lstanbul'a gemekte olan bir ngiliz seyyah parasn
Surat'taki East India Company'ye yabrmak isteme
mi ve 2000 kuruunu nakit olarak Basral bir ban
kere vermi; bu banker de karlnda ona Halepli
bir bankere hitaben "Frenk dilinde" kaleme ald
bir mektup vermi. ngiliz seyyahn teorik olarak
kar etmesi gerekirdi byle bir ilemden ama pek
umduu bulamam. Herkes her iten her zaman
kazanamyor.
zetlersek Avrupa ekonomisi dnyann teki
ekonomileriyle karlabnldnda daha hzl ge
limesini byk olaslkla enstrmanlanrun ve ku
ru.mlannn stnle borlu olmutur: Borsalar
ve eitli krediler. Ama istisnasz btn de toku
mekanizmalan ve oyunlan Avrupa'nn dnda da
vardr ve bunlar eitli dzeylerde gelitirilmi ve
kullarulnubr ve bu balamda bir hiyerariden sz
etmek mmkndr: aa yukan st dzeyde Ja
ponya; belki Endonezya, Filipinler ve slam dnyas;
hanyan tccarlarnn gelitirdi kredi a. riskli gi
rilere bor verme uygulamas, deniz sigortalanyla
kesinlikle Hindistan; alt dzeyde kendi yayla kav-
36
rulmaya alnu in; ve onun tam albnda balang

dnemindeki binlerce ekonomi.
Dnya ekonomileri arasnda bir snflanduma
yapmak bouna degildir. Bir sonraki blmde pa
zar ekonomisi ve kapitalizmin pozisyonlann deer
lendirmeye alrken unutmayaca bu hiyerari
olgusunu. Gerekten de bu dey dzenleme saye
sinde analiz meyvelerini verecektir. Pazar ekonomi
si muazzam gndelik yaam ktlesi stne aann
atm ve eitli ebekelerini ayakta tutmay baar
mtr. Ve genel olarak bakldnda kapitalizm ger
ek anlamda pazar ekonomisi stnde ykselmitir.
Btn dnya ekonomisinin gerek bir kabartma ha
ritada grlebilecegi sylenebilir.
kinci Blm
DEGM OYUNLARI

XV-XVIII.
O
nceki konferansmda yzyllar
arasnda kendi rettini tketen ve de
toku ekonomisine esasen yabanc olan
muazzam bir sektrden sz ettim. XVIII. yzyla
hatta daha sonrasna kadar en gelimi dneminde
bile Avrupa' da genel yaama pek katlmayan blge
ler olmutur ve bu blgeler, soyutlanmlklan iin
de, neredeyse btnyle ilerine kapannu , kendi
yaamlatm srarla srdrmek istemilerdir.
Ben bugn zellikle de tokua bal olan ve
hem pazar ekonomisi hem kapitalizm diyebileceimiz
konulara deinmek istiyorum. Bu ikili adiandrma
bu iki alan birbirinden ayrma dncesinde ol
duuzu belirtir. Bize gre bu iki alan birbiriyle
kanmaz. Bununla birlikte bu iki faaliyet grubunun
-pazar ekonomisi ve kapitalizm- XVIII. yzyla ka
dar geri planda kaldn, insanlarm faaliyetlerinin
muazzam maddi yaam alanyla snrl kald, bu
alann bu faaliyetleri yuttuunu yineleyelim. Pazar
ekonomisi genileyebilir, ok geni alanlara yayla
bilir, arpo baanlara imza atabilir ama genellikle
derinlikten yoksundur. Benim do ya da yanl
olarak kapitalizm dedii.m Eski Rejim gereklerine
41
gelince bunlar parlak ve ok gelimi ama dar bir

dzeyde yer alrlar; bu kapitalizm tm ekonomik
yaam kuatamam ve istisnann kural bozmama
s gerei dorultusunda kendine zg ve kendili
inden genelleme eiliminde olabilecek bir "retim
biimi" yaratmamtr. Hatta genellikle tccar kapi
talizmi denen bu sistem son derece gerekli, vazge
ilmez koulu olmasna ramen pazar ekonomisini
btnyle kuatamam ve ynlendirememitir.
Bununla birlikte kapitalizmin ulusal, uluslararas,
dnyasal rol aktr.
Birinci blmde szn ettiim pazar ekonomisi

ok fazla belirsiz deldir. Gerekten de tarihilere
gre ok nemli bir yere sahiptir pazar ekonomisi.
Btn tarihiler ayrcalkl bir yere koyarlar bu pa
zar ekonomisini. Bir karlatrma yaparsak, retim
ve tketim henz iin banda olan niceliksel ara
trmalarn dikkatle ve titizlikle incelemi oldu
alanlar dedir. Bu dnyalarn anlalmas kolay
deildir. Buna karlk pazar ekonomisi srekli
kendinden sz ettirir. Ariv belgelerinin sayfalar
bu konuyla doludur; kent arivleri, tccar ailelerin
zel arivleri, mahkeme ve polis zabtlar, ticaret
odalarnda yaplan tartmalar ... Bu dururnda pa
Zdr ekonomisini bilmernek ve onunla ilgilenmemek
42
DeAiim Oyunlan
mmkn mdr? Devaml sahnededir pazar eko

nomisi.
Tehlike tabii ki onu kesinlikle tek olarak grmek,
onu istilac bir varlk gibi dndren aynnt lk
syle anlatmaktr; oysa kendisini retim ve tketim
arasnda bir iliki rolne indirgeyen doasyla ve
XIX. yzyldan nce kendisini destekleyen gnde
lik yaam okyanusu ve onu kesinlikle yukandan
ynlendiren kapitalizm sreleri arasnda kimi za
man ok ince, az ok derin ve direnli bir tabaka
olmas dolaysyla byk bir btnn parasdr
kesinlikle.
Pazar ekonomisini kstlayarak tanmlayan ve
gerekroln gsteren bu srurlama konusunda ak
seik bilgiye sahip olan ok az tarihi vardr. Witold
Kula pazar fiyatlan hareketinden, ykselmesinden,
dmesinden, krizlerinden, uzak balantlanndan
ve ortak eerinden -yani dei toku hacminin
dzenli biimde bymesini somut hale getiren un
surlardan- ok fazla etkilenmeyen birka isimden
biridir. Onun imajlarndan birini hatrlarsak, nemli
olan her zaman kuyunun dibine, derin su ktlesine,
pazar fiyatlannn etkiledi ama her zaman nfuz
edemedi ve srk.leyemedi mnddi yaam ktlesi
ne bakmaktr. ki alanda -kuyunun az ve kuyu
nun dibi- birden olmas mmkn olmayan ekonomi
tarihi de endie verici bir eksiklik ierme riski tar.
Bununla birlikte uras ok aktr ki XV. ve
xvm. yzylla r arasnda pazar ekonomisi, bu hzl
43
yaam blgesi srekli genilemitir. Bunun iareti

ve kant baz yerlerde pazar fiyatlannda grlen
zincirleme deikliktir. Bu fiyatlar btn dnyada
srekli deiklik gsterir. Birok gzlemden elde
edilen sonulara gre Avrupa, Japonya ve in'deki,
Hindistan'daki deiklikler ve slam lkelerinde
ki (Osmanl devletindeki), deerli madenierin ok
nemli roller oynad Amerika'daki -yani Nueva
Espa:fia, Brezilya ve Peru'daki- deiklikler. Ve bu
fiyatlar iyi kt denklik gsterir, az ya da ok hzl
sapmalarla birbirlerini izlerler. Ekenomilerin birbir
leriyle ok yakndan ilikili olduklan Avrupa'nn t
mnde ok zor fark edilen, buna karlk XVI. yzyl
sonu ve xvn. yzyl ba Hindistan'yla ilgili olarak
Avrupa'ya gre en azndan yirmi yllk bir gecikme
gsteren sapmalardr bunlar.
Ksacas, iyi ya da kt belli bir ekonomi dn
yann farkl pazarlarn birbirine balar. Bu eko
nomi arkasndan sadece baz istisnai mallan ama
ayn zamanda deerli madenleri, dnyay dolaan
ayncalkl seyyahlan srkler. Amerika'da bas
lan spanyol gm paralan Akdeniz'den, Osmanl
devleti'nden ve ran'dan geerek Hindistan ve in' e
ular. 1572' den balayarak Amerikan beyaz madeni
Manila zerinden Pasifi aar ve yolculuunun so
nunda bu yeni yolla bir kez daha in' e ular.
Bu balann, bu zincirlerin, bu dolamn tarihi
lerin ilgisini eknlemesi mmkn mdr? Bu gs
teriler adalan nasl bylemise onlan da by-
44
Deiim Oyunlar
lemitir. Gerekten ilk ekonomistler pazarda arz ve

talep dnda neyi incelemilerdir? Titiz ve kibirli
kentler, onlann ekonomi politikalan, pazarlanrun,
beslenmelerinin ve fiyatlannn denetlenmesinden
baka nedir ki? Ve hkmdar . . . Onunfaaliyetlerinde
ve tasarruflannda grlen ekonomi politika ulusal
pazar, savunulmas gereken ulusal bandra, i ve d
pazara bal ve gelitirilmesi ok nemli olan ulusal
sanayi deil midir? Eylemin mmkn ve mantkl
olduu yer bu dar ve hassas blgedir. Bu dar bl
ge pratikte her gn grld gibi alnan nlemleri
yanstr. yle ki sonunda doru ya da yanl, dei
tokuun kendi ilerinde belirleyici, dengeleyici bir
rolleri olduuna, rekabet araclyla dzensizlikleri
giderdiklerine, arz ve talebi ayarladklanna, braknz
yapsnlar, braknz gesinler ilkesi iinde kalndnda
pazarn gizli ve gnll bir tanr, Adam Smith'in
"gizli eli", XIX. yzyln kendi kendini dzenleyen
pazan, ekonominin temeli olduuna inanlnutr.
Burada bir para gerek, bir para kt niyet ama
ayn zamanda da hayal vardr. Pazarn ka kez bo
zulduu, yozlat, fiyatlarm tekel tarafndan keyfi
biimde fiilen ya hukuken belirlendii unutulabi
lir mi? zellikle de rekabet erdemleri ("insanlann
Itizmete soktuu ilk bilgisayar") kabul edildiinde
en azndan pazarn, retim ve tketim arasnda srf
ksmi olmas yznden de olsa kesinlikle eksik bir
balant olduunu belirtmek nemlidir. Son sz
cn altn izelim: ksmi. Ben gerekten bir pazar
45
KAPiTALiZMiN KsA TARi Hi
ekonomisinin erdemlerine ve nemine inanyorum

ama onun zel hkmranla inanmyorum. Bu
nunla birlikte nispeten yakn dnemlere kadar ikti
satlar sadece kendi emalarndan ve derslerinden
hareket ederek dnyorlard. Turgot iin dolam
btn ekonomik yaamdr kesinlikle. Ayn ekilde,
ok daha sonra David Ricardo pazar ekonomisinin
dar ama canl rman grmtr sadece. Ve yak
lak elli yldan beri deney kazanm iktisatlar
"braknz yapsnlar, braknz gesinler"in spontan
erdemlerini savurunasalar da kamuoyu nezdinde ve
gnmzn siyasal tartmalarnda mit henz silin
mi de@dir.
II
Sonu olarak ben kapitalizm szcgn kendi

sine yurttalk hakkrun tannmadg bir dnemde
tarbmaya abysam bunun nedeni ncelikle farkl
biimlerde ortaya kan faaliyetleri belirtmek ama
cyla pazar ekonomisi dnda bir szcge ihtiya
duymamdr. Benim niyetim kesinlikle kurdu agla
sokmak de@di. Bu sava szcgnn anlarunn
belirsiz oldugunu, mthi bir gneellikle ve byk
olaslkla da anakronizmle ykl oldugunu ok iyi
biliyordum; birok tarihi daha nce ve bilinli ola
rak yinelemitir bunu. Kesinlikle temkinli davran
mayarak ona kapy amanun birok nedeni vardr.
46
Deiim Oyunlar
ncelikle XV-XVIll. yzyllar arasnda baz S

reler iin zel bir adlandrmaya ihtiya vardr. Ay
nntl olarak irdelendiginde bunlan sadece sradan
bir pazar eko;omisi iinde grmek samalk olur. Bu
durumda kendiliginden bir szck gelir akla: kapita
lizm. Rahatsz olup kapdan kovsanz belki annda
pencereden girer o. Gerekten de onun yerine koya
cagnz uygun bir szck yoktur ve ok karakteristik
bir eydir bu. Amerikal bir iktisatnn dedigi gibi
ne kadar eletirilirse eletirilsin kapitalizm szcg
n kullanmann en geerli nedeni onun yerini dol
duracak baka bir szcgn olmaydr. Hi kuku
suz arkasndan bir y tartma ve kavga getirmesi
gibi bir sakncas vardr bunun. Bu tartmalann ki
mileri iyi, kimileri daha az iyi, kimileri botur ancak
bunlardan kanmak ve bunlar yokmu gibi davran
mak ve tartmak mmkn degildir. Bu baglarnda
en byk saknca ise szcgn ona gncel yaamn
ykledigi anlamlarla dolu olmasdr.
Kapitalizm geni anlamda XX. yzyl bana ait
bir kavramdr. Ben biraz da tartmal olabilecek bir
grle bu kavramn gerek anlamda ortaya kn
Werner Sombart'n 1902 tarihli nl yapt Der mo
deme Kapitalismus'a baglyorum. Marx'n bu szck
ten habersiz oldugu sylenebilir. Ve biz dogrudan
dogruya en byk gnahiann tehdidi altndayz
imdi: anakronizm. Gen bir tarihi sanayi devri
minden nce kapitalizmin olmadgn hayknyordu:
"Kapital, evet; kapitalizm, hayr!"
47
Bununla birlikte gemi, hatta uzak gemi ve

imdiki zaman arasnda tam bir kopma, mutlak
kesintisizlik ya da deyim yerindeyse bir bulaclk
olmad sylenemez. Gemiin deneyimleri dur
makszn bugnn yaamma yansrlar ve zenginle
tirider onu. Ve nemli oldu sylenebilecek birok
tarihi bugn sanayi devriminin xvm. yzyldan
ok nce ortaya km olduu fark etmitir. Buna
inanmann belki en geerli nedeni nlerindeki szde
baan mee bakarak kendi sanayi devrimlerini
gerekletirmek isteyen ama bunu becererneyen az
gelimi lkelerin durumudur. Ksaca sylemek ge
rekirse srekli tartlan bu diyalektik -gemi, im
di; imdi, gemi- tarihin kendisinin kalbi, varlk
nedeni olma riski tar.
III
Kpitalizm szc sadece tarihsel anlamn

