TASAVVUF: lm ve Akademik Aratrma Dergisi, yl: 7 [2006], say: 16, ss. 87-105.

AHMED er-RFNN TKD VE KELM GRLER

Hayri KAPLAN **
smail IK *

Abstract
The Belief and Theologic Opinions of Ahmad al-Rifai

Our aim in this work is to see that there isnt argument between science of sufism and science
of theology. One example is for that thought of theology of Ahmad al-Rifai in sufism. Sufis
had got enough information about Islamic theology in early period. The science of theology
intends true belief and the science of sufism intends true belief and true life. We brought
thought of Ahmad al-Rifai in theology and sufism from early source. We saw sufis assented
that true belief is first thing in religion in early period. In our opinion true belief is proved by
true information in Islmic belief. This is only possible with information of theology.
Keywords: Sufism, Theology, belief, Ahl as-Sunna

Giri

Gerek dnce gerekse diyalog temelinde duygu ve tecrbe ynn ihmal ede-
cek derecede dinin inan veya amel konularyla ilgili metodik ve teorik tart-
malarla mrn geirmek yerine, bu konularda gerektii kadar bilgiye sahip
olarak dinin zengin pratiklerini hem kendisini hem de toplumu eitecek, baka-
larna da rnek olacak tarzda gerekletirmeyi hedefleyen, inan konularn
duygu ve mistik dncelerle bezeyerek Allah insanlara, insanlar Allaha
sevdirme prensibini gz nnde tutan sflerin bir ksm bu dncelerini
savunma yahut aklama amal tasavvufi eserler kaleme almlardr. Kendileri
eser yazmamakla beraber szleri ve menkbeleri nakledilen tasavvuf nderleri-
nin, nazm veya nesir, risale veya hacimli kitap tarznda eser/eserler kaleme
alan sf byklerinin, tasavvuf yolunu tantrken ve bu yola davet ederken
ncelikle sahih/dzgn/salam bir inancn gerekliliini vurguladklar grlr.

** Yard. Do. Dr., ukurova niversitesi lahiyat Fakltesi, e-mail: hayrikaplan@cu.edu.tr

* Ar. Gr., ukurova niversitesi lahiyat Fakltesi, e-mail: sismail@cu.edu.tr

TASAVVUF: lm ve Akademik Aratrma Dergisi, yl: 7 [2006], say: 16

88 Hayri KAPLAN, smail IK

Bu balamda, tasavvuf nderlerinin sf itikd-nmeleri diyebileceimiz

metinleri, ya mstakil eserler ya da eserlerin bir blm olarak nesir veya na-
zm eklinde ortaya koymalar, konuya nem ve ciddiyetle yaklatklarn gs-
termektedir. Bu itikd-nmelerin, sflerin bal olduu itikdi mezheplerin
grleriyle ne derece rttnn belirlenmesi, ayrca bu konuda kalem oy-
natan sflerin metinleri arasndaki karlatrmalarn bilimsel kriterlerle deer-
lendirilmesi, sadece tasavvuf tarihinin deil, genel anlamda slm dnce ta-
rihinin de baz veheleriyle daha ok aydnlanmasn, daha iyi anlalmasn
salayacaktr. Tasavvuf literatrnde bu konuyla ilgili ok sayda kaynak mev-
cut olmakla beraber, belki de bunlarn byk bir ksmnn henz yazma halde
bulunmas nedeniyle, zerlerinde ok fazla allmad sylenebilir. Basl
veya yazma haldeki bu kaynaklar, aratrmaclar beklemektedir.
Bu kabilden olmak zere, Ear mezhebine bal Ahmed er-Rifnin (512-
578/1118-1182) yazdrd itikd metinlerini incelemeye tabi tutarak, sz geen
konuyla ilgili almalara bir nebze katkda bulunmay amaladk.
Onun soy ve tasavvuf silsilesi/silsileleri, hayat, szleri, retileri, menk-
beleri ve eserleri hakknda bilgiler sunan mstakil biyografik eserler yannda,
biyografisine yer ayran ok sayda klasik/tarihi alma mevcuttur.1 Ahmed er-

1 Ahmed er-Rif hakknda bilgi veren Tabakt, tercim, tarih tr eserlerin dnda, arlkl
olarak onun biyografisine deinen mstakil almalarn bir ksm baslm, bir ksm ise
yazma halde veya henz yazmas tespit edilememitir. Yazarlaryla birlikte u eserler srala-
nabilir: Abdlkerm b. Muhammed er-Rfi el-Kazvn (.623/1226), Sevdl-Ayneyn fi
Menkbi Ebil-Alemeyn; Takyyddn Ali bnl-Mbrek el-Bercn (.632/1235), Kurrtl-
Ayn f Menkbi Ebil-Alemeyn; Ebul-Feth el-Vst (.635/ 1238 civar), rds-Slikn;
Zekiyyddn Abdlazm b. Abdlkav el-Mnzir (.656/1258), el-Meclisl-Ahmediyye ve el-
Behcetr-Rifiyye; zzddn Ahmed b. Abdurrahm es-Sayyd (.670/1271), el-Mariful-
Muhammediyye fl-Vazifil-Ahmediyye (el-Envrul-Muhammediyye veya el-Vazifil-Ahmediyye
diye de anlr); bnl-Hc Kasm b. Muhammed el-Vst, mml-Berhn bi-Tashhil-Yakn f
rtis-Slihn (telif tarihi 678/1279, Behcetr-Rif, el-Behcetl-Kbr veya ksaca el-Berhn
diye de anlr); Takyyddn Yakub b. Bedrn ed-Dmak el-Cerid (.688/1289), el-Behce;
Cemlddn Ali b. Mkdm el-Haddd (7./13. yy.), Rabul-kn f Menkbil-mmir-Rif
Sultnil-rifn (el-Behcets-Sur diye de anlr); Muhyiddn Ahmed b. Sleyman el-
Hemmmi (.691/1292), Menkbs-Seyyid Ahmed er-Rif; Abdlazz b. Ahmed ed-Demr ed-
Drn (.694/1295) yett-Tahrr f Nesebis-Seyyid Ahmed er-Rifiyyil-Kebr; zzddn Ahmed
b. brahim el-Frs el-Kzern el-Vst (.694/1294), rdl-Mslimn li-Tarkati eyhil-
Mttakn ve en-Nefhatl-Miskiyye fis-Slletir-Rifiyye; Ebul-Hasan Ali b. Hasan b. Ahmed
el-Vst (.733/1333), Hulsatl-ksr f Nesebi Seyyidin el-avsir-Rifiyyil-Kebr ve Rhul-
ksr; Ahmed b. Ahmed ez-Zeberced (.737/1337) ed-Drrs-Skt f Menkbi Sdti Vst;
Takyyddn Ebul-Ferec Abdurrahman b. Abdlmuhsin el-Vst (.744/1343), Tirykul-
Muhibbn f Tabakti (Hrkati) (el-)Meyihil-rifn ve Tirykul-Muhibbn f Sreti Sultnil-
rifn; bn Hammd Muhammed b. Ebu Bekr el-Mavsl (.750/1349), Ravdatl-Ayn f
Ahbri Mehriz-Zemn; Safiyyddn Abdurrahman bnl-Huseyn ed-Dmek el-Bekr
(..776/1374), er-Ravdun-Nadr f Menkbis-Seyyid Ahmed er-Rifiyyil-Kebr; Sircddn Mu-
hammed b. Abdullah el-Mahzum es-Sayyd (.885/1480), Shhul-Ahbr f Nesebis-Sdetil-

TASAVVUF: lm ve Akademik Aratrma Dergisi, yl: 7 [2006], say: 16

Ahmed er-Rifnin tikdi ve Kelm Grleri 89

Rifnin gnmze ulaan ve ok da hacimli olmayan eserlerinin olduka

ilgiyle karlandn, tarihi seyir ierisinde Rif yolu ballar bata olmak
zere tasavvufa ilgi duyan kitleler tarafndan zevkle okunduunu, Arapa veya
eviri halde birok yazma nshalaryla, tekrarlanan basklaryla karlaldn
syleyebiliriz. Bununla beraber onun eserleri zerinde erh ve hiye trnden
klasik almalarn ok snrl sayda olduu grlmektedir.2 Bu hususun, onun
szlerinin gyet sarih ve anlalr olmasndan kaynakland dnlebilir. Bir
divan halinde toplanacak sayda olmasa da iirleri iin de ayn durum sz ko-

