Professional Documents
Culture Documents
STANBUL NVERSTES
SALIK BLMLER ENSTTS
DOKTORA TEZ
MAHMUT GRGAN
DANIMAN
PROF. DR. AYTEN ALTINTA
STANBUL-2010
iv
TEEKKR
NDEKLER
4.10.5. arun..............................................................................................................106
4.10.6. ardun (artun)..................................................................................................107
4.10.7. arr (arur).....................................................................................................107
4.10.8. artu...............................................................................................................108
4.10.9. badyan ..........................................................................................................108
4.10.10. bat................................................................................................................109
4.10.11. b singir...................................................................................................109
4.10.12. bikl ..............................................................................................................110
4.10.13. bil ................................................................................................................110
4.10.14. bitmul ..........................................................................................................110
4.10.15. bodu...........................................................................................................111
4.10.16. bor, zm ....................................................................................................111
4.10.17. buda.............................................................................................................111
4.10.18. ndan (yrng) ...........................................................................................112
4.10.19. mlu.............................................................................................................112
4.10.20. mrasti.........................................................................................................112
4.10.21. ubaan .......................................................................................................112
4.10.22. sm ..........................................................................................................113
4.10.23. vit.............................................................................................................113
4.10.24. ekir ..............................................................................................................114
4.10.25. enetkek artun.............................................................................................114
4.10.26. enetkek burak ...........................................................................................114
4.10.27. imiti .............................................................................................................114
4.10.28. issiz..............................................................................................................115
4.10.29. it burunn .....................................................................................................115
4.10.30. it zm.......................................................................................................115
4.10.31. aba ...........................................................................................................116
4.10.32. adz ............................................................................................................116
4.10.33. kakula ..........................................................................................................117
4.10.34. kantikari (kntakari)......................................................................................117
4.10.35. araa ga................................................................................................118
4.10.36. ara ki ......................................................................................................118
4.10.37. karuun...................................................................................................118
ix
4.10.38. aa............................................................................................................119
4.10.39. kekre od......................................................................................................119
4.10.40. kentir (kendir) .............................................................................................119
4.10.41. kl ndan ................................................................................................119
4.10.42. kpra..............................................................................................................120
4.10.43. ktpl (katpal) .................................................................................................120
4.10.44. kuma ya ....................................................................................................121
4.10.45. uru m suv ..........................................................................................121
4.10.46. kudi (kuti, kti).......................................................................................121
4.10.47. kni............................................................................................................122
4.10.48. knit...........................................................................................................122
4.10.49. krkm ........................................................................................................122
4.10.50. lvang............................................................................................................123
4.10.51. lodur ............................................................................................................123
4.10.52. mana ............................................................................................................124
4.10.53. mantal..........................................................................................................124
4.10.54. matulung......................................................................................................124
4.10.55. mr .............................................................................................................125
4.10.56. murut suv ...................................................................................................125
4.10.57. nara..............................................................................................................126
4.10.58. nilutpal ........................................................................................................126
4.10.59. yrken........................................................................................................127
4.10.60. piriangu .......................................................................................................127
4.10.61. pitpidi ..........................................................................................................127
4.10.62. ptmakir ......................................................................................................128
4.10.63. ptr ................................................................................................................128
4.10.64. saba adz (saba ayz) .............................................................................128
4.10.65. sadun ...........................................................................................................129
4.10.66. sakabir .........................................................................................................129
4.10.67. sar arr .....................................................................................................129
4.10.68. sar erk.....................................................................................................130
4.10.69. sar munga .................................................................................................130
4.10.70. sdavari .........................................................................................................131
x
5.4. Sonu....................................................................................................................182
KAYNAKLAR .............................................................................................................186
HAM VERLER ...........................................................................................................194
ZGEM ..................................................................................................................203
xiv
TABLOLAR LSTES
Tablo 3-1: 14. yzyldan nceki dneme ait Orta Asya Trke tp metinleri................. 19
xv
EKLLER LSTES
Alm. Almanca
Anskl. Encyclopaedia of Indian Medicine
Arat Reit Rahmeti Arat
Arp. Arapa
in. ince
EDPT An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth Century Turkish
GRIN The Germplasm Resources Information Network
Hint. Hinte
Maue Dieter Maue
MMPND Multilingual Multiscript Plant Name Database.
Mz. Mainz
OFS Osman Fikri Sertkaya
Skr. Sanskrite
TDK Trk Dil Kurumu
Toh. Toharca
Tib. Tibete
Uyg. Uygurca (eski)
nv. Sheyl nver
Zieme Peter Zieme
xvii
ZET
Grgan M. Orta Asyadaki eski Trk tbbnn, balangtan 14. yzyla kadarki dneme
ait bilinen Trke tp metinlerinde, tp tarihi asndan deerlendirilmesi. stanbul
niversitesi Salk Bilimleri Enstits, Deontoloji ve Tp Tarihi ABD. Doktora Tezi.
stanbul. 2010.
Bu almann amac, balangtan 14. yzyla kadar olan dnemde Trke olarak
yazlm ve dilbilimcilerce transkripte edilerek yaymlanm tp metinlerini bir btnlk
iinde deerlendirerek, eski dnem Orta Asya Trk tbbnn, kkleri gemie, izleri
gnmze ulaan bilgi ve uygulamalar ieren bir hekimlik rnei olduunu, tarih
biliminin yntemleri ile belgelere dayanarak ortaya koymaktr.
Bu alma erevesinde, belirtilen dnemde, eitli alfabelerle Trke olarak yazlm
ve dilbilimcileri tarafndan transkripsiyonlar yaplarak yaymlanm 63 para tp metni
bir araya getirilerek incelenmi, Almanca eviriler asllar ile karlatrlarak gnmz
Trkesine tercme edilmi ve gerekli dzeltmeler yaplarak daha nce Trke karl
verilmeyen, ya da yanl verilmi olan bir ok drogun gnmz Trkesinde, Trke
karl yoksa, baka bir dilde karl ve taksonomik snflandrmalar saptanm;
ayrca metinlerde geen hastalk ve ilgili kavramlar snflandrlarak, tedavi ekilleri ve
reeteler yorumlanmtr.
Yaplan deerlendirmede, sade bir Trke ile kaleme alnan metinlerde reetelerin ve
tedavi nerilerinin ksa ve zl bir ifade ile anlatld; dnem hekimlerinin teorik
aklamalara fazla itibar etmeden, ilala tedaviye arlk veren, pratik ve pragmatist bir
tp anlayna sahip olduklar grlmektedir. eviri olduu belirlenmemi olan baz
metinlerde eski Trk halk tbbndan bilgilerin ve Hint kaynaklarnda rastlanmayan baz
droglarn yer almas, bu metinlerin Trke kaleme alnm zgn tp metinleri olduunu
dndrmektedir.
Mevcut materyalin incelenmesi bize, yerleik topluma geiin byk lde
tamamland, ticaretin gelitii, evre lke ve uygarlklarla etkileimin belirginletii
bu dnemde, hekimlerin, yaadklar an en ileri tp bilgilerine ulaarak, bunlar
asllarna uygun olarak kendi dillerine evirip, kendi deneyimleri ve yerel uygulamalar
ile de birletirerek zmsediklerini ve kendi kitaplarn oluturduklarn gstermektedir.
Anahtar Kelimeler : Orta Asya; Eski Trke: Yazma eserler; Tp tarihi; Tp-geleneksel
xviii
ABSTRACT
Orta Asya binlerce yldan bu yana Asya ve Avrupa ktalar arasnda gelimi bir
ticaretin, kltr alveriinin ve uygarlklar aras etkileimin gerekletii bir kpr
ilevini grm ve ayn zamanda bir ok uygarln da beii olmutur. Doal
zenginlikleri ile byk bir ilgi oda haline gelen bu blge, barndrd kltr miras ile
aratrmaclara da geni kaynaklar sunmaktadr. eitli uluslardan aratrmaclarn, 18.
yzyldan balayarak blgede yaptklar almalar, bu kltr hazinelerini gzler nne
sermitir. Bir dnem eitli koullar nedeniyle kapal bir kutuya dnen Orta Asyada,
blgenin kltr tarihine ilikin almalar son zamanlarda yeniden hzlanmtr.
Anayurtlar olmas itibar ile, Orta Asyaya ilikin mevcut bilgilerin derlenip
toparlanarak ilenmesi ve yorumlanmas, Trkler asndan daha da nemlidir. Bu
dnemi yeterince aydnlatmadan, kltr tarihimize doru bir yaklam oluturmak
mmkn gzkmemektedir. Trk Tp Tarihi asndan da, Orta Asyadan gnmze
uzanan izleri belirginletirmek kanlmaz bir grev olarak nmzde durmaktadr.
Bu almann amac, 14. yzyla kadar olan dnemde Trke olarak yazlm ve
dilbilimcilerce transkripte edilerek yaymlanm tp metinlerini bir btnlk iinde
deerlendirerek bu ihtiyac gidermek, eski dnem Orta Asya Trk tbbnn, kkleri
gemie, izleri gnmze ulaan, bilgi ve uygulamalar ieren bir hekimlik rnei
olduunu, tarih biliminin yntemleri ile belge ve kantlara dayanarak ortaya koymaktr.
3
2. GENEL BLGLER
salamalarna yol amtr. Artan nfus ve kuraklk gibi nedenlerle yeni otlaklar arayan
konar ger topluluklarn otlaklarn paylam iin zaman zaman giritikleri
mcadeleler, sava bir yaam tarzn da beraberinde getirmitir. Ayn nedenle liderlik,
lidere ballk nem kazanm ve gl liderlerin kt dnemlerde Orta Asyadaki
Trk topluluklar birbiri ardna, gibi byyen imparatorluklar kurmulardr.
840 ylnda ise Krgzlarn saldrs ile devletleri yklan Uygurlar eski yurtlarn
brakarak deiik blgelere g etmek zorunda kalmlardr. Baz Uygurlar gneye, in
snrna doru ynelirken, dierleri Ngo-nie Tegin'in nderliinde Altay Dalar'n
aarak Bebalk, Turfan yresine yerleerek, Kooda Krgzlar'n ldrd son
kaanlarnn yeeni Mengliyi kaan ilan etmilerdir (856). Uzun zamandr Tibet
basks altnda yaayan in imparatoru Tibete kar g dengesi oluturmas asndan
bu yeni devleti, kendisine bal olmas kouluyla, hemen tanm ve Uygurlar'n Tarm
havzasnn teki ucuna, Kagar'a kadar yaylmasna ses karmamtr.
Uygur Devleti, 1368'de in'de Ming hanedannn ynetime gelmesinden sonra ortadan
kalkmtr.
i
Bu tarih baz kaynaklarda Karahanllarn kurulu tarihi olarak kabul edilir.
7
gebe oban kavimler olarak yaayan ve Trke konuan halklar olmutur. Bu etin
koullarn sava topluluklar, bir yanda birbiri ardna geni corafyalara hkmeden
devletler kurarken, te yanda Dou ve Batn uygarlklarnn alveriini salayan
yollarda gz alc ehirler gelitirdiler. Son iki yzyldr srdrlen aratrmalar, bu
blgenin sadece dardan gelenleri deil, bizzat orada olumu kltrleri de barndran
zgn bir sentezin potas olduunu ortaya koydu6.
Bu gelimi yol a zerinde deiimi yaplan yalnzca ipek gibi deerli ticaret
mallar deildi; bu ehirlerde yaayanlar ayn zamanda byk lde kltrel ve manevi
deiimi de tevik ettiler. Bu vahalar maniciler gibi srgndeki dini gruplar iin de birer
snak oldular. Bunlardan biri, adn antik Orta Asya kaynaklarnda da bahsedilen (Tu-
lu-fan, Turpan, vb) Turfan ehrinden alan Turfan Vahasdr. Karahoca (Gaochang)
Devletinin ve Bat Uygur Krall'nn eski Trk Metinlerinde ad Koo olarak geen
eski bakenti Idikut antik kenti, yan sra Bezeklik ve Sangim deki maara tapnaklar
da bu kltrel geliimin birer kantdr.
i
Eski Trklerin dini inannn Tanrclk (Tengrism) olduunu ne sren grler de vardr.
ii
Aslen Sanskrite bhikshu; rahip. bilgin veya yazc, szcnden alnmtr.
8
Ayrca yerleik dzen aamasna denk den dini gelimeler Uygurlarn evre
lkelerle ilikilerini gelitirerek, ticaretin egemen olduu yeni yerleik yaam biim-
lerini benimsemelerini hzlandrd. Bylece Uygur toplumunun geleneksel kanda
rgtlenmesi yerini, giderek kentleme aamasna zg bir tabakalamaya brakt.
9
10. yzylda Uygur hkmdar Aslan Kaan'a gelen bir in elisine gre Uygur
lkesinde mzie byk bir ilgi vard. iftilik, meyvecilik, araplk ve ipekilik
gelimiti, topraklar arklarla sulanyordu, altn, gm ve bakr ileniyordu. Kentler
kanalizasyon ebekeleriyle donatlmt. eitli dinlere kar byk bir hogr
egemendi. Maniciliin ve Budacln yan sra Hristiyanlk, zellikle Nasturilik de etki
alan buluyordu. Ayrca Uygur saraynda mneccimlerin de byk bir nfuzu vard. Bu
dnemde Uygurlar Toharca, Sogdca ve ince kaleme alnm Mahayana Budaclna
zg metinleri kendi dillerine evirdiler. Budaclarn en kymetli eserlerinin ele getii
Bin Buda Maaralar Turfan blgesinde bulunmaktadr.
i
Bu yaptlar Berlin Mzesi'ne tanm ve buradaki Turfan Salonu'nda sergilenmitir
10
Bat Trkistanda ise Karahanllar dneminde Orta Asya Trk kltrnn slam
sanat ve kltryle kaynat grlmektedir. Bu dnem Trk dili ve edebiyat da gei
dnemi zelliklerini tar. 9. yzyldan itibaren Arap alfabesi kullanlmaya balanmtr.
Arap harfli ilk Trke metinler 11. yzyldan kalmadr. Bunlar da Kgarl
Mahmut'un Arapa olarak kaleme ald Dvn Lgati't-Trk adl Trke-Arapa
szlnde geen bir ksm manzum paralar ve ata szleridir. Ayrca Yusuf Has
Hacib'in Kutadgu Bilig'i ve Edib Ahmed Ykneki'nin Atabet'l-Hakayk' bu dnemin
balca yaptlardr.
Tarmn, yerleik dzenin ve kentli yaamn gelimesi ile birlikte, genellikle aile
iinde nesilden nesile aktarlan bilgi ve ifa verme zelliklerinin ar bast kamlar ve
otlarla tedavi eden otaclarn yan sra gelien bir hekim tipi n plana gemitir. Yeni
dinlerin benimsenmesiyle tapnaklarn kurulmas, yaz alkanlnn gelimesi,
yazclarn artmas, dier dillerden yaplan eviriler rahip tipi hekimler dnemlerindeki
tp bilgilerini uygulayarak gelimi bir salk hizmeti sunmaya balamlardr.
ncelediimiz metinlerde zellikle Budac Uygur rahiplerinin Hint tbbn Orta Asyada
yaygnlatrdn grmekteyiz.
Kuzey pek Yolu zerindeki vahalarda bulunan metinlerine sahip olan Berlin
Koleksiyonu, ayn zamanda ierdii en fazla saydaki Orta Asya orijinal Manici
metinler, Sodca yazl Hristiyan metin paralar, Baktrice ve eski Trke rnik yazl
tek paralar gibi esiz hazinelerle, alannda dnyann en zengin ve deerli
koleksiyonudur.
Uygur kitaplarnn sayca az, ancak ok nemli bir blmn basl eserler
oluturmaktadr. Bunlar tek tek harflerle deil, sayfann btnnn tahta zerine
ilenmesiyle, her seferinde btn bir sayfa olarak baslmtr. Genellikle in tarz
atlyelerde yaplan ve blok bask tabir edilen bu basklara, Turfan vahasnda pek ok
kaz yerinde rastlanmtr. Bu ekilde baslm ve 13-14 yzyllara tarihlenen ince,
Tanguta, Moolca, Tibete, eski Trke ve Sanskrite metinler mevcuttur. Basl
14
takvimlerin bir yana brakrsak bunlarn ou Budac dini eserlerdir. Budaclkta dini
metinleri oaltmak ibadet olarak kabul edilirdi.. Bu nedenle istinsahlarn yan sra
fazla sayda baslm kopyalara da rastlanmtr. zellikle Budann nceki
hayatlarndan bahseden Jatakalar blok bask olarak yaymlanmtr. Bu kitaplarn
katlanm sayfalarnn 1/3 st blmlerinde izimler de bulunmaktadr. Ne yazk ki ok
az sayda basl eserin btnl korunabilmitir.
15
3. GERE VE YNTEM
i
Tez almas 2008-2010 yllarnda, stanbul niversitesi Cerrahpaa Tp Fakltesi Tp Tarihi ve Etik Anabilim
Dalnda gerekletirilmitir.
ii
14. yzyla kadar olan Trke tp metinleri zerinde dilbilimci olarak imdiye dek Reid Rahmeti Arat, Annemarie
von Gabain, Peter Zieme, Dieter Maue, Osman Fikri Sertkaya ve Mehmet lmez almlardr.
16
Orta Asyada 14. yzyla kadar olan bu dnemdeki Trke yazlarda eitli
alfabeler kullanlmtr. Erken dnemde Hunlarn ve Gktrklerin kendilerine zg
alfabeler kullandklar bilinmektedir. Ancak Hunlara ait olduu saptanm birka
levhadaki metinler henz zmlenememitir. Gktrkler dnemine ait abidelerde ise
tbba ilikin bilgi mevcut deildir. Uygurlar balangta Uygur alfabesini kullanm,
sonralar ise Sogd alfabesinden tretilmi zgn bir alfabe gelitirmilerdir.
Karahanllar slam dinine getikten sonra bu uygarln tesiri ile Arap alfabesini,
hatta yaz dili Arap ve Fars dillerini kullanmlardr. Daha sonraki yzyllara ait
aatayca ve zbeke yazlm tp metinleri bulunmusa da, bugn 14. yzyldan
nceki dneme ait, eski Uygurca haricinde bir lehede yazlm ve kefedilerek
yaymlanm Trke bir tp eserine henz rastlanamamtr6.
Bu yazmann dnda kalan otuz bir para metin, 1932 ylnda, yine Arat
tarafndan Berlin'de Zur Heilkunde der Uiguren II, bal ile be blmden oluan
ikinci bir kitapta yaymlanmtr18. Bu kitapta, birden bee kadar sralanm be farkl
tbbi ierikli yazmann transkripsiyonu, Almanca evirileri, aklamalar ve szck
dizini verilmitir.
Eski Uygur lehesiyle, ancak Brahmi harfleri ile yazlm olan metinler de
vardr. 1954 ylnda Annemarie von Gabain, Trkische Turfan-Textenin VIII.
cildinde26, Berlin Brandenburg Bilimler Akademisinde T II Y 3 ve T II S 49 (Mz. 187
ve Mz. 209) iaretleri ile kaytl olan metinleri yaymlamtr. Transkripsiyonu ve
Almanca evirisi verilen T II Y 3 iaretli metnin 16.-34. satrlar arasndaki blm tp ile
ilgilidir. Her sayfasnda alt satr olmak zere, toplam yirmi drt satrlk, T II S 49
iaretli metinde ise, guatr hastal ile belirtileri anlatlmaktadri. Bu metnin ilk alt
satrnn tpk basm ve transkripsiyonu ayrca ayn yazar tarafndan kaleme alnan
Alttrkische Grammatik (Eski Trkenin Grameri) adl eserde tekrar yaymlanmtr27.
Ayn metnin Sanskrite asl ve Uygurca evirisinin ayn yazmada bir arada yer
ald bilingual (ift dilli) yazma paralar bir ok Uygurca terimin aydnlatlmasnda
byk rol oynamtr. Brahmi harfleriyle yazlan Uygur metinlerinin katalogunu
hazrlayan Dieter Maue, Sanskrit-Uigurische Bilinguen aus dem Berliner Turfan
Funden adl henz yaymlanmam doentlik tezinde28 be tp metninin transliterasyon,
transkripsiyon ve evirilerini yaparak filolojik adan deerlendirmitir. Maue
tarafndan asllar saptanan bu metinlerinden ilk Nagarjunann Yogaataka adl
eserinden Uygur Trkesine evrilmi metin paralar olup, halen Berlin
Staatsbibliothekde Mz. 202, Mz. 204 ve Mz. 192 (T M 319)iaretleri ile kaytldr.
i
Heilkunde IIde T II 2 (Y 14) Mz. 40 iaretli metinde de guatr konusu gemektedir. Her iki metinde de guatrn
Trke karl bukuk olarak verilmitir
19
Tablo 3-1: 14. yzyldan nceki dneme ait Orta Asya Trke tp metinleri
1. Kitap
2. Kitap
23 Ch./U. 7193 []
27 Mainz 40 T II 2 (Y 14)
4. Kitap
5. Kitap
4. BULGULAR
4.1.1. T I D 120
[I]
[6] enkeb urn ot- suksumur bir bar adz [iki bar]
eviri
[l] ... tam, soutulmu et suyu ile iirilirse, kalp rahatszl, nefes [2] darl,
ishal, kabzlk iyi olur ve devam eden ate der. [3] Kalp rahatszl ve nefes darlna
kar toz: Eer nar ekirdei [4], kara tuz, kuru zencefil ve srakan, eit miktarda
alnr, toz haline getirilir ve et suyu ile [5] iirilirse, kalp rahatszlklarn,(ve) nefes
darln iyi eder. [6] eytantersi tozu: kakule bir bakr; tarn iki bakr; [7] eytantersi
25
bakr; karabiber drt bakr; dariflfl be bakr ve [8] kuru zencefil alt bakr. Bunlar
toz haline getirilir ve bu tozun bir lei alt lek [9] eker ile eritilerek, bundan iki
bakr her defasnda et suyu ile [10] iilirse, bylece her ey...
[II]
eviri
[III]
eviri
[IV]
eviri
27
[33] Gece krl olan kii: kara keinin gsz-cierine dariflfl salarak
atee gmlr ve kp gze srlrse, o kii, gece iyi grr. [37] Bir kadn idrarn
yapamyorsa, erik(eftali?) kabuu alnr ve idrar yoluna sokulursa kadn hemen ier.
Eer birinin br aryorsa, gvercin pisliini kara un ile kaynatp, gece orasn
bununla ovsun, arlar kaybolur.
[V]
eviri
[42] Patlamam bana kar (ila): nein veya koyunun boynuzu dvlr ve
stne srlrse, hemen patlar ve iyi olur, [44] Eer biri kulun ars ekiyorsa ve iyi
olmuyorsa, sarmsan kabuklar ve kk yourtla kartrlp iirilmeli, geer. [46] Di
arsna kar (ila): yandaki kara kzn dks bir kapta kaynatlarak zerine
srlrse, ar geer, [48] Kii czzam olmusa, yldz anasonu paralara ayrlr ve
paralar birbirine srtlr, kan su czzaml blgeye srlrse, czzam iyi olur. [50]
Keklik d ayn miktarda eker ile kartrlp, gze srlrse, grmeyen gz yine grr,
iyi olur.