hizmetine sokmak amacyla disiplin altna almak,
tanmlamak, sadece, bu szcg, onu destekleyen
ve ona anlam kazandran iki szckle ciddi biimde
ereve iine almanzla mmkn olabilir: kapital ve
kapitalist szckleri. Kpital (sermaye) somut gerek
liktir, srekli ortada ve etkilidir, kolayca tanmabilen
aralar ktlesidir; kapitalist btn toplumlarn mah
kUn oldu hi bitmeyen retim sreleri iinde
kapitalin kullanmn ynlendiren ya da ynlendir-
48
Deiim Oyunlar
meye alan kiidir; kapitalizm kabaca (kesinlikle ve

sadece kabaca) genellikle pek fedakiirca amalara
ynelik olmayan bu srekli katlm oyununda yer
alma biimidir.
Anahtar szck kapitaldir. Bu szck iktisatia
nn incelemelerinde belli bir vurgulamayla telaffuz
edilir: sermaye birikimi, kendini srekli yeriden reten
sermaye; bu balamda sz konusu olan sadece para
birikimi deil daha nceden gereklemi btn a
lmalann yararlanlabilen ve yararlanlan sonulan
dr: bir ev sermayedir; ambardaki buday sermaye
dir; bir gemi, biryol sermayedir. Ama bu sermayenin
adn hak etmesi iin yinelenen retim srecine ka
tlmas gerekir: kullanlmayan bir hazinedeki para
sermaye deildir artk, ayn ekilde yararlanlmayan
bir orman da sermaye dedir vb. Bununla birlikte
sermaye biriktirmemi, biriktirmeyen, bu sermayeyi
dzenli biimde iinde kullanmayan, onu yeniden
retmeyen ve nemalandrmayan bir toplum olabilir
mi? Sannuyoruz. XV. yzylda Bat'nn en mteva
z kynn yollan, talan ayklannu tarlalan, ile
nen topraklan ve ormanlan, itleri, sebze baheleri,
degirmenleri ve tahl ambarlan vardr . . . Eski Rejim
ekonomisiyle ilgili hesaplara gre bir yllk alma
nn gayrisafi geliri ve sermaye birikimi (mal mlk)
arasnda l'e 3 ya da 4 orannda bir iliki vardr ve
bu Keynes'in bugnn toplumlarnun ekonomisiyle
ilgili olarak kabul ettii orandr. Buna gre her top
lumun arkasnda ya da drt yllk bir almaya
49
edeer bir karlk vardr ve bu karlk retinrin

salkl biimde sonulandrlabilmesi amacyla ye
dekte tutulur; bu balamda mal mlk ksmen dev
reye sokulabilir ve kesinlikle yzde yze varan bir
oran sz konusu olamaz.
Ama bunlar bir tarafa brakalm imdi. Siz de be
nim kadar biliyorsunuz bu konulan. Gerekten be
nim size tek bir konuyu aklamarn gerekiyor: pazar
ekonomisi, kapitalizmden dou bir biimde nasl ayr
labilir? Ve kapitalizm, pazar ekonomisinden.
Altta su stte zeytinya gibi kesin bir aynm
beklemiyorsunuzdur benden herhalde! Ekonomik
gereklik kesinlikle basit cisimlere dayanmaz. Ama
kolaylkla kabul edilebilecek gerek udur: pazar
ekonomisi balammda en azndan iki biim (A, B)
sz konusu olabilir ve biraz dikkat edilirse bunlar hi
dese oluturduklan insani, ekonomik ve toplum
sal balar asndan birbirlerinden ayrt edilebilirler.
Birinci kategoriye (A) pazann gndelik alveri
hareketlerini, yerel ya d a yakn mesafelerde ger!<
leen ticari faaliyetleri alyorum: szgelimi yakn
kente gnderilen buday, odun; hatta dzenli, ng
rlebilir, rutin, kk ve byk tccarlara ak daha
geni apl ticaret: szgelimi XVIll. yzylda Baltk
blgesi tahl rnlerinin Dantzig'den A msterdam'a
kadar gitmesi; szgelimi Avrupa'da gneyden ku
zeye doru zeytiny ya da arap ticareti; u an
aklma her yl lstria'ya beyaz arap almaya giden
Alman ticaret filosu geliyor.
so
Deiim Oyunlan
Bu alveriler "saydam"dr, srpriz yaanmaz

bu faaliyetlerde, herkes btn ayrntlarn bilir bu
ticaretin ve her zaman ll olan getirilerini de
hesaplar; bir kasaba pazar iyi bir rnek oluturur
bu konuda. Bu pazar ncelikle reticileri -kyller,
zanaatlar- ve mterileri bir araya getirir; bir taraf
kasabaldr, br taraf kyldr. Bu faaliyet iinde
en fazla iki ya da tccar bulunur, yani mteri
ve retici arasndaki arac nc kiilerdir bunlar.
Bu tccar kimi zaman pazar kantrabilir, pazara
hakim olabilir, stok yaparak fiyatlarla oynayabilir;
kk bir perakendeci bile kurallar ineyerek ky
llerin gelmesinden nce kasabann giriinde yerini
alabilir, onlarn rnlerini dk fiyattan alabilir
ve bunlan daha sonra mterilere kendisi satabilir:
btn kasabalarda hatta btn kentlerde dnen en
basit hiledir bu ve yaygnlk kazandnda fiyatlar
ykselebilir. Szgelimi kurall, drst, saydam -Al
manlarn dedii gibi "gz gze, el ele"- ticaretiyle
hayalini kurduumuz ideal kasahada bile saydam
lk ve denetimden uzak, B kategorisine gre al
veri kesinlikle mmkndr. Ayn ekilde Balbk
blgesinin byk buday konvoylanyla yaplan d
zenli alveri saydam bir ticarettir: Dantzig' de, ba
lang noktasndaki ve Amsterdam'da, var nokta
sndaki fiyat erileri ayndr ve kar maj da kesin
ve lldr. Ama szgelimi 1590'larda Akdeniz'de
grld gibi bir alk ba gsterdide byk
mterileri simgeleyen uluslararas ticaret erbabnn
s
her zamanki gzergahlann detirmelerine tank

olunmutur ve Uvomo ya da Cenova'ya gemilerle
gnderilen maliann fiyatlan ya da drt misli art
mtr. Burada da A ekonomisinin B ekonomisinin
stnln kabul ettigi dnlebilir.
Alveri hiyerarisinde bir ykselme olduda
egemen olan ikinci tip ekonomidir ve bu ekonomi
kesinlikle farkl bir "sirklasyon dnyas" izer bize.
XV. yzyldan itibaren ngiliz tarihileri geleneksel
halk pazan (public market) yannda private market
(zel pazar) dedikleri pazann gittike artan ne
mini vurgulamlardr; farkll belirginletirmek
amacyla ben kar pazar diyorum bu zel pazara.
Gerekten de bu pazann amac o zaman hareket
kabiliyetini ok fazla kstlayan geleneksel pazann
kurallanndan kurtulmak del midir? Gezici tccar
lar, reticilerden mal alanlar, toplayclar, reticilerin
ayaa giderler. Yn, keneviri, hayvanlan, deriyi,
arpay ya da buday, kmes hayvanlann vb. do
rudan dogt-uya kylden alrlar. Hatta bu rnleri
kylden daha nceden alrlar. . . yn koyunlarm
krplmasndan nce, buday tarladayken alrlar.
Kyn hannda ya da iftlikte imzalanan basit bir
senet szleme yerine geer. Sabn aldklan mallan
daha sonra arabalar, yk hayvanlan ya da teknelerle
byk kentlere veya ihracat limanianna gnderirler.
Bu tr rneklere btn dnyada rastlanr. Yn ba
lamnda Paris, Londra, Segovia evresinde, buday
balamnda Napoli, zeytinya konusunda Puglia
52
Deiim Oyunlan
ve karabiber konusunda Endonezya ve Filipinler. . .

Gezici tccar, kendisi tarm retim faaliyetlerinde
bulunmuyarsa randevularm pazar civarnda, pa
zarn kurulduu meydana yakn bir yerde verir ya
da genellikle bir hana yerleir bu iler iin: hanlar
mallarm gnderildii yerler, nakliyat acenteleridir.
Bu tr alveri faaliyetinin, sreleri ilgililerin duru
muna gre deien bireysel ilemler kolektif paza
nnn normal koullannn yerini almas ngiltere'de
satclar tarafndan imzalanan senetlerle ilgili olarak
alan saysz davann kantdr. Pazar ekonomisi
nin temeli olan rekabete ok az yer verilen, tccann
iki avantajdan yararland eit olmayan bir alve
ri sz konusudur kesinlikle: bu koullarda tccar,
retici ve mal alan kii arasndaki ilikileri bozmu
tur (pazarda zincirin iki ucundaki koullar sadece
o bilir ve dolaysyla umduu karlan elde edebilir)
ve nakit para alr; en nemli kozu budur. Bylece
retim ve tketim arasmda uzun tccar zincirleri
oluur, bunlar kesinlikle etkinlikleriyle kendilerini
kabul ettirirler ve zellikle byk kentlerin eitli
ihtiyalannn karlanmas iin resmi makamlar bu
tccarlarm denetimlerini en aza indirir.
Bununla birlikte zincirler ne kadar uzarsa o kadar
kurallann ve olaan denetimierin dnda kalrlar,
kapitalist sre de o kadar belirginleir. Kapitalist
sre uzak blgelere yaplan ticarette -Alnan tarih
ilerle birlikte bakalannn da alveri yaarurun
bir st derecesi gibi grdkleri Fernhandel'de- ar-
53
pc biimde ortaya kar. Fernhandel mkemmel bir

serbest manevra alandr, kendisini sradan dene
timlerden koruyan ya da bu denetimleri savutur
masru salayan alanlarda etkin olur: gerektiinde
Coromondel kylan ya da Bengal kylanyla Arns
terdam arasnda, Amsterdam ve han ya da in veya
Japonya'daki bir maaza arasnda srdrr ticari
faaliyetini. Femhandel'in bu geni faaliyet alannda
tercih olasl vardr ve karlanru en st dzeye ka
ran tercihi yapar: Antiller'le ticaret mtevaz karlar
m getirir? ona kalsn, ayn anda Hindistan iinde
ticaret ya da in'le ticaret iki misli kar getirir. Faali
yet alaruru deitirmek yeterlidir.
Bu byk karlar byk sermayelerin biriktiril
mesinin bir sonucudur ve uzak blgelere ticaretin
sadece birka el arasnda gereklemesi bu karlan
daha da artrr. Her isteyen giremez bu alana. Buna
karlk yerel ticaret bir yn taraf arasnda yaplr.
Szgelimi XVI. yzylda Portekiz'in i ticareti bir
btn olarak ele alndda ve itibari parasal deer
asndan karabiber, baharat ve uyuturucu madde
ticaretinin ok ilerisindedir. Ama bu i ticarete ege
men olan o zaman maln malla deiimi ve kul
lanm degeridir. Baharat ticareti para ekonomisiyle at
ba gider. Ve bu alanda saece toptanalar faaliyet
gsterir ve ok bykkarlan tekellerine alrlar. Ayn
mantk Defoe dnemi ngiltere'si iin de geerlidir.
Dnyann btn lkelerinde bir byk taptanc
grubunun tccarlar toplulundan ok farkl olma-
54
Deiim Oyunlan
s ve bu grubun hem ok kk hem de her zaman

uzak blgelerle ticaret yapmas (bu arada baka fa
aliyetleri de sz konusudur) bir rastlant dedir.
Bu olgu XIV. yzyldan itibaren Almanya'da, Xlll .
yzyldan itibaren Paris'te, XII. yzyldan ve belki
daha erken bir dnemden itibaren de talya kent
lerinde belirgindir. slam' da teyir Bat' da ilk top
tanclarn ortaya kmasndan nce ithalat-ihracat
ileriyle ilgilenen kiidir ve araclan ve komisyon
culan evinden ynetir (yerinden ticaret). Su.k tccan
havanti ile hibir ilgisi yoktur. Bir seyyahn anlatt
a gre Hindistan'da, 1640'larda gene muazzam
bir kent olan Agra'da sogador "bizde, spanya'da
mercader'in edegeridir ama kimileri kendileri iin
zel katari adn uygun bulmulardr; bu lkelerde
ticaret sanatn gretenlerin en nlleri ve ayn za
manda zengin ve byk saygnlga sahip tccarlar
bu adla anlrlar". Batda vokabler benzer farkllk
lar gsterir. "Toptanc" Fransz katari'sidir; szck
XVII. yzylda ortaya kmtr. talya' da mercante a
taglio ve negoziante szckleri arasnda byk fark
vardr; ayn ekilde ngiltere' de tradesman ve ngiliz
limanlannda zellikle ihracatla ve uzak lkelerle ti
caret ileriyle ilgilenen merchant arasnda da byk
bir fark sz konusudur; Almanya' da Kriimer ve K
ufmann ya da Kaufherr szckleri de farkl anlamlar
ierir.
slam dnyasnda olsun, Hristiyanlkta olsun,
bu kapitalistlerin hkmdarn, mttefiklerin ya da
ss
devlet iletmecilerinin dostlan olduklarn syle

meye gerek var m bilmem? Bunlar ok erken d
nemde, ok eskiden beri "ulusal" snrlan aarlar
ve yabanc lkelerdeki tccarlarla anlarlar. Oyu
nu bozmann ve kendi lehlerine evirmenin binler
ce yolu vardr onlar iin . . . Kredi maniplasyonla
r, ok karl bir i olan kt paraya kar iyi para
oyunlar. . . yi gm ve atn paralarn byk tica
ri ilemlere, Kapital'e akmas, kt bakr paralarn
dk cretiere ve gndelik demelere yani Emege
akmas. Bunlarn bilgi, zeka ve kltr asndan s
tnlkleri vardr. Ve evrelerinde karl grdkleri
her eye el koyarlar; toprak, gayri menkul, rant . . .
Rekabeti hemen hemen her zaman ortadan kaldr
ma tekeli ya da gcne sahip olduk lanndan kim
kukulanabilir? Hallandal bir tccar Bordeauxlu
adamlarndan birine yazd bir mektupta projele
rinden kimseye bahsetmemesini ister ve unu ek
ler: "aksi takdirde bu ite ve baka ilerde rekabet
olursa iecek su bulamayz"! Sonu olarak kapita
listler sahip olduk lar sermaye gcyle ayrcalkla
rn korurlar ve dnemin byk uluslararas ilerini
beklerler. O dnemde nakliye ileri ok agr iledi
den byk ticaret dnyas sermaye dolamlar
iin uzun sreler ister: yatrlan paralarn getirile
riyle birlikte geri dnmesi iin aylar, kimi zaman
yllar gerekir. te y andan byk tccar genellikle
sadece sermayesini kull anmaz: kredi alr, bakala
nnn paralarn kullarur. Sonuta sermaye dolar.
56
Deiim Oyunlan
XN. yzyl sonunda Floransa yaknlarndaki Pra