Ftmiyyetil-Ahyr, Cill-Kalbil-Hazn, Kurratl-Ayn ve en-Nshatl-Kbr; brahim b. Mu-

hammed el-Kzern (9./15. yy ), ifl-Eskm f Sreti avsil-Enm; Muhammed b. Kasm el-
Vst (9./15. yy), Buyetur-Rb; Ahmed b. Cell el-Lr el-Msr (.9./15. yy.) Cels-Sad f
Sreti mmil-Hd; Ebu Bekr b. Abdullah el-Ayders el-Aden (.914/1508), en-Necms-S
f Menkbil-Kutbil-Kebr er-Rif; Muhammed El-kl el-Badd (.930/1524 civar), el-
Huccetl-Blia f Tercimir-Rifiyye; Zyddn Ahmed b. Muhammed el-Veter el-Mevsl
(.975/1567), Menkbus-Slihn ve Mahaccet Ehlil-Yakn ve Ravdatn-Nzrn ve Hulsati
Menkbis-Slihn; Tacddn Ebu Bekr b. Muhammed el-Ensr (1090/1679da sa), Ukdl-
Lel f Menkbi Ehlil-Keml (el-Ukdl-Leliyye f Tercimis-Sdetil-Ahmediyye diye de anlr);
Abdlazz El-n (11./17. yy), el-Mevhibl-Aliyye; Muhammed b. Ahmed el-Abdel el-
Bahreyn (11./17. yy), Lbbl-Man f Ahbril-Kutbeynil-Azmeyn er-Rif vel-Ceyln;
Sddk b. Muhammed el-Hubb (12./18. yy.), Matlabs-S f Menkbir-Rif;Ebul-Kasm Ca-
fer b. Hasan el-Berzenc (.1179/1766), cbetd-D f Menkbir-Rif; Sinan Abdussamed el-
Hseyn, Vesletd-D f Nesebil-avsir-Rif; Ebul-Hd Muhammed es-Sayyd
(.1328/1909), Kldetl-Cevhir f Zikril-avsir-Rif ve Etbihil-Ekbir; et-Trhul-Evhad lil-
avsir-Rifiyyil-Emced ve ilgili dier eserleri; Muhammed b. mer b. Hasan el-Harr
(.1330/1912), Netcetl-Mefhir f Ahbri Ben Rifatis-Sdetil-Ekbir; smail Halfe Hseyn, el-
mm er-Rif;Kenan Rifai (.1950), Ahmed er-Rif; Yunus es-Semrr, es-Seyyid Ahmed er-
Rif; Muhammed el-Kalbakc, Nuru Behcetis-Sdk f Zikri Slsetil-avsir-Rif bi-Dmak;
Muhammed Ahmed Dernte, e-eyh Ahmed er-Rif ve Almr-Rifiyye; Yusuf Him er-
Rif ve Mustafa er-Rif en-Nedv, el-mm es-Seyyid Ahmed er-Rif ; Cemal el-sn, er-
Rif ve zellikle Mustafa Tahral hocamzn doktora tezi Ahmad al-Rif.
2 Bu eserleri unlardr: el-Hikemr-Rifiyye, mridi erefddn Muhammed b. Abdssem el-
Him el-Vstye ithafen yazlm ufak bir risale mahiyetindedir. Metni yaynlanm olan
eserin Farsa, Trke, Urduca evirileri vardr ve Ebul-Hd es-Sayyd tarafndan yaplan
Kalidz-Zeberced adl erhi baslmtr. el-Burhnul-Meyyed, onun dini, tasavvufi vaaz ve
sohbetlerinin talebesi erefddn b. Abdssem tarafndan toplanm halidir birok kez ba-
slm ve dilimize evrilmitir. ihbddn Ahmed er-Rv el-Badd Tibyn Ahmed f er-
hil-Burhnil-Meyyed adyla erh etmitir. en-Nizmul-Hs l-Ehlil-htiss, tasavvuf ve ahlkla
ilgili bu eser de onun sohbetlerinin derlenmesinden ibarettir, basklarnn yan sra dilimize
de evrilmitir. Yine onun sohbetlerinden derlenen el-Meclis adl eser dilimize evrilmi,
Muhammed b. Slih el-Hseyn tarafndan (9./15. yy.) el-ksr f erhi Meclisl-avsir-
Rifiyyil-Kebr adyla erh edilmitir. Hlet Ehlil-Hakka maallh, 40 hadis erhi balamnda
tasavvuf aklamalarn ierir birok kez baslm ve dilimize evrilmitir. fi fkhna ait alt
ciltten mteekkil erhut-Tenbh kitab ile es-Srtl-Mstakm f Maniyi Bismillhir-Rahmnir-
Rahm, Tefsru Sratil-Kadr, lmt-Tefsr, et-Tark ilallh ve er-Rivye fil-Hadis eserleri gnm-
ze ulamamtr. Ona izafe edilen ok sayda hizb ve virdler, ayrca baz iirleri sonradan bir
araya getirilmi ve yaynlanmtr. el-Akidr-Rifiyye adyla Badatta (Matbaat Dril-
Basr, ts.) baslm olan ufak eserin, makalemize konu olan akde metninin mstakil basks
olduunu tahmin ediyoruz.

TASAVVUF: lm ve Akademik Aratrma Dergisi, yl: 7 [2006], say: 16

90 Hayri KAPLAN, smail IK

nusudur. Hatta ona ait gsterilen ok sayda vird/hzb iin de ayn durumun
geerli olduunu sylemek mmkndr. Makale almamza konu olan itikd
metinleri zerinde de herhangi bir klasik alma tespit edemedik.
Gnmzde eitli kollaryla devam etmekte olan Rif yolunun piri
Seyyid Ahmed er-Rif, zellikle tasavvufun inan ve uygulamalarla ilgili ko-
nularndaki tutarl, ll, belirgin, kolay anlalr szleri ve tavrlaryla dikkati
ekmektedir. Eserlerinde ve vaazlarnda yeri geldike itikd konulara dein-
mekle beraber, zet ve derli toplu mstakil bir metin imla ettirerek, kendisinin
ve ballarnn Ehl-i Snnet izgisini izlediini resmen ilan etme durumunda
kalmtr. Burada, rencilerinin srarl taleplerine, yaad dnem ve blge-
deki eitli mezhep ve frkalarn ahsna ynelik eletirilerine veya meraklarna
cevap verme, kendi zamanndaki ve sonrasndaki tabilerinin veya tabi adayla-
rnn bu konudaki ihtiyalarn veya tereddtlerini giderme, inan boyutunun
tasavvuf yaantdaki nem ve konumuna dikkat ekme, gerek d, zararl
veya tehlikeli grd kastl-kastsz baz sz, iddia ve uygulamalarn tasav-
vuf bnyesinde aaca menfi durumlar bertaraf etme vs. akla gelen sebepler-
den bazlar olarak belirtilebilir.
Ahmed er-Rifnin itikdi grlerini, sohbet ve vaazlarnn yer ald
eserlerde itikdi meselelere ayrlm mstakil balklar (ki bu balklar derleyen
veya yaynlayanlar tarafndan sonradan belirlenmitir) altnda veya herhangi
bir konuyu ilerken araya serpitirilmi ekilde bulmak mmkndr.
almamzda temel aldmz itikd metinlerine gelince, rivyete gre
lmnden sekiz sene nce 570/1174-1175 ylnda, Cuma namaz sonras
mm Abidedeki byk bir dinleyici kitlesine verdii vaazda Benim tarikim
(yolum) temiz bir akde, mamur bir kalp, dnya ve hiret isteklerini terk edip,
Allah iin Allaha ynelmektir. der. Vaaz sona erdiinde Yakub b. Kerrz
Seyyidim! Keke bizim iin akde hakknda bir yaz yazdrsanz da, biz ve
sonraki mridleriniz o yazy esas alsalar! diyerek talebini dile getirir, bunun
zerine Ahmed er-Rif, onun bu talebini kabul ederek, kat ve divit emreder,
Yaznz! deyip akdesini ifade eder. Bu metin Ahmed er-Rifnin torunu
olan zzddin Ahmed b. Abdurrahm es-Sayydn (.670/1271) el-Mariful-
Muhammediyye fl-Vazifil-Ahmediyye adl eserinde ve bu eserden naklettii
anlalan Ebul-Hasan Ali b. Hasan b. Ahmed el-Vstnin (.733/1333)
Hulsatl-ksr f Nesebi Seyyidin el-avsir-Rifiyyil-Kebr adl kitabnda yer
almaktadr.3

3 zzddn Ahmed Sayyd, el-Mariful-Muhammediyye fl-Vazifil-Ahmediyye, Msr 1305/1888,

s. 4-7; Ebul-Hasan Ali Vst, Hulsatl-ksr f Nesebir-Rifiyyil-Kebr; Rif Soy Aac, ev.:
Hayri Kaplan, Ehl-i Beyt Eitim Kltr ve Yardmlama Vakf yay., Ankara 2001, ss. 115-124.

