Dusundugunu Sandigin Seyi Gercekten

Dndn Sandn eyi
Gerekten Dnyor musun?

Felsefi Test Kitab
Ju lian BAGGINI
ve
Jeremy STANGROOM
Trkesi: Mehmet POZAM

HTKTAP
Julian Baggtni ve Jeremy Stangroom

Dndn Sandn eyi Gerekten Dnyor musun?
Do You Think What You Think You Think?
Trkesi: Mehmet Pozam
Yayna Hazrlayan
Seyfi ngider
Yonca Hancolu
Redaksiyon: Seda Toksoy
ISBN 978-9944-198-03-5
ubat 2008, stanbul
2006, Julian Baggini ve Jeremy Stangroom

Yayncnn yazl izni olmadan herhangi bir alnt yaplamaz
Yayn Koordinatr: Glen lker

Kapak Tasarm ve Sayfa Dzeni: Ebru ner
Kitap Matbaas'nda baslmtr
Merkez
Fener Kalam Cad. No: 93/7
34726 Kadky-stanbul
Tel: 0216 449 98 05 pbx Faks: 0216 348 00 69
hltkitap@hltkltap.com
www.httkitap.com
Datm
Alemdar Mah. atal eme Sok.
No:30 Kat:2 Frat Han Caalolu-stanbul
Tel: 0212 513 81 57 Faks: 0212 511 62 52
nternet Sat: www.kuraldisi.net
NDEKLER
Teekkrler . . . . . ...... . .
.. . . ... . ........ . .... . . . .... . . . . . . . . .
. .. .. .. . ... . . .5
. ..
Girt . . . ....... . . . . ..... . . . ...... . . . . .. . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . 7

Kitab Okurken ... . . .... . . . .. . ... . . . . . .. . ... . . . . . . .. . . ...... . . . . . . . . .... . . .. 9
1 . Felsefi Salk Kontrol . . . . .. ... . ... .. . . . ... . . .
.. .. . .. . . . . . ... . 11..
2. Mantkl Olduunu mu Sanyorsun? ... . . . .. .. .. . . . ... . . 31

. .
3 . Beyin Jimnastii . . ... . .. . . . . ... .. . .. . . ... .. .... .. ... . ... ... . . . . . 45

. ..
4. Kendi Tann'n Kendin Yarat. . . . . . . . . . .. . .. . . . . . . . . . . . . . 59

. . . .. . .
5. Sava Meydan: Tann . . . . . . . . . . . .. . .. . . . ... . . . . . .. . . . . . ... .. .... . 71

6 . Tabu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ... . . . . . . . . . . . . . 95
7. Ahlak Oyunu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ... . . . . . . . . . . . . 1 09
8. Shakespeare Britney Spears'e Kar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 23
9. Resmen Ahlakl Saylr Msnz? . . .. ... . . . .. .. .. ..
. . . . . . . 1 37
. .
10. Canl Kalmak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ... . . . . . . .. . . . . . . ... . . . . . . . 1 49

1 1 . Ne Kadar zgrsnz? .. . . . . . . . ... .... . . . . ....... . . . .. . . . . . . . . 1 59
12. En Temel Felsefe Testi . . . . . . . ...... ...... .... . . . . . . ... . . . . . . . . . 1 73

TEEKKRLER
Bu kitap fikrini destekledikleri iin George Miller ve

Gail Lynch'e; kitapta yer alan birok aktiviteyi nceden
nternet sitesinde denedikleri n TPM Online
(www .philosophersnet.com) mail grubu yelerine; kap
saml kontrolleri iin Ophelia Benson Sajidah Ahmad, Lesley
Levene, Daphne Trotter ve Joanna Macnamara'ya teekkr
ler. Her eye ramen bir hata varsa sorumluluk tmyle bi
ze aittir.
"Felsefi Salk Kontroln Marilyn Manson'n zgn bir
fikrine dayanr.
"Mantkl Olduunu mu Sanyorsunr Peter Wason, Le
da Cosmides ve John Tooby'nin zgn ahmalanndan
esinlenmitir.
"Kendi Tann'n Kendin Yaratn. zellikle derslerine felse
fi aktiviteler katmak isteyen retmenlere birok kitabn
iddetle tavsiye ettiimiz Jeremy Hayward ve Gerald Jo
nes'un zgn bir fikrine dayanr.
"Tabun byk lde Jonathan Haidt, Silvia Helena Kol
ler ve Maria G. Dias'n almalarndan esinlenmitir.
David Cooper'n Estetik: Klasik Okumalar adl kitab
"Shakespeare Britney Spears'a Karn blmnde geen
balca sanat felsefesi teorilerini zetlemede bize ok yar
dmc oldu. Bu teoriler hakknda daha fazla bilgilenmek is
teyenlere iddetle tavsiye ederiz.
Bu kitap, Tie Phosopher's Magazine ile beraber yapt
mz almalardan ortaya kt. Tie Phosopher's Magazi
ne, Ophelia Benson, Denis Collins , Jonathan Derbyshire.
Susan Dwyer, Simon Eassom , Peter Fosl, Wendy Gross
man, Mathew Iredale, Michael LaBossiere, Jeff Mason,
Scott McLemee, Christopher Norris ve Christian Perring gi
bi birok cmert bireyin katklar ve de tabii ayn ekilde
okuyucularmzn desteiyle ayakta durmaktadr.
GR
Kendini bil
Delphl'dekl Apollo Tapna'nda yer alan yazt
Descartes'n gayet zeki bir adam olduu kukusuz. Fa

kat bizzat kendisinin ya da yardmclannn bir hatasndan
dolay insan doasna dair birok yanl inancn izi ona ka
dar srlebilir. Btn bu yanl inanlardan belki de en
by "zihinselin dzeltilemezlii", yani kendi zihinleri
mizin ierii hakknda yanlm olamayacamz inancdr.
Bu yanl inanca rnek vermek gerekirse unlar sralana
bilir: "ac hissettiimi dnyorum, yleyse ac hissedi
yorum ve bu konuda hibir ekilde yanlm olamam. "; "Bir
fil grebiliyorsam, belki halsinasyon gryorumdur ve
orada fil yoktur, fakat yine de bir fil grme deneyimini ya
adm doru olmaldr."; "Ceketin bana san gzkyor
sa, gerekte yeil olduu gerei bana sar gzkt
gereini deitirmez" ... gibi.
Yaln gerek u ki, aklmzdan geenler konusunda kor
kun, ac ve bir o kadar da trajik ekilde yanlyor olabili
riz. nsanlarn sk sk syledii baz eyleri bir dnn:
"Ak olduumu sanyordum , oysa sadece ehvetmi"; "Ha
zmszlk olduunu zannediyordum aslnda hamileymiim";
"Sosyalizme inandm sanyordum fakat deyeceim ver
ginin tutarn grdmde inanmadm anladm"; "o
cuklarmn farkl olmalann istemediimi dnyordum,
oysa gerekte onlarn deimelerini, bylece onlara daha
yakn olabilmeyi istiyordum"; "Ge saatlere kadar alma
y sevdiimi sanyordum, ama aslnda kendimi kandryor
ve sadece zel hayatmdaki sorunlar grmezden geliyor
dum"; "Drst olduumu sanyordum, oysa aslnda nem
li bilgileri saklyor ve onu yanltyordum ."
8 Jullan Baggn - Jeremy Stangroom
Neleri gerekten dndmz kavranlmas son de

rece zor bir alan. Bu kitabn amac size neyi, nasl dn
dnz konusunda baz elenceli dnme ekilleri
sunmak ve baz artc eyler ortaya karmak. Kitabn
sonlarna doru, byk ihtimalle artk dndnz
sandnz eyin bir zamanlar dndnz sanm ol
duunuz ey olmadn dneceinizi sanyoruz! Ve tp
k bir nceki cmlede olduu gibi bu da huzurunuzu
kanc, biraz akl kantnc fakat aslnda olduka elence
li olabilir.
KTABI OKURKEN ...
1 . Bir kurun ya da tkenmez kalem aln. Kurun kalem sizin iin

daha iyi, nk bylece her zaman yantlar nz silebilir ve ki
tab tekrar kullanabilir veya bakalar na verebilirsiniz. (Tken
mez kalem bizim iin daha iyi, nk o zaman yukardakileri
yapamayacaksnz ve ayet kitaptan keyif alrsan z daha faz
la kitap satn almanz gerekecek!)
2. Sakn hemen kendinizi savunmaya kalkmayn. Yanlmaya

ve ayrca katlmadnz konularda tartmaya hazrlkl olun.
Fakat bu, ltfen, e-postalar, telefonlar veya halka a k yerler
de bizleri s ktrmak eklinde olmasn.
3. Her aktiviteyi yava yava ve dikkatle yapn. Zeki bir ocuun

takip edemeyecei kadar kark hibir ey yok, fakat aceley
le getirir veya admlar atlayarak ilerlerseniz sonunda aklnz,
kendini Cennet'in incili kaplarnda Margaret Thatcher'n ya
n nda nbet tutar ve sadece Ortodoks Rumlar ieri al rken
bulan bir ateistinkinden daha fazla karacaktr.
4. Bu kitabn ciddi olup olmad endiesine kaplmayn. Yoksa
yapay bir ayr m ko nusunda endielenmi olursunuz. Witt
genstein' n dedii gibi, "Ciddi ve iyi bir felsefi al ma batan
sona fkralardan da oluturulabilir." Veya bu durumda olduu
gibi oyunlardan . . .
1
FELSEF SAGLIK KONTROL
Kendime ait grlerim var - gl grler - fakat her zaman on

lara katlmyorum.
George W. Bush
Clint Eastwood'un mehur bir laf vardr. "Grler gt

delikleri gibidir - herkeste bir tane olur." Ancak, bizler ken
di inancmz ve bak amzn rektumun hibir yerine ya da
ilevine benzetilmesini arzu etmeyiz. Bakalannn gr
leri sama, aklszca, safa veya nefret dolu olabilir fakat
kendi grlerimiz mutlaka ince elenip sk dokunmu, ze
kice ve dinlenmeye deerdir .
Eh, belki de yledirler. Felsefi Salk Kontrol'nn
amac size hangi grnzn doru, hangisinin yanl
olduunu sylemek deil , grlerinizi ne kadar salkl
oluturduunuzu, dqndnz ortaya karmaktr.
Pek terbiyeli olmasa da Clint Eastwood'un benzetmesi
zerinden ilerleyecek olursak grlerinizin bronzlam
iki kalaya m, yoksa sarkk bir popoya m benzediini
reneceiz.
Kontrolden gein
Felsefi Salk Kontrol'nden gemek iin aadaki ifa
delere kaWp katlmadnza karar verin . Bu aamada, sa
dece ilerledike cevaplannz iaretlemeniz veya bir kada
not etmeniz nemli. Sorulann hepsini cevaplamadan pu
anlama tablosuna veya arkasndaki analize bakmayn.
12 Jullan Bagglnl - Jeremy Stangroom
fadelein hepsi iin yzde 100 katlyorum veya yzde

1 00 katlmyorum diyemeyeceinizi biliyoruz; fakat hemen
her seferinde bir cevaba dierine gre daha meyilli olacak
snz. Emin deilseniz, grnze en yakn olan cevab se
in. Gerekten de hibir grnz yoksa, eh artk bir an
nce olmal!
Felsefi Salk Kontrol, yantlannzn doru mu yanl
m olduuna ilikin hibir yargda bulunmaz. onun iin ola
bildiince drste cevaplayn. Her ifade dikkatle dile d
klmtr, onun iin her birinin aslnda ne dediine dikkat
edin.
Dndn Sandn eyi Gerekten Dnyor musun? 13
Katl- Katlm-
yorum yorum
1. Objektif hibir ahlaki standart yoktur, ahlaki

yarglar ancak belirli kltrlerin deerlerinin
ifadesidir.
2. Bakalarna zarar vermedike herkes kendi

karnn peinden komada zgr olmal dr.
3. nsanlar bir yere yryerek veya bisiklete ya da

trene binerek gidebiliyorlarsa oraya arabayla
gitmemelidirler.
4. Baka birinin hayatna son vermek her zaman

yanltr.
5. Yaama hakk yle temel bir haktr ki, hayat

kurtarmak iin yaplan giriimlerde maddi
deerlendirme sz konusu olamaz.
6. Gnll tenazi yasad kalmaldr.
7. Ecinsellik yanltr, nk doal deildir.
8. Bir eyin varln kantlama olana yoksa bile

onun varlna inanmak olduka makuldr.
9. Kiisel kullanm amacyla uyuturucu tamak

su kapsam dnda tutulmal dr.
10. Her eye gc yeten, her eyi seven ve her

eyiyle iyi bir Tanr vardr.
Kabl- Kablm-
yorum yorum
11. kinci Dnya Sava meru bir savat.
12. Bir seim yaptktan sonra, insann br trl

seim yapabilmi olmas her zaman mmkndr.
13. Bireyleri sadece becerilerine gre yarglamak

her zaman doru deildir.
14. Sanat eserlerine ilikin yarglar tamamen beeni

meselesidir.
15. Bedensel lmden sonra insan fiziksel olmayan

bir formda var olmaya devam eder.
16. Devlet, etkinlik ve gvenlik testinden gememi

salk tedavilerinin uygulanmasna izin
vermemelidir.
17. Gerein ne olduuna dair objektif bir doru

yoktur; "doru" her zaman belirli kltrlere ve
bireylere gre deiir.
18- Ateizm tpk dier inanlar gibi bir inan

saylmal dr, nk Tanrnn var olmadn
kantlamak mmkn deildir.
19. Dzgn salk hizmetleri ve ilalar toplum iin

genellikle iyidir.
20. Belirli koullarda, gemite kendisine verilen

zararlar telafi etmek adna bir insan n yararna
pozitif ayr mclk yapmak ho karlanabilir.
Kabl- Kablm-
yorum yorum
21. Alternatif ve tamamlayc ilalar, yaygn kullanlan

dier ilalar kadar deerlidir.
22. Ciddi beyin hasarlar bir insan n tm bilincini ve

benliini ondan alabilir.
23. Kiinin kolayca engelleyebilecei halde masum

bir ocuun sebepsiz yere ac ekmesine gz
yummas ahlaken knanmas gereken bir tavrdr.
24. insan karlar uruna evre, sebepsiz yere zarar

grmemelidir.
25. Michelangelo tarihteki en iyi sanatlardan biridir.
26. Bireyler kendi bedenleri stnde paylalmaz

haklara sahiptirler.
27. Soykrmlar insanln byk ktlkler

yapabileceinin kantdr.
28. Yahudi Soykrm az ok tarih kitaplarnn anlatt

gibi meydana gelmi tarihi bir gerektir.
29. Dvletler, gelimekte olan lkelerde hayat

kurtarmak adna vergilerde ani bir arta gitmekte
serbest olmaldr.
30. Gelecek nceden belirlenmitir; bir insan n

hayatnn nasl seyredecei kader meselesidir.
Puanlama
G 1 ve G 1 5 arasnda her baln altnda yer alan kutu
lardaki cevaplar ifadelere vermi olduunuz cevaplarla uyu
uyorsa arp iareti koyun. (G = Gerilim, S = Soru)
G1 G2 G3 G4 GS
S1 ss S10 S17 S24
Katlyorum Katlyorum Katlyorum Katlyorum Katlyorum
S27 S29 S23 S28 S3
Katlyorum Katlmyorum Katlyorum Katlyorum Katlmyorum
G6 G7 GB G9 G10
S2 S26 S4 S12 S19
Katlyorum Katlyorum Katlyorum Katlyorum Katlyorum
S9 ss S1 1 S30 S7
Katlmyorum Katlyorum Katlyorum Katlyorum Katlyorum
G11 G12 G13 G14 G15
S20 S22 sa S14 S16
Katlyorum Katlyorum Katlmyorum Katlyorum Katlyorum
S13 S15 S18 S25 S21
Katlmyorum Katlyorum Katlyorum Katlyorum Katlyorum

Ayn stunda iki kutu iaretlediinizde inan sistemi

nizdeki bir gerilimi belirlemi oluyoruz. Bunun ne anlama
geldiini ileride aklayacaz. fakat nce herhalde ka pu
an yaptnz grmek istersiniz. Aln ite, bize gre btn
bunlar ne ifade ediyor:
O gerilim Size sorduumuz konulardaki grleriniz tama

men tutarl.
1-2 gerilim Tamamen olmasa da takdir edilecek seviyede tu

tarl bir dnre benziyorsunuz.
3-5 gerilim ou kiide olduu gibi, sizin grleriniz de ola

bilecei kadar iyi bir ekilde birbiriyle uyumlu deil.
6+ gerilim Ya inan lmaz ince bir dnrsnz ya da bir e

likiler yumasnz!
Genel analiz
Felsefi Salk Kontrol, sahip olduunuz eitli inan<,:
lar arasndaki gerilimleri veya elikileri belirlemek iin
tasarlanmtr. Hangi inancnzn doru, hangisinin yan
l olduunu deil, inanlarnz arasndaki muhtemel
uyumazlklar belirlemeyi hedefler.
Belirlediimiz her gerilim ya ( 1 ) iki inan arasnda bir
eliki olduuna ya da (2) her iki inancn tutarl bir ekil
de bir arada bulunabilmesi iin gelimi bir akl yiitrne
biimine gereksinim duyulduuna iaret eder. Her iki du
rumda da bu, ayn anda sz konusu iki inanc tamann
imkansz olmasa da ok zor olduunu gsteren baz sebep
ler olduu anlamna gelir. Bunlar birazdan aklayacaz.
"Gerilim" fikrini zihinsel bir dengeleme oyunu olarak d
nebilirsiniz. nanlar arasnda az gerilim olduu ya da
hi gerilim olmad yerde iki inanc dengelemek iin pek
az zihinsel abaya ihtiya vardr. Fakat iki inan arasnda
ok gerilim olan yerde, insann "cambaz ipinden atlayp"
inanlanndan birisini terk etmesi, dolaysyla zihinsel a
ba ve hnerle dengesini salamas gerekir; aksi takdirde
gerilimi uzlatrmay ve elien inanlar tamaya devam
etmeyi baaramayarak "cambaz ipinden decektir".
Tespit ettiimiz gerilimler sizi kayglandrmal m? Tu
tarl olmaya nem veriyorsanz, o zaman ya ( 1 ) iki inantan
birinden vazgemeli ya da (2) bunlar uzlatrmann aklc
ve tutarl bir yolunu bulmalsnz. Tutarlla o kadar da al
dr etmiyorsanz, eh belki de artk etmelisiniz.
Bu testin yalnzca nceden seilmi inan ikilileri ara
sndaki gerilimleri tespit ettiini unutmayn; tm inan per
m tasyonlar arasndaki olas gerilimleri tespit etmiyor.
Dolaysyla tadnz inanlar arasnda bu testin saptaya
mad ilave gerilimler olabilir. Bu yzden testten alnacak
tam puan tm inanlarnz arasnda mkemmel bir tutar
llk olduunu gstermez.
Gerilimlerin aklanmas
Bu blmde, bu otuz inan arasnda belirlediimiz geri
limlerin neden birer gerilim olduunu aklyoruz. Sadece
kendi inanlarnzdaki gerilimleri okumay tercih edebilirsi

niz, fakat kaabildiiniz dier baz tuzaklar hakknda bilgi
edinmek de ilgin olabilir; belki arkadalarnzn tuzaa d
tklerini anlamanza yardmc olabilir. Ayn zamanda, size
her gerilimin bu testi nternet zerinden yapan seksen bin
kiiden kann inanlarnda var olduunu syleyeceiz.
Gerilim 1 : Ahlak greceli midir?

Bu gerilim, kii hem Objektif hibir ahlaki standart. yok
tur, ahlaki yarglar ancak belirli kltrlerin deerlerinin ifa
desidir nermesine hem de Soykrmlar insanln byk
ktlkler yapabileceinin kantdr nermesine katld za
man ortaya kar. Katlmclarmzn neredeyse yars bu
gerilimi sergilemekte.
Bu iki inan arasndaki gerilim, bir inan ahlakn sade
ce bir kltr ve adet meselesi olduunu iddia etmesi, dier
inancn ise soyknmlan "byk ktlkler" olarak knama
sndan doar. Fakat "soyknrnlarn byk ktlkler" oldu
u iddias, tek bana kltr ve adetin tesinde grnr
bize. "Soykrm byk ktlktr" demenin ancak belirli
bir kltrn deerlerini ifade ettiini ve soykrmn tm
kltrler ve tm zamanlarda byk ktlk olduu anla
mna gelmediini sylemek de ayn lde mmkndr.
Ancak bu grn altnda yatan mantn ima ettiklerini
kabul edip rnein unu sylemeye hazr ok az kii vardr:
"1994'te Hutu'lu Interahamwe ve Impuzamugambi milisle
rinin Rwandal Tutsileri katletmeleri senin kltrnn ba
k asna gre kt fakat Hutularn bak asna gre
kt deil, dolaysyla bir ahlaki yargnn dierine stn
gelmesi diye bir ey olamaz!" Fakat ahlaki yarglar hakika
ten de ancak "belirli bir kltrn deerlerinin ifadeleri" ise
ler, o zaman soykrm ve ikenceyi reddeden deerler nasl
oluyor da bunlar reddetmeyenlerden stn olabiliyor?
Gerilim 2: nsan hayatma paha biilebilir mi?

Bu gerilim, kii, Yaama hakk yle temel bir haktr ki,
hayat kurtannak iin yaplan giriimlerde maddi deerlen-
20 Jullan Baggini - Jeremy Stangrnom
dirme sz konusu olamaz nermesine katld, fakat Dev

letler, gelimekte olan lkelerde hayat kurtarmak adna vergi
lerde belirgin bir art..a gitmekte serbest olmaldr nermesine
katlmad zaman ortaya kar. Aratrmamza katlanlarn
yaklak drtte biri bu gerilimi sergiliyordu.
Yaama hakk, insan hayat kurtarmak iin kararlar ve
rilecei zaman maddi deerlendirmeler sz konusu olama
yacak kadar temel bir haksa, o halde bu, hayat kurtarmak
iin her zaman mmkn olabildii kadar para harcamalyz
anlamna gelir. Kanserli bir hastann hayatn kurtarmak
drt milyon sterlin tutuyorsa, o para kesinlikle harcanmal
dr. Fakat bu doruysa. o halde Bat lkeleri kesinlikle geli
mekte olan lkelerde hayat kurtarmak iin mmkn
olabildii kadar fazla para harcamaldr. Gelimekte olan l
kelerde hayat kurtarmak iin zaten ayda yz sterlin veriyor
olabilirsiniz. Fakat hayat kurtannak sz konusuyken mad
di deerlendirmelerde bulunmak anlamszsa o zaman neden
iki yz sterlin veya bin sterlin ya da gcnzn yettii kadar
vermeyesiniz? Eer bunu yapmyorsanz bireyler ve devlle
rin hayat kurtarmak iin her trl maddi bedeli gze almak
zorunda olmadklar ve ayn zamanda bir insann gc yetti
i koulda daha fazla harcayarak daha fazla hayat kurtara
bilse bile masrafa girmesinin art olmad, hayat kurtarmak
iin "yeterli" para harcayabilecei ilkesini st kapal ekilde
desteklemi oluyorsunuz. Bu bak as, hayat kurtarma ka
rarlarnda maddi deerlendirmelerin yaplmas uygun olsa da
insann hayat kurtarmak iin harcayaca miktarn bir sn
n olduunu ne srer.
Gerilim 3: Her eyiyle iyi, her eye gc yeten bir

Tann var mdlf?
Bu gerilim, kii, Her eye gc yeten, her eyi seven ve
her eyiyle iyi bir Twm vardr ve Kiinin kolayca engelleye
bilecei halde masum bir ocuun sebepsiz yere ac ekme
sine gz yummas ahlaken knanmas gereken bir tavrdr
nermelerine katld zaman ortaya kar. Aratrmamza
katlanlarn yaklak te biri inanlarnda bu gerilimi ta
yordu.
Bu iki inan bir araya geldiinde "Ktlk Sorunsal"

ortaya kar. Sorun gayet aktr: Eer Tann her eye gc
yeten, her eyi seven ve her eyiyle iyiyse bu, istediini ya
pabildii ve ahlaken doru olan yapaca anlamna gelir.
Fakat bu kesinlikle masum bir ocuun sebepsiz yere ac
ekmesine izin vermeyecei anlamna da gelir; nk bu
nu kolayca engelleyebilir. Ama yine de ocuklann ac ek
mesine gz yumuyor. Kk ocuklarn ektii aclarn
byk ksm insan eylemlerinin sonucudur fakat birou
da ayn zamanda, hastalk, sel ya da ktlk gibi doal se
beplerden meydana gelir. Her halkarda Tanr bunlar dur
durabilirdi; ama durdurmuyor.
0
Bu aikar elikiyi aklama abalan " teodise" olarak
bilinir. Saysz teodise retilmitir ve bunlarn byk o
unluu Tann'nn ac ekmemize, ruhen gelimemize yar
dmc olmak ve/veya insanln kurtuluunu salamak iin
gz yumduu sonucuna varr. Bu iddialarn gereklie ne
kadar denk dt tartmalan halen devam etmektedir.
Gerilim 4: Mutlak doru var mdr?

Bu gerilim, hem Gerein ne olduuna dair objektif bir
doru yoktur: "doru" her zaman belirli kltrlere ve birey
lere gre deiir hem de Yahudi Soyknm az ok tarih ki
taplannn anlatt gibi meydana gelmi tarihi bir gerektir
nermelerine katlmann sonucunda oluur. nternet kat
lmclannn te birinden fazlasnn sergiledii bir gerilim
dir.
ayet doru greceli bir kavramsa, o zaman hibir ey
tam anlamyla "doru" veya "geree dayal" deildir. Her
ey "birilerine gre doru" ya da "onlar iin gerektir". Pe
ki ya Yahudi Soykrmna ne demeli? Milyonlarca Yahu
di'nin, aynca ingenelerin, ecinseller ve nc Reich'n
dier "dmanlarnn" Naziler tarafndan sistematik olarak
katledildii doru mu? Objektif dorulann olmadna ina-
Antik Yunanca'da Tann (theos) ve Adalet (dike) kelimelerinin birlesi

minden ortaya kan teodise kavrnm, ktlkle balantl ekilde Tan
n'nn adaletini ve kutsalln hakl karan. ilahi adaletin doasn
savunan bir zihinsel kuramlar yaratma sistemine iaret eder. .N.
nyorsanz, bu soruya verilecek kesin bir cevabn olmad

n sylemek zorundasnz. Bazlarna gre Yahudi Soykr
m bir gerek; bakalar iin deil. yleyse gerek olduunu
inkar edenlere ne syleyebilirsiniz? Sizin grnz oldu
u gibi onlarn da gr olamaz m? Nasl olur da bir in
san hem Yahudi Soykrmnn gerekliini ne srp hem
de bu konuda tek bir dorunun olamayacan syler? Bu
zihinsel gerilimi zmek gerekten zor bir mcadeledir, o
yzden birok kii biraz daha dnnce, netice itibariyle
birtakm objektif dorular olduu sonucuna vanr.
Gerilim 5: evreyi ne kadar koruma/Jym?

Bu, en yaygn gerilimdir: Anketimize katlanlarn yakla
k yarsnn bu gerilime sahip olduu grld. Bu da kii,
nsan karlan. uruna evre sebepsiz yere zarar grmeme
lidir nermesine katlp, nsanlar bir yere yryerek veya
bisiklete ya da trene binerek gidebiliyorlarsa oraya arabay
la gitmemelidirler nermesine katlmadnda ortaya kar.
Bir yere yryerek, bisikletle veya trenle gitmek evre
ye daha az zarar verirken, eer siz baka bir tama siste
mi kullanabilecekken araba kullanmay seerseniz evreye
gereksiz yere zarar vermi olursunuz.
Buradaki sorun "gereksiz yere" ifadesinden kaynaklanr.
Eer gerekliden kast hayatta kalmak iin zorunlu olan ey
lerse, gerekli olan zaten ok az ey vardr. Buna karlk siz
arabaya veya uaa binmenizi, hayatta kalmak iin olmasa
da belli bir yaam standard iin gerekli olduu gerekesiyle
savunmak isteyebilirsiniz. Bunun yaratt zorluk, bu yantn
sonucunda bakalarn eletirmenin zorlaaca gereidir,
nk "gerekli" olduu sylenen ey aslnda kiinin kendisi
iin nemli grd ey anlamna gelmi olacaktr. Tek bir
uak seferinin atmosferde yaratt kirlilik, yksek emisyon
lu bir aracn bir ylda yaratt kirWikten daha bile fazla ola
bilir. Peki, imdi evreye gereksiz zarar vermek kimin suu?
Gerilim 6: Kendimizi memnun edebilir miyiz?

Bu gerilim, Bakalanna zarar vermedike herkes kendi
kanmn peinden komakta zgr olmaldr nermesine ka-
Wp, Kiisel kullanun amacyla uyuturucu tamak su kap

sam dnda tutulmaldr nermesine katlmamann bir
rndr. Bu gerilim dier baz gerilimlerden daha az pay
laldysa da, neredeyse on katlmcdan nde vard.
Burada elikiye dmemeniz iin, uyuturucularn ki
isel kullanmnn uyuturucuyu kullanan kiiden baka
larna da zarar verdiine dair inandnc bir sylem iersinde
olmanz gerekir. Dahas, yasaklanm uyuturucu kullan
mnn bakalarna verdii zarar bakmndan sigara imek,
alkol tketmek ve araba kullanmak gibi yasal etkinlikler
den (ayet bunlarn da su kapsamna alnmas gerektii
ni savunmak istemiyorsanz) daha tehlikeli olduunu
gstermelisiniz. Bat toplumlarnda alkol ve ttn kullan
m ile trafik kazalar nde gelen lm sebepleri olduun
dan bu argman desteklemeniz zor olabilir. Ayn zamanda
su kapsam dnda braklmamas gerektiini dnd
nz her uyuturucu iin ayn bir argman bulmalsnz.
u anda kullanm yasak olan uyuturucularn listesi do
al bir liste olmad iin btn yasak uyuturucular ay
n ekilde ele almann hibir mant yok.
Gerilim 7: Kendi bedenimle ilgili seimler yapabilir

miyim?
Bu gerilime hem Bireyler kendi bedenleri stnde payla
lmaz haklara sahiptirler nermesine hem de Gnll te
nazi yasad kalmaldir nermesine katlmak neden olur.
Katlmclarunzn yaklak sekizde biri bu gerilimi sergili
yordu.
Bireyler kendi bedenleri stnde paylalmaz haklara
sahipseler, neden gnll ter;.azi yasad kalmaldr? Bu,
ak bir eliki olarak gzkmektedir. Bundan kanmann
bir yolu, ilk ilkeye "lm kalm kararlan dnda" diye bir
koul eklemek olabilir. Fakat bu ek koulu hakl karacak
olan nedir? Baka birinin yardmn gerektirdii gereke
siyle tenazinin farkl olduu savunulabilir. Yine de nor
malde, bir insann kendi bedeni zerinde sahip olduu
hakkn, iin iine baka birinin girmesiyle yitirildiini d
nmeyiz. Eer dvme yaptrmak istiyorsam, bir bakas-
na ihtiyacm vardr. Fakat dvme yapacak birini bulabildi

imi varsayarsak. bu benim dvme yaptrp yaptrmama
kararn verme hakkna sahip olmadm anlamna gelmez.
Gerilim 8: ldrmek her zaman yanl mdlf?

Bu gerilim, kii hem Baka birinin hayatna son vennek
her zaman yanl.ttr hem de kinci Dnya Savat meru bir
savatt nermelerine katld zaman ortaya kar. Katlm
clarmzn yaklak dokuzda biri inanlarnda bu gerilime
sahipti.
uras ok ak ki, bu gerilime sahip olan kii ya meru
sava fikrinden vazgemeli ya da "Baka birinin hayatna son
vermek her zaman yanltr" ilkesinden "her zaman" kalb
n karmaldr. Bu ilkeye "-nn dnda" diye biten bir koul
tmcesi eklemek aslnda olduka zordur, yani hem birok
kiinin meru bulaca bir ldrme trn kabul eden hem
de meru olmad hissedilen bir ldrme trn darda
tutacak bir iddia haline getirmek ok zordur. rnein, "me
ru mdafaa dnda" demek mantkl gelebilir, fakat bu da bir
ordunun yalnzca kendisine saldrldnda savaabilecei ve
hibir zaman sivil kayplar riskini gze alamayaca anlam
na gelir. Ayn zamanda "-nn dnda" tmcesinin stnde
iyice dnldne ve men klnabilirliine dikkat edil
melidir; srf doru olduunu dndmz durumu me
rulatrp beenmediimizi darda brakmann arac haline
gelmemelidir. nsanlarn bu ilkeye itaat etmelerini istiyorsa
nz. bundan daha salam gerekeler bulmalsnz.
Gerilim 9: Gelecek nceden belirlenmi midir?

Anketimize katlan yaklak sekiz kiiden biri, Bir seim
yaptktan sonra. insamn br trl seim yapabilmi olma
st her zaman mmkndr ve Gelecek nceden belirlenmitir;
bir insamn hayatmn nasl seyredecei kader meselesidir
nermelerine katlarak inanlarndaki bir gerilimi aa
kard.
ou kii, insann zgr iradeye sahip olduunu d
nr. Yine de byle dnen insanlarn birou da alnya-
Dndun Sandn eyi Gerekten Dunyor musun? 25
zsna veya kadere inanr. ki inan ayn anda nasl doru

olabilir? Biz ne yaparsak yapalm olacak olan oluyorsa, o
zaman zgr olduumuzu nasl syleriz? Diyelim, bir ma
azadaym; iki ceketten birini satn alacam ve karar ver
meye alyorum. Eer insan alnyazsna veya kadere
inanyorsa o zaman satn alacam ceket kanlmaz olma
ldr. O halde. ceketlerden birini semek iin nlerinde dur
duumda hakiki bir seime sahip olduum bir yanlsama
olmaldr, nk alnyazs aslnda yapabileceim tek bir
seim olduuna hkmetmitir. Kendi karann kendim ve
riyormuum gibi grnyor, fakat kontrolmn dndaki
gler zaten setiim yolu nceden belirlemilerdir. Bu du
rumda "Bir seim yaptktan sonra, insann br trl se
im yapabilmi olmas her zaman mmkndr" nermesi
yanl olmaldr. Dolaysyla. kadere inanmakla zgr ira
deye inanmak arasnda bir uzla yaratmak zor bir itir.
Gerilim 1 O: Doal olmayan yanl mdtr?

Her ne kadar bu iki ifade arasnda bariz bir balant ol
masa da Dzgn salk hizmetleri ve ilalar toplum iin ge
nelWde iyidir ve Ecinsellik yanltr, nk doal deildir
nermelerine katlmak kesinlikle bir gerilim yaratr. Kat
lmclarmzn sekizde birinde bu gerilim mevcuttu.
ou insan salk hizmetlerinin ve ilalarn iyi olduu
na inanr. Ama bunlar doaya aykn deil mi? Gelimi mo
dern kanalizasyon sistemlerinin ve evlere gelen temiz
suyun neresi doal? Kemoterapinin veya dier gelimi tb
bi tedavilerin neresi doal? yleyse buradaki ilk sorun, bir
ok insann doal olmayan her eyin kt olduuna
inanmasnn kesinlikle doru olmamasdr. Bu da demek
oluyor ki doal olmamak, ecinselliin yanl olarak nite
lendirilmesine gereke olamaz. (Sorulmas gereken baka
bir soru ise ecinselliin hangi manada doal grlmedii
dir.) kinci sorun ise mantksal bir sorundur. nk bir
eyin yle olmas, ille de yle olmaldr demek deildir.
"Kanser ldrr" cmlesi dorudur, fakat bu "kanser l
drmelidir" (kelimenin ahlaki anlamnda) demek deildir.
yleyse, salt gereklerden dosdoruca ahlaki deer yarg
lan karmaya almakta bir sorun vardr.
26 Jullan Baggtnl - Jeremy Stangroom
Gerilim 1 1: Pozitif aynmcllk doru mudur?

