K ULLASUYUMANTA AYLLUCHASQA KAWSAYPURAQ

PUQUCHIQ QHICHWA JATUN YACHAY WASI

CASIMIRO HUANCA

PACHA SACHAKUNA UYWAY YACHAYAN

Turku sunquwan yachayninchikta, ruwayninchikta, yuyayninchikta kallpachaspa sumaq

kawsayman kutina

JUCHUY SUYU POTOS, JUCHUY LLAQTA SACACA AYLLU

CAMANIPI, SACHAKUNA UYWAPURAY WASI RUWAY

Ruwaq: Juan Ticona Tumili

Yanapaq: Ing. Calixto Choque Nina

Chimor, Cochabamba - Bolivia

 2016
RURI

1. awpaq kuti ruwaykuna.................................................................................... 7

2. Imarayku........................................................................................................ 7
3. Qhawaykachariykuna........................................................................................ 8
3.1. Sutinchaynin................................................................................................... 8
3.1.1. Tarikuynin...................................................................................................... 8
3.1.2. Jatunchaynin................................................................................................... 8
3.2. Kay aspectos Geogrficos y Climticos kunamanta riqsichiy.....................................9
3.2.1. Pachaq kaja.................................................................................................... 9
3.2.2. Kajay............................................................................................................ 9
3.2.3. Paramuyninmanta............................................................................................ 9
3.2.4. Wayra.......................................................................................................... 10
3.2.5. Pachapi manchachiy........................................................................................ 10
3.3. Kay aspectos socio demogrficos nisqaman jina riqsichiy.......................................11
3.3.1. Runakuna chanta llawarmasikunap tiyakuyninmanta riqsichiy...............................11
3.3.3. Chusariyninmanta riqsichiy.............................................................................11
3.3.3.1. Chusapuy..................................................................................................... 11
3.3.4. Allin kay chanta yachachiy............................................................................... 12
3.3.4.1. Allin kay....................................................................................................... 12
3.3.4.2. Yachachiy...................................................................................................... 12
3.4. Kay ayllukunaqta riqsichiynin...........................................................................13
3.4.1. Qutuchaykunapi qullqita llawarmasikunaqta riqsichiy..........................................13
3.4.3. Kay aspectos gnero chanta generacional nisqamanta riqsichiynin...........................13
3.4.4. Laya raymikuna............................................................................................. 13
3.4.5. Layakuna raymichay....................................................................................... 14
3.4.6. Kuraq kamachiq qutuchayninkunata raymichayninta ima riqsichiynin.....................14
3.5. Kay aspecto biofsico kunamanta riqsichiynin......................................................15
3.5.1. Urqukuna..................................................................................................... 15
3.5.2. Mayukuna..................................................................................................... 15
3.5.3. Jallpa kinraykunamanta riqsichiynin................................................................15
3.5.4. Sachakunamanta chanta munti uywakunamanta riqsichiynin................................16
3.5.4.1. Sachakuna.................................................................................................... 16
3.5.4.2. Uywakunaq kawsayninmanta............................................................................16
3.6. Apaykachayninkuta qhawarina.........................................................................16
3.7. Kay aspectos qullqimanta chanta puquymanta ima qhawariy.................................17
3.7.1. Riqsiy puquymanta ranqhay chanta qallpa tarpuy................................................17
3.7.2. kunay yuyay apaykachay.................................................................................17
3.7.3. Puquymanta chanta ranqhawamanta qhawarynin................................................18
3.7.4. Kunan qhatuynamanta riqsichiynin...................................................................18
3.8. awpa yuyaninkunamanta riqsichiynin..............................................................19
3.9. Qhatuna wasimata riqsichiynin.........................................................................19
3.9.1. Rantiy.......................................................................................................... 19
3.9.2. Ranqhay....................................................................................................... 19
3.9.3. Qullqipi ranqhaynin........................................................................................ 19
4. YACHAY WAKICHIMANTA...........................................................................20
4.1. Champachaymanta riqsichiynin.......................................................................20
4.2. Jatun munay ruway taripay, aqllaykuna chanta watuy..........................................21
5. SUTI JUNTAYNIN:...................................................................................... 22
6. WAKICHIYMANTA YUYAYKUNA..................................................................25
6.1. Jatun ruway munaykuna.................................................................................25
6.2. Juchuy ruway munaykuna..............................................................................25
6.3. Suyasqa taripay yuyaykuna.............................................................................. 25
7. Wakichiypa ruwakuynin.................................................................................. 26
7.1. Ruway juntay tarikuynin................................................................................26
7.2. Riqsichiynin imayna ruwakuynin......................................................................26
7.3. Flujograma................................................................................................... 26
7.4. Wakichiy ruway............................................................................................. 27
7.4.1. 1kaq ruwaynin Aylluman yachachiy kay ruway wakichiymanta...............................27
7.4.1.1. Aylluwan qutuchakuy...................................................................................... 27
7.4.1.2. Kay wakichiy riqsichiy..................................................................................... 27
7.4.2. kaq Ruwaynin sachakuna uywapuray ruway......................................................28
7.4.2.1. Imaymana qhaway tarikuyninpaq......................................................................28
7.4.2.2. Ruwakunanchiqata pichay chanta manpachay.....................................................29
7.4.2.3. Mallki wasi puquchiy ruway............................................................................. 29
7.4.3. kaq ruway. Sacha uywapuray mallkikuna puquchiy.............................................32
7.4.3.1. Wanuyuq jallpa wakichiy qallpa riqsichisqapi.....................................................32
7.4.3.2. Mujuta jallpaman tarpuy................................................................................ 32
7.4.3.3. Kay juchuy wulsaman jalpa sumaq piqtusqa juntachiy.......................................33
7.4.3.4. Mallki churay................................................................................................ 33
7.4.4. 4 kaq ruway. Malki puquychiy wasipi allin apaykachay chanta qhaway....................33
7.4.4.1. Llamkayninmanta.......................................................................................... 33
7.4.4.2. Sachaap qhurukunanta qhawaynin..................................................................34
7.4.4.3. Jallpata wanuwan kallpachana.........................................................................34
7.4.4.4. Sacha mallkikunap chiqllaynin riqsichiy............................................................35
7.4.4.5. Juk intitucion nisqhawan qillqasqa riqsichiy........................................................35
7.4.4.6. Mallki sachakunata jallpapataman churayninmanta...........................................35
7.5. Iramintakuna ima apaykachakuqkunapiwan.......................................................36
7.6. Wakichiyqa kay jinamanta llamkarinqa.............................................................36
7.6.1. Mallkikunamanta yanapaq...............................................................................37
7.6.2. Kuraq kamachiq waturiqkuna..........................................................................37
7.7. LLAMKAY RUWAY KUTIKUNA......................................................................37
8. QULLQIMANTA QHAWARIYNIN...................................................................38
8.1. Tukuynin qullqi.............................................................................................. 38
8.2. Chaninchay yaykuq japiymanta RB/C...............................................................40
8.3. Llamkay wakichiyman qullqiwan yanapaqkuna.............................................40
9. PACHAMANTA QHAWARIY...........................................................................41
10. TUKUCHAYNIN............................................................................................ 41
11. Yapaykuna.................................................................................................... 41

MASTAWA RURI

1kaq mastawa: Jallpa jatunyayin.........................................................................................................9

2kaq mastawa: Pachapi manchhachiy..................................................................................................10
3kaq mastawa: Machhkha runakuna....................................................................11
4kaq mastawa: Chusapuy................................................................................... 12
5kaq mastawa: Layakuna raymichay...................................................................14
6kaq mastawa: Riqsiy puquymanta ranqhay chanta qaalpa tarpuy.....................16
7kaq mastawa; Kunan qhatuymanta riqsichiy......................................................18
8kaq mastawa: Iramintakuna ima apaykachakuqkunapiwan...............................33
9kaq mastawa: Llamkay runa kutikuns...............................................................35
10kaq mastawa: Chaninchay yaykuq qullgimanta...............................................37
11kaq mastawa. Qullqi jaywaq............................................................................38
N YUYAYKUNA SUTICHAYNIN
1 wakichiypaq Juchuy suyu Potos, juchuy llaqta Sacaca ayllu Camanipi, sachakuna
sutin: uywapuray wasi ruway
2 Jatun ruway Juchuy suyu Potosi, llaqta Alonzo de Ibaez juchuy llaqta Sacaca Camani
munay: ayllupi sachakuna uywapurayta kullu sachata puquchinapaq jinanmanta
miski puquyniyuqtapis chaywanta qullqi japiypi allin kawsayman
yanapananpaq mallkina wasita ruway.
3 Juchuy yuyay
taripay: Juchuy llaqta Sacaca ayllu Camani qutu apaykachayninpi yanapakunqa.

Sachakuna uywapuray pinu radiata, pino patula, tipa, manzana chanta

duraznutawan ima puquchinapaq mallki wasita ruway.

Pachanpi mallkikuna puquqta chanta waq mallkikuna puquqta ima

puquchikunqa.

Allin puquchinapaq, llamkay yanapaqkuna rantiy.