to tccarlarndan Francesco di Marco Datini talya
kentleri ve Avrupa kapitalizminin scak noktalar
arasnda dolaan potielerden sz eder. Barselo
na, Montpellier, Avignon, Paris, Londra, Bruges . . .
Ama bunlar onluu oluturan sradan insanla
ra ve bugn de Basel'deki Uluslararas demeler
Bankas ok gizli kararlarna yabanc oyunlardr.
Sonu olarak mal ya da alveri dnyas en mte
vaz mesleklerden -hamallar, ykler, iportaclar,
arabaclar, tayfalar- kasa memurlarna, dk.k.ancla
ra, adlan farkl simsarlara, tefecilere, toptanclara ka
dar ok kab bir hiyerari iindedir. lk bakta ar
tc olan pazar ekonomisindeki gelimelerle birlikte
hzl bir ekilde yaylan uzmanlamarun, i blm
nn zirve dnda, yani toptanckapitalistler dnda
btn ticaret dnyasm etkilemesidir. Bylece grev
da sreci, modernleme ilk bata ve sadece ta
banda ortaya kmtr: meslekler, dk.kanclar hatta
iportaclar uzmanlar. Piramidin st de ama
nk XIX. yzyla kadar deyim yerindeyse yksek
ten uan tccar tek bir faaliyetle snrl kalmambr
hibir zaman: tccardr tab ki ama tek bir dal da a
lmaz kesinlikle ve duruma gre armatr, sigortac,
tefeci, bor alan, maliyed, bankac hatta sanayici ya
da tanmcdr. XVIII. yzylda Barselona'da pera
kended, botiguer kesinlikle uzmandr alannda: bez,
araf ya da baharat satar. Gn gelir, yeteri kadar
para kazannca toptanc olur ve uzmanlktan uzman
57
olmama durumuna geer. Artk elinin altndaki her

karl i iin yeterlidir yetenei
Bu anormallie ok iaret edilmitir, ama sradan
cevap bizi pek tatmin etmez: tccann risklerini snr
lamak amacyla faaliyetini eitli alanlara bld
sylenir: k rmzbcei ticaretinde kaybedecek olur
sa baharatta kazanr. Ticarette bir frsat karacak
olsa takasta ya da bir kylye bor vererek kendisi
ne bir rant salar. Ksacas "btn yumurtalar ayn
sepete koymamak gerekir" diyen Fransz ataszne
kulak verir.
Gerekten ben yle dnyorum:
Tccar uzmanlamaz nk elinin altndaki
hibir alan btn faaliyetlerini karlayacak
kadar zengin deildir. Genellikle dnn kapi
talizminin, yeterli sermaye olmadndan clz
olduuna, gelimek iin uzun sre birikim
yapmak gerektiine inanlr. Bununla birlikte
tccar mektuplar ya da ticaret odas defter
leri sermayeterin ou zaman yatrm alanlan
aradklarn ama bulamadklarn gsterir. Bu
durumda kapitalist toprak satn almak ister;
snak deer ya da toplumsal deerdir bu
ama kimi zaman da ngiltere, Venedik ya da
baka yerlerde grld gibi modern yn
temlerle ileyebilecei ve geim kayna olan
toprak satn alr. Ya da kentlerde gayrimen
kul yatnmlarna ynelecektir. Veya temkinli
ama srekli biimde sanayi alanna girecek,
58
Deiim Oyunlan
szgelimi maden alannda yatnmlar yapa

caktr (XV-XVI. yzyllar). Ama baz istisna
lar dmda retim sistemiyle ilgilenmemesi ve
evde i sistemi araclyla putting out ile, daha
iyi pazadamak amacyla zanaat retimini de
netlemekle yetinmesi ilgintir. Zanaatrun ve
putting out sisteminin karsnda manfak
trler XIX. yzyla kadar retimin ok kk
parasn karlayacaklardr.
Byk tccarn faaliyet alaruru ok sk de
tirmesinin nedeni byk kar alanla rnun
srekli degimesidir. Kapitalizmin z kon
jonktreldir. Gnmzde de en byk g
lerinden biri kendini kolayca uyarlamas ve
yeniden dnmesidir.
Ticaret hayatmda kimi zaman tek bir alanda
uzrnanlama egilimi grlr: para ticareti.
Ama baars hibir zaman uzun sreli olma
mtr; ticari yapnn ekonominin bu yksek
tepesini yeterince besleyememesi gibi bir du
rumdur bu. XIV. yzylda Floransa bankas
Bardi'ler ve Peruzzi'lerle birlikte bir anda
kmtr; ayn ey daha sonra da XV. yz
ylda Medidier'le birlikte olmutur. 1579' dan
itibaren Piacenza Ceneviz panaydan nere
deyse btn Avrupa demelerinin clearing'i
(takas) olmutur ama Cenevizli bankerierin
oiaganst maceras 162l'e kadar, en azn
dan yarm yzyl srecektir. XVII. yzylda
59
Amsterdam da Avrupa kredi alarna ok

parlak biimde egemen olacak ve bu deney
bir sonraki yzylda baarszlkla sonula
nacaktr. Finans kapital sadece XIX. yzyl
da, 183 1860 yllar sonrasnda bankalar her
eye, nce sanayiye sonra mala el atnca ve
ekonomi genel olarak g kazarup bu yapy
kesinlikle desteklemeye baladnda baan
l olabilmitir.
zetliyorum: iki tip alveri vardr; biri somut,

saydam oldudan rekabete dayal alveri; b
r yksek dzeyde, ok gelimi, egemen alveri.
Bunlar ayn mekanizmalar dedir, bu iki tip faa
liyeti ynlendiren ayn faktrler de dedir ve ka
pitalizm dnyas birincisinin deil ikincisinin iinde
yer alr. Burada koca sabolanyla kurnaz ve vahi bir
kyl kapitalizminin var olabileceini yadsmyo
rum; Profesr Daline'in bana anlattgina gre Lenin
Moskova' da, bir sosyalist lkede kyl pazan ser
best brakldgtnda kapitalizm aacnn kesinlikle
yeniden yeerece sylemi. Burada dkkancla
nn bir mikrokapitalizminden sz edilebileceini de
yadsnuyorum; Gerschenkron'a gre gerek kapita
lizm buradan kmtr. Kapitalizmin temelindeki
g dengeleri toplum yaamrun her dzeyinde or
taya kabilir ve bulunabilir. Ama sonuta unu be
lirtmemiz gerekir: ilk kapitalizm toplumun yksek
kesimlerinde gelimi, gcn gstermi ve yerini
60
Deiim Oyunlan
saglamlatmutr. Ve onu aramak iin, bulma an

sn yakalamak iin Bardi'lere, Jacques Coeur'lere,
Jakob Fugger'lere, John Law'lara ya da Necker'lere
kadar gitmek gerekir.
Genelde kapitalizm ve pazar ekonomisi birbirin
den ayrlrruyorsa bunun nedeni ortaagdan gn
mze kadar her ikisinin de ayn tempoyla gelime
si ve kapitalizmin genellikle ekonomik gelimenin
motoru ve gelimesi olarak takdim edilmesidir.
Gerekte her ey maddi yaamn kaln srtma yk
lenmitir: Maddi yaamda her ey genileyip geliir;
pazar ekonomisi de bedel deyerek, hzla geniler,
ilikilerini yayar. Bununla birlikte bu yaylmadan
karl kan her zaman kapitalizm olmutur. Josef
Schumpeter'in deus ex machina 'y (zor ve trajik bir
d urum iin beklenmedik zm) giriimci yapma
snn dogru bir dnce oldugunu sarunyorum. Be
nim kesin inancnn odur ki belirleyici olan btncl
harekettir ve kapitalizm ncelikle tmyle kendi al
tndaki ekonomilerle ilikilidir.
IV
Az sayda insarun bir ayncalg olan kapitalizm

toplumunetkinibirligi olmadan dnlemez. Top
lumsal dzenin hatta siyasaldzeninzorunlu birger
egidir, hatta ve hatta bir uygarlk gerekligidir. Ger
ekten de belli bir adan bakldgtnda btn toplum
61
kapitalizmin deerlerini az ya da ok bilinli olarak

kabul eder. Ama durum her zaman byle deildir.
Her kalabalk toplum birok "btn"e aynlr: eko
nomik, politik, kltrel btnler, toplumsal hiye
rariye dayanan btnler. Ekonomi ancak teki
"btnler"le ilikisi iinde, bu btnler iinde da
arak ama ayn zamanda komulara kaplanru
aarak anlalr. Etki ve etkileim sz konusudur.
Ekonominin bu zel ve greli biimi olan kapitalizm
ancak bu komuluklarm ve yaylmalarn gtnda
anlalabilir tam olarak; ve sonunda gerek yzne
kavuur.
Kapitalizmi modem devlet kurmamtr, kapita
lizm ona miras kalmtr ve bu sisteme kimi zaman
yararl kimi zaman degildir; kimi zaman yaylma
sna izin verir kimi zaman kstekler. Kapitalizm
ancak devletle zdeletiinde, devlet oldueunda
baanya ular. Kapitalizmin ilk byk evresinde,
talya'nn byk kent-devletlerinde Venedik'te,
Cenova'da, Floransa'da iktidan elinde bulunduran,
para elitidir. XVII. yzylda Hollanda'da Naipler
aristokrasisi i adamlannm, byk tccarlarm ya da
tefecilerin karlarn savunarak hatta onlarm direk
tilleriyle hareket ederek devleti ynetir. ngiltere'de
1688 de vrim i de Hollanda'ya zg ilerin ne kt
bir sre olmutur. Fransa ise yaklak bir yzyl
geriden gelir bu balamda; 1830'da Temmuz devri
miyle birlikte i dnyas burjuvazisi nihayet yneti
mi rahata ele geirir.
62
Deiim Oyunlar
Sonuta devlet kendi dengesine ve kendi direnme

gcne gre para dnyasn destekler ya da dman
dr bu dnyaya. Kltr ve din konusunda da ayn
ey sylenebilir. Geleneksel bir g olan din ilkesel
anlamda pazann, parann, speklasyonun, tefecili
yeniliklerine hayr der. Ama kiliseyle uyumalar,
anlamalar sz konusudur. Kilise srekli hayr der,
sonunda yzyln buyurgan gerekliliklerine evet der.
Ksaca sylemek gerekirse bir aggiornamento'yu ka
bul eder . . . gemite buna modernizm denebiliyordu.
Renaudet Aquinolu Tommasso'nun (1221274) ba
anl olacak ilk modemizmi tanmlam oldutunu
habrlatr. Ama din ve dolaysyla kltr, engellerini
ksa sre iinde kaldrsa da zellikle tefecilik dam
gasn vurdug-u faizle bor verme konuunda ilkesel
anlamda gl bir muhalefeti srdrmtr. Hatta
belki biraz aceleye getirilmi bir dnceyle bu ku
ku ve duraksamalann ancak Reformla ortadan kalk
m oldug-u ve Kuzey Avrupa lkelerinin kapitalist
ykseliinin derin nedeninin de bu oldug-u sylem
bilir. Max Weber'e gre modem anlamda kapitalizm
protestanlg-n, daha dosu pritenlig-in yarattg
bir eydir kesinlikle.
Btn tarihiler bu ok ince teze kardrlar ama
ondan tam olarak kurtulmay da baaramazlar; iki
de bir nlerine gelir bu tez. Ama btnyle yanl
tr. Kuzey lkeleri daha nce Akdeniz'in eski ka
pitalist merkezlerinin uzun sre ve ok baanl bir
ekilde igal ettikleri alan ele geirmekten baka bir
63
KAPiTALizMiN KsA TARiHi
ey yapmamlardr. Teknik alanda ve i dnyasn

da hibir bululan yoktur. Amsterdam Venedik'i,
Londra Amsterdam', New York Londra'y kopya
etmitir. Gndemde olan her seferinde dnya eko
nomisinin ekim merkezinin ekonomik nedenlerle
yer deitirmesidir ancak sz konusu ekonomik ne
denler kapitalizmin zel ve gizli doasru etk.ilemez
ler. XVI. yzyl sonunda Akdeniz'den Kuzey deniz
lerine do bu kesin kayma olgusu yeni bir lkenin
eski bir lke karsnda kazand zaferdir. Ayn za
manda da byk bir lek degimesidir. Atlantiin
yeni balayan ykseliine destek balamnda genel
olarak ekonomi, alveri, para stokunda genileme
grlr ve burada da pazar ekonomisinde canl bir
gelimeye tank olunur. . . Amsterdam randevusu
na tank olan bu ekonomi kapitalizmin byyen ve
genileyen yaplannn ykn srtlayacaktr. Sonu
olarak Max Weber'in yanlgs bana gre esasen ka
pitalizmin modem dnyann ncs olma roln
abartmasndan kaynaklanmtr.
Ama temel sorun bu deildir. Aslnda kapitaliz
min toplumsal hiyerariler karsndaki gerek ka
deriyle oynanmtr.
Her gelimi toplumda ok sayda hiyerari var
dr; Werner Sambart'n Grundvolk dedii, en alt kat
manlardaki halka hayatta kalmaya alt yerden
ayrlma olana veren birok merdiven vardr; dinsel
hiyerari, politik hiyerari, askeri hiyerari, parayla
ilgili eitli hiyerariler. Yzyllara ve yerlere gre
64
DeAiim Oyunlan
biriyle teki arasnda kartlklar ya da uzlamlar

