Gaznelilerde Saray Mimarisi ve Sanat

Tarihi Beyhkden, Sultan I. Mesudun (1030-41) byk bir mimari kabiliyete sahip olup,
saraynn plnn kendisinin izdiini ve Abdlmelik adl bir mimarn yardm ile 4 ylda
tamamlandn (1036) reniyoruz. 1948de ilk defa Schlumberger, Bust kalesi yaknnda,
Leker-i Bazar kefetti. Buna eskiden Lekergah denirdi.

Hilmend nehri kysnda ykselen yapdan en byk ve en nemlisi olan gneydeki Byk
Saray, bir dirsek zerinde, iki cepheden nehre bakmaktadr. Yer ve manzara bakmndan
fevkalade bir grn vardr. Byk Sarayn gneyinde sur duvarna dayal Ulu
Cami uzanyor. XI. yzyln bandan ve Sultan Mahmud zamanndan kalan en eski saray
budur.

nnde bir alay meydan vard. Geni bir bulvar, d kapya kadar gtryordu. Burada, iki
katl gsterili tuk ve terrakota dekorlu nilerle ssl bir cephe ve renkli tuk oyma sslemeler
de vard. Bunlardan bir para, Kabil Mzesi deposundadr.

Byk ksm, tula temeller zerine kerpi, baz nemli blmleri tamamyla tuladan yaplm
olan saray kuzey-gney ynnde 164 m. dou-bat ynnde 92 m., d avlu ile uzunluu 1/2
km. kadard. Cephenin ortasndaki derin kapdan, havari bir mekana buradan da sarayn drt
eyvanl avlusuna (6345 m.) giriliyordu. ByleceKarahanl kervansaraylarnda grdmz
drt eyvanl avlu emas, Gaznelilerde daha gelimi olarak karmza kmaktadr.

Leker-i Bazar Saray Plan

 Leker-i Bazar Saray, taht odas plan

Burada gze arpan yeniliklerden biri de taht salonundaki sslemelerdi. Duvarlarn st ksm
pimi tula hamurundan, kenar kf yazl ortas geometrik blmler iinde palmet ve
rumilerle yksek kabartma ve derin oyma sslemelerle kapl idi. Bunlardan bir para Kabil
Mzesindedir. Duvarlarn alt ksmnda ise ok renkli tempera duvar resimleri (fresk) birbiri
arkasna sralanm 44 askeri canlandryordu. Aslnda bunlar 70 askerdi. Figrlerin balar
silinmi, sadece vcutlar kalmtr. Kyafetleri eitli motifler ve canl renklerle ahane
kaftanlar, yumuak izmeler ve bunlarn zerine kadar inen pantalonlardr. Bu eit kyafet Orta
Asya Trkleri iin karakteristiktir. Askerler arasnda grlen av kular, doanclara iaret eder.
Omuzlara dayal bir silahn yalnz sap kalmtr. Ykntlar arasnda bir ss stuncuu
zerindeki fresk salam halde gen bir insan ban gsterir ki, bu ay yzl badem gzl
diye tannan Trk tipini canlandrmaktadr. Kaftanlar bir kemerle belden balanm ve
kemerden aa uzanan kaylarn ucuna lzumlu eya ve torbalar aslmtr. Kollarda tiraz
eritler vardr. Uygur fresklerinden tannan bu eit kyafetlere, Samarrada Trkleri
canlandran tasvirlerde de rastlanr. Freskler tamamen sklm, ancak ikisi salam halde,
Kabil Mzesine getirilmitir.
 Leker-i Bazar Saray, taht odas freskolar

VIII. ve IX. yzyl Uygur freskleri ile Lekeri Bazar freskleri arasndaki benzerlik ok aktr.
Bu fresklerdeki askerlerin kimler olduu Czcnnin Tabakt Nsr adl eserindeki u
satrlardan anlalyor: Gazneli Sultan Mahmudun 4000 kiilik bir muhafz ktas vard.
Merasimlerde, tahtn iki tarafnda, ikier bin kii olarak sralanrd. Sadakiler drt sorgulu
kalpak ve altn yaldzl grz (sapl topuz) soldakiler, iki sorgulu kalpak ve gm yaldzl grz
tayorlard. Fresklerdeki askerler bunlardr. Omuzlarna dayal silahlar da grzdr. Bunlarn
ucundaki topuzlar balarla birlikte tahrip edilmitir.

talyanlar tarafndan Bombac ve Scerrato bakanlnda, Gaznede 1957-58 yaz ve sonbahar

aylarnda balayp, son yllara kadar devam eden kazlarda, Sultan III. Mesudun saray
meydana karlmtr. Bir mihrap nii zerinde, sultann ad ve 505 yl Ramazan aynn ilk
gn olarak tarihi (3 Mart 1112) okunmaktadr. Nesih kitabe, Muhammed bin Hseyin bin
Mbarek olarak mimarnn adn da vermektedir.

