Arslan, Ahmet

Felsefeye Giri

1. Felsefe 2. Giri

ISBN 13: 978-975-250-011-0

Adres Yaynlar / 11
16. Bask: Eyll 2012; 15. Bask: Eyll 2011; 7-14. Basklar: 2003-2010;
1-6. Basklar: 1994-2002 (Vadi Yaynlar)

2012, 2011, 2010, 2009, 2008, 2005, 2003, Adres Yaynlar

Sayfa Dzeni: Liberte Yaynlar

Kapak Tasarm: Muhsin Doan
Montaj: Merkez Repro
Bask: Tarcan Matbaas
Adres: Zbeyde Hanm Mah. Samyeli Sok. No: 15, skitler, Ankara
Telefon: (312) 384 34 35-36 | Faks: (312) 384 34 37 | Sertifika No: 25744

Adres: GMK Bulvar No: 108/16, 06570 Maltepe, Ankara

Telefon: (312) 230 87 03 | Faks: (312) 230 80 03
Web: www.liberte.com | E-mail: info@liberte.com.tr
Sertifika No: 16438

Adres Yaynlar Liberte Yayn Grubunun tescilli bir markasdr.

 Ahmet Arslan, 1944 ylnda Urfada domu, lisans ve lisansst reni-
mini Ankara niversitesi Dil ve Tarih Corafya Fakltesi Felsefe Blmnde
tamamlamtr. 1978 ylnda ayn kurumda doent, 1988 ylnda Ege niversite-
sinde profesr olmu ve 2011 ylnda emekliye ayrlmtr.
Ahmet Arslan Arapa, Franszca, ngilizce ve Almanca bilmektedir. Bu dil-
lerden ve felsefenin eitli alanlarna ait ok sayda evirisi bulunmaktadr. Uz-
manlk sahas Antika Yunan Felsefesi, Ortaa slam Felsefesi,Osmanl Kelam
Dncesi olup bu alanlarda yazm olduu baz telif eserleri unlardr:
lka Felsefe Tarihi (5 cilt)
bni Haldun
slam Felsefesi zerine
Kemal-Paazadenin Tehaft Haiyesi (2 cilt).
Bu gnlerde lka Felsefe Tarihinin bir devam olarak yaynlamay planla-
d Ortaa slam dncesi zerinde almaktadr.
 IINDEKILER

NSZLER . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17-21-23

1 FELSEFEYE GIRI

Felsefe Nedir?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27
Gndelik Bilgi veya Saduyu Bilgisi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .28
Felsef Bilgi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .29
Felsef Dncenin zellikleri. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32
Felsefenin Analitik ve Sentetik levi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33
Felsefe ve Deerler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34
Bilgelik Sevgisi Olarak Felsefe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34
Deerler Felsefesi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .35
Felsefenin Belli Bal Disiplinleri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .36
Felsefe-Bilim likisi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36
Felsefe-Din likisi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .39
Felsefe-Sanat likisi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42
Felsefenin Yarar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43

2 BILGI FELSEFESI

Tarihsel Perspektif . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .47

Bilgi Teorisi veya Epistemoloji Nedir? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48
Bilginin mkn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49
Bilginin Kayna ve Aralar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .50
Bilginin Alan, Kapsam, Snrlar. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .51
Bilginin lt veya Standartlar. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53
Doruluk-Gereklik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .55
Doruluk-Anlamllk. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .56
Bilgi Teorisi ve Mantk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58
pheciler (Septikler) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60
Bir Tavr Olarak phecilik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61
Bir Yntem Olarak phecilik. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61
Deney-D Bilgiye likin phecilik. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63
Ar phecilik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .67
Bilginin Kayna [Tarihsel Perspektif ] . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .68
Deneycilik (Empirizm) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .72
Aklclk (Rasyonalizm). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73
Eletiri Felsefesi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75
Sezgicilik. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76
Pozitivizm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79

Yeni-Pozitivizm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .82
Analitik Felsefe. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83
Bilginin lt ve Standartlar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .84
Pragmatizm. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84

3 BILIM FELSEFESI

Bilim Felsefesi Nedir?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89

Felsefe, Bilim Felsefesi midir?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91
Bilim Nedir? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98
Bir rn veya Sonu Olarak Bilimin zellikleri. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99
Bilim ve Bilimlerin Trleri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103
Formel Bilim ve Deneysel Bilim. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105
Formel Bilimlerin Karakteri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 106
Deneysel Bilimlerin Karakteri. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109
Gzlem. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 114
Varsaym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115
Dorulama (veya eski dilde tahkik etme). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115
Deney ve Gzlem Arasndaki Farklar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115
Bilimsel Aklama. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 116
Yasa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117
Bilimsel Yasa-Doa Yasas. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 118
Bilimsel Yasa-Toplum Yasas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 118
Kuram . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 119
Bilimin Deeri. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 120

4 VARLIK FELSEFESI

Varlk Felsefesi Nedir? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125

Varlk Felsefesinin Problemleri. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 130
Varlk Felsefesi ile Bilimler Arasndaki likiler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131
Varlk Felsefesi (Ontology), Tanrbilim (Theology) ve
Metafizik Arasndaki likiler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 136
Varlk Maddedir . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 139
Demokritos ve Atomcu Madde Anlay . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 139
Hobbes ve Cisimci Madde Anlay . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 141
De la Mettrie ve Makine-nsan. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 143
Marx ve Tarihsel Materyalizm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 144
Varlk Madd Deildir, Tinseldir. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 148
Platon ve dealar Kuram. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 149
bni Sina ve Ruhun Tinsellii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 152
Berkeley ve znel dealizm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 153
Hegel ve Mutlak veya Nesnel dealizm. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 154
Varlk Hem Madddir, Hem Tinseldir . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 156
Aristoteles ve Madde-Form retisi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 156
Descartes ve Beden-Ruh Problemi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 159
Spinoza ve Madde-Ruh Paralelizmi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 160

5 AHLK FELSEFESI

Deer ve Olgu. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 163

Deerlerin Yaps. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 166
Deeri Meydana Getiren ey Nedir? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 170
Deer Tanmlanamaz Bir eydir. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 170
Deerli Olan, Haz Verici Olandr . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 173
Arzu veya Tercih Olarak Deer. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 176
Ahlk Deerler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 177
Ahlk ve Ahlk Felsefesi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 179
Ahlk Felsefesi ve Sosyal Bilimler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 179
Ahlk Felsefesine ki Yaklam . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 181
Ahlk Durum. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 184
Ahlk Davrann Koullar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 185
zgrlk Problemi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 187
Ahlkta Amalar ve Aralar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 194
Ahlk Kuramlarnn Snflandrlmalar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 195
Sokrates ve Ahlk Felsefesinin Ortaya k . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 197
Kinikler ve Kaytszlk Ahlk. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 199
Kireneler ve Haz Ahlk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 200
Platon-Aristoteles ve Mutluluk Ahlk. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 201
Epikuros ve Acdan Ka. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 206
Stoaclk ve Kendine Hkimiyet. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 209
Tek-Tanrc Dinlerin Ahlk Gelenei . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 212
Faydac Ahlk Gelenei . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 214
Kant ve dev Ahlk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 221

6 SIYASET FELSEFESI

Siyaset Nedir? .................................................................................................. 231

Siyaset Felsefesi ve Etik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 232
Siyaset Felsefesi ve Siyaset Bilimi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 236
Siyaset Felsefesine Farkl ki Yaklam. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 236
Siyaset Felsefesi ile Sosyal Bilimler veya nsan Bilimleri Arasndaki likiler. 237
Siyasetin Gereklilii. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 238
Siyaset Felsefesinin Problem ve Kavramlar. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 240
Devletin Gereklilii ve Anarizm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 247
Tanr Devleti . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 250
Platon ve Sekinlerin Egemenlii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 253
Hobbes ve Tek Kiinin Mutlak Ynetimi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 263
Rousseau ve Demokratik Totalitarizm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 269
Locke ve Liberal Demokrasi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 273
Demokrasiye Yneltilen Eletiriler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 281

7 SIYASET FELSEFESI

Estetik ve Sanat Felsefesi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 299

Estetik Tavr. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 303
Estetik Nesne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 304
Estetik Haz. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 305
Estetiin Konusu Olarak Sanat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 307
Sanatlarn Snflandrlmas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 308
Sanat Felsefesi ve Sanat Eletirisi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 309
Sanat Eserinin Farkl Deerleri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 311
Duyusal Deerler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 311
Formel Deerler. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 311
Hayat Deerleri. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 313
Sanat ve Ahlk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 313
Sanat ve Doru. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 316
Estetik-Sanatsal Deerlere znelci ve Nesnelci Yaklamlar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 319
znelci Kuram . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 319
Nesnelci Kuram. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 320
Sanat Kuramlar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 321
Platon ve Taklit Olarak Sanat. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 321
Romantikler ve Yaratm Olarak Sanat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 323
Schiller ve Oyun Olarak Sanat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 324

8 DIN FELSEFESI

Din Felsefesi Nedir? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 327

Din Nedir? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 328
Teoloji ile Din Felsefesi Arasndaki Farklar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 332
Din Felsefesi ile Din Bilimleri Arasndaki likiler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 334
Dinsel Bilgi ve Bilimsel Bilgi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 335
Tanrnn Varl ve zellikleri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 340
Tanrnn Varln Kabl Edenler. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 342
Teizm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 342
Yaradanclk (Deizm) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 343
Tm-Tanrclk (Panteizm). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 345
Tanrnn Varl Lehine leri Srlen Kantlar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 347
Evrendeki Dzenden Hareket Eden Kant (Teleolojik Kant) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 348
Evrenin Varlndan Hareket Eden Kant (Kozmolojik Kant) ........................ 352
Tanr Kavramndan Hareket Eden Kant (Ontolojik Kant). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 355
Tanr Kantlarnn Genel Bir Deerlendirilmesi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 359
Tanrtanmazclk (Ateizm). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 361
Evrende Ktnn ve Acnn Varl Problemi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 365
manclk (Fideizm). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 373