[VI]
[53] adp iser ann-a bor bekini iser esrmez bolur edg()
28
[55] kider () kim al bolsart bo(l)s soun mngz-in yuma ogp suv-
eviri
[VII]
eviri
29
[6l] iirilirse, hastalk iyi olur. Bir kadnn karnndaki ocuk lrse (ve) ona bir
[62] str it st iirilirse, ocuk der. [63]Kudurmu bir kpein srd kiiye keklik
beyni yedirilirse, (o) iyi [64] olur. (Ayrca) ona nc gne kadar a karnna, her
seferinde bir anak keten tohumu ya iirilirse [65] iyi olur. Eer gz puslanr ve ok
fazla ya akarsa, gze keten tohumu ya [66] srlrse, yine iyi olur. Bir insann kiri
srekli [67] yi akarsa, safran, dar unu ve miski arapla [68] kartrp iirilirse, iyi olur.
Vcutta kk yaralar [69] karsa, tavuk yumurtas safra ile kartrlp, zerine
srlrse, iyi olur.
[VIII]
eviri
[IX]
eviri
[79] Bir kurdun kemikleri ve dili kurutulup kuduz bir it tarafndan srlm
birinin bana srlrse, o iyi olur. [81] Kt bir yaras olan kiinin yaras stne niadr
ve peynir kartrlp, srlrse, (yara) iyi olur. [83] Kanamas olana, her sabah dut ve
kuru zm suyu iirilirse, iyi olur.
[X]
eviri
[89] Bir baka ila: Tavan beyni ve kz d alnr, inek tereya ile kartrlp
alna srlrse, iyi olur. [91] Bir baka ila: Krmz ve beyaz sandal aac, Saussurea
costus, topalak ve sar kinin her birinden ikier bakr toz haline getirilip, susam
yanda yorulup alna sr1rse, ba arlar geer, [93] Eer bir kadn krd geirir
ise, o krlang eti yemeli. Veya safran, dar unu ve misk ile arap imeli, bylece iyi
olur. [95] Kask arsna kar ila: Krlang yuvasnn topra, stle kartrlp
iilmeli. [97] Di arsna kar ila: Bir kara kzn dks dvlp, sirke ile
kaynatlp, meradaki deve dks, krmz tuz
[XI]
[107] aynturup irn ket bolur () kim bolunu umasar yoa adz
[108] kne suv- birle adp iser arn-nda oul lmi erser
eviri
ile dvlr, [99] arap ile kartrlp bir tencerede stldktan sonra keten
torbacklara konulup susam ya ile ovulur, di zerine konulur. [101] Zerdali ekirdei
i
dvlr ve zm sirkesi ile azda tutulursa, di ars geer. [102] Deiken atee
kar ila: kurt dks, kz sidiiyle birlikte (hastaya) iirilirse, [I03] (hastalk) geer.
i
Zaman iinde deien, inip kan ate (Alm.:Kaltes Fieber)
32
Bir ocuk zayflarsa, [104] bana eek tlsm konulur, bylece artk zayflamaz. [105 ]
Anne stn artrmak iin: Be bakr yrgey-iei suda kaynatlr, szlp alnr,
tereya ve st ile tekrar kaynatldktan sonra iirilirse, anne st bollar. [l07] (bir
kadn) ocuunu douramyorsa, sulandrlm tarn cva ile kartrarak imeli, ocuk
anne karnnda lmse bile, kolayca dourur.
[XII]
[109] yme asan oar () yana em ylan as-n kyrp kkl-in alp
[110] bor birle irg ol asan bolur () kim treyin tiser yarm bar
eviri
[109] Bir baka ila: Ylan derisi yaklr, kl alnp arap ile iirilirse; (doum)
kolayca olur. [110] ocuunu drmek isteyen kadn, yarm bakr beyaz kiyi ve be
bakr kara tts (Balsamodendrum mukul) birlikte dvp, elekten geirip, et suyu ile
ierse; (veya) kurutulmu baray kaynatp suyunu ierse;(veya) kavrulmu susam
tohumu ve kaya tuzunu scak suda eritip ierse, dk yapar. [114] (veya) Ylan derisi,
drt yol azndan alnan toprak, ball kz d ve sirke ile kartrlp iilirse, ocuk l
bile olsa, yine der. [116] (veya) kpek ve tavan tyleri yaklp, klleri bir bak ucu
kadar toz ile kartrlarak, suda eritilip iilirse, kolayca dourur.
[XIII]
eviri
[II9] Eer meme iip arrsa, sar ma fasulyesi, avdar unu, kulumiei ve
beyaz un, anne st ile kartrlarak yorulur ve meme zerine srlrse, bu ilik ve
ar geer... [121] Cinsel organ aryan kadn, kenevir-siini paraya ayrp bir an
arap ve iki an su ile piirmeli ve inek ya ile birlikte stne srmeli, bylece iyi olur.
[124] Eer birinin gz ve az hava cereyanndan arpld ise, Kunduz hayasi su
ierisinde ezilir, onun (yzne) srlr ve (sonra) aynaya baklr. [126] Burun
kanamalarna kar ila: Taze susam (tohumu) dvlr ve bunun ya kere buruna
damlatlr.
[XIV]
[132] yana em knit ya- ubu birle adp burun-n ari yup
i
Burada misk san kastedilmi olabilir (bk. misk san)
34
eviri
[128] Kan ieyen kii, soan piirip bal ile yerse, geer. [129] Burun
kanamasna kar ila: Kirpi derisi yaklr ve kl burun (deliine) konulursa, (kanama)
son bulur. [130] Bir baka ila: ylann bandaki inciler yaklp, hafife ezilip buruna
konulursa kanama durur. [132] Bir baka ila: Susam ya, kurun beyaz ile kartrlr
ve burun ihtimamla temizlendikten sonra konulursa, bundan sonra iyi olur. [134] Di
arsna kar ila; Bir bakr karabiber, sirke ile kaynatlr, soutulup azda tutulursa,
di ars gider. [136] Bir baka ila; Eer kuru zencefil su ile kaynatlr
[XVI]
eviri
nezleye iyi gelir. [146] Eer bir kimse sesini kaybeder ve konuamazsa, bir suna
meyan...
[XVI]
eviri
[147] iki eit paraya ayrlr, bir yarsnn ii biraz boaltlr; biraz ktay smk
dvlr, drt karabiber tanesi ile iine konur ve meyan tekrar kapatlr ve bir iple
sarlr, dardan bir kat ile sarmalanr [l5l] scak kle gmlr ve zaman gelince
kattan karp, n dilerle srlr, az amadan suyu emilir. Bu ilem iki- kez
tekrarlanrsa, yava yava iyileir. Bu snanm bir ilatr. [155] Gz hastalna kar
ila: Gz (n grmesi) zayflar ve ya gelirse, balk d
[XVII]
eviri
[156] gze ve alna srlr, iyi olur. Eer gz lan olur ve grmezse, iviti
sulandrmal ve alna srmeli, bylece o iyi olur. [l58] Ba arsna kar ila: Eer
krmz ve beyaz sandal aac, karabiber ve inek ya ile kartrlr ve alna srlrse,
ba arlar gider. [160] Bir baka ila: Eer misk ile kartrlm susam ya biraz
stlr ve buruna konulursa ba arlar kaybolur. [l62] Nefes darlna kar ila: Eer
iki bakr karba tbi yumak ve iki bakr kuru zencefil alnr ve bundan eit miktarda toz
yaplr ve bu her sabah arap ile iilirse, nefes darl gider ve hastalk bertaraf edilir.
[XVIII]
eviri
[165] Mesane arlarna kar ila: Eit miktarda karba tbi, karahalile, tnbar
yus, sbat dvlr ve bundan bir veya yarm bakr inek st ile iilirse, iyi olur. [168]
(imdi) cilt hastalna (uyuz?) kar olan ilalardan sz edelim: Taze yoldurgar-iei
hafife dv1r ve bundan bir kak, byk bir kap yourt1a kartrlp a karnna
iilirse, iyi o1ur. [170] ve ayn eki1de bir bakr kurumu yoldurgan-iei almal, iyice
(ince bir ekilde) dvmeli , (yourtla kartrlarak, ondan) susad miktarda imeli.
37
Eer fazla iilirse bir yardm dokunmaz. [l72] Ayn ekilde, ku-ta iyice dvlr,
bakr bir kazanda sararncaya kadar kavrulur ve susam ya ile birlikte
[XIX]
eviri
[174] srlrse o cilt hastalna (uyuz?) iyi olur. Cilt hastalna (uyuz?) kar
bir baka ila: Eer sabah, a karnna domuz d iilirse, (kellik/uyuzluk) iyi olur.
Bu snanm bir ilatr. [176] Eer vcutta makivia olursa, sarmsak ezilir ve iki kulak
bununla tkanrsa, hastalk iyi olur. [177] Az iltihabna kar ila: Bir ka kuru siri
piirilir, bir gece darda soukta braklr ve ertesi gn kl oluncaya kadar yakldktan
sonra, ince ezilir ve yaraya baslrsa, (yara) iyi olur
[180] Attan veya duvardan dme veya kam darbeleriyle meydana gelen
yaralanmalara ve kanamalara kar ila: Bir tavuk yumurtas byklnde kavak
reinesi
[XX]
eviri
[183] iyice dvlr ve k...k ile iilirse, kanama geer ve tekrar iyi olur.
Snanm bir ilatr. Nefes tkankl olursa, [184] (onu) dvmeli (un hline getirmeli)
ve bir kamla boaza flemeli, iyi olur. [l86] ve gsn i tarafndaki (hastalklarna?)
kar, ondan nohut byklnde bir paray dvmeli ve souk su ile imeli, iyi olur.
[XXI]
[201] . . . si . . .
eviri
39
[192] bir bakr... k, kadng. suya atlr. Bir kadng, arta kaldktan sonra bu ...
birlikte kartrlr, kaynatlr ve iilir. [195] Gece uyumadan nce iilmeli, denenmi bir
ilatr. Eer bir kadnn memesi iip arrsa, (bylece yapmal) [l97] bir bezelye b-
yklnde (almal), hafif (dvmeli) ve iirmeli, iyi olur.
eviri
[1] Bu Yogaataka adl astradr. Kim onu okursa, aalamasn, [2] vsn.
Onun iin bu Yogaataka adl [3] astray yazdk. [4] Hastalklarn ilalarn bildiren
astradr. [5] Yogaataka adl astra kitap budur. [6] Kim nezle olsa yonca ... [7]
suyunu ... burnundan ...
eviri
[1] Bu Yogasataka adl astradr. [2] Bu inik kitaptr. Yz bir trl [3] kitaptan
seilmi byk [4] bir kitaptr. Kim okur ve (tleri) tutarsa, [5] gzelleir.
Bu kitapta be farkl metin bir araya getirilmitir. Arat bu metinleri 137 satr
olarak sralamstr. Bu metinlerden T II D 142, T II D 53 ve T II T'nin asllar kayptr. T
II D 222 Berlin Staatsbibliothek'de Mz. 91'de T II D 142 ise Berlin limler
Akademisi'nde U. 562de kaytldr. Ancak T II D 142'nin a yz faksimile olarak
yaymlandndan iin, bugn elimizde resmi vardr.
4.2.3.1. T II D 142
[I] n yz
[1] ... bu ot-nug edremi () bu art [ig]ke ada-a tegdk-te ourur art [ig-ke]
[2] [tegdk-te e]kek sdi bilen birgl ynp edg bolur tal-tn nmi art-
[6] suvn-ta usm sayu igl yaraur art terk ner amt bu
[8] sar arr tau tama tkrg tonguz maya bu ot-lar-n teglep
[9] atp pant suv bilen igl au-s tklnp terk gedr
[10] [a]rt nmetin slsar z-l ekek sti bilen igl tavra n-[p]
[15] tbt usbat tarbi sang krkm arr z-l yin z-l ek b/
eviri
[1] ... bu ilacn deeri: Bu (ila) yara hastalna tutulanlar kurtarr. Yara
hastalna [2] tutulana eek st verilirse, (yaralar) dzelip iyi olur. Dalakta olan
yaralardan, [3] ... olan yaralardan, midede ve karn iinde olan, [4] barsaklarda kan
yaralara iyi gelen iilecek ilalardan sz edelim: Soyulmu dar tanesi, [5] kakle , talz-
kk, sinl... i, dikenli al kk ve Aglaia elaeagnoidea. Bu ilalar kaynatlp [6] suyu
susadka iilir. yi gelir ve yara hzla iyileir. imdi bu [7] yerlerde olan yaralara iyi
gelen iilen ilalardan sz edelim, tnvar [8] sar halile, tau, tama tkrg ve domuz
dks. Bu ilalar eit miktarda (denkletirilip) [9] kartrlp, ball su ile iilirse zehir
atlr ve (yara) hemen iyileir. [10] Yara iyilemez bzrse, (belirtilenler) kzl eek
st ile iirildiinde, (yara) hzla [11] iyileir. Barsaklarda oluan, kan ve safradan olan
yaralara iyi gelen [12] iilen ilalardan sz edelim. Sisup kk, halfa kk, beyaz [13]
42
[II] Arka yz
[24] art nmesken iser ekek sdi bilen iz-n () terk ner
[28] suv bilen dkrg birser yiig bolur ada bolmaz terk gedr
[29] edg bolur bu art-lar ... t np s ... u erip edg bolmasar isi[g]
[30] somasar srncan nara yrg uru z-m yig (e)ker mr bilen
[32] [kie k]ntz iki dte z-l bura bilen iley tuul
eviri
[19] sulan-kk, Abrus precatorius, kuru zm, yabani t/... [20] kk,
Kakule. Bu ilalar kaynatlp iilirse, iyi olur [21] imdi bu yerlerdeki yaralarn
ilalarndan sz edelim. [22] in al, usbat, et-erik iei, sar halile, Terminalia
43
citrina, kakle ve t,... [23] Bu ilalar eit miktarda katlp iilirse (yaralar) iyi olur. [24]
Yara yaylmadan eek st ile iilirse; hemen geer. [25] Otac baklar btn bu
yaralara, (dikkatlice) grp, [26] inceleyip, bilgilerini kullanp ila vermelidir. Bu
yaralar [27] bztklerinde (yaralarn) her trlsne eek st verilirse iyileir. Eer
inci [28] suyuyla mshil verirlerse, (yaralar) iyi olur, tehlike yaratmaz, hzla iyileir.
[29] iyi olur. Bu yaralar tekrar oluur, iyi olmazsa, ate [30] dmezse, teke dikeni,
nar, kuru beyaz zm, ince eker, bal [31] urup yaplr, verilir. Etkilidir, iyi olur. Bu
urup (yaralarn) her trlsne etki eder. [32] Gece gndz, iki vakitte kzl burak ile
hazr tutulur. [33] ki kaln barsak hastal btn hastalklar arasnda, kandan
oluur [34] Sekiz trl ateli hastaln nedeni/[35] iki trl
4.2.3.2. T II D 53
[III] n yz
[36]
[41] kii udyu umasar avin lodur mana uru-i sdi u-s
[45] bar urn- [a t]rt bar eker atp .... [bi]rer bar igl
[48] birer bar rni lp bir bar urn -a alt bar eker
[49] atp birer bar icgl () uz-un isig-ke () turu igke () sekiz
eviri
44
[36]... [37] be bakr katp ierse... [38] bir sitir nanahan ve pirinci uslnce
kaynatp, szlp alnr, [39] yedi bakr bal katlp ierse, karn ikinlii, karn
gerilmesi, [40] yelden oluan atei giderir [41] Kii uyumak isterse, brtlen,
Symplocos racemosa yemii, fil kula tohumu, sdi-iei [42] Saussurea lappa ve
kara halile, eit miktarda ezip tlr, yourtla yorulup [43] alna srlrse, uyunur.
Sr bezorar [44] susam, ivair, kakule, tarn eit miktarda ezilip tlp, bir
[45] bakr toza drt bakr eker katp birer bakr iilir, [46] ateli hastaya iyi gelir. Teke
dikeni tuzu: teke dikeni, biber [47] dariflfl, kuru zencefil, Andropogon muricatus,
zrnk, eytantersi, kekre otu [48] birer bakr toz haline getirilir. Bir bakr ekere alt
bakr eker [49] katp, birer bakr iilirse, uzun sren atee, mzmin hastala, sekiz [50]
trl zehirli atee yararl olur.
[IV] Arka yz
[61] kerilmek-[ke] edg bolur yaraur karuun (??) iki bar kur
[64] sz-p alp () eker pant ikirer bar [at]p [ise]r uz-un
eviri
45
[51] kantikar karm: bezoar bakr, kantikar ve kuru [52] zencefil. ikier
bakr kaynatlp, szlp alnr, bir [53] bakr dariflfl toz edilip, iine salr, iilir,
gemeyen atee, [54] yelden oluan ishale, nefes darlna iyi gelir.
[55] Tnvar karm: bakr bezoar kaynatlp, szp alnr, [56] iki bakr
tnvar toz haline getirilir, iine salr [ve tekrar?] kaynatp iilirse [57] kabzlk yapan
ateli hastala yararl olur. [58] Dariflfl kk karm. bezoar bakr, kuru
zencefil.iki bakr [59] dariflfl kk bir bakr kaynatlp, iki bakr bal katlp [60]
iilirse, yelden olan atee, karn [61] ikinliine iyi gelir, yarar. ki bakr karkuikun
iki bakr bezoar [62]uslnce kaynatlp, szlp alnr, [iine] be bakr eker katlr ve
[63] iilirse ate geer.
bezoar bakr kaynatlp [64] szlp alnr, ikier bakr eker ve bal katlp,
iilirse uzun sren [65] ate geer. Uzun sren ate...
4.2.3.3. T II T
[V] n yz
[VI] Arka yz
bken ngedr
4.2.3.4. T II D 222
[VII] n yz
eviri
47
[81] Bir ing kei st bir ing su ile bir kapta [82] kaynatlr, suyu buharlap
st kalnca birer [83] bakr kakle ve dariflfl ste dklr katlr, [84] gn
boyunca sabahlar iilirse dalak arlar kaybolur. [85] Kulak arsna ila. Turp ezilir,
suyu sklr, suyuna [86] susam ya katlp (kulaa) damlatlrsa ar geer [87] kara
tts (Balsamodendrum mukul) ocuk idrar ile kaynatlp (kulaa) damlatlrsa [88]
sancl ar geer. Kara tts (Balsamodendrum mukul), tavuk yumurtas [89] ve
stbe ile birlikte kaynatlp (kulaa) damlatlrsa (ar) geer.
[90] Kulak tkanrsa, kei safras (kulaa) damlatlrsa alr. [91] Nanahan ve
arpa unu tereya ile birlikte srlrse ar geer [92] Kulak uuldarsa, uskada, karanfili,
kabak iei misk ve tavuk [93] yumurtas eit miktarda alva ile yourup [94] kulaa
konularsa, (kulak) alr
Arka yz
[VIII]
i
Burada karanfil baharat kastedilmekte.
48
eviri
[95] Kulaktan irin karsa, [96] ya damlatlrsa geer. Kaya tuzu ve susam ya
[97] stlp damlatlrsa ar geer. Kaya tuzu, kei idrar [98] damlatlrsa iltihap
temizlenir, kulak ars geer. [99] Meyan unu inek tereyana katlp kulak evresine
[100] srlrse, safradan ve yelden oluan [101] kulak arsna yararl olur.
Sarmsak suyu, ince eker [102] usaresi beyaz biber ve turp suyu stlp [103]
damlatlrsa (ar) geer.
Lleta (tozu) elenip, murud [104] suyu ve sirkeye katlp kulaa damlatlrsa
(ar) geer. [105] Snmezse eker kam, tarn, susam ya, kei idrar, [106] ko
idrar ile birlikte kaynatlp damlatlrsa (ar) geer
[107] Kabak iei, misk, susam ya ile kaynatlp kulaa [108] damlatlrsa,
ok eski de olsa, kulak ars geer (kulak) alr
[118] yigde talan uru z-m ikirer bar soup () nara suvn-
eviri
[109] Kusmaya ila. (Hasta) Kan kusarsa, kzl sandal, Andropogon muricatus,
topalak, [110] beyaz keek birer bakr birlikte toz halinde ezilir ve pirin [111] suyu ile
iilir. Kan kusmas iin meyan unu kaynatlr, bir [112] stir turm katp iilir.
Andropogon muricatus toz haline getirilip [113] pirin suyu ile iilirse, safradan
kaynaklanan kusma geer [114] Karkanadus kusmaya kuru zencefil, dariflfl,
kara biber, kokan tuz [115] ve kara tuz birer bakr alnr, toz haline getirilir, sabah
sa ya ile [116] iilirse kusma geer. Atelenilirse, bakr bezoar [117] kaynatlp
suyuna be bakr bal katp verilir (iirilir) [118] ikier bakr dvlm hnnap (ve) kuru
zm, toz haline getirilir nar suyu [119] ile iilir. Su kusan, a yutamayan (hastaya)
kuru [120] zencefil iki bakr, meyan kk ezilir, birim [121] suda kaynatlp, bunun
bir birimi arap ile iilir [122]Karkanuduz kusmasna: yabani kenevir iei, beyaz
keek [123] kuru zencefil, Cissampelos pareira, dariflfl ve Aegle marmelos birer
bakr alnr
[X] Arka yz
[132] an usma-a < -a em >() nekdi ylan iki bar () mr-a yourup () li
lp
[135] z-m () ingek ya- ek sdi bilen aynadp iser sner yrng
eviri
[124] Ezilip kaynatlp kere iilir [125] Karkanudus kusmasna: deve taban
kk, kuru zencefil, [126] meneke ieinin kk, Aegle marmelos, sikliksi, kzl
sandal, [127] dariflfl kk ve biber birer bakr toz haline getirilir scak suya kartrp
[128] iilirse kokursak geer. Biber, dariflfl, kuru zencefil, [129] kokan tuz ve kara
tuz birer bakr, toz haline getirilir ve sabah tereya [130] ile iilirse karanadus
kusmas geer. Hnnap sakz ve dariflfl [131] ikier bakr pirin suyunda iilirse
[132] kan kusmaya (iyi gelir). ki bakr nekdi ylan bal ile yorulup li haline getirilir
[133] (ve bununla) gargara yaplrsa kan durur. Bir str. meyan kaynatlr ve bakr bal
[134] katp iilirse kan kusmas geer. Kan tkrmeye ila: beyaz kuru [135] zm ve
inek tereya kei st ile kaynatlp iilirse geer. Beyaz [136] kesek ile eker toz
haline getirilip, rada soutulup, iilirse kan [137] kusmas geer. Kan kusarsa beyaz
sandal kyk turpak ile ...
Kitabn aslnn eldeki rnekten daha geni kapsaml olduu tahmin edilmektedir.
Serbest olanlar dnda (bunlardan ikisinin btn ve nn yars korunmutur), on
sayfa ayn ciltte balanmtr. Bunlardan iki sayfas reetelere, iki sayfas en yaygn
ilalarn sralanmasna ve iki sayfas kitabn "tanmlanmasna ayrlmtr. Kalan
yapraklar tbbi ierikli deildir. Tbbi ierikli metinler dokuz adettir. Bunlar T II Y l4- f
; T II Y 19 (11); T II Y l9 (12); T II D 85; T II D 85; T II Y l4 ve 18; T II D 85; T II Y
19 (9); T II Y l9 (10) iaretli metinlerdir. Toplam satr says seksen birdir. Metinlerin
tamam Berlin Brandenburg Bilimler Akademisi'nde korunmaktadr. Heilkunde II 'de
birinci ve ikinci kitaplarda aklanan metinlerin baka dilde karl bulunamamtr.
