OUZ DESTANI

Reideddin Ouznmesi, tercme ve tahlili

Zeki Velid TOGAN

2 Bask
stanbul 1982
ENDERUN YAYIN LARI : lO

ENDERUN KTABEY
Beyazsaray, Kitaplar ars
No. 46 Beyazt - stanbul
Tel. ; 22 40 51

% inO D E T O
o f ^ e ; 3A>m iyi
S7 87 04>B7 37 BB
 N D E K L E R

nsz, ksaltmalar ....................................................... 9 14

[I. Blm]
Ouzlann ve Trklerin Tarihi ................................. 17-78

[II. Blm]
Noar ........................................................................ 81 114

[III. Blm]
Ouz Destamna Ait Mlhazalar ............................. 115 152

Ouz Destamnm yazl yeri, tarihi ve

yazl artlar ......................................... 117 127

Ouz Destannda bahis konusu olan H

kmdarlar, slleler, ahslar ve hdiseler 128 147

Ouz Destanna ait aratrmalarn neticesi 148 151

Tetkiklerin son neticeleri ................... . 152

Dizin ........ ................................................................ 153 164

 NSZ

Bu eser merhum Ord. Prof. Dr. A . Zeki Velidi Togan'm zerinde al

t son iki eserden biridir. Uzun zamandr bu eserle ilgili almalarm srdr
yordu. Tercme ve notlarm peyderpey hazrlamt. Lkin Ouz Destannn
kendisinin de mid etmedii geni bilgi muhtevas karsnda bu tercme ve not
larm da yerine gre dzeltmi ve gelitirmiti. Bu destan zerinde daha esasl
ve temel neticeler elde etmek safhasnda iken hastal buna engel oldu. Ancak
hastnede bile almaktan geri durmamt. Son gnlerine kadar J. R . Hamil-
ton'un Tokuzoguz et Onuygur makalesi elinden dmyor, baz notlar hazr
lyordu. Bunlar ne yazk ki, burada kullanlamad. Bunlar gibi ilerde kabile
cek notlan. Tanr nasib ederse gelecek basklarnda kullanmak midiyle bu eseri
biran nce yaynlamak istedik. Bu ayn zamanda onun bir arzusu, vasiyeti idi.
Burada eserin hazrlan hakknda da ksaca bilgi vermek isterim. Terc
meye 1965-66 yllarnda balam, en son olarak 1970 ubatnda Antalyadaki
ksa tatillerinde bir daha okuyup tashih etmilerdi. Burada sunulan tercmenin
esas budur. Lkin baz eski kelime ve thfrler yeniletirilmi, biraz da slb
dzeltilmitir. Bu bakmdan tercmede grlebilecek yanllar, asla Zeki Velid
Togana ait saylmamaldr. Onlar ifdeyi gzelletirme niyetindeki bu satrlar
yazana aittirler.
Bu eserin asl ehemmiyeti destann tahlilidir. Ancak bu eserde destann tam
olarak tahlil edildii de iddia edilemez. Burada sadece destann Trk tarihi ba
kmndan ehemmiyeti umum olarak kesinlikle gsterilmitir. Bu geri pek iti
nal bir plna gre yaplmamtr. Lkin Trk tarihinin girift meselelerini byle
ancak umurri katlaryla ortaya koymak da herhalde yeterli saylmaldr. Merhum
hocam, eitli zamanlarda birok ynlerden tahliller yapp kaleme, almt. Bun
lar sralannca baz tekrarlar grld, bunlar son defa kendileri gzden gei-
remedikleri iin bunlar dzenlemeye cesret ettik. Bu hususta son yazdklar
esas olmutur. Tahlil ksmnda vey dier yerlerdeki tekrar gibi grnen husu
siyetleri bu bakmdan tam olarak ortadan kaldramadk. Bu tahliller bazen not
larda, fakat okluk tahlil blmndedir. tiraf edelim ki, Ouz Destannn aza
metini, onun tarihimizi anlamak ynnden nemini, elbette bu tahliller tam ola
rak izah edecek deildir. Ouz Destannn incelenmesindeki glkler, herhalde
bu eserle giderilmi olacak ve bu Trk Destan daha geni ve ak olarak ince
lenecektir. Bu ok nemli gelimelerin ve ilerlemenin de bir balangc olacaktr.

Tercmede esas olan metin, kendisindeki metindir. Bu metni de 1923 Ara

lk'nda Paris Bibliotheque National, Spl. Persan 1364 numaral yazmadan istin
sah ettii metni, dier nshalarda karlatrarak elde etmitir. Fakat bu nsha
zerinden yapt tercmeyi, daha sonra Prof. A. A tein Cmi't-tevrih ne
rinde kulland nsha ile karlatrp dzeltmitir. Bu ekilde elde edilen,
ksmen bu satrlarn yazarnn da sonradan ikmal ettii bu farsa metni de ya
knda neredeceimizi mid ediyoruz. Bir hususu burada izahta fayda vardr.
Tercmede grlen satr numaralan, yazs okunakl ve zel isimlerin imlsn
daki doruluu ile fotoraf neri iin elverili S nshasna gre verilmitir. Ouz-
nme metni neredilinceye kadar bu satr numaralar herhalde faydal olacaktr.
Zaten Prof. K. Jahnn almanca tercmesinde bir fotoraf metni verilmitir.

Zeki Velid Togan'm tasavvuru, Ouz Destannn hu rivayetinin tercme

sini, Eblgazi Han'n metni ile beraber neretmekti. Bu neir ayn sahifede her
iki rivayetin ayn mlumat yanyana getirilmek suretiyle yaplacakt. imdilik
byle yaplmamakla beraber, ilerde bu ekilde bir neir yaplacaktr. Bir dier
dncesi de Ouz Destann dier Trk destan ve rivayetleri ile birlikte neret
mekti. Destanlara gre Eski Trk Tarihi vey Trklerin mene' efsnelerB
adm verdii bu eserin bir blmn Ouz Destan tekil ediyordu. Ancak Ouz
Destan bizim iin daha nemli olduundan bu blmn daha nce nerine de
almt. Dier efsne ve destanlar ihtiva eden kitabn da yaknda neredebi-
leceimizi mid ediyoruz.

Bu eserde translcripsiyon sistemi yerine, Prof. Z. V. Togan'n tedenberi

kulland daha sade sistem tatbik edildi. Yni balca kaf yerine ile sert ha
harfi yerine ax. Fakat bu sonuncu harf pek nadir olarak kullanld. aHan vs.
gibi gerei olmayan yerlerde bu harfi kullanmadk. Keza destann asl farsa
metniruieki trke kelimeleri de korumaya gayret ettik. Byle kelimelerin ilk ge
tii yerlerde asli imlsna uygunluk esas alnd halde, ok getii hallerde g
nmz imls tercih edildi. Notlarda pheli isim ve kelimeler izah edilmi, asl
imllar verilmitir.
Bu eserin birok eksiklikleri olduunu da biliyoruz. Bunlarn balcas bib
liyografyann olmamasdr. Dier taraftan destann metnini vermemek de eksik
liktir. Bunu ksmen Prof. K. Jahn'n verdii metin karlayabilir. Bibliyografya
iin de yine Prof. K. Jahn'n verdii bibliyografya ile Prof. A . N. Kononov'un
aecere-i Terkimeo nerinde verdii bibliyografya mkemmeldir.
Ouz Destannn bu rivayetinin Trk okuyucularna sunulmas, hereyden
nce merhum Prof. Zeki Velid Togann byk Trklk ak ile olmutur. 1970

10
bahar aylarnda, gecenin ae saatlerine kadar alp bu eseri bitirmeye gayret
etti. Onun korkun enerjisi ve gayreti olmasa idi, herhalde Ouz Destan zerin
deki bu eser daha ok beklerdi. Eserin yayn alanna kmasnda muhterem e.i
Nazmiye U. Togan'tn byk emei gemitir. Muhterem Orhan aik Gkyay'n
eserin hazrlanndaki Hayretlerini zellikle zikretmeliyim, ilim yolunda daha ilk
admlarn atan bu satrlarn yazan ise, sadece metni daha iyi anlalr hale sok-
maya gayret etmitir. Notlarda ve dier ksmlarda, keli parentez iindeki ifa
deler de, bana aittir; Asl tercinedekiler ise Reideddin'e ait olduu tahmin edi
lenlerdir. Benim bu almalarm sarsnda yardmlarn benden esirgemiyen aziz
arkadam Dr. F. Ferzannejad'a ve basks srasnda her tiirlii kolayl salyan
Ahmet Sait Matbaasna teekkr ederim.

9 - i-
23.V .1971
Dr. Tuncer B A Y KARA
Erzurum

11
 OUZ DESTANLARI RENMNE AtT
KAYNAKLAR VE KISALTMALARI

Britegin ve Ouz Destanlar ile muvzi olarak bu iki destan ekillerinin

Temr ve oullan devrinde vcda getirilen kark rivyetleri vardr. O D riv-
yetlerinin esas kayna Rededdin(ksaltma ile R )in Cmit-Tevrih kitabnn
ikinci cildinde Trih-i Oguzn ve Trkn unvanyla nakledilmitir. Ouz Des-
tanlannm uygur harfleriyle yazlan bir paras {O D U), aatayca yazlm ve
Uzunkprde bulunmu paras (O D U K), Dede Korkut hikyeleri (D D O),
aynca bu rivyetlerin Yazcolu Ali tarafndan naklolunup Seluknme'sine ek
lenen ve ayn mevzularn bir fihrist ekUnde hlsalar vardr (O D Y O). Ayrca
Ojz Destannn Reideddinin birinci cildinde verilen ksa ekli vardr.
Rededdinde nakledilen Ouz Destan (O D ), Ouz Han ve halefleri ile
Ouz uruklarnn, Bat Trkistan ve Edil sahalar esas olmak zere Trk dn
yasnn bat ksmlarnda cereyan etmi hdiselerin tasvirinden ibrettir. Reded-
dinin her iki Ouz Destan rivyeti bize mteaddit nshalar halinde gelmitir.
Bunlar u ekilde ksaltmalarla belirtilmitir;

H a : Tarih-i Ouzann Rededdin daha hayatta iken istinsah edilen ve

minyatrlerle tezyin edilen, daha sonra Hafiz Abrunun Mucmal at-
tevrih kitab iine alnan yazmas. Topkap Saray^ Hazine 16S3 nu
marada, vr. 375-391. te beride eksii var.

X - : Ayn eserin yine Rededdin hayatta iken istinsah edilen ve Topkap

Saray, Hazine 1654 numarada kaytl nshas. Minyatrlerle sslen
mi, ancak baz sahifeler eksik: vr. 237b-250b.

S : Ayn eserin Topkap Saray, III. Ahmed ktphanesi 2935 numarab

nshas olup, Ulu Bekin ktphnesi iin istinsah edilmitir: vr.
309a 324a. Tercmemizdeki satrlar bu nshann satr numarala
rdr.

B : Ayn eserin Topkap Saray, Badat Kk, N o: 282deki nshas.

13
 D : Ayn eserin Sleymaniye, Damad brahim Paa kitapl 919 numaral
nshas.

R , C t I, X e t : Rededdin, Cmit-tevrih, C. I, rusa yeni tercmesi;

Xetagorov ve arkadalannm neri: Moskva 1952-60.

R , C t. r, B e r e z i n : Rededdin, Cmit-tevrih, c. Ide Ouz Hana

ve Trkmen kabilelerine ait ksm; rusa tercmesi ve haiyeleri;
Sbornik Letopisey, c. I, Petersburg 1861.

R , A 11 z d e : Rededdin, Cmi't-tevrih, farsa metin, c. I. H. Alizde

neri, Bak 1965.

R : Rededdin Faziullah.

A g : Eblgazi Bahadr Han, ecere-i Terkime, A. N. Kononov neri, trk-

. e metin, rusa tercmesi ve notlan; Moskva-Leningrad 1958.

O D U : Uygurca Ouz Kaan D estan: Bang - R. Rahmeti neri, stanbul

1936; A. M. erbak, Moskva 1959.

D D Q : Dede Korkut hikyeleri: O. aik Gkyay neri, stanbul 1938;

M. Ergin neri, Ankara 1958, 1962.

O D U K : Ouz Destannn Uzunkpr rivyeti : H. Namk Orkun neri.

Ouzlara Dair, Ankara 1935.

Y O O D P : Yazcolunun Tevrih-i l-i Seluk adl eserinin bandaki

Ouz Destanndan bir para, Trk Tarih, Arkeologya ve Etnografya
Dergisi, say II, (1934) s. 243-250.

O D : Ouz Destan.

O N : Ouz-nme.

14
 OUZLARIN ve TRKLERIN
TARH

( Rededdin Fazlullah Cmft-Tevrlh, Cilt II )

 OUZLARIN ve TRKLERIN
TARH

H a: 37Sb Trk tarihileri ve dili abuk rviler yle anla

X; 237b trlar: Nuh Peygamber A.S. ~ yeryzn ouUan arasn
S: 39b
da bltrd zaman byk olu Yafese Dou Uleri
ile Trkistan ve o taraflan verdi. Yafe, Trklerin
O lcay H an deyiine gre * Olcay Han diye lkp alr. O gebe
olarak yayordu. Yaylaq ve qlaq Trkistanda olup
yaz aylarm ^ tpan ehri^ yaknlarndaki Ortaq ve
Krtaqda*, klar da aym yrelerdeki, [Qaraqurum
diye mehur olan] Qaraqumdaki Borsuq adl yerde
geiriyordu. Burada iki ehir* vard: Birisi Tala, bi
risi Qan Sayram ki, bu son ehrin ok byk krk
kaps vard. [Bugn orada mslmaa Tvkler ya
yorlar. Ounnn memleketine yakndr ve Qayduya
aittir.] Olcay Hanm paytaht bu yerde idi. Onun
D ib Y avqn H an Dhb Yavqu Han adnda bir olu oldu. DhbLn mn
s taht ve makam, Yavqu ise halkn nderi demektir.
O byk ve tannm bir padiahd. Drt muteber ve
K ara H an hretli olu vard: O^-a-Han, Or-Han, Kr-Han ve
Kz-Han. Kara-Han veliahd olduundan babasnn ye
rine geip padiah oldu Onun ok talihli ve padiah
Ouzun douu la lyk bir olu dnyaya geldi. gn ve gece
anasmn stn emmedi. Anas artk onun hayatmdan
midini kesmi, kederli ve endieli idi. Bir gece r-
ysnda olunun kendisine bireyler sylediini grd:
Eer stn emmemi istiyorsan biricik Tanny ikrar
ve itiraf et; zerine olan hakkm olduu gibi farz
bil>. Kadn gece bu hli ryasnda grd. Bu
kavim kfir dininde olduu iin kadm meseleyi onla
ra anlatamad. Kocasndan gizli olarak Tannya imn
etti. Elini ge kaldrp dua etti ve dedi ki: *Ey Tan
X : 238a rm, bri ben brenin stn | bu ocukcazn
zevkine uydurup tath kl. Ouz o anda anasnn g
sne yapp emmeye balad. Bir yl geince babas

F: 2 17
 onda olgunluk ve asalet belirtileri grd ' *. Onun te
mizlik ve gzelliinden hayrette kald ve dedi ki: Bi
zim kavim ve uruumuzda bundan daha gzel bir o
cuk dnyaya'-' gelmemitir. ocuk bir yl sonra, [ay
n sa Peygmberinki gibi] dili alp konumaya ba
lad ve ben bir otada doduum iin adm
O u r koymak gerekir dedi. Ouz ocukluun
da ve byme anda, ergin oluncaya kadar daima
Tanry anp ona krederdi Her frsatta ister uy
kuda, ister uyank halde, yaratc Tanny muhakkak
anard. Ona Tannnn nurlu feyzi eriti. Her trl
H a; 376a bilim ve hnerde ok atmada J karg kullanmada, k
l almada ve bilgi hususunda leme n olacak ekil
de gelime gsterdi. Babas ona amcas Kz-Hann
Ouzun kzn nianlad Ouz kadn eve getirdi. Onu Tan-
evlenmesl imna ard. Kz kabul etmedi; Ouz da ona
yaknlamaktan kand. Babas olunun bu kza yz
vermediini grnce, dier kardei Kr-Hann kzn
ona istedi. Ouz ondan da ayn eyi istedi. Kz
ekindi ve eer beni bu hususta zorlarsan meseleyi
babana anlatrm; sonra o seni ldrr dedi. Ouz da
aralarndaki mnsebeti kesti Kara-Han Ouzun
her iki kzdan nefret ettiini anlaynca kk kardei
Or-Hann kzn istedi. Tesadfen--' bu kz, birgn
kendi cariyeleri ile su kenarnda gezip seyretmekte idi.
Cariyeler suda amar ykyorlard Ouz da bir av
dan dnyordu. Konumaya balayp Ouz ona ken
di maksadn anlatt: Eer dediklerime uyar, onlar
kabul edersen, seni zevcelie kabul ederim aksi tak
dirde teki gelinler gibi senden de kanr, uzaklap
ayrlrm. Kz yle dedi: Ben senden bir paraym;
her ne -* emredersen ona ba eer, itaat ederim. Nere
de senin halkan(kpen) bulunuyorsa oras bana kulak,
nerede (salarn tutturan) ember varsa oras bana
badr. Ouz bu kz eve getirdi ona yaknlat;
onu ok seviyordu. Kadn da ayn ekilde ona ball
m ve sevgisini gsteriyordu. Ouz nceki iki geline
yz evirmekte devam ediyordu. Bir gn Ouz btn
yaknlar ve dostlar ile ava gitmiti. Babas kfir Kara-
Han bu arada bir toy tertip etti. O, Ouzun eleri
olan- her gelinine kse tuttu ve yemek srasn
da bir ara evvelki iki, gelin, sonraki geline nisbetle

R
 daha temiz, daha gzel ve daha stn olduklar halde
Ouz niin onu *" daha ok seviyor; bunun sebebi ne
dir? dedi. Bu iki gelin ilerini dkmek iin byle bir
frsat bekliyorlard ve imdi tam sras olduunu gr
dler. Kinle ve dmanlkla dediler ki: Ouz bizi
tek bir T annya inanp ona ibdete davet etti. Biz
byle bir Tanr tanmyoruz dedik. O buna kzarak
bizden uzaklat. Bu gelin onun emrine uydu; by-
lece ona efkat ye sevgi gsterdi. imdi bu kar-koca
yeni dini tutmulardr; atalarnn dinini inkr edip
ona yz evirmilerdir. Kara-Han bunu o gelinden
sordu, kz inkr etti. Kara-Han fkelendi ve kinle dol-
S: 3lOa du \ Hemen o zaman kardelerini ve akrabalarn
toplayp onlara dedi ki: Olum Ouz ocukluunda
mesud, talihli ve padiahla istidatl idi. imdi ii
tiyorum ki, kendi dininden dnm ve baka bir Tanr
semi Bir ocuun bize ve mabudumuza ihanet edip
onu kmsemesi rezletine nasl katlanabiliriz?.
Kenge * ederek Ouzu ldrmeye '' karar verdiler.
Onu ezecek asker ve kuvvet topladlar. Ouza kar
sevgi ve efkt hissi ile dolu olan kk zevcesi bu
haberi duyunca, komularndan bir kadn kocas
Ouza haber vermek iin gnderdi. Ouz da savaa
X : 238b hazrland. ^

-OUZUN BABASINA, AMCALARINA, HISIM

VE AKRABALARINA KARI SAVAP" VE
OUZUN DMANLARINI YENMES
H a: 376b f Ouz avdan dnp evin yaknlarma gelince
babas ve amcalarn kendi yaknlan ile birlikte savaa
hazr halde buldu. Kendi nkerlerinin banda onlar
la arpt. Bu sava srasnda babas Kara-Han,
amcalar Kr-Han ve Kz Han ldrldler. Ouz
yerinde dayand ve yetnribe yl ^' amcalarnn uru-
lar ile daima arpt. Nihyet onlar yenip ezdi. On-

Kenge etmek, danm ak, meveret etmek, mvere et

mek m nasnda bir trke kelimedir. Bunu mvere ve-
y meveretle karlam ak istemiyerek aynen koruduk
(Kgarl, III, 365: D oerfer, 111. 613-614; A. Caferolu,
Eski U ygur TUrkesi Szl, 105-106; DrevnetyUrkskiy
Slovar, Leningrad 1969, s. 299).

19
 lann vilyet ve uluslann ta Karakurum telerine
kadar kendi idresine ald. Kl artklar nihyet onun
hkimiyetini kabul ettiler. Dediler ki ; Biz senin as
lndan ve soyundanz; ayn kkten treyen dal-budak-
lanz ve onlarn yemileriyiz. Niin bizi yok etmek iin
bu kadar urayorsun?!. Ouz dedi ki; Eer sizler
Tannya inanr, birliini^* kabul ederseniz cannz
aman bulur ve size oturmak iin Trkistan' > vririz.
Fakat onlar inkr gsterdiler. Ouz onlar Karakurum'a
kadar srd. Onlar da ister istemez yoksulluk iinde
Tula Irma * kenarndaki l ve vadilere gp ya
amaya devam ettiler. Orasm kendilerine yaylak ve
klak yaptlar. Bunlar fakirlik, yoksulluk, acz ve
krklktan her vakit zntl ve gaml idiler. Ouz
onlara aMuvaln ^ diye ad verdi; yni her zaman
kayg, gnl dar ve zavall olunuz; kpek derisi giyip
av eti yiyiniz bundan sonra artk Trkistana gelme
yiniz. [Bu yzden, Trkmenlerin inanna gre Mo-
ollar Kr-Han, Kz-Han ve Or-Hanm neslinden t
remi ve dou taraflarna sahip olmulardr. Amma
onlarn ne olduklar hususu doru olarak belli deil
teki iki kzn durumu, Tanrnn birliim kabul edip
etmedikleri ve Ouzun onlan kendi yamna alp alma
d da bilinmiyor] Ouz bu savalardan sonra
atndan inince a altn evin kuruhnasm buyurdu ve ora
da kendi taraftar ve dostlaryla bir toy yapt *. Ken
disine yardm etmek zere iltihakv etmi olan bir kavme
aUygur> adn verdi Trk dUinde izinden giden, uyan
demektir. Dier bir^ kavim de, dmanlar yama
edip ganimet, olcay alndnda, hayvanlar bunlar ta
mak iin yetimediinden Qanqltl?Li yaptlar. Bun
dan evvel tekerlek yoktu; (arabay) ilk defa bunlar
ina ettiler^. Levazm, arlk ve oIcaylan bunun
zerine koyarak tadlar, gittiler. ^ Ouz bundan do-
H a: 384a l a y ^ onlara Qanql (yni arabal)lar adm verdi
Tala, Sayram ve o taraflarn askerleri, Ouzun lke
sinde dikballk gsterdiler >. Ouz onlarn zerine
yryp yendi. Tala ve Sayramdan balayp Mavera-
nnehr, Buhara ve Horezme kadar zaptedip idresine
ald. Memleketin drtbir tarafnda oturan yaknlan
ile anlamasn yeniledi ki, evine ve yaknlarna saldr
masnlar ve o da cihangirlie gvenle giriebilsin.

20
 O U Z UN CHANGRLK N SEFERE
IKARAK MUHTELF LKELERE
ELLER GNDERMES

Ouz kendisiyle yaknlan arasndaki ekimeleri

dzene koyduktan sonra il * olmalar ve ba emeleri
iin Hindistana eliler gnderdi ve ml(vergi) istedi*-.
Hindistan halk ve byUkleri(yn) sert ve kaba cevap
lar verdiler. Eliler dndler. Hind ve Sind halkmn
isyn ve taknl devam etti. Ouz"^ Hindistan ze
rine sefere kt ve bu lkeyi dou tarafndan igal et
meye balad, nce U ludaq vilyetine varp, bir
mddet orada oturdu. Oradan Iqariyyeye gitti. Bu
ras dery(byk nehir) ile byk ve salam kaleler
arasnda bir dad *>. Nehri gemi ile gemek imknszd.
Ouz kelek(tulum) ekline benzeyen sal yaplmasm
emretti. Bununla nehri getiler ve bu tedbirle Iqariy-
yeyi aldlar. Hindistann dou tarafnda bir byk
lke daha vard. Padiah Snm(Tnesi) Oul Yama
Han B Ouzun Hind lkesine saldnp, oray istil et-
S: 3i0b tiini haber abnca il o l m a k | ve itaat etmek niye
tini gsterip vergi vermeyi de kabul etmiti. Fakat
Ouz onun lkesinden dnnce dmanlk gsterdi,
kar koyup isyn etti". Ouz geri dnerek onu ya
kalayp ldrd ve memleketini de zaptettirdi. Oradan
yola karak ulat heryeri ald *. Bylece btn
ini, Main diya;n ve Nenkiyas = ele geirdi. Ora
lardan pek ok mal ve ganimet alp kendi vatan olan
Trkistana dnerek Ortaq ve Alataqa indi. Alma-
lq yaknlarnda Turqunlutaq ve Turqanlutaq ok yk
sek ve b a d n d r c ik i dadr. <TurqanD ve atur-
qun bu dalarda biten iki eit ottur; dalar bu ot
lara gre adlandrhnlardr Ouz buraya varp in
dikten sonra ondrt gn orada oturdu. Bu yrenin pa
diah. olan nal Han ^ Ouzla savamak iin asker
toplad. ki ordu karlap savatlar. Muharebe seK^z
gn srd ve her iki taraftan da ok asker krld

Burada il, tbi olan, T rk devletinin ve lkesinin bir

paras olup taat eden m nsnda b ir trke kelimedir
(E>oerfer, II, 194-201. Asm Efendiye gre de dost, mu
vafk, muti, cem aat ve airet anlam m dadr. Getii yer
lerde aynen koruduk)'.

21
 Nihyet sekizinci gn develeri ve katrlar birbirine
H a: 384b balyarak bir saf yapp ^ askerin nne koydular. Ev
leri, adrin ve ykleri barikat yapt. Bunun ardn
dan yamur gibi ok yadrdlar. Bylece Ouz galib
geldi ve nal Han ldrd; memleketini ald. Bura
dan kendi yurdu olan Ortaq ve Krtaqa hareket et
ti. Maksad burada atlarn semiirtmekti. nk Kuzey
lkelerini fethetmeye kararl idi. Beyleri ile yolda
kenge etti. Burada Hind yrelerinin meselelerini hal
letme yolunda baz kararlar alnd. yle ki, ilk ola
rak Amuy nehrinin Pencabndan gemeye karar ve
rildi. II olup itaat etmeleri iin Gur, Garcistan ve "*
o taraflara eli gndererek vergi vermeyi kabul etme
lerini bildirdi. Eer kabul ederlerse ne la, yoksa sa
va olacakt. Ordu ilk olarak "* Garcistan taraflarna
yrd ve eliler gnderdi. Gur hkmdan elileri son
derece sayg ile karlayp arlad, itaat ve iUik keme
rini can beline balad. Kendisi hemen Ouzun ya
nna gidip her yl vergi vermeyi zerine ald. Vilye
timizin yaknlarnda ve evresinde dman oktur
dedi. Ouz, nceden yz seme svariyi Gur hkm
dar ile beraber haberci olarak o vilyete gnderdi;
Eer il olup itaat ederlerse iyi, yoksa onlarla sava
nz dedi. Ouzun buyruu gereince btn Gur vi
lyetini, Garcistan, t Gazne, Zbil ve Kbile kadar
il yapp zaptettiler Onlara her yl hzineye. gnde
rilmek zere vergi tyin ettiler. Muzaffer ve galib ola
rak dnp Ouza katldlar Bundan sonra hep be
raber kuzey lkelerine doru g edip, G.r.k. ve Ba-
gurd tarafna yneldiler, ilk olarak Ulu Bagur adn
daki yksek bir kaleye eritiler. Burann hkimine
Qara-it Ya^ derlerdi. Ouz onun ordusunu yenerek
o yreleri itaat altna ald. Bu sralarda Ouz herke
se" efkt ve sevgi gsterdiinden yallar ve b
ykler kendisine Ouz Aqa adn verdiler. Grk ve
Bagurd seferine* balarken doksan bin ev ahali
Ouzun etrafnda toplandklarndan bunlara nOn to
kuz Ouzv ^ denilmitir. Ouz yolda kim geri ka-
Ursa yasa ile cezalansn, ge kalmasmlar diye ferman
kard. Bunlarn arasnda hayli yal ihtiyarlardan iba
ret bir topluluk vard ki, vcutlanna* dermanszlk
ktnden Ouzun bu gibi emirlerini yerine getir-

22
 mekten aciz idiler; onlarn harbedip savamas da
mmkn deildi". Onlar acz ve zayflklarm Ouza
bildirdiler. Ouz O halde hepiniz burada kaimiz^
diye emretti. Bu yer, Almalq yakmnda Aq-qaya'
admda bir yerdi [Aq-qaya farsada beyaz da ge
idi demektir.] Bu ihtiyarlar arasmda pek dirayetli,
akll, grm geirmi ve dnyann ac-tatl gnleri
ne - erimi Yu Hoca adnda birisi vard [ki Trk
dilinde yal adam demektir. Mool dilinde ise Qalsan-
qu (?; Bilgutay ?) d e n iliy o r T r k e d e yallara
Khocaa derler zira khoca kelimesi aslnda trke-
dir, farsa vey arapa deildir.] ^ Onun Qara-slk
adnda bir olu vard. Baba**^ oula dedi ki: Siz bilin-
miyen bir yola kyorsunuz. Aranzda bilgili yal kimse
de yok. Eer zor durumda kalrsanz ne yaparsnz ='?
iyisi mi beni yannza alnz, bir gn iinize yararm.
Oul dedi ki; Ey baba, Ouzun buyruuna nasl kar
gelebilirim?B. Sonunda onu' bir sanda iyice yer
letirip develerin zerine yklediler ve kendileri ile be
raber gtrdler. Grk ve Bagurd lkesine varnca
onlar ok zorba ve hilekr bir kavim idi. Kibir ve
gururlar yznden hibir hkmdara Iralarn eme-
milerdi. Ouz Kara-it adndaki padiahlarn yaka
lad. Grk ve Bagurd il oldular ve vergi vermeyi ka
bul ettiler. Oradan yola koyulduktan sonra nlerine
susuz bir sahra kt . yle ki bir damla glyana
bir damla su vermezlerdi. Kara-slk insanlarn susuz
H a: 378a
kaldn babasna bildirdi. | Yu Hoca dedi ki ^ :
S: 311a
birka inein ban biraraya balayp onlar ok susa-
yncaya kadar devaml koturunuz. Sonra onlan bra
kn; bu inekler trnaklarm bir yere vurup kazmaya
balarlarsa orada su bulunduuna irettir. Kara-
slk bir yerde byle denedi; su kt ve insanlar suya
kand. Ouz da bu durumu grnce Kara-slke
pek ok balarda bulundu (soynrgad), onu btn
ulusun y u r t s t y in etti. Oradan Atil nehri ze
rinde Oq (uruq) qran kk bulut (oq qran kl
yatub?) 3 admda bir yere geldiler. Burann halk Ouz
un geldiini iitince artk malup olduk diye saysz
hayvan ve eya brakp katlar. Asker nehrin ke
narna gelince suya baktklarnda, suyun berraklnda
altn ve gmten eyalar, leen ibrik ve kazan g-

23
 rerek bunlar suya dalp karmak istediler. Fakat su
yun iinde grdklerinden hi birey bulamadklarn
dan hayret ve dehet iinde kaldlar * Kara-slk
bu hususu babasna syledi. Babas ona acaba suyun
kenarnda ykseke bir yer yok mu? diye sordu
Kara-slUk evet dedi, suyun kenarnda kocaman
bir aa var. Babas o halde suda grlenler aaca
gizlenmi eyann akisleri olacak. Kara-slk gidip
aac dikkatle aratrd v orada gizlenmi olan altn
ve gm eya)a bulup hepsini Ouz'un nne y
d. Ouz bu mnsebetle Kara-slk'e bir daha saysz
balarda bulundu ve hayli iltifat etti. Ouz bu ara
da yle dnd: Biz cihan fethetmek gayesiyle dn
yann her tarafma gideceiz. //ucavMr yni asl
vatan ve yurdumuz olan Tala ve Sayram geride kal
d. Eer dmanlar bizim yokluumuzda buralar alr
larsa bizim iin talihsizlik (bednmhk), dmanlar iin
de bir hret vesilesi olacaktr Faizli kr midiyle
sermyeyi harcamak olmaz ^ dedi. Esas yurdannn mu
hafazas iin Our^ kavimlerini grevlendirdi. Our
kavimleri Tala ve Almahq vilyetine geri dnd ve
bu yurtlarn muhafazas iin orada yerleti.

a OUZUN OIL-BARAK LE SAVAI

sava
Ql-baraq dnyann karanlk tarafnda bir l
kedir. Bu kavmin erkekleri kara renkli, irkin yzl
ve kpek gibi, kadnlan ise temiz yzldrler. Ouz
onlarn yaknlarna gelince dokuz atly eli olarak
onlara gnderdi. Dedi ki: pek ok ehir ve lke bize
il olup, itaat etmi, vergi vermeyi kabul etmiler
dir Eer siz de iUii ve vergi vermeyi kabul edip
sz verirseniz ne l; aksi halde sava ve dve hazr
olunuz ki hemen geliyoruz. Onlar elilere u ekil
de cevap verdiler: Siz dokuz kii eer bizden iki kii
ile savar ve galib gelebilirseniz vergi vermeyi kabul
ederiz. Yenilirseniz buradan geri dneceksiniz. Eli
ler bu ekilde karlkl dv teklifini reddettiler ve
dediler ki ; tMadem ki dvmek istiyorsunuz biz
den iki, sizden de iki kii dvsn. Kl-baraqhlarn
deti yle idi: dv olaca zaman iki havuzdan
birisini kara, birisini de ak tutkalla doldururlard. D-

24
 vten nce ak tutkal havuzuna plak olarak girer
ler, bu tutkal onlarn kllarna yaprd. O havuzdan
knca beyaz kumda yuvarlanrlard. Oradan kara tut
kal havuzuna girerler ve kara kum zerinde yuvar-
lanrlard. Bu madde defa vcuarmda kuruduktan
sonra, gvdelerine hibir silh tesir etmezdi. Kl-
baragllardan dve giren bu iki kii byle yapp
Ouzun iki elisi ile vurumaya baladlar. Silhlarla
gvdelerine yaplan vurular hi tesir etmedi. So
nunda bu iki eli, onlarn elinde ldler. Yedi kii de
oradan dnerek durumu Ouza anlattlar Ouz
buna hi aldr etmeyerek Kl-barakldara kar gidip
savat. Dmanlar galip geldiler ve Ouzun askerle
rinden pek ok kimse ldrld dierleri de dal
dlar. Ouz bu ite sava ve mcdelenin fayda ver-
miyeceini anlad. Dnd ve byk bir rmaa gel
di. Askerin bir ksm bunu gemi ve sallara binerek, bir
ksm da yzerek getiler. Kl-barakhlar kpekler
gibi plak ve yaya olduklarndan onlarn bu rmaktan
gemeleri imknsz idi. Ouz iki su a ra s s n a indi
ve perian olup dalan askerlerini toplamak zere
orada yerleti. Ouzun adamlarndan birisi, tesdfen
Baraktlar arasnda kalm ve kadnlar arasnda gizlen
miti. Bu kadnlarn k o c a l a r p i s vcudu, irkin
yzl ve kpek gibi olduklarndan kadnlar onu ok
beendiler ve hepsi yanna toplandlar. Onunla mn
sebeti arzu ettiler ve bir hediye olarak, onlarn b
y olan t-baraqn kadn huzuruna gtrdler. Ka
dnn bu erkekle konumas ve mnsebeti ok houna
gitti. nk kendisi kocas ile temasda bulunama
dndan ok kederleniyordu. tt-baraqn kars bu cin
s arzusu ve sevinci yznden Ouzun tarafna meyil
gsterdi ve gizlice Ouza eli gndererek eer d
man yenip lkesini almak istiyorsanz tutacanz yol
udur diye haber gnderdi: Demirden dikenli iviler
S: 311b yaptrnz ve askerlerinizden herbiri bu demir \
dikenlerden bir mikdann terkiye balasnlar ve savata
bunlar dman zerine serpsinler. Fakat kendi atlar
nzn ayaklanna bu dikenli demir paralarndan bir
zarar gelmemesi iin uygun nallar yaptrmalsnz. Son
ra da dmanlarn burunlar ve vcudlarnn kenarlar
plak ve tutkalsz olduundan oralarna ok yagdr-

25
 nz " .Ouz bu durumu iitince ok sevinip memnun
oldu ve bu iki su aras m kendisine s edindi. Ge
miler yaptrd ve yakkl kimselerden lt-baraqn ka
dnlarna arka arkaya eliler gnderdi. Kadnlarn
ok yardm ettikleri bu eliler, Ouza gerekli btn
let ve malzemeyi yava yava temin edip hepsini
Ouza gnderdiler. Baz kadnlar' da bu erkekleri ok
sevdiklerinden onlarla birlikte dndler. Bu yolla
bu lke alnd. Ouz bu yerde onyedi yl kalp dinlen
di. Askerlerini dzene koydu ve silhlarn yeniledi Bu
zaman iinde ocuklar ve bebekler delikanllk ve
ergenlik ana yetitiler. Ouzun da bir hatunundan
drt olu olmutu, onlar da bydler. Bu arada
Ouzun askerlerinden birisinin kars hmile kalm,
kocas da savata ldrlmt. Bu sava yerinde ka-
H a: 378b dnm doum yapmas y a k la m tY a k n la rd a ii ^
oyulmu bir aa vard. Kadn o aaca gidip ocuunu
dourdu. ocuu Ouzun yanna getirdiklerinde duru
Kpaklar mu * ona anlattlar. Ouz adm Qpaq koydu [ki,
Qpaq, qabuq kelimesinden kmtr. Trk dilinde
ii rm ve oyulmu aaca derler Dier Trk-
lerin fikrince btn Kpak kavimleri bunun neslinden
olmulardr.] Ouz Kl-barak aldktan sonra iki yl
daha o lkede oturdu. Herkesi yasalarla disiplinli
bir idre altna ald. Bir gn, bu snrlara hayli ya
kn olan Karanlk lkesi ne hareket etti.

O u z'u D
K aranlk
14.^ u OUZUN KARANLIK LKESNE SEFER
lkesine ve O YERN DURUMU
gitmesi
Ouz Qara-Hulun ^ snrna, yni Karanlk l
kesine vardnda caranlk dolaysyla orada gitmek
mmkn olmad. Ouz yaknlan (moqarrebn) ve akh
erenlerle kenge yapp dant hi fayda vermedi.
Kara-slk g ilerini halledip onlarn mkllerini
zen babasnn yanna gitti. inde bulunduklar zor
durumu a n l a t t B a b a s Yu Hoca dedi ki drt
tne tayl ksrak ile dokuz tne spal eek seip alnz
ve adamlar bunlarn zerine bindiriniz. Bu hayvanla
rn yavrularn karanlk lkesine girilen yere bala
ynz. Onlar karanln iine girsinler; istedikleri yere
gidip, sonra geri dnecekleri zaman, o ksraklarla eek-

26
 1er, yavrularnn sevgisi ve kolcusu ile o adamlar
geri getirir ve yolda hi hata yapmazlar. Kara-slk
bu hl aresini Ouza anlatt ve onca da uygun
gelip kabul edildi. Onun sylediine gre karanla
dalp, gn gece byle yola devam ettiler. Bir ara
sadan soldan sesler iitilmeye balad: Bu karan
lkta yolda birey bulup yanna alan darya ktn
da piman olur fii birey almayan da piman olur.
Gidenlerden ou hi birey almad; bazlar biraz bir-
eyler aldlar. Dnlerinde o ksraklarn yardm ile
karanlktan kp aydnla geldikten sonra baktlar
ki aldklar eyler hep mcevher ve kymetli tadr.
Az alanlar da, almayanlar da her ikisi piman oldular.
Oradan Klbarak ile Atil arasnda ssz bir sahra
olan 3 lkesine hareket etti. Onlarla savat ve hkm
dar orada ldrld O memleketi de alarak lke
nin tertip ve dzeni, vergilerin tesbiti ve ahnelerin t
yini iin yl burada kaldlar. Oradan Hazar
Derbendi zerine g etti. Bu Derbend snrlanria gel
dikleri srada Yu Hoca, olu Kara-slke yle de
di: Ordumuz bir defa yenilip bozuldu; bu haber
ile ve yaya " (dosta dmana) eriti. Onun iin bura
dan yz kadar atly yurdumuza geri gnderelim
Onlar bizim salmz, fetih ve zaferimizi, evimize ve
yurdumuza iletsinler. Uru ve askerlerimiz sevinip mem
nun olsunlar; dmanlar da hakir, rezil ve itibarsz
olsun. Elimize geen btn zahire ve hzineleri oraya
gtrsnler de nmz gkleri tutsun. Kara-slk bu
H a; 379a teklifi Ouza arzetti. ^ O da bundan gelecek fay
dalar dnerek iyi buldu ve Kara-siUiike balarda
bulundu. Kendi elbisesini ona giydirdi. Yz Kangl
atlsn bu mhim ile grevlendirip btn hazine ve
zahirelerini onlara vererek kanlarla gnderdi
[imdiki zamann yarhg ve payza usul yerine] Ouzun
zamamnda altn ulu ok ve yay vard. Ouz kendi
sinin iki altn ulu ok ve yayn kendisinin iareti
olmak zere onlara vermiti. Kangllar gittikleri her vi
lyette bunlar gsterince halk kendilerine ve hayvan
larna yiyecek ve iecek alefe ve ulufe vererek gere-
S: 312a ken hizmet ve hrmeti gsteriyordu ^ Kangllann

Ya dman, hasm anlam nda tiirke kelime. Getii

yerlerde aynen koruduk.

27
 banda Barmakluk osun Billig ^ vard. Ouz bunlara
ev, hazine ve uruqunu * kendisi dniinceye kadar ko
ruyup kollamalarn emretti *''^. Bunlar gnderdikten
sonra Ouz yedign daha kald ve oradan g ederek
Derbende yneldi. Burann ahalisi hrsz ve yol ke
sici idiler. Yolbalann tutarak yolculara engel oluyor
lard. Ouz'un askerlerinden ounun atlarn aldlar.
Ouz Kara-slk arp yle emretti: Bu yer
dar ve hayli sarp bir geit. Bizi buraya sen getirdin ve
burada hrszlar da ok; onlara kar nasl bir tedbir
alalm? Bu yerin bir tarafnda deniz, te tarafnda
sarp dalar var Kara-slk ne yaplacan babasndan
sordu. Yal adam yle dedi: Bu Derbend vilye
tinin drt bir yanndaki ekili-dikili yerleri tamamen
yamalayp harap etmeye ahmal. Bu viyet gayet
dardr bir taraf deniz, bir taraf da olduundan
btn harekt bu .yehrin evresine yneltilmeli Ta
ki vilyet halk aciz kalp mecburen itaat etsinler..!
Kara-slk bu hususu olduu gibi Ouza syledi
Ouz da onun dediini kabul ederek onlarn vilyet
lerini her taraftan harap edip yama ve talan ettiler
Yaz aylarndan ilkbahara kadar orada kalarak Der-
bendi kuattlar. Derbend halk, bu durumu grnce
aresizlik v e " perianlk iinde kaldlar. Toplanp
birbirleriyle dantlar: Ouz'un yaknlarndaki ehirleri
istils meydanda idi Hayli kudretli olan Kl-
barakm bana gelenleri de iitmilerdi. Sekiz ay s
ren kuatmadan sonra hep berber bar yapmak
iin Ouzun huzuruna geldiler. Ona hediye olarak do
kuz tne kr at getirdiler ve il oldular. Ouz gelenleri
grdkten sonra buyurdu ki: Onlardan sorun: Biz
buraya geleli bu kadar zaman oldu; niin yanmza
gelmediniz de dikbalhk ve isyan yolunu tuttunuz.*
Onlar cevap olarak dediler ki; Bizim aramzda akl
llar olduu gibi, divneleri de vardr. Biz imdiye ka
dar bu aklszlarn szne bakp gelmedik. Kt
yaptmz da biliyorduk. imdi akll insanlar bizim
dikkatimizi ektiler ve t verdiler. Bylece ne ya
pacamz 1*- aydnland. taat etmenin gerekli olduu
nu bildik ve kulluuna yz srdk. Ouz yle bu
yurdu: Madem ki, suunuzu byle i t i r a f e t t i n i z ,
ben de gnahnz baladm. Fakat benim iki tne
taym alp gtrdler. Bunlardan biri Iraq-qula olup,
28
 Iraq-qula Anql (Azqll?)ya benzer bir attr. Die
rinin ad St-aqdr ve o da St-qulaya benzer, bem
beyazdr. Bu at rahvan olup pek g z e l d i r G e r i su
unuzdan vazgemiim, fakat tarif ettiim bu iki at ba
na getirilmezse*'* szlerden hibirinizi sa brakmam.
Bunlar ahnm atlarn hepsini buldular ama, tarif edi
len iki at hibir yerde bulamamlard. Ouzun
gnl bu iki ata balandndan bu hususta son derece
srar etti. Bunun zerine onlar mhlet istediler. Ouz
bir ay daha orada kald. lkenin her tarafna bu
atlan aramak zere adamlar gnderdiler. Sonunda bu
lup Ouzun huzuruna getirdiler. Ouz kendi atlar
n grnce sevindi. Onlara iyi davranp gnllerini
ald. Halkn korunmas ve vergi toplanmas iin oraya
bir ahne tyin ederek irvan ve amahya hareket
etti.

Ognz*m irvan ifi OUZUN RVAN ve AMAHIYA

ve mah>y EL GNDERMES
atanas
19.1 Ouz Derbend vilyetindeki ilerini tamamla
dktan sonra irvan ve amahya eli gnderip u ha
beri verdi : Buraya geldiimizi herhalde iitmi ola
caksnz. Ulatmz her lke, bizden ne emredilmise
yerine getirdi. Getiimiz y e rle rd e z a p te tm e d ik bir
lke, bojon emeyen ve itaat yolunu tutmayan bir h
kmdar bu-akmadk. Eer imdi siz, kendi isteiniz
le bize il olursanz, cevap gndererek kulluk gs
termeniz gerekir. ayet dikballk ve isyanda inat ede
cekseniz savaa hazr olun; Biz de bu elilerin he
men ardndan geliyoruz. Bu haber onlara eriince,
Ouzun elisine her trl saygy ** gsterdiler.^ taat
ve kulluk yolunu tutup, hediye olarak dokuz kr at
gnderdiler. Kendileri ehir dna Ouzu karlama-
S: 312b ya 19 J ktlar. Ouzu grp, kulluk artlarn gere
ince gsterdiler. Ouz amahya varnca ondrt gn
orada 200 kald. O gnlerde aberan ahalisi vergisini
H a: 379b getirip hzineye teslim ettiler. Fakat amah ahalisi, (
vergilerin denmesini geciktirdiler Anlama yolun
dan ayrlp, yeniden dmanlk yoluni tuttular ve kar
koymaya uratlar, Ouz herkesin birer kucak
odun getirip, amah kapsna ve civarna ymasn
yasak(emr) etti. Btn asker gidip herbiri bir kucak
29
 odun getirip ydlar ve atelediler. Kap ve sur
lar korkun alevler iinde yand. Savaarak ehri al
dlar ve yama ettiler. Bu yamada amahllarn
kadn ve ocuklarn da alp gtrdler. Onlar yaptk
larndan. piman olarak. ehrin nde gelen bykleri
tekrar-"'' Ouzun huzuruna gelip balanmalarn di
lediler. Vergilerini deyip, hibir ekilde dmanhk ve
dikbahlk gstermemeleri halinde kadn ve ocuk
larnn geri verilmesi kararlat. Fakat Ouz onlarn
aresizlik ve imknszlk iinde olduklarn grnce ac
yp kadn ve ocuklarn geri verdi. Vergi ald,
ahnesini tyin etti ve oradan Arran ve Mugan taraf
larna yola kt.

Ouj - OUZUN ARRAN ve MUGAN TARAFINA

Azerbaycanda HAREKET
- "Ouz, irvan taraflarndan kalkp Arran ve
Mugana geldii zaman yaz mevsimi idi. Hava son
derece scak ve bu scaklktan dolay orada kalmak
mmkn olmadndan, anlaarak yaylak olan dalara
gittiler. K gelince, tekrar inerek bu vilyetleri alr,
yama ederiz dediler. Yaz aylarnda bu vilyetlerin
btn yayla ve da mntakalarn, Sebeln dalanna,
Alataq ve Adbri dalarna kadar tamamen i
gal ettiler. [Rivyetlere gre Alataq ismini onlar koy
mulardr ve Sebeln ^ diye de onlar adlandrmlardr.
Trkede ortaya kp dik duran nesneye sebeln
derler.] Yaylakda kaldklar zaman zarfnda bu taraf-'
larda olan btn lkeleri-^* ele geirip zaptettiler.
Azerbaycan vUyetini de aldlar. Kendi has atlann,
otlaklar ok geni ve gzel olan Ucan ^ sahrasnn -**
meralarnda besledi. Orada bulunduu su:ada birgn
herkesin toplanp, birer etek toprak getirerek bu
rada bir tepe yapmalarn emretti, nce kendisi bir
etek toprak getirip dkt. Bizzat kendisi toprak dk
t iin btn asker birer etek toprak getirip dk
tler. Byk bir tepe oldu. Bu tepenin adna Azerbay-
nn dediler. [Azer, trkede yksek demektir
baynn da zenginlerin, ulularn yeri anlamndadr.
B lke, bu ekilde mehur oldu. Bugn de Azerbay
can demelerinin sebebi budur.] O yaz mevsiminde
Ouz Alada'da(Alataqda) yaylak yapt Oradan

30
 Badat, Grcistan, D i y a r b e k i r v e Raqqa taraflarna
eliler yollayarak geleceimd diye haber gnderdi.
Geliinden haberdar bulunmalar ve buna nasl ce
vap vereceklerini bilmek istedi. Eer --- ba eip il
olurlar ve vergilerini her yl muntazaman kendi hzi
nemize getirirlerse ne l, oraya asker gitmez; eer
Ouzun fikrine uygun cevap vermezlerse, onlar itaa-
ta almak zere harekete geip zerlerine yryecekti.
Elileri bu --' yrelere gnderdikten sonra kn Arran
ve Mugan tarafna geldi. Kr ve Aras rmaklar ara
sm yurt ve karargh olarak seip k orada geir
di. O diyarn btn halkn il yapt, itaat etmiyenlerin
hepsini yama etti Bahar olunca eitli lkelerin
hkmdar ve sultanlarna gndermi olduu eliler
dndler. Diyarbekir, Raqqa ve Badat'a gitmi
olanlar, bu yreler hkmdar ve byklerinin Ouz'un
Arran tarafna gitmesini bana gelen zorluklardan
dolay geri dnm olduunu zannederek elilere
Ouz hele bir gelsin bakalm sava m ederiz, yok
sa il mi oluruz, o zaman cevap veririz dediklerini
sylediler. Grcistan, elilerine biz savaa hazrz -
harbedeceiz diye cevap vermilerdi. Ouz nceden
Grclere adam gnderip hemen zerinize gelmem
gerek; hepiniz uyank ve haberli olun ve sonra
Ouz anszn bo bir gaflet anmzda habersizce ze
rimize geldi demeyin. Sava ve muharebe yerini siz t-
S: 313a yin edin ve hazr olun; biz geleceiz - ( lkbahar
olup atlar semirince Ouz Grcistan'a kar harekete
geti. Grcistan yaknlarna vardnda Grcler -
drt gnlk yol ileri gelerek savaa hazr halde du
ruyorlard. Hemen saf dzerek durmakszn savaa
baladlar. Ouzun ordusu galib geldi, iki gn ve iki
gece devam eden savatan sonra onlar kardlar.
Grcler bir daha toplanarak yeniden savaa durdu
lar; ama dayanamayp - katlar. Grclerin byk
leri Ouzun ordusuna kar duramyacaklarm anlayn
ca Ouzun huzuruna gelerek il oldular. Etrafa mek
tup ve fermanlar gndererek korkup dalm olan
ahalinin toplanmasn tavsiye edip vergi kabul etti
ler. Ouz bir ay onbe gn Grcistan'da kald. Sonraki
yaz mevsiminde Aladaa kt. Aladada birka
gn kald srada. Grclerin vergi vermeyip

31
 Ouzun ahnesini iilkelerinden kovarak ya olduk
larna dair haber geldi. Ouz bunu duyunca kendi alt
H a: 380a olunu ard ^ ve onlara yle dedi: Ben bu kavmi
(Grcleri) denedim, grdm ve onlarn ne mal olduk
larm gyet iyi anladm. Onlar bir hamleden fazla
sna dayanamazlar. Onlara kar byk ordu gnder
meye ve benim gitmeme l z u m y o k . Her oluna
ikiyzer asker verip savaa gnderdi. Grcler Ouzun
oullan oraya varnca savatlarsa da Ouzun oul
lar onlar yenip yama ettiler. Hemen sonra babalan
Ouzdan eli geldi; ondan btn askerin yiyecek ve
giyeceini bu yazn Grclerden toplamak gerekti
i buyruunu getirdiler. Bu haber onlara eriince ya
may artrdlar. Saysz yiyecek toplayp babalarna
getirdiler. Ayrca ahne a tyin ederek vergi miktarn
kararlatrdlar ve Aladaa geri dndler Onlar iyi
iler yaptklarndan Ouz onlara takdirlerini bildirdi
ve Benim hayatmda yaptnz byk ve faydal i
ler ve-^* ad kazanmanz, ben ldkten sonra da yeri
mi almaya lyk olduunu^ gsterdi dedi. Sonra
eliler gndererek, btn klaklardaki-^^ askerin top-
lanmasm ve Krdistana doru yrmelerini emretti.
Ouzun
A ntakya ve 248 249 OUZUN KRDtSTAN YOLUYLA
A nadolu
DIYARBEKR ve AMA HAREKET
harekt
Ouz askfjrlerini arp topladktan sonra Kr-
distan'a doru yol ald ve yl arka arkaya Krdis-
tan dalarnda kald Bu dalar bozgunculardan
temizleyip, onlarn vanm younu yama etti. ehir hal
k ve sahrada yayan lke ahalisiii ^ kendi taraflanna
ekerek-^ vergi tyin ettiler. Oradan Diyarbekir ta
raflanna geldi ve bu lkelerin Erbil, Musul ve Ba-
datm bykleri Ouzun huzuruna gelerek il 2 oldu
lar; Ouza lyk armaan ve hediyeler getirdiler. Bu
k mevsiminde Dicle kysnda klak yapt Bahar
olunca am yolunu tuttu ve alt olunu manqala,
(yni nc) olarak nden gnderdi; kendisi de bunla
rn ardndan hareket etti. Oullar Raqqaya gelince
ehrin btn ileri gelenleri onlar karlamak zere d
ar ktlar. Ouzun oullan babalar arkadan geldii
iin bunlar babalarnn huzuruna g n d e r d i l e r O n
lar Ouz'un huzuruna vardlar; Ouz onlar grnce
32
 ly aavranai ve gonucrtn aa. ur anne tayn eae-
rek ehirlerine gnderdi tte bu elcilde Ouz, am
lkesinin neresine vardysa, halk tamamen kendi istek
leriyle il oldular. Yalnz, Trklerin Bataq ehir de
dikleri ve Uyzalt kaps olan Antakya ehri, inad
edip kar koymakta direndi. Sonunda bir yl savatlar
ve bir yl sonra ehri aldlar Ouz ehre gitti ve
bir altn taht^ koyarak zerine oturdu. Yannda olan
doksan bin askerin hepsini, kadn ve ocuklaryla bir
likte ehre gtrd ve orada oturdu. Sonra Dimeq
ve Msr'a, geliini haber almalar iin eli gnderdi.
Her elinin yanna yz kadar adam katt. Bundan
sonra Ouz kendi ordusunun her alayndan yz kii
ayrd ve bunlar alt olu ile birlikte Tekr Hana
gnderdi [ki biz bugn ona tekfur diyoruz.]
Ouz'un oullar oraya yaklatklar zaman, Tekr on
larn askerinin nasl olduunu renmek iin eli gn
derdi Onlarn rf ve detine gre eli olarak gelene
dokunulmazd. -*** Ouzun oullar Tekfurdan gelen
elileri grp onlarla konutular. Onlar dnerlerken
kendi elilerini de o elilerle birlikte Tekr'e gnder-
S: 313b diler J ve haber verdiler: Babamz Ouz bizi nc
(manqala) olarak dokuzbin askerle gndermitir. O ise,
byk ordu(keele) e gelmektedir; eer il olup ver
gi-'*'* kabul eder ve bunu her yl hzineye gnderdii
nizi bilirsek size saldrmyacaz; sava isterseniz bir
yer -sein ve savamamz iin oraya gelin. Bu alt
ocuktan en bynn ad Kn yni ftb, kin
cisinin ad Ay, yni mh, ncs Yulduz, yni si-
tre, drdncs Kk(KI) yni smn beincisi
Taq, yni kh ve altncs Tengiz, yni deryadr. Bu
oullarn elileri Tekfurun yanna vardklar zaman.
Tekfur- yarn filn yerde savaalm dedi. Ertesi
gn oraya giderek savatlar ve Tekfuru yendiler.
Tekfurun askerlerinden pek ok insan ldrld.
Onlar iki gn iki gece, Tekfurun ehri ve lkesine
kadar kovaladlar. Bu ehir nlerine gelince ehir
ahalisi aralarnda anlaarak Tekfuru yakalayp onlara
teslim ettiler. Onlar da Tekfuru, yetmi kiiyle birlikte
Antakyaya Ouz Aqanm huzuruna gnderdiler.
Paytahtna ve btn lkeye el koydular; lkin yama
ya ve halkn ldrlmesine yol vermediler. Ouz'un

33
 oullar ehrin dna indiler ve orada oturdular. Ba
balan Ouza eliler vastasyla-'^ u haberi gnder
diler: Eer Tekfuru ldrmek niyetinde iseniz, bize
emredin lkeyi yama edip mal ve hazine (para)
gnderelim; buna dair bir iret buyurun kfi. Yok
eer balyarak gnah ve kanndan vazgeerseniz, onu
lkesinin bana gnderin Hkmdarl ona ver
mek isterseniz, mal ve hazine vergisini * tyin edip onu
geri gnderin. Bylece biz halkn kalbini kazanacaz;
kullua yz-^^ sreceiz. Bu eliler Tekfuru Ouzun
huzuruna getirdikleri zaman Ouz ona savan nasl
cereyan ettiini, kendisiyle oullar arasnda olup bi
tenleri yeniden sordu. Tekfur vazyeti btn akl
H a: 380b ile bandan sonuna kadar, sava \ Tekfurun ordusu
nun yenilgisini Ouzun oullarnn onlarn ardn
dan paytahta kadar takip etmesini, paytaht ilerigelen-
lerinin anlaarak Tekfuru yakalayp ona teslim ettik
lerini btn tafsiltyla anlatt Tekfur anlattklarn
bitirince Ouz, Tekfura oullarnn lkeyi yama edip
etmediklerini sordu. Tekfur -*^ onlarn yama ettikle
rini grmediini syleyip biliyorum ki, ben orada
iken hi yama etmediler; ehirden darda.-*- sahra
da kaldlar B dedi. Ouz oullarnn ehirleri yama et
memelerini sk skya tenbih ettiinden bu hususa ok
sevindi-**. Ellerini gsne koyup yzn Tannya
dndrd ve ocuklarnn sznden kmadklarna ve
onlarm kabiliyederiyle-*** babalarnn yerine gemeye
X; 239b muktedir olularna kretti. Ouz bunlar renip |
houna gittikten sonra Tekfura yle hitap etti ;
Her nekada sen, nceleri bana itaat etmeyip kar
geldin, hatt savatnsa da, btn bunlardan dolay ben
senin suundan vazgetim. Seni kendi lkenin ba
na gndereceim ve saltanat sana vereceim. Bundan
byle dosdoru ve iiniz tertemiz itaat edesiniz. Her
sene bulunduum yere para(hazne) ve mal ulatras-
mz. Tekfur bu sz iitince ban yere koydu; kul
luk artlann ve duay yerine getirip cevap olarak
dedi ki: Btn lkeler ve memleketler senin emrinde
ve hkimiyetindedir. Benim gibi-^ ve benden daha iyi
milyonlarcas senin itaatna girmilerdir. Senin hk
mne kar koymak iin benim gibisinin kudreti ve
yeri yoktur. Her ne emredersen itaat eder boyun

34
 eerim. Eer Ouz, merhamet buyurur, beni balar
sanz kulluk halkasna girer, her sene mal ve hazine
gnderirim. Bu eikteki kulluk hususunda inallah hi
kusur etmem. Ouz bu fasl kapattktan sonra Tek-
furdan Rum ve Frenk lkelerinin durumunu, ordula
rn ve yaadklar yerleri, bu lkelere asker gndere
cek olursa oralar nasl zaptedeceini hep sordu.
Tekfur yle dedi: Frenk lkesini almann yolu y-
ledir. Ouz buradan bilik a ve hilatle oraya eliler
gnderin, byklerinin gnln kazannz. Onlara hilat
giydirsinler ve vergi vermelerini sylesinler. Ben de
gizlice onlara, bireyler yazp kendi elimi gnderirim.
unu iyice zihinlerine yerletiririm ki bu kavmin ok
byk kuvveti vardr Gnein doduu yerden bu
lkeye kadar her yeri kendi idrelerine almlardr ve
hibir canh onlarn kuvvetine kar koyamaz, iyisi
mi i savala sonulanmadan, arada bir hayli insa-
S: 314a nn lmesine ve lkenin ^ harab olmasna vesile
olmadan itaat ediniz. Vergi miktarn kararlatrn ve
bunu her sene gnderin. Onlar bu sze uyup vergiyi
kabul ederler. Oralara askerin gitmesine hi lzum
yoktur. Ama Rum lkesinin durumuna gelince, onla
rn kla denize yakndr ve pek scak olur yle
davranmalsn; onlar klaa inerler ve zamanr gelince
tekrar yaylaa kmak isterler. Onlann yaylaa gelme
sinden nce* asker gidip onlarn yaylaklarm igal
etmeli ve klaklarndan kmaya yol vermemelidir.
Klaklarnda scaktan ve sinekten oturmak imkn
sz olduundan aciz kalp, mecburen illie gelirler.
Jekfurun bu dncesi Ouza uygun geldi ve onu,
kendi lkesine ve saltanat merkezine geri gnderdi.
Kendisiyle gelmi olan elilerle birlikte, yanlarna onu
kendi memleketine ulatrmak ve padiahlk tahtna
oturtmak iin elliden fazla atl katt. Kendi ocuklarna
da a-skerleriyle birlikte gelmelerini emretti. Ouzun
ocuklar babalarnn huzuruna geldiler. Tekfur
Ouza pek ok hazineler gnderdi. Kendi merkezinde
oturup kulluk kemerini beline balad Tekfurun
memleketi bu ekilde Ouzun idresine girdikten son
ra Frenk ve Rum diyarna kar harekete geti.