TASAVVUF: lm ve Akademik Aratrma Dergisi, yl: 7 [2006], say: 16

Ahmed er-Rifnin tikdi ve Kelm Grleri 91

Ayrca, talebesi (daha sonra halifesi) ve damad olan Mmehhedd-Devle

Abdurrahm b. Osmann (.604/1208), days Ahmed er-Rifye nsanlar ak-
demden sual ediyorlar, onlara ne syleyeyim? diye sormas zerine szl ola-
rak aktard ve Bizim itikdmz ve mezhebimiz budur. Senin ve size bala-
nanlarn itikd bu olsun, takva sahibi selefin itikd budur. dedii bir metin
daha vardr. Bu metin, dier metinin yaklak yars hacmindedir.4 alma-
mzda bu iki metnin yan sra, el-Burhnl-Meyyed adl eserinden de yararla-
nlmtr.

1. Ahmed er-Rifnin Hayat ve lmi Kiilii

Bazlarnca, yaad dnemin drt byk kutbundan biri olarak nitelendirilen
Ebul-Abbas Ahmed b. Ali er-Rif, Irakn Vst blgesindeki mm Ab-
deye bal Hasen kynde dnyaya gelir. O, henz yedi yandayken babas
Seyyid Ali b. Yahya (..519/1125 ) Badatta lr. Ahmed er-Rif o yalarday-
ken Kurn ezberler, kraat ve tecvid dersleri alr. Days Mansur el-Batih
(.540/1145), annesi ve kardeleriyle birlikte onu yine Vst blgesinde yer alan
Nehrudaklye, kendi ikametghna getirerek himayesi altna alr. Daha nce
grd manevi bir iaret gerei onu Vsta gtrp akli ve nakli ilimlerde
yetitirmesi iin Ebul-Fadl Ali el-Vstye (.539/1144) teslim eder. Yirmi ya-
na ulatnda hocas ona dini ilimlerde mezun olduunu gsteren umumi bir
icze verir, tasavvufta da mezun olduunu gstermek zere kendi tarikat hr-
kasn ona giydirir, ona Ebul-Alemeyn lakabn verir.
lim renimini tamamlayp iczesini alan Ahmed er-Rif Vstta ders
vermeye balar. lmnden bir sene nce days onu yanna arr, tarikat
hrkasn giydirir, idaresi altndaki haneghlar ve tekkelerin eyhliini ona ver-
diini belirtir, naibi olarak mm Abdedeki tekkesinde ird postuna oturtur
ve kendi mridlerinin ona biat etmelerini vasiyet eder. Ahmed er-Rif o srada
28 yandadr ve ksa srede says binlere varan insana ders verir ve mr bo-
yu bu irad ve tlim iine devam eder.
Hicri 555 (miladi 1160) ylnda yapt haccn ardndan Medinede Hz. Pey-
gamberin kabrini ziyaret esnasnda vuku bulan el pme menkbesi mehur-
dur. Kendisi kevn kermetlere nem vermese de hakknda yazlan eserlerde
birok kermetinden sz edilir. Bunlarn bir ksm rivyet zincirine dayal ola-
rak, bir ksm ise kaynak gsterilmeden aktarlr.
Kendisi ve aile fertleri son derece mtevazi bir hayat srmekle birlikte,
ayni ve nakdi kendisine ulatrlan hediyeleri, balar ve vakflar, her gn

4 Sayyd, age, ss. 7-9.

TASAVVUF: lm ve Akademik Aratrma Dergisi, yl: 7 [2006], say: 16

92 Hayri KAPLAN, smail IK

binlerce kiinin ziyaret ettii ve ok sayda mridinin ikamet ettii tekkenin

ihtiyalarna harcad belirtilir.5
Diyaloglarnda kendisini kastederek (Irak ivesiyle-lehesiyle el-L yani
el ism-i mevsul olmak zere: ellezi l-ey eklinde) l-ey (deersiz, hi)
ve haymed (Ahmedcik) diye niteleyen Rif, bir ay kadar devam eden ishal
rahatszl ardndan 22 Cemaziyelevvel 578/23 Eyll 1182de vefat eder. Kabri
Vst blgesinde, Basra-Badat yolu ortasnda bulunan Ammre yaknndaki
Rif kazasnn 30 km. uzandadr.

2. Ahmed er-Rifnin tikdi ve Kelmi Grleri

Ahmed er- Rifnin tasavvuf anlayna gre itikdi konularn doru ve sa-
lkl bir ekilde anlalmas, kavranmas ok nemlidir. O, ncelikle dini konu-
larda bilgilenmeyi, ibadetlerle ilgili hkmleri renmeyi emreder, ilmiyle
amel eden limleri verek onlar veli ve mrid olarak niteler, ilim meclislerini
slk ve riyazetten stn grr.6 Dini yaamn her alannda olduu gibi burada
da niyetin ve samimiyetin ok nemli olduuna dikkat eker.7 Ahmed er-Rif
halifelerine yle der: Mbtedilere ve mridlere akid ilmini retin! nk o,
marifetin merdivenidir, akde bilgisinden uzak olan kii Allahtan perdelidir.8
Rifye gre akl ve dinin, zhir ve batn gibi, birbiriyle i ie ve rtr tarzda
birliktelii kanlmazdr, bunun en gzel yolu da sz, fiil, hal ve ahlk asn-
dan Peygamberi rnek almaktr. Veliliin son mertebesi Hz. Peygamberin
ahlkyla ahlklanmak, haliyle hallenmektir. 9 Sf her hususta kendi sz, i ve
durumlarn Kurn ve snnete uygun klmakla ykmldr.10 Bu hususta ak-
ln nemi byktr ve dnya ile hiret u iki kelime arasndadr: Akl ve din.11
badetleri yerine getirmekle uramak yerine zt ve sfatlar hakknda ko-
numaya dalan szde sfleri zndkla en yakn insanlar diye niteler ve yal
kadnlarn iman gibi tereddtsz, phesiz ve teslimiyete dayal bir iman tav-

5 Geni bilgi iin bk. Sayyd, age, s. 31-35, 79; Frs, age, s. 29-40; Vst, age, ss. 56-65, 67-71,
85-88; Takyyddn Abdurrahman Vst, Tirykul-Muhibbn, Msr 1305/1887, ss. 4-7, 13-14,
37; Zyddn Ahmed Veter, Ravdatn-Nzrn ve Hulsati Menkbis-Slihn, el-Matbaatl-
Hayriyye, Msr 1306/1889, ss. 53-54, 60; Ebul-Hd Muhammed Sayyd, Kldetl-Cevhir,
Drul-Ktbil-lmiyye, Beyrut 1420/1999, ss. 32-44; Mustafa Tahral, Ahmed er-Rif,
TDVA, c. II, ss. 127-129.
6 Sayyd, age, s. 41.
7 Ahmed Rif, el-Burhnul-Meyyed , ev.: Sdki Glle, stanbul 1987, ss. 1-2, 21,63.
8 Sayyd, age, s. 41.
9 Rif, age, ss. 30, 32, 52, 59-61.
10 Rif, age, s. 72, 77.
11 Sayyd, et-Tarkatr- Rifiyye, Matbaat Dril-Basr, Badad 1388/1969, s. 20.

TASAVVUF: lm ve Akademik Aratrma Dergisi, yl: 7 [2006], say: 16

Ahmed er-Rifnin tikdi ve Kelm Grleri 93

siye eder. Mutlak anlamda vahdet iddiasnda olanlar, atahat syleyenleri ye-
rer.12 Hallc yanlg ierisinde ve vuslata erimemi birisi olarak grr.13 Vah-
det ilmi, felsefe ilmi denilen trden bilgileri ayak kaydrc bilgiler olarak nite-
ler.14
imdi, onun itikdi ve kelmi grlerini, ilhiyyat, nbvvet ve hiret
olmak zere ana balk altnda deerlendirilmeye allacaz.