51
4.2.4.1. T II Y 14 (Nr.2)
[1]
[1] an ttu em
eviri
[1] Kan durdurmaya ila [2] Pamuk tampon eklinde birlikte drlp burun
iine [3] itilir, ne trl burun hastal varsa iyi olur. [4] Tarn, misk, safran, karanfil,
sr bezoar buruna [5] zg ilalardr. Kimin burnunda [6] kanama olursa; bal
yanaklara srlr, gze [7] yaylr, alna srlr bylece kanama durur.
[8] Kim nezle olursa, yonca ezilir suyu [9] szlp burun iine damlatlr.
Iyileir.
52
[10] Kimin burnu kanarsa ve durdurulamazsa [11] soan sirkeye konulur iki
burun deliine sokulur [12] (bylece) iyi olur. Kimin safras hastalanrsa, ac nar, kabak
[13] indigo suyu [14].. [15].. [16]..
4.2.4.2. T II Y 19 (11)
[II]
eviri
[17] Kimin burnu kanarsa, nar kabuunu dvp [18] elekten geirir ve burnuna
koysun, (kanama) durur. Yumuak [19] tuzu keten beze sarp alnna balasn, (kanama)
durur.
[20] Kim nezle olursa, dariflfl, yalamalk tuzu bal ile [21] burnunda usik etsin,
iyileir. Kimin [22] burnu kanarsa, o kan alp sata [23] kavursun, burnuna srsn,
scak [24] kan ile de kartrsn, alnna da srsn, [25] iyileir. Kimin dii arrsa, [26]
keketrn kavursun, kln alsn, [27] misk ve tuz ile aznda tutsun, kan [28] zoruyla
olan di ars iyileir.
4.2.4.3. T II Y 19 (12)
[III]
53
eviri
4.2.4.4. T II D 85
[IV]
4.2.4.5. T II D 85.
[V]
eviri
(?), gzleri grmeyen, burnu [60] tkanm, gzleri aryan [61] gz imi, gznde
[62] kzl et km olan, bu ilac isin [63] Balangta kak, drdnc gn [64]
Daha azn, iki kak isin. Kzl kei st [65] le isin olu olan anne st
4.2.4.7. T II D 85.
[VII]
[66] bolsar
[67] ti it z-mi
4.2.4.8. T II Y 19.
[VIII]
[IX]
[86] sak
4.2.5. nc kitap
Heilkunde IIde nc kitabnda verilen metinlerin orijinali bir veya birden
fazla geni kapsaml kitap rulosundan oluan nemli bir el yazmasna ait olduu tahmin
edilmektedir. Rulonun kad sar ve salamdr; ancak son paralar (150 satrdan
itibaren) ate ve nemden zarar grmtr. . Arka yzde ince bir metin vardr. 2
numaral kitapta olduu gibi, sonradan Uygurlar tarafndan yaz malzemesi olarak
kullanlm olmaldr.
yi korunmu bir yerinde rulonun genilii 27 cm.dir. Yaz temiz, kursiv bir
biimdedir. Noktalama esnasnda, r, a, n, c ve z; q ve y arasndaki, sadece bir nokta ile
noktalama eklindeki karklklar, hari tutulmamaldr. Ard ardna sralama srasnda
her bir ila bir nokta ile ayrlmtr. Daha byk blmler ve reeteler byk yuvarlak
noktalarla belirlenmitir. Yaz boyutu ve satr aralklar her zaman eit deildir.
4.2.5.1. T II Y 27
[1]
[22] rm[an] atl ol () mengiz-i anta bolur yanga ousi teg biin
(boluk)
eviri
[1]
drar bozukluu olunca kan cilde yrr [11] yumak (dm) hastal oluur.
Kann kirlenmesi ile on sekiz trl rmen yaras kar. imdi [12] bulgulardan ve
ilalardan sz edelim. Bu rmen yaras hastalklarnn ou [13] nceki varolulardaki
kt amellerden olur yada imdiki [14] hayatnda bir ok kt amel yapp uygunsuz
eyler yiyip [15] imekten olur. Deri, et, kan ve yemekler karr ve btn hltlar [16]
kirlenir. On sekiz trl rmen hastal oluur. imdi [17] bunlarn isimlerinden ve
grnmlerinden sz edelim.
lki udumbara adl rmen [18] yaras olup grnm krtdeki ara benzer.
kincisi [19] asri adldr, derisi kuru olup grnts beyazdr. [20] ncsnn
ad kakani dir Grnm krmz olup, az karadr. Hint [21] Abrus precatorius gibi
olan buanlar kaka tau tiptirler. Drdncs [22] arman adnda olup, fil derisi
gibidir. Beincisi [23] pudarika adndadr, grnm lotus yapra gibidir. Altncs
[24] mria igma adndadr, grnm geyik diline benzer.
4.2.5.2. T II Y 27 Y 17 Y 18
[II]
[25] ..
[26] ig emi () bir otuz ba emti bor-dun turm ig-ning emin s[z-]
[27] -lelim () alt utmat apsmar yil kngl-g sap udur gsz lur [anu-]
[28] -layu yme bor kiike or lur bor k iser kii k trl[g]
[34] to-nung b(e)lgsi bolur emti emin sz-lelim ra tuz soup [bor]
[37] (a)ra tuz irmi k(e)rek bir em mr () z-um uru vsada bu otlar
[38] bara tz bor birle irmi k(e)rek () bor ornta yil ig bulanm
[39] erser ngedr ubaan () nara () snan () vsada uru yalau tuz
b[u]
[40] otlar bara tz knit yanga barlap bor birle irser () bor iip
[41] yil ig tabram erser ngedr matu lung suva ergrp iser ()
[43] em yal() a yitrmi k(e)rek tadus()z isig a yitrmi k(e)rek tu/ ...
[44] -lu krtteki keyikler eti z-e alma yit[rmi k(e)rek] ...
[46] birle atp irmi k(e)rek () bir em mr suva a[tp irmi k(e)rek
ikinti]
[53] ... bir tun bir-k edg bolmasar () et-z-i kl[g] ...
(boluk)
eviri
[II]
60
[25]
[26] Hastalna ila. Yirmi bir(inci) ba (cilt). imdi arap nedeniyle olan
hastalklardan sz [27] edelim. Delilik, tutark (sar) ve yel (etkeninin) gnln datp,
kudurtup, aklsz brakt gibi [28] arap da kiiye zarar verir. ok arap ien kiide,
ok trl [29] hastalk geliir. Vcutta, bata, iki yanda ve tm kemiklerde [30]
hastalklar oluur. Tkanma, ksrk ve ime arzusu ortaya kar. Karn ve beden
atelenir ve [31] yanar, sarlk ortaya kar. Bu arap hastal safradan oluur. Vcut
[32] kt olur, aa (yemee) heves olmaz, kusar. Kirpiklerini kapatp durur. [33] Bu
arap hastal balgamdan olur.
hlt zarar grrse arap hastalnn ve [34] esas hltn bulgular ortaya
kar. imdi ilalardan sz edelim. Kara tuz paralanarak arap ile [35] birlikte
iirilmelidir. Bu birinci ilatr. Biber, dariflfl ve zencefil scak su [36] ile iirilmelidir;
ikinci ila. araptan hastalanana, sirke ile birlikte [37] kara tuz iirilmesi gerekir. Bu
bir[inci] ila. Karabiber, Ocimum gratissimum tohumu, Trachyspermum ammi bu otlar
[38] ayn oranda arap ile iirilmesi gerek araptan kaynaklanan yel hastal [39]
iyileir. Hnnap, nar, tekedikeni, Trachyspermum ammi tohumu, yalamalk tuz. [40] Bu
ilalar eit oranda ezilir ve susam yanda zlp arap ile iirilirse, arap ime
nedeniyle [41] artm olan yel hastal iyileir. Aa kavunu suda eritilip iilirse [42]
bu birinci ilatr. Nar taneleri sklp suda eritilip iirilirse bu ikinci [43] ilatr.
(Hastaya) yal a yedirmeli, scak tadusz a yedirmeli. [44] Krtdeki yabani hayvan
etinden kalma yedirmeli. [45] yapm kiiye arap nedeniyle olan hastalk artarsa
[46] katp iirilmeli. Bu birinci ilatr. Suya katlp iirilmeli. (Bu) ikinci [47] ilatr.
Tatl otlar kaynatlp, souyunca iine eker katp [48] iirilir. (Bu) nc ila.
Burak ayma kaynatlp (yedirilir) [49] ..tohumu, nar tohumu, kuru zencefil,
ahududu, su [50] piirilir, souyunca zerine eker salr. [51] Sln etinden ayma
yaplp yenirse, araptan olan(hastalk iyileir). [52] araptan kaynaklanan balgam
hastal oluursa [53] bir tn bir k iyi olmazsa, vcudu gl [54] (vcudu)
gszse verilmemeli. Karabiber, dariflfl [55] kaynatlp, suyuna teke[56]
krtteki ku [57] yi ilalar ile
4.2.5.3. T II Y 18
[III]
[58]
61
[59]
(Boluk)
eviri
[III]
[58] [59] [60] [61] Btn vcudu imi [62] geliirse, arr, bu
[63] ..balgamdan ise, ilac her birinden tekrar tekrar kullanmak gerekir [64] nca,
kaynatp iirilmelidir. Suyum [65] Suyu anms Be scak
[66] Yel, safra ve balgam bu ekilde tedavi edilmeli. i [67] Kara halile, kuru
zencefil, yonca kk. Bu ilalar[68] bir araya katlp iirilir. Bu birinci ilatr.
Andropogon muricatus [69] kuru zencefil , yonca kk, bu ilalar [70] birlikte iilir.
62
(Bu) ikinci ila. Andropogon muricatus, yonca kk, kuru [71] zencefil, Avicennia
marina , Himalaya sediri ve karabiber. Bu ilalar [72] (Bu) nc ila. trika tuk,
Avicennia marina beraberce [73] iirilirse ilik iyi olur. Kakruka, Avicennia
marina , trika tuk[74] ezilip ila kz sidii ile birlikte [75] st ile bir arada
kaynatlp [76] ila. Kuru zencefil,
4.2.5.4. (T II 2)
[IV]
[77].busm/ ...
[79] .,a tz .. .
(Boluk)
eviri
63
[IV]
4.2.5.5. T II Y 46.
[V]
[116] b si[ngir]. .
(Boluk)
eviri
[V]
[95] Dariflfl, kuru zencefil [96] bu ilalar tamamen ezilip elekten geirilir
[97] ishal hastaln durdurur. shal [98] ila gszse, pirinten (elde edilen) ishal
durdurucu eklenir. [99] Vrnt, Symplocos racemosa, Cissampelos pareira [100]
Syzygium cumini ve Mirobalanlar . Bu ikinci (ishal durdurucu) ilatr [101]
Cissampelos pareira bu nc ilatr. [102] Kzl kendir iei ve katpani, Bu
drdnc (ishal durdurucu) ilatr. [103] Deiik ishal durdurucu ilalar birer birer
[104] bir arada iilirse ishali durdurur. [105] shal iyi olur. Symplocos racemosa ve
yansra [106] ... iilirse ok gl etki yapar. shal [107] birlikte iirilmeli. shal
durur. [108] Suyla kaynatp iirilmeli [109] Ot ovyayal ezilip sln eti [110] Kabn
az kil ile kapatlr. [111] bala katp iirilmelidir. [112] iei kk, kuru
zencefil, nanahan [113] kaynatlp iilirse, safradan kaynaklanan ishal [114] tat,
nar tat ve ksai kaynatlp [115] geer. Myrica sapida, Acconitum heterophyllum
[116] kuru zencefil
4.2.5.6. T II Y 66
[VI]
[127] -ning otn ngi ngi soup elgep () mr () tuturan suvi birle
[134] ptr () mlu bikl amra arun () tin bu otlar yalngu yalngu ek
[147] anu trkin ana tidmi k(e)rek () basa arsz skmekig tdm
eviri
[VI]
Kanl ishale, s(a)laka [134] ptr () mlu, Buchanania lanzan , Magnifera indica,
Terminalia arjuna () tin, bu otlar tek tek kei [135] st ve bal ile birlikte iirilir.
Kanl ishale iyi gelir. Symplocos racemosa [136] meyan, Mimosa pudica, eker, lotus
iei. Bu birinci ilatr. Asparagus racemosus, Mimosa pudica [137] Ku idesi
reinesi, ptmakir. Bu ikinci ila. Saussurea auriculata, lotus iei, ku idesi [138]
sakz, meyan, Symplocos racemosa. Bu nc ila. Bu trl [139] ilataki otlar tek
tek kei stne katlp, bal ile [140] iirilir, bylece kandan kaynaklanan ishal durur,
67
Sandal aac ve Aglaia Roxburghiana ezilir. [141] elekten geirilir () bal () ve pirin
suyu ile iilirilirse, kanl ishale [142] iyi gelir, zerdeal tohumu ezilip elenip, bal ile
yamur [143] suyuna kartrlp iirilirse, kanl ishale iyi gelir. [144]
Nymphaea stellata , meyan, sang ve eker yeni salm st ile iirilirse, [145] kanl
ishale iyi gelir. Kanla kark kirli dk kyorsa [146] ya ydang kan ya da ydang
dk gibi birey karyorsa [147] nce hzla kann sonra kirli ishalin durdurulmas
[148] gerekir. Kan durdurulunca ve dk tabii halini alnca, mirobalanlar ile verilir
[149] ve kei st iilir. Bunca ilacn sonu
4.2.5.7. T II numarasz
[VII]
[150]
[153] .bilmi
[161] .artu
[163] erser bm mm
[173] ............. ptul tripal p ... umat () kur () kntakari vaz-ak kran
(Boluk)
4.2.5.8. T II D 296.
[VIII]
[199] ..
(Boluk)
4.2.5.9. T II Y 17.
[IX]
[200]..
[204] tut/...
[205]
(Boluk)
(Boluk)
70
4.2.5.11. T II Y 59.
[XI]
[209]...
[214] n ar ...
4.2.5.12. T II numarasz
[XII]
4.2.6.1. Numarasz
[1] bata tiz-te ...
[3]
[9] ...
[10] ...
[30] sner ()
eviri
[1] Bata, dizde [2] gste, elde, inkitte [3] ... [4] Kiinin atei yksek olup,
dili [5] tutulmusa ve konumaya gnl [6] yoksa, bu onun tgndr. Yrein [7] iki
snr altnda olan yerde, yana altnda.[8] ...[9] ... [10] ... [11] safra damar bulunur. [12]
talta talta [?] bu ikisine iyi gelir. [13] Geyik ilii (?) bir str, kara halile (Terminalia
chebula) on, Emblica officinalis [14] be, in al (Crataegus pirmatifida) bakr,
dariflfl ve kuru zencefil [15] ikier bakr. suvatr bakr, eker [16] ve bal er
str. daac (Aquilaria agallocha) [17] st ve etsuyu ikier si [18] [iiril]meli. [19]
vinini, beyaz yiksek, zerdeal tohumu [20] kuru zencefil, Himalaya sediri, karabiber ve
dariflfl: bu ilalar [21] eit miktarda ezip, toz haline getirip elekten geirmeli ve lk
[22] su ile iirmeli.si/...hastalna [23] iyi gelir. [24] Kan kusmaya kar ila, pars
73
sing[ir]...(?).....[25] beer bakr Acorus calamus ve bal birer str ezip, elekten geirip,
[26] bal ile yuurup, hap yapp imelidir [27] (Bylece) kusma geer. [28] Aglaia
Roxburghiana ve igdile eit miktarda ezilir, elekten geirilir, bal [29] ile yorulur, hap
yaplp iilir[se kusma] [30] geer [31] Kusma uzun srerse ('?) kzl rgesin.[32] ve
biber ince ezilir, elekten geirilir murut suyu ile [33] yorulup hap yaplp her sabah
[34] iilirse, kusma geer
4.2.7.1. Numarasz
n yz
[I]
Arka yz
[II]
74
4.2.7.2. Numarasz
n yz
[III]
[31]
Arka yz
[IV]
[32]
[15] n in bolur
[20] adu ol
eviri
[1] Genliki tozu; [2] dariflfl, be bakr, [3] karabiber, drt bakr, [4] kurbi,
bakr [5] tarn, iki bakr [6] kakule, bir bakr, [7] kuru zencefil, bakr, [8] btbul,
drt bakr, [9] urnu bir bakr [10] nanahan, bir bakr [11] taze susam, bakr [12] bu
ilalar yumuaka ezilir, bal ile yorulur, kuburnu byklnde hap yaplr... [15]
ar dzelecektir. [16] kzamkk balayp kabz olduunda [17] inek tereyan eritip
iirin [kabzlk] geer. Bulung [19] bakr su ..., katlr.
eviri
[1] Kei st ile ykanrsa, yz krksz olur. [2] Bir erkek ocuk (boynuna) bir
kpek dii asarsa, yrekli olur. [3] Bir kpek diini yakar, (kln]uygun yerinde
tarsa, kllar [4] kmaz. Kepek haline getirir, czzaml kiiye srterse [5] czzam
kaybolur. Eer ibibik kuunun kemiklerini [6] misk ile kartrp, birazn yzne
srerse, dii...
4.3.3. T I D 596
n yz
i
Rasayan (Skr.): Elixir vitae (Arat); gnmzde anti-aging terimine karlk gelmektedir.
77
eviri
[l] ... Terminalia chebula ... [2] ... iirmeli. onbirinci [?] ... [3] ... yra,
Terminalia chebula bal ile (kartrlp) [4]... ierse, (bylece) her ay ... [5] ... (ve)
hastalk olmaz. Dier ktler [6] ... (ve) ... renkli ve gl olur. vcut (?) [7] ... olur ...
abuk yalanmaz. Vcudu ... [8] ... imi gibi olur tsiklitsi [9] ... dvp, elekten
geirip, bal ve tereya ile kartrp [10] ... a karnna susadka isin yasa ... [11] ...
ise ve sa kesilmise (?) ... d2] ...dvp...,
Arka yz
[23] to ...
[24]
[25] [kteol...
eviri
[13]... ierse, sakin olur... [14] ... olur. Tohumlar azalmaz. Meyan ezilir [15]...
ve et suyu ile kartrlr, suyu her gn [16]... iilmeli. gse iyi gelir. Sar... [17] ...
ilac odgurur . imdi ila... [18]... srayla bandan ba ars [19]... sz edelim. nk
[20]... kk yerde olur. [21]... kk bata olur. Be [22]... , iinde hastalk ortaya
karsa. . [23]. to
4.3.4. T II Y 18
II.
[1] ..bilgeli
eviri
[1] bilmeli [2] (imdi) lerden bahsedelim. 21 yanda [3] olunca. iki dii
sar olur. 22 yanda olunca [4] iki dii sar olur. 23 yanda, [5] iki dii sar olur. 24
yanda [6], iki dii sar olur. 25 yanda, yani bir ... [7] dii sar olur. 26 yanda, [8]
olur. 27 yanda, bylece alt-orta ..
4.3.5. III.
. ..
[2]./[ser, otra
eviri:
[l] ... [3] ... ise, btn vcutta yaylr ... [4] ... hastalk olmazsa, ksrkte [5]
... i iyileir. Vcudunun ... [6] tedavi olursa, iyi olur.Eer bir kadn... [7] ... eer ii
hareketli ise, erkein ii [8] ... tedavi olursa iyi olur. i yelden olumusa ... [9] ...
gerek ... inek ya, susam... [10] . iirmeli...
80
4.4.1. T II S 49
Ayn el yazs ile yazlm iki para, her biri alt satrlk Poth-yapra. Sa ve
sol kenarlar hasarl ve bu nedenle her iki yapran sras belli deil. Ayn ekilde n ve
arka yzler de tahmini belirlenmi.
I.
n yz
[1] /mek kelir, til tpi. bhogzi. pkesi. tamga suv l ltci tmarlri
[2] /k p bhelkleri montag bholor (:) agzi urir (,) sv iip mmz (.) ag
lr. /...
[3] ... gzintim tshr ntrr (;) ohsar. svelr (;) knli r (;)svsale
isi/
[4] svsala bholsr (,) ohsa pre bholor (.) tuluni sncr (,) bhi tittrer .
..
[5] ... /plepi. ulai yz usuz ksz bholor. soge sv iser svselei
[6] ... /cig tttir (,) kzi izil bholur (;) uzatti urima isirkemmek pmeklek
bholor || yel pulga/
eviri
Arka yz
[7] aag yollara solap oor (.) trk ol lep catti tithik tek uriyr(.)
bhogzinta kil/i/
[8] /r (.) arn rlr (.) bha tekzinur (,) ulr (.) ussr(.) aag ersir (.)
ermek izi/
81
[10] ... / ttim bholor || isik uyaa emkenmi ki kcek puzlug yenlag icc/
[12] /glag agar civsagum or atim lep tzlk svsal rer(.) bho svsala
lr
eviri:
II.
Arka yz
[13] /sma lag tuturamlar purchk lr eker /// mampat ol (.) mir sti
ke/
[16] /rs ogsti lu svulrt yek ustmki ham sodak tekme bholr lr(.)th
0/
[18] /rt y tenri yaroim utrunuk ertrmi kerek. tozlug tupra lag ke/
eviri
Pirin, fasulye, eker, bal (?) vb. gece souk yelde kaldndan tr
... gecenin ve gnn. . ve hendeklerde, derelerdeki zehirsiz ve saf sular ....
benzeri olan btn sularn iinde en st dzeydeki prenslerin suyu olarak adlandrlr.
merhemler srlmeli, inci kolye takmal. Tak ve ay parlakl tozlu toprakl
82
n yz
[19] tak yemi kerek. otgura civsagum or yaglag hkurug aslar mirlig
[23] kcim km cogi com t dhkr srag terilr. kez rtut bhulgnur ...
eviri
gibi yemeli. zellikle (?) fermente, tuzlu, yal ve kuru gdalar, bal-tutarllk
astar ile beslenmi giysiler giymeli tehlikesi yerlerde yatmal, hendeklerden su
iip... yourt. . . gne doarken, yatmaktan kanp ayaa kalkmal Yaz
zaman. . . gc sayesinde. gnein batmasndan toplar.. sonbahar mevsiminde ...
bayat ac ya safray arttrrsa tiktak ya iirmeli, skitk iirmeli, damardan kan
almal.
[3] -ig irinkey tsuyurkayu y(a)rlkap kz otn katmak tr[sin? ka]mag kii
kr
[5] [ot ]-lar bo err ... kakoti ... kirakakoti yipn len[hua .kk]
...
[7] [krk]m ... tavga krkmi p(i)tpidi ... mira ... biig s[ngr ]
83
[9] [ ... s]akar ... kapir ... yar[ma]r str urup yinge kinl[emite? dok krgeli]
(b) yz
[2] [ ] birisin ming sekizer kata szlep ... alk[o kamag tnlglar n ]
[3] [edg?] gli y(a)rlkanu kngl turgurup bo otug do[k krgeli erklig ary]
[7] bri tmek ... ya. akmak ... kzarmak k(a)ragu bolmak ... kz agr[mak]da
ulat
[8] kn kntemek birer kata bo [otug] kzde ursar bara ngedr ... iki kn
[2] -gay ayagay agrlagay ... kim-ler birk k[z agrg] bolup knt[... ]
[3] -ser ... kzi emzik bolup bri tser ... tr arr .. viriri .. imi[ti]
[7] atn atayu bo dok darng szley ... mr.. azu [ l]- otu[g]
[8] [.. ] kii sti birle katp yogurup yas[s] klp kzde [ ... ]
[9] [ming] kzlg bodis(a)t(a)v krki skinte bo dok darn o[kiyu? ... ]
(b) yz
[3] yag yala yangku kemiip emgekke tegrgeli kl[n]sar.. tr[ ... ]
[4] t[obra]k alp ... azu min ... azu lav alp ol kii et'zi[nte ... ]
[6] alip ... bo dok darn nom ze yz sekiz kata arvap k[ ... ]
[7] anm-ta ol kii et'zin birer kesser ... manulayu klu yz [sekiz]
[8] bin klp amrig atn atap otka kynser [ ... ]k tkedmi [ ]
4. T I x 505 (= U. 5478a-b.)
5. T II Y 20 (= U. 247a-b.)
i
Buluntu yeri iareti yok.
