umumi bir itikada istinat etmekte ve
OSMANLI
MPARATORLUU'NDA
KOLONZATR TRK
DERVLER
PROF. DR. MER LTF BARKAN*
eluk-Bizans hudutlarnda yaayan bir u beyli -
inin, dier emsalinin mazhar olmad bir ta -
lihle, pek ksa bir zaman iinde tarihin seyrini
asrlarca deitirecek kuvvetli bir mparatorluk
haline girivermesi hadisesi, son zamanlara kadar birok
malumlar noksan bir muadele eklinde vazedildii
veyahut Trk rknn tarihi varl hakknda mevcut ve
an'ane halinde messes dar ve ksr noktai nazarlara
esir kalnd iin, iinden klmaz bir mesele tekil
etmekde idi.
Filhakika, koskoca bir imparatorluun kuruluu
nev'inde muazzam bir hadise, bizde uzun zaman,
sadece padiahlarn dirayet ve ecaati veya Allah'n bu
saltanatn kurucularna kar gsterdii ltuf ve inayet
ile izah edilmek istenilmitir. lk Osmanl menbalarnda
kaydedilmi grlen Sultan Osman'n ryas, mucize
nevinden vukua gelen bu hadisenin izahn ancak ilahi
takdir ile yapmak mmkn olduuna inann bir
ifadesidir.
Bu iin izah edilmesi matlup bir mesele tekil etti -
inin farkna varan daha yeni ve ecnebi tarihiler ise;
Trkler hakknda tetkik edilmeden kabul edilmi batl
itikatlar kafalarna koymu olmalarndan ve meseleyi
muhtelif cephelerden ve daha geni kadrolar iinde
mtalaa etmee hazrlklar ve ellerinde mevcut
malzeme kafi gelmediinden, iinden klmaz
faraziyelerle tarihi hakikati tahrif etmee mecbur
kalmlardr. Mesel, henz son zamanlarda bu
meseleyi tetkik etmi bulunan Gibbons gibi mellif lere
gre: Osmanllarla Asya insan kaynakla r arasndaki
muvasalann rakip civar beylik ler tarafndan kesilmi
olmas lazm geldiinden, bu devletin kurulmas iin
lzumlu unsurlar ancak yerli Rumlar arasndan teda rik
edilebilirdi. Bu gr tarzna nazaran ye ni slm olmu
Trklerle slmlaan Rumlardan hasl olan. Osmanl
milleti faraziyesi, btn mklleri hal ile lazm gelen
izahn anahtarn vermi oluyordu. Bu suretle Trk ler,
ancak bu sayede yeni ve byk bir devle ti kurmak iin
lazm gelen idarecileri, mparatorluk harblerinde kan
dkecek askeri bulmu ve Osmanl m-paratorluu'nun
Osmanllam Rumlar ve Bizans'ta grdkleri tekilat
ile kurmu oluyorlard.'
Aikardr ki, ilmi olmak ve izah etmek iddiasnda
bulunmalarna ramen, esasl tetkiklere istinat ettiril-
meyerek ortaya atlan bu nevi faraziyetler, sadece
gebe olduu zannedilen Anadolu Trklerinin yalnz
bana bir imparatorluk kurmadklarna
kuramayacaklarna ait ola batl, fakat dne kadar
TRKLER
herhangi bir
tenkide dayanamayacak kadar esassz
bulunmaktadrlar.
Osmanl mparatorluunun mene'leri ve kuruluu
meselesine dair yaplan tetkiklerin imdiye kadar sapla -
np kald bu dar ve an'anevi telakkilerin manaszln
son zamanlarda nerettii ettlerinde- Prof. Fuad Kp -
rl, ilim lemine gstermitir. stadn Ortak Zaman
Trk Tarihinin bu ok mhim olduu kadar ok daval da
olan meselesini bsbtn yeni bir ekilde vazetmi
olmak itibaryla, ilme ve ihtisasa feyizli alma yollan
aan ettlerinin baz ana fi kirlerini burada hatrlatma
mnasip grmekdeyiz. nk ancak bu sayededir ki,
makalemezin mevzuunu tekil eden mesele yi ne
mnasebetle ve hangi gr tarznn tesiri altnda
tetkik etmi olduumuzu daha iyi anlatabileceimizi
zannediyoruz. Filhakika, etdmzn esaslarnda
biroklar, Prof. Fuad Kprl'nn kitablarnda daha
evvel vaz ve iaret ettii mhim meseleler den
birkann daha muayyen ve mahdut kadrolar iinde ve
elde mevcut ariv malze mesiyle ilenmesi suretiyle bir
kymet ve mana kazanabilmilerdir.
u halde Prof. Fuad Kprl'nn kuru lu meselesini
vazedi ekli nedir ve ne iin birok hadsatn
anlalmas ve izah edilmesi iin kendimizi vazetmemezi
zaruri olan noktai nazar temsil etmektedir?
Her eyden evvel, mellifi n ortal mevcut hazr fi -
kirlerden temizlemek iin kullanld sk ilmi tenkit
usuln tebarz ettirmek mnasip olur. Byle bir tenkid
karsnda ilk Osmanl menbalarnn izah tarz kadar,
dne kadar yabanc limlerin saplanp kaldklar noktai
nazarlar da kymetini tamamen kaybetmekte ve
zamanmzn ilmi tarih usullerine gre geri ve kr
krne an'aneci gzkmektedirler. yle ki:
lk Osmanl menbalarnn, Osmanl mparatorlu-
u'nun kuruluunu izah ederken Osmanl padiahlarnn
mensup olduu soyun nereden ve ne zaman geldiine,
dinine, u beyliklerinde bulunduklar zamanki sosyal
hacimlerine, gebe, kyl veya ehirli olularna, Hris -
tiyanlar ve dier Trk beylikleri ile olan mnasebetleri -
ne ait verdii malumat eksiktir ve batan aa yeniden
tetkike muhtatr. Bundan baka, meselenin anlalmas
iin bilinmesi art olduu halde, Osmanl mparatorlu-
u'nun teekkl edecei sralarda Anadolu'nun iinde
bulunduu siyasi ve sosyal va ziyet de, imdiye kadar,
ilmi bir ekilde tetkik edilmi de ildir. Bu sebeble,
Osmanl menbalarnda olduu kadar, Garpl tarihilerin
eserlerinde de Osmanl tarihi bir g hika yesiyle balar:
Drt yz adr halkndan "cihangirane bir devlet" kuran
kadar airetin Bizans hudutlarnda yerletii yer, bahri
muhit ortasnda yalnz bana bir ada gibi, Trk ve slm
dnyasndan uzaktr. Bu itibarla, srlerine otlak
aramak zere buralara gelmi olan bu gebelerin bir
mddet sonra muntazam bir or du tekil ettikleri, bir
imparatorluk kuracak kadar oal dklar grlnce
heyet drmektedir. Halbuki, Prof. Fuad Kprl'nn
yapmak istedii, ekilde, hadisata bi raz daha geriden
ve ilmi bir gzle bakmak sayesinde bu nevi hayretlere
mahal bulunmad ve her eyin izah mmkn bir
ekilde cereyan ettii anlamaktadr:
Osmanl tarihi, btn dier tarihler gibi, bir hane -
ve dann destann yapmak istiyen tarihilerin kaydettikle ri
ekilde mnferit ve mstakil bir seri vakaydan ibaret
Byle ilmi ve derin sebepler ile Anadolu tarihi tet kik
edilecek
OSMANLI olursa, Osmanl tarihi XIII. asrda Anado lu'da
cereyan eden sosyal ve siyasi byk tahavvllerin bir
temadisi gibi gzkecek ve bu sayede bir ok mese-
Trkler, C.9, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara
deildir. Her hadise kendisni hazrlayan bir sr sosyal, itimai vcutte derin huzursuzluk dourarak dahili
ekonomik ve dini artlara ilenmi ve harici tesirlerle karklklara ve mevcut sosyal nizamn tahrip
dnya yznn deimesi nev'inden bir olula yava edilmesine sebep olabilirdi.
yava tabii olarak hazrlanmtr. Bu bakmdan siyasi Dier taraftan, Prof. Fuad Kprl'ye gre, Gib-
ahsiyetler ve vakay arkasnda onlar hazrlyan itimai bons'un iddiasnn tamamen aksine olarak bu asrda
sebepleri aramak lzmdr. Anadolu ve Osmanllarn yaadklar beylikleri ile di -
leleri anlalmaa daha yakn bir ekilde vazetmek er Trk ve Mslman dnyas sk bir mnasebet ha -
imkan bulunacaktr. Esasen, her eyden evvel hatrda linde bulunmakta idi. Bu devirde putperest Mogollara
tutmak lazm gelir ki, daha Seluklular zamanndaki kar slmlamakta devam eden Anadolu'da tarikatta
Anadolu ftuhat da, garbe doru devam eden byk bulunan Altnordu Devleti ile, Suriye ve Msr Memluk
Trk muhacereti iin, sistematik bir iskan ve -leri, velhasl slm ve Trk leminin her taraf Anadolu
kolonizasyon ii olmutu. ile sk bir mnasebet halinde bulunmakda idi. Hudut -

Nitekim Prof Fuad Kprl tarihi vesikalarda, XII. ve larn yalnz gebe deil, Trk-slm dnyasnn her ta -

XIII. asrlara doru yaplan byk apta iskan ilerle - rafndan gelmi ehirli unsurlar ve o meyanda ulame,

rine ait mevcut kaytlar tetkik ve toponymie tetkikaty- eyh ve zanaat sahibi her trl muhacir kafi lerinin cez-

la tamamlamak suretiyle, Selukilerin iskan siyasetleri - betmi olmas, bu noktai nazar teyit etmekte idi.

nin baz esaslarn tespit etmek imkan bulunduunu

kaydetmektedir. Anadolu'da muhtelif tarihlerde vukua
Demek oluyor ki, Osmanl mparatorluu teesss
geldii muhakkak olan mhim hacmlardaki nfus hare -
etme- balad zaman, bu kadar ^eni hudutlar iinde
ketlerinden baka, vakaym ilmi bir ekilde anlalmas
kaynamakta olan bir lemin drt bucanda tekevvn
iin ayn surette ehemmiyetli olan, Anadolu'daki nfu - eden dini ve sosyal cereyanlar, bilgi ve tecrbeye
sun gebe, kyl ve ehirli nispetleriyle; Orta Asya, sahip insanlar ve manevi kuvvetleri kendi arka snda
Msr, Suriye ve Rusya arasndaki byk muharecet ve buldu.
ticaret yollar zerinde kurulmu olan Seluk
te mevzuubahs cereyan n bulmak ve i banda gs-
Devleti'nin ekonomik ve kltrel terakkileri gibi mhim
rmek teebbs, Prof. Fuat .'-prl'nn, Osmanl
meseleleri de gzden geirilmek lzumuna kani olan
mparatorhu'nun sr'atle kuruluu mucizesini izah
Profesr, ayrca Mool istilasyla Anado lu'da hadis olan
etmek iin, ortaya att fi kirle rin ve yapt ilmi
yeni vaziyet zerinde bilhassa durmak la-zmgeldiini
yardmlar en mhimelerinden birin tekil etmektedir.
tebarz ettirmitir. 3
Zira, ancak bu sayededir ki; Osmanl-latrlm
Filhakika, Osmanl mpa-ratorluu'nun kuruluu Bizansllar, devirmeler, slmiyeti kabul et mi esirler
meselesinde bu mtekaddim hadi selerin byk rol faraziyesine mracaat etmee lzum kalma dan,
olduunda kimsenin teredddne meydan Osmanl mparatorhu'nun kurulmas iin lazm Melen
vermeyecek kadar bu hususlar aikar gzkyor: kan ve kol kuvvetinin, akl ve siyaset adamn Os -
manllarn, bilhassa ilk zamanlarda, nereden bulmu ol -
Trk orta zamannn ede -
uklarn anlamak mmkn gzkmektedir.
bi, sosyal ve bilhassa dini tarihi zerinde uzun seneler -
den beri giritii ok verimli ve orijinal mesainin verdi - Filhakika, Osmanl tarihinde bilhassa stanbul'un fethine
i bir salahiyetle Prof Fuad Kprl'nn kitabnda bu kadar, ktleler halinde slmlama ve devletin
asrlarda Anadolu'da husule gelen dini cereyanlarn ve kozmopolitlemesi mevzuubahs deildir. Bilakis, Os -
Mslman mistik tarikatlerinin teekklnde Orta As - manl idare tekilat Seluki ve lhanilerin devlet ve ida -
ya'dan gelen aknlarn ve Trk Mool amanizmi'nin te - re ananelerine gre tesis edilmi ve devlet ilerinde bi -
sirlerinin oynad rol hatrlatmas, kayda ayan dayette daha fazla Seluk idari tekilatna mensup yk -
olduu gibi; Moollarn ncs olarak gelen gebe sek Trk aristokrasisi ve memurlar kullanlmtr. Bu i
Trkmenlerle Anadolu nfusunun ibaa geldii bir rk idare adamlar devirme unsurlar lehine ancak XV.
srada, mparatorluun sosyal ve hukuki kadrolar crdan sonra azalmaa balamtr. Esasen Fuad Kpr-
iinde skan bu gebe unsurlarn ne byk bir kuvvet i'ye gre, muhtelif unsurlardan teekkl eden her by
tekil ettiklerini ve ne geni bir tekilat iinde birbirine mparatorluk iin sarayn bir mddet sonra atszlar ve
bal bulunduklarn Baba syan'nda Seluk devletini Trkler, C.9, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara soysuzlardan
pek fena bir halde sarsm olmalaryla gstermi mrekkep bir Kapu Kulu yaratmas ve kozmopilitlemesi
olduklar tespit etmesi, de bizim bu makaleyi yazarken mukadder bir hadisedir. Abbasiler ve Bizansllar iin
daima gz nnde bulundurduumuz fi kirlerden birini tabii addedilen bu hal, Osmanl mpara-torluu'nda
tekil etmektedir.' neye Trklerin kabiliyetsizliine .veriliyor? Bizansta
Filhakika, 1242'de Erzurum'u alan Moollar, Sivas birok imparatorlarn yabanc unsurlarn yeti mi
ve Kayseri'yi yama ettikten sonra ekildilerse de, Sel - olmas, Bizans Rumlarnn idare kabiliyetini haiz ol-
uk Devleti onlarn tabiiyetine girdi ve bu istiladan son - madn m ispat eder.-'.'
ra, Mool mparatorluu'nun dier aksamyla teess * # * _
eden mnasebet dolaysyla, yeni birtakm glere yol
Trklerin, Osmanl mparatorluu'nun kurmak iin
ald. Bu suretle Anadolu muhtelif devirlerde kadnlar,
kendilerine lazm gelen kuvvetleri nereden bulduklarn
ocuklar ve davarlar ile beraber gelen Mool igal ve
gstermek itibaryla, Fuad Kprlnn o asrlarda Trk
ceclip ordular, Mool valilerin maiyet askerleriyle
Anadolu'daki dini ve sosyal hareketlere ait verdii
doldu. Bu vaziyet karsnda Garba doru akn o kadar
malu-mat'ta, yukarda sylediimiz gibi, ok kymetlidir
tabii ve zaruri bir hadise haline gelmi bulunuyordu ki,
ve bu husustaki esas fi kir u ekilde hulasa edilebilir.
Profesre gre, eer Anadolu'da hasl olan bu kesafet,
ftuhat sayesinde Garba doru boaltlmam olsayd,