4 Suyasqa taripay
yuyaykuna: Juchuy llaqata Sacaca Camani aylluta qutu apaykachayninpi yanapaspa
kallpachakunqa

Sachakuna uywapurayta ruwakunanpaq pinu radiata, pino patula, tipa,

manzana chanta duraznutawan ima mallki wasi ruwasqa

Pachampi mallkikuna puquqta chanta waq mallkikuna puquqta ima puqusqa.

Allin puquchinapaq, ruwanakunata imakuna rantisqaa kachkan.

5 Kawsay Qullqi japiypi: kay sachakuna uywapuray mallkikuna puquchiywan
qhawachiykuna: sachakuna uywapuray wasi ruwaywan 60 yawarayllukunata yanapanqa.
kawsaypi: Llaqtapi sacha uywapuray mallki wasiwan yuyaychakuywan
yanapasqa kanqanku.
Pachapi: kay sacha uywapuray puquchiywan pachan wayrata
llimphichakuspa kanqa.
6 Champaykuna Champayninqa mana sacha uywapuray mallki wasi kaptin, pisi qullqiyuaq
atiykunanpiwan: tarikunku, jinamnata kay ruwakuptinqa sapa yawar aylluman yaparikuspa kanqa.
Kay sacha uywapuray mallkina wasiwan allinmanta apaykachaspa
ruwaykunawan yanapakunqa.
fi Tarikynin: Kay wakichiy ruwayqa, Juchuy suyu Potosi, juchuy llaqta Sacaca ayllu
7 Camanipi tarikun.
8 Qutuchakuypa Ayllu Camani
kuraq Ayllumanta kuraq kamanchiq
kamachiqnin:
9 Jatun kaq CSUTCB
qutuchaypa sutin: Sub central Jancarachi
10 Wakichiyta Kay wakichiy ruwaypi chanta qatiyninpi kay qutukunawan kanqa:
juntachiq Yachaykamayuqkuna (wakichiymanta kamachiq chanta juk mallkina wasimanta
qutukuna: yachaq):
Runa qhawaq (2 kamachiq Camani ayllumanta)
1 Tukuynin qullqi Sutinchaynin Tukuynin QULLQI JAYWAQ
pisi riqsichiy qullqi FONADAL G.A.M. AYLLU
SACACA
Servicios 185600,00 182200,00 3400,00
personales
Insumos 21592,00 21592,00
Materiales del 2681,00 2681,00
escritorio
 JUCHUY SUYU POTOS, JUCHUY LLAQTA SACACA AYLLU
CAMANIPI, SACHAKUNA UYWAPURAY WASI RUWAY

1. awpaq kuti ruwaykuna

Kay yuyay wakichiy ayllu Camanimanta lluqsin, chanta mana mallkikuna mallkisqa kaptin
chayqa mana allin apayqachasqa chayrayku munan juk mallkip puquchiy wasi yanapananpaq
qullqi, qutu apaykachayninpi chanta kawsayninku yanapakunqa

Camani ayllu sacha qullqi japiypi mana kanku, chayraku kay ruway wakichiywan chay pisi
yachayninkuta kallpachanqa, mallkikunata puquchispa allin kawsayta maskaspa.

Kay kawsay wakichiyqa tukuy ayllumanta runakuna sunqunkumanta pacha urqhumuspa

karqanku, chatataq QHICHWA JATUN YACHAYWASI CASIMIRO HUANCA
yachayninwan kallpachaspa kanqa, tukuy chaykunataqri imaynataq kawsayninku kasqanwan
ruwakuspa kanqa.

2. Imarayku

Camani ayllupi juk chaqwaypi mallki wasi puquchiy ruwakunanta nirqanku, ajinamanta kay
wakichiywan yanapanqa, kawsayta allinpi pachamamawan kawsaypi, chanta imayna mallki
puquypi apaykachaypi yanapallanqataq, tukuy aylluta aswanta qullqita yaparispa kanqa,
mallki puquchisqankuta ranqaspa kanqanku.
 Kay ruway wakichiywan juk jatun champayta ayllu ukhupi allinyachiypi yanapanqa, chanta
pisi qullqi apaykachayninkuta achkhallarichinqa, allin kay wakichiykuna pisi qullqiyuq
kaqkunapaq kachkan, jinamanta pacha mamawan allin kawsaypi tiyanapaq.

Kay wakichiypaq musuq yanapayninqa, sumaq yachaypi allin puquchiypi kulluyuq

sachakunapi kanqa, jinataq puquyniyuq sachakunapi 60 yawarmasikuna Camani ayllupi
kaqkunapaq, maypichus qallariyninpi ajinamanta yachachikunqa.

3. Qhawaykachariykuna

3.1. Sutinchaynin

3.1.1. Tarikuynin

Kay llaqta Alonso de Ibaez juchuy llaqta Sacacaqa, juchuy suyupi Potosi tarikun, chantapis
16 llaqtamanta Potosi japiymanta jinataq patakantupi kachkan.

Juchuy llaqta Villa Sacaca 340 waranqa thatkikuna potos llaqtamanta, jatun anqa Oruro
llaqtamanqa Bolivar ayllu chiqanta pasachkan. (PDM de juchuy llaqta Sacaca de 2001)

3.1.2. Jatunchaynin

Juchuy llaqta Sacaca jallpaqa 1.334 kilmetros cuadrados kachkan, chantapis 1.13 %
jallpakunaqa juchuy suyu Potosi japiyni kachkan, ajinallamantataq, llaqta Alonzo de ibaes
ukhupiqa 61.47% jallpa japininqa, Potosi qhawariyninpiqa, ichkay kay juchuy
jallpakachkan, chanta llaqta Bilbao qhipankaq juchuy jallpaqa kachkan, (PDM de juchuy
llaqta Sacaca de 2001)
 EXTENSIN TERRITORIAL
10000000
1098581
1000000
118218
100000

10000
2170
1334
Km2 1000

100

10

1
Bolivia Potos Provincia Ibaez Sacaca
1kaq mastawa:
Jallpa jatunyayin

3.2. Kay aspectos Geogrficos y Climticos kunamanta riqsichiy

3.2.1. Pachaq kaja

Kay ayllu ukhupiqa sinchi chaki chiri kachkan, ruphaytaq watantinmanta juk chawpi
urqhusqaman jinaqa 12 C chayan, qhapaq intirayni killamanta pacha puquy killakama 18 a
21 C ajinata ruphayqa rupharin, amuray killamanta tarpuy killakamaqa sinchimanata
chirimun, chantapis ruphayqa 4 a 5 C. chaykama chayarin, punchaw tutanqa kay chiri
killakunapiqa sinchita chirimun, ajinallamantataq jallpakuna yaykunku, chakiy kapun, muyu
rayra chanta wayrakunaqa imaqa chinchamanta kunti chiqanta rin, (PDM de juchuy llaqta
Sacaca de 2001)

3.2.2. Kajay

Juchuy llaqta Sacaca ukhupiqa mana ancha ruphaymanta waturiy sutinchaq im kanchu,
ruphaytaqa kay qhipa watakunapiqa pisillamanta qhararirqanku, kay chiqapiqa equipos
kanchu, sutinchanapaq, chayman jinataq ruphaymantaqa jukchay yachispa qhawarinku,
ruphaymanta sutinchaq kay kunan watakunapiqa ruwakurqa, ajinamanta ruphaytaqa
sutincharin (PDM de juchuy llaqta Sacaca de 200).
 Jawkay kuski killapiqa sinchimanta chiri wayrita kunanqa chiririmun, 7 C ajinallaqa chay
pacha kunapiqa ruphayqa chayan, 5. 3 C wakin kutipitaqri ruphayqa ajinamanta rupharin
(PDM de juchuy llaqta Sacaca de 2001).

3.2.3. Paramuyninmanta

Para yakuqa 529.69 mm./watantinpi uraykamun, kay yupaykuna rikuchiyqa chiqapuni, laya
ayllu kunaman jinatataq ujinataqtaq yupaykunta rikuchin, kay juchy llaqta Sacaca jallpa
ukhupi (PDM de juchuy llaqta Sacaca de 2001).

Qhaymiray killamanta jatun puquykillakamaqa sichi kiskimanta para yakuqa uraykurimun,

Qhaymiray killapiqa 93.54 mm ajina para yakuqa uraykamun, chanta pacha puquq jinamanta
qhapaq raymi killapitaq 115.4 mm ajina para yakuqa uraykamullantaq, kay yupay kunaqa
rikuchisqanman jina, kay Amuray killamanta chakra qunakuy killakamaqa punchawkunaqa
sinchi qui (PDM de juchuy llaqta Sacaca de 2001).

3.2.4. Wayra

Kay ayllu ukhukunapiqa mana wayra puriytaqa sutimantachu yupaykunata riqsichinkuchu,

1997 2001. Chay watakunapi wayra puriymanta sutincharirqanku, chantapis jawkaykuski
kilamanta tarpuy killakama wayrakunaqa wayrarin (PDM de juchuy llaqta Sacaca de 2001).