Bu , katmclarmzn inanlarnda en az rastlanlan ge
rilimdi: onda birinden daha az bu gerilime sahipti. Bu ge
rilim yalnzca, Belirli koullarda, gemite kendisine verilen
zararlan telafi etmek adna bir insann yaranna pozitif ay
nmclk yapmak ho karlanabilir nermesine katlp, Bi
reyleri sadece becerilerine gre yarglwnak her zaman don
deildir nermesine katlmadnzda ortaya kar.
Pozitif ayrmclk, bir insann asl kabiliyetleri dndaki
faktrlerin ona kar nasl davranlacana karar verilirken
deerlendirmeye alnmas demektir. Bu da, pozitif ayrm
clk koullan altnda insanlarn sadece becerilerine gre
yarglanmadklar anlamna gelir. yleyse pozitif ayrmcl
desteklemek iin, bazen bireyleri becerilerine gre yarg
lamamann doru olduunu kabul etmeniz gerekir. Ya da
eer bireylerin her zaman becerilerine gre yarglanmalar
gerektii fikrini korumak isterseniz, pozitif ayrmclk inan
cnzdan vazgemelisiniz. Bu gerilime verilebilecek daha ge
limi yantlar arasnda, insanlarn asl becerilerine gre
deil, fakat herkese ayn frsatlar verilseydi o zaman sahip
olabilecekleri becerilerine gre yarglanmalar gerektii fik
ri yer alabilir. Bununla ilgili bir sorun ise bu becerilerin ne
ler olduuna karar vermenin ok zor olmasdr.
Gerilim 12: Benliimizin makam masas nerededir?

Ayn anda hem Ciddi beyin hasarlan bir insann tm bi
lincini ve benliini ondan alabilir, hem de Bedensel lm
den sonra insan fziksel olmayan bir formda var olmaya
devam eder nermelerine katlrsanz, inanlarnzda kat
lmclarmzn neredeyse te biriyle paylatnz bir geri
lim var demektir.
Bu iki inan birbirleriyle kat bir ekilde elikili deil
dir, fakal tuhaf bir dnya gr karm sunduu do
rudur. Bir yanda bilincimizin ve benliimizin bir ekilde
beynin etkinliine muhta olduunun kabul vardr ve
bundan da beyin hasarlarnn gerek manada Mbenliimizi"
zedeleyebilecei sonucu kar: bir yanda da, benliimizin
bir ekilde bedenimizden bamsz olduu ve beyin lm
Dndn Sandn eyi Gerekten Dnyor mu sun? 27
sonras yaayabilecei inanc vardr. yleyse bilin ve ben

liin hem salkl bir beyine sahip olmaya muhta olduu
hem de muhta olmad doru grnr. nsan benliinin
beyine muhta olmasnn sadece beden canlyken geerli
olduu savunulabilir. Daha derin olan sorun ise bu iki
inanc uzlatrmann imkansz olmas deil, fakat bunlarn
elikili iki dnya gr varsaymalardr: Bir gr bilin
cin kkeninin beyin, dier gr ise fiziksel olmayan bir ey
olduunu savunur.
Gerilim 13: nan nedir?

Bu gerilim, kii, Bir eyin varluu kantlama olana yok
sa bile onw varlna inanmak olduka makuldr nermesi
ne katlmad fakat Ateizm tpk dier inanlar gibi bir inan
saylmaldr, nk Twn'mn var olmadn kantlamak mm
kn deildir nermesine katldnda ortaya kar. Bu gerilim,
katlmclarmzn yaklak drtte birinde bulundu.
nsanlar bunun gerek bir gerilim olduunu kabul et
mekte gayet isteksiz; fakat biz burada y rttmz man
tn salam olduunu dnyoruz. Kii ilk ifadeye
katlmadnda, bir eye inanmak iin salam temellerin
yokluunda ona inanmann rasyonel olmadn syleyen
genel !lkeye uygun hareket etmi olur. rnein, Plton ge
zegeninin etrafnda daireler izen grnmez pembe periler
olma ihtimalinin tersini kantlamak mmkn deildir, fa
kat bunu gerek bir olaslk olarak da gremeyiz. nk
varlklarnn herhangi bir kant yoktur. Bu, bir inan me
selesi olarak deil, salam bir akl yrtme olarak d
nlmeli. Fakat ateizmin tpk dier inanlar gibi bir inan
olduunu , Tanr'nn var olmadn kantlamann mmkn
olmad gerekesiyle ne srmek bu ilkeyle eliir. MBir e
ye inanmay gerektirecek salam temellerin yokluunda o
eye inanmann aklc olmad" ilkesini "Bir eye inanma
y gerektirecek salam temellerin yokluunda o eye inan
mamak inanc gerektirir" ilkesiyle deitirir. Bu sebeple
ateizm, Tanr'ya inanmak durumundakine benzer bir inan
meselesi deildir. Ksacas, kant olmadan inanmakla
(iman) kant yokluu nedeniyle inanmamak (rzay akl yo
luyla reddetme) ayn ey deildir.
Gerilim 14: Sanat nasl deerlendiririz?

Sorduumuz kiilerin neredeyse yans bu gerilime kur
ban gitti. Bunu, Sanat eserleri hakkndaki yarglar tama
men beeni meselesidir ve Michelangelo tarihteki en iy i
sanattlardan biridir nermelerine katlarak yaptlar.
Buradaki gerilimin sebebi ou insann Michelange
lo'nun statsnn gerekten phe edilebilir olduuna
inanmamasdr. Bir insan tm zama :larn en iyi sanats
nn kim oiduu konusunda bir bakasna katlmayabilir,
fakat Michelangelo bunun dnda tutulacak bir avu sa
natdan biridir. Yine de bu doruysa eer, sanat eserleri
hakkndaki yarglar nasl tamamen beeni meselesi olacak
tr? Eer yeteneksiz birisi Michelangelo kadar iyi bir sanat
olduunu iddia etseydi, hemen herkes yanldn ve
bunun sadece farkl beeniler meselesi olmadn d
nrd. Muhtemelen Michelangelo'nun stnlnn sa
dece kiisel gr meselesi olmadn dnrlerdi.
Buradaki gerilim, sanat eserlerinin baz noktalarda, baz
gereki nesnel standartlar tarafndan deerlendirilebile
cei inanc ile her eye ramen beeninin son belirleyicisi
nin znel olduu inanc arasndadr. Bu bir eliki deildir,
fakat yine de bir gerilimdir.
Gerilim 15: Neler yasal olmalldlf?

Bu gerilim hem Devlet, etkinlik ve gvenlik testinden ge
memi salk tedavilerinin uygulanmasna izin vermemeli
dir nermesine hem de Alternatif ve tamamlayc ilalar,
yaygn kullanlan dier ilalar kadar deerlidir nermesire
katlmann neticesidir. Katlmclarmzn yansndan biraz
az inanlarnda bu gerilimi tayordu .
Buradaki sorun, tabii ki, alternatif ve tamamlayc ila
larn ounun "geleneksel" ilalar kadar kat bir ekilde de
neme testlerinden geirilmemesidir. rnein, anti-depresan
olarak kullanlan popler san kantaron bitkisinin yaygn
olarak kullanlan be ilatan biriyle birlikte alndnda yan
etkileri olduu tespit edilmi. Bu bulgu , sadece kapsaml
testler yapld iin gn na kmtr. Yine de san kan
taron reetesiz satn alnabiliyor. Burada cevaplanmas ge-
reken soru , neden bu kadar ok insann alternatif ilalarn

ve tedavilerin geleneksel olanlar kadar kapsaml test edil
mesine gerek olmadna inanddr. Kullandklar madde
lerin doal olduu gerei tek bana yeterli bir sebep deil,
nk tamamen doal elde edilen birok zehir de var. Ki
i, yzlerce yldr biliniyor ve kullanlyor olmasnn gven
li olduunu gsterdiini savunsa da, bu, etkili olduunu
gstermesiyle ayn ey deildir. Burada yapmak istedii
miz. alternatif tedavileri eletirmek deil, fakat yaygn kul
lanlan ilalarla alternatif ilalan deerlendirmede farkl
standartlar kullanlmasn sorgulamaktr.
Son dnceler
ou kii grlerinde tutarl olmayabilecei ve ileri sr
d tezlerde byk boluklar bulunmas olgusundan ra
hatsz grnmyor. Yine de iin kolayna kap bu kusurlar
kabul etmemiz mi gerekiyor? Mesela, dnrseniz, konu
hkmetlerin tutarszlklarna gelince bu kadar balay
c olmuyoruz. Bir politikas bir dieriyle ters dtnde
hemen onlar ikiyzl olmakla yarglyoruz.
Belki de bu sadece, mkemmel olmasa da makul bir e
kilde aklc ve tutarl olmann zorlu bir i olmasndan kay
naklanyor ve akas biz de bunu yapmaya eniyoruzdur.
Bu dar inan eitliliinin arasnda bile insanlarn ortala
ma drt gerilime sahip olmasn dndnzde tutar
szlk norm imi gibi grnyor. yimser olmamz m
gerektiriyor bu, yoksa hepimizin grlerimizi ok daha
dikkatle dnp deerlendirmekten sorumlu olduumuz
anlamna m geliyor?
2
MAN TI KLI OLDUGUN U MU

SAN I V ORSUN ?
nsan, sistemleri ve soyut tretmeleri tercih etmeye o kadar me

yillidir ki , kastl olarak gerei arptmaya ve yalnzca mant n
hakl karmak iin duyularnn kan tn inkr etmeye hazrdr.
Fyodor Dostoyevski
Dostoyevski'nin mant kat biimde reddetmesine siz de

katlyorsanz . bu test sizin ikinci defa dnmenize neden
olabilir, nk Dostoyevski yanlyordu. nsanlar yalnzca
nsezi ve altnc hislerini hakl karmak iin mantn deli
lini reddetmeye hazr olduklarndan mant zmede fela
kettirler.
Aynca mantk hakknda kt yorumlar yaplr; onun so
uk, insanlk d ve tensel ilikilerle ilgisi olmad syle
nir. Stendhal, "Mantk, ne sanat ne de bilim, fakat bir
katr" diye yaknyordu ; Joseph Wood Krutch, "Mantk,
gvenle yanl yapma sanatdr" diye iddia etti; Elbert Hub
bard ise mantn "nyargy destekleme arac" olduunu
syledi. Biz "Mantk, dncenin anatomisidir" diyen John
Locke'un dillendirdii, modas gemi gr tercih ediyo
ruz. En azndan, bizce yle olmal. Fakat birazdan grece
iniz gibi, genelde byle olmuyor.
32 Jullan Baggtni - Jeremy Stangroom
Testleri zn
Bu test, drt akl yrtme grevinden oluuyor. Tali
matlar dikkatle okuyarak grevleri srayla yapn. Yani bi
rini tamamlamadan sonrakine gemeyin.
1. Grev: ift Sesliler

Bir kart reticisi sizi fabrikas n n kalite kontrol departman nda
altrmak zere ie alr. Kart reticisi, deneyler yapan bir psiko
log iin bir dizi kart u kurala gre retmektedir: Eer kart n bir y
znde sesli bir harf varsa, o zaman dier yznde bir ift say
vardr.
Aada drt tane kart var. Kesin olarak biliyorsunuz ki, her
kartn bir yznde bir harf, dier yznde ise bir say bulunur. Bu
bilginin nda kuraln drt karttan hangilerinde inendiini be
lirlemek iin sadece kesinlikle evirmeniz gereken kart veya kart
larn altna iaret koyun.
DDDD D D D D
2. Grev: Renkli Daireler ve Kareler

Bir oyun reticisi sizi oyunlarnn birindeki kartlarn doru e
kilde retildiini kontrol etmek zere ie alr.
Kartlar n retiminde geerli olan kural udur: Eer kartn bir
yznde bir daire varsa, o zaman dier yz sard r.
Aada u drt kart var. Kesin olarak biliyorsunuz ki, her kar
tn bir yznde bir ekil , dier yznde ise bir renk bulunuyor. Bu
bilginin nda kuraln drt karttan hangilerinde inendiini be
lirlemek iin sadece kesinlikle evirmeniz gereken kart veya kart
larn alt na iaret koyun.
D D D D
3. Grev: Kurnaz Biracllar

ki ime ya konusundaki yasalarn uygulanmas gerektiini
dnen bir bar sahibisiniz. Sarnz bir niversite ehrinde bulun
makta, dolaysyla mterilerinizden baz larn n yasal olarak iki
iebilecek yata olmayan renciler olabileceinden phe edi
yorsunuz. Uygulanmakta olan yasa, "eer bir insan alkoll bir ie
cek (rnein bira) iiyorsa, o zaman 21 ya ndan byk olmaldr"
der.
Aadaki kartlarda bar nzdaki drt mterinin yalar ve iki
al kanlklar yer alyor. Kartlarn bir yz kiinin yan, dier y
z ise ne itiini belirtmekte.
Bu bilginin nda kural drt mteriden hangilerinin ine
diini belirlemek iin sadece kesinlikle evirmeniz gereken kart
veya kartlarn altna iaret koyun .
:l ::l 23 19
L:J L:J
yanda yanda
D D D D
DOOndn Sandn eyi Gerekten Dnyor musun? 35
4. Grev: yerinde nternet'te Srf Yapmak

Yirmi kadar alan olan kk bir irketin sahibisiniz. al
anlarnzn kiisel zevkleri iin i saatleri srasnda nternet'te srf
yaparak olduka uzun zaman h arcadklar n fark ettiniz. Size g
re bu alkanlk bir hak deil, daha ok bir avantad r. Durumu d
zene sokmak iin u kural koyuyorsunuz: Eer bir alan i
saatleri iinde gnde iki saatten fazla nternet'te vakit geiriyor
sa, bir nceki ay irkete en az be bin sterlin kazand rm olma
ldr.
Aadaki kartlarda drt al annzn nternet'teki srf alkan
lklar yer almakta. Her kart bir alan temsil ediyor. Kartlarn bir
yznde al ann en son i gnnde i nternet'te harcad vakit
yaz lyken, dier yznde nceki ay irkete kazand rd miktar
gsterilmi.
Bu bilgi nda kural drt alandan hangilerinin inedii
ni belirlemek iin sadece kesinlikle evirmeniz gereken kart veya
kartlarn altna iaret koyun.
nternet'te nternet'te Geen ay Geen ay

bin yedi bin
bir saat saat
sterlin sterlin
harcad harcad
kazandrd kazandrd
D D D D
Ka puan aldnz?
Doru cevaplar u ekilde olmalyd:
1. Grev Yalnzca "E" ve "?"yi iaretlemeliydiniz
2. Grev Yalnzca "Daire" ve "K rmz" y iaretlemeliydiniz
3. Grev Yalnzca "Bira iti" ve "1 9 ya nda"y iaretlemeliy

diniz
4. Grev Yalnzca " nternet'te saat harcad" ve "Geen ay

bin sterlin kazand rd'"y iaretlemeliydiniz
Peki. puannz sizin hakknzda ne diyor?
O doru Mantk snfnn en arka srasndasnz
1 doru Daha iyi yapabilirdiniz
2 doru nsan rknn yaklak drtte yle ayn kaderi pay

layorsunuz
3 doru Baka insanlar sizi aleyhinize olabilecek kadar akl

l olarak tan mlyor
4 doru O kadar mantklsnz ki, insanlar gzlerini kulakla

rnza dikip neredeyse size Mr. Spock diyecekler
Bu kaba balklann ardndaki daha zekice akl yrtmele

rini grmek iin okumaya devam edin . . .
Genel analiz
lgintir, bu drt grevin de saf mant ayndr. Testle
ri nternet'te yaynladmzda ilk grev yzde 16, ikincisi
ise yalnzca yzde 12 orannda baaryla tamamland. Bu
na karlk, ncu grevi katlmclarn yzde 76's. dr
dunc grevi ise yzde 68'i baaryla tamamlad. Testlerin
hepsi ayn manta sahip, yine de haan oranlan ok fark
l. Niin byle?
Bu blmdeki grevler, psikolog Peter Wason'un
1966'da tasarlad bir testin eitlemeleridir. "Wason se
me grevi" balangta mantksal muhakeme testi olarak
tasarlanmt. fakat daha sonra psikologlar bu testi insan
larn mantk kurma mekanizmalarn analiz etmek iin kul
lanmaya balad. Test. kiilerin "P ise Q" formundaki bir
koul kuralnda istisna arama kabiliyetini snar. Grm
olduunuz gibi bu blumdeki grevler drt kartn sunul
masyla balyor; bir kart P'yi (rnein, bir daire); biri P-de
il'i (rnein. bir kare); biri Q'yu (rnein, san); ve dieri
Q-deil'i (rnein, kmz) temsil ediyor.
p P-dei r Q O-deil
nce kartn bir yznde bir ekil varsa, dier yznde

bir renk olduu syleniyor. Sonra kiiye "P ise Q" kuralnn
(rnekte: Eer kartn bir yznde bir daire varsa (P), dier
yz sandr (Q)) hangi kartlarda inendiini belirlemek
iin drt karttan hangilerinin kesinlikle evrilmesi gerekti
i soruluyor.
Doru cevap daire (P) ve krmz (Q-deil) olmalyd. Ka
reli (P-deil) kartn evrilmesi gerekmiyor, zira dier yzn
de renk bulmamz bize kuraln doruluu veya yanll
hakknda hibir ey sylemez (nk kural P-deil hakkn-
38 Julian Baggtnl - Jeremy Stangroom
da bir ey sylemez bize) . San kartn da evrilmesi gerek

miyor, nk kartn dier yznde bir daire veya bir kare
bulmamzn kural erevesinde hibir manas yoktur. (Di
er yznde bir daire bulmann kural inemedii apak
tr, fakat kural "Ancak ve ancak, kartn bir yznde bir
daire varsa o zaman dier yz sandr" demedii iin, ka
re bulmak da kural inemez.)
Bu testte en ok dikkati eken nokta, hepimizin bunda
inanlmaz baarsz olmasdr! Genelde katlmclarn yz
de 75-SO'i bu testi yanl yapar. Testi zen kiinin eitim
seviyesinin hibir etkisi yoktur. Biraz formel mantk al
mak bile kiinin performansn pek deitirmez! (Nitekim
yazarlar olarak bizden birisi bile bu testi yaparken srekli
hataya dyor.) Genelde insanlarn yapma eiliminde ol
duu hata standarttr. Hemen her seferinde daireli kart (P)
evirmemiz gerektiini fark etsek de krmz kart da (Q-de
il) evirmemiz gerektiini gmeyi baaramyoruz. Ve o
unlukla ve d e yanllkla, onun yerine sar kart (Q)
sememiz gerektiini dnyoruz. Bu fenomenin ilgin
yanlanndan biri, doru yant gsterildiinde bile buna di
ren gstermemizdir. Grne gre sar kartn (Q) evril
mesi bize "doru" geliyor.
"Wason seme grevi" ve buna benzer baka testleri yan
l yapmamzn ortaya koyduu birka nemli sonu vardr.
Birincisi "dorulanan inan" kavramyla ilgilidir. Eer bir
inancn yanl bir mantk zerine kurulu olduu grlr
se ona inanmaya devam etmek hakl klnamaz. Fakat, eer
sistematik bir ekilde ve farknda olmadan yanl bir man
tk kuruyorsak o zaman mantn hangi lye kadar
inanlar hakikaten snrlad tartlr.
Dier bir sonu ise bu testlerin insan zihninin ne ekil
de evrim geirdii konusunda ne srdkleidir. Leda Cos
mides ve John Tooby'e gre "Wason seme grevinin"
sonulan insan zihninin, koul kurallarndaki mantk ha
talarn tespit etmede yeteli kadar gelimediini gsterir.
Dahas, bu kurallar gnlk hayattan tandmz rnekler
le sunulduklarnda bile durumun deimediini ne srer
ler. Ne var ki koul kurallarndaki hatalar bir sosyal
ilikideki sahtekarlkla ilgili olduunda insan zihninin bu
nu tespit edecek ekilde gelitiini savunurlar. Bu, yalnz-
ca belirli bir gereksinim karlanmsa bir eit dl alma

ya hak kazanlan durumlarda geerlidir. ( rnein, "Eer
bir renci kurabiye yiyorsa, o zaman odas derli toplu ol
maldr.") Sahtekarlk, artlan yerine getirmeden bir yarar
edinmektir. Cosmides ve Tooby'nin bulgusuna gre "Wa
son seme grevi" bir sahtekarlk senaryosunu konu edin
diinde kiiler standart bir teste gre ok daha iyi sonu
alrlar. Daha da ilginci, aratrmaclar bunun yalnzca sah
tekarlk senaryolarna aina olmakla ilgisinin olmadn
grdler - insanlar bilmedikleri bir sahtekarlk senaryo
sundaki mantk hatasn, aina olduklar standart bir se
naryodakine kyasla daha kolay bulurlar.
Az nce tamamladnz grevler bu iddialan snamak
iin tasarlanmtr. lk iki grev standart bir Wason seme
grevi formundayd. Dier ikisi ise sahtekarlk senaryolu
Wason seme grevi formunda.
Leda Cosmides ve John Tooby haklysa ve bu deneysel
tasann salklysa, muhtemelen ilk iki grevi son iki g
revden daha zor bulmuunuzdur. Aslnda sahtekarlk se
naryolu grevlerde Cosmides ve Tooby'nin "frlama" etkisi
dedikleri eyi yaam olabilirsiniz. Yani, bir anda doru
cevap ak seik ortaya km gibi olmutur ve dolaysyla
analiz gerektirmemitir.
Sahtekarlk senaryolu olmayan grevlerin haan oran
larnn ok dk olmas ve ou kiinin sahtekarlk se
naryolu grevleri doru yapmalarndan dolay testleri
ntemet'te zen binlerce insann bana gelen eyin de bu
olduunu zannediyoruz.
Doru cevaplar n a kl anmas

te size her kartta yapmanz gerekenlerin bir aklama
s . Bylece bunlan yaptklannzla karlatnp nerede, na
sl hata yaptnz (eer yapmsanz) grebilirsiniz.
1. Grev: ift Sesliler

Kural: Eer kartn bir yznde bir sesli harf varsa, o za
man dier yznde bir ift say vardr.
Kartlarn temsil ettii durumlardan herhangi bi

rinde kuraln inenip inenmediini belirlemek
iin bu kart kesinlikle evrilmeli midir?
"E" Kart Evet. Bu kartn bir yznde bir sesli harf var. Di
er yznde ift say olmayabilir. ift say olup
olmadn belirlemek iin kart evirmek gere
kir. Eer ift say yoksa kural inenmitir.
"T" Kart Hayr. Kural sessiz harf bulunan bir kartn dier
yznde ne gzkmesi gerektii hakknda hi
bir ey sylemez. Dolays yla kuraln inenip
inenmediini belirlemek iin kart evirmeye
gerek yoktur.
"4" Kart Hayr. Bu duru mda, dier yz ndeki harf ne

olursa olsun kural inenmi olmaz, onun iin
de kart evirmeye gerek yoktur. Baka bir de
yile, kartn bir yznde bir ift say olduu ger
ei, dier yznde ne grlrse gr lsn
kuraln inenmediini belirlemeye yeterlidir.
"7" Kart Evet. Kartn bir yznde tek say olan 7 grlr.
Dier yzndeki harfin bir sesli harf olmas
mmkndr. Sesli harf olup olmadn ren
mek iin kartn evrilmesi gerekir. Eer sesli harf
varsa kural inenmitir.
2. Grev: Renkli Daireler ve Kareler

Kural: Eer kartn bir yznde bir daire varsa, o zaman
dier yz sandr.

"Kare" Kart Hayr. Kural karenin arkasnda gzkmesi gere

ken renk hakknda hibir ey sylemez. Dolay
syla, kural n inenip inenmediini belirlemek
iin kart evirmeye gerek yoktur.
"Daire" Kart Evet. Bu kart n bir yznde bir daire var. Dier
yz sar olmayabilir. Dier yznn sar olup
olmadn belirlemek iin kart evirmek gere
kir. Eer sar deilse kural inenmitir.
"Sar" Kart Hayr. Bu duru mda, dier yznde daire olsun

veya olmas n kural inenmemitir, onun iin
kart evirmeye gerek yoktur. Baka bir deyile,
kartn bir yznn sar olduu gerei dier y
znde hangi eklin olduuna bak lmakszn ku
ral n inenmediini belirlemeye yeterlidir.
"Krmz" Kart Evet. Kartn bir yz k rmz. Dier yznde bir

daire olmas mmkndr. Dier yznde daire
olup olmadn renmek iin kartn evrilmesi
gerekir. Eer dier yznde daire varsa kural
inenmitir.
3. Grev: Kurnaz Biracllar

Kural: Eer bir insan alkoll bir iecek (rnein bira) ii
yorsa, o zaman 2 1 yandan byk olmaldr.

42 Jultan Baggn - Jeremy Stangroom
"Bira iti" Kart Evet. Mteri bira iti. 21 yandan kk olabilir.

21 ya ndan kk olup olmadn belirlemek
iin kartn evrilmesi gereklidir. 21 yandan k
kse kural inenmitir.
"Kola iti" Kart Hayr. Kural insanlarn Kola iebilmesi iin ka

yanda olmalar gerektii hakknda bir ey sy
lemez. Dolaysyla, kural n inenip inenme
diini belirlemek iin kart evirmeye gerek
yoktur.
"23 yanda" Hayr. Bu durumda, mteri alkoll bir iecek

Kart isin ya da imesin kural inenmemitir. Baka
bir deyile, mterinin 23 yanda olmas gerei,
ne itiine baklmakszn kural n inenmemi
olduunu belirlemeye yeterlidir.
" 1 9 yanda" Evet. Mteri 1 9 ya ndad r. Alkoll bir iecek

Kart iiyor olabilir. Alkoll iecek iip imediini be
lirlemek iin kart evirmek gerekir. Eer alkoll
iecek iiyorsa kural inenmitir.
4. Grev: yerinde nternet'te Srf Yapmak

Kural: Eer bir alan i saatleri iinde gnde iki saat
ten fazla nlemet'le vakil geiriyorsa, o zaman bir nceki ay
irkete en az be bin sterlin kazandrm olmaldr.

"nternet'te bir Hayr. Kural sadece i saatleri iinde nternet'te

saat harcad" gnde iki saatten fazla zaman harcayan al
Kart anlarla ilgilidi r. Bu kii, nternet'te yalnzca bir
saat harcamtr. Dolaysyla, kural n inenip
inenmediin i belirlemek iin kart evirmeye
gerek yoktur.
"internet'te Evet. Bu kii i nternet'te saat harcam; ge

saat harcad" en ay irkete be bin sterlinden az kazandr
Kart m olmas m mkndr. irkete kazandrd
miktar renmek iin kart evirmek gerekir.
Eer be bin sterlinden azsa kural inenmitir.
"Geen ay Evet. Bu kii geen ay irkete be bin sterlinden

bin sterlin az kazand rd . Son i gn srasnda nternet'te
kazandrd" iki saatten fazla vakit harcam olmas mm
Kart kndr. Son i gnnde nternet'te harcad
sreyi renmek iin kart evi rmek gerekir.
Eer iki saatten fazlaysa kural inenmitir.
"Geen ay Hayr. Bu durumda, kii son i gn srasnda

yedi bin sterlin nternet'te iki saatten fazla vakit harcam olsun
kazandrd" veya olmasn kural inenmemitir. Baka bir
Kart deyile, nceki ay irkete be bin sterlinden
fazla kazand rm olduu gerei, i saatleri
iinde nternet'te ne kadar ok vakit harcad na
bakl makszn kural n inenmemi olduunu
belirlemeye yeterlidir.
Son dnceler
Mantkl dnmenin insanlar iin ok da doal bir ey
olmad fikrine herkes eitli ekillerde tepki verir. Bu fi
kir ussallk ve manba nem verenler iin biraz evk kr
cdr. Akl d ve sezgisel olan savunan dierleri iinse
ileriye giden doru yolun akldan gemediini kantlamak
iin bir frsat olabilir. Fakat dikkatli olmalar gerekir, n
k bir eyin doal olmas veya olmamas onun doru oldu
unu gstermez. rnein erkeklerin olabildiince ok
kadn dllemeyi istemesi gayet doal olabilir, fakat bunu
yapmak iin aba harcamalar mutlaka doru deildir.
Bu testlerin gerekte gsterdii ey. sonuca varma yete
neklerimizin sandmz kadar iyi olmadklannn farknda
olmamz gerektii ve genelde sonulara aklc dnmeden
ok gelimi igdlerden hareketle ulatmzdr. Bu , he
pimizin dikkate almas gereken bir uyardr.
3
BEYN J MN ASTG
Eitimsizleri, halka, kitlelere hitap ederken eitimlilerden daha et

kili klan, basitliktir.
Arlsto
Fonnel mantn kurucusu Aristo'ydu. nsanlar ikna et

menin ne kadar g olduunu biliyordu. Mant doru te
mellendirilen argmanlarn anlalmas genelde zorken,
kt temellendirilen argmanlar, duygusal olup insanla
nn nyarglarna hitap ettii iin genelde etkili olur.
Yine de Aristo'nun gelitirdii fonnel mantk ilke olarak
gayet basitti. Yeterince dikkatli olursanz hatalardan kolay
ca kanabilirsiniz. Ya da yle olacan dnebilirsiniz . . .
Beyin jimnastii iin smma hareketleri

Grevinize balamadan nce kurallar aklamamz ge
rekir. Bu kurallar Arislo'nun formle ettii syllojizm" de
nen bir argman formuna aittir. Testimizi zebilmeniz iin
bilmeniz gereken tek ey, geerlilik ilkesidir. Bu ilke der ki:
Bir argman ancak ve ancak sonu,

nclleri gerektii gibi takip ederse geerlidir.
te en mehur rnei:
Tasm
Tm insanlar lmldr.
Sokrat bir insandr.
O halde, Sokrat lmldr.
nclleri sonutan ayrt etmek ok kolaydr: Sonu en

sonda yer alr ve banda Ko halde" kalb bulunur. ncl
ler. sonuca varmann temellerini salar. Bu argman ge
erlidir, nk sonu nclleri takip etmitir. Eer tm
insanlar lml ve Sokrat da bir insansa, bu durumda
Sokrat lml olmaldr.
Burada geerliin yalnzca sonucun nclleri takip edip
etmemesiyle ilgili olduunu vurgulamamz gerek. nclle
rin veya sonucun doru olmasnn geerlikle hibir ilgisi
yoktur. Bunu bir rnekle grelim:
Tm peynirler Ay'dan gelir.

ikolata bir peynirdir.
O halde, ikolata Ay'dan gelir.
Peynir Ay'dan gelmez, ikolata da peynir deildir, fakat

yine de bu argman geerlidir. Neden mi? nk tm pey
nirlerin Ay'dan geldii ve ikolatann da bir peynir olduu
doru olsayd, ikolatann Ay'dan geldiinden gecenin gn
dz takip edeceinden daha ok emin olurduk.
imdi u rnei dnn:
Vejetaryenler domuz sosisi yemezler.

Moby domuz sosisi yemez.
O halde, Moby bir vejetaryendir.
Aslnda iki ncl de dorudur ve Moby de hakikaten bir

vejetaryendir. Oysa argman geersizdir, nk sonu n
clleri tak.ip etmez. Buradaki ncllere gre rnein Moby
etobur bir Yahudi de olabilir. (Baka bir deyile, vej etar
yenlikle hibir ilgisi olmayan nedenlen;len dolay sosis ye
miyor olabilir.)
Bazen ncllerin "eer" ile balayan koul cmleleri ie
rebilecekleri gereine hazrlkl olun:
Eer bugn Sal'ysa, o zaman iyerinde olmalym.

Bugn Sal.
O halde, iyerinde olmalym.
Bu da geerli bir argmandr.

Testi zebilmeniz iin gereken btn bilgi ite bu ka
dar. Sizden argmanlarn geerliini saptamanz istenecek:
bu da sadece sonucun nclleri takip edip etmediini sy
lemeyi gerektiriyor. Bunu yapabilirsiniz elbette, deil mi?
alma zaman
te testiniz. Deerlendirmeniz gereken on argman var.
Size den, her birinin geerli ya da geersiz olduunu sy
lemek. Sonu, nclleri takip ediyorsa geerli, takip etmi
yorsa geersizdir. fadelerin doru ya da yanl olmas
nemli deildir; tek mesele neyin neleri takip ettiidir.
1 Eer insan rn kresel s nma gerekten meydana geli

yorsa, o zaman kutup buzullar eriyordur.
Kutup buzullar eriyor.
O halde, insan rn kresel s nma gerekten meydana ge
liyordur.
2 Eer akupunktur insanlar hasta etmeye vesile olsayd, o za

man onu denemek samalk olurdu.
Akupunktur insanlar hasta etmeye vesile olmaz.
O halde, onu denemek samalk deildir.
3 Eer 6'ya kadar eve gidemezsem, ana haberleri karrm.

O halde, eer 6'ya kadar eve gidersem, ana haberleri kar
mam.
4 Eer ok al rsam, s navlarmdan geerim.

O halde, eer ok al mazsam, snavlarmdan geemem .
5 Tm erkekler alaktr.
Baz alaklar ekicidir.
O halde, baz erkekler ekicidir.
6 Tm siyasetiler yalancdr.
Hibir drst insan siyaseti deildir.
O halde, hibir drst insan yalanc deildir.
7 Tm insan hayatlar kutsaldr.

Tanr'nn tm eserleri kutsaldr.
O halde, tm insanlarn hayatlar Tanr'nn eseridir.
8 Her insan evrenin bir ocuudur.

Her i nsan k ve umudun bir varl dr.
O halde, k ve umudun her varl evrenin bir ocuudur.

9 Hibir koyu vejetaryen bal k yemez.
Bal k yiyen baz insanlar vejetaryen deildir.
O halde, baz vejetaryenler koyu vejetaryen deildir.
1 O Bugn hava hem gneli hem de souk deildir.