veya ittifaklar vardr; hatta kimi zaman kanklk
sz konusudur. :xm. yzylda, Roma'da politik hi
yerari ve dinsel hiyerari birbirine karmtr ama
kent evresinde toprak ve srler tehlikeli byk
senyrler snf yaratrken Papalgtn mali ilerini y
rtenler -Sienallar- en n planda yer aldlar. XIV.
yzyln sonunda Floransa' da eski feodal aristok
raS ve yeni tccar byk burjuvazi birleerek bir
para eliti oluturdula.r ve bu elit dog-al olarak siya
sal iktidar da ele geirdi Tersine, baka toplumsal
bag-lamlarda bir siyasal hiyerari brlerini ezebilir:
Mingler ve Manular dnemi in'i rnek gsterile
bilir bu konuda. Bu kadar ak seik ve srekli olma
makla birlikte monarik Eski Rejim Fransa'snn du
rumunun da ayn oldug-u sylenebilir. Bu dnemde
Fransa uzun sre zengin tccarlara bile ikinci snf
roller vermi ve mutlak aristokrat hiyerarisini ne
karmtr. XIII. Louis Fransa'snda gcn yolu kra
la ve saraya yaklamaktan geer. aibeli Luon pis
koposu Richelieu'nn gerek karlyerinin ilk adm
ana kralie Marie de Medicis'nin danmanlg-tdr.
Richelieu bylelikle saraya girmi ve yneticiler ara
snda kendisine yer bulmutur.
Hrsl bireylerin ykselrnek iin izieyebilecekleri
yollann says yeryzndeki toplumlann says ka
dar oktur. Baannn bir yg-tn biimi vardr. Bat'da
tek tek insaniann baanlar ender olmasa da tarih
durmakszn ayn dersi tekrar tekrar verir: bireysel
65
baanlar hemen hemen her zaman uyank, dikkatli,

servetlerini ve etkilerini yava yava artrma pein
de koan ailelerin hanesine yazlr. Bu hrsl insanlar
ayn zamanda sabrldrlar ve hrslan uzun bir d
neme yaylr. Ailelerin, slalelerin an ve hretle
rini, deerlerini, meziyetlerini uzun uzun anlatma
ya gerek var m? Bab iin bizim kabaca, daha ge bir
dnemde kendini kabul ettiren bir deyimle kapitalist
sreci douran, daha sonra kapitalizmin omurga
sn oluturan gl hiyerarinin yarabcs ya da
yararlancs olan burjuvazinin tarihi denen eyi ne
karmaktr. Gerekten de kapitalizm servetini ve
gctin salamlatrmak iin zaman zaman ya da
ezamanl olarak ticarete, tefecilie, uzak lkeler
le ticarete, "resmi makamlara" ve topraa dayanr.
Toprak gvenilir bir deerdir ve aynca toplumda
sanldndan ok fazla prestij salar. Uzun aile
zincirlerine, mirasiann ve soyluluk unvaniarnn
yava birikimine dikkat edilirse Avrupa' da feodal
rejimden kapitalist rejime geii aa yukan anla
yabilmek mmkndr. Soylu ailelerin yararna olan
feodal rejim mlkiyet zenginli&nin paylamnn
kalc bir biimidir, temel bir zenginliktir; yapsnda
istikrarl bir dzen oluturur. "Burjuvazi" yzyllar
boyunca bu ayncalk.l snf iin bir parazit olutur
mu, bu snfn kimi zaman yannda, kimi zaman
karsnda olmu, yanllarndan, lksnden, ay
laklndan, basiretsizliinden yararlanarak maln
mlkn o zaman tefecilikle- ele geirmi, so-
.66
Deiim Oyunlan
nunda bu snfa dahil olmu ve bu snf iinde izini

kaybettirmitir. Ama baka baz burjuvalar da sal
drmak hatta yeniden bir sava balatmak amacyla
sahneye karlar. Sonuta uzun sreli bir parazit ya
amdr bu: burjuvazi egemen snfta srekli tahribat
yapar ve bu snfn srbndan geinir. Ama ykselii
yava, sabrl olmu, hrs srekli ocuklara ve toron
lara aktarlmtr. Byle srp gitmitir bu.
Feodal bir gemie dayanan ve yan yanya feodal
olan bu tip bir toplumda mlkiyet, toplumsal ayn
calklar nispeten korunur, aileler bu ayncalklardan
nispeten rahat bir ekilde yararlarurlar. Mlkiyet her
kesin yerini kabaca belirleyen bir kavramdr, kutsal
dr, dokunulmazdr. Oysa birikim iin, slalelerin
olumas ve kalc olmalan iin, para ekonomisinin
destek olmas iin toplumsal sulann durulmas ve
sonunda kapitalizmin ortaya kmas gerekir. Kapi
talizm bu arada yksek sosyetenin baz kalelerini y
kar ama kendi yaranna olan baz kaleleri de saglam
ve kalc biimde yeniden ina eder.
Gnn birinde arpc baanlara ulaan aile ser
vetlerinin uzun sren bu doguu, gemite ya da bu
gn hi yabanc degildir bize, ama burada aslnda
Bah toplumlarnun temel bir karakteristi bulun
dugunu anlamamz zordur. Aslnda bunu aniayabil
memiz iin Avrupa dndaki toplumlarm sundugu
farkl manzaralara bakarken armamz gerekir. Bu
toplumlarda kapitalizm dediimiz ya da diyebildi
girniz ey genellikle almas kolay olmayan ya da
67
imkansz olan tplumsal engellerle karlar. Buna

karlk bu engeller bizi genel bir aklama yapmaya
gtrr.
Srecin kabaca Avrupa'daki gibi gelitlgi Japon
toplumunu bir yana brakyoruz: orada feodal bir
toplum yava yava dejenere olur ve sonunda kapi
talist bir toplum ortaya kar; Japonya tccar hane
danlarm yaamlannn ok uzun srdg bir lkedir:
bu hanedanlarn bazlan xvn. yzylda dogmutur
ve bugn de gelimelerini srdrmektedirler. Ama
Bat ve Japon toplumlan feodal dzenden para d
zenine neredeyse kendiliklerinden geen toplum
larn karlatrmal tarihinin gsterebilecegi iki r
nektir sadece. Baka yerlerde devletin pozisyonlan,
snf ayrcalg ve para ayrcalg ok farkldr ve biz
bu farkllklardan dersler karmaya alacaz.
in'in ve slam'n durumuna bakalm. Bize
sunulan hatal istatistiklerden edindigirniz izle
nirne gre in'de dey toplumsal hareketlilik
Avrupa'dakinden byktr. Nedeni, bu lkede ay
rcalkl nfusun nispeten daha fazla olmas degil
toplumun daha az istikrarl olmasdr. Kap ak, hi
yerari ak; mandarinierin yarlan budur. Bu yar
lar her zaman mutlak bir drstlk iinde gemese
de ilke olarak toplumun btn kesimlerine akhr,
her koulda ylesine aktr ki XIX. yzylda byk
Bat niversitelerine girmeleri bile mmkndr bu
insanlann. Elit biri olmak ve yksek makamlara gel
mek iin alan snavlar aslnda toplumsal oyunun
68
Deiim Oyunlan
kartlannn yeniden datlmasdr. Srekli bir New

Deal. Ama bu ekilde zirveye ulaanlarn makam
lan ve servetleri geicidir denemez; eer istenirse
mr boyu sre bilir. Ve bu vesilelerle biriktirdikleri
servetler Avrupa'da byk aile dedikleri kurumu
yaratmaya yetmez ou zaman. Kald ki devlet ok
zengin ve ok gl ailelere ilke olarak kukuy
la bakar. Devlet hukuken topran tek sahibidir,
kylden vergiyi sadece devlet alabilir ve maden
leri, sanayi kurulularuu ve ticarethaneleri sk bir
denetim altnda tutar. in devleti, yerel tccarlarm
ve yozlanu mandarinierin ibirligine ramen bir
kapitalizmin gelimesine hibir zaman scak bakma
nubr. Koullardan yararlanarak ikide bir gelimeye
balayan bu kapitalizm sonunda bir anlamda totali
ter (bugnk kullanlan olumsuz anlamda deil) bir
devlt tarafndan yola getirilir. Gerek in kapita
lizmi in'in dndadr; szgelimi inli tccarn tam
bir zgrlk iinde hareket ettii ve hkm srd
Endonezya ve Filipinler'dedir.
Geni Islam dnyasnda, zellikle xvn. yzyl
dan nce toprak mlkiyeti geicidir nk burada
da toprak hukuken hkmdara aittir. Tarihiler Eski
Rejim Avrupa'snn dilinde aile mlkleri yoktur, t
marlar (yani mr boyu sahip olunan mallar) vardr.
Bir baka deyile, bir zamanlar Karolenj devletinde
olduu gibi, devletin datt topraklar, kyler,
arazi gelirleri sz konusudur. Bu mallardan yararla
nan kii ya da kiiler ldnde bunlar bakalarna
69
datlr. Hkmdar iin askerlerin ve valyelerin

hizmetlerinin bedelini deme ve salama biimidir
bu. Aa lr ve btn mal mlk stanbul'daki sul
tana ya da Delhi'deki Mool haruna kalr. Bu byk
sultanlar otoriteleri srdke egemen toplumu, elit
snf istedikleri gibi, gmlek deitirir gibi deitire
bilirler ve bunlardan mahrum kalmazlar. Dolaysy
la toplumun zirvesi ok sk yenilenir, ailelerin kk
salmalan mmkn deildir. XVlli. yzyl Kahire' si
stne son zaanlarda yaplan bir almadan an
laldna gre byk tccarlar tek bir kua
tesinde tutunmay baaramamlardr pek. Siyasal
topluluk yutar onlan Hindistan'da ticaret yaam
nn daha gl olmasnn nedeni, ticaretin zirvedeki
istikrarsz toplumun dnda, tccar ve banker kast
larnun koruyucu ereveleri iinde gelimesidir.
Bununla birlikte savundu, aslnda gerekten
ok basit olan tezim daha iyi anlalyor: kapitaliz
min baansnn ve ykselmesinin koullar vardr.
Kapitalizm toplumsal dzenin belli bir huzur iinde
yaamasn, devletin belli lde yanszl ya da
zayfln veya yardnun gerektirir. Ve Bat'da da
bu yardurun dereceleri vardr. Fransa byk lde
toplumsal ve gemiine kk salm nedenlerle her
zaman szgelimi ngiltere'ye gre kapitalizme daha
az yatkn bir lke olmutur.
Sanyorum bu gr ciddi bir eletiri saylmaz.
Buna karlk yeni bir sorun kendiliginden kar orta
ya. Kapitalizmin belli bir hiyerariye ihtiyac vardr.
70
Deiim Oyunlan
Ama gznn nnden tm kendi hiyerarilerine

sahip yzlerce ve yzlerce toplum geen bir tarihi
iin kendi iinde bir hiyerarinin ne anlam olabilir?
Bu hiyerarilerin hepsi zirvede bir avu ayncalkl
ve sorurnluya ular. XDI. yzyl Venedik'inde, Eski
Rejim Avrupas'nda, Msy Thiers'nin Fransa'snda
ya da popler sloganlarm "iki yz aile"nin gc
n ifa ettikleri 1936 Fransa'snda dnn gereg-i.
Ama ayn zamanda Japonya' da, in' de, Trkiye'de,
Hindistan'da. Ve bugnn de gerei; ABD'de de
kapitalizm hiyerariler icat etmez, onlardan yararla
rur, ayn ekilde kapitalizm pazar ya da tketimi de
icat etmemitir. ok uzun bir tarih dncesi iin
de bir akam ziyaretisidir kapitalizm. Her ey yerli
yerine oturdug-unda gelir. Bir baka deyile kendi
iinde hiyerari sorunu onu geer, aar, nceden y
netir. Ve kapitalist olmayan toplurnlar da yazk ki
hiyerarileri yok etmemitir.
Btn bunlar kitabmda deg-inrneye altg-m
ama sonulandramadg-m uzun tartmalara kap
aar. nk bu gerekten asl sorundur, sorunlarm
sorunudur. Hiyerariyi, bir insann baka bir insana
bag-m.hlg-ru krmak m gerekir? Evet, krmak ge
rekir, dedi Jean-Paul Sartre 1968'de. Ama gerekte
mmkn mdr bu?
71
nc Blm
DNYANIN ZAMANI

nceki iki blmde yapbozun paralan, ak-
O lama gereklilikleri nedeniyle tek tek ya da

kesin kurallara ve nedenlere dayanmayan
bir sralama iinde sunuldu size. imdi bu yapbozu
yeniden oluturmak gerekiyor. Kitabnun nc
ve son.blmnn (Dnyann Zaman) amac budur.
Sadece bu balktan bile anlalyordur amacm: ka
pitalizmi, gelimesini ve aralann dnyann genel
bir tarihine balamak.
Bir tarih, yani biimlerin, deneyierin kronolo
jik bir sralamast Btn dnya yani XV. ve XVIII.
yzyllar arasnda ortaya kan ve arlru btn
insaniann yaamnda, dnyann btn toplumla
nnda, ekonomilerinde ve uygarlklarnda da yava
yava hissettiren birlik. Bununla birlikte bu dnya
eitsizlik iinde gsterir kendini. Bugnk grn
t -bir yanda zengin lkeler, te yanda gelimemi
lkeler- mutatis mutandis (demesi gereken eyler
deitiinde, gerekli deiikliklerin yaplmas ko
uluyla) XV-XVIII. yzyllar arasnda da geerli
dir. Hi kukusuz Jacques Coeur'den Jean Bodin'e,
Adam Smith'e ve Keynes'e kadar zengin lkeler ve
yoksul lkeler, deimeden, ayn kalmamlardr;
75
tekerlek dnmtr. Ama dnya, kendi kurallan

iinde pek degimemitir: yapsal olarak ayncalkllar
ve ayncalkl olmayanlar arasmda payialmaya de
vam etmektedir. Sradan bir toplumda olan trden
bir hiyerari banndran ve sradan toplumdan daha
byk olmasma ramen onun grnmne sahip
bir dnya toplumu vardr. Sonuta mikrokozmos ve
makrokozmos ayn yapdr. Niin? Bunu anlatmaya
alaca ama baarabilecegimden emin dem.
Tarihi nasllan niinlerden daha rahat ve sonulan
byk sorunlann kkenierinden daha iyi grr. Ta
rihinin srekli kaan ve kendisine meydan okuyan
bu kkenieri mutlaka anlamaya almas iin fazla
dan bir nedendir bu
Bir kez daha sylemem gerekir ki bu balamda

vokableri belirlemek yararldr. Aslnda iki kav
ramdan yararlanmamz gerekecek: dnya ekonomi
si ve ekonomi dnyas. kincisi birincisinden daha
nemlidir. Dnya ekonomisi denildide btnl
iinde dnyann ekonomisi anlalr . . . Sismondi'nin
dedigi gibi "btn dnyann pazan" Almanca
Weltwirtschaft szcgnden rettigim ekonomi dn
yasndan anladm, yaadmz dnyann ekono
mik bir btnlk oluturmas lsnde sadece bir
parasnn ekonomisidir. Uzun zaman nce XVI.
76
Dnyann Zaman
yzyl Akdeniz'inin tek bana bir Weltwirtschaft ol

duu sylemitim . . . Atmaneada ein Welt fr sich
denilebilir buna: kendi iin dnya.
Bir ekonomi dnyas l bir gereklik olarak ta
nmlanabilir:
Belli bir coafi mekan igal eder; dolaysyla

onu aklayan ve yava da olsa deien snr
lan vardr. Hatta kanlmaz biimde, zaman
zaman ama uzun aralklarla kopmalar da g
rlr burada. Szgelimi XV. yzyl sonunda
Byk Keiflerden sonra. Szgelimi 1689'da
Rusya, Byk Petro'nun nclde Avru
pa ekonomisine aldgnda oldu gibi. Bu
gn in ve SSCB ekonomilerinin kesin, gerek
ve tarbmasz allanru dnelim: bugn
k Bab dnyasnn snrlan paralanrd o za
man.
Bir ekonomi dnyasnn kesinlikle egemen
bir kent tarafndan temsil edilen bir kutbu,
bir merkezi vardr; eskiden bir kent devleti,
bugn bir bakent yani ekonomik bakent
(ABD'de Washington deil New York). Ay
nca ayn ekonomi dnyas iinde ayn za
manda uzun sreli iki merkez de olabilir:
Augustus, Antonius ve Kleopatra dnemin
de Roma ve skenderiye, Chioggia sava
srasnda (13781381) Venedik ve Cenova,
XVIII . yzylda Hollanda'nn kesinlikle saf
77
d olmasndan nce Londra ve Amsterdam.