3.2.5. Pachapi manchachiy

Kay ayllukunapiqa sinchimanta qasaykapun, chichi wayrakuna paramun, chantapis watin

punchawkunaqa sinchita ruphayrimun, wakin kutikunataq sinchimanta pararimun, chanta
jallpakuna sinchimanta chakiy kallantaq.

Kay ayllu chiqanpiqa qasaqa sinchimanta qasaykurimun, chantapis kay chuu ruwaykunapina
yanapan, wakin kutipitaq puquykunata qasaykapun, ariwaki killapi awparispa chanta tarpuy
killapi qhiparispa ima.

1997 2001 kay watakunaman yupaykunata urqhusqamanjinaqa, 113.8 punchawkunata

qasasqa chanta kay 1998 watapitaq 159 punchawkunata chirimun.
 Kay chakraqunakuy killamanta chaqrayapuy killakama sinchimanta qasamun, 30.2
punchawkuna chanta 26.4 punchawman qasamun.

2kaq mastawa: Pachapi manchhachiy

Ruwaq: PDM de juchuy llaqta Sacaca de 2001

3.3. Kay aspectos socio demogrficos nisqaman jina riqsichiy

3.3.1. Runakuna chanta llawarmasikunap tiyakuyninmanta riqsichiy

Sub central Jankarachi ukhupiqa 951 runa llawarmasikuna tiyakunku, kay censo 2001
llamkayninkuman jina riqsichin

3kaq mastawa: Machhkha runakunanta

TOTAL DE
SUB NUMERO DE
DISTRITO COMUNIDADES HABITANTE
CENTRAL HABITANTES
S
CAMANI 115
CASI CASI 159
AREA
JANKARACH CHULLPANI 131
ADMINISTRATI 951
I JANK'ARACHI 195
VA SACACA
MOLINO TICANOMA 230
CARCOMA 121

Ruwaq: PDM de juchuy llaqta Sacaca de 2001

3.3.2. Ayllu kunap miraynin

Kay 1976 1992 INE llamkayninkuman jinaqa, 0.12%; runakunaqa ayllu ukhuykunapi
wiarirqanku, kay juchuy suyu Potosi, llaqta Alonso de Ibaez 0.03% ajinata runakunaqa
wiarirqa.

Kay Censo 2001 wata llamkayninkuman jinaqa, 2.74% aji runakuna wiarisqa, juchuy suyu
Potosi ukhupi kay yupayta riqsichin, qallitun suyunchiqman, 1.01%, Potosi llaqtaqa tukuy
runakunaqa ajinata wiarirqanku, Potosi llaqta karu ayllu yapiykunapiqa 0.98%
llawarmasikunaqa wiarisqa, 15.285 kay 18.725 runakuna tiyanku. (PDM de juchuy llaqta
Sacaca de 2001).

3.3.3. Chusariyninmanta riqsichiy

3.3.3.1. Chusapuy

Kay ayllumanta kunamanta waq llaqtakunaman llamkaymunaspa ripunku, 34.70% ajina

runakuna llamkay machkaq ripunku, 11.40%; runataq jallpapatapi llamkaq ripunku, kay
7.30% chika runakunataq ranqhana maskaspa ripunku, waq 2.00% llamkaykuna maskaspa
ripunku (PDM de juchuy llaqta Sacaca de 2001).

4kaq mastawa: Chusapuy

UNIDAD PORCENTAJE DE MIGRACIN PRINCIPALES PRINCIPALES

TERRITORIAL TEMPORAL MOTIVOS DE LUGARES DE
MIGRACIN MIGRACIN
HOMBRE MUJERES TOTAL
S
Juchuy llaqta 10.26% (en 2.26% (en 12.53% 93.50 % trabajo 50.06 % Cochabamba
Sacaca trminos trminos (en 6.50 % estudio 23.70 % Oruro
absolutos absolutos, trminos 8.60 % La Paz
representan representan absolutos 4.90 % Chapare
1.922 423 representa 3.30 % Santa Cruz
personas) personas) n 2.345 9.00 % Otros (Capinota,
personas) Llallagua)

3.3.4. Allin kay chanta yachachiy

3.3.4.1. Allin kay

 Juchuy llaqta Sacaca ukhupiqa juk jampina wasi tiyapun, San Luis de Sacaca chay jampina
wasiq sutin kachkan, kay jampina wasitaq kachkan juchuy llaqta sacaca ukhupi, tukuy ayllupi
runakuna tiyakuqkunaman jampina wasiqa yanapan.

Chantapis kay Camani ayllupiqa juk juchuy jampina wasi tiyan, chay jampina wasitataq juk
jampiq runa tukuy runakunaman yanapan, kay Camani ayllu akhupiqa tiyallantaq, suqta
juchuy ayllukuna.

3.3.4.2. Yachachiy

Juchuy llaqta Sacaca ukhupiqa 74 yachay wasi tiyan, chanta 72 yachay wasikuna awpa
puriymanta qhipa puriykama, jinallamantataq juk yachay Wasilla nivel secundario tiyan,
(PDM de juchuy llaqta Sacaca de 2001).

3.4. Kay ayllukunaqta riqsichiynin.

3.4.1. Qutuchaykunapi qullqita llawarmasikunaqta riqsichiy

Ayllu ukhupiqa tukuy runakunaqa puquykunallawan kawsakunku, chanta uywakunata

ranqhaspa qullqi yaykumun, wakinkunaqa puquykunata ranqanku, wakin llawar
masikunataqri kay empresa kunawan llamkanku.

3.4.2. Llawar masikunaman qullqi yaykumuynin riqsichiy

Camani ayllupiqa runakunaqtaqa mana llamkayninku tukuy pachapaqchu, chantapis

llawarmasikunamanqa 300 waranqa qullqilla yaykumun, imaraykuchus mana llamkaykuna
kanchu, ajinallamantataq manallataq wakichiykuna kanchu, wakin runakunataqri
uywakunankuta ranqharpanku chaymanta qullqiqa yaykumun.

3.4.3. Kay aspectos gnero chanta generacional nisqamanta riqsichiynin

 Ayllu ukhupiqa warmi wawakunaqa awanku uywakunata michinku, chantapis sapa punchaw
mikhunata waykurinku.

Tukuy qhari wawakunataq jallpapatapi llamkanku, wakin runakunataq waq llaqta kunaman
chusarinku, qullqita maykaq. Wawakunanku sumaqta kawsananpaq.

3.4.4. Laya raymikuna

Qhichwa simita parlarikunku, kay Vila Vila, Laytojo, Sillu Sillu y Tarwachapi ayllukunapitaq
aymara simita parlarinku, tukuy runakuna iskay simi parlarinku, wakin kunataq kimsa simita
pararinku.

Qutupi runakuna wiasqaman jina riqsichiy, tawa watayuqmantaqa 42.84% ajina kanku,
chantapis juk simillata parllarinku, 47.11% ajinataq iskay simita parlarinku, 10.05%
runakunataq kimsa simita parlarinku. Kay parlasqanku simimanjina riqsirisun, ajina 25.04%
runaqa qhichwatawan qara simitawan parlarinku, ajina 20.06% runataq qhichwa aymara
simita parlarinku, ajina 2.01% runataq aymara chanta qara simita parlarinku, ajina 10.05%
achkha runataq kimsa simikunata parlarinku. (PDM de juchuy llaqta Sacaca de 2001)

3.4.5. Layakuna raymichay

Juchuy llaqta ukhupiqa raymichaykunaqa kay jinamanta yuyarinku, awpa kawsayninkuta,

chaymanjinataq raymicharikunku, chata sapa ayllup paqariyninta raymichanku. Paykunaqa
raymicharikunku cultura andina jina, (PDM de juchuy llaqta Sacaca de 2001)

5kaq mastawa: Layakuna raymichay

 ACTIVIDADES FECHA MOTIVO DE LUGAR DE LA CARACTERISTICAS
FESTIVAS FESTEJO FESTIVIDAD

Ao Nuevo 1 enero Recepcin del ao Todo el juchuy llaqta Actos costumbrista de

nuevo cada comunidad
Carnaval (movible) Anata, Toda el juchuy llaqta Agradecimiento a la
agradecimiento a la Pachamama
Pachamama Regocijo por la cosecha
Semana Santa (movible) Recordacin de la Todo el juchuy llaqta Celebracin eucarsticas y
pasin de Cristo costumbrista
Fiesta de la Cruz 3 de mayo Fiesta en honor al Villa Vila, Tarwachapi Fiesta religiosa local,
Seor de Mayo e Iturata costumbrista
Corpus Cristi (movible) La venida del Seor Todo el juchuy llaqta Rituales catlicos y
costumbrista

3.4.6. Kuraq kamachiq qutuchayninkunata raymichayninta ima riqsichiynin.

Kay juchuy llaqta Sacacaqa juchuy suyukunapi qutuchasqa, chantapis parlasqanukuman

taqaqa, aymara juchuy, qhichwa juchuy suyu, jinallamantataq qui jallpa juchuy suyu,
aylluqkunapta awpaqman rinankupaqqa, juk kuras kamachik tiyan, awpaqman
rinanankupaqtaq qutupi paykunaqa llamkarinku.