TRKLER OSMANLI
 Osmanl mparatorluu'nun kurulmakta olduu za - kaynamay yaratmakta, temsil ve ftuhat ilerini
manda Anadolu'daki u beylikleri, medeni bir hayatn kolaylatrmakta amil olduklar da muhak kaktr. Rum
kayna olan Trk ve slm dnyasnn her tarafndan ilinin slmlamasnda bu misyoner dervi gruplarnn
gelmi her snftan ve meslekten adamlarla doludur. oynad rol her hakle byktr.''
ran, Msr ve Krm medreselerinden kan hocalar, orta Hatta daha ileri giderek baz delillere gre
ve arki Anadolu'dan gelmi Seluki ve lhani diyebiliriz ki, Orta Zaman Hristiyan hukukyatn kar
brokrasisine mensup ahsiyetler, muhtelif tarikatlerin yeni bir sosyal nizam ve adalet telakkisi tayan ve
mmessilleri slm valye ve misyonlerleri esrarengiz bir elin propagandas ekline brnen misyo -
diyebileceimiz derviler. Bunlar arasnda bilhassa, ner Trk devrilerini telkinat ordularla birlikte ve hat ta
Ak Paazade tarihinde Gaziyant Rum dier tarihlerde ordulardan evvel ftuhata km ve kar tarah daha
Alpler (kahraman, muharip manasna) veya Alp Erenler evvel manen fethetmi bulunmaktadr. Demek oluyor ki,
nam altnda zikredilen ve daha sl-miyetten evvel Osmanl mparatorluu'nun kuruluu iinde alan
btn Trk dnyasnda mevcut olan eski ve geni bir kuvvetler byle tevettr yksek derin ve uzak menba-
tekilata mensup Trk valyeleri mevcuttu. Filhakika; lardan gelmekte ve Hristiyan ve slm dnyalar gibi iki
Osman Gazi'nn arkadalarndan bir ocuun un van ayr lemin maddi ve manevi btn kuvvetleriyle
olan bu Alp tabiri dikkate ayandr. Bunlardan e - karlamas eklinde tarihi ilemektedir.
hirlerde yerlemi ve slm dnyasna mensup baz dini
Prof. Fuad Kprl'nn, tetkikimizin muhtelif fa -
tarikatlerin tesiri akda kalm olanlarn ise unvan bil -
sllarnda mevzuubahs toprak meseleleri mnasebetile'"
hare "Gazi" ye tebdil edilmi gzkmektedir. Yine ayn
ve baz yeni vesikalarn yardmile ilemek frsatn bul -
kitapta ismi geen Ahyan Rum yani "abdal" ve "baba"
duumuz ve etdmzn manasnn anlalmas iin za -
isimim tayan ve bilhassa Trkmen kabileleri arasnda
ruri bir methal telakki ettiimiz baz esas fi kirleri aa
telkinatta bulunan ve umumiyetle Osmanl Padiahla-
yukar bunlardr. Bu fi kirlerden hareketle, biz Osmanl
ryla btn harplere itirak etmi bulunan delimen
tarihinde mparatorluun teekklyle beraber, itimai
tabiatl ve garip etvarl'' derviler bulunmakta idi.
bnyesinin kendisine mahsus hususi eklini almas iin
Ak Paazade tarihini Bacyan Rum yani Anadolu yuurulmas hususunda i banda alan demografi k
kadnlar dedii ve haklarnda tafsilata malik olmad - ve dini amilleri ayn fi kirlerin kuvvetle ortaya koyduu
mz tekilat veya tarikatten sarfnazarla, dierlerini ele gibi, Trk tarihini bir muharebeler ve muahedeler tarihi,
alacak olursak, bunlarn her birnin Trk ve slm dn - bir hanedan destan olmaktan kurtarlarak hakiki bir
yasnn her tartnda ubeleri olan ve bu gnk izahn yapmak ve anlalmasn temin etmek iin bu
Komnist yahut farmasyon tekilatna benziyen meseleleri vaz' ile hemen ie balamak lazm
tekilat bulunan tarikatler oldunu grrz. Kkleri bu gelmektedir. Bu sebeble, Os manl mparatorluunun
suretle geni Trk ve slm dnyasna yaylm olan bu kurulu meselesinin daha iyi izah edebilmemize
gibi tekilat vastasyla her tarafl a temas halinde yarayacak olan byle bir faraziyeyi takviye edecek
bulunan Osmanllarn ise, Osmanllam Rumlarn mahiyette grdmz baz vesikalar, ok hususi bir
yardmna muhta olmadan daha evvelki emsali Trk noktai nazardan yapma tecrbe ettii miz ksa
imparatorluklar gibi byk bir imparatorluk kurmak izahlarla birlikte, okuyucularmza arz edeceiz.
teebbsnde bu kuvvetlerden istifade etmi ve
KOLONZATR TRK DERVLER
kendilerine lazm gelen her trl unsurlar bulmu
olduklarna phe yoktur. Osmanl mparatorluu'nu kuruluu hadisesini,
Burada, yalnz baz byk ehirlerde ve burjuvalar Anadolu'dan gelen bir muhacereti akvam; daha dorusu
muhitinde deil, u beyliklerindeki kylerde de bilhas sa Anadolu'da istikrarn bulamayan bir muhaceret aknn
ubeleri olan Ahi tekilatnn Anadolu'daki faaliyetle rini ve topraa yerlemek zere olan bir nevi muhacir ge -
Osmanl mparatorluu'nun kurulmasnda byk rol belerin temsil ettii kudretin kendisine yer bulmak iin
oynam olduunu kaydetmek icap eder. 7 Prof. Fuad nne geen siyasi hudutlar ykp takatinin yettii bir
Kprl'ye gre; "Gazi" Osman'n kayn pederi eyh yere, Tuna boylarna ve Arabistan llerinin ilerine ka-
Edebali ile silah arkadalarndan birounun hatta Or - _dar yaylmas hadisesi gibi tetkik ve mtalaa etmek la-
han'n kardei Alaeddin'in bu tarikata mensup bulunu - zmgeleceini yukarda sylemitik. mparatorluun te -
u, ilk piyade askeri niformasnn Ahi niformas oluu ekklnden evvel Anadolu'da byk bir izdiham halin -
ve Yenieriler iin ahi balnn kabul edilmi olmas, de tekasf eden Orta Asya glerinin teden beri bu is -
bu bakmdan sn derecede manidadr. 8 tikametlerde yaylmaa namzet bir kudret temsil ettik -
lerini ve lk Osmanl padiahlarn imparatorluun ku -
Bu mistik tarikat ve tekiltn ne byk bir kuvvet
rulmas iin lazmgelen askeri ve bu imparatorlua bir
temsil ettiini, aralarna ald halk ktlesini muayyen
Trk devleti damgasn vuran her nevi kuv veti bu byk
sosyal nizamlar iin nasl harekete getirerek zamanlar -
insan hazineleri iinde bulmu olduklarn da g ryoruz.
nn vakay"nda byk roller oynam olduklarn tarih
esasen kaydetmektedir: Seluk Devleti'nin en kuvvetli Byle bir imparatorluun ku rulmas hadisesinin
bir zamannda Babailerin Anadolu'daki btn Trkmen byk mikyasta nfus kitlelerini yer dei tirmesi
airetlerini birden hareket getirmek suretiyle bu devleti nev'inden demografi k yahut, "metanastasiques"
fena halde sarsm olduklar malum bir hakikattir. Ftu - hadiselerle ayn zamanda vukua gelmi oldu unu
hat baarmak iin Osmanl ordularna yalnz tekilatl gstermek iin; istilalarla birlikte gebe unsurla rn bu
ve imanl muharip temin etmekle kalmayp, bu misyo - harekat temin edecek bir ekilde kolaylkla ve
ner dervilerin dini ve sosyal fi kirler propagandasyla muvaff akiyetle ileri srlm olmalarn, muhtelif mn -
tkalarn imar ve iskan iin kullanlan srgn usullerini
da, halk ktleleri arasnda ok faal bir maya gibi
ve topraklandrma ve topraa yerletirme siyasetinin bu
faaliyete geerek, o memleketleri sosyal bnyesinde ve
hususta oynam olduu rol ele baka bir yerde izah
siyasi kuruluunda byk yenilikler yapmak iin m sait

TRKLER OSMANLI
edeceiz 11 . Biz imdilik burada bu nfuz hareketlerini bir memlekete gelip yerleen kolonizatr Trk
ve byk apta kolonizasyon iinin ayan dikkat teza - dervileridir. Dervilerle tekkelerin son zamanlardaki
hrlerinden birini gzden geirelim: soysuzlam ekillerine ait tadmz kanaatleri
Mevzubahs etmek istediimiz mesele; hali ve tenha sarsacak mahiyette ve iddial ol duu kadar garip de
yerlerde, bo topraklar zerinde bu Orta Asyal gzkecek olan bu fi krimizi hakl gsterecek baz
muhacirler tarafndan kurulan bir nevi Trk vesikalar bu tetkikimizde zikredebile cek vaziyette
manastrlar, (couvent ermitage)'i olan zaviyelerle, yeni olduumuzu zannediyoruz. Meselenin bu suretle izah
edilmesi matlup bir takm vakalar eklinde

TRKLER OSMANLI
hazrlanp bahse mevzu edilmesi ise, bizim tetkikimizin toprak ileriyle megul gzkmesi ve benimsemek iin
yeniliklerinden bir olacaktr. dadan ve bayrdan toprak amas bu alakay
Filhakika, Prof. Fuacl Kprl'nn telkinlerine isti - iddetlendirmektedir. Filhakika, bilahare tanyacamz
naden 12 Mslman mistik tartkatlerinin teekkllnde dervilerin ehirlerdeki tekkelerde ayin ve ibadetle
Trk Mool amanizmin tesirleri olduunu ve binneti- megul olan ve sadaka ile geinen mmesillerinin
ce Orta Asya'dan gelen aknlarla birlikte Anadoluy'a aksine olarak mtemadiyen krlara, bo topraklar
yeni bir takm dini cereyanlarn sokulmu olduunun zerine yerleen ve he nz bir devlet memur ve
kaydedebiliriz. te bizim burada mevzuubahs etmek aylks ekline girmemi olan bu dervilerin hayat ve
istediimiz derviler, kendileriyle beraber onlar oralara iten kuvvetlerin manas anlalmaa
memleketlerinin rf ve adetlerini, dini adab ve erkann layktr.
da beraber getiren insanlardr ki bunlarn iinde Trk
slm memleketlerinden Anadolu'ya doru
mevcudiyetini kayt ve iaret ettiimiz muhaceret
B AZ T ARH S MALAR
aknn sevk ve idare etmi m teebbis kafi le reisleri,
bu istilann ncs olmu kolon lar, gelip yerletikleri Bu suretle, muhtelif memleketlerden gelmi
yerlerde hanedan tesis etmi soy ve mevki sahibi muhtelif insanlarn ve onlarn temsil ettikleri
mhim ahsiyetler vardr. Bu dervilerin nazar dikkati telakkilerin kaynat Osmanl mparatorluu; o
celp eden din ve cihan telakkileri, daha es ki Trk zamanki Trk slm lemi iinde yeni bir dnya, bir
memleketlerinden gelen muhacir kitlelerin ge tirdii din
baka Amerika tekil et tikten sonra, her trl
ve cihan telakkilerinin ayn olduu gibi, m-ridleri de
yeniliklere sahne yeni bir hayatn hazrlad yeni bir
ekseriya kendi aile ve soylar azasdr. Bu sebebledir ki
lem haline girmi bulunuyordu.
bu unsurlar sayesinde Anadolu ayr bir tekilat ve
an'anelere sahib insan ynlanyla beraber, onlarn Dnyann her tarafndan gel-5 mi insan ve
getirdii dini ve mistik cereyanla rn da kaynamasna malzeme kuvveti 1 onun zamann cihanmul bir Trk
bir sahne tekil etmekte idi. Bu sralarda kar mza ve slm dnyas imparatorluu olarak kurulmasna
kan ayan dikkat ahsiyet lerin haklarnda bilahare hizmet ediyordu, imparatorluun kuvve tini ald
uydurulmu menakbecle umumiyetle kabul edildii menbalarn okluu ve bu nevi kozmopolitlii, kurulu
gibi dervi, tarikat messisi ve keramet sahibi insanlar devirlerinde bu devletin kurucular yannda toplanm
gibi tasvir edilmi olmalarna ramen; maeri olan ahsiyetlerin muhtelit cereyanlarn
psikolojinin malum kanunlarna uyarak kendilerini ihata mmessili olan muhtelit meneli kimselerden teekkl
eden bu dini halenin hakiki manasn kefetmek g '
etmesiyle sabittir. Bu suretle bu ahsiyetlerin kimler
deildir.
olduunu tespite almak bu adamlarn ahsiyetinde
Onlar yeni bir dnyaya, yani dier bir Amerika'ya gelip imparatorluun kurulmas iin i banda olan
yerleen halk ynlar iin, itimai ve siyasi byk bir
kuvvetleri alrken grmek demek oluyor, bu
rol oynam byk kahramanlar, bu hengameli devir de
bakmdan isimleri bir tesadf gibi tarihlere gemi
halkn iinden yetimi mmessil ahsiyetlerdir ve bu
olan baz ahsiyetler ve onlar hesabna imal edilmi
itibarla onlar son zamann dilenci dervilerinden dik-
olan pek saf ve pek basit g zken menalap, bize
katle ayrmak lazm gelir. 11 bittabi biz burada ne Ana-
dolu din tarihinden ne de muhtelif tarikatlerin birbirine tetkikatmzn istikbali iin geni ufuklar aan kymetli
benzeyen ve benzemeyen tarafl arndan bahsetmek grler ilham edecek vaziyette bulunmaktadrlar.
niyetinde deiliz. Dervilerle ve zaviyelerle alakamz, Filhakika, Osman Gazi'nin silah arkadalar kimler -
onlarn Osmanl mparatorluu'nun kuruluu dir, kimlerle konumu ve kimlerin yardmn ve hayr -
meselesinin anlalmas iin zerinde srarla duasn istemitir. Bu hususta elimizde mevcut
durduumuz bu garbe doru akn iinde bize birer kaytlar, umumiyetle zannedildiinden ok daha
mmessil ve nc gibi gzkmelerinden ileri manidardr. Bu kayclara dair fi kir vermek iin baz
gelmektedir. Birok kylere ismini ve ren, elinin emei tarihilerin Osman Gaziye dierlerinin ise babas
ve alnnn teriyle da balarnda yer ap yerleen, ba Ertorula grdkleri mehur "rya" hikayesini ele
ve bahe yetitiren derviler ve daima garbe doru alalm; 1 '
Trk akn ile beraber ilerleyen benzerleri ni douran I. "Ertorol hal-i hayatdayken bir gice d grd,
zaviyeler ve bu zaviyelerin harbe giden, siya si bir aceb vaka grb ol vak'adan uyanb bu di fi kr
nfuzlarn padiahlarn hizmetinde kullanan, zaviye - iderek, Allah' zikr iderek durdu, sabah namazn kld,
lerinde padiahlar kabul eden ve onlara nasihat veren suret deidirb doru Konya'ya vard, anda bir muab-
eyhler, bizim alakamz celp etmek iin bir ok vasfl a- bir kii vard adna Abdlaziz clirlerdi... amma bazlar
r haizdirler. Hele onlarn daha. fazla var gebe Trk- didiler kim bu d tabir iden bir aziki eyh idi..." (Gi-
menler arar ese'nn nerectii Tarihi Al-i Osman Sf. 11).
Babinger'in nerettii Uruc Bey tarihinde ise, Er-
Turkler,. C.9, Yeni
T rkiye Yayrttar, Ankara snda
torul'un grd ryay tabir eden eyh, Konya'da
teiKinatta Bulunuu, kylerde yaay,
otu

TRKLER --VM> OSMANL

ran ve sultan Alacldin'in dahi itikat ettii mehur ve- de cereyan etmi olduunu bize tasavvur etmek iin la-
zengin bir ahsiyetti. Yukardaki kaytta ismi geen Ab- zmgelen malzemeyi temin edecek olan hikyeyi
dlaziz'i ise, sultan Aladdin'in veziridir. Sultan Osman muhtelif menbalarclan takip edelim:
Konya sultannn askerleriyle birlikte stanbul tekfuru na III. "Meer Osman'n halk arasnda bir aziz eyh
kar yapt bir mcadeleyi mteakip, ganaimden vard. Adna Edebali clirlerdi ve dnyas bi
rn karub konyasultanna gndermesi zerine, nihaye idi. amma dervisiyretin dutard. Hatta
sultan tarafndan kendisine gnderilen sancak ve saire dervi diy lakap iderlerdi. Bir zaviye yapup
ile birlikte eyh Edebali'nin kzn da getiren ite bu ayende ve revendeye hidmet idercli. Kh kh
vizir-dir. Aaya dercettiimiz kayttan anlalaca Osman onun zaviyesine misafi r olurd." (Neri
vehile, Osman Gazi'ye bu kz ne iin almas lazm Tarihi, Yp. 24, Veliyddin Efendi Ktphane -
geldiini izah ederken, babas Ertorul'un grd sindeki nsha).
ryadan u ekilde bahsetmektedir:
IV. ".. .kendlerin arasnda birazz eyh vard,
II. "Ey oul atan Ertorul grd d buydkim, hayli kerameti zahir olmutu ve cemi halkn
eyh Edebali ol di tabir etmiti... mutemedi idi. ve illa dervilik batnnda idi,
Atna svar olup doru Konya'ya vard. Meer Kon - dnyas nimeti ve davar ok tu ve sahib-i
ya'da bir mu'abbir mu'teber kii vard, eyh Edebali era ve lemdi, daim misafi rhanesi hali ol -
dir-lerdi. Sahib-i kemal idi. lm-i ryay hub bilrdi. mazd ve Osman Gazi kim bu dervie konuk
Kerameti zahir olmu kiidi, dnyas od. Ol olurdu..." (k Paazade Tarihi, stanbul
vilayet'de mehurd, sultan Aladdin dahi ana itikat basm Sf. 6.).
etmiti... Grlyor ki bu eyh "dnyas" ve davar ok olan
eyh aytd, ya yiit dinin tabiri budur kim bir bir adamd, btn zevahir onun mali kudretinin ve siya -
olun ola, ad Osman ola ve benim dahi bir kzm ola si nfuzunun byk olduunu gsterir. Misafi rhanesi
Rabia (dier tarihler de Balahun Malhum) adlu, benim hi bir zaman bo kalmamaktadr. Bununla beraber.
kzm senin olun Osman'a vireler..." (Sf. 8). Ak Paazadeye gre, btn bu alemetlerle beraber,
lk Osmanl padiahnn bu surette akrabalk bu mehur adam bir derviti de.
mnasebetleri tesis ettiini grdmz bu eyh Bu nfuzlu eyh ile Osman Gazi'nin
Edebali kimdir ve byle nfuzlu bir adamla bir nevi mnasebetleri meselesi, Osman Gazi'ye verilen bu
siyasi anlamay tahakkuk ettiren bu izdiva ne gibi mjde ve mevzuubahs mnasebetlerin temin ettii
artlar altnda yaplm ve neticesi ne olmutur? Dier yardm mukabilinde, kendisi Padiah olduu takdirde
tarihler de, ryay gren ahsn Ertorul deil Osman gerek bu eyhe ve gerekse mritlerine yani btn
Gazi olduunu ve eyh Edebali'nin davar, nimeti ok, zmreye ve tekilata bir ey vadetmesi mevzuubahs
misafi rhanesi daima dolup bo alan zengin ve halk edilince, hakik ve siyasi anlama eklini almaktadr.
zerinde nfuzlu bir eyh olduunu ve Osman Gazi'nin Filhakika, Nerinin eyh Edebali'nin olu Mehmet
bu eyhe sk sk misafi r olduunu kaydet mektedirler. Paadan nakletiklerine gre, bu eyh ve mritlerinin
Ryada bu eyhin kuan dan kan bir ay Osman'n Osmanl memleketlerinde igal ettikleri mevkie
koynuna girmekte ve oradan glgesi btn lemi tutan baklrsa, bu sk mnasebet ve kz alma hikyesi nin
bir aa halinde ykselmekte olduuna gre ryay hakikatte mtekabil bir anlamadan ibaret olduu
gren ahsn bu eyh ile tank olmas ve glgesi lemi meydana kmaktadr:
tutan bir aa hayaline sahip olacak kadar siyasi V. "nki eyh, Osmann dn byle tabir etdi,
emeller besleyecek vaziyette bulunmas; ryay tabir dervi Durgud adl eyhin bir mridi vard, anda
eden eyhin de hi olmazsa, byle bir ryann ifade hazrd, aytd: Ya Osman! Sa na Padiahlk virildi, bize
ettii fi krin tahakkukunu mmkn telakki edecek kadar krane ne virirsin, didi. Os-man'aytd, sana bir ehir
hadisran bu hususta hazrlamakta olduuna dair bir vireyin, dervi aytd, ol ky ceize dahi razym, eledi
sezi ve tecrbe ye sahib olunuu hakikaten manaldr. ve bana mektb vir, didi.
Bu nevi ryalarn Osmanllardan evvel dier hanedan Osman aytd, ben yaz yazmak bilmezin, ite bir
messislerine de grdrlm olmas, bu nevi maraba ve bir klcm var sana vireyin, ta ki sana
hikyelerin alelade bir masal ve fantazi olduunu kabul nian olub anlar evladm grdkde ibka edeler. Ol
ettirse bile, bu rya hik yesi mnasebetiyle maraba ve ol kl anlarda nian kald. Ve imdi dahi
Osmanoullarnn byle bir eyhle sk mnasebetlerini
padiah olanlar an grb ziyaret idb ol derviin
renmekte ve eyhin kzile mev-zuubahs olan bu
evladna in'amlar ve ihsanlar ideler. Ve bu Edebali de
evlenme hikyesini hakikaten manidar bulmaktayz. u
didiimiz eyh yz yirmi yanda vefat itdi. mrnde,
halde yalnz bu bakmdan, yani tarihi
folklor da malum bir mevzuu islemek hemen iki hatun ald, birin cvanlkda ve birin pirlide.
iin o cemiyetten TrkJer. C.9, Yeni Trkiye Evvelki hatunun kzn Osman Gazi'ye virdi, sonraki
alnan motif
Yaynlar, Ankara itler dolaysyla, nadsenn hatun Taceddin krt kz idi. Hayreddin Paa ile
naftRattte ne eTat-
bacanaklar idi ve bu mna sebet ve bu menakb Edebali
olu Mehmed Paadan naklolundu." (Neri Tarihi. Yp.
24).

