Kmen Yaynlan: 24

Trk Dnyas Folklor Dizisi: 2

Kmen Yaynlan
1. Bask
Konya 2006

ISBN:975-6527-23-4

Kapak sayfa tasanm

Kmen

Bu kitabn ilk basks " Material Po amanstvu u Altaytsev" adyla 1924

ylnda Leningrad'da yaymlanmtr.

Kmen Eitim Elektronik Turizm Ticaret Ltd. ti.

Rampal ar Zemin kat Nu: 11 Konya
Tel: 0332 353 47 15
eposta: komen54@hotmail.com

Bask
Olgun elik Ofset Matbaa Tesisleri
0332 3423220
Konya
 A. V. A N O H N

ALT AY AMANLIINA
AT
MATERYALLER

Rusa'dan evirenler:

. Zekeriya Karadavut - Jannet Meyermanova

Kmen Yaynlar
 NDEKLER

EVRENLERN N SZ I

N S Z 1

BRNC B L M

RUHLAR VE TANRILAR H A K K I N D A 3

Tsler Hakknda 3
A) Kara Tsler 3
1. Erlik 3
2. Erlik'in Oullar (Erlik'tin Uuldar, Kara Ts) 6
3. Erlik'in Kzlar 9
B) Aruu Tsler (Temiz Tsler) 10
1. Gkyz (Semavi) Ruhlar 10
a) lgen 10
b) lgen'in Oullar 13
c) lgen'in Kzlar 13
d) Yayk (Arac Ruh) 13
e) Suyla 14
f) Karlk 15
g) Utkuui (Utkuu) 15
h) Yer veya Da Ruhlar 15

KNC B L M

NSAN VE YERN YARATILII HAKKINDA MTLER 19

N C BLM

CANLAR, LENLERN RUHLARI VE AMANLAR H A K K I N D A 23

 DRDNC BLM

K R M S L E R E K U R B A N SUNUMU HAKKINDA 35

A) Kansz Kurbanlar 35
B) Kani Kurbanlar
1 36

BENC B L M

A M A N L A R I N ELBSES VE DER EYALARI 39

A) Manyak (aman Elbisesi) 39

1. Manyakn Paralar 45
2. Manyakn Arka Taraf 46
3. Kuak (Kurdak) 48
4. Manyakn Alt Taraf 48
5. Manyakn Yan (Mkn) Aksesuarlar 50
6. Manyakn Etek Aksesuarlar 51
7. Manyakn Omzundaki Aksesuarlar 52
8. Manyakn n (Etek) Tarafndaki Paralar 53
B) apka (Prk) 53
Manyak apkasnn Paralar 55
C) aman Davulu 56
Davulun Paralar 60
1. Ka (skelet) 60
2. Davulun Ksm 60
3. Davulun Kasna (Tegerek) 61
4. Davulun zerindeki Resimler (lkeri) 62
5. Davulun Ksmndaki Resimler 63
6. Kasnan zerindeki Resimleri 64
7. Davulun Derisi zerindeki Resimler 64
8. Orbu (Tokmak) 70

ii
 Altay'a 90
5. Altay'a Akam Ayini 91
Kurbanlk Hayvana Gitmek in adrdan karken [Okunan
Dual 91
Yaka Puudak (Kenardaki Engel)ta 91
Orto Puudak (Orta Engel)ta 92
ni Puudak (nc Engei)ta 92
Trtini Puudak (Drdnc Engel)ta 93
II. aman Mampy (Ajaktu Nehri'nin Sahilinde Yaamaktadr) .... 95
1. Erlik'e Ayin 95
Giri 95
Ruhlara (Aruu-Neme) Sesleni (Dua) 96
1. Puudak 96
2. Puudak 96
3. Puudak 97
4. Puudak 97
5. Puudak 98
6. Puudak 98
7. Puudak 98
amann Erlik le Konuma 99
amann aluu'yu Ululamaya Balamas 100
2. Altay apt Kaan in Ayin 103
(amann) Kse Atmas 105
Yurttaki Akam Ayini 106
3. lgen'in Olu Kart in Yaplan Ayin 110
amarm Yola kmadan nce Evinde Okuduu Dua 110
adra Gelince Yayk in 111
Tenere'ye (lgen'in Olu Kart'a) 111
Kurbanlk Hayvanlarn Ykanmas 111
Yayk'a 112
Pa Tutkan'a Akam Ayini 113
Karlk'a 114

ii
 1. Puudak 114
2. Puudak 115
3. Puudak 115
Gkyznde nc Srgekteki Dua 116
Puudaklardan Dnnde 117
aluu'ya 117
Sabahleyin, Hayvan Bomadan nce 117
Kurban Ta Yannda Okunan Dua 118
Yurt Sahibinden 118
Baka insanlardan 119
Kse ve Et Atarken 119
Yurtun iinde 119
Yurtun n Kesine (Et Dolu Tabak le) 119
Yeraltndaki Ruhlara (Krms) 119
Ocan Etrafnda 119
aluu'nun Eve Dnnde Okunan Dua 120

YEDNC B L M

ALT A Y A M A N L A R I N I N SOY AALARI VE TANRILAMI

ATALARI 121
Krt Art (Katun Nehri'nin Sol Kolu) 121
Sandep iin lk Dua 123
Sandep in kinci Dua 123
Ata aman ndiyek 124
ndiyek'e Dua 124
Sema Nehri'nin Kolu Olan ike arg Blgesi 125
Kalpas'a E>ua 126
Anos Nehri'nin Az (Katun Nehri'nin Sol Kolu) 127
Anos Nehri'nin Az 127
Kuyum Nehri 131
Kuyum Nehri, Katun Nehri'nin Sa Kolu 134
Sanzak'a Dua 136

ii
Sema Nehri'nin Kolu Olan ike-arg Nehri 137
1. Altay Dinadan Olan Demii Aspina'nn Ayl 139
2. Alk Ss (Dua) 140
Tostogo'a Alk Ss 143
Elikmanara Nehri'nin Az 144
Bokl ve Otustoy'a Dua 144
Kanaa'ye Alk Ss 145
Srte'in Koruyucu Atas Olan Plas'a Alk Ss 146
Kuyum Nehri'nin Az 146
Tslere Alk Ss 147
lp'e Alk Ss 148
Kurtuu Kl (Mayma Nehri'nin Az) 148
Mayme Nehri 149
Yeor, Tartk Ks ve Sumgaya'ya Alk Ss 150
Ata-Ruhlara Dier Alk Ss 151
Be-Piltir'e Kavuan ike Nehri 151
Pe-Peltir Nehri 153
opo Nehri 155
Kuybadak ve Dierleri in Alk, Ss 156
Karum'a Alk Ss 157
Kara' Turuk Nehri 158
Ata aman Tarhan 159
Ak Yayzan 160
Ata amanlar 161

ii
 Birinci Blm'de Altay Trk amaniznindeki Tanrlar ve Ruhlar ele
alnmtr. kinci Blm, nsan ve Yerin Yaratl Hakkndaki Mitler'den oluur.
nc Blm, Canlar, lenlerin Ruhlar ve amanlara ayrlmtr. Drdnc
Blm, Kmslere Kurban Sunumu Hakknda baln tamaktadr. Beinci B-
lm'de, amanlarn Elbiseleri ve Dier Eyalar anlatlmaktadr. Altnc Blm,
aman Ayinlerinin Metinleri ve Tercmelerinden oluur. Yedinci Blm'de ise
Altay amanlarnn Soy Aalar verilmitir.

Ayirlerdeki aman dualarnn Trkiye Trkesine aktarlmasnda ve an-

lamlandrlmasnda eitli zorluklarla karlatk. Ayin trenlerinin ve tren
srasnda amann okuduu dualarn standart olmamas, metinlerin aktarlma-
sn zorlatrd.

Altay Trkesindeki baz terimlemi kelimeleri Trkiye Trkesine ak-

taramadk. Bunlarn getikleri ilk yerde anlamlarn vererek zgn biimlerini
kullandk. Ayl, ook, iirg, albr, payrm gibi. Kutsal, zengin, yce gibi pek ok
anlama gelen pay kelimesini bazen olduu gibi braktk, bazen de bay, kutsal,
yce ve zengin biiminde aktardk. Kaan, St Kol, Ab Kaan gibi, unvan ve yer
adlarn zgn ekliyle kullandk.

Eserin evrilmesinde yardmlarn grdmz lmira Ragibova'ya ve

eseri yaymlayan Kmen Yaynevi'ne teekkr ederiz.

Konya, 10 Temmuz 2006

ii
 BRNC BLM

RUHLAR VE TANRILAR HAKKINDA

amanist Altayllara gre ruhlar yeralt, yer st ve gkyz olmak

zere meknda varlklarn srdrmektedirler. Yeralt ruhlar genellikle
krms, gkyzndekiler kday, yer ruhlar ise yer-su (yer su) veya al tay olarak
adlandrlrlar.

Altayllar tm ruhlar: 1) ts (harfi harfine: z, kk, balang, temel)

yani ilk bataki ruhlar, evvelden var olanlar ve 2) yayan neme (harfi harfine:
yaratlm bir ey) veya basite neme (harfi harfine: bir ey) yani sonrakinin
ruhlar olmak zere iki gruba ayrmaktadrlar. Bu ruhlar ya aru (temiz) ya da
kara (pis, kt niyetli) olarak ikiye ayrlr. Buradan hareketle, ruhlar: 1. arn ts,
2. kara ts, 3. aru neme, 4. kara neme olarak drde ayrlr. Son iki grup, baka bir
ifade ile sonrakinin ruhlar krms gibi genel bir isim altnda toplanabilir. Bu
krmsler daha nce lm amanlarn ruhlarn temsil etmektedirler. Bunlar
da 2 gruba ayrlr: 1. Ozog taydalar: Anne tarafndan atalar (tay+ada=day ata)
demektir. 2. Kan adalar: Esas, z atalar demektir ki o da baba tarafndan atalar-
dr. Krms szcnn ikinci gruba dhil olan ebediyetin kara ruhlarn (kara
ts) ifade etmek iin kullanlan bir manas daha vardr.

Tsler Hakknda
A) Kara Tsler (veya kara krms)

Altayllarn inan sisteminde merkez bir yer igal etmekte olan Erlik
b u snfa aittir.
1. Erlik 1 (yek kara ts/menfur, nefret uyandran, kara temel)
Altayllarda, insanlar ve hayvanlar iin en ar ve salgm hastalklar
(kzamk, tifo gibi) ile korkun felaketler (katn yobol, a kyal) Erlik'in adyla
badatrlr. O, insan kendisine kurban kesmesi iin zorlamak amacyla b u
hastalklar gnderir. Eer insan onun arzusunu yerine getirmez, kurban sun-
maz ise Erlik onu lmle cezalandrr. Soma onun canm yanna alp (lttn tn

1 Bu kelime Erlik Han, yani glii handan trerrutir. Uygur Budist antlarnda bu isim ile Yama, yani

yeralt dnyasnn hkimi ifade edilir. u anki ekli olan Erlik Moolca'dan yanl bir telaffuzla
gemi olup sonunda Sibirya Trkleri de bu kelimeyi benimsemilerdir.
algan) yeralt lemine gtrr (altng oroon) ve kendisinin hkim olduu bir
mahkemede yargladktan sonra onu kendine uak, hizmetkr yapar (Erlik
Piydirj elizi/Erlik Beyin hizmetkr veya elisi). Erlik bazen o ruhu insanlara
ktlk yapmak amacyla yer stne gnderir. Altayllar tarafndan kt bir
varlk olarak kabul edilen Erlik'in insana ve onun canna kar btn mnase-
beti ile ilgili inan bunlardan ibarettir.
Altayllar her zaman, zellikle de hastalk hkm srd dnem-
lerde Erlik'ten ok korkarlar. Dorudan adm sylemekten saknarak ona ksa-
ca kara neme (kara bir ey) olarak seslenirler. Bundan baka onu kstah, edepsiz
(Kal Erlik ) inat, uyumsuz olarak da (Pos Erlik) adlandrrlar.
nsan b u derece sk bir ekilde Erlik'in tahakkm altnda bulunsa
da, onu kandrabilir ve hatta ona kar faaliyetlerde bulunabilir. nsanlar kur-
ban sunarak, tabiri caizse, Erlik'in gzne girmeye, kendi huzur ve refahn
satn almaya akrlar. Bunula beraber kurban kesme sreci pek de samimi
olmayan bir hava ierisinde geer.

Bu par lgm slerge tabsn, Bu kurbanm sizlere ulasn,

Pajm ezen yatsn! Bam esen, sa yatsn!
Kaya kriip alkatpagar. Ters bakp bizi alatma.

U ylga amir yatsam, U yl huzur iinde yaarsam,

Paza parlggar paza yetsin. Yine kurbanlar ona ulasn.
Yak kamnrj kn alattan yi kamlar da gszletirmektesiniz.
edeger
nsanlar Erlik'e kar byle saygszca davranmakla kalmyor, daha
arm, daha fazlasn da yapabiliyorlar. rnein ona sk sk zayf, hatta hasta
hayvanlar kurban ediyorlar. yi tsler erefine kesilen kurbanlarn derilerini
zel yaplan kazklara astklar hlde, Erlik'e verilen kurbanlarn derilerini asl
olarak brakmayp, evlerine gtryorlar. Taylga olarak adlandrlan kurban
sunma meknnn yapmnda kullanlan aa ve kurbanln paralarnn asl-
d direk ve kazklarn bile kt nitelikte, eski ve eri br olanlarm seer-
ler. Gelecekte Erlik'in a gzlln azaltmak iin bir are olarak taylgay
bazen onun korktuu kuburnu aacnn (togonok) ya da akdikenin (pele) ya-

4
nnda, ayl1 dan uzakta, en az sayg duyulan kuzey tarafta (arka yan), p ve
lelerin atld yerde kurarlar.

Togonoktnj tlzi pirigip, Kuburnunun fidyesi olarak

Togus sktii mirdi. Dokuz kemikli paavra eklenir.
amanla.- dualarnda Erlik'e Kayrakan olarak seslenirler. Erlik ve insan
arasndaki ili^ > dikkate a'rsak, bu ifade bazlarnn tercme ettii gibi ha-
yrsever, ltufkr i"iakanr ("Tana) deil, keskin, sivri, kesici 3 hakan yani her za-
man ac ve eziyet ektiren ve hatta lm getiren anlamna gelir Bundan dola-
ydr ki Altayllar insan canna iplik (salam olmayan) derler (uuk tnd biip
salgan/ipsi ruhu yaratan). Dualarda Erlik'e sk sk baba (Erlik ada) ve insan ru-
hunun yaratcs (zr tnd bkan/hayat iin ruh ren, yaratan) olarak hitap
ederler.
aman dualarnda Erlik'in d grn ve kyafeti de tasvir edilmek-
tedir. Bu tasvire gre Erlik atletik vcutlu, ihtiyar bir adam olarak tantlr. Gz-
leri ve kalar kmr gibi kapkaradr, sakal ise ikiye ayrlarak dizlerine kadar
uzanmtr. Kpein az diine benzeyen by, kvrlarak kulaklarna aslm
hldedir. enesi tokmaa, boynuzlar aa kklerine benzer; salar ise kvr-
cktr (yelbir atu pos Erlik/ dalgal sal inat Erlik).
Erlik yeralt diyarnda (altn g oroon veya al yer/rak lke) kara a-
murdan yaplm sarayda, dier versiyona gre de duvarla evrili kara demir-
den yaplm sarayda yaamaktadr. Onun saray insanlarn gzyalarndan
oluan dokuz nehrin birleerek Toybodm (Doymadm) Nehri'ne dnt
yerde veya abra ve ytpa denilen korkun su canavarlaryla dolu olan Bay Terjis
(Bay Derizjin yannda bulunmaktadr. Toybodm Nehri'nin zerinde at klndan
kurulmu bir kpr vardr. Erlik'in leminin nfusunu lm insanlarn saysz
ruhlar oluturmaktadr (kananrj pajn algan, kamk pajn yunaktan/ pek ok ba
alm, tm balar toplam). Eer b u canlardan herhangi biri keyfine gre
onun lemini terk etmeye kalkrsa, at klndan yaplm olan kprye basar
basmaz nehre der. Bu nehir, arsz kaaklar Erlik" in topraklar ma geri getirir.
Toybodm Nehri'nin kysnda yeil kalal, solgun gsl, byk kaya ben-

1 Altayllar keeden yaplan adr eve ayl dedikleri gibi, birka evden oluan gruba da ayl demek-

tedirler. (Trkeye evirenler)

2 Karlatrn: Kayrakkat (kayran: sevgili+kan) koruyucu melek. (V. V. Radlov, Opt Slovarya
Ttirkskih Nareiy, II")
3 lerde ruha " ipsi" denildiine gre, Erlik bu hayat ipini kesmektedir.

5
zer eneli korkun su canavarlar, yutpalar, yaamaktadr. Yutpala Erlik'iri
saraynn bekileridir.
Erlik'e ulalabilecek bir tek yol vardr; fakat b u yol pudak denilen
byk engellerle doludur. amanlar a j l r . yaparken Erlik'in huzuruna bu yol-
dan gidebilirler. Ayrca onlar Erlik'in sarayna (rg) girebilir ve onunla direkt
irtibata geebilirler.
Erlik kreksiz kara kalkta gezer; yaz, rahvan ata, yk hayvanna
(klk) veya kel bir kze biner.
Erlik kzl, kanl yemeklerle beslenmekte, akcier kam imektedir.
Yeme ve ime zaman ise akamst, gkyznn kzard zamandr.
Erlik'in tasvirleri yaplmaz. Erlik byk kara ruh (kara yaan ts) olarak
kabul edilir. Onun hatr iin aylda, kapnn sol tarafnda, bulak suyu konu-
lan kabn durduu ve amarlara gre kt Amslerin (yaman krms) gleri-
nin topland yerde ayin dzenlenir.

2. Erlik'in Oullar (Erlik'tn Uuldar, Kara Ts)

Erlik'in bir rivayete gre yedi, baka bir rivayete gre de demir bal
dokuz kara olu (tsn, ir pat kara vldar) vardr. Onlarn ok farkl zel isimle-
ri vardr. Fakat bir amann syledii isim dier amann syledii isme uyma-
yabilir. Her aman onlar kendi inand rivayete gre isimlendirir. Genellikle
karmak bir yapya sahip olan isimler her ruhun herhangi bir zelliini be-
lirtmektedir. Birinci rivayete gre Erlik'in oullarnn adlar u ekildedir:
1. Ta pilektii Pay-Maattr (Ta Bilekli Pay Maatr)
2. Kara
3. Ye s pilektii Kerey Kaan (Bakr Bilekli Kerey Kaan)
4. Uar-Kaan
5. Yaba-Kaat
6. Kmiir-Kaan
7. edey -Kaan

kinci rivayete gre:

1. Erliktir/ ylanduu Kara (Erlik'in Ylanl Kara)
Katn sndn Kaan-Kara (Sert Yapl Kaan Kara)
Pik snduu Piy-Kara (Koca Vcutlu Piy Kara)
2. Ta pilektii Mattr (Ta Bilekli Mattr).
3. Yetti oduluu. (ujay Han neslinden yedi otal Kerey
Kaan)

6
 Peli yok - pertikter Beli yok, sakatlar
Yanmaj yok snktar Kalas yok, krklar
Pel sgi pertikter Bel kemii sakatlar
Kcbrgaz kcykcktar Kaburgas eriler,
Uy e sgi oykaktar Boum kemikleri bklenler.
Altayllarm anlattklarna gre kt ruhlar arasnda disiplin sz ko-
nusu deildir. Aralarnda kavga eder, kr ve hatta savarlar. Onlarn hepsi
son derece agzl ve oburdur Bunlar inam da rahat yiyebilirler. Biri hasta-
land zaman Altayllar: "kt ruh onu yemektedir" (krms yep-yat), ld-
nde ise "kt ruh onu yedi" (krms yeen) derler. Vcuttaki yara izleri ise
(paluu) krmsn srklar (kmst] titegeni) olarak izah edilir. Kt ruhlar
sadece insanlar iin deil, Erlik iin de zararldr, nk ok agzl olduklan
iin insanlar yemekle Erlik'in paym da yemi oluyorlar.

Kt ruhlar len insanlarn canlardr. Onlar boylara (sk) ayrlmak-

tadrlar. Bunlar kalabalk gruplar oluturarak bir zamanlar yaadklar, ait ol-
duklar ayln etrafnda dolaarak varlklarm srdrrler. Bazen agzllk
onlar kendi boylarnn aylndan baka bir boyun aylma gitmeye zorlar. Kur-
naz ve srnak olan b u ruhlar kap veya duvardaki yark ve atlaklardan ieri
szarak insan yemek iin saldrrlar.

Kt ruhlarn zel ilikileri ve i ilerinde asayii salamak ve inam

onlarn keyf muamelelerinden korumak amacyla Erlik yeryzne kendi ba-
hadr oullarn gnderir. Onlar tehditkr muhafzlar olarak (katn kyak) ka-
pdan ieriye kt, kara unsurlarn girmesini engellemekte (ejigine katm yaman
kelze, kuyaktap yat), bundan dolay da kapnn zrhlar (ejiktirj kyag) olarak ad-
landrlmaktadrlar.
Erlik'in bahadr oullan kaplar kt ruhlardan korumak amacyla
kap selerinin iki yannda (eki yaagi) nbet tutar, eik nnde (pozogo) gezinir
veya ayln nndeki alana (kiirentik) doru giderler. Aylda kt ruhim varl-
n fark ederlerse ona saldrr ve gl kollar ile skca yakalayp ceza olarak
daima kaynamakta olan drt kulplu dkme demirden yaplan kazana (trt
kulaktu killer kazan) atarlar Kt ruh bu yer alt cehenneminin aznda (yer
iaamnrj uz) cezasn grr.

Her boy (sk), ayl kapsnn muhafzln kabilenin hamisi olan Er-
lik'in bir veya iki olunun yrtmekte olduuna inanr. Erlik'in oullar ara-
snda kap muhafzlar olarak Kara, Kerey-Kaan, Temir-Kaar, Pad-piy ve Pay-
Maattr'm adlar gemektedir.

8
 nsanlar Erlik"in oullarn, yce velinimet olarak grmekte bundan
dolay da onlara byk sayg duymaktadrlar, ama ayn zamanda onlarn kor-
kun fke ve gazabndan da korkmaktadrlar.
Baz amanlarn anlattklarna gre, Erlik'in oullar babalarna kur-
ban sunulurken aman ynetmekte, yeralt dnyasna inmelerine elik etmekte,
aman ve Erlik arasnda bir tr arac veya arabulucu grevini stlenerek Erlik ile
mzakereleri yriitmektedirler.
amanlarn inancna gre, Erlik'in ocuklar insan iin kara tslerdir.
Her boyun (sk) Erlik'in oullarndan hrmet ve sayg gsterdii kendi ts
vardr, onlar dier boylarn tslerine kaytszdrlar. Bu tsler adna dzenlenen
ibadet trenleri Erlik iin dzenlenenlerden sadece birka dua ile farkllamak-
tadr. Kurbanlklar da (hayvanlar) Erlik'e sunulanlarn aynsdr.

Erlik'in oullarnn yeralt dnyasndaki rolleri tam olarak anlalm

deildir. Bunlar yeralt dnyasndaki glleri, rmaklar, deniz ve deniz cana-
varlarm idare ederler. Herbiririn pek ok ota (odun) vardr.
Altayllar Erlik'in oullarnn faaliyetlerini Rus ynetimi memurlar-
nn faaliyetlerine benzeterek onlara kamp polisleri (okolo staraboy pristap) demek-
tedirler.
Erlik'in oullarndan biri olan Ta pilektii Pay- Maattr' m dokuz kz
vardr:

Maattrdrj togs kz, Maattr'n dokuz kz,

Yelter kara atular, Doutan kara krtkanlar,
Yeltek kara pdl, Dokuzu da denk karalar.
Togus tjey karalar. rgl kara sallar

Maattr'm kzlar ayln kaps nnde bulunurlar, yani kapc saylar -

lar. aman dualarnda onlar siyah ylanlara benzetilirler (kara ylan kstar).
Erlik'in oullarndan yalnz Kara'a bir tasvir (aluu) yaplr. Bu tasvir
dokuz erit ve kaa bez (kara ps)den ibarettir; ayln kaprm sol tarafna konulan
bir sra aslr.

3. Erlik'in Kzlar
Bir rivayete gre Erlik'in sadece iki kz vardr. Birinin ad Segis Kst ii
Kitey Ene (Sekiz Gzl Kitey Ana), dierinin ise Erke Solton (Nazl Sultan)' dr.

9
 Baka bir rivayete gre ise Erlik'in dokuz kz vardr (Erlik fiydin toku
kz).
Onlar yeralt dnyasnda, aman dualarmda oyn yer (oyun yeri) ve-
ya ylgayaktm sar oyk edirgcndii k taktak (kaygan san oyuk, harman yeri
olan kuru dz yer) olarak adlandrlan yerde yaarlar
Erlik'in kzlarnn belli bal ileri yoktur. Vakitlerini elence ve oyun-
larla geirirler. aman, ayin esnasnda onlarn yanndan geerken kzlar onu kan-
drp batan kararak yataklarna alrlar ve btn ts ve kurbanlarn kendileri-
ne ait olduu fikrini benimsetmeye alrlar. Eer aman onlarn cilvelerine
aldanp szlerine kanarsa Erlik ve dier tsler tarafndan lm cezasna arptrlr.
aman dualarmdaki vasflara baklrsa, Erlik'in kzlar pek de cazibeli
deillerdir.
Tamuguu yok tolgotor, Topuu yok elastiki vcutlular,
alban yok altandar, alvarsz plaklar,
Yelim kara keptiiler Yapkan kara yzller
Yeltek kara catular, Siyah kvrck salar,
Pe orolgon tulundu: Be rgl, tulumlu
Uy ad yok, kajarj, Haysz maskaralar,
Yer yark poloktuu, Yer yar gibi atalh gsller
Yer mecelik emekt, Tepe gibi tmsek memeliler,
Kdndriiii tatparjdajp, Klarn oynatp
Emekteri pelerjdejip Memelerini sallayp
Erlik togus tilhey kara ks. Erlik'in dokuzu da ayn kara kzlar.

B) Aruu Tsler (Temiz Tsler)

1. Gkyz (Semav) Ruhlar
aman metinlerine gre: lllgen, lgen'in oullar, lgen'in kzlar ve
Yayk, Syla, Karlk, Utkuu gibi hizmetkr ruhlar gkyz ruhlardr.
a) lgen
yilik yapmay seven bir ilahtr. O, ay ve gnein arkasnda, yldzlarn
stnde (r turgan KldaymVstmdeki Kudaym) yaamaktadr. Lllgen'e giden

1 Farsa: KM Taru

o
yolda yedi, baka bir rivayete gre dokuz engel (pudak) vardr. Bu yol ancak
erkek amanlar iin aktr. Bununla beraber ayin srasnda, erkek aman da an-
cak beinci engeli tekil eden altn kazkla kadar gelebilir, buradan geri dnmeye
mecburdur. Ulgen'in altm kapl (rg) ve altn tahtl (altn ire) bir saray (rg)
vardr. Ulgen d grn olarak bir insan gibi grnr (Adam Ulgen-piy
kiji/atam Ulgen Bey kii) Dualarda ona "ak nur 4 Ay as)", nurlu Hakan (Ayas
Kaan)", "frtna koparan (kiijiirt)", "imek aktran (yalgnd)" ve "yakc
(kygeki)" olarak seslenilir.
Ulgen gne, ay ve gkyznn yaratcsdr:

Ayln knd yaan yer, Ayl, gneli byk yeri,

Ay knm yayagan, Ay ve gnei yaratm,
Adam lgen pgan. Atam Ulgen bimi.

lgen, gkkuann yaratcsdr (eki solorj sadgan/omm iki gkkua

dikilmi); insanlarn, vahi ve evcil hayvanlarn ise ba, kirpik ve gbeini yarat-
mtr. Aynca insanlarn barnan, otlak ve yaylalarn yaratcs da Ulgen'dir.

Tulk snd batn kduun yayagan Gzel (yuvarlak) vcutlu bam

Kindiktiidii yuyap salgan
Kirbiktiid pp salgan,
Aygr maln yayap pergen,
Ar tebegezin pp salgan,
Tebeliide mal yayap peretten,
Tergeliide yurt yayap peretten.
kutunu yaratan,
Gbekliyi yaratan,
Kirpikliyi biip salan,
Aygrl at srs yaratan,
eit eit otlaklar yaratan,
Otlakl yerde bize mal yaratan,
Bakentli yurtlar kurduran.

Ulgen ayn zamanda atein de yaratcsdr:

U odrjd kydiiriip pergen, U atei yakp veren,
U oogrjd kadap pergen Sacayan dikip veren,
Adam Ulgen! Atam Ulgen!

1 Altn kazk/Kutup yldz

 lgen, gk cisimlerini hareketlendirip ynetmek, gk grlts ya-
ratmak, yldrm drmek, Tanr tkrkleri (silekey) olarak adlandrlan ya-
mur balatmak gibi pek ok tanrsal gce sahiptir.
Ayd kndii yaltrgan, Ay ve gnei hareket ettiren,
Ak pltt ajrgan, Ak bulutu aran,
Kara agajt ootkon, (Yldrmla) Kara Orman yok eden,
Kalbakka, sapkakka kemdep kalgan. Kak ve kepeyle hereyi hesap
eden,
Yalgn, Krjrti! Yalgn 1 , Kjrti 2
Yizirt edip iygende Tepindii zaman,
Yer yerjis silkinet. Yeryz sallanr.
Yibirt edip iygende imek akt zaman,
Yat kijidii] Yabancnn
Yal yragi yalrayt. (Korkudan) yrei yanar.
lgen' in ezel ve ebed olduuna, ona tapmann balangcna dair a-
man dualarnda yle denir :
Yetti adamnr) kdiirgeni, Yedi atalamn ycelttii,
Yer pdrde, yayagan. Daha yer yokken yaratmaya
balayan,
Pajrganm Pay-lgen! Benim de taptm Pay lgen\
lgen'e , alt, dokuz veya on iki ylda bir defa ayin yaplr ve kurban
olarak da yanda, boz renkli bir ksrak kesilir. Kurban kesme treni mutlaka
balar ya da yaz dneminde, bazen de sonbaharda yaplr. Kurban merasiminde
aman ayinleri btn detaylaryla uygulanr. Ayine kalabalk bir halk kitlesi
katlr. Kurban kesen adam, ailesi, yaknlar ve misafirleri lgen'e balad
tm nimetler iin teekkr ederler, gelecekte de merhametli olmasn dilerler.
Mallarn (maldr) szu) ve ocuklarn (kijinirj suzu) oalmas, avda baarl ve
ansl (mltktrj suzu) olmak, stn, arpann ve otun bol olmas, btn halkn refah,
sal ve mutluluu iin dua ederler.
Kurban kesme treninin zel bir ad vardr: stgii, yani gkyznde-
ki ruha kurban surma. Kurbann kendisine ise parlgt denir.

1 Yalgn: Yldrm karan (evirenler)

2 Kjrti: imek aktran (evirenler)

/2
 b) lgen'in Oullar
lgen'in, 1) Kart, 2) Puura-Kaan, 3) Yajl-Kaan, 4) Bura-Kaan, 5) Kara Ku
(kartal), 6) Pakt-Kaan ve 7) Er-Kaanm olmak zere yedi olu vardr.

lgen'in oullar gkyznde yaamaktadrlar. lgeri gibi onlar da

Kuday'm iyi ruhlar olarak kabul edilir. Fakat onlar lgen' den kopmu 1 , aynlm
(ayrlgan) olmalarna ramen babalar ile ayn seviyede deildirler.

Her boy (sk) lgen 'in oullarndan birini kendisi iin koruyucu ruh
sayar. Buna gre lgen'in oullar Altayllar iin, lgen gibi temiz ve iyi ruh
(aruu tostlardandr. Bu ruhlar iin tpk lgen'e yaplan ayin ve kurban treni
gibi tren yaplr ve ayn dualar okunur.
Altayllar arasnda zellikle byk oul Kart olduka poplerdir.
Onlarn tasvirleri (ts) yaplamaz.

c) lgen'in Kzlar
lgen' in dokuz kz vardr. Bunlara (ak kstar: kyandar) temiz ak
kzlar denir. zel adlar yoktur.
Bu kzlar ayin srasnda baz amanlar ynlendirirler.
Ay kulama, kiji polup, Ay (gibi)kulama,
Aydp peretten edegerl nsan gibi her eyi anlatyorsunuz.
Bu kzlarn tasvirleri (ts) kukla eklinde yaplp aman cppesinin
(manyak) srt ksmna aslr.

d) Yayk (Arac Ruh)

Tm arac ruhlar arasnda ilk sray Yayk alr. O gkyznde yaayan
bir ruh olup lgen'in varlnn bir parasdr.
Ayas Kaanrj iilegi, Ayas Kaan'n (lgen)'m paras
Aydr) kiinrj lii. Ay ve gnein paras
Yayk yerde, insanlar arasnda yaamaktadr. lgen onu gkyzn-
den insan tm ktlklerden korumas ve tm canllara hayat vermesi iin
gndermitir. Bundan dolaydr ki o dualarda Kuday (Tanr) adyla gklere

'Byk ihtimalle burada fiziksel kopukluktan bahsedilmektedir, yani lgen'in oullar onun vcu-
dundan ayrlm paralardr. Daha sonra geen metinde Ya/k ruhunun tanmnda: "Yayk,
lgen'i paras, yani gne ve ayn parasdr."