3.5. Kay aspecto biofsico kunamanta riqsichiynin

3.5.1. Urqukuna

Kay Putuni puntaqa 4.500 m.s.n.m jina patapi kachkan, chanta qhipanpitaq Mallku Qota punta
4.235 m.s.n.m. patapi kachkan, kimsakaqqa Quinsa Kollo puntaqa 4.624 m.s.n.m. patapi
kachkan (PDM de juchuy llaqta Sacaca de 2001).

3.5.2. Mayukuna
 Jatuchiq mayukunaqa ayllu ukhupiqa kay jinaman kachkan, Huraraya mayu, kay mayutaq
ayllu Charkamanta pacha yamuchkan, chanta kachakallantaq Ticanoma mayu, kay mayutaq
jatun mayu rio caine nisqaman uraykamuchkan.

Juchuy mayukunaqa kay ayllu ukhu kunapi tiayllantaq, Totoroco, Cachuma, Fundicin,
Jancarachi, Tarwachapas, Sakani, Iturata chanta Tujonta ayllukunapi.

Chaymanta kallantaq kimsa quchakuna, Mallku Qota ayllu ukhupi, Wara Wara chanta
Murmutani chaykuna quchaykunaq sutinqa kachkan.(PDM de juchuy llaqta Sacaca de
2001).

3.5.3. Jallpa kinraykunamanta riqsichiynin

Juchuy llaqta Sacaca ukhupiqa jallpakunaqa chanta kinraykuna ima kachkan, kay cordillera
Centro Oriental chiqaman kaskan, puntakuna Azanaques Chayanta puntakunaman kaskan,
chanta qhawarillasunyaqa juchuy qaqakunata puntakunata, kay juchuy qaqakunapiqa
rumikunawan chanta jallpakunapis llimpiyuq, chanta paray chapiqa yakukuna jallpakunata
apakanpun.

Jatuchik Puntakuna kay ayllu kunapi tarikun, Putuni (4.500 m.s.n.m.), Mallku Qota (4.235
m.s.n.m.), Cerro Sacaca (4.009 m.s.n.m.) chanta kimsa Kollo (4.624 m.s.n.m.) ajinata
punatakunataqa riqsichin.

Juchuy llaqta Sacaca kay mapa Ecolgico Bolivia jinaqa, qaqakuna chanta jatuchik
punytakuna, tunpa qui jallpakunata riqsichin, 3.100 y 4.600 m.s.n.m. mama qucha patapita
urqukuna puntakuna kachkan (PDM de juchuy llaqta Sacaca de 2001).

3.5.4. Sachakunamanta chanta munti uywakunamanta riqsichiynin

3.5.4.1. Sachakuna

Kay ayllukunapiqa mana ancha jatuchiq sachakunaqa kanchu, juchuy sachakuna chanta
ayllupiq sachakuna paqariqkuna tiyan, jinallamantataq, chiri jallpakunapi chanta quu
jallpakunapi kay laya sachakunaqa tiyan,
 Kay ayllu qui jallpa ukhupi sachakuna Molles, Retamas, Sunchu, Llanka, Burro icho,
Mua, Tara Taras chanta waqkunawan ima tiyan (PDM de juchuy llaqta Sacaca de 2001)

3.5.4.2. Uywakunaq kawsayninmanta

Uywakunaqa taqra jallpakunapi chiri jallpakunapi tiaykunku, Aqkuna, quwi, juqucha

chantawiskacha chay uywakuna jaqay jallpapatapiqa tiyan.

Jatun jallpaman llamkasqankuman jinaqa, uywakunaqa puntakunaman urqukunaman ripunku

mana japichikuyta munaspa, quwi, juqucha chanta pichquwan ima uywakunaqa
puquykunamanta paykunaqa mikhukapunku.

Kay laya uywakunataq, Atuq, jatuchiq pisqukuna, munti misi kunaqa, uywakunata kancha
nukhukunapi mikuhkapunku, charaykutaq runakunaq ywakunasninaqa chinkapun, chanta
muniti uywakunataqa runakunaqa waichimullankutaq, chanta paykunaqa aychanta
mikhunku. (PDM de juchuy llaqta Sacaca de 2001)

3.6. Apaykachayninkuta qhawarina.

Aylluqraqa juk panqapi killqasqa tiayan, chayman jinatataq sapa punchwa paykunaqa
juntanku, tukuy runakunaqa qupakunataqa chiqllarinku, paykunaq suyayninman jina, mana
pacha mama chichichanankupaq.

3.7. Kay aspectos qullqimanta chanta puquymanta ima qhawariy

Juchuy llaqta Sacaca ukhupiqa tukuy runakunaqa jallpa patapi llamkarinku, qullqi
yaykumunanpaqa, kay llamkayman jinataq paykunaqa sumaqta kawaskunanku tiyan,
awpaqman rinankupaq, chantapis ayllu jallpakunaqa sumaqllqa puquykunata tarpunapaqqa
PDM de juchuy llaqta Sacaca de 2001).

3.7.1. Riqsiy puquymanta ranqhay chanta qallpa tarpuy

6kaq mastawa: Riqsiy puquymanta ranqhay chanta qaalpa tarpuy

 ZONA SUB SUPERFICIE FAMILIAR POR CULTIVOS (en hectreas)
CENTRAL
Papa Avena Centeno Cebada Trig Maz Arveja Oca
o

Distrito Area Iturata 0.14 0.34 0.00 0.29 0.16 0.06 0.09 0.06
Administrativa Layupampa 1.35 0.05 0.49 0.41 0.07 0.05 0.04 0.04
Sacaca
Huaraya 1.17 0.33 1.04 0.27 0.00 0.05 0.13 0.00
Pichuya 0.48 0.13 0.04 0.33 0.08 0.06 0.06 0.04
Ventilla 0.79 0.03 0.36 0.28 0.11 0.09 0.05 0.04
Sillu Sillu 1.02 0.09 0.15 0.26 0.22 0.10 0.04 0.08
Laytojo 1.41 0.33 0.76 0.63 0.67 0.16 0.13 0.13
Vila Vila 1.17 0.06 0.81 0.15 0.15 0.00 0.24 0.05
Tarwachapi 0.72 0.49 0.40 0.34 0.24 0.14 0.10 0.14
Alta 1.13 0.00 0.26 0.56 0.66 0.07 0.07 0.17
Ticanoma
Ovejeria 1.50 1.00 0.50 0.50 0.08 0.00 0.08 0.16
Karancani 0.38 0.43 0.00 0.58 0.24 0.23 0.14 0.00

Jankarachi 0.89 0.00 0.00 0.09 0.85 0.01 0.00 0.00

PROMEDIO GENERAL 0.90 0.23 0.32 0.36 0.29 0.07 0.08 0.09

3.7.2. kunay yuyay apaykachay

jallpapatapi llamkaymanta willariynin, jallpapatapi pay kuna llamkananpaqqa waka yunta

kunawan llamkarinku, papata tarpunapaq chanta warwichuta ruwanapaq.

Papata tarpunapaqqa, awpaqtaqa waka yuntakunawan jallpata wakichina, jallpaqa mana

rumiyuq nitaq sachakunayuq kanan tiayn, papataqatarpuna tarpuy killamanta pacha, waka
yuntawantaq yanapachikuna, chantapis papa mujuqa mana waqaychasqachu kanan tiyan,
chaymann jina papa puquytaqa sumaqta allanapaq, 7 asta 12 kintalista juk hectrea papaqa
allakunman (PDM de juchuy llaqta Sacaca de 2001.

3.7.3. Puquymanta chanta ranqhawamanta qhawarynin

Yupaykunaman jinaqa, papaqa 29.04 qq/ha puqunman, kay yupaykunaqa qalitunmanta kuraq,
chanta qhipankaq kachkan, 44.57 qq/ha ajinata kay Ventilla ayllu ukhupiqa npuqurichinku,
21.45 qq/ha ajina llata Ticamona ayllu ukhupiqa puqurichinku.
 Riwu tarpuymanta, 5.87 qq/ha juk khuskan watantin puquymanta, 6.10 qq/ha juk khuskan
watantin puquymanta, 6.09 qq/ha juk khuskan awina puquymanta, 6.45 qq/ha juk khuskanin
siwara puquymanta, 65.66 qq/ha juk khuskan tukuy puquymanta (PDM de juchuy llaqta
Sacaca de 2001).

3.7.4. Kunan qhatuynamanta riqsichiynin.

Ayllu ukhupiqa tukuy runakunaqa jallpapatapi tarpunku, chay puquykunataq llawarmasikuna

mikhunanpaq, jallpakunaqa puquykuna puqunanpaq sumaqlla, chantapis yakukuna tiya,
puquykunata qarpanapaq, jinallamantataq para yakupis puquykunataqa wiayninpi yanapan,
puquykunatataq wakin runakunaqa qhatuna wasiman qhatunankupaq apanku (PDM de
juchuy llaqta Sacaca de 2001).