TRKLER -44^ OSMANL

 Ayn mesele hakknda tafsilat k Paazade Tari - Anadolu'da, Osmanllardan evvel teekkl etmi olan
hinde (stanbul tab') 60. sayfasndada mevcuttur. dier beyliklerin de Osmanllar gibi muhtelif tarihlerde
Fakat mevzuubahs tarihe gre, eyh Edebali'nin mridi Anadolu'ya gelen veya nakledilen Ouz yani Trkmen
olan ve Osman'a "bize bir kt vr imdi" diyen ve boylarnn Bizans ve Kilikya hudutlarna yerletirilmesi
atasndan kalm bir klc nian olarak al koyan eyh
neticesi meydana geldii dnlecek olursa, Trkmen
Durgud ad-lu dervi deil, Kumral Dededir' 1 ve bu defa
kabileleri arasnda yaylm olan dini tarikatlerin ve bu
kendisine bir ehir vadedilmi gzkmektedir. Burada
tarikatleri temsil eden ahslarn nfuzu kendiliinden
Ertorul Beye ait olarak gsterilen kl, derviin
meydana kar.
elinden kynn gelecek padiahlar tarafndan geri
alnmamas iin verilmitir. Her ne kadar bu iki tarihte Seluk Devleti'nin sarslmasnda bu Trkmen
grlen isim farklar, ayn vak'ann iki anlat tarzna kabilelerine istinat eden Ba-balerin isyan ve
ait gibi grnyorsa da, Osman'n bu tarikattan birok propagandalarnn te siri olduu gibi, ayn Babai
dervie yardm mukabilinde sadece bir ky deil belki efl erinin Ertorul ve Osman Gazi zamannda fa -
birok ky ve kasabalar vadetmi olmasn da aliyette bulunduklar ve Karamanoul-larnn da
hatrlatabilir. Osman'n mezkur birok dervilere yazl mstakil bir devlet kurma sndan Babaliin ve Babai
nian yerine kl verii ise zikri geen tarihilerin izah efl erinin byk bir rol oynam olduu anlal -
etmek istedii gibi, Os man'n yaz bilmemesine deil, maktadr. Bu mhim meselelerin tafsi latyla tetkikinin
belki henz resmen nian vermek salahiyetine sahip yapacak ve bu hususta kat'i bir fi kir beyan edecek
olmay veya skk vaziyette bu tarikatn der vilerine vaziyette bulunmamakla beraber; biraz ilerde toprak
yazl bir kttan ok daha kymetli ve kendisinden mlklerinin ve vakfl arn tetkik edeceimiz dervilerin
sonra gelecek evltlar zerinde de messir olacak bir hakiki ahsiyetleri hakknda bir fi kir edinebilmek iin,
ata klc vermee mecbur edilmesiyle, yahut da esasen herkes tarafndan bilenen baz kaytlar burada
kendisinin her trl pheyi izale edecek bir garanti zikretmei mnasip grmekteyiz:
vermek istemesiyle izah edilmelidir. Yoksa Osman Ga- VIII. "Aladdin vefat itdi. Hicretin 659'unda olu
zi'nin muhitinde herhangi bir senedi veya nian sultan Gyas tahtna geb padiah oldu, hkm hk -
hazrlyacak kimselerin mevcut bulunub met itdi. Amma zulm itmee balad. Meer ol
bulunmadndan bhe etmek caiz deildir. zamanda bir eyh vard, adna Baba lyas dirlerdi.
Ehemmiyetine binaen k Paazade Tarihinin ver dii Acemden gelmidi. Sultan Aladdin zamannda gelb
malumat da aaya derceclelim: Amasya nahiyesinde at dirler bir kasabada karar
VI. "eyh Edebali kim Osman Ga- itmidi. Hazreti Mevlana Celaleddin dahi ol vakitde
zi'nin dini tabir eyledi ve padiahl Konya'da olurdu. Ol zamanda ok ulular ve eyhler
kendye ve neseb ve nesline mutulad. vard. Zira Sultan Alad din eyhlere muhib olduu iin
Yannda eyhin bir mridi vard "Kum- kamu onun memleketine gelmilerdi...
ral Dede" dirlerdi, ol dervi aydr: Ey Osman, sana Pa- Sultan Aladdin vefat iclb olu Gyasddin kim
diahlk virikli, bize daha krane, elidi, Osman Gazi tahta gedi idi ok zulmler itmee balad akibet bir
aydr: Her ne vakit kim Padiah olam, sana bir ehir vi- sebeb ucundan Baba lyas'dan havf idb leker
reyin, diclid. Dervi ider, bize bir kt vir imdi, dir. Os- gnderdi. Babaileleri kltan gerd. Anm dahi
man Gazi aytd ben kd yazmak bilir miyim ki ben- baka bir hika yesi vardr, k Paa olu Elvan elebi
den kd istersin, didi. Amma atamdan bir kl kal- menakbnde malum itmidir.
mdr sende dursun, nian. Beni Allah Teala Padiah- Karaman iline evvel Yunan dirlerdi, Karaman din -
la irgrrse benim neslim ol klc greler, kynn mesine sebeb anun n bu hikayeti getrdk: Bir gice
alnrayalar, dey virdi. imdi dahi ol kl Kumral dede nghsultan Gyasddin Padiah kullar tepelediler,
neslindedir. Al-i Osman'dan her kim ki Padiah olsa ol olu ve kz memleket hali kald. Babalerden Muhlis
klc ziyaret iderler." (Sf. 6). Paa bir sebeple Padiah oldu. Babaleri kranlardan
Aaya dercettiimiz kayttan da eyh Edebali'nin intikam alub ol lekerden kim varsa hep kldan
nfuzlu bir Ahi efi bulunduu, kardeinin de bir Ahi gerdi, krk gn beylik itdi. Bazlar alt ay beylik itdi
olduu anlalmaktadr. Filhakika Bursa fethinde Orha - didi. Andan sonra Babalerden Halife Gre Kad, baba
n'a yoldalk eden ahi Hseyin, mevzuubahs eyh Ede - Ilyas zamannda ile ( yla) Halife olmudu. Meer
bali'nin kardei Ahi emseddin olu idi: ol Gre Kadnn be yanda bir olu kalmd, adna
Karaman dirler-di. Muhlis Paa ol olan getrb tahta
VII. "Orhan Bursa fethine giderken babasnn nn-
gerdi, Padiah eyledi, Nefes idb itdi ki, bu nesil bu
de "yer pp itaat gsterdi. Ve yine Kse Mihal ve tor-
vilayeti duta, Pa diah ola, didi, Karaman vilayetine.
gut Alp Orhan Gazi'ye yolda kodu. Ve anda bir aziz
Karaman didiklerine sebeb budur." (Uru Bey, Tevarih-i
vard ana eyh Mahmud dirler idi. Anunla Edebali di- Al-i Osman, Sf. 11. Babinger Tab' 1925).
dikleri azinin Trke?,rc9,'lY^Kt Trkiye YayiTrt^f^<Artkara'r'er
IX. "Ertorul zamannda Baba lyas divane vard.
idi. Ann olu Ahi Hseyinin Orhan Gazi atasndan is-
Rum'a Ertorulla bile gelmilerdi ve Koum eydi var-
teyp Osman Gazi dahi virdi ve bilece gnderdi." (Ne ri d. Baba lyas'n Halifesi idi, bunlarn kerametleri zahir
Tarihi, Sf. 38). olmu dualar makbul azizlerdi."
Ba tarafta, Osmanl mparatorluunun kuruluu "Osman Gazi zamannda ulemadan "Tursun Fakih
meselesini tetkik ederken, Prof. Fuad Kprl'nn o za - vard ve fukaradan Baba Muhlis ve Osman Gazi'nin
manlar Anadolu'da kuvvetli bir tekilat halinde mevcut kayn atas Edebali vard, bunlar dualar makbul
olan bu ahi zmrelerine mensup ahsiyetlerin bu devle - azizlerdi." (17) (k Paazade Tarihi Sf. i 99).
tin kuruluunda byk bir rol oynadklarna ait fi kirle - X. "Murad Hudavendigar zamann-
rinin hulasasn kaydetmitik. 16 Bu neviden dini teki- da "clirler ki ol vakit Kala-i Ankara ahi-
lat, mevcut delailden anlaldna gre dier Anadolu ler elinde idi. Sultan Murad Han Gazi
Beyliklerinin teekklnde de byk bir rol oynamtr. yakn geliyecek Ahiler istikbal idb k-

TRKLER i-;2> OSMANLI

la'y teslim etdiler. nki Sultan Murad vekayiinde byk bir rolleri olan tarikatlar mmes -
Han Gazi ehre girdi, zerine akeler ni-
sillerinden birine, Bursa'da trbesi olan Geyikli
sar ittiler, kullar ol akeyi yama irdi-
ler." (Neri Tarihi, Yp. 55). Baba'ya verilen araziden bahsedelim:

Ahilikte Babaliin ve burada muh telit Yukarda mevzuubahs ettiimiz gibi, Osmanoulla-r ile
beraber, bir ok eyhler gelip Anadolu'nun garp ta -
mmessillerinin isimleri zikrettii miz muhtelit
rafl arnda yerlemilerdi. Bu yeni gelen dervi
tarikatlarn yekdierleriyle olan mnasebetini tayin
muhacirlerin bir ksm gazilerle birlikte, memleket
edememekle beraber, bu tari katlar mmessillerinin
amak ve ftuhat yapmakla megul bulunduklar gibi;
Trkmen kabileleri zerinde tel-kinatta bulunduu,
bir km da o civarda kylere veya tama men bo ve
Trkmenlerle birlikte onlar temsil eden bu dervilerin
tenha yerlere yerlemiler ve oralarda mritlerde
ve tarikatlarn da Orta Asya'dan gel mi olduunu
beraber ziraatla ve hayvan yetitirmekle, megul
syleyebiliriz. Dier tarikatlar gibi Ahili in de yalnz
olmulard. Filhakika, o zamanlar bu ayan dik kat dini
ehirlerdeki Burjuva snfl arna has bir te kilat, mesleki cemaatlere hemen her tarafta te sadf edilmete idi.
zmrelere ait teekkller olmad ve bir ok Ahi Onlarn, tercihan bo topraklar zerinde kurduklar
resasnn kylerde yerlemi olduu da nazar dikkati zaviyeleri, bu suretle byk kltr, imar ve din
celp etmektedir. Ve biz burada henz laykyla tenvir merkezleri haline giriyordu. Bu zaviyele rin ordulardan
edilmemi olan bu meselelerin zerinden atlaya rak, daha evvel hudut boylarnda gelip yerlemi olmas,
gerek Ahileri gerek dier tarikat messirlerinin onlarn harekatn kolaylatran sebeblerclen biri
kylerdeki faaliyetleriyle, bilhassa kylerde tesis oluyordu. Aadaki kayt bu noktay gstermektedir:
ettikleri zaviyeler ile, memleketin imar ve iskan ile XI. Gynk ve Taraklu, hazrlanan bir aknda "Os -
dini propaganda ilerini yaptklar yardm bakmndan man Gazi Kse Mihal'n bu vech tedbirini savab bilb
ve tamamen hususi bir zaviyeden tetkik edeceiz. guzat cemidb gelb Be ta (Beikta) zaviyesine ko-
Anadolu'da dinlerin tarihi, ehirlerin ve ehre ait nub eyhine Sakari suyunun geidin sordular, eyh
teekkllerin tarihi bizim mevzuumuzdan haritir. 1M ayrd..." (Neri, 26) (k Paazade, 12).
Bununla beraber, bu hususta daha fazla malumata
Bursa'nn fethini mteakib, Evliya elebinin kay -
sahip olmak bizim iimizi de ok kolaylatrabilirdi.
dettii gibi, 1 9 Belh, Buhara ve Horasan tarafl arndan
nice erenlerin gelip tavattun etmesi ele manidard. Ve
Buraya kadar Osmanoullarnn bir devlet kurmak esasen, Bursa'da trbesi olanlardan eyh Abdal Murad

teebbslerind ^rkj^rg C^:! YerffVurkfye Yyftiafp,' "Horasan erenlerinden olub Bursa fethinde
:en
bulunmudur". eyh Abdal Musa Yesevi
fika'fa''' baz ahsiyetlerin ve onlar vastasyla
fukarasndandr. Ve Hac Bek-ta ile Rum'a gelmitir.
birtakm dini ve siyasi teekkllerin yardmndan
Emir sultan Hseyini nesebdir. Buharada domu
istifade etmi olduklarn ve bu yardmlar daima bymtr." eyh Geyikli Baba Sul tan da fukaray
kendilerine birtakm arazinin mlkiyet haklarnn veya Yeseviyedendir. Konya'da, baz airetler arasnda

sadece topran temin ettii menafi in terki eklinde "Geyikl Baba dervileri"nin bulunduuna na zaran, bu
tarafl ardan gelmi bir Trkmen kabilesine mensup
mkafatlandrlm olduklarn grmee altk. Bundan
olmas lazm gelen Geyikli Baba'nn Bursa'nn fethini
sonra, bu hususu daha fazla derinletirerek, ayn
mteakip Orhan Gazi ile mnasebetlerine ait aadaki
meselenin tenvir edilmesine yardm etmee alalm. fkra ela, naklettii menakb ileyen motifl er
Bu hususta Osman Gazi'nin kayn ata s eyh Edebali ve bakmndan, dikkate ayandr. Bu kayttan
mritlerine Osman Gazi'nin daha pa-diah olmadan anladmza gre, bu sralarda negl civarnda ve
Kei Da yannda gelip yerleen derviler "bir
vadettii kyler ve ellerine verilen nian lardan sonra;
nice"dir ve bu derviler
ayn ekilde Anadolu'da son zamanlarn si yasi

TRKLER i-;2> OSMANLI

tercihan krlara ve kyler civarna yerlemilerdir. Bun - dervilerin duas sa na ve senn nesline makbuldr,
lar, Baba lyas mridlerinden ve Seyyid Ebu elvan tari- deyb hemandem dua idb ve durmayub yine dnb
katindendirler. Az ok kendi lemlerinde kendi kuvvet - gitti. Ol kavak aacnn
imdi eseri vardr, saray kapusunun
lerinden emin, ekingen bir halde yaamakta ve i yanndadr, gayet Trkler, C.9, Yeni
zamann Padiahnn harekatn uzaktan takip Trkiye Yaynlar, Ankar a'
youn ve byk aa olmudr, padiahmz ol aaca
etmektedirler. Aadaki kaytta grld zere
timar idb daima kurucasn giderirler. Sonra Sultan Or -
Geyikli Baba'nn kendisiyle o kadar grmek isteyen
han Gazi dahi ol derviin mekanna varub bir vafr eya
Sultan Orhan'a kar istinas, gnn birinde Bursa'ya
virmek muradidb dervi aytd.
kageldii zaman hediye olarak bir aa getirip
Ey Han bu mlk ve mali hudayi mtte'al ehline vi-
dikmesi de manidardr. Kendisini mekannda ziyaret
rir biz bunlarn ehli deiliz, yine mal sizlere layktr, di -
eden Padiahn verdii kymetli eyay red ile derviin
di. Sultan Orhan Gazi ibram idb aytd: Dervi elbetde
"ol kruda duran te-pecikden beri yerceiz
sz kabul eyle, didi. Dervi aytd, padiahm senin
dervilerin avlusu olsun" eklinde arazi temlik
szn snmasun ol karuda duran depecikden beri
edilmesini teklif etmesi ve padiahn gerek kendi
yerceiz dervilerin avlusu olsun, didi. Sultan Orhan
nefsine ve gerek nesline bu dervilerin makbul du -
Gazi kabul idb derviin yine hayr duasn alub gitdi.
alarnn temin etmi olmak hususunda gsterdii alaka
Sonra ol dervi vefat edicek Sultan Orhan Gazi zerine
da ayrca kayda deer:
trbe ya-pub yanna bir tekye ve bir cami dahi yapd.
XII. "Hikyet-i Geyikli Baba Hazretleri: Rivayet imdiki halde anda be vakitde dua olunub ihya
olunur ki, nki sultan Orhan Gazi Bur sa'ya geldi,
olunmudur. Geyikli Baba zaviyesi dirler." (Neri, Yp.
Bursada bir imaret yabdrb dervileri tefti itmee
50) (k Paa zadeye de bak, Sf. 46).
balad. negl yresinde Kei Da yannda bir nice
Askeri istilalarla birlikte, ilerde tetkik edeceimiz bir
derviler gelb karar itmilerdi. Amma ilerinde bir
ekilde, birok airetlerin veya kyl ve asker halkn
dervi vard, dada geyik-cikler ile bile yrrd. Turgut
kendiliinden gelb yer lemesi ile veyahut mecburi
Alp ana gayet muhabbet itmidi, dayim annla
iskan ve srgnlerle birlikte gelen ve ayn cereyann
musahabet ilerdi. Turgut Alp ol vakit gayet pir
bir baka ekildeki ifadesi olarak dervi sfatl
olmudu. Sultan Orhan Gazi nin dervileri tefti ittn
insanlarn az ok bir tekilatn ta bi aknlar, bo yerlere
iidb adem gnderb aytd: Benim kylerim clayi-
gelip yerlemeleri ve orada bir nevi Trk uzletgah ve
resinde bir nice derviler gelb tavattun itmilerdir,
manastrlar (couvent ermitage) tesis ettik leri ve
ilerinde bir dervi vardr, geyikcikler ile musahabet
oralarn yava yava bir ky, bir kltr ve tarikat
ider, hibir hayvan ondan kamaz, hayli kimesneclir.
merkezi halinde teki-latlandrldklar grlmektedir.
Dey haber gnderdi. Sultan Orhan Ga zi iiclb kimn
Bidayette Trk nfusunun mtemadiyen garbe doru
mridlerindendir sorun diyb yine kendden istifsar
tamasnn o kadar tabii bir te zahr olan bu
itdiler. Andan dervi ayr d: Baba lyas mridlerindendir
teekkller, Anadolu iinde bu tab yaylmann btn
sorun cliyb yine kend den istifsar itdiler. Andan
merhalelerini tespit etmee hizmet edecek va ziyette
dervi aytd: Baba lyas m ridlerindendir ve Seyyid
adm adm ilerlemilerdir. O ka dar ki bu kolonizastr
Ebu Elvan tarikatindeyin. Dedi. Gelb Sultan Orhan
Trk dervilerine ve onlar kyler de tesis ettikleri
Gazi'ye didiler, adem gnderb varn ol dervii bunda
zaviyelere, Trk istilas ile birlikte iler leyen bir ekilde,
getrn didi. Varub dervii da'vet itdiler. Gelmedi,
btn Anadolu'da tesadf edilmekte dir. Ayn muhacir
aytd: Zinhar Orhan dahi bunda gelb beni gnaha
akn garbe doru tatka bu aknn ncleri olan
koymasn. Bu haberi Sultan Orhan Gazi'ye didiler. Yine
derviler ve onlarn kurduklar ma'mureler (zaviyeler)
adem gnderb aytd bizim hazretimiz ile didar
garbe doru ilerlemi ve oalmtr. Bu yay l
grmek gayet muradmzdr, nin gelmezsiz veya
hakknda olduka tam bir fi kir vermee yardm ede cek
nin bizi anda varmaa komazsz didi. Dervi yi ne
birok kaytlar ihtiva'etmesi, tetkikimiz iin iddia
cevab virdi ki derviler gzc olur dua iclerz, deyb
edebileceimiz kymetli noktalardan birini temin et -
bunun zerini birka gn geceli. Bir gn ol dervi bir
mektedir. Trk tarihi iin bu kadar byk ve ehemmi -
Kavak aacn omuzuna koyub getrb Bursa hisarnda
yetli bir meselenin halli iin bundan byle giriilecek
Bey saray havlusun kapusnn i yannda bu kava
mesainin kymetli yardmclarndan biri gibi telakki
dikmee balad. Tiz Sultan Orhan Gazi'ye haber
edebileceimiz bu kaytlar ne ekilde anlamak lazm
verdiler ol dervi bir kavak aac getrm dikeyordu.
geleceine ait burada verdiimiz izahat ise, ancak bir
Sultan Orhan Gazi dahi sormadan dervi haber virdi
"deneme" mahiyetindedir. 20
kim bizim te-berrkm olduka budur. Amma