Gerekten de sonunda iki merkezden biri saf
d olur. 1929'da dnyann merkezi birtakm
tereddtlerden sonra kesinlikle Londra'dan
New York'a gemitir.

Her ekonomi dnyas her zaman eitli snr
lar arasnda blnmtr. Bu ekonominin kal
bi yani merkezin evresindeki blge. Bu blge
XVII. yzylda Amsterdam dnyaya egemen
olduunda Benelks lkeleri (ama hepsi de
); 1780'den balayarak Londra kesinlikle
Amsterdam'm yerine getiinde ngiltere'dir
(ama btn ngiltere deildir). Sonra, mer
kezin evresindeki ara blgeler. Nihayet
ekonomi dnyasnn belirgin zellii olan
i blm iinde ok geni blgeler. Bunlar
katlmc olmaktan ok alt ve baml blge
lerdir. Bu evre blgelerde insanlarm hayat
o zaman Araf' hatta cehennem anmsa
br. Bu balamda corafi durumlar kesinlikle
yeterli nedendir.
Ksaca yanstlan bu gzlemlerin kesinlikle yo

rumlanmalan ve dogrulanmalan gerekir. Kitabnun
nc blmnde bulacaksnz bunlan ama Imma
nuel Wallerstein'n kitabnda bu konuda tam bir de
erlendirme bulabilirsiniz: 1 974'de ABD'de yaynla
nan ve Fransa'da Le Systeme du monde du XVe siecle
ll nos jours (Flammarion) adyla kan The Modern
78
Dnyann Zaman
World.,.System. Kitabn yazanyla u ya da bu noktada

hatta bir ya da iki genel izgide hemfikir olmama
mn pek nemi yok. Temelde grlerimiz ayndr.
Kendisiyle aynldmz noktalardan biri udur: Im
manuel Wallerstein iin ancak XVI. yzylda kuru
labilmi olan Avrupa ekonomi dnyasndan baka
ekonomi dnyas yoktur, bana gre ise dnya, or
taada hatta antikada Avrupa insan tarafndan
tamnmadan ok nce az ok merkezilemi, az ok
tutarl ekonomik blgelere yani birlikte var olan birok
ekonomi dnyasna aynlmtr.
Aralannda son derece snrl bir alveri olan,
birlikte yaayan bu ekonomiler dnyada insanlarn
yaad blgeleri paylarlar. Birbirlerine snr olan
bu blgelerde ticaret kendine baz istisnalar dmda
ok az avantaj salayabilir. Rusya, Byk Petro'ya
kadar kendi iinde bu ekonomi dnyalanndan bi
ridir ve kendi olanaklanndan yararlanarak kendi
siyle birlikte yaamtr. Muazzam Osmanl devleti
de xvm. yzyl sonuna kadar bu ekonomi dnya
lanndan biridir. Buna karlk arlken'in (Karl V)
ya da II. Philippe'in imparatorlu da muazzamdr
ama bir ekonomi dnyas deildi.r: bu imparatorluk
daha kurulu dneminde Avrupa' dan balayarak
kurulan ok geni, eski ve canl ekonomi a iinde
yer alr. nk 1492'nin hemen ncesinde, Kris
tof Kolomb'un yolculudan nce Avrupa, daha
sonra Akdeniz, Uzakdo'ya evrilmi antenietiy
le merkezi muhteem Venedik olan bir ekonomi
79
dnyasdr. Bu ekonomi dnyas Byk Keifler

ile genileyecek, Atlantik'e, adalanna ve kylarna
yaylacak, daha sonra yava yava Amerika ktas
nn i blgelerine girecektir; te yandan Hindistan,
Endonezya ve Filipinler, in gibi zerk ekonomi
dnyalanyla da ilikilerini younlabracakbr. Bu
arada Avrupa' da da merkezi, gneyden kuzeye
do, Anvers' e ve daha sonra Amsterdam'a do
yer deitirecektir. llgintir ki bu yneli spanya ya
da Portekiz imparatorluun merkezleri Sevilla ve
Uzbon'a do olmayacaktr.
Bylece dnya haritasnda ve tarihinde belli her
dnem iin ekilen bir izginin mevcut ekonomi
dnyalarn kabaca belirlediini grmek mm
kndr. Bu ekonomiler yava yava deitiinden
onlar irdeleyecek, yaamlarn grecek ve arlk
larru deerlendirecek kadar zamanmz vardr. Ya
va yava deitiklerinden derin bir dnya tarihini
gsterir bunlar. Biz sadece bu derin tarih stnde
duracaz nk bizim sorunumuz sadece pe pee
gelen ve genilemesinden balayarak Avrupa'da
kurulan ekonomi dnyalarnn kapitalizmin faa
liyetlerini ve yaylmasn nasl akladklann ya
da aklamadklann gstermektir. ncelikle unu
belirtmemiz gerekir ki bu tipik ekonomi dnyalan
Avrupa ve daha sonra da dnya kapitalizminin ya
plarn oluturmutur. Her koulda ben temkirili
bir ekilde ve yava yava aklamaya ynelece
im.
80
Dnyann Zaman
II
Derin bir tarih. Kefetmiyoruz bu tarihi, sade

ce aydnlatyoruz. "Ona asaletini kazandnyoruz"
demitir Lucien Febvre. Eklenecek bir ey yoktur
buna. Merkez deimeleri, ekonomi dnyalannn
merkezlerinin kaymas ve daha sonra btn ekonomi
dnyasnn emerkezli blgelere blnmesi stnde
durduumda ikna olacaksruz bu konuda.
Bir merkez kayms olduunda hemen yeniden
bir merkez belirlenir. Bir ekonomi dnyas bir e
kim merkezi, bir kutup olmadan yaayamaz. Ama
kayma ve yeniden belirlenme durumlan enderdir
ve dolaysyla ok nemlidir. Avrupa ve kendi ii
ne kath blgeler balamnda 1380'lerde Venedik
yaranna bir merkez belirlenmesi olmutur. 1500'e
doru Venedik'ten Anvers'e doru ani ve ok byk
bir srama grlm, daha sonra 1550-1560'larda
Akdeniz'e dn gereklemitir ama bu kez Ceno
va yararna bir dn olmutur bu; nihayet 1590-
1610 arasnda Amsterdam'a bir gei olur; Avrupa
blgesinin ekonomi merkezi yaklak iki yz yl bo
yunca bu kent olacaktr. Merkez, 1780-1815 arasn
da ise Londra'ya kayacaktr. 1929'da Atlantik'i aan
bu merkez New York'a yerleir.
Bylece Avrupa dnyasnda alan saat be kez
kaderi belirlemitir ve bu yer deitirmelerle bir
likte savalar, atmalar, byk ekonomik krizler
grlmtr. Yeni merkezin ortaya kmasna yol
81
aan ve zaten tehdit albnda olan eski merkezi y

kan genellikle ekonomik durumun ktlemesidir.
Btn bunlarda matematik bir kesinlik aranrnama
ldr; agr bir ekonomik kriz bir snavdr; gl olan
lar geer, zayflar geemez bu snav. Dolaysyla
merkez her darbede yk.lmaz. Tersine, XVII. yzyl
krizleri ogu zaman Amsterdam'n lehine olmutur.
Bugn, birka yldan beri dnya apnda ba gs
teren gl ve kalc bir kriz yayoruz. New York
bu snav geemeseydi (byle bir eyin olabilecegini
hi sanmyorum) dnya yeni bir merkez bulmak ya
da yaratmak zorunda kalacakt. ABD direnitse (b
yk ihtimalle direnecektir) snavdan ok daha gl
kabilir nk br ekonomiler iinde bulunduu
muz zor koullarda ABD ekonomisinden ok daha
fazla risk albndadrlar.
Her koulda merkezin belirlenmesi, kaymas, ye
niden belirlenmesi genel anlamda ekonominin genel
olarak uzayan krizlerine bagl gzkyor. Dolay
syla hi kukusuz genel tarihi dndren bu btn
c! mekanizmalarn zorluklar karan irdelemesini
bu krizlerden hareketle ele almak gerekir. Biraz ya
kndan bakacagmz bir rnek ok uzun yorumlar
dan ve aklamalardan kurtarabilecektir bizi. eitli
dnnlerden, siyasal olaylardan sonra, dnya
nn merkezinin kesinlikle Anvers olmas nedeniyle
btn Akdeniz XVI. yzyln ikinci yans boyunca
rvan almhr. Amerika madenierinden ok byk
miktarlarda gelen beyaz metal o dneme kadar ls-
82
Dnyann Zaman
panya araclyla Atantik zerinden Flandre'a ge

liyordu; 1568'den sonra ise i deniz yoluyla gelmeye
balad ve Cenova bu madeni yeniden datJtan mer
kez oldu O zaman Akdeniz Cebelitank bogazndan
Dogu Akdeniz'e kadar bir tr ekonomik Rnesans
yaad. Ama "Ceneviz yzyl" olarak adlandrlan
bu dnem ksa srmtr. Durum ktler ve yakla
k yanm yzyl boyunca Avrupa ticaretinin byk
bir dearing merkezi olan Piacenza Ceneviz panayr
lan 1621 ylna gelmeden barollerini kaybederler.
Byk Keifler'in olduka dogal bir sonucu olarak
Akdeniz tekrar ikincil bir alan olur ve uzun sre bu
durumda kalr.
Kristof Kolomb'dan bir yzyl sonra, dolay
syla mthi ve arbc bir duraklamadan sonra
Akdeniz'in bu gerilemesi uzun zaman nce yaynla
dtm Akdeniz alanyla ilgili hacimli almada ele
aldtm nemli problemlerden biridir. Bu gerileme
hangi tarihe denk der? 1610, 1620, 1650? zellik
le hangi sre tarblmaldr. En nemlisi olan bu
ikinci problem bana gre Richard T. Rapp'n bir
makalesiyle (The Journal of Economic History, 1975)
ok arpc ve dogtu bir biimde zlmtr. Ra
hatlkla syleyebilirim ki uzun zamandan beri bana
okurnam iin gnderilen en iyi yazlardan biridir bu.
Bylece u gerek kantlanmtr: Akdeniz dnyas
1570'lerden balayarak Kuzey gemileri ve tccarla
n tarafndan taciz edilmi, huzursuz edilmi, yag
malanmbr ve bu Kuzeyli tccarlar ilk servetlerini
83
ffindistan irketlerine ve dnyann yedi denizinde

ki maceralanna borlu degildirler. Bunlar i deniz
zenginliklerine saldmular ve bunlan en iyi ya da
en kt koullarda ele geinnilerdir. Akdeniz'i ge
nellikle kalitesiz ucuz mallada doldurmular ama
Gneyin ok kaliteli tekstil rnlerini bilinli olarak
taklit etmiler, hatta bu rnleri Venedik'in sradan
pazarlannda bu markayla satmak amacyla btn
dnyarun tandg Venedik damgas vurmulardr
mallara Dolaysyla Akdeniz sanayisi hem m
terisini hem hretini kaybetmitir. Yeni lkelerin
yirmi, otuz ya da krk yl boynca ABD'nin d ya
da i pazariamu made in USA etiketli mallar satarak
dzenli biimde kemirdiklerini dnn.
zetle unu syleyebiliriz ki Kuzey lkelerinin
zaferinin mkemmel bir ticaret anlayyla ve do
gal sanayi rekabetiyle (kesinlikle dk cretlerden
yarar saglasalar da), Reform'a gemi olmalan ol
gusuyla da ilgisi yoktur. Onlarn uyguladg siyaset
sadece eskiden kazananiann yerini almak olmutur.
iddet de vardr bunwt iinde. Bu kuraln hala ge
erli oldugu sylenebilir mi? Birinci Dnya Sava
srasnda Lenin tarafndan ifa edilen dnyarun l
gnca paylalmas onun sand kadar yeni bir olay
degildir. Gnmz dnyasnn da bir geregi degil
midir bu? Merkezde olanlar ya da merkeze yakn
olanlar tekiler stnde btn haklara sahiptir.
Ve daha nce belirttiimiz ikinci problem: ekono
mi dnyasrun tmyle emerkezli blgelere dagl-
84
Dnyann Zaman
mast Egemen kutbundan uzaklaldka bu blgeler