Bugn hava gneli deildir.
O halde, bugn hava souktur.
Ortjinalinde vegan kelimesi kullanlmtr. Yegan, st, yumurta, de

rt, yn tketmeyen koyu vejetaryenlere verilen isimdir. .N.
50 Julian Bagglnl - Jeremy Stangroom
Ka puan yaptnz?
Sonucunuzu belirlemek ok basit, nk bu on tasmn
hepsi de geersizdir. imdi aldnz puann ne anlama gel
diine bakn:
O yanl Ya doutan bir mantksnz ya da bunlar daha n

ce almsnz.
1 -2 yanl Yan lmak insanidir. Fakat sizde insani olamayacak

bir mantksal olma potansiyeli var.
3-4 yanl Enayi deilsiniz, fakat gerekten de daha ok dikkat

etmelisiniz! Omega 3 yalarn deneyin.
5-6 yanl Zihniniz, 1 O kilo vermi fakat hi yeni kyafet almam

bir adam n pantolonu kadar gevek.
7+ yanl Bu tasm tamamlayn: Altdan fazla yanl yapan in

sanlar dzgn dnmyorlar. Siz altdan fazla yan-
1 yapt n z. O halde? Aman . . . galiba sizi bir kez
daha kaybettik.
Yanllarn aklanmas
Tasmlanmzn her bili geersiz ve belirli bir mantksal
hata ieriyordu. Fakat aklamalar okur ve benimserseniz
ileride bu yanllardan kanabilecek ekilde donanml
olursunuz.
1 Sonra geleni dorulamak

Eer insan rn kresel snma gerekten meydana geliyor
sa, o zaman kutup buzullar eriyordur.
Kutup buzullar eriyor.
O halde, insan rn kresel s nma gerekten meydana ge
liyordur.
Btn tasmlarda olduu gibi, bu argmann genel for

munu belirli ierikleri harflerle deitirerek de ifade edebi-
liriz. Bunun iin yaplmas gereken ilk ey, belirli ieikle

in ne olduuna karar vermektir:
Eer (insan rn kresel s nma gerekten meydana geliyor

sa), o zaman (kutup buzullar eriyordur) .
(Kutup buzullar eriyor).
O halde, (insan rn kresel s nma gerekten meydana ge
liyordur).
Sadece iki farkl belirli ierik ya da Mterim" bulunduu

na dikkat edin. Bunlar:
nsan rn kresel snma gerekten meydana geliyor ve

Kutup buzullar eriyor
Her durum iin, ncekini p , sonrakini ise q ile deitirin.

Argmann genel formu aadaki gibi olur:
Eer p ise q
q
O halde, p
Bu argman eklinin geerli olup olmadn argman

yaln formuna indirgediiniz zaman grmek daha kolaydr.
Eer argman geerliyse, ncllerin doru olduu bu form
daki her argman, doru bir sonu dourur. Fakat bir de
u rnei dnn:
Eer bugn Pazartesi ise bankalar a ktr.

Bankalar a k.
O halde bugn Pazartesi'dir.
Sonucun nclleri takip etmedii ortada. Nedeni ban

kalarn Pazartesi dnda baka gnlerde de ak olmalar
dr, yani bugn Pazartesi ise bankalarn ak olacan
bilebilsek de bugnn Pazartesi olduundan sadece ban
kalar ak olduu iin emin olamayz. Koul cmlesi ter
sinden okunamaz.
Yine de bu hatal mantk genelde ou kiiyi yanltr. Bir
sebebi dildeki belirsizlikle ilgilidir. Bazen Meer" deriz ve bu
"ancak ve ancak" anlamna gelir. Bir ebeveyn ocuklarna,

ok alrlarsa onlara srpriz yapacan sylediinde, ima
ettii ey almadklarnda onlara srpriz yapmayaca
dr. Buradaki "eer" , "ancak ve ancak" anlamndadr. Fakat
ou "eer" byle deildir. Eer piyangoyu kazanrsanz ge
mi seyahatine kabilirsiniz. Fakat kazanmasanz da yine
gemi seyahatine kabilirsiniz.
Kresel snma rneinde Meer" fark ok nemlidir. K
resel snma gerek ve insan rn ise birok ey gerek
leiyor olabilir. Fakat bunlarn bazlar, gezegen snmyor
olsa da gerekleebilir. Bu dunmdaki "eer"ler her zaman
kinden daha byk nem tar.
2 nce geleni inkar etmek

Eer akupunktur insanlar hasta etmeye vesile olsayd , o za
man onu denemek samalk olurdu.
Akupunktur insanlar hasta etmeye vesile olmaz.
O halde, onu denemek samal k deildir.
Bu argmann formu u ekildedir:
Eer p ise q.
p-deil .
O halde q-deil.
Bu argman formu u rnekte de grlebilir:
Eer bu bir kediyse, o zaman tyldr.

Bu bir kedi deildir.
O halde bu tyl deildir.
Dpedz samalk elbette! Yegane tyl hayvanlar ke

diler deil. Ve akupunktur rneinde olduu gibi akupunk
tun denemenin samalk olabilmesinin sizi hasta etmesi
dnda baka sebepleri de olabilir. e yaramaz olmas, si
ze fazla vakit harcatmas ve pahal olmas gibi. . .
3 Yan/i yer deitirme (a)

Eer 6'ya kadar eve gidemezsem, ana haberleri karrm.
O halde, eer 6'ya kadar eve gidersem, ana haberleri karmam.
Bu argmann formu u ekildedir:
Eer p-deil ise q-deil.

O halde p ise q.
Bir tasmn iki nciil ve bir sonucu olduundan, bu

tam anlamyla bir tasm saylmaz. Daha ziyade, nce ge
leni inkar etme gibi temel bir hatadr. Bu ekildeki bir
argmann yanl olduunu u kar rnekte aka g
rebilirsiniz :
Eer bu bir kpek deilse, o zaman Lassie deildir.

O halde, bu bir kpekse, Lassie'dir.
Lassie'den baka kpekler de vardr ve eve ge gelmek d

nda ana haberleri karmann da baka nedenleri vardr.
4 Yanl yer deitirme (b)

Eer ok alrsam, s navlarmdan geerim.
O halde, eer ok almazsam, s navlarmdan geemem.
Bu bir nceki rnein, ncllerinin olumsuz olduu ay

na-tersi grnt sne benzer. Yine basit bir kar rnek
mantndaki kusuru aa karacaktr:
Eer btn gece ayakta kal rsam, gndoumunu izleyebilirim.

Eer btn gece ayakta kalmazsam, gndoumunu izleyemem.
Fakat gndoumunu yakalamann farkl yollan da var

dr, mesela erken kalkmak gibi. Aynca yanln baka bir
muhtemel sebebi "eer" ile "ancak ve ancak" birbirine ka
rtrmaktr.
5 Baz/Tm kank/
Tm erkekler alaktr.
Baz alaklar ekicidir.
O halde, baz erkekler ekicidir.
Artk tekrar tekrar sylemek gerekmiyordur tabii ama

aadaki de ayn formdadr:
Tm inekler drt bacakl hayvanlardr.

Baz drt bacakl hayvanlar fildir.
O halde, baz inekler fildir.
Anlaml olmuyor, deil mi?
6 Byk yasak
Btn siyasetiler yalancdr.
Hibir drst insan siyaseti deildir.
O halde, hibir drst insan yalanc deildir.
Tamam, o halde benzer ekilde yle de olmal:
Btn Katolikler Hristiyan'd r.

Hibir Metodist, Katolik deildir.
O halde, hibir M.etodist H ristiyan deildir.
Bazlar argmandaki sonuca katlacaktr, fakat onu te

mellendiren mantk ak bir ekilde hataldr.
7 Datlmam orta ifade

Btn insan hayatlar kutsaldr.
Tanr'nn tm eserleri kutsaldr.
O halde, btn insan hayatlar Tanr'nn eseridir.
Ayn mantkla . . .
Btn ampanyalar zmden yaplr.

Btn Liebfraumilch'ler zmden yaplr.
O halde, btn ampanyalar Liebfraumilch'tir.
Bunu bir de misafirlerinize sylemeyi deneyin .
8 Kk yasak
Her insan evrenin bir ocuudur.
Her i nsan k ve umudun bir varldr.
O halde, k ve umudun her varl evrenin bir ocuudur.
Ve benzer ekilde:
Her i nek bir memelidir.

Her inek drt bacakl bir yaratktr.
O halde, her drt bacakl yaratk bir memelidir.
Bir timsaha asla mantk retmemelisiniz!
9 stisnai ncller
Hibir koyu vejetaryen bal k yemez.
Bal k yiyen baz insanlar vejetaryen deildir.
O halde, baz vejetaryenler koyu vejetaryen deildir.
Bir de ununla karlatrn . . .
Hibir memeli tavuk deildir.

Baz tavuklar fil deildir.
O halde, baz filler memeli deildir.
Aslnda bu biraz kafa kartrc olabilir. Sorun ikinci n

cln kulaa yanl gelmesidir. Neden "balk yiyen baz in
sanlar vej etaryen deildir" demeli ki; sadece baz deil,
hibir tavuun fil olmad gibi balk yiyen hibir insan da
mutlaka vej etaryen deildir. Fakat mantksal bir bak a-
Liebfraumilch tatl bir Alman beyaz arabdr. .N.

56 Jullan Bagginl - Jeremy Stangroom
sndan, eer hibir tavuk fil deilse, bazlarnn da fl olma

d doru olmaldr. Baz eylectp. x olduunu sylemek as
lnda hepsinin yle olabilme ihtimalini ortadan kaldrmaz.
Tamamen doru bir ekilde mantksal olmak iin, hibir
zaman "hibiri deildir" demek istediinizde "bazlar deil
dir" dememelisiniz. Bunu yapmak size ok bilmie mi gel
di? Evet, ama mantk kesinlik gerektirir.
10 Balac inkar etmek

Bugn hava hem gneli hem de souk deildir.
Bugn hava gneli deildir.
O halde, bugn hava souktur.
Gnlk konumada mantksal belirsizliklerin atland

baka bir rnek iin unu bir dnn:
ngiltere hem Amerika'dan byk hem Jamaika'dan scak de

ildir.
ngiltere Amerika'dan byk deildir.
O halde, Jamaika'dan scaktr.
Buradaki mantksal nokta, bir ey ayn anda hem bir

ey hem baka bir ey olmasa bile gerekten ikisi birden
de olmayabilme ihtimali vardr. Fakat genelde "ikisi birden
deil" dediimiz zaman yine de sunulan iki eyden birisi ol
duunu ima ederiz. Oysa mantn byle belirsizliklere ge
lir yan yoktur!
Son dnceler
Bu rneklerin bazlarnda mantk bize olduka yabanc

ve konuyla alakasz gelir. Genelde gnlk dilde ne demek
istediimizi biliriz ve mantknn buradaki ok bilmilii
bize yersiz gelir. Dahas, geerliin ncllerin doru olup
olmamasyla hibir alakas yoktur. yleyse ne ie yarar?
una: Salam argmanlar, yani hem geerli hem de
doru nclleri olan, dolaysyla doru sonulara da sahip
argmanlar belirlemeye. Salam argmanlar iki ey gerek-
tirir: Doru ncller ve geerli karmlar. ncllerin do

ru olup olmadn renmek bir beceriyken, argmanlarn
geerli olup olmadn ortaya karmak baka bir beceridir.
Mantk, geerli karmlara kendi keyfi iin deil, iyi bir akl
yrtmenin temel paras olduu iin odaklanr.
Mantk sadece inek renciler iin deildir; bizler gnlk
dilde argmanlarn mantn gereince yerine getiremedi
imiz iin sklkla yanl ynlere saparz. En sk dt
mz tuzak da "eer" ifadelerini takip ettiine inandmz
birok eyi yanl karmamzdr. Etkili konumalarda bu
kadar fazla koul cmlesi kullanlmasnn nedeni de bu ol
maldr: "Eer daha iyi bir ngiltere istiyorsanz, bana oy ve
rin" cmlesi mantksal olarak ona oy vermezseniz daha iyi
bir ngiltere istemediiniz anlamna gelmese de, yle his
setmenizi ister.
oumuz doutan mantk deiliz, o yzden duyduu
muz ve sunduumuz argmanlarn geerliini daha ciddi
bir biimde sorgulayacak olursak kalpsiz robotlara dn
mekten korkmamza gerek yok. Byle yaparsak en nemli
kazancmz , yanl sonulan benimsememize yol aan hata
lar yapmaya kar bir lde korunmak olacaktr.
4
KEN D TANRl ' N I KEN DN YARAT
Bize duyular, akl ve zihin baheden Tanr'nn onlardan vazgeme

mizi de istediine inanmak zorunda deilim.
Galileo Galilei
Tann'ya inanyor musunuz? Cevabnz, yalnzca ne tr

bir Tann'ya inanp inanmadnz bilirsek anlaml olur. Si
zin Tann'nz itaat edilmeyi talep eden hn dolu bir despot
mu , seven bir baba m, doann gayi ahsi bir gc m
ya da sadece doann ta kendisi mi? te bu ok byk fark
yaratr. Dorusu, 'lann" dediimizde tam anlamyla ne de
mek istediimizi bilmedike, O'nun hakknda yaplan ba
ka bir aklamay gerekten anlayamayz.
Fakat Tanr'yla ne kastettiimizi belirlemek genel olarak
bile olsa ne kadar kolaydr? Tanmlamamz belirginletik
e Tanr daha m gerek olur, yoksa daha da m gizemli bir
hal alr? Birazdan Tann il-a etme tekniiyle donanml me
tafzik mhendislerimizin yardmlaryla bunu reneceiz.
Tanr'nz ina edin

"Tanr" dediinizde siz ne kastediyorsunuz? Aada,
kutsal olduunu iddia eden herhangi bir varln sahip ola
bilecei sekiz vasf/zellik sralanmtr. Yapmanz gereken ,
sizin Tanr'nzn hangilerine sahip olduunu semek.
Eer Tanr'ya inanyorsanz, o zaman bu kulsal varln
sahip olduunu dndnz vasflan semeye alma
lsnz. nanmyorsanz, o zaman sizin inanmadnz fakat
ou inanl insann inand varln vasflarn sein.
Bu liste, Semavi dinlerdeki kutsal varlklarn zellikle

rinden oluuyor. Eer Tann'nz bunlardan ok uzaktaysa
veya Tann'nn bu zelliklerden hibirine sahip olamayaca
n dnyorsanz, o zaman bu uygulamay bu dinler
den birine mensup birisinin inanaca vasflan seerek
yapmay deneyebilirsiniz.
ok ya da az, istediiniz sayda vasf seebilirsiniz.
o Kadiri mutlak: Her eye gc yeten
o 2 Kerimi mutlak: Her eyi seven
o 3 Alimi mutlak: Her eyi bilen
o 4 Yaratc
o 5 Var olan her eyi Koruyan (eer Tanr yok olsayd , di-
er her ey de yok olurdu) (Samed)
o 6 Tamamen zgr
o 7 Sonsuza kadar Varolan (Baki)
o 8 Kiisel bir Tanr (kiinin ahsi bir iliki yaayabilecei

bir varlk)
Tanr'nz nasl ekillendi?

Kutsal varlnz analiz etmek iin aadakileri yapma
nz gerekiyor:
1 Yan sayfada, Tarir'n za atfettiiniz vasflarn say larnn bu

lunduu her kutuyu karalayn. (Kutu illa dzgn bir ekil ol
mayabilir. Mesela, 1 . Kutu L eklindedir.)
2 Eer sizin iin bylesi geerliyse, "1 -7 aras herhangi iki ta

ne" veya "iki ya da daha az vasf" kutularn da karalayn.
3 A-H aras ndaki harflerden herhangi birinin solundaki alan

imdi tamamen karalanmsa, harfin sa ndaki Uyar ! stu
nundaki kutuyu iaretleyin. rnek olarak, eer 1 , 2 ve 3 nu
maral kutular karaladysanz, o zaman B'nin solundaki izgi
tamamen karalanm olacak, dolay syla B'nin yan ndaki
Uyar ! stununu iaretlemeniz gerekecek. Teknik zorluk s
tunundaki aklama, ilerideki analiz blmnde daha detay
l aklanacaktr.
4 Uyar ! Kolonunun altndaki "Toplam uyarlar" kutusuna o s

tundaki toplam iaret saysn yazn.
Uyar ! Teknik zorluk
4
1 A Neden bu evren?
2 3 B Aclar sorunu
6 c Fazla sevme sorunu
1 D i mkansz yapmak
Gereksiz/Fazladan
5 E
koruyucu
1 1-
7 F Snrsz sorun
7 aras herhangi Fazla kiisel de

8 iki tane
G
deilmi demek ki!
2 ya da daha az vasf H Bo laf
Toplam uyarlar
Sizin kutsal varlk tasanmmz metafizik mhendisleri

mizin ortaya koyduklar k.riterlere gre test edildi. Mhen
dislerimizin tam raporlar ilerideki sayfalarda yer alacak
fakat nce saptadklar ana balklar. . .
O Uyar Tebrikler! Metafizik mhendislerimizin sizin Tanr'n

z yaratmamak iin hibir mantksal sebebi yok. Ger
i bu, gerekten yarat ld anlamna da gelmiyor.
1 -2 Uyar Sizin Tanr'nz bizim evrenimizde yaratmak zor ola

bilir, fakat kutsal varlk kavramnzdaki birka prz
dzeltebilmeyi baarrsan z mmkn olabilecektir.
3-4 Uyar Tanr'nz yaratman n nnde metafizik mhendisle

rinin stesinden gelemeyecei ok byk mant ksal
zorluklar var. in dorusu, onlar kimsenin bu Tan
r'y yaratamayaca n dnyorlar.
5+ Uyar Sizin Tanr projeniz tam bir mantksal karmaa. Bel

ki mistisizmle ilgi lenmeyi dnmelisiniz.
DndCnC Sandn eyi Gereklen Dnyor musun? 63
Genel analiz
Bu dnce deneyi Tann kavramnzla ilgili iki soruyu
cevaplandrmak zere tasarlanmtr.
1 Tanr kavram kendi iinde tutarl mdr?

2 Tanr kavram yaadmz evrenle uyumlu mudur?
lk soru , kavramn anlaml olup olmadn sorar. Mese

la, drt kenarl bir gen kendi iinde tutarl olmayan bir
kavramdr. zira tanmndan da anlalaca gibi gen sa
dece kenarldr. Drt kenarl bir gen, aslnda drt ke
narl bir kenarl ekildir. yani tamamen bir terimler
elikisidir. Bu manada, kavram kendi iinde tutarl deil
dir.
Eer bir kavram kendi iinde tutarlysa, bu ille de onun
gerekten var olan bir eye delalet ettii anlamna gelmez.
Mesela 200 metre boyunda, sv elik iinde yaayan bir ca
navar fikri tutarsz deildir. Fakat bylesi bir yaratk dn
yamzda yoktur. Dolaysyla ikinci soru, Tann kavrarnnzn
bizim anladmz ekliyle evrenle uyumlu olup olmadn
aratnr.
Bu iki sorunun cevab Tann kavrarnnzn inandncl
n belirlemeye yarar. Bu , Tann'nn var olduu ya da olma
dn gstermeyi amalayan bir aba deildir. Daha ok
sizin Tann fikrinizin anlaml olup olmadn grmeyi ama
layan bir baktr.
Ne kadar ok uyan iaretlediyseniz, Tan n fikrinizle kav
ramsal tutarllk arasnda o kadar ok zihinsel engel bulu
nuyor dernektir. Tabii bu sorunlar herhangi bir ekilde
arlkl deildir. Tek bir belirgin elikiye sahip bir Tann
kavram, birok zorlayc soru sordurtan bir kavramdan da
ha problemlidir.
Fakat bi. engeller tam olarak ne? Puan tablosundaki
uyanlann iaret ettii her teknik zorlua bir isim koyduk.
imdi, detayl analiz ksmnda bunlann ne olduunu ak
larnalan iin topu metafizik mhendislerimize atyoruz.
Metafizik Mhendislerinin Raporu

Metafizik mhendislerimiz, farkl Tanr kavramlarnn ne
kadar makul olduklarn snamak iin yeni bir sanal ortam
kurdular. Her teknik zorluk, belirli vasf kombinasyonlary
la Tann'lar ekillendirmeye altklarnda karlatklar bir
sorunu ifade etmekte.
Metafizik mhendislerinin sunduu sorunlar iki ey orta
ya karr. Bazen bariz gzken sorunlar zmedeki beceri
sizliklerini (bilgi ya da anlay eksiklikleri) yanstabilirken,
bazen de daha derin, hibir ileri seviyedeki anlayn zeme
yecei kadar temel sorunlar olabilir bunlar. Hangi sorunun
hangi kategoriye girdiine karar vermek size dyor.
A. Neden bu evren ?
Her eye gc yeten, her eyi yapabilen (kadiri mutlak) .
her eyi seven (kerimi mutlak) . her eyi bilen ve yaayan
her eyin yaradan bir Tanr'y ekillendirirken bir sorunla
karlatk. Eer her eyi bilen bir Tanr evreni yarattysa,
dnyadaki tm aclarn olacan biliyor olmalyd. Buna
ramen Tanr evreni olduu gibi yaratt. Evrenin daha iyi
bir versiyonunu yaratmad ya da en basitinden evreni hi
yaratmamay semedi. Peki neden?
Tanr'nn meydana gelecek btn aclardan haberdar ol
mamas mmkn olabilir. Fakat bu , Tanr'nn her eyi bi
len zelliini ortadan kaldrr. Tanr'nn acya kaytsz
olmas mmkn olabilir, fakat bu da onun her eyi seven
zelliini kaybettirir. Tanr bundan daha iyi bir dnya ya
ratamam olabilir. Fakat bu, Tanr'nn gcnn her eye
yetmedii gibi grnebilir. Bu sorunu zebilmemizin tek
yolu , Tanr'nn yalnzca mmkn olan yapabilecei ve bu
dnyann gerekten yaratlabilecek dnyalarn en iyisi ol
duu sonucuna varmaktr. Bu zm ekillendirmek
bizce zor, nk daha iyi bir dnyay gayet kolayca yara
tabileceimizi dnrz. Mesela, insan beyinlerini duy
gusal adan daha dayankl yapabilirdik ve bylece
psikopatoloj i vakalarn azaltm olurduk. Bylece bizim
dnya modelimizde sadist cinayetlerin says hzla derdi.
Fakat biz acaba gerekten bir ekilde yanlyor muyuz?
Dndn Sandn eyt Gerekten Dnyor musun? 65
Teodiseler, yani Ktlk Sorunsal olarak bilenen bu

zorluu zme urandaki gelimi bir metafzik mhen
dislik alan zerinde almaya devam ediyoruz.
B. Aclar sorunu
Her eye gc yeten, her eyi yapabilen, her eyi seven.
her eyi bilen bir Tann'y bizimkine benzer bir evrende e
killendirmenin olduka zor olduunu grdk. Buradaki so
run da yukardakine benzer, fakat Tann'nn dnyay
gerekten yarattn varsaymamz gerektirmez.
Eer Tann yaratmamsa bile evrenimizde olduka faz
la ac bulunur, bunlarn ou da ya tamamen gereksiz ya
da pek vahim deildir. Bunlarn bir ksm insan eylemleri
nin, dolaysyla da insann zgr iradesinin kanlmaz so
nucu olarak grlebilse de ou deildir. Btn veba, sel ve
ktlklar insan eylemlerinin sonucu deildir. Bu kadar ac
nn varln insann zgr iradesine balamak kabul edil
mesi zor bir ey, zira Tann'nn gc her eye yetiyorsa
kesinlikle dier insanlara zarar verme veya dier insanlar
tarafndan zarar grme kapasitemizi snrlandnrd. (Neti
cede yapabildiklerimiz zerinde baka birok snr vardr.)
O halde neden btn bu aclar var? Eer Tann bunu
engelleyemiyorsa, her eye gc yetmiyormu gibi gr
nr. Veya Tann bunu durdurmak istemiyorsa, her eyi sev
miyormu gibi grnr. Eer Tann bunlardan haberdar
deilse, her eyi bildiini: nasl syleyebiliriz?
C. Fazla sevme sorunu

Her eye gc yeten, her eyi yapabilen, her eyi seven
ve tamamen zgr bir Tann ekillendirirken baka bir zor
lukla karlatk. Eer Tann tamamen zgrse istediini
seebilir. Hibir ey de bunu engelleyemez, nk O'nun
her eye gc yeter. Fakat ayn zamanda bu Tann da her
eyi sever. Bize yle geliyor ki, byle bir Tann sevgisiz bir
ey yapmay semeyecektir. Bunun sebebi sadece Tann'nn
byle eyleri yapmamay semesinden deil, ayn zamanda
Tann'nn her eyi seven doas gerei yapabileceklerinin s-
nrl olmasndan gelir. Baka bir deyile, Tann'nn sevgisiz

bir eyi yapma zgrl ve/veya gc yoktur.
Buna verilebilecek bir cevap, Tann'nn her eyi ille de
sevmesi gerekmedii, fakat hibir zaman sevgisiz bir ey
yapmay semedii iin her eyi sevdiidir. Ancak, eer bu
doruysa, o zaman her eyi sevmenin neden Tann'nn ol
mazsa olmaz bir zellii olduunu gremeyiz.
Bu konu bizce "Tann tamamen zgr bir faildir" anlay
mzda bir soruna sebep olur. Belki bu zellikteki bir Tan
n"y yaratmay, Tann kelimenin tam anlamyla herhangi bir
eyi yapmay seemedii iin zor buluruz.
D. mkansz yapmak
Her eye gc yeten bir Tann'y, bunun ne anlama gel
diini aklamadan ekillendiremeyiz.
lk modelimizde, Tann'dan 2 ile 2'nin toplamn 5 (say
lar bilinen anlamlarn tamakta) yapmas istendi. Tann
bunu yapamad ve model kt. Hibir varlk mantksal
olarak imkansz olan gerekletiremezmi gibi geltr. 2 ile
2'nin toplamn 5 yapmak insann mizah gcnn tesin
de olmakla kalmyor; bylesi bir ey terimsel bir eliki ay
n zamanda.
O yzden, "her eye gc yeten" ile en fazla, Tann'nn
mantksal olarak mmkn olan herhangi bir eyi yapabile
ceini anlamamz gerektii sonucuna vardk. Fakat Tann'run
yapabildiklerinde mantksal snrlar olduunu kabul eder
sek Tann'ya atfettiimiz baz zellikler mantksal elikiler
ortaya kardnda bu zelliklerden vazgememiz gerektii
olasln akta brakm oluruz. Bu da aklcln Tann ze
rinde snrlandrc bir etkisi olduunu kabul etmek anlam
na gelir_ (Bununla birlikte, "snrlayclk" szcnn bu
balamda tad anlam tartmaya ak bir noktadr.)
E. Gereksiz koruyucu
Evrenimizin gerekte nasl bir yer olduunu dnd
mzde, var olan her eyin koruyucusu olan bir Tann'y
ekillendirmenin zor olduunu grdk. Her eyin koruyu-
cusu olmas Tanr yok olduunda evrenin de yok olaca

anlamna gelir. Fakat modellerimizi zorlayan fzik kuralla
rna baklrsa, evrenin var olmaya devam etmesi iin ken
disinin dnda, kutsal ya da dnyevi bir eye ihtiyac
yokmu gibi grnr. O halde, gerekte sahip olduumuz
evrenin iinde evrenin devam iin gerekli olan bir Tann'y
nereye yerletireceimizi bulamadk.
Kutsal bir koruyucunun aslnda gerekli olduu her za
man ileri srlmtr, tpk fzik yasalarn korumak iin
bir yasa koyucu veya bir yasa uygulatcya ihtiya olduu
gibi. Fakat bu, fzik yasalarnn doasnn yanl anlal
masndan kaynaklanr gibidir. Hukuki manadaki kanunlar
kanun koyucu ve kanun uygulatclara ihtiya duyar. Oy
sa fizik kurallar sadece gerekliin doasnn aklamala
.
rdr. O yzden, fizik kurallarnn korunmas iin bir kanun
koyucunun gerekli olduu fikri hukuki ve bilimsel manada
ki kanunlar birbirine kartrmak olarak grnr.
F. Sm/fsz sorun
Snrsz bir Tann'y, bunun ne anlama geldii tam olarak
aydnlatmadan, ekillendirmenin zor olduunu grdk .
Bu, Tann'nn tm yer /uzam ve zaman boyunca var oldu
u anlamna m gelir? Halbuki en don fzik bilgilerimize
gre yer/uzam ve zaman yalnzca tek bir evrenin snrlan
iinde var olur. O halde btn zaman ve yerde/uzamda var
olan bir Tanr kavram, Tann'nn varln bir evrenle snr
larm gibi grnr.
Bu, Tann'nn yer /uzam ve zamann "dnda" da var ol
duu anlamna gelebilir. Fakat bu balamda "ebediyen"
kavramnn ne olduunu anlamann zorluunu gryoruz.
"Ebediyen" kavramnn anlaml olmas iin bir ekilde bir
zaman kavramna ihtiya duymaz myz?
G. Fazla kiisel de deilmi demek kil

Bir insann Semavi dinlerdeki Tann'nn zelliklerinin o
una sahip bir Tann'yla nasl kiisel bir iliki kurabilecei
ni anlamada zorluk ekiyoruz.
Kiisel ilikiler birok ey gerektirir. Birincisi ilikideki

kiiler arasnda yeterli miktarda benzerlik olmaldr. Ayn
ca her iki varlk da birer insan veya en azndan ileri seviye
deki primatlar gibi insanms olmaldr. Buradaki sorun,
evrenimizde aralarnda byk farkllklar olan varlklar ara
snda gerek kiisel ilikiler olmamasndan kaynaklanr.
Ve her eye gc yeten, her eyi seven, her eyi bilen, her
eyin yaratan, koruyucusu ve snrsz olan bir Tanr in
sanlardan inanlmaz bir ekilde farkldr.
nsanlar baka insanlara kar besledikleri duygular gi
bi baka eylere de baz duygular besleyebilirler. Mesela bir
yer veya nesneye sevgi veya efkat beslemek ok rastlan
lan bir durumdur. Fakat bu onlarla kiisel bir iliki yaa
makla ayn ey deildir. Benzer bir ekilde insanlarn
hayvanlarla, mesela bir kediyle ilikileri olabilir. Fakat in
sanlarn hayvanlarla iliki kurmas ile hayvanlarn insan
larla iliki kurmas arasndaki byk fark bunu kiisel bir
ilikiden uzak bir hale getirir. Byle bir iliki, Tanr'yla ara
mzda bir iliki olabileceini ne srenlerin dndkleri
eye mi benzer?
H. Bo laf
Tanr kavramnda karlalabilecek potansiyel eliki
lerden, O'na sadece birka vasf atiederek kurtulabilirsiniz.
Fakat bu sefer de baka bir sorunla karlarsnz. Ortaya
kan bu kavram Tanr'y anlatma ynnden ok s deil
midir? Mesela, Tanr'nn hem her eye gcnn yetmesi
hem de her eyi bilmemesi mmkn mdr? Bilmemek
onun gcne bir snr getirmi olmaz m? Ya da evreni ko
ruyan, fakat onu yaratmam bir Tanr? Ne kadar garip bir
kutsal varlk olurdu deil mi?
Bu minimal Tanrlardan bazlarn ekillendirebiliyoruz
fakat yaptkl armzn Tanr olarak dndmz varlkla
ra pek benzeyeceklerini sanmyoruz. Bu, yar arabas re
ticilerinden bir bisiklet retmelerini istemek , srclerinin
de 24 saat sren Le Mans yarn o bisikletle yararak ka
zanmalarn beklemek gibidir.
Dndn Sandn eyi Gerekten Dn.yor musun? 69
Son dnceler
Tann'y "ekillendinne" giriimimizi biraz kaba bulabilir
siniz. Tann'nn "insann kavraynn tesinde" olarak ta
nmlandn unuttuumuzu mu sandnz? Hibir ekilde
unutmadk. nsanlann bunu sylediklerini biliyoruz. Fa
kat hemen ardndan , nceden esrarengiz olan bu kutsal
varla olduka belirgin nitelikler atfediyorlar.
Ayn zamanda hem "Cennet pastasna" sahip olup hem
de onu yiyemezsiniz. Tann'nn insan diliyle betimlenemeye
ceine inanyorsanz, ondan hi bahsetmeyin. Veya bahse
decek olursanz mecazlardan teye gidemediinizi anlayn
ve bunlann ne anlama geldiini biliyormu gibi yapma tu
zana dmeyin. Bu , sandnzdan daha zor bir eydir.
Tann'y sevme nedenlerinden biri Tann'nn her eyi sevme
sidir. Fakat bunun ne anlama geldiini gerekten bilmedi
imizi dnyorsanz, Tann'nn sevginizi neden hak
ettiini veya ilahi sevgiyi neden sevginin insanlardaki kar
l gibi dnmeniz gerektii anlalr olmayacaktr.
Fakat Tann betimlemelerinin belirsiz mecazlardan da
ha iyi olabileceini dnyorsanz ortaya kan kavram
sal zorluklan ciddiye almalsnz. Sorun, birok insann iki
seenek arasnda gidip gelmesinden, yani sadece allm,
gizemli olmayan Tann kavraylannda bir sorunla kar
latklan zaman areyi gizemli Tann'ya bavurmada bul
malanndan kaynaklanr.
5
SAVA MEY DAN I : TAN RI
Tanr'nn insana en byk hediyesi akldr.