Bu kaytlara gre, bidayette ve asliyet halinde bu

ekilde kendiliinden bir kolonizasyon hareketin temsil
eden bu zaviyelerin messislii ve eyhlii vazifesi,
yava yava devlet teekkl ettike, bir me'muriyet
ekline girmi ve nihayet bu devlet messeseleri ele
soysuziaarak

TRKLER -'J OSMANL

bir nevi tufeylilie (parasitisme) mncer olmulardr. O Nitekim (46) numaral kayt da, Ezine kasabasn
kadar ki, son devirlerin dilenci dervileri ve tenbelhane Sleyman Paann Ahi Yunus'a vakf ve kendisini her
haline inklab etmi tekke ve trbelerile mevzuubahs trl tekaliften muaf klm olduunu; ehrin sahibinin
ettiimiz messeseler arasnda hibir mnasebet ise artk kendisine ait olan bu ehrin varidatn gelene
kalmamtr. geene hizmet edilmek zere zaviyesine vakfetmi
bulunduunu gstermektedir. Ayn Sleyman Paa
Bittabi Osmanl mparatorluu teekkl edecei de -
zamannda Gelibolu'da Hac zzeddin isminde bir zat
virlerde Anadolu'ya doru yaplm olduunu grd -
"Hudavendi-garn ba sadakas" olarak "mid Viran'n
mz bu dervi akn ve bu dervilerin kylerde yerlee -
ve Ka-vak'daki ba yannda iftlii ile" Kavak Ahisine,
rek toprak ileri ve din propagandas ile megul olmala -
Emir lyas iftliini ise shak Fakihe vakfetmitir (192).
r hareketi ve zamann beylerini bu gibi kolonizatr der -
Bu kaytlarda mevzuubahs olan kavak ahisi, Kavak
vilere birtakm muafi yetler, haklar ve topraklar
kasabasndaki ahi manas alnacak olursa, her ky ve
bahetmek suretile onlarn kendi memleketlerine
kasabada bir ahi reisi mevcut bulunduu
yerlemelerine temine almalar, Anadolu istila ve
anlalmaktadr. Kayda gre Kavak Ahisi vefat edince
iskanlar kadar eskidir ve bu istilalarn idditiyle
bu yerler dier bir ahiye verilmitir.
mtenasib bir ekilde kuvvet ve ehemmiyet
kazanmakta bulunmutur. Bu iti barla, Osmanoullar Bu suretle, Osmanl Padi ahlarn Rumelideki
beyliinin kuvveri gn getike artmakta olduu ftuhatlar ve icraatlar esnasnda da bir takm
sralarda bu tekilatn Anadolu'da an cak teden beri ahiler. eyhler ve mnasebette gryoruz. Ayn
mevcut cereyanlar temadi ettirdiini ve belki ancak tekilat, ayn akn Rumeli'ne de gemi ve kendisine
son siyasi hareketler dolaysyla daha fazla bir hareket mahsus usullerle oralar da Trkletirmee,
ve faaliyete meydan vermi olduunu kayde debiliriz. slmlatrmaa ve imar etmee almaa
Nitekim; tetkikimizin kaytlar ksmnda gre bileceimiz, koyulmutur:
24, 25, 26, 28, 29 ve 217 numaral kaytla ra gre Mesela 0 95/4) numaral
Anadolu'da tesadf edilen zaviyelerin ounun kaytlarda mevzuubahs Ahi Musa ailesine Geliboluda
Osmanllardan evvelki beyliklerin himaye ve bahedilen imtiyazlar ve arazi bu hususta tetkika
nianlaryla kurulmu Ahi zaviyeleri olmas lazmgelir. ayandr. Ellerinde bulunan ve 767 tarihinde tanzim
Bu ahiler ve eyhler, biraz son- ^ ra Osmanoullar edilmi olan vakfname mucibince; bu ailenin mlk
zamannda olduu gibi, bu devirlerde mevcut hak ve evlatlk vakf olarak Ahi Musa'nn evladna ve evlad
imtiyazlarnn "ayende ve revendeye" hizmet etmek inkraz bulduktan sonra akrabalarndan veya
mukabilinde almlardr (216, 73, 77, 78).-' Hatta baz - kyllerinden her kim Ahilik icazeti verilmise ona; art
lar "bu yerlerin kafi rin kovub gelb" oralarda konulmutur.
yerlemilerdir (82, 91). Ayn ekilde, mesela; Ahi
Bu art, Ahilii tevik ve himaye eylemek zere ko -
Mahmud Aydn tarafl arn da sa Bey nianile birtakm
nulmu olduu gibi Ahilik tekilatnn ehemmiyetini de
araziye mlkiyet zere tasarruf etmekte idi. (96). Bu
gstermektedir. Bundan baka istilay mtakib birok
gibi eski mak zere Sambanda Ahi Aslan, Ahi Farktn,
derviler ve ahi unvann haiz kimselerle birlikte Rume -
Ahi aban, Ahi arpk, Ahi Yahi ve oullarna Ahi
li'ne geen bu eyhin, ilk Osmanl Padiahlar
Yunus, Kandrm eyh, Adil eyh, Durc Baba, Nusrat
nezclinde-ki itibarl mevkii bu ailenin ele geirdii
eyh, Saru sa, Saru eyh, Kutlu Bey, Kzl Emeli
dier mlklerle de gze arpmaktadr. Filhakika ayn
zaviyeleri ile Mente-e'de Ahi devirlerden mclevver ol-
Ahinin iftliklerinden baka, Malkara ehrinde bir
Yusuf, Ahi Feke, Ahi Debba,
bahane ile dkkan ve deirmelenlerinin mevcut
Ahi mmet, Ahi smail zaviyelerinin mevcut bulunmas
bulunmas bu keyfi yeti is pat eder. Nitekim ahi Musa
da bu hususu teyit eder. Amasya'da ve Tokat'da da ayn
evladndan ve hatta azadl kullarndan dier bazlar
ekilde eski devirlerde tesis edilmi olmas muhtemel
da, bu civarda evlatlk vakf olarak baz iftliklere sahip
bulunan pek ok ahi zaviyesi mevcuttur (198, 199).
olmulardr. Ayn ekilde
Nitekim mehur seyyah bn-i Batuta da ahileri "Bilad-i
Gelibolu tarafl arnda bir kara Ahi ky, dier bir ahi
Rum'da sakin Trkmen akvamnn her vilayet ve belde
Zule (?) zaviyesi de mevcuttur.
ve karyesinde mevcut" olarak tasvir etmitir."
Murad Hdavendigar'n Rumeli'nde ilk igal mn -
lk Osmanl padiahlar da, ayn ananeyi idame
tkalar zerinde bulunan Malkara kylerinde, Yegan
ettirerek mevcut zaviye eyhlerini muhafaza ettikleri
Reise bir ky balad ve bu kye oraya yerleen Ye -
gibi; biroklarnn yeniden yerleip zaviye amasna ela
gan Reis evlatlar namna izafeten Yegan Reis ky de -
yardm etmilerdir. Osman Bey'in ve Orhan Gazi'nin
nildii gibi Yegan Reisin bu kyde bulunan zaviyesi
eyhlerle olan mnasebetlerine dair baz tarihi
vakf olu ahi sa ve evlad elinde bulunmakdadr
kaynaklarda
grdmz kaytlar vukarda zikretmitik. Burada, (195/1). Ayn mntkada yine Murad I. zamanndan beri
Tfkler, C.9, Yeni Trkiye Yaynlan, Ankara Aydn eyhe vakfedilmi bir yer bulunmaktadr (168).
arazi tahriri defterlerinden kardmz dier baz ka - Ayn ekilde Yldrm Beyazid'in de Dimetokada dier
ytlara istinaden; bu hanedann eyh, ahi vesaire gibi bir Ahiye bir zaviye yapdrp, ayrca ehir iinde bina
birer dini tekilata merbut kimselerle olan ettirdii bir bahanenin gelirini bu zaviyeye vakfetmi
mnasebetlerini takib edeceiz: Mesela kaytlar olduu grlmektedir (169). Yenice Zara'da Kl Baba
ksmnda birok numunelerini kardmz vehile, 544 zaviyesi (204), irmen'de Musa Baba zaviyesi (197)
numaral Bolu evkaf defteri ilk Osmanl Padiahlarn ve hep bu devirlerde tesis edilmi zaviyelerdir. Ve yalnz
silah arkadalarnn vakf ve mlklerini ihtiva Paa livasnda ekserisi bu suretle ilk zamanlarda tesis
etmektedir. Bunlar arasnda pek ok eyh, fakih ve ahi edilmi bulunan 67 zaviye mevcuttur.
mevcuttur. Bundan baka (22, 225) numaral kaytlar
Dier taraftan, Rumeli'ne ilk Osmanl Padiahlarile
da gerek Osman ve gerek Orhan Gazi'nin bu gibi
birlikte geen ve ftuhat beraber yapan bu dervilere
ahsiyetlere verdii mlklerden bahsetmektedir.
dair hakikaten ayan dik kat baz malumat ihtiva eden byk kuvvetini temsil etmekte olduu meydandadr.
kaytlar da mevcuttur. mparatorluu kuran kuvvet ite kendisinden bu kadar
Bu hususta bir fi kir edinmek iin (172-173) numaral emin, kendiliinden taan ve atlgan bir istila kuvveti
kaytlar gzden geirmek kafi dir: Dimetoka kazasnda idi.
medfun eyseyyid Ali nam dier Kzl Sultan (kzl Del) Bu dervilerin geldikleri yerlerde fevkalade imtiyaz larla
"di-yar-i Rumeli eret-i Islmla merref oldukta bile karlatn da zannetmek doru deildir. Bir as ker
geb" zikrolan kylere 804 tarihli bir mlkname ile gibi harp edebildii halde yine bir kyl gibi alan bu
mutasarrf bulunmaktadr. Ve o tarihten beri Kzl dervilerin ou bu devirde he nz rden bile muaf
Deloullarnn tasarruflarnda olan Tatar Viran ve deillerdi. Mesela, 182 numaral kaytta gr lecei
Tatarlk gibi mezralar zaviyelerine inen yolculara zere, Anadolu'dan gelip umn'ya tabi bir kyde
hizmet etmek mukabili evlatlk vakf olarak kaytldr. yerleen Hseyin Dede ve yerine geen be olu, o
Ve ayan dikkattir ki, vaktile, Ta tarlar tarafndan iskan kyde bina edilmi olan zavi yede gelene geene
edilmi olan bu viraneler bir der-bencl kydr. Ve hizmet mukabilinde cemi rsumdan muaf olmakla
babalar hissesine mutasarrf olan ahi ren ve beraber, rlerini ky sipahisine vermekte devam
Bahayi, vakfn messisi ve atalar adna izafeten etmektedirler.
"Kzl Del derbendi" ismi verilen bu derbendi kendle- Filhakika, bu devirlerde grd mz derviler,
rile birlikte olan dervilerde beraber hfzetmektedirler henz bizzat ziraat-le megul olan ve ba bahe
ve bu derbend onlar sayesinde 58 Mslman ve 23
yetitirmekle zaviye ve deirmen ina et mekte mahir
kafi r haneli bir ky haline gelmitir. Demek oluyor ki,
olan igzar insanlardr. Vakitlerini ayin ve ibadetle ge -
Allah'n danda byle asayiin ve yolculuun temini
irdiklerine, bakalar srtndan yaadklarna dair
iin enlendirilmesi lazmgelen bir derbent! yerinde
ortada henz hibir delil mevcut deildir (Not: 1 I).
zaviyeyi tesis ve ky vcude getirmi olan bu Bektai
Nitekim, bilahare bir ok vakfl ara sahip byk bir
eyhleri ayn zamanda hizmetleri takdir edilen
dergah halini alacak olan, Varnaya tabi Kaligra kalesi
jandarmalar, da bala rnda emniyeti temine kadir
iinde bulunan San Saltk Baba trbesi ervileri de
tabiatte insanlardr. Ve, ilk zamanlarda ancak bu gibi
hizmetleri mukabilinde rfi tekaliften muaf tutulmular henz bir sralarda iledikleri ba, baha ile,
ve kendilerine da banda ancak bir harabenin ellerindeki sazlk, ayr ve if tliklerinin mahsulnden
mlkiyeti bahedilmitir. Filhakika, bu devirlerde henz bir ksmn sipahiye ve padia ha verdikten sonra geriye
yzlerce kylerden hara toplayan Bektai kalan zaviyede gelene ve geene yedirmektedirler. Bu
dergahlarndan eser yoktur. Da balarn, hali ve orak suretle bu mezar da henz b yk ve zengin bir tekke
topraklar ilemek iin yerleen, evlatlar oa lnca halinde deildir (208/1).
kyler tesis eden ve yerletikleri topraklar yava ya - Mevzuubahs Sar Salta ait bildiklerimizi biraz ha -
va bir kltr ve iktisat merkezi bir ma'ure haline trlamak, bu dervilerin Rumeli'nin igalinde oynam
sokan Trkler, C.9, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara birtakm
olduklar mhim rol hakknda bize bir fi kir vermee de
muhacirler mevcuttur. Da balarnda yerleen bu
hizmet edecektir. Filhakika; gerek Evliya elebide - ' ve
muhacirlerin orada tutunup oalmalar da onlarn
gerek dier saltknameler -"' de verilmi malumat
kuvvetini gstermektedir. Bunlar gz pek ve azimkar
efsanevi hikye ve menakp mahiyetinde"' olmala
Trk kolonlar, bu memlekete yalnz bir fatih ve igal
beraber, ok manidardrlar. Bilhassa, derviin eski bir
ordusu olarak gelmiyen Trklerin memleket ve toprak
Trk vatan olan Dobruca ile dier Hristiyan
alardrlar (Not. 11). Yeni fethedilen bir Hristiyan
memleketlerindeki faaliyeti, Osmanl istilas ile birlikte
memleketinde, bu ekilde gelip da balarnda
yerleecek, oralarn imar ve emniyeti ile megul olacak ve ondan evvel Bal kanlar ileyen din ve fi kir