9 EITIM FELSEFESI

Eitim Felsefesi Nedir? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 377

Eitim Felsefesi ve Eitim Bilimleri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 379
Eitim Felsefesi ile Dier Felsefe Dallar Arasndaki likiler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 380
Eitim Felsefesine ki Yaklam . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 381
Eitim Felsefesinin Temel Kavram ve Problemleri. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 382
Eitim, Ahlk ve Din Arasndaki likiler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 390
ada Eitim Kuramlar. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 396
Dimcilik (Perennialism) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 397
lericilik (Progressivism). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 400
Temel Esaslk (Essentialism) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 403
Yeniden naclk (Reconstructionism). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 406

SZLK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 409
KAYNAKA. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 415
DIZIN. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 419
 NSZ

D
ilimizde telif veya eviri eser olarak felsefe
hakknda giri mahiyetinde bilgi veren kitap says s-
nrldr. te yandan bu ynde yazlm eserlerin ship
olduklar nemli meziyetleri yannda baz kusurlar bulun-
maktadr. Bu kusurlardan nemli olarak grdklerim a) ya-
zarlarnn mensup olduklar felsefe akmlarnn bak asn
gereinden fazla yanstmalar, b) felsefenin ayn lde deer
tayan disiplinlerinden bazlarn dierlerinin aleyhine ihml
etmeleri, c) nihyet zellikle yabanc dillerden yaplan eviri
eserlerinde, felsefe tarihi iinde yer alan slm filozoflarnn ad
ve eserlerinden, katklarndan sz edilmemi olmasdr.
Birinci nokta bu felsefeye giri eserlerinin felsefeye giri-
ten ok yazarlarnn felsefelerine bir giri olmas sonucunu
dourmaktadr. phesiz bu da deerli bir ey olmakla birlikte
felsefeye yeni balayan, felsefe hakknda bir ilk ve doru bilgi
edinmek isteyen biri iin nemli sakncalar olan bir husustur.
kinci nokta da felsefenin temel disiplinleri ile ilgili olarak
insan eksik ve yetersiz bilgi shibi olmaya gtrd, rnein
bir siyaset veya din felsefesi gibi felsefenin en deerli alanla-
rndan bazlarn yok sayd iin muayyen bir mahzur ier-
mektedir (Nitekim benim aa yukar on yl nce ngilizce-
den Trkeye evirdiim ve derslerimde okuttuum, imdiye

AHMET ARSLAN | FELSEFEYE GIRI 17

 kadar iki basks yaplm ve tkenmi olan Felsefeye Giri kita-
bm ( John Herman Randall, Jr-Justus Buchler, Felsefeye Giri.
ev. Prof. Dr. Ahmet Arslan, 2. Bask, zmir, 1991) ship ol-
duunu dndm nemli meziyetleri yannda Amerikan
felsefe geleneinin en nemli akm olan, hatta resm Ameri-
kan felsefe gr sayabileceimiz pragmatizme geni lde
yer vermesine karlk, varoluulua ya da fenomenolojiye
hi yer vermemekte; ayn ekilde bilgi kuram, bilim felsefesi,
varlk felsefesi ile ilgili konular geni lde ele almasna kar-
lk siyaset felsefesine herhangi bir blm ayrmamaktadr).
Nihyet nc nokta ile ilgili eksiklik, bizim ait olduu-
muz kltr evresinin felsefe alannda gemite gerekletir-
mi olduu baarlardan habersiz, felsefeyi ve felsef dnme
tarzn kendi kltr evremize tamamen yabanc bir varlk
olarak gren yanl veya eksik bir bilince ship olmamz sonu-
cunu dourmaktadr. Tahmin edilebilecei zere bu giri kita-
bnda bu tr eksiklikleri ortadan kaldrmak isteyen bir bak
as izlenmeye allmtr.
Bu kitapta u ilkeler ve hedefler gzetilmitir: a) Felsefenin
ne olduu, felsef bilginin zellikleri, felsefenin ilevi, felsefe
ile benzeri dier temel kltrel-entelektel etkinlik alanlar
(bilim, sanat, din) arasndaki ilikiler hakknda genel ve te-
mel bir bilgi kazandrmak; b) felsefenin belli bal disiplinleri
(bilgi felsefesi, bilim felsefesi, varlk felsefesi, ahlk, siyaset ve
din felsefeleri); bu disiplinlerin alanlar iine giren belli ba-
l problemler, kavramlar; bu alanlarda ileri srlen belli bal
kuramlar, ortaya kan akmlar hakknda bilgi vermek; c) fel-
sefenin tarih iinde ve eitli filozoflar tarafndan gerekleti-
rilen nemli baarlarn sergilerken bu faaliyet alannda yer

18 AHMET ARSLAN | FELSEFEYE GIRI

alan kalbur-st Trk-slm filozoflarnn (Farabi, bni Sina,
bni Haldun, Gazali vb.) gr ve katklarna temas etmek ve
onlarn evrensel dnce tarihi iindeki yerleriyle ilgili olarak
salkl bir bilin kazandrmak, d) nihyet btn bunlar ya-
parken felsefenin dima pheci ve eletirici bir zellik tayan
ruhunu aa kartmak amacyla ortaya atlan her tez, getiri-
len her neri, gelitirilen her kurama yneltilmi olan itiraz,
eletiri ve kar klar gstermek ve bylece rencide felse-
fenin ruhunu doru bir ekilde kavramak ynnde salam bir
anlay oluturmak.
Bu kitabn ana okuyucu ve hedef kitlesi, niversitelerde
felsefe blmlerinde ders alan renciler, felsefeyle u veya
bu nedenle ilgilenen ve bilgi shibi olmak isteyen farkl alan
ve meslek gruplarndan aydnlar ve nihyet Milli Eitim Ba-
kanl tarafndan kabl edilen lise son rencileri iin Fel-
sefe veya Felsefeye Giri dersini okutmakla grevli felsefe
retmenleridir. Kitap, szn ettiimiz bu dersin mfredat
programna da uygun olarak hazrland iin bu dersin ret-
menleri tarafndan bir klavuz kitap olarak da kullanlabilir.

AHMET ARSLAN | FELSEFEYE GIRI 19

 KINCI BASKIYA NSZ

lk basksndan aa yukar iki yl sonra bu kita-

bn ikinci basksnn yaplmas imkn ve ihtiyacnn ortaya
kmasndan memnunum. Bunu onun ilk basksnn ns-
znde iaret ettiim zelliklerinin okuyucu tarafndan olumlu
bir ekilde deerlendirildiinin bir iareti olarak alyorum. Bu
baskda birinci baskya gre baz nemli deiiklikler yaptm.
Kitabn sonuna, birinci baskda bulunmayan yeni bir blm,
eitim felsefesine ayrdm bir blm ekledim. inde yaad-
mz ada toplumda eitimin her geen gn artan nemi,
ayrca bu kitabn esas olarak hitap etmeyi arzu ettii Edebiyat
ve lhiyat fakltelerinde okuyan rencilerin mezun oldukla-
rnda byk bir ounlukla kendisine yneldikleri retmen-
lik mesleinin eitimle olan sk ilikisi, eitim felsefesine tah-
sis ettiim bu yeni blmn varlk nedenini oluturmaktadr.
Bundan baka bu baskda ahlk ve siyaset felsefesine
ayrm olduum blmleri elden geirdim ve byk lde
genilettim. Bunun da kaynanda esas olarak son yllarda il-
gimi ahlk ve siyaset felsefesine ilikin konularda younlatr-
mamn ve birinci baskda bu konulara ayrdm blmlerin
bugn bana artk yeterli gelmemesinin en byk pay bulun-
duunu itiraf ederim. Ancak bunun kitabn dier blmle-
riyle bu blmleri arasnda dier blmler aleyhine belli bir

AHMET ARSLAN | FELSEFEYE GIRI 21

 dengesizlik meydana getirdii de bir gerektir. Ksmet olursa
bundan sonraki bir baskda yapmam gereken eylerin banda
bu dengesizlii gidermek zere kitabn dier blmlerini de
yeniden bir elden geirmem gelecektir.
Nihyet dikkatli bir okuyucu felsefenin ne olduuna ayr-
lan birinci blnde baz deiiklikler yapm olduumu fark
edecektir. midim ve temennim, kitabn bu yeni eklinin
onun esas hedef kitlesi olan niversitelerde u veya bu ekilde,
u veya bu adla felsefe retimi gren rencilerin, liselerde
felsefe grubu dersleri veren felsefe retmenlerinin, nihyet
felsefeyle ilgilenen genel aydn okuyucunun felsefeye giri ih-
tiyacn daha iyi bir ekilde karlayabilecek bir nitelie kavu-
mu olmasdr.
Kitabn bu ekliyle grmeye devam etmesini umut ettiim
ilgi, sonraki bir baskda muhtemelen yukarda iaret ettiim
gibi bana onun baz blmlerini yeniden elden geirme frsat
verecei gibi bu eklinde de hl iinde bulundurmadn bil-
diim felsefenin baz baka zel ilgi alanlar ve dallar, rnein
dil felsefesi, tarih felsefesi gibi alanlar ve dallar hakknda da
yeni blmler ekleme imknn salayacaktr.