35
ODlllD o{IIs* OUZUN OULLARINI ASKERLE RUM ve
tm A nadolu FRENK TARAFINA GNDERMES
barekb
80 Tekfur il olduktan ve Ouz'a Frenk ve Rum
lkelerinin durumunu rettikten sonra, Ouz oulla-
rndan n, Kn, Yulduz ve Tengizi^** dokuzbin
svari ile Rum tarafma gnderdi. Dier olu Ay,
Kk ve Taq dier dokuzbin kiiyle Frenk diynna
gnderdi. Onlara deniz kysmda bir yeri karargh edi
nip, orada tagar ve ulufe vermesini, eliler tyin ede
rek onlar gemi ile geirerek Frcnklere gnderme
lerini emretd. Tekfur bunlarla mttefik ve itaat keme
rini beline baladmdan C^uz'un buyruu gerein
ce deniz kysmda iyi bir yeri onlara karargh olarak
verdi. Onlara uygun ulufe ve alefe dzenledi; elileri
de Frenk tarafna gnderdi. Eliler oraya vardkla-
nnda Ouzun hiltlerini iletter ve byklerine giy-
dirdUer. Tekfur * Han daha nce kendi elisini gn
derip onlara durumdan haber vermi ve Ouzun s
zn * dinlemelerini, onlarn tarafuu tutup itaat et
melerini tlemiti. Onlar da kar koymayp boyun
edUer'^. Bunlara karlk olarak mal ve tansuqlarB
gnderder. Ouzun oullarm grp ilerini onlarla
halletmek, mal, hazane ve tansuklar onlara ' sunmak
istedUer. Ouzun oullan kabul etmediler ve yle de-
der: aresiz sizin Ouzun huzuruna gitmeniz gerek.
Getirdiiniz ne varsa onun huzuruna gtrn >*. Ver
gi tyin edip kararlatrmak Ouza aittir. Biz karde-
Ha: 381a 1er j ordu ile birlikte Ouz emredinceye kadar bura
dayz. Hele siz gidip babamz Ouzu grn, vergi
kararlasn, geri dnmemizi emrederse hemen dneriz.
X: 240a ^ Onlar Ouzun ouUarmm bu hususta ok srar et
tiklerini grnce -* getirdikleri mal(eya) * \ e hazne-
yi(paray) alarak Ouza kulluk arzetmeye gittiler.
Bunlann gelmekte olduklar haberi Ouza eriince,
askerini =^ btn silh ve tehizatyla alay alay d
zenledi ve sahrada onlarm gelecei yola gnderdi. Ken-
derini uzaktan Frenklere gsterdiler. Frenk lkesin
den gelmi olan bu topluluk Ouzun ordusunu alay
alay iki defa grnce, olduundan fazla sandlar.
^Frenkten gehni olan bu heyet C^uzun huzuruna
varmca, kendi syliyeceklerini arzettiler. Ouz onlara
yle dedi^: Sizin grm olduunuz bu azck as-

36
 keri manqaIa(ncUj olarak gndermitim. imdi ordu
mun asl byk ksm burada, gidip onu grn Eer
bize kar koyabileceinizi dnyorsanz savaalm.
Yok eer kar koymaya gcnz yetmiyecekse ita
at yolunu tutmaktan gayrisi yoktur; mal ve hazne ola
rak vergi kararlatrp her yl gvenilir kiiler ve eli
lerle bize gnderin Kesinlikle bilmeniz gerek ki,
ordum sizin dncenize sdndan da daha byk
tr. Siz belki su ve atei dnyorsanz* bilmeli
siniz ki,- biz geldiimiz yerlerde ka tne derya(byk
umak) gemiiz. Sizin dery ve sularnzn^ askerim
nazarmda kymeti yoktur. Onlar bunlan kolaylkla,
at sal yerine ve krba krek yerine kullanarak bir
S: 314b sal yaparlar, geerler ve j lkenizi alt st ederler.
Onlar bunu iitince Ouza dediler ki: Ey Ouz Aqa,
emredin ordu geri dnsn ve vergi vermemiz iin
ahne tyin buyurun*. Ouz onlara yle dedi: Ne
zaman gnll olarak vergiyi zerinize alrsanz
Tekfur Han nezdine brakm olduumuz ahne size
de yeter. Her sene vergiyi ona gtrn; o bana gn
derir; Her iki ylda uruunuzdan bir kii yanma
gelsin. Ben ona hilat verip geri gnderirim *, Bu sz
bittikten sonra onlar bu lkenin usulne gre ve
vergi miktarn tyin ederek geri gnderdi. Bu eliler
bir baka zaman huzuruna gelecekleri zaman, askerin
bu defa yapt hareketi, Ouzun ordusunun bykl
onlarn iine iyice yer tutsun diye aynen* tekrar
etmelerini buyurdu. Frenk elileri Ouzun ordusunun
bykln ve saylarnn okluunu grp kendi
lkelerine varnca, bu ordunun ne kadar kalabalk ol
duunu Frenk Padiahna anlattlar. Padiah da bu
durumdan hayli " endielenip ister istemez zerine d
en vergileri kabul edip itaat ve kulluk kemerini can
beline balad. Ouzun saltanat tahtnda oturup
padiahlk ettii srece, keza ondan sonraki oullar
ve uruu zamannda da vergi gnderdiler. Ouzlara
kar gelenlerle de ^ savat.

Oiuz'un otnlla. OUZUN RUMA GTM OLAN OGULLARI-

nnn Anadolu- j^IN SAVAMASI, ONLARIN RUM ORDUSUYLA
(KARILAMALARININ) EKL ve TAFSLATI
S42 Ouzun askerle Ruma gndermi olduu
37
 oullar oraya varnca yerde Rumlar harp^ etti
ler ve defasnda da Rum askerlerini yendiler. So
nunda Rum'un bykleri onlara kar koymaya gsz
olduklarn anlaynca hepsi toplandlar ve birbirle-
riyle danp neticede itaat yolunu tutarak Ouzun
oullarnn yanma gittUer. Her sene gndermek zere
mal-hazane kabul ederek Ouza ve oullarnn herbi-
rine sekin atlar hediye ettiler. Ouzun oullar bu
heyete niin daha nce il olup itaat etmediniz di
ye sordular: yle olsayd arada bu kadar insaa l
mez, lke harab olmazd. Onlar cevap olarak dediler
ki Sizinle harbedenler budala insanlard. Biz ise
dnya grm, onun scam souunu tatm adamla
rz. kar yolun aramzdan sava kaldrmak oldu
unu grdk ve itaat kemerim baladk, kulluk halka
sn takndk. Hep beraber karar verip kullua yz
srdk; kabul edip etmemek size aittir. Herhalde
aramzda,' gnlnde baka fikir tayan ve bu dedik
lerimize aykr davranabilecek hibir yaratk kal
mamtr. Ouzun oullar onlarn szlerini iitince,
onlarn temiz kalpe Ouzun ordusuna il oldukla
rn anladlar. Onlara yle dediler: Babamz bize u
ekilde buyurmutur: Kim ba eerse o bizden aman
bulur; ona saldrmaz ve onlardan kimseyi cezalan
drmayz. Biz de babamzn szne aykr i yapama
yz. lkenizin bir kenarnda"- oturuyoruz; hibir e
kilde hibir canlya ve lkenize hi saldrmayz. Bu
arada siz de byklerinizden bir heyeti babamz
Ouz Aqann huzuruna gnderin. O ne emrederse, bi
zim iin ancak o buyrukdr. Bu insanlar bu szleri
kabul ettiler ve Ouzun oullar onlar, kendi el
ileri ile birlikte Ouzun yanna gnderdiler. Ouz
onlar grnce oullarnn durumunu ve girimi olduk
lar savan gidiini sordu. Onlar da grm olduk-
X: 240b lan durumu, olduu gibi j Ouza ilettiler. Ouz on
larn gnln alarak her yl getirecekleri vergiyi ka-
rarlard. Askerini nasl Frenk heyetine gstermi
se, birok defalar bunlara da gsterdi. Bu ordunun b-
H a: 381b ykl onlarn J ta iine yerleti. Bu heyete hilat
giydirip yola kard. Ouzun oullan asker ile dnp
babalanmn yanna geldiler. Ouz oullarnn gzel
iler yaptklarn grp, onlarda olgunluk ve saadet be

38
 lirtileri mhede edince, onlarn erefine bir toy ver
di ve kse sundu Her oluna bir altn krs ver
di ve oullan ile birlikte gitmi olan beylerin hepsine
hilat giydirdi. Bundan sonra oullarn ve beyleri
toplayp onlara Siz, ocuklarma niin altn krs ve
rip, size hilat giydirdiimi hi biliyor musunuz? diye
sordu. 302 ocuklar ve beyler yle cevap verdiler;
Onu en iyi sen bilirsin, biz ne bilelim. Ouz bunu
u ekilde buyurdu: Alt olumu bir defasnda man
gala yapp am tarafna geldim. Onlarm btn dzen-
S: 31Sa lerini iyi grdm. kinci defa oulu*^ | Frenk,
n de Rum tarafna gnderdim. Yine pek gzel i
ler grdler. Sizin ve onlarn tuttuunuz yol iyidir.
Hatt igal edilen lkeleri yama etmemek hususun
da karm olduum yasaq ve emirlere tam olarak
uyup, gereini yerine getirdiler. Benim szmden hi
dar kmadlar; kendi fikirlerini de bana^^ ilettiler.
te bu sebeple onlardan ve sizlerden gnlr memnun
dur. yice bildim ki, onlar padiahla lyktr; sizler
de 307 beylie lyksnz. Bundan dolay onlara altm
krs ve size hilat verdim. Ouz bu ileri tertip ve
dzene koyduktan sonra yl daha Antakya, Rum
ve Frenk ilerine bir yn vermek iin orada oturdu. Bu
diyarn ilerine tam bir dzen ve ahenk verip, ora
dan Dimeqe hareket etti.

Ouzun bugn >OUZUN BTN ORDUSUYLA D1MEQE

k am tarafn
HAREKET
alm as
"J Ouz Rum, Frenk ve Antakya lkelerinin d
zenini saladktan sonra, Dimeqa varmak zere ora
dan yola koyuldu ve Dimeqa geldi. Dimeqllar
onunla savamak niyetinde idiler. Fakat Ouz bu hu
susta onlara hi istekli grnmedi. Dimeq evresine
inip gn orada kald ve savaa girimedi. Oul-
lan ona muharebe hususunda beklemenin sebebi ne
dir? diye sordular. Ouz onlara yle cevap verdi:
Siz bilmiyormusunuz ki Adem AS. bu topraklarda
uyumutur Ben bu bakmdan hayrette kaldm ve sa
vaa balamakta acele etmedim. Eli de gadnnek
istemiyorum; bakalm i nereye varacak ve onlar ne
yapmak isteyecekler. Geleli gn olduu halde
Ouz kimseyi onlara gndermeyip sava arzularna
39
 da yz vermediinden Dimeqliler Ouza el^ gnde
rerek eliyle berber on eek yk (hrvar) yay
yolladlar. Eliler Ouzun huzuruna geldiler ve syli-
yeceklerini sylediler. Ouz yle dedi; Sizin ve b
yklerinizin duraklamasnn sebebi acaba nedir? Ak
lnza ne geldi de, buraya geldiim gnden beri yam-
ma ancak bugn geldiniz? Eer^^^ sava ve muharebe
etmek niyetinde iseniz, herhalde Antakya ordusundan
daha kuvvetli deilsiniz. Askerimin hepsi daha bura
ya gelmediklerinden^^* tamamlanmalar iin bekliyo
rum. Bu sebeple size kimseyi gndennedim. En iyisi
siz gidiniz ve byklerinize durumu anlatm; gelip
itaat etsinler. Biz Msra gitmekteyiz ve bu sebeple
sizinle savamay pek .istemiyorum. Zaten sizinle sa
vamay da yersiz buluyorum. Verginizi yay olarak
kararlatracam ve yaydan baka sizden birey bek
lediim yok*. Dimeq elisi bu sz iitip Dimeqe
dnd ve durumu Ouzdan nasl duymusa ylece
byklere anlatt. Bu sz onlara da uygun gelip ka
bul ettUer. Yz eek yk yay temin edip bunlara bir^r
ka mehur arap at katp Ouzun huzuruna gele
rek ona takdim ettiler, il ve itaatli oldular. Ouz b
yklerinin gnln ald, tatllkla muamele edip yle
dedi ***: lkenizin yaylan son derece iyi olduun
dan askerimiz iin gereklidir. Getirmi olduunuz ne
kadar yay varsa, askere taksim edin. H er^ birine
yay verin.. Eer hepsine byle yetiiyorsa, bundan by
le bu sene getirmi olduunuz yetiir. imdilik sizler*^^
msde edin de Msra gideyim. Msrdan inallah
tela dndmde, isteklerinize uygun ekUde sizin
verginizikararlatracauni). Bundan sonra bir ay
daha Dimeqda kald. Bir ay sonra g edip, ordu ile
Msrm zerine yrd.

Ouzun Msurt OUZUN MISIRA HAREKET, ORAYA

VARMASI ve L YAPMASI

s>Ouz Dimeq il yaptktan sonra Msr diy-

nn almak kararyla o tarafa yola koyuldu. U gOnlUk
X: 241a yol *2 gittikten sonra bir yerde iki gn J Oturdu, Hm
alaym iki defa geceleyin geri dnp, sabah olunca
gs3 ederde asl kuvvetlere katlmalanm btn or-

40
Ha: 382a duya emretti. ^ Bykce askerin says, olduundan da
ha kalabalk grnecekti. Bundan sonra Msr' ne e
kilde almalar ve nasl U yapmalar konusunda
kenge yaptlar. U olunu, dokuzbin kii ile nc ola
rak gnderdi. Bir baka olunu yine dokuzbin kii
ile onlann keelesi olarak artlarndan yola kard.
Kendisi byk orda ile pelerinden yola koyuldu. Ken
disinin hareket ettii gn elilerini koulu atla ^
Msra, yollayp her oluna ne kadar asker verip gn-
S; 315b derdim ve ben, arkalarndan \ byk ordu ile var
yorum diye haber verdi. Eliler yola ktktan sonra
kendisi orada kald; oullar aynlan askerlerle* git
tiler. Ouz Dimeq ve Guta havalisinde, Kuds ve Ha
lil vilyetlerinde ve o lkelerde klak yapt ve avlan
dlar. Dimeqhlar da Msra bir eli gnderip
Ouzun ordusunun ne halde olduunu ve bu bakm
dan savamann iyi olmayacan bildirdiler. Bu sz
ler Mcrllar zerine b^ik tesir yapt. Ouzun
oullar Msr yaknlarna varnca, Msrn btn ileri
gelenleri karlamaya ktlar; onlara armaanlar ve
tansuklar getirdiler, il olup itaat ettiler. Hazne
vergisi kararlatrdlar ve Ouzun oullan bir yl M
srda kaldlar *-. Askerlerinden kimsenin hibir ,can
lya yk olmamas, onlara ilimemesi hakknda yasaq
kardlar. Fakat unu kararlatrdlar: Uzak yoldan
geldiimiz iin vergi toplamaya her defasnda bu
raya gelemeyiz. U yln vergisini nceden vermek ze
re hazrlk yapn ve bize teslim edin. Bu ekilde her
alt senenin vergisini iki defada deyinn Bu yl
senenin vergisini Msrdan aldlar. Orduya pek ok
mal getirip, Ouzun emriyle dndler ve babalar
nn huzuruna geldiler. Ouz bir yl daha Dimeq vil
yetinde kald ve bu zaman zarfnda Dimeqn vergisi
ni kararlatrd. Ouz^" Adem ASn mezarnn ora
da olduunu iitmi olduundan Mekke "ve Medineye
eli gnderip, oradan bir mikdar toprak getirmelerini
emretti Eli oraya gidip topra getirdi. Ouz bu
topraktan bir miktar vcuduna srp Tannya kret
ti. Oullarna ve beylerine dedi ki: tAdenS toprak
tan yaratlmt ve sonunda toprak oldu. Biz de he
pimiz toprak olacaz. nsan ne kadar gl olursa ol
sun bunu unutmamal ve iyilik yapmal, ktlk de-

41
 il>. Bundan sonra ilkbaharda Baalbek dalarna ve
serin yerlere giderek yaylad: Yaz scaklarnda Ba
data gitmenin imkn yoktur; biraz vakit geip ha
valar serinledikten sonra Badata giderizs diye syle
di. Btn yaz mevsimi boyunca orada oturdu ve ha
valar serinleyince Badata hareket ettiler

Ouzun B aidad, 4n 412 OUZUN BADAT, BASRA ve

O TARAFLARA GTMES
r ffth ftt*! a lm iy

41* Ouz yaz aylarm Baalbek dalarmda ve o

yrede geirdikten sonra, havalar serinleyince Badad
H a: 382b tarafma yneldi. 5 Badad halk daha nce il olmu
bulunuyorlard. Ouz Diyarbekire ulat srada Ba-
dadm btn ilerigelenleri Ouzu karlasak ve aym
zamanda hizmetine girmek iin oraya gelmilerdi
X : 241b Bunlar Ouz ile birlikte Badada | dndler. Ouz
Badada geldikten sonra takriben bir aydan fazla bir
zaman orada oturdu. Memleketin btn ilerigelenleri i*
onunla berberdiler. Sonra ehri brakarak havalar
smncaya kadar o taraflarda klak yapt Havalar
daha da smnca Krdistan dalarna gidip orada yay
lad. Sonbaharda Basraya hareket etti Basra halk
da dier vilyetler gibi boyun emiler, il olup itaat
ederek vergi verdiler. Ouz oradan Huzistan tarafna
gitti ve btn o lkeleri il yapp itaat ettirdiler.
Hepsi vergi kabul ettiler. Oradan K.r dalar arasn
dan geip sfahana gitti. Oraya varnca Isfahan
halk itaat yoluna girmediler; kar koyun direndiler ve
dmanlk gsterip savaa durdular. Hibir ekilde
hisardan dar kmadlar. Ouz Isfahan nnde onbin
kiilik bir kuvvet brakt: thfahanllar dar kp har-
bedecek olurlarsa'^* savanz dedi. Belirli zamanlar
da onbin kiilik kuvvetine kar ayn miktarda asker
gnderip, dierlerini geri alyordu, teki askerleri
Isfahan vilyetini yama ediyorlard. Ouz yl bu
lkede kahp btn vilyeti yama ve talan etti.
yl sonra btn asker Isfahan Hisar kaps nne top
land. Yedign yedi gece Isfahan ordusu ile sava
tlar. Askerin yars bir gn savar; dier yans da
teki gn harbederdi. Bylece tam yedi gn geti.
Bir faydas olmaymca Ouzun ilerinde nderlik eden
ve her trl gvenini k a z a n a n Kara-slk babas Yu
42
 Hocann yanma gitti. Ona dant; Bunca byk
savalar verdik, hl sfahan alamadk. Bu hususta
bize bir kar yol gster ^'e ne yapacamza dair
bir re dn? Yu Hoca bu vaziyeti olundan ii
tince ona dedi ki; Duvarla savamak hibir fayda
vermez. Siz saldrp duvara vurduunuz zaman, onlar
ordumuzdaki insan ve atlara vuruyorlar. Tabi ki onla-
S: 316a rn darbesi tesirli oluyor ve bu sebeple 5 sizinkiler
bir ie yaramyor. Bu iin aresi udur; askerin bir
yars. Isfahan halknn grmiyecei bir yere gizlensin
ler Onlar hi birey yapmasnlar ki, bu yakm yer
deki pusudaki askerin varln kimse bilmesin. Dier
yars Isfahan kaps nnde yeniden, savaa girisin
Eer Isjahanhlar hisardan dar kmazlarsa, Onlarn
ehir dnda bulunan balarn ve evlerinin duvarlar
n, onlar kncaya kadar ykp dmdz edin Bun
dan sonra yle bir yol tutmal: Askeriniz yenilmi gi
bi geri ekilip kasn; onlar da arkalarndan takip et
sinler ehirden hayli uzaklatktan sonra pusuda
gizlenmi olan asker onlarn arkalarn evirsin. Orada
Isjahanhlar ezilip malup olacaklar ve geriye kaa
caklardr. Ancak onlarn ehre kap snmalarna yol
vermeyin, hepsini ldrn. Kara-slk Ouza gele
rek babasndan renmi olduu areyi ona arzet-
ti. Bu tedbir Ouza da uygun gelip beendi. Oullan
krkbin kii ile pusuda gizlendiler. Elli bin kiiye
de, Kara-slk'n buyruunda, ehir kapsnda sava
malarn. etraf yakp ykmalarn emretti. Ouzla be
raber ehir kapsna gelen bu ellibin kii bir yandan
savap, bir yandan da Isfahanllarn evlerini ykmakla
megul oldular. Isfahanllar onlarn pek byk tahri
bat yapacaklarn, saylarnn da eskisine gre hayli
azalm olduunu grnce, balarna yeni bir gaile
karak bir ksm askerin oraya gittiini zannettiler. Bu
gvenle ehir kaplarn ap ehirden dar ktlar.
Kl ekip Ouzun ordusu ile savaa koyuldular.
Ouzun askeri pln gereince bozuldu ve kamaya
balad. Yava yava bulunduklar yerden, ehirden
hayli uzaklatlar ve onlar sahraya ektiler. Ouz
oullar ve krkbin askeriyle birden azrail gibi onlarn
ardna dtler. ehir kapsn ve ekilme yollarn
tutarak ehirden dar km olanlarn bir tanesini bi-

43
 le sa brakmadlar. Bu ekilde sfahan aldlar ***.
sfahan almay baardktan sonra oullarndan dr
dn, Fars ve Kirman taraflarna gidip o lkeleri
zaptetmekle grevlendirdi.

OUZUN OULLARINI, FARS ve

KRMAN TARAFINA GNDERMES

Ouz oullarndan drdnn Fars ve Kirman

taraflarna giderek o lkeleri zaptetmelerine karar ve
rip emretmiti Oullar baba buyruu gereince, o
diyara doru yola karak ilknce Kirmana gidip ora
da savatar. sfahan ne ekilde almlarsa, Kir-
man da ylece aldlar ve ok uratlar. Orada i
lerini bitirip serbest kaldktan sonra Fars vilyetine
H a: 383a geldiler ve nce iraz | aldlar Bir yd kadar bu
X ; 242a yerlerin alnmas | ileriyle urap orada kaldlar. Her
yeri aldktan sonra babalarna haber gnderip bun
dan sonraki vaziyetlerini ve ahaliye nasl davranacak
larn sordular. Ouz yle emretti: Bu lke mdem
ki alnmtr, il ve itaatlidir; onlar yama etmeyin.
Vergi kararlatrp, gelecek yln vergisini alarak
dnn. Haberci dnp Ouzun szn onlara
ulatrnca Ouzun buyruu gereince vergi kararla
trdlar ve yllk vergiyi alp sfahana babalan
Ouzun yanma dndler. Ayn ekilde sonraki y
ln vakti gelince Kirman ve Fars'a asker gnderip Fars
ve Kirman zaptettirdiler. Vergiler kararlatrdlar
ve her yere ahneler tyin ettiler. Ouz bu zaman zar
fnda hep sfahanda oturdu. Oullan dndkten
sonra Irak-/ Acem i almak fikrini tayordu ve orala
rn durumunu yeniden renmek iin o tarafa eliler
gnderdi.

O uz'un OCUZUN IRAK - Acem TARAFINA

Irak- A cem i ELLER GNDERMES
almas
Ouz adgeen bu lkelere sahip olduktan son
ra, Irak- Acem i de zaptetmek istedi, nce ikiyz kii
ayrp Irak - Acem e*"^ gnderdi. Bunlar oralardan
haber toplayacaklar, vardklan yerlerdeki krallardan
saknacaklar, kale ve hisarlara dikkat edeceklerdi. Ouz
bunlar iinde alabileceiniz kk yerleri aliniz,
ama byk ve mstahkem yerlere hcum etmeyiniz di-
44
 ye emir verdi Bu ikiyz kii Irak- Acem e doru yo
la ktlar. Vardklar Rey, Kazvin, Hemedan ve dier
S: 316b ehirler halk Ouzun ve ordusunun nn nceden \
duymu olduklarndan zaten ilerinde Ouza kar
byk bir sevgi domutu. Buralar halk, Ouzun zer
lerine asker sevkedip bir ksm insan' lp, lke harap
olmadan evvel itaat ve inkiyad kemerini bellerine bala
mak, il olup, Ouzun huzuruna gelerek lkenin vergisi
ni onunla kararlatrmak ve bu vergiyi her sene hzi
neye iletmekten gayri bir kar yol grmediler. Bu husus
larda Irak- Acem halk aralannda anlatlar: Teksemi
(yni Ouza hizmet) erefine nail olmak iin Ouzun
yamna gidecekler, vergileri kararlatktan sonra Ouzun
rzasn alarak lkelere dneceklerdi. Ouzun huzu
runa vardklarnda bahar gelmeye balamt Ouz
kendi lkelerine kar harekete gemeye karar vermi,
yola kmak zere idi. Ouzun huzuruna vardlar; ge
reken duada bulunduktan sonra durumlarn '* arzet-
tiler. Ouz onlarn gnllerini ald; vergi ve dier g
revlerini kararlatr'ak geri gnderdi. Bundan sonra
Demvende yneldi ki^*, orada yaylak yapmak isti-
K alalar yordu . Yolda yle bir olay oldu: yalca bir kadn
hmile kalm ve bir olan ocuu olmutur. Ancak
yiyecek bir yaprak bile olmadndan a kalmt
Yeyip ocuunun emecei st yapacak hi birey ol
madndan ocuk da a kalmt ki gn kadar
sonra tesdfen bir akal grdler. Bir sln avlayp
yakalam aznda tutarak gtryordu. Kadnn
kocas akala bir sopa savurdu; akal da sln azn
dan brakp kat. Adam onu alp piirdi ve st gelip
ocuu emzirsin diye kadnna verdi. Birka gn
sonra Ouzun arkasndan yetitiler. Adam Ouzun
huzuruna gelince O neredeydin, yolda niin geri
kaldm diye sordu. Adam karsnn tesdfen yolda
doum yaptn ve bu yzden geciktiini syledi. Fa
kat Ouz onun bu szn beenmedi onu azarla
yp kadn doum yapt diye, yoldan geri kalmak olur
mu? Madem ki siz"*^ bu yzden yoldan ve ordudan
geri kaldnz, o halde burada kaln. Ona trke ola
rak iQal a* dedi. Bu &zn mns ey kadn a
ve geri kal demektir. Ot^ ona byle dediinden o da
orada kalmtr [Zamanla bu isim Khala olmu; bu

45
 bakmdan Khala kavmi o ahsn evld ve torunla-
ndr.] Ondan sonra Demavende gidip yaz boyunca
Demavendde kald. Sonbahar mevsimi gelince Ma-
zenderan ve o yreyi almak niyetiyle hareket etti.

^^0 OUZUN MAZENDERANA GTMES,

Ouzun dier SAVAIP ONU VE DIOER VLYETLER
tra n vU jetlerini 48i GRGAN, DHISTAN, HORASAN ve
OUHISTANI ALMASI
Ouzun Demvend damda yaylakta bulundu
u yaz mevsimi sona erince Mazenderan, Amul, San,
Astrabad ve bu diyarn dier ehiridrini almak iin
harekete geti. Bu ehirlerden bazann savala, baz-
lann tatllkla gnllerini alarak ele geirdi ve baz-
H a: 383b lan da kendi istek ve dilekleriyle il oldular, f Ouz
k orada geirdi; bu yrelerin hepsini itaata alp her
yere ahne tyin etti. br yaz gelince Demavendde
yaylad Grgn, Dihistan ve o yrelere eliler gn
derdi. Bu lkelerin byklerine tamamen itaat ettirdi.
Bu lkeler halk da hep Ouzun huzuruna gelip
vergileri kararlat. yllk borlarn pein deye
ceklerdi. Oradan Horasana^' giderek Esferin, Ke-
ran 3 ve Sebzvar halkn il yapp itaat ettirdiler. Yalnz
Niabur ahalisi ba emeyerek direnip savaa karar
verdiler ve ehirden dar kmadlar. Ouz bu lkede
X : 242b klak yapt ve bahar gelince Niabur ve Tusa (
ynelip Niabur ve Tusu ald. Yazn da orada oturdu
ve k mevsiminde Baverd(Ebiverd), Serahs ve Mer\
taraflarna gidip btn o vilyetleri idaresine ald.
yllk vergiyi pein olarak tamamen ald^'-". Yazn He-
rata geldi ve orada yaylak yapt. Heratn vergisini
kararlatnp ald. Bylece Ouhistan vilyetini ve o
memleketi tamamen alp vergisini kararlatrd ve
yldan yla, pein olarak hzineye getirilmesi kararla
t ve geldi. Sonbaharda Heratda oturdu. Bir olu
nu oradan, ihtiyaten dokuz bin askerle Basra taraf
na gnderdi. Bunlar kalkn herhangi bir ekilde fi
kirlerini deitirip vergi demekte gecikmemeleri iin
Padiah Ouzun ve ordunun uzakta olmadn iln
^edip gstereceklerdi. yln vergisi riceden aln
mt; sonraki yhn vergisini vermeleri kararlat.
Ouz ben de geliyorum diye bir haber yayarak o-

46 -
 S; 3l7a lunu dokuzbin adamla | btn herkesten dier
yln vergisini almak zere gnderdi. Ouzun olu, ba-
basmm buyruu gereince Basra tarafma yneldi
Vard yerlerde, yllk verginin hepsini almak ze
re haber yayp etrafa eliler gnderdi. Btn bu ver
gilerin Ouzun olunun dnerken alp babasna gtr
mesi iin Irak- Acem'de toplarunas kararlat.
Vergiler Irak- Acem'de toplandktan sonra Ouzun
olu yanndaki ordu ile dnerken bu hzineyi alp
babasna gtrd. Bunlarn olup bittii sene zarfn
da Ouz Herat, Serahs ve Baygz vilyetlerinde
oturmutu.

Ouzun yurdu- [OUZUN YURDUNA DNMES VE

na dnmeri ve SON SENELER]
son Bencleri
Ouz olu yamna varnca, oradan kendi lkesi ve
yurduna, Krtaq ve Ortaqa = gitmeye karar verip
abuk gidilmesi iin Gur ve Garcistan yoluyla hareket
edilmesini emretti. Bu arada yolda yksek bir daa
Karluklar vannca yle bir olay geti: Bu daa ok kar ya
mt ve bu kar yznden iki aile Ouzun ordu
sundan geri kalmlard. Fakat hibir canlnn ordu
dan geri kalmamas hakknda yasaq vard Ouz bu
nu renince hi houna gitmedi ve nasl olur da ya
an bu kadar kardan insan yolundan kalr dedi. Bu
birka aileye eQarIuqt> yni karl lkabn verdi
[Bugn de kendilerine Karluk denilen topluluk hep
onlarn neslindendir.] Bu da getikten sonra Amu-
ye nehrine varp, rma getiler. Semerkanda doru
akan byk bir rmak zerindeki lik vilyetini de ge
erek Buhara smrmdaki Yalguz Aaa indi. Bir
ka gn kaldktan sonra oradan esenlikle btn ordu
su ile kendi yurduna gitti Kendi lkesinden kp
eitli memleketler almas ve sonra yine geriye, kendi
yurduna gelmesi tahminen elli yl srmt. Kendi z
yurduna varaca srada, vaktiyle yoldan geri gn
dermi olduu Kangllar ve Uygurlar Ouzu karla
mak zere dokuz gnlk yola kp, ona armaan-
Ha: 377a lar sundular. | Ouz yurda varmas erefine toy iin
doksan bin ko ve dokuzyz ksrak kesilmesini em
retti ve byk bir toy yapt; altn evi kurdurdu. Bu
toy srasnda, kendisiyle birlikte cihangirlik seferlerine

47
 katlan ve onunla beraber sa-slim asl yurda '" dn>
m olan alt olu bir gn ava gittiler. Tesadfen al
tn bir yay ile altn ok buldular. Hep beraber bun
lar kendi dileine gre aralarnda paylatrmas
iin babalarna getirdiler. Babalan Ouz yay e par
alayp daha byk oluna, oku da kk
oluna verdi. yle karar verdi: Kendilerine yay
X: 243a verdii olunun soyundan gelecek kavme ^ tBozoq
densin. n k bunlara yay paylatrmak iin onu
muhakkak paralamak gerekti. Bozoq sznn de zten
mns paralamak, bozmak dr '" . Kendilerine ok
verdii dier olunun neslinden gelecek kavmia lka
b ^oga olsun; Bu < oq> yni tne ok demektir.
Buyurdu ki, bundan sonra oullarndan kim gelirse
beraberce temcamii klsnlar: Biz hepimiz bir
soydanz deyip orduda da kendi yerini ve rtbesini
bilsinler. Bunlar da yle kararlat: Yay verdikle
rinin yeri daha stte olsun ve orduda sa kolu tekil
etsinler. Kendilerine ok verdiklerinin yeri daha altta
olup sol kolu tekil etsinler. Zira yay Padiah gibi hk
meder; ok ise ona tbi bir elidir. Onlanh yurdunu
da "'i buna benzer ekilde ayrp tyin etti. Bu toyda
herkesin nnde szn bu ekilde tamamlayp bu
yurdu ki; Ben ldkten sonra yerim, tahtun ve yurt,
eer Kn o zaman sa ise-, onundur. Kaa-slk
ok altndan ve gzel iler grdnden onu ok
vd. Ona bu gzd hl arelerini-^ nereden reni
yordum) diye sordu. Kara-sUlk artk durumu gizleme
di. Olup bitenleri, Ouzun ihtiyarlarn braklmalar,
berber gtrlmemesi hakkndaki yasam, buna r-
men babasn nasl yanna alp birlikte gtrdn
anlatt. Babasnn rettii tedbirlerin hepsini Ouza
arzetti; ayrca aunesinde- rendiklerini de anlatt.
Ouz babasn getirmesini emretti. Kara-slk babasn
getirdi. Yu Hoca Ouzu, Ouz, da Yu Hocay g
rnce- hakknda hadsiz hesapsz balarda bulun
du. Bundan sonra tam bir huzur iinde yaamas iin
Semerkand ona ikta olarak verdi Kara-slk
Ulu Bey (emr-i bozurg) yapld; hilat, kemer, elbi
seler ve pekok mal verdi. Btn bu iler hep byk
toy esnasnda-* oldu. Ouz da bu yerde, kendi z
yurduna indi. Ouz'un bin yl yaadm sylerler.

48
 Bundan sonra ordusuyla hep burada oturdu. Ama
dediklerine gre bir defasnda Kl-barak ya olmu,
vergi gndermiyordu Ouz Kpaklan oraya gnde
rerek Atil ve Yaman-su kylarna k a d a r varp
oturmalarn ve orasm kendilerine yurt edinmelerini
emretti. Indr-tan vergisini onlarn taar ve ulufesi
S: 317b olarak ayrd; bu vergiyi kendileri diledikleri gibi ^
318a D29 kullanp bundan maa da vereceklerdi. Kpaklar
Kl-barak, Derbend ve o taraflarda olan lkelerin ver
gisini toplayp hzineye gnderdiler Kpaklar bu
yzden orada kalp yurt tuttular ve o lke onlarda
kararlat. Ouz bin yl mr srdkten sonra ve
fat etti.

K n H an *32 533 OUZUN OLU KN HANIN

PADAHLII

634 Ouzdan sonra byk olu Kn Han yerine

geti. Kn Han tahta oturduu zaman yetmi yan
dayd ve yetmi yl da padiahlk etti, bundan faz
la mr olmad. Babas Ouzun vefatndan sonra
H a: 377b Ouzun *daha eski zamanlarda | bir ehir yaptrp
ona Yenikent adn verdii meydana kt. Bu je/j-
r/3 Irql Hoca adnda gayet akll ve tedbirli bir
adamn hkimiyetine vermiti. [Irqdm mnas bireyi
kendine ekmek; Hocannki de'^s byk ve ulu de
mektir.] Bu Irql Hoca grm geirmi yal bir in-
X : .243b sand. ^ Aralarndaki eski hukuka dayanarak Ouz'un
244a evldna da son derece efkti idi. Bir gn Kn
Hana dedi ki: Ouz byk bir padiah ve yeryz
n idresi altna alp pekok hazine ve saysz hay
van toplamt. imdi onlarn hepsi sizindir. Siz alt
oulun, Tannnn izniyle herbirinizin drder tne-
d en'^ yirmidrt evldnz var. Olabilir ki onlar son
radan birbirleriyle ekiirler. Bunun resi, herbiri-
nin rtbesi, meslei, ad ve lkab kararlasn; her-
birinin bir nian ve tamgas olsun. Bununla bilinip ta
nnsnlar ve hibirinin dieriyle bir ekimesi ola
masn. Onlarm evldnn da herbiri kendi yerini bilsin
ler. Bunu yapmak devletin devamll ve uruunu
zun iyi nm kazanmasnn gereidir. Bu szler Kn
Hana ok uygun geldi ve Irql Hocaya sylediklerini

F; 4 49
 yerine getirmesini emretti. Irq1 Hoca, aha Ouz'un
hayatnda bir yans Bozoq, bir yans oq ismini
alan bu oullardan olan tam yirmi drt evldn herbi-
rine birer lkap verdi; yine herbirine, bunlardan kime
ait olduunu belirtmek zere hayvanlara vurmak
iin birer tamga^ tesbit etti. Herbir oula hangi hay-
vamn ongun olacam da belirtti Ongun, Azk
bolsun dan tremitir, yni kutlu olsun; ongun da kut
ve devlet demektir. imdi herbir ahs tefel yoluy
la ve onlar herbirinin ismi altnda aklyarak anahffl.
Bu cmleden yle yazlmtr.

( I B O Z O K L A R )

Yaa byk olan kardee Ouz Bozoq diye ad vermiti. Irq Hoca
onlann oullannm herbirine zel lkap ve isim vermitir. Onlarn kabilesinden
olan herkes bu lkap ve boy isimleriyle anhrlard *

H epsinin by olan jtidnci oul nc oul

K N H A N n AY H A N m Y U L D U 2 H A N n
o c u k l a r o c u k l a r o c u k l a r
1 K a y 1 ^ 1 Y a z r 2 1 A v a r
M uhkem (Yo ve A g ayn). ok lkelerden insanlar se- inde evik ve avcla d$-
nin tarafn tu tar. (Yo: ok kn. (Yo: cust u lk ve ava
vilyet anun ola; Ag. iller ve canavara ve kua hevesl;
aas) Ag: iini yldan ileyici).
Tam gas: Tamgas: Tamgas:
Ongunu: (Yo: hin; Ag: un- Ongunu: (Yo: kartal; Ag: tu- Ongunu: (Yo: tavancl; Ag:
qar) nm tay). erkek lin).
(l: Y ot sa q a n yarn; (lU: Yo: auklu umaca; (J: Y o: sa utnaca ve ad*
Ag; sa akl ilik) Ag: sa yanba) lu; Ag: sa uyluk).

2 B a y a t < 2 D g e r ( D k ) e 2 K 1 z 1 q o
Devletli ve nim etli (Yo: (Yo: derilmekUn b ir ye- Kuvvetli olup, yasa ve sava-
devletl ve nimetlU; Ag; re geleler; Ag: tgrek-teker- $ akl eren (Yo: kuvvetl ve
Devletli). lek). yasakda cidd cehd edici;
Ag: bke kuvvetli).
Tam gas; Tam gas: Tamgas:
Ongunu: (Yo: hin; Ag: k). Ofgunu: (Yo: kartal; Ag: k- O ngunu: (Yo: tavancl;
kn - aylak).
(lt: Y o; sa qar yarn; (l: Y o: auklu um aca; ( l : Y o; sa um aca ve
A g: sa akl ilik). Ag: sa yanba) adlu; A r- sa uyluk).

* Rdeki listeyi Yazcolu ve Eblgazi B ahadr H an n m alum at ile tam am ladk. O nlarn
m lum at parentez iindedir ve Y o: Y azcolu'nn, Ag: ise, Eblgazi'yi gsteriyor.

50
3 A l k a v l A v u M
V ard her yerde baar ve
refaha m azhar olan (Yo: her
yere yrrler, m uvafakat eder
ler; Ag: muvafk).
Tamgas:
Ongunu: (Yo; ahin; Ag: ky-
kenek-kpeknek?).
(l: Y o: sa qar yarn; (l: Y o: auqlu um aca;
Ag: sa qar ilik).
3 D u r d u r g a
lkeyi alan ve dzene so
kan (Yo; mlk dutm ak ve ya
samak; Ag: yurt alm ay ve
onu saklamay bilici).
Tamgas:
Ongunu: (Yo; kartal; Ag: k
zl q a r ^ a y aladoan).
(l: Y o: sa um aca ve ad-
Ag: sa umaca).
3 B e d i 1 i
Byklerin szleri gibi aziz
ur (Yo: beler sz aziz
dir; Ag: sz hrm etli).
Tamgas:
Ongunu: (Yo: tavancl; Ag:
behr kuzgun).
lu; Ag: sa yarn).

4 K a r a A v u l 4 Y a p u r I I 4 K a r q 1 n 1-
K ara yolda ve iyi giderdi Oyuq. Onun asl ad Ya A ok ve halk doyurucu.
(Yo: evleri kara; Ag; her ne m a idi. Sava srasnda bir (Yo: ulu a V t doyurucu;
rede oturursa kara adrla kusur ilediinden onu Ceza Ag; al).
oturan). landrm ak icb etti.' H tay ta
rafndan esen sert b ir rzgr
vard. A dna Sam-Syrek
denilen bu rzgr ok rah at
sz ediyordu. O na bu riizgrm
getii yerde sen o tu r da rz-
g n n nn kapat dediler.
Bundan maksat onu yok et
m ek idi ve bundan dolay onu
o raya gndermilerdi. (Bu za
m anda bu lkede onun nes
linden Trkm en yoktur. O nlar
ancak H tay mem leketinde
bulunuyorlar.] (Yo: ? ; Ag:
her nne . kan deviren,
tahrib eden).
Tamgas: Tamgas: Tamgas:
Ongunu: (Yo; hin; A g: K- Ongunu: (Yo: kartal; A f; Ongunu: (Yo: tavancl; Ag:
bek san). qargu). sbrktey).
(l: Y o; sa q a n yarn; (l^: Yo; auqlu umaca; (l: Y o: sa um aca ve ad-
Ag; sa qar ilik). Ag; sa umaca). lu; Ag: sa yarn).

(II O K L A R )
Yaa kk olan kardei Ouz sol kol olarak kararlatrm ve onlarn
adn Uoq koymutu. lrql Hoca onlarn herbirine baka baka lkaplar verdi.
u ekilde :
K K H A N m T A O H A N *n T E N G I Z H A N m
Oul l ar Oul l ar Oul l ar
1 B a y a n d u r 1 S a 1 u r 1 1 Y i g d i r T
H er zam an bolluk iinde V ard yerde kl alp yi ve byk (Yo: cyUlk,
olan (Yo: heme bay ve ni om akla harbeden; Y o: qan- ululuk ve bahadrlk; Afe:
m etti-ol; A g: nimetli). daki iriesin, kl ve om akn ulu, yce).
revn olsun; Ag: kll).
Tamgas: Tamgas: Tamgas:
Ongunu: (Yo: sunkur; Ag: l- Ongunu: (Yo: ku; Ag: bur* O ngunu: (Yo: a k ; Ar> <iar-
in). ket). gay akr?).
(l: Y o; sol qar y ^ r n ; (l: Yo: ucayla adlu; Ag: (l: Y o: aklu ve k; Ag:
Ag: sol uyluk kemii). sol akl lik). sol q a n ilik).

51
2 B e c e n e 2 E y m r 2 B g d 2 20
yi gayret eden (Yo: ey A skeri (o k ve zengin (Yo: H erkese kr^ alak gnll
dvirii; Ag: becerikli). badsUz eyii bay ol; Ag: bay ve hizm et eden (Yo: dkeline
larn bay), tevazu ve kulluk ve hizm et
eder; Ag; hizm etkr).
Tangas: Tamgas: Tam gas:
Ongunu: (Yo; sunkur; Ag: A la Ongunu: (Yo: iiku; Ag: an- O ngunu: (Yo: akr; A g: idel-
doan). car). Bu).
(i; Y o: sol q a n yann; ( : Yo: ucayla adlu; Ag: (t'i ; Y o; afclu ve k;
Ag: sol uyluk kemii). sol akl ilik). Ag: sol q a n ilik).
3 a v u l d u r S i 3 A 1 a y u t 1 u 22 3 Y i v a 23
Herkese iinde yardm eden, H ayvanlar (atlar) daim a iyi A tla n yksek ve ayn za
savaan, durm ayan (Yo: na ve ok olan (Yo: K rak lan m anda hnerli o lan (Yo:
m uslu ve iraq avlu; Ag; na l ve ey atlu; Ag: ala atl). mertebesi dkelinden stn
muslu). ola; A g: m ertebesi yksek).
Tamgas: Tamgas: Tam gas:
Ongunu; (Yo; sunkur; Ag: Ongunu: (Yo: ku; Ag: ya- O ngunu: (Yo: akr; Ag: tuy-
budaynq). lbay). gun).
( : Y o; sol qar yann; ( : Y o: ucayla adlu; Ag; (i: Yo; aklu ve k; Ag:
Ag: sol yanba). sol omca). sol yarn).

e p n i 24 4 r g r 25 4 k I n 1 q26
Ya olan her yerde d ur i daim a yksekte olan Bulunduu h er yerde aziz
mayp savaan (Yo: kandaki (Yo: heme eylk ve ihsan olan (Yo; dkelinden her yer
ya gre, derhal savar ve edici; Ag; iyi i gren). de bun lar aziz ola; A g: aziz).
apar; Ag: babadr).
Tamgas: Tamgas: Tamgas:
Ongunu: (Yo; sunkur; Ag: h- Ongunu: (Yo: ku; Ag: bay- OnglJnu: (Yo: akr; Ag: ar-
may). qu). gay).
( : Yo; sol q an yann: ( : Yo; ucayla adlu; Ag: ( : Yo: aklu ve k; Ag:
Ag: sol yanba). sol omca). sol yarn).

Irgl Hoca bu ekilde at etinden bu boylann han

gisine hangi parann l olarak verileceini, bir daha
hibir anlamazlk ve dedikodu olmamas iin tesbit
etti. Bir toy yaplaca zaman iki at kessinler. *At
oniki paraya ayrlabildiinden bir at Bozoklara, dier
at da oklara versinler. Boyuna yakn olan bir arqa
kemii arqaya yakn olan srt omurgas ve bir sa
kol padiahn ve milletin bynn hissesi ^^ohn-
tur. Dier paralar ise her boya ve Ouzun oullarna
has l olarak ayrlp verilmitir Ta ki hi kim
senin; bakasnn payn yemeye hakk olmasm **. Bu
ekilde tafsilt her kabilenin ismi altna yazld. O
zamanlar tbi lke hkmdarlarndan birisi vergi
demekte ihmal gsterirse, beylerden birini askerle
gnderirlerdi. Bununla oradaki vazifelerin gerekiea va
kitte yerine getirilmesi salanyordu. Btn dier lke
lerde de Ouzun oullarnn ileri, tam bir olgnn-
52
 lua erdikten sonra yle emrettiler: Sa kol olan Boz-
oklar Sayram snrlan ve Bagurd dalanndan ta
Qarabab(Qaraaa?)a kadar yaylak edinsinler . Sol kol
olan oklara ise yaylak olarak Krtaq,; Yeryud(Qa-
rsnur?), Tuluk(?, Quluq ?) ve Bozyaqadan ta
Almalqm Akdana kadar olan yerler ayrld.
Klak yerler olarak sa kol (Bozoklar) iin Borsuq.
Aqtaq, Nma]m(Tamalra?), Basarqum tyin olun
du. Sol kol (oklar) iin Qay(Qarlu ?) dere, Asana
(Sal Gedm?) Qum Sengri, Qay Durdu, Yar
Sengri ayrlmU

( K N HANDAN SO N RA l OUZ
YABGULARI)

Kn Han yetmi yamda tahta gemiti, bir o

kadar da padiahlk ettikten sonra ld *. Kn
Db Yavquy H an Hann olu Db Yavquy Han padiahlk etti. Kn
Handan sonra, ecdadnn, ismini koymu olduu t o-
H a: 385b lu Db Yavquy Han *** padiahlk tahtma oturdu, f O,
beyler, bykler ve divn yelerinden ceddimiz Ouz,
S: 318b bu kadar lkeyi nasl almtr; nereden ^ nereye
kadar zaptetmitir diye sordu. Bu topluluktan Ula ve
Ulad adlarnda Salur boyundan baba-oul iki kii
X : 244b birlikte gelip diz vurup selmladlar f ve cevap verdi
ler: Gnein doduu yerden batt yere kadar
btn lkeleri senin baba ve a/alarn ele geirmiler
dir. Biz de seninle berber mttefikiz ve o lkelerii
vergi vermeleri iin g veririz. Eer herhangi bir kar
gelme olursa, yle iddetle savap onu yokederiz
ki, baba ve atalarnn nam ve m daim baki^^^ ka
lr. Hibir yaratk sana vergi vermekte gecikmek iin
kuvvet bulamaz. Yavquy Han bu sz duyunca pek
ok sevindi*. Kendi kendine memleketi olduu gi
bi yaatabilmek, bilgili ve yeterli olduklar aka belli
olan bu iki ahsn szne uymakla mmkn olur di
ye dnd Onlara tam olarak gvenip kendileri
ne son derece sayg, hrmetkr ve misfirperver dav
rand. Onlara Siz^^ bizimle mttefik oldunuz; acaba
sizinkiler gibi dier kavimlerin nkerleri de bizimle i-
birli^ yaparlar m?> diye sordu. Onlar dediler ki:
Alan admda Yazarlardan bir bey ile Bulan(Uv-

53
 lh?)'> diye bir olu bizimle mttefikdirler. Deerler
den Db Cenku ve olu Drke f, Ta-bek(Yasbek?)
ve olu Balgu-b^(Yalgu-bek?) Bayandrlardan
Tlii(Qulu?) Hoca da bizimle mttefikdirler. Dma-
mn olan her yere bizimle birlikte g verirler ve senin
iin lrler.t Db Yavquy Han onlardan bu sz
duyunca ok holand ve gnl, bundan dolay kuvvet
lendi. Kendi kendine ***-' bu kader kavim benimle bir
olunca alnacak tedbirlerin sonulan da iyi olur diye
dnd. Bu sebepden ad geen kavim beylerinden
b a b a l a r m y a n n a arp alkpydu; oullan elilik
le gemi ve gelecek senenin vergisini almak zere
am, K.r.k, Bagurd, Fars, Kirman, sfahan Ba-
dad ve Basraya gnderdi. Bu yerler ahalisi de gere
ince vergileri verdiler. Btn lkeler onun emrinde
idi. Civardaki hkmdarlarn hepsi, baba ve alalan
devrinde olduu gibi itaatli idiler. Db Yavguy Han
bir mddt padiahlk ettikten sonra Ad.n Y.k.mn ^
ona ya oldu ve o lke halk itaat etmiyordu. Bu
ras gndousunda bir vilyettir; adna Yemekn(Ye-
mekler) derlerdi, yni gl kuvvetli insanlar olup on
lardan iki kii, bakalarndan on kiiye*' kar koya
biliyordu. Bu kavmin gne doduu zaman davul al
mak gibi bir deti de vard. Yavquy Han onlar ya
olunca**, o lkeyi almak iin asker toplayp oraya
gitti. Onlan tamamen yendikten sonra geri dnd ^*-.
Ancak h takdirin emrine boyun edi: at srnce ye
re dt ve uyluk kemii krlp *** ld. Ondan sonra
Q ih 9 Yavquy QURS YAVQUY onun yerine tahta geti. Naibi Al.s
oqh Olsun idi. Yapaca her ii ona danarak ya
pard. Padiahlk otuz yl onda kald ve ondan sonra
Qon Yasaq
Vavqay olu OORU YASAO YAVOUY yerine * padiah ol
du. Doksan yl padiahlk etti. Ondan sonra NAL
nal \aw ipiy
Han YAVOUY HAN onun yerine geti. Sylendiine gre
yz yirmi ^* yl padiahlk etti. Hkmdarl sresin
ce o, kendisinin vezir, naib ve beyleri olan Oaru?
(Oay ?, Bayat ?) Etede Kerenck Salurlardan Dam-
qaq ve yine Salurlardan ks ile kenge ve meve
ret ediyordu. Bu zamanda btn memleketler ve vil
yetlerde sulh ve skn vard ***. Padiah sona erin
naRr Yavqfy ce olu NALSm YAVOUY HAN babasmn yerine
Han padiahlk tahtna oturmutur. lkeye tam bir dirlik

54
 dzenlik*^* salayarak yedi y] padiahlk etti. Veziri
alurlardan (9ks Hoca Ue Yivalardan aban Hoca idi.
Ala Ath Yedi^^o padiahl sresince o, kendi olu ALA
K i dHiD ATLI KI DONLU QAYI NAL HANHlan memnun^
Oay tnal Han j)aha kendi hayatta iken padiahl olu Ala
Atl Ki Demekl Qay nal Hana vermek istedi. Bu
szn mns bir 1 ata binmi ve samur elbise
giymi demek olup, Qay da atasuun ismidir. Onu
padiahlk tahtma oturttu. Bu padiah anda Pey
g a m b e r i m i z H z . Muhammed Mustafa SA. zuhur et
mi, bu hkmdar da Bayat(?) Dede Kerenck eli
olarak onun hizmetine gnderip msliman olmutu.
Bu Qorqut*^^ Bayat boyundan Kara-Hocann olu
olup ok aklh, bilgili ve keramet sahibi bir insand.
nal^^^ Han Sr Yavquy zamannda ortaya kmtr.
Bu szleri nakledenin dediine gre ikiyz doksan be
yl mr olmutur**. Gzel szleri, sylenen kermet-
leri ve hakkmdaki hikyeler pek oktur ve ayrca
zikredilecektir. Bu zamanda babasmn tyin etmi oldu
u naibler ve ona yardmclk edenler lmlerdi.
Onlann yerine baka naib ve vezirler seildUer. Bun-
S; 319a lardan biri 'B&yio.dnIardan Dnker ve ^ dieri I-
drden. Dnke olup, vezirlik ve naiblik bu padiah
lnceye kadar her ikisinde idi. Qayi nal Han vefat
edince yu treni iin babasnn naibi bulunan Ba
yandr Dnkerin olu Erki byk bir a tertiple
miti. ki gl(navur) yapp birisini yourt(ayran).
X ; 245a birini de qmzla doldurmu; ylesine ok ^ at, sr ve
koyun eti toplamt ki bunlardan birka da olmutu.
Ne kadar memleket varsa oralardan insanlar yua
gelmi; hepsine a vermiler; onlar berberlecinde
gtrmler, lkin yine de artmt. Bu padiahn hi
olu yoktu Ama son zamanlarda hatunu tesdfen
H a: 386a hmile kald ve o ld srada f bir ocuu dnyaya
geldi. Bu ocuk doduu zaman Bayat boyundan
TiMoan H an Korkut (ve Erki?) her ikisi bu ocuun ad Tuman
olsun dediler, yni sis demektir. Divan byUkleri ise
tuman k a r a n lk demek olur ve*^ bu, pacUahlara ya
rar bir ad deildir; bundan iyi bir ad koymak gere
kir dediler. Korkut yle dedi: Geri tuman(sis)
olunca hava karanlktr ^ ama, bilhassa otlar iin fay
dal olan nem brakr. Bu ocuun babasnn lmyle

55
 halkn gnl paslanm, ortal duman kaplam ve
karanlk olmutur. Ama unu mid edip dnebili
r i z k i bunlar geecek, gne doup dnyaya taze
lik getirecek, otlar oalacak herkesin ii iyileecektir.
Bu sebeple bu ad koyduk. Yavquy Han, olu
(Ala) Ath Ke (Demekl) Qay nal Han kendi ye
rine geirmiti. O hayatnda btn hayvanlar yakala
y p a ldrm ve dillerini keserek bir kutuya koyup

saklamt: Bir olum olursa doduu zaman hay

vanlarn dilini renmesi iin ona verirsiniz diye va
siyet etmiti. Tesadfen bu kutuyu Tuman Han do
duu zaman buldular ve iindekerin.hepsini suda
ykayp Tuman Hana verdiler. Bu yzden ocuk b
yd zaman btn hayvan dillerini biyrdu
Bundan sonra kk-byk herkes toplanp Tuman
Han byynceye kadar padiahl kime verelim di
ye birbirleriyle dantlar Korkut herkesin ortasn
da yksek sesle yle hitap etti: Padiahmz ld
zaman herkes bilir ki. Erki onun hizmetinde idi ve
ok iyi bir ad brakt, lye smyacak deerli hiz
metler grd; iki gl yapp her ikisini ayran ve k
mzla doldurdu. Her eit eti ylesine ok toplad ki,
hibir yaratk onun gibisini yapmamtr. Onun
bylesine foJt hakk getiine gre zamann ve duru
mun gerei yledir: Tuman Han gayet kk oldu
undan padiahlk grevlerini yerine getiremez. Pa
diahlk bu ocuun adna kararlasn. Ancak o ergin
oluncaya kadar onun adna tizleri idre edip hkmet
mesi iin, ona naib olarak, imdiye kadar bu hususta
ok hakk geen Erkiyi tyin edelim. ^'Korkut bu
sz syledikten sonra herkes bu hususta anlat ve
bu ocuu Padiahla getirip, Erkiyi de ona naib
olarak setiler. Ayran ve kmz dolu iki kJ yapt
(Nlb) iin adna Kl Erki Han dediler ve onu padiahlk
Kol Erld Han tahtna Oturttular^. Padiah adna hkmedip dokuz
yl padiahlk tahtnda kald. Tuman Han erginlik a
na varnca padiahlk taht irsen ve asleten onun
hakk oldu. Bu sebeple taht istedi ve sa ve sol kol
beylerini(?, mlziman) ve askerlerini arp toplanan
yz k i i y e tartk tahta oturacam diye aklad.
Naibi olan Kl Erki Han bunu renince durumdan
korktu ve endielendi Kl Erki Han yardmlar-

56
 na(nuvvab) dokuz yz koyun ve dokuz ksrak kesin,
ona toy yapn ve onlara Tumana o ava gitmi
diye syleyin dedi. Bu toy kararlatktan sonra kse
sunma merasimi iin ayrca bin koyun ve otuz ks
rak hazrlanmasn emretti Korkutun gelip ona k
se sunmas iin hemen Korkuta bir adam gnderdi:
Devletin direi sensin; iler yle veya byle'* cere
yan etmitir; fakat hakkm Tuman Handa olduunda
hibir phe yoktur. Taht ve memleket onundur; gel
sin, ona hangi fikir uygun gelirse sylesin; biz de
ona gre davranalm. Korkut bu haberi alnca oraya
geldi. Kl Erki Han, Tuman Hana toy verdi ve Kor
kut da^^^ kse sundu. Yemekler getirilip a yendii s
rada yal bir kurt ulumas duyuldu. Tuman Han*
btn hayvanlarn dilini bildiinden bu kurtun ne sy
lediini de anlad. O diyordu ki: Ne yazk ki artk
yalandm; avlarmn peinden koup yetiemiyorum.
Eer yetisem bile onu yakalayamyorum; hatt ya-
kalasam da paralayamyorum. Yal kurtun sz bi
tince gen kurt yle '" cevap verdiler: Eer sen
yal ve gszsen, bizim kudretimiz' vardr; her gen
yalya yardm etmezse onun ne deeri olur. Bu gece
S: 319b , sis, karanlk ve f **'* iddetli bir frtna olacak. Burulan
istifde edip toy iin getirilmi hayvanlarn hepsinin
kuyruklarn ve karnlarn paralayp sana vereceiz.
Bunlar gnl rahatl ile ye; zira her zaman byle
X: 245b sana yardm edeceiz. Onlann ( yakmnda, mutfak
taki k o y u n l a r a g z kulak olan Kl Erki Hann
Qara-baraq admda bir kpei vard. Bu kpek eer
pdih bana scak bir yagh kuyruk verirse, sizlerden
hibirinizin bir kuzuya bile el uzatp sahip olmanza
yol vermem diye cevap verdi""'. Padihzde Tuman
bu durumu anlaynca pimi ve hazr olan a iinden
bir kuyruk alp o kpee att. Yannda bulunan her
k e s h i , bir kpee byle kuyruk atlr m? diye
sordular. O ise yle cevap verdi: Bunu bizimle Kl
Erki Han arasnda bir g n l krkl olmasn diye ver
dim *"*'. Hem derler ki, eer birine sadaka vereceksen
nce kpee vermek gerekir. Kpek tasasz olmal ki,
bizler de tasasz olalm; bunun iin verdim. Daha
sonra a yediler ve uyudular. Gece yars Tuman Han
uyanp yanndakilere bakn, darda rzgr var jn.