7kaq mastawa: Kunan qhatuymanta riqsichiy

CULTIVO DESTINO DE LA PRODUCCIN (en porcentajes)

CONSUM SEMILLA VENT TRANSFORMACIN

O A

Papa 22.70 35.04 3.10 39.16

Cebada en 100.00 (*)
berza
Cebada en 31.86 68.14
grano
Avena 100.00 (*)
Centeno 100.00
Trigo 25.00 75.00
Habas 40.00 15.00 10.00 40.00
Maz 40.00 10.00 50.00
Oca 30.00 20.00 50.00
Tarwi 30.00 10.00 60.00

3.8. awpa yuyaninkunamanta riqsichiynin

Camani ayllupiqa paykunaqa unancharikunku kilawan chanta sachakunawan ima,

awpaqman yuyakunaku apasqa. (yuyayninman jina ruway)

3.9. Qhatuna wasimata riqsichiynin

3.9.1. Rantiy
 Ayllukunap yuyayninku tiyapun, mallkikunata rantinankupaq, chay juchuy sachakunataqa
jallpankuman churamunankupaq, mana para yaku apakapunanpaq.

3.9.2. Ranqhay

Juchuy sachakunaqa ayllu kunaman ranqhakunqa, kay sub central Jncarachi ukhupitaq suqta
ayllukuna tiyan, chay ayllukunaqa sacha malkitaqa jallpatapi wiachinankupaq munanku,
sacha kunataqa juk raphipi killqasqapi runakunamanqa jaywarikunqa, chayman jinataq
paykunaqa juntananku tiyan.

3.9.3. Qullqipi ranqhaynin

Juchuy mallki sachakunataqa ichkay waranqapi ranqharikunqa, chanta kay puquy

sachakunataq kimsa waranqapi ranqhakunqa.

4. YACHAY WAKICHIMANTA

4.5. Champachaymanta riqsichiynin

 Camani ayllupi pisi kausay

Ripuy

Pisi kawsay

Yachayta saqiy Achkha mana yachayniyuq Pisi mikhuy Unquykuna

Pisi wiay qullqi apaykachaypi Mana chiqan mikhuykuna

Camani ayllupi mallki puquchiy wasi mana kanchu

Chaqru mallkikuna
Mana Mana allin
kanchu apaykachasqa
apaykachay mallki puquchiy Mana
wasipiwakichiykuna Jallpapi pisi wanuyuq
kanchu
chanta wiayninpi

Mana llamkana kanchu Jallpa taqrayasqa

Pisi riqsiychi imayna wiachiymanta
Municipiomanta kamachiqkuna mana allinta apaykachasqanrayku

Mana allin qutuchay kanchu

Pisi japikuyniy mallkisqapi

Mana mallkinamanta qutuchay kanchu

 Camani ayllupi allin kawsay

4.6. Jatun munay ruway taripay, aqllaykuna chanta watuy

Kutimpuy aylluman

Sumaq kausay

Achkha yachakkuna sacha puriymanta Allin mikhuy tiyan Pisi unquykuna

Allin wiay qullqi apaykachaypi Allin mikhuy

Camani ayllu mallki puquy wasi tiapun

Mallki puquchiy
Chaqrusqa mallkikunapi wasipi mallkiynimpiwan
allin apaykachay tiyan takya
Kan wakichiykuna
apaykachay
Alta porcentaje
tiyan de nutrientes en el suelo

kamachikkuna
qa mallkikunamanta municipiomanta
wiachiyninmanta ayllumatawan
achkha riqsichiy tiyan Kam
allin
llamkay
llamkayJallpha allinchasqa

Allin qutuchay
Achkha yapikuy kan mallkiykunapi

Kan qutuchay mallki uywanamanta

5. SUTI JUNTAYNIN:

JUNTAKUSQANKUNA JUNTAKUSQAN ALLIN

RIKUCHIQKUNA YUYAYKUNA

Taripaynin
Jatun ruway munay:
Juchuy suyu Potosi, llaqta 100% sacha uywapuray Jatun riqsichiy
Alonzo de Ibaez juchuy llaqta ruwasqa chanta chiqa wakichiymanta ruway Masqa ranqaykuna
Sacaca Camani ayllupi juntay 90000 mallkikunata allin jinapis pacha
sachakuna uywapurayta kullu puquchinapaq pachata Tukuy watamanta qutu pacha yanapan,
sachata puquchinapaq allinyachinapaq ayllupi 60 llamkay riqsichiy chanta sacha
jinanmanta miski yawarkunta kawsapi ruway. uywapuray
puquyniyuqtapis chaywanta allinyachispa chanta mallkikuna allin
qullqi japiypi allin kawsayman qayllapi ayllukunta llaqta puqun
yanapananpaq mallkina wasita ukhupi.
ruway.
Propsito
Juchuy ruway munaykuna:
Juchuy llaqta Sacaca ayllu Ayllu juk qutu kawsay Ruwaykunamanta Ayllu may kusisqa
Camani qutu apaykachayninpi qhawaywan yanapasqa riqsichiy ruway kay ruwa
yanapakunqa. wakichiywan
Sachakuna uywapuray pinu Uywapuray mallkikunapaq Ruwaykunamanta May thuru jallpa
radiata, pino patula, tipa, chiqanmanta sacha Acta chanta wakichiy Kan qullqi
manzana chanta duraznutawan uywapuray wasi ruwasqa ruway
ima puquchinapaq mallki wasita Jutu urqukuna.
ruway.
Pachanpi mallkikuna puquqta 100 % sacha uywaouray Malkikuna Pacha jarkaqkuna
chanta waq mallkikuna puquqta mallkikuna puquchisqa kay puquchiymanta (uchhika yaku).
ima puquchikunqa. pinu radiata pinu patula, qhaway wakichiy Kan pachapi
tipa, durazno, higo, ruway ruwanapaq
manzana, etc.
Allin puquchinapaq, llamkay Allin puquchinapaq chiqa Sapa juk llamkanapaq Ruwanakuna sapa
yanapaqkuna rantiy. ruwanakunata japisqa ruwanakun qillqasqa llamkanapi
chanta jutukuna ima apaykachakurqa
Wakichiypaq ruwakunan
Suyasqa taripay yuyaykuna:
 Juchuy llaqata Sacaca
Camani aylluta qutu
apaykachayninpi yanapaspa
kallpachakunqa
Sachakuna uywapurayta
ruwakunanpaq pinu radiata,
pino patula, tipa, manzana
chanta duraznutawan ima
mallki wasi ruwasqa
Pachampi mallkikuna
puquqta chanta waq
mallkikuna puquqta ima
puqusqa.
Allin puquchinapaq,
ruwanakunata imakuna
rantisqaa kachkan.
Ruwaykuna
7.4.1. 1kaq ruwaynin
Aylluman yachachiy kay ruway
wakichiymanta
7.4.1.1. Aylluwan qutuchakuy
7.4.1.2. Kay wakichiy riqsichiy
7.4.2. 2kaq ruwaynin sacha
uywapura wasi ruway
7.4.2.1. Imayna qhaway
tarikuynimpaq
7.4.2.2. Ruwakunan chiqata
pichay chanta pampachay
7.4.2.3. Mallki puquchiy wasi
ruway
7.4.3. 3kaq ruway. Sacha
uywapuray puquchiy
7.4.3.1. Wanuyuq jallpa
wakichiy qallpa riqsichisqapi
7.4.3.2. Mujuta jallpaman churay Jallpaman muju taruy allin
7.4.3.3. Kay juchuy wulsaman
jallpa sumaq piqtusqa juntachiy
7.4.3.4. Mallki churay
7.4.4. 4kaq ruway. Mallki
puquchiy wasipi allin
apaykachay chanta qhaway
7.4.4.1. Llamkayninmanta
7.4.4.2. Sacha khurukunata
qhawaynin
La comunidad de camani Informe falencias en la
fortalecido su organizacin Fotografa organizacin
con visin integral
Mallkina wasi 300m2 Ruwasqa qhawachiq Kay ruway
Camani ayllupi ruwasqa ruway wakichiypi
Futukuna yachaykamayuqkuna
runa qhawaq
Qatiyqkuna
Kay mallki layakuna pinu Ayllupaq juk qhawaq Mallki puquchiypi
patula pinu radiata tipa wakichiq ruway watuy
manzana duraznu allin mallki jupaymanta
llamkaspa puquchisqa
Allin puquchinapaq chiqa Ruwanakuna qillqasqa Allin apaykachay
ruwanakunata japikun llamkay ruwaqkuna
jinataq ikipus
Taripaykuna Logstica
Kuraq kamachik jinataq y los 60 Qutuchaymanta acta qillqasqa
yawarkun chanta waq kuraq itisqa aylluwan
kamachiqkuna
Ayllupi 60 runakunaman Cmara fotogrfica panqa ruwana
yachachikurqa sacha uywapuray wasi qillqanakuna computadora data
ruwanapaq desplaye saqraura qillqay watuy
Imaymana qhaway tarikuynimpaq Ayllumanta kamachiqkuna
kamachisqaman jina juntakun
pichay chanta panpachayr 100% Lampa, pikuta, karitilla
ruwakun
Sachaa uywapuray wasi mallki Iramintakuna ima
puquchiy qhawasqaman jina ruwakun apaykachakuqkunapiwan
90 cubos wakichiqurqa yachaykamayuqkuna yanapay
Llanta, yaraja, manka
llamkaspa 100% ruwasqa
90000 wulsitaman jallpa juntachisqa Juchuy kaspikuna, wutilla
khuchusqa
90000 wulsitaman mallki yachaykamayuqkuna yanapay
churasqa100% ruwasqa
Sacha uywapuray mallkikuna Yakuwan qarpanapaq, mallki
puquchiynimpi may chiqanmanta kutuna yachaykamayuqkuna
llamkasqa yanapay
Chiqanmanta khurukunamanta Jampiwan qarpana
qhaway ruwakurqa.
7.4.4.3. Jallpata wanuwan
kallpachana
7.4.4.4. Mallkikuna
chikllayninriqsichiy
7.4.4.5. Juk intitucionwan
mallkikuna qillqasqhawan
sutichasqa
7.4.4.6. Mallkikunata jayway
wianampaq
puquynuyuq mallkikunaman Yakuwan qarpana
Wanuchakurqa kulluyuq
mallkikunaman pisillapi
wanuchakurqa
60000 kulluyuq mallkikuna chanta Mallkinamanta qillqay
30000 puquyniyuq mallkikuna
900000 Juk intitucionwan mallkikuna Institucin responsable
qillqasqhawan sutichasqa
Puquchisqa mallkikuna100% Juchuy awtu
jaywakurqa