13
karlmaktadr. Ama yir.e de Yayk'm. en nemli rol insan ve Ulgen arasnda
arac olmasdr.
Ulgen-piydir] yarltkz, Ulgen P/y'in habercisi (Emirleri),
Kzl plt kuyuluu, Kzl bulut kenarl,
Kzrjla tiskindii, Gkkua dizginli,
Kba yalgn kamlm, Solgun imek kaml,
Terjerede til alkan, Ak-Yayk! Gkten haber alan Ak Yayk\
Altayllar YayVa zel sayg gsterirler. lkbaharda, ksraklarn ilk sa-
lan st ile yulaf ununu kartrp lapa (potko) hazrlaryp Yayk'a sa saarlar. Bu
trene Yayk kaldrma (Yayk garar/ Yayk' yceltmek) denir. Bunun yan sra, bu
trende gelecek yl iin de ncekilerde olduu gibi, nimetler dilenir.
Ustiig ayini yaparken aman Yayk' arr ve onun eliinde kurba-
nn lgen'e gtrr. Yayk'm yardm ve rehberlii olmakszn aman gklere
kamaz.
Yayma, beyaz bir kuma parasndan kurdeleli bir tasvir yaplr. Bu tas-
vire beyaz eritten ba, kulak, kol, ayak ve kuyruk yaplr. Ayaklarna knmz
eritten kurdele dikilir. Bu kuklalar yirmi otuz arasnda olur. Hepsi beyaz kl-
dan rlen bir ipe balanarak ayln arkasndaki iki kayn aacna gerilir.
U iiyeliiii Ak-Yayk, U boumlu Ak Yayk,
Altn krln Ak-Yayk\ Altn kenarl Ak Yayk\

e) Suyla
Suyla, insann yerdeki muhafzdr. At gzldr (at karaktu Kaan-Syla).
Ancak otuz gnde ulalabilecek uzaklktaki yerleri bile grebilmektedir.
Baz amanlar Suylay at gzl atmaca eklinde tasavvur etmektedirler
(at karakt mrkdiim).
Suyla, gkyznde yaayanlar grubuna dahil olup ayn ve gnein
paras olarak adlandrlmaktadr (Ay kiinr) krkn).
Onu grevi insanlarn hayatn kontrol etmek ve herhangi bir dei-
ildik olduu zaman onu bildirmekten ibarettir. Bundan dolay ona iki dilli ve
kekeme denir (eki tildii Kaan-kele).
Suyla, ayin masnda amam ktlklerden koruyarak, ona gkyz ve
yeralt lemine yolculuunda elik etmekte ve Yayk ile beraber kurbanlk hayvan
u ya da b u yere gtrmektedir.

20
bilmemektedir. Ortlar onu bir ekilde zihinlerinde tasavvur etmektedirler
(ebeltip-yat).

Da ruhlar gkyznde veya yeraltnda deil, insann kendisinin ya-

ad dnyada varlklarn srdrmektedirler. Bundan dolaydr ki Altayllar
yer ve su ruhlar (yer-su), buzul ruhlar (yezim tayka) ve da ruhlar (altay) olmak ze-
re gruba ayrmaktadrlar.
Bu ruhlarn genel ismi ee (sahip) ve yezim-piydir.
Bu ruhlar kesin snrlar iinde ahslandrlmakta ve bylece da, ne-
hir, gl, kayalk, vs. ruhlan olmaktadrlar. Bundan dolay, da, nehir ve gllerin
corafi adlar Altayllar iin ylece basit, sradan isimleri deil ruhlarn zel
adlarm temsil etmektedirler. rnein, Abu-Kaan Da, Siit-Kl gl, Ulemcn Neh-
ri, Ak-Kaya kayal gibi corafi yerler sadece canl varlklar deil, ayn zamanda
da tanrlardr. Altayllar b u tanrlara dua ederler ve onlarn fkelenme, merha-
met gsterme, insann dualarn cevaplama gibi kabiliyetlere sahip olduklarn
dnrler, insana benzeyen bu canllarn ocuklar da olabilmektedir.
rnein Abu-Kaan dann iki kz vardr ve ikisinin de isimleri
Yelbis'ti.
Altayllar b u tanrsal varlklara yle bir dua ile seslenirler:
Siimer-Ulan taykan, Smer Ulan Dam,
St-kliim, Smer taykam! St Kl'm, Smer Dam!
Altn yarg perzin, Altn hkmn versin,
Agar pajm amir etkey. Aaran bama rahat versin.
Dalar, nehirler ve gller ise yle cevap verirler:
Undubay, tatabay! Unutma, brakma (beni)!
Agar yuurtun amir yatsnl Ak yurdun esen yatsn!

Her dan, her gln, nehrin ve kayann altn kaps, altn taht ve at
balama iin altn direi vardr.
Altn ejigirjnen gp, Altn kapndan karak
Ay bozogond altap yadm Ay eiinden atlyorum (dua ediyo-
rum)
Altn rgrj tabsn tep, (Kurbanm) Altm sarayna erisin diye,
Altn akkrja puulalzn tep. Altn direine balansn diye.

t6
 KNC B L M

NSANIN VF YERN YARATILII HAKKINDA MTLER

zerinde yaamakta olduumuz yere Altayllar n yer (gerek yer) de-

mektedirler. Bu yerin altmda bir yer daha vardr ki, orada sonsuz karanlk
hkimdir. Oras altng oroon (alt dnya) veya al yer (uzak, rak yer)'dir.
Gerek yer, u an, varlnn ikinci aamasn yaamaktadr. Altayllar
ikinci aamann balangcn tufan (yayk)a dayandrmakta ve bununla ilgili ola-
rak unu anlatmaktadrlar:
Tufann olacan ilk olarak demir boynuzlu gk (tyl) bir teke (tem ir
miistii kk-tekke) haber vermiti.
Gk teke yedi gn boyunca k u d urm u ca sna meleyip koarak yer y-
zn dolam.
Yedi gn deprem oldu.
Yedi gn dalar ate pskrd.
Yedi gn yamur yad.
Yedi gn frtna oldu ve dolu yad.
Yedi gn kar yad.
Bundan sonra souklar balad. Yedi kutsal karde vard. Bunlar tufan
olacan bildiler. Onlarn en by Erlik, dieri ise Ulgen idi. lllgen'e stn
tanrsal yetenekler verilmiti ve o nom (kitap) olarak bilinmekteydi.
Kardeler bir kerep1 yapmlar ve bu gemiye her cins ku ve hayvandan
birer ift almlar.
Tufan sona erdiinde Ulgen gemiden bir horoz (takaa) salvermi. Ama
horoz souktan lm. Sonra bir kaz gndemi. Kaz gemiye geri dnmemi.
Ulgen nc kez kuzgunu (kuskun) gndermi. Kuzgun da geri dnmemi,
nk le bulup yemeye balam...
Yedi kutsal karde gemiden kmlar.

1 Altayllar arasnda bu keep'in (geminin), bu gne dek Yal-Mjk dann yksek tepesinde

korunduuna dair rivayetler vardr. Bazlarna gre bu da Iyk yaknlarndaki Kos-aa dadr.
 lgen hikmetli kitap olan nom yardm ile insan yaratmaya balam.
Altn fincan iine gk iek (kk iek) k o j m u . Byk kardei Erlik b u iein
bir parasn alm ve o da bir insan yaratm.
Lllgen kardeine fkelenmi ve: "Senin yarattn halk kara kayi ku-
akl kara kavim olsun!" (Kara kay kurlun, kara albatt polzn senin yayagan
albattf.) diyerek onu lanetlemi. Sonra: "Benim yarattm ak kavim gnein
doduu, senin yarattn kara kavim ise gnein batt yere gitsin" demi.
Kara kavim bir emberi deri ile kaplayp davul icat ederek yer yzn-
de ilk defa amani ayin yapmaya balam.
Dier bir rivayete gre, lgeri insan vcudunu yarattktan sonra yce
tanr olan Kuday'a yarattklar iin can istemeye kuzgunu gndermi. Kuzgun da
gkyzne uup gitmi.
Kuday kuzguna Ulgen'in istedii canlar vermi. Kuzgun onlan gagasyla
skca tutup geri yola koyulmu.
Yol uzunmu, kuzgun da ackm.
Kuzgun yer yznde uarken bir deve lei grm. Alk onu lee doru*
ekmekteymi, ama o dayanm ve lein yanndan geerek yoluna devam etmi.
Neredeyse aln unutuyormu, ama birden bir at lei ile karlam. Alk
daha da kuvvetli hissettiriyormu kendini. Lakin kuzgun bu lei de gemi, an-
cak gcnn azalmaya baladn fark etmi.
Kuzgun, yorgun kanatlarn gererek umaya devam etmi ve nc
lele karlam. Yerde yatan bir inek leinin mavi gzleri kuzgunu ylece
cezbedip kendine ekmekteymi ki, ite o an kuzgun kendini tutamam ve se-
vinten: "Ah! Ne gzel gzler!" diye barmaya balam. Gagasndaki canlar
dm ve amlar, sedirler, akamlar, ladin aalar, ard gibi ine yaprakllar
ormannn stnde dalm. Bundan dolay b u aalar kn da yazn da yeerir
olmu. Kuzgun gkyzne giderken Erlik gece yarsnda yeraltndan kp dn-
yay ziyaret etmi.
O, yer stnde yeni bir saray (rg) grm ve sessizce ona sokulmu.
Saray lgen'in yaratt insan vcutlar ile doluymu. lgen, Erlik'ten phele-
nerek saray kaplarnn yannda muhafz olarak bir kpei brakm. Eski zaman-
larda kpeklerin ty yokmu ve onlar insan gibi plak (tysz) imiler. Erlik
kpee yle demi: "Benim saraya girmeme izin ver, ben de karlk olarak sana
nekey (eski krk) vereceim. Artk meyeceksin. Ve yle bir yem vereceim ki
bir ay boyunca ackmayacaksn."

zo
 Kpek de bu szlere kanp Erlik'i saraya brakm. Sarayda bulunan b-
tn cesetlere Erlik kendi cann flemi ve "bunlarn hepsi benim olacaktr" demi.
Vcutlar dirilmi. Bunlarn arasnda ocuklar, delikanllar, kzlar,
adamlar, kadnlar ve ihtiyarlar da varm.
te bylece yeryznde insanlar ortaya km.
Erlik'in dumansz barut ile doldurulan bir tfei varm. Her gece ye-
ralt dnyasndan kp onunla insanlar vurur, canlarn ise kendisi alp gt-
rrm. Daha sonra gzel kzlar a (kazanc) delikanllar ise seyis (kdi) ya-
parm. Ulgen saraydaki halkn azaldm fark etmi. O zaman Erlik'in barutlu-
unu kimse grmeden baka bir barut ile doldurmu. Erlik gece tfeini atele-
mi. Kulaklar sar eden bir ses meydana gelmi. Erlik korkusundan tfei atp
yeralt lemine kam.
O gn bugndr Erlik yer yzne kmaz olmu. O imdi canlar av-
lamak iin elilerini gndennektedir.
Bir zamanlar Erlik beyaz ata binermi. Fakat sonra bu at bir kahrama-
nn cannn karlnda Tanrya vermi. Ama yce Tanr onu kandrm ve can
yerine ona kara boa vermi. Erlik'c bu boaya ters binmesini, eline de kam
yerine balta (ay malta) almam emretmi.
Altayllar bundan dolay Erlik1 e at yerine kara boa veya inek kurban
ederler.
vcudu terkettikten sonra baka bir leme, yani Altayllarm paka yer (baka
yer) dedikleri yere gider. Onu orada Erlik'in elisi olan alda (lm ruhu)
karlar.
Alda hakknda tam bir fikir verebilmek iin baz Altayllar ii basit-
letirerek ona Rusa sotnik (yzba) adn vermektedirler. Bu aldalar her yeni
len adamn oktan lm yaknlarndan birinin ruhudur.
Siine ve alda insann lmnden sonra belli bir mddet ayl etrafn-
da, akrabalarnn arasnda dolar. ocuun snesi yedi, yetikininki ise krk gn
bylece dolar. Bu sre boyunca len insann ayl ya da evinde bir takm tabu-
lar olur. rnein, aldaran ayldaki gizli varlnn kendi vcudunu kirletecei-
ne inanan amanlar, krk gn boyunca o ayl ziyaret etmezler. Sradan halk ise
l kan evden yedi gn iinde ne bir ey alr, ne de oraya bir eyi dn olarak
verir. Ayrca, bu dnem iinde l kan ayln reisinden bir ey istemekten ka-
nlr.

len iin krk gn sonra ayl halk zi't pay ram1 adnda bir tren d-
zenler. Bu tren srasnda hayvanlar kesilir, et piirilir ve ortak bir sofrada yenir.
htiyarlar doalama ksa dualar okurlar. rnein: Artkan yurtuura pala
parkazna yakt polzn, lgn siinezine arn polzn (Kalan halkna, oluk-ocuuna
salk olsun, len ruhu temiz olsun). amar, tren esnasndaki ibadette aktif bir
rol stlenmez. Ancak bazen zel olarak ayln reisi tarafndan davet edilir ve ard
ttn ile tts yaparak alday adrdan kovar. Bu esnada da unlar syler:
Aydn dnyaya gelme,
imdi tekrar kma!
Seni Al-ayk gtrsn,
Gr sal Erlik atamz seni tutsun.
Byle kt "bir eyi"
Bu dnyaya brakmadan
Tanr yok etsin.
Bu ktl (alda) Erlik yannda tutsun ve salmasn.
Biz, evden alday kovmak iin yaplan bir treni Mayma Nehri'nin
yukar taraflarnda Altayl V. V. Kupag'n aylndeyken grdk. Treni aman
Sapr gerekletirmekteydi. Bu treni ayln reisi de yapabilir.
di biz tekrar carm br dnyadaki hallerinden bahsedelim.

1 Payram - Farsa : Bayram

24
 Altayllarn inancna gre can lmszdr. Her ltayl kendi kendi-
ne lmsz canm ne olacak (Mrjk bolgon tnm kandiil) diye sorar.
stisnasz her lnn can br dnyada kmse dnr. Daha nce
grdmz gibi Altayllar Erlik'i1 ve ona tbi btn ruhlar ve ayrca len
btn insanlarn ruhlarn da krms diye adlandrrlar.
Krmslerin br dnyadaki kaderi dnyada vapt iyilik ve ktle
bal olarak deiiklik gsterir. yi insann ruhu lmden sonra yer \"znn
tm gzellik ve nimetlerinden faydalanarak bu dnyada yaar (jnt yerde tyat).
Bylece yeryz, onun iin cennet olur ve lmden sonra burada bulunmak
ruh iin en iyi durumdur.
Bu dnyada gnahkr olarak yaayann ruhu ise gnahlarnn cezas
olarak Erlik'in yarana, yeraltndaki dnyaya gider (otko parp-yet/ atee gider).
Byle bir ruh br dnyaya geer gemez Erlik'in ua, elisi olur. Btn insan-
lara ktlk etmeye alr; onlara hastalk bulatrr. Ayrca akrabalarndan
birini Erlik'in lemine gtrmeye alr.

len adamn geride kalan akrabalar, onun ruhunun daha yer yzn-
de de olduu ilk anlarda kendi huzur ve emniyetleri baknnndan byk korku
iinde yaarlar. Dahas, bu dnem iinde meydana gelen tesadfi kazalar bile
lenin akrabalarm krmsn srarc faaliyetlerinden kurtulmak iin baka bir
yere tanmaya zorlar. rnein, Ist-Aros Nehri sahilinde yaayan Altayl Sana,
Ak-Ayr' ya gmt. nk onun gen einin lmnden sonra ocuu vefat
etmi ve en iyi iki at kprden nehre derek boulmutu. Akrabalarndan
birinin lmnden sonra tanma olay Altayllar arasnda son zamanlarda ar
ekonomik koullardan dolay yaygnln kaybetmektedir.
Altayllarn inancna gre btn amanlarn canlar l m d e n
sonra yer y z n d e varln s r d r m e hakkna sahip krmsler grubuna
dhildir. Bir keresinde, aman Mampy'a lmden sonra ruhunun gerekten
varlm devam ettirip ettirmeyeceini sorduumuzda, o olumlu cevap verdi
ve: "Evet, bizim inancmz byle" (e, pistir) andi yar]).. Ben, dier amanlar gibi

1 V. V. Radlov'a gre krms terimi iki yol ile olumutur: 1) Trke krnvs- grnmezden; 2)

Ttii'k- Manihey antlarnda geen Hormzda veya Kormzdc kelimeleri aslnda Ormuzda teriminin
deiime uram hlidir, Atayllar bu terimi okunu olarak kendilerinin krms terimi ile kantr-
mlardr. Bundan dolay bu terimin iki anlam vardr: Birincisi, lm birinin ruhu; ikincisi, yeralt
dnyasnn Tanrs Erlik'in ta kendisi.

25
lmden sonra krms'e dneceim. Vcudum ryp gider, ruhum ise yer-
yznde yaamaya devan eder" dedi
lm amanlarm ruhlarna (krmslerire) dair Altayllarm dnce-
leri yledir:
Her eyden nce tm lm amanlar temiz ruhlardr (crn neme). len
amann ruhu, lmnden veya yedi gn sonra akrabalarm ziyarete gelir.
Obann yannda veyahut yaknnda bulunan bir ormanda gecenin sessizliini
bozan bouk bir davul sesiyle aman, bu esrarengiz varlm ve ziyarete geldi-
ini bildirir. aman Sapr'n anlattna gre, b u ziyaretten soma amann ruhu
Erlik lemi ile tm ilikilerim koparr ve lenin akrabalar tarafndan arn neme
ruhlar arama dhil edilir. amarm lmnden soma onun tasvirini (aln)
hazrlarlar ve ev sahibi taralndan davet edilen aman b u aln'mm zerine,
zel dua okuyarak, taze arap (arala) serper. O andan itibaren tasvir, ayln say-
gn bir yerine aslr ve din bir unsur haline getirilir. amann ruhu ise arn ne-
me' ye dnr.
lm amann hayali Altayly evde, dalarda, omanlarda ve rya-
larda olmak zere her yerde takip eder. Bu olay amann lmnden sonra*
nc, beinci, yedinci ve onuncu yllarda meydana gelir. nsan, lenin sesini ve
hatta btn sylediklerini duyar. Ruh ondan kurban ister; itaatsizlik gsterildi-
inde ise inam korkutur ve hastalklar saar. len amarun akrabalar srnak
hayallerden kendilerini korumak iin kalkuu veya saba dzenler, onun tasvirini
yaparlar ve kendi rh krmsleri (arn neme) arasna dhil ederler.
Bylece Altayllarda amanlkta byk nem arz eden rh-krmslerin
topluluu belirlenir.
Tm b u ruhlar grubu, hakl olarak, insann kanndan ve etinden olan
ruhlar olarak adlandrlabilir. Bunlar kan akrabalnn ruhlandr. Herhangi bir
Altayl ailenin eceresini aratnrsak baba veya ana tarafndan bir amana da-
yandm grrz.
Her Altayl, ana ve baba tarafndan yedi gbee kadar eceresini ok
iyi derece bilir. Yedinci babadan nce gelen ecdadn adn sylemekten korkar
ve ekinirler. Onlarn kanaatine gre, yedinci kuaktan nceki ahslar bir za-
manlar Oyrat Hanlnn tebaalar imi ve onlarn isimlerim sylemek Rusya
arna kar saygszlk saylr. Bundan dolay, bu konuda daha fazla bilgi sahibi
olan yal insanlar ounlukla sessiz kalrlar. Soy aalarna gre, ruhlar (aru
neme) aslnda sz konusu ailenin daha nce lm olan aabey, day, amca, teyze,
hala, bacanak veya dedelerinden biridir.

26
 Her ailede ar neme saylan fcrmslerin says ve alt arasnda de-
imektedir; btn krmslerin says ise birka yz bulabilir. Krmsler her
aileye h e m erkek, h e m kadn tarafndan gelir. Saym srasnda da her iki tara-
ln krmsleri dikkate alnr. nk evlilikten sonra elerin her biri ayr ayr
olarak ana ve baba evinden kendi soyunun fcrmslerinin tasvirlerini getirirler.
Kocann krmslerinin tasvirleri adrn erkek tarafnda bir diree, kadnnkiler
ise ayn diree, ama kadn tarafna aslrlar. Burada iki ailenin kJTMslerinin ilk
b i r l e m e s i m e y d a n a gelir. B u n d a n sonra gelen oullar v e t o r u n l a r evlen-
diinde, b a b a ve a n a l a r n n krmslerine elerinin y e n i fcrmslerini de ek-
lerler.
KrmsleT hakkndaki sorulara Altayllar genellikle: Bu babamn
krmsdiir, b u ise a n n e m i n (p adammrj krmzii, p enemnin) eklinde cevap
verirler.
Altayllar eitli soylara (sk) ayrlrlar. Her boy (sk) onlarca, hatta
yzlerce kiiden oluur. Buna ramen hibir kii kendi boyundan birisi ile evle-
nemez; mutlaka baka boylardan biriyle evlenmese lzmdr. Bu kural bozanla-
ra, rnein Hristiyanl kabul edip boy iinden evlenlere ok kzarlar ve "neden
kilise kan karmna izin veriyor" diye hayret ederler. Her boyun kendi zel
ruhlar vardr. Bu ruh krmsler de akraba ayrmna tabidirler. ki boyun akraba-
lk kurmasyla ruhlar da karde olurlar. Bundan dolaydr ki, doal olarak,
rnein Tonjoondor boyunda aptlar boyunun krmslerini ve aptlar'da da
Tonjoordor'un krmslerini grmek mmkndr.
Sylenenler dikkate alnrsa, yllarca her aylda pek ok krm s tasvirle-
rinin birikmesi gerekirdi. A m a byle bir d u r u m sz k o n u s u deildir. Altayl-
larda, kurallara u y g u n olarak fcrmslerin saysn azaltmak yanl bir davran
deildir. Bu azaltma u ya da bu krmse olan sempati veya antipatiye baldr.
Daha ok kadn tarafnn krm sleri karlr, nk onlar ailenin reisi tarafndan
sayg grmezler. rnein, ike arg Nehri'nin yalanlarnda yaayan Temii
(muhtar) Astn, karsnn krmslerinin adlarn bile bilmemekte ve kadnn
fcrmsleririn tasvirlerinin erkein aylna her zaman kadnn dier eyalar ile
birlikte getirildiini kastederek onlara karnn eyizi demektedir.
Altayllar krm sleri (arn neme) bykler ve kkler olmak zere
ikiye ayrmaktadrlar. Bykler ulu krm s olarak adlandrlr. Kklerin ise
tayadalar ve kan adalar (anne v e baba tarafndan atalar)m dmda zel bir isim
yoktur, hepsine genel olarak ozog adalar (nceki atalar) denir.

27
 Altay Kiji, ile Maymalar Kiji boylarnda en popler krms Krm'tiir,
Tuba KijiVer'de (ernev Altayllar) ise Kanm'dr1.
Bu iki krms ok zel statye sahiptir. Bunlar evlilikten sonra kadn
tarafndan kocann aylna getirilmezler. Bu hakka sadece erkek sahiptir.
Ayldaki Armslerin en nemli saylanlar Kurmu ve Kanm'dr. Onla-
rn tasvirleri aylda en saygn yerde, dier tasvirlerin merkezinde bulunur.
En eski rth-krmsler (ozog kam) hakknda Altayllarda menkbeler (yriim)
anlatlr. Bu menkbeler ksa olup mucizev pek ok olay konu almaktadr.
rnein, aman Tostogo, larun talimat zerine kamtan yaplan bir
adr iinde atee verilmi. Fakat o mucizev bir ekilde ateler iindeki adrn
stndeki delikten uup gitmi ve sa salim kurtulmutur.
Kadn aman Kanaa, Kemik'teki (Bugnk Soyot topraklarnda) Ala
Nehri'nin kysndan mucizev bir ekilde uarak Altay'daki Kopa Nehri'ne
gelmi ve orada yerlemitir.
Ka adndaki bir aman ise dualarnn gc ile yazn byk buz para-
lan eklinde kar ve dolu yadnrm. Ka, ayin srasnda Tanrnn (Kuday) tah-
na kadar ulam ve bundan dolay Tanrnn olu lkabn almtr.
Buna benzer menkbeler Altayl ihtiyarlarn hafzasnda yaamakta
olup deiik yerlerde farkl farkl anlatlmaktadr.
Altayllar, rh-kmslere bistij kudaylar yani bizim tanrlar derler.
Onlar isteklerini insanlara kzamk, iek hastal, trahom, sifilis, irin-
li yaralar, tmr gibi hastalklar gndererek belli ederler. Ayrca bu g, genel
olarak, hayvan ve insann bana her trl felaketin gelmesiyle belli olur.
Altayllarda halk tbb ile tedavi yntemleri hibir zaman komular
Moollardaki kadar yaygn olmamtr. Altayllar, ifal ot, tuz ve benzeri yn-
temlerle tedavi yollarn bilmezler. Her hastalkta ruhlarn gcn aramaktadr-
lar.
Yal aman Yastakop, kendisi gibi ihtiyar ve zayf karsn gstererek
"ona ruhlarn yirmi yldan beri ac ektirdiklerini, kendi dua ve Dahilerinin fay-
dal olmadn grdkten sonra, meslekta Mampy' armak zorunda kald-
n" anlatt ve yarrn yamalak, Rusa "ne olabileceini ancak Tanr bilir" diye
ekledi.

1 Kanm, Ulgen'in yedinci olunun addr.

28
 Pupylarj adndaki baka bir aman ise bize ruhlar hakknda bir ey sy-
lemekten kand, nk ruhlar ona gnden beri strap ektiriyorlarm; atei
ve ba ars vard.
Aiyaktu'daki Kara-Mcrtnak a\lnda bir kadn hasta yatmaktayd;
krrnsler ona gz ars hastal gndermilermi. Bizim de hazr bulunduumuz
bir ayin srasnda gen aman Tebekey onun salna ka\-umas iin dua edip
krrn s Ondiyek'e merhamet dilei ile kurban kesti.

Kuyum Nehri'nin yukar kesimlerinde bir hanm gndr doum

sancs ekmekteydi. Buna dua etmesi iin aman Motoy'u getirdiler. Motoy,
krrn sler tarafndan gnderilen hastal kovmak iin iki gece boyu a\in dzen-
lemiti.
aman Kcdemeu, kendi anlattna gre, akl hastalna yakalanm, be
sene boyunca deli olarak yaam, baygnlk geirdii zamanlarda krmoslerin
adlaryle arrm. ard b u krmslerin hastalk gnderdiklerine kendisi,
kars ve annesi inanyorlard.
ike Nehri'nin yukar kesimlerindeyken d grn olarak mkem-
mel, ancak psikolojik adan hasta olan arkop ile karlatk. Ruhlar ona sene-
dir ac ektirmekteymiler. Sakin dnemlerinde o gnlerce kendikendine konu-
ur, elini kolunu, kafasn sallar, bazen b u durumda aman dualar okuyup du-
rurmu. Nbet geirdii zamanlar ise sel gibi terlermi. Kendisine seslenildiin-
de arkop kendine gelir ve mantkl konuurmu. Bu hastalna are bulmak
umuduyla bizim yanmza gelmiti.
Kuyum Nehri'nin yukar kesimlerinde yaayan ii adndaki bir a-
man, saras tutunca gizlice aylndan kam, iki gn dalarda bayrlarda gezmi,
nihayet nc gn ise 15 kilometre uzaklkta baka bir nehrin yukarsnda
plak halde l olarak bulunmutur. Altayllar ii'n ruh krmsler tara-
fndan boulduunu ifade etmektedirler.
uy yolu zerindeki ibit'te, kadn aman Kytuk, krmslerin kendi-
sine ac ektirdiklerini, aylna szarak kollarn ve ayaklarn kemirdiklerini ve
b u yzden hastalandn ikyet etti.
Grdmz gibi, kan akrabas olan ruh-krnsler, insana kar daha
ok kt ruh roln oynamaktadrlar.
Ama bu husus Altayl ile onun ruhlar arasndaki ilikiyi koparmamak-
tadr.

zg
 Altayl kendi Grmlerinin kapris ve zorbabklarna itiraz etmeden bo-
yun emekle birlikte atalarnn kt niyetinden kurtulmak iin areler aramak-
tadr. Altaylrun kanaatince ruhlar hastakk ve kaza gibi felaketler gndererek
insandan hediye ve fidye beklemekteler. nsanlar da bu fidye ve hediyeleri onla-
ra eitli kurbanlar eklinde, hevesle sunmaktadr. Bu tr kurbanl fidye eklinin
toluu diye zel bir ismi vardr.

Kurbandan soma hastann iyilemesi ruhlarn talnyu kabul ettii an-

lamna gelir. Altayllar hastann iyilemesinden sonra nee dolu anlar yaarlar.
te biz aman Motoy'a byle heyecanl bir annda rastladk. nk hamile
kadm onun dualaryla salkl bir doum yapmt. O, btiin bunlar biz
hibirey sormadan ve ima etmeden kendiliinden anlatt. Di er bir aman
Yastakop ise yllarca yataktan kalkmayan yatalak einin aman ayininden soma
yrmeye baladm ve kendisini bir hayli iyi hissettiini heyecanla anlatt.
Kam Mampy, bize arlattna gre, birok hastay dua etmek ve
kurban ayini yapmak suretiyle iyiletirmi ve onlara musallat olan ruh -
krmsleri kovmutur.
Fakat kurban vermekle hasta her zaman iyilemiyor, tersine daha da-
ktleebiliyor. Ancak hasta tedavi gmeye devam ediyor: bir kurbandan die-
rine, bir krmsten bakasna geerek dualarm younlatryor ve daha kymetli
hayvanlar kurban ediyor. Byle durumlarda zengin aileler kurban saysn yedi-
ye, fakir aileler ise bee kadar karr. Ama bu kesin bir snr deildir; duruma ve
ihtiyaca gre kurban says artabilir ve hasta iflasn eiine gelebilir. Altayllar,
uzun sren hastalklar sz konusu olduu zamanlarda, hastann tedavisi iin
Rus halk hekimlerine veya frklerine de bavurur veya istavroz karrlar.
Fakat krmsler Altayllara sadece ktlk getirmemektedirler. Onlar
ayn zamanda baka kt ruhlarla mcadelede yardm eden hamilerdir, insa-
nn evresinde, arn neme grubundan kan akrabal bulunan kormslerin yan
sra, sadece kiinin lmn isteyen kt ruhlar da bulunmaktadr. Altayllar
kesin bir dille bunlar kan akrabalar olan temiz rullardan ayrmakta ve onlar
yaman krmstr (kt ruhlar) olarak adlandrmaktadrlar. Altayllarm hikyele-
rine gre kt krm sler, merkezlerinin yeralt (altng crroon) olmasna ramen,
dnyann her yerine dalm durumdadrlar. Altayllar, bu kt krm sler hak-
knda konumaktan korkmaktadrlar. Onlarn adlarm bile sylemekten sakn-
makta ve birtakm tatszlklardan kanmak amacyla da onlara sadece yerdin
neme (yer yzndeki bir ey) demektedirler. Onlar zellikle ayl etrafnda dola-
r, frsat bulduka ayla szmaya alrlar. Ayla girdikten sonra arn
knnslere grnmemek iin torba, yatak ve dier eyalarn arkasna saklanrlar.
 Yaman krmsler kuburnu ve benzeri dikenli bitkileri sevmezler.
Gk grledii ve imek akt zaman karanlk ve gizli yerlere dalrlar.
Onlar Erlik'in ordusudur ve dorudan Erlik'in emri altnda bulunur-
lar. Yaratcnn hakk olan insan ruhunu kullanma arzusu duyan agzl Erlik,
bu yzden yere yaman krm sleri gndermektedir. Ancak b u yaman krm sler,
sk sk insanlar kendi zevkleri iin de yerler.
Bu krm sler arasnda ok eskilerin Krgz komutan Ak Yayzarj gibi
soylu insanlar da vardr.
Arn krm sler insann hayatn korumak ve onun huzurunu sala-
mak iin, b u kt ruhlarla mcadele etmekte, onlar barnaklardan kovmakta-
drlar. Kt ruhlar insann iine girer, ona ac ektirirse, aman, arn krmslerin
yardm ile hastay onlardan kurtarr.
Altayllar, ayllar ve kendilerini k o r u d u k l a r iin, arn
krm sleri, alanktrj sakz (adrm muhafz) olarak adlandrrlar ve onlara
buna gre dualar ederler. rnein;
Ermen aga eelii, Kzl aa sahipli,
elii Pay-Kiirtn! boumlu Pay Kiirm!
Ada bolup sakgan, Ata olup koruyan,
Aygr bolup kiidiip kalgan. Aygr olup (srler) gden.
Alt ayrdr/ kuyag! Alt ataln (adr) zrh!
Yaz yerdir) yamanna yol perbeyttcn. Yaznn ktsne yol vermi-
yorsun.

Arn krm sler ayn zamanda yksek Hallar ve dier ruhlarla insan ara-
snda arac rol oynayarak ok yardm etmi olurlar.
Altayllar, lemin ruhlar ile ancak ann nemeler araclyla iletiim
kurabilirler, baka trl iletiim kurma yollar yoktur. Arn neme ler Altaylnm
hayatnda ok nemli bir rol oynar: insanlar hastalanp hayvanlara kran girince;
yola karken, avlanmaya giderken, am fst toplamaya veya baka bir ie
giderken hep onlara ba vururlar. Bu durum, zellikle ilkbaharda ve yazn ol-
mak zere, hemen hemen her gn tekrarlanr. lkbahar ve yaz mevsimleri Altay-
llarda lgen'e, oullarna, krmslere ve da ruhlarna minnettarlk duygusu
uyandrr.
Arn krmslerin araclm aman ayinleri treni daha da net bir ekil-
de ortaya koymaktadr.