57
 yok mu? D diye buyurdu Baktklarnda ortaln ga
yet karanlk, havann rzgrl ve son derece korkun
yamurlu olduunu Tumana sylediler. Tuman Han*
kurtlarn sznn doru olduunu anlad. Ortalk ay
dnlanarak rzgr kesilip kar yamas durunca kpee
baktlar ve *koyunlar da bulamadlar. Tuman Han
Kara-barakm sznde durup durmadm bilmek iste
di Yannda bulunan yz adamna Kara-barak ve
koyunlarm nereye gittiklerini renmek iin drt bir
H a: 386b taraf | aramalarn emretti. Aratrp rendiler ki ge
celeyin koyunlar kurtlardan rkp Kara-baakla be
raber, pelerinde kurtlar olduu halde, sadece tek^^
bir yolu olan Aql * adndaki eite gitmilerdi. Kara-
barak kurtlarla mcdele etmi, geitin azn tutarak
kurtlarn koyunlara saldrmasna engd olmutu.
Tuman Han bunu renince, hemen bizzat atma ada
yp oraya gitti; d u r u m u grd ve kurtlarn hepsini
de ldrd. Bu kpein de sznde durduuna kesin
likle inand. Koyunlarm srlp Erki Hann yamna
gtrlmesini emretti. Erki Han Tuman Hanm gelmek
te olduunu renince hemen karlamaya kt. Tuman
Hanla Kl Erki Han kucaklatlar ve beraber otur
dular. Konuma srasnda Kl Erki Han Tuman Hana
bu kadar koyun iin bir ehzdenin bizzat yoru
lup uramasnn gerei var m? Eer bu koyunlar ve
bin defa fazlas telef olsa bile ne kar Biz hepimiz
senin kullarnz ve her neyimiz varsa enindir. Zira sen
bizim Hanmzsn. Tuman Han cevap olarak dedi ki:
Aslnda bizzat koyunun bylesine bir nemi yok*.
Ama talih ve nm bakmndan bunlarn telef olmas
kt olurdu. nsanlar sonra, Tuman Hann aya
uurlu gelmedi de, erefine verilen toyun koyunlan te
lef oldu derler. Bylecei toya baladlar ve bu toy
yedi gn yedi gece devam etti. Toyda hergn doksan
koyun ve dokuz ksrak kesiliyordu. Bu srada*^ Kor
kut ortaya gelip Tuman Hana dedi ki: Baban ld
vakit sen henz kk olduundan padiah naibliini
aramzda kenge yaparak sen byynceye kadar
Kl Erki Hana verdik. imdi sen bym ve uurla
bu makama **^ erimisin. Kl Erki Han yalanm
X: 246a olup bugne yarna kalp kalmyaca belli deil. ^ Bu
srada sen onu grevinden uzaklatrrsan halk ona*?*
serzenite bulunur ve bu da efendiliinle badaamaz,
58
 garib ve acaib olur. E o iyisi sen onun kzm alrsn
ve o da btn mal ve haznelerini sana verir. Birka
gn sonra da o lnce, taht hereyi ile sana kalr.
Tum an Han Kl Erki Hann kzlarm toyda, kse
tutarken grm t. Ijz beenip onu** istedi. Bir de
bu sebeple bir ay daha toy, iret ve temaa oyunlar
ve elenceler yapld. Bir zaman byle getikten sonra
onun byk otam dier evlerin nne kurmulard
Tum an birgn tahtta uyuyup kalmken dardan geen
bir kadnn konumas kulana geldi: Ayne(Ine ?) H an
olu Uje H an denni ki Tum an H anm alm ol
duu Kl Erki H anm kzna daha nce ben gnl
vermitim ve ben alacaktm. A m a o araya ^ erek
kz alm; gideceim, onunla savap kz geri alaca-
un. Tum an H an bu sz duyduktan s o n r a h a b e
ri yokmu gibi davranmay kwdisine yaktramad.
Hemen kalkarak askerlerini arp toplad ve Uje Han
ile savaa gitti. Oraya vard zaman Ayne Han gel
medi; olu Uje savamak iin kar kt. Tum an Han
S: 320a onunla savat ve onu yenerek iki gn | *iki gece
paytahtna kadar onu kovalad. Nihyet yz svri ile
onun askerini bir daha yendi, Uje H an yakalayarak
geri dnd ve kendi ordusuna katld Onlarn lke
sinin serhaddinde bir sre oturdu. Uje H an huzuru
na arp ondan syledii szleri ve akhndan geen
leri sordu*. Fakat o hibir ekilde bunlar aklayp
itiraf etmiyordu. Kendisinden nakledilip Tuman Hann
kulana kadar gelen sz de kabul etmedi. Bu hu-
H b: 387a susta hi birey aklamad. ^ Yalnz cevap olarak u
kadarn syledi: ^Aramzdaki savan sebebi senin l
kemize kar harekete gemen ve bizim de kar koy
mak mecburiyetinde olmamzdan baka ey deildir.
loBTuman Han onun bu trl hibir zrn kabul et
meyip ldrlmesini einretti. Bu yerde bir yl doAa*
kald. Kl Erki Hann kz olan hatunu kocasnn o
memlekette daha bir sre oturacam renince oraya
hareket etti. Kadn bu srada hmile olup, doum
da yaklamt. Yolda tesdfen bir ocuk dnyaya ge
t i r d i D u r u m u Kl Erki H ana haber verdiler ve
her ikisini ona gnderdiler. Kl Erki Han ocu ya
nna getirip toy yapt ve bu olana Oay Yavgu Han
adm verdi. Kzm Tum an Hann yanm a gnderdi v

59
 yok mu?B diye buyurdu Baktklarnda ortaln ga
yet karanlk, havann rzgrl ve son derece korkun
yamurlu olduunu Tum ana sylediler. Tum an Han*
kurtlann sznn doru olduunu anlad. Ortalk ay
dnlanarak rzgr kesilip kar yamas durunca kpee
baktlar ve 'koyunlan da bulamadlar. Tum an Han
K ara-barakn sznde durup durmadm bilmek iste
di Yannda bulunan yz adamna Kara-barak ve
koyunlarm nereye gittiklerini renmek iin drt bir
H a: 386b taraf \ aramalarn emretti. Aratrp rendiler ki ge
celeyin"*- koyunlar kurtlardan rkp Kara-barakla be
raber, pelerinde kurtlar olduu halde, sadece tek*^^
bir yolu olan Aql adndaki eite gitmilerdi. Kara-
barak kurdarla mcdele etmi, geitin azm tutarak
kurtiarm koyunlara saldrmasna ea g olmutu.
Tum an Han bunu renince, hemen bizzat atna ada
yp oraya gitti; durum u* grd ve kurtlann hepsini
de ldrd. Bu kpein de sznde durduuna kesin
likle inand. Koyunlarm srlp Erki H anm yamna
gtrlmesini emretti. Erki Han Tum an H anm gelmek
te olduunu renince hemen karlamaya kt. Tuman
H anla Kl Erki Han kucaklatlar ve beraber otur
dular. Konuma srasnda Kl Erki H an Tum an Hana
bu kadar koyun iin bir ehzdenin bizzat yoru
lup uramasmn gerei var m? Eer bu koyunlar ve
bin defa fazlas telef olsa bile ne kar *'. Biz hepimiz
senin kullarnz ve her neyimiz varsa enindir. Zira sen
bizim HanmzsnB. Tuman Han cevap olarak dedi ki:
Ashnda bizzat koyunun bylesine bir nemi yok **.
Ama talih ve nm bakmndan bunlarn telef olmas
kt olurdu. nsanlar sonra, Tuman H anm aya
uurlu gelmedi de, erefine verilen toyun koyunlan te
lef oldu derler. B y l e c e t o y a baladlar ve bu toy
yedi gn yedi gece devam etti. Toyda hergn doksan
koyun ve dokuz ksrak kesiliyordu. Bu srada*^ Kor
kut ortaya gelip Tuman H ana dedi ki: Baban .ld
vakit sen henz kk olduundan padiah naibliini
aramzda kenge yaparak*"*'* sen byynceye kadar
Kl Erki H ana verdik. imdi sen bym ve uurla
bu makam a erimisin. Kl Erki H an yalanm
X: 246a olup bugne yarna kalp kalmyaca belli deil. | Bu
srada sen onu grevinden uzaklatrrsan halk o n a * ^
serzenite bulunur ve bu da efendiliinle badaamaz.
58
 garib ve acaib olur. E n iyisi * sen onun kzm alrsn
ve o da btn mal ve haznelerini sana verir. Birka
gn sonra da o lnce, taht hereyi ile sana kalr.
Tum an Han Kl Erki Hann kzlarm toyda, kse
tutarken grm t. Iz beenip onu istedi. Bir de
bu sebeple bir ay daha toy, iret ve temaa oyunlar
ve elenceler yapld. Bir zaman byle getikten sonra
onun byk otam dier evlerin nne kurmulard
Tum an birgn tahtta uyuyup kalmken dardan geen
bir kadm n konumas kulana geldi: Ayne(tne ?) H an
olu Uje H an dermi ki Tum an H anm alm ol
duu Kl Erki H anm kzna daha nce ben gnl
vermitim ve ben alacaktm. A m a o araya ^ erek
kz alm; gideceim, onunla savap kz geri alaca
m. Tuman H an bu sz duyduktan sonra habe
ri yokmu gibi davranmay kendisine yaktramad.
Hemen kalkarak askerlerini arp toplad ve Uje Han
ile savaa gitti. Oraya vard zaman Ayne Han gel
medi; olu Uje savamak iin kar kt. Tum an Han
S; 320a onunla savat ve onu yenerek iki gn | iki gece
paytahtm a kadar onu kovalad. Nihayet yz svri ile
onun askerini bir daha yendi, Uje H an yakalayarak
geri dnd ve kendi ordusuna katld Onlarn lke
sinin serhaddinde bir sre oturdu. Uje H an huzuru
na arp ondan syledii szleri ve akbndan geen
leri sordu**. Fakat o hibir ekilde bunlar aklayp
itiraf etmiyordu. Kendisinden nakledilip Tum an Hann
kulana kadar gelen sz de kabul etmedi. Bu hu-
H a: 387a susta hi birey aklamad. \ Yalnz cevap olarak u
kadarn syledi: aAramzdaki savan sebebi senin l
kemize kar harekete gemen ve bizim de kar koy
mak mecburiyetinde olmamzdan baka ey deildir.
8 Tuman Han onun bu trl hibir zrn kabul et
meyip ldrlmesini einretti. Bu yerde bir yl
kald. Kl Erki H ann kz olan hatunu kocasnn o
memlekette daha bir sre oturacan renince oraya
hareket etti. Kadn bu srada hmile olup, doum
da yaklamt. Yolda tesadfen bir ocuk dnyaya ge
tirdi Durumu Kl Erki H ana haber verdiler ve
her ikisini ona gnderdiler. Kl Erki Han ocu ya-
m na getirip toy yapt ve bu olana Qay Yavgu Han
admj verdi. Kzm Tum an H anm yanna gnderdi ve

59
 onlar birbirlerine kavutular. Tuman Han daha sonra
Ayne H ana hitap edip dedi ki: ^^ g a b a ve oralarnz
her zaman baba ve aralarm a il ve itaatli idiler. Ama
oJun bize kar kt fikirler besledii iin ldrlme
sini emrettim. imdi eer sen, yrekten benimle an
lar, eskisi gibi bize itaat eder, dorulukla vergi gn
derirsen ben de bu lkeyi sana vereceim. Ayne
Han itaatlilik gsterip kalben balandn belli edin
ce, Tuman Han bu vilyeti ona verdi Byk bir
gnl huzuru ile onu geri yollad ve kendisi de paytah-
tna dnd. ocuunun yzn grnce sevin ve ne
eden ne yapacan bilemedi. Bir zaman Kl Erki
H an ile elbirlii edip adalet ve dorulukla i grdler.
Daha sonra olu Qay Yavquy byyp* ergenlik
s^m a girdii srada, bir gn su kenarnda bir gen ile
oynuyordu. Arkadana kzarak kam kalem kadar
ince ve [Trklerin tikn(diken) dedikleri] ba
yzl olan bir otu alp oyun arkadana vurdu ve onu
kalem gibi ikiye ayrd. Z ira bu otun trnaklar elmas
gibiydi. Otu ona vurunca keskin trnaklarn arpm a
syla o ocuun boaz kesildi. Herkes bu durum dan
arp kald. Tuman Han bu olay i i t i n c e b e n i m
olum her halde Tanrdan kuvvet alyor dedi ve
onun ismi Tiken Bile E r Biken Qay Yavqu Han
olsun buyurdu. Bunun m n s b i r adamm bam
diken otu ile koparan(bien) demektir. Bir sre sonra,
Kl Erki Han ile Tuman Hann birlikte tahtta otur
duu bir toy e s n a s m d a T u m a n H ann olu da ora
da bulunuyordu. Herkesin iinde Kl Erki H ana dedi
ki: Bu tahtta oturmak babamn hakkdr. Epey za-
mandanberi sen buna sahip ktn. Babam by
dkten sonra hl da tahtta oturup hkmetmek gye-
siyle annemi ona verdin. imdi ben de bydm,
sen iyice ihtiyarladn; hl tahttan inip onu sahibine
geri vermek zaman gelmedi mi? Kk byk her
kes biliyor ki, taht bizim hakkmzdr. Bundan byle
tahtta oturm a; taraflar arasndaki dostluk ve ibirlii,
dmanlk ve anlamazla dnmesin. Kl Erki
Han bu sz iitince bir an durdu ve sonra yle dedi:
Bu sz benim daha nce bilmem, sylemem ve bil
hassa senin diken e birini ikiye bitiin gn taht
X: 246b sana vermem gerekti. ( Am a sen benden nce davran*
dm ve doru sylyorsun; ben ne diyebilirim ki.
60
 Ertesi gn Kl Erki Han byk bir toy yapt; Tu-
m ann atalarndan kalan altn evini dier evlerle bir-
Ha: 387b lkte kurdular, y Kl Erki Han Korkutu btn
Ouz uruunu bykleri(ekbir) ve dier ilerigelen-
leri(erf) toplayp yle dedi: Otuz iki yldan beri
bu tahtta oturuyorum; bugn hak Tuman H ann
dr ve ona da babasnda n kalmtu-. Eer bizim uruu
muzun da padiah olmas gibi bir hevesimiz olsayd,
bu ancak bo bir heves olurdu Padiahlk taht, bu
i iin Yce Tanr tarafndan seilmi olanlarla onlann
neslinden gelen insanlara lyktr. M uhakkak ki bu
soydan gelen kimseler asla hata yapmazlar; ama ben
yapabilirim. Bu bakmdan imdiye kadar tahtta otur
duum otuz iki yl boyunca bir kimsenin gnl benden
incinmise sylesin. Orada bulunan herkes bir
azdan cevap verdiler: Biz hepimiz senin btn dav-
ramlarndan honud ve memnunuz. Senden bir incin
me tozu bile gnlmzn eteine konmamtr. Son
ra taht ona geri verdi ve dedi ki: nu artla taht
veriyorum ki, onlar da btn atalarnn daM-andklar
gibi davransnlar; adalet ve hakkaniyetten ayrlma
snlar. Nasl ki, biz de bu yolu tutmutuk. Szn
bitirdikten sonra aka yollu torunu Qay Yavquya de
fi: 320b di ki: Ey benim kzmn olu! sonunda J^ '-^ b a n a
ya ve asi oldun. Gel, kutlulukla tahta otur. ocuk
bu srada dokuz yanda idi. Cevap olarak dedi ki:
Benim bu hususta babamla szm ve kengeim
var. Yarn bizim gnmzdr; ne yapacamz bili
riz; senin szne ihtiyacmz yok. Toya gelenler git
me hazrln grr toamii yaparken oul gecele
yin babas ile kenge yapp ona yle dedi: Baba sa
iken oulun tahta oturmas doru olmaz. Sen bir toy
tertip et ve tahta otur. Ben ancak sen ihtiyarlaynca
senin emrinle tahta otururum. Babas onun bu sz
n kabul ve takdir^etti. Hemen o gece babasnn
zamannda ibanda olan btn beyler(mer), me-
murlar(gometegn) ve millerin (amml) anlmala-
n ve herkesin toplanp gelmesi iin eliler gnderdi
ler. Herkes gelince nihyet toylara baladlar. Bu
toy yle gzel dzenlenmiti ki, bundan nce hi kim
se bylesini grmemiti. Toy ta m on gn srd.
lk gn Tum an Han tahta oturdu. Yz gn getikten

61
 m e n BUc Er sonra kendi arzusu ile tahttan inip kendi olu T
BIckM Qay KEN B LE E R BKEN Q AY I YAVQUYu tahta
Yavquy Han
oturttu. Bu Han doksan yl padiahhk etti Son
derece kahram an ve temiz inanh(meyyed) olup, ga
yet namuslu olduundan btn lkeleri yasanm hk
mne tbi kld ve y e r y z n n d i e r taraflar da
ona vergi gnderdiler. Doksan yl padiahlk ettikten
Uladmnr sonra babas vefat etti. Olu ULAD M UR YAVQUY
YavqHjr Han H A N i yu treninden ve yasdan sonra bir toy
yapp beyleri(mer) ve yaknlar (moqerreban) tahta
oturttular. Onun Q ara A lp adnda kk bir kar
dei vard ve aabeyinden nde idi. Hkmdarlnn
onbeinci yl geerken eskidenberi Ouzlara tbi ve
itaatli olan Uygur kavm inden A nql Arslan Han
ya olmu ve Ouz Yabgulart hkimiyetine kar is-
yn etmiti. Uladmur Yavquy H an asker toplayp ona
sava iln etti. Bu sava iin gereken btn silh ve
mhimmat 'ihtiyacn Sayram ehrinde yapp tamam
ladktan sonra Arqh Arslan H ann ordusu ile Tala s-
nrlannda karlat gn gece savatlar. U lad
m ur galip gelip onlar ezdi ve Arql Arslan H an b
yk beyleri ile berber hep savata ldrldler.
Daha nce onlara verilmi olan bu vilyetleri, bu ka
vimden gemi otuz yllk vergilerini de deterek geri
ald. Bir yl o lkede kald. lmden kurtulmu
olan kl artklan Uladmur Yavguy Hann huzuruna
gelerek, kendi gnah ve sularm ikrar ve itiraf
ettiler ve ona hizmete hazr olduklarm belirttiler.
A nqh Arslann kk bir olu vard. Bir gn onu
Uladmur Yavquyun yanna getirdiler. ocuun y
zn grnce byk bir acma hissi duydu; iki gzn
den yalar akp dedi ki: Yazk atalarmz bu vi
lyeti Uygurlara vermi idiler. Eer A nql Arslan Han
bo bir mide kaplp bilmemezlik etmeseydi, bu k
k byle mahzun ve yetim kalmazd. ocua Alp
Tavga Han adn koyup bu vilyetin padiahln ona
verdi. Ona mmkn olan her trl kolayl gsterip
Uygur beylerine yle dedi: Babalarmz ve atala
rmz size her zaman yardm edip korum ular ve iyi
lik etmilerdir. nallah bundan sonra ben de ayn yo
lu takip ederim *. Yeter ki siz temiz kalple ve tam
olarak bize itaat ve inkiyad edip Ukr yolunu tutun
ve her zaman bize belekler gnderin Bylece ta-
62
 rafnzdan yaplacak iyi davranlara biz de karlk
veririz. Ama bir de Allah gstermesin kar gelir, dik-
ballk gsterir, aksi yolda kar koymaya zenir
seniz silere ne yapmsak sizin cezanz da o olur.
Bunlar syledikten sonra oradan dnerek kendi pay-
tahtna geldi. Babas ve devlet erkn ona toylar
verdiler. Bu toplant ve toylar ylesine ho geti ki
atalarndan miras kalan o topraklarm bu ocua ve
rilmesi kararlat Uygurlar tarafndan getirilmi ne
kadar esir varsa, geri verilmelerini emretti. Bu mak
satla memleketin her tarafm a eliler gnderip her yerde
tellllarla btn esirlerin geri getirilmelerini iln et
tiler. Toplanan bu Uygurlar Alp Tavga H ana gn
derdi. Dnya yeniden dzene girdi ve her yerde em
niyet tam olarak tesis edildi. Bundan sonra babas
(olan Tiken Bile E r Biken Qay Yavqu Han) ld
Uladm ur Yavquy H ann btn padiahl yetmi be
yl srd. Lkin bir olu yoktu. Uladmurun lmn
den sonra Qay Yavgu H ann olu Q ara Alp baa
geti. Ya onu, babasm n Ure H an ile sava sra
snda beikten alp gtrm, sonra dnp gelerek
babasn hayattayken grmt. Uladm ur Yavguy
Ha: 388a Han'm yetmi be yllk padiahlndan sonra j KARA
Kara Han HAN tahta geti ve yirmi iki yl padiahlk etti. O
lnce...

PADAHLIIN U LA D M U R YAVQU HAN

758 759

URUU ELN D EN IKM ASI ve K A R A HAN

OLU BURA HANIN PADAHLIA
BALAMADI ve M EM LEKET TA H TIN A
IKM ASI
S: 321a j Yavgu evld kalmayp onlarn nesli kesi-
Bura Han nce K ara Han olu B uqra H an padiahla getirdi
ler^". Doksan yldan sonra olu oldu. En by
11-Tekin, ortancas Qor-Tekin, en kkleri de Bek-
Tekin. Tekinin mns gzel yzl dem ektir.
Buqra Han A denilen yemek o n a "- nisbet edi
lir. Rivayete gre yle bir olay gemi; Bir gn as
ker a kalm ve ne a piirelim diye sormular.
O da acele olarak bir m iktar ham ur alp avucunda
yasslttktan sonra kazana att. O tarihten bugne ka
dar bu a onun adyla a n l m a k t a d r O n u n zama

63
 nnda adalet ve hakkaniyet tamd; herkes hakkm tam
olarak alyordu. Halk bolluk ve ucuzluk iinde idi .
Her olunun da annesi olan Bayr Hatun admda
gayet akll, bilgili ve ibilir bir hatunu vard. Mem
leket ileri hakknda da ou zaman o ; hkm verir
di. Bir gn bu kadn lverdi. Buqra H an U yl
boyunca yas tuttu; otadan dar kmad ve sauu
kesditmedi. Buqra Han ihtiyarlayp zayflam, kuv
vetli bnyesi gittike ktleip kmeye yz tutmutu.
Nihyet onun bu halini gren Beyler olundan
hangisini kendi yerine han olarak seersin diye sor
dular Bura Han kenge yapn, beylerin istedii
hangisi ise onu tyin edin dedi. Fakat oTat g&yet
birlik ve berberlik iinde bu grevi birbirlerine bu
yuruyorlar; birbirlerinin rzasn da aryorlard. Beyler
bu durumu Buqra H ana bildirdiler. Bura Han siz-
1er hangisini dndnz diye sordu ". Onlar cevap
olarak her de sekin, tac ve tahta lykdrlar;
hkm sizindir dediler. Buqra H an hereyin orta
s iyidir dedi. Beyler bu szden ortanca oul Q on-
Tekini setiini anladlar. Bundan sonra yedi gn
Q on Han toplanp toy yaptlar ve Qor-Tekini tahta oturttular.
Sonra Qon-Tekin babasnn yanna gelerek yle dedi:
Ey baba, ka '* senedir evin bir kesinde yapayal
nz yas tutuyorsun. Byle yalnzlktan ne kar? So
nunda babasn dar karp birlikte ava gittiler^*.
X: 247b Avda Qon-Tekin tesadfen bir da geyiine ok att. ^
Sar-qul adnda birisi bu oku bulup O on H ana getir
di. Qon Han"'-' O sadakat ve samimiyetinden dolay
bu oku bana getirdi dedi. Ona iyi davranp kendi
leker-keB beylii (kumandanl?) ile grevlendirdi;
ona bir yer ve yksek rtbe verdi. Avdan dndk
ten sonra Qor Han babasna annemin yerini tutmas
iin, senin hizmetine bir kz alacam dedi Buqra
Han alyarak yle dedi: Hangi kadn annen Banu
H atunun yerini tutabilir? Hem ben kadnlardan sak
nrm; biz baba-oulun arasn bozar ve anlamazlk
karr. Qor H an beylerbeyi olan Knce Beyin
kzn babas iin istedi. Tesdfen bir gn toy
yapmlard. K mevsimi idi. B uqra Han sarho olup
uyumutu. Kars Qor H an yalnz grp, onun ho
una gitmek maksadyla bandaki bitleri ayklamak
istedi^. Qor Han nasl olsa annem saylr diye, ekin-
64
 meksizin ban onun dizlerine koydu. Kadn ona
beni baban iin istedin; baha hi bakmyorsun ve be
ni bir ihtiyarn eline esr eltin dedi. Qor Hann tt-
keklik gururu ve haysiyeti ayaklanp fke ve kz-
gnhkla yle dedi: Sen iinde nasl byle bir irkin
istek tarsn; yarn tezi yok, babamla kenge yapp
sana lyk olduun cezy vereceim. Ve sonra onun
ardndan karak evine gitti ve yatp uyudu. Kadm bu
srrnn bilinip etrafa yayhnasyla herkese rezil ol
maktan korktu ve daha nce davramp bir hile dn
d: Qon Hann evinden iki kz ard. O gece
tesdfen kar yamt. Bu kzlardan biri Qor Hanm
izmesini giyerek, izme izlerini Buqra Hann evinin
kapsna brakt. Seher vakti de kadm gidip/f* kocas
Buqra Hana dedi ki: Olun Qon Hanm benim iin
yz kzartc ve irkin arzular beslemesi bana reva m
dr? Ijte^^ onun eve geldiini gsteren ayak izleri.
Bura Han bu olaydan fkelenip ate pskrd ve
beyleri arp onlarla bu durumu dant. Beyler
dediler ki: dorusunu renmek iin en iyisi, onu
yakalayp iledii bu suu ve giritii bylesine al
akl soralm. Buqra Han buna msade etti. Bey
ler Qon Hann evinin kapsna geldiklerinde o henz
uykuda idi Beyler seni yakalamamza dair hkm
var dediler. Qon Han ard ve herhalde Antlk
Sanqulba gelmitir ya olmu olmal ki ben
tutmak istiyor diye dnd. Fakat beyler: babann
emrine gre seni tevkif ediyoruz dediler. Qor Han:
madem ki babamn hkmne gre tevkif edeceksiniz,
o halde buyurunr> diyerek ellerini uzatt ve onu yaka
ladlar. Kadnn sylediklerini kendisinden sordular.
Qor Han yle cevap verdi: ^Anlalyor ki ben mese
leyi babama sylemekte gecikmiim. O elini daha a-
S: 321b buk tutup benden nce davranm. En iyisi ^ son
radan yaplacak ii dille sylememeli. Zaten bykler
dile den i ziyan olmutur demiler. Bu t in
sanlara yapmadklar ileri sylememelerini tenbih-
liyor; zira sonunda insana vebal getirir. Bundan son
ra kendisiyle kadnu arasnda olup bitenleri aka
anlatt. Beyler onun sorguda sylediklerini babas
na arzettUer: Qon-Tekin diyor ki geri izme izi be
nimkidir; fakat byle bir ie teebbs etmeyip, bu tir

65
 Ha; 388b bir alakla^* asla tenezzl etmedim*. Bura Han J
bu konuda sizin fikriniz nedir diye beylerle dant.
O zamanlar " Dv Qayas adnda, yksek bir dan
eteinde ejderha vard. Endek ^ adl gyet geni bir
bozkm n kenarnda olan bu dan eteinde tane b
yk aa vard. Herbiri bir akaremenin ayanda
olup, her aacn altnda iki mavi ejderha vard. Biri
sinin sulu olduu iddia edilip itham edilirse, sann
vcudunu yaralayp ejderhalara gnderirlerdi. Eer
gerekten sulu ise ejderha onu hemen yerdi. Yok
eer susuz ve temiz ise, yaral vcudu iyileirdi. n
sanlarn iyi vey kt olduklar orada kesinlikle belli
olurdu. Buqra H an onun hyneni ejderhalarla halle
dilmesini isteyip! gzlerine mil ekilmesini emretti.
Sonra da hah giden bir l devesinin srtna bindirip,
eski beyinin rahatm salayacak bir zenc ah ile gn
derdiler Zenc devenin yularn alp bu bozkr
daki iki aylk yola koyuldu. Bu srada Qor Hann si-
pehsalan ve leker-kei olan Antlq Sarqulba
yoktu. Geri dndnde bu ac haberi iitince dn
d ve kendi kendine dedi ki: Babas Buqra H an l
drp bam oluna gtreyim, onu yoldan evmp
tahta geireyim. Eer gzleri grmyorsa da, yine h
km verebilir. Fakat tekrar dnd ki ben nasl
babam ok** seviyorsam, Qon-Tekin de kendi ba
bas Buqra H an sever. Byle olunca, eer onu ld
rrsem hi houna gitmez. Bir i greyim, ona hizmet
edeyim derken ktlk etmi olurum. Hele bir ken
disini bulaym, iznini alrsam geri dner, babasn l-
X: 248a drrm. Son derece sratle artlarndan | gitti. B ir**
sabah yaknlarna eriti. Qor-Tekin nal seslerini du
yup siyhye bak bakalm, ardmzdan gelip yetimek
istiyen kimdir kumandanlar nasldr diye sordu.
Zenc yle cevap verdi; boz bir ata binmi ve atn
gsne bir siyah kutas balam. Q on Han; y
leyse bu Antlq Sarqulbadr, yni benimle dost
luk and ien. Eer kardelerim olsalard atlar siyh
ve kutas da beyaz olurdu dedi***". Birbirlerine yeti
ince atlanndan indiler; SanM/fcay Qor-Tekinin el ve
ayaklarndan pt ve alad. Qon-Tekin ey vefal
dostum dedi . zerimde pek ok hakkn gemi
tir. Kardelerim yerine de sen geldin. Geri dn, evine

66
 ve ocuklara bak. Ben kendi susuzluumu biliyo
rum; yine biliyorum ki sa-selmet dneceim. Eer
netice baka trl olursa evime ve ocuklarma sen
bak,. Antlq Sarqulba alayarak geri dnmiye-
ceim, iyi kt seninle berber olacam n dedi. Ora
dan yola koyuldular; uzun sren yol nihyet ksald
ve iki aydan sonra bitgn aa uzaktan grnd.
Antlq bu aacm hangisine gidelim dedi. Qon-
Tekin^'-^ ben ortanca oul olduum iin ortadaki
aaca diye cevap verdi. Bu srada da qou g
rnd. Antlq atm srp tam ejderhann nne gel
di bakt zaman Qor Han emenin bamda uyu
yor grd. Ejderha onun gsne doru gidiyordu.
Sargulba bundan korkarak klcm ekti ve ejder
hay ldrmek istedi. Ejderhaya ne yapyorsun? diye
sordu: O bir padiahdr. Onu gnahsz olduu halde
bu feci hale koydular. Ona bir ktlk etmemen
iin seni ldreceim. Ejderha hi tasa etme diye
cevap verdi: O susuz, tertemizdir. Dilini Qon-
Tekinin her iki gzne srnce hemen gzleri al
d. Oradan salkla geri dndler. Evlerine vanp kadn
ve ocuklarm grdkleri zaman, y ^ geldiini ve
Bura Han kuattn haber verdiler. Hemen koup
ya askerine saldrdlar ve yay yenip dattlar-*
Qon-Tekin babasn grp bandan geenleri anlatt.
Buqra Han cevap olarak yle dedi: Bu kadn daha
benim iin istediin gn biliyordum ki birgn fitne
ve bulgaqa yol aacaktr. Ama sen benim szm
dinlemedin. imdi kadmn cezasn nasl istersen ver.
Oor-Han be tne tay getirmelerini emretti. Kadn
bir atn kuyruuna baladlar. Sa kolunu baka bir
atn kuyruuna, sol kolunu ve ayaklarn da bylece
baka baka aflara baladlar. Atlar birden kamla
dlar ve bylece vcudu para para oldu. [Nasl ki-
rahmetli Firdevs de yle diyor*: Hemen ahrdan
bir tay getirmelerini istedi. Eerin iine nuznalar yer
letirilmiti. Onu atn srtna iplerle kaylarla boynun-
S; 322 b dan geirerek ta gibi baladlar. | Bu tay kadar
hzl koan bir hayvan grlmemiti. O kindar (h
kmdar) onu meydana ekti. Meydana birka svari
gnderdi Boynuna kaytan kemend geirdiler ki
tay daima onu eksin. Bir zaman onu yere atar, onu

67
 her zaman yerde srklerdi . Byle d m as grenleri
dehete dryordu. O ekilde srkledi ki, vcudun
daki deri tamamen soyuldu; scak vcudundan kanlar
akyordu. te bu ekilde canm azap iinde,'horluk
iinde verdi Zalim birisinden adalet istemek olur
m u.] Qori-Han bundan sonra kim yalan syler ve
iftira ede;se, onun sonu d& byle olacak dedi. Bun
dan sonra Buqra** H an oluna artk hibir engel ve
H u 389a dedikodu olmakszn j tahta ge; padiahlk zaten se
nin hakkn dedi. Qor H an Q an Talasda tahta otu
rup yetn^i be yl padiahlk etti. Onun lmnden
Oymaq H u sonra akrabasndan OYUNAQ Klenkde yedi yl
A nlan H a padiahlk etti **2, Ondan sonra olu ARSLAN HA N da
Klenkde tahta oturdu. Onun krk hacibi ile Suvar
M lkesinden satm ald Suvar adnda bir gulam
(iolam) vard. ok hnerli, kahram an, evik ve ca-
nayakm idi. Padiah ona ok yaknnda yer verdi, y
lesine inaq *> idi ki beylerin ve vezirlerin huzurun
da Padiahm kulama gizlice sz syliyebiliyordu. Bir
defasnda onun medhi H atunun kulana kadar eriti;
ancak onun serbestliinden ve kstahlndan a
rd. Hacibler ve inaqlar onu kskandlar. Aralarnda
kenge yaptktan sonra birlikte Padiaha unlar arzet-
tiler: Bu Suvar Padiah hakknda kt niyetler
besliyor. Seni ldrp padiahla zorla sahip olacak
ve karm da alacak. Biz bunu renince onu sakla
yp gizleyemedik. Qara Arslan Han onu grevle bir
yere gnderdi ve dnd zaman onu yakalayp
para para etmeniz iin size veririm dedi. Onlar
dndler ve Padiah da hareme geldi. Ulu hatun olan
Bal (Mal?) Hatun* ile Gevar H a t u n k s e sunmak
iin yanna geldUer. Padiah skntl ve zntl g
rp bunun sebebini sordular. Arslan Han Suvar hak
knda rendiklerini anlatt ve gnlm bunun iin
X; 248b bozulmutur dedi. 5 Yarn buraya dnnce bu hu
susta sorguya ekilecek. Eer sylenenler doru ise
herhalde onu ldreceim. Hatunlar ise yle dedi
ler; Geri biz de bazen onu kskanp ekemiyor
duk; m a gizli-ak her trl sz sana syleyip ks
tahlk ediyordu. A m a o evik ve kahram an bir
adamdr. H er trl i ve hizm etin ortasndan piip
gelmitir. Btn dnya ve padiahhk ilerini, yeyip-
 ime at, katr, deve gitn hayvanlarm yemlerini, el
bise, giyim ve donatm hususlanm iyice dzenlemi ve
plnlamtr. Onlar ba szleri kin ve^^* kskanlktan
sylemi olabilirler, nce sk tr aratrma ve inceleme
yaplsm. Bylece etrafn siyseti ve dzenleri babo
braklp, ihml edilmesin. Adamcaz gnahszken ken
disini kskananlarn yalan ile lme gitmesin. Son
ra pimanlk fayda vermez; msterih olmak iin dik
katli davranmak gerekir. Kara Arslan Han btn ge
ce bu konuda enine boyuna dnd. Sabahleyin
gne doarken haciblerine haber verip yle dedi:
Ben Kyk Hisara ava gitmek istiyordum Ama
onlarm biraz rahatsz olmas buna engel oldu. Siz ora
da avlann >. Onlar Padiahn sylemesi zerine gittiler.
Ertesi gn Suvar geldi Kara Arslan Han onun ken
disini grmesine yol vermedi. Bir gn sonra haber ve
hilat gndererek gidip Anande ve Yeni Kent vil
yetlerinden yllk vergiyi getirmesini emretti. Ona
menur ve hayvanlar verdi ve daha birok balarda
bulunarak yola kard. Sonraki gn haciblerine ve
Suvara kar tatl bir hile dnd Kendisini lm
gstererek bir tabuta yatt ve haciblerle Suvara Kara
Arslan Han ld diye haber gnderdi **. Hacibler bu
haberi duyunca hemen dndler ve arabuk birbirle-
riyle kenge yaptlar: O bize hi iyi davramp iltifat
ve itibar etmez, aksine itibarmz krar ve stelik
Suvar da bize tercih ederdi. Onun yas treni bize bir
gelinin dn matemi g&dir Hatunlan hi sor
madlar; ltfen bir gn, istemiyerek yas'da bulundular.
Arslan Hann hzinelerini gtrp aralarnda payla
tlar. Onun ks(ks) davul(tabl) ve bayran(alem)
da alp gtrdler. kinci gn Suvar gelip yetiti. B
yk bir yu, ve yas treni yapt. Hatunlarn yanna
gi^fp yrekten alayp szlad. Onun at olarak
pek ok iirler okuyup herkesi alatt. Bu iirlerde yle
diyordu: Ey Padiah, ne yazk ki beylerini memnun
edemedin*'^; yoksa senin lmnden sonra evine ve
ocuklarna yardm edip korurlar, davul ve bayra
kendi evlerine gtrmezlerdi. imdi sen ldkten son
ra benim yaamanun ne faydas var. Kendimi ld
reyim de, senden sonra dUmanlanmn sevinli dnya-
sm grmeyeyim. Onun bu alayp szlamalar Kara

89
 Arslan H ann kulana eriince, K ara Arslan Han
birden elleriyle vurarak tabutu krd ve ayaa kalkt.
Hatunlar bundan korktular ve bir l nasl olur da
S: 322b canlanr diye katlar. ^ Suvar kamad ve yksek
sesle ballm ve sadakatim sana mlum oldu da,
beni de birlikte b r d n yaya gtrmek iin geldin
dedi. Kara Arslan Han onu skca kucaklad ve se
vinle pt. Gnl ok sevinli ve memnundu: Yce
Tanr bana yeniden can balad hayat verdi; sen
hi tasa etme. Suvar da ararak insan nasl byle
deneyip imtihan edersin dedi. Padiah imdi serze-
ni(itab) zaman deildir. Oullarm larslan ve
Mahmud ile btn yamaklar ve hizmetiler (ham
hadem) atlanp gitsinler ve krk hacibi yakalayp geti
rin dedi. Onlar yakalayp Padiahm huzuruna
getirdiler. Bilmeyip yaptklarndan dolay utanp pi
man olarak yere bakyorlard. Padiah fkeyle niin
gzleriniz yere aklm kalmtr diye bard. On
lar dehet iinde aknlaarak nk suluyuz diye
cevap verdiler. A rslan H a n yle buyurdu: Sizin onun
hakknda **5 dndkleriniz size geri tepti. Ondan ba
na naklettikleriniz m eer sizin kt tabiatnzda var
m. Bizim krke ^ ve borumuzu evinize gtrdnz
Suvar geldiinde eer ben tabuttan kmakta bir an ge-
cikseydim o, sizden zlerek kendini ldrecekti. imdi
sizin yaptklarn za kar cezn z ^''' lmek, yok olmak-
Ha: 389b tr. O zaman | bunlarn ldrlmesini Suvara brak
t. Suvar yle dedi: Padiahn izniyle onlar yle l
dreyim ki, btn basmlara ve dmanlara ibret ve
nefret vesilesi olsun. Onlarn yol balarna gtrlme
lerini emretti. bret olsun diye ldrldler; yni gz
leri oyulup kulaklar kesildi. El ve ayaklarn v
cutlarndan ayrp yol balarna diktiler. Olkenin e
itli yerlerinden yu treni iin gelmekte olan kalaba
lk ahali ve beyler yol balarndaki bu durumu g
rnce ardlar. Kara Arslan H ann hizmetine girip
bu halden dolay ardklarn belirttiler. Padiah du
rumu yle izah etti : Onlar kt niyetli insanlar
d; hep yalan ve ortal kartrmay dnrlerdi.
Yaptklarnn karl ile budur. Daha sonra Su
vara dedi ki; Sen iyi bir ad braktn Syle, on
larn kt vcudlarndan dnyay kurtardn iln et.

70
 Y in e iln et ki her k im ya la n s y ler, iftira ed er, k t
lk d n r h a t t P ad ia h a el kaldrrsa on u n lyk
o ld u u ceza ite budur. S u b a lk (em rct-i lek er),
X: 249a n aib lik v e h a cib li i h ep S u vara brak t. ( Y etm i
y l d evjetin b an d a m u tlu lu k , b yklk v s u lu lu k la
p a d ia h lk etti. K en d i olu h en z kk o ld u u n d an
Osman Han a m ca sn n o]u OSM AN K len k 'd e tahta
g eti. O n b e y l p a d ia h lk etti. l m n d en sonra E S L t
Esli Han H A N tahta o tu rd u . Y a h v e g n grm bir adam
o ld u u n d a n d n y a y aylarn v e yllarn arn ile l -
aban Han m t . y l son ra o lu A B A N H A N tah ta g e
irdi. ab an H a n yirm i iki y l p a d ia h lk etti. V e fa -
Buran Han tn d an son ra o lu B U R A N (T uran?) H A N b a b a
sn n yerin e tahta g eti. O n sek iz sen e p a d ia h lk etti.
Ali Han B u ran H a n n l m n d en so n ra o lu A L I H A N b a
b a sn n yerin e p a d ia h o ld u . A li H a n M a n d a (M a y d a ? ) ^
ve Y e n ik e n td e yirm i sen e p ad ia h lk etti. K en d isi
A m u y e Suyu'nun bu tarafn d a ^ otu ru yord u . A m u y e -
nin b r tarafn d a C ey h u n Irm a k ylarn d a k a la b a
lk k a b ileler o tu ru y o rd u . O n larn n d eri (m o q a d d em )
birka b ey (C en d b eyi?) id iler. A li H a n k en d i olu
K IL I A R S L A N k rk b in e yak n atl karan o taraf
taki k ab ilelerin id a resin e m em u r etti Y z sek sen y a
n d a ola n B g d z O a rd y o lu n u n d o ru lu k la
i grm esi v e O a rd 'n n a d a letin d en a yrlm am asn
tenbih ederek n a ib ve vezir olarak o n u n la g n d erd i.
'"'Olunun b e lin e bir k l b a la y p adn K l A rsla n
olsunu d ed i. O nlar H o ra sa n a vardlar vc birka y l
g etik ten sonra K l A rslan b lu an geirip d e li
kanl o lm u tu . H e m e n h erg n gnah, ve k t l k le
m eg u ld . G ecc lcri b eylerin k zla rm n e v in e g id ip o n
larn rzna g eiy o r d u . B ey ler ise bu n a tah am m l e d e
m iyorlard . O n a bu sebeple''^ ' zalim a h -M clik a d
n verdiler. H e p berab er A ta b ek G ard c'n n yan n a
varp on d an uzu n b oylu ik y e tle b u lu n d u lar. O ard
da on a p ek ok n a sih a t etti am a. fa yd a v erm ed i. N i
h a y et beyler h ep b erab er on u yak a la m a y a karar verd i
ler. a h -M elik k a p Irm ak dan g eti ve B gd z
O ard da ardndan y o la k t. A li H a n n h u zu ru n a
varp o lu n u n yap tk larn bir bir an latt ve d ed i ki:
b en im t vc n asih atlarm d in lem ed i in d en by
le irkin bir durum h asl oldU; (y o k sa ) o k ktr

71
 Ali Han eer olum bunlan duyarsa yanma gelme
yip kaar diye dnd ve ona yalan sylyorsun>
dedi: cBtn bu karklk senden kyor; o daha
kktr. ah-Melik babasmm byle sylediini du
yunca hemen gelip at tekemii^ yapt (ktrd)
ve babasnn ayan pmek istedi. Babas bana
bir tekme atp bu uursum yakalayn dedi. Onu
yakalayp hapsettiler. Ali Han Bgdz Qardy a-
S: 323* rp kendisinden af dileyerek yle **- ^ dedi: Bu
Ha: 390a ocuu zincirlerle balayarak gtr ve | diledikleri gi
bi ldrmeleri ve gnlleri* ho olmalan iin d-
manlarm eline teslim et. Fakat gece babaa kalp
birbirleriyle durumu danp kenge ettiler; ocuu
bu ekilde gtrmek iyi bir hareket olmaz. Hem de
dmanlara*^ verilir ve eer onu ldrrlerse ma
rur olacaklar, yaptklarndan vaz gemiyeceklerdir.
Uyuyan fitneyi yyandnp, gelecekler ve seninle savap
muharebe e d e c e k le rd ir o c u u herkesin iinde ya
kalatp zincire vuruhnasn emrettin. En iyisi bugn
onu bir yere gizle; ben de onlarn flce ve idde-
tini yattrmak iin gideyim ve diyeyim ki Ali Han
olunu yakalad ye size teslim edip ondan cnz
X: 249b almamz iin bana verdi. ^ imdi herbiriniz kendi
yerinize gidiniz. Eer dinlemezler, ba kaldrmaktan
vazgemezlerse hi olmazsa olun sa kalacak; onu
askerle gnder de, bunlar zorla yenerek itaat ettirip
ba edirsin. Bu fikir Ali Hana ok uygun geldi.
Bgdz Oardy hemen sratli bir arap atna bindi
rerek yola kard. Olan da geceleyin bir yere sak
lad. Merv, Serahs ve Feramurzan * taraflarndaki Ouz
boylan ve beyleri toplandlar. Bu beylerden bazlar
rana doru ayrlp gitmilerdi. Oard Merv snr
larnda onlara yetiince durumu izah etti. Beyler hep
beraber Ali Han olunuldrmedike biz ona g
vermeyiz^ ve kendi yurdumuza da dnmeyiz dediler.
Beylerin nderi Qnq Ozgurt idi. Horasan ehir
lerine, Bueng ve Merve gnderdiler ve yllk vergi
istedi. Ancak ahali bundan kand ve cevap olarak
aranzdaki ekime ne vakit anlamaya evrilir^ ve
Padiahnz belli olursa size vergi veririz dediler.
Byle olunca Amuyenin her iki tarafndaki halk ve
kabileleri g ettirip"^ Mervdekilerle birletirmek iin

72
 bin kiilik bir svari birlii gnderdiler. Bu topluluun
beylerinden, gelecei ve gizli srlar bilen Amiran K
hin adnda bir fakih vard. Qnq'^^ Qazgurt ona
bak bakalm, Ali Hanla ya olmamzn sonu ne ola
cak diye sordu. O bir saat kada{ dndkten sonra
iinizden ^ adalet, doruluk, kahramanlk ve cmert
lii ile tannm birisi kacak dedi. Onlarn iinde
Keraki Hoca mn olu Toqunm ti(Eli?) admda
adr iskeleti ileyen bir usta ve olu vard: en
b}i Duqaq, ortancas Turul ^ ve kkleri Ars-
lan Bu zat o gece rysmda gbeinden salam gv
deli ve pekok dal budakh. aa km gr
d k Bunlarn tepesi ge ulayordu. Asllan yerde,
dallan gkte. Rysini anlatt Amiran Khin ona ^
sakn bu ryay ve sim kimseye syleme; senin ka
olun var diye sordu. O diye cevap verince K
hin ona her de Padiah olacaklar dedi. Bu ona
inanlmaz geldi. O kadar fakir olmasna^'* ramen,
gitti, elinde olan iki adrm satt, birka koyun ala
rak sadaka etti. Onun her olu da bahadr, cesur
ve kahraman idiler. Her trl av ilerini iyi yapar
lard. Ouz Beyleri onlarn iyi avclk yaptklarm g
rnce av beyliini(kul) * onlara verdiler. Bey
ler bir defasnda Herat, Gazne, Kirman ve dier Hora
san vilyetlerine eli gnderip vergi istediler. Tabi ki
halk bunu yerine getirmedi. Toqsurmn oullar ara
snda Turul^ daha becerikli idi. Qnq. Oazgurt'a
bana bir mikdar svari verin, gidip mstevf (yni ma
liyeci) nin vergisini toplayp getireyim dedi. Bunun
zerine ona bin asker verdiler. O da nceden etra
fa eliler gnderip niin verginizi vermezsiniz; ite ka
rnca ve ekirgeler gibi asker geliyor diye haber yay
d. Askerin herbirintn ok delikli iki torbaya toprak
doldurmalarm ve atlann hzla srmelerini emretti.
Toprak deliklerden dklnce ylesine toz-duman oldu
ki, bava kararp gzler kamau. Eliler etrafa daha
kuvvetle ite Sultan Turul saysz ve misUsiz as
kerle geliyor; sizi*^ mahvedip kadn ve ocuklarnz
da esir alacak diye iln ettiler. Turul konaklanan
her yerde askerin ok ate yakmalarn emretti Bu
tr tedbirleriyle herkesin gnlne korku drd. Halk
verfp demeyi kabul ettiler. Asker gehnesin*^*, onlar

73
 Ali Han eer olum bunlan duyarsa yanma gelme
yip kaar* diye dnd ve ona yalan sylyorsun*
dedi: Btn bu karklk** senden kyor; o daha
kktr*. ah-Melik babasnn byle sylediini du
yunca hemen gelip at tekemii* yapt (ktrd)
ve babasnn ayan pmek istedi. Babas bana
bir tekme atp bu uursum yakalayn* dedi. Onu
yakalayp hapsettiler. Ali Han Bgdz Qardy a-
S: 323a np kendisinden af dileyerek yle ^ dedi: Bu
Hu; 390a ocuu zincirlefle balayarak gtr ve | diledikleri gi
bi ldrmeleri ve gnlleri* ho olmalar iin d-
manlarm eline teslim et*. Fakat gece babaa kalp
birbirleriyle rfurM/MU danp kenge ettiler: ocuu
bu ekilde gtrmek iyi bir hareket olmaz. Hem de
dmanlara**^ verilir ve eer onu ldrrlerse ma
rur olacaklar, yaptklarndan vaz gemiyeceklerdir.
Uyuyan fitneyi uyandrp, gelecekler ve seninle savap
muharebe edeceklerdir ocuu herkesin iinde ya
kalatp zincire vurulmasm emrettin. En iyisi bugn
onu bir yere gizle; ben de onlarn fk e ve hidde-.
tini yattrmak iin gideyim ve diyeyim ki Ali Han
olunu yakalad ve size teslim edip ondan cnz
X: 249b almamz iin bana verdi. ^ imdi herbiriniz kendi
yerinize gidiniz. Eer dinlemezler, ba kaldrmaktan
vazgemezlerse hi olmazsa olun sa kalacak; onu
askerle gnder de, bunlan zorla yenerek itaat ettirip
ba edirsin. Bu fikir Ali Hana ok uygun geldi.
Bgdz Oardy hemen sratli bir arap atma bindi
rerek yola kard. Olan da geceleyin bir yere sak
lad. Merv, Serahs ve Feramurzan ^ ta ra fla rn d a k i Ouz
boylan ve beyleri toplandlar. Bu beylerden bazlar
rana doru ayrlp gitmilerdi. Oard Merv snr
larnda onlara yetiince durumu izah etti. Beyler hep
beraber Ali Han olunu ldrmedike biz ona g
vermeyiz a ve kendi yurdumuza da dnmeyiz dediler.
Beylerin nderi Qnq O^gurt ^ idi. Horasan ehir
lerine, Bueng ve Merve gnderdiler ve yllk vergi
istedi. Ancak ahali bundan kand ve cevap olarak
aranzdaki ekime ne vakit anlamaya evrilir* ve
Padiahnz belli olursa size vergi veririz dediler.
Byle olunca Amuyenin her iki tarafndaki halk ve
kabileleri g ettirip*^ Mervdekilerle birletirmek iin

72
 bin kiilik bir svari birlii gnderdiler. Bu topluluun
beylerinden, gelecei ve gizli srlar bilen Amiran K
hin admda bir fakih vard. Qnq Qazgurt ona
t bak bakalm, Ali Hanla ya olmamzn sonu ne ola
cak diye sordu. O bir saat kadat dndkten sonra
iinizden ^ adalet, doruluk, kahramanlk ve cmert
lii ile tannm birisi kacak dedi. Onlarn iinde
Keraki Hoca * nm olu Toqurm ti(Eli?) admda
adr iskeleti ileyen bir usta ve olu vard: en
by Duqaq \ ortancas Turul ve kkleri Ars-
lan Bu zat o gece rysnda gbeinden salam gv
deli ve* pekok dal budakl, aa ktm gr
d k Bunlarm tepesi ge ulayordu. Asllar yerde,
dallar gkte. Rysn anlatt Amiran Khin ona
sakm bu ryay ve sim kimseye syleme; senin ka
olun var diye sordu. O t diye cevap verince K
hin ona her de Padiah olacaklar dedi. Bu ona
inanlmaz geldi. O kadar fakir olmasna ramen,
gitti, elinde olan iki adrn satt, birka koyun ala
rak sadaka etti. Onun her olu da bahadr, cesur
ve kahraman ^^ idiler. Her trl av ilerini iyi yapar
lard. Ouz Beyleri onlarn iyi avclk yaptklarm g
rnce av beyliini(kul) onlara ^* verdiler. Bey
ler bir defasnda Herat, Gazne, Kirman ve dier Hora
san vilyetlerine eli gnderip vergi istediler. Tabi ki
halk bunu yerine getirmedi. Togsurmn oullan ara
snda Turul daha becerikli idi. Qnq. Oazgurta
bana bir mikdar svari verin, gidip mstevf (yni ma
liyeci) nin vergisini toplayp getireyim dedi. Bunun
zerine ona bin asker verdiler. O da nceden etra
fa eliler gnderip niin verginizi vermezsiniz; ite ka
rnca ve ekirgeler gibi asker geliyor diye haber yay
d. Askerin herbirinin ok delikli iki torbaya toprak
doldurmalarm ve atlann hzla srmelerini emretti.
Toprak deliklerden dklnce ylesine toz-duman oldu
ki, hava kararp gzler kamat. Eliler etrafa daha
kuvvetle ite Sultan Turul saysz ve misilsiz as
kerle geliyor; sizi^^ mahvedip kadm ve ocuklamz
da esir alacak diye iln ettiler. Turul konaklanan
her yerde askerin ok ate yakmalarn emretti Bu
tr tedbirleriyle herkesin gnlne korku drd. Halk
veri demek kabul ettiler. Asker gelmesin ^, onlar

73
 vergi verecekler d iy e eliler gn d erd iler. Turul h a lk
tan m a l v e paray tam am en alp geri d n d . Bu ba
ars zerin e ad r v e yurtlarm kurup o n u k en d i b ey
(em r) v e ahlar.^ yaptlar. B u h a y -h u y sra sn
d a B g d z O ard geld i. O uzlar T u ru lu k en d i b e y
leri yap m lard . O n u T u ru lun ya n n a -' gt rd ler.
T u ru lun h ey b eti v e biiy k l O a r d nn k a lb in e i
led i. Turul sen d en b irey so ra ca m , y a ln z doru
s y le d ed i. O d a sy lerim ded i Turul buraya
n iin geld in ? d ed i. Q ard yle c e v a p verdi: A li
H an a h m elik i y a k a la y p in tik a m n z a la sn z d iy e,
y a n m z a getirm em iin b an a teslim etti. im d i y o l
da, C ark en d ^ vilyetin d ed ir; h e m e n eriir. T u ru l
e er d oru s y lersen b en d en kurtulursun, y o k eer
d e ilse , y a p acam ik en celerle le c e k sin d e d i. B u
nun zerine Q ard k ork u p v a z iy etin g erek ek lin i
S: 323b an latt. T u ru l O g rd y h a p sed ip b irk a | k iiy i k o
ru m ak iin y a n n a verdi. O nalt bin askeri o raya b rak p
yerin izd en sak n ayrlm ayn d ed i. O n d rtb in k ii
se ip bunun alt b in in i, sa taraftaki iki d ere arasn d a
p u su k urm as iin kardei T u q a q n em rine v erd i. A lt
binini d e k k k ard ei A rsl^ n a v erd i v e o n u da
sol k o ld a p u su ya sok tu . T urul k en d isi iki bin k ii ile
a h -M e lik in yirm i bin k iilik ordusu ile k a rla t **-^.
Turul geri ekilip pusu larn h iza sn a g elin c e , k a rd e
leri p u su d an saldrdlar v e yirm i bin kiiyi ortalarn a
alarak p ek o u n u ldrdler- a h -M elik i birka
b y k beyi ile beraber y a k a la y p galb v e m u za ffer o la -
25a rak d n d . \ ah-M cJik'i askerin iin d e iki p araya
H a: 390b ayrdlar. T u ru l y le dedi: ( Ki m pad iah o lu rsa iyi
g elen ek ve g ren ek kurm as gerekir. a h -M elik k t
h arek etlerin in ccza sn ve irkin d avran v e su la
rnn k a rln b u ld u . A li H an T u ru lun su ltan o lu p
a h -M e lik i ldrd haberini d u y u n ca znt v e k e
d erin d en h a sta la n p iki sen e son ra v efa t etti Ve sal-
Turu) tanat T urul'un zerind e k ald . E traf ve evre lk ele
re eliler gn d erip d ev le ti ad alet, doruluk vc iyilik
e sa sn d a kurdu. D nyann d rt k esin d en vergi to p la
d . B y k kardei T u q a q j G a zn e ve o y r e y e h k m et
m esi iin gn d erd i K k k ard ei A rsla n a h R u m
v e oria k om u yerlerin b ey li in e tyin etti. O E rm en
lkesine g elin ce b eylerin d en 11 A rsla n a h E r m e n

74^
 lkesi B ey li in e g n d erd i. G rc d iyarn n vergisini
to p lam ay d a o n a verd i v e K l A rslan S u ltan 'm = h iz
m etin e gn d erd i. O R u m a gitti ve btr R u m l
k esin i savaarak z a p tetti. H er yl M erv e, k ardei S u l
tan T u ru la verici g n d erd i. O y i r m i y l . P eygam
b erim iz S A .in p ey g a m b erli in e k adar p a d ia h lk etti
Tuqaq V e fa t e d in ce k a rd ei (T U Q A Q ) o n u n yerin e g eti.
Toquz Yavquy Y e d i yl da o p a d ia h lk etti. O l n c e (T O K U Z Y A V -
Q U Y ) u p a d ia h l a getird iler. B u ^ ' u ygu rca bir ad
Saman Yavquy dr. O o n ik i y l p a d ia h lk e tti. O n d an son ra (S A M A N
Y A V Q U Y ) u , y n i silz d ey i M a v era n n eh rd e
p a d ia h l a otu rttu lar. Sam aler ta rih in d e o n a Sam an
H u d a derler k i, b t n S am an larn atasd r. O n d an so n
Am Yavquy ra (A G IM Y A V O U Y ) bir y l p ad ia h lk etti. O n
Kkem Yavquy dan son ra K K E M Y A V O U Y p ad iah o ld u . O h en z
k k t . M em le k e tin K a ra -it a d n d a b ir d m an var
d -'-. B ey le r m em le k etin id a resi iin g erek en h k m
leri veriyorlard . B ird en K a ra -it asker ek ip etin s a
va la r yap t. y le ki K k em Y a v q u y zo r ve g
durum da k a ld . D m anlar h a tta e v in in k a p sn a kadar
y a m a ettiler. B eik te b u lu n a n k a rd ein i esir alp g -
.trdler v e o lc a y to p la m a k la m eg u l old u lar. K
kem Y avgu y'u n ask eri tekrar k u v v etlen d i; gayret, h a
m iy et, istek ve m ertlik le k a d n erkek t o p l a n p K a r a -
it'in ardndan g ittiler. O n la n y e n ip b o zg u n a uratarak
geri d n d ler v e P a d iah lk ileriy le ad alet ve d o ru
lu k la uratlar-'^''. Esir {;tiiriilmii olan kk k ar
dei birka sen e son ra a ta b e y in e y le hab er g n d er
di: B en arlk b ydm v e erkeklik a n a vardm .
A sk e r gn d erm en gerekiyorOnlarn yardm ve
d e ste iy le bunlar y en elim v e ben d e k en d im i bu n lar
d an kurLaraym. K k em Y a v q u y oraya bir ordu g n
d erin ce, K a ra -itin askerleri ile k arlatlar. K k em
Y a v q u y un k a r d e i n e o r a d a Sercnk ad n v erm iler
di. O nlarn arasndan sy rh p kard ein in k u vvetlerin e
k a tld . O rdular a tn ca taraflar arasnda byk bir
sa v a old u ; her iki tarajian ok insan l p yaralan d .
N e tic e d e geri ek ild iler. O rdu k arargha varn ca S c-
renk k ard ein in h u zu ru n a g elip yer p t v e b a n
dan geen leri anlatt: B a n a orad a serh en k lik (a la y b ey i,
avu ?) a ve eik aal y ap m am em retm ilerdi.< K
kem Y a vq u y burada da ayn grevi yap buyurdu

75
 Kkem Yavguy yirmi yl padiahlk etti ve anszn l
d. Serenk kardeinin cesedini bir tabuta koyarak bir
yl hasta diye bekletti ve kendisi kapda drp mem
leket ilerini grd. Bir yldan sonra beyler toplamp
geldiler ve Serenke yle dediler: cBir yldan beri
sen hkmediyorsun; kard<^in eer yayorsa onu bize
gster. Yok eer hnse gizlemek niye? Sen kendin
Sec& tahta geersin . Serenk onlarm kendi padiahhma
raz olduklarm anlaymca alayarak kardeim bir yl
oluyor ki lmtr lkemizin dmam ok olduun
dan bu olayn duyulmasn istememitim dedi. Sonra
kardeini dan karp topraa verdiler ve kendisi'*^
Padiahha geti. On yl padiahlk etti. Nihayet vefat
SfibeUekln edince, ondan sonra olu (SBEKTEKIN) .padiah ol-
du Ondan sonra olu MAHMUD SBEKTEKIN
ki, Oay soyundan ve neslindeadir. Ondo-
kuz** ' idi ve yl padiahlk etti.
Baz Hindistan ehirlerini ald. Bunun tarihinin hik
yeleri daha nce geni olarak gemitir. Ondan son-
Mesud ra olu MESUD padiah oldu. O k mevsiminde
klamak iin Grcan ve Mazenderana geldi Turul
Sultanm yaknlar ve akrabalan* Qnq Selukun
evld ve uruu an-Bek ve Davud Merv, Belh ve
Herat vilyetlerini istil etmilerdi. Sultan Mesud on
lardan vergi isteyince vermediler ve cevaben fl/z
X: 250b ancak kendimizden olanlara vergi veririz;' f nk biz
de Padiahlar soyundanz dediler. Mesud ah bu yl
klamak iin Grcan ve Mazenderana gidince
an-Bek ve Davud varp Mahmudlularn Gazne ba
ehrini almak zere kenge yaptlar. Mesud bu du
rumu haber almca otuzbin isvari Ue gelip Merv eh
rini kuat. Qmq Seluqun oullan yardm iin da-
nya eliler gnderder : Boyunlarna kefen balayp
ite sana hizmet arzusu gsteriyoruz diyerek o gn
tuzgu ve tagar vergisini Mesuda gnderdiler. Giden
eli 965 ye habercilere Mesudun ordugh nerededir
ve ne durumdadr, iyice dikkat edin diye talimat ver
diler. Onlar iyice aratmp inceledikten sonra ren-
diklerini bildirdiler. agn-Bek her kapya tam tehi-
zath yz svari brakt ve onlara gece yans m-
ncaat * srasnda tetikte olacaksnz; her berber kp
yanm zerine gece baskm yapacaz emrini verdi.

