701

OSMANLI

OZEL SAYISI
iV
kltr ve sanat

OSMANLI'DA KLTR
Kltrel Yap

Saim Sava . Zaviyelerin Trk Kltrnn Gelimesindeki Rol/ 11

Hseyin Algl Emir Sultan ve Erguvan Fasl/ 18
Zeynep Tanm-Ertu Osmanl Devleti'nde Resmi Trenler ve Birka rnek/ 27
Glgn el-Aybet Osmanl Devletilii ve Divan'n almas/ 35
Muzaffer Tufan Balkanlar'da Trk Kltr/ 47
lsmail E. Ernsal Osmanllarda Ktaphane ve Ktphanecilik Gelenei/ 56
Sleyman Beyolu Osmanl!ae Mukaddes Emanetler/ 74

Kltr Hayat

Aynur Can Ulema Semtinden "Cafe"ler Semtine Sleymaniye i'....81

Namk Akgz ' Kahvenin Edebil Serveni/ 90
Sevgi Grtuna Osmanl Kadnnn Giyim Kuam/ 100
Nevin Halc Osmanl Dnemi Mutfa/ 112
Hseyin Salman Eski Trk Devletleri ve Osmanl Devleti'nde Sayg ve taat ile
lgili Davranlar/ 120

Hsamettin Erdem Osmanl'da Ahlak ve Ahlak Risaleleri/ 126

OSMANLI'DA DL VE EDEBYAT

Osmanl Trkesi

Ahmet B. ErctJasun Osmanl Trkesi/ 145

Mustafa zkan Erken Dnem Osmanl Trkesi/ 153

lsmail Parlatr XIX. Yzyl Osmanl Trkesi/ 165

Ahmet Ylmaz XVIII. Yzylda Yaplm Bir "Atasz" Derlemesi/ 176

Mustafa Ko Osmanl'da Esperanto -lk Yapma Dil "Baleybelen"- lk Yapma

Dilin Kuncusu Muhyi-! Gleni/ 179

M. Sani Adgzel Osmanllar Dneminde Avustuya'da Trkoloji ve Trke

retimi/ 184

Mehmet Akku Osmanl Dneminde Araplara Trke retimi ve bn

Muhammed Salih'in Eserleri/ 189

H. lbrahim ener Osmanllar Dneminde Dilimizde Allah, lah, Tanr

Kavram I 192

Osmanl Trk Edebiyat

Metin Ergun Osmanl Dnemi ile ilgili Trk Efsaneleri I 202

Zeynep Kerman Osmanl Devleti'nin Kuruluunu Konu Alan Romanlar I 210

Abdurrahman Gzel Osmanl Devleti Dneminde Dini-Tasavvufi Trk

Edebiyat/ 214

Bilal Kemikli Trk Tasavvuf iirinde Allah Tasavvuru I 232

erif Akta Osmanl Dneminde Trk iir Zevkinin Menei Hakknda I 239

lskender Pala 700 Yln iiri/ 242

Necla Pekolcay stanbul'un Fethi Dneminde Osmanl Kltr ve

Edebiyat I 251

Gnay Kut Divan Edebiyatnda Bezm, Alat- Bezm ve Adab- Sohbet I 254

Namk Akgz Edebiyatta slup ve Anlam Derinlii a: XVII.

Yzyl/ 268

1. etin Derdiyok Osmanl Devrinde Mektup Yazma Gelenei I 277

Mustafa Miyasolu Osmanl Hikayesi ve Roman I 287

Nket Esen XIX. Yzylda Roman I 299

inci Enginn Yeni Fikirlerinin Yansma Alan Olarak Edebiyat

(1859-1923) I 304
 OSMANLI'DA SANAT

Osmanl' da Estetik

Beir Ayvazolu Osmanl Estetik Dnyasna Bir Bak/ 319

Sadettin kten Osmanl Kentinde Estetik zerine Deneme/ 331

Osmanl Trk Mimarisi

Semavi Eyice Osmanl Devri Trk Mimarisi/ 340

M. Olu Ark Osmanl Mimarisinin Geliimine Genel Bir Bak / 360
Hakk Acun Erken Devir Osmanl Mimarisi / 372
Abdsselam Uluam Klasik Dnem Osmanl Mimarisi/ 384
Zeki Snmez Osmanl Mimarisinin Geliiminde Hassa Mimarlar Oca'nn Yeri,
rgtlenme Biim ve Faaliyetleri/ 404
Doan Kuban Sinan/ 410
Cengiz Bekta nsancllatran ada nsan Sinan/ 420
lsmail Yakt Mimar Sinan'n Eserlerinde Modler Sistem ve Ebced Hesab/ 425
Rhan Ark Batllama Dnemi Anadolu Trk Mimarisine Bir Bak/ 429
Nurcan inci Frat XX. Yzyl Balarnda Grlen Osmanl Mimarisi/ 443
Zeynep Ahunbay Osmanl Medreseleri/ 452
Gnl Cantay Osmanl Dnemi Klliyeleri/ 457
Fatih Mderrisolu Osmanl mparatorluu'nda Menzil Yollar ve Menzil
Klliyeleri ! 467
Turgut Cansever Osmanl Evi/ 475
Haim Karpuz Trk Evi, Osmanl Evi/ 484
Mehmet lbrahimgil Balkanlar'da Osmanl Mimarisi ! 490
Sercan Y ldrm Osmanl Kentini Okumak, Osmanl-Rumeli Kentlerinin
---- -