avantajlarn git gide yitirirler.
Thtiam, zenginlik, yaama mutlulu ekonomi
dnyasnn merkezinde, kalbinde yer alr. Tarihin
gnei en canl renklerini orada parlatr, en yksek
fiyatlar, en yksek cretler, bankalar, "en gsterili"
mallar, en yararl sanayiler, kapitalist tarun faaliyet
leri oradadr; uzak lke ticaretlerinin kalk ve va
n noktalan, deerli madenlerin, gl paralarn ve
bor senetlerinin akt yer orasdr. Tm modern ve
en ileri ekonomi oradadr. XV. yzylda Venedik'i
ya da XVII. yzylda Amsterdam', XVIll. yzylda
Londra'y ya da bugn New York'u gren her gez
gin fark etmitir bunu Yolatrma teknikleri de
oradadr genellikle ve onlara elik eden temel bilim
de bunlarla birliktedir. Btnyle mit ve btnyle
gerek olmayan "zgrlkler" de oraya yerlemi
tir. Venedik'te yaama zgrl ya da Hollanda' da
zgrlkler veya ngiltere'de zgrlkler denen
eyleri dnn!
Arac lkeler, komular, rakipler, merkezin ra
kipleri ortaya ktnda bu yaam dzeyi geriler.
zgr kyllerin, zgr insaniann says azalr,
alveri yeterli gelmez, banka ve finans rgtlen
meleri kusurludur ve genellikle nispeten geleneksel
sanayilerin dnda kalmtr. XVIll. Yzyl Fransa's
ne kadar gzel gzkilise gzksn yaam dzeyi
lngiltere'ninkiyle karlatnlamaz. "An beslenen",
et yiyen John Bull'n ayanda ayakkab vardr ama
85
elimsiz, ekmek yiyen, solgun yzl, erken yalan

m Fransz Jacques Bonhomme ise sabo giyer.
Ama snr blgelere yaklaldg-rnda Fransa' dan
uzaklalr! 1650'lerde iaret noktas bag-lamn
da dnyann merkezi kk Hollanda ya da daha
dosu Amsterdam'dr. Ara blgeler, ikincil bl
geler ok aktif Avrupa'dan geri kalan blgelerdir
yani Balbk lkeleri, Kuzey denizi lkeleri, ngiltere,
Ren ve Elbe Almanyas, Fransa, Portekiz, spanya,
Roma'nn kuzeyindeki Fransa'dr. Kuzeyde snr
blgeler skoya, rlanda, skandinavya, Hamburg
Venedik izgisinin dog-usundaki btn Avrupa,
Roma'nn gneyindeki talya (Napoli, Sicilya); ni
hayet Atantik'in tesinde AvrupaWam Amerika
mkemmel bir snr blgesidir. Kanada ve balang
dnemindeki Amerika ngiliz kolonilerini saynaz
sak Yeni Dnya btnyle kledir. Ayn ekilde Orta
Avrupa'nn suun Polonya ve tesine kadar ikinci
klelik blgesidir yani Bab'daki gibi neredeyse ta
mamen kaybolduktan sonra XVI. yzylda yeniden
ortaya kan bir klelikten sz ediyoruz.
Ksaca sylemek gerekirse Avrupa ekonomi
dnyas, 1650' de toplumlarn birbirlerine eklenme
si, birlikte yaamasdr. . . Hollanda tr kapitalist
toplumdan en alt basamaktaki kle ve kleci top
lurnlara do giden bir toplum. Bu ezamanllk,
bu senkroniZin tekrar btn sorunlan birlikte geti
rir. Gerekten kapitalizm bu dzenli derecelenme
durumuna gre yaar: d blgeler orta ve zellikle
86
Dnyann Zaman
i blgeleri besler. Ve merkez, btn yapnun hakim

ucu, kapitalist styap de nedir? Bak alarnn
karlkll sz konusu oldudan merkez evre
nin ihtiyalarnn karlanmasna baysa, evre
de kendisine kurallamu dikte eden merkezin ihti
yalarna bagunldr. Her koulda Do Avrupa'ya
ikinci kleli "sokan" Bat Avrupa'dr . . . Bat Avru
pa kendi ekonomisinin gereklilikleriyle Yeni Dn
ya erevesi iinde eski kleli yeniden icat etmi
ve aktamutr. Immanuel Wallerstein'n szlerinin
arl hareket noktasn burada aramak gere
kir: kapitalizm dnyann eitsizli bir yarat
mdr; gelimesi iin uluslararas ekonomiyle gizli
anlamalar yapmas gerekir. Kesinlikle snrsz bir
alann otoriter rgtlenmesinin bir rndr. Snr
l bir ekonomi alannda gl bir gelime gstermesi
mmkn olmaz. Bakasnn klece emeden ya
rarlanmasa hi geliemez belki.
Bu tez allm sreklilik ilikisi iindeki mode
lin baka bir aklamasdr: klelik, ba, ka
pitalizm. ok gl ve etkili gzkmemek iin bir
ezamanll, ok zel bir senkronizmi ne karr.
Modern kapitalizmin kkenieri iin ok nemli ol
duu sandgm bir noktayla ilgili de olsa Avrupa
ekonomi-dnyasnn snrlannn tesinde olup biten
lerden sz etmek istiyorum.
erekten de XVID. yzyl sonuna dek ve gerek
bir dnya ekonomisi ortaya kncaya kadar Asya' da
da ok gl biimde rgtlenmi ve randmanl bir
87
ekonomi dnyas olmutur: in'i, Japonya'y, Hin

distan-Filipinler-Endonezya blou, Islam dnya
sn dnyorum. Bu ekonomilerle Avrupa ekono
mileri .ilikilerinin yzeysel oldugunu, sadece eitli
para karlgrtda alnan baz lks rnlerie -zellik
le karabiber, baharat ve ipekle- ilgili oldugunu ve
tmnn mevcut ekonomik ktleler balanunda
pek birey ifade etmedi sylemek adet olmutur
ve yerindedir bunlan sylemek. Hi kukusuz do
rudur bu ama bu kstl ve szde yzeysel alveri
ler byk sermayenin her zaman kendisine saklad al
verilerdir ve bu bir rastlant deildir, olamaz. Hatta
ben her ekonomi dnyasnn ou zaman dandan
maniple edildi dnyorum. Avrupa'nn b
yk tarihi srarla syler bunu ve hi kimse bu tarihin
Vasco de Gama'nn 1498'de Calicut'a ulamasru,
Hollandal Comelius Houtman'n 1595'de byk
Cava kenti Bantam'a uramasru, Robert Clive'n
1757'de Bengal'in Ingiltere'ye teslim edilmesiyle
sonulanan Plassey' deki zaferini ne karmasnn
yanl olduu sylemez. Kaderin yedi fersahlk
sihirli izmeleri vardr. Uzaktan vurur.
III
Avrupa'da onlan yaratan ve gelitiren merkez

lerle ilgili olarak pe pee gelen ekonomi dnya
lanndan sz ettim size. unu belirtmek gerekir
Dnyann Zaman
ki 1750'lere kadar bu egemen merkezler her za

man kentler, kent-devletler olmutur. Gerekten
de XVTII . yzyl ortalarnda ekonomi dnyasna
egemen olan Amsterdam'la ilgili olarak tarihte
ki poleis1erin, kent-devletlerin sonuncusu oldugu
sylenebilir. Benelks lkeleri, onun arkasnda
bir ynetim glgesinden baka bir ey deg-ildir.
Amsterdam tek bana hkm surer, Antiller'den,
Japonya kylanndan balayarak btn dnyadan
grlen parlak fenerdir. Buna karlk Aydnlanma
yzyllrun ortasna dog-ru farkl bir dnem balar.
Yeni egemen Londra bir kent devleti deg-ildir, ken
disine bir ulusal pazarn dayarulmaz gcn getiren
Britanya'nn merkezidir.
Dolaysyla iki evre sz konusudur: kent yara
tmlan ve egemenlikleri; "ulusal" yarabmlar ve
egemenlikler. Btn bunlan ok abuk geiyoruz,
bunun nedeni sadece bilinen bu olaylarn farknda
olmanz ve benim daha nce bunlardan sz etmi
olmam deg-il ayn zamanda bana gre sadece bilinen
bu olaylarn tmnn nemli olmasdr nk ka
pitalizm sorunu bu btn asndan ortaya kar ve
olduka yeni gibi gzkr.
Avrupa 1750'ye kadar nemli kentler evresinde
dnecektir. Bu kentler rolleriyle kutsal ucubelere
dnmtr: Venedik, Anvers, Cenova, Amsterdam.
Bununla birlikte XIII. yzylda ekonomik yaa
ma egemen olan byle tek bir kent yoktur. Ancak
Avrupa'nn alt yaps olan, rgtl bir kent olma-
89
masndan da sz edilemez. Bir ara slam tarafndan

fethedilen Akdeniz yeniden Hristiyanlga alr ve
Dogt Akdeniz ticareti Bat'ya prestijli uzak lke ti
caretini sunar; aksi takdirde adna layk bir ekonomi
dnyas kesinlikle olmazd. tki pilot blge ok belir
gin zellikler kazanmtr: gneyde talya, kuzeyde
Hollanda. Ve btnn arlk merkezi bu iki blge
arasnda, Champagne ve Brie panaydan arasnda
istikrar kazanmtr. Bu iki panayr byk oldugu
sylenebilecek bir kente -Troyes- ikinci planda
kente -Provins, Bar-sur-Aube, Lagny- eklenmi ya
pay kentlerdir.
Bu arlk merkezinin bolukta kaldgn syle
mek abartl bir ifadedir nk Paris'ten ok uzak

degildir bu merkez . . . Paris o dnemde Saint-Louis

monarisinin ve niversitesinin btn ihtiam ve
gelimesi iinde byk bir ticaret alandr. Hma
nizma tarihisi Guiseppe Toffanin ok karakteristik
bir ad verdigi kitabnda yanlmamtr bu konuda: ll
Secolo senza Roma . . . Dnn ki XIII. yzyldr sz
konusu olan ve bu dnemde Roma kltrel krallgt
ru Paris' e kaptrntr. Ama kesin olan u ki bu d
nemde Paris'in ihtiam grlt l patrtl ve aktif
Champagne panayrlanyla ilikilidir. Champagne
neredeyse srekli uluslararas buluma yeridir. Ku
zeyin, geni anlamda Hollanda'nn -Mame kyla
rndan Zuyderzee'ye kadar uzanan ve yn, kenevir,
keten ileyen byk aile atlyeleri- kumalan, ar
aflan, bezleriyle karabiber, baharat ve talyan tc-
90
Dnyann Zaman
carlanrun ve tefecilerinin paras detirilir. Bununla

birlikte bu snrl lks rn alverii muazzam bir ti
caret, sanayi, nakliyat ve kredi mekanizmasn hare
kete geirir ve bu panayrlan o dnem Avrupas'nn
iktisadi merkezi yapar.
Champagne panaydarnn gerilemesi XIII. yz
yl sonunda balar ve nedenleri farkldr: 1297'de
Akdeniz ve Bruges arasnda dodan bir deniz
balants kurulmas (deniz karann nne geer);
Simplon ve St. Gothard araclyla kuzey-g
ney A lman kentleri yolunun n plana kmas; ve
talyan kentlerinin sanayilemesi (talyan kentleri
daha nce Kuzeyin ham kumalarn boyarnakla
yetiniyorlard, artk kuma retmeye balam
lardr ve Floransa'da Arte della lana atlm yapar).
Ama XIV. yzylda zellikle, ksa sre sonra veba
salgn trajedisinin de eklendi ekonomik kriz bil
dik roln oynayacaktr: Champagne ticaretinin en
gl partneri olan talya snav kazanacaktr. Av
rupa yaamnn tartmasz merkezi olmutur ya
da yeniden olmutur. talya btn Kuzey-Gney
ticaretini tekeline alacaktr ve Basra Krfezi, Kzl
deniz yoluyla Uzakdou'dan gelen btn mallar
bu lkeye gidecektir. Dog-u Akdeniz kervanlar da
btn Avrupa pazarlanru a priori olarak bu lkeye
aar.
Aslnda talya'nn nceli uzun sre drt gl
kent arasnda paylalmtr: Venedik, Milano, Flo
ransa ve Cenova. 1381' de Cenova'run knden
91
KAPiTALiZMIN KsA TARiHi
sonra Venedik'in uzun ama her zaman huzurlu ol

mayan saltanat balar. Bununla birlikte bu saltanat
yz yldan fazla srer. Venedik bu dnemde Dou
Akdeniz'e de egemen olacak ve Uzakdo'nun
ok deerli ve aranan rnlerinin ypld btn
Avrupa'nn yeniden datcs olacaktr. XVI. yz
ylda Anvers San Marco kentini glgede brakr: bu
kent Portekiz'in Atlantik yoluyla byk miktarlar
da ithal etti karabiberin deposu olmutur ve do
laysyla Escaut liman da ok byk bir merkez
haline gelmi, Atlantik ve Kuzey Avrupa ticareti
nin efendisi olmutur. Daha sonra aklanmas ok
uzun srebilecek olan ve spanyollarn Hollanda
savana bal olan eitli politik nedenlerle haki
miyet Cenova'ya geecektir. Saint.Georges kentinin
talihinin ise Do Akdeniz ticaretiyle ilgisi yoktur.
Yeni Dnya ticareti, Sevilla ticareti ve Avrupa'nn
yeniden datcs durumuna geldi Amerikan be
yaz madeni tayan filolarla ilgilidir. Sonuta Arns
terdam konusunda herkes hemfikirdir: Baltk'tan
Dou Akdeniz'e ve Molk'e kadar yaylan uzun
sreli -bir buuk yzyl akn- egemenli esasen
Kuzey rnleri ve "ince baharatlar" -tarn, karan
fil tanesi vb- zerinde oluturdu tekel diyebile
cemiz stnlklere dayanan Amsterdam ok ksa
srede Uzakdou'nun btn kaynaklarna sahip ol
mutur. Bu yan tekeller sayesinde Amsterdam aa
yukan her yerde keyfine gre speklasyonlar yapa
bilmitir.
92
Dnyann Zaman
Ama biz imdi bu imparatorluk-kentleri bir yana

brakalm ve nemli bir probleme el atalm: ulusal
pazarlar ve ulusal ekonomiler.
Ulusal ekonomi maddi yaamn gereklilikleri ve
yenilikleri nedeniyle devletin, faaliyetleri ayn yne
tanabilecek, birlik iinde, tutarl bir alana dn
trd politik alandr. Bu performans erken d
nemde gsterebilen sadece ngiltere olmutur. n
giltere balanunda devrimlerden sz edilir: tarm,
politika, finans, sanayi. Bu listeye, herhangi bir adla
ulusal pazanru yaratm devrimi de eklemek gere
kir. Sombart' eletiren Otto Hintze olduka dar bir
blgede ulam olanaklannn nispeten bol olmasna
bal bu dnmn neminin stnde ilk duran
lardan biridir ve bu balamda ky denizciliyle
sk bir rmak ve kanal ayla ok sayda araba ve
yk hayvan da bir araya gelmitir. ngiliz blgesin
de gmrkler ve i gei cretleri erken dnemde
kalkbdan ngiliz eyaletleri Londra araclyla
rn dei tokuu yaparlar ve mallarn ihra eder
ler. ngiltere 1707'de skoya, 1801'de de rlanda'yla
birlemi tir.
Bu tr anlamalar Birleik Eyaletler1e daha nce
salanmtr ama onJann blgesi dardr ve kendi n
fusunu bile besleyemez. Bu i pazar btnyle d
pazara ynelen Hollanda kapitalistlerinin hesapla
nnda pek yoktur. Fransa ise nnde ok fazla en
gel bulmutur: ekonomik adan ge kalm olmas,
nispeten byk bir lke olmas, fert bana gelirinin
93
ok dk olmas, i balantlanndaki zorluklar ve