78
 Gece mezzin mncaatda Ey Davud, seni bu yer
yznde kendime halife yapm yetini okudu. Da
vud bunun ne demek olduunu sordu. rendikten
Ha: 391a sonra bunun kendisi | iin iyi bir talih olduunu anla
yp tekrar kulak verdi**. Hfz diyordu ki: (Ey A l
lahm), Sen dilediini ykseltiyor, istediini yere al
yorsun. H ayr Senin elindedir. Sen hereye kaadirsins .
D avud bu yetin de mnsn sorup rendi, onu da
hayrl sayp gnl pekleti, cesreti artt. Kardei a-
n-B ekc haber verip birlikte yrekleri pek ileri
tertemiz ehirden ktlar ve birka ynden dmann
zerine atldlar. Askerler hemen M es'udu yakalayp
Davudun y a n n a getirdiler ve ona teslim ettiler.
Seluk 3 Seluq, Qmq boyundan olup Trk padiahlarnn a
dr iskeletini yapan Keraki Hocanm olu Toqsurm
Sultan soyundand ". Keza Sultan Muhammed Harezmahm
Muhammed en eski ceddi de Nutekin Gura olup Ouz soyun
H ar ez ah
dan ^^ Bedili evldndandr. Nutekin Seluklu sul
tanlarnn hizmetinde bulunanlar arasnda idi. Ouz
soyundan padiahlar be evldn neslinden gelir :
Birincisi Qay, Yazar, Eymr, Avar ve Bedili. Bu
Salgurlular boylardan bakasndan padiah gelmemitir. SALGUR-
LULA RIN H K Y E S ' de yledir ^ ; ah-Melikin
beylerinden Omq Oazgurtun nkerlerinden Salvur
(Saluvur?) Dkli adnda bir bey vard. Yine derler ki
ah-Melikin bozguna urad sralarda btn
Ouz beyleri Mervde toplanmlard. Salvur kendi ka
bilesinden onbin atl ile birlikte g edip Horasan s
nrlarna geldi ve Ouhistan, Tabes ve Isfahan taraf
larn yllarca yama etti. Nihayet Seluklular bu lke
yi istil ettikleri srada bu Salvur onlarla birleti ve
uzun sre onlara yardm etti. Sonunda onun ocuklar
Fars tarafna-gittiler ve'"'" o diyar aldlar. Tarihte
Salgur de denilen Fars Atabekleri de onlarn soyun-
dandr. adnda bir baka Ouz beyi de
bin atl ile Ceyhunun te tarafnda yurt tutmutu.
Klak ve Yelhk(yaylak?) iin Balqan dalarna ve ke-|
za **- Horezm snrlanna gitti. Onun ocuklar Qutlu-
Bek, Oazan Bek ve Oaraman Bekdir .- Onlarn soylar
hl da devam eder. Rum T r k m e n l e r i K a r a m a n ,
Eref ve dier Trkmenler, Seluklu Sultan Turul
R um a gittii srada yannda olan yirmibin trkmen-

77
 dir"''^. Turul geri d n d za m a n o n la r o ra d a y er
letiler. O n larn b ey i v e n d eri O n q so y u n d a n A rsla n
Su ltan idi K e z a O u zlarn p a ra la n p d a ld k lar
srad a ah m elik 'in Y a z r b oyu n d an bir B e y i ve A li
H a n o u llar Q a y a q u l v e VelihanC?) Y a z r tara
fn a gittiler; y er ve yurt olarak H isar T a q ' setiler
v e orad a y e rle ip otu rd u lar. H l on larn ev l d v e ""'
ah f d o d iyard a m ev cu d d u la r.

ss Ouz ve onun ahfadnn ahvali ve ak

lamas, Trk Sultan ve hkmdarlarnn
anlmas, Allahn yardm ile tamam oldu.

78
NOTLAR
 3a N shalarda, lS ^ X ekillerinde yazlan bu ismi Olcay okuyorum.
A g da Amlca ve Alnca t ekillerinde geiyor.

4a Z. V. Togan, Trkili T alihi, s. 14de zikredildii gibi, Balha glnn kuze-

yindedir. O rtak ve K rtak ekliyle T em urun seferlerinde de zikredilmitir. (ZN, I, 470).
Ortaiq, Sarsu banda, K arkaral A km ula sancaklarnda, Sarsu Catnansu ve M anaka nehir
leri arasm dadr. A g bunlar Ulutav ve Kiitav ile kartrm tr. . Velihanov (yeni tab
I, 142, 647) da Sansu-C anark demiryol istasyonlarnn 8 km. gneyinde gstrilm itir ki
yanltr.

4b O D 'da O rtaq V afen(lpan =: ) ehri ile bal olarak gsterilmitir ki,

bu ehir imdiki Ayagz-Sergiopol ehri civarnda yahut da yerinde olm utur. K agarlda
ve Cuveyn'de Yafan diye yazlan bu ehir isminin trke telffuzu Yapanc olm utur. Bu
isim Vapan(belki de apan) satan tacirlerin bir kolonisi demek olsa gerek. Bunlarn bir
ksm O rtaasyadan gelen elci, yni al satan ehri ahalisi gibi Kazan ve Bulgar taraf
larna yerlemiler ve isimleri elci. Yapanc telffuz edilmitir.

4c Burada R . m uhakkak ki kitabn aslm da doru o larak K arakum diye yazlan

ve imdiki K azakistan'n A rqa denilen blgesinde Borsuq lnn bitiiindeki yeri, Moo
listan'daki K arakurum ile kartrm tr. B urada keli parantez iine ahnan ksm R 'nin
ilvesidir ki, bundan sonra da onun ilvesi tahm in edilenler byle yaplmtr. Bursuqnn
K arakum un yeri, V elihonavun nairleri tarafndan doru tesbit edilm itir(Soenenija o-
kana Velixanova, yeni tab, I, 648).

, 5a Q ar Sayram , bugn Sayram ismiyle m aruf ehirdir. Q azgurt ayn isimle m aruf
da ve kasabadr. smail A ta, H adiqat l-A rifinde Sayram ile Isficab' iki,, komu ehir
olarak zikreder. Qar eski demektir ki, belki de Eski Sayram ve Yeni Sayram olm ak
zere iki Sayram olm utur. .[Fakat ilerde, st. 830 da, burada sadece Tala diye geen ehir
Qar Tala olarak zikredilecektir.] Sayraml T rkler U ral dalarna da gelip yerlemilerdir
ki, kasabalar bugn Sayran ismiyle m arufdur. Reideddinin yeni rusa tercmesine hai
ye yazanlar (I, 78) ve Velihanovun nairlerinin notlarn yazanlar Q azgurt'u Q ar-kurt ek
linde yanl okum ulardr. A hm ed Yesevnin Q azgurta m ensup olan halifesi smail ve
shak A ta'lar kendi nisbetlerini j ji eklinde yazm lardr. (H adiqat I-Arifin, Kbil
U m um Ktphanesi yazm as,, daha num aralanm am .)

6a Qunc, o^ H ann O rda adh olunun oludur. K ubilay-Kaydu savalarnda

K aydu tarafn tutm utur (Reideddin, Xet. tab, I / l , 81, 178; II, 66; Alizde neri, I, 469;
Blochet neri, 93-98.) Q unc yahud Qoyun llhanl A rgun ve G azan H anlarla ok dostne
m nsebetlerde bulunm utur.

7a O N de Yvqu, Yvquy, Yavgu ekillerinde yazlan bu isim, hi phe yok ki

Yabgu lkabnn kendisidir. Bu isim Yei ve E fdalit kral lkaplar sfatyla onlarn
sikkelerinde Zafoy ve Zaooy, Karuti yazsyla Yavuga- ekillerinde yazlnitr(M ar-
quart, Chronologie der alttrkische inschriften, 1898, s. 69; K om anen, 214; F. Altheim,
H unnen, V, 311). Bu nvann Kim k ve T atarlard a kullanlan ekli , yni Yabbuy
olmu. Suriye A ksungurlarnda Civga eklinde olmu (Reideddin,
Cmi'iit-Tevrih, tsm iller ksm, Deni Pujuh neri. T ahran, s. 220). Cafga ve Cebba

F: 6 81
 L k t l ekilleri de var. engiz H an n ecdad, yni K aratatar r''ens)eri inlilerce
Cavu oulu Cavul (Reideddin, Fevaid-i Sultaniye'de iS jJ* : bu Pelliot,
Canip. 192-207 de izah edilmemi) A k tatar prensleri de Tekin oulu Tekit ( t f j y
tesmiye edilmilerdir.
Bu nvann telffuz ve yazl ekilleri, h erb iri baka asldan gelmi gibi griii'cek
derecede trl ve farkldr: Yavqu, Y abgu, C abgu, aba, auvu, C aba, Cavga, Cefga, Va-
bagu; A g de birka trl yazlm; Baquy (bu Y aquy olm al), Yav, YaVl. Cgrlya gre
Cefga ky khyas ve suba demektir. O h ald e b u eklin toptan m ns idare edenleri,
reisleri Padiahdan ky khyasna kadar ihtiva ediyor. Y abgu i yapm ak, rtmek, him a
ye etmek m nsyla Y ab+gu eklinde kan b ir T rk e Unvandr. A g'de bunun mns
olarak il ulusu, nderi, bas veriliyor ki, R de de hem en ayndr: H alkn nderi.
Dib vey Dhib kelimesi ise, divas> T an r ve P adiah anlam nda hinde b ir kelimedir.
Eski Trklerdeki ad kelimesi de hindeden gelm i grnyor.

8a Bunlar nshalarda (H a ve S) U -J * di ye sralanm ak

tadr. Ouz evlenecei srada, byklk sras byle deil. O nda Q arahann dnda en b
yk Kz-Han, kincisi G r-H an, en kkleri O r-H an . [A caba Q arahan kardelerin en k
m idi?] Sonuncu isim baz nshalarda ve O uzun kaynpederleri srasnda jli-
eklinde yazldndan K z-Han okumay tercih ettim ; fak a t bu kraatin tam doru oldu
una da kani deilim. erefeddin Y ezd Z afern m e m ukaddim esinde ve A g de K ara-H an
ile kardeinin babas Mool, onun babas A ln c a H an , onun babas G ur-H an (A g : de
Kk) onun babas Dhib-Yavgu ve onun babas A m lca bn Y afeth.

13a [Ouz imls iki eit; U m um iyetle ; bazen de ekli kullanl

m.]

15a Brgh Padiahlarn adr saray; [Asm E fendiye gre ota tbir edilen
hayme-i seltin].

16a R nin baz nshalarnda bu isim yni O ur eklinde yaklmtr. Ulu

beyin ktphanesinden kan P ve S n sh alarn d a o k lu k la-b y le yazlmas, b ir ihm al ol
masa gerek. [Ha ve X nshalarnda ise, um um iyetle hep noktal yazlmtr.] Burada Ouza
ben hrghda, yni padiahn adr saraynda dodum : ad m n O ur olm as gerekir sz
nisbet edildiinden bu szn O ur olm as da m m k n d r, k g a rl'd a our, hayr, bereket
ve devlet (1, 53); H. K azm da ise talih, kuvvet, ikbal, eref i saat, uurlar ola. O D U ve
A g de ise hep Ouz'dur. Ouz ekli, byk H u n devleti kurulduktan sonra umumilemi
grnyor. O nlarda denirs deil, deniz denilm i. 760 senelerine ait M oyunur kitabe
sinde On Uygur kavminin yz yldan beri Selenge havzasnda yaam akta olan Tokuz-
Oguzlar zerinde hkm ranlk ellikleri kaydedilm itir. D emek Tokuz-O uzlar orada 660
senelerinde isimleri z ile sylenen bir kavim dirler. O tarih ten nce hep Ogur ismi kul
lanlm. 461 ve 465 de Bizans kay n ak lan Sarayugur lard an bahsetm iler. Ayn tarihlerde
Sabir ve Aaeriler U urlar takiben G ke-gl ta ra fla rn a geiyorlar (J. R. H am ilton,
Tokuz-oguz et On-Uygur, JA, 1962, pp. 35, 39, 50). Sabir ve A varlarn batya m uhaceret
leri ile mvazi olarak O nogur ve T o q u ro g u rU r d a h icret etm iler. te o tarihten sonra
isimleri Ouz olarak, yni z ile sylenen T rk le r bugnk K azakistanda ekseriyette
olmular. Ouzlar ran destan, Ptolem alos ve el-B irun'ye gre Ouz, A lan ve Peenekler

82
 Aral gl taraflannda yaamlardr. Ptolemaiosun yaad mllddan sonraki ikinci asr
dan sonra btn Kazakistan z ile konuan Ouzlarn lkesi demek oluyor.

23a Ouzun ve gelinlerinin hayat, su kenarnda amar ykamak gibi, basit kyl
hayat olarak tavsif edilmitir.

26a Bu bir arkaik tbir olsa gerek. Salar tutan diadem>, Greko-Baktria, Kuan
krallan, Gktrk ve Uygur Hanlar, Karluk Yabgular ve engiz Hana ait resimlerde g
rlyor. [Fakat bu para R 'nin ilvesi olmaldr.]

28a Burada S nshasnda bir satr karm; Metin H a ve X ye gre tercme edil
di. Onun iin satr num aralan kankdr.

30a ve ve trke ayak. Birisinin erefine verilen ikili

ziyfet ve terifat. Minyatrlerde de tebarz ettirilmitir. Ayak iin bk. G. Doerfer, D,
171-172. Asm Efendiye gre ayakl arap kadehine ayag denir.

41a Nker kelimesi iin bk. Doerfer, I, S21-S26. A g de ayn kelimeyi kullanm,
yni asker ve maiyet.

42a Burada lenler arsnda Or-Han'n yni sevdii karsnn babas yok; A g bu
i sava hakknda biraz daha geni bilgi veriyor (st. 229-237); Ouzun kk hatunu. Kara-
Hann Ouz aleyhindeki hazrlklarn renince Ouza birini gnderdi. Ouz Han da bu
sz iittikten sonra ll'e adam gnderdi: Atam eri toplayp beni ldrmeye hazrlanyor.
Beni seven bana gelsin, atam seven ona gitsin dedi. Elin ou Kara-Han tarafna vard;
az Ouz H ann yanna toplandlar. Kara-Hanm kardelerinin hayli ok ocuklar vard.
Onlarn Kara-Handan ayrlacaklar kimsenin aklndan gemezdi. Onlarn hepsi Ouz Hann
yanna geldiler. Ouz Han onlara Uygur adn koydu.

44a Yni Orhun nehri zerindeki Karakurum ehri ve mntkasnn te taraflar.

Acaba bu R nin ilvesi midir? Zira Karakurum ehri, eski Uygur paytaht Karabalgasun
yannda Ogeday Han tarafndan kurulmutu. Fakat yer ismi olarak Karakurum daha nce
de vard; sonra bu kurulan ehre ad oldu. Kurum kelimesi siyah kaya ve kale demektir:
Bk. Doerfer, 111, 460.

46a Burada Trkistan, Ouzun oturduu Bat Trkistan, Kazakistan mntkas de

mektir.

47a Metinde Ha: Mcj X ve Sde 5 t e , lkin elbette 5**/ demektir.

48a Bu kelime eklinde yazlm. Reideddinin eserinin baka yerlerinde

aklad kelimesi, klinde yazlm. Berezin Moval, Moal de
mektir demitir ki, A nin metnine aykndr. Fakat burada ilk kelime ark tUrkesince m
ile yazld halde, ol kelimesi, bol yerine ouzca olarak J j l yazlmtr. Bu Mim-
gol ismi A g (st. 158, 163) de Ouz Hann dedesi olarak zikredilir. Mool bir Han ismi,
Mung-ol ise bir kavim ve sllenin ismi saylm olacak. Mngollar Cuveynnin zikret

83
tii eski Uygur kitbesinde Krgzlarla birlikte zikredilmi. Zaten H a n 'a . nisbet edilen
M ungoblar hep Yenisey ve Selenga nehirlerinin balarnda grlyorlar. Bunu Prof. Va-
sUiev de byle izah etmi.

49a Bununla insanlarn kpein yardmyla geindikleri Kuzey Sibiryann avc ka-
vimleri kasdedilmitir. Zaten yukarda zikredilen Uygur rivyetinde Mongollar ve Krgzlar
idareye memur edilen Sunqur Tekinin ismi bir av kuunun addr. 'engiz Handan sonra
Mool ismini alan Amur nehri ivey kabileleri, Baykal glnn gney ve batsna, mi
ld X. yy. balarnda Orhundaki Krgz devleti ykldktan sonra kalabalk ktleler halinde
g etmeye balamlardr. Onlarn aas yuvarlak kazanlar, o tarihten balayp buralarda
topran mal olmaya balamtr. Mongollar ve Kunkanlarn kazanlarnn dipleri dz idi
(A. P. Okladnikov, PhUologia-lstoriya M o n g o ld u narodov, Moskva 19S8, s. 202-213).
engizin ceddi Qabul Kaan zamannda trke Qamug Mongol ismini tayan ve
Breinlerin idaresinde bulunan kabileler ve TaycOtlar, zannederim ancak Okladnikov'un
arkeolojik buluntularla tesbit ettii devirden, yni X. asrdan balayp moollamaya, yni
ivey dili e konumaya ve onlar kendi camialan iine almaya balamlardr. Carpini ve
Rubruque ise Su Mongollara da Moal> demiler: Carpini; Su Mongol id est aqua tici
Mongol. Rubruque: Su Mahal hoc est Moal aquanm. Bunlar Amur nehri ortalarmda
yayorlard. inliler onlara Shsi-Tata demiler. engiz ve oullan onlar kendilerinden say
mamlar ve Ogeday Kaan bunlar asker gndererek cezalanditei (Bretschneider, Med.
Rescb, 11, 175, 395; Cuveyn/J. A. Byle, p. 196). Halbuki Tangut ve Tibetlilerle komu
olan Karatatarlar engiz kendilerinden saym ve Tangutlara kar bUyUk seferlerine giri
meden nce, 1209 da bunlar kendi askerleri sayp Tibetlilere kar gndermi. Hsiningdeki
Mongur>lar kendilerini Breinlerin tebaas saymlar ve aralarnda Breinlerin bir ks-
mm barndrmlardr.
Bu Mongol-Mool meselesi kark kalmakta devam ediyor. Fikrimce bu iki isim de
Ogur ve Uygur* isimleri gibi bir asldan olmakla beraber asrlar geince birbirinden
uzak yerlerde yayarak ayr mnlar lmlar. Moollar da Tatarlar gibi, ksmen batda,
Eftalitler lkesinde grlmlerdir. Ouz Hann byk cedlerinden birinin ismi sfatyla
ONyc girmiler ve Tatarlarm dman saylmlardr. Mongollar ise kuzeyde Krgzlarn,
gneyde (Hsining taraflarnda) K arluklann komular olmulardr. Mongollar muhakkak ki
bizim bilmediimiz bir tarihte Trkistanda byk bir hezimete uratlp bir ksm Sibirya,
ve Yenisey balarna gelerek kuzeyin kpek derisi giyen ve avclkla uraan kavimlerine
karmlar; bir ksm ise Amur nehri ortalarna kadar atlarak Su-Mongol ismini almlar
dr. Ouz Destan ise onlarn douya Ouz Han tarafndan atldn sylemektedir. ivey
kabileleri zerinde hkim olan Bregin, yni Br Tekin sllesinin, yni sonradan Mool
ismini alan ve ivey kabilelerine de kendi ismini veren Mool Hanlarn, bu destanlar an
latan Trkmenler Ouz Han ile ayn nesilden ve Ouzun amcalar: olarak tanmlardr.
Ouz H ann bu amcalar, ona malup olarak douya hicret etmelerinden evvel, imdiki
Zerefan sahasnda oturmu gsterUiyor.

51a Bu szler, asl Ouz destannm daha bir hayli tafsiltl olduu halde, bu taf-
siltm alnmadn gsteriyor. Herhalde Ouz destannn halk azada sylenen rivayetle
rinde bu tafst bulunmuyor.

52a Gktrk, Karluk hkmdarlarnn yksek dalarda yaadklar telkki edildi

inden, Hkmdarn kararghndan kalkp bir sefere kmasn, ehirlere gelmesini Han
indi> tbiriyle ifde etmiler. Farsada Trk Hakanlar iin vey arapadu
tbirleri ayn mnya gelir.

84
 53a Uygurlarn mene hikyelerinin en eskisinin bu hikye olduuna kaniim. Yni
ygurlar ark Trkistana, Moolistan'a gemeden evvel Zerefan havzas ile Tala havzas
arasnda yaamlar. Ptolomaios'un mild II. yya ait kaytlanndaki UyKardes ismi de,
Uygurlarn mild sularnda Tanr dalarnn orta ksmlarnda yaadn gsterebilir. O D,
Ouz'un babas ve amcalar ile sava srasnda, muhtemelen Semerkant, Buhara ve Tala
mntkasnda yayanlarn Ouz'a uyarak ona yardm ettiklerini anlatmaktadr. A g 'deki ek
li iin bk. Not: 42a Uygur kelimesinin meneine dair kaytlarn dier bir ksm Clauson
(The name Uyr, JRAS, 1963, 3-4, pp. 140-149) ve G. Doerfer a i , 166-169) tarafndan
toplanmtr.

56a Qanql mene hikyesi, A g ve O D U ya gre Ouz Han'n ark seferi dola-
ys ile bahis'konusu olmutur. Kanl kelimesi iin bk. Doerfer, III. 531-533. Kelimenin
asl qan yahud qanqdr. Qanql veya Qanl arabal demektir. Yni Kpaklann ara
bal olan bozkr zmrelerinin umum ismidir. Trklerde arabann tarihi iin bk. Barthold,
Scineniya, IV. 406-408. H a ve X nshalannda bu olaya dair minyatrler vardr.

56b Burada Temacamii tbiri kullanlm: Bk. Doerfer, I, 255: bir i iin m
cdele, isyan, ekime. Anlalyor ki, Sayram ve Tala taraflarndaki Kangl ve ygurlir
Ouzun yaknlar ve mttefikleri idiler. Fakat nedense bunlarn isyn ettikleri grlyor.
A g de bu isyn yoktur, lkin Kara-Hanm taraftarlaryla hemen her sene arpt zikre
dilir.

61a Yukarda zikredilen mcdele, Ouz'la yaknlar arasnda kan bir muhale
fet imi. imdi onlarn kar koymalar, ba emelerine, muvafakat etmelerine dnm.

61b [Burada ml tbiri vardr ki, hep vergi diye karlat^mak istenmitir. Tabi
ki burada parann henz hkim olmad, tabi veya sna mahsullerin vergi olarak verildii
alarn hatras vardr. Anadolu' taraflarna gelince, muhtemelen para cinsi, hazne t
biri ile grlecektir.]

63a Bilinen anlamyla Uluda. Uygurcasndan arap harfleriyle ayn ilvesiyle mey
dana gelmi gibi:

64g j l i l isni Theophylakt (Haussig neri, p. 381) deki kar ve Ptolomaios'-

daki ker ile bir olsa gerek. Tuluma benzeyen sallarla geilen nehir, Amuderya'mn sa
kolu olan Penc nehri olacak. Mesud, M ruc...da , KJtab f-Tenbib'de I-*?*
, bn Esr kenarnda (Msr tab, I, 142) ; bn Esrin Kprl
Ktphanesi nshas, Nu; 1151, ; Marquart, Eranahr, 235, Wehrot und Arang
101, 104. 110: Aigar. Bu kar, Trk nehrinin balangc olunca, El-Birun'de Trk olarak
tavsif edilen Behtaver, Gilgit Karluklar lkesi kasdedilmi olabilir. Bu kar herhalde im
diki Zor-gl taraflarnda olmu, etrafnda da geni bir yayla bulunmutur.
Gktrk-Karluk hkimiyeti zamannda Iskgl-u havzasndan Kemir ve Hindistan'a
asker sevkederken esas menzil grnyor; Tala yanndaki Min-bulak; Semerkantn
kuzey-dousunda Sangar nehri boyu ki, yine kar tesmiye edilmi grlyor. nc men
zil ve karargh yeri Pamir'deki kardr. Gebelerin Hindistan'a giden yollar (Koevnikl
na pu(l y ladlyn) eserinde aratrma/arda bulunan A . M. M eadeltam (M A , No: 136,
^Moskva-Leningrad 1966) meseleyi aydnlatamam.

85
 64b [Metin biraz anlalma^ gibi: Buras, bir taraf derya, bir taraf yksek da
larla evrili, salam kaleli bir yerdi> anlalyor, A g de >eniz yakasnda, yiiksek-sarp
dalarn iinde ok 11 vardr> diye muhtemelen buradan bahsetmesine ramen, It-Barak
olarak zikrediyor (st. 275).]

65a Burada bahis konusu olan derya, yni nehir, muhtemelen Amuderyann
Pen nehridir.

66a Suuni veyfi Tmc oul Yama Han jL L i Gktrk kitbelerindeki

Tinesi olu Yadhma> dr. <Tinesi> kelimesi ince <Tien-tsi> yni tannoul sznden
gelmi olsa gerek (K. Jahn, s. 21; R. Giraud, lEmpire des Turcs Celestes, Paris 1960,
p. ID-lOS). Yamalar in snrlanndan babya gelmi bir kabile olduklanndan H anlannm
yni Bura Hanlarm Id k lar Tannda ku| bulmu vb. lkaplar karl oTarak kulla
nlm olsa gerek. Buras Hsan-Tsang (Mmoires> I, 296) da Sheng-mi ismiyle zikredUen
lke de olabilir. Herhalde bununla Ouz Han geldii zaman Kemirde Yama IcabUesinin
hkiin olduu ifde edilmitir. Yni Yama airetinin Ouz Handan daha evvel buraya
gelip yerlemi olduu zikredUmitir. Nasl ki G ur halk da Ouz geldiinde kuvvetli bir
devlet kurmu bir kavim olarak gsterUniitir. Yamalar Ouza isyn ettikleri gibi. Gurlar
da byle hareket etmiler. Neticede Ouz H an,,Rutbil, Kbil ve Gazneyi bunlarn elinden
almtr.

68 ~ Ouzun in, Tatar ve rtlere kar Yezd ZNM, A g, O D U , O D U K da

bulunan faaliyeti, R de bir cmle ile geitirilmi. rt, Manu karlnda Trklerde
ok eski ve maruf bir tbirdir.

69a Kaynaklarda diye yazlan bu isim , yni Nankiyas olacak.

Bu isim O D 'nin ashnda olmayp R tarafndan ilve edilmi olabilir. Fakat Nankiyas
el-Bimn de biliyor. Bu isim. Gney in mnasma kullanlm olacak. [Burada, nshalarda
hep Tunks diye yazlan bu ismin BizanslIlarn Taugast, Karahanllann Tamga, Gktrk-
lerin Tabga ile ayn tbir olaca da akla geliyor. Nenkiyas iin bk. P. PelUot, Sur quelques
mots dAsie Centrale attestes dans les textes Chinois, JA, onzi^me serie, I, 1913, pp. 460-
466].,

70a Bu isim Ha nshasnda riL! , P ve S nshalarmda ; D nshasnda

jJ U l yazlm ki, Almalqdr. Bu kelime herhalde le ehri anlamndaki Uibalk da
hatrlatyor (Barthold, Yedlsu s. 51-52 ve A, Gola maddesi).

71a Tarqan, bugn Manisada bulunan Kirayit bei Ali Beg-Hkimin anlattna
gre rt nehrinin yirmi kolundan biridir. Turqanlu ve Turqunlu dalar, herhalde Cungar-
Alatav dalannn kollan olmu olacak,

72a : Balha GlU etrafndaki korarghdan arkta Cungar-Alatav yoluyla gidilen lke,
nal Han'm lkesi ise, buras Yeniey Krgzlan lkesi demek olacak (Reideddin-Xet. 1,
s. 346-349). Bu nal memleketi, k u z e ^ bir lkesi olarak tavsif edilmitir.

76a - J L t j Burada imfli tbirinde bir yanllk var. Ibtimfil aslmda

iml-i Hind bahis konusu idi. Yni Bakurtlara kar sefer yapaym derken' O u ^

86
kengeinde beyler, hereyden nce Hindistann iini tamamlamak gerektiini ileri ermUf
ve ordunun o tarafa evkine sebep olmulardr. Nasl ki 1397 de Temr de in seferi ya
paym derken he^eyden nce Hindistan iini tamamlamay bir zaruret olarak grmt.

84a Gurk ve Bagurd tbirinde, Bagurd ismi Macarlara da itlak olunduundan

tbiri Macarlar mnsna alnmaktadr. (Minorsky, Hudud.. 318-9; Cuveyn/
J. A. Byle, I, 270). Fakat buradaki tbiri, Ural Bakurtlar iin kullanlm
gibi geliyor. Herhalde bu hikyede Bakurt tbirinin Macarhkl ilgisi olmasa gerekdir.
Reideddin metinlerinde, dier yerlerde de hep beraber zikredilmi bu iki isimle,
herhalde, Dou Avrupa lkeleri kasdedilmi olacak. Belki Urallarla onun bats
Reideddin anda byle bir coraf ada malikti. Reideddinin Ouz Destan ksmnda
eklinde kred'len fakat xm. yzyla t kaytlarda diye de geen bu yerin
neresi olabilecei eskidenberi incelenmitir. (P. Pelliot, Le Mongols et la Papante, p. 17).
Bu yer hakkmdaki son tetkik de u: E. Schtz, Konie und Eidechsen, Proceedings of the
DCth meetisg of the permanent International Altaistic Conference (Ravello 1966), Naples
1970, p. 259-267.

84b Ulu-Baur (Haya gre Bz) un, tbn Fadlan hiyelerinde Volga
Bulgarlan demek olacam yazmtm. Bal be demektir ki, bylece Belour, yni Beo-
ur olur. Ulubaur, yni U lu+bal+uur tbiri, X. yzylda Araplarn El-Bulgar l-Azam>
diye anlattklan Byk Bulgar, yni Volga Bulgarlan olsa gerek. Bulgar isminin Balgur
eklinde telffuzu erkesler arasnda da grlmtr (bk. tbn al-Adim, Zubdat Halab fi
tarih i Halab, m, 142). Orenburgun batsnda bir Tatar ky Belagor ismindedir. Bunu
Rusa Belas gora> diye izah etmek pek normal grnr. Fakat bu kyden neet eden
Abdullah B. Taymas, bu ismin Rusa ile hi bir mnsebeti olmadn sylyor. Yakut
larda da Balagur ve Bolugar ekilleri vardr (Okladniicov, Yakufy, Moskva, 1955, s. 356).
Kimbilir belki de bunlarn imdi ad geen isimle ilgileri vardr. O D U K de Beour
kavimleri olan Qala, Qangl, Qpak, Karluk ve Aaeriye toptan Beuygur> deniliyordu
diye yazlmtr (H. N. Orkun neri, s. 118). Buna baklrsa Ouz Aka, Hindistan taraf
larn, Kangl ve Uygur lkelerini fethettikten sonra Ben Uygurun kaan bulunam de
mesi, imdiki Afganistan ve Maverannehri iskn eden U y r kavimlerinin padiahym
demek olsa gerek. Bu hdiseden nce Ouz Han, sadece Ouzlarn reisi idi.

85a Qarau ya sz, Kara-it denilen dman demek olduu gibi, Kara-it
Yavgu demek de olabilir. Semerkant ve Fergane hkmdarlarna Ak-it denilmiti. Bulgar
ve Bakurtlann hkmdanna da Kara-it denilmi olacak. it kelimesi ad demek
olacak, asl hinde olmal. Ya kelimesi iin bk. Radlof, Wb, III, 47. Kara-it ilerde,
st. 941-945 de, Kkem Yavquy'un hasm olarak bir daha zikredilmitir. Kara-it benim
halledemediim meselelerden biridir. Ak-it lkab, Semerkant ve Fergane'Ii Abbas emr-
leriodn baka, Ahmed Yesev menakbnda Fergane hkmdarlar nvan olarak geer ki,
40.000 kadar askeri vardr.

86a Herkese efkt gsterdiinden yallar ve bykler ona Our Aka dediler.
Buradaa da Ouzun ald ismm, efkt anlamna geldii anlalyor. Burada Our keli
mesi yefkt ve merhamet mnasna almmtr. Ouz kelimesi ise trkede ilk taze st,
faik tUrkcesinde ouz, tUrkmen ivelerinde auz deniliyor. Ouz H an devrinden evveli
Ouz deil, Our (ekli hkim olmu grnyor, nce de sylendii gibi, P ve S nfis-

87
balanndaki Our> imls bir zhul eseri olmasa gerek. Onok tbiri olduu halde, Onouz
tbirlerine Taslanmyor, fakat Onogur ve Bal/Beour, Belour-Balgur tbirleri btn tarih
te, bilhassa Dogu Avrupa'ya hkim kalm$ kabilelerin isimleridir.

87a Ouz Han Grk ve Baskurd memleketine giderken yannda doksanbin kadar
hane topland dedikten sonra bunlarn ismi olarak zikredilen kelimeler trlce- okunmu:
O v^qur Our, Ontokuz Ouz (Hafz Ebru, Badat Kk nshas), Ontur Ouz. Ha, S ve
P nshalannda Ontoqra Our(Ogiz). Kangl ve Uygurlarn Ouz Hann nasya seferinin
baarsna sevinmeleri neticesi verdikleri toy im doksanbin koyun ve dokuzyz ksrak
kesilmesi vardr. Uygurlarda da bir Onuygur ve bir de Tokuzouz vardr. Btn bu
sembolik saylar birbine bal olsa gerek. Avrupa'da Onourlarla beraber Dokurgurlar da
zikredilir. Bu isim hi phe yok ki, Dokuzoguz>un Lir eklidir.

90a Baz gebe cemiyetlerde, bir yerden kincisine tanp gidilirken, arlk tekil
eden ihtiyarlann ldrlmesi, muayyen bir ya haddine geldikten sonra merasimle yapl
m. Bazen fazla semiz et yedirilerek ldrlmler. Ouzlar da bunlar sefere almayp
evde brakmakla iktif etmiler. htiyarlann sefer alnmasnn yasak olmas, Trk ve Kr
gz tarihinde ok grlen bir keyfiyettir.

90b Aq-qayanm neresi olduunu rer.emedim. Almalk'm kuzeyindeki lkelerden

gelen Kazak(Kirayit ve Nayman) muhacirler, o lkede <Ak-kaya> isminde yerler bulundu
unu zikrederler ki, bunlardan birisi olabilir.

92a ve yazlan bu ismi Yu okumak icabeder. Kpakas Co,

yahud odr ki, engiz H an kendi oullarna destanlardan isimler verdii gibi, byk
oluna da Ouz >estan'ndaki bu ismi alm. Yu Hoca burada Kangl beyi gsterilmi.

92b Bu kelime, _><LJI okunursa, belki de Ramstdet, Kalmukische...

202bdeki xtsn olabilir.

93a Hoca kelimesinin fara deil, trke olduunu Mes'udi de sylemi. F. W. K.

Mller de bunun farsa bir kelime olmadn, belki inceden alnm olacan bana ifa
hen sylemiti. Hoca kelimesine ve dier birok kelimelere ait itikak szler R 'in eseri
olmasa gerek. Umumiyetle bu eseri farsaya eviren zat, iyi bilmedii trke kelimeler iin
de etimoloji tahUlIeri yapmaktan holanmtr.

102a Balarda bulundu> diye tercme edilen kelime Soyurgamih fermuddur.

Soyurkamak, O D U da da geiyor ki, balamak, ihsan etmek, hediye etmek, merhamet
etmek anlamndadr. Doerfere gre ise moolca; fakat Uygur metinlerinde de geer (Drev-
netyrkskiy slovar, 513; Caferolu, ,251; A. K. Borovkov, Leksika sredDcazlatskogp te fsin
Xn>Xnivv,'M oskva 1963, s. 277; A. M. erbak, Oguz>nftme Muxabbat-nfime, Moskva
1959, s. 49; Doerfer, I, 353-354),

102b Y urtr iin bk, Pelliot. Horde dOr; Kara-slk tekmil ordunun
yurts olduundan bn bnsusta Ouz H an da ona tbi olmu ki, Ouz Han ona (st. 169)
bizi buraya sen getirdin diyor. nn ayn yazlmas, Uygurcasndan geliyor.

88
 102c Burada Atil okunacak ekilde yazlmtr ki, el-Birundeki ' ve dier
melliflerdeki imlsma uygundur. slm Ansiklopedisi (R. Rahmet) b kelimeyi
Kazan Trkleri telffuzuna gre dil eklinde alm.

103a Bu gzel trke isimden J j ' ^ Jjl 4 >ek kesin bir mn kmyor.
Jjf' kl, qzan olabilir ki, daha aada bulunan kazan ve ve ibrik vs. ile bal
bir yerdir. D nshasnda oq> gibi y ^ la n ksm uruq yazlm, ki [kabile anlamndaki oq
ile uruq birbirini karlamakta herhalde]. Bulut vey balu da bilinmiyor. [ki eit okuma
denemesinde bulunacaz: Oq(uruq)qran kk bulut vey oq qaran kl bulp.] Ak olarak
malum oluyor ki, R nin istifde ettii nshada bu gibi trke kelimeler iyi okunamam,
o da olduu gibi nakletmi.

lOSa Yukardaki maddelerin gl dibine aksi hikyesi Yakutlarda da olmu(Okladni-

kov, Yakuty, Moskva 1955, s. 354).

110a jjlf iin bk. Doerfer, I, 535-537; Togan, Giri (1970) s. 290, 476. Bu
kelime aataycada t i ve benzeri ekillerde de yazlyor. Asl irs yurt demektir. Asm
Efendiye gre Hta memleketinde bir ehir ismidir.

l l a Bu, bir trke ataszn farsa tercmesi olsa gerek. Ftuhat hlyas ile ana
yurdumuzu feda etmeyelim demektir. Herhalde O uz kendisi de bir Uygur(Ugur) idi.

111b Burada Our demekle Uygur ve Kangllardan bahsedilmitir. Bundan anla

lyor ki. Tala, Sayram ve Almalk, Ouz Hann asl vatan, hucavuru olup, Uygurlar da
onun esas dayana ve bu yerleri muhafaza eden kabile devletin temel unsuru imi. O D,
sonradan bu Ouz Handan treyen 24 kabileyi onun evld olarak zikreder. Yni Ouz
dan evvel Yedisuda, Tala ve Sayramda hkmdarlara dayank olarak yayan kavim Uy
gurlar imi. Ortaq ve Krtaq Ouzun yayla yerleri olmu; fakat klak yerleri Tala, Say
ram ve Almalk idi.

112a Bu dier kaynaklarda It-barak adyla marufdur ki, burada da birka yerde
itbarak geiyor. Buna dair mlumat bk. Risch, Plano Carpini, 125-127, 153-154, 230, 270,
386. Marquart, Die Bienen sammiung; P. Pelliot, Notes on Marco Polo.

127a Bu iki su aras, Atil nehrinin genileyip, iki kolu arasnda kalan geni bir
ada olaca gibi, iki byk nehir arasndaki saha da olabilir. Bu nehrin vey nehirlerin
bugnk Rusya Avrupasnn hangi nehirleri olacan tesbit etmek gdr.

142a Kabuk kelimesinin bu ekilde aklanmas, O D nn farsaya evirenin sz

olsa-gerek; Kitabnn ilk cildinde (s. 151 ve 184) de yazmtr. Kpak kelimesinin asl hak-
kknda bk. P. Pelliot, Horde dOr, 122; Campagnes, 96, 97: Burada qobdan kanlyor
ki, moolca qob bo demekmi.

144a Burada yasam fermud, baka yerlerde yasa resnend, v.s. yasa ile ilgili
kelimeler ayn kkten, yasa kkndendir. Bu dzene koymak, nizama sokmak, tertipli yap
mak mnsmdadr,

89
 147a Kara-xdun iin bk. G. J. Ramstedt, Kafanackisches Wrtcrbcl, 1935 Hel
sinki, 168a: Xara-ulu. ve qzl-hulu, Poppe, Mnqaddimtf l-Edeb.

156a Kafkastann kuzeyinde bir yer olduu anlatlan bu lkenin ismi nshalarda
ak braklm.

159a Burada yz atl denilmi; lkin gnderilenler (st. 163) yz kangl, yni yz
tane at koulmu arabadr; zira eya tamak mevzubahistir.

164a Okun bu husustaki rol ve nemi iin bk. Osman Turan, Eski Trklerde
Okun hukuk bir sembol olarak kullanlmas. Belleten, K (1945), s. 305-318, [Wu Hsing-
Tung, Sha-tolnn in toplumuna etkileri, Taipei 1970, s. 37-40; Ok aym ekilde Gktrk-
lerde de bir gven ireti idi.]

165a ^ yni alafa ve ulufe; Geni bilgi iin bk. F. W. Cleaves, Ala-
ba=(A)l(a)f(a)h, UAJa, vol. 35, Fasc. B(1963) pp. 181-187; Alafa askerin, bUhassa atlann
yemi, erzak, ulufe de onlarm, askerin yiyecei ve maa olmaldr. Alafa ve ulufe fark,
Trk destanlarnda ve Nogay arklarnda da kullanlyor. A tlann yemi, erzak olan alafa
trkeleip alapa> olmutur.

166a Burada Kangllarm reisi olan zatn ismi yazlacak yer ak braklm. Ama
O D U da ismi Barmaklk osun Billik> eklinde yazlm.

166b Uruq> hkmdar vey beylerin g halindeki saray, ailesi ve emlki. Bk.
Doerfer, II, 75>77. Lkin burada hkmdann evinde kalan emlki ve sava d hademe ve
kadmlan demektir.

184a Burada iki at ve drt iim vardr. Atlar lraq qula ve Stq isimli olup A l
mal ye Stkulaya benzerlerdi ( J J ljr t tjll- ). Bunlar benzer ekilde
adlanmlard; [lraqqul ile Arqal ve Stqula ile Staq gibi. Dier taraftan Kl-Teginin
savalarda bindii atlar da Az yaz>, Azman ak* gibi, muhtemelen rengine gre tavsif
edilmilerdir. Burada da Ouzun atlan renklerine gre adlandnlmlardr.]

188a Ouz'un atlanm n kaybolmas, O D U 'd a da vard. Karh olduu iin Buzda
adn alan, muhtemelen Kafkaslarda at (burada alaca at) kaybolunca, ne Tann'dan, ne ey
tandan korkan, sonradan, Karluk lkabm alacak bir er bunu bulup getirir. Herhalde Ouz
rivyeti, Karluklan Khalkhlarla birletirmitir. Nasl ki, Theophactos'da da Eftalitlerin be
kolundan biri olan Kartuklar, Xolx yazlmtr.

211a dre herhalde bir diktatrlk deil, karlkl anlaya mstenid olmutur.

212a Aada hep Alataq olarak geen olan ilk isim, burada Alanar, yazlm; bu
isim trklerde, geilmesi g dalar olarak zikredilir. Adbri ( ) ve Alataq
VanglU'nn kuzeyindeki geni yaylalar olacak.

212b Sebeln iin aada sylenen etimoloji nasl uydurulmu bilmem. D ebent

90
tarafndan giden Ouz, demek A rran ve M ugan'n kuzeyinde kalm am , dorudan doruya
Sebeln dalarm a gitmi. R adlof, Wb, IV, S02 de Sablin, uygurcada sevinmek, i iret
etmek eklinde izah edilmi. Sz, yahi olsa, yz sblenir tbiri varm; Kuladgu Bilik,
19, 24. O halde Sebeln sevin m nasna geliyor.

216a Ucan sahrasnda bu efsnev zam anda dahi atlar yetitirildiine dair kaytlar
enteresan. Yeni zam anlardaki atlardan, C. C hardin de bahsetmitir.

218a Atropotenin t rk fe etimolojisi, tam am en uydurm adr.

220a B urada tbiri kullanlm ki yaylad tbirinden biraz farkldr.

244a [Y ukarda, (st. 189, 207) de de geen ahne tbiriyle, O uz'un vergi top
lam ak ve ahalinin emniyetini salamakla grevli temsilcisi kasdediliyor. D aha sonralar
Suba\slar d a tarihte, bilhassa X ll-X y i. yylarda ayn grevleri, grmlerse de, m uhte
melen Ouz devrinde Suba, ordu kum andan anlam na geldii iin bu tbir aynen alnd.]

248a Burada am ismiyle, Van, Bitlis, U rfa, M ardin, Antep, H atay ve Kuzey Suriye
anlalm aldr. Gnm zdeki am ehrinden ve dolaylarndan Dimeq adyla bahsedilecektir.

2 5 la Burada c j V j j tbiri kullanlyor, ovalarda, ehir ve kylerde ya-

yan ahali demektir.

253a B u r a d a kullanlm ki, klad tbirinden biraz farkldr.

254a M oollarda nanqala ve manqlay ark ve Kpak Trke lehelerinde

manlay. Bu halis trke bir kelimedir ve nc anlam m dadr.

257a O uzlar A ntakya'y herhalde Bataq ehir diye adlandrm lardr. Ouzlar
bu mntkaya tam bir Ouz olarak, kendi nizam laryla yerlemiler. ehrin yanndaki dalara
Beydalar demiler ve hkm darlar bu dalarda kalm-, bu m ntkada yayan kavimler
de K arluk imi. Bu tetkik edilmeye deer bir husustur. Bunlar ben 1968 de. A ntakya ve
havalisini dolarken iittim.

26'la B urada Tekr'n yannda han unvannn kullanlm asn, muhtemelen Tek-
fur'un O uz'a itaatndan sonra ona han nvan verildii eklinde anlyoruz.

265a Keele yahud keile, ordunun m anqala ksmnn arkasndan gelen ksm ki,
bunlar ordunun iki n ksm saylm. Fakat byk keile tbiri de var. M anqala ve keile
dokuzar bin kiilik byk ktalar olmu.

268a [Her nshada da Kl yazlm, fakat mns olarak smn verilmitir.

Geri Gk olarak yaygn ise de. Da ve D eniz gibi, yeryz ile ilgili bir isim olabilecei
de akla geliyor. Kl zaten pek yaygn bir Trk nvandrl.

273a O uz'un oullar ehirde deil, darda kalm lar. Bu det Karahanllar^la da

Q1
kuvvetle yaam i ehre ^rnek ve yama etmek, ancak isyan ballerinde ceza olarak yapl
m. Karahanl ve engizli hkmdarlarndan ahaliye adalet gstermek isteyenler byle
hareket etmiler; ehir dnda kalp, askerleri ehre sokinamlardr.

276a [Burada (st. 274) de olduu gibi ml ve hazne birlikte zikredilmi. Ml

vergi olarak tercme edilmitir ki, eitli mahsullerden ibarettir. Hazane ise, para, m
cevher v.s. cinsi vergileri ifde etse gerek.]

283a Elini gsne koyup aa indirmek,'Trklerin slmiyet ncesi dua deti ol

mu. Balballarda da bu durum bellidir.

294a Belek (Kgarl, I, 385, 408), Bilg (aferolu, Uygur Szl, 42): Arma
an, hediye. Doerfer, II, 413-415; Bak: Not: 748a.

311a Taar iin bk. Doerfer, II, 522-523; not: 964a.

312a Burada herhalde Ouzun oullarnn karargblarran Boazlarn dousunda

olduu iiade edmitir. Tekfur da muhtemelen Vaspuragan vey Kilikya Ermeni melikleri
demektir.

317a Tansux, trkede ndir eyler demektir. Burada ndir eylerden yaplm he
diye mnsna almak lzmdr.

. 328a Burada su ve ate dikkati ekiyor. Su, aradaki nehirler vey Boazlar, ate
ise rum atei olduu akla geliyor. Trk ve Mool askerlerin nehirleri geme usulleri, kp
r kurulmasn Pavlikovski tetkik etmitir. Burada metinde derya szyle, deniz deil,
Frat gibi byk nehirler kasdedilmitir.

334a Trk hkmdarlar iin kullanlan urug tbiri, burada Rum imparatoru iin
de kullanlm; yni slle azalan demektir.

337a Rum tekfurlar, frenk pdih tbirlerinden birincisi, Bizans ve Roma iin,
kincisi ise Anadolu ve Bat Suriye'deki Hallar mnsnda kullanlm. Tekfur, herhalde
Seluklular geldii zamanki mstakil emretler, bilhassa Antalya-Antakya. taraflar iin kul
lanlm. Yni tekfur ve frenk tbiri, asla llhanlIar devrindeki duruma ait deil; bununla
XI-XII. yzyllar arasndaki vaziyet anlatlmtr.

351a Burada tbiri kullanlyor; Bk. Doerfer, I, 348-349. Ge kalmak

yznden cezalandrmak mnasna geliyor.

360a Altn krs, bir alak krsdr. Minyatrlerde tasvirlerine ok Taslanyor.

360b Metinde elbise, lkin bir sonraki satrda terif ve st. 367 de ise hilat;
hep ayn hil'at tipi elbiseyi tavsif ediyor,

371a Dimeq, gney Suriye, bilhassa am ehri ve yresi Bk. No: 248a.

92
 374a Ouz burada, Islmdan nceki peygam ber kssalarnd&n haberdarm gibi tas
vir edilmi.

376a hrvr. eekyK yahud, pnmzde takriben 300 kg. fakat XIII. yyda 80
I kg. kadar olan (?) bir arlk ls.

381a B urada da vergi olarak tercm e edilen naln tam karl yay olm ak
tadr ki, mal cinsi b ir vergidir.

396a Yni eli, h er konakta yeni atla deitirmek zere, yannda birok atla
M sr'a gnderilmi demektir. Bu Suretle yolda b ir at yorulursa, tekine binerek hzndan
kaybetm emi olacaktr. , tn yannda iki yedek aa acele gitmek.

4-lOa Ouz H an a, R um , Suriye ve M sr seferlerinin isnad edilmesi O D U 'da da

vardr. Rum , M sr ve am isimlerinin zikredilmesinden anlald zere, bu, destann dier
rivyetlerinde de bulunm utur. Fakat R de 'ayrca verilen bu tafsiltn meneini tyin et
mek gtr. htim al ki, b u rad a, ilk Seluklulardan Atsz'n seferlerine dair kssalarn izleri
mevzubahisdir. F ak at daha muhtemel olarak bu rivayetlere. Sakalarn M. 625-24 ylla
rnda Suriye ve Askelana kadar olan seferlerine dair rivayetlerin bakiyeleri esas olmu, buna
lh a n lIla r anda baz tafsilt ilve edilmitir.

419a Buradaki dalarn, baka kaynaklarda gremedim. Ouzun buralarda,

Baalbek'i yaylak olarak kullanm as, oradan Kuh-i Kiluye yoluyla sfahana gelmesi hak-
kndaki teferruat ok m him dir. Kuh-i K iluye'de oturan Agaeri aireti, kendilerinin daha
Ouz H an devrinde buraya -gelerek yerlemi olduklarn iddia etmilerdir. O D ndaki eksik
liklerin yerli rivyetlerle tam am lanm as nemlidir,

443a sfahan ahalisinin inad ve yzden ar bir ceza p ek m i olmas, belki Tem ur
iin de bir rnek olm utur. '

465a Teksemi ( ^ ' ) kelimesi, kendisine padiahn hizmetine arzetmck m n

sna gelmitir.

469a D em avend'de yaylak yapm ak, Ouz D estan iin pek mhimdir,

470a S nshasnda bir satr kadar kark olduu iin. H a ve X'ya gre dzen
lendi],

' 477a Kala hitabna m aruz kalan zat, O D U da Tm rd Kaul adndadr.

Ouzun n asy adan dn hikyesinde, D em avendde ordudan geri kaldklarndan Kala
ismi aldklar enteresandr. nk doum yznden ordunun hareketine fasla verilmcnitir.
T rk kadnlarnn bnyelerinin salaml iin bu husus, dier eserlerde de zikredilmitir.
Bu hikye, bugn H alaian n Sve etrafnda yerlemi oinialarnm ok eski olduunu gs
term ekledir. Zaten H alalar, A raplar geldii vakit D emavend, Kuhistan, Kbil, Maveran-
nehrde Penkent, Fergne, Srderyann kuzeyinde ve imdiki K azakistanda dank vazi
yetle bulunuyorlard. M am afih bunlar hkim unsurdur. Bir kuvvetli kavim tarafndan da

93
 tlm deil, hkim olm ak iin dalm lardr. Bunlar K azakistanda, Srderya havzasnda
iken daha IX, yzylda budist idiler. Save etrafnda yaam akta olan H alalarn dilleri, bu
gn G ktrklerin dilinin izlerini tam aktadr. Bu hususlar Ouz destanm da H alalara dair
verilen tafsiltn ok etrafl surette tetkik edilmesi gerektiini gstermektedir. Bugnk Ha-
lalarn, Save m ntkasna H alacistan dedirtecek kadar burasnn asl sekenesi saylmas,
dikkate yandr.

490a yni vergiyi sene evvel pein alm ak. Trk ftuhat srasnda tat
bik edilen bu usul, bir nevi ceza mahiyetinde olm utur. A m a burada ceza bahis konusu
deildir.

493a Ouzun Basra taraflarn a ihtiyaten ordu gndermesine ait tafsilt, hkm
darlarn uzaklarda yayan, fakat um um siys m lhazalarla federasyon iine alnan lke
lere kar ne derece tedbirli hareket etmeleri gerektiini belirtm ek iindir. Basraya gnde
rilen ayr bir dokuz bin>, Dokuzouz tekilt ile bal olsa gerek.