6. WAKICHIYMANTA YUYAYKUNA

6.5. Jatun ruway munaykuna

Juchuy suyu Potosi, llaqta Alonzo de Ibaez juchuy llaqta Sacaca Camani ayllupi sachakuna uywapurayta
kullu sachata puquchinapaq jinanmanta miski puquyniyuqtapis chaywanta qullqi japiypi allin kawsayman
yanapananpaq mallkina wasita ruway.

6.6. Juchuy ruway munaykuna

Juchuy llaqta Sacaca ayllu Camani qutu apaykachayninpi yanapakunqa.

Sachakuna uywapuray pinu radiata, pino patula, tipa, manzana chanta duraznutawan
ima puquchinapaq mallki wasita ruway.

Pachanpi mallkikuna puquqta chanta waq mallkikuna puquqta ima puquchikunqa.

Allin puquchinapaq, llamkay yanapaqkuna rantiy.

6.7. Suyasqa taripay yuyaykuna

Juchuy llaqata Sacaca Camani aylluta qutu apaykachayninpi yanapaspa

kallpachakunqa

Sachakuna uywapurayta ruwakunanpaq pinu radiata, pino patula, tipa, manzana chanta
duraznutawan ima mallki wasi ruwasqa
 Pachampi mallkikuna puquqta chanta waq mallkikuna puquqta ima puqusqa.

Allin puquchinapaq, ruwanakunata imakuna rantisqaa kachkan.

7. Wakichiypa ruwakuynin

7.5. Ruway juntay tarikuynin

Kay ruwasqa wakichiy Sacaca juchuy llaqtamanta 10 km karupi tarikun, yanapasqa ayllu sub
central jancarachi juchuy llaqta Sacaca juchuy suyu Potos llaqta ukhupi tarikun.

7.6. Riqsichiynin imayna ruwakuynin

Juchuy suyu Potos juchuy llaqta Sacaca ayllu Camanipi, sachakuna uywapuray mallki wasi ruway .

Wakisqa ruwaykuqkuna qipan wakichisqapi qillqakunqa maypichus kay wakichiy

ruwasqamanta riqsichinqa.

7.7. Flujograma Sacha uywapuray puquchiy

Aylluman wakichiymanta sacha
kay ruway yachachiy
uywapuray mallki wasi jatunyachiy Mallki puquchiy wasipi chiqan qhaway apaykacha

Chiqa llamkay
Imayna qawaykuna
Aylluwan qutuchay Wanuyuq jallpata wakichiy

Muju tarpuy
Ruwakunan chiqata pichay chanta pampachay
Kay ruway wakichiyta reqsichiy

Wanuwan wanuchay
Unquymanta
Wanuyuq jallpata winay qhaway

Mallki wasi puquchiy ruway

Sacha
Mallki uywapuray mallkikunata chikllay chanta yup
churay
 Mallki sachakunata
jallpapataman jayway

7.8. Wakichiy ruway

7.8.1. 1kaq ruwaynin Aylluman yachachiy kay ruway wakichiymanta

7.8.1.1. Aylluwan qutuchakuy

Juk juchuy tantakuyman waqyachikunqa, sacha uywapuray mallki wasi puquchiy

yapanamanta aylluman allin kasqanta riqsichinapaq, chanta kuraq kamachiqkuna Alcadiawan
ima kay wakichiyta ninankupaq ruwakunanpaq.

Kay qutuchay internado wasipi ruwakunqa, tutuy qharikunawan chanta warmikunawan

piskunachus kanqanku yanapaspa kay wakichiyta tutuy llamkayninpi.

7.8.1.2. Kay wakichiy riqsichiy

Tukuynin ayllu Camaniman juk qutuchaypi ruwakunqa, kay wakichiymnata parlay
imaynachus jatun taripaynin, chanta juchuy taripaynin ajinamanta imataq ayllupaq alln kay
wakichiypi mallki puquchiypi yanapanakupaq.

Tukuy kuraq kamachiqkunawan ruwakunqa, niqtin kay wakichiypaq qullqi yanapata

maskakunqa chata ruwakunqa.

7.8.2. kaq Ruwaynin sachakuna uywapuray ruway

7.8.2.1. Imaymana qhaway tarikuyninpaq

Kaypi qhawakunqa achqha ruwaykuna may allin mallkip puquchiy wasipaq kay kuna kanku:

a) Yaku kanan tiyan

Kay wakichiy ruwakunanpaq qhawakunqa, juk chiqaman maypichus watantinta yaku

tiyan, chaypi watantinta chanta chay yakuqa mana kara nitaq chichi kanan tiyan, sapa100
mallkikuna 350 y 500 puylukunata sapa qanchis punchaw munanqa, ajinapis may allin
llanthuychanin mallkip puquchina wasipi wianaqa.

b) Llamkanakuna qayllapi kanan tiyan chanta wasiman ima

Mallkip puquchiy wasiqa 50 thakipi wasimanta qhawakunqa, kay wakichiypi maakunqa,

juk wasi qhawanapaq chanta qhawanapaq wiayninpi yasa kanapaq chantapis ima
kaptinpis qallarinapaq.

c) Mayka kauman apakunqa

Kay mallkip puquhiy wasi maskha karuma apakunqa, chata 15 km chiqapi ayllukuna tiyan.

d) Laya jallpa mallkip puquchiy wasipi

Tarikuynin mallkip puquchinan mallki wasipaq jallpa kanqa, allin mallkikuna

wianampaq
 e) Textura

Tio jallpawan phiti jallpawan chanta pisi limki jallpawan mana kuraq 15%.manta
chikllakunqa, kayqa mana yaku ukhuman yaykunanpaq imaraykuchus mana
quchakunanpaq paramuq qarpaqtin ima.

f) Waq ruwaykuna

Juk chhiqa chikllakunqa, wayramanta allin jarkasqa mana ancha lanthuyuq kikintaq
pamachasqa larqakunayuq mana yaku tantakunanpaq.

Ajinamanta kanan tiyan, auto an mallkikunata apanapaq maypichu mallkikunqa chayman

chanta imallapaqpis jasa purinapaq.

7.8.2.2. Ruwakunanchiqata pichay chanta manpachay

Kay llamkay makillawan ruwakunqa, winchawan thakkispa, imaraykuchus ancha karupi

llaqtamanta traqturta

Kay ruwanakunawan:

Wiliku

Lampa

Cumwu

Warita

Tanqana

Azarun

Kay llamkay ayllu runakunawan ruwakunqa, panpachay tumpa uray kana tiyan, mana yaku
quchakunanpaq chanta larqa muyurisqa allakunqa, mana para pacha yaku quchakunanapaq.

7.8.2.3. Mallki wasi puquchiy ruway

Maypichus ruwakunqa chay chiqata pichaspa, chanta pampachaspa qallarikunqa, mallki wasi
kay riqsichiykunawan:

a) Jatun an

Kay an kan 2 thakki paltaman karitillawan purinapaq, wanu jallpa winasqa phullchu
siruchispa chata mallkikunata urqhunapaq.

b) Juchuy ankuna

Juchuy ankuna kanqa 0,5 thakkiyuq paltaman kay kanqa, qarpanapaq mana mallkikunata
wauchinapaq

c) Mallki wasiq ruwayniy

Mallki wasip 180000 mallkikunata puquchinapaq kanqankutaq pino radiata, pino patula
tipa durazno, manzana juk 600 m2 qallpa ruwakunqa

1. Jatuchiq kulluyuq malllkikuna

2. Juchuy ankuna

3. Muju putuchuy chiqa

4. Jatun an

5. Puquyniyuq mallkikuna

6. Wanuyuq jallpa jallchay

7. Wanuyuq jallpa winay chiqa

 6

5
7
4

2
3

30m

20m
20m

30m

d) Muju putuchiy chiqa

 Muju putuchiy chiqaqa juk thakki paltaman qanchistaq karuman kanqa chanta jallpa
manta ruwakunqa, wichhuwantaq pampakunqa wakin kutipitaq laylunwan chirimanta
jarkanapaq.

e) Waq ruwakunasnin

Ajinamanta mallki wasi jawapi kanqa, juk qallpa wanuchasqa jallpa jjurqachinapaq

Mallki wasi 3 thaki eucalisto kullumanta ruwakunqa, kay malla saramta japinqa.