31
 aman ayini daima arn kmslerin tasvirlerine arap (arak aar veya
alg) serpmekle balar. Bu sa (alg) trenini zel davet edilen aman ya da
ayln reisi gerekletirir. Sa srasmda u dualar okunur:
Askan kazann i'rsii, k! Aslan kazann rs, k!
An atr] takuu, k! Ac an paras, k!
Kalbak-pla suztndu, k! Bir kak kadar su, k!
Kara arak sugattuu, k, Kayrakar! Kara rak suvatl,
Kayrakan, k!
Ak-it purul piske polu, k! Ak t bize yardm et, k!
Ak manya tglgen, Ak man/ak dklm
Alt'on kozo yiikiengen. Altm ngrak yklenmi
lbrekt ku-priik, lbiirekli ku brk,
elii ak manyak, k! U boumlu ak manyak, k!
Ak alga tendelip. Ak sa denklensin.
Azuuluu tomdolp, Azl kurban olsun,
Munarj alp anzap tur! Bundan alp tadna bak!
Askan kazanr/ tadz! Aslm kazann tatlsl

Bundan sonra daha grkemli bir tren balar. Bu ayinde aman, gizlice
konumak iin arn krmsleri davet eder. Bu ruhlar devet etme ayinine krmstii
kagp yat denir ve arlkl olarak gecenin karanlnda, aman treninin btn
teferruat uygulanarak yaplr.
Krmsler geldikten sonra aman, onlarla kendilerinin ve dier ruhla-
rn insanlardan ne istediklerine dair gizlice sohbet eder (m snap yat). Aruu
krm sler amann sorularna cevap vererek u ya da bu ruhu yumuatp mer-
hamet ve liitfunu kazanmak iin yaplmas gerekli olan ayin, tren ve kurbanlar
hakknda tavsiyelerde bulunurlar.
Bu sohbet esnasnda aman, ruhlarn verdikleri cevaplar ok alak ve
esrarl bir sesle tekrarlar.
Aruu fcrmslerin cevaplarn dinlemek Altayllara yle doal gelir ki,
Ortodoks ayinini grdklerinde sk sk "papaz dua ettiinde sizin ruhlarnz ne
tr cevap verir?" diye sorarlar.
Gizli sohbet treni bittikten sonra aylda bulunanlar, son derece dik-
katli bir ekilde amandan Armslerin verdikleri cevaplar dinlerler. lk soruyu
genelde ayln reisi sorar. aman, ruhlar ile grmesinin sonularn detayl bir

32
ekilde anlatr. aman hem teselli edici, gnl rahatlatc cevaplan, hem de hoa
gitmeyecek cevaplar olduu gibi syler.
Sayds adl bir obadayken zc bir manzarayla karlatk: Kadn a-
man Olni orada bulunanlara, ruhlarn ayl tehdit ettiklerini ve a yldan birine
lm gndermeye niyetli olduklarn syleyince, herkes korkuva kaplarak a-
lamaya balad.
Dier durumlarda arn krmslerin yardm, gkyz ve yeralt ruhla-
r ile temasa gemek iin gerekir ki bu yol engellerle doludur. Bu engeller ayin-
lerde ayrntl bir ekilde tarif edilir. aman, bu engelleri ancak arn krrnslerin
yardm ile aabilir. Seyahat esnasnda onlar canl g olup amam tehlikelerden
korurlar, yolda karlarna kan kt ruhlarla mcadele ederler. Arn
krmsler grnmez bir ekilde amann etrafnda bulunurlar. Omzunda, ba-
nda, kollarnda, ayaklarnda oturur, vcudunun her yerini kuatrlar ve bun-
dan dolay dualarda onlara zrh veya ember (kr) denir.

Baz amanlara ok, bazlarna ise daha az arn krmsleri elik eder.
Byk amann (yaan kam) ona kadar, kk amann ise (kienek kan) iki, ya da
sadece bir tane arn krms olabilir.
amann koruyucu ruhlarnn bamda, daima amarm soyundan, z,
kan ba olan bir koruyucu ruh bulunur.
amann koruyuculuunu yapar arn Armslerinin says amann ki-
isel yetenei ve manevi kuvvetiyle ilgilidir. Gl bir aman, pek ok ruhu ken-
dine ekebilir (tartnp yat).
Onos Nehri'nin yukar kesimlerindeyken bize yle bir hikye anlatt-
lar: Sata adl kadn bir amarm btn arn krmoslerin buradan 60 kilometre
uzaklkta, ike arg Nehri yaknlarnda yayan bir kadn aman ekip alm
(tartnp kald); hlbuki Sata kadn, haksz olarak hl hretini muhafaza etmek-
teymi.
opou Nehn'nin kysndaki Balandi adl bir amann aylnda gece
toplantsnda Altayllar mehur aman Tatan'dan sz ederlerken, onun hretini
pek ok ruha sahip olmasna balyorlard. Balandi'nin babas olan ihtiyar
Kartak bir keresinde Tatan'n okuduu ilahileri dinlerken, onun fcrraslerinin
okluuna hayran olmutu. Bunu anlatrken ihtiyar Kartak "Tatan o kadar
krms ard ki, bir araba yk olur' dehet iinde kaldm", diye aka yaparak
hikyesini bitirdi.

33
 amanlkta byle nemli bir rol oynayan arn krmsler, Ulgen'e, Er-
lik'e, Erlik'in oullarna ve da ruhlarna (yer-s) gre en aa seviyenin ruhlar
olmaktadrlar, fakat onlarla hi bir grev ilikileri yoktur.
Buna ramen arn krmslerin varl en st ruhlarn varlna bal-
dr. Yksek ruhlara ts (temel, kk), arn krmslere ise tayanganm (dayanam)
denir.
Her arn krmsiin kendi ts vardr. Bunun yan sra, eer herhangi
bir arn krmsr ts bir kayaln ak kaya ruhu olursa, onu tsne dayanyor
(ylngn), ts gl ruhu, altn kl olursa tsnn sularnda ykanyor (yunup yat)
denir.
Arn fcrmslerin da ve gl ruhlanyla olan b u ilikileri daha net bir
ekilde aman dualarnda grlr.
Kkk mrjkii krlu kta Kn daima gklere ykselen,
Kk ayas tep ayttngan, Gk ayaz diye adlandrlan,
Terjerel tedirgen, Gkyznn sahibi denilen
Ada Prkan tep ayttrgan! Ata Purkan olarak sylenen,
Abu-Kaand tayangan, Abuu Kaan'a dayanan
Altn-Klg yungan. Altn Kl'de ykanan
Abuugaym Sar/zak! Byk babam Sarjzakl

34
 DRDNC BLM

KRMSLERE KURBAN S U N U M U H A K K I N D A

Arn krmslere sunulan kurbanlar kanl ve kansz olmak zere ikiye

ayrlr.
A) Kansz Kurbanlar
1) Kullanlmam taze arap (crak). arap, ekimi stten algv denilen
zel bir alet ile yaplr.
arap, aylda kak ile, ak alanda veya bozkrda ise bir demet ot ya
da aa dallaryla serpilir. Serpme iini (aar) aman veya ayln reisi gerekleti-
rir.
2) nek, ksrak veya keilerden ilkbaharn ilk salm temiz st. Bu
st de tpk arap gibi arn krmslerin tasvirine serpilir.
3) Baz yerlerde baz ar krm slere yeni alm paketten kesilen ilk
paralarndan bir avu ay atlr.
4) Ekmekten yaplan ve Saba ad verilen iecek.
Saba, aslnda kayn aacnn kabuundan yaplan byke bir kap tr-
dr. Ayrca slatlm arpa (ubut) ile kavrulmu yulaf ununun su ile kartrlma-
syla yaplan akc maddeye de saba ad verilmektedir.
ncelikle bu karm mayalanmaya braklr. Daha sonra davet edilen
aman onu arn krmslerin tasvirlerine serper. Bu serpme iini hastalk musallat
olduu zamanlarda yaparlar. Merasimden arta kalan sabadan arap karp onu da
arn krmslerin tasvirlerine serperler. Son aamada ise hem sabadan, hem de a-
raptan artan oradakiler iip bitirirler.
5) Potko: Su, arpa unu ve st kartrlarak yaplan bulama.
Potko kazanda piirilir. Piirildikten sonra aru krrrslere serpilir, geri
kalan da oradakiler tarafndan iilir.
Saba ve potko iin zel olarak ekilen arpa, daha tarlada yetiirken, titiz-
likle kular ve dier hayvanlardan iyi korunur. Genellikle b u arpa tenha ve
gzden uzak, zel yerlerde ekilir. Bu arpadan hazrlanan un, normal yemekte
kullanlmaz; hatta kurban trenine kadar, mecbur kalnmadka, ona dokunmak
bile yasaktr.
Kayn aac kabuundan yaplan kaplara kar zel bir itina ve sayg
gsterilir ve dualarda:
Eki yikt pay knk, ki dikili bay kap,
Yerderj piik pay saba. Yerden yksek bay saba.

Ayn saygl ve hrmetkar davran, sekiz keli sar arpa (segis krlm sa-
r arba) denilen karm kartrmak iin kullanlan denee (fk) kar da sergi-
lenir.
6) Baz ayllarda, aruu krmsn tasvirlerinin zerine bir demet arpa
ve buday aslr.
7) Yeyek ve tolu
a) Yeyek, zerine beyaz ve krmz kuma eritler aslm (yalama)
kendir sicimden ibarettir. Yeyekteki eritlerin says her zaman on sekiz veya
yirmi yedi (eki, togs) olur. Sicimin tam orta yerine balang (patarj) deni-
len beyaz tavan krk, o yoksa geni paralar halinde kesilmi, krk simge-
leyen kuma balanr.
Yeyek, arn krmsler iin dzenlenen adak yerinin dou tarafndaki
iki akaaca aslr.
b) Toluu (fidye). Toluu, kara hari, rengrenk, iri iri eritlerden, tilki
ve su samuru krknden olumaktadr. Toluu kurban sunma treni srasnda,
iki kayn aac arasna konulan diree aslr.
Kurban treni bittikten sonra toluu ayla gtrlp belli bir sre aruu
krmslerin tasvirlerinin nne braklr. Normalde ise dier eyalar ile beraber
deri torbalarda saklanr.

B) Kanl Kurbanlar
Arn krmslere kurban olacak ksrak, evcil ya da yabani kei ve ko-
yun kesilir. Kurbanlar kesilmez, boulur (ptrap yat). Hayvann azm, burnunu
tkayp drt ayam drt tarafa ekerler.
Kurbann eti kurban yerinin yarana kurulan kazanlarda piirilir. Etin
bir ksm ufak paralara (olbu) doranr, zel bir kseye (tepi) konulur ve dua
edilerek aatan yaplm bir kepe ile (susku) kurban tama dualar eliinde
atlr. Hayvann, kan da dhil olmak zere trenden artan her eyi barsaklara
doldurulup piirilir ve orada bulunanlar tarafndan yenir. Kurbann kemikleri
krlmaz, kurban kesilen yerde toplanp melez aacnn kabuuyla yaklr.
Kanl kurban treninde, saba ve potko serpilme esnasnda ard (arn)
dallaryle tts yaplr. Arn, kayn aac kabuu (obra) zerine konulmu kor
atele yaklr. Kurban ayinin balangcnda aman, obray sa eline alr ve bu-
nunla kurban yerini, kurbanlk hayvan ttsler; sonra onu kazktan (sarj)
yaplm ayakl bir nesnenin (sehpa) stne brakr. Bundan sonra oradaki-
ler tren boyunca ardcn yanmasn salarlar.

37
 BENC BLM

AMANLARIN ELBSES VE DER EYALARI

A) Manyak (aman Elbisesi) (resim 1-5)

Tm Altayl amanlar ilk senelerinde treni manyaksz dzenlerler.
Erkekler, erkek ve kz ocuklar sradan cppe (ekmen), evli kadnlar ise
egedeksz kadn cppesini (terlik) giyerler (igidik, terlik stne giyilen kolsuz
elbise trdr).
Daha sonra tm amanlar, gerekli olan kutsal elbiseyi (m an yak) elde
ederler. Kadn amanlar temiz olmadklar (piyar kiji) iin Erlik ve yer ruhlarna
(yer-s) ayin yaparlar. aman kanunlarna (yarj) gre, bu tr ruhlara yaplan
trende mutlaka manyak giyilir. Kadm aman, Ulgen'e ayin yapmaz.
Erlik'e ayin yapmayan amanlarn (ak kam) manyaklar olmaz, ancak tm
tslere hizmet eden amanlarn (kara kam) manyak olur (manyaktm kam).
aman, man yakn kendi zel istei zerine deil, g ald ruhun
(krm s) zel telkini zerine diktirir Krm s, telkin aracl ile manyakm ekli-
ne, nasl olacana dair ayrmtl talimatlar verir. Bundan dolay, sk sk manyak-
larda kese, aakakan kuunun tyleri, ay penesi, kartal trna, vs. gibi zel
sslere rastlanr.
Kendi ruhunun telkinine itaat etmeyen aman, hastalklarla cezalandr-
lr. Katun Nehri'nin bir kolu olan Kuyum Nehr/'nin sahilinde yaayan Siirt
adndaki aman, bize, manyak diktirmedii iin, kendi krms Palas'm gzn-
den dtn anlatt. Ruh Palas, onu hastalkla cezalandryormu. Srt,
saatlerce l gibi bavgn yatarm, ancak onu suni yntemler ve davul sesi ile
ayltmak mmkn olurmu.
uy Nehri'nin yaknlarnda yaayan Kuytuk adndaki kadn a-
man, Arrasleri, Burhanistlerin yakt eski manyak yerine yenisini dik-
medii iin, ellerini ve ayaklarn kemirerek rahatsz ediyorlarm.
B t n teferruat yerinde olan t a m bir manyaka kiiltiik manyak
denir.
Erkek ve kadn a m a n n manyak arasnda byk bir fark yoktur;
sadece k a d m a m a n n manyak dier kadn elbisesi gibi daha zariftir.
 Bir manyakm fiyat 80 ile 150 ruble arasnda deimektedir. Bu
tutar sradan bir Altaylnn b t n m l k n n n e m l i bir k s m n a , normal
bir a m a n n ise n e r e d e y s e m l k n n yarsna eittir, n k amanlar
o u z a m a n fakir, b a z e n orta halli ve nadiren de zenginlerden olur.
amanlk, Altayl iin ev ve iftilik ileriyle karlatrldnda
pek de krl bir meslek saylmaz. Bu meslek kazan temin etmedii hlde
ok z a m a n almaktadr. amann kazand b e kuru v e ald ufak
tefek hediyeler, o n u n harcad zamann karl deildir.

Baz a m a n l a r m sylediklerine gre, drt gn sren ayin iin

ancak be ruble cret verilmektedir. B u n d a n b a k a a m a n , b a z e n he-
diye olarak k u r b a n l k h a y v a n n etinin bir ksmn ve b i r k a arnlk ku-
m a paras alabilir. Nadiren de, eer hasta t a m a m e n iyileirse, amana
cppe, koyur, torbok (buza) ve at hediye edilir.

Halk arasnda hret kazanm amanlar emeklerinin karln

alabilirler. Bunlar orta yal ve yal amanlardr. G e n amanlar kazan-
larnn d k l n d e n dolay, srekli evdekilerin m e m n u n i y e t s i z l i i ile

40
kar karya kalrlar. Altayllarda b a z e n bir kocann gelip k u r b a n treni-
ni yarda kesmesi ve tehditler saarak aman olan karsn eve gtrmesi
gibi olaylara da rastlanr.

Resim 2
Varlkl bir a m a n n manyak iki, ayda y a p l r k e n , y o k s u l u n
manyakran h a z r l a n m a s bir ila c yl almaktadr. Din i n a n l a r d a n do-
lay manyak iin gerekli m a l z e m e l e r d e n bir k s m a k r a b a , k o m u ve ar-
k a d a l a r t a r a f n d a n t e m i n edilir. B u d u r u m d a e r k e k l e r m a l z e m e l e r i
h a m m a d d e h a l i n d e balarken, kadnlar ise hazr ekilde h e d i y e ederler,
rnein; iinelik (inelik), kalta (kese), kajarjay (sa rgs) vs, gibi,
Manyak kadnlar diker. amann kendi ailesi veya k o m u ka-
dnlar b u ite alrlar. Karmak ve zor olmayan ileri ise kzlar da ya-
pabilir.
 Manyak dikme iini ounlukla diki d i k m e sanatnda en tecr-
beli yal k a d m (ws kiji) stlenir ve dierlerine rehberlik eder

Resim 3
Manyakn her paras nce ayr ayr h a z r l a n d k t a n sonra topla-
narak birletirilir.
Manyak zerinde alrken ahlakszca davranmak kesinlikle ya-
saktr.
Manyak t a m a m l a n d k t a n sonra sahibi olan aman, kurbansz,
zel bir ayin yapar. Yelbii arp yat veya manyak arnulap yat (manyak tak-
dis etme, m a n y a k temizleme) olarak adlandrlan bu ayin, ok seyrek ola-
rak yapld iin herkes o n u grmek ve ayinde b u l u n m a k iin oraya ko-

42
ar. B u a y i n i n en n e m l i a m a c , manyakm. k u l l a n m a u y g u n o l u p o l m a d -
nn a n l a l m a s d r . a m a n n r u h h a m i s i , o n u n t a l i m a t l a r z e r i n e di-
k i l m i manyak d i k k a t l i c e i n c e l e r v e t e l k i n a r a c l ile t a k d i r v e y a t e n k i -
dini bildirir. Ruhlarn verdii talimatlar daima yerine getirilir, b u do-
r u l t u d a manyak d z e l t i l i r v e y e n i d e n dikilir Manyak ancak ruhun tam
o n a y n a l d k t a n s o n r a k u t s a l elbiseve d n r v e srekli k u l l a n l m a y a
balanr.

Resim 4

Erkek a m a n l a r n manyaklarm kadn a m a n l a r n , k a d n a m a n -

l a r m manyaklarn ise e r k e k amanlarn giymeleri yasaklanmtr.

43
 Resim 5
Temiz olmayan bir canl saylan (piiyar kiji) kadnn, manyaka
d o k u n m a s bile sz k o n u s u deildir.
Manyaklar a y l l a r m n k e l e r i n d e k i arn krm s tasvirlerinin
altnda kutu veya deri torbalarda saklanr, dier elbiselere ve zellikle
kadn elbiselerine d e m e m e s i salanr.
Bir ayldan dierine tanrken manyak, b o h a hline getirilir ve
eyerin arka ksmna balanr. Manyak kadn o l m a m a k kaydyla yabanc
biri de gtrebilir.
Ayin srasnda manyak ince gmlek stne giyilir. Yazm scak hava-
larda ise erkekler plak vcutlarna manyak giyerler.
aman, yer su ruhlarna, Erlik ve onun oullarna, orun neme grubun-
dan kan karde ruhlarna ve dier krm slere ayin yaparken manyakm giyer.

44
lgen ve oullar namna iistgii ayini yaparken manyak kullanlmaz; srtndan
yere kadar uzanan beyaz eritli cppe yalamaluu ton ( eritli krk) giyi-
lir.
aman manyak temel olarak otuz paradan oluuyorsa da ufak tefek
teferruatyla b u paralar alt yz bulabilir.
Manyatn ana paralar yukar ve aa dnyalara
ait nesnelerin ekil veya sembolleri, gnlk hayatta lazm
olan eyalarn minyatrleri ile hayvan ve ku postlarndan
olumaktadr.

Resim 6-7
M

1. Manyakn Paralar
a) Ton (harfi harfine krk): Manyakn ana para-
sidir. Beyaz koyun ya da yaban Sibirya geyiinin postla-

i
rndan dikilir (arjnrj terez). Ton, arka etei olmayan bir
kabandr (torsuk yok ton); deri sicim ile dikilir.
b) Yej: Krkn kollar, eklemlerin omuz, dirsek,
el ve parmaklarn st ksm tersine 1 dikilmi olan vaak krk ("diizn) ile
sslenir. Kolun etrafnda krk sslerine paralel olarak yn ipinden (kl armaki)
sra dokuzar dm geirilir. Ss arasndaki boluklara ayru yn ipi zikzak
olarak dikilir (kya taya).
c) Kollarn aa ksmna kk bakr anlar (kzrjil) ya da ngrak
balanr: Sa kolunda drt, sol kolunda ise be, yani toplam dokuz adettir (pir
togs).
Kk anlar ve ngraklar aman iin Tanr tarafndan verilmi zrh
vazifesi grr (Kdaydarj kuyaktuu edem). Kt ruhlarn (yaman krmstr) sald-
rsnda aman kendisini onlardan kk anlar ve ngrak yardmyla korur -
genel olarak tngrt yardmyla (arjir).

1 Altayllara gre insan iskeletinde, ba, bel, diz, ayak, ayak parmak kemii, omuz, dirsek, bilek, el

parmak kemii, olmak zere dokuz eklem (ye) vardr.

Togs ye toolop tut, Dokuz eklemi sayp bala(vm),
Opnk sgm toplap tt, Kemiklerimi tutup balayn,
Er poyurmyn tczckter! Erkek bedeninin ruhlar, tezekler!

45
 d) anlar ve ngraklara paralel olarak tek sayl (7'den 21'e kadar)
be renk kuma, kurdele ve ipten yaplm kk manyaklar (koltuk manyak
(koltuk alt manyak) dikilir. Her manyak tutam ip ve kenara (aak) sahiptir,
bk. resim 6 ve 7.)
Koltuk manyaklar kanat tylerini (key kanat (hava kanad) sembolize
ederler.

2. Manyakn Arka Taraf

Arka taraf bele kadar kuma (kzlps) ile kaplanr.
a) Yaka civarnda, omuzlarn arasua (kksi) dokuz tane kk kukla dikilir
(bk. resim 8, 9).
Onlar lgen 'm dokuz kzlarn (kstar, kyandar, lgenitj ak yen ks) sem-
bolize ederler. Kuklalarn balarna puhu kuu (sar iikii) tyleri dikilir, onlara apka
(lbrek) denir.
Kuklalarn altma iki sra halinde er tane dokuzluk sedef, deniz ka-
buu, ylan ba (ylan baj) (resim 10) geirilir. Burtlar, kz apkalarnn
(kajarjay) parasdr.

Resim 8 Resim 10

Resim 11 Resim 12
Dier manyaklarda ise kajarjay 2/4 uzunlukta simli kumatan (imgeri)
yaplr, ipin ucunda bir tane deniz kabuu (res. 13), boncuk kpe (srrja) (res.
11) ve metal halka (yiistk) bulunur.

Manyakm omuzlarndaki kuklalarn yanna birer tane lgen kzlarnn

krk (ekmen) figr dikilir (res. 12).

46
 Resim 13 Resim 14 Resim 15 Resim 16

b) Kuklalarn altna, srtn orta blmne yatay olarak bir sra yay ve
bir sra boyun am geirilir, toplam on sekiz 2 x 9 tane (egi togs). anlar
(kziirj) krke kemerler ile balanr. Baz tahminlere gre, onlarn says 7 x 9
dur.
anlar amann zrhdr (kuyak) (res. 14)
c) anlarn st srasnn altma dokuz tane yay (ya) ile oklar (yebe) di-
kilir. Tanrdan ekilen bir ey (Kudaydarj tartkan neme), (res. 15-16). Baz man-
yaklar m iki tane yay olur, bazlarnda ise hi olmaz. Fakat bu, sadece amarm
ilgisizlii yznden olur.
Manyakm srtnda oklardan baka: 1) saLkml demir halka (korjra),
(res. 17), 2) dokuz salkml levha (korjra), (res. 18) ve 3) kulak eklinde levha
(kulak), (res. 19) ya da rastlanr.

Resim 17 Resim 18 Resim 19 Resim 20

Btn oklar, korjra ve kulak aman zrhnn paralardr. Onlarn yar-
dmyla kt krm sler kovulur.
d) Manyakm srt tarafnda gne ve ay tasvir eden iki byk metal
toka (tarlga), (res. 20 ) ve yldzlar (ylds) tasvir eden bir ok kk tokalar
bulunur.

Byk tokalar omuzun arka taraflarna, kk tokalar ise srtn dei-

ik yerlerine balanr.

47
 3. Kuak (Kurdak) (res. 21a, 21b)
Kuak, 1 V verok (verok: 4, 4 cm) geniliinde krmz eritten
olumaktadr, krke kay yardmyla dikilir.
Kuan zerinde:
a) Gne ve ay tasvir eden (aynrj knrj iilkeri) iki byk metal toka
(itarlga), (bk. res. 21a),

b) Kk metal tokalarn sras (bk. res. 21a ve 21b) ve

Resim 21a 21b

c) Sra, grup ve ha eklinde yerletirilmi deniz kabuklar (ylan ba)
bulunur, (bk. res. 21b)
Altn kurdak krangan, Altn kuak kuanan
Ak manyakt a tarjgan. Ona ak manyak balayan.
4. Manyakm Alt Taraf
a) Kuak altma, yatay olarak dokuz yay ngrak (korjko) erkek ya da
kadm amann emberi (kuruu) dikilir.

Resim 22a Resim 22b Resim 23 Resim 24

Bu ngraklar bazen kuak stne de dikilebilir.

48
 b) Baz manyaklarda ngraklarn altna tane dz metal dme di-
kilir. Onlara, yz manyakn dmeleri denir (daha aada bk.) - ziin(?) yr
(?) yiis manjaktnj topz.
c) Kenarlk, pskl ve boncuklu kk torbadan ibaret dokuz tane
inelik (inelik) kuak boyunca dikilir, ineliin says dokuzdur, yani LUgen'in
kzlarnn saysna eittir (res. 22a, 22b, 23, 24).
d) Deiik renkten basma ku-
mala kapl kendir ipinden oluan uzun
sicimler (5 drtlk), ortalarnda kenar
ekmeleri (aak) bulunur. Krkn kuak
altma ve basen ksrma dikilir. Birbirle-
rine skca balamp bir ember olutu-
rurlar, b u ember krk-montun ek par-
as grevini yapmaktadr.
Resim 25 Resim 26
Bu sicimlere ak manyaklar denir
(ak manya tgiilgen, Ak manyak dk-
len).
e) Baz rivayete gre 6 x 9 (alt
togus), baz rivayete gre 90 x 9 (toguzon
togs), dier bir rivayete gre ise yz (bir
yiis) tane sicimin olmas gerekir. Gerek-
te ise manyaklarn says daha fazla da
olabilir: 120'den 200'e kadar.
Manyaklarn zel anlam yok-
tur Onlar kendi kendine olumular
(anrj poynur] piitkeni).
f) Rastgele ssler: Rastgele ssler,
amann gcn ald ruha (krms) kar
duyduu sempatiden kaynaklanarak meydana
gelirler. Rastgele sslerin anlamn aklarken
aman bunlar Han'n torbalardr (p Kanatnj
kaltaz) vb. demektedir. Rastgele sslerden
fi
rastlananlar:
ta
fv 1. Alt tane kk deri torba (kalta) m
(res. 25), kk boncuklar (yindi) ile sslenir.
Resmi 27 Resim 28

49
 2. Kakm krk (ak as): Ata ruhlarn sembolize eder (ak as tondu
Adalarm/ kakm krkl atalarm).
3. Aakakan postu (tomrtka). Alaca aakakan ata dnm (ala
lomurtka at tuular) Ayin srasmda amann yanmda olan arac ruh (Sylu)u
sembolize eder.
4. Altay kadnlarrun kyafetinin minik rneinin (egerdek) yanlarn-
da sicim ve kuma paralar bulunur.
Bu nesneler: Torbalar, kakm krk, aakakan postu ve egerdekti.
Bunlar, aman iin ayin vaktinde (kamarga yerjil) coku arac grevini yaparlar,
amardan ayine hazrlarlar.
g) Kurbaa ekli (paka), res. 26; bir avu kadar siyah
kumatan dikilir (uy tjiinii kara paka/ inek gs kadar kara
kurbaa).
Erlik iin yaplan ayinde, drdnc puudakta ad geer
(kyg yetpas kara kmak! sesin hi duyulmad kara kum (yer).
5. Manyakn Yan (Mkn) Aksesuarlar
a) Ytpa1: Siyah veya kahverengi kumatan yaplan
t
A
byk sicim (res. 27 ve 28) dir. st ksmnda ba ve az (uus)
vardr. Bann biraz aas ile kuyruuna yakn bir yerde iki-
er ayak bulunmaktadr. atal bir kuyruu vardr. Ytpa (Er-
lik' in yeralt arlnn canavar) ya puudaklada rastlanr.
Bu sicim srttan balayayarak boydan boya tm man-
yak uzunluunda asl durur.
Ytpa, amam iiziit yek (insanlar yiyen ller ruhu) ad-
l kt krmsten korur.
\6 b) Abra: Yeil kumatan dikilen ve Yutpanm yerine kul-
lanlan sicimdir (res. 29).
,. y 3 Abra, bayku tyleri (iilbrek) ve bir gz (ks) tasvir
eden bakr tokas olan badr ki, drt ayak ve atallaan kuy-
ruktan ibarettir.
Resim 29

1 Yutpa'ya Altayllan Toybodum Nehri sahillerinde anlatlan sks L'ul adl masalnda da rastla-

nr. Ve "canl yutan" anlamndadr.

5o
 Abrann bedeni yeil, ayaklar ve kuyruu ise krmz
Resim 30
kumatan dikilir. Alts st ve de alt ayanda olmak zere
dokuz (bir togs) kenar ekmesine sahiptir.
Abra, soy olarak Erlik'in cehenneminde bulunan pay
terjis (kutsal deniz) canavar hrnn soyundandr.
Baz amanlar iin Abra, yce varlk olan lgen ile
temasa gemek iin ts yani araclk grevini yapar (Ada yezim,
ay Abram/ sahibim babadr, abra ise aydr)
c) Yutpa ve Abra ile paralel bir ekilde manyaktm yu-
kardan aaya doru sicim tutamlar sallanr, her tutamda
sicim olmak zere toplam dokuz sicim vardr. Bunlara omuz
arkas manyak (inimnirj tarjan manyak) denir. st ksmnda bay-
ku tyleri (iilbrek) bulunur, bazen de bir ylan ba olan kajarjay
ss yer alr.
Sicimler kanatlar sembolize ederler,
Resim 31 d) Baz manyaklarda Yutpa ve Abra
yoktur; onlarn yerinde krmz, beyaz ve
sar renkte zel sicim bulunur. Bunlardan
ikisi omuz arkalarndadr, sicim tutanmdan
ibaret olan biri ise srt ortasma dikilir.
Omuz arkasndaki sicimin yan-
na, boydan boya yine renkten oluan e-
ritler geirilir. Omuz arkasmdaki sicimler
bayku tylerine sahiptir (ee tutkan veya key
kanat/ok hafif ty). Onlara, iki omuzun kanat-
Resim 32
lar ( eki iinimnirj kurkun1) denir.
6. Manyak'n Etek Aksesuarlar
a) Genelde etek (kala zerine gelen ksm) aksesuar-
lar olarak deiik renkten barts (aruul) ve yarm arn
uzunluunda bir para bez (bayr 2 ps) kullanlr (res. 30). Ayi-
ni dinlemek isteyenler bunlar srmalarla manyaka balarlar.
Bartleri oalnca, eskileri zlr ve amana balanr.

1 Kurkun: Harfi harfine: kanat iskeleti demektir.

2 Bayr: Bir dirsek kadar uzunluk lsdr.

51
 b) Geliigzel aksesarlar:
1. Saakl, ilemeli v e p u h u kuu ya da kartal tyleri asl olan rg
(res. 31). B u manyalar kuana balanr ve yere kadar uzanr. zel bir ad yok-
tur.
2. Kartal penesi mrkiidiirj tabj (tr.bj/ avu), (res. 32).
Ay kanattu kara mrkdiim, Ay kanatl kara kartalm,
Agar tsk patap yretten. Kutsal tse rehber olup uan.

3. j4rni Zlarn altna, manyakm sol tarafna, koyu renkli kumatan

rlm veya drt arn uzunluunda iki k a i m sicim aslr. Bunlardan birin-
cisine ylan, dierine ise zehirsiz ylan (kamk) ad verilir.
Altn batm sur kamk, Altm bal boz kamk,
Alt uustuu kara ylan. Alt azl kara ylan.
aman, ylanlar hastalardan kt ruhlar (yaman krmstr) kovma
arac olarak kullanr.
4. Ay penesi (ayn taby).
7. Manyakn O m z u n d a k i Aksesuarlar

a) Manyakm iki o m z u n a dikey olarak ba-

lanm p u h u kuu, bayku v e kartal tylerinden olu-
an iki demet vardr.
Bu demetlere lbrek denir (res. 33). Onlar iki
kartal (mrkiit) ya da ahini (orjkor) sembolize eder-
ler.

Resim 33

Bala mrkiit Yavru kartal,

Eki iynime, okop tiiken. ki o m u z u m a lklarla inmi.
Eki iynime boro mrkiit saylgan ki o m u z u m a b o z kartal inmi
Er aldma akgan orjkor T a m nme lk atarak b o z ahin
saylgan (sallgan). inmi.

Kartal v e ahin gze grnmeden amanlar ve onlarn kurbanlarn

tslerine gtrrler.

52
 Kurktndarn kmngajn, Kanat kemiklerini toplarsa,
Kdaydrj yolma yiis alp yiiretten. Doruca Tanrya gtrr.
8. Manyakn O n (Etek) Tarafndaki Paralar
a) Eteklerin kenarlarna krmz kurdele ile erit ekilir; biri yaka, di-
eri kuak hizasnda olmak zere iki dmesi (top) vardr
b) Manyakn gs ksmnda dokuz yerinden dml dikiler olur.
Bazen dikiler dikey izgi olarak yaplr.
c) Manyakn eteklerinde bir sra kuma ve srmadan yaplm yedier
tane yeni manyakklar bulunur; bunlarn drd kei derisinden, ise kuma-
tandr.
Bu manyakklara eritler veya rgler dikilir. Srm manyakklarmda
alt ile dokuz arasnda, kumatan yaplanlarda ise iki ile drt arasnda erit ya
da sicim olabilir.
Srm m a nya k /Harnn kurdeleleri arulla ve bayrlar iin balama
grevini yaparlar.
Srm manyaklarnn ad a manyaktr (a manyak).
B) a p k a (Priik)

Altay amanlarmn zellikle ayin esnasnda giydikleri iki eit apka-

lar vardr: Biri manyak iin, dieri ise cppe iindir.
1. Deiik sembolik ssleri bulunan manyak apkasna, ku priik veya
ylan matm ku priik yani ylan bah ku apka denir. Bu apka ayin srasnda
manyak ile birlikte kullanlr, tek bana taklmaz.
Bir ayldan dierine gtrlrken bu apka ters evirilip nanyakm
koluna sokulur. apka ayllarda manyak ile ayn yerde saklanr.
apkann ssleri len amanlarn (ozo kam) apkalar rnek alnarak
yaplr. Bununla beraber bazen apkalar yapan kadnlar tarafndan deiiklik-
ler de yaplabilir.

apkann zerindeki ss says genel Altay mill kyafetlerindeki ss-

ler kadardr. Kyafetlerin mill zelliklerini kaybettii blgelerde aman apka-
s da, daha sade grnme sahiptir. Mesela, Ruslamann az olduu Katm
Nehri'ran sol kysndaki Altayllarn apkalar, ayn nehrin sa kysndaki
Altayllara gre daha zengin sslere sahiptir.

53
 Baz apkalar d z g n geometrik motiflerle ortaya kar. Bu motiflerin
dzgn oluu, kl ya da srma iplerle dikilmesinden ve apkann yapld ku-
malarn renk seiminden dolaydr.

Her manyakn yannda yalnz bir apka bulunur.

2. C p p e apkas: ekil olarak Altayllarn gnlk giydikleri kuzu de-

risinden yaplma normal apkaya benzer, fakat baz deiikler vardr: Tepesine
bayku tylerinden bir demet (ilbrek) dikilir. Arkasma ise tane beyaz erit
(yalama) konur; b u n d a n dolay apkaya eritli ku apka ( yalamaluu ku
priik) denir.