22 AHMET ARSLAN | FELSEFEYE GIRI

 BU BASKIYA NSZ

B
u kitabn ilk basksnn yapld tarihten bu
yana yaklak on sekiz yl geti. Kitap bu sre iinde
tahmin ettiim ve umduum byk bir ilgiyle karlan-
d. En azndan bildiim kadaryla felsefe, sosyoloji, eitim, il-
hiyat retimi yapan fakltelerin, blmlerin ounda felse-
feye giri dersleri iin bir bavuru kitab, ders kitab niteliini
kazand. Bunun sonucucunda da o zamandan bu yana birok
yeni basks yapld.
Bu arada lkemizde felsefe, felsefe disiplinleri, felsefenin
belli bal problemleri hakknda genel bilgi veya giri mahi-
yetinde bilgi veren telif niteliinde baz yeni kitaplar yazld
veya bu mahiyetteki baz Batl yazarlarn eserleri dilimize ka-
zandrld. Bu ikinciler arasnda evirilerini kendim yaptm
iki tanesini zikretmek isterim. Bunlardan birincisi Cambrid-
ge University Press yaynlar arasnda yer alan ve Chris Hor-
ner-Emrys Westacott tarafndan yazlm olan Thinking Throu-
gh Philosophy adl eserdir. Felsefe Araclyla Dnme adyla
Trkeye evirdiim bu kitap Phoenix Yaynevi tarafndan
2001de yaynland. Dieri Andr Verges ve Denis Huisman
tarafndan yazlm ve 1960lardan bu yana Fransada ve Fran-
szca retim yapan dnyann baka yerlerindeki liselerde fel-
sefe dersi iin resm ders kitab olarak kabl edilen Cours de

AHMET ARSLAN | FELSEFEYE GIRI 23

 Philosophie adl eserdir. Bu eserin lkemizde lise felsefe prog-
ramn gz nnde bulundurarak eitli blmlerinden yap-
tm eviri TSAD tarafndan Aralk 2002de Felsefe 2002
adyla yaynlanan toplam 410 sayfalk kitabn 260 sayfalk bi-
rinci ksmn oluturmaktadr.
Bu baskda Felsefeye Girie yeni bir blm eklemedim.
Ancak kitabn btnn yeniden elden geirdim ve zellik-
le ahlk ve din felsefesi konularna tahsis ettiim 5. ve 7. b-
lmlerinde nemli deiiklikler yaptm. Bu iki blmde baz
ksmlar kardm, bazlarn deitirdim, bazlarna hatr
saylr eklemeler yaptm. 7. Blme eklediim Evrende K-
tnn ve Acnn Varl Problemi alt-blmne okuyucunun
zellikle dikkatini ekmek isterim. Bu deiikliklerin kitabn
ieriini daha zenginletirdiini dnyorum.
Felsefeye Giriin bu yeni ekliyle de felsefeyle ilgilenen
okuyucular ve rencilere yararl olmaya devam edeceini
umarm.

24 AHMET ARSLAN | FELSEFEYE GIRI

Felsefe Nedir?

A
ristotelesin nl yapt Metafizik Btn in-
sanlar doal olarak bilmek isterler cmlesi ile balar.
Yine Aristotelese gre insanlarn duyularn kullan-
maktan, rnein grmekten, iitmekten vb. duyduklar zevk
bunun en ak kantdr. Gerekten de insan insan yapan en
nemli zelliklerinden biri herhlde onun kendisini evre-
leyen dnyay, iinde yaad toplumu, gemiini ve btn
yanlar ile bizzat kendisini tanmak ve bilmek istemesidir.
imdi bilgi, bilen varlkla (felsefe dilinde zne veya sje
ile), bilinmesi istenen veya bilinen varlk (felsefe dilinde nes-
ne veya obje) arasndaki bir ilikidir. Bu ilikide bilenin mi
yoksa bilinenin mi ar bast; bilginin imkn veya imkn-
szl; bilginin kayna, alan, kapsam, snrlar vb. trnden
sorular felsefenin bilgi teorisi veya epistemoloji diye adland-
rlan dalnn zel konusunu oluturur. Bu konu kitabmzda
bundan bir sonraki blmde geni olarak ele alnacaktr.
Felsefe de esas olarak bir tr bilgidir, ancak zel bir tr bil-
gidir. Felsefenin ne tr bir bilgi olduunu, felsef bir bilginin

AHMET ARSLAN | FELSEFEYE GIRI 27

28 BIRINCI BLM

zelliklerinin neler olduunu anlamak iin dier belli bal bil-

gi trlerinden sz etmek gerekir. Burada ele alacamz bilgi
trleri ise gndelik bilgi ve bilimsel bilgidir.

Gndelik Bilgi veya Saduyu Bilgisi

Bunlardan en yaygn olan ve hepimizin az ok kendisine s-
hip olduumuz bilgi tr, gndelik bilgi, saduyu bilgisi veya
eski deyimle amiyne bilgidir. Gndelik bilgi, adnn da gs-
terdii gibi insanlarn gndelik hayatlarnda ve en sradan de-
neyleri burada deney kelimesini yaant (experience) anla-
mnda kullanyorum sonucunda elde etmi olduklar sradan
bir bilgidir. Bu bilginin kayna, btn insanlarn temelde ayn
biyolojik yapya ve benzer toplumsal koullara ship olmalar-
dr. rnein ister dhi, ister en sradan bir insan olsun herkes
yamurun slattn, atein yaktn bilir; krmzy krmz,
scak eyleri scak eyler olarak adlandrr. Yine byle bir bilgi
sayesindedir ki insanlar yiyecein al gidereceini, ilkbaha-
rn arkasndan yazn geldiini sylerler. Bu tr bir bilgi bilinli
bir aratrma yntemi sonucunda elde edilmi olmayp ister
istemez, farknda olunmakszn kazanlr ve yaps itibariyle de
sistemsizdir. O yalnzca yaama, duyularn kullanma, en ilkel
trden deney sonucu ortaya kmtr ve herhangi bir bilinli
ynteme dayanmaz.
Bilinli yntemler kullanarak gndelik bilgiyi veya sadu-
yu bilgisini aan iki bilgi rnei olarak ise bilimsel bilgi ve fel-
sef bilgiden sz edilebilir. Bilimsel bilginin zellikleri, bilim,
bilimsel yntem, bilimsel aratrma, bilimsel aklama, bilim-
sel kuram, bilimsel yasalar vb. gibi konular kitabmzn n-
c blmnn konusu olacaktr. Bundan dolay burada im-
 FELSEFEYE GIRI 29

dilik bilimsel bilginin gndelik bilgiden farkl olarak, bilimsel

yntem ve usllerle dorulamasnn yaplmas mmkn olan
en gvenilir bir bilgi tr olduunu kaydetmekle yetinelim.

Felsef Bilgi
Felsef bilgiye gelince, onu belirlemek daha zordur. Hatta fel-
sefenin en nemli probleminin bizzat felsefenin kendisinin ne
olduu problemi olduunu sylemek bile mmkndr. Fel-
sef bilgiyi veya felsefeyi anlamaya alrken yaplmas gere-
ken en doru davran, tarih boyunca kendilerine filozof deni-
len kiilerin yaptklar iin kendisine bakmak olacaktr. Byle
bir bak asndan konuya bakldnda ise filozoflarn farkl
zamanlarda, farkl kltrlerde, farkl amalar ve farkl ilevlerle
farkl somut felsefeler rettikleri grlmektedir. Bununla bir-
likte bu farkl zamanlarda yaayan veya farkl amalarla farkl
felsefeler reten insanlarn yaptklar iin kendisinde baz or-
tak zellikler olduu da gzlemlenmektedir.
Kant felsefeyi kendisini akla dayanan nedenlerle meru
klmak veya hakl karmak iddiasnda olan bir zihinsel etkin-
lik biimi olarak tanmlamtr. Kanaatimizce bu tavr felsefe-
yi felsefe yapan ve btn felsef dnme rneklerinde ortak
olan bir noktay gayet gzel bir biimde ortaya koymaktadr.
Burada akla dayanan nedenlerden, insann her trl deneyi-
ni, gzlemini, bunlara dayanan her trl akl yrtmesini ve
sezgisini iine alan geni bir nedenler veya gerekeler (reasons)
grubunu anlamak gerekir. Hakl karmak veya merulatr-
mak iddiasndan ise herhangi bir nermeyi, bu nermeyi ileri
srmeyi mmkn klan kant, temel ya da gerekelerle ortaya
koymay anlamak gerekir. rnein eer btn insanlar lm-
30 BIRINCI BLM

l ise ve Ahmet bir insan ise, Ahmetin de lml olduunu ka-

bl etmek zorunludur. Burada bu iki ncl bu sonucu zorunlu
klmakta, onu ileri srmeyi gerektirmektedir. Tabi ki burada
nemli olan ilk iki ncl nasl elde ettiimizdir. Felsefe bu iki
ncln kendilerinin de ya a) yine bu tr bir akl yrtmenin
sonularnn olmasnn veya b) yukarda sylediimiz daha
genel anlamda insann bilinli gzleminin, deneyinin, bunlar
zerinde dnmesinin sonucu olmasn veya insan sezginin
de iin iine kartrlarak elde edilmesini talep eder.
Felsefede nemli olan felsef sonulardan ok bu sonula-
ra varma biimidir. Baka deyile felsefede, rnein bilimler-
de olduu gibi herkes tarafndan kabl edilen veya kabl edil-
mesi gereken doru, kesin bilgiler veya sonular sz konusu
deildir. Herhangi bir bilimde, her zaman renilmesi mm-
kn bir bilgi, bir doru (hakikat) vardr. rnein matematikte
bir teoremi, fizikte bir doa yasasn, tarih biliminde gemite
insan topluluklarnn nasl yaadklarna dir baz eyleri re-
nirsiniz. Felsefede karnza kan ise filozof denen insanlarn
eitli konularda ileri srm olduklar ve ou kez de birbiri-
ne aykr olan birtakm dnceler, retiler, sistemlerdir. Bir
bilim adamnn baka bir bilim adamnn bilimsel bir gr-
n paylamak zorunda olmasna karlk bir filozofun baka
bir filozofun felsef bir grn paylamas beklenmez, hatta
arzu da edilmez. Zaten bugne kadar herhangi bir filozofun
felsef sisteminin veya grnn herkes tarafndan kablne
pek rastlanmamtr.
Felsefe tarihinde felsef sistemler birbirlerini tkip etmi,
her filozof kendisinden evvel gelen filozoflar rtmeye al-
rken kendisinden sonra gelen filozoflar tarafndan reddedil-
 FELSEFEYE GIRI 31

diini grme kaderiyle karlamtr. Bu anlamda her filozo-

fun, felsefenin kendisine kadar olan geliimini veya iddialarn
eletirerek kendi payna yeniden bir felsef sistem ina etme
abasnda olduu sylenebilir.
O hlde felsefeyle ilgilenen birinin filozoflar tarafndan
ileri srlen eitli ve farkl dnceleri, sistemleri tanmas
phesiz belli lde faydal olmakla birlikte bu, felsefe yap-
mak iin asl deildir. Bundan daha nemli ve verimli olacak
olan, felsefe yapmann kendisini renmektir. Bu anlamda ol-
mak zere Kantn u nl szn her zaman aklda tutmak
gerekir. renilebilecek felsefe yoktur; ancak felsefe yapmak
renilebilir.
Yine bu zellii bakmndan felsefe, bir hedef veya sonuca
ulam olmaktan ok Jaspersin deyimi ile dima yolda ol-
maktr. Jaspers, nl eseri Felsefeye Girite bilgelik (sophia)
ile felsefe (bilgelik sevgisi: philosophia) arasnda ayrm yapar.
Aslnda bu ayrmn kkleri de ta Pythagorasa kadar geri gider.
Gerek Pythagoras, gerek Jaspers, hakl olarak, felsefenin bilge-
lie ship olma iddias deil, bilgelii sevme, onu elde etmeye
alma arzusu olduu zerinde srar ederler.
Buna bal olarak felsefede yeni ve zgn bir sorunu ortaya
atmann, en aa bir felsef soruna yeni bir cevap vermek ka-
dar deerli olduundan sz edilebilir. Hatta birok filozof iin
birincisi, ikincisinden daha nemlidir. Yine felsefede daha n-
celeri felsef dnme ve aratrmann ilgi alan iinde bulun-
mayan yeni bir varlk alannn, problemler grubunun felsef
dnme alan iine sokulmas ve felsef klnmas ok nem
tayan bir eydir. rnein Yunan felsefe tarihinde Sofistler ve
Sokratesle birlikte o zamana kadar cidd bir biimde felsefe-
32 BIRINCI BLM

nin alan iinde ele alnp zerinde dnlmeyen kltr, ah-

lk ve siyasetle ilgili konularn felsef olarak ele alnp tartl-
mas, felsefe tarihi bakmnda ok nemli bir ilerleme saylr.