ve tesis ettikleri merkezlerle Trk dil ve dinini yaymaa propagandasnn ve bu propa gandann faal ajanlar
balayacak misyonerlere ve gnll muhacrlara malik olan dervilerin rol hakknda bi zi dnmee
olmak ise; yeni kurulmakta olan Trk devletinin en sevkedecek mahiyette grlmektedir.
 K YLERDE Z AVYELER N ASL Grlyor ki, eyh Hac smail kyn kuran der vi,
bizim bildiimiz derviler gibi elinde asa, belinde teber
K URULUR dolaan cezbeli bir ak deildir. 2 7 Belki de bir ce maat
bei ve bir kabile reisidir. 2 8 Her halde nfuzlu bir
Umumiyetle bizim ehirlerde grdmz trbe ve
ahsiyettir. nk, birok imtiyazlarla buraya gelib
mezarlar, sahiplerini lmden sonraki hayatlarnn
yerlemi olan bu Horasanl muhacirlerin devlet hemen
temini iin, birtakm hayr ileri ve umumi hizmetlere
hi bir ilerine karmamaktadr. Bu sralarda onlar
tahsis edilen gelirlerle vakfl andtrlmlardr. Bu suretle
zaviyelerine misafi r olmu olan seyyahlarn kendileri
"ayen-de ve revendenin" yani gelenin geenin
hanedandan bir kiinin, bir Derebeyinin konana inmi
emesinden su iip hayr sahibi iin dua ettii trbeler
addedeceinde phe yoktur.
olduu gibi, va kit vakit fukaraya yiyecek ve giyecek
datmak, yolcu ve misafi rlere yiyecek ve yatacak yer Bir kyde bir zaviye inasile rn oraya tahsisi
temin etmek iin va kfl ar olan trbeler de varr (2, de, bugn devlete ait olan umumi hizmet ilerinden
135). Bu hususta en m-teammin olan usullerden birisi birini, yani yolun ve yolculuun temini hizmetinin bu
de, braklan vakf para ile trbeyi bekleyen kimselerin ailenin mstakil olarak ifas na terk edilmesi eklinde
lnn istirahat-i ruhi iin gece gndz ibadete yahut anlalabilir. Ayn ekilde, Ankara'da Tapu ve Kadarstro
Kur'an okumaa memur edilmeleridir. Ayn ekilde Umum M-drl'ncle muhafaza edilmek te olan 537
metammin olan dier bir usul de, zamann zengin ve numaral Erzurum Evkaf defterinde, Kuzey
nfuzlu ahsiyetlerinin yine kendi ruhlarnn selameti Nahiyesi'nde Krdi kynde u izahat mevcuttur:
hesablariyle, baz evliyalarn veyahut eshabtan baz XIII. "Molla Meluned Krdi ulema-i izamn mev-
kimselerin mezarlarn tamir ve ihya ile bu byk cludi idi. Diyar Acemden olub, Akkoyunlu zamannda
llerin yardmn kendi zerine ekmek iste meleridir. Rum'a gelb Krdi nam karye hali iken ihya idb, zi raat
Bu gibi mezarlar ziyarete gelenlerin getirecei adaklar hraset idb Talebeye talimi hasbi ve kut- layemu-ta
ve sadakalarla zengin olma veya kolayca yaama vefa edecek nafakas kendi kisbi imi..." (Kayt, 159).
dnerek bir evliya mezar ihdas ve ihya idb
Bo bir kye gelip yerleen ve oray ihya eden
kendisini trbedar tayin ettirmek isteyen insanlar da
Molla Mehmed'in Krdi unvann izah iin vilayet
bittabi mebzulen mevcut bu lunmutur.-'''
muharriri yle bir hikye naklediyor: Mkl bir
Fakat bizim burada tetkik edeceimiz trbeler ve meseleyi Acem ulemas halledemeyib kendisine
bazen o trbelerin etrafnda teekkl eden zaviyeler, gnderdikleri zaman, o meseleyi, bu adam ulemann
dal baka mahiyette ve daha manal messese lerdir ve kurdudur eklinde bir tak dir uyandracak tarzda,
ok clafa zaviyede yatan ller o zaviyenin tesisinde halletmitir. Fakat, ilmi bu dere ceyi bulduu halde
bir gaye deil ancak bir ve sile ve timsal hizmetini gelib bir kyde ziaraatle megul olan bu Trk liminin
grmektedirler. Filhakika, bizim tetkik etmek Kurd'lukla olan mnasebeti ayrca tet kike deer bit
istediimiz zaviyeler, itimai ve dini m him mesele tekil edecei meydandadr. le rinde ehl-i ilm
cereyanlarn dourduu mhim propaganda ve kl tr ve mderissi olanlar da bulunan ve bu suretle
messeseleri, yeni alan memleketlerde yerleen Trk bulunduklar yerlerde neir-i maarif eden, fakat daima
muhacirlerinin yerleme ve tekilatlanma merkezi dirler.
ziraatle de megul olan dervilere, dier kaytlar da da
Mevzubahs zaviyelerin messisleri veyahut nam na
tesadf edilmektedir (143). Ayn ekilde, akraba ve
kurduklar eyhler ve derviler ele umumiyetle o ky -
taallukatile gelib bir mntkay enlendiren, kyler tesis
lerde yerleen muhacrlar o mntkada ncleri ve kafi -
eden, derbendleri bekleyen, kprler, cami ve
le efl eri veya byk babalardrlar.
deirmenler kuran ve ancak bu gibi hizmetleri
Bu hususta daha ak bir fi kir vermek iin tetkiki - mukabilinde kendilerine eyhlik rtbesi verilen ve
mizin Defteri Hakani kaytlar ksmnda bulunan baz muafi yetler bahedilen "sahib-i velayet ve keramet"
zaviye tarihilerini gzen geirelim: ahsiyetlere ait daha bir ok misaller zikretmek, bizim
Mesela, (142) numaral kayda nazaran; a'n iin mmkndr. Mesela (194) numaral kaytta
cemaatin dervilerde diyar-i Horasan'dan gelmi olan mevzuubahs olan "mefhar-l-ari-fi n" Yakub Halife'nin
eyh Hac smail, Larende kazasnda kendi ismini akrabas ve taallukat, Trabzon'da Kortun kazasnda,
verdii bir ky kurmutur ve bu suretle eyhin evlad elinde toprak olan "35' ve topraksz olarak 38 olmak
ve akrabalaryle teekkl eden bu ky halk, Yavuz zere ceman 73 hane halinde o civarda be ky tesis
Sultan Selim zamannda yazlan bir defterde 95 edecek ekilde dalm bulunmaktadr. Bu aile
yetikin erkei ihtiva et mektedir. Bu kyde oturan eyh buradaki Yakub Halife ve Sleyman Halife kprle rine;
Hac smailoullann yaylak ve Yakub Halife ve bakacak derbendlerine hizmet et tikleri
mera Trkreri<C s,Ye^T^^yerYayi'nlarrfie Ahkara:l:lerile olan iin r ve rsumdan muaf addedilmektedir ve
itirakleri ve sair mnasebetler, bu ailenin bu mahsulatlarn hanedan-i mezkureden her kim eyh
cemaatlerden ayrlm ve topraa yerlemi bir cemaat olursa ayende ve revendeye sarf etmektedir. Ayn
olduunu ve belki de bu memleketlere komu cemaat - ekilde 203 numaral kaytta da, yol zerinde olduu
lerle ayn zamanda gelmi olduklarn gstermektedir. halde otuz krk yldan beri harab olan bir yeri
Dier taraftan; bu aile gn getike bu kyde airetlerden adam bu-lub enlendirmek artile Sinan
yerlemekte ve oalmaktadr: eyh smail'in olu Beye kadimlik ve Yurd-luk olarak ve "otorub enlik
Musa Paa burada bir zaviye bina etmi ve onun olu olmasna sebeb olsun" mak-sadile vermilerdir. Bu zat
da ikinci bir za viye yaptrmtr. Ayn cemaatten Yunus da orada bir cami ve tekke bi na edib yeni yerler ab
Emre namnda bir zat, bir mezraay Karamanolu iftlik haline sokuyor ve bu suretle mlk haline giren
brahim Beyden satn almtr ve elinde mlknamesi bu topra zaviyeye vakfediyor.
vardr. Bundan baka, bu ailenin efrad ve dervileri
avarzden, resm-i ganemden ve resmi ift'den
muafl ardr ve rleri de bu zaviyede sarf edilmektedir.
 Bu ve buna benzer kaytlar, birok zaviyelerin nasl
tesis -dilmi olduklarn aka gs termektedir.
Filhakika, bu derviler buralara akvam ve akraba lar ile A LACAK T OPRAK
gelib yerlemi olan muhacirlerdir ve byle hali bir yer -
A RAYAN M UHACR
de bir zaviye bina etmek ii, oralarn imar ve
asayiinin temini iin olduu kadar, ailenin imtiyazl D ERVLER
mevkiinin muhafazas -in de tesisi lzumlu umumi bir
Grlyor ki; zaviyelerin pek ou bo toprak bul -
hizmet messesi kur-nak demek oluyor ve imar ve
mak ve kendilerine yer ve yurt edinmek iin gelib yeni
iskan taahhdn ila edil mi olmasnn fi ili bir alemeti
alan Rum memleketerine yerleen muhacirler tarafn -
saylyor 141 numaral kaytta da, Aka Kurum demekle
dan kurulmaktadr. Filhakika, yeni alan veya bo
maruf bir zemin ze rinde birtakm muafi yetlerle
bulunan bu topraklar zerinde zaviyelerin tesisi
topra ileyen saclat grl mektedir. Dier bir ky de otalarn enlendirmek, imar ve iskan etmek hususunda
yine enlendirmek art ile dervilerin elindedir (202). byk bir rol oynamaktadr. Bo toprak aramak,
Nitekim Yataan Abdal zaviyesinin Bozda da Kar l dadan ve bayrdan toprak amak, iskan edilmeyecek
Oluk deresi ve Kaba Koz denmekle mehur yerleri bu bir halde ssz, tenha ve vahi bir tabiat ortasnda,
eyhe verilmi yurtluk yerlerdir (198). Ayn ekilde hrsz yata yerlerde yerle mek gibi ilerin ise ancak
ar-;<i Karahisar da kadimlik yurdlar zerinde azimkar insanlar ve hayatiyeti yksek bir millet
zaviyedar olan bir abdal taallukatnn, ayn zamada tarafndan yaplabilecei aikardr. Hatta biraz sonra
greceimiz vehile, zaviyelerin ekse riya devlet
fatih-i vilayet olanlarn evlad da olmalar dolaysyle
tarafndan bilhassa seyahat ve mbadele ile ri iin
ve yol zrinde bir yerde oturub gelene geene hizmet
tehlikeli addedilen yerlerde tessi tevik edilmektedir
ettikleri iin, "salb ve siyaset icab etmedike" hi bir
ve bu bakmdan dalarda korkun boazlarda tesis
kimsenin mdahale ede meyecei bir istiklal iinde, o
edilen melce'lere, jandarma karakollarna benzemekte -
mntkay idare ettikleri anlalmaktadr (158). Bu
dirler.
zaviye sahihlerinin fatih-i vi layet olanlarn evlad
Bu hususta bir fi kir edinmek iin baz zaviye kayt -
olarak anlmalar da dikkate ayan dr. Filhakika, dier
larn gzden geirmee devam edelim. Bu suretle
tarafl arda da bir ok dervi bizzat o memleketlerin
zaviyelerin dadan, bayrdan yer amak ve yeni kyler
fethine itirak etmi gazi askerler olduk lar da
tesis etmek hususunda oynadklar rol daha iyi
malumdur. Ekseriya bu gibi hizmetler mukabili
anlayacaz.
Trkler, C.9, Yeni Trkiye Yaynlar, Saruhan'da Nif nahiyesinde Kapu Kaya demekle
Ankara maruf mevzii Hamza Baba namdervi "dest-i rencile
le birlikte yerlemektedirler. Bu suretle birok kylere
aub ihya idb, su getirib bir zaviye bina idb ba
isimlerini veren eyhler mevcuttur. dikb" Allah rzasiyn oradan gelb geene hizmeti
Bu imar ve iskan iinin vs'ati hakknda bir fi kir vermek dokunduu sebeble; Sultan Bayezid tarafndan rden
iin, ayrca u misalleri de zikredebiliriz: Rume li'nde, aff edilmitir (89). Ktahya kylerinden birinden Gen
Yamurolu Hasan baba zaviyesi, Tanr da kurbnde Abdal ismindeki dervi, bir zaviye bina iderek zaviye
hali ve viran bir mezrea zerine kurulu olmakla civarnda kafi r zamannda kalm "kr yerleri" derviler
beraber, kendisine cezb ettii kalabalk ve civarnda bi - muavenetiyle aub ziraat etmi olduundan; Ktahya
na edilen deirmen ile bahe sayesinde, buralarn kads, bu dervilerin "kafi ri krden yer aub, ziraat
mamur olmasna ve gelene geene faydal durak ve idb zaviye bina itdklerin" Padiaha bildirince,
orak maha-li haline gelmesine sebep olmutur. Bu ellerine baz vergilerden muafi yet iin hkm verilmi
zaviyede 28 nefer dervi toplanmtr (179). Hasky bulunuyor; ayn ekilde, Ktahya'da Beparmak
civarndaki Osman Baba zaviyesi de, Osman Baba'nn isminde bir dan altnda Hsam Dede namnda
tapulad bo yerler zerinde kurulmu olmakla
"seccade niin bir aziz" kendi abasyla otuz be
beraber, bu eyhin maiyeti defterde 69 kii olarak
dnm kadar yer aub bir mikdar yere balar dikmi;
kaytldr. Bu zaviyenin eyas arasnda 16 kazan, 37
oraya evler, ahrlar, hankah ve mescit yapm ve bu
tepsi, 16 Bakra ve saire mevcut olduunu, merasim
suretle meydana kard mlklerinin gelirini gelene
gnlerinde pien yemein ehemmi yeti hakknda bir
geene sarf edilmek zere vakfetmi. Son ra, oraya
fi kir vermek iin zikretmek mmkndr. Filhakika, bu
daha bir ok derviler gelb sakin olmular ve al-ub
zaviyeye senede 356 kadar kurbanlk koyun gelmekte
hasl irdiklerini rn ve resm-i zeminlerini sahib-i
olduu yine kaytlardan anlalmakta dr. Ayn ekilde
arza virmekle beraber, ayrca oradan gelb geenlere
zaviyelerle birlikte o zaviye civarnda toplanan
de hizmet idi-yorlarm (35); Saruhan'da eyhler
kalabala bir misal olarak, Dimetoka civarn da Elmalu
kyndeki zaviyenin "arz- beyzasna dede Bali b. eyh
Mezreas'nda yerlemi olan Temurhan eyhe ait bir
Torul arak-i cebiniy-le ba ve bahe idb" ziraat
kayd da zirkedebiliriz.
olunan arzn r zaviyeye vakfedilmi (1-4). Yine
Bu zaviye civarnda sahibi vakf evladndan 128
Saruhan'da, Akkaya adlu da iinde ucca' Abdal ve
hane mevcuttur ve bunlar bilfi il beratla bu vakfa
arkadalar mtereken "suvarn-dan bir pare yer
tasarruf eden 24 hane den ve beratsz olarak tasarruf
tapulayub ta ve aacn ardub on ake haraciyle yurcl
eden dier 31 haneden ayrdr lar. Ayrca bu vakfa
idinb ihya idicek" Fatih Sultan Mehmed tarafndan
hizmet ettii iin muaf addedilen 53 hane mevcuttur
kendilerine muafi yetname verilmi (84). Ayn ekilde
(171, 174). Ayn e kilde, Eskihisar zagrade be-rvech-i
Malatya'da bir zaviyenin vakf olan toprak, "me-vaf'dan
timar tasarruf edilen Mmin Baba Zaviyesinin de 30
nefer dervileri olduu gibi (177). eyh mer Dede Za- ihya edilmidir (628).
viyesi'nin dervileri de eyh-i mezburun nesli olduu ve * * *
bizzat kendileri alb zaviyeyi iletmekte olduklar
tasrih edilmektedir (21 2).
 Bu dervilerin yalnz "mevat"clan, "kafi ri kf'den topra amak muhabbetile mteharrik bir snf kolon,
toprak aub tan budadn arclub ba ve bae krlara doru tamakta ve yaylmakta olan bir
yetitirmekle kalmayub; gayit iyi cinsletde meyve cemiyetin dourduu canl ve mteebbis bir tip yeni
aalarn, limon, portakal ve gl baeleri yetitiren insandr. Ve esesan, istifade etmekte olduklar
mahir bac-vanlar, deirmen ar ve binas ina eden, ehemmiyetsiz baz muafi yetler, bilhassa bidayette
kuyu kazub su karan ve araziyi sulamasn bilen tadklarn grdmz byk hizmet ve fedakarlk
muktedir mhendisler olduu da anlalmaktadr. duygularna kar haki katen yerinde ve adil bir
Zamann teknik vaziyeti dnlecek olursa, mkafat tekil edecek ekilde verilmi bulunmaktadr.
mnasebetli bir yerde bir deirmen bina etmek ve onu Bylece bo ve tenha yerleri ihya etmi gzken
iletmek gibi iler, byk bir meha-rete ve tecrbeye dervilerin bile, birok vergilerden muaf tutulmad,
mtevakf addedilebilir. (100, 101, r verdikleri ve rfi rsum iin de miriye maktu bir
102, i) numara Trk^n C9d Yerk Trkc ye Yaym lafa Ankarade ey dedikleri grlmektedir. Sk bir devlet kontrol
gl ve limon bahesi, armutluk, zeytnlik ve
de bu dervi isimli iftilerin bilahare yaptklar gibi
kestanelikler ve dier meyve aalar zirkredilmektedir
mhim bir ksm devlet gelirini ellerine geiren bir
(214) numaral kaytta da Del Baba seccadesi
mtegallibe ve istismarc snf haline gelme sine mani
zerinde oturan Hac baba, zaviyesine iki deirmen ile
olmaa almaktadr. u halde bu derviler terkik
mlk zeytn ba-esi ve armutluk vakfedilmitir ve
ettiimiz devirlerde, cemiyet iinde duyulan bir
eyhin oullar ziraat-le megul olmaktadrlar.
ihtiyacn ifadesi olmann verdii bir hayatiyetle canl
(215) numaral kaytta ise; Tufan Deck nmile mehur kalarak binbir mklata ramen kendilerinden
eyhin kendi bina ettii zaviyesinde gelene geene sarf yerletikleri yerlede topraa yapup tutunmakta ve
edilmek zere vakfettii mlkler arasnda, deir men, oralarda muvaff akiyetle remektedirler.
haralu bae ve saire yannda, mehur bir cins ar mut
Esasen bu gibi zaviyelere daha ziyade "mevat"dan
yetitiren "Koz deresindeki Abas armutluu" da
alm veya hali ve harabeden satun alnm olan ve
bulunmaktadr. Hele deirmen yapub vakfetmek hemen
bu itibarla hukukan kendilerini ileyecek olanlarn
hemen umumi bir usul saylabilir: Varna'da Akyazl ba -
mlk olabilir bir vaziyette bulunan topraklar
ba zaviyesinin dervileri birok deirmenler yapmlar
vakfedilebilmektedir. 2 9
ve deirmenlerin etrafnda ba ve bae yetitirerek
zaviyelerini vakfetmek iin msaade almlardr. Fakat Bazan r veren bir mlk 4.
vaktile aldklar bu msaadeler sayesinde resimden toprak, zaviye vakf olduktan K. sonra
aff edilen deirmenlerle r alnmayan ba ve da r vermekte devam et tii gibi;
baheleri zamanla ok bym olacak ki, muahhar bir vaktile sahibinin sefere emek
fermanla "fakat sair de-irmenlern resmin ve Batava mecburiyetiyle elde ettii bir yurtluk
nehrinin ve Varna etrafn da olan balarnn ve toprak da; zaviye vak f olduktan
baeleri-nin rn vermemek caiz deil dir" sonra da yine setere eknci
denilmektedir. Filhakika, bu zaviyede, zamanla gndermek mecburiyetinde
dervilerin says muhtelif tarihlerde 5, 10, 19 olarak bulunmaktadr.
artt gibi, iki gz deirmen de 4, 6 deirmen olmutur Mesela, (67, 71) numaral kaytlardaki zaviye vakf
(208). topraklar, r ve hara vermekte devam etmektedir.
Ayn ekilde, Nigebolu'ya tabi derviler ky de u (S, 9. 10, 71 ve 73) numaral kaytlarda grdmz
ekilde teekkl etmitir: Koyun Baba dervilerinden Ali vehile, harbe giden veya yerlerine adam gnderen
Kocu nam derviin zaviyesinin vakti le hibir evkaf ve zaviye eyhlerinin bulunmas, daha evvel Osman
varidat yokmu. Bu zat ldkten sona ahbaplar Gazinin ve Orah'nn birok silah arkadalarnn Ahi ve
toplanp "kendi yetitirdikleri" balardan ve dervi unvan tayan muharib derviler olduunu
bahelerden hasl eylediklerini zaviyede gelene geene yukarda grdmz iin, bizi hayrete
sarfetmee balamlar. Bu mntkada bo ve defterden drmemelidir.
hari bir mezreay tapulayub, bedel-i r senede 200
Nitekim; ahilerden bahseden bni Batuta da onlarn
ake vermek zere, Padiahtan hkm almlar.
Anadolu'da Trkmen akvam arasnda her ky ve kasa -
Ondan sonra, bu mezrea iindeki iki deirmen bina
bada mevcut olub ekyay tenkil iin byk bir kudret
etmiler ve bu suretle zaviyenin vakf olan mezrea
temsil ettiklerini sylemektedir.
yava yava bymee balam, hariden kimsenin
phe yok ki, bugnk baz Faist rejimlerdeki fr -
yazls olmayan kafi rlerden de 14 nefer kadar kafi r
toplanarak mezrea 45 hanelik bir ky haline gelmi ve ka milisleri gibi, Ahilerin emri altndaki genlik teki -
zamann Padiah da bu ky btn hukuku ve rsumu lat da, silah kullanmasn renmi oluyor ve icabnda
ile, nfuz ve kudretini bu suretle gstermi olan Ankara ahilerinin yaptklar gibi, idari bir istiklale ka -
zaviyeye vakfec-mi (S). dar varan salam bir tekilat kabiliyetini