85
eviri
... nin ii ..., fil [dii], sn, (misk) kedisi dks, ..., ylan derisi, tekenin
alnndaki boynuz: bu ilalar ezilip tts yaplr. yileir, geer, iyi olur."
[4, 9] ab
p'lkwk- [5]ke bem ab
knid
n aknte (bkn-te) ab
p'lkwk-[10] nng
ab
yuman-(6)ga aazu (bau) ayavalmnga (banm-nga) ato[uz] (btouz) [11] abelig
a nur b nurb nurb nur b nurb
knin ([12] bkni) yanglmadn trtg touz el[ig] [12] [kn]i
a
tolm-[7]ta (btolm)nur bkwlkwk-tin ab
iki bblk (abolk) ab
urt [13]abner banta
(aa[nt]a) absong abo abedg (8)abbolur asnam (byramis) abem abol
eviri
(14) p'lkwk-i yr'sy bolsar sparsum-n alp ii (15)-[t]e aynturup ovu bolm-
ta elig [kn] (16) trtgl yalur anta basa oa yanga (17) knit yan trtg'ol urt
ner
p 'lkwk yr'sy (?) olana, sparsum (?) alnp (bir) kapta kaynatlr. Kuruyunca (?),
50 (gn?) boyunca srlr. Geer. Bundan sonra, daha nceki gibi susam ya ile
srlr. Kurtu kaybolur."
i
Burada sonradan yrtlm iki para birletirildikten sonra birlikte okunmutur. Bu nedenle satr saylar deiik
verilmitir.
86
(18) grx to(n)m kii lau (?) sadu[n] (19) tva am ta uru bo otlar
ylas[ar] (20) grx to(n)m kider :
blisin arpt kii tts yakmalr: eer sarmsak, in kam, ta-kk ilalar
ile tts yakarsa, iblis arpmas geer."
(14)[...]
i
Buluntu yeri iareti yok.
ii
n yz belirlenemedi
87
"Eer bir erkek bir kadnla becerikli olarak birlikte olmak istiyorsa, ilac: u(?)
kuunun (?) tyleri, [...], sln kuyruu, kurbaa baca, kertenkele kuyruu: bunlar
ufalanr, erkein iedii yere salr. iyi olur. [...] Iki hafta sevin [...] Tanrma [...] klp
tapnsn, iyi olur. "
(7) [...]i
[...]
udi [... kartr]lp iilirse, hemen (?) [... beya]z tts, tavuk-[...] karn zerine
[...] Andropogon, arap, sirke [...] su ile kartrrsa [...]"
(n yz ?)
[...] ile et suyu [kartrlrsa, ...] her birinden ikier bakr [... i]ilirse, geer.
[...ei]t miktarda [...]iilirse, geer. [...] Kara tts (Balsamodendrum mukul), beyin (?)
[...]."
(arka yz ?)
(4) [... az] uyri - bo muna ot[u] t[z l] (5) [lp inge soup l]alap "
yourup st birle
eviri
89
[Eer...], kendine dokunursa, [...] sallar (veya paralar?), (sonra?) susam ya,
[...beyaz] hardal: bu byle drog[lar eit ince paralar eklinde ezilir, paralanr,
kartrlr ve st ile [iilir (?) ...] olmal[...]dr! Tam (?) olsun benim gcm
[bymeli(?)...] Hastalk geer ve yok olur. "
(nyz ?)
(2) [... bolur ...] tavaa p[...] bolur " p(i)tp(i)di " b
eviri
[...] kk ve Hinte ad v(a)st[i] [... olur ...] ince p[...] bolur " dariflfl, kuru
[zencefil ... bu] ilalar iyice ezip, un haline getirip, [...ig]ilmelidir "su (veya) st [i]le
[... i]sin. Sonra ktr (?) i[le] [...] suyu ile yesin, bylece[...]
(3) [altn otra] iki tii sar bolu[r iki otuz yasaar altn]
(4) [otra] trt t[i]i sar bolur " otuz ya[asa]r [altn alt]
(5) tii bara sar bolur trt otuz yaasar s[tnki otra]
(6) iki tii sar bolur bi otuz yaasar stnki otra trt
(7) tii [sar] bolur " alt" otuz yaasar stnki alt tii bara [sar]
(8) bolur - yiti otuz yasaar altn otra iki tii yene yurng [bolur ]
90
eviri
[...] bilgili i[sterse ...] [...]l[ar]n syleyeli[m "... Yirmi bir yl yaarsa] [alttaki
ortada] ki iki dii sar olu[r. Yirmi iki yl yaarsa alttaki] [ortadak]i drt d[i]i sar olur "
.Yirmi yl ya[a]r[sa] [alttaki alt] dii hepsi sar olur. Yirmi drt yl yaarsa, s[tteki,
ortadaki] iki dii sar olur. Yirmi be yl yaarsa, stteki, ortadaki drt dii [sar] olur.
Yirmi "alt" yl yaarsa, stteki alt dii hepsi [sar] olur Yirmi yedi yl yaarsa,
alttdaki, ortadaki iki dii yine beyaz [olur ]
4.7.1. U. 6871b
Arka yz
r2 [...]uma-k a[...]
r3 [...]t la rn | [...]
n yz
eviri
[...] (r5) [...] nefes darl, ksrk, ate[...] (r6) [...] byle hastal olan kii filiz
ine[me]meli [...]
(v1) [...] m olmal. Gznn elementi ? ate, balga[m...] (v2) [...] etmi olmal.
Bundan sonra nasl[...] (v3) [...] dan nce [...] tmbla adl ila [...] (v4) [...] safra
hastalna, rks [...] (v5) [...] [f]ayda e[tmez... ]
91
4.7.2. U. 6871c
AHS I (= Strasthna) 2, 816
Arka yz (recto)
2 [...]yinki [...]
n yz (verso)
6 [...] i [...]
eviri
(r2) [...]inki [...] (r 3) [...] ie gce [...] (r 4) kemii salam ol[mak ...] (r 5) ve
yorucu i [...] gl [kiiler ...] (r 6) mevsimler boyunca bundan tamamen farkl [...]
4.7.3. U. 6871a
AHS I (=Strasthna) 2, 1724
Transkripsiyon
Arka yz (recto)
n yz (verso)
eviri
(r 3) [...] karn ikin[leir ...] (r 4)[...]er a erken gir[meli ...] (r5) [... baka bir
ie anla[y...] (r 6) [...] ...etmeli. Darma olmadan sevin [olmaz]
(v 1) [...] [saygya] lyk olanlara mkemmel(?, lit. ilk) akl [...] (v 2) [...]
cinayet, hrszlk, bakasn [sevmek] (v 3) [... bakasnn] maln kskanmak, [fke] (v
4) [...] yoksul olan [...] (v 5) [. .]ek ... [...]
1 [...]teg yemi kerek. odgurak vagun or yaglag kurug alar mrlg [...]
3 [...]K abag yerle<r>te yatm kerek . ogran suv Ip ar yogrot ... [...]
4 [...]g , kn ognta turmakag y()rat tarkarm kerek || || grimakal [a] tla[g ...]
6 [...] turm tiktak yag irmi kerek . sK igu irmi kerek | kan kana[tm
kerek ...]
eviri
93
(r 1) [...] ... yemeli. Eki, tuzlu ve yal tad olanlarla bal srlm kuru gdalar
tketmek gerekir [...]
(r 5) [...] Gnein scandan duyulan ciddi arnn sonucu oalrak safra birikir.
Gz mevsiminde bozulur. [...]
(r 6) [...] ... tiktaka-ya iirmeli [...]; mshil iirmeli[...] kanatmal (kan almal?)
2 [... ]dgr , tnle sogk yelte tokmakta dgr t<n>n knn t[...]
4 [... no suvsu]ka ogat alku suvsularta yeg ustunki hansodak tegme bolurlar
an o[...]
eviri
(v 6) [...] [saraylar] da
94
4.7.5. U.6866
AHS I (=Strasthna) 19,140 8120, 1
Arka yz (recto)
eviri
1. dizini yukar
4. ve [] ile []
n yz (verso)
eviri
4. blm son[u]
5. hepsinde [...]
6. st blm[d]e[k]i
Transkripsiyon
Arka yz (recto)
r1 [...]mek kalir . til tubi , bogz , pkesi , tamgak (,) suv l d alta tamarlar
kurp suvsala
r2 [k ...]k buk belgleri montag bolor (:) agz kurr (;) suv iip kanmaz (;) aag
aklar ; ni kslur ; bogz
r3 [...] agzntn tagaru ntrr (;) kogar ; savklar (;) kli azar (;) suvsalk
isirkenmek ugrntak ,
r4 [...)] suvsalak bolsar (,) kogak burk bolor (;) tulu sanar (;) ba titrer (;)
yd tuymaz (;) agza
r5 [...] ... t/p lepi ; kulkak yz (,) usuz, ksz bolor . sogk suv iser (,)
suvsalk aslur . sarg zeki -
r6 [gsuz bolur; agz a]g tatr (;) kzi kzgl bolur (;) uzat kurmak isirkenmek
bumaklg bolor . yel bulganp lipig suv l -
eviri
r 1 [...] ... mek kalr. (hastann) dil kk, boaz, akcieri, dama (ve) su (ve)
nem tayan damarlar kurur, susar
r 4 susuzluk olduunda [yelden olan], (hasta) gevek (ve) kuru olur; akaklar
sancr; ba titrer; koku duymaz; azna
r 5 [tad alamaz; ...] ... balgam; kula sarlar ; gszleir, souk su ierse
susuzluu artar. Safradan olan-
r 6 [gzkr; azn a]c tat [olur]; gz kzarr; srekli kurur, atelenir, nefesi
daralr. Yeli bozulup balgam su
n yz (verso)
v1 [d ...] akag yollarta solap kodor (.) trk ol lep anDk titig tag kuryur (.)
bogznta kltk olorur teg bolup u-
v2 [dyur; agz tatglg tat]r (;) karn rlr (;) ba tegzinr (;) udklar (;) kusar
(;) aag yarsr (;) ermeg igi<n> ke bier (.) bo lip ze-
v4 [...]ztIn bolor . isig kuyaka emgenmi k(i)i keg buzlug ylag igu
kunuylar birle
v6 [g ... ya]glag agar vagun or atn lep tzlg suvsalk rer (.) bo
suvsalklar alko rasakay tiKli-
eviri
v1 [...]yollarda depozit olur. Balgam amur gibi kurur. Boaznda klk varm
gibi olup,
v2 [uyur; az tatllan]r, karn yel (gaz) ile ier; ba dner; uyuklar; kusar;
yemeklerden tiksinir, hazmszlk olur. Bu balgamdandr
v4 [...] dan olur [...] Gne nlarnn ssndan muzdarip bir kii, soylu kadnlar
ile birlikte gl buzlu iececekler ier
97
v6 [...] yal, ar, eki ve tuzlu yemekten balgam kaynakl susuzluk olur. Bu
susuzluklar hepsi rasaks ya- ...
4.7.7. U.6821
A yz
B yz
a [...]g[]k og su[...]
4.7.8. U.6905 d
A yz
4 [...]kte
5 [...] ... nI n
B yz
1 [...] ... r -
2 [...]klg
3 [...]
r2 . [krmia]tru vra
kalkah [...]
98
krmn kurt[larg]
upaku[ly] [...]
n yz
v1. [] avajatu ta
v5 saruje agrg
varccovibandhe[u] [...]
99
3. [ha]rtak arire
n[gara] [...]
4. [...] [bi]rle
idam bolarn
5. [sya-] [a]g[]zta
n yz
ksam yt[l]
2. kapittha m(u)rutnu
amblarasen[a] []
samnai[r] [t]z
asakrn [ ... ]
Realgar tozu, Piper longum ve Piper nigrum; Feronia elephantumun eki suyu
ile birlikte, eit miktarda imii pirin ile kartrlp, zerine bal srlerek yenir,
mzmin kusmalara genellikle iyi gelir.
5. [...] [...]nl
i
Basnl buhar ile hacmi arttrlm pirin- Puffreis
100
yu[kta] [ ... ]
r1 [...] [top]olgak
r2 [...] [ ...]m[I]
atisre skmekke
[1]
rl 1. [amlavay] [ ...]sar
Eer asitleri gz ard edilirse, sarmsakta be tat bir arada bulunmaktadr. Bu,
genellikle, yel ve balgam bertaraf eder ve (dier) uygun ilalar ile hazrlandnda,
hlt da bertaraf eder.
[2]
3 5.[icchat] [ ...]r ze
[3]
8. pibet izn
Kuralna gre, her seferinde bir Karsa daha fazla olmak zere, saf suyu
iilmelidir. ki, (veya) drt, (veya) alt Pala; dk (veya) orta, (veya) en yksek dozlar
olarak kabul edilir.
[4]
13. kalpa[yet] []
[5]
n yz
16 [khe]da tI[...]
Bir buday (unun)dan oluan yemek verilmeli ve yabani hayvan etinin suyu,
fke, cinsel iliki, kaza, vb. ve sindirim yetmezlii gibi etkenlerden kanmaldr
(7)
(Sarmsak), tereya birlikte ile safray; ya ile birlikte balgam (ve) yeli
bertaraf eder ; domuz ya ve ilik ile birlikte (gs) yaralanmas ve bitkinlikten
muzdarip olanlar glendirir.
[8]
[9]
A yz
B yz
M 152 b (?)
1. (7) kart ol sarg tzlg kart o[I] bir kolu //// yitr ///
eviri
( ...) 6. ikinci kimin it ( ...) 7. yara, safradan olan yaradr (bir) yaradr, bir defa
geir... (8) ....dokuzuncu, kimin bir defa ....se, (9) .... yemek yiyip sindiremese,
kartrp iirirse (lO) .... ayrca (?) yara ortaya ksa belli olmaz. (ll) .... yara, safradan
105
olduunu gstersin, iyileir. (12) Yine kimin sol kolu yara (13) bu hastalk .
yitirmi......
4.10.1. ar
Gnmz Trkesinde karl: Asnam inciri (Bed.) Bilimsel ad: Ficus
religiosa L. Dier dillerde, udumbara (Skr.) Bo inciri (Bedevian) botree, peepultree,
sacred fig (ng.)
zellikleri: Gney ve Dou Asya lkelerine zg bir incir trdr. Baz kurak
geen mevsimler dnda, yapraklar yeildir ve dklmez. Ykseklii 30 mye ve
gvde ap 3 mye kadar ulaabilir. Yapraklar 10-17 cm uzunluunda ve 8-12 cm
geniliinde, belirgin bir kalp eklinde olup, saplar 6-10 cm uzunluundadr. Meyveleri
1-1.5 cm apnda kk incirlerdir. Bu aa Hindular ve Budaclar tarafndan kutsal
olarak kabul edildiinden, yetitii yrelerde kutsal incir olarak anlmaktadr.
Sylencelere gre Siddhartha Gautama (Buda) byle bir aa altnda oturarak
aydnlanmaya (nirvana) ulamtr.
Ksa kkleri olan, yapraklarn dken, byk bir aa trdr. Kabuu gri veya
kzl kahverengi ve dzgndr. Geleneksel Hint tbbnda kkleri st arttrc; ham
meyveleri kan temizleyici ve ishal durdurucu ve susuzluk giderici; hafif olgun
meyveleri ise kusmaya, kanamaya ve menorajiye kar ila olarak kullanlr. Elimizdeki
Sanskriteden evrilmi bir Uygur metninde bu szck bir deri lezyonunu tanmlamak
iin kullanlmtr. Ancak geleneksel Hint tbbnda meyve ve yapraklar ifa amal
kullanlmaktadr.
4.10.2. agaru
Trkede daac, kust-i bahri gibi isimlerle bilinir. Bilimsel ad: Aquilaria
agallocha E anlamllar: Aloexylum agallochum, Agallochum officinale, Agallochi
verum, Dier dillerdeki karlklar: akaru (Toh.), aguru (Skr.)
zellikleri: Hindistan gibi tropik blgelerde yetien, yanarken gzel koku veren,
odunu ve kabuu ho kokulu bir aa. Dini trenlerde tts olarak yaklr, hastalar
dumanna tutulur bylece hastalklarn iyileeceine inanlr. XVII. yzylda Salih Bin
Nasrullah bu drogdan tkanmalar aar, gazlar giderir, sinirlere ve kalbe kuvvet verir,
106
sibidirimr iyi gelir, buhar balgam giderir diye sz etmitir. XIX. yzylda anizade
Ataullah ise, midevi olduundan bahsetmitir43.
4.10.3. amra
lkemizde mango olarak bilinmektedir. Bilimsel ad: Mangifera indica L. E
anlamllar: Mangifera domestica Gaertn. Dier dillerdeki karlklar: amra (Skr. ) sing
lcang-go (Tib.) mango (ng.)
4.10.4. ankabu
Gnmz Trkesinde karlklar: eytantersi, hiltit, eytanboku, eytanpislii,
eytantanesi, eytanotu, baldrgan, haltis, htht, kad aac, kasn aac. (Hauens.)
Bilimsel ad: Ferula assa-foetida L. E anlamllar: Ferula foetida (Burige) Regel.,
Ferula assafoetida auct., non L., Ferula koelzii Rech.f. & Riedl., Scorodosma
foetidum Bunge. Dier dillerdeki karlklar: ankwa ankwa (Toh.), hing (Hint.).
agudagandhu, badhika, hingu. (Skr.)
4.10.5. arun
Bilimsel ad: Terminalia arjuna (Roxb. ex DC.) Wight & Arn.
E anlamllar: Pentaptera angustifolia Roxb., Pentaptera arjuna Roxb. Ex DC.,
Pentaptera glabra Roxb., Terminalia berryi Wight & Arn., Terminalia glabra Wight &
Arn., Terminalia ovalifolia Rottl. Ex C.B. Clarke. Dier dillerdeki karlklar: Arjuna-
tvak (Skr. ) arjuna (Tib.)
107
zellikleri: 10-70 cm ykseklikte, bir yllk, otsu ve beyaz iekli bir bitki. Urfa
blgesinde yetitirilir .Kullanm: Meyveleri, gaz sktrc ve st artrc olarak
kullanlr.
zellikleri: Gney Asya, Hindistan, Nepal, Gney-bat in, Gney Sri Lanka,
Malezya ve Vietnamda yaygn olarak yetiir. Herdem yeil bir aatr, 30 mye kadar
uzayabilir. Gvde kalnl 1 myi bulabilir. Meyvesi 2-4.5 cm uzunluunda, 1,2-2,5 cm
geniliinde siyahms renkli ve zeri boylamasna izgiler eklinde girintilidir.
Demlenmesiyle elde edilen sv, cerrahi sonras yaralarn daha ksa srede
kapanmas amacyla, ayn zamanda basur tedavisinde lokal olarak, di eti
hastalklarnda ve az ii yaralarda gargara eklinde kullanlmaktadr. Yzeyel
kullanmnn antiseptik, ar kesici, ve yara iyiletirici olduu bilinmektedir. sindirimi
dzenleyici, gaz giderici etkisi mevcuttur.
108
4.10.8. artu
Gnmz Trkesindeki karl ile ard, Cupressaceae ailesinin Juniperus
trlerine verilen genel addr. Dier dillerdeki karlklar: hapua (Skr.) spa mai bras bu
(Tib.) Juniper (ng.), Wacholder (Alm.).
Juniperus drupacea Lab. cinsi ardlarn andz olarak bilinen odunundan ard
katran elde edilir. Bu drog antiseptik olarak kullanlr47. Juniperus communis cinsinin
toz haline getirilmi kuru meyvalar ise idrar sktrc ve terletici zellii sebebi iIe
souk algnl, kalp yetmezlii gibi hastalklarda kullanlabilir.
4.10.9. badyan
Gnmz Trkesinde karl: Badyani, Yldz anasonu, in Anasonu33
zellikleri: Ana vatan Gney Bat in olan, 3-5 m ykseklikte ve beyaz iekli
bir bitkidir. Tad anasona benzeyen meyvesi 6-9 paradan yaplm ve yldz biiminde
olup, her bir para kayk eklinde, 12-17 mm uzunlukta, esmer krmz renkli, tek
109
tohumlu ve anason kokuludur. Byk lde anetol dan oluan uucu bir ya (% 4-5)
ierir.
4.10.10. bat
Bilimsel ad: Cissampelos pareira L. E anlamllar: Cissampelos hernandifolia
ing. N . Dier dillerdeki karlklar: pathe (Skr. ) pa tha (Tib.) Dash. Velvetleaf (ng.)
4.10.11. b singir
Gnmz Trkesinde karl: kurutulmu zencefil kkdr. Bilimsel ad:
Rhizomes Zingiber officinale Rosc. (Zingiberaceae) E anlamllar: Rhizomes Amomum
angustifolium Salisb., Rhizomes Amomum zingiber L. Dier dillerdeki karlklar:
unthi (Skr.) bcah sga (Tib.) Ginger root (ng.), Srngaveram (Hint.)
4.10.12. bikl
Bilimsel ad: Buchanania lanzan Spreng. E anlamllar: Buchanania latifolia
Roxb., Buchanania angustifolia Roxb. Dier dillerdeki karlklar: Priyala (Sakr.),
Piyala (Tib.), chirauli-nut (ng.)
4.10.13. bil
Bilimsel ad: Aegle marmelos (L.) Corra E anlamllar: Belou marmelos (L.)
A. Lyons, Crataeva marmelos L., Crateva marmelos L., Cydonia indica Spach.,
Feronia pellucida Roth. Dier dillerdeki karlklar: Bilva, Shivadrumaa, Shivaphala,
Vilva,Vilvam (Skr.), Bi lwa (Tib.), Bael (ng.)
Kullanm: Eski Uygur reeteleri arasnda kusmaya ve ishale kar ila olarak
kullanlmtr. Geleneksel Hint tbbnda kkleri kusma, kolik ve dizriye, ham
meyveleri, iekleri ve yapraklar ishale kar ila olarak kullanlr.
4.10.14. bitmul
Dariflfl kk bk. Dariflfl
111
4.10.15. bodu
Gnmz Trkesinde karl: ivit aaci. Bilimsel ad: Indigofera tinctoria
L. E anlamllar: Indigofera anil L. var. orthocarpa DC, Indigofera argentea L., non
Burm.f., Indigofera Bergii Vatke, Indigofera cinerascens DC, Indigofera houer Forssk.,
Indigofera indica Lam., Indigofera sumatrana Gaertn, Indigofera ornithopodioides
Schum., Indigofera orthocarpa (DC.) Berg, Dier dillerdeki karlklar: nila, nilini
(Skr.), ni la (Tib.), indigo (ng., Alm.)
4.10.16. bor, zm
Gnmz Trkesinde karl: zm. Bilimsel ad: Vitis vinifera L.. Dier
dillerdeki karlklar: draka (Skr.), rgun bru (Tib.), grape (ng.)
zellikleri: Karmak yapl, kahverengi gvdeli, yar odunsu bir bitki olan
asmann meyvelerine verilen genel isimdir. Dier meyvelerle kyaslandnda en fazla
eide sahip olan trlerden biridir. 10.000'nin zerinde zm eidi bulunduu tahmin
edilmektedir.