Felsef Dncenin zellikleri

Bunlara ek olarak felsef dncenin zellikleri ile ilgili ola-
rak u noktalara dikkat ekebiliriz: Felsef dnce eletirel
bir dncedir; yani kendisine veri olarak ele ald her trl
malzemeyi akln eletiri szgecinden geirir. Bu malzeme a)
dorudan doruya kendisine yneldii varlk alan tarafndan
kendisine salanabilecei gibi b) bundan daha sk rastland
zere bu varlk alanlar ile ilgili olarak baka entelektel etkin-
likler tarafndan salanan malzeme olabilir.
rnein felsefeci dorudan doruya doa, tarih, toplum
zerine eletirici bir bak asyla dnebilecei gibi, kendi
deneyleri, eitli bilimler tarafndan bu varlk alanlaryla ilgili
olarak kendisine salanan veri malzeme zerinde de dne-
bilir; bunlarn geerlilik derecelerini ve snrlarn sorutura-
bilir. Bu son zellii ile felsefenin bilginin bilgisi veya reflek-
sif bir dnce faaliyeti olduu sylenir. Burada refleksiyon,
kendi zerine dnme anlamna gelir. Burada zihin kendi ze-
rinde dnerek ship olduu bilgiler zerinde dnr. Gerek
empirik hayatn kendisi, gerek herhangi bir sanatn icras veya
bilimler bize bir dizi bilgiler verirler. Felsefe, esas itibariyle ite
bu bilgiler zerinde dnme, onlarn temelini ve deerini
yoklama, soruturma faaliyetidir.
Felsef dncenin bir dier zellii, bilimsel dnce ile
ortak olarak paylat kavram ve soyutlamalar kullanmas ve
bunlarn yardmyla ilkeler ve yasalar ortaya atmasdr. Bunu
 FELSEFEYE GIRI 33

da felsefenin genelletirici veya genel sonulara varmak isteyi-

ci zellii olarak adlandrabiliriz. Bylece bilimin fiyat, emek,
talep, mlkiyet, enerji, hz, zgl arlk gibi genel ve soyut
kavramlarla uramasna karlk, felsefe deney, bilgi, anlam,
doruluk, erek, Tanr, zihin, doa gibi kavramlarla alr. An-
cak burada bilim veya daha dorusu bilimlerle felsefe arasn-
da, birincinin kavramlarnn farkl zel varlk alanlarna ilikin
olmasna karlk, ikincinin daha genel birtakm kavramlar
kullanmas anlamnda bir farkllktan sz edilebilir. zellikle
felsefenin bir kolu, metafizik diye adlandrlan aratrma ala-
n geleneksel olarak varlk olmak bakmndan varln bilimi,
yani her varlk ve aratrma alannda kendini gsteren genel
karakterlerin incelenmesi ve madde, form, olumsallk, yasa,
sre, olu, neden, eser, yap vb. gibi bunlar ifade eden kav-
ramlarn analizi olarak tanmlanmtr.

Felsefenin Analitik ve Sentetik levi

Felsef dncenin bir dier zellii, onun zmleyici (ana-
litik) ve kurucu, ina edici (sentetik) ilevidir. Felsef dn-
cenin analitik ilevi derken kastedilen, yukarda da ksmen
iaret ettiimiz gibi, filozofun kendisinin de iinde bulundu-
u ve bir parasn tekil ettii dnyay anlamak ve kavramak
iin kendisine sunulan her trl bilgi, deney, alg ve sezgi so-
nularndan oluan malzemeyi kendi bilgi, deney, alg ve sezgi
yetilerine gre yeniden dnmesi, analiz etmesi, aydnla
kavuturmas ilevidir.
Ancak filozof yalnzca bununla yetinmez, dnyay para-
lanm veya paralarna ayrlm bir hlde ylece brakmaz;
buna paralel olan dier bir dnme fiili ile bu zerinde d-
34 BIRINCI BLM

nlm, zmlenmi, aydnla kavuturulmu malzemeden

veya verilerden hareketle dnyay yeniden ina eder, kurar,
bir birlik ve btnle kavuturur. Buna felsefenin sentetik
veya sistemletirici ilevi ad verilir. Bylece Sofistlerin, Hu-
meun, Viyana evresine ait baz filozoflarn felsefenin daha
ziyde analitik diye adlandrlabilecek ilevi alannda temayz
etmelerine karlk Platon, Aristoteles, bni Sina, Hegel gibi
filozoflar kendi paylarna dnyay btn paralar birbirleriyle
uyumlu bir btnlk arz eden mimar bir yap olarak yeniden
kuran sistemci filozoflar olarak kabl edilebilirler.

Felsefe ve Deerler

Bilgelik Sevgisi Olarak Felsefe

Felsef dncenin bilimden farkl olan en nemli bir dier
zellii, bilimin yalnzca olgularla ilgilenmesine karlk, fel-
sefenin olgular yannda ayn zamanda deerler, anlamlar, ide-
aller veya erekler diye adlandrlan bir varlk trn veya bun-
lar iine alan bir varlk alann kendisine konu edinmesidir.
Felsefe deyimi yukarda iaret edildii gibi Yunanca bilge-
lik sevgisi anlamna gelen philosophia deyiminin Arapala-
m eklidir. imdi kelimenin kk anlamnn iaret ettii gibi
felsefe bilginin (Yunancas episteme) ve bilgeliin (Yunancas
sophia) kendisi, ona ship olma iddias deil, bilginin, ancak
bundan ok daha zel olarak bilgeliin (Arapas hikmet) sev-
gisidir. Bilgelik veya hikmet bilgiden farkl, ok daha iddial ve
zengin bir kavramdr. Bilgelik, en basit ifadeyle, insan hayat-
nn anlam ve deerine ilikin derin bilgidir. Bilgelik, kendisine
ship olana mutluluk ve kurtulu salayaca, hayatna anlam
 FELSEFEYE GIRI 35

ve deer kataca varsaylan anlaml ve deerli bilgidir. rne-

in gk cisimlerinin ktleleri ile doru, aralarndaki uzakln
karesi ile ters orantl olarak birbirlerini ittikleri veya ektikle-
rine ilikin Newtonun evrensel ekim yasas, fizik biliminin
veya astronominin alan iinde ele alnmas gereken, olguya
ilikin bir bilgidir; ama bu bilgi, bizzat Newton veya bir baka-
s tarafndan, evreni matematiksel bir biimde ve belli bir pl-
na gre dzenli ve uyumlu olarak yaratan akll bir Tanrnn
varlk zerindeki damgasndan haber veren, onun bir iareti,
bir yeti olan ey olarak yorumlandnda artk bilgi olmaktan
daha fazla bir ey, bir bilgelik olur. Bilgelik, Sokratesin urun-
da lm gze ald bilgidir. Bilgelik, byk slm filozofu
bni Rtn, Kurann evrene bakarak bizi onun yaratcs
hakkndan dnmeye dvet ettiini syledii bilgidir.

Deerler Felsefesi
Buradan felsefenin, bilimin ele almad iyi-kt, gzel-irkin
gibi deerleri ele alan ve genel olarak deerler felsefesi (axi-
ology) adyla adlandrlan disiplininin kayna ve varlk gerek-
esi ortaya kmaktadr.
Bilindii gibi bu iki kavram iftinden birincisi ahlk fel-
sefesinin (veya etiin), dieri ise sanat felsefesinin (veya es-
tetiin) zel ilgi alandr. Hatta Aristotelesin hakl uyarsna
uygun olarak birey plnnda iyi veya kty ele alan felsefe
disiplinini ahlk felsefesi, toplum dzeyinde, siyasal rejim
plnnda iyi veya kty, yani iyi veya kt ynetimi konu
alan felsefe disiplinini siyaset felsefesi olarak adlandrabiliriz.
Bundan daha da ileri giderek ahlk bakmdan deil, bi-
limsel-olgusal bakmdan doru ve yanl bir norm olarak ele
36 BIRINCI BLM

alp, bu tr bir bilgi doruluunu kendisine konu edinen man-

tk veya bilim felsefesini de bu anlamda bir tr deer felsefesi
disiplini olarak dnmenin mmkn olduunu ileri srenler
de vardr.
Nihyet yine bu anlamda olmak zere ve yeri geldiinde
ayrntl olarak zerinde duracamz ekilde dini bir olgu
biiminde inceleyen dinler tarihi, karlatrmal dinsel in-
celemeler gibi bilimsel almalar deil, dini bir deer alan
olarak inceleyen ve bu balamda Tanr, insan, ibadet, gnah,
sevap, kurtulu gibi dinsel temel kavramlar felsef ve deer-
lendirici (evaluative) bir soruturmann konusu yapan din fel-
sefesini de bir tr deer felsefesi olarak ele alabiliriz.