B u apka, temiz ruh (aruu ts)lara (Ulgen'e ve oullarna, yer-su, da

ruhlarna ve temiz r u h (aruu neme)\aa ayin srasnda kullanlr.

Manyaksz amanlar (manya yok kam), beyaz rengin daha ok temiz

tslere layk o l d u u n u dndklerinden dolay, zellikle b e y a z kuzu postun-
dan apkalar dikerler.

Normal amanlar (manyaktm kam) ayin srasmda siyah kuzu pos-

tundan sade bir apka takarlar, sadece ksa bir sre iin ona beyaz kurdele
( yalama) ve bir tutam bayku ty (iilbrek) balarlar (bk. res. 34).

Manyaksz amanlarm apkalar evlerde aruu neme tasvirlerinin altn-

da, aman davulunun yarmda, kutsal bir yerde saklanr.

Resim 24

54
 Manyak apkasnn Paralar
a) apkann ana ksm yaklak ka-
r uzunluunda, dikey kesitli krmz kuma-
tan ibarettir. Etrafnda dme (tcp)1 vardr.
apkann i tarafna kaba kumatan astar diki-
lir.
b) apkann yerine vaak derisi
(lzrj) dikilir; bunlarn ilki gz, ikincisi aln
ve nc ise ense hizasna konulur. Bylece
apka paradan yaplr ve paral ku
Resim 35 apka ( yelini ku priik) denir.
c) Gz zerindeki ksmda (kstih] s-
t), apkann yan tarafma, kenar ekmelerine
paralel olarak rengrenk boncuklardan bir sra
pskl dikilir, her psklde beer boncuk ve
ucunda da ylan ba (deniz kabuu) bulunur.
Pskl says be, dokuz ya da on alt gibi de-
iik sayda olabilir. Bu sslere inciler (yindiler)
(bk. res. 35) denir. Ad geen ssler dnda ba-
z apkalarda kulak hizasna byk boncuklu
zel yindi ve sincap kuyruu dikilir. Birinci s-
sn ad kpe (srga), ikincinin ad ise kulaktr.
d) Aln ksm (marjday). apkann tam
aln hizasna birka sra ya da grup hlinde y-
lan balar, bazen ise gz zerindeki gibi ps-
kller dikilir.
Ylan ballarn says on dokuz, yirmi
dokuz ve krk bir (tek saylar), pskl says ise
on olur (res. 36).
Baz apkalarda ad geen sslere ek
olarak gkkua eklinde dikilmi dokuz d-
ml simli kumatan sicim (altn tk) ve ona
Resini 36 apraz olarak gelen yine dmleri olan baka
bir sicim (res. 37) bulunur.

1 Resimlerdeki apkalar yere serilmi olarak verilmitir. Kafada yksek ve dik bir ekilde durmaz.

Batan srtn st ksrmna yumuak bir ekilde iner.

55
 e) apkann tepe ksm, zikzak ek-
linde dikilmi, ortasnda dokuz dm (polok)
olan beyaz koyun ynnden sicimlerle (ydr)
ya da sadece sicimsiz dmlerle doldurulur
(res. 38, 40, 41).
f) apkann ense ksm ayn sslere
{yiidiir), bazen ise uan kularn (ku) figrleri-
ne sahiptir (res. 39, 42).
apkann tepe ksm biraz daralr ve
kenarlarna iki, dokuz veya on bayku ty
(iilbrek) dikilir (res. 43, 44).
C) aman Davulu (res. 45)
Altay amanlarmm davulu konuma
dilinde sk sk ya trjr ya da aln' olarak ad-
landrlr. Gerekte ise bunlar iki farkl terimdir.
Tiirjiir olarak davulun kendisi, aln olarak ise
len amardan temsil eden davulun aatan
yaplan tokma adlandrlr. Her aman, baba
veya anne tarafndan lm amanlarn (ozo
kam) mirassdr. Onlar, kendi istekleriyle ile
deil de bu koruyucu ruhlarn isteklerinden do-
lay davul sahibi olurlar. Burada tpk manyakn
dikiminde olduu gibi, koruyucu ruh davul
yaptrmak iin amana telkinde bulunur.

Resim 38
Mesleine yeni balayan aman, ruhun isteklerine uyar. Ve o koruyu-
cu amann istedii gibi davul yaptrr, ekil ve btn detaylar onun davuluna
uygun olur. Bazen, Altay amanlar davulu, temiz tsler (aru ts) ve da ruh-
larnn (yer-s) emirleri zerine alrlar. Byle bir davul, balanm, onur da-
vulu saylr. Bundan dolaydr ki, bu gibi davul sahibi olan amanlar, davulun
kendilerine Abn Kaan, Ad Gana, Kara Kaya, vb. gibi da ruhlar (aln) tarafn-

1 Akademik V. V. Radlov'un aklamalarna gre, tiiTjr, komu Moollardan alnan bir terimdir.

alnu ise al- filinden, almak anlamna gelen Trke bir kelimedir. Bylece alu, (davul) iin
gerek Altay terimidir, fakat davulun sahibi iin de kullanlabilir.

5-5
dan verildiini sylemekten zevk duyarlar. Eski amanlarla ilgili hikyelerde
da ruhlar tarafndan verilmi davullar hakknda bilgilere rastlanr.
aman, hamisi olan ruh tarafndan yetnkli grlp ayin yapmasna
icazet verildiinde bir davul tedarik eder Bu yetenek ve icazet zaman alt ila
elli ya arasnda olabilir. Bununla beraber ) , irmi yanda aman olanlar oun-
luu oluturur.

TT
o

Resim 39 Resim 40 Resim 41

HfTOlI!

lllseS

Resim 42 Resim 43
Resim 44

57
 amarm yama uygun olarak aman davullar farkl boyutlarda yap-
lr: ocuk amanlar iin kk, byk amanlar iin ise byk davullar yaplr.
Erkek v e kadn amanlarn davullar arasmda fark yoktur.
Davul yuvarlak ya da oval olabilir; yuvarlak davulun ap bir arm,
oval olamnkinin de uzun ap bir arm, ksa ap ise % arndr.
a m a n davulu y a p m a k iin aa, demir, bakr, deri ve kl sicim kul-
lanlr.
Bu malzemeler arasmda kayn aac v e sedirin (m cga) zel bir yeri
vardr. Onlarla ilgili zel gelenekler
yer almaktadr. Kayn aac temiz,
zedelenmemi olmal ve yerleim
yerlerinden uzak bir yerde yetime-
lidir, evcil hayvanlarn yarana yak-
lamam ve insan elinin dememi
olmas gerekir. Ayn artlar sedir
iin de geirlidir. Davulu bu iin
u z m a n ustalar (us kiji) yaparlar.

Y e n i yaplm davul ayin

yaplmadan nce aman tarafndan
dualar okunarak ard (arm) du-
manyla ttslenir. Sonra zerine
arap (arak) serpilir. Bu merasim- Resin 45
den sonra davul kutsal gereler
arama girer ve ayin srasnda kullanlr.
Davulun deeri 15-20 ruble arasndadr. Onlar ayllarm st banda
bir kede manyakla beraber muhafaza edilir. Davulun iskeleti olan ahap ya
da demir hibir z a m a n deitirilmez, davulu saran deri deitirilebilir. Davul
aylm iindeyken o ayldan biri lmse, Erlik'in temsilcisi Alda'nm oraya
gelmi olmasndan dolay davul kirlenir (yaman bolot) v e g c n kaybeder.
Bylece kirlenmi v e kuvvetini kaybetmi olan davulun derisi deitirilir. By-
le durumlarda davulun yan sra ama-
nn b t n kutsal gereleri; yalama, bayr,
Yayk'm b u l u n d u u torba ve aman k-
yafetleri de kirlenir. Onlar kirlenmekten
korumak iin bir insann l m srasn-
da tedbirli amanlar btn kutsal eya- Resim 46

5
lan ayln dna karrlar.
Davulun derisinin ateten yanmas, aman iin kt bir iaret olarak
deerlendirilir; byle bir olaydan sonra da davulun derisi deitirilir.
Srekli kullanlmaktan dolay ya da keskin bir nesneyle dikkatsiz te-
masndan sonra davulun derisi yrtlrsa, yrhk yere yama yaplr veya nonnal
yaptrc yardmyla deri paras yaptrlr. Davulun eski derisi ormana g-
trlp bir aacm dalnda ask braklr.
Davul ve manyak bir ayldan dier ayla aman deil de, baka bir ki-
i gtrr.
Seyahat srasmda, genellikle b u seyahatler at stnde olur, davulun
btn ngrakl paralar kurdelelerle tutturulur ve davul kuak yardmyla
birinin srtna balanr, b u srada davulun zerindeki resimlerin bozulmamala-
ra dikkat edilir. Yamurlu havalarda davul seyahat srasmda cppe ile kapa-
tlr.
Her davul, amann lmnden soma, ormana gtrlp paralana-
rak bir aacm dalna aslr, genellikle amann cesedi de bu aacm yanna g-
mlr.
amann defnedilmesi sra-
smda zel din trenler yapknaz,
dua okunmaz. amann m e z a n yol-
dan ve ayldan m m k n olduunca
uzak, evcil hayvanlarn otlanrken
ulaamayaca, dalk bir yerde yap-
lr. Bazen len amann vasiyeti ze-
rine akrabalar yeni bir davul yapa-
rak ayln allm bir yerine koyar-
lar. Bu gelenek aman tarafndan
uygulanr, bylece ayllarda iki davul
olur, biri tren - a y i n (kam la niya) iin
kullanlr, dieri ise bir kede sakla-
nr. Mstesna hallerde amanlar da-
vul yerine yay (ylg) kullanrlar (res.
46). Fakat ylg ayinin tamamnda
deil de, koruyucu ruhlarn arzular-
nn renildii bir blmnde kulla-
nlr.

59
 Bir ok tren srasnda sadece ylg kullanan baz amanlar da vardr.
Fakat onlar yalmz kendi akrabalarnn din trenlerini yaparlar.
Davulun Paralar
1. Ka: Davulun iskeletini sedir aacndan yaplan kasna (ka) tekil
eder. Kasnan ap 10-12 kar, derinlii ise 14-22 santimetredir. ki ba kas-
naa srmlarla balanr.

Davulun kasna iin ayllardan uzakta b u l u n a n ormanlardan sedir

aac alnr.
Trt talalu aba ytrj tbrerj, Drt keli byk ormandan,
Taldap etken p kajm. Seerek yaptm kasnam.

2. Davulun Ksm
a) D a v u l u n i ksm bir sap sayesinde
iki eit b l m e ayrlr. Bu sap temiz kayndan
(ya kayr/) yaplr; ad ise eezidir (onun sahibi),
aslnda eezi, sapn zerindeki lm ve hatra-
sna davulun yapld aman sembolize eden
insan figrdr (res. 47).

Eeziran ba oval bir ekle sahiptir;

yzne kalar, gzler, burun, az v e sakal
oylmutur. G z ukurlar daima krmz bakr
tokalarla doldurulur. Baz davullarda kalar
(kabak), b u r u n (tumuk), az (uus), sakal (sagal)
ince krmz bakr levha ile kaplanr.
Resini 48
Eeziran gsn, kollar tasvir eden
(aluudrj koli) dik al rlm demir ubuk
Resim 49
(kiri) sarar.

Eezirn alt ksm biraz geniler, kala

ve bacaklar olmak zere ikiye blnr. Baz
davullarda b u b l n m e yoktur. M f
Baz davullarda ikiye blnme yeri-
nin biraz yukarsna ayin yapan kiiyi
(poyuurjnuur) eezi) tasvir eden kk insan fig-
Resim 50
r oyulur (res. 48).

6o
 Ecz/nin bu eklinden baka, Altay samanlarnda bir gvde zerinde
iki bal (eki batm) ecz ile re de rastlanr (res. 49). Byle durumlarda bam biri
allm yerde bulunur ve alunun ba (almdr) baj) adm tar, dieri ise
ayaklarn olduu yerde bulunur ve kanun ba (kamni) baj) adm alr.
b) Kiri, 3 V kar uzunluunda bir
demir ubuktur. Davulun zerinde, salam
rlm kiri (tolgonalduu tor] kiri) ve adi kiri
olmak zere iki ekilde kullanlr. Bu demir
kiriin her iki tarafmda, omuzlar (in) tasvir
eden bkmeler vardr. Kiri in sa tarafna be,
sol tarafna ise drt olmak zere toplam dokuz Resim 51
tane (bir toguz) demir paras aslr (res. 50).
Baz davullarda bunlarn says daha az veya
daha ok olabilir. Uzunluklar 9-10 cm olan b u
demir parasna ngrak (kojura) denir. Bunlar
kt ruhlar (yaman krmstr) kovan oklar
sembolize ederler. Korjura ile beraber bir veya
iki ok (yebe yahut ok) aslr (res. 51). Bunlar da
kt ruhlar (krms) korkutmaya yarayan
silahlardr. Resml 52

Oklarn says amarm hizmet ettii arm fslerin saysna baldr.

Oklar amana tsler tarafndan verilir. Baz davullarda oklar yoktur.
c) Kiri in boyun ukuru yanna 3V kar uzunluunda deiik renk-
lerde eritler balanr. Onlarn ad ki)edir. erit says belli deildir, onlar a-
mam din tren yapmak iin aran kiiler tarafndan balanlr.
d) Eeznin yznn her iki tarafmda oraa benzeyen kck, 5-6
cm. byklnde demir engeller vardr. Bunlara kulak ve kp (ay klak,
srga) denir (res. 52). aman, ayin srasnda bunlarn kardklar seslere kulak
verir ve onlarn araclyla ruhlarn isteklerini (kam kijinir] ay kulak trjirt) re-
nir.
3. Davulun Kasna (Tegerek).
a) Davulun kasna geyik derisi (tere), mstesna hallerde ise gen atn
(maldr) terezi) derisi ile kaplanr. Deri, kasnaa kendir ipi ile dikilir; deri kenar-
lar baka bir iple balanr, bylece bir nevi kenar ekmesi, yaka (yakka) mey-
dana gelir (res. 53).

6
 b) Kasnan st ksmnda, eezi bann yukarsmdaki derinin altma be-
ten dokuza kadar kayn aac ubuu konulur ve kl ile balanr. Bylece kn-
t ve bkmeler, meydana gelir. Bu bkmelerin ad rkt (res. 54). Onlar da-
vulun sesinin daha gl olmasn salarlar.

Resim 53

Resim 54

O o
Resim 56
Resim 55

c) rklerln arama, derinin altma tahtadan yaplm iki yuvarlak,

karlga (krlang) konulur (res. 55). Onlarn i ksmna salkmlar, srga ve kulak,
aslr.
4. Davulun zerindeki Resimler (lkeri) (res. 56 ve 57a)
Davulun zerindeki btn resimler beyaz ve krmz (ap aga ta, kzl
ta) olmak zere iki renk boya ile yaplr. Boyalar da nehrin azndan aldklar
yumuak talar kk paralar halinde krp dier talarn arasnda ezerek toz
haline getirip yaparlar.

62
 Bu tozu tkrkle slatp iaret parma yardmyla davulun zerine
resim yaparlar. Resimler tecrbeli erkekler, yiiriii (resimci), taralndan yaplr.

5. Davulun Ksmndaki Resimler

a) Eezi: Davulu iki eit paraya ayran kaln dz izgidir. st ksmn-
da ba, alt ksmnda ise bacaklar grlr. Ban yan taraflarnda iki yan oval
(kulak) vardr ki b u yuvarlaklar gne ve dolunay (kiin, ay) temsil eder (Res.
58).

(O > j r f
9
| "m
Resim 61a

Resim 58 Resim 59 Resim 60 Resim 61b

b) Kiri: zerinde izgiler (kor/ra) ve omuzlar (rk) bulunan, ecz/nin
ortasndan geen enine bir izgidir (res. 59).
c) Solorj (Gkkua): Eezirin sa ve sol tarafna izilen yay eklinde
izgidir. Btn davullarn daimi resimleri olan gkkuaklar da b u ad tar
(res. 60, 61a, 61b, 67a).
 d) Gkkuaklar resminin altnda eez/nin sap olarak yaplan kutsal
kayn aacnn (bay kayt)) resmi vardr (res. 62 ve 66).
Genel olarak Altay amarlar kayn aacnn Tanrdan (kudaydarj
ayrlgan) geldiini (harfi harfine ayrldn) dnrler; bunun iin de ona
hibir zaman yldrmm dmeyeceine inanrlar.
e) Sn (Geyik) resmi: Davul, resmi yaplan geyiin derisi ile kaplanr
(res. 63).
f) Kamk (Zehirsiz ylan): Erlik'in olu Piy Bat'n sahibi olduu ce-
hennem glleri kylarnn sakinidir (res. 64).
Ker yutpaluu Piy Bat, Ylanl, kurbaal, kamkl
Ylandm, pakaluu, kanlktm! Ker Yutpal olan Piy Bat.
6. Kasnan zerindeki Resimler (res. 57b, 67b, 69a, 69b, 73b)

Davulun b u parasnda kasnan kenarndan geen kaim izgiler ve

onlara apraz bir ekilde gelen izgilere rastlanr. Son izgiler bkmeler (rk)
zerinden geer, saylar be, yedi, dokuz veya daha fazla olabilir. apraz
izgilerin boluklar noktalar veya yldz (ylds) figrleri ile doldurulur. Davu-
lun kasnandaki btn resimler pildr ( motif ssleri) adm tarlar.

7. Davulun Derisi zerindeki Resimler

64
 a) Davulun b u yzndeki ?rin en nemlisi bir insan figrdr.
Buna eezi (davulun sahibi) denir (res. 71). Bu, gemi bir amann (ozo kam)m
resmidir.

Resim 71

Bu resim davullarn zerinde

iki ekilde olabilir. Birinci tip resim kaln
bir izgi, izginin yukarsnda oval bir
ba, iki gz, kalar, burun, az; izginin
altmda, kasnan kenarna yakn bir
yerde atal {ayr) vardr ki bacaklardr;
kafann iki tarafndaki izgiler ise kulak
ve kpe (kulak, srga)dxr, (res. 65).
kinci tip eezi resminin st tara-
tma izilmi kalar, gzler, burun, az
ve sakal bulunur; bedeni, paralel iki dz
ve bir de zikzak izgiden oluur; alt ks-
mnda, bacaklarn olduu yerde bln-
me, bacaklarn arasmda ise minik bir
insan figr vardr (res. 68 ve 72). Son
figr, daha nce bahsettiimiz gibi, eezi,
(sahip) adn tar; bu, aman ynlendi-
ren ruhun (krms) tasviridir. Bu ruhun
ad Elger' dir. Ayin srasnda b u ruh ayin
yapan kiiye zel bir hl, yani esrime
Resim 73b
getirir.

<$7
 b) Kiri: Eezi'yi o m u z blgesinden ikiye blen
enine izgidir; yanlarnda iki b k m e (m/omuz), uzun bir
Resim 74 izgi (korjko), be, yedi veya dokuz tane ksa izgi (korjura)
ve oklar (yebe) bulunur.

c) Kiin, ay: G n e ve ay. inde apraz uzun izgi-

O o ler v e kenarlarnda ksa izgiler, nur (yarkn) olan yuvar-
Resim 75
laklardr. Bunlar davulun st ksmnda, kiri in stnde
bulunur.

Eezinin sa taralnda ay, sol tarafmda ise gne

vardr (res. 74). Btn davullar b u ekildedir. Bu d u r u m ay
v e gnein yaz mev slndeki hareketlerine uygundur.
amanlarn inanlarna gre yln b u m e v s i m i n d e amanlar
Resim 76 gkyzne kabilirler.

G n e ve ayn yarma daha kk yuvarlaklar i-

zilir. Bunlardan biri tan yldz (tarj olmot) dieri de akam
4
rf
yldz (er/er olmon)dr (res. 75).
Davulun zerinde gne, ay v e gk parltlarnn
Resim 77 olduu blgeye yldzlar (ylds) tasvir eden noktalar konu-
lur. B u noktalarn says sabit deildir; o n ile seksen ara-
snda deiir. Bu noktalar baz davullarn alt ksmndaki
derinin zerinde bulunur.
PMfe Ayln kiindiiii terjerem Ak Ayas (Ulgcn)dan ayrlm
r P T r H
Resim 78 Ak ayastarj ayrlan. Ayl, gneli m
d) Solor]i: Gkkua resmi. B u resim yay eklinde
, drt veya be kaln izgiden oluan bir gruptur. Bu
izgiler davullarn zerinde ya ayr bir yerde durur, ya da
eezinin iki yaranda bulunup insann kaburgalarn tasvir
ederler (res. 56, 57a, 67a, 68, 76).
Resim 79
Gkkuaklarnn says aman dualarnda (ii
solorj) ya da altm sekiz (alton segis solorjg) olur.
e) Bay kayr) (kutsal kayn) resmi. Kayn aac da-
vulun zerine, ya kendisine balanm olan bir kurbanlk
h a y v a n (mal) ile birlikte, ya da tek bana izilir. Bu res
temiz tse kurban verme anm tasvir eder (res. 77).
Resim 80

68
 f) M aga (sedir) (res. 78) resmi. Yannda geyik figr bulunur. Se-
dirden davulun kasna yaplr ve geyik derisi ile kaplanr.
g) Kurbanlk hayvan ile kayn aac resminin karsma bazen zerin-
de cppe, eritli apka ve elinde davul olan aman figr (res. 79) ve kurbann
ban tutan (pa tutkan) baka birinin figr (res. 80) izilir. Bu resim din t-
renlerden alnmtr, amann davula vurup kurbanlk ha\"van ile insan (pa
tutkan) gkyzne, bir ya da dier tsn yarana gnderdii andr Bu ilemin
ad hayvan gnderme (mal kagp yat)dir.

"mrT
j T
Resim 82

Resim 81

o n
>
. j , T
Resim 84

Resim 85 Resim 86

h) Baz davullarda gkkua (solorj) resimlerinin altnda kurban yeri

(taylg) nesnelerin resimleri bulunur: 1. Pakan, kayn aacndan ucu atall ka-
ln bir srk. 2. Yiikeli (bir ucu yerde, br ucu ise pakanmn atalndan geen
uzun bir srk; ucunda kurbanlk hayvann postu bulunur). 3. Yek (aralarna ip
geirilmi iki kazk; ipe eritler balanm ve bir erkek tavan (aygr koyon,

69
veya aygr tuulay [tavana kar saygl bir hitap ekli] derisi aslmtr). 4.
orjkor (yek srklarnn zerine izilmi olan ahinler). 5. Tekpi (merdiven, iki
srn zerinde ubuklu iki ahap platform). 6. ire (drt kazk, kiri ve al
rpdan oluan taht demektir). 7. Kazk (amann kurban sunma ilemi srasn-
da dua okurken yannda bulunan kazk) (res. 81).
i) Solorj (gkkua) stnde pra adn tayan bir resim vardr (res.
82, 83). Pra uzun boynuzlu kakar (ko) eklinde izilir. Davulun zerine
daima tane ( pura) izilir.
Pura yukar ucu atallanan ubuk ya da ularnda yarm daire eklin-
de kollar olan yatay izgidir (res. 84).
Din trenlerde pra temiz tslere dua edilirken zikredilir.
St1 kldiirj pra, St Kol'nn puras,
Aydrj kniirj yayagan. Ayn ve gnein yaratt.
Ka pajnr) emberin (davulun) stndeki
Kara pra! [Duran] kara pura\
Kana tsk kandaza, Tse ne kadar ayin yaplsa da,
Menirj bajma kuyak bol. Hep bamn zrh ol.
Altayllar gk grlemesini purarun sesi olarak aklarlar.
j) Baz davullarda kiri ve solorj arasndaki blgede, eezirdn iki tara-
fnda Ulgen'ir dokuz kznn (aga kstar veya kyardar) resimleri bulunabilir (res.
85).
Baz Altayl amanlarn davullarnda eezinin resmi bulunmaz. Bunun
yerine ay, kiin, pura, solorj, yalgn (yldrm), ylds, olmon gibi gkyz
nesnelerinin resimlerine rastlanabilir. Bu gibi resimler davullarn st ksmda
bulunur (res. 86).
8. Orbu (Tokmak) (res. 87)
Davulun tokma her zaman krpe kayn aacndan (ya kayt]) yap-
lr. Orbunun uzunluu 17 cm, kalnl ise 7-8 cm olur. Saprm ucu delinerek
bir kay (pildirgc) geirilir ve halka eklinde balanr. Ayin srasmda orbunun
elden dmemesi iin aman b u halkay koluna geirir. Kaya eritler (krje) ya
da rgler (manyak) balanr. Btn bunlara iileker (ss, tezyinat) denir.

1 St Kl (St Gl): Kemika ve Ak-Sug (Soyotiya) nehirlerinin birletii yerin yaknndaki dada

bulunur.

70
 Orbu nun ) z taraf hayvarur paa derisi ile
kaplanr.
Orbmur dier taraf, buna alakan (avu)
denir, her srada er halka bulunan sra, toplan
dokuz tane (bir togus) halka (terbek) ile sslenir. Bazen
sadece halka da olabilir.
Orbu, aman dualarnda kam olarak ad-
landrlr, nk ayin yapan kii onunla davulu d-
ver.
Pildirgel say orbum, Kaybal say orbum
lekeplii say kam, [Resimlerle] ssl say kam
yelii say orbum! boumlu say orbuml

Resim 87

Resim 88 a Resim 88 b

Resim 88 a: Davulun i taraf

Resim 88 b: Davulun d taraf

7'
 Resim 90

Resim 89

R e s i m 91

Resim 89-91: Davulun d taraflar

Davullarn zerindeki resimlerin genel ekli.

72
 Resim 95

Resim 94

Resim 96

Resim 92-96: Davullarn i taraflar

 ALTINCI BLM

AHNLER
(Metinleri 1 ve Tercmeleri)
I. aman Poltop
Katm Nehri'nin sol kysndaki Arcns Nehri'nin sahillerinde yaa-
yan 32 yandaki aman Poltop, I. Altay dinadandr O, Maymalar-Kiji bo-
yundan, O kabilesinden (sfc)dir. Soyu:

I S n i
-s
&
d
O

Poltop'un ayin yaparken ard ruhlar.

1) Kan ruhlar (arn neme): yk, Sergey, Semenek, Tiskinek, Sarjzak ve
Arsan 'dr.
2) Da ruhlarndan (Altay): U miist Kara-Kaya.
3) Gkyz ruhlar (aruu ts): Kart (Ulgen'ir olu)
4) Cehennem ruhlar (kara ts): Kara, Pat - Kerey (Erlik'in oullar).

1 Metinlerin tamamn yazmak sadece ses kayt cihaz aracl ile mmkn olabilir; dili iyi bilen

insan bile amann sylediklerini yazmaya yetiemez, bir de yazdrdklar gerek dualarn ayr ayr
paralardr. Bundan dolay aada verilen metinler bu dualarn ayr ayr, ou zaman bitmemi
ve bunun iin de anlalamayan paralardr.
 1) Kan Ruhlara Sesleni
amann Krmslerine Alk (Duas)
uyuk'a
Ay krtiim ulmustar! Aym, gneim, ulmslarl
Plt kstii Pra-Kaan! Bulut gzl Pra Kaan\
Mus ayakt Piy-kiji: Buz ayakl Piy Kijil
Pulut kstii Tay Pral Bulut gzl Tay Puural
Aru tiirjey yelbis! Kutsal, denk yelbisl
Orgn kiji (polzo) kirbeeytten. lnn (adrna) girmeyen.
Ayazm pp turgan. Ayaz semaya ekil veren.
U teknit Pay Kart! U basamakl Pay Kart!
Altn krluu Ak-Yaygtm! Altn yzl Ak Yayk'unl
mstii Kara-Kaya Altay m! boynuzlu Kara Kaya, Altay'
im.'
St kldrj Ker-Pura! St Kl'.n Ker P nur asl
Aararda ak Ylds Aaranda ak Yldz
Ak adamnarj tgiilp-yat. Ak babamdan dklmektedir.
Ala orjkor er aldma akgay. Ala ahin nmde lk atsn.
Poro miirkt ekki iynime njgay. Omuzlarmda boz kartal tsn
Yezin taygadarj sngan uyuk! Yezin ormanndan uzanan
uyukl
Sajzak'a
Ebegc, Kadl ekki edeliiii sind! Ebege ve Kadl bykl kk-
l iki bac!
Ala-pla Kemdik tayga tayangan. Ala ve Kemdik dalarna da-
yanmlar.
Kk mrjk krlu: ktagan. Ebed gklerin kenarlarnda
klamlar.
Kk ayas tep ayttrgan, Gk ayaz adm tayan,
Terjerelii tedyrgen, Semav olarak kabul edilen,
Ada Purkan ten ayttrgan. Babadan Purkan adn alan,
Ab-kaand tayangan, Abn Kaan'a dayanan,
Altn klg yunngan Altn Kl'de ykanan
Abu taym Sar/izah! Amcan benim Sar/zakl
Sergey ve Semenek'e
Yezim paskan, Yezim'e ayak basan,
Siimr taykaa ylngn, Siimr Da'na yaslanan,
Ak lbiirek silkingen. Ak iilbiireki sallayan,
Ak yalamaz tglllgen. Ak yalamalar dklen,
Ayd kiindi alkagan, Ay ve gnei ululayan,
Ak taym Sergey (Semenek)! Ak daym Sergey (Semenek)\
Arjaan'a
Oluttuu paskan, Yaylaya ayak basan,

Ot alkan On Sr. Yldrm karan On Sr

Oytto tiiker On albr. Yeniden inen On albr

Kuyukan mzl tiiker, Eyeri parlayan,

Kuyurmam yalkn tiiken; Okluu yldrm gibi inen,

Tal trjrrje tayangan, Davulun ortasna dayanan,

Ta orbuzun yarjrgan, Ta orbuyu sallayan,

Attuu uuluu Arjaan! Atm stnde mehur Arjaanl

Tiskinek'e
Yezim paskan, Tiskinek! Yezim'e dayanan Tiskinek).
Kiin ebirbes Kiile Tn; Gnein dolanmad Killer
Tu;
Ay ebirbes Altn-T, Ayn dolanmad Altn Tu,
St-Klg yunngan, St Kl'de ykanan.
Smr taykadarj yarg algan. Smr Da'ndean kararn alan.
Aga Kstar'a
Abn kaanga tayangan, Abn Kaan'a dayanan,
Abu kaanrj Aga Kstar! Abuu Kaan'n Aka Kstar!
St-Kldirj Puuralar; St Kol'n Puralar;

77
Ak Adan tay anp, Ak Ada'ya dayanarak,
Ayd kiind alkap yiirgen, Gne ve ay ululayan,
"Kgiiri" tep, Kiigri, diyerek,
"Yalgn" tep, Yalgn, diyerek
Kiigiiridirj eezi, Kgiiriirr sahibisiniz,
Yalgnnrj ulnz. Yalgn nn halksnz.
Yalagalu Pay-Tepsen, Kurdelak Pay Tepsen,
Yalbraktuu Pay-Kayr)! Yaprakl Pay Kayr)]
Pad'ya
Akta kaynm Pad! Aaran (gkte), kaynpederim
Pad!
Yezim paskan, Yezim'e ayak basan,
Siimer tagaa ylngn, Siimer Da na dayanan.
St klg yunungan. St Kl'nde ykanan.
Elge bergen palaa /azal polgon. Ele (kocaya) verilen kzn ss,
Yrtka kalgan lga sak polgon. Yurtta (ksz) kalan oula
koruyucu olan
Yatka pei'gen palazna, Yad ellere verilen kzma,
Ya kabay yaykatkar. Kk beii sallandran.
Ye korbo skrgen... Meyve ve filizleri yetitiren...
Paskan iske payrm salgen, Gemiin izlerine payrm b-
rakan,
Yamanga yol berbeytter. Ktle yol vermeyen,
Aza-yekke yol berbeytten. Aza Yek'e (kt ruha) yol ver-
meyen.
Kk l'ye
Knk kstii Kk-l! Kova gzl Kk Ol\
Ayak kstii Kk-l! Fincan gzl Kk Oll
Edil kturj n Guguk kuunun sesi
Yarjgl tiiken "Kk-l"! Yksek kar: Kk Ol!
Ermen aga prii Gzel aalarn tomurcuklar
Yalbr tken Ak-l, Gr gr ald, Ak l!

78
 Kk manyangrj tabj Mavi manyakm grlts
Kk terleredir) srjlti. Mavi gkyznn frtnasna
benzer.
Kk kziirj tabj Mavi ngraklarn grlts
Kk ayastr) kkrtindi. Mavi gn grltsne ben-
zer.
Enezi yok ksiiske kszlerden daha ksz
Pr sanayttan, Karaciere 1 (gnlne) kulak
veren.
Pzaal ar] kivkke Yavrulu vahi hayvanlara
Piiyan peretten. Merhamet eden.
2) Kart'a Edilen Dua
Ayd kiind yltrgan, Gne ve ay hareket ettiren,
Ak pulutu cjrgan, Beyaz bulutlar kaydran,
Kara ormanlar ykan,
Kara agajn ootkon,
Kak ve kepe ile yongalar l-
Kalbakka sakpakka kemden kalgan.
en.
Kara tajn ootkon. Kara kayalar ykan,
Ottuk taka tiindegen. Onlar akmak ta gibi kl-
ten,
Yalgn, Krjrti! Yalgn, Krjrtiil
Tura yalduu maldr7 kudun yayayt, Sen tek yeleli hayvan kutu2 ya-
ratyorsun,
Tnlku snduu patn kudun yayayt. Yuvarlak beden ile ba yarat-
yorsun.
Kindiktd yayan salgan, Gbekliyi yarattn,
Kirbiktiid piin salgan. Kirpikleri olaru yapverdin.
Tizirt edip iygende, Ayak yere vurunca,
Yer tcrjis silkinet. Yeryz ve deniz sallanr,
Tibirt edip iygende Grlt karnca,

1nsan, yapt iyilii gnlnn deil, karacierin istei zerine yapar.