Kullanm: Eski Trke metinlerde her iki isim de (zm, bor) gemekle birlikte
bor ayn zamanda arap karlnda kullanlmaktadr. Metinlerde zm kk (asma
kk), zm sirkesi, kuru zm eklinde kullanmlar vardr. eitli biimlerde, ama
genellikle arap veya zm sirkesi olarak, di arsna, kanamalara, yaralara, kusmalara,
nefes darlna kar ve doum, dk gibi konularda eitli droglarla kartrlarak
kullanlmaktadr.
4.10.17. buda
Gnmz Trkesinde karl: Meyan. Bilimsel ad: Glycyrrhiza glabra L., .
Dier dillerdeki karlklar: madhuka (Skr.), in mnar (Tib.) licorice (ng.)
i
ivitotundan farkl bir trdr.
112
4.10.19. mlu
Bilimsel ad: Syzygium cumini L. E anlamllar: Consolida major Gilib.,
Eugenia cumini (L.) Druce, Eugenia jambolana Lam., Eugenia djouat Perr., Myrtus
cumini L., Calyptranthes jambolana Willd., Syzygium jambolanum DC., Syzygium
jambolana DC .Dier dillerdeki karlklar: Jambu, Rajajambu, Mahajambu (Skr.) dza
mbu (Tib.) Jambolan, Black plum, Damson plum, Duhat plum, , Jambolan plum, Java
plum, Malabar plum, Portuguese plum Jaman, (ng.), , Wachsjambuse (Alm.)
zellikleri: byk, yaprak dkmeyen, koyu renk gvdeli, parlak yeil yaprakl,
dzgn, gri kabuklu bir aatr. iekleri kirli beyaz kokulu, meyveleri koyu mor, siyah
aras renkte, dzgn ve parlaktr.
4.10.20. mrasti
bk. mlu
4.10.21. ubaan
Gnmz Trkesinde karl: Hnnap. Bilimsel ad: Zizyphus jujuba Mill. E
anlamllar: Ziziphus vulgaris Lam., nom. illeg., Ziziphus zizyphus (L.) Meikle Dier
dillerdeki karlklar: badara (Skr.) rgya ug (Tib.), jujube (ng.)
113
4.10.22. sm
Gnmz Trkesinde karl: Dut. Bilimsel ad: Morus alba L. E
anlamllar: Morus atropurpurea Roxb., Morus indica L., Morus macrophylla Moretti,
Morus morettiana Jacq. ex Burr., Morus multicaulis Perr., Morus nervosa Deless. ex
Spach. Dier dillerdeki karlklar: Tuda (Skr.), su lao sa (Tib.), mulberry (ng.)
zellikleri: Kaln dall, geni tepeli bir aatr. Yapraklar gen aalarda, loplu
ve yuvarlak, yallarda ise kalp eklinde, taban asimetrik, kenarlar testere dilidir.
Meyveleri 2-3 cm. uzunluunda beyazdr.
4.10.23. vit
Gnmz Trkesinde karl: ivitotu. Bilimsel ad: Isatis tinctoria.L Dier
dillerdeki karlklar: dyer's woad (ng.), Farberwaid (Alm.)
4.10.24. ekir
Gnmz Trkesinde karl: Eir otu. Bilimsel ad: Acorus calamus L.
Dier dillerdeki karlklar: vaca (Skr.) u dag (Tib.), Flag root, Myrtle flag, Myrtle
grass, Sweet calamus, Sweet-flag, Sweetroot (ng.)
4.10.27. imiti
Gnmz Trkesinde karl: in alc Bilimsel ad: Crataegus pinnatifida
Bunge E anlamllar: Crataegus cuneata Siebold & Zucc. Dier dillerdeki karlklar:
chinese hawthorn (ng.), Weidorn (Alm.) shnzh (in.)
zellikleri: Kk-orta boylu, 4-5 cm. boyunda, parlak krmz meyveleri olan
bir al cinsidir. Eski Uygur metinlerinde yaralara, kusmaya kar hazrlanan mrekkep
ilalar arasnda yer almaktadr. Geleneksel in tbbnda kullanm yaygn olan drogun,
koroner dolam glendirici ve kanda kolestrol dzeyini drc etkisi olduu
bildirilmektedir.58
115
4.10.28. issiz
Gnmz Trkesinde karl: Deve dikenii 44
Bilimsel ad: Alhagi
maurorum,ii (Bail.) E anlamllar: Alhagi camelorum Fisch. Alhagi pseudalhagi (M.
Bieb.) Desv. ex B. Keller & Shap. Dier dillerdeki karlklar: durlbh,
dhanvayavsa iii (Skr.), camelthorn (ng.)
4.10.29. it burunn
44
Gnmz Trkesinde karl: Kuburnu, itburnu, yabani gl Bilimsel ad:
Rosa canina L. Dier dillerdeki karlklar: dog rose (ng.) Hund-rose (Alm.)
4.10.30. it zm
Gnmz Trkesinde karl: Kpek zm, it zm44, Bilimsel ad:
Solanum nigrum L. E anlamllar: Solanum nigrum L. var. vulgare L. Dier dillerdeki
karlklar: kaka mac (Skr.) Smon sneu dmar po (Tib.) black nightshade (ng.),
schwarzer Nachtschatten (Alm.),
zellikleri: 20-50 cm. ykseklikte, bir yllk, otsu ve beyaz iekli bir bitkidir.
Yapraklar sapl, tyl, dili ve dalgal kenarldr. Olgun meyveleri koyu krmz-siyah
renktedir. Halk arasnda sinir yattrc ve ar kesici olarak kullanlmaktadr.
i
Baytop Alhagi pseudalhagi karln deve dikeni, Slybum marianum karln ise meryemana dikeni olarak
belirtmitir. Ancak Hauenschild Slybum marianum karlnda her ikisini de (deve dikeni ve meryemana dikeni) e
anlaml olarak vermitir.
ii
Dash durlbh karlnda Tragia involucrata Fagonia cretica L. (F. indica) vermektedir.
iii
Dutt,
116
4.10.31. aba
Gnmz Trkesinde karl: Kabak. Bilimsel ad: Cucurbita L. Dier
dillerdeki karlklar: bum a (Tib.), kumandaka (Skr.), zucchini, pumpkin, marrow,
(ng.), Krbis (Alm.)
4.10.32. adz
Gnmz Trkesinde karl: Tarn kabuu, darn. Bilimsel ad: Cortex
Cinnamomi L. Dier dillerdeki karlklar (Cinnamomi aromaticum iin): coca (Skr.),
twa dza (Tib.) cinnamon (ng.)
4.10.33. kakula
Gnmz Trkesinde karl: kakulei Bilimsel ad: Amomum medium (Arat)ii.
E anlamllar: Elettaria cardamomum L. Maton., E. cardamomum White & Maton,
Alpinia cardamomum Roxb., A. cardamomum L., A. cardamomum White, A.
repans Sonner, E. repens Sonn. Baillon. Dier dillerdeki karlklar: upakunchika,
brihatupakunchika, brhad ela (Skr.), kakola, pa tra e la (Tib.) Indian cardamon, black
cardamom (ng.)
i
Kakule, gnmz Trkesinde, zencefilgiller ailesinden Elettaria ve Amomum
cinslerini kapsayan bitkilere verilen genel addr.
http://www-ang.kfunigraz.ac.at/~katzer/engl/spice_welcome.html
ii
Arat HELKUNDE II de A. Medium ve Grand Cardamone karlklarn not dmtr. Blgede kullanlan
cinslerin kayna gz nne alnnca, A. Medium un gncel taksonomik literatrde A. subulatum olarak geen cins
ile uyumlu olmas muhtemeldir.
118
tbbnda, laksatif, itah ac, hazmettirici, ar kesici vb. gibi ikayetlerde geni
kullanm alan vardr.
4.10.35. araa ga
Gnmz Trkesinde karl: Kara aa4 Bilimsel ad: Ulmus L.i Dier
dillerdeki karlklar: elm (ng.)
zellikleri: kk, reineli, dikenli 2m. yeilimsi sar kabuu dzgn kenarl
kk krmz iekjeri olan bir aak trdr. Eski Uygurlar bu drogu ocuk
drmek iin ve kulak arsna kar terkibin iinde kullanmlardr. Hint tbbnda,
laksatif, itah ac, hazmettirici, yaralar iyiletirici, afrodiziyak olarak ve ayrca
hemoroid tedavisinde kullanlmaktadr.
4.10.37. karuun
bk. tagar
i
karaaagiller (Ulmaceae) familyasnn Ulmus cinsinden aa trlerine verilen ad.
ii
ki: tts (Arat)
119
4.10.38. aai
Gnmz Trkesinde karl: Halfa30, Bilimsel ad: Stipa tenacissima Loefl.
ex L. E anlamllar: Macrochloa tenacissima (Loefl. ex L.) Kunth. Dier dillerdeki
karlklar: alfe (Arp.) alfa grass (ng.)
4.10.39. kekre od
Gnmz Trkesinde karl: Kekre otu. Bilimsel ad: Acroptilon repens L
E anlamllar: Rhaponticum repens (L.) Hidalgo Dier dillerdeki karlklar:
hardheads, Russian knapweed (ng.),
zellikleri: 20-100 cm. ykseklie ulaan, dikenli, ok yllk, stl ve otsu bir
bitkidir. ieklerinden esrar ad verilen uyuturucu madde elde edildiinden retimi
denetime tbidir. Yurdumuz lifleri ve tohumlar iin retilmektedir.
Kullanm: Eski Uygur yazmalarnda kenevir iei kusmaya kar verilen bir
reetede ve kadnn cinsel blge arlar iin nerilen terkip iinde yer almaktadr.
Geleneksel tpta yapraklar halanarak romatizmal arlara kar kullanlmtr. Halk
arasnda tohumlarnn idrar sktrc etkisi nedeniyle kullanm sz konusudur 43
4.10.41. kl ndan
Gnmz Trkesinde karl: Kzl sandal aac. Bilimsel ad: Pterocarpus
santalinus L.f. E anlamllar: Lingoum santalinum (L.f.) Kuntze, Pterocarpus
i
kaak: halfa (Divanl Lugatit Trk)
120
santalinus L. f. Dier dillerdeki karlklar: rakta candana (Skr.) tsa nda na dmar po
(Tib.) red sandalwood (ng)
4.10.42. kpra
Gnmz Trkesinde karl: Ahududu (aa ilei). Bilimsel ad: Rubus
idaeus L. (Arat). Dier dillerdeki karlklar: gauriphal (Skr.), raspberry (ng.)
4.10.44. kuma ya
Gnmz Trkesinde karl: Keten tohumu ya (Keten bitkisinin
toumlarndan karlan ya) Keten bitkisinin bilimsel ad: Linum usitatissimum L. E
anlamllar: L. crepitans (Boenn.) Dumort., L. humile Mill., L. usitatissimum L. var.
humile (Mill.) Pers., L. usitatissimum L. subsp. transitorium Vavilov & Elladi Dier
dillerde: Common flax, Flax, Flaxseed, Linseed, Linseed flax (ng.).
zellikleri: Keten bitkisi 15-60 cm boylarnda yazn ipek gibi, mavimsi veya
sar renkli iekler aan bir bitkidir. Yapraklar sapsz, grimsi-yeil renkli, dik veya
yatk gvde zerinde sralanmlardr. Saplarn lif ve kat, tohumundan ya ve kspesi
hayvan yemi olarak deerlendirilir. Keten tohumu zellikle Omega 3'den zengindir.
Kan kollesterol ve trigliserit oranlarn drr. Akcier hastalkklar bronit ve souk
algnlnda faydaldr. Lavman olarak kullanlrsa kabzl giderir. Mzmin ksr
keser. Dolama, kpekmemeleri ve her trl bann tedavisinde faydaldr. Eski
metinlerde gz puslanmasnda ve kuduz kpek srnn tedavisinde kullanlmtr.
i
Arat tarafndan aktarlan bu tanma gncel kaynaklarda rastlanmamaktadr.
122
4.10.47. kni
Bilimsel ad: Abrus precatorius L. E anlamllar: A. abrus (L.) W. Wight. Dier
dillerdeki karlklar: guj (Skr.), ol mas e dkar po (Tib.), Indian liquorice (ng.)
4.10.48. knit
Gnmz Trkesinde karl: Susam, Bilimsel ad: Sesamum indicum L.E
anlamllar: S. orientale L. Dier dillerdeki karlklar: tila (Skr.), sessame (ng.)
4.10.49. krkm
Gnmz Trkesinde karl: Safran Bilimsel ad: Crocus sativus L. E
anlamllar: C. officinalis Honck. Dier dillerdeki karlklar: kesara (Skr.), gur gum
(Tib.), saffron (ng.)
123
4.10.50. lvang
Gnmz Trkesinde karl: Karanfili Bilimsel ad: Syzygium
aromaticum (L.) Merr. & L. M. Perry E anlamllar: Eugenia aromatica (L.) Baill.,
Caryophyllus aromaticus L., E. caryophyllata Thunb., E. caryophyllus (Spreng.)
Bullock & S. G. Harrison E. caryophyllus (Spreng.) Bull. & Harr. Dier dillerdeki
karlklar: lavanga (Skr.), l ii (Tib.) clove (ng.)
Kullanm: Eski Uygur metinlerinde burun kanamasna kar verilen bir terkip
ierisinde ad gemektedir. Geleneksel Hint tbbnda kan temizleyici, kalbi
glendirici, itah ac olarak kullanlr. Halk arasnda di arlar, az yaralar, az
kokusu, gaz giderici olarak kullanld bildirilmitir.
4.10.51. lodur
Bilimsel ad: Symplocos racemosa Roxb. Dier dillerdeki karlklar: lodhra
(Skr.), a ba ra, gsen phram (Tib.) lodhtree (ng.)
i
Baharat anlam
nda (sestei olan karanfil ieinden farkl).
124
4.10.52. mana
Bilimsel ad: Alocasia macrorrhizos L. G. Don . E anlamllar: A. Indica
(Lour.) Spach, A. alba Schott, A. indica (Lour.) Spach, A. macrorhiza Schott., Arum
indicum Lour., Arum macrorrhizon L., Arum macrorrhizum L., Colocasia
indica (Lour.) Kunth Dier dillerdeki karlklar: manaka (Skr.), Giant alocasia (ng.),
Alokasie (Alm.)
4.10.53. mantal
Bilimsel tanm: Nymphaea lotus bitkisinin sap. E anlamllar: Linn., N. Rubra,
N. stellata, Willd. Dier dillerdeki karlklar: mrnla (Skr.) (Bail.) pa dmas rtsa ba
(Tib)
4.10.54. matulung
Gnmz Trkesinde karl: Aa kavunu Bilimsel ad: Citrus medica L.
Dier dillerdeki karlklar: matulunga (Skr.) citron (ng.)
4.10.55. mri
Gnmz Trkesinde karl: Kara biber. Bilimsel ad: Piper nigrum L. E
anlamllar: Piper aromaticum Lam. Dier dillerdeki karlklar: marica (Skr.), na le
am (Tib.), black pepper (ng.)
i
beyaz biber ile bir arada kullanld terkiplerde kara mr olarak gemektedir.
ii
beyaz biber: yrng mr
126
meyvelerinin demlenmesi ile elde edilen su kabzla kar ve antiseptik ila olarak
kullanmaktadr. Tp metinlerinde kusmaya kar hazrlanan bir terkipte yer almaktadr.
4.10.57. nara
Gnmz Trkesinde karl: Nar. Bilimsel ad: Punica granatum L. E
anlamllar: Granatum punicum St.-Lag., P. florida Salisb., P. multiflora hort. ex Siebold
& Voss, P. nana L., P. spinosa Lam. Dier dillerdeki karlklar: dadima (Skr.), seu
bru (Tib.), pomegranate (ng.)
zellikleri: Nar aac, iki ile be metre boylarnda, dzensiz gvdeli, yaz
banda aylarnda krmz renkli iekler aan, bir aaktr. Karlkl yerleen ksa
sapl, ince-uzun yapraklar , parlak renkli ve krmz kenarldr. Meyveleri kre eklinde
ve ortalama 5-8 cm. byklnde, olgunlukta krmzms renkte, derimsi kabuklu, ok
tohumlu ve etlidir.
4.10.58. nilutpal
Gnmz Trkesinde karl: Mavi lotus. Bilimsel ad: Nymphaea nouchali
Burm. f. E anlamllar: N. cyanea Roxb., N. malabarica Poir., N. minima F., M.
Bailey, N. punctata Edgew, N. stellata Willd, N. stellata Willd. var.albiflora F. Henkel
et al, N. stellata Willd. var. cyanea (Roxb.) Hook. f. & Thomson, N. stellata Willd.
var. parviflora Hook. f. & Thomson, N. Stellata Willd. var. versicolor (Sims) Hook. f. &
Thomson, N. versicolor Sims .Dier dillerdeki karlklar: nilotpala (Skr.), u tpa la
snon po (Tib.), blue lotus (ng.)
4.10.59. yrken
Gnmz Trkesinde karl: Kstm otu. Bilimsel ad: Mimosa pudica L.
Dier dillerdeki karlklar: samanga, lajjalu (Skr.), samam ga (Tib.), touch me not,
sensitive-plant (ng.)
4.10.60. piriangu
Bilimsel ad: Aglaia elaeagnoidea (A. Juss.) Benth. E anlamllar:
i
Aglaia roxburghiana (Wight & Arn.) Miq. , Nemedra elaeagnoidea A. Juss.
(basionym) Dier dillerdeki karlklar: priyangu (Skr.), priyangu (ng.)
4.10.61. pitpidi
Gnmz Trkesinde karl: Dariflflii. Bilimsel ad: Piper longum L. E
anlamllar: Chavica roxburghii Miq., Piper jaborandii Vell. Dier dillerdeki
karlklar: pippali (Skr.), long pepper (ng.), langer pfeffer (Alm.)
i
Arat, karln Dutta atfen, Aglaia roxburghiana (Wight & Arn.) Miq. olarak vermitir.
ii
Uzun biber olarak da bilinmektedir.
128
4.10.62. ptmakir
Lotus ieinin erkek organnn sap. Bilimsel ad: Nelumbo nucifera Gaertn.
E anlamllar: Nelumbium luteum Willd., N. lutea (Willd.) Pers., N. nucifera Gaertn.
subsp. lutea (Willd.) Borsch & Barthlott, N. nucifera Gaertn. var. lutea Kuntze, N.
pentapetala (Walter) Fernald, nom. inval., N. pentapetala (Walter) Willd., Nymphaea
pentapetala Walter Dier dillerdeki karlklar ambuja-kesara (Skr.) padmahi bre ba,
ptma kiqr (Tib.). filament of lotus (ng.) (Bail.)
4.10.63. ptr
Gnmz Trkesinde karl: Hnnap. bk. ubaan (Zieme lit)
zellikleri: yaprak dken, pul pul sert kahverengi kabuu olan, yapraklar
karlkl yerleim gsteren, oval, beyaz iekli bir bitkidir. Yuvarlak kesecik
129
4.10.65. sadun
Gnmz Trkesinde karl sarmsaktr. Metinler iinde sadun sakal
(sarmsak kk); sadun suv (sarmsak suyu) olarak da gemektedir. Bilimsel ad:
Allium sativum L. E anlamllar: A. pekinense Prokhanov. Dier dillerde: launa (Skr.),
sgog skya (Tib.) garlic (ng.)
4.10.66. sakabir
sakabir, sngabir, ngabir. srngavera Ingwer(Arat) Gnmz Trkesinde
karl: Zencefil (bk. biik singir)
olarak ve anormal adet kanamalar, doum sonras kan zehirlenmesi gibi durumlarda
kullanlmaktadr. Yksek oranda tanen (% 20-40) ve mshil etkisi olan bir bileik
tamaktadr. Bu nedenle alnan miktara bal olarak mshil veya kabz edici etki
gsterir. Kabz edici etki iin gnde 2-4 gr toz veya hap-halinde alnmaldr. Haricen
yara iyi edici olarak %20 halile tozu tayan, merhemler kullanlmaktadr. Uygur
metinlerinde yaralarn tedavisinde nerilmitir.
zellikleri: Dik veya yar dik al biiminde (ykseklii 30-75 cm) bir bitki
olup, boumlu gvdesinde tyl ve yeil renkli bileik yapraklar ve yapraklarn
koltuundan salkmlar hlinde kan kelebeksi iekleri vardr. Meyveleri ortalama 6
cm. uzunluunda bir kabuk ierisinde dizilidir.
4.10.70. sdavari
Asparagus racemosus Willd.. E anlamllar: A. rigidulus Nakai (), A.
schoberioides Kunth , A. volubilis Buch.-Ham., Protasparagus racemosus Willd.
Oberm. Dier dillerde: atavari (Skr.) neu sin (Tib.), Satavar (ng.)
4.10.72. srun
Gnmz Trkesinde karl: Fesleen. Bilimsel ad: Ocimum basilicum L.
E anlamllar: O. americanum Jacq., O. barrelieri Roth, O. basilicum L.
var. glabratum Benth.,O. basilicum L. var. majus Benth., O. bullatum Lam., O.
thyrsiflorum L., Plectranthus barrelieri(Roth) Spreng. Dier dillerde: Basil, Common
basil, Garden basil, Roman basil, Sweet basil.(ng.)
i
Arat srncan karlnda L. europeum karln kullanmtr. Ancak L. Europeum Avrupaya zg bir tr
olduundan almamzda karlk olarak ayn cinsin Orta Asyada rastlanabilecek olan tr tercih edilmitir.
132
zellikleri: Fesleen Lamiaceae familyasndan tek yllk otsu bitki olup, 20 ile
60 cm arasnda deien boydadr. Scak ve kuru ortamlar seven fesleen genellikle
lman blgelerde yetiir. 1-5 cm arasnda uzunlukta ve 1-3 cm arasnda genilikte, ak
yeilden koyu yeile kadar deien renklerde yumuak yapraklar vardri.
4.10.73. sinsim
bk. Susam
4.10.75. soun
Gnmz Trkesinde karl: Soan Alliaceae familyasndaki Alium cinsine
dahil tm bitkilerin genel addr. zellikle Allium cepa L., en yaygn olarak bilinen
trdr. Dier dillerde: palandu (Skr.) bo lan da (Tib.), onion (ng.).
zellikleri: ki yllk bir bitki olup, dikine ykselen gvdesi 40-120 cm boyuna
ular. Gvdesinin iki yannda mavimsi yeil ii bo uzun yapraklar ve tepesinde topuz
gibi bir iek demeti bulunur. Soan olarak bilinen kkleri kre veya yumurta eklinde
olup, sarms esmer veya krmzms sar renkte bir d kabuu vardr. Anavatan
Afganistann Trkistan blgesi ve Horasan olup dnyann dier blgelerine buradan
yaylmtr. Antibiyotik, kan dolamn dzenleyici, safra artrc, kan ekerini
drc, idrar sktrc, kramp nleyici, gs yumuatc, balgam sktrc, teskin
edici ve kan yapc zelliklere sahiptir. Uygurca metinlerde idrarndan kan gelen kiiye,
bal ile pimi soan nerilmektedir. Ayrca burun iinde et kmas ve burun kanamas
durumlarnda, dier baz droglarla birlikte soan kk kullanlmaktadr.