500a Baygz, Badgis'in dh-y deimesine m aruz kalm olduunu gsterir. Efta-
litlerin imdiki A fganistanda esas kararghlar burada idi. A raplar geldiinde asl savalar
burada ve T oharistan'n Pam ir snrlarnda cereyan etmitir. Burada btn dalar, etekle
rinden zirvelere kadar hep otlak halinde, tasli, volkanik teekkller olduundan, hayvan
beslemek iin son derece msit olm utur. Neyzek T arhann burada birok kasrlar vard.
Hem de H erat'm kuzeyinde olduundan, buras bu ehrin serin yaylalar saylm tr. Te-
m rller zam annda da ahruh, yaz aylarn burada geiriyordu.

500b [Balk tarafm zdan konulm utur].

500c [Ha ve X nshalarnda O taq eklinde yazlm.]

502a Ouz tarafndan bu iki- aileye Karluk ad verilecektir. K arluklar in kay

naklarna gre ' kabileden mrekkep idiler. T rk vesikalarnda da onlarn Karluk
: denilmi. Bu kabileler V llI. yzylda G ktrklere kar savatklar srada unlard: Mu-lo,
Pu-for, Ta-e-li (Chavannes, Documents p. 78). Ouz D estam 'nda da K arluklann bu kadar
saylmas, u havzasmdaki K arluklann Hudud l-Alem'de kabile zikredilmesi, K artuk
larda l tekiltn temelli olduunu gstermektedir.

504a Ouz'un Baygz/Badgis yaylalarndan memleketine, le ve Balha'n kuzeyine.

Ortak ve Krtak m ntkalann dnnde, G ur ve G arcistan yoluyla hareket etmi olmas,
K arluklar orada yerletirmesine dair rivyetler m himdir. Ouz rivayetlerinin ounda bu
Garcistan Grcistan okunmu. H albuki A raplar geldii srada, aanyan Eftalit Karluk
hkm dar Bie j j j J ' ,jJ. (Taber, II. 180) denildii gibi, H alalardan olan Kbil a-
hlerine dc Uurca denilmitir: (bn Asem, Farsa tercmesi,
Bunun gibi Garcisandaki Bedili Ouz yahud Kpak beylerine de Oura ( ) de
nilmitir. O D, burada Ouz'un bu G ur memleketi ve G arcistanda Trk kavimlerini yerle
tirmesini anlatm tr. Bu K arluklar da, ayn H alalar gibi, G u r memleketinde, Bamiyan,
Toharistan, Pam ir, Alay, Fergane dalar, nihayet u-Talas dalar m ntkasnda H alalarla
yanyana yerletirilmilerdir. Bu kavmin baz ksm lar O uzlarla birlikte A nadolu'ya da ge
lerek K arlk, Karlug ve K arlu isimleriyle dalk m ntkalarda oturm ulardr.

94
 505a Burada Zerefri havzasnn ilik vilyeti diye adlandrlm as ve Yalguz Aa
mevkiinden bahsedilmesi enteresandr. H erhalde en ok Y am alarn hkm dar ismi olan
lik adnn burada bir vilyete isim olmas nemlidir. Belki de Y am alar, Kemir taraf
larna gemeden nce buralarda bulunm ulardr. Buradaki lik sz, K arahanl lik Han
N asr demek deildir. ON Byk K arahanllar bilmediinden bu lik, M averannehrin
eskiden Trklerce kullanlan ismi olsa gerek.
Yalguz Aa, Tem ur'un severek konaklad ve toylar tertip ettii bir yerdi (ZN, I.
451, 493). Sem erkant'n gneybatsnda olan bu yer, Karluk, Kangl ve U ygurlara ait riva
yetlerde de en eski efsnev zam anlardan kalan bir toplant yeri olmu grtinyor. lik
ve Yalguz Aa, M averannehr'de tesbit olunan en eski trke kelimelerin ikisini tekil
ederler.

507a Kendi yurdu, asl, z yurdu tbirleriyle, Ouzun Balha, Ortak ve Kiirtak
m ntkasndaki kararghlar anlatlm tr.

508a Uygur ve K angllarn asl vatanlar olarak gsterilen Sayram ve Tala m nt

kasndan Yalguzaaa kadar dokuzgnlk yol saylm; atl asker iin bu yol fazla deildir.

509a M etinde i y Buradaki U okuyup, doksanbin kabul ettik.

Yazcolu da byle kabul etmi.

510a Bu altn ev(ota), A g de de tafsiltlca tasvir edilmitir (st. 444-447).

516a Temacamii geiyor ki, burada m sabakada bulunm ak anlam nda alna
bilir. Bk. D oerfer, I, 255. ,

5 I9a G erek R , gerekse A g ve O D U da tasvir edilen bu toy, Ouz devletinin

en kudretli zaman olarak anlatlm ve Ouz'un burada U ygurlarn Hakan nvan ald
iln edilmitir. H erhalde Afganistan'daki G ur; Semerkant'daki Uygur; Tala, Sayram ve le
taraflarndaki G ur ve Uygurlar, ayn Hala ve K arluklar gibi dalk m ntkalarda yerleen
ve mvaz yayan byk kabile olarak gsterilmitir. Bunun batsnda ise Horezm m n
tkas. merkez olmak .zere K angllar ve bln Kazakistan'da Ouzlar esas halk olarak kay
dedilmitir. Ouzlar. in kaynaklarnda A fganistan'n gneyinde Tieie tbir edilen Uygur
larla beraber bulunm u grnyorlar. Fakat esas Ciarcistan ve Kabil mntkas. Ciur ve
H alalarn lkesi imi. Hindistan tarafna ihra edilen m allar, bilhassa koyun, arap co
rafya kitaplarnda Ouz ve H alalarn m allar olarak zikrediliyor. Herhalde Bat Trkis
tann dalk ksm larnda K arluklar, Trkler; bunlarn batsnda H alalar. bunun batsnda
K angllarla Ouzlar asl sekene olarak tarif edilmilerdir.

524a ^ Semerkant ve Buhara, K angllara ikta olarak verilmi ki, bu lkeye inlilerin
Kang- lkesi demesi de bundandr. Fakat Sem erkant'da U ygurlar da K angllar gibi ikta
sahibi saylm lardr.

527a Kl-barak yahud It-baraklarn isyan ve K paklarn oraya gnderilmesinin hi

kyesi, R hin ilk cildinde de vardr; Berezin tab, 1, 18-19.

528a Burada iki nehir zikrediliyor: Atil ve Yaman-su. Atil, Etil, Edil bilindii gibi
Volgann trke ismidir. Y am an-suya gelince bu adda bugn baz nehirler vardr (Jaman-

95
kon: Tengiz glne dklen Kon nehrinin bir kolu; Jamn-sansu; Sansu'nn br kolu:
Yaman-yelge: Edile katlan Kaman nehrinin bir kolu olan Ufa rmana dklen bir de
re). Yaman-$u, Kpak lkesine sefer eden engizlilerin 1236-37 kn geirdikleri yer ola
rak da zikredilir. Burasnn yerini V. Minorkski de kesinlikle tyin edememektedir. Rad-
lofun istifde ettii nshada Yayk Nehri de getiinden bu Yaman-sunun imdiki Ural
nehri ile ayn olmas ihtimli de vardr (V. Minorsky, Caucasica III, BSOAS, XIV /2, 1952,
s. 221-238). Herhalde bu nehir Yayk olmasa bile, Srdeo'a ile Edil arasnda bir rmak
olacak.

528b Buras bir yer ismi olarak grlyor; fakat anlam da dikkati ekiyor: indir,
harmanyeri, tan>da hububat; yni hannanda m ^ s u l olarak alnan vergi. Yayk havzas
K paklann dinden eski bir rnek.

530a Kpaklann memleketi, daha Ouz Han gelmeden nce Edil havzas olarak
belirtilmitir. Kpak ve Yemeklerin bir ksm, daha Ouz zamannda Uzakdou'da olduklar
halde, Bat Kpaklan ta o zaman Edil ve Yayk taraflarn kendilerinin irs hisseleri olarak
ellerinde bulunduruyorlar ve ziraat mahsuln vergi olarak alyorlard.

53Sa Beyaz yer, Babas kelimesinden ncesi, nshalarda ak braklm.

536a Yenikent, Ouzlar tarafndan ilk bina edilen ehir oluyor. Srderya kys, en
eski zamanlardan beri Ouzlarn ilk Vatan saylmtr.

537a lrql Hoca, Buryat ve Yakut/Saka'larda da bir efsnev hakm saylm tr'
(A. tnan. Makaleler ve ncelemeler, 196, 197). Yni bu ahs, Saka/Yakutlarn mild sula-
nnda, belki daha nce Lena havzasna ekilmelerinden - nce biliniyordu.

547a Tamga mallara, bilhassa hayvanlara vurulur, okur-yjzar olmayanlar tara-

fmdan yerine kullanlr ve buna tamga salmak denUir.

548a Ongun iin bk. A. nan, Makaleler ve ncelemeler, s. 268-273! Hayvanlar

dan et paralar orun-ulca hediye taksimi, avclkta ku, yni umum avlarda hangi ku
mahsul getirmi olmas, aa cinslerinin kabileler arasmda taksimi, O D n rnek alan
engiznmede, bilhassa bunun Bakurt rivayetlerinde tafsiltl olarak yazlmtr. Faruk
Smer de. Ouzlar kitabnda kabile tekiltnn tenkidi listesini vermitir. Kabile isimlerini,
kendi bildiine gre i z ^ a kalkan farsaya evirenin szlerini Berezin ve Xetagurov (Be-
rezin I, tere. 25-29, 275-281; Xetagurov, I, s. 87-90) nakletmilerdir. [Biz de, R nin met
nini, A g ve Y a z I c I o 1 u ile karlatrp verdik. Kabileleri dzgn bir ekilde koydu
umuz iin S nshasnn satrlar kart. Bu bakmdan notlarn, sra ile vereceiz.]

1 Kelime Qay, Qayg, Qay, Qaygat, Qy, Qygat, Qyat, Qara-Qay ve rng-Qay
ekillerinde de grlr.

2 Tefsiri uydurma, Kfigarl'da j^>_Yazgar, yMig-l-cr. Yaz* ismi As ile bir

letiriliyor, ki olabilir. Bk. Not; 601 b.

3 Avar sznn mns da uydurmadr. Bu kelime fikrimce Avc-t-er'den geliyor,

Tomaschek, av kam demek derse de, bunu teyid eden bir delU grmedim.

96
 4 Kelimenin asl iin bk. Pelliot, Canpagnes, 87-89; Kelime herhalde baym o
ulu. B akurtlarda Baylar byk bir kabiledir.

5 H a, X ve S'de m nsnn yeri bo^: D ier yerde byle. htim al Dpers, dnmek
kelimesinden pcliyor zannedilmi. D D Q'daki Duha da D u h a -e r olsa gefL-k. U . HcnML;
bunu ran T ohar zannetmi. Fakat D oher ismindeki bir Trk kavmi, bir dou ran
kavmi zerinde hkim olmu ve ismini vererek, bundan T ohar ve Toharislan km: Bul
gar ve Bulgaristan gibi. H erhalde Der ile T o h ar/d u h a r bir asldandr vc tarihle, bilhassa
Dicle zerinde kalabalk olarak yaayp gelen D er kabilesinin ad iranca deildir.

6 zbekede qzuk kelimesi, artist, sirk artisti demektir. Kabile isimleri esnaf te
kilt ile ilgili olduundan Qzq'm sanatkr mns daha anlayl grnyor.

7 Kelimenin tefsiri uydurm a. Bu hususta bk. N em eth G yula, KCsArchivum 11. 345-
351. bn l-Esr'de(X, 238) de geer.

8 M ns uydurrna. Bu kavim de Y am alar gibi U zakdou'da, in snrlarnda

yerleip kalan urulardandr, Q tay/K idanlarn Liao tarihinde bunlar l-u k u ismiyle, bir
kabile olarak ydedilmilerdir (Wittfogel, H islory o f Liao, p. 110: yine 320: Tu-Iu-ku
Turks).

9 Bu tefsir belki dorudur.

10 Farsaya tercmesi, trkesinden bozuk olarak yaplm.

11 Bu isim incede (VVittfogel, History o f Liao p. 48, 89, 316, 322, 551) Ya-ol ve
So-l ekillerinden yazldndan Yayrl okunuu dorudur. Bunlar Hsi, yni Qay airetinin
alt kolundan biri saylm. [Ha nshasnda bu isim, sonradan ayurl vey apurl ek
line sokulmu.]

12 Aj<. llerin ruhuna vey mevlid gibi din merasimde verilen yemek. Qarqn-
belki de bu umum yemeklerle ilgili bir unvandr.

13 Sam-Syrek, Takent'in kuzeyinde, eskiden olduu gibi, imdi dc tiskent-Bsket

tesmiye olunan kasabaya yakn bir geinir. Burasn B ahur da ziyaret etm itir (Buburn-,
s. 122). A rap co|rafyacIar da (stahri, 345; b n H avqal, 523 ve Hudd l-.Mem. 24a) zik
rederler: 'liyenan dalarnn gney yam alarnda, snrlan zgend yannda Khutlam ve
batda Sam Syrek nam yer olmutur.
Yama kavmi, Tanrdaglarnn orta ksmnda, imdiki Krgzlarn oturduu yerlerde,
Karluk ve igillerle komu olarak oturm ular. Bunlara Kazak destanlarnda oul ekiyle
Aymavut denilmi. D aha sonra Krgz ismi, hem igil hem dc ^'anu isminin yerim tu t
mu. nasya'ya da Krgz ismiyle geltni grnyorlar. O -D nn hu kavmi ^ in /llia y
(Kidan) snrlarnda yayan b ir Trkm en uruu olarak gstermesi tarihe uygundur. l iao
tarihinde b u n lar Va-oli, yni Y ayrl ve len-m o, Yen-mol, Yang-mo yni Yama ve Ya-
mal ismiyle zikredilmiler ve Hsi, yni Qay airetinin alt kabilesinden biri saylm lardr
(WiHfogeI, Liao, p. 89, 110, 320, 351). 981 de inden Bebaik U ygurlanna gelen in
elisi W ang-yan-te bunlar Sarrm an batsnda, U ranqay'larla birlikle grm vc isimle
rini Yang-mo yazm.

F: 7 97
 O D nda bu Yamalarn bu taraf, yni ran TUrkmenleri arasnda bulunmadklar, hep
HUy vilyetinde kalmlar dediklerini slm kaynaklar da teyid ediyor. Mneccimba,
mad Isfahan'nin eserinden alarak yle der: Sultan Sencerin Maveraiinnehre girmesine
kzan Karahanllar douya doru g ettiler. Karluklar Ong Hana gittiler ki, bu Ong Han
Hta, Hoten ve Yamalarn sahibidir. Htay kffar memleketinde, bu Ong Han'dan daha
byk ve dzgn askeri ok bir devlet yoktur. Karluklar bu Ong Hana gelince onun ev
keti artt. O 700 000 askerle ieriye, yni MaveraUnnehre girdik Sencerifl ordusu ancak
70 000 idi. Malp oldu. Bu hdise 1137-38 de oldu. Nasr ibn Ali. al-Hseyn de, Ahbar
d-Devlet al-Selcuqiye (Lahor tab, s. 93) de, Ong Han Hta, Hoten ve Yama sahibi idi;
kfir Trklerin en byk padiah idi demitir. Bu da bn l-Esrde lkab ile
zikredilen Karahtay handr ki, Ong Ogur yahud Gur-Han denilmi. Abul-Fadi al-Siistan
d On Hanm ismini Gur-Han okumu (M. A. Kymen, Sene er, s. 330-331).
Yama ismi, Tonyuquq yaztnda Yadhgma olarak yazlm. Herhalde bu isim Ya-
yma olarak da konuulmu ki, y-dh deimesinde Yadhgma eklini alm. Bu kavim
Milddan nceki zamanlarda Kemir taraflarna gemi, ekseriyeti in-Hta hududunda iken,
T ann Dalar yresine getmi. Gney snrlan llaq ile Fergane olmu. Burada onlar,
Karahanllarn esas kuvvetlerini tekil ediyorlard. Halbuki onlar, Milddan ok evvel, Ouz
(belki Tunga Alp Er)in seferlerinde nce G ur/Ogur'larla birlikte Karluklarn ynnda Hin-
dkus dalarnda hkimiyetlerini kurmulard ki, bunu Orhun yazlar da teyid ediyor. Hat
ta bu kitap, Afganistanda Eftalitler yerine, ancak Tinesiolu Yadhgma Hann memleke
tinden bahsetmi. Herhalde bu kavim, hem gzel hem de apulcu idi ki, Trk ve ran
edebiyatnda isimleri bu mnda yer tutmutur. Karluk, Hala ve Yama, Hind sinrlann-
daki kuvvetli G ur memleketinin esas kudret kayna idi. Theophilactos da Gur-Ogur ismiyle
bu kaymi ve Kangllar belirtmitir.

14 ok kelimesi, bn l-Esrde de geer.

s Umumiyetle, kk bay yni zengin kabul edilmi. Pelliotya gre fiayandan,

dur eki ile olmu. Kpaka dur oul ekidir. Fakat bay yerine bayan daha ziyde
moollarda kullanlmaktadr.

16 Tamamiyle uydurma bir tefsr. Kelime hi phesiz Sargurdah geliyor. Bun

lara sadece san da denilmi; Kke-nor taraflar bunlarn ismini tam. Bugn olduu
gibi, tarihen de hep o tarafta yaamlar. Btn tarihte in snrlarnda yayan bu kabilenin
dalmas iin bk. F. Smer, Ouzlar.

17 Bunlar uydurma tefsirler. A g daki ulu da farsasnda alm.

18 Peenek ve Gecene ayndr. Beenk Afrasiyabn babasnn ismi saylm. Tefsiri

nddir. VII1-IX. yzyllara kadar hep Horezmin bat ksmnda yaam olan bu kavim,
Eftalitler zamannda bir ksm Gazne taraflarnda yaam. X. yzyln ilk yarsnda bir
ksm Yayk havzasnda yayordu; byk bir ksm Balkanlarda idi. Bunlarn ancak bir
ksm Bene ismiyle Ouz camiasna girmi.

19 Kelimenin tefsiri uydurmadr. Kelime daha Sakalar devrinde mlum olan Ya*
tnar, asl da yam-t-er Yam postac demek olabilir. Anadoluda de oktular. Bazen Aynm
da denilir. EymUr aireti, sonradan Yemar ismiyle de maruf olan bir Ouz kabilesidir.
Azerbaycandakiler iin pek garib olarak ermeni asll olduklar iddia edilmitir. Da ya-

98
malanrrda oturm ak detleri olduundan, evlerinin arkas toprak hizasnda olurdu. Bu cir
hetten bu nevi evlere Aymur ev denilir ki. gt gml de denilir. Etnografyas ok
enteresandr. O D 'nda ilk Ogua H anlar zam annda ba 5.vczirliklc bulunan kabilelerden sa
ylm.

20 Hizmeti anlam ndaki tefsirler inddir. Bigduzman, Bogduz-aman, Hannm e des

tannda da bir Trkm en beyi olarak zikredilmitir.

21 U ydurm a tefsirlerdir.

22 A g 'nin ala atl tefsiri doru. Bunlar V III. yzyl balarnda Tibete yazlan Be
UygurCTuyuhun?) elisi raporlarnda da zikredilir.

23 Tefsir m uhakkak ki inddir.

24 Bu da uydurm a.

25 Tefsirler inddir; Belki lker yldznn ismine baldr.

26 Bunlar inddir. Silh knna, qmq denilir.

I
585a Kesilmi atn hkm dar hisselerinden kalan onikiye taksim edilirken, yirmi-
drl uruun hepsine, keza Ouz olm adklar halde bu u ru fla r yannda kendilerine yer ve
rilen ve bu camiaya bal bulunan kabileler de hissedar sfatyla yasada yer tutm ulardr.
Bu ise yasann ancak hkim urular tutm ayp, bunlarn dnda kalanlar da Ouzlarla
birlikte hissedar yaptn ve tabakalar arasnda bir ahenk tem in etliini gstermek bak
m ndan m himdir. Bunun tam dzenli ekli R 'd e yoksa da, A g dc (st. 543-566) verilen
bu listede, kurulan oniki rge(keeden mamul kk adrla yerleen urular,' onlarn do-
rayclar ve atlara bakanlar olarak bir bir saylm lardr.
S a e k o 1 'da ilk rge'ye Kn H an'n byk olu Qayy oturltular. Sa akl ilii
l verdiler; Bayat onu dorad, Sorq atlan tuttu. kinci rgede Alqa Evliyi oturttular.
Sa qar ilii l verdiler; Q ara Evli onu dorad. Ll atlar tuttu. nc rgede -Ay
H an'n byk olu Y azr' oturttular. Sayanba' l verdiler: Y aser onu dorad, Qum
atlar tuttu. D rdnc rgede D odurga'y oturttular! Sa omcay l verdiler; Der oriu
dorad, M rdeuy atlar tuttu. Beinci rgede YuMuz H an'n byk olu Avar' oturttu
lar. Sii uyluu l verdiler; Qzq onu dorad, Turum atlar tuttu. Altnc rgede Be-
dili'yi oturttular. Sa yann l verdiler; Qarqn onu dorad, Qarack atlar tuttu,
S o 1 y a n d a 'ki birinci rgede Gk H an'n byk olu Bayndr' oturttular. Sol
uyluu l verdiler; Beene onu dorad, Qazgurt atlar tuttu. kinci rgede avuldur'u
oturttular. Solyanba l verdiler; epni onu dorad, Qanql atlar tuttu. nc rgede
Ta H an'n b>k olu Salur'u oturttular. Sol akl ilii l verdiler; Eymir onu dorad,
(Jl atlan tuttu. D rdnc rgede Alayuntlu'yu oturttular. Sol umacay l verdiler;
regir onu dorad. Tikin (Teke?) atlan tuttu. Beinci rgede Tingiz H ann byk olu
dir'i oturttular. Sol qar ilii l vetdiler; Bgdiiz onu dorad, Oarlq atlan tuttu. Al
tnc 'rgede Ava'y oturttular. Sol yann l verdiler; Qnq onu dorad, Obaq atlar
tuttu.
Ouz H an'n alt olunun asl hatunlarndan doan ocuklar yirmidrt kii idi. Kn
Ha!n onlarn her ikisini bir rgede oturttu ve oniki blk oldular. Bu onikisinden doanlara
Yzlk dediler... Ouzn adlandrd ve qum alardah doan ocuklar da yirmidrt ki
idirler. Bunlarn hepsini evin darsnda oturttular. On ikisi at tutup oturdu, onikisi eikle
olurdu. Bu yirmidriden doanlara aymaq d ediler... (st. 571-580). Trkmen camias, oniki

99
yiizlUk ve yinnidrt aymakdan ibarettir. Yni Trkmen tbiri Ouz tbirinden daha mul
l bir mn ifde eder. Bazen Ouzlara Trkmen denilmeyip, bu tbir Karlk, H ala; ve
Kangllara itlak olunur. <LaB> belki de lolu> yani ingene; mrde$uyda lleri ykayan
gassal demektir. simlerin farsa olmas, bu kabilenin Iranl olmasn dndryor. ly
ykamak, galiba islmiyetten nce de olmutur.

587a Ouz destannda Ouz H anm ordu tekiltna dair bir ksm da olmu. Bu
nu R $ ve A g almamlar; ancak Temrl devrinde tesbit edilen O D 'larnn Ulu Bey ta-
rafmdan nakledilen paralan arasmda bulumaktadr (BM nshas, AJd. 26190, vr. 20b-21a).
Burada T atar ve Moollar arasmda cereyan tasvif olunan sava faslnda deniliyor; Ouz'un
ordusu yedi ksma ayrlm t: Birinci ksma moolca bulcungar>, trke qaravul denilir
ki, ordunun byk ksmnn nnde bulunur. kinci ksma in.(moolca) mangalay, t.(trke)
yeravul denilir, arapa muqaddimet fil-ey karldr. Bunda atlgan gen askerler bu
lunur. nc ksma Olcay H an m.brangar>, t.onkol> demitir ki, arapa meymene'-
nin karldr. Drdnc ksma Olcay Han m.cuvangar> t. sol-kol demi; arapa mey-
sere'nin katilliidir. Beinci ksm ordunun gzdr ki, qol denUir ve onqol ve sol-
qol> arasmda yer alr. Ordu bakumandan ve tu/bayrak burada bulunur. Buna trke
yasav denilir; arapa qalb al-ciy>in karldr. Altmc ksma knger denilir ki,
<qolun arkasnda yer alr; buna trke cdavul bazen de ke denir. Yedinci ksm
ise, moolca bustingar, trke bukhtrma denilen ksmdr ki, kngars>n tam arka
snda yer alr. Bunlarn arapa karl yoktur. ki ordunun karlat yere qaru denilir.
Yine askeri tekUt nizamnda urun, solgay, savnm, n ve kk tekiltlan
da zikredilmitir; lkin izahat yoktur. OD'de manqala ve keele zikredilmektedir ki,
bunlar dokuzar bin kiilik byk ksmlardr.
Burada Trk ve Mool'un byk ceddi olan Olcay Hann ordu ksmlarna yalnz trk
e deil, bata moolca isimler vermi olmas dikkati ekiyor. Herhalde eski cedlerin ter
cihan moolcay kullandklarna inanm olacaklar. O D 'd a rasladunz moolca terim ve
szler sadece O D U ve R 'e mnhasr kalmam, . Yezd ve Ulu Beg, bu destann do
rudan doruya Moolcadan farsaya tercme edilen rivyetlerini grmlerdir. Zira Ulu
Beg'in nakUlerinde terimlerin ilk nce moolcas, sonra trkesi yazlmtr. Kim bilir, bir
Mool kavmi telkki olunan Karahtaylar devrinde, bu rivayetlerin slm tesirlerden uzak
uygurca, belki de moolca rivayetleri bulunmutur. Uygur alfabesinin moolcaya tatbika
tnn ancak 1206da, engiz Han'n Nayman ordusunu dattktan sonra Naymanlann uy
gurca yazan ktibinden rendiklerine dair szleri, gya o gnden nce Moollar arasnda
yaz bilen kimse yoktur mnsna almak doru deildir.

588a Ouz kabilelerinin yaylak ve klak yerlerinin taksimine dair satrlar, nsha
larda okunaksz yazlmtr. Bunlarn nsha farklarn ilve ettim. Orada sakolun yaylalar
arasnda Sayram zikredilmi. Bu da ihtiml Sayram tior gl, yni Cungar-Alatav'n gney
taraflar,' Tarbagatay yresi olabilir. Qarabah>, Azerbaycan'n Kalraba m?, yoksa daha
baka bir yer mi bilinmiyor. Karaaa da okunabilen bu yer, belki de O D U 'daki Kara
dadr. Bakurt dalar el-Birunrde de byle dendii gibi Ural Dalandr. Kafkasyann
karl yksek silsilesine Buzda denilmi. Bu dalarn kuzey Kafkasya'daki nisbeien alak
tli ksmlarna Karatag denilmi olsa gerek. Bozoklarm, yni sakolun klak yerlerin
den Borsuq, yani Kazakistan ortasndaki Borsuqnn Qum, Aktaq, Tamalm ve Basarqum
(belki At-basar bozkm) olmak zere Kazakistann orta ksmlarn tekil etmi. Solkol, yni
oklann yayla yerleri Krtaq, yni Balha'n kuzeyi, Almalkn Akda, yni le nehri
kuzeymdeki vey gneyindeki karl dalar olmu. Bunlarn klak yerleri ise, Sengir keli
mesinin corafi isimlerde ok kullanld Karatev, Karauk yaylalar olacak. Kagarlda
burada Kencek Sengir ismi geer. Ook kabileleri zaten Srderya havzasnda ve Mang*

100
lak'da bulunmulardr (Bayandr, Beene, Bgdz, Salur, Knk ve Alayundlu gibi). en-
giz'in sako] kabileleri dahi, batya, rti'a, Altaylara yneltilmiti. Kendisinin en ok g
vendii Huin (Uysun) aireti de orada, Mool Altaytnda idi.

593a [Kn Han'dait sonra Dib Yavquy H an'm 'tahta getiinden bahsediliyor. Hal
buki Kn Hann yukarda zikredilen oullan arasnda byle bir isim yoktur. Bu bakmdan
R nin bu kayd dikkati ekiyor ki, zaten metinde de bir karklk vardr. A g ise, bu hu
susta daha ak ve doru yazmtr. Orada KUn Handan sonra Qay Han tahta gemi ve
23 yl padiahlk etmitir. Bundan sonra Db Yavquy H an gelmektedir. Burada R bir k
sm yeri atlamtr.]

S93b Dhib Yavquy iin kendi ecdadnn ismini verdi sz ile, bu lkabm Ol
cay Han tarafndan Ouzun dedesi Dlb Yavquy Hana verilmi olduu (st. 7) kasdedilmi.
Yni bu nvann Ouz'dan nceki zamanlarda da kullanlm olmasna iret edilmi.

595a Ulad, Salur beyinin olunun ismidir ki, ilerde (st. 737 de) A g de Mur Yav
Han diye geen padiahn R deki isminin banda da grlecek.

596 slm devrinde'ancak Srderya havzasna mnhasr kalan Ouz Devletinin ilk
zamanlardaki snr byle Gnein doduu yerden batt yere kadar adeta btn dn
yay kaplayan bir devlet olarak tavsif olunmu.

S97a G Vermek, yni aile ve mallaryla toptan g edip, istenen yere gidecek
lerini anlatr. Yni g, kuvvet anlamnda deil. Ailemi, mal-mlkm sana emnet ediyo
rum, sen nereye g edersen ben de aUemle oraya giderim demektir.

602a Yazar Mevlnann olu Veledin bir iirinde, hem yazar kabUesi ismi ve
hem ktip manasna karlayan bir kelime olarak zikredilmitir. Ouz hanlarnm veziri s-
fatiyle yazar-ktip bu kabilenin okur-yazarl olduuna dellet edebilir. Fakat bu isim Ka-
arl'da yazgar bazen de yaz+er yazldndan bu isim Asn baka bir ekli olan
Yazgdan gelmi olabilir. Alan da Alan kavim isminden geliyor. Alan kavmi, daha
Hunlar zamannda Alan isminde Hun eraf kabilesi olarak m kaynaklarnda zikredil
milerdir. Bence As, Az, Yaz, Yazg ve Alan Trklerle, tarihte bizim bilemediimiz bir de
virde karan bir kavim ismidir. Azg yahud Izgi de byledir.

602b ^ X ve Sde , yni Uvlan, H a ve Pde B^lan. H azarlann

Bulan isminde bir Hanlar mlumdur.

602c Dger ismini W. Henning Tokhar'n trkletirilmi ekli zannediyor. Firdev-

sfde Tukhar bir Trk kahramannn ismidir. O D da ise bir Ouz kabilesi ad. Cenki,
Marquart'n anlattn^ gre ince; vakanvis demek oian ang-iden geliyor (Komanen,
167; Pelliot, Campagnes, 77-92ye gre bunun Alta oul edat ile eng-iut $cUi de
olmu; keza bk. Hilda Ecsedy, Old Turcic dtles of Chlnes o r i ^ Ata Oricntalia, XVIII,
1-2 (1965) pp. 83-91). Bat Trkistandaki Ouz kabUeleri arasnda ince isim ye utlahlar,
mesel Yama, Kimk, Salur ve Tatarlarda olduu gibi, uzun zaman in hududunda 'bulu
narak oras ile temasda bulunmalarndan ileri gelmi. Nasl ki Kore dilinde, bu dilin tUrkge
ile tarihten nceki devirlerden devam edegelen temas gsteren deller vardr. Herialde
Alan ve Dkerler, aryan kavimler ise, onlar Uzakdouya gitmeden nce Batda TUrkler

101
arasnda uzun zaman beraber yaayp lrklemi bulunuyorlard. Sonralar bunlar bir Ouz,
Hun kabilesi olarak tekrar batya geldiler. Dgerlerin burada zikredilen Drke, Ta,-bck ve
Balpu-bek gibi isimleri halis trke kelimelerdir. Halbuki Toharlarn Tokharistan'da ya-
yanlar, ayr bir ran ivesi konuuyorlard: hatt onlarn dilini T rkler edeb dil olarak
kullanm lardr. Bunlar ran ve Trk kavimlerinin tem aslar tarihinin iine dalnamyacak
derinlikleridir.

62 Bulan(Uvlan), A g de; Arlan; Ta-bek; Babek; Bilgu-bek: Tiil(Qulu) Hoca

da Qabil hoca olarak geiyor. [Bu isimlerden Ta-bek eklinde okuduumuz adn lazerinde
biraz durm ak icab ediyor. Z ira nshalarda noktasz olarak eklinde yazlan bu
ismin okunuunda akla ilk olarak Ta-bek geliyor. Fakat As kavim ismini hatrlatan
Yas-bek okuyuu da m m kndr. Nihayet Trkler arasnda Ya-bek isimle birok ah
siyetin bulunduunu gznne alarak bu ismin Ya-bek de olabileceini kaydedelim.
Eblgazi yukarda da dediimiz gibi bu ismi Ba-btk eklinde kaydetmektedir!]

608a N shalarda jj' ve ekillerinde yazlan bu ismin ilk yar

sn on, dier ksmn da Kim ak okuyabiliriz ki, On Kimk olabilir. A yrca Y emekn
da olabilir ki, Yemiiklar demek olsa gerek. F. Smer de (Ouzlara ait destan eserler, s. 370)
bu ekli kabul etmi. yazlan ismin i } L S eklinde yazl, H andm r'de de Yezd'-
den naklen aksetmitir (Habib al-Siyer, 1. 5). Fakat bu Yemekn kelimesinin kuvvet
sahibi eklinde tefsir edilmesini anlyamadm. Bunlarn doudaki T atarlarn ba karar
gh: olm utur (Gerdiz, 83). htimal in kaynaklarndaki Ko-mo-xi bun
lardr ki, kardeleri olan U lberliler ise Edil m ntkasna hicretlerinden (XII. yzyl bala
rnda) nce, inin kuzeyine'bitiik Yehol mntkasnda bulunuyorlard (M arquart, Komanen,
114). Kimklerin esas kuvvetleri A ltaylarda kalm, fakat Ptolomaios ve Plinus onlar K af
kasya ve Srderya taraflarnda da zikrederler (Z. V. Togan, G t I970) s. 4 ). 159-162).
Ouzlar gibi Kimk ve K paklar da ok eskiden Ortaasya, Uzakdou ve Dou A vrupa'da
ok dank yaamlar. O D de Y cm ek/K im klerin memleketi dounun uzak bir yerinde
gsteriliyor. On Kimk On T iele/T ls demek gibi olabilir. Yoksa Kimkcr Gerdiz'yc
gre yedi kabile idiler.

613a N shalarda j > ve H a'da seklindedir. Son

kelimeyi yet kabul edersek. Uysun airetinden Als Oql olacak. Q'nk bu
gibi birleik isimlerden birisi, okluk bir kabile ismi oluyor. jDede K orkui'da Ok isimli bir
ahsiyet vardr ki, aada ismini ksi okuduumuz, fakal Dede Korkt d. Fnse diye okunan
isimle ayn olmas muhtemel ahsn oludur. Dier taraftan bu ismin Ula olu olsun
veya Ula olu Uysun olabilecei de akla geliyor. Zira baz yerlerde gayn ile kf bir
biri. yerine kullanlmtr.]

6I6a ' u isim nshalarda okunakszdr. Burada ve sl. 623 dc trlce yazlm. X
ve S nshalarna gre j' : H a'ya gre de yazlm. Son
iki kelime muhakkak ki Dede Kerenck. Ancak ilki pek belli deil. Hu ya gre, ki dier
leri bunu azok destekliyor, Q aru okumak kabil. Y ahut m nya daha uygun olarak Bayat
okumak imkn da vardr. Bu takdirde Bayat Dede Kerenck oluyor ki, zaten 623'de Dede
K orkut'dan bahsedildii iin m nya da uygundur. A g de (sl. 659 ve dev.) yle diyor;
Dib Baquy H an'n ulu beleri Yazr Elinden Alan ve A rlan, Dker Elinden ekes, Ba-

102
bek ve Biygu-bek, Bayndr Elinden K abil-hoca... Olu Quz Yavj H an'n kenge beyleri
Eym ir Elinden KefUncek, Salur Elinden Tabaq(Ba(aq), yine Salurdan Enke'in olu O tkan
ile onun da olu Kl-San. R de Damqaq yazlan Tabaq(BnlHq) olm aldr. H7n ka
rk isim ile, sadece Kerncek benzemektedir. M hm ud Bayat'dc de Korkut ve kardei
Krnk gemektedir.

618a Bu nalsr Yavquy H an, G erd izd e ismi geen ve 766 tarihinde G ktrk-
lere kar isyn eden ilk K arluk hkm dar llm alsn Cebguye olacakdr.

621a B urada cmle karm. Ala atl as donlunun mnsn, Ala atl ki der-
neklnn karl zannetmi. Fakat st. 637 de olunun ad A la atl ki dernekl olduu
tasrih edilmitir. A g de bu teferruat yoktur.

623a [Yukarda, not: 616a da bahsi geen isim vey isimler burada tekrar geiyor.
F akat tek ahs olarak kabul edilmi ve o da K orkutla baldr. Buras ve aadaki Kor*
kutun kerm etleri ile ilgili bahisler A g de yle gemektedir; (st. 727); Qay K ara H oca-
nn olu Q orqut A ta, Salur Enke ve A va aban H oca bata btn Ouz Eli toplanp
Q aylardan nal Yavy padiahla getirdiler. Veziri Q orqut A t idi ve o ne dese nal Y av
onun sznden km azd. K orkut A tann kerrrietleri oktur. 295 yl m r srd, pa
diaha vezir oldu. A nlalyor ki burada ve st. 616 da geen isim, Dede K orkufu gster
mektedir. Hemen altta Bu Korkut diye balayarak bilinen birisinden bahsetrhesi de bunu
gsteriyor.]

626a Bu da Dede Korkut hikyeleri demektir ki, R bunlar ayrca bahiskonusu

etm ek istemi; fakat eserinde bulunm uyor. Nasl ki U ygurlarn tarihini ayrca kitabna ala
can yazmsa da o da kalm.

629a A g bu Erki'yi, Doyl Qay Y av'nn kardei gstermi: Fakat R den anla
lyor ki, babas Y abgular sllesinden deildi, st. 648 de ismi Kol Erki Han diye yazlan
bu zaln ad* bn Fadlan'da Ouz yabpusu yardmcs Kudherkin (Kgarl'daki Klerkin,
I, 99) dir. Barthold Kol, l hatt or kelimelerinin ayn asldan olup, dialckt fark
olduunu izah etmitir.

6 3 la [Burada Erki'nin byk a> verdii Sr Yavquy'a ail ka>llar, Gkuirk kita
belerinin ifdesini halrlalyor. M arquart'n Sr Yabcu olarak bildirdii, slm vc Bizans
kaynaklarnca Istemi'yi ifde ettii ileri srlen kelime ile bu isim ve bu ifde, Ouz Des
tannn' ilerde daha sk tahlil edilmesi gereken ksm lar olmaldr.]

633a Burada metin ilk bakmda anlalm yor gibi. Fakat A g 'deki rivayetle karla
trlrsa bu szler daha aklk kazanyor. Z ira Ebl.cazi'yc gre Duyl Qay H an'n Kor'-
kut'dan ba<)ka iki inaq bei vard. Biri Bayndr Bckdcz vc dier biri dir'den Dnke'dir.
u halde bizim metinde her ikisi diye zikredilen bu iki inaq beyi olm aldr. Ke^idcddin-
dc Bu beyler ayn zam anda divan bykleri olarak adlandrlyor. Fakat A ilaha ilerde bu
hdiseyi, K orkutlu halkn konumas olarak anlatyor. A g ile R arasndaki bu farkn
iine girmek niyetinde deiliz.

633b IT um an, bugn de A nadolu'da krdum an olarak sis m nasnda kullanlm ak

tadr. Baz nshalarda Tevum an diye harekelendii iin M ao-dun'un babas Tou-m an ha
trlatyor. M uhakkak ki, Trklerde Tum an diye isimler ok olmutur.]

103
 634a M etinde geen Qorqut isimleri S nshasnda umum iyetle Oorqub yazl
mtr; Nasl ki Semek A yyarda da (I. cz 2. s. 212) byledir. ^

640a T um an H an'n hayvan dillerini bilmesine dair hikye iin bk. K. Jahn, JA H.
Wiesbaden, I. (1967) p. 45-63.

673a Aql geidi, belki de Tiyanan dalar sahasnda, le havzasna yakn yerler
de olm utur. D estann aslnda Kl E rkinin zam an da Klenk ile bu^l olmu olacak, Bi-
zim nshalarda bu yok.

689a A yne(lne?) H an A g ye gre A far H an idi. [Fakat olunun Uje ad, Krgz
hkm dar nvan A-je'yi hatrlatyor. A je bilhassa, 840 larda U ygur devletini ykan Krgz
hkm dar olarak zikredilir.]

7I9a Metinde dier evlerle birlikte; fakat bu ba$ka yerlerdeki gibi dier evle
rin nnde olacak.

720a [Burada metnin X nshasnda J j j l tbiri getii halde, dier iki ns

hada, S ve H a denilmektedir. Bu acaba Reideddin'in iki ayr telifini mi ia
ret ediyor?]

728a > tlan eerleyip gitmeye hazrlanm ak. Bk. D oerfer, I, 271-272.

737a Uladmur ismi, A g de sadece Mur olarak geiyor. Ulad ismi de,
st. 595 de ayr bir ahs ismidir.

737b [Ha nshas dndaki R metinlerinde, bundan sonra A rql A rslan H an'n
isminin bana kadar, Ha ya gre tam b ir atr atlanm. Bundan H a nshasnn dier ns
halarn ouna esas olduu anlalyor. Bu ksm olmakszn Arql Arslan H an'la O ara Alp
ayn ahs gibi gzkyor ki, A g de de byledir. H atta Arql Arslan H an'n olu A lp Tav-
ga A g 'd e Qura Alp'in ocuu gsterilmekle, savala len bu zaln jcrin e mehul bir
Q ara H an Ouz tahtna gemektedir. A nlalyor ki A g. R nin bu eksik satirli bir ns
hasnn m alum atna dayanan b ir rivayeti nakletmi.]

738a [Ha nshasnn ihtiva ettii m alum atn farkna varp varm adn kesinlikle
bilmediim m erhum hocam, Jahn tercmesinde bu iki ahs ayrmssa da, aadaki notunu ye
niden tanzime vakit bulam am tr. Zaten verdii geni bilgi, imdi daha kesinlik kazanyor.]
K. Jahn (JAH , I (1967), p. 58-59), Q ara A lp A rq iry U ygur H an olunca, Ouz olam az
zannetmi. H albuki slle m ensuplar trl kabileye hanlk eder ve o kabilelerin ham sa
ylr. Bu K arahanllarda da engiz evldnda da byle idi. Aada st. 747 de eskidenberi
byle olduu anlatlyor; yni b unlar eskidenberi U ygurlar idrc eden hanlard.
Agde ise yle anlatlr; Qanl V avlnn iki olu vard. Byn ad M ur Yav,
knn ad Q ara A lp A rslan. lecei zatnan yurdunu ikiye bld. Trkistan ve Yeni-
kend'i M ur Y avya, Talas-Sayram U raflarn Q ara A lp A rslana verdi. Bir nice yl sonra
da K ara Alp Arslan aabeyine isyn eder (st. 848-852).
Ahmed Yesev? m enakbnda (H adiqat al-Arifin, Kbil ktphanesi nshas, vr. 255) hic-
r ikinci yylarda. Peygamberden sonra 2. ve 3. batnlarda Trkistan'da islmiyeti yayma
yolundaki mcdeleler srasnda Ferganede Akitler, Kgar'dft tersa, yni hristiyan ya-

104
 hud budist Mynuzluk Bura H an hkim olduu, onun yerine geen A n q h g Tafga H an'n
Almalq ve Kayalk ehirlerini mslman kld. Quzu Bali yni Balasagun'da Kl K ara
H an'n, ayn nuntkada Sargbalk ehrinde olu E rbz K arahan'n hkm dar olduu ve
bunlarn hristiyanl brakp mslman olduklar zikredilmitir. Ayn zamanda manihizmin
de yaylm akta olduu bu devirde (V Ill. yyn son yansnda) Baragl mntkasnda Ezel
(yahud Erk, yni Bgr'de) dc manihaizmi yayan rahiplerin H anlar zerindeki nfuzlarn
dan Gerdiz bahsetm ektedir (Barthold neri, s. 90, st. 10-11: m anih 'v e Denaver tabiblerin
Q untekin'i tedavi etm eleri kssas).
ite bizim O D de zikrigeen Arql Arslan H an ile olu Tavga H an'n Yesev mena-
kbnda ad geen A rqlg Tafga H an ile mnsebeti akdr. Tersa ismi hristiyan ve
m anihailer iin kullanlan bir tbirdir. U ladm ur Y avqu'nun karargh ve mhimm at ss
Sayramda, A rql A rslan H ann merkezi T alas'da olm u, sava da T ala m ntkasnda ce
reyan etmi. Buralara hkim olan kavim U ygurlarm . U ladm ur Yavqu Qay hanlar nes
linden idi ki, bu nesil onunla kesildi.
Bura H anlar U ygur, G erdizye gre T okuzouz hanlar idi. M anihaizmi kabul eden
bu Quritekin idi. G erdiz bunun E rkde Tokuzouz H akan olan ve savata ldrlen kar
deinin adn aklam am . O D de ise onun ismi El-tekin. te bizim O D bu hikyesi ile
tam bir tarih hdiseye tem as etmi bulunuyor. Y ni Tokuzouz ve O uzlar arasnda hris-
tiyanlk, m anihaizm , budizm ve islmiyetin mcdele halinde olduu bir devrin hatrasdr.
Yesev menkbesi bu zam anlar burada hakim kabileler olarak Qanql, Qay, Bedelilerden
bahsetmi. Bedeli ismiyle X II. yzyl H orezm ahlan ve onlarn Srderya havzas ilerine
karm alar anlatlm tr. Buna dair ina d efterlerinin , kaytlarn Barthold ksmen neret-
mitir (Turkestan, I, m etinler, s. 23-47; 73-80 ve Reid V atvat'n T ahran'da neredilen m n
eat). Q ubland destan, bu ralard a vaktiyle ok kalabalk (. 70: minsan, aln Qyat kp
quun) olan Q ay/Q yatlar iin (Moskva 1957, s. 41, 4 7) keegi ketgen kp Qyats> tbiri
ile hu Q yatlarn buradan H orasan taraflarna gitmj olduklarn, reislerinin Ahmed Yesev'-
ye yni m slm an Salurlara dman olan Q aram an ile A qm an olduunu K ara-K paklar
ile mttefik olduklarn zikretm itir. F akat buradaki T rk ahalinin ounluu hep Yam alar
ve K artuklar idi. K arahanllar zaten Bura lkabn tam akla Y am alarn hanlar idiler
(Barthold, Turkestan, I, s. 20). Fakat Uygur-Tokuzouzlarn merkezleri daha Tala, Bala-
sapn. E rk/B pr m ntkasnda idi. Bebalk'da yerien manihaist Quritekin idi. H orasan'a
geldikten sonra Q aylar da mslman olup. Sabrlarla birlemi idiler. Fakat K azakistan'
daki K paklar ki. Kbland destan o nlanndr. Q aylar hakknda kcei kilpen yni dn
bizden ayrlp gitmi olan kalabalk O 'yat diye daim a hatrlam lardr.

7.^9a ISayrun ehrinin bu adaki ncmtni Saryam ehri I arihi* adl risaleden
anlyoruz (Takent IKH4); Ol vaqitdc Saryan'da on ming tinuri, on ming etiiki. on ming
sabunhane bar idi (s. 18).]

74fa A lp Tavga iin bk. yukarda not: 73Ka.

74}(a tBilik okunacak ekilde yazlan bu kelime, herhalde bilgi, m alum at hatta
m ektup m nasnda deildir. Bu kelime beliik eklinde yazlan ve hediye, arm aan m na
sna gelen lrke kelime olm aldr. Metinde iki yerde geiyor ki, trke olduu iin aynen
koruduk. (Kgarl, Dizin s. 81-82; A. Caferolu, Eski U ygur Trkesf Szlii, s. 42;
Drevoyetyrkskiy Slovar, s. 93)]

753a (Burada metin biraz izah edilmek icb eder. Z ira baz karklk olduu ze
habn uyandryor. St. 736da Tiken Bile E r Biken Qay Yavquy H an'dan bahsedilirken,
9 yl padiahlktan sonra babasiJ-nm vefat etliinden bahsedilir. Bu tbir X ve Ha ns-

105
halannda var, S nshas, herhalde aniay:ij[iadndan yazman. Nasl Qay Yavquy H an
babasnn salnda tahta gemise. U ladm ur Yavquy Han da >Ic ofmus olacak. Zira
S. 750'de U ypurlara kar seferinden sonra paytahtna dndnde babasnn toy verdi
inden bahsedilir. Bunu nceleri kardei olarak anlam ak (emvlnde idik. Fakat yukar-
daki kayt yanm da, aada st. 753'de babasnn ld zikredilmi. Keza kardei K ara
Alp da, tab asn ! salnda grm. M etin, herhalde farsa mtercimin meseleyi anlayam a
m olduundan dolay, biraz ak deildir. M uhakkak burada, kendi hayatlarnda oullarn
tahta geiren faziletli Ouz Y abgular anlatlmtr. Belki de ifte krallk mevzubahisdir.]

756a Babas Tiken bile er biken Qay Yavqu H an olacak. Demek bu sava
srasnda Q ara A lp adndaki bu ocuu Ure H an'n adam lar gtrm oluyorlar. Sonra
o dnp geliyor ve babasn hayatta gryor. A g de bu biraz farkldr. yle anlatlyor:
M ur Y avnn hatunlanndan olu yoktu. Ure H an Ouz Elini bast srada bir kadn
gtrd ve birka gn baktktan sonra geri gnderdi. K adn yurduna dndkten sonra
M ur Yav H andan hamileyim dedi. Birka ay sonra da bir oul dourdu, adn Q ara
koydular (st. 869-872). R de bu olan harp esnasnda beii ile alnm ganim et olarak
gtrlm; sonra dnp babasn hayatta grm. R deki babas A g deki M ur
Yav H an olsa gerek. R ise bu zat, U ladm ur Yavquy'un kardei gstermitir. F akat
herhalde Y avqular hanedan burada kesilmektedir. Buradaki U ladm ur ismi de Ulad ve
Mur kelimelerinden terkb edilmi grnyor. Yoksa slavca Vladm ir vs. isimlerden gel
me deildir. A ltnordu devrinde Rus knyazlar V ladm ir v.s. slavca isimler Trklerce Ala-
timir eklinde sylenmi (Pelliot, H orde d'or, 151-153).

761a Tekin kelimesi iin bk. D oerfer, II, 538-540; Qor Tekinin ismi A g 'd e Qoz
yazlm. [Bek-tekin ismine, H udud l-Alemde, Toguz-Ouz lkesinde baz kylerin ismi
olarak, dorusu sahibi olarak tesadf ediliyor: Minorsky tercmesi, s. 95, 274; Qor Tekin
ve bu tekinlerin dier mnsebetleri iin bk. Not: 738a. Bu Tekinlere ait bilgiler tekrar
toplanm ak icab eder.]

764a Bura-han a Karl'da ve dier kaynaklarda zikredilmitir. Bk. F. S

m er, O uzlara ait destan mahiyetteki eserler, A D TC FD , XVII. 3-4. 1959. s. 376.

765a Buqra H an'm karsnn ad. ilk getii yerde Byr, ikinci getii yerde, (st.
777) Bn eklinde kaydedilmi. Eblgazi'de Babcr diye zikrediliyor.

778a Em r Knce ki,. moqaddem i mera; bu son tbiri Beylerbeyi ile karladk.
A g de Avar linde Egrencenin kz ile evlenir. Bu son kelime * 4 -^ ^ veya
olup. M anas destannda da gelir.

780a Annelerin dizine ba koyup, bil ayklamak adeti, A nadolu'da ve Bakurtlarda

da vardr. Bit olmasa da anneler trnaklarn trdatarak gya bit ldryorm u gibi, oul
larn uyulurlard. Bunu kendi kklmde ok grmtm. Bu, eskiden Trklcrde en
tatl hrmet ve muhabbet ifdesi idi.

790a Y ukarda, st, 774 de geen isim burada daha, lam olarak zikrediliyor: Antlq,
anda yni yeminli dost demektir ki, engiz tarihinde de grlr. |H a nshasnda Saruql
Ba olarak harekelenen bu isme Dede K orkutda da tesadf ediliyor: K azann yannda
Klba diye birinden, X II. boyda bahsediliyor ve K azana, kardeinden de yakn bulunu

106
yor. Fakat n. boyda Eylek olu Sanklba Kazan'n evini korumak iin savarken efaid
der]. Keza Saruqtlba ismi, Kgarl'da zikredilen (I, 474, 475; 111.80) Kulbak ismini ha
trlatyor. Bu zat Balasagun dalarnda, yni Bura Han'n yaad sahada yayor, kaya
lara beyaz yazarsa siyah, siyah yazarsa beyaz olup karm. Gerdiz'de bu zat, sadece
Quritekinin dedesi ve manihaist olarak zikredilmitir.

797a Dev Kayas sadece efsnev bir isim olmayp Bura Hann oturduu u
havzasmdan iki aylk mesafede bir yer olacak. Belki de Yenisey Krgzlar ve imdiki Ya
kutlarn memleketidir. Nasl ki Yakutlarn en kuvvetli kabilelerinden biri <Qorulardr.
Yakut rivayetlerine gre Qorular evvelce in hududunda imiler (A. Okladnikov, Yakuty,
Moskva, 1955, s. 359). Yakutlarn Kangalas aireti gibi bu Qorularn reisleri Tn, yni
Tekin olmutur. Nshalarda Endek vey Endel yazlan yer de bu Dev Kayas ile ilgilidir.
Bu Dev Kayas belki Hind snrlarnda olmal.

801a Burada mn karkdr; J jl*" pek anlalmyor.

808a Cmlede bir eksiklik vardr. Fikrimce yle olacak;

yni krata binen bir atl, yedek at siyah ve atn boynunda bir siyah boyuncuk asl. Son
raki satrda ise siyah atlar ve kr yedek atlar zikredilmi. Burada bahsedilen zenciden, eski
Trk hanlarnn saraylarnda siyah zencileri istihdam etmeleri adeti anlalyor. Eserin trke
aslnda boyuncuk olmu, ancak onu ile tercme etmi olsalar gerek.
Hkmdar atlarnn ba sslerine Ruslar soltan demiler; bugn bizde ounca qutas de
nilmitir; Ruslar da bobolev kutaz demiler. Bu kutaslar beyaz ve siyah olmu ve ek
me denilen en yukar ksm gmlen vey bakrdan yapmlar (P. Savvaitov, Opisaniya
starinns russklx utvarey, Petersburg 1896, s. 15-lfe). Yakutistan'da Lena nehri sahillerinde
kayalara tersim edilen bobl yahud Argamak atlarnn balarnda sultan sorgu ve
beyaz boyunuk kutaslar tersim edilmitir (Okladnikov, Tyrkologieski sbomik, I, 1951,
s. 145). Eski Skitlerde, Gktrklerde, Seluklular ve in'de atlar bunlarla sslemiler (S.
Oswald, Histoire des arts de la Chioe, 111, 1930, taf. 93).

817a ; Burada Saruklba, Tuman Han gibi, hayvanlarn dilini bilir gsterilmi.

822a [Bulgaq, karklk, felket, bozgunluk anlamnda bir trke kelime. K-

gari, I, 467; Drevnytrkskiy slovar, 122, 123; Doerfer, II, 317-320].

K29a Bu iir Purandok isimli Sasan kraliesine ait bir kssadr; ehnamede de
il, ona nisbet edilen eklerde (Brokhim neri XVII, 12-19) bulunuyor. vey oluna
gz koyan kralie ile ilgisi yok. Yalnz bir kadnn azab vererek bir kadn ldrmesinde
azl taydan istifde etmesini tavsiye eden bu paray R buraya alm. Yni parann asl
uznme ile ilgisi yoktur (Broxim neri. Tahran, 1314, III, 258).
Bu Qon Tekin hikyesi, yni vey annenin vey olunu yoldan ^ rtm a k ve kendi
tuzana drmek hikyesi birok milletlerde vardr. Bu Q on Tekin'e tamamen benzeyen
ekil ise Hind hkmdar Asokann olu Kunala iin sylenmitir; (Bk. G. M. Bongard,
Levind and O. F. Volkova, The Kunala Legeod, Calcutta 1965). Buna dair dier eserler
bu kitabn mukaddimesinde zikredilmitir. Burada Kunalanm olu Sampraki'nin hikye

107
leri de vardr. Q on Tekin Cuveynrnin Orhun havzasna bal olarak zikrettii Uygur men
e efsnesinde ve GerdizTnin ark TUrkistan'da Tokuzouz hanlar lltekin ve Qortekin'e
ait hikyelerde gemektedir. Hikye Uygurlarm daha Orhun havzasnda iken manihaizmi
kabul ettikleri zamana ait gibi gsterilmesine ramen ok eskidir. htimal Gur ve Uygur
larn, bu hikyede anlatiac ok eski zamanlarda Hintlilerle temas ettikleri zamanlarda
meydana gelmi olabilir. A g de iivey annenin Avar Beyinin kz olduu tasrih edildii
halde, Qor-tekinin ejderhaya gnderilmesi yoktur. Kadnn aleyhinde ahitlik edenlerin de
Avar kabilesine mensup dier kadnlar olduu anlatlmtr. Yni bu hikyenin Trk riva
yeti, hayata ok bal olmutur.

831a Bu isim Dishalarda Jl* r V eklinde yazlm.

831b Bu mevki, Arap corafya k a y n ^ a n n d a Kln eklinde yazlmtr ki, bugn

k Trkistan-Sibiya hattnn T arb istasyonu civarmdadr (W. Minorsky, Hudud al-Alem,
354-358). Buras Arap o ^ a f y a eserlerinde Kartuk veya Trkmen padiahnn paytaht ola
rak anlatlmtr.

833a Suvar vilyeti, lkesi, bu Isbcap ve O trar taraflarnda zikred^ivor: Bk. bn

Fadlas, s. 203-208. Buradaki Sbern mevkii de eski Arap kaynaklarnda zikredilir, ki Sa-
birler demektir. Demek bu kavim Srderya havzasnda hem Suvar, hem Sabar ekillerinde
tannmtr. Ahmed Yesevi menakbnda bu Savarlar eyhe muhalif bir kavim sfatyla ve
Suvarcq ismiyle zikredilmitir. Bir de burada Xazeran eklinde bir coraf isim de ge
iyor. Demek Hazarlar Volga havzasmda olduu gibi, Srderya havzasnda da hem Hazar,
hem Sabar ismiyle adlandrlmlardr. Horezmde bunlar <Subarl> ismi ile maruf olmu
lardr.

833b [Ha nshasnda byle. X ve Sde ise kstah denmi; fakat asl inaq olmal.
Zaten aada haciblerle beraber inaqlardan da bahsediliyor.] Abbas halifeleri hizmetinde
olan bir Trk beyinin ad idi. Karahtay ve Moollar devrinde Tayangu olarak
geer. Bu istUh Kgarlda da vardr. Bu lkplann ifde ettii mnlar arasnda herhalde
farklar yardr ki, bunlar kesinlikle pek belli deil.

838b [Bu hatunun ismi Bal okunacak ekilde yazlm gibi. Fakat Mal da okumak
imkn var, ki byk hatundur. Osmanllarn ilk devirlerindeki iki hatunun Mal ve Bl
olmas bakmndan da dikkati ekiyor.]

839a Hanlarn grn denilen kabul jDersimlerinde kadnlarn kse tutmas,

yni arap talcdim etmesi vey hatunlarn kendilerine arap verilmesi engiz ve Temr dev
rinde de yaamtr. Mslman Hanlar dahi bunu bir yasa ananesi telkki etmiler, yni
islimiyete aykr saymamlardr.

846a Kyk Hisar, eski Yenikent yakmnda, imdiki Kazal'dan 20 km. mesfede
bulunan Kyk-kale olabir. Bk, Tolstov, G ontda Gm ov, SE, (1947) 3, s. 57; T. A. Zhdank,
Seml-nomadlfii Ib (be hla(oi7 of Central A da and 25. Msterikler Kongresi
Trudy(Zabt)lan, Moskva, 1963 m . 180.