2 Kut: Hayvan ve insanlarn ruhlarndan biridir. (Tam olarak hayati, fiziksel g anlamndaki
mutluluktur)

79
Yat kijin ir] Y a b a n a insanlarn
Yal yiiregi yalrayt. Korkudan yrekleri yanar.
Or targan Ktdaybs, Ykseklerdeki Kuday'mz,
Yalbarabs! Yal varyoruz!
Yayk'a
Krjriderj aynlgan, Kiirjr'iden ayrlan,
Kiiygekiderj eilgen, Kygeki'den kopan,
Tindi poluup tiziylgen, Boncuk gibi dizilen,
Yibek polgon ylgen... (pek) dizgi gibi uzanan...
Urgn pajn yayajp salgan. nemli kafalar (Tanr ile) bir-
likte yaratan.
Ulu tnbst piin salgan. Ac eken ruhumuzu yaratan.
Krm'e
yelii Pay-Krmii! U paral Pay Krmii!
Ermen aga eeliil. Kzlaa sahipli.
Ada polup, sakgan, Baba olup koruyan,
Aygr polup, kiidp kalgan. Aygrm ylksn gtt gibi
Alt ayrdr) kyag, Sen alt ataln zrhsn.
Yaz yerdir) yamanna yol berbeytten. Dz yerlerden gelen ktlk-
lere engel olursun
Emdik baytal klk tartkan. Hergeleyi yk hayvanna
evirdin.
Elik kiyik tepi tutkan. Sana stnde elik, geyik olan
tepsi sunarlar
Korgoldyr) pa mz tiiken. elik b a m parlar.
Korum edek rjl tiiker. Dan eteindeki kk talar
ses karrlar.
Aruu-Kamlara
Ay kniim, ulmus! Aym, gneim, ulmus!
Ayazn, Puura! Aydnlm benim, Puura!
Kindik edim kisken, Gbek ban kesen.
Kirbik yajm yay aar. Kirpiklerin yalarn yaratan

80
 Plut kst Tay-Btura! Bulut gzl Tay Buura!
Mus ayaktm, Piy kiji, Buz ayakl Piy Kiji
Aru tp, U jilbis; Temiz doan U Yilbis1
Yetti tiirjey, Saya-Ks. Yedisi de eit Saya Ks\
Siimer tabiyga ylniiiip kalgan Smer Da'na yaslanan
Siit-Klm, Ker-Buura! St Kl'm ve Ke Buura!
Sihter taygaa tayangan, Smer Da'na yaslanarak,
Agararda ak ylds Aaran gkteki ak yldzlar
Ak adadarj tgiilgen. Ak babadan dalmlar.
Ala orjkor er aldmnarj akgan; Ala ahin nmde lk atar;
Poro orjkor ekki inime rjgan, Boz ahin omzlarmda lk
atar.
Alt-on segis ak solorj Altm sekiz ak gkkua
Akinime saylgan. Ak omuzlarma oturdu.
yuk Yezim tartkan. uyuk'u Yezim ekti.
Uar edem Ebege, Uan teyzem benim Ebege,
Ak manyaktarj arjdangan, Ak manyaktan sallanan,
Ulu edem Kaadl. Byk teyzem benim Kaadl.
Ay kziirj ekelgen, Aya benzer anlar titrer,
Ak kiileri tolgotgon. Ak ngraklar sallanr.
Togus manyak ekey kalgan, Dokuz manyata titreterek.
lbiirekt ku priik oynop kalgan, lbiirekli ku prk ile oynaya-
rak
Ker-Kemdik ylngn, Ker Kemdik'e yasland,
Ala Kemdik tayangan, Ala Kemdik'e dayand,
Abugaym Sarjzak! Amcam Sarjzak!
Abu Kaanga tayangan, Ab Kaan'a dayanan,
Altn Klg yumngan, Altn Kl'de ykanan,
Smer Ulan tayangan, Smer Ulan'a dayanan,
Kk (?) mrjkii ootkon, Mavilii, sonsuzluu (buzlar)
ykarak,

1 -yilbis: Abu-Kanrim kzlardr.

S
Kk ayaska yalbargan, Mavi aydnla yalvaran.
Kumulun kta Aylu knd Kral kta gneli ve ayl
Terjere alkagar. Gkyzn, ululad.
Terjere ul tedirgen, Gkyznn olu dediren,
Ada Purhan tep ayttrgan. Babadan Purhan ad alan.
Kygrganm: Sergey, Semenek, ardn: Sergey, Semenek,
Kanas, Arjaan, Eege, Nakbay, Kanas, Arjaan, Eege, Nakbay,
Payad, Tiskinek, Ad-yok, Payad, Tiskinek, Ad Yok,
Padiy, Kk-l. Padiy, Kk l.
Ate'e
U talalu ta ook, ulu ta ocak,
z kiiygen al yalgnm. Kor halindeki al ateini,
Ta oogu tayklbas. Ta ocak sallanmaz:
Mrjkii turan kandiy? Eedyyen duracak m?
Salgan odu oktun yreri kandiy? Yaklan ate stacak m?
Talkan odu oktu adar kandiy? Yaklan ate kvlcmlar saa-
cak m?
Uziilbeske iilii perip yadar kandiy? Evlat veren soy devam edecek
mi?
Ultiirebes(?) yarg ayladn yadar Ypranmamak (yoksullama
kandiy? mak) iin karar verilir i?
UzUlgenin uulap yadar kandiy? Yrtlm olan kapatlr m?
Ayas Kanrj iilii, Ayas Kaan'n oullar,
Aydr] kiinnT] lej, - Ayn gnein paralar -
Pir piyand ayladp Bir merhamet
Yadar kandiy? Gsterir 111i?

Yurttan (adr) karken veya Kurbanlk Atn Yamndayken Oku-

nan Dua
Yarg ye-ge tomulup, Kurban verilmi (hayvana),
Kiilr eer salrarba? Tm eyer konulacak m?
Kmii iiygen sugularba? Gm dizgin balanacak 1111?
Ok Pury mee! Ok Puruy bana!

82
Altn edenge pirigerbe? Altn ite balanacak m?
Ak rg tabjarba ? Ak saraya sunulacak m?
Ak kazkka alnarba? Ak kaza dolanacak m?
zlbeske iil yayayr kandiy? Tkenmemek iin yavrular ge-
lecek mi?
Kudaybs piske pir iilii percrbc? Tanrmz bize ocuklar verecek
mi?
Op Kury! Op Kury!
Aydap yadar malbska piiyan Otlattmz mallarmza bere-
pererbe? ket verecek mi?
Op Kury! Op Kruy!
Poybstn] pajbska pa kojural Aramza yeni balar katlacak
kandiy? m?
Ak altrak (?) pe'-eri kandiy? Ak altrak verilecek mi?
Tar tebezi kerjip yadar kandiy ? Dar obamz genileyecek mi?
Ulu ark t kniirge Katk dolu byk tulumumuz
ziilbezi kandiy? Bitmez tkenmez olacak m?
Op Kruy! Op Kry!
Yat yobolgo perbezi kandiy? Bakalarn aclarna bizi mah-
km edecek mi
Bistirj ergin yrerbis kandiy? Ihtiyarlayncaya kadar yaaya-
cak myz?
Kart Kdaybs! Kart Kudaymz!
Op Kury! Op Kruy!
Kurbanlk Hayvan Tanr'ya Gnderirken Okunan Dualar
Suz somu yedisin. Ruhlar ve bedenleri ulasn.
P Kudayga p Suyla aylatsn. Bu Kuday'a bu Suyla gtrsn.
Yarg yerderj altn yarg purulgp Yarg yerinden altm karar ge-
ri dnsn
Yalr otko piriktirzin. Ve alev ateine eklesin.
Ezendik ylga piiyan pereri kandiy? Gelecek sene bereketli olacak-
n?
Emdi ylga enii salar kandiy Bu sene huzurlu olacak myz?
Emdi ylga ya lrjdi Bu sene taze otlar boyumuza

S,
Terj pazar kandi?
Kuruynarj pereri kandil/?
Tiirjey yld garga
Pek yarg peperbe?
Alt ayrdarj purgaldn,
U sranarj ayrlp,
tlziiii ottoTj, tebilldin.
Ak parlgan, altn siil(?)
Ayas Kaanga tomlar.
Siirgek sayr siilener
Altay akan ak kekil
Ann kgiin yiiler.
Ekki trjy at orjkorurj
Uar kutarj lglegen.
Trbldrj trt pakkan
Tozn alp yazagan.
Yiiln bolgon yiigelim,
Pay Kayrjga kadgan.
Aylu kndii Ayas Kaanga
Yalagaln Pay Tepserj.
Yalbraktn Pay Kayrj;
Azrayttan patrj kdup
Yayayttan anar) krr.
Aydan yadattan maldn kdun anarj
Yalagaluu Pay Tepseg,
Yalbraktn Pay Kayrj k Siirgek.
As kijinirj pajn battan,
As iir mal avtarj (?)
Krjrdr) yar gizi oo keletten.
kadar uzayacak m?
Kuruy bunlar verir mi?
Geen sene gibi yaamamza
Salam karar verilir mi?
Alt ataldan ykseldi,
adrn srndan ayrld,
Scak ateten ykseldi.
Ak kurbann, altn adak
Ayas Kaan'a (kurban) verilecek
Her Siirgek'te sz yerine getiri-
lecek.
Altay'dan geen AA: Kekil,
Keklik ve biive gibi uzanr.
Senin iki tane ahin atn
Uan kular eklindedir.
Drt ubuktan drtgen
Yapld, akaa kabuundan.
Beyin olan yiigelim,
Pay Kayrj'a meyilli.
utklzn. Ayl gnl Ayas Kaan' kar-
lar.
Kurdeleli Pay Tepserj,
Yaprakl Pay Kayrj;
ocuklarmzn beslenmesi iin
Kut yaratlr m, daha sonra
anlalacak.
Otlatlan hayvanlar iin kut
plattan. yaplr sonra.
Kurdeleli Pay Tepserj,
Yaprakl Pay Kayrj solgun
Siirgek
Birka kiinin ban kesip bi-
er,
Birka maln yaratcs
Kurjrimr karar oraya gelir.
 Orta Srgekte [Ok an Dua]
Agar pat yayajattan, Aaran ba yaratan,
As pat pjattan, Birka ba kesip bien.
Arj kandn ajna piiyan peretten. Av karl aa bereket veren.
As tapkamna lii peretten, Az alana payn veren,
Azraganmska piiyan peretten, Baktklarmza bereket veren
Agar paj.bska ezendik ylga Gelecek yaz iin aarm ba-
mza
Piiyan peretten kandiy? Merhamet gstersen ne olur?
Yarg yerge yed erge yadrbs. Adalet yerine ulamak isteriz.
Krjiiri, Kiiygei, Yalgn, tep Krjiiri, Kiiygei, Yalgn di-
yadbs. yerek
Yal yiirek ik yalrap yadat, Korkak yrek yalvarp yatyor.
Et yreini elep yadat. Et yreim ypranr (atlar-
dan).
Tizirt edip iygende, Grlt ktnda,
Yeribis torglup yadat... Yeryzmiiz sallanr.
Anarj ar Yarg yer Bundan soma Adalet yeri
Kara agajn oodot Kara ormanlar ykar (ve onlar
getirir)
Kalbakka, sapkakka kendit. Kak ve krek byklne
Kattm tajn oodot, Salam talar paralar,
Ottuk taka kendiyt. Onlar akmak ta gibi kl-
tr.
Ayd kiindii yltrp yadat, Ay ve gnei hareket ettirir.
Ak plutt kiirgen tep aydadbs. Ak bulutlar grr, biz byle
diyoruz.
Tizirt edip iygende, Grlt ktnda,
Yer terjizim silkinet. Kinatm sallanr.
Kindiktiidi yayap salgan Kudaybs! Gbeklileri yaratm Tanrmz!
Kirbiktiiiid pp salgan sahmbs. Kirpikli olmak kaderimiz
Kuskun polp kygrganbsta, Biz kuzgun gibi lk atarken,
Kudaybska gulbayt. (Dualar) Tammza ulamyor.
Kulun polp rjrganbsta, Tay gibi kinediimizide,

5
 Salm-pla uglbayt. Yine de sesimiz ulamyor.
Kindik etti yayap salgan, Gbek bam yaratan 1 ,
Kirbik yatt pp salgan Bizim iin kirpikler yaratt,
salmduubus, Byle bizim durumumuz.
Ada bkbistirj yarjdap nancmz atalarmzn inanc-
salgan yarj dr.
Anar) peri pis yarjdap. O zamandan beri biz de ina-
yadrbs nyoruz.
Srgekte Tanr'ya Yalvar
Karlarrj tudattan Eer beik iin kut verirsen
Pubaydrj kdu kandiy? Dirseklerimizle sarlp tutarz.
alrada aykayrga Eer altrak iin s uz verirsen,
altrak s uzu kandiy? akrdatarak sallarz.
Knk tolo sayrga St iin sus ise,
Sttr) s uzu kandiy Kovalarn dolmas
Ulu arkt ziilbeske ve byk tulunun
Kniirgezi tolo bolor kandiy? Katnn bitmemesi iin
Tar tebezi kerjiiri kandiy? Geni, dopdolu obamz olacak

m?
Tap tkaz uzayr kandiy? Uzun, salam dizgin olacak
m?
Pu ayln kndiiii Ayas Kaans! Gneli, ayl Ayas Kaan'mz!
Aga tatuu Altays! Aal, tal Altay'mz!
Yaynabaska, yacbaska. Bizi yalvartp alatmayn.
Astgars kptd, Yanllarmz oald.
Altay Kudaybs tep yaynayrsta, Tanr'mz Altay, diye yalvar-
maya baladmzda
Agar pa piiyan polon kandiy? Bamza merhamet gelir mi?
Olby yadarbs surap yadbs, lmsz hayat istiyoruz,

1 Gbek ban kuruturlar ve kadnlar onu kuan asklarnda, deri torbalarn iinde tarlar.

86
py odbs surap yadbs. Snmeyen ate istiyoruz.

P Kdaybs tep pajrp yadrbsta. Bu bizim Tanr'mz, diyerek ta-

parken
lby yak yadarbs kandiy? lmsz yaayacak myz?
Yaynap yadarbs kp pold. steklerimiz oald.
Kalyu ulus krms pisti yerjdep yat. Rahat olmayan halk krms
bizi yeniyor.
amann Kaz zerinde Srgekten Dn
Apganda adrj polzn, Yorulduunda atn olsun,
Erikkende ejirj polzn zlediinde arkadan olsun
Smer taykaa kuyun etken, Smer Da'nda rzgr karan,
Siit-klg yunup kalgan, Siit Kl'nde ykanan,
Kanat tzn kayra salgan, Kanatlarn ters tutan,
Kurkn tziin kumy tartkan, Tylerini sk tutan,
Kulanda srgaluu, Kulaklar kpeli,
Kuyruunda yebel Kuyruu oklu,
Ll palaluu korjur kas. yavrulu Konur Kaz.

amann Kart'a Seyahatinin Hikyesi

(Ayinin Sonu; Aruu-Nemelere Dua)
Ak manyakka orol, Ak manyaka sarl,
Ak kiizrje tolgol, Ak ngraklar sar,
Ak kiilerge a r/dan, Ak tunca yuvarlan,
Ak adarja tokuna, Ak babann yaranda dur,
A kirike arjdan, A kirie yuvarlan,
A korjuraa ekel. A korjraya balan.
Ak Krj'ye halka gibi sarn,
Ak kj purgay tudup konugar. geceleyin.
Alaca kaplana (ala pars) daya-
Ala pars tayangan, nan,
Altn kamy sallayan...
Altn kam ajngan...

87
 3. stg (Sabah Ayini) Srasndaki Dualar
Kurban Yerinin Yannda; Hayvan Boma (Mal Purup Yat)
Kiirjiirti, Kiiygeki, Yalgt! Kiirjiirti, Kiiygeki, Yalgn!
Killer eer salnganba? Tun eyer konuldu mu?
Kiimii ygen sgulganba? Gm dizgin takld m?
Altn edenge tabkanba. Altm ahrn blmesine dt
m?
Ak kazkka abnganba? Ak kaza baland m?
Kiikregen Kiin-Ayas! Kkreyen Kiin Ayas\
zlbeske iilii aylanan kandiy? Neslimiz devam edecek mi?
lltriibeske yarg pereri kandiy? Yalanmamak iin karar verilir
mi?
Kindigine kip kirbezi kandiy? Gbeimiz kirlenmese ne
olur?
Kirbigine ya kelbeske kandiy? Gzlerimiz yaarmasa ne olur?
r trgan Kudaybs kandiy tep? Yukarda bulunan Tanrmz
nasl? diye
Yaynap yadarbs. Byle yalvaryor, rica ediyoruz.
Azrap yadar patrrj kd kandiy? Besleyeceimiz ocuklara kut
verilse ne olur
4. Kurban Yerindeki stg in Gelenlerin Arak (arap)
Sunmalar Srasndaki Dualar
Ezenegi yalga piiyan pereri kandiy ? Gelecek sene merhamet edile-
cek mi?
Endigi ylga enii bereri kandiy? Bu sene huzur verilecek mi?
Emdi gattan kk lrj. Bundan s o m a yeil otlar
Tiirjay pazar kandi? Ayaklarmz ezecek mi?
Emdi ylda ku Bu sene ku (guguk kuu)
Tiirjey ederi kandiy? Ayn ekilde tecek mi?
Ak yadakt Ak yatan (ypratc k za-
man)
Altap garis kandiy? stnden geebilecek miyiz?

88
 Kse Atma Srasndaki Dua
Aga ayak albatnrj Halkn aa ksesi
Ak alaza, Ayas Kaanr/. Ayaklar zerine derse Aya s
Kaan'n.
ooy ayak albatnrj. Halkn cam ksesi.
ek alaza KrjiirtinTj. Kusursuz derse, Krjiiri'rr
olacak!
Op Kuruy! Op Kuruy!
olbu (Kurban Tama Et Atma) Srasndaki Dua
Kjrti, Yalgn, akpn, Kjrti, Yalgn, akpn,
Kygek! Kiiygeki!
Kara aacn oodot, Kara ormanlar paralyor,
Kalbaka edet. Kak gibi kltyor
"Yrrr!" edet. "Yrrr!" diyor.
Katm tacn oodot. Sert talar paralyp,
Ottuk taka kemdiyt. akmak talarna eviriyor.
Tizirt edip iygende trdattnda,
Yer terjis silkinet, Yer sallanyor.
Yibirt edip iygende. Yibirt (grlt) kardnda,
Kara agaabs oodulp kalat. Kara ormanlarmz yklyor.
Yat kijinirj. Y a b a n a insanlarn
Yat yiiregi yalr ay t Y a b a n a yrei ate alyor.
El kijinirj. Bizim insanlarmzn
Et yiiregi eley peret. Et yrei ypranyor.
Segis krluu ta nndiir Sekiz keli ta dolu
Altay-Karjay saban salat. Altay Karjay'V saryor.
Ol kattuurjd perbe. Bize kar b u kadar sert olma,
Piiyanrj su rap yadbs. Merhametini diliyoruz:
Ta mndiirii-bile Ta dolu ile
Kalkt sababa! Halk vurma.
Ayluu kndii terjere! Gneli, ayl gk yz!

1 Karjav - Hangay. Bu szleri sylerken aman aylda kurbanlk yerinden (taylga) alman et ile

serpme ilemini (ktyr) yapar.

89
Ak pultt ajrgan, Ak bulutlar oynatan,
Ayd knd yltrgan, Gnei ve ay hareketlendiren,
Yat yrekti yalratkan, Y a b a n a yrekleri korkutan,
Et yrekti kalajdrgan. Bizim et yreklerimizi titreten.
Ayldaki Atee Dua
Srgiildinirj Kaan-ayaska tabkcn. (Ate) kzll Kaan
Aya'a katld.
Sdaznn yer terjiske yaylgar, E>nyaya duman yayd,
Erten kkan kiin sus alkan, Sabah gneinden sus (hayat
gc) alanlar,
Erjir kkan ay sus alkan. Akam aymdan sus alanlar.
Astkkand piriktirgen, Kaybolanlar birletirenler,
Ayrlgand tabtrgan. A yr anlar geri getiren,
Yalr odm eezil Alevli atein sahibi!
Italgaluu ta ook, Kllenmi ta ocak,
z kygen Ker-yalgm. Kor gibi yanan gl alev.
Yayk'a
Ay as Kaanrj iileji, Ayas Kaan'm paras,
Aydr) Kiinnui] lii, Gnein, aym paras,
Altn yarg sen sura, Altm kararm iste,
Al otkongo tabtr! Korkun atee ekle!
Alhattaa piriktir Halka ver
lziilbeske l! Kaderini, yklmayan kale gibi!
Kaanda alp-yatsn. Danra (reddedikneden) alsn.
Krjirtider/ n aljp yatsn, Krjiirti'den ses alsm,
Albataa piiyarn yettirip yatsn! Halka merhamet gsterilsin!
Altay'a
Mal krp yat (Kurbanlk hayvana sesleni).
Kiin ebirbes Kiiler-tuu, Ey, gnein dolanmad Klcr
Da,
Ay ebirbes Altn-tu, Ey, ayn dolanmad Altn
Da,

go
 Aba-yjm piirkn, Aba ormanlarnn rts,
lykldu yaan tnm. Kutsal byk dam!
Yaandars, adalar s miirgiip kalgan, Atalarnuz ve babalarmz seni
kutsamlar.
Bir alkjrj pererbe? Bir defack (olsm) iyiliin do-
kunur mu?
Llziilbeske lii yayap perip-yat. (Neslin) tkenmemesi iin o-
cuk ver.
Kanlanp tudattan. Elimizde tuttuumuz.
Kabay kudun yayayttan. Beik kutunu (can) yaratan
Ay dar malga piiyan per! Gttmz srlere bereket
ver!
Agar yurtuna kejigin perzin. nsanlarmza, yurdumuza re-
fah versin.
lykldu yaan tuu Kara-Kaya! Ey, kutsal byk d a Kan Ka-
ya!
5) Altay'a Akam Ayini
lk dualarn sralamas ayn Kart'a yaplan ayinindeki gibi, yani
Ate'e, Yayk'a, Krm'e ve arn namelere ( krmslere/atalarma) yaplan gibidir.
Kurbanlk Hayvana Gitmek in adrdan karken [Okunan Dua]
lykldu yaan Altayga tabsn! Kutsal yce Altay'a ulasn!
Yarg yerge piriksin! Yarg yerine balansn!
Pir yar gizin eerbe? Bir yargsn (lehimize) verir
mi?
Pir piyann pererbe? Bir bereket verir mi?
Puudak sayn sinilen ip. Her engelinde okanp,
Yaan Altayga tabsn! Yce Altay'a ulasn!
Yakka Puudak (Kenardaki Engel)ta
lykldu keerj Altaydrj yarg yeri, Kutsal geni Altay'n hkm
yeri,
Llziilbeske yarg per etten. Tkenmemek iin yavrular ve
ren,

7'
Ultiirebeske yarg beretten. Ypranmamak iin karar veren.
Agar paka pir aniidi aydayttarl Aaran balara rahatlk yara
tan!
Ada bk tjnda kldriip kalgan. Atalar ve babalar zamannda
ululandn.
Yer terjis yayalar tjnda, Yer ve deniz yaratld zaman,
Ada ene kdiiriin kalgar. Babamz ve anamz tarafndan
ululandn.
(aman dokuz tane adak verir)
Orto Puudak (Orta Engel)ta
Paza iilii, yarg yayajattan, Kader, ksmet ve yarg yaratan,
zlUgenin tlap yadattan, Kopanlar balayan,
ltiiregenin yradp yadattan. Yprananlar salamlatran.
Agar paka pir piiyan yederbe? Salar aaranlara merhametin
eriir mi?
Iykldu yaan Altaydarj n alkan. Kutsal yce Altaydan n alan
Kindiktiidi yayakan, Gbeklileri yaratan,
Kirbiktiidi pgan, Kirpiklilere suret veren,
Aydap yadar nalga piiyan pergen. Otlayan srlere bereket veren
[sensin].
Ulu arkt knrgzin Byk tulumdaki kat
Uziilbezin yayap yadattan. Tkenmez yapan.
As tnga piiyan ayladp, Ksa hayata merhamet gnde-
rip,
Agar paka piyan pergen. Aaran baa merhamet gtse-
ren.
Yaynabaska piiyanr/d surap
yatkanbs, Merhametini diliyoruz,

Op Kuruyrj pererbe tep.

ni Puudak (nc Op Kruy'u verir mi, diyerek.
EngeDta
Yaan Altaydarj iin aljp... Yce Altay'dan ses alp...
Albatt kijee ne nemenirj Halka trl eyalarn
Yulakarn pp yadattan. eklini kesip bien

92
 P albattm Aza yekke yerjdedip yat. Bu halkm eytana yeniliyor.
A yoboldorj ayrlbasta. Ar aclardan kurtulamyor-
lar.
Pu Kdaym pir piiyann pergey na ? Bu Tanr'm bir merhamet gs-
terecek mi?
zr tnm as polot, Devam eden mrm az olur,
Ozr yajm tuttak polot. Yam ksa olur.
Yaan puudak yer kaydar? Byk engel nasl alr 1
Pir yargzn pererbe? Bir yargsn verecek mi?
Atka trjey yayarga? At boyuna eriene kadar yaa-
tacak m?
Llziilbeske tn pererbe? Bitmeyecek hayat verir mi?
Aydap yadar malga, tar tebe, Otlayan hayvanlara, dar
obaya,
Pir yargzn ayladarba. Bir kararn gnderecek mi?
Trtni Puudak (Drdnc Engel)ta
Kiin ebirbes Kiiler-tuum! Ey, gnein dolanmad Kiiler
Da' m,
Ay ebirbes altn-tum! Ey, aym dolanmad Altn
Da' m!
rgee yerge tay anp kireriim kandiy? Yere dayanp 1 saraya girebilir
miyim?
Ala ksk krrin kandiy? Ala gzlerimle grebilir mi-
yim?
Ay kulakka trjdayr kandiy? Aya benzer kulaklarmla du-
yabilir miyim?
Altn yarg ayladp pereri kandiy? Altm yarg versen ne olur?
Agar yurt kakkad, Ak yurt ksryor (kendini iyi
hissetmiyor),
As pa yudad. Az halk ktleti, ezildi (yok
sulluk iinde).
Ar Altaym kaytiin? Kutsal Altay'm, ne yapaym?

1 Mtat Asya selam - melmek.

93
Ak saaldu Adalarm! Ak sakall Atalarn!
Kdiiriip kalgan yaan Altaym! Ululanan yce Altay'm!
Kejik pereri kandiy? Bereket versen ne olur?
Kindigibiske kir salbaz kandiy? Gbeimize kir drmesen,
Kirbigiske ya salbaz kandiy? Kirpiklerimizi yaartma san ne
olur?
Altn yarg ayladp pereri kandiy? Altm yarg gnderiversen ne
olur?
lziilbeske lii pp pereri kandiy? Tkenmemek iin evlatlar ver-
sen ne olur?
Emdi ezendikke piiyann pereri kandiy? imdi esenlik, huzur versen ne
olur?
Emdi keler ylga piyan pereri kandiy? imdi gelecek yla bereket
versen ne olur?
Mrjiin polgon yargzn, (Bizim iin) gm yargsn,
Em garar kandiy? karsa ne olur?
Yaan Altaym pa polzn! Yce Altay'm, sana ba eiyo-
rum!
Altn yargzn ayladp perip yatsn! Altm kararn versin!
Kaandaa miirgiip yadarbs, Daima dua edeceiz,
Kudaybs tatabasps. Tanrmz terk emreden.
Ayln kiind Ayas-Kaan Ayl, gneli Ay as Kaan!
Yalagalu Pay tepserj! aputlarla sslenmi kutsal
bozkr!
Yalbraktu Pay Kayrj! Yaprakl Pay Kayn\
Yakka siirgek kuu siirgek eezi, Kenardaki siirgekin, solgun
siirgekin sahibi.
Yal yiiregi yalrap. Tm yrei ile alyor
Orto siirgek yapgmrj eezi... Orta siirgek haknninin sahibi...
Kindiktiiiidi yayap salgan, Gbeklileri yarattn,
Kirbiktiidi pp salgan. Kirpii olanlar yarattn.
Yarg, kiiygeki, Yarglayan, yakan sensin,
Kiikiirti, Yalgn! Kiikrt, Yalgn!

94
 Yal yrek altarat, Yrein iini titretiyorsun,
El kijinirj et yrei yalr ay t Akrabalarn kalplerini atelen-
diriyorsun.
Yaynap yadat el albatt, Halk aclar iinde kvranyor,
Munj uun kamdap yadm. Bunun iin ayin yapyorum.
Kldaym yayap koygon Sen yarattm (beni) Tanrm,
Munurj uun yiiriim! Bunun iin yayorum!
Kiikregen Kiin-ayas, Grleyen Kim ayas,
Knd aylu yayaanm. Sen, gneli ayl yaratcmsn.
Kymragan kzl kurtun yayaan-a. Kmldayan krmz solucan
yarattm.
Kymktakan tntuud pp koyot. Sensin kmldayan canllar ya-
ratan.
Kudaybs, salmbs Ey, Tanrm, kaderimizi
Pisti salp kalgan. ve bizi yarattn:

II. aman Mampy

(Ajaktu Nehrinin Sahilinde Yaamaktadr)
1. Erlik'e Ayin
Giri
Kuygalu pajbst Kuday yayagan, Sal bamz Tanr yaratt,
Kuu pajbst Erlik algan... Kafa tasmz ise Erlik ald...
P er-at parlga edip yadbs. Bu at [sana] kurban ediyoruz.
P end yatkan amar-tamar1 agar te b u geni deiik kumalar
Tolu pzibisti perip yadbs. Sana hediye olarak getirdik.
Aktalu yak adbst perip yadbs. Eyerli iyi bir at sana veriyoruz
P parlgabs tabsr, Kurbanmz kabul olsun.
Pajbs ezen etsin, pa polzn! Dua ediyoruz: Esenlik iinde
yaayalm!
Yetti adabs tjunda kdriip Yedi nesil boyunca biz (seni)
kalganbs! ululadk!
Mrgiip pajrp yaayap kalgan Taptk, dua ettik, yalvardk sa-

1 Amar-tamar: bazlar, eitli.

95
 na, tsmz
Tziibis ede, pa polzn! (Erlik), (bu) duamz (takdisi-
miz olsun!
Kattuulana-pergende kara pajbs Kabalat (Erlik kzd) za-
man,
Kattnu polp turattan ede. Kara bamz da kt gnler
ekiyor.
Pu parlgabs tabkajn Bu kurbanmz ularsa,
Pajbs amir yatsn! Bamz rahat etsin.
Eli baylaluu yaan Erlik-piy. Sen, elilere sahip ulu Erlik Piy.

(Bundan s o m a aman dnp Altmg Oron admdaki karanlk blme

gider).
Ruhlara (Aruu-Neme) Sesleni (Dua)
Alt ayrdarj ayrlp kdriilp Alt ataldan (adrn alt kaz-
attangar; mdan) ayrln, atlann, gidin;
Adam Erlikke kdrger. Erlik Babama doru yol aln.
1. Puudak
Kara trj pelge yer. Kara ktk fal bakma yeri.
Olrdiirj zcrdiirj yajn piler yaan yer. lm ve yaam bildiren kut-
sal yer.
Kaptal tartkan kara yol, (Atm) brne kadar uzanan
kara yol,
Yaandar yarkan kara yol, Yallarn atla getikleri kara
yol.
Yaandar yortkon Kara-oyn. Yallarm bulunduu kara
oyun.
2. Puudak
Soglgaktn1 Kara-oyn. Sallanan Kara oyun yeri.
Trt pulurjduu oy edirgen. Kare ekilli font harman;

1 Sok: vurmak, sokulkaktu: Her eyin hareket iinde olduu ve birbirine arpt, ittii bir yerdir.

96
Trt talahu pay tjii; Drt keli kutsal rs;
Kapltagan kara kska. Srekli alp kapanan kara
kska;
rjratkan kara maska, mgrdayan kara eki,
Krkregen kara krk Grleyen kara krk -
Adam Erlik yayagan. Erlik Babamn eseri!
Yaan kamnrj kii alp yaynatkan Byk kamlar gsz brakan
yer, yer,
Yaman kamnrj pajm alp tra Kt kamlarn bam alan yer,
kalgan yer.
Yaklkta piiyan pergende, O, iyi zamanlarnda merhamet
gsterirken,
Yalarj yerdi diip erttimis, Biz b u ak yeri geiyoruz,
Yamandanganda kijinh] bajn alp Kt zamanda insan bannn
paraftan yer. alnd yer.
3. Puudak
(Arba patu kara tal, (Arpa bal kara st, Erlik
Adam Erliktir/ yayagan). atanm yaratt).
Yajarp piitken yajl piik. Yeerip duran yeil ova
Yayarj tiiken ya agatu yer, Ya aal kk alan,
Kgriiken kk piik, Mavileen mavi dere,
Yajarkan yajl piik, Yeillenen yeil dere,
Yayarj tiiken Poro-Tal... Geni, stl alan...
4. Puudak.
(Erlik atamn yaratt, sesin
(Kyg yetpes kara kumak,
geemedii,
kara kumlar, byk meydan
Adam Erliktir/ yayap koygon yaan yer)
lar),
Bartnn duyulmad kara
Kyg ugulbas kara yarlar.
yarlar.
Erlik babamn eserleri.
Adam Erliktirj yayagan,

97
 Arjdankan kara pakkalar, Kaynayan kara kurbaalar,
Arjdankat kara yutpalar1, Kaynayan kara yutpalar,
Ogrkan kara ayular Kaan-Erliktirj Bren kara aylar Han Er-
yay aan. lik'iri eseri.
Kattm pudak ol ede. Bunlardr korkun engeller.
Kayrakkan, Kuayga ba polzn! Tanrya kr, Kayrakkan!
5. Puudak
(Abdndu tebidindii (Sallayan, vuran,
Albnduu yelbindii). dnen, titreyen).
Tooznduu kara Kyut, Tozlu Kara Kasrga,
Kaynagaktu Kara Kl, Kaynayan Kara Gl,
Kaynaktu Kara Taam. Kaynayan Kara Cehennem.
Togs taam tekpindii. Dokuz cehennem basamaklar.
Togs kuyun oynduu. Dokuz rzgrn oyunu.
6. Puudak
(Togus puga srgektiiii). (Dokuz boann gretii
srgek)
Kzreken, ogrka... Uuldaan, brtien...
Tibildegen kl - aytk, Frtnal derin gl; ayk,
Arjdankan Kam Talay, Dalgalanan Kara Nehir,
Aylankan Kara Terjis. Dalgalar dndren Kara Den-

7. Puudak
Yalmandan yajarkan, Solgun yutanlar,
Ku yutpalar. Yeil kalal.
Kk talay dr) yakkaz, Mavi nehrin kys,
Toybodmnr) yakkaz, Toybodm'm. kys
Togus talay pakt yer. Dokuz nehrin selamlanan yeri.
Umar-tmar togus talay pakt yer. Umar tmar dokuz nehrin se-

1 Srngen tr bir canavardr.

98
 lamlaran yeridir.
Toybodmnrj talay Toybodm Nehri,
Togus talay peltiri. Dokuz nehrin az;
Peltir yerdir] yakkaz. Nehir aznn kys
Kirpi payzr) rgl. Ta saray ve obal.
Kara palka rgl Kara kilden sarayl
Kaar-Erliktirj, Erlik Han'n,
Yildirmel kn batm temir-ak. Kuru bal ve at balama yeri
demirden.
Erlik piydirj karmak salar algrlar Erlik Piy'in bakk yiitleri
Tege sogor mergenderi Tekeleri ldren avcar,
Ejigine yuulgan. Eiinde toplandlar.
amann Erlik le Konumas
P parlgam slerge tabsn! Bu kurbanm size ulasn!
Pajm ezen yatsn! Bam sakl olsun!
Kaya kriip alkatpagar. Geriye bakp syletmeyin beni.
Kaanda polzo piiyangar perige! Daima merhametinizi gsterin.
Adam Erlikke pa polzn! Erlik b a b a m a selam veriyorum.
U ylga amir yatsam, sene rahat iinde yaarsam,
Paza parlgagar paza yetsin. Size bir kurban daha ulasn.
Yak kamnrj kn alattan edeger. yi karn da gsz brakyor-
sunuz,
Yak piyangar yetkende, Hayrk merhametiniz ulat-
nda,
Poro kkiin poln yadattan edebis. Biz ak sal, saygn (uzun
mrl) oluruz
Adam Erlik alk perzin! Erlik Baba himmet gstersin!
Or turgan Ulgen-bile, Yukarda duran Ulgen ile,
Tmn turgan Erlik Ada, Aada duran Erlik Baba,
Yarg aljattan yer ede. Sebeptir ki (onlardan) karar
(kader) alyoruz.
aman, Erlik'e yapt seyahatini u szleri ile bitirir:
Kara pajm yayagan Kara bam yaratan

99
 Kal-Erlikke pa polzn! Kaba Erlik'e selam olsun'
Kuykaluu pajm yayap Dank sal bam yaratan,
koygon,
Or pakkan Ulgen piyge, pa polzr! Yukarda (gkte) yaayan
lgen-Pi/e selam olsun!
Bmdan soma aman davulu nnde tutarak, yurt sahibinin sorular-
n bekler. Yurt sahibi ise sayg ile pipoyu amana uzatarak yle der:
"Ya, yiirgen yeriger yak yerjil "Nasl, seyahatiniz iyi, kolay
Pold pa?" geti mi?
aman: "ee, yak yiiriip keldim, aman: "Evet, iyi seyahat
"yiirerin-le yiirp keldim. ettim, gezip geri dndm,
"Adam Erlik pir piiyann perip krr Ve Erlik Babam galiba bir
bolgoy. merhamet gsterecek.
"Yiiriip kelzem-dee paza pir, ii yldr/ Gidip geldim, eer yaarsak
sene
pajnda, yak yrze paza pir soma bir kere daha (kurban)
verelim.
"Adip krr. Kuday alk perze, Tam izin verirse ve Erlik
merhamet
"Erlik piiyan perze, paza pir edip krr. gsterirse, bir kez daha
(kurban) veririz
"Ya, endi toktop yadm. Fakat imdilik (seyahati)
durd uruyorum.
"aln abdmd arbap toktodp aln abf m by ile
kryn tep yadm ". durdurmay dnyorum".
aman'm aluu'yu Ululamaya Balamas
Yld s kzii rj aglzn! Yldz gzlerin parlasn!