4.10.76. sr pua
Gnmz Trkesinde karl: Ferfelek, halk arasnda ferfiye, fufal ad ile de
43
bilinir. Bilimsel ad: Areca catechu L. (Arat) E anlamllar: A. faufel Gaertn., A.
hortensis Lour. Dier dillerde: kramuka (Skr.), kra ma ka (Tib.), Areca nut palm (ng.).
i
Ch/U 6532 iaretli metinde saylan ilalar arasnda ad gemektedir, ancak cmle eksik olduundan, ne amala
kullanld belli deildir.
133
4.10.77. uar am
Gnmz Trkesinde karl: eker kam. Saccharum officinarum L. E
anlamllar: Saccharum chinense Roxb., Saccharatum hybridum hort., S.
officinale Salisb., Saccharatum violaceum Tussac Dier dillerde: ikshava (Skr.), sugar
cane (ng.)
i
Arat Divanl Lugatit Trkteki nk szcne dayanarak nar olarak evirmitir. Ancak Bailey Sanskrite
kaynaklardan doru kaln zerdeal olarak saptamtr.
134
uzunluunda 20-40 cm eninde, oval ekilde, kenarlar dalgal olup, ortada ana damar ve
ondan paralel olarak uzanan yan damarlardan oluur. ki blmden oluan yaprak
saplar 1 m uzunluuna ulaabilir. Kkleri ana ve yan kklerden oluur. Ana kk yumru
eklindedir. Yer elmasna benzeyen yan kkleri parmak kalnlnda olup, dlar
kahverengimsi ileri sar veya krmzms sar renktedir.
Acms bir tad vardr. Boyar madde ve baharat olarak kullanlr. Midevi gaz
giderici ve safra arttrc etkileri vardr (Bytpted) Antiseptik ve antiimflamatuar etkileri
olduuna dair mit verici aratrma sonular elde edilmitir65. ncelediimiz metinlerde
kanl ishale kar reetelerde yer almaktadr.
4.10.81. tagar
Gnmz Trkesinde karl: Hint kedi otui. Bilimsel ad: Valeriana
wallichii Dc Valeriana jatamansi Jones E anlamllar: Nardostachys jatamansi (Jones)
DC. , Patrinia jatamansi (Jones) D. Don, Valeriana wallichii DC. Dier dillerde: tagara
(Skr.), Indian valerian (ng.), Indischer Baldrian (Alm.)ii.
i
Sestei olan Cardaria draba L. ile kartrlmamaldr. Ayn cinsten olan ve Trkede kedi otu olarak bilinen
Valeriana officinalis Lden de tr olarak ayrlr.
ii
Ch/U 6532 iaretli metinde saylan ilalar arasnda ad gemektedir, ancak cmle eksik olduundan, ne amala
kullanld belli deildir.
135
D. Don. Dier dillerde: deva daru (Skr.) han n (Tib.) Deodar cedar, Deodar,
Himalayan cedar (ng.)
4.10.83. tobula
Gnmz Trkesinde karl: Topalak (Karatopalak). Bilimsel ad: Cyperus
rotundus L. E anlamllar: C. olivaris Targioni-Tozzetti, C. tuberosus Roxn., Pycreus
rotundus (L.) Hayek Dier dillerde: Brown nut sedge, Coco-grass, Nut sedge, Nut-
grass, Purple nut sedge, musta (Skr.) Red nut sedge (ng.).
Toz halindeyken sakz benzeri bir koku karan kkleri idrar arttrc, midevi,
adet sktrc, terletici, kuvvet verici, gaz sktrc etkileri nedeniyle ifa amal
kullanlr, haricen srldnde yara iyilemesini hzlandrr66. Uygur metinleri
ierisinde yelden kaynaklanan hastalklar iin kullanld belirtilmektedir.
4.10.87. tripal
Hint tbbnda myrobalann birlikte kullanmna verilen isim. amalaki
(Emblica officinalis), bibhilaki (Terminalia belerica), haritaki (Terminalia chebula).
Dier dillerde karl : triphala (Skr.) bras bu gsum (Tib.), three myrobalans (ng.)
4.10.88. turma
Gnmz Trkesinde karl: turp. Bilimsel ad Raphanus sativus L. Dier
dillerde: mulaka (Skr.) la phug (Tib.) radish (ng.). Rettich (Alm.)
zellikleri : Turp beyaz ya da mor iekler aan kazk kkl bir bitkidir. Bitki
olgulatka kkn st blm yumru biimini alarak tepesinden yapraklar kar.
Yapraklar kaba, tyl ve kenarlar trtkldr. Kklerinin biim boyut ve renklerine gre
deiik adlarla anlr. D kabuklan farkl renklerde olsa da tm beyaz etlidir. Eski
reetelerde kulak arsna kar ila olarak kullanlmtr.
4.10.91. usun
bk. sadun
4.10.92. ur
Bilimsel ad: Chrysopogon zizanioides (L.) Roberty, E anlamls: Andropogon
muricatus Retz., Vetiveria zizanioides (L.) Nash, Anatherum zizanioides (L.) Hitchc. &
Chase, Andropogon muricatus Retz. (Arat), Andropogon odoratus Steud.,
Andropogon squarrosus auct., Andropogon zizanioides (L.) Urb., Phalaris zizanioides
L.. Dier dillerde: ushira, reshira, sugandhimula (Skr.), Vetiver, Khas-Khas, Khus-Khus
(ng.)
4.10.93. vada
Gnmz Trkesinde karl: Hint inciri (Frenk inciri, dikenli incir ya da
halk aznda kaynanadili adlar da kullanlr). Bilimsel ad: Opuntia ficus-indica (L.)
Mill. E anlamllar:Cactus decumanus Willd., Cactus ficus-indica L., Cactus opuntia
L., O. cordobensis Speg. , O. decumana (Willd.) Haw., O. ficus-barbarica A. Berger,
O. ficus-indica (L.) Mill. var. gymnocarpa (F. A. C. Weber) Speg. , O. gymnocarpa F.
A. C. Weber, O. maxima Mill., O. paraguayensis K. Schum., O. tuna-blanca Speg., O.
138
4.10.94. vazak
Bilimsel ad: Justicia adhatoda L. E anlamllar: Adhatoda adhatoda L.
Huth, A. pubescens Moench., A. vasica Nees, A. zeylanica Medik., Dianthera latifolia
Salisb., Gendarussa adhatoda Steud., Justicia adhathoda L. Dier dillerde: Malabar
nut (ng.) vasaka (Skr.)
4.10.96. vsada
Gnmz Trkesinde karl: Nanahan. (bk-> ardun)
4.10.98. yigde
Gnmz Trkesinde karl: hnnap bk. ubaan/sakz talkan
4.10.103. yrng mr
Gnmz Trkesinde karl: beyaz biber bk. mr
4.10.106. zira
bk. nk
4.10.107. zum
Bilimsel ad: Ocimum gratissimum L.68 E anlamllar: Geniosporum discolor
Baker, O. dalabaense A. Chev., O. gratissimum L. subsp. iringense A.J. Paton, O.
superbum Busc. & Muschl., O. trichodon Baker ex Grke. Dier dillerde: arjaka (Skr.),
shrubby basil (ng.)
4.11.1. mn
Gnmz Trkesinde karl: Et suyu. Etlerin kaynatlmas srasnda elde
edilen su, gnmzde dahi orba olarak ve yemek yapmnda kullanmnn yan sra
hastalara ifa verecei dnlen bir gda olarak bilinmektedir (tavuk suyuna orba).
Metinlerde sk sk ad geen et suyu dnemin ila yapmnn ana maddelerinden biri
olarak karmza kmaktadr. Bununla birlikte, eviri olduu belirlenmi olan
141
Hint tbbnda, bal yapan arnn cinsine gre sekiz eit bal tarif edilmitir.
Metinlerde bal, soan, kz d, pimi soan gibi eitli maddelerle ile kartrlarak
ila elde edilmesi srasnda kullanld ve ishali durdurduu anlatlmaktadr. Trk halk
tbbnda da mikrop remesini engelleyici, yaralar iyiletirici ve bitkisel ilalar
tadlandrc olarak kullanlmaktadr45.
4.11.3. st.
Tarihin en eski dnemlerinden bu yana salkl yaam iin vazgeilmez bir gda
olarak bilinen st, geleneksel tp uygulamalarnda da ifa verici olarak kullanlmtr.
ncelediimiz metinlerde st, krlang yuvasnn topra ile kartrlp kask arsna
kar, ayrca yrgey iei ve tereya ile birlikte anne stn arttrmak iin
kullanlmtr. Bunun yan sra eitli hayvanlarn stleri deiik zellikleri ile baz
ilalarn tariflerinde sk olarak yer almtr.
4.11.3.1. it sti
Kpek st (Lac caninum) antik alarda Dioscorides, Razi, Pliny ve Sextus gibi
dnemlerinin nl hekimleri tarafndan nerilmi, zellikle ocuk drme amacyla
kullanlmtr. Sammonicua ve Sextus fotofobi ve otit durumlarnda kpek st
kullanmat nermilerdir. Pliny kulak yolu lserlerinde kpek st kullanmtr. Baz
142
4.11.3.3. yorut
Gnmz Trkesinde karl: Yourt. Orta Asya kkenli bir st rn olan
yourt, stn mayalanarak younlamas ile elde edilir. Trke kkenli olan bu szck
tm dillere ayn ekilde gemitir. Halk tbbnda yourtun geni kullanm vardr. shalli
hastalara yourt verilmesi yaygn bir uygulamadr. Yourt ierdii probiyotikler nedeni
ile barsak florasn dzenlemekte ve zellikle viral kkenli ishallerde faydal
olabilmektedir74.
ncelediimiz metinlerde, taze yoldurgan iei irice dvlp, bundan bir kak,
byk bir kap yourt1a kartrlp a karnna iilirse, hastaln iyi o1aca
sylenmektedir. Dier bir reetede,Eer biri kulun ars ekiyorsa ve iyi olmuyorsa,
sarmsan kabuklar ve kk yourtla kartrlp iirilmeli, geer. denilmektedir.
4.11.3.4. sa ya
Gnmz Trkesinde karl: Sade ya. Tereyan 50C' gemeyen bir
scaklkta yava yava eritilerek, su ve dier elemanlarndan arndrlarak, ya oran%
99'a karlm bir eididir. Saklama ve tama glkleri olan yerlerde, tereyan
dayanklln arttrmak amac ile imal edilir. Genellikle % 1 nispetinde tuzlanarak
saklanlr. Metinlerde bir ok birleik ilacn terkibinde ana maddelerden biri olarak yer
almaktadr.
143
Kara misk, Hint tbbnda ad geen eit miskten en stn vasfl olan olup,
in veya Tibet kkenlidir. Dierleri Nepal ve Kamir miskleridir. (Dutt36)
4.11.6. miski:
l miskining yar; l kediden elde edilen ya. Heilkunde Ide kulak
yolunu amak iin kulaa damlatlmas nerilmitir. Arat, bu metnin evirisinde miski
szcnn karln kedi olarak vermitir. Ancak konu tp asndan ele
alndnda, sz geen hayvann, kediye ok benzeyen ve kendisinden misk elde edilen
bir hayvan tr olmas muhtemeldir.
Misk kedisi, (civet cat) Viverridae familyasndan kediye benzeyen ksa bacakl
baz etil memeli hayvanlarn ortak addr. Hem erkek hem de dii misk kedilerinin
perineal blgesinde bulunan baz bezlerde, kuvvetli bir kokusu olan bir madde
salglanmaktadr. Eski Hint tbbnda bu hayvanlarn ldrlerek salg bezleri alnd ve
ila yapmnda kullanld bilinmektedir.(Dutt36)
4.11.8. maya
Gnmz Trkesinde karl: Hayvan dks (gbre) eviri metinlerde
gemeyen ve Trklere zg drog olarak kullanlan maddelerden biridir. Di
hastalklarnn tedavisinde yaar ara udnung maya yandaki kara srn
dks, ara udnung maya kara srn dks, tapdeki teve maya meradaki
deve dks dier baz droglarla birlikte haricen kullanlmtr. bri maya kurt
dks, tonguz maya domuz dks, kgrken maya - gvercin dks gibi
hayvan dklar da reetelerde yer almaktadr.
4.11.9. d
Esasen yalarn sindirimi iin karacier tarafndan retilen bir sv olan safra,
eitli ilalarn bileiminde kullanlmtr. Geleneksel Hint tbbnda yaban domuzu,
tavus kuu, bir cins balk (Cyprinus rohita), buffalo ve kei safralar pancha pitta (be
safra) olarak adlandrlr ve eitli ilalarn terkibinde yer alr, Uygur metinleri arasnda
145
4.11.10. ed
Gnmz Trkesinde karl: Et
arke edi: Teke eti. arap ve bir badr ayak su ile kaynatlrsa yelin sebep
olduu btn hastalklara iyi geldii belirtilir.
sgln eti: Sln eti. arap nedeni ile oluan hastalklar iyiletirmek iin sln
etinden ayma yaplp yedirilmelidir.
teve edi: Deve eti. Siding hastalna tutulmu bir kiiye, deve eti arpa krmas
ile piirip iirilirse iyi olaca sylenir.
vke: Akcier. Koltuk alt fena ekilde kokanlara, akcieri kk para halinde
dorayp gn devaml srd taktirde kt kokunun kaybolaca sylenir.
146
Ayrca nefes darl ekene kurutulup, ufalanp, elekten geirilmi deve akcieri
nerilir.
ara eknng gsz bar: Kara keinin gsz karacieri. Kara keinin
gsz karacierine dariflfl salarak atee gmlr ve kp gze srlrse,
o kiinin gece iyi grecei ne srlr.
arla edi: Krlang eti. Bir kadn krd geirir ise, o krlang eti yemesi
nerilir.
krtteki keyikler eti: Krtdeki yabani hayvan eti. arap nedeni ile oluan
hastalklar iyiletirmede faydal olduu sylenir.
4.11.11. goro
Gnmz Trkesinde karl: Bezoar. Dier dillerde :gorochana (Skr.), Cow
bezoar (ng.). Srlarn safra kesesi ierisinde oluan safra talar. (av goro: sr
bezoar)
4.11.12. sik
simek yani iemek fiilinin kkn oluturan bu szcn gnmz
Trkesindeki karl idrardr. Bu drog Uygur metinlerinde zellikle kulakla ilgili
ikayetlerin tedavisi iin verilen reetelerde kullanlmaktadr. eitli hayvanlarn
idrarlar farkl reetelerde gemektedir:
ek siki: Kei idrar. Kaya tuzu, kei idrar damlatlrsa iltihap temizlenir,
kulak ars geer.
4.11.13. miyis
Gnmz Trkesinde karl: Beyin.
ularnng miyisi: Keklik beyni. Kudurmu bir kpein srd kiiye keklik
beyni yedirilirse hataln iyi olaca ne srlmektedir.
tavan miyisi: Tavan beyni. kz d alnr ve inek tereya ile kartrlp
alna srlrse ba arsnn geecei sylenmektedir.
4.11.14. teriz
Gnmz Trkesinde karl: Deri.
kirpi teriz: Kirpi derisi. Kirpi derisi yaklr ve kl buruna konulursa, burun
kanamas durur.
ylan as (ylan terizi): Ylan derisi. Ylan derisi klnn arap ile
iildiinde doumu kolaylatrd, drt yol azndan alnan toprak, ball kz
d ve sirke ile kartrlp iildiinde, l bile olsa dk yaptraca iddia
edilmektedir.
4.11.15. mingiz
Gnmz Trkesinde karl: Boynuz. (ingekning mingizi: inek boynuzu,
oin yig mingizi: koyun boynuzu). nein veya koyunun boynuzunun dvlp stne
srldnde, patlamam bann hemen patlayarak iyi olaca sylenmektedir.
4.12.1. tuz
Sodyum klorr (sofra tuzu, adi tuz) olarak kullanmnn yan sra metinlerde
deiik drog kombinasyonlaryla da eitli adlarla anlmaktadr. Bunlar:
4.12.3. rnu
Gnmz Trkesinde karl: Zrnk. volkanik ortamlarda doal olarak
bulunabilen arseniktrislfr (As2S3) mineralidir. Limon sars rengindedir. Latincedeki
karl auripigment olup altn boyas anlamna gelir. Kristalleri okside olarak
i
Muhtemelen ieriinde demir bileiklerinin fazla olduu bir tuz eklidir.
149
4.12.4. adr
Gnmz Trkesinde karl: Amonyak. Azot ve Hidrojenden oluan renksiz
ve kt kokulu bir gazdr.Kimyasal forml NH3'tr. ncelediimiz metinlerde di
arsna kar ila olarak nerilmitir.
4.12.5. nuadr
Gnmz Trkesinde karl: Niadr. Kimyasal ad Amonyum Klorrdr.
Niadr, hidrolik asidin amonyak gazna yada zeltisi ile etkilemesiyle oluur. Halk
tbbnda souk algnl ve ksrk tedavisinde eitli maddelerle birlikte kullanlr.
Uygur metinlerinde peynirle kartrlarak yaraya srlrse iyi olaca sylenmektedir.
5. TARTIMA
5.1.1. Arlar
Metinlerde en sk rastlanlan hastalk tanm ardr. Divan Lugati't-
Trkteki karl da ardr45. Genelde bu szck gnmz Trkesindeki ar
szc ile eanlaml olarak kullanlmakla birlikte, baz metinlerde daha geni kapsaml
olarak, arl hastalk, hatta dorudan hastalk anlamnda da kullanlmtr27.
Vcut arlarna kar ila: Eer iki sngki teke eti, bir badr ayak arap ve bir
badr ayaki su ile kaynatlr ve souduktan sonra iilirse bylece bu hastalklar def
i
Kelime anlam kemik olmakla birlikte, burada sngk bir l birimi olarak kullanlmtr.
152
edilir. Ve ayn ekilde drt bakr nanahan ile bulung batmanii erimi kudunmuk a
karnna iilirse ve akabinde uyunursa, vcut arlar def edilmi olur. (T I D 120/ 16.-
19. satrlar)
eitli ilalarn karmnda yer alan artunun karl, Arat tarafndan F.W.K.
Mllere atfen, Carum copticum (Skr. yavan) olarak belirtilmitiriii. Baytop, C.
copticumun Trkesini nanahan olarak vermitir. Esasen bir kimyon tr olup,
frenk kimyonu adyla da tannmaktadr47 . Uygur metinlerinde daha ziyade ar kesici
terkiplerde yer almakla birlikte, ishal durdurucu, yelden oluan ate ve karn
ikinliini giderici reetelerde, arap ime nedeniyle artm olan yel hastalnn
tedavisi iin nerilen ilalar arasnda da kullanlmtr. Son yllarda yaplan bilimsel
almalarda antiinflamatuvar etkisi olduu gsterilmitir79.
i
tas eklinde bir hacm lsdr
ii
Arat tarafndan bir arlk l birimi olarak tanmlanmtr.
iii
Heilkunde I, s:36, dipnot 15.
153
Bir baka ila: Krmz ve beyaz sandal aac, kudi kk, topalak ve sar
kinin her birinden ikier bakr toz haline getirilip, susam yanda yorulup alna
sr1rse, ba arlar geer. Bu metinde ad geen topalak (Cyperus rotundus), ar
kesici etkisi yan sra, mikrop ldrc, kurt drc, antihistaminik, ate drc,
kusma nleyici, adet dzenleyici ve kan ekerini drc etkileri nedeni ile geleneksel
Hint tbbnda yaygn olarak kullanlmaktadr. Yaplan aratrmalar antioksidan zellik
tadn da gstermitir81.( T I D 120/ 91. satr)
Genlik tozu: be bakr dariflfl, drt bakr karabiber, bakr kurbi, iki
bakr tarn, bir bakr kakule, bakr kuru zencefil, drt bakr btbul, bir bakr urnu,
bir bakr nanahan, bakr taze susam. Bu ilalar iri taneli olarak ezilir, bal ile yorulur,
it zm byklnde hap yaplr [ve kullanlrsa] ar dzelecektir. (T III M 66/ 1.-
15. satrlar) Bu reetede arya kar kullanlmas nerilen genlik tozu, aslnda
Ayurveda geleneinde pek ok eidi bulunan rasayani (anti-aging) tedavilerine bir
rnektir.
5.1.2. Ate
isig: Gnmz Trkesindeki s szcnn karl olmakla birlikte
metinlerde hastalk belirtisi anlamndaki ate szcnn karl olarak
kullanlmtr. Metinlerin iinde: isig ig, isig iglig (ateli hastalk); aulu isig (zehirli
ate); uzun isig (uzun sren kronik- ate); arn dmez isiglig (kabzlk yapan ateli
hastalk) gibi kullanmlar mevcuttur. Ate tedavisinde eitli ilalar nerilmitir:
44.-46. satrlar sr bezoar ... susam, var, kakule, tarn eit miktarda
ezilip tlp, bir bakr toza drt bakr eker katp birer bakr iilir, ateli hastaya iyi
gelir.
Ate drc olarak nerilen ve her iki reetede de yer alan sr bezoar
(Calculus bovis), antik alardan bu yana iyi bilinen droglardan biridir. Sanskrite
karl gorochana olan terim srlarn safra kesesi ierisinde oluan safra talar iin
i
. Batya hayat iksiri (Elixir vitae) olarak gemitir. Ancak ayn ad tayan deiik formller de vardr.
154
47.-50. satrlar Teke dikeni tozu: teke dikeni, biber dariflfl, kuru zencefil,
Andropogon muricatus, zrnk, eytan tersi, kekre otu birer bakr toz haline getirilir. Bir
bakr ekere alt bakr eker katp, birer bakr iilirse, uzun sren atee, mzmin
hastala, sekiz trl zehirli atee yararl olur.
55.-57. satrlar tnvar karm: bakr bezoar kaynatlp, szp alnr, iki
bakr tnvar toz haline getirilir, iine salr [ve tekrar] kaynatlp iilirse kabzlk yapan
ateli hastala yararl olur.
64.-65. satrlar: Pirin bakr kaynatlp szlp alnr, ikier bakr eker ve bal
katlp, iilirse uzun sren ate geer.
Kann kirlenmesi ile on sekiz trl rmen yaras kar. imdi bulgulardan ve
ilalardan sz edelim. Bu rmen yaras hastalklarnn ou nceki varolulardaki kt
amellerden yada imdiki hayatnda bir ok kt amel yapp uygunsuz eyler yiyip
imekten olur. (T II Y 27/ 11.-24. satrlar)
155
Deri, et, kan ve yemekler karr ve doal svlar kirlenir. On sekiz trl
rmen hastal oluur. imdi bunlarn isimlerinden ve grnmlerinden sz edelim.
lki udumbara adl rmen yaras olup grnm krtteki ara benzer. kincisi asri
adldr, derisi kuru olup grnts beyazdr. ncsnn ad kakanidir Grnm
krmz olup, az karadr. Hint ma fasulyesi gibi olan buanlar kaka tau tiptirler.
Drdncs arman adnda olup, fil derisi gibidir. Beincisi pudarika adndadr,
grnm lotus yapra gibidir. Altncs mria igma adndadr, grnm geyikdiline
benzer.
Uygurca Hinte
udumbara audumbara
kakani kakanaka
pudarika pundarika
Bu metinde ilgi eken hususlardan biri de, hastaln kkenine dair yaplan
aklamalardr. 11. satrda kann kirlenmesi ile oluan rmen yaralarndan
156
15. ve 16. satrlarda, bu gnahlar nedeni ile deri, et, kan ve yemeklerin kart
ve btn hltlarn kirlendii belirtilmektedir.