2.1. lhiyyat
Ahmed er-Rifye gre, tevhid cmlesiyle en zl ekilde ifadesini bulmu
olan ve slm inancnn temelini oluturan tevhid anlay, yine tenzih ierikli
ksa formlle yle ifade edilebilir: Kadim olan sonradan var olandan ayr
tutmak veya Hakk halktan (yaratlmlardan) tenzih etmek yani varl
asndan olduu gibi her adan Onu bamsz, tek ve esiz kabul etmek.15
Allahn bir olduunu inanarak sylemenin ardndan gelen en byk nimet ise
phe ve tereddt karanlklarndan korunarak, Hz Peygambere tabi olmak ve
onun kerem sahibi sahabilerinin izinden gitmektir.16 Buna gre, gerek anlamda
tevhid Kurn ileten, aklayan Hz. Peygamberin retisinden kazanlabilir ve
bunun iin de onun ashabnn rnekliine ve kaynaklna ihtiya vardr.
Ahmed er-Rif ncelikle Allah tantma ilemi ile akdesine balar. Ona
gre Allahn varl, dier mahlukatn varlna benzemedii gibi, yaknl da
cisimlerin ve dier mahlukatn yaknlna benzemez.17 Ahmed er-Rif tenzih
hususundaki titizliinin yan sra tanr-insan ilikisi asndan yaknlk kavra-
mna vurguda bulunarak tanr aknln ,tanry inasandan uzaklatran bir
nitelie brndrmemitir.
O, tevhidi Allahn zt, sfatlar ve fillerindeki birlii manas ile ald gibi,
hibir varla benzememesi anlamnda da almaktadr. Allah kemiyet olarak tek
olduu gibi keyfiyet olarak da tektir. Onun sonradan var edilmilerle fiil, sfat
ve isimlerinde benzemesi dnlemez. Ahmed er-Rif bu noktada vahdetin
mutlakln vurgulam, Onun zt, sfatlar ve fiilleri noktasndaki birliini
sadece kemiyet ynnden deil, ayn zamanda keyfiyet ynnden de ele al-
mtr.18

12 Sayyd, age, s. 3, 50.

13 Sayyd, age, s. 47, 51.
14 Rif, age, s. 87.
15 Sayyd, age, s. 3.
16 Sayyd, age, s. 3; Vst, age, s. 116.
17 Rif, age, s.48 ; Sayyd, age, s. 8.; Vst, age, s. 117.
18 Sayyd, age, s. 3.

TASAVVUF: lm ve Akademik Aratrma Dergisi, yl: 7 [2006], say: 16

94 Hayri KAPLAN, smail IK

Bilindii zere, slm dnrleri arasnda mevcut olan felsefi yaklam-

larda varlk kategorileri arasnda deimez kesin snrlar vardr.19 Varlk, vcip,
mmkin ve muhal olarak olarak ksmda deerlendirilir.20 Bu adan Ahmed
er-Rif Allahn varln anlatrken varln bu ksmlarna ve onlarda bulu-
nan zelliklere deinmitir. Ona gre tm varlklarn bir sonu ve zdd vardr.
Varlklar ztlaryla karlatrlarak bilinir, tannr ve kavranrlar. Allahn ise hi
bir zdd yoktur ve varl ebedidir. Bununla birlikte, tm yaratlmlara yakn-
dr.21
Allah tasavvur etme noktasnda Ahmed er-Rifnin konuya kelmi bir
bak as getirdiini, bunu yaparken de cevher, araz vb. kelm ve felsefinin
kulland terimlerden faydalandn grmekteyiz: O, evveldir, hirdir, ci-
sim deildir zihinde tasavvur olunamaz, cevher deildir tarif edilemez ve l-
lemez.22 Bilindii gibi cisimler iin blnmeyi kabullenme zellii kanlmaz-
dr. O, cevher olmad gibi cevherler de onda yer edemez, arazlardan da ha-
lidir. O, evveli olmayan anlamnda kadimdir, balangc olmayan anlamnda
ezelidir. Varlnn sonu olmayan anlamnda ebedidir. Zamanla snrl olmayan
anlamnda bkidir. Onun hakknda bir son, bir biti, bir yok olu dnle-
mez.23 O, mubdi ve muiddir, vhid , kadm ezeli ve mnferiddir.24
Allah hakknda elde edeceimiz bilgilerle ilgili olarak ancak izin verilen
kadarna ulalabilineceini syler. Ona gre Allahn zt ile ilgili bildiimiz
eyler (bilgilerimiz), onun bize bildirdii ve bizim iin takdir ettii bilgilerdir.
Biz onun bize bildirdiinin tesinde bir eyi bilemeyiz. Ancak Onun bize ver-
dii bilgiler kadarn bilebiliriz. Nitekim, (O) Zt hakknda onlara (insanlara)
u bilgileri haber verendir: O birdir; hi bir orta yoktur. Tekdir (ferddir), e-
sizdir; hi bir benzeri yoktur. Mnferid (her ynden benzersiz olandr) dir, hi
bir dengi yoktur. Her ey Ona muhta, O ise hi bir eye muhta deildir.25
Ayn zamanda ona gre Allah, hi bir varla benzemedii gibi, hi bir varlkta
Ona benzemez. Yani hi bir ey Onun benzeri olmad gibi, O da hi bir eyin
benzeri deildir.26 Allah, birdir, tekdir, eizdir, zdd ve dengi yoktur.27

19 Eb Ali bn Sn, en-Nect fil-Mantk vel-lhiyyt, tahk.: Abdurrahman Amira, Beyrut 1996, s.
30.; Gazl, Eb Hmid, Miyrl-ilm fil-mantk, tahk.: Ahmed emseddin, Beyrut 1990, s.
303-367.
20 c, Adududdn, el-Mevkf, Beyrut 1995, s. 68-87.
21 Sayyd, age, s. 3.
22 Sayyd, age, s. 45; Vst, age, s. 116.
23 Vst, age, s. 118.
24 Sayyd, age, s. 4.
25 Vst, age, s. 116.
26 Vst, age, s. 117.

TASAVVUF: lm ve Akademik Aratrma Dergisi, yl: 7 [2006], say: 16

Ahmed er-Rifnin tikdi ve Kelm Grleri 95

Ahmed er-Rifye gre Allahn sfatlar akli deil hakikidir.28 Allah, bu

sfatlar ile bilinir; Allah, btn mahlukata sfatlaryla zhir olmutur. Bu
Onun ztnn deil, sfat ve isimlerinin bir tecellisidir. Dolaysyla, Onun z-
tnda, ne ztndan bakas mevcuttur, ne de ztndan baka bir eyde Onun
zt mevcuttur. Deimekten ve halden hale gemekten mnezzehtir. Bununla
beraber kemal sfatlar asndan da kemal artna muhta olmaktan uzaktr.29
Ahmed er-Rif, Allahn zt hakknda Kuran ve snnette geen bilgileri
verdikten sonra sfatlarn sayarak Onun ztn tantmay amalar:O, diridir
(hayydr), kudret sahibidir (kadirdir), cebbardr (gc ve kuvvet sahibidir),
Onun hakknda ne aciz kalmas ne de g yetirememesi dnlemez. Onu ne
bir uyku, ne de uyuklama hali tutmaz. Ne fena yani yok olma (son bulma), ne
de lm Ona arz olmaz. Hkmdarlk ve sultanlk sahibi, izzet ve byklk
sahibidir.30
Ona gre Allahn sfatlar, zt ile kaim ve ezeli sfatlardr: Onun iradesi
zt ile kimdir (:ayr deildir; snrsz ve sonsuzdur, ezeli ve ebedidir). Dolay-
syla, ezelde Onun takdir ettii zamanlarda varlklarn vcuda gelmesini irade
buyurmutur. Ve o varlklar da, yine Onun ezelde irade buyurduu gibi -ne
vaktinden nce, ne de sonra gecikmeli olmadan (takdir buyurulan)- zamanla-
rnda vcda gelmilerdir.31
Ahmed er-Rif, ayn zamanda Allah ilah vasfnn zddna olan tm
olumsuz sfatlardan tenzih etmektedir. Eksiklik, noksanlk ve acizlik vasfnn
ilah olanla bir anlamayacan dile getirmektedir. nk Allah, Kuran ve
snnette kendisini kmil ve noksansz olarak vasflandran sfatlaryla bildiril-
mitir. 32
Ahmed er-Rifye gre Allahn sfatlar ztnn ne ayns ne de
gayrsdr.33 Allaha ait bu sfatlar, Onun ztndan varlk olma ynleriyle ayr
deillerdir fakat anlam olarak ztndan farkldrlar.34 Allah, hayy(diri), lim
(bilen), kadir (kudret sahibi), murid (dileyen), semi (iiten), basir (gren), m-
tekellim (konuan) sfatlarna sahip olduuna gre, sadece (srf) zt deil, (ayn
zamanda) hayat, ilim, kudret, irade, iitme, grme ve konuma sfatlarna sahip

27 Sayyd, age, s. 8.
28 Sayyd, age, s. 11.
29 Vst, age, s. 118.
30 Vst, age, s. 118.
31 Vst, age, ss. 119-120.
32 Sayyd, age, s. 3.
33 Rif, age, s. 235, 236.
34 Bk. smail Yrk, Subt Sfatlarda Zt-Sfat Mnasebeti, Kamer, Ankara 1996, s.7.