848a Nshalarda I eklinde yazlan b vilyet ismini Anende okuyabiliriz ki

budist ismidir. Ahmed Yesev meoakbmda bu aa Srderya mntkas kmilen putperest

lO
ve tersa, yni budist ve hristiyan olarak tavsif edilmitir. Srderyanm kuzeyinde Smbe
yni budist stupa tapna zikrolunduu e>bi, M anglak'da da tn zikredilmiM. Teb
riz'deki Unb- G azan gibi, yni stupa. H erhalde burada hkim olan Kangl aireti de H in
distan snrlarnda yasayan kardeleri yoluyla budizm kltrne balanm lardr. Zerd-
ler iin Ahmed Yesev nienakibnda mu tbiri kullanlyor. Bunlar ancak Serteiant,
B uhara ve H orezm gibi ehirlerde tutunabilm ilerdir. Barthold B uhara civarnda budistlerin
A frasiyab, zerdtlerin de Keyhusrev ve Siyavu kltn yaattklarn N erah'nin hik
yelerini izah ederken anlatm tr (Soeneniya, 11/2, s. 322-332). Anende herhalde Yenikent
civarnda bulunm u olacak. Yenikent kazaka Cankent harebeleri, imdiki Qazal (rusa
Kazalinsk) dan 25 km. mesafededir. Aa Srderya ehirleri ve harebeleri iin bk. V . Jir-
munski, A fa S rd erja da Ouz izleri, Tyrkolofieski Sbomik, 1, M oskva 1951, s. 93-102
tl. Kaynak tercmesi. Belleten, XXV, 99 CTem. 1961) ss. 471-483].

862a Q ara A rslan H ann azndan Oullarm llarslan ve M ahmud syletiliyor

[ki, biraz aada ise (st. 874) olunun kk olduundan bahsediliyor.] Bunlar elbette 1070
de vefat eden H orezm ah llarslan ile olu M ahm ud, dier ismiyle Sultanah deildir. K ara
A rslan H ann da bu isimde iki olu olm u olabilir.

865a Krke ve bundan K hrkey eklinin O N de zikredilmi olmas dikkate a

yandr.

874a R de yerleri ak braklm ; zikredilen isim ler A g 'd e n alnm tr ki, alt
satrdaki sli H an (KOnonovun okuyuuna gre Esli H an) da oradan alnd. ,

878a Bu ad H ada , , X'de ise yazlm; A g 'de de Buran olduun

dan byle kabul edildi. htim al u havzasnda Akbeim yanndaki B urana minaresi de bu
Buranla ilgili olacak. B arthold bu szn m in are/b u ran a'd an alnm olacan sylemitir.
F akat buran kelimesi, m inare demek deildir; Barthold, Ofet s. 26, 27.

879a Ali H an burada K arahanllar srasm da zikredilmi. H albuki ahmelik, (Tarib-i

Beyhaq, s. 51 de) Bcrani nisbesiyle zikredilmi ki, Kangl airetindendir. nk H adiqat l-
ArifDde O trar'da yayan hanlarn Kangl olduu tasrih edilmitir. Bunlardan Klarslan
adnda birisinin Cend hkimi olduu zikredilir. Buras ahmelik'in ehridir ve onun ad da
K larslan'dr. Yesev m enakbnda zikredilen K larslan, daha eski zam anda yaam
birisi olarak tarif edilir. ahmelik^ M ahm ud'un olu M esud tarafindan Horezm valisi ola
rak tyin edilmi olduundan H orezm ah lkabn tam tr ki, T arih-i Beybaq'da da buy-
iedir.

879b N shalarda 41 L> yazlm; M ayda diye bir ehir bana mlum deildir.
A rap corafya kaynaklan burada H uvare isimli bir ehir zikrederler. [M ankcnd ve M anda
gibi yer isimlerinin olmasn gznunc alarak bu ismi M anda kabul ettik.]

880a Amuye Suyunun bu traf tbiri dikkati ekiyor. (M erhum hocam buna dair
notunda] onun bat taraf kasdedilm itir [dyor.j Bu kelime, Reidcddine veya destann
turkesini yazan zata ait olacak. [F akat byle kabul edilirse hdiselerin izah biraz zorla
yor. Bu bakm dan burada zikredilen sahay. Aa Srderya olarak kabul etmek gerekiyor.]

881a D estan tertip eden zat, A m u D eryann dousu ve batsnda cereyan eden

109
 hdiseleri, $ahm elikin daha babas zamannda H orezm ve Merv taraflarn idare etliini,
F uenc ve Herat'n da A li H ana tbi olduunu iyi bilmitir. Herhalde eserin trke asl
Seluklularn Horasan'da hkimiyeti A li Han'dan vc $ahmelik'in elinden aldklar srada
yazlm tr. Fakat eserin Farsas muhakkak ki Horezmah M uhammed'in hkijmranlnn
ilk senelerinde engiz istilsndan az nce vcuda getirilmitir. Bu far.sa niilercin eserin
Trkesinde yazlan hdiseleri ve Aa Sirderyadaki O uz lkesinin corafyasn iyi bm e-
mitir. Eserin farsas belki de Azerbaycan'da yaplm olacak: nk m ellif oralarn tarih
ve corafyasn pek iyi biliyor.

882a BUgdz Qardyi A g Q uzc Bek yazm; Mirhond da, (IV, 72) ( ) Bu
isim ihtimal Qarai'dir; Bk: Vilyam inov-Zernov, Kasim vsk. T asria\ II, 413.

890a Burada geiyor; Belki at diz ktrmek, ihtimal ikemi.

899a htimal El Birundeki M ezduran/M erz i Turan'dr. Bk. Birunis picture o f fhe
WorW, s. 41.

901a G verm emek ve yurdlarna dnmemek*^ ile g vermenin ne demek olduu

anlalyor.

901b eklinde yazlan bu ismi Q nq Qazgurt okumak daha mnsib

olsa gerek. Qazgurt ism i, Sayram yanndaki dan olduu gibi, bir kabilenin de ad olm u.
A g ye gre bu hareketlerde nderlik eden Qaylardan Qrqt Bek idi (st. 1059.
1060).

904a Amiran Khin herhalde bir slm fakihi deildir. Khin burada Kam
yerini tutmu olsa gerek.

906a Burada Kerki trkesidir. K ereye/kcrgu adr

ieriden tutan aa oklar ve iskeletdir. Bu aalar yontularak yapld iin byle farsaya
evirmiler, Toqsurm ad, Y azcolu Scluknmesine ekli kahramanlar listesinde (Trk
tarih, arkeoloji vc etnografya dergisi, H, 245) \J ' ; A g de ise l ogurn,
R 'd e ise vazih olarak Toqsurm Ii(Eli) okunabilir.

907a M etinde J 'jJ ; lkin bu Duqaq J lj olmaldr; lerde Tuqaq diye de

geiyor,

907b Bu isim bn Fadlan'da jlik lll / J / l diye yazlan Ouz Sbas olacak
ki, Er-Turul (yni Turul) bn Alp-toan. Dier kaynaklarda Loqman diye yazlan
isim.

907c Arslan, yeni bir isim ki, belki ar B eyden daha nce batya gidip gelmi;
belki de orada kalp, slm halifesinin hizmetine girmitir.

908a Bu hikye, yni ryada dallan semalara uzanan ve gbekten kan aa gr

110
 mek, Osman G aziye de nisbet edilir. Bu hikye, yni bir ryay bir khinin K uran ye
tiyle istihad etmesi dikkati ekiyor. 1924 de Berlinde iken, o vakit daha bir Lise hocas
olan merhum Prof. M krimin Halil Bey o zam an bana bir mektup yazd. Bu mektubunda
Reideddin'in O N si ile bir tarihi olarak megul olduum a dair bir haber rendiini, bu
nun beyhude bir i olacam , zira kitabn tam aniiyle uydurma olduunu, bunun daha miis-
lm an olm ayan m ellifinin bir Kamn azndan Kuran yetinden istihrac, bu eserin bir
sahtekr tarafndan R devrinde tedenberi toplanm hurafelerin bir araya getirilmi -ek
linden baka birey olm adn yazmtr. Ben de kendisine bu bir tarih destandr. Burada
tarihliklerini tesbit edem ediim iz her hkmdar bir sahtekrn uydurduu ahsiyet olarak
kabul etmek doru olm az. Destanlardan tarih iin istifde etmek bir m etoda tbidir. Bun
lardan istidradi delil olarak istifde edilir. Y oksa O uz kamlarnn K u ran dan bUe haber
dar oldu klarn. gsterm ek iin deil, Osmanl devletini kuran Osmangazi'nin de eski slm
ncesi balca O uz ananelerini pekala bilm i olduunu gsterir. Bu da kfidir. Zira eyh
Edebalinin Osm angazinin evldnn dnyaya hkim olacak hkmdarlar olaca kehne
tinin m ahiyeti, ancak O N de olduu gibidir.

908b Kurandan alnm bir yet.

9 11a Emr i ikr yni av beyliinin trkesi kuu>dur. Seluklular da Turul

Bey, ar bey gibi ku isim leriyle tannmlardr. Y ni tekbir kuu emirlii verilmi deil;
ayr kularn beylii lkp olarak verilmi oluyor.

920a Burada Turula O uz detince Yabgu gibi bir Unvan verilmemi; slamlarn
em r [trklerce bey], Iranllarn ah [trklerin belki H an] lkab verilmi oluyor.

923a Carkend ihtiml Cankend; yni Cend olabilir.

930a ahmelik'in ldrl tarihlerde byle kaydedilmi deildir; her halde Seluk-
. lularla m cdeleler srasnda lm tr. Bk. Barthold, Turkestan II, 04; F. Smer, X . yz
ylda Ouzlar, A D T C F D .

935a Bu K harslan dedii, Rum Seluklularnn hkmdarlarndan Klarslandr.

Yni Seluklulardan evvel olm u gibi anlatlan bu destan, XI. yzyl Rum Seluklular h
kmdar K harslan ile kartrlyor.

937a Ertorul bn Alp-ToanfLoqman)bn Toqsurm'm Peygamberin amcalar sllesin

den gelen Abbaslerle tem as. Peygamberin ana ait gibi gsterilm i. Buralardan itibaren
O N , R tarafndan G azneliler tarihinde de nakledilmitir. G azneliler Tarihinin A . A te
n a rin d e (1957 Ankara), s. 3-5 de vardr. Ar^da baz kk ve ehem m iyetsiz farklar olm akla
beraber, bunlar m etinde gsterilm edi. Bu arada O D de R mn beyaz brakt ksmlar
buradan tamamland.

938a [Uygurca bir ad olduu t^rih edilen T oquz Yavquyun adna pek raslanmaz.
M esel bir kaynakta, Seluk'un Tokuz Tigin'in kz ile evlendii zikrediliyor.. Bk. M. Altay
K ym en, Byk Seluklu mp. Kuruluu, A D T C F D , 1957, c. X V (1-3) s. 97-191; s. 118.
Touz Hakan, G erdizde de geer ve Kur-Tekin hikyeleri ile birlikte zikredilir.]

939a Saman Yavquy yni Saman Hudat bir O uz Yabgusu gsterilmi; Burada bir

111
hakikal vardr: Prof, F. Brovne. Prof. E. Mez'in Samanlerin Iran Sasaileri ncslirulcn gel
diklerine dair rivayetleri reddetmeleri, Prof. Yahya al-Ha^^ab'n blarn aslen 1 rk oldu
unu ileri srmesi (Jir. A li a)-abi, Al-Adab al-Fars f'J asr l'CazDcti, Tunus, 1965. s. I 2 At
reddedilemez, Scyid Haan Taqizade. Saman'm ccdleri arasnda cl-B iun \,s , de zkrcdiLi
Tamgath isminin Tamga olabileceini sylemi;.tir. Mahmud ibn Veli (Balr al-Asrar.
nd. O ffie N . 575. vr. 315a) Sam anlerle Bermeklerin mterek babalarnn Cebba Han.
yni Cabgu neslinden geldiini, Belh Valisinin halta Sasaniler ;.:ali zam anm da dahi
Cabbuye olduuna dair kaytlar nakletmiiir. Bu cihetten Sam ann ve onun halefleri olan
Agm ve Kkem'in dahi yavquy lkab tadklarna dair tafsilt ve Agm Yavquy ismi
kaynaklarm zda grlm yor. K kem Yabcu ise, bn al-Balh Farsnme'sine gre (GM S,
1932, s. 24, 94, 98) Anuirvann hatunu idi. Bu hatun Bat Gktrk Hakan Sr Yabgu-
nun kz olarak tantld halde (Taber, 1. 1966), yle olm avp H akann yeeni ldugu
malumdur (Grundrise der Iranischen P hologie, II, 535). D em ek ki bu hatun, belki de H a
kann kzkardei ile evlenm i birisinin kz idi. te enite de Qaqm Yabgu imi ki, al-
B alhya gre Eftalitler m em leketinde Toharistanda ve H ind hududunda faaliyette bulunan
birisi idi. te bunu bizim O D K kem Yavquy tesm iye etmitir. K kcm , Saman Yavqu'dan
iki asr evvel yaam birisidir. Ancak destan iin byle anakronizm ehem m iyetli deildir.
Ehem m iyetli olan Saman Hudat ile Q aqm n Yabgular neslinden olm asdr. Q aqm her
halde Gktrklerin Toharistan'da hkm sren prenslerinden olm u olacak. BcIh valisi Ccb-
buye de Anuirvan'n yksek hkimiyetini kabul eden birisi idi. Bcnnek ve Samnnlcr
Qaqm'n cedleri deil, ahfad olmulardr. SanV.in'm ve Bermeklerin cedd bir yabgu o l
musa, bu bir Karluk cabgu su olm ayp, Gktrklerin -Yabcu>lanndan olm u olacak.
Yni Gktrk Hakan nam na O uzlan da idaresinde bulunduran bir yabgu.

950a l'iScrhenk eski metinlerde avu (bk. 1. A . avu mad,) bazen dc alay-
beyi olarak karlanmaktadr. Bizim destanda eikaas veya kapcba? ile berber
getiinden avu anlam na gelebilir. Bu bir nevi hkmdar yaverlii demek gibi oluyor.
A yn greve aabeyinin yannda da devam ettiinden serhenklik yksek kademeli bir m e
muriyet olm aldr. Baka Trk devletlerinde de, bilhassa yzyllarda bu m em uri
yete raslanr.]

957a Gazneli M ahmud'un babas Sbektekin'in Kavlardan ve Kkem Yavqu'nun

kardei Screnkin olu olnas, R nin G azncliler tarihinde dc vardr (A, Ate neri, 3-5).
Bu kaytlar geliigzel bir yana atlamaz. Sbcktckin Uurshanl olup. Kara Y a in ia aireti
mensuplar tarafndan esir edilerek satlm tr, (C. K. Bosvvorth. The Gazncvids, 1963,
p. 39, 273), Fakat G azncliler ordusunda kaylarli Yamalar birinci derecede grlyor (op.
cit. 109). Barshan kabile ve ehir ismidir. Bunda K aylarn da bulunduu phesizdir. n
k Kazaklarn Qbland destannda Orta Tiyanan'n en kalabalk kabileleri sfatyla Qyat,
yni Kaylar ile A ym avul, yni. Yamalardan bahsedilmitir (1957 M oskva neri, s. 22, 52;
Qirk min yl Qiyat, on san Aym avul; qalm Q yat, qp quun. Burada N 'd ek i Scyilolu
Karaman da zikrediliyor ki, Kubland destannn eskiliinde phe brakmyor). Yni
Barshanl Sbektekin Kay uruundan olup, komular olan Yamalar tarafndan kle ola
rak satlm olsa gerek,

959a Ciazncli Mes'ud'un ordusuyla klamak iin Hazar denizi sahilinde Ciircana
gelm i olduuna dair tafsilt, tarih hakikatlere uygun bir leferruatdr,

9h4a 1 uzju ve Tagar iin bk. F. W. Cleaves, The M ongolian nanes and tcrm s...,
Harvard Journal o f Asiatic Studies V ol. 12 (D ec. 1949), Ns. 3-4, pp, 4(H)-443,

112
 967a G ece y an s mnacaat slm ehirlerinde, bilhassa Seluklular zam annda
makbul plan ve m inareden sylenen m nacaal 1ar demektir.

958a Kur'an, Sad sresi, 25. yet.

969a Kur'an, l-i mran sresi, 25. yet. Bu yetlerin nakli, destan toplayan yahud
farsaya eviren zatn Kur'an'a vukufunu gstermektedir. (Bu yetler Seluklular tarihinde
sk sk geer. Bk. F. Smer, Ouzlara ait desJan eserler, A D T C F D , VII, 3-4, 1959, s. 382,
383.]

970a Bu rivayetleri nakleden zatn ar ve D avudun ayn olduundan haberi yok.

[Yahud Turul'un daha nce bahsi getii iin onu zikretmeyip, yerine ayr bir ahsiyet
zannettii ar'nn slm adn koymutur].

972a [Burada bir kesiklik olsa gerek],

973a G aristan syleniyorsa da, burada ism ini Gura okumak gerekli.

975a Elbette Ouz evldndan Bayandr, Salur, Bayat ve K nklar da birok h

kmdar karmlardr. Burada ancak bejinin saylm olm as, bu destan yazl olarak tesbit
eden zatn ki, o muhakkak Trkmendi, bu be boy hkmdarlarnn rivyetlerini iyi bildi
inden, yni bizzat onlara yaknlndan ileri gelm i olacaktr. K nk airetini, K garlnn
verdii listede olduu gibi, kabilelerin bama getirmemi olm as, geleneklere bal olm asn
dandr. A g rivayetinde, Salur Beyleri, biz O uz E linin Salur halkndanz, eski atalarmz
Trkistan'dan geltriilerdir diyenlere iyi davrandklar halde Seluklular yle yapmamtr
(st. 1105-1108). Seluklerin Trkmenler karndam z diye ile ve halka faydalan dokun
mad. Padiah olurken biz Trkmenin K nk uruundanz dediler. A m a padiah olduktan
sonra A frasiyabn bir olu Keyhusrev'den kap Trkmenin K nk uruu iine gelip, orada
byyp yaam . Biz onun ou llan ve A frasiyab neslindcniz diye, Afrasiyab'a kadar otuz-
be batn sayp ecere uydurdular. Yoksa, Ouzlarn Kkem Y'abgu ile Sereng'den sonra
kendi balarna hkmdarlar olm ad. M anglak vc Balhan dalarnda oturanlar H orezm
Sultanlarna, Horasan'dakiler Horasan padiahlarna. Muverannehr'dcki Ouzlar ise ora
daki padiahlara tbi oklular (Ay. st. 1150-1 l((h. Yni bu destan toplayan zat, rivayet
ler arasnda baz farklar olm akla bcralu'i, Sefukllaa vc dier Padihlara mnsebet ba-
krnndan ayn fikirleri serdetmitir.
Kay ve Bedili Beyleri, Ahm ed Y esev m enakbnda dahi Srdcya, u havzalarnda
hkmranlk eden Karahanl ve Kanallarla mvazi olarak hkmranlk eden byk ve h
kim kabileler olarak zikredilmilerdir. Gaznclilerin Iskgl civarnda yayan Kaylardn
olm asna dair bu kaytlan yalana karabilecek hi bir delil ortada yoktur.

976a Salgurlulara ait bu yazlar baz farklarla. R 'nin II. cildinde fS. nshas vr.

27a) tekrarlanmtr. Orada da burada olduu gibi eklinde yazlm , yni kelim e
Salgur asln m uhafaza etmitir. Bu kelim e muhakkak ki San-ogur demektir; sonradan
Salar eklini de alm tr. Burada zikredilen D ikli, M elikah zamannda Zeng bn D ekle
eklinde Z engnin babas sfatyla tarihlerde zikredilir (bn al-Athir, X I, 166, 174, 177).'
Bunlardan bir ksm Akkoyunlu Bayandr beyleri ile (herhalde D ou A nadoluda) anlaa
mayp Derbend, Edil deltas yoluyla Kangl Beyleri sahalarn geerek M anglaka gitm i
lerdir. htimal inin Hsi-nin- vilyetinde kendilerinin eski, yni Islmdan nceki vatanlarn

113
arayp bulan mUslman Salarlar (bunlar iin bk. Fundamenta, I, 564-S68) Melikab zgend'e
geldii zaman beraberinde getirmiti ki, baz askeri birliklerini Hotene kadar gndermiti.
Salurlar ite o zaman Kke-nor taraflarma, eski vatanlarna dnm olacaklar.

98 la (YMalk?) Bunu bir yer isminden ok, yaylalk olarak almak da

akla geliyor.

982a A e de bu beylerin yanmda her ilden Ouz bulunduunu, ancak daha ziyde
Eymr, Der, diir, avuldur, Karkn, Salur ve Avar olduunu sylyor (st. 1091-1094).

984a Burada R , yukarda Anadoluyu fetheden zatm Arslan Sultan olduuna dair
hikyelere inanm; bunu da Kmkm kardei olarak aklyor.

985a Burada Ha'da pek okunamayan (Qayasqaud, Velihan?) ii kelime? gr

lyor tr*! A g de ise Alicaq bein oullarmm ba olup Hisar Tana
gittiklerini syler (st. 1094). Daha birok il, kl U, Gkl 11, Agar l ve Sultanl l Bal-
han dana gittiler, Yazr li Horasana gidip. Durun etrahnda birok yllar oturdular. Bu
sebepten Duruna Yazr Yurdu derler (st. 1094-1098).

986a Hisar Taqda yerleen Trkmenlerden Necib bn Muhammed Bekran da (Ci-

hannma, Moskva, faksimile neri, vr. 17a) bahsetmi ve kendi zamannda Trkmenlerden
Halis Yazarlar, Manglakl ve Bars isimli kabile bulunuyormu. Necib bn Muhammed
Bekran kitabna ilve ettii haritasn 1208 de tertip etmitir. Daha Moollar gelmemiti ve
bizim ONnin tasnifi de o srada yahud biraz evvel, herhalde Horezmah Bedili zamanmda
(1200-1220) fakat engiz istilsndan nce Farsaya tercme edilmitir. Asl Trkesinde
belki slm devri daha muhtasar olmu; teferruat farsaya eviren zat ilve etmi. A g
nshas kitabn asimdaki orijinal m alm at daha iyi muhafaza etmi; fakat o da bir farsa
tercme edilme devri geirmi olabilir. Trke isimlerin yanl tefsirleri R 'den gemi
deildir.

114
OUZ DESTANINA AT MLHAZALAR
 OUZ DESTANININ
YAZILI YER - TARH VE YAZILI ARTLARI

Ouz Destan tamamiyle islmiyetten nceki hdiseleri anlatt halde, riva

yetin Reideddine esas olan ekli tesbit olunduu zaman, Qazgurt da etraf
artk mslman Trklerle meskn idi. Fakat rivayet bu eklini ald zaman, mu
hakkak ki islmiyetten evvel tesbit edilen bir taslak elde vard. O zamanda Ho
rasan hududundan Talas ve Sayram'a kadar olan yerlerde Kangl ve Uygur (Gur)
kabilelerinin, yine Gur, Gurcestan, Pamir, Fergane ve u taraflarnda Karlukla-
nn yaad, Kangllarn Buhara ve Horezm taraflarnda; Uygurlarn Semerkant-
dan Almalka kadar uzanan sahada, bunlarn dousunda Pamir, Alay ve Tanr
Dalarnda Kartuklarn hkimiyet srd zamanlara ait hatralar o zaman daha
canl idi. Bu hatralar )aqiqi ve Esedi i Tuslde ran rivyetleriyle biri dierini
tamamlayc mahiyette olmutur.
Reideddinin asl istifde ettii nsha, Seluklularn ah-Melik ile mcde
lelerine ait kssa ve rivyetierin tafsiltyla bilindii zamanda tesbit edilmi. Fa
kat bunlarla X. yzyldaki Toqsurn oullarnn hikyeleri karabilecek kadar
bir zaman gemi bulunuyordu. Mamafih bu zamanda ah-Melik kssasna daha
baka efsneler de karm. Ouzlar Almalk ve Balqa glnden imdiki Kaza
kistan'n merkez ksm olan Sar-arqa denilen.yaylalara ve Borsuq Karakumuna
kadar uzanan sahada, zamanmzdaki Kazaklar gibi gebe olarak yaamlar.
Kendilerine en eski zamanlarda Kay airetinden ^elen Yabgulann riyset etmi
olduu zaman pek gzel ve teferruat ile hatrlamlar.
Bu hikyelerin birok yerleri herhalde Salur Beyleri iin ve onlarn ozanlar
azndan yazlm. Salurlarn Tanr Dalarnn ona ksmlarndan Horasana g
ettikleri zamanlarda reisleri olan Kazan Alp'a ait hatralar daha ok taze iken
sylenmi olsa gerek. Yine bu rivayetler, Salurlarn randa Bayandr yni Ak-
koyunlu Hanlar ile imdiki ran Azerbaycan ve Trkiye snrlarnda, Gkegl-
Vangl civarlarnda berberce bulunduklar gnleri aksettirmi. Bayandrlar dier
birok' Hun kabileleri gibi Gkegl - Vangl arasna daha mildn beinci yz
ylnda gelip yerlemilerdi. Salurlar ise ancak Seluklulardan az evvel, 1000 yl-

117
larnda Horasan'dan gelerek Bayandrlara katldlar. Salurlann bir ksm, dier
ksmlarndan ve Bayandrlardan ayrlarak irvan ve Derbend yolu ile Edil neh
rinin deltasn da geerek Hazar Denizinin dousundaki Kangllar lkesi zerin
den, evvelce bulunduklar Manglak ve Balxan dalarna gelmilerdi. Bu hdise
ler de mildm onbirinci asrma tesdf etse gerek.
Ksaca Ouznmenin esas tasla, bilhassa kabilelerin yaylak ve klaklar,
damgalar, lleri mevsuk ve fikrimce bir hkmdar tarafndan tesbit olunduunu
belirten nshalardr. Bu rivayetler islmiyetten ok evvelki zamanlarda vcuda
gelmi olduu halde, bunun Ouz hkmdarlar ile bal olan ksm, herhalde mi-
lddan sonra drdnc yzylda Ak-Hunlarla Kara-Hunlarm (Akkoyunlularla Ka-
rakoyunlularm) Gkegl - Vangl arasnda yerletikleri zamanlarla, Salurlann
MS. XI. yzyl balannda Horasan'da, B akan dalar mntakasnda ve Ouhis-
tanda yerletikleri zamanlar arasnda tekevvn etmitir..
Reideddin rivyetlerinde Ouz Han zamannda kabile ismini alan Xalalar
ve onlarn oturduklar yerler tarihe uygun,, yni Demvend da ve Save mnta-
kasndan Bat Afganistana ve Hind hudutlarna kadar uzanan lkeler bahis ko
nusu olur. Uygurca Ouz Destan (ODU) ise, bu Halalar altn, gm ve demir
den evler yapan, yni hnerli saylan bir kavim olarak tarif etmitir. X ala/
Kala ismi de, onlarn yaptklar adr amak iin Ouzun ona sen burada'
kal, a demesinden km gsteriliyor. Herhalde Xalalarm tarihinde, Karluk-
larnki gibi bir madencilik gelenei grlmektedir. Bu vaziyet onlar ve Karluk-
lar Gktrklere balamaktadr. Destan rivayetlerin tarihle balanan ekli, bun
lar maden ilenen dalk yerlerle ilgili gstermektedir.
Yaknlarda alman Trkologu G. Doerfer, bugn yayan Xalalarn dille
rinde Gktrklerle mterek unsur olduunda hi phe olmayan kelimeler tesbit
etmitir(ZDMG, b. 118 (1968), pp. 79-112; Trke tercmesi; S. Tezcan, Ha-
laa, Orta ran'da arkaik bir Trk dili, Belleten, X X X IV /133 (ocak 1970),
s. 17-58). Dier taraftan Istahr corafyasnn Chester Beatyde mahfuz arapa
ashnda ve farsa tercmesinde bunlarn imdiki Afganistann dalk mntakala-
rnda slmiyetten ok eski zamanlardan beri yaadklar halde heryerde Trk-
eyi muhafaza ettikleri kaydedilmitir(s. 196 : Xalalar Trk tipinde ve yaay
nda insanlardr. Trk elbisesi giyerler ve hepsi Trke konuurlar). Eblgazi
rivayeti O D da XIII. yzyl balannda Bingale vilyetinde bir slle kurmu
olan Halalara dair dikkate ayan hikyeler nakledilmitir. Demek ki bu Ouz-
nmeye XIII. yzyln ilk yarsnda Hindistan ve Afganistan mntakasnda ya-
yan Halalarn rivyetleri de gimitir.
Reideddinde tercmesi grlen Ouznme, muhakkak ki nceleri trke
yazlmtr. Hatt belki bu nsha, Uygur harfleri ile de yazlm olabilir. Bu
trke Karahanllar zamanndaki Srderya havzas trkesi ve ouzca ile kark
bir trkedir. Bu husus, bilhassa Hanlarn ve Yabgularn lkaplarnda ve coraf

118
isimlerde byledir. Baz Ouznme nshalarnda sizler yerine sUlen ve (Hind>
yerine, Uygur vesikalarnda da grlen Enekdet isminin gelmesi, bu Ouzn-
menin evvelce Argu dilinde yazlm olduunu gsterebilir. Sonradan bu eser
farsaya tercme olunmu; bize Camit-Tevrihde nakledilen Ouznmenin
farsas, Reideddinin fasih farsas deildir. Zira bunda birok avam tbirler
ve Maverannehrin tacikesinin izleri grlyor, llhanllar zamannda olsa gerek,
daha sonra bu eser moolcaya da tercme edilmi grlyor. Aadaki mogolca
ve dou trkesine ait kelimeler llhanllar devrindendir:

<<S3i^ ) f ( c r j" ) f

^ (i' !:

^ < f

f f f O j;

Bu kelimelerden birisinin ( j i iL.1* ) moolca olduu da, ayrca tasrih

edilmitir (st 92).
Trke kelimeler arasnda bazlar eitli iml ile yazlm.

t f cjy t ^ J*.' ' ( ) '^ f j S t

l mn ayn yazlmas uygurcadan geUyor,

/jjT ( # jL 'j- . J j i JO I f ^ 2 .^

f lic ( S j\ < f jliJ fiiii- f JU* (

f tiT f 3lc_^ <' 11 < ^3^ ^ c5^. ^ jy ^ ^ ^ ^ t e

J 'T ( t jU y

Baz ahs adlar da dikkati ekiyor ;

OJil j * f jU - jT f t f ( 3> j l ) j > '

.... J-*j ^ ^ y * ^ * t/!

Coraf isimlerle kavim adlarnn yazlnda da trkede dou trkesi, bazen de
bunlarn ouzca ile kark ekli hkim dir:

119
 ( y ) jt-,1

j . > ;S jy j J u jf V i j b > *>t^y j

j ^ i j \ j J-i ( ) oji; J / j'^ i J ji J:--1 UJ ^>b'i

<111.1 J J J i ( ) e) ( )

i ::-. ^ j Ui ( J>r') jy ( ) Jjjy 3A

^ IL I j T 1V3^, ( O t '? '^ ( c /

(O ry Vut'^ ' ->> j'j'* * J*

jcl l jLo>- ^
Reideddinin elinde destann farsa ve moolcas bulunmu. O bu trke
kelime ve isimleri herhalde farsa metinden alm. Reideddin bu farsa metinde
grd halde, neresi olduu kendisince mlum olmayan baz coraf ve ahs
isimlerini mtereddit bir ekilde yazmtr. Bunlar hayli oktur(mesel st. 103;
212; 588-593, 608, 616, 620-621, 623 vs). Herhalde bilhassa trke isim ve l
kaplarda grlen ittiratszlk, Reideddin'in kabahati deildir(Yabgu kelimesini
Yavqv, yavquy, yavgu, yavguy ekillerinde yazmak gibi). O metinde nasl yazl
msa ylece brakmtr. O mesel Gur ve Uygur'un aslnda bir olduunun da
farknda olmamtr.

Kesinlikle anlalyor ki, Reideddin kendisine yazl olarak tesbit edilip ve

rilen <Tarih-i Ouzan> deitirmemi, yalnz Kuran'dan yetler, baz tarihi ka
ytlar, ran edebiyatndan ve ehnmeden iirlerle sslemitir. Kendisince bilinen
b ^ isimlere ilveler yapmaktan holanmtr. Mesel Tala ve Sayram ehirleri
hakknda burada bugn mslman Trkler oturuyor. Ouncnm memleketine ya
kndr ve Oayduya aittir diyor. Oun ve Oaydu, Reideddin bu tarih kitabn
yazd srada Orta Tanr Dalarnda hkim olan iki engizli prensidir. Salgur,
yni Salurlar hakkndaki rivyetleri naklederken de kendisinden baz szler ilve
etmitir(st. 983-984). Zaten Reideddinin kendi ilvesi olan paralan da metinde
gsterip iret etmeye altk.
Herhalde bu Ouznmeyi yazp tesbit edenler, tpk Dede Korkut kitabm
tesbit eden rviler gibi, imdiki Azerbaycan'da, umumiyetle Onasya'da yayan
Trkler olmutur. Yni hikyenin nasyaya ait teferruatn bu ekilde izah etmek
gei-ekecek. Ouznme, Trkistan'n Hind ve in ile olan temaslarn iyi akset
tiren rivyetleri iine alm. Fakat ayn zamanda nasyaya gelmi herhangi bir
Trk kavminin Islmiyetten ok evvel Anadolu, Suriye ve Filistin taraflarn fet
heden bir fatih hkmdarna ait kssalar da zikretmitir.

120
 Bu destann en eski zamanlara ait ksmlarnda, Ortaasyanm in ile mn
sebetleri derin bir bilgiye dayanmtr. Bu bir kitaptan alnm deil, halkn ha
trnda yayan rivayetlerden, belki de muhtelif zamanlarda karlm olabilir.
Mesel Yamalar hakkmda "bu zamanda onun neslinden bu lkede Trkmen
yoktur, yalnz Htay memleketinde vardr deniliyor. Yamalar Hudud l-Alem
ve Zeyn l-Ahbar yazldklar zaman Dou Trkistann Tanr Dalarna bitiik
ksmlarnda. Bara-Gl mntakasnda, le nehri havzasnda ve Fergane taraf
larnda yayorlard. Bunlar o vakit 1700 kabile ihtiva eden muazzam bir kitle
olarak anlatlmtr(//wrfMi/ l-lem). Bunlar Kgarl Mahmud da mkemmelen
biliyor. Ortaasya Trk destanlarnda(Kazak-Krgz) bu Yamalar Aymavut, y
ni Yamavuti)(YamaIar) ismi ile ok byk bir kitle olarak anlatlmtr. Ouz
Destan ise, bunlar bir Trkmen kavmi olarak belirtirken, bir ksmnn Htay
lkesinde yaadn syler. Nitekim Gerdiz de(Zeyd l-Ahbar'Az) Yamalarn
Uzakdou'dan, in snrlarndan gelmi olduunu ve Tanr Dalarnn kuzeyin
den Irt'a kadar olan yerlerde yaadklarn syler. Keza Ouz Destan, bu Ya-
ma'larn daha Ouz Han gelmeden nce Kemir taraflarnda hkmranlk ettiin
den bahsediyor. Bunlar Ouz Destanna parelel olarak Gktrk kitabelerinde de
zikredilmektedir. Bununla beraber bunlarn in snrlannda(Htay taraflarnda)
kalanlar dahi Trkmen tesmiye ediliyor. Kagarl Mahmud Divan-u Lgat
it-Tiirk'n Trkmen maddesinde(B. Atalay tere. III, 415 ve dev.) Halalardan
iki kabile olarak bahseder, fakat kincisinin adn vermez. Herhalde bu ikinci ka
bile, Yama olacaktr. Karluklar da Trkmenlerdendir ve bunu Kgarl ayrca
kaydetmitir. Ouzlarn yirmidrt kabilesinin dnda bilhassa Trkmen ismini
tayan kabile olmutur : Karluk, Hala ve Yama. Ouz Han geldiinde im
diki Afganistanda mstakil bir krallk tekil eden dier bir kabile sfatyla Gur
lar da zikredilmilerdir.
Ouz Destannn nal Yabgu zamanndan nceki Hanlara ait ksmnn (st.
1-622), ravilerin hafzasndan ziyde, yazl rivayetlere dayandn gsteren izler
de vardr. Kgarl Mahmuddaki baz destan paralarnn yazl olarak intikal
ettiini zannettiren emareler vardr. Mesel burada Bijenin Babil Kralnn olu
olduu ve Baruk'da mahpus olduuna dair tafsilt zikredilebilir(I, 341, 466).
Elbette bunlar yazl rivyetlerden alnmtr. Ouz Destan da byle olmu ola
bilir.
Ebl Gazi Bahadr Han, ecere-i Terkime'dc bu Ouz rivyetlerinin kitap
eklinde yazlm nshalarndan istifde etmitir. Fakat onun grd nshalarda
ve duyduu rivyetlerde, gerek Reideddin'in eserinin 1. cildindcki Ouzlar bah
sinde, gerekse II. ciltte mnderi ve imdi tercmesini neretmekte olduumuz
Ouzlarn Tarihinde bulunmayan baz tafsilt bulunmutur. Bu cins tafsilt
herhalde Reideddin'in istifde ettii nshalarda da vard. Fakat Reideddinin
eline verilen nshay hazrlyanlar bunlarn bazlarn Ouz Destan iine almam
olacaklardr.

121
 Ouzun seferleri arasnda en dikkati ekeni ve tafsiltl olarak zikredileni
onun nasyadaki ftuhatdr. Bu ftuhat, Saka/Skitlerin batda Askelandan do
uda in hududuna kadar uzanan, kuzeyde bu Sakalarn enkaz demek olan Abi,
Yakut(Saka-Sakait)lardan gneyde, Kuzey Hindistandaki ndo-skitlerin Taksila-
ya kadar uzanan byk memlekete sahip olduklar, yni randa Ahamenid ve Yu
nanistanda da Helen devletlerinin yaadklar zamanlarda yaptklar geni ftuhat
aksettirmi olacaktr. Sonradan bu hikyelere, hallar devirlerine ve bundan nce
yaplan seferlere ait rivyetler de eklenmitir. Acaba Sakalardan sonra ve bu
frenklerden nce, Ouzlarn Hazarm gneyine getikleri devir hangi devirdir?
Bunu tarih hdiselerin nda grmek mmkndr.

Bu devirde Ouzlar ve dier Trk kabileleri batda Rum lkesinden douda

in ve rt(Manurya)ya kadar uzanan cihanmul bir devletin banda gste
rilmilerdir. Bunun corafyas Moolistanda, Kafkasya, Baalbek, Kiluye, Dema-
vend ve Hinduku dalarna yaylm, klak ve yaylak yerleri tasrih edilmek ze
re tesbit edilmitir. Pekok yzyllar nce gemi olarak tavsif edilen bu devletin
corafyasn, orada yayan kabilelerin isimlerini ve komu devletleri, ancak bir
yazl eserden okuyup bize intikal ettirmilerdir. Bylesine geni bir Trk dev
letini tarihte ararsak u hususlara dikkat etmek gerekecektir.

Hunlar anda, onlarn hkim bulunduu Trk devleti, bu kadar geni

sahalara yaylamamt. Ancak XIII. yzylda engizli mparatorluu bu sahalar
iine alan bir devlet kurabilmitir. Fakat engiz Hann devleti kurulmadan nce,
ancak M. VII. yzylda merkezi Ortaasyada bulunan Sakalar devleti ile, birka
asr sonraki ndo-skit devleti dikkati ekiyor. imdiki Macaristanda Bat Hun
devleti, Atila ve Oullarnn devleti daha yaad zaman, Derbend yoluyla Kaf
kasya gneyine, Gkegl - Van Gl civarna geen Bayandr(Vayndr)lardan
sonra, Sabirler ve Hunlar da getii vakit (Z. V. Togan O . aik G k y a y n D ed e
K o rk u t kitabnn Kiileri) k sm , ayr bam, s. 5) douda inlilerin Hu-i ismiyle
kaydettikleri bir Hun kral da Bat Trkistanda Sod lkesine girmiti(K. Enoki,,
Sogdiana an d the H siung-nu, CAJ, I, 1955, p. 44) Bu hkmdarn kim olduu
epeyi mnkaa edildi(F. Altheim, G eschich te d er H unnen, I, ve ona O. Maen-
chen-Helfenin tenkidi: JAOS, v. 79, 1959, pp. 296-298). Dura-Europa vesikalar
arasnda Iranllarm Romallara kar savalarnda Bunlarn Iranllar tarafna ka
tldklarna'dair, yine mnakaa mevzuu olan kaytlar vardr(F. Altheim, E in
A siatisch er S taat, I, Wiesbaden, 1956, p. 274). Fakat btn bunlar, Ortaasyal
bir devletin nasyay istil eyleme hareketi deildir.

Ouz destannda, milddan nceki alarda deil, daha ge devirlerde olan

lar da eskiden olmu gibi zikredilmitir. Mesel nasyada Hallar zamanndaki
vaziyet, Ouz Han zamannda olmu gibi gsterilmi. Ouz Destannda zikredilen
frenk tbirini Avrupa mnasnda almamak gerekir. Bununla phesiz Suriye
ve Kilikyadaki hal igal mntakalar kasdedilmitir. Frenk ismiyle zikrolunan

122
kavmin asl vatanlarnn nasya olmayp baka yerde olduunu belirten ibreler
vardr. nk Rum, yni Bizans memleketine Ouzlar bu Frenklerin yerini igal
ettikten sonra gelmilerdir. Rum tabi ki Anadolu veya Bizans demektir. Ouz
lar, sonradan Asryaka ismiyle maruf olacak Boazlan gememiler, stanbula
yanamamlardr. imdiki adyla zikredilen Antakya.ile ilgili malumata, Seluk
lulardan evvelki devre ait hatralar sktrlmtr. Msr'a Ouz kendisi gitme
mi, o srada iyice bym olan Oullarn gndermitir. Bu arada Hz. Ademin
topram getirmek iin Mekke ve Medineye eliler gndermi. Bu ksmlarda
Ouz, Peygamber kssalarn bilen bir hkmdar olarak tavsif edilmitir.
Ouz Han'n Suriye taraflarndaki yaylas olarak Baalbek Da zikredilmi
tir. Bu tafsilt Hallarla savaan Mslmanlarn, hatt Memikllerle harbeden
llhanllarm seferlerine ait kssalardan alnm deildir. Ouzun ftuhat hikyeleri
tamamiyle orijinaldir. Ftuhat srasnda nasyaya yerlemi olan kabilelerin eski
tarihine dair baz mlmat vermektedir. Baalbek Dalar yayla olduu gibi,
Ouzun buradan sfahana hareketi, tarihte olduu gibi, bugn de Aaerilerin
oturduu Kuh-i Kiluye zerinden yaplmtr.
Ouzlarn nasyaya ait seferlerine dair rivayetler, hristiyan Kireyit Han'
Ong Hann 1145 de gnderip Papann eline gemi olan mektubunda cedleri
olan kraln batya seferleri eklinde gemitir(H. Yule, Marko Polo'ya notlar,
I, 231). Orada Hemedan demek olan Ekbatan ile Dicle nehri zikrediliyor. Uygur
rivyetinde de Ouzun Kafkas dalarn getii kaydedilmitir. nasyaya ait
Ouzun ftuhat, daha eski zamanlarda yaam olan Trk hakanlarnn, belki
Kimmer ve Sakalarn nasyaya seferleri zerine tesbit edilmitir. Yalnz Rei-
deddinde bu hikyelere ilve olunan baz czi teferruat vardr. Yni destann bu
sefere ait hikyesi orijinaldir ve byk lde Sakalarn nasya seferlerine bal
olmaldr. Kireyit Hannn mektubundaki kral ise, aslnda Ouz tarafndan
malup edilerek Moolistan taraflarna atlan amcas olmaldr.
Ouz Destannda icraat tavsif olunan Ouz'un nasyaya Ati!, Derbend,
Mugan yolu gelip, ftuhatn tamamladktan sonra Denavend-Niabur yolu ile
dnmesi gibi, ran ehnme'lerinin tavsif ettii Afrasiyab da hemen ayn yolla
Mugana gelip. Damgan ve Demavcnd yolu ile Turan-zemin'e dnm. gsteril
mitir. Ouz Destannda Ouzla savaan It-barak kavmi de ehnmede zikre
dilmitir.
Yunan kaynaklarnda Sakalarn nasya'da Filistin'de 28 sene kaldklarn
dan bahsedilmesi Ouz Destanndaki kaytlara da uygundur. Zira Ouz Aka sa
dece Antakyada onsekiz sene kalm, dier yerlerde de en az 10 sene kalmtr.
Dier taraftan Ouz Destannda sz geen Eymr/Aymar Ouz aireti de Yunan
kaytlarn(Herodotos, I, 105) daki Avaroeoi ye tevafuk eder. Herodotun zik
rettii bu kavmin mbtel olduu kadn hastal, Ortaasya gebelerinin a
man kamlarnda da grlen bir haldir(lbn Fadlan, 135). te Ouz Destan bize,

123
M. VII. yzylda Asurlular, Babilliler ve Medyallar arasnda cereyan eden
cihan hkimiyeti davalarna Trklerin de karmalarnn hikyelerini anlatyor.
Elbette buna Ortaasyal dier fatih kavimlerin, mesel Seluklularn, belki Ak ve
Karakoyunlularn Sasanler devrinde yaptklar seferlerin teferruat aksettirildii
gibi; Ortaasya ve in taraflarndaki ftuhata dair hikyelere de Sakalarn sefer
lerine dair hikyeler karmtr. Fakat asl temel hdise, elbette Sakalarn sefer
leridir. Herhalde Ouz Han hikyesi, bir yandan Sakalarn nasya ftuhatn ii
ne alrken, dier yandan da, birok bilginlerin zannettii gibi, Hur/Hsiung-nu-
larn Ortaasyada geni bir devlet kurduklar zaman aksettirmitir.

Ouz Destannn Eblgazi ve Reideddin rivyetleri. Dede Korkut kssalar

ve Yazcolu Ouznmesine ek olan para ile karlatrhnca daha byk ehem
miyet kesbetmektedir. Mesel Kangllar Kanlu Hoca vey Kanlu Kfir olarak
zikrediliyor. Bu Kangllar Buhara ve Horezm taraflarnda gsteriliyor. Ulaolu
Salur Kazan iin Trkistanun direi, tl kuun yavns, kanlu kfir ellerinden
ulu Horasana ad ardan deniliyor(YOODP). Yni Kangllar in tarihlerinde
Kang-y ismi ile zikrolunan byk kavmin ta kendisi olarak tavsif olunuyor. Uy
sun ireti iin Usun Koca deniliyor. Tarihlerde Fergane dalarnda zikredi
len rek ve irek kabileleri bu Uun Kocann iki olu olarak gsteriliyor. De
de Korkutda ve Yazcolu Ouz Destan parasnda zikri geen Ense Koca ve
olu Ok bizim destanda zikredilen(st. 617, 619) ksi ile bir olsa gerektir. Dede
Korkut kssalarn bu bakmdan da incelemek gerekir.

Herhalde Ouzlarn batsnda. Ural Dalarndan ve Bat Sibiryadan Hora

san ve Hindistan hududuna kadar olan yerlerde, yukarda zikredilen Kangllar h
kini olmutur. Uygur, Kangh, Hala, Uysun ve onun kollar olan Irek ve irek
komu olarak yaamlardr. Daha sonra Ouzlar bu Kangllar itaata almlar ve
onlar Ouz Hann akraba ve dostlan saylm. Bu hikyelerin tetkikinde Dede
Korkut, bir taraftan Trkistan'n Kazgurt mntakasnda ve Srdcrya boylarnda,
bir taraftan da yine slm devirlerine ail olan Scmck Ayyar kssasnda ise, Hind
hududunda yayan bir hakm ve diplomat bey olarak tavsif olunmutur.

Grlyor ki Trkistann ve Horasan'n Ouzlardan evvelki ve Ouz fetih

leri zamanndaki tarihi, ayr paralar halinde eitli Ouz rivayetlerine dalm
tr. Fakat bu rivyetlerin hepsini bir arada toplayan eski bir versiyon elimizde
yoktur. Reideddin ve Eblgazinin rivayetleri farkl olmakla beraber ayn pln
zerine kurulmutur. Onlardaki mterek tasnif, tabi ki Reideddin vey Ebl-
gazinif ii deildir. Her iki rivayet Seluklularn eseri de deildir. Aksine her
iki rivyet de, Seluklulara muhalefette bulunan evrelerden kmtr. Alelde bir
Trkmen olduklar halde kendilerini Afrasiyab yni Hakanllar neslinden gster
meleri, Knk boyunun balangta Ouz kabileleri listesinin sonunda gsterildii
halde, ran ftuhatndan sonra, (Kgarida olduu gibi) Kay kabilesi yerine,
yni listenin banda hkim kabile yerine karmalar beenilmcmitir. nk eski

124
kabilelerin geleneksel yerlerinde Knklar, Eblgazide gsterildii gibi, hkim ka
bileler listesinin sonundaki Yiva(Eyva) kabilesinin hizmetinde idiler. Bu husus,
yni Seluklulara kar muhalefet ruhu ve balang ecerelerinin karkl Re-
ideddin ve Eblgazi'de mterekdir. Her iki rivayette de Kereki Hoca oullan
hakkndaki hikyeler, Seluklu muhitinden ayr yayan Ouzlar tarafndan, gya
iki muhtelif zamanda yayan iki slleye ait kssa 'imi gibi gsterilmi. Bu da
rivayetlerin Seluklulardan ayr bir muhitte yazldn aka gsteriyor.
Netice olarak Reideddin'e esas olan Ouz hikyelerinin, Eblgazinin elin
deki TUrkmen rivyetleri gibi, muhtelif zamanlarda yazlm hikyelerin ah-
melike ait tnlumatn daha taze olduu bir zamanda, fakat onun tebaasndan
Olmayan Trkmenler tarafndan sylendiini tahmin edebiliriz. Bu rivayetlerin
bir ksmi Horasan ve Srderya havzasnda, dierleri de Gkegl - Vangl mm-
takasmda yayan Bayandr ve Salurlar azndan yazlmtr diyebiliriz. Her iki
rivyet, yukarda da dediimiz gibi, Reideddin ve Eblgazinin eserleri deildir.
Onlar ancak nlerine getirilen rivyetleri bir araya getiren iki mellifdir. Ebl-
gazi, Cmi't-Tevrihin I. cildinin bandaki Ouzlara ait ksm grmtr. Fa
kat II. cildinde, Ouzlarn ve Trklerin Tarihi nvamyla ayr bir risle olarak
yazlan eseri grme benzemiyor. Bu bakmdan her ikisi Ouz destanlar zerin
deki aratrma iinde, biri dierinden bamsz saylabilecek kaynak telkki edi
lebilir.
>i:*

Uygurca Ouz Destannda Ouz'un gkten bir nur olarak inen bir kzla
evlenmesinden Bozoklann ceddi olan prensin; bir gl ortasndaki bir adada
bir aa kovuunda bulduu bir kzla evlenmesinden oklann ceddi olan prens
lerin doduu, Bozoklann sada Akkoyun, oklann solda Karakoyun an'anele-
rinc bal iki zmre tekil ettikleri anlatlmtr. Bunlar Hind ve ran kaynakla
rnda, Hunlarn Ak-Huna ve Kara-Huna'ya blnm olduklarna dair verdik
leri mlumatla badamakladr. Ouz Han'n bu altl tekilt oCullan merkez
olmak zere tamamladktan sonra "Ben Uygur'un kaan bulanm)i diye iln et
mi olmas, Ouzluu Uygurlukla balamaktadr. Guru kelimesi, aslnda hem
Lygurlar, hem de Kpaklan iine alan byk bir kitlenin umum ismi olmu
tur. Belki en eski zamanda Ouzlar da buna tbi olmular; ancak sonunda on
lar Zil yni trkenin az .ivesini konuan bir kavim sfatyla ayrlmlardr.
Kangl-Kangallann bu Uygur-Gurlarla birlikte Bat Trkistan'n Urallardan Hin-
diKu'a kadar uzanan yerlerinde iki hkim /.mre olarak gsterilmesi dikkate -
yandr. nk Karahanllann Ahmcd Ycsevi menkbelerinde verilen rivayetlerin
de, Bura Han neslinden Hanlara karlk olarak ayn Srderya havzasnda Kangl
ve Kay Hanlar zikredilmektedlrdshak Ala, Hadiqat l-Arifin, Kbil Umum
Ktphnesi, Ahmed Yesevinin eceresi, vr. 2.>2a).
Bu vaziyet bizim Ouz Destanna ail aratrmalarmz dallanp budaklandr-

12.S
maya ve derinletirmeye sevkedecektir. Bu rivayetlerde Bal Trkistanda Ouz,
Uygur ve Kangh ittifak, Dou Trkistan ve Moolistanda ise Ouzun amca-
smn oullar hkim olmu gsteriliyor. Bununla beraber, Moolistanm tam mer
kezinde, Irt nehri balarnda bir ksm Kangllar daha engiz Hann zuhuruna
yakn zamanda yaamlar ve engizin ecdadnn maiyeti saylan kabileler ara
snda Kangliyut, yni Kangllar aireti de buIunmutur(Reideddin). Bat Trkis
tann bilhassa Srderya ve u havzalar ahalisi arasnda Uysun, yni Usun ai
reti ve onun kollar olan Irek ve irek, kuvvetli iki zmre olarak Ouz Des
tan nshalarnda grld gibi (Dede Korkut), Moolistanda Uyunlar en
gizin ecdadnn destei olan kabilelerin banda gelmektedir. Yuragul bunlardan
dr; keza oul olarak kaydedilmi isimleriyle zikredilen Kungrat ve Bayavutlar
da byledir. Btn bu mevzulara ait incelemeler, Ouz Destanlarndaki kk
kaytlarn kymetini ortaya karacaktr.

Ouz Destannda Gktrkler pek zikredilmiyor. Geri bir yu treni if

desi ile Gktrk kitabelerindeki yu treni ifdesi benziyorsa da, bundan baka
bir benzerlik ve ifde pek yoktur. Kartuklar ve Tanr dalarndaki Gktrk Han
lar dalarda yayan hkmdarlard. Ouklar ve Kangllar ise tamamiyle bozkr
kavimleridirler. Semerkand ve Almalkda hkmranlk eden Uygurlar oturak bir
kavim olarak tasvir ediliyorlar. Ouz zamannda, Ouzdan isim alan kabileler
Kangl, Hala, Uygur ve hepsi Tokuz Ouz tesmiye edilmie benzemektedir.

Byk Ouz-Uygur devleti yaad zaman Karluklar dalk mntakalarda,

kendi hallerinde kalmlar; kimse onlara dokunmam. Ouzlar bu devleti yaat
tklar zaman bir yabanc istils da olmam. Destann anlatt zamanda randa
daha Ahamenid ve Part gibi bir byk devlet kurulmam. Zira ehirlerin mu
kavemeti mnferit mahiyette olmutur [n Asya harekt srasnda Halepin hi
zikredilmemi olmasm da bu arada kaydetmek gerektir. Tarih bakmdan da Ha
lep, M. XV. 111. yzyllar arasnda hi zikredilmemitir. Herhalde Ouzun
bu yreye seferi bu tarihler arasna tesadf etmektedir.] Ouz Destannn bu
eski devre ait tafsiltnn en mhimleri Dou ile Bat arasnda hkim unsur s
fatyla ancak Trklerden bahsetmi olmasdr. Bundan baka, Ouz Destan, o
zaman maruf olan Trk kabilelerinin dnyann her tarafna, ok merkezletiril-
mi olarak tavsif edilen illerin ve lkelerin idaresini kolaylatrmak iin datlm
olmasn anlatyor. Zaten tarih deliller Kay, Gur, Kartuk, Hala, Kmidh, igil
ve Trk gibi kabilelerin Dou Avrupa, Uzakdou, ran, Kuzey Hind ve Kuzey
in taraflarnda trl ekillerde ve ok yaygn olarak yaam olduunu gster-
mektedirter. Bu sahalardaki ran kavimlerinden Trklere ok karm bir kavim
olarak As kavmi zikredilmektedir ki, bu sonradan tam bir Trk uruu, Yazr
olarak zikredilmektedir. Bu byk Ouz - Uygur devleti, muhakkak ki Dou Av
rupadaki Kl-Baraklar lkesini de iine alyordu. Ouz-Uygur devletinin bukadar
geni sahada en ok megul olduklar yer Hazar Denizinin etraf ile Hinduku

126
m n tak as idi. O u zlarn bu byk d ev leti h erh a ld e m ild I -V . y zyllard a da
y aam tr.

ehnmedeki Trk kahraman Afrasiyabn, yni trke ismiyle Alp Er-

Tungann ran ve Hind ftuhat esnasmda karargh imdiki Afganistann or-
tasmda Gurestanda bulunmu. Ahmed Tus'nin naklettii bir arapa rivayette
buradan dnyay idre etti; dnyay devletlere taksim etti ve Trkleri yrtt
der. Iranl Keyhusrev onunla Azerbaycanda arpt ve Moolistan taraflarndaki
bakentine kadar gitti. O Anadoluda yahud Urmiye l civarnda ldrlm.
Bundan Herodot vs, de bahseder(G/n>/1970, s. 167-168, 417-418). inliler de
Ortaasyal bir Cihangirin M. 625 de ldnden bahseder ki, Yunan kaynaklar
da hemen ayn tarihleri veriyor. (Afrasiyab/Tunga Alp hakknda dier eserimiz
de, Trklerin mene Efsneleri/Destanlara gre Eski Trk Tarihinde daha ok
bilgi verilecektir).
Ouz Hansn ismi, Reideddinin Paris nshasnda daima Ogur olarak ya
zlm. Tevrih-i Gzide Nusretnmede de (Takent neri, 1967, s. 13 den ba
layp) hep byle. Esed-i Tusnin Gerasb-nmesinde Sakalar devrine tevafuk eden
ilk cihangiri Yugur Khaqaan da byle r ile yazlm(Habib Yama neri,
s. 334, 339-347, 352-354, 365-366).
Btn bunlar grdkten sonra, Bizans Elisinin mparator Justine, 569 ta
rihinde Gktrk Hakannn ziyretinden dnnde bu halk bugn Trk ismiyle
marufdur; eski zamandaki ismi ise Sakalard(Menander, 151, 152) demesinin
tam bir hakikati anlatt inanc gelecektir.

127
OUZ DESTANINDA BAHS KONUSU OLAN HKMDARLAR
SLLELER, AHISLAR VE HDSELER

Reideddin ve Eblgazi rivayetlerinin her ikisi, aada zikredilecek ahsi

yetleri, Peygamberin muasr saydklan nal Yavqu Han'dan nceki ve sonraki
olmak zere bahca iki ksma ayrmaktadrlar. Fakat teme] hdiseleri Milddan
nce VII. yzylda cereyan eden Ouz Han ile soyundan gelen Ooru Yasaq Yav-
qu arasnda geen zaman hakknda, ancak ok uzun bir fasla olduu syleniyor.
Reideddine gre bu fasla, yni kendi yaad XIV. yzyl balar ile Ouz
Hann zaman arasnda ikibin sene kadardr. Reideddin bilhassa isrl an'ane-
lerini ok iyi bildiinden bu eski Trk tarihinin Milddan nce yedinci yzylda
Ortaasya kavimlerinin, ezcmle Sakalarn nasya'y istil etmelerini balang
olarak alm olabilir. Bu itibarla syledii doru saylabilir.
Eblgazi Han bu hususta daha dikkatli davranmaktadr. O bilhassa nal
Yav Handan sonraki kaytlarn hepsinin doru olup hi yanl bulunmadn
sylv^or. Ancak Ouzun beinci nesilden torunu olan Ouz Yav Han ile, VII-
VIII. yzyllarda yaam kabul ettii nal Yav Han arasjnda geen zaman,
onun zihnini kurcalamtr. Zira kendisi Ouz'u, efsnev ran hkmdar K-e-
ymers'le muasr kabul ediyordu. Kcymcrs ise kendi andan 5000 yl ncc
yaamt. Bu kadar ncc yayan Ouz Han'n bcinci neslinden torununun, bir
den Peygamber ve Abbasiler andaki nal Yav Han'a geilmesini mant ka
bul edememiti. Byle olduundan, Ouz Yav Han ile nal Yav Han'n ba
lantsn pheli gemitir. Eblgazi'nin. kendine arzedilcn rivyelcri bu adan
tenkide tbi tutmas da dikkate deerdir. Ouznme rvilerinin. destanda zikre
dilen hdiseleri bu adan ele alp, sonradan baz isimleri, srf bu aray doldur
mak iin destana sokmu olmalar da mmkn olsa gerek. Bu bilhassa, aa
daki listede de grld gibi, son isimlerde bellidir.
Burada Ouz destannda bahis konusu olan padiahlar, Eblgazinin listesi
ile karlk olarak veriyoruz. Her ismin altna hkmdarlk mddeti ile tahta
getii yer de ilve edilmitir. Bu hkmdarlarn Eblgazi ile karlkl olarak
zikredilmesi, metnin daha iyi anlalmasna yardmc oluyor.