(T I D 120) 48. satrda czzam hastalna ilikin bilgi verilmitir: Kii czzam
olmusa, yldz anasonu paralara ayrlr ve paralar birbirine srtlr, kan su
czzaml blgeye srlrse, czzam iyi olur.
168.- 174. satrlar arasnda: (imdi) cilt hastalna (uyuz?) kar olan
ilalardan sz edelim: Taze yoldurgan-iei irice dv1r ve bundan bir kak, byk
bir kap yourt1a kartrlp a karnna iilirse, iyi o1ur ve ayn eki1de bir bakr
kurumu yoldurgan-iei almal, iyice (ince bir ekilde) dvmeli, (yourtla
kartrlarak, ondan) susad miktarda imeli. Eer fazla iilirse bir yardm dokunmaz.
Ayn ekilde, ku-ta iyice dvlr, bakr bir kazanda sararncaya kadar kavrulur ve
susam ya ile birlikte srlrse, o cilt hastalna iyi gelir. Cilt hastalna kar bir
baka ila: Eer sabah, a karnna domuz d iilirse, (cilt hastal) iyi olur. Bu
snanm bir ilatr. ku-tann gnmzdeki karl belirlenememitir. Ancak
akmak ta olabilir.
168 satrda kodur hastalna iyi gelen olan ilalardan sz edilmektedir. kodur
olarak geen bu hastalk Rahmeti tarafndan Almancaya Grind olarak evrilmitir.
Grindin Trke karl TDK szlnde kellik, uyuz, cildin kabuklanmas, yara
kabuu olarak verilmitir 23. nver bu hastal kellik olarak evirmitir1.
Dier bir cilt hastal da sgl, yani siildir. T I D 120 (Hk.I.) 73. 75.
satrlarda nerilen tedavi; kim-ning edin-te sgl nser iki yang-tai ai-n krmi-te k
yir-ke sidip tidig-in alp sgl-ke yasar kider; (vcudunda siil kan kii, yeni ayn
ikinci gn aya bakarak yere ier ve bunun amurunu siili zerine srerse, [siil]
geer) eklindedir. Bir eit telkin olarak kabul edilirse, bu tedavinin etkili
olabileceini kabul etmek g deildir.
157
Ayn metin 54. satrda bataki kepeklerin giderilmesi iin Deve sidii alnp,
baa srlrse, bataki kepekler kaybolur. denilmektedir.
a barsutn nmi art (a barsakta kan yara); tok barsutn nmi art
(tok barsakta kan yara); oursatn nmi art (midede kan yara), taltn nmi
art (dalakta kan yara) isig z arnntn nmi art (karn iindeki yara); yiil lisip
kintin nmi kart (yel ve balgamdan olan yara); sartn nmi art (safradan olan
yara);
Burada hastalk etkeni olarak yel, balgam ve safra gsterilmektedir. Bu, Hint
kkenli tridosha, yani hlt teorisine tipik bir rnektir.
i
Trk Dil Kurumu Byk Szlk: karha Ar. ara a. tp esk. lser. ng. : Ulcus
158
imdi bu yerlerdeki yaralara iyi gelen ilalardan sz edelim. tbt usbat, terbi
sang, safran, kara halile (Terminalia chebula), kzl inci ve kzl kei b/... Bu ilalara
tkrg katp, inci suyu ile iirilir. (yara) kmadan kei st ile iilirse, yara hzla
iyileir.
Barsaklarda oluan, kan ve safradan olan yaralara iyi gelen iilen ilalardan
sz edelim. Sisup kk, hasr otu kk, beyaz zm kk ve susam. Bu ilalar
kaynatlp, susadka iilir. (yara) iyileir.
Midede kan (ve) yel, balgam ve safradan oluan yaralara iyi gelen
ilalardan sz edelim: Sulan-kk, Abrus precatorius, kuru zm, yabani t/, ... kk,
kakule. Bu ilalar kaynatlp iilirse, iyi olur.
imdi bu (belirtilen drt) yerlerde olan yaralara iyi gelen iilen ilalardan sz
edelim, tnvar, sar halile (Terminalia citrina), tau, tama tkrg ve domuz dks.
Bu ilalar eit miktarda katlp, ball su ile iilirse zehir atlr ve (yara) hemen iyileir.
Bu yaralar tekrar oluur, girip iyi olmazsa, ate gemezse, Teke dikeni
(Lycium europaeum), nar, kuru beyaz zm, ince eker, bal urup yaplr, verilir.
Etkilidir, iyi olur. Bu urup (yaralarn) her trlsne etki eder. Gece gndz, iki vakitte
kzl ma fasulyesi ile hazr tutulur. ki kaln barsak hastal btn hastalklar
arasnda, kandan oluur Sekiz trl ateli hastaln nedeni/ iki trl
159
(T I D 120) 30. satr: Be-on yldr iyilemeyen yaras olan kii zerine insan
d srmeli, hemen iyi olur; iyi olmazsa da, kara un ile kaya tuzunu yourup zerine
koysun, iyileir.
Bu reetede insan safrasnn ila olarak kullanlmas zgn bir durumdur. Dier
tp yaklamlarnda buna benzer bir kullanma rastlanmamtr. nsan safrasnn nasl
elde edildii ve hangi yolla etki edebileceine dair bir bilgi mevcut deildir.
Muhtemelen majik dnemden kalma bir gelenektir. Bu bulgu da T I D 120 iaretli
metinin Uygur tbbna zg orijinal bir metin olduuna dair kuvvetli bir delildir.
(T I D 120) 69. - 70. satrlarda ise; vcutta kan kk yaralarn zerine tavuk
yumurtas ve d karmnn srlmesi ile iyi olaca anlatlmaktadr.
177.- 180. satrlarda yelden olan az yaralarndan bahsedilir: Bir ka kuru siri
piirilir, bir gece darda soukta braklr ve ertesi gn kl oluncaya kadar yakldktan
sonra, ince ezilir ve yaraya baslrsa, (yarann) iyi olaca anlatlr.
5.1.5. i
Eski Trkede, gnmz Trkesine benzer anlamda, vcudun belirli bir
blgesinin, bir organn ya da tm vcudun hacminin artmasna neden olabilecek
durumlar kastedilmektedir. Her trl selim veya habis tmrler, iltihabi hastalklar,
eitli organlarda ve karn zar iinde su toplanmas yan sra gaza bal karn ikinlii
de bu kavram iinde ele alnr. Metinlerde geen rnekler: kzi imi-, gz imi;
160
emig iip arsar memesi iip arrsa (muhtemelen mastitis kastedilmekte) et'z-i
alu imi - btn vcudu imi.
Btn vcudu imi geliirse, arr, bubalgamdan ise, ilac her birinden
tekrar tekrar kullanmak gerekir. nca, kaynatp iirilmelidir. Suyum
Suyu anms Be scak Yel, safra ve balgam bu ekilde tedavi edilmeli. i
Kara halile, kuru zencefil, yonca kk. Bu ilalar bir araya katlp iirilir. Bu birinci
ilatr. Andropogon muricatus kuru zencefil , yonca kk, bu ilalar birlikte iilir.
(Bu) ikinci ila. Andropogon muricatus, yonca kk, kuru zencefil, Avicennia
marina , Himalaya sediri ve karabiber. Bu ilalar (Bu) nc ila. trikatun,
Avicennia marina beraberce iirilirse ilik iyi olur. Kakruka, Avicennia marina ,
trikatun ezilip ila kz sidii ile birlikte st ile bir arada kaynatlp ila.
Kuru zencefil, (T II Y 18/ 61-76. satrlar)
5.1.6. shal
Karl T I D 120de trk ve T II D 53de dl; Siddhasra evirisi
metinlerde ise skmek-ig olarak gemektedir. (Farkl szck kullanm, ilk metnin bir
eviri olmad savn glendirmektedir) Dier kullanmlar: yiil tz-lg l yelden
olan ishal; sary-a skmek safradan olan ishal; an skmek - kanl ishal
durdurucu) ilatr. Deiik ishal durdurucu ilalar birer birer bir arada iilirse ishali
durdurur. shal iyi olur. Symplocos racemosa ve yan sra iilirse ok gl etki
yapar. iei kk, kuru zencefil, nanahan kaynatlp iilirse, safradan kaynaklanan
ishal [iyi olur]. Myrica sapida, Acconitum heterophyllum,kuru zencefil
Aegle marmelos, ... Avicennia marina, ferfelek (Areca catechu), tarn, deve
dikeni, hint inciri. Bu altnc ilatr.
Kanl ishale; slaka, ptr, cmlu, bikl, Magnifera indica, Terminalia arjuna, tin,
bu otlar tek tek kei st ve bal ile birlikte iirilir. Kanl ishale iyi gelir.
Bu etkileri nedeniyle Terminalia arjuna u anda kullanlan tbbi bitkiler arasnda esiz
bir yere sahiptir.
Zerdeal tohumu ezilip elenip, bal ile yamur suyuna kartrlp iirilirse, kanl
ishale iyi gelir.
Nilfer iei, meyan, sang ve eker yeni salm st ile iirilirse, kanl ishale
iyi gelir.
rahatszl olarak vurgulanmtr. Bu tanm konjuntivit ile uyumlu bir tariftir. Dier gz
rahatszlklar olarak verilen tanmlar unlardr
Gece krl olan kii: kara keinin gsz-cierine dariflfl salarak atee
gmlr ve kp gze srlrse, o kii, gece iyi grr. (33.-36. satrlar)
nsan d alnr ve kurtlu gze srlrse, (kurtlu gz) alr. (58.-59. satrlar)
Eer vcutta makivia olursa, sarmsak ezilir ve iki kulak bununla tkanrsa,
hastalk iyi olur. ( T I D 120/ 176. satr)
T II T/ 85.108. satrlar:
Kulak arsna ila: turp paralanr, suyu sklr, suyuna susam ya katlp
(kulaa) damlatlrsa ar geer.
Kulak uuldarsa, uskada, karanfil aac, kabak iei, misk ve tavuk yumurtas
eit miktarda alva ile yorulup, kulaa konularsa, (kulak) alr.
Kaya tuzu, kei idrar damlatlrsa iltihap temizlenir, kulak ars geer.
Meyan unu inek yana katlp kulak evresine srlrse, safradan ve yelden
oluan kulak arsna yararl olur.
Sarmsak suyu, ince eker usaresi, beyaz biber ve turp suyu stlp damlatlrsa
(ar) geer.
Lleta (tozu) elenip, murud suyu ve sirkeye katlp kulaa damlatlrsa (ar)
geer. Gemezse ekerkam, tarn, susam ya, kei idrar, ko idrar ile birlikte
kaynatlp damlatlr (byleece ar) geer.
drar eski tpta ska kullanm alan bulmutur. Bunun muhtemelen idrarn
normalde steril (mikrop iermeyen) bir sv olmasndan kaynakland dnlebilir.
Kimin dii rrse, diinin stne ekir koyarsa iyileir. Kimin dii arrsa,
eker, amonyak ve misk diine koymal iyi olur. Kimin dii arrsa Kari aac kabuun
yakp kln bal ile kartrp diine koyarsa iyileir. (T II Y 19 -12/ 31.-36. satrlar)
Di arsna kar ila: Bir kara kzn dks dvlp, sirke ile kaynatlp,
meradaki deve dks, krmz tuz ile dvlr, [99] arap ile kartrlp bir tencerede s-
tldktan sonra keten torbacklara konulup susam ya ile ovulur, di zerine konulur.
Zerdali ekirdei dvlr ve zm sirkesiile azda tutulursa, di ars geer. (97.
101. satrlar)
Di arsna kar ila; Bir bakr karabiber, sirke ile kaynatlr, soutulup
azda tutulursa, di ars gider. Bir baka ila; Eer kuru zencefil su ile kaynatlr ve
azda tutulursa ar geer. (134.-136. satrlar)
Kimin dii arrsa, keketrn kavursun, kln alsn, misk ve tuz ile aznda
tutsun, kan basnc artyla olan di ars iyileir. (T II Y 19 -11/ 25.- 28. satrlar)
Kimin dii rrse, ekiri diin stne koyarsa iyileir. Kimin dii arrsa, eker,
amonyak ve misk diine koymal iyi olur. Kimin dii arrsa Kari aac kabuun yakp
kln bal ile kartrp diine koyarsa iyileir. (T II Y 19 -12/ 32.-36. satrlar)
Bir baka ila: ylann bandaki inciler yaklp, hafife ezilip buruna konulursa
kanama durur.
Bir baka ila: Susam ya, kurun beyaz ile kartrlr ve burun ihtimamla
temizlendikten sonra konulursa, bundan sonra iyi olur.
Eer nezle gemez ise, soan ve sarmsak kabuu birlikte dvlr, tereya ile
yorulur ve koklanrsa, bylece her trl nezleye iyi gelir.
Kan durdurmaya ila Pamuk tampon eklinde birlikte drlp burun iine
itilir, ne trl burun hastal varsa iyi olur. (T II Y 14/ 1.-12 satrlar)
Kimin burnunda kanama olursa; bal yanaklara srlr, gze yaylr, alna
srlr bylece kanama durur.
Kim nezle olursa, yonca ezilir suyu szlp burun iine damlatlr. Iyileir.
Kimin burnu kanarsa, nar kabuunu dvp elekten geirir ve burnuna koysun,
(kanama) durur. (T II Y 19 -11 /17.- 25. satrlar)
Kim nezle olursa, dariflfl, yalamalk tuzu bal ile burnunda usik etsin, iyileir.
Kimin burnu kanarsa, o kan alp sata kavursun, burnuna srsn, scak kan ile de
kartrsn, alnna da srsn, iyileir.
5.1.11. Kusmalar
Sanskrite bir kitaptan eviri olduu ortaya karlan T II D 142 iaretli metinde
kusmalar ve buna kar yaplacak uygulamalar ele alnmaktadr (109. 123 satrlar):
Kan kusmas iin meyan unu kaynatlr, bir stir turm katp iilir. Andropogon
muricatus toz haline getirilip pirin suyu ile iilirse, safradan kaynaklanan kusma
geer.
ikier bakr dvlm ku idesi (ve) kuru zm, toz haline getirilir nar suyu
ile iilir.
Biber, dariflfl, kuru zencefil, kokan tuz ve kara tuz birer bakr, toz haline
getirilir ve sabah tereya ile iilirse karanadus kusmas geer.
ki bakr nekdi ylan bal ile yorulup li haline getirilir (ve bununla)
gargara yaplrsa kan durur.
Bir str. meyan (kk) kaynatlr ve bakr bal katp iilirse kan kusmas geer.
Kan tkrmeye ila: beyaz kuru zm ve inek tereya kei st ile kaynatlp
iilirse geer.
Beyaz kesek ile eker toz haline getirilip, rada soutulup, iilirse kan kusmas
geer.
Heilhunde II, 4. kitapta13 iaretsiz bir metninde kusma ile ilgili u reeteler
nerilir:
24.- 34. satrlar: Kan kusmaya kar ila, parssi/...(?)... beer bakr Acorus
calamus ve bal birer str ezip, elekten geirip, bal ile yuurup, hap yapp imelidir
(Bylece) kusma geer. Aglaia Roxburghiana ve igdile eit miktarda ezilir, elekten
geirilir, bal ile yorulur, hap yaplp iilir[se kusma] geer. Kusma uzun srerse kzl
169
rgesin ve kara biber ince ezilir, elekten geirilir murut suyu ile yorulup, hap yaplp
her sabah iilirse, kusma geer
Kanamas olana, her sabah brtlen ve kuru zm suyu iirilirse, iyi olur. (T
I D 120/ 83. satr)
Kan ieyen kii, soan piirip bal ile yerse, geer. (T I D 120/ 128. satr)
Eer bir kadn ocuk drmek isterse: kpek st imeli. Bylece ocuk
derhal der. Eer ei dmezse, o zaman ksrn-ekirdei iki baca arasnda
tttrlrse, (ocuk) derhal der. (T I D 120/ 21.-23. satrlar)
Bir kadnn karnndaki ocuk lrse (ve) ona - str kpek st iirilirse, ocuk
der. (T I D 120/ 6l. satr)
Bir baka ila: Ylan gmlei yaklr, kl alnp arap ile iirilirse; (doum)
kolayca olur. ocuunu drmek isteyen kadn, yarm bakr beyaz kiyi ve be bakr
kara tts (Balsamodendrum mukul) birlikte dvp, elekten geirip, et suyu ile ierse;
(veya) kurutulmu baray kaynatp suyunu ierse;(veya) kavrulmu susam tohumu ve
kaya tuzunu scak suda eritip ierse, dk yapar. (veya) ylan derisi, drt yol azndan
alnan toprak, ball kz d ve sirke ile kartrlp iilirse, ocuk l bile olsa, yine
der. (veya) kpek ve tavan tyleri yaklp, klleri bir bak ucu kadar toz ile
kartrlarak, suda eritilip iilirse, kolayca dourur. (T I D 120/ 109.-116. satrlar)
170
Eer bir kadn krd geirir ise, o krlang eti yemeli. Veya safran, dar unu ve
misk ile arap imeli, bylece iyi olur. Kask arsna kar ila: Krlang yuvasnn
topra, stle kartrlp iilmeli. (T I D 120/ 93.-95 satrlar)
Yukarda verilen 21., 6l.,109.-116. ve 140. satrlarda yer alan reetelerde ocuk
drmek iin az yoluyla alnan etkili maddelerden bahsedilmekte, kpek st, tts
yaplan maddeler eitli karmlar, yanm kl kl, ayrca drt yol azndan alnan
toprak etkin madde olarak tanmlanmaktadr. Ayrca buu zerine oturulmas da farkl
bir yntem olarak nerilmektedir. Bu yntemlerden bazlarnn Anadoluda halen
uygulanmakta olduu belirlenmitir85.
... tam, soutulmu et suyu ile iirilirse, kalp hastalklar, nefes darl, ishal,
kabzlk iyi olur ve devam eden ate der.
Kalp hastalklarna ve nefes darlna iyi gelen toz: Eer nar ekirdei kara
tuz, kuru zencefil ve teke dikeni, eit miktarda alnr, toz haline getirilir ve et suyu ile
iirilirse, kalp rahatszlklarn (ve) nefes darln iyi eder.
171
eytantersi tozu: kakule bir bakr; tarn (kadz) iki bakr; eytantersi bakr;
karabiber drt bakr; dariflfl be bakr ve kuru zencefil alt bakr. Bunlar toz haline
getirilir ve bu tozun bir lei alt lek eker ile eritilerek, bundan iki bakr her
defasnda et suyu ile iilirse, bylece grtlak ve boaz hastalklar: nefes tutulmas...
huzursuzluk ve yelin sebep olduu btn hastalklar iyi olur. (T I D 120/ 1.-14.
satrlar)
Deve akcieri kurutulup, ufalanp, elekten geirilip nefes darl ekene (iyi
gelir) (T I D 120/ 60. satr)
Nefes darlna kar ila: Eer iki bakr karba kk yumrusu ve iki bakr kuru
zencefil alnr ve bundan eit miktarda toz yaplr ve bu her sabah arap ile iilirse, nefes
darl gider ve hastalk def edilir. (T I D 120/ l62. satr)
Nefes tkankl olursa, (kavak reinesini) dvmeli (un hline getirmeli) ve bir
kamla boaza flemeli, iyi olur. ve gsn i tarafndaki (hastalklarna?) kar,
172
ondan nohut byklnde bir paray dvmeli ve souk su ile imeli, iyi olur. (T I D
120/ 184.-186. satrlar)
i
Alkole bal karacier iltihab
173
yedirmeli. Krtdeki yabani hayvan etinden ayima yedirmeli. Tatl otlar kaynatlp,
souyunca iine eker katp iirilir. Bu nc ila. Burak ayima kaynatlp yedirilir.
...tohumu, nar tohumu, kuru zencefil, ahududu, su piirilir, souyunca zerine eker
salr. Sln etinden ayma yaplp yenirse, araptan olan(hastalk iyileir). (T II Y
27 Y 17 Y 18)
Kimin koltuk alt fena ekilde kokarsa, akcieri kk para halinde dorayp
gn devaml koltuk altna srsn, kt koku kaybolur. (28. satr)
Bir insann kiri srekli yi akarsa, safran, dar unu ve miski arapla kartrp
ierse, iyi oluri. (66. satr)
Deliren bir kii, ince un haline getirilmi geyik boynuzunu su ile kartrp
ierse, (hastalk) geer. (55. satr)
Kudurmu bir kpein srd kiiye keklik beyni yedirilirse, (o) iyi olur.
(Ayrca) ona nc gne kadar a karnna, her seferinde bir anak keten tohumu ya
iirilirse, o iyi olur ... (63. satr)
Bir erkek cinsel gc tam olsun isterse, bir aygrn sinirini alp, kk paralar
dorayp, glgede kurutup, ince dvp, elekten geirip, inek (tere) ya ve kurt d ile
kartrp, bunu (kadn) cinsel organnn iine srerse, erkeklii ok artar. (75. satr)
Bir kurdun kemikleri ve dili kurutulup kuduz bir kpek tarafndan srlm
birinin bana srlrse, o iyi olur. (79. satr)
i
kir ve yi szcklerinin anlamlar belirlenememitir.
174
Bir ocuk zayflarsa, bana eek tlsm konulur, bylece artk zayflamaz.
(I03. satr)
Ayak hastalna kar ila: Susam (tohumu) kavrulur, ince olarak dvlr,
koyun st ile kartrlr ve aryan yere konulursa, yelden oluan ar iyileir. (137.
satr)
Eer bir kimse sesini kaybeder ve konuamazsa, bir suna meyan iki eit
paraya ayrlr, bir yarsnn ii biraz boaltlr; biraz ktay smk dvlr, drt
karabiber tanesi ile iine konur ve meyan tekrar kapatlr ve bir iple sarlr, dardan bir
kat ile sarmalanr, scak kle gmlr ve zaman gelince kattan karp, n dilerle
srlr, az amadan suyu emilir. Bu ilem iki- kez tekrarlanrsa, yava yava iyileir.
Bu snanm bir ilatr. (146.-151 satrlar)
Kii uyumak isterse, brtlen, Symplocos racemosa yemii, fil kula tohumu,
sdi-iei Saussurea lappa ve kara halile, eit miktarda ezip tlr, yourtla
yorulup alna srlrse, uyunur. (T II D 53/ 41.-43. satrlar)
Bir erkek ocuk (boynuna) bir kpek dii asarsa, yrekli olur. (T III M 295/ 2.
satr)
[Bir erkek ocuk] Bir kpek diini yakar, (kln) uygun yerinde tarsa, kllar
kmaz. (T III M 295/ 3. satr)
[Bir kpek diini] Kepek haline getirir, czzaml kiiye srterse czzam
kaybolur. (T III M 295/ 5. satr)
i
bk: 24 numaral dipnot
175
Eer idrar bozukluu ilerlerse kan alnmal, kan alnmasna ramen [Hasta]
idrarn yapamaz ve cerahat oluursa keskin bir bakla yarlmaldr. [Hasta]
yardrmaktan korkarsa kendiliinden yarlsn diye zerine merhem koymal. Yarldktan
sonra yara merhemi ile tedavi etmeli. (Yaray) temizce ykayp merhem srmeli. Yara
ve irin temizlenince, zerine ila srmelidir.