Felsefenin Belli Bal Disiplinleri

Bylece bu kitapta ele alacamz belli bal felsefe disiplinle-
rini ve bunlarn zel ilgi alanlar ve problemlerini de saym
olmaktayz. Bunlar srasyla bilgi teorisi veya bilgi felsefesi,
bilim felsefesi, varlk felsefesi veya ontoloji, sonra srasyla
birer deer felsefesi disiplini olarak ele alnmas gerektiini be-
lirttiimiz ahlk felsefesi, siyaset felsefesi, sanat felsefesi veya
estetik din felsefesi ve nihyet eitim felsefesi disiplinleri
veya dallardr. Bu arada yukarda saylan disiplinlerden baka
baz disiplinlerin, hukuk felsefesi, dil felsefesi, toplum felsefesi
gibi disiplinlerin de felsefenin belli bal disiplinleri arasnda
yer aldn belirtelim.

Felsefe-Bilim likisi
Yukarda iaret edildii zere felsefe bilimle u ortak zellik-
leri paylar: a) Her ikisi de genel olarak akl adna konuur-
 FELSEFEYE GIRI 37

lar ve kendilerini akla dayanan nedenlerle, gerekelerle hakl

klmaya alrlar; b) her ikisi de bilinli, yntemli ve sistemli
birer aratrma faaliyetidirler; c) her ikisi de kavram ve soyut-
lamalar kullanarak ilke ve yasalara varmak isterler, genelleme-
ler yaparlar.
te yandan onlar arasndaki farkllklar da u ana balklar
altnda toplamak mmkndr:
a) Bilimin kavram ve soyutlamalar felsefeninkine gre
daha az geneldir ve o, daha zel konular ele alr.
b) Felsefenin hem olgular hem de deerleri ele almasna
karlk bilim ancak olgularla veya ancak bir olgu olarak
deerlerle ilgilenir (rnein insan bilimleri veya sosyal
bilimler). Bu u demektir ki deerler, anlamlar, ideal-
ler, erekler, byle olmalar bakmndan, bilimin konu-
su olamazlar. Daha basit bir deyile, bilim ele ald
olgular zerinde iyi, kt, doru, yanl, hakl, haksz
vb. trnden deer hkmleri veremez, onlara erekler,
idealler, anlamlar ykleyemez.
c) Bilimin nermelerinin dorulanabilmelerine (tahkik
edilme, verification) karlk felsefesinin nermeleri
dar anlamda dorulanamaz. Bunun bir sonucu olarak
bilime dayanarak hesaplamalar yapp ndeyilerde (pre-
diction) bulunma imknna ship olmamza karlk fel-
sefede byle bir ey sz konusu deildir.
d) Bilimsel aratrma ve bulular yapma yntem ve usl-
lerinin belli ve retilebilir olmalarna karlk felsefe-
nin filozoflar tarafndan bile zerinde uzlalan belli ve
standart bir aratrma, dnme yntemi mevcut deil-
dir. Bu da u demektir ki her filozofun kendisine zg
38 BIRINCI BLM

bir felsefe yapma biimi vardr. Bu durum yukarda

zikrettiimiz Kantn felsefenin deil, felsefe yapmann
renilmesi gerektii ynndeki nl sznn do-
ru olmakla birlikte, felsefe yapmay renmenin bilim
yapmay renmekten ok daha zor olduu konusunda
bizi uyarmaldr
e) Ve nihyet bilime dayanlarak bilimin uygulamas olan
teknolojiler yaratlabilmesine karlk felsefede byle bir
imkn mevcut deildir. Felsefe bir dnme (nazar, the-
oria) ve eylemedir (amel, praksis), bir yapma, meydana
getirme (sanat, production, tekhne) deildir. Dolaysyla
ondan, bilimden olduu gibi bir tekniin, teknolojinin,
sanatn, sanayinin kmas sz konusu deildir.
Bununla birlikte felsefenin tarih iinde kendisiyle en fazla
ibirlii iinde bulunduu, kendisinden en fazla etkilenip ken-
di payna da en fazla etkiledii en nemli kltrel-insan faali-
yet, bilim olmutur. Felsefe, her eyden nce insann kendisini
evreleyen evreni, toplumu, insann bizzat kendisini tanmak
ve bilmek amacna ynelik olduundan eitli bilimlerin b-
tn bu konulardaki almalarnn sonularndan haberdar
olmama lksne ship deildir. te yandan bilimin amac da
doru bilgi olduuna gre o, doru bilginin imkn, koullar,
kaynaklar, snrlar konusunda kendisine yol gsterebilecek,
kendisini eletirecek ve bilinli klacak felsef soruturmala-
rn sonularna kaytsz kalamaz. Bununla birlikte felsefe bi-
lim deildir ve felsefede-bunu felsefe hesabna bir stnlk,
ayrcalk olarak syleyelim- bilimde olduundan daha byk
lde yaratc zekya, bilgi birikimine, sezi ve duygulara
ihtiya olduundan sz edilebilir.
 FELSEFEYE GIRI 39

Felsefe-Din likisi
Din ve dinsel bilginin zellikleri hakknda kitabmzn son b-
lmnde ayrntl aklamalar verilecektir. Burada u kadarn
belirtmekle yetinelim ki dinsel denebilecek bilgi ile bilimsel
veya felsef bilgi arasnda gerek kaynaklar, gerek erekleri, ge-
rekse yaplar bakmndan byk farkllklar vardr. Aslna
baklrsa dinde, bilim ve felsefede anlald anlamda bir bil-
giden sz edilemeyecei bile sylenebilir. Din insan hayatn,
insann iinde bulunduu evrenle belli lde doyurucu ve
anlaml bir ilikiye sokma abas ve insan ilerin yrtlme-
sinde bilgelik salama giriimidir. Ama din bunu, entelektel
bir plndan ok pratik ve duygusal bir plnda gerekletirmeye
alr. Daha basit bir deyile din, insann dnyay bilme ihtiya-
cndan ok, dnyaya ve onu idare eden ilkeye, Tanrya, insan
hayatnn bir anlam olduuna inanma ihtiyacna cevap verir.
nanma ve bilme arasnda ise apak bir farkllk vardr: Bi-
linen bir eye inanlmaz, o ey yalnzca bilinir. rnein ben u
yazy yazarken oda scaklnn, termometreye bakmam so-
nucu, 28 santigrat derece olduunu biliyorum veya ben suyun
aa gibi cisimleri kaldrma zelliine ship olduunu biliyo-
rum veya ben yine bir genin i alarnn toplamnn 180
derece olduunu biliyorum.
imdi btn bu bilgilerimle ilgili olarak benim ayn za-
manda bunlara inandm sylemenin mkl bir anlam
yoktur. nanlan bir ey ise bilinmez, daha dorusu dinde sz
konusu olan iman (faith, foi) anlamnda, yani gerek, saf anla-
mnda inanmada inanlan ey bilinme ihtiyac iinde deildir
veya herhangi bir bilgi ile dorulanmaya ihtiya gstermedii
gibi herhangi bir kar-bilgi tarafndan yanllanabilecek bir
yap ve zellikte de deildir.
40 BIRINCI BLM

Baka deyile iman anlamndaki inancn konusu olan ey,

herhangi bir bilgi ile ortadan kaldrlmas yapsal olarak mm-
kn olmayan eydir veya yle olmaldr. rnein, diyelim ki
ben bu anlamda bir inanla Tanrnn var olduuna inanyo-
rum. imdi ne tr bir bilgi benim bu inancm sarsabilir veya
ortadan kaldrabilir? ddia edildii gibi Yuri Gagarinin ilk
defa uzaya ktnda orada Tanry grmemesine ilikin bilgi
mi? Ancak ben yine bilindii gibi bu kanta kar Papann sy-
lediini syleyebilirim: Tanrnn uzayda olduunu, cisimsel
bir varlk olduunu syleyen kim?. Veya acaba bu bilgi, iyi in-
sanlarn bu dnyada ac ektikleri, ktlerin ise herhangi bir
engel veya yoksunlukla karlamadklarna ilikin pratik-em-
pirik bilgi mi olacaktr? Ancak Tanrya inanan biri olarak be-
nim bu kanta da cevabm hazrdr: br dnyay kimse gr-
memitir. lh adletin br dnyada gereklemeyeceini
kim iddia edebilir? O hlde inanan bir insann inanc, zaten
bu tr bir bilgi ile ortadan kalkmayacak zellikte bir inantr.
te yandan dinler kendilerine ynelen insanlardan asln-
da bilgi de istemezler, nk o bilgiyi zaten kendileri onlara
verme iddiasndadrlar. Onlarn insanlardan istedikleri, verdik-
leri bu bilgiye, getirdikleri mesaja inanlmas, iman edilmesidir.
Zaten imann deeri, ileride greceimiz zere Kierkegaard ve
ondan nce baz Mslman Kelmclar tarafndan tarafndan
iaret edilmi olduu zere son tahlilde burada yatabilir: Eer
bilmek iman etmenin veya inanmann yerini tutabilseydi veya
iman edilen ey ayn zamanda bilinmesi yapsal olarak mm-
kn bir ey olsayd, o zaman dine gerek kalmaz, bir sre sonra
inancn yerini bilgi alrd. man, insann bir ey, bir varlk, bir
deer hakkndaki bilgi eksikliinden tr geici bir sre iin
benimsenen ve bu konuda kesin, gvenilir bilgilere ulama im-
 FELSEFEYE GIRI 41

kn doduktan sonra yerini bu bilgiye terk etmesi gereken bir

zihin etkinlii veya bir ruh tasdiki deildir; tersine bir ey, bir
varlk, bir deer hakknda, bilgiden bamsz olarak benimse-
nen ve herhangi bir kar-bilgi ile ortadan kaldrlmas sz ko-
nusu olmayan, nk insan ruhunun ayr bir plnna ait olan
orijinal bir zihin etkinlii veya ruhsal-irad bir tasdiktir.
Bundan kacak en nemli sonu, bir eye inanma veya
iman etme ile bir eyi bilme arasnda, her zaman, asla dol-
durulamayacak olan bir araln, mesafenin bulunacadr.
Bundan kacak bir dier sonu ise insanlarn ancak herhan-
gi bir bilgiyle ortadan kaldrlamayacak varlklara, deerlere
inanmalarnn mkl veya kabl edilebilir olacadr. mann
gerek bir deer ifade edecei, insan hayat iin gerekten an-
laml olabilecei yer ancak buras olabilir. Bunun dndaki
eylere inan, o hlde, doru anlamda inan deildir; olsa olsa
btl inan, yani yanl olduu apak bilinen veya bilinebile-
cek olan sama inantr. rnein kimse mkl veya anlaml
bir tarzda, kadnlarn erkeklerden daha az zeki, daha az kiilik
shibi olduuna, bundan dolay onlara erkeklere gre daha
az haklar tanmak gerektiine inanamaz. nk bu, herkesin
pratik-empirik tecrbesi iinde apak yanl olduunu grd-
bir ey olduu gibi bilimsel-psikolojik almalar, testler ta-
rafndan da dorulanmayan bir tezdir. O hlde insana uygun,
insan varlk iin kabl edilebilir, deerli inan, ancak gerek-
ten herhangi bir trden bilgiyle ortadan kaldrlmas mmkn
olmayan varlklara, eylere veya deerlere inan olabilir.
Btn bu verilere ramen dinlerin, temel kavramlar veya
deerleri ile ilgili olarak bir bilgi deeri tayor gibi grnen
ifadelerde bulunduklar ve bizden zaman zaman onlar bil-
42 BIRINCI BLM

memizi istiyorlarm gibi taleplerde bulunduklar bir olgu-

dur. Bunlarn nasl yorumlanmas gerektiini ise din felsefesi-
ne ayrdmz blmde yapacamz tartmada gstermeye
alacaz.