Manguirawan yakupaq mallkikunata qarpanapaq churakunqa

awpaqta juskukuna allakunqa, eacalisto kullukunata churanapaq allanawan ruwakunqa,

ajinamanta chay kullukuna lanthuchata japinanpaq churakunqa.

Chay ruwaykunata tukuchaspa alambre sikikunqa chata malla tukuchanapaqta jallichakunqa

kaywaykunasnin mastakunqa.

Chaymanta juchuy qallpakuna ruwakunqa, imaynacha ruwakunan ajina.

7.8.3. kaq ruway. Sacha uywapuray mallkikuna puquchiy

7.8.3.1. Wanuyuq jallpa wakichiy qallpa riqsichisqapi

Jallpa chaqruy ruwakunqa, imaynatacha chiqa willayninmanjina kay jinamanta Jallpa sumaq
wakichisqa, mallkikunaqa sumaqta sumaqta putumunanpaqtaq 0.03 m qhaswi jallpa
churakun, patanmantaq 0,05 m llampu jallpa churakun, chaymantataq chaqruna,
jinallamantataq panpachana.

Embolsado ruwanapaqqa lampa, chuqchuka, carretilla, 30% pachan jallpawan kanan tiyan,
30%lama kanan tiyan, 10% wanu kanan tiyan, 30% sacha wanukuna, ajinata jallpaqa
wakichakun.
 7.8.3.2. Mujuta jallpaman tarpuy

Jallpa sumaq chaqrusqaa putunanpaq chayqa, chay jallpataqa desinfetana, qui yakuwan
jichaykuna mana chayri juk litro formolwan jichaykuna, chanta juk kamata jina wakichana
kay kunataqa ruwana, sumaq runakuna yachasqanman jina.

Kay muju putumunanpaqta, mujuman jina jallpakunaqa wakichikun, chay patanmantataq

yakuwan chaschuna, mujuta jallpaman churaytawan pacha chayta ruwana, chaymantataq
ichhuwan qhatana, inti ruphaymanta paramanta ima jarkanapaq, mallki wiasqanmanjina
ichhutaqa qhatarana.

Chanta mujukunataqa bolsa nisqaman chiqanta churayta atillasunmantaq, durazno waq kuna
puquytawan ima.

7.8.3.3. Kay juchuy wulsaman jalpa sumaq piqtusqa juntachiy

Jallpa sumaq piqtusqa chayqa, embolsado nisqata ruwana, chantapis kay wakichiyman jina,
1000 embolsado nisqaman chayaytawanqa taqana, sumaqta yupanapaq mana
pantachkanapaq, tukuy llawarmasikunapaq kanan tiyan, chaytataq waturinqa, kuraq runa,
paytaq sapa killa raphipi qhillqasqata rikuchinqa.
Tukuy pachapi sacha mallkitaqa qhawana tiyan, imayna kachkan manachu sumaq wiachkan
chaykunata qhawan.

7.8.3.4. Mallki churay

Kay embolsados ruwasqamantaq, sapa juk phullchuman juk juchuy mallki sachita churakun,
kaytaqa ruwana, kuruq runap yachasqanman jina.

Niraq juchuy mallkita apamuchkaspaqa, sumaqmanta qharpaykuna, usqayllata tiraranapaq,

chaymantataq phullchuman churana.

7.8.4. 4 kaq ruway. Malki puquychiy wasipi allin apaykachay chanta qhaway

7.8.4.1. Llamkayninmanta

Kay sacha mallkikuna apaykachanapaqqa kiskimanta llamkana, sachaqa sumaqta

wiananpaq, awpaq punchwkunapiqa sumaqta qarpan, qurana, laphinkunata urqhuna, juk
killamantataq mallkitaq bolsaman churana, chaypi sacha mallkikunaqa sumaqmanta
kallpacharikuspa wian.

a) Qarpaynin

Sacha mallkikunaqa yakuta wianankupaq kallpachakunakunapaq munan.

Kay sacha mallkikunamanqa qanchiq punchawpiqa kimsa kutita qarparikunqa, chantapis

mana ima phanipis qarpanallachu, qarpaytaqa tutamanta sukhayaypi atisuman.

b) Quranamanta
 Qurakunataqa khiskimanta urqhuna kanqa, mana qurakunata urqhusuman chayqa
qurakunalla kallpachakunman, mana qurakunataq tiranachu mana chayri khutuna, mana
sacha mallki sapinta kutuspa..

c) Sapinta kutunamanta

Mallkip sapintaqa urqhuyta atisuman, sinchitapuni sapin lluqsiramuptinqa kay platabandas

ukhupi churana.

Chantapis sachap laqhinta khutunapuni, mana chayta ruwasuman chayqa, sacha

mallkikuna waupuyta atin, mallki wasimanta jallpapataman apanapaq chaytaqa ruwana

7.8.4.2. Sachaap qhurukunanta qhawaynin

Juk yanapaywan kay sacha qhurukunamanta waturinqanku, chaymantataq jampikunawan

jampirinqanku, kuraq runakuna yachasqanman jina jampina.

Jinallamantataq sacha mallkitaqa qhurukunamanta waturinallataq, sumaq rakhu kallpayuq

mallki wianpaq.

7.8.4.3. Jallpata wanuwan kallpachana.

Juk yanapay wakichiywan jallpata wanuwan kallpachana, laya puquykunaman jina, chantapis
jallpataqasumaqta qhawarina.

Sacha mallkikuna sumaqta wiananpaq, sumaqta yanapana tiyan, kay chirimanta qasamanta,
silwi qhuru wanuwan astawan jallpata wanucharispa, kay wanutaqa bolsa pataman churayta
atisunman, yakuwan qarpaspataq kay wanuqa sapinman chayanqa, mana chayri yakupi
wanutaqa piqturpana, chaywantaq qarpaykuna, silwi qhuru wanuqa manchay sumaq
jallpakunapaq, mallkikunataqa sumaqta wiachin.

7.8.4.4. Sacha mallkikunap chiqllaynin riqsichiy

Kay Fenologa nisqaman jinaqa mallki sachakunataqa chiqllarinapuni, chanta yupaychana

ima, imarayku , jallpa patapi sumaqta kallpayuq wiananpaq.
Sachacha mallkita chiqllana tiyan, mana sumaq sachakunataqa wauchipuna tiyan.

Sacha mallkikuna ancha juchuy .

Sacha mallkikuna champaykunata unquykunata riqsichin.

Sacha mallkikuna punta pakisqa.

Mallki sachakunaqa chiqllarikunqa embolsados apaykachasqaman jina, unqusqa mallki

sachakunata waqman chikllarikunqa.

7.8.4.5. Juk intitucion nisqhawan qillqasqa riqsichiy

Sacha mallkikunataqa sumaqmanta chiqllarina, chay ruwaytawantaq, juk institucinwan

raphipi qillqachina, imaraykutaq chayta ruawana, sachakuna sumaq kallpayuy kananpaq

7.8.4.6. Mallki sachakunata jallpapataman churayninmanta

Sacha mallkikunaqa juk raphipi qillqasqa kanan tiyan, chaymantataq llawarmasikunaman

sacha mallkikunataqa jaywanakanqa, paykunataq jallpapatapi wiachinakupaq.

Juchuy mallkikunata sapa llawaramasikuna munasqankuman jina jaywakunqa, kay

wakichiyman ruwayman jinataq juntachikunqa.

7.9. Iramintakuna ima apaykachakuqkunapiwan

Wakichiyta llamkayta juntachinanpaq, kay material kunawan llamkanqanku.