12
 R E t D E D D t N E BC L G AZt
I OLCAY H AN AM ULCA H AN
1
l I
II D B Y A V Q U H A N B A Q U Y D B H A N
i
K k Han
I
A lnca H an
I

Tatar M ool

m ___________________
I ' I I I 1 I 1 I
QARA H AN Or-Han K r-Han Kiiz-Han QARA H AN Qr-Han Qr-Han Ur-Han

1 1
IV OUZ HAN OUZ HAN
(1000 yl) (116 yl)
I
V K n 'H A N KN HAN
(70 yl) (70 yl)
1
QAYI HAN
(23 yl)
I
VI D B V A V Q U Y H A N D IB B A Q U Y H A N
( yl) ( yl)
> 1
1 I
VII Q URS Y A V g U Y H A N QUZr Y A V I H A N
(30 yl) (30 yl)
9
I

VIII Q O R U Y A SA Q Y A V Q U Y H AN
(90 yl)
?
I
IX N A L Y A V g u V H A N (?)
(120 yl) (120 yl)
I ?
i

X N A LSIR Y A V g U Y H A N N A L Y A V I H A N
(7 yl) (7 y,l)
I I
A la A tl Ke Dcrnekl D uyh
XI O A Y I N A L H A N O AYI H A N

F: 9 129
 Bayandr Dnfcer
1 1
X II (Tum an Han) KL ERK H A N A L /K L ERK H A N (Tuman Han)
(N aib, 32 yl) (Naib: 35 yl)

XIII TUM AN H AN TUM AN HAN

(100 gn) (4 ay)
I
Tiken Bile Er Biken
XIV QAYI YAVQU H AN QANLI YAVLI H AN
(90 yl) (90 yl)

XV ULADM UR YAVQUY HAN A nql Arslan Han MUR YAVI HAN QARA ALP
(75 yl) I ( yl)

XVI Q A R A A LP H A N A lp Tavga Q ARA H A N A lp Tavga

(22 yl) (Uygur) (40 yl) (Uygur)
I I
X V II BUORA HAN BU R A H A N
(90 yl) (90 yl)
I
X V III
! I '
11-Tekin Q O R I TEK N Bek-Tekin ll-Tegin QUZI-TEG1N Bek-Tegin
(Qar T alas, 75 yl) (40 yl)
?
1
X IX ? OYUNAQ
(Klenk, 7 yl)

1
XX A R SLA N H A N A R SLA N H AN
(Klenk, 70 yl) (70 yl)
I

XXI ( ) OSM AN H A N
(K lenk, 15 yl) (15 yl)
?
1
XXII ( ) ISLl(E sll) H A N
(3 yl) (3 yl)
7

X X III A BAN H A N A B A N (eyban) H A N

(22 yl) (20 yl)
I [
X X IV B U R A N (Turan?) H A N BURAN HAN
( yl) (18 yl)
?
I

130
XXV A Lt H A N AL HAN
(20 yl)
1
XXVI Kl Anla($fth>Melik) Kl Arslan(ah-Melik)

KerekUi Hoca Kerance Hoca

I I
Togsurmif i Togurm

xxvn TURUL SULTAN Aralan Tuqat TURUL

(Mcrv, 20 yl) (20 yl)
I
xxvn (TUQAQ) ARSLAN
(7 yl) (10 yl)
?V
I
XXIX (DOQUR YAVQUY)
(Uygur? 12 yl)
7
1 I
Asizde i
XXX (SAMAN YAVQUY) a s il z a d e
( yl) (20 yl)
7 I
I I
X XX I (AIM YAVQUY) ARSLAN HAN
9 1
I
xxxn KKEM YAVQUY KKEM BAQUY
(20 yl) (20 yl)
1
xxxn SERENK SERENK
(10 yl)

X XXIV SBEKTEKN
I
X XX V M AHM UD SBEKTEKN
I
XXXVI MES'UD

(Seluklular)
XXXVn TU RUL SULTAN

131
 A g (st. 1156-1160) Serenkden sonra ORUzlarda mstakil padiah olma
dn, ayr ellerin Horezm, Maverannehr ve Horasanda kim hkmdar olursa
ona tbi olduklarn tasrih etmitir. Buna benzer bir ifde Ali Hann tahta ge
tii yllar iin de mevzubahis edilmitir. Zira Ali Han ve olu ah-MeJik ile Ouz
Devleti sona ermiti. Bu hdiseler hakknda burada, daha ziyde Agnin mlu-
matn esas edinip birka sz sylemek isteriz. Eblgazi Ali Han anda Ouz
larn dalmalarn Ouz Elinin Ali Hana ya olup ah-Meliki ldrp ev
bana Gara Han olup drt tarafa gitmelerinin zikri bal altnda anlatyor.
Dier taraftan Ouz Eli, zaten Eblgazinin biraz yukarda(st. 1023-1024)ki if
desinden de anlalaca gibi, AH Hann tahta getii yllarda bir dalmaya ma
ruz kalmt. Bu hdiseler herhalde XI. yzyl balarnda cereyan eden byk
g harekeeri ile ilgili olacaktr. Eblgazi bu mnsebetle doudan gelip Ouz
Eline atanlar Mool diye isimlendiriyor. Bu gelenler, herhalde Ouzlann
ok yllar nceleri douya giden kardeleri ohnaldr. Bu gleri yaratanlar Mer-'
vezde Oay, Qun vs. olarak zikredilir ve bunlar, herhalde bu yllarda byk kt
leler halinde batya gelmilerdir. te bu hdiselerle hrpalann Ouz Elindeki
zlmeyi muhtemelen ah-Melikin irkin tutumu abuklatrm olacaktr.

Ali Han ve olu ah-Melikden sonra zikredilen isimler, ok deiik zaman

larda ve deiik sllelerde grlen ahsiyetlerdir. Herhalde bu isimler, destana
en son sokulan rivayetlerdir. Ne yazk ki bu rivyetler, tarih temelleri o kadar
gl olmasna ramen tenkidsiz ekilde sralanmlardr.

Ouz Destannda Hanlarn hkmranlk mddetleri mblah olmakla be

raber, efsnev bir ahsiyet eklini almayanlarda normaldir. Bunlar iinde bilhassa
Ouz bin yllk mr ile dikkati ekiyor. Eblgazi bu hususta 116 yl gibi daha
mkul bir rakam veriyor. Herhalde bununla ok uzun bir mr srd ifde
edilmi olsa gerek. Bunun dnda zikredilen hkmdarlardan (R ile A g ara
sndaki ihtilfl senelerde R esas alnmtr) 1 kii 120 yl, 3 kii 90 yl, 2 kii
75 yl, iki kii 70 yl, birer kii 32 vc 30 yl, alt kii 20-22 yl, bir kii 18 yl,
bir kii 15 yl, bir kii 12 yl, bir kii 10 yl, kii 7 yl, bir kii yl, bir
kii de ancak yz gn hkm srmtr. Grlyor ki bir ksm ok yaam
ve uzun sre hanlk eimiler(70-120 yl). Fakat okluk mutedil bir sre hkm
darlk etmiler ve orta bir mrc sahip olmulardr( 15-32 yl). Bir ksmnn han
lk sresi hayli ksa olmutur ki, btn bunlar tabi grmek gerekir. Yni Han
larn hkmranlk mddetleri normal saylmaldr. -

Burada zikredilen 36 hkmdar balca drt byk grupta toplayabiliriz.

Birinci grup, ilk dokuz hkmdardr. Bunlarda Ouz Han ve onun evld tam
mnasyla hkimdirler. Ouz Han bu sllenin bir ferd ve sonraki slle aza
larnn da atasdr. Bu sllede Db Yavqu ismini tayan iki hkmdar vardr.
Bunlardan birisi Ouz Hann dedesi, yni Kara-Hann babasdr. Dieri de Re-
ideddine gre Kn Hann oludur. Fakat Eblgazinin daha doru olmas mu-

132
hakkak rivyetine gre ise Kn Hann torunudur. Birinci Db Yavqunun drt
olundan Kara-Han Ouzlarn atasdr. Dier oul ise douya gidip Mool
ismini alan kabilelerin atas olmaktadr. Bu slle devrinde Ouzlardan ayn ola
rak Uygurlar, Kangllar mevcuddur. Onun iin Uygur vey Our ile Kangllar
hakknda da bir para zerinde durmak gerekecek.

Ouz Destannda Ouzdan evvel de Kangl ve Uur aireti bulunmu gste

riliyor. Bu Uurlar iin Tokuzour vey Tokuzouz tbiri kullanlmtr. Kpak,
Kangl, Hala ve Karluklar da gya Ouz devrinde bu ismi alm kabileler gibi
gsterilmekle beraber, ondan evvel yayan unsur gibi geliyor. Bulgar yerine
Bal-gur vey Balgr deniyor. Kpaklann daha Ouz'dan evvel Ural ve Etil boy
larnda yaadklarn gsteren baz teferruat vardr. Ptolamaiosda aYayk ismi
Cayk eklinde yazlmtr ki Kpak ivesi iledir. Buhara-Semerkant tarafmda
yayan Cangllarn ivesinden de Yalguzaa kelimesi grlyor. Bakurtla
rn da Karait isminde bir reisleri vardr. Araplar yeni geldii vakit Sod ve Fer-
gane hkmdarlarndan bazlar Akit lkab tayordu. Bundan dolay Bakurt
reislerinin ismi Karait olacak. it ad demek de olabilir.
Slle, Ouz Handan sonra olu Kn-Hanla devam ediyor. Bu tamamiyle
Ouzlarm hkim olduu bir devri gsteriyor. Bu sllenin hkim olduu lke
lerin corafyas Dou Avrupa, nasya, Ortaasya ve Uzakdounun hepsine mil
olarak gsteriliyor. Bu slle belirsiz bir ekilde baka ad almaktadr.
II kinci devir, Eblgaznin Abbasier zamannda yaam gsterdii
nalsr Yavquy Han ile balyan devirdir. Bu devir, 766da Ortaasyada yksek
hkimiyeti Gktrklerden Xutglan Xaqan, yni Kut-olan Kaan elinden alan
Karluklarn reisi olan nalsr Yavgu ile balar. Daha sonra aada 3. devir ola
rak alacamz Bura Hanlarla devam edip, 1035 de hkimiyeti sona eren ah-
melik-Kharslann bozulmas ile biter. Ouz destan bu devirde ancak bozkr
larda kabileler arasnda hkmranlk eden ahsiyetler vc slleler zerinde dur
mu fakat Gktrk, Uygur ve Karahanl hkmdarlarn ayrca bahiskonusu et
memitir. Bu devirde zikredilen Hanlar Kay sllesinden gsterilmekle berber,
ashnda Karluk Yabgular olacaklar. Zaten isimleri de enteresandr. nalsrn is
miyle onun halefi olan Kay nal Hann ismi dikkati ekiyor. nk burada,
trkede hkmdarn damad anlamna gelen inal szleri vardr. Burada iki
ihtimal vardr. Ya bu Hanlar kendileri Kay olduu halde, Karluk Yabusunun
idresinde ismen Han idiler. Yahud da, daha kuvvetli ihtimal olarak, aslen Kar
luk olduklar halde, inal olarak Dib Yavqu sllesine balandlar ve Han ol
dular. Keza halefi de Kay olduu halde ina| olmutur. Belki de Karluklar
bu ainaDkla sllelerini Ouz sllesine balamlardr
Bu hkmdarlar muhakkak ki Karluk Yabgular idiler. nk VIII. yzyl
ortalarnda hkimiyeti Gktrklerin elinden alan kavimler Uygur vc Karluklard.
759da Orhunda ark Uygur-Karluk devletini kuran Moyunur Kaana Karluk

133
Kaan denilmitir(J. Marquart, Cuvaynis bericht ber die... SBPA philos-histo
class XXVII 1912, p. 487). Orta Tanr Dalar mntakasnda Karluklarm Gk-
trkleri ykp yksek hkimiyeti Kut-Olan Kaandan alan yabgulan Gerdiz-
de (Barthold neri, s. 84) Umasn Cabgu yazlmtr, ttc Ouz Destannda ismi
geen ve Ebigazye gre Abbaslerin ada olan Inalsr Yavquy (Agye gre
inal Yav Han) bu llmasn(lnalsm) Cabgu olabilir. Bunui halefi olan Kay inal
Hann vezirleri Bayatlardan Dede Korkut ile Bayandr ve idir beyleri idi. Da
ha sonra Trklerde umumiyetle nib anlamna gelen Klerki ismini tayan Ba
yndr Beyi de naib olarak grlyor. Onun zamannda Eblgazde Avar aireti
zikrediliyor. Kay Yavqunun olu Uladmur Yavquy zamannda Arql Arslan
Hann idresindeki Uygurlar isyn etmilerdi. Bu Uygurlar eskidenberi onlara
tbi idiler.

Burada Karluklar zerinde de biraz durmak gerekecektir (Keza bk. not:

502a, 504a). Ouz destanna gre bu kavim, Ouz tarafndan adlandrlan To-
kuzouzlardandiT. Keza bunlann hep eskidenberi oturageldikleri Hindistan - ran
Binrlarmda zikredilmeleri de dikkati ekiyor. Karluklar isimlerinden de anlala
ca gibi, dal bir kavim olduklan halde merkezleri u havzas olmu, douda
Orhun yresine kadar el uzatmlar. Batda ise imdiki Afganistann batsnda
bulunmular, $iraza kadar yaylmlardr. Fakat hi bir yerde ekseriyet tekil
etmeyip, muhtelif unsura mensup tebaalar zerinde hkim olmulardr. Batda
rann Fars mntakasnda hkim olan Al-i Muzaffer Karluklardand. imdiki i-
raz yamnda, Cebbuye isminde bir kasabalan olmutur ki, Seman zikreder. Bun
larn az ok kalabalk olarak yaadklar yerler Tokharistan, kuzeyde u havzas
ve ayn zamanda Bara-Gl mntakas olmutur. imdiki Hotenin iran hoten
dilinde vesikalar brakan hkmdar sllesi de Khallukhan yni Karluk olmu
tur. Fakat bunlar tamamiyle dalarda yayan bir kavim idi. Kn da etekle
rinde oturmakta, yazn her vakit yksek dalara, buzullarn yamna karlard.
Bnrada iki nokta zerinde dumak icab ediyor. Mesud Gktrk Hanlarnn
asUannm Kartuklardan olduunu sylemitir. Bu fikir galiba doru. Hkmdarlar
iki zmreden geliyor: birisi igil, Yama ve Karluk kabilelerine dayanan Afra-
siyab oullar ki, bunlar bir maaradan domu kraln, kurt tarafndan beslenen
bir prensin neslinden geliyorlar. Dnyay drde blerek idare ediyorlar. Kbil-
deki Brii Tekin de bu efsneye aittir(Bunlar hakknda Trklerin Mene Efsne-
lerinde daha geni bilgi vardr). Burada kurt dorudan doruya ya ced yahud
ceddedir. kinci zmre Uyguriar ve Ouzlardr. Bunlar aacn yarlmasndan ve-
y ktan kan kzdan tremilerdir. Bunlarda ise kurt, bizim Ouz Destannda
olduu gibi seferlerde yol gsteren bir klavuz totemdir. Burada kurdun ana ol
duu zikredilmiyor. Yol gsteren kurt, yeleli bir erkek bozkurttur. te asl Mc
mel -Tevarih vel-Ksas'da Trk, yni Afrasiyabn ecdad ile Ouzlar arasn
daki ekimeler, bir vakit Afganistanda ve Hind hududunda yaam olan Trk
kabileleri arasnda canl destan ve hatralar mevzuu olmutur.

134
 III ^ Uladmur Yavquy Hann ocuu olmadndan bahsedilerek ikinci
slle biler. Burada geri yeni slle bu Hann kardeinin nesline baldr ama,
zihinlere bir zorlama gibi gelmektedir. Bura Hanlarn menei Eblgaziye gre
mehuldr; ancak Reideddine gre yine Yabgu sllesinden geliyor. Uladmur
Yavquy Hann vaktiyle beikten alnan kardei, Kara Arslan daha sonra kap
yurduna geliyor ve Bura Hanlarn atas oluyor. Destanda Yabgu sllesinin
sona erip, Bura Hanlarn balad aka ifde edilmitir ki, herhalde bu asl
olarak da daha nemli bir deiiklie iaret etse gerektir. Tarih bakmdan bu
zamanlar, Karahanllarn kurulu yllarna, IX. yzyla raslar. Fakat Ouz Des
tannn bu sllede zikrettii Hanlar kuzeydeki Bura Hanlardr. Reideddin
byk Karahanllan bilmemektedir.

Bu slle hkmdarlar umumiyetle hep Klenkde oturan hkmdarlar ola

rak gsteriliyor. Sadece Qor-Tekinin Qar Talasda oturduu kaydedilmitir.
Olu ahmelikle birlikte bu sllenin son han olan Ali Han ise, Srderyanm
aa havzasnda, cedlerinin pay taht olan Yenikentde otururdu. Bu slle yab-
gUDar neslinden olmayp, Hanlar neslindendi. Karahanllar anda, zaten
Karluk hkmdarlar u ve Tala havzalarndan kartlmlard. Dier taraftan
bunlardan Klenkde hkmdarlk etmi olan Arslan Han Suvar kabilesine da
yanm grnyor. Bu sllenin paytaht gibi grlen Klenk, Ouzlarn hkim
olduklar yerlerde, u havzasnda, Amu Deryann sakolu Vah zerinde ve
Toharistanda ehrin ismi olarak zikredilmitir. u havzasndaki Kleng, Arap
kaynaklarnda Kulan olarak tbn i?rde(IV, 328) gemekledir (Barthold, Otet,
29). Bunu in kaynaklar Tszu-lan eklinde kaydetmiler. Vah havzasndaki K
lenk ise, Belhli sof aqiq Belh'nin Karluklarla savata ld yer olarak muh
telif kaynaklarda bahsedilmitir. Bunun hakknda en mufassal mlumat Mahmud
ibn Veli vermitir ve Klenkin yerini de tyin etmitir. Bu, imdiki Tacikistanda
Vah nehri zerindeki Feyzabadn yannda vey Feyzabadn kendisidir.
Bura Hanlar devrinde Hind tesirleri oalmakta grlyor. Galiba Hind
sahas ile Kara-Han ismi arasnda bir ba vardr. Gazneli Mahmuda Kara-Han
denildii gibi, bizim Bura-Han evld arasnda Hind'de de grlen efsneler yay
gnlam gibidir. Bunlardan birisi vey annenin k olduu prens hikyesidir.
Aslnda Ouz Destanndaki Hind tesirleri ayrca tetkike muhta bir konudur.
Yukarda da dendii gibi bunlarn banda Bura Han ile bal olan Oon-Tekin
hikyesi gelmektedir. Bu hikyede esas olay, vey annenin vey oula k ol
mas, vey oulun yz vermemesi zerine ona iftira edip cezalandrmas, lkin
sonunda hakikatin anlalmasdr. Bu motif baka kavimlerde de grlyor. Bu
nun Tevratta grlen bir yahud rivycti de vardr. Fakat bu hikye ancak Hind
ve Trk rivyetlerinde tafsiltl ve coraf bir mekna bal olarak grlmekte
dir. Hind rivyetinde bu prens Asokann olu Kunaladr ki, bunu hindologlar
incelemilerdir(G. M. Bongard-Levin, The Legend oj Kumla; The Kunala
Leged and unpublished A soka Vadamaa Manuscript, 1956; Przyiuski, The

135
Chronologie of the reign of A soka Moria, Leiden 1956; Dr. Cari Koeppen,
Religion des Suddh.., Berlin 1857(1906). Hind Aoka rivayetinde coraf isim
olarak Kuzey Hindistanda ndo-Skitlerin hkmranlk ettikleri Taksila ile Ucana
gemektedir. Bizim Ouz Destan rivayetlerinde ise, hi kimsenin tasavvur ede-
miyecei teferruat vardr. Hikyeyi, Eblgazdeki biraz deiik ekli ile birlikte
hulasa edelim :

Bura Hann 11-Tekin, Qor-Tekin(A g de Qoz-Tekin) ve Bek-Tekin ismin

de olu vardr. Gayet akll ve bilgili bir kadn olan anneleri Bayr/Banu
(A g : Baber Hatun) lnce Bura Han ok zlr. Fakat sonunda Knce vey
Erknce isimli bir beyin gen ve gzel kz ile, evlenir. Fakat bu kz Qon-Tekini
sevmektedir ve birgn bu akn iln eder. Qon Tekin buna sinirlenip, ertesi g
n kadn cezalandracan syler. Fakat kadn daha nce davranp, Qon-
Tekinin kendisine tecvze kalktn syler. hitlerin ifdesi birbirini tutma
dndan Bura Han olunun gzlerini kr edip, onu sulular meydana karan
bir ejderhann yanma gnderir. Gnahsz ise gzleri alacak, sulu ise lecektir.
Burada aynca Qon-Tekinin cantlk>, Saruklba da zikrediliyor. Neticede ndel
yahud Endek adl sahradaki ejderhaya gidiliyor. Qon-Tekin buradan sa salim
dnerek Icendisine iftira eden kadn ikence ile ldryor. Eblgazi rivayetinde
bu ejderhaya gnderme ksm yoktur. Kadnn aleyhine Afar airetine mensup
kadnlarn ahadet ettikleri anlatlyor. [Bu hikyede Qor-Tekinin ok sadk ar
kada olarak geen Sarukulbaa Dede Korkutda da ayn ekilde rashyoruz.
Sarukulba Salur Kazanm bir noktada kardeinden de yakndr.] Kgarlda
Kulbak isminde, kutsal bir ahsiyet olarak buna benzer bir insan grlmektedir.

tte bu hikye, Asokann olu ile bal bir Hind hikyesinin Trkler ara
snda canlandrlarak verilen mufassal eklidir. Veyahut Trkler arasmda me
hur olan bir rivyetin Hindliler tarafndan Asokaya ve onun oluna nisbet edil
mesidir. Trk kavimleriyle Hindliler arasndaki bu cins kltr mnsebetleri da
ha birok sahalarda da grlyor. Devlet tekiltnda hkmdar yerine Dhib
vey adB nvanlarmn alnmas, Kara-Han ve Korkutun Hindistan snrlarnda
faaliyette bulunan kahramanlar olarak gsterilmesi, budizm ile amanizm arasn
daki mnsebetler bu cmledendir.

Bu efsnede ismi geen ve yukardaki hkmdarlar listesinde XVIII. srada

olan Qor-Tekin ile kardeleri dier tarih kaytlarda da zikredilmektedir. Bun
lardan 11-Tekinin oullan Gerdizde zikredilen Ka(Ezel-Erk-Bgr) mntkas
hanlarnn manihaizmi kabul edenleri sfatyla bahis mevzuu ettii hanlarla ayn
zevat olmaldr. Hudud l-Alemde de bu yredeki birka kye Bek-Tekin ky
leri* ad verilmektedir. Kara-Alp ve olu Bura Han(XVI-XVII)n oullan Qor-
Tekin ve 11-Tekinin de Bua Han nvann tadklar iin burada tedenberi
hkim olan Yama veyhud Tokuzouz yni Uygur Hanlar olduu allalmak-
tadr. Bununla Tokuzouzlann da Gktrk demek olmayp, Kudherkinlere tbi

136
Uygur ve Yama Hanlar olduu beliriyor ki, bu Hanlarn hkmet merkezleri
Bgr, Ka, Balasagun ve Almalk mntakas olmutur. Klerkin yahud Kd-
herkini) hem Karluklarda ve hem Ouzlarda Yabgunun yardmcsn demek ol-
duundan(//)/ Fadlan, 141; Kgarh I, 108), On-Uygurlarn reisleri Elteber,
Tokuz-Uygurlarm reisleri Kl-erkin icfi(A. Kononov, Rodoslovniya Trkmen,
haiyeler, s. 100). Buna baklrsa Tuman Han gibi onun naibi plan Klerki de
Tokuzoullarn ve ayn zamanda Karluk ve Ouzlarn da hanlar idiler.

Islm devrine sktrlan bu hkmdarlarn bir ksm, o cmleden Tokuz-

ouz ve Karluklarm Yabgu ve Hanlar budhist idiler. Yenikent ve Otrardaki
Kangl Hanlar da budhist ve Talastakiler da ters yni hristiyan vey mani-
heist olmulardr. Balasagun ve Talasda ll-Tekinin oullar (Eblgaziye gre,
XXI-XXIV.) isimlerine baklrsa hepsr mslman idiler. Hanlarn hangi dine
mensup olduklar meselesi hususunda Ouz rivyetlerini Ahmed Yesev menkb
Hadiqat l-Arifm tamamlamaktadr. Kayalk ve Almalkdaki Arslan Han
hristiyan olmu olacak ki, Yesev'de onlara tersa denilmi; keza onlardan S r
yn yazl mezar talar da kalmtr. Sonradan nslmanl kabul eden Kar
luklarm Almalk ve Kayalkdaki Hanlar, daha Kara-Htaylar zamannda bile
Arslan Han adn tayorlard(Cwvey/7/, I, 56, 63).
IV Drdnc devre, eitli Ouz Yabgularnm hkim olduklar devir
dir. Bunlardan ilk zikredilenler Toqsurm neslinden gelen Seluklularn atala
rdr. Burada ayrca Gazneli Mahmud da Kay uruundan olarak gsterilmitir.
Bu mesele not: 957a da daha ak olarak izah edilmiti. Yine bu meyanda zik
redilen Kkem Yavquy da, son Sasanler devrindeki Qaqm Yabguf/fcn l-Belh)
olabilir (bk. not; 939a).
ki ayr yerde, ayn ayr sllelermi gibi zikredilen Toqsurm oullarna
gelince, bu mesele ayrca izah edilmek icabcder. 921 de Seluklularn asl vatan
olan Ust-Yurtda(Hazar Denizi ile Aral arasnda) Ouzlara misafir olan Arap
Elilii ktibi bn Fadlan, Ouzlarn ordu kumandan, Sbas olan Etri bn
Alqatgan'dan byk hrmet grd. O bunlarn erefine bir av partisi yapt; ha
life A-Muktedir-Billahn mektubuna kar. da yumuak davrand. Badat hali
fesi onu kendi hizmetine almak istiyordu. Etrl kelimesini ben Er-Turl, yni
Er-Togrul olarak okumutum. Seyid Lokman'n ve Haan Bayatnin Ouznme-
lerinde Seluk ile Toqsurm ara.s Seluk bn Duqaq bn Alp-Togan olabileceini
ve bununla Lqman eklinde yazlan ismin bir olabileceini ileri srmtm (Jbn
Fffdlan, 141; Giri, 1970, 183-184). imdi-zannediyorum ki Alp-Togan ismi de
Trklerde devlet memurluu hiyerarisinde grlen <toganclk w rtbesiyle ilgili
olabilir. Lqman ismi ile arap harfleriyle buna benzer" yazlan bir trke isim ter
sim edilmi olacaktr. nk daha X. yzylda gayrimslim Trkler arasnda
Loqman ismi mlum deildi.
Reideddin ye Eblgazdeki Ouz rivayetlerinde Tuqaq, Turulun kardei

137
olarak gsterilmi ve bunlar, Selukoullan zaman hdiselerine Turul Beyin
hayat ile kartrlmtr. bn Fadlan'm mild 921 ylnda grp misafiri ol
duu ve ismi Er-Turul okunabilen Manglak Ouzlar beyi ile Toqsurm olu
Turulun ayn zat olduu anlalmaktadr. Yine bizim Ouz rivyetlerinde Tu-
qaq ve Turulun Arslan isminde kardeinden ve bunun Ermenistandaki faaliye
tinden bahsedilmitir. Bu rivayetler, sadece ar beyin 1017lerdeki nasya se
ferlerine ait hatralardan alnm deildir. Dier taraftan Selukun olu Arslan
Yabgunun batya sefer yapt da malum deildir. Seluk oullar nianc vc
kubei vazifelerinde bulunduklar gibi, Er-Tugrul bn Alptogan da bn Fadlan'm
anlatt gibi nianc ve ku idi. Biz Ouz rivyetlerinden Knk beylerinin
ar ve Turul Beylerden bir asr kadar nce, Abbas hizmetine girmi ve bu
sayede Ermenistan ve Anadoluya renmek frsatm elde etmi olduklarn sy
leyebiliriz.
Ouz Destan Ali Han Amu Deryann bu taraf, yni Srderya havzasnda
hkmdarlk ettirdii halde, ahmelikin Amuyenin teki tarafna yni Horasan
taraflarna hkim olduunu zikretmektedir. Dier taraftan Gazneli Mesud, 1042
de ahmeliki Horezmah tyin ettii z&ma.n(Beyhaqt, 865; i bit Esir, IX, 175),
Amu Deryann aa ksmlarnm tamamen' bu baba-oulun elinde olduu anla
lmaktadr. Merv mntkas da oktandr Ali Hann elinde idi. Yni Seluklu
larn can dman kesilen ahmeJik ve babas, Seluklular Nurdan karacak
byk kuvvetlere dayanan byk bir devletin banda bulunuyorlard. Bu da Sel
uklularn ilk tarihini renme iinde mhim,bir noktadr.
Ahmed Yesev menakbnda Ol Arslan Hann Barnl vilyeti padia
h, onun olu Sarq tunluq temi Hann Cend valisi olduu zikredilmitir. Bu
nunla herhalde Ahmed Yesevnirt kendi zamannda, yni Ali Han ve ahmelik'-
den az nce vey sonra vaziyetin byle olduu anlatlmtr. Herhalde bunlar da
Ali Han ve ahmelike bal Kangl Hanlar olmulardr. Ayn menkbda Otrar
Han Ol Arslan Qr Handan bahsedilmi. Sayram ehri tarihinde bunlardan
be Han saylmtr ki, sonuncusu olan Muhammed Bilg Han, Horezm sultan,
yni Bedililer ldrm imiiProtokoly Turkesianskago Krujda libileley Arxeo-
logiyi, v. IV, p, 91). Fakat bu hdisenin hangi tarihte vaki olduu zikredilme-
mitir. Eblgazi rivayetinde ah-Melik'in ii bozulduktan sonra, Trkmen kabile
lerinin Horasan ve Manglakn nerelerine daldklar bir bir zikredilmitir(st.
1091-1109). Burada Salurlardan ayrca bahsedilmitir. Eblgazi bu arada Salur
Kazan ve Salur Denklinin manzum hikyelerini ilve etmitir.
Herhalde Trkmen rivayetinin Horasanda yazlan ksmlarnda Salurlar vc
Reideddinin nasyaya ait ksmlarnda Akkoyunlulann atalar olan Bayandrl
rviler mhim rol oynamlardr. phe yok ki Reideddin ve Eblgazi rivayet
leri arasndaki farklar, ciddiyetle renilmek icabeden zelliklerdir. Biz bu fark
lar en kk teferruatna kadar incelemeyip nemli hususiyetler olduunu gs
termekle iktifa ettik.

138
 Ouz Destannda sllelerin hanlar bahis konusu olurken onun maiyetinde
drt kabileden vezirlik eden beyleri ve bir de devlet ilerinde miivirlik eden
bir bakm vezir zikredilmitir. Fakat buna ait kaytlar maateessf ancak baz
hanlar iin verilmi; btn harlar iin muntazaman sylenmemitir. Byle olma
sayd, Eblcazi'de anlatlanlar(st. 690 ve devam) daha yakndan ve iyice
renecektik. Fakat burada zikredilenler bile tarihimizi anlamak bakmndan ok
ayan dikkattir.
Byle mvir ahsiyetler arasnda ilk zikredilebilecek olan Ouz Hann
kendi yurt olan Kara-slk ve babasr Yu Hocadr. Ouz Destammn uy-
gurca variantmda ise, bu hakm ahsiyete Ulu Trk denmektedir. Bu isimle
herhalde Kara-slk kasdedilmitir; Zira onun Ulu Bey yapldn Reided-
din rivyeti de sylyor.

Kn Hann veziri ve maviri lrql Hoca idi. Yenikentli olan bu zatn ok

yal olduundan bahsedilir. Ouz Destannn ilk yarsnda, yni Ouzun hay
tndan bahseden ksmlarnda Ouzun bir ehir yaptrdndan bahsedilmedii
halde, Irql Hpcann byle demesine inanlmtr. Zira Ouzun ok uzun bir
mr srd kabul edilmiti. Kn Hann tarih grn olarak dikkati eken
Mao-dunun olu, Asya Hun mparatoru Ki-okun mavirinin ismi in kaynak
larnda ung-hin Yu-ya olarak kaydedilmitir. Herhalde buradaki Yu-ya ho
ca nn karl olsa gerekdir.
Kn Han'dan sonraki birka Han'n byle vezir, naib ve mavirleri hayli
tafsiltl zikredilmitir. Bunlar Reideddin ve Eblgazi'deki ekilleri ile ve kar-
hklr mukayese ederek gsterejim :

Reideddin Ebiileazi

DIB Y A V Q U Y h a n ; . (? ); Ulu Beyleri :

Salur : Ja', S a lr : Lllu^

Ulad

Yazar ; Alan Ya/.iir Alan I

Buan(vl;n) j V j , (jV jjl) Arlan jV jt

Dijger : Dbccnk^ Djer cks ^

Drke j S ' j i
; Ta^i-bel((Yav-bek?)(ll, ^ \, Ba^-bck d L ^1

Yalgu-bek (Balg-bek) <L Bcygu-bek i L y -

Bayandr : Tl 1-loca yy Bayandr : Qabl H oca j i . Jr

139
Q U R S Y A V Q U Y H A N ; N ib i:
? ; A ls ogl olsun (U la olu Uysun?)

N A L Y A V g U Y H A N : Vezir, nib ve b e y le r i: Kenge b e y le r i:

? : Qaru(Qay, Bayat) D ede Kerenck

Eymr Kerncek

Salur Dam qaq Salur ; Tabaq JL

1
k s i ^ S -y \ Enk

1
tkn

(
Q ulsan J

N A LSIR Y A V Q U Y H A N ; V ezirleri;
: (D ede Korkut) Qay : Korkut (Kara H oca olu)

Salur : ()ksi H oca ^ Salur ; Enk H oca ^

Y iva ; aban H oca 4 ^ jltt va : aban H o c a ) ^

Q A Y I N A L H A N ; N aib ve vezir ; lnaq b e y i:

Bayat : Korkut(Dede Kerenck?) o y j y (Korkut A ta)
Bayandr : D nker _ , C j j Bayandr ; Begdez j j

Efki(K l) j ' j l

dr ; Dnke idir D nke

QORI H A N : antlk :

Saruqlbav

AR SLAN HAN : inaq : m at]:

Suvar : Suvar urack : Suvar ; j\^

A H -M ELK : A ta b e k ;
Bgdz : Qard jy B gdz: Q uzc-Bek *iL

140
 Burada zikredilenler Reideddin'e gre vezir, nib ve sonlara doru da ant-
lk, inak ve atabek olarak adlanyorlar. Eblgazi tabi ki asl tarihi tbirlerine
daha yakn isimler zikrediyor: Ulu beyler, kenge beyleri, inaq beyi vey inaq
diye. Herhalde ilerinde kenge beyi tbiri bu hususta en doru bir kelime olsa
gerek. Qurs Yavquy Hanm nibini tarif ederken Reideddinin kulland tbir^
lerden bu aka anlalyor. Dier taraftan yukarda bu nib, vezir ve beyleri
hkmdarlara gre sralamtk. imdi bir de uruqlarma gre tasnif edelim ve
sonra bunlar hakknda mlumat verelim :

K angl: Yu Hoca, Kara-slk.

Uygur : Irql Hoca
S alur: Ula, olu Ulad; Damqaq ve ksi.
Yazar ; Alan, olu Bulan.
Dger : Db Cenku, olu Drke; Ta-bek, olu Yalgu-bek.
Bayandr : Tl Hoca; Dnker, olu (Kl)Erki(Han).
d ir: Dnke.
Y iv a: aban Hoca.
Q ay(?): Dede Kerenck (?).
Eymr(?) : Kerncek(?).
B ayat: Dede Korkut.

nce kronolojik olarak Kangl uruundan gelenler zikredildi ki, Ouz a

nda bu kabile byk ehemmiyeti haiz idi(keza bk. not; 56a). Ouz Destannn
uygurca variantnda Ouzun mavirine Ulu Trk denmektedir. Burada, her
halde ayr bir kabilenin ismi olan Trk Mcmel vs. de olduu gibi bir hakm
ve lim devlet adamnn ismi olarak zikredilmektedir. Kara-Slkn babasnn
ismi olan Yu ise, engizin olunun adnda oc olarak grlmekte olup, bu
ad Co, To vs. ekillerinde dc zikredilmitir. Yazmalardaki Pot vs. ekille
rini istinsah hatas kabul edebiliriz. Zira bu Yu isminin yukarda bahsedilen
ekilleri tam bir ive deimesinden baka birey deildir.
Ouz Destanna gre Ouzun son zanlanlarmda Kang ve Kangllar, Kay,
Hala ve Kartuklarla yanyana Amuderya nehrinin Termizden aa kylarnda,
Horezm ve Aral Gl mntakalarnda yaamlar. Ahnied Yesevye gre
Otrarda da nlar olmutur. Uygurlar ise, Semerkant, Tals ve Almalk olmak
zere Pamir ve Tanr Dalarnn steple birletii ziraat sahasnda yaamlardr.
Ouz, Bat seferlerinden nce aqa> unvann tad halde Edil nehri, Kafkas
Dalan, Azerbaycan, ran ve Afganistan yoluyla memleketine dndkten sonra

141
Uygurnn Kaan lkabn almtr. Kangl ve Uygurlar Ouzlara akraba sayl
m; fakat Ouz Han arka, in'e yapt sefer esnasnda bu akrabalk Kangl
ve Uygurlarn Ouz'a kar isyn etmelerine mani olamamtr. Uygur, Ouz ve
Kangllann tm Tokuzouz diye anlm. Bat(Bizans) kaynaklarnda' Tokur-
ogur diye zikredilen kabileler galiba bu Dokuzouz kelimesinin lir eklidir.
YOODPde Ouz Han iin Kanl kfir elinden hara alan Ouz denilmitir.
Bu ise, Buhara, Horezm ve Srderya havzasnda "ve imdiki Kazakistann bat
yarsndan hkmranlk eden Kang, Kanl, Kangl ve Kancak yahud poliatal te
lffuzla Ken, Kenli, Kenger ve Kencek denilen byk kavim demektir. Bunlar
ayn zamanda Peenek airetinin hkim tabakasn tekil ediyorlard. Bu bakm
dan Ouz destanmm Kangl ve Uygurlar Ouzlara akraba bir kavim olarak zik
retmesi hakikate uygundur.
Kangllann Horezm ve Srderya havzasnda yayanlar, Araplar gelmeden
evvel Horezmde hkmranlk eden bir kavim sfatyla Firdevsde Keng diye ad
landrlmtr. inliler ise Semerkant dahi, Ouz Destanna uygun olarak, burada
hkimiyet gsteren bir kavim sfatyla Kang-yu eklinde zikretmilerdir. Bu saha
da Uygurlar da yaamaktaydlar. Aslnda Uygurlar Ouza yakn ve akraba ka-
vimlerin banda gelmektedirler. Bunlardan Kn-Hann maviri olarak Yenikent
hkimi, yni meden ehir hayat yaamakta olan Irql Hoca zikredilmektedir.
Ouz Hanlarnn naib ve vezirleri olarak ok raslanan Salurlulara gelince,
bk. not: 16a, 976a. Yni bu isim, sadece Sanogur, Sargurdaki r yerine 1
gemesinden ibrettir. Bunlardan bir ksm Ouz camiasna girmi, bir ksm ise
Kuke-nor taraflarnda ayrca yaamaya devam etmitir. Burada zikredilen bey
lerden Reideddindeki Damqaq ile Eblgazi'deki Tabaq, ksi ile Enk phe
siz ayn ahslardr. Bu arada Dedekorkutda Salur Kazann babas olarak zik
redilen Ula adn tayan Salur Beyi de dikkati ekiyor. Ancak burada olu
olarak Ulad zikrediliyor. [Dede Korkutun da grld bu a, herhalde Dede
Korkut hikyelerinin yaanm olduu bir adr.]
Yazar iin bk. not: 602a. Yazar kabilesi beyi olarak zikredilen Alan da
dikkate deer bir isimdir. Bilindii gibi Alanlar, tarihte Hazar boylarnda g
rlen bir kavimdir (Bk. 1. A., Allan mad.). htimal yazar, Ys-|-er yni A s+ er den
gelmektedir. Aslar Alanlarla komu olarak yayan, Trklemi bir KafkasyalI
kavimdir. Bunlar anlalan sonradan trkleip. Yazar ismiyle Ouz camiasna ka
tlmlardr. engizin ecdadnn hizmetinde olan Kay airetinin bir ksm Yasar-
Kyatlar idi. Bu kavmin beyinin ismi olarak zikredilen Alan, Hun devletinde
Mao^un(Mete)nun maiyetini tekil eden drt kabileden birisi olarak in kaynak
larnda zikredilir(Biurin, 1, 49, 120). Demek Yazarlar, yni Trklemi Aslar
sonradan VIII ve IX. asrlarda Tanndalar mhtakasnda Ezki/Azki, yni
Az-f-kii ismiyle Gktrk camias idaresinde mhim rol oynadklar gibi, Hind
hududundaki Kay Yabgulan yannda da devaml suretle yksek vazifelerde bu
lunmulardr.

142
 Dgerler hakknda bk. not: 602c. Prof. Haening Dger ismini, aslen ranl
zannettii Tokhar kabilesinin tiirklemi ismi olarak kabul ediyor. Fakat her
halde Tohar ismi, imdiki Afganistann kuzeydousunda Amu Derya gneyinde
Tokharistan ve kuzeyinde Kk Tokharistan ismiyle yayan bir dou ran kav-
minin ismidir. htimal ki bu ismi tayanlar. Balkanlardaki Bulgarlar gibi, h
kmleri altndaki ran kavimlerine kendi isimlerini veren hkim bir Trk zm-
resiydi. Sonradan kendileri de iranllam olacaklar. Ouz Destannda bu ismin
Duha ekline de raslauyor. Eski Yunan kaynaklarnda Toharlar Srderya hav-
zasmda yayan bir kavim olarak zikredilmitir. Firdevsde de Tuhar, bir Trk
kahramam olarak gemektedir(XIII, 501). yed Tokhar ismi trke ise, bu
Dukha Koca ismiyle Ouz Destannda geen bir Trk kahramannn isminin n
ilvesiyle Tokhar ve Dker eklini alm bir deimesi olabilir.

Dger kabile beyinin ismi de dikkati ekiyor; Bu isim Dhib Cenku eklinde
yazlm. Dbin eski Hind ve Aryn dillerinde Tanr ve byk hkmdar m
nsm ifde eden diva-div> demek olduu phesizdir. Cenku ise, Marqu-
artn izah ettiine gre(Komanen, 167) vakanvis mnsnda ince iki kelimenin
birlemi ekli, ceng-i^dir. Bu nvan 627den sonra Uygurlarda ve Kpaklar-
da da kullanlm. Son Horezmahm annesi Trkn Hatunun babasnn ismi,
Pelliotya gre (Campagnes, 92), Sar Cenki idi. Ouz E>estanndan anlalyor
ki, bu kelime, daha ok eski zamanlarda Hind hududunda bulunan ve Db Yabgu
lkabn tayan Trk hkmdannn Dger kabilesine mensup vezirinin de lkab
olmutur. yet Cengi kelimesinin in meneli olduu kesin ise, Hind hududun
da, Hind kltr tesirinde yayan Kay Yabgularnn daha ok eski zamanlarda,
Uzakdouda inlilerle mnsebette olduklarn kabul etmek icab eder. Zaten
Kay kabilesi, mildi 1030 senelerinde in hududundan kopup. Bat Trkistana
ve Ukraynaya geinceye kadar umumiyetle in taraflarnda yaamtr(Mervez).
Onlarn dier bir ksm da, Kaykan yahud Kayhan lkabyla bir taraftan Buhara
ve Semerkant nntakasnda, dier taraftan Hindistann Sind havzasnda araplar
ilk geldii srada hkim ve asker bir zmre, Taberye gre Trklerin byk
leri olarak yaamtr.

Db-Cenkunun olu olarak Drke zikrediliyor. phesiz bu isimde, Tr-

ke kavminin hatras yaamaktadr. Trkeler batda, Iranllarla komu, meden
hayata yakn bir Trk kavmi idiler. Burada ise in ve Hind tesirlerinin birle
tii bir babann olu olarak grlmektedir. Fakat bu baba-oulluk mnsebeti
ashnda izf de olmu olabilir. Fakat Trkelerin medeni hayattaki gayretlerini
bu kaytlar da izah etmekte yardmc oluyorlar.

Bayandrlar MS. V. yzyllarda Onasya'ya gelmie benziyorlar. Burada Ba-

yandrlarn Kaylara kar herhangi bir hakimiyet iddialar olmad dikkati e
kiyor. Zira Klerki Han, kendi uruunun da padiah olmas gibi arzusunun, an
cak bo bir heves olacan itiraf etmitir. drlerden bir Dnke zikrediliyor.

143
Eblgazide de Dnke gemektedir. dirlerin tarihteki rolleri pek fazla olma
mtr. Bayatlardan bahis konusu olan Dede Korkut'tur. Dede Korkut, Reided-
dinde Qaru(Qay) Dede Kerenckn ahsiyeti ile kartrlmtr. Geri pek zor
lanrsa Dede isminden nceki iretler ki, biz Karu vcy Kay okumay daha
imlaya uygun bulmutuk, Bayat da okunabilir. Eblgazi'de Kerenck bir yerde
Eymirden geiyor; fakat daha aada Dede Korkut Kay Kara-Hoca'nn olu
olarak gsteriliyor. Bu mesele, herhalde Reideddine esas Quz metninde de
olmu olmaldr ki, onlarn karkl Eblgaziye de tesir etmitir. Son olarak
Yiva(Eva) boyundan aban Hoca zikrediliyor. Eblgazide Eva ile aban bitiik
olarak grlnce, Kononov bu ismi Avaban Hoca okumu. Oysa Eva, yni Yiva
aban Hoca demek olsa gerek.

Daha sonraki Hanlar iin bu kadar da vezir vey naib veya inaq ismi ve
rilmemitir. Sadece Kara Arslan Han'n Suvar isminde bir inaqndan bahsedili
yor. Bir de Qor-Tekinin antlk Sarklban ismi geiyor. Eblgazide Salur
boyundan Enkn olu tknm olu Qulsar Sar qul olarak da dnle
bilir. Fakat bu isme, daha ak ekilde Dede Korkutda tesdf ediyoruz. Daha
yakn Hanlar iin Bgdz Qardc, Qnq Oazgurt zikredilmektedir. Bunlarn da
kavimleri, isimleriyle birlikte zikredilmi.

Birok Ouz Yabgusunun isminde yayan, onlarn balca Yabgu sllesi

olduu anlalan Kay kabilesi ve boyu hakknda da bilgi vermek gerekmektedir.
Ouz rivayetlerinde 24 kabilenin en mhimi ve hkim unsur olarak gsterilen
Kaylarm ismi Oay, Qay, Qy, Oyat, Oaygat ve Oygat ekillerinde yazlm
tr. Bunlarn baz ksmlar, imdiki Trkmenlerde olduu gibi Oaykan ve oradan
Oaykanlu diye anlmtr. Fakat Oay ve Oayl ekilleri de vardr. Abbas
ordusunda mhim bir yer igl eden bir emrin ismi Keyili'dir. Bunlar Oaykan
smiyle Islmdan nce bilhassa Buhara ve Hindistan'n Sind havzasnda hkim
unsur olarak yaamlar. Araplar yeni geldiinde bunlar oku olarak tann
m, lkaplar nebun vey farsa nevkiye olmutur. Halbuki bu Oay-
larn kalabalk bir ksm, in hudutlarnda, imdiki Manurya mntakasnda, t
oul edatyla Oygat Oyat ismi altnda yaamlardr. Bunlar da ayn Kar
tuklar gibi, ok geni sahalara yaylm bir halde yaayp, dier kabileler zerin
de hkimiyet kurmulardr. Ouzlarn kalabalk olarak yaadklar yerler ise im
diki Kazakistann merkez ye dou ksmlar olmutur. Bu hususta ilerde tafsilt
vereceiz.

Esas itibariyle bir bozkr kavmi olan Ouzlarn merkezi, Srdcrya havzasnn
orta ve aa ksmlar ile Balka gl etraf, Uluda ve Krta mntakalar ol
mutur. Fakat Ouzlarn bir ksm, Oaykanlar gibi, imdiki Afganistann gne
yinde ve Buhara etrafnda yaamlar ve Guz ismiyle tannmlardr. Bu Guza
ait mlumat Mesdde vardr. Oaykanllar inli budhist rahibi Hsan Tsangda
Ki-kiang-na ismi altnda zikredildii gibi(Marquart, Eranahr, 273), Ouzlarn bir

144
ksm yine Eftalit memleketinin en gney ksinmda yaam bulunuyor. Mesud-
de Guz ismiyle adlandrlan bu kavim (Marquart bunu Gur okumay tercih et
mi, Eranahr 251) galiba Kbil, Ruhhac ve Gazne mntakalarnda yaamlar ve
bunlar 518de Hindistana seyahat eden inli seyyah Sung-yun Tieh-le ismiyle
anm(Si-yu-ki, Buddhist records... ed.S.Beal,I,intr.XCI,). Fakat gerek bu Hind
hududundaki Qaykanlar, gerekse Tieh-le Ouzlan, Ouzlarm ancak kk bir
kolunu tekil etmiler. Qaykan/Qiykanlar mkemmel bir asker ve svari olarak
tamnmlar. Araplar gibi Hsan-Tsang da onlarn gzel at yetitirdiklerinden bah
seder. Araplar onlardan asker atlarn kuyruklarn dmek usuln renmiler.
in hududundaki Kaylar da byle at terbiyesi ile megul olmulardr.
Bu kadar geni sahalara yaylan Karluk ve Kaylarm berberce veyahud ayr
ayn byk devlet kurmu olmalar, ancak Sakalar devrinde vaki olmu olabilir.
Mildm XI. yzylnda Ouz Destan Salurlar ve Gney Azerbaycan ve Dou
Anadoluda Bayandrlar azndan sylendii vakit, eski Saka devletinin evketli
zamanma ait eitli rivyetler yaamtr. htimal ki bu rivyetler Trkler ara
snda islmiyetten evvel yayan alfabelerle yazlm idiler. nk onyedi asr
nce cereyan eden hdiseler hakknda bu kadar mkemmel ve mufassal hatralar
ifh olarak yayamaz.

Sakalar devleti M. VII. yzylda imdiki Anadolu ve Filistine yayld

srada, kavimler arasnda hkim unsurun Iranl yahud Altayh olduu meselesi
ihtilfl kalmaktadr. Bunlar ben bn Fadlan mukaddemesinde, s. XXV1II-XXX-
da zikretmitim. Ouz Destan zerindeki aratrmalar neticesinde hkim unsurun
Trk ve bizzat Ouz, Kangl, Uygur, Hala ve Karluklar olduuna kanaat ge
tirdim. Bu byk devleti kuran milletler arasnda phesiz ki aryan unsuru da
bulunmutur ki, bunlar As, Alan ve Tokhar'lardr. Geri Sod ve Horezm gibi
Ortaasya iranl kavimleri de bulunmular; fakat onlar Euroasyamn muhtelif yer
lerinde As ve Alanlar gibi bir isim brakmamlardr. Hindistandaki Kuan kl
tr zerindeki ahmalar, Kuzey Hindistan'da Ertunga ismini ortaya kar-
mtr(John M. Rosenfield, The Dynaslic aris uf the Kushans, Los Angeles,
1967, p. 16: Erjhuna Kapa; p. 114 Erjhuna Yasaa). Erjhuna Yasaa eklinde
yazlan ve bir indoskit Unvan olduu sylenen Erjhuna muhakkak ki Ertunga-
dr ve mnas da Ertungann yasa, anlamna gelir. [Geri bir Ouz Yabgusu-
nun isminde de Yasaq kelimesini gryoruz. Bu da ayn ekilde bir isim ola
bilir.] Bu kelime Hindistanda ndo-skit devletini kuran Saka hkmdar devrine
aittir. Herhalde Ertunga gelenei, Mild sralarnda Hindistanda ndo-skit dev
leti kurulduu zaman olduu gibi, bundan alt asr kadar evvel, byk Saka dev
letinin kurulduu zamanda yaam olacak. Destanlarn sahibi olan yaratan bu
devleti kuran Tnge Alp destanndan paralar Kgarl Mahmudun eserinde
muhafaza olunmutur. Kgarl bu destanlar igil ve Karluklarn dilinden nak
letmi. Fakat bu rivyetler muhakkak ki Ouzlarda da yaam. Tnge Alp, ga
liba Alp Arz ismiyle Derbenti krarak Kafkasyann gneyine geen bir kahra

F; 10 145
man olarak zikredilmi. Bu devre ait Ouzlar arasnda yayan hatralar, ihtimal
ki YOODPda Etlereolu Atil Alpa ait olduu sylenen rivayetlerde balamtr
ki, bu Kafkasya Derbendini ykmtr. Yni M. VII, yzylda Tnge Alp ku-
maadasmda Anadolu ve Filistine giden Ouzlarn hatralarm iyi bilen ahfad,
M. n ve I. ye MS. V. yzylda bunlar bir daha yaatmak istemilerdir.
Bundan sonra M. II. ve I. yzyllarda Hun ve Kuan devletinin kurulmas
devri geliyor. Mildi V. yzylda, takriben 460 senelerinde Maverannehri Hu-yi
isminde bir Hun hkmdan fethetmitir (F. Altheim). Bu vakit muhtelif Trk
kavimleri Eftalit ismi altmda rana tecvz etmiler ve Sasani Firuzu 4S9-481de
malup ederek Kuzey ran igal etmilerdir. Bunlar Akhunlarla Kidarlardr. Bu
iki kavim Horasan yoluyla rana girerken Bayandr, Aaeri vs. kavimler de
Kafkasya Derbenti yoluyla Azerbaycana girdiler. te Ouz Destannn ran se
ferlerine ait kaytlan, eski Sakalann milddan nceki ftuhatyla beraber, Hun-
larm gerek Afganistan, gerekse Hazar Denizi kuzeyi yoluyla V. yzylda rana
yaptklar seferleri aksettirmitir. Hu-yinin Kay kabilesine dayand ve Kay-
larm Han olmas ihtimali vardr. Kendisi daha batn evvel Bat Trkistan
igal eden Hun hkmdarlar neslinden saylyordu ve ihtimal ki Atilnm olu
mekle mttefik olarak i gryordu. Bu Hu-yinin VIII. yzyl balarnda Arap-
1ar geldii vakit Bthara ile Semerkant arasn merkez edinerek memleketi idare
eden padiahlarm, Trk Padiah Qay> saydan Bjhara hkmdarlanmn ceddi
olup olmad mnkaa mevzuudur(Maenchen-Helfen, JAOS, v. 79, p. 296;
K. Enoki, CAJ, I, 1954, p. 45; E. A. Tompson, A History of Attila and the
Hunns, Oxford 1948, p. 22; Kay ve Oaykan meselelerine dair benim ml
hazalarm, ZDMG, Bd. 95, s. 366-371; Prof. H. H. Schaederin itirazlar ZDMG,
Bd. 96, s. 131-138; Sinddeki Oaykanlann yeri iin bk. Prof. N. A. Baloch,
Papers read at the RCD sem im r... 1965 Tehran, s. 61-73).
Ouz Destamnda Ouzlarn yannda onlara akraba olarak gsterilen Qan,
yahud Oanga, Qanl, Qangak, Oanar, Oangaer ismiyle maruf olan ve Kpak-
larm ceddi olan kavim ile Uygur vey sadece Gur ismiyle maruf kavimler Ouz-
larm komusu olarak imdiki Araldan, Dou Avrupaya kadar olan yerlerde
hkm srmler. Ouzlar, yni isimleri z> ile yazlan kavimler Don ve Dinye-
perin batsna gememiler; lkelerini bilhassa As ve Alanlarla berber olarak
idare etmiler.
M. in. yzyl sonlarnda Kuke-norun kuzeyindeki Yan-iay-san mmt-
kasm merkez edinerek byk bir devlet kuran Mao-dun(Mete) bizim Ouz Des
tamnda aka grUImyor. in kaynaklarnda Ki-ok Han, Metenin olu olarak
kredilmi, memleketi 6ya ve 24e taksiminden bahsedilmitir. Bunlar Kn Han
amn 6 oul ve 24 torunlu tekiltn hatrlatyor. Fakat asl Kuke-nor mm-
takas Ouz Destanmda yoktur. in kaynaklar Mao-dun ve oullarmn nezdinde
en muteber drt kavim olarak Xu-la, Lan, Hiu-bu, Siu-lin kabilelerini zikredi
yorlar. Bunlardan Lan*, phesiz daha nce de bahsettiimiz Alanlardr. Di

146
erlerinin hangi kabileler olduunu katiyetle tesbit etmek mmkn olmuyor. h
timal ki Mao-dun(Mete) devletinde bu drt hkim kabilenin Alanlardan ba
kas, Bat Trkistanda Ouz Hanm oullan yanmda hkim unsur tekil eden
drt kabileden ayr olmutur. Keza Dou Hunlarndan, Meteden sonraki za
manda, bilhassa Trkistanda byk rol oynad: mlum olan i-i de bizim
Ouz Destamnda gzkmyor. Halbuki bunun oynad rol pek mhim olmutur.
Ouz Destan, ancak imdiki Bat Trkistan ve ona komu olan lkelerin
igali hususlarna dair tafsiltl bilgi vermitir. Fakat bunun doudaki ksmma
dair ancak, Ouzun in seferi dolaysyla ok ksa bir hikye kalmtr. phe
yok ki Ouz Destamm tasnif edenler, bu Destann Mao-dun devletine ait ksm
larm da biliyorlard. Fakat oralar Ouzun amcasnn memleketi olarak ka
bul edildii iin, ksaca zikretmekle iktif etmilerdir. Ouz Destammn dou l
keleri hakknda hayli tafsiltl bilgi veren bir rivayeti, Temr ve oullan zama
nnda mevcudmu. Bundan erefeddin Yezd ve Ulu Bey nakillerde bulunmu
lardr. Ulu Bey tarafndan istifde edilen bu Ouz Destan rivyetinde Karluk,
Kala ve Kangllarla birlikte uburgan(ibirgan) isimli bir kabileden bahsedili
yor. Ouzun in seferi de onun Kafkasya ve nasyaya olan seferlerinden nce
yaplm imi. Ouz Destannn Onaasyann dou ksmlarna ait malmat, mu
hakkak ki XII. yzyldaki hristiyan Kireyit Hanlarnca da biliniyordu. Onlar bu
hususu, 1145de Papaya kadar gelen mektuplarnda zikretmilerdir. Dier ta
raftan Eblgazideki Trkmen rivyetlerinde ve erefeddin Yczd rivyetinde Or-
taasya Trk kavimlerinin Mool ve Tatar olarak ikiye ayrldklarna ve sekizer
hkmdar olan sllelerine dair tafsilt verilmitir. Ulu Bey ve . Yezd bun-
larm Ergenekondan ktktan sonra Temurta, Mengli Hoca, Ylnz Han isminde
ve Kyat kabilesi hkmdarlar olarak bilinen hanlarndan bahsetmektedirler.
Yni Ouz Destannn Ortaasyann dousuna ait ksmnda hayh tafsilt bulun
mutur. Bu rivyetlerde Bat seferlerine dair ksa bilgiler olduunu da ODUdan
reniyoruz.
Bu tahlillerden sonra mlum olan u ki, Asyann ortasnda Ouz - Uygur
devleti kurulduu zaman, Karluklar, Trkler ve Yamalar dalk mmtakalarda
yaamlar. Ouzlar, Kangllar ve Kpaklar ise bozkrda hayat srmler. Bu
hususta Ouz Destannn Yamalar iin bunlar bir da geitinde yaamaya
mecbur edildiler kayd mhimdir. Bu herhalde Tanr Dalarna aittir. Fakat
Yamalarn bir ksm, Kemir taraflanda da hkmranlk etmilerdi. Ouz Des
tanndaki tafsilt, herhalde eski Hun devletinin kalntlarnn mildi V. yzylda
bir daha canland devre ait olacaktr. Fakat bu devre ve Atil devletine ait te
ferruat verilmeyip, ancak bu hkmdarn ismini zikretmek, Bat Asyay Rum
larla paylamak hususuna ait hikyeler nakletmekle iktif edilmitir. Kpaklarm
Ouz Han rehberliinde Dou Avrupann idaresine vazifelendirilmelerine ve
Ouzun Onasya ve ran seferlerine dair verilen teferruat, Ouz Destanmn bil
hassa zerinde durduumuz ehemmiyetli ksmlann tekil etmektedirler.