Felsefe-Sanat likisi
Acaba sanat veya sanat herkesin anlayabilecei bir biimde
duygu ve dncelerini dile getirdiinde bize bir ey bildirir
mi? Baka deyile sanatnn verdii bilgi ne tr bir bilgidir,
daha dorusu o bir bilgi midir?
Bilimden ve hatta felsefeden farkl olarak sanat yapt, nor-
mal alglanan dnya ile, nesneler dnyas ile ilgili olarak bize
bir ey bildirmez. Onda yine felsefe ve bilimden farkl olarak
hibir olay veya yasa ileri srlmez ve yine bilim ve felsefeden
farkl olarak onda hibir ey, doru veya yanl deildir. Sanat,
olsa olsa sanatnn dnyasn, onun gereini bize anlatr.
Bu gerek ise phesiz bilim ve felsefede allagelen anlam-
da nesnel veya evrensel bir gerek deildir, znel ve kiisel bir
gerektir.
te yandan sanatnn ana amac da bize bir eyler syle-
mek deil, bir ey telkin etmek veya bizde bir ey, zellikle bir
duygu, bir heyecan uyandrmaktr. Bundan dolay onun dili
bilim veya felsefenin diline en fazla yaklat durumda bile
allagelen anlamda normal bir dil deildir, zel bir dildir.
Onun anlam da ileride gstermeye alacamz gibi man-
tksal anlam deil, iirsel anlamdr. Bununla birlikte iyi kurul-
mu bir felsef sistemin bizde, iyi dzenlenmi bir roman, iyi
yazlm bir iir veya iyi bestelenmi bir senfoni kadar estetik
bir duygu veya heyecan uyandrd bir gerektir.
 FELSEFEYE GIRI 43

Felsefenin Yarar
Son olarak felsefenin yarar veya gereklilii, onun toplum-
sal-kltrel ilevi ve felsefenin tarihsel geliimi ile ilgili olarak
birka sz sylemek istiyoruz. Mongolfier kardeler icat etmi
olduklar balonla ilk uularn yapmak istedikleri srada, gs-
teriyi izlemek iin meydanda toplanan seyirciler arasndan biri,
yannda bulunan saygdeer grnl, yal bir baya dnerek
biraz da naif bir tavrla u soruyu sorar: yi de baym, bu ne
ie yarar?. Sz edilen yal bay ki o sralarda Fransay ziyaret
etmekte olan nl Amerikal bilgin ve siyaset adam Benjamin
Franklindir hogrl bir ekilde glmseyerek u cevab ve-
rir: yi de baym, yeni domu bir bebek ne ie yarar?.
Kanmzca bu cevap, felsefenin ve aslnda daha genel ola-
rak dier nemli temel kltrel etkinliklerin son tahlilde ne
ie yaradklar sorusuna verilebilecek en gzel ve anlaml bir
cevaptr. Konuya salt bir ie yaramak asndan baktmzda
en ok ie yaradn dndmz baz etkinliklerimiz, r-
nein bilim bile ou kez bir ie yaramaz. nk tp bilimi
sayesinde hastalklarmz iyiletirip, aclarmz azalttmz
bir gerektir; evet, tp bu adan faydaldr ve salmz ko-
rumamza yarar. Ama evrenin gemite ne kadar zaman nce,
nasl meydana geldiini, uzayda, nerelerde, hangi galaksilerin
bulunduunu, dinozorlarn gnmzden ne kadar nce ve
neden ortadan kalktklarn bilmek dar anlamda bizim ne ii-
mize yarar?
Belki aritmetik bilimi, alveri yaparken ne kadar para
deyeceimizi, ihtiyalarmz en hesapl olarak nasl karla-
yabileceimizi bilmemize yarar; ama uzayda bir noktadan bir
doruya birden fazla paralel izilip izilemeyeceine ilikin
44 BIRINCI BLM

olarak geometride alar boyunca yaplm olan btn o ge-

ometrik tartmalar ne ie yarar?
rnekleri oaltmak mmkn, ama gereksizdir. Bilimin
zaman zaman, hatta ou zaman iimize yarad bir gerektir.
Ama bilim adam veya bilim adamlarnn ou, aratrmalarn
yaparken, yaptklar aratrmalarn bir ie yarayp yaramayaca-
n kendilerine sormazlar bile. Bilim adamnn amac, Aris-
totelesin syledii gibi, her eyden nce ve asl olarak insa-
nn doal olarak ship olduu bilme arzusunu doyurmaktr.
Bir bilimsel aratrmay tetikleyen ey, ou zaman pratik bir
probleme zm bulmak amac deil, bir baka bilimsel al-
ma ve bu bilimsel almann ortaya koyduu baka bir bilim-
sel problemdir.
Ayn ekilde sanatn veya sanat eserinin bize bir yarar sa-
ladn sylemek, hemen hemen sanatn varlk amacn inkr
etmektir. Evimizde kullandmz bir sandalyenin aklayc
nedeni, zerinde oturma imknn salamas suretiyle bize
yarar salamasdr. Ceketimizi astmz bir ask da ceketimi-
zin burumamasna yarar. Ama sandalyenin kendisinin XVI.
Louis stili bir sandalye olmas veya asknn, diyelim ki nl
bir heykeltran elinden kma bir ask olmasnn, bu birin-
ci anlamda bir fayda salamas sz konusu deildir. Bu son
iki durumda faydann dnda ve ondan tamamen bamsz
bir deer iin iine karmaktadr ki o da gzel olanla, este-
tik bakmdan haz verici, heyecan verici olanla ilgili deerdir.
Kantn estetik deerin zelliini belirttii drt nl form-
lnden birincisini, sanatn temel kavramlar olan estetik hazla
onun konusu olan gzelin ne olduklarna ilikin formln
burada zikretmemiz yerinde olacaktr: Estetik haz, bir nesne-
yi veya bir temsil biimini hibir kar gtmeyen bir holanma
 FELSEFEYE GIRI 45

veya holanmama duygusuyla yarglama yetisidir. Bu holan-

ma duygusunun konusu olan eye de gzel denir.
Ahlka gelelim: Onun bir ie yaramas yle dursun, ger-
ekten ahlkl davranan stn baz insan rneklerinde olduu
gibi (rnein Sokrates, sa, Buda), bu davranlar sergileyen
insanlara hayatlar boyunca eza, cefa, mihnet, hatta lm ge-
tirmi olduu olgusal bir gerektir. O hlde ahlksal davran-
mann insana allagelen, normal anlamda bir fayda, bir zevk
vermedii de aktr.
Nihyet btn bunlara benzer bir ekilde felsefe de z iti-
bariyle ve son tahlilde bir ie yaramaz; meer ki insann kendisi-
ni evreleyen evreni, insan hayatnn bir anlam olup olmad-
n, insan kaderinin ne olduunu, insann hangi eylemleri ile ne
lde kaderini deitirebileceini ve kendi seiminin snrlar
ierisinde hangi eylem ve abalarn peinden komas gerekti-
ini, ne tr bir hayatn gerek bireysel, gerek toplumsal olarak
en iyi hayat olduunu vb. bilmeye almasnn insan iin ok
yararl, ok faydal bir ey olduunu sylemi olmayalm! Fel-
sef aratrmann phesiz daha nce iaret ettiimiz gibi baka
plnlardan baka faydalar vardr. rnein bilimlere yardmc
olabilir, dinlere yardmc olmutur vb. Ancak onun arkasnda
bulunan en temel motif, en iyi biimde Sokratesin u cmlesin-
de ifade edilmi olan motiftir: Soruturulmayan, zerinde d-
nlmeyen bir hayat, yaanmaya demez. nsan, kendi hayat-
n inceleme kabiliyetidir. Bu olmakszn o, hitir. Felsefe, insan
insan yapan ve bir hi olmaktan kurtaran aratrma, soruturma
ruhunun, anlamlandrma, yorumlama ve deerlendirme etkin-
liinin, nemli sorular sorma ve onlara cidd olarak cevaplar
arama zelliinin, erdemli olma ve mutlu yaama talebinin, k-
saca bilgelie ulama zleminin en hakik ve belki tek ifadesidir.
 SZLK

a posteriori: Deneyden gelen, deneyin

rn olan (bilgi).
A priori: Deneyden gelmeyen, deney n-
cesi (bilgi).
ahlk felsefesi (Etik): Ahlak, ahlak davra-
nlar konu alan felsefi aratrma, felsefe
dal.
aklclk: Bilginin kaynann yalnzca akl
olduunu ileri sren bilgi felsefesi gr.
analitik felsefe: Felsefenin biricik ilevinin
dilin veya nermelerin analizi olduunu
ileri sren felsefe gr.
anlam: Bir kelimenin, bir nermein belirt-
tii, iaret ettii ey.
aralk (nstrumentalism): Dorunun,
problemlerin zmnde bir ara olduu-
nu ileri sren pragmatist gr.
arkhe: Tz, ana madde, deienin altnda-
ki deimeyen ey.
bilgelik: Hikmet, doyurucu bilgi, insan
hayatnn deeri ve anlamna ilikin derin
bilgi.