8kaq mastawa: Iramintakuna ima apaykachakuqkunapiwan

Socializacin a las comunidades sobre el proyecto Produccin de especies agroforestales

Descripcin Cantidad Descripcin cantidad
Data display 1 Semillas 30kg
Computadora 1 Regadera 2
Hoja boom 200 Bolsitas de polietileno de 18x10 1800000
Bolgrafos de dos colores 4 Fumigadora de 20 litros 1
Alargador 1 Rollo de manguera 1
Marcadores de agua 4 Sustrato 180m3
Cmara fotogrfica 1 Cernidora 1
Implementacin Manejo y control integrado de vivero
de un vivero agroforestal Descripcin Cantidad
 Descripcin cantidad Fungicidas orgnicos,
Picotas 3 Insecticidas y biosida natural
Palas 12 tijeras podadoras 5
Rastrillo 3
Carretillas 4
Azadilla 4
Flexo 2
Rollo de alambre gruesa 4
Alicates 4
Rollo de malla sarn de 50 % de 4
sombra
Grampa en (kg) 3
Huincha de 50 (m) 1
Tocones (1,5m) 20
Bolillo de eucalipto (4m) 40

7.10. Wakichiyqa kay jinamanta llamkarinqa

Tarikq kuraq kamachiq qhawaq

Qutu Yachay kamasqa

wakichiymanta kuraq kamachiq Ayllumanta kamachiq

Mllki uywanamanta yachaq

Kamachiq apaykachaypi
Kamachiq runa kawsaypi

1 sullka kamayuq sacha yachaymanta 1 kuraq kawsaymanta

kamachiq
1 Ruwaq 1 Ayllumanta qhawaq )

7.10.1. Mallkikunamanta yanapaq

a) Yachaq runa

Kay juchuy qutuqa sumaq umanchasqa, kay wakichiyta awpaqman apananpaq, chantapis
juk sacha mallki wasita ruwanqanku, chaypitaq kay yachaq runaqa sumaqmanta
llawarmasikunaman umanchanqa.

b) Yachaq runa Sacha wiaymanta

 Kay yachaq runa sacha wiaymantaqa, sumaqta sacha mallkikunata waturinqa, paytaq
sapa punchaw llamkarinqa, unquykunamantapis sumata waturillanqataq.

7.10.2. Kuraq kamachiq waturiqkuna

a) Waturiy sumaqmanta

Kay juchuy qutu juntayninqa kay jinamanta kachkan, khuskamanta kay wakichiy
awpaqman rinanpaq llamkananku tiyan, chantapis sumaqta sachata
uywanankupaq,runakuna qullqi apaykachaqtaq kay kuna kanku.

b) Kuraq kamachiq

Kay kuraq kamachiqkunaqa ayllu ukhupi qutupi llamkarinqanku, wakin ayllu kunawan
ima, sacha mallki kunata ranqhanankupaq.

7.11. LLAMKAY RUWAY KUTIKUNA

9kaq mastawa: Llamkay runa kutikuns

LLAMKAY RUWAY KUTIKUUNA

AOS AO 2017 AO 2018
MESES E F M A M J J A S O N D E F M A M J J A S O n D
CAPACITACION A LA COMUNIDAD SOBRE EL PROYECTO
Reunin de coordinacin
Presentacin de proyecto
Implementacin del vivero
Criterios de ubicacin
Limpieza y nivelado del sitio
Construccin de infraestructura
Produccin de plantines agroforestales
Preparacin del sustrato
Almacigo de semillas
Embolsado de sustrato
Repique
Manejo y control integrado de vivero
Labores culturales
Control de fitosanitario
Seleccin y cuantificacin
Certificacin de las plantas con
institucin competente
Entrega para campo definitivo

8. QULLQIMANTA QHAWARIYNIN

8.5. Tukuynin qullqi

PARTIDA WAKICHIYPAQ TUKIUYNIN QULLQIN

PRESUPU DESCRIPCION UNIDA CANTIDA COSTO COSTO
ESTARIA D D UNITARIO TOTAL(BS)
SERVICIOS PERSONAL
Ing. forestal (1) mes 12 5.000,00 60000,00
Tcnico forestal (1) mes 24 3.500,00 84000,00
Mano de obra global 1 41.600,00 41600,00
185600,00
INSUMOS
Insecticida Lt 2 100,00 200,00
Fungicida orgnico Lt 4 100,00 400,00
Combustible Lt 800 3,74 2.992,00
Semilla Kg 30 600 18.000,00
21.592,00
MATERIAL DE ESCRITORIO
Hojas tamao carta Paquete 6 32,00 192,00
Hojas tamao oficio Paquete 2 32,00 64,00
Clip Caja 12 5,00 60,00
Marcador de agua Caja 12 35,00 420,00
Resaltador Caja 2 35,00 70,00
Bolgrafos Caja 6 35,00 210,00
Engrampadora Pza 2 40,00 80,00
Perforadora Pza 2 40,00 80,00
Grampitas Caja 4 25,00 100,00
Calculador Pza 1 100,00 100,00
Folders amarillo Paquete 4 100,00 400,00
Cuaderno Paquete 10 35,00 350,00
Goma de borrar Docena 5 15,00 75,00
Lpiz Paquete 4 50,00 200,00
Tablero Pza 4 20,00 80,00
Papel sabana Hoja 100 1,00 100,00
Masquen Caja 1 100,00 100,00
2.681,00
EQUIPOS Y HERRAMIENTAS
Motocicleta Pza 1 21.000,00 21.000,00
Tijera podadoras Pza 3 80,00 240,00
Regadera de 20 lt Pza 4 35 140,00
Fumigadora Pza 1 530,00 530,00
Computadora porttil Pza 1 3.000,00 3.000,00
Impresora L220 Pza 2 250,00 500,00
Alargador Pza 3 20,00 60,00
Data splay Pza 1 3.500,00 3.500,00
Telfono Celular Pza 1 400,00 400,00
Carretilla Pza 2 450,00 900,00
 Cmara fotogrfica Pza 1 1.000,00 1.000,00
Mesas de madera Pza 1 300,00 300,00
Sillas plsticas Pza 2 80,00 160,00
Escritorio Pza 1 800,00 800,00
Azadn Pza 3 50,00 150,00
Barreno Pza 2 200,00 400,00
Picota Pza 3 80,00 240,00
Bolsitas polietileno de 10x18 Kg 34 30,00 1.020,00
Bolsitas polietileno de 15x20 Kg 650 20,00 13.000,00
Mascara y lentes de proteccin Pza 2 100,00 200,00
Traza lnea Docena 1 12,00 12,00
Sustrato m3 180 50,00 9.000,00
Flexmetro Pza 4 15,00 60,00
Malla saram de 50 % de
Rollo 4 1.600,00 6.400,00
sombra
Alambre grusa Qq 1 800,00 800,00
Alambre de amarro Kg 12 20,00 240,00
Alicate Pza 6 50,00 300,00
Rrastrillo Pza 4 45,00 180,00
Bolillo de eucalipto Pza 35 30,00 1.050,00
Pala Pza 6 45 270,00
65.852,00
GASTOS OPERATIVOS
Alquiler de oficina Mes 24 50,00 1.200,00
Refrigerio para 60 familias Eventos 6 500,00 3.000,00
Pasajes y viticos Global 1 3.000,00 3.000,00
Luz Mes 24 20,00 480,00
Agua Mes 24 20,00 480,00
Mantenimiento de equipos Global 1 1.500,00 1.500,00
9.660,00
TOTAL 285385,00

8.6. Chaninchay yaykuq japiymanta RB/C

10kaq mastawa: Chaninchay yaykuq qullgimanta

IMAYNATACHUS QULLQI YAYJUMUSQANTA AWPAQMAN QHAWARIY

Total,
ingresos en
Venta de plantines Cantidad Costo unitario Costo total Ao 2017 Ao 2018 Bs
Pino radiata 25000 2 50000
Pino patula 25000 2 50000
Tipa 10000 2 20000
Durazno 20000 3 60000
Manzana 10000 3 30000 210000 210000 420000

Kay kawsay wakichiy ruwakunanmantaqa jinamanta riqsichikunqa:

RB/C=(Ingresos) /( Egresos)
 Dnde: RB/C= Relacin beneficio costo

ingreso = ranqhasqamanta qullqi yaykumusqan

egreso = machkha imamakuna apaykachakusqan

Calculo

RB/C= (420000) / (285385)

RB/C=1,47

Kay suyay taripay risichin kan qullqi yaykuy kay ruway wakichiypi

8.7. Llamkay wakichiyman qullqiwan yanapaqkuna

11kaq mastawa. Qullqi jaywaq

Qullqi jaywaq
Tukuy
Sutinchaynin FOMADA G.A.M.
qullqi ayllu
L SACACA
Servicios
185600,00 182200,00 3400,00
personales
Insumos 21592,00 21592,00
Materiales del
2681,00 2681,00
escritorio
Equipos y
65852,00 64162,00 1690,00
herramientas
Gastos
9660,00 8700,00 960,00
operativos
Total en Bs 285385,00 75543,00 203792,00 6050,00

9. PACHAMANTA QHAWARIY

Mallki kulluyuq chanta miski puquyniyuq allin pacha mamapaq, chayrayku mallkikunaqa
llimphu wayrata samanapaq jaywawanchiq

Mallkikunaqa intin kajaymanta chanta pacha quiyayninmanta jarkan, wayrata chuwachan,

chata quita jallpata pisiyachin, taqraramanta wayramantawan ima jark'an.

10. TUKUCHAYNIN
Juchuy suyu Potos juchuy llaqta Sacaca ayllu Camanipi,sacha uywapuray puquykunawan
pisi pachallapaq, mallki wasita ruwana, qullqi yapakuyninpi yapanapanqa, imaraykuchus
riqsichisqaman jina nin 1.47 kaytaq willan qullqi yaykuy kanqa aylluman.

11. YAPAYKUNA