TASAVVUF: lm ve Akademik Aratrma Dergisi, yl: 7 [2006], say: 16

96 Hayri KAPLAN, smail IK

zt tr.35
Allahn iradesini aklarken, insan filleri asndan tam bir kaderci anlay-
ta olmamakla beraber Onun iradesini her eyin stnde gren yaklam,
Ahmed er-Rifnin u szlerinde belirmektedir: O dilemedii zaman hibir
ey olmaz. Hibir ey Onun dilemesinin dna kamaz. Dilediini yapan,
eden Odur. Hkmn geri evirecek, kazasna engel olacak bir ey de yok-
tur.36 Tm mahlkat, O nasl belirlemise, hi bir deiiklik olmakszn Onun
ilmine uygun olarak vuku bulmutur. Btn ileri tedbir eden (tertip eden,
dzenleyen, hazrlayan, yneten, evirip-eviren.) Odur. Fakat bu tedbir edi
dnmeye ve zamana bal gerekleen bir ey deildir. Bu yzden, herhangi
bir i Onu dierinden alkoyamaz.37
Tm varlklar en uygun ve en mkemmel bir ekilde Onun fiilleriyle v-
cda gelmitir. O, yaptklarnda hikmet sahibi olduu gibi hkmlerinde ad-
let sahibidir. Onun adleti, kullarn adletiyle kyaslanamaz. Allahn fillerinde
zulm yoktur, nk birisinin kendi mlknde tasarrufta bulunmas hakszlk
olarak tasavvur edilemez. Onun dnda herhangi bir bakas bu alemde mlk
sahibi deildir ki, Onun alemdeki tasarrufu zulm olarak dnlsn. Ondan
bakalar, insanlar, cinler, eytanlar, melekler, gkler, yerler, hayvanlar, bitkiler,
cevherler, arazlar, idrak olunanlar, hissedilenlerin hepsi Onun kudretiyle; yok-
luktan varla karlm, bir hi iken sonradan varolmulardr.38
Allah, alemi diledii iin ve yoktan var etmitir. Ahmed er-Rif bunun
sebebini yle aklar: O, ezelde tek olarak mevcut idi ve Onunla birlikte ba-
ka hibir ey yoktu. Daha sonra, kudretini aa karmak, ezeli iradesinde be-
lirlenmi olanlar gerekletirmek iin, mahlkat yaratmtr. Bu yaratma ezel-
de gerekleen sznden dolaydr, yoksa onlara muhtalndan, ihtiya his-
settiinden dolay deildir. Nimet vermesi ve slah etmesi de bir gereklilikten
dolay deildir. Takdir etme, var etme ve sorumlu tutma ile muttasftr. Bunlar
yapmas da bir zorunluluktan dolay deildir.39
Ahmed er-Rif, Allahn grmesi ve iitmesi anlamlarna gelen semi ve
basar sfatlarn naslarda getii ekilde kabul eder ve onlar izah etmeye alr:
O, sem ve basrdir, iitir ve grr. Ne kadar gizli olsa da hi bir iitilen
Ondan kaamaz, ne kadar kk olsa da hi bir grlen Ona gizli kalamaz.
Uzaklk Onun iitmesine engel olmad gibi karanlk da Onun grmesine

35 Vst, age, s. 120.

36 Vst, age, s. 118.
37 Vst, age, s. 120.
38 Sayyd, age, s. 5; Vst, age, s. 121.
39 Vst, age, s. 121.

TASAVVUF: lm ve Akademik Aratrma Dergisi, yl: 7 [2006], say: 16

Ahmed er-Rifnin tikdi ve Kelm Grleri 97

mni olamaz. Onun grmesi gzbebei ile, iitmesi kulak ile deildir. Bilmesi
kalp ile tutmas da uzuv ile deildir. Yaratmas bir alet ile olmaz. nk, zt
mahlukatlarn ztlarna benzemedii gibi sfatlar da, mahluklarn sfatlarna
benzemez.40
Allahn sfatlarnn tamam iin geerli olan bu gr, Onun ztnn dier
varlklardan ayr olduu gibi mahiyet olarak tm sfatlarnn da mahlkattan
ayr olduunu vurgulamaktadr. Mahlkatla onun sfatlar arasndaki bir takm
benzerlikler (diri olmak, ilim sahibi olmak, iitmek vb.) sadece sbuti sfatlar
asndan vardr. Bu benzerlik aynl iermez, sfatlarn keyfiyeti farkldr.
Allahn diri olmas zt sfatlarlarndan ezeli (kdem) ve ebedi olmak (beka)
ztndan kaynaklanmas ile beraberken, yaratlm bir varln diri olmas, s-
nrl bir zaman dillimi ierisinde uzun ya da ksalk ifade eden greli ve sonlu
bir diriliktir. Bu dirilik mahlukatn ztlarnn ayrlmaz olmad gibi, mahlu-
kattan herhangi bir eyin yaam sahibi olmas keml, bu yaamn sonlanmas
veya ortadan kalkmas noksanlk olarak da deerlendirilebilir.
Ahmed er-Rif, Allahn konumas anlamna gelen kelm sfatn yle
aklar: Kendi zt ile kaim, ezeli ve ebedi kelm ile konuur, emreder, yasak-
lar, (cennetini) vaad eder, (cehenneminden) sakndrr. Onun kelm mahlka-
tn kelmna benzemez. Onun kelm, cisimlerin birbirine arpmasndan ve
havadaki titreimlerinden oluan bir ses veya dudaklarn ve dilin hareketleriyle
ekillenen harfler ile de deildir.41
Kuran mahluk deildir; yaratlmamtr. Allahn kelm Onun zt ile
kaimdir. O, ezeli olan kelm sfat ile peygamberiyle konumutur: Kuran,
dillerle okunur ve Mushaflarda yazlr, kalplerde korunur (ezberlenir). Bununla
birlikte Kuran, Allahn zt ile kaim (olarak) ezelidir; sayfalara ve kalplere
intikali, bir ayrlma, blnme kabul etmez.42 Allahn konumas ve bu ko-
numann duyulmas aracsz olarak vuku bulmutur: Musa(as), ses ve harf
sz konusu olmakszn Allahn kelmn (szn), aynen cevher ve araz olma-
dan slih kullarn (hirette) Allahn ztn grecekleri gibi duymutur.43
Rifye gre Allahn ilmi snrsz ve her eyi kuatan bir ilimdir. Onun
takdir ettikleri saylamaz, bildikleri sonsuzdur. O en aa yer katmanlarndan
en yksek gklere kadar her eyi ilmi ile kuatmtr, her eyi bilendir. Onun
ilminden, ne yerde ne gkte zerre arlnca hibir ey gizli kalmaz. Zifiri ge-
cede, kaln kaya stndeki siyah karncann halini, hava boluundaki zerrele-

40 Vst, age, s. 120.

41 Sayyd, age, s. 3 ; Vst, age, s. 120.
42 Sayyd, age, s. 6; Vst, age, s.120.
43 Sayyd, age, s. 6; Vst, age, s.120.

TASAVVUF: lm ve Akademik Aratrma Dergisi, yl: 7 [2006], say: 16

98 Hayri KAPLAN, smail IK

ri, srlar ve en gizli olanlar bilir. Kalplerden geenler ve ierilerde gizlenenler-

den haberdardr.44
Mutezile ve Ehl-i Snnetten Maturidi limlerin ounda olduu gibi
Ahmed er-Rifye gre de Allahn varl akl ile bilinir.45 Bu bilinme u an-
lamdadr: Akln grevi, Onun varln bildikten ve birliini bulduktan sonra
Onun hkmlerine boyun emektir. Burada akl bir alettir, hedefe gtren bir
aratr. Fakat ama ve gayeyi bizzt o oluturmaz, gayeye giden yolda kalbe
hizmet eder.
Ahmed er-Rif, Allah tabiatta var olan herhangi bir varlkla beraber var
olma asndan da tenzih etmitir. Ona gre Allahn varl her ne sebeple
olursa olsun sonradan yaratlmlara (hdislere) mahal olmaz, O da onlara (ya-
ratlmlara) hull etmez. Bu adan o bir takm mutasavvflara isnat edilen
hull anlayna kar kar: O (Allah), hi bir eye hull etmez, hi bir eyde
Ona hull etmez. Zamann Onu snrlamasndan beri olduu gibi, bir meknn
Onu kuatmas, iine almasndan da beridir. Bilkis, zaman ve mekn yarat-
madan nce de O mevcut idi, imdi de yledir.46 Hallac Mansurun hull ve
ittihad izlenimi veren szlerini u ksa cmlesiyle tenkit eder: Hallacn enel-
hakk dedii rivyet edilir. Kendi vehmi sebebiyle hataya dmtr. Eer hak
zere olsayd enel-hakk demezdi.47
zerinde kelmi ekollerin oka tartt mtebih yetler konusunda ise
bu yetlerin zhirine taklp kalnmamas, yetler zerlerinde tartmalara gi-
dilmemesi dorultusunda uyarlar yapar: Mtebih yetlerin, zhirine sarl-
maktan itikdnz koruyun! nk bu, kfrn asllarndan biridir.48 Ayn
zamanda bu yetlerle ilgili olarak selefin tavrn destekleyen bir metot sergiler.
Ona gre mkellefin taklmas gereken tavr: Mtebih yetlerin Allah tara-
fndan Hz. Peygambere gnderildiini kabul etmek, yetlerin yorumlanma
bilgisinin sorumluluumuzda olmadna inanmaktr. nceki muttakiler (Selef)
bu yetlerin zhirlerinin ilettii anlamlardan Allah tenzih etmilerdir. Allah,
bu yetlerde neyi kastetmise o anlam Allaha brakmlardr. Dinin ve inancn
selmeti ancak bununla mmkndr.49
Allahn iradesi ve insan filleri gz nne alndnda, insan fillerinde so-
rumluluk fiilin yaratlnda deil, kesb ve mesuliyetindedir. nk kullar,

44 Vst, age, s.119.

45 Vst, age, s.118.
46 Sayyd, age, s. 5; Vst, age, s. 117.
47 Rif, age, s.69; Sayyd, age, s. 10.
48 Sayyd, age, s. 3.
49 Rif, age, s.47, 51; Sayyd, age, s. 3.