Sofokles
On dokuzuncu yzylda yaam Danimarkal filozof So

ren Kierkegaard, Korku ve Titreme adl kitabnda inancn
doasn inceler. Kierkegaard'n bulduu ey kiliselerde sk
lkla vaaz edilen "huzurlu" inan fikrinden ok farkldr; ki
tabn rahatsz edici ismi de oradan gelir zaten. Kierkegaard
iin inan hem aklc yollarla desteklenmedii hem de ge
nellikle bizi akln da tesine geip sama ve elikili eyle
ri kucaklamamz gerektirdii iin beraberinde deheti
getirir.
Fakat ou insan ifn inanlarnn absrd ve elikili
olarak tanmlanmas hakaret saylr. Bunun iin de Tan
n'ya inansn ya da inanmasn biroumuz din hakkndaki
inancmzn makul ve tutarl olduunu dnmek ister. Fa
kat hakikaten yle mi? "Sava Meydan: Tann" bu sorunun
cevabn renmenize yardmc olacak.
Sava meydamnda maceraya atl

Dine ilikin inanlarnz entelektel sava meydanmz
yara almadan geebilecek mi? Bu aktivitede Tann ve dine
ilikin on sekiz ifadeye yant vermeniz istenecek. Her biri
ne Doru veya Yanl cevabn vermeniz gerekiyor. ( 1 . Soru
72 Jultan Bagglnl - Jeremy Stangroom
hari; buna "bilmiyorum" cevabn da verebilirsiniz.) Size

ok kstl bir seenek sunulduunu ve iki seenein de
inancnz hibir ekilde btnyle karlayamadn d
nebilirsiniz. Fakat her zaman cevap vermeniz gerekli.
Kendi inancnz verilen ifadeye yakn olsa bile ifadenin do
ru olduuna katlmyorsanz onu yanl olarak iaretleme
lisiniz. Tablodaki kutulann bazlarnn taral alnas aklnz
kartrmasn ; bunlar ilerideki analiz blmne yardmc
olmak iindir ve cevaplarn doru ya da yanl olduunu
gstermez.
Aktivitenin amac, verd iiniz cevaplar doru ya da
yanl olarak yarglamak deil. Sava meydanmz olu
turan ey, rasyonel tutarllktr. Yani meydan vurulma
dan gemek iin rasyonel bir tutarllkla yant vermeniz
gerekiyor; dolaysyla birbiriyle elien cevaplardan ka
nn. Rasyonel bir tutarlk iinde yant verirseniz ama
bu yanl garip veya naho anlamlar ierirse, ("bir kuru
nu srmak" gibi) birok insann naho bulaca ve b
yk bir sorun olarak grecei bir eyi kabullenmek
zorunda kalacaksnz.
Tabii Kierkegaard gibi dn rlere katlp dinsel
inanlarn rasyonel bir tutarllk iinde olmas gerekmedi
ine inanabilirsiniz. Bu gre katlmanzn gerekip ge
rekmedii bu testin snrlarn aan bir konu. Testin
amac, inancnzn sadece ne derecede rasyonel tu tarla
sahip olduunu grmektir. iyi ya da kt olduunu sy
lemek deil.
yi anslar!
Doru Yanl Bilmi-

yorum
1 Tanr vardr.
2 Tanr mantksal bir olaslktr. (Yani

Tanr fikrinde kendisiyle elien
hibir ey yoktur.)
Doru Yanl
3 Eer Tanr yoksa, o halde ahlakn

hibir dayana yoktur.
4 Tanr olarak adlandrlmas doru

olan her varl k her eyi
yapabilmede zgr olmaldr.
5 Tanr olarak adlandr lmas doru

olan her varlk dnyadaki aclarn
mmkn olan en az seviyede
olmasn istemelidir.

olan her varlk her eyi yapabilecek
gte olmaldr.
7 Evrim teorisi baz detaylaryla

yanl olabilir, fakat esasen
dorudur.
8 Bir insann d dnya hakkndaki

inancn salam bir iel kanya
dayand rmas, bu kannn
doruluunun hibir dsal kant
olmasa bile hakl karlabilir.

olan her varln bilinebilecek her
eyi bilmesi gerekir.
1 O Masum insanlara ikence etmek

ahlaken yanltr.
74 Jullan Baggtnt - Jeremy Stangroom
Doru Yanl Bilml-

yorum
1 1 Eer senelerce denenmesine

ramen Loch Ness Canavarnn
var olduuna dair hibir gl kant
veya argman sunulamamsa,
byle bir canavarn var olmadna
inanmak mantkldr.
1 2 Korkun ve ac veren
hastalklardan len insanlar yce
bir amatan dolay bu ekilde
lmek zorunda kal rlar.
1 3 Eer Tanr varsa, u anda gnah

saylan her eyi ahlaken kabul
edilebilir ve u anda ahlaken kabul
edilebilir saylan her eyi gnah
yapabilir.
1 4 Var olduuna dair kesin v e geri

alnamayacak bir kant olmadan
Tanr'ya inanmak budalacadr.
1 5 Tanr'nn var olmadn gsteren

hibir zorlayc argman veya kant
olmadka ateizm de bir inantr,
rasyonellik deil.
lkemizdeki Van Gl canavar gibi, skoya'da Loch Ness Glnde yaad
ve grld iddia edilen, dnyadaki en eski ve en mehur gl canavar . Halk

arasnda ksaca Nessie de denir.
DOOndn Sandn eyi Gerekten Dnyor musun? 75
Doru Yanl Bllml

yorum
1 6 Tecavzc seri katil Peter

Sutcliffe'in*, Tanr'nn kendisinden
fahieleri tecavz edip ldrmesini
istedii eklinde salam bir isel
kans vard. Dolaysyla, bu
eylemleri hayata geirirken
Tanr'nn isteini yerine getirdiine
inanmakta haklyd .
1 7 Tanr varsa kare eklinde daireler

yaratp 1 ile 1 'in toplamn 72
yapabilir.
1 8 Tanr'nn var olduunu syleyen

hibir dsal kant yoksa bile, bir
insann Tanr'nn var olduuna dair
salam bir isel kans varsa
Tanr'ya inanmas hakl grlebilir.
1 975 - 80 yllar arasnda ngiltere'nin kuzeyinde on kadnn katlinden hkrr
giyen mehur bir seri katil. Vorkshire Ripper olarak da biliniyor.

Puanlama
Bu oyunun puanlandrmas dierlerine gre size daha
karmak grnebilir ama hi de sandnz kadar yldrc
deil!
Cevap tablonuzda yer alan taral kutulardaki cevaplan
bir kenara brakabilirsiniz. Dier cevaplarnz iin yandaki
emada her birine denk gelen kutuyu bulun.
Sonra:
1 Puanlama tablosunda vermi olduunuz cevaplara denk ge

len btn kutular tarayn. Diyelim 1 4. ifadeye doru dediniz,
o halde tm kutuyu taramal s nz. Dikkat ederseniz bu kutu
ince bir dikdrtgenle birletirilen iki blmden olumakta. Fa
kat aradaki dikdrtgeni taramayn, zira bu sadece tabloyu
okumay zorlatracaktr.
2 imdi oklardan birinin tamamen taranm kutulardan geip

gemediine bakn. Mesela, ilk oku ele al n. 3. ifadeye do
ru, 1 3. ifadeye yanl dediyseniz sabet 6'ya maruz kaldnz
demektir. Yanna bir iaret koyun. Yanl anlamayn, bu yal
nzca bir isabet sayl yor, alt tane deil. Bu say, bunun ne
den bir isabet olduunu anlatan analiz maddesini gsteriyor.
3 deiik durumda, isabete mi maruz kaldnz, yoksa bir

kurunu mu srdnz beli rlemek iin bir eitlii bozma so
rusunu cevaplamanz gerekebilir. Bunlar aada belirtiliyor.
4 Maruz kaldnz isabetleri ve srdnz kurunlar belirle

dikten sonra puan hanenize her kurun iin 1 , her isabet iin
3 puan ekleyin.
5 Puannzn ne anlama geldiine bak n.

_Y 7_
;;
a:: ::
i;J2 o
::o
.,,,
C:
;: isabet 12
:
! Dooru- ! i I iTI ! 2
c.
C:

::
C:
1 '" 1 f: rJb 5] rJb 1F : ::::- :::.
c.
C
8 :
Eibozma
tlii : : iKurun 6

7
8
oyunu i.ssabet abet
o
n
9
isab11
;.., ;
f======:::::::;;;;;;:=:::::::::: Kurun
-:--t- --_!
--rr:_:_ :==----- :_:_:::::-::
t::::_:_:_:_:_:_:_---== :
Kurun
t:::= : :::t--1t-- :_:_:_:1= o o
.:fil;+-t---11t-----
..; ----l:ce;---------
i
-tt C:
.,,,
i s abet 1513
sabet
C:
:
C:
=: sabet 1
8 '<
o
A .,
3
sabet 143
!WYH' \.! . .. . fUuJu 101 )o c:
"'
Eibozmatlii iKurun
> c:
l"ogu 111 :
->l
i
oyunu .issabet abet 161
s
Kurun 10
....
....
::: H :
* 9.
looru 1 I : t;7
Yalnzca 4, 6 ya da sorulardan biri veya daha fazlasna "doru" demi iseniz.
O puan Tebrikler! Bu testi yapp sava alan ndan yara al

madan kurtulan yzde 1 O'luk bir aznln iindesi
niz. Adeta bir tutarl l k abidesisiniz.
1 -3 puan Geni apl ve duruma hakim bir zihne sahip olma

iddianz kaybetmeden, yine de insan gzkebile
cek kadar mantkszs nz.
4-5 puan Ortalamadan daha tutarl s n z, fakat rasyonel bir

bak asndan biraz kusurlu gzkyorsunuz.
6-1 0 puan Tanr ve dine ilikin fikirleriniz bize gre yeterli a k

l k ve tutarllkta deil, fakat bunu dzeltebilecek bi
rine benziyorsunuz.
11+ puan Bu konuyu hi enine boyuna dnmediniz, deil

mi?
Eitlii bozma oyun/an

Eitlii bozma oyu nu A
Bir insann d dnya hakkndaki inancn salam bir
isel kanya dayandrmasn, kannn doruluu veya yan
llna ilikin dsal kanta veya kant yokluuna balonak
szn hakl karlabilir bulmuyorsunuz. Fakat bilim
adamlarnn byk ounluu evrim teorisinin kantlar
nn teorinin doru olduuna iaret ettiini ve teoriyi r
ten hibir kant olmadn dnseler de siz teoriyi
reddettiniz. Tabi
i birok yaradl, evrim davasnn hibir ekilde niha
i olmadn ne srer. Fakat bunu yaparken de kabul
edilmi bilimsel zemine kar gelirler. yleyse bir seim
yapmanz gerekiyor: (a) kurunu snp, bilim adamlarnn
sylediklerine ramen evrim teorisinin doru olmadna
dair bir kantn olduunu syleyin: ya da (b) isabet alp, bu
konunun inancnzn eliki iinde olduu bir alan olduu
nu syleyin.
Eitlii bozma oyunu B

Tann olarak adlandrlmas doru olan her varln dn
yadaki aclann mmkn olan en az seviyede olmasn iste
mesi gerektiini ne srdnz. Fakat ayn zamanda
Tann'nn u anda gnah saylan her eyi ahlaken kabul
edilebilir, u anda ahlaken kabul edilebilir saylan her e
yi de gnah yapabileceini sylyorsunuz. Bu , Tann'nn
aclan azaltmay da gnah haline getirebilecei anlamna
gelir . . . oysa siz Tann aclan azaltmay istemelidir demisi
niz. Bunun bir k yolu var, fakat bu, kurun srmanz
gerektii anlamna gelir. O halde bir seim yapmanz gere
kiyor: (a) kurunu snp, Tann'nn gnah olan istemesi
nin mmkn olduunu syleyin (argman batan
tekrarlamak gerekirse; O aclan azaltmay istiyor olmaldr,
aclan azaltmay gnah yapabilir, fakat yle yapsayd iste
dii ey -aclan azaltmak-gnah olurdu) ; ya da (b) isabet
alp, bu konunun inancnzn eliki iinde olduu bir alan
olduunu syleyin.
Eitlii bozma oyunu C

Evrim teorisinin esasen doru olduunu ne srd
nz. Ancak, ayn zamanda var olduuna dair kesin ve ge
ri alnamayacak bir kant olmadan Tanr'ya inanmann
budalaca olduunu da iddia ettiniz. Buradaki sorun, ev
rim teorisinin doru olduuna dair ok kuvvetli kantlar
olsa bile hibir kesin kantnn olmamasdr. yleyse siz
Tanr'nn varl hakknda kesin, geri alnamaz kantlar
talep ederken kesin kant olmadan evrim teorisini kabul
ediyorsunuz. O halde bir seim yapmanz gerekiyor: (a)
kurunu srp, Tann'ya inanmann evrime inanmaktan
daha yksek standartta bir kant gerektirdiini iddia edin:
ya da (b) isabet alp, yantlarnzda bir eliki olduunu
kabul edin.
Oyunun kurallar
Oyunun amac zihinsel sava meydanndan yara alma
dan geebilmekti. Alabileceiniz iki eit yara vard.
Mantksal bir eliki yaratan ekilde cevap verdiinizde

direkt isabet aldnz. Sadece mutlak elikilerin direkt isa
betle sonulandndan emin olmaya altk. Fakat, iki
uyannz var.
Birincisi, seenekleriniz sadece nceden seilmi ve dik
katle sze dklm ifadeler arasnda olduu iin kendi
kanaatinize yakn olan ifadenin bir elikiye yol amas ne
deniyle isabet alm olduunuzu renebilirsiniz. Ancak,
ifadeyi kendiniz kurmu olsaydnz olduka benzer bir
inanc ifade ederken elikiye dmekten kaabilirdiniz.
Oyundaki snrlamalar dikkate alndnda bylesi olas
lklar kanlmaz. Bu sebepten isabet alrsanz bunu sakn
zerinize almayn ve size sunduumuz seenekler bazen
sizi yapmay tercih etmeyeceiniz bir seime zorladysa faz
la sinirlenmeyin.
Seimlerinizin ou insann gartp, inanlmas g veya
naho bulaca ima.lan olduunda kurunu snnanz gere
kiyordu. ou insana olaand veya tuhaf gelen eylerin
bakalarna normal gelmesi mmkn olabildii iin bura
da karmza birok anlamazlk kabilir. Onun iin bir
kez daha sylyoruz ki, kurun srdnza hkmedersek
ltfen fazla zlmeyin. arpk olan belki de bizim dnya
grmzdr!
Uzun sredir bu oyunu nternet'te yaynlyoruz ve bizim
yanlg iinde, budala ve kt olduumuzu ya da cehenne
me gideceimizi syleyen e-posta basknna uruyoruz. Siz
de bu tr eyler dnyor olabilirsiniz, bundan tr ay
nntl analize bakmadan nce ska sorulan sorulan sra
lamamz iyi olur. Hem bunlar. oyunun mantn da daha
iyi anlamanza yardmc olacaktr.
oka duyduumuz eylerden biri, bu aktivitenin dini
btn insanlar tuzaa drmeyi amalayan bir uygula
madan ibaret olduudur. Fakat bu kesinlikle doru deil.
Alnabilecek toplam yirmi alt isabet ve kurundan yalnz
ca "Tarn vardr" nermesine "doru" cevabn verme
yi gerektirir.
Baka bir genel kzgnlk kayna ise Nessie , yani Loch
Ness Canavanna yaplan "sulu" olduu sylenen gnder
medir. Bu karlatrma genelde yanl anlalyor, nk
Tann'ya inanmann Loch Ness Canavarna inanmak kadar
Dndn Sandn eyi Gerekten Dnyor musun? s
sama bir inan olduunu ne siiyormuuz gibi d

nlyor. Fakat bu hi de savunduumuz bir ey deil. Yap
maya altmz, herhangi bir eye inanmann veya
inanmamann rasyonel dayanaklarnn ne olduunu oturt
maktr.
Loch Ness Canavar hakkndaki ifade yleydi . "Eer
yllarca uralmasna ramen Loch Ness Canavarnn
var olduuna dair hibir g l kant veya argman su
nulamamsa, byle bir canavarn var olmadna inan
mak mantkldr."
Buna katlyorsanz, sylemi olduunuz ey, aslnda
tam ztt olan popler zdeyie ramen, bazen kant yok
luunun, yokluun kant olduudur. Baka bir deyile,
bir eyin varolmadn kantlayamasanz da onun varol
madna inanmak yine de rasyonel olabilir. Nitekim biz
bunu, bir ey gerekten var olmu olsayd varlk kant
n bulacamz yerde hibir kant bulamadmz her za
man yapyoruz.
Fakat bu, 1 5 . ifadenin ("Tann'nn zorunlu olarak var ol
madn gsteren hibir argman veya kant olmadka
ateizm de bir inantr, rasyonellik deil") arkasndaki ilkey
le eliir. Bu ifade, kant yokluunun yokluun kant de
mek olmad ve bir eyin var olmadn kantlayana kadar
onun var olmadna inanmann da s bir inan olduu zt
grn onaylar. Fakat bu ilkeye gre, Loch Ness Cana
varna inanmamak da inan meselesidir ve var olduuna
inanmak rasyonel deildir.
Tabii Nessie ve Tann'nn ok farkl varlklar olduunu
dnebilirsiniz, fakat bu, konumuzun dnda. Tann'nn
var olmadn savunan tezin, Nessie'ye kar olan tez ka
dar gl olduunu ne srmyoruz. Konumuz Tann'nn
varln kabul eden veya etmeyen tezlerin gl olup ol
mamas deil. Ondan ziyade, bu tezlerin dayand ilkeler
bizim iin nemli. Bir eyi aratrp bulduumuzda haykr
dmz "tel!"ler, kullanlan ilkelerde bir tutarszlk oldu
unu gsteriyor; Tann'nn varl veya yokluu hakkn da
hibir ey sylemiyor.
Plantinga ve Tillich gibi ilahiyat ve din felsefecilerin
den alntlar yapanlar da bize yazyorlar. Savunduklar nok
ta, bu konulan anlarken eitli kurunlardan da syrlmay
salayan baz gelimi yollar olduudur. Bu doru olabilir,

fakat buna vereceimiz cevabmz, bu aktivitenin zaten ile
ri seviyedeki ilahiyatlar iin tasarlanm olmaddr. Yl
larca alm birisinin bu konulara verecei ok zekice bir
cevabn olmas ilgintir fakat eer bu cevaplan kendiniz ve
remiyorsanz, yakalandnz. Verebiliyorsanz aferin size! Bu
aktivitenin bu konuda sylenecek son sz sylediini hi
bir zaman ileri srmedik.
Bariz mantk hatalan yapm ve birtakm ka yolla
rn gzden karm olmamz halen mmkn. Fakat de
neyimimize gre yaplan itirazlarn byk ounluu
savunduumuz esas noktay gzden karmtr. Bu tes
tin bariz bir hatas olduunu dnyorsanz biz de ken
dimizden emin bir ekilde sizin yanldnz iddia
ediyoruz!
Detayl analiz
Burada bu aktivitede karlam olabileceiniz btn
isabet ve kurunlar aklyoruz. Yalnzca sizin maruz kal
m olduklarnza da bakabilirsiniz fakat dier "ite!"lerin
ne olduklar ve ka kiinin bu hatalara dtn kefet
meyi ilgin bulabilirsiniz.
Kurun 1
Tann'nn var olduu fakat ayn zamanda mantksal bir
imkanszlk da olduu nasl iddia edilebilir? Tabii ou ki
i bunun direkt bir isabet olduunu iddia edebilir, nk
genelde hakim olan dnce , mantksal bir imkanszln
var olamayacan syler. Biz bunun yerine , bu grn
hounuza gitmeyecek bir kurunu srmay gerektirecei
ni sylyoruz, nk mantksal imkanszlklarn gerek
ten var olabileceine inanyorsanz, bu sefer dnyada
herhangi bir eyin mmkn olup olmadn hangi kriter
lerle belirlersiniz?
Kurun 2
Tann'nn mantksal bir imkanszlk olduunu sylemek
garip, fakat Tann'run gerekte var olup olmadn da bilmi
yorsunuz. Eer Tann mantksal bir imkanszlksa, o halde
kesinlikle var olamaz ve bu yzden de var olmadn bilir
siniz. Bunun altnda yatan mantk iin Kurun l 'e bakn.
Kurun 3
Bir insann d dnya hakkndaki inancn salam bir
isel kanya dayandrmasnn, bu kannn doruluu veya
yanll hakknda hibir dsal kanta veya kant yokluu
na baklmakszn hakl karlabileceini dnmyorsanz ,
o zaman bilim adamlarnn byk ounluu, kantlarn ev
rim teorisinin doru olduuna iaret ettii ve onu rten
hibir kantn olmadn dnd halde, siz nasl redde
dersiniz? Tab birok yaradl, evim davasnn hibir e-
kilde nihai olmadn da ileri srer. Fakat bunu yaparken

de bilimsel grn ar basan kesimine kar gelirler. O
halde. bu durumda kurunu srmak bilim adamlarnn
sylediklerine ramen evin teorisinin doru olmadna
dair kant olduunu sylemek dernektir. Yaklak yinni ki
iden biri bu kurunu snr.
isabet 1
Bu isabet, Kurun 3' srmay reddettiiniz ve bu konu
nun inancnzn eliki iinde olduu bir alan olduunu ka
bul ettiiniz zaman gerekleir. Katlrnclann sadece yzde
2 kadar bu isabete maruz kalr .
isabet 2
Tann'nn var olmadn ve eer gerekten yoksa ahlakn
hibir dayana olmadn da sylerseniz, ahlakn hibir
dayana olmad grne balarunsnz demektir. Ay
n zamanda, eer masum insanlara ikence etmenin ahla
ken yanl olduunu da sylerseniz bunu ahlakn hibir
dayana olmadan sylemi olursunuz dernektir . Dolaysy
la, ussal olarak hibir davrann ahlaken yanl olduunu
syleyemezsiniz. Tabii, ussal olmayan nedenlerden dolay
yanl olduunu syleyebilirsiniz, fakat bu aktivitenin
inanlarn ussallyla ilgili olduunu unutmayn! Bu ne
denden dolay, bu kurallar erevesinde ok nadir grlen,
kaWrnclann yzde 1'inden daha aznn grd bir isabe
te maruz kaldnz.
isabet 3
Tann'mn var olup olmadn bilmediinizi, Tanr yoksa
ahlakn hibir dayana olmadn ve masum insanlara
ikence etmenin ahlaken yanl olduunu sylerseniz vu
ruluyorsunuz. Ama eer Tann'nn var olup olmadm bil
miyorsanz sizin grnze gre, ahlakn hibir dayana
olup olmadn da bilmiyorsunuz. Bu, hibir davrann
ahlaken yanl olduunu sylemeye ussal olarak hakknz
olmad anlamna gelir: Tanr inancnz konusunda oldu

unuz gibi ahlaki yarglar konusunda da agnostik olmal
snz, zira ikisinin de bir arada olduunu dnyorsunuz.
Yalnzca yzde 1 kadar bu isabete maruz kalr.
isabet 4
Tann'nn var olduu, aclardan haberdar olduu, bun
lar azaltmak istedii ve azaltabilecei iddialan insanlarn
korkun ve ac veren hastalklardan hibir yce nedenden
dolay lmedii iddialaryla uyumlu deildir. Eer byle y
ce bir neden olmasayd o zaman Tann buna neden izin ve
rirdi? Elbette aclardan haberdar olan, aclan durdurmak
isteyen ve gerekten durdurabilen bir Tann daha yce bir
nedeni olmasayd btn bu sebpsiz aclara son verirdi. Yi
ne de, yaklak yinni kiiden biri bu isabete maruz kalr.
Kurun 4
ou insan, seven (byk g ve ngrye sahip) bir
Tann'nn dnyay, insanlarn daha yce bir neden adna
korkun bir ekilde ac ekmeleri gerektii eklinde yarat
tn kabul edemedii iin, bu bir kurun saylr. Bu du
rumda hibir mantksal eliki yok, fakat bazlar bunun
iren olduunu savunabilir. Gerekten de, bedeni mahve
den korkun bir hastalktan len birinin gzlerinin iine
bakp, ac ekmesinin kendisinin veya dnyann iyilii iin
olduunu syleyebilir miydiniz? Katlmclarn yirmide bir
den biraz daha fazlas bu kurunu srd.
Kurun 5
Tanr olarak adlandrlmas doru olan her varln
dnyadaki aclarn mmkn olan en az seviyede olmas
n isteyeceini dnyorsanz, nasl ayn zamanda Tan
r'nn u anda gnah saylan her eyi ahlaken kabul
edilebilir, u anda ahlaken kabul edilebilir saylan her
eyi de gnah yapabileceini iddia edebilirsiniz? Bu, Tan
r'nn aclan azaltmay da bir gnah haline getirebilece-
i anlamna gelir . . . bu ise , Tanr'nn aclar azaltmay is

tedii iddiasyla aka eliir.
Bu elikiden kurtulmann yolu Tann'nn gnah olan
isteyebileceinin mmkn olduunu sylemektir; yani ac
lan azaltmay istiyor olmal. fakat ayn zamanda aclar
azaltmay bir gnah da yapabilir, bu da istedii eyi gnah
haline getirmi olur. Katlmclarn yaklak yzde 8'i bu
kurunu srmaya hazrdr.
sabet 5
nsanlar Kurun 5'teki elikiyle karlap onlara su
nulan kurunu srmay reddettiklerinde bu isabete maruz
kalrlar. Yaklak yirmi kiiden biri bu durumdadr.
sabet 6
Bu isabet, Tann'nn ahlakn dayana olduunu ve ayn
zamanda eer Tann varsa, O'nun gnah ahlaken kabul edi
lebilir ve bunun tam tersini yapamayacan iddia etmenin
bir sonucudur. Buradaki temel sorun uradan kar: Eer
Tann ahlakn dayana olsayd, o halde nelerin iyi, nelerin
kt olacana kendi karar verebilirdi. Fakat eer Tann g
nah olan ahlaken kabul edilebilir ve bunun tam tersini ya
pamyorsa, o halde eylerin doru ya da yanl olmas
Tann'nn kararlarndan bamszdr. Baka bir deyile, Tan
n doruyu, o ey doru olduu iin seer; eyler sadece Tan
r anlan setii iin doru deildir. Fakat eer bu doruysa,
o zaman Tann yoksa bile ahlakn bir dayana vardr demek
tir. Katlmclarn yaklak yzde 4' bu isabete maruz kalr.
Kurun 6
Bu birok ateistin srmas gereken bir kurun. Hem
evrim teorisinin esasen doru olduunu hem de var oldu
una dair kesin ve geri alnamayacak bir kant olmadan
Tanr'ya inanmann budalaca olduunu iddia edemezsi
niz. Buradaki sorun, evrim teorisinin doru olduuna dair
hayli fazla kant olsa bile gerek olduuna dair hibir ke-
sin kantn olmamasndan kaynaklanr. Tanr'nn varl

iin nasl srekli kesin ve geri alnamaz kantlara ihtiya
duyarsnz da evrim teorisini kesin kant olmadan kabul
edersiniz? Bu durumda, bir kurun srp Tann'ya inanma
nn evrim teorisine inanmaktan daha yksek standartta bir
kant gerektirdiini syleyip durumu kurtarabilirsiniz. Fa
kat bunu sylemek, kantlama ykmllne hakszca
ve akld bir ekilde yer deitirtmek gibi grnyor. Yi
ne de katlmclarn yzde 1 O'undan fazlas bu kurunu
srr.
sabet 7
nsanlarn yirmide birinden daha aznn maruz kald

bu isabet, Kurun 6'da tanmlanan elikiyle karlama
nn, fakat kurunu srmayp yantlarnzda bir elikinin
olduunu kabul etmenin bir sonucudur.
isabet B
Bu isabet, hem kiinin d dnya hakkndaki inancn
salam bir isel kanya dayandrmasnn, bu kannn do
ruluu veya yanll hakknda hibir dsal kanta veya
kant yokluuna baklmakszn hakl karlabileceine hem
de var olduuna dair kesin ve geri alnamayacak bir kant
olmadan Tann'ya inanmann budalaca olduuna inanma
nn getirdii bir elikidir. Fakat salam bir isel kan asla
kesin kant olamaz, nk insanlarn yanl eyler hakkn
da da salam isel kanlar olduunu biliyoruz. Katlmc
larn yaklak yzde 4' bu isabete maruz kalr.
isabet 9
Bu oyunu oynayanlarn te biri bu isabete maruz ka
lr ve bundan hi holanmaz! Bu insanlar var olduuna da
ir gl bir kant veya argman olmad halde Loch Ness
Canavarnn var olmadna inanmann rasyonel olacan
dnrler. Onlara gre, canavarn var olmadn gster
mek iin hibir gl kant ya da argman gerekli deil;
kant veya argman yokluu yeterli. Fakat daha sonra bu

insanlar, ateistlerin Tann'nn var olmad inancnn bir
inan meselesinden te, rasyonel olabilmesi iin gl ar
gmanlar veya kant salamalar gerektiini iddia ederler.
Buradaki eliki. ilk durumda (Loch Ness Canavar) kant
veya argman yokluunu Loch Ness Canavarnn var ol
mad inancn ussal biimde hakl karmak iin yeterli
grdkleri halde ikinci durumda (Tanr) yeterli grmedikle
ri iin ortaya kar.
Kurun 7
Tann 'nn var olmadn gsteren hibir zorlayc argman

veya kant olmadka, ateizmin de bir inan olduunu, us
sallk olmadn sylyorsunuz. Dolaysyla Tanr'nn var ol
duunun kantnn olmamasnn O'nun var olmadna
inanmay hakl karmaya yeterli olmadn dnyorsu
nuz. Eh kabul; fakat, ya ayn zamanda eer yllarca ural
masna ramen Loch Ness Canavarnn var olduuna dair
hibir gl kant veya argman sunulamamsa, byle bir
canavarn var olmadna inanmann ussal olmadn iddia
ederseniz ne olur? Burada hibir mantksal tutarszlk yok, fa
kat kant aranan yerde bile kant bulunamamasnn eylerin
var olmadklar inancn savunmaya yeterli olduunu redde
derseniz ou insann garip bulaca olasl.klan destekleme
niz gerekir. Mesela, Mars'ta akll uzayWarn yaamadna
inarunann ussal olarak hakl karlamayacan iddia etme
yi gerekten ister miydiniz? Bu rnekte akl kartrc iki
olumsuz kelime var fakat bu gerekli. Asl nokta udur ki, ka
nt yokluu ve inarunama arasndaki iliki konusunda bu g
re sahipseniz o zaman cinler, periler gibi eylerin var
olmadna inanmanz, onlarn var olamayacan bir gerek
le kantlayamadka asla rasyonel deildir. Katlmclarn yak
lak drtte birinin bu kurunu snnas gerekiyor.
sabet 1 0
ou kii, bir insann d dnyaya ilikin inancn sa
lam bir isel kanya dayandrmasnn, bu kannn dorulu-
u veya yanll hakknda hibir dsal kanta veya kant

yokluuna baklmakszn hakl karlamayacan iddia
eder. Fakat siz de bu grteyseniz, ayn anda tecavzc
Peter Sutcliffe'in Tann iradesine ilikin inancn aynen by
le bir kanya dayandrmasn geerli bulamazsnz. Ente
lektel bir keskin nianc iin kolay bir hedef; on kiiden
birini tutturabildi.
isabet 1 1
sabet I O'a bakarsanz birok insann bu hataya d
meyeceini sanabilirsiniz. Ancak biraz farkl bir seim yap
tklar iin daha da fazlas, neredeyse drtte biri bu isabete
maruz kalr. Bunlar, kiinin d dnyaya ilikin inancn
salam isel bir kanya dayandrmasnn, bu kannn do
ruluu veya yanll hakknda hibir dsal kanta veya
kant yokluuna baklmakszn hakl kanlabileceini sy
lerler. Fakat bir yandan da tecavzc Peter Sutcliffe'in bu
nu yapmasn kabul etmezler. Tecavzc rnei, insanlarn
uygulamada aslnda hibir inancn kii sadece onun do
ruluuna ikna olduu iin hakl karlabileceine katlma
dklarn gsterir. O yzden insanlar bu konudaki fikirlerini
gzden geirmelidirler. Entelektel keskin nianc bir kez
daha tam isabet kaydetti!
Kurun 8
Bir insann d dnyaya ilikin inancn salam bir isel
kanya dayandrmasnn, bu kannn doruluu veya yan
ll hakknda hibir dsal kanta veya kant yokluuna
baklmakszn hakl karlabilecei ilkesini uygulamakta
srarlysanz, o zaman insanlarn korkun eylerin doru
olduu inanlarnn da geerli olabileceini kabul etmeniz
gerekir. Nerdeyse on kiiden biri bunda srarldr ve dola
ysyla tecavzcnn Tann'nn arzusunu yerine getirdiine
inanmakta hakl olduunu kabul eder. Fakat ya ayn za
manda Tann'nn nelerin iyi, nelerin kt olduunu belirle
diini de dnrseniz ne olur? Tutarl olmak iin
tecavzcnn isel kansna gre hareket ederek ahlakl
davrandna inanmakta hakl olduunu dnmelisiniz.