irmen nahiyesinde Timur Ta Bey Oulu Hzr gsterebiliyor-lard. Bundan sonra greceimiz vehile;
Baba'ya verilen ve kendisi tarafndan zaviyeye vakfedi - tenha ve ssz yerlerde adeta bir emniyet karakolu ve
len yerler zerinde de az zamanda 22 hane dervi top - beki vazifelerini gren zaviye eyhlerinin bu hususi
lanmtr. zaviyeleri de ancak kendilerinin temsil ettikleri bu harb
ec
Bu derviler bizzat 35 mudluk tohum ekilen bir ve tenkil kuvvetli ile izah Trfel^r,C.9, Yeni Trkiye
topra ilemektedirler ve 300 kadar armut aac yeti - Yaynlar, Ankara
tirmilerdir (193). D ERBEND B EKLEYEN D ERVLER
Grlyor ki, mevzuubahs ettiimiz derviler, zahit VE ZAVYELERN EMNYET VE MENZL
ve tufeyli bit zmre tekil etmekden ziyade; almak
ve
V AZFELER
Zaviyelerin bir ksmnn tesis ve muhafazasnn se -
bebini, bo toprak bulup yerlemek ihtiyacnda olan
muhacirlerin nfuzlu mmessilleri tarafndan yeni
atklar topraklarn geliri mukabili olarak, devlete ait
umumi hizmetlerden bir ksmn kendi zerlerine alarak
yolculara ve nakliyata yardm etmek suretile
muafi yetlerini idame ettirmek teebbs gibi telakki
edebiliriz. Filhakika, unutmamak lazmgelir ki,
hkmetin zaviye sa-hibleri gibi i kolonizasyon
ilerinin faal ajanlar vaziyetinde olan dervilere kar
uzun zaman birtakm imtiyaz l vaziyetler tanmas iin,
onlarn tesis ettikleri zaviye lerin hakikaten mahallinde
alm olmas ve messir bir ekilde yolculara
muavenette bulunabilmesile kaimdir. Aksi takdirde ya
15 numaral kaytta grlecei zere, yol zerinde vaki
olmad iin zaviye olmaa salahiyeti
olamayacandan bahsedilerek; veyahut 12, 13, 14 nu -
maral kaytlarda olduu gibi, eyhlerinin "ayende ve
re-vendeye hizmette kusuru" veya "bel'iyat" zahir
olduundan bu zaviyeler ilga ve yahut sahiplerini
elinden al-nub bakalarna verilmektedir.
Dier taraftan devlet iin malum birok zaviyelik yerler
bo ve harap olduu zaman, oralarn tekrar
enletmee ve zaviyeyi iletmee iltizam edenlere
tekrar verilmektedir. Nitekim, Ktahya ela eyh Saltk
zaviyesinin vaktile timara verildii iin harab olmu
karbansaraya bile zaviye addedilmektedir. Filha kika,
219 numaral kayttan da anlalaca vehile; zavi ye,
yolcularn emniyetle inb istirahat edebilecekleri,
hatta yiyecek bulabilecekleri bir yerdir ve zaviyenin
biraz by bir imaret addedilebilir. Bu kaytda
vilayet mu-hariri, Silifkenin, Kbrs fetholunaldan beri
gayetle geit yeri olduu sebebden, zaviye deil hatta
imarette klli ihtiyac varken zaviye vaknn medreseye
verilmesini ok manasz bulunyor ve gelb gidenlerin
yatacak yer hususunda mzayaka ekmelerini mnasib
grmeyerek "ber karar-i sabk taam kmak zere"
zaviyelik zere tasarru funu deftere geiriyor. Nitekim
Bursa civarnda da Samt Dede isminde bir dervi
Bursa ile negl arasnda Aksu kenarnda byle
karbansarayl bir merkezi idare etmektedir. Bu yeri
kendisinden evvel iek Dede enletmitir (88-65). Bu
kaytlar bize gstermektedir ki, mevzuubahs ettiimiz
dedeler ve eyhler yalnz ufak zaviyelerin deil, bu
zaviyelerin daha by m ekilleriden baka bir ey
olmayan tekkelerin karbansarayl konak yerlerinin de
banda bulunmaktadrlar.
Tekkeler ile konak yeri ve zaviye arasndaki bur
vazife birliini aadaki kaytlar da da grmekteyiz.
Nigebolu'da Hezar Grad civarnda Bal Bey Olu Yahya
Beyin tekkesi Tutrakan gibi Ru meli'nde ekavet yeri

bulunduunu gren bir vilayet muharriri, onu merke ze olarak tanlan ve halk aznda, son zamanlara kadar.
"tamir ider kimesne bulunur" diye bildiriyor. Bu suretle "Tutrakandan gelmiyorum" yani, o ka dar kaba deilim,
bu zaviye eyhlii talibi uhdesine havale edilmek eklinde dolaan bir szn yaamasna sebep olan bir
zere, adeta askdadr (15). Bu ekilde mnhal olan yerde, kurmutur: "Zikrolan mahal, ifrat la mahuf ve
dier bir zaviye eyhlii iin ise; Ktah ya kads Ahi harami yata olman ol yerde mezkur tekkeyi bina
Hzr'n mnasib olduunu bildirmektedir (16). Ayn eyleyb ve Haymana'dan ayende ve reven-denin
ekilde Ktahya'da harab bir halde braklm olan eyh atlarna ot bib odun getrmek iin mezkur kafi rleri,
Bahayi zaviyesinin "imaretine" sa Fakih "il tizam cem eyleyb teskin etdirmi. Ol vakitden ber
gsterd ecilden" kendisine sadaka olunmutur (18). zikrolunan mahal, mezkur bey sebebiyle memmen
Ayn suretle Karaman'da ykl Viran denilen mezreay olub Mslmanlar bila havf gelb gider olmular..." Bu
dervi Bahayi "tamir ve ayende ve revendeye hizmet suretle meydana gelen 162 haneli ky kaydnn
eylemee iltizam gsterdii sebebden" Cem Sul tan kulland ta bir ile, Padiah tarafndan "Bali bey
iaretile mezkur dervie kaydolunmutur. zaviyesine" vakfedil-mitir (183). Ayn ekilde,
Daha sonraki bir tarihte de ayn zaviye "gayret ma - Bozok'da, yalnz yol zeri ol-
hallinde bir zaviye olduu ecilden" kaydyla "mukarrer de, gelb gidenlerin inmesine ve hizmet grmesine
klnmtr" ve bu eyhin evlad bu zaviye civarnda mahsus olarak yaplan bina, "tekke misali bir ev"
"kendi iftileriyle" ziraat idb ayende verevendeye olarak tavsif edilmekedir.
hizmet ettikleri mukabilinde rsum ve avarz virmezler
Bu suretle kendiliinden bir iskan ve kolonizasyon
imi" (36). Kad olanlarn kime dilerlerse verdikleri
ekli olmaktan karak hkmetin mtemadi kontrol
dier bir zaviye hakknda da; "Hac Hzr, tamirine
altnda alan bir umumi bir hizmet messesesi
iltizam itmekle" eline berat verilmi o da zaviyeyi, eklini aldklarn ve zaviye eyhliklerinin resmi bir
yeniden ina ile gelene ve geene hizmet etmee memuriyet haline girdiini ve bu suretle memleketin
balam olduu kaydn grmek teyiz (37). Bursa'da nakl ve mba dele ilerinin muntazam ilemesine
birka defa yandktan sonra yenisi yaptrlamayan bir yardm etmek sayesinde, refahn ve zenginliin
zaviyenin; "yol zerinde ve ayende ve artmas iin ne kadar byk bir mevkii olduunu byk
revende yata olduu" ileri srlerek bu defa asl vakf idare memurlarnn ok iyi takdir etmi olduklarna
ky iinde kurulduunu gryoruz. Sivas tarafl arnda dier bir misal de Erzincan evkaf kanununda
yol zerinde "memerrinasta" "mahalli hatar" birtakm bulunmaktadr. Bu kanunun muhtelelif maddelerinde
viraneleri "enledb ve zaviye bnyad idb ayende ve uzun sren harbler neticesinde harab olan bir
reven-deye hizmet itmee" birtakm derviler "iltizam" memleketi enlendirmek, asayi ve emni yetini temin
etmilerdir (152). orumlu livasnda; "haricez defter", ederek halk celb edebilmek iin dnlen tedbirler
"mahuf ve tahaff uzu vacib" bir yerde Mezid Fakih bir arasnda; (madde, 3) eski zaviyelerin ihdas ve
mescit ve bir karbansaray bina idb enletmek iin mnasib mahallelerde yenilerini ihdas hususu, vilayet
gelecek halka birtakm muafi yetler bahedilmesinini muharrine devlet merkezi tarafndan sarih bir talimat
temin etmi bulunduundan; bu ekilde "kona eklinde tafsilatiyle emredilmi bulunmaktadr.^ 0 Bun-
muhafaza iin istima-let" ile cem olanlarla tekil edilen dan baka, zaviyelerin oynad rol hakknda bir fi kir
bu kyn malikane hissesi "zaviye" ye ait edinmek iin Sultan Sleyman tahrirlerine gre; bu
bulunmaktadr. Bu kayda nazaran; "zaviye" kelimesi sralarda Anadolu vilayetinde, (623), Karamanda (272),
gayet umumi bir mana ifade etmekte ve bazan bir Rum vilayetinde (205), Diyarbakr'da (57), Zlkadiri-
tekke, bir konak yeri veyahut burada olduu gibi, bir yeide (14), Paa livasnda (67), Silistire livasnda (20),
irmen livasnda (4) zaviye mevcut bulunduunu hatr - ZAVYELERN DARES VE LEY
latmak da lazmdr.' 1
TARZI
Bu zaviyelerin her birinin lzumlu ve tenha
yerlerde mamur bir konak yeri hizmetini grdn, Bu zaviye eyhliklerinin ekserisi, vaktiyle o
derece derece muhtelif byklkte olanlarnn, imaretli .viyeleri tesis etmi olanlarn evlatlar elinde ve
ve karbansarayl ekille rinin mevcut bulunduunu da evlatlk vakf'- 1 olarak bulunmakla bera.er; zamanla
biliyoruz. Zaviye eyhlerinin ay n zamanda gerek evlat mnkariz olunca veya eyhlerin baz yolsuzluklar
zaviyenin ve gerek civarn emniyetinden de mes'ul grlnce, yerine devlet tarafndan bakalarnn tayin
bulunduunu hatrlayalm. Filhakika; Osmanl mpara- edildii (17, 29, 34). Ve bu suretle vakfn evlatlk vakf
torluu'ncla aylkla akser ve me mur kullanacak kadar halinde karak bir amme vakf haline girdii
para ekonomisi mnkef bir hal de bulunmadndan, grlmektedir (22). Dier taraftan bu zaviyelerden bir
her vazife ve memuriyet toprak gelirinden bir ksmnn ksmnn dorudan doruya devlet tarafndan alm
hasr ve tahsisi veya sadece baz vergilerden muafi yet olmas da mmkn ol duu gibi, baz vakfl ar art
mukabili olarak ifa edilmektedir.
olarak "hakim-l-vakt, her K i m bu makamn hizmetine
Bu vaziyette yollarn ve memleketin emniyeti ile elhak ise an eyh nasb ider" kaydn koymu
alakadar olan devlet; ok defa bu emniyetin temin ede - bulunmaktadrlar (215). Filhakika, di er vakfl ar gibi,
cek vaziyette olan kimselere, harb adamlarna veya zaviyeler ele vakfl arn tayin edecei art lar dahilinde
cemaat reislerine bir kyn timarn veya bir derbend id TO ^k^d,lC^k ^hirtrkyeY9ril^rp^a AfftaJ-
yerinin bac resmini vermektedir; veyahut o hizmet tevellileri ve nazrlar vardr (65, 83). Fakat topraklar,
mukabilinde cemaati ile beraber o civarda yaayp her daha ziyade, vaktile yurtluk olarak virilmi olub ailenin
trl vergi ver mekten aff edilmi olmasn kabul mterek mal vaziyetindedir.
etmektedir. Fakat bu kabil kimseler, bu gibi muafi yetler
Bu vaziyette, bittabi bazen art-i vakf iyice tastih
mukabilinde, o yerin emniyetinden mesuldr. O civarda edilmedii iin, evlatlk vakf halinde idare edilen zavi -
bir hrszlk veya katil vakas vuku bulursa onlar tazmin yelerde meihat "bervech-i itirak" tasarruf
etmekle mkellet-dirler. Suret-i umumiyede derbencl edilmektedir (217). Fakat ok defa, bir zaviyenin
tekilatna has olan bu nizamlat zaviyelerin bir idaresine seksen kii karmasn diye, "itirak merfu
ounda caridir. (156, 155, 156, 210). Da balarnda olman" ibaresiyle berat hak sahihlerinden yalnz
(83, 65) ve isimlerinin ifade edecei vehile mesela, birine verilmektedir (38). Fil hakika, yukarda pek ok
Yalnz Kuyu demekle maruf viranelerde (136), Ahi misallerini grdmz vehi le, bu zaviye
ukurunda (119) "be-gayet gerek iri" yerlerde tesis messislerinin evlat ve akrabalar pek kala balktr.
edilen zaviyelerin, yukardan beri gs terdiimiz vehile Nitekim, herkesin hissesine sahib olmak iste mesi
krlarda emniyet ve konak hizmetleri olduu gibi; 3 zerine byk ihtilafl ar km olan, Kengrda Kozlu
numaral kaytta grlecei zere, aka "ssuz ve Dede boynundaki, iki zaviyenin sahihleri (eyh ami
korkuluk" yerleri grp gzetmek in bir tek ke kurub evlad) 50 kii idi. Bu sebeble hkmet, hisse usu lnn
oralara yerleen ve sefer olduu zaman asker gnderen tamamen kaldrp bu zaviyelere "tarikatleri zere kim
yerler gibi zaviyeler de pek oktur. Filhakika, o eyh ve seccade niin olur ise" yalnz onlarn nazr
zamann mnakale tekniinin ok geri vaziyetine ra - olmasn emretmitir (145). Bu zaviyeler bazan ayn ta-
men ancak bu sayededir ki ticaret ve ziyaret rikate mensub dier daha eski zaviyeleirn bir ubesi
maksatlary-la seyahat byk mikyasta kolaylam, mahiyetinde bulunduundan, yeni zaviyenin eyhleri
teminat altna alnm bulunmaktadr. nk, yol ana zaviyedeki dervilerin aslah olarak seilmektedir
boylan ve menziller hesablt bir ekilde yerletirilen (167).
kyler zaviyeler ve kar-bansaraylar tarafndan itina ile Baz zaviye messislerinin (63, 74, 32, 81) numara l
muhafaza edilmektedir. Ve ayan dikkattir ki, bugn kaytlarda grdmz Kz Bac, Ahi Ana, Sakari Ha tun,
ancak devletin salahiyet-dar dairelerinin bir plan Hac Fatma zaviyeleri gibi baz zaviye eyhlerini de
dahilinde tasavvur idb meyda na getirecei bu neviden ayn suretle kadnlar olmas nazar dikkati celp
etrafl dnlm ve ilerisi grlerek tahakkuk etmektedir. Bu hususta bir misal olarak (43 mkerrer)
ettirilmi eserler, o zamanlar daha ziyade hususi numaral kayd zikretmek isteriz: yle ki, Ktahya
teebbslerle ve pek ok defa kendiliin den meydana evkaf iinde Od Yakan Baba namndaki derviin bir
gelmekte bulunmutur. Devletin bu hus usta takib ettii kyde bina ettii tekke, civardan gelen adaklar ve
hatt hareket ise, bu gibi teebbslerin tevik edilmi kurbanlarla az zamanda inkiaf bulup dini m him bir
olmas iin zaruri olan msaadeleri, mu afi yetleri ve merkez haline girmitir ve bu inkiafta bu zaviyeyi
hatta idari mali muhtariyetleri bahetmek ten idare etmi olan "Hac bac nam saliha ve mtedeyyine
ekinmeyerek, her mahallin ihtiyalarn o mahalde ehl-i velayet ha tun'un ve kendisinden sonra ye rine
bulunub hissedenlerin rey ve teebbslerile geen Hundi Hac nam hatunun ve ondan sonra
becerebilmesi iin adami merkeziyeti ve mmkn zikrolan oca ihya etmi olan "Sume Bac nam bir aziz
olduu kadar her resis kendi mahiyetine uygun bir ve saliha ve bakire hatun "un byk hizmetleri
ekilde inkiaf edebilmesi iin mdahalelerini az olmutur. Ve hatta bu sonuncu Bac, kendi zamannda
hissettirir bir tavr ihtayar etmi olmasdr. te tetkik tekkeye malettii iftliklerle, ba, bahe, deirmen ve
ettiimiz zaviyeler de, umumiyetle vakf sairenin, kendi l mnden sonra akrabasndan
messeselerine bahedilmi olan bu idari mali kimsenin mdahale etme mesi iin, kendi parasile
muhtariyetten istifade etmekte-irler ve zamanna gre temin edilmeyip hayrat-i msliminden toplanan para
yollarn . mniyetini en kolay, en messir ve en ucuz bir ile satn alnm olduunu her kesin nnde ikrar ve
ekilde temini iin bulunmu en iyi areyi temsil et - zabta geirmitir.
mektedirler.
 Filhakika, bu asrlarda Anadolu'da kadn tekke gibi grublar iinde Baciyan-i Rumi ihtiyar edip, kadn -
eyhleri grmek bizi hayrete drmemelidir. Yukarda ck ana (Fatma) isminde bir kadna, btn kerametini
zikrettiimiz gibi, Ak Paazade bu kadn dervilerden gstermesi ve takirat ona smarlamas bu bakmdan
"badyan Rum" nam altnda bahsetmektedir ve Hac manidardr:
Bekta'n Rum ahileri, Rum Abdallar ve Rum Gazileri
 XIV. "Ve hem bu Rum'da drt taife vardr kim mi -
safi rler iinde anlr. Biri "Gaziyan-i Rum" biri "Ahiyan-i
Rum" ve biri "Abdalan-i Rum" ve biri "Baciyan-i rum".
mdi Hac Bekta Sultan bunlarn iinden Baciyan-i
Rumi ihtiyar itti kim o "Hatun Ana" dr, an kz idin di,
kef ve kerametini ana gsterdi, teslim itdi, kendi Allah
rahmetine vard.
Sual: Bu Hac Bekta Hazretlerinin bunca mridi ve
muhibbi vardr, bunlarn biatleri ve silsileleri nerede
olur?
ve kullar, byle uzun zaman idare edilmemektedir.
Kullar zamanla hrler arasnda karyor, zaviyede
nfuz ve mevki kazanyor; hatta bir ksm dervi ve
eyh oluyorlar. Hayvanlar bakmszlk yznden lyor
ve kayboluyorlar, idaresiz lik ve su-i istimal de kendisini
hissettiriyor.
Bu itibarla, en salam ve devaml zaviyeler, dierle ri
kadar zengin olmamakla beraber, bizzat sahihleri tara -
fndan ilenen ve aile vakf olarak verilmi olan zaviye -
lerdir. Kullarn altrld bir iftlik eklinde idare