Ylan tilirj ylsn! Ylan dilin hareket etsin!

Samuradiy kgiistii eder/ ;
Salkn kuyun tntuu cdeger,
Albnmla albrbagan edem.
1 Bilgelik kitab gibi mkulsun;
Soluunuz rzgr ve kasrga
gibidir,
Aklsz bamla aklszlk
etmedim.

1 Samrazn sabar pla saygardm (Hikmet kitabn parmak-iareti ile zyordum).

100
Adam Lgen yayap koygon ede.
Obm ptla optolbogon ede.
Adam Erlik yayap koygon ede.
Kiilep kzrj aglp
Kiinnr) altn alkap tr!
Mrjiin kzirj mltrjdejip
Ay kararjd keze irte.
Ebiringe eniiii per!
Erlik piydirj alkj!
Albattaa teki arap trzn!
Ebirgen ejigirj eniil
Er ejigine eniiii per!
Albataa ayttrba.
Altn mrjiin yargn e.
Kudaydr) salm pla
Tokunal yuku yayap kr.
Erletendii er ejik
Eniiii yatsn!
Erdenelii pay-akz
At tnj amir yatsn!
Erlik piydirj alkj...
Tar tebezi elbek yatsn!
(Byle) beni Babam lgen
yaratt.
Riyakrlk etmedim,
(Byle) beni Babam Erlik
yaratt.
Tun gzlerin parlasn!
Gnein altma (gnein
altndaki blgeye) hayr ver.
Gm gzlerini krparak,
Karanl kesiyorlar.
Dnen (amana) rahat ver!
Erlik Piy'in hayr duas
Btn halka yaylsn (Erlik'ten)
yatsn! Kanatl kaplarn rahat iinde
olsun.
Saygn kaplara rahat ver.
Halk sana yalvarmaya
zorlama.
Altn ve gm kararn ver.
Tanmn verdii rahat uykuyu
ver.
Bataki erefli kaplar
Bar iinde olsunlar.
Deerli iyi at balama yeri
(Ve) at nefesi rahat iinde
olsun.
Erlik Piy'in hayr duas...
Maln dar yaylas daha geni
olsun.
Hayvanlarn ipi daha uzun
olsun.
101
 Tap yelezi1 y yatsn!
uzn polzn!
maldiy kin polzn! Gbekliler karnca gibi (bol)
olsun!
drnandiy2 pek yatsn! Ve drman gibi salam
yaasnlar.
Klktlii kan-agajrja epkelip Glgeli kam aacnn yannda
kr. dur.
Kjgliiii pay-agajrja epkelip kr. Glgeli erefli aaca katl.
Ono polu surap turu. Herkes yardm istiyor.
Ono piiyan surap, Her trl merhameti de,
Ono polu surap tur: Her trl yardm dile:
Al sanaam yarzn, Vahi akkm aydnlansn,
Ala kziim yarzn! Ala gzm aydnlansn,
Albattma sangaam kirzin! Dncem halkmla birlesin!
tabsn! busun!
Kuday salgan kurum! 3 Tamirim yaratt kurularm!
Tarkap aggar. Dadn (gkteki bulutlarn
kaybolduu gibi)
Kykaluu pa kuruu, Sal bamun kuru,
K prkmniirj eezi ksn. "Ku apkasnn" sahibi de
ksn.
Yziin yiirii yiis man/aktm Yz deiik sicimleri olanlar
Kigen kebim kurular, Kuruular (hamiler) giydiim
elbiselerin
Tarkan ggar, Dadn,
Korkm ts Han'm e
Katn tzm Karm-pile tildeje periger.
anlan.
Alt atalarmn ard
Alt adamnnj kygargan

1 Yele: Tay, dana ve kuzular balamaya yarayan uzun ip.

" drman: Dalann tepelerinde bulunan kk kayn orman.
3 Kuru: ngraklardan oluan halka (amann manyak'nn kemerinde bulunan ve dua srasnda

amana elik eden ruhlar tasvir eden nesne)

1 02
 Ab-Kcanga, ak tarjdakka yln-per. Abu Kaan'a ak tana yaslann.
Kazr kamm, Ka kam! Korkun kam, Ka Kam!
Katn yaar kal Erlikke alkandrj. Acmasz, byk, korkun
Erlik' i ululadn.
Abugaym Tiyne-kam, Surdn-kam, Amcalarm: Tine kam, Surdn
Kam,
Man-kam. Man kam
Adar mltk ylglii1 Er-Saadak kam Yay silahl Er Sadak Kam:
Kzrjl Ksty kam. al ngrakl Ksty Kam.
Ki'n yarknd To-kam, Gne parltl To Kam,
Katn yaar kal Erliktei], Acmasz, byk ve korkun
Erlik' i
Tarj atkana. alkanglap turugur! Tan atana kadar ululamay
srdrn!
2. Altay apt Kaan in Ayin
Aygr yaldm kaan, apt-Kaan! Aygr yeleli han, apt Kaan!
Orj kulakka ugar polzo, Sa kulan ile duyar olsan,
Orj kzne krr polzo, Sa gzn ile grr olsan,
Pu malrjna] akka piitken (O zaman) bu bereketli
maldan
Malmd aygr yaldm Aygr yeleli malm veriyorum,
apt-Kaan tep perip yadm. apt Kaan'a
Pu malmd aygr yaldm apt-Kaan apt Kaan b u hayvanm, yeleli
alar-polzo, aygr kabul ederse.
Pu ayan ala tsn! Bu ksem ayaklar zerine
dsn.
Mum albas, kerek yok polzo, Eer kabul etoezse, eer ona
lzm deilse,
Kmk tiisn! Kse az aa dsn.
Parlgaz tabsn! Kurban ulasn!
Pay toluu yedisin! Kutsal hediyeler ulasn!

1 Ytg: kk yay.

103
Pu yazagnn nemederj Bu hazrlanm eyalara kar
Kp yayap perzin. Bir ok (merhamet) gstersin.
Tmuktuud patadp yadrm, Burnu ilerde olan kurban
veriyorum,
Yakaluudarj yazap pere turuum; Yakal (elbiseleri) veriyorum;
Albatt kiji knukpaska, anbaska, Halk zlmesin, ac ekmesin,
diye,
Altay amir yarg pergey-mine, Altay huzurlu bir karar
verecek,
Malma mal kojlup, Malma mal katarak,
Pajma pa kojulup, Balarma ba katarak,
Onorj yayp pergey-mine? te (apt Kaan) yaratt m?
Kaandaa amir pp koygoy-mine? Biip keser mi daima rahat
olsun diye?
Ak sagaldu Adam! Aksakall Baban!
Aya tuzak yayagan. Yay ve kapanlar yaratan,
Arjdap merjdep turarda, Ava acele ile giderken,
Azk le pergen. Av ve bereket veren.
Azrayttan pala kudn yayagan. Yetien ocuklarn /rufunu
yaratan.
Arbadayttan naldrj kudn yayagan, Mal oaltan kutu yaratan,
Aruu Altay yerim-sula! Temiz Altay, yer-su!
Puura yaldm kerj-Altay! Geni Altay, deve yeleli!
Mur) kulaktm Yerim-Su! Bin kulakl lkem!
Aruu Altay apt-Kaan mum srap Temiz Altay, apt Kaan, bunu
yadm! diliyorum!
Alkaganm yak ksun. vgm iyi dinlesin.
Pu amadagan yrtka Bu yalvaran halka
Piiyan yetsin! Merhamet gsterilsin!
Pu kaanda alkap turgan Daima ululayan b u halk,
Albatt yuk. yatsn! yi yaasm!
Pu kaan-daa yargm yak polzn! Bu kararn daima iyi olsun!
Pu albattdr) crrtozna, Bu halkn arasmda,

104
 Eki tild polp, iki dili olan ben.
Tilme polp kaldm. Tercman oldum.
Yerdirj stnde albataa, Yeryznde yaayan halk,
Ono yak polzn! Herkes iyi olsun!
Kana yziin albattaa, Ne kadar deiik insan varsa,
Ono yak polzn! Herkes iyi olsun!
[amann] Kse Atmas
Ala ksk krr polzo, Ala gzleri grr olsa,
Aruu Altay klakka gar polzo, Temiz Altay kulaklar ile
duyar olsa,
Aar yurt amir polzn! Her yurt huzur imde olsun.
Albatt ezen yak yadattan polzo, Halk salk iinde
yaayacaksa eer,
P ayak ala tiisiln, Kse ayaklar zerine dsn,
Ak ykeli idelzin. Ve beyaz ykeliy tutsun.
Altn olbu terjdep ber! Altm olbuyu eitle!
P mal yarabas polzo, Eer b u mal (kurbanlk) uygun
deilse,
Kmkr tiisiin. Kse ters dsn.
(Eer kse ters (az aaya doru) derse seilmi olan hayvan
tarlaya brakrlar. Kse doru (az yukarya doru) derse aman dualarna
devam eder):
rgziine piriksin, Saraya biriksin,
rkjine tabsn. Hrglye ulasn.
P yazagan mal uun Bu sunulan mal iin
Mnar) kp mal perzin. Daha ok mal versin.
P albattnrj yurtuna Bu halkn evlerine
Ur, yobol kidirbey, /ak yatsn. Hastalk ve ac gelmesin,
onlar iyi yaasnlar
Uzun yele yayap perzin, Uzun ip yaratsn (hayvanlar
iin),
Ulu arkt piin perzin, Bol krk yaratsn,
Mald pp, Mal biip keserken,

tos
Pat kojup yatsn. Balar eklesin.
Katu tatu kana siirgek, Kaba tal srgek ne kadarsa,
Ya agatuu apt-Kaan! Ya aal apt Kaan!
P yazagan parlga Bu sunulan kurban
apt-Kaanga tabsn. apt Kaan'a ulasn.
Tn tki're kzn krip, Gzleri ile dan arasndan
bakp,
Yer tkre kksn sanap, Dnce ile yerin arasndan
geip,
Yaratra mal yayap, Yeterince (insanlarn ihtiyacna
gre) m a k yaratt,
Yaknak yrtun piin pergen. Yurtlan gzelce biip kesti.
Kaanda a polzo, Ne zaman olursa olsun,
Ezen amir yatsa, Rahat ve salk iinde
yaayarak,
Kara paj kartaygana yadar. Kara balanmza ak dnceye
dek yaayacaz.
Kaandaa polzo, yarjdagana yadar. nancmz daima var olacak..
Yurttaki Ak; Ayini
At karaktuu Kaan-Syla, At gzl Suyla Kaan,
Ayr tildii Kac.n-Kele! atal dilli Kele Kaanl
Aygr yaldm Kaan-apt-Kaan! Aygr yeleli han, apt Kaanl
P par ilgam tabtr! Bu kurban ulatr.
Anar) altn yarg surap tur. Ondan altm karar iste.
Agar yurtka ak piiyand tilep kr, Halk iin ak merhamet iste,
Astkpastarj pek yaya, Gnahsz salam yarat,
Ayrlbas pa amir pi! Ayrlmaz bam sakin biip
kes.
Kaandaa yar/da ganga yalbargana Daima inand (Tannya) dua
trar. ederek durdular,
Yarjdaganga yak kr, inanana iyi bak,
Yarbarganga piiyan per. Tapana merhamet gster.
Ak yiikeli kadlu Meyilli ak ykeli:

106
 Artaltcr) yemelip, oalyor (halk iin bereket)
tart yerden,
Ajn yerderj idelip. Dayanyor geit yere.
Kara agat aralap, Kara orman aralayp,
Katn tat yakkalap. Sert talar kenarlayp.
Kana siirgek yalbarp, Birka siirgeke yalvararak,
Katn puudak gdip, Diz kp yalvararak sert
pudaklara,
Pay toludarj iilejip, eref hediyesinden payn
alarak,
Parlgadarj aljp; Kurbandan (para) alarak;
Agartuudu srn yayap perzin. Kutsal sr'n yaratsn
Adstuud; rjdii pp perzin. Mall mlkly biip kessin.
srann pek yayazn. adrn kazn salam
yapsn.
zii odn oktun pisin! Scak atei biip kessin.
Kunukpaska Kday, zlmeye gerek yok, nk
Tanr vardr.
Ambaska Altay. Ac ekmeye gerek yok, nk
Altay (vardr)
Altaym tep pajrp turum! (Ve ben) Altay'm deyerek dua
ediyorum!
rgiiyaa pek yayazn! Ebediyen salam (halk)
yaratsn,
ye-bile amir pisin! Nesilden nesle mutlu yaratsn!
Katu kelze yakarzn! (Hastalk) gelirse kovsun!
Kayr kelze tykarzn Ac (hastalk) olursa korusun.
Ok tagnbas kyak polzn! Ok geirmez zrh ol.
Yuu tgmbas eriiii polzn. Dmann yenemedii ordu
olsun,

1Sr: lm srasnda aynlan hayvan ruhu. (Kurban treninde hayvann etini deil de siirn
kurban ederler) ev.

107
Ya agaj elgen, Eilen ya aalar,
Yajl pr yaylgan. Alan yeil yapraklar...
Eder ktrj n bile yalbardm, ten kularn sesi ile
yalvaryorum,
Emdi keler ylga, imdi, gelecek ylda
Ezen amir etkey-pide? (Bizi) salkl ve rahat yaatr
m?
Ak yarktr) altna, Ak n (gkyz) altnda,
Pu Altaym stne, Bu Altay'mn zeride,
Amir yak yiirgey-pidem? Rahat ve iyi yaayacak mym?
Karaltaa kidirbey (Beni) karanla (yoksullua)
sokma,
Kandiy yamanga tbaltpey Kt olan hibir eye
kartrma;
Kaandaa kara pajm kalgana, Kara bam var olduu srece,
Albatma yak yrgey-bi'dem? Halkn arasnda huzurlu yaa-
yacak mym?
Aar yrtka amir bolg-bidem ? Halk arasmda rahat olacak
mym?
Yakkaladp meni tuttrbaska, Yakama kimse yapmasn
diye,
Yak yayap pergey-bide? Beni gl yaratr ?
Yamanga meni kiydirbey, Ktle bulatrma beni,
Yajm yedip lgynem ? Uzun mrl olacak mym?
Pu ak yarktr/ altna, Bu ak n altnda
Ak sagla yrerge Rahat vicdanla yaamak
(istiyorum)
Pu albattmniT] altnda Bu halkm ile kt bir ey
Yaman yok yaknak yrgeynem ? olmadan yaayacak mym?
Pu yar/dap yatkan Kudaym, pir Bu inanlan (taplan) Tanr bir
alkjn perzin. tek merhamet versin.
Pu alkatkan albattm, komudabay, Bu ululayan halkm
krlmadan,

108
Kaandaa sgml yiirziin. Ebediyen neeli olsun.
Aylk polgon adm yaman polbozn! smim bir aylk yol mesafesinde
kt olmasn!
Albattmd alkap tararmda, Halkm iin dua ederken,
Alkjm yetsin! Dualarm kabul edilsin!
Pu pajrv yatkan Kldaym, Bu taptm Tanru,
Menirj uun piiyan yetsin! Benim hatrma bir merhamet
gstersin!

(Ara Ve Yurt Sahibi le amann Sohbetinden Sonra)

Ye, pu aylangan yurtu amir polzn! Bu yuvarlak yurt huzurlu
olsun!
Ebirgen yurtum eniiii bolzn! Yuvarlak yurtum rahat olsun!
Pu albatt-kijirj yak yatsn! Bu kurban sunan insanlar iyi
yaasnlar!
Pu pala parkka eniiii amir yatsn! Bu oluk ocuk rahat ve huzur
iinde yaasm!
Kiyninner) yaman ayttrbazn! Sonra beni kt
hatrlamasnlar!
Em yann yadn. imdi (eve) dnyorum.
Yurtka yuman neme kirbezin! Yurta kt bir ey girmesin!
Poyna aar yurtuna tab! Aileye (iyilik) ulasn!
Altn ayrrja pirik! Altm atalna katlsn!
Art pogon alkap a! Hayrlsyla geidi ge!
Akkan sud amrke! Akan dereyi hayrlsyla ge!
Ak adamnrj eezi, Ak babamn sahibi,
Ar kumaktr] uluz, Yce kumlarn halk,
At karaktuu Kaan-Suyla! At gzl Suyla Kaan!
Adam Yezim, yetti bra! Yezim Baba, yedi bura!
Altn kldiir) buura! Altm gln ii bras\
Ees patuu Abuu-Kaan! Yksek bal Abt Kaan!
U ejiktu iijebe! kapl jebe!
Ta yakkaluu Ala-Kaan! Ta yakal Ala Kaan!
Kan yakkalu Kaan-Smult! Kan yakal Sumult Kaan!
Kazr taykam Kayr-Kiibii, Korkun dalarm, Kayr,
Kbii,
Kaan-amal! amal Kaan!
Katn tum, Kara-Kl! Gl dam, Kara Kl!
Taylarn alkap tartkan. Daylarm ululayarak ektiler.
Tarak titii Kaar-Adgan, Tarak dili Adgan Kaan,
Aygr yaldm Kaan-olobo! Aygr yeleli olobo Kaanl
Alt ejikt Ak-Kay a! Alt kap Ak Kaya!
U iiyelii Kiirerj-Art, U parak Krerj Art,
Yajl tondu Aba Sas, Yeil krkl Aba Sas,
Eelgerlii Yaj-ya, Hastakk gnderen Yaj Ya,
Kaptal tondu Kaan-obor, Krkl obor Kaan,
Tarak titii Kaan-yojo, Tarak dili Kan Yojo,
Kaya tuken Kaan-oo, Geriye bakan oo Kaan,
Kar'ay yiistii eeni. Kara ay yzl yak kadn
U myestiiii Kara-Kaya, U boynuzlu Kara Kaya,
Ye s kiiree Yezim-piy, Bakr yerli Yezim Piy,
Yayap koyor tujunda, Beni yarattklar zaman,
Alkap turgan kana taykam pu. Bu ululanan dalar vard.
Poymnrj alt ayraa tabsn! Alt kazma katlsnlar!
Alr otko piriksin! Korkun atee katlsnlar!
3. lgen'in Olu Kart in Yaplan Ayin
amann Yola kmadan nce Evinde Okuduu Dua
Albatt kiji amadan keldi. Kurban sman halk rica ile
geldi.
Mnrj uun bajr.r bilgen Bayanam! Bunun iin bam yneten
Ba yan'nn!
Patan turgan yaan Kudaym! (Beni) ynlendiren Ulu
Tanrm!
Pu albattnrj uun meni batap Bu halkn hatrma, beni
Alkatsn! ynlendirerek, hayr versin!
Yer tcrjcre bit der de, Yer ve gk yaratdmdan beri

t o
Yarjdap kalgan yarjbs. Lnandgnruz dinimiz vardr;
Yetti iiyaderj trgza bajnp kalgar., Yedi nesil inanl olarak kald
Yarjdap kalgan Kudaybs. Taptmz Tanrmz
Pu albatt srap kelerde, Bu halk rica ile geldi,
Mumurj n ak yark, ay kiin tep, (Seni) ak k, ay ve gne
adlandrarak;
Munun uun amadap yalbarp yat Bunun iin halk inanla
albatt. yalvaryor.
adra Gelince Yayk in
Alr ottrj eezil Korkun atein sahibi!
Al yalgnrj uluz! Korkun alevin ba!
Ayrlbastn yayagan, Ayrlmaz ruhun yaratcs,
Astkpastn bgan! Gnahsz (temiz) ruhu (hayat)
biip kesen!
Alr ottuu Ak-yayk! Korkun ateli Ak Yayk!
Terjeredegi kday! Gkteki Tanr!
Munun uun yalbarp yadm. Bunun iin yalvaryorum.
Tei)ere'ye (lgen'in Olu Kart'a)
lgen Biyderj ayrlgan, lgen Biy'den ayrlan,
tekpitiiii Bay Kart! U basamakl Bay Kart!
Ozog ls piiderde, Eski halklar yaratlrken,
Adam lgen, tep yalbarp turgan! lgen Baba diye yalvardlar!
Ozog yarjbs piiderde Eski inan oluurken,
Artkan kalgan reni, Biz kalan ocuklar da,
Anu-taa-ok yarjdap turubs. O zamandan beri inanyoruz.
Yer yerjis pderde, Kainatn yaratlmdan beri
Yetti bk yarjdap kalgan yajbs. nancmz yedi nesil boyunca
kabul edildi.
Kurbanlk Hayvanlarn Ykanmas
As rderj taldap aldm, Kk srden setim,
Ay dar maldarj iidm. Otlanan hayvanlardan setim
(ruhlarmla danarak belirttim)

 Terjerede Kuday krr bolzo,
strjii ayak salp yadm.
Ala tiisiin tep.
Terjerede kuday mum krbs polzo,
Pu salgan ayak kmkr
Pojodn yadm.
Mum kr gn n bolzo,
Pu mald tayip turum.
(Davula vurur)
Eer gkteki Tanr kabul
ederse (bu hayvan),
stne kse koyuyorum.
Aya stne dsn diye.
Eer gkteki Tanr kabul
etmezse,
tiisiin; Bu koyduum kse az aa
dsn;
Ve brakyorum (hayvan).
Eer (kurban) kabul edildiyse,
Bu hayvan kurban ediyorum.

Ykama Treninden Sonra aman adra Girer:

Yayk'a
Ayas Kanka batazn, Ayas Kaan'a giden yoluda
rehber ol,
Olbs yurtta bek yaya, lmsz yurdu (halk) yarat,
Ops ott oktu ba, Snmeyen ve alev alev yanan
atei yarat,
lbsk bat bek yaya, Salam, lmsz ba yarat,
Yamanka batabai, Ktye gtrmeden,
Yakzlkt beriger! iyilik verin!
Koltuk altnan koroboztn, Koltuk altndan (ocuklar)
azalmasn,
Edek altnan endelbezin. Etek altndan yanlmasn.
Patr suzun 1 suradm, Ba iin bereket istiyorum,
Pa kojraln tiledim. Balarn oalmasn diledim.
Eki boy ezen bolznl kisi de salkl olsunlar!

1 Suz kelimesi, V. Verbitskiy'nin, Altay ve Alada Trk Lehelerinin Szl'nde (Kazan, 1884) s.

310-311: "suz" olarak geer; V. V. Radlov'un, Trk Leheleri Szln'de ise, c. IV, 781: "sus"
olarak geer.

i l2
Endelbesten srap turp: Kusursuz olandan istiyorum:
Pala suzun berzit, ocuklar versin,
Mal kudr yayazn! Malm bereketini versin.
Palal bolp yatkay nem ? ocuklu olarak yaarlar m?
Malm ezen turgay ne? Malm rahat iinde durur mu?
Pa kudut bzn! Ban bereketini yaratsn!
Yobol tep neme yok polzn Ac denilen ey olmasn.
Kaan amir yadarka srap turum Daima rahat iinde hayat
istiyorum,
Kandiy yaman neme tablbazn. Kt bir ey olmasn.
Yabmganm ykka bold, rtm ince oldu,
Yastanganm yabs pold. Yastn alak oldu.
Yaratm yayap pergey bedi, Btn bunlar rahat olurlar m?
Yaknak pp koygoy bedi? Btn bunlar iyi ekilde
yaratlr m (Yayk)?
Yalbarganm Terjere, Yalvardm Tanr,
Yaltangann Ayas-Kaan! Korktuum Ay as Kaan!
Erten gar Kiin ald, Erken doan gne,
Erjir tiyer Ay a'd- Akam parlayan ay-
Ayas Kaanrj yargz. Ayas Kaan'm belirttii.
Yaratra yaya, Endaml gzelliin yaratcs,
Altayd keerkedip yayagan Gzellik iinde Altay' yaratan,
Albattn terj yayagan. Halkn eit yaratt,
Emel aga prlendi. Sedir orman yaprakland.
Yrl kk etti. Guguk kuu tmeye balad.
El albatt ezen bolup yadarda, Halk huzurlu yaamaya

baladnda,
Emel aga piir yayd. Sedir orman yapraklarm at.
Yaya tep yalbarp turum. Sana yaratc diyerek
yalvaryorum
Pa Tutkan'a A k a m Ayini
Ak yedekke orolgon albatt kiji Halk arasndan ak dizgine
taklan kii

3
 Em mimar) oytto burlp yan! imdi buradan eve dnsn!
Anr) iileji oyto yanza Ksmeti, dndnde
Em keletten kor]ur kste, - Gelecek ylki konur gzde, -
Pir elik Kday oo berzin! Tanr ona bir teke versin.
Perildi. Op Kury! Verildi. "Op Kur uy V'1
Yayk, Terjere see yayap perzin! Yayk ve Terjere sana hakketti-
ini versinler!
Karlk'a
At pajna, At ba kadar
Ala Karlk! Ala Karlk!
Koy bajna, Koyun ba kadar,
Korjur Karlk! Konur Karlk!
Puudak
1.
olbuktuu2 Pay-Kayr/!3 U olbukl Pay Kayrj!
Yalagalu 4 Pay-Tepserj! Yalagak Pay Tepserj!
Ol albattnr) etkenirj Bu halkn ettiinin
Ak karalar] layttan. Beyazl ve karanl
aratran.
Albattnr) azrap yatkan maln Halkn beslenen hayvanlarm
biletten, bilen,
Yurttap yatkan yurtunun evrede yaayanlarn
Yak yamann biletten. iyiliim ve ktln bilen.
Ol etken nemeni Bu (kurbanlk) hayvan da

1 Kury. Tanrya seslenirken kullanlan nlem (kr. Mool, halh.urg. "hore\" Oyrata. "hore-horel).
N. P. Kr. V. V. Radlov ve V. Verbitski/nin szlklerinde "op" ve "kuruy".
" Olbk: Moolca'dan alnm bir kelimedir. "Kee" (stnde oturulan) anlamna gelir N. P.
Yakutsk. Olbot, oturmak iin saygn bir yer, saygdeer misafirler iin ayrmtr, oturacak yer. E. K.
Pekarskiy, Yakut Dili Szl., stn 1S14. Karlatrnz. Olpok (kara-kirg.) zrh; olpak (taran), zrh,
balk. V. V. Radlov. Opl Slovan/a... c. I. siitn 1096.
3 Pay Kayrj-. Gr yaprakl bir akaa. Canl varlk olarak kabul edilir.

'1 Yalaa: Milli Kalmuk apkasma balanan kurdele.

"4
Karta yepseldi biletten. Ve deiik hazrlklar da bilen.
Mal azrayttan kijinirj Mal besleyen kiinin,
Tebezi anda turup-yat. Otla orada duruyor.
Pala azrayttan kijinirj, ocuk byten kiinin,
Palaz anda trp yat. ocuklar orada duruyor.

2.
Yerdir) iistiin sayp yatkan Solorj! Yeryzne saplanan
gkkua!
Ayln Kndii Terjere! Ayl gneli gkyz!
Altoon segis Ak-solorj! Altm sekiz ak gkkua!
Albattn yayap yatkan, Halk yaratan
Ada bk Terjere! Ata ve babalarn gkyz!
Aylktuud biip yatkan Mutlu insanlar yaratan
Enen, akka-Ayas-Kaan! Ar ve aabeyim Ayas
Kaanl
Kat alkan Kazr-Buura! Kat kat ykselen Kazr Buura!

3.
Kaylap turgar Siirgek. Uuldayan Siirgek.
Kuu yalkn eezi, Solgun yldrmlarn sahibi,
Ku altam uluz! Solgun admlarn (yldrm
ltlarn) ba.
Pu kuyakt Bu kular (ocuklar)
Ya iirendi yayap koygon. Gen meyveleri yaratan.
Yer stnde albattn biip yatkan. Yeryznde halk kesip bien,
Yayap yatkan yayu, Yaratan yaratc,
Yark kndii Terjere. Parlak gneli gkyzm.
Piin yatkan buu, Kesip bien kesici,
Pu terjerede yarjs Kuday! Bu gkyzndeki tek Kuday!
Ol erdineni bgan - Erdine (mutluluk) bien -
Terjeredirj yar gizi. Gkyznn talihi.
Pu el albatt yalbargan, Yalvaran bu el ve halk,
Ada enenir) yarj. Baba ve annelerin inanc.

t '5
 Gkyznde, nc Srgek'teki D u a
P ak yarkt c.mandap keldim, Bu ak dnyay isteyip geldim,
Albatt biyarn yetkey-ne tep. Halka merhamet gsterilir mi,
diye.
P albatt slerdi kiizep Bu insanlar sizleri 1 bekliyorlar
ve
Takp tru. Kurban veriyorlar.
Terjerenir] ejigiy, Gkyznn kaps,
Altn ejik alzn! Altm eik alsn!
Ak kre biriksin! Ak (kre) yerleim yerine
katlsm!
Kiim iiygen sgulzn, Gm dizgin taklsn,
Kiilar er salnzn! Tun eyer salnsn!
Altn noktorn Altm dizginim
Oytto aylanp Geri dnsn
Amir otko tabsn! Ve bar iinde atee ulasn.
Alk perip kalrjar... Hayr dualar edip kaim...
Op kury, op kry, op kury! " O p kury, op kury, op kury"
Op kurynr) kry! " O p kuryn kury!"
Al otkongo2 biriksin, Yabani ate hanna katlsn,
Alt ayraa tabsn. Alt atalna ulasn.
Albattga bir biyan berisin. Halka bir merhamet
gsterilsin.
Ak Yayk sen pektep tut Ak Yayk, sk tut
Ol-ok kryd! Bu kury\
Agar baj amir bolzn, A aran ba huzurlu olsun,
As iiiir eniiii bolzn! Kk aile mutlu olsun!
Ak Yayk, sen bektep tut! Ak Yayk, sk tut!
Op kruy, op kury, op kury! " O p kury, op kury, op kury"

aman burada lgen'in temsilcisi utkun ile karlayor.