zira Tann'nn isteini yeline getirdiine ve Tanr'nn istei
nin ahlaki bir doru olduuna samimiyetle inanmaktadr.
Tecavzcnn ahlakl hareket ettiine inanmakta hakl ol
duunu sylemekle bu ekilde hareket etmekte hakl oldu
unu dnmek tam ayn ey deil, fakat ncekinin (ki bu
bile bal bana sorun yaratc!) sonrakine yol amadn
nasl savunabilirsiniz?
Kurun 9
Bu da Kurun 8'e benziyor. Eer kiinin d dnyaya
ilikin inancn salam bir isel kanya dayandrmasnn,
bu kannn doruluu veya yanll hakknda hibir d
sal kanta veya kant yokluuna baklmakszn dorulana
bilecei ilkesini uygulamakta tutarlysanz, bu kurunu
srmanz gerekir. Bu da. insanlarn Tanr'nn korkun bir
ey isteyebilecei inanlarnda hakl olduklarn kabul et
mek demektir. Birok dindar insan bunu kabul etmeye ra
zdr. Mesela, Kierkegaard Hz. brahirn'in tam da Tann'nn
isteine uyup olunu kurban etmeye kalkt iin kurulu
ahlaka kar gelmek zorunda kalmasnn en yce iman dav
ran olduuna inanyordu. Fakat Kierkegaard'n da vur
gulad gibi bu davran rasyonel bir bak asndan
anlalamaz. Bunun rasyonel alternatifi; insanlarn byle
bir inanc meru bulmalar iin bir isel kandan daha faz
la eye ihtiya duymalar, insanlarn ouna daha ekici
gelir, fakat bu alternatifi reddettiiniz iin katlmclarn
yaklak yzde 8'iyle beraber bu kurunu snrsnz.
sabet 12
Tanr olarak adlandrlmas doru olan her varln zgr ve
her eyi yapabilecek gte olmas gerektiine katlyorsanz bir
kurunun isabetine hazrsnz dernektir, nk "her ey"'in ne
olduuna dair hibir snr belirtmedik. Bu yzden daha son
ra Tann'nn kare eklinde daireler yaratmak gibi imkansz ey
leri yapma zgrl ve gcne sahip olmadn sylerseniz,
Tann bu sefer zgr ve imkfusz yapabilecek gte deil de-
mektir. B u sizin ou ilahiyatyla benzer fakat nceki cevab

nza zt bir ekilde Tann'nn zgrlnn ve gcnn snr
sz olmadn kabul etmenizi gerektirir. Tanr, kelimenin tam
anlamyla her eyi yapabilecek zgrlkte ve gte deildir.
Katlmclarn aa yukar yzde I O'u bu isabete maruz kal
d, muhtemelen de incindi. Fakat biz sizi zaten ifadeleri dikkat
le okumanz gerektii konusunda uyarmtk.
Kurun 1 0
B u sadece tek bir ifadeyi kabul ederek maruz kalabilece
iniz tek kurundu. fade uydu: Tann'nn mantksal olarak
imkansz olan eyleri yapacak zgrl ve gc vardr (ka
re eklinde daireler yapmak gibi) . Eer bunu sylerseniz Tan
n ve temel gereklik hakkndaki tartmalarn ussalln
temel ilkeleriyle zorlanamayacan iddia edersiniz. Bu, Tan
n konusunda rasyonel konumay imkansz klar. Eer Tan
n konusunda rasyonel konumak imkanszsa, Tann
hakknda syleyebileceimiz rasyonel hibir ey ve Tann'ya
inancmz ya da Tann'ya inanmamamz desteklemek iin
ne srebileceimiz rasyonel hibir neden yoktur. Bu ekil
de dinsel sylemlere getirilen rasyonel snrlamalar reddet
mek, dini kanlarn, sizinkiler de dahil olmak zere, tm
rasyonel tartmann tesinde olduunu kabul etmeyi gerek
tirir. Bu, bir kurunu srmaktr. Belki artcdr fakat ka
tlmclarn yzde 40'ndan fazlasnn srd bir kurundur
bu. Nedeni belki insanlarn basit bir hata yapmalardr. On
lar bunun Tann'nn daireler ve kareleri istedii gibi tanmla
yaca, dolaysyla kare eklinde daireler yapaca anlamna
geldiini dnrler. Fakat bu, sorunun da belirttii gibi
mantksal olarak imkansz deildir. Mantksal olarak imkan
sz olan, kare eklinde daire yapmaktr: Bir karenin drt ke
nan var, bir daireninse bir tane. Bizim burada szn
ettiimiz, Tann'nn szl batan yazabilme gc deil.
sabet 13
Bu, gze batan bir eliki. Eer kiinin d dnyaya ili
kin inancn salam bir isel kanya dayandrmasnn, bu
kannn doruluu veya yanll hakknda hibir dsal ka

nta veya kant yokluuna baklmakszn hakl karlabilece
ine katlyorsanz, tutarl bir ekilde bu koullar altnda
Tann'ya inanmann hakl kanlamayacan syleyemezsi
niz. Yine de katlmclarn yaklak yzde 4' bu isabete ma
ruz kalr.
sabet 1 4
Bu, sabet 1 3'le eit derecede gze batan fakat ona zt
olan bir eliki. Eer kiinin d dnyaya ilikin inancn
salam bir isel kanya dayandrmasnn, bu kannn do
ruluu veya yanll hakkn da hibir dsal kanta veya
kant yokluuna baklmakszn hakl karlamayacana
katlyorsanz, bu koullar altnda Tann'ya inanmann hak
l klnabileceini syleyemezsiniz. Buna ramen, be kii
den birinden fazlas bu inanca sahiptir.
sabet 15
Bu isabete herhangi birinin bile maruz kalmas art
c olabilecekken, gerekte katlmclarn yzde 5'i maruz
kalr. Bu insanlar yalnzca isel kanlara dayanarak Tan
n'ya inanmann hakl karlamayacan ve ayn zamanda
tecavzc seri katilin ayn koullar altnda Tann'nn istei
hakknda sonulara varmasnn doru olduunu iddia
ederler. Bylesi bir meruiyet tecavzc iin yeterliyse, ne
den Tann'ya inanan iin yeterli deil? Burada ak bi;- tu
tarszlk vardr.
sabet 1 6
nsanlarn yzde 3'nden az var olduuna dair kesin
ve geri alnamayacak bir kant olmadan Tann'ya inanma
nn budalaca olduuna katlp ayn zamanda, kii Tann'nn
var olduuna dair salam isel bir kanya sahipse, Tan
n'nn var olduunun doruluu veya yanll hakknda
hibir dsal kanta veya kant yokluuna baklmakszn
Tann'ya inanmakta hakl olacana katlrlar. Ancak, sa-
lam bir isel kan hibir zaman kesin kant olamaz, nk

birok insann yanl eyler (phelilerin sululuklar veya
masumiyetleri gibi) konusunda salam isel kanlar var
dr. lk yargya baklrsa ikincisi budalacadr!
Son d nceler
Bu kitaptaki btn testlerin iinden "Sava Meydan:
Tanr" hem en popleri hem de en ok tartlan olmu
tur. nsanlar galiba Tanr ve din konusundaki grlerine
meydan okunmasn pek sevmiyorlar. Yine de zeki ve d
nen inanrlar arasnda "Sava Meydan: Tann"nn ok iyi
karlandn grdk. Mesela haham Julia Neuberger, Je
remy ile BBC World Service'te test hakknda konuurken
olduka cokuluydu ve birok felsefe hocas ve profesr
bu aktiviteyi rencilerine dev olarak verdi.
Bunun belki de bize syledii ey, "Sava Meydan:
Tann"y savunanlarn bu testin snrlarnn en ok farkn
da olanlar olduudur. Tartmaya at konularn basit
bir dizi soruya verilen evet veya hayr cevaplarndan ok
daha derinlere gittiini biliyor onlar. Deer verdikleri ey,
tahminimize gre, testin inan konularnda ussal dn
meyi cesaretlendirmesi ve basit zihinsel zorluklar aa
karmasdr. Fakat buna ramen, genelde testin bu yn
fark edilmiyor.
Zavall, ahmak ve hatta dpedz kt olduumuzu sy
lemek iin bize e-posta gnderenler rasyonel incelemeyi hi
bir ekilde ho karlamam grnyor. Biz bunu biraz
evk knc buluyoruz. Neden inancn sarslmaz gcn sa
vunmaya en ok istekli olanlar, balang seviyesindeki fel
sefi veya dini bir aktivitenin bylesi bir tehdit olduunu
dnenlerle ounlukla ayn insanlardr? "Sava Meyda
n: Tanr" sadece inanlarnn temelleri s olanlar iin de
rin ve zor bir mcadeledir. Byleleri de dnmek
istediimizden ok daha fazla olabilir.
6
TABU
Ahlak dendiinde anladmz eyi yasak eylemlerle eletirmek,

aslnda hayal gcn kirletmek ve birlikte yaadmz insanlarn
yarglarna gizli bir zevk unsuru sunmaktr.
Robert Louls Stevenson
Tabular evrenseldir. Her toplumda tiksin olduu d

nlen yle davran ekilleri vardr ki anlan yapmak say
gnl yitirmeyi, dlanmay ve hatta lm gze almak
dernektir. rnein ensest tabusu her insan kltrnde var
dr ve Bat dnyasnda neredeyse her yerde yasaktr. Belki
de siz bylesi bir tabunun var olmasnn geerli bir sebebi
nin olduunu dnyorsunuz? Bu sebep, mesela ensest
ilikilerden doan ocuklarn genetik sorunlar yaama ih
timallerinin daha byk olmas olabilir.
Fakat btn tabular enseste benzemez. Mslmanlarn
domuz eti yememeleri gibi baz dini yasaklara ne demeli?
Bunlarn ussal gerekeleri var mdr? ou Mslmann
domuz eti yemenin yanl olduuna inand biliniyor. Fa
kat bylesi bir inanca geerli sebepler sunmak mmkn
mdr? Ya Batl lkelerde ou insann ihlal olarak gre
cei baz yasaklara ne demeli? rnein on drt yandan
kklerin yetikinlerle cinsel ilikiye girmesinin yanl ol
mas gibi. Byle tabulara, belirtebileceimiz geerli sebep
lerden tr m sk skya balyz, yoksa sadece kk
derinlerde olan hislerden dolay m baz eyleri kabul edi
lemez buluyoruz?
Tabularnz snayn
Drt tane tabu senaryosuna ilikin fikirlerinizi sora
caz. zetlenen senaryolar sanki gerek dnyada var
olan olaylarm gibi ele almanz ve buna gre cevap ver
meniz gerekecek. Baka bir deyile, burada bizim iin
nemli olan , rnekleri aynen bu senaryolarda ilendik
leri ekilleriyle ele almanz; hakikaten gerek dnyada
gereklemi olsalard, aslnda olacaklarn dnd
nz ekliyle deil.
Sorularda Evet - Hayr seimleri yapmanz istenecek.
Vereceiniz bir MEvet" veya MHayr" cevabndan emin de
ilseniz, ltfen size daha yakn bulduunuz cevab sein.
imdi yantlarnz vermeye hazrlann. Her senaryodan
sonra karnza iki soru ieren bir tablo kacak. Her so
ruda, setiiniz yantn bulunduu kutuyu iaretleyin.
Senaryo 1
Yal bir kadn ok hastayd. lm deindeyken, o
lundan mezann en az haftada bir kez ziyaret edeceine da
ir sz vermesini istedi. Olu annesini hayal krklna
uratmak istemedi ve bunu yapacana sz verdi. Fakat
annesi ldkten sonra bu szn tutamad. ok megul
d. Hi kimseye verdii bu szden bahsetmedi ve yapaca
n syledii eyi yapamad iin kendini hi sulu
hissetmedi.
A Sz verdii gibi annesinin

mezarn en az haftada bir kez Yanl
Yanlt
ziyaret edemeyen olunun tavrn deildi
nasl deerlendiriyorsunuz?
B Yabanc iki lke hakknda bilgi

sahibi olduunuzu farz edin. Bir
lkede, bir oulun lm
deindeki annesine verdii,
mezarn her hafta ziyaret etme
szn tutmamas normaldir. ki gelenek de Bir gelenek
Dierinde, eer oul byle bir uygundur ktdr
sz vermise o zaman normal
olan szn tutmasdr. Size gre
bu iki gelenek de ahlaken uygun
mudur, yoksa bir gelenek kt
veya ahlaken yanl mdr?
Senaryo 2
Bir ailenin kedisine evlerinin nnde araba arpar ve
kedi lr. Aile, kedi etinin ok lezzetli olduunu duymu
tur, kediyi keser, piirir ve akam yemeinde yerler. Bug
ne kadar da bu kararlarndan hi pimanlk duymazlar ve
kediyi piirip yemenin neticesinde hibir zarar grmezler.
A Kedilerini yiyen ailenin eylemini Yanl

Yanlt
nasl deerlendiriyorsunuz? deildi

lkede, ailenin besledii evcil
hayvann trafik kazasnda
ld takdirde yemesi
ki gelenek de Bir gelenek
normaldir. Dierinde ise,
uygundur ktdr
normalde trafik kazas nda len
evcil hayvanlar yenmez. Size
gre bu iki gelenek de ahlaken
uygun mudur, yoksa bir gelenek
kt veya ahlaken yanl m dr?
Senaryo 3
Saral ile Peter kardetir. Evden uzakta bir yerde bera
ber tatile kmlard. Bir geceyi yalnz balarna plajda bir
adrda geiriyorlard. Seks yapmann elenceli olacan
dndler. kisi de 2 1 yandan bykt. Seks yaptlar
ve bunun tadn kardlar. Tbbi sebeplerden dolay Sa
rah'nn hamile kalamayacan biliyorlard. Birbirleriyle bir
daha seks yapmamaya karar verdiler, fakat bir defa seks
yapm olmalarndan da asla pimanlk duymadlar. Nite
kim bu, ikisi iin de hayatlar boyunca olumlu bir deneyim
olarak kald. Ve (imdiye deki) sr olarak.
A Sarah ile Peter' n eylemlerini Yanl

Yanlt
nasl deerlendiriyorsunuz? deildi

lkede kardelerin, kz hamile
kalamyorsa birbirleriyle bir defa
seks yapmalar normaldir.
Dierinde ise kardeler
uygundur ktdr
birbirleriyle asla seks yapmazlar.
Size gre bu iki gelenek de
ahlaken uygun mudur, yoksa bir
gelenek kt veya ahlaken
yanl mdr?
Senaryo 4
Bir adam haftada bir kez evinin yaknndaki markete gi
dip dondurulmu bir tavuk alr. Fakat tavuu piirip ye
meden nce onunla cinsel ilikiye girer. Ondan sonra
tavuu piirip yer. Kimseye ne yaptn hibir zaman sy
lemez, hibir zaman da pimanlk duymaz. Aynca bu ekil
de davranm olmann kt bir etkisini de grmez. Yaad
yerde onurlu bir insan olarak bilinmeye devam eder.
A Bu adam n eylemlerini nasl Yanl

Yanlt
deerlendiriyorsunuz? (Dikkat: deildi
Et yemekte hibir etik sorun
olmadn varsaymalsnz!)

lkede, insanlarn l tavuklarla
gizli seks yapmas normaldir.
Dierinde ise insanlar olaylarn
doal gidiat ierisinde donmu?
uygundur ktdr
kmes hayvanlaryla ilikiye
girmezler. Size gre bu iki
gelenek de ahlaken uygun
mudur, yoksa bir gelenek kt
veya ahlaken yanl mdr?
1 00 Jullan Bagglnl - Jeremy Stangroom
Puanlama
Buradaki puanlama kark deil. fakat birka adm ge
rektiriyor. Onun iin her birini dikkatle yapn.
1 Her senaryo iin, ilk soruya (A), yani "yanl " cevab n ver
diyseni z o senaryo iin A'n n altndaki kutuyu (bkz. aada
ki tablo) iaretlemelisiniz. kinci soruyu (8) "bir gelenek
ktdr" diye yantlad ysanz B'nin alt ndaki kutuyu iaretle
melisiniz.
A = Yanl B = Bir gelenek ktdr
Senaryo 1
Senaryo 2
Senaryo 3
Senaryo 4
Toplamlar
2 A stunundaki iaretleri toplayarak o stunun toplamn he

saplayn.
3 B stununun toplamn sadece ayn senaryoda hem A stunu

nu hem 8 stununu iaretlediyseniz hesaba katarak toplayn.
Yani bir senaryo iin B stununda bir iaret var, fakat A stu
nunda yoksa hesaplarken bunu toplama katmayn.
imdi b u toplamlar iki katsayya evirmeniz gerekiyor.
4 A stunundaki toplam sizin Ahlaklk Katsaymzdlf. Alttaki

tabloya ahlaki katsaynz yazn.
5 B stunundaki toplamnz O ve A stunundaki toplamnz 1 ve

ya 1 'den daha yksekse, o zaman Evrenselletirme Faktr
nz O'dr, ve bunu alttaki tabloya O olarak girebilirsiniz.
6 A stunundaki toplam O ise, o zaman Evrenselletirme Fakt

rnz, B stunundaki toplam n z ne olursa olsun - 1 'dir.
7 5 ve 6 sizin iin geerli deilse ve henz Evrenselletirme Fak

trnz yoksa, o zaman birazck matematik yapmanz gereki
yor. Yapmanz gereken tek ey B stunundaki toplam A
stunundaki toplama blmektir. Bu sizin Evrenselletirme Fak
trnz'dr ve bunu alttaki tabloya girebilirsiniz.
Puanlarnz
Ahlaklk Katsaynz
Evrenselletirme Faktrnz
Puanlarmz ne anlama geliyor?

Ahlaklk Katsaynz, senaryolarda tasvir edilen eylem
leri ahlaken yanl olarak knamaya yatknlnzn ls
dr. 4 puan tamamen ahlak, yani bu drt senaryodaki
her eylemi de yanl olarak yarglayan bir konuma iaret
eder. O puan ise tamamen onaylayc, yani bu drt senar
yodaki hibir eylemi yanl olarak knamayan bir yaklam
dr. O halde puannz 4'e ne kadar yakn olursa, konumunuz
ahlakla o kadar yakn olur; O'a ne kadar yakn olursa da
konumunuz onaylayc olmaya o kadar yakn olacaktr. Bu
aktiviteye The Philosophers Magaziie'in nternet sitesinde
katlan on binlerce kiinin ortalama ahlaklk katsays
yaklak l . S'dir.
Evrenselletirici Faktrnz ahlaki yanllar evrensel
manada yarglama eiliminizin lsdr. 1 puan tama
men evrensel. yani ahlaken yanl olan davranlarn, bas
kn kltrel norm ve sosyal adetlerden bamsz bir biimde
yanl grld bir konuma iaret eder. Dier yanda O

puan tamamen greceli lalc. yani bir davrann yanl ola
rak dnlmesinin genel olarak bir sosyal normlar mese
lesi olduu ve bir kltrde yanl olan bir eyin dier bir
kltrde yanl olmayabileceini syleyen bir konuma ia
ret eder. - 1 puan ise bu senaryolarda ilenen aktivitelerin
hibirinde hibir ahlaki yanl grmediiniz anlamna gelir
ve bu yzden ahlaki yanllan ne derecede evrensel mana
da yargladnz belirlemek mmkn deildir.
Puanlannz sizin onaylayc m, yoksa ahlak m oldu
unuzu ve eer tamamen onaylayc deilseniz greceli k
lc m, evrenselletirici mi olduunuzu ifade eder.
Analiz
Btn bu hesap kitap ne anlama geliyor? Bu tip ahlaki
yarglarn doasyla neden ilgileniyoruz?
Herhalde biroumuz ahlaki yarglarmza geerli se
bepler sunabildiimize inanmak isteriz. rnein yaa da
ha byk olan bir kzn , ondan daha kk bir olan
salncaktan itip drmesinin neden yanl olduu bize
sorulsayd, olann haklarna tecavz edildiini veya bir
takm fiziki zararlar grdn syleyebiliriz. Akl yrt
memizi daha yakndan inceleyecek olduumuzda felsefi
sularmzn bulanaca bir gerektir ama yine de, ahlaki
yanllar yarglaymza hi deilse yzeysel olarak iyi
gerekeler gstermek isteriz. Ancak, ahlaken yanl oldu
una hkmediimizi destekleyecek argmanlar sunma
nn ok daha zor olduu bir d avran grubu vardr. Bu en
azndan dar bir anlamda zararsz, gizli ve taraflarn rza
syla yaplan fakat yine de gl sosyal normlar ihlal
eden bir davran grubudur . Bu blmde kullandmz
rnekler lm, yemek ve cinsellikle ilgili tabu ve riteller
den oluuyordu.
phesiz bazlar bizim bu aktiviteyi olutururken, in
sanlarn donmu bir tavukla seks yapmalar gibi eylerin
yanl olduunu dnmede hatal olduklann gstermek
niyetinde olduumuzdan kukulanacak. Durum hi de
byle deil. nk en azndan byle eylerin yanl olduu
nu savunmak mmkndr. rnein, insanlarn Tann'nn
eserleri olduklarn ve cinselliklerinin Tann'nn sadece bir
erkek ve bir kadn arasndaki tek eli bir ilikiyle keyfi
karlacak bir armaan olduunu savunabilirsiniz. Tavuk
lar, donmu olsun veya olmasnlar bu ereveye girmez.
Dolaysyla bir tavukla seks yapmak cinsellik armaann
ktye kullanmaktr ve kiinin Tann'yla ilikisine zarar ve
recektir. Sonu olarak bu, kmes hayvanlaryla seks yap
mann ahlaken yanl olmasn da beraberinde getirir.
Niyetimiz tabular evreleyen ahlaki yasaklarn meru
latnlamayacaklann gstermek deil. insanlann ahlak ko
n usunda akl yrtmelerinde baz gerilimler olduunu
gstermektir. Bir nemli gerilim, birok ahlaki erevede
zarar dncesinin ne kadar merkezi olduuyla ilgilidir.
Kardeler hikayesini darda tutarsak, gemite yaplan

aratrmalar birok insann burada sunulan senayolann
ne kahramanlarna ne de baka hibir kimseye zarar ver
mediini fakat buna ramen ounlukla bu senayolarn
yine de ahlaken yanl olan davranlar tasvir ettiini d
ndklerini ileri srer.
Buradaki kilit soru udur: Eer bir eylem tamamen giz
li ve hi kimse, davran yapan veya iinde bulunan kii bi
le bundan hibir ekilde zarar grmyor ise ahlaken yanl
olabilir mi? Birok insan hemen hayr demeye meyilli ola-
caktr.-Yine de ayn insanlar. genelde yukardaki eylemler
den bazlarn, hi kimseye hibir zarar gelmese de. yanl
olarak deerlendirirler. Bu, dpedz bir eliki olarak g
rnr. Peki, bundan hibir k yolu yok mudur?
Grnenlerin aksine burada tasvir edilen davranlar
da belli bir zarar olduu savunulabilir. Bu senaryolar zel
likle yle bir yolla kurulmutur ki, hibir zarar grlmemi,
kahramanlar eylemleri sonucu hibir kt etki grmemi
ve eylemleri gizli kalm gibi gzkmtr. Fakat belki siz
bu eylemlerin baz zararlara, en azndan bir insann ahla
ki btnlne hasar vermesine neden olaca inancnn,
hibir zarar gelmemi olduunu dnmeyi psikolojik ola
rak imkansz kldn kabul edemezsiniz.
Ancak bylesi bir zararn olduu inancnn buradaki dav
ranlarn ahlaken yanl olduunu syleyen bir nseziden
hareket eden bir rasyonelletirme olmas da mmkndr.
Baka bir deyile, insanlar ensest ve kmes hayvanlaryla
seks yapmak gibi eyleri sevmezler ve bunlar neden sevme
diklerini anlatmak iin hikayeler uydurmakta olduka ba
arldrlar ama aslnda bu "aklamalar" gerekte hibir eyi
aklamaz. Olumsuz tepki iten gelir. nsanlarn tabulara
verdikleri tepkileri desteklerken bu tip geriye dnk akl y
rtmelerine giritiklerini zaten biliyoruz. Burada tasvir edi
len tipteki davranlara kar ahlak bir tavr alanlarn bu
davranlar yanl olarak yarglamalarnn, kimsenin zarar
grp grmediini sormaktansa en bandan bu davran
lar grmeye zahmet edip etmeyecekleri sorularak daha iyi
ngrlebileceini de biliyoruz. Dolaysyla burada, bir zarar
grld yargsnn ounlukla daha nce alnm ahlaki
bir tavr destekleme grevi grdnden kukulanabiliriz.
Dndn Sandn eyi Gerekten Dnyor musun? 1 05
Bazlar, bir eylemin tamamen gizli olduu ve hi kimse

nin, davranta bulunan kiinin bile ondan zarar grmedi
i halde yanl olabileceini savunmaktan honuttur. Fakat
yine de bu tip bir argman zorluk karr. Mesela, karde
lerin birbirleriyle seks yapmamas gerektiini insan cinsel
liine dair Tanr'nn koyduu kurallarn inenmi olduu
gerekesiyle ne srmek kolayken, bu kurallar inemenin
neresinin yanl olduunu gstermek zarardan sz edilme
dike daha zordur. (Geri sadece kurallar inemenin yan
l olduunu ileri srerek durduramazsnz kiiyi elbette.)
Bylece Hristiyanhkta gnahlarn insann kendisiyle Tan
r arasnda bir engel oluturduu gerekesiyle insann ken
di gnahlarndan zarar grd fikrine ulalr.
Baz filozoflar ii, bir yere kadar anlalabilecek ekilde
Mzarar" kavramnn dzgn ahlaki muhakemenin nkou
lu olduunu ne srmeye kadar gtrmlerdir. rnein.
klasik faydacln kurucusu Jeremy Bentham, zevk ve ac
nn ("olumlu" bir zarar) yegane yerinde deer lleri ol
duklarn savundu . Onun ifadesiyle, yanl bir davran,
acy arttran veya eit artlarda, en az zevkle sonulanan
davrantr. Faydaclk Bentham'dan bu yana ilerlemi ol
sa da, eylemlerin sonularnn ahlak felsefesinin temel nok
tas olduunu , yani sadece kt sonulanan eylemlerin
yanl olarak deerlendirilebileceini savunmaya istekli fi
lozoflar bulmak halen mmkndr.
"lyy faktr"
nsanlarn bu aktivitede yer alan senaryolara tepkileri
ni aratrnca ortaya kan ilgin sonularndan biri de, bu
hikayelere ok gl duygusal tepkiler verenlerin oun
lukla ne hissettiklerini aklamakta veya hislerini dorula
makta zorlandklardr. Steve Pinker'a gre bunun sebebi
ahlaki kanaatlerimizin kklerinin aklmzda deil. daha ok
zihinlerimizin evrimsel makyajnda yer almasdr. Kendi de
yiiyle, M i nsanlarn , kesin ahlaki kanlar uyandran isel
hisleri vardr ve bu hisleri olgunun arkasndan rasyonel
letirmede zorluk ekerler. Bu kanaatlerin bakalarna
mutluluk veya ac verme etkilerine gre geerli klnabilen
ahlaki yarglarla pek fazla ilgisi yoktur. Onun yerine organ-
lann nro-biyolojik ve evrimsel tasarmndan, yani ahlaki

duygular dediimiz eylerden karlar. " (Tie Blank Slate -
Sifrdan Balang)
Ahlaki tavrlarn kkleini duygularda aramann tehli
keleri apaktr. "Iyy faktr" bizi hibir salam gerekemiz
olmadan eylemleri ve hatta insanlar knamaya itebilir. Me
sela, Hint kast sistemindeki dokunulmazlarn kaderini d
nn. Onlar aleyhinde pek ok ayrmcln kat zerinde
yasad hale gelmi olmasna ramen pratikte birounun
daha yksek kastlardaki insanlara dokunmaya, ayn kuyu
lardan su imeye izinleri yoktur: halkn iinde bile herkes
ten uzakta oturmalar gerekir. Baz blgelerde, dokunulmaz
bir kiinin glgesiyle temas etmek bile kirlenme olarak g
rlr ve bir arnma Iiteli gerektirir. Bylesi yasaklar baz
ham duygularla sorunsuz ekilde var olabilir. mkansz ol
masa bile, anlan akln nda savunmak ise daha zordur.
Ne var ki insan, duygunun ahlaki muhakemelerde hibir
rolnn olmadn kolayca varsaymamaldr. Nitekim baz fi
lozoflar da ahlaki yarglarn duygulardan baka bir eye da
yandn dnmenin yanl olduunu ileri srerler. Mesela,
A.J. Ayer etik saptamalarn duygusal tavrlarn ifadesinden
baka bir ey olmadm savunmutur. Etik saptamalarn
olgulara dayal olarak gerek ve doru olmasnn mmkn
olduunu kabul etmemitir. "Cinayet yanltr" doru veya
yanl bir saptama olmaktan ziyade, "cinayet mi, yuuuuh!"
eklindeki bir nlem olarak ilev grr.
nsan bylesi u bir "duygusalcl"' kabul etmese bile,
duygunun salam ahlaki muhakemelerde bir eit rol ol
duunu grmek olduka kolaydr. Mesela empati dzgn
bir ahlaki bak asnda nemli bir bileen olarak grlr.
Naziler kendilerini kurbanlarnn yerlerine duygusal olarak
koyabilmi olsalard, Yahudi soykrmndaki zulmlerinin
yine de gerekleebileceini dnmek zor olurdu. Filozof
Jonathan Glover, son yzylda meydana gelen birok zul
mn muhtemelen tam da insanlar ahlaki duygularn ka
pattklar iin gerekletiini sylyordu.
Yine de tek bana "Iyy faktrnden" kaynaklanan ahla
ki yarglardan kukulanmak herhalde yelinde olacaktr.
Steve Pinker, Sifrdan Balang'ta, bunu yle anlatr: "Sa
vunulabilir bir ahlaki tavr ile arkaik bir isel his arasn-
Dndn Sandn eyt Gerekten Dnyor musun? 1 07
daki fark, ilki sz konusu olduunda kanmzn neden ge

erli olduunun gerekeleini gsterebilmemizdedir. "
S o n dnceler
nsanlann kendilerini felsefi olarak snamalarna tevik
ederken ortaya kan bir zorluk da ou kiinin bunun an
lamn grememesidir. Tanr'run var olduuna inanmann
sebeplerini sorgularsnz, sizin kendilerini Tanr'nn var ol
madna ikna etmeye altnz farz ederler. Siz ussal
dnme kapasitemizi sorgularsnz, sizin kendilerine bu
dala olduklarn sylemeye altnz farz ederler. Tabu
larn rasyonel temellerini sorgularsnz, sizin kendilerini alt
etmeye altnz, ensest, pedofili ve mezar tacizinin ola
an davranlar arasnda yer almas iin kampanya yrt
tnz farz ederler.
Dnlemezin bazen doru olma ihtimaline geit verme
seydiniz, dnlemezi drmek manasz olurdu. Dolay
syla, en azndan tabularmzn birka olmadan yaammzn
daha iyi olabilecei dncesine ak olmalsnz. Sosyal
normlara kukuyla bakmak normlarn hibirini tehdit etmez
se, bo bir durutan ibarettir. Fakat asl yapmamz gereken,
dnce dnyamz iren olan ho grmeye amamzdr,
nk amazsak nyarglarmz yerinde gerekeler bulmam
zn nne geecektir.
Wittgenstein, felsefe dnyay olduu gibi brakr, diyor.
Her zamanki gibi bununla tam olarak ne kast ettii anla
lmyor. Fakat sanki ileri srd ey, fikirlerimizi ve de
erlerimizi daha derin incelememizin ana sebebinin onlar
deitirmek deil, anlamak olmas.
7
AHLAK OYUNU
Cennet ve cehennem iki farkl insan tr olduunu kabul eder; iyi

ve kt olanlar. Oysa ou insan ahlakszlk ve erdem aras nda
gidip gelir.
Davld Hume
Kusurlar ne olursa olsun Roma Kilisesi'nin tartmasz

doru anlad bir ey var: ahlaki olarak yarglandmzda
kendimizi son derece rahatsz, sulu, hatta korku dolu his
sederiz. Uygulanalannn merkezine gnah karmay ko
yan Katolik Kilisesi, bylece mensuplarnn zerinde gl
bir duygusal hakimiyet kurmay baard.
Fakat bir kereliine burada yarglanmaktan endielenme
niz gerekmiyor. Ahlak Oyunu ahlaki yapnz test etmiyor. Bu
nun yerine, ahlaki dncenizin erevesine ilikin, genelde
gerektii kadar dikkat edilmeyen bir eyi ortaya karyor. s
telik ahlaki ereveniz nasl olursa olsun, hibir ekilde iyi ve
ya kt yaptnz gibi bir hkm vermiyoruz. Onun iin teste
balayn ve yarglanmaktan en ufak bir endieniz olmasn...
Ahlaki erevenizi saptayn

Size on dokuz farkl senaryo sunacaz. Her durum iin
ahlaken yaplmas gereken doru eyin ne olduuna ilikin
bir yargda bulunmalsnz. Yantlarnzn hibir ekilde "do
ru" veya "yanl" olarak yarglanmayacan unutmayn.
Ahlaken yaplmas gereken doru ey sizce neyse ona
gre cevap vermelisiniz . (Gerek hayatta yapacanzla ay
n olmayabilir bu.)
l 10 Jullan Bagglnl - Jeremy Stangroom
Sorular arasnda birka tanesi "ahlaki wnnluluk" zerine.

Bu aktivitede bir eyi yapmaya ahlaken wnnlu olduunuzu
sylemek, ahlakl davranmak iin o eyi mutlaka yapmanz
gerektii anlamna geliyor. Ahlaki wrunluluk "gl" oldu
unda yapmanz zorunlu olan eyi yapmazsanz, bu ciddi bir
yanl olur demektir; zorunluluk "zayf' olduunda ise yapl
mas gerekeni yapamamanz halinde bu yine yanl olur, fakat
bu sefer ciddi bir yanl saylmaz. rnein geleneksel ahlak,
masum insanlara ikence etmememizi gerektiren gl bir zo
runluluumuz ile kk iyilikler iin teekkr etmemizi ge
rektiren zayf bir zorunluluumuz olduunu ne srecektir.
Son olarak, her senaryoyu ok dikkatli okumay unut
mayn. Baz senaryolar arasnda benzerlikler olduunu g
receksiniz. Fakat dnmeden cevap vermeyin, nk her
senaryo zerinde dnlmesini gerektiriyor!
Sorular
1 Sokakta ciddi yardma ihtiyac olan biriyle karlayorsunuz,
size fazla pahalya patlamadan ona yard m edebilirsiniz. Ah
laken ona yard :n etmeye zorunlu musunuz?
a. Gl zorunluluum var
b. Zayf zorunluluum var
c. Zorunluluum yok
2 Bir erkek kardeiniz var. Birisinin , kardeiniz taraf ndan i

lenen bir suun neticesinde ciddi bir ekilde yaralandn
biliyorsunuz. Polisin genelde gvenilir olduu bir lkede ya
yorsunuz. Polise kardei nizin suunu bildirmeye ahlaken
zorunlu musunuz?
c. Zorunluluum yok
3 lmek isteyen ve bunun iin yard m talep eden bir insann

intiharna yard m etmekle tbbi destee son vererek bir insa
n n lmesine izin vermek sizce ahlaken eit durumlar mdr?
(Her iki durumda da ekilen ac n n derecesinin ayn olduu

nu varsayarsanz.)
a. Evet
b. Hayr
4 Baz i nsanlara yardm edebilecek durumdas n z. Maalesef

bunu, yaln zca bakalarna zarar vererek yapabilirsiniz. Za
rar gren insanlarn says her zaman yardm grenlerin yz
de onu olacaktr. Yard m etmenin ahlaken geerli olup
olmad n dndnzde sz konusu i nsanlarn says
sizce bir fark yaratr m? Mesela, on bin kiiye zarar vererek
yz bin kiiye yardm etmekle bir kiiye zarar vererek on ki
iye yard m etmek arasnda bir fark var mdr?
a. Evet
b. Hayr
5 Kullanmad nz bir mlknz var. Yabanc bir lkede hak

sz yere zulm gren ve iltica etmek isteyen biri iin aresiz
ce onu bar ndracak yer arayan bir m lteci grubu sizinle
temasa geiyor. sminizin g izlenecei garanti ediliyor. Ml
knze hibir zarar gelmeyeceine inanmamak iin bir se
bebiniz yok. Ahlaken, onlara mlknz kullanmalar iin izin
vermeye zorunlu musunuz?
c. Zorunluluum yok
6 yerinizde bir hayr kurumu iin ba toplan yor. Bala

nan her 1 O sterlin bir krn gzlerinin almasn salayacak.
Siz bu parayla iten sonra kendinize bir kokteyl smarlyor
sunuz. Ba yapm olsaydnz iyilemi olacak insann de
vam eden krlnden ahlaken sorumlu musunuz?
a. Sorumluyum
b. Ksmen sorumluyum
c. Sorumlu deilim
l 12 Jullan Baggtnl - Jeremy Stangroom
7 Hi tanmadnz bir insan iin bbrek nakli gerekiyor. Siz ona

bbrek banda bulunabilecek snrl sayda kiilerden birisi
niz. Bu insan bir yabanc deil de kuzeniniz olsayd, bbrek ba
konusundaki ahlaki zorunluluunuz daha m byk olurdu?
a. Evet
b. Hayr
8 Bin hastann hayatn, baka yz hastan n hayatn kurtara

cak yz ameliyat iptal ederek kurtarabilirsiniz. Ahlaken bunu
yapmak zorunda msnz?
a. Evet
b. Hayr
9 lkenizdeki veya topluluunuzdaki insanlara kar ahlaki so

rumluluklar nz dier lke ve topluluklardaki insanlara kar
sorumluluklarn zdan daha m gl? (Sizin lke/topluluu
nuzda veya baka lke/toplu luklarda ktl k vb. hibir sra d
durum olmadn varsaydnzda.)
a. Evet
b. Hayr
1 O yerinizdeki makinelerden birini kasten bozuyorsunuz; by

lece makineyi bir sonra kullanacak kiinin bacaklarn kaybe
decei bir aza meydana gelecek. Bu kiinin sakatl ndan
ahlaken sorumlu musunuz?
a. Sorumluyum
b. Ksmen sorumluyum
c. Sorumlu deilim
1 1 Bir kiinin kt ekilde yaralanmasyla sonulanan bir su ile

yenin kimliini biliyorsunuz. Gereinin adil bir ekilde yerine ge
tirilmesi iin failin kimli i ni doru bir otoriteye aklamaya
ahlaken zorunlu musunuz?
c. Zorunluluum yok
Dndn Sandn eyi Gerekten Dnyor musun? l 13
1 2 On masum insan n hayatn bir baka masum insan ldre

rek kurtarabilirsiniz. Ahlaken bunu yapmak zorunda msnz?
a. Evet
b. Hayr
13 Gazetede bir hayr kurumunun dnyann dier ucunda ciddi

ekilde yardma muhta bir insan hakk ndaki ilan n grd
nz. Sizin iin pahalya patlamadan bu insana yardm edebi
lirsiniz. Ahlaken bunu yapmak zorunda msnz?
c. Zorunluluum yok
1 4 Birisine hediye yollamanz gerekmekte ve bir ie iki satn al

dnz. Fakat, iede zehir olduunu ve iildiinde ien kiiyi kr
edeceini rendiniz. Zehirsiz bir ie daha iki almak size 1 O
sterline mal olacak. Siz yine de hediye olarak zehirli ikiyi veri
yorsunuz. kiyi ienin krlnden ahlaken sorumlu musunuz?
a. Sorumluyum
b. Ksmen sorumluyum
c. Sorumlu deilim
1 5 Ya kendi ocuunuzun hayat n kurtarabilecei niz ya da

baka on ocuun hayatn kurtarmak iin acil servisi araya
bileceiniz bir durum ortaya kyor. kisini birden yapama
yacaks n z , herkesi birden kurtarmann da bir yolu yok.
Ahlaken hangi yoldan devam etmeye zorunlusunuz?
a. Kendi ocuumu kurtarrm

b. Baka on ocuu kurtarrm
1 6 On hastan n hayatn, baka bir hastan n hayatn kurtaracak

bir ameliyat iptal ederek kurtarabilirsiniz. Ahlaken bunu yap
mak zorunda msnz?
a. Evet
b. Hayr
1 14 ,Jullan Bagglnl - Jeremy Stangroom
1 7 Kullanmadnz bir mlknz var. Yakn bir ehirde haksz

yere zulm gren bir insan iin aresizce onu barndracak
yer arayan bir hayr kurumu sizinle temasa geiyor_ sminizin
gizlenecei garanti ediliyor. Mlknze hibir zarar gelmeye
ceine inanmamak iin bir sebebiniz yok_ Ahlaken, onlara
mlknz kul lanmalar iin izin vermeye zorunlu musunuz?
c. Zorunluluum yok
1 8 yerinizdeki bir makinenin bozuk olduunu ve tamir edilme

dii takdirde yaknda birisinin bacaklar n kaybetmesiyle so
nulanacak bir kaza olaca n fark ediyorsunuz. Baka
kimsenin bu bozukluktan haberinin olmadn bilseniz de,
siz hibir ey yapmyorsunuz. Ksa sre sonra kaza gerek
leiyor ve birisi bacaklarn kaybediyor. Bu kiinin sakatln
dan ahlaken sorumlu musunuz?
a. Sorumluyum
b. Ksmen sorumluyum
c. Sorumlu deilim
1 9 Bir milyon masum insann hayatn, baka yz bin insan l

drerek kurtarabilirsiniz. Bunu ahlaken yapmak zorunda m
snz?
a. Evet
b. Hayr
Puanlama
Buradaki puanlama kark grnebilir fakat aslnda de
ildir. Sadece her adm dikkatle takip etmeniz gerekiyor.
Yantlarnz analiz edebilmek iin cevaplarnz puanlan
drmanz, sonulan da kar sayfadaki tabloya koymanz
gerekecek. Bir kez daha emin olun ki hibir doru veya
yanl yok, dolaysyla yksek puanlar dk puanlardan
daha iyidir diye bir ey de yok.
1 Saylar eletirilmi sorular iin (rnein 1 ve 1 3), cevaplar

nzn birbirine ne kadar benzediine bakarak puan verin .