Dndrdkleri / 498

Osmanl Trk Musikisi

Nilgn Dorusz Geleneksel Trk Mziinde Makam ve Unsurlar / 505

Osman Nuri zpekel air ve Bestekar Osmanl Padiahlar/ 514
Recep Uslu XVIII. Yzyln Byk Bestekarlarndan Itri/ 433
Vedat Kosa! Osmanl mparatorluu'nda Klasik Bat Mzii/ 538
mer Turul lnaner Osmanl Musikisi Tarihinde Tasavvuf Musikisine Bir
Bak/ 551
Nuri zcan XVII. ve XVIII. Yzyllarda Osmanllarda Dini Musiki/ 564
T. Nejat Eralp Osmanl'da Mehter/ 575

Mustafa Cahit Atasoy Kltr ve Medeniyet Asndan Osmanllar Dnemindeki

Trk Musikisi/ 584

-----------"---
Geleneksel Osmanl Trk Sanatlar

HAT

M. Uur Derman Osmanl Trklerinde Hat Sanat / 589

Muhittin Serin Osmanl Hat Sanat/ 595
Hsrev Suba Hattat Osmanl Padiahlar / 603

ule Aksoy Osmanl Sultanlarnn Turalar ve Tural Belgeler / 610

TEZHiB VE CiLT

Zeren Tannd Osmanl Sanatnda Cilt/ 620

F. iek Derman Osmanl Asrlarnda Ush1p ve Sanatkarlaryla Tezhip
Sanat/ 624
Hatice Aksu Trk Tezhip Sanatnn Ssleme Unsurlar / 634

MiNYATR

Oktay Aslanapa Osmanl Minyatr Sanat / 647

Zeren Tannd Osmanl Dneminde Trk Minyatr/ 654

EBRU

M. Uur Derman Osmanllarn Renk Cmb: Ebruculuk/ 660

iNi

Gnl nry Erken Osmanl Mimarisinde ini CXV-XVI. Yzyl Ba znik-Bursa-

Edirne) I 664
Ara Altun Osmanl iniciliinde znik/ 669

DiGER SANATLAR

Tercan Ylmaz Osmanl Maden Sanat/ 676

Aygn lgen Osmanl Kuyumculuu/ 681
Yldz Demiriz Osmanl Kalem leri I 694
Bekir Deniz Osmanl Dnemi Hallar/ 610

Osmanl'da Resim ve Heykel

Gnsel Renda Osmanllarda Padiah Portrecilii/ 713

Kymet Giray Osmanl mparatorluu'nda Yal Boya Resim Sanatnn Geliim

izgisi/ 720
Seyfi Bakan XVIII. ve XIX. Yzyl Avrupa Sanatnda "Osmanl" "Turquerie" ve

"Oryantalizm"/ 736
 Kymet Giray Osmanl mparatorluu'nda Heykel Sanatnn Geliim
izgisi/ 748
Engin zendes Osmanl mparatorluu'nda Fotoraf/ 753

Osmanl'da Sahne Sanatlar

Dilaver Dzgn Geleneksel Trk Tiyatrosu / 766

zdemir Nutku Darlbedayi'den stanbul ehir Tiyatrolar'na/ 778

Halit Re.fi Osmanl'da Sinema / 786

-.....
... .....____________________.