TASAVVUF: lm ve Akademik Aratrma Dergisi, yl: 7 [2006], say: 16

Ahmed er-Rifnin tikdi ve Kelm Grleri 99

onlarn fiil ve rzklarn yaratan Odur: Yaratma ve icad etme de esizdir. n-

sanlar ve onlarn amellerini, ilerini yaratm, rzklarn ve ecellerini takdir
etmitir. Bundan dolay hi bir takdir olunan, Onun kapsam dnda olamaz.
lerin evirilip evrilmesinde hi bir ey Ondan kaamaz.50
Rifye gre biz insanlar iin ilk bakta olumsuz grnen bir takm ilahi
fillerde adlet gizlidir: stnlk, ihsan etmek, nimet vermek, iyilikte bulun-
mak Ona aittir. Zira, kullar zerine trl azaplar gndermeye, onlar eitli ac
ve musibetlerle karlatrmaya kadirdir. Eer byle yapm olsa bile bu Onun
adletindendir. nk Onun filleri kesinlikle irkinlik veya zulm diye nite-
lendirilemez. Gzel vaad ve kereminin hkm gerei, kullarnn yapt
taatlere sevapla (mkafatla) karlk verir; yoksa bu taatler dolaysyla kullar
hakikaten onu hak edebildii veya gerektirdii iin deildir!51 Ahmed er-
Rifye gre kinatta Allah tarafndan ilenen hibir fiilin, kt veya ktlk
olarak isimlendirilmesi ve nitelendirilmesi mmkn deildir. nk slm
inancna gre Allah, her eyin sahibi ve yoktan var edendir. Her eyin sahibi
olan ve (zorunlu olmadan) diledii iin yaratan Allah, kendi mlk olan lemle
ilgili tasarruflar yine onun her eyi kuatan ilmi ve kudreti ile olduuna gre
bunlar hibir ekilde zlm olarak nitelendirilemez. nk tm mahlkatn
sahibi olan Allah kendi mlknde tasarrufta bulunmutur.52
Ahmed er-Rifye gre Allahn fillerinde, Mutezilenin savunduu kul-
lar iin en uygunu yaratma mecburiyetinin aksine, Ehli Snnetten Earilerin
savunduu Allahn fillerinde hikmet ve gayeye ballk prensibi bulunur.
Ahmed er-Rif, Allahn fillerinin kul asndan o anki gaye ve hikmete gre
deerlendirilemez anlayndadr. Hi bir eyi yapmak veya yapmamak
Onun hakknda zorunlu deildir. Onun zulm yapmas ise dnlemez.53
nk O, fillerinde adlet ve hikmet sahibidir.
Ahmed er-Rif, Allahn hirette grlmesini (ruyetullah) mmkn g-
rr, bu Allah tarafndan inananlara vaad edilmi bir mkfattr: Allahn
hirette grlmesi haktr. Bu Onun inananlara bir mkfatdr. Kendisinden
bir nimet; slihlere bir ltuf ve cennet mutluluunun kemali olarak, hiret yur-
dunda mukaddes cemaline baklacak ve ba gzleriyle grlecektir.54
Allahn Ara istivas haktr: Onun Ara istivas (bir eye) demek
(bitimek) ten, yerlemekten (mekan edinmekten), girmekten mnezzeh bir

50 Sayyd, age, s. 5; Vst, age, s. 118.

51 Vst, age, s. 122.
52 Sayyd, age, s. 6; Vst, age, s. 121.
53 Vst, age, s. 121-122.
54 Sayyd, age, s. 10; Vst, age, s. 118.

TASAVVUF: lm ve Akademik Aratrma Dergisi, yl: 7 [2006], say: 16

100 Hayri KAPLAN, smail IK

istiva iledir. (stiva halinde) Ar, Onu tamaz (yklenmez), bilakis Ar ve onu
tayanlar (Ar yklenen melekler), Onun kudreti ltfuyle tanrlar. Ona
(kudretine) mecburdurlar. O, Arn da, ta en derin topraa kadar her eyin de
tesindedir. Fakat bu telik, Onu Ara ve ge yaknlndan bir telik (yuka-
rlk, stndelik ) deildir. Bilakis O, (aklmza gelen ekilde maddi bir) Artan
yce (ve mnezzeh) olduu gibi, (en aa varlk katmanndan yani) topraktan
da yce (ve mnezzeh) dir.55

2.2. Nbvvet
Ahmed er-Rifye gre peygamberlik insanlar iin gerekli bir messesedir.
Allah, tarihin her devrinde insanlara peygamberler gndermitir. Peygamber
gndermesi ona gre Allahn insanla bir ltfudur: O, elilerini (peygamber-
leri) gndermi, apak mucizelerle onlarn doruluunu ortaya koymutur.
Onlar da, Onun emir ve yasaklarn, vaad ve sakndrmalarn tebli etmiler-
dir. Bylece ilettikleri hususlar asndan onlar tasdik etmek insanlara gerekli
(zorunlu - vacip) olmutur.56
Son peygamber olan Hz. Muhammed, tm insanla gnderilmi cihan
mul bir peygamberdir. Bununla ilgili olarak: Allah, Kureyli mmi57 Pey-
gamber Muhammed (as) btn Arap, Acem, insan ve cinlere (btn aleme)
amil olan bir peygamberlikle gndermitir. Onun getirdii din ile -kendisinin
belirledii hari- nceki dinlerin hkmlerini yrrlkten kaldrmtr.58
Ahmed er-Rifye gre Allah, Hz. Muhammedi tm insanlardan olduu
gibi dier peygamberlerden de stn yaratmtr, beeriyyetin seyyidi klm-
tr. man, sadece Allahn varl ve birliini kabul etmek ve inanmaktan mte-
ekkil deildir. Allahn varl ve birliini kabul ettikten sonra Hz. Peygambe-
rin risletini kabul etmektir. L ilhe illallah szyle gerekleen tevhid
ehadetiyle hasl olan iman, Muhammedun Raslullah sz ile birlemedike,
tam (ve kamil) bir iman olarak kabul edilmez.59
Sahabelerin stnl meselesinde Ahmed er-Rif Ehl-i Snnetin tutu-
munu devam ettirmi, ilk drt halifenin hilafete geliteki tarihi sralarn stn-
lk sras olarak alm, siyasi ekimelerden uzak durmaya almtr: Hz.
Peygamberden sonra, insanlarn en stn Ebu Bekr (ra), sonra mer (ra),

55 Rif, age, s.49; Sayyd, age, s. 5; Vst, age, ss. 1, 17.

56 Vst, age, s . 122.
57 smail Yrk, smail k, Kelm Asndan Hz. Peygamberin mmilii, Dini Aratrmalar,
Cilt 7, say: 19, Mays- Austos 2004, ss. 173-189.
58 Vst, age, s. 122.
59 Rif, age, s. 55; Sayyd, age, s. 7; Vst, age, s. 122.