Yazl buluntular ancak yaznn, kat, deri vb. gibi materyelin zerine yazlarak
kullanmnn yaygnlat daha ge dnemlere aittir. Brahmi, in ve sonralar Arap
harfleri ile, ancak esasen ounluu Uygurlarn gelitirdii zgn Uygur alfabesi ile
yazlm olan elimizdeki tp metinleri bize daha ok yerleik dzene gemi olan Uygur
toplumundaki durum hakknda fikir vermektedir. Yerleik topluma geiin byk
lde tamamland, ticaretin gelitii, evre lke ve uygarlklarla etkileimin
belirginletii bu dnemde bulunan yazmalarn nemli lde Hint metinlerinin
evirilerinden olutuu, geri kalan ksmnda da Hint kkenli kavram ve ilalarn baskn
olduu dikkati ekmektedir. Buluntularn byk lde tapnaklar ve evresinde yaplan
kazlarda ortaya kmasnn da bunda rol byktr. zellikle Mani dininde kitaplarn
oaltlmas bir ibadet ekli olarak kabul edildiinden, ayn zamanda rahiplik ve
yazclk da yaptklar aikar olan Uygur tapnak hekimlerinin bu blgede kitap yazma
ve oaltma geleneini yaygnlatrdn rahatlkla syleyebiliriz. Hint tbb ile
etkileimin younlatna ilikin izleri, hastalklarn aklanmasna dair ifadelerde
belirgin ekilde grmekteyiz.
Bir btn olarak ele alndnda Orta Asyada yaplan aratrmalar srasnda ele
geen on binlerce yazma arasnda Uygurca olan metinlerin okluu, o dnemde Uygur
uygarlnn olduka geni bir alana yayldn gstermektedir. Kendilerine zg
alfabelerinin farkl blgelerde kullanm bu olguyu dorular niteliktedir. Yusuf Has
Hacibin Kutadgu Biligi Uygur Trkesi ile yazmas ve Uygurlar hakimiyet altna
aldktan sonra Moollarn Uygur alfabesini benimsemesi, bilinen rneklerdendir.
yaygn olarak uygulanan bir halk tbb gelenei mevcuttu. Ne var ki halk arasndaki ifa
yntemlerinin yazya dklmemi olmas, bu yntemlerin konumuz kapsam iinde ele
alnmasn gletirmektedir. eviri olduu bilinen metinlerde bu konuya ilikin bilgi
bulunmamaktadr. Ancak, baka dillerde karl tespit edilememi olan dier
metinlerde geleneksel halk tbb ile uyumlu ifadeler mevcuttur:
ylan derisi, drt yol azndan alnan toprak, ball kz d ve sirke ile
kartrlp iilirse, ocuk l bile olsa, yine der.
Di arsna kar (ila): yandaki kara kzn tersi bir kapta kaynatlarak
zerine srlrse, ar geer,
Vcudunda siil kan kii, yeni ayn ikinci gnnde aya bakarak yere ier ve
bunun amurunu siil zerine koyarsa, (siili) geer.
Kask arsna kar ila: Krlang yuvasnn topra, stle kartrlp iilmeli.
(Kii) Bir kpek diini yakar, (kln) uygun yerinde tarsa, kllar kmaz.
Midede kan yaralara ve yel, balgam ve safradan oluan yaralara iyi gelen
ilalardan sz edelim. (T II D 142/ 17.-18. satrlar)
sre iinde slam tbb byk lde slam ncesi tp anlaynn yerini almtr. Bu
dnemde yazlan tp eserleri de byk lde Arapa kaleme alnmtr. Gnmze
ulaan aatay veya zbek Trkesi ve Arap harfleri ile yazlm az saydaki Trke
eser ise 15. yzyldan sonraki dnemlere aittir.
5.4. Sonu
Bu alma erevesinde, 14. yzyl ncesi eitli alfabelerle Trke olarak
yazlm 63 para tp metni bir araya getirilerek incelenmitir. slam tbb etkisinde
kalan Trk topluluklarndaki eserlerin Arapa kalemi alnm olmas nedeniyle
elimizdeki incelenecek metinlerin tamam eski Uygur lehesi ile yazl metinler olup,
dnda hepsi, nceden dilbilimcileri tarafndan nceden transkripsiyonlar ve
Almanca evirileri yaplarak deiik tarihlerde yaymlanmtr. Almanca yaymlanm
olan bu eviriler Osman Fikri Sertkaya ile birlikte Uygurca asllar ile karlatrlarak
gerekli dzeltmeler yaplm ve gnmz Trkesindeki karlklar belirlenerek
incelenmitir.
ncelenen 63 metnin 33nn, ayn zamanda Tibete, Horence gibi pek ok dile
de evrilmi olan ve dnemin ileri bilgilerini ieren Sanskrite kitaplardan Trkeye
evrilmi olduu yaplan karlatrlmalarda ortaya karlmtr. Dilbilimi
aratrmaclar, eviri niteliinde olan metinlerin, aslna uygun ve baarl eviriler
olduunu; metinlerde geen kavram ve tanmlarn Trkeye uyarlanmasndaki bu
baarnn, eviriyi yapanlarn materia medica hakknda geni bilgi sahibi olduunu ve
bu bilgileri doru uyguladklarn gsterdiini belirtmektedirler55.
Bir hastalk etkeni olarak birka yerde gemekle birlikte, kan esas hltlardan
biri olarak kabul edilmemitir. Kara safra (sevda) ise hibir metinde gememektedir.
te yandan, Aratn Heilkunde IIde 4 numaral kitap bal altnda yaynlad
yazmada yer alan izimlerdeki akupunktur noktalar ve geleneksel in tbbnda da
kullanlan baz droglar dnda, in tbbndan etkilenildiine ilikin bulgu mevcut
deildir. Hint tbbnda hastalk nedenleri ve oluum mekanizmalarna zel bir nem
verildii gz nne alnrsa, Uygurlarn teorik aklamalara fazla itibar etmeyen pratik
ve pragmatist bir tp anlayna sahip olduklarn sylemek mmkndr.
Abse tedavisinde bakla mdahaleyi anlatan bir istisna dnda tedavinin esas
ilalara dayandrlmtr. Bununla birlikte baz metinlerde hastann yiyecei, iecei
184
i
Hint ve in tbbnda kullanlan hayvansal droglar daha ziyade nadir rastlanlan hayvan cinslerinden elde
edilenlerdir.
185
geen topluluklarda yaz dili olarak genelde Arapa veya Farsann benimsenmesi,
yaplan kazlarn tapnak evrelerinde gerekletirilmesi, Rusa ve ince kaynaklara
ulaamaktaki zorluklar, bulunan metinlerin dilbilimcilerce allmadan tp tarihi
asndan deerlendirilememesi, elimizdeki materyelin Uygurlar dneminde yazlm
olan Trke tp metinleri ile snrl kalmasna neden olmutur. Eldeki yazl materyelin
kstl olmas 14. yzyldan nceki Orta Asya tbbnn btn iin yaplacak bir genel
deerlendirmeyi zorlatrmaktadr. Bununla birlikte, mevcut materyelin incelenmesi
bize, zellikle yerleik dzene gemi olan Orta Asya Trk toplumundaki tp
uygulamalarnn durumu hakknda yine de nemli ipular vermektedir.
KAYNAKLAR
1. nver. A. S. Uygurlarda Tababet VIII-XIV Asr (La Medecine Chez Les Ouigours):
Prof. R. R.Aratn Okudugu Uygurca Metinlere Gre. stanbul: . . Tb Tarihi
Enstitts Yaynlar; 1936.
2. Ishjamts N. Nomads in eastern Central Asia. inde Harmatta J editor, Puri BN,
Etemadi GF co-editors: History of civilizations of Central Asia, Volume II, The
development of sedentary and nomadic civilizations:700 b.c. to A.D. 250. 2nd. ed.
Paris: UNESCO Publishing; 1996, s:165.
3. Hsiung-nu. Encyclopdia Britannica, Eriim: 20.03.2010,
http://www.britannica.com/EBchecked/topic/273960/Xiongnu#
4. Tekin T. Orhon Yaztlar. Ankara: Trk Dil Kurumu Yaynlar; 2008.
5. Soucek S. A History of Inner Asia. Cambridge: Cambridge University Press; 2000,
s. 102.
6. Gorshenina S, Rapin C. Kbilden Semerkanda Arkeologlar Orta Asyada. stanbul:
Yap Kredi Yaynlar; 2004, s.14.
7. Bosworth CE. Shamansm. inde Bosworth CE, Adle C, Habib I editors, Baipakov
K co-Editor History of civilizations of Central Asia, Volume V: Development in
contrast: from the sixteenth to the mid-nineteenth century. 2nd. ed. Paris: UNESCO
Publishing; 1996, s: 790.
8. Altnta A, slam ncesi Trklerde tp. inde Tp Tarihi ve Tp Etii Ders Kitab.
Sar N, Altnta A, Baaaolu , zaydn Z, Doan H, lman YI, Din G, Hot .
stanbul: stanbul niversitesi Cerrahpaa Tp Fakltesi Yaynlar; 2007, s. 141.
9. Berbercan MT. Trk Orta Asyasnda Budizm, Klimket HJ. Trkiyat Aratrmalar
Dergisi, 2009; 26: 93-108
10. Yasin E. Karahanllarda Tp. inde Erdemir AD, ncel , Kkda Y, Okka B,
Erer S editrler. 1. Uluslar aras Trk Tp Tarihi Kongresi, 10. Ulusal Trk Tp
Tarihi Kongresi, 20-24 Mays 2008 Bildiri Kitab. Konya: 2008; I: 398-409.
11. Terziolu A. Yeni kaynaklar nda Karahanl hastane ve tp tarihine bir bak.
inde Yasa AA, Atlgan SO editrler. Uluslararas Osmanl ncesi Trk Kltr
Kongresi 4-7. Eyll.1989 Bildirileri. Ankara: Atatrk Kltr Merkezi Yayn; 1997,
s. 359-369.
187
12. Sar N. A view on the dealer with Health in the Turkish Medical History. Tp Tarihi
Aratrmalar 1989; 3:11-33.
13. Mkkelsen G. Dunhuang. Encyclopdia Iranica. Columbia University, New York.
Eriim: 13.4 2010 http://www.iranica.com/articles/dunhuang-1
14. Berlin-Brandenburgischen Akademie der Wissenschaften. Turfanforschung. Berlin:
Akademienvorhaben Turfanforschung; 2007. Eriim: 18.04.2010,
http://www.bbaw.de/bbaw/Forschung/Forschungsprojekte/turfanforschung/bilder/T
urfan_deutsch_07-Druck.pdf
15. Baykara T. Tarih Aratrma ve Yazma Metodu. zmir: Akademi Kitabevi; 1999.
16. Sertkaya OF. Uygur Tp Metinlerine Toplu Bir Bak. inde Yasa AA, Atlgan SO
editrler. Uluslararas Osmanl ncesi Trk Kltr Kongresi 4-7. Eyll.1989
Bildirileri. Ankara: Atatrk Kltr Merkezi Yayn; 1997, s. 349-359.
17. Rachmati GR. inde Sitzungsberichte der Preuischen Akademie der
Wissenschaften Jahrgang 1930, Philosophische- Historische Klasse. Berlin: Verlag
der Akademie der Wissenschaften, 1930, Sonderausgabe, 1, Band. 20, s. 451-473,
Sonderausgabe, 2, Band 22, s. 401-448.
18. Rachmati GR. Zur Heilkunde der Uiguren II, Sonderausgabe aus den SPAW, Phil:
Hist. Klasse 1932, XXII. Berlin: Verlag der Akademie der Wissenschaften; 1932, s.
401-448.
19. Bailey HW editor, Khotanese Texts I. Cambridge: University Pres; 1945, s.133-134.
20. Bailey HW, Medicinal plant names in Uigur Turkish, inde Melanges Fuad
Kprl/ Fuad Kprl Armagan. Ankara niversitesi Dil ve Tarih Corafya
Fakltesi Yayn; 1953, s.51-56.
21. Rachmati GR, Eberhard W. Trkische Turfan-Texte VII, aus den APAW, Jahrgang
1936, Phil.- Hist. Klasse, Nr. 12. Berlin: Verlag der Akademie der Wissenschaften
1936; s. 33-34; 70-72.
22. Mller FWK. II. Reste einer sogdischen Uberaetzung des Padmacintmani-
dhrani-sntra, SPAW, Phil: Hist. Klasse 1926, L ., Berlin: Berlin: Verlag der
Akademie der Wissenschaften, 1926; s.2-8.
23. Mackenzie DN. The Buddhist Sogdian Texts of the British Library. inde: Acta
Iranica, Textes et Mmoires, Tome III. Leiden: 1976; s.10-17.
24. Cerensodnom D, Taube M. Die Mongolica der Berliner Turfansammlung (Berliner.
Turfan-Texte XVI). Berlin. 1993.
188
25. Zieme P. Einige neue medizinische Textfragmente der alten Uiguren. inde Eimer
H editr. Studia Tibetica et Mongolica (Festschrift M. Taube), Swisttal-Odendorf:
Indica et Tibetica Verlag; 1999; s.325-340.
26. von Gabain A. Trkische Turfan-Texte VIII Texte In Brhmschrift. Berlin: Verlag
der Akademie der Wissenschaften; 1954.
27. von Gabain A. Alttrkische Grammatik, 3. Auflage, Wiesbaden; 1974, s. 36-37.
28. Maue D. Sanskrit Uigurische Bilinguen aus dem Berliner Turfan Funden.
Yaymlanmam Doentlik Tezi. Giessen; s. 228-249; 268-269..
29. Maue D. Dokumente in Brahmi und Tibetischer Schrift, Alttrkische Handschriften,
Teil I, Stuttgart: 1996; 47, s.186-187.
30. Maue D. An Uighur Version of Vgbhats Asgahrdayasahit. Asian Medicine
2009; 4:113173.
31. Mller FWK. Handschriften-Reste in Estrangelo-Schrift aus Turfan, Chinesisch-
Trkistan, II. Teil. APAW, Berlin: Verlag der Akademie der Wissenschaften; 1904,
s.107.
32. lmez M. Sryani harfli Eski Uygurca bir tp metni. 3. Uluslararas Trk Dil
kurultay 1996, Ankara: 1999, s.815-820.
33. Trk Dil Kurumu.Trke Szlk 10. bask. Ankara: Trk Dil Kurumu Yaynlar;
2009.
34. Caferolu A. Eski Uygur Trkesi Szl. stanbul: Enderun Kitabevi; 1993.
35. Rhrborn K. Uigurisches Wrterbuch, Sprachmaterial der Vorislamischen
Trkischen Texte aus Zentralasien. Wiesbaden, Almanya: Franz Steiner Verlag
GMBH; 1977.
36. Bedevian AK. Illustrated Polyglottic Dictionary of Plant Names. Kahire: Argus &
Papazian Presses; 1936.
37. Hauenschild I. Trksprachige Volksnamen fr Kruter und Stauden. Wiesbaden:
Harrasowitz; 1989.
38. USDA, ARS, National Genetic Resources Program. Germplasm Resources
Information Network - (GRIN) [Online Database]. National Germplasm Resources
Laboratory, Beltsville, Maryland. Eriim 22.3.2010; http://www.ars-grin.gov/cgi-
bin/npgs/html/taxgenform.pl
189
67. Mlgaard J, von Schenck H, Olsson AG. Alfalfa seeds lower low density lipoprotein
cholesterol and apolipoprotein B concentrations in patients with type II
hyperlipoproteinemia. Atherosclerosis. 1987 Mays; 65 (1-2):173-9.
68. Zieme P. Notes on Uighur Medicine, Especially on the Uighur Siddhasara
Tradition. Asian Medicine. 2007; 3:308-322
69. Prakash P, Gupta N. Therapeutic uses of Ocimum sanctum Linn (Tulsi) with a note
on eugenol and its pharmacological actions: a short review.Indian J Physiol
Pharmacol. 2005 Apr;49(2):125-31.
70. Adams DQ. A Dictionary of Tocharian B. Amsterdam: Rodopi B.V.; 1999.
71. Hering C. The guiding symptoms of our materia medica, Yeni Delhi: B. Jain
Publishers (P) Ltd.; 2005, Cilt 6, S.514
72. Guo HY, Pang K, Zhang XY, Zhao L, Chen SW, Dong ML, Ren FZ. Composition,
Physiochemical Properties, Nitrogen Fraction Distribution, and Amino Acid Profile
of Donkey Milk. J. Dairy Sci. 90:1635-1643.
73. Vta D, Passalacqua G, D Pasquale G, Camnt L, Crsafull G, Rull I., Pajno G.
B. Ass's milk in children with atopic dermatitis and cow's milk allergy: Crossover
comparison with goat's milk. Pediatric allergy and immunology, 2007, 18:
(7), s. 594-598.
74. nan N, ahin H, iek B. Probiyotik ve prebiyotiklerin salk zerine etkileri.
Erciyes Tp Dergisi 2005, 3, 27: 122-127,
75. Rinpoche R. Tibetan medicine: illustrated in original texts. Berkeley: University of
California Press; 1976, s.68
76. Wright AS, German Science Reader: Chemistry, Physics, Technology. Londra:
BiblioBazaar: 2009, s. 447.
77. Jahresbericht ber die Leistungen und Fortschritte in der Gesamten Medizin. Berlin:
Hirschwald; 1914-1915, s. 308
78. Sudarshan SR editor. Materia Medica-Mineral and and Metallic Drugs,
Encyclopedia of Indian Medicine, V. Bangalore, Hindistan: Popular Prakashan Pvt.
Ltd.; 2005.
79. Thangam C., Dhananjayan R. Antiinflammatory Potental Of The Seeds Of Carum
Coptcum Lnn. Indian Journal of Pharmacology 2003; 35: 388-391
80. Rahman K. Historical perspective on garlic and cardiovascular disease. J
Nutr. 2001; 3, 131:977S-9S.
192
81. Pal DK, Dutta S. Evaluation of the Antioxidant activity of the roots and Rhizomes
of Cyperus rotundus L. Indian J Pharm Sci 2006;68:256-8.
82. Karoli L. Some remarks on the turkic word qart. Studia Etymologica Cracoviensia
10, Krakow, 2005, s.54-65
83. Monti G, Bertino E, Muratore MC, Coscia A, Cresi F, Silvestro L,ve ark. Efficacy of
donkey's milk in treating highly problematic cow's milk allergic children: an in vivo
and in vitro study. Pediatr Allergy Immunol. 2007 May;18(3):258-64.
84. Dwivedi S. Terminalia arjuna Wight & Arn. A useful drug for cardiovascular
disorders . Journal of Ethnopharmacology 2007; 114: 114129.
85. Grgan M. Eski Uygur Trklerinde ve gnmzde Anadoluda uygulanan ocuk
drme yntemleri. inde Erdemir AD, ncel , Kkda Y, Okka B, Erer S
editrler. 1. Uluslar aras Trk Tp Tarihi Kongresi, 10. Ulusal Trk Tp Tarihi
Kongresi, 20-24 Mays 2008 Bildiri Kitab. Konya: 2008; I: 980-984.
86. Bayat AH. Trk tp tarihinde akupunktur ve moksa (dalama) tedavisi. Tp Tarihi
Aratrmalar 1989; 3: 56-61.
87. Mller R. Ein Beitrag zur rztlichen Graphik aus Zentralasien (Turfan). Archiv fr
Geschichte der Medizin 1923; XIV: 21-26.
88. Grgan M. Eski Uygur Metinlerinde Hastalklarn Nedeni olarak Unsur
Arasndaki Dengenin Bozulmasnn gsterilmesi. inde: Erdemir AD, ncel ,
Kkda Y, Okka B, Erer S editrler. 1. Uluslar aras Trk Tp Tarihi Kongresi,
10. Ulusal Trk Tp Tarihi Kongresi, 20-24 Mays 2008 Bildiri Kitab. Konya: 2008;
I: 975-979.
89. Clauson G., An etymological dictionary of pre-thirteenth century Turkish, Oxford:
The Clarendon Pres; 1972, s.35.
90. Divan Lgat-it-Trk Dizini "Endeks", Ankara: Trk Dil Kurumu Yaynlar, 1986,
s.5.
91. Kutadgu Bilig ndeksi, III, Ankara: Trk Kltrn Arama Enstits Yaynlar;
1979, s.146.
92. Tarama Szl, Y, Ankara: Trk Dil Kurumu Yaynlar;1971,s.75.
93. Tanklaryla Tarama Szl, stanbul: Trk Dil Kurumu Yaynlar; 1943, I:.92
94. Hee-Soo-Lee,.slam ve Trk kltrnn uzak Douya yaylmas. Ankara: Diyanet
vakf yaynlar;1988.
193
95. Wang- Shiao- Shien. pek yolunda Tp ve eczaclk ilikileri zerine denemeler.
rmi: in-cang Halk Yaynevi; 1998.
96. Sun-Chian-Di. Uygurlarda Tp ve pek Yolu. Zhong-Hua Tp Tarihi Dergisi. 1982;
3: 184.
97. Yasin Y. slamiyetten nce Trklerde Tp. inde Erdemir AD, ncel , Kkda
Y, Okka B, Erer S editrler. 1. Uluslar aras Trk Tp Tarihi Kongresi, 10. Ulusal
Trk Tp Tarihi Kongresi, 20-24 Mays 2008 Bildiri Kitab. Konya: 2008; I: 410-
417.
98. Baydan B, Yksek lisans tezi .. Sosyal Bilimler Enstits, Trk Dili ve Edebiyat
Anabilim Dal, Yaymlanmam Doktora Tezi, stanbul, 1986
99. Sertkaya OF, Terziolu A. zbek Trkesi ile yazlm imdiye kadar bilinmeyen
Arap harfli tbb bir yazma ve bu yazmann Trk Dil, Kltr ve Tababet tarihi
bakmndan deeri. I. Uluslararas Trk-slam Bilim ve Teknoloji Tarihi Kongresi,
14-18 Eyll 1981, Tp-Di Hekimlii-Eczaclk Tarihi, Bildiriler, stanbul: Ekim
1981, Cilt 2, s. 143-150.
100. Grgz A, bn-i Kutluk Molla Toh Niyaz Ahond-nng Tp Kitab. .. Sosyal
Bilimler Enstits, Trk Dili ve Edebiyat Anabilim Dal. Yaymlanmam Doktora
Tezi. stanbul, 2005..
194
HAM VERLERi
i
Bu tez iinde verilen metin rnekleri Depositum der BERLIN-BRANDENBURGISCHEN AKADEMIE DER
WISSENSCHAFTEN in der STAATSBIBLIOTHEK ZU BERLIN - Preussischer Kulturbesitz Orientabteilungdan
alnmadr
195
ZGEM
Kiisel Bilgiler
Ad Mahmut Soyad Grgan
Do.Yeri Bitlis Do.Tar. 13.05.1956
Uyruu T.C. TC Kim No 13670429866
Email mgurgan@gmail.com Tel 0538 381 6580
Eitim Dzeyi
Mezun Olduu Kurumun Ad Mez. Yl
Doktora - -
Yk.Lis. stanbul Tp fakltesi 1980
Lisans stanbul Tp fakltesi 1980
Lise stanbul ErkekLisesi 1974
Bilgisayar Bilgisi
Program Kullanma becerisi
MS-Word ok iyi
MS- Powerpoint ok iyi
MS- Excel Iyi
Yaynlar/Tebligleri Sertifikalar/dlleri
1. Grgan M, Toker A, Sar N. Akcier kanserli hastalardan aydnlatlm onam
alnmas ile ilgili etik sorunlar. inde Trk Toraks Dernei 10. Yllk Kongresi
25-29 Nisan 2007, Antalya, Bildiri zetleri. Toraks Dergisi 2007, 8 (Ek 2) :110.
204