Cevap: Hac Bekta, Hatun Anaya smarlad, nesi edilen bir zaviye misalini Bursa livasnda Kar danda
varsa, Kendi bir meczub budala azizdi, eyhlikden ve eyh Akbyn tesis ettii zaviyede grmekteyiz (220).
mridlikten fari idi. Abdal Musa dirlerdi bir dervi Bununla beraber-ekseri zaviyelerin, ift hayvanlar, ko -
vard. Hatun Ana'nn muhibbi idi ol zamanda eyhlik ve van, inek ve saire ile birlikte birka beyaz veya Arab
mridlik iken zahir deildi, silsileden daha farilerdi. kula sahib olduklarn da bu zaviyelerin eya
Hatun Ana ol azizin zerine mezar itdi. Geldi bu Abdal listelerinden anlamaktayz (76, 190). Messir bir din
Musa bunun zerine de bir nice gn sakin oldu." (Ak propagandas merkezleri olan bir ok zaviyelerin
Paazade Tarihi Sfi 205). bilhassa Rumeli'nde baz mridlerini de Mslman
olmu kullar ve Hristiyan reaya arasndan temin etmi
olduklar nazar dikkati celb etmektedir.
Birou ayn zamanda tekke misillu, mterek bir
Birok dervilerin Abdullah Olu olarak kaytl
ayin ve ibadret yeri de olan zaviyelerin, gerek mutad bulunmalar baz mtevellilerin kul ve kul olu olmalar
olan vakitlerde yolculara temin ettikleri yatak ve bu hususu iaret etmektedir. Eski Hristiyanlar-dan
yiyecek ve gerekse mterek b yk merasim yaplm dervileri daha mu-taassb ve hararetli bir din
gnlerinde hazrla dklar yiyecek hakknda bir fi kir propagandas vastas olacaklar da aikar olduu gibi;
edinmek iin onlardan bazlar nn sahib olduklar uzun seneler, zaviyede oturan Hristiyan hiz -
eyann gzden geirilmesinin faydal olacan metkarlarn, cokun ve esrarl di ni ayinlerin tesiri
zannediyoruz. aya n memnuniyettir ki, tetkik ettiimiz altnda Mslmanl kabul etmemelerinde de esasen
clefterlerdeki zaviye kaytlar ok defa bu gibi malumat imkan yoktur.' 4 Hristiyan memleketlerinde alan Trk
da ihtiva etmek tedir. Fakat, bu hususta bu defterlerde misyoner dervilerinin bu neviden faaliyetleri,
ne buldu isek al m olmakla beraber bir zaviyenin i Hristiyan iken sonradan Mslman olmu dervileri
hayatn ve dini va zifelerini tetkik iin baka baz tarkatlerin ayin ve erkan zerinde yapacaklar
menbalardan ayrca istifade etmee de lzum vardr. tesirler de ayrca tetkik edi lecek mevzulardr.
Bu hususlar ayrca yaplacak i lerdir. Biz burada yalnz Ayn ekilde, bu tarikatlerin itimai hayat idealleri
u kadarn hatrlatmakla iktifa edelim: Umumiyetle, ve muhtelif itimai meseleleri telakki tarzlar ela ayrca
byk bir iftlik, bir zirai merkez ve malikhane tetkike deerse de, bu hususlar maalesef bizim iin
manzarasn arz eden zaviyelerde her trl zirai iler, malum deildir. Yalnz, birok dervileri komnist bir
hayat yaamak iin bir araya toplandklar ve beraber
bahvanlk, meyvaclk, frnclk, deirmen cilik
al-b beraber yemenin ve byle mterek bir hayat
yaplmaktadr ve bilhassa hayvan yetitirilmekte dir. Bu
srmenin zevklerini tercih ettiklerini kabul edebiliriz.
hususta bir misal vermek iin Aydn tarafl arnda Umur
Bundan baka, son zamanlarda Rumeli'nde baz
Paa trbesi evkafnn bu ekilde byk bir zirai iletme
dervilerin beraber altb elde ettikleri mahsullerini
halinde bulunduunu hatrlatalm (105). Filha kika bu
iki gzl anbarlarna taksim ederek bir gzn
vakf iftlikte 32 ba su sr, 70 ba kara sr mevcut
muhtevasn kendilerine ve dier gzdeki mahsullerini
olduu gibi; vakfn dier bir iftliinde de 73 kara sr
yolcularn fukaralarna tahsis etmek zere kullandklar
mevcuttur. Bundan baka, bu iftliklerin ayr ca, nakledilmektedir. Bu hareket tarzlar, onlarn hayr ve
yoncalklar, korular, yaylak ve klaklar, ortakla r ve beni nevine hizmet gayesine kendilerini hasretmi
ihtimal "ortak kullar" mevcuttur. 1 ' Fakat, byle byk olduklarn istidlal ettirebilirler. Her halde muhakkak
bir iletme mahiyetinde olan bir vakfn zamanla maruz olan bir ey varsa, o da bir itimai yardm mesesesi
kalaca buhranlar ve ziyalar da bu kaytlarda g - olduu kadar, bu tek kelerin ayn zamanda bir imar ve
rlmektedir. nk, birok vakfl arda vaktiyle kayde - skan vastas bulunmas ve emniyet ve mnakalatn
dilmi bulunan, samal ineklerle dier ift hayvanlar temini ve dini propa ganda bakmndan birinci derecede
ehemmiyetli tesislet olmasdr.''
 DPNOTLAR
1 Gibbons'un Trkeye Prof. Ragb Hulusi zde m tarafndan Osmanl olmadan evvel bir airet veya zmre ismi halinde bulunun bulunmad
mparatorluu'nun Kuruluu (Trkiyat Enstitis meriyatndan) nam ve bu nam altndaki btn dervilerin bidayette Orta Asya'dan gelmi
alcnda evrilmi olan kitabnn baz tallarnn ismini gzden geirmek bu abdal airetlerini mmessili birer airet evliyas olup olmad meselesi
hususta kafi bir fikir verecek mahiyettedir. Birinci mebnas Osman tarihde tedkike muhta gzkmektedir. Serseri dervi zmrelerinin
yeni bir rk zuhur ediyor (s. 1-38). ikinci mebhas Orhan ven bir millet dkntlerinin topraa yerleerek kyler vcude getirecek yerde, kyler
teekkl ediyor ve garb alemiyle temesa geliyor (s. 39-91). vcude getirecek ekilde topraa yerlemekte olan gebe airetlerini

2 Les origines de Pempire Ottoman (Paris 935) namndaki eser, Profesrn birtakm dervi zmreleri meydana getirmeleri daha fazla muhtemeldir.
Esasen Prof. Fuad Kprl de, bu abdallarn kendilerini Horasan'dan
Sorbon niversitesinde "Trk etdleri merkezi"nde verdii konferanslarn gelmi gstermelerini, eski Ouz rivayetlerinin aralarnda hl
bir araya getirilmesi suretile vcude gelmitir. yaamasn, bunlarn etnik mene'lerinin yani Trklklerinin tesbiti
Ayn mellifin 1933 senesi Varova'da toplanm olan beynelmilel tarihi bakmndan ok mhim addetmekte sh. 39) ve abdallar Trklklerinden
ilimler kongresinde yapt bir komnikasyonun mevzuunu tekil eden en ufak bir phe bile c a i z olmayan ve eski Trk amanizm'nin izlerini
"Bizans messeselerini Osmanl messelerine tesir hakknda baz hl saklayan Anadolu Alev trklerinden ayrmaya imkan
mhazalar" ismindeki etd de Trk Hukuk ve ktisat Tarihi Mecmuas'nn grmemektedir. u halde, abdallarn dilencilerden ve ingenelerden
birinci cildinde neredilmi bulunmaktadr, (sf. 165313). Bu beseleye dair, ibaret olacana tpk bu Alevi Trkler gibi, ksmen gebe olmakla
yine ayn mellifin, Hayat Mecmuas (say 1 1 ve 12, 1924) nda kan beraber, ksmen de eski zamanlardan beri topraa balanm ve ekincilik
tenkidi makalelerine baknz. hayatna gemi Trk oymaklarndan km olmalar lazmgelmez mi? (26
3 Zikredilen eser, s. 38-41. numaral nota da baknz).

4 zikredilen eser, s. 39, 58-59, 118, 12. Bu nevi rya hikyelerini tarihi bir hakikat gibi telakki edilmeyecei ni ve

5 smi geen eser. s. 17. Prof. Fuad Kprl'nn tedkiklerinn

Reiclddin'in de ve Paris nshas bir A n o n i m
gsterildi gibi gibi,
Selukname'de daha
onlarn

6 I 1 numaral nota baknz. evvel kaydedilmi bulunan Fski bir Ouz efsanesini yeniden canlandrm
7 Bu hususta Giese'nn tercmesi Trkiyat Mecmuas'nn I. cicilinde (sf. 151- bir eklinden baret olduu mahakkak ise de; biz yine, ilk Osmanl
171) neredilen makalesi ile, bu makale hakknda Fuat Kp rlnn Hayat menbalarnn buna ben/er hikayeler ile dervi menakbni sslemek iin
Mecmuas'nda yazdklarna (say I 1 ve 12, 1922) baknz, F. V. Hasluck'un kullanld motifleri hatrlatmann, hi olmazsa bu tarihilerimizin
Prof. Ratp Hulusi Tarafndan Bektailik tetkikleri nam altnda tercme vazdkar zamanlarda, kurulu devrine ait kanaatlerin mahiyetim
edilen (1928) makalelerine de baknz ist". 83). anlatmak bakmndan faydal olabileceine inanyoruz. Bu sc beble
burada, bu nevi dervi menkbin, bu menakbin teekkl e t - r zamann

8 Zikredilen eser, s. 109-1 1 1. psikolojik halim ve onun arkasndan tarihi hakikatin kentlisini

9 Prof.
bulabilmek gayesilc tahlil ediyor v e bu arada m e v /.uubahs hikyelerde
Fuat Kprl, Osmanl heyeti itinayesinin bnyesindeki h- umumiyetle dervilere atfedilen nuruz, okluk v e toprakla alakadarhk
susiyeteleriyle o zamanlar mevcut sosyal fikir propagandalarnn nazar vasflarn hakikatin yakn bir ifadesi olarak ahvor v e o n lara u m u m i
dikkati celbedecek mahiyette olduunu gstererek iin, Avrupa'da nfuz v e araz tahririm defterlerindeki kaytlar vekder-lern tamamlar
rnesansn nclerinden biri gibi telakki edilen takat hayatn! bir ksm n vazvette gryoruz.
Trkler arasnda ve Osmal saraynda geirmi olan Pleton isminde bir
zatn memleketinde ortaya art sosyal reform fikirlerinin teekklnde .lvya menakbinn, birok dervileri zirautlc megul v e toprak ileriyle

slm aleminde o zamanlar mevcut dini ve sosyal cereyanlardan ve Trk ilgili gsterdii gibi, Osman Bey' de gece v e gndz ift srmekle
cemiyetinin sosyal bnyesini taklit arzusunda mlhem olub olmadnn megul olarak tasvir etmesi manaldr. B u hususta stanbul ehri Inklab
tetkike deer bir mevzu okluunu kaydediyor ( s . 1 1 2). Mze v e Ktiphancsi'nde M. Cevdet yazmalar arasmda (ktk boy) 5
numarada kaytl bulunan Velayetname- Hac bek ta -i Veli sf. 1 5~'ye
Tarihilerin daima kaydettii zere, Osmanl idarecisinin yabanclar
baknz. Ayn suretle halk azndan dolaan ve bektai demsin/ elinde
cezbeden "adilane" hareketinin mcvcdivctinc de stnad ederek bu hknn
apa tasavvur eden u sz de manaldr: "Bekcainin apas, Mevlevmin
doru olduunu kabul edebiliriz.
ivisi".
1 ( 1 Bu etdmz ve bunu takip edecek olanlar, "Osmanl mparatorluunda,
Kurulu Devrinin Toprak Meseleleri" i s m i n i tayacak olan eserimizin
15 Yukarda ismi geen Trk Halk Edebiyat Ansiklopedisi'ndeki Kumral
Abdal maddesine baknz (sf. 58).
medhali mahiyetindedir ve zavrycrlerc dervilerden sadece toprak
meselelerinin u veya bu ekli almasnda mhim bir amil olmu olan bir 16 Osmanl mparatorluu' n u n kurulu devirlerinde dini tarikat ve te-
iskan ve kolonizasyon metodu mnasebetiyle bahsetmektedir. kilatn oynam olduu rollere mmasil tesirleri, son zamanlarn t a rihi
Okuycularmzdan makalemizi bu hususlar gz nnde bulundurarak vak'alarnda da mahade etmek mmkndr. Hasluck, Trke-ye Bay
mtalaa etmelerini bilhassa rica ederiz. Ragb Hususi tarafndan Bektailik tedkikleri nam altnda tercme edilen
(1928) ettlerinde bu hususta dikkate ayan misaller vermektedir.
1 I Prof. Fuat Kprl, Influente du Chamansme Turco-Mongol sur les ordres
Yanyah Ali Paa (vefat 1822) nm Tisalya ve Arnavutluk'ta tesis ettii
mysttiques musulmans. Menoires de l'insttut de Turcooge de ['niversite
Bektai tekkeleri tamamen siyasi maksadlar iin kullanlmtr. Her bin en
d'stanbul. 19291 2 ktisat Faklteleri Mecmuas'nn 111. cildinden
ilek yollarla hakim sevklcey noktalarnda kain olan bu tekkeler
balayarak "Osmanl mparatorku'nda, bir iskan ve kolonizasvon metodu
etraflarndaki ahali iin siyasi itima merkezlerinde idi. Mesel,
olarak srgnler" bal altnda neredilecek olan yazlar.
Tisalya'daTempe Boaz medhalindeki Hasan Baba Tekkesi o boazdan
1 3 Bizim burada redkik ettiimiz dervilerle XV. asr eski Osmanl .a - geen mhim br ticaret yolunun kontrol iin Ali Paa tarafndan tesis
irlerinin tasvir ettii ekilde, plak gezen, esrar yiyen, kalarn, sa ve ve himaye edilen bir Bektai Tekkesi idi. Trhalada da bizzat Ali Paa
sakallarn tra eden, vcudlernda yank yerleri ve dvme Zfikar tarafndan ina edilen ve mhim bir geidi murakabe eden byk ve
resimleri ve ellerinde musiki aletlerde dolaan serseri derviler arasn da mamur bir tekke mevcuddu (sf. 35). Ali Paa bu tekkelerin eyh ve
byk bir fark mevcud bulunmas lazmgelir. Prof. Fuad Kprl, Trk mrdlerini muntazam memurlar gibi kullanyordu.
Halk Edebiyat Ansiklopedisi'nde yazd abdal maddesinde; XVI. asrdan Tekkelerin halk zerindeki nfuzundan istifade etmek iin, bu sralar da
beri Trkiye'de yaayan abdal lakapl eyhler ile abdallar yahud klar Rumeli ve Anadolu'da teekkl eden ayan ve mtegalIbe de tekke ve
ismi verilen dervi zmreleri hakknda izahat verirken lonlar birtakm tarikaclerle sk bir mnasebet halinde idiler (sf. 32). Hasluck'a gre, bu
gezginci dervi zmreleri gibi tasvir etmitir. Bu izahata gre onlar ayin yan mstakil derebeylerinin ahenk ve mesalemet iindeki ida releri ve
ve erkan itibarile olduu gibi akideleri bakmndan da mfrit ii ve Alevi Hristiyanlara kar muameleleri arkalarnda Mevlevilik ve Bektailik gibi
heteroclokse bir zmre idi ( s i. 36). Dier serseri dervi zmreleri gibi hr prensipli dinlere ait serbest tekilatn mevcud olduunu tarzettirir.
evlenmeyerek bekar kalrlar ve ehir ve kasabalardan ziyade kylerde Osmanl mparatorluunda son zamanlara kadar devam eden Mevlevi
kendierine mahsusu zaviyelerde yaarlard. Bunlarn arasnda bilhassa Bektai nfuz mcadeleleri de herkesin malumudur. Yenieriler
daha fazla Kalenderye tarikatinden mteessir otanlarm Ttrkterl C9a Bektailik tarafndan tutulmakta idi. Sultan Mahmud devri slahatnda
rYetah TwtyenYaykilroa Ark&rai dnmemek, tecerrdid, yenierelikle birlikte Bektailiin de mahkum ediliinde Mevlevi tekilat
fakr, dilenme ve melamet balca iarlardr. Bununla beraber, btn R u m byk bir rol oynam gzkmektedir, (sf. 132). Yenieri-Bektai
abdallarnn her zaman ve her yerde dilencilerden, serseri ve ingene ittifaknn pervasz bir dman olan vezir Halet Efendi, mevlevilerle sk
dervilerden ibaret olduunu farzetmek doru deildir. Esasen, Prof. bir mnasebet halinde idi. Galacadaki Mevlevihaneyi o yaptrm.
Fuad Kpl de, btn abdallarn ayni ekilde yaamadn ve baz abdal
zmrelerinin, mcerret! kalmak prensibinden ayrlarak, sair Kzlba
17 Baba Muhlis hakknda nair Ali beyin ilave ettii not: Cengiz fetretinde
Anadolu'ya gelerek Amasya kurbnde bir mahalde tavattun eyleyen
zmreleri kabilinden brsecte halinde Trkiye'nin muhtelif sahalarnda
eyh Baba lyas Horasani'nin oludur. Devleti Selukyennleri
kyler kurup yerlemi olmalar htimalini kaydediyor. Ayn suretle inksamnda alt ay Konya'da Emir olmu ve badelistifa sultan Osman ile
profesr, Iran Trk airetleri ve Hazer tesindeki Trkmenler arasnda gazalarda bulunmutur. Ak paann pederidir.
abdal adn tayan Trk oymaklarna tesadf edilmesini ve Eftalitlerin
daha asrlarca evvel abdal adn tam olmalarn da cedkike ayan
grerek hatrlatmtr. Bu vaziyette, "abdal" sznn bir tasavvuf stlah
18 9 numaral nota baknz.
 19 Cilt II. S. 9 ve 46.
itikadlarnn tslmilemi bir ekil altnda devam edecei abitdir. Baz
yerlerde tekkenin veya iki tarafl peritigahlann mecnunlar, saralallar
20 Dervi ve zaviyelerin hakiki hviyet ve mahiyetleri le, sarih bir ekil de ve ksr kadnlar zerinde ifa verici bir ekilde messir olmak
yer tayin etmek suretie onlarn corafi yayl tarzlarn, adatlerini ve hususunda haiz olduklar farz edilen hassaslarndan Hristiyan ve
dervilerin ellerindeki vesikalara nazaran zaviyelerin tercmei hallerini Mslman halkn mtereken istifade etmekte bulunmalar ile son
ve muhtclerile olan mnasebetlerini nakleden bu kaytlarn, Fatih zamanlarda Bektailerin dier tarikatlerin mbarek yerleri ile birtakm
Mehmed, Selim ve Kanuni Sleyman devirlerinde yaptrlm olan umumi airet ziyarecgahlarm benimsemek iin kullandklar usullerin
nfus ve arazi tahriri defterlerinde resmi bir vesika mahiyetini kazanarak messiriyetne ait misaller bu husustaki imkanlar nevileri hakknda
muhafaza edilmi bulunmalar onlarn kymetini bsbtn arttrmaktadr. dikkate ayan misaller vermektedir (sf. 24, 27).
Herhangi bir seyyahn tesadfen naklettii sathi mahadelerden veya
Zaviye kurmak in vesile ittihaz edilen sebep ne olursa olsun, o zamanki
halk arasnda nakledilen rivayetlerin toplanmas suretiyle elde edilen
iktisad ve timai bnyenin ve dini hisleri tabii ve zaruri bir neticesi
malumattan farkl olarak bu kaytlarda tahrir eminleri bir devlet memuru
olarak her tarafa zaviyeler kurmak ve hayat bu zaviyeler et rafnda
sfatyla bizzat mahallinde yaptklar ted-kiklerle bu devrvileri isimlerile
manalandrraak ve tekilatlandrmak byk bir ihtiya halinde
kaydetmiler ve bilhassa zaviyelerin eyasn tarlalarn, deirmen ve
hissedilmektedir. Devrin hususi artlar iinde zaviyelerin tebarz
bahe gibi emlakini ayr ayr sayp dkmek, mevkiin ehemmiyeti ile
ettirilmee deer bir mana ve vazifesi olduu phe gtrmez bir ha -
zaviyenin ih etmekte olduu vazifeler ve bu vazifelere mukabil istifade
kikattir. Bu dikkate ayan kudret tezahrlerine, dini ve tasavvuf! ce-
ettii imtiyaz ve muafiyetleri ayr ayr bildirmek suretile bizim in ok
reyanlarn kendi organlarn yaratma faaliyetine bilhassa kylerde te-
kymetli malumat toplamlardr. Bu tahrirlerin mahiyeti hakknda ktisad
sadf edilmesi ise; o devirlerde koy hayatn bugn olduu gibi ehirlerin
Fakltesi Mec-muas' n n ikinci cildinde nerettiimiz makalelere baknz
cabi artk ve ek bir mevcudiyeti yaamaktan ibaret olmaktan ziyade;
(Osmanl mparatorluunda by nfuz ve arazi tahrirleri ve hakana
kendilerine mahsus bir lemi ve hayat yaratmakta devam edecek kadar
mahsus istatistik defterleri).
mstakil ve heyatiyeti bol bir vaziyet tekil ecciklerini btn hayat
2! Bu ekilde mutanza iinde zikredilen rakamlar, tetkikimizin sonunda
prensiplerini kendi lerinde bulduklarn, kuvvetli bir ekilde kklerini
sralanm olan Kaytlar sra numaralardr.
kendi topraklan iinde olduunu gstermektedir.