TASAVVUF: lm ve Akademik Aratrma Dergisi, yl: 7 [2006], say: 16

Ahmed er-Rifnin tikdi ve Kelm Grleri 101

sonra Osman (ra) sonra Ali (ra)dr. Btn sahabe hakknda hsn-i zan (gzel
dnce) iinde olmak ve Allah ve Resulnn onlara vgde bulunduu gibi
onlar vg (ve sayg ile) anmak gerekir.60 Ahmed er-Rifiye gre sahabeler
Hz Peygamberin arkada ve dostu olan kiilerdir. Aralarndaki stnlk sra-
lamas hadislerden ve sahabe szlerinden gelen nakillere dayanr.61
Bilindii gibi mamet meselesi, slm kelmclar arasnda oka tartl-
m bir konudur. Baz kelm ekollerince nbvvet konusu ierisinde deerlen-
dirilen imamet meselesi, Ahmed er-Rifi tarafndan Ehl-i Snnetin genel kabu-
l evresinde ele alndn yukarda belirtmitik. Ehl-i Snnete gre halifelik
makamna oturulmasndaki tarihi sralama ayn zamanda stnlk srasdr,
imameti hak edi srasdr.62 Bilindii zere iann buradaki tutumu farkldr.
iaya gre Hz. Peygamberden sonra en faziletli insan Hz. Alidir. Bu sralama
12 imam anlay dorultusunda devam eder. Hz. Alinin hakk olan hilafet,
tarih sahnesinde siyasi ekimelerle farkl ellere gemitir. ia ierisinde ilk
halifenin imametini kabul edenler olduu gibi iddetle reddedenler de vardr.63
Ahmed er-Rifye gre slm dininin anlatmnda hadisler ve sahabe sz-
leri, Kurandan sonraki nemli ve tartlmaz kaynaklardr. nananlar iin en
nemli olan ey hak ehlinden snnet topluluundan (Ehl-i Snnetten) olmak-
tr: te btn bu (anlatla)nlar, hadislerden ve sahabe szlerinden karlm
ifadelerdir. Gnlden (ve phe etmeksizin) bunlarn hepsine inanan kii, hak
ehlinden, snnet topluluundan biri olur ve dalalet grubundan, bidat taraftar-
larndan ayrlm demektir.64
Ona gre Hz Peygamberin Allah tarafndan ge ykseltilmesi anlamna
gelen mirac haktr. O, Allahn izni ve yardmyla Onun katna ykseltilmi-
tir.65 Allah dostlar veli kullarn kermeti vardr ve haktr. Bunlar veli kullara
Allahn dnyada iken verdii bir eit nimet ve mkfattr. Allahn varl ve
birliine inanmayanlara birer delildir. Peygamberden sonra velilerin, ehitlerin
ve dier Mslmanlarn kendi makam ve derecelerine gre efaatte bulunma-
lar haktr ve bu Allahn ltfudur. Bu netice ile hibir mslman sonsuza dek
cehennemde kalmayacaktr. Kalbinde zerre kadar iman olan kii oradan af yo-

60 Sayyd, age, s. 7; Vst, age, s. 124.

61 Sayyd, age, s. 8.
62 Gazl, el-ktisd fil-itikd, Beyrut 1993, s.253; Ebul-Hasen Ear, el-Luma, Beyrut 2001, s. 83;
c, age, 407-412; Sadddn Taftazan, erhl-Maksd, Beyrut 2001, c. 3, s. 518.
63 Seyyid Abdur-Rasl Msev, e-i fit-trh, Kahire 2002, s. 45; Taftazani, age, s. 517; Ahmed
Ktib, iada Siyasal Dncenin Geliimi, ev.: Mevlt Yolcu, Ankara 2005, s. 25-134.
64 Vst, age, s.124; Ahmed b. Cell Msr, Celus-Sad, ev.: Hayri Kaplan, Ehl-i Beyt Eitim
Kltr ve Yardmlama Vakf yay., Ankara 2004, ss. 241-244.
65 Sayyd, age, s. 9.

TASAVVUF: lm ve Akademik Aratrma Dergisi, yl: 7 [2006], say: 16

102 Hayri KAPLAN, smail IK

lu, efaat ya da cezasn ektikten sonra kurtulacaktr.66

2.3. hiret
slm akdesi asndan son derece nemli olan hiret inanc, slm sfilerin
yaantlarna yansd gibi inanlarnda da nemli bir yer tutar. lmeden nce
lmek, nefsini ldrmek, lm dnmek, lm ile beraber yaamak Ahmed
er-Rif iin ayr bir deer tar. Ona gre hiretle ilgili olarak Allahn Hz.
Peygambere bildirdii her eye iman arttr, bunlar olmadan iman sahih ve
slim olmaz: lm sonrasyla ilgili olarak Onun bildirdiklerine iman etme-
dike, kulun imann kabul etmez.67 Bu inan, kulun dnyadaki yapp etme-
lerinin mutlaka bir sonucunun grlecei, iyi-kt hibir eyin karlksz kal-
mayaca retisini beraberinde getirir.
Bata Mutezile olmak zere baz kelmi ekollerin tartma konusu yapt-
68, Ehli Snnet inancna gre vuku bulmas mevcut hadisler ve bir takm
yetler nda kesin olan kabir suali, kabir azab veya mkfat, ksaca kabir
hayat Ahmed er-Rifye gre haktr ve bunlara inanmayan kii tam bir imana
sahip olamaz.69 Bu hususta iman edilmesi gereken konulardan ilki Mnker ve
Nekir (sorgu melekerin) in soru sormalardr. Bu ikisi, heybetli iki (melek)
ahs olup, kulu kabrinde (ruh ve cesedinin birliktelii ile) oturturlar ve ona,
tevhidden, peygamberlikten sual ederek yle derler: Rabbin kimdir?, Dinin
Nedir?, Peygamberin Kimdir? O ikisi, kabir imtihanclar dr. (nk) soru-
lar, lmden sonraki (yaanan) imtihanlarn ilkidir.70 Ahmed er-Rifye gre
kabir hayat Allahn hikmet ve adletinin bir gereidir.
Bilindii zere sadece kabir hayatnn varl deil, ayn zamanda bu haya-
tn nasl olaca, hiretteki ikinci yaratln ne ekilde vuku bulaca, bu dirili-
te sadece ruhun mu yoksa ruh ve bedenin birlikte mi yaratlaca oka tart-
lmtr.71 Ahmed er-Rif gre slm dnrleri arasnda yaplan tartmala-
rn aksine bu yaratl Snni inan paradigmas dorultusunda beden ve ruhun
her ikisine yneliktir.72 nk ruhsuz beden ceset, bedensiz ruh insan olmak-

66 Sayyd, age, s. 7.
67 Vst, age, s. 122.
68 Kad Abdulcabbar, erhul Uslil Hamse, Beyrut 2001, s. 493.
69 Bk. Cellddn Syt, erhul Sudr fi Ahvlil-Mevt vel-Kubr, Beyrut 2000, s.161; bn Ebil-
zz, Ali, erhul-Tahv filAkdetis-Selefiyye, Beyrut 1980, s. 261.
70 Sayyd, age, s. 7; Vst, age, s. 124.
71 Bu konuyla ilgili grlerinden dolay Gazl felsefecileri tekfir etmitir. Bk. Gazl,
Tehfutl-felsife, Beyrut 2000, s. 191.
72 Vst, age, s. 123.

TASAVVUF: lm ve Akademik Aratrma Dergisi, yl: 7 [2006], say: 16

Ahmed er-Rifnin tikdi ve Kelm Grleri 103

tan teye sadece ruhtur. Rifnin ruh ve beden birlikteliine dayal insan anla-
y dualist bir yaklamdan ziyade ontolojik bir ifadedir.
Ahmed er-Rifnin hiretle ilgi konulardaki yorumlarnda, genel kelmi
yaklamlarda pek rastlamadmz sembolik anlatmlar grmemiz mmkn-
dr: ki kefe ve lisan sahibi mizana iman etmek gereklidir. Mizann bykl-
, yer ve gklerin tabakalar benzeridir. Allahn kudreti ile ameller onda tart-
lr, adletin tamamen gereklemesinin gerei olarak, o gn hardal tanesi kadar
arlk ortaya kacaktr. yilik sayfalar, nur kefesine gzel bir suret halinde
konulur ve Allahn ltfuyle derecesine gre ar basar. Ktlk sayfalar, ka-
ranlk kefesine koyulur ve (nur kefesine gre) Allahn adletiyle hafif gelir.73
Detaylarn ancak hadislerde bulabildiimiz hiret tasvir ve anlatmlar Ahmed
er-Rif tarafndan inanlmas gerekilen ve hatta zerinde tartma yaplmas
uygun olmayan konular olarak aktarlmtr: Sratn hak olduuna iman et-
mek zorunludur. Srat, cehennemim srtna (stne) uztlm bir kprdr;
kltan keskin, kldan incedir. Allahn hkm gerei, kafirlerin ayaklar ora-
dan geerken kayar ve atee giderler. Mminlerin ayaklar sabit olur (salam
basar) ve ebediyet yurduna iletilirler. Ayn zamanda yanna varlan havz
(kevser havuzun)a iman etmek zorunludur. Mminler, cennete giriten nce,
Srat getikten sonra ondan ierler. Ondan bir kez ien, artk ebediyen susa-
maz. Havzn genilii bir aylk mesafedir, stten daha beyaz, baldan daha tat-
ldr. Gn yldzlar saysnca etrafnda kadehler vardr.74
Allaha iman eden tevhid ehlinin gnahlarnn karl olarak cehennemde
cezalarn ektikten sonra, Allahn ltfu ile cennete gireceklerine dair Snni
inan ve efaat konusunun her ikisi de75 srarla ilenmitir: Muvahhidlerin,
cezalarn ektikten sonra, cehennemden karlacaklarna, Allahn ltfuyle
cehennemde hi bir muvahhidin kalmyacana inanmak gereklidir. Peygam-
berlerin, sonra velilerin, sonra limlerin, sonra ehitlerin, sonra sair
mslmanlarn -kendi makam ve derecelerine gre- efaatte bulunacaklarna,
efaatisi olmayan dier mminlerin Allahn ltfyle cehennemden karla-
caklarna, hi bir mminin ebediyyen cehennemde kalmayacana, hatta kal-
binde zerre arlnca iman olann oradan kacana iman etmek gereklidir.76
Ahmed er-Rifye gre hiretle ilgili konularda naslarda detayl bilgiler
vardr. Bu konularda ne bildirildiyse (mner-nekir, kabir azab, mizan, srat,