Otkon < "ate" + kan "han". Karlatrnz. Mool, oikan knlakan eke " ate anas, ate ariesi" N. P.
 Puudaklardan Dnnde
Palagal Pay-Kayrj... Dall, gr yaprakl Pay Kayn...
At kulaktm ala-kas. At kulakl ala kaz.
palaluu korjr kas, yavrulu konur kaz,
Alr otko tabtrzn, Yanan atee ulatrsn,
Al yalnga biriktirzin! Korkun aleve katsn'
Ayrlbas tnnd, Ayrlmaz tnm,
Apas pajmd Gemez bam
Amir edip tabtrzn! Bar iinde (geri) ulatrsn'
Ay ilga alt ayraa oytto tabtm! Ayldaki alt atala geri
dndm!
P terjeredirj yargz-bla Bu gkyznn yargs ile
Kas oytto tabsn! tep. Kaz geri dnsn, diye!
(Davula vurulur)
Ksa bir aradan sonra aman sonu ksmna geer.
aluu'ya
Emdi amrap yookton tokunagar, imdi rahata uyku iin durun
(krms).
Erten tajni] ald-bla kiin ksa, Yarn, afaktan nce, gne
ksa,
Altn olbu terjdep trugar, Altn olbu'yu denk edin,
Ak iree kdiiriiger. Ak tahta karn.
An burup yazap slerge Onu (hayvan) burup
(ldrp) hazrlarlar
Terjdep berer. Ve sizlere eit edip 1 (ksmet)
verirler.
Sabahleyin, Hayvan Bomadan nce
Endi tarj adarda, imdi, tan attnda,
Kiin garda, Gn ktnda,
Siinezini tabsn! Ruhu (hayvann) ulasn!

etmek = layk kabul etmek

" 7
 Trt arjkluu Bay Kayrjnrj Drt belikli balkl Bay
Kayn'm
Orj yanna kotolp, Sa tarafna koup,
Yln bolgon ak /iigele, Beyin olan ak yiigelede
Kadlp yat. Uzanp yatn.
Yrek bolgon tr-bakkan, Yrek olan n diree,
Aruu aldr/rnrj idelip yat. Aydn olan senin nnde
dayanyor (hayvan)
Altay keken Ak-Kekil, Altay' dan geen Ak Kekil,
Agar ar da ak-koyon, Ve aaran ak tavan,
Arba aldnar) batap turu. arn (kurban etme
srasnda) banda oluyor,
legerlii ala orjkor, at-karga, iaretli ala alin ve ala doan-
at
Ak plutka idelzir! Ak buluta dayansn!
Ayga, Ki'nge tabsn! Aya ve gnee ulasn!
(U iiyel iilc tekpi tebilzin). ( basamakl merdivene ayak
baslsn).
Ulbrekt ku priik silkinip, Tyl ku apkas sallanarak,
Ayas Kaanga idelzin! Ayas Kaan'a dayansn!
U yalama yaylp (Benim) kurdelem
dalgalanyor.
Ak yarkka yalbarp yadn. Ak a dua ediyorum.
Kurban Ta Yannda Okunan D u a
(Bu dualar amanistlerin adak olarak arap verdikleri srada okunur;
aman, verilen her adaktan zel serpme ilemi yapar)
Yurt Sahibinden
Pu Kldaym tep sananarda, Bu Kuday'm diye dnerek,
Azraganrj ak siidiin azp ald, Hayvanlarndan ak st
karp ald,
An kijee amzatpay, Hi kimseye tattrmadan,
Yaman bijar etpey tondop yat. Kirletmeden, adak olarak
veriyor.
 Baka nsanlardan
Art pogo ajp keldi, Da geidini ap geldi.
An sudu keip keldi. Cokun nehri geip geldi.
Kudaym tep sananp keldi albatt. Kuday'm diye halk geldi.
Pu albatt uun men slerge, Bu halk adna
Tomdop yadm. Ben sizlere kurban veriyorum
Kse ve Et Atarken
Ye, bu amdagan barlgaz, te b u istediiniz kurban,
Terjere yaragan bolzo, Gke layk olduysa,
Paj ezen be? Balarmz esen olur mu?
Pala amrba? ocuklaruruz huzurlu olur
mu?
Amir enii Kuday yak krgn bolzo, Bar ve huzur veren Kuday
bunu beenmise,
Pu ala ayak yak tiisn! Bu kse ayaklar zerine
dsn!
Pu tabpagar, krbgn bolzo, Bu kurban kabul edilmediyse,
Kmkr tiisn! Kse az zerine dsn!
(Kse atlr)
Yurtun inde
Pu terjere yetken Gke ulaan b u (kurban):
Maldr) rs, tomu, iileji. Maln ya ve en iyi paras.
Kudaymnr) yargz otko yedijip Kuday'mm yargs atein
turzun! yannda olsun!
Albattaa tabjp turzun! Ve halka ulasn!
Yurtun On Kesine (Et Dolu Tabak le)
Yeraltndaki Ruhlara (Krms)
Pu Kudaydj iileji, Bu Kuday'm pay,
Munar) alp turzun! Ondan akn!
Ocam Etrafnda
Ada akkan ot algn. Babann yakt alevli ate.

tg
Ene krngn ta ook. Annenin gmd ta ocak.
U burgalgan bos tiidn, kere burulan boz ttn,
Ayas Kaanga tomulgan. Ayas Kaan iin ykselen.
Uz akkan yalr odn, Scak kan alevli ateim,
Yer-yer/iske ebir kr! Kainatn etraf ma dolan!
Ak Yayktarj Altay yarg srap turzn! Ak Yayk'tan karar istesin
Altay!
Aydarj kiinnerj bir bijan yedisin! Aydan gneten merhamet
yetisin!
Yalr otko tabsn! Alevli atee ulasn!
aluu'nun Eve Dnnde Okunan Dua
P aylargan yurtuj Dndmz b u ev

Amir bolzm! Refah iinde olsun!

Kaandaa yamanga yukturbay Asla kt bir ey bulamasn,
Yak yatsn. yi yaasm!
Em men terjerezine kamdap alkadm. Bundan nce gn erefine
ayin yaptm.
Em yanp oytto aylm tep, imdi eve dnerken,
Sananp yadm. Evimi dnyorum.
Yer stiirjde kana albatt alkjn Yeryznde ne kadar halk
varsa,
Ono yak berzin! Herkese iyilik versin!
Emdi yanp yadm. imdi (eve) dnyorum.

zo
 YEDNC B L M

ALTAY AMANLARININ SOY AALARI

VE TANRILAMI ATALARI1
Krt Art (Katm Nehri'nin sol kolu)
Togs boymdan olan aman Kedemey, yirmi be yandadr. Alt senedir
manyaksz ayin yapmaktadr. Sadece temiz tslere, yani lllgen'e, lgen'in oul-
larna, Altay dann ruhlarna ve kendi aman atalarna kurban sunmaktadr.

tz
- i J2
Pepkenek ti*
J"
M

Kardei
Ak-pilck
. * Acu

a
e: X
*
rt
Pu c

i ,
'y

(Baba tarafndan soy aac) 2

aman Kcdemcy'e etkisi olan ata amanlar (ts): Sandin, Ak Pilek ve
Urdiladr. Manyaksz ayin yapan Ata Sandin, Teletska Gl'nn kysnda ya-
amt. Sandin'ran alutsu kurdeleli iki kk tiir) r ektir.
Ak Ayr, (Katun Nehri'nin sol kys)
Irki t boyundan olan aman Payak, yal biridir.

! I?
2

(Baba tarafndan soy aac)

1 Altay amallarnn soy aac 1910'da Altay seyahatinde kaydedilmitir. 1912'de bu kaytkar yeni

hikyelerle tamamlanmtr. Ayn zamanda ata amanlar hakknda retmen N. Ya. Nikiforov'un
birka yazs da eklenmitir.
2 Birinci soy aac, amann baba tarafndan soyunu; ikincisi ise, anne tarafndan soyunu iaret

eder. Yan izgilerle erkek ve kz kardelerin soyu gsterilir. Soy aacndaki erkek ve kadn aman-
lar siyah yuvarlak olarak iaretlenmitir.
 Payak, manyakl bir amardr. Sadece kara tslere; Erlik ve onun
oullarna ayin yapar.
aman Payak'm atas Ulgen'e gz yarak bir at kurban etmiti. Ulgen
b u yzden ona ok kzm ve tm soyuna temiz tslere kurban etme yasa
getirmiti.
Payak aman'ran aylmda erkek tarafnda aman ata ldyk'r tasvi-
ri (aln) vardr. Tasvir, krmz pskll sar kumatan dz sichnden (aak)
yaplmtr. Tasvirin uzunluu 40 cm.'dir.
ant boyundan olan Altayl Tokpadan Tokpan, 5. Altay diiinadandr
ve aman deildir.
Tokpadan'm aylnda kadm aman Sandi ya da Sandep'in kurdelek tas-
viri vardr. Tasvir, erkek tarafnda ask olup dokuz tane kurdele (yalama) ve
kenarlarda aslm lacivert arullardan olumaktadr. Tasvirin kurdeleleri
(yalama) ortasmdan ve aasndan pskller ile sslenmitir.
aluurvm uzunluu 35 cm., genilii 30 cm.dir, arnl ise kare eklin-
de olup kenar uzunluu 16 cm.dir.
Kadn aman Sandep, Kergil oymandadr; duldur ve ocuu yok-
tur. Soyot boyundandr.
Sandep, nceleri Kuyum Nehri'nin kysnda yaam, sonra ise erkek
kardeleriyle birlikte Kan nehrinin kysna tanmtr. Orada hastalamm,
vcudunda kt kokan yaralar km. Erkek kardeleri onu aalamaya ba-
lam ve Kadr-kabak veya Kayrakanj ky maarasna yollamlar. Style bes-
lenmesi iin de be kei venniler. Sandep, maarann yanndan geenlerden
uzaktan uzaa tula ay dilenmi.
Sandep yaad dnemde yle demi:
Meni karndalar uurulu tep, yeskindi, Kardelerim hastasn diye beni
terk ettiler.
lgn tujumda, kaj-daa kiji, lmmden sonra yabanclar,
Karmda-taa kiji polzm, Ya da kardelerim olsun,
Turguluz polorm. Beni ayaa kaldrsnlar (tasvi-
rimi yapp ona sayg
gstersinler)
Altayl amanlar Sandep'i evcil hayvanlarn hamisi sayarlar. nekler
hastalandnda Sandep iin yeni tula aynn ilk demini serperler.

1 22
 Biri hastaland zaman Sandep'e ya beyaz koyun, ya da kara kei
kurban ederler. Geleneksel tren yapldnda etin bir ksmm kk paralara
ayrp Sandep iin atarlar, geri kalan eti ise orada bulunan insanlar yerler. Kur-
banlk hayvann kemikleri, dier kurbanlarda olduu gibi yaklmaz, tarlaya
atlr.
Sandep in lk D u a
Karnr) ii Kabak-tayka tnrguluu Kan Nehri'nir kysnda, Kabak
taygasmda yaam olan,
Candi ede kan ede! Sandep teyze, kam teyze!
Ak nalga biyandu edeger. Siz hayrl mal iin
uurluydunuz.
Arn tzirj Abu-Kaan ede. Temiz tsn Aln Kaan idi.
Ay tarjdakta tepkindiiii eder). Ayn douunda yerin var.
Albattaa biyandu edeger. Kurban sunanlara uur
getirdiniz.
Elin aka piidiip kalgan edeger. Halk yaad srece byle
olur.
Sandep in kinci Dua
Albattaa edirgen... Kurban verenler tarafndan
saylan...
Yetti yiike kdiirtken. Yedi nesil sana tapmtr.
Tangalu kara ay cuuznduu, Mhrl kara ay ieceindir,
Ak koy barlgaluu. Ak koyun kurban senin iin.
Kara bajna biiyan per! Kara bama merhamet et!
Aylm iiynet] yabol garba. Evimde hastala yer verme.
Aylnnrj iinerj slerdi kndiilep Evimde sizi sayarm.
yadrm.
Poyn liip kalgajm, Eer leceksem,
Palan seni kiindiilezin. ocuklarm seni saysnlar.
Kaan seni ntpayn, Seni asla unutmam,
See bajrp yiireyn. Sana taparm.

123
 Ata a m a n n d i y e k
ndiyek'in her birinde prkller (aak) olan ve sar sicimden
meydana gelen bir aluusu vardr.
ndiyek, Soyot boyundandr ilk nce Kemik Nehri'nin kysnda ya-
am, sonra ise Altay'a g etmitir. ndiyek'ten Altay'da Paktyak soyu kalm-
tr.
ndiyek, korkun ve kindar bir amandr (uktuu yaan kam/soylu ve
saygm kam).
Altayllarn anlattklarna gre, rahmetli ata ndiyek, geceleri ayin
yapar, hatta ayllara girermi. Eer ayin yapan ndiyek'i, aylda duyan olursa,
ayl sahibi byk bir felakete urarm, hatta lebilirmi de.
ndiyek'e kurban olarak beyaz ko verilir.
ndiyek'e Dua
Yetti ejiktii yer-su. Yedi eikli yer-s (lke).
Ene yer/is Kaan Altay, Anam, vatanm Kaan Altay'm,
Kabak-tayka, kattun tm! Kabak taygam, heybetli dam!
Karm-tayka - eelii tnm! Karm tayga, sahipli dam!
Edirgenii] t)k... U tane harman rjk...
Sumultnrj lykka U tane Sumltin tyk zerinde
Teep yiirgen yeril] ol. (nceden) yol yrdn.
ndiyektii) yetti olmon, ndiyek'in yedi afa;
Epkin tnn ol ede. Gl rzgrl dan.
Kattm turj kazlgann] ekki yk... Korkun dan senin iki yk
(krmz) kuzukula ile...
Kayra tiiken kazlganduu, Geri sarkan (siyah)
kuzukulakl,
Ekki emekt, ekki amal... ki memeli, iki amal...
apt boyundan olan Kai-Kam, Altayl ata amandr.

Tasviri, kumatan eritli (aak) kurdele ve yan tarafnda asl ku-

ma paras (arl) ile yaplr.

Kai-kam, amanlarda deiik is-

tekler uyandrr, kulana kiji bolup, aydar
berer (insan kulana bir eyler syler; ko-
numa yetenei verir).

124
 Kai-Kam'a senede bir ko kur-
ban edilir.
Akt-Kam, aman atadr. Kergil bo-
yundandr. ocuklarn hamiidir. ocuklar
l
hm
i* ' I ' t
stmaya (kara yarj) yakaland zama Akt'a im t:
kurban olarak kara teke verilir. 4 hNt*t
;< fi
Tasviri kurdelelerden yaplr, arulu
yoktur (res. 98; kr. res. 99).
i 3 1
Satya veya Sat, ata amandr. Kergil
boyundandr. Yal kadn Satya, Kabak
Kani m kardr. Onun almsu kurdele
tutam (yalama)dr.
Adak olarak saba (kmz tulumu) ve- Resim 98-99
rilir. ki olarak iki kazanda arap yapp
StffVfl'nn tasvirine serperler.
S e m a Nehri'nin Kolu Olan ike arg Blgesi
Mundus boyundan olan aman Ppylarj, krk yandadr; yirmi iki sene-
dir ayin yapmaktadr ve 1. Altay dinadadr.
Manyakl aman olan Pupylag sadece kara tslere ayin yapar.

Baba

aman Ppylarj' m tsleri aman Anden ve aman Kalpas'tr.

Ppylarj'm. anne tarafndan atas olan aman Anden m ocuklar ol-
mazm; ocuklarnn olmas iin days Kalpas'tan ayin yapmasn istemi.
Bundan ksa bir sre soma Anden'm kars bir erkek ocuk dourmu. O za-

125
mandan beri Pupylarj'm anne tarafndan akrabalar Kalpas'a, daha sonra da
Anden'e sayg gstermeye balamlar.
Kalpa s, Oyrat hkmdarlnda yaam. Oyrat grevlilerinin emri
zerine Kalpas't dier sekiz amanla birlikte atee atmlar. Kalpas, atein iinde
baka bir amann zerine yatm ve onunla birlikte umak istemi. Fakat bunu
yapamam, nk altnda yatan amann Kalpasla birlikte umak iin yeterk
gc yokmu. O zaman Kalpas sonuna kadar atein iinde yatm ve lmden
sadece kendini deil, karde amam da kurtarm.

Grevh, yedi azk krk ile yeni bir ate yakmalarm ve iine de
Kalpas' atmalarm emretmi. Ama Kalpas yine lmemi; nce aarm, sonra ise
koyu krmz bir renk akn.
Bunu gren grvk: "Sen gerek bir amarsn", demi.
amanlar, dualarnda (alk) Kalpas'a yle derler:
Ki'nge kiiybes kiirer) ta, Gnete yanmayan esmer ta,
Ayga kiiybes altn ta. Ay nda yanmayan altm
ta.
Kalpas'a Dua
Kzl tildir) ermeni, Kzl dilimin belagat,
Kl yaaktrj topuzu, Klk yanaklarmn dmesi,
Ala kstirj olmon, Ala gzlerimin afa,
Ay kulaktr) nlt! Ay kulaklarmn nlamas!
Yakka tongo ee bolgor, Yakak krkn sahibi
olmusun,
Yal yiirekke belge salgan! Kalbin ortasna konuma
gcn yerletirmisin!
stgii bakkan Ulgen-ayas, Yksek Ulgen k' d inleyerek,
Ulgen-ayazn alkanp, Ulgen k ile nl olmusun,
Yerdir) tzi yetti Yeryznn dibine ulamsn,
Abn kaanga alkangar. Abu Kaan'a ululamsn.
Yetti sar at klglii, Yedi sar koum atl,
Yetti sar/ay salmduu. Yedi saygn yerli.
Kiinge kiiybes kr er) ta, Gnete yanmayan esmer ta,
Ayga kiiybes altn ta! Ay nda yanmayan altn
ta.
 Alngaym Kalpas kam! A m c a m Kalpas Kami
Erkendii er mndus. Erkin kahraman Mndus.
Samuraluu say mndus! Bilgelik kitapl sayn Mndus
Yetti sarjay alkayl. Yedi saygm ululayalm.
Yetti maat tdngan, Yedi bahse giren,
Yetti maat tdunala, Yedi balisi kazanan,
Yetti aymakka alkj yetken. Yedi oymaa himmeti ulaan.
Arakda suzndu, arap iecekli,
Ak koy teedilii. Ak koyun kurbanl.
Anos Nehri'nin Az (Katun Nehri'nin Sol Kolu)
Kiizen boyundan olan kadm aman Saata, otuz yamdadr. Ayin yap-
maya evlenmeden nce, daha yirmi yandayken balamtr. Kadn olduu
iin stiigit yapamayan Sata, manyakl bir amandr.

i
. i I
y
Baba
Taraf

K i n e s ' n Atalar \ |
<

s I

Anos Nehri'nin Az
Marjzr, Altayldr. Ayin yapma yetenei vardr. Soyu:

127
 Baba

Taraf

Marjzr' etkileyen (kebelip yat) atalar. Ka (apt boyundan)^ Tatar (ap-

t boyundan), Satayak (Nayman boyundan) ve abktay (Naynan boyun-
dan)dr. Marjzr, alt seneden beri b u ata ruhlarn etkisi altndadr, fakat inatla
ayin yapmaktan kanr. Ara sra nbet geirir; nbetten sonra arap serper.
Bunu yaparken de ruhlara yle seslenir:
Ay kiinm yargzt, Aymn ve gneimin yargs,
Abgaym Ka-kaml Amcam Ka Kami
Togus iiye toglogon, Dokuz gbeimi sayan,
T orj sgimdi lagan, Soyumu sonuna kadar
aratran,
Abgaym Ka-kam! Amcan Ka Kam\
Ay kiinm yargz, Aymn ve gneim yargs,
lllgen uul rtii-Kan. Lllgen'in olu Urtii Kaan.
U tekpitii Bay-Kart, basamakl Bay Kart,
U iiyel Ak-Yayk, boumlu Ak Yayk,
Erkin tzim Er-kanm! Erk tzm Er Kann!
Yarg yerim yln kaya. Mahkeme yerim dz kaya.
Kyg yerim kzl kaya. Barma yerim kzl kaya.
Erkin tstrj epkelgen, Erkin tsne bal olan,
Er kanmnaij blgan, Er kanmdan biilen,
Tatar-kamd tartndm Tatar Kam' ektim ben.
Uar enem Satuyak, Uan annem Satyak,

t28
 Erkin tzim Er-kanm, Benim salam temelim Er
Kanm!
Ts taaym abuktay. Ts daym abuktay!
Yetti crmak yelelini, Yedi armak 1 yeleli,
Ye s kayrk kgiistii, Bakr kutu gsl,
Yetti yeren klkl, Yedi st veren sar ksrakl,
Yer hilelerde bgan, Yer yaratldnda yaplm
olan,
Abgaym Tatar-kam, Amcam Tatar Kam,
Attuu ndm yaan kam. nl, sayn, yce kam,
Ayda kiinde kygluu, Ayda gneede baran,
Ak ayasta yarglm. Mavi gkyznde kararm
veren,
Or krp ky tegem: Yukarya bakarak
baryorum:
Pajrgamm Pay-lgen, Taptm Bay lgen.
lgen uh rtii-Kan, lgen'in olu Urtii Han,
U tekpitii Bay-Kart. basamakl Bay Kart,
Unrn yedip alkagan, Sesim yetip, kranlarm
sunarken,
yelini Ak-Yayk. boumlu Ak Yayk!
Yarg aljp yaynagam, Ac ektim, karar aldmda
Erkin tzim Er-kanm. Erkin tzm Er Kan'mn.
Ay knm ban, Gne ve ayn yaratt,
Abgaym algakan, Amcamn ululad,
Ka kamnrj kattu ts, Ka Kam'm salam temeli,
Erkin tzim ol ede. Benim erkin temelim o idi.
Abgaydr) ylngn, Amcamn dayana olan,
Tmn krp ky teger, Aaya bakarak seslendii
kii,
Erlik tl Biy-Maattr. Erlik'in olu Biy Maattr.
Ka-kamnr) alkagan, Ka Kam'm ululad,

1 Armak: Manyakm yenlerine dikilmi tyler (evirenler)

i2q
Kattm tzim ol ede, Benim salam temelim de odur
Erlik uul Biy-Maattr. Erlik'in olu Biy Maattr.
Maattrdarj eilgen, Bahadrdan zlm olan,
Mattrdrj togus ks. Bahadr'm dokuz kzlarndan.
Ay kiiniim yayagan, Aym ve gneimi yaratan,
Agar ts t ir) yargz. Ak tslerin karar.
A pelime oroloton, Zayf belimi saran,
Ayr butka tolgotonon, Ayr bacaklanm saran,
Ayra baspas kijenim, Aaya den zincirlerim,
Askatabas kyagm, Dayankk zrhm,
Aydr) kiinnirj yargz; Sizsiniz gne ve ayn karar;
Pe orolgon atuular. Be rgl saklar,
Pe piiktelgen beldiiler, Be kvrml belliler,
Kazr kamnr) tayangan. Siz, korkun kamn
dayana srz,
Ka-kamn7 ylngn, Siz, Ka Kam'm temeksiniz,
Aydarj kiinnet] ayrlgan, Ay ve gneten ayrlan,
Agar tstr) blgan. Temiz tslerden yaplan,
Yarg yokto yaynagam, Vazifem olmadan ac ektm
Arik yokto enjigem. stemeden ac ektm.
Tayanganm yaan kam, Dayana mr byk kam,
Tartnganm ulu kam. Kendime ektiim ulu kam.
Yer piiderde plgan, Yer yaratldnda yapk
olan,
Yetti adamniT] alkagan, Yedi atam tarafndan ululanan,
Ay dar) kiinnej ayrlgan. Aydan gneten ayran,
Alt adamnrj kygrgan Alt atanm ard.
Togus ye kuzaktar. Dokuz kvrmk zrhlar,
Tor) sgimnir) yazagdr. Temiz kemiklerrin ssdr.
Kms kanm koyltkan, Kanu kmz gibi
koyulatran,
Kzl edim pjrgan, Kzl etimi piiren,
Ay kiiniim yarg: Ay ve gnein yargc:
Abugaym Ka-kam, A m c a m Ka Kan,

130
 Ua berei Satyak, Uu veren Satyak,
Ulu taaym abktay, Byk dayn abuktay,
Yaan kamm Tatar-kam. Byiik kanm Tatar Kam.
Al sanagam yardgaarl Kara dncemi aydnlatn!
Altn sinim sergedi. Altn bedenim dinleti.
Ala tartkan arak Yaplm arab
Altgarga terjdeyn. Size sunarn.
Kakpaktudrj rsnerj, Kapan altnda birikmi
svy,
Kazardudrj teedi, Kazann buharn,
Ka-kamga aayn. Ka Kani a serpiyorum.
Al sanaam kubultpa, Dncemi yoldan karma,
Altn sinim sabltpa. Altn bedenimi sallandrma.
Araayn toknat, Yavaa dur,
Torj yirekke toknat, Temiz kalbine dokun,
Toku ye eele, Dokuz nesle sahip ol,
Kara bajm kurajp kop, Kara bam sar,
Kana zgim yazag, Btn iimin ss ol,
Araayn tokunap kp! Yavaa dur!
K u y u m Nehri
aman olmayan Altayl Batr'm soyaac.
Kergil boyundan olan ve

Batr'm aylnda, erkeklerin tarafmda Tayada ve Uluzak adlarnda ilci

trjiirck asldr:
Tayada, Batr'n annesi olan Soskou tarafndan babasnn aydndan ge-
tirilmitir.
Kadnlar tarafmda ise, kadn aman Arjaan'm tasviri (trjiirek) vardr
(Odn'm karsnn eyizi).

131
 Dier tasvirlerin ortasnda Kiirm'n aluusu vardr (res. 100 ve 101).

m
' \

Resn 100-101 Resim 102

Ayl kaprm sol tarafnda, eritle2rden yaphm Erlik'in olu
Kara'm tasviri bulmur. Yalama, kaba keten kumatan yaplm ve daha sonra
kmrle siyaha boyanmtr.
aluumn uzunluu 30 cm., genilii ise 28 cm. dir (res. 102).
Erlik piidir) elizi, Erlik Piy'in elisi
Kara ylan kamln, Kara ylan kaml,
Tiirii ylan tiskindii; Card ylandan dizginli;
Kara kaltar atn, Kara demir kr atl,
Kara kumdu s tjkt, Kara kunduz yatakl,
Erlik uul Kara-piy. Erlik'in olu Kara-Piy.
Altayl Delege'in ayl, Mundus boyundan, 1. Altay dinadan (aman
deil).

Jw
2 -c
F5
& s,
J2, 1
// <1 r^
Sakil

0 S-
<3,
5
"S" i-
tsj ft 9, 5. o \
1 Sr E
\

13 2
 Aylda, kadnlar tarafnda kars Toyi (Kergil boyundan)'nin eyizi
olan aman Akt'm trjreki vardr.
Trjrekin uzunluu 19 cn., geniki 17 cm., vznn (pdji) ap
ise 6 cm.dir.
Akt'a kurban olarak boz renkk at, koyun, yaban tekesinin kemikleri,
sabu ve arap verilir. Akt amann ts Yezim Biy'dir.
Ata aman Tayada'nn (Toda boyundan) trjiireki Tayada, Belege'in
kars tara tndandr. Altayklann anlattklarna gre eer Tayada aydan kt
ruhu (yaman krms) kovamazsa, ok kzp kendisi insanlara saldrr, onlara
hastalk gnderir. Kurban olarak ona Akt'a verdiklerinin aynsn verirler.

Aydaki tasvirlerin ortasmda, Krm'n aatan yaplma tasviri

vardr. Uzunluu 20 cm bedeninin geniki 3 cm, bann ap ise 4 cm'dir (res.
103 ve 104).
Ata aman Tokyok' un trjiireki Tokyok' un z kardei olan
rffc'nd. O da amand. Ayin srasmda Tokyok adrn bacasndan (tiiniik)
uarak dar km ve dier ayln stne konmutu. O dk, ayin yaparak in
sanlarn btn hastaln iyiletirirmi. Tokyok ve dk' n tsleri Abn Kaan
idi.
Kadn aman Sosdon'un trjiireki (ayl sahibinin annesine ait).
Sodon, on bir sene nce lm. ldkten soma ruhu, aru ts Abn
Kaan'a gitmi. Ayin yaparken bir aman, Sodon'un akrabalar tarafndan sayl-
maya layk olduunu anlam.
Sodon'un lmnden sene soma ona trjiirek yapkn. Sodon'a
kurban olarak dier atalara verdiklerinin ayns verilir.
apt boyundan olan Altayk Podnop'un aylnda Tukeek vardr. Ata
aman Uliip'n tasviri (Podnop'un karsnn eyizidir). Ulp, aman dualarnda
bacakl olarak adlandrlr: (U putt bay - Ulp) Tasvir 25 cm bykl-
nde beyaz kumatan yapkr. Aada bacaklar iin yrtmalar vardr. Bazen
bacaklar torba eklinde yapkr, ii klle doldurulur. Yukarya, ortasma sakak
tasvir eden sincap kuyruundan para dikikr. (bk. res. 105; kr. res. 108b).

U putt bay Uliip! U bacakl bay Uliip!

Porbo kara sagaldu, Kara sakalk,
Polot kara kltm, Kara polat kkl,
Ulgen biyderj yarldrj, lgen Biy'den ayrldn,

'33
 ayastarj aldrj, aydnlklardan saldn,
Aylga kuruluu, Ayl iin (sen) embersin,
Agar baka biiyandm! Aaran baa (sen)
merhametsin!
Ata aman Kai apt boyundandr. Tasviri sicimden yaplmakta-
dr. Dul olan kadn Sattdt'nur (Irkit boyundan) aylnda ayn tasvirin nrakl
ekli bulunmaktadr. ngrak aman manyann parasdr.

Resim 103 Resmi 104 Resim 105

K u y u m Nehri (Katun Nehri'nin Sa Kolu)

Nayman boyundan olan aman Sapsr yedi yandadr ve bir senedir
ayin yapmaktadr. Sapsr'm orta boyda bir de davulu vardr. Sadece kendi ay-
lnda ayin yapar. Halka ak olan ayine (kamdk) katlmamtr; bunun iin da-
vulun zerinde resim yoktur (tegin aln/basit davul). Sapsr, bazen kendi ay-
lnda iki saat sren ayin yaparken davula vurur, lk atar, fakat belli bir ey
sylemez.

Yal amanlar Sapsr'm on be yama varncaya kadar bu ekilde

ayin yapacam sylerler.

'34
 Otuz yanda olan aman Mootoy, liip boyundandr. 1. Altay
dinadandr. Yedi senedir ayin yapmaktadr. Ayine balamadan be sene
nce kalbinden ve boazndan hastalanmtr. Nbetler geirirdi, nbetler sra-
snda kendinden geerdi. Ayin yapmaya baladktan sonra hastalk kaybol-
mutur.

/
1 /
Kalnak

-a 2& /
Ycrlk

(5 /
J
V.
d \
\
a
1 i t/
1 1 " M
B o k s o k u n erkek kardeleri, M u n d u s b o y u n d a n

Mooto/'un koruyucu atalar Badi amay ve Yrunak'tu.

Tonjoon boyundan olan aman Boltoy, yirmi yandadr ve senedir
ayin yapmaktadr. Bu sre iinde bir kere nbet geirmi, nefessiz bir ekilde
bulunmutur; bedeni lm gibi morarm ve sertlemi, azndan kpkler
gelmi. Boltoy'u bulanlar gsnn zerine davul koyup ona sopa ile vurmaya
balamlar. ki saat sonra aman nefes almaya balam, bilinci ve gc yerine
gelince ayin yapmaya balam. Herkes, ata aman Krtba'n Boltoy'u manyak
dikmekte acele etmemesi yznden hastalandrdna inanr. Bilgileri toplad-
mzda, aman Boltoy'un manyak para para olarak hazr duruma gelmiti.

'35
 sr Kardeleri
'J.
Anc

Boltoy'un hamileri (ts kam): Sarjzak, Krba, Adula, Kaptk ve

Anid r.
Sarjzak Altayh amardr. Yedi kardei varm. Bir gn kardeleri tifo
(yadn)ya yakalanm. Km Sarjzak Ulgen iin iistgii yapmt. Altayllar genel-
likle km Ulgen'e ayin yapmazlar, nk gkyznn donup buz tuttuuna
inanrlar. Km gkyzne klamaz. Fakat Sarjzak b u engeli amt. Kurban
suruna srasnda Sarjzak ay ekilli balta ya da dier rivayete gre amar tek-
nesi yapunmda kullanlan nacak alm ve buzlar krarak nc gkyzne
kadar ulamt. Orada lgen ile grm. Ayin srasnda adrna byk buz
paralar dmt.
Sarjzak' byk aman gc sayesinde, dualarda "gkn olu" (terjeri
uul) olarak adlandrrlar.
Sarjzak uzun bir mr srm ve sk sk kendinden gemiti. Altayl-
lar onun ayinlerini ok sever ve yal olmasndan dolay gsz den amam
boa postu stnde kendi ayllanna sk sk getirirlerdi.

Sapzak'a D u a
Ay maltarjd kstanp, Baltam kemerine takp,
Ak ayaska temdengen. Ge doru yol aldn.
lbiiregirj silkinip, apkann tylerini sallayarak,
ayaska temdengen; Gkn nc katma gittin;
Ulgen biyge gdgn, lgen Biy'in huzuruna ktm,
Terjri uul tedirgen. Gn olu diye adlandrldn.

136
 Tepke alp oynotkon Tepkenin desteini alp aldn
lbrekt Sarjzak. Ulbrekli Sarjzakl

n n

Resn 106 Resim 107

Sarjzak, manyaksz amandr. Sarjzak'm tasviri kurdeleden yaplr.

Kalbaak amarm aluusu: eritli dokuz yalama ile ortasnda patarj ya da eezi
(res. 106) vardr. Kurba amann aln su iin (res. 107; kr. res. 108c ve 109)
baknz.
S e m a Nehri'nin Kolu Olan ike-arg Nehri,
aman Tatan, Tonjaan boyundandr ve krk iki yandadr; yirmi iki
yandan beri ayin yapmaktadr.
Popler bir aman olan Tatan, kendi koruyucu ruhlar hari dier
ruhlar da kendine ekmitir. Anlatlanlara gre ayin srasnda davul ve orba
yardmyla gkyznden ate drlm.

'37
 Resmi 108 c Resim 109
Tatan, manyakh amardr, fakat kendi manyak yoktur, dier
amanlardan alr. Gkyz ve cehennemin tm ruhlarna ayin yapar. Tatan'n
hamileri olan kan ruhlar: Kiile Kam, Biyke Kam ve bykannesi Praka taraln-
dan Kstnk'dr.

aman ata Badi, liip boyundandr. aman Badi'nin dokuz davulu

vardr.
Krgzlarm Altay'a saldrdklar srada aman Badi kere ldrl-
m, ama her seferinde dirilmitir. Sonunda onun gzlerini oymu ve karnn
da yarmlar. Kalbi tylenmi bir ekilde bulunmu, ba armartm ii de ay-
nym, yani tylym. Tyl kalp. Altayllarn inanlarna gre ba parmak
izgilerinin youn olduu blge kalpmi.

c
3/i-

Kyic, Kuzuna'nn ol

# Kstnk

138
 aman Sadi'yi ldren Krgzlar yle demiler:
Srekey yak uul emtir, Gya iyi bir delikanlyd
Yreinde tktiiii, Yrei ve
Ergeginde tktiiii! Baparma tyl biriydi!