Gaznelilerin bu saray, mimari bakmndan ok nemli olup, 4 eyvanl avlu, plnn esasn
meydana getirmektedir. Tamam 50.60x 31.90 m. olan avluda, taht odasn iine alan gney
eyvan dierlerinden daha geni ve derindir. Avlunun kuzeybat kesine, herhalde sonradan,
iki sra halinde drder payeli, drt ke kademeli mihrab olan, kk dikdrtgen biiminde bir
cami yaplmtr.

Gazne Saray Plan

Avluyu eviren duvarlar tuladan olup, st taraflarnda ok gsterili terrakota ve tuk plastikle
sar, krmz ve mavi renkli geometrik sslemeler ve yazlar, nilerle eyvan cephelerini
kavramaktadr. Alt tarafta, avluyu eviren 70 cm. ykseklikte, ilenmi mermer levhalardan
44 yerlerinde bulunmutur.

Bunlarn tamam 250 m.yi bulan 510 mermer levha idi. st kenarlarnda iekli kf haflerle
boydan boya Farsa bir kitabe vardr. Ribat- Melikten sonra, Trk mimarisinde grlen bu
ikinci Farsa kitabe, aslnda 250 m. uzunlukta idi ki, bunun bir ei daha yoktur. Kalan izlerden
anlaldna gre, kitabeler ve sslemeler parlak krmz zemin zerine lacivert renkli idi.
Mermer levhalarn alt kenar, ince bir erit halinde rumiler ve kvrk dallarla ilenmi, yarm
metreden daha geni olan asl orta blm ise Gazneli sanatnda, karasteristik dilimli
kemerlerin iini dolduran palmet, lotus ve rumilerden ibaret alak kabartmalarla sslenmitir.
dilimli kemerler, Samarra tuk kaplamalarnda da grlr.

Ayrca mermer levhalarda kvrk dallar arasnda hayvan ve ku figrleriyle sslemeler de

vardr. Bunlardan da nemlisi i mekanlarda kullanlm eitli parapet (ayrm) levhalardr ki,
bu ift tarafnda da kabartmalar bulunan mermer levhalarda muhafzlar, svariler, dans eden
kadnlar gibi insan figrl kabartmalarn da yer almasdr. Leker-i Bazar saray kendi
karlatrlrsa, devlet merkezinde tamamen tuladan yaptrlm olan Gazne saraynn
duvarlardaki mermer levhalar, parlak mermer demeler ve cephesindeki ok renkli
sslemelerle daha muhteem ve gsterili olduu anlalmaktadr.

Gazne Saray avlusu mermer levhalar

III. Sultan Mesud, Hint seferinden ald ganimetlerle son saltanat ylnda bir cami yaptrmtr
ki bunun minaresi onun adn tayan kitabesiyle ayaktadr. Saray, sultann merkezi olup,
karsndaki ar, pazar yeri, cami ve minare ile byk bir klliye meydana getiriyordu. Kazlar
bu klliyenin plnn aydnlatabilir. Kazlarda yeil, sar ve kahve renkli olarak tek renkli srla
rlief halinde yrtc kular, rozet ve ieklerle ilenmi iniler bulunmutur ki, bunlar
Gaznelilerin son zamanlarndan (XII. yzyl ortalar) kalmtr.

Gazne Saray, n yz: Dans eden kadnlar; Arka yz: Trk muhafz.

Sultan Mesud lnce olu Arslan ah, bu saray terk etmi, Devlethane denilen kendi saraynda
ta giyip orada kalmtr. 1150de Gazne Saray da Gurlulardan Alaeddin Cihansuz ve dal
kabileleri tarafndan bir hafta yamalanp tahrip edildikten sonra yaklmtr. Fakat Gazneli
Behram ah, hemen tekrar Gazneye hakim olmu, sonra Seluklular, Gurlular,
Harezmahlar sra ile Gazneye gelmiler, 1221de Cengiz ordular Gazne lkesini tamamen
ykmlardr.