73 Sayyd, age, s. 7.
74 Sayyd, age, s. 7.; Vst, age, s. 123.
75 bn Ebil-zz, age, s. 240.
76 Vst, age,s.124.

TASAVVUF: lm ve Akademik Aratrma Dergisi, yl: 7 [2006], say: 16

104 Hayri KAPLAN, smail IK

havz, hesap, efaat vb.) tartlmadan kabul edilmelidir.77

Sonu
Bilindii zere sflere ynelik tarih boyunca ve gnmzde de devam eden
eletirilerin byk ounluu ncelikle itikdi konularla ilikilendirilerek su-
nulmu, bylelikle daha etkili, daha ikna edici olaca dnlmtr. Bir dier
ifadeyle dinin inan boyutunda bidat, irk, kfr ve ilhad ieren ynleri oldu-
una dikkat ekilerek baz limlerce yerilmi, toplumun uzak durmas ve d-
lamas gereken zararl ve tehlikeli frkalardan biri olduu ne srlmtr.
u da tarihi bir gerektir ki, Kurn ve snnetin ak verilerine bile ters
den inan ve uygulamalarna ramen, kendilerini tasavvuf kisvesi altna giz-
leyerek kt emellerine birok insan alet edebilenlerin says da azmsanmaya-
cak derecededir. Baz fkhlarn ve kelmclarn bu tr sflerden hem kendi-
lerinin uzak durmalar, hem bakalarn sakndrmalar hakl bir endienin do-
al sonucudur. Btnler bu konuda ilk akla gelen rneklerdendir. Bununla be-
raber, baz sylem ve tavrlarndaki benzerlikler veya benzerlik olduunu a-
rtran durumlar nedeniyle hepsini ayn kefeye koyup pein hkmlerle dam-
galamak, mesleinde uzman olmad takdirde aldatlmas mukadder olan bir
kuyumcunun, ekilleri benzeen altn paralar gerek ve sahte olann ayrt et-
meye gerek duymadan, onlar bir mihenge vurmakszn deerlendirmesinden
farkszdr. te bu mihenk tann Kurn ve snnet olduunu her frsatta dil-
lendiren hakikatli sfler arasnda eitli karalamalara, iftiralara, komplolara
maruz kalanlarn, siyasilerin veya kadlarn emriyle hapse veya gz hapsine
alnanlarn, yurtlarndan ayrlmak zorunda braklanlarn, ldrlenlerin, ld-
rlme tehlikesi yaayanlarn says az deildir. Sadece sflere kar deil, kble
ehli diye nitelenebilecek frkalarn birbirlerine kar zaman zaman bu trden
tavrlar taknd malumdur. Aslnda, tasavvufa lml yaklaan, destek veren
veya sf olan fkhlarn, kelmclarn, hadisilerin, filozoflarn ve benzerleri-
nin slm tarihi ierisinde kendilerinden sz ettirecek bir yekn tuttuklar da
dikkatten kamamaktadr.
Konunun bir dier yn ise, kar karya gelen taraflarn her ikisinin de
slm dininin iki temel kaynan referans gstererek kardakileri eletirmesi-
dir. Burada, bu iki kaynan metot, hareket noktas, bak as gibi farkllklara,
daha dorusu farkl yorumlara ak veya zemin hazrlayan veriler iermesi
gndeme gelmektedir. zerinde durulmasn, allmasn, merak edilmesini
salayan bu zellii sayesinde dinin her dnem zenginlik ve canlln koru-

77 Sayyd, age, s. 7, 10.

TASAVVUF: lm ve Akademik Aratrma Dergisi, yl: 7 [2006], say: 16

Ahmed er-Rifnin tikdi ve Kelm Grleri 105

duu belirtilse de, insanolunun taassubu, istismar, zihinlerdeki din olgusunu

sadece kurallar btnnden ibaret donuk bir yapya dntrmtr.
Kimi mutasavvflarca hal ilmi olarak tarif edilen tasavvuf ilminin, slm
inanlarn bidat ve hurafelerden koruyup doru inananc topluma aktarma
abas ierisinde olan kelm ilminden faydalanmas kadar tabi bir ey yoktur.
Burada bizim dikkatimizi eken asl unsur, uzun yllar boyu akli ve dini ilimler-
le, zellikle kelm ilmi gibi akli ve dini yn bulunan bir ilimle badamaz,
eliir gibi intiba uyandrlan tasavvuf ilmi byklerinin hemen hemen hepsi-
nin kendilerini takip eden mridleri iin, belki de zorunlu bir ihtiyatan olsa
gerek itikd risalesi yazm/yazdrm olmalar, bu risalelerinde o gnn artla-
r dahilinde tartlan kelmi konulara deinmeleri, takipilerini bu konular
hakknda bilgilendirmeleridir.
Ahmed er-Rif bir mutasavvf olarak tasavvufun inceliklerine vakf oldu-
u gibi ayn zamanda akid konularnda gr beyan edip, slm inancnn
doru yorumu olarak kabul ettii Ehl-i Snnetin yorumunu mridlerine akta-
racak, kelm sahasnda derin felsefi meseleler bata olmak zere bir ok konu-
da gr beyan edecek kadar ilm-i akid ve ilm-i kelm bilgisine sahiptir. Bu da
bize gstermektedir ki o devrin mutasavvflarnn bir ounda olduu gibi
Ahmed er-Rif de kelmi bilgilerden habersiz deildir. Bilakis bu konularda
derin bilgileri olan ok ynl bir limdir.
Ahmed er-Rifnin itikd metinlerinde ana tema olarak grld zere
itikda ve kelma dair konular, tartmalara girilmeden, kelm ilminde Selef
metodu olarak bilinen bir yaklamla Kuran ve snnette ne varsa olduu gibi
kabul edilir. zerinde ihtilaf olan konularla ilgili tartma ve cedele girilmez.
nk ama bir bakasna stnlk salamak deil, doru bir inanla Rabbine
inanmaktr. Bunun iin de yegne kaynaklar Kuran ve snnettir. Doru itikd
balang noktas olarak alan bir sfnin bundan baka bir tavr sergilemesi de
beklenmemelidir.
zet

Bu almamzda, metotlar farkllk gstermesine karn, tasavvuf ile kelm ilminin fikir be-
yan ettikleri ortak konularda ayn sonulara, hi olmazsa yakn sonulara ulatklarn, arala-
rnda bir ekime ve ztlama olmad gibi, ilk dnem sfleri de dahil olmak zere ou sf
nderlerinin ciddi bir kelm bilgisine sahip olduklarn, doru itikd amalayan kelm ilmi
ile doru inan ve yaay amalayan tasavvuf ilmi arasndaki sk bir ba bulunduunu
Ahmed er-Rif rneinde gstermeyi amaladk. Ahmed er-Rifnin itikdi ve kelmi ko-
nulardaki grlerini, kendisinin imla ettirdii yazy temel alp gerektiinde dier eserlerin-
den yararlanmak suretiyle tespit etmeye altk. almamz sonucunda tasavvuf nderleri-
nin doru itikd sahibi olmay, doru yaamann ilk basama olarak kabul ettiklerini ve bu-
nu da Ehl-i Snnet inanc dorultusundaki bir yaklamla dile getirdiklerini grdk. Kanaa-
timizce, tasavvuf disiplini ierisinde kelmi konularn neminin vurgulanmas ve bunlarn
retilmesi ayr bir deer tamaktadr.
Anahtar kelimeler: Tasavvuf , Kelm, tikd, Sf, Ehl-i Snnet

TASAVVUF: lm ve Akademik Aratrma Dergisi, yl: 7 [2006], say: 16