Osmanl Dnemi'nde
Trk Minyatr
Zeren Tannd*
lk rnekler
Sanat deeri olan elyazma eserlerin hazrla
nabilmesi her eyden nce sanat destekleyicisinin
654 varlna baldr. Hkmdarlar, vezirler, eyalet va
lileri, ehzadeler, hanm sultanlar sanat destekle
yenlerin nnde gelir. Bu kiilerin zenginlikleri, il
gilerinin derecesi, sanatlarn yetenekleri retilen
eserlerin nitelikli olmasnda etkili olmutur. Os
manl dneminde nakkahane etkinliinin 15. yz
yln ilk yarsnda Sultan I. Mehmed (1413-1421),
II. Murad (1421-1444, 1446-1451) ve devlet adam
Umur Bey'in (lm. 1461) koruyuculuunda Bur
sa'da youn olduunu kantlayan rneklerin olma
sna ramen bu dneme ait minyatrl bir eser bi
linmektedir. Bu eser de Germiyanl Sleyman ah,
Emir Sleyman ve Sultan I. Mehmed tarafndan hi
maye gren air Ahmedi'nin skendername'sidir
(Faris BN, Turc 309). Trk minyatr sanatnn r
nekleri bakentin Bursa'dan Edirne'ye ve sonra s
tanbul'a tanmas;dan sonraki yllarda artmaya
balar. Edirne'de hazrland bilinen rnekler az
olmasna ramen bunlarn resimleri, Trk tasvir
sanatnn gelimesine bir yol hazrlamtr. Bunlar
1455-1456 tarihli Dilsuzame (Oxford BL, Quseley
133) ve bu yllara tarihlenebilen Klliyat- Katibi
(TSM, R.989) ile Ahmedi'nin lskedernamesi (Ve
nedik ML, Cod. Or. XC)'dir. Sultan II. Mehmed'in
(1444-1446, 1451-1481) istei zerine opolili Fer
dinand sanat Pisanello'nun rencisi Constanzo
de Ferrara'y muhtemelen 1477-1478 ylnda istan
bul'a gndermitir. Bu sanat stanbul'da kald
sre iinde II. Mehmed iin bronzdan madalyonlar
hazrlamtr. Madalyonlardan biri 1481 tarihlidir ve
bir yznde II. Mehmed'in proflden bst portre
si, dier yznde onu at zerinde gsteren tasviri
vardr (Oxford. AM). Topkap Saray Mzesi Ktp
hanesi'nde Fatih Albm olarak bilinen bir murak
ka iinde yer alan Fatih portresini (H.2153, 145a)
yukarda ad geen madalyonla olan benzerliinden
dolay kimi aratrmaclar Constanzo de Ferrara'ya,
kimileri doulu bir sanatya atfederler. Sultan II.
Mehmed'in Venedik ynetiminden bir bronz d
kmcs ve heykeltra istemesi zerine Venedikli
ressam aileden Gentile Bellini 1479-1480 ylnda is
tanbul'a gnderilmitir. Bellini'nin stanbul'daki a
lmalarndan gnmze kalanlar, II. Mehmed'in
yalboya portreleri (Londra NG, Nr. 3099), bronz
madalyonu ve figr izirrleridir (Londra. BM. Nr.
P.p. 1-19, 1895-9-16-974). Bir Osmanl sekini ve
brokrat olan yazar Mustafa Ali, 1587 ylnda yaz
d Menakb- Hnerveran isimli eserinde Fatih
dneminde, Trk ressam Sinan Bey'in Venedikli
ressam Mastori Pavli'nin rencisi olduunu, Sinan
Bey'in rencisi olan Bursal Ahmed iblizade'nin
de portre yapan ressamlarn en iyisi olduunu be
lirtir. Fatih Albm iinde yer alan bir dier portre
Sultan II. Mehmed'i bada kurmu otururken, bir
elinde mendil, dierinde tuttuu gl koklarken
betin1ler ve bu resim Sinan Bey'e veya Al1med ib
lizade'ye atfedilir (TSM, H.2153.lOa).
Fatih'in olu Sultan II. Bayezd (1481-
1512)'n kltr himayecilii onun 27 yllk Amasya
valilii sresinde olduu gibi stanbul Saray'nda
da srer. Yeni sultann kitaba olan geni ilgisi ba
basndan devrald kitap hazinesinin sistemli ka
taloklama almasnn yaplmasna yol aar. 15.
yzyln son eyreinde resim sanatnn son derece
zenli ve zgn rneklerinin yaratld Timurl y
netimindeki Herat'tan, Akkoyunlularn ynetimin
deki iraz ve Tebriz'den Osmanl Saray'na sanat
gleri artar. Timurl dneminin nl airi Molla Ca
mi, eseri Silsile! el -Zeheli in nc blmn Sul
tan II. Bayezd iin yazar. Fars dilinin sevilen eser
lerinden Assar'n Mihr ve Mten'sinin Akkoyunlu
('J P;of Dr., Uluda niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi retim
Uyesi.
!ar dneminde iraz'da hazrlanm resimli bir kop
yas bu Osmanl sultanna gnderilir (TSM,
A.3563). Onun dneminde Saray Nakkahane
si'nde Kelile ve Dime (Bombay POWM, Nr. 51.34;
Bursa K. Hseyin . 763), Hsrev ve irin (TSM,
H. 686, Uppsala UL, Vet. 86; New York MMA, 69.27)
gibi konusu edebiyat olan eserlerin resimlendirildi
i grlr. Bilge peygamber Sleyman'n yaamn name, Sultan Sleynan'n saltanatnn 1520-1558
anlatan Sleymaame, Bursal air Uzun Firdevsi
tarafndan bu sultan iin yazlr ve resimlenir (Dub
lin CB, T.406).
Minyatr Sanatnda
Verimli Bir Dnemin Balangc
Osmanl Devleti'ni ynetenler bata sultan
ve vezirler olmak zere, Osmanl topraklarna kat
lan lkelerin zenginliklerinin, meydana getirilen sa
nat eserlerinin ve sanatlarnn deerini ok iyi bi
liyorlard. O lkenin tanabilen deerleri ve sanat
larnn bir ksm Osmanl sarayna getirilmitir. lnda bir r at sylenebilir. Bu dnemde ise
zellikle Sultan I. Selim dneminde (1512-
1520) doudan getirilen sanatlarn Osmanl nak
kahanesinin belirli bir dzeye ulamasnda nem
li rolleri olmutur. Saray nakkahanesinin bu orta
mnda resimlendirildii bilinen ilk eserlerden biri
1515 tarihli Matk at-Tayr (TSM, E.H.1512) ve
1520-1530 yllar arasna tarihlenen ve Osmanl ta
rihiyle ilgili resimli kitaplarn ilklerinden olan Se
liname'dir (TSM, H.1597-98). Bylece Osmanl
lkesine doudan ve batdan katlan yeni lkeler
den gelen sanatlarn, sarayda eitilmi olanlarn
ve stanbul esnaf arasndan seilen sanatlarn
katklaryla nakl az, doalc yn ar basan zillerini, Sultan Sleyman'n ran ve Macaristan se
bezeme slubuyla ve gereklere dayanan, belgesel
yn ar basan bir tasvir tryle Osmanl'ya z
g slubun 1520 yllarna doru ortaya kt g
rlr.
Osmanl tasvir sanatnda dingin, arbal
diziler halinde hazrlanan ve konular tarih olan
eserlerin ayrcalkl bir yeri vardr. Bu tr resimli ki
taplarn banda Osmanl padiahlarnn tarihini
manzum olarak anlatan ve ehname ad verilen
eserler gelir. 15. yzyl sonlarnda resimlendirildii
sanlan ehane-i Melik-i mmi (TSM, H.1123), bu
trn ilk rnei olarak Sultan II. Bayezd dne
mindeki (1481-1512) baz olaylar konu alr. Ken-
disine Osmanl padiah tarafndan resmen, Os
manl padiahlarnn tarihte grldkleri dnem
den balayarak resimlenmek zere manzum bir ta
rih yazma grevi verilen ilk yazar-ehnameci Fet
hullah Arif elebi'dir. Kanuni Sultan Sleyman'n
(1520-1566) emriyle yazd ehname'sini Arifi be
ciltte toplar. Bu tarihin beinci cildi olan Sleyman
yllar arasnda geen olaylar konu alr (TSM.
H.1517). 1558 ylnda hazrlanan ve iinde 69 resim
bulunan eseri raklaryla beraber be nakka ha
zrlamtr. Bu ressamlardan zellikle biri, batan
baa derin gzlemlerle bezenmi, zengin ierikli,
tarihi kaynak deeri bakmndan nemli izimler
ortaya koymutur. Bu eseri resimleyen nakka eki
binin ba olduu sanlan ve ad bilinmeyen bu res
samn slubu, onun 16. yzyln ikinci yarsnda
Trk resmine zg zellikleri belirleyen Nakka
Osman olabileceini dndrmektedir. SUey
aane'nin bir dier ressamnn da figr ressam
.
figr resmi ve zellikle devlet adamlarnn portre
lerini izmekle nlenen ressam Nigar! vardr. Dola
ysyla Nigarl'nin imparatorluk sanatnn bu ba ya-
ptn resimleyen sanat kmesi arasnda yer ald- 655
dnlmelidir.
Enderun'da yetien Nasuh b. Karagz b.
Abdullah el-Bosnavi 16. yzyln ilk yarsnda yaz
d ve resimledii taril kitaplar, yapt mimari
maketler, silahrlk gsterileriyle n yapm ve
matrak oyunundaki becerisi dolaysyla Matrak
Nasuh olarak tannmtr. Nasuh Sultan II. Bayezd
ve I. Selim dneminde yaplan seferlerin kimi men
ferlerinde ordunun izledii menzilleri, Barbaros
Hayreddin Paa'nn kumandasndaki Osmanl do
nanmasnn gney Avrupa limanlarna yapt se
ferde konaklanan limanlar insan figrlerine yer
vermeden resimlemitir. O, toporafik manzaralara
gz byleyen bir dzen vermi, yazyla anlata-
madklarn grsel dile aktarm, slam'da salt man
zara ressamlnda r am, kentlerin 16. yzyl
daki durumlarn sanki fotoraf eker gibi belgele
mitir (stanbul K, T.5964; TSM, H.1608, R.1272;
Dresden SLB, E.391). Osmanllar'da yaygn olan bir
tr resim slubu da Sultan I. Sleyman dneminde
ortaya kmaktadr. Bu resimler hac tre ve yn-
 temlerini, Kuds, Mekke ve Medine ehirlerinin
zelliklerini anlatan eserlerde veya hac vekaletna
mesi olarak hazrlanm rulolarda yer alr. Nasuh'un