Her iki soruya ayn cevab verdiyseniz, hangi cevab se
tiinizin hibir nemi yok, 1 O puan verin.
seenein olduu sorularda farkl cevaplar verdiyse
niz, cevaplarnz ardk olmayan harfler ise (a-c ve c-a) O
puan verin, ardk harfler ise (a-b veya b-c) 5 puan verin.

Yantlarda sadece iki seenek olan sorularda farkl cevap
lar verdiyseniz O puan verin.
2 Kutularda tek balarna yer alan sorular iin u ekilde puan

landrma yapn:
S3 a = 1 0, b = 0
S 4, 7, 9 ve. 1 5 a = O, b = 1 0
3 Srayla CM, D , AB ve L kutularndaki drt toplam hesaplayn.
4 Genel toplamnz elde etmek iin imdi bu drt sayy toplayn.

1 16 Jullan Baggtnl - Jeremy Stangroom
CM Puan Di Puan
S 1 ve 1 3 S 1 4 ve 6
S9 S3
S 1 7 ve 5 S 1 8 ve 1 0
CM Toplam D Toplam
AB Puan L Puan
S 15 S 1 2 ve 1 9
S 2 ve 1 1 S 1 6 ve 8
S? S4
AB Toplam L Toplam
1 Genel Toplam
Dndml Sandn eyi Gerekten Dnyor musun? 1 17
Ahlaki ereveniz nedir?

Puannz ne kadar yksekse, ahlaki ereveniz o kadar
cimri olur. yi de, bu ne demek? Kendi uydurduumuz bir
cmle fakat genel fikri yeni deil.
Ahlaki ereveler az ya da ok cimri olabilir. Yani bu, u
demektir; ya deien koullara gre uygulanma ekilleri
farkllaabilen birok tike kullanabilir (az cimri) ya da de
iime uramadan birok koulda uygulanan az saydaki il
keyi (daha ok cimri) kullanabilir.
Bir rnek bunu daha iyi aydnlatabilir. Aclar azaltma
nn bir iyilik olduu ilkesine bal olduumuzu varsayalm.
Ahlaki cimrilik testi, bu ilkenin birok farkl koulda, ta
mamen ve hibir deiime veya snrlamaya uramadan uy
gulanp uygulanmadna bakar. Mesela benzer baka
durumlarda, ac eken insan yabanc bir lkeden geliyor
sa, ilkenin daha farkl uygulandn grrz. Bu ahlaki
cimrilik yokluuna iaret eder, nk "aclar azaltma" ku
ral burada corafi yaknlk gibi birtakm kurallarla snr
landrlmtr. Ahlaki cimrilik fikri, detayl analiz ksmnda
daha da ak ve anlalr hale gelecektir.
Puannz ne kadar yksekse, ahlaki ereveniz o kadar
cimri olur. Baka bir deyile yksek bir puan, birok koul
ve olay zerinde snrlama veya istisna yaplmadan uygu
lanan az saydaki ahlak ilkesini kapsayan bir ahlaki er
eveye iaret eder. 90 pu ann zerindeki her toplam puann
( 120 zerinden) cimi bir ahlaki ereve olarak deerlendi
rilmesini tavsiye ediyoruz. 60 puan ve bunun alt bilhassa
cimri olmayan bir ereveye iaret eder. Uygulamaya ba
kldnda bu oyunu nternet'te oynam olanlarn ortalama
puan 78'dir, yani zellikle cimri deildir.
Ahlaki cimriliin iyi ya da kt bir ey olduu dorultu
sunda bir yargda bulunmuyoruz. Bazlar kafalarnda tart
tklarnda ahlaki cimriliin iyi bir ey olduunu ve ahlaki
erevelerimizi oluturan ahlak ilkelerinin saysn azalt
maya gayret etmemiz gerektiini dnecektir. Bu gre
gre, ahlaki cimrilik ahlaki tutarla iaret eder ki bu da
genelde bir erdem saylr.
Bakalar ahlaki cimriliin ahlaki erevelerini fazla ba
sit klacandan ve fazlaca cimri bir ahlak erevesinin bi-
1 18 Jullan Baggn - Jeremy Stangroom
zi gerek durum ve olaylarn karmaklyla baa kama

yacak halde brakacandan phelenecektir. Ahlaken cim
ri olan insanlar an kat ya da ahlaken ie kapank
olmakla sulanr.
Ancak bu test ahlaki cimiliinizin genel seviyesini a
a karmaktan daha fazlasn yapyor. ok daha ilgin ba
z alt kategorileri bulunuyor.
Derinine inmek
Tamamen cimri deilseniz, sizi ahlaki kurallarnz fark
llatrmaya iten etkenler neler? Bu aktivitedeki sorular ah
laki yarglarnz etkileyebilecek drt eit farkn etkilerini
grmek zere tasarlanmtr.
Corafi Mesafe (CM)

Bu kategori, ahlak ilkeleinin uygulanmasnda corafi
mesafenin etkisiyle ilgilidir. Buradaki ana fikir, ahlak ilke
lerinin yargda bulunan kiiyle ilgili sadece corafi olarak
farkl olan koul ve davranlarda eit uygulanp uygulan
madn belirlemektir.
Sizi yarglamayacamza sz verdiysek de drst olma
mz gerekirse. itiraf etmeliyiz ki, ou ahlak teorisi corafi
farklln ahlaka dair bir etken olmamas gerektiini iddi
a eder. Fakat bu grnd kadar basit deildir, nk
ou kii kendi topluluumuzun yelerine dierlerine na
zaran ahlaken daha fazla sorumlu olduumuzu syler.
Onun iin aslnda corafi mesafe, topluluk farknn temsil
cisi olarak alnabilir.
nternet'te bu kategori 30 stnden ortalama 26,4 pu
anla en yksek cimrilik seviyesini baka bir kategoriyle
paylat. Bunu nasl deerlendirirsiniz?
nternet'teki testte aynca kk bir dmen evirdik. Site
mizi ziyaret edenlerin ou Kuzey Amerika ve ingiltere'den
geliyor. Byle olunca bir soruyu yle kurguladk ki katlan
larn yansna Hindistan'daki, dier yansna ise Avustral
ya'daki insanlara yardm etmeye kendilerini zorunlu hissedip
hissetmediklerini sormu olduk. Buradaki asl nokta kat-
lmclann ounun beyaz ve Anglo-Sakson kkenli olmasy

d, yani tpk Avustralyallar gibi ama Hintliler gibi deil. Bu ,
gerekten bir fark yaratr m? Sonu yreklerimize su serp
ti, nk yle olmad anlalyor. Sadece yzde l 'lik bir
fark, yani Hintlilerden ok Avustralyallara yardm etmeye
kendini zorunlu hisseden yalnzca kk bir kesim vard.
Katlmclarn yksek says dnldnde, bu yine de
nemli bir istatistik saylmaldr: yani, muhtemelen hata pa
ynn dnda kalan gerek bir farktr. Fakat yzde 1 yine de
olduka dk bir orandr, en azndan insanlarn byk o
unluunun ten rengini ahlaki dncelerinde gz nne
almamay baardm gsterir.
Aile Ba (AB)
Bu kategoride ahlak ilkelerinin uygulanmasnda aile
ballklar ve aile ilikilerinin etkisine bakyoruz. Burada
ki ana fikir, ahlak ilkelerinin katlmclarn yargda bulu
nan kiiyle sadece aile ba iinde olup olmamasyla farkl
olan koul ve davranlarda deitirme veya snrlama ol
madan uygulanp uygulanmadn belirlemektir.
Hi armadk, nk bu, kategoriler arasnda en az
cimri olanyd. Ortalama cimrilik puan 30 zerinden sa
dece 19. 5'tu.
Davramlar ve hmaller (D)

Bu kategori, davranmak ve davranmay ihmal etmek
arasnda (her iki durumda da sonularn ayn olduunu
farz edin) ahlaki bir fark olup olmamasyla ilgilidir. u r
nei dnn: Bir insann kolal bir iecekten zehirlenme
sinin tmden kt bir ey olduunu varsayn . O zaman
kii, bir yanda kolay zehirlemekle (bir davran) . dier yan
da yapabilecek konumdayken baka birisinin zehir katt
kolay ien insan durdurmamak (bir ihmal) arasnda
ahlaki bir fark olup olmadn sorabilir. yleyse bu kate
gorideki ana fikir, ahlak ilkelerinin katlanlarn sadece
davranmalar veya davranmay ihmal etmelerinde farkl olan
koullarda eit uygulanp uygulanmadn belirlemektir.
Bu da dk cimrilik puan olan baka bir kategoriydi:

2 1 . 6. Bu da insanlarn bir eyin bir davran ya da bir ih
mal sonucu olmasnn nemli bir fark yarattn dn
meye meyilli olduklarn gsterir. Bu, ahlak felsefesindeki
en byk tartmalardan biridir ve ayn zamanda tenazi
konusundaki kanunlar yakndan ilgilendirir. ou insana
gre, hekimlerin nleyebilecekken bile bir insann lmesi
ne izin vermeleriyle gerekten anlan ldrmeleri arasnda
bir izgi vardr.
l (L)
Son kategori, ahlaki yarglarda bulunurken lnn bir
etken olup olmamasyla ilgilidir. Basit bir rnek bunu da
ha anlalr hale getirecektir. Bir hayat kurban ederek on
hayat kurtarabilmenin mmkn olduu bir durumu d
nn . Bu seenekle, insan saylarnn ayn lde, fakat
farkl olduu bir seenek arasnda ahlaki bir fark var mdr?
(rnein, on kii kurban edip yz hayat kurtarmak.) O hal
de bu kategorideki ana fkir, ahlak ilkelerinin yukarda be
lirtildii gibi sadece lleri farkl olan koullarda deitirme
veya snrlama olmadan uygulanp uygulanmadn belir
lemektir.
Bunun fark yaratabileceini dnmemizin nedeni b
yk ldeki aclarn zerimizde daha byk duygusal et
ki yaratmasdr. Mesela, ne zaman belli bir saynn stndeki
insann ld bir tren kazas olsa, haberin yaynland
ayn sre iersinde otoyollarda ayn sayda ya da daha faz
la insan lse bile yine de bu tren kazas balklarn n s
ralarnda verilir.
Bu kategorideki ortalama cimrilik puan corafi mesa -
feyle aynyd: 26.4. lnn biraz fark yarattn sanyo
ruz, fakat bu ok da nemli bir fark deildir . .
Son dnceler
Cevaplarnzn doru veya yanl olduklarn syleyeme

memizin nedeni Ahlak Oyunu'nun ahlak teorisindeki en
zor konulan ele almasdr. Bir tarafta keyfimize gre ahlak
ilkelerine geici dzeltmeler yapamayz. Dier tarafta ise

ahlaki yarglarda bulunulduunda, farkl koullan dikka
te almadan da yapamayz.
Bu aktivite sizi, yaptnz aynmlann dorulanm m,
yoksa keyfi mi olduklarn ciddi bir ekilde dnmeye da
vet ediyor. Mesela, ailenizi yabanclardan daha ok dn
meniz ahlaken merulatnlabilse bile, bunun limitleri var
m? Ya bakas daha ok hak ederken nfuzunuzu kulla
narak ocuunuzu belli bir okula sokarsanz? Ve kendi top
luluunuza ncelik vermeniz merulatnlabilse bile bu,
baka topluluklarn mensuplarna kar nyargl veya vur
dumduymaz bir saygszla ne zaman dnr? Ahlak
Oyunu sadece bir oyun , fakat yaptnz ahlaki seimler
oyun deil.
8
SHAKESPEARE
BRITNEY SPEARS'E KARI
Mzedeki bir tablo kadar ok gln fikir iitmi bir ey daha yok
tur dnyada.
Edmond de Goncourt
Bir esei byk sanat esei yapan nedir? Dnyann en

byk sanatn hangi sanatlar yaratmtr? Bu sorular son
suz ve sonusuz kalan tartmalar kiikler. Yine de bunla
r sormadan edemeyiz. Belki bunun nedeni hibir yant
olmadn kabul edemememizdir. Eer biisi kp REO Spe
edwagon'un eserleinin Mozart'nkilerden ok daha iyi oldu
unu veya Ozzy Osbourne'un Keats'ten daha byk bir air
olduunu iddia etseydi, biroumuz sadece farkl beenilere
sahip olduumuzu dnmezdi ayn zamanda karmzda
ki insann apak yanldn da hissederdi.
Bu test. byk sanat eseini oluturan unsurlarn ger
ekte neler olduunu dndnz aratrr. Kim bilir,
belki kiterleinize gre REO Speedwagon gerekten de bir
mzik dehasdr.
Hazrlk: Byk sanat nedir?

Bir esei byk sanat esei haline getiren unsurlarn ne
ler olduu sorusuna veilen sonsuz cevap vardr, fakat sa
nat teoisi ve estetik talihi boyunca genel olarak alt eit
cevap veilmitir. Yapmanz gereken , bir eyin iyi bir sanat
esei olup olmadn belirlerken her etkenin ne kadar
nemli olduunu dndnz sylemektir.
Karar vermenize yardmc olmak iin her etken hakkn

da filozoflarn ne dediklerini ksaca akladk. Hepimizin
ayn eylerden sz ettiinden emin olabilmek iin nce bun
lar okumalsnz. Bunu yaptktan sonra, l . Blm'e gein.
Estetik kriterler
Eser byk teknik kabiyet sergiler
Sanatnn becerisinin, felsefi estetik taihinde hibir za

man merker.t:i bir sorun olmamas ve normalde hibir filozo
fun sanat kavramnn temelini oluturmamas ok ilgintir.
Bazen becerinin gerekli olduu gz ard edilir, nk nasl
sa sanat olarak alglanan ey, yaratlmas iin her zaman
teknik beceriye ihtiya duymutur. Fakat kavramsal sanatn
ortaya kndan ve pisuar gibi bir nesnenin sadece belli bir
tarzda kavrarnsallatrlarak sanat eserine dnebilme ola
nandan beri, sanatnn becerisinin sanattaki rol daha
gze arpar bir konu haline gelmitir.
Aynca sanat eserinin takdir grmesinde sanatnn hibir
neminin olmadn, yani sanatnn becerikli olup olmad
n dnmenin gerekmediini savunan flozoflar da olmu
tur. Bunun bir gstergesi Wimslatt ve Beardsley'nin ortaya
att "kastl aldatma" fkridir. "Yazarn tasarm veya maksa
d, edebi sanat eserinin baarsn yarglamada geerli bir
standart deildir ve olmas da arzulanmaz" diye yazrrulardr.
Yazar iin syledikleri, dier sanatlar iin de geerlidir.
Buna karlk, ada ngiliz filozof Roger Scruton yle
der: "Bir heykelin rzgar ve yamur tarafndan m, yoksa
insan eliyle mi yontulduu arasnda fark grmeyen bir ki
i , heykelleri yorumlama, aslnda alglama kabiliyeti de ol
mayan bir insandr." Scruton'a gre, estetik takdir iin en
azndan sanat eserinin bir sanatnn tasarmyla yaratl
m olduunu grmek hayati nem tar.
Eser holuk yaratr
Birok filozof sanatn bizlere verdii zevkin, sanat eseri

nin deerine nemli katkda bulunduunu dnmtr.
Fakat byle dnen hemen herkes "gerek" estetik zevk-
le hissedebileceimiz baka zevkler arasnda biraz aynn

yapmakta srar eder.
Bu aynn Kant tarafndan ok net bir ekilde yaplr. O,
gerek estetik zevkin "karsz" olduunu savundu. Kant'n
bununla demek istedii, zevkin, estetik takdir nesnesinin
gerekte var olup olmad dncesinden bamsz olma
s gerektiidir. rnein, ekici bir erkek veya kadna ba
karken duyduumuz zevki dnn. Bu duyduumuz
zevkin nemli bir ksm Kant'a gre karsz deildir, n
k o kiiye duyulan bir arzuyla aka balantl olacaktr.
Kanl canl bu insanla ho vakit geirme olana (gerek ya
da hayali) . ona bakarken duyduumuz zevkin bir paras
dr. Bir insana kar hakiki estetik takdir duymak iin ,
duyulan takdir tamamen bu insann grntsn d
nmekten gelmeli; gerek varlna ilikin hibir fikre da
yanmamaldr.
Baka birok filozof, saf estetik zevk ve dier kaba zevk
ler arasnda aynn yapmaya almtr. rnek olarak Co
omaraswamy, yemek ve imek gibi sradan zevklerden
aynlmas gereken belirli bir estetik zevk biimi olan Hint
rasa kavramndan bahseder. Rasa deneyimi duyusal zevk
lerden ok dinsel bir deneyime benzer.
Bu, Britney Spears'n mziinden milyonlarca insan
holanyorsa, Britney'nin mziinin bu kadar sevilmesinin
gerek estetik zevk olmadn savunmann mmkn oldu
u anlamna gelir. Byle bir aynnn geerli mi, yoksa zp
peliin bir klf m olduu tartmasna burada girmeyelim.
Eser sanatnn duygulann aktanr
Sanatn znde sanatnn duygularn iletmekle ilgili

olduu fikri yaygn kabul grm romantik bir dnce
dir. R. G. Collingwood bu sanat tasnifine katlr. Fakat bu
arada sanatn Collingwood iin ne ifade ettiini yanl an
lamamak iin dikkatli olmanz gerekir. Ona gre, sanat bir
anlk duygu patlamas anlamna gelmez; aksine ona gre,
sanatnn becerisi setii sanat yoluyla duygularn ifade
etmedeki yeteneinden geer. Sanat, sanatnn duygular
n ifade eder ve onlar izleyicisine aktarr; fakat bu , lk,
feryat ya da bar gibi duygularn basit bir ifadesi deildir.
1 26 Julian Bagglnl - Jeremy Stangroom
Tolstoy da benzer bir gre sahipti. Bir sanat eserinin

amacnn onu izleyen, okuyan veya dinleyen kiiye baz
duygular hissettirmek olduunu dnyordu. Yine ayn
gre gre. sanat sadece nasl hissettiini ifade etmek
ten fazlasn yapmal: seslendii kitlenin de ayn duygulan
hissetmesini salama becerisine ve kabiliyetine sahip ol
maldr. Tolstoy'a ilikin belirtilmesi gereken baka bir nok
ta da, hissedilmesi salanan duygunun bir ekilde insan
ahlaken ykseltmesi gerektiini, aksi takdirde sanat eseri
nin hibir deer tamayacan dnmesidir. Sanatnn
ne hissediyorsa, bunlar olduu gibi ifade etmesi gerektii
romantik fikri Tolstoy'a uymaz: ona gre sanat yalnzca
daha stn duygular aktarmaldr.
Eser nemli bir ahlaki ders akianr ya da

daha iyi hayatlar yaamamza yardmc olur
Sanatn bir ekilde insan ahlaken ykseltmesi gerekti

i fikri gnmzde size antika bir dnce gibi grnebi
lir. nk ounlukla sanatn en azndan genel etik
standartlannn dnda tutulduu varsaylmaktadr. Sanat
nn sansrlenmemesi gereken birisi olduu, bunun yeri
ne kendini ifade edebilme ve ilham nasl geliyorsa o ekilde
yaratabilme zgrlne sahip olmas gerektii eklinde
romantik bir gr vardr.
Oysa sanatta ahlakn nemini de savunma gelenei var
dr. Tolstoy ahlaka bavurdu, nk bir sanat eserinin ho
umuza gidip gitmedii veya bir ekilde onu takdir edip
etmememizin tamamen znel bir konu olduunu dn
yordu. Beeni standartlarn nesnel olarak belirleme girii
mi baarszla mahkumdur. Fakat sanat nesnel olarak
yarglamann bir yolu vard, bu da onun ahlaki ieriiydi.
Bundan tr szgelimi bir roman iyi ya da kt olarak
deerlendirirken sadece kendi grlerimizi ifade ederiz.
Oysa romann ahlaken erdemli bir mesaj aktanp aktarma
dn sorduumuzda, akl banda herkesin zerinde an
laabilecei bir sonuca varabiliriz.
Sanatn ald kamu yardm zerinde birtakm sonu
lan olduu iin bu argman nemlidir. Tolstoy, gzel sa
natlar vermi olduu honutlua gre desteklemenin
geerli klnamayacan dnyordu. ki ve elence gibi

baz zevkler vergilendirilirken, opera ve dans gibi zevkler
neden devlet yardm alacaktr ki?
Dier dnrler sanatn ahlaki nemini baka gerek
elerle savundu. Sebiller, sanatla kendimizi dnyaya aa
bildiimizi ve bununla beraber vermi olduu yaratclkla
kendimize bir anlam karabileceimizi savundu . Bu, ken
dimizi daha iyi insanlar haline gelecek ekilde yetitirmemi
zi salayacaktr.
Eserin biimsel zellikleri ahenkli ve/ veya gzeldir
Sanat eserleri genelde bir eyin temsili olarak grlr;

bir portre bir insan, bir roman bir dizi olay, bir mzik par
as da belki bir duyguyu temsil eder. Fakat bu sanat an
layna kar kan birok kii olmutur. Bir alternatif
gr de, bir eseri byk bir sanat eseri haline getirenin
sanatn temsil etme -eer hakikaten bir ey temsil ediliyor
sa- gibi bir rol olmaddr. Eseri byk bir sanat eseri
yapan, biimsel zelliklerinin nasl bir araya geldiidir.
Bu, en ok kbist ya da soyut bir tabloyu dnd
nzde aklk kazanr. Byle bir sanat eserini byk klan ,
renklerin, ekillerin ve dokulann ahenkli veya ho bir b
tnlk oluturacak ekilde bir araya gelmeleridir. Bu g
r, grnrde hibir temsil ediciliin olmad, bunun
yerine farkl enstrmanlar ve onlarn bir araya getirilileri
nin ho bir btn oluturduu mzik iin belki daha da
geerli olacaktr.
Bu fikir, yirminci yz yl balarnda, sanat eserinin "an
laml biimi" kavramn ortaya atan Clive Bell tarafndan
gelitirildi. Fikir, hakiki estetik takdirin yalnzca sanat eser
lerinin karsz ele alnyla ortaya kabildiini dnen
Kant'ta da grlr. karsz ele alta, sanatn temsil etti
i veya ilikili olduu ey bir yana braklr ve insan, eseri
yalnzca bir btn olarak ele alr.
Bu sanat grnn ana sorunu , btn sanatlara uy
gulanamaz grnmesidir. rnein Picasso'nun Guemica
adl tablosunun gc, yalnzca neyi temsil ettii sylenilir
se anlalabilir. nl tablo, spanyol Sava srasnda
Franco'nun bombalad insanlar ve hayvanlarn yaad
byk ac ve ikenceleri anlatmaktadr. O halde, tablonun

sadece biimsel zelliklerini ele almak da onun en nemli
zelliinin gzden kaybedilmesine yol aar.
Eser gereklie igr kazandnr
Platon sanata. gerekliin gereince kavranlmasna

engel olduu gerekesiyle kar kmtr. Onun gr
ne gre, asl gereklik "ekillerin" alemindedir. Dnyada
ki nesnelerin ancak birer kopyas olduu ekiller, en
bandan beri var olan "proje taslaklardr." O halde, me
sela herhangi bir sandalye , ebedi sandalye eklinin kt
bir kopyasdr. Sanat, dnyadaki sandalyeleri ve dier
nesneleri temsil ettii iin , gereklikten iki adm uzakla
m olur. Sanat, esasen gereklik kopyalarnn bir temsi
lidir. Dolaysyla gereklii anlamak isteyen , sanattan
kanmaldr!
Neyse ki, Platon bu konuda son sz syleyen kii de
ildir. Platon'un kartlar sanatn, grnlerin arkasn
da yatan asl gereklii ortaya kardn her zaman
aka belirtmezler. Ancak ounlukla sanatn , nemli
zelliklerini daha iyi ifade ettii gereklii anlamamzda
bize yardmc olduunu ima ederler. rnein Aristo , tra
jedinin bir catharsis (arnma) olduunu syler. Catharsis
ile sanat, bizleri evrensel duygularla yzletiren ve bir
bakma, onlar bir drama izlediimizde arndrp onlarla
baa kmamz salayan bir ey olarak grr. Hsun Tzu ,
mziin bir ekilde ilahi dzenin ahengini yansttn ve
gerek bir mzik takdiri gelitirerek nihai gereklie ig
r kazandmz dnyordu. Schopenhauer, sanatn,
gerekliin temel zellii, yani evrendeki tm hareketin
ardndaki g olan iradenin kavranlmas olduuna ina
nyordu . Son olarak Dewey'ye gre de, sanat, gnlk ha
yatn anlamazlklarnda kaybolan gerekliin birliini
yaamamz salar.
Testi zn : 1. Blm
imdi ne dndnz ve gerekten dndn
z sandnz eyi mi dndnz renme zaman.
Dndlln Sandn eyi Gerekten Dnyor musun? 1 29
"Ne kadar nemli?" sorusunun altnda, her etkeni, bir

eseri byk bir sanat eseri haline getirmede bitiiniz ne
me gre puanlandnn.
imdilik, A ve D arasndaki stunlarla bir iiniz yok.
Puanlar yle verilecek:
Hayati derecede nemli 4
ok nemli 3
Olduka nemli 2
Biraz nemli 1
Hi nemli deil o
A B c o
Ne kadar
nemli?
Teknik kabiliyet
Honutluk vermesi
Sanatnn duygularn
ifade etmesi
Ahlak veya hayat
dersi vermesi
Ahengi ve gzellii
Gereklik igrs
kazandrmas
----- -
Bunu yaptktan sonra, 2. Blm'e geebilirsiniz.

2. Blm : Teoriden pratie gei

1 Herhangi iki sanat dnn. Her eit sanat olabilir bu; ya
zar, ressam, besteci, arkc . . . Seiminize kalm. Setiiniz
sanat larn eserlerine, onlar hakknda birka genel soruya ce
vap verebilecek kadar aina olmalsn z.
2 kisinden hangisini tercih ettiinize karar verin. Bunun zor bir

seim olduunu dnyorsanz, o zaman ilerinden birisinin
eserlerini ssz bir adaya gtrmek zere semek zorunda
kald n z farz edin. Konuyla ilgisi ol mayan etkenlerden ka
nmak iin, her sanat n n eserlerinden eit miktarda gt
rebileceinizi varsay n . Yani mesela, daha fazla eserini
gtrebileceinizi dnp Sylvia Plath'in yerine Shakespe
are'i semeyin. Ve de ltfen seim yapamayaca nz syle
meyin.
3 Sonra bir nceki sayfada yer alan tabloya her iki sanatnn
ad n yazn. Birini A 'n n alt ndaki kutuya, dierini d e C'nin al
t ndaki kutuya yazn.
4 Setiiniz sanatlar n eserlerini soldaki stunda sralanan her

etkeni genelde ne derecede yansttklarna gre aadaki pu
anlama sistemini kullanarak deerlendirin.
En yksek derecede 4
Yksek bir derecede 3
Belirli bir derecede 2
Bir dereceye kadar 1
Hi o
Mesela, Crazy Frog'u setiyseniz ve arklar nn en yksek

derecede hounuza gittiini fakat hibir ahlak veya hayat der
si sunmadn dnyo rsanz "Honutluk vermesi" srasna
4, "Ahlak veya hayat dersleri vermesi" srasna O koyun.
5 imdi bi raz aritmetik yapman z gerekiyor. Her srada, " N e ka

dar nemli?" ve A stunlarndaki puanlar arpmanz ve bunun
sonucunu B stununa yerletirmeniz gerekiyor. Sonra ayn i
lemi "Ne kadar nemli?" stunuyla C stunundaki puanlarla,
bunun sonucunu da D stununa yerletirerek yapn.
6 B ve D stunlarndaki puanlar toplamanz gerekiyor; elbette

ayr ayr.
te size bir rnek:
A B c D
Ne kadar Crazy Dam len

nemli? Frog Hurst
Teknik kabiliyet 2 3 6 1 2
Honutluk vermesi 3 4 12 1 3
Sanatnn duygularn
4 2 8 2 8
ifade etmesi
Ahlak veya hayat 2
o o o o
dersi vermesi
Ahengi ve gzellii 1 o o 1 1
Gereklik igrs
3 o o 3 9
kazandrmas
26 23
- -
7 imdi btn bunlarn ne anlama geldiini grmek iin okuma

ya devam edin.
Analiz
Puanlama sistemi, sanaty byk yapan kriterler iin
belirlemi olduunuz standartlara gre her sanatnn ka
baca nerede durduunu gstermek zere tasarlanmtr. O
yzden , rnein bir sanatnn eserleri olabilecek en yk
sek derecede hayati etken sergilerse, elde edilebilecei mak
simum puan alr (4 x 4 = 1 6) . Ancak eserleri ok da nemli
olmayan bir etkeni en dk seviyede tarsa, yalnzca 1
puan alr ( 1 x 1 ) .
yleyse setiiniz kriterler ve her sanatya verdiiniz
puanlara gre. daha yksek puan alan sanat, daha b
yk sanatdr. (Bizim rneimizde, Crazy Frog, Damien
Hurst' geti. Tanr akna, bu puanlamay da kim yapt
imdi?)
Kazanan sanat. eserlerini yannzda ssz adaya gtr
mek zere setiiniz sanatyla ayn m? Muhtemelen yle.
Fakat bu uygulamay eitli sanatlar iin tekrarlayacak
olsaydnz (ki denemek serbest!) , herhalde birok seferinde
bunun olmayacan grrdnz. Elbette bunu hemen pu
anlama sistemimizdeki tuhafla balamak size ok cazip
gelebilir. Fakat biz bunun sebebinin baka bir ey olabile
ceini dnyoruz. Bize gre bunun nedeni, insanlarn
bir eseri byk bir sanat eseri kldn syledikleri eyle
rin, gerekten sevdikleri sanat eserlerinde deer verdikleri
eylerle aslnda uyumamas olabilir.
Oyunlar nternet'te oynayanlardan topladmz baz bil
giler, bunu kantlyor. Oyuna kaWan herkesin, nceden d
zenlenmi bir listeden setii iki sanat iin puan vermesi
gerekiyordu . Bu puanlarn ne anlama geldiini onlara gs
termeden nce, bu iki sanatnn eserlerinden hangisini
yanlarnda ssz bir adaya gtrmeyi tercih ettiklerini sor
duk. Grdmz ey, insanlarn genelde kendi kriter ve
yarglarna gre dk puan alan sanaty setikleriydi!
Bunun aklamas vardr. Birincisi, tasarladmz
testin kusurlu olmasdr. Eh, mkemmel olmad kesin fa
kat bu, baz bariz anormallikleri aklayabilse de genel o
unluk iin geerli sebebin bu olduunu sanmyoruz.
kinci aklama, birok insan iin sanatn bir ynnn
dierlerine ar bast ve genelde bunun "eserin honut-
luk vermesi" olmasdr. Her eyi hesaba kattklannda, sa

mimi olarak Shakespeare'in Britney Spears'dan daha b
yk bir sanat olduuna inanabilirler fakat semeleri
gerekseydi, F.rtna'y {The Tempest) izlemektense, sahilde
..Hit Me Baby ne More Time" ile dans etmeyi tercih eder
lerdi. Eer durum gerekten byleyse, o zaman geri dnp
puanlara tekrar bakn; muhtemelen honutluk verme et
keni daha yksek olan sanatnn ssz adaya gtrlen sa
nat olduunu greceksiniz.
Bu, muhtemelen ounlukla byledir. Ancak insanlar.
zellikle eitimli orta snf ya da kendilerini kltrl gster
mek isteyenler, aslnda byk sanat eserlerinin, pop m
zik, ok satan kitaplar veya gie haslat rekorlar kran
Hollywood filmleri kadar holarna gitmediini itiraf etmek
ten haz etmezler.
Bu da bizi anormalklerin nc aklamasna gtr
yor. nsanlar, byk sanatn nasl olmas gerektii fikrini
sadece yanlarnda tarlar. Bu, mutlaka gerekte ne d
ndklerini yanstmayabilir, fakat yalnzca eitimle kaza
nlm grn ne dediini dndklerini yanstr.
Dolaysyla, bir eseri byk bir sanat eseri haline getiren
eyin ne olduu sorulduunda, onlara "doru" gelen cevap
lan sylerler. samimi olarak inandklarn deil.
Umarz bu test, gerekte sanat hakknda dndkleri
miz ve bunun bizim iin ne kadar nemli olduu konusun
da kendimizi drste snamaya tevik eder. Test, sizi
edinilmi veya eitimle kazanlm grn snrlarndan
kurtulmaya yreklendirmeli.
Edinilmi gr demiken, testi nternet'te yapanlann
hangi etkenleri nemli olarak deerlendirdiklerini ve han
gi on sanatnn en yksek puan aldn grmek iin bil
gileri bir araya getirdik.
te, bir eseri byk bir sanat eseri haline getiren etken
ler liginin ..puan durumu":
1 34 Jultan Baggtnt - Jeremy Stangroom
Sra Estetik kriter
Eser sanatnn duygularn aktarr
2 Eser honutluk verir
3 Eser gereklie ynelik igr kazand rr
4 Eser byk teknik kabiliyet sergiler
5 Eserin biimsel zellikleri ahenkli ve/veya gzeldir
6 Eser nemli bir ahlaki ders aktarr ya da daha iyi

hayatlar yaamamza yard mc olur
Ve ite sanatlarn top ten listesi:
1 Jane Austen
2 Shakespeare
3 Michelangelo
4 T.S. Eliot
5 Miles Davis
6 Mozart
7 Kurt Cobain
8 Pablo Picasso
9 Stephen King
10 Britney Spears
Son dnceler
Bir eserin sanatnn duygularn aktarmasnn, o eserin

bykln belirlemekte ou insann dnd en
nemli etken olmas ilgintir. Bu, sanata ilikin romantik
grn artk sanat dnyasnda olmasa bile, genelde hala
en yaygn gr olduunu gsterir.
Sanatn ahlak veya hayat dersleri iletmesinin beklenme
mesi, arpc baka bir keiftir. Sanatn ahlakn tesinde
olduunu ne sren Oscar Wilde, zamannda haddini a
makla sulanmt; gnmzdeyse bu gr ana akm ha
line gelmi grnyor.
En byk sanatlar listemizde Britney'yi en altta. onun
cu srada grmek artc deil, fakat listeden elde ettiimiz
dier sonular genel durumu daha iyi aklayabilir. Jane
Austen, kendisini takip eden ar sklet erkek sanat
dan genelde daha az deerli olarak alglansa da nde gel
mekte. Belki de bizim sralamamz, lm beyaz erkekler
lehine nyargl standart grten daha adildir. Miles Da
vis'in Mozart'tan daha st srada yer aldn dnd
nzde bu fikir daha da artc bir hale geliyor. Yine de,
tamamen nternet sitesini ziyaret edenlerin fikrini yanstan
bu liste iin fazla da bir ey iddia etmek istemeyiz. Ne de ol
sa, Kurt Cobain gerekten mi Picasso'dan daha iyi? Bu fi
kir bir ey kokmakta ve bu da Genlik Ruhu deil. . .
Yazarlar burada. Kurt Cobain'in solisti olduu Nirvana'nn en me

hur arks Smells Like Teen Spirlfe (Genlik Ruhu Gibi Kokuyor) gn
derme yapmakta.
9
RESMEN AHLAKLI
SAYILIR MiSiNiZ?
yilik yaptmda kendimi iyi ; ktlk yaptmda ise kt hisse

derim. Benim dinim de budur.
Abraham Lincoln
Kt olan arzulamak mmkn m? Yantn "evel" oldu

u apak. Kendimiz ve yeryzndeki dier insanlar iin k
t olan birok eyi arzularz; uzun mesafeli uular, ok
ekerli yiyecekler, uygunsuz kiilerle belki uygunsuz yerler
de veya uygunsuz yollarla seks gibi. Fakat Platon'un fark et
tii gibi bunda garip olan bir ey var. Eer bir eyi istiyorsak,
kesinlikle en azndan bir anlamda iyi olduunu dnd
mz iin bu eyi isteriz. Mesela katl ikolatal bir pas
tann tadnn iyi olduunu dnneseydiniz istemezdiniz.
Ve gerekten zararlarnn yararlarna ar bastn ta derin
den hissetseniz onu artk istemezdiniz, deil mi?
Bu bilmecenin kolay bir zm yok. Ancak kendini bir
ok farkl ekilde gsteren nemli bir meseleyi ortaya koy
makta; iyi olduunu dndmz eylerin gerekten iyi
veya kt olduunu dndmz eylerin gerekten k
t olup olmadn nasl bilebiliriz? te imdi admmz at
tmz alan, ahlaki belirsizliktir.
Testi zn
Yapmanz gereken, iki blmden oluan basit bir anke
ti doldurmak. 1 . Blm' 2. Blm'e bakmadan tamamla
yn. Gerekle nelerin doru veya yanl olduu hakknda
hibir yargda bulunmayacamz aklnzda bulundurun.
"Doru" ahlaki deerlere sahip olup olmadnz renme

ye almyoruz.
1 . Blm
E
2
o
?:" E
E E

::
E 'S
:: E ..
>.
o

>-
..
o
:;.
GI
c
GI
E .