nihayet merkez belirleme konusundaki eksiklikler.
Dolaysyla ulam srelri asndan ok geni, ok
farkl, rgtlenmesi ok zayf bir lkedir. Edward
Fox ok ses getiren bir kitapta en azndan iki Fran
sa olduunu kolayca gstermitir. Biri canl, esnek,
xvm. yzyldaki ekonomik gelimeyle doludizgin
giden ama artblgeye ok az ba, gzn bt
nyle d dnyaya evirmi deniz Fransa's, br
karasal, tutucu, yerel ufuklara alm, uluslararas
kapitalizmin ekonomik avantajlarndan haberdar
olmayan kta Fransa's. Siyasal iktidan btnyle
elinde tutan da bu ikinci Fransa olmutur. nk
lkenin ynetim merkezi, i blgede kalan Paris
Fransa'nn ekonomik bakenti bile deldir; bu rol,
1461'de panayrlannn kurulmaya balamasndan
sonra uzun sre Lyon stlenmitir. XVI. yzyl so
nunda Paris lehine bir kayma olmu ama arkas
gelmemitir bunun Paris ancak 1709'dan sonra ve
Samuel Bemard'n iflasndan sonra Fransa pazan
nn ekonomik merkezi olabilmitir ve bu pazar da
1724'de Paris borsasnn yeniden dzenlenmesinden
sonra etkin olmaya balanutr. Ama ge kalnmtr
ve XVI. Louis dneminde hareket ettirid g hzlan
sa da btn Fransa'y canlandrmay ve etki altna
almay baaramamtr.
ngiltere ise ok. basit bir yol izlemitir. Tek bir
merkez vardr. Londra. XV. yzyldan beri ekonomik
ve politik merkez olan Londra abuk gelimi, ayn
94
Dnyann Zaman
zamanda kendine uygun yani byk hammadde tc

carlanna uygun ngiliz pazan modeli olmutur.
te yandan bir ada lkesi olmas bakalann
dan aynlmasna, yabana kapitalizmin mdahale
sinden kurtulmasna yardmc olmutur. Bu ba
lamda, 1558'de Thomas Gresham sayesinde Stock
Echange'in kurulmasyla Anvers karsndaki tavr
rnek gsterilebilir. 1597'de Stahlhof'un kapanma
syla Hansa birliine kar tavr ve eski konuklan
nn ayrcalklarnun kaldmimas teki rneklerdir.
1651' de ilk denizcilik anlamasyla Amsterdam'a
kar tavtrdan sz edilebilir bu konuyla ilgili olarak.
Bu dnemde Amsterdam Avrupa ticaretine ok b
yk lde egemendir. Ama ngiltere bir bask ara
cyd bu kent iin: gerekten de Hollanda yelkenli
gemileri, rzgarlarn yn dolaysyla ngiliz liman
Ianna uramak zorundaydlar. Hollanda'nn baka
hibir lkeden kabul etmedii koruma nlemlerini
ngiltere'den kabul etmesinin nedeni budur hi ku
kusuz. Her koulda ngiltere ulusal pazanru ve do
makta olan sanayisini btn Avrupa lkelerinden
ok daha iyi korumay bilmitir. ngiltere'nin Fransa
karsndaki zaferi yava yava kendini gstermi, er
ken dnemde ortaya km (bana gre 1713 Utrecht
anlamasyla), 1786'da (Eden anlamas) patlam,
1815'de kesinlemitir.
Londra'nn egemen olmasyla Avrupa'nn ve
dnyann ekonomi tarihinde bir sayfa evrilmitir
nk ngiltere'nin siyasal nderlik alaruna da ya-
95
ylan ekonomik stnl yzyllarca srm bir

dnemin, kent ekonomileri ve de Avrupa'nn ve ab.
lmna, agzllne ramen dnyann geri kalan
blmn ieriden fethedemeyen ekonomi dnya
lan dneminin sonudur. ngiltere'nin Amsterdam'a
zarar vererek baard ey sadece gemi baarlan
yinelernesi deil, bunlan amasdr.
Dnyann bu ekilde fethedilmesi zor olmu,
araya birok beklenmedik olay ve dram girmitir
ama ngiltere egemenliini kabul ettirmi ve engel
leri amb.r. br ekonomilere bask yapan Avrupa
dnya ekonomisi ilk kez dnya ekonomisine ege
men olma ve nce kendisinin, ngiliz'in ama ayn
zamanda da Avrupalnn nnde btn engellerin
ortadan kalkaca bir dnya araclyla onunla ilk
kez zdeleme iddiasnda olacakb.r. 1914'e kadar
srmtr bu. 1875 doumlu Andre Siegfried yir
minci yzyln banda yirmi be yandayd, ok
daha sonra, srurlada dolu bir dnyay dolarken
yannda kimlik belgesi olarak sadece ve sadece bir
kartvizit tad gzel bir hatra olarak saklam
b.! Bedelini hi kukusuz baz insaniann dedii Pax
britannica'run (ngiltere ban) mucizesi. . .
IV
Szn edece ngiliz sanayi devrimi ada

nn hegemonyas iin bir genlik pnan, gle yap-
96
Dnyann Zaman
lan yeni bir anlama olmutur. Ama hi korkmayn:

kendimi kaybederek aslnda bize kadar gelen, bizi
kuatan bu byk tarih problemine dalacak dei
lim. Sanayi her zaman evremizdedir, her zaman
devrimcidir ve her zaman tehdit eder. Rahat olun:
size anlatacaklarm bu mthi hareketin sadece ba
lang dnemiyle ilgilidir ve zellikle anglosakson
tarihilerin ve onlarla birlikte baka tarihilerin de
stne atadkiar ok parlak tartmalara girirnek
ten saknacagun. Kald ki benim problemim snr
ldr: benim gste:mek istedigim ngiliz sanayile
mesinin izmi oldugum emalar ve modellerle ne
lde rttkleri ve bu sanayilemenin beklenme
dik olaylar asndan ok zengin olan kapitalizmin
genel tarihine ne lde entegre oldugudur.
Burada devrim szcgnn her zamanki gibi
kart anlaml olarak kullaruldgn belirtmemiz ge
rekir. Bir devrim, etimolojik olarak bir tekerlegin,
dnen bir yldzn hareketidir, hzl bir harekettir:
balar balamaz olduka ksa srede bitecegini anla
nz. Oysa sanayi devrimi zellikle yava bir hareket
olmutur ve ilk bata pek anlalamamtr. Adam
Smith bile bu devrimin ilk iaretlerini grm ama
bir ey anlamamtr.
Devrimin ok yava olmasn, dolaysyla zor
gemesini, dolaysyla karmak olmasn iinde ya
ad dnem aklanuyar mu? nc dnya
nn bir blm gzmzn nnde sanayileiyor
ama duyulmam bir aba ve a priori olarak anormal
97
gzken bir y baanszlk ve yavalkla . . . Bir

defasnda tanm sektr modemlemeyi izleyeme
mitir; ya da nitelikli el erne bulunanamtr; veya
i pazar talebi yetersiz kalmtr; bir defasnda ham
madde kapitalistleri daha gvenli ve daha karl d
yatnmlan yerel yatrmlara tercih ettiler; ya da dev
let msrif ve kt niyetli davrand; veya ithal edilen
teknik uyumlu olmamtr ya da ok pahalya mal
olmutur ve gerek maliyetleri alatrmtr; ya
da gerekli ithalat-ihracat dengesi kurulamamtr:
uluslararas pazar u ya da bu gerekeyle dman
olmutur ve bu dmanl son sz olmutur. Oysa
btn bu dnmler gerekleirken Devrim yeni
den icat edilecek bir ey deldir artk, modellerden
btn dnya yararlanabilir. Dolaysyla a priori ola
rak her eyin kolay olmas gerekir. Ama hibir ey
kolay olmaz.
Aslnda btn bu lkelerin durumu daha ok
ngiliz devriminden nce olup bitenleri yani teknik
dzlemde mmkn olabilecek bir y eski devri
min baarszl hatrlatmyor mu? Ptolemaios
hanedam dnemi Msr' su buhanrun gcn bilir
ama sadece elenir bununla. Roma dnyas muaz
zam bir teknik ve teknolojik bilgi birikimine sahip
tir ve bu birikim sessiz sedasz ve birka kez uzak
ortaa yzyllanru am, XII . ve xrr. yzyllarda
yeniden yaamaya balamtr. Rnesans yzylla
nnda Avrupa Roma'nn kulland su dermen
lerini ve rzgar deenlerini yaygnlatrarak
98
Dnyann Zaman
enerji kaynaklamu olaanst biimde artnr: bu

bir sanayi devrimidir. in byk olaslkla kok re
timini XIV . yzylda bulmutu ama bu olas devri
min arkas gelmemitir. XVl yzylda kaldrma, su
pompalama, boaltma sistemleri ok derin maden
kuyulannda kullanlmtr; bu ilk modem retim
yerleri, vaktinden nce kurulmu fabrikalar, ser
mayeyi ekmi, daha sonra ise ksa srede azalan
randmanlar kuralnn kurbanlar olmulardr. XVII.
yzylda Ingiltere'de ta kmr kullanm yay
gnlar ve John U. Nef bu vesileyle hakl olarak ilk
ngiliz devriminden sz eder ama yaylamayan ve
byk dnmler getirerneyen bir devrimdir bu.
Fransa'da ise sanayi alannda gelimelerin belirgin
iaretleri XVIII. yzylda ak seik grlr. Bu yz
ylda teknik icatlar pe pee gelir ve bu lkede temel
bilimler en azndan Man tesindeki kadar parlak
br. Ama sonu olarak belirleyici admlar ngiltere'de
atlmtr. Bu lkede iler sanki doal olarak, kendi
liinden yrmtr ve modem tarihin ilk byk
kopuu dnyann ilk sanayi devrimi heyecan veren
bir problem atmtr ortaya. Ama niin Ingiltere?
Ingiliz tarihiler bu sorunlan o kadar ok irdele
milerdir ki yabanc bir tarihi her birini ayn olarak
ele ald ama bir araya getirilmeleri de aklamay
pek kolaylatrmayan tartmalar iinde kaybolup
gitmitir. Kesin olan tek ey kolay ve klasik ak
lamalann saf d edildiidir. Bu balamda sanayi
devrimini btncl bir olgu ve bir ym uzak ve de-
99
rin kkenieri olan, yava ilerleyen bir olgu gibi d

nme eilimi gitgide agr basmaktadr.
Biraz nce szn ettigim zor ve kaotik gelime
lere bakldgnda gnmz dnyasnn gelimemi
blgelerinde en artc olan ey ngiliz sanayi dev
riminin patlamas, XVIII . yzylda ve XIX. yzylda
ve sonrasnda ilk kitlesel retimin, motor kesinlikle
yavalamadan ya da durmadan, hibir yerde engel ve
glk grlmeden, olaganst bir ulusal byme
eklinde geliebilmesi degil midir? ngiliz kyleri
boalrken retim kapasitelerinde bir eksiklik olma
mtr; yeni sanayiciler kendilerine gerekli nitelikli
ve niteliksiz emekten yararlanmaya balamlardr;
i pazar fiyatlarn ykselmesine ragmen ykselmeye
devam eder, gelimeye devam eden teknik gerekli
olduunda dzenli biimde hizmet nerir ve sunar;
d pazarlar pe pee almaya balar. Hatta azalan
karlar, szgelimi pamuk sanayisinde ilk hzl ykse
liten sonr karlarn ok hzl biimde dmesi krize
neden olmamtr: biriktirilen ok byk sermayeler
baka blgelere aktarlm ve pamugun arkasndan
demir yollan gelmitir.
Sonuta ngiliz ekonomisinin btnsektrleri re
tirnin bu ani hzlannn gerekliliklerini karlam
lardr. Bu durumda tartlmas gereken, ulusal eko
nominin tm degil midir? te yandan ngiltere'de
pamuk devrimi, yerden fkrm, gndelik, sradan
yaamdan kmtr. Keifleri ogu zaman zanaat
lar yapmtr. Sanayiciler genellikle mtevaz evre-
oo
Dnyann Zaman
lerin insanlandr. Yabrmlar, kolay borlanmalar ilk

bata zayf kalnutr. artc dnm balatan
biriktirilen zenginlik, Londra ve Londra'nn ticaret
ve finans kapitalizmi deild.ir. Londra, sanayinin
denetimini ancak 1830'lardan sonra ele geirecektir.
Bylelikle hayranlk uyandran olay, saysz rnek
leriyle grlr: g, pazar ekonomisi yaam ve hat
ta temel olarak ekonomi, yeniliki kk sanayi ve
bunlarn yannda retimin ve ksa sre sonra sanayi
kapitalizmi denen olay srtlannda tayacak olan
alverilerin global ileyii. Sanayi kapitalizmi an
cak altta yatan ekonomiyle orantl olarak byye
bilmi, biimlenebilmi ve g kazanabilmitir.
Bununla birlikte byle bir ngiliz de vriminin
ortaya kn doran ve dnemin ngiltere'sini
dnyarun byk blmnn tartmasz efendisi
yapan olmazsa olmaz koullar vardr. Bilind.i gibi
Fransz devrimi ve Napolyon savalarnn byk
katklan grlmtr bu balamda. Ve pamuk pat
lamas uzun sreli ve yaygn olduysa burada hareket
ettirici g srekli alan yeni pazarlardr: Portekiz
Amerika's, spanyol Amerika's, Osmanl Devleti,
Hindistan. Dnya istemeden ngiliz devriminin et
kin ortagt olmutur.
yle ki kapitalizm ve sanayi devrimi balammda
sadece sosyoekonomik yaplarm (yerinde) dn
m araclyla bir i aklamay kabul edenler ve bu
konuda sadece bir d aklamayla (aslnda dnya
nn emperyalistler tarafndan smrlmesi) yetin-
101
rnek isteyenler arasndaki hararetli tartma amasz

geliyor bana. Her isteyen dn yay smremez. Ya
va yava olgunlaan byk bir g gerekir bunun
iin Ama kesin olan u ki bu g kendi iinde, kendi
kendine yava yava gelise de bakalann smr
mekle glenir ve bu ikili sre iinde onu tekiler
den ayr mesafe geniler. Dolaysyla iki aklama
(i ve d) kesinlikle i ie gemitir.
Ve ite sonuca geldim. Bu arada sizi ikna edebii
mi oldugtmdan emin dem Ama aklamalannu
bitirirken dnn dnyas ve kapitalizmi da bu
gnn dnyas ve kapitalizmi hakknda dndk
lerimi sylerken sizi ikna edebileceden daha ok
kukuluyum Grd ve size anlatmaya alb
dnyalar ve kapitalizmler. Ama tarihsel akla
mann bugne kadar gelmesi gerekmez mi? Bu bu
lumayla kendini dolamas gerekmez mi?
Hi kukusuz bugnn kapitalizmiNn ap ve
oranlan ok byk lde demitir. Gene ok
byk lde gelime gsteren temel alveriler
ve aralar lsnde ele almak gerekir kapitalizmi.
Ama mutatis mutandis kapitalizmin doas tepeden
tmaa deimi gibi geliyor bana.
Dncelerimi destekleyen kant var:

Kapitalizm uluslararas kaynaklardan ve ola
naklardan yararlanmaya dayanyor, bir baka
deyile dnya boyutlarnda var olan bir sis
tem, en azndan btn dnyaya dou meyle-
102
Dnyann Zamarn
diyor. En nemli kaygs: bu evrenselligi yeni

den oluturmak.
Kapitalizm bu baglarnda ok byk iddet
olaylaryla kar karya kalmasna ragmen
her zaman, hukuken ve fillen srarla tekelle
re dayanr. Bugnn diliyle sylersek organi
zasyon, pazar evirmeye devam ediyor. Ama
burada gerekten yeni bir olgudan sz etmek
dogru olmaz.
Dahas, genel kabul gren dneeye gre ka
pitalizm btn ekonomi, btn alma dn
yasnda etkili degildir; bunlan mkemmel
oldugu sylenemeyecek kendi sistemi iinde
kuatamaz kesinlikle: szn ettigim l
yap -maddi yaam, pazar ekonomisi, kapita
list ekonomi (muazzam eklemelerle}- artc
bir aynm ve aklama degeri barndrr iinde.
Bunu anlamak iin eitli dzeylerde mevcut
baz karakteristik faaliyetleri ieriden gren
mek yeterlidir. Avrupa'da bile, hala kendi
rettigini tketen toplumlarn, ulusal muha
sebenin dnda kalan hizmetlerin, bir ygn
zanaat atlyesinin bulundugu en alt dzey.
Szgelimi bir konfeksiyon atlyesinin yer al
dg orta dzey: burada retim ve retimin
pazarlanmas baglamnda ok kesin ve hatta
aamasz rekabet yasalan sz konusudur; an
lk bir dikkatsizlik ya da zaaf ke neden
olur. Ama en st dzeyde tarudgm ve sz-
103
de rakip olan iki byk firmadan sz etmem

mmkndr size; biri Fransz br Alman
olan bu iki firma sadece Avrupa pazarnda
rakiptirler. Bununla birlikte siparileri birinin
ya da brnn almas hi nemli depldir
nk amaca giden yol ne olursa olsun kar
birli vardr aralarnda.
Bylece kiisel olarak yava yava kabul etti

m dncelerimi kantlyorum. Yani kapitalizm
zirvedeki ya da zirveye dou giden ekonomik et
kinliklerin bir sonucudur kesinlikle. Sonu olarak
yksekten uan bu kapitalizm maddi yaanun ve
pazarn uyumlu ekonomisinin altndaki iki boyutta
yer alr, yksek kar blgesini temsil eder. Bylelik
le onu en yksek dzeye koydum Eletirebilirsiniz
beni bunun iin ama bu dncede olan yalnz ben
deilim. Lenin 1916'da kaleme ald Emperyalizm,
Kapitalizmin En Yksek Aamas adl brornde iki
kez aklar: "kapitalizm, ticari retimin gelime
sinin en yksek aamasdr; on binlerce byk i
letme her eydir, milyonlarca kk iletme hibir
eydir." Ama 1917 tarihli bu ak gerek eski, ok
eski gerektir.
Gazetecilerin, ekonomistlerin, sosyologlarn ara
trma ve incelemelerinin eksikli o zaman tarih
sel boyutlan ve perspektifleri dikkate almamalandr.
Birok tarihi inceledikleri dnem kendi iinde bir
dnemmi, bir balang ve bir sonmu gibi ayn eyi
104
Dnyann Zaman
yapmazlar m? Uyank ve zeki biri olan Lenin 1917

tarihli ayn brorde yle der: "serbest rekabetin
egemen olduu eski kapitalizmin belirgin zellig-i
mallarn ihra edilmesiydi Tekellerin egemen oldu
u bugnk kapitalizmin belirgin zellig-i sermaye
ihracdr." Bu ifadeler ok tartmaldr: kapitalizm
her zaman tekelci olmutur ve mallar ve sermayeler
her zaman ezamanl olarak dolamtr, sermayeler
ve kredi bir d pazara ulamann ve bu pazan zor
lamann en gvenilir arac olmutur. XX. yzyldan
ok nce sermaye ihrac, szgelimi XIII. yzylda Flo
ransa, XVI . yzylda Augsburg, Anvers ve Cenova
iin gndelik bir gereklik olmutur. XVIII. yzylda
sermaye Avrupa'y ve btn dnyay dolar. Pa
rayla ilgili btn aralar, yntemler ve kurnazlklar
1900'de ya da 1914'de domam mdr? Benim bunu
sylemem gerekli mi? Kapitalizm btn bunlan bi
lir ve dn olduu gibi bugn de belirgin zellig-i ve
gc bir kurnazlktan tekine, bir eylem biiminden
tekine geebilmesi, konjonktrn koullanna gre
amalanru, planlanru on kez deitirebilmesi ve bu
arada kendisine olabildiince sadk kalabilmesi, ken
disine olabildiince benzemesidir.
Tarihi olarak ve ann bir insan olarak benim
zld sosyalist dnyada olduu gibi kapitalist
dnyada da kapitalizmle pazar ekonomisinin ayn
olduklannn kabul edilmemesidir. Bab.da kapitaliz
min olumsuzluklanna saldranlara siyasetiler ve
ekonomistlerin verdikleri cevap udur: kapitalizm
os
wrhl'st iri.;irn ve pazar ekonomisinin zorunlu tersi

o larak en az zarar veren sistemdir. Hi sanmyorum.
SSCB'de de ses getiren bir hareket iinde sosyalist
ekonominin agtlndan yaknanlara ve bu ekono
miye daha bir ''kendilindenlik" (bana gre "daha
fazla zgrlk" demek istiyorlar) kazandrlmasru
isteyenlere verilen cevap da udur: kapitalist fela
ketin ykmlarnun zorunlu tersi olarak en az zarar
veren sistem. Buna da hi inanmyorum. Ama bana
gre ideal toplum mmkn mdr? Her koulda
byle bir toplumun dnyada yandalan olabilecei
ne ihtimal vermiyorum!
Size tarihi olarak son bir itirafta bulunacak ol
masaydm aklamalann bu genel yargyla bitire
cektim.
Tarih her zaman yeniden balar, kendisini her
zaman yeniler, aar. Kaderi btn insan bilimle
rinin kaderinden farkl deildir. Dolaysyla /az
dmz tarih kitapla nnn onlarca ve onlarca yl
boyunca geerli olabilecee inannuyorum. Yazl
dnda kesinlikle bitmi, artk hibir mdahaleye
gerek brakmayan bir kitap yoktur; hepimiz biliyo
ruz bunu.
Benim kapitalizm ve ekonomi yorumum kap
saml bir ariv taramasna ve yon bir okuma faa
liyetine dayanyor ama sonuta o kadar ok rakam
yoktur, bu rakamlar birbirlerine ok fazla bal de
ildir; benim alnam nicelikten ok nitelie daya
nr. retim erileri, kar oranlan, tasarruf oranlar
106
veren, ciddi irket bilanolan yaymiayan monogra
filer yaklak da olsa sabit sermaye anmasndan sz
eden monografiler ok enderdir. Bu farkl alanlarda
daha ak seik bilgiler edinebilmek iin meslekta
Iara ve dostlara bavurdum; ama bouna. ok az
bilgi bulabildim.
Bununla birlikte bana gre, daha iyisi olmad
ndan iine kapandtm aklamalar dmda bir
k yolu ancak bu yne dou bir yerde buluna
bilir. Daha iyi anlamak iin blmek, dzleme
ya da etaba blmek ok karmak, ekonomik ve
sosyal gereklii sakatlamak, zorlamaktr. Gerek
ten de sanayi devrimiyle birlikte ezamanl olarak
ortaya kan byme oranlarndaki deimin ne
denlerini anlayabilmek iin btn kavramak gere
kir. Btnleyici globalletirici bir tarihin mmkn
olabilmesi iin gemiin ekonomisinin alaruna belli
bir ulusal muhasebenin, belli bir makroekonominin
modern yntemlerini sokmay baarmamz gere
kir. Ulusal gelir hareketlerini, _Fert bana ulusal ge
liri izlemek, nc bir tarih yaptn, Rene Baehrel'in
XVII. ve XVIII. yzyllar Provence' stne yaphn
gzden geirmek, "bte ve ulusal gelir" arasndaki
balantlan kurmaya almak, modern byrneyi
aniayabilme konusundaki hipotezlerini ok nemli
buldum Simon Kuznets'in tlerine gre gayri
safi hasla ve net hasla arasnda dnemlere gre
farkllk gsteren sapmalan bulmaya almak;
gen tarihilere nerebilecem amalar bunlardr.
107
Ben, kitaplanmda, stlerinde sadece tahmin yr

tillebilen bu manzaralara zaman zaman bir pencere
amaya albn ama pencere yetmez. Kolektif ol
masa da en azndan rgtl bir aratrma gerekli
dir bu konuda.
Yannn bu tarihinin ne varietur (deme olana
olmayan) ekonomi tarihi olaca anlanuna gelmez
bu tab ki onomi muhasebesi, en iyi koullarda
bulank olann, ulusal gelir demelerinin incelen
mesidir; ulusal miraslann, servetierin ls de
dir. Oysa ulalmas mmkn olan bu ktlenin de
irdelenmesi gerekir. Tarihiler ve btn teki insan
bilimleri iin ve btn nesnel bilimler iin her za
man kefedilmesi gereken bir Amerika olacakbr.
108

Fernand Braudel Kapitalizmin Kısa Tarihi Say Yayınları

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Fernand Braudel Kapitalizmin Kısa Tarihi Say Yayınları

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Say Yaynlan

Kapitalizmin Ksa Tarihi 1 Fernand Braudel

&litions Flammarior,. 2008

Trke yayn haklan Say Yaynlan, 2013

Franszcadan eviren: !smail Yerguz

Bask: Glmat Matbaaclk

1. bask: Say Yaynlar, 2013

Genel Da&tm: Say Da&tm Ltd. ti.

1 Maddi Yaam ve Ekonomik Yaam Gzden

u elkitab 1976'da ABD' de John Hopkins ni

B versitesinde verdi konfarans metnin

MADD YAAMI VE EKONOMK

Srekli dom halinde olan, bir yldan tekine de

Ekonomi tarihi denen ey ina aamasndadr

sz konusu olduda byle bir olgular ve akla

olabildigince ak seiktir. Gerekten de kullanlan

Uygun den -ama anlam ok geni olan btn

Dk kitabnun ipucu budur; amac: bir arabrma.

alamayan st snr almtr. O dnemden beri in

yzyldan bu yana gelen yzlerce otopsi raporu var

rafyac Pierre Gourou'nun deyiiyle) sonucunda

alma hayatndan, gndelik yaam mcadelelerin

Ama bana unu soracaksnz: son iki blmnz

Ama bu glge, bu bellek ve ak seiklik yoksunlu

dogdu retim ve her eyin yok oldugu tketim

pazann bir parasdr. demesi gereken vergi ya

nin bu farkl unsurlanru uzun uzun anlattm ve bu

deg-erli krk pazarlan. Ama d n oldugu gibi bugn

t yntemlerine gre satlan ve annda yeniden sa

pa Eski Rejim ekonomisinin deikliklerinin kabaca

ncelikle bu drt yzyl sre since Batnn gelii

XV. yzylda, zellikle 1450'den sonra ekono

Hibir yanlg sz konusu olamaz: bu dnemde

Akdeniz'in bylerinden kurtulmu xvn. yz

Genel bir ekonomik hzlanma a olan XVIll.

leri bile ok artmbr. Sonuta ngiliz tarihiliinin

ilerin kitaplarnda yazdklarndan bamsz ola

alanlara szar: mteri orada taze gnlk ekme,

okuma yazma bilmeyenlere dilekeler, arzuhaller,

terlidir in ekonomisi iin: atardamarlar, toplarda

ten de ok gelimi ve ok dinamik Mslman kent

rulmaya alnu in; ve onun tam albnda balang

gelince bunlar parlak ve ok gelimi ama dar bir

Birinci blmde szn ettiim pazar ekonomisi

mmkn mdr? Devaml sahnededir pazar eko

yaam blgesi srekli genilemitir. Bunun iareti

lemitir. Gerekten ilk ekonomistler pazarda arz ve

ekonomisinin erdemlerine ve nemine inanyorum

Sonu olarak ben kapitalizm szcgn kendi

ncelikle XV-XVIll. yzyllar arasnda baz S

Bununla birlikte gemi, hatta uzak gemi ve

Kpitalizm szc sadece tarihsel anlamn

meye alan kiidir; kapitalizm kabaca (kesinlikle ve

edeer bir karlk vardr ve bu karlk retinrin

Bu alveriler "saydam"dr, srpriz yaanmaz

her zamanki gzergahlann detirmelerine tank

ve karabiber konusunda Endonezya ve Filipinler. . .

pc biimde ortaya kar. Fernhandel mkemmel bir

s ve bu grubun hem ok kk hem de her zaman

devlet iletmecilerinin dostlan olduklarn syle

XN. yzyl sonunda Floransa yaknlarndaki Pra

olmama durumuna geer. Artk elinin altndaki her

szgelimi maden alannda yatnmlar yapa

Amsterdam da Avrupa kredi alarna ok