22 Cild: I- sf. 331.

23 Cild: II. Sf: 133, 137. -Hoca Ahmed Yeseviden cihaz- fakr kabul
diyar-.Rum'da sahibi seccade olmaa izin alm ve yz yermi
kkarasile Kaligra sultan ser eme - i Kkra okluu halde, Rum'da Orhan
Gazi'ye gelb snmtr. Bursa fethinden sonra Hac Bekta Kaligra
SLilnat yetmi k ad ar fukarasile Moskov, Leh, ek Dobruca diyarlarna
gnderb Rum erenlerinden olmaa izin vermiti".
2 Topkap Saraynda, Hazine Ktphanesi Kitaplar arasnda No: I 6 1 2'yi:
baknz.
27 1 I ve 18 numaral notlar okuyunuz.
Kb 28 Tedkik ettiimiz zaviye eyhlerini umumiyetle bir cemaat beyi veya
kabile reise olmas, bizim burada iddia ettiimiz fikrin doruluunu spat
hususunda ehemmiyetli bir delil tekil edecek mahiyettedir. Bu gzle
tedkik edildii takdirde, bir airetin muhtelit paralarn muha ceret
dolaysyile gidip yerletikleri uzak noktalarda hep ayn nam altnda
kyler ve zaviyeler kurmas ve evliyalar kabul etmi bulunmas keyfetini
de kolayca izah edebilir. I Iasluck da yukarda ismi geen ma kalelerinde,
haklarnda uydurulan menakb ne olursa olsun, birok tekkelerin bir

25 Hasluck yukarda ismi geen etdlerinde, Evliya elebi tarafndan tesbit airet evliyas mezar olarak kurulduunu farz ve kabul etmektedir. Bu
suretle. Karaca Ahned'in, ak Yazl Babann. San saltuun nuhtelif
edilen Sal tuk Menkibesin tedkik ile, San Saltuun Krmdan gelen
yerlerdeki mezarlarn ve bu isimlerde mteaddid kylerin
muhacir Tatar kolonlar tarafndan Baba daa ithal edilen bir airet
mevcudiyetini, hep ayn airetin muhtelif yerlerdeki mezarlarn ve bu
evliyas olduunu farzedilebileceini (sf. 68) ve onun Krm'da Sotlak
isimlerde mteaddid kylerin mevcudiyetini, hep ayn airetin muhtelif
civarndaki ehre ismini veren baba saltuk ismindeki veli olma s
yerlere dalm olan muhtelif paralarnn eserleri gibi kabul ediyor ve
lazmgelttiini, ilk defa slmiyeri kabul etmi bir Trk hkmdar olmak
evliya Lsimlerindeki san kzl gibi renk sfatlarnn ayn kabilenin
zere maruf efsanevi bir ahsiyet olan Satuk Bura (9441038' i'*-' S'ar
muhtelif paralarnn yekdierinden ayrlmas iin kullanlan sfatlar
Saltuk arasnda bir sirayet hadisesi mevzuubahs olabileceini, Kr- t -halk
olmas lazm geleceinden, bu surete mevzubahs sfatlar tayan
rivayetlerinde mevcud sar salt unvanl derviin sar saltk efsanesinin
evlvalarn kabileleri meneini sbata alyoruz.
garba doru intikalinde bir menzil tekil ettiini sylyor. Sar. Saltuk
ancak bilallara ziyaretgaha memur edilen derviler ve halefleri Bu faraziyeler, bizim tedkik ettiimiz dervilerin ve o dervileri temsil
tarafndan Hac Bekta halkasna ichal edilmi bir airet evliyasdr. Sar ettikleri gruplar Orta Asya'dan gelmi muhacir gebelerin mmessil ve
lakab umumiyetle airetlerin nksama urayan ubelerini ayrd etmee bu mulacceret aknn ncleri olduklar hakkndaki iddialarn tenvir
yarayan renk sfatlarndan gelmektedir. Yine Hasluck'a gre, bu edecek mahiyette olduu gibi bizim burada zikrettiimiz misallerle daha
mntkada teekkl eden Sar Saltuk menkbeleri arasnda Bulgar halk fazla da kuvvet kazanm oimalar lazmgelir.
rivayetlerinde lyas peygambere ait bulunan menkbeler mevcuddur.
Arnavudluk'a ise eski Ayayorgi hikyeleri kontrolsz bir ekilde
29 Hukuk Fakltesi Mecmuast'nn VII. cildinin 1-2. saylarnda (1941)
"Sultanlarn temlik hakk ve mlk topraklar" ismini tayan makalemize
benmsenilerek, eski Hristiyan bir azizin yerine bir Mslman evliya
baknz (sf. 489).
kaim olutur.

26 Mene ve teekkl tarz ile hizmet ettikleri gayeler ve kullandklar

30 Ve haric-ez defter baz mahut derbend ve mermerr-i nas vaki olan ku-
rada kadimeden zaviyeler vaz olunub, ahalisi Kzlba fetretinde pe-
usuller bakmndan muhtelif trbe ve tekke tipleri bulunabilecei ve
rakende olub gitmek ile kura ve zevaya hali ve harab kalub, bervech-i
hatta zamanla ayn tekkenin hayatnda byk deiiklikler olabilecei
tahmin yazlb tmara virilmi imi. yle olsa vilayec- mezbre
aikardr. Bu hususta Haluck'un yukarda 14 numaral notta ismi geen
mceddeden kitabet olundukda, o hali ve harab olan kurann ehal-
etdlernde Trkferr^:QL^^:YQcT^ye:Ytayinlart,sArikar sinden baz kayd-i hayatta olanlar hazret hdavendiar-i gerdn ik -
adolu Seyyid Battal Gazi, Hseyin Gazi, Melik Gazi ile stanbul'daki eyb tidarn eyyam-i adaletinde il ve vilayet emn- ema zere asude hal
Sultan trbeleri gibi sekizinci ve dokuzuncu asrlarn mcadeleleri
olmala gelb her biri yerl yerine mtemekkin olub enlenb, eha-li-i
esnasnda lm bulunan Arab kahramalarnn mezarlar olduu
vilayeti mezbure zikr olan hali ve harab zaviyeler ihya olunmas labud ve
farzedilen yerlere hususi bir mevki ayrmak lazmgelir. Bu mezarlar ok
lazmdr, memak-i mahrsaya dahi intifa' vardr dey rica eyledkleri
defa bir rya veya keramet vak'asile kef ve tespit edilmitir. Bundan
basden, vuku zere der-i devlet nisaba arz olundukta padiahmz
baka Haluck'un dikkate ok deer baz misallerini verdii ze re
e'azallah ensarhu hazretlerinin hayrat-i amme mey-i tammesi olub
Osmanl devrindeki zaviyelerden bir ksmnn eski Hristiyan azizlerine
baz evvelden harab ve yebab olub grihyas lazm olan uraya ve baz
atfedilen halk peritikahlarnn yerinde kurulmas ve bir mddet sonra
mahf derbendlerde ber karart ihyas kabd olan mahallelerde zaviyeler
oralarda gml farz edilen azizlerin ismi deitirilerek Trk ftuhat
vaz idb evkafn hullide mlkn kibelnden her hangi karyede vaki
devirlerine mensup gsterilmesi ve baz tekkelerin eski manastrlar
olmu se mahsulnden birer iftlik tayin ve
olmas da mmkndr. Bu suretle bu mezar hakkndaki mahalli eski halk
31 takdir idesin diy emrolunman ber muteb-i emr-i mnif lazm olan
mahaller de baz ihya ve baz ihdas zaviyeler vaz olunub sebt olundu
(stanbul Bavekalet Arivi 917 numaral defter). Bu kanunu btn
yaknda neredilmi bulunacak olan "Osmanl mparatorluunda, XV. ve
XVI. asrlarda, zira ekonominin hukuki ve mali esaslar isimli itabmzn
birinci cildinde XX. numaral kanun olarak mevcuttur. 5 sf. 74).
cahil Hristiyanlarn din deitirmeleri pek kolav olmu ve bu suretle
fatih bir rk veya misyoner tekilatna malik bir ruhban smh taralndan
ecnebi memleketlere getirilen bir din, ikna ve intibak kuvvetile, kendisini
yerli ayinler zerine ilave ve lzam etmitir. Bu suretle dini kaynamay
mmkn klarak Hristiyanlar iin slml kolayca kabul edilir bir ekle
sokmak hususunda Bektailiin ne suretle altn gstermek sterken

31 ktisat Fakltesi Mecmuasnda neredilmekte olan "Osmanl mpa-

Haluck'un iki tarafl ziyaret-gahlar hakknda vermi olduu malumat da
dikkate ayandr. Bekta-iler ve onlardan evvel dier tarkatler bu nevi
ratorluumda byk nfus ve arazi tahrihleri ve hakana muhsus istatistik
tekke ve ziyaretgahlar-da yatan Mslman evliyann mezarnda bir de
defterleri isimli etdmze baknz (cild II. ).

32 Hukuk Fakltesi Mecmuasnda (1940 senesi, VI. Cildin birinci saysnda) Hristiyan aziz, bulunduunu veya eski Hristiyan
Mslmanl kabul etmi bulunduunu ileri srerek trbeleri her iki din
azizin gizlice

neredilmi olan "Evladlk vakflar" balkl yazmza baknz. salikleri iin ziyaret edilebilir bir hale sokmular ve bu itirakten
33 ktisad Fakltesi Mecmuasnn l. 2 ve 4. Saylarnda km olan "Osmanl kendileri iin byk faydalar ummulardr (sf. 53, 62). Bylece Hasluck'a
mparatorluunda toprak iliinin organizasyonu ekilleri: 1, kulluklar gre, Seluk hanedann cisman ve Mevlevi dervilerinin ruhani merkezi
ve ortak kullar" balkl makalelerinize ve bunlar iinde bilhassa 47 olan Konya da, ayn suretle gerek Hristiyan ve gerek Mslmanlar
numaral notun bulunduu yere ve XXXV numaral kayda baknz. tarafndan hi bir vicdani endie olmakszn ziyaret edilen drt

34 Zaviyelerinden propagandas bakmndan oynam bulunduklar roln

peristigah vard, y bu gibi imkanlarla Konya sultanlar zamannda
Hristiyanlk ve slmlk birbirine yaklayor ve kaynayordu. Otta zaman
byk olmas lazm gelir. Cahil halk ynlar iin azizlerin me zarlarna,
Anadolusu'nun gayri mtecanis ahalisi arasnda br kaynama zemini
onlarn metrukatna ve kerametlerine nanmak daha basit ve kolay
hazrlayan bu nevi-dini cereyanlar, sultanlar iin siyasi bakmdan,
anlalabilir bir din tekil etmektedir. Bu sebeple, bahsettiimiz
Mevleviler iin se felsefi grten arzuya ayand ve bu ihtiyaca cevap
zaviyelerdek dini hayat kolayca evliya perestlik ekline girmi bulun-
vermek in domua benziyorlard. XV. asrdaki eyh Bedrddin
duundan halk arasnda byk bir tesir icra edecek vaziyettedir.

32
isyannn muharrik kuvveti de temsil ettii fikirlerin bu nevi bir dini
Dier taraftan, bahse mevzuu zaviyeleri kuran veya dare eden kaynama ihtiyacnn hazrlad bir zemin zerinde kolaylkla yaylabiliri
derviler ok defa yerli Hristiyanlar temsil kabiliyeti dikkate ayan bir bir mahiyette olmalarndan geliyordu, (sf. 141).
derecede byk bir takm dini cereyanlarn ve tarikatlerin mmessille -
ridirler. Bu tarikatlerin ekserisinde bilahare Bektailikte olduu gibi slm
33 35 Bu zaviyelere urayan yolcular orada herkese ak bir
misafirhane, yatacak yer ve yiyecek bulunabilmektedir. Hatta bunlardan
dini yerli halk tarafndan benimsenebilmek iin lazm gelen btn
bazlarnda mevcut kazan ve tepsilerin adedi hi olmazsa ayin ve bayram
kolaylklar ihtiva eden bir ekle girmi mnevver, msamahakar ve telifci
gnlerinde byk miktarda yemek datldn sbat etmektedir. Mesela,
bir mahiyet alarak bazan yerli ayin ve itikatlar da benimse-yebmitir.
Haskyn kylerinde Yamur Olu Hasan Baba zaviyesinde 16 kazan, 37
Btn insanlarn kardelii, ie ve vicdan temizliine nazaran dini ayin ve
tepsi ve 16 bakra vardr ve senede 350 kadar adak koyun kesilmektedir.
ibadet sahasndaki ekilciliin kymetsizlii gibi, her dervihane
(96). irmende Hzr baba zaviyesinde sekiz kazan, 16 tepsi vardr. Dier
dncede gizli bir ekilde mevcut bulunan fikirler, dini kaynamay
bir oklarnda gerek yemek takmlar gerek hal, yatak ve yorgan oktur.
byk nispette kolaylatryordu. Hasluck'a nazaran, s-lrniyetin ehl-i
63 numarada kaytl bulunan Ahi Ana zaviyesinin eyalarna da baknz.
snnet haricinden kalan bu ulzatrc ve munis ekillerinin tesiri altnda

34
35
36
37
38