GI
E
E a
>-
2 a

GI a o GI
>- E
a a
"2 'S "2
"ii . J . 'jjj
fti fti GI
::: ::: :! ::: :::
GI
1 Organik gdalar satn almak, hem insanlarn

hem de gezegenin yararnadr.
2 Karbondioksit salnmnn azaltlmas iin

para deyen sk uak yolculuu yapanlarla
evreci nedenlerden dolay hi uaa
binmeyenler, kresel s nmaya kar eit
lde ahlaki bir tutum sergiliyorlar.
3 Hava yoluyla yzlerce veya binlerce

kilometre uzaktan getirtilen gdalar satn
almaktansa yerel rnleri satn almak her
zaman daha iyidir.
4 Gl Batl lkelerin Birlemi Milletler'in

desteini almadan askeri glerini zorba
rejimleri ykmak iin kullanmalar ilke olarak
yanl deildir.
5 Atmosferdeki sera gaz younlamalarnn

snrn bir seviyede sabitleme amacn
gden Kyoto Protokol'n her lke
imzalamaldr.
E
::::
...
g,
E E
E

::::
E
GI ;;:.EGI
...
:::: o
o >-
c

GI E
E m
>-
iii
m
2 m
.x
o
==- E GI
>-
m m
c c
"iii .
1;j
GI .
1;j
Ui
GI
:w:: :w:: :w::
GI
:w:: z
6 evre kirliliini arttrmak ile ekonomik

bymeyi durdurmak arasnda bir
seim yaplmas istense, evre kirliliini
arttrmak bazen daha iyidir.
7 rnlerinden birisinin gelimekte olan

lkelerde ocuk iiler kullan larak
retildii renilen irketler Batl
mteriler tarafndan boykot edilmelidir.
8 Hormonlu gdalar dnyann

beslenmesinde byk bir potansiyel
kaynaktr.
9 Serbest ticaret, gelimekte olan

lkelere yaplan maddi-yard m veya
onaylanm Adil Ticaret'ten' daha
nemlidir.
10 Spermarketler ve okuluslu maaza

zincirlerinin gcne direnmek iin daha
ok abalamalyz.
Son yllarda zellikle Avrupa'da sat artan "Adil Ticaret" rnleri, retim koullarna
standart getiren ve gelimekte olan lkelere retimde eit koullar tanyan bir
sisteme baldr.
1 40 Jultan Baggn - Jeremy Stangroom
2. Bl m
Bu sorularla nereye varmaya altmz kolayca an

layacaksnz. Yaptklarnzn sylediklerinizle ne kadar
uyumlu olduunu renmeye alyoruz. Fakat nasl de
erlendirileceiniz konusunda hemen bir sonuca varma
yn, yoksa arabilirsiniz. Yalnzca cevap verirken drst
olu n. Size eskiden okulda dedikleri gibi eer drst ol
mazsanz. bir tek kendinizi kandrm olursunuz . . .
2 !?'
GI 'E
o m
o >
1 Bulabildi!'.jim her zaman organik gdalar satn alrm.
2 Yalnzca yrmenin, bisiklete binmenin veya toplu

ta ma aralarn kullanman n fiilen imkAnsz olduu
durumlarda araba kullanrm.
3 Satn ald!'.jm gdalarn di!'.jer ktalardan ithal edilip

edilmediine her zaman dikkat ederim.
4 ada bir Auschwitz rneini Birlemi Milletler'in

deste!'.jini almadan askeri g kullanarak bitirmek yanl
olurdu.
5 Evimdeki btn ampuller dk enerjilidir, satn aldm

btn ev aletlerinde yksek enerji etkinlii vardr ve
ounlukla TV ve video gibi elektronik aletleri standby
konumunda brakmayp fiten ekerim.
6 Son iki sene ierisinde, iim iin kan lmaz olmayan

hibir uak yolculuuna kmadm.
Dndn Sandn eyt Gerekten Dnyor musun? 141
::: !!?'
c
...
c
o 111
c >
7 Genelde alveri yaptm giyim maazalarnn kt

koullarda ve dk cretle ocuk altrmama
konusunda salam kurallar olduuna dikkat ederim .
8 Yaplan testlerle drt kat daha az ilalanm olduu

belirlense de hormonlu gdalar yemektense hormonsuz
gdalar tercih ederim.
9 Seenek olarak karma kt yerlerde her zaman

onaylanm Adil Ticaret rnleri satn alrm ve bu tip
rnleri bulmak iin zel olarak urarm.
10 Dzenli ekilde bir spermarketten alveri yaparm.

Ka puan aldnz?
Cevaplarnz iki tr puan oluturacaktr.
1 1 . Blm, inanlarnzn "resmen ahlaki" olma derecesini l

yor. Bunun tam olarak ne anlama geldiine birazdan dei
neceiz. 1 . Blm'deki puan nza u ekilde ulaacaksnz:
Kesinlikle Katlmaya Ne katl - Katlma- Kesinlikle

katlyorum Meyilliyim orum, ne maya katlmyorum
atlm- Meyilliyim
yorum
S1 , 3, 5,
7 ve 10 2 1 o -1 -2
S2, 4, 6,
B ve 9 -2 -1 o 1 2
Puanlarnz toplayn ve aadaki sonu tablosuna yazn.
2 2. Blm, eylemlerinizin "resmen ahlaki" olma derecesini l

yor. 2. Blm'de her "doru" cevap iin 2 puan kazanr, her yan
l cevap iinse 2 puan kaybedersiniz. (Sorularn 1 . Blm'deki
sorularla birebir ayn olmadna dikkat edin, fakat her biri 1 . B
lm'de bahsedilen deerlerin davran zellikleri hakkndadr.)
Resmen ahlaki inanlar puan ( 1 . Blm)
Resmen ahlaki eylemler puan (2. Blm)

3 imdi aadaki grafik zerindeki konumunuzu belirleyebilirsi

niz. Yatay eksen resmen ahlaki inanlar puan n z , dikey ek
sen ise resmen ah laki eylemler puan n z gstermekte .
Dolaysyla, rnein resmen ahlaki inanlar iin +6 puan, res
men ahlaki eylemler iin -8 puan aldysan z ko numunuz gra
fikteki arpn n olduu yerde olurdu.
Resmen Ahlaki Eylemler
Gayri Res m i Resmen

Ahlaki Ahlaki
Resmen Gayri R esmi

A h l ak D Ahlak D
144 Julian Bagglnl - Jeremy Stangroom
4 Grafikte arpnzn bulunduu yer, ait olduunuz kategoriyi

gsteriyor. Burada ksaca her kategorinin ne anlama geldii
belirtiliyor.
Resmen Ahlaki Hem inanlarnz hem de eylemlerinizde,

liberal Bat toplumunun klasik ahlak
deerlerinin rneini tekil ediyorsunuz.
Resmen Ahlak D Liberal Bat toplumunun klasik ahlak

deerlerini reddediyor ve hayatnz buna
gre yayorsunuz.
Gayri Resmi Liberal Bat toplumunun klasik ahlak

Ahlak D deerlerine ba!:jl olsanz da eylemleriniz
bu idealleri karlamyor.
Gayri Resmi Ahlaki Liberal Bat toplumunun klasik ahlak

deerlerini reddetseniz de, h_ayatnz
aslnda o nlara gre yayorsunuz. Hayli
tuhaf.
ki eksenin kesim noktasndan uzaklatka profiliniz

de o kadar belirgin hale gelir. arplar gri blgeden uza
a denler kesinlikle, tamamen, onaylanm ve itiraz edi
lemeyecek ekilde o kategorilere aittirler. Gri blgeye
yakn olanlar da yine olduka kat bir ekilde o kategori
ye dahildir.
Fakat her zamanki gibi, btn bunlarn ne anlama gel
diini gereklen anlayabilmeniz iin ileri seviyede bir ana
lize ihtiyacnz var.
Bunun neresi resmi?

Bu test bir dzlemde, benimsediiniz deerlerle gerek
te hayatnz onlara gre yaadnz deerler arasnda be
lirgin bir fark olup olmadn basite belirlemeye yarar.
Sorulan nemli saydaki insann yanln ortaya karmak
iin tasarlamam olduumuzu sylemek iki yzllk olur
du elbette. ou kiinin "Gayri Resmi Ahlak D" katego
risine girdiinden kukulanmaktayz biz.
Testin bu yan, bize gre olduka saygn bir uygulama.
Hibir zaman ideallerimizi btnyle gerekletiremeye
biliriz, fakat yine de onlan ne kadar eksik braktmz ko
nusunda drst olmalyz. Eer arpnz sa alt kede
diplerde -gri blgenin dndaysa- inanlarnz ve eylem
leriniz arasndaki uyumsuzluk hayli byktr.
Fakat dorusu, bizi ilgilendiren bundan daha derinde
yatan bir eydir. Biz, gnmz toplumunda ahlaki olmak
iin nelerin gerektiiyle ilgileniyoruz. "Resmen Ahlaki" ka
lbmzda bir nebze alay var. tpk "siyaseten doru" teri
mindeki gibi (aslnda bu pek sevmediimiz bir terimdir) .
Eer byk irketlerin ortaya koyduu ahlaki ifadelere, Et
hical Consumer dergisi gibi kurululann bir araya getirdi
i "ahlaki raporlara" ve gazetelerde yaymlanan ahlakl
yaamann yollar konulu eitli ke yazlan ve haberlere
bakarsanz, evreye daha fazla duyarllk, byk irketler
den ve serbest ticaretten ikayet ve Adil Ticarete destek gi
bi belli deerlere ve konulara tekrar tekrar dnldn
gi.irsnz.
Biz, bu kitabn iki yazan bile, kendi aramzda bu pa
ketteki elerden hangilerinin ahlaki olduu , hangileri
nin olmad konusunda anlamazla dyoruz. (Birimiz
gerekten de olduka sadk bir geri dnmc ve Adil Ti
caret i.inleri alcsyken, dierimiz plerini dorudan
pe atar ve en ucuz neyse onu satn alr.) Fakat fikir birliine
vardmz bir ey varsa, o da genilemekte olan bu uzla
mann aslnda bo ve ounlukla da yersiz ve uygunsuz ol
duudur.
Polltlcally correct. .N.

1. Blm'deki ifadelere tekrar bakarsanz, her birine ka

tlmamann makul birer ahlaki dayana olduunu grr
snz. Organik rnlerin deeri tartmal. ok sk uak
yolculuu yaparken karbondioksit salnmnn dengelen
mesi iin para deyenlerin neden hi uaa binmeyenler
den (her ikisi de kresel snmaya tamamen eit lde
katkda bulunurken) daha az sorumlu olduu dnl
sn? Uaklarn evre zerindeki tahribat ile gelimekte
olan lkelerin yoksul iftilerinin rnlerini ithal ederek
bu insanlara salanan gelirin yararlarn nasl dengeleriz?
Kt koullarda, dk cretle ii altrd renilen
irketleri boykot etmek ters tepemez mi? Elbette bu irket
lerin tedarikilerini takip etmesini isteriz: yolsuzluklar orta
ya karmak her zaman mmkndr. Eer bunu yaparlarsa,
nemli olan buna nasl cevap verdikleridir elbette, deil mi?
Vesaire, vesaire. . . Akl banda, dnen herkes "resmen
ahlaki" gre kar olan durumu, sonuta onu onaylama
sa bile grebilir.
yleyse aslnda kimse ald sonularla kendini rahat his
setmemeli. Her biri sizi yeni sorularla ba baa brakyor.
Yeni yerleik grleri destekleyen ve onlara gre yaa
yan wresmen ahlakllar": inan ve eylem tutarlnz vl
meye deer ve sanyoruz ender rastlanlan cinsten. Fakat
belki de bu kadar titizlikle takip ettiiniz deerlerin gerek
ten de doru deerler olup olmadn sorgulamalsnz.
Deimez nakaraUan, "Biliyorum, X ve Y yapyor olma
lym fakat . . . " eklinde olan gayri resmi ahlak d olanlar:
belki de yanl olan yaptklarnz deil , ifade ettiiniz de
erlerdir. Eylemler szcklertn nne geiyorsa belki de
daha iyi bir deerler btn ifade etmekteler.
Resmen ahlak d olanlar: belki bandan kt olduu
nuzun syleneceini dndnz iin imdi kendinizden
honut olabilirsiniz, nk sorgulanan, bugnn resmi ah
lakdr. Durun, durun. Tamamz "gerektii" sylenen tm
ahlak deerlerinin topyekn reddini desteklemiyoruz, sade
ce bunlar karsnda daha eletirel ve sorgulayc bir tutumu
destekliyoruz. Meydan okuyan duruunuz belki de stn bir
ahlaki anlaytan ok, kasti bir muhalifliin belirtisidir.
Son olarak, geri dnmc, organik gdalar satn alan,
hi uaa binmeyen, yine de bunlar yapmann ahlaki ola-
rak stn eyler olmadn syleyen gayri resmi ahlaklar;

siz gerekten bir tuhafsnz!
Son dnceler
yilik yapmann getirdii scak ltnn kt bir ey ol
duunu dnmenin bir alemi yok. iyilik yapanlarn. iyi
lik yaptklar iin kendilerini iyi hissettii ortaya karsa
ahlakn maskesinin kolayca deceini dnenler var
dr. Ahlakn ille de can yakmas gerektii gibi bir dn
ce bu ; iyilik yapmaktan zevk alyorsanz bunu yanl
nedenlerden tr yapyorsunuz. Ancak genelde zgecilik
ile bencilliin atmas iin hibir neden yok. Ahlakn.
bakalarna iyilik yapmanz iin kendinize zarar verme
niz gereken, bylece her eyin karlkl olarak sfrland
bir oyun olmas gerekmiyor.
Bununla beraber o scak lt, iyilie doal olarak elik
etmekten kp bir anda "iyilik yapmann" amacna dn
ebilir. yi eylemlerde bulunmak her zaman ac ve zveri
gerektirmeyebilir, fakat yaplmas gereken doru eylemin
ne olduunu bilmek gerekten ok zor olabilir. Genel ge
erli grleri kabul etmek ok daha kolaydr. Ne tuhaftr
ki, bugn "resmen ahlaki" olan eyleri eletirmeden kabul
eden ou insan aslnda kendilerini biraz kltre kar gr
mekte. Fakat sorgulanmayan bir dizi deerin yerine baka
bir dizi deer koymak fazla zihinsel veya ahlaki bir zen
sergilemez. Ahlakl olma konusunda ciddiyseniz sadece ko
ca bir yree sahip olmanz yeterli deil, iyi dnmeniz
de gerekir.
10
CANLI KALMAK
Eer bir adam canlysa, her zaman lm tehlikesi vardr; geri

balangta, ayn anda l ve canl olunduundan, bu tehlike de
o oranda azalacaktr.
Henry Davld Thoreau
Canl kalmak neredeyse herkesin, neredeyse her zaman

isteyecei bir eydir. Bununla birlikte, canl kalmann ne
anlama geldiini, dolaysyla bu halde kalmann ne gerek
tirdiini biliyor muyuz? Soru size sapka gelebilir, fakat
baz insanlar uzun sre devam eden bitkisel yaam haline
lm gzyle bakar. bazlar ilerde yaama dndrlmek
zere bedenlerini dondurturken normalde daha uzun yaa
ma frsatn karmayacak baka insanlann bu dnceler
karsnda rperdiklerini dnn.
Bu aktivitede, var olmaya devam etmenin ne gerektirdi
i konusunda sezgilerinizi aratrmay umuyoruz. Fakat
unutmayn ki, yanl cevap vermenin cezas lm. Bu da ne
demek oluyorsa . . .
Mcadeleye atln
Oyunun amac canl kalmak. turdan oluuyor. Her
turda size bir senaryo sunulacak, sonra iki seenek teklif
edilecek. Verdiiniz kararlar canl kalp kalmadnz be
lirleyecek. Kararlarnz her seferinde yalnzca var kalma
arzunuza dayandrmalsnz. Her senaryoyu yazld gibi
ele aln. lerinde hibir "tuzak" yok, dolaysyla bouna "ya
yleyse" diye tasalanmayn.
1 50 Jullan Baggini - Jeremy Stangroom
Oyunun sonunda canl kalp kalmadnz kefedecek

siniz. Bununla beraber, bu, felsefi bir oyun olduu iin el
de edeceiniz cevap o kadar net olmayacaktr . . .
1 . Tur: lmlayc Seenei

Mars'ta nemli bir greve gnderilmek zere seildiniz.
Bu konuda hibir seeneiniz yok, gitmeniz art. Fakat ula
m eklinizi kendiniz seebilirsiniz.
Seebileceiniz bir yol, oraya nlanmaktr. Bunun iin
Dnya'da bir taraycya admnz atacaksnz ve tarayc
beyninizle bedeninizi yok ederken btn hcrelerinizin o
andaki durumunu kaydedecek. Bu bilgiler daha sonra
Mars'taki bir kopyalaycya iletilecek. Ik hznda gittii iin
mesajn yerine ulamas dakika alacak. Kopyalayc, ye
ni maddelerden tpk sizinki gibi bir beyin ve beden yarata
cak. Mars'taki insan size benzeyecek, sizin gibi dnecek,
sizden hi ayrt edilemeyecek. Sanki siz sadece Dnya'da
uyuya kalmsnz da sonra Mars'ta uyanmsnz gibi. . . Bu
ynteme yzde yz gvenebilirsiniz.
Dier seenek ise uzay gemisiyle gitmektir: ok risklidir,
geminin yolculuu tamamlayamama ve sizin yolda lme ih
timaliniz yzde 50'dir. Fakat baarya ularsa bedeniniz
ve beyniniz hibir aamada yok edilmemi olacaktr.
Hayatta kalma ansnzn en yksek olaca seenei be
lirlemelisiniz.
Inlaytct mt, uzay gemisi mi?
2. Tur: Hafza Seenei

Inlayc da, uzay gemisi de hibir engelle karlama -
dan hedefe ulat. Fakat Mars'taki hayatn bir gl bahesi
olmad anlald. Hatta gezegende iki garip virs ortaya
kt. lki organlan yok eden bir virs. Neyse ki, Mars'ta tp
bilimi olduka gelimi, insanlara kolayca ihtiyalar olan
yapay kol, bacak ve organlar veriliyor. Virs sizi kt vur
du , bedeniniz artk neredeyse tmden yapay paralardan
oluuyor.
Ancak, maalesef beyine saldran ikinci bir virs var. Bu

virsn, beyni yok etmeden sinirsel yollar bozup hafza
kayb ve kiilik deiimine yol aan tuhaf ve kendine has
bir tahribat var. Virse yakalanan kiilerden biri baarl
bir rock arkcsyd. imdi kendi arklarnn neye benze
diini bile hatrlayamyor, fakat onun yerine olduka iyi bir
muhasebeci oldu. Gerekten de tuhaf bir virsm!
zgnz ama siz de bu virse yakalandnz. Hekimler,
beyin paralarn gelimi silikon iplerle deitirerek vir
sn nne geebiliyor. Sizin durumunuzda beyninizin he
men hemen tmyle silikon iple deitirilmesi gerekecek.
Fakat yaplan deneyler hatralarn, kiiliklerin, planlarn,
inanlarn vs. hepsinin tamamen korunabildiini ve byle
ce normal bir hayat yaamay srdreceinizden emin ola
bileceinizi gsteriyor.
Bunun alternatifi ise virse yenilmek, hafza kayb ve
karakter deiimine maruz kalmaktr. Hayatta kalma an
snzn en yksek olaca seenei belirlemelisiniz.
Silikon beyin mi yaptrrsnz, yoksa kendinizi virsn k

t etkilerine mi brakrsnz?
3. Tur: Reenkarnasyon Seenei

Zaman iinde bilim adanlan bir nceki turda her iki se
enei de seen insanlar onarabilecek hale geldiler. Sili
kon beyin yaptrmay seenlere organik beyinler verildi,
virse yenik denler de kiiliklerinin korunabileceini gr
dler.
Fakat bilimsel ilerleme ayn zamanda inanlmaz bir bu
luu daha ortaya kard. Garip gelebilse de, bir eit reen
kamasyonun hakikaten var olduu kefedildi. Meer her
insanda maddesel olmayan bir para varm (buna ister
seniz ruh deyin) . Bu maddesel olmayan para, ruh, lm
den sonra bedeni terk edip yeni domu bir hayvann veya
insann bedenine girer. Hafzasn beraberinde gtrme
mektedir elbette, yoksa reenkarnasyonun gerek olduu
nu nceden de bilebilirdik. Reenkarnasyonun insan
karakterini belirlemede bir etkisi olabilecei dnlr fa
kat genler ve yetitirilme eklinin gc dnldnde
reenkarnasyonun etkisi olduka nemsiz kalr. imdiye ka

dar garip gemiiniz ve tuhaf deiimlerinize ramen ruhu
nuz sizinle beraber kalabildi.
Fakat aln size gerekten tuhaf bir ey; bu ruhlar bir
haftadan daha uzun sre donma noktasnn altnda kalr
sa lyor.
Bu bilgiler, yapmanz gereken en son seim iin olduk
a nem tamakta. ok hastasnz, fakat bilim adamlar
hastalnza bir are bulmaya ok yaklam. Dahas, in
sanlarn gelecekte hafzalarna ve kiiliklerine dokunul
mam ekilde geri getirilmelerini salayan bir "derin
dondurma" teknii gelitirmiler. Buna gre iki seenei
niz var.
lk seenek kendinizi hastala terk etmektir. Bedeniniz
lecek fakat ruhunuz yaamaya devam edecek. Ancak
unutmayn ki bu hatralarnz, niyetlerinizi, arzularnz vs.
korumayacaktr. kinci seenek nce derin dondurulmak,
sonra zlmek, en sonunda da iyiletirilmektir. Bu ruhu
nuzu yok edecektir ve haan ans yalnzca yzde otuzdur.
Yani, zlme ve iyiletirilme operasyonunun baarsz ol
ma ihtimali yzde 70'tir.
Hayatta kalma ansnzn en yksek olaca seenei be
lirlemelisiniz.
Dondurulmak m. bedeninizi lmeye brakmak m?

Aldnz kararlarla aranz nasl?

lerlemenizi bu ak plan stnden takip ederek hayat
ta kalp kalmadmz grn; eer kaldysan:z bunun zihin
sel, bedensel veya ruhsal hayatta kallardan hangisi
olduunu grn.
Hayatta kald n !
Dondurulmak
(zihinsel)
Silikon
Beden lm Hayatta kaldn!
(ruhsal)
lnlayc
Dondurulmak lm!
Virs
Beden lm lm!
Hayatta kaldn!
Dondurulmak
(zihinsel)
Silikon
Beden lm lm!
Uzay
Gemsi
Hayatta kaldn!
Dondurulmak (bedensel)
Virs
Beden lm Hayatta kaldn!

(ruhsal)
Bu aktivitenin nternet'teki sonularna gre katlanla

nn yzde 60' hayatta kalrken, yzde 40' lr. Fakat bel
ki daha nemlisi, hayatta kalanlar ne ekilde kalyor?
1 54 Jultan Bagglnl - Jeremy Stangroom
Hayatta kalmak ne anlama geliyor?

Bu oyun, felsefe 1.aihinde ve tabii insann dnce dn
yasnn dier alanlarnda, varlnzn devam iin gerekli
grlen ey olduu fikri zerine kurulu. Birincisi, fizik
sel bedeninizin almaya devam ettii, beden devamlldr.
Pratikte, beden devamll yalnzca baz beden paralarnn,
mesela beynin var olmasn gerektirebilir. Ne de olsa, bir
kolumuz ya da bir bacamz kesildiinde veya bir organ
naklinde varlmz sonlanmaz.
kincisi, benliin varlnn devam e1.mesi iin bilincinizin,
dolaysyla dncelerinizin, fikirlerinizin , hatralannzn,
planlannzn, inanlannzn vs. devamlln gerektiren psi
kolojik devamllktr.
ncs ise, ruh da denilen, maddi olmayan bir ks
mnzn varlnn devamdr.
Hayatta kalmanz iin elbette bir ya da birka eit de
vamlln bileimine ihtiyacnz olabilir. Fakat bu oyunda,
devamllk eidini bir arada korumak mmkn deil. O
halde. aslnda hibiri tek bana yetmese de. hayatta kal
manz iin en nemli olduunu dndnz devamllk
trn semek zorundasnz .
Ancak. bu devamllk trlerinden hibirinin korunama
d bir ekilde de seim yapabilmeniz mmkn. Byle du
rumlarda, l ilan edilirsiniz, zira beden, bilin veya ruhun
devamll olmadan, zaman iinde, kendinizi koruyabilme
niz iin genelde gerekli olduu dnlen hibir ey kalma
mtr geriye . Ve eer lmemiseniz bile, baz seimler
hayatta kalmanz zorlatrabilir. o yzden lmden ka
m olmanz kutluyorsanz bile okumaya devam edin.
Oyundaki iki gzergah "psikolojik eksiltme" olarak bili
nen teoriyle tutarldr. Bu gre gre, benliin varlnn
devam iin gerekli olan tek ey psikolojik devamllktr.
Turlarda srayla nlanr, silikon naklini kabul eder ve en
sonunda "ruhunuzu" lmeye brakrsanz hayatta kalmanz
iin gerekli olan bilin devamlln korumu olursunuz.
lk turda uzay gemisini seip dier turlarda ayn seenek
leri setiyseniz yine bilin devamll korunur. Fakat bu
son aka gre ilerlediyseniz, psikolojik eksiltme gr ne
gre gereksiz bir risk alm olursunuz. nk uzay gemisi-
nin gidecei yere varamamas ve bu srete bedeninizi, be

yinizi ve bilincinizi yitirmeniz ihtimali yzde 50 idi.
Ancak psikolojik eksiltme teorisini reddedenler, aslnda
hi de hayatta kalmadnz , korkun bir hataya dt
nz sylerler. Inlayc rneinde, mesela , gerekten
Mars'a seyahat eden siz miydiniz, yoksa yok edildiinizi ve
Mars'ta bir klonunuz veya kopyanzn yaratldn m sy
lemek dorudur?
Psikolojik eksiltme teorisine alternatif bir gr ise, ben
liin hayatta kalmasnn esasen "size" has fiziksel organiz
may canl tutma meselesi olduunu ne srer. Uzay
gemisine biner, virsn zihninizi deitirmesine izin verir,
sonra da bedeninizi dondurup "ruhunuzu" ldrrseniz bu
manada hayatta kalmay baarm olursunuz.
Fakat bu gerekten benliin hayatta kalmas anlamna
m gelir? Kiiliiniz, istekleriniz, inanlannz, arzulannz ve
hatralarnz yok olsa da bedeninizin var olmaya devam et
mesi yeterli mi? Benlik, bir tr hayvan bedeninden mi iba
ret gerekten? ou kii benliin bundan daha fazlas
olmadn dnr, fakat pek ok bakalar da bir eit
psikolojik devamllk olmadan benliin tek bana, bir be
den olarak hayatta kalamayacan dnr.
Ancak nc teori, byk olaslkla tarih boyunca en
ok destei alm olandr. Siz ruhunuzdan ibaretsinizdir.
Fakat bu ne anlama gelir? Birok insan, eer ruhlan var
sa, bunun kiiliklerini belirlediini ve hatralarn vb. sak
l tuttuunu dnr. Fakat beyinin bilincinizde oynad
rol zerine bildiklerimiz dnldnde, bu pek de ma
kul grnmyor. te onun iin, bu oyunda ruh daha mu
lak bir maddesiz blmdr.
Oyunun kurulu eklini dndnzde, bedeninizin
oyunun sonunda lmesine izin verdiiniz srece ruhunu
zu canl tuttuunuz iin siz de canl kalm olursunuz.
Oyundaki iki gzergah yle istikrarsz bir ekilde kurgula
dk ki , kitabn yazarlan olmann verdii yetkiyle bunlarn
lmle eanlaml olmasna karar verdik. Yollarn hibiri de
sorunsuz deil.
Eer ilk iki seiminiz psikolojik eksiltme veya beden de
vamll ile uyumlu olup daha sonra beden lmn ve
bunun sonucunda bilincinizin yok olmasn setiyseniz, si-
ze inanp, tahmininize gre ruhunuzu korumak iin en b

yk ans verdiini dndnz "benlik"i canl tutmaya
altnz kabul ederiz.
Fakat nce uzay gemisini seip sonra kendinizi virsn
kt etkilerine brakr ve ancak bundan sonra beden l
mn seerseniz, ilk iki senaryoda beden devamlln ne
den psikolojik devamlla tercih ettiiniz sorusu ortaya
kar. Bu, ruhun bedene doal ekilde elik ettiini dn
dnz, dolaysyla bedeninizi ruhunuza uygun bir yer
olarak canl tuttuunuz manasna gelir. Fakat bu, ruhu
sanki olduka "bo" bir benlik haline getirir gibidir: varol
mak iin hibir dnce, inan veya hatra sreklilii ge
rektirmeyecektir. Daha ok, dnceler, duygular, inanlar
vs. iin tinsel bir evdir. Sizce benlik byle bir ey mi?
Ya ruhsal hayatta kalma ncesindeki ilk iki seiminiz
nlayc ve silikon olsayd ne olurdu? Bu, en son seimi ol
duka tuhaf klar, nk ilk ikisi bariz bir ekilde psikolo
jik devamll korumak iin tasarlanmken siz ruhunuzu
kurtarmak iin nihai olarak zihinsel devamllktan, daha
az nemli olduu gerekesiyle vazgeersiniz. Belki ruhsal
hayatta kala en bandan beri nem verdiniz ve psikolo
jik devamlln bunu elde etmek iin iyi yol olduunu d
ndnz, fakat paanz sktnda zihnin yerine ruhu
seerdiniz. Bu tutarldr elbette, fakat en azndan bize g
re biraz artc.
nce uzay gemisini, sonra silikonu veya nce nlayc
y. sonra da virs setiyseniz ruhunuzu yine canl tutar
snz. Fakat bu oyunun amacndan tr, her ikisinin de
bir lm ekli olduuna karar verdik. Neden mi? nk
en nihayetinde snadmz ey rasyonel tutarllk ve nce
ruhun bedeni, sonra bilinci takip ettiini ve sonunda ikisi
ni de takip etmediini veya ruhun nce bilinci, sonra bede
ni ve sonra ikisini de takip etmediini varsaymak pek
tutarl deil gibidir.
Yine de bir gzergah hi phesiz lmle sonulanr.
nce nlaycy seer. sonra kendinizi virsn kt etki
lerine brakr, en sonunda da dondurulursanz, nce asl
bedeninizi, sonra asl kiiliinizi ve en sonunda da asl ru
hunuzu yok edersiniz. Neyse ki, oyuna katlanlarn yalnz
ca yzde 4', yani en kk blm bu gzergah seti ve
rasyonel tutarszln insanlarn daimi bir kusuru olamaya

can bize gstermi oldu .
Son dnceler
Nedir o halde kiisel hayatta kal iin gereken? lgin
tir, sra son seimi yapmaya geldiinde katlmclann yak
lak te ikisi, zihinlerini veya bedenlerini korumasa bile
ruhlanna sahip kmaya karar verir. Neden peki? Belki de
bunun sebebi, nemli olann "ruhumuz" olduunu dn
me alkanlmz ve bunun ierdii hibir eyin yok olma
sna izin vermeye tahamml edemeyiimizdir. Fakat bu
oyunun amalan erevesinde ruhu nasl tanmladmz
dnrseniz, bu kadar kiinin ruhun nemli olduunu
dnmesi bizce ok ilgin.
Dier iki gr iinden psikolojik devamllk beden de
vamllndan daha poplerdir. Tarafl fikrimize gre bu.
bizce de doru. "Dnyorum, yleyse varm" felsefedeki
en nl cmledir ve ifade ettii gerek de dndmz,
hissettiimiz, inandmz ve arzuladmz eylerin toplam
olduumuzdur. Buna katlmayabilirsiniz. Fakat katlma
yan bu "siz de neyin nesi oluyor? Bedeniniz mi? Ruhunuz
mu?
11
.. .. .. ..
NE KADAR OZGURSUNUZ?
Her insan yaam n n saf ve effaf bir zgrlk olmas n d i leri m .