AHMET ARSLAN | FELSEFEYE GIRI 409

410 AHMET ARSLAN | FELSEFEYE GIRI

bilgi felsefesi (epistemology): Bilginin imkan, kayna, snrlar ve de-

recelerini aratran felsefe dal.
deer: Olgulara ilikin insan tavr; olgular ve eyler hakknda insan ihti-
yalar, ilgileri, idealleri bakmndan verilen yarg.
deneycilik (empiricism): Bilginin kayna olarak duyular, gzlem ve de-
neyi kabul eden bilgi felsefesi gr.
deneysel bilim: Formel bilimlerden farkl olarakinsan deneyinin konu-
su olan hereyi inceleyen ve doa ve insan bilimlerini iine alan bilim.
din felsefesi: Dini felsefi olarak inceleyen aratrma.
dogmaclk: Bilginin mmkn olduuna inanma; pheciliin kart
olan reti.
doru: Geree uygun olan, onu kendisinde olduu gibi yanstan
nerme.
dorulama: Bir varsaymn doruluunu gstermek iin yaplan ilem-
lerin tm.
doruluk: Doru bir nermenin zellii.
duyumculuk: Bilginin kaynan dar anlamda duyular veya duyumda
bulan bilgi felsefesi retisi.
eletiri felsefesi (critisism): Bilginin imkan ve snrlar zerine Kantn
balatm olduu akm ve felsefe yntemi.
entelektalizm: [Ahlak felsefesi bakmndan] ahlak davrann belirle-
yicisi olarak akl kabul eden ve ahlak bilgiye indirgeyen gr.
estetik: Sanat ve doada gzeli ele alan felsefi aratrma.
formel bilim: Dncenin biimi ve kendi kendisiyle tutarll ile ilgi-
lenen mantk ve matematik gibi bilimler.
gerek: Doru bir nermenin konusu olan, bilinten, tasarmdan ba-
msz olarak var olduu kabul edilen ey.
gerekilik (realism): [Varlk felsefesi bakmndan] zneden, bilinten
bamsz olarak bir varln olduunu ileri sren reti.
 SZLK 411

grelicilik (relativism): [Ahlak felsefesi bakmndan] iyi ve ktnn kii-

den kiiye ve toplumdan topluma deitini ileri sren gr.
hazclk (hedonism): En yksek iyinin ve insan davranlarnn ereinin
haz olduunu ileri sren ahlak felsefesi gr.
idea: Fikir, dnce, tasarm, dncenin konusu olan, dnlr olan
ey.
idealizm: Varln maddi yapda olmadn, dnce veya ruh cinsin-
den olduunu ileri sren varlk felsefesi gr.
ikicilik (dualism): [Varlk felsefesi bakmndan] evrende birbirine indir-
genemez yapda iki farkl tz bulunduunu ileri sren gr.
imanclk (fideism): Tanry kavramada akla deil, yalnzca inanmaya,
imana arlk veren reti.
kavram: Nesnelerin veya olaylarn ortak zelliklerini ifade eden genel
tasarm.
kozmolojik kant: Evrenin varlndan hareket ederek, Tanrnn varl-
n ispat etmeye alan kant.
kuram (bilimsel): Bilimsel yasadan daha geni, daha byk ve daha
sistemli varsaym.
madde: Uzay ve zaman iinde yer alan ve niceliksel olarak llebilir
varlk tr.
materyalizm: Varln madde olduunu veya maddeye indirgenebile-
ceini ileri sren gr.
metafizik (fizik tesi): Tanr, ruh, lmszlk gibi fizik tesi varlk ve
olgularla ilgilenen aratrma; madde-form, birlik-okluk gibi varln en
genel zelliklerini konu alan felsefe dal.
nesne: Varlk; bilenin kendisine yneldii ve bilgini konusu olan ey.
nesnel idealizm: varolan tek ey olarak Tanr veya ruhu, zihni kabul
eden ve insan dncesini bu ruhun ve zihnin bir paras olarak alan
Hegelci gr.
olgu: Olan, varolan, gereklemi olan.
412 AHMET ARSLAN | FELSEFEYE GIRI

olguculuk (positivism): Deneyciliin bir tr; metafiziin dman olan

ve deneyle denetlenemeyen sorular anlamsz bulan felsefe akm.
ontolojik kant: Tanr kavramnn pozitif ieriinden Tanrnn varln
ispat etmeye alan kant.
ndeyi (bilimsel): nceden grme, tahmin; bilimin sonularna daya-
narak ileride olacak eyler hakknda tahminde bulunma.
nerme: Doru veya yanl oaln herhangi bir cmle.
zdelik ilkesi: Akln veya zihnin temel ilkesi; her trl doru akl y-
rtmenin dayana olan ilke.
znel idealizm: Bilen znenin ve onun bilin ieriklerinin varolduunu
ve d dnyann, znenin bilin ieriklerinden ibaret olduunu savu-
nan gr.
paralelizm: [Varlk felsefesi bakmndan] madde ve dncenin veya
benden ile ruhuniki ayr tz olmayp, Tanrnn iki z- nitelii olduu
ve birbirleri zerinde etkide bulunmayp, yalnzca birbirlerine paralel
davranlar gsterdiklerini ileri sren gr.
saduyu bilgisi: Gndelik bilgi, amiyane bilgi; ayn biyolojik yapya
veya toplumsal koullara sahip olduklarndan dolay insanlarn ortak
olarak paylatklar bilgi.
sezgicilik: nsanda, duyular ve akldan farkl olarak, bilmek istedii bir
eyi dorudan ve araszbir kavrayla bilmesini mmkn klan bir yeti
olduunu savunan gr.
phecilik (scepticism): znel nedenlerden hareketle bilginin imka-
nndan phe etme.
tanrclk (theism): Tanr tanmazcln reddi, kiisel ve dnya ile ilgile-
nen bir Tanrya inanma.
tanrbilim (theology): Tanr zerine felsefi aratrma; herhangi bir dilin
inan gelerinden kalkarak onlar kantlama ve rakip retilere kar
savunma.
tekbencilik (solipsism): Yalnzca kendi beninin ve zel, bireysel alg-
larn olduunu kabul eden, bu alglarn kendi bilinci dnda bir eye
karlk olduklarn reddeden kiinin gr.
 SZLK 413

tekcilik (monism): [Varlk felsefesi bakmndan] varln salt maddi ve-

yaruhsal- zihinsel olduunu ileri sren gr.
teleolojik kant: Evtrendek dzenle hareketle Tanrnn varln ispat
etmeye alan kant.
tin: Ruh, maddi olmayan sz.
tinselcilik (spiritualism): Her trl gerekliin znn tinsel olduunu,
cisimsel olann tinsel olann yalnzca bir grnts olduunu ileri s-
ren felsefi reti.
tz: Varlk, gerekten varolan ey; niteliklerin ve belirlemelerin taycs
olan zne.
tutarllk kuram: Dorunun nermeler arasndaki tutarllktan ibaret
olduunu savunan gr.
tm-tanrclk (panteism): Tanr ile doa arasnda ayrm yapmayan ve
Tanrnn doa olduunu ileri sren din felsefesine ilikin gr.
uyuma kuram: Dorunun, nerme ile d dnyada bulunan nesne
arasndaki uyumadan ibaret olduunu savunan gr.
varlk felsefesi (ontology): Varlk, olu, varlk- olu arasndaki ilikiler,
varln temel belirlenimleri gibi konular ele alan felsefe dal.
yaradanclk (deism): Tanrnn evreni yarattn, ancak daha sonra
onun ileyisine karmadn ileri sren din felsefesi gr.
yararclk (pragmatism): Dorunun lt olarak pratik fayday, pratik
geerlilii kabul eden felsefe retisi.
yeni- pozitivizm: Pozitivizmin ada bir versionu, felsefenin grevinin
eitli insan etkinlik tarafndan salanan nermelerin anlamn akl-
a kavuturmaktan ibaret olduunu savunan gr.
 KAYNAKA

AHMET ARSLAN | FELSEFEYE GIRI 415

416 AHMET ARSLAN | FELSEFEYE GIRI

Alkan, Cevat; Eitim Felsefesi, 1983, Bursa.

Akarsu, Bedia; Ahlk retileri I: Mutluluk Ahlk, 2. Bask, 1970, stanbul.
Ahlk retileri II: Kantn Ahlk Felsefesi, 1968, stanbul.
Felsefe Terimleri Szl, 2. Bask, 1979, Ankara.
Altu, Taylan; Schillerde Estetik zgrlk desi, Oyun ve Grn, Seminer (Fel-
sefe), Say 8, 1993, zmir.
Anthony de Crespigny ve Kenneth R. Minogue; ada Siyaset Felsefecileri, 1981,
stanbul.
Aristoteles; Metafizik, ev. Ahmet Arslan, 2. Bask, 1996, stanbul.
Arslan, Ahmet; bni Haldunun lim ve Fikir Dnyas, 1987, Ankara.
Arslan,Ahmet; slm Felsefesinin zgnl Sorunu, Felsefe Tartmalar, 14.
Kitap, ss. 61-84, 1983, stanbul.
Aydn, Mehmet S.; Din Felsefesi, 3. Bask, 1992, stanbul.
Descartes, Ren; Metot zerine Konuma, ev. Mehmet Karasan, 1947, Ankara.
Eflatun; Devlet, ev. S. Eyubolu-M. A. Cimcoz, 1962, stanbul.
Farabi, El-Medinetl-Fazla, ev. Ahmet Arslan, 1990, Ankara.
El-Munkz min ed-Dall, ev. Hilmi Gngr, 2. Bask, 1960, Ankara.
limlerin Saym, ev. Ahmet Arslan,1999, Ankara.
Hanerliolu, Orhan; Felsefe Szl, 2. Bask, 1973, stanbul.
Horner, Chris- Westacott, Emrys; Felsefe Araclyla Dnme, ev. Prof. Dr. Ah-
met Arslan, Ankada 2001.
Hume, David; Din stne, ev. Mete Tuncay, 1983, Ankara.
Kant, Immanuel; Ahlk Metafiziinin Temellendirilmesi, ev. onna Kuuradi,
12982, Ankara.
Kneller, George; Introduction to the Philosophy of Education, 2. Bask, 1964, New-
york.
Kuhn, Thomas; Bilimsel Devrimlerin Yaps, ev. Nilfer Kuya, 1982, Ankara.
Moore,T. W.; Philosophy of Education, An Introduction, 1982, London.
Popkin, Richard H.-Stroll, Avrum: Philosophy Made Simple, 1956, New York.