147
 OUZ DESTANINA AT ARATIRMALARIN NETCES

Ouz destanlar bize biri Bat Trkistan ve nasyadaki Ouz, diri Orta-
asya ve Uzakdoudaki Ouz eklinde iki rivyet olarak gelmitir. Ortaasyada
engiz evldnn daha slmiyet! kabul etmemi olanlar iin XIII. yzylda ya
zlm olacan tahmin ettiimiz bir Uygurca ekli, (ODU) bu Destann dou
rivyetini aksettiriyor. Bu rivyetten anlyoruz ki esere Mool zamannn dil ba
kmndan tesiri varsa da, Moollardan evvel dahi uygurca yaz kullanan, fakat
mslman olmayan Trk ve Mool kabileleri arasnda yaylm bir Ouz Des
tan rivyeti vard. Bu rivyette kurt kendisine seferlerde Ouzlara yol gsterme
vazifesi verilebilecek derecede Ouzlarn kalbinde yksek bir yer tutmu olduu
aksetmitir. Yine bu rivyette DDQ daki Allahdaj da, eytandan da korkma
yan kahraman tipi yer almtr.
Bu rivyetin tarihlendirilmesine gelince, Amur nehrinde oturan Manu ve
Tunguzlara rt denilmesi, bu rivayetin yazl tarihini tesbitte nemli ola
maz. nk bu ore (oul olarak rt) Ouz Destannn bat rivyetle-
rinde var. ODUda Kangl airetine bu isim, Uzakdouda rtlere Jcar sefer
de, yni Manurya taraflarnda iken verilmitir. Zaten Mool Altaymda, daha
cngi2 Han zamanmda KangJ airetinin kalmts vard(Reideddin, Xetag. I / l ,
137). Destann bu rivyetine gre Kang isminin en eski olan Ganga bu Uzak
dou seferi esnasnda; Karluklara bu isim Buzda diye anlan Kafkasya-Derbent
taraflarnda; Kpaklann ismi de Etil havzasnda verilmitir. ODU bu destann
en ok Ortaasya, in ve Hindistan taraflarn en iyi bilen bir rivyetidir. Fakat
bu rivayetlerde Batya seferleri de zikredilmi olsa gerektir. Nitekim hristiyan Ki-
reyitlerin kral Johann(Ong)un 1145de Romada Papaya kadar gelmi olan mek
tubunda, kendisinin batda Ekbatn(Hemedan) ve Dicle nehrine kadar ftuhata
itirak ettiklerini syledii ceddinden bahsetmitir. Bu kral, nce de dedi
imiz gibi, Ouzun amcalar olan Kz-Han, Kr-Han ve Or-Han ile birdir. Bu
hristiyan(riestur) Kireyit krallar arasnda Kr/Gur-Han ismini tayanlar da ol-
mutur(Reideddin, Xetag. I / l , 129-130).
Reideddin ye Eblgazide grlen bat rivayetlerine geen Destann trke
olarak telif tarihi, Horezmah ahmelikin Seluklular tarafndan malup edilii

148
seneleri oIduunu(st. 881 notlan) ve eserin farsaya tercmesinin ise Azerbaycan
taraflarnda ve Horezmah Muhammedin engiz tarafndan malp edilmesin
den az nce herhalde 1206 dan sonra, yazlm olacan izah etmeye altm
(st. 986 haiyesi). Eblgazi Hann rivyeti ise(Trkmen rivayeti), bu eserin trk-
esinden gelme bir nsha olduu halde, mellifin Reideddin tarafndan Cami
t-Tevarihe alnan farsasndan istifde etmediini, fakat trke szleri yanl
tercme eden -dier bir farsa nshay grm olduunu aratrmalarmzda tesbit
edebildik.
*

Ouz Destan zerindeki tetkiklerin en kymetli neticesi, Eski Ouzlarn va

tan meselesidir. Bu hususta ben t A , I. 376-78 deki Allan maddesinde, Ptolo-
maiosIa el-Binnnin Alan, Ouz ve Peeneklere ait kaytlarn tenkidi olarak
zikretmitim. Daha Ptolomaiosda geen Oksus ismi, yni Srderya nehri zerin
de oturan Oksus kavmi Ouz demek olsa gerek. El-Birun zamannda ayn Aral
Gl evresinde As ve PeeneklerIe(Aspasiaka)Iarla komu olarak yaamlardr.
Bu cihetten Oksus kelimesini de sadece Ouzdan yunanllatrlm bir kelime
olarak kabul etmek mmkn olacaktr.

Ouz Destan, Ouz kabilelerinin ezel vatannn imdiki Kazakistan oldu

unu, yer isimlerini tasrih ederek tavsif etmektedir. Bunlarn esas vatanlar Bal-
qa Gl etrafdr. Buradan Ak-kaya ve Almalk gibi trke coraf isimler nak-
lolunmaktadr. Bu isimler az trkesiyledir. imdiki Balqadan gney ve g
neybat taraflarndaki coraf isimler de burada geiyor. Hem de Porsuqnun
Qaraqum, Qazgurt, Oarata, Uluta gibi Ouzca ekilleri ile.

Buhara, Horezm taraflar Kangllarn, bunlarn dousundaki yerler Uygur

larn lkesi olduu halde. Tala ve elci taraflar hem Kangl ve Uygurlarn, hem
Ouzlarn mterek vatanlar olacakdr. Halbuki buralar 1X-X. yzyl Arap
Corafyaclarnn verdii bilgiye gre Hala, Karluk vc dier Trkmen Hanla
rnn komu olarak beraberce yaadklar yerler idi. Burada oturan Halalarn
Hanlar, ayn zamanda Fergana, Penkent, Belh, Kabil, Gur ve Siistanda hkm
ranlk ediyorlard. imdiki Kazakistann Karalav ve Karaganda mntakalarmda
bu Halalar Ouzlarla komu olarak oturuyorlard. Din itibariyle budhist idiler.
Karluklar ise yine u havzasndaki umum karargahlarna tbi idiler. Bunlar Fer-
ganenin, kk ve byk Toharistan'n dalk yerlerinde yni Halalarn kom
usu olarak kendi Yabguular idaresinde yayorlard.

XI. yzyl corafyacs erif drisnin JX. yzyl ortasnda yayan bn Hur-
dadbihden ald anlalan haberleri ve Kimk Hakannn olundan naklettii
malumat da bunlara uygundur. O IV. iklimin 8, 9. ksmlarnda Karluklardan,
10. ksmnda ise Kimklerden bahseder. Fakat bu Kimklerden de, Altayda ya-
.yanlarndan baka Hind vc Siislan snrlarnda oturanlar da bulunmu grl

149
yor. Bu cihetten Siistandaki Zerenc gl de, ran destannda Trkistanu uzak
yerlerindeki dier gller civarndaki Kimklerle kartrlmtr(Marqurt, Koma-
nen, s. 100, 104). drisde bir de V. iklimin 8. ksmnda Ouz ehirleri ve ka
bilelerinden, 9. blmde de Tehame ismiyle zikrolunan Iskgl mntakas Azgi-
ierin ve Trkilerin memleketi olarak tavsif olunuyor. Bu Azgilerin ismi Az-f-
kii> demek olsa gerek. Nasl ki Trki de Trk-j-kii* demektir ve TUrkiin
iki kelime olarak da yazld zamanlar olmutur(Avft, Lbab l-Elbab, II, s. 26).
drisde VI. iklimin 8. ksm Teksin Karluklarmm bir ksmnn yeri, 9. ksm
Kifcak, Trki ve Hangakin Trklerinin vatan olarak tavsif edilmitir. Bu Han-
gakend kssas son derece mhim bir paradr. bn Hurdadbihde Hangake,
Kangl demek olduu gjbi, Hangakend de Hang, yni Kangllarm oturduklar yer
ler olarak tavsif edilmitir. Bunlara dair kaytlar Kiyatorny (SE, }9S1, III,
62de) izah etmi, Trkesi de Belletende nerolunmutur. dris bunlar Ouz
Trklerinin bir smf olarak gsteriyor. Bunlara ait birok yer isimleri de zikre
dilmitir.

dris yine bu kaytlarnda Lan yni Alanlar Ouzlarla muvazi olarak

zikreder. Ouzlar imdiki Kazakistanda j41an ve Aslarla komu yayan bir ka
vim olarak gstermek, ran Destanna, bilhassa a/Takentii Daqqinin riv-
yetlerine tpap uygundur. ehnme (VI, 1527, 1540 ve 1575) de Ayas ismind
bir kavim zikrolunuyor. Ouz Destannda, Dgerlerden jbizim Ta-bek okuduu
muz, fakat Yas-bek de okunabilen bir isim zikrolunuyor. Ayas Trklerde yaygn
bir isimdir. Fakat bu kelime As isminden de deimi olabilir. Yni bu da Aral
Gl kuzeyinde yayan bir kavim olarak zikrolunuyor. ehnme ise onlar Keh-
sen ve Karluklarla da beraber yayan bir kavim olarak gstermitir. Bunlar
Afrasiyabn olu Ercasba tabidirler. Yine bu arada Kh-i Khara geiyor ki,
Karada demek olsa gerektir. Ouzlar ehnmede dorudan doruya Alanlarla
bir yerde yayan ve hatt Afrasiyabn ve oullarnn ordu tekiltnda ayn kol
da Alann u Guz eklinde birlikte geer(msra 1193). Hlasa Ouz Destann
da Ouz, Kpak, Kangl ve Kgarl Mahmud'da Trkmen ismiyle zikrolunan
Hala, Karluk ve Uygurlar hakknda bunlar Bat Trkistann temel sekenesi ola
rak gsteren ksmlar fevkalde ehemmiyeti haizdir.
Ptolomaiosda Tanr Dalarnn kuzey ksmlarna Oikhar denildii iin Ouz
Destannn Semerkant, Tala ve Almalk taraflarn Uygur memleketi olarak gs
termesi birbirine uymaktadr. Bunlarn Uygurlarla mnsebeti olamyacana dair
Rowlinson ve W. Gregoriefin geen yzylda yazdklar hemen kabul edilmiti.
imdi Ouz Destanndan anlalyor ki, Tanr dalarnn orta ksmna Ptolama-
osda Uyhardes denilen ksmlar, gerekten Uygurlarn memleketi olmutur.
Eblgazi rivyetlerinde Peenekler, Salurlarla harbeden bir kavim olarak zikre
diliyor. Anlalyor ki Ouz Destam Peenekleri Aral Gl mntakasnda yayan
bir kavim olarak tammaktadr. 1-Binn burada Aral Gl ve aa Amuderya
mmtakasn Peenek, Alan, As ve Ouzlarn lkesi olarak tanyor ve Peenek-

150
crle Alan ve Aslarn buradan ayrldklarn biliyor. Demek ki Ouz Destannn
Peenekler hakkndaki mlumat. El-Birunnin bildiklerine de uymaktadr. Her
halde ran destannda Horezm ahalisi sfatyla zikrolunan Peenkin Peenek ol
mas ihtimali kuvvetlidir. Afrasiyab'n babas yahud ceddi de Beenk adyla anl
mtr. Ouz Destan ile ran destannn parelel olarak tetkiki bize, Ouz, Pee
nek ve Alanlarn Horezmlilerle birlikte daha milddan evvel VII. yzylda Sa
kalar hkimiyeti devrinde yaam olduunu anlatmtr.
Herhalde bu Ouz destamnn eski tarihe ait ksm, Mild IX. ve belki X.
yzyhn ilk yarma kadar gelmitir. Zaten Takentli Daqq'nin bildii de o de
virden evvelkisine aittir. Yni Ouz destannn bildii eski Trk tarihinin deva
mn ve sonunu tarih olarak tesbit etmek mmkn deilse de, bunun ilk kayd
nn Peenekler daha Aral havzasnda olduu ve buradan ayrlmamak iin dier
kabilelerle Mesudnin de anlatt gibi savamalarn ve buradan ayrlmaya mec
bur olduklarn zikrediyor.

151
 t e t k ik l e r in s o n NETCELER

Milddan nceki yedinci yzylda Sakalar nasya ftuhat yaptlar. Hem

Uzakdouya da. Btn bu ftuhata, Trkistanda vaktiyle malum olmayan va
kitlerde, ihtimal ki milddan nceki onbirinci yzyldan balayp yerleen tran
kavimler de katlmlardr. Fakat bunlarn kral ile, hkmdarlk gibi vazifeleri
olmamtr. Horczmlilerle Sodlann krallar varsa da, bunlar btn Kang lke
sinde hkim olan kabilenin bir kolu olmutur.
Afrasiyab ordularn tekil eden kabileler hakknda ch-nme ve emsli tran
destannda az ok malumat var. Fakat onlar en ok imdiki Afganistanda ya-
yan kabilelerdir. Afrasiyab burada Garcistan merkez edinmiti. Mamafih bu ran
destannda Trk, Karluk ve igil ok mufassal mhmat olmu; Ouzlar daha
kuzeyde olup, savalarda ikinci derecede rol oynam grnyorlar. Fakat Ouz
Afrasiyabm idaresinde bir kumandan olsa gerek. Ve ocuklar da o taraflarda
bulunmu. Sonra btn Ouz kabilelerine hkim olmular.
O zamandaki, yni ilk tarih devirde Byk Okyahus'la Ak ve Karadenize
kadar uzanan bir devleti kuran kabileleri renmek iin en mhim kaynak topo-
nimidif. Toponimiye balamadan evvel Trk, ran vs. rivayetlerinde, Uzakdou,
nasya, Dou Avrupaya yaylm ve hkmet srm kabilelere dair in, ran,
Arap ve Rus kaynaklarnda verilen malumat var. Bugne kadar ok ihmal edilen
bu kaynak, ilk tarihimizi renmek iin en mhim kaynaklardandr. Kabileler
nce her yerde ayn ekilde deil, baz lehe ve mahall telffuzlara gre isim
almtr. Mesel Kay, oul ile Kyat, Kygat eklinde geliyor. Bunlarn Uzak
douya gidenleri Reideddinde ok eski zamandan beri tannyor ve onlara Hsi
deniyor. Bu uzun bir meseledir.

26 Haziran 1970
Cerrahpaa

152
 D i z i n

A la n ; 53, 82, 101, 102, 139-142, 145-147,

149-151.
A b basiler: 1(), III, 12, 133, 134, 138, Alanar : 90.
144 Alataq (Anadolu'da) : 30-32, 90.
Adem AS. : 39, 41, 123. Alataq (Orta Asya'da) : 21.
Ad.n Y .k.m an ; 54: bk. Yem ekn, Alay : 94, 117.-
Afganistan : 7, 94. VS. 98, IIH, 121. 127, Alayuntl : 52, 99, 101.
134, 141, 14.1, 144. 146. 152. A le fe : 27, 36.
A frasiyab: 98, 109, 113, 123. 124, 127, A lnca H an : 81, 82, 129.
134, 150-152. A ls Oql Olsun (?): 54, 102, 140.
Ali H an : 71-74, 78, 109, 110, 131, 132,
Afar : 104. bk. Avar.
135, 138.
A aeri; 82. 87, 93, 123, 46.
AIicaq Be : 114.
Aar i l ; 114.
A lkavl A vul(A lqa e v li); 51, 99.
A d b o ri: 30. 90.
A lm a lq : 21, 23, 24, 53, 86, 89, 100, 105,
Am Y a v q u y ; 75, 112, 131.
117, 126, 137, 141, 149, 150.
Aham enidler ; 122, 126.
A lp A r z : 145.
A hm ed Y e s e v : 81, 105, 125.
A lp Er T u n g a ; 127; bk. Afrasiyab; Tunga
A -je ; 104.
A lp Er.
A k b e im ; 109.
A k d a : 53, 100; bk. Aqtaq, A lp T avga Han : 62, 63, 104, 130.
Akdeniz : 152. A lp-togan : 137. bk. Er T ogrl bn Alp
A k -hu n: 118, 125. 146; bk. Eftalit. Togan.
A q -q a y a : 23, 88, 149. A lta y ; 101, 102, 145, 148, 149.
A k koyu nlu: 113, 118. 124, 125, 138. A ltnordu : 106.
A q h : 58, 104. A m lca H a n : 81, 129.
A k -m a n : 105. Am irn Khin ; 73, 110.
A k -it; 87, 104, 133. A m u D e r y a : 85, 86, 135, 138, 141, 143,
Aq-taq : 53, 100. 150.
Ak-tatar : 82. A m u l: 46.
A la A tl A s D onl Qay nal Han : 103. A m u r : 84, 148,
A la A tl Ki Dernekl Qay nal H a n : 55; A m u y (A m u y e ): 22, 47, 7 i, 72, 109; bh.
bk. Q ay tnal Han. A m u Derya.

* < O karl olan Q yi K srasnda aldk; A yrca Trk, O uz gibi ok

geen kelim elerle m ellif isimleri dizine alnm am tr. Siyah olanlar destann metnindeki
sahifeleri gsterir.

153
 A nado lu: 32, 37, 85, 92, 98. 106, 113,
114, 120, 123, 127, 138, 145, 146. Bk.
Rum.
A n an d e: 69, 108, 109.
A n tak ya: 32, 33, 39, 40, 91, 92, 123.
A n ta ly a : 92.
A n te p : 91.
A n th q : 65-67, 106, 140, 141.
A ntlq San kulba, bk. S an kulba;.
A nuirvan : 112.
A ra l: 83, 137, 141, 146, 149-151.
A ra p la r; 93, 133, 137, 142, 146, 152.
A ra : 31.
A rg u : 119.
Argun : 81.
A n q h (?): 29, 90; bk. Azqll.
A nql A rslan H a n : 62, 104, 105, 130, 134.
A nq!g Tafga H an : 105.
A rla n : 102, 139.
A rq a : 81.
A rran : 30, 31, 91.
A rslan (Toqsurmu o lu ): 73, 74, 110, 131,
138.
A rslan H an : 68, 130, 135, 137, 140; bk.
Q ara Arslan Han.
Arslan H an (Asilzade o lu): 131.
A rslan ah : 74; bk. A rslan (Toqsurmu-
olu).
Arslan Sultan ; 78, 114.
Arslan Yabgu : 138.
A ry a n : 101, 145.
A s: 101, 102. 126, 142. 145. 146, 149-151.
Asana : 53.
A silzade: 131: bk. Saman Yavquy.
Askelan : 93, 122.'
A sok a: 107, 108, 135, 136.
A spasiak a: 149.
A snyaka : 123; bk. Boazlar.
A strabad : 46.
A su rlu lar: 124.
A tabek: 71, 140, 141.
Atabek Qardi : bk. Oard.
A t-b asar(?): 100: bk. Basar-qum .
Atil : 23, 27, 88, 95, 96, 123; bk. Edil.
A tila : 122, 146, 147,
A tropoten : 91.
A tsz : 93.
A v a : 99, 103; bk. Yiva.
A v a r; 82.
Avaroci : 123; bk. l>mr.
154
A v ar: 50, 77. 96. 99. 104. 108, 114, 1.34,
136.
A vrupa : bk. Dou Avrupa.
A y-Han : 33, 36, 50, 99.
A y ag z: 81.
Aymaq : 99.
A y m a r: 123; bk. Eymr.
A y m a v u t: 97, 121: bk. Yama.
A y m u r: 98, 99; bk. Eymr.
Ayna H an (?): 59. 60, 104. bk. ne Han.
A z : 101.
A zerbaycan; 30. 98, 100, 110, 117, 120,
127, 141, 145, 146, 149.
A zkllK ?): 29. ,
A z k i: 101, 142, 150; bk. Ezgi.
B
, Baalbek : 42, 93. 122. 123.
B aber; 106, 136.
B abil; 121, 124.
B ab u r; 97.
Badhgis ; 94; bk-. Baygiz.
B adad: 31, 32. 43, 54, 137.
B ara-gl; 105, 121, 134.
Baquy D b H an : 129.
Bal H atun (?}: 68, 108; bk. M al H atun.
Bl H atun ; 108.
Balasagun ; 105, 107. 137.
Balgu-bek : 54. 102. 139; bk. Yalgu-bek.
B al-g u r; 87, 133; bk. Bulgar.
Balha g l ; 86. 94. 95, 100, 117, 144,
149.
Balkan (Avrupa) ; 9S. 143.
Balkan Dalar (Hazar D enizi): 77, 113,
114, 118.
Balka ; bk. Balhav.
Bamiyan : 94.
Banu H atun ; 64. 106. 136. Bk. Bayr Ha
tun.
Barnlg : 138.
B aruk; 121.
Barmakluk osun Billig : 28, 90.
Barshan : 112.
B ars: 114.
Basarqum ; 53, 100.
Basra ; 43 ,46, 47, 54. 94.
Ba-bek: 102, 103, 139.
Ba^gurt (B ak u rt): 22, 23. 53, 54, 86, 87,
96, 97. 100, 106, 133.
Bataq ehir; 33, 91. 103: bk. Antakya. Bulcungar : 100.
Bverd ; 46. B ulgar: 81, 87, 133,
B ayandr: 51, 54. 55. 98. 99, 101. lO.V Bulgar (B alkan larda): 143.
113, 117, 118, 122, 124, 125, 130, 134, Buran H a n : 71, 109, 130.
138-141. 143, 145, 146: bk. Akkoyunlu. B urana: 109.
B ayat: 50, 55, 97. 99, 102. 126, 134, 140. Buryat : 96.
141, 144. Bustingar ; 100,
B a y g z : 47, 94. Bueng : 72,
Bayr H atu n ; 64, 106, 136: bk. Banu Ha Buzda ; 90, 100. 148.
tun. B gdz: 52, 71, 99, 101, 140. 144.
B a y k a l; 84. Bgdz Q a rd c ; 71, 110; Bk. Qard.
Becene: 52, 98. 99. 101: bk. Peenek. Bgr: 105, 136, 137.
B egdez: 103, 140.
Bedili': 51, 77, 94, 99, 105, 113, 138.
Behtver : 85.
Cafga : 81. bk. Yabgu, Yavqu.
B e lo u r : 87, 88; bk. Bal-gur.
B a la g o r : 87. Canark : 81.
C a n k e n t: 109, 111; bk. Yenikent.
Bek-Tekin : 63, 106, 130, 136.
Bek-Tekin k y le r i: 136.
i C arkent: 74, 111.
B elh : 76, 112, 135, 149. j Cavut (Q u r ): 82.
B erm ek ; 112. i Cayk ; bk. Yayk.
Bebalk ; 97, 105. Cebba H an ; 112.
B eenk; 98, 151.
i C ebb uye; 112, 134.
Be our (Be Uygur) : 87. 88. C en d : 71(7), 109, 111, 138.
Bey dalar : 91. C enki: 101.
C eyh u n ; 71. 77; bk. A m uye. Amu Derya.
Beygu-bek; 103, 139.
Cdavul ; 100.
Bsket : 97.
B ijen : 121. C ir g a ; 81; bk, Yabgu,
Bingale ; 118. Co (C o ): 88, bk. Yu,
C ungar-A latav; 86, 100,
B ie: 94.
B itlis: 91. Cuvangar ; 100,
B izan s: 86, 92. 123. 127, 142: bk. Rum. Crcan ; 76, 112,
Bogduz : 99; bk. Bij^dUz.
B oazlar; 92. 123.
B orsuq; 17, 53, 81, 100. 117.
aanyan ; 94,
B ozo k ; 48, 50, 52. 53, 100. 125.
ar-B ey: 76, 77, 110, 111. 113, 138,
Bozyaqa ; 53.
a p u r ll? ); 97,
Brcegin ; 84.
a v u ld u r: 52, 99, 114,
BrU-tekin ; K4, 134
a y u rl(? ); 97,
Brangar : 100.
C ek es; 102. 139.
B udizm : 94, 105. 108. 109. 136. 137. 149,
cnpiz H a n ; 82-84, 88. 92. 101, 106, 108,
Bura Han <Buqra H an ); 63-6B, 106, 107.
110, 122, 126, 141, 142, 148, 149,
125, 130, 135, 136
enpiz mparatorluu (E vld); 92. 104,
Bura Hanun Aiji ; 63, 106, U 4 , 122, 14,
Bura Hanlar (Yam a H anlar); 86, 105, epni ; 52, 99,
133, 135, 136. erkesler: 87.
Buhara: 20, 47, 85, 95, 109, 117, 124, i-i : 147,
142-144, 146. irek ; 124, 126,
Bukhtarme ; lO. igil : 79, 126. 134, 145, 152,
B ulan : 53, 10!, 102, 139, 141. in : 21, 82, 86, 97, 98, 101, 102, 107,

133
 J13, 120-122, 124, 126, 139, 142, 143, Durdurga : 51, 197.
147, 148, 152. D urun : 114.
Gney in ; bk. Nankiyas. D k e r; 102; bk. Dger.
Kuzey in : bk. Hjta. D rke: 54, 102, 139, 141, 143.
o c i: 81, 88. 141; bk. Yu.
u : 85, 94, 109, 113, 117, 126, 134, 135,
149.
uburgan : 147. Ebverd : Bk. Bverd
un-hin V u -y a: 139. E d e b a l: 111.
rt: 86, 122, 148. E d il: 95, 96, 102, 108, 113, 118, 133,
141, 148; Bk. Atil.
D Edil B u lgarlar: 87; bk. Bulgar.
Damgan ; 123. E fta lit; 81, 84, 94, 98, 112; 145, 146:
D am q aq : 54, 103, 140-142. bk. Ak-hun.
D avu d; 76, 77, 113; bk. an-Bek. Egrence : 106.
Dede Kerenck : 54, 55, 102, 140, 141. Ek b atan : 123, 148; bk. Hemedan.
Dede K o rk u t: 102, 103, 134, 140-142, 144; Elteber : 137.
bk. Korkut. Endek : 66, 107, 136; bh. Endel.
Dem vend: 45, 46, 93, 118, 122, 123. , E n d eU ?): 107.
D erbend: 27-29, 49, 90, 13, 118, 122, Enekdet: 119; bk. Hind.
123, 145, 146, 148. E n k : 103, 140, 142, 144.
Dev k a y a s: 107; bk. D v Kayas. E n se : 102, 124.
Dhb (D b ); 82, 136, 143. E rb il: 32.
Dib B aq u y : 102, 129. Erbz Karahan : 105.
Db Cenku : 54, 139, 141, 143. Ercasb : 150.
Db Yavqu Han (Ouzun a ta s): 17, 129. Ergenekon ; 147.
Db Yavquy Han (Kn Hann torunlarn Erjhuna K apa : 145.
d a n ): 53, 54, 101, 129, 132, 133, 139. ErjKuna Y asaa : 145.
D icle: 32, 123, 148. E r k : 105, 136.
Dihistan : 46. E rk i: $5, 103, 140, 141. .Bk. Kl Erki.
D ik li: 113; bk. Zeng bn Dekle. Erkke : 106.
D im eq; 33, 39-41, 91, 92. Erknce ; 106, 136; bk. Knce.
Dinyepr ; 146. Ermen lkesi : 74, 98, 138.
Dv K a y a s ; 66, 107. Er Toprul bn Alptogan : 110. 111. 137,
Diyarbekir ; 32, 42. 138.
D od u rg a; 99; bk, Durdurga. Ertunga : 145.
Dou A vru pa: 87-89, 102, 122, 126, 133, Esferin : 46.
146, 147, 152. Esli Han : 71; bk. sli Han,
Doqur Vavquy : 131; bh. Tokuz Yavquy. Evref [Trkm enleri]: 77.
D okurgUr; bk. Tokurgur. E t il: bk. Edil.
D okuzouz: bk. Tokuzouz. Etlerseolu Atil Alp : 146.
Don n eh ri: 142. E,t,r,l bn Alq.t,gan ; bk. Er Torul bn
Doyl Qay H a n : 103, 129. Alptogan,
D ger: 50, 54, 97, 99, 101, 102, 114,
139, 141-143, 150. E v a : bk. Yiva,
Dnke (d r): 55, 103, 140, 141, 143, Eylek olu San k lb a^ ; 107,
144. Ey m r; 52. 77, 98, 99, 103, 114, 141,
Dnker (Bayandr): 55, 130, 140, 141. 144,
D u h a; 143; bk. Tokhar. E z e l; 105, 136; bk. Erk,
Duqaq : 73, 110, 137; bk. Tuqaq. Ezki ; bk, Azki'j.

156
 Hanpakin : lO.
H arezm : bk. H orczm .
F a rs; 44, 54, 134.
Hazar D e n iz i; 112, 118, 122, 126, 137,
^irs A ta b ek leri; 77.
142, 146.
Feram urzen ; 11.
H azar Derbendi : 27, bk. Derbend.
F ergane: 87, 93, 94, 98. 104, 117, 121,
Hazaran : 108.
124, 133, 149.
H azarlar: 101, 108.
Feyzabad : 135.
H elen d e v le ti: 122.
F ilistin : 120, 122, 146.
H em ed an : 45, 123, 148.
F ir z : 146.
H e r a t: 46, 47, 73, 76, 94, 110.
F ren k : 35-39, 92, 122, 123.
H ta (H ta y ): 51, 89, 97, 98, 121.
Fuenc : 110.
H in distan ; 21, 76, 86, 87, 95, 98, 107-
109, 112, 118-120, 122, 124-127, 134-
136, 141, 143-145, 147, 149,
H in d ik u : 122, 125, 126.
G rcistan: 22, 47, 94, 95, 117, 127, 152.
H isar T a q : 78, 114.
G a zn e: 22, 73, 74, 76, 86, 98, 145.
H iu-bu : 146.
G azneli M a h m u d : bk. M ahm ud Sbek-
H oca ; 23, 88.
tekin.
H orasan : 46, 72, 73, 77, 105, 110, 113,
G azneliler : 76, 111, 113.
114, 117, 118, 124, 125, 131, 138, 146.
Gevar Hatun : 68.
G ilg it : 85. H orezm ; 20, 77, 95, 98, 108-110, 113,
117, 124, 132, 141, 142, 145, 149, 152.
G k-H an : bk. Kk Han.
G ke G l: 82, 117, 118, 122, 125. .H orezm ah M uhammed : 77, 105, 110, 114,
138, 143, 148
G kl i l: 114.
G ktrk: 83-86, 94, 103, 107, 112, 118, H orezm ah ( ah -M elik ): 109.
H o ten : 98, 114, 134.
121, 126, 127, 133, 134, 136, 142.
Hristiyan : 104, 105, 109, 137.
Greko-Baktria : 83.
H si: bk. Kay.
G u r: 22, 47, 86, 94, 95, 98, 08, 117, 120,
H sining : 84, 113.
121, 125, 126, 146, 149; bk. Uygur.
H siung-nu : bk. Hun.
G u ra: 113.
H ucavur: 24, 89, 119.
Gur-Han : 82, 98, 148.
Hu-la : 146.
Grcistan (Gur lkesi) : bk. Garcistan.
H u n : 82, 101, 102. 117, 122, 124, 125,
Guta : 41.
142, 146, 147; bk. Ak-hun, Kara-Hun.
G u z : 144, 145, 150.
Hu.in ; 101; bk. Uysun.
G rcder, is ta n ): 31, 32, 75.
H utglan Haqan ; 133; bk. Kut-ilan H a
Gn Han : bk. Kn Han.
kan.
Gr Han : bk. Kr Han.
H u tlam : 97.
Grgn : 46.
H u v r e ; 109.
G rk (G.r.kJ ve Ba^gurd : 22, 23, 54, 87,
88 . H u-yi (H u -i): 122, 146.
Huzistan : 42.
H (X , Kh)

H allar: 122, 123. I

H a la : 45, 46, 87, 93-95, 98-100, 118,
121, 124, 126, 133, 141, 145, 147, 149, ndrtar ; 49, 96.
150. Bk. Qala. lrak(- A c e m ): 44, 45, 47.
H alacistan : 94. lraq -q u la: 28, 29, 90.
H a lep : 126. Irql H o c a : 49, 52, 96, 139, 141, 142.
Halil (vilyeti): 41. sfahan : 42-44, 54, 77, 93, 123.
Khalkh : bk. Karluk. Isq -gl: 85, 113, 150.

157
 i Qabul Kaan : 84,
K afkaslar: 90. 100. 102, 122, 123, 141,
dil : bk. Atil. Edil.
142, 145-148.
dir (dr): 55, 99, 103, 114, 134. 140.
Qaqm Yabgu ; 112, 137; Bk. K kem
141, 143, 144.
Yavquy,
rek : !24, 126.
Q ala; 45: bk. Hala.
lq a r : 85.
Qalsanqu (?): 23.
lqariye ; 21.
K an g -; (y ): 95, 124', 142.
11-Tekin; 63, 108. 130, 136. 137.
Kangalas : 107.
lla q ; 98.
Kangl (Q a n q l): 20, 27, 47, 85, 87-90,
llarslan : 70, 109.
95. 98-100, 105, 109, 113, 117, 118,
tlarslan ah ; 74.
124-126, 133, 137, 138, 141, 142, 145-
le : 86, 94, 95. 100, 104, 121.
150, 152.
l h a n l I l a r : 81, 92, 93, 119.
K anl Y avl H a n : 104, 130.
llibahkC ?); 86.
Kanlu H o c a : 124.
lik (v il y e ti): 47, 95.
K araaa; 53?, 100.
lik Han N a s r : 95.
Kara A lp : 62, 63, 104, 106, 130.
llm alsn Cabgu : 103. 134.
Kara A lp Arql (?); 104.
!n a q ; 68, 103, 108, 140, 141.
K ara Arslan Han ; 68-70, 109, 135, 144.
nal H a n : 21, 22, 85.
Kara Avul (K araevli): 51, 99.
nal Han Sr Yavquy : 55; bk. nalsr Yav-
. Kara B a: 100.
guy Han.
Qarabah ; 53 (?). 100.
nal Yavquy H an ; 54, 121, 128, 129, 140.
Karabalgasun ; 83.
nal Yav H a n ; 103, 128, 129.
K ara-barak: 57, 58,
nalsr Yavquy H a n ; 54, 103, 129, 133,
K aracuk: 99, 100.
134, 140.
K arada: 100, 149.
ndo-skit: 122, 136. 145.
Karadeniz : 152.
ne Han : 59, 60.
Karaganda : 149.
Ip an: 17, 81.
Kara-Han (O uzun babas) ; 17-19, 82, 83.
ran: 102, 117, 122-127, 134, 141-143,
85.
146, 147, 149, 151. 152.
K ara-H an; 63, 104, 113, 129-130, 132,
Irnek; 146.
133, 135.
rtiv; 86, 101, 126.
Karahanllar ; 86, 91, 92. 95. 98. 104. 105.
sa Peygam ber : 18.
109. 118, 125, 133, 135.
Isbicab: 81, 108.
Karahtaylar ; 98, 100, 108, 137.
slm iyet: 105, 125. 137. 148.
Kara H oca (Bayat); 55.
sli H a n : 71, 109. 130.
Kara H oca (K a y ); 103, 144.
stan b u l: 123.
; Qara-hulun : 26, 90.
Itah : 108.
; K ara-H un: 118, 125.
It-Baraq: 25, 26, 86, 89, 95. 123: bk. j Kara Kpak ; 105.
Kl-Baraq. I Kara K oyun lu ; 118, 124, 125.
I K arak um ; 17, 81.
Karaman ; 105.
Jo h a n n : 148; bk. Ong Han. K aram an-B ek: 77.
Justin : 127. : Karaman (T rkm enleri); 77.
Karanlk lk e si; 26.
K (Q>^
Kara-slk ; 23, 24, 26-28, 42, 43, 48. 88,
Oabil H o ca ; 102, 103, 139. 139, 141,
Kbil ; 22, 86, 93-95, 134, 145, 149. Kara-it Ya ; 22, 23, 75, 87. 133.

ok yayyn olm ayan isimlerdeki Q im ls m uhafaza edilmitir.

158
Karalatarlar : 82. 8-4. Keymers : 128.
Karaval : 100. ' Ql-Barak : 24-28, 49, 95, 126.
Kara Y am a: 112. K l Arslan (ah M elik): 71, 109. 131,
Oard (Bpdz) ; 71. 72, 74, 110, 140. 133.
144. K l Arslan (Otrar Beyi) : 109. 138.
Q an Sayram (Eski Sayram) ; 17; bk. Say- K l Arslan Kr Han ; 138.
ram. K l Arslan Sultan : 75, 111.
Q a n sn u r (? ): 53. K l Kara Han ; 105.
Q an T ala (Eski T ala): 68; bk. Tala. K m k : 52, 72, 76-78, 99, 101. 113, 124,
K arkn: 51, 97, 99, 114. 125, 138, 144.
Oarlu-dere (?); 53.
Knk K a zg u rt: bk. Kazgurt.
Karluk : 47, 83-85, 87, 90, 91, 94, 95, 97-
K nk Seluk : bk. Seluk.
100, 103, 105, 108, 112, 117, 118, 121,
Kpak : 26, 49. 85, 87-89, 94-96, 99. 102,
126, 133-135, 137, 141, 144, 145, 147-
105, 125, 133, 143, 147, 148, 150.
150, 152.
Qr-Han : 129.
Oaru (?) D ede Kerenck : 54, 102, 144:
Kjrgz(lar Y enisey lk e si): 84, 86, 88, 97,
bk. D ede Kerenck.
104.
K a g a r : 104. Qrqut : 110.
Kayalk : 105, 137. Kzk : 50, 97, 99.
Q aydu: 17, 81. 120. K iitav : 81.
Kay (K a y ): 54, 76, 77, 96, 97. 103, 105. Kidarlar : 146.
110, 112, 113, 117, 124-126, 132, 133, K ilik ya: 92, 122.
137, 140-144, 146, 147, 152. K im k: 81, 101, 102, 149, 150.
Kay d e r e : 53. K im m e r : 123.
Kay durdu : 53. Ki-ok ; 139, 146.
Kay Han : 99, 101, 129. K ireyit: 86. 88, 123, 147, 148.
Kay nal Han : 56, 129, 133, 134, 140. Kirman : 44. 54. 73.
Kay Kara H oca : bk. Kara Hoca. qol : 100.
Kay Yavgu H a n : 59-63, 105. 106. 130. K ore: 101.
Qayaqul (? ): 78. Qor Han (T ekin): 63-68. 105-108, 111.
Kazak (Kazalinsk) : 109. 310, 135. 136. 140, 144.
Kazak dar, istan) : 81-83, 88, 93-95, 97, QoruIar : 107.
100. 105, lOH, 112, 117, 121. 142. 144. I Qoru Vasaq Y asqny H an; 54, 128. 129.
149. I Korkul : 55-58. 61, 103. 104, 140.
Kazan (ehri): 81. 106. Qoz Tekin : 106. 136.
Kazan A lp ; 117. KK?): 33, 91: 103: bk. Kk Han.
Qazan Bek : 77. Kl Krki H a n : 56-61, 104, 130, 134, 137,
Kazgurt (K n k ): 72, 73, 77, 110. 143. ,
Kazgurl (da): 81. 11, 114, 124, 144. Kk H a n : 33, 36, 51, 91, 99.
149. Kk Han (Baquy Dih Han'n olu ): 129.
Kazgurt (kabilesi): 99. 110. K ke-nor: 98, 114, 142, 146.
Kazvin : 45. Kkem Vavquy ; 75, 76, 87, 112, 113, 131,
Kenge beyleri : 140. 141. 137.
K en cek-S en gir: 100. K.r dalar : 42, 93.
Kern : 46. K.r.k : 54; bk. Grk.
Kerki H o c a ; 73, 77, 110, 125, 131. u blen de: 105, 112.
Kerenck (K er n cek ): 103, 140, 141 b. K ubilay : 81.
D ede kerenck. K udherkin; 103, 136, 137; bk. Kl Erki.
K em ir; 86, 95, 98, 121, 147, Kuds ; 41.
K eyhsrev: 109, 113, 127. Kh-i Khara : 150.

159
kh-i kiluye: 93, 122, 123. M
Quhistan : 46, 77, 93, 118.
M acaristan ]: 87, 122.
K uke-sor: bk. Kkenor.
Main : 21.
K ln: 135; bk. KJenk.
Mahmud Sbektekin (Gazneli): 76, 109,
Kulbak: 107, 136.
112, 131, 135, 137.
Qul-sars: 103, 140, 144.
Mahmud (Kara Arslan Hann olu): 70,
Qulu Hoca (? ); 54; bk. Tl Hoca.
109.
Kum Sengri: 53.
Mahmudflar: bk. Gazneliler.
Q um : 99.
Mal Hatun(?): 68, 108^ bk. Bal Hatun.
K u n : 132.
M anaqa: 81.
Kunala: 107, 135.
M anu: 86, 122, 148; bk. rt.
Q un: 17, 81.
M anda: 71, 109.
Kungrat: 126.
Manglak; 100, 101, 109, 113, 114, 118,
K u nk an: 84.
138.
Quru T ek in : bk. Qor Tekin.
Manihaizm; 105, 108," 136, 137.
Qurs Yavquy H an ; 54, 129, 140.
Mankend: 109.
Kuan: 81, 145, 146.
M angala; 100, 119.
Quluq (? ): 53.
Mao-dun (M ete); 103, 139, 142, 146, 147.
Qut-oIan-Hakan; 133, 134.
Maverunnehr: 20, 75, 87, 93, 95, 98,
Quu-Bek: 77.
119, 132, 146.
Kuzey lkeleri: 22.
Mayda (? ): 71, 109; bk. Manda.
Quz T e k in : 130.
Mazenderan: 46.
Quz Yav H an ; 103, 128-129.
Medine: 41, 123.
Quzc \B e k : 140.
Medyallar: 124.
Kuzu B alk ; 105.
M ekke: 41, 123.
K a: 136, 137.
Melikah: 113, 114.
Knger: 100.
Memlkller: 123.
Kl-Tegin: 90.
Mengli Hoca : 147.
K ln; 108 bk. Klenk.
M erv; 46 ,72, 75-76, 109, 138.
Klenk: 68, 71, 104, 108, 130, 135.
Mesud : 76, 77, 109, 112, 131, 138.
Kmidh: 126.
M ete; bk. Mao-dun.
Kn H a n ; 33, 36, 48-50, 53, 99, 101, 129,
Mezduran : 110
132, 133, 139, 142, 146.
M sr: 33, 40, 41, 93, 123.
Knce: 64, 106, 136. Min-bulak: 85.
Kr nehri: 31. Mooldar, istan): 20, 81, 83-85, 92, 100,
Kr-Han: 17-20, 82. 129, 148. 108, 114, 120, 122, 123, 126, 127, 132,
Krdistan Dalan : 32, 43. 133, 147, 148.
Kr-taq; 17, 22, 47, 53, 89, 94, 95, 100, Mogol-Han: 83, 129.
144. Mongurlar: 84.
Kyk Hisar : 69, 108. Moyuncur; 82, 133.
Kz-Han: 17-20, 82, 129, 148. Mugan: 30, 31, 91, 123.
M u; 109.
Muhammed (S A ): bk. Peygamber.
Muhammed Bilg H an; 138.
M u h a ^ ed Horezm$ah; 77, bh. Horezm-
ah.
U l : 99, 100.
M Muktedir-BUah; 137.
L a n : bk. Alan. M u-lo: 94.
L en a : 96, 107. Mung-ol; 83; bk. Mool.
L oqm an(?); 110. M u r; 104, 106.

160
Mur Yav H an ; 101, 104, 106. 130.
Musul ; 32.
k e : 100,
Muval ; 20, 119: bk, M ool.
ksi : 54, 55, 102, 124,, 140-142.
M uynuzluk Bura H an : 105.
nasya: 88. 93, 97. 120. 122-124, 126,
M uzaffer ou llar; 1?4.
128. 133. 138, 147, 148, 152.
Mrdeuy ; -99, 100.
tki ( t k n ); 103, 140, 144.
M slman ; bk. slmiyet.
zgcnd ; 97.
N

N m alm j (?) -. 53.

N aym an : 88, 100. -P a m ir : 85, 94, 117, 141.
N enkiyas : 21, 86. P a p a ; 123, 147, 148.
N eyzek Tarhan ; 94. Partlar: 126.
N iab ur; 46, 123. P een ek : 82, 98, 142, 149-151.
N ogay; 90. Pencab (Pen, Am u Derya'nn k olu ); 22,
N k er; 19, 53. 83, 119. 85, 86.
Nuh Peygam ber : 17. P enkent: 93, 149.
N u r ; 138. Peenk ; 151.
Nuetekin Gura : 77. Peygamber (M uhammed S A ) ; 55, 75, 111,
128.
Porsuqnun Qaraqum ; 149; bk. Borsuk.
P u-for: 94.
Ogeday : 83. 84.
O gur; 18. 24. 82, 84, 87-89, 98, 127, 133.
Ogura : 94.
Oikhar : 150. Raqqa : 31, 32.
Oq kran kk bulut (?) ; 23. Rey : 45.
Ok ; 102, 124. R o m a ; 92. 122, 148.
Okl il: 114. , Ruhhac : 145.
Oksus : 149. Rum dar, lk esi): 35-39, 74, 75, 77, 92,
O lcay H an : 17, 81, 100. 101, 119. 129. 93, 122, 123: bk. Anadolu,
On-Kimk : 102. - R u m Seluklular: 111.
Ong-Han ; 98, 123, .148. Rum Trkmenleri : 77,
Onkol : 100. Ruibil : 86,
Onogur : 82, 88.
Ontoqurour (?) : 22. 88,
S
O ntoquzouz : 22, 88.
O nuygur: 82. 88, 137, S a b a r : 108,
Or-Han : 17, 1, 20, 82, 83. 129, 148. Sabir: 82. 108. 122,
Orda : 81, Saka ; bk, Yakut,
Orenburp : 87. Saka: 93. 98, 107, 122-124, 127, 128, 145,
Orhun ; 84. 98, 108, 133. 146, 151, 152.1
O naasya : 102, 121-124, 133. 134, 147. Sal G e d m (? ): 53.
148. Salgurlutar ; 77, 113; bk, Salur,
Or-taq : 17, 21, 22, 47. 89, 94, 95, Sakr: 51, 53-55, 98, 99. 101, 103, 105.
Osman H an ; 71, 130. 113, 114, 117, 118, 1 2 0 ,'1 2 5 , 138-142,
Osman Gzi : 111. 144. 145, 150,
Osmanirlar: 108, 111. Salur Kazan : 136, 138, 142.
Otaq ; 94. S alvu r(7): 77, bk, Salvur.
O trar: 108, 109, 137, 138. 141. Salvur Dikli ; 77, 138.
Oyunaq (Han) ; 6, 108, 130, Saman Huda : 75, 111.

F: 11 161
Saman Y a v q u y ; 75, 111, 112, 131. Suvarcq : 108.
Samanler : 75, 112. Sbektekin: 76, 112. 131.
Samsyrek : 51, 97. Smbe : 109.
Sangar N e h ri: 85. S b a: 91, 137.
Sarayugur : 82; bk. Salur. St-aq : 29, 90.
S a n ; 46. S t-q u la : 29j 90.
San A r q a : 117.
San C en k i: 143.
Safi r m a k : 97.
San ogur (g u r): bk. Salur. aban H an : 71, 130.
Sarig B a lk : 105. aban H oca (Y iv a): 55, 103, 140, 141,
Sarq T unluq tem i H a n : 138. 144.
S an k lb a: 64, 106, 107, 136, 140, 144. aberan : 29.
Sasanler: 107, 112, 124, 137. ah-m elik: 71, 72, 74, 77, 78, 109-111,
S ve: 93, 94, 118. 131-133, 148.
S a y ram ; 17, 20, 24, 53, 81, 85, 89, 95, a h ru h : 94.
100, 104, 105, 110. aqiq Belh : 135.
Say ram -n o r: 100. a m : 32, 33, 39, 54, 91, 93.
Sebeln : 30, 90, 91. a m a h : 29, 30.
Sebzvar; 46. am an izm : 136.
Seluk (K m k): 76, 77, 111, 137, 138. a: 150; bk. Takent
Seluklular: 77, 92, 93, 107, 110, 111, elci: 81, 149.
13, 117, 123-125, 131, 137, 138, 148. ira z: 44, 134.
Selenge : 82, 84. irv an ; 29, 30, 118.
ivey : 84.
Sem erkand: 48, 85, 87, 95, 109, 117, 126,
141-143, 146, 150. nb-i Gazan : 109.

S en cer; 98.
S erah s: 46, 47, 72.
S ergipol: 81. T a b a q : 103, 140, 142.
Serenk: 75, 76, 112, 113, 131, 132. T a b es: 77.
Seyilolu ' K aram an : 112. Tabga : 86.
Snm oul Y ama H an : 21, 86; bk. Ti- T a - e-li: 94.
nesi oul Yama Han. T a g ar: 36, 76, 92, 112.
Srderya: 93, 94, 96, 100-102, 105, 108- T aq H an : 33, 36, 51, 99.
110. Taksila : 122, 136.
Sr Y abgu; 103, 112. T a la s: 17, 20, 24, 62, 81, 85, 89, 95,
S ib iry a: 84, 108, 124. -104, 105, 117, 120, 130, 135, 137, 141,
Siistan: 149, 150. 149, 150.
S ind: 21, 144, 146. ' T am a lm (? ): 53, 100
Siyavu-. 109. T a n g u t: 84.
S k it; bk. Saka : Tanr D alar (T iy en jan ): 85, 97, 98, 104,
Sod: 122, 133, 145, 152. 112, 117, 120, 121, 126. 141, 142, 147,
Sol-kol : 100. 150.
Sorq ; 99. T arbagatay : 100.
Subarl : 108. T arqan n . : 86.
Sultan Turul : bk. Turul. T a r t: 108,
Sultani! I I : 114. T a-bek: 54, 102, 139, 141, ISO.
Sunqur Tekin : 84. T ak en t: 97, 150, 5 I.
Suriye: 91, 93, 120. T a ta r (Alnca H a n o lu ): 129.
Suvar: 68-70, 108, 135, 140, 144. T a ta r : 81. 84, 86, 87, 101, 102, 147.

162
Tvga H an : 105. Tunkas : 86.
T avg u t: 86. Turan H a n ; bk. Buran Han.
Tavuraan (7 ): 103. Turqanlu taq : 21. 86.
Taycmt: M. Turqun1u ta q : 21, 86.
Tebriz: 109. Turum : 99.
T d ln e : 150. Tus : 46.
Tekfur: bk. Tekur. Tu-tu-ku: 97; bk. Durdurga.
T A e(7): 99; bh. Tikin. Tuzgu; 76, 112.
7>k>in Karluklan: ISO. T6IU H oca: 54, 102, 139. 141.
T dnjr: 33-37, 91. Tnge Alp Er: bk. Tunga Alp Er.
Tcmur: 93-95, 108, 147. Trk (nehri): 85.
TenO tat: 147. Trk (kabilesi): 126, 134, 141, 147, 152.
T risz H an : 33, M, S, 99. Trkn Hatun: 143.
T m n iz : 141. Trkistan (Bat ve D o g u ): 17, 20, 21, 83,
T e m : bk. H ristiyu. 85. 95, 104, 108, 121. 122, 124-126, 143,
t | m : 107. 147, 148, 150, 152.
llb e t: S4. Trkiler: 143, 150.
Te4e: 95, 102, 145. Trkmen: 51, 77, 84, 97-100, 108, 121,
Tisit O u n : 82. 125, 138. 147, 149, 150.
Tiken bile er bikefi Qay Yavquy H an:
bk. Qy Vavquy Han. U
Tikin (?); 99. Ucan : 30, 91, 136.
Tinesi Yama H an : 21, 86. 98. Uur: bk. Ogur.
Tyenyan: bk. Tann Dalan. Uurca: 94.
T ohar: 97, 101, 102, 143, 145; bk. Dger. Uje H a n : 59, 104.
ToharistM: 94. 102, 112, 134, 135, 143, Ukrayna: 143.
149. U lad : 53, 101, 106, 139 ,141.
Toqnnn i: 73, 77, 110, 117, 131, 137, Utadmur Vavquy H a n : 62, 63, 104-106,
13S. 130, 134, 135.
Toknrotnr: 82, 142; bk. Toknr O Ja. Ula?: 53, 139, 141, 142.
T k m tu z: 82, 88. 94, 105. 106, 108, UIa$oSlu Salur K azan: 124.
I2. 133, 134, 136, 137, 142. Ulaolu Uysun (?): . 54, 102, 140.
Toka Hakan; 111. Ulberli: 102.
Tokaz T isin; 111. Ulubagu'r: 22, 87.
Toqoz Yavqty; 75, 111. Uludaq: 21, 85, 144, 149.
Toi: bk. Yu$. U lutav: 81.
T oo-M aa: 103. U lu fe: 27, 36, 90.
TM 6i: 102. U lu | Triik: 139.
TBmOnffi K apl; 93. Ur-Han: 129.
T nn-L aa: 135. Ural D alan: 81, 8 ^ 100, 124, 125, 133.
.Ta{la n . : M, 83. Uranqay: 97.
Tnlak(7): 53. Ure Han : 63, 106.
Tutm l (Toqsurtn* olu): 73-78, 111, 113, U rfa: 91.
131, 137, I8. U sun: 126.
Tuqaq: 73-75, 131, 137. Uun K oca: 124.
Tuman Han; 55, 5741, 103, 104, 107, U vlan: 101, 102, 139. bk. Bulan.
130, 137. U ygur: 20, 47, 62, 63, 83-85, 87-89, 95,
Tunga Alp E r: 98, 145, 146; bk. Afrasi- 97, 99, 103-106, 108, 117-120, 123-126,
yab. 130, 131, 133, 134, 136, 137, 141-143,
Tunguz; 148. 145-150.

163
Uykhardes ; 85. Y a s-B ek (7 ); 54, 102, 150; bk. Ta-Bek.
Uysun ; 102, 124. Yasav ; 100.
U zakdou: 96, 101, 102, 126, 133, 148, Y a v u g a ; bk. Yabgu.
152. Yayk N e h r i; 96, 98, 133.
Y a y r l: 97.
Yazar (Y a z r ); 50, 53,- 77, 78, 96, 99,
101, 102, 114, 126, 139, 141, 142.
ok : 48, 50kS3, 98, 100, 125. Yedisu ; 89.
Karluk ; 94; bk. Karluk. ^ Y e h o l; 102.
rgr ( r cg ir ): 52, 99. Y ellik ; 77, 114.
st V u r t: 137. Y em ar; 98; bk. Eymr.
Yem ekn (Y em ek ler); 54, 96, 102.
Y e n ik e n t; 49, 69, 71, 96. 104, 108, 109,
135, 137, 142.
Vah? nehri : 135. Y e n ise y ; 84. 86. 107.
Van G l ; 9 0 , ^ 1 , 117, 118, 122, 125. Y e ra v u l; 100.
Vaspuragan : 92. Y e ry d : 53.
Y aynd r; 122. Y lnz Han ; 147.
Veli Han (?); 78. Y igdir; 51; bk. dir.
V olga : bk. Edil, Atil. Yinan M. H a lil: 111.
Yiva : 52, 55, 125, 140, 141, 144.
Yugur Haigan; 127.
Y ulduz H a n : 33, 36, 50, 99.
Yabgu (Y avq u-Y avq uy); 81, 82, 117-120,
Yunanistan ; 122.
133, 135.
Yuragul : 126.
Yadhgm a ; bk. Yam a.
Y u rt; 23, 88, 139.
Y afen ; 81.
Yu H o c a ; 23, 26, 27, 42, 43, 48, 88.
Y a fe s; 17, 82.
139, 141.
Y am alar: 51, 86, 95. 97, 98. 101, 105,
Yeci ; 81.
112, 121, 134. 136, 137. 147.
Y zl k ; 99.
Yakut (aka); 87, 89, 96, 107, 122.
Yalgu-Bek (>); 54, 139, 141; bk. Balgu-
Bek.
Y alguz A a : 47, 9.S 133. Z b il; 22.
Yam ansu : 95, 96. Z aooy ; 81; bk. Yabgu.
Yan-iang-san ; 146. Zengi bn D e h le ; 113.
Yapanc ; 81; bk. Y afenc, Ipan. Zerdtlik; ,109.
Y a p u r l; S , 97; bk. Yayrl. Zerefan ; 84, 85. 95.
Yar S c n g r i; 53. Zorgl : 85.
 V i V

Y , ,.;? - X. TV
- i l r ^ .i /-

.'l ' /-'I- ? . * . y . . S

'4'/_-."V. S,^#J>y> i-J'ii*t>*.< w>

4> l* ' -: '-><- f' <V'.

*-' -> J ^ b . c ' " ;r-' - .'j':
' -'i--' - - !*--'* -*> '
y - 'r.?-^-*^' C ' .

Ha nshas, ilk sahife, vr. 375 b.

 kftvha ; n

Ji;!

" ''^**' -:>J ' ' ^ ' ^ 4 * c J 1

> -.,/l~-*j^._:^_>4y y!>'U^Wc.'> - l>y'f'^^-W^ltj^_;;-UL.j

-4H tyU > S

X n s h a s , ilk sa h ife, vr. 2 3 7 b.

 I C '. h a ; 111

-^ u '

^ i^ > ''^ ^ '^ 'l^ J ^ K ^ j x $ ^ L.J

'J 'li^ t i ^ ^
l/j \ ) > ^ j j ^ z ^ ^ j j r O 'C'J:o '''-J_.'s4j >v o

'^jj^jrJ'J^>J^-j'^'^V ^.' ^v.lf^i^j w..iJll'4X4As o lij'J>^4>'o>r

^ '^ j ^ b ^> j i ^ , j U 1;o j> r J A x :^ ^ f ii-'

s 1 > - J ^ c > ' t T^- '^rSC f^\^\\pJj> J^'^ \^ j.^ x x j> - '^ jy x ^ j^

ly 'L ? /i:^ /'^ -^ 4 ^ w - - -<^^ ^ '^ A y f ^

s niishaM . \r. 3 H h.. s,'.. 265-297

 I.cvha: IV

Ouz kabilelerinin \aylak \e klaklar.

i^ --r.
< I I ^ ^ < ' , JL O-y <i~. i~ ,,Llj\. . i? O^UJ ^ ^-u^
,y ^ f^ / ^ y^j- A

/c w c --^ 72^ _

J -4 ^ V'i/), ^

(-, ^ - ^ c r 'L ^ - J ^ U , T ^ .^ l . y C C . 'l '^ < - J /- 3 A - ^ , J

' ^-V t 1 f'C ,.^ C - , ^^.,'</ot^ Oc-T^' ^ /'tk - l^ l,,^

k rf /i'J ^ tH, 2. c6 ^-".' H , C l'^ t <i ^'-^-' - '< t ^ <^J^;

i'rof. Z. V . I'ga.n'n el yazs\le eserin asl.

 L evha : V

Ouzun (veya oullannm) am'da

OJ.-un M . .. O u y s . K . k l,l.r I . l.n .

 L ev h a; VT

Kn H ann PadiahlgK
[Ha; 377 a]

Tuman, Kl Erki, Kay Yavgu Hanlar ve Korkut.

[Ha: 387 a]