Simone de Beauvoir
Rock grubu Cream, 1 960'l yllarda "I Fee Free" (Kendi

mi zgr Hissediyorum) adndaki bir arkyla byk bir
haan yakalamt. Szlerinden ve mzik tarzndan yola
karak, bu elbette solist Jack Bruce'u ok mutlu etti. Fakat
bu mutluluk yerinde bir mutluluk saylr m? Kendini zgr
hissedebilir, fakat belki gerekte bu bir histen te bir ey
deil ve aslnda o hi de zgr deildir. zgr olmamamn
nasl bir his olabileceini biliyor mudur ki?
Yine felsefi okbilmiliimiz tuttu . arknn ne anlama
geldiini elbette biliyoruz; bakalar, geleneksel rol ve deer
ler, yerleik kurumlar, byk irketler veya hibir eyle s
nrlandnlmamak anlamnda zgr olmak. Fakat hepimizin
kendimizi hemen her zaman zgr hissettii baka bir an -
lamda da zgrlk vardrr. Zincirlenmi de olsak, ne yap
mak isteyeceimiz konusunda kararlar verebiliriz ve
snrlann imkansz hale getirmedii her trl fiziksel hare
keti yapmay seebiliriz. Bu zgrlk, insan olmann en b
yk zelliidir.
En azndan ou insan yle olduunu dnr. Fakat
acaba bu zgrlk hissi yanlsamadan m ibaret? Gerek
te ne kadar zgrsnz?
zgrlk Mcadelesi'ne katln

Bu aktivite bir anketten oluuyor. Yapmanz gereken,
her senaryo iin kiinin eylemlerinden ne kadar sorumlu
olduunu dndnz sylemek. Hi sorumlu deil"

eylemleri iin hibir alk veya bunun tam tersi hibir su
lanmay hak etmedii; "Tamamen sorumlu" yaptklar iin
alaca tm itibar veya sulanmay hak ettii anlamna ge
liyor. Gnlk dilde, kiinin bir eyden sorumlu olduunu"
yalnzca onu sularken syleme eilimlinde olsak da, so
rumlu olmak bu anlamda sulanma kadar hak ettii itiba
ra da iaret etmekte.

:a
e
411
e
"C
e
..
o

2
..
o 111
e 51
111 c
411
m
2 E
o
111
i C.
..: m
i E

C. "C
3: .: o
1 Dikkatsiz bir rzgar srfs bir sandala arpar

ve bir ocuk denize dp boulur.
2 ok alrsnz ve snavlarnzdan geersiniz.
3 hayatnda talihi pek yaver gitmemi ve hayat

kolay grnenleri kskanan irkin bir adam, ok
baar l ve yakkl bir alma arkadan
doru olmayan bir sulama karsnda
savunmaz.
4 Direksiyon banda uyuya kalp yoldan

kars nz. Yalnzca bir aaca arptnzdan
ufak bir hasara yol am olursunuz.
5 Bankanzn hesab nza yanllkla para

yatrdn fark edersiniz, fakat onlar bu hatadan
haberdar etmezsiniz.
::
:a ::
e
GI ::
e ::
"O e ::
..
..
o
::

o UI
e UI c
GI
:: l'CI
.. c "' E

o .o:
UI n
"' UI
::
"O E
3: S2
6 Eitim almam, yoksul da bir gemii olan biri

ok alr ve sonunda niversitede profesr
olur.
7 Gururlu bir meslektanz kendi yapt bir hatay

itiraf etmez ve bakasnn sulanmasna neden
olur.
8 Yanmakta olan bir binada kapal kalm bir

ocuk grr, kurtarmak iin ieri girersiniz.
9 Hz snrnn saatte 60 kilometre olduu bir

yerde saatte 75 kilometre yaparken bir ocua
arpp ldrrsnz.
1 0 Gerekten grmek istediiniz bir gsterinin

biletini, g steriyi hibir ekilde grme olana
olmayan tanmadnz hasta bir insana
verirsiniz.
1 1 zinli bir trafik polisi trafiin youn olduu bir

yola bir ocuu kurtarmak iin atlar.
1 2 Doutan arkada canls olan biri, liderlik

zelliinden dolay ve gemite zrllerle
al m olduundan bir grup zrl insan
gnll olarak geziye karr.
:::
:::
e
GI :::
e :::
"CI
:::
e :::
..
o
i
..
o 111
e 111 c
::: l'CI GI
..
o ii (,)o
..:
E
l'CI
111
(,)o
E
111
:::
"CI E
:c :i2 {J.
1 3 Bir teknisyen, yapmas gereken gvenlik

kontroln aceleye getirir ve fren sisteminde
bir hataya yol aar, fakat hibir kaza olmaz.
14 Yapmaktan gerekten keyif aldnz bir iyilii

yaparsnz.
15 Devletten maa alan bir sava gazisi, fazla

maa al r ve paray iade etmez.
16 Birisi, kendi keyfi iin biriktirdii paray bir afet

yardm kampanyasna balar.
17 Haddinden fazla alm olan bir doktor, bir

terr saldrsnn kurbanlarn tedavi ederken
yanl bir reete yazar ve bir hastann lmne
yol aar.
18 Boulan bir ocuu kurtarmak iin, ok

yakn nda olan bir kii alkantl denize atlar.
1 9 Sporla har neir olan biri, hasta ve engelli

ocuklar iin dzenlenen bir yarmada
almak iin adn yazdrr.
::
o ::
'E
GI ::
'E ::
,, 'E ::
..
..
o
::
o ili
'E ili c
GI
:: 111
.. c u. E

o ..:
ili 111
::
u. ili ,, E
:c :i2 o
20 Kiilik zaaflarnzdan biri, baka birinin ban

derde sokan bir karar vermenize neden olur.
21 Bankamatiin yanllkla fazladan verdii paray

o kii iade etmeye almaz.
22 Bir ocuk gsterdii abadan tr okulunda

zel bir dl kazanr.
23 Bekfr bir anne, alk konulu bir televizyon

program izledikten sonra, kendisi iin ok byk
olan bir miktar paray kurakla zm iin
kurulmu bir hayr kurumuna balar.
24 Gnll alan bir yardmc retmen, aylarn

cirit atti:j bir doal parkta baz ocuklar
kaybeder. ocuklar sa salim bulunur.
Puanlama ekli
Buradaki puanlama da size kannak gelebilir, fakat ta
limatlar adm adm takip ederseniz her ey yaknda aa
kavuacak.
1 Yan sayfadaki tabloyu, her soruya verdiiniz cevaplarn belir

ledii puanlar yazarak doldurun. rnein, eer 9. soruyu "ks
men sorumlu" diye cevapladysan z 9'un (sra a, stun A)
yanndaki bo kutuya "1 yazn.
O = Hi sorumlu deil
1 = Ksmen sorumlu
2 = Olduka sorumlu
3 = Tamamen sorumlu
8
Soru Soru Soru
A c
no. no. no.
a 9 1 17
b 4 13 24
c 5 21 15
d 20 7 3
D E F J
e 2 22 6
f 8 18 11
g 10 16 23
h 14 19 12
G H 1 K
Genel Toplam
imdi, sonularnz yorumlayacak eitli bilgiler elde edebilmeniz

iin biraz toplama yapmanz gerekiyor. A, B, C stunlarn n her bi
rinde drder sayl ikier grup bulunuyor; yani a-d ve e-h sralar .
(Mesela, 9, 4, 5 ve 20. sorulardaki puanlarnz A stunundaki ilk
drtl grup, 2, 8, 1 O ve 1 4. sorulardaki puanlar nz A stununda
ki ikinci drtl gruptur.)
2 A, B ve C stunlarndaki her drtl grubun puanlarn toplayn.

Toplamlar O, E, F, G, H ve 1 kutularna girin.
3 Sonra, J'ye O, E ve F'nin toplamn, K'ya ise G, H ve l'nn top

lamn yazn.
166 Julian Bagginl - Jeremy Stangroom
4 J ve K'y toplayn ve elde ettiiniz sonucu "genel toplam ku

tusu"na girin.
Analizin gerekten ilgin olan ksmna henz gelmedik, fakat n

ce vardmz genel kararn, yani genel toplam puannzn ne an
lama geldiini aklyoruz:
72 Hepimizin, her zaman mutlak zgr iradeye sahip oldu

unu dnyorsunuz.
60-71 nsanlara, kendi eylemleri zerinde o k byk lde

bir zgr irade atfediyorsunuz.
45-59 nsanlarn her zaman, yzde 1 00 zgr hareket etme

diklerini kabul etmeye dnden razsnz.
30-44 nsanlarn ou zaman yzde 1 00 zgr iradeleriyle ha

reket etmediklerini dnyorsunuz.
1 -29 Btn bu zgr irade muhabbetinin byk lde sa

malk olduunu dnyorsunuz.
O Tipik bir belirlenimcisiniz.
imdi btn bunlarn ne anlama geldiini grelim . . .

Gerekten ne kadar zgr olduumuzu

dnyorsunuz?
Sorular size, kendiniz dahil eitli insanlarn farkl du

rumlarda ne kadar sorumlu olduklarn sordu. "Sorumlu
lukff kavram "zgrlk" kavramna sk skya baldr.
ou durumda, kii ancak baka trl yapabilecek olsay
d yapm olduundan sorumlu saylabilirdi. Bundan t
r , sorumlulua ilikin fikirlerimiz, yani yaptklarmzdan
sorumlu olup olmadmz dnmemiz, bize zgr hare
ket edip etmediimize ilikin de bir fikir verir.
Hesaplam olduunuz genel puannz, bireylere eylem
leri iin ne kadar sorumluluk atfettiinize ilikin genel bir
fikir veriyor. Sonu muhtemelen sizi artmayacak, nk
insanlar affetmeye mi, yoksa sorumlu tutmaya m meyilli
olduunuzu kendiniz zaten biliyorsunuzdur.
Fakat hesapladnz dier puanlar bu genel dnya g
r ierisinde birtakm farkllklar olup olmadn grme
nizi salar. Bunu daha anlalr hale getirmek iin, D ve K
arasndaki puanlarnz aadaki tablonun en son stu
nuna yazmanz yararl olur.
1 68 Julian Baggtnl - Jeremy Stangroom
D Eylemde bulunan kiinin kendiniz, sonularn ise kt

olduu durumlar
E Eylemde bulunan kiinin belirtilmeyen baka bir kii,

sonularn ise kt olduu durumlar
F Eylemde bulunan kiinin ksmen belirtilen baka bir kii,

sonularn ise kt olduu durumlar
G Eylemde bulunan kiinin kendiniz, sonularn ise iyi olduu

durumlar
H Eylemde bulunan kiinin belirtilmeyen baka bir kii,

sonularn ise iyi olduu durumlar
1 Eylemde bulunan kiinin ksmen belirtilen baka bir kii,

sonularn ise iyi olduu durumlar
J Kt sonulu eylemlerin toplam puan
K yi sonulu eylemlerin toplam puan
ncelikle, dndnz kiinin kimliinin nasl bir

fark yarattn grebiliyoruz. D, E ve F'deki rakamlar kar
latrn. Rakamlar ayn olmal, nk size sunduumuz
senaryolar, tpatp ayn olmasa da birbirine benzeyen l
gruplar halinde sunuldu ve D, E ve F'den her biri bu grup
lardan birine denk geliyor. Fakat senaryolar aslnda birbi
rine benzese de, senaryolardaki insanlar iin ayn eyi
syleyemeyiz. D'deki senaryolarda eylemde bulunan kii
sizdiniz: E'de az ok anonim bir kii sz konusuydu ; F'de
ise size hakknda daha fazla bilgi verdiimiz, dolaysyla
yargnz etkilyebilecek unsurlarn olduu nc bir a
hs vard. Her n de eit ekilde mi yargladnz, yoksa
bazlarn dierlerinden daha fazla sorumlu tutarak daha
m yksek bir puan elde ettiniz?
Ayn senaryo ekli G, H ve 1 iin de geerlidir. yley
se bunlar da ayn olmal. Fakat dnlmesi gereken ba
ka bir fark daha var. D ve 1 arasndaki alt toplamlara
Dndn Sandn eyi Gerekten D nyor musun? 69
bakarsanz, D, E ve F kt sonulu; G, H ve 1 ise iyi veya

ntr sonulu eylemlerin sorumluluk puanlardr. Genel ola
rak, kt sonulu eylemler iin bakalarn kendimizden
daha fazla sulama eilimindeyizdir ve yine genel olarak.
eylemlerinin arkasndaki niyete bakmakszn bireylere ntr
sonulu eylemlerindense kt sonulu eylemleri iin so
rumluluk ykleriz. Sosyal psikologlar bu tr tutarsz akl
yrtmeleri "temel neleme hatas" olarak adlandrrlar. Bu
hataya dtyseniz, E'deki puannz D'dekinden daha yk
sek olacaktr. Aynca, hafifletici sebepleri ne kadar ok
renirsek, affetmeye o kadar ok meyilli oluruz, dolaysyla
F'deki puan ounlukla E'dekinden daha dk olur. te
size ilgin bir soru; kendinizi, hafifletici sebeplerini bildii
niz dier insanlardan daha m acmaszca yargladnz?
Benzer bir ekilde, iyi sonulanan eylemler iin kendimi
zi bakalarndan daha fazla alklarz. Buna "kendi lehine
niteliksel taraf tutma" denir. O yzden, genelde G'deki pua
nn H'dekinden daha yksek, bylece H'deki puann l'da
kinden daha yksek olmasn bekleriz, nk insanlarn
iyi eyler yapmaya ynelik zel gdlerini grdmzde
alk daha az hak ettiklerini dnme eilimindeyizdir.
"Zaten yle yaparlard, deil mi?" deriz.
J ve K'daki puanlan karlatrrsanz, genelde insanla
rn eylemlerinin iyi deil de kt sonulan olduunda, on
larn daha fazla sorumlu olduklarn dnmeye meyilli mi
olduunuzu (ya da tam tersi) belirleyebilirsiniz.
Lakin bu, ilgin karlatrmalarn sonu deil. Ana so
nular tablosundaki her s iraya bandan sonuna bakarsa
nz, karlatrlabilecek her bir eylemi farkl bir ekilde
yarglayp yarglanadnz greceksiniz. Aadakiler. her
senayonun bir rneini oluturduu deiik eylem ekil
leridir; sol taraftaki harfler de bu eylemlerdeki sorumluluk
puannz ieren sralan belirtiyor:
a. lme yol aan ihmal
b. nemsiz zarara yol aan ihmal
c. Hile yapmak iin kullanlan frsat
d. Kiilik bozukluundan kaynaklanan ktlk

e. Baaryla sonulanan ok al ma
f. Kahraman olmak iin kullanlan frsat
g. Bencil olmamak iin yaplan zor seim
h. Kiilik zelliinden kaynaklanan doru davran
Burada yapabileceiniz sonsuz sayda karlatrma var

ve hepsini kefetmeyi ilgin bulacanz umuyoruz. rne
in, a srasndaki lme yol aan ihmal puannza bakn.
ou kii bu tarz eylemlerde bulunan bakalarn abucak
knarken, kendilerini daha kolay balar. Eylemde bulu
nan her tip kiiyi ayn ekilde mi yargladnz?
Veya bu puanlan b srasndaki nemsiz zarara yol aan
ihmal puannzla karlatrn; a srasnda olduu gibi bu
rada da insanlar lmcl olabilecek hatalar yaptlar. Bir
olayn lmle sonulanp dierinin sonulanmamas tama
men ansa balyd. Aradaki tek fark ans idiyse, rasyonel
konuacak olursak insanlar her ikisi iin de ayn miktarda
sorumlu olmallar.
O zaman. genelde insan zgrl ve sorumluluk ko
nusuna ak ve tutarl bir baknz varsa, kyaslanabilir
puan gruplar arasnda belirgin farklar olmamaldr; D ile 1
ve J ile K arasnda sadece birka puan olmal. Ancak eer
belirgin deiiklikler varsa, insann zgrl konusunda
tutarl olmadnz ileri srmek durumundayz. Bunun en
ktmser yorumu, iinize geldii zaman insanlara zgrlk
tanmanz. gelmediinde ise tanmamanzdr. rnein. ba
arlarnzdan tr alklanmaktan honutsunuz, baar
szlklarnz iin sulanmaktan ise deilsiniz. Bu, doal
olabilir. Fakat doru mu sizce?
Son dnceler
nsann zgr iradesi, ou kiinin doas, saygnlk ve
ahlak konularndaki inancnda bir temel tadr. zgr ol
duumuzdan phelenirseniz, insanlmzdan phe et
mi olursunuz. Bu aktivite, bunun doru olup olmad
veya gerekten de zgr iradeye sahip olup olmadmz so-
Dindni Sandn eyt Gerekten Diiniyor musun? l7l
rusunu zmemize yardmc olacak hibir ey sunmuyor.

Biz daha ok, zgr iradeye inanmann eninde sonunda
vazgeilemez olup olmadn sorgulamaya alyoruz.
Milyonlarca insann saduyulu inanlarnn yaptmz
seimlerden her zaman tmyle sorumlu olmamza yol a
mayacan ne sryonz. Dolaysyla hemen hi kimse,
mutlak zgr iradeye sahip olmayan insanlarn hayal edi
lemeyeceini dnemez. y
leyse buradaki son sorumuz
u: zgr iradeye olan inancmz biraz daha ansayd, ger
ekten de o kadar kt m olurdu? zgrlk fikrinden ne
kadar vazgeebiliriz? Belki de genelde zgrlkten vazge
meye izin verildiinden daha fazla. Tabii katlmamakta z
grsnz ya da zgr grnyorsunuz.
12
EN TEMEL FELSEFE TEST
imdi istediim , Gerekler. . . Hayatta istenen yalnzca Gerek

lerdir.
Charles Dlckens, Zor Zamanlar
ounlukla felsefenin, ne olduunu bilmekten ok nasl

olduunu bilmekle ilgilendii sylenir. Gereklerin de
nemli bir yeri var elbet fakat berrak dnebilmek daha
nemlidir.
Katlyoruz. Fakat gereklerin hatrlanmas ok ie yara
yabilir. Gemiin byk filozoflarndan, ne dediklerini ha
trlayabilirseniz bir eyler renmeniz daha kolaydr.
Tarihler ve isimleri ezberinizden sralayabilmenin sosyal or
tamlarda ok etkileyici olabileceini, bylece sizi olduu
nuzdan ok daha akll gstereceini de unutmayalm.
Berrak dnmek daha yava ileyen zihinleri az ak b
rakabilir; bilgi ise gzlerini kamatrr.
te onun iin kitabmz eski usul bir felsefe testiyle biti
riyoruz. Cevaplarn ounu bilmiyorsanz da kitabn sonun
da hepsini renmi olacanz dnn. Hadi bakalm,
eller butonda . . .
1 . Tur: Yerler
1 Bertrand Russell Birinci Dnya Sava srasnda nerede ha
pis yatmtr?
a. Holloway b. Reading
c. Brixton d. Pentanville
2 Kant hayat boyunca nerede yaam ve almtr?

a. Leipzig b. Knigsberg
c. Heidelberg d. Berlin
3 Sokrat hangi ehrin genliini yoldan kard iin lm ce

zasna arptrlmtr?
a. Atina b. Roma
c. skenderiye d. Kartaca
4 Jean-Paul Sartre ve Simone de Beauvoir Paris'teki hangi

mezarlkta gmldr?
a. Montparnasse b. Montmartre
c. Rive Gauche d. Sacre-Coeur
5 Spinoza hangi Hollanda ehrindeki Yahudi cemaatinden afo

roz edilmitir?
a. Lahey b. Leiden
c. Haarlem d. Amsterdam
6 Descartes nerede lmtr?

a. Anjou b. Paris
c. Stockholm d. Brksel
7 Marx Londra'daki hangi mezarlkta gmldr?

a. Hampstead b. Battersea
c. Golders Green d. Highgate
8 Aadakilerden hangisi Fransa'da domamtr?

a. Albert Camus b. Jean-Paul Sartre
c. Simone de Beauvoir d. Auguste Comte
9 Descartes'a gre, beyinin hangi ksm ruhun koltuudur?

a. Hippokampus b. Pineal bez (epifiz)
c. Korpus kallosum d. Hipotalamus
1 O Buridan'n Eei nerededir?

a. Buridan'da
b. P laton'un idealar dnyasnda
c. ki saman yn arasnda
d. kiz dnyada
Dndn Sandn eyi Gerekten Dnyor musun? l 75
2. Tur: nl Szler
Bunu kim demitir. . .
11 "Kad n henz arkadal k kurabilecek durumda deildir; ka

dnlar halen kediler ve kulard r."
a. Spinoza b. Platon
c. Aristo d. Nietzsche
1 2 "Hakknda konuamadmz eyleri sessizce gemeliyiz."

a. Aristo b. Sartre
c. Kripke d. Wittgenstein
1 3 "Vertigo (ba dnmesi) uurumdan dmekten deil , fakat

kendimi aaya atmaktan korktuum derecedeki bir strap-
tr."
a. Kierkegaard b. Schopenhauer
c. Sartre d. Nietzsche
1 4 " nsanlk hali . . . herkesin herkese kar sava iinde olduu

bir haldir."
a. Locke b. Marx
c. Nietzsche d. Hobbes
1 5 "Parma m n ka nmasndansa, tm dnyann yklmas n

tercih etmek akla ayk( deildir."
a. Hume b. Nietzsche
c. Wittgenstein d. Hobbes
1 6 "Din ezilmi yaratn i ekmesi, kalpsiz bir dnyann kalbi

ve ruhsuz koullarn ruhudur."
a. Kierkegaard b. Marx
c. Schopenhauer d. Nietzsche
1 7 "Hayat ileriye doru yaanmal dr, fakat ancak geriye doru

anlalabilir."
a. Kierkegaard b. Nietzsche
c. Wittgenstein d. Sartre
1 76 Jullan Bag:l nl - Jcremy Stangroom
1 8 "Tatmin olmu bir domuz o lmaktansa, tatmin olmam Sok

rat olmak daha iyidir."
a. Locke b. Hume
c. Mili d. Hobbes
1 9 "Bana iffet ve lllk ba la ama henz deil."

a. Seneca b. Aziz Augustinus
c. Spinoza d. Aziz Anselmus
20 " lm bizim iin hibi r ey ifade etmez; zira h ayattayken

lm bize gelmemitir, lm geldiinde de biz artk yokuz
dur."
a. Epikr b. Demokritos
c. Seneca d. Sokrat
3. Tur: Tarihler
21 Sokrat hangi yl da lm cezasna arptrlmtr? (bkz. So
ru 3 )
a. M. 399 b. M . 299

c. M. 1 99 d. M. 99
22 John Locke hangi ylda lmtr?

a. 1 550 b. 1 704
c. 1 750 d. 1 850
23 Spinoza'n n Etika's lmyle ayn yl yay mlanmtr. Bu,

hangi yld ?
a. 1 577 b. 1 677
c. 1 777 d. 1 877
24 David Hume hangi yzy lda yaam ve al mtr?

a. 1 6. yy. b. 1 7. yy.
c. 1 8. yy. d . 1 9. yy.
25 Kant' n Saf Akln Eletirisi hangi y lda yaymlanmtr?

a. 1 581 b. 1 681
c. 1 78 1 d. 1 881
26 Bertrand Russell ilk byk kitab Matematiin lke/erini han

gi ylda yay mlamtr?
a. 1 903 b. 1 908
c. 1 91 3 d . 1 91 8
27 John Stuart Mill'in zgrlk zerine'si hangi ylda yaymlan

m tr?
a. 1 709 b. 1 759
c. 1 809 d. 1 859
28 Michel Foucault hangi ylda lmtr?

a. 1 884 b. 1 948
c. 1 984 d. 1 994
29 Marx'n Kapitalinin basm hangi yl tamamlanm tr?

a. 1 833 b. 1 853
c. 1 873 d. 1 893
30 Nietzsche hangi ylda lmtr?

a. 1 880 b. 1 900
c. 1 920 d. 1 940
4. Tur: Eserler
31 1 789'da Ahlakn ve Yasamann lkelerine Gii'i kim yaz
mt r?
a. John Stuart Mill b. Thomas Hobbes
c. Thomas Reid d. Jeremy Bentham
32 Dil, Doruluk ve Mantl< ki m yazm tr?

a. A. J . Ayer b. Ludwig Wittgenstein
c. J. L. Austin d. Gi lbert Ryle
33 Hangisi Wittgenstein'n yaarken bas lan tek eseriydi ?

a . Tractatus Logico-Philosophicus
b. Felsefe Soruturmalar
c. Kesinlik zerine
d. Matematiin Temelleri zerine Dnceler
l 78 Jullan Baggini - Jeremy Stangroom
34 Anari, Devlet ve topya'nn yazar kimdir?

a. John Rawls b. Robert Nozick
c. Mikhail Bakunin d. Thomas More
35 Bertrand Russell Principia Mathematica'y kiminle beraber

yazd ?
a . G. E. Moore b. Frank Ramsey
c. Ludwig Wittgenstein d. Alfred North Whitehead
36 Felsefenin Tesellislni ki m yazd?

a. Alain de Bottan b. Boethius
c. Lucretius d. Seneca
37 Aadakilerden hangisi Kierkegaard'n bir kitab deildir?

a. Tekrar
b. Felsefe Paralar ya da Bir Para Felsefe
c. Korku ve Nefret
d. lmcl Hastalk Umutsuzluk
38 Dinsel Deneyimin Trlerini kim yazmtr?

a. William James b. Aquina'l Thomas
c. Aziz Anselmus d. Soren Kierkegaard
39 Ak Toplum ve Dmanlar'n kim yazmtr?

a. lsaiah Berlin b. Bertrand Russell
c. Kari Popper d. Antony Flew
40 Nietzsche neden bu kadar iyi kitaplar yazd sorusunu han

gi kitabnda yantlamtr?
a. Byle Buyurdu Zerdt b. Ecce Hama
c. Deccal d. en Bilim
5. Tur: Teori ve lkeler

41 Hangi ilke Viyana evresiyle birlikte anlr?
a. ift etki ilkesi b. Carnap-Schlick ilkesi
c. Dorulama ilkesi d. Heisenberg'in belirsizlik ilkesi
42 Hangi ilke eyleri gereinden fazla oaltmamamz buyurur?

a. Occam'n usturas b. Hume atal
c. Moore'un kltcs d. Platon diyalektii
43 Bir kelimenin iki farkl anlamn bir araya getirerek yaplan al

datmann ad nedir?
a. Sestelilik b. atallanma
c. Semantik onay d. Tr ve hususiyet karmaas
44 Kategori hatas fikrini kim yaratt?

a. Bertrand Russell b. Aristo
c. A. J. Ayer d. Gilbert Ryle
45 Bunlardan hangisi felsefi bir ilke veya argman deildir?

a. Hume atal b. Pascal'n bahsi
c. Foucault sarkac d. Occam'n usturas
46 Monadoloji olarak bilinen metafizik sistemini kim gelitirdi?

a. Spinoza b. Leibniz
c. Husserl d. Erasmus
47 Hangi siyasi ideoloji Edmund Burke'un felsefesiyle beraber

anlr?
a. Liberalizm b. Muhafazakarlk
c. zgrlklk d. Sosyalizm
48 Hangi siyasi ideoloji Mikhail Bakunin'in felsefesiyle balant

l d r?
a. Anarizm b. Liberalizm
c. Muhafazakarlk d. Sosyalizm
49 Hangi felsefe ekol Dewey ve Pierce'la en yakn ilikilidir?

a. Duygusalclk b. Pragmatizm
c. Mantksal Pozitivizm d. dealizm
50 En bilinen kitabnn ismine gre Paul Feyerabend neye kar

yd ?
a . Teori b. Akl
c. Ahlak d. Metot
6. Tur: Kank Sorular

51 Tanr'nn ister istemez var olan bir varl k olduunu gster
meye al an argmann ad nedir?
a. Teolojik argman b. Ontolojik argman
c. Kozmolojik argman d. Deontolojik argman
52 Bir ad hominem argmannn ayrt edici zellii nedir?

a. Belirli bir bireyle ilikilidir
b. Argmanlarndan ok, kiiye sald rr
c. Evrensel insan doas na seslenir
d. Nihai ve kesindir
53 Aa daki lkelerden hangisi Locke, Berkeley veya Hu

me'dan birinin lkesi deildir?
a. ngiltere b. rlanda

c. skoya d. Galler
54 Kelimenin etimolojisine gre, bir filozof neyi sever?

a. Hakikat b. Bilim
c. Hayat d. Bilgelik
55 1 8. yy. Ayd nlanma filozofu Rousseau, ocuklar hakknda

neyi itiraf etmitir?
a. Onlar dvdn
b. Hepsini yetimhanelere b raktn
c. Baka ocuklarla kaynamalarna kar ktn
d. Hi ocuk yapamadn
56 Albert Camus futbolda hangi mevkide oynamtr?

a. Kaleci b. Defans
c. Orta Saha d. Forvet
57 Aa dakilerden hangisi Nobel Edebiyat dln geri evir

mitir?
a. Albert Camus b. Bertrand Russell
c. Jean-Paul Sartre d. Martin Heidegger
Dndln Sandn eyi Gerekten Dnyor musun? 181
58 1 946 ylnda Wittgenstein Popper'i iddialara gre neyle teh

dit etmitir?
a. Balta b. Halka rezil etme
c. Sng d. Yumruklar
59 Hangi filozof karsn ldrmtr?

a. Louis Althusser b. Paul Feyerabend
c. Herbert Marcuse d. Friedrich Nietzsche
60 Berkeley'nin idealizmini bir taa tekme atarak kim rtme

ye al m tr?
a. James Boswell b. David Hume
c. Samuel Pepys d. Samuel Johnson
Ka puan aldnz?
te doru cevaplar:
1 c 11 d 21 a 31 d 41 c 51 b
2 b 12 d 22 b 32 a 42 a 52 b
3 a 13 c 23 b 33 a 43 a 53 d
4 a 14 d 24 c 34 b 44 d 54 d
5 d 15 a 25 c 35 d 45 c 55 b
6 c 16 b 26 a 36 b. 46 b 56 a
7 d 17 a 27 d 37 c 47 b 57 c
8 a 18 c 28 c 38 a 48 a 58 c
9 b 19 b 29 d 39 c 49 b 59 a
10 c 20 a 30 b 40 b 50 d 60 d
Cevap Boethius, fakat Trke evirilerde hem Alai.n de Botton'un hem

Boethius'un eserleri Felsefenin Tesellisi olarak geer.. lngilizce'de ise Boethius'un
eseri sorudaki gibi The Consolation of Philosophy iken, Botton'unki Consolations
of Philiosophy'dir . .N.
Bu sefer derin analiz yok, sadece bize gre puanlann

zn ne anlama geldiinin yornmlanmas ve deerlendirme
si var.
50+ Felsefe hakknda bilmediiniz eyler bilinmeye deer de

il.
36-49 Felsefe hakknda bildiiniz eyler gerekten bilinmeye

deer.
23-35 Felsefe hakknda bildiiniz eyler ancak bilinmeye de

er.
1 1 -22 Felsefe hakknda bilmediiniz eyler bili nmeye deer.
<10 Felsefe hakknda bildiiniz eyler bilinmeye deer deil.

STEYN GNDERELM!
HTKTAP'tan kan btn kitaplan;

www . hitkitap. com
sitesinden veya 02 1 2 5 1 3 8 1 57'den

indirimli olarak alabilirsiniz.

Dusundugunu Sandigin Seyi Gercekten

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Dusundugunu Sandigin Seyi Gercekten

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Dndn Sandn eyi

Gerekten Dnyor musun?

Trkesi: Mehmet POZAM

Julian Baggtni ve Jeremy Stangroom

Redaksiyon: Seda Toksoy

2006, Julian Baggini ve Jeremy Stangroom

Yayn Koordinatr: Glen lker

Kitap Matbaas'nda baslmtr

Girt . . . ....... . . . . ..... . . . ...... . . . . .. . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . 7

2. Mantkl Olduunu mu Sanyorsun? ... . . . .. .. .. . . . ... . . 31

3 . Beyin Jimnastii . . ... . .. . . . . ... .. . .. . . ... .. .... .. ... . ... ... . . . . . 45

4. Kendi Tann'n Kendin Yarat. . . . . . . . . . .. . .. . . . . . . . . . . . . . 59

5. Sava Meydan: Tann . . . . . . . . . . . .. . .. . . . ... . . . . . .. . . . . . ... .. .... . 71

10. Canl Kalmak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ... . . . . . . .. . . . . . . ... . . . . . . . 1 49

12. En Temel Felsefe Testi . . . . . . . ...... ...... .... . . . . . . ... . . . . . . . . . 1 73

Bu kitap fikrini destekledikleri iin George Miller ve

Descartes'n gayet zeki bir adam olduu kukusuz. Fa

Neleri gerekten dndmz kavranlmas son de

1 . Bir kurun ya da tkenmez kalem aln. Kurun kalem sizin iin

2. Sakn hemen kendinizi savunmaya kalkmayn. Yanlmaya

3. Her aktiviteyi yava yava ve dikkatle yapn. Zeki bir ocuun

FELSEF SAGLIK KONTROL

Kendime ait grlerim var - gl grler - fakat her zaman on

Clint Eastwood'un mehur bir laf vardr. "Grler gt

fadelein hepsi iin yzde 100 katlyorum veya yzde

1. Objektif hibir ahlaki standart yoktur, ahlaki

2. Bakalarna zarar vermedike herkes kendi

3. nsanlar bir yere yryerek veya bisiklete ya da

4. Baka birinin hayatna son vermek her zaman

5. Yaama hakk yle temel bir haktr ki, hayat

6. Gnll tenazi yasad kalmaldr.

7. Ecinsellik yanltr, nk doal deildir.

8. Bir eyin varln kantlama olana yoksa bile

9. Kiisel kullanm amacyla uyuturucu tamak

10. Her eye gc yeten, her eyi seven ve her

11. kinci Dnya Sava meru bir savat.

12. Bir seim yaptktan sonra, insann br trl

13. Bireyleri sadece becerilerine gre yarglamak

14. Sanat eserlerine ilikin yarglar tamamen beeni

15. Bedensel lmden sonra insan fiziksel olmayan

16. Devlet, etkinlik ve gvenlik testinden gememi

17. Gerein ne olduuna dair objektif bir doru

18- Ateizm tpk dier inanlar gibi bir inan

19. Dzgn salk hizmetleri ve ilalar toplum iin

20. Belirli koullarda, gemite kendisine verilen

21. Alternatif ve tamamlayc ilalar, yaygn kullanlan

22. Ciddi beyin hasarlar bir insan n tm bilincini ve

23. Kiinin kolayca engelleyebilecei halde masum

24. insan karlar uruna evre, sebepsiz yere zarar

25. Michelangelo tarihteki en iyi sanatlardan biridir.

26. Bireyler kendi bedenleri stnde paylalmaz

27. Soykrmlar insanln byk ktlkler

28. Yahudi Soykrm az ok tarih kitaplarnn anlatt

29. Dvletler, gelimekte olan lkelerde hayat

30. Gelecek nceden belirlenmitir; bir insan n

S1 ss S10 S17 S24

Katlyorum Katlyorum Katlyorum Katlyorum Katlyorum

S27 S29 S23 S28 S3

Katlyorum Katlmyorum Katlyorum Katlyorum Katlmyorum

S2 S26 S4 S12 S19

Katlyorum Katlyorum Katlyorum Katlyorum Katlyorum

Katlmyorum Katlyorum Katlyorum Katlyorum Katlyorum

G11 G12 G13 G14 G15

S20 S22 sa S14 S16