A arkhe 45, 121
ahlk felsefesi 33, 34, 161, 175, 176,
177, 178, 227, 374
aklclk 49, 73, 77 B
Anaksagoras 46, 89, 340
Anaksimandros 45, 122, 123
Anaksimenes 45, 123
analitik felsefe 81, 95, 96
anayasal ynetimcilik 238
anlamllk 53, 54
Anselmus, Saint 349, 350, 351
a posteriori 71
a priori 62, 72, 354, 380
aralk 53
Aristoteles 11, 12, 25, 32, 33, 42, 45,
46, 50, 52, 58, 67-69, 82, 90,
105, 119, 130-134, 139, 152-
157, 171, 173, 181, 182, 190,
191, 194, 197, 199-202, 205,
228, 229, 237, 249, 250, 254,
311, 312, 315, 317, 335, 340,
347, 351, 388, 394,
Arkesilaos 66
DIZIN
Augustinus, Saint 236, 315, 361, 363
Ayer, A. J. 51, 92, 193
Bacon, Francis 119
Batlamyus 58
belirlenimcilik (determinizm) 188, 207
Bentham, Jeremy 210, 211, 212, 213,
216, 240
Bergson, Henry 49, 75, 76, 77, 134,
Berkeley, George 11, 128, 129, 130,
131, 145, 149, 150, 151, 152
bilgelik 29, 32, 33, 37, 50, 120, 358,
399
bilgi felsefesi (epistemoloji) 18, 25, 34,
46, 48, 53, 390
bilim felsefesi 18, 34, 87, 88, 93, 96,
371
bilimsel bilgi 26, 27, 69, 96, 98, 99,
100, 101, 111, 333
C-
Carnap, Rudolf 51, 92, 193
AHMET ARSLAN | FELSEFEYE GIRI 419
420 AHMET ARSLAN | FELSEFEYE GIRI
Comte, August 49, 50, 78, 79, 80, 92,
94, 237, 256, 278
Condillac, tienne Bonnot de 49, 71
Croce, Benedot 304, 317
ok-tanrclk (politeizm) 323
D F
Darwin, Charles 330, 344
deizm. Bkzyaradanclk
Demokritos 11, 46, 67, 90, 132, 136,
137, 138, 139, 153, 340
deneycilik 49, 73, 77
Descartes, Ren 11, 49, 52, 60, 61, 71,
72, 74, 82, 101, 127-129, 132,
138, 139, 149, 151, 152, 156,
157, 195, 335, 349, 350, 351,
375, 381,
Dewey, John 53, 85, 384, 391, 395,
396, 397
dilbilimsel 82
din felsefesi 17, 24, 34, 40, 95, 162,
321, 322, 326-328, 334, 336,
358, 360
Doa Filozoflar 45, 59, 90, 146, 340
dorulanabilirlik 35, 80, 83, 99, 335
doutanclk 73
duyumculuk 71
E Hayek, Friedrich 237, 238, 239
Einstein, Albert 118, 132, 331
empirizm. Bkzdeneycilik
Epikuros 12, 49, 67, 136, 139, 170,
191, 194, 196, 202, 203, 213,
241, 242
epistemoloji. Bkzbilgi felsefesi (epis-
temoloji)
erekbilim (teleoloji) 154, 341
estetik 34, 40, 42, 161, 168, 169,
294-317, 340, 372, 383, 390
Euklides (klid) 106, 107, 309
Farabi 19, 50, 133, 229, 237, 238, 335,
339, 347, 351-353, 362, 363,
368,
faydaclk (utliliteryanizm) 192, 211,
212, 213
Fichte, Johann Gottlieb 78, 317
form 31, 139, 306
Freud, Sigmund 357, 358
G
Galile 68, 99, 101, 107, 108, 109, 111,
114, 117, 338
Gassendi, Pierre 136, 351
Gazali 19, 49, 60, 61, 74, 236, 335, 341,
347, 355, 367
gerekilik (realizm) 130
Gide, Andre 185
grelilik kuram 118
H
Hegel, G. W. F. 11, 32, 50, 71, 74, 78,
95, 125, 141-145, 150, 151,
224, 237, 239, 262, 279, 280,
285, 304, 315, 317, 339, 381
Herakleitos 46, 89, 123, 124, 125, 126,
146, 150, 151
Hick, John 364

Hicks, J. 365, 366
Hobbes, Thomas 11, 13, 138, 139,
191-193, 231, 237, 238,
257-273, 381
Homeros 59, 308, 309
Horner, Chris 23, 204,
Hume, David 32, 49, 61-63, 210, 237,
315, 345, 347, 362,
Huxley, Aldous 255
bni Haldun 5, 19, 251, 335, 367,
bni Rt 33
bni Sina 11, 19, 32, 49, 145, 148, 149,
335, 339, 349, 363
idealizm 130, 145, 150
ikicilik (dalizm) 153
iman 37, 38, 39, 325, 341, 355, 367,
368
J Marx, Karl 11, 139-143, 235, 237, 242,
James, William 53, 83, 84, 335, 382
Jaspers, Karl 29
John Locke
tabula rasa 70
K 238, 239, 240, 288, 382
Kant, Immanuel 12, 27, 29, 36, 42, 46,
47, 50, 59, 61-65, 69, 73-82,
91, 93, 99, 126, 134, 178, 189,
191, 217-224, 304, 315, 317,
347, 348, 351-354, 386
eletiri felsefesi 73
fenomen 64, 126
numen 64, 70, 78, 126
Karneades 66
DIZIN 421
Kepler, Johannes 114, 115, 117, 338
Kierkegaard, Sren 38, 325, 367, 368
Kinikler 12, 194, 195, 196, 206, 235
L
Leibniz, G. W. 49, 71, 335, 348, 361,
362, 363
Locke, John 13, 49, 70, 71, 232, 237-
240, 263, 267-275, 283, 284,
374, 375, 380, 382, 394
Lord Acton 239, 253
M
Mach, Ernst 78
maddecilik 137
maddecilik (materyalizm) 135, 139,
141, 142, 143, 286, 390
Mansur el-Hallac 341
Marksizm 179, 242, 395
262, 283-289, 357, 358, 380
metafizik 31, 62, 64, 74-79, 92, 93,
134, 135, 158, 207, 219, 323-
325, 329
Mevlana Celaleddin-i Rumi 75
Mill, John Stuart 210, 212, 213, 237,
Moore, G. E. 166-169,
Muhyiddin-i Arabi 75
mutlakyetilik 238
N
nesnelci 191, 195, 202, 314
nesnellik 99, 130, 152, 172
Newton, Isaac 33, 90, 98, 115, 118,
422 AHMET ARSLAN | FELSEFEYE GIRI
132, 331, 338
Nietzsche, Friedrich 212, 217, 358
O-
olguculuk 51, 64, 78, 79, 82, 92
olumsallk 31
ontoloji. Bkzvarlk bilimi
Orwell, George 254
ndeyi 35, 100, 116
zgecillik (diergamlk) 216 Ryle, Gilbert 81
znelci 191, 313
znellik 150, 172, 173
P saduyu bilgisi 9, 26
paralelizm 157
Parmenides 46, 121, 124-126, 340
Pascal 58, 164, 335, 367
Pguy, Charles 224
Pierce, Charles Sanders 50, 82, 83
Platon 11-13, 32, 46, 49, 50, 68-73,
145-155, 162, 163, 191-194,
197-202, 229, 237, 247-256,
278, 307-319, 340, 361, 375,
379-381, 384, 394
Plotinos 49, 133, 315, 316, 339, 363
Popper, Karl Raimund 110-112
pozitivizm. Bkzolguculuk
pragmatizm 10, 53, 64, 82, 92, 395
Protagoras 65-67, 217, 237, 321
Proudhon, Joseph 235, 242, 243, 357
Pryhon 66
puta-taparlk (paganizm) 337, 360
Pythagoras 29, 89
R
rasyonalizm. Bkzaklclk
refleksiyon 30, 88, 91
Reichenbach, Hans 92, 110,
Ross, W. D. 191
Rousseau, Jean-Jacques 13, 232, 237-
239, 263-273, 284, 375, 381,
382, 391, 397
Russell, Bertrand 81, 209, 358
S
Sartre, Jean Paul 358, 365, 389,
Schelling, Friedrich W. J. 78, 315, 317
Schiller, Friedrich 13, 315, 318, 319,
Schlick, Friedrich Albert Moritz 51, 92
sentaks. Bkzszdizim
Septikler 10, 58, 65, 66
sezgi 31, 49, 53, 57, 72, 74, 75, 77, 134
Simon, Saint 237, 256, 278
Smith, Adam 214, 283, 284
Sofistler 29, 32, 46, 59, 65, 146, 194,
235, 241
Sokrates 12, 29, 33, 43, 46, 59, 66, 68,
121, 123, 146-148, 162, 171,
172, 189, 193-199, 204, 213,
215, 247, 248, 312, 340, 375,
387
szdizim 55
speklasyon 88, 91
Spencer, Herbert 380, 382
Spinoza, Baruch 11, 49, 52, 71, 82,
133, 152, 156-158, 172, 186,
 DIZIN 423

191, 324, 332, 339, 341, 349 W

Stoaclk 12, 205, 207
Westacott, Emrys 23, 204,
Wittgenstein, Ludwig 81

pheciler 10, 58 Y
T yanllanabilirlik 80, 83, 99, 111

tabula rasa 70 Yunus Emre 75

tanrbilim 11, 133, 134, 326

tanrtanmazclk (ateizm) 139, 341,
355, 356
tekbenci 129
tekilik (monizm) 143, 157
tek-tanrclk (monoteizm) 163, 208,
210, 244, 276, 321, 329, 334,
337, 340, 355, 360
Thales 45, 59, 89, 90, 121, 122
tin 150-152, 239, 280, 318
tz 50, 133, 148-151, 155
tutarllk kuram 52, 82
tmdengelim (dedksiyon) 72, 104,
105-107, 110
tmevarm (endksiyon) 109, 110,
112
tm-tanrclk (panteizm) 133, 339

uyuma kuram 52

varlk bilimi (ontoloji) 127

varlk felsefesi 18, 34, 46, 125, 126,
130, 133-135, 286
varoluuluk 179