izimleri gibi figrsz, plan ve kroki eklindeki bu
resimler salt kutsal yerleri deil, eserlerin hazrlan
d dnemde hac yolu zerindeki mimarlk rnek
lerini, Osmanl sultanlarnn kutsal kentlerdeki imar
faaliyetlerini de belgelemektedir (TSM, A.3547,
R.917, H.1812).
Osmanl saray nakkahanesinin tekilatlan
maya balad ve henz tarih kitaplarn resimle
menin yaygn bir gelenek olmad sralarda, nak
kahanenin ilk almalar edebi konulu eserlerdi.
Ali ir Nevai'nin Hamse ve Divan'lar, slam klasik
lerinin nl iki kitab Hamse-i Nizami ve ebna
me-i Firdevsi nshalarnn Trke evirileri resimle
mek iin seilen eserler olur. Beceriksiz bir pers
pektifle izilen mimariler, vcutlarn naif grnt
sne aykr iri sarkl ve asker taburu gibi dizilmi
figrler, ular sivrilerek kvrlan kme iekler ve
serviler bu eserleri resimleyen musavvirlerin zel
likleridir (TSM, H.802, R.804).
16. yzyln ilk yarsndan sonra Osmanl
Saray Nakkahanesi'nde bu dnemin veya nceki
656
dnemlerin hattat, musavvir ve mzehhiplerinin
tek yapraklar halinde olan almalarn bir arada
toplayan murakka (albm) yapmclnn yaygn
lamaya balad grlr. Resin1leri bu tr albm
lerde yer alan ressamlardan biri de ah Kulu'dur.
Onun atf imzasn tayan veya ona atfedilen al
malar, gvdesinin ana izgileri kaln hatla belirlen
mi ejderler, kvrlan veya ani dnle krlan dal
lar zerindeki hanervari yapraklar, hatay dizileri
veya demetleri, deerli bir kuyumcu yapt zeniy
le bezenmi giysili peri resimleridir (TSM, H.2154,
2a; Washington FGA, 37.7). Nakka Veli Can, onun
geleneini, 16. yzyln ikinci yarsnda srdre F.1404. stanbul TEM, 1973 ). Ayrca snnet d
cektir (TSM, H.2162, 8b, H. 2168,15a).
Deien Temalar ve sluplar
16. yzyln ikinci yarsndan sonra Saray
Nakkahanesi'nin almalar gerek slup gerekse
konu bakmndan dier slam lkelerinin resim sa
natndan zellikle Safevilerden tamamen ayrlm
tr. Doa tasvirleri gemi yzyllarn nl nakka man'n portreleri 3/4 proflden, diz km veya
hanelerine sahip Calayiri, Trkmen, Timurl ve ayn
dnemin Safevi minyatrlerinde olduu gibi ssle
meci elerle verilmiyordu. Dou'nun masal dn
yas, ar zenle izilmi iekli baheler, kat kat
ve duvarlar sslemeli kkler, ince, uzun, zarif g
zeller Osmanllar'n tasvir dnyasna girmiyordu.
Osmanl ressamlar doaya gereki bir tavrla
yaklayordu. Glgeleme yapmadan kullandklar
renkler resme bir duruluk getirir, sahneye yerleti
rilen elerin ilk bakta kavranmasna yardmc
olur. Resim dzeninin ana izgileri paraleller, diya
gonaller ve ylanvari dnlerdir. Kenar izgileri
eriyip yok olmamtr, her eyin snr aka belli
dir. Nakkahane ynetimi slam kitap ressamlna,
resin1lenecek eserlerin konusunun seiminde de
yenilikler getirmitir. Padiahlarn ve paalarn ka
tldklar savalar, eli kabulleri; padiahlarn avlan
madaki, cirit, ok atmadaki hnerleri padiahlara
yaraan bir tantanayla yryen ordu alaylar, d
n enlikleri, padiah portreleri resimlenmek iin
seilen konulardr. Btn bu resimlerde ilk algla
nan, trenlere zg resmi, arbal ortamn varl,
imparatorluun dinamik ama dizginli gc, yksek
lde bir dzenin varldr. Bu yaklam Osman
l tasvirine bir belge nitelii kazandrr. Bunlar, kl
tr, ekonomi, mimarlk ve kurumlar tarihiyle ilgile
nenler iin ayrntl grsel malzemelerdir.
Osmanl minyatr sanatnn verimli ve iliti
aml bir dnemi de Sultan III. Murad'n saltanat
yllardr (1574-1595). Osmanl padiahlarnn tarih
leri bu dnemde minyatrlenen eserler arasnda
nde gelir. ehnamecilik grevi Seyyid Lokman'a
verilmitir. O Nakka Osman ile birlikte alacak
tr. te bu ikilinin ve yardmclarnn hazrlad
eserlere Tarib-i Sultan Sleyman, ebame-i Selim
Han, ebiebane, Herame, Zbdet t-Teva
rib adlar verilir ( Dublin CBL, T.413, T. 414; TSM,
A.3595. B.200. H.1523.1524. H. 1321; stanbul K,
n enliklerini betimleyen Surame (TSM,
H.1344), Hz. Muhammed'in yaam yksnn re
simli rnei Siyer-i Nebi (TSM, H.1221, 1222. New
York PL, T. 3; Dublin CBL, T. 419) resimlenen dier
eserlerdir. Sultan III. Murad'a kadar Osmanl padi
ahlarnn portrelerini bir kitap iinde toplama ge
lenei de bu dnemde yine Seyyid Lokman ve
Nakka Osman ibirliiyle kurulur. Nakka Os
bada kurmu oturur, bir elinde mendil, dierinde
kitap veya iek tutar. Onun seri halde sultan port
releri tasarm, ada ve sonraki Osmanl nakka metinde ynetimin istedii dorultuda eser ver
larna model olur (TSM, H.1563; stanbul K,
T.6087).
Osmanl Saray Tekilat inde
Nakkalarn Yeri
Osmanl devletinin imparatorluk haline gel
meye balad yllardan sonra saray ynetimi, Os
manl saray tekilat iinde Ehl-i Href ad altnda
sanat topluluu oluturmutur. Sarayn her trl
sanat ve zenaat ilerini gren ve saraydan maa
alan bu topluluk imparatorluun politik gcnn
st dzeye ulat ve in1paratorluk hazinesinin
zengin olduu dnemde kalabalk bir kadroya sa
hipti. Yzyllar boyunca bu topluluun hazrlad
eserlere yaplan harcamalar ve sanatlara denen
cretler gz nne alnacak olursa, saray ynetimi
nin, sanat eserinin retiminde bu denli bir masraf
stlenmesi, sanat eseri retimini youn devlet ile
rinin bir paras ve gcn gstergesi olarak grme
lerindendir.
Osmanl saraynn kitap sanatlar (musav
vir, mzehhip, mcellit) Ehl-i Hre/tekilat iinde
katipler, mcellitler ve nakkalar ad altnda blk
ler oluturuyor ve bu tekilatn dier mensuplar gi
bi yevmiye zerinden ayda bir maa alyorlard.
Mzehhip, mcellit ve raklar gibi musavvirlerin
de aldklar maa ve terakki, maa defterine yazl
mtr. Eser retimi iinin youn olduu zamanlar
da veya yaplacak i iin yetenekli birisi Ehl-i Href
iinde bulunamazsa ar esnaf arasndan creti
karlnda yeterli sayda usta kii sarayda altrl kitap retimi de zenginliini kaybeder. Sultan III.
mtr. Bayramlarda padiaha yaplan zel iler iin,
eser getiren nakka veya baka sanaty padiah
hilat veya para ile dllendirmi, eser getiren sa
natnn ismi, getirdii eserin cinsi, karlnda ona
denen parann tutar veya verilen hilatn cinsi
inam defterine kaydedilmitir. Nakkahanede g
rev yapan tm sanatlar gibi musavvirlerin de
atanma, maa, terfi, k gibi ilemlerinden, nak
kahanede yaplmas istenen iin resmen ilgili sa
natya verilmesinden hazinedarbann kimi za
man da bina emininin sorumlu olduu anlalmak
tadr. Sanat deeri olacak kitabn hazrlna ilikin
tasarlar ynetimin st kademesini ilgilendiriyordu.
Saray nakkahanesinde ie balayan her sanat,
Ehl-i Hrefe bal olsun veya olmasn sarayn hiz
mekle ykmlyd. Ancak yeni uyum ve gzellik
yollar yaratnada sanat gr davranr. Farkl sa
nat ortamlarndan da gelmi olsalar, 16. yzyl ba
larndan sonra tm kitap sanatlar gelenekselle
mi biimlerin ilenmesinde ustaln doruuna va
rrken, yeni geleneklerin tohumlarn da atar, artk
retilen eserler Trk sanatna zg zelliklere sa
hiptir.
Osmanl saraynda elyazma eser hazrlan
masnda alanlarn sarayda hangi mekanda al
tklarna ilikin kesin bilgilere rastlanmaz. Bu sanat
larn nakkahane ad verilen yerde faaliyet gs
terdikleri bilinmekte ve bu nakkahane binasnn
Topkap Saray'nn Bab- Hmayun'u dnda Ars
lanhane binasnn yannda olduu ve sarayn birin
ci avlusunda ressam, mzehhip, mcellit gibi sa
natlara tahsis edilebilen atlyelerin bulunduu
genellikle kabul edilir.
Nakkahanenin rgtlenmesinde
Durgunluk, Deien Zevkler ve
657
Minyatr Sanatnn Sonu
Osmanl Saray'nn Nakkahanesi'nde min
yatr sanatyla ilgili almalar 16. yzyln ikinci
yarsnda Sultan III. Murad dneminde en yce do
ruuna ulamtr. 16. yzyl sonlarndan balaya
rak, imparatorluun ekonomik gcnn azalmas
saray tekilatnda, sarayn her trl sanat ilerini
gren Ehl-i Href mensuplarn da etkiler. Resimli
Murad'n yerine olu III. Mehmed (1595-1603) ge
tiinde, nakkahanede zellikle tarihi konulu ki
taplar resimleyen ekip de deimitir. Bir nceki
dnemde alan ehnameci Seyyid Lokman ve
Nakka Osman ekibinin yerini, imdi ehnameci
Talikizade ve Nakka Hasan almtr. Saray'da En
derun'da yetien ve vezirlie kadar ykselen Nak
ka Hasan'n Osmanl minyatrne yeniden tazelik
ve g katan resimleri, konular tarili ve edebiyat
olan yirmi kadar eserde yer alr. 1605 ylnda Bur
sa muhafz olan Nakka Hasan, Sultan I. Ahmed'in
(1603-1617) Bursa'y ziyaretinden nce Bursa Sara
y'nn hazrlanmas iin grevlendirilmi ve bu sa
ray iin bir de fener yapmtr. Nakka Hasan Sul-
 tan I. Ahmed'in byk boyda tezhipli bir turas boyamada tonlamalara yer vermesi onun bat res
n da hazrlamtr. Sanatnn bu faaliyetlerinden, mine yaklaan admlardr. Levni'nin ba yapt Sul
saray nakkalarnn ilerinin salt minyatr izmek tan III. Ahmed'in ehzadelerinin snnet dn
olmad, bina bezemesi, tezhip gibi tm ssleme enliklerini grselletirdii Su rn ame' dir (TSM,
ilerini de yaptklar anlalmaktadr. A.3593). 1720 ylnda yaplan dn enlikleri s
tanbul Okmeydan ve Hali'te 15 gn ve gece sr
1590-1606 yllar arasnda Osmanl yneti
mtr. Halkn ve davetlilerin nnden meslekleri
mindeki Badad'da resim etkinliinin youn oldu
ni icra ederek geen esnaf, hokkabazlarn, engi
u grlr. Bu etkinliin ayn dnemde stanbul
lerin, cambazlarn gsterilerini, gece kla yaplan
Saray'nda srdrlenden ok farkl slup zellii
elenceleri, verilen ziyafetleri, gelen hediyeleri
vardr. Resimler genelde, Badadl air Fuzuli'nin
Levni 137 resimle betimlemitir. Trk sanatnda
eserlerinde olduu gibi tasavvufla ilgili kitaplarda
portre ressamlnn hatr saylr bir yeri olduu,
yer alr. Resimlerde ilk gze arpan kalabalk insan
hibir slam lkesinin sanatnda Osmanllarda ol
fgrleridir. Bu kalabalkta Badad'da yaayan de
duu kadar padiah portresinin yaplmad gr
iik ulustan kiiler ve tarikatlarn eyh ve dervile
lr. Levni de dnemine kadar olan Osmanl sultan
ri yer alm, kentin ok uluslu karmaas resimlere
larn, Nakka Osman'dan beri gelenek olduu e
yansn1tr (TSM, H.1230; stanbul TEM, 1958).
kilde otururken betimlemi, ancak hamisi III. Ah
Badad'daki resim etkinliini destekleyenin bir s
med'i ssl bir tahtta otururken ve yannda ehza
re Badad'da valilik yapan ve sanatsever bir ailenin
desi olduu halde gstermitir (TSM, A.3109). Ayn
ferdi olan Veziriazam Sokullu Mehmed Paa'nn o
ca Levni ve I. Mahmud dneminde Cl 730-1754) sa
lu, mevlevilie eimli Hasan Paa olduu anlal
ray evresinde tannan bir ressam Abdullah Buhari
mtr.
toplumun eitli kesiminden kadn ve erkekleri
17. yzyl Trk minyatrnn ksmen ve gnlk yaamlar iinde betimlemilerdir.
rimli bir dnemi Sultan I. Ahmed ve Sultan II. Os-
zenle yaplm tezhiplerle ssl, ayn usta
man'n saltanat yllarna rastlar (1618-1622). I. Ah
658 lkta cilt kapaklaryla kapl, usta katiplerin hattyla
med dneminin resim etkinlii vassale yapmada
yazlm Kuran, dua ve iir kitaplarnn ve onlar ha
usta Kalender Paa'nn gayretiyle Falname (TSM,
zrlayan sanatlarn isimlerinin gnmze ulama
H.1703) ve Murakka (TSM, B.408) yapmclyla
s, 19. yzylda ve 20. yzyln banda elyazma
srerken, II. Osman dnemindeki resim etkinlii
eser hazrlama faaliyetinin hala saray ynetiminin
ehnameci Nadiri ile ressam Naki'nin uyumlu i
koruyuculuunda olduunu gsteriyor.
birliinin bir sonucudur. II. Osman dneminin
olaylarn, sultann katld Hotin seferini konu Ancak, minyatrl eserler 19. yzyln ilk
alan ebname-i Nadiri (TSM, H.1124), aralarnda yarsndan sonra grlmez. 19. Yzyln ilk yarsn
Naki'nin de olduu birka ressamn ibirliiyle ha da yaplanlar da Sefaretname veya Seyahaname gi
zrlanmtr. Naki bir portre ressam olarak da be bi eserlerde yer alan portreler ve suluboya tekni
enilmi, hamisi Sultan II. Osman' at zerinde be inde yaplm salt kent tasvirleridir. Bundan byle
timledii gibi (TSM, H.2169.13a), gemi dnemle batl anlamda tuval resmi beenilecektir.
rin Osmanl air ve eyhlerinin de portrelerini ha
zrlamtr (TSM, H.1263).
Kaynaka
Bat'nn Osmanl toplumunu fazlasyla etki
And, M., Turkisb Miniature Painting: 71e Otto
lemeye balad 18. yzylda minyatr ressaml,
man Period, Ankara 1979.
hattat ve air Sultan III. Ahmed (1703-1730) ve Ve
, Minyatrlerle Osmanl-lslam Mitolog
ziriazam brahim Paa'nn (lm. 1730) desteiyle,
___

yas, stanbul, 1998.

eskiyle yeniyi kartrmak eklinde hareketlenir.
Bunda batl resim anlayn geleneksellie uygula Atasoy, N. ve aman, F., Trkisb Miniatre Pa

inting, stanbul 1974.

may, zellikle doa biimlerinde ustaca baaran
Nakka Levni'nin nemli pay vardr. Levni'nin do Atasoy, N., "Nakka Osman'n Padiah Portreleri

a ayrntlarna ve figrlere boyut kazandrmas, Albm", Trkiyemiz, 6 (1972), s. 2-14.

 Atl, E., Sleymanname: 11e nustrated History of
Si/eyman tbe Magnificent, Washington-New York 1986.
aman, F., "Turkish Miniature Painting", 71e Art
and Arcbitecture of Turkey, ed., E. Akurgal, Fribourg,
1980, s. 222-247.
, "Anadolu Trk Minyatr", Anadolu
___
Uygarlk/an Ansiklopedisi, 5 (1982), s. 929-951.
___ , "Mimar Sinan Dneminde Saray'n Ehl
i Href Tekilat", Mimar Sinan Dneminde Trk Mimar
l ve Sanat, stanbul, 1988, s. 73-77.
___ , "Saray Nakkahanesinin Yeri zerine
Dnceler", Sanat Tarihinde Doudan Batya. nsal Y
cel Ansna Sempozyum Bildirileri, stanbul 1989, s. 35-46.
aman, F., ve Tannd, Z., Topkap Saray Mze
si lslam Minyatrleri, stanbul, 1979.
___ , Topkap Saray Museum. 7be Albums and
Rlstrated Miniatures, ed. M. J. Rogers, London 1986.
Ettinghausen, R., Ttrkisb Miniatures from tle
13tb to tbe 18tb Century, Milano 1965.
Grube, E. J., "The Date of the Yenice Iskandar
Name", Islamic Art II, (1987), s. 187-202.
Renda, G., Batllama Dneminde Trk Resim
Sanat: 1700-1850, Ankara 1977.
, "stanbul Trk ve slam Eserleri Mze
___
si'ndeki Zbdet-t Tevarih'in Minyatrleri", Sanat 6
(1977), s. 58-67.
Rogers, J. M., Ward, R. M., Sleyman tbe Magni
jicent, London 1988.
Stchoukine, I., La peinture turqte d'apres les ma
nuscrits illustres, !De Su/ayman fer a Osman 11, 1520-
1622, Paris 1966.
, La peinture turque d'apres les manusc
___
rits illustres, ll:De Murad JV a Mustafa lll, (1623-1773),
Paris 1971.
Titley, N. M., Miniatures From Turkisl Manusc
ripts. A Catalogue and Subject Index of Paintings in the
Britisb Library and Britisb Museum, Landon 1981.
Tannd, Z., Siyer-i Nebi, lslam Tasvir Sanatnda
Hz. Mub ammed'in Hayat, stanbul 1984.
Trk Minyatr Sanat, Ankara, 1996.
Ksaltmalar
Washington FGA: Freer Gallery of Art; New York
MMA: Metropolitan Museum of Art; New York PL: Pub
lic Library; Dublin CBL: Chester Beatty Library; Landon
NG: National Gallery of Art; Landon BM: British Museum;
Paris BN: Biblotheque Nationale; Oxford AM: Ashmolean
Museum; Dresden SLB: Sachsische Landesbibliothek; Ye
nice ML:Yenice Marciana Library; UUL:Uppsala University
Library; BPOWM: Bombay Prince of Wales Museum; BK:
Bursa nebey Ktphanesi; stanbul K: niversite K-
659
tphanesi; stanbul TEM: Trk ve slam Eserleri Mzesi;
TSM: Topkap Saray Mzesi.