1. Alta3^ Dinadan Olan Demii Aspina'nn Ayl,

Yml (ata), kadn aman. Onun ts Kemdik (Kemik) boyundandr
ahusunun ad taykanrj sar aludur. Tayga'ya (ts Aspina) kurban
verildiinde tepi'nin (amar teknesi) iindekileri bu aZznmun zerine ser-
perler.
Yml, hayvanlarn hamisi ve kaparm bekisi (ejiktirj sakz) saydr.
aln su Altayk'mn gda malzemelerinin, zellikle de stn bulunduu kadn-
lar taratma aslr.
aln, ipe bak olan dokuz erittir. Ortadaki byk erit krk yerine
kullanlr (res. 110).
Ata aman Biy akr, hayvanlar kurtlarn saldrsndan korur. Ayin
srasmda aman, Biy akrdan hayvan srlerine iyi sahip olmasn ve onlarn
yanna kurtlar ve kuzgunlar yaklatrmamasn rica eder. aman b u srada
tokmak ve davulu kullanarak Biy akr'm. yardm ile beki hareketlerle kurtlar
kovar 1 .
Biy akr'm aluusu iki ayr almdan oluur: a) yalama, b) trjrek.
Trjrekin sa tarafna bayr asdr (res. 111).

1 Altayllar kurt uluduu zaman, "Kuday'dan yiyecek istiyor" (Kudaydarj mal surap yat), derler. Kurt,

yalnz Kuday buna izin verdiinde mal boazlar. Altayllar saygdan dolay, ok nadir zamanlarda
kurda Pr derler, genelde ise dier saygl isimleri tercih ederler: Aratu, okoyok veya abakay gibi
Kurt mal boazlad zaman, Altayllar hayvann ban alp kafatasnn zerine kmr ile dizgin
izerler. Bu ilem, mal sahibinin mal sus'u (cenin) takip ettii anlamna gelir.

'39
 Resim 110 Resim 111
Alk Ss [Dua]I
Kudanrj uul Ay-akr Dnrn olu Ay akr
Ada Kudam biy kiji. Dnrm memur biri,
At sugad kldik yer, Gl yeri, at suvat,
At aylanbas mejel yer... Atm uramad tepelik yer...
Sar tarjdak krtii, Sar tem grl,
Yetti car/ay kygluu. Yedi kanarya tl.
(Yol beltiri bay-terek). Bay terek yola uzan...
Slerge bark berip turu bis. Size kurban veriyoruz.

aluu: Abu-kannrj kyandar ya da aga-kstar (Abu Kan'n kzlar). Beyaz

kuman zerine balarnda puhu kuu tyleri olan kulda; lbrek dikilir.
Kuklalarn kyafeti krmz kumatan yaplr. Kemerleri ise pullarla sslenir.
fl/nmun ortasna uzunluu 36 cm; genilii 26 cm olan (res. 112 ve 113) iki
beyaz erit (yalama), sa rgleri (kedegi) aslr.
Todo boyundan Yarbak aman vard. Ts Abu Kan idi. Bu tasvirlere
sahipti, tasvirler ondan Aspin'e gemiti.

mo
 Resim 113

Resim 114:aman Aspinin aluusu; hanmnn eyizi?

Kergil boymdan olan aman Kayrk 1. Altay dinadandr ve otuz iki

yandadr. Yirmi yamdayken ayin yapmaya balamtr. Kayrk'm hami
ruhu days aman Epin'dir. Epin hayattayken Kayrk hastalanm, Epin onun
iin davul yapm ve ayir yapmasn sylemitir. Kayrk, manyakh amandr.

iyi
 aman agay Irkit boyundandr ve on alt yandadr. Drt yandan
beri nbet geirmektedir. Hl days Demii Boltya'nin evinde saklanan davu-
lu ve manyak daha o yedi yandayken yaplmt.
agay' aba aman ile Tarhan aman atalar etkilemitir.
aba aman, soyuna (O boyu), kendisine kanl kurban sunulmama-
sm, yalnz st ve arap serpilmesini ve ayllarda erefine yalama aslmasn
vasiyet etmitir. Bunun dnda o: "Eer soyumda arlatan amanlar olursa
onlara sayg gstermeyin, tasvirlerini (aln) de yapmayn. Kehanete ihtiyac-
nz olduunda, b u n u iyi amann ruhundan isteyin" demitir.
aman aba'n yaad zamanda, Oyrat hkmdar Han
Nam, btn amarlann atee verilmesini ve halkn her yz ba
A hayvanndan onunun alman (vergi) olarak alnmasn
emretmiti. Fakir olduundan dolay vergi deyemeyenler han
n iin almak zorundayd. Halk b u karardan memnun kalmam
ve katliamla biten bir isyan karmt. aba, akrabalar ile
fl birlikte yaad yerlerden kam ve Rus arie II.
Yekaterina'nn uyruuna gemitir.
Resim 115

Nalbantlar, Rus uyruuna getikleri zaman vergilerini demir ile der-

lbant insan ba byklndeki demir parasn, dul kadnlar ise
birer ie ya (kuuk sardii) vergi olarak verirlerdi.
aba'n aluusu at kula oyuklar dikilmi olein kuma parasdr
(res. 115).

142
&

<t.

%tp
s

Sc

Tostogo: Hann emri zerine Tostogo da dier amanlarla birlikte bir

adrda atee verilmiti. Herkes yanm, fakat Tostogo adrn bacasndan ua-
rak kp kurtulmu, Altay'da amanizm'i yemden canlandrmt. Han ve
adamlar onun aman gcne armlard.
Tostogo'a Alk Ss
Ak taay Tostogo! Ak day Tostogo!
Ak-adadr) eezi, Ak davulun sahibi,
Nkrl, Ak adatt. Yiitleri olan Ak adan.
U rktii ar kumak... U hrgl yce kumlar...
Yer kulaktm Yezim-biy. Yer kulakl Yezin Biy.
Yetti ejikt Kiigrt-Kaan. Yedi kapl Kgrt Kaan.
Siit klirje yirjii etken, St gln buza evirdi,
Smer tayka tepki salgan. Siimer-tayga' da 1 basamaklar
yapt.
Alton ekki ay solorj Altm iki ay gkkua
Arka moynga kadatkan. Omurga kemiinde ve
boynunda yerleti
Yett'on ekki yer solorj Yetmi iki yeryz gkkua
Yen bajna kadatkan. Kollarnn uunda yerleti.
Yakhkt seskende, yi bir ey hissettiinde,
Ak kblk polup uattan. Kelebek gibi uarsn.
Yarnandkt seskende, Kt bir ey hissettiinde,
Ay kara ta rjdayttan. Snen aya benzer kara ta gibi
oluyorsun.

1 Budistlerin kutsal da.

'43
 Elikmanara Nehri'nin Az
Yetmi alt yanda olan aman Motkook, Yiis boyundandr. Dokuz ya-
ndayken ayin yapmaya balamtr. Manyafcszdr, sadece temiz tslere ayin

f.

yapmaktadr.
Bokl ve Otustoy'a Dua
Boklmrj bajrgan, Bokl'nn iftihar ettii
Pakkan biirn baktgan. Pookthan1 ile (ben de)
iftihar ederim
Pajrganm kara ku! Seslendiim kara ku!
mst Kara-kaya, U boynuzlu Kara Kaya,
Alt ayrmd sakgan, adrn alt desteini koruyan,
Al otkon kdiigen, Korkun ateimi gzleyen,
Pala barka sakgan, Canm, ocuklarm koruyan,
Mal kjn sakgan! Mal ve kular koruyan!
aman Motkook'un aylnda kadn aman Kanaa'nn aluusu vardr.
Ayrva, on tane yalama ve yan tarafnda ise al horozunun kuyruu asldr.
Kanaa, Soyon boyundandr.
Kanaa, nce Kemik Nehri'nin kolu olan Ala Nehri'nin kysnda ya-
am. Bii Nehri'nin kolu olan Opi Nehri'nin kysnda yaayan Altayl Kkn
sat yapmak iin o taraflara gideni. te orada Kanaa'ya gz koymu. Ona
duygularm am, hep sadk kalacana sz vermi. Kkn, ilerini bahane
ederek memleketine dnm, en ksa zamannda Kanaa 'y almak iin Ala'a
dneceine de sz vermi. Kanaa, bir sene sonra Kkn'n kendisini kandrd-
n arlam.
Kana, kadn aman idi. zerine manyak giyip davula vurarak ku gibi
Mor/gol (Uymen tepesi), al ajiktii albagan (Loji tepesi), olmon (Kuma Neh-
ri), Adgan (Elikmanar, Kuyum), Ak Kaya (Kuyum nehrinin zerinde),

} Baktgan, Pookthan ve Oktgan: Oklu Han.

'44
Mst Kara Kaya (Trg tepesi, Tj) dalarn stnden Altay'a umu ve
Kopu Nehri'nin kysna inmi idi. Yol boyunca btn aman eyalarn top-
raklarndan getii iin hara olarak da ruhlarna vermiti. Kana, Kkn'n
aylma geldii zaman Kkn korkup yatann perdesinin arkasna saklanm.
Kanaa yle demi: "A, anagaZ1 Benimle evleneceine sz verdin, neden sz-
n tutmadn?" Kkn susmu.

O zamanlarda Kkn'n ayin iin sabas hazr duruyormu. Kanaa da-

vulu stp ayin yapmaya balam.
Kanaa, Altay'da Kkn'n yaranda kalm. Kadm usulne gre sala-
rn rmt (tiiliip).
Belk bir zaman soma Ad gui dan ona aman elarm geri vermesini
rica etmiti. Adgan, eer Kanaa ocuksuz kalmay kabul ederse, her eyi geri
vereceine dair sz vermiti. Kanaa buna raz olmamt. Tekrar Ala'a gidip
oradan davul, orb ve manyak getirmiti. Onun manyakm rnek alarak Altayl-
lar da kendilerine manyak dikmeye baladar. Btmdan nce manyaklar yoktu.
Kanaa'mn Kopa Nehri'nin kys ile Kuraga ve Sema nehrlerinin ky-
snda yaayan Adla adlarmda ikisi de aman olan iki olu vard. Kuraga'tan
ada erpev zaysan Tobokovlar (Komdo boyu) ve anne tarafndan Motok
amarmn soyu tremitir.
Kanaa'ya Alk Ss
Uar ene Kanaa! Uan ana Kanaa!
Alt ayrbst saktagan, Alt dirennizi koruyan,
Alankt saktagan, adrmz koruyan,
Al otkon kiidgen, Korkun atennizi gzleyen,
Pala barka kiidiigen, ocuklarmza gz olan,
Malga kuka aglba. Mal ve kulara zarar verme.
Kiizen boyundan olan aman Siirte yirmi be yandadr ve drt ya-
ndan beri ayin yapmaktadr. Matyakszd. Biri anne tarafndan ata aman
olan orkoy'dan kalma, dierini de kendinin yapt iki davulu vardr. Ancak
birinci davulu kullamknamaktadr.

1 Kayak (kfr olarak kullanlr).

'45
 Srte'in Koruyucu Atas Olan Plas'a Alk Ss
Plas kammrj tayarjgan: Plas Kani m dayana:
Uar kutr) kanad, Uan kuun kanad,
Utu baj bura, U burann sivri ular,
Pay terektii badaluu, Bay tereke yerleen,
Pay sektii oynduu. Zengin sek oyunlu.
Tay yiireek tayaktuu, Tay 1 znden dayakl,
Talba kuran tepelii. Teke eti dolu tabakl,
Tapak kayr) olottu. Kaynda oturakl,
Yarm kaya yadmduu, Yarm kaya yatakl,
Yriim kaya rgtiiii. Yaru kaya hrgl,
Adalarm tudungan, Atalarm (seni) tuttular,
At karaktuu Kaan-Suyla! At gzl Kaan Suyla!

Kuyum Nehri'nin Az
aman Kapagay, Tls boyundandr, otuz yandadr ve on iki senedir
ayin yapmaktadr.

1 Akasyann bir eidi.

146
 Kapagay'm hami tsleri Denit, Papa, Torbagan ve nrk't.

Tslere Alk S s
Taydalarn tayangan Dedelerine (anne tarafndan)
dayanan,
Yan adam alkagan. Dedemin (baba tarafndan)
ululadklar.
Ag (ak) adanr) uluz, (Siz) Ak babann
adamlarsnz,
Aru tzim eezi. Temiz tzlerimin
sahiplerisiniz.
rkt kaan-adam hrgl Kaan Adam,
Yek tzim Yezim-biy, Salam tzm Yezim Biy,
Abuu-Kaan, altn kldir) eezi. Altm glmn ve Abm
Kaan'n sahipleri.

Motoy aman'm babas olan yak Altayk'nn aylnda ata aman

liip'n eski davulu vardr. Davul, ame soyundan onuncu aman olan
Motoy'a miras olarak kakmtr. Altm sene nce o n u yeni davulla deitirip
eskisini ormana atmlar.

'47
 Ata Uliip bekr bir kadndan domu. Annesi, b u aybn saklamak
iin ocuunu kabuunu nceden kestii kayn aacrun altna brakm. te
liip bu aacn suyu ile beslenmi.
amanistlerin inanlarna gre liip ayldaki ocuklar korur, maln
oalmasn salarm. Eski bir ata olarak halkru dnr ve onlara hayatlarm
srdrecekleri eyleri gnderilmi.
lp'e Alk Ss
tt tatar ayrlgan, Delikli tatan ayrlan,
U puttuu bay Ulp! bacakl Bay lp\
altraktuu bala surayttan, Oynayan ocuklar (bebekleri)
isteyen.
arkrada-kitede mal surayttan, Kineyen hayvanlar isteyen,
Uzun yele itkaazn srayttan, Dml uzun dizgin isteyen,
Ulu arht k~jorg surayttan, Katkl byk tulum isteyen,
zlgendi dayttan, Tkeneni (soyu) canlandran,
ltiiregendi kabtrattan, Terk edenleri kavuturan,
Ayrlgand biriktiretten, Ayrlanlar birletiren,
Astkand yuunadattan, Kaybolanlar toplayan,
As paka biiyan beretten, Fakirlere yardm eden,
Amir tnga alk per etten. Huzurlulara dua eden.
Kurtuu Kl (Mayma Nehri'nin Az)
Tonjan boyundan olan aman Sapr, yirmi alt yandadr ve on be
yandan beri ayin yapmaktadr. Ayine balamadan nce hastalanr ve sk sk
nbet geirir; kendinden geer. Ata Kruba, davul yapmas ve manyak dikmesi
iin Sapr' ikna eder.

148
 d Danile'nin
fH t 1 O boyun
CJ ,1 V Tartmann
fi
^^rdoi
1
\
3 (
< /
/ =P
'/ S
u-

Sapr, manyakh amandr ve btn tslere ayin yapar. Ayin srasnda

tokmak ile davuldan ate karr (amanistler bunun gk atei olduunu sanr-
lar). Boazndan pipo, konura (davulun asklar) gibi demir eyalar karr.
Bazen de burnundan ylan karr.
Okuma yazma bilen Sapr, ok popler bir amandr. Rica zerine
halka ak, gsteri eklinde ayinler yapar.
Sapr'm hami atalar Kanaa, Nadga, Bak ve Obkkcdildi r.
Mayma Nehri
odr, Murdus boyundandr ve manyakh bir amandr. O, btn tsle-
re ayin yapmaktadr. odr, in uyruundan Rus uyruuna ilk geen ve Ulah
civarnda Krgz Babu Kokorbay ile savaan Altayl zaysan Ereldey'in toru-
nudur.

'49
 Oyrat
beyleri

Etcldey

Maaak
Tuhten

Peki
Paval

-0
ru
U kz karde
i 1
&

aman odur'a etkisi olan atalar: Tostogo, Sarjzak ve Yeor'dur. odr,

samanlk yeteneklerini ve man/ak ise dorudan Yezitti Biy'den (da) almtr.
Yeor, Tartk-Ks ve Sumgaya'ya Alk S s
Yezitti adaa tayangan, Yezim babaya dayanan,
Yes-kiiree ylngn, Bakr toprak tabyaya yaslanan,
Kl solorj sayltkan, Kl gkkuan diken,
Kkriderj yarg algan, Kiikrider yarg alan,
Kygiikiderj yarg algan, Kiiygkiden ses alan,
Abaganrj ak tojonrj alkap kalgan, Abakamn buzlarm ululayan,
Altn kldirj biy kelep... Altm gln kysndaki
tepeler...
Kl eezi Kk-puga... Gl sahibi Kr Boa...
Su eezi Svay (Suvat)-Kaan. Su sahibi Suvat Kan.
Yiis baytalda kklii, Yz ksrak kurbartl,
Yiis Mundusta tedilii, Yz Mu dutan [arap]
hediyeli,
Kiirerj attr) marjday, Dor atm aln,
Kr Mundustrj agaz. Gl Mundus'un amcas,
okur attrj marjday, Alaca atm alrn (gibi)!
ootj Mundustrj agaz. Kalabalk Mundus'un amcas.
Uar kiiyer Sungaya, Uan ve yanan Sumgaya,
Uktu yaan Tartk-ks, Soylu yce Tartk Ks,
Uktu tstiiii Yeor-kam! Soylu, asil Yeor Kam i

150
 Ata-Ruhlara Dier Alk Ss
Abuugaym Yeor-kam, Amcam Yeor Kam,
Yetti ejikt Yezim-biyge ylngn, Yedi kapl Yezim Biy'e
yaslanan.
Uar edem Sumgaya, Uan teyzem Sumgaya.
Ulu edem Tartk-ks, Byk teyzem Tartk Ks,
U liip tirilgen. kere lp dirilen.
Albs edem Mandil, Albs1 teyzem Mandilii,
Yld s yudr tonduular, Yldz gibi ssl krkller,
Ylan manyak keptiiiilep. Ylan gibi manyakh kyafetliler.
Ts taym Tostogo! z daym Tostogo!
Aruu taykam Abuu-Kaan. Temiz da Abu Kaan.
Be-Piltir'e Kavuan ike Nehri
aman Mama, Tonjon boyundandr ve elk yandadr. Yinni sekiz ya-
ndayken ayin yapmaya balamtr. Manyakh amandr.
Hamileri olan atalar: Sarjzak, Pdli, Kozy Boydoy.

8>
dB

Bak: aman Mama'nn aydnda ata amandr. Altayk Ladip'in kars

arack Ue Soyotlardan alnmtr. Artk nesil boyunca ona sayg gsterir.

1 Kr. Telete alm 1) rivayete gre bir zamanlar Altay'da yaayan kll insanlar, 2) kt ruhlar,

Erlik'in hizmetkarlar (Radlov, Opt Slovarya Trkskih Nareiy, 1,439-140).

'151
 Bak, insanlara fazla zarar vermez; gz, boaz ve srt arlarna o se-
bep olabilir.
Bak'a kurban olarak tay ya da arap verilir.
aln su kendir ile balanm dokuz tane kk tasvirdir. Tasvirler
kaba ev yapm kuma paralar (yalama) ile rtlr ve krmz renge boyamr.
Uzunluu 13 cm, genilii ise 2 cm' dir. (res. 116).

Resim 116
Gnlk konuma dilinde tasvirlere togs pa (dokuz ba), aman dua-
larnda ise yajl tondu togus ks ( yeil krkl dokuz kz) derir. Onlar ayn za-
manda Kayr Han'm ya da Kayr Tayka'nm kzlar (kyandar) saylr. Kayr Tayka
Teletsk Gl civarnda bulunur.
Kyandar, kzlar, ilk bata amann ahs ile alakal olurlar. Onlardan
amana zel g geer. Bu g sayesinde aman kendinden geine scak kz-
leri eline alr, onlar aznn iine koyar ve bunlar ona ne ac ne de zarar verir,
ya da ayldan kt ruhu kovarken bir yerden baka bir yere su dolu kazan,
amar teknesi, torba veya dier ar eyalar atar.
amana verilen gten dolay tasvirlere bir de kamnn yilbizi (aman
gc) ya da togus pa togus tayka yilbizi denir.
aman Bak da bu resimlere sahipti; sonra onlar onun akrabalarna
gemitir.
aman Bak hamileri Ekey ve Kadl adlarmda iki kadm amandr.
Gnmz amanlar Ekey ve Kadl iin yle bir alk okurlar:
Ekey, Kadl1 ekki kaat, Ekey ve Kadl, iki kadm,

1 Kadl, bir iskambil kd olup kupa kzdr. Baz amanlar, kadm amanlar Ekey ve Kadl'm kz

karde olduklanm sanrlar.

'52
 Ka d t-kij i u a r-kan! Kadm kii uar kam!
Azrayr mal epii bolor kandy? Beslenen hayvan rahat iinde
yaar m?
Kirjdiktiiii, kirbikt bala bar Kirpikli, gbekli ocuk
kandy? yaratr m?
Askarbaska mal yayap perari Mal eksilmesin diye bir ey
kandy? yaratr m?
Kajlarga ba yayap pereri Birilerinin krma balar yaratr
kandy? m?
Pe-Peltir Nehri
Baba taraf apt boyundan olan kadn aman Bardam, yirmi yanda-
dr ve iki senedir ayin yapmaktadr.

g
3
"1
>-

"H 4
5 J

Bardam amann koruyucu atalar: Tayamay, Yad, anibay'dr. simle-

ri geen atann hamisi da ruhu Abn Kaan idi.

Kadm aman Bardam, evlilii sresince Mnds boyundan olan koca-

snn atalar Tartk-Ks, Mandil, Sumgaya ve onlarn tsleri olan Yeor,
Kazaka ve Sagzak' kendi tarafna ekmiti. Sz edilen son ata olan Sarjzak,
Bardam'm annesine daysndan gemiti.
Sonbaharda, ilk kar dtnde Tayamay, lllgen'in olu Br Kaan,
Altay Kiim tayka, kara ts Kiila Kaan ve Kaan Tura iin siyah bir at kurban ver-
miti. Kurban verdikten sonra daha nce hasta olan amann ailesi iyilemiti.
Tayamay'm lmnden sonra akrabalar sadklarna kavumalarna karlk

1 Yukarda: .anibay, pada: ainbay.

'53
kranlarn belirtmek iin Tay ama' y Altay'dar ikinci Kiirm olarak kabul
etmilerdi.

Resim 117
airbay hayattayken kendi ruhlar aracl ile aman Takay ile m-
cadele etmitir. Mcadele srasnda ainbay aman gcn kullanarak
Takay'm karnna dokuz demir (korjura) saplamt. Takay b u yzden lmt.
Onun lmnden ksa bir sre sonra ainbay da lmt.
aman P olu top, O boyundandr ve otuz yandadr. Baba tarafndan
hami atalar: Sarjzak; anne tarafndan: uyuk Sergey, Semenek, Tiskinek ve
Polutop'vn z annesi Tkmaga't.

f I
f i

alkandm boyundan olan Ata aman uyuk nceleri Altay'da, Lcbed

Nehri kysnda yaam, sonra ise Ulalu'mm. arkasma tanmtr. E bek e ve Kadl
adlarmda aman olan iki kz kardei vard. yk'un hami ts Yezin Biy idi

'54
(Yezim taykadarj sngan uyk/Yezim tayka ile hzla giden uyuk), kz kardele
rin ts ise Ala ve Kemiktir.
Ebeke, Kad ekki edeliiii syndu, Ebeke, Kadl, bykl kkl
iki bac,
Ala pula Kemik tayga tayangan. Ala ve Kemik dalarna yas-

,jT lanm.

uyuk'un aluusu eritlidir, ortasnda ssl sicim vardr. Sicimlerin

stnde bayku tyleri (iilbrek) (res. 118) vardr.
Kapal boyundan olan bir hrsz, uyuk'tan eritli Yayk tasvirini alp
kam. uyuk, hrszn peinden Erlik' in olu Saldam Kirey'yi gndermi. Hr-
sz, btn mallar elinden alnarak yoksul kalma cezasma arptrlmtr.
aman Polutop, karsnn
atas olan kadm aman Arja, aman
Badi ve Kk l'y kendi tarafna
ekmitir. Ata aman Kk l, Altay'a
Soyot lkesinden gelmitir. Soysuz
ve ocuksuzdur. Hayattayken, halk
iin tedi; ykselten, ululanan, olaca-
m sylemitir.
ldkten sonra insanlar ve
hayvanlara lm getirmeye balam-
t. Fakat onu sayanlarn adrlarna
refah ve mutluluk getirir.
Resim 118
Kk l'ye kurban olarak at verilir. Refah iinde geirilmi ka kar-
lk kran belirtmek iin ilkbaharda onun tasvirine iekler (kk ate) aslr.
opo Nehri.
aman Balandi, Yark boyundandr, otuz yandadr ve ernev Trkle-
rindendir.
Baba tarafndan hami atalar (kam ts): Kuybadak1, onun tsleri Yezim
Tayka, Kgdi (kadm aman), Bak, Adar, Edege, Sarilik, Yarmaktr; Tilek adm-

1 Orijinal metinde Kuybad/ak.

155

f
daki bykanne tarafndan tsleri ise Kanaa, Kajagay (kadn aman), Tayada ya
da Kuraga ve drt erkek kardei, Tobok'un oullar: Ike, Ydik, Tadnjek,
Tarlaaktu.

jjt -w
Kortuak

-8
D

Yarmak
tanak
-S
i
3O
1
O

2
>2 S

T o b o k ' u n oullar

K u y b a d a k ve Dierleri in A l k S s
Uktuu tstiiii Kuybadak, Soylu, asil Kuybadak,
Ulu Adam tjnda tartngan! Dedem zamannda kendme
ekilen!
Uktuu tst Bak-kam, Soylu, asil Bak Kam,
Ulu enen Kk edi1, Byk a n a m (teyze) Kk
Ak tayn Tay-ada, Ak daym, Tayada,
Uar edem Kaan a, Uan teyzem, Kaana,
Aktuu uluu ylan-ba, Drst, nl Ylanba,
Ak taaym Ti. Ak daym, Ti!

Balandi aman'111 aylnda Abn Kaan'n iki kznn alusu vardr. Bu

aluuyu Todo b o y u n d a n c'. -> sau. , l U n annesi babasmn aydndan getimitir.
Bu aluu Abuu Kaan'm ts olan ata aman Mamra'mn idi.
aluu, 2.5 arnlk kare eklindeki kaba kuma parasndan ibarettir.
Yukarda, ba ssleri (lbrek) ve sarkan pullu rg ip (kedegi) olan ha eklinde
iki kukla vardr.

Metinde: Kk edi veKgdi; Tayada ve Tayada; ylan-ba ve Yilanba eklindedir.

,56
 Kuman sa tarafnda tavan postu (patarj), sol tarafnda ise birok
erit (yalama) vardr (res. 119).

Resim 119
Altay amanizminde Abu Kaan'n kzlar Kayr Haan'vn kzlar ile ayn
neme sahiptir.
Biy Nehri'nin sol kysnda ve kollarnda yaayan ernev Altayllar
atalarna tasvir yapmazlar. Onlarn ayllarnda sadece bann biri aada,
dieri yukarda olar. iki bal ahap bir surete, Kanm, rastlanr. Tasvir gen
kayn aacndan yaplr ve krmzya boyanr. Bykl yarm arndr. Ku-
ma paras ile (altn ton) rtlr.
Ayinin anlamna gre, Kanm ev, mal ve hayvanlarn hami ruhudur,
ernev Altayllar ile Katm nehrinin arkasmdaki Altayllar iin de Krm
kadar neme sahiptir.
Kanm, sk sk Ala Bars, (Ala Kaplan) olarak da adlandrlr. Bu isim,
ernev Altayllarmn ayn ekildeki, yani iki bal (ekki batm), fakat ok daha
byk olan davul tokmana da verilir (res. 120).
Kanm'a Alk Ss
Alt kst ala-Bars! Alt gzl Ala Bars\
Yetti kstiiii yele-Bars! Yedi gzl Yele Bar!
U rktii otka-kaanm, hrgl otka kaanm,
Pay terekte badultm, Bay terekte yerlemi,
Pala mrkiit miintt, Kartal yavrusu binitli,

'57
 Tay-yrek tayakttu, Gen sedirden dayakl,
Talbarj kuran yimektii. Talbar kuran 1 yemekli,
Ulgen kz ala-Bars, Ulgen'in kz, Ala Bar!
Ay kanattm karku Ay kanatl Karaku Kaan!
Kaan,
! ! Kayr Kaan'n dokuz kz
Kayr-kaanrj togs ks, [gibisin]
Yedi gzl Yele Bar!
Yetti kstii yele-Bars!

Resim 120
aman Aragzak, altm be yandadr ve Kergil boyundarur. Sadece
senedir ayin yapmaktadr. Ata aman Yes Puka'nn o n a gnderdii nbetler
sonucunda ayin yapmaya balamtr.

5' c

aj Ec
J4 c0J -M O 3 - -M
rt
-S -3 D. o CL, izi
N
a> eV "2
c tn
!Si o i
CZ
d
00 // / /

U1
Aragzak amann manyak vardr. Ayin yapt ruhlar:
a) Terjerezi Kart (Ulgen'in olu)
b) Altay Snl akak (da)
c) Kara ts Pad Kiray (Erlik'in olu) ve
d) Kam ts Yes Puka'd.

Kara T u r u k Nehri
aman Abakay, krk bir yandadr ve Kergil boyundandr. Abakay, 12
yandayken ayin yapmaya balamtr. Manyak yoktur.

Ayin yapt ruhlar: Terjeri lgen,

1 Talbaj kuran: En iyi tekenin etinden yaplan yemek (evirenler)

'58
 Altay Yezim Biy,
Kara ts Maattr,
Kam ts Aky t'tu.

m
XI
T3 P M
T3 rj s
a .s :3
Z S5 13
F
-o- -- - o o

^ "S
s 3 M

aman Abakay'm aylnda Soyon boyun-

dan olan Kemikh kadn aman Manyak'm, manyak
vardr.
ala usu, kurdelelidir, ortasmda insan
tasviri vardr. Tasvirin altmda anlam olmayan bir
halka bulunmaktadr (res. 121).

Resim 121
Resim 122
Ata aman Tarhan
Tarhan aman ok eski zamanlarda in'e
gtrlm. Orada amanl yznden kere
ba kes'uni, fakat bir mucize eseri olarak ba her
seferinde bedeni ile tekrar birlemi. Bu yzden
halk ona Tarhan B' demi.

b: aman (Moolca.)

'59
 Turhan v e dier Altayk amanlar in'den dndkten s o m a yeniden
Oyratklarn zulmne urarlar. Oyratlar kamtan bir adr yaptrp, iine Tar-
han da dahil amanlar koyarak adr atee verir. Btn amanlar yanar, yalnz
amanlar Tarhar ve Kai adrn bacasmdan uarak kp kurtulurlar. Bundan
sonra halk Tarhana yeni bir ad verir: Tostogo.
Tarhan'r alsu tay kulaklar dizilmi sicimlerden olumaktadr
(res.122). Buna her sene yeni kulaklar eklenir.
A k Yayzan
Ak Yayzan, atadr, ama aman deildir, Irkit boyundandr. Krgz
Babu Kokorbay ile savamtr. Mkur Tyakt nehrinin a z m d a birok
Krgz' ldrmtr. l m n d e n s o m a ona kurban olarak kokor,1 kokor ol-
mad zamanlarda ise koyun verikneye balanmtr. B u n d a n baka kurban
s u n m a srasmda Ak Yayzan iin h a n m d a n kokor figrleri yapp onlar melez
aacnn dallarna asarlar. Aacm altmda ise drt srk ile sundurmadan oluan
kurbanlk yeri yaplr.
amanistlere gre Ak Yayzan ok korkuntur. O n a uzun sre kurban
veriknezse halkn bana felaket gnderir. O n u sayan ailelerin m a k eksikez,
saymayanlarn ise m a k oakaz.
Ak Yayzan'a kurban s u n m a srasmda siyah ve krmz kurdeleden ya-
lama yaplr, onlar kendire geirilir ve yarmda kurban sunulduu melez aac-
nn etrafma sarlr (res. 123).
Ak Yayzan sk sk yolcu (atk) kkma girip da tepelermde oboo 2 civa-
rnda dier yolcularn karsma kar, onlara arap (arak) ikram eder, sonra
kaybolur. arab ien hastalanr. Ak Yayzan'm glgesi y, Bakas ve Uymot
nehirlerinin azlarmdan Pesanaya, Sema ve Katn nehrinin sol kysna kadar
olan blgede dolar.

Resim 123

1Kokor: Ko (Radlov, II, 618).

2 Oboo, hyk; zellikle da yollarndaki ta ynlarna denir. Bu talar, yoldan geen yolcular
tarafndan yolu sorunsuz bir ekilde getikleri iin da ruhunun erefine teker teker konur.
(Radlov, Szlk, 1,1159).

160
 Ata amanlar
Adyok: Kergil boyundandr, Kahin Nehri'nin kysnda, Anos civarn-
da Askat'ta yaamtr. lmnn zerinden on sene gemitir. Askat neh-
rinin kysndaki yksek bir yerde gmlmtr. Mezarl eski grnmn
hl kaybetmemitir. Mezarn stdeki davul yerinde durmaktadr. Erkek
kardeleri, annesi ve kars Askat'ta yaarlar.
Adyok aman hayattayken son de-
rece mtevaz biriymi. Geceleri dalarda
ve ayl civarnda ayin yapt duyulurmu.
Elikmanar nehrinin kysnda yaayan ak-
rabalar ona trjrek yapmlar. ekline g-
re bu trjrek byk trjiirek snfna girer.
Ata aman Aydr. Soycrrj boyun-
dandr. Katun nehrinin sol kolu olan
Aiyaktu nehrinin kysnda yaamtr.
aluusu, byk trjiirekti.
Ata aman Kzrk: Yark boyun-
dandr.
Trjiireki byktr.
Resim 124 Ata aman Kam Kiirmes: Trjiireki
orta byklkte (res. 24; kr. res. 108a).
Ata aman Prg: Kergil boyundandr. Bebekken kundaklanmasna
ramen gece ayaklar bann, ba da ayaklarnn yerine gelmek suretiyle bei-
inde ters dnermi. Annesi bu duruma ok arrm. Trjiireki orta byk-
lktedir.
Ata aman Ktyok: Mnds boyundandr. Trjiireki orta byklk-
tedir.
Sar Han, ernev Altayllarnn da ruhudur. alm su kare eklinde
sar kuma parasdr; kenar uzunluu bir dirsek boyundadr.
Sar Han, gney-doudan rzgrlar gnderir. Altay'da gney-
doudan rzgr esince uzun sre hava kapal olur. Altayllar, havann kapak
olmasn Sar Han'n gcne balarlar.
Sar Han'n tasviri adrn giriine, kapnn kadnlar tarafndaki yan-
na konulur
Askat. Katun Nehri'nin sol kys.
